Arcata: Hetubindutika (= HbÂ) Based on the ed. Pandit S. Sanghavi and Muni Shri Jinavijayaji. HetubinduÂÅkà of BhaÂÂa ArcaÂa, with the sub-commentary entitled ùloka of Durveka MiÓra. Baroda 1949. Supplied by: Nagarjuna Institute of Exact Methods, Nepal Sponsor: University of the West, Rosemead, California, USA Input by members of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Input Project Member. Proof reader: Milan Shakya Input Year: 2008 [Last Modified: 2009-04-28 10:37:48 With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project of Nagarjuna Institute, Nepal and University of the West, Rosemead, California, USA www.uwest.edu/sanskritcanon The transliteration emulates the conventions of Nagari script. Therefore, many word boundaries are not marked by blanks. In this GRETIL version the missing pp. 176 and 177 have been supplied by Klaus Wille. #<...># = BOLD for references to the printed edition (added) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ (##) ÓrÅmadarcaÂaviracità || hetubinduÂÅkà || || nama÷ sarvaj¤Ãya || [jinamanaskÃreïa maÇgalam |] ya÷ sa¤jÃtamahÃk­po vyasaninaæ trÃtuæ samagraæ janam, puïyaj¤Ãnamayaæ pracitya vipulaæ hetuæ vidhÆtaÓrama÷ | k­tsnaj¤eyavisarpi[nirmalatarapraj¤oda]yÃdriæ Órito loke hÃrddatamopaho jinaravirmÆrdhnà namasyÃmi tam || 1 || [dharmakÅrtivacasÃæ sarasatamatvakhyÃpanam |] varaæ hi dhÃrmakÅrte«u carvite«vapi carvaïam | ni«pŬitÃpi m­dvÅ[kà nanu svÃdaæ jahÃ]ti kim? || 2 || [svalÃghavaæ prakhyÃpya granthavivaraïapratij¤Ã |] nyÃyamÃrgatulÃrƬhaæ jagadekatra yanmati÷ | jayet tasya kva gambhÅrà giro 'haæ ja¬adhÅ÷ kva ca? || 3 || tathÃpi mandamataya÷ santi matto ['pi kecana | te«Ãæ k­te] mayÃpye«a hetubindurvibhajyate || 4 || [ÃdivÃkyasya prayojanaprakaÂanam |] "parok«e"- tyÃdinà prakaraïÃrambhe prayojanamÃha | tacca Órot­janaprav­ttyartham iti kecit | taduktam[m- "sarvasyaiva hi ÓÃ]strasya karmaïo vÃpi kasyacit | yÃvat prayojanaæ noktaæ tÃvat tat kena g­hyatÃm ||" iti | tadayuktam | yato 'sya prakaraïasyedaæ prayojanamiti [pradarÓane prayo]janaviÓe«aæ prati upÃyatÃæ prakaraïasya niÓcityÃnupÃye prav­ttyasambhavÃt (##) prek«ÃvatÃæ tadarthitayà pra[karaïaÓravaïÃdau prav­tti÷] syÃditi tadabhidhÃnasyÃrthavattà varïyate | na caitad yuktam | yata÷ prek«ÃvatÃæ prav­tti÷ prayojanÃrthinÃæ tadupÃye tadbhÃvaniÓcayÃt | yathà k­«Åva[lÃdÅnÃæ sasyÃ]dyupÃye bÅjÃdÃvabÅjÃdivivekenÃvadh­tabÅjÃdibhÃvÃnÃm | anyathà hyaniÓcitopÃyÃnÃmupeyÃrthinÃæ prav­ttau prek«Ãvattaiva hÅyeta | upeye tu [pramÃ]ïavyÃpÃrÃsambhavÃdaniÓcaye 'pi vivecitopÃyÃ÷ pratibandhavaikalyayorasambhave `yogyametadvivak«itaæ kÃryaæ ni«pÃdayitum' iti saæ[bhÃvanayà prav­ttau] prek«ÃvattÃto na hÅyeran | niÓcayaÓca pramÃïÃdeva | na ca prayojanavÃkyasya prÃmÃïyamasti, ÓÃbdÃnÃæ bahirarthe pratibandhÃbhÃvÃt | vivak«ÃyÃæ [tasya prÃmÃïye 'pi yathÃ] vastuprav­ttiniyamÃbhÃvÃt na tata÷ prakaraïasya prayojanavise(Óe)«aæ prati upÃyatÃniÓcaya÷ samasti | na hi ye yathà yamarthaæ vivak«anti te tathaiva tamanu[ti«Âhanti vi]saævÃdanÃbhiprÃyÃïÃmanyathÃbhidhÃyÃnyathÃprav­ttidarÓanÃlloke sarvatrÃnÃÓvÃsÃt | prayojanaviÓe«opanyÃsÃt prakaraïasya tadupÃyatÃ[vi«aye saæÓaya÷ ja]nyate tatastadbhÃvanirdhÃraïÃya k­«ÅvalÃderiva bÅjÃdyavadh­taye prav­ttiryukteti cet; na, prayojanaviÓe«opÃyatÃsaæÓayasya tadabhidhÃ[nÃt prÃgapi] bhÃvÃt | tatsÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃve tasya nyÃyaprÃptatvÃt | anumÃnÃdivyutpattyarthÃnÃæ ca prakaraïÃnÃæ darÓanÃt kimasyÃnumÃ[navyutpÃdanaæ pra]yojanamanyaddhÃ, na và ki¤cidapÅtyevaærÆpaÓca saæÓaya÷ prÃk pravartamÃna÷ kena nivÃryeta | api ca kimidaæ ni«prayojanam, uta prayojana[vat, athÃsmadabhima]tena và prayojanena tadvaditi jij¤Ãso÷ prav­ttisambhave vyartha eva prayojanavÃkyopanyÃsa÷ | tasmÃd `yat prayojanarahitaæ vÃkyam, tadartho vÃ, na tat prek«ÃvatÃrabhyate kartuæ pratipÃdayituæ và | tadyathà (##) daÓadìimÃdivÃkyaæ kÃkadanta[parÅk«Ã ca | ni«prayojanaæ cedaæ] prakaraïaæ tadartho vÃ' iti vyÃpakÃnupalabdhyà pratyavati«ÂhamÃnasya tadasiddhatodbhÃvanÃrthamÃdau prayojanavÃkyopanyÃsa÷ | [prakaraïatadabhidheyayo÷ prayojanacintà |] tatra "tadyutpÃdanÃrtham" iti vÃkyena svayamasya prakaraïasya prayojanamÃha | yathÃsvamabhidheyapratÅtirhi vÃkyasya prayojanam | taccehÃsti padÃnÃmavÃntaravÃkyÃnÃæ ca parasparasaæsargÃt samÃsÃrthapratÅte÷ | tathà hi- anumÃnamatra prakaraïe vyutpÃdyata iti tad abhidheyam | tasyaiva tacchabdena sambandhÃt | yadyapi parok«Ãrthapratipattau gu[ïabhÆtamanu]mÃnaæ tathÃpi vakturabhiprÃyÃnuvidhÃyitayà Óabdav­tte÷ tacchabdena parÃm­Óyate | anyathà pradhÃnasaæsparso(rÓo)pi kathaæ syÃt? | ÓabdÃnÃæ sva[bhÃvata÷] sambaddhÃ(ndhÃ)yogÃt | "pak«adharma" ityÃdinà cÃnumÃnasyaiva vyutpÃdanÃt | tasya vyutpatti [raviparÅtasvarÆ]papratÅtirasya prakaraïasya prayojanam, tatsÃdhyatvÃt | ata eva cÃnumÃnavyutpattivi«ayaæ prakaraïa[vyÃpÃraæ pratipÃda]yituæ ïicà nirdiÓati- "tadvayutpÃdanÃrtham" iti | tataÓca prakaraïaprayojanayo÷ sÃdhyasÃdhanalak«aïa÷ sambandho 'pyukto bhavati | yadyapi Óabdav­ttenÃ[numÃnavyutpattivi]«ayasya prakaraïavyÃpÃrasya prÃdhÃnyaæ tathÃpi vastuv­ttena vyutpattereva pradhÃnatà tasyÃstatsÃdhyatvÃt | itarasya ca tadupÃyatvenÃpradhÃnatvÃt | tasmÃdanumÃnavyutpatti reva prayojanatayà pratÅyate na prakaraïavyÃpÃra iti | "parok«Ãrthaprati[patte÷ amumÃnÃÓraya]tvÃt" ityanena tu prakaraïÃrthasyÃnumÃnalak«aïasya prayojanamÃha | na hi vÃkyasya svÃrthapratÅtilak«aïaæ phalamastÅtyetÃ[vataiva prek«ÃvÃn prava]rtate 'pi tu tadabhidheyÃrthasya puru«Ãrthopayogitve sati | taccehÃsti yata÷ parok«Ãrthasya yà pratipatti÷- niÓcaya÷- tasyà anumÃ[naæ- trirÆpaliÇgam] kÃraïe kÃryopacÃrÃt | ananyopÃyasÃdhyatÃæ darÓayituæ paramatanirÃsÃrtham (##) ÃÓraya÷- kÃraïam, anumÃnamÃÓrayo yasyeti sÃmÃnyena vig­hya | [tadanu ca] kasyÃnumÃnÃÓrayatvÃditi viÓe«Ãpek«ÃyÃm-yadyapi parok«ÃrthapratipattiÓabdasambandhe strÅtvaæ gamyate tathÃpi tat padasaæskÃravelÃyÃæ buddhyasaænihitatvÃt bahiraÇgamiti na strÅpratyayanimittaæ yathà bhÆtamiyaæ brÃhmaïÅ, Ãvapanamiyamu«Âriketi | [sarvaparok«apratÅterliÇgajatvÃdevÃnumÃnatvasÆcanam |] anena ca sarvà parok«Ã[rtha]pratipatti÷ pramÃïabhÆtÃ, anyasmÃt tatpratipattyayogÃt, trirÆpaliÇgÃÓrayaivetyuktaæ bhavati anumÃnÃÓrayatvÃdeveti avadhÃraïÃt | [tataÓca ÓabdÃdÅ]nÃæ sati prÃmÃïye 'numÃnatÃ, anyathà te«Ãmapi vyutpÃdyatÃprasaÇgo nimittasya samÃnatvÃt | tathà hi- sarvà parok«Ãrthapratipatti÷ pra[mÃïabhÆtÃ], na svatantrà bhavati | tasyÃ÷ svÃrthapratibandhÃbhÃvena niyamena tatsaævÃdÃyogÃt | avisaævÃdalak«aïatvÃcca pramÃïasya | anyato 'pi [yadi syÃ]t sarvata÷ sarvapratipattiprasaÇgÃt dharmyasambandhe 'pi sarvatra pratÅtiæ janayet, pratyÃsattiviprakar«ÃbhÃvÃt | evambhÆtaÓca trirÆpa[liÇgamevÃrtho bhava]tÅti sarvà parok«ÃrthapratipattistrirÆpaliÇgajatvenÃnumÃnÃt na bhidyata iti | e«a cÃrtha÷ "pak«adharmastadaæÓena vyÃpto hetu÷", kasya?, parok«Ã[rthapratipatte]riti prak­tena saæbandhÃd darÓita÷, pak«adharma eva tadaæÓena vyÃpta eva ca parok«ÃrthapratipatterheturityavadhÃraïÃt | [svalak«aïasyaiva vastutvaæ na sÃmÃnyasyeti sthÃpanam] arthagrahaïaæ tu parok«Ãrthapratipatteritya[numÃ]nasyÃpi svalak«aïavi«ayaæ prÃmÃïyaæ darÓayitum | arthakriyÃsamartho hyartha÷, svalak«aïaæ caivamÃtmakam | ata eva- "vastvadhi«ÂhÃnatvÃt pramÃïavyavasthÃyÃ÷"- [iti va]k«yati | anyathÃnumÃnÃt tatra prav­ttirna syÃdarthakriyÃrthina÷ | (##) sÃmÃnyasyÃvastutve 'pi j¤ÃnamÃtralak«aïatvÃt tadarthakriyÃyÃ÷ tasyÃÓca tadu[tpÃdya]tvena siddhatvÃt | na hi jÃtirdÃhapÃkÃdÃvupayujyate, svalak«aïasyaiva tatropayogÃt | tatsambandhÃt tatra prav­ttiriti cet; na, nityasyÃnupakÃra[katvena] kenacitsambandhÃbhÃvÃt | satyapi ca sambandhe kathamanyapratipattÃvanyatra prav­tti÷, atiprasaÇgÃt | samavÃyasya sÆk«matvenÃnavasitavivekasyÃvasÃyÃd bhrÃntyà tatra prav­ttiriti cet; evaæ tarhi bhrÃntimÃtramevÃstu, kimantarga¬unà sÃmÃnyena? | nirbbÅjabhrÃntyayogÃditi cet; tà eva vyaktayastadekakÃ[ryakÃriïyo bhrÃnterbÅjam] | varïÃk­tisamÃnÃkÃraæ hi sÃmÃnyaj¤Ãnam | na ca sÃmÃnyaæ tadrÆpam, tat kathaæ tad bhrÃnterbbÅjam | sÃd­Óyanibandhanà hi bhrÃntiri«yate parai÷ | vyaktaya eva cÃ[samÃnajÃ]tÅyavyÃv­ttÃ÷ sÃmÃnyÃkÃraj¤ÃnasvarÆpÃstatastà eva bhrÃntibÅjam, atadrÆpavyÃv­ttestÃsu bhÃvÃt | vastubhÆtasya tu sÃmÃnyasya sambandha[Ãsaæbhave]na tÃsu bhÃvÃyogÃcca | yaistu vyaktyÃtmakameva sÃmÃnyaæ kalpitaæ tai÷ svalak«aïavi«ayamanumÃnasya prÃmÃïyamabhyupagatameva bhavati | svalak«aïÃtmakaæ tu sÃmÃnyaæ kathamanumÃne pratibhÃsate iti cintyam | na ca vyaktirÆpamapÃsyÃparaæ sÃmÃnyasya rÆpami«yate, vaiÓe«ikadarÓanopagamaprasaÇgÃt | ........................................................................................................... (##) [1. heto÷ sÃmÃnyanirÆpaïam |] [1. hetostritvena vyÃpti÷ kathaæ phaliteti carcà |] .............hi kathitam | tatra kÃryasvabhÃvayorvidhisÃdhanatvÃnna prati«edhe sÃdhye vyÃpÃra÷ | anupalabdhito 'pi na hetvantarÃbhÃvaniÓcayo yata÷ sà caturddhÃvasthità svabhÃva[kÃraïa]vyÃpakÃnupalabdhayo viruddha vidhiÓceti | tulyayogyatÃrÆpasyaikaj¤Ãnasaæsargiïa÷ svabhÃvÃnupalabdhiranyopalabdhirÆpà abhÃvavyavahÃraheturi«yate | na [ca hetvan]taramatyantÃbhÃvatayopagatamanukrÃntarÆpam, yadi hi syÃddeÓÃdini«edha evÃsya syÃt nÃtyantÃbhÃva÷ | kÃraïavyÃpakÃnupalabdhÅ tu siddhe kÃrya[kÃraïa]vyÃpyavyÃpakabhÃve bhavata÷ | na ca hetvantaretyantÃsattayÃÇgÅk­te prakÃro 'yaæ sambhavati | tat kathaæ te tadabhÃvaæ gamayi«yata÷ | virodho 'pyavikala[kÃraïasya] bhavato 'nyabhÃve 'bhÃvÃdavagamyata iti viruddhopalabdhirapyasambhavinÅ | sambhave và kÃraïÃnupalabdhyÃdÅnÃæ kathamatyantani«edha÷? ityÃÓaÇkayÃha- "hetvÃbhÃsÃstato 'pare" iti | "tata÷" trividhÃddheto÷ "apare" anye "hetvÃbhÃsÃ÷" yatastatastridhaiva sa iti | evaæ manyate- iha yad yatra niyamyate [taddhi]paryayeïa tadvipak«asya vyÃptau sa niyama÷ siddhyati | yathà yat sat tat k«aïikameveti sattvasya k«aïike«u niyama ucyamÃna÷ sattvaviparyayeïÃ[sa]ttvena k«aïikavipak«asyÃk«aïikasya vyÃptau siddhyati | evamihÃpi tritve heturniyamyamÃno hetuviparyayeïa hetvÃbhÃsatvena trisaækhyÃbÃ[hyasyÃrtha]sya vyÃptau trisaækhyÃyÃmeva niyato bhavati | tatastrividhahetuvyatiriktÃnÃmarthÃnÃæ hetvÃbhÃsatÃæ darÓayati | tena svabhÃvaviruddhopalabdhyà [kÃrya-sva]bhÃvÃnupalambhavyatiriktÃnÃmarthÃnÃæ hetutvÃbhÃvaniÓcaya iti | hetutadÃbhÃsayoÓca parasparaparihÃrasthitalak«aïatayaiva virodho [hetula]k«aïapratÅtikÃla (##) eva pratipanna÷ | tadÃtmaniyatapratibhÃsaj¤ÃnÃdeva tadviparÅtasyÃnyatayà tadÃbhÃsatÃpratÅte÷, parasparamitaretararÆpÃbhÃva[niÓca]yÃt | tatra trividhahetuvyatirikte«varthe«u hetvÃbhÃsatvamupalabhyamÃnaæ svaviruddhaæ hetutvaæ nirÃkaroti | te ca hetutrayabÃhyà arthà nÃtyantÃsatta[yopa]gatà nÃpi hetutvaæ te«u ni«idhyamÃnaæ, kevalaæ vyÃmohÃt hetutvamanyatra prasiddhameva tatrÃropitamÃÓaÇkitaæ và tadviruddhopalambhÃdapasÃryate | tat kimucyate- "[atyantÃsaæbha]vina÷ kathaæ virodha÷" iti | na ca sahÃnavasthÃnalak«aïa eva virodho yena tannyÃya÷ sarvatropavarïyeta | nÃpi yad yatra prati«idhyate tasya tatraiva viro[dha÷ prati]pattavyo yena "kathamasata÷ kenacid virodhagati÷?" iti codyeta | na hi nÃtra ÓÅtasparÓo 'gneriti sÃdhyadharmiïyeva ÓÅtasparÓasyÃgninà virodha[saæba]ndho (?) yathà tu asyÃnyatra pratÅtavirodhasyÃgninà sÃdhyadharmiïi ni«edha÷ tathà hetvÃbhÃsatvopalambhÃd hetutrayabÃhye«varthe«u hetutvanirÃsa÷ | [atyantÃsa]to 'pi ca lÃk«aïiko virodha÷ pratÅyate yathà k«aïikatvenÃk«aïikatvasya tasya vastuni kvacidapyasambhavÃt, bhÃvena và yadvadabhÃvasya sarva[Óaktivirahala]lak«aïasyetyalaæ durmativi«pandite«vatyÃdareïeti sthitametat- tritve hetutvaæ niyamyamÃnaæ [tadviparyayasyÃ] 'pi ca vyÃptau satyÃæ tatra niyataæ bhavatÅtyabhiprÃyavatà viparyayavyÃptiæ pradarÓayitumidamuktam- "hetvÃbhÃsa(sÃ)stato 'pare" iti | [2. trividhabÃhyÃrthÃnÃæ hetvÃbhÃsatvena vyÃpteÓcarcà |] tatraitatsyÃt- k«aïikavipak«a[sya sattva]viparyayeïa vyÃptirbÃdhakapramÃïavaÓÃdavasità iha tu trisaÇkhyÃbÃhyÃnÃmarthÃnÃæ hetvÃbhÃsatvena vyÃpti÷ katareïa pramÃïenÃvasitetya [trÃha]- "avinÃbhÃvaniyamÃt" iti | trividhahetuvyatirikte liÇgatayopagate ÓaÇkayamÃne và vastuni pak«adharmatÃsadbhÃve 'pyavinÃbhÃvÃbhÃvÃ[dityartha÷] | (##) tathà ca vak«yati- "na sa trividhÃddhetoranyatrÃstÅtyatraiva niyata ucyate" iti | avinÃbhÃvavaikalyaæ ca hetvÃbhÃsatvenÃsiddhaviruddhÃnaikÃntikasÃmÃnya[dharme]ïa vyÃptaæ prameyatvÃdau niÓcitamiti hetvÃbhÃsatve sÃdhye 'vinÃbhÃvavaikalyaæ svabhÃvahetu÷ | avinÃbhÃvavaikalyaæ ca trividhahetuvyatiriktatvÃdeva [tadanye«Ãæ] [vyÃpa]kÃnupalabdhita÷ siddham | tathà hi- tÃdÃtmyatadutpattibhyÃmavinÃbhÃvo vyÃpta÷, tayostatrÃvaÓyaæbhÃvÃt | tasya ca tayoreva bhÃvÃdatatsvabhÃvasyÃtadutpatteÓca [tadanÃyattata]yà tadavyabhicÃraniyamÃbhÃvÃt | taduktam- "kÃryakÃraïabhÃvÃdvà svabhÃvÃdvà niyÃmakÃt | avinÃbhÃvaniyamo 'darÓanÃnna na darÓanÃt || [avaÓyaæbhÃva]niyama÷ ka÷ parasyÃnyathà parai÷ | ana(arthÃ)ntaranimitte và dharme vÃsasi rÃgavat ||" iti | rÆpÃdinÃpi hi rasÃderavinÃbhÃvo na sva[ta÷ kintu svakÃra]ïÃvyabhicÃradvÃraka iti tatkÃraïotpattirevÃvinÃbhÃvanibandhanam | anyathà tadanÃyattasya tatkÃraïÃnÃyattasya và tenÃ[vinÃbhÃvakalpa]nÃyÃæ sarvasya sarvÃrthairavinÃbhÃva÷ syÃt, aviÓe«Ãt | ekÃrthasamavÃyanimitto rÆparasÃderavinÃbhÃva iti cet | nanu samavÃyo 'pyÃdhÃryÃ[dhÃra]bhÆtÃnÃmupavarïyate | sa cÃdhÃrÃdheyabhÃvastadÃtmÃnupakÃretiprasaÇgato na sidhyatÅtyekasÃmagryadhÅnataivaikÃrthasamavÃyo['vase]ya÷ | anyo và vastubhÆta÷ saæbandho 'sambhavÅ tathà sambandhaparÅk«ÃyÃæ vistarata÷ ÓÃstrak­tà pratipÃdimeveti tata evÃvadhÃryam | asa - - na và (##) ja(nanvasatyapi ja)nyajanakabhÃve, tÃdÃtmye vÃ, tenaivÃvinÃbhÃvo nÃnyenetyatra vastusvabhÃvairevottaraæ vÃcyam ye evaæ bhavanti nÃsmÃbhi÷, ke[valaæ vayaæ dra«ÂÃra] iti cet; Ãkasmikastarhi sa vastÆnÃæ svabhÃva iti na kasyacinna syÃt | na hyahetorddeÓakÃladravyaniyamo yukta÷ | [taddhi ki¤cit kvacidupa]nÅyeta na và yasya yatra ki¤cidÃyattamanÃyattaæ và | anyathà viÓe«ÃbhÃvÃdi«ÂadeÓakÃladravyavadanyadeÓÃdibhÃva÷ ke[na vÃryeta viÓe«ÃbhÃvÃt | tato ya]dyenÃvinÃbhÆtaæ d­Óyate tasya tenÃvyabhicÃrakÃraïaæ tattvacintakairabhidhÃnÅyam, na tu pÃdaprasÃrikÃvalambanÅyà | taccÃvyabhicÃrakÃraïam yathoktÃdanyanna yujyate iti tadvikalà na hetulak«aïabhÃja iti | tathà cÃha- "saæyogyÃdi«u ye«vasti pratibandho na tÃd­Óa÷ | na te hetava [ityuktaæ] vyabhicÃrasya saæbhavÃt ||" iti | atra prayoga÷- yasya yena saha tÃdÃtmyatadutpattÅ na sto na sa tadavinÃbhÃvÅ, yathà prameyatvÃdiranityatvÃdinÃ, na staÓca kenacit tÃdÃtmyatadutpatti svabhÃvakÃryavyatirekiïÃmarthÃnÃmiti vyÃpakÃnupalabdhi÷ | svabhÃvÃnupalabdhistu svabhÃvahetÃvantarbhÃviteti tasyÃ÷ [tÃdÃtmya]lak«aïa eva pratibandha÷ | vyÃpakakÃraïÃnupalabdhÅ tu tÃdÃtmyatadutpattilak«aïapratibandhavaÓÃdeva vyÃpyakÃryayorniv­tti sÃdhayata÷ | [taduktam- "tasmÃ]t tanmÃtrasaæbaddha÷ svabhÃvo bhÃvameva và | nivartayetkÃraïaæ và kÃryamavyabhicÃrata÷ ||" iti | tadevaæ hetulak«aïaæ 1 saækhyÃniyama÷ 2 tadupadarÓa[kaæ ca pramÃïa]m 3 atra Óloke nirdi«Âamiti | [3. avinÃbhÃvaniyamÃdityasya prakÃrÃntareïa vyÃkhyÃnam] athavà `tridhaiva sa÷' iti sa pak«adharmastriprakÃra eva svabhÃvakÃryÃnupalambhÃkhyastadaæÓena vyÃpto nÃnya÷ | [sa] triprakÃrastadaæÓena (##) vyÃpta eveti sambandha÷ | kiæ kÃraïam? | "avinÃbhÃvaniyamÃt" | avinÃbhÃvasya- vyÃpte÷ | trividha eva pak«adharme niyamÃt | trividhasya ca pak«adharmasyÃvinÃbhÃvaniyamÃt | tena ca [sva]bhÃvakÃryÃnupalambhÃtmakatrividhapak«adharmavyatiriktà na tadaæÓena vyÃptà iti | trividhaÓca kÃryasvabhÃvÃnupalabdhirÆpa÷ pak«adharmastadaæÓena vyÃpta eveti na tasyÃhetutvamityuktaæ bhavati | tatastrividhahetubÃhye«vavi[nÃbhÃ]bÃddhetuvyavahÃraæ kurvanta÷, trividhe ca hetÃvavinÃbhÃvasyÃvaÓyambhÃvÃ[bhÃvÃ]dahetutvamÃcak«Ãïà nirastà bhavanti | [4. hetvÃbhÃsalak«aïÃnabhidhÃnepi tatsÆcanam |] tatraitat syÃt- hetvÃbhÃsÃnamapi [lak«aïam]bhidhÃnÅyaæ tatra Ói«yÃïÃæ hetuvyavahÃraniv­ttaya ityÃha "hetvÃbhÃsÃstato 'pare" iti | "tata÷" pak«adharmastadaæÓena vyÃpta iti hetulak«aïÃd "apare" a[nye ta]lak«aïavikalà hetvÃbhÃsà gamyanta eveti na tallak«aïamucyate | tathà hi- "pak«adharma÷" ityukte yatra pak«adharmatà nÃsti na sa hetu÷ | "tadaæÓena vyÃpta÷" iti vacane yatra tadaæÓavyÃptiviraho viparyayavyÃptervyÃpakasya và tatrÃvaÓyambhÃvÃbhÃvÃt, te heturÆpavikalatayà "hetvÃbhÃsÃ÷" asiddhaviruddhÃnaikÃntikà gamyanta eva | tathà hi- yallak«aïo yo 'rtha÷ Ói«yasya vyutpÃdita÷ tallak«aïavirahite na tadvayavahÃraæ svayameva pravartayi«yati a[tadrÆpa]parihÃreïaiva tadrÆpapratipatteriti na tatra yatna÷ phalavÃn bhavati | yattvanyatra hetvÃbhÃsavyutpÃdanaæ tanmandabuddhÅnadhik­tya | idaæ tu prakaraïaæ vipulamatÅnuddiÓya praïÅtam "saæk«epata÷" iti vacanÃt | ta eva hi saæk«epoktaæ yathÃvadavagantuæ k«amÃ÷ na mandamataya÷, te«Ãæ vistarÃbhidhÃnamantareïa yathÃvadarthapratipatterabhÃvÃt | ata evÃrthÃk«iptopanyÃsapÆrvakameva hetvÃbhÃsalak«aïaæ tatropavarïitamiti | tadatra vyÃkhyÃne hetulak«aïaæ 1 hetusaækhyÃniyama÷ 2 (##) tasya ca trividhasya hetutvÃvadhÃraïaæ 3 tadubhayakÃraïaæ 4 Óli«ÂanirddeÓÃ[khyÃnaæ 5] hetvÃbhÃsalak«aïÃnabhidhÃnakÃraïaæ 6 ceti «a¬arthÃ÷ Óloke 'tra nirdi«Âà iti | ki¤ca- idamapi sÃdhu d­Óyate- "tridhaiva" kÃryasvabhÃvÃnupalabdhi[bheda]bhinna÷ sa hetu÷ | tathÃ, tridhaiva pak«adharmÃnvayavyatirekarÆpabhedÃt "triprakÃra eva" trirÆpa eva | tadaæÓavyÃptivacanenÃnvayavyatirekayorabhidhÃnÃt | nÃbÃdhitavi«ayatvÃdirÆpÃntarayogyapi sa hetu÷ | kuta÷? yata÷ "hetvÃbhÃsÃstato 'pare" "tata÷" trividhÃt svabhÃ[vÃ]de÷, pak«adharmÃdirÆpatrayayogino và "apare" anye saæyogyÃdayo 'bÃdhitavi«ayatvÃdivyatiriktarÆpavanto và | kasmÃd? | avinÃbhÃvasya atraiva trividha eva trirÆpa eva ca hetau niyamÃdanyatra svabhÃvÃdivyatirikta(kte) rÆpÃntarasambhavini và avinÃbhÃvÃbhÃvÃdityartha÷ | na hi svabhÃvÃdivya[ti]rikte pratibandhanibandhanasyÃvinÃbhÃvasya saæbhava÷ tadvati và rÆpÃntarasya | yathà cÃ(ca) satyevÃvinÃbhÃve rÆpÃntarasya na sambhavastathà "«a¬lak«aïa" ityÃdinà vak«yati | [5. diÇnÃgÃnusÃreïa pak«aÓabdasya dharmimÃtraparatvam |] "pak«adharma÷" ityatra hetulak«aïe 'pi kriyamÃïe yadi samudÃya÷ pak«e(k«o) g­hyate yo 'numÃnavi«ayastadà sarvo heturasiddha÷, siddhau vÃnumÃnavaiyarthyamityÃha "pak«o dharmÅ" iti | kathaæ puna÷ samudÃyavacana÷ pak«aÓabdo dharmimÃtre vartata iti cet? "avayave samudÃyopacÃrÃt" | pak«Ãkhyasya hi samudÃyasya dvÃvavayavau dharmÅ dharmaÓca | tadatra dharmimÃtre samudÃyopacÃrÃt pak«aÓabdo vartate | tadekadeÓatvaæ ca samudÃyopacÃranimittamiti na sÃdhyadharmiïo 'nyatra tatprasaÇga÷ | taduktam- "samudÃyasya sÃdhyatvÃt dharmamÃtre [ca]dharmiïi | amukhye 'pyekadeÓatvÃt sÃdhyatvamupacaryate || "iti | (##) [6. diÇnÃgavyÃkhyÃne ÅÓvarasenÃk«epastatuddhÃraÓca |] tadetadÃcÃryÅyaæ vyÃkhyÃnamÅÓvarasenenÃk«iptaæ parihartuæ pÆrvapak«ayannÃha "prayo[jane]" tyÃdinà | "narte, prayojanÃdi«Âraæ(«Âaæ) mukhyaÓabdÃrthalaÇghanam |" ityasati prayojane nopacÃro yukta÷ | tato dharmidharma ityevÃstviti para÷ | "na" prayojanÃbhÃva÷ | kuta÷? sarvaÓcÃsau vivÃdÃÓrayo 'nyo và dharmÅ yastasya prati«edho 'rtha÷ prayojanaæ yasyopacÃrasya tadbhÃvastasmÃt "sarvadharmidharmaprati«edhÃrthatvÃdupacÃrasya" iti prayojanÃbhÃvÃdityasiddho hetu÷ | ka evaæ sati guïa÷? iti cedÃha "evaæ hi" upacÃre sati "cÃk«u«atvÃdi" ÃdigrahaïÃt `kÃkasya kÃr«ïyÃt' ityÃdi vyadhikaraïÃsiddhaæ "parih­taæ" hetutvena nirastaæ "bhavati" | dharmidharma iti tu sÃmÃnye [nÃbhi]dhÃnÃt te«Ãmapi hetutà syÃditi | asatyupacÃre dharmigrahaïÃdapyetat sidhyati | tato 'narthaka evopacÃra ityÃha para÷- "dharmavacanenÃpi" na kevalaæ dha[rmiva]canena | "dharmyÃÓrayasiddhau" dharmiïa ÃÓrayaïamÃÓraya÷ parigrahastasya siddhistasyÃæ satyÃm | kiæ punarddharmasya dharmyÃk«epanimittamiti cet? "parÃ[ÓrayatvÃ]t"- dharmiparatantratvÃt "dharmasya" avaÓyamasau dharmiïamÃk«ipati | tato dharmivacanamatiricyamÃnaæ viÓi«Âaæ sÃdhyadharmiïameva pratipÃdayati, [na dharmimÃtram] | syÃnmatam- dharmigrahaïÃd viÓi«Âo 'tra dharmÅ kaÓcidabhipreta iti gamyeta | sa tu sÃdhyadharmÅti kuta÷? ityÃha- "pratyÃsatte"rnyÃyÃt | pratyÃsattiÓcÃtra dharmi[vacanasÃmarthyÃda]bhipreteti gamyate | vyÃptau tu nyÃye dharmavacanenÃpi dharmimÃtrÃk«epat dharmigrahaïavaiyarthyam | pratyÃsannatà ca sÃdhyadharmiïa eva, tatra prathamaæ (##) he[tÆpa]darÓanÃt | na pratyÃsatte÷ sÃdhyadharmiparigraha÷ | kuta÷? | "d­«ÂÃntadharmiïo 'pi" na kevalaæ sÃdhyadharmiïa÷ pratyÃsatte÷ | kadÃcid vyÃptidarÓanapÆrvake prayoge d­«ÂÃntadharmiïyapi prathamaæ hetusadbhÃvopadarÓanÃt | yadi na pratyÃsatte÷ sÃdhyadharmisiddhi÷ pÃriÓe«yÃt tarhi bhavi«yati | yata÷ "tadaæÓavyÃptyÃ" hetubhÆtayà "d­«ÂÃntadharmiïi" dharmasya satva(ttva)siddhe÷ | nahi d­«ÂÃntamantareïa heto÷ sÃdhyena vyÃpti÷ pradarÓayituæ Óakyata iti manyate | tato dharmigrahaïÃdvayatiricyamÃnÃt sÃdhyadharmiïa eva parigraha÷ | "tadaæÓena" iti ca tacchabdena dharmavacanÃk«ipto dharmÅ sambhantsyata iti tatsambandhanÃrthamapi dharmigrahaïaæ nÃÓaÇkanÅyam | yatra prayojanÃntaraæ na sambhavati sa pÃriÓe«yavi«aya÷, dharmivacanasya tvanyadapi prayojanaæ sambhÃvyate | tat kuta÷ pÃriÓe«yÃt "dharmivacanÃt sÃdhyadharmiparigraha÷"? iti manyamÃna÷ siddhÃntavÃdyÃha- "siddhe tadaæÓavyÃptyà d­«ÂÃntadharmiïi satva(ttve) punarddharmiïo vacanaæ d­«ÂÃntadharmiïa eva yo dharma÷ sa heturiti niyamÃrthamÃÓaÇkayeta | tataÓca cÃk«u«atvÃdaya eva hetava÷ syu÷, na k­takatvÃdaya iti ani«Âameva syÃt tasmÃdupacÃra÷ kartavya÷" iti | kiæ punastarkaÓÃstra d­«Âaæ kvacit niyamÃrthavacanamitya Ãha- "d­«Âaæ sajÃtÅya eva" ityÃdi | "tatra ya÷ san sajÃtÅye-" [nyÃyamukha 7] ityatrÃcÃryÅye hetulak«aïe `sajÃtÅya e[va] satva(ttva)mi'tyavadhÃraïena siddhe 'pi hetorvyatireke | kutra? | sÃdhyÃbhÃve | yadetat "asaæstadatyaye" [nyÃyamukha 7] iti asatva(ttva)vacanaæ tanniyamÃrthamÃcÃryeïa vyÃkhyÃta[m a]satyeva nÃstità yathà syÃt nÃnyatra na viruddha iti | tathehÃpi dharmivacanaæ tatraiva bhÃvaniyamÃrthamÃÓaÇkayeta | kadÃ? siddhe 'pi d­«ÂÃntadharmiïi [sa]tve(ttve) | kuta÷? tadaæÓavyÃptivacanÃt | (##) kva bhÃvaniyamÃrtham? "[ta]traiva" d­«ÂÃntadharmiïi, sati cÃÓaÇkÃsambhave | kuta÷? | pÃriÓe«yÃt sÃdhyadharmiparigraha÷ | nanu apak«adharmasyÃhetutvÃt na niyamÃrthatÃÓaÇkà | tathà hi- sÃdhyadharmeïa vyÃpto 'pi dharmo yadi kvacid dharmiïyupalabhyeta tadà tatraiva svavyÃpakapratÅtiæ janayet nÃnyatra [pratyÃ]sattiviprakar«ÃbhyÃæ yathÃkramam | anupalavdhastu kvacid dharmiïi kathaæ gamaka÷? | tathÃbhÃve và sarvatra svavyÃpakaæ gamayet pratyÃsattiviprakar«ÃbhÃvÃde[vetyata] Ãha- "tasmÃt sÃmarthyÃt" ityÃdi | yadidamanantaraæ sÃmarthyaæ samupavarïitam ÃsmÃt sÃmarthyÃdarthasya sÃdhyadharmiparigrahalak«aïasya bhavati pratÅti[rpa]ÂudhiyÃæ Órot­ïÃm, kintvaÓabdakamarthaæ svayamanusaratÃæ pratipattigauravaæ syÃt | tadupacÃramÃtrÃt svayamaÓabdakÃrthÃbhyÆharahitÃd dharmidharma ityane [na pa]k«adharma iti "samÃnanirddeÓÃt [pratipattigauravaæ ca] parih­taæ bhavati |" "pratipattigauravaæ ca" iti `ca'ÓabdenaitadÃha- ye paropadeÓamÃkÃÇk«anti tairayamartho lak«aïa[vaca]nÃd boddhavya iti | yathÃlak«aïaæ pratÅterapak«adharmo na heturiti kuta÷? iyamÃÓaÇkà | tataste«Ãæ lak«aïÃnusÃriïÃæ niyamÃÓaÇkÃparihÃrÃrthaæ copacÃrakara[ïami]ti | [7. pak«adharma ityatra niyamavyavasthà |] iha vyavacchedaphalatvÃt ÓabdaprayogasyÃvaÓyamevÃvadhÃrayitavyam | «a«ÂhÅsamÃsÃcca pak«adharma ityatra nÃnya÷ samÃsa÷ sambhavati | tathà ca pak«asyaiva dharma [i]tyevamavadhÃraïÃt tadaæÓavyÃptirvirudhyata iti viruddhalak«aïatÃmudbhÃvayannÃha "pak«asya dharmatve tvaæ(taæ) pak«aæ viÓe«aïamanyato vyavacchedakamapek«ata" iti "tadviÓe«aïÃpek«asya" dharmasya "anyatra" pak«Åk­tÃdanyasmin sapak«e "ananuv­tti÷" | tathà hi- ya÷ pak«eïa viÓe«yate sa pak«asyaiva bhavati nÃnya[sya] | yathÃ- yo devadattasya putra÷ sa tasyaiva putro na yaj¤adattasyÃpi | (##) tato 'nyatrÃnanuv­tte÷ "asÃdhÃraïatÃ"- sÃdhÃraïatà na syÃt | tadaæ ÓavyÃptivirodha [i]ti yÃvat | sÃdhÃraïatÃyÃstva(yÃÓca) tadaæÓavyÃptyà pratipÃdanÃt | tato yadi pak«adharmo na ta[daæÓe]na vyÃpti÷, atha tadaæÓavyÃptirna pak«adharma iti vyÃhataæ lak«aïamiti | nanu ca tadaæÓavyÃptirnÃma sÃdhyadharmasya vyÃpakasya tatra hetau sati tadÃdhÃradharmiïi bhÃva, eva, vyÃpyasya và hetostatraiva vyÃpake sÃdhyadharme satyeva bhÃva iti svasÃdhyÃvinÃbhÃvalak«aïà vak«yate | na cÃnayÃvaÓyaæ pak«Åk­tÃdanyatra v­ttirÃk«ipyate, yato lak«aïavyÃghÃta ÃÓaÇkyeta | tathà hi- tatraiva pak«Åk­te satyeva sÃdhyadharme heturvartamÃnastadaæÓavyÃptiæ pratipadyata eva | yaiva cÃsya sÃdhyadharmiïi svasÃdhyÃvinÃbhÃvità saiva gamakatve nibandhanaæ nÃnyadharmiïi | sa ca svasÃdhyÃvinÃbhÃva÷ pratibandhasÃdhakapramÃïanibandhana÷, na sapak«e kvacid bahulaæ và sahabhÃvamÃtradarÓananibandhana÷ | na hi lohalekhyaæ vajram pÃrthivatvÃt këÂhÃdivat iti tadanyatra pÃrthivatvasya lohalekhyatÃvinÃbhÃvo 'pi tathÃbhÃvo bhavati | yadi ca pak«Åk­tÃdanyatraiva vyÃptirÃdarÓayitavyeti niyamastadà satvaæ(ttvaæ) kathaæ k«aïikatÃæ bhÃve«u pratipÃdayet? | yo hi sakalapadÃrthavyÃpinÅmÃk«a(nÅæ k«a)ïÅkatÃmicchati taæ prati kasyacit [sa]pak«asyaivÃbhÃvÃt | yadapi kaiÓcit jvÃlÃde÷ k«aïikatvamabhyupagamyate tadapi na pratyak«ata÷, k«aïavivekasyÃtisÆk«matayÃnupalak«aïÃt | anyatraiva ca vyÃptirÃdarÓanÅyà na sÃdhyadharmiïyapÅti ko 'yaæ nyÃya÷? | evaæ hi kÃlpanikatvaæ hetulak«aïasya pratipannaæ syÃt, na vastubalaprav­ttatvam, tasmÃt svasÃdhyapratibandhÃd hetustena vyÃpta÷ sidhyati | sa ca viparyaye bÃdhakapramÃïav­ttyà sÃdhyadharmiïyapi sidhyatÅti na ki¤cidanyatrÃnuv­ttyapek«ayà | (##) ata evÃnyatroktam- "yat kvacid d­«Âaæ tasya yatra pratibandha÷ tadvida÷ tasya tad gamakaæ tatreti vastugati÷" iti | yadapi "anumeye 'tha tattalye sadbhÃva÷-" ityÃdi lak«aïaæ tatrÃpi sÃdhyadharmavÃneva sapak«a ucyate | tata÷ satyeva sÃdhyadharme vÃstÅtyevaæparametat | tataÓca taddharmaïa÷ sÃdhyadharmiïo 'pi vÃstavaæ sapak«atvaæ na vyÃvartate | sÃdhyatvene«ÂatayecchÃvyavasthitalak«aïena pak«atvena tasya nirÃkartumaÓakyatvÃt | tasmÃt tadaæÓavyÃptivacanena svasÃdhyÃvinÃbhÃvitvasya pratibandhanibandhanasyÃnyathà tadayogÃdabhidhÃnÃnnÃvaÓya manyatra v­ttirÃk«ipteti, kathamidamÃÓaÇkitam? | satyam, naivedamÃÓaÇkanÅyam, yadi sarvasya heto÷ pak«Åk­te eva dharmiïi svasÃdhyapratibandha÷ pramÃïato niÓcetuæ Óakyeta | yathà sattvalak«aïasya svabhÃvaheto÷ k«aïikatÃyÃæ sÃdhyÃyÃæ tÃdÃtmyaæ viparyaye bÃdhakapramÃïav­ttyà | kÃryahetostu pa[k«Åk­tadharmiïà | kasyacit svabhÃvaheto÷] pratyak«ÃnupalambhasÃdhana÷ pratibandha÷ kathaæ parok«e sÃdhyadharme g­hyeta? | tasmÃt tasyÃnyatraiva [prasiddhiriti tadviÓe«aïÃpek«asya tatra apek«aïÃt anya]trÃnanuv­tte÷ asÃdhÃraïatà sambhavamÃtreïÃÓaÇkità | tadà hyanyatrÃvartamÃna÷ sÃdhyaviparÅta[vyatireka]...........................................................tadubhayabahirbhÃvÃyogÃt taddharmiïa÷ sÃdhyav­ttivyavacchedÃbhyÃæ sarvasaægrahÃt tatra saæÓayahetu[rbhavati | syÃnmatam- kvacidÃÓraye sattÃyÃ÷ prÃkprav­ttapÆrvag­hÅ]tavism­tapratibandhasÃdhakapramÃïasm­taye 'nyatra v­ttirapek«aïÅyà | etat pariharati | "na" ityÃdi | [nÃnyatrÃnanubhavatti÷ | kuta÷? (##) ayogo 'samba]ndha÷ tavdyavacchedena viÓe«aïÃt pak«asya | na hyanyayogavyavacchedenaiva viÓe«aïaæ bhavati | [kintu ayogavyavacchedenÃpi | yatra dharmiïi dha]rmasya sadbhÃva÷ saædihyate tatrÃyogavyavacchedasya nyÃyaprÃptatvÃt | atra ca d­«ÂÃnta÷["yathà caitro dharnurdhara iti" | caitre hi dhanurdhara]tvaæ saædihyate kimasti nÃsti iti | tataÓcaitro dhanurddhara iti tatsadbhÃvapratipÃdikà ÓrutÅ÷ [pak«Ãntaramadhanurdharatvaæ ÓroturÃÓaÇkopasthÃpitaæ] nirÃkarotÅtyayogavyavacchedo 'tra nyÃyaprÃpta÷ | parÃbhimatavyavacchedanirÃcikÅr«ayÃha- ["na, anyayogavyavacchedena viÓe«aïÃt" anyatrÃnanuv­ttera]sÃdhÃraïateti sambandha÷ | atrÃpi d­«ÂÃnto "yathà pÃrtho dhanurddhara iti" | sÃmÃnyaÓabdo 'pyayaæ dha[nurdharaÓabda÷ prakaraïasÃmarthyÃdinà prak­«Âaguïav­tti÷ | iha pÃrthe] hi dhanurddharatvaæ siddhameveti nÃyogÃÓaÇkà | [tÃd­]Óaæ tu sÃtiÓayaæ kimanyatrÃsti nÃstÅtyanyayoga [ÓaÇkÃyÃæ Órotu÷ yadà pÃrtho dhanurdhara iti ucya]te tadÃnyayogavyavacchedo nyÃyaprÃpta÷, pratipÃdyÃÓaÇkopasthÃpitayoreva pak«ayo÷ para[sparaæ virodhÃt ekanirdeÓena anyayogavyavacchedasya] nyÃyabalÃyÃtatvÃt | tadiha pak«e 'styayaæ dharmo na veti saæÓÅtau [pak«adharma ityukte pak«asya dharma eva nÃdharma÷ | dharmaÓca ÃÓritatvÃdviÓe«aïaæ tenÃyogo vya]vacchidyate nÃnyayogastadaæÓavyÃptyà tasya pratipÃdita[tvena d­«ÂÃnte saædehÃbhÃvÃt | "tadaæÓa÷" taddharma iti] | tacchabdena pak«a÷ parÃm­Óyate na dharma÷, dharmasya dharmÃsambhavÃt | aæÓaÓca dharmo naikadeÓa÷, pak«a[Óabdena dharmimÃtravacanÃt | na tadaæÓa÷ tasya eka]deÓÃbhÃvÃditi | [8. vyÃptervyÃpyavyÃpakobhayadharmatvam |] tasya pak«adharmasya sato vyÃpti÷- yo vyÃpnoti yaÓca vyÃpyate [tadubhayadharmatayà pratÅte÷ | yadà vyÃpakadharmatayà vivak«yate ta]dà vyÃpakasya gamyasya | tatrÃta satsaptabhyarthapradhÃnametat nÃdhÃrapradhÃnam, dharmÃïÃæ dharma[ÃntaratvÃbhÃvÃt | tenÃyamartha÷]- (##) yatra dharmiïi vyÃpyamasti tatra sarvatra bhÃva eva vyÃpakasya svagato dharmo vyÃpti÷ | tata[Óca vyÃpyabhÃvÃpek«ayà vyÃpyasyaiva vyÃptatÃpratÅti÷] | na tvevamavadhÃryate | vyÃpakasyaiva tatra bhÃva iti | hetvabhÃvaprasaÇgÃdavyÃpakasyÃpi mÆrtatvÃdestatra bhÃvÃt | nÃpi `tatraive'ti prayatnÃnantarÅyakatvÃderahetutÃpatte÷ | sÃdhÃraïaÓca hetu÷ syÃt | nityatvasya prameye«veva bhÃvÃt | yadà tu vyÃpyadharmatÃ(rmatayÃ) vivak«Ã vyÃptestadà vyÃpyasya và gamakasya tatraiva vyÃpake gamye sati | ytatra dharmiïi vyÃpako 'sti tatraiva bhÃvo, na tadabhÃve 'pi vyÃptiriti | atrÃpi vyÃpyasyaiva tatra bhÃva ityavadhÃraïaæ hetvabhÃvaprasaktereva nÃÓritam, avyÃpyasyÃpi tatra bhÃvÃt | nÃpi vyÃpyasya tatra bhÃva eveti sapak«aikadeÓav­tterahetutvaprÃpte÷ | sÃdhÃraïasya [ca] hetutvaæ syÃt | prameyatvasya nitye«vavaÓyaæbhÃvÃditi | vyÃpyavyÃpakadharmatÃsaævarïanaæ tu vyÃpterubhayatra tulyadharmatayaikÃkÃrà pratÅti÷ saæyogivat mà bhÆditi pradarÓanÃrtham | tathà hi- pÆrvatrÃyogavyavacchedenÃvadhÃraïam uttaratrÃnyayogavyavacchedeneti kuta ubhayatraikÃkÃratà vyÃpte÷? | taduktam- "liÇge liÇgÅ bhavatyeva liÇginyevetarat puna÷ | niyamasya viparyÃse 'sambandho liÇgaliÇgino÷ ||" iti | etenÃcÃryeïa saæyogabalÃt gamakatve yo do«a ukta÷- "na ca kenacidaæÓena na saæyogÅ hutÃÓana÷ | dhÆmo và sarvathà tena prÃptaæ dhÆmÃt prakÃÓanam ||" iti | sa iha nÃvataratÅtyÃkhyÃtaæ bhavati | tathà hi- saæyogasya ubhayatrÃviÓe«Ãt e«a prasaÇgo na tu vyÃpte÷ | na hi yÃd­ÓÅ (##) vyÃpakadharma vyÃpti÷ tÃd­Óyeva vyÃpyadharma iti | tathà cÃha- "sambandho yadyapi dvi«Âha÷ sahabhÃvyaÇgaliÇgino÷ | ÃdhÃrÃdheyavad v­ttistasya saæyogivanna tu ||" iti | tena vyÃpako vyÃpyo na bhavati vyÃpyaÓca [na] vyÃpaka iti | "tadaæÓena vyÃpto hetu÷" iti vacanÃt na saæyogipak«okto do«a÷ | nÃpyubhayorgamyagamakatÃprasaÇga÷, yathoktÃd hetulak«aïÃd vyÃpakasyaiva gamyatvapratÅte÷, vyÃpyasyaiva gamakatÃsampratyayÃditi | [9. vyÃpteranvayavyatirekarÆpayossÆcanam |] yadi tarhi "pak«adharmastadaæÓena vyÃpta÷" ityetaddhetulak«aïaæ tata÷ pak«adharmatvaæ tadaæÓavyÃptiÓceti dvirÆpo hetu÷ syÃt, anyatra ca trirÆpa ukta÷ tat kathaæ na vyÃghÃta÷? ityÃha "etena" tadaæÓavyÃptivacanena "anvayo vyatireko và ukta÷" veditavya iti sambandha÷ | anvayavyatirekarÆpatvÃd vyÃpteriti bhÃva÷ | tathà hi- ya eva yenÃnvito yanniv­ttau ca nivartate sa eva tene vyÃpta ucyate iti tadÃtmakatvÃd vyÃptervyÃptivacanenÃnvayavyatirekÃbhidhÃnam | tato vyÃptivacanena rÆpadvayÃbhidhÃnÃt na vyÃghÃta iti | [10. vyÃpte÷ pratyak«eïÃnumÃnena và niÓcaya÷ |] tau ca j¤apakahetvadhikÃrÃt niÓcitau | "niÓcayaÓca tayornaikenaiva pramÃïena api tu yathÃsvam |" yasya yad ÃtmÅyaæ pramÃïaæ niÓcÃyakaæ tena | yasya ca yat niÓcÃyakaæ pramÃïaæ tad uttaratra vak«yati | "anvayo vyatirako vÃ" iti tulyakak«atÃsÆcanÃrtho `vÃÓabda÷ | tena sÃdharmyavaidharmyavato÷ prayogayorekenaiva dvitÅyagatervidhiprati«edharÆpatayà vyÃv­ttibhede 'pi paramÃrthatastÃdÃtmyÃt nobhayopadarÓanamiti sÆcitaæ bhavati | vyatireko hi sÃdhyaniv­ttau liÇgasya niv­ttidharmakatvaæ svabhÃvabhÆto dharma ityanvayarÆpatà vastuto 'sya na virudhyate | "pak«adharmaÓca" | kiæ? | "yathÃsvaæ pramÃïena niÓcita÷" (##) ukta iti sambandha÷ | niÓcayaprasaÇgena so 'pyatra pratipÃdyate, niÓcitasya gamakatvÃmÃkhyÃtum | .................................................................................... iti pradarÓanÃrtho `vÃÓabda÷ | "pratyak«eïa ca svayaæ svalak«aïÃkÃratve 'pyanantarasÃmÃnyavikalpajananÃt prasiddhi÷" upacÃrato niÓcaya ucyate- pratyak«ap­«ÂhabhÃvino vikalpasyÃnadhigatÃrthÃdhigant­tvÃbhÃvaæ darÓayituæ | tena yadyapi sÃmÃnyarÆpaæ liÇgamavasthÃpyate tathÃpi svalak«aïapratÅtireva tadvyavasthÃnibandhanamiti pratyak«ata÷ pak«adharmasya sÃdhyadharmiïi prasiddhirucyate | etaccÃnantarameva vyaktÅkari«yate | "anumÃnato và sÃdhyadharmiïi pak«adharmasya prasiddhi" rniÓcaya÷ | pramÃïaphalabhedÃcca "anumÃnata÷" anumÃnena niÓcaya iti Ãha | "atrodÃharaïe" yathÃkramaæ "yathà pradeÓe dhÆmasya" dhÆmasÃmÃnyasya pratyak«ato niÓcaya÷ iti | [11. uddayotakaramataæ nirasya deÓÃdyapek«akÃryahetorgamakatvokti÷ |] yastu manyate- `ya÷ pradeÓo 'gnisambandhÅ so 'pratyak«o yastu pratyak«o nabhobhÃgarÆpa ÃlokÃdyÃtmà dhÆmavattayà d­ÓyamÃno na so 'gnimÃn ata÷ kathaæ pradeÓe dhÆmasya pratyak«ata÷ prasiddhi÷ | tasmÃd dhÆma eva dharmÅ yukta÷ | sÃgnirayaæ dhÆma÷ dhÆmatvÃt ityevaæ sÃdhyasÃdhanabhÃva÷' iti- tasyÃpi sÃgne÷ dhÆmÃvayavasyÃpratyak«atvÃt, parid­ÓyamÃnasya corddhavabhÃgavartino 'gninà sahÃv­tte÷, kathaæ dhÆmasÃmÃnyasya sÃdhyadharmiïi pratyak«ata÷ prasiddhi÷? | dhÆmÃvayavÅ pratyak«a iti cet; na, avayavavyatirekeïa tasyÃbhÃvÃt | lokÃdhyavasÃyatastasyaikatve và pradeÓasyÃpi tÃvata÷ (##) kalpitamekatvaæ na nivÃryate | pradeÓe eva ca loko 'gni pratipadyate, na dhÆme | deÓakÃlÃdyapek«ayaiva ca kÃryaheturgamaka÷ | yadÃha- "i«Âaæ viruddhakÃrye 'pi deÓakÃlÃdyapek«aïam | anyathà vyabhicÃri syÃd bhasmevÃÓÅtasÃdhana÷ (dhane) || iti | "tato deÓÃdyapek«ÃgnisÃdhane dhÆmavattayà | g­hyamÃïasya deÓasya dharmità na virudhyate ||" yathà balÃkÃvato v­k«ÃderddeÓÃdyapek«ayà jalasÃdhanatvamiti | "Óabde và k­takatvasya" pratyayabhedabhiditvÃdinÃnumÃneneti | [12. nirvikalpaæ kathaæ sÃmÃnyagrÃhÅti kumÃrilÃk«epasyottaram |] atra yathopavarïitaæ pratyak«ata÷ pak«adharmasya sÃdhyadharmiïi prasiddhÃvabhiprÃyamapratipadyamÃna÷ kumÃrila÷- `kathaæ pratyak«eïa(ïÃ)vikalpena sÃmÃnyÃtmano liÇgasya dhÆmÃde÷ svarÆpagra[haïa]mapi tÃvad yujyate, dharmiïo và kuta eva tatsambandhagrahaïam'- iti pratyavatasthe | tena hi "pratyak«apÆrvakatvÃccÃnumÃnÃderddharmaæ pratyanimittatvam" ityetad bhëyam- "kathaæ pratyak«apÆrvatvamanumÃnÃdino bhavet? | yadà sm­tyasamarthatvÃnnirvikalpendriyasya dhÅ÷ || na cÃvikalpyaliÇgasya dharmisambandhayostathà | g­hÅti÷" ityÃk«ipya- " pratyak«Ãgrahaïaæ yattu liÇgÃderavikalpanÃt | tanne«ÂatvÃd vikalpasyÃpyartharÆpopakÃriïa÷ || asti syÃlocanÃj¤Ãnaæ prathamaæ nirvikalpakam | bÃlamÆkÃdivij¤Ãnasad­Óaæ Óuddhavastujam || tata÷ paraæ punarvastu dharmairjÃtyÃdibhiryayà | buddhyÃvasÅyate sÃpi pratyak«atvena sammatà ||" (##) iti bruvatÃ- `saugatÃnÃmevÃyaæ liÇgadharmitatsambandhÃgrahaïalak«aïo do«o ye«Ãmavikalpakameva pratyak«aæ, nÃsmÃkaæ savikalpamapi pratyak«amicchatÃm' ityuktaæ bhavati | tatastadupavarïitado«apratividhÃnÃyÃha- "sadhÆmaæ hi" ityÃdi | ayamatra samudÃyÃrtha÷- pratyak«aæ hi purovasthitamauttarÃdharyeïa dhÆmapradeÓÃdikaæ vidhirÆpeïa dhÆmÃdisvalak«aïaæ sakalasajÃtÅyavijÃtÅyavyÃv­ttaæ ca svasvabhÃvavyavasthite÷ sarvÃsÃmarthamÃtrÃïÃæ parasparamasaækÅrïarÆpatvÃt tatsÃmarthyabhÃviyathÃsthÃnamanukurvatpÃÓcÃttyavidhiprati«edhavikalpadvayaæ janayati yena dhÆmapradeÓÃkhyau dharmadharmiïau tayoÓcauttarÃdharyam `evametat nÃnyathà iti vikalpayati | yathÃnubhavamabhyÃsapÃÂavÃdipratyayÃntarasahakÃriïÃæ vikalpÃnÃmudayÃt | tato dharmadharmiïo÷ svarÆpaniÓcaya÷ sambandhaniÓcayaÓca pratyak«anibandhana÷ sampadyate | tathà hi- ayameva dhÆmapradeÓayo÷ sambandhasya niÓcayo ya÷ `atrÃyam' ityadhyavasÃya÷ | sa cÃvikalpenÃpi pratyak«eïa yathoktena prakÃreïa sampÃdita eva | na cauttarÃdharyÃvasthitÃd vastudvayÃdanya eva kaÓcidÃdhÃ[rÃdhe]yabhÃvalak«aïa÷ sambandha÷ yata÷ tasya pratyak«eïÃnanubhÆtatvÃt paÓcÃda(d) vikalpanaæ syÃt | vastubhÆtasya tasyÃnyatra ni«edhÃt | tasmÃdayaæ tadeva tathÃvasthitamarthadvayamÃÓritya kalpanÃsamÃropita eva | tena sambandha÷ sambandhÅti bhedÃntarapratik«epÃpratik«epÃbhyÃæ dharmadharmitayà vyavahÃro loke na tu pÃramÃrthika÷ | sÃmÃnyavyavahÃro 'pi vijÃtÅyavyÃv­ttÃneva bhÃvÃnÃs­(Óri)tya kalpanÃsamÃropita eva pratanyate | te«Ãmeva bhinnÃnÃmapyanubhavadvÃreïa vijÃtÅyavyÃv­ttatayà prak­tyaivaikÃkÃraparÃmarÓapratyayahetutvÃt | tathà cÃha- "ekapratyavamarÓÃrthaj¤ÃnÃdyekÃrthasÃdhane | bhede 'pi niyatÃ÷ kecit svabhÃvenendriyÃdivat ||" (##) tata÷ sÃmÃnyavi[kalpajananadvÃrÃ] tatpratibhÃsino dhÆmÃkÃrasya vijÃtÅyavyÃv­[ttarÆpasya sÃmÃnyarÆpatayÃ] pratyak«eïaiva g­hÅtatvÃt | na hi vijÃtÅyavyÃv­ttirvyÃv­ttÃdanyaiva kÃcid yasyÃ÷ pratyak«eïÃgrahaïaæ syÃt | tasmÃd yathÃparid­«Âaæ dhÆmÃdisvalak«aïamevÃnyato vyÃv­[ttÃtmanà vi]kalpyata iti pratipatradhyavasÃyavaÓÃt sm­tireva | dvividho vikalpa÷ pratyak«ap­«ÂhabhÃvÅ vastuta÷ punarnirvi«aya eva | tato yadÃha- sÃmÃnyasyÃnanubhÆtatayÃ- "smÃrtametadabhedena vij¤Ãnamiti yo vadet | tasya vandhyÃsute 'pyasti nÆnaæ smaraïaÓaktatà ||" iti tadapyapÃstamiti || [13. anumite÷ sÃmÃnyavi«ayatve 'navastheti kumÃrilÃk«epasyottaram |] athavÃparaæ kumÃrilenÃbhihitam- "svalak«aïavi«ayaæ pratyak«aæ sÃmÃnyalak«aïavi«ayamanumÃnam" iti vacanÃt dhÆmÃdisÃmÃnyamanumÃnagrÃhyameva | tatra cÃnavasthà liÇgagrÃhiïo 'pyanumÃnasya tadanyaliÇgabalenotpatte÷ | tasya ca sÃmÃnyarÆpatayà tadanyÃnumÃnamÃnavi«ayatvÃt tathà tadanyasyÃpÅti kasyacidekasyÃpi liÇgina÷ pratipatti÷ yugasahasrairapi na sambhavati | kimaÇga punarekena puru«Ãyu«keïeti | tathà cÃha- "sÃmÃnyaæ nÃnumÃnena vinà yasya pratÅyate | na ca liÇgavinirmuktamanumÃnaæ pravartate || asÃmÃnyasya liÇgatvaæ na ca kenacidi«yate | na cÃnavagataæ liÇgaæ ki¤cidasti prakÃÓakam || tasyÃpi cÃnumÃnena syÃdanyena gati÷ puna÷ | tadudbhÆtiÓca liÇgÃt syÃt sÃmÃnyaj¤ÃnasaæhitÃt || tasya cÃpyanumÃnatvaæ liÇgena ca tadudbhava÷ | anumÃnÃntarÃdeva j¤Ãtenaivaæ ca kalpane || liÇgaliÇgyanumÃnÃnÃmÃnantyÃdekaliÇgini | gatiryugasahastre«u bahu«vapi na vidyate ||" ityÃÓaÇkayÃha "sadhÆmaæ hi" ityÃdi | evaæ manyate | yasyÃnumÃnantareïa sÃmÃnyaæ na pratÅyate bhavatu tasyÃyaæ do«a÷, (##) asmÃkaæ tu pratyak«ap­«ÂhabhÃvinÃpi vikalpena prak­tivibhramÃt sÃmÃnyaæ pratÅyate | liÇgavikalpasya ca svalak«aïadarÓanÃÓrayatvÃt paramparayà vastupratibandhÃdavisaævÃdakatvam, maïiprabhÃyÃmiva maïibhrÃnte÷ | kÃryahetutvamapi vikalpÃvabhÃsino dhÆmasÃmÃnyasya liÇgatayÃvasthÃpyamÃnasya kÃryadarÓanÃÓrayatayà tadadhyavasÃyÃcca | na hi dhÆmasvalak«aïasya liÇgatÃvasthÃpayituæ yuktÃ, tasyÃsÃdhÃraïasya sapak«e v­ttyabhÃvÃt, tadaæÓavyÃptyayogÃt, sÃdhyasÃdhanasaækalpe vastudarÓanÃsambhavÃcceti | yattÆktam `sÃmÃnyalak«aïavi«amanumÃnam` iti tatra naivamavadhÃryate- sÃmÃnyalak«aïavi«ayamanumÃnameveti | pratyak«ap­«ÂhabhÃvino vikalpasyÃpi tadvi«ayatvÃt tadanyasya ca vikalpasya | kintu sÃmÃnyalak«aïavi«ayamevÃnumÃnamityavadhÃryate svalak«aïavi«ayatvani«edhÃrthamiti | tatra saha dhÆmena vartata iti "sadhÆma÷" | pak«adharmatÃpratipadanÃrthamevamuktam | vidhivikalpasya caitadeva bÅjam | taæ "sadhÆmaæ pradeÓaæ d­«Âavata÷" pratyak«eïeti sambandha÷ | kÅd­Óam "arthÃntaraviviktarÆpam" arthÃntarai÷ sajÃtÅyavijÃtÅyairviviktamasaÇkÅrïaæ rÆpamasyeti vigraha÷ | sarvabhÃvÃnÃæ svasvabhÃvavyavasthite÷ svabhÃvasÃÇkaryÃbhÃvÃt | anyathà sarvasya sarvatropayogÃdatiprasaÇga÷ | anena prati«edhavikalpasya nimittamÃkhyÃtam, sÃmÃnyotprek«ÃyÃÓca bÅjam | taduktam- "itaretarabhedo 'ntya(sya) bÅjaæ saæj¤Ã yadarthikÃ" iti | tathà hi- arthÃntaravyÃv­ttiæ parasparavyÃv­ttÃnÃmapi samÃnÃmutpaÓyato bhinname«Ãæ rÆpaæ tirodhÃyÃbhinnaæ svabhÃvamÃropayantÅ kalpanotpadyate | "asÃdhÃraïÃtmanÃ" iti arthÃntaravyÃv­ttena svabhÃvena | na tu yathà kumÃrilo manyate- `arthÃntaraviveko 'bhÃvapramÃïagrÃhyo na pratyak«Ãvaseya÷' iti | nahi vastubalabhÃvinà pratyak«eïa anyathÃdarÓanasambhavo bhrÃntatÃprasaÇgÃt | tenÃtmanà (##) d­«Âavata÷ sata÷ puæso 'nantaraæ "smÃrtaæ liÇgaj¤Ãnamutpadyate" iti sambandha÷ | sm­tireva "smÃrtam" | liÇgapratibhÃsi j¤Ãnaæ "liÇgaj¤Ãnam" | anena pratyak«ap­«ÂhabhÃvini vikalpe yatsÃmÃnyamÃbhÃti tasya lÅÇgavyavasthÃmÃha | paramÃrthata÷ kiæ vi«ayaæ? | "yathÃd­«ÂabhedaparamÃrtha[vi«ayam"]............................................................................. [14. darÓanavidhiprati«edhavikalpe«u prÃmÃïyÃprÃmÃïyavyavasthà |] [da]rÓanavidhiprati«edhavikalpÃnÃæ pramÃïÃpramÃïacintÃmÃrabhate | "tatra" te«u darÓanavidhiprati«edhavikalpe«u | tadÃdyaæ yadetat- "asti hyÃlocanÃj¤Ãnaæ prathamam-" iti Ãdau vikalpaprav­tterbhavamiti "Ãdyam" ÃkhyÃtam "asÃdhÃraïavi«ayam" svalak«aïavi«ayaæ darÓanaæ tad "eva" pramÃïaæ na vidhiprati«edhavikalpÃvapi | tasyaiva pramÃïalak«aïayogÃditarayoÓca tadasambhavÃt | tathà hi- anadhigatavi«ayatvamarthakriyÃsÃdhanavi«ayatvaæ ca pramÃïalak«aïam | tad darÓanasyaivÃsti | tatra "Ãdyam" ityapÆrvÃrthavij¤ÃnatvamÃkhyÃtam "asÃdhÃraïavi«ayam" iti arthakriyÃsÃdhanavi«ayatvam | svalak«aïasyaivÃrthakriyÃsÃdhanatvÃt | [15. prati«edhavikalpasyÃprÃmÃïyasthÃpanam |] tatra prati«edhavikalpasya tÃvat pratyak«ag­hÅtÃrthavi«ayatayà sm­titvaæ pratipÃdayannÃha- "tasmin" asÃdhÃraïe "tathÃbhÆte" arthÃntarairasaÇkÅrïarÆpe "darÓanena" asaÇkÅrïarÆpasÃmarthyabhÃvinà "d­«Âe" adhigate "sati" | tathà hi- vyatiriktamapi bhÃvÃæÓÃdabhÃvÃæÓamicchatà bhÃvÃæÓa÷ svabhÃvenÃsaÇkÅrïarÆpa÷ kalpanÅya÷, anyathà sa evÃbhÃvÃæÓo na sidhyet | na ca svabhÃvenÃsaÇkÅrïarÆpatÃyÃmasatyÃæ (##) p­thagbhÆtÃbhÃvÃæÓasadbhÃve 'pi sà yuktimatÅ, svahetubalÃyÃtasya saÇkÅrïarÆpasyÃki¤citkarÃbhÃvÃæÓasambhave 'pi tyÃgÃyogÃt | na ca tenaiva tadvinÃÓanam, vinÃÓahetvayogasya pratipÃdayi«yamÃïatvÃt | tena saÇkÅrïarÆpavinÃÓane ca varaæ svahetoreva svabhÃvato 'saÇkÅrïarÆpÃïÃmudayo 'stu kiæ parivrìmodakanyÃyopagamena? | tasmÃt svabhÃvata eva bhÃvÃnÃæ pararÆpavikalatvamabhÃvÃæÓa÷ nÃnya÷ | sa ca tathÃbhÆto darÓanena g­hÅta eva | tasmiæstathÃbhÆte d­«Âe "sa" padÃrtho "yena" vastunà "asÃdhÃraïa÷" samÃnasvabhÃvo na bhavati tadrÆpavikalasvabhÃvatvÃt "tadasÃdhÃraïatÃæ" tena tenÃtadrÆpeïÃsamÃnasvabhÃvatÃæ etadeva vyanakti | "tata÷" arthÃntarÃd "bhedaæ" vailak«aïyamanyarÆpamidaæ na bhavatÅti "abhilapantÅ" abhimukhayantÅ d­«Âavailak«aïye pravartamÃnatayà "sm­tirutpannà pratyak«abalena" | yadi tu liÇgabalenotpadyeta vyavacchedavi«ayÃpi sm­tirna syÃditi bhÃva÷ | kiæ vi«ayÃ? | "atadvyÃv­ttivi«ayà |" tacchabdena darÓanavi«ayasya vastuna÷ parÃmarÓa÷ k­ta÷ | na tat atat vijÃtÅyam | atasmÃd vyÃv­tti÷ atavdyÃv­tti÷ | sà vi«ayo yasyÃ÷ sà tathà | athÃd­«Âa evÃrthÃntarebhyo bhedo mayÃpi kalpyate iti pratipatra (ttara) dhyavasÃyÃccaivamuktam | parÃmarthato nirvi«ayatvÃt | sà "na pramÃïaæ" nÃbhÃvapramÃïaphalamityartha÷ | na hi sm­tijanakatvena pramÃïatà yuktà | kasmÃt na pramÃïam? | yathÃd­«ÂasyÃkÃro 'bhyÃsapÃÂavÃdipratyayÃntarasÃpek«o viÓe«astasya grahaïÃt | na hi d­«Âimityeva vikalpena g­hyate, darÓanÃviÓe«Ãt sarvÃkÃre«u vikalpodayaprasaÇgÃt, api tu kaÓcidevÃbhyÃsÃdipratyayÃpek«a ityÃkÃragrahaïenÃca«Âe | bhavatu yathÃd­«ÂÃkÃragrahaïam | pramÃïaæ tu kasmÃnna bhavatÅti parasya taduktapramÃïalak«aïavirahaæ darÓayannÃha- "prÃg" (##) ÃlocanÃj¤ÃnodayakÃle "asÃdhÃraïam" assaÇkÅrïarÆpaæ d­«Âvà asÃdhÃraïamarthÃntararÆpaæ na bhavatÅti "abhilapata÷" vikalpayata÷ "prati«edhavikalpasyÃpÆrvÃrthÃdhigamÃbhÃvÃd" apÆrvÃrthavij¤ÃnatÃvirahÃt | apÆrvÃrthavij¤Ãnaæ ca pramÃïaæ bhavatocyata iti bhÃva÷ | [16. vidhivikalpasyÃsyaprÃmÃïyavyavasthÃpanam |] yadyuktena prakÃreïa prati«edhavikalpo na pramÃïaæ, vidhivikalpastarhi pramÃïaæ bhavi«yati | nahi tasyÃpÆrvÃrthavij¤ÃnatvÃbhÃva÷ sambhavati | tatpratibhÃsino 'nugatasya sÃmÃnyÃkÃrasyÃsÃdhÃraïarÆpÃvalambinà darÓanenÃnadhigamÃt tat kuto 'syÃprÃmÃïyam | taduktam- "tata÷ paraæ punarvastu" ityÃdi | tadetat kumarilavacanamÃÓaÇkya vidhivikalpasyÃpi prÃmÃïyamanupa(mapa)nudannÃha- "arthakriyÃsÃdhanasya" svalak«aïasya "ÃlocanÃj¤Ãnena darÓanÃdad­«Âasya punastatsÃdhanasya" arthakriyÃsÃdhanasya svabhÃvasya "vikalpenÃpratipatte÷ vidhivikalpo na pramÃïam" | yadyapi tenÃnadhigataæ sÃmÃnyamadhigamyata iti varïyate tathÃpi tad arthakriyÃsÃdhanaæ na bhavati iti tadadhigantà taimirikÃdij¤Ãnaprakhyo vidhivikalpo na pramÃïam | "tata÷ paraæ punarvastu dharmairjÃtyÃdibhiryayà | budhyÃ÷(ddhyÃ)'vasÅyate" iti cocyate | tatra punarvastugrahaïena nirvikalpakapratyak«avi«ayasyaiva vastuno jÃtyÃdi viÓi«Âasya vikalpabudhyÃ(ddhyÃ)'vasÃya ucyate | tasya ca nirvikalpaj¤ÃnenaivÃdhigamÃt na tatra prÃmÃïyam, jÃtestvarthakriyÃsÃdhanatvÃbhÃvÃdanadhigatÃyà adhigame 'pi keÓÃdij¤Ãnasyeva na prÃmÃïyam | ata evÃrthakriyÃsÃmarthyavirahiïà sÃmÃnyenendriyÃïÃæ samprayogÃbhÃvÃt pratyak«atÃpyasambhavinÅ | `ca'kÃreïa sm­titvÃcceti pÆrvoktakÃraïasamuccaya÷ | sm­titvaæ cÃsyottaratra pratipÃdayi«yate | "anumÃnavad" (##) iti vaidharmyad­«ÂÃnta÷ | yathà pratyak«eïÃrthakriyÃsÃdhane pradeÓÃkhyai dharmiïyadhigate 'pyanadhigatasyÃgnerarthakriyÃsÃdhanasyÃsÃmÃnyÃkÃreïa parok«asya svalak«aïÃkÃreïa pratipattumaÓakyatvÃt pratipattirnaivaæ vidhivikalpena sÃmÃnyakÃreïÃnadhigamarthakriyÃsÃdhanamadhigamyate, taisyÃlocanÃj¤ÃnenaivÃdhigamÃt | tasmiæ(smin) sm­tirevÃsÃviti na pramÃïamiti | [17. arthakriyÃsÃdhanavi«ayaj¤Ãnasyaiva prÃmÃïyasamarthanam |] "arthakriyÃsÃdhanavi«ayameva pramÃïam" netaraditi kuta etat? iti cet "arthakriyÃrthÅ hi" puru«o yasmÃt hitÃhitaprÃptiparihÃrÃrthÅ "sarvo" na kÃkatÃlÅyanyÃyena kaÓcideva, "prek«ÃvÃn" buddhipurvakÃrÅ "pramÃïamapramÃïaæ vÃ" pramÃïÃdeva sarvadà pravarta(rte)ya apramÃïÃt mà kadÃcit, vipralambhasambhavÃd, "ubhayamanve«ate" na vyasanitayà | tato 'yamarthakriyÃsÃdhanavi«ayameva pramÃïaæ bravÅti, tasyÃrthakriyÃsÃdhane prav­ttyaÇgatvÃt | netarat, tadviparÅtatvÃt | tathÃhi- pramÃïamavisaævÃdakamapratÃrakamucyate loke 'pi | yaccÃrthakriyÃsÃdhanamanadhigacchanna tatra pravartayati, kuta eva tat prÃpayet tat kathamavisaævÃdakatayà prek«ÃpÆrvakÃrÅ pramÃïamÃcak«Åta? | [18. sÃmÃnyasya vistareïÃvastutvasÃdhanam |] yadyevaæ sÃmÃnyamapyarthakriyÃsÃdhanameva tatastadvi«ayo vidhivikalpa÷ pramÃïaæ bhavi«yatÅti ced Ãha- "na ca"naiva "sÃmÃnyaæ käcit" tatsÃdhyatayopagatÃmabhinnaj¤ÃnÃbhidhÃnalak«aïÃmanyÃæ và vyaktisÃdhyÃm "arthakriyÃmupakalpayati" | kÅd­Óam?, "svalak«aïapratipatte÷" vyaktipratipatterÃlocanÃj¤Ãnasaæj¤itÃyà "urddham" uttarakÃlaæ "tatsÃmarthyotpannavikalpavij¤ÃnagrÃhyam" iti | tacchabdena svalak«aïapratipatti÷ sambadhyate | `tata÷ paraæ punarvastu' ityÃdi parairabhidhÃnÃdevaæ bravÅti darÓanap­«ÂhabhÃvino vikalpasya pratyak«apramÃïatÃæ nirÃkartum | sarvameva tu sÃmÃnyaæ na käcidarthakriyÃmupakalpayati | (##) yat tu sÃmÃnyamanumÃnavikalpagrÃhyaæ tat kÃraïavyÃpakasambaddhaliÇganiÓcayadvÃrÃyÃtaæ sambaddhasambandhÃdanadhigatÃrthakriyÃsÃdhanavi«ayÃmarthakriyÃmupakalpayatÅti tadvi«ayo vikalpa÷ pramÃïam | idaæ tu naivam, adhigatatvÃdarthakriyÃsÃdhanasyÃlocanÃj¤Ãneneti | atrodÃharaïam "yathÃ- nÅlaæ d­«Âvà nÅlamiti j¤Ãne" pratibhÃsamÃnamiti Óe«a÷ | na sÃmÃnyaæ käcidarthakriyÃmupakalpayatÅti prak­tena sambandha÷ | nanu ca liÇgavikalpapratibhÃsi sÃmÃnyaæ prak­tam tat kimanyadudÃhriyate? | sarvasya darÓanap­«ÂhabhÃvino vikalpasya paropagatÃæ pratyak«apramÃïatÃæ tulyanyÃyatayà nirÃkartum | kÃæpunarnÅlamiti vikalpaj¤Ãne darÓanap­«ÂhabhÃvini pratibhÃsamÃnaæ sÃmÃnyamarthakriyÃæ nopakalpayati? | yadi vyaktisÃdhyÃm; tadÃnyo 'pi padÃrtho 'nyadÅyÃmarthakriyÃæ nopakalpayatÅti tasyÃpyanarthakriyÃsÃdhanatvÃdavastutvaprasaÇga÷ | atha svasÃdhyÃm; tadasiddham, abhinnaj¤ÃnÃbhidhÃnalak«aïÃyÃ÷ svasÃdhyÃyÃ÷ karaïÃdityÃÓaÇkayÃha- "tadeva hi" yat tadÃlocanÃj¤Ãne nopalabdhaæ "nÅlasvalak«aïam" nÅlavyakti÷ "tathÃvidhasÃdhyÃrthakriyÃkÃri" | tathÃvidhaÓabdena sÃmÃnyamatrÃbhipretam, tÃd­ÓaparyÃyatvÃdasya, sÃdhÃraïarÆpasya ca tÃd­ÓatvÃt | tena tathÃvidhasÃdhyÃæ nÅlasÃmÃnyasÃdhyÃmabhinnaj¤ÃnÃbhidhÃnalak«aïÃmarthakriyÃæ kartuæ ÓÅlamasya svalak«aïasyeti tat tathoktam | evaæ manyate- yathà bhinnà api vyaktaya÷ kayÃcit pratyÃsattyà tadekakÃryapratiniyamalak«aïayà tadekamabhinnaæ sÃmÃnyamupakurvanti, tadaparasÃmÃnyayogamantareïÃpi, anyathÃnavasthÃprasaÇgÃt, tathÃbhinnaj¤ÃnÃbhidhÃnÃtmikÃmapyarthakriyÃæ sÃdhayi«yanti | kimapramÃïakena pramÃïabÃdhitena ca sÃmÃnyenopagatena? | tathà hi- anumÃnÃdike j¤Ãne yathÃvidhamasyÃspa«Âaæ rÆpaæ pratibhÃsate na tathÃvidhaæ vyakti«u d­ÓyamÃnÃsupalak«ayÃma÷ | ekameva hi vyaktidarÓanakÃle spa«Âaæ nÅlÃdirÆpaæ vibhÃvayÃma÷ | (##) tat kathamad­«ÂakalpanayÃtmÃnaæ svayameva vipralabhemahi? | vyaktirÆpasaæsargÃd ayogolakavanhivadavibhÃvanamiti cet; na, sarvatra bhedÃbhedavyavasthÃyà abhÃvaprasaÇgÃt | asyottarasyÃnyatrÃpi sulabhatvÃt | na ca sÃmÃnyasya dve rÆpe sta÷ spa«Âamaspa«Âaæ ca, yenaikena darÓane pratibhÃseta anyenÃnumÃnÃdij¤Ãne, padÃrthadvayopagamaprasaÇgÃt, pratibhÃsabhedasyaiva sarvatra bhÃvabhedavyavasthÃnibandhanatvÃt, sÃmÃnyasyÃparasÃmÃnyaprasakterni÷sÃmÃnyasya cÃsyopagamÃt | [19. kumÃriloktadvayÃtmakabuddhernirasanam |] etenaitadapi nirastam yadÃha- "sarvavastu«u buddhiÓca vyÃv­ttyanugamÃtmikà | jÃyate dvayÃtmakatvena vinà sà ca na yujyate ||" "na cÃtrÃnyatarà bhrÃntirupacÃreïa ce«yate | d­¬hatvÃt sarvadà buddherbhrÃntistadbhÃntivÃdinÃm ||" iti | yato yadÅndriyabuddhimabhipretyocyate; tadÃsiddham, aspa«Âasya nÅlÃdyÃkÃrasya spa«ÂanÅlÃdyÃbhÃsÃyÃæ tatrÃnupalak«aïÃt, spa«ÂasyÃpi ca dvitÅyasyÃnuyÃyina÷ | tadbhÃve ca vyaktidvayÃntarÃlamapyÃpnuvata÷ kathaæ tadanugama÷? | vyÃptau(vyaktau) copalabhyasya sata÷ tatrÃnupalak«aïaæ kuta÷? | nahi tasya vyaktÃvyaktarÆpasambhava÷, ekatvÃt | tathà cÃha- "vyaktÃvekatra sà vyaktÃbhedÃt sarvatragà yadi | jÃtird­Óyeta sarvatra [sÃpi na vyaktapek«iïi] ||" iti | ekatrÃpi ca vyaktÃvupalabhyamÃnÃyÃæ sakalatrailokyavyÃpi rÆpaæ sakalasvÃÓrayavyÃpi và d­Óyeta? | na hyekasyÃ÷ ki¤cid d­«Âamad­«Âaæ và nÃma k«aïikatÃdivad | d­«ÂÃyÃmapyekatraivÃÓraye darÓanÃvasÃyo na sarvatreti cet; na, vikalpena taddarÓanÃbhyupagamÃt | na hi niÓcayavi«ayÅk­taæ cÃniÓcitaæ ceti yuktam | tata÷ sarvagatarÆpadarÓane sarvÃrthÃnÃæ darÓanaprasaÇga÷ | na hi taddarÓane (##) tatsahacÃriïa upalabhyasya tadabhinnasvabhÃvasya cÃnupalambho yukta÷ | tata÷ kathamindriyabuddherdvyÃtmakatÃ? | athÃnumÃnÃdibuddhim; tasyÃmapi svalak«aïÃpratibhÃsanÃt kuto dvayÃtmakatvam? | na hi tÃsu sÃmÃnyagrÃhiïÅ«vaspa«Âo vyaktyÃkÃra iva lak«yamÃïa÷ svalak«aïapratibhÃsa÷ | tadabhÃve 'pi tÃsÃæ bhavÃt | ÃkÃrÃntareïa ca svaj¤Ãne[']pratibhÃsanÃt anekÃkÃrÃyogÃd ekasya, apratiprasaÇgÃcca | tasmÃnneyaæ bhinnÃrthagrÃhiïyabhinnà sÃmÃnyabuddhi÷ pratibhÃti svalak«aïodbhavà satÅ | kintvanÃdivitatha vikalpÃbhyÃsavÃsanÃjanità satÅ tathÃvabhÃsate | d­¬hatvaæ ca buddhernÃvinÃÓitvam, k«aïikatvÃbhyupagamÃt kintvabÃdhyamÃnatvam | na cÃsyÃstat sambhavati, leÓato bÃdhakasyoktatvÃt | vistaratastu syÃvdÃdabhaÇgÃd yathÃvasaramihaiva tatra tatra vidhÃsyamÃnÃd bÃdhakamavadhÃryam | tasmÃd yathà vyaktaya÷ sÃmÃnyÃntaramantareïa tadekamupakurvanti tathÃbhinnaj¤ÃnÃbhidhÃne api pravartayi«yantÅti tadeva nÅlasvalak«aïaæ sÃmÃnyasÃdhyatvopagatÃrthakriyÃkÃri | [20. kumÃriladattasya do«asya saugatabuddhyabÃdhakatvadarÓanam |] yastu- "sÃmÃnyaæ nÃnyadi«Âaæ cet tasya v­tterniyÃkam | gotvenÃpi vinà kasmÃd gobuddhirna niyamyate || yathà tulye 'pi bhinnatve ke«ucid v­ttyav­ttità | gotvÃderanimittÃpi tatha buddhirbhavi«yati ||" iti pÆrvapak«ayitvÃ- "vi«ayeïa hi buddhÅnÃæ vinà notpattiri«yate | viÓe«Ãdanyadicchanti sÃmÃnyaæ tena tad dhruvam || tà hi tena vinotpannà mithyà syurvi«ayÃd­te | na tvanyena vinà v­tti÷ sÃmÃnyasyeha du«yati ||" (##) iti mithyÃtvaprasaÇgado«a ukto nÃsau tathÃgatasamayanayÃvadÃtabuddhÅn bÃdhate | sÃmÃnyabuddhÅnÃæ bÃdhakapratyayanibandhanasya mithyÃtvasyopagatatvÃt | tathà hi- "kasmÃt sÃsnÃdimatsveva gotvaæ? yasmÃt tadÃtmakam | tÃdÃtmyamasya kasmÃt cet, svabhÃvÃditi gamyatÃm ||" iti vacanÃt `vyaktisvabhÃvaæ ca sÃmÃnyam | na cÃsÃdhÃraïam vyaktyudayavinÃÓayordhyÃ(yoÓca) nodayavyayayogi' ityuyuktam, viruddhadharmÃdhyÃsato bhedaprasaÇgÃditi | Ãha ca- "tÃdÃtmyaæ cetmataæ jÃtervyaktijanmanyajÃtatà | nÃÓe 'nÃÓaÓca kene«Âa÷? tadvaccÃnanvayo na kim? || vyaktijanmanyajÃta cedÃgatà nÃÓrayÃntarÃt | prÃgÃsÅnna ca taddeÓe sà tayà saÇgatà katham? || vyaktinÃÓe na cenna«Âà gatà vyaktyantaraæ na ca | tacchÆnye na sthità deÓe sà jÃti÷ kveti kathyatÃm || vyakterjanmÃdiyoge 'pi yadi jÃte÷ sa ne«yate | tÃdÃtmyaæ kathami«Âaæ syÃdanupaplutacetasÃm ||" iti | [21. nÅlavikalpasyÃprÃmÃïyasamarthanam |] yadi nÅlasvalak«aïameva sÃmÃnyasÃdhyÃrthakriyÃkÃri tadeva tarhyadhigacchan vikalpa÷ pramÃïaæ bhavi«yatÅtyÃha- "tacca" nÅlakhalak«aïam | "tenÃtmanÃ" nÅlasÃdhyÃrthakriyÃkÃriïà svabhÃvena "d­«Âameva" ÃlocanÃpratyayena | tato ni«pÃditakriye karmaïyavi«e«ÃdhÃyi vikalpaj¤Ãnaæ kathaæ pramÃïaæ syÃt? | atha matam- sÃmÃnyameva tarhyadhigacchan nÅlavikalpa÷ pramÃïamastu | tacca sÃmÃnyamarthakriyÃkÃri | yato nÅlasÃdhyÃmevÃrthakriyÃæ nÅlena saha sambhÆya kari«yati | vyaktisvabhÃvÃnyeva hi sÃmÃnyÃnÅtyÃha- "na ca" naiva "tat svalak«aïagrahaïottarakÃlabhÃvino" nÅlavyaktidarÓanottarakÃlaæ bhavanaÓÅlasya | liÇgagrahaïottarakÃlabhÃvinastu pÆrvoktena prakÃreïa vyaktisÃdhyÃrthakriyà sÃmÃnyasya kalpitasya (##) vyavasthÃpayituæ Óakyata iti bhÃva÷ | "nÅlavikalpasya vi«ayeïa" nÅlasÃmÃnyena "nÅlasÃdhyÃrthakriyÃ" ra¤janÃdikà "kriyate" | tasya vyaktisvÃbhÃvyÃyoge sati kalpitarÆpasya tadasambhavÃt | na ca nityasvabhÃvatÃmÃbibhrÃïena nÅlavikalpasya vi«ayeïa nÅlasÃdhyÃnyà vÃrthakriyà kriyate | kramayaugapadyavirodhÃditi manyate | [22. mÅmÃæsakasaæmatapramÃïalak«aïe do«adarÓanam |] tadevaæ `nÅlaæ d­«Âvà nÅlam' iti j¤Ãne pratibhasamÃnaæ sÃmÃnyaæ na käcidarthakriyÃmupakalpayatÅti prasÃdhya anarthakriyÃkÃrivi«ayasyÃpi vikalpasya pratyak«ap­«ÂhabhÃvina÷ prÃmÃïyaprasaÇgÃdativyÃptiriti "tatrÃpÆrvÃrthavij¤Ãnam" iti pramÃïalak«aïe mÅmÃæsakairviÓe«aïamupÃdeyamiti darÓayannÃha- "tasmÃd" yata evamanarthakriyÃsÃdhanavi«ayatayà darÓanap­«ÂhabhÃvino vikalpasya prÃmÃïyamayuktam tasmÃdasmadabhimataæ "pramÃïamavisaævÃdi j¤Ãnam" iti pramÃïalak«aïaæ vyudasya "anadhigatÃrthavi«ayaæ pramÃïam", "tatrÃpÆrvÃrthavij¤Ãnaæ pramÃïam" "iti api" etasminnapyÃhopuru«ikayÃnyasmiæ(smin) "pramÃïalak«aïe" kriyamÃïe "ativyÃptiparihÃrÃya viÓe«aïÅyaæ" viÓe«aïamupÃdeyam | kathaæ viÓe«aïÅyam "anadhigate svalak«aïe iti" | anena hi viÓe«aïenÃnumÃnavikalpasya ca prÃmÃïyaæ sidhyati, ÃlocanÃj¤Ãnap­«ÂhabhÃvinaÓca vikalpasya prÃmÃïyaæ vyudasyata iti sarvaæ sustham | tadevaæ vidhivikalpasyÃnarthakriyÃsÃdhanavi«ayatayÃnadhigatasÃmÃnyadhigame 'pi prÃmÃïyaæ nirÃk­tya caÓabdasamuccitaæ sm­titvaæ prati«edhavikalpena sÃdhÃraïamaprÃmÃïyakÃraïaæ darÓayannÃha- "adhigate tu svalak«aïe" ÃlocanÃj¤Ãnena "tatsÃmarthyajanmÃ" svalak«aïÃdhigamabalabhÃvÅ "vikalpastadanukÃrÅ" sÃk«ÃdanutpatterddarÓanasaæskÃrÃdheyavaÓaccÃspa(cca spa)«ÂanÅlasvalak«aïÃkÃrÃnukÃrÅ d­ÓyavikalpyayoÓcaikÅkaraïÃdevamucyate | vastutastu (##) na ki¤cidasÃvanukaroti | "sa sm­tireva" | kuta÷? "kÃryatastadvi«ayatvÃt" na paramÃrthata÷ | kÃryamatra svalak«aïe puru«asya pravartanam, tadadhyavasÃyaÓca | yataÓca kÃryata÷ tadvi«ayatvÃt sm­tirevÃto "na pramÃïam" darÓanabalotpanno vikalpa÷ | tathà hi- sm­terapyanubhÆtasvalak«aïÃæÓavi«ayÃyà na paramÃrthatastadvi«ayatvam | svalak«aïasyendriyabuddhÃviva sphuÂarÆpatayà sm­tÃvapratibhÃsanÃt | kintu yathoktÃt kÃryata eva | tacca vidhivikalpe 'pi samÃnamiti kathamasau sm­tirna syÃditi | [23. anumÃnasya vidhivikalpavailak«aïyena prÃmÃïyasamarthanam |] tatraitat syÃt- nanvanumÃnavikalpa÷ sm­tirÆpo 'pi pramÃïami«yate | tathà hi- yadevÃnagnivyÃv­ttaæ vastumÃtraæ mahÃnasÃdÃvanubhÆtamÃsÅt tadeva pradeÓaviÓe«e dhÆmadarÓanÃt smaryate | tadvad vidhivikalpo 'pi pramÃïaæ bhavi«yatÅtyata Ãha- "anadhigata"sya "vastu"no "rÆpa"sya "anadhigateriti" | evammanyate- yat mahÃnasÃdÃvanagnivyÃv­ttaæ vastumÃtraæ prÃganubhÆtaæ na tat taddeÓÃdisambandhitayaivÃnumÃnavikalpena smaryate kintu yatra pradeÓe prÃgananubhÆtaæ tatsambandhitayà | tata÷ sÃdhyadharmid­«ÂÃntadharmigrÃhidarÓanadvayÃnadhigatasyÃnagnivyÃv­ttasya vasturÆpasyÃyogavyavacchedenÃdhigamÃd yuktamasya prÃmÃïyam | na tu darÓanap­«ÂhabhÃvino vikalpasya, tadviparÅtatvÃditi | [24. pramÃïavyavasthÃyÃ÷ vastvadhi«ÂhÃnatvaæ, svalak«aïasyaiva ca vastutvam |] yadi nÃmÃnadhigataæ vasturÆpaæ nÃdhigacchati, pramÃïaæ tu kasmÃnna bhavatÅti ced Ãha- "vastvadhi«ÂhÃnatvÃt" ityÃdi | vastvadhi«ÂhÃnatvaæ ca "pramÃïavyavasthÃyÃ÷" pramÃïavyÃpÃravi«ayamabhipretyocyate nÃlambanalak«aïam, anyathÃnumÃnasya parikalpitasÃmÃnyÃlambanatayà vastvadhi«ÂhÃnatvÃbhÃvÃdavyÃpinÅ pramÃïavyavasthà syÃd | yadi vastvadhi«ÂhÃnà pramÃïavyavasthà kathaæ viprak­«Âavi«ayÃyà (##) anupalabdhe÷ prÃmÃïyam iti cet; tatrÃpi pradhÃnÃdivikalpasyaiva bhÃvÃnupÃdÃnatayà sÃdhyatvÃt tasyà api vastvadhi«ÂhÃnatÃstyevetyado«a÷ | atha vastvadhi«ÂhÃnaiva pramÃïavyavastheti kuta etad? ityÃha- "arthakriyÃyÃæ" sukhadu÷khalak«aïÃyÃæ yad "yogyaæ" Óaktaæ "tadvi«ayatvÃt tadarthinÃm" arthakriyÃrthinÃæ "prav­tte÷" prÃptityÃgalak«aïÃyÃ÷ | yadi nÃmarthakriyÃyogye tadarthinÃæ prav­ttistathÃpi kathaæ vastvadhi«ÂhÃnà pramÃïavyavasthÃ?, arthakriyÃyogyÃdhi«ÂhÃnà hi tathà sati syÃt iti cet; Ãha- "arthakriyÃ"yÃæ yad "yogyaæ" ta"llak«aïa"meva "hi vastu" | tato 'rthakriyÃyogyÃdhi«ÂhÃnatvena vastvadhi«ÂhÃnatvaæ kathaæ na syÃt iti bhÃva÷ | idaæ ca vastvÃÓrayeïa pramÃïavyavasthÃpratipÃdanamanadhigate svalak«aïa ityukte kadÃcit paro brÆyÃt- vastumÃtranibandhanà hi pramÃïavyavasthà na svalak«aïÃÓrayaiva | tato yadyapyanadhigataæ svalak«aïaæ nÃdhigacchati tathÃpyanadhigatavasturÆpamadhigacchato vikalpasya prÃmÃïyaæ bhavi«yatÅti tadasiddhatodbhÃvanÃrthamuktam- "anadhigatavasturÆpe"tyÃdi | tadasiddhatodbhÃvane cÃnadhigatavasturÆpÃdhigantureva prÃmÃnyaæ netarasyeti kuta÷? iti paryanuyoge "arthakriyÃyogye"tyÃdi uktam | tathà ca vastuvi«ayamapi prÃmÃïyaæ bruvatà svalak«aïavi«ayamevoktaæ bhavati, tasyaivÃrthakriyÃsÃmarthyalak«aïatvÃt, sÃmÃnyasya ca tadviparÅtatvÃt iti manyate | punarapyanubhavottarakÃlabhÃvino nÅlavikalpasya prÃmÃïyamapanetumupacayahetumÃha- "tato 'pi" yathoktÃd vikalpÃd na kevalaæ nÅlasvalak«aïÃnubhavÃd "vastunyeva" svalak«aïa eva "tadadhyavasÃyena" svalak«aïÃdhyavasÃyena anyathà tatra prav­ttyayogÃt "puru«asya prav­tte" adhigate svalak«aïe tatsÃmarthyajanmà vikalpo na pramÃïamiti sambandha÷ | pÆrvamanadhigatavasturÆpÃnadhigateraprÃmÃïyamuktam | adhunà tvadhigatasyaivÃdhigamÃditi vidhiprati«edharÆpatayopapattyorbheda÷ | (##) yadvà "kÃryatastadvi«ayatvÃt" iti yaduktaæ tadevopacayahetuvyÃjena sphuÂÅk­tanam | [25. vikalpasya darÓanÃt p­thakpramÃïyÃbhÃva÷ |] yadi nÃma tadadhyavasÃyena vastunyeva puru«asya prav­ttistathÃpyanadhigatasÃmÃnyagrÃhiïo 'sya darÓanÃt p­thak prÃmÃïyaæ kimiti ne«yate? iti cet; Ãha- "prav­ttau" svalak«aïa eva satyÃæ "pratyak«eïa" ÃlocanÃj¤ÃnÃkhyena "abhinnayogak«ematvÃt" | yoga÷ aprÃptasya vi«ayasya paricchedalak«aïà prÃpti÷, k«ema÷ tadarthakriyÃnu«ÂhÃnalak«aïaæ paripÃlanam | abhinnau yogak«emÃvasyeti sa tathokta÷ | tatra vikalpasya nirvikalpapratyak«eïÃbhinno yoga÷ svalak«aïÃdhyavasÃyata÷ | abhinna÷ k«ema ÃlocanÃvij¤ÃnÃdiva vikalpÃdapi svalak«aïa eva prav­tte÷ | ayamasyÃbhiprÃya÷- yadi vikalpo nirvikalpacetasa÷ prameyÃntaravi«ayastadà tatraiva puru«aæ pravartayatu tatsÃdhyÃmarthakriyÃmadhigantum | naiva và pravartayet, tadvi«ayatvÃbhimatasya sÃmÃnyasyÃbhinnaj¤Ãnalak«aïÃyà evÃrthakriyÃyà upagamÃd vikalpodayÃdeva ca tatsiddhe÷ | nahi nÅlÃnubhavÃt prameyÃntaravi«ayÃ÷ pÅtÃdipratyayÃ÷ puru«aæ nÅlavastuni pravartayanti, sÃdhitÃrthakriyà và kvacidapÅti | tasmÃdÃlocanÃj¤ÃnÃnaivÃyaæ prameyÃntaravi«aya÷ | viÓe«eïa yaireva vyÃkhyÃyate- "nirvikalpakabodhena dvayÃtmakasyÃpi vastuna÷ | grahaïam" iti | tato nÅladarÓanasyaiva nirvikalpasya prÃmÃïyaæ yuktam, na tadabhinnopayogasya sm­teriva vikalpasyÃpi darÓanÃt p­thageva | anyathà ni«phalÃæ pramÃïÃntarakalpanÃæ kurvata÷ sm­ticchÃdve«aprayatnÃdi pramÃïamanu«ajyata iti pramÃïÃnÃmiyattà viÓÅryeteti | (##) [26. dhÃrÃvÃhikaj¤Ãne«u yogitaditarÃpek«ayà prÃmÃïyÃprÃmÃïye |] yadaikasminneva nÅlÃdivastuni dhÃrÃvÃhÅnÅndriyaj¤ÃnÃnyutpadyante tadà pÆrveïÃbhinnayogak«ematvÃd uttare«Ãmindriyaj¤ÃnÃnÃmaprÃmÃïyaprasaÇga÷ | na caivam, ato 'nekÃnta iti pramÃïasaæplavavÃdÅ darÓayannÃha- "pÆrvapratyak«ak«aïena" ityÃdi | etat pariharati- "na", uttare«Ãæ prÃmÃïyaprasaÇga÷ | kuta÷? | "nÃnÃyogak«ematvÃt" | tathà hi- pratik«aïaæ vi«ayaparicchedalak«aïo yoga÷, tadarthakriyÃnu«ÂhÃnalak«aïaÓca k«ema÷ paripÃlanarÆpo bhidyate | tato vipak«e v­ttyabhÃvÃt na heturanaikÃntika÷ | kadà nÃnÃyogak«ematvam? | "k«aïaviÓe«asÃdhyÃrthavächÃyÃm" | yadà k«aïaviÓe«asÃdhye 'rthe hitÃhitalak«aïe vächà prÃptiparihÃrecchà yoginÃæ paropakÃramuddiÓya bhavati kasyacit katha¤cit kvacidupayogÃt tadà | yathà darÓanamÃrge du÷khe dharmaj¤Ãnak«ÃntirddamÃnÃmanuÓayÃnÃæ vÃsanÃæ nirodhayati, tadviruddhÃÓayotpÃdanÃt | du÷khe dharmaj¤Ãnaæ kleÓaviviktatÃlak«aïÃæ nirvÃïaprÃptimutpÃdayati, anuÓayaviruddhÃÓayadÃr¬hyotpÃdanÃt | tat e«Ãæ grÃhakÃïi paracittaj¤ÃnÃni p­thageva pramÃïÃni | parahitÃdhÃnadÅk«ÃvatÃæ ca samastavastuvistaravyÃpij¤ÃnÃlokÃvabhÃsitÃntarÃtmanÃæ bhagavatÃæ kaÓcidevÃrthak«aïa÷ kasyacideva parÃrthasyÃnugrÃhako biabandhako veti sarvabhÃvÃn pratik«aïaæ vÅk«amÃïÃnÃmadhyak«acetasÃæ tadvi«ayak«aïÃnÃæ bhinnÃrthakriyÃsÆpayogato nÃnÃyogak«ematvÃt | tad yadi pratik«aïaæ k«aïavivekadarÓino 'dhik­tyocyate tadà bhinnopayogitayà p­thak prÃmÃïyÃt nÃnekÃnta÷ | atha sarvapadÃrthe«vekatvÃdhyavasÃyina÷ sÃævyavahÃrikÃn puru«Ãnabhipretyocyate tadà sakalameva (##) nÅlasantÃnamekamarthaæ sthirarÆpaæ tatsÃdhyÃæ cÃrthakriyÃmekÃtmikÃmadhyavasyantÅti prÃmÃïyamapyuttare«Ãmani«Âameveti kuto 'nekÃnta÷? iti darÓayannÃha- "sÃdhÃraïe hi" iti | tatsantÃnavartinÃæ sarvak«aïÃnÃmekatvenÃdhyavasitÃnÃæ vyavahart­bhiryat sÃdhÃraïaæ pratik«aïamanyÃnyakÃraïatayà vibhinnamapi paramÃrthato viparyÃsÃdekatÃyÃbhinivi«Âaæ ra¤janÃdikaæ nÅlÃdikakÃrtyaæ tatra "na te«Ãm" uktare«Ãæ j¤Ãnak«aïÃnÃæ "sÃmarthya" syÃrthaprÃpaïaÓakte"rbheda÷" | pÆrvapratyak«ak«aïavi«aya eva tebhyo 'pi prav­tterÃdyasyaiva tatra prÃmÃïyam | tathà hi- arthakriyÃrthinÃæ tatsÃdhanaprÃpaïasamarthe j¤Ãne pramÃïavyavahÃraæ kurvatÃmaviklavadhiyÃmarthakriyÃsÃdhanabhedÃdeva prÃmÃïyabhedavyavahÃro j¤Ãne«u yukta÷ anyathà sm­tyÃderapi prÃmÃïyaprasaÇga÷ kathamapÃkriyeta?, Ãdriyeta và ni«phalà pramÃïavyavasthà prek«Ãvatà iti? | ke«Ãmiva sÃdhÃraïe kÃrye na sÃmarthyabheda÷? ityÃha- "aparÃpare" ca te "dhÆmÃ"Óca tai÷ "pramitÃ"Óca te "sannik­«ÂÃgraya"Óca te«viva tadvi«ayÃïamiva "anumÃnaj¤ÃnÃmagnimÃtrasÃdhye 'rthe" sandhuk«aïÃdike vächite tadarthakriyÃsÃdhanaprÃpaïavyaktibhedÃbhÃvÃt yathà prÃmÃïyabhedo na yukto vidu«Ãæ tathÃtrÃpi | yadà tu pa¤catapastaptukÃmo bhavati tadÃparÃparadhÆmapramitasannik­«ÂÃgnivi«ayÃïÃmapyanumÃnÃnÃæ sÃmarthyabhedÃt prÃmÃïyamanivÃritameva | [27. vikalpaprÃmÃïyanirÃsasya phalitÃrtha÷ |] tadevaæ `yathà nÅlaæ d­«Âvà nÅlamiti j¤Ãn(m)' ityudÃharaïe nÅlavikalpasya prÃmÃïyaæ nirÃk­tya prak­te yojayannÃha- "etena" nÅlasvalak«aïadarÓanottarakÃlabhÃvino nÅlavikalpasya prÃmÃïyanirÃkaraïena | "tanne«ÂatvÃd vikalpasyÃrtharÆpopakÃriïa÷ |" iti brÆvatà kumÃrilena pradeÓÃdidarÓanottarakÃlabhÃvino (##) dharmivikalpasya, tatà sambandhapratipattikÃle 'gnisvalak«aïadarÓanasÃmarthyabhÃvino 'gnisÃmÃnyavi«ayasya sÃdhyadharmavikalpasya, dhÆmÃlocanÃj¤Ãnap­«ÂhabhÃvino dhÆmasÃmÃnyavabhÃsino liÇgavikalpasya, ÃdigrahaïÃd, dharmadharmisambandhavikalpasya ca pramÃïap­«ÂhabhÃvino " dharmyÃdisvarÆpamÃtravi«ayÃlocanÃkhyapratyak«apÆrvakasya" "na cÃvikalpyaliÇgasya dharmisambandhayostathà g­hÅti÷" ityÃk«epabhayÃd yad abhyupagataæ "prÃmÃïyaæ" tat "pratyuktaæ" pratyÃkhyÃtam | pÆrvakameva svalak«aïavi«ayaæ darÓanaæ yat pareïÃlocanÃj¤Ãnamiti vyavah­ta tat pramÃïaæ na tu tadvalabhÃvÅ vikalpo yathoktena nyÃyeneti sthitametat- "pak«adharmasya sÃdhyadharmiïi pratyak«ato 'numÃnato và prasiddhi÷" niÓcaya iti | tadevaæ pratyak«ata÷ pak«adharmaniÓcayaæ bruvatà prasaÇgena darÓanap­«ÂhabhÃvino vikalpasya prÃmÃïyanirÃkaraïÃt "pratyak«aæ kalpanÃpo¬ham" iti pratipÃditam | [28. anumÃnaprÃdhÃnyaj¤Ãpanam] yadyevaæ kasmad "anumÃnavyutpÃdanÃrthamidamÃrabhyate" ityuktam na sÃmÃnyena `samyagj¤ÃnavyutpÃdanÃrtham' iti? | saÇkhayÃdivipratipattirapyatra tadvi«ayà nirastaiva | parok«ÃrthapratipatteranumÃna[mevÃÓra]ya÷ | kasmÃd? yata÷ pak«adharma eva tadaæÓena vyÃpta eva ca hetu÷ kÃraïaæ tasyÃ÷, nÃnya ityabhidhÃnÃt parok«Ãrthavi«ayaæ sarvaæ pramÃïamanumÃne 'ntarbhÃvitamiti saÇk«epata÷ saÇkhayÃvipratipatti÷ samyagj¤Ãnavi«ayà nirastà | tathÃ, vyÃpakÃæÓasya gamyatvapratÅte÷ tadaæÓavyÃptivacanena sÃmÃnyavi«ayamanumÃnaæ na svalak«aïavi«ayamityÃkhyÃtam tasyÃsÃdhÃraïatvÃt, asÃdhÃraïasya ca vyÃpakatvÃyogÃt, vikalpÃvi«ayatvÃcca | "tatra tadÃdyamasÃdhÃraïavi«ayam" ityÃcak«Ãïena svalak«aïavi«ayameva pratyak«amuktam | (##) "darÓanameva pramÃïam" ityÃkhyÃnÃt pramÃïameva phalamiti sÆcitam, tasyÃrthapratÅtirÆpatvÃt | tathÃ, tasya dvidhà prayoga iti vak«yamÃïatvÃt parÃrthÃnumÃnaæ kathayi«yate, tasya trirÆpaliÇgÃkhyÃnarÆpatvÃt | saÇk«epataÓcÃnumÃnavyutpÃdanamapyabhimatam | tacca sarvatrÃsyeveti kasmÃt "anumÃnavyutpÃdanÃrtham" ityuktam? | satyam, prÃdhÃnyÃt tu tadgrahaïam | tatà hi- pradhÃnapuru«Ãrthopayoginastattvasya caturÃryasatyalak«aïasyÃnumÃnata eva niÓcayÃt tasya prÃdhÃnyam | tathà pratyak«e 'pi vi«aye vivÃdasambhave, nÃnumÃnÃdanyannirïayanibandhanam ityato 'pyasya prÃdhÃnyam | pravartakatvÃcca prÃdhÃnyamasya | tathà hi- yadanubhÆtaphalaæ sukhadu÷khasÃdhanam, anubhÆyamÃnaphalaæ và d­ÓyamÃnaæ tatprav­ttivi«ayo nispannatvÃt phalasya | tasmÃd yadanÃgataphalaæ sukhadu÷khasÃdhanaæ pratyak«amapi tatrÃpyanumÃnameva pravartakam | na hi tasyÃnÃgate sukhadu÷khe prati yogyatÃæ pratyak«aæ nirddhÃrayati, phalasya parok«atvÃt | taduktam- " na hyapratyak«e kÃrye kÃraïabhÃvagati÷" iti | tasmÃt pÆrvÃnubhÆtasukhadu÷khasÃdhanasÃdharmyÃt pratyak«avi«ayasyÃpi vastuno 'nÃgataphalayogyatÃniÓcaya÷ na pratyak«ata÷ | tathà cÃha- "tadyathÃd­«ÂasÃdharmyÃt tathÃprasÃdhitaæ nÃnumeyatÃmatipatati" iti | kathaæ tarhi dvayorapi pravartakatvam? "na hyÃbhyÃmarthaæ paricchidya pravartamÃno 'rthakriyÃyÃæ visaævÃdyate" ityuktam | sukhadu÷khasÃdhanasya jalÃnalÃde÷ svarÆpasya pratyak«ata÷ prasiddhe÷, phalamanÃgataæ prati yogyatÃyà anumÃnata ityubhayorapi pravartakatvam | samyagj¤ÃnapÆrvakatvaæ ca hitÃhitaprÃptiparihÃrayoraktam na tvanÃgataphalaæ prati yogyatÃyÃ÷ pratyak«ato 'niÓcayÃt | na hyarvÃgdarÓinÃæ bhÃviphalayogyatÃyÃstato niÓcaya÷, tata÷ prÃdhÃnyÃdanumÃnagrahaïamityalamativistareïeti | (##) [29. svabhÃvahetÃvanvayaniÓcaya÷ svapramÃïÃyatta÷ |] tatra svabhÃvakÃryÃnupalambhÃnÃæ pak«adharmaniÓcayastulyopÃyasÃdhyatayÃbhedenaivokta÷ anvayavyatirekaniÓcayasya tu bhinnopÃyasÃdhyatayà bhedenaiva nirddeÓa÷ kÃrya iti svabhÃvahetau tÃvadanvayaniÓcayaæ svapramÃïanibandhanaæ darÓayannÃha- "anvayaniÓcayo 'pi" na kevalaæ pak«adharmaniÓcaya ukta÷ kintvanvayaniÓcayo 'pi "svabhÃvahetau" ucyata iti Óe«a÷ | "sÃdhanadharma" sya yad "bhÃvamÃtraæ" sattÃmÃtraæ mugdarÃdinimittantarÃnapek«aæ tasya "anubandho" anugamanaæ vyÃpti÷ tasya "siddhi÷" yà sa svabhÃvahetÃvanvayaniÓcaya÷ | kasya sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnubandhasiddhi÷? | "sÃdhyadharmasya" sÃdhyaÓcÃsau asiddhatvÃt dharmadharmisamudayaikadeÓatvÃt dharmaÓceti tathokta÷ | yatra yatra sÃdhanadharmasya bhÃva÷ tatra tatra sÃdhyadharmasyÃpi nimittÃntarÃnapek«o bhava ityetasyÃrthasya siddhi÷ svabhÃvahetÃvanvayaniÓcaya÷ | kathaæ puna÷ sÃdhyadharma÷ sÃdhanadharmabhÃvamÃtramanubadhnÃti |? "tadbhÃvatayÃ" sa sÃdhanadharmo bhÃva÷- svabhÃvo yasya tasya bhÃvatayà tadbhÃvatayà | yo hi sÃdhanadharma÷ sÃdhyadharmasya svabhÃva÷ sa kathaæ taæ nÃnubadhnÅyÃt, nÅrÆpatvaprasaÇgÃt? | [30. svabhÃvahetÃvaikyepi sÃdhyasÃdhanabhÃvavyavasthà |] nanu tatsvabhÃvatve bhedÃbhÃvÃt kathaæ sÃdhyasÃdhanabhÃva÷? ityÃha- "vastuta÷" paramÃrthata÷ | sÃdhyasÃdhanasaækalpakÃle tu paramparayà tattadvayÃv­ttapadÃrthanibandhanÃyÃæ kalpanÃbuddhau bhedena pratibhÃsanÃt sÃdhyasÃdhanabhÃvo na vihanyate | na hyasau pÃramÃrthikaæ sÃdhyasÃdhanadharmayorddharmiïaÓca k­takatvÃdau bhedamavalambate, sambandhÃbhÃvena sÃdhyasÃdhanabhÃvÃyogÃt | ekÃrthasamavÃya÷ k­takatvÃnityatvÃde÷ sambandha÷ iti cet; na, tasyÃpi tato 'rthÃntaratve `ayamanayorasminnarthe samavÃya÷' iti (##) sambandhÃbhÃvasya tadavasthatvÃt, sambandhÃntarakalpanÃyÃæ cÃnavasthÃprasaÇgÃt | samavÃyÃd v­ttikalpanÃyÃæ ca k­takatvÃdayo nityÃbhimate«vapyÃtmÃdi«u varteran | ya eva hi k­takatvÃde÷ Óabde samavÃyo yabdalÃt tatraiva tad vartate sa eva nityÃbhimate«vapi, tasyaikatvenopagatatvÃt ityÃtmÃdau v­tti÷ k­takatvÃde÷ kena nivÃryeta? | atha `ya evÃbhÆtvà bhavanadharmà bhÆtvà cÃbhavanadharmÃsthirarÆpo bhÃva÷ tatraiva k­takatvÃdayo dharmà vartante ' iti vyavasthÃpyate | saiva tarhyabhÆtvà bhavanasvabhÃvatà bhÆtasya cÃsthirasvabhÃvatà tadviparÅtarÆpasamÃropavyavacchedavi«ayÃyÃ÷ kalpanÃbuddhernibandhanaæ kiæ ne«yate? | tayaiva paramÃrthÃbhedavatorddharmayo÷ sÃdhyadharmiïi v­tte÷ kimantarÃlaga¬unà k­takatvÃdinà vyatirekavatà upagatena? | tathà hi- na sattÃmÃtreïa k­takatvÃdayo dharmÃ÷ sÃdhyadharmapratipattinibandhanam, te«Ãæ sadà sannihitatvenÃnavarataæ taddharmapratÅtiprasaÇgÃt, kintu vikalpapratibhÃsina eva | sa ca vikalpa÷ svapratibhÃsinamevakÃraæ bahÅrÆpatayÃdhyavasitamanusaran k­takÃnityÃdirÆpatÃæ vastuna÷ pratipadyate, paramÃrthato 'saæsparÓe 'pi tadrÆpasya, paramparayà tadupÃdÃnatvÃt | vyatiriktÃstu dharmÃstudutpattinimittamÃtratayà parikalpyante, tad varaæ yadeva tatkalpanÃnnibandhanaæ tadeva tathÃvidhavikalpaprasavanimittamastu, tasyÃvaÓyamabhyupagamanÅyatvÃt, tadabhyupagame ca caritÃrthà vyatirekavanto dharmà ityalaæ tatkalpanayà | avaÓyaæ ca vyatiriktÃnityatÃdvÃreïÃpi vastuna evÃnavasthÃyinamÃtmÃnaæ pratipadyate, tadanurÆpÃrthak­(kri)yÃrthitayà prav­tte÷, anyathà vyatiriktÃnityatayà nityatvÃt tadavagamÃrthitvenÃyamanityasÃdhyÃrthakriyÃrthÅ nityaæ ÓabdÃdikamÃÓaÇkamÃna÷ kimanityatÃvicÃraæ prati ÃhÅtÃstha÷? | (##) vyatiriktÃyÃæ cÃnityatÃyÃmavagatÃyÃæ tatraiva pravartatÃm, kimiti nitye ÓabdÃtmani? | tadvÃ(ddvÃ)reïa pratipatte÷ iti cet; tat kimanena vyavadhinÃ? | varamavyavahitasyaiva pratipattirastu, tenaivÃrthitvÃditi | tadetadatipracarccyamÃnamatigahanaæ sampadyata ityÃstÃæ tÃvat | ye 'pi jaiminÅyà manyante- `ye«Ãmatyantavyatirekavanto dharmÃ÷ te«ÃmevÃyaæ naiyÃyikÃdÅnÃæ do«a÷, asmÃkaæ tu katha¤cid bhedÃbhedavatÃæ dharmÃïÃæ tatsvabhÃvatayà nai«a do«a÷' iti; te«Ãmapi vastuta÷ sÃdhanadharmarÆpatopagame sÃdhyadharmasya, katha¤cid bhedÃbhyupagame na ki¤cit phalamutpaÓyÃma÷, sÃdhyasÃdhanabhÃvasya kalpitabhedadvÃreïÃpyupapatte÷ | na caikÃtmye katha¤cidapi bhedo yukta÷, ekasmÃt svabhÃvÃdabhedÃt | tato 'pi tayo÷ katha¤cid bhedÃbhedau sta eveti cet; na, anavasthÃprasaÇgÃt | tathà hi- dharmayostadekasvabhÃvÃdapi bhedavatostena svabhÃvena katha¤cidabhedanimittamabhinno 'para÷ svabhÃvo 'bhyupagantavya÷, tathà tenÃpyapara÷ ityanantaiva bhinnÃbhinnasvabhÃvaparamparà syÃt | na ca kalpanÃbuddhÃvanantobhayarÆpasvabhÃvaparamparà pratibhÃsata iti kimiti tatkalpanayÃtmÃnaæ vipralabhante bhavanta÷? | katha¤cit ca bhedopagamÃt kathaæ bhedapak«abhÃvinÃæ do«ÃïÃmanavasara÷? | yaæ cÃtmÃnaæ purodhÃya `imau dharmau, ayaæ dharmÅ' iti vyavasthÃpyate yadi tena bhedastadà bheda eveti kuto 'nekÃntavÃda÷? | athÃbheda÷; tadà `ayaæ sÃdhanadharma÷, ayaæ sÃdhyadharma÷, dharmÅ cÃyam' iti kathaæ pÃramÃrthikaæ t­(tri)tayaæ sidhyet? | tasmÃt tattatpararÆpavyÃv­ttisamÃÓrayÃyÃæ kalpanÃbuddhau bhedavatÃmiva dharmadharmiïÃæ pratibhÃsanÃt sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ | tanmÃtrÃnubandhastu vastuta÷ tattatsvabhÃvatayaiva yukta÷ iti manyamÃnena "vastutastadbhÃvatayÃ" ityuktam | (##) [31. bÃdhakapramÃïÃdeva svabhÃvahetau sÃdhyasÃdhanatÃdÃtmyam |] kà punarasau vastutastadbhÃvatà yayà hetubhÆtayà sÃdhyadharmasya sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnubandha÷ sidhyati? ityÃha- "sÃ" vastutastadbhÃvatà "sÃdhya"sya "viparyayo" vipak«a÷ tatra, "heto÷" yad "bÃdhakaæ pramÃïaæ" tadviparÅtadharmapratyavasthÃpakam, yena bÃdhyamÃno hetustatra na pravartate, viruddhayorekatra sahabhÃvÃsambhavÃt, tasya yà "v­tti" prav­tti÷ "bÃdhakapramÃïav­tti÷" tatsÃdhyatvÃcca vastutastadbhÃvatÃyÃ÷ sà bÃdhakapramÃïav­ttiruktà | tasyÃæ hi satyÃæ vipak«Ãt niv­tto hetu÷ sÃdhyadharmavatyeva dharmiïi vartate iti sÃdhyadharmasyÃnarthÃntarasya sÃdhanadharmasvabhÃvatà sidhyati | "tayà ca" vastutastadbhÃvatayà sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnubandha÷ sÃdhyadharmasya sidhyatÅti "anvayaniÓcaya÷" `yatra yatra sÃdhanadharmastatra tatra sÃdhyadharma÷' ityevaærÆpo jÃyate | atrodÃharaïaæ "yathÃ- yat sat tat k«aïikameva |" avadhÃraïena vyÃptimÃha | sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnubandhasya caitadrÆpamÃkhyÃtaæ, nimittÃntaramantareïa sat ityeva k­tvà k«aïikamityupadarÓanÃt | sa ca vastutastadbhÃvatayà sidhyatÅti tatsiddhyupÃyaæ bÃdhakapramÃïav­ttiæ darÓayati- "ak«aïikatve" k«aïikaviparyaye sati "artha kriyÃvirodhÃt" arthasya- kÃryasya kriyÃ- ni«pattistasyà virodhÃt "tallak«aïaæ" sÃrthakriyà lak«aïaæ yasya "vastutvasya" arthakriyÃsÃmarthyÃtmana, tattathoktam | arthakriyayà hi tatsÃmarthyarÆpaæ vastutvaæ lak«yate | "tad" evaævidhaæ vastutvaæ "hÅyate" nivartate, tadviparyayarÆpasyÃsattvasyÃkar«aïÃt | etacca bÃdhakaæ pramÃïaæ vyÃpakÃnupalabdhirÆpamuttaratrÃvasaraprÃptaæ svayameva vak«yati | tadanayà bÃdhakapramÃïav­ttyà sÃdhyadharmasya vastuta÷ sÃdhanadharmasvabhÃvatà sidhyati | tayà ca vastutastadbhÃvatayà sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnubandha iti | (##) [32. kÃryahetÃvanvayaniÓcayanirÆpaïam |] evaæ svabhÃvahetau viparyaye bÃdhakapramÃïav­ttyà tÃdÃtmyasiddhito 'nvayaniÓcayaæ pratipÃdya koryahetau pratipÃdapannÃha- "kÃryahetau" anvayaniÓcaya÷ iti prak­tam | ka÷ punarasau kÃryakÃraïayorbhÃva÷? | "kÃryatvaæ" "kÃraïatvaæ" ca | tasya yà "siddhi÷" pratÅti÷ sà kÃryahetÃvanvayaniÓcaya÷ | yathà ca kÃryakÃæraïabhÃvasiddhirbhavati tathopadarÓayannÃha- "yathÃ" ityÃdi | yathÃÓabda upadarÓanÃrtha÷ | "idaæ" dhÆmÃdikam "asya" agne÷ "upalambhe" sati "upalabhyata" iti sambandha÷ | anena kÃryakÃraïabhÃvasiddhau pratyak«avyÃpÃramÃha | na ca kevalaæ pratyak«aæ kÃryakÃraïabhÃvamasandigdhaæ sÃdhayati, kintu prÃkprav­ttÃnupalambhasahÃyamiti darÓayitumÃha- "upalabdhilak«aïaprÃptamÃnupalabdham" iti | yadi tad dhÆmÃdikamupalabdhilak«aïaprÃptaæ satsvanyai(nye)«Æpalambhapratyaye«u d­ÓyÃtmakaæ sat nopalabdhaæ bhavati agnyÃdisÃmagrÅsannidhÃnÃt prÃk tÃdÃtmyÃdisÃmagryÃmupalabhyamÃnÃyÃmupalabhyamÃnaæ tatkÃryaæ sidhyati | na tÆpalambhapratyayÃntaravaikalyÃdanupajÃtopalabdhiyogyarÆpaæ sat, taddeÓasannihitamapyanupalabdhilak«aïaprÃptatayÃgnyÃdisÃmagrÅsannidhÃnÃt prÃganupalabdhamiti | upalabdhilak«aïaprÃptasya cÃnupalambhe nÃgnyÃdisÃmagrÅsannidhÃnÃt prÃganyata Ãgamanaæ, taddeÓakÃlasaænnihitÃt katakuÂyà derutpatti÷, taddeÓe cÃsannidhÃnamiti, tritayamapÃkriyate | etÃvadbhiÓca prakÃrairatatkÃryatà bhavantÅ bhavet | tato 'nupalambhenÃtatkÃryatÃÓaÇkÃnirÃsÃd tadbhÃve bhÃvagrÃhipratyak«anibandhana÷ kÃryakÃraïabhÃvo 'sandigdha÷ sidhyati | na cÃgnÅndhanÃdibhÃve niyatasannidherad­ÓyÃtmana÷ kutaÓcit dhÆmasya bhÃva÷ syÃt ityÃÓaÇkanÅyam | agnÅndhanÃdibhedÃnuvidhÃnÃd dhÆmasya | candanÃgurukarpÆrakeÓorïÃdÅndhanabhede tadanurÆpabhedasyÃsya darÓanÃdalpamahadindhanavikÃrakÃriïaÓcÃgnestadanurÆpasya | na cÃgnÅndhanÃdisannidhÃvad­ÓyÃtmano niyatasannidhÃnatà yuktÃ, (##) pratibandhÃbhÃvÃt | pratibandhe và tatkÃryatà tatkÃraïatà và syÃt | tatkÃryatve, nÃgnÅndhanasamparkÃnantaraæ dhÆmajanma syÃt, tadbhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃnÃdeva cÃsyÃpi tatkÃryatvam | tacca dhÆme 'pi samÃnam | nÃpÅndhanÃdikÃraïatvam ad­ÓyÃtmana÷, indhanÃde÷ svahetoreva v­k«ÃderbhÃvadarÓanÃt | tatrÃpi tathÃbhÃvakalpanÃyÃæ tadevottaraæ vÃcyam | punaÓcodye sa eva parihÃro 'navasthà ca | etenaikasÃmagryadhÅnatÃpi pratyuktà | tadanvayavyatirekÃnuvidhÃnÃdeva ca dhÆmasya tat kÃraïaæ kalpeta | taccÃgnyÃdÃvapi tulyam | tadapi tatra kÃraïamastu iti cet; na, agnayÃdibhÃve 'vaÓyambhÃvino 'nyasyÃpi kÃraïatvakalpanÃyÃæ nimittÃbhÃvÃt, kÃryavyatirekanibandhanatvÃt kÃraïabhÃvakalpanÃyÃ÷ | yathà agnÅndhanà derevÃnyatarÃbhÃve abhavata÷ | bhavatu vÃnyasyÃpi tadbhÃve niyatasannidhe÷ kÃraïatà | na tu tÃvatÃgnyÃde÷ kÃraïatvahÃni÷, yato dhÆmadarÓanÃt tanniÓcayena prav­ttau tadvisaævÃda÷ syÃt | nahi sarvasattvakarmÃdhipatyajanitatve 'pi jagadvaicitryasya d­«ÂakÃraïahÃnitastatkÃryadarÓanÃd và prav­ttÃnÃæ atatprÃptirityalamatiprasaÇgena | kiærÆpa÷ punarasau kÃryakÃraïabhÃvo 'nupalambhasahÃyapratyak«anibandhana ityÃha- "tadbhÃve bhÃva÷ tadabhÃve 'bhÃvaÓca" iti | ya eva hi kÃraïÃbhimatasya bhÃve bhÃva eva | kÃryatvenÃbhimatasya bhÃva÷ | "tadabhÃve" kÃraïatvÃbhimatasyÃbhÃve "abhÃva eva" kÃryatvenÃbhimatasyÃbhÃvaÓca | sa eva kÃryakÃraïÃbhÃvo nÃnya÷ | sa hi tÃbhyÃmanyo bhavan svabhÃvato 'pratipannakÃryakÃraïarÆpayorvà bhaved, yadvà svabhÃvenaiva kÃryakÃraïÃtmano÷ | yadyÃdya÷ pak«a÷ tadà sarvatraivÃkÃryaka(kÃ)raïabhÆte 'pi vastuni bhavet tanniyamakÃraïÃbhÃvÃt | tata÷ sarvaæ sarvasya kÃryaæ syÃt | (##) svabhÃvena cÃtadrÆpasyÃnyayoge 'pi na tadrÆpatà | nahi bhÃvÃ÷ pratiniyatarÆpatyÃgenÃnyayoge 'pi rÆpÃntaramÃbhajante, yato nÃnyayogaste«Ãæ pÆrvarÆpaæ nÃÓayati vinÃÓahetvayogÃd vak«yamÃïakÃt | nÃpyapÆrvamutpÃdayati tasya tato 'rthÃntaratvaprasaÇgÃt | nahi te«u ni«panne«vani«panno bhinnahetuko và tatsvabhÃvo yukta÷ | ayaæ hi bhedo bhedaheturvà viruddhadharmÃdhyÃsa÷ kÃraïa bhedaÓca tataÓcet na bheda÷, anyanimittÃbhÃvÃt ekaæ dravyaæ viÓvaæ syÃt ityÃdi prasajyeta | pratibhÃsabhedo 'pi hi itaretarÃbhÃvarÆpatayà viruddhadharmÃdhyÃsatÃæ nÃtikrÃmati | tataÓca pÆrvake vastunÅ tadavasthe eveti na tayoranyayoge 'pi kÃryakÃraïarÆpatÃpatti÷ | atha dvitÅya÷ pak«a÷, tadà svabhÃvata eva tayo÷ kÃryakÃraïarÆpatvÃdanyastadbhÃva÷ kathaæ na vaiyarthyamanubhavet? | kÃryakÃraïavuddhÅ api tadbhÃvabhÃvitvamÃtranibandhane nÃrthÃntaranimitte, tasyopapalabdhilak«aïaprÃptasya kÃryakÃraïarÆpavivekinà rÆpÃntareïÃpratibhÃsanÃt | tathÃvidhasyÃpi grahaïakalpanÃyÃmatiprasaÇga÷ | anupalabdhilak«aïaprÃptatÃyÃæ kathaæ kÃryakÃraïabhÃvabuddhÅ tannibandhane? | nahi tad arthÃntaraæ svasattÃmÃtreïa tabduddhÅ pravartayati | sadà sannihitatvenÃsya tayo÷ sarvadodayaprasaÇgÃt | na ca viÓe«aïamag­hÅtaæ viÓe«ye svaviÓi«ÂapratyayanibandhanamityayuktÃsyÃnupalabdhilak«aïaprÃptatà | na ca d­«ÂasyÃpyanupalak«aïaæ yuktam, kÃryakÃraïabuddhyostannibandhanatopagamÃt | na hi yannimito yo 'nyatrÃtabduddhibhÃji tabdyavasÃya÷ sa tadanupalak«aïe yukta÷ | devadatte daï¬ivyavasÃyavad daï¬Ãnupalak«aïe | na cÃrthÃntarasya kÃryakÃraïÃbhyÃæ sambandho ghaÂate, sambandhÃntarakalpanÃyÃmanavasthÃprasakte÷ | kÃryakÃraïabhÃvÃbhyupagame kÃryakÃraïÃbhyÃmasahabhÃvità sadbhÃvasya | tataÓca kÃryakÃraïakÃle tasyÃsannidhÃnÃt kathaæ kÃryakÃraïabuddhihetutÃ? | (##) niruddhayoradhyÃh­tya tatpratyayakalpanÃyÃæ ca kalpitavi«aya eva kÃryakÃraïatÃdhyavasÃya÷ syÃt na vastuvi«aya÷ | sa ca viÓi«ÂabhÃvÃbhÃvanibandhano 'bhyupagata eveti kimarthÃntarakalpanayÃ? | kalpitavi«ayatve tavdhyavasÃyasya, tasyà vaiyarthyÃt kÃryakÃraïayoÓcÃyaugapadyÃt | hani tÃbhyÃmasau janyate, pratyekajanyaÓca kathaæ kÃryakÃraïabhÃva÷? | yadà ca kÃraïena janyate tadà kiæ svakÃryasahito janyate, atha kevala÷? | kevalo 'pi kiæ svakÃryÃt prÃg, atha paÓcÃt? | yadi svakÃryasahitastudubhayoranyata eva bhÃvÃt parasparamasambandha iti kÃryasambandhitÃsya hÅyeta | atha kevala÷ svakÃryÃt prÃk; tadà k«aïikatayà kÃraïasya tameva janayitvà dhvaæsÃt kathaæ svakÃryakrÅyÃ? | tasyÃæ cÃsatyÃæ kathaæ tadapek«amasya kÃraïatvam? | tasmiæÓcÃsati kathamakÃraïena kÃryakÃraïasambandho janyate? | atha svakÃryaæ k­tvà paÓcÃjjanyeta tadÃpi svakÃryakÃle eva vina«ÂatvÃd asatastaduttarakÃlabhÃvikÃryakÃraïabhÃvajananaæ kuta÷? | tadbhÃvaÓca sambandha ucyate | ....................................................................................................................................................................................... janyatÃyÃæ và yadi samagrÃ÷ svarÆpata eva tÃæ janayanti kÃrye ka e«Ãæ ÓaktivyÃghÃta÷? yato 'nyatra kalpyate | tatrÃpyaparasÃmagrÅyogÃpek«ÃyÃæ cÃnavasthÃprasaÇga÷ | tata÷ samagrà eva janakÃ÷ | te«Ãæ ca kÃraïatvamekaikÃpÃye kÃryavyatirekata÷ samunnÅyata ityÃha- "satsvapyanye«u" tatsÃmagryantargate«u "hetu«u" janake«u (##) pratyekaæ te«Ãæ vya¤janakatvÃd "asyÃbhÃve" janakatvena nirddhÃryamÃïatayà vivak«itasyÃbhÃve "na bhavati" ityanenÃnupalambhasya vi«aya ukta÷ | pratyak«av­ttistu pÆrvoktaivÃnupalambharahità tadbhÃve bhÃvagrÃhiïÅ saæbandhyate | tathà cÃyamapi tadbhÃve bhÃva÷ tadabhÃve 'bhÃvaÓca kÃryakÃraïabhÃva÷ kiæsÃdhana÷? ityÃha- "pratyak«ÃnupalambhasÃdhana÷" pratyak«apÆrvako 'nupalambha÷ tavdivikrÃnyapadÃrthagrÃhipratyak«Ãtmaka÷ sÃdhanamasyeti "pratyak«ÃnupalambhasÃdhana÷ kÃryakÃraïabhÃva÷" | yastvanupalambhasÃpek«eïa pratyak«eïa sÃdhyata iti prÃgukta÷ so 'nupalambhapÆrvakaæ pratyak«aæ sÃdhanamasyeti anupalambhapratyak«asÃdhana iti vaktavya÷ | "tasya" kÃryakÃraïabhÃvasyÃnvayavyatirekÃtmana÷ "siddhi÷" niÓcayo "yathoktÃbhyÃæ" pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ kÃryahetÃvanvayaniÓcaya iti sambandhate | nanu cÃnvayaniÓcayo nÃma kÃryaheto÷ sarvatra kÃryasya bhavata÷ svakÃraïasattayÃnugamanamityevamavasÃya÷ tat kathaæ kÃryakÃraïabhÃvasiddhirevÃsÃvucyate? ityÃÓaÇkya kÃryakÃraïabhÃvasiddhinibandhanatvÃdanvayaniÓcayasya kÃraïe kÃryopacÃrÃdananyopÃyasÃdhyatÃæ darÓayitum, darÓanamÃtranibandhanaæ ye tamicchanti tanmatani«edhÃrthamasÃvevamukta iti darÓayannÃha- "kÃryakÃraïabhÃva eva hi" kÃryakÃraïabhÃve satyeva `hi÷' yasmÃt "arthÃntarasya" sÃdhyÃd vyatiriktasya, yastvavyatirikta÷ tasya viparyaye bÃdhakapramÃïav­ttyà tÃdÃtmyaniÓcayÃdevÃnvayaniÓcaya iti pÆrvamuktamevetyarthÃntaragrahaïam | tasyÃrthÃntarasya "evaæ syÃt" | katham? | `yatra nÃma kvacid dhÆma÷ tatrÃvaÓyamagni÷' iti niyamena `agne÷ tatra bhÃva÷' ityevaærÆpo 'nvayaniÓcaya÷ | yastvakÃryakÃraïabhÃve 'pi rasasyÃrthÃntarasya rÆpeïÃnvayaniÓcaya÷ sa ekasÃmagryadhÅnatayà tasya svakÃraïÃvyabhicÃradvÃraka evetyado«a÷ | (##) atha yadi nÃma kÃryamagnerdhÆmastathÃpi kimiti yatrÃsau tatrÃvaÓyamagnirbhavati yata÷ kÃryakÃraïabhÃvasiddhinibandhano 'nvayaniÓcaya ucyata ityÃha- "agne÷ bhÃve eva" sattÃyÃmeva `hi÷' yasmÃt "bhÃva÷" sattà dhÆmasya "kÃryatvamiti" | tasmÃt kÃryakÃraïabhÃve satyeva yathokto 'nvayaniÓcaya iti | yadi hi yatra dhÆmastatrÃvaÓyamagnirna syÃt tadÃgnimantareïÃpyasya bhÃvÃd agnibhÃva eva bhÃvalak«aïaæ kÃryatvaæ hÅyeta | [33. anupalabdhÃvanvayaniÓcayopÃyakathanam |] idÃnÅmanupalabdhÃvanvayaniÓcayamÃha- "anupalabdhÃvapi" na kevalaæ svabhÃvakÃryaheto(tvo)ranvayaniÓcaya ukta÷ kintvanupalabdhÃvapyanvayaniÓcaya ucyate | kiærÆpo 'sau? ityÃha- "asadvyavahÃrasya" sÃdhyadharmasya yogyatÃyÃÓca sÃdhyatvÃt tadyogyatÃsavdyavahÃro 'bhipreta÷, tasya, upalabdhilak«aïaprÃptasya yà "anupalabdhi÷" tadanyopalabdhirÆpà ta"nmÃtre" nimittÃntarÃnapek«aïÅ, yà "v­tti÷" prav­ttirasavdyavahÃrasya tasyÃ÷ "sÃdhanaæ" siddhi÷ anupalabdhavanvayaniÓcaya÷ | kuta÷ punarasavdyavahÃrasya tanmÃtre v­ttirbhavati? ityÃha- "nimittÃntarÃbhÃvopadarÓanÃt" iti | yadà hyasavdyavahÃrasya yathoktÃnupaladbhivyatiriktaæ buddhivyapadeÓÃrthakriyÃvirahÃdikaæ nimittaæ na bhavatÅti sÃdhyate tadà yathoktÃnupalabdhimÃtre 'sya v­tti÷ siddhà bhavati | tathÃ(tayÃ) cÃnupalabdhÃvanvayaniÓcaya÷ | anyathà hi nimittÃntarÃpek«ÃÓaÇkÃyÃæ satyÃmapi yathoktÃnupalabdhau nÃvaÓyamasavdyavahÃrasya bhÃva iti kuto 'nvayaniÓcaya÷ syÃt? | nimittÃntarÃbhÃvastu vistarato vÃdanyÃya ukta iti tata evÃvadhÃrya÷ | athavà savdyavahÃrasya yannimittamupalabdhilak«aïaprÃptasya sattvam tad asavdyavahÃranimittÃdanyatvÃt nimittÃntaraæ tatrÃnupalabdherabhÃva upadarÓyate yena pramÃïena tadevamuktam, tena, sati vastuni tasyà asambhavaniÓcayÃd anupalabdhÃvanvayaniÓcaya÷ | tacca tavdyatirekacintÃyÃæ darÓayi«yÃma÷ | (##) tadevaæ trayÃïÃmapi hetÆnÃæ yathÃsvaæ pramÃïenÃnvayaniÓcaya ukta÷ | svabhÃvahetau viparyaye bÃdhakapramÃïav­ttyà tÃdÃtmyasiddhinibandhanatvÃt, kÃryahetau pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ kÃryakÃraïabhÃvasiddhinimittatvÃt, anupalabdhau nimittÃntarÃbhÃvaprasÃdhakapramÃïastadabhavasiddhihetutvÃcceti | [34. kÃryasvabhÃvayorvyatirekaniÓcayopÃyakathanam |] samprati trayÃïÃmapi hetÆnÃæ svasvapramÃnanibandhanaæ vyatirekaniÓcayaæ pratipÃdayitukÃma Ãha- "vyatirekaniÓcayo 'pi" na kevalamanvayaniÓcayo yathÃsvaæ pramÃïanibandhanastayorukta÷ api tu "vyatirekaniÓcayo 'pi kÃryasvabhÃvahetvo" ryathÃsvaæ pramÃïanimitta ucyate | ka÷ punarasau? "sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvasiddhi÷" | yÃvatadÃtmaka[tadÃtmakau hetÆ kÃraïavyÃpakarÆpasÃdhyasya sÃdhakau] sÃdhyÃbhÃve cÃbhÃvasiddhistayo÷ | kena pramÃïena? | "kÃraïavyÃpakÃnupalabdhibhyÃæ" | kÃryahetau kÃraïÃnupalabdhyà sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvaniÓcaya÷ | svabhÃvahetau vyÃpakÃnupalabdhyà | kadà punaste anupalabdhÅ sÃdhike tasya bhavata÷? | "kÃryakÃraïavyÃpyavyÃpakabhÃvasiddhau" pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ kÃryakÃraïabhÃvasiddhau satyÃæ kÃraïÃnupalabdhi÷ kÃryahetau sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvasya sÃdhikÃ, viparyaye ca bÃdhakapramÃïav­ttyà tadbhÃvatÃsiddhita÷ | vyÃpyavyÃpakabhÃvasiddhau satyÃæ vyÃpakÃnupalabdhi÷ svabhÃvahetau sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvasya sÃdhiketi | tadevaæ bruvatà ubhayatra tÃdÃtmyatadutpattilak«aïapratibandhaniÓcayÃdeva dvayorapyanvayavyatirekayo÷ niÓcaya iti uktaæ bhavati | ata evÃnyatra- "kÃryakÃraïabhÃvÃd vÃ" ityÃdi uktam | kÅd­ÓÅbhyÃm? "d­Óyavi«ayÃbhyÃæ" d­Óyo vi«ayo yayoste tathokte | yadi kÃraïavyÃpakÃvupalabdhilak«aïaprÃptau bhavatastadà tadanupalabdhÅ sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvaæ sÃdhayata iti yÃvat | kadà punastayo÷ d­Óyavi«ayatÃviÓe«aïamapek«yate? ityÃha- "uddi«Âavi«ayasya" uddi«Âa÷- kathito vi«aya÷- ÃdhÃro vaidharmyad­«ÂÃntalak«aïo yasya sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvasya tasyopadarÓane kriyamÃïe | tatrÃpi (##) kasmÃd d­Óyavi«ayatÃpek«yate? iti cet Ãha- "anupalabdhi" ityÃdi | "anyathÃ" yadi d­Óyavi«ayatÃviÓe«aïamanupalabdhyornÃpek«yate | yadÃnupalabdhilak«aïaprÃptaæ vi«ayaæ vaidharmyad­«ÂÃntarÆpamupÃdatte tadÃnupalabdhilak«aïaprÃptau tatra kÃraïavyÃpakÃvapi bhavata iti "anupalabdhilak«aïaprÃptasya÷" kÃraïasya vyÃpakasya và "kvacid" viprak­«Âe vi«aye sumervÃdau "abhÃvÃsiddhe÷" kathamÃbhyÃæ sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvasiddhi÷ syÃt, kÃraïavyÃpakÃnupalabdhyorevÃsiddhatvÃt ityabhiprÃya÷ | athÃnuddi«Âavi«ayasyÃpyabhÃvasyopadarÓane 'nupalabdhyorddaÓyavi«ayatÃviÓe«aïaæ kimitti nÃpek«yate? ityÃha- "anuddi«Âavi«ayam" anuddi«Âo vi«aya÷- vaidharmyad­«ÂÃntarÆpo yasmin sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvakhyÃpane tat "pratibandhamÃtrasiddhau" satyÃæ d­Óyavi«ayatÃviÓe«aïamantareïÃpi yasmÃt "sidhyati iti" tasmÃt "na tatra" anuddi«Âavi«aye "vyatirekasÃdhane" anupalabdhyo "rd­Óyavi«aya tÃviÓe«aïamapek«yate" aÇgÅkriyate | tathà hi- aÓe«apadÃrthaparigraheïa sÃmÃnyenÃpi bruvato yo yatra pratibaddhasvabhÃva÷ tÃdÃtmyatadutpattibhyÃæ sa tadabhÃve 'vaÓyameva na bhavatÅti ni÷svabhÃvatvÃhetukatvaprasaÇgÃt | taduktam- "svabhÃve 'pyavinÃbhÃvo bhÃvamÃtrÃnurodhinÅ | tadabhÃve svayaæ bhÃvasyÃbhÃva÷ syÃdabhedata÷ ||" tathÃ- "kÃryaæ dhÆmo hutabhuja÷ kÃryadharmÃnuv­ttita÷ | sa bhavaæstadabhÃve 'pi hetumattÃæ vilaÇghyet ||" iti | tatastatra d­Óyavi«ayatÃpek«yamÃïÃnupakÃrikaiveti na tayà ki¤ciditi bhÃva÷ | "pratibandhamÃtrasiddhau" ityanena ye pratibandhaæ hetorna varïayanti kintvadarÓanamÃtrÃdeva vyatirekamÃhuste«Ãæ tadasambhavaæ vca darÓayati | tathà hi- asati pratibandhe yadi sarve sÃdhyavirahiïo 'rthà d­Óyà bhavanti tadà te«vanupalabdhasya sÃdhanasyÃbhÃva÷ Ói«yet | tadÃha kumÃrilo 'pi- (##) "gatvà gatvà tu tÃn deÓÃn yadyartho nopalabhyate | tadÃnyakÃraïÃbhÃvÃdasannityavagamyate ||" iti | deÓÃdiviprakar«itayà tvad­Óyatve satyapi tatra hetÃvanupalambhamÃtrasya sambhavÃt sandigdho 'sÃva'Óe«e sÃdhyÃbhÃve sÃdhanÃbhÃvalak«aïo vyatireka÷ tathÃvidhasyaiva yatra yatra sÃdhyÃbhÃva÷ tatra tatra sÃdhanÃbhÃva iti vÅpsÃpadÃbhyÃmabhidhÃnÃt | anvayaniÓcayo 'pi prÃkpratibandhanibandhana eva varïita÷ tatastenÃpi pare«Ãæ darÓananibandhanÃmanvayasiddhimicchatÃmabhÃvo 'syÃpi kathita eva, sarvÃrthÃnÃæ hetumatÃæ sÃdhyadharmavattayà dra«ÂumaÓakyatvÃdanumÃt­bhi÷ | aÓe«adeÓÃdivi«ayasya ca sÃdhyÃnugamasya yatra yatra hetu÷ tatra tatra sÃdhyam iti vÅpsayà pratipÃdanÃt | na ca katipayadeÓÃdau sÃdhanadharmasya sÃdhyadharmeïa sahabhÃvasya bhÆyo darÓane 'pi vyÃpti÷ sidhyati, asati pratibandhe kvacid bahulaæ tathÃd­«ÂÃnÃmapyanyÃthÃtvasyÃpi sambhavÃt, tadasambhave bÃdhakapramÃïÃbhÃvÃt | [35. anupalabdhau vyatirekaniÓcayopÃyÃkathanam |] anupalabdhimadhik­tyÃdhunÃha- "vyatirekaniÓcayo 'nupaladhau" ucyata iti Óe«a÷ | kimÃtmako 'sau? ityÃha "upalabdhilak«aïaprÃptÃd" vidyamÃnopalambhapratyayÃntarÃd d­ÓyasvabhÃvÃcca "sata÷" vidyamÃnÃt sÃdhyÃbhÃvarÆpÃd "anupalambhasya" tadviviktopalambhÃtmano yo 'bhÃva÷ sato yadgrÃhakaæ pratyak«aæ tadbhÃvalak«aïastasya "darÓanaæ" darÓyate- pratyÃyyate 'neneti darÓanam upadarÓakaæ pramÃïaæ tadÃtmako 'nupalabdhau vyatirekaniÓcaya÷ | taddhetutvÃcca tat pramÃïaæ tathocyate | yadi hi sannihitÃnyopalambhapratyayo d­ÓyasvabhÃvo bhÃvo vidyamÃno 'pi nopalabhyeta kathamasau (##) d­ÓyasvabhÃva÷ syÃt? | yo hi satsvanye«Æpalambhapratyaye«u san pratyak«a eva bhavati sa eva d­ÓyasvabhÃva ÃkhyÃyate | tasmÃt tathÃvidhe sannihite 'vaÓyaæ pratyak«av­ttyà bhavitavyam, anyathÃsya na kadÃcidapi pratyak«atà syÃt, viÓe«ÃbhÃvÃditi | prayoga÷- yad yanmÃtranimittaæ tatsmin sati niyamena bhavati | tad yathÃ- bÅjÃdisÃmagrÅmÃtranimitto 'Çkura÷ | yathoktopalabdhilak«aïaprÃptatÃmÃtranimittaæ ca sati vastuni tathÃvidhe pratyak«amiti svabhÃvahetu÷ | [ete]na pramÃïena svabhÃvÃnupalabdhau sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvalak«aïo vyatireko niÓcÅyate | etacca pramÃïamanvayaniÓcayasyÃpi nimittam | anenaiva nimittÃntare 'nupalabdherabhÃvopadarÓanÃt | kÃraïavyÃpakÃnupalabdhyostu vak«yamÃïayo÷ pratibandhadvayasidvyupÃya evÃnvayavyatirekaniÓcayanibandhanam | sa ca kÃryasvabhÃvahetvorupadarÓita eveti p­thagnokta÷ | tathà hi- kÃraïavyÃpakayorabhÃva÷ kÃryavyÃpyÃbhÃvÃbhyÃmavaÓyamanvita÷ kÃryavyÃpyÃbhÃvavyatireke ca tadbhÃvalak«aïe 'vaÓyaæ vyatiricyate kÃraïavyÃpakayorbhÃvÃt | anyathà kÃryavyÃpyayorahetukatvani÷svabhÃvatÃprasaÇgÃditi na ki¤cit p­thagabhidhÃneneti | [36. heto÷ prakÃratrayasya nÃmanirdeÓa÷ |] tadetÃvatà granthena "pak«adharmastadaæÓena vyÃpto hetu÷" iti vyÃkhyÃtam | adhunà "tridhaiva sa÷" ityetad vyÃkhyÃtumÃha- "etallak«aïa÷" `pak«adharma÷ san yastadaæÓena vyÃpto hetu÷' ityetallak«aïaæ yasya sa etallak«aïa÷ | "tridhaiva sa÷" | `sa÷' ityetasya vyÃkhyÃnaæ "hetu"riti, | `tridhaiva' ityasya vivaraïaæ "triprakÃra eve" ti | tÃn hetÆna svena svena nÃmnà kÅrtayati- "svabhÃva÷ kÃryam anupalabdhiÓceti" | "ca"kÃro hetutvasamuccayÃrtha÷ | "iti" Óabda÷ samÃptiæ sÆcayannavadhÃraïÃrthameva sphuÂayati | "yathÃ- anitye" kasmiæÓcit ÓabdÃdau "sÃdhye satva(ttva)miti" svabhÃvahetÆpadarÓanam, (##) "agnimati pradeÓe" sÃdhye "dhÆma iti" kÃryaheto÷ pradarÓanam, "abhÃve ca" abhÃvasya vyavahÃre ca "upalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhiriti" anupalabdherupanyÃsa÷ | [37. trividhahetubÃhyÃnÃæ hetvÃbhÃsatve pramÃïopadarÓanam |] kasmÃt puna÷ trividha eva hetu÷? ityÃÓaÇkaya trividhahetuvyatiriktÃnÃmarthÃnÃæ hetvÃbhÃsatayà hetuviruddhayà vyÃptestri«veva hetutvaæ niyataæ bhavatiti hetvÃbhÃsatÃæ pramÃïavatÅæ tadvyatirekiïÃæ darÓayannÃha- "atraiva" svabhÃvakÃryÃnupalabdhyÃkhye "trividhahetau avinÃbhÃvasya niyamÃditi" trividhahetuvyatirikte«varthe«vavinÃbhÃvÃbhÃvÃdityartha÷ | tataÓcÃvinÃbhÃvavikalatvÃt svabhÃvakÃryÃnupalabdhivyatirekiïo 'rthà hetvÃbhÃsÃ÷ prameyatvÃdivat ityuktaæ bhavati | avinÃbhÃvÃbhÃvaÓca trividhahetuvyatiriktatvÃdeva tÃdÃtmyatadutpattyoravinÃbhÃvavyÃpikayorabhÃvÃd vyÃpakÃnupalabdhito 'vagata÷ | [38. avinÃbhÃvanirÆpaïam |] atha ko 'yamavinÃbhÃva÷? kasya cÃsau? kathaæ vÃtraiva niyata ucyate? ityata Ãha- "yathoktà vyÃpti÷ vyÃpakasya"- tatkÃraïatayà tadbhÃvatayà ca | yatra tadvayÃpyaæ kÃryaæ svabhÃvo và sannihitastatra bhÃva eva | "vyÃpyasya vÃ"- kÃryasya svabhÃvasya và | yatra tatkÃraïasvabhÃvÃkhyaæ vyÃpakaæ sannihitaæ tatraiva dharmiïi na tadabhÃve 'pi bhÃva iti yà vyÃpakavyÃpyadharmatayà vyÃptiruktà sà "yathoktà vyÃptiravinÃbhÃva÷" | kasya? | "pak«adharmasya" | sÃdhyadharmidharmasya | "sa" evaærÆpo 'vinÃbhÃva÷ "t­(tri)vidhÃd" yathoktÃd heto÷ "anyatra÷" tadvyatirekiïyarthe "nÃsti" | yato 'tra ca t­(tri)vidhe 'sti tÃdÃtmyatadutpattyoravinÃbhÃvena vyÃptayorbhÃvÃt, k­takatvÃnityatvavadanayorvyÃpyavyÃpakabhÃvÃditi "tasmÃdatraiva" trividhe hetau tadanyatrÃbhÃvamukhena "niyata÷" ucyate | tadanena "hetvÃbhÃsÃstato 'pare" ityasya "avinÃbhÃvaniyamÃt" ityupapattisahitasyÃrtha÷ pradarÓita÷ | yathà ca trividhÃd hetoranyatrÃvinÃbhÃvo nÃsti tathà prÃgevoktam | (##) yadi và svabhÃvÃdanyo 'rtho 'rthÃntaram, tacca kÃryÃdapyanyat kÃraïamanubhayaæ và | anupalabdherapyanyad yathoktÃyÃ÷ anupalabdhimÃtramupalabdhirvà prati«edhyasya tadanyasyÃpi viruddhasyÃviruddhasya và | tatrÃrthÃntaram yadyanantarakÃryaæ tasyÃrvÃgdarÓibhi÷ itaravivekena lak«ayitumaÓakyatvÃt aliÇgatvam | kÃryadarÓanÃt vivekÃvasÃye 'pi sÃdhyasidyuttarakÃlabhÃvÅ pak«adharmatÃvasÃyo 'nvayÃnugamanaæ ca vyarthaæ | vyavahitakÃryamapi kÃraïaæ na kÃryasya liÇgam, antarÃlapratibandhavaikalyasambhavena vyabhicÃrÃt | taduktam- "sÃmagrÅphalaÓaktÅnÃæ pariïÃmÃnubandhini | anaikÃntikatà kÃrye pratibandhasya sambhavÃt" || iti | yogyatÃnumÃne tu nÃrthÃntaraæ liÇgam | nÃpyanubhayam, apratibandhena gamakatvÃyogÃt | kathaæ k­ttikodayavij¤ÃnÃd rohiïyÃsattikl­pti÷? iti cet | nanu sÃpi naivÃsati pratibandhe yuktà viÓe«ÃbhÃvena sarvata÷ sarvapratÅtiprasaÇgÃt ityuktatvÃt | tasmÃnnak«atracakrasya saÇkrÃntihetureva kÃlavyavadhÃnena kaÓcit kalpayitavya÷, yathà bhÆtasaæk«obha÷ paÓcÃtkÃlabhÃvino var«asyeti hetudharmÃnumÃnena kÃryaliÇgajaiva kalpayitavyà | anupalabdhimÃtramapi saæÓayahetu÷, pramÃïaniv­ttÃvapyarthÃbhÃvÃsiddhe÷ | upalabdhirapi prati«edhyasya kathamabhÃvaæ sÃdhayet?, abhrÃntopalambhasyÃbhÃvÃyogÃt | viruddhopalabdhistu pratiyogyabhÃvaæ sÃdhayati | kintu sa virodhastadbhÃve satyanyÃnupalambhÃdeva siddha iti taddvÃreïÃnupalabdhireva prayuktà bhavati | anyathÃni«iddhopalabdherabhÃvÃsiddhe÷ | aviruddhopalabdhi÷ puna÷ prati«edhe 'naikÃntikÅ, sahabhÃvasambhavÃdaviruddhÃnÃm | na cÃpara÷ prakÃra÷ sambhavatÅti nÃvinÃbhÃvo 'nyatra vidyata iti | (##) [2. svabhÃvahetunirÆpaïam |] [1. svabhÃvahetorlak«aïÃbhidhÃnam |] idÃnÅæ svabhÃvahetostÃvallak«aïamÃha- "tatra" hetutraye svabhÃvahetostÃvallak«aïamucyate | sÃdhyate yena tat sÃdhanam | taccÃsau dharmaÓca tasya bhÃvastadbhÃva÷ | sa eva "sÃdhanadharmabhÃvamÃtra"m | tasya "anvaya÷" | sa yasyÃsti sÃdhyadharmasyÃvayave samudÃyopacÃrÃt, tasmin | "svabhÃvo hetu÷" | sÃdhyadharmasya ÓrutatvÃt tasyaiva svabhÃva iti gamyate | kathaæ punarasau sÃdhyadharmasvabhÃvo? yÃvatà bhedena pratÅyata ityata Ãha- "aparasmÃdaparasmÃcca" asato 'k«aïikÃcca yà "vyÃv­tti"stasyà yo "bheda÷" avadhibhedopakalpitastena hetubhÆtena "sÃdhyadharmÃt sÃdhanadharmasya" yo "bheda"stasmin "satyapi" "vastuta÷" paramÃrthato "liÇgasvabhÃva eva" sÃdhyadharmasvabhÃva eva | tathà hi- ya evÃsato vyÃv­tta÷ sa evÃk«aïikÃdapi | tata ekasmÃd dharmiïo bhedÃbhÃvÃt sÃdhyasÃdhanadharmÃvapi paramÃrthato naiva bhidyete iti | [2. paramatanirÃsÃrthaæ sÃdhyadharme sÃdhanadharmabhÃvamÃtretyÃdiviÓe«aïam |] yadi vastuto liÇgisvabhÃva eva sÃdhanadharma÷, tat kasmÃt "sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnvayini" iti sÃdhyadharmo viÓe«yate? | yo hi yasya svabhÃva÷ sa kathaæ tanmÃtrÃnvayÅ na syÃt?, nÅrÆpatvaprasaÇgÃdatatsvabhÃvatà và ityata Ãha- hetu÷ svabhÃvo yasya sÃdhyadharmasya tasmin "hetusvabhÃve" "sÃdhyadharme" sati "anvayavyabhicÃrÃbhÃvÃt" sÃdhanadharmabhÃvamÃtrasya yo 'nvayastasya vyabhicÃrÃbhÃvÃt | sambhave vyabhicÃre ca viÓe«aïaæ yuktam | atra tu sambhava eva na vyabhicÃra iti "viÓe«aïamayuktameva | tathÃpi" svabhavahetulak«aïe kriyamÃïe yadetat "sÃdhyadharmasya" "tanmÃtrÃnvayena" sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnugamanena viÓe«aïaæ "tat paramatÃpek«aæ" naiyÃyikÃdÅnÃæ vipratipattestanmatÃpek«aæ na tu svamatÃpek«am | (##) tÃmeva paravipratipattiæ darÓayannÃha- "pare hi" naiyÃyikÃdaya÷ "arthÃntaranimitta÷" janakÃdarthÃdanyo yo 'rtho vegavaddravyayogÃdi÷ tannimittam | te hyevamÃhu÷- vegavaddravyayogÃdavayave«u karmÃïyutpadyante | tebhyo 'vayavavibhÃga÷ | tatastatsaæyogavinÃÓastadÃrabdhaæ kÃryadravye 'pi (kÃryadravyamapi) naÓyatÅti | evamarthÃntaraæ nimittaæ | tata eva "arthÃntaranimittapek«amÃïaæ" k­takatvÃdibhÃve 'pyabhÃvÃd "atadbhÃvamÃtrÃnvayinaæ" tasya k­takatvÃde÷ bhÃva÷ sattà saiva tanmÃtraæ tasyÃnvaya÷ sa yasyÃsti sÃdhyadharmasya anityatvalak«aïasya tadviparÅtam "api" k­takatvÃde÷ "svabhÃvamicchanti" yata÷ tato viÓe«aïaæ k­tam | tena ca viÓe«aïena tathÃvidhasyÃrthÃntaranimittasya vinÃÓasyÃtatsvabhÃvatÃmÃha lak«aïe viÓe«aïakÃra÷ | svasattÃmÃtrabhÃvinyeva svabhÃvatvaæ nÃnyatreti viÓe«aïena sÆcanÃt | [3. hetumati vinÃÓe sÃdhye k­takatvasya vyabhicÃritvam |] tathÃ, "tasmin" arthÃntaranimitte sÃdhye "heto÷" k­takatvÃde÷ vyabhicÃramanaikÃntikatÃæ cÃha | atrodÃharaïaæ "yathà hetumati vinÃÓe" sÃdhye "k­takatvasya" heto÷ "atatsvabhÃvatà vyabhicÃraÓceti" | nanu ca k­takatvasvabhÃvatà anityatÃyà bhedopagamÃt ne«Âaiva paraistat kimucyate- "atadbhÃvamÃtrÃnvayinamapi svabhÃvamicchanti" iti? | evaæ manyate- vyatiriktÃvapi k­takatvÃnityatvÃkhyau dharmÃvabhyupagacchadbhiravaÓyam `abhÆtvà bhavanaæ bhÆtvà cÃbhavanamanavasthÃyisvabhÃvatvam' abhyupagantavyam, anyathÃtmÃdi«vapi k­takatvÃnityatve viÓe«ÃbhÃvÃd bhavetÃm | tato yadeva`abhÆtvà bhavanaæ bhÆtvà ['bhavanaæ] cÃnavasthÃyitvam' upÃdÅyate bhÃvasya tayoreva taddarÓanabalotpannak­takatvÃniyatvabhedÃvabhÃsikalpanÃdvÃreïa sÃdhyasÃdhanabhÃvo 'stu, kiæ vyatiriktadharmakalpanayÃ? | kalpayitvÃpi vastvÃtmana evÃrthakriyÃnibandhanatayà tadarthibhi÷ cintyatvÃt | taduktam- (##) "sadasatpak«abhedena ÓabdÃrthÃnapavÃdibhi÷ | vastveva cintyate hyatra pratibaddha÷ phalodaya÷ || arthÃkriyÃsamarthasya vikÃ(cÃ)rai÷ kiæ tadarthinÃm? | «aï¬hasya rÆpavairÆpye kÃminyÃ÷ kiæ parÅk«ayÃ? ||" iti | tasmÃd d­«Âà api bhÃvÃ÷ kenacidÃtmanà tadanyavyÃv­ttena katha¤cinniÓcitÃ÷ tadanyenÃpyatadrÆpavyÃv­ttenÃtmanà bhrÃntikÃraïasadbhÃvÃdaniÓcÅyamÃnÃ÷, niÓcitÃniÓcitayo rÆpayo÷ pramÃïÃntarata÷ pratibandhÃvasÃyÃpurovartino 'numÃnato niÓcÅyate iti anityatÃsvabhÃvabhÆtasyaiva k­takatvasya vinÃÓaæ prati liÇgatà yuktà | tathà ca vinÃÓasvabhÃva eva k­takatvÃkhyo hetu÷ tairyathoktanyÃyÃdi«Âo bhavati | tasyÃtanmÃtrÃnvayitve 'rthÃntaranimittatayà viÓe«aïenÃtatsvabhÃvatà kathyate | syÃnmatam- k­takatvena sÃk«ad hetumÃn vinÃÓo 'numÅyate tata÷ prÃkpradhvaæsÃbhavaviÓe«aïà sattà tatsamavÃyo vÃnityatà vyavasthÃpyate | ata evÃtmÃdi«vanityatÃprasaÇgÃbhÃva÷ | vinÃÓa iti ca na bhÃvÃbhÃvaæ pradhvaæsalak«aïaæ manyÃmahe | k­takatvaæ tu svakÃraïasattÃsamavÃyam | tasya viÓe«aïena vinÃÓo 'sva(ÓÃsva)bhÃvatÃkhyÃpane na ki¤cidani«Âamiti | tadayuktam, tathÃvidhasya vinÃÓasya hetumattÃvirodhÃt, svayameva caitadÃcÃryo vak«yati | na ca tenÃnumitena ki¤cit, tasyÃrthakriyÃsÃmarthyavikalatvÃt | sukhadu÷svasÃdhane j¤Ãtvà yathÃrhaæ pratipitsavo hi ki¤cit parÅk«ante na vyasanitayà | tasmÃdanenÃsthirasvabhÃvataiva bhÃvasyÃnumÃtavyà | saiva ca hetumatÅ (##) kalpanÅyà | anyathà bhÃvÃvilak«aïasya pradhvaæsÃbhÃvasya mugdarÃderudaye 'pi tasya bhÃve 'nupayogÃt sa bhÃvastadavastha eveti kathaæ tadviÓe«aïà sattà tatsamavÃyo và anityatà syÃt? | avicalitarÆpasya ca bhÃvasya mugdarÃdik­tapradhvaæsÃbhÃvaviÓe«aïau sattÃsamavÃyau yadyanityatÃ, kiæ nÃtmÃderapi? iti prasaÇga tadavastha eva | svakÃraïasamavÃyo 'pi cÃbhÆtvà bhavanamanicchato na sidhyati | abhÆtvà bhavata eva ca yà sattà saiva k­takatvaæ varïyate | na ca sattÃsamavÃyayornityatayopagatayorniratiÓayatvÃt prÃkpradhvaæsÃbhÃvau viÓe«aïaæ yujyete | abhÆtvà bhavanopagame ca tadeva k­takatvamasthirasvabhÃvatà ca vinÃÓo 'stu | kiæ ni«phalayà apramÃïikayà pramÃïabadhitaya'rthÃntarakalpanayÃ? | evaæ k­takatvavinÃÓayostÃdÃtmyopagamo 'vaÓyambhÃvÅ pare«Ãmapi | tato vinÃÓasyÃsthÃyitvalak«aïasyÃrthÃntaranimittatopagame k­takatvasyÃtatsvabhÃvatà viÓe«aïena khyÃpyate | tanni«pattÃvani«pannasya bhinnahetukasya ca tatsvabhÃvatvÃyogÃt | tathÃ, tasmin sÃdhye k­takatvasya vyabhicÃra÷ | tathà hi- ye yatra hetvantarÃpek«iïo na te tatrÃvaÓyambhÃvina÷, yathà vÃsasi rÃga÷ | hetvantarÃpek«Å ca k­take«vapi bhÃve«u pradhvaæsÃbhÃva iti viruddhavyÃptopalabdhi÷ | nanu vÃsasi rÃgasya parimitahetutvÃt tasya ca svakÃraïÃyattasannidhÃnatvÃt tadÃÓrayasya ca vidhurapratyayopanipÃtenÃsthiratayà nÃvaÓyambhavità yuktaiva | na punarvinÃÓasya, taddhetÆnÃmÃnantyÃdavaÓyaæ kasyacid ghaÂÃdi«u sannidhe÷ | na ca vinÃÓasyÃÓrayaæ prÃk taddhetusannidhe÷ kecidupaghnÃnti, yatastadabhÃvÃd vinÃÓo nÃrabhyeteti | tadayuktam, yato yadyapi bahulaæ vinÃÓakÃraïÃni santi tathÃpi te«Ãæ svakaraïÃyattasannidhitvÃt tathà tatkÃraïÃnÃæ ca sa nnihitÃnÃmapi virodhinÃmapyÃnatyÃt tadbhÃve tacchaktipratibandhÃnnÃvaÓyaæ hetava÷ phalavanta iti kaÓcinna vinaÓyedapÅti vyabhicÃro (##) na nivartate | nanvayaæ vÃsasi rÃga÷ sÃpek«o 'pi yadi sarvatropalabhyeta tata÷ kimavaÓyambhÃvÅ na syÃt? | syÃd, yadi tathopalabhyeta | sa tvanyathÃpi g­hyate | yadyevaæ na tarhi sarvatropalabdhasya vinÃÓasyÃnyathÃbhÃvaÓaÇkayà manasi kheda ÃdhÃtavya÷ | kiæ và punarbhavÃn samastavastuvistaravyÃpij¤ÃnÃloka÷?, yenaivaæ vadati | tathÃbhÃve và kathamanumÃnav­ttird­«Âe na vaiphalyamaÓnuvÅta? | kasyacit tu hetuk­tavinÃÓadarÓane 'pi hetvÃyattajanmanamanyathÃpi darÓanÃd upajÃtÃÓaÇko deÓakÃlasvabhÃvaviprak­«Âe«u kathaæ tathÃbhÃvaæ niÓcinvÅta? | k­takamapi cÃyaæ bhavabhÃvalak«aïaæ vinÃÓaæ nityamupaiti, tadvinÃÓopagame bhÃvasyonmajjanaprasaÇgÃt | na cÃsya ghaÂÃderiva vinÃÓaheturupalabhyate kaÓciditi | taduktam- "ghaÂÃdi«u yathà d­«Âà hetavo dhvaæsakÃriïa÷ | naivaæ nÃÓasya so 'hetustasya saæjÃyate katham? ||" iti | tata÷ k­takatva vinÃÓe sÃdhye tenaiva vyabhicÃra÷ kiæ ne«yate? | bhÃvÃnÃmayamaikÃntika eva dharma iti cet, kuta÷ punaretadavasitam? | te«ÃmanyathÃbhÃvasyÃnupalambhÃditi cet | nanvayamanupalambho bhavannapyÃtmÃderanivartaka÷ sattÃyÃ÷, kathamanyatrÃnyathÃbhÃvaæ nivartayati? | tasyÃnumÃnenopalambhÃditi yadyucyeta tadà tatrÃpyanumÃne vipak«e v­ttimanupalambha eva heto÷ kathaæ nivartayati? iti yatki¤cidetat | tasmÃt sÃdhÆktam- `hetumati vinÃÓe k­takatvasyÃsvabhÃvatÃæ vyabhicÃraæ cÃha' iti alamatijalpiteneti | [4. parÃrthÃnumÃne sÃdharmyavaidharmyaprayogodÃharaïam |] idÃnÅæ yadyapi svÃrthÃnumÃnaæ prak­taæ tathÃpi kaÓcit prayogadarÓanÃbhyÃsÃt prayogabhaÇgayaiva pratipadyata iti svÃrthÃnumÃne 'pi (##) tatsvambhavÃt prasaÇgena parÃrthÃnumÃnaæ ca vyutpÃdayitumÃha- "tasya" svabhÃvaheto÷ "dvidhÃ" trailak«aïyapratipÃdako vacanodÃhÃra÷ "prayoga÷" | tameva darÓayati- samÃno dharmo yasya tasya bhÃva÷ tena "sÃdhya(dha)rmyeïaika÷" prayoga÷ | "aparo" visad­Óo dharmo yasya tasya bhÃva÷ tena "vaidharmyeïa" | yathÃkramamanayorudÃharaïamÃha- "yathà yat sat" | yadyatsaditi vÅpsÃpradhÃno yacchabda÷ | "tat sarvam" iti tacchabdo 'pi vÅpsÃpradhÃna eva | atra sarvagrahaïena cÃÓe«aparigrahÃd bahirvyÃpternirÃsa÷ | "yathà ghaÂÃdaya÷" iti | yasya sattvak«aïikatvayo÷ pratibandhaprasÃdhakaæ pramÃïaæ ghaÂÃdau prav­ttaæ taæ prati tatra sm­tisamÃdhÃnÃrthaæ d­«ÂÃntavacanaæ na sÃdhyasiddhyartham | d­«ÂÃntamÃtrata÷ sÃdhyasiddherabhÃvÃt | na hyekasya tathà bhÃve sarvastathà bhavati, atiprasaÇgÃt | "saæÓca Óabda÷" iti pak«adharmopasaæhÃra÷ | vaidharmyaprayogasyodÃharaïam- "tathÃ" ityÃdi | tathÃÓabda÷ samuccaye | vaidharmyeïa ca prayoga udÃhriyate | atrÃpi sarvagrahaïaæ vibhaktivipariïÃmena sambandhanÅyam "k«aïikatvÃbhÃve" sarvasmin "sattvÃ(ttvÃ)bhÃva÷" iti | prayogadvaye 'pi sarvagrahaïasya phalaæ darÓayannÃha- "sarvasmin sÃdhanadharmavati" dharmiïi na d­«ÂÃntadharmiïyeva "sÃdhyadharmasyo" pasaæharaïaæ "upasaæhÃro" ¬haukanaæ tena yà "vyÃpti÷" `vyÃpakasya tatra bhÃva eva' ityÃdirÆpà tasyÃ÷ pradarÓanaæ pratipÃdanaæ tadeva "lak«aïaæ" yayo÷ tau tathoktau | tataÓca ye sÃdhyadharmiïaæ parih­tya bahirvyÃptiæ pradarÓayanti te- yadyapi d­«ÂÃntadharmiïi sÃdhyadharmeïa sÃdhanadharmo vyÃpta÷ tÃvatÃsya sarvatra tathÃbhÃvÃbhÃvÃt sÃdhyasiddhirayukteti- nirastà bhavanti | sarvatra và sÃdhyadharmeïa sÃdhanadharmasya vyÃpti÷ tadbhÃve, sà tathÃvidhaiva kinna pradarÓyate yenÃsamarthà bahirvyÃptirÃkhyÃyate? | na hi `sa ÓyÃma÷, tatputratvÃt, parid­ÓyamÃnaputravad' iti tatputratvasya (##) ÓyÃmatvena sÃdhyÃd bahi÷ parid­ÓyamÃnaputre vyÃptipradarÓane 'pi sÃdhyasiddhirbhavati | tasmÃd yaiva sarvopasaæhÃreïa vyÃpti÷ pramÃïasiddhapratibandhanibandhanà sÃdhyasiddhau samarthà saiva tatsm­taye pradarÓanÅyà | na ca sarvopasaæhÃreïa vyÃptipradarÓane 'pi dharmaviÓi«Âo dharmyapi tadaiva pratÅyate, yata÷ pak«adharmopadarÓanottarakÃlabhÃvino 'numÃnasya sm­titvaæ syÃt | tasyÃ÷ sÃdhyadharmiïi sÃdhyadharmÃvinÃbhÆtasÃdhanadharmapratÅtinibandhanatvena tadupadarÓanÃt prÃgasambhavÃt | tatpÆrvikÃyÃæ ca vyÃptau anantaraæ viÓe«avi«ayamanumÃnaæ kathaæ sm­ti÷ syÃt? iti | [5. vaidharmyaprayoge 'pi vyÃptipradarÓanaæ saægatam |] nanu ca sÃdharmyaprayogasya vyÃptipradarÓanalak«aïatvaæ yuktam, sÃdhanadharme sati sÃdhyadharmasyavaÓyÃmbhÃvitÃpradarÓanÃt; vaidharmyaprayogasya tu katham? | tatra hi kevalaæ sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃva÷ kathyate, na tu hetau sati sÃdhyasya bhÃva eveti | nai«a do«a÷ | na hyatra sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvastuccharÆpo darÓyate, tasya heturÆpatÃvirodhÃt | vastudharmo hi sattvÃdiko hetu÷ | tasyÃtmana evÃbhÃva÷ kathaæ [hetusva]rÆpaæ bhavi«yati, yatastrirÆpo heturbhavet | kintu niv­ttau niv­ttidharmakatvaæ svagato dharma upadarÓyate vaidharmyaprayogeïa, tathÃvidhe ca sÃdhanadharme 'vaÓyaætayà sÃdhyadharmasya bhÃva÷ pratÅyata eva, anyathà tanniv­ttau niv­ttidharmakatvasyaivÃyogÃditi na vyÃptipradarÓanalak«aïatvaæ vaidharmyaprayogasya na yujyate | [6. pratij¤Ãprayogasya nairarthakyam |] nanu dvividhe 'pi prayoge pratij¤Ãprayogo nopadarÓita÷ tat kathaæ tadarthÃvagati÷?, tadarthapratyÃyanÃya ca sÃdhanaprayogo 'bhimata÷ ityata Ãha- "atra" anayo÷ prayogayo÷ "pak«adharmasambandhavacanamÃtrasÃmarthyÃdeva" (##) vak«yamÃïakÃt "pratij¤Ãrthasya" dharmadharmisamudÃyalak«aïasya sÃdhyasya "pratÅte÷" heto÷ "na" "pratÅj¤ÃyÃ÷ prayoga upadarÓita÷" | para÷ sÃmarthyamanavavudhyamÃna Ãha- "apradarÓite" vacanena "prameye" sÃdhye "kathaæ" na katha¤cit "tatpratÅti÷" pratij¤ÃrthapratÅti÷ "iti" evaæ "ced" yadi manyase tadà svÃrthÃnumÃnakÃle "svayaæ" paraæ pratipÃdakamantareïa "pratipattau" prameyasya "ka upadarÓayitÃ"? naiva kaÓcit | svayameva tu sÃdhyavinÃbhÆtasÃdhanadharmadarÓanÃt prameyaæ pratipadyate tatha parÃrthÃnumÃne 'pi tata eva tatpratÅtirastu kiæ pratij¤Ãvacanena? | yadi svayaæpratipattikÃle na kaÓcit prameyasyopadarÓayità kathaæ tarhi tatpratipatti÷? ityata Ãha- "pradeÓasthaæ" sÃdhyadharmiïi sthitaæ "dhÆmaæ" sÃdhanadharmaæ "upalabdhavata÷" pratyak«eïa d­«Âavata÷ sata÷ "tasya" dhÆmasya "agninÃ" sÃdhyadharmeïa pramÃïata÷ pratibandhaniÓcayabalÃt prÃkpratipannÃyÃ÷ "vyÃpte÷" avinÃbhÃvasya "smaraïe" sati "tatsÃmarthyÃdeva" pak«adharmagrahaïavyÃptigrahaïasÃmarthyÃdeva pratij¤ÃprayogarahitÃd "agniratra iti" evaærÆpà "pratij¤ÃrthapratÅtirbhavati" | syÃnmatam- tatrÃpyasya karïapiÓÃcikÃdi÷ prameyaæ kathayatyevetyata Ãha- "na ca" naiva "tatra" svÃrthanumÃnakÃle "kaÓcit" karïapiÓÃcikadirad­Óyo "`agniratra'- iti" evam "asmai" pratipatre(tre) prameyaæ "nivedayati" kathayati | yadi bhavÃn satyavÃdÅ naivaæ vaktumarhati | tathà hi- vayamapi pradeÓasthadhÆmadarÓanÃt tasyÃgninà vyÃptismaraïasÃpek«Ãdagniæ pratipadyÃmahe | na cÃsmabhyaæ kaÓcit nivedayati `agniratra' iti, bhavati ca tatpratipatti÷, tathà tadanyasyÃpi sà yuktarÆpaiveti | yadyapi na kaÓcit nivedayati tathÃpi svayameva prameyaæ vyavasthÃpya tatpratipattaye liÇgamanusari«yatÅti cet, Ãha- "nÃpi" na kevalaæ na kaÓcit nivedayati "svayamapi prÃgeva" liÇgavyÃpÃrÃt na pratipadyate "ki¤cid" agnyÃdikam | kasmÃt? (##) iti cet, "pramÃïaæ" hetum "antareïa" vinà `agniratra" ityevaæ pratÅte÷ "nimittÃbhÃvÃt" | trirÆpo hi hetu÷ parok«ÃrthapratÅternimittam, tadabhÃve sà kathaæ bhavet? | atha liÇgamantareïÃpyevaæ pratÅtirbhavatiti brÆyÃt tadà pratÅtÃvi«yamÃïÃyÃæ liÇgasya vaiyarthyam, tasyÃnumeyapratipattyarthatvÃt, tena vinà tatpratipattau kathamasya ni«prayojanatà na syÃt? | atyantamƬhatÃæ ca parasya darÓayannÃha- "svayameva" svatantra eva `agniratra'- iti vyavasthÃpya | kathaæ svatantro vyavasthÃpayati? | "akasmÃt" pramÃïamantareïa vyavasthÃpanÃt "tatpratipattaye" nirnimittavyavasthÃpitaprameyapratipattyarthaæ "paÓcÃt" "liÇgaæ" tannimittam "anusaratÅti ko 'yaæ pratipatte÷ krama÷" paripÃÂi÷? | tathà hi- prathamaæ liÇgÃnusaraïam, tata÷ sÃdhyapratipattiriti vipaÓcitÃæ krama÷ | ayaæ tvapÆrvo 'numÃtà yastadviparyayamÃÓrayata iti upahasati | yattalloke gÅyate- ÓÅro muï¬ayitvà nak«atraæ p­cchatÅti tattulyatvÃdasya kramasya | tasmÃt pak«adharmagrahaïavyÃptismaraïasÃmarthyÃdeva svayaæ pratipadyate | tacca pratipÃdakaæ kathitemaveti na ki¤cit prameyanirddeÓena | yadi nÃma svÃrthÃnumÃnakÃle svayameva sÃdhyaæ pratipadyate tad yuktameva, liÇgasyÃpi tatra svayameva pratipatte÷ | parÃrthÃnumÃne tu parato yathà liÇgaæ pratyeti tathà prameyamapi parata eva pratyetavyam | ato yukta eva pratij¤Ãprayoga ityata Ãha- "pareïÃpi" na kevalaæ svayameva prÃg vyavasthÃpyamÃnaæ plavate pareïÃpi vÃdinà "tat" prameyam "ucyamÃnaæ plavat eva" tadvacanasya sandigdhÃrthabhidhÃyakatayà sÃdhyaniÓcayÃnaÇgatvÃt prameyagÃmbhÅryÃnavÃgÃhina÷ paramparayÃpyatatsambaddhasya vivak«ÃmÃtranibandhanatayoparyevÃvasthÃpanÃt | kasmÃt plavate? iti cet, "upayogÃbhÃvÃt" nÃsya sÃdhyapratÅtiæ prati kaÓcidupayoga÷, tatpratyÃyanasamarthÃsyÃnabhidhÃnÃditi yÃvat | (##) parastÆpayogamÃtraæ kadÃcid brÆyÃd ityÃÓaÇkayÃha- "vi«ayopadarÓanaæ" hetoryo vi«aya÷ sÃdhyaæ tadupadarÓanaæ pratij¤Ãvacanasyopayoga÷ "cet matam" | atrÃha "tenaiva" vi«ayeïa, "tÃva"cchabda÷ krame | vi«ayasyopadarÓyamÃnasyÃrthavattÃyÃæ tadupadarÓanaæ pratij¤Ãvacanasya prayojanaæ bhavet | vi«ayeïaiva tu darÓyamÃnena "ko 'rtha÷" kiæ prayojanam? | nanu sÃdhyapratÅti÷ sÃdhyarmyavatprayogÃdipratÅtiÓca vi«ayopadarÓanasyÃrtha÷ | tatastudupadarÓanaæ pratij¤Ãvacanasya prayojanam | tathà hi- asati sÃdhyanirdeÓe `yat k­takaæ tadanityam' ityukte `kimayaæ sÃdharmyavÃna prayoga÷? uta vaidharmyavÃn?' iti na j¤Ãyeta | ubhayaæ hyatrÃÓaÇkyate- k­takatvenÃnityatve sÃdhye sÃdharmyavÃn, nityatvenÃk­takatve và vaidharmyavÃn iti | `anitya÷ Óabda÷' `ak­tako và iti tu pratij¤Ãvacane satyubhayamasandigdhamavagamyate | hetuviruddhÃnaikÃntikapratÅtiÓca na syÃt | pratij¤ÃpÆrvake tu prayoge `anitya÷ Óabda÷, k­takatvÃt' iti hetubhÃva÷ pratÅyate, `nitya÷, k­takatvÃt' iti viruddhatÃ, `pratyatnÃnantarÅyaka÷ k­takatvÃt' ityanaikÃntikatvam | hetoÓca trairÆpyaæ na gamyeta, tasya sÃdhyÃpek«ayà vyavasthÃnÃt | sati pratij¤Ãvacane avayave samudÃyopacÃrÃt sÃdhyadharmÅ pak«a iti tatra v­ttasya k­takatvasya pak«adharmatvaæ; sÃdhyadharmasÃmÃnyena ca samÃno 'rtha÷ sapak«a iti tatra vartamÃnasya sapak«e sattvam; na sapak«o 'sapak«a iti sÃdhyadharmavirahiïyav­ttasyÃsapak«e 'pyasattvaæ pratÅyeta ityÃÓaÇkayÃha- "yadi pratÅti" sÃdhyasya niÓcayalak«aïà sÃdharmyavatprayogÃdeÓca svarÆpÃvadhÃraïÃtmikà | "anyathÃ" pratij¤Ãvacanamantareïa "na syÃt tadÃ" yaduktaæ sÃdhyasidhyarthaæ sÃdharmyavatprayogÃdij¤ÃnÃrthaæ ca vi«ayopadarÓanam iti tat "sarvaæ Óobheta" yÃvatà svarthÃnumÃnakÃle pratij¤ÃvacanamantareïÃpi pak«adharmagrahaïa sambandhasmaraïata÷ sÃdhyasiddhilak«aïà bhavatyeva pratÅti÷ ityÃkhyÃtameva | tadvat parÃrthe 'pyanumÃne bhavi«yati | (##) yata evaæ "tasmÃt" "e«a" pratij¤ÃprayogavÃdÅ yadà svayaæ sÃdhyaæ pratyeti tadà svayaæ sÃdhyasya "pratÅtau" vi«aya upasthÃpyate yena pratij¤ÃvacanadvÃreïa puæsà "kenacit" tena "vinÃpi" "pratiyan" sÃdhyaæ niÓcinvan liÇgasÃmarthyadeva | yadÃsmÃbhi÷ pratipÃdyate tadà "asmÃn kÃryiïo d­«Âvà vyaktaæ" pratij¤Ãprayogalak«aïaæ "mÆlyaæ m­gayate" | ka iva? "parvabrÃhmaïa iva" | yathà dak«iïÃmantareïÃpyanyadà aurdhvarathiko brÃhmaïo bhu¤jÃno 'nyadà ÓrÃddhÃdiparvaïyarthinaæ ÓraddhÃluæ bravÅti- yadi me gh­tapÆraæ gh­tapÆraæ prati rÆpakaæ dadÃsi tato 'haæ bhu¤je nÃnyatheti | tena tulyo bhavÃnapÅti | ki¤ca, yadapi bravÅ«i- parÃrthÃnumÃnakÃle yathà liÇgaæ pareïÃnabhidhÅyamÃnaæ na pratyeti pratipÃdyastathà sÃdhyamapÅti | tadaitad yujyate yadyasau vÃdivacanamÃtreïa liÇgamapi niÓcitya tadanusÃreïa sÃdhyamavagacchet, parapratÅtyarthinaÓca tadà vayamapi pratij¤Ãæ kinna prayu¤jmahe liÇgavacanarahitÃm? | asmadvacanasyaiva taæ prati pramÃïatayÃ, tata evÃnumeyapratÅte÷, tadvacanasya caritÃrthatvÃt | na caitadasti, yata÷ "asmadvacanÃdapi" na kevalaæ svÃrthÃnumÃnakÃle asmadvacanamantareïa ityapiÓabda÷ | kintu yadÃpyasmadvacanaæ prav­ttaæ tadÃpi "naiva" asmadvacanÃt "liÇgamapi pratyeti" kuta eva sÃdhyasiddhye 'nusari«yati? | api tu svayamasya yadi talliÇgaæ kutaÓcit pramÃïata÷ siddhaæ bhavati "asmadvacanena tu" kevalaæ tatra "sm­tisamÃdhÃnamÃtraæ kriyate" | tadà svayaæ siddhameva liÇgamanus­tya sÃdhyaæ pratyeti | nÃsmadvacanÃt pÃnÅyamapi pibatÅti | "tasmÃt" "ko 'nayo÷" pratij¤ÃvacanÃvacanÃtmikayo÷ "avasthayorviÓe«a÷"?, ubhayatra svayaæsiddhaliÇgasÃmarthyÃdeva sÃdhyapratÅterna kaÓcit | tata÷ svaparÃrthÃnumÃnayo÷ svayaæsiddhaliÇgÃnusaraïam, tata÷ sÃdhyapratÅtiæ ca prati viÓe«ÃbhÃvÃt pratij¤opanyÃsa÷ parÃrthÃnumÃne 'pi vyartha eva | liÇgamapi hi tÃvadatra nÃbhidhÅyate yadi tat (##) pÆrvaprasiddhaæ svayamanusmaret kimaÇga puna÷ sandigdhÃrthÃbhidhÃyakaæ pratij¤ÃvacanamupÃdÅyate? | syÃnmatam- yadi nÃma sÃdhyasiddhau pratij¤Ãvacanasya nopayogastadartho 'sya prayogo mà bhÆta, sÃdharmyatvatprayogÃdij¤ÃnÃrthaæ tu tadupadÃnamavasthitameva, tasyÃnyathà pratÅtyabhÃvÃt ityata Ãha- "d­«Âà ca sÃdharmyavatprayogÃde÷ pratij¤ÃvacanamantarenÃpi pratÅti÷," tatastadartho 'pi pratij¤opanyÃso na Óobhate | kuta÷ puna÷ sÃdharmyavatprayogÃderasati sÃdhyanirddeÓe pratÅti÷? ityÃha- pak«adharmasambandhavacanamÃtrÃditi" | evaæ manyate- naiva hi kaÓcit `yat k­takaæ tadanityam" etÃvanmÃtramabhidhÅyÃste, sÃdhananyÆnatayaivÃsya parÃjayÃt, kintvavaÓyaæ hetordvarmiïyupasaæhÃraæ karotÅti | tatra yadi `k­takaÓca Óabda÷' iti brÆyÃt tadà sÃdhya(dha)rmyavatprayogapratÅti÷, atha `nityaÓca' ityabhidadhyÃt tadà vaidharmyavata iti sambandhavacanapÆrvakÃt pak«adharmavacanÃt prayogadvayÃvagati÷ | hetuviruddhÃnaikÃntikà api pak«adharmavacanamÃtreïa na pratÅyante | yadà tu sambandhavacanamapi kriyate tadà kathamapratÅti÷? | tathà hi- `yat k­takaæ tadanityam' iti pak«adharmavacane satyukte heturavagamyate, vidhiyamÃnenÃnÆdyamÃnasya vyÃpte÷ | `yatk­takaæ tannityam' ityabhidhÃne viruddha÷, viparyayavyÃpte÷ | `yat k­takaæ tat prayatnÃnantarÅyakam' iti pradarÓane vyabhicÃrÃdanaikÃntikÃdhyavasÃya÷ | trairÆpyamapi hetorgamyata eva, yato vyÃptipradarÓanakÃle vyÃpako dharma÷ sÃdhyatayÃvagamyate | yatra ca vyÃpyo dharmo dharmiïyupasaæhriyate sa vyÃpakÃdharmaviÓi«ÂatayÃvagamyamÃna÷ sÃdhyasamudÃyaikadeÓatayà pak«a ityupasaæh­tasya vyÃpyadharmasya pak«adharmatvÃvagati÷, sà ca vyÃptiryatra dharmiïyupadarÓyate sa sÃdhyadharmasÃmÃnyena samÃno 'rtha÷ sapak«a÷ pratÅyata iti sapak«e (##) sattvamavagamyate, sÃmarthyÃcca vyÃpakaniv­ttau vyÃpyaniv­ttiryatrÃvasÅyate so 'sapak«a ityasapak«e 'pyasatva(ttva)mapi niÓcÅyata iti, yadi pak«Ãdibhirapi j¤Ãtai÷ ki¤citprayojanaæ | na tu vyavahartaïÃæ pak«ÃdisaÇketÃpek«Ã parok«Ãrthagatirbhavati | tathà hi- yat kvacid d­«Âaæ tasya yatra pratibandha÷ tadvidastasya tad gamakaæ tatra iti hi loke vastugatirbhavati, na pak«adisaÇketagrahaïÃpek«Ã | tatra yathe«Âaæ ÓÃstrakÃrà gamakarÆpapratipattaye svasaÇketenÃnyathà và lak«aïaæ praïayantu | na tu vyavahÃrakÃle tadanusaraïaæ kvacidupayujyate | tatsaÇketapratipÃditameva tu yathoktaæ gamakaæ rÆpamupayogi vyavahartÌïÃm | taccet pratipannaæ tÃvataiva sÃdhyasiddhi÷ sa¤jÃtà iti pak«asapak«ÃdisaÇketÃparij¤Ãne 'pi na ki¤cit plÆyate | ata evÃcÃryapÃdai `rtrÃntarÅyakÃrthadarÓanaæ tadvido 'numÃna' miti gamakarÆpamÃtrameva pak«ÃdisaÇketÃnapek«aæ pratipÃditam | svapraj¤ÃparÃdhÃstu tatrÃpi kaiÓcidasanta eva do«Ã÷ prakÅrtyanta iti kimatra brÆma÷? | "tasmÃt" sÃdharmyavatprayogÃdij¤ÃnÃrthamapi pratij¤Ãvacanaæ pak«adharmasambandhavacanamÃtra eva yathoktena prakÃreïa pratÅterayuktamiti "kastasya" pratij¤Ãvacanasya "upayoga÷" naivaæ kaÓcit | svayaæ cÃyaæ vÃdÅ yena krameïÃnumeyaæ pratipannavÃæstamullaÇghya parapratipattaye kramÃntaramÃÓrayan prava¤cakatayà dhÆrta eva pratÅyate, na savd­tta ityupadarÓayannÃha- "svaniÓcayavat" ityÃdi | yathÃtmano niÓcayasyotpÃdanaæ k­taæ tathaiva "anye«Ãmapi niÓcayotpÃdÃ(da)nÃya" ca parahitaniratai÷ "sÃdhanamucyate", "tatra" etasmiæ(smin) nyÃye sati svayamayaæ vÃdÅ "prameyasyopadarÓanena" upadarÓakena vacanena "vinÃpi" svÃrthÃnumÃnakÃle "pratipadya" prameyaæ "paraæ" saæÓayitÃdikaæ "pratipÃdayan" svapratipannaæ prameyamavabodhayan "apÆrvaæ" svapratipattikÃle pÆrvaæ ya÷ prameyapratipattau "krama÷" upÃyo 'nubhÆtastasmÃdanyam "ÃÓrayata iti kimatra" kramÃntarÃÓrayaïe "kÃraïam"? naiva ki¤cit paravyÃmohanaæ muktvà | tathà hi- yadi svapratipattikrama÷ (##) pratÅtinibandhanaæ kiæ tatparityÃgena kramÃntarÃÓrayaïam?, kathaæ tena svayaæ pratipannavÃnasÅti? | yata evaæ "tasmÃnna prameyasya" sÃdhyasya "vacanena" pratij¤Ãkhyena "ki¤cit prayojanam" | kuta÷? | `anyathÃpi' vinÃpi tena "pratipatte÷" sÃdhyapratÅte÷ "utpatteri"tyupasaæhÃra÷ | [7. upanayanigamanÃderapi sÃdhanavÃkyÃnaÇgatvam |] evaæ pratij¤Ãæ sÃdhanavÃkyÃdapanÅyÃparamapyupanayanigamanÃdikaæ paraparikalpitaæ sÃdhanavÃkyÃdapanetumuktameva nyÃyamatidiÓannÃha- "etena" anyathÃpi pratipatterutpatte÷' iti nyÃyena "upanayanigamanÃdikaæ" ÃdigrahaïÃt saæÓayajij¤ÃsÃdikaæ "pratyuktaæ" pratyÃkhyÃtam | tatra "udÃharaïÃpek«a÷ `tathÃ' ityupasaæhÃro `na tathe'ti và sÃdhyasyopanaya÷", "pratij¤ÃyÃ÷ punarvacanaæ pratij¤Ã" iti tu pratij¤ÃyÃ÷ | etenetyetadeva darÓayati- "etÃvataiva" pak«adharmasambandhavacanamÃtreïaiva upanayÃdirahitena "sÃdhyapratÅte÷ bhÃvÃt" utpatteriti | atrodyo(ddyo)takara÷ prÃha- pratij¤Ã tÃvadvi«ayanirddeÓÃrthamavaÓyakartavyÃ, yato loka÷ prathamaæ karma cchedyÃdikaæ nirÆpayati | tata÷ kuÂhÃrÃdikaæ sÃdhanaæ vyÃpÃrayati | upanayenÃpi yÃvad d­«ÂÃnte d­«ÂasÃmarthyo heturddharmiïi nopasaæhriyate tÃvat kuta÷ sÃdhyapratÅti÷? | svÃrthÃnumÃnad­«ÂaÓca pratyavamarÓapratyayÃrtho 'nena darÓyate | tathà hi- svÃrthÃnumÃne prathamaæ pradeÓe dhÆmaæ paÓyati, tato `yatra yatrÃhaæ dhÆmamadrÃk«aæ tatra tatrÃgnimapi' iti vyÃptiæ smarati | tato `dhÆmaÓcÃtra' iti puna÷ pratyavam­Óati, sa pratyavamarÓÃrtha÷ parÃrthÃnumÃne upanayenocyate | nigamanamapyavaÓyÃbhidhÃnÅyam, yato yadyapi pÆrvaæ anitya÷ Óabda ityuktam, na tu tÃvatÃsya niÓcayo jÃta÷ | samprati tu pramÃïabalÃyÃto 'rtha÷ tatsampratyayÃrthamanena nigamyate | aÓe«apramÃïavyÃpÃraÓcÃnenopasaæhriyate | tathà hi- Ãgama÷ pratij¤Ã, heturanumÃnaæ, (##) d­«ÂÃnta÷ pratyak«amupamÃnamupanaya÷ | tadetasya pramÃïacatu«ÂasyÃpi vyÃpÃro nigamanenopasaæhriyate- iti kathamasya na sÃphalyam? ityetadÃÓaÇkayÃha- "¬iï¬ikarÃgaæ parityajya" ¬iï¬ikÃ÷- nagnÃcÃryÃ÷ te ni«phalamuparyupari nÃmalekhane prasaktÃ÷ tataste«Ãmiva `pareïokte tasyopari mayÃvaÓyamayuktatayà ni«phalamapyabhidhÃnÅyam' ityasthÃnÃbhiniveÓaæ tyaktvà "ak«iïÅ nimÅlya" bahirvik«epamupasaæh­tya "cintaya tÃvat"- "kimiyatÃ" pak«adharmasambandhavacanamÃtrakeïa vÃkyena sÃdhyasya "pratÅti÷ syÃt na vÃ?" iti | yÃvatà yÃvÃneva parÃrthÃnumÃne 'rtho 'bhidhÃnÅya ityasmÃbhiranuj¤Ãyate tÃvÃnevÃnyÆnÃnatirikta÷ svÃrthÃnumÃne 'pi pratÅtiheturd­«Âa÷, tasya ka iha ÓaktervyÃghÃta÷? yenÃsau parÃrthÃnumÃne 'pi pratÅtiæ na kuryÃt | "bhÃve" pratÅte÷ "kiæ prapa¤camÃlayÃ" pratij¤opanayanigamanalak«aïayÃ, bÃlapratÃrakatadupayogopavarïanalak«aïayà vÃ? | tathà hi- pratij¤opanayanigamanaprayoge 'pi yadi pramÃïaniÓcità svasÃdhyavyÃpti÷ sÃdhanadharmasya na syÃt, sÃdhyadharmiïi và sadbhÃvastadÃsya naiva pratÅtihetutà | tatsambhave tu pratij¤ÃdyabhÃve 'pi svÃrthÃnumÃna iva gamakarÆpÃvaikalyÃt sà na nivÃryata iti kimasthÃnanirbandhena iti? | nahi sÃdhyadharmÃk«epaïasÃmarthyavirahe sÃdhanadharmasya vÃdivacanamÃtrÃt sÃdhyaniÓcayo yukta÷, hetÆpanyÃsavairthyaprasaÇgÃt, tasya tadÃk«epasÃmarthye và pratij¤Ãvacanasyeti | yatÆktam `vi«ayapradarÓanÃya pratij¤Ã' ityatra ÓÃstrak­taiva dattamuttaram | yaÓca sÃdhanaæ prayukte tena `ahamanena sÃdhanenÃmu«miæ(«min) sÃdhye pratÅtiæ sÃdhayi«yÃmi' iti karma nirÆpyaiva tat prayuktamiti na laukikanyÃyÃtikrama÷, anyathà yadi sÃdhanÃd yasya sÃdhyapratÅtirupajÃyate tenaiva karma nirÆpaïÅyam kathaæ tadabhÃve svÃrthÃnumÃne sÃdhyasiddhi÷ sÃdhananibandhanà (##) syÃt? | yaÓcÃgnidhÆmayo÷ sambandhaæ cetasi vyavasthÃpya `kvÃgni÷ kvÃgni÷?' ityagniæ parye«ate sa pradeÓe dhÆmadarÓanamÃtrÃdevÃgniæ pratipadyata iti kathaæ svÃrthÃnumÃne pratyavamarÓapratyaya÷ syÃt? | atha kadÃcidasau d­«Âastatreti parÃrthe 'pyasyopÃdÃnaæ tadà dadhyÃdikamapi bhuktvà kadÃcid dhÆmÃdagniæ pratipannavÃniti kinna dadhibhojanÃderapi kÃdÃcitkasyopÃdÃnam? | yat punaruktam `Ãgama÷ pratij¤Ã' iti, tatra yadi vÃdivacanamevÃgamastadà tata eva sÃdhyasiddherhetvÃdyupadÃnamanarthakam | atha pratij¤ÃrthasyÃgame pÃÂhÃdÃgama÷ pratij¤Ã, tadà na kvacidÃgame paÂhyate atra pradeÓe 'gniriti kathamÃgamatvaæ pratij¤ÃyÃ÷? | `heturanumÃnam' ityapyayuktam, na hi pak«adharmatvamÃtraæ hetu÷, tasya trirÆpatvÃt | d­«ÂÃnto 'pi na sarva÷ pratyak«a iti kathaæ `d­«ÂÃnta÷ pratyak«am' bhavet? | upamÃnaæ tu pramÃïameva na bhavati, kathaæ tavdyÃpÃra upasaæhriyeta nigamanena? | yadi cÃvaÓyaæ d­«ÂÃnte d­«ÂasÃmarthyo heturdvarmiïyupaneya÷ tadopanaya evÃstu kiæ `k­takatvÃt' iti pak«adharmanirddeÓena?, sa eva d­«ÂasÃmarthyaæ hetumupasaæhari«yati pak«adharmatÃæ ca darÓayi«yatÅti na ki¤cittena | tato yatra ca pratij¤ÃyÃ÷ prathamata eva prayogo ne«yate tatra tasyÃ÷ punarvacanaæ kuto nigamanaæ bhavi«yati? ityÃha- "iti" tasmÃd "iyÃneva" pak«adharmasambandhavacanamÃtrÃtmaka÷ sÃdhanavÃkye "prayogo jyÃyÃn" na pa¤cÃvayavÃtmaka iti sthitam | [8. nyÃyavÃkye hetud­«ÂÃntavacanayo÷ kramasyÃniyama÷ |] atra sÃdhanavÃkye na kevalaæ pratij¤Ãdiprayogo na yukta÷ paropagata÷ `pÆrvaæ hetu÷ prayoktavya÷ paÓcÃd d­«ÂÃnta÷' iti kramaniyamo 'pi na kaÓcit | kuta÷? sarvathà yadi pÆrvaæ hetu÷ paÓcÃd vyÃpti÷ atha pÆrvaæ vyÃpti÷ paÓcÃt pak«adharma÷ prayujyate, tathÃpi gamakatvÃt | (##) [9. hetostridhÃprayogasya khaï¬anam |] nanu tasya dvidhà prayoga ityayuktamuktam | yatastrividho hetu÷- anvayÅ vyatirekÅ anvayavyatirekÅ ceti naiyÃyikÃ÷, tatastasya trighà prayoga÷ sÃdharmyeïa vaidharmyeïa sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ ceti vaktavyamityata Ãha- "sambandhavacane 'pi" na kevalaæ kramaniyamo na yukta÷ kintu "artha bhedo 'pi na kaÓcid" ubhayatrÃpi trirÆpasadbhÃvÃta | tata÷ sarva eva heturanvayavyatirekÅ, na tvanvayÅ vyatirekÅ và kaÓcidveturastÅti bhÃva÷ | tat kutastrividhyaæ prayogasya syÃt? iti manyate | kuta÷ punararthabhedo nÃstÅti? cet, Ãha- "ubhayathÃ" sÃdharmyeïa vaidharmyeïa ca prayoge yadyapi vidhiprati«edharÆpatayà dharmabheda÷ pratÅyate tathÃpi "tadbhÃvasyaiva" sÃdhanadharmasya sÃdhyasvabhÃvatÃyÃ÷ eva sÃdharmyavaidharmyaprayogÃbhyÃæ "khyÃpanÃt" | nanu sÃdharmyaprayoge hetubhÃve sÃdhyasya bhÃva÷, vaidharmye ca sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃva÷ ÓabdÃdavagamyate, na tÃdÃtmyam | tat kimucyate `tadbhÃvasyaiva khyÃpanÃt`? ityata Ãha- "na hi" ityÃdi | yadi sÃdharmyaprayoge tadbhÃvo nÃk«ipyeta tadà sÃdhanasya "atatsvabhÃvasya bhÃve" kimiti "ekÃntena" avaÓyantayà "sÃdhyasya bhÃva÷?" | kÃdÃcitkastu bhavatu nÃma? | `yat k­takaæ tadanityam' ityekÃntabhÃvaÓca hetau sati sÃdhyasya vyÃptyà sÃdharmyaprayoge 'bhidhÅyate | sa ca tÃdÃtmyamantareïÃnarthÃntarasya na sambhavatÅti sÃmarthyÃt tadÃk«ipati | kathamivÃtatsvabhÃvasya bhÃve na ekÃntenÃnyabhÃva iti Ãha- "k­takatve"tyÃdi | yadi pratyatnÃnantarÅyakatvamantareïÃpi k­takatvasya bhÃvÃdatatsvabhÃvatvam anityatve 'pyayameva v­ttÃnta÷ | tataÓca tÃdÃtmyavirahÃt prayatnÃnantarÅyakatvasyÃnityatvenÃnvayo na syÃt, tanniv­ttau và niv­ttiriti kathaæ tatastat (##) pratÅyate? | nai«a do«a÷, prayatnÃnantarÅyakapadÃrthasvabhÃvasyaivÃnityatvasya tena sÃdhanÃt, tatra ca tÃdÃtmyasadbhÃvÃd anvayavyatirekÃvanivÃritau anityatvak­takatvamatrÃpek«ayà tu tÃdÃtmyaviraho 'syÃbhihita iti | nanvagniniv­ttÃvatatsvabhÃvasyÃpi dhÆmasya niv­ttird­«ÂÃnvayaÓcetyÃha- "kÃryasya" iti | anvayavyatirekayorhi pratibandho nibandhanam, tena tayo÷ vyÃpte÷, tadabhÃve tayorapyabhÃvÃt | tatrÃrthÃntarasya dhÆmasyÃgnau "tadutpattilak«aïa÷ pratibandho 'nvayavyatirekanimittama" stÅti bhavetÃæ tau | yatra tvanarthÃntarasya tÃvucyete tatrÃvaÓyaæ tÃdÃtmyena bhavitavyamityabhiprÃya÷ | atrodÃharaïam "yathÃ- anayoreva k­takatvaprayatnÃnantarÅyakatvayorviparyayeïa naikaniv­ttÃvanyaniv­tti÷"- `yat pratyatnÃntarÅyakaæ na bhavati tat k­takamapi na bhavati' ityevaærÆpà | yata evaæ tasmadanvayavyatirekayoryathÃlak«aïaæ hetubhÃve sÃdhyasyÃvaÓyaæ bhÃva÷, sÃdhyÃbhÃve ca hetoravaÓyamabhÃva÷ ityeko 'pi sÃdharmyamukheïa vaidharmyamukheïa và prayukto dvitÅyamÃk«ipati, svavyÃpakapratibandhÃk«epÃt, tasyÃpi cetareïa vyÃpte÷ | tasmÃdubhayatra trairÆpyapratÅterekasya Óabde(bda)to 'parasyÃrthata iti sambandhavacane 'pi prayoga eva vidhimukhena prati«edhamukhena và bhidyate nÃrtha iti siddhaæ tatastasya dvidhà prayoga÷ sÃdharmyeïa vaidharmyeïa ca | na tu sÃdharmyavaidharmyabhyÃmapi, tadarthasyÃnyatareïaiva prakÃÓanÃt | sarvo heturanvayavyatirekyeva vastuto na kaÓcidanvayÅ vyatirekÅ và nÃmetyetadupasaæharannÃha- "iti naikatrÃ" nvayamukhena vyatirekamukheïa và sÃdhanavÃkye "dvayo" ranvayavyatirekayo÷ "prayoga÷" sÃk«Ãcchabdena pratipÃdanami«yate, "vaiyarthyÃt" pratÅtapratyÃyane prayojanÃbhÃvÃt | (##) tÃmevÃrthato 'parasya pratÅtiæ sphuÂayannÃha- "tatsvabhÃvatayÃ" ityÃdi | yadi tatsvabhÃvatayà sÃdhyena hetoranvaya÷ sidhyati tata eva "tadabhÃve 'bhÃvo 'pi sidhyatyeva" | tatsvabhÃvasya tadabhÃve svayaæ nairÃtmyena bhÃvÃyogÃt | "tathÃ" tatsvabhÃvatayà sÃdhyÃbhÃve sÃdhanasyÃbhÃva "siddhau" "ca" satyÃæ tata eva sÃdhyena heto÷ "anvayasyÃpi siddheriti" | yaistu vyÃkhyÃyate- "sÃdharmyavati prayoge tadabhÃva eva vipak«e hetorabhÃvakhyÃtiryathà syÃt nÃnyatra vipak«e viruddhe và hetvabhÃvaprasaÇgÃt viruddhata eva vyavacchedaprasaÇgÃcceti niyamakhyÃpanÃrtho vyatirekaprayoga÷" iti | sa tadartho 'pyayukta÷ | kuta÷? "anyaviruddhayorapi" na kevalaæ tadabhÃvasya "vipak«atvÃt" yasya hi- anya eva vipak«o 'nyadharmayogÅ vÃnyo, na vivak«itadharmÃnÃÓraya÷, viruddha eva và sahÃnavasthÃnalak«aïenaiva virodhena, na parasparaparihÃrasthitalak«aïatayÃpi vipak«a÷- tasyÃnityatvÃdanyÃnÃtmÃdidharmavati arthe, k­takatvÃdiv­tte÷, hetvabhÃvaprasaÇga÷ | au«ïye ca sÃdhye 'gnilak«aïasya hetorviruddhÃdeva ÓÅtÃt nÃnu«ïaÓÅtÃdapyanyato vyavacchedaprasaÇgÃt naikÃntenau«ïyamagnirgrasayediti tasyÃyaæ do«a÷ syÃt | taæ pratyÃcÃryeïoktam- yadyekasya vipak«atvami«yate tadà tadabhÃvasyaive«yatÃm, na viruddhasya anyasya vÃ, tasyÃnyatrÃpi vivak«itadharmÃnÃÓraye viruddhe ca bhÃvÃt, tadabhÃvamantareïa tayoranyaviruddhatvÃyogÃt | na tvasmÃkaæ trividhamapi vipak«amicchatÃm, vivak«itadharmÃnÃÓrayaæ cÃnyamiti bhÃva÷ | [10. sattvasya k«aïikatvasvabhÃvatÃyÃ÷ samarthanam |] yadi svabhÃvahetÃvanvayavyatirekayo÷ sÃdhanadharmasya sÃdhyasvabhÃvatà nibandhanamityanvayena vyatirekeïa và sÃdharmyevaidharmyavato÷ (##) prayogayorabhidhÅyamÃnena tÃdÃtmyÃk«epadvÃreïÃrthÃditarÃk«epa ucyate, tadà pramÃïasiddhaiva tatsvabhÃvatà tayornibandhanaæ na ÓabdamÃtrata÷ pratÅyamÃnetyabhiprÃyavÃnÃha- "kathamidam" ityÃdi | "yene"ti sato naÓvarasvabhÃvatvena | satva(ttva)lak«aïasya heto÷ k«aïikatvasvabhÃvatveneti yÃvat | p­cchataÓcÃyamabhiprÃya÷- iha dvividhÃ÷ santa÷- k­takÃÓca ghaÂÃdaya÷ ak­takÃÓcÃkÃÓÃdaya÷ | tatra ye tÃvadak­takÃste "sadakÃraïavat nityam" iti nityalak«aïayogÃdanityà eva na bhavanti kuta eva k«aïikÃ÷? iti na satva(ttva)sya k«aïikatvasvabhÃvatà | ye 'pi santa÷ k­takÃste«Ãmapi mugdarÃdyanvayavyatirekÃnuvidhÃyitayà vinÃÓasya sahetukatvÃt tadvetvasannidhÃvavinÃÓÃt k­takÃtmano 'pi satva(ttva)sya k«aïikatvasvabhÃvatà na samastyeveti nÃnvayavyatirekayo÷ sambhava iti | avaÓyaæ ca vinÃÓo daï¬ÃdyanvayavyatirekÃnuvidhÃyÅ, d­«ÂatvÃt | tathà hi- "abhighÃtÃgnisaæyoganÃÓapratyayasannidhim | vinà saæsargitÃæ yÃti na vinÃÓo ghaÂÃdibhi÷ ||" anyatrÃpi cÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnameva hetumattÃvyavahÃranivandhanamabhyupeyate saugatairapi, tadihÃpyastÅti kinna tavdyavahÃra÷ pravartyatte? iti | nanu cÃnvayaniÓcayaæ pratipÃdayatà bÃdhakapramÃïav­ttivaÓÃt tatsvabhÃvatà pÆrvameva pratipÃdità `anvayaniÓcayo 'pi svabhÃvahetau' ityÃdivacanÃt | tat kuto 'sya pÆrvapak«asyÃvasara÷? | satyam, kintu pÆrvÃcÃryai÷ k­takatvasya k«aïikatÃyÃæ sÃdhyÃyÃæ parai÷ k­takÃnÃmante 'vaÓyaæ hetunibandhanavinÃÓopagamÃt tadvetvayogapratipÃdanenÃnapek«Ã vinÃÓaæ prati viparyaye bÃdhakaæ pramÃïaæ tÃdÃtmyaprasÃdhakamuktaæ tat prasaÇgamukhena k­takalk«aïasyaiva sattvasya tadÃtmatÃæ gamayati nÃnyasya iti darÓayitum | arthakriyÃvirodhalak«aïaæ tu sarvasya sattvasya iti vastumÃtreïa (##) prÃguktamapi vipa¤cayituæ pÆrvapak«opanyÃsa÷ | ak­takalak«aïaæ tu sattvaæ na sambhavatyeva, niyÃmakaæ hetumantareïa deÓakÃlasvabhÃvaniyamÃyogÃt | tata÷ pÆrvÃcÃryairna tasyaikÃÇgavaikalyÃdeva "sadakÃraïavat nityam" iti nityatÃsambhava iti na tadÃtmatÃæ prati yatna÷ k­ta÷ | ÓÃstrakÃrastu sÃmÃnyena sattvasya k«aïikasvabhÃvatÃæ, k­takalak«aïasya api ca, deÓakÃlasvabhÃvaviprak­«ÂasyÃpi vastusthityaiva tadÃtmatÃm arthakriyÃvirodhena, na paropagatÃvaÓyambhÃvivinÃÓasyÃhetukatayà viÓe«ÃbhÃvÃt utpannamÃtrasyÃbhÃvaprasaÇgena pratipÃdayi«yati | [11. sahetukaæ vinÃÓaæ nirasituæ tasya bhÃvasvabhÃvatÃyÃ÷ samalocanam |] tatra pÆrvÃcÃryoktaæ `sarvasya sata÷ k­takasyavaÓyamante hetuk­to vinÃÓa iti' ya÷ pariri«yate taæ pratyanapek«atvaæ khyÃpayitumupakramate "vinÃÓahetvayogÃditi" | yadi tarhi nÃÓasya heturnÃsti, sa te«Ãæ k­takÃnÃæ satÃmavaÓyambhÃvÅ vinÃÓa÷ kuta÷? | na hyÃkasmika÷ kaÓcitsvabhÃvo yukta ityÃha- "svabhÃvata eva" | bhavatyasmÃt kÃryam iti bhÃvaÓabdo hetuvacana÷ | tena svahetubhya eva "naÓvarÃ÷" naÓanaÓÅlÃ÷, sÆcyagre sar«apà ivÃnavasthÃyina÷ svÃtmani "bhÃvà jÃyante" | "nai«Ãæ" k­takalak«aïÃnÃæ satÃæ bhÃvÃnÃæ "svahetubhyo ni«pannÃnÃæ" "anyata÷" abhighÃtÃde "rvinÃÓotpatti÷" | kuta÷? "tasyÃ" bhighÃtÃgnisaæyogÃdestaddhetutayopagatasya "asÃmarthyÃt" | tathÃhi- agnisaæyogÃdikÃle tritayaæ lak«ayÃma÷ | tadeva këÂhÃdikaæ vinÃÓyam, aÇgÃrÃdikamavasthÃntaram, këÂhÃdiniv­ttilak«aïaæ cÃbhÃvaæ tuccharÆpaæ, nÃparaæ yatrÃgnisaæyogÃdervyÃpara÷ cintyeta | etÃvatyÃæ ca vastugatau na kvacidatra vinÃÓahetau÷ sÃmarthyaæ yujyate | yato "nahi vinÃÓaheturbhÃva" syendhanÃde÷ svahetubhya÷ sthirarÆpasyotpannasya "svabhÃvamevÃ" sthirÃtmatÃlak«aïaæ "karoti" | kuta÷? "tasye"ndhanÃde÷ "svahetubhya" eva "nirv­tte÷" | nahi sthirÃtmano (##) nirv­ttasyÃnyathÃbhÃva÷ tadÃtmà Óakyate kartum, tasya hetvantarÃt paÓcÃd bhavto 'rthÃntaratvaprasaÇgÃt, tasyaivÃnyathÃtvÃyogÃt, tatra hetuvyÃpÃrasya kalpayitumaÓakyatvÃt | athavà tritaye samÅk«yamÃïe yat tÃvat vinÃÓyaæ këÂhÃdi na tatsvabhÃvamevÃgnisaæyogÃdirvinÃÓahetu÷ karoti tasya svahetubhya eva nirv­tteriti | [12. kumÃrile«ÂabhÃvÃntarasvabhÃvapak«asya samÃlocanam] kumÃrilastu manyate- nÃgnisaæyogÃdinà bhÃvasvabhÃva eva kriyate kintvindhanÃde÷ pradhvaæsÃbhÃva÷ | sa cendhanÃdirÆpavikalamaÇgÃrÃdikamuttaraæ bhÃvÃntarameva | taduktam- "nÃstità payaso daghni pradhvaæsÃbhÃvalak«aïam ||" iti | tathÃvidhasya cÃbhÃvasya hetumattopagamo naiva virudhyate | tathà cÃha kaÓcit- "bhÃvÃntaravinirmukto bhÃvo 'trÃnupalambhavat | abhÃva÷ sammatastasya heto÷ kinna samudbhava÷? ||" iti | tadetat kaumÃrilaæ darÓanamapanudannÃha- "nÃpi" ityÃdi | yadyuttaraæ kÃryÃtmakaæ "bhÃvÃntarameva" abhÃvastadÃgnisaæyogÃdayo 'Çga(ÇgÃ)rÃdijanmani vyÃp­(pri)yanta itÅ«ÂamevÃsmÃkam, kintu "bhÃvÃntarakaraïe" abhyupagamyamÃne 'gnyÃdÅnÃmindhanÃdÃvavyÃpÃrÃt tadavasthamevendhanÃdikam | tataÓca yathÃgnisaæyogÃt prÃg indhanÃderupalabdhi÷ anyà ca tatsÃdhyÃrthakriyà tathÃÇgÃrÃdyutpattÃvapyupalabdhyÃde÷ prasaÇga÷ | nanu bhÃvÃntarasya pradhvansÃ(dhvaæsÃ)bhÃvarÆpatÃyÃæ tadutpattÃvindhanÃdÅnÃæ pradhvastatvÃdasatÃæ kathaæ tathopalabdhyÃdiprasaÇga÷? | satyam, evaæ manyate- sarvasyendhanÃderanyasya gavÃderapi tathÃbhÃvo mà bhÆt ityaÇgÃrÃde÷ dhvaæsavyavasthÃyÃæ nibandhanamabhidhÃnÅyam | (##) tasmiæ(smin) sati tanniv­ttiriti cet, aho vacanakauÓalam yato niv­ttestucchasvabhÃvatÃnaÇgÅkaraïÃt tadeva bhÃvÃntaramaÇgÃrÃdikaæ niv­ttiæ brÆ«e | tadayamartha÷ sampanna÷ aÇgÃrÃdibhÃve 'ÇgÃrÃdibhÃvÃdaÇgÃrÃdikaæ dhvaæsa÷ këÂhÃderiti | na cÃÇgÃrÃdibhÃve tadbhÃva÷ svÃtmani hetubhÃvÃyogÃt | agnyÃdibhyaÓca tadutpÃdavacanÃdindhanÃdyupamarddenÃÇgÃrÃdibhÃvÃt asya dhvaæsaærÆpateti cet | ko 'yamupamarddo nÃma? | yadi niv­tti÷ sÃÇgÃrÃdilak«aïaiveti na pÆrvasmÃd viÓi«yate | tasmÃt svarasato nivartate këÂhÃdi÷, agnyÃdibhyastvaÇgÃrÃdijanma ityeva bhadrakam, anyathà këÂhÃde"stathopalabdhyÃdiprasaÇga÷" kathaæ na syÃt? | api ca- yadi bhÃvÃntaraæ pradhvaæsÃbhÃvo ya ete 'nupajÃtavikÃrÃ÷ pradÅpabuddhyÃdayo dhvaæsante te«Ãæ katarad bhÃvÃntaraæ pradhvanso(dhvaæso) vyavasthÃpyate? | te 'pyavyaktatÃmÃtmabhÃvaæ ca vikÃrameva dhvaæsaæ samalambanta iti cet | na, pradÅpÃderbhÃvarÆpÃvyaktatÃbhÃve pramÃïÃbhÃvÃt | yadi hi ÓaktirÆpatÃpattiravyaktatà tadà Óakte÷ kÃryadarÓanonnÅyamÃnarÆpatvÃt tadabhÃve kathaæ pradÅpÃdaya÷ ÓaktyÃtmanÃvasthitÃ÷ kalperan? | athopalabdhiyogyatÃvikalÃtmatÃpattiravyakti÷; atrÃpi tadÃtmanÃvasthitau naiva pramÃïamasti | na cÃpramÃïakamÃdriyante vaco vipaÓcita÷ | ÃtmanaÓcÃsattvÃt kathaæ tadbhÃvo buddhyÃdÅnÃæ vikÃra÷ pariïÃmaÓca? | anyatra vihitapratikriyatvÃt neha pratanyata ityalaæ prasaÇgena | syÃnmatam- bhÃvÃntareïÃÇgÃrÃdinÃv­tatvÃt indhanÃdestathopalabdhyÃdayo na bhavantÅtyata Ãha- "nÃpi" ityÃdi | svabhÃvÃntaram "anyasye"ndhanÃderÃ"varaïamapi"na"yujyeta" "tadavasthe" avicalita rÆpe "tasminni"ndhanÃdau sa"tyÃvaraïasyÃpi" na kevalamanupalabdhyÃde"rayogÃt" | (##) [13. bhÃvÃbhÃvapak«asyÃpi samÃlocanam |] na kevalaæ bhÃvasvabhÃvo bhÃvÃntaraæ và vinÃÓahetunà na kriyate bhÃvÃbhÃvo 'pi na kriyata ityÃha- "nÃpi" ityÃdi | kuta÷? iti cet, "abhÃvasya vidhinÃ" paryudÃsena vivak«itÃdbhÃvÃda"nya"tayà kÃryatvo"pagame" kriyamÃïe kimindhanÃdirÆpa evÃsau? athÃrthÃntaram? iti "vyatirekÃvyatirekÃvikalpÃnatikramÃt" | tatra cokta eva do«a÷ | nanu prasajyaprati«edhÃtmà tuccharÆpo 'sÃvagnyÃdijanyo 'bhyupeyate | tadbhÃve cendhanadinÃæ nai÷svÃbhÃvyÃt kuta÷ pÆrvado«Ãvasara÷? | sa cÃvaÓyamagnyÃdibhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃyitayà tatkÃryastadbhÃvavyavahÃrasyÃnyatrÃpi tannibandhanatvÃt | taduktam- "san bodhagocaraprÃstadbhÃve nopalabhyate | naÓyan bhÃva÷ kathaæ tasya na nÃÓa÷ kÃryatÃmiyat || prÃgabhÆtvà bhavan bhÃvo hetubhyo jÃyate yathà | bhÆtvÃpi na bhavaæstadvaddhetubhyo na bhavatyayam ||" iti | ata Ãha- "bhÃvaprati«edhe"tyÃdi | ayamabhiprÃya÷- yadyanapek«itabhÃvÃntarasaæsargaÓcyutimÃtrameva tuccharÆpaæ dhvaæsa÷ tadà tatra kÃrakavyÃpÃro naiva sambhavati bhavanadharmiïyeva tatsambhavÃt | tasyÃpyabhÆtvà bhÃvopagamÃt kÃryatà na virudhyata iti cet | na | bhavanadharmaïo bhÃvarÆpatÃprÃpterabhÃvatvahÃne÷ | yato bhavatÅti bhÃvo bhaïyate, nÃparamaÇkurÃderapi bhÃvaÓabdaprav­ttinimittam | arthakriyÃsÃmarthyÃmiti cet | sarvasÃmarthyavirahiïastarhyasya kathaæ pratÅtivi«ayatÃ? | nahyakÃraïaæ pratÅtivi«aya÷, atiprasaÇgÃt | tadavi«ayasya và kathaæ hetumattÃvagati÷? vastutà vÃ? | uemÃcyate `tuccharÆpameva tad vastu' iti | pratÅtijanakatve và kathaæ na sÃmarthyasambandhitÃ? | saditipratyayÃvi«ayasya kathaæ bhÃvateti cet | kÃryatÃpyasya katham? | svahetubhÃve bhÃvÃt iti cet | kathaæ tarhi satparatyayÃvi«ayatÃ? | (##) tathà hi- yadi svahetubhÃve bhavatÅti pratÅyate sadityapi pratÅyeta | yato 'stÅti sad iti vadanti vidvÃæsa÷ | na cÃsti, bhavati, bhÃva÷, sanniti ÓabdÃnÃmarthabheda÷ paramÃrthata÷ kaÓcit | abhÃvÃtmakatayaiva bhavatyasÃviti cet | na | vyÃhatatvÃt, yato na bhavatÅtyabhÃva ucyate sa kathaæ bhavatÅti vyapadiÓyate? | prati«Âhitena kenacid rÆpeïa svaj¤ÃnÃtmanyapratibhÃsanÃt na bhava iti cet | atyantaparok«ÃïÃæ cak«urÃdÅnÃmabhÃvatÃprasaÇga÷ | na | te«Ãæ j¤ÃnaheturÆpatayà pratibhÃsanÃt iti cet | na | asyÃpi bhavit­rÆpatayÃvabhÃsanÃt | sarvarÆpavivekasya ca kathaæ bhÆtyà sambandha÷? | kenacid rÆpeïonmajjanaæ hi bhavanam | j¤Ãnavi«ayatayÃsyÃpi ca teddheturÆpatayÃvabhÃsanasya tulyatvÃt, ahetoÓca vi«ayatvÃyogÃt | asmÃkaæ tvabhÃvabuddhya÷ svavÃsanÃparipÃkÃnvayà nirvi«ayà eva | abhÃvasya ca bhavit­tve kathaæ praryudÃsÃt prasajyaprati«edho bhidyeta | asadrÆpasya vidhÃnena paryudÃsÃt sa bhidyata iti cet | na | asadrÆpsya bhavanavirodhÃt | bhavatÅti hi bhÆtyà sattayÃbhisambadhyate | tatra kathaæ sadrÆpasya vidhÃnam? | paryudÃsa evaiko na¤arthaÓca syÃt, sarvatra vidhe÷ prÃdhÃnyÃt | so 'pi và na bhavet | yadi hi ki¤cit kutaÓcit nivartyeta tadà tavdyatireki saæsp­Óyeta tatparyudÃsena | tacca nÃsti | sarvatra niv­ttirbhavati ityukte vastvantarasyaiva kasyacit vidhÃnÃt | tathÃnena vastvantaramevoktaæ syÃt, na tayorviveka÷ | aviveke ca na paryudÃsa÷ | aprastutÃbhidhÃnaæ ca syÃt | bhÃvaniv­ttau prastutÃyÃæ asadÃtmano vastvantarasyaiva vidhÃnÃt | na cÃsya svarÆpeïÃsadÃtmakatvam, svarÆpeïÃpyasata÷ kÃryatvavirodhÃt | pararÆpeïa tu sarvameva vastvasadÃtmakamiti nÃsya ghaÂÃde÷ kaÓcid viÓe«a÷ | bhavatu vÃyamabhÃvo 'gnyÃdibhyastadbhÃve kimiti nopalabhyante këÂhÃdaya÷? | tathà hi- agnyÃdÅnÃmanyakriyÃyÃæ caritÃrthatvÃdaniv­ttà eva tebhya÷ (##) indhanÃdaya÷ prÃgvadupalabhyeran | tadupamarddena dhvaæsasyotpatte÷ iti cet, kathaæ tadupamardda÷? | na tÃvat pradhvaæsÃbhÃvena, indhanasattÃkÃle tasyÃbhÃvÃt | nÃgnyÃdibhi÷, dhvaæsÃvirbhÃva eva te«Ãæ vyÃpÃropagamÃt | na cotpanna÷ pradhvaæsÃbhÃva indhanÃdÅn vihanti, yaugapadyaprasaÇgÃt | dhvaæsena vinÃÓane ca vikalpatrayasya tadavasthatvÃt | tataÓcÃnavasthà | sa eva dhvaæsa indhanÃderagnyÃdijanmà niv­tti÷, ato 'syÃnupalabdhiriti cet | kathamanyo 'nyasya niv­tti÷?, atiprasaÇgÃt | yadi cÃyaæ hetumÃæstadbhedÃdÃtmabhedaæ kiæ nÃnubhavati? | ÓÃliyavÃÇkurÃdayo 'pi kÃraïabhedÃdevÃtmabhedamatyantavilak«aïamanubhavanto 'dhyak«ata evÃvasÅyante | na tvevamanapek«itabhÃvÃntarasaæsarga÷ cyutimÃtralak«aïo dhvaæsa÷ | tasyÃbhighÃtÃgnisaæyogÃdikÃraïabhede 'pi tuccharÆpatayaikarÆpasya svaj¤ÃnÃtmanyavabhÃsanÃt | nahi bhÃvaÓÆnyatÃæ vihÃyÃparaæ tatra ki¤cid rÆpamÅk«Ãmahe | vistarataÓcaitat k«aïabhaÇgasiddhau vicÃritamityÃstÃæ tÃvadiha | tasmÃdagnyÃdisaæyogakÃle "na tasya ki¤cid bhavati na bhavatyeva kevala" mityevopagantu yuktam | yato nÃyaæ kasyacid bhÃvena na«Âo nÃma kintu yata÷ svayamasthirarÆpatayà bhÆtastato na«Âo nÃma | tena nÃsyÃbhavanam anyadvà ki¤cid bhavati | tathà ca bhavanadharmaïa÷ kasyacidabhÃvÃd bhÃvaæ bhavantaæ kutaÓcinna karotÅti kriyÃprati«edha evÃgnisaæyogÃde÷ syÃt | "evaæ ca" sati "kartÃ" agnisaæyogÃdi÷ "na bhavati ityakarturahetutvamiti" tasmà "nna vinÃÓahetu÷ kaÓcit |" [14. vaiyarthyÃdapi vinÃÓe hetvayoga÷ |] na kevalamasÃmarthyÃddhinÃÓahetvayoga÷, kintu "vaiyarthyÃcca" tadevÃha- "yadi svabhÃvato naÓvaro" naÓanaÓÅla÷ svÃtma"nyanavasthÃyÅ" sthÃtumaÓakto yathà sÆcyagre sar«apa÷ "tasya na ki¤cinnÃÓakÃraïai÷" | kiæ kÃraïam? | "svayaæ nÃÓÃt" | "tatsvabhÃvatayaiva" asthirasvabhÃvatayaiva | nahi prak­tyaiva sthÃtumaÓakte sÆcyagre sar«ape tadasthitaye prayÃsa÷ phalavÃn bhavet | (##) atraiva vyÃptimÃdarÓayati- "yo hi" ityÃdi | "na puna÷ tadbhÃve" tatsvabhÃvatve janakÃt heto "rhetvantaramapek«ate |" "na hi prakÃÓÃdaya÷" ityÃdinà d­«ÂÃntavivaraïam | tadÃtmatÃyà hetvantarÃnapek«aïena vyÃptiæ tÃdÃtmyasÃdhakena pramÃïena darÓayati- "tadÃtmano" yo yasya svabhÃva÷ tatsvabhÃvasya "tÃdÃtmyÃbhÃve" hetvantaramapek«amÃïasya svahetorni«pannasyÃpi tatsvabhÃvatvÃbhÃve "nairÃtmyasya" ni÷svabhÃvatÃyÃ÷ prasaÇgÃt | "tadvat" prakÃÓÃdivat "na puna÷" paÓcÃt "tadÃtmatÃyÃæ" asthitidharmÃtmatÃyÃæ "hetvantaramapek«ata" iti pramÃïaphalam | "asthitidharmà cet" naÓvarasvabhÃvaÓcet | "svabhÃvata÷" svahetubhyo "ni«panno" bhÃva iti pak«adharmopasaæhÃra÷ | viruddhvyÃptopalabdhiÓceyam, hetvantarÃpek«Ãnapek«ayo÷ parasparaparihÃrasthitalak«aïatayà virodhÃt, hetvantarÃnapek«ayà ca tatsvÃbhÃvatÃyà vyÃptatvÃt | [15. svato vinaÓvaratvasÃdhakahetÃvanekÃntado«oddhÃra÷ |] atra ca paraspa vacanÃvakÃÓamaÓaÇkayÃha- "bÅjÃdivat" ityÃdi | "syÃdetat" ityÃdinà etadeva vibhajate "kevalà na janayanti" iti | kuta÷? iti cet, salilak«ityÃde÷ svahetuvyatiriktasyÃÇkurÃdijananasvabhÃvÃnÃmapi bÅjÃdÅnÃæ tadÃtmatÃyÃmapek«aïÃt | tataÓca na punastadbhÃve hetvantaramapek«anta ityanekÃnta÷ | "tadvad bhÃvo 'pÅ"ndhanÃdi÷ svahetornaÓvarÃtmà ni«panno 'pi "vinÃÓe" vinaÓvarÃtmatÃyÃæ syÃditi dÃr«ÂÃntikam | "na" bÅjÃdivadanekÃnta÷ | kuta÷? "tatsvabhÃvasya" aÇkurÃdijananasvabhÃvasya bÅjÃderaÇkurÃdijananÃt, tadÃtmatÃyÃæ hetvantarÃnapek«aïÃt | yaÓca k«ityÃdÅkamapek«amÃïo na janayati kuÓÆlÃdyavastha÷ tasya "ajanakasya ca atatsvabhÃvatvÃt" aÇkurÃdijananasvabhÃvatvÃbhÃvÃt | tatra tadÃtmatÃlak«aïo hetu÷ na vartata eveti na tenÃnekÃnta÷ | [16. pratyak«eïa bÃdhÃt na pratyabhij¤ayà sthiraikabhÃvasiddhi÷ |] nanu pratyabhij¤Ãpratyak«ata eva bijÃdÅrekasvabhÃvo lak«yate | tatra kuto 'yaæ janasvabhÃvatvÃjananasvabhÃvatvalak«aïo bheda÷? yato (##) 'nekÃnto na syÃt | na cÃpramÃïaæ pratyabhij¤Ã, "tatrÃpÆrvÃrthavij¤Ãnam" ityÃdipramÃïalak«aïayogÃt, satsamprayogeïendriyÃïÃæ bhÃvataÓca pratyak«ameva pratyabhij¤Ãnam | na ca pratyak«Ãd gari«Âhaæ pramÃïamasti, yatastadvi«ayasya bhedasiddhyà bÃdhÃmanubhavadapramÃïametat syÃt ityÃÓaÇkayÃha- `ata eva' janakatvÃjanakatvÃdeva viruddhadharmÃdhyÃsÃt `tayoravasthayo÷' janakÃjanakÃvasthayo÷ bÅjÃde÷ "vastubheda÷" svabhÃvabhedo "niÓceya÷"adhyavasÃtavya÷ | yathà hi ÓÃlibÅjaæ tadaÇkurajananasvabhÃvaæ tadbhÃve ÓÃlyaÇkurabhÃvadarÓanÃt pratyak«ato 'vagamyate, yavabÅjaæ cÃtajjananasvabhÃvam tadbhÃve ÓÃlyaÇkurÃnupalabdhyà tadviviktayavabÅjagrÃhipratyak«arÆpayà pratÅyate tathÃtrÃpyavasthÃdvaye ÓÃlibÅjasya tadaÇkuraviviktÃviviktÃvasthÃgrÃhipratyak«abalÃdeva svÃÇkurajanakÃjanakasvabhÃvatà kinna niÓcÅyate? | i«yata evÃvasthayorbhedo 'vasthÃvatastvabheda iti cet | na | tasyÃvasthÃrÆpavivekinà rÆpÃntareïa pratyak«e pratibhÃsanaprasaÇgÃt | na hi yadanÃtmarÆpavivekena svaj¤Ãne na pratibhÃsane tasya pratyak«atà yuktà | avasthà tadvato÷ svabhÃvabhedÃbhÃvÃt kathaæ rÆpÃntareïa pratibhÃsanam? iti cet | nanvavasthÃbhyo 'navÃptarÆpabhedasyÃvasthÃnÃmivÃtmanastadbhede satyabhedo na saÇgacchate | tataÓcÃsyÃvasthÃnÃmivÃtmabhedamanubhavata÷ kathamavasthÃt­tvam? | avasthÃbhede 'pyabhinnarÆpasya tathà vyavasthÃnÃt katha¤cidbhedasyÃpi bhÃvÃdado«a iti cet | yadi yamÃtmÃnaæ purodhÃya `ayamavasthÃtÃ, avasthÃÓcemÃ÷' iti bhaïyate tenÃvasthÃtadvatorbhedastadà bheda eveti `katha¤cit' ityandhapadametat | tato 'sya pratyak«atÃyÃæ anÃtmarÆpavivekinà rÆpÃntareïÃvabhÃsanaprasaÇgo na nivartate | atha tenÃtmanÃbheda÷ | avasthÃvadbhedaprasaÇgo 'vasthÃtu÷, tadvadavasthÃnÃmabhedasya và | tayorapi katha¤cid bhedÃbhedÃviti cet | tayostarhyavasthÃtadvadÃtmanorbhedavato÷ katha¤cidanimittaæ rÆpÃntarami«Âaæ syÃt | (##) tathà ca tasyÃpi tÃbhyÃæ katha¤cidbheda÷, anyathà tadekasvabhÃvÃdatyantamabhedÃdavasthÃtadvato÷ parasparamatyantaæ bhedÃbhedau prasajyeyÃtÃm | rÆpÃntarasya katha¤cidbhede tannibandhanamaparaæ rÆpam, tathÃsyÃpi tadanyad ityaparimitarÆpataivaikaikasya vastuna÷ samÃsajyeta | na cÃparimitarÆpapratibhÃsi pratyak«amanubhavÃma÷ | ananubhavantaÓca kathaæ tatkalpanayÃtmanaivÃtmÃnaæ vipralabhemahi? | tasmÃdavasthÃrÆpavivekenopalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalambhÃd aparimitarÆpatÃprasaÇgÃcca katha¤cidbhedÃbhedavato 'vasthÃturasattvameva | tÃÓcÃvasthà janakÃjanakasvabhÃvabhedavatya÷ pratyak«ata evÃvagamyanta iti tadekatvÃdhyavasÃyi pratyabhij¤Ãnaæ tabdÃdhÃmanubhavat kathaæ pramÃïaæ syÃt?, yato bÅjÃdinÃmaÇkurÃdijananasvabhÃvÃnÃmapi tadÃtmatÃyÃæ hetvantarÃpek«aïÃt prÃktanasya hetoranaikÃntikatà bhavet | bhavatu vÃvasthÃtà kaÓcit, tasyÃpyetadeva bhedaæ sÃdhayati | tathà hi- "tayo÷" janakÃjanakÃvasthayoriti saptamÅdvivacanametat tadà bhavati | tadayamartho- janakÃvasthÃyÃmajanakÃvasthÃyÃæ ca "vastuna÷" dharmilak«aïasya "bheda÷" svabhÃvanÃnÃtvam "ata eva" janakÃjanakasvabhÃvatvÃdeva pratyak«ÃvasitÃt "niÓceya÷" niÓcayalak«aïastatra vyavahÃra÷ kartavya÷, vi«ayasya viruddhadharmÃdhyÃlasak«aïasya darÓanÃditi | na ca ÓÃkyate vaktum- avasthà evÃÇkurÃdijananasvabhÃvà nÃvasthÃtà iti | tasya sarvasÃmarthyavirahalak«aïasyÃsattvaprasaÇgÃt | tato yad ekarÆpatayà pratyabhij¤Ãnaæ bhÃve«u tat pÆrvottarakÃlayorjanakÃjanakasvabhÃvabhedavyavasthÃpakapratyak«anibandhanÃmanubhavadvÃdhÃæ kathamiva pramÃïaæ syÃt? | tatpratibhÃsinaÓcÃbhinnarÆpasyÃlÅkatve 'k«asamudbhavÃmapi v­ttimanubhavato 'sya satsamprayogajatvÃbhÃvÃt taimirikÃdidhiyÃmiva kuta÷ pratyak«atÃ? | na cÃrthakriyÃnibandhanaæ (##) rÆpamapÃsya bÅjÃderapara÷ paramÃrthata÷ svabhÃvo 'sti, yasyÃdhigamÃt pratyabhij¤Ãnaæ pramÃïaæ bhavet, arthakriyÃsÃmarthyalak«aïatvÃt paramÃrthasata÷ | tasmÃt sad­ÓÃparabhÃvanibandhana evÃyaæ keÓakadalÅstambÃdi«vivÃkÃrasÃmyatÃmÃtrÃpah­tah­dayÃnÃæ bhrÃnta eva tattvÃdhyavasÃyo mantavya÷ | tata÷ sato 'pi pratik«aïaæ bhedasyÃnupalak«aïaæ bÃlÃnÃm | yadà tu vidhurapratyayopanipÃtÃd visad­ÓÃparabhÃvaprasava÷ tadÃsya tattvÃdhyavasÃyÅ pratyabhij¤Ãpratyayo na bhÆtimavalambate | na ca tadekÃkÃraparÃmarÓapratyayajanakatvÃdaparaæ sÃd­Óyam | bhedÃviÓe«e 'pi ca svahetubalÃyÃtaprak­tivaÓÃt kecidevaikÃkÃraparÃmarÓapratyayalak«aïÃmarthaj¤ÃnÃdilak«aïÃæ vÃrthakriyÃæ kurvanti nÃpara iti vipa¤citaæ pramÃïavÃrtika eva ÓÃstrak­teti neha prapa¤cyate | [17. anumÃnenÃpi pratyabhij¤Ãyà bÃdhÃt na tata÷ sthirabhÃvasiddhi÷ |] avaÓyaæ ca bÅjÃderjanakÃjanakÃvasthayorvastubhedo yathokto 'vagantavya iti darÓayitumanamÃnamabhedasya bÃdhakamÃha- "bhÃvÃnÃæ" bÅjÃdÅnÃæ svakÃryajanako ya÷ "svabhÃva÷" tasya te«u satsu "anyathÃtvÃbhÃvÃt" kadÃcidajanakatvÃsambhavÃt "tatsvabhÃvasya" aÇkurÃdijanakasvabhÃvasya "paÓcÃdiva" salilÃdikÃraïasannidhÃna iva "prÃgapi" kuÓÆlÃdyavasthitikÃle 'pi svakÃrya "jananaprasaÇgÃt" | tathà hi- salilÃdisannidhÃne 'pi bÅjÃdi÷ svarÆpeïaiva kÃryaæ karoti, na pararÆpeïa | yaÓcÃsya tadÃkÃryajanaka÷ svabhÃva÷, sa cet prÃgapyasti, `sa evÃyam' iti pratyabhij¤ÃyÃæ puro 'vasthÃyino janakasvabhÃvasya prÃcyarÆpÃbhedÃdhyavasÃyÃt, tata÷ kimiti prÃgapi tatkÃryaæ na kuryÃditi? | prayoga÷- yad yadà yajjananasvabhÃvaæ tat tadà tajjanayatyeva | ajanakasya janakatvasvabhÃvavirodhÃt | anyasyÃpi và tatsvabhÃvatÃpatte÷ | yathÃ- tadeva bÅjÃdikaæ salilÃdisannidhikÃle | kuÓÆlÃdyavasthÃsvapi cedaæ bÅjÃdikaæ svakÃryajananasvabhÃvameva (##) pratyabhij¤ayà vyavasthÃpyata iti svabhÃvahetuprasaÇga÷ | na ca janayati | tasmÃnna tajjananasvabhÃvamiti | viparyayaprayoga÷- yad yadà yajjananasvabhÃvaæ nirvartyaæ kÃryaæ na janayati na tat tadà tajjananasvabhÃvam, tadyathÃ- ÓÃlyaÇkurajananasvabhÃvanirvartyaæ kÃryamajanayat kodravabÅjam | na janayati ca salilÃdikÃraïasannidhe÷ prÃk tatkÃryajananasvabhÃvanirvartyaæ svakÃryaæ bÅjÃdikamiti vyÃpakÃnupalabdhi÷ | tato 'numÃnato 'pi bÃdhÃmanubhavat pratyabhij¤Ãnaæ kathaæ pramÃïaæ syÃt? | nanu cÃnena bÃdhyamÃnasyÃnumÃnasyÃprÃmÃïyÃt kathaæ bÃdhakatvam? | aniÓcitapramÃïabhÃvena kuto bÃdhÃ? | nÃpi itaretarÃÓrayatvam | nahi pratyabhij¤ÃnasyÃprÃmÃïyÃdetadanumÃnaæ pramÃïam, kintu svasÃdhyapratibandhÃt | sa ca viparyaye bÃdhakapramÃïabalÃnniÓcita iti | [18. pratyak«asyÃnumÃnÃt garÅyastvanirÃsa÷ |] na pratyak«Ãdanyad gari«Âhaæ pramÃïamiti cet | na | pratyabhij¤ÃyÃ÷ pratyak«atvÃsiddhe÷ | na hÅyamanumÃnena pratyak«Ãtmikà satÅ bÃdhyata iti brÆmahe | kiæ k­taæ ca pratyak«asya garÅyastvam? | tadvayarthasyÃsambhave 'bhÃvÃt pramÃïamucyate taccÃnumÃnasyÃpyarthapratibaddhaliÇgajanyatayà samÃnamiti nÃsya kaÓcidviÓe«a÷ | yadi cÃnumÃnavirodhamaÓnuvÃnÃpi pratyabhij¤Ã pramÃïaæ tadÃkÃrasya sÃmyÃt tadekatÃæ pratiyatÅ nÅletarakusumÃde÷ [pratÅti÷] kiæ na pramÃïam? | nahi kusumaphalÃdikÃryadarÓanonnÅyamÃno bheda÷ pratyak«atastathÃbhÃvamanubhavati | vistarataÓca pratyabhij¤ÃprÃmÃïyanirÃsa÷ k«aïabhaÇgasiddhÃveva vihita ityÃstÃæ tÃvadiha | "yata÷ evam" uktena prakÃreïa janakÃjanakÃvasthayo÷ bÅjÃdervastubheda÷ "tasmÃd yo 'ntyo 'vasthÃviÓe«o" yadanantaraæ aÇkurÃdikÃryaprasava÷ (##) "sa evÃÇkurajananasvabhÃva÷", kÃryadarÓanonnÅyamÃnarÆpatvÃt tajjananasvabhÃvatÃyÃ÷ | yadi tarhi sa evÃÇkurajananasvabhÃva÷, pÆrvabhÃvinÃmavasthÃbhedÃnÃmatajjananasvabhÃvatvÃt kathaæ te«u tatkÃraïavyapadeÓa÷? aÇkurÃrthibhirvà tadupÃdÃnam? ityata Ãha- `pÆrvabhÃvinastu' kuÓÆlÃdyavasthitikÃlabhÃvinastu "avasthÃviÓe«Ã aÇkukÃraïasyÃ"ntyasyÃvasthÃviÓe«asya "kÃraïÃni" pratyayÃntaropadhÅyamÃnaviÓe«ebhya÷ paramparayà "tebhyastadutpatte÷" | ataste«ÆpacÃrata÷ kÃraïavyapadeÓo 'ÇkurÃrthibhiÓcopÃdÃnam | yatastatsvabhÃvasya bÅjÃderjananaæ na hetvantarÃpek«am, yajjÃnakamapek«ate na tasya tajjanasvabhÃvatvam iti | "tasmÃnnÃnekÃnto" bÅjÃdivat `tatsvabhÃvatvÃt' ityasya heto÷ ityupasaæhÃra÷ | tadevaæ yadà tÃvat pratyabhij¤Ãnaæ pratyak«apramÃïatayà sthairyasiddhaye parairÆcyate bÅjÃdivadanekÃntaæ pratipÃdayitum, tadà tasyoktena prakÃreïa pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ bÃdhyamÃnatvÃt tadÃtmatà nÃstÅti kutastata ekatà bhÃvÃnÃm?, yato 'nekÃnta÷ syÃditi pratipÃditam | yadà tu pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃt pÆrvÃparakÃlayorekasvabhÃvà bÅjÃdaya iti hetutayocyate parai÷, tadÃyamasiddho hetu÷ | na ca sa pak«e kvacid vartata ityÃha- "k«aïike«u bhÃve«u" asmÃbhiri«yamÃïe«u "aikyÃbhÃvÃ"diti sambandha÷ | [19. tatsvabhÃvatvÃt ityatra punarapi anekÃntado«odvÃra÷ |] atha yasyÃpi k«aïikà bhÃvÃstasyÃpi bÅjÃdÅnÃæ pratik«aïamaikyÃbhÃve 'pi viÓe«Ãnupalak«aïÃdantyak«aïavat sarve«Ãæ janakasvabhÃvÃnÃmapi tadbhÃvaæ prati salilÃdyapek«atvÃt tadavasthamanaikÃntikatvam ityÃÓaÇkayÃha- "aparÃparotpatte÷" k«aïikairapi nÃnekÃnta÷, aparebhyo 'parebhyaÓca pratyayebhya÷ pratik«aïamutpatte÷ k«aïikÃnÃæ bhinnaÓaktitvÃdantyak«aïavajjanakasvabhÃvatÃvirahÃt kutastairapyanekÃnta÷ syÃt? | na hi kÃraïabhedopadhÅyamÃnajanmanÃæ viÓe«Ãnupalak«aïe 'pyabhinnasvabhÃvatà yuktÃ, hetu (##) bhedÃnanuvidhÃne 'hetukatÃprasaÇgÃt | tathà ca vak«yati- `aparÃparapratyayayogena pratik«aïaæ bhinnaÓaktaya÷ santanvanta÷ saæskÃrà yadyapi kutaÓcit sÃmyÃt samÃnarÆpÃ÷ pratÅyante tathÃpi bhinna eva e«Ãæ svabhÃva÷, tena ki¤cideva kasyacit kÃraïam' iti | yaduktaæ `tatsvabhÃvasya jananÃt' ityasyÃnekÃntamudbhÃvayannÃha para÷- "te" bÅjak«ityÃdaya÷ "antyÃ÷" ante bhavÃ÷ pratyekamaÇkurajanane `samarthÃ÷' khaï¬aÓa÷ kÃraïebhya÷ kÃryotpÃdÃbhÃvÃd bhavadbhiri«yanta iti "kinna janayanti pratyekam"? | tataÓcai«Ãmeka eva kaÓcidaÇkuraæ janayati, tadanye tu tatsvabhÃvà api na janayantÅti `tatsvabhÃvasya jananÃt' ityanekÃnta÷ | tadvat kuÓÆlÃdyavasthà api bÅjÃdayo 'ÇkurÃdijananasvabhÃvà api na jÃnayi«yantÅti tairanekÃnta÷ tadavastha eveti manyate para÷ | atrÃha- "iti" yadevaæ tvaæ manyase | pareïa sÃmÃnyenÃbhidhÃnÃt sÃmÃnyenaivottaramÃha- "janayantyeva" "nÃtra" svakÃryajanane "anyathÃbhÃva÷" ajanakatvamÃÓaÇkanÅyam | kuta÷? "svabhÃvasyÃvaiparÅtyÃt" | yai hi na janayeyurjananasvabhÃvà eva na syu÷ | tatsvabhÃvÃÓce«yanta ityavaÓyaæ janayanti, tathà ca kuto 'naikÃnta÷? iti bhÃva÷ | [20. ekekaiva samarthena kÃryajanane pare«ÃmanupayogamÃÓaÇkaya taduddhÃra÷ |] pratyekamantyÃnÃæ janakatve kÃryasyaikena jananÃdapare«Ãmupayogasya nirvi«ayatvÃdajananameveti manyamÃna Ãha para÷- "te«u" antye«u "sahakÃri«u" saha- yugapat karaïaÓÅle«u "samarthasvabhÃve«u" tatkÃryakriyÃyogye«u abhyupagamyamÃne«u satsu "kÃryasyaikenaiva janitatvÃt ko 'parasyopayoga÷?" naiva kaÓcit | tat kimucyate `janayantyeva' iti? | etat pariharati- `na vai' naiva "bhÃvÃnÃæ" bÅjÃdÅnÃæ kÃcit "prek«ÃpÆrvakÃritÃ" buddhipÆrvakÃritÃ, "yata÷" prek«ÃpÆrvakÃritvÃt `ayamasmÃsvanyatama eko 'pi samartha÷ kÃryajanane, kimatrÃsmÃbhi÷ kartavyam?' ityÃlocya "apare nivarteran" audÃsÅnyaæ (##) bhajamÃnÃstatkÃryajanane na vyÃpriyeran | yasmÃt "te" bÅjÃdayo bhÃvÃ÷ "nirabhiprÃyavyÃpÃrÃ÷" paryÃlocanÃÓÆnyavyÃpÃrà ekata utpadyamÃne "kÃrye sarva eva vyÃpriyante" | bhavanadharmaïi ca kÃrye te«Ãæ prÃgbhÃva eva vyÃpÃra÷ | tadanyasyÃyogÃt | yadi hi vyÃp­tÃdanya eva vyÃpÃra÷ tadà tata eva kÃryotpÃdÃd vyÃpÃravata÷ kÃrakatvameva hÅyate | tasyÃsau vyÃpÃra÷ tatastasya kÃrakatvam iti cet | nanvevaæ vyÃpÃropayogasya kÃryÃnupayogini tatropacÃrÃt pÃramÃrthikamasya kÃrakatvaæ hÅyeta | kaÓcÃsya vyÃpÃreïa sambandha÷? | samavÃyaÓcet | na | tasya prÃgeva nirastatvÃt | samavÃyÃcca vyÃpÃravattve anyasyÃpi tatkÃryÃnupayoginastadbhÃvaprasaÇga÷, samavÃyasyeheti buddhihetorekatvena sarvatra samÃnatvÃt | abhimatenaiva vyÃp­tena tabdyÃpÃrotpÃdanÃt nÃtiprasaÇga÷ iti cet | nanu tena tadutpÃdanaæ tatra samavÃyodevocyate | sa ca sarvatra samÃna÷ | yena ca pariÓrameïa vyÃpÃraæ janayati tena kÃryameva kinnotpÃdayati? yena vyavadhÃnamÃÓrÅyate | yathà ca svasannidhimÃtrenaivÃyaæ vyÃpÃraæ janayati na vyÃpÃrÃntareïa, anavasthÃprasaÇgÃt, tathà tata eva kÃryamapÅtyuktaprÃyam | tasmÃd bhÃvini kÃrye prÃgbhÃva eva kÃraïasya vyÃpÃra÷ | sa ca sarve«ÃmastÅti sarva eva kÃryotpattau vyÃpriyanta iti vyapadiÓyante | "tadapi kÃryaæ sarvebhya eva jÃyate" sarve«Ãæ bhÃva eva tadbhÃvÃt | na hi kÃryasya kÃraïÃbhimatabhÃva eva bhÃvamantareïÃparaæ janma | tathÃbhÃve hi tatraiva kÃraïavyÃpÃrÃt kÃryakriyaivai«Ãæ na sambhavet | tataÓca satsvapi kÃraïe«u kathamasya bhÃva upalabdhirvà syÃt? | tatsambandhino janmana÷ karaïÃt iti cet | na | asatà (##) tena sambandhÃyogÃt | svata eva sattve và janmÃrthÃnupapatte÷ | janmakÃle copalabhyasyÃtmana÷ prÃgapi bhÃvÃt tathopalabdhiprasaÇga÷, rÆpÃntareïa bhÃve natasya bhÃva÷ syÃt | rÆpabhedalak«aïatvÃd bhÃvabhedasya | tasmÃdupalabhyÃtmano janmana÷ prÃganupalambhÃdasattvam | tato 'sya janmasambandhità kuta÷? | tasmÃt kÃryamevÃbhÆtvà hetubhÃve bhavatÅti bhÃva evÃsya tato janmeti sarvebhyastat jÃyate | nanvekasyÃpi tajjanane sÃmarthyÃt apare«Ãæ tatra sannidhilak«aïo vyÃpÃro vyartha eveti na tatrapare«Ãæ bhÃva÷ saÇgacchata iti cedÃha- "svaheto÷" k«itibÅjasalilÃdisÃmagrÅlak«aïasya "pariïÃma÷" kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«avata÷ pratik«aïamupadhÅyamÃnÃtiÓayasya k«aïÃntarasya prasava÷, tata÷ "upanidhi÷" kÃryadeÓe sannidhÃnaæ "dharmo" ye«Ãæ te "tathÃbhavanta÷" kÃryadeÓe sannidhÅyamÃnÃ÷ "nopÃlambhamarhanti"- `ekasyÃpyetatkÃryakaraïe samarthatvÃt kimatra bhavanta÷ sannihitÃ÷?' iti na paryanuyogamarhanti | na hi tadaparasannidhimantareïa tatraikasyÃpi bhÃva upapadyate | kuta÷? "tatprak­te÷" tatprak­titvÃt iti bhÃvapradhÃno nirddeÓa÷ | k«itibÅjasalilÃdisÃmagrÅpariïÃmajanyasvabhÃvatvÃdekaikasya samarthasya tadabhÃve kuta÷ kevalasya sambhava÷?, sÃmagrÅÓabdavÃcyai÷ kÃraïabhedai÷ samarthasvasvalak«aïÃntarÃrambhÃt | tataÓca pratik«aïamupadhÅyamÃnÃtiÓayasyotpÃdÃt kevalÃnÃæ ca tajjananasvabhÃvavaikalyÃt tadaparapratyayayogajanyasvabhÃvatvÃt samarthajanakasya heto÷ | etacca yathÃvasaraæ tatra tatra vyaktÅkari«yati | tasmÃd yatsÃmagrÅjanyasvabhÃvo yo bhÃva÷ sa tatraikÃbhÃve 'pi kÃraïavaikalyÃnna sambhavatÅtyekasÃmagrÅjanmanÃæ sahabhÃvo niyata÷ | sarve«Ãæ te«Ãæ bhÃva eva kÃryasya bhÃvÃt sarva eva janayantÅti `tatsvabhÃvasya jananÃt' ityatra nÃnekÃnta÷ iti | (##) yenÃbhiprÃyeïa `te 'ntyÃ÷ samarthÃ÷ kinna janayanti' ityuktaæ taæ prakaÂayannÃha- "samarthÃ÷" ityÃdi | siddhÃntavÃdyapi `janayantyeva' iti yadabhiprÃyavatoktaæ tamÃdarÓayati- "na, tatraiva" ityÃdi | etadeva vyÃca«Âe- "tasyaiva" ityÃdi | ayamabhiprÃya÷- `idamatra samartham, idamasamartham' iti pratyak«ÃnupalambhasÃdhanÃbhyÃmanvayavyatirekÃbhyÃæ vyavahriyate, anyanimittÃbhÃvÃt | tau cÃnvayavyatirekÃvekatraiva kÃrye d­Óyete nÃparÃparatreti tasyaivaikasya janane samarthà gamyanta iti nÃparaparajananam | te tu yadavasthà janayanto d­Óyante- kiæ tajjananasvabhÃvÃstadaiva? Ãhosvit prÃgapi? ityatra vivÃda÷ | tatra prÃgapi tatsvabhÃvatve paÓcÃdiva prÃgapi janaprasaÇga iti pratik«aïaæ bheda ucyata iti | [21. kÃraïabhedÃt kÃryabhedaæ svÅkurvadbhi÷ k«apaïakajaiminÅyairanekÃntasyodbhÃvanam |] punaranyathà k«apaïakajaiminÅyà anekÃntamudbhÃvayanta Ãhu÷- "bhinna÷" parasparavyÃv­tta÷ "svabhÃvo" ye«Ãæ tebhyaÓcak«urÃdibhya÷ "sahakÃribhya÷" yugapatkart­bhya÷ "ekasya" vij¤Ãnalak«aïasya "kÃryasyotpattau" satyÃm, bahÆni bhinnasvabhÃvÃni kÃraïÃni kÃryaæ tvekamabhinnasvabhÃvamiti "na kÃraïabhedÃt kÃryabheda÷ syÃt" | tataÓcak«urÃdayo na bhinnenÃtmanaikasya kÃryasya janakà e«ÂavyÃ÷ | kintvabhinname«ÃmekakÃryajanakaæ sÃmÃnyabhÆtaæ rÆpamupeyaæ yenÃbhinnaæ kÃryaæ janayanti | tacca samagrÃvasthÃyÃmeva tatkÃryaæ janayati na vyagrÃvasthÃyÃm | na caikaikÃbhÃve tasyÃbhÃva÷, sÃmÃnyÃtmana÷ kadÃcidabhÃvavirodhÃt | na ca tadÃsyÃjanakasvabhÃvatÃ, janakÃjanakarÆpavata÷ samagretarÃvasthayorbhedaprasaÇgÃt | tathà ca sÃmÃnyÃtmanà hÃni÷ | tato yadasya samagre«u cak«urÃdi«u janakaæ rÆpaæ tadekaikÃbhÃve 'pi vidyate na ca janayatÅti `tatsvabhÃvasya jananÃt' ityanekÃnta iti | [22. siddhÃntavÃdÅnà dÆ«aïodvÃra÷ |] siddhÃntavÃdyÃha- "na, yathÃsvam" ityÃdi | evaæ manyate- kiæ punaridaæ kÃraïamabhimataæ bhavata÷? | yadi pratyekaæ cak«urÃdikam; (##) tadayuktam | sÃmagrÅjanyasvabhÃvatvÃt kÃryasya, tasyà eva kÃraïatvÃt | nanu tadavasthÃyÃæ pratyekameva sÃmagrÅÓabdavÃcyÃnÃæ jananasvabhÃvatvÃbhyupagamÃt pratyekameva cak«urÃdikaæ kÃraïam | yadyevaæ ko 'yaæ niyamo yadanekasmÃd bhavatÃnekena bhavitavyam viparyaye bÃdhakapramÃïÃbhÃvÃt, ekenaiva tat kÃryaæ kartavyamiti ca na niyamakÃraïamutpaÓyÃma÷ | ekaæ ca tatkÃryaæ karotÅti kuto 'vasitam? | tadbhÃve bhÃvÃt iti cet | anekatrÃpi samÃnametat | taduktam- "tasyaiveikasya janane samarthÃ÷ nÃnyasya iti nÃparÃparajananam" iti | na cÃnekasmÃd bhavadanekaæ prÃpnoti | yato nÃsmÃkaæ bhavatÃmiva kÃraïameva kÃryÃtmatÃmupaiti, yato 'nekapariïateranekarÆpatvÃt kÃryasyÃnekatà syÃt | kintu apÆrvameva ke«ucit satsu bhavati | taccÃnekabhÃva eva bhÃvÃt tatkÃryamucyate tasya kuto 'nekatÃprasaÇga÷? | yattvabhinnaæ rÆpaæ janakamucyate tasyaikasthitÃvapi bhÃvÃt tatkÃryajananasvabhÃvÃcca tata÷ kÃryaprasavaprasaÇga÷, tadanyasannidhau tasya viÓe«ÃbhÃvÃt tadÃpi vÃna janayet | tasmÃd ye«uæ bhÃvÃbhÃvavatsu kÃryaæ bhÃvÃbhÃvavad d­«Âaæ ta eva viÓe«Ã janakà iti kuto 'nekÃnta÷? | atha sÃmagrÅæ kÃraïamÃÓrityocyate `na kÃraïabhedÃt kÃryabheda÷ syÃditi', "tanna", "yathÃsvaæ" yasyÃ÷ sÃmagryÃ÷ya ÃtmÅya÷ svabhÃvastadbhedena "tadviÓe«opayogata÷" tasya- vij¤Ãnalak«aïasya kÃryasya, viÓe«Ã÷- sÃmagrÅbhedÃd bhinnÃ÷ svabhÃvÃ÷, te«Æpayogata÷ tadupayogai÷ bhinnasÃmagrÅvyÃpÃrai÷ kÃryÃ÷ ye svabhÃvaviÓe«Ã÷- kÃryÃïÃæviÓi«ÂÃ÷ svabhÃvÃ÷ te«ÃmasaÇkarÃtparasparavyÃv­ttarÆpatvÃt | sÃmagrÅbhedÃd bhinnarÆpataiva kÃryÃïÃmiti kathanna kÃraïabhedÃd kÃryabheda÷ syÃt? | tathà hi- ekà sÃmagrÅ manaskÃratatsÃgduïyÃdilak«aïÃ, tato vikalpavij¤ÃnamÃtraæ jÃyate; aparà manaskÃrendriyamÃtralak«aïÃ, tato bhrÃntendriyavij¤Ãnasambhava÷; tadanyà vi«ayendriyamanaskÃrÃtmikÃ, tato 'pyabhrÃntavij¤ÃnasambhÆtiriti bhinnasÃmagrÅjanmanÃæ kÃryasvabhÃvaviÓe«ÃïÃmasÃÇkaryÃdastyeva (##) sÃmagrÅlak«aïakÃraïabhedÃt kÃryÃïÃæ bheda iti | nanu yadà vi«ayendriyamanaskÃrebhyo vij¤Ãnasambhava÷ tadà te«Ãmupayogavi«ayasyaikatvÃt kathamasÃÇkaryam? | tathÃvidhasya sÃÇkaryasye«ÂatvÃt ado«a÷ | taduktam- "tatraivaikatra sÃmarthyÃt" ityÃdi | kathaæ tarhi te«Ãæ tajjanakatvam?, yadi tadbhedÃt na bhidyate kÃryam | kiæ nu vai samagrÃïÃmanyÃnyakÃryajananena janakatvam yatastadabhÃve tanna syÃt | janakatvaæ hye«Ãæ tadbhÃva eva kasyacid bhÃvÃt | tatraikasyÃnekasya và bhÃve te«ÃmekÃnekajanakatvamucyate | [23. ekasÃmagrÅjanye«vapi kÃrye«u bhedopapÃdanam |] nanvekasyÃ÷ sÃmagryà anekasya bhÃve sÃmagryantarajanyebhyo bhavatu bheda÷, parasparatastu katham? | tadatadrÆpahetujatvÃddhi bhÃvÃstadatadrÆpiïa i«yante | tatra yadà cak«ÆrÆpamanaskÃrebhyo vij¤Ãnajanma tadà cak«ÆrÆpak«aïayorapi bhÃvÃd vij¤ÃnenÃbhinnahetujatvÃt tayorvij¤ÃnÃtmatÃ, vij¤Ãnasya và tadrÆpatà kathaæ na prasajyeta? | Ãha ca- "tadatadrÆpiïo bhÃvÃstadadrÆpahetujÃ÷ | tadrÆpÃdi kimaj¤Ãnaæ vij¤ÃnÃbhinnahetujam ||" iti | nai«a do«a÷ | te«Ãæ yathÃsvaæ svabhÃvabhedena nimittopÃdÃnatayà tadupayogÃt | manaskÃro hi vij¤ÃnasyopÃdÃnakÃraïam | cak«u«astu svavij¤Ãnajananayogyasya janamani sahakÃrikÃraïam | evamitaratrÃpi yathÃyogamvÃcyam | tato 'nyÃdaÓÅ sÃmagrÅ cak«u÷k«aïasya janikÃ, anyÃdaÓÅ ca vij¤ÃnÃderiti tadvailak«aïyÃdeva kÃryÃïÃæ vailak«aïyam | syÃdetat- sarve«ÃmanvayavyatirekÃvanuvidhÅyete tadà cak«urÃdik«aïairiti kuto 'yaæ bheda÷- ihopÃdÃnabhÃve bheda(bhÃveneda)mupayujyate, anyatra tu sahakÃribhÃveneti? | bodharÆpatÃderanukÃrÃnanukÃrÃbhyÃæ (##) tadbhÃve vyabhicÃrÃvyabhicÃrataÓca | tathà hi- vij¤Ãnaæ manaskÃrasya bodharÆpatÃmanukaroti, na cak«urÃderjarÃ(¬Ã)dibhÃvam | evamanyadapi pratyeyam | niyamena ca vij¤ÃnamÃtrabhÃve samanantarapratyayasya vyÃpÃro na cak«urÃde÷ | cak«u÷k«aïÃntarodaye ca pÆrvabhÃvinaÓcak«u«o na svavij¤ÃnayogyatÃheto÷ samanantarapratyayasya | evaæ rÆpasyÃpi vÃcyam | tasmÃdavasthÃbhede 'pi yad ekÃkÃraparÃmar«a(rÓa)pratyayanibandhanatayà svasantatipatitakÃryaprasÆtinimittaæ tad upÃdÃnakÃraïaæ yat santÃnÃntare prÃgavasthÃpek«aviÓe«odayanibandhanaæ tat sahakÃrikÃraïam | sà ceyaæ bhÃvÃnÃæ svahetuparamparayÃtà prak­tiryayà ki¤cit kÃryaæ svasantÃnavyavasthÃnibandhanaæ janayantyaparaæ ca santÃnÃntaravyapadeÓanibandhanamiti tasyà eva sÃmagryà avÃntaraviÓe«ak­tatvÃccak«ÆrÆpavij¤Ãnak«aïÃnÃæ parasparato vailak«aïyaæ na virudhyate | [24. kÃraïÃnekatve 'pi kÃryasyaikatvaæ sÃmagrÅbhede ca kÃryabheda÷ |] tasmÃd yadi `kÃraïabhedÃt' kÃraïÃnekatvÃt "kÃryasya bheda÷" anekatvaæ tadà pratibandhÃbhÃvÃdanekÃnta÷ | na ca tadabhyupagamyata iti na kÃcit k«ati÷ | atha sÃmagrÅlak«aïasya kÃraïasya bheda÷ sÃmagryantarÃd vailak«aïyaæ kÃryasyÃpi bhedo 'tatkÃraïebhyo bhinnasvabhÃvatocyate | tadà tasyeha bhÃvÃt kathaæ na kÃraïabhedÃt kÃryabheda÷ syÃt? iti abhiprÃyavatà `na' kÃraïabhedÃt kÃryabhedo na syÃt | kuta÷? | "yathÃsvam" ityÃdyabhihitam | ubhayaæ caitat kÃrye«u pramÃïaparid­«Âamiti darÓayannÃha- "yathÃ" ityÃdi | m­tpiï¬Ãdibhyo hi bhavato ghaÂasya na kÃraïÃnekatve 'pyanekarÆpatà | nÃpi sÃmagryantarajanyÃdabhinnasvabhÃvatetyudÃharaïÃrtha÷ | tatra sÃmagryantarajanyÃt tÃvad bhedaæ darÓayati- "m­tpiï¬Ãt" ityÃdi | iha m­tpiï¬akulÃlasÆtrÃïi (##) vyagrasvabhÃvÃni kÃraïÃntarasahitÃni i«ÂakÃdilak«aïÃni tadanyajanyebhyo 'bhinnasvabhÃvÃni yÃni kÃryÃïi sÃdhayanti tebhyo vilak«aïameva samagrÃïi ghaÂÃtmakaæ kÃryaæ janayanti | tathà hi- kulÃlÃdinirapek«o m­tpiï¬a÷ tadanyajanyÃd v­k«Ãdervilak«aïamevopÃdÃnabhÃvena m­dÃtmakaæ kÃryaæ janayan d­«Âa÷ | kulÃlÃdisahito 'pi tadÃtmakameva ghaÂam | taktÃraïÃhitaviÓe«aÓca kevalam­tpiï¬Ãd bhinnasvabhÃvatayà taktÃryÃdapÅ«ÂakÃdervilak«aïameva karoti | evaæ kulÃlÃdikamapi tadanyopÃdÃnasahitaæ sahakÃribhÃvena yatkÃryaæ karoti tadvilak«aïameva m­tpiï¬asahitaæ tatkÃraïÃhitaviÓe«aæ ghaÂÃtmakaæ kÃryaæ janayatÅti samudÃyÃrtha÷ | tatra m­tpiï¬Ãd bhinna÷ svabhÃvo ghaÂasya ye tadanyopadÃnakÃraïatayà m­tsvabhÃvà na bhavanti v­k«Ãdayastebhyo bhavati | "kulÃlÃt" m­tpiï¬opÃdÃnÃhitÃtiÓayÃt sahÃkÃribhÃvenopayujyamÃnÃt "tasyaiva ghaÂasya" m­tpiï¬opÃdÃnatayà m­dÃtmana÷ sata÷ "saæsthÃnaviÓe«a÷" p­thubudhnodarÃdyÃkÃra÷ tadÃtmatayà tadanyebhyo ye«Ãæ m­tpiï¬astadanyanimittasahita upÃdÃnami«ÂakÃdÅnÃæ tebhyo bhinna÷ svabhÃvo bhavati | "sÆtrÃt" m­tpiï¬akulÃlakÃraïÃhitaviÓe«Ãt tasyaiva ghaÂasya "m­tsaæsthÃnaviÓe«Ãtmano" m­tpiï¬akulÃlayostajjananasvabhÃvatvÃt ghaÂasya tadrÆpayogÃt "tayoÓca" sÆtrakÃraïopahitaviÓe«ayostannirapek«ÃvasthÃto bhinnÃtmakatayà "cakrÃdervibhakto" vichinna÷ "svabhÃvo bhavati" tasmÃdanu[krÃ]ntakÃraïatrayajanyo ghaÂa÷ tadanyasmÃdekaikakÃryÃd dvidvikÃryÃcca bhinnasvabhÃva eva jÃyata iti sÃmagrÅbhedÃd bhinnÃnyeva kÃryÃïi parasparamasaÇkÅrïasvabhÃvÃni bhavantÅti tadupayogakÃryaviÓe«ÃsaÇkara÷ siddha÷ | tasya caikaikatadvasthÃbhÃvikÃraïabhedÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyitayà khaï¬aÓo 'nutpÃdÃcca | tedekaikajanyatve 'pi vastutastadekaikasajÃtÅyakÃraïÃntarasannidhÃvad­«Âasya | viÓe«asyetarasannidhau taddarÓanÃt `tajjanyo 'yam' iti tattvacintakairvivecyate | yata÷ (##) kÃryaviÓe«Ãrthino 'nekakÃraïaparigrahaæ kurvanti parasparÃhitopakÃrakÃryaparamparayà vächitakÃryajananayogyakÃraïasÃmagrÅbhÃvÃrtham | yata evaæ sÃmagrÅbhedÃd bhinnÃnyeve«ÂakÃcakrÃvibhaktaghaÂatavdibhaktaghaÂalak«aïÃni kÃryÃïi bhavanti "tat" tasmÃt "evam" uktena prakÃreïa kulÃlÃt m­tpiï¬arahitÃdanyasÃmagryantarbhÆtÃt na m­tsvabhÃvatà kasyacit kÃryasya, m­tpiï¬akÃraïopak­tÃtmana eva tasya tadviÓe«ahetutvÃt | na m­da÷ kevalÃyÃ÷ tatsÃmagrÅbahirbhÆtÃyÃ÷ saæsthÃnaviÓe«a÷ kulÃlopÃdÃnopak­tÃyà eva m­tsaæsthÃnaviÓe«ÃtmakakÃryahetutvÃt | [25. sahakÃryanekatve 'pi kÃryasya aikyam |] tadevaæ sÃmagrÅbhedÃd bhedaæ kÃryasyodÃharaïe pratipÃdya sahakÃriïÃmanekatve 'pyanekÃtmatÃvirahaæ pratipÃdayannÃha- "na ca tayo÷" m­tkulÃlayo÷ sahitayo÷ parasparopÃdÃnopak­tÃtmano÷ ya÷ ÓaktiviÓe«a÷ pratyayÃntarasahitÃvasthÃto viÓi«Âà yogyatà tadvi«ayasya tadanyÃvasthÃvi«ayÃd bhede satyapi yathà tadanyasmÃd bheda÷, evaæ "svabhÃvena na bheda÷" | "svarÆpato 'pi na nÃnÃtvaæ" nÃnekÃtmakatà "kÃryasya" | tÃbhyÃæ janito yo viÓe«o m­tsaæsthÃnaviÓe«Ãtmaka÷ sa eva tadanyasÃmagrÅjanyÃd bhidyata iti bhedo asya | kathaæ punareta[d] j¤Ãyate `tadanyasmÃdiva svabhÃvato 'pyasya bhedo nÃsti' ityata Ãha- "m­tsaæsthÃnayo÷" ityÃdi | yadi hi m­tkulÃlayo÷ tadavasthÃbhÃvino÷ "ÓaktiviÓe«avi«ayo" m­tsaæsthÃnaviÓe«Ãtmako "bheda"stadanyasmÃdiva svarÆpato bhidyeta tadà m­tsaæsthÃnayo "raparasparÃtmatayÃ" parasparÃtmatÃviraheïa kÃraïena saæsthÃnaviÓe«eïa m­t na pratibhÃseta, na m­tsvabhÃvena ca saæsthÃna viÓe«a÷, yathà tadanyarÆpeïa | na hi yo yasya svabhÃvo na bhavati sa tenÃtmanà svagrÃhiïi j¤Ãne pratibhÃsate, rÆparasavat; j¤Ãnaæ và tadrÆpavikalÃrthasÃmarthyenotpadyamÃnaæ tadrÆpamanukartuæ yuktam, (##) bhrÃntatÃprasaÇgena tadvaÓÃdarthavyavasthÃnÃbhÃvaprasakte÷ | tasmÃt m­tsaæsthÃnayorekÃtmataiveti na kÃraïÃnekatvÃt kÃryasyÃnekÃtmakatà aikÃntikÅ, yato bhinnasvabhÃvebhyaÓcak«urÃdibhya÷ sahakÃribhya÷ ekakÃryotpattivirodhÃdekarÆpatayà te«Ãæ sÃdhÃraïaikakÃryakriyÃ, bhinnarÆpatayà và sÃdhÃraïakÃryakaraïami«yeta | etaccaikasÃmagryapek«ayaikakÃryakart­tvamucyate | paramÃrthatastu tatsÃmagryantargatÃnÃæ sajÃtÅyasyÃpi k«aïÃntarasyÃrambhÃt sÃmagryantarÃvayavatvena ca kÃryÃntarasyÃpi yathà ekapratyayajanitaæ ki¤cidekaæ nÃsti tathÃ'nekapratyayajanitamapÅti kÃraïÃnekatvÃt kÃryÃnekatvopagame 'pi na kÃcit k«ati÷ | tata ekakÃryÃpek«ayÃ'nekatvaprasa¤jane sandigdhavyatirekatÃ, sÃmÃnyena sÃdhane siddhasÃdhyateti ca | [26. ahrÅkÃdisaæmatasya dravyaparyÃyayo÷ bhedÃbhedapak«asya nirÃsa÷ |] nanu ca m­tsaæsthÃnaviÓe«ayorekasvabhÃvatve 'pyahrÅkÃdibhi÷ saÇkhayÃdibhedÃd bheda i«yate tatkathamanekapratyayajanitasyaikatve etadudÃharaïam syÃt? | sarvatraiva hi dravyaparyÃyayo÷ saÇkhayÃsaæj¤Ãlak«aïakÃryabhedÃd bhedo deÓakÃlasvabhÃvÃbhedÃccÃbheda i«yate, yathà ghaÂasya rÆpÃdÅnÃæ ca | tathà hi- eko ghaÂa÷ rÆpÃdayo bahava iti saÇkhyÃbheda÷ | ghaÂa÷ rÆpÃdaya÷ iti saæj¤Ãbheda÷ | anuv­ttilak«aïaæ dravyannityaæ ca, vyÃv­ttilak«aïà bhedÃ÷ k«aïikÃÓca; jaiminÅyasya tu kecit kÃlÃntarasthÃyino 'pÅti lak«aïabheda÷ | ghaÂenodakÃharaïaæ kriyate, rÆpÃdÅbhi÷ punarvasturÃga iti kÃryabheda÷ | evaæ sarvatra dravyaparyÃyo÷ saÇkhayÃdibhirbheda÷ deÓÃdibhistvabheda iti m­tsaæsthÃnayo÷ katha¤cit bhedÃt m­tkulÃlÃbhyÃæ janitasya kÃryasyÃnekatÃstyeva | yathà tvekatà tathà tÃbhyÃæ tasya abhinnÃtmajanyataiveti yadanekakÃraïaæ tadanekameva, yat punarekaæ tat sahakÃriïÃmabhinnarÆpajanyatayaikakÃraïameveti na vyabhicÃra iti | (##) tadayuktam | svabhÃvato bhedÃnabhyupagame anyathà bhedÃsiddhe÷ anekasmÃdekakÃryotpatterabÃdhanÃt | svabhÃvato bhedopagame vÃparasparÃtmatayà bh­tsaæsthÃnayo÷ saæsthÃnam­tsvabhavaviÓe«ÃbhyÃæ tayorapratibhÃsanaæ durnivÃram | yadi hi svabhÃvato na bhedo dharmadharmiïo÷, saÇkhayÃdibhedÃdapi naiva bheda÷ | na hi pararÆpÃ÷ bhidyamÃnà api saÇkhayÃdaya ÃtmabhÆtamabhedaæ bÃdhituæ samarthÃ÷ | saÇkhyÃbhedastÃvadasamartha÷, ekasminnapi dravye bahutvena vyavahÃradarÓanÃt | yathà gurava iti | na ca bahuvacanasya niyamenÃdarÓanÃd rÆpÃdayo 'tra nimittam, rÆpÃdinimittatve hi guru÷ iti na kadÃcidekavacanaæ syÃt | sambhavi dharmirÆpamÃtramabhidheyatvena vivak«itam iti cet | na | tasyaikatvena vivak«ÃyÃæ kÃrtsnyagauravayorapratitiprasaÇgÃt | brÅhaya iti ca jÃtivacane dharmiïo rÆpÃdÅnÃæ cÃnabhidhÃnÃt na ki¤ciduttaram | ubhayarÆpasya ca vastuno guruÓabdavÃcyatvÃt kathaæ sambhavino dharmirÆpasyaikatvena vivak«Ã? | tataÓcaiko gururiti sÃmÃnÃdhikaraïyadarÓanÃt paryÃyà apyekasaækhyÃvi«ayÃ÷ | te ca paryÃyarÆpeïa bhidyante | tat kathaæ saækhyÃbhedÃd bhedasiddhi÷? iti | saæj¤Ãpi saÇketanibandhanà | sa cecchÃyattav­ttiriti kutastato 'rthabheda÷? | ekasminnapi ca saæj¤Ãbhedad­«Âe÷ kathamasya bhedanimittatÃ? | yathà indra÷ Óakra÷ purandara÷ iti | atrÃpi indanÃt ÓakanÃt dÃraïÃcca Óaktibhedo gamyata iti cet | na | samastasya kÃryakart­tvÃt | na hi Óaktireva indati Óankoti dÃrayati ca | kiæ tarhi? | dharmirÆpamapi, tayorekasvabhÃvopagamÃt, ÓaknotyÃdipadaistadvÃcinÃæ sÃmÃnÃdhikaraïyadarÓanÃcca | na cÃskhalavd­ttipratyayavi«ayatvÃdupacÃrakalpanà yukteti | ye«Ãæ ca paryÃyÃïÃæ na kÃcidarthÃnugamamÃtrà tatra kiæ vaktavyam? | lak«aïabhedo 'pyahetu÷ asiddhatvÃt | nahyeko bhÃva÷ kvacidapyanvayÅ siddha iti | tathà hi- na kÆÂasthanityatayà nityaæ dravyamahrÅkairi«yate, (##) pariïÃmanityatopagamÃt | sà ca purvottarak«aïaprabandhav­ttyà | nahyasya paryÃyÃïÃmivoccheda÷ tadrÆpeïa, paryÃyà eva paryÃyarÆpeïa nirudhyante na tu dravyamiti nityamabhyupagamyate | na ceyaæ kÆÂasthanityatà và dravye sambhavati, paryÃyavyatiriktasya dravyasyÃsiddhe÷ tasyopalabdhilak«aïaprÃptasya tadvivekÃnupalak«aïÃt | paryÃye«veva tulyarÆpakÃryakart­«u dravyÃbhimÃno mandamatÅnÃm | na punastat tato vilak«aïamupalak«yate | kÃryabhedastvasmÃn prati asiddha eva | rÆpÃdÅnÃmeva ke«Ã¤cit tatkÃryakart­tvÃt | tathÃpyabhyupagamyocyate- kÃryaæ hi dvividham | bhinnakÃlamabhinnakÃlaæ ca | tatra pÆrvaæ bhavati bhedanivandhanam yadÅha sambhavet | tattu na sambhavati dharmadharmiïostulyakÃlatvÃt | abhinnakÃlastu kÃryabhede 'naikÃntika÷, vibhaktapariïÃme«u paÂÃdi«u sambhavÃt | paÂÃdayo 'pi hi vibhaktapariïÃmà anekaæ kÃryaæ kurvanto d­«ÂÃ÷ | na ca dharmirÆpeïa bhidyante, ekasyÃnekakriyÃvirodhÃbhÃvÃcca | nahyatra kÃraïameva kÃryÃtmatÃmupaiti, yata ekasya kÃraïÃtmana÷ ekakÃryarÆpatopagame tadanyarÆpÃbhÃvÃt tadanyakÃryÃtmatopagatirna syÃt | kintvapÆrvameva kasyacid bhÃve prÃgavidyamÃnaæ bhavat tatkÃryam | tatra vi«ayendriyamanaskÃrÃïÃmitaretaropadÃnÃhitarÆpabhedÃnÃæ sannidhau viÓi«Âasvetarak«aïabhÃve pratyekaæ tadbhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃnÃdanekakriyopagamo na virudhyate | yatra ekakriyÃyÃmapi tasya tadbhÃvabhÃvitaiva nibandhanam | sà cÃnekakriyÃyÃmapi samÃneti | nanu ca tatsannidhau vij¤Ãnalak«aïakÃryasambhavÃt tajjananasvabhÃvataivai«Ãmavadhriyate, kÃryasvabhÃvÃpek«ayà kÃraïasya janakarÆpatÃvasthÃnÃt | tato vij¤ÃnajananasvabhÃvebhya÷ pratyekaæ kathaæ tadanyakÃryasambhava÷? | (##) tadbhÃve và te«Ãæ tadanyajananasvabhÃvatà syÃt | tataÓca vij¤Ãnameva na kuryu÷, tada÷ yajananasvabhÃvatvÃt | nai«a do«a÷, te«ÃmanekakÃryÃkriyÃsvabhÃvatvÃt | tathà hi- te tadavasthÃyÃæ pratyekaæ viÓi«ÂasajÃtÅyetarak«aïajananÃtmakÃ÷, te«Ãæ tatsattÃnantaryadarÓanÃt | tatra vij¤ÃnajananasvabhÃvataiveti tasyÃjananasvabhÃvatà vyavacchidyate tasyà eva pratiyogitvÃt nÃnyajananasvabhÃvatà | na cÃtaste«ÃmanekÃtmatà syÃt, ekasyaivÃtmÃtiÓayasyÃnekakÃryahetutvÃt | na hi tadanyÃpek«ayà viparyavyÃv­ttimupÃdÃyÃnekena ÓabdenÃbhidhÅyamÃnaæ vastu anekarÆpatÃæ pratipadyate, prativiÓi«ÂasyaikasyaivÃtmanastathÃbhidhÃnÃt | yathà rÆpaæ sanidarÓanaæ sapratighamiti | nahyatra svabhÃvabhedanibandhanà dhvanaya÷, sÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃvaprasaÇgÃt | tannimittÃnÃmekatra bhÃvÃt ado«a iti cet | na | te«Ãæ tadekopakÃrÃnapek«iïÃæ tadayogÃt | apek«ÃyÃæ và kathamekamanekakÃryaæ na syÃt? | anekenaivÃtmanopayogÃt iti cet | na | sÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃvado«asya tÃdavasthyaprasaÇgÃt | na ca nÅlÃdÅnÃmÃtmabhedamadhyak«amÅk«Ãmahe | nÃpi kÃryabhedÃdevÃtmabhedÃnumÃnam, pratibandhÃbhÃvÃt, tadÃgrahakapramÃïÃbhÃvÃt | pratyak«ato 'nekakÃryÃïÃmapi bhÃvÃnÃmekÃtmatayaivopalak«aïÃt pradÅpÃdÅnÃm | nÃnumÃnata÷, tatrÃpi viparyaye bÃdhakapramÃïÃbhÃvÃt | ekasyÃnekakriyÃnabhyupagame ca yo 'yaæ rÆparasagandhasparÓaviÓe«ÃïÃæ kvacit sahabhÃvaniyama÷ pramÃïaparid­«Âa÷ sa na syÃt | bhinnanimittÃnÃæ sahabhÃvaniyamÃyogÃt | tannimittÃnÃmapi tadekakÃraïÃnÃyattajanmanÃæ niyatasÃhityÃsambhavÃt | tadekadharmisvabhÃvatayaikatra sahabhÃvaniyama iti cet | na | ekasyÃnekasvabhÃvatÃyà eva cintyatvÃt | anekenaikasvabhÃvatÃæ cÃnubhavata÷ tadvadanekatÃyà durnivÃratvÃt anyathà dharmadharmiïÃæ kathaæ (##) naikÃntiko bheda÷? | tathà hi- yamÃtmÃnaæ purodhÃyÃyaæ dharmÅ paryÃyÃÓcaite iti vyavasthÃpyate, yadi tasya bhedastadà bheda eveti | anekasyÃpyekakÃryatà na syÃt | na hi parasparopÃdÃnak­topakÃrÃnapek«Ã vi«ayendriyamanaskÃrÃ÷ sahaikakÃryÃrambhiïo yuktÃ÷ | na caikameva ki¤cit kvacit janayati | tataÓca sarvatra kÃryakÃraïabhÃva evo 'tsÅdet, anekasyaikasya caikÃnekakriyÃvirahÃt prakÃrÃntarÃbhÃvÃcca | nÃpyehetukameva viÓvam, deÓakÃlaprak­tiniyamÃt | tasmÃdekasÃmagryadhÅnajanmanÃmeva sahabhÃvaniyamo bhÃvÃnÃmekakÃryakriyÃniyamo và | tataÓca svasantÃnak«aïamitaropÃdÃnaæ ca yugapadupakurvata÷ kathamekasyÃnekakÃryatà na syÃt? | tata÷ kÃthaæ kÃryabhedÃd bheda÷ kalpyeta? | dravyaparyÃyÃïÃæ caikasvabhÃvatÃmÃcak«Ãïa ekasyÃnekakÃryatÃæ pratik«ipatÅti kathaæ nonmatta÷?, svabhÃvasyaiva vastutvÃt, anyathà tasya ni÷svabhÃvatÃprasaÇgÃt | ekasvabhÃvatve ca dravyaparyÃyÃïÃæ tatkÃryabheda ekavastunibandhana eveti kÃryabhedÃd bhedamabhidadhÃna÷ sphuÂamahrÅka evÃyamityupek«Ãmarhati | [27. vaiÓe«ikak­to 'pyekasyÃnekakÃryakÃritvÃk«epo na yukta÷ |] vaiÓe«iko 'pi dravyasyaikasya dravyaguïakarmaïÃæ samavÃyikÃraïatÃæ bruvÃïa÷ karmaïaÓcaikasya saæyogavibhÃgasaæskÃranimittatÃmekasyÃnekakÃryakriyÃæ pratik«ipan svak­tÃntakopenaiva pratihata÷ | na cÃtra Óaktibhedo nibandhanam, yatastadekopakÃranirapek«Ã÷ kathametÃ÷ Óaktayo niyatÃrthÃdhÃrÃ÷?, na punaranavayavena vyaktÅrvÃÓnuvÅran? | tato yata evÃsyÃtmÃtiÓayÃdanekaÓaktyupakÃra (##) tata evÃnekakÃryakriyÃpi, ityalamativistÃriïyà kathayeti | [28. deÓakÃlasvabhÃvÃbhedasyÃbhedasÃdhakatvanirÃsa÷ |] deÓakÃlasvabhÃvÃbhedÃdabhedastu yo 'bhyupagamyate so 'pyanupapanna eva | tathà hi- deÓakÃlayorabhede 'pi rÆparasagandhasparÓÃ÷ paryÃyarÆpeïa bhidyante tata÷ kathamabhedasiddhi÷? | svabhÃvo 'pi yadi dravyaparyÃyayordvayorapi pratyekamanuv­ttivyÃv­ttirÆpatÃ; tadà padÃrthadvayaæ syÃd ghaÂapaÂavad, na tvekaæ dvirÆpamiti kathantasmÃdabhedasiddhi÷? | na cÃnuv­ttivyÃv­ttÅ svabhÃvo yukta÷, tayoranuvartamÃnavyÃvartamÃnÃdhÅnatvÃt | tataÓcÃnuvartamÃnavyÃvartamÃnayo÷ svabhÃvo 'nyo vaktavya÷, na tu tayoranuv­ttivyÃv­ttÅ eva svabhÃva÷, bhÃvatvena bhavitradhÅnatvÃt | nahi sm­ti÷ smartu÷ svabhÃvo bhavati | anuv­ttivyÃv­ttyoÓca svabhÃvatve lak«aïÃt svabhÃvasya bhedo vaktavya÷ | m­dÃdirÆpatà svabhÃva iti cet | atrÃpyabheda iti yadi sÃd­Óyamucyate; tad bheda eva sambhavati, sÃd­Óyasya sad­ÓÃdhikaraïatvÃt | tataÓca padÃrthadvayameva syÃt na tvekaæ dvirÆpamiti | athaikyaæ dvitÅyarÆparahitatÃbhedo 'ÇgÅkriyate kathaæ tarhi dvirÆpatÃ? | rÆpaÓabdena hyatra svabhÃvo 'bhidhÅyate | tasya caikye kathaæ dvÅrÆpatÃ? | viprati«iddhaæ hyetat ekasvabhÃvatà dvirÆpatà ceti | atha puna÷ svabhÃvata aikyaæ nopeyate | kathaæ tarhi sa eka ityucyate aneka÷ san? | na tÃvadekakÃraïajanyatvÃt, sarvatropÃdÃnanimittakÃraïabhedena hetubhedasiddhe÷ | nÃpyekakÃryakart­tvÃt, ekasyÃpi vibhaktapariïÃmÃvibhaktapariïÃmakÃryabhedÃbhyupagamÃt | ekÃbhidhÃnÃbhidheyatvÃdapi naikatvam, ekasyÃpyanekaparyÃyasambhavÃt | yogyatvÃcca viÓvasya k­tÃk­tÃnÃmekÃbhidhÃnÃbhidheyatvasya kvacidasambhavÃt ÓaktibhedÃcca vi«ayabhedaæ brÆvÃïaæ prati abhihitam | nÃpyekavij¤Ãnavi«ayatvÃdekam, ekatrÃpyanekavij¤ÃnaprasÆte÷ | tathà hi- ÓaÓÃÇkodayaæ bahavo nirÅk«ante tasya kathamekatvamabhyupagatam? | (##) bahÆnÃæ caikavij¤Ãnavi«ayatvasambhavÃt nÅlapÅtÃdÅnÃmekatÃprasaÇga÷ | sarvathedaæ na katha¤cidapi saÇgacchate yaduta ekasya dvairÆpyamiti | vij¤Ãnaæ tu nÅlapraticchÃyatayotpadyamÃnaæ pÅtÃdipratibhÃsavyavacchedena prativiÓi«Âaæ khyÃpyate, na punarasya bhÃvato dve rÆpe sta÷ | atha punardravyaparyÃyayo÷ sammÆrcchitatvÃt narasiæhavadekaæ ÓabalarÆpatvÃt dvÅrÆpamucyate | tadayuktam, narasiægha[ha]sya ÓabalarÆpatvÃsiddhe÷ | sa hyanekaparamÃïusaÇghÃtarÆpa÷, te ca paramÃïava÷ pratyekaæ narasiæharÆpà na bhavanti, ÆrdhvabhÃgastasya siæharÆpa÷, adhobhÃgastu nararÆpa÷, jÃtyantaraæ ca sa eva narasiæhÃbhyÃæ syÃt, na ÓabalarÆpa÷ | vicitraæ hi rÆpaæ Óabalamucyate | vicitratà ca nÃnÃsvabhÃvatÃæ | nÃnÃsvÃbhÃvye caikatvaæ kuta÷? iti kevalamanekatve 'pi bahu«vekakÃryadarÓanÃt senÃdivadekavyavahÃradarÓanak­to 'yaæ viparyÃso ja¬amatÅnÃm | tadevaæ tÃvat pratyakamahetutvaæ deÓakÃlasvabhÃvÃnÃmekatvaprasÃdhane | samuditÃnÃmapi vyabhicÃritvaæ paryÃyai÷ | tathà hi paryÃyà abhinnadeÓakÃlasvabhÃvÃÓca paryÃyarÆpeïa ca bhidyante pÆrvoktÃcca dharmadharmiïorni«edhÃnnobhayavÃdasambhava iti | [29. dravyaparyÃyÃnekÃntavÃdakhaï¬anam |] Ãha ca- "dravyaparyÃyarÆpatvÃt dvairÆpyaæ vastuna÷ kila | tayorekÃtmakatve 'pi bheda÷ saæj¤Ãdibhedata÷ || 1 || indriyaj¤ÃnanirbhÃsi vasturÆpaæ hi gocara÷ | ÓabdÃnÃæ naiva, tat kena saæj¤ÃbhedÃd vibhinnatà || 2 || `paramÃrthaikatÃnatva' ityÃdivacanÃt tathà | ÓabdenÃvyÃp­tÃk«asya buddhÃvapratibhÃsanÃt || 3 || arthasya, d­«ÂÃviva tacchabdÃ÷ kalpitagocarÃ÷ | kalpitasyaiva tadbheda÷ saæj¤ÃbhedÃd bhaved yadi || 4 || (##) vyÃv­ttibheda÷ kaÓcit syÃd, vastuno na kathaæcana | saækhyÃbhedo 'pi naivÃnyo mato vacanabhedata÷ || 5 || tato 'pi kalpitasyaiva katha¤cit syÃd vibhinnatà | `ye«Ãæ vastuvaÓà vÃca' ityÃderna tu vastuna÷ || 6 || avinÃÓo 'nuv­ttiÓca vyÃv­ttirnÃÓa ucyate | dravyÃvinÃÓe paryÃyà nÃÓina÷ kiæ tadÃtmakÃ÷? || 7 || na«ÂÃ÷ paryÃyarÆpeïa te ced dravyasvabhÃvata÷ | kimanyarÆpatà te«Ãæ na cennÃÓastathà katham? || 8 || dravyÃtmani sthite paÓcÃd bhavantaÓca tadÃtmakÃ÷ | viruddhadharmÃdhyÃse 'pi, kena, bhÆtaæ ca kiæ, yata÷ || 9 || paryÃyÃstatra kalpyante, bhedarÆpaæ yadÅ«yate | bhinnaæ paryÃyarÆpaæ hi dravyarÆpÃd bhaved yadi || 10 || tadaitat syÃdabhede tu naitat saæbadhyate vaca÷ | ekaæ jÃtamajÃtaæ ca na«ÂÃna«Âaæ prasajyate || 11 || dravyaparyÃyayorakasvabhÃvopagame sati | tato lak«aïabhedena tayornaiva vibhinnatà || 12 || kÃryabhedÃt svabhÃvasya tayorbhedo bhaved yati | svabhÃvÃbhedato na syÃdabhedastu tathà sati || 13 || svabhÃvasyaiva bhedena kiæ bhedaÓca na kÅrtita÷? | na hi paÓcÃdbhavan bheda÷ kÃryÃïÃæ tasya bhedaka÷ || 14 || svabhÃvasyÃpi kÃryatvÃnnaÓahetorayogata÷ | ekÃntena vibhinne ca te syÃtÃæ vastunÅ sa ca || 15 || tayo÷ kena, vibhinnÃbhyÃmabhinnasya vibhedata÷ | te«Ãmabhedasiddhyarthamabhinno yadi tÆcyate || 16 || anya÷ svabhÃvastasyÃpi tadabhedaprasiddhaye | kalpanÅya÷ svabhÃvo 'nya÷ tathà syÃdanavasthiti÷ || 17 || na cÃnantasvabhÃvatvamarthasÃmarthyabhÃvini | j¤Ãne 'vabhÃsate yena tathavopagamo bhavet || 18 || aikÃntikastvabheda÷ syÃdabhinnÃd bhinnayoryadi | bheda eva viÓÅryeta tadekÃvyatirakata÷ || 19 || (##) abhedasyÃparityÃge bheda÷ syÃt kalpanÃk­ta÷ | tasyÃvitathabhÃve và syÃdabhede m­«Ãrthatà || 20 || anyonyÃbhÃvarÆpÃïÃmaparÃbhÃvahetuka÷ | ekabhÃvo yatastasmÃnnaikasya syÃd dvirÆpatà || 21 || anyonyÃbhÃvarÆpÃÓca paryÃyÃ÷ syurna bhedina÷ | tadvinÃÓe 'vinÃÓi syÃd dravyaæ và kathamanyathÃ? || 22 || kÆÂasthanityatà dravye bhede«u k«aïanÃÓità | kasmÃnne«ÂÃ? virodhaÓcet ne«yate bhedalak«aïam || 23 || tadi«Âau kinna sÃmÃnyaæ sarvavyaktyanuyÃyi ca | ekami«Âaæ jananyà ca jÃyÃyÃ÷ kiæ na caikatÃ? || 24 || bhedÃbhedoktado«ÃÓca tayori«Âau kathaæ na vÃ? | pratyekaæ ye prasajyante dvayorbhÃve kathaæ na te? || 25 || gu¬aÓcet kaphahetu÷ syÃnnÃgaraæ pittakÃraïam | tanmÆlajamanyadevedaæ gu¬anÃgarasaæj¤itam || 26 || madhuraæ na hi sarvaæ syÃt kaphaheturyathà madhu | tÅk«ïaæ và pittajanakaæ yathà mÃgadhikà matà || 27 || pratyekaæ yannidÃnaæ yat svato miÓraæ tadÃtmakam | kinna d­«Âam? yathà mëa÷ snigdho«ïa÷ kaphapittak­t || 28 || Óaktyapek«aæ ca kÃryaæ syÃd guïamÃtrÃnibandhanam | sarvatrÃbhÃvatastÃsÃæ kasyacit ki¤cideva ca || 29 || ye bhedÃbheda mÃtre tu do«Ã÷ sambhavina÷ katham? | tatsadbhÃve 'pi te na syuriti brÆyÃd vicak«aïa÷ || 30 || virodhisannirdherddo«a÷ tajjanmà na bhavedapi | sati tasmiæstadÃtmà tu nÃni«Âo 'pi nivartate || 31 || bhÃgà eva ca bhÃsante sannivi«ÂÃstathà tathà | tadvÃn kaÓcit punarnaiva nirbhÃga÷ pratibhÃsate || 32 || anyonyapratyayÃpek«Ãste tathÃsthitamÆrtaya÷ | karmaïÃæ cÃpi sÃmarthyÃdavinirbhÃgavartina÷ || 33 || sanniveÓena ye bhÃvÃ÷ prÃïinÃæ sukhadu÷khadÃ÷ | karmabhirjanitÃste hi tebhya evÃvibhÃgina÷ || 34 || te caikaÓabdavÃcyÃ÷ syu÷ katha¤cinna tvabhedina÷ | na ca svalak«aïaj¤Ãne ÓabdÃrtha÷ pratibhÃsate || 35 || (##) aspa«ÂarÆpà gamyante Óabdebhyo 'pi ta eva hi | tata÷ kena sahai«Ãæ syÃd bhinnabhinnatvakalpanÃ? || 36 || nirvibhÃgasya cÃnekabhinnadeÓÃæÓayogità | kathami«ÂÃ? pratÅteÓcet k«aïadhvaæsÃnubhÃvina÷ || 37 || paryÃyà ye prÃtÅyante sthemÃnandavato matÃ÷ | kuto 'nyata÷ pramÃïÃcced bÃdhakÃdiha tatsamam || 38 || aikÃntikÃvananyatvÃd bhedÃbhedau tayordhruvam | anyonyaæ và tayorbhedo niyato dharmadharmiïo÷ || 39 || tayorapi bhaved bhedo yadi yenÃtmanà tayo÷ | paryÃyo dravyamityetad yadi bhedastadÃtmanà || 40 || bheda eva tathà ca syÃnnaivekasya dvirÆpatà | dravyaparyÃyarÆpÃbhyÃæ na vÃnyo 'stÅha kaÓcana || 41 || svabhÃvo yannimittÃt syÃt tayorekatvakalpanà | tatastayorabhede hi svÃtmahÃni÷ prasajyate || 42 || tasya bhedo 'pi tÃbhyÃæ ced yadi yenÃtmanà ca te | dharmÅ dharmastadanyaÓca yadi bhedastadÃtmanà || 43 || bheda evÃtha tatrÃpi tebhyo 'nya÷ parikalpyate | te«Ãmabhedasiddhyarthaæ prasaÇga÷ pÆrvavad bhavet || 44 || dharmitvaæ tasya caivaæ syÃt tattantratvÃt tadanyayo÷ | na caivaæ gamyate tena vÃdo 'yaæ jÃlmakalpita÷ || 45 ||" ityalaæ bahubhëitayà | tadevaæ m­tsaæsthÃnayorekasvabhÃvatve na katha¤cidbhedasambhava iti sahakÃriïÃmanekatve 'pi na kÃryasyÃnekatvamityatra bhavatyetadudÃharaïamiti | [30. dravyagunayorabhede vaiÓe«ikak­tapÆrvapak«asyollekha÷ |] atra vaiÓe«ikamatamÃÓaÇkayÃha- "anyadeva" ityÃdi | "saæsthÃnaæ" hyavayavasanniveÓa ucyate | sa ca saæyogalak«aïatvÃd guïarÆpa÷ | "tato" m­ddravyÃdasyÃnyatvaæ dravyaguïayorasaækÅrïasvabhÃvatvÃt | tena yadi m­tpiï¬asya m­dÃtmatÃyÃæ vyÃpÃra÷ kulÃlasya tatsaæsthÃnaviÓe«e kathyate, tadà tayotyantabhedÃt kÃraïÃnekatvÃt kÃryÃnekatvaæ prÃptamiti | siddhÃntavÃdyÃha- "uktamatra" iti | m­tsaæsthÃnayo÷ svabhÃvabhede dÆ«aïamuktam "m­tsaæsthÃnayoraparasparÃtmatayÃ" (##) ityÃdikamiti na saæsthÃnasya m­ddravyÃdanyatvam | tato m­tpiï¬opÃdÃnÃhitÃtiÓayena tatkÃryak«aïasahakÃriïà kulÃlena tadupÃdÃnopak­tÃtmanà tatkÃryak«aïasahakÃriïà m­tpiï¬ena ca pratyekaæ sakalameva m­tsaæsthÃnÃtmakaæ kÃryaæ kriyata iti na kÃraïÃnekatve 'pyanekatvamasya | atraivopacayahetumÃha- "api ca" ityÃdi | yat tad ghaÂagataæ saæsthÃnaæ "yadi tata" m­do "bhinnaæ syÃt" tadà kulÃla÷ p­thageva kimiti na karoti? | nahi bhinnÃnÃmÃvaÓyakamap­thakkaraïam, kulÃlaÓcÃnvayavyatirekÃbhyÃæ tasya saæsthÃnasya guïÃtmana÷ kÃraïatayà gamyata iti "sa p­thagapi" tat "kuryÃt" | para Ãha- "gunasyetyÃdi | "dravyÃÓrayya'guïavÃn saæyogavibhÃge«vakÃraïamanapek«a" iti guïalak«aïÃt sarvadà guïo dravyaparatantra÷, sa kathaæ kadÃcit p­thak kriyeta? | vaiÓe«ika eva bauddhÅyaæ codyamÃÓaÇkayÃha- "tatsaæsthÃna" ityÃdi | yadi svabhÃvenaiva tasya guïÃtmana÷ saæsthÃnasya "kriyÃvad guïavad" ityÃdivacanÃdÃdhÃrasvabhÃvaæ tat m­ddravyaæ, saæsthÃnaæ và tathÃvidhaæ kapÃlÃdheyÃtmakaæ tadà kimiti kulÃlavyÃpÃramapek«ate? | svata eva kiæ na bhavati? iti codakÃbhiprÃya÷ | evaæ codyamÃÓaÇkaya vaiÓe«ika÷ parihÃramÃha- "na, tata÷" ityÃdi | yat tat m­ddravyaæ p­thubudhnodarÃdyÃkÃraæ ca saæsthÃnaæ tayorya÷ sambandha ÃdhÃrÃdheyalak«aïa÷ tatra yà "yogyatÃ" tÃæ "dvayamapyetat kulÃlÃd" yata÷ pratilabhate tasmÃt "kulÃlamapek«ate" kulÃlÃnapek«ÃyÃæ do«amÃha- "anyathÃ" yadi tayo÷ parasparasambandhayogyatÃyÃæ kulÃlÃpek«Ã na syÃt tadà svabhÃvata eva m­tpiï¬asya tathavidhasaæsthÃnasambandhayogyatvaæ bhavet | tasmiæÓca sati vastuna eva tatsaæsthÃnasambandhayogyatÃlak«aïà dharmatÃstÅti kulÃlasannidhe÷ prÃgapi saæsthÃnaviÓe«eïa sambandha÷ syÃditi vaiÓe«ikÅyaÓcodyaparihÃra÷ | (##) [31. dravyaguïayorabhedasyopapÃdanam |] siddhÃntavÃdyÃha- "evam" ityÃdi | yadi parasparasambandhayogyatÃyÃæ kulÃlamapek«ate "evaæ tarhi sà yogyatà m­ddravyasya kulÃlÃd bhavati iti" Ãpannam | na ca "anayo÷" m­ddravyayogyatayo÷ svabhÃvasya "bheda÷" nÃnÃtvam | yadi hi syÃt tadà yogyatÃyÃ÷ dravyÃt p­thakkaraïaæ "prÃgvat prasajyeta" | atha yogyatÃyà api yogyapÃratantryÃdap­thaksiddhiæ brÆyÃt tadà tasyà api vastudharmatayaiva prÃgapi samÃveÓo mà bhÆditi dravyeïa saha sambandhayogyatÃyà anya yogyatà kulÃlÃd bhavatÅtye«Âavyà | sÃpi p­thakkaraïaprasaÇgÃ[t] dravyÃd bhinnasvabhÃvà nopagantavyà | p­thakkaraïaprasaÇge và puna÷ sa eva parihÃra÷ tadÅya÷, punastadevottaram, ityanavasthÃprasaÇgÃdavaÓyÃmabhinnasvabhÃvatà kapÃlÃtmakam­ddravyayogyatayorabhyupagantavyà | kimevaæ sati siddhaæ bhavati? ityata Ãha- "asti tÃvat" ityÃdi | m­tpiï¬akulÃlabhyÃæ kapÃladravyasya saæyogaviÓe«asambandhayogyasyÃrambhÃt yadaikasvabhÃvatve 'pyekasyÃnekapratyayopÃdheyaviÓe«atà tadà siddha÷ ÃsmÃkÅna÷ pak«a÷ | tataÓca kimasmÃkaæ m­tsaæsthÃnayorekasvabhÃvatvasÃdhanÃya atinirbbandhanena? | yadi yogyatÃmapyÃÓrityÃnekapratyayajanyatve 'pyekatvÃt nÃnÃtvaprasaÇgÃbhÃva÷ sidhyati kÃryasya, na ki¤cid dravyagunavÃdanirÃkaraïeneha prayojanam, anyatraiva tannirÃkaraïasya k­tatvÃdityabhiprÃya÷ | nirbandhagrahaïena ca m­tsaæsthÃnayoraparasparÃtmatayà saæsthÃnam­tsvabhÃvaviÓe«ÃbhyÃæ tayorapratibhÃsanaprasaÇgÃt ityanayopapattyà sÃdhitamevÃnayorekatvam, yuktyantarÃïÃæ sambhave 'pi tadabhidhÃnalak«aïo nirbbandho na kriyate, prak­tasiddheranyathÃpi bhÃvÃdityÃca«Âe | [32. sÃmagrÅbhede kÃryabhedasya kÃraïabhede 'pi ca kÃryasyaikyasyopasaæhÃra÷ |] tadevaæ sÃmagrÅbhedÃt sÃmagryantarajanyebhyo bheda÷ sahakÃriïÃmanekatve 'pi ca kÃryasyaikatvamaviruddhamiti pratipÃdya (##) upasaæharannÃha- "tena sahakÃriïa" ityÃdi | yena- pratyayÃntarapracaye tadvikalasÃmagryÃ÷ sÃmagryantaraæ sampadyate, tacca pÆrvasÃmagrÅjanyÃd bhinnaæ kÃryÃntarameva janayati ; ekasÃmagrÅvyapadeÓavi«ayÃïÃæ ca sahakÃriïÃmanekatve 'pyanekasyaikakriyavirodhÃbhÃvÃt tadanvayavyatirekÃnuvidhÃyinaÓca kÃryasyaikasya darÓanÃt svabhÃvata ekatvaæ sÃdhitam- tena kÃraïena sahakaraïaÓÅlà ekasÃmagryantargatÃ÷ pratyayÃ÷ sÃmagryantarai÷ saha "naikopayogavi«ayÃ÷" eka upayogasya vi«ayo ye«Ãæ te na bhavanti, sÃmagryantaraireva saha bhinnopayogavi«ayatvasya nyÃyabalÃt pratÅte÷ | anena yat prÃg vikalpitaæ `yadi kÃraïaÓabdena sÃmagrÅ bhaïyate tadà tadbhedÃdastyevÃtatsÃmagrÅjanyebhya÷ kÃryasya bheda iuti kimucyate- na kÃraïabhedÃd bheda÷ syÃt' iti etadudà haraïopadarÓitaæ nigamitam | atha kÃraïaÓabdena sÃmagrÅvyapadeÓavi«ayÃ÷ sahakÃriïa ucyante tadà tadbhedÃdanekatvalak«aïÃt kÃryasyÃnekatvalak«aïo bhedo ne«yata eva, anekasyaikakriyÃvirodhÃbhÃvÃt, ekasyÃnekata utpattidarÓanÃcceti m­tsaæsthÃnayorekÃtmakatopadarÓitaæ nigamayati- `kÃryasvabhÃvasya' m­tsaæsthÃnÃtmana `ekatve 'pi' nÃnÃtvÃbhÃve 'pi `vastuta÷' paramÃrthata÷ kalpanÃbuddhau m­tsaæsthÃnayorbhinnayoriva pratibhÃsane 'pÅti | evam udÃharaïe sÃmagrÅbhedÃt kÃryÃïÃæ bhedo naikasÃmagrÅvi«ayapratyayabhedÃdanekatvaæ kÃryasyeti pratipÃdya prak­te cak«urÃdau yojayannÃha- "yathà iho" dÃharaïe "kÃraïabheda÷" sÃmagrÅbheda÷ kulÃlavikalam­tpiï¬atatsahitasÆtrÃdhikasÃmagrÅtritayalak«aïo `bhinne«u' nÃnÃsvabhÃve«u `viÓe«e«u' i«ÂakÃdicakrÃvibhaktaghaÂatadvibhaktaghaÂalak«aïe«Æpayogà "nnaikakÃrya÷" kintu bhinnakÃrya eva, "tathÃ" tenaiva prakÃreïa cak«urÃdibhyo vij¤Ãnasyotpattau sÃmagryantarÃt sÃmagrÅlak«aïakÃraïabhedo 'nekakÃrya ityunneya÷ | (##) etadeva vibhajannÃha- "tathÃhi" ityÃdi | yà cak«ÆrÆparahità samanantarapratyayÃkhyÃvij¤Ãnalak«aïà pratyayÃntarasÃpek«Ã sÃmagrÅ, tato vij¤Ãnasya vikalpakasyetarasya và tadupÃdeyatvena yà bodharÆpatopalabdhà sà cak«urvij¤ÃnasyÃpi bhavati | "tasyaiva" cak«urvij¤Ãnasya | kÅd­Óasya? | "upalambhÃtmana÷ sato bhavata÷" jÃyamÃnasya tadaiva tadekakÃryapratiniyatasya cak«urindriyasya sannidhÃnÃt samanantarapratyayopÃdÃnopak­tÃt tato "rÆpagrahaïapratiniyamo" rÆpÃkÃratÃpratiniyama÷, ÓabdÃdyÃkÃravivekavata evaæ (va) kÃryasya cak«u÷sahitasamanantarapratyayasÃmagryÃ÷ janakatvÃd | "vi«ayÃd" vi«ayÃdhikÃt samanantarapratyayÃdindriyÃcca "tena" vi«ayeïa "tulyarÆpatÃ" na kevalaiva rÆpapratibhÃsità bhrÃntavij¤Ãnasyeveti vi«ayendriyamanaskÃralak«aïasÃmagrÅkÃryamevaæ pradarÓitam | tadanyadekadvayajanyaæ tu kÃryaæ svayambhÆhyam | atrÃbhinnatve 'pi vastuta÷ "kÃryasya" cak«urvij¤Ãnalak«aïasya "kÃraïÃnÃæ" vi«ÃyendriyamanaskÃrÃïÃæ bhinnebhya÷ svabhÃvebhya÷ kevalÃnÃme«Ãæ ya÷ svabhÃvastato bhinnà evÃtajjanyebhyo vidhiÓe (nyebhyo 'pi viÓe)«Ã bodharÆpatÃdilak«aïà "bhavanti" | atajjanyÃpek«ayà caikÃtmakà api bahutvena nirdi«ÂÃ÷ | yata evam "iti" tasmÃt na kÃraïabhede 'pi | yathaikasÃmagryantargatapratyayabhede 'pyabhedo naivaæ sÃmagrÅlak«aïakÃraïabhede 'pyabheda÷ sÃmagryantarajanyebhya÷ "kÃryaviÓe«asya" viÓi«Âasya kÃryasyeti | tena yaducyate- `yadi sahakÃriïÃæ bhede 'pyabhinnaæ kÃryaæ bhavati sÃmagrÅbhede 'pyabhinnamastu, atha sÃmagrÅbhedÃd bhinnaæ bhavati sahakÃribhedÃdapi kimiti bhinnaæ na bhavati viÓe«ÃbhÃvÃt?' iti tadapÃstaæ bhavati | tathà hi- parasparopasarpaïÃdyÃÓrayÃt pratyayaviÓe«ÃdekakÃryoddeÓenetaretarasantÃnopakÃrÃcca sahakÃriïÃæ pratiniyataÓaktinÃmudayÃdekaæ kÃryaæ samÃjÃyate | sÃmagryantarasya (##) tu kÃryÃntaraprabhavaÓaktinibandhanebhyo hetvantarebhya÷ svabhÃvabhedavato bhÃvÃd bhinnakÃryaprasÆtiriti kuto viÓe«ÃbhÃva÷? | [33. janakatvamevÃdhÃratvaæ na tu sthÃpakatvam |] nanu ca sarvaæ kÃryaæ sÃdhÃraæ yathà upÃdÃyarÆpam | taddhi bhÆtebhyo jÃyamÃnaæ tÃnyevÃÓrayata iti bhavadbhiri«yate | tathÃnyadapi vij¤ÃnÃdikaæ kÃryam | ato 'nenÃpi ki¤cit kÃraïamÃÓrayaïÅyam | tasya ca kÃraïasya pÆrvaæ janakatvaæ paÓcÃt kÃryaæ pratyÃdhÃrabhÃva eva, na jananam, tatastatsvabhÃvasya jananÃdityanekÃnta÷ tadavastha evetyata Ãha- "ta evaite" ye 'nantaramuktÃ÷ "kÃraïaÓaktibhedÃ÷" kÃraïÃnÃæ ÓaktiviÓe«Ã÷ | kÅd­ÓÃ÷? "yathÃsvaæ" ye«Ãæ kÃraïaÓaktibhedÃnÃæ sahakÃrilak«aïÃnÃæ yadÃtmÅyaæ sÃmagryantarajanyÃt prativiÓi«Âaæ kÃryaæ tasya janane 'vyavadheyà vyavadhÃtuæ pratibandhumaÓakyà Óaktirye«Ãæ tadbhÃvastayà " avyavadheyaÓaktitayÃ" avaÓyaæ kÃryakÃriÓaktitayà "pratyupasthitÃ÷" udyuktÃ÷ santa÷ "sÃmagrÅkÃryasya" ekapratyayajanitasya kasyacidabhÃvÃt sarvaæ sÃmagryà eva kÃryamiti k­tvà sÃmagrÅkÃryasya svabhÃvasthityÃÓraya ityucyante | kasmÃt punaravyavadheyaÓaktitÃ? "k«aïikatvÃt" | nahi k«aïikasya Óakti÷ pratibanddhuæ Óakyate, svabhÃvÃntarotpÃdane yÃvatpratibandhako vyÃpriyate tÃvat k«aïikasya svakÃryaæ k­tvaiva nirodhÃt | kathaæ punarasamÃnakÃlaæ kÃraïamÃdhÃro yujyate?, ityata Ãha- "tathà hi" ityÃdi | yasmÃt "tat" vij¤Ãnalak«aïa kÃryaæ "tebhya÷" cak«urÃdibhya "samastabhyo" bodharÆpatayà tadanyasmÃt tadajanyÃt "prativiÓi«ÂasvabhÃvamekaæ" khaï¬aÓa÷ kÃryasyÃnutpÃdÃdekaikasmÃt sakalasyaiva bhÃvÃdekaæ jÃtam, tasmÃt te ÃdhÃrà ucyante | nahi janakÃdanya evopakÃraka÷ | na cÃnupakÃraka ÃdhÃra÷, (##) atiprasaÇgÃt | tato bhinnakÃlasyÃdhÃrabhÃvo na virudhyate | yadapi bhÆtÃnÃmupÃdÃyarÆpaæ pratyÃÓrayatvamucyate tadapi svadeÓasyÃsya janakatvameveti na ki¤cit prÃgjanakaæ bhÆtvà paÓcÃt sthÃpakatÃmupaiti, yato 'nekÃnta÷ syÃditi | [34. atiÓayotpÃdanaæ na sahakÃritvaæ kintu ekÃrthakÃritvam |] punaranyathà tatsvabhÃvasya jananÃdityanekÃntodbhÃvanaæ parasyÃÓaÇkyÃha- "apratirodhaÓaktike«u" avidyamÃna÷ pratirodha÷pratibandho yasyÃ÷ Óakte÷ sà ye«Ãm | apratirodhaÓaktikatvaæ cÃnantarakÃryatvÃt | ye hyutpannÃ÷ kÃlak«epeïa kÃryaæ kurvanti te«Ãæ syÃdapi Óaktipratibandho, na tu ya udayÃnantarameva kÃryaæ kurvanti | anena k«aïak«ayiïÃmupaghÃtakÃbhÃvamÃha | anugrÃhakavirahamapyÃha- "anÃdheyaviÓe«e«u" | taccÃnÃdheyaviÓe«atvaæ "k«aïike«u" ityanenÃha | nahi k«anikÃnÃæ viÓe«a ÃdhÃtuæ Óakyate, viÓe«ÃdhÃyakena tatsahabhÃvinà tadanantaraæ tadutpÃdanÃt | tadà ca tasya nirodhÃt | te«vevaævidhe«u "pratyaye«u parasparaæ ka÷ sahakÃrÃrtha÷" yena sahakÃriïa ucyante? | nanvanÃdheyaviÓe«atvenaiva sahakÃritvÃbhÃva÷ pratipÃdita iti kimarthamidamapratirodhaÓaktike«viti? | nahi Óaktipratirodhaka÷ sahakÃri bhaïyate | satyam | sarvathà tu tatrÃki¤citkaratvaj¤ÃpanÃrthametaduktam | ÓaktipratibandhakÃpanayanena copakÃritvakalpanÃæ sahakÃriïÃæ nirasyati | tasmÃdatiÓayÃdhÃyina÷ sahakÃriïo 'sambhavÃt k«aïikÃnÃæ svahetumÃtrapratibaddhameva janakatvam | taccaivaævidhaæ sarvadÃsti | na ca kevalà janayantÅti tatsvabhÃvasya jananÃdityanekÃnta eveti manyate | etat pariharati- "na vai" naiva atiÓayotpÃdanaæ sahakriyà yatastadabhÃvÃt sahakÃriïo na syu÷ | kva punaratiÓayotpÃdanaæ sahakriyà pratyayÃnÃæ na bhavati? | "sarvatra" | nahi kvacidapi sahabhÃvinÃmatiÓyotpÃdanalak«aïà sahakriyà sambhavati | (##) kà tarhi sahakriyÃ? ityÃha- "ekÃrthakaraïam" ekakÃryani«pÃdanaæ yad "bahÆnÃm" | "api÷" sambhÃvanÃyÃm | nyÃyabalÃdevaævidhÃmeva sarvatra sahakriyÃæ sambhÃvayÃma÷, nÃnyamiti | atrodÃharaïam- "yathà antyasya" anantarÃÇkurÃdikÃryasya "kÃraïakalÃpasya" pratyayasÃmagryà iti | [35. ekakÃryakÃritvameva mukhyaæ sahakÃritvamitarattu gauïam |] syÃdetat- aupacÃrikametat sahakÃritvam, atiÓayotpÃdanameva tu mukhyam ityat Ãha- "tadeva" ekakÃryakaraïalak«aïaæ "mukhyaæ sahakÃritvam" nÃtiÓayotpÃdanalak«aïam, tasyaiva gauïatvÃt | etaccottaratra vak«yate | kuta etat? ityÃha- "tasyaiva antyasya" vivak«itakÃryaæ prati "kÃraïatvÃt" | kÃraïasya ca sahakÃrivyapadeÓa÷ nÃkÃraïasya | yata÷ saha- yugapat kurvanta÷ sahakÃriïa ucyante, antyaÓca kÃraïakalÃpa evaævidha iti | yathà cÃntyasyaikÃrthakaraïaæ sahakÃritvam evaæ pÆrvasyÃpi kÃraïakalÃpasyottarottaraviÓi«Âak«aïÃntarÃrambhiïa ityavaseyam, antyasyodÃharaïatayà nirddeÓÃt | tasmÃt sarvaæ kÃryamaÇkurÃdikaæ viÓe«alak«aïaæ vÃnekapratyayajanyamiti | sarvatraikÃrthakriyaiva copacÅyamÃnÃpacÅyamÃnakÃryakÃriïa÷ kÃraïakalÃpasya sahakÃritvam, na viÓe«otpÃdanamiti | syÃdetat- ekÃrthakaraïamapi tatra sahakÃritvamastu atiÓayotpÃdanalak«aïamapÅtyata Ãha- "tatra ca" k«aïe 'ntye "viÓe«asya kartumaÓakyatvÃt" nÃtiÓayotpÃdanamapi sahakÃritvam | kuto viÓe«asya kartumaÓakyatvam? ityata Ãha- "ekasya" anaæÓasya "svabhÃvasyÃvivekÃt | na hi tatra `ayamanÃhitÃtiÓayo bhÃga÷ svahetubhyo jÃta÷, ayaæ tu sahakÃribhirÃhitÃtiÓaya÷' iti viveko 'sti | yadi nÃmaviveka÷, viÓe«astu kimiti na kriyate? ityata Ãha- "svabhÃvÃntarotpattilak«aïatvÃd viÓe«otpatte÷", nirbhÃge ca kuta÷ svabhÃvÃntarasya vyavasthÃ? | syÃnmatam- bhinnasvabhÃva evÃntyasya viÓe«o 'stu ityata Ãha- "bhavÃntara"- ityÃdi | yadi bhÃvÃntaralak«aïo viÓe«o (##) bhavet tadà tasyÃntyatvameva hÅyeta | hÅyenÃæ (hÅyatÃæ) ko do«a÷? iti cet; "tataÓca" anantyatvÃt "na sÃk«Ãt kÃraïaæ syÃt" | yata evaæ "tasmÃnna kÃraïasya" mukhyasya "sahakÃribhya÷" sakÃÓÃd "viÓe«asyotpatti÷" ityekÃrthakriyaiva sahakÃritvamiti | nanvasatyÃæ sahakÃribhyo viÓe«otpattau kÃryajanane sÃmarthyame«Ãæ na yujyata ityata Ãha- "te samarthÃ÷" ityÃdi | yadi hi te svabhÃvenÃsamarthà utpadyeran tadai«Ãæ sahakÃribhya÷ sÃmarthyotpattirabhyupagamyeta | yÃvatà "te 'ntyÃ÷ svabhÃvenaiva samarthÃ÷ pratyayÃ÷ sahità jÃyante" k«aïamÃtravilambino | "ye«Ã"mekak«aïaniyatatvÃt tata÷ "prÃkpaÓcÃtp­thaktvabhÃvo nÃsti | yebhyaÓcÃnantarameva kÃryamutpadyate" na kÃlÃntareïa "tatra" te«vevaævidhe«u "ekÃrthakriyaiva sahakÃritvam" nÃtiÓayotpÃdanalak«aïam | svabhÃvata÷ sÃmarthyasya bhÃvavirodhÃt, parasparataÓcÃnabhyupagamÃt samarthasya janmaivÃyuktamiti manvÃna÷ para÷ Ãha- "samartha÷ kuta÷" ityÃdi | siddhÃntavÃdyÃha- "svakÃraïebhya÷" iti | paramatÃpek«ayà tu svabhÃvata ityuktam | paro hyatyantasya (hyutpannasya) kÃraïasya sahakÃribhya÷ sÃmarthyamicchatÅti tanni«edhaparaæ svabhÃvata iti vacanam | na tu svabhÃvata÷ ki¤cijjÃyate, tasyÃhetukatvaprasaÇgÃt | [36. k«aïike«vekÃrthakriyÃniyamasya vyavasthÃpanam |] ekÃrthakriyÃniyama eva k«aïikÃnÃmayukta÷, kevalÃnÃmapyaætyak«aïasarÆpÃïÃæ darÓanÃt | tathÃhi- `idamevaærÆpaæ naiva ca' iti darÓanÃdarÓanÃbhyÃæ vibhajyate | tatra yÃd­Óa÷ k«ityÃdayastadanyapratyayasannidhÃvupalabhyante tÃd­Óà eva kevalà api | tatastadanyasahità iva kevalà api samarthamaÇkurajanane svaæ svaæ k«aïÃntaramÃrabheran | tata÷ kevalasyÃpyaÇkurÃdijananasvÃbhÃvyÃdajananÃcca `tatsvabhÃvasya jananÃt'ityanekÃnta eveti manyamÃna÷ para (##) Ãha- "tÃni" svakÃraïÃni k«itibÅjÃdÅni "enaæ" samartham "aparasya" anyasya pratyayasya "sannidhÃna eva kiæ" kasmÃt "janayanti"? na kevalÃni?, sahitÃnÃmeva sarvadà sambhavÃt iti cet Ãha- "kadÃcit" kasmiæÓcit kÃle "anyathÃpi" kevalà api "syu÷" bhaveyu÷ | tathà hi- d­Óyanta evÃdhyÃtmikabÃhyÃ÷ kvacit kÃrye yÃd­Óà yatsahitÃ÷ tÃd­Óà eva tadrahità apÅti | janayantu kevalà api sambhavanta÷ samartham, ko do«a÷? iti cedÃha- "tataÓca" kevalÃnÃmapi samarthajanakÃnÃæ sambhavÃt "eko 'pi" na kevalamaneka÷ "kvaci" ddeÓÃdau samartha÷ utpanna÷ k«itibÅjÃdoiraÇkurÃdikÃryaæ "janayet" yadi tatsvabhÃvasyÃvaÓyaæ janakatvam | na ca kevalo janayati tatsvabhÃvasambhave 'pi tato 'nekÃnta÷ iti para÷ | etat pariharannÃha- "aparÃpara- " ityÃdi | aparaiÓcÃparaiÓca kuÓÆlatadapanet­puru«aprayatnapiÂakÃdiprak«epak«etranayanaprakiraïÃdibhi÷ "pratyayai"ryo "yoga÷" tena kÃraïena "pratik«aïaæ bhinnaÓaktayo" na kadÃcit pÆrvÃparakÃlabhÃvina ekaÓaktaya÷ aparÃparapratyayayogalak«aïahetubhede 'pyabhinnaÓaktitÃyÃmahetukatvaprasaÇgÃt | anyatrÃpi ca ÓÃliyavabÅjÃdau Óaktibhedasya hetubhedanibandhanatvÃt | "saæskÃrÃ÷" sametya sambhÆya ca pratyayai÷ kriyamÃïÃ÷ "santanvanta÷" santÃnena bhavanto "yadyapi kutaÓcit sÃmyÃd" varïena saæsthÃnena anyena và kenacitprakÃreïa sÃd­ÓyÃdekÃkaraparÃmarÓapratyayajananalak«aïÃt samÃnaæ rÆpame«Ãmiti "sarÆpÃ÷" sad­ÓÃ÷ "pratÅyante" pratyabhij¤Ãyante "tathÃpi" k­trimÃk­trimÃïÃmiva maïimuktÃdÅnÃmaparÃparapratyayogalak«aïasÃmagrÅbhedÃd "bhinna eva" visad­Óa eva na pratyabhij¤ÃnavaÓÃdabhinna÷ tulyarÆpa "e«Ãæ" bÅjÃdÅnÃæ "svabhÃva÷" yata evaæ "tena" bhinnasvabhÃvatvena bhinnaÓaktitayà vÃparÃparasÃmagrÅjanyatvena k«aïÃnÃæ siddhyà "ki¤cideva" k«itibÅjÃdikaæ "kasyaci"deva kÃryasyÃÇkurÃdestajjananasamarthasya (##) và "kÃraïam" | na sarvaæ sarvasya | tathà ca vyagrÃïÃæ k«itibÅjÃdÅnÃmaÇkurajananasvabhÃvatà samarthak«aïajÃnanasvabhÃvatà và nÃstyeveti tatsvabhÃvasya jananÃdajanakasya cÃtatsvabhÃvatvÃdityatra nÃnekÃnta÷ yato yo yatsvabhÃva÷ sa svahetorevotpadyamÃna÷ tÃd­Óo bhavati na punastadbhÃve hetvantaramapek«ata ityatrÃnekÃnta÷ syÃditi | pratyabhij¤Ãnasya ca sarÆpatÃvi«ayasya sÃmagrÅbhedÃdanumitabhinnaÓaktisvabhÃvatvena bÃdhyamÃnatayà prÃmÃïyÃbhÃvÃt na tata÷ sarÆpatÃsiddhi÷ k«aïak«ayiïÃmiti | pÆrvaæ ca `ata evÃna(eva ta)yoravasthayorvastubhedo niÓceya÷ ityÃdinà ekatvavi«ayaæ pratyabhij¤Ãnaæ nirastam | adhunà tu tulyasvabhÃvatÃvi«ayamiti bheda÷ | etadapi tatra `aparÃparotpatte÷' ityanenoktameva | vipa¤canÃrthaæ tu puna÷ iha upanyastam | [37. k«aïike«u hetuphalabhÃvavyavasthÃyÃ÷ kathanam |] ki¤cideva kasyacit kÃraïam ityuktam tatra kiæ kasya kÃraïamiti ÓakyaparicchedamapyÃdhyÃtmike«u tÃvad darÓayannÃha- "tatra" ityÃdi | "tatra" te«u pratik«aïaæ ÓaktisvabhÃve«u k«aïike«u bhÃve«u | vyavadhÃnaæ- vyavadhÅyate yana, tadÃdirye«Ãæ atidÆrÃtyÃsannatvÃdÅnÃæ te 'vidyamÃnà yasmin deÓe so 'vyavadhÃnÃdi÷ deÓo yasya so 'vyavadhÃnÃdideÓa÷, rÆpamindriyaæ cÃdÅ yasya manaskÃrÃde÷ sa rÆpendriyÃdi÷ sa cÃsau karaïakalÃpaÓca sÃmagrÅlak«aïastathokta÷, avyavadhÃnÃdideÓaÓcÃsau rÆpendriyadikÃraïakalÃpaÓca sa"vij¤Ãnajanane samartho hetu÷" nÃnya÷, tadbhÃva eva tasya bhÃvÃt, anyabhÃve 'pi cÃbhÃvÃt, etanmÃtranibandhanatvÃcca samarthÃsamarthavyavasthÃyÃ÷ | "yaste«Ã" mindriyÃdÅnÃæ "parasparopasarpaïasya" anyonya¬haukanasya | "Ãdi" grahaïÃd vyavadhÃnÃpanayanÃ.................................................................................................................... [sÃ]magryadhÅnatvenÃsaævÃditi | (##) imamevaævidhaæ hetuphalabhÃvapratiniyamaæ niravadyamÃdhyÃtmike«u darÓitam anyatrÃpyatidiÓannÃha- "anena nyÃyena" ityÃdi | yo 'yamanantaraæ hetuphalabhÃvapratiniyame nyÃya ukta÷ so 'nyatrÃpi "sarvatra" dra«Âavya÷ | sarvatreti vacanÃt ak«aïike«vapi pratÅtirmà bhÆt ityÃha- "pratik«aïam" ityÃdi | yÃ÷ k«aïe k«aïe 'nyÃÓcÃnyÃÓca svabhÃvabhedÃnvayinya÷ Óaktayo bhavanti tatrÃyamekÃrthakriyÃpratiniyama÷ sahakÃriïÃæ dra«Âavya÷ | na tu ye sthiraikasvabhÃvà bhÃvÃ÷ parai÷ kalpyante te«vapi | sthairyaæ santÃnÃÓrayeïÃpi vyapadiÓyetetyekagrahaïam | k«aïe 'pyekatvamastÅti sthiragrahaïam | [38. ak«aïike ekÃrthakriyÃkÃritvasyÃbhÃva÷ |] kasmÃt puna÷ sthiraikasvabhÃve«u ne«yate? ityÃha- "svabhÃva- " ityÃdi | kÃmaæ bhÃva÷ svayaæ na bhavet | na tu svata eva svabhÃvasyÃnyathÃtvaæ sambhavati | tataÓca sthira÷ padÃrtho yadi kÃryotpÃdanasamarthasvabhÃva÷ tato 'syÃkriyà nopapadyate iti sarvadaiva kuryÃt | athÃsamarthasvabhÃva÷ | tadÃpi kriyÃnupapannÃ, sarvadaiva na kuryÃditi bhÃva÷ | yattu kadÃcit karoti kadÃcinna ityetanna labhyate | tataÓcÃk«aïikÃnÃæ tatkÃryakriyÃsamarthasvabhÃvatve sahitÃsahitÃvasthayorekarÆpatvÃt kevalÃnÃmapi tatkÃryakriyÃprasaÇgena kuta ekÃrthakriyÃpratiniyamalak«aïaæ sahakÃritvaæ sambhavet? | atra para Ãha- "anyasahita÷" ityÃdi | yadyapi kevalasyapyak«aïikasya samartha÷ svabhÃva÷ tathÃpi anyasahita÷ karoti na kevala÷ | ayamapi hyasya svabhÃva÷ yad- `anyasahitena svakÃryaæ kartavyam na samarthasvabhÃvenÃpi satà kevalena' iti | siddhÃntavÃdyÃha- "kiæ kevalasya" ityÃdi | anyasahitenaiva svakÃryaæ kartavyaæ na kevalena ityetat kevalasyÃsamarthasvabhÃvatve yujyate nÃnyatheti manyamÃnasya praÓna÷ | parastvanavagatÃbhiprÃya Ãha- "samartha" iti | kevalasyÃpyak«aïikasya samartha eva svabhÃva÷ (##) anyathÃsyÃk«aïikataiva hÅyeteti | siddhÃntavÃdyÃha- "kinna karoti" iti | nahi samarthasyÃkriyÃ, sahitasyÃvasthÃyÃmiva yujyata iti sahitasyaiva kriyÃmicchatà kevalasyÃsamarthasvabhÃvataivopagantavyà | atha matam- kevalasya yadi ÓiraÓchidyate tathÃpi na karotÅtyata Ãha "akurvan" ityÃdi | kÃryÃnumeyaæ hi sÃmarthyaæ na ca kevalasya kadÃcidapi kÃryakriyÃstÅti kathaæ sÃmarthyaæ kalpyate? | nÃyaæ niyama÷ yat samarthasvabhÃvenÃvaÓyameva kÃryaæ kartavyam, anyathÃpi darÓanÃt iti manyamÃna aha para÷- "kuvindÃdaya÷" ityÃdi | siddhÃntavÃdyapahasannÃha "krŬanaÓÅla÷" ityÃdi | devÃnÃæpriya÷ ­ju÷ mÆrkho va sukhasaævarddhitatvÃt ramaïasvabhÃva÷, krŬanaæ bÃladharma÷, tatsÃdharmyeïa praj¤Ãvaikalyaæ darÓayati, sukhaidhitatvena ÓÃstre«vanabhiyogam | yo hyanabhiyukto durbuddhiÓca sa "k­tamapi" vastu vismaraïaprak­titvÃt puna÷ puna÷ "kÃrayatÅti" puna÷ pratividhÃpayati | kva punaretat prativihitam? ityÃha- "tathÃhi"- ityÃdi | `bÅjÃdivadanekÃnta÷' ityanena prastÃvena nirlloÂhitamevaitat | tadevamak«aïikasya samarthasvabhÃvatve sahitasyaiva kÃryakriyÃsvabhÃvatvavirodhÃt kevalasyÃkriyÃnupapanneti pratipÃdyopasaæharannÃha- "tasmÃt tatsvabhÃvasya" kÃryakriyÃsamarthasya "anyathÃtvÃsambhÃ(mbha)vÃt" kadÃcidasamarthatvÃbhÃvÃt "taddharmaïa÷" kÃryakriyÃdharmaïa÷ tathÃbhÃva÷ kÃryakriyà "antyÃvasthÃvat" sahitÃvasthÃyÃmiva "anivÃrya÷ | [39. mÅmÃæsakasaæmatasya bhÃvasvabhÃvarÆpasÃmarthyasya nirÃsa÷ |] syÃnmatam- kevalo 'yamak«aïiko 'samartha eva | tata÷ kevalo na karoti, sahitÃvasthÃyÃæ tvasya sÃmarthyaæ sahakÃribhyo jÃyate | tata÷ sahita eva karotÅtyata Ãha- "antyÃvasthÃyÃæ sÃmarthyotpattau" kÅd­Óasya "prÃgasamarthasya" sata÷ "tasya sÃmarthyasya" yasya tadupajÃyate "tatsvabhÃvatve" mÅmÃæsakÃdibhiri«yamÃïe | (##) nahi te«Ãæ samarthasya sÃmarthyasya ca svabhÃvabhedo 'bhimata÷ | katha¤cit tadbhede 'pi tatsvabhÃvatayaiva pratÅyamÃnatvÃditi te manyante | "apÆrvotpattireva sÃ" apÆrvasyaiva vastuna÷ sà utpattiryà tatsvabhÃvasya sÃmarthyasya | nahyekasvabhÃvatve sÃmarthyamevÃpÆrvamupajÃtaæ na samartha÷ iti yuktam, tayo÷ svabhÃvabhedaprasaÇgÃt, viruddhadharmÃdhyÃsasya bhedalak«aïatvÃt | nanu pratÅyamÃne eva sÃmarthyatadvatorutpattyanutpattÅ ekasvabhÃvatà ca kathaæ ninhotuæ Óakyate? iti cet | na | apramÃïena pratÅte÷, anyathà pratÅtyanusÃriïà bhavatà dvicandrÃdayo 'pi na ninhotavyÃ÷ | bÃdhakapramÃïasambhavÃt te 'panhÆyanta iti cet | ihÃpi vastuna ekasvabhÃvasyotpattyanutpattÅ parasparaviruddhe bÃdhike kiæ ne«yete? | vyavasthitasyaiva vajropalÃderddharmiïa÷ tatsvabhÃvaæ sÃmarthyamutpannamiti ca purvÃparakÃlayorapratibhÃsamÃnaviveka÷ kathaæ pratÅyÃt? | vij¤ÃnÃdikÃryasyÃnutpattiyaugapadyodayaprasaÇgÃt cak«urÃdisÃnnidhye prÃgasat tat sÃmarthyamutpannaæ kramavacceti niÓcaya iti cet | yadyevamekÃkÃratayà pÆrvÃparakÃlayoradhik­taæ pratyabhij¤ÃnamupajÃyamÃnamapÆrvasÃmarthyapratibhÃsaviviktopalÃdigrÃhyapyanumÃnÃdarthÃpattito và bÃdhÃmanubhavanna pramÃïamityupagataæ syÃt | tathÃ, utpattnutpattyorekasvabhÃvatÃyÃæ virodhÃt samarthasyaivÃpÆrvasyotpatti÷ sad­ÓÃparabhavagrahak­taÓcÃrvÃgdarÓanÃnÃmekatvavibhramo lÆnapunarjjÃte«viva keÓanakhÃdi«viti kiæ ne«yate? | [40. naiyÃyikÃbhimatasya bhÃvÃsvabhÃvarÆpasÃmarthyasya nirÃsa÷] atha sÃmarthyaæ sahakÃripratyayasÃnnidhyalak«aïamevetyatatsvabhÃvamiti nÃpÆrvotpattiprasaÇga iti naiyÃyikÃdayo manyeran atrÃha- "atatsvabhÃvatve" sÃmarthyasye«yamÃïe "sa" bÅjÃdi÷ padÃrtha÷ "prÃgiva" tadrÆpÃparityÃgÃt "paÓcÃdapyakÃraka eva" | (##) kuta? | sÃmarthyamityÃkhyà yasya padÃrthÃntarasya sahakÃripratyayasÃnnidhyalak«aïasya sa evÃtiÓaya[Óabda]vÃcya iti naiyÃyikairabhyupagamÃt | tata eva tadbhÃvabhÃvitvena kÃryotpatte÷ | te 'pi sahakÃriïa÷ pratyayÃ÷ yadyak«aïikÃ÷ te«vapyevaæ prasaÇgo 'nivÃrita eveti k«aïikatevaikÃrtha[kriyÃ]pratiniyamalak«aïaæ sahakÃritvamicchato 'bhyupeyà | punarapyak«aïikÃnÃmekÃrthakriyÃpratiniyamaæ nirÃkartumupacayahetumÃha- "api ca" ityÃdi | yo 'sÃvak«aïiko bhÃva÷ sakale«u sahakÃri«u svakÃryaæ karotÅtÅ«yate, sa tadaiva tÃvat kasmÃt karoti? | yena hi kÃraïena tatkÃryakriyÃsvabhÃvatvena tadà karoti tene(nai)va sthirasvabhÃvatvÃt prÃgapi kuryÃt, tata÷ kuto 'syaikÃrthakriyÃpratiniyama÷? iti bhÃva÷ | "kà cÃnyà m­gyate yukti÷ yathà tad d­Óyate tathÃ" iti sarvatreyamapratihatà yuktiriti manyamÃna÷ kumÃrila÷ prÃha- "kurvan d­«Âa÷" ityÃdi | yatastadaiva kÃryaæ kurvam(n) d­«Âo mayà "tena darÓanabalena karotÅti brÆma÷", kimatrÃnyayopapattyÃbhihitayÃ?, prÃk tat kurvanna d­«Âa÷ tena na karotÅtyekÃrtha[kriyÃ]pratiniyama÷ sidhyati ak«aïikÃnÃmapÅti | bhÃvo hi kÃryaæ karoti tajjananasvabhÃvatayà na darÓanabalenÃd­«ÂasyÃpi svakÃryakaraïÃt ato nedamuttaraæ sambadhyata ityupahasannÃha- "aho mahÃsamarthyam" ityÃdi | mahÃprabhÃvasya bhavato mahasÃmarthyaæ darÓanam, yasmÃdetadbhÃvÃn kÃryakaraïasvabhÃvavikalÃnapi- yadi kÃryakaraïasvabhÃvatvÃd bhÃvÃ÷ kÃryaæ kuryu÷ tadaitadevottaraæ kiæ noktam?, yata÷ kÃryakaraïe darÓanamuttarÅk­tamiti k­tvÃ- "svabhÃvamÃtreïa" ÃtmasattÃmÃtreïa "nÃnÃprakÃre«u vyÃpÃre«u niyuÇkte" tat kathaæ mahÃsÃmarthyaæ na syÃt? | na cÃtra me kÃcidak«amà kintu "yadi nÃma ki¤cit" kÃraïaæ "katha¤cid" anÃd­tasya và vyÃk«iptasya và "atra bhavata" iti pÆjÃvacanam (##) "darÓanasya vi«ayatÃmatikrÃmet" tadà "hanta" iti dainyodbhÃvanametat, aprasavo dharmo 'sya tadidam- "aprasavadharmakaæ" tato 'petasantÃnaæ "syÃdi"ti iyamasmÃkaæ cintà cittaæ dunoti | para Ãha- "na vai vayam" ityÃdi | naiva vayaæ kÃryakaraïasvabhÃvarahitÃnÃæ "bhÃvÃnÃmasmaddarÓanavaÓÃt kÃryakriyÃæ brÆma÷, kintu" svabhÃvenaiva te bhÃvÃ÷ tatkÃryakaraïasvabhÃvÃ÷, tata÷ svakÃryaæ kurvanti | "tÃn paÓyanta÷ kevalaæ jÃnÅmahe" ta ete kÃrakasvabhÃvà iti | darÓanasya hi yathÃvasthitavastuvij¤Ãne vyÃpÃra÷, nÃvidyÃ(dya)mÃnasvabhÃvakriyÃyÃmiti | siddhÃntavÃdyÃha- "satyam, idamapyasti" | kiæ vayaæ nyÃyÃnurÃgitayà nyÃyyaæ vacanamupalak«ayÃma÷, uta bhavÃneva sarvadà nyÃyyavacanarahito 'pi katha¤cinnyÃyyamuktavÃn iti sa¤jÃtaparito«a÷ p­cchati- kiæ tad? ityÃha- "svabhÃvaste«Ãæ" bhÃvÃnÃæ "kÃryakriyÃdharmÃ" kÃryakaraïadharmà "tena" kÃraïena "samastÃ÷" samagrÃ÷ pratyayÃ÷ sahakÃriïo ye«Ãæ te«Ãmak­tvà kÃryaæ "nopek«Ãpatti÷" naudÃsÅnyapratipatti÷ iti satyam- idamapyasti bhavato nyÃyyaæ vacanamiti, kintu idamasi pra«Âavya÷- "sau['k«epa]kriyÃdharmà svabhÃva÷ kiæ te«Ãæ tadaivÃntyÃvasthÃyÃæ" samagrÃvasthÃyÃæ yadanantaraæ kÃryamutpadyate tadaiva "utpanna÷? Ãhosvit prÃgapi" parasparavirahÃvasthÃyÃmapi "ÃsÅt"? | tatra tadaivotpanne tatsvabhavatve 'pÆrvotpattireva, atatsvabhÃvatve so 'kÃraka eveti prÃguktado«abhayÃt para Ãha- "ÃsÅt" | kuta÷? pracyutaÓca utpannaÓca pracyutotpanna÷, tasya prati«edha÷ "apracyuto 'nutpa(apracyutotpa)nna÷" sthira eka÷ svabhÃvo ye«Ãæ bhÃvÃnÃæ te«Ãæ kasmiæÓcit kÃle "kasyacit" svabhÃvasya tatropalabdhasya "abhÃvavirodhÃt" | k«aïike«veva hyekadà d­«Âa÷ svabhÃvo 'nyadà na bhavet tadà tasyÃnyatvÃt | nÃpracyutÃnutpannapÆrvÃpararÆpe«u sthire«u bhÃve«viti | (##) atrÃha- "tat kimidÃnÅm" ityÃdi | syÃnmatam- naivedamanena vÃkyena sad­ÓamasmadvÃkyamityÃha- "ko vÃsya" ityÃdi | yadyetadanena tulya na bhavati tadà sakalasahakÃryavasthÃyÃ÷ "prÃgapi" ayam "ak«epakriyÃsvabhÃva÷" avilambitakÃryakaraïasvabhÃva÷ "kÃryaæ ca na karotÅ"tyasya bhëitasyÃrtho vaktavya iti | naiyÃyikÃstu manyante- bhÃvÃnÃæ sahakÃrisannidhÃnÃsannidhÃnÃpek«ayà kÃrakÃkÃrakasvabhÃvavyavasthÃ, na svabhÃvata÷, tenÃyamapracyutotpannasthiraikasvabhÃvatve 'pi na prÃgapi svakÃryajananasvabhÃva÷, kintu sannihitasakalasahakÃripratyaya eveti | tanmatamÃÓaÇkamÃna Ãha- "sahita÷" ityÃdi | etannirasyati- "anyastarhi" ityÃdi | yadi nÃma sahitasya svakÃryajananasvabhÃvatÃ, kevalasya ca tadviparÅtarÆpatÃ, anyatvaæ tu kasmÃdbhavati? ityata Ãha- "svabhÃvabheda" ityÃdi | "svabhÃva bheda eva hi bhÃvabhedasya lak«aïam" | sa cet tatkÃryajanakÃjanakarÆpatayà bhidyate, ÓÃliyavabÅjÃdÅnÃmiva kathamiva bhÃvabhedo na syÃt? | nahi svabhÃvÃdanyo bhÃva÷ yatastadbhede 'pi na bhidyeta, ni÷svabhÃvatÃprasaÇgÃt | nanu coktaæ svato janakÃjanakasvabhÃvatÃvirahÃt pratyayÃntarabhÃvÃdyapek«atvÃt janakÃjanakarÆpatÃyÃstadbhede 'pi kuto bhÃvabhedaprasaÇga÷?, tasyÃparÃpek«asvabhÃvabhedalak«aïatvÃt ityata Ãha- "nahi sa sÃhitye 'pi" ityÃdi | tadaitaduttaraæ bhÃvatkaæ sambadhyeta yadi bhÃvo yo 'sau para÷ sahakÃritvÃbhimata÷ sannidhÅyate tadrÆpeïa kartà syÃt na svarÆpeïa | na caitadasti, tathÃbhÃve hi paramÃrthata÷ sa eva para÷ kartà syÃt | tatra tu kart­tvavyapadeÓa÷ kalpanÃnirmita eva bhavet | na ca kalpanÃnuvidhÃyinyo 'rthakriyÃ÷ | nahi mÃïavako dahanopacÃrÃdÃdhÅyate pÃke | tataÓca nÃsyÃnupakÃriïo bhÃvamapek«eta kÃryamiti tadrahitebhya eva (##) sahakÃribhyo bhavet | yadvà tebhyo 'pi na bhavet | te«Ãmapi pararÆpeïa kart­tve svayamakÃrakatvÃt | tata÷ sarve«Ãmevaæ svayamakÃrakatve pararÆpeïÃpyakÃrakatvÃt sarvathà kÃrakoccheda eveti na ki¤cit kutaÓcit jÃyeta | tasmÃt svarÆpeïaiva bhÃva÷ svakÃryasya kartà na pararÆpeïeti nÃsyottarasyÃvakÃÓa÷ | tato 'nya÷ sahito 'nyaÓca kevala÷ ityetadavicalameveti | atha yena svarÆpeïÃyaæ janakastadasya sahitÃsahitÃvasthayo÷ sarvadÃsti tadà svarÆpaæ ca svakÃryajanakamasya sthirasvabhÃvasya prÃgapi sahitÃvasthÃyÃstadeva yatsahitÃvasthÃyÃmak«epakriyÃsvabhÃvamiti tasmÃt na kathaæcit kÃryakriyÃvirÃma÷ | athavà kadÃcit paro brÆyÃt svahetubhirevÃyaæ pratyayÃntarÃpek«a÷ svakÃryajananasvabhÃvo janita iti kevalo na karoti | na cÃsya sahitÃsahitÃvasthayo÷ svabhÃvabheda÷, pratyayÃntarÃpek«asvakÃryajananasvabhÃvatÃyÃ÷ sarvadà bhÃvÃt ityata Ãha- "nahi sa sÃhitye 'pi" ityÃdi | svarÆpeïaivÃsya kart­tvÃt tasya ca prÃgapi bhÃvÃt pratyayÃntarÃpek«ÃyÃÓca tato labhyasyÃtmÃtiÓayasyÃbhÃvenÃyogÃt upakÃralak«aïatvÃdasya, anyathÃtiprasaÇgÃt, kevalasya kÃryakaraïamanivÃryamiti akurvata÷ kathaæ sahitÃvasthÃyà na bheda÷ syÃt? iti bhÃva÷ | pratyayÃntarÃpek«asvakÃryakaraïasvabhÃva ityapi pararÆpeïÃkÃrakasya pratyayÃntarasannidhÃnopalak«itakÃle kÃrakatvaæ na prÃgityayamartha÷ | tataÓca kadÃcit kÃryakriyÃsvabhÃvo na sarvadà iti brÆvatà kathaæ sarvadà kÃryajananasvabhÃvatÃsyoktà bhavati? | nanvevaæ svabhÃvabheda evÃsya tadatatkÃlayo÷ samarthita÷ syÃt | tasmÃnnÃk«aïikÃnÃmekÃrthakriyÃpratiniyamalak«aïaæ sahakÃritvamiti sthitam | para÷ samÃnado«atÃmÃpÃdayannÃha- "yasyÃpi" ityÃdi subodham | yadi nÃma k«aïikastathÃpi kinna bhavati? ityÃha- "uktaæ yÃd­Óasya" sahakÃribhirap­thagbhÃvina÷ "kriyÃ" | `te samarthà (##) eva svabhÃvato 'ntyÃ÷ pratyayÃ÷ saha jÃyante k«aïikà ye«Ãæ prÃkpaÓcÃtp­thagbhÃvo nÃsti' ityatra | "sa kathamekak«aïabhÃvÅ" ekasminnevÃntye k«aïe bhavanaÓÅla÷ "anyathà bhavet" antyak«aïÃt prÃk paÓcÃt p­thagvà bhavet? "yaÓca" anyathà "bhavati sa" evÃntyak«aïabhÃvÅ sahakÃrisantÃnopak­tasvabhÃvo 'k«epakriyÃdharmà "na bhavatÅti nÃyam" ak«aïÅkapak«odita÷ "prasaÇga÷" k«aïikapak«e | kuta÷? | "kÃrakÃkÃrakayo÷" ityÃdi | kÃrako 'ntya÷ akÃrakastadanya÷ tayorya÷ "svabhÃva÷" sa bhinno 'pi bhedÃvivak«ayaikatvenokta÷ | tathà kÃrakasya yo heturupÃntya÷, akÃrakasyÃpi yo hetustadanya÷ sa bhinno 'pyabhedavivak«ayaivaikatvenokta÷ | tena kÃrakÃkÃrakayoryau svabhÃvau tayorekatra dharmiïi virodhÃt | tathà tayo÷ svabhÃvayorjanakau yau hetÆ- eka÷ kÃrakasvabhÃvajanako 'nyaÓcÃkÃrakasvabhÃvajanaka÷- tayorapyekatra dharmiïi virodhÃt, anyatve sati | akÃrakasvabhÃvajanakahetorutpannasyÃkÃrakasya svabhÃvasyÃnyatvÃt "yaÓca bhavati sa eva na bhavatÅti nÃyaæ prasaÇga" iti | [41. kÃryasyaiva sahakÃryapek«eti matasya nirÃsa÷ |] aparastvanyathà ÓirarÆpe«vekÃrthakriyÃpratiniyamaæ kalpitavÃn tamupanyasyati "yo 'pi manyate" ityÃdi | bhÃvasya hyak«epakriyÃdharmaiva sarvadà svabhÃva÷, na tu yathà kecid brÆ(bru)vate- sahakÃrisannidhÃnÃpek«Ã vastÆnÃæ karakasvabhÃvavyavasthÃ, na svata iti | svato 'kÃrakatve pararÆpeïa kÃrakatvÃyogÃt karakavyavasthocchedaprasaÇgÃt | sa evaævidhasvabhÃvo na kadÃcit sÃhityaæ svakÃryakaraïe 'pek«ate yato 'nya÷ sahito 'nyaÓca kevala÷ kÃrakÃkÃrakasvabhÃvabhedÃt syÃt | sa tarhi sarvadà tatsvabhÃva÷ kÃryaæ kinna karoti? iti cet | kÃryasya pratyayÃntarÃpek«asvabhÃvatayà tasmiæ (smin) sarvadà janakatvenÃvasthite 'pi kevalÃdabhÃvÃt, tenÃtra kÃryamevÃparÃdhyati, yat tasmiæ(smin) kevale janakatayÃvasthite 'pi pratyayÃntarÃïyapek«ata iti | tata÷ (##) tadÃtmana÷ kÃryasya sahitebhya eva bhÃvÃdekÃrthakriyÃlak«aïaæ sahakÃritvamak«aïikÃnÃmapyupapadyata iti | siddhÃntavÃdÅ pÆrvado«Ãnatikramamasya darÓayannÃha- "tasyÃpi" evaævÃdina÷ "kathaæ sa" nityÃbhimato bhÃva÷ "kevala÷ karotyeva" `ak«epakriyÃdharmaiva sa tasya svabhÃva÷' iti vacanÃt | kÃryaæ ca sahitebhya eva bhavati, `sÃmagrÅjanyasvabhÃvatvÃt tasya' iti vacanÃt | tasmÃt kevalÃnna bhavatÅti "tadavastho virodho" ya÷ pÆrvamukta÷ | tathÃhi- yadyak«epakriyÃdharmà tadÃvaÓyamanena kÃryaæ kartavyam na cedavaÓyaæ karoti kathamak«epakriyÃsvabhÃva÷ | ak«epeïà kÃryadarÓanÃdak«epakriyÃsvabhÃvatÃvagamyate nÃnyathà iti parÃbhiprÃyÃÓaÇkayÃha- "na kevala÷" ityÃdi | naivaæ mayoktaæ kevala÷ karotyeveti kintvak«epakriyÃsvabhÃva iti | atrÃha- "kathamidÃnÅm" ityÃdi | yadi karotyeveti ne«yate kathamak«epakriyÃsvabhÃva iti kathyate? | atha tathocyate tathà nanvetadevÃnena "vacasà paridÅpitam" abhihitaæ bhavati | kiæ tat? | karotyeveti | sa eva hyak«epakriyÃsvabhÃvo ya÷ karotyeva, yastu nÃvaÓyaæ karoti sa kathaæ tadrÆpa÷ syat? | yadapyuktaæ `kÃryasyaivÃyamaparÃdho yat tasmiæ (smin) janakatayÃvasthite pratyayÃntarÃïyapek«ate' iti tadapyayuktam, yata÷ "kÃryaæ" cÃyamak«aïiko bhÃva÷ "kevalo 'pi samartha÷ san paraæ" pratyayÃntaram "apek«amÃïaæ kathamupek«eta?" naiva | anupek«amÃïena kiæ kartavyam? | Ãha- "paraæ" pratyayÃntaram "anÃd­tya" tirask­tya etat kÃryaæ "prasahya" haÂhÃt "kuryÃt" | ka evaæ satyasya guïo bhavati? iti cet, Ãha- "evaæ hi" paramanÃd­tya haÂhÃt svakÃryaæ "kurvatÃnena" kevalenÃpi samarthena satà yat tadÃtmana÷ kevalasyÃpi "sÃmarthyaæ" tad "darÓitaæ" prakÃÓitaæ bhavati | anyathÃnyasahitasyaiva karaïÃt kevalasya ca kadÃcidapyakaraïÃt na `ayaæ kevalo 'pi samartha÷' iti pare«Ãæ buddhi÷ syÃt | tato 'yaæ tirask­taprabhÃva iva kathaæ bhrÃjeta? | tasmÃdayuktamucyate kÃryaæ pratyayÃntarÃpek«amiti | (##) kÃryÃpek«ayÃpi virodhasya tÃdavasthyaæ darÓayannÃha- "kÃryaæ param" ityÃdi | kÃryasya parÃpek«Ãæ brÆvan kevalÃt kÃraïÃdanutpattimasya kathayasi, `sa kevalo 'pi samartha÷' itÅdaæ vadaæstata÷ kevalÃdutpattiæ kÃryasya brÆ«e | ete caikasyaiva kÃryasya | tat evaikasmÃt kÃraïÃdutpattyanutpattÅ parasparaviruddhe "kathamekatra" kÃryÃkhye dharmiïi "syÃtÃm?" viruddhadharmÃdhyÃsasya bhedalak«aïatvÃt | ekatra te brÆvÃïo `mÃtà ca vandhyà ca' ityanena sad­Óaæ brÆ«a iti na pÆrvoktado«Ãnmucyase, yata evamapi brÆvÃïo viruddhameva brÆte na ca lak«ayati "tat" tasmÃt "ayam" ak«aïikavÃdÅ k«aïikapak«asyÃnavadyatayà tadvÃdinÃæ nirddo«atÃsampatsu amar«alak«aïer«yà eva Óalyaæ antardu÷khahetutvÃt tena vitudyamÃnÃni vyathyamÃnÃni marmÃïi yasya so "'yamÅr«yÃÓalyavitudyamÃnamarmÃ" varÃko 'svasthacittatayà viruddhÃbhidhÃnamapyalak«ayan "viklavam" Ãkulaæ pÆrvÃparÃsambaddhaæ "vikroÓati" viroditi "iti" k­tvà asvasthacittavacane«vanÃdarÃt taddo«odbhÃvanasya sutarÃæ du÷khotpÃdanena k«atak«Ãrani«ekatulyatvÃt "upek«Ãmeva" vipaÓcitÃnÃæ (ÓcitÃæ) k­pÃdhanÃnÃm "arhatÅti" | tadevamak«aïike«u na katha¤cidekÃrthakriyÃpratiniyamalak«aïaæ sahakÃritvaæ sambhavatÅti pratipÃdyopasaæharannÃha- "tasmÃdidam" ityÃdi | ye«Ãæ hi sthirarÆpatayà p­thagapi bhÃva÷ sambhavati te«Ãmak«aïikÃnÃæ "p­thak" kevalÃnÃæ "kÃryakaraïasambhavena" hetunà sahaiva kurvantÅti sahakÃritvaniyamÃyogÃdidamekÃrthakriyÃlak«aïaæ sahakÃritvaæ k«aïikÃnÃmeva | te«Ãæ svahetupariïÃmopanidhidharmÃïÃæ parasparopÃdÃnasahakÃripratyayaikasÃmagrÅjanyÃnÃæ p­thagasambhavÃt | [42. k«aïÅkapak«e eva ekÃrthakriyÃrÆpasahakÃritvasya vyavasthà |] nanu atiÓayotpÃdanalak«aïamapi sahakÃritvaæ bhÃve«u d­Óyate tat kathamuktaæ prÃk `sarvatra naivÃtiÓayotpÃdanaæ sahakriyÃ, kiæ tarhi bahÆnÃmekÃrthakaraïameva' ityata Ãha- "yatra tu santÃnopakÃreïa" ityÃdi | (##) ekÃrthakriyÃlak«aïameva sahakÃritvaæ sarvatra na kvacidatiÓayotpÃdanaæ sambhavati | yatra tu santÃnopakÃreïa pÆrvapÆrvapratyayebhyo viÓi«ÂaviÓi«Âatarottarottarak«aïajanena bhÃvÃ÷ sahakÃriïo vivak«itakÃryasya hetutÃæ pratipadyante- yathà taï¬ulÃdibhya odanÃdijanmani dahanodakÃdaya÷, bÅjÃdibhyaÓcÃÇkurÃdijanmani p­thivyÃdaya÷- tatra viÓe«otpÃdanaæ pratyayÃnÃæ sahakriyocyate loke | santÃnÃÓrayeïa pÆrvak«aïebhyo dvitÅyÃdiviÓi«Âak«aïalak«aïaæ santÃnÃkhyaæ kÃryamÃÓr­(Óri)tya purvottarak«aïayorekatvÃdhyavasÃyena tasyaivÃyamatiÓaya iti na dravyÃÓrayeïa | aupacÃrikameva na tu pÃramÃrthikam | pÆrvapÆrvak«aïebhyastu svahetupariïÃmopanidhidharmabhya uttarottaraviÓe«otpattau pÆrvakÃraïakalÃpasyaikÃrthakriyÃlak«aïameva tatra paramÃrthata÷ sahakÃritvamiti na kÃcit k«atiriti | kasmÃd dravyÃÓreyeïÃtiÓayotpÃdanaæ ne«yate? | k«aïike dravye vastuni viÓe«asyÃnutpatte÷ tasyÃnantarak«aïabhÃvarÆpatvÃd | yadi tarhi k«anike taï¬ulÃdidravye viÓe«o notpadyate, anantaramapyasau mà bhÆt | tato yathà parasparato viÓe«amanÃsÃdayanto 'pi k«aïikÃ÷ sahità eva kurvanti na kevalÃ÷, evamak«aïikà api | tenai«ÃmekÃrthakriyÃlak«aïameva sahakÃritvaæ bhavi«yati | na ca Óakyaæ vaktum- yo yasya prÃgakÃraka÷ svabhÃva÷ sa paÓcÃdapÅti | tathà hi- prabhÃsvarÃdapavarakaæ pravi«Âasyendriyamarthapratipattimakurvadapi paÓcÃt kurvÃïamupalabhyate | taduktam- "na hi pravi«ÂamÃtrÃïÃmu«ïÃd garbhag­hÃdi«u | arthà na pratibhÃntÅti g­hyante nendriyai÷ puna÷ ||" iti | ata Ãha- "nahi taï¬ulÃdÅnÃm" ityÃdi | viÓe«Ãnutpattau sannidhÃnasyÃpyasannidhÃnatulyatvÃt dahanÃdibhÃve 'pi taï¬ulÃdibhyo naudanajanma syÃt | tathà prabhÃsvarÃdapavarakaæ pravi«Âasya yadÅndriyaæ svopakÃribhyo 'tiÓayaæ krameïa na pratipadyate tadà prÃgiva paÓcÃdapyarthapratipattiæ naiva janayet | tasmÃdyadasambhavi (##) kÃryaæ yatra d­Óyate tasya tato 'nyatvameva, ÓÃlibÅjÃdiva kodravabÅjasyeti niratiÓayÃdanyatvameva sÃtiÓayatayà tatkÃryakÃriïa iti | evaæ tÃvad yatra sahakÃribhya÷ krameïa kÃryaæ bhavati tatrÃtiÓayotpÃdanalak«aïamaupacÃrikaæ sahakÃritvamekÃrthakriyÃlak«aïameva tu mukhyaæ tatrÃpÅti pratipÃditam | yatra tvak«epeïaivÃrthasannidhimÃtreïa sahakÃriïa÷ kÃryaæ kurvanti kiæ tatrÃpi santÃnÃÓrayamatiÓayotpÃdanamasti? ityata Ãha- "ak«epakÃri«u" ityÃdi | `ye hyavyavadhÃnÃdideÓà indriyÃdaya÷ svahetubhyo jÃtÃste«vavilambitakÃri«u na viÓe«otpatti÷ parasparata÷ sambhavati, k«aïikatvÃt' ityuktaæ prÃk | yadi na viÓe«otpatti÷ tadà kathaæ nirviÓe«Ã j¤Ãnasya kÃraïÅbhavanti? ityata Ãha- "tatra yathÃsvaæ" yasya ye ÃtmÅyÃ÷ pratyayÃ÷ tai÷, "parasparopasarpaïavyavadhÃnÃdivirahÃderÃÓrayabhÆtairye jÃtÃ÷" yogyaÓcÃsÃvatyÃsannatvÃtiviprakar«avirahÃd deÓaÓca sa ÃdiryasyÃvyavahitadeÓÃde÷ tatrÃvasthÃnamavasthà ye«Ãæ "te saha svabhÃvani«pattyÃ" svabhÃvani«pattirvidyata ityeva k­tvà "j¤ÃnahetutÃæ pratipadyante" tatra kiæ parasparato viÓe«otpattyà prÃrthitayÃ? | yadi hi svahetubhya eva parasparopasarpaïÃdyÃÓrayebhya÷ svakÃryajananak«amà yogyadeÓÃdyavasthÃnalak«aïaviÓe«ayogino notpadyeran, tadai«Ãæ parasparato viÓe«otpatti÷ prÃrthyeta, na tu svahetubhya eva tathÃvidhÃnÃmutpattau | yata evaæ "iti" tasmÃt "tatra"te«u ak«epakÃri«vindriyÃdi«u "ekÃrthakriyaiva" mukhyaæ "sahakÃritvaæ" na santÃnÃÓrayeïa vyavasthÃpyamÃnamatiÓayotpÃdanalak«aïaæ gauïamiti | atha viÓe«otpÃdanalak«aïaæ sahakÃritvaæ kathaæ na vyavasthÃpyate? | tadapi hi loke pratÅtatvÃd vyavasthÃpanÅyamevetyata Ãha- "yatra tu" kÃrye nÃvyavadhÃnÃdideÓopanipÃtamÃtreïaivendriyÃdaya iva sahakÃriïa÷ pratyayatÃæ pratipadyante, kintu vivak«itakÃryotpÃdÃnuguïaæ (##) pratik«aïaæ prak­«yamÃïaæ viÓe«amutpÃdayanta÷ "tatra" kÃlak«epabhÃvini kÃrye kartavye "hetusantÃno"'parÃparak«aïabhÃvalak«aïa ÃtmÃtiÓayÃsÃdanÃrthaæ sahakÃrÅïi pratyayÃntarÃïyapek«ate, na tu tatsamÃnakÃla÷ kÃraïak«aïa iti | "tata" stebhya÷ kÃraïÃntarebhya÷ "svabhÃvÃntarasya" kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«aparamparÃlak«aïasya "pratilambha÷" santÃnasyaikatvenÃdhimuktasyocyate loke | paramÃrthatastu tatrÃpi pÆrva÷ pÆrva÷ pratyayakalÃpa uttarottarakÃryotpÃdÃnuguïe viÓi«Âak«aïe pratiniyata ityekÃrthakriyÃlak«aïameva sahakÃritvamanubhavati | kathaæ puna÷ svabhÃvÃntarapratilambhaste«Ãm?, yata÷ krameïa kÃryaæ nirvartayantÅtyata Ãha- "tatra svarasata÷" ityÃdi | "tatra" tasmin hetusantÃne ye hetava upÃdÃnakÃraïÃkhyÃ÷ ye ca pratyayÃ÷ sahakÃrisaæj¤itÃste«Ãæ ye pÆrve prathama upanipÃtak«aïÃ÷ te«Ãæ vinÃÓahetvanapek«itayà svarasato niv­ttau satyÃæ tebhya eva svarasato nivartamÃnebhya÷ prathamak«aïebhya÷ kÃryotpÃdÃnuguïena viÓe«eïa viÓi«Âasya k«aïasyotpatti÷ tebhyo 'nuguïataraviÓe«avatÃæ t­tÅyak«aïÃnÃæ tebhyonuguïatamaviÓe«avatÃæ caturthak«aïÃnÃm; evaæ yÃvadatyantÃtiÓayavÃnantya÷ kÃraïakalÃpo jÃta÷ tata÷ kÃryasyotpatti÷ ityevaæ sahakÃribhya÷ svabhÃvÃntarapratilambha÷, k«epavatÅ ca kÃryotpattiriti | atra paraÓcodayannÃha- "sahakÃriïa÷" saha karaïaÓÅlÃt kÃraïÃt, jÃtÃvekavacanam, yat samutpannaviÓe«amanantaroktena prakÃreïa kÃraïaæ antyasÃmagrÅk«aïalak«aïaæ tato 'ÇkurÃdikÃryotpattau i«yamÃïÃyÃæ tasyaiva viÓe«asyÃdyasya kÃryotpÃdanÃnuguïasya ya÷ krameïÃbhivarddhamÃna÷ kÃryasya janaka i«yate tasyaiva utpattirna syÃt prathamak«aïopanipÃtinÃæ parasparato viÓe«ÃnÃsÃdanÃt k«aïÃnÃmavivekÃt anabhyupagamÃcca | parasparato 'navÃptaviÓe«Ã eva kÃryotpÃdanÃnuguïaæ viÓe«amÃrapsyanta iti cedÃha- "aviÓi«ÂÃda" viÓi«Âebhya÷ parasparato "viÓe«asya" (##) kÃryotpÃdÃnuguïasyotpattÃvi«yamÃïÃyÃæ "kÃryasya" aÇkurÃde÷ syÃt, viÓe«ÃbhÃvÃdityabhiprÃya÷ | tataÓca parasparato viÓe«otpÃdÃnapek«iïa eva sahakÃriïa÷ kÃryaæ kurvÅran | kimevaæsati siddhaæ bhavati? iti cet, Ãha- "tena" yena k«aïikà api parasparato viÓe«otpÃdÃnapek«Ã eva svakÃryaæ kurvanti ekakÃryapratiniyamalak«aïaæ ca sahakÃritvaæ pratipadyante tena kÃraïena "ak«aïikÃnÃmapi kÃraïatà syÃt, apek«aïÅyebhya÷ svabhÃvÃtiÓayotpatiÓca na syÃt" ityak«aïikavÃdÅ k«aïikapak«eïa svapak«asya sÃmyamÃpÃdayati | yadÃha- "ka÷ Óobheta vadannevaæ yadi na syÃdahrÅkatà | aj¤atà và yata÷ sarvaæ k«aïike«vapi tatsamam || viÓe«ahetavaste«Ãæ pratyayà na katha¤cana | nityÃnÃmiva yujyante k«aïÃnÃmavivekata÷ ||" iti | tatraitat syÃt prathamak«aïe 'pi k«itibÅjÃdaya÷ parasparata÷ samutpannaviÓe«Ã eva sannidhÅyante- "yena yasyÃbhisambandho dÆrasthasyÃpi tena sa÷ |" iti nyÃyÃddhi dÆradeÓavartinÃmapi hetuphalabhÃvÃt ityÃÓaÇkayÃha- "atha sahakÃriïÃ" ityÃdi | sahakÃriïa÷ parasparasamparkavikalà api vastudharmatayaivÃnyonyamupakurvantÅti ÓahakÃriïà kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajananÃya k­taviÓe«a eva samparkakÃla upati«Âheta, evaæ satyanavasthà syÃt | tathà hi- tadviÓe«otpattÃvapyapara÷ sahakÃrik­to viÓe«o 'bhyupagantavya÷, tathà tadutpattÃvapyanya iti | atha naivaæ sahakÃriïa÷ parasparasya kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«aïimittamaparaæ viÓe«aæ kurvanti, svabhÃvata eva tatra te«Ãæ yogyatvÃt ityata Ãha- "na ca" ityÃdi | naiva hi sahakÃriïa÷ k«itibÅjÃdaya÷ parasparasya kÃryotpÃdÃnuguïo yo viÓe«a÷ tadutpÃdane "nityaæ" sarvakÃlaæ yogyÃvasthà "yena" yogyÃvasthatvena "nityÃnu«akta÷" nityÃnubaddha÷ "e«Ãæ" k«itibÅjÃdÅnÃæ kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanako (##) viÓe«a÷ syÃt yata÷ `aviÓi«ÂÃd viÓe«otpattau kÃryasyÃpi syÃt' ityetadapi parihriyeta | kuta etad? ityÃha- "tadupÃya" ityÃdi | te«Ãæ k«itibÅjÃdÅnÃmupÃye- yogyadeÓopanipÃte kÃryavyaktidarÓanÃt apÃye ca- parasparasamparkavirÃme kÃryÃnutpattidarÓanÃt | yadi hi kÃryotpÃdanuguïaviÓe«otpÃdane sarvadà yogyÃvasthÃ÷ syu÷ tadà so 'pi viÓe«a÷ sarvadà syat | tatastatparamparÃbhÃvi kÃryamiti tadupÃyÃpÃyayo÷ kÃryasyotpattyanutpattÅ na syÃtÃm | tasmÃnna sahakÃriïa÷ kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«otpÃdane yogyÃvasthÃ÷ sarvadeti | yata÷ sahakÃriïà p­thagavasthitenÃnavasthÃbhayÃt k­taviÓe«o nopati«Âhate parasparataÓca prathamasamparkak«aïabhÃvinÃæ nopeyate yujyate và | tena kÃraïenÃdyo viÓe«a÷ kÃryotpÃdÃnuguïa÷ sahakÃribhya÷ samÃnakÃlatayà nirupakÃrasya k«itibÅjÃde÷ "notpadyate", utpadyate cÃsau itÅ«yate | tena samagrÃvasthÃvat sarve«Ãæ vyagrÃvasthÃbhÃvinÃmapi k«aïÃnÃmaviÓe«Ãt tajjananasvabhÃvatve 'pyajananÃt samagrÃvasthÃyÃmeva jananÃd | yathà k«aïikÃnÃmekÃrthakriyÃpratiniyamalak«aïaæ sahakÃritvaæ tathà sthirasvabhÃvÃnÃmapi bhavi«yatÅti k«inasarvopÃyo 'k«aïikavÃdÅ sÃmyamevÃtura iva bahumanyamÃnastatraiva bharaæ k­tavÃn | siddhÃntavÃdÅ bhaÇgyà paramupahasannÃha- "nÃsmÃkaæ puna÷ puna÷" ityÃdi | yadi puna÷ punarvacane 'pi lokasya nyÃyapratÅtirbhavati ÓataÓo 'pi brÆma÷ | kimaÇga punarddhau trÅn và vÃrÃn? | nahi parÃrthaprav­ttÃnÃmasmÃkaæ puna÷ punarabhidhÃne kaÓcidudvego bhavati | evaævÃdinaÓca ÓÃstrak­ta÷ kvacit prakÃrÃntareïa tamevÃrthaæ sphuÂÅkurvato ye punaruktatÃaprihÃrÃya yatante sa te«ÃmasthÃnapariÓrama eva | yadi nodvego hanta tarhyucyatÃm ityata Ãha- "na viÓe«otpÃdanÃdeva" ityÃdi | naiva viÓe«otpÃdanÃt sahakÃriïÃæ (##) sahakÃritvaæ paramÃrthata÷ kvacit sambhavati, yata÷ prathamak«aïabhÃvinÃæ bÅjÃdÅnÃæ tadabhÃvÃt kÃryotpÃdÃnuguïe viÓe«e kartavye sahakÃritÃviraha÷ syÃt | kintvekÃrthÃkriyaiva sahakÃriïÃæ pÃramÃrthikaæ sahakÃritvaæ pÆrvoktÃbhiryuktibhi÷ sambhÃvyate | sà ca prathamamasamparkabhÃjÃmastyeveti kiæ na sahakÃriïa÷ syu÷? | para Ãha- sÃpyekÃrthakriyà na bhavet parasparato viÓe«arahitÃnÃm | yadi puna÷ parasparato viÓe«arahitÃnÃmapi tadekÃrthakriyÃÇgikriyate tadà pratyekaæ tadavasthÃyÃæ tadutpÃdanasÃmarthyÃbhyupagamÃt tadavasthÃyÃmiva p­thagapi sà bhavet | tathÃhi- te tadavasthÃyÃmapi parasparato nirviÓe«Ã eva kurvanti | te«Ãæ p­thagapi tadviÓe«akriyà kathamiva na prasajyeta? | nahye«Ãæ saæhatÃsaæhatÃvasthayo÷ kaÓcidviÓe«o 'stÅti | bhavatu, ko do«a÷? iti cet; "tathà ca" kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«asya p­thakkaraïaprasaÇge sati "tasmÃd viÓe«Ãd bhavanaÓÅlam" aÇkurÃdi "kÃryamapi" viÓe«avat kevalÃt sahakÃriïa÷ syÃt iti cenmanyase, atrÃpi sarvamuktamuttaram | tathà hi- saæhatÃsaæhatÃvasthayonnirviÓe«Ã eva k«aïak«ayiïo bhÃvà iti yaducyate tat kiæ tÃvadviÓe«amÃtrÃpek«ayÃ? Ãhosvit kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanakaviÓe«Ãpek«ayÃ? | yadi prÃcyo vikalpa÷ tadayuktam | na hi kÃcid viÓe«amÃtrarahitÃvasthà sambhavati, sarvadÃparaparapratyayayoganibandhanasyÃparÃparaviÓe«asya bhÃvÃt | nahi kadÃcit kiæcidekameva, ÃdhÃracchÃyÃtapavÃtaÓÅtÃderyathÃsambhavaæ bhÃvÃt | na ca tadbhÃve 'pi tat tÃd­Óameva, kÃraïabhedÃt | etÃvattu syÃt- kaÓcid viÓe«a÷ kvacit kÃrye 'nuguïo na sarva÷ sarvatreti | etacca prÃgevoktamiti darÓayannÃha- "pratik«aïamaparÃparai÷ pratyayai÷" iti | `aparÃparapratyayogena pratik«aïaæ bhinnaÓaktaya÷ saæskÃrÃ÷ santanvanto yadyapi kutaÓcit sÃmyÃt sarÆpÃ÷ pratÅyante, tathÃpi bhinna evai«Ãæ svabhÃva÷, tena ki¤cideva kasyacit kÃraïam' iti, `k«aïike«u (##) bhÃve«vaparÃparotpattairaikyÃbhÃvÃt' iti cÃtra saæk«ipyataramuktam | evaæ ca 'nÃsmÃkaæ puna÷ punarvacana' ityatra dvi÷ punargrahaïaæ yujyate | yathà yena prakÃreïa bhÃvasantÃne viÓe«asyotpatti÷ [ta]dapyuktam `tatra svarasata÷ pÆrvak«aïanirodhe tebhya eva viÓi«Âak«aïotpÃdÃd viÓe«otpatti÷' iti | atha kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanakaviÓe«Ãpek«ayà prÃgvat prathamasamparkabhÃja÷ parasparato nirviÓe«Ã ityabhimataæ tadapyayuktam | yata÷ kÃryotpÃdÃnuguïasya viÓe«asya janakÃ÷ k«itibÅjÃdaya÷ kÅd­ÓÃ÷ ye vyavadhÃnÃdirahitatvenopanipÃtina÷ | tadbhÃva eva tasya bhÃvÃt etÃvanmÃtranibandhanatvÃcca janakaæ vya(kavya)vasthÃyÃ÷ | te ca tathÃvidhÃ÷ sarvadà na bhavantÅti kathaæ p­thagapi kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«Ãrambha e«Ãæ syÃt?, yata÷ kevalÃnÃmapi kÃryakriyà prasajyeta tad darÓayati- yogyo deÓo ye«Ãæ te yogyadeÓÃ÷, tadbhÃvo yogyadeÓatÃ, sà Ãdirye«ÃmavyavahitadeÓatvÃdÅnÃnavasthÃbhedÃnÃæ te tathoktÃ÷, te ca te avasthÃbhedÃÓca tathoktÃ÷ | "yogyadeÓatà a(tÃdya) vyavahitadeÓatÃdayo" ye "avasthÃviÓe«Ã÷" k«itibÅjÃdÅnÃmupajÃyante te kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«alak«aïakÃryakaraïaÓÅlÃ÷, naivaævidhÃ÷ sarvadà bÅjÃdaya iti kathame«Ãæ p­thagapi tathÃvidhaviÓe«Ãrambha÷ syÃt? | etadapi prÃgevoktam `tatra yo 'vyavadhÃnÃdideÓo rÆpendriyÃdikalÃpa÷ sa vij¤Ãnajanane samartho hetu÷' iti vacanÃt | tasya codÃharaïamÃtratvÃt | ihÃpi tatra yo 'vyavadhÃnÃdideÓa÷ k«itibÅjÃdikalÃpa÷ sa kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanane samartho heturiti pratÅyata eva | sa ca tathÃvidhoviÓe«a÷ sarvadà na bhavati, tajjanakasya hetorabhÃvÃt | parasparopasarpaïÃdyÃÓrayasyaiva pratyayaviÓe«asya tadvetutvÃt | etadapi pÆrvamevoktamityÃha- te«Ãæ ca kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«a[janane] viÓe«avatÃæ yata utpattistadapyuktamasak­deva `yaste«Ãæ parasparopasarpaïÃdyÃÓraya÷ pratyayaviÓe«a÷ sa taddhetujanane samartho hetu÷' iti | tathà `yathÃsvaæ pratyayai÷ parasparopasarpaïÃdyÃÓrayairye (##) yogyadeÓÃdyavasthà jÃtÃste saha svabhÃvani«pattyà j¤ÃnahetutÃæ pratipadyanta' ityanena, ihÃpi gamyamÃnatvÃt | tato yadyapye«Ãæ parasparato 'nupapatterviÓe«o na bhavati, svahetuk­tastu kena vÃryate? | na ca svahetuta eva sa¤jÃtaviÓe«ÃïÃæ bhÃve parasparatastadÃÓaæsÃ, yata÷ parasparato viÓe«Ãyoga÷ pratipÃdyamÃna÷ Óobheta | te«Ãæ ca kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanakÃnÃæ pratyayÃnÃæ pratyekaæ sÃmarthye 'pi khaï¬aÓa÷ kÃryotpÃdÃyogÃt sakalasyaiva pratyekaæ karaïÃt | yathà kevalÃnÃmakriyà kart­viÓe«asyÃvyavadhÃnÃdideÓak«itÅbÅjÃdikalÃpasya p­thagekaikasya samarthasya bhÃvasyÃbhÃvÃdityetadapyasak­devoktam `te«Ãæ ca na pÆrvaæ na paÓcÃt na p­thagbhÃva iti samarthÃnapi pÆrvÃparap­thagbhÃvabhÃvino do«Ã nopalÅyante' ityÃdivacanÃt | tatastathÃvidhaviÓe«asya svopÃdÃnamÃtranibandhanasyÃnabhyupagamena kevalÃnÃmaprasaÇgÃt kuta÷ kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ÃrambhadvÃrakaæ kÃryamapi syÃditi? | kuta÷ punarayaæ kÃmacÃro labhyate yadaÇkurÃdikÃryaæ sahakÃriïa÷ parasparasya kÃryotpÃdÃnuguïÃæ viÓe«aparamparÃæ janayanta÷ kurvanti, kÃryotpÃdÃnuguïaæ tu viÓe«aæ vyavadhÃnÃdirahitadeÓopanipÃtamÃtreïetyata Ãha- "kÃryadvaividhyaæ ca yasmÃt tasmÃdevaæ vibhajyate" | kathaæ dvaividhyaæ kÃryÃïÃmiti? ata Ãha- sahakÃribhiravyavadhÃnÃdideÓairanantaraæ sa¤janitÃ÷ parasparasya prÃgavasthÃpek«aviÓi«Âak«aïabhÃvalak«aïà ye viÓe«Ãstatparamparayà uttarottaraviÓi«ÂaviÓi«ÂatarÃdik«aïabhavarÆpayà utpattirddharmo yasya tadÃtmakamekaæ kÃryam | anyacca tadviparÅtaæ yat sahakÃrisannidhimÃtreïa bhavati na parasparak­tÃæ viÓe«aparamparÃmapek«ate | atrodÃharaïam- "aÇkurÃdivat", ÃdigrahaïÃdodanÃdivat | tathÃk«epeïa karaïaÓÅlaæ yadindriyaæ tadvij¤ÃnÃdivacca | prabhÃsvarÃdapavarakapravi«ÂendriyanirÃsÃrthaæ caitad viÓe«aïam | kuta etad? iti cet ; kÃryakÃraïayo÷ (##) svabhÃvabhedÃt | kiæciddhi kÃryaæ kÃraïasÃmagrÅsannidhimÃtrajanyasvabhÃvam, tadanyattu tatpariïÃmÃpek«amiti | kÃraïamapi ki¤cit svasannidhimÃtreïa kÃryajananasvabhÃvaæ svakÃraïebhya eva bhavati, yena parasparak­tÃæ viÓe«aparamparÃæ svakÃryakaraïe nÃpek«ate | anyattu tadviparÅtasvabhÃvam | yathà ki¤cideva ÓÃlyaÇkurajananasvabhÃvam, tadviparÅtaæ cÃparam | ÓÃlyaÇkuraÓca tabdÅjajanyasvabhÃvo na yavÃdÅbÅjajanyasvabhÃva iti na bhÃvÃnÃæ svahetubalÃyÃtÃ÷ pramÃïÃdhigatÃ÷ svabhÃvÃ÷ paryanuyojyÃ÷ | ye tu yajjananasvabhÃvÃ÷ pramÃïato 'dhigatÃ÷ te kiæ sarvadaiva tatsvabhÃvÃ÷? Ãhosvit tadaiva? ityatra cintà pravartate | tatra sarvadà tatsvabhÃvatve paÓcÃdiva prÃgapi tatkÃryakriyÃprasaÇgena pararÆpeïÃkÃrakasya bhinnasvabhÃvatà kÃrakÃkÃrakÃvasthayo÷ ÓÃliyavabÅjÃdÅnÃmiva tattvacintakairÆcyate | sad­ÓÃparabhÃvanibandhanaæ caikatayà pratyabhij¤Ãnaæ lÆnapunarjÃte«viva keÓanakhÃdi«u ityatra virodhÃbhÃvÃditi | yadà ca taktÃryakÃraïasvabhÃvabhedÃt kÃryavdaividhyam, "tatrai"tasmiæ(smin) sati "sahakÃribhya÷" k«itibÅjÃdibhyaste«Ãæ parasparasantÃnopakÃramapek«ate yat kÃraïamantyÃvasthÃprÃptaæ tasya yat kÃryamaÇkurÃdikaæ tajjanmanimittaæ "sahakÃriïÃæ" prathamak«aïÃntaraæ viÓi«ÂadvitÅyak«aïabhÃvarÆpo yo viÓe«a÷ kÃryotpÃdÃnuguïa÷ "Ãdyo" bhavati "sa te«Ãæ" sahakÃriïÃæ prathamasamparkabhÃjÃæ parasparak­to yo viÓe«astajjanmà na bhavati parasparopasarpaïÃdyÃÓrayÃdeva pratyayaviÓe«Ãt tasya bhÃvÃt | tata÷ kÃryotpÃdÃnuguïÃdÃdyÃd viÓe«Ãt prathamak«aïopanipÃtibhi÷ sahakÃribhiranyata÷ samÃsÃditaviÓe«ai÷ janitÃt tatprabh­ti "ye viÓe«Ã÷" prak­«yamÃïataduttarottarak«aïabhÃvalak«aïà jÃyante "te tajjanmÃna÷" sahakÃrik­taviÓe«ajanmÃna÷ | kuta÷? "tatprak­titvÃt" tasyÃdyasya viÓe«asya parasparopasarpaïÃdyÃÓrayÃt pratyayaviÓe«ÃdÃsÃditatadanukÆlaviÓe«ai÷ sahakÃribhi÷ parasparopakÃranirapek«airjanyasvabhÃvatvÃt, taduttare«Ãæ ca viÓe«ÃïÃæ sahakÃrik­takÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanyasvabhÃvatvÃt | (##) yata evam "iti" tasmÃt "nÃnavasthÃ" prÃguktà | atha sahakÃriïà k«ityÃdinà kuÓÆlÃdyavastho 'pi bÅjÃdi÷ tenÃpi k«ityÃdi÷ k­taviÓe«a evopati«ÂhetÃnavasthaivaæ syÃt iti | tasya prakÃrasyÃnabhyupagamÃt puru«aprayatnÃdereva k«etraprakiraïahetoravyavahitasnigdhap­thivÅbÅjasamparkalak«aïasya kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanakasya viÓe«e 'syopagamÃt | tatra yaduktaæ pareïa `yathà prathamasamprarkabhÃja÷ k«itibÅjÃdaya÷ parasparasya viÓe«amanÃdadhÃnÃ÷ kÃryotpÃdÃnuguïaæ viÓe«aæ janayanti, tathà sthirarÆpà api bhÃvÃ÷ tadekakÃryapratiniyatÃ÷ parasparak­taviÓe«anirapek«Ã eva bhavi«yanti' iti, tadabhyupagacchannÃh "tathà yadyak«aïiko 'pi" ityÃdi | k«aïikavadak«aniko 'pi yadi kÃryaæ karoti karotu nÃma | nà kaÓcid vÃrayati | kintu yena svabhÃvena kÃryaæ karoti sa yadi "avilambitakÃryakart­dharmÃ" ak«epeïa karotÅtyevaæÓÅlo dharmo yasya sa tathokta÷, tadà "p­thagbhÃvasya sambhÃvÃt kevalo 'pi" na kevalaæ sahita÷ "tathà syÃt" tatkÃryakÃraka÷ syÃdityuktaæ bahuÓa÷ | "atatsvabhÃvastu" ak«epakart­svabhÃvavikalastu "tadÃpi" sahitÃvasthÃyÃmapi prÃgvat "akÃraka eva" pararÆpeïa kart­tvasya pÆrvameva ni«edhÃt | tadevamekÃrthakriyayà viÓe«otpÃdanena cÃk«aïikÃnÃæ sahakÃritvaæ ni«idhyopasaæharannÃha- "tasmÃt" ityÃdi | dvividhasyÃpi sahakÃritvasyÃyogÃnnaivÃk«aïikasya kaÓcit sahakÃrÅti kevalo 'pi svakÃryaæ kuryÃditi sahakÃripratyayÃpek«asyÃk«aïikasya hetutÃæ bruvÃïasya kiæ yuktamiti darÓayannÃha- "prÃyastu" ityÃdi | yo hi sthirahetuvÃdÅ tasya yadi sa hetu÷ pratyayÃntarÃïyapek«ya kÃryaæ karoti tadà "vyaktam" avaÓyaæ tasya sthirasya heto÷ pratyayÃntarÃpek«akÃrakasya svabhÃvÃntarasyotpattiriti | "nÃkÃryasya" kÃryatÃmananubhavato apek«etyucyate | yata÷ sahakÃriïÃæ ya÷ "saæghÃta÷" sannipÃta÷ "tatsthÃyÅ" tatra vartamÃno bhÃvasantÃna÷ "prÃya÷" bÃhulyena "sahakÃripratyayairupajanitaviÓe«a÷" san "svakÃryaæ kurvan d­«Âo bÅjÃdivat" (##) tasmÃdevaæ vibhajyate | prÃyograhaïaæ cÃk«epakÃrÅndriyÃdisaÇghÃtavyavacchedÃrtham | tatsambhavino nyÃyasyÃk«aïike«u p­thagbhÃvasambhavena katha¤cidapi kalpayitumaÓakyatvÃt | prÃgakÃrakasya paÓcÃt kÃrakasvabhÃvÃntarotpattistu na virudhyate | tasyaiva hyakÃrakasya tadÃtmà kÃraka÷ svabhÃvo na yujyate na tvatadÃtmà | ata eva svabhÃvÃntaragrahaïam | tatra kevalamakÃrakasvabhÃvasya svarasanirodhitÃmÃtramupeyam | tata÷ sarvaæ susthamiti | atha matam- kÃrakasvabhÃvÃntarotpattiri«yeta yadi sthirasya heto÷ prÃgapi kÃrakasvabhÃvo na syat | tasya tu prÃgapi bhÃvÃt pratyayÃntarÃpek«Ã tadutpattirapyayukteti ata Ãha- "kÃrakasya" ityÃdi | yadi hi samagrÃvasthÃyÃ÷ prÃgapi kÃrakasvabhÃvo bhavet tadÃsyÃkriyà na yujyate, saæhatÃvasthÃyÃmapi tatsvabhvatayaiva karaïÃt, pararÆpeïa kart­tvasya prÃgeva ni«iddhatvÃt | na ca karoti | tasmÃt so 'sya svabhÃva÷ prÃÇnaivÃsÅt | yadi ca pratyayÃntarairapyasau na kriyeta tat kimiti mudhaiva tÃnyapek«ate? iti | [43. nirhetukavinÃÓacarcÃyà upasaæhÃra÷ |] tadevaæ `tatsvabhÃvasya jananÃt' tyasya `yo yatsvabhÃva÷ sa svahetorevotpadyamÃna÷ tÃd­Óo bhavati punastadbhÃve hetvantaramapek«ate' ityasyÃnekÃntaparihÃrÃyoktasya prakÃrÃntareïÃnekÃnte udbhÃvite tatparijihÅr«ayà "aparÃparapratyayayogena" ityÃdyabhihitam | tatra yena nyÃyena k«aïikÃnÃæ hetuphalasvabhÃva÷ tasyÃk«aïike«vasambhavaæ pratipÃdayituæ prÃsaÇgikaæ yadupakrÃntaæ tat parisamÃpayya prak­tamanubadhnannÃha- "tasmÃd yo yadÃtmÃ" ityÃdi | yadi svabhÃvenÃsthitidharmaïo bhÃvasya na nÃÓakÃraïai÷ prayojanaæ svabhÃvena sthitidharmaïo bhavi«yatÅtyata Ãha- "sthitidharmaïo 'pi" ityÃdi | sthitidharmaïo 'pi hi naiva nÃÓakÃraïai÷ ki¤cit prayojanam | tasya svahetubhya÷ samupajÃto ya÷ sthira÷ svabhava÷ tadanyathÃtvasyÃsthirÃtmatÃpatte÷ (##) kenacit kartumaÓakyatvÃt | kÃmaæ hi bhÃvÃ÷ svayaæ na bhaveyu÷ | na tu santa eva svaæ svabhÃvaæ parityajanti | atha sthitidharmaïo 'pyanyathÃtvapratipattiri«yate tadÃnyathÃtvapratipattau và "tatsvabhÃva eva" sthitidharmaiva "na syÃt" ÃtmabhÆtasyÃsthitidharmaïa÷ svabhÃvasya paÓcÃt sambhave prÃgapyabhÃvÃyogÃt | nahi tadÃtmanastasmiæ(smin) sannihite kadÃcidabhÃvo yukta÷, atastvabhÃvatÃprasaÇgÃt `viruddhadharmÃdhyÃasya bhedalak«aïatvÃt' ityuktam | tathà ca sati "pÆrva" eva "vikalpa÷" svabhÃvenÃsthitidharmà bhÃva iti | "tatra ca" pÆrvavikalpe prÃgevoktaæ dÆ«aïaæ vinÃÓahetorvaiyarthyamiti | athÃsau ÓirasvabhÃva eva, kevalamasyÃÓirasvabhÃvatà prÃgasati vinÃÓahetorupajÃyate, anyathà niv­ttyayogÃdityata Ãha- "yaÓca parasmÃt" nÃÓaheto÷ sthitidharmaïa÷ sata "anyathÃbhÃva÷" asthitidharmatÃlak«aïo bhavati, sa pÆrvakÃt sthitidharmaïa÷ svahetusamudbhÆtÃt svabhÃvÃt "apara÷" anya÷ "svabhÃvastasminni«panne" paÓcÃ[jjanya]tvÃd bhinnahetukatvÃcca "kathaæ tasya" svabhÃva÷ "syÃt"? | tadÃtmatayà pratibhasanÃditi cet | sÃrÆpyÃdalak«itavivekasya tathà pratibhÃsanaæ syÃt yadyasau pÆrvasvabhÃve satyevÃnyato bhavet | anyathà virodha÷ kathaæ parihriyeta? | bhavatvapara÷ svabhÃva iti cet | yaÓcÃpara÷ svabhÃva÷ sa kathaæ tasya? | na hyanyo 'nyasya svabhÃvo yukta÷, atiprasaÇgÃt | yo 'para÷ svabhÃva÷ sa kimiti tasya na bhavati? ityata Ãha- "svabhÃvabheda-" ityÃdi | bhavatu vastvantarameva tadaparasvabhÃvatayà ko do«a÷? ityata Ãha- "tathà ca" vastvantaratve sati vinÃÓahetorupajÃyamÃnasya svabhÃvasya pÆrvako bhÃva÷ svahetubhyo ya÷ sthitidharmà jÃta÷ so 'cyutidharme sthito niv­ttibhÃÇna bhavati, vinÃÓahetorvastvantarotpattau vyÃp­tatvÃditi na "tasya" sthitidharmaïo "'nyathÃbhÃvo" niv­tti÷ | nahi mugdarÃdervastvantarasya bhÃve 'parasya niv­ttiryuktÃ, atiprasaÇgÃt | tadupamarddena tadutpattau ca prÃgeva proktam | (##) nanu ca d­Óyata eva kaÂhinÃdirÆpasya tÃmrÃderagnayÃdervinÃÓahetordravÃdisvabhÃvÃntarotpatti÷ | na ca pÆrvakasya pracyutidharmatà ityata Ãha- "etena" anantaroktena "kaÂhinÃdÅnÃm" ÃdiÓabdÃd dravÃdÅnÃæ tÃmrasuvarïÃdinÃmagniÓÅtavÃtÃdibhyo dravatvakaÂhinatvÃdisvabhÃvÃntarotpattirvyavasthitarÆpasya tÃmrÃde÷ "pratyuktÃ" pratyÃkhyÃtÃ÷, tulyadÆ«aïatvÃt | kathaæ tarhi svabhÃvÃntarotpatti÷ pÆrvasya cÃpracyutidharme sthitasyÃbhÃvo yukta÷? ityÃha- "tatrÃpi" kaÂhinÃdirÆpe tÃmrÃdau "pÆrvakasya" kaÂhinadravÃdirÆpasya "svarasanirodhitvÃt" vinÃÓahetvayogena | "vinÃÓe" sati "agnyÃde÷" ÃdigrahaïÃjjalani«ekaÓÅtavÃtÃde÷ | sahakÃriïa÷ parasparopasarpaïÃdyÃÓraya pratyayaviÓe«opajÃtÃtiÓayà "dupÃdÃnÃcca" yat tat kaÂhinÃdirÆpaæ tÃmrÃdi svarasato nirudhyate | tata eva upÃdÃnakÃraïÃdagnyÃdisahakÃrikÃraïopÃdÃnapratyayopajÃtaviÓe«Ãd "apara eva" anya eva dravakaÂhinÃdisvabhÃvo dravagrahaïasyopalak«aïatvÃt, "utpanno" na tu pÆrvakameva kaÂhinadravÃdirÆpaæ tÃmrÃdi vyavasthitÃtmakaæ dravakaÂhinÃdisvabhÃvena pariïatamiti | atra para Ãha- "kenoktaæ" yathà `sthitidharmaïa÷ sato vinÃÓahetorasthitisvabhÃvotpattistato vinÃÓa÷' iti, yena `yaÓca parasmÃdanyathÃbhÃva÷ so 'para÷ svabhÃva÷' ityÃdyucyate | kintu sa svayaæ sthitidharmaiva svahetubhirjanito nÃsyÃsthirasvabhÃvatà vinÃÓahetorupajÃyate | kathaæ j¤Ãyate yathà `svahetubhi÷ svabhÃvena sthitidharmaiva janita÷' iti? | vinÃÓahetoragnyÃderasambhave avasthÃnÃt | yadi svabhÃvenÃsthitidharmà svahetorjÃta÷ syÃt tadà tadasambhave 'pi nÃvati«Âheta | tasya svabhÃvena sthitidharmaïa÷ svahetubhirevÃyamapara÷ svabhÃvo niyamito yaduta "parasmÃt" virodhino 'gnyÃde "rvinÃÓa÷ svayaæ bhavatÅti" | parasmÃditi karmaïi lyaplope pa¤camÅ paramapek«ya ityartha÷ | svahetubhirevÃyaæ niyamitasvabhÃvo (##) jÃto yathà tvayà virodhinamapek«ya svayaæ nirva(va)rtitavyamiti | taduktam- "svabhÃvo 'pi sa tasyetthaæ yenÃpek«ya nivartate | virodhinaæ yathÃnye«Ãæ pravÃho mugdarÃdikam ||" iti | nanu yadyasya vinÃÓao virodhisannidhÃne svayameva bhavatyahetuka÷ prÃpnoti, ahetoÓca deÓakÃlasvabhÃvaniyamo na yukta ityata Ãha- "na ca" naiva vinÃÓo nÃma vina«Âurapara÷ svabhÃva÷, yato 'yaæ do«a÷ syÃt, kintu "bhÃvacyutireva vinÃÓa÷" | tasyÃÓca ni÷svabhÃvatvÃddhetumattà naiva yujyate | nahi sà tasya bhavati | kevalamasau svayameva na bhavati | tato bhaviturabhÃvÃt kasya hetumattopagamyate? | siddhÃntavÃdyÃha- "nedamanantaroktaæ vikalpadvayamatikrÃmati" | kÅd­Óaæ vikalpadvayam? | `kiæ nityo bhÃva÷?' ityÃdi | nanu ca kÃlÃntarasthitiradharmatÃmupagacchato naiva nityavikalpasyÃvakÃÓa÷ | na | tadupagame 'pi nityataivopagatà bhavati | tathà hi- yadyayaæ saævatsarasthitidharmà svahetubhirjanitastadà saævatsaraparisamÃptau yo 'syÃdÃvudayakÃle saævatsarasthitidharmà svabhÃvo yato 'yaæ saævatsaraæ sthita÷ sa eva tadante 'pi | tato 'paraæ saævatsaramavati«Âheta | tadante 'pi prathamotpannasaævatsarasthitidharmasvabhÃvÃparityÃgÃdaparÃparasaævatsarasthitiprasaÇgÃt kÃlÃntarasthitidharmatopagame 'pi nityataivopagatà bhavatÅti nityavikalpo durnivÃra÷ | vinÃÓahetusannidhau svayaæ nivartata iti copagamÃdanityavikalpo naÓvarÃtmatÃvikalpa÷ | tathà hi- vinÃÓahetvabhimatasannidhau svayaæ vinaÓyato yo 'sya svabhÃva÷ sa eva bhÃvasyaikarÆpatvÃdutpannamÃtrasyeti tadaiva vinÃÓaprasaÇgÃt kathamasya kÃlantarasthitidharmatà sambhavati? | evaæ vikalpe k­te pÃÓcÃtyavikalpopagame kÃlÃntarasthitirevÃsya truÂyatÅti nityavikalpa evÃnenopagantavya÷ | tatra vinÃÓahetusannidhau svayaæ nÃÓopagame prÃÇnityo bhÆtvà paÓcÃdanityo vinaÓvarasvabhÃvo bhavatÅti brÆte | "evaæ ca brÆvÃïo bhÃvadvayaæ cÃha" | vak«yamÃïÃpek«aÓcakÃra÷ | (##) kÅd­Óaæ bhÃvadvayam? | nityÃnityau svabhÃvau bhedau yasya tathà | yo 'sau nitya÷ svabhÃva÷ prÃktana÷ tasya nityÃbhimatasya svayaæ paÓcÃnnÃÓaæ brÆvÃïa÷ sarvadà pratik«aïameva nÃÓaæ prÃha | anyathà pÆrvoktena nyÃyena paÓcÃdapi nÃÓÃsambhavÃt | atha pratik«aïamasya nÃÓo na bhavati tadà paÓcÃdapi tadayogÃt sarvadaivÃnÃÓaæ prÃheti k­tvà pÆrvasminnityÃbhimate svabhÃve vinÃÓaheturasamartho 'ki¤citkara eva | nanu ca vinÃÓahetornaiva sÃmarthyamupagataæ parena virodhisannidhimapek«ya svayaæ nÃÓopagamÃt | na | ata eva tannibandhanatvaprasaÇgÃt nÃÓasya | anyathà hyaki¤citkara÷ kimityasÃvapek«yate?, hetubhÃvasyÃpek«Ãlak«aïatvÃt | svahetava evÃtrÃparÃdhyanti yadaki¤citkare 'pi tatrÃpek«ÃyÃæ niyu¤jata iti cet | ka÷ punarayamasthÃnÃbhiniveÓa÷ te«Ãæ yat tatra tathà niyu¤jate | tasmÃdupakÃryapek«ÃyÃmeva hetavo niyu¤jÃnÃ÷ Óobhante | anyathà te 'pi kÃryÃtmÃno naiva tanniyogamÃdriyeran | kathaæ cÃki¤citkaro virodhÅ nÃma? | na hyasyÃvirodhitvÃbhimatÃdviÓe«a÷ kaÓciditi yatki¤cidetat | yadapyuktaæ `yathÃnye«Ãæ k«aïikavÃdinÃmaki¤citkaramapi mugdarÃdikamapek«ya ghaÂÃdipravÃho nivartate tathÃsmÃkamapi kÃlÃntarasthÃyÅ bhÃva÷' iti tadapi parasamayÃnabhij¤atayocyate | yato nÃsmÃkaæ pravÃho nÃma k«aïavyatirikto 'sti yo 'ki¤citkaramugdarÃdisannidhau nivarteta | k«aïà eva hi kevalaæ santi | te ca svaniv­ttau na mugdarÃdikamapek«ante, svarasata eva nirodhÃt | yà tu te«Ãæ kapÃlÃdiv­ttilak«aïà paryudÃsav­ttyà niv­tti÷ yasyÃæ satyÃmekatvÃbhiniveÓino lokasya sad­ÓÃparabhÃvarÆpasya vibhramanimittasyÃpagamÃt `niv­ttà ghaÂÃdaya÷' iti vyavahÃra÷, tatrÃki¤citkaratvaæ mugdarÃdÅnÃæ naivÃsti, tadbhÃva eva te«Ãæ bhÃvÃt | vegavanmugdarÃdisahakÃriïo ghaÂak«aïÃt parasparopasarpaïÃdyÃÓrayÃt (##) pratyayaviÓe«Ãt sa¤jÃtÃtiÓayÃt kapÃladerbhavanadharmatvÃt tasya ca tajjannasvabhÃvatvÃditi | svabhÃvadvayopagamaprasaÇgÃditi parijihÅr«ayà para Ãha- "na prÃg" ityÃdi | kuta etat? | "ekasvabhÃvatvÃt" | sarvadaikasvabhÃvasya sarvadà nityataiva na paÓcÃdanityasvabhÃvatÃsambhava iti | siddhÃntavÃdyÃha- "sa tarhi bhÃva÷" sarvadà nityasvabhÃva÷ svabhÃvena "nÃÓamanÃviÓan" apratipadyamÃna÷ kathaæ naiva na«Âo(kathaæ na«Âo) nÃma? | kuta÷? "tatsvabhÃvavinÃÓayo÷" nityasvabhÃvatÃyÃ, vinÃÓasya cÃnityarÆpatÃyÃÓca "aparaspararÆpatvÃt" parasparaparihÃrarÆpatvÃt | upasaæharannÃha- "yata evaæ" sthitidharmaïÃæ vinÃÓo naiva yujyate tasmÃt sati asya vinÃÓe yadyavaÓyambhÃvÅ k­takarÆpasya sato vinÃÓa i«yate paraistadà "vinÃÓasvabhÃvena"- vinaÓyati nÃvati«Âhata iti vinÃÓa÷ | kartari bahulavacanÃd gha¤ | sa svabhÃvo yasya tena vinÃÓasvabhÃvenÃsthitidharmaïà | "tena" k­takarÆpeïa satà vastunà svahetubhyo "bhavitavyam" anyathÃvaÓyambhÃvitayopagatasya k­takÃtmanÃæ satÃæ vinÃÓasyaivÃyogÃt | bhavatvevam iti cet | Ãha- "tathÃpi" svayaæ vinÃÓasvabhÃvatve 'pi na kevalamavinaÓvarasvabhÃvatve svabhÃvÃnyathÃtvÃsambhavÃd vyartho vinÃÓaheturiti prathamavikalpopanyÃsa evoktam na punarucyate | yata evaæ "tena" ityÃdi sugamam | tadevaæ vinÃÓaæ pratyanapek«ÃmasÃmarthya- vaiyarthyÃbhyÃæ taddhetvayogena k­takalak«aïasya sattvasya pÆrvÃcÃryadarÓitÃæ pratipÃdya yathÃsau viparyaye bÃdhakapramÃïatÃmanubhavati tada darÓayannÃha- "tasmÃd vinÃÓa" ityÃdi | prayogastvevam- ye yadbhÃvaæ pratyanapek«Ãste tadbhÃvaniyatÃ÷ | tadyathÃ- antyà kÃraïasÃmagrÅ svakÃryotpÃdane | anapek«aÓca k­takarÆpa÷ san bhÃvo vinÃÓe 'vaÓyambhÃvivinÃÓatayopagata÷ (##) parairiti svabhÃvahetuprasaÇgaprayogo viparyaye bÃdhakaæ pramÃïaæ pÆrvÃcÃryapradarÓitam | "tata÷" tadbhÃvaniyatatve, nÃÓasyÃkÃdÃcitkatvÃdudayÃnantaraæ nÃÓa iti "ya÷ san" k­takalak«aïo bhÃva÷ "sa vinÃÓÅ" vinaÓvarasvabhÃvo naÓvaratÃyÃ÷ sÃdhyadharmasya niv­ttau ca k­takalak«aïasattvaniv­ttiriti k­tvà k­takalak«aïasya sattvasya k«aïikatÃyÃmanvayavyatirekasiddhi÷ sampadyate anapek«ayÃnukrÃntasattvak«aïikatvayostÃdÃtmyasiddhe÷ tannibandhanayoranvayavyatirekayorapi niÓcayÃt | tadevaæ pÆrvÃcÃryÃn prati ak­takasya sato 'bhÃvÃt "sadakÃraïavannityam" iti nityalak«aïavirahÃdeva na tannityatvam | yattu sad utpattimat tad uktena nyÃyenÃvaÓyaænÃÓitayopagataæ parai÷ kÃlÃntarasthÃyi na bhavatÅti prati pÃditam | [44. sÃmÃnyena sattvak«aïikatvayostÃdÃtmyavyÃptipradarÓanam |] yadà tu yat sat tat k«aïikameveti sÃmÃnyenocyate k­takÃk­takalak«aïaæ sato bhedamanapek«ya prau¬havÃditayà k­takasyÃpi cÃvaÓyambhÃvÅ vinÃÓa iti paropagamo nÃpek«yate, tadà vinÃÓaæ pratyanapek«atvameva sarvasya na sidhyati | ye«Ãæ hi vinÃÓo bhavaæ(van) d­«Âo ghaÂÃdÅnÃæ te«Ãmeva taddhaitvayogat tatrÃnapek«Ã yujyate | ye tu deÓÃdivyavahitÃ÷ parvatÃdayo và vinaÓÃmÃviÓanto na d­«ÂÃ÷ te«ÃmavaÓyaæ vinÃÓitvopagamanibandhanÃbhÃvÃdantye 'pyayaæ vinÃÓaæ pratyanapek«a eva vinaÓyanna'viÓe«ÃdÃdÃvapi tadbhÃvaniyata iti vaktumaÓakyatvÃt tatsvabhÃvasÃpek«atvÃt | vinÃÓaæ pratyanapek«atvÃsiddherak­takÃnÃæ cÃkÃÓÃdÅnÃæ vinÃÓisvabhÃvasÃpek«ÃïÃmityanapek«ayà sato naÓvarasvabhÃvatÃsiddhe÷ anvayavyatirekayostannibandhanayorayogamutpaÓyannarthakriyÃvirodhalak«aïameva tadà bÃdhakaæ pramÃïaæ tÃdÃtmyaprasÃdhakamabhidhÃnÅyamiti manyamÃna÷ pÆrvapak«amutthÃpayannÃha- "svabhÃvato" naÓvaratve 'pyuktena (##) cet | evaæ sati yadevÃrthakriyasÃmarthyayuktaæ tasyaiva sattÃyoga ityarthakriyÃsÃmarthyameva bhÃvalak«aïamÃyÃtamityapÃrthaka÷ | sattÃyoga÷ | "itthaæ ca" evam | anyathà sÃmÃnyÃdÅnÃæ kathaæ svarÆpaæ sattvaæ syÃt? | arthakriyÃsÃmarthyaæ tu sarve«ÃmastÅti tadeva bhÃvalak«aïam | "utpÃdavyavyaghnauvyayuktaæ sat" ityetadapyayuktam, dhrauvyeïotpÃdavyayayorvirodhÃt ekasmiæ(smin) dharmiïyayogÃt | katha¤cidutpÃdavyayau katha¤cit dhrauvyamiti cet | yathotpÃdavyayau na tathà dhrauvyam, yathà ca dhrauvyaæ na tathotpÃdavyayÃviti naikaæ vastu yathoktalak«aïaæ syÃt | tato 'nyasya bhÃvalak«aïasyÃyogÃt ÓakteÓcÃntaÓa÷ svaj¤Ãnajanane 'pyupagamÃt parai÷, anyathà «aÂpadÃrthÃdivyavasthÃnÃyogÃt saiva bhÃvalak«aïam, sarvaÓaktiviraha÷ punarabhÃvalak«aïam | sarvagrahaïaæ ca sarvasya vastuno vastvantaraÓaktiviraharÆpatvÃdabhÃvatÃnirÃsÃrtham | yasya tu na kvacicchakti÷ sa evaikÃntenÃbhÃva ucyate | Óaktilak«aïameva sattvamak«aïike syÃt tata÷ k«aïikÃtmatà sattvasya na sidhyatÅti kuto 'nvayavyatirekau? iti cet, Ãha- "na caivÃk«aïikasya" kvacit kÃrye 'ntaÓo j¤Ãnalak«aïe 'pi Óaktirasti tat kutastasya tallak«aïaæ sattvamatÅtÃderiva bhavi«yati?, yata÷ sattvasya k«aïikÃtmatà na sidhyet | nanu ca ÓakteratÅndriyatvÃt kÃraïÃnÃæ kÃryarambhaniyamÃbhÃvÃcca kathaæ tadviraho 'k«aïikasya bhavet yato 'sya sarvaÓaktivirahalak«aïenÃsattvena virodhinà nirÃkriyamÃïaæ sattvaæ k«aïikÃtmatÃmevÃnubhavet yato 'nvayavyatirekau syÃtÃmityata Ãha- "kramayaugapadyÃbhyÃm" ityÃdi | naiva pratyak«ata÷ kÃryavirahÃdvà sarvaÓaktiviraho 'k«aïikatve ucyate, kintu tavdyÃpakavirahÃt | tathà hi- kramayaugapadyÃbhyÃæ kÃryakriyà vyÃptà prakÃrÃntarÃbhÃvÃt | tata÷ kÃryakriyÃÓaktivyÃpakayostayorak«aïikatve (##) virodhÃt nirv­ttestavdyÃptÃyÃ÷ kÃryakriyÃÓakterapi niv­ttiriti sarvaÓaktivirahalak«aïamasattvamak«aïikatve vyÃpakÃnupalabdhirÃkar«ati, viruddhayorekatrÃyogÃt | tato niv­ttaæ sattvaæ k«aïike«vevÃvati«ÂhamÃnaæ tadÃtmatÃmanubhavatÅti- `yat sat tat k«aïikameva' ityanvayavyatirekarÆpÃyà vyÃpte÷ siddhirniÓcayo bhavati | nanu ca prakÃrÃntarÃbhÃvÃt kÃryamaÇkurÃdikaæ bÅjÃdinà kramayaugapadyÃbhyÃmeva kriyata ityucyate sa eva tu prakÃrÃntaraviraha÷ kÃryÃtmana÷ kuta÷ siddha÷? | prakÃrÃntarasyopalabdhilak«aïaprÃptatve kathamatyantÃsambhava÷? | kevalaæ deÓÃdini«edhamÃtrameva syÃt | anupalabdhilak«aïaprÃptatvenÃsattÃniÓcayo viprakar«iïÃmiti kutastadabhÃvasiddhi÷? | tata÷ prakarÃntareïÃrthakriyÃsambhavÃt kramayaugapadyaniv­ttÃvapi nÃrthakriyÃsÃmarthyaniv­ttiriti kuto 'k«aïikatve sati sarvasÃmarthyavirahalak«aïamasattvam?, yata÷ sattvasya k«anikÃtmatayÃnvayavyatirekau syÃtÃm? | na | ubhayathÃpyado«Ãt | tathà hi- kramo nÃma paripÃÂi÷ kÃryÃntarÃsÃhityaæ kaivalyamaÇkurÃde÷, yaugapadyamapi tasyÃparairbbÅjÃdikÃryai÷ sÃhityaæ | prakÃrÃntaraæ cÃÇkurÃde÷ tadubhayÃvasthÃvirahe 'pyanyathÃbhavanam | tasya cÃÇkurÃdisvabhÃvasyÃnyasahitasya kevalasya vÃbhÃve pratyak«abodhagamyamÃne satyupalabdhilak«aïaprÃpta eva svabhÃva÷ kramayaugapadyabhÃvabahirbhÆto nopalabhyate | vastuna÷ upalabhyasyÃnyasÃhitye kaivalye cÃpanÅte tadviviktadeÓÃdipratibhÃsina÷ pratyak«asyodayÃt svabhÃvÃnupalambhata evÃbhÃvaniÓcayÃdilak«aïavyavahÃrav­tte÷ | tasya cÃÇkurÃdibhÃvasyÃvasthÃdvayabahirbhÃvani«edhe kayoÓciddeÓakÃlayo÷ deÓÃntarÃdau krameïÃÇkurÃdibhÃvavatÅratarasmin và bhÃve 'pi na kÃcit k«ati÷ | tata÷ pratyak«ata eva prakÃrÃntarÃbhÃvasiddhe÷ kathaæ kramayaugapadyÃbhyÃmarthakriyÃÓaktiravyÃptà syÃt? | ÓÃstrakÃrastu yathà pratyak«ata eva prakÃrÃntarÃbhÃvasiddhi÷ tathà svayam "etena kramÃkramÃdayo 'pÅ"ti atidiÓan vak«yati | (##) anupalabdhilak«aïaprÃptatve 'pi prakÃrÃntarasya kramayaugapadyayoranyo 'nyavya vacchedarÆpatvÃdevÃÓrayasi (devÃbhÃvasi)ddhi tathÃhi- anyonyavyavacchedarÆpÃïÃmekani«edhenÃparavidhÃnÃt tasyÃprati«edhe vidhiprati«edhayorvirodhÃdubhayaprati«edhÃtmana÷ prakÃrÃntarasya kuta÷ sambhava÷? | atra prayoga÷- yatra yatprakÃravyavacchedena yaditaraprakÃravyavasthÃnaæ na tatra prakÃrÃntarasambhava÷, tadyathÃnÅlaprakÃravyavacchedenÃnÅlaprakÃrÃntaravyavasthÃyÃæ pÅte | asti ca kramayaugapadyayoranyataraprakÃravyavacchedena taditaraprakÃravyavasthÃnaæ vyavacchidyamÃnaprakÃrÃvi«ayÅk­te sarvatra kÃryakÃraïarÆpe vastunÅti viruddhopalabdhi÷ vyavacchidyamÃnaprakÃretaravyavasthÃnaæ ca, prakÃrÃntarasambhavaÓca tato bahirbhÃvalak«aïa ityanayostattvÃnyatvarÆpayoranyonyaparihÃrasthitalak«aïatvÃt | na cÃtrÃpi bÃdhakÃntarÃÓaÇkayÃnavasthÃnamÃÓaÇkanÅyam, pÆrvaprasiddhasya virodhasya smaraïamÃtratvÃt | viruddhopalabdhi«u bahirddharmiïi heto÷ sadbhÃvamupadarÓya virodhasÃdhanameva bÃdhakam, taccehÃsti | tato viruddhayorekatrÃsambhÃvÃt pratiyogyabhÃvaniÓcaya÷ ÓÅto«ïasparÓayoriva bhÃvÃbhÃvayoriva veti kuto 'navasthÃ? | tatra na krameïÃk«aïika÷ kÃryÃïi karotyaviÓe«ÃdakÃrakÃvasthÃyÃmiva | sahakÃryapek«Ã ca dvividhasyÃpi sahakÃritvasyÃyogÃdanupanyasanÅyà | sarve«Ãæ caikakriyÃkÃla eva kriyÃprasakte÷, tatkÃrakasya svabhÃvasya tadaiva bhÃvÃt | nÃpi yugapat, pratyak«ÃdivirodhÃt, punastatkriyÃprasaÇgÃcca | k­tatvÃnneti cet, na, sÃmarthyÃnapÃyÃt | anyathà prÃgapyakÃrakarÆpaviÓe«Ãdakriyà syÃt | k­tasya kartumaÓakyatvÃditi cet | ÓaktÃÓaktatayà tarhyekatraiva kÃrye bhedaprasaÇga ÓÃlikodravabÅjÃderiva | nityaÓca yadà yugapat karoti tata÷ prÃgapi bhÃvÃt tadaiva tatkriyÃprasaÇga÷ punastato 'pi pÆrvataram ityevaæ na kadÃcidyugapat kriyà syÃt | pÆrvottarakÃlayoÓcaikadà yugapatkÃriïo 'nyadà sarvÃrthakriyÃsÃmarthyavirahalak«aïamasattvaæ (##) syÃditi kathaæ na k«aïikatÃ? | kriyopagame và kramapak«a eva | tatra cokto do«a÷ | evamak«aïikatve sati cak«urÃdyÃyatanÃnÃmasattvaprasaÇgÃt k«aïikatÃyÃmeva sattvamiti yat sat tat k«aïikameveti sato naÓvarÃtmatÃsiddhe÷ anvayavyatirekarÆpavyÃptisiddhiriti || (##) 3. kÃryakÃraïabhÃvavyavasthà |] tadevaæ svabhÃvahetau tÃdÃtmyasiddhinibandhanamanvayavyatirekaniÓcayaæ pratipÃdya kÃryahetau kÃryakÃraïabhÃvasiddhinimittatvÃt tayostasyÃÓca pratyak«ÃnupalambhanibandhanÃyÃ÷ prÃgeva darÓitatvÃt tagdatamaparamapi pare«Ãæ bhrÃntikÃraïapanetuæ tadvi«ayaæ darÓayannÃha- "arthÃntare" hetorvyatirikte vastuni gamye "kÃryaæ hetu÷" | anarthÃntare tu svabhÃvo heturityuktam | kasmÃt punararthÃntare kÃryameva heturityÃha- "avyabhicÃrÃt" iti kÃryameva hyarthÃntaraæ na vyabhicarati nÃnyat yathoktaæ prÃk tata÷ kÃryamevÃrthÃntare gamye heturucyate saæyogavaÓÃgdamakatve | "na ca kenacit" ityÃdinà ya÷ sarvathà gamyagamakabhÃvaprasaÇga ÃcÃryeïokta÷ parasya, tamihÃpi kÃryahetau para÷ kadÃcit prasa¤jayedityÃÓaÇkamÃna Ãha- "kÃryakÃraïa- " ityÃdi | yadi hi kÃryaæ heturucyate tadà kÃryakÃraïabhÃvena kÃraïenÃsya gamakatvam | tathà ca sati sarvathà gamyagamakabhÃva÷ prÃpnoti | agne÷ sÃmÃnyadharmavad viÓe«adharmà api tÃrïapÃrïÃdayo gamyÃ÷ syu÷ | dhÆmasyÃpi viÓe«adharmavad dravyatvapÃrthivatvÃdayo 'pi sÃmÃnyadharmà gamakà bhaveyu÷ | kuta÷? "sarvathà janyajanakabhÃvÃt" | janyajanakabhÃvo hi kÃryakÃraïabhÃva ucyate | sa ca nÃgnidhÆmayoraæÓena api tu sarveïa prakÃreïa | tathÃhi- yathà agniragnitvadravyatvasattvÃdibhi÷ sÃmÃnyadharmairjanaka÷ tathà tÃrïapÃrïatvÃdibhirviÓe«adharmairapi, yathà ca dhÆmo dhÆmatvapÃï¬utvÃdibhi÷ svaniyatairviÓe«adharmairjanya÷ tathà sÃmÃnyadharmairapi sattvadravyatvÃdibhi÷ | tataÓca yathà tayo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ tathaiva gamyagamakabhÃva÷ prÃpnoti, tasyaiva tannibandhanatvÃditi pÆrvapak«ÃÓaÇkà | atrÃha- "na sarvathà janyajanakabhÃva÷" tataÓca kutastathà gamyagamakabhÃva÷ syÃt? | kasmÃt? iti cet, (##) "tadabhÃve" te«Ãæ tÃrïapÃrïatvÃdinÃæ viÓe«adharmÃïÃmabhÃve "bhavato" dhÆmamÃtrasya tebhya eva viÓe«adharmebhyo bhavatÅti evamÃtmana÷ "tadutpattiniyamasyÃbhÃvÃt" | tathà "tadabhÃve" agnyabhÃve bhavato dravyatvÃde÷ sÃmÃnyadharmasyÃgnerevÃyaæ bhavatÅ tyevaærÆpasya tadutpattiniyamasyÃbhÃvÃt kuta÷ sarvathà janyajanakabhÃva÷?, yata÷ sarvathà gamyagamakabhÃva÷ syÃt | na hyasati tadutpattiniyame janyajanakabhÃvo vyavasthÃpayituæ yukta÷ | yata evaæ "tasmÃt kÃryaæ" dhÆmÃdikaæ "svabhÃvairyÃvadbhi" rdhÆmatvÃdibhi÷ svagatai÷ | itthambhÆtalak«aïà ca t­tÅyà | "avÅnÃbhÃvi" vinà na bhavati | kairvinà na bhavati? | `kÃraïe yÃvadbhi÷ svabhÃvai÷' ityatrÃpi sambadhyate | kÃraïÃÓritairyÃvadbhi÷ svabhÃvairvinà te kÃryagatÃ÷ svabhÃvà na bhavanti hetu÷ taiste«Ãmiti gamyate | kva avinÃbhÃvi? | "kÃraïe" kÃraïavi«aye aparo 'rtha÷ "kÃraïe" ÃdhÃrasaptamÅ | idÃnÅæ kÃraïasthai÷ svabhÃvairyÃvadbhiragnitvadravyatvÃdibhiravinÃbhÃvi te«Ãæ kÃraïagatÃnÃæ sÃmÃnyadharmÃïÃæ hetu÷ kÃryaæ gamakam | kasmÃt? ityÃha- "tatkÃryatvaniyamÃt" te«Ãmeva kÃraïagatÃnÃæ sÃmÃnyadharmÃnÃæ tat kÃryamityevaærÆpasya niyamasya sadbhÃvÃt | nahi tÃn sÃmÃnyadharmÃn kadÃcidapi kÃryaæ vyabhicarati | evaæ kÃraïagatamaæÓaæ pÃÓcÃtyenÃrthena nirÆpya prÃktanenÃrthena kÃryagatamaæÓaæ nirÆpayannÃha- "taireva ca" ityÃdi | kÃryamapi taireva dharmai÷ svagatai÷ kÃraïagatÃnÃæ dharmÃïÃæ gamakam yathÃntarà sambhavino dhÆmatvapÃï¬upÃrïatvÃdayo viÓe«arÆpÃstai÷ kÃraïagatai÷ sÃmÃnyadharmairvinà na bhavanti | atrÃpi `tatkÃryatvaniyamÃt' ityapek«yate | te«Ãmeva kÃryagatÃnÃæ viÓe«adharmÃïÃæ kÃraïagatasÃmÃnyadharmÃpek«ayà kÃryatvaniyamÃt | na hi te viÓe«adharmÃ÷ kÃryagatÃ÷ kÃraïasthasÃmÃnyadharmairvinà kadÃcidapi bhavanti | tataste«Ãmeva kÃryatvaniyama÷, nÃnye«Ãæ dravyatvÃdÅnÃæ (##) kÃraïasthasÃmÃnyadharmairvinà bhavatÃm | tadevaæ kÃraïasya sÃmÃnyadharmà eva gamyà na viÓe«adharmÃ÷, kÃryasyÃpi viÓe«adharmà eva gamakà na sÃmÃnyadharmÃ÷, tatkÃryatvaniyamÃt | ye tu kÃraïasya viÓe«adharmà yaistatkÃryatvaniyama÷ kÃryamÃtrasya nÃstÅti na te gamyÃ÷ | ye ca kÃryasya sÃmÃnyadharmà dravyatvÃdayaste«Ãmapi tatkÃryatvaniyamÃbhÃvÃdeva gamakatvaæ nÃstÅti kÃryakÃraïabhÃvena gamakatve kuta÷ sarvathà gamyagamakabhÃva÷ pare«Ãmiva prasajyeta? | [2. janyajanakabhÃvasya sarvathà sattve 'pi gamyagamakabhÃvasya na tathÃtvam |] parasyÃni«ÂhÃpÃdanamÃÓaÇkayÃha- "aæÓena" ityÃdi | yadi hi kÃraïasya sÃmÃnyadharmà eva gamyÃ÷ kÃryasyÃpi viÓe«adharmà eva gamakÃ÷ tatkÃryatvaniyamÃdi«yante, hanta tarhyaÓena janyajanakabhÃva÷ prÃpta÷ | kÃraïasya sÃmÃnyadharmà eva janakà na viÓe«adharmÃ÷, kÃryasyÃpi viÓe«adharmà eva janyà na sÃmÃnyadharmà iti syÃt | sarvathà ca janyajanakabhÃvo 'bhimata ityubhyupagamavirodha÷ | etat pariharati- nÃæÓena janyajanakabhÃvaprasaÇga÷, niraæÓatvena vastuna÷ sarvÃtmanà tadabhyupagamÃt, gamyagamakabhÃvasyÃpi sarvathÃbhimatatvÃt | tadÃha- "tajjanya" ityÃdi | yadi hi kÃryasya tai÷ kÃraïagatairviÓe«adharmairjanyo yo viÓe«a÷ sa grahÅtuæ Óakyate, tadà tajjanyaviÓe«agrahaïe 'bhimatatvÃt kÃraïagataviÓe«adharmÃïÃæ gamyatvasya | tathà liÇgaviÓe«o dhÆmatvÃdi upÃdhirviÓe«aïaæ ye«Ãæ dravyatvÃdÅnÃæ sÃmÃnyÃnÃæ kÃryagatÃnÃæ te«Ãæ cÃbhimatatvÃgdamakatvasya | tathà hi- agurudhÆmagrahaïe bhavatyeva tadagneranumÃnaæ dhÆmatvaviÓe«aïena ca dravyatvÃdinÃgneranumÃnam | na hi sarvathà janyajanakabhÃvo 'stÅtyeva tathaiva gamyagamakabhÃvo bhavati, tasya j¤ÃnÃpek«atvÃt | tathà hi- na sattÃmÃtreïa liÇgasya gamakatvam, tasya j¤ÃpakatvÃt | j¤Ãpako hi svaniÓcayÃpek«o j¤Ãpyamarthaæ j¤Ãpayati, nÃnyathà | kathaæ (##) tarhyuktaæ "tadabhÃve bhavata÷ tadutpattiniyama(mÃ)bhÃvÃt" iti |? | sarvathà janyajanakabhÃvÃbhyupagame tadabhÃve bhÃvasyaivÃbhÃvÃdityata Ãha- "aviÓi«Âa"- ityÃdi | yadi hi tajjanyaviÓe«a grahaïarahitamaviÓi«Âaæ kÃryamÃtramupÃdÅyate liÇgaviÓe«opÃdhirahitaæ và dravyÃdikaæ tadà "aviÓi«ÂasÃmÃnyavivak«ÃyÃæ" kÃraïagataviÓe«ÃbhÃve 'pi dhÆmamÃtrasya bhÃvÃt tadaviÓi«Âasya ca dravyatvÃderagnyabhÃve 'pi bhÃvÃd vyabhicÃra iti sarvathà janyajanakabhÃvo ne«yate, tadabhÃvÃd gamyagamakabhÃvaÓca | na tu viÓe«avivak«ÃyÃm, tatra vyabhicÃrÃbhÃvÃt | tathà hi- yadi nÃmadhÆmamÃtraæ tÃrïapÃrïÃdiviÓe«ÃbhÃve bhavati, na tu tajjanyo viÓe«a÷, sa yadi grahÅtuæ Óakyate, tadà viÓe«asya gamyatvamastyeva, niÓcitasyaiva liÇgatvÃt | tathà yadyapi dravyatvasattvamÃtramagnyabhÃve 'pi bhavati na tu dhÆmÃtmakamiti tadviÓi«ÂasyÃvyabhicÃrÃd gamakatvamapi na vÃryata iti | [3. kÃryakÃraïabhÃvapratÅteratidurlabhatvÃÓaÇkÃyà nirÃsa÷ |] atra parasya vacanÃvakÃÓamÃÓaÇkayÃha- "kasyacit" dhÆmÃde÷ "kadÃcit" kasmiæÓcit kÃle "kutaÓcit" agnyÃde÷ "bhÃve 'pi" sati "sarvo" dhÆmÃdi÷ "tÃd­Óo" yÃd­Óa ekadÃgnyÃderbhavana d­«Âa tajjÃtÅya÷, "tathÃvidhajanmÃ" yathÃvidhÃt sa eko bhavan d­«Âa÷ tÃd­ÓÃdeva janma yasya sa | "tathÃvidhajanmetyetat kuta÷" pramÃïÃdavasitam? yenocyate `kÃryahetau kÃryakÃraïabhÃvasiddhinibandhanÃvanvayavyatirekau' iti | tathÃhi- yadi nÃma pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ kasyaciddhÆmasyÃgnyÃdisÃmagrÅkÃryatvamavagataæ kimetÃvatÃnyasyÃpi tÃd­Óasya tÃd­ÓakÃryatà sidhyati, tatra tannibandhanayo÷ pratyak«ÃnupalambhayoravyÃpÃrÃt | yatraiva hi tayorvyÃparastasyaiva tatkÃryatà bhavatu, tadanyasya tu kimÃyÃtam? yena tathavidhÃdasya janma syÃt | evaæ hi kasyÃÓciddhÆmavyakteragnyÃdijanyatà d­«Âeti kinna ghaÂÃderapi sÃbhyupagamyate? anyatvena (##) viÓe«ÃbhÃvÃt | ka evaæ sati do«a÷? iti cet ; tathà ca pramÃïÃbhÃvena tathÃvidhajanmatvÃniÓcayÃdatÃd­ÓÃdapi janmÃÓaÇkÃyÃæ tÃd­Óasya dhÆmÃderagnyÃdinÃ'nvayavyatirekau na niÓcitÃviti kuta÷ kÃryahetorgamakatvam? | na hi yo 'sÃveko deÓakÃlÃvasthÃniyato 'gniviÓe«ahetuko dhÆmo 'dhigata÷ pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ tasyaivÃnvayavyatirekau pratipattavyau | tasya deÓÃntarÃdÃvasambhavÃt | kiæ tarhi? | tÃd­Óasya sÃmÃnyÃtmana eva liÇgatvÃt tasya cÃtathÃvidhÃdapi janmÃÓaÇkÃyÃæ kutastathÃvidhenÃnvayo vyatireko vÃ? | taduktam- "avasthÃdeÓakÃlÃnÃæ bhedÃd bhinnÃsu Óakti«u | bhÃvÃnÃmanumÃnena pratÅtiratidurllabhà ||" iti | siddhÃntavÃdyÃha- "na, atadbhÃvina÷" ityÃdi | evaæ manyate- ihaikadà dhÆmÃderagnyÃdisÃmagrÅjanyatayà pratyÃk«ÃnupalambhÃbhyÃæ niÓcitarÆpatve 'pi tÃd­ÓasyÃtÃd­ÓÃdapi bhÃva÷ samÃÓaÇkyate yathÃparid­«ÂÃdanyatvena | tatra yo 'sÃvagnyÃdisÃmagrÅjanyo dhÆmaviÓe«a ekadà niÓcitastadapek«ayà yathÃnyo dhÆmaviÓe«astÃd­Óo yo 'nyÃd­ÓÃdapi- bhÃvÃnÃæ vicitraÓaktitayÃ- bhavediti ÓaÇkayate, tathà so 'pyekadÃgnyÃdisÃmagrÅjanyatayà niÓcitastadanyÃpek«ayà tÃd­Óa eva | tatra yadi tadanyasya tÃd­ÓasyÃtÃd­ÓÃjjanma syÃt tadà tÃd­Óasya svabhÃvasya nÃgnyÃdisÃmagrÅjanyasvabhÃvateti parid­«ÂasyÃpi dhÆmasya nÃgnyÃdisÃmagrÅ kÃraïamityÃyÃtam | tÃd­Óasya svabhÃvasyÃgnyÃdisÃmagrÅvilak«aïakÃraïajanyasvabhÃvatvÃt | tataÓcÃgnyÃdisÃmagryà akÃraïatvÃt yo mayaikadà tato bhavan d­«Âo dhÆma÷ so 'pi na bhavet | nahi yad yasya kÃraïaæ na bhavati tat tata÷ sak­dapi jÃyate, tasyÃhetukatvaprasaÇgÃditi | "atadbhÃvina÷" iti tacchabdena vivak«itamagnyÃdikÃraïaæ parig­hyate, na tat atat, tavdilak«aïaæ atÃd­Óaæ ÓakramurddhÃdikam, atasmÃd bhavituæ ÓÅlaæ (##) yasya tasyÃtadbhÃvinastÃd­Óasya tallak«aïasya dhÆmavastuna÷ "sak­dapi" ekadÃpi "tata÷" agnyÃde÷ "abhÃvÃd" bhÃvavirodhÃt | bhavati ca tÃd­Óo 'gnyÃdisÃmagrÅta÷ tatastÃd­Óasya svabhÃvasya tÃd­Óameva kÃraïamityavagamyate sak­tprav­ttÃbhyÃmeva pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃmiti kuto vyabhicÃrÃÓaÇkÃ? | tena yÃd­Óo dhÆmo 'gnyÃdisÃmagryà bhavan d­«Âa÷ sak­t tÃd­Óasya tasya tajjanyasvabhÃvatayà tÃd­ÓÃdeva bhÃvÃt `yatra dhÆmastatrÃgnyÃdisÃmagrÅ' ityanvayavyatirekaniÓcaya÷ | athavÃnyathà vyÃkhyÃyate- iha pratyak«Ãnupalambhanibandhanà kÃryakÃraïabhÃvasiddhi÷ prÃguktà tannibandhanÃvanvayavyatirekau pratipÃdayitum, taccÃyuktam | tathà hi- "kasyacit" dhÆmasyÃgnyÃdisÃmagryanantarabhÃvina Ãdyasya "kadÃcit" prathamotpÃdakÃle "kutaÓcid" agnyÃdisÃmagryÃ÷ "bhÃve 'pi" utpÃde 'pi "sarvastÃd­Óo" yÃd­Óa÷ prathamak«aïabhÃvÅ dhÆmo dvitÅyÃdik«aïe«vapi tÃd­Óa÷ pratyak«ata eva tasya pÆrvak«aïÃvilak«aïatayà pratÅte÷ | "tathÃvidhajanmÃ" iti yathÃvidhÃdagnÅndhanasÃmagrÅlak«aïÃt kÃraïÃdÃdyo dhÆmak«aïa utpannastathÃvidhÃjjanma yasya sa "tathÃvidhajanmetyetat kuta÷" naiva tasya dhÆmÃderabhÃvÃt | evaæ ca yadyato d­«Âaæ tasyÃnyato 'pi bhÃvasya darÓanÃt sarvatrÃnÃÓvÃsa iti manyamÃna Ãha- "tathà ca" anagnito dhÆmÃdapi dhÆmasya bhÃve ÓakramÆrddhÃderapi tasya bhÃvÃvirodhÃdagninà dhÆmasya nanvayavyatirekÃviti cenmanyase iti pÆrvapak«ÃÓaÇkà | taduktam- "k«aïikatve kathaæ bhÃvÃ÷ kvacidÃyattav­ttaya÷ | prasiddhakÃraïÃbhÃve ye«Ãæ bhÃvastato 'nyata÷ || ataÓcÃnagnito mÃd yathà dhÆmasya sambhava÷ | ÓakramÆrdvnastathà tasya kena vÃryeta saæbhava÷ ||"iti | siddhÃntavÃdyÃha- nÃgnÅndhanasÃmagrÅjanyo yÃd­Óo dhÆmastÃd­Óa eva dhÆmÃdapi bhavati kÃraïabhedena | kutaÓcit sÃmyÃt (##) sarÆpatayÃvasÅyamÃnasyÃpyanyÃd­ÓatvÃt | tÃd­Óo hyagnÅndhanasÃmagrÅk«aïÃntarajanya Ãdya evÃpara÷ k«aïastathà tadanya Ãdya evÃparÃgnÅndhanasÃmagrÅjanya iti tÃd­Óasya dhÆmasya dhÆmÃdasambhavÃt na kvacidanÃÓvÃsa÷ kÃrya÷ | tathà yÃd­Óo dvitÅyak«aïabhÃvÅ prathamadhÆmak«aïajanito dhÆmak«aïastÃd­Óo 'paraprathamadhÆmak«aïajanita eva dvitÅyo dhÆmak«aïo na t­tÅyÃdi÷ | evaæ t­tÅyak«aïÃdi«vapyaÇkurÃdi«u ca sarvatra vÃcyam | kuta÷ punarayaæ vibhÃga÷? iti cet, Ãha- "atadbhÃvina÷" atasmÃd- anagnÅndhanÃdirÆpÃd dhÆmÃd bhavanaÓÅlasya prathamak«aïÃvilak«aïasya dhÆmasya "sak­dapi" ekadÃpi "tata÷" agnyÃdisÃmagryÃ÷ "abhÃvÃda" bhÃvÃyogÃd | yathà hi prathamak«aïÃpek«ayà dvitÅyastÃd­Óastathà tadapek«ayà prathamo 'pÅti tÃd­ÓatvÃviÓe«Ãt tÃd­ÓasyÃnagnito bhÃve tÃd­Óo nÃgnijanyasvabhÃva÷ iti sak­dapi tato na bhavet | bhavan và tajjanyasvabhÃvatÃmÃtmÃnastÃd­Óa÷ khyÃpayatÅti kuto 'nyÃd­ÓÃd bhavet? tasmÃdanyÃd­ÓÃd bhavannanyÃd­Óa eva tato na vyabhicÃra÷ | [4. bhinnakÃraïajanyÃnÃæ dhÆmÃnÃæ atÃd­Óatve 'pi sÃd­ÓyÃt tÃd­ÓatvÃbhimÃna÷ |] nanu sarve«Ãæ dhÆmak«ÃïÃnÃæ kaïÂhak«aïanÃk«isrutikÃlÅkaraïÃdikÃyÃmarthakriyÃyÃmupayogÃt kathaæ tÃd­ÓasvabhÃvatà na syÃt? | na, tasyà apyarthakriyÃyÃ÷ k«aïabhedopadhÅyamÃnarÆpÃyÃ÷ tÃd­ÓatvÃbhÃvÃt tatrÃpi tulyado«atvÃt | kathaæ tarhi loke sarvatra dhÆmavyavahÃra÷ iti cet; sad­ÓÃparabhÃvanibandhanaikatvÃdhyavasÃyavaÓÃt k«aïiarvyavahÃrÃyogÃcca | sÃd­Óye sati kathaæ na tÃd­ÓatÃ? iti cet | tÃd­ÓÃdanyatvÃt sad­Óasya | tathà hi- gosad­Óo bhavati gavaya÷ na tu tÃd­Óa÷, gorevÃparasya tÃd­ÓatvÃt | paramÃrthenÃtÃd­Óe 'pi tÃd­ÓÃbhimÃno mandamatÅnÃæ bhavan kathaæ nivÃrtyet? | tathà hi- tattvÃdhyavasÃyo 'pi tÃvad- atasminnarvÃgd­ÓÃæ vinivÃrayituæ na pÃryate, kimaÇga punastÃd­ÓatvÃdhyavasÃya÷? yathoktam- (##) "samÃnavarïasaæsthÃne santÃne 'tyatra jÃyate | atasmiæstanmati÷ puæsÃæ kimutaikatra saætatau? ||" iti | tattvacintakÃstu tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃraïabhedÃt tÃd­ÓÃtÃd­ÓatÃæ bhÃvÃnÃæ anumanyante na tÃd­ÓatÃm | tad yadyatÃd­ÓÃdapi tad­Óo bhavet tadà tasya tajjanya÷ svabhÃva ityatadbhÃvina÷ sak­dapi tato bhÃvo na syÃt | amumevÃrthaæ samarthayamana Ãha- "parasparÃpek«ayÃ" ityÃdi | kÃraïÃpek«ayà hi janyasvabhÃvaæ kÃryam, kÃryÃpek«ayà ca janakasvabhÃvaæ kÃraïam | yato hi kÃraïÃd yad bhavad d­«Âam tasya tajjanyasvabhÃva÷, itarasya ca tajjanaka iti pratÅyate | anyathà tasya tato bhÃvÃyogÃt, itarasya ca tajjananÃyogÃt | yadi nÃmaivaæ tata÷ prak­te kiæ siddham? ityata Ãha- "tatra" etasmin nyÃye sati "yadi dhÆmo" yÃd­Óa Ãdyo 'gnyÃdisÃmagrÅjanitastÃd­Óo dvitÅyÃdik«aïabhÃvÅ "agnyÃdisÃmagryÃ" agnÅndhanÃdikÃraïakalÃpÃt tajjanakasvabhÃvatayà nirddhÃrità "danyato"'gnÅndhanÃdisÃmagrÅjanitÃdÃdyÃddhÆmak«aïÃd bhavet | tadà "tasya" tÃd­Óasya dhÆmasvabhÃvasya "tajjanyo"'gnyÃdisÃmagrÅjanya÷ "svabhÃvo na bhavati" kintu dhÆmajanya eveti k­tvà sak­dapi "tato"'gnyÃdisÃmagrÅto "na bhaveta" | tÃd­Óasya hi svabhÃvasyÃnyato bhÃve tajjanyasvabhÃvatÃ, nÃgnyÃdijanyasvabhÃvateti kuta÷ sak­dapi tato bhÃvo yujyeta | atra d­«ÂÃnta÷ "arthÃntaravad" iti | yathà hyarthÃntaramatajjanyÃbhimatamanyato bhavat na tajjanyasvabhÃvaæ nÃgnyÃdisÃmagrÅjanyasvabhÃvamiti sak­dapi tato na bhavati tadvat tÃd­Óo dhÆmo 'pÅti tato bhavannanyÃd­Óa evÃsÃviti gamyate | syÃnmatam- agnyÃdisÃmagryÃsÃvatajjanyasvabhÃvo 'pi tÃd­Óo balÃjjanyate kastasya tapasvino 'parÃdha÷? ityata Ãha- "nÃpi" na kevalaæ svayamatajjanyasvabhÃvatayà tato na bhavet, kintvagnyÃdisÃmagryapi taæ tÃd­Óaæ dhÆmaæ- yÃd­Óo dvitÅyÃdik«aïabhÃvÅ- (##) na janayet | kuta÷? | atajjananasvabhÃvatvÃt | tÃd­Óasya hyanyato bhÃve sa eva tajjananasvabhÃvo nÃgnyÃdisÃmagrÅti tajjananasvabhÃvavikalà kathaæ taæ janayet? | atrÃpyudÃharaïam- "sÃmagryantaravaditi" | yathà sÃmagryantaramatajjananasvabhÃvÃbhimataæ na janayati tadvadagnyÃdisÃmagryapi | tathà hi- sà ÃtmÅyaæ svabhÃvamanus­tyaiva pravartate, tata÷ kuto 'sau sÃmagrÅbalÃjjÃyeta? | [5. tÃd­ÓÃtÃd­Óajanyatve kÃryasyÃpi tÃd­ÓÃtÃd­Óatvam |] syÃnmatam- agnyÃdisÃmagrÅjanyasvabhÃvo 'pi tÃd­Óo dhÆmo dhÆmajanyasvabhÃvo 'pi yathà sa eva dhÆma indhanajanyasvabhÃvo 'gnijanyasvabhÃvaÓcobhayato bhavati | tathà tÃd­Óo 'pi dhÆma ubhayasÃmagrÅjanyasvabhÃvatayobhayato bhavi«yatÅtyata Ãha- "na ca" naiva "dhÆmasya" tÃd­Óasya "tadatajjanya÷" agnyÃdisÃmagrÅjanyo dhÆmajanyaÓca "svabhÃvo yukta÷" yuktyà saÇgata÷ | kuta÷? "ekasvabhÃvatvÃt" tÃd­Óasya dhÆmarÆpasya bhedÃbhÃvÃt | nahi tasya kÃlabhede 'pi tÃd­grÆpatà bhidyate | bhede hyanyÃd­ÓasyÃnyÃd­ÓÃdbhÃve vivÃdÃyogÃt | tasya yadi tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃraïajanyatà syÃt tatastÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvataiva syÃt | tadeva darÓayannÃha- "dhÆmÃdhÆma"- ityÃdi | dhÆmaÓabdena yÃd­Óo 'gnyÃdisÃmagrÅjanyastÃd­Óa÷ svabhÃvo 'bhipreta÷, adhÆmaÓabdenÃnyÃd­ÓakÃraïajanyo dhÆmajanito 'nyÃd­Óa÷ | tayoÓca tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃraïajanyatayaiva tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvatÃvagantavyà vak«yamÃïanÅtyà | tenÃgnidhÆmalak«aïÃt "dhÆmÃdhÆmajananasvabhÃvÃt" tÃd­ÓÃtÃd­ÓajananasvabhÃvÃt tÃd­ÓÃtÃd­ÓatayÃsya bhavato dhÆmÃdhÆma[svabhÃva]stÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃva÷ syÃt kutastÃd­Óa eva? | kuta etat? ityÃha- "kÃryasvabhÃvÃnÃm" ityÃdi | kÃryÃïÃæ hi ye svabhÃvÃ÷ parasparÃsaæbhavina÷ te parasparavilak«aïakÃraïasÃmagrÅsvabhÃvak­tà na svÃbhÃvikà ahetukatvaprasaÇgÃt | tatastÃd­ÓÃtÃd­ÓÃd bhavato dhÆmasya tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvataiva syÃt | (##) syÃnmatam- naiva tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvatÃyÃæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃraïÃpek«Ã, kÃryÃïÃmutpattimÃtra eva kÃraïÃpek«aïÃdityata Ãha- "akÃraïÃpek«aïe ca" tÃd­ÓÃtÃd­ÓarÆpatÃyÃæ tÃd­ÓÃtÃd­Óa- kÃraïÃnapek«aïe ca tÃd­ÓÃtÃd­ÓatÃyÃ÷ "ahetukatvaprasaÇgÃt" | na hi tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvayorabhÆtvà bhÃvavyatirekeïÃnyà kÃcidutpatti÷ yatra tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvakÃraïanirapek«ÃïÃmapi tadapek«Ã syÃt | tasmÃdutpattiÓabdena tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvataivocyata iti | tatra kÃraïÃpek«opagame kathaæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓatÃyÃæ kÃraïÃpek«Ã na syÃt | tasmÃt sÃmagrÅïÃæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓatvÃdeva kÃryÃïÃæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvavibhÃga iti kuto 'nyÃd­ÓÃttÃd­Óasambhava÷? iti | yattÆktaæ `yathaiko dhÆmo 'gnÅndhanÃbhyÃæ vilak«aïÃbhyÃæ janyate tathaikalak«aïamapi kÃryaæ vilak«aïÃdapi sÃmagryantarÃd bhavi«yati' iti | tadayuktam | yato nÃsmÃbhirvilak«aïÃnÃæ janakatvaæ vÃryate janayantyeva paraspavilak«aïà api svahetupariïÃmopanidhidharmÃïastadavasthÃniyatÃ÷ tadekaæ kÃryaæ, tasya tu te«Ãæ ca parasparÃpek«ayà janyajanakasvabhÃvatÃniyamÃt tÃd­Óasya tÃd­ÓÃdeva janmocyate nÃnyÃd­ÓÃt, tasyÃtajjananasvabhÃvatvÃt, tadabhÃve 'pyanyato bhavatastadutpattiniyamÃbhÃvÃt | aniyame ca kÃryakÃraïabhÃvÃyogÃt | yadi tvagnirivendhanopÃdÃnopak­tastadupÃdÃnopak­taæ cendhanamiva tadavasthÃniyatamatÃd­Óamapi dhÆmÃdikaæ tÃd­Óaæ dhÆmaæ janayet pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ ca tathÃvagamyeta tadÃgnyÃdivat so 'pi tajjananasvabhÃvatÃniyamÃt tÃd­Óajanaka÷ kena nÃnumanyeta | tadabhÃve 'pi tu tÃd­Óasya bhÃve tayorjanyajanakasvabhÃvatÃniyamÃbhÃvÃt kuta÷ kÃryakÃraïatetyahetutaiva tÃd­ÓasyÃnyÃd­ÓÃd bhavata÷ syÃt | yata evaæ "tasmÃt" so 'gnÅndhanÃdisÃmagrÅviÓe«o mantavyo "ya÷" Ãdya "dhÆmajanano" nÃnya÷ "sa" dhÆma Ãdyo ya÷ "gnyÃdisÃmagrÅviÓe«eïa" janito nÃnya a (##) iti k­tvà kÃryakÃraïayorevaæ yathoktena nyÃyena janyajanakarÆpasya svabhÃvasya niyamÃd yÃd­Óaæ yasya kÃraïamekadà pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃmevÃvadhÃritaæ "tadvijÃtÅyÃt" tato 'nyÃd­ÓÃt kÃraïÃt "utpatti÷" tÃd­Óasya kÃryasya "na bhavati" anyÃd­Óasya eva na vÃryata iti | tadevaæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃraïak­takatvaæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃryasvabhÃvasya pratipÃdyopasaæharannÃha- "tat" tasmÃt yÃd­Óaæ kÃryaæ yÃd­ÓÃt kÃraïÃt d­«Âaæ pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ niÓcitamekadà tat t"nna vyabhicarati" tÃd­ÓamanyÃd­ÓÃnna bhavati | yanaivaæ "tena" kÃraïena "siddhe kÃryakÃraïabhÃve" tÃd­Óasya "kÃryasya" tÃd­Óameva kÃraïamiti niÓcaye sati yathoditena nyÃyena "kÃryasya kÃraïena vyÃptira"nvayavyatirekarÆpà "siddhÃ" bhavati | "na vijÃtÅyÃdutpattiriti" d­«ÂakÃraïavijÃtÅyÃt kÃraïÃdanyÃd­ÓÃnnotpattirityasamumarthamapratipadyamÃna÷ kÃryasya vijÃtÅyÃt kÃraïÃnnotpattirityayamatrÃrtho 'bhimata iti manvÃna÷ paraÓcodayannÃha- "nanu" svato "vijÃtÅyÃdapi" kÃraïÃt "ki¤cit" kÃryaæ "bhavad d­«Âaæ" tat kathaæ na vijÃtÅyÃdutpattirityasya na d­«Âavirodha÷ syÃt | kathaæ yathà ityÃha- "tad yathà gomayÃde÷" ÃdigrahaïÃt Ó­ÇgacandrakÃntÃde÷ " ÓÃlÆkÃdi" ÃdigrahaïÃccharodakÃdi | tathà hi- gomayÃcchÃlÆkasya bhÃva÷ Ó­ÇgÃccharasya candrakÃntÃdapÃma | na ca gomayÃdikaæ ÓÃlÆkÃderna vijÃtÅyam tat kimucyate na vijÃtÅyÃdutpatti÷ iti | siddhÃntavÃdÅ parasya bhrÃætatÃæ darÓayannÃha- "na vijÃtÅyÃdutpatti÷" iti | yato hi kÃraïÃd yad bhavad d­«Âaæ tat tato 'nyÃd­ÓÃnna bhavati ityayamatrÃrtho vivak«ita÷, na tu kÃryavijÃtÅyÃditi | na ca tasya vyabhicÃra÷ | tadÃha- "tathÃvidhameva hi" gomayÃdirÆpaæ "tÃd­Óaæ" ÓÃlakÃdÅnÃmà "dinimittaæ" ÓÃlÆkÃdiprabandhasya ya Ãdi÷ prathama Ãrambhak«aïa÷ tasya kÃraïamiti k­tvà ÓÃlÆkÃdiprabandhasyÃderna kÃraïÃbhedo (##) 'nyÃd­ÓÃdutpatti÷ | sarvasya tadÃdergomayÃdinimittatvÃt | yadà tu prabandhena pÆrvak«aïanimittÃnÃmuttarottarak«aïÃnÃæ santÃnenotpattilak«aïà v­ttirbhavati Óarasya tadà ÓarÃdbhÃva÷ | tadevaæ yasya prabandhÃde÷ Ó­ÇgÃdibhyo bhÃvo na tÃd­Óasya ÓarÃde÷ yasya ca ÓÃrÃdestuduttarottarasya bhÃvo na tÃd­Óasya Ó­ÇgÃderiti na d­«ÂakÃraïavijÃtÅyÃt kÃraïÃt tÃd­Óasya sambhava iti kÃryahetoranvayavyatirekaniÓcaya÷ | yadÃpi ÓÃlÆkÃdaya÷ pÆrvapÆrvasvajÃtinibandhanà anÃdisantÃnaprav­ttà i«yante tadÃpi gomayÃdibhya÷ ke«Ã¤cidbhÃve 'pi tÃd­ÓatvÃbhÃvÃnna vyabhicÃra iti darÓayannÃha- "asti ca" ityÃdi | yasya ÓÃlÆkasantÃnasya gomayÃdi kÃraïaæ yasya ca sarvadà svajÃtinimittatvaæ tayorgomayetarajanmano÷ ÓÃlÆkayorastyeva svabhÃvabheda÷ parasparamanyÃd­Óatvaæ "rÆpasyÃbhede 'pi" sati | tulyÃkÃratve sati kathamanyÃd­Óatvam? iti cet, Ãha- "nahi" ityÃdi | yasmÃnnÃkÃratulyataiva bhÃvÃnÃæ "tattve" tÃd­Óatve nimittam yato gomayetarajanmano÷ ÓÃlÆkayorÃkÃrasÃmyÃt tÃd­Óatvameva syÃnna jÃtibheda÷ | kuta etat? ityÃha- "abhinnÃkÃrÃïÃmapi" ityÃdi | ye«Ãmapi hi samÃnÃkÃratà ke«Ã¤cidbhÃvÃnÃæ te«Ãmapi yata ÃkÃrÃdanyato viÓe«ÃjjÃtibhedo d­Óyate tato nÃkÃrasÃmyameva jÃtyekatve nibandhanam | tathà hi- ÃkÃrasÃmye 'pi kvacit pu«pÃd bhedo d­Óyate nÅletarakusumayoriva sÆryayo÷, kvacitphalÃt bandhyetarayoriva karkoÂakyo÷, kvacid rasÃd vanyetarayoriva trapu«ayo÷, kvacid gandhÃd v­k«etaraprabhavayoriva campakayo÷, kvacit prabhÃvÃt sparÓopayogastraæsinyoriva haritakyoriti | tasmÃdÃkÃrasÃmyanibandhanaæ yadyapi `tadevedam' iti pratyabhij¤Ãnaæ sajÃtÅyatÃæ goamayetarajanmano÷ ÓÃlakayorÆpakalpayati tathÃpi vilak«aïasÃmagrÅjanyatayà tayorjÃtibheda evÃvagantavya÷, naikajÃtità | tata eva pratyabhij¤Ãnasya bhrÃntatayà tatkalpitasya tÃd­ÓatvasyÃlÅkatvÃt | (##) [6. vilak«aïasÃmagryà avilak«aïakÃryajanakatve do«Ã÷ |] yadi punargomayetarÃdijanmana÷ ÓÃlÆkÃkÃderagnidhÆmÃdijanmano và dhÆmÃde÷ pratyabhij¤ÃvaÓÃd vilak«aïasÃmagrÅnibandhanatve 'pi samÃnasvabhÃvataiva syÃt ko do«a÷ syÃt? ityata Ãha- "anyathà hi" ityÃdi | yadi hi yà svajÃti [lak«aïapratyayÃntarasahità sÃmagrÅ yà ca] svajÃtinirapek«Ã gomayÃdirÆpà ÓÃlÆkÃde÷, dhÆmasya và yÃgnÅnadhanÃdilak«aïà yà ca ÓakramÆrdvÃdisvabhÃvà dhÆmÃdyÃtmikà avi(kà tasyÃ÷ vi)lak«aïÃyà api sÃmagryà avilak«aïaæ tÃd­Óameva kÃryaæ dhÆmaÓÃlÆkÃdikamutpadyeta tadà na `kÃraïasya' sÃmagrÅrÆpasya "bhedÃbhedÃbhyÃæ" vailak«aïyÃvailak«aïyÃbhyÃæ kÃryasya "bhedÃbhedau" vailak«aïyÃvailak«aïye tajjÃtÅyavijÃtÅyÃtmake syÃtÃmiti k­tvà "viÓvasya" sakalasya padÃrtharÃÓe÷ "ahetukau bhedÃbhedau" sajÃtÅyavijÃtÅyatve syÃtÃm | tasmÃd yatra vilak«aïà sÃmagrÅ tatra kutaÓcit sÃmyÃt sarÆpatve 'pi vijÃtÅyataiva kÃryasyeti | nanu dhÆmendhanÃdisÃmagrÅbhede 'pi dhÆmasya na jÃtibhedamÃmananti vidvÃæsa÷, atadrÆpaparÃv­tterubhayatra samÃnatvÃt, nai«a do«a÷, k«aïabhedÃÓrayasÆk«mÃvÃntarajÃtibhede 'pi sthÆlasantÃnÃÓrayavijÃtÅyavyÃv­tte÷ samÃnatvÃt | ÓÃbaleyÃdyavÃntarajÃtibhedepyagovyÃv­ttinibandhanagojÃtivad gavÃæ sarvadhÆmÃnÃmekasantÃnavyavasthÃvyu(pyu)pÃdÃnakÃraïak«aïabhede 'pyekÃkÃrapratyayanibandhanatayà samÃnatvÃt | Ãdyasyendhanaprabhavasya katham? iti cet | na | indhanajÃtyanuvidhÃnÃt sarvadhÆmÃnÃm | tathà hi- agurukarpÆracandanÃdijÃtibhedamanukurvantyeva taddhÆmÃ÷, kÃsaÓvÃsÃdiharadravyanirmitavartibhedaæ ca taddhÆmÃ÷, tadrasavÅryavipÃkÃnuvidhÃnÃt | na cÃkÃrÃnyatayà vijÃtÅyatvam, yato nÃkÃra'bhedabhedanibandhena sajÃtÅyavijÃtÅyatve | nahi ÓÃlyaÇkurÃdaya÷ (##) tabdÅjÃdyÃkÃramanukurvate | na ca tajjÃtÅyatÃmaÓÃlyÃdivyÃv­ttinibandhanÃæ nÃnubhavanti | tasmÃd indhanameva tayopÃdÃnakÃraïam agnyÃdisahakÃripratyayÃhitaviÓe«aæ tathÃvidhaæ dhÆmakÃryamaÇgÃrÃdi bhinnÃk­ti janayatÅtyalamatiprasaÇgena | nanu ca yadi nÃma sÃmagrÅbhede 'pi kÃryasya bhedo na jÃta÷ tadà kÃraïabhede satyapi tasyÃbhÃvÃt tasyÃhetukatÃstu, abhedasya tu kimÃyÃtam? yenobhayorahetukatvamucyate ityata Ãha- "tathÃhi" ityÃdi | yadà hi sÃmagrÅbhede satyapi kÃryasya bhedo na jÃta iti tasyÃhetukatvam- na hi hetau satyabhavata÷ katha¤cidapi hetumattopapadyate- tadà yo 'pyasÃvabheda÷ kÃryasya so 'pi sÃmagryo÷ bhinnatvÃdasatyabhede jÃta iti kutastasyÃpi hetumattÃ? | yathà hi hetau satyabhavato na hetumattà tathà hetÃvasatyapi bhavato hetumattà kuta÷ syÃt? | hetubhedasyaivÃbhedanibandhanatvÃt na iti cet; na tarhyayaæ bheda÷ kvacit padamÃbadhnÅyÃt, ÓÃlÅkodravÃderapi hetubhedasyÃbhedahetutvÃnnimittamantareïa kalpanÃyÃæ viÓe«ÃbhÃvÃt | pratibhÃsÃbhedasya ca kutaÓcid bhrÃntinimittÃt paramÃrthato bhede 'pyupalak«aïÃt | syÃdetat- yo hyatÃd­ÓÃdapi tÃd­Óodbhavamicchati tasya bhedÃbhedayorahetukatvami«Âameva bhÃvà eva kevalaæ hetumanta ityata Ãha- "tadvyatiriktaÓca" ityÃdi | nahi bhedÃbhedavyatirikta÷ kaÓcid bhÃvÃnÃæ svabhÃvo 'sti yastayorahetukatve 'pi hetumÃn syÃt | tasya tÃbhyÃmanyatve `asyemau bhedÃbhedau' iti sambandhÃbhÃvaprasaÇgÃt, tadanyasambandhakalpanÃyÃmanavasthÃdo«Ãt, ananyatve 'pi bhedÃbhedayorbhÃvasvabhÃvasya ca svÃtmanyevÃvasthÃnÃt anupakÃrÃcca kuta÷ sambandhitÃ? | upakÃrakalpanÃyÃæ ca yadi bhÃvasvabhÃva÷ svahetubhya eva na kutaÓcid bhinno 'bhinno và samutpanna itÅ«yate, tadà tadbhÃve 'pi svabhÃvÃnyathÃtvÃbhÃvÃt kuto bhinnÃbhinnatà bhÃvasvabhÃvasya syÃt? | atha vyatiriktabhedÃbhedavaÓÃd (##) bhedÃbhedau svabhÃva÷ pratipadyeta, tÃvapi yadi bhinnau tadà bhÃvasvabhÃvastadavastha eveti na tasya kutaÓcit svarÆpato bhedo 'bhedo và syÃt | punastadvaÓÃd bhedÃbhedakalpanÃyÃæ bhÃvasvabhÃvasya tadavasthaæ tÃdavasthyamanavasthà ca bhedÃbhedayo÷ | athÃbhinnau tadà bhÃvasvabhÃva eva bhedÃbhedÃbhyÃæ kriyata iti syÃt, tasya rÆpÃntareïa karaïÃsambhÃ(mbha)vÃt; tasya ca hetvantarÃt paÓcÃd bhavatastato 'nyatvÃpatte÷ | na ca bhÃvasvabhÃva÷ kriyate, tasya svahetoreva nirv­tte÷ | svahetubhya eva bhÃvasvabhÃvasya kutaÓcid bhinnÃbhinnÃtmana utpattikalpanÃyÃæ và bhedÃbhedayorvyatirekavato÷ vaiyarthyam; bhedÃbhedabuddherapi tata eva siddhe÷ | tasmÃd vaiÓe«ikÃdikalpitayorbhedÃbhedayorviÓe«asÃmÃnyÃtmanorayogÃt bhÃvasvabhÃva eva bhedÃbhedaÓabdavÃcya÷ tayorahetukatve bhÃvasvabhÃvasyaivÃhetukatvamÃpatitam | tato bhÃvÃnÃmahetukatvÃnnityaæ sattvamasattvaæ và syÃt | ahetukatve hi bhÃvÃnÃæ yadi kadÃcit sattvaæ sarvadaiva syÃt | atha kadÃcidasattvaæ tadapi sarvadà syÃt | kÃdÃcitkatvaæ tu sattvasyÃyuktam | kiæ kÃraïam? | apek«yasyÃhetukatve sati kasyacidabhÃvÃt | yasmà "dapek«ayà hi" tasyÃpe«aïÅyasya hetorbhÃve bhavanto 'bhÃve ca na bhavanta÷ "kÃdÃcitkÃ÷" kadÃcidbhavà yujyante, nÃnyatheti | tasmÃnna vilak«aïÃt kÃraïÃt avilak«aïasya kÃryasyotpattirabhyupagantavyÃ, yathoktena nyÃyenÃhetukatvÃdiprasaÇgÃt | punarapi vilak«aïÃyÃ÷ sÃmagryÃ÷ avilak«aïasya kÃryasyotpattau do«ÃntaramÃha- "vyavasthÃvÃæÓca" pratiniyata÷ "sÃdhye«u" ghaÂapaÂÃdi«u "sÃdhanÃnÃæ" m­ttantvÃdÅnÃæ loke yo "niyogo" ghaÂÃrthÅ m­tpiï¬ameva tatra niyuÇkte na tantÆn, paÂÃrthÅ ca tantÆneva na m­tpiï¬am ityÃdika÷ sa na syÃt | kasmÃt? ityÃha- "kÃraïÃnÃæ"- sÃmagrÅïÃæ yÃ÷ "Óaktaya÷"- ÃtmÃtiÓayalak«aïÃstÃsÃæ "pratÅniyame" kÃcideva sÃmagrÅ kvacideva (##) kÃrye upayujyate nÃnyÃnyatretyevaærÆpe "hi" yasmÃt "ki¤cideva" m­dÃdikaæ "kasyacideva" ghaÂÃde÷ sÃdhanÃyopÃdÅyate "nÃparaæ" tadvilak«aïaæ tantvÃdikam kasmÃdevam? iti cet? "tasyaiva" m­dÃde÷ "tatra" ghaÂÃdau "Óakte" ryogyatvÃt "anyasya" tantvÃdestatrÃÓakte÷ | kasmÃttasyaiva tatra ÓaktirnÃnyasya ityata Ãha "tayo÷" m­dÃdestantvÃdeÓca "tajjanasvabhÃvatvena" ghaÂÃdijananasvabhÃvatvena "itarasvabhÃvatvena ca" ghaÂÃdyajananasvabhÃvena ca "bhedÃt" anyatvabhÃvÃt | nahi m­ttantvÃdirÆpatÃto 'nyadeva tajjananetarasvabhÃvatvaæ nÃma | yadà tu sÃmagrÅïÃæ parasparavilak«aïÃnÃmapi Óaktipratiniyamo ne«yate vilak«aïÃdapi avilak«aïakÃryopagamÃt tadà " tajjananasvabhÃvavilak«aïÃdapi" dhÆmÃdijananasvabhÃvaæ yat kÃraïagnÅndhanÃdisÃmagrÅlak«aïaæ tadvilak«aïÃdapi ÓakramÆrdvÃde÷ k«aïÃÓrayeïa và dhÆmÃdestasyÃgnÅndhanÃdisÃmagrÅjanyasya dhÆmasya tatk«aïasya cotpattÃvi«yamÃïÃyÃæ "na tajjananaÓakte÷ pratiniyamo" vivak«itadhÆmÃdikÃryajananaÓaktipratiniyama÷ | "iti"tasmÃd "yat ki¤cit" kÃryaæ "yata÷ kutaÓcit" kÃraïÃt "syÃt" utpadyeta, na yathÃd­«Âameva yathÃd­«ÂÃt | sarvaæ sarvato jÃyeteti yÃvat | tasmÃcchaktipratiniyama÷ kÃraïÃnÃmabhyupagantavya÷ | tato vilak«aïasÃmagrÅjanmana÷ kÃryasya kutaÓcit sÃmyÃt sarÆpasyopalak«aïe 'pyanyÃd­Óataiveti sarvastÃd­ÓastathÃvidhajanmeti siddham | syÃnmatam- vilak«aïÃyà api sÃmagryÃstallak«aïakÃryajananaÓakti÷ samÃneti tallak«aïaæ kÃryaæ bhavi«yati kasyÃÓcideva ca tathÃbhÃvÃnna yathoditado«Ãvasara ityata Ãha "tajjananaÓaktisÃmye tu" ityÃdi | uktameva tÃvad atra pÆrvapak«e `na ca dhÆmasya tadatajjanyasvabhÃva÷' ityÃdikaæ dÆ«aïam | abhyupagamyÃpÅdamÃha- "yÃd­ÓÅ hyagnisahakÃriïa÷" tadÃdhÅyamÃnavikÃrasye "ndhanasya" svabhedena dhÆmabhedaheto÷ "Óakti÷" ÃtmÃtiÓayastÃd­Óyeva ÓakramÆrddhno (##) dhÆmasya và yadi tatsÃmagrÅjanyadhÆmavilak«aïakÃryajananaÓaktirÃtmÃtiÓayalak«aïà tadà tacchaktisÃmye tadevÃgnÅndhanÃdikamevÃrthÃnnÃmÃntareïoktaæ syÃt, tadvilak«aïasya tadavilak«aïÃtmÃtiÓayÃsambhavÃt | sa eva hyagnirya indhanavikÃramÃdadhÃno dhÆmaæ janayati, taccendhanaæ yadagninÃdhÅyamÃnavikÃraæ dhÆmaæ svajÃtimanukÃrayati | yadi ca ÓakramÆrdvÃderapi evaæ bhavatÃbhyupagamyate tadà kevalaæ nÃmni vivÃda÷ syÃt, arthÃbhedamabhyupagamya tathÃbhidhÃnÃt | yata evam "iti" tasmÃt "kÃryaæ" dhÆmÃdikaæ "d­«Âa"mekadà pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ niÓcitamatadrÆpavyav­ttenÃtmanà "kÃraïa"mindhanÃdikaæ santÃnÃpek«ayà k«aïÃpek«ayà và "na vyabhicarati" tadvilak«aïÃdanyato na bhavatÅti kÃryahetÃvanvayavyatirekaniÓcaya÷ sidhyatÅti | (##) 4. anupalabdhihetunirÆpaïam |] [1. vipratipattipradarÓanapÆrvakamanupalabdhessvarÆpam |] tadevaæ karyahetau yato yadbhavad­«Âaæ sak­t pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ tÃd­Óasya sarvasya tathÃvidhÃdeva janma na tadvijÃtÅyadityekasyà api kÃryavyakte÷ kutaÓcid bhÃvadarÓane vyÃptyÃnvayavyatirekasiddhiriti pratipÃditam | anupalabdhau tu yathoktÃyÃæ nimittÃntarÃbhÃvopadarÓananibandhanayornÃnvayavyatirekayorvipratipatti÷ | svarÆpa eva tu pare vipratipadyante | tathÃhikecidupalabdhyabhÃvamÃtramanupalabdhimabhÃvasya prasajyaprati«edhÃtmana÷ pramÃïÃntaratvena gamikÃmicchanti ÅÓvarasenaprabh­taya÷, apare tu prati«edhyavi«ayaj¤ÃnarÆpeïÃpariïÃmamÃtmana÷ tadanyavastuvi«ayaæ vij¤Ãnameva vÃbhÃvasya gamakaæ pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ pramÃïÃntaramÃhurmÅmÃæsakÃ÷ | na hyanyavastuvi«ayaæ j¤Ãnaæ pratyak«ÃnumÃnÃtmakamabhÃvaæ pratipadyate, tasya bhÃvÃæÓavi«ayatvÃt, abhÃvÃæÓasya ca tato 'nyatvÃt | abhÃvÃæÓe tu nÃstÅti j¤Ãnaæ janayat tadabhÃvapramÃïÃkhyÃæ labhate, yathendriyaæ svavi«ayapratipattijanakatvena pratyak«ÃkhyÃm | tathÃnye anyabhÃvalak«aïÃæ tajj¤Ãnalak«aïÃæ vÃnupalabdhimabhÃvasyaiva sÃdhanamÃhurnÃbhÃvavyavahÃrasya, anupalabdherliÇgÃdÃdabhÃvasiddhau svayameva tadvyavahÃraprav­tte÷ | naiyÃyikÃstu nÃstÅti j¤Ãnameva kevalapradeÓÃdigrÃhij¤ÃnantarabhÃvipratyak«aæ na pramÃïÃntaramabhÃvasya tuccharÆpasya paricchedÃtmakamÃcak«ate tadevÃsya ghaÂÃde÷ prati«edhyasyÃnupalabdhiÓabdena yadyucyate na kaÓcidvirodha÷ iti | tadevamanupalabdhau bhedaæ gatà buddhaya÷ prativÃdinÃmiti tannirÃsÃrthamanupalabdhisvarÆpaæ tÃvadupadarÓayannÃha- "upalabdhilak«aïaprÃptasya" ityÃdi | `upalabdhilak«aïaprÃptÅ÷' `upalambhapratyayÃntarÃïÃæ samanantarÃdhipatipratyayasaæj¤itÃnÃæ sÃkalyam, Ãlambanapratyayasya svabhÃvaviÓe«aÓca | ya÷ svabhÃva÷ satsvanye«Æpalambhapratyaye«u san pratyak«a eva bhavatÅ'tyevaærÆpà ÓÃstrak­tÃnyatra (##) vyÃkhyÃtà naiyÃyikavipratipattinirÃsÃrtham | te hyupalabdhilak«aïaprÃptiÓabdena mahÃttvÃnekadravyavattvarÆpÃïi dravyÃïÃmÃhu÷ | "mahattvÃdanekadravyavattvÃd rÆpÃccopalabdhi÷" iti vacanÃt | evaæ copalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhi÷ satyapi vastuni sambhavatÅtyasadvyvahÃrasiddhÃvanaikÃntikÅtyÃcak«ate | na hi cÃk«u«asyÃpi raÓmermahattvÃnekadravyavattvarÆpÃïyupalambhakÃni bhavanti | na ca tÃvatÃnupalambha'pyasavdyavahÃrastatra Óakyate kartum | yadÃha bhëyakÃra÷- `nÃnumÃnata upalabhyamÃnasya pratyak«ato 'nupalabdhirabhÃve hetu÷' iti | indriyatvÃt tvagÃdivat kila prÃpyakÃri cak«urityanumÃnataÓcÃk«u«o raÓmirupalabhyate tasya pratyak«ato 'nupalabdhi÷ kathamabhÃvavyavahÃraæ sÃdhayet? iti | tadevamupalabdhilak«aïaprÃptasyÃnu palabdhimasavdyavahÃre 'naikà ntikÅmÃhurnaiyÃyikÃ÷ tannirÃsamupalabdhilak«aïaprÃpteraviparÅtarÆpopadarÓanena ÓÃstrakÃro 'bhyadhÃt | yadà hyupalambhapratyayÃntarasÃkalyaæ svabhÃvaviÓe«aÓca yathokta upalabdhilak«aïaprÃptirucyate na mahattvÃdikaæ tadà kuto vyabhicÃrÃvakÃÓa÷?, sati vastuni tasyà asambhavÃt | mahattvÃdikaæ tvasambhavÃdeva nopalabdhilak«aïaprÃptiÓabdena vÃcyam | nahi rÆpÃdivyatiriktaæ dravyaæ tatpratibhÃsavivekinÃkÃrÃntareïa svaj¤Ãne pratibhÃsate | na cÃpratibhÃsamÃnamanÃtmarÆpavivekinà rÆpeïa pratyak«atÃmanubhavatyatiprasaÇgÃt | tat kuto 'syÃsato mahattvÃdisambhava÷? | na ca svarÆpeïÃmahata÷ tatsambandhe 'pyasya mahattÃsambhava÷ | apararÆpeïa và grahaïe kathaæ tadgrÃhij¤ÃnamabhrÃntam? | tato na mahattvaæ dravyasyopalambhakaæ rÆpaæ và | tasyÃpi svarÆpeïa grahaïe dravyÃtmano 'tyantaparok«atvÃt | dravyarÆpasya ca tadvivekenÃnupalak«aïÃnna tathà grÃhakatvam | na ca mahattvaæ rÆpaæ và dravyodayakÃle 'bhyupagamyate, yato dravyaæ guïasya samavÃyikÃraïami«yate | tacca pratilabdhÃtmakameva tathÃtÃmanubhavatÅti prathame k«aïe dravyaæ nirguïameva | na cÃsya dvitÅye k«aïe prÃktanarÆpatyÃgo 'sti rÆpÃntaraæ vÃvirbhavati yata÷ prÃgapratipannÃdhÃrabhÃvaæ (##) mahattvÃdiguïapratibandhÃdÃdhÃratÃæ yÃyÃt | na cÃjanaka ÃdhÃra÷ | janakatve ca k«aïikatÃ, arthakriyÃvirodhÃdak«aïikasya | tata÷ kuta÷ sÃmavÃyikÃraïasya sambhava÷?, yata÷ svotkalitaæ kÃryaæ janayat tathà vyapadiÓyate | na caitat k«aïikatve sambhavati ak«aïikatve và prÃga'nÃdhÃrasya paÓcÃdÃdhÃrÃbhÃva÷ | samavÃyikÃraïÃsambhavÃdevÃnekadravyavattvamapyasmabhavi yasmÃdanekaæ dravyamÃrambhakaæ samavÃyikÃraïÃtmanà yasya vidyate tadevaæ vyapadiÓyate | dravyÃbhavÃcca nÃnekadravyavattvaæ | sattve 'pi mahattvÃderneyamupalabdhilak«aïaprÃptirasmÃkamabhimatà | yà tvabhimÃ(ma)tà na tayopalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhirasavdyavahÃrasiddhÃvanaikÃntikÅti ÓÃstrakÃro darÓayÃmbabhÆva "upalabdhilak«aïaprÃptasya" yà "anupalabdhi÷" kÃraïasya vyÃpakasya và prati«edhyÃdanyasya sà "abhÃvahetu÷" kÃryasya vyÃpyasya ca "abhÃvavyavahÃrahetuÓca" | yà tu prati«edhyasyaivopalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhi÷ sÃbhÃvavyavahÃrahetureveti vÃÓabdena darÓayati | yà tvanupalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhi÷ pratyak«ÃnumÃnaniv­ttilak«aïà sà saæÓayahetu÷ pramÃïaniv­ttÃvapyarthÃbhÃvÃsiddhe÷, nimittÃbhÃvÃttu savdyavahÃraprati«edhaheturityavagantavyam | [2. sve«ÂÃmanupalabdhiæ spa«ÂayitumÅÓvarasenakumÃrilÃdÅnÃæ nirÃsa÷ |] tatra ye tÃvadupalabdhyabhÃvamÃtramanupalabdhimicchanti, "vij¤Ãnaæ vÃnyavastuni" iti vacanÃt tadanyavastuvij¤Ãnameva vÃ, tannirÃsÃrthaæ j¤Ãt­- j¤eyadharmalak«aïÃmanupalabdhiæ darÓayitumupalabdhimeva tÃvaddvividhÃmdarÓayannÃha- "atra" anupalabdhivÃkye yopalabdhi÷ ÓrÆyate kriyÃrÆpà sà yadà kart­sthatayÃpek«yate tadà tasyà "upalabhamÃnasya" katu÷ "dharmatve" apek«yamÃïe "tajj¤Ãnam" upalabhamÃnasya yajj¤Ãnaæ tad upalabdhirucyate | upalabhamÃnaÓca buddhÅndriyadehakalÃpa eva ca pÆrvak«aïasaÇg­hÅta upalabdhijanaka ucyate | tathÃhi- upalabdherjanaka ÃÓrayo và kartà parairucyate | na (##) cendriyÃderanyasya janakatvaæ sambhavati yato 'nvayavyatirekanibandhana÷ kÃryakÃraïabhÃvavyavahÃra÷, tau cÃnvayavyatirekau nendriyÃderanyasya sambhavata÷ satsvindriyÃdi«u niyamenopalabdherbhÃvÃt | yadi hÅndriyÃdi«u satsvapi kadÃcidupalabdhirnopajÃyate tadà satsvapyanye«u sakale«u hetu«u kÃryÃnutpatti÷ kÃraïÃntaravaikalyaæ sÆcayatÅti tavdyatiriktakÃraïÃntaraæ parikalpyeta | na caitadasti, tat kathamÃtmanastadutpattau nimittabhÃvo 'bhyupagamyeta? atiprasaÇgÃt | yadÃha- "yasmin sati bhÃvatyeva yat tato 'nyasya kalpane | taddhetutvena sarvatra hetunÃmanavasthiti÷ ||" iti | ÃÓrayatvamapi janakasyaiveti tadapyÃtmano na sambhavati | sthÃpakatvÃdÃÓraya iti cet; na, k«aïikatve sthiterabhÃvÃdupalabdherak«aïikatve 'pi svayamevÃvinÃÓÃdavasthÃnÃt | tathÃhi- upalabdheravinÃÓa eva sthitirucyate na pÃtÃbhÃva÷ tasyà gurutvÃbhÃvÃt "saæyogÃbhÃvena gurutvÃt patanam" iti ca pare«Ãæ k­tÃnta÷ | samavÃyÃdÃÓraya iti cet; nanu so 'pi ÃdhÃryÃdhÃrabhÆtÃnÃmeve«yate | na cÃpatanadharmikÃyà upalabdherÃdhÃreïa kiæcit, samavÃyÃccÃÓrayatve 'nyasyÃpi tadbhÃvaprasaÇga÷, tasya sarvÃtmasu samÃnatvÃt, ekatvenÃsyopagamÃt | kramayaugapadyÃbhyÃmarthakriyÃvirodhÃcca nÃsyÃtmana÷ sattvam, tato 'sya kuto janakatvam? ÃÓrayatvaæ vÃ? ityalaæ k«uïïak«odÅkaraïeneti | evamupalabdhimÃdarÓyÃnupalabdhimÃdarÓayannÃha- " tasmÃdupalabdhij¤ÃnÃdanyÃ" vastvantaravi«ayà "upalabdhi÷" j¤ÃnÃtmikà "anupalabdhi÷" | kathaæ punarupalabdhirevÃnupalabdhirucyate? ityÃha- "vivak«ite"tyÃdi | yathà bhak«yÃbhak«yaprakaraïe vivak«itÃd bhak«yÃdanyatvÃd `abhak«yo grÃmyakukkuÂa÷' bhak«yo 'pi san tadanyasya- ucyate | yathà ca sparÓanÅyÃsparÓanÅyÃdhikÃre vivak«itÃt sparÓanÅyÃdanyatvÃd `asparÓanÅyaÓcÃï¬ÃlÃdi÷'- tadanyasya sparÓanÅyo 'pi san- ucyate | (##) tadvadupaladbhirevÃnupalabdhirmantavyà | na¤a÷ prati«edhavi«ayatvÃt kathaæ bhÃvavi«ayatÃ? iti cet, Ãha- "paryudÃsav­ttyeti" | paryudÃsena prati«edhyasyÃrthasya rvajanena yà viÓi«Âe 'rthe v­ttistayà , na¤a÷ Ãg­hÅtaprati«edhasya bhÃvavi«ayatà | yatra vidhe÷ prÃdhÃnyaæ prati«edho 'rthag­hÅta÷ vidhibhÃksvapadena nocyate ekavÃkyatà ca tatra paryudÃsav­ttità | vidheÓca prÃdhÃnyaæ `vivak«itopalabdheranyopalabdhirbhavati' ityevaæ vÃkyenÃnyopalabdhervidhÃnÃt anyopalabdhisÃmarthyÃdeva vivak«itopalabdhe÷ prati«edha÷ pratÅyate | vivak«itopalabdheranivartane tadapek«ayÃnyasyà vidhÃnÃyogÃt svapadena na¤Ã vidhibhÃÇ nocyate | kiæ tarhi? | anyaÓabdena paryudÃsÃÓrayeïÃnyaÓabdasyaiva vÃkye prayogÃt anyà upalabdhiranupalabdhiriti | na¤aÓca subantena sÃmarthyaæ na tiÇantena ityekavÃkyatvaæ `na upalabdhiranupalabdhi÷' iti | prasajyaprati«edha÷ punaretadviparÅto mantavya÷ | tatra hi prati«edhasya prÃdhÃnyaæ vidhirarthÃd gamyate vÃkyabheda÷ svapadena na¤Ã prati«edhabhÃk sambadhyate | tadevaæ j¤Ãt­dharmalak«aïÃmanupalabdhiæ vyÃkhyÃya j¤eyadharmalak«aïÃæ pratipÃdayannÃha- "upalabhyamÃnadharmatve" ityÃdi | yadà karmasthakriyÃpek«ayopalabhyamÃnasya vastuno dharma upalabdhirvivak«yate tadà vi«ayasvabhÃva upalabdhirmantavyà | kÅd­Óo vi«ayasvabhÃva÷? ityÃha- "svavi«aye"tyÃdi | prati«edhyasya ghaÂÃderyadÃtmavi«ayaæ vij¤Ãnaæ tajjanane yà yogyata tallak«aïo vi«ayasvabhÃva upalabdhiÓabdenocyate | yadi vi«ayasvabhÃva upalabdhi÷, kathaæ yogyatÃlak«aïa÷? | tathà hi yogyatà dharma÷, dharmadharmiïoÓca bheda eva ityata Ãha- "yogyatÃyÃ÷" ityÃdi | yogyatà hi paramÃrthato bhÃvarÆpaiva na vasturÆpÃda bhidyate, anyathà bhÃvo yogya eva na syÃt | yogyatÃsyeti ca sambandhÃbhÃvato na syÃt | sambandhakalpanÃyÃmanavasthetyuktaprÃyam | tadevamupalabhervi«ayadharmatÃæ pratipÃdyÃnupalabdherapi pratipÃdayannÃha- "tasmÃdanya÷" ityÃdi | "tasmÃt" prati«edhyÃd ghaÂÃde÷ (##) svavi«ayaj¤ÃnajananayogyÃd yo 'nya upalambhajananayogya eva na tadviparÅta÷ svabhÃvo ghaÂaviviktapradeÓarÆpa÷ sa eva cÃtrÃnupalabdhiÓabdenocyate | prÃktanameva nyÃyamatrÃdiÓannÃha- "pÆrvavaditi |" vivak«itopalabdheranyatvÃdabhak«yÃsparÓanÅyavat paryudÃsav­tyeti | kathaæ punarayaæ na¤a anyÃrthav­tti÷ sÃmÃnyaÓabda÷ san ghaÂaviviktapradeÓasya tajj¤Ãnasyaiva và ghaÂaviviktasyÃnupalabdhitvaæ paryudÃsav­ttyà prakalpayati, na punaraviÓe«eïa sarve«ÃmevÃnyaÓabdavÃcyÃnÃm? ityata Ãha- "yatra yasmin" ityÃdi | "yatra" deÓe kÃle 'vasthÃyÃæ vÃvyavadhÃnÃdilak«aïÃyÃm, "yasmin" pradeÓarÆpÃdau "upalabhyamÃne niyamena" avaÓyaætayà "yasyÃnyasya" padÃrthasya ghaÂarÆpÃderupalabdhirbhavati "sa" ghaÂarÆpÃdi÷ padÃrtha÷ "tatsaæs­«Âa÷" tena pradeÓarÆpÃdinà saæs­«Âa÷ | kathamekasminnupalabhyamÃne parasyÃpi niyamopalabdhi÷? iti cet, yogyatÃyà aviÓe«Ãt | pradeÓaghaÂayorhi svavi«ayavij¤Ãnajanane yogyatà tulyà | yadà hi pradeÓarÆpaæ vyavadhÃnaviprakar«Ãdirahitaæ vij¤Ãne svÃkÃraæ samarpayati tadà ghaÂarÆpamapi tatra tathÃvidhaæ svÃkÃraæ samarpayatyeva | yadi nÃma yogyatà tasya tena tulyà svasvabhÃvavyavasthitestu kathaæ tatsaæs­«ÂatÃ? ityata Ãha- "ekaj¤ÃnasaæsargÃdi"ti | ekatra hi j¤Ãne dvÃvapi tau svÃkÃradvÃreïa saæs­«Âau na sÃk«Ãt, tadvij¤Ãnaæ padÃrthadvayÃkÃramÃjÃyamÃnaæ tayorÃtmani saæsargaæ darÓayati | kimiti punastat j¤Ãnaæ padÃrthadvayÃkÃramavaÓyaæ bhavati yatastayorj¤ÃnadvÃraka÷ saæsarga÷? ityata Ãha- "tayo÷ sato÷" ityÃdi | yÃvetau tulyayogyatÃrÆpau tau yadi santau bhavatastadà naivaikÃkÃraniyatà pratipattirbhavati | kasmÃt? asambhavÃt | na hye«a sambhavo 'sti- yattulyayogyatÃrÆpayoreka eva pratibhÃseta nÃpara iti | tathÃhi- aviÓi«ÂatvÃd yogyatÃyÃ÷ kastatra svÃkÃraæ na samarpayet? | anubhavasiddhaæ ca yugapadanekapratibhÃsanam | na cÃnubhavaviruddhamÃcak«Ãïà vidu«Ãmavadheyavacaso bhavanti | ladhuv­ttitvÃd yaugapadyÃbhimÃna iti cet; na, bÃdhakapratyayaviraheïa (##) bhrÃntikalpanÃnupapatte÷, sarvatra tathÃbhÃvÃprasaÇgÃt | karaïadharma evÃyaæ yadekasminneva karmaïi kriyÃæ ni«pÃdayatinÃnekatra, karaïaæ cendriyaæ tato nÃnekapratipattiheturiti cet, kathaæ pradÅpÃdiranekatra bahÆnÃæ pratipattijanaka÷? | kart­bhedÃdado«a iti cet; kartrekatvÃt tarhi kriyaikatra karmaïÅti kathaæ `karaïadharma÷' ityÃdi vaco na plavate? | na ca pratik«aïaviÓarÃru«u bhÃve«u paramÃrthata÷ kart­karaïÃdibhÃvo yukta÷ kriyà và kÃcit | na ca sarvakÃrakÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyini kÃrye kasyacidatiÓayo 'sti yenÃyaæ kartà kÃ(ka)raïaæ cedamityÃdi parikalpyeta | tasmÃdaviÓi«Âayogyatayo÷ kuta ekarÆpaniyatÃyÃ÷ pratipatte÷ sambhava÷? iti siddha ekaj¤Ãnasaæsarga÷ | tulyayogyatÃrÆpatvasya caitadeva liÇgam | na hyasati tulyayogyatÃrÆpatve yugapadekendriyajanitaj¤ÃnapratibhÃsità rÆparasavat sambhavatÅti | tatra ye«Ãæ saugatÃnÃmidaæ darÓanaæ `ekÃyatanasaÇg­hÅte 'nekatrÃpyekamevendriyaj¤ÃnamÃjÃyate' iti te«Ãæ mukhya evaikaj¤Ãnasaæsarga÷ | ye tu `tatrÃpi pratyarthaæ bhinnÃnyevaikendriyanimittÃnyekakÃlÃni tadvi«ayÃïÃæ yugapatsannihitÃnÃæ svaj¤Ãne«u sÃmarthyÃviÓe«Ãt, ata evaikatayà loke 'dhyavasÅyamÃnÃni j¤ÃnÃnyupajÃyante' iti varïayanti te«ÃmekendriyajatvenaikÃyatanavi«ayatvena caikakÃle«vekatvavyapadeÓo loke tathÃdhyavasÃyÃdaupacÃrika÷ | yadi nÃmaikaj¤ÃnasaæsargÃt tatsaæs­«ÂastathÃpi sÃmÃnyena sarvamanyamayaæ na¤ kinna pratipadayati? iti, ata Ãha- "tasmÃt" ityÃdi | yasmÃdaviÓi«ÂatvÃdyogyatÃyà yathoktena prakÃreïaikatra j¤Ãne dvayorapi saæsarga÷ tasmÃdaviÓi«Âaæ yogyatÃrÆpaæ yayo÷ tata evaikaj¤Ãnasaæsargiïau tau tasmÃt tayorevaærÆpayo÷ "parasparÃpek«ameva" na sarvÃnyapadÃrthÃpek«am "anyatvamiha" anupalabdhyadhikÃre "abhipretam" | loke tu yadyapyaÓe«apadÃrthÃntarÃpek«amanyatvaæ na¤Ã kvaciducyate vyÃptinyÃyasamÃÓrayÃt, tathÃpi tadiha na g­hyate, (##) "pratyÃsatterÃÓrayaïÃt" ekaj¤Ãnasaæsargalak«aïà prattyÃsattirÃÓrÅyate nÃnyÃ, pramÃïacintÃdhikÃrÃt anyathÃnupalabdhiranaikÃntikyeva syÃt | tasmÃt tattvacintakaistathÃvidhamanyatvamÃÓrayaïÅyam yadanupalabdheravyabhicÃranibandhanam | tacca yathoktamevetyabhiprÃya÷ | tadevamekaj¤ÃnasaæsargÃpek«ayÃnyatvaæ pratipÃdyÃnupalabdhiæ darÓayannÃha- "sa kevala÷" ityÃdi | sa eva yadà kevala÷ pradeÓo yathoktaghaÂÃpek«aya tasmÃdanya ucyate tadà ghaÂaviviktapradeÓaj¤Ãnaæ vÃnupalabdhi÷, na tu yathesvaraseno manyate upalabdhyabhÃvamÃtramanupalabdhiriti, vak«yamÃïado«Ãt; ghaÂaviviktapradeÓasvabhÃvo vÃ, na tu tadviviktaj¤Ãnameva yathÃha kumÃrila÷ "vij¤Ãnaæ vÃnyavastuni" iti | yathà hyanyavastuvi«ayaæ j¤anamanubhÆyamÃnaæ pratiyogismaraïÃpek«aæ tadabhÃvavyavahÃranibandhanaæ tathà tadvivikta÷ pradeÓo 'pi | tathÃhi- kasyacit pratipattu÷ `yata÷ kealapradeÓÃkÃrameva j¤Ãnaæ mayà saævedyate na tu ghaÂÃkÃramapi tasmÃdatra ghaÂo nÃsti' iti evaæ nÃstitÃj¤Ãnamutpadyate; kasyacit tu `yata÷ kevala÷ pradeÓo 'yaæ d­Óyate na tu ghaÂasahita÷ tasmÃnnÃstyatra ghaÂa÷' ityevam | tasmÃdubhayornÃstitÃj¤Ãnajanmani tulyaæ sÃmarthyamiti dvayorapi anupalabdhivyavasthà yukteti | tatra yadà tajj¤Ãnaæ tadà j¤Ãt­dharmalak«aïÃnupalabdhi÷ kart­sthakriyÃpek«ayÃ, yadà tatsvabhÃvastadà j¤eyadharmalak«aïà karmasthakriyÃpek«ayeti | evamanupalabdhiæ paryudÃsav­ttyà vyavasthÃpya sÃdhyamasyà darÓayannÃha- "sà abhÃvam" ityÃdi | sarvÃnyopalabdhilak«aïaprÃptavivikte 'pi pradeÓÃdau d­ÓyamÃne yatra ghaÂÃdau pratiyoginyarthitvÃdibhi÷ sm­tirasya bhavati tasyÃbhÃvaæ sÃdhayati, abhÃvavyavahÃraæ và | kÃraïavyÃpakÃnupalabdhÅ abhÃvamabhÃvavyavahÃraæ ca sÃdhayata÷ | svabhÃvÃnupalabdhistu abhÃvyavahÃrameva | abhÃvavyavahÃraÓca j¤ÃnÃbhidhÃnaprav­ttilak«aïa÷ | tatra `nÃstyatra ghaÂa÷' ityevamÃkÃraæ j¤Ãnam, evaævidhavastvabhidhÃyakaæ cÃbhidhÃnaæ, ni÷ÓaÇkasya ca tatra pradeÓe gamanÃgamanalak«aïà prav­ttiriti | (##) atreÓvarasena- kumÃrilayorvacanÃvakÃÓamÃÓaÇkaya siddhÃntavyavasthÃmeva kurvatà tanmate niraste 'pyÃhatya tanmatanirÃsÃrthamÃha- "kathamanyabhÃva" ityÃdi | ÅÓvaraseno hi manyate- kÃrya- svabhÃvahetubhyÃæ bhÃvarÆpÃbhyÃæ anupalabdhe÷ p­thakkaraïÃdavaÓyamabhÃvarÆpatvamasyÃ÷, anyathà p­thakkaraïamanarthakameva syÃt | tvayà cÃnyasya prati«edhyaviviktasya pradeÓÃdestajj¤Ãnasya và bhÃvarÆpÃnupalabdhirÃkhyÃyate tannÆnamanyabhÃvastadabhÃvo yenaivamabhidhÅyate | na caitad yujyate, bhÃvÃbhÃvayorvirodhÃdekÃtmatÃnupapatteriti | kumÃrilo 'pyevaæ manyate- yeyaæ j¤Ãt­- j¤eyadharmalak«aïà dvidhÃnupalabdhirabhÃvarÆpà tvayocyate tasyà bhavatu nÃstitÃj¤Ãnaæ prati sÃdhanabhÃva÷ | kintu sa evÃnyasya prati«edhyaviviktasya vastuna÷ prati«edhyaj¤ÃnÃdanyasya và tajj¤Ãnasya yo bhÃvo bhÃvÃæÓa÷ sa kathamabhÃva÷? prati«edhasya tajj¤Ãnasya và kathamabhÃvÃæÓa÷? | naiva yujyate, dharmarÆpatayà bhÃvÃbhÃvÃæÓayorbhedÃt | satyapi dharmirÆpeïÃbhede tayoÓcodbhavÃbhibhavÃbhyÃæ grahaïÃgrahaïavyavastheti | yadÃha- "dharmayorbheda i«Âo hi dharmyabhede 'pi na÷ sthite | udbhavÃbhibhavÃtmatvÃd grahaïaæ cÃvati«Âhate ||" iti | uktottaratÃmasya darÓayannÃha- "uktamuttaramatra"codye yathà "paryudÃsav­ttyà apek«Ãta÷" | `prati«edhyaæ tajj¤Ãnaæ và apek«ya tadvivikto 'rthastajj¤Ãnaæ vÃbhÃvo 'nupalabdhiÓcocyate' iti ÅÓvarasenasya prativacanam | na hi prasajyaprati«edha evaiko na¤artha÷ kintu paryudÃso 'pi | tato 'nyabhÃvasyÃbhÃvarÆpatà na virudhyate, prasajyaprati«edharÆpatÃpyanyabhÃvasya yathà tathottaratra vak«yate | svabhÃvahetostvanulabdhe÷ p­thakkaraïaæ pratipatrabhiprÃyavaÓÃt | pratipattà hi svabhÃvahetau vastupratipattyadhyavasÃyÅ | anupalabdhau tvabhÃvapratipattyadhyavasÃyÅ | paramÃrthatastu prati«edhyÃbhÃvavyavahÃrayogyatà (##) vastubhÆtaiva pradeÓasya sÃdhyata iti na svabhÃvaheto÷ svabhÃvÃnupalabdhirbhidyata iti | yattu `anapek«itÃrthÃntarasaæsargaæ prati«edhamÃtramanupalabdhi÷' itÅÓvaraseno manyate tannirÃkurvannÃha- "na prati«edhamÃtram" ityÃdi | kasmÃt? ityÃha- "tasya sÃdhanÃsiddhe÷" ityÃdi | nahyabhÃvasya sarvasÃmarthyavirahalak«aïasya sÃdhanatvaæ siddhihetutvaæ sidhyati, sarvasÃmarthyaviraharÆpasya tadayogÃt | hetutve và kathaæ na sÃmarthyayogitÃ? bhÃvarÆpatà vÃ?, sÃmarthyalak«aïatvÃd vastuna÷ | abhÃvasya cÃnapek«itasahakÃriïo anÃdheyÃtiÓayatayà nÃstÅti j¤Ãnajanane nityaæ tajjananaprasaÇga÷ | tataÓca sÃdhakatvÃyogÃdabhÃvavyavahÃra eva na sidhyet | athavà tasya prasajyaprati«edhÃtmana upalabdhyabhÃvasya sÃdhanameva ki¤cinna sidhyatÅti | sa hyabhÃvatvÃdapareïopalabdhyabhÃvena sÃdhya÷ syÃt, so 'pyapareïetyanavasthÃnam | na cendriyavadaj¤Ãtasya prati«edhaj¤ÃnahetutÃ, sadà sannihitatvenÃnapek«itasahakÃriïo nityaæ tadudayaprasaÇgÃt | idaæ cÃrthadvayaæ `kathamabhÃva÷ kasyacit pratipatti÷, pratipattiheturvÃ? | tasyÃpi kathaæ pratipatti÷' ityatrÃntare svayameva vipa¤cayi«yati | kumÃrilasyÃpyuttaramÃha- "tasya" anyasya pratiyoginà vastvantareïÃsaæs­«ÂarÆpasya | na hyasau vastvantarai÷ saæs­«ÂasvabhÃva ekarÆpa÷ | tathÃtve hyabhÃvÃæÓo 'pi na kvacit sidhyet | tasyaivaævidhasya "bhÃvasiddhireva" bhÃvÃæÓasiddhireva "aparasya" pratiyogino vastvantarasyÃbhÃvasiddhirabhÃvÃæÓasya tvadabhimatasya siddhirastu bhÃvÃæÓasyaivÃbhÃvÃæÓarÆpatopapatteriti manyate | tathà hi- abhÃvÃæÓo 'pi pararÆpÃsaæs­«ÂatayaivÃbhÃva iti vyapadiÓyate, anyathà tadayogÃt | sà ca bhÃvÃæÓasyÃpi samÃneti sa evÃbhÃvo 'stu tannimittasya samÃnatvÃt kimanyenÃbhÃvÃæÓopagatena? | ata evÃsaæs­«ÂarÆpasyeti viÓe«aïam | yata (##) evam "iti" tasmÃd "anyabhÃvo 'pi" anyasya vastuno bhÃvo 'pi tvadabhimato bhÃvÃæÓo 'pi na kevalamabhÃvÃæÓastvanmatyÃbhÃva iti vyapadiÓyate 'smÃbhi÷ | tato bhÃvÃæÓasyÃbhÃvarÆpatà saÇgataiveti na ki¤cid virudhyata iti | yaduktaæ `j¤Ãt­j¤eyadharmalak«aïayà svabhÃvÃnupalabdhyà abhÃvavyavahÃra eva sÃdhyate nÃbhÃva÷' iti tat paro vighaÂayituæ, yaccoktaæ `na prati«edhamÃtramanupalabdhi÷, tasya sÃdhanÃsiddhe÷' iti dvitÅye vyÃkhyÃne prati«edhamÃtrasyÃnupalabdhi[ri]tyetasya sÃdhanaæ darÓayitumÃha- "anyabhÃvalak«aïa" ityÃdi | evaæ manyate- loko hi kevalapradeÓadarÓanÃt ghaÂÃbhÃvameva prathamaæ pratipadyate kevalapradeÓaj¤ÃnasaævedanadvÃreïa ghaÂaj¤ÃnÃbhÃvapratipattyà và tato ghaÂÃbhÃvasya vyavahÃram | tena lokapratÅtyanusÃreïa prati«edhyÃdanyasya pradeÓasya prati«edhyaj¤ÃnÃdvà tajj¤Ãnasya yo bhÃvastallak«aïo 'bhÃva÷ svayaæ pramÃïenendriyapratyak«eïa svasaævedanapratyak«eïa ca siddho 'laæ ghaÂÃbhÃvaæ sÃk«Ãt pÃramparyeïa ca yathÃkramaæ sÃdhayitum, sa ca ghaÂÃbhÃvavyavahÃramityevaæ vyavasthÃpayituæ yuktam | na caivamapi vyavasthÃpane [asma]tpak«asya kÃcit k«ati÷ | tathÃhi- pÃramparyeïÃpi yadanupalabdhe÷ tvadabhyupagatÃyÃ÷ siddhaæ tat tata eva siddhaæ bhavatÅti prati«edhamÃtrasyÃnupalabdhitve tatsÃdhanapratipÃdane 'pi | ayamabhiprÃya÷- yathà bhavato j¤Ãt­j¤eyadharmalak«aïà bhÃvarÆpà dvividhÃnupalabdhistathà mamÃpi j¤Ãt­j¤eyadharmalak«aïopalabdhyabhÃvo 'pyanupalabdhisaæj¤ito dvividho bhavi«yati | tatra j¤eyadharmalak«aïenÃnyabhÃvena pratyak«asiddhena prati«edhyÃbhÃvo j¤eyadharmalak«aïopalabdhyabhÃvarÆpo 'nupalabdhisaæj¤ita÷ setsyati | j¤Ãt­dharmalak«aïena cÃnyabhÃvena kevalapradeÓaj¤ÃnÃtmanà svasaævedanasiddhena j¤Ãt­dharma÷ prati«edhyaj¤ÃnÃbhÃvarÆpo 'nupalabdhisamÃkhyÃta÷ setsyati | tataÓca kuto 'navasthà yena sÃdhanÃsiddhi÷ syÃditi | tatra "anyabhÃvalak«aïa" iti prati«edhyÃt tajj¤ÃnÃcca yo 'nyo bhÃva÷ prati«edhyavivikta÷ pradeÓa÷ tajj¤Ãnaæ ca tadÃtmako 'bhÃva÷ vivak«itÃd bhÃvÃt prati«edhyÃd bhÃvÃt taj¤ÃnÃccÃnyatvÃdanupalabdhitvena (##) bhavato 'bhimata÷ svayaæ svarÆpeïa pramÃïenendriyapratyak«eïa svasaævedanapratyak«eïa ca siddha÷ saæstasya prati«edhyasyÃbhÃvavyavahÃraæ j¤ÃnÃbhidhÃnaprav­ttilak«aïaæ sÃdhayet "tatsiddhisiddho" và tasyÃnyabhÃvalak«aïasyÃbhÃvasya yathoktasya siddhyà siddho và tadabhÃvastasya prati«edhyasya tajj¤Ãnasya vÃbhÃva iti evamapÅ«yamÃïe "na kaÓcid viÓe«a÷" tvadabhimatÃnupalabdhito 'smadabhimatÃnupalabdhe÷ tato 'smaddarÓanaæ kimiti pratik«ipyate? | nanvastyevaivami«yamÃïe viÓe«o 'nyabhÃvalak«aïÃnupalabdhiritarayà vyavahità tadabhÃvavyavahÃraæ sÃdhayeditarà tu sÃk«ÃdityÃha- sa viÓe«o nÃsti yena viÓe«eïÃnupalabdhyÃbhÃvarÆpayà vastusaæsparÓarahitayÃsmadabhimatayÃbhÃvavyavahÃrasiddhe÷ virodha÷ syÃt | anyasya tu viÓe«asya sato 'pyabÃdhakatvÃdasatsamatvameva | yadapyuktaæ- `tasya sÃdhanÃbhÃvÃdabhÃvavyavahÃrÃsiddhiprasaÇga÷' iti, tadapyasat, yata÷ sa eva tvadabhimato 'nyabhÃva÷ prati«edhyaviviktabhÆtalÃtmakastadvi«ayà copalabdhiranupalabdhitvene«Âà bhavatastadabhÃvasyÃnupalabdhitvenÃsmanmatasya prati«edhyÃbhÃvasya tadupalabdhyabhÃvasya ca "kiæ" kasmÃt "na sÃdhanaæ" liÇgam "i«yate?" | tathà hi sati lokapratÅtiranus­tà bhavati | "kiæ puna÷" kasmÃt puna÷ "abhÃvasya" dvividhasya "siddhireva tadabhÃvasiddhi÷" na tatsÃdhyà kÃcidanyà vidyata ityasmanmatani«edhÃrthaæ lokÃtikrÃntami«yata iti pÆrvapak«a÷ | atrÃha- "ap­thaksiddheranyabhÃvÃt" tadabhÃvasya p­thaksiddherabhÃvÃt kuto liÇgaliÇgità | tathà "sambandhÃbhÃvÃccÃ" anyabhÃvatadabhÃva yorna liÇgaliÇgiteti | prathamaæ tÃvat kÃraïaæ viv­ïvannÃha- "anyabhÃvastadviviktadeÓÃtmakastÃvanna sÃdhanaæ" liÇgaæ prati«edhyÃbhÃvasya, `tadupalabdhirapi tadabhÃvasya na sÃdhanam' iti paÓcÃd vak«yate | tadarthameva tÃvacchabda÷ | kasmÃdanyabhÃvo na sÃdhanam? ityÃha- "yatsiddhau" yasya vastuna÷ siddhau pratÅtau "yasya" aparasya (##) vastuno "na siddhi"rna pratÅti÷ tadvastu tasya vastuno liÇgaæ bhavatÅtyayaæ liÇgaliÇginornyÃya÷ | tatrodÃharaïam- "dhÆmÃgnivaditi" | yathÃ- yadà dhÆmapratÅtau nÃgni÷ pratÅyate tadà tayorlliÇgaliÇgibhÃvo bhavati, na tu dhÆmapratÅtikÃla eva pratÅyamÃne 'gnau | yadi nÃmaivaæ tata÷ kim? ityata Ãha- "anyasya vastuno yo bhÃva÷" svabhÃva "tatsiddhyaiva" tatpratÅtyeva "tadabhÃva÷" tasya prati«edhyasyÃbhÃva÷ "prasidhyati" pratÅyateanyabhÃvasyaiva tadabhÃvÃtmakatvÃt tatsiddhereva tatsiddhilak«aïatvÃt | naiyÃyikÃstu manyante- prati«edhyÃbhÃvo hi prasajyaprati«edhÃtmakastuccharÆpastasya kathaæ tadanyabhÃvarÆpatÃ?, bhÃvÃbhÃvayorvirodhÃt | tata÷ kathaæ tadanyabhÃvasiddhyaiva tadabhÃvasiddhi÷ syÃt? ityata Ãha- "tasya" tadanyabhÃvasya pradeÓalak«aïasya tasmÃdanyena prati«edhyena ghaÂÃdinà "asaæs­«ÂarÆpasya" rahitÃtmana÷ kevalasya prati«edhyena ÓÆnyÃtmana÷ | anena kevalapradeÓasyÃpi prasajyaprati«edhÃtmakatÃmÃha | kathaæ bhÃvasya tuccharÆpatà svabhÃva÷, virodhÃt? iti cet; na, pararÆpeïa tasyÃpi tuccharÆpatvÃt | yathà hyanapek«itabhÃvÃntarasaæsarga÷ prasajyaprati«edha÷ ÓÆnyavikalpapratibhÃsÅ prati«edhyena tuccharÆpa÷ tadrÆpavirahÃt, tathà tadanyabhÃvo 'pi prati«edhyÃsaæs­«ÂarÆpa÷ | tata÷ kathamasya prati«edhyena tuccharÆpatà virudhyeta? | svarÆpeïa hyayamatuccharÆpa÷ syÃnna pararÆpeïa, anyathà kathamasyÃnyabhÃvatvaæ parasya và tatrÃbhÃva÷ syÃt? | yo hi yadabhÃvarÆpo na bhavati sa evÃsau bhavati, tatsvarÆpavat | tata÷ sarvasya jagata÷ parasparÃtmatÃprasaÇga÷ | tasmÃt sarvabhÃvÃ÷ pararÆpeïa ni÷svabhÃvÃ÷ svarÆpeïa rÆpavattve 'pÅ tyanavadyam | kastarhi prasajyaprati«edhatparyudÃsasya bheda÷? | na kaÓcit, kevalamanapek«itarÆpÃntaramabhÃvamÃtraæ prasajyaprati«edha iti loke kathyate | rÆpÃntaraæ tu pararÆpaÓanyaæ paryudÃsa iti | na tu rÆpÃntaraæ pararÆpatucchÃtmakaæ na bhavati | anubhÆyata eva ca rÆpÃntaraæ tadrÆpaÓÆnyatayÃ, (##) kathaæ tasya prasajyaprati«edhÃtmatà na syÃt pararÆpeïa? | sÃmarthyÃt tatastatpratÅtiriti cet; na, akÃraïapratÅtau sÃmarthyÃsambhavÃt | tÃdÃtmyÃbhÃve hi prasajyaprati«edhasya paryudastÃt pratÅtau tatkÃraïatve sati syÃt pratipatti÷ nÃnyathà | tasya tadanyÃsaæs­«ÂarÆpasya yat tattvaæ tasya prati«edhyatuccharÆpatÃyà vyavasthÃpakaæ pramÃïaæ pratyak«arÆpam tata eva- na taduttarakÃlabhÃvino `nÃstÅha ghaÂa÷' iti vikalpÃt, tasya g­hÅtagrÃhitayà sm­titvenÃpramÃïatvÃt- anyasya ghaÂÃdestatrÃsato vyavacchedasyÃbhÃvasya siddhestadabhÃvÃtmakasyaiva pradeÓasya tena grahaïÃt | dvividho hyayaæ pradeÓo ghaÂÃsaæs­«ÂarÆpsastavdyÃv­ttarÆpatayà tato 'nyo ghaÂavÃnapi, kevalaÓca ghaÂaæ prati apratipannÃdhÃrabhÃva÷ | tasya tadvivekena pratyak«eïa grahaïe ghaÂÃdanyatvaæ ghaÂavirahaÓca g­hÅta eva bhavatÅti na vastvasaækarasiddhyartham, `ihedaæ nÃsti' ityevamarthaæ ca pramÃïÃntaramanve«aïÅyam | vistarataÓcaitaduttaratra vak«yata iti ÃstÃæ tÃvat | yataÓcÃnyabhÃvasiddhyaiva tadabhÃva uktena nyÃyena siddhyati tato nÃnyabhÃva÷ prati«edhyÃbhÃvasya liÇgam | dvitÅyaæ kÃraïaæ vyÃcak«Ãïa Ãha- "sambandhÃbhÃvÃcca" iti | anyabhÃvatadabhÃvayorna kaÓcit sambandho 'sti, tata÷ kuto liÇgaliÇgibhÃva÷? iti | etacca kadocyate? | yadà tadabhÃvarÆpatÃnyabhÃvasya parÃnabhyupagatÃpek«yate | tadanyabhÃvÃt p­thageva tadabhÃvastuccharÆpa i«yate parai÷ | anyathoktena nyÃyenÃnyabhÃvasyaiva tadabhÃvarÆpatve tÃdÃtmyÃt kathaæ sambandhÃbhÃva÷? | pratyak«asiddhatà ca tadaiva, na pak«Ãntareïa abhihità | "tacca tasya" ityÃdyasyaiva vivaraïaæ vyatirekamukhena "ekÃrthasamavÃya" iti paradarÓanenoktaæ | pare«Ãæ hi naiyÃyikÃdÅnÃæ vyatiriktÃveva k­takÃnityatvÃkhyau dharmÃvekasminneva dharmiïi samavetÃviti k­takasyÃnityatvenaikasminnarthe dharmiïi samavÃya÷ sambandha÷ dhamasya veti (##) sambandha evodÃharaïÃntaram | atraikarthasamavÃya iti saæyoga÷ sa eva samavÃyaÓabdenokta÷ | saæyogasamavÃyayo÷ kalpitatvÃd bhedena vyapadeÓe 'nÃdarÃt | pare«Ãæ tvagnidhÆmau svÃvayave«veva samavetÃviti na tayorekÃrthasamavÃya ÃdhÃrÃdheyabhÃvo veti dhÆmasyÃgnerupari darÓanÃllaukika÷ sambandha ukta÷ | "janyajanakabhÃvo vÃ" iti pÃramÃrthika÷ sambandho 'bhihita÷, paramÃrthato 'gnerjanakatvÃt itarasya ca janyatvÃditi | nanu ceÓvarasenena saha vicÃra÷ prakrÃnta÷ tat kimiti naiyÃyikÃbhimasyÃpi sambandhasyÃnyabhÃvatadabhÃvayorabhÃva ucyate | satyam, prasaÇgena tu tanmatasyÃpi ni«edhÃrthamuktam | pÆrvaæ hyanyabhÃvagrÃhipratyak«asiddhatvÃt prati«edhyÃbhÃvasya na tadarthaæ pratyak«Ãntaraæ `nÃstÅha ghaÂa÷' ityevamÃkÃraæ kalpanÅyamiti prasaÇgata÷ kathitam | adhunà tu prasaÇgÃdidamucyate- yadÃnyabhÃvagrÃhipratyak«asiddho 'yaæ tadabhÃvo na bhavati tadà pratyak«Ãntaraæ `nÃsti iha ghaÂa÷' ityevamÃkÃraæ viÓe«aïaviÓe«yabhÃvalak«aïÃt sannikar«Ãdi«Âaæ bhavatà | na cÃsati sambandhe 'nyabhÃvatadabhÃvayorviÓe«aïaviÓe«yabhÃvo yukta÷, atiprasaÇgÃt | tata÷ kutastallak«aïÃt sannikar«Ãt tadabhÃve pratyak«aæ bhavediti | evaæ sambandhasvarÆpamÃkhyÃya tasyehÃsambhavamÃha- "naivam" yathà k­takatvÃnityatvayoragnidhÆmayorvaikÃrthasamavÃyÃdilak«aïa÷ sambandho naivaæ kaÓcid bhÃvÃbhÃvayo÷ sambandho yena "asya" tadabhÃvasyÃnyabhÃva÷ sÃdhanaæ syÃt | yÃvekatrÃrthe dharmirÆpe pravartete tayorekÃrthasamavÃyo bhavati | anyabhÃvaÓca pradeÓÃkhya÷ svÃvayave«u ye«u vartate na tatra ghaÂÃbhÃva÷ | evaæ hi pradeÓÃvayave«u ghaÂo nÃstÅti syÃt na pradeÓe | na cÃsya pradeÓÃvayavairÃrambha÷ | te hi dravyÃtmÃno dravyÃntaramevÃrabhante | na ca ghaÂÃbhÃvo dravyam | navaiva hi dravyÃïÅ«yante | na ca kriyÃvadÃdikaæ dravyalak«aïaæ tatrÃsti | na ca guïarÆpatayà tatra vartate | caturviÓatireva hi (##) guïà i«yante | na cÃyaæ te«Ãmanyatama÷ | nÃpi karmarÆpatayapa¤casu karmasvanantarbhÃvÃt tallak«aïavirahÃcca | "ekadravyam" ityÃdikaæ hi tallak«aïam | na caitadabhÃve sambhavatÅti | nÃpi sÃmÃnyÃdirÆpatayÃ, tadrupavirahÃdeva | nÃpyanyabhÃvatadabhÃvayo÷ saæyogo 'gnidhÆmayoriva, dravyayoreva tadabhyupagamÃt | na ca tadabhÃvo dravyamityuktam | nÃpyÃdhÃra(rÃ)dheyabhÃvo, yata÷ so 'pi saæyoganimitta ucyate `iha kuï¬e badarÃïi' iti | samavÃyanimitto vÃ, `iha tantu«u paÂa÷' iti | na cÃbhÃvasyÃdravyÃtmana÷ saæyoga÷ samasti | nÃpi samavÃya÷, pa¤cÃnÃmeva hi dravyÃdÅnÃæ padÃrthÃnÃæ samavÃyitvami«yate; na cÃbhÃva÷ pa¤casvantarbhavatÅti | na ca tadÃtmÃnupakÃre satyÃdhÃravyapadeÓa÷ sambhavati | upakÃre và janyajanakabhava÷ | na ca tadabhÃvo janya÷, kÃryatÃprasaÇgÃt | kÃryatà cÃsyÃsambhavinÅ, yata÷ svakÃraïasamavÃya÷, sattÃsamavÃyo và kÃryatocyate bhavadbhi÷ | anyabhÃvastu pradeÓÃkhyo 'sya na kÃraïam, trayÃïÃmeva hi dravyaguïakarmaïÃæ dravyaæ kÃraïami«Âam | na cÃbhÃvo dravyÃdilak«aïa÷ iti | sattÃsamavÃye 'pi satpratyayavi«ayatà tadabhÃvasya syÃt, nÃbhÃvapratyayavi«ayatà | pradeÓÃbhÃve 'pi ca ghaÂÃbhÃvasambhavÃt kutastatkÃryatà | na cÃsya prativi«ayaæ bheda÷, ekÃkÃraj¤Ãnavi«ayatvÃt | sambandhibhedÃd bhede và sÃmÃnyÃdi«vapi tatprasaÇga÷ | samavÃyopyasyÃnantarameva nirasta iti kuta÷ svakÃraïasattÃsamavÃyarÆpà kÃryatà tadabhÃvasya syÃt? | etena janyajanakabhÃva÷ prayukta÷ | tata÷ sarvathà sambandhÃbhÃvÃnnÃnyabhÃva÷ tadabhÃvasya sÃdhanamiti | para÷ sambandhÃntaraæ darÓayannÃha- "asti vi«aye"tyÃdi | yathà hi artho vi«aya÷ Óabdo vi«ayÅti tayorvi«ayavi«ayibhÃva÷ sambandha÷, evamanyabhÃvatadabhÃvayorvi«ayavi«ayibhÃva÷ sambandho bhavi«yati | pradeÓÃkhyenÃnyabhÃvena ghaÂÃbhÃvasya pratyÃyanÃditi pÆrvapak«ÃÓaÇkà | ÓabdÃrthayo÷ sambandha÷ syÃdityabhisambandha÷ | (##) kiæ rÆpa÷? | "kÃryakÃraïalak«aïa÷" | kathaæ punararthakÃryatà Óabdasya? | tatpratipÃdanÃbhiprÃye sati arthapratipÃdanavivak«ÃyÃæ satyÃæ tatprayogÃcchabdoccÃraïÃt | tenÃrthena vivak«Ãviparivartinà Óabdasya kÃryakÃraïalak«aïa÷ sambandha÷ syÃt | yadyapi ca ÓabdÃrthayo÷ buddhiparikalpitasÃmÃnyarÆpatà tathÃpyarthapratibhÃsinyà vivak«ayà ÓabdasÃmÃnyotprek«Ãnibandhanasya Óabdasvalak«aïasyotthÃpanÃt tanmukhena kÃryakÃraïabhÃva ucyate | "avinÃbhÃvalak«aïo vÃ" iti paraprasiddhyocyate | paro hyavinÃbhÃvalak«aïa÷ ÓabdÃrthayo÷ sambandha iti vyavaharati | tata÷ sambandhanivandhana pratipÃdyapratipÃdakarÆpo vi«ayavi«ayibhÃvo yukta÷ | tadabhÃvÃnyabhÃvayorapyevaæ bhavi«yatÅti cet, Ãha- "ayaæ ca" anantaroktaprakÃra÷ "atra" tadabhÃvÃnyabhÃvayo÷ "na sambhavati" | nahi ghaÂÃbhÃvapratipÃdanÃbhiprÃye sati anyabhÃvasya pradeÓalak«aïasya prayogo ni«pattirbhavati, ghaÂÃbhÃvapratipÃdanÃbhiprÃyÃt prÃgapi pradeÓasya svahetubhya eva ni«patte÷ | satyapi tadabhiprÃye 'nyabhÃvasyÃbhÃvÃcca | tataÓca kathaæ tayo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷?, tadvÃrako 'vinÃbhÃvo và syÃt? yato vi«ayavi«ayibhÃva÷ kalpyeta | syÃnmatam- yathà ÓabdÃrthayo÷ sÃdhyasÃdhanabhÃvanimitto vi«ayavi«ayibhÃva÷ tathà anyabhÃvatadabhÃvayorapi ityetÃvanmÃtreïa ÓabdÃrthayord­«ÂÃntatetyata Ãha- "siddhe hi" ityÃdi | ÓabdÃrthayorhi kÃryakÃraïabhÃvanibandhana÷ sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ anyathÃrthÃntaratve tadayogÃt tathehÃpi yadi tadabhÃvÃnyabhÃvayo÷ sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ sidhyet tadà tanmukhena sÃdhyasÃdhanabhÃvadvÃreïa vi«ayavi«ayibhÃva÷ syÃt | yÃvatà sa eva sÃdhyasÃdhanabhÃvo 'sati sambandhe kÃryakÃraïabhÃvÃdike na sidhyati, sarvasya sÃdhyasÃdhanatÃprasakte÷ | kathamindriyaæ svavi«ayasiddhinibandhanamiti cet; parasparopasarpaïÃdyÃÓrayÃt pratyayaviÓe«Ãdindriyavi«ayayorekavij¤ÃnotpÃdanayorudayÃt (##) tathà vyapadeÓa÷, naivamiha, anyabhÃvatadabhÃvayostadayogÃt | liÇgaliÇgibhÃvalak«aïasya ca sÃdhyasÃdhanabhÃvasya prak­tatvÃt, tasya ca sambandhamantareïÃyogÃt | naiva sambandhÃntaranibandhano 'nyabhÃvatadabhÃvayo÷ sÃdhyasÃdhanabhÃvo 'pi tu vi«ayavi«ayibhÃvanimitta eveti cet; Ãha- "anyathÃ" yadi sambandhÃntaraæ ne«yate kintu vi«ayavi«ayibhÃvÃt sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ tasmÃcca vi«ayavi«ayibhÃva÷, tata itaretarÃÓrayamidaæ syÃt | tathà caikÃsiddhau dvayorapyasiddhirbhavediti | ki¤cÃnyabhÃvÃcca liÇgabhÆtÃdabhÃvasya liÇgina÷ siddhÃvanumitÃvi«yamÃïÃyÃæ asamudÃyaÓca sÃdhya÷ syÃt, anyabhÃvena tadabhÃvasya kevalasyaiva sÃdhanÃt na kevalasambandhÃbhÃvÃt sÃdhyasÃdhanabhÃvÃyoga÷ | samudÃyaÓca viÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃpanno dharmadharmilak«aïa÷ sÃdhyo ya i«ÂastadabhÃvado«aÓceti `ca' Óabda÷ | sarvatra samudÃyasya sÃdhyatà naive«Âeti cet, Ãha- "tathà ca" dharmamÃtrasyÃpi svatantrasya sÃdhyatopagame `ghaÂÃbhÃvastadanyabhÃvÃt' ityevaærÆpe prayoge ghaÂasya sarvatra deÓe sarvadà cÃbhÃva÷ prasajyeta | dharmiïi hi kvaciddharmasya guïabhÆtasya sÃdhane tatraiva tatkÃla eva ca bhÃvo yukto nÃnyadeti sarvatra samudÃya eva sÃdhyo 'bhyupagantavya÷ na kevalo dharma iti | atrÃha para÷- nÃsamudÃyasya sÃdhyatà anyabhÃvatadabhÃvayorasambandho và | kuta÷? | "pradeÓÃdi" ityÃdi | `iha pradeÓe ghaÂo nÃsti' ityevaæ ghaÂÃbhÃvena pradeÓÃdirdharmÅ viÓe«yate saghaÂÃt pradeÓÃderbhedenÃvasthÃpyata iti tadviÓe«aïatvaæ prÃptasÃdhyate na tu ghaÂo nÃstÅtyevaæ "kevalo" dharmiïa÷ kasyacigduïabhÃvamanÃpanna÷ | tato nÃsamudÃyasya sÃdhyateti kutastadbhÃvÅ do«a÷? | "na ca" naivÃsminpak«e "liÇgasyÃ" nyabhÃvÃtmano "liÇginaÓca" pradeÓÃdidharmilak«aïasya "asambandhado«a÷ prasajyate" | kuta? | "anyabhÃvasya" ghaÂaviviktapradeÓadilak«aïasya "pradeÓÃdinÃ" dharmiïà (##) "sambandhÃt" tadÃtmyasadbhÃvÃditi | tathà hi- ÓabdÃdidharmiïà k­takatvÃdestÃdÃtmyalak«aïa eva sambandha i«yate bhavatà | sa ihÃstÅtyabhiprÃya÷ | tataÓca `sambandhÃbhÃvÃcca' ityayuktamiti manyate | siddhÃntavÃdÅ tu sÃdhyadharmalak«aïasya liÇgino ghaÂÃbhÃvÃkhyasyÃnyabhÃvena liÇgena sambandhÃbhÃva÷ prÃgukto na dharmiïà tata÷ damuttaraæ sÃæbadhyata iti manyamÃno dharmiïÃpyanyabhÃvÃkhyasya liÇgasya sambandhÃbhÃvaæ darÓayannÃha- "na" liÇgaliÇginorasambandho na ceti sambadhyate | tathà nÃsamudÃyasÃdhanamiti | kintu liÇgaliÇginorasambandha evÃsamudÃyasÃdhanameva ca evamapi bruvata÷ | kuta÷? | pradeÓÃdereva dharmitayÃvasthÃpyamÃnasyÃnyabhÃvatvÃdanyabhÃvalak«aïaliÇgatvÃt | etadeva darÓayati- yatraiva hi pradeÓÃdau dharmitayà tvayà kalpyamÃne yad ghaÂÃdikaæ nÃsÅtyucyate lokena sa eva pradeÓÃdistena ghaÂÃdinÃsaæs­«Âassaæsargarahita÷ "anyabhÃvo" liÇgataye«Âo nÃpara÷ kaÓcit yata÷ "taddarÓanÃdeva" ghaÂÃsaæs­«ÂapradeÓÃdidarÓanÃdevÃsya pratipattu÷ `ghaÂo nÃsti' iti vikalpo liÇgij¤Ãnatayopagato bhavati | tata÷ sa evÃnyabhÃva÷ | yadeva hi d­ÓyamÃnaæ liÇgij¤Ãnaæ janayati tadeva liÇgamucyate | ghaÂÃsaæs­«ÂaÓca pradeÓÃdirevam | tasmÃt tadevÃnyabhÃvalak«aïaæ liÇgamupeyam | tata÷ kathaæ tasyaivÃnyabhÃvasya vyÃv­ttito 'pi bhedamananubhavato liÇgaliÇgibhÃvo liÇgatvaæ liÇgitvaæ vÃ? | nahi liÇgameva dharmÅ bhavitumarhati, dharmipratipattÃveva sÃdhyapratipatteranvayÃdyanusaraïÃyogÃt | tataÓcÃnyasya dharmiïo 'bhÃvÃt kathamanyabhÃvÃtmano liÇgasya tatsambandha÷, samudÃyasÃdhyatà vÃ? | Óabdak­takatvayostu paramÃrthatastÃdÃtmye 'pi vyÃv­ttibhedanibandhano 'styeva bheda÷ | tata÷ ÓabdÃdidharmipratipattÃvapyanityatvÃdyapratÅtau k­takatvÃdinà tat sÃdhyata iti yuktam | syÃnmatam- sÃmÃnyaviÓe«akalpanayà liÇgaliÇgitaikasyÃpi bhavi«yatÅtyata Ãha- "na cÃtra" prak­te 'nyabhÃve "sÃmÃnyaviÓe«abhÃvakalpanà sambhavati", yena sÃmÃnyaviÓe«avikalpena sÃmÃnyaæ heturbhaved viÓe«o dharmÅ, yata÷ samudÃyasÃdhyatà (##) liÇgaliÇgino÷ sambandho và syÃt | kuto na sambhavatÅtyÃha- tadviÓe«apratipattereva" ghaÂaviviktapradeÓaviÓe«apratipattereva "tadabhÃvasya" ghaÂÃbhÃvasya pratÅte÷ | yataÓca viÓe«a eva ghaÂÃbhÃvapratÅtinibandhanaæ tata÷ kiæ tatra sÃmÃnyakalpanayà kriyata iti | sa eva viÓe«o 'nyatra vartamÃna÷ sÃmÃnyarÆpatÃæ pratipatsyata iti cet, Ãha- "tasya" ghaÂaviviktapradeÓaviÓe«asya "anyatra" sajÃtÅye "anvayasya" anuv­tterabhÃvÃt kuta÷ sÃmÃnyÃtmatÃ? | na hyasau deÓakÃlÃvasthÃniyato viÓe«o 'nyamanvetÅti | atraivopacayahetumÃha- "pratij¤Ãrthe"tyÃdi | yadi hi ghaÂavivikta eva pradeÓaviÓe«o dharmÅ, tasyaiva ca hetute«yate, tadà pratij¤Ãyà yo 'rtho dharmadharmisamudÃyastadekadeÓa eva dharmilak«aïo hetu÷ syÃt, pratij¤ÃrthaikadeÓasya ca vyÃv­ttito 'pi bhedamanu(na)nubhavato hetutvamasiddhamiti | atha mà bhÆt e«a do«a iti na ghaÂavivikta eva pradeÓaviÓe«o heturi«yate, kintu pradeÓamÃtraæ ghaÂaviviktatÃviÓe«arahitamityata Ãha- "na ca yatra pradeÓamÃtraæ tatra ghaÂÃbhÃva÷" | saghaÂe 'pi pradeÓe pradeÓamÃtrasya bhÃvÃdanaikÃntiko hetu÷ syÃt | paro 'nyathà sÃmÃnyaviÓe«abhÃvaæ darÓayannÃha- tÃd­Óau(Óe) yÃd­Óo ghaÂavivikta÷ kevala÷ pradeÓo 'grata÷ sthitastÃd­Óe sarvatra pradeÓe ghaÂasyÃbhÃva iti kuto 'nekÃnta÷? | tathÃvidhapradeÓaviÓe«apratÅtireva ghaÂÃbhÃvapratÅtistato 'nyabhÃvatadabhÃvayo÷ liÇgaliÇgitÃnupapannetyupadarÓayannÃha- "nanu tasyaiva" ityÃdi | yo 'sau kevala÷ pradeÓaviÓe«o dharmitayÃvasthÃpitastasyaiva yat kaivalyaæ kevala ityanena viÓe«aïenocyate bhavatÃ, ta deva ghaÂaviraho ghaÂÃbhÃva iti kathyate | sa ca ghaÂaviraho liÇgabhÆtasya kevalasya pradeÓasya pratipattÃveva siddho na tÆttarakÃlaæ tato 'nya eva ÃkÃrÃntareïa dhÆmÃdivÃgni÷ sidhyati | tata÷ kasyedÃnÅæ "tatpratipattÃveva" sÃdhyapratÅtau satyÃæ talliÇgam? | na kasyacit | (##) jij¤Ãsitasya ghaÂÃbhÃvasya siddheranyasya kasyacidajij¤ÃsitatvÃt | kevalapradeÓapratipattÃveva ghaÂavirahapratÅtau ca yadetaduttarakÃlaæ `yatra yatra kevala÷ pradeÓastatra tatra ghaÂaviraha÷' iti "anvayasyÃnugamÃmanu( gamanam" anu)saraïam, tacca nirarthakam ÃdÃveva sÃdhyapratÅte÷ | yata evaæ tasmÃdanyabhÃva÷ kevalapradeÓalak«aïa÷ sÃdhyasÃdhanayorbhedÃbhÃvÃnna sÃdhanamabhÃvasyeti sthitam | tadevaæ samudÃyasÃdhyatÃæ liÇgasya ca dharmiïÃsambandhaæ pratipÃdayituæ yaduktaæ pareïa- `pradeÓÃdidharmiviÓe«aïasyÃbhÃvasya sÃdhanÃt' iti tadap­thaksiddhidÆ«aïenaiva nirÃk­tam | vi«ayavi«ayibhÃvena tu sambandhapratipÃdane niraste paro 'nyathà sambandhaæ sÃdhyasÃdhanayorddarÓayannÃha- "astya"nyabhÃvatadabhÃvayo÷ sambandho virodhÃkhya÷ | tata÷ sambandhasadbhÃvÃdanyabhÃvÃdabhÃvasya siddhirbhavi«yatÅti | siddhÃntavÃdÅ tu sÃdhyasÃdhanayorvirodhamevÃsambhÃvayan p­cchati- "kena kasya virodha÷" iti | na hyatra sÃdhyasÃdhanayorvirodha÷ saæbhavatÅtyabhiprÃya÷ | paro virodhamabhiprÃyanabhij¤atayà darÓayati- "anyabhÃvena" kevalapradeÓÃtmanà "pratiyogino" yasyÃbhÃva÷ pramÃtumi«Âo ghaÂÃdestasyeti | parasyaivaævÃdino asambandhÃbhidhÃyitÃmÃdarÓayannÃha- "kiæ nu vai pratiyogÅ" ghaÂÃdi÷ pramÃtumi«Âo yena pratiyogina÷ prameyatvena liÇgaliÇginorvirodha÷ sambandho 'bhidhÅyate? | naiva pratiyogÅ pramÃtumi«Âa÷ kintu tadabhÃva iti cet, Ãha- "abhÃvastu" pratiyogino ya÷ sÃdhya ......................................................................................... [kumÃrilastu manyate bhavÃæÓÃdbhinno ']yamabhÃvÃæÓastato nÃnyabhÃva eva tadabhÃva iti kathaæ tatpratipattireva tadabhÃvapratipattiriti | tathà hyayamabhÃva÷ prÃgabhÃvÃdibhedabhinna÷, (##) na cÃvastuno bheda÷ sambhavati ato 'yaæ vasturÆpa eva | yadÃha- "na cÃvastuna ete syurbhedÃstenÃsya vastutà ||" iti | na ca bhÃvÃæÓa evÃbhÃvÃæÓo yukta÷, tasyendriyasaæyogabalena pratÅte÷, itarapratÅteÓca tadasaæyogahetukatvÃt | yadÃha- "tatsaæyoge sadityevaæ sadrÆpatvaæ pratÅyate | nÃstyatredamitÅtthaæ tu tadasaæyogahetukam ||" iti | tatkathaæ tatpratipattirevÃparasya vyavacchedanamiti tannirÃsÃrthamÃha | "tasyÃ"nyasya pradeÓasya kevalasya yat tat "kaivalya" mekÃkikatvamasahÃyatà tadeva "aparasya" pratiyogino ghaÂÃde÷ "vaikalyam" abhÃva "iti" tasmÃt "tadanyabhÃva eva" bhÃvÃæÓa eva tvadabhimata÷ "tadabhÃva÷" pratiyogyabhÃvÃæÓo na tata÷ p­thagbhÆtaæ dharmÃntaramityucyate sugatasutai÷ | tataÓca "tatpratipattireva ca" tasyÃnyabhÃvasya pratipattireva ca "tadapratipatti÷" tasya pratiyogino 'pratipattirabhÃvapratipattiriti yÃvat | evaæ manyate- yo 'yamabhÃvÃæÓo bhÃvÃæÓÃt p­thagbhÆto vastuno dharma÷ parikalpyate sa ghaÂÃdyabhÃvÃtmakatÃæ tadrÆpavaikalyÃdevÃnubhavati nÃnyathà | tacca tadrÆpavaikalyamanyavastuno bhÃvÃæÓasyÃpi vidyata eva | tadabhÃve hi tasyÃnyavastutaiva hÅyeta | nahi yad yadrÆpavikalaæ na bhavati tat tato 'nyatvamanubhavati, yathà tasyaiva svarÆpam, tathà cÃbhÃvÃæÓo 'pi tasya na sidhyet, sarvaæ ca viÓvamekaæ dravyaæ prasajyeta, tataÓca sahotpattyÃdiprasaÇga÷, sarvasya ca sarvatropayoga÷ syÃdityavaÓyamanyavastuno bhÃvarÆpatà tadanyÃbhÃvÃtmikaiva | tathà ca tatpratipattireva tadanyÃbhÃvapratipatti÷ | tatsaæyoga eva cendriyasya tadanyÃbhÃvasaæyoga iti kimucyate- "nÃstyatredamitÅtthaæ tu tadasaæyogahetukam |" iti? | vikalpÃpek«ayoktamiti cet, tadetadabÃdhakameva | pratyak«eïa tadÃkÃrotpattyà tadanyabhÃvÃtmake eva vasturÆpe pratipanne pÃÓcÃtyasya (##) yathÃg­hÅtÃbhilÃpino vikalpasyopagamÃt | vistarataÓcÃyamabhÃvavicÃra÷ pramÃïadvitvasiddhÃvabhÃvaæ prameyaæ pramÃïaæ ca vicÃrayatà vihita iti tata evÃvavadhÃrya iti | avaÓyaæ ca tadanyabhÃvapratipattireva tadabhÃvapratipatti÷ | tato na vastvasaÇkarasidhyarthaæ, `nÃstyatredam' ityabhÃvavyavahÃrÃrthaæ cÃbhÃvapramÃïaparikalpanà yukteti darÓayannÃha- "anyathÃ" yadi tatpratipattireva tadabhÃvapratipattiriti ne«yate tadà "tasya" anyavastuna÷ svarÆpaparicchedena tato 'nyasyÃtadrÆpasya "avyavacchede" anirÃkaraïe tadabhÃvÃpratipattau "tatpariccheda eva na syÃt"- tasya tadanyavastuna÷ svarÆpapratipattireva na syÃt | kiæ kÃraïam? "tadatadrÆpayo÷" tasya tadanyavastuno yadrÆpaæ pratiniyataæ sakalatrailokyavilak«aïaæ yaccÃtadrÆpaæ tadrÆpaæ na bhavati pararÆpaæ tayo÷ "avivekÃd" avivecanÃd vivekenÃvyavasthÃpanÃdasÃÇkaryeïÃprasÃdhanÃt | sakalapararÆpÃsaÇkirïaæ hi tadrÆpam taccet tatsÃmarthyabhÃvinà pratyak«eïa tathà nÃnuk­taæ kevalaæ sammugdhÃkÃrameva tadutpannaæ tadà kathantena tatpariccheda÷ syÃt? | na hi yadrÆpaæ yadvastu tadrÆpÃnanukÃriïà j¤Ãnena tatparicchedo yukto yathÃ- ÓukuÓaÇkharÆpÃnanukÃriïà kÃmalina÷ pÅtaÓaÇkhÃvabhÃsinà j¤Ãneneti | pratiniyatarÆpÃnukÃre và tatparicchedasya kathamanyÃvyavacchedo nÃma? | tata÷ pratiniyatarÆpÃnanukÃrÃdeva tadanyÃvyavaccheda÷ | tathà ca tatparicchedÃbhÃva iti | bhavatyevaæ tata÷ ko do«a÷? ityata Ãha- "ya e«a vyavahÃra÷" sarvajanapratita÷ "kasyacid" agnyÃdervastuno darÓanÃt "kvaciddeÓe" tatsambandhini "prÃptyartho" d­«ÂasyÃd­«Âasya ca "parihÃrÃrtha÷" prav­ttiniv­ttilak«aïa÷ "sa na syÃt" | kiæ kÃraïam? | "na hi" yasmÃd "ayaæ" pratipattà "analaæ paÓyannapi" saÇkÅrïatadadrÆpapratibhÃsinà pratyak«eïa, anyathÃsya darÓanarÆpatÃhÃne÷, tathà hi- asaÇkÅrïasyÃdarÓane saÇkÅrïamapi yadi na paÓyet tadà lo«ÂÃdiprakhyaæ kathaæ kasyacidetaddarÓanaæ syÃt? | sa evaæbhÆta÷ saÇkÅrïadarÓanavÃn pratipattà (##) katham "analameva paÓyati" na salilÃdikam? | "kintu" saÇkÅrïarÆpavastupratibhÃsij¤Ãnatayà "salilÃdikamapi" paÓyati | tata÷ kathaæ "salilÃrthÅ tatra" agnimati pradeÓe "na pravarteta"? | parasya vacanÃvakÃÓamÃÓaÇkayÃha- "anupalambhena" ityÃdi | analapratibhÃsinà hi j¤ÃnenÃnalasvarÆpameva pratÅyate | yastu salilÃbhÃva÷ sa tatra salilasyÃnupalambhena | tato j¤Ãnadvayena tadatadrÆpayorvivekÃlloke prav­ttiniv­ttilak«aïa÷ pratiniyato vyavahÃra÷ sidhyatÅti | siddhÃntavÃdyÃha- "ko 'yamanupalambho nÃma" iti | kadÃcit paro brÆyÃt salilopalambhavirahamÃtramityata Ãha- "yadi salila" ityÃdi | kumÃrilasya tu salilopalambhaniv­ttimÃtraæ tuccharÆpamabhÃvapramÃïatayà nÃbhimatameva | "pratyak«Ãderanutpatti÷ pramÃïÃbhÃva ucyate | sÃtmano 'pariïÃmo và vij¤Ãnaæ vÃnyavastuni ||" iti vacanÃt | kintu yo 'sÃvÃtmana÷ prati«edhyavastupratibhÃsij¤ÃnÃtmanÃpariïÃma÷ sa tadanyavastupratibhÃsij¤Ãnasahacarito 'bhyupagantavyo na kevala iti paramabhyupagamayitumasyopanyÃsa÷ | tathà cÃnyavastuvij¤ÃnamevÃbhÃvapramÃïamastu, kimapramÃïakasyÃtmano 'pariïÃmÃkhyena dharmeïa parikalpitena? | na ca tadanyavastuvij¤ÃnapariïÃmÃdanya eva tasyÃpariïÃmo nÃma bhavato 'bhimato bhÃvÃntarasyaivÃbhÃvatvenopagatatvÃt | tulyayogyatÃrÆpasyaikaj¤Ãnasaæsargiïa eva cÃnyavastuno vij¤Ãnaæ tathopeyaæ nÃnyasya, tajj¤ÃnÃt pratiyogyabhÃvasiddhe÷ | na hi rÆpaj¤ÃnÃdrasÃdyabhÃvapratÅtiryuktimatÅ deÓÃdiviprakar«avato và | anyavastuvij¤Ãnaæ ca pratiniyatarÆparpatibhÃsyeva | rÆpÃntarÃvabhÃsitve hi tasya salilopalambhÃbhÃva eva na sidhyet | evaæ ca pratiyogyabhÃva÷ pratyak«ÃvabhÃsita eva | tadabhÃvavyavahÃre tvasmadabhimataivÃnupalabdhirÃyÃteti pratipÃdayitumasyopanyÃsa÷ | tatra yadi salilopalambhÃbhÃva÷ tuccharÆpo 'nupalambhastadà kathamabhÃva÷ (##) kasyacit pratipatti÷ pariccheda iti yÃvat, paricchedasya j¤ÃnadharmatvÃt | atha na tasya pratipattirÆpate«yate kintu taddhetubhÃva ityata Ãha- "pratipattiheturvÃ" iti | nahi sarvasÃmarthyavirahalak«aïasyÃbhÃvasya pratipattiæ prati hetubhÃvo yukta÷ | hetubhÃve và tasyÃnapek«itasahakÃriïo nityaæ tajj¤ÃnajananÃdabhÃvaj¤Ãnamevaikaæ pratipattu÷ syÃt, j¤ÃnÃntarasyÃvakÃÓa eva na bhavet | na cÃj¤ÃtasyÃsya nÃstitÃj¤Ãnajananaæ yuktamityÃha- "tasyÃpi" salilopalambhÃbhÃvasya kathaæ pratipatti÷? | athÃyaæ salilopalambhÃbhÃva÷ svayamapratÅta eva salilÃbhÃvapratÅtiæ janayati tadà kasyacidapi | tadevÃha- "tasya" salilopalambhÃbhÃvasya tato và salilÃdanyasyÃnalÃde÷ `vij¤Ãnaæ vÃnyavastuni' ityata Ãtmano 'pariïÃmasya p­thagavasthÃpanÃt, tatrÃpi tadaÇgÅkaraïe cÃtmano 'pariïÃmasya tadÃtmakatvÃnna tato bhedena vyavasthÃpyeta | tataÓca kasyacidapi tasya tadanyasya vÃpratipattÃvapi yadyabhÃva÷ salilÃde÷ pratÅyate tadà svÃpÃdyavasthÃsvapi salilÃdyabhÃva÷ kiæ na pratÅyate? | tadÃpi tadabhÃva÷ pratÅyetetyetadvicÃritam pramÃïaviniÓcaye, tata evÃvadhÃraïÅyam | vyavadhÃnÃdigrahaïena caitaddarÓayatyanyavastuno 'pyanyatvaæ tattulyayogyatÃrÆpÃpek«ameva, na tadanapek«amupeyam | tathà cÃsmadupavarïitÃnupalabdhisiddhiriti | yada caivamuktena prakÃreïÃnupalambhena salilÃbhÃvapratÅtirna yujyate 'nalapratibhÃsinaÓca j¤Ãnasya pratiniyatÃkÃratà nÃbhyupagamyate "tasmÃdayam" analadarÓÅ pratipattÃnalaæ "paÓyannapi" saÇkÅrïarÆpapratibhÃsinà j¤Ãnena `analo 'yaæ na salilam' iti nÃdhyavasyati anadhyavasyaæÓca salilarÆpasyÃpi pratibhÃsanÃt tadarthÅ "na ti«Âhet" pravarteta "nÃpi prati«Âheta" salilÃrthÅ na pravarteta | tathÃhi- salilaæ nÃma taducyate yat sarvodanyÃsantÃpÃdyapanayanak«amaæ sakalatadanyarÆpÃsaækÅrïapratiniyatÃkÃraj¤ÃnÃvabhÃsi | idaæ tvanyadeva ÓabalarÆpaæ kimapyavabhÃsata iti | (##) "tataÓca" prav­ttiniv­ttyorviruddhayoryugapadanu«ÂhÃtumaÓakyatvÃt "dustaraæ vyasanaæ pratipattu÷ syÃt |" atra parasya vacanÃvakÃÓamÃÓaÇkayÃha- "tata eva" ityÃdi | na mayà salilopalambhaniv­ttimÃtrÃt tu ccharÆpÃt tadabhÃvagatirucyate, yathoktado«aprasaÇgÃt | kintu yadetadekasya kevalasyÃnalasya darÓanaæ tata evÃnyasya tatrÃpratibhÃsamÃnasya salilasyÃbhÃvagatirbhavati `vij¤Ãnaæ vÃnyavastuni' iti vacanÃt | siddhÃntavÃdyÃha- "kathamekam" ityÃdi | kena puna÷ sÃmarthyena tadekadarÓanam "anyÃbhÃvaæ pratyÃyayati?" | tathÃhi- tasmin d­ÓyamÃne tadevÃstÅtyavagacchatu, tadanyattu nÃstÅti kimiti pratyetÅti | "tasyaiva" parid­ÓyamÃnasyÃnalÃde÷ "kevalasya" salilÃsaæs­«ÂarÆpasya "darÓanÃd" analaj¤Ãne pratibhÃsanÃt `salilaæ nÃsti' iti niÓcaya÷ sa¤jÃyate | tathÃhi- anala iva salilamapi yadi tatrÃbhavi«yat tadapyanalavad darÓane pratyayabhÃsi«yata tayo÷ svaj¤Ãnaæ pratyaviÓi«ÂatvÃd yogyatÃyà naikasya pratibhÃso yukta÷ | tasmÃdekapratibhÃsanamanyÃbhÃvanÃntarÅyakaæ ityanyÃbhÃve tato j¤Ãnamutpadyate anyavastuni ca vij¤Ãnaæ nÃstÅti j¤Ãnaæ janayati | tathÃnyad vasut pararÆpÃsaækÅrïasvabhÃvatayaiva tathocyate | tadrÆpatayaiva ca tajj¤Ãnamanyat pratiyadevaæ vyapadiÓyate 'nyathà tadayogÃdityanyapratipattireva tadabhÃvavikalpaheturiti siddhÃntavÃdyÃha- "idameva" ityÃdi | nanvasmÃbhiridameva prÃgabhihitaæ "tayo÷ sato÷ naikarÆpaniyatà pratipatti÷ asambhavÃt" ityÃdibhirvacanai÷ | tato yadevÃnyÃsaæsargiïa÷ kevalasya pratibhÃsanaæ tadeva tadanyÃbhÃvasyÃpi, tasyaiva kevalasya tadanyÃbhÃvÃtmakatvÃdanyasya cÃbhÃvÃæÓasya nirastatvÃt | tata÷ pratyak«ÃvabhÃsitatvÃt tadabhÃvasya tabdalÃt pÃÓcÃtyaæ vyavahÃrapravartanarÆpaæ nÃstitÃj¤Ãnaæ vikalpakamÃjÃyate | (##) na tu tenÃpratipannaæ ki¤cidavagamyate, yatastadanyavastuni vij¤Ãnaæ pratyak«Ãtmakamapyanavagate tadanyÃbhÃve j¤Ãnaæ janayat p­thagabhÃvapramÃïatayà vyavasthÃpyeta | tathà hi- tadanyÃkÃraÓÆnya eva tadekaj¤ÃnÃkÃra÷ saævedyate | tatastatsaævedanameva tadabhÃvasaævedanam | nahi vikalpaj¤ÃnasyÃpi tadÃkÃraÓÆnyarÆpasaævedanÃdanyattadabhÃvasaævedanaæ nÃma | kevalamasya vikalparÆpataivÃtiricyate | tato yathà nirvikalpaj¤ÃnÃvasite kvacidanale `analo 'trÃsti' iti pÃÓcÃtyo vikalpo vyavahÃrapravartanamÃtraæ na tata÷ p­thak pramÃïaæ yathoktaæ prÃk, tathà nÃstitÃj¤Ãnamapi vikalpakaæ tatphaæladvÃreïa vÃnyavastuvij¤Ãnaæ na pratyak«Ãt p­thagabhÃvÃkhyaæ pramÃïamiti | tasmÃd yadevÃsmÃbhirabhihitaæ tadanyÃbhÃvapratÅtiæ prati, tadeva tvayÃpyabhidhÅyata iti kasmÃt paru«amivÃbhÃti yatastadanabhyupagamena p­thagabhÃvÃkhyaæ pramÃïamabhyupagatamityupahasati | tathà hyagatyedÃnÅæ tvayocyate na madhyasthatayà anyathedameva kiæ na pÆrvamevÃbhihitam?, yata ÃlajÃlabhidhÃnenÃtmà parikleÓita ityupasaæharannÃha- " tasmÃt tÅrÃdarÓineva" ityÃdi | yathà kila vahanÃrƬhairvarïigbhi÷ Óakunirmucyate api nÃma tÅraæ drak«yatÅti | sa yadà sarvata÷ paryaÂaæstÅreæ nÃsÃdayati tadà vahanamevÃgacchati tadvadetadapi dra«Âavyam | yataÓcÃvaÓyabhyupagamanÅyo 'yaæ pak«astasmÃnna ki¤cidanayÃvidyamÃnaprati«ÂhÃnayà diÓa÷ pratipattyà prayojanam | tadevaæ parasyÃnyabhÃvatadabhÃvayorliÇgaliÇgibhÃvamicchata÷ sambandhÃbhÃvÃdasÃvayukta÷ iti pratipÃdite pareïa `asati sambandhe 'nyabhÃvagatyÃpi tadabhÃvagatirna syÃt' iti codite `na vai kutaÓcit sambandhÃd' ityÃdyabhihitam | ata÷ `anyabhÃva eva tadabhÃvo 'nyabhÃvagatireva ca tadabhÃvagati÷' iti prasÃdhayatà kumÃrilaparikalpita÷ kasyacidabhÃvaniÓcayÃrthamabhÃvapramÃïavÃda÷ prasaÇgato nirasta÷ samprati tu- (##) "vastvasaÇkarasiddhiÓca tatprÃmÃïyasamÃÓritÃ" ityetadÃhatya nirÃkartuæ pÆrvapak«amutthÃpayannÃha- "yadyekaparicchedÃdeva÷" ityÃdi | yadi hi "ekasya" kevalasya paricchedÃdanyasya "vyavaccheda÷" prati«edha÷ sidhyati tadà sarvasyà a(syÃ)nyasyÃviÓe«eïaiva "tatra" deÓe yatrÃsÃveka÷ parid­Óyate tatrÃbhÃvasiddhirbhavet, na tu viÓe«aparigraheïa tulyà svaj¤Ãnajananaæ prati yogyÃvasthà yasya tasyaiveti | tathà hi- asau yathà tulyayogyatÃrÆpapadÃrthaviviktarÆpa upalabhyate, tadekÃkÃrapratiniyamÃt tajj¤ÃnaÓca, tathà tadatulyayogyatÃrÆpapadÃrthaviviktatmako 'pi | tataÓca tadviviktÃkÃratayà tadanyÃbhavasÃdhane viÓe«ÃbhÃvÃt pradeÓarÆpaj¤Ãnaæ ghaÂÃbhavamiva rasÃdyabhÃvamapi sÃdhayet, na và ghaÂÃbhÃvamapÅti | ki¤ca, yadetad `upalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhirabhÃvasÃdhanÅ' iti viÓe«aïamuktaæ tacca na vaktavyam | kiæ kÃraïam? yato ye 'pyanupalabdhilak«aïaprÃptÃste«Ãmapi tatra deÓe tadekÃkÃratayà j¤Ãnasya vyavacchedo bhavatyeva | tathà hi- yathopalabdhilak«aïaprÃptÃstadekÃkÃravati j¤Ãne na pratibhÃsante tataÓca vyavacchidyante tathÃnupalabdhilak«aïaprÃptà apÅti kim `upalabdhilak«aïaprÃptasya" ityanena viÓe«aïeneti | evaæ pÆrvapak«e vyavasthite yadi tadanyavyavaccheda÷- tata÷ p­thakkaraïamanyatvena vyavasthÃpanamabhimataæ tadabhyupagamyata eva | atha taddeÓakÃlayorabhÃva÷, tadayuktam, yena hi sÃmarthyena tulyayogyatÃrÆpasyopalabdhilak«aïaprÃptasya cÃbhÃvaæ sÃdhayati na tatsÃmarthyamatulyayogyatÃrÆpe 'nupalbdhilak«aïaprÃpte và sambhavati | `tayo÷ satornaikarÆpaniyatà pratipatti÷ asambhavÃt' ityevaæ hi tadabhÃvasÃdhanam | na caitadanyatra sambhavatÅti pratipÃdayitum "ekÃtmaparicchedÃt" ityÃdinopakramate | yat puro 'vasthitaæ pratyak«e 'vabhÃsate tasyaikasyÃtmana÷ pratiniyatasya rÆpasya paricchedÃt tadÃkÃrotpattyà vidhivikalpotpÃdanena ca ya÷ "tadanya÷" tato 'nyastadvayatiriktastasya sarvasya ya "ÃtmÃ" svabhÃvastato (##) "vyavacchedo" bhedanaæ p­thakkaraïamanyatvasÃdhanamasaÇkÅrïarÆpatÃpratyÃyanaæ bhavati | kathaæ punarekÃtmaparicchedÃdeva tasya tadanyÃtmano vyavaccheda÷ pratyak«eïa kriyate?, yÃvatà pratyak«aæ puro 'vasthitapadÃrthasÃmarthyabhÃvi tadrÆpameva pratipadyatÃm | yattu tadvayatiriktamaÓe«apadÃrthajÃtaæ tadÃtmanastasya puro 'vasthitasya kathaæ tavdyavacchedakam? ata÷ tavdyavacchedÃrthamabhÃvapramÃïamabhyupeyam, yato- "vastvasaækarasiddhiÓca tatprÃmÃïyasamÃÓritÃ" iti | ata Ãha- "tadÃtmaniyatapratibhÃsaj¤ÃnÃd" iti | yata÷ puro 'vasthitasyaikasya vastuna÷ pararÆpÃsaækÅrïa ÃtmÃ, sarvabhÃvÃnÃæ svabhÃvata eva svasvabhÃvavyavasthite÷ pararÆpeïÃsaækÅrïasvabhÃvatvÃt | anyathà kathamabhÃvapramÃïato 'pyasÃækaryame«Ãæ sidhyet? | saækÅrïarÆpÃïÃmasÃÇkaryasÃdhane tasya bhrÃntatÃprasaÇgÃt | tasmin pararÆpÃsaækÅrïe svabhÃvata eva tadÃtmaniyato ya÷ pratibhÃsa÷ pararÆpapratibhÃsÃsaækÅrïa÷ tadekapadÃrthasÃmarthyabhÃvini pratyak«e pararÆpapratibhÃsÃyogÃt tasya bhrÃntatÃpattyà pratyak«ÃtÃhÃne÷ | taduktam- "taddhayarthasamarthyenotpadyamÃnaæ tadrÆpamevÃnukuryÃt" iti | tasya tadÃtmaniyatapratibhÃsaya j¤ÃnÃt pratyak«eïa svasaævittyà saævedanÃt | tatsaævedanameva hi pratyak«asyÃtadrÆpÃd "vyavacchedanaæ" p­thakkaraïaæ tabdalenaiva ca pÃÓcÃtya÷ `anyÃtmakametanna bhavati' ityasÃækaryavasthÃpratyayo vikalpaka÷ saæjÃyate gÌhÅtagrÃhÅ | na tenÃpÆrvaæ ki¤cit pratÅyate, pararÆpÃsaækÅrïasyÃtmana÷ pratyak«eïaiva tadÃkÃrÃnukÃriïà paricchedÃditi | yadi nÃma tadÃtmaniyatapratibhÃsaj¤Ãnaæ tathÃpi kathamanyÃtmana÷ tasya p­thakkaraïam? ityata Ãha- "na hi tadÃtma" ityÃdi | yasmÃttasya vastuno ya Ãtmà pararÆpÃsaækÅrïa÷ sa tadanyasya Óe«asya vastuna Ãtmà na bhavati, sarvasya tato 'nyasvabhÃvatvÃt, anyathà tadanyatvahÃneriti | tasmÃttadÃtmaniyatapratibhÃsaj¤Ãnameva (##) tadanyebhyo nivartanam | nahi j¤ÃnenÃrtho haste g­hÅtvÃnyato nivartanÅya÷ | kevalamanyarÆpÃsaækÅrïasyaikasyÃtmano 'nukaraïamevÃsyÃnyato nivartanamucyata iti | athÃnyÃtmÃna÷ svavi«ayaæ na nivartayet, tadÃsya vi«ayasyÃnyÃtmana÷ sakÃÓÃdavyavacchede p­thagavyavasthÃpane parÃtmano 'pi tatra pariccheda÷ syÃt, anyathà tadaparicchedasyaivaikÃtmaparicchedÃtmanastannivartanarÆpatà syÃt | tataÓcÃvyavacchede 'nyÃtmanastatparicchedaprasaÇgÃt prav­ttiniv­ttyorabhÃva iti pÆrva÷ prasaÇgo `na hyayamanalaæ paÓyannapi' ityÃdika÷ | na kevalamanyÃtmanastannivartayati tadÃtmano 'pyaÓe«amanyaditi darÓayannÃha- "taæ ca" agrata÷ sthitaæ deÓakÃlasvabhÃvÃvasthÃniyataæ tadanyadeÓÃdibhyo vyÃv­ttÃtmana÷ svahetubhya÷ evÃsya bhÃvÃt, "tadÃtmanÃ" deÓÃdiniyatenÃtmanà tathÃvidhasvabhÃvasyaivÃnukÃrÃdupalabhamÃnà buddhi÷ "tathÃtvapracyutim" anyadeÓakÃlasvabhÃvÃvasthatÃm "asya" svavi«ayasya "vyavacchinatti" tata÷ p­thakkaroti | kasmÃtpunaranyadeÓÃditÃæ tata÷ p­thagavasthÃpayati ityata Ãha- "evaæ hi" yasmÃdanyadeÓatÃdestata÷ p­thakkaraïe sati taddeÓÃdiniyata÷ padÃrtha÷ paricchinno bhavati, tadrÆpasyaivÃnukÃrÃd | yadyanyathÃbhÃvo 'nyadeÓÃdità tadrÆpÃnanukÃrÃvdyavacchinna÷- bhavati tathÃtvaæ ca taddeÓÃdiniyatatvaæ ca, tadà tasyaiva d­ÓyamÃnasya bhavati nÃnyasyÃnyadeÓÃdimata÷ | yata evam "iti" tasmÃdanyathÃbhÆtÃdanyadeÓÃdimatastathÃbhÆtaæ taddeÓÃdimaætaæ "vyavacchindatyeva" nivartayantyeva tat paricchinattÅti pÆrvakasyopasaæhÃra÷ | tathà "tathÃbhÆtÃdanyathÃbhÆtaæ vyavacchindatyeva" iti dvitÅyasyopasaæhÃra÷ kÃrya iti | "evam" uktena nyÃyena "ekasya" pramÃïasya pratyak«asyÃnumÃnasya và tasyÃpyevameva svavi«ayaparicchedÃd "v­tti÷" prav­tti÷ sarvabhÃvÃn "dvairÃÓye" tattve 'nyatve ca "vyavasthÃpayati" | tatastatparicchedakapramÃïabalenaivÃsÃÇkaryasiddhi÷ | kiæ tadarthikayÃpyabhÃvakalpanayeti? | (##) nanu ca vikalpavyÃpÃra e«a `idamanyÃtmakaæ na bhavati anyathaitadÃtmakam' iti | pratyak«aæ ca nirvikalpakami«yate tat kathamasÃækaryasiddhistata÷? ityata Ãha- "tasyÃnvaye" tyÃdi | taddhi pratyak«aæ vidhiprati«edhavikalpau yadà svavi«aye janayati tadaivÃsya sÃphalyam, tadaiva ca pramÃïami«yate nÃnyadà ata evaikasyÃrthasvabhÃvasyÃpratipannÃæÓÃbhÃvÃt sarvÃtmanà paricchede 'pi bhrÃntikÃraïasadbhÃvÃt k«aïikatÃdÃvanvayavyatirekabuddhÅ janayitumasÃmarthyÃt tatrÃsya prÃmÃïyaæ ne«yata iti | syÃnmatam- dvairÃÓyasÃdhane 'pyasÃækaryasiddhyarthà mà bhÆdabhÃvapramÃïakalpanà kintu prakÃrÃntarÃbhÃvasiddhyarthà bhavi«yati | na hi tadabhÃvasiddhau pratyak«asya kaÓcid vyÃpÃra÷ pratipÃdita iti ata Ãha "tadvyatirikte"tyÃdi | tasmÃt parid­ÓyamÃnÃd vyatiriktasyÃÓe«asya vastuno vyavacchedena tata÷ p­thakkaraïenÃnyatvena yà vyÃptistatsÃdhanÃdeva prakÃrÃntarasya tattvÃnyatvabahirbhÆtasyÃbhÃva÷ sidhyati | tatastadarthamapi nÃbhÃvapramÃïakalpanà yukteti | atha matam- sarvasyÃparid­«Âasya d­ÓyamÃnÃdanyatayà vyÃptiæ naivaæ pratyak«aæ sÃdhayati tat kutast­tÅyarÃÓyabhÃva÷ pratyak«ata eva syÃt, yato 'bhÃvaprÃmÃïyakalpanà vyarthà bhavedityata Ãha- "tasya" t­tÅyarÃÓitayà kalpyamÃnasya tato d­«ÂÃdanyatayà vyÃptyabhÃve "tena" pratyak«eïa "tato"'rthÃt svavi«ayasya "avyavacchedÃ" dap­thakkaraïÃt, tadarthasya ca rÃÓyantaratvena kalpyamÃnasya svavi«ayÃdavyavacchedÃt ap­thakkaraïÃt punarapi bhÃvasya svavi«ayasyÃparicchedaprasaÇgÃt | sa hi tadvi«aya÷ sakalapararÆpÃsaækÅrïÃtmà yadi tenÃtmanà na paricchinna÷ kathaæ tena tasya pariccheda÷? | tenÃtmanà paricchede và kathaæ sarvasya tadanyatayà vyÃptyasÃdhanam? anyathaikasyÃpi tadanyatvaæ na syÃt, nimittasya samÃnatvÃditi | yata evaæ "tasmÃt" kvacidvastuni pramÃïaæ pratyak«Ãdikaæ (##) prav­ttaæ tadvastu pratiniyatenÃtmanà paricchinatti, tato 'nyattadrÆpavikalaæ vyavacchinatti, tadanyatvena vyavasthÃpanÃt | t­tÅyasya ca tattvÃnyatvabahirbhÆtasya prakÃrasyÃbhÃvaæ sÆcayati, sarvasyÃnyatayà vyÃptisÃdhanÃt, tadviruddhasya và sarvavastuno dvaividhyasya sÃdhanÃditi | evamekasya pramÃïasya vyÃpÃra e«o 'nantarokta iti tamevopasaæh­tya sukhapratipattaye darÓayannÃha- "tathÃhi" kvacidvastuni "pramÃïaæ" pratyak«Ãdi prav­ttaæ "tadeva" vastu tadanyasmÃt "pÃrÆpÃd vyavacchinatti" tata÷ p­thakkaroti tadasaækÅrïarÆpatayà pratipadyate, paramÃrthatastasya tadrÆpatvÃt yathÃvastu ca pratyak«eïa rÆpÃnukÃrÃt | kimiti pararÆpÃvdyavacchinatti? | tasyaiva pararÆpavikalasyaikarÆpasya paricchedÃt | tathà "tadanyadeva ca" tasmÃd d­ÓyamÃnÃdanyadeva ca vyavacchinatti | kuta÷? | "tasmÃt" svavi«ayÃt | na kevalaæ svavi«ayaæ parato vyavacchinatti, paramapi svavi«ayÃd iti | kuta etad? | anyasya pararÆpasya tatra khÃlambane 'paricchedÃdavaÓyamevÃparicchinnasya paricchinnÃdanyatvaæ bhavati | yata evamata÷ "tad" eva pramÃïamekavastuparicchedakaæ prakÃrÃntarÃbhÃvaæ sÃdhayati, nÃbhÃvÃkhyam | kuta etat? | tasmiæ d­ÓyamÃne vastuni d­«Âatadanyatvena tasyÃnyasya tatrÃparicchidyamÃnasyÃnyatvaæ tadanyatvaæ d­«ÂÃt tadanyatvaæ "d­«Âatadanyatvaæ" tena sarvasya tavdyatiriktasya vyavasthÃpanÃnna a(panena a) tadanyasyaiva ca yadanyanna bhavati puro 'vasthitaæ sakalaparabhÃvavyÃv­ttaæ tasyaiva tattvena d­ÓyamÃnaprakÃratayà vyavasthÃpanÃditi | amumeva nyÃyamanyatrÃpyatidiÓannÃha- "etena kramÃkramÃdaya÷" ityÃdi | etena anantaroktena nyÃyena pratiniyataikapadÃrtharÆpÃnukÃriïÅ buddhirupajÃyamÃnà tadviparÅtarÆpaæ sarvaæ svavi«ayÃd vyavacchindatÅ dvairÃÓyaæ t­tÅyaprakÃrÃbhÃvaæ ca sÃdhayatÅti ye kecidanyonyavyacchedarÆpÃ÷ kramÃkramanityÃnityÃdaya÷ te vyÃkhyÃtÃ÷ | (##) tathà hi- kÃryasya kramamananyasahÃyatÃæ pratiyatyeva buddhistasyÃkramaæ kÃryÃntarasÃhityaæ tata÷ p­thakkaroti | tata÷ kramÃkramatayà dvaitasiddhe÷ t­tÅyasya prakÃrasya sambhavo nirasto bhavati | kramabhÃvavyatirekiïa÷ sarvasya kÃryajanmana÷ tadanyatayà dvitÅyaprakÃratayÃvasthÃnÃt | evamudayÃnantaradhvaæsità k«aïikatocyate iti pratÅyatÅ vyavasthÃpanÃkÃla eva buddhistadviparÅtarÆpatÃyÃ÷ svavi«ayÃdapÃkaraïÃt tato 'nyatvena prakÃrÃntare 'vasthÃpanÃd rÃÓyantarÃbhÃva iti | tadevamekapramÃïanibandhanÃmasÃÇkaryasiddhiæ pratipÃdyopasaæharannÃha- "tadevam" uktena nyÃyena "ekasya" pratiniyatÃtmana upalambhÃt tasyopalabhyamÃnasya yastato 'nyastattulyayogyatÃrÆpastavdiparÅto và tadrÆpavikalastadÃtmano "vyavaccheda÷" p­thakkaraïaæ tasyopalabhyamÃnasyÃnupalabhyamÃnasvabhÃvÃd rÆpÃntareïa pratibhÃsanÃt | tathà tasya svavi«ayasya tadanyÃtmatÃyà bhÃvapradhÃnatvÃnnirddeÓasya "vyavacchedo bhavati" asÃÇkaryaæ sidhyati | tad yadyetadaviÓe«eïÃnyasya sarvasya tannÃbhÃvasiddhi÷ syÃdityatrÃbhimataæ tadà siddhasÃdhanam, yata÷ sarvamaviÓe«eïaiva tadekÃkÃrayà budhyà tadrÆpavikalaæ svavi«ayÃdavacchidyate, sarvasyÃnyarÆpasya tatrÃpratibhÃsanÃt | atha taddeÓakÃlayorabhÃva÷ sarvasya tadviparÅtarÆpasya vyavacchedo 'bhimata÷ sa na yukta iti darÓayati- "na taddeÓakÃlayo÷" yatrÃsau pratiniyatÃtmà sakalatrailokyavilak«aïa÷ padÃrtha upalabhyate tatra sarvasyÃnyasya bhÃvasya tattulyayogyatÃrÆpasyetarasya và vyavaccheda÷ prati«edha÷ | yena hi kÃraïena tattulyayogyatÃrÆpasya tatrÃpratibhÃsamÃnasya prati«edhastasmin sati tadekarÆpaniyatÃyÃ÷ pratipatterasaæbhavÃt tadabhÃvanÃntarÅyikà sà bhÃvantÅ tatprati«edhaæ gamayatÅti tatkÃraïamanupalabdhilak«aïaprÃpte tadatulyayogyatÃrÆpe ca na sambhavatÅti kathaæ tadabhÃva÷ sidhyet | (##) etadevopasaæharannÃha- "tasmÃdatadÃtmÃ" ca sarvastadviparÅtarÆpastadekÃkÃrayà buddhyà prasÃdhita÷ syÃt "taddeÓakÃlaÓca" tasya pratibhÃsamÃnasya yau deÓakÃlau tau yasya, sa ca syÃt | kiævat? | rasarÆpÃdivaditi | nahi rÆpapratibhÃsinà j¤Ãnena tadrÆpavikalasya rasasya svavi«ayÃt p­thakkaraïe 'pi tadasÃækaryasÃdhane 'pi taddeÓakÃlayorabhÃva÷ sidhyati | tataÓca kathaæ sarvasyÃtulyayogyÃvasthÃsyÃpi tatrÃbhÃva÷ syÃt?, upalabdhilak«aïaprÃptasyeti viÓe«aïaæ và nocyeta | yata evaæ "tasmÃt" kvacit kadÃcit kasyacidabhÃvasiddhiryathoktÃdevÃnupalambhÃd upalabdhilak«aïaprÃptasya tattulyayogyatÃrÆpopalambhÃtmanaÓcetyevaærÆpÃt, na tu sÃmÃnyena yathÃhu÷ pare- "pramÃïapa¤cakaæ yatra vasturÆpe na jÃyate | vastusattÃvabodhÃrthaæ tatrÃbhÃvapramÃïatà ||" iti | na hyanupalabdhilak«aïaprÃpte pramÃïapa¤cakÃprav­ttÃvapi tadabhÃva÷ sidhyati, satyapi tasmin svabhÃvÃdiviprakar«eïa pramÃïapa¤cakÃprav­ttisambhavÃditi | tadevaæ prÃsaÇgikaæ parisamÃpayya yaduktaæ pareïa `sa evÃnyabhÃvastadvi«ayà copalabdhi÷ tadabhÃvasya kiæ na sÃdhanam' iti tatrÃnyabhÃvasya tadabhÃvaæ prati liÇgatve niraste tadvi«ayÃyà upalabdhernirÃkurvannÃha- "anyÃbhÃvavi«aye"tyÃdi | yatpunaruktam- `anyabhÃvavi«ayopalabdhistadabhÃvasya kinna sÃdhanam' iti sà tadabhÃvasya sÃdhike«ÂaivÃsmÃkam, na tu liÇgatvena yathoktavÃnasi | kiæ kÃraïam? | yata÷ tatrÃpyanyabhÃvavi«ayÃyÃmupalabdhÃva'bhÃvasya p­thaganyabhÃvÃt sÃdhyatve kalpyamÃne sambandhÃbhÃvasya tadabhÃvena tulyatvÃt | na hi tasyà api anyabhÃvarÆpÃyÃ÷ tadabhÃvena kaÓcidekÃrthasamavÃyÃdirÆpa÷ sambandho 'stÅti | ap­thaksiddherityasyÃpi tulyatÃæ darÓayannÃha- "liÇgÃvirbhÃve" tyÃdi | yeyamanyabhÃvavi«ayà upalabdhirlliÇgatayocyate tasyÃstadviviktapradeÓÃkÃrÃyà (##) "avirbhÃvakÃla eva" janmakÃle pratÅtikÃla eva và tadabhÃvasiddheÓca | tathà hi- tatpratibhÃsaviviktÃnyabhÃvapratibhÃsabuddhisaævedanameva tadabhÃvasaævedanamiti | tadeva sÃdhayati- na hyanyasya tadviviktasya bhÃvaæ pratipadya pratipattà punaruttarakÃlaæ tatpratipatteranyabhÃvapratipattestadabhÃvenÃnvayavyatirekau prasÃdhya pratibandhasÃdhakena pramÃïena tadabhÃvaæ pratipadyate | kiæ tarhi? | tadanyaæ tadviviktarÆpaæ pratipadyamÃna eva tasya pratiyogino 'bhÃvaæ pratipadyate, tasyaiva tadabhÃvÃtmakatvÃt | tathà hi- saghaÂapradeÓÃsaækÅrïarÆpasya kevalapradeÓasya darÓanameva ghaÂÃbhÃvadarÓanam | nahi `ghaÂo 'tra nÃsti' `ghaÂavÃnayaæ na bhavati' `saghaÂÃdanya÷' ityarthabheda÷ kaÓcit | tata÷ saghaÂÃdanyatayà kevalapradeÓasya darÓanameva ghaÂÃbhÃvadarÓanamiti | `ghaÂo 'tra nÃstÅ' ti j¤Ãnaæ g­hÅtagrÃhitayà sm­tireveti | kathaæ j¤Ãyate iti cet | darÓanÃnantaramanvayavyatirekasÃdhanalak«aïena vyavadhÃnena vinà `idaæ ghaÂaviviktaæ pradeÓavastvasti' `idaæ tu ghaÂavastu nÃsti' iti pÃÓcÃtyena vikalpadvayena vyavasthÃpanÃt | tato nÃnvayavyatirekÃnusaraïamatrÃstÅti | ki¤ca- d­«ÂÃntÃsiddhe svÃtmanyabhÃvavi«ayopalabdhistadabhÃvasya sÃdhanaæ | tadeva vyatirekamukhena darÓayati- "tacca tasya" ityÃdi | ihÃpyastyevÃnvaya iti cet, Ãha- "na hyevaæ Óakyam" ityÃdi | kasmÃnna Óakya darÓayitum? | tadekopalabdhe÷ tasyaikasyÃnanyasaæsargiïo yopalabdhirviÓe«arÆpà tasyÃ÷ kvacidapyanyatrÃbhÃvÃt | atha tadviviktopalabdhisÃmÃnyaæ heturÆcyate- yatra yatra ghaÂaviviktabhÆtalopalabdhistatra tatra ghaÂÃbhÃvo yathà pÆrvÃnubhÆte ghaÂavivikte pradeÓa ityÃha- "sÃmÃnyena pradarÓane kriyamÃïe" d­«ÂÃnte 'pi pÆrvÃnubhÆtaghaÂavivikte pradeÓe ghaÂÃbhÃvasya prasÃdhakaæ pratyak«Ãdikaæ pramÃïÃntaramanyabhÃvavi«ayopalabdhernÃsti, kiæ tu saiva tadanyabhÃvopalabdhi÷ sÃdhyadharmasya tadabhÃvalak«aïasya sÃdhikà | (##) sà ca yathà sÃdhyadharmiïi tadabhÃvasiddhye d­«ÂÃntamapek«ate tathà d­«ÂÃnte 'pi | tathÃ, tatrÃpi tadanyatrÃpÅtyanavasthà d­«ÂÃntÃnÃm iti | anavasthÃyÃæ cÃpratipatti÷ sarvatra tadabhÃvasya | yata evaæ "tasmÃnna" kutaÓcilliÇgÃttadanyabhÃvÃttadupalabdhervà tadabhÃvasiddhiriti | yadi tadanyabhÃvastadabhÃvaæ na sÃdhayati, kiæ punarlliÇgatayà sÃdhayati?, ityata Ãha- "so 'nyabhÃva÷" pratyak«alak«aïena- pratyak«asyaiva vivak«itopalambhÃdanyatvenÃnupalambhatvÃt | tallak«aïenÃnupalambhena siddha÷ sannabhÃvavyavahÃraæ sÃdhayet, karmasthakriyÃpek«ÃyÃæ tadanyabhÃvasyÃnupalabdhirÆpatvÃt | kva punarasÃvabhÃvavyavahÃraæ sÃdhayet? | mƬhapratipattau sÃdhyÃyÃæ | yastvamƬho vi«ayapratipattau vi«ayiïaæ smaratyeva tasyÃbhÃvavyavahÃra÷ pratyak«anibandhana eveti na tatrÃnupalabdherliÇgateti sucarccitamevÃnyatretÅhÃlaæ prasaÇgeneti | [3. anupalabdhiæ tridhà vibhajya tadvivecanam |] tadevamanupalabdheraÓe«avipratipattinirÃkaraïena svarÆpamavasthÃpyaprabhedanirddeÓÃrthamÃha- "seyaæ yathoktà tridhÃnupalabdhi÷" | katham? | siddhe tatprasÃdhakena pramÃïena kÃryakÃraïabhÃve sati kÃraïasyÃnupalabdhi÷ | kÅd­Óasya? | siddhÃbhÃvasya | tathÃ, vyÃpyavyÃpakabhÃvasiddhau satyÃæ tatprasÃdhanapramÃïabalenaiva siddhÃbhÃvasyaiva vyÃpakasya nÃnyasya vyÃpakÃnupalabdherevÃsiddhatÃprasaÇgÃd | yathoktà svabhÃvÃnupalabdhiÓceti | evaæ trividhÃnupalabdhi÷ | kathaæ puna÷ kÃraïavyÃpakayorabhÃvavyavahÃra÷ sidhyati yatastayo÷ siddhÃbhÃvatocyata ityÃha- "tatra kÃraïavyÃpakayorapi" na kevalaæ yasya sÃk«ÃdabhÃvavyavahÃra÷ sÃdhyate | svabhÃvÃnupalabdhau "svabhÃvasyÃsavdhyavahÃrasya siddhiranyasya" tadviviktasya bhÃvasiddhiryà saivÃsavdyavahÃrasiddhihetutvÃdevamucyate | "sa" kÃraïavyÃpakÃbhÃva÷ "tathÃsiddho" 'nyabhÃvasiddhyà pratyak«arÆpayà siddho 'bhÃvavyavahÃra÷ kÃryavyÃpyayo÷ prati«edhyayo÷ | yadÃnayorvirÆpavi«ayatayà saviÓe«ÃïÃmupalabdhirna (##) sidhyati "tadÃbhÃvamabhÃvavyavahÃraæ và sÃdhayati" | samuccayÃrtho vÃÓabda÷ | atha kiæ svabhÃvÃnupalabdhÃvapyabhÃvo liÇgatayà sÃdhyata ityÃha- "svabhÃvÃnupalabdhau tu" ityÃdi | "abhÃvavyavahÃra eva", nÃbhÃvo 'pi tasya pratyak«asiddhatvÃt | atra parasya vacanÃvakÃÓamÃÓaÇkayÃha- "yadi" tarhi "kÃraïavyÃpakau" siddho 'savdyavahÃro yayo÷ tau santau | kena? | "tadanyasya" kÃraïavyÃpakaviviktasya bhÃvasya siddhiryà pratyak«atmikà tadrÆpayÃnupalabdhyÃ, anyasya kÃryasya vyÃpyasya vÃbhÃvamabhÃvavyavahÃraæ ca sÃdhayata÷ | sà cÃnyabhÃvopalabdhistayo÷ kÃraïavyÃpakayorupalabdhilak«aïaprÃptÃveva satyÃmasavdyavahÃrasya sÃdhikà nÃnyathà ityevami«yamÃïe sati kathaæ tayo÷ kÃraïavyÃpakÃnupalabdhyo÷ parok«e 'rthe vi«aye prayoga÷ | yadà kÃryasvabhÃvahetvorvyatirekaprayoga÷ kriyate- yatra yatrÃgnirnÃsti tatra tatra dhÆmo 'pi nÃsti, tathà yatra yatra v­k«o nÃsti k«aïikatà và tatra tatra ÓiæÓapà nÃsti sattvaæ và ityaÓe«apadÃrthaparigraheïa vyatirekaprayoge sati | nahi tadÃgniv­k«avyatiriktÃ÷ sarve 'rthÃ÷ pratyak«atÃ(k«Ã) ak«aïikatà và | tataÓca kathaæ tadviviktopalabdhilak«aïÃnupalabdhi÷ pratiyogino vopalabdhilak«aïaprÃptatà siddhÃ? | tathà ca kathamaÓe«opasaæhÃreïa vyÃptyà kÃryasvabhÃvahetvo 'rvyatireka÷ sidhyet? | tadasiddhau và kathamanayorgamakatvam? | tasmÃt kvacidadarÓanamÃtrÃdeva vyatireka e«Âavya÷, kvacicca darÓanamÃtrÃdanvaya÷ | tathà ca pratibandhagho«aïÃnarthiketi manyate para÷ | siddhÃntavÃdyÃha- "naiva" parok«e 'rthe kÃraïavyÃpakÃnupalabdhyo÷ "prayogo" vyatirekopadarÓanakÃle "pramÃïatayÃ" kÃraïasya vyÃpakasya vÃnupalabdhi÷ pramÃïabhÆtà naiva prayujyate | kasmÃt? | "liÇgasya" kÃraïavyÃpakÃnupalabdhilak«aïasya tadabhÃvalak«aïasya và "aniÓcayÃt" tadanupalabdhyo÷ sandeharÆpatvÃt tadabhÃvasya ca sandigdhatvÃt | kathaæ tarhi tadÃnayo÷ prayoga i«yate? ityÃha- "kevalam" ityÃdi | kÃraïavyÃpakayorhikÃryakÃraïabhÃvaprasÃdhakena (##) pÆrvoktena pramÃïena vyÃpyavyÃpakabhÃvasÃdhakena ca tadutpattilak«aïe tÃdÃtmyalak«aïe ca sambandhe sÃdhite siddhasambandhayoryadyabhÃvo yatra yatrà bhÃva÷ syÃt parasyÃpi kÃryasya vyÃpyasya vÃvaÓyaæ niyamenÃbhÃvo 'nyathÃhetukatvaprasaÇgÃt, ni÷svabhÃvatÃprasaÇgÃcca | taddvÃreïa pratibandhaprasÃdhake pramÃïe sm­ti÷ kathaæ nÃma syÃdityetasyÃrthasya darÓanÃrthamete kÃraïavyÃpakÃnupalabdhÅ prayujyete iti | darÓanÃdarÓanabalena tu sÃdhane yatraivaikadarÓane paro d­«Âo 'darÓane và na d­«Âa÷ tatraiva tasya bhÃvo 'bhÃvo và bhavatu sarvatra tu kasmÃd bhavati? | na hyapratibaddhÃtmanÃæ gavÃÓvÃdÅnÃæ kvacit tathÃbhÃvadarÓane 'pi sarvatra tathÃbhÃvo bhavati, puru«asya tu sarvadà kvacidekabhÃvÃbhÃvayoraparasya bhÃvÃbhÃvÃdarÓanaæ yad­cchÃsaævÃda÷ sambhÃvyeta asati pratibandhe | tathà cÃha- "deÓÃdibhedÃd­Óyante bhinnà dravye«u Óaktaya÷ | tatraikad­«Âayà nÃnyatra yuktastadbhÃvaniÓcaya÷ ||" iti | tasmÃdavaÓyaæ pratibandha÷ sÃdhyasÃdhanayorabhyupagantavya÷ | sa evÃnvayavyatirekaprayogÃbhyÃæ sucanÅya÷ | na cÃsau vyÃptyÃnvayavyatirekopadarÓanamantareïa khyÃpayituæ Óakyata iti `yatra yatra' iti sakalapadÃrthaparigraheïa khyÃpyate | pratibandhe hi pramÃïasiddhe satyavaÓyameva yatra yatra kÃryaæ tatra tatra kÃraïam, yatra yatra tadabhÃva÷ tatra tatra ca kÃryasyÃpyabhÃvo 'nyathà kÃraïamantareïa kÃryasya bhÃve tasyÃhetutaiva syÃt | tataÓca nityaæ sattvÃdiprasaÇga÷ | tathà yatra yatra yatsvabhÃvastatra tatra tadbhÃva÷ anyathà tasya nairÃtmyameva syÃditi vyÃptyaivÃnvayavyatirekopadarÓane pratibandha÷ khyÃpayituæ Óakyate nÃnyatheti prÃgeva vistarato vipa¤citam | [4. hetostrairÆpyatraividhyayorhetvÃbhÃsatvasya copasaæhÃra÷ |] evaæ kÃryasvabhÃvÃnupalabdhilak«aïe eva pak«adharme tatsÃdhakapramÃïasadbhÃvÃdanvayavyatirekasadbhÃvo nÃnyatreti pratipÃdyopasaæharannÃha- (##) "iti" e«a eva svabhÃvakÃryÃnupalabdhilak«aïa÷ pak«adharmo 'nvayavyatirekavÃn pratibandhasadbhÃvÃt | yataÓvÃnvayavyatirekavÃn pratibandhaprasÃdhakapramÃïasadbhÃvÃduktena nyÃyena "iti" tasmÃt "tadaæÓena vyÃpto"'nvayavyatirekaniÓcayenaiva tadaæÓavyÃpterniÓcayÃd yathoktaæ prÃk, tataÓca tadaæÓavyÃptivacanÃt trilak«aïa eva "trirÆpa eva" trividha eva heturgamako nÃnyalak«aïo 'nyo và yathoktatrairÆpyasadbhÃve rÆpÃntarasya vaiyarthyÃt yathoktatrairÆpyÃbhÃve ca rÆpÃntarakalpanÃyÃmapyavyabhicÃrÃbhÃvenÃgamakatvÃt | kasmÃt trilak«aïa eva trividha eva heturgamako nÃnyalak«aïo 'nyo veti darÓayati "svasÃdhyadharmÃvyabhicÃrÃd" iti trilak«aïasyaiva svasÃdhyadharmÃvyabhicÃrÃt | svasÃdhyadharmÃvyabhicÃra eva ca gamakatvamiti rÆpÃntarakalpanà vyarthà | pratibandhanibandhanÃnvayavyatirekÃpagame ca rÆpÃntarakalpanÃyÃmapi svasÃdhyadharmÃvyabhicÃrÃbhÃvÃt | tadanena `tridhaiva sa' ityasya trilak«aïa eva "sa hetura÷vinÃbhÃvasya" svasÃdhyadharmÃvyabhicÃrasya "niyamÃd" avaÓyantayà sadbhÃvÃt pratibandhanimittatadaæÓavyÃptyanabhyupage (game)ca rÆpÃntarakalpanÃyÃmapi "hetvÃbhÃsÃstato 'pare" yathoktatrilak«aïÃdapare rÆpÃntarayogitayà vikalpyamÃnà hetvÃbhÃsà avinÃbhÃvasya svasÃdhyadharmÃvyabhicÃrasya te«vabhÃvÃdityaparo 'rtho darÓita iti | [5. hetulak«aïe 'dhikarÆpavÃdinÃæ nirÃsa÷ |] yaduktaæ `trilak«aïa eva heturnÃnyalak«aïa÷' iti tatra pare«Ãæ vipratipattiæ darÓayannÃha- "«a¬lak«aïo heturityapare" naiyÃyika- mimÃæsakÃdayo manyante | kÃni puna÷ «a¬rÆpÃïi hetostairi«yaæte? ityÃha- `trÅïi caitÃni" pak«adharmÃnvayavyatirekÃkhyÃni | tathÃbÃdhitavi«ayatvaæ caturthaæ rÆpam | abÃdhita÷ pramÃïenÃnirÃk­to vi«aya÷ sÃdhyadharmalak«aïo yasya sa tathokta÷ tasya bhÃva÷ tattvamaparaæ rÆpam | tathà vivak«itaikasaækhyatvaæ rÆpÃntaraæ, ekà saækhyà yasya hetudravyasya (##) tadekasaækhyaæ vivak«itamekasaækhyaæ hetudravyamÃÓrayatvena yasya hetusÃmÃnyasya tadvivak«itaikasaækhyaæ tadbhÃvo 'paraæ rÆpam | yadyekasaækhyÃvyÃvacchinnÃyÃæ pratiheturahitÃyÃæ hetuvyaktau hetutvaæ bhavati tadà gamakatvaæ na tu pratihetusahitÃyÃmapi dvisaækhyÃyuktÃyÃmiti | yadi viruddhÃvyabhicÃryaparaæ hetvantaraæ nopadarÓyata iti yÃvat | tathà j¤Ãtatvaæ ca j¤Ãnavi«ayatvaæ ca | nahyaj¤Ãto hetu÷ svasattÃmÃtreïa gamako yukta÷ iti | tatraite«u rÆpÃntare«u yadetabÃdhitavi«ayatvaæ nÃma tat tÃvat pratibandhanibandhanÃnvayavyatirekÃtmakÃvinÃbhÃvasambhave sati tata÷ p­thaganyallak«aïaæ na bhavati | tadÃtmakaæ tu tadvacanenaivoktamiti na vaktavyamiti | kasmÃt p­thag lak«aïaæ na bhavati? bÃdhÃyà avinÃbhÃvasya ca virodhÃditi | tathà hi- satyapyavinÃbhÃve yathokte bÃdhÃsambhavaæ manyamÃnairabÃdhitavi«ayatvaæ rÆpÃntaramucyate | sà ceyaæ tatsambhÃvanà na sambhavati, bÃdhÃyà avinÃbhÃvena "virodhÃt" sahÃnavasthÃnalak«aïÃt | tameva virodhaæ sÃdhayannÃha- "avinÃbhÃvo hi" ityÃdi | satyeva hi sÃdhyadharme bhÃvo hetoravinÃbhÃva ucyate | pramÃïabÃdhà tu tasminnasati | yadi hi satyeva tasmiæstadabhÃvavi«ayaæ pramÃïaæ pravarteta tadÃsya bhrÃntatvÃdapramÃïataiva syÃt iti kuto bÃdhÃ? | tata÷ "sa" hetu÷ "tallak«aïa÷" sÃdhyÃvinÃbhÃvÅ "dharmiïi syÃt | atra ca sÃdhyadharma÷ kathaæ na bhavet"? yato bÃdhÃvakÃÓa÷ syÃt | tasmÃdavinÃbhÃvasya pramÃïabÃdhÃyÃÓca sahÃnavasthÃnamavinÃbhÃvenopasthÃpitasya dharmiïi sÃdhyadharmabhÃvasya pramÃïabÃdhopasthÃpitasya ca tadabhÃvasya parasparaparihÃrasthitilak«aïatayà virodhenaikatra dharmiïyasambhavÃditi | tameva virodhaæ spa«ÂÅkartuæ paropahÃsavyÃjenÃha- "pratyak«ÃnumÃne hi" ityÃdi | sÃdhyadharmaæ hi bÃdhamÃne pratyak«ÃnumÃne, "taæ grÅvÃyÃæ g­hÅtvÃ" dharmiïa÷ svÃÓrayÃt "ni«kÃsayata÷" | tasmiæÓca sÃdhyadharme satyeva tadavinÃbhÃvitvÃddheturbhavaæ "staæ" sÃdhyadharmaæ (##) ni«kÃsyamÃnaæ gale g­hÅtvà haÂhÃt "tatraiva" dharmiïyavasthÃpayatÅti "paraæ" prak­«Âaæ bata "bhÃvÃnÃæ" sÃdhyadharmalak«aïÃnÃmasvÃsthyaæ vartate | tathà hi- yantradvayaniyantritÃnÃæ nirucchÃvasitayà maraïameva prÃptamiti | paro bÃdhÃvinÃbhÃvayorvi«ayabhedÃdavirodhaæ darÓayannÃha- "anyatra" sÃdhyadharmiïaæ parih­tya d­«ÂÃntadharmiïi sÃdhyadharmeïÃvinÃbhÃvÅ heturna puna÷ sÃdhyadharmiïyeva | tata÷ kuto bÃdhÃvinÃbhÃvayorvirodho 'nyatra bÃdhayà sÃdhyadharmÃbhÃvasÃdhanÃdanyatra ca hetunà tadbhÃvasÃdhanÃt | tathà caivaævidhe satyapi avinÃbhÃve bÃdhÃsambhavÃd abÃdhitavi«ayatvasya rÆpÃntarasya sambhava iti | evaævidhÃvinÃbhÃvopagame satyapyabÃdhitavi«ayatvÃdike rÆpÃntare "hetvÃbhÃsÃstato 'pare" rÆpÃntarasambhavina ityÃpÃditÃæ hetvÃbhÃsatÃæ vivarÅtuæ paropahÃsapÆrvakamÃha- tat kim "ayaæ" sÃdhyadharmÅ "tapasvÅ" varÃka÷ "Óa¬¬ha(ï¬ha)mudvÃhya tasmiæn" sÃdhyadharmasÃdhanaÓaktivikalaæ hetuæ pariïÃyya sÃdhyadharmalak«aïaæ "putraæ m­gayate?" | etadeva vyanakti- "yasya" hetorddharmiïyasatyapi "sÃdhyadharme bhÃva" i«yate, sÃdhyadharmiïo 'nyatrÃvinÃbhÃvopagamÃt | "taæ" tathÃvidhaæ sÃdhyadharmiïyupadarÓya kathaæ dharmÅ sÃdhyadharmavÃnityucyate? | na hy ambhastvasya samudre lavaïatvenÃvinÃbhÃve 'pi tavdyatirikte 'mbhasi lavaïatayà sÃdhyatvene«Âe 'mbhastvabhÃve 'pi lavaïatvasiddhiriti | parasya vacanÃvakÃÓamÃÓaÇkayÃha- "ata eva" ityÃdi | etadeva viv­ïoti- "syÃdetad" bhavato matam | yata eva heturanyathÃpi sÃdhyadharmamantareïÃpi dharmiïi bhavedambhastvÃdi«u tathÃdarÓanÃt, sÃdhyadharmiparihÃreïa cÃvinÃbhÃvopagamÃt ata eva kÃraïÃt pramÃïÃbhyÃmabÃdhitadharmà dharmÅtyucyate | yadi pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ (##) sÃdhyadharmiïi hetorvi«aya÷ sÃdhyadharmo na bÃdhyate yathÃmbhastvasya lavaïatvam, tadà tasya gamakatvam, nÃnyatheti | tato 'nyatrÃvinÃbhÃvamÃtreïa sÃdhyasiddheranabhyupagamÃt na yathokto do«a iti | siddhÃntavÃdyÃha- "tat kim" idÃnÅæ yadà hetordharmiïyavinÃbhÃvitÃnabhyupagamÃt sÃdhyasiddherabhÃvÃt tatsiddhaye rÆpÃntaramabÃdhitavi«ayatvamucyate tadà hetorna ki¤cit sÃmarthyam | kasmÃd? "abÃdhayaiva" hetumantareïÃpi "sÃdhyasiddhe÷" aki¤citkara eva hetu÷ | tathà hyatra kalpanÃdvayam- bÃdhakapramÃïav­ttau sÃdhyÃbhÃvo niyato và syÃd? aniyato vÃ? | tatra yadi pÆrvo vikalpastadà sÃdhyÃbhÃvo hi bÃdhakapramÃïasya v­ttau niyata÷, tadaiva bhÃvÃt tadabhÃve cÃbhÃvÃditi | tasmÃd "abÃdhÃyÃæ" bÃdhakapramÃïav­ttyabhÃve tanniyatasya sÃdhyÃbhÃvasyÃpyabhÃvÃt "sÃdhyasiddhi÷" bhavatyeveti vyartha eva heturiti nopanyasanÅya eva | tata÷ kasyÃbÃdhitavi«ayatvaæ rÆpÃntaraæ bhavet? | syÃnmatam- mà bhud bÃdhakapramÃïav­ttyabhÃve heto÷ sÃmarthyam, yadà tu sÃdhyasya bÃdhakaæ pramÃïaæ dharmiïi vartate tadà heto÷ sÃdhyasÃdhane sÃmarthyaæ bhavi«yatÅtyata Ãha- "bÃdhÃyÃmapi" iti | yadi bÃdhakaæ pramÃïaæ vartate tadà tena sÃdhyÃbhÃvasya dharmiïi sÃdhanÃt punarbrahmaïÃpi tadbhÃvasya kartumaÓakyatvÃt kimaÇga puna÷ ÓaÂhena hetuneti kuta÷ sÃdhanasya heto÷ sÃmarthyam? | ata eva hi bhavadbhirabÃdhitavi«ayatvaæ rÆpÃntaramucyata iti | atha bÃdhakapramÃïav­ttau sÃdhyÃbhÃvo na niyata÷ tadabhÃve 'pi bhÃvÃditi dvitÅya÷ pak«a i«yate tadÃpyabÃdhÃyÃ÷ sÃmarthyaviraha iti darÓayannÃha- "aniyame" bÃdhakapramÃïav­ttau sÃdhyÃbhÃvasye«yamÃïe satÅdamÃpatitam | na ca- bÃdhakaæ pramÃïaæ syÃt "sÃdhyÃbhÃvasya ca sambhava÷"- iti "na" sÃdhyasÃdhane "sÃmarthyam abÃdhÃyÃ÷" satyÃmapi tasyÃæ sÃdhyÃbhÃvasya sambhavÃditi tadyogino 'pi hetvÃbhÃsataiveti | (##) yaduktam "abÃdhayaiva sÃdhyasiddhervyartho hetu÷" iti tatrÃnyathÃrthamabÃdhÃyà darÓayan hetusÃmarthyaæ pratipÃdayannÃha para÷- na bÃdhÃyà abhÃvo mamÃbÃdhÃbhimatà | kiæ tarhi? | bÃdhÃyà anupalabdhi÷ | sà ca tadanupalabdhi÷ puru«asya ÓaktivaikalyÃt kvacid deÓÃdau bÃdhÃyÃ÷ sambhave 'pi syÃt | tato bÃdhÃnupalabdhimÃtreïa sÃdhyasiddherabhÃvÃt tatsiddhaye 'vaÓyaæ heturabhidhÃnÅya iti sa hetuprayogasya vi«ayastadà hi hetu÷ svasÃdhyaæ sÃdhayan kathamasamartha÷ syÃt? iti | siddhÃntavÃdyÃha- kiæ nu vai heturbbÃdhÃyà yà upalabdhistasyÃ÷ vibheti na punarbbÃdhÃyà yena bÃdhÃæ sambhavantÅmapyanÃd­tya tadanupalabdhau satyÃæ prayoktavya i«Âo bhavata÷ | kadÃcit paro brÆyÃt- kiæ kari«yati vidyamÃnÃpi bÃdhà tapasvinÅ, tadupalabdhireva rÃk«asÅ | tasmÃt tata eva hetorbhayaæ tadabhÃve hetu÷ prayoktavya evetyata Ãha- "sa tarhi" ityÃdi | evaæ tarhi paramÃrthena bÃdhà kimasti nÃstÅtyetadanapek«ya bÃdhÃyà anupalabdhau satyÃæ prayoktavya iti kÃkvà p­cchati | kadÃcit paro brÆyÃt- uktamevaitat kimarthaæ p­cchyate? ityÃha- "kimarthaæ prayujyata" iti | bÃdhÃnupalambhe 'pi tatsambhave sÃdhyasÃdhanÃyogÃdityabhiprÃya÷ | paro 'navagatÃbhiprÃya Ãha- "sÃdhyasiddhyartham" iti bÃdhakapratyayÃbhÃve pramÃïyasye«ÂatvÃt tata÷ sÃdhyasiddhiraviruddhaiveti manyate | siddhÃntavÃdÅ satyÃæ bÃdhÃyÃæ tadanupalambhe 'pi sÃdhyasiddhimasambhÃvayan p­cchati "sa kiæ kvacid" ityÃdi | kiæ punarasau hetu÷ satyÃmapi bÃdhÃyÃæ sÃdhyaæ sÃdhayediti sambhÃvyate bhavatà yenÃsyà bÃdhÃyà abhÃvaniÓcayaæ prati yatno na kriyate hetuÓca prayujyata iti | evametat iti cet; tathà satyÃmapi bÃdhÃyÃæ sÃdhyasÃdhanasÃmarthopagame satyabÃdhitavi«ayatvaæ hetulak«aïaæ na bhavati | kiæ kÃraïam? | bÃdhÃyÃmapi satyÃmasya heto÷ "sÃmarthyÃt" sÃmarthyopagamÃt | taddhi hetorlak«aïamucyate yena vinà sÃdhyaæ na sÃdhayediti | (##) syÃnmatam- anupalabhyamÃnabÃdhatvaæ hetulak«aïaæ paramÃrthena, nÃbÃdhitavi«ayatvamityata Ãha- "tathà ca" ityÃdi | evaæ hi sati bÃdhÃyÃ÷ sadbhÃvasambhave 'pi tÃmabhyupagamya tadanupalambhamÃtreïa heto÷ prayoga÷ prÃpta÷ | yadi hi bÃdhÃmabhyupagamya hetuprayogo nÃbhimata÷ syÃt tadÃnupalambhamÃtreïa bÃdhÃyaæ saæÓayÃt- satÃmapi ke«Ã¤cit katha¤cidanupalambhasambhavÃt- saæÓayitasya hetuprayoge prav­ttireva na yujyeta | tasmÃd yo yatsaæÓaye 'pi pravartate sa tasya bhÃvapak«amabhyupetyaiva pravartate | tathà ca yathà bÃdhÃnupalabdhau tÃmabhyupagamya hetu÷ prayujyate tathà tadupalabdhÃvapi prayujyatÃm, bÃdhÃyÃ÷ sadbhÃvÃbhyupagame sati tadupalambhÃnupalambhayorviÓe«ÃbhÃvÃditi nÃnupalabhyamÃnabÃdhatvamapi hetulak«aïaæ yujyata iti kuto bÃdhakapratyayavirahe 'pyasati pratibandhe prÃmÃïyasya sambhava iti | parasya vacanÃvakÃÓamÃÓaÇkayÃha- "na bÃdhÃyÃm" ityÃdi | naiva hi bÃdhÃyÃæ saætyÃæ heto÷ sÃmarthyami«yate tat kathaæ tadupalambhe 'pi prayoga÷ syÃt? | siddhÃntavÃdyÃha- "yadyevaæ" bÃdhÃyÃæ satyÃæ heturasamartho yadÅ«yate tadÃnirïÅto bÃdhÃyà asaæbhavo yasya heto÷ sa tathÃvidha÷ prayogaæ bÃdhÃnupalambhamÃtreïa nÃrhati | kiæ kÃraïam? | mà bhÆd bÃdhÃyÃ÷ sambhavapak«e "prayuktasyÃpi" heto÷ sÃdhyasiddhau "asÃmarthyamiti" | pÆrvapak«avÃdyÃha- bÃdhÃnupalambhe sati bÃdhÃyà abhÃvÃt sadupalambhakapratyayÃbhÃve satyavaÓyamarthÃnÃmasattvÃddheto÷ sÃmarthyam iti cenmanyase siddhÃntavÃdyÃha- "kimupalambho bÃdhÃm" ityÃdi | upalambho hyarthÃnÃæ kÃryam, na ca kÃryaæ kÃraïaæ vyÃpnoti | na hya'vaÓyaæ kÃraïÃni kÃryavanti bhavanti, pratibandhavaikalyasambhavÃt | tat kathamavyÃpakasyopalambhasya niv­ttau bÃdhÃyà niv­tti÷?, yato hetorbbÃdhÃyÃ÷ sambhavak­tamasÃmarthyaæ na sambhavediti | etacca parairapÅ«yata eva; pramÃïatayopagatasyÃpyudayakÃle 'nupalabdhabÃdhasya kÃlÃntareïa (##) bÃdhakapratyayotpÃde satyaprÃmÃïyopagamÃt | athÃvyÃpakasyÃpyupalambhasya niv­ttau bÃdhà nivartate- "nivartate hi mithyÃtvaæ do«Ãj¤ÃnÃdayatnata÷ ||" iti anenaiva nyÃyena j¤Ãnaniv­ttyà bÃdhÃniv­tterityÃha- ta- thÃpi vyartho hetu÷ | kuta÷? | "bÃdhÃnupalambhÃdeva" hetuprayogarahitÃt sÃdhyasiddhe÷ | kiæ kÃraïam? | anupalambhe bÃdhÃyà asambhavÃt | tathà hi- yatra bÃdhÃyà anupalambhastatra paramÃrthata eva sà na vidyata iti manyase | yatra cÃsau paramÃrthato nÃsti tatra sÃdhaydharmasyÃbhÃvo 'pi paramÃrthenaiva nÃstyanyathà paramÃrthena bÃdhÃyà abhÃvÃyogÃt | tataÓca sÃdhyadharmasyÃbhÃvÃbhÃve sati bhÃva iti bhavanmatyà sÃdhyapratÅtervyarthatà hetoriti | atha mà bhÆd yuktivirodha iti nopalambhaniv­ttau bÃdhÃniv­ttiri«yate, tatrÃha- upalambhasya niv­ttÃvapi satyÃæ bÃdhÃyà aniv­ttÃvi«yamÃïÃyÃæ tadavasthaæ hetorasasÃmarthyam yadavasthaæ bÃdhopalambha iti hetoraprayoga iti kasyÃbÃdhitavi«ayatvaæ rÆpÃntaraæ syÃt? | etadevopasaæharannÃha- "tasmÃt svasÃdhya" ityÃdi | yata evaæ vyÃptyà heto÷ sarvatra sÃdhyenÃvinÃbhÃvÃbhyupagame bahirvyÃptÃvi«yamÃïÃyÃæ vaiyarthyaæ hetuprayogasyÃpadyate tasmÃt "svasÃdhyabhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ anyathÃpi" svasÃdhyabhÃve 'pyabhavanna'bhÃve 'pi ca bhavan heturdharmiïi ki¤cit sÃdhyaæ "na bhÃvayati" na sÃdhayati "na vibhÃvayati" tadviparÅtaæ na ni«edhayati "iti" tasya vidhiprati«edhÃvakurvata "upak«epa÷" prayogo "na samartha÷" ityavaÓyaæ hetuprayogamicchatà svasÃdhyÃvinÃbhÃva÷ sarvatra hetorabhyupagantavya÷ | sa ca pratibandhanibandhana÷ | e«a ca darÓanÃdarÓanamÃtrayatto yathoktaæ prÃk | tasmiæÓcÃbhyupagate bÃdhÃvinÃbhÃvayorvirodha÷ siddha ityupasaæharannÃha- "tanna" ityÃdi | yata evaæ tena kÃraïenÃbÃdhà rÆpÃntaraæ na bhavati | yadi nÃma bÃdhÃvinÃbhÃvayo÷ sahÃvasthÃnÃbhÃvÃdavinÃbhÃve (##) satyabÃdhà gamyate rÆpÃntaraæ tu kimiti na bhavati? iti, ata Ãha- "tannÃma" ityÃdi | taddhi tasmÃd viÓe«aïÃntaraæ bhaved vastusthityà | lak«aïakÃraiÓca rÆpÃntaratvenopÃdÃnamarhati yasya viÓe«aïasya bhÃve 'pi yasyÃparasyÃbhÃva÷ syÃt | yata÷ sambhave vyabhicÃre ca viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo na sambhava eva kevale | udÃharaïamÃha- "tad yathÃ" ityÃdi | satyapi hi dharmisambandhe ÓrÃvaïatvÃde÷ sapak«e bhÃvo nÃsti | satyapi ca cÃk«u«atvÃde÷ sapak«e bhÃve sÃdhyadharmiïi Óabde sambandho nÃsti | tato 'nayo÷ sambhavavyabhicÃrayorbhÃvÃd viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo lak«aïÃntaratvena copÃdÃnam | ihÃpyevaæ bhavi«yatÅti ced Ãha- "na caitad" anantaroditamabÃdhÃyà avinÃbhÃve sati sambhavati | satyavinÃbhÃve niyamenÃbÃdhÃyÃ÷ sambhavÃvdyabhicÃrÃbhÃvÃt kuto viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo k«aïÃntaratvena copÃdÃnamarhati? iti na heto÷ sÃdhyÃvinÃbhÃvino viruddhasya ca sÃdhyaviparyayÃvinÃbhÃvino vi«aye bÃdhà sambhavati | uktena prakÃreïa viparyaye samyaggheturevÃvi«aye tu prayogÃddhetvÃbhÃsa ucyate | yata evam "iti" tasmÃnna tadabhÃvo bÃdhÃviraha÷ p­thagavinÃbhÃvÃdanvayavyatirekÃtmano 'nayorhetuviruddhayorlak«aïÃntaratvena vÃcya÷, vyabhicÃrÃbhÃvena rÆpÃntaratvÃyogÃt | yataÓcÃvinÃbhÃve sati bÃdhà na sambhavati virodhÃt, tasmÃddhetoryathoktalak«aïasya prayoge sati gamyÃrthÃyà api pratij¤Ãyà do«ÃïÃæ pratyak«aviruddhÃdÅnÃæ sambhavo nÃsti, hetulak«aïenaiva te«Ãæ nirastatvÃt | tat kathaæ bÃdhÃviraho heto rÆpÃntaramucyate? | asambhavinÃæ ca te«Ãæ upavarïanaæ ni«phalamityÃkÆtam | kevalÃyÃ÷ prayoge 'sti sambhava iti cet, Ãha- "nÃpi" ityÃdi | hetuprayoge hyasati kevalà pratij¤aiva na prayujyate, hetuvi«ayatvena tadabhyupagamÃt | tataÓca ÓÃstrakÃrairna pratij¤Ãdo«Ã÷ pratyak«aviruddhÃdayo vÃcyà iti | diÇnÃgapÃdaistu sÃdhyÃsÃdhyaviparyayeïa (##) vipratipattidarÓanÃdaprayogÃrhasyÃpi pak«asya lak«aïavidhÃne nyÃyaprÃptamevÃpak«atva na ni(tvaæ ni)rÃk­tapadena pramÃïaviruddhasyÃkhyÃnam, na tvatiprasaktaæ pak«alak«aïam vyavacchinnam, sandigdhasyaiva sÃdhyatvÃt, pramÃïabÃdhite sÃdhakapramÃïÃv­tteiriti | tadevamabÃdhitavi«ayatvaæ nirÃk­tya rÆpÃntaraæ nirÃkurvannÃha- "etena" avinÃbhÃve sati bÃdhÃyà asambhavadarÓanena "ekasaækhyÃvivak«Ãpi" viruddhÃvyabhicÃrido«avipak«eïocyamÃnà "pratyuktÃ" pratyÃkhyÃtà | para÷ p­cchati- "katham" iti kena prakÃreïa- yathà bÃdhÃvinÃbhÃvayo÷ sahÃnavasthÃnaæ tathà pratihetvavinÃbhÃvayorapi?, yenaikasaækhyÃvivak«Ã tadvadeva pratyÃkhyÃyeta iti | siddhÃntavÃdÅ sÃmyaæ darÓayannÃha- "eka" ityÃdi | eko hi heturlak«aïayukta÷ | svasÃdhyÃvyabhicÃrÅ kathaæ bhavati? | yadi svasÃdhyabhÃva eva bhavet, anyathà tallak«aïamavinÃbhÃvo nÃma hÅyeta | yatraiva dharmiïi sa tallak«aïa eko bhavati tatraiva dharmiïi tasmÃdanyo 'pi pratiheturviruddhastena hetulak«aïayukta÷ kathaæ bhavati? | ekasya hetoryat sÃdhyaæ tabdÃdhakasya tadviruddhasyÃparasya dharmasya bhÃva eva nÃbhÃve bhÃvÃdavinÃbhÃvÃditi bÃdhayà samÃnaæ bÃdhÃsambhavena samÃna÷ pratiheturiti tannirÃsenaiva nirasta iti | atraiva dÆ«aïÃntaramabhidhÃtuæ vikalpayannÃha- "api ca" ityÃdi | "vastuta÷" paramÃrthato yasya pratiheturna sambhavati kimasau samyagj¤Ãnasya viparyasya vopanyastasÃdhyaviparÅtaj¤Ãnasya và heturi«Âo yato vivak«itaikasaækhyatvaæ tallak«aïamucyate, Ãhosvid yasya pratihetustatsÃdhyaviparÅtasÃdhako na pradarÓita÷ paramÃrthata÷ sannapÅti | paro do«amapaÓyannÃha- "ki¤cÃta÷" ityÃdi | yadi nÃma purvo vikalpa uttaro và tata÷ ko do«a÷? iti | (##) siddhÃntavÃdyÃha- yadyasambhavan pratiheturyasya sa samyagj¤ÃnÃdiheturi«yate, tadÃlak«aïametad vivak«itaikasaækhyatvam | kasmÃt? | aÓakyo niÓcayo yasya vastuto 'sambhavatpratihetutvasya sa tathokta÷ | paramatÃpek«ayà caitaducyate | paro hi darÓanÃdarÓanÃbhyÃmasatyapi pratibandhe 'vinÃbhÃvamicchati | tatastasya pratihetorevaævidhasya sambhavo 'sti | sa cÃnupalabhyamÃno 'pi kadÃcit syÃditi vastutastadabhÃvo niÓcÅyate | pratibandhanibandhanÃvinÃbhÃvavÃdinÃæ tvasmÃkaæ pratihetvasambhava÷ suniÓcita eva | nahi tÃdÃtmyatadutpattilak«aïe pratibandhe pramÃïata÷ siddhe tannimittÃvinÃbhÃvitayà ekena hetunà svasÃdhye sÃdhite punastatraiva dharmiïi tallak«aïasya tadviruddhÃrthasÃdhakasya pratiheto÷ sambhava÷ ÓaÇkayate, bhÃvÃnÃæ viruddhasvabhÃvadvayÃyogÃd, viruddhadharmÃdhyÃsasya bhedalak«aïatvÃt | viruddhadharmasÃdhakasambhave ca tasyaiva svasÃdhyÃvinÃbhÃvina÷ prathamasya tatra pramÃïato bhÃvasiddhayayogÃditi | syÃnmatam- yadi nÃma prastuta÷ pratihetvasambhavo 'smÃbhirniÓcetumaÓakyastathÃpyasambhavatpratihetutvaæ vivak«itaikasaækhyatvapratipÃditaæ hetulak«aïaæ kasmÃnna bhavati? ityÃha- "na hyaniÓcitÃtmana÷" ityÃdi | pratipÃdako yo dharmo hetostasyÃniÓcitasvabhÃvasya yasmÃt tallak«aïatvaæ pratipÃdakadharmatà na bhavati | yathà saædigdhasya pak«adharmatvasyeti pÆrvakasya sÃdhanam | nÃpi sandhigdhaæ lak«aïaæ yasya sa heturbhavatÅti na kaÓciddheturbhavediti hetvabhÃvo và ityasya samarthanam | tataÓca "hetvÃbhÃsÃstato 'pare" ityatrÃpi yojitamiti | syÃnmatam- yasya pratiyogÅ d­Óyate tasyaiva pratihetubhÃvÃt ahetutvaæ bhavatu, yasya tu pratiyogÅ heturna d­Óyate sa vastuta evÃsambhavatpratihetu÷ | na hi tatra vastuta÷ pratihetusambhava÷ ÓaÇkayate, bÃdhakapratyayamantareïa bÃdhÃÓaÇkÃyà ayogÃt | taduktam- "bÃdhÃj¤Ãne tvanutpanne nÃÓaÇkà ni«pramÃïikÃ" iti | (##) atra Ãha- "tulye lak«aïe hi" ityÃdi | ÓaÇkayamÃnapratihetunà tulyaæ lak«aïaæ darÓanÃdarÓanamÃtranimittÃvinÃbhÃvarÆpaæ yasya tasmin d­«Âa÷ pratiyogina÷ pratihetorbbÃdhakasya sambhava÷ sa ye«Ãmapi tattulyalak«aïÃnÃæ pratiyogÅ na d­Óyate te«vapi ÓaÇkÃæ pratihetusambhavavi«ayÃmutpÃdayati | kiæ kÃraïam? | ad­«Âapratiyogino d­«Âapratiyogino viÓe«ÃbhÃvÃt | nahi tasyetareïa kaÓcidviÓe«o 'sti, yatastatsambhavo na ÓaÇkayeta | pru«aÓaktivaikalyÃdinà tu tadadarÓanaæ sambhÃvyeteti kimucyate `nÃÓaÇkà ni÷pra(«pra)mÃïikÃ' iti | atha viÓe«a÷ pratibandhalak«aïo 'vinÃbhÃvaniÓcÃyako d­«Âapratihetorad­«Âapratiyogina i«yate yata÷ pratiyogisambhavÃÓaÇkÃstamupaiti | tadà sati và viÓe«e sa viÓe«o hetorlak«aïam | kiæ kÃraïam? | yatastato viÓe«ÃddheturekÃntena niÓcayena nirastapratipak«astathÃvidhe dharmiïi pratihetvasambhavÃt svasÃdhyaæ niÓcÃyayatÅti | yastathÃvidho na bhavati tadviÓe«avirahÃt d­«Âapratihetu÷ so 'tallak«aïo na hetu÷ syÃt | tathà ca yadi nÃmÃhetau pratiheturd­«Âo, heto÷ kimÃyÃtam, yena tanniv­ttaye tatraikasaækhyÃvivak«Ã kriyate, yathoktÃvinÃbhÃvavacanenaiva tanniv­tterityÃha- "tathà ca hetau" tadviÓe«ayogini "pratihetvasambhave" sati "vyarthÃ" ni«prayojanà "ekasaækhyÃvivak«eti" | yathoktaviÓe«ÃÇgÅkarane tallak«aïasya pratihetorasambhavÃt kasyaikasaækhyÃvivak«ayà vyavaccheda÷ kriyate? yato 'sya sÃrthakatvaæ syÃditi | viruddhÃvyabhicÃriïaÓca hetvÃbhÃsasya vyavacchedÃrthamekasaækhyÃvivak«Ã hetulak«aïe kriyate | vastuto 'sambhavatpratihetutvasiddhaye ca pratibandhalak«aïe viÓe«e hetÃvi«yamÃïe viruddhÃvyabhicÃryapi hetvÃbhÃso na bhavati | tato vyavacchedyÃbhÃvÃt kimekasaækhyÃvivak«ayÃ? iti darÓayannÃha- "ata÷" pratibandhalak«aïaviÓe«opagamÃt "viruddhÃvyabhicÃriïo hetvÃbhÃsasya yallak«aïaæ taddhÅyeta" na sambhavet | kiæ punastadviruddhÃvyabhicÃriïo lak«aïam? ityÃha- "svalak«aïa" ityÃdi | hetoryadÃtmÅyaæ lak«aïaæ tadyuktayorhetvorekatra (##) dharmiïi virodhena parasparaviruddhasÃdhyasÃdhakatvenopanipÃte sati viruddhÃvyabhicÃrÅti viruddhÃvyabhicÃriïo lak«aïam | na ca tat pratibandhÃÇgÅkaraïe sati sambhavati | nahi tÃdÃtmyatadutpattibhyÃæ svasÃdhyapratÅbandhavatyekatra hetau kvaciddharmiïi saæbhavati dvitÅyastallak«astatraiva hetu÷ sambhavet, bhÃvÃnÃæ viruddhasvabhÃvadvayÃsambhavÃt, viruddhadharmÃdhyÃsasya bhedalak«aïatvÃt | tadavyabhicÃriïo hetordvitÅyasya tatra kuta÷ sambhavÃvakÃÓa iti | nanu yadi tathavidhÃviÓe«asambhave sati viruddhÃvyabhicÃrilak«aïaæ hÅyate, ekasaækhyÃvivak«Ã và vyarthÃ, tathÃpi naiva hetvabhÃvaparasaÇga÷, tat kimuktaæ hetvabhÃvo vetyata Ãha- "na ca" naiva "tasya" viÓe«asya pratibandhalak«aïasya, yato vastuto 'sambhavatpratihetutvaæ niÓcÅyate | "svarÆpaæ" tÃdÃtmyatadutpattilak«aïaæ nirddiÓyate bhavadbhi÷ yathÃsmÃbhirnirdi«Âaæ yadrÆpaæ "pratÅtya" pratipadya pratiyogina÷ ambhavÃsambhavÃvutpaÓyÃma÷ | yatra sa viÓe«o nÃsti tatra pratiyogina÷ sambhava÷ kalpita ÃgamÃÓraye 'numÃne | yatra tvasti sa viÓe«o vastubalaprav­tte 'numÃne tatra pratiyogino 'sambhava iti | yata evaæ tasmÃnnÃstyeva bhavatÃæ sa viÓe«a÷- bhavadbhirna j¤Ãyata eva sa viÓe«a iti | tasmÃt sarvatra yatrÃpi pratiyogÅ na d­Óyate tatrÃpi ÓaÇkayà pratiyogivi«ayayà bhavitavyam | tÃmeva ÓaÇkÃæ dra¬hayannÃha- "d­«Âapratihetorapi" ityÃdi | yasyÃpi hi pratiheturd­«ÂasyÃpi prÃk praityogidarÓanÃditareïa sarvakÃlamad­«Âapratiyoginà na kaÓcid viÓe«o lak«yate yaddarÓanÃjj¤Ãyeta `atra pratiyogÅ sambhavati nyÃnyatra' iti darÓanÃdarÓanamÃtranibandhanayoranvayavyatirekayo÷ sarvatra samÃnatvÃt | tathÃpi paÓcÃttatra pratiyogÅ d­«Âa iti sarvatra tattulyalak«aïe pratiyogisadbhÃvaÓaÇkà na nivartata iti | syÃnmatam- ye«u pratiyogÅ sambhavati te«vaÓyameva kadÃcidasÃvupalabhyate | ye«u tu puru«Ãyu«eïÃpi nopalabhyate te«vasau nÃstyeva | (##) tata÷ sa tathÃvidho heturbhavi«yati, tat kathaæ hetvabhÃvo 'smÃkam? ityata Ãha- "na ca" ityÃdi | ye«Ãmapi hi pratihetu÷ sambhavati te«Ãmapi naiva sarvadà tasya pratihetorÆpalabdhi÷ pratipattÌïÃm | na hyasarvadarÓinÃmupalabdhi÷ sarvabhÃvasattÃæ vyÃpnoti, pratibandhavaikalyasadbhÃvÃt | nanu ca yatra sarvadaiva pratipatra(ttrÃ) pratiyogÅ na d­Óyate tatra tadÃÓaÇkÃkathaæ kriyate? | tathà cÃha- "bÃdha(dhÃ)j¤Ãne tvanutpanne nÃÓaÇkà ni«pramÃïikÃ" iti | tathÃparam- "utprek«eta hi yo mohÃdajÃtamapi bÃdhakam | sa sarvavyavahÃre«u saæÓayÃtmà k«ayaæ vrajet ||" iti | ata Ãha- "atiÓayavatÅ tu" ityÃdi | tathà hi kasyacideva pramÃtu÷ kuÓÃgrÅyamateratiÓayavatÅ praj¤Ã pratihetÆtprek«iïÅ d­«ÂÃsmÃbhi÷ yathà vedaprÃmÃïyanirÃkart­«u [hetu«u] saugatai÷ Ói«yaparamparayà kumÃrilotpÃdÃtprÃgad­«Âapratiyogi«Æpanyaste«u, tenaiva praj¤ÃtiÓayaÓÃlinà pratihetava utprek«itÃ÷ tatastaddarÓanÃt yÃvajjÅvaæ ad­«Âapratihetu«vapi tadÃÓaÇkà na nivartate | tata÷ kathamÃÓaÇkà ni«pramÃïikocyate? | "tulyalak«aïe hi" ityÃdikamapi pratiyogisambhavÃÓaÇkÃkÃraïamuktameva | na ca pratiyogisambhavamÃÓaÇkamÃnastannimittasaæbhavÃt `utprek«eta hi' ityÃdyÃkroÓamÃtreïa nivartayituæ Óakyate | tenÃsya pratiyogyÃÓaÇkÃpanodak«amaæ ki¤cit kÃraïamabhidhÃnÅyam yathÃsmÃbhirabhihitaæ `svabhÃvahetorviparyeye bÃdhakapramÃïavaÓÃttÃdÃtmyaniÓcaye satyanvayavyatirekayostatra nirïaya÷; kÃryahetau ca yathoktapratyak«Ãnupalambhata÷ kÃryakÃraïasiddhestaniÓcaya' iti | yata evaæ sarvatra pratiyogyÃÓaÇkà na nivartate bhavaddarÓane tena kÃraïenÃniÓcaya÷ pratiyogina÷ sambhavÃsambhavayo÷ `iha pratiyogÅ sambhavati iha tu na sambhavati' ityevaærÆpa iti | tasmÃdvastuto 'sambhavatpratihetutvaæ yallak«aïaæ (##) heto÷ tasyÃniÓcitatvÃdekasaækhyÃvivak«ÃvÃdinÃæ na kaÓciddhetu÷ syÃt | na hyaniÓcitalak«aïo heturbhavatÅtyupasaæhÃra iti | tadevaæ `kiæ yo vastuto 'sambhavatpratihetu÷ sa samyagj¤Ãnaviparyayaheturi«Âa÷' iti amuæ vikalpaæ nirÃk­tya dvitÅyaæ vikalpaæ nirÃcikÅr«urÃha- "athÃpradarÓitapratihetu÷" samyagj¤Ãnaviparyaheturi«Âa iti sambandha÷ | ayaæ ca pak«a÷ kila diÇnÃgÃcÃryasyÃpyabhimata iti para upadarÓayannÃha- "yathÃha diÇnÃgÃcÃrya÷" | kimÃha?"yadà tarhi" ityÃdi | "ÓrÃvaïatvasya hi na katha¤civdyavacchedahetutvam" iti diÇnÃgÃcÃryeïokte pareïÃbhihitam- "yadà tarhi vaiyÃkaraïa÷ Óabdatvaæ sÃmÃnyaviÓe«aæ nityamabhyupagacchati tadÃyaæ ÓrÃvaïatvalak«aïa÷ pak«adharma÷ hetureva syÃt | nitya÷ Óabda÷ ÓrÃvaïatvÃt Óabdatvavat" ityevaæ pareïokte satyÃcÃryeïoktam- "yadyatra ÓabdÃkhye dharmiïyanityatvahetuæ k­takatvaprayatnÃnatarÅyakatvÃdilak«aïaæ kaÓcid vaiÓe«ikÃdirna darÓayet tadÃyamapradarÓitapratiheturhetureva bhavet" iti | tadevÃmÃcÃryapÃdai÷ sÃk«itve datte bhujamutk«ipya ÓÃstrakÃra÷ pÆtkurvannÃha- "idamidÃnÅm" ityÃdi | yadà hyÃcÃryasyÃpyetadabhimatamiti kaiÓcivdyÃkhyÃyate tadidaæ sumahavdyasanamÃyÃtam- gurubhirabhihitatvÃdaprakÃÓyam, nahi gurÆïÃæ do«a÷ prakÃÓayituæ yukta÷, "nyÃyamanupÃlayadbhi÷ asaævaraïÅyam" apracchÃdanÅyam | tat kiæ gurÆn dÆ«ayÃma uta nyÃyamapyupek«Ãmahe ityubhayamapyaÓakyamiti "ka«Âataraæ vyasanaæ kathaæ nirvo¬huæ Óakyeta?" | na kathaæciditi | ka÷ punaratra do«o yenedaæ ka«ÂataramityÃha- "sa tÃvadayaæ" ÓrÃvaïatvalak«aïo "heturvastÆni" ÓabdÃdÅni svasÃdhyaæ tattvaæ nityatvaæ "tatprak­tÅni" tadÃtmakÃni "k­tvÃ" tacchrÃvaïatvaæ pramÃïaæ ye«Ãæ puru«ÃïÃæ mÅmÃæsakavaiyÃkaraïÃdÅnÃæ tÃn "abhyudayena" (##) svargeïa "ni÷Óreyasena" cÃpavargeïa "yojayitvÃ" | tathà hi- vastutattvaæ bhÃvayan yÃvat kleÓÃnn prajahÃti tÃvat svargamÃsÃdayati, kleÓÃæstu prajahannirvÃïaparÃyaïo bhavati | athÃvà ÓabdanityatvapratÅtau vedaprÃmÃïyÃt tadvihitÃgnihotrÃnu«ÂhÃnÃt svargo vedÃntani«evaïÃdaparvagga÷ | punaruttarakÃlaæ "pratibhÃvatÃ" praj¤ÃjÃtÅyena vaiÓe«ikÃdinà puru«eïa "hetvantarasya" pratiheto÷ "nidarÓanena" yadasya "nityatvasÃdhanasÃmarthyaæ" pratihetvanupadarÓane satyÃsÅt ttatadupadarÓanena "utkÅlitam" apanÅtamiti | tÃni vastÆni nityatvasampada÷ pracyÃvya, tÃæÓca tatpramÃïakÃn puru«Ãn svargÃpavargasampada÷ pracyÃvya ÓrÃvaïatvalak«aïo hetu÷ ÓaktivaikalyÃt paritrÃtumaÓakto bhra«ÂarÃjya ieva rÃjà tapovanaæ gacchati svaireva duÓcaritairiti kimatra vayaæ brÆma÷? | tadevamupahasyaitasmin pak«e do«amupadarÓayannÃha- "puru«apratibhÃ" ityÃdi | yada hyapradarÓitapratiheturheturheturi«yate tadà puru«apratibhÃk­taæ sÃdhanatvamabhyupagataæ bhavati | tataÓca vastuto na ki¤cit sÃdhanamasÃdhanaæ và prÃptam | tathà hi- yadà pratiheturnopadarÓyate tadà sÃdhanam, yadà tÆpadarÓyate tadà na sÃdhanamiti puru«apratibhÃk­taæ sÃdhanatvamÃyÃtamiti | api ca- apradarÓitapratihetorhetorhetutve 'ÇgikriyamÃïe vikalpadvayam- kiæ paramÃrthato hetustaddharmabhÃvÅ, utÃtaddharmabhÃvÅti? | tatrÃdyaæ vikalpamadhik­tyÃha- "sa ca" heturyo 'sau prathamaæ upÃdÅyate | sa "yadi svabhÃvata" eva "tasmin" sÃdhyadharme "satyeva bhavati" ityevaæÓÅlo 'smadupavarïitapratibandhopagamÃt yadÅ«yate "tadà kathamanyathà kriyeta" hetvantareïÃtaddharmabhÃvÅ kathaæ kriyeta? | na katha¤cit | kiæ kÃraïam? | vastÆnÃæ hetulak«aïÃnÃæ ya÷svabhÃva÷- `satyameva sÃdhyadharme bhavanÃtmaka÷'- "tadanyathÃbhÃvasya" tadviparyayasya "abhÃvÃd" ubhayoÓca svasÃdhyadharmÃvinÃbhÃvitve (##) svabhÃvata eva dharmiïyekatra tayorbhÃve viruddhÃvubhau svabhÃvÃvekasya syÃtÃm | na caikasya viruddhau svabhÃvau sambhavata÷, viruddhadharmÃdhyÃsena tasyaikatvahÃniprasaÇgÃt | atha dvitÅyo vikalpastadà "ataddharmabhÃvÅ ca" asatyapi sÃdhyadharme bhavanaÓÅla÷ pratibandhÃnabhyupagamÃt "kathamanyadÃpi" apradarÓitapratihetvavasthÃyÃmapi "sÃdhanaæ" kasyacit? | naiva tadÃpi sÃdhanam, na kevalaæ pradarÓitapratihetvavasthÃyÃmiti | upasaæharannÃha- "tasmÃt svabhÃvata÷" ityÃdi | yata evaæ bhÃvÃnÃæ svabhÃvo 'nyathà kartuæ na Óakyate, viruddhobhayasvabhÃvaÓcaiko na sambhavati tasmÃt paramÃrthata÷ svena svena sÃdhyenÃvinÃbhÃvinoryathoktalak«aïayo÷ kÃryasvabhÃvahetvo÷ tallak«aïasya kÃryasvabhÃvalak«aïasya pratihetorasambhavÃd "alak«aïamekasaækhyÃvivak«Ã" vivak«itaikasaækhyatvaæ lak«aïaæ na bhavati | kiæ kÃraïam? ityÃha- "vyavacchedyÃbhÃvÃditi" | pratiheturhi vivak«itaikasaækhyatvasya vyavacchedyo varïyate | sa ca pratihetu÷ svalak«aïayuktayo÷ kÃryasvabhÃvayorna bhavatyeveti kathaæ taddhetulak«aïaæ syÃditi | tadevamanayordvayo rÆpayorya÷ sambhavo yathoktÃvinÃbhÃvÃsambhave satÅti rÆpÃntaropagame 'pi hetvÃbhÃsataiveti "hetvÃbhÃsÃstato 'pare iti" ityasyÃrtho viv­ta iti | j¤ÃtatvanirÃkaraïÃyÃha- "j¤Ãnaæ puna÷" ityÃdi | avÃdhitavi«ayatvaæ vivak«itaikasaækhyatvaæ ca kÃrya- svabhÃvahetvorevÃvinÃbhÃve sati bÃdhÃpratihetvorasambhavÃt vyavacchedyÃbhÃvatvena satyapi liÇgadharmatve tallak«aïaæ na bhavatÅtyuktam | j¤Ãnaæ tu j¤Ãtatvam, tasyaiva bhÃvapratyayenÃbhidhÃnÃt | tathà hi- j¤ÃnaÓabdaprav­ttinimittaæ j¤Ãtatvamucyate, tacca j¤Ãnameva, tadutpÃde sati j¤Ãta iti vyavahÃrÃt | na ca tat liÇgasyÃtmarÆpamiti kathaæ liÇgalak«aïaæ bhavi«yati? | yadyapi vikalpapratibhÃsÅ sÃmÃnyÃkÃro liÇgatayÃvasthÃpyate tathÃpi na j¤Ãnasya liÇgadharmatà | na hyasau svatantra eva liÇgam | yadÃha- "vikalpabhedÃna svatantrÃïÃmanvarthÃÓrayaïÃt (##) tatkalpitavi«ayÃda'rthapratipattÃvanarthapratilambha eva syÃt" iti | tasmÃd vÃhyavastÆpÃdÃnasyaivÃsya liÇgatÃvasthÃpyate | sÃdhyasÃdhanasaækalpe vastudarÓanahÃne÷ svalak«aïasya kvacidananvayÃcca taddharmatÃmeva tvanusmaranto vikalpà nÃnaikavyatirekÃn saædarÓayanto vastuni paramparayà pratibandhÃdavisaævÃdakÃ÷ kÃryÃdiliÇgavyapadeÓanibandhanaæ cetyuktaprÃyam | na ca tasya kÃryÃderÃtmarÆpaæ j¤Ãnam | vikalpÃvabhÃsÅ ca sÃmÃnyÃkÃro naiva vikalpasyÃtmabhÆta÷, tasya nÅrÆpasya vasturÆpavirodhÃt | tadrÆpasya ca vikalpapratibimbacakrasya sÃmÃnyÃtmatÃvirahÃt | yasmÃdabÃdhyasyÃpi bÃhyatayà vyavasitasyÃnanuyÃyino 'pyanuyÃyitayà sÃmÃnyÃtmakatvaæ tathÃtve cÃsya vikalparÆpatà kuta÷? yadÃha- "j¤ÃnÃdavyatiriktaæ ca kathamarthÃntaraæ vrajet? || tasmÃnmithyÃvabhÃso 'yamarthe«vekÃtmatÃgraha÷ |" iti | na j¤Ãnasya liÇgadharmatà | etadeva sÃdhayannÃha- "kiærÆpÃd" ityÃdi | kimÃtmakÃt "hetoranumeyo 'rtho j¤Ãtavya÷ iti cintÃyÃæ" prak­tÃyÃæ "pratipattu÷" puæso yadavisaævÃdakaæ liÇgaæ tasya svarÆpamabhidhÅyate ÓÃstrakÃrai÷ yasya rÆpasya darÓanÃdayaæ pratipattà `yatra tadrÆpasambhava÷ tat sÃdhanam tadrÆpavikalamasÃdhanam' iti pravibhÃgena vyavasthÃpya yattatra sÃdhanatvena vyavasthÃpitaæ tasye«ÂÃrthasannidhÃnasampratyayÃt prav­ttimavalambate | tathÃ, etasmiæÓca nyÃye vyavasthite yadasya liÇgasyÃtmarÆpaæ tallak«aïaæ bhavitumarhati pak«adharmÃdivat na tu yat pararÆpam | syÃdetat- j¤Ãtasya liÇgasya sÃdhakatvÃd yuktaiva sÃdhyasiddhyupayogino j¤Ãnasya liÇgalak«aïatetyata Ãha- "pratipattijanmani" ityÃdi | yadyanumeyapratÅtijanmanyupayujyate j¤Ãnamiti tanmÃtreïa liÇgasya lak«aïami«yate tadÃtiprasaÇga÷ prÃpnoti | tamevÃha- "evaæ pratipattijanmanyupayogamÃtrÃlliÇgalak«aïatve prameyasya" arthasya "puru«asya" pramÃtu÷ (##) "Ãdi" ÓabdÃt saæyogasamavÃyÃdÅnÃmÃlokamanaskÃrÃdÅnÃæ liÇgalak«aïatvaæ bhavet | atra kÃraïamÃha- "nahi te«vapi" prameyÃdi«u asatsu liÇgini j¤Ãnaæ bhavatÅti k­tvà | atra paro 'ni«ÂamÃpÃdayannÃha- "niÓcitagrahaïaæ tarhi" ityÃdi | yadi pararÆpatvÃjj¤Ãnaæ liÇgalak«aïaæ na bhavati tadà ca yadetadÃcÃryeïa- "anumeye 'tha tattulye sadbhÃvo nÃstitÃsati | niÓcite" ti- niÓcitagrahaïaæ k­taæ bhavataÓcÃbhimataæ tanna kartavyayam | tathà hi- niÓcayo hi liÇgasya pararÆpameva | sa cet tallak«aïam, j¤Ãnaæ kimiti ne«yate yato niÓcayo vij¤Ãnameva tadviÓe«atvÃdasyeti | siddhÃntavÃdyÃha- "na na kartavyaæ" kintu kartavyameva tasya niÓcitagrahaïasya liÇgarÆpapratipÃdanyÃrthatvÃt | tÃmevÃnyÃrthatÃæ darÓayannÃha- "sapak«avipak«ayo÷" ityÃdi | pare hi sapak«e darÓanamÃtreïÃsapak«e cÃdarÓanamÃtrato gamakaæ hetumicchanti | te«Ãæ naiva darÓanamÃtreïa sÃdhyasiddhau samartho heturbhavatÅti j¤ÃpanÃrthaæ niÓcitagrahaïaæ k­tam | yata÷ satorvidyamÃnayorapi darÓanÃdarÓanayoragamakatvaæ hetord­Óyate `sa ÓyÃma÷, tatputratvÃt' ityÃdau | yata evaæ tena kÃraïena sapak«e bhÃvena vipak«e sarvatrÃbhÃvaviÓi«ÂenÃsapak«e ca sarvatrÃbhÃvena sapak«e tÃdÃtmyatadutpattilak«aïabhÃvaviÓi«Âena gamako heturityasyÃrthasya j¤ÃpanÃrthaæ lak«aïavÃkye niÓcitagrahaïaæ k­taæ boddhavyam | etaduktaæ bhavati- yÃveva sapak«avipak«ayo÷ bhÃvÃbhÃvau pratibandhasÃdhakapramÃïav­ttyà niÓcitau tÃbhyÃmeva heturgamako bhavati, na tu yathÃkatha¤ciddarÓanamÃtreïetyasyÃrthasya j¤ÃpanÃya niÓcitagrahaïaæ k­tamiti | prak­tamupasaæharannÃha- "tena" ityÃdi | yena viÓi«ÂayorbhÃvÃbhÃvayoreva khyÃpanÃya niÓcitagrahaïaæ k­tam, na rÆpÃntarÃbhidhÃnÃya, anÃtmarÆpasya ca lak«aïatà na yujyate, tena pararÆpaæ liÇgasya lak«aïaæ na bhavati | yata÷ tena j¤ÃnÃdinà pararÆpeïa liÇgasya na kaÓcid rÆpaviÓe«o 'bhidhÅyata iti | (##) nanu ca pare 'pi sapak«avipak«ayorbhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ gamakaæ hetumicchanti, darÓanÃdarÓane tu tayoreva sÃdhake, tat kimarthaæ niÓcitagrahaïam? iti, ata Ãha- "tau hi" ityÃdi | yadyapi pare bhÃvÃbhÃvÃbhyÃmeva gamakaæ hetumicchanti tathÃpi sapak«a eva bhÃvo 'sapak«e cÃbhÃva eveti bhÃvÃbhÃvau darÓanÃdarÓanamÃtrato vyavasthÃpayanti | na ca tatastau tathÃvidhau sidhyata÷, pratibandhavikalÃnÃmapyarthÃnÃæ kvacid bhÃvÃbhÃvayo÷ katha¤ciddarÓanÃdarÓanasambhavÃt | tasmÃd yau `heto÷ sapak«e eva bhÃvo 'sapak«e cÃbhÃva eva' ityevamÃtmakau bhÃvÃbhÃvau tau tadbhÃvasya sÃdhakaæ yat pramÃïaæ tÃdÃtmyatadutpattisÃdhanavi«ayaæ taddh­ttyà voddhavyau | kuta÷? upÃyÃntarasyÃbhÃvÃt | tadanabhyupagame hi heto÷ sapak«a eva bhÃva÷ sarve«Ãæ hetumatÃæ bhÃvÃnÃæ sÃdhyenÃnugamadarÓane sati vipak«e cÃbhÃva eva sÃdhyavikalÃnÃæ sarvÃrthÃnÃæ hetuviviktÃnÃæ upalambhe sati syÃt | na caitadasarvadarÓina÷ sambhavatÅti | yata upÃyÃntaraæ nÃsti tena kÃraïena tayorviÓi«ÂayorbhÃvÃbhÃvayo÷ pratipÃdanÃya niÓcitaÓabda÷ prayukto lak«aïe lak«aïakÃreïeti | nanu ca bhÃvÃbhÃvavacanamÃtrÃdeva pramÃïato niÓcayo labhyate anyathà tayoreva sattà na prasidhyediti, ata Ãha- "yadyapi" ityÃdi | "anumeye 'tha tattulye sadbhÃvo nÃstitÃsati |" ityanenaiva sapak«Ãsapak«ayo÷ bhÃvÃbhÃvavacanamÃtreïà niÓcitagrahaïanirapek«eïa tayorbhÃvÃbhÃvayoryat sÃdhanaæ pramÃïaæ tasya v­ttiryadyapyÃk«ipyate | kathaæ punarniÓcitagrahaïamantareïa bhÃvÃbhÃvavacanamÃtratastaddh­tte÷ Ãk«epa÷? ityÃha- "anyathÃ" yadi tatsÃdhanapramÃïav­ttirnÃk«ipyeta, tadà "tayoreva" sapak«avipak«ayoreva bhÃvÃbhÃvayoryà sattà svarÆpavyavasthà tasyà "aprasiddhe÷" | kasmÃdaprasiddhi÷? ityÃha- "j¤Ãnasya" upalabdheryà sattà utpatti÷ tannibandhanatvÃjj¤eyasya bhÃvÃbhÃvalak«aïasya sattÃvyavasthÃyÃ÷ svarÆpavyavasthite÷ | na hyupalambhamantareïa svata evÃrthÃ÷ (##) sidhyanti, sarvasya sarvasiddhiprasaÇgÃt | tasmÃdidamevaærÆpaæ naivaærÆpamiti tadÃkÃraj¤ÃnodayÃdeva vyavasthÃpyate | yata evaæ tasmÃt sarvatra ÓÃstre loke và j¤eyasattÃvyavasthaiva niÓcitagrahaïaæ vinÃpi "tatsÃdhanaæ" tatsattÃsÃdhanaæ pramÃïam "Ãkar«ati" Ãk«ipatÅti | ki¤ca, parÃrthatvÃcca ÓÃstrapraïayanasya tatsÃdhanapramÃïav­ttirÃk«ipyate iti sambandha÷ | kÅd­Óaæ punastacchÃstrapraïayanaæ yat parÃrtharÆpatayà svavyavasthÃpitaj¤eyasattÃsÃdhanaæ pramÃïamÃk«ipati? ityÃha- " trirÆpaæ liÇgaæ va÷ saævÃdakaæ prÃpakaæ" vächitasyÃrthasyeti | yadi nÃmaivaærÆpaæ parÃrthaæ ÓÃstrapraïayanaæ tathÃpi kathaæ tat sÃdhanapramÃïav­ttimÃk«ipatÅtyÃha- "tadrÆpaæ" tasya liÇgasya trirÆpasya rÆpaæ svabhÃvaæ ÓÃstroktaæ ye pratipattÃro na vidanti, na te«Ãæ tatastrirÆpÃlliÇgÃcchÃstroktÃd vächite 'rthe prav­ttirbhavati, aj¤ÃtasyÃrthasya j¤Ãpakasya svasattÃmÃtreïa pravartakatvÃbhÃvÃt | yata evam "iti" tasmÃt paropalak«aïatvÃdeva pare«Ãæ j¤ÃpakatvÃdeva pravartake trirÆpaliÇge j¤Ãnaæ siddhamiti yadyapi niÓcitagrahaïamatiricyate tathÃpi tÃveva liÇgasya sapak«Ãsapak«ayorbhÃvÃbhÃvau viÓi«Âau ÓÃstroktau `sapak«a eva bhÃvo 'sapak«e cÃbhÃva eva' ityevaærÆpau kecinnaiyÃyikaprabh­taya÷, pare darÓanÃdarÓanamÃtreïa- ye darÓanÃdarÓane pratibandhasÃdhake na bhavata÷- tanmÃtreïa vyavasthÃpayanti "yata eva iti" tasmÃtte«Ãæ vÃdinÃæ ni«edhÃrtho 'yaæ lak«aïe niÓcitaÓabda÷ prayukta ÃcÃryeïÃsmÃbhiÓcÃbhyupagata iti | yadi tu paravipratipatti÷ na syÃt tadà naivÃsau prayujyeteti | kimiti punarddarÓanÃdarÓanÃbhyÃæ bhÃvÃbhÃvavi«ayÃbhyÃæ sapak«Ã [sa]pak«ayo÷ viÓi«Âau bhÃvÃbhÃvÃvanvayavyatirekÃtmakau ne«yete ityÃha- "satorapi" ityÃdi | satyapi kvacit sapak«e bhÃvadarÓane heto÷ kvaciccÃsapak«e 'bhÃvadarÓane `sa ÓyÃma÷, tatputratvÃt' ityÃdÃvanvayavyatirekayo÷ saæÓayÃt | tathà hi- anvayo nÃma sarvatra satyeva sÃdhye hetorbhÃvo (##) vyÃptyà cÃsati sÃdhye hetorabhÃvo vyatireka÷ | na ca kvacit sati sÃdhye hetorbhÃvadarÓane 'pi tanmÃtreïa tathÃbhÃva÷ sarvatra bhavati, apratibaddhasvabhÃvÃnÃæ sahabhÃvaniyamÃbhÃvÃt | tathà kvacit sÃdhyÃbhimatasyÃbhÃve satyabhÃvadarÓane 'pi heto÷ sarvatra tadabhÃve 'vaÓyamabhÃva÷, tadanÃyattasya tanniv­ttau niyamena niv­ttyabhÃvÃt | tasmÃt pratibandhaprasÃdhakapramÃïav­ttyaiva yathoktau sapak«Ãsapak«ayo÷ bhÃvÃbhÃvau sidhyata÷ nÃnyatheti vipratipattinirÃsÃrthameva niÓcitagrahaïaæ k­tamityupadarÓayannÃha- "tasmÃt" ityÃdi | "asmÃbhi÷" ityÃcÃryak­te niÓcitagrahaïe 'nyatrÃsmÃkamabhimatatvÃt "asmÃbhi÷" ityÃha | tadevaæ vipratipattinirÃsÃrthaæ niÓcitagrahaïam, asatyÃæ tu vipratipattau tanna kartavyameveti pratipÃdya ata eva nyÃyÃt j¤Ãtatvaæ rÆpÃntaraæ na bhavatÅti darÓayannÃha- "yato 'pi"ityÃdi | "p­thagata÷" iti pak«adharmatvÃdestrairÆpyÃt | kuta÷? "tenaiva"trairÆpyavacanenaiva tatsÃdhanapramÃïÃk«epata÷ "avagatatvÃt" pratipannatvÃditi | kiævat? "upanayÃrthavat pak«adharmatvÃt" iti | yathà pak«adharmatvavacanenaiva hetorupanayasyÃrtho 'vagatastasya dharmiïi heto÷ sadbhÃvapradarÓanÃtmakatvÃt, pak«adharmavacanasya ca tadrÆpatvÃt tata÷ p­thagupanayo rÆpÃntaraæ na bhavati; tathà trairÆpyÃt j¤Ãnaæ, tadvacanenaivÃvagatatvÃditi | atra paro 'ni«ÂamÃpÃdayannÃha- "anvayavyatirekayorapi" ityÃdi | yadi trairÆpyavacanenaiva sÃmarthyÃjj¤Ãnaæ labhyata iti tat tata÷ p­thag na vaktavyam "hanta÷" tarhi anvayÃt p­thag vyatireko na vaktavya÷ vyatirekÃcca p­thaganvaya÷ | kiæ kÃraïam? | ekasyÃnvayasya vyatirekasya và prayogÃdubhayasya gate÷ | k­taæ ca tayo÷ p­thagvacanaæ, tathà j¤ÃtatvasyÃpi trairÆpyÃd gamyamÃnasyÃpi p­thagvacanaæ kartavyamiti | siddhÃntavÃdyÃha- "na, heto÷" ityÃdi | nÃnvayavyatirekayorna p­thaktvaæ kintu bhinnarÆpataiva | tathà hi- anvayo heto÷ (##) sapak«e bhÃva ucyate, vyatireka÷ punarabhÃvo 'sapak«e | na ca tau parasparamÃk«ipata÷ parasparamantarbhavato vidhiprati«edharÆpayorbhinnasvabhÃvatvÃt | na ca yo yato bhinnasvabhÃva÷ sa tatrÃntarbhÆto yukto | nanu ca yadyanvayavyatirekayorbhinnarÆpatà kathaæ tarhi trirÆpaæ liÇgamucyate? | nahi parasparabhinnÃvÃtmÃnÃvevÃsya yujyete, svabhÃvabhedalak«aïatvÃd vastubhedasya | nai«a do«a÷, yato yathÃnvayavyatirekau vyavasthÃpyete na và nayo (pyete tathà tayo)ranantarbhÃva ucyate nÃnyathà | kathaæ cetau vyavasthÃpyete? | vyÃv­ttik­taæ bhedamupÃdÃya | tathà cÃnayorbhinnarÆpataiva | vyÃv­ttibhede 'pi ca paramÃrthato bhedo nÃstÅtyekaæ liÇgaæ trirÆpamityucyate iti | kathaæ tarhi prÃguktam `nÃnayorarthata÷ kaÓcid bheda÷, anyatra prayogabhedÃd' iti? ata Ãha- "ekaæ vÃkyam" ityÃdi | anvayamukhena vyatirekamukheïa và prayuktamekaæ vÃkyamubhayamanvayaæ vyatirekaæ ca bhinnalak«aïameva gamayatÅtyucyate 'smabhirnaiko 'rtha÷ svabhÃvo dvitÅyasyocyate, parasparabhinnayorevaikavÃkyÃrtharÆpatvÃt | atra para Ãha- "na tu tatraiva" ityÃdi | ayamabhiprÃya÷- lak«aïavÃkyapratipÃditÃvanvayavyatirekÃvÃÓritya parasparÃntarbhÃvaÓcodyate | sa ca vidyata eva | tathà hi- `tatraiva bhÃva÷' ityatra lak«aïavÃkye tadarthatayà tadabhÃve 'bhÃvo gamyate; `atadbhÃve 'vaÓyamabhÃva÷' iti cÃtra `tadbhÃve bhÃva÷' | na hyasati pratibandha ekÃbhÃve 'parasyÃbhÃva÷ | pratibandhaÓca tÃdÃtmyatadutpattibhyÃæ tadbhÃve bhÃvarÆpa eva | tataÓcaikenaiva sapak«Ãsapak«ayorbhÃvÃbhÃvapratipÃdakena prativiÓi«Âena lak«aïavÃkyenobhayagaterdvitÅyavacanaæ na kartavyamiti | tathà caikavÃkyÃrthÃntarbhÃvÃd bhinnasvabhÃvatÃpyanayordurllabhà | tataÓca yaduktam `anvayavyatirekayorapi tarhi na p­thaktvamiti' tat tadavasthameveti | (##) siddhÃntavÃdyÃha- "vacanametat" `tatraiva bhÃva÷' ityÃdirÆpam "ubhayamÃk«ipati" pratipÃdayati | kuta÷? | sÃmarthyÃdubhayapratipÃdanaÓaktatvÃt | katham? iti cet, Ãha- "ekasyÃpi vÃkyasya" kÅd­Óasya? | "niyamakhyÃpakasya" `sapak«a eva bhÃvo 'sapak«e cÃbhÃva eva' iti sÃvadhÃraïasya "dvitÅyÃk«epanÃntarÅyakatvÃt" dvitÅyapratipÃdananÃntarÅyakatvÃt | "na ca tÃvataikavÃkyapratipÃdanamÃtreïobhayorekasvabhÃvatÃ" bhinnasvabhÃvÃnÃmapyarthÃnÃmekavÃkyena pratipÃdanÃt | ekenaiva ca lak«aïavÃkyenobhayagatÃvapi yat "p­thagabhidhÃnaæ" tat "prayoganiyamÃrtham" | sÃdharmyaprayoge vaidharma(rmya)vacanaæ na kartavyam, vaidharmyaprayoge ca sÃdharmyavacanamiti na punarekÃbhidhÃnenÃnavagatasya rÆpÃntarasya pratipÃdanÃrtham | na ca tathà trairÆpyavacanena j¤Ãnanibandhanena j¤eyasattÃvyavasthÃyÃ÷ propalak«aïÃrthena ca ÓÃstrapraïayanenÃÓritaj¤Ãnasyaiva trairÆpyasya pratipÃdanÃllabdhasya j¤Ãnasya punarvacane na ki¤cit prayojanamastÅti nÃsya p­thagvacanaæ yuktamiti | syÃnmatam- kevalÃvapi tarhyekavÃkyÃrthÃnantarbhÆtau parasparama'bhinnasvabhÃvau bhavi«yata÷ tata evaivakavÃkyÃrthÃntarbhÃvÃdityata Ãha- "na puna÷ kevalau" ekavÃkyÃrthÃnapek«au tadantarbhÃvamÃtreïa sapak«Ãsapak«ayo÷ bhÃvÃbhÃvau parasparamÃk«ipato 'ntarbhavata÷ bhinnarÆpÃïÃmapyarthÃnÃmekavÃkyÃntarbhÃvadarÓanÃt | nanu ca niyamavantÃvapi bhÃvÃbhÃvau kevalÃveva, tayo÷ parasparÃk«epe kevalayorapi tatprasaÇga ityata Ãha- "niyamavantau ca" sÃvadhÃraïavÃkyapratipÃditau "na kevalau" kintu sahitÃveva | kuta÷? | "niyamasya" sÃvadhÃraïasya vÃkyasya "ubhayarÆpatvÃt" bhÃvÃbhÃvapratipÃdanÃtmakatvÃt | tadevaæ sÃvadhÃraïena vÃkyena naiva kevalo 'nvayo vyatireko vÃbhidhÅyate | tadantarbhÃvÃttu dvitÅyagati÷ kintu parasparÃntarbhÆtÃveva sahitÃvekena vÃkyenÃbhidhÅyete iti pratipÃdyopasaæharannÃha- "tasmÃt" tatraiva sapak«a eva bhÃva (##) ityanena vÃkyena na sapak«e bhÃva evocyate | kiæ tarhi? | asapak«e 'bhÃvo 'pi, tathà cetareïÃpyasapak«e 'bhÃva eveti vacanena nÃbhÃva eva kevala ucyate kintu sapak«e bhÃvo 'pi, yena kevalavacanena bhÃvo 'bhÃvo và tadÃtmakatayà dvitÅyamÃk«iped yato 'nayo÷ p­thagvacanaæ na syÃt | tasmÃd yadÃnvayavyatirekau bhavÃbhÃvÃvabhipretau tadà tau bhinnarÆpÃveveti kathaæ tayo÷ na p­thaktvam? | atha niyamavatà vÃkyenÃbhihitau tadaikavÃkyÃdevobhayagate÷ p­thagvacanaæ na kartavyameva | tattu k­taæ nÃpratipannapratipattaye kintu prayoganiyamÃrthamityuktametaditi | syÃnmatam- yathÃnvayavyatirekau bhÃvÃbhÃvalak«aïau na parasparÃtmakau tataÓca tayo÷ parasparato rÆpÃntaratvam, evaæ paropalak«aïaÓÃstrapratipÃditÃt trailak«aïyÃd bhidyata eva j¤Ãnam, na tatrÃntarbhatam, tato rÆpÃntaraæ bhavi«yatÅtyata Ãha- "naivam", yathÃnvayavyatirekau bhÃvÃbhÃvalak«aïau parasparamanantarbhÆtau, na tathà j¤Ãnaæ paropalak«aïaÓÃstrapratipÃdite trailak«aïye 'nantarbhÆtam | kuta÷? | "paropalak«aïÃt"- pare upalak«yante upalak«aïa(ïaæ) trairÆpyavi«ayÃæ pratÅtiæ kÃryante yena ÓÃstreïa tato yat trailak«aïyaæ pratÅyate Ãg­hÅtaj¤Ãnaæ tasmÃdavyatirekÃdÃg­hÅtaj¤Ãne trailak«aïye 'ntarbhÃvÃditi yÃvat, "iti" tasmÃnna lak«aïÃntaraæ trairÆpyÃditi | tadayamatra samudÃyÃrtha÷- yadi j¤Ãtatvaæ j¤ÃnaÓabdaprav­ttinimittaæ uktena prakÃreïa j¤Ãnamevocyate tadà talliægasyÃnÃtmabhÆtamiti na tallak«aïam | athÃvi(pi) j¤ÃnÃpek«a÷ karmabhÃvo j¤Ãtatvamucyate tadÃpi j¤eyasattÃvyavasthÃyà j¤ÃnasattÃnibandhanatvÃt trairÆpyavyavasthaiva tatsattÃvyavasthÃpakaæ j¤ÃnamÃk«ipati | tatastadapek«o 'pi karmabhÃvo 'nuktasiddha iti na tadvacanaæ p­thakkartavyam | tathà paropalak«aïÃrthaÓÃstrapratipÃditÃg­hÅtaj¤ÃnÃt trailak«aïyÃdavyatirekÃditi | tadevamabÃdhitavi«ayatvÃdikaæ rÆpatrayaæ nirÃk­tya nigamayannÃha- "tasmÃnna hetu÷ «a¬lak«aïa÷ |" kiæ tarhi? | trailak«aïya eveti | (##) imaæ k«atÃÓe«akutarkamÃrgaæ, munÅÓarÃddhÃntanayapradÅpam | vitatya puïyaæ yadupÃrjitaæ tat, parÃæ viÓuddhiæ jagato vidheyÃt || hetubinduÂÅkà samÃptà | ............................................................. ............................................................. mà yatata imà yà tadrÆpà vala (?) tribhuvanasya hitÃya Óasvat | narasya seto÷ do.......tathÃgatamatasya nivodhayitrÅ || 2 || ........75 mÃgra(rga)sira vÃdi 7 ravau | maægalaæ mahÃÓrÅ÷ || na gurorupadeÓamagrahÅt bubudhe vastu tato.............dhÅ÷ | yatate sma na tasya v­ddhaye na parispanditumapyapÃrayat || [1 ||] || jÅvÃtmakaæ cÃndramasaæ ca teja÷ k­tÃspadaæ tasya tai .......t | tadeva ÓaktÃ.....thà paratra citrà hi viÓvaprak­ti.....nÃ÷ || 2 || he ! rohiïÅramaïa ! sarvakalÃniketa ! tÃrÃpate ! rajaninÃtha ! sudhÃnidhÃna! | kÃdambarÅrasaguïe«u ni.........va- mÃtmÃnamarpitaÓarÅramanusmarendo÷ || 3 || ÓrÅbrahmÃïagacche paæ. abhayakumÃrasya hetubindutarka÷ ||