Arcata: Hetubindutika (= Hbñ) Based on the ed. Pandit S. Sanghavi and Muni Shri Jinavijayaji. Hetubinduñãkà of Bhañña Arcaña, with the sub-commentary entitled âloka of Durveka Mi÷ra. Baroda 1949. Supplied by: Nagarjuna Institute of Exact Methods, Nepal Sponsor: University of the West, Rosemead, California, USA Input by members of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Input Project Member. Proof reader: Milan Shakya Input Year: 2008 [Last Modified: 2009-04-28 10:37:48 With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project of Nagarjuna Institute, Nepal and University of the West, Rosemead, California, USA www.uwest.edu/sanskritcanon The transliteration emulates the conventions of Nagari script. Therefore, many word boundaries are not marked by blanks. In this GRETIL version the missing pp. 176 and 177 have been supplied by Klaus Wille. #<...># = BOLD for references to the printed edition (added) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ (##) ÷rãmadarcañaviracità || hetubinduñãkà || || namaþ sarvaj¤àya || [jinamanaskàreõa maïgalam |] yaþ sa¤jàtamahàkçpo vyasaninaü tràtuü samagraü janam, puõyaj¤ànamayaü pracitya vipulaü hetuü vidhåta÷ramaþ | kçtsnaj¤eyavisarpi[nirmalatarapraj¤oda]yàdriü ÷rito loke hàrddatamopaho jinaravirmårdhnà namasyàmi tam || 1 || [dharmakãrtivacasàü sarasatamatvakhyàpanam |] varaü hi dhàrmakãrteùu carviteùvapi carvaõam | niùpãóitàpi mçdvã[kà nanu svàdaü jahà]ti kim? || 2 || [svalàghavaü prakhyàpya granthavivaraõapratij¤à |] nyàyamàrgatulàråóhaü jagadekatra yanmatiþ | jayet tasya kva gambhãrà giro 'haü jaóadhãþ kva ca? || 3 || tathàpi mandamatayaþ santi matto ['pi kecana | teùàü kçte] mayàpyeùa hetubindurvibhajyate || 4 || [àdivàkyasya prayojanaprakañanam |] "parokùe"- tyàdinà prakaraõàrambhe prayojanamàha | tacca ÷rotçjanapravçttyartham iti kecit | taduktam[m- "sarvasyaiva hi ÷à]strasya karmaõo vàpi kasyacit | yàvat prayojanaü noktaü tàvat tat kena gçhyatàm ||" iti | tadayuktam | yato 'sya prakaraõasyedaü prayojanamiti [pradar÷ane prayo]janavi÷eùaü prati upàyatàü prakaraõasya ni÷cityànupàye pravçttyasambhavàt (##) prekùàvatàü tadarthitayà pra[karaõa÷ravaõàdau pravçttiþ] syàditi tadabhidhànasyàrthavattà varõyate | na caitad yuktam | yataþ prekùàvatàü pravçttiþ prayojanàrthinàü tadupàye tadbhàvani÷cayàt | yathà kçùãva[làdãnàü sasyà]dyupàye bãjàdàvabãjàdivivekenàvadhçtabãjàdibhàvànàm | anyathà hyani÷citopàyànàmupeyàrthinàü pravçttau prekùàvattaiva hãyeta | upeye tu [pramà]õavyàpàràsambhavàdani÷caye 'pi vivecitopàyàþ pratibandhavaikalyayorasambhave `yogyametadvivakùitaü kàryaü niùpàdayitum' iti saü[bhàvanayà pravçttau] prekùàvattàto na hãyeran | ni÷caya÷ca pramàõàdeva | na ca prayojanavàkyasya pràmàõyamasti, ÷àbdànàü bahirarthe pratibandhàbhàvàt | vivakùàyàü [tasya pràmàõye 'pi yathà] vastupravçttiniyamàbhàvàt na tataþ prakaraõasya prayojanavise(÷e)ùaü prati upàyatàni÷cayaþ samasti | na hi ye yathà yamarthaü vivakùanti te tathaiva tamanu[tiùñhanti vi]saüvàdanàbhipràyàõàmanyathàbhidhàyànyathàpravçttidar÷anàlloke sarvatrànà÷vàsàt | prayojanavi÷eùopanyàsàt prakaraõasya tadupàyatà[viùaye saü÷ayaþ ja]nyate tatastadbhàvanirdhàraõàya kçùãvalàderiva bãjàdyavadhçtaye pravçttiryukteti cet; na, prayojanavi÷eùopàyatàsaü÷ayasya tadabhidhà[nàt pràgapi] bhàvàt | tatsàdhakabàdhakapramàõàbhàve tasya nyàyapràptatvàt | anumànàdivyutpattyarthànàü ca prakaraõànàü dar÷anàt kimasyànumà[navyutpàdanaü pra]yojanamanyaddhà, na và ki¤cidapãtyevaüråpa÷ca saü÷ayaþ pràk pravartamànaþ kena nivàryeta | api ca kimidaü niùprayojanam, uta prayojana[vat, athàsmadabhima]tena và prayojanena tadvaditi jij¤àsoþ pravçttisambhave vyartha eva prayojanavàkyopanyàsaþ | tasmàd `yat prayojanarahitaü vàkyam, tadartho và, na tat prekùàvatàrabhyate kartuü pratipàdayituü và | tadyathà (##) da÷adàóimàdivàkyaü kàkadanta[parãkùà ca | niùprayojanaü cedaü] prakaraõaü tadartho và' iti vyàpakànupalabdhyà pratyavatiùñhamànasya tadasiddhatodbhàvanàrthamàdau prayojanavàkyopanyàsaþ | [prakaraõatadabhidheyayoþ prayojanacintà |] tatra "tadyutpàdanàrtham" iti vàkyena svayamasya prakaraõasya prayojanamàha | yathàsvamabhidheyapratãtirhi vàkyasya prayojanam | taccehàsti padànàmavàntaravàkyànàü ca parasparasaüsargàt samàsàrthapratãteþ | tathà hi- anumànamatra prakaraõe vyutpàdyata iti tad abhidheyam | tasyaiva tacchabdena sambandhàt | yadyapi parokùàrthapratipattau gu[õabhåtamanu]mànaü tathàpi vakturabhipràyànuvidhàyitayà ÷abdavçtteþ tacchabdena paràmç÷yate | anyathà pradhànasaüsparso(r÷o)pi kathaü syàt? | ÷abdànàü sva[bhàvataþ] sambaddhà(ndhà)yogàt | "pakùadharma" ityàdinà cànumànasyaiva vyutpàdanàt | tasya vyutpatti [raviparãtasvarå]papratãtirasya prakaraõasya prayojanam, tatsàdhyatvàt | ata eva cànumànavyutpattiviùayaü prakaraõa[vyàpàraü pratipàda]yituü õicà nirdi÷ati- "tadvayutpàdanàrtham" iti | tata÷ca prakaraõaprayojanayoþ sàdhyasàdhanalakùaõaþ sambandho 'pyukto bhavati | yadyapi ÷abdavçttenà[numànavyutpattivi]ùayasya prakaraõavyàpàrasya pràdhànyaü tathàpi vastuvçttena vyutpattereva pradhànatà tasyàstatsàdhyatvàt | itarasya ca tadupàyatvenàpradhànatvàt | tasmàdanumànavyutpatti reva prayojanatayà pratãyate na prakaraõavyàpàra iti | "parokùàrthaprati[patteþ amumànà÷raya]tvàt" ityanena tu prakaraõàrthasyànumànalakùaõasya prayojanamàha | na hi vàkyasya svàrthapratãtilakùaõaü phalamastãtyetà[vataiva prekùàvàn prava]rtate 'pi tu tadabhidheyàrthasya puruùàrthopayogitve sati | taccehàsti yataþ parokùàrthasya yà pratipattiþ- ni÷cayaþ- tasyà anumà[naü- triråpaliïgam] kàraõe kàryopacàràt | ananyopàyasàdhyatàü dar÷ayituü paramataniràsàrtham (##) à÷rayaþ- kàraõam, anumànamà÷rayo yasyeti sàmànyena vigçhya | [tadanu ca] kasyànumànà÷rayatvàditi vi÷eùàpekùàyàm-yadyapi parokùàrthapratipatti÷abdasambandhe strãtvaü gamyate tathàpi tat padasaüskàravelàyàü buddhyasaünihitatvàt bahiraïgamiti na strãpratyayanimittaü yathà bhåtamiyaü bràhmaõã, àvapanamiyamuùñriketi | [sarvaparokùapratãterliïgajatvàdevànumànatvasåcanam |] anena ca sarvà parokùà[rtha]pratipattiþ pramàõabhåtà, anyasmàt tatpratipattyayogàt, triråpaliïgà÷rayaivetyuktaü bhavati anumànà÷rayatvàdeveti avadhàraõàt | [tata÷ca ÷abdàdã]nàü sati pràmàõye 'numànatà, anyathà teùàmapi vyutpàdyatàprasaïgo nimittasya samànatvàt | tathà hi- sarvà parokùàrthapratipattiþ pra[màõabhåtà], na svatantrà bhavati | tasyàþ svàrthapratibandhàbhàvena niyamena tatsaüvàdàyogàt | avisaüvàdalakùaõatvàcca pramàõasya | anyato 'pi [yadi syà]t sarvataþ sarvapratipattiprasaïgàt dharmyasambandhe 'pi sarvatra pratãtiü janayet, pratyàsattiviprakarùàbhàvàt | evambhåta÷ca triråpa[liïgamevàrtho bhava]tãti sarvà parokùàrthapratipattistriråpaliïgajatvenànumànàt na bhidyata iti | eùa càrthaþ "pakùadharmastadaü÷ena vyàpto hetuþ", kasya?, parokùà[rthapratipatte]riti prakçtena saübandhàd dar÷itaþ, pakùadharma eva tadaü÷ena vyàpta eva ca parokùàrthapratipatterheturityavadhàraõàt | [svalakùaõasyaiva vastutvaü na sàmànyasyeti sthàpanam] arthagrahaõaü tu parokùàrthapratipatteritya[numà]nasyàpi svalakùaõaviùayaü pràmàõyaü dar÷ayitum | arthakriyàsamartho hyarthaþ, svalakùaõaü caivamàtmakam | ata eva- "vastvadhiùñhànatvàt pramàõavyavasthàyàþ"- [iti va]kùyati | anyathànumànàt tatra pravçttirna syàdarthakriyàrthinaþ | (##) sàmànyasyàvastutve 'pi j¤ànamàtralakùaõatvàt tadarthakriyàyàþ tasyà÷ca tadu[tpàdya]tvena siddhatvàt | na hi jàtirdàhapàkàdàvupayujyate, svalakùaõasyaiva tatropayogàt | tatsambandhàt tatra pravçttiriti cet; na, nityasyànupakàra[katvena] kenacitsambandhàbhàvàt | satyapi ca sambandhe kathamanyapratipattàvanyatra pravçttiþ, atiprasaïgàt | samavàyasya såkùmatvenànavasitavivekasyàvasàyàd bhràntyà tatra pravçttiriti cet; evaü tarhi bhràntimàtramevàstu, kimantargaóunà sàmànyena? | nirbbãjabhràntyayogàditi cet; tà eva vyaktayastadekakà[ryakàriõyo bhrànterbãjam] | varõàkçtisamànàkàraü hi sàmànyaj¤ànam | na ca sàmànyaü tadråpam, tat kathaü tad bhrànterbbãjam | sàdç÷yanibandhanà hi bhràntiriùyate paraiþ | vyaktaya eva cà[samànajà]tãyavyàvçttàþ sàmànyàkàraj¤ànasvaråpàstatastà eva bhràntibãjam, atadråpavyàvçttestàsu bhàvàt | vastubhåtasya tu sàmànyasya sambandha[àsaübhave]na tàsu bhàvàyogàcca | yaistu vyaktyàtmakameva sàmànyaü kalpitaü taiþ svalakùaõaviùayamanumànasya pràmàõyamabhyupagatameva bhavati | svalakùaõàtmakaü tu sàmànyaü kathamanumàne pratibhàsate iti cintyam | na ca vyaktiråpamapàsyàparaü sàmànyasya råpamiùyate, vai÷eùikadar÷anopagamaprasaïgàt | ........................................................................................................... (##) [1. hetoþ sàmànyaniråpaõam |] [1. hetostritvena vyàptiþ kathaü phaliteti carcà |] .............hi kathitam | tatra kàryasvabhàvayorvidhisàdhanatvànna pratiùedhe sàdhye vyàpàraþ | anupalabdhito 'pi na hetvantaràbhàvani÷cayo yataþ sà caturddhàvasthità svabhàva[kàraõa]vyàpakànupalabdhayo viruddha vidhi÷ceti | tulyayogyatàråpasyaikaj¤ànasaüsargiõaþ svabhàvànupalabdhiranyopalabdhiråpà abhàvavyavahàraheturiùyate | na [ca hetvan]taramatyantàbhàvatayopagatamanukràntaråpam, yadi hi syàdde÷àdiniùedha evàsya syàt nàtyantàbhàvaþ | kàraõavyàpakànupalabdhã tu siddhe kàrya[kàraõa]vyàpyavyàpakabhàve bhavataþ | na ca hetvantaretyantàsattayàïgãkçte prakàro 'yaü sambhavati | tat kathaü te tadabhàvaü gamayiùyataþ | virodho 'pyavikala[kàraõasya] bhavato 'nyabhàve 'bhàvàdavagamyata iti viruddhopalabdhirapyasambhavinã | sambhave và kàraõànupalabdhyàdãnàü kathamatyantaniùedhaþ? ityà÷aïkayàha- "hetvàbhàsàstato 'pare" iti | "tataþ" trividhàddhetoþ "apare" anye "hetvàbhàsàþ" yatastatastridhaiva sa iti | evaü manyate- iha yad yatra niyamyate [taddhi]paryayeõa tadvipakùasya vyàptau sa niyamaþ siddhyati | yathà yat sat tat kùaõikameveti sattvasya kùaõikeùu niyama ucyamànaþ sattvaviparyayeõà[sa]ttvena kùaõikavipakùasyàkùaõikasya vyàptau siddhyati | evamihàpi tritve heturniyamyamàno hetuviparyayeõa hetvàbhàsatvena trisaükhyàbà[hyasyàrtha]sya vyàptau trisaükhyàyàmeva niyato bhavati | tatastrividhahetuvyatiriktànàmarthànàü hetvàbhàsatàü dar÷ayati | tena svabhàvaviruddhopalabdhyà [kàrya-sva]bhàvànupalambhavyatiriktànàmarthànàü hetutvàbhàvani÷caya iti | hetutadàbhàsayo÷ca parasparaparihàrasthitalakùaõatayaiva virodho [hetula]kùaõapratãtikàla (##) eva pratipannaþ | tadàtmaniyatapratibhàsaj¤ànàdeva tadviparãtasyànyatayà tadàbhàsatàpratãteþ, parasparamitaretararåpàbhàva[ni÷ca]yàt | tatra trividhahetuvyatirikteùvartheùu hetvàbhàsatvamupalabhyamànaü svaviruddhaü hetutvaü niràkaroti | te ca hetutrayabàhyà arthà nàtyantàsatta[yopa]gatà nàpi hetutvaü teùu niùidhyamànaü, kevalaü vyàmohàt hetutvamanyatra prasiddhameva tatràropitamà÷aïkitaü và tadviruddhopalambhàdapasàryate | tat kimucyate- "[atyantàsaübha]vinaþ kathaü virodhaþ" iti | na ca sahànavasthànalakùaõa eva virodho yena tannyàyaþ sarvatropavarõyeta | nàpi yad yatra pratiùidhyate tasya tatraiva viro[dhaþ prati]pattavyo yena "kathamasataþ kenacid virodhagatiþ?" iti codyeta | na hi nàtra ÷ãtaspar÷o 'gneriti sàdhyadharmiõyeva ÷ãtaspar÷asyàgninà virodha[saüba]ndho (?) yathà tu asyànyatra pratãtavirodhasyàgninà sàdhyadharmiõi niùedhaþ tathà hetvàbhàsatvopalambhàd hetutrayabàhyeùvartheùu hetutvaniràsaþ | [atyantàsa]to 'pi ca làkùaõiko virodhaþ pratãyate yathà kùaõikatvenàkùaõikatvasya tasya vastuni kvacidapyasambhavàt, bhàvena và yadvadabhàvasya sarva[÷aktivirahala]lakùaõasyetyalaü durmativiùpanditeùvatyàdareõeti sthitametat- tritve hetutvaü niyamyamànaü [tadviparyayasyà] 'pi ca vyàptau satyàü tatra niyataü bhavatãtyabhipràyavatà viparyayavyàptiü pradar÷ayitumidamuktam- "hetvàbhàsa(sà)stato 'pare" iti | [2. trividhabàhyàrthànàü hetvàbhàsatvena vyàpte÷carcà |] tatraitatsyàt- kùaõikavipakùa[sya sattva]viparyayeõa vyàptirbàdhakapramàõava÷àdavasità iha tu trisaïkhyàbàhyànàmarthànàü hetvàbhàsatvena vyàptiþ katareõa pramàõenàvasitetya [tràha]- "avinàbhàvaniyamàt" iti | trividhahetuvyatirikte liïgatayopagate ÷aïkayamàne và vastuni pakùadharmatàsadbhàve 'pyavinàbhàvàbhàvà[dityarthaþ] | (##) tathà ca vakùyati- "na sa trividhàddhetoranyatràstãtyatraiva niyata ucyate" iti | avinàbhàvavaikalyaü ca hetvàbhàsatvenàsiddhaviruddhànaikàntikasàmànya[dharme]õa vyàptaü prameyatvàdau ni÷citamiti hetvàbhàsatve sàdhye 'vinàbhàvavaikalyaü svabhàvahetuþ | avinàbhàvavaikalyaü ca trividhahetuvyatiriktatvàdeva [tadanyeùàü] [vyàpa]kànupalabdhitaþ siddham | tathà hi- tàdàtmyatadutpattibhyàmavinàbhàvo vyàptaþ, tayostatràva÷yaübhàvàt | tasya ca tayoreva bhàvàdatatsvabhàvasyàtadutpatte÷ca [tadanàyattata]yà tadavyabhicàraniyamàbhàvàt | taduktam- "kàryakàraõabhàvàdvà svabhàvàdvà niyàmakàt | avinàbhàvaniyamo 'dar÷anànna na dar÷anàt || [ava÷yaübhàva]niyamaþ kaþ parasyànyathà paraiþ | ana(arthà)ntaranimitte và dharme vàsasi ràgavat ||" iti | råpàdinàpi hi rasàderavinàbhàvo na sva[taþ kintu svakàra]õàvyabhicàradvàraka iti tatkàraõotpattirevàvinàbhàvanibandhanam | anyathà tadanàyattasya tatkàraõànàyattasya và tenà[vinàbhàvakalpa]nàyàü sarvasya sarvàrthairavinàbhàvaþ syàt, avi÷eùàt | ekàrthasamavàyanimitto råparasàderavinàbhàva iti cet | nanu samavàyo 'pyàdhàryà[dhàra]bhåtànàmupavarõyate | sa càdhàràdheyabhàvastadàtmànupakàretiprasaïgato na sidhyatãtyekasàmagryadhãnataivaikàrthasamavàyo['vase]yaþ | anyo và vastubhåtaþ saübandho 'sambhavã tathà sambandhaparãkùàyàü vistarataþ ÷àstrakçtà pratipàdimeveti tata evàvadhàryam | asa - - na và (##) ja(nanvasatyapi ja)nyajanakabhàve, tàdàtmye và, tenaivàvinàbhàvo nànyenetyatra vastusvabhàvairevottaraü vàcyam ye evaü bhavanti nàsmàbhiþ, ke[valaü vayaü draùñàra] iti cet; àkasmikastarhi sa vastånàü svabhàva iti na kasyacinna syàt | na hyahetordde÷akàladravyaniyamo yuktaþ | [taddhi ki¤cit kvacidupa]nãyeta na và yasya yatra ki¤cidàyattamanàyattaü và | anyathà vi÷eùàbhàvàdiùñade÷akàladravyavadanyade÷àdibhàvaþ ke[na vàryeta vi÷eùàbhàvàt | tato ya]dyenàvinàbhåtaü dç÷yate tasya tenàvyabhicàrakàraõaü tattvacintakairabhidhànãyam, na tu pàdaprasàrikàvalambanãyà | taccàvyabhicàrakàraõam yathoktàdanyanna yujyate iti tadvikalà na hetulakùaõabhàja iti | tathà càha- "saüyogyàdiùu yeùvasti pratibandho na tàdç÷aþ | na te hetava [ityuktaü] vyabhicàrasya saübhavàt ||" iti | atra prayogaþ- yasya yena saha tàdàtmyatadutpattã na sto na sa tadavinàbhàvã, yathà prameyatvàdiranityatvàdinà, na sta÷ca kenacit tàdàtmyatadutpatti svabhàvakàryavyatirekiõàmarthànàmiti vyàpakànupalabdhiþ | svabhàvànupalabdhistu svabhàvahetàvantarbhàviteti tasyàþ [tàdàtmya]lakùaõa eva pratibandhaþ | vyàpakakàraõànupalabdhã tu tàdàtmyatadutpattilakùaõapratibandhava÷àdeva vyàpyakàryayornivçtti sàdhayataþ | [taduktam- "tasmà]t tanmàtrasaübaddhaþ svabhàvo bhàvameva và | nivartayetkàraõaü và kàryamavyabhicàrataþ ||" iti | tadevaü hetulakùaõaü 1 saükhyàniyamaþ 2 tadupadar÷a[kaü ca pramàõa]m 3 atra ÷loke nirdiùñamiti | [3. avinàbhàvaniyamàdityasya prakàràntareõa vyàkhyànam] athavà `tridhaiva saþ' iti sa pakùadharmastriprakàra eva svabhàvakàryànupalambhàkhyastadaü÷ena vyàpto nànyaþ | [sa] triprakàrastadaü÷ena (##) vyàpta eveti sambandhaþ | kiü kàraõam? | "avinàbhàvaniyamàt" | avinàbhàvasya- vyàpteþ | trividha eva pakùadharme niyamàt | trividhasya ca pakùadharmasyàvinàbhàvaniyamàt | tena ca [sva]bhàvakàryànupalambhàtmakatrividhapakùadharmavyatiriktà na tadaü÷ena vyàptà iti | trividha÷ca kàryasvabhàvànupalabdhiråpaþ pakùadharmastadaü÷ena vyàpta eveti na tasyàhetutvamityuktaü bhavati | tatastrividhahetubàhyeùvavi[nàbhà]bàddhetuvyavahàraü kurvantaþ, trividhe ca hetàvavinàbhàvasyàva÷yambhàvà[bhàvà]dahetutvamàcakùàõà nirastà bhavanti | [4. hetvàbhàsalakùaõànabhidhànepi tatsåcanam |] tatraitat syàt- hetvàbhàsànamapi [lakùaõam]bhidhànãyaü tatra ÷iùyàõàü hetuvyavahàranivçttaya ityàha "hetvàbhàsàstato 'pare" iti | "tataþ" pakùadharmastadaü÷ena vyàpta iti hetulakùaõàd "apare" a[nye ta]lakùaõavikalà hetvàbhàsà gamyanta eveti na tallakùaõamucyate | tathà hi- "pakùadharmaþ" ityukte yatra pakùadharmatà nàsti na sa hetuþ | "tadaü÷ena vyàptaþ" iti vacane yatra tadaü÷avyàptiviraho viparyayavyàptervyàpakasya và tatràva÷yambhàvàbhàvàt, te heturåpavikalatayà "hetvàbhàsàþ" asiddhaviruddhànaikàntikà gamyanta eva | tathà hi- yallakùaõo yo 'rthaþ ÷iùyasya vyutpàditaþ tallakùaõavirahite na tadvayavahàraü svayameva pravartayiùyati a[tadråpa]parihàreõaiva tadråpapratipatteriti na tatra yatnaþ phalavàn bhavati | yattvanyatra hetvàbhàsavyutpàdanaü tanmandabuddhãnadhikçtya | idaü tu prakaraõaü vipulamatãnuddi÷ya praõãtam "saükùepataþ" iti vacanàt | ta eva hi saükùepoktaü yathàvadavagantuü kùamàþ na mandamatayaþ, teùàü vistaràbhidhànamantareõa yathàvadarthapratipatterabhàvàt | ata evàrthàkùiptopanyàsapårvakameva hetvàbhàsalakùaõaü tatropavarõitamiti | tadatra vyàkhyàne hetulakùaõaü 1 hetusaükhyàniyamaþ 2 (##) tasya ca trividhasya hetutvàvadhàraõaü 3 tadubhayakàraõaü 4 ÷liùñanirdde÷à[khyànaü 5] hetvàbhàsalakùaõànabhidhànakàraõaü 6 ceti ùaóarthàþ ÷loke 'tra nirdiùñà iti | ki¤ca- idamapi sàdhu dç÷yate- "tridhaiva" kàryasvabhàvànupalabdhi[bheda]bhinnaþ sa hetuþ | tathà, tridhaiva pakùadharmànvayavyatirekaråpabhedàt "triprakàra eva" triråpa eva | tadaü÷avyàptivacanenànvayavyatirekayorabhidhànàt | nàbàdhitaviùayatvàdiråpàntarayogyapi sa hetuþ | kutaþ? yataþ "hetvàbhàsàstato 'pare" "tataþ" trividhàt svabhà[và]deþ, pakùadharmàdiråpatrayayogino và "apare" anye saüyogyàdayo 'bàdhitaviùayatvàdivyatiriktaråpavanto và | kasmàd? | avinàbhàvasya atraiva trividha eva triråpa eva ca hetau niyamàdanyatra svabhàvàdivyatirikta(kte) råpàntarasambhavini và avinàbhàvàbhàvàdityarthaþ | na hi svabhàvàdivya[ti]rikte pratibandhanibandhanasyàvinàbhàvasya saübhavaþ tadvati và råpàntarasya | yathà cà(ca) satyevàvinàbhàve råpàntarasya na sambhavastathà "ùaólakùaõa" ityàdinà vakùyati | [5. diïnàgànusàreõa pakùa÷abdasya dharmimàtraparatvam |] "pakùadharmaþ" ityatra hetulakùaõe 'pi kriyamàõe yadi samudàyaþ pakùe(kùo) gçhyate yo 'numànaviùayastadà sarvo heturasiddhaþ, siddhau vànumànavaiyarthyamityàha "pakùo dharmã" iti | kathaü punaþ samudàyavacanaþ pakùa÷abdo dharmimàtre vartata iti cet? "avayave samudàyopacàràt" | pakùàkhyasya hi samudàyasya dvàvavayavau dharmã dharma÷ca | tadatra dharmimàtre samudàyopacàràt pakùa÷abdo vartate | tadekade÷atvaü ca samudàyopacàranimittamiti na sàdhyadharmiõo 'nyatra tatprasaïgaþ | taduktam- "samudàyasya sàdhyatvàt dharmamàtre [ca]dharmiõi | amukhye 'pyekade÷atvàt sàdhyatvamupacaryate || "iti | (##) [6. diïnàgavyàkhyàne ã÷varasenàkùepastatuddhàra÷ca |] tadetadàcàryãyaü vyàkhyànamã÷varasenenàkùiptaü parihartuü pårvapakùayannàha "prayo[jane]" tyàdinà | "narte, prayojanàdiùñraü(ùñaü) mukhya÷abdàrthalaïghanam |" ityasati prayojane nopacàro yuktaþ | tato dharmidharma ityevàstviti paraþ | "na" prayojanàbhàvaþ | kutaþ? sarva÷càsau vivàdà÷rayo 'nyo và dharmã yastasya pratiùedho 'rthaþ prayojanaü yasyopacàrasya tadbhàvastasmàt "sarvadharmidharmapratiùedhàrthatvàdupacàrasya" iti prayojanàbhàvàdityasiddho hetuþ | ka evaü sati guõaþ? iti cedàha "evaü hi" upacàre sati "càkùuùatvàdi" àdigrahaõàt `kàkasya kàrùõyàt' ityàdi vyadhikaraõàsiddhaü "parihçtaü" hetutvena nirastaü "bhavati" | dharmidharma iti tu sàmànye [nàbhi]dhànàt teùàmapi hetutà syàditi | asatyupacàre dharmigrahaõàdapyetat sidhyati | tato 'narthaka evopacàra ityàha paraþ- "dharmavacanenàpi" na kevalaü dha[rmiva]canena | "dharmyà÷rayasiddhau" dharmiõa à÷rayaõamà÷rayaþ parigrahastasya siddhistasyàü satyàm | kiü punarddharmasya dharmyàkùepanimittamiti cet? "parà[÷rayatvà]t"- dharmiparatantratvàt "dharmasya" ava÷yamasau dharmiõamàkùipati | tato dharmivacanamatiricyamànaü vi÷iùñaü sàdhyadharmiõameva pratipàdayati, [na dharmimàtram] | syànmatam- dharmigrahaõàd vi÷iùño 'tra dharmã ka÷cidabhipreta iti gamyeta | sa tu sàdhyadharmãti kutaþ? ityàha- "pratyàsatte"rnyàyàt | pratyàsatti÷càtra dharmi[vacanasàmarthyàda]bhipreteti gamyate | vyàptau tu nyàye dharmavacanenàpi dharmimàtràkùepat dharmigrahaõavaiyarthyam | pratyàsannatà ca sàdhyadharmiõa eva, tatra prathamaü (##) he[tåpa]dar÷anàt | na pratyàsatteþ sàdhyadharmiparigrahaþ | kutaþ? | "dçùñàntadharmiõo 'pi" na kevalaü sàdhyadharmiõaþ pratyàsatteþ | kadàcid vyàptidar÷anapårvake prayoge dçùñàntadharmiõyapi prathamaü hetusadbhàvopadar÷anàt | yadi na pratyàsatteþ sàdhyadharmisiddhiþ pàri÷eùyàt tarhi bhaviùyati | yataþ "tadaü÷avyàptyà" hetubhåtayà "dçùñàntadharmiõi" dharmasya satva(ttva)siddheþ | nahi dçùñàntamantareõa hetoþ sàdhyena vyàptiþ pradar÷ayituü ÷akyata iti manyate | tato dharmigrahaõàdvayatiricyamànàt sàdhyadharmiõa eva parigrahaþ | "tadaü÷ena" iti ca tacchabdena dharmavacanàkùipto dharmã sambhantsyata iti tatsambandhanàrthamapi dharmigrahaõaü nà÷aïkanãyam | yatra prayojanàntaraü na sambhavati sa pàri÷eùyaviùayaþ, dharmivacanasya tvanyadapi prayojanaü sambhàvyate | tat kutaþ pàri÷eùyàt "dharmivacanàt sàdhyadharmiparigrahaþ"? iti manyamànaþ siddhàntavàdyàha- "siddhe tadaü÷avyàptyà dçùñàntadharmiõi satva(ttve) punarddharmiõo vacanaü dçùñàntadharmiõa eva yo dharmaþ sa heturiti niyamàrthamà÷aïkayeta | tata÷ca càkùuùatvàdaya eva hetavaþ syuþ, na kçtakatvàdaya iti aniùñameva syàt tasmàdupacàraþ kartavyaþ" iti | kiü punastarka÷àstra dçùñaü kvacit niyamàrthavacanamitya àha- "dçùñaü sajàtãya eva" ityàdi | "tatra yaþ san sajàtãye-" [nyàyamukha 7] ityatràcàryãye hetulakùaõe `sajàtãya e[va] satva(ttva)mi'tyavadhàraõena siddhe 'pi hetorvyatireke | kutra? | sàdhyàbhàve | yadetat "asaüstadatyaye" [nyàyamukha 7] iti asatva(ttva)vacanaü tanniyamàrthamàcàryeõa vyàkhyàta[m a]satyeva nàstità yathà syàt nànyatra na viruddha iti | tathehàpi dharmivacanaü tatraiva bhàvaniyamàrthamà÷aïkayeta | kadà? siddhe 'pi dçùñàntadharmiõi [sa]tve(ttve) | kutaþ? tadaü÷avyàptivacanàt | (##) kva bhàvaniyamàrtham? "[ta]traiva" dçùñàntadharmiõi, sati cà÷aïkàsambhave | kutaþ? | pàri÷eùyàt sàdhyadharmiparigrahaþ | nanu apakùadharmasyàhetutvàt na niyamàrthatà÷aïkà | tathà hi- sàdhyadharmeõa vyàpto 'pi dharmo yadi kvacid dharmiõyupalabhyeta tadà tatraiva svavyàpakapratãtiü janayet nànyatra [pratyà]sattiviprakarùàbhyàü yathàkramam | anupalavdhastu kvacid dharmiõi kathaü gamakaþ? | tathàbhàve và sarvatra svavyàpakaü gamayet pratyàsattiviprakarùàbhàvàde[vetyata] àha- "tasmàt sàmarthyàt" ityàdi | yadidamanantaraü sàmarthyaü samupavarõitam àsmàt sàmarthyàdarthasya sàdhyadharmiparigrahalakùaõasya bhavati pratãti[rpa]ñudhiyàü ÷rotçõàm, kintva÷abdakamarthaü svayamanusaratàü pratipattigauravaü syàt | tadupacàramàtràt svayama÷abdakàrthàbhyåharahitàd dharmidharma ityane [na pa]kùadharma iti "samànanirdde÷àt [pratipattigauravaü ca] parihçtaü bhavati |" "pratipattigauravaü ca" iti `ca'÷abdenaitadàha- ye paropade÷amàkàïkùanti tairayamartho lakùaõa[vaca]nàd boddhavya iti | yathàlakùaõaü pratãterapakùadharmo na heturiti kutaþ? iyamà÷aïkà | tatasteùàü lakùaõànusàriõàü niyamà÷aïkàparihàràrthaü copacàrakara[õami]ti | [7. pakùadharma ityatra niyamavyavasthà |] iha vyavacchedaphalatvàt ÷abdaprayogasyàva÷yamevàvadhàrayitavyam | ùaùñhãsamàsàcca pakùadharma ityatra nànyaþ samàsaþ sambhavati | tathà ca pakùasyaiva dharma [i]tyevamavadhàraõàt tadaü÷avyàptirvirudhyata iti viruddhalakùaõatàmudbhàvayannàha "pakùasya dharmatve tvaü(taü) pakùaü vi÷eùaõamanyato vyavacchedakamapekùata" iti "tadvi÷eùaõàpekùasya" dharmasya "anyatra" pakùãkçtàdanyasmin sapakùe "ananuvçttiþ" | tathà hi- yaþ pakùeõa vi÷eùyate sa pakùasyaiva bhavati nànya[sya] | yathà- yo devadattasya putraþ sa tasyaiva putro na yaj¤adattasyàpi | (##) tato 'nyatrànanuvçtteþ "asàdhàraõatà"- sàdhàraõatà na syàt | tadaü ÷avyàptivirodha [i]ti yàvat | sàdhàraõatàyàstva(yà÷ca) tadaü÷avyàptyà pratipàdanàt | tato yadi pakùadharmo na ta[daü÷e]na vyàptiþ, atha tadaü÷avyàptirna pakùadharma iti vyàhataü lakùaõamiti | nanu ca tadaü÷avyàptirnàma sàdhyadharmasya vyàpakasya tatra hetau sati tadàdhàradharmiõi bhàva, eva, vyàpyasya và hetostatraiva vyàpake sàdhyadharme satyeva bhàva iti svasàdhyàvinàbhàvalakùaõà vakùyate | na cànayàva÷yaü pakùãkçtàdanyatra vçttiràkùipyate, yato lakùaõavyàghàta à÷aïkyeta | tathà hi- tatraiva pakùãkçte satyeva sàdhyadharme heturvartamànastadaü÷avyàptiü pratipadyata eva | yaiva càsya sàdhyadharmiõi svasàdhyàvinàbhàvità saiva gamakatve nibandhanaü nànyadharmiõi | sa ca svasàdhyàvinàbhàvaþ pratibandhasàdhakapramàõanibandhanaþ, na sapakùe kvacid bahulaü và sahabhàvamàtradar÷ananibandhanaþ | na hi lohalekhyaü vajram pàrthivatvàt kàùñhàdivat iti tadanyatra pàrthivatvasya lohalekhyatàvinàbhàvo 'pi tathàbhàvo bhavati | yadi ca pakùãkçtàdanyatraiva vyàptiràdar÷ayitavyeti niyamastadà satvaü(ttvaü) kathaü kùaõikatàü bhàveùu pratipàdayet? | yo hi sakalapadàrthavyàpinãmàkùa(nãü kùa)õãkatàmicchati taü prati kasyacit [sa]pakùasyaivàbhàvàt | yadapi kai÷cit jvàlàdeþ kùaõikatvamabhyupagamyate tadapi na pratyakùataþ, kùaõavivekasyàtisåkùmatayànupalakùaõàt | anyatraiva ca vyàptiràdar÷anãyà na sàdhyadharmiõyapãti ko 'yaü nyàyaþ? | evaü hi kàlpanikatvaü hetulakùaõasya pratipannaü syàt, na vastubalapravçttatvam, tasmàt svasàdhyapratibandhàd hetustena vyàptaþ sidhyati | sa ca viparyaye bàdhakapramàõavçttyà sàdhyadharmiõyapi sidhyatãti na ki¤cidanyatrànuvçttyapekùayà | (##) ata evànyatroktam- "yat kvacid dçùñaü tasya yatra pratibandhaþ tadvidaþ tasya tad gamakaü tatreti vastugatiþ" iti | yadapi "anumeye 'tha tattalye sadbhàvaþ-" ityàdi lakùaõaü tatràpi sàdhyadharmavàneva sapakùa ucyate | tataþ satyeva sàdhyadharme vàstãtyevaüparametat | tata÷ca taddharmaõaþ sàdhyadharmiõo 'pi vàstavaü sapakùatvaü na vyàvartate | sàdhyatveneùñatayecchàvyavasthitalakùaõena pakùatvena tasya niràkartuma÷akyatvàt | tasmàt tadaü÷avyàptivacanena svasàdhyàvinàbhàvitvasya pratibandhanibandhanasyànyathà tadayogàdabhidhànànnàva÷ya manyatra vçttiràkùipteti, kathamidamà÷aïkitam? | satyam, naivedamà÷aïkanãyam, yadi sarvasya hetoþ pakùãkçte eva dharmiõi svasàdhyapratibandhaþ pramàõato ni÷cetuü ÷akyeta | yathà sattvalakùaõasya svabhàvahetoþ kùaõikatàyàü sàdhyàyàü tàdàtmyaü viparyaye bàdhakapramàõavçttyà | kàryahetostu pa[kùãkçtadharmiõà | kasyacit svabhàvahetoþ] pratyakùànupalambhasàdhanaþ pratibandhaþ kathaü parokùe sàdhyadharme gçhyeta? | tasmàt tasyànyatraiva [prasiddhiriti tadvi÷eùaõàpekùasya tatra apekùaõàt anya]trànanuvçtteþ asàdhàraõatà sambhavamàtreõà÷aïkità | tadà hyanyatràvartamànaþ sàdhyaviparãta[vyatireka]...........................................................tadubhayabahirbhàvàyogàt taddharmiõaþ sàdhyavçttivyavacchedàbhyàü sarvasaügrahàt tatra saü÷ayahetu[rbhavati | syànmatam- kvacidà÷raye sattàyàþ pràkpravçttapårvagçhã]tavismçtapratibandhasàdhakapramàõasmçtaye 'nyatra vçttirapekùaõãyà | etat pariharati | "na" ityàdi | [nànyatrànanubhavattiþ | kutaþ? (##) ayogo 'samba]ndhaþ tavdyavacchedena vi÷eùaõàt pakùasya | na hyanyayogavyavacchedenaiva vi÷eùaõaü bhavati | [kintu ayogavyavacchedenàpi | yatra dharmiõi dha]rmasya sadbhàvaþ saüdihyate tatràyogavyavacchedasya nyàyapràptatvàt | atra ca dçùñàntaþ["yathà caitro dharnurdhara iti" | caitre hi dhanurdhara]tvaü saüdihyate kimasti nàsti iti | tata÷caitro dhanurddhara iti tatsadbhàvapratipàdikà ÷rutãþ [pakùàntaramadhanurdharatvaü ÷roturà÷aïkopasthàpitaü] niràkarotãtyayogavyavacchedo 'tra nyàyapràptaþ | paràbhimatavyavacchedaniràcikãrùayàha- ["na, anyayogavyavacchedena vi÷eùaõàt" anyatrànanuvçttera]sàdhàraõateti sambandhaþ | atràpi dçùñànto "yathà pàrtho dhanurddhara iti" | sàmànya÷abdo 'pyayaü dha[nurdhara÷abdaþ prakaraõasàmarthyàdinà prakçùñaguõavçttiþ | iha pàrthe] hi dhanurddharatvaü siddhameveti nàyogà÷aïkà | [tàdç]÷aü tu sàti÷ayaü kimanyatràsti nàstãtyanyayoga [÷aïkàyàü ÷rotuþ yadà pàrtho dhanurdhara iti ucya]te tadànyayogavyavacchedo nyàyapràptaþ, pratipàdyà÷aïkopasthàpitayoreva pakùayoþ para[sparaü virodhàt ekanirde÷ena anyayogavyavacchedasya] nyàyabalàyàtatvàt | tadiha pakùe 'styayaü dharmo na veti saü÷ãtau [pakùadharma ityukte pakùasya dharma eva nàdharmaþ | dharma÷ca à÷ritatvàdvi÷eùaõaü tenàyogo vya]vacchidyate nànyayogastadaü÷avyàptyà tasya pratipàdita[tvena dçùñànte saüdehàbhàvàt | "tadaü÷aþ" taddharma iti] | tacchabdena pakùaþ paràmç÷yate na dharmaþ, dharmasya dharmàsambhavàt | aü÷a÷ca dharmo naikade÷aþ, pakùa[÷abdena dharmimàtravacanàt | na tadaü÷aþ tasya eka]de÷àbhàvàditi | [8. vyàptervyàpyavyàpakobhayadharmatvam |] tasya pakùadharmasya sato vyàptiþ- yo vyàpnoti ya÷ca vyàpyate [tadubhayadharmatayà pratãteþ | yadà vyàpakadharmatayà vivakùyate ta]dà vyàpakasya gamyasya | tatràta satsaptabhyarthapradhànametat nàdhàrapradhànam, dharmàõàü dharma[àntaratvàbhàvàt | tenàyamarthaþ]- (##) yatra dharmiõi vyàpyamasti tatra sarvatra bhàva eva vyàpakasya svagato dharmo vyàptiþ | tata[÷ca vyàpyabhàvàpekùayà vyàpyasyaiva vyàptatàpratãtiþ] | na tvevamavadhàryate | vyàpakasyaiva tatra bhàva iti | hetvabhàvaprasaïgàdavyàpakasyàpi mårtatvàdestatra bhàvàt | nàpi `tatraive'ti prayatnànantarãyakatvàderahetutàpatteþ | sàdhàraõa÷ca hetuþ syàt | nityatvasya prameyeùveva bhàvàt | yadà tu vyàpyadharmatà(rmatayà) vivakùà vyàptestadà vyàpyasya và gamakasya tatraiva vyàpake gamye sati | ytatra dharmiõi vyàpako 'sti tatraiva bhàvo, na tadabhàve 'pi vyàptiriti | atràpi vyàpyasyaiva tatra bhàva ityavadhàraõaü hetvabhàvaprasaktereva nà÷ritam, avyàpyasyàpi tatra bhàvàt | nàpi vyàpyasya tatra bhàva eveti sapakùaikade÷avçtterahetutvapràpteþ | sàdhàraõasya [ca] hetutvaü syàt | prameyatvasya nityeùvava÷yaübhàvàditi | vyàpyavyàpakadharmatàsaüvarõanaü tu vyàpterubhayatra tulyadharmatayaikàkàrà pratãtiþ saüyogivat mà bhåditi pradar÷anàrtham | tathà hi- pårvatràyogavyavacchedenàvadhàraõam uttaratrànyayogavyavacchedeneti kuta ubhayatraikàkàratà vyàpteþ? | taduktam- "liïge liïgã bhavatyeva liïginyevetarat punaþ | niyamasya viparyàse 'sambandho liïgaliïginoþ ||" iti | etenàcàryeõa saüyogabalàt gamakatve yo doùa uktaþ- "na ca kenacidaü÷ena na saüyogã hutà÷anaþ | dhåmo và sarvathà tena pràptaü dhåmàt prakà÷anam ||" iti | sa iha nàvataratãtyàkhyàtaü bhavati | tathà hi- saüyogasya ubhayatràvi÷eùàt eùa prasaïgo na tu vyàpteþ | na hi yàdç÷ã (##) vyàpakadharma vyàptiþ tàdç÷yeva vyàpyadharma iti | tathà càha- "sambandho yadyapi dviùñhaþ sahabhàvyaïgaliïginoþ | àdhàràdheyavad vçttistasya saüyogivanna tu ||" iti | tena vyàpako vyàpyo na bhavati vyàpya÷ca [na] vyàpaka iti | "tadaü÷ena vyàpto hetuþ" iti vacanàt na saüyogipakùokto doùaþ | nàpyubhayorgamyagamakatàprasaïgaþ, yathoktàd hetulakùaõàd vyàpakasyaiva gamyatvapratãteþ, vyàpyasyaiva gamakatàsampratyayàditi | [9. vyàpteranvayavyatirekaråpayossåcanam |] yadi tarhi "pakùadharmastadaü÷ena vyàptaþ" ityetaddhetulakùaõaü tataþ pakùadharmatvaü tadaü÷avyàpti÷ceti dviråpo hetuþ syàt, anyatra ca triråpa uktaþ tat kathaü na vyàghàtaþ? ityàha "etena" tadaü÷avyàptivacanena "anvayo vyatireko và uktaþ" veditavya iti sambandhaþ | anvayavyatirekaråpatvàd vyàpteriti bhàvaþ | tathà hi- ya eva yenànvito yannivçttau ca nivartate sa eva tene vyàpta ucyate iti tadàtmakatvàd vyàptervyàptivacanenànvayavyatirekàbhidhànam | tato vyàptivacanena råpadvayàbhidhànàt na vyàghàta iti | [10. vyàpteþ pratyakùeõànumànena và ni÷cayaþ |] tau ca j¤apakahetvadhikàràt ni÷citau | "ni÷caya÷ca tayornaikenaiva pramàõena api tu yathàsvam |" yasya yad àtmãyaü pramàõaü ni÷càyakaü tena | yasya ca yat ni÷càyakaü pramàõaü tad uttaratra vakùyati | "anvayo vyatirako và" iti tulyakakùatàsåcanàrtho `và÷abdaþ | tena sàdharmyavaidharmyavatoþ prayogayorekenaiva dvitãyagatervidhipratiùedharåpatayà vyàvçttibhede 'pi paramàrthatastàdàtmyàt nobhayopadar÷anamiti såcitaü bhavati | vyatireko hi sàdhyanivçttau liïgasya nivçttidharmakatvaü svabhàvabhåto dharma ityanvayaråpatà vastuto 'sya na virudhyate | "pakùadharma÷ca" | kiü? | "yathàsvaü pramàõena ni÷citaþ" (##) ukta iti sambandhaþ | ni÷cayaprasaïgena so 'pyatra pratipàdyate, ni÷citasya gamakatvàmàkhyàtum | .................................................................................... iti pradar÷anàrtho `và÷abdaþ | "pratyakùeõa ca svayaü svalakùaõàkàratve 'pyanantarasàmànyavikalpajananàt prasiddhiþ" upacàrato ni÷caya ucyate- pratyakùapçùñhabhàvino vikalpasyànadhigatàrthàdhigantçtvàbhàvaü dar÷ayituü | tena yadyapi sàmànyaråpaü liïgamavasthàpyate tathàpi svalakùaõapratãtireva tadvyavasthànibandhanamiti pratyakùataþ pakùadharmasya sàdhyadharmiõi prasiddhirucyate | etaccànantarameva vyaktãkariùyate | "anumànato và sàdhyadharmiõi pakùadharmasya prasiddhi" rni÷cayaþ | pramàõaphalabhedàcca "anumànataþ" anumànena ni÷caya iti àha | "atrodàharaõe" yathàkramaü "yathà prade÷e dhåmasya" dhåmasàmànyasya pratyakùato ni÷cayaþ iti | [11. uddayotakaramataü nirasya de÷àdyapekùakàryahetorgamakatvoktiþ |] yastu manyate- `yaþ prade÷o 'gnisambandhã so 'pratyakùo yastu pratyakùo nabhobhàgaråpa àlokàdyàtmà dhåmavattayà dç÷yamàno na so 'gnimàn ataþ kathaü prade÷e dhåmasya pratyakùataþ prasiddhiþ | tasmàd dhåma eva dharmã yuktaþ | sàgnirayaü dhåmaþ dhåmatvàt ityevaü sàdhyasàdhanabhàvaþ' iti- tasyàpi sàgneþ dhåmàvayavasyàpratyakùatvàt, paridç÷yamànasya corddhavabhàgavartino 'gninà sahàvçtteþ, kathaü dhåmasàmànyasya sàdhyadharmiõi pratyakùataþ prasiddhiþ? | dhåmàvayavã pratyakùa iti cet; na, avayavavyatirekeõa tasyàbhàvàt | lokàdhyavasàyatastasyaikatve và prade÷asyàpi tàvataþ (##) kalpitamekatvaü na nivàryate | prade÷e eva ca loko 'gni pratipadyate, na dhåme | de÷akàlàdyapekùayaiva ca kàryaheturgamakaþ | yadàha- "iùñaü viruddhakàrye 'pi de÷akàlàdyapekùaõam | anyathà vyabhicàri syàd bhasmevà÷ãtasàdhanaþ (dhane) || iti | "tato de÷àdyapekùàgnisàdhane dhåmavattayà | gçhyamàõasya de÷asya dharmità na virudhyate ||" yathà balàkàvato vçkùàderdde÷àdyapekùayà jalasàdhanatvamiti | "÷abde và kçtakatvasya" pratyayabhedabhiditvàdinànumàneneti | [12. nirvikalpaü kathaü sàmànyagràhãti kumàrilàkùepasyottaram |] atra yathopavarõitaü pratyakùataþ pakùadharmasya sàdhyadharmiõi prasiddhàvabhipràyamapratipadyamànaþ kumàrilaþ- `kathaü pratyakùeõa(õà)vikalpena sàmànyàtmano liïgasya dhåmàdeþ svaråpagra[haõa]mapi tàvad yujyate, dharmiõo và kuta eva tatsambandhagrahaõam'- iti pratyavatasthe | tena hi "pratyakùapårvakatvàccànumànàderddharmaü pratyanimittatvam" ityetad bhàùyam- "kathaü pratyakùapårvatvamanumànàdino bhavet? | yadà smçtyasamarthatvànnirvikalpendriyasya dhãþ || na càvikalpyaliïgasya dharmisambandhayostathà | gçhãtiþ" ityàkùipya- " pratyakùàgrahaõaü yattu liïgàderavikalpanàt | tanneùñatvàd vikalpasyàpyartharåpopakàriõaþ || asti syàlocanàj¤ànaü prathamaü nirvikalpakam | bàlamåkàdivij¤ànasadç÷aü ÷uddhavastujam || tataþ paraü punarvastu dharmairjàtyàdibhiryayà | buddhyàvasãyate sàpi pratyakùatvena sammatà ||" (##) iti bruvatà- `saugatànàmevàyaü liïgadharmitatsambandhàgrahaõalakùaõo doùo yeùàmavikalpakameva pratyakùaü, nàsmàkaü savikalpamapi pratyakùamicchatàm' ityuktaü bhavati | tatastadupavarõitadoùapratividhànàyàha- "sadhåmaü hi" ityàdi | ayamatra samudàyàrthaþ- pratyakùaü hi purovasthitamauttaràdharyeõa dhåmaprade÷àdikaü vidhiråpeõa dhåmàdisvalakùaõaü sakalasajàtãyavijàtãyavyàvçttaü ca svasvabhàvavyavasthiteþ sarvàsàmarthamàtràõàü parasparamasaükãrõaråpatvàt tatsàmarthyabhàviyathàsthànamanukurvatpà÷càttyavidhipratiùedhavikalpadvayaü janayati yena dhåmaprade÷àkhyau dharmadharmiõau tayo÷cauttaràdharyam `evametat nànyathà iti vikalpayati | yathànubhavamabhyàsapàñavàdipratyayàntarasahakàriõàü vikalpànàmudayàt | tato dharmadharmiõoþ svaråpani÷cayaþ sambandhani÷caya÷ca pratyakùanibandhanaþ sampadyate | tathà hi- ayameva dhåmaprade÷ayoþ sambandhasya ni÷cayo yaþ `atràyam' ityadhyavasàyaþ | sa càvikalpenàpi pratyakùeõa yathoktena prakàreõa sampàdita eva | na cauttaràdharyàvasthitàd vastudvayàdanya eva ka÷cidàdhà[ràdhe]yabhàvalakùaõaþ sambandhaþ yataþ tasya pratyakùeõànanubhåtatvàt pa÷càda(d) vikalpanaü syàt | vastubhåtasya tasyànyatra niùedhàt | tasmàdayaü tadeva tathàvasthitamarthadvayamà÷ritya kalpanàsamàropita eva | tena sambandhaþ sambandhãti bhedàntarapratikùepàpratikùepàbhyàü dharmadharmitayà vyavahàro loke na tu pàramàrthikaþ | sàmànyavyavahàro 'pi vijàtãyavyàvçttàneva bhàvànàsç(÷ri)tya kalpanàsamàropita eva pratanyate | teùàmeva bhinnànàmapyanubhavadvàreõa vijàtãyavyàvçttatayà prakçtyaivaikàkàraparàmar÷apratyayahetutvàt | tathà càha- "ekapratyavamar÷àrthaj¤ànàdyekàrthasàdhane | bhede 'pi niyatàþ kecit svabhàvenendriyàdivat ||" (##) tataþ sàmànyavi[kalpajananadvàrà] tatpratibhàsino dhåmàkàrasya vijàtãyavyàvç[ttaråpasya sàmànyaråpatayà] pratyakùeõaiva gçhãtatvàt | na hi vijàtãyavyàvçttirvyàvçttàdanyaiva kàcid yasyàþ pratyakùeõàgrahaõaü syàt | tasmàd yathàparidçùñaü dhåmàdisvalakùaõamevànyato vyàvç[ttàtmanà vi]kalpyata iti pratipatradhyavasàyava÷àt smçtireva | dvividho vikalpaþ pratyakùapçùñhabhàvã vastutaþ punarnirviùaya eva | tato yadàha- sàmànyasyànanubhåtatayà- "smàrtametadabhedena vij¤ànamiti yo vadet | tasya vandhyàsute 'pyasti nånaü smaraõa÷aktatà ||" iti tadapyapàstamiti || [13. anumiteþ sàmànyaviùayatve 'navastheti kumàrilàkùepasyottaram |] athavàparaü kumàrilenàbhihitam- "svalakùaõaviùayaü pratyakùaü sàmànyalakùaõaviùayamanumànam" iti vacanàt dhåmàdisàmànyamanumànagràhyameva | tatra cànavasthà liïgagràhiõo 'pyanumànasya tadanyaliïgabalenotpatteþ | tasya ca sàmànyaråpatayà tadanyànumànamànaviùayatvàt tathà tadanyasyàpãti kasyacidekasyàpi liïginaþ pratipattiþ yugasahasrairapi na sambhavati | kimaïga punarekena puruùàyuùkeõeti | tathà càha- "sàmànyaü nànumànena vinà yasya pratãyate | na ca liïgavinirmuktamanumànaü pravartate || asàmànyasya liïgatvaü na ca kenacidiùyate | na cànavagataü liïgaü ki¤cidasti prakà÷akam || tasyàpi cànumànena syàdanyena gatiþ punaþ | tadudbhåti÷ca liïgàt syàt sàmànyaj¤ànasaühitàt || tasya càpyanumànatvaü liïgena ca tadudbhavaþ | anumànàntaràdeva j¤àtenaivaü ca kalpane || liïgaliïgyanumànànàmànantyàdekaliïgini | gatiryugasahastreùu bahuùvapi na vidyate ||" ityà÷aïkayàha "sadhåmaü hi" ityàdi | evaü manyate | yasyànumànantareõa sàmànyaü na pratãyate bhavatu tasyàyaü doùaþ, (##) asmàkaü tu pratyakùapçùñhabhàvinàpi vikalpena prakçtivibhramàt sàmànyaü pratãyate | liïgavikalpasya ca svalakùaõadar÷anà÷rayatvàt paramparayà vastupratibandhàdavisaüvàdakatvam, maõiprabhàyàmiva maõibhrànteþ | kàryahetutvamapi vikalpàvabhàsino dhåmasàmànyasya liïgatayàvasthàpyamànasya kàryadar÷anà÷rayatayà tadadhyavasàyàcca | na hi dhåmasvalakùaõasya liïgatàvasthàpayituü yuktà, tasyàsàdhàraõasya sapakùe vçttyabhàvàt, tadaü÷avyàptyayogàt, sàdhyasàdhanasaükalpe vastudar÷anàsambhavàcceti | yattåktam `sàmànyalakùaõaviùamanumànam` iti tatra naivamavadhàryate- sàmànyalakùaõaviùayamanumànameveti | pratyakùapçùñhabhàvino vikalpasyàpi tadviùayatvàt tadanyasya ca vikalpasya | kintu sàmànyalakùaõaviùayamevànumànamityavadhàryate svalakùaõaviùayatvaniùedhàrthamiti | tatra saha dhåmena vartata iti "sadhåmaþ" | pakùadharmatàpratipadanàrthamevamuktam | vidhivikalpasya caitadeva bãjam | taü "sadhåmaü prade÷aü dçùñavataþ" pratyakùeõeti sambandhaþ | kãdç÷am "arthàntaraviviktaråpam" arthàntaraiþ sajàtãyavijàtãyairviviktamasaïkãrõaü råpamasyeti vigrahaþ | sarvabhàvànàü svasvabhàvavyavasthiteþ svabhàvasàïkaryàbhàvàt | anyathà sarvasya sarvatropayogàdatiprasaïgaþ | anena pratiùedhavikalpasya nimittamàkhyàtam, sàmànyotprekùàyà÷ca bãjam | taduktam- "itaretarabhedo 'ntya(sya) bãjaü saüj¤à yadarthikà" iti | tathà hi- arthàntaravyàvçttiü parasparavyàvçttànàmapi samànàmutpa÷yato bhinnameùàü råpaü tirodhàyàbhinnaü svabhàvamàropayantã kalpanotpadyate | "asàdhàraõàtmanà" iti arthàntaravyàvçttena svabhàvena | na tu yathà kumàrilo manyate- `arthàntaraviveko 'bhàvapramàõagràhyo na pratyakùàvaseyaþ' iti | nahi vastubalabhàvinà pratyakùeõa anyathàdar÷anasambhavo bhràntatàprasaïgàt | tenàtmanà (##) dçùñavataþ sataþ puüso 'nantaraü "smàrtaü liïgaj¤ànamutpadyate" iti sambandhaþ | smçtireva "smàrtam" | liïgapratibhàsi j¤ànaü "liïgaj¤ànam" | anena pratyakùapçùñhabhàvini vikalpe yatsàmànyamàbhàti tasya lãïgavyavasthàmàha | paramàrthataþ kiü viùayaü? | "yathàdçùñabhedaparamàrtha[viùayam"]............................................................................. [14. dar÷anavidhipratiùedhavikalpeùu pràmàõyàpràmàõyavyavasthà |] [da]r÷anavidhipratiùedhavikalpànàü pramàõàpramàõacintàmàrabhate | "tatra" teùu dar÷anavidhipratiùedhavikalpeùu | tadàdyaü yadetat- "asti hyàlocanàj¤ànaü prathamam-" iti àdau vikalpapravçtterbhavamiti "àdyam" àkhyàtam "asàdhàraõaviùayam" svalakùaõaviùayaü dar÷anaü tad "eva" pramàõaü na vidhipratiùedhavikalpàvapi | tasyaiva pramàõalakùaõayogàditarayo÷ca tadasambhavàt | tathà hi- anadhigataviùayatvamarthakriyàsàdhanaviùayatvaü ca pramàõalakùaõam | tad dar÷anasyaivàsti | tatra "àdyam" ityapårvàrthavij¤ànatvamàkhyàtam "asàdhàraõaviùayam" iti arthakriyàsàdhanaviùayatvam | svalakùaõasyaivàrthakriyàsàdhanatvàt | [15. pratiùedhavikalpasyàpràmàõyasthàpanam |] tatra pratiùedhavikalpasya tàvat pratyakùagçhãtàrthaviùayatayà smçtitvaü pratipàdayannàha- "tasmin" asàdhàraõe "tathàbhåte" arthàntarairasaïkãrõaråpe "dar÷anena" asaïkãrõaråpasàmarthyabhàvinà "dçùñe" adhigate "sati" | tathà hi- vyatiriktamapi bhàvàü÷àdabhàvàü÷amicchatà bhàvàü÷aþ svabhàvenàsaïkãrõaråpaþ kalpanãyaþ, anyathà sa evàbhàvàü÷o na sidhyet | na ca svabhàvenàsaïkãrõaråpatàyàmasatyàü (##) pçthagbhåtàbhàvàü÷asadbhàve 'pi sà yuktimatã, svahetubalàyàtasya saïkãrõaråpasyàki¤citkaràbhàvàü÷asambhave 'pi tyàgàyogàt | na ca tenaiva tadvinà÷anam, vinà÷ahetvayogasya pratipàdayiùyamàõatvàt | tena saïkãrõaråpavinà÷ane ca varaü svahetoreva svabhàvato 'saïkãrõaråpàõàmudayo 'stu kiü parivràómodakanyàyopagamena? | tasmàt svabhàvata eva bhàvànàü pararåpavikalatvamabhàvàü÷aþ nànyaþ | sa ca tathàbhåto dar÷anena gçhãta eva | tasmiüstathàbhåte dçùñe "sa" padàrtho "yena" vastunà "asàdhàraõaþ" samànasvabhàvo na bhavati tadråpavikalasvabhàvatvàt "tadasàdhàraõatàü" tena tenàtadråpeõàsamànasvabhàvatàü etadeva vyanakti | "tataþ" arthàntaràd "bhedaü" vailakùaõyamanyaråpamidaü na bhavatãti "abhilapantã" abhimukhayantã dçùñavailakùaõye pravartamànatayà "smçtirutpannà pratyakùabalena" | yadi tu liïgabalenotpadyeta vyavacchedaviùayàpi smçtirna syàditi bhàvaþ | kiü viùayà? | "atadvyàvçttiviùayà |" tacchabdena dar÷anaviùayasya vastunaþ paràmar÷aþ kçtaþ | na tat atat vijàtãyam | atasmàd vyàvçttiþ atavdyàvçttiþ | sà viùayo yasyàþ sà tathà | athàdçùña evàrthàntarebhyo bhedo mayàpi kalpyate iti pratipatra (ttara) dhyavasàyàccaivamuktam | paràmarthato nirviùayatvàt | sà "na pramàõaü" nàbhàvapramàõaphalamityarthaþ | na hi smçtijanakatvena pramàõatà yuktà | kasmàt na pramàõam? | yathàdçùñasyàkàro 'bhyàsapàñavàdipratyayàntarasàpekùo vi÷eùastasya grahaõàt | na hi dçùñimityeva vikalpena gçhyate, dar÷anàvi÷eùàt sarvàkàreùu vikalpodayaprasaïgàt, api tu ka÷cidevàbhyàsàdipratyayàpekùa ityàkàragrahaõenàcaùñe | bhavatu yathàdçùñàkàragrahaõam | pramàõaü tu kasmànna bhavatãti parasya taduktapramàõalakùaõavirahaü dar÷ayannàha- "pràg" (##) àlocanàj¤ànodayakàle "asàdhàraõam" assaïkãrõaråpaü dçùñvà asàdhàraõamarthàntararåpaü na bhavatãti "abhilapataþ" vikalpayataþ "pratiùedhavikalpasyàpårvàrthàdhigamàbhàvàd" apårvàrthavij¤ànatàvirahàt | apårvàrthavij¤ànaü ca pramàõaü bhavatocyata iti bhàvaþ | [16. vidhivikalpasyàsyapràmàõyavyavasthàpanam |] yadyuktena prakàreõa pratiùedhavikalpo na pramàõaü, vidhivikalpastarhi pramàõaü bhaviùyati | nahi tasyàpårvàrthavij¤ànatvàbhàvaþ sambhavati | tatpratibhàsino 'nugatasya sàmànyàkàrasyàsàdhàraõaråpàvalambinà dar÷anenànadhigamàt tat kuto 'syàpràmàõyam | taduktam- "tataþ paraü punarvastu" ityàdi | tadetat kumarilavacanamà÷aïkya vidhivikalpasyàpi pràmàõyamanupa(mapa)nudannàha- "arthakriyàsàdhanasya" svalakùaõasya "àlocanàj¤ànena dar÷anàdadçùñasya punastatsàdhanasya" arthakriyàsàdhanasya svabhàvasya "vikalpenàpratipatteþ vidhivikalpo na pramàõam" | yadyapi tenànadhigataü sàmànyamadhigamyata iti varõyate tathàpi tad arthakriyàsàdhanaü na bhavati iti tadadhigantà taimirikàdij¤ànaprakhyo vidhivikalpo na pramàõam | "tataþ paraü punarvastu dharmairjàtyàdibhiryayà | budhyàþ(ddhyà)'vasãyate" iti cocyate | tatra punarvastugrahaõena nirvikalpakapratyakùaviùayasyaiva vastuno jàtyàdi vi÷iùñasya vikalpabudhyà(ddhyà)'vasàya ucyate | tasya ca nirvikalpaj¤ànenaivàdhigamàt na tatra pràmàõyam, jàtestvarthakriyàsàdhanatvàbhàvàdanadhigatàyà adhigame 'pi ke÷àdij¤ànasyeva na pràmàõyam | ata evàrthakriyàsàmarthyavirahiõà sàmànyenendriyàõàü samprayogàbhàvàt pratyakùatàpyasambhavinã | `ca'kàreõa smçtitvàcceti pårvoktakàraõasamuccayaþ | smçtitvaü càsyottaratra pratipàdayiùyate | "anumànavad" (##) iti vaidharmyadçùñàntaþ | yathà pratyakùeõàrthakriyàsàdhane prade÷àkhyai dharmiõyadhigate 'pyanadhigatasyàgnerarthakriyàsàdhanasyàsàmànyàkàreõa parokùasya svalakùaõàkàreõa pratipattuma÷akyatvàt pratipattirnaivaü vidhivikalpena sàmànyakàreõànadhigamarthakriyàsàdhanamadhigamyate, taisyàlocanàj¤ànenaivàdhigamàt | tasmiü(smin) smçtirevàsàviti na pramàõamiti | [17. arthakriyàsàdhanaviùayaj¤ànasyaiva pràmàõyasamarthanam |] "arthakriyàsàdhanaviùayameva pramàõam" netaraditi kuta etat? iti cet "arthakriyàrthã hi" puruùo yasmàt hitàhitapràptiparihàràrthã "sarvo" na kàkatàlãyanyàyena ka÷cideva, "prekùàvàn" buddhipurvakàrã "pramàõamapramàõaü và" pramàõàdeva sarvadà pravarta(rte)ya apramàõàt mà kadàcit, vipralambhasambhavàd, "ubhayamanveùate" na vyasanitayà | tato 'yamarthakriyàsàdhanaviùayameva pramàõaü bravãti, tasyàrthakriyàsàdhane pravçttyaïgatvàt | netarat, tadviparãtatvàt | tathàhi- pramàõamavisaüvàdakamapratàrakamucyate loke 'pi | yaccàrthakriyàsàdhanamanadhigacchanna tatra pravartayati, kuta eva tat pràpayet tat kathamavisaüvàdakatayà prekùàpårvakàrã pramàõamàcakùãta? | [18. sàmànyasya vistareõàvastutvasàdhanam |] yadyevaü sàmànyamapyarthakriyàsàdhanameva tatastadviùayo vidhivikalpaþ pramàõaü bhaviùyatãti ced àha- "na ca"naiva "sàmànyaü kà¤cit" tatsàdhyatayopagatàmabhinnaj¤ànàbhidhànalakùaõàmanyàü và vyaktisàdhyàm "arthakriyàmupakalpayati" | kãdç÷am?, "svalakùaõapratipatteþ" vyaktipratipatteràlocanàj¤ànasaüj¤itàyà "urddham" uttarakàlaü "tatsàmarthyotpannavikalpavij¤ànagràhyam" iti | tacchabdena svalakùaõapratipattiþ sambadhyate | `tataþ paraü punarvastu' ityàdi parairabhidhànàdevaü bravãti dar÷anapçùñhabhàvino vikalpasya pratyakùapramàõatàü niràkartum | sarvameva tu sàmànyaü na kà¤cidarthakriyàmupakalpayati | (##) yat tu sàmànyamanumànavikalpagràhyaü tat kàraõavyàpakasambaddhaliïgani÷cayadvàràyàtaü sambaddhasambandhàdanadhigatàrthakriyàsàdhanaviùayàmarthakriyàmupakalpayatãti tadviùayo vikalpaþ pramàõam | idaü tu naivam, adhigatatvàdarthakriyàsàdhanasyàlocanàj¤àneneti | atrodàharaõam "yathà- nãlaü dçùñvà nãlamiti j¤àne" pratibhàsamànamiti ÷eùaþ | na sàmànyaü kà¤cidarthakriyàmupakalpayatãti prakçtena sambandhaþ | nanu ca liïgavikalpapratibhàsi sàmànyaü prakçtam tat kimanyadudàhriyate? | sarvasya dar÷anapçùñhabhàvino vikalpasya paropagatàü pratyakùapramàõatàü tulyanyàyatayà niràkartum | kàüpunarnãlamiti vikalpaj¤àne dar÷anapçùñhabhàvini pratibhàsamànaü sàmànyamarthakriyàü nopakalpayati? | yadi vyaktisàdhyàm; tadànyo 'pi padàrtho 'nyadãyàmarthakriyàü nopakalpayatãti tasyàpyanarthakriyàsàdhanatvàdavastutvaprasaïgaþ | atha svasàdhyàm; tadasiddham, abhinnaj¤ànàbhidhànalakùaõàyàþ svasàdhyàyàþ karaõàdityà÷aïkayàha- "tadeva hi" yat tadàlocanàj¤àne nopalabdhaü "nãlasvalakùaõam" nãlavyaktiþ "tathàvidhasàdhyàrthakriyàkàri" | tathàvidha÷abdena sàmànyamatràbhipretam, tàdç÷aparyàyatvàdasya, sàdhàraõaråpasya ca tàdç÷atvàt | tena tathàvidhasàdhyàü nãlasàmànyasàdhyàmabhinnaj¤ànàbhidhànalakùaõàmarthakriyàü kartuü ÷ãlamasya svalakùaõasyeti tat tathoktam | evaü manyate- yathà bhinnà api vyaktayaþ kayàcit pratyàsattyà tadekakàryapratiniyamalakùaõayà tadekamabhinnaü sàmànyamupakurvanti, tadaparasàmànyayogamantareõàpi, anyathànavasthàprasaïgàt, tathàbhinnaj¤ànàbhidhànàtmikàmapyarthakriyàü sàdhayiùyanti | kimapramàõakena pramàõabàdhitena ca sàmànyenopagatena? | tathà hi- anumànàdike j¤àne yathàvidhamasyàspaùñaü råpaü pratibhàsate na tathàvidhaü vyaktiùu dç÷yamànàsupalakùayàmaþ | ekameva hi vyaktidar÷anakàle spaùñaü nãlàdiråpaü vibhàvayàmaþ | (##) tat kathamadçùñakalpanayàtmànaü svayameva vipralabhemahi? | vyaktiråpasaüsargàd ayogolakavanhivadavibhàvanamiti cet; na, sarvatra bhedàbhedavyavasthàyà abhàvaprasaïgàt | asyottarasyànyatràpi sulabhatvàt | na ca sàmànyasya dve råpe staþ spaùñamaspaùñaü ca, yenaikena dar÷ane pratibhàseta anyenànumànàdij¤àne, padàrthadvayopagamaprasaïgàt, pratibhàsabhedasyaiva sarvatra bhàvabhedavyavasthànibandhanatvàt, sàmànyasyàparasàmànyaprasakterniþsàmànyasya càsyopagamàt | [19. kumàriloktadvayàtmakabuddhernirasanam |] etenaitadapi nirastam yadàha- "sarvavastuùu buddhi÷ca vyàvçttyanugamàtmikà | jàyate dvayàtmakatvena vinà sà ca na yujyate ||" "na càtrànyatarà bhràntirupacàreõa ceùyate | dçóhatvàt sarvadà buddherbhràntistadbhàntivàdinàm ||" iti | yato yadãndriyabuddhimabhipretyocyate; tadàsiddham, aspaùñasya nãlàdyàkàrasya spaùñanãlàdyàbhàsàyàü tatrànupalakùaõàt, spaùñasyàpi ca dvitãyasyànuyàyinaþ | tadbhàve ca vyaktidvayàntaràlamapyàpnuvataþ kathaü tadanugamaþ? | vyàptau(vyaktau) copalabhyasya sataþ tatrànupalakùaõaü kutaþ? | nahi tasya vyaktàvyaktaråpasambhavaþ, ekatvàt | tathà càha- "vyaktàvekatra sà vyaktàbhedàt sarvatragà yadi | jàtirdç÷yeta sarvatra [sàpi na vyaktapekùiõi] ||" iti | ekatràpi ca vyaktàvupalabhyamànàyàü sakalatrailokyavyàpi råpaü sakalasvà÷rayavyàpi và dç÷yeta? | na hyekasyàþ ki¤cid dçùñamadçùñaü và nàma kùaõikatàdivad | dçùñàyàmapyekatraivà÷raye dar÷anàvasàyo na sarvatreti cet; na, vikalpena taddar÷anàbhyupagamàt | na hi ni÷cayaviùayãkçtaü càni÷citaü ceti yuktam | tataþ sarvagataråpadar÷ane sarvàrthànàü dar÷anaprasaïgaþ | na hi taddar÷ane (##) tatsahacàriõa upalabhyasya tadabhinnasvabhàvasya cànupalambho yuktaþ | tataþ kathamindriyabuddherdvyàtmakatà? | athànumànàdibuddhim; tasyàmapi svalakùaõàpratibhàsanàt kuto dvayàtmakatvam? | na hi tàsu sàmànyagràhiõãùvaspaùño vyaktyàkàra iva lakùyamàõaþ svalakùaõapratibhàsaþ | tadabhàve 'pi tàsàü bhavàt | àkàràntareõa ca svaj¤àne[']pratibhàsanàt anekàkàràyogàd ekasya, apratiprasaïgàcca | tasmànneyaü bhinnàrthagràhiõyabhinnà sàmànyabuddhiþ pratibhàti svalakùaõodbhavà satã | kintvanàdivitatha vikalpàbhyàsavàsanàjanità satã tathàvabhàsate | dçóhatvaü ca buddhernàvinà÷itvam, kùaõikatvàbhyupagamàt kintvabàdhyamànatvam | na càsyàstat sambhavati, le÷ato bàdhakasyoktatvàt | vistaratastu syàvdàdabhaïgàd yathàvasaramihaiva tatra tatra vidhàsyamànàd bàdhakamavadhàryam | tasmàd yathà vyaktayaþ sàmànyàntaramantareõa tadekamupakurvanti tathàbhinnaj¤ànàbhidhàne api pravartayiùyantãti tadeva nãlasvalakùaõaü sàmànyasàdhyatvopagatàrthakriyàkàri | [20. kumàriladattasya doùasya saugatabuddhyabàdhakatvadar÷anam |] yastu- "sàmànyaü nànyadiùñaü cet tasya vçtterniyàkam | gotvenàpi vinà kasmàd gobuddhirna niyamyate || yathà tulye 'pi bhinnatve keùucid vçttyavçttità | gotvàderanimittàpi tatha buddhirbhaviùyati ||" iti pårvapakùayitvà- "viùayeõa hi buddhãnàü vinà notpattiriùyate | vi÷eùàdanyadicchanti sàmànyaü tena tad dhruvam || tà hi tena vinotpannà mithyà syurviùayàdçte | na tvanyena vinà vçttiþ sàmànyasyeha duùyati ||" (##) iti mithyàtvaprasaïgadoùa ukto nàsau tathàgatasamayanayàvadàtabuddhãn bàdhate | sàmànyabuddhãnàü bàdhakapratyayanibandhanasya mithyàtvasyopagatatvàt | tathà hi- "kasmàt sàsnàdimatsveva gotvaü? yasmàt tadàtmakam | tàdàtmyamasya kasmàt cet, svabhàvàditi gamyatàm ||" iti vacanàt `vyaktisvabhàvaü ca sàmànyam | na càsàdhàraõam vyaktyudayavinà÷ayordhyà(yo÷ca) nodayavyayayogi' ityuyuktam, viruddhadharmàdhyàsato bhedaprasaïgàditi | àha ca- "tàdàtmyaü cetmataü jàtervyaktijanmanyajàtatà | nà÷e 'nà÷a÷ca keneùñaþ? tadvaccànanvayo na kim? || vyaktijanmanyajàta cedàgatà nà÷rayàntaràt | pràgàsãnna ca tadde÷e sà tayà saïgatà katham? || vyaktinà÷e na cennaùñà gatà vyaktyantaraü na ca | tacchånye na sthità de÷e sà jàtiþ kveti kathyatàm || vyakterjanmàdiyoge 'pi yadi jàteþ sa neùyate | tàdàtmyaü kathamiùñaü syàdanupaplutacetasàm ||" iti | [21. nãlavikalpasyàpràmàõyasamarthanam |] yadi nãlasvalakùaõameva sàmànyasàdhyàrthakriyàkàri tadeva tarhyadhigacchan vikalpaþ pramàõaü bhaviùyatãtyàha- "tacca" nãlakhalakùaõam | "tenàtmanà" nãlasàdhyàrthakriyàkàriõà svabhàvena "dçùñameva" àlocanàpratyayena | tato niùpàditakriye karmaõyaviùeùàdhàyi vikalpaj¤ànaü kathaü pramàõaü syàt? | atha matam- sàmànyameva tarhyadhigacchan nãlavikalpaþ pramàõamastu | tacca sàmànyamarthakriyàkàri | yato nãlasàdhyàmevàrthakriyàü nãlena saha sambhåya kariùyati | vyaktisvabhàvànyeva hi sàmànyànãtyàha- "na ca" naiva "tat svalakùaõagrahaõottarakàlabhàvino" nãlavyaktidar÷anottarakàlaü bhavana÷ãlasya | liïgagrahaõottarakàlabhàvinastu pårvoktena prakàreõa vyaktisàdhyàrthakriyà sàmànyasya kalpitasya (##) vyavasthàpayituü ÷akyata iti bhàvaþ | "nãlavikalpasya viùayeõa" nãlasàmànyena "nãlasàdhyàrthakriyà" ra¤janàdikà "kriyate" | tasya vyaktisvàbhàvyàyoge sati kalpitaråpasya tadasambhavàt | na ca nityasvabhàvatàmàbibhràõena nãlavikalpasya viùayeõa nãlasàdhyànyà vàrthakriyà kriyate | kramayaugapadyavirodhàditi manyate | [22. mãmàüsakasaümatapramàõalakùaõe doùadar÷anam |] tadevaü `nãlaü dçùñvà nãlam' iti j¤àne pratibhasamànaü sàmànyaü na kà¤cidarthakriyàmupakalpayatãti prasàdhya anarthakriyàkàriviùayasyàpi vikalpasya pratyakùapçùñhabhàvinaþ pràmàõyaprasaïgàdativyàptiriti "tatràpårvàrthavij¤ànam" iti pramàõalakùaõe mãmàüsakairvi÷eùaõamupàdeyamiti dar÷ayannàha- "tasmàd" yata evamanarthakriyàsàdhanaviùayatayà dar÷anapçùñhabhàvino vikalpasya pràmàõyamayuktam tasmàdasmadabhimataü "pramàõamavisaüvàdi j¤ànam" iti pramàõalakùaõaü vyudasya "anadhigatàrthaviùayaü pramàõam", "tatràpårvàrthavij¤ànaü pramàõam" "iti api" etasminnapyàhopuruùikayànyasmiü(smin) "pramàõalakùaõe" kriyamàõe "ativyàptiparihàràya vi÷eùaõãyaü" vi÷eùaõamupàdeyam | kathaü vi÷eùaõãyam "anadhigate svalakùaõe iti" | anena hi vi÷eùaõenànumànavikalpasya ca pràmàõyaü sidhyati, àlocanàj¤ànapçùñhabhàvina÷ca vikalpasya pràmàõyaü vyudasyata iti sarvaü sustham | tadevaü vidhivikalpasyànarthakriyàsàdhanaviùayatayànadhigatasàmànyadhigame 'pi pràmàõyaü niràkçtya ca÷abdasamuccitaü smçtitvaü pratiùedhavikalpena sàdhàraõamapràmàõyakàraõaü dar÷ayannàha- "adhigate tu svalakùaõe" àlocanàj¤ànena "tatsàmarthyajanmà" svalakùaõàdhigamabalabhàvã "vikalpastadanukàrã" sàkùàdanutpatterddar÷anasaüskàràdheyava÷accàspa(cca spa)ùñanãlasvalakùaõàkàrànukàrã dç÷yavikalpyayo÷caikãkaraõàdevamucyate | vastutastu (##) na ki¤cidasàvanukaroti | "sa smçtireva" | kutaþ? "kàryatastadviùayatvàt" na paramàrthataþ | kàryamatra svalakùaõe puruùasya pravartanam, tadadhyavasàya÷ca | yata÷ca kàryataþ tadviùayatvàt smçtirevàto "na pramàõam" dar÷anabalotpanno vikalpaþ | tathà hi- smçterapyanubhåtasvalakùaõàü÷aviùayàyà na paramàrthatastadviùayatvam | svalakùaõasyendriyabuddhàviva sphuñaråpatayà smçtàvapratibhàsanàt | kintu yathoktàt kàryata eva | tacca vidhivikalpe 'pi samànamiti kathamasau smçtirna syàditi | [23. anumànasya vidhivikalpavailakùaõyena pràmàõyasamarthanam |] tatraitat syàt- nanvanumànavikalpaþ smçtiråpo 'pi pramàõamiùyate | tathà hi- yadevànagnivyàvçttaü vastumàtraü mahànasàdàvanubhåtamàsãt tadeva prade÷avi÷eùe dhåmadar÷anàt smaryate | tadvad vidhivikalpo 'pi pramàõaü bhaviùyatãtyata àha- "anadhigata"sya "vastu"no "råpa"sya "anadhigateriti" | evammanyate- yat mahànasàdàvanagnivyàvçttaü vastumàtraü pràganubhåtaü na tat tadde÷àdisambandhitayaivànumànavikalpena smaryate kintu yatra prade÷e pràgananubhåtaü tatsambandhitayà | tataþ sàdhyadharmidçùñàntadharmigràhidar÷anadvayànadhigatasyànagnivyàvçttasya vasturåpasyàyogavyavacchedenàdhigamàd yuktamasya pràmàõyam | na tu dar÷anapçùñhabhàvino vikalpasya, tadviparãtatvàditi | [24. pramàõavyavasthàyàþ vastvadhiùñhànatvaü, svalakùaõasyaiva ca vastutvam |] yadi nàmànadhigataü vasturåpaü nàdhigacchati, pramàõaü tu kasmànna bhavatãti ced àha- "vastvadhiùñhànatvàt" ityàdi | vastvadhiùñhànatvaü ca "pramàõavyavasthàyàþ" pramàõavyàpàraviùayamabhipretyocyate nàlambanalakùaõam, anyathànumànasya parikalpitasàmànyàlambanatayà vastvadhiùñhànatvàbhàvàdavyàpinã pramàõavyavasthà syàd | yadi vastvadhiùñhànà pramàõavyavasthà kathaü viprakçùñaviùayàyà (##) anupalabdheþ pràmàõyam iti cet; tatràpi pradhànàdivikalpasyaiva bhàvànupàdànatayà sàdhyatvàt tasyà api vastvadhiùñhànatàstyevetyadoùaþ | atha vastvadhiùñhànaiva pramàõavyavastheti kuta etad? ityàha- "arthakriyàyàü" sukhaduþkhalakùaõàyàü yad "yogyaü" ÷aktaü "tadviùayatvàt tadarthinàm" arthakriyàrthinàü "pravçtteþ" pràptityàgalakùaõàyàþ | yadi nàmarthakriyàyogye tadarthinàü pravçttistathàpi kathaü vastvadhiùñhànà pramàõavyavasthà?, arthakriyàyogyàdhiùñhànà hi tathà sati syàt iti cet; àha- "arthakriyà"yàü yad "yogyaü" ta"llakùaõa"meva "hi vastu" | tato 'rthakriyàyogyàdhiùñhànatvena vastvadhiùñhànatvaü kathaü na syàt iti bhàvaþ | idaü ca vastvà÷rayeõa pramàõavyavasthàpratipàdanamanadhigate svalakùaõa ityukte kadàcit paro bråyàt- vastumàtranibandhanà hi pramàõavyavasthà na svalakùaõà÷rayaiva | tato yadyapyanadhigataü svalakùaõaü nàdhigacchati tathàpyanadhigatavasturåpamadhigacchato vikalpasya pràmàõyaü bhaviùyatãti tadasiddhatodbhàvanàrthamuktam- "anadhigatavasturåpe"tyàdi | tadasiddhatodbhàvane cànadhigatavasturåpàdhigantureva pràmànyaü netarasyeti kutaþ? iti paryanuyoge "arthakriyàyogye"tyàdi uktam | tathà ca vastuviùayamapi pràmàõyaü bruvatà svalakùaõaviùayamevoktaü bhavati, tasyaivàrthakriyàsàmarthyalakùaõatvàt, sàmànyasya ca tadviparãtatvàt iti manyate | punarapyanubhavottarakàlabhàvino nãlavikalpasya pràmàõyamapanetumupacayahetumàha- "tato 'pi" yathoktàd vikalpàd na kevalaü nãlasvalakùaõànubhavàd "vastunyeva" svalakùaõa eva "tadadhyavasàyena" svalakùaõàdhyavasàyena anyathà tatra pravçttyayogàt "puruùasya pravçtte" adhigate svalakùaõe tatsàmarthyajanmà vikalpo na pramàõamiti sambandhaþ | pårvamanadhigatavasturåpànadhigaterapràmàõyamuktam | adhunà tvadhigatasyaivàdhigamàditi vidhipratiùedharåpatayopapattyorbhedaþ | (##) yadvà "kàryatastadviùayatvàt" iti yaduktaü tadevopacayahetuvyàjena sphuñãkçtanam | [25. vikalpasya dar÷anàt pçthakpramàõyàbhàvaþ |] yadi nàma tadadhyavasàyena vastunyeva puruùasya pravçttistathàpyanadhigatasàmànyagràhiõo 'sya dar÷anàt pçthak pràmàõyaü kimiti neùyate? iti cet; àha- "pravçttau" svalakùaõa eva satyàü "pratyakùeõa" àlocanàj¤ànàkhyena "abhinnayogakùematvàt" | yogaþ apràptasya viùayasya paricchedalakùaõà pràptiþ, kùemaþ tadarthakriyànuùñhànalakùaõaü paripàlanam | abhinnau yogakùemàvasyeti sa tathoktaþ | tatra vikalpasya nirvikalpapratyakùeõàbhinno yogaþ svalakùaõàdhyavasàyataþ | abhinnaþ kùema àlocanàvij¤ànàdiva vikalpàdapi svalakùaõa eva pravçtteþ | ayamasyàbhipràyaþ- yadi vikalpo nirvikalpacetasaþ prameyàntaraviùayastadà tatraiva puruùaü pravartayatu tatsàdhyàmarthakriyàmadhigantum | naiva và pravartayet, tadviùayatvàbhimatasya sàmànyasyàbhinnaj¤ànalakùaõàyà evàrthakriyàyà upagamàd vikalpodayàdeva ca tatsiddheþ | nahi nãlànubhavàt prameyàntaraviùayàþ pãtàdipratyayàþ puruùaü nãlavastuni pravartayanti, sàdhitàrthakriyà và kvacidapãti | tasmàdàlocanàj¤ànànaivàyaü prameyàntaraviùayaþ | vi÷eùeõa yaireva vyàkhyàyate- "nirvikalpakabodhena dvayàtmakasyàpi vastunaþ | grahaõam" iti | tato nãladar÷anasyaiva nirvikalpasya pràmàõyaü yuktam, na tadabhinnopayogasya smçteriva vikalpasyàpi dar÷anàt pçthageva | anyathà niùphalàü pramàõàntarakalpanàü kurvataþ smçticchàdveùaprayatnàdi pramàõamanuùajyata iti pramàõànàmiyattà vi÷ãryeteti | (##) [26. dhàràvàhikaj¤àneùu yogitaditaràpekùayà pràmàõyàpràmàõye |] yadaikasminneva nãlàdivastuni dhàràvàhãnãndriyaj¤ànànyutpadyante tadà pårveõàbhinnayogakùematvàd uttareùàmindriyaj¤ànànàmapràmàõyaprasaïgaþ | na caivam, ato 'nekànta iti pramàõasaüplavavàdã dar÷ayannàha- "pårvapratyakùakùaõena" ityàdi | etat pariharati- "na", uttareùàü pràmàõyaprasaïgaþ | kutaþ? | "nànàyogakùematvàt" | tathà hi- pratikùaõaü viùayaparicchedalakùaõo yogaþ, tadarthakriyànuùñhànalakùaõa÷ca kùemaþ paripàlanaråpo bhidyate | tato vipakùe vçttyabhàvàt na heturanaikàntikaþ | kadà nànàyogakùematvam? | "kùaõavi÷eùasàdhyàrthavà¤chàyàm" | yadà kùaõavi÷eùasàdhye 'rthe hitàhitalakùaõe và¤chà pràptiparihàrecchà yoginàü paropakàramuddi÷ya bhavati kasyacit katha¤cit kvacidupayogàt tadà | yathà dar÷anamàrge duþkhe dharmaj¤ànakùàntirddamànàmanu÷ayànàü vàsanàü nirodhayati, tadviruddhà÷ayotpàdanàt | duþkhe dharmaj¤ànaü kle÷aviviktatàlakùaõàü nirvàõapràptimutpàdayati, anu÷ayaviruddhà÷ayadàróhyotpàdanàt | tat eùàü gràhakàõi paracittaj¤ànàni pçthageva pramàõàni | parahitàdhànadãkùàvatàü ca samastavastuvistaravyàpij¤ànàlokàvabhàsitàntaràtmanàü bhagavatàü ka÷cidevàrthakùaõaþ kasyacideva paràrthasyànugràhako biabandhako veti sarvabhàvàn pratikùaõaü vãkùamàõànàmadhyakùacetasàü tadviùayakùaõànàü bhinnàrthakriyàsåpayogato nànàyogakùematvàt | tad yadi pratikùaõaü kùaõavivekadar÷ino 'dhikçtyocyate tadà bhinnopayogitayà pçthak pràmàõyàt nànekàntaþ | atha sarvapadàrtheùvekatvàdhyavasàyinaþ sàüvyavahàrikàn puruùànabhipretyocyate tadà sakalameva (##) nãlasantànamekamarthaü sthiraråpaü tatsàdhyàü càrthakriyàmekàtmikàmadhyavasyantãti pràmàõyamapyuttareùàmaniùñameveti kuto 'nekàntaþ? iti dar÷ayannàha- "sàdhàraõe hi" iti | tatsantànavartinàü sarvakùaõànàmekatvenàdhyavasitànàü vyavahartçbhiryat sàdhàraõaü pratikùaõamanyànyakàraõatayà vibhinnamapi paramàrthato viparyàsàdekatàyàbhiniviùñaü ra¤janàdikaü nãlàdikakàrtyaü tatra "na teùàm" uktareùàü j¤ànakùaõànàü "sàmarthya" syàrthapràpaõa÷akte"rbhedaþ" | pårvapratyakùakùaõaviùaya eva tebhyo 'pi pravçtteràdyasyaiva tatra pràmàõyam | tathà hi- arthakriyàrthinàü tatsàdhanapràpaõasamarthe j¤àne pramàõavyavahàraü kurvatàmaviklavadhiyàmarthakriyàsàdhanabhedàdeva pràmàõyabhedavyavahàro j¤àneùu yuktaþ anyathà smçtyàderapi pràmàõyaprasaïgaþ kathamapàkriyeta?, àdriyeta và niùphalà pramàõavyavasthà prekùàvatà iti? | keùàmiva sàdhàraõe kàrye na sàmarthyabhedaþ? ityàha- "aparàpare" ca te "dhåmà"÷ca taiþ "pramità"÷ca te "sannikçùñàgraya"÷ca teùviva tadviùayàõamiva "anumànaj¤ànàmagnimàtrasàdhye 'rthe" sandhukùaõàdike và¤chite tadarthakriyàsàdhanapràpaõavyaktibhedàbhàvàt yathà pràmàõyabhedo na yukto viduùàü tathàtràpi | yadà tu pa¤catapastaptukàmo bhavati tadàparàparadhåmapramitasannikçùñàgniviùayàõàmapyanumànànàü sàmarthyabhedàt pràmàõyamanivàritameva | [27. vikalpapràmàõyaniràsasya phalitàrthaþ |] tadevaü `yathà nãlaü dçùñvà nãlamiti j¤àn(m)' ityudàharaõe nãlavikalpasya pràmàõyaü niràkçtya prakçte yojayannàha- "etena" nãlasvalakùaõadar÷anottarakàlabhàvino nãlavikalpasya pràmàõyaniràkaraõena | "tanneùñatvàd vikalpasyàrtharåpopakàriõaþ |" iti bråvatà kumàrilena prade÷àdidar÷anottarakàlabhàvino (##) dharmivikalpasya, tatà sambandhapratipattikàle 'gnisvalakùaõadar÷anasàmarthyabhàvino 'gnisàmànyaviùayasya sàdhyadharmavikalpasya, dhåmàlocanàj¤ànapçùñhabhàvino dhåmasàmànyavabhàsino liïgavikalpasya, àdigrahaõàd, dharmadharmisambandhavikalpasya ca pramàõapçùñhabhàvino " dharmyàdisvaråpamàtraviùayàlocanàkhyapratyakùapårvakasya" "na càvikalpyaliïgasya dharmisambandhayostathà gçhãtiþ" ityàkùepabhayàd yad abhyupagataü "pràmàõyaü" tat "pratyuktaü" pratyàkhyàtam | pårvakameva svalakùaõaviùayaü dar÷anaü yat pareõàlocanàj¤ànamiti vyavahçta tat pramàõaü na tu tadvalabhàvã vikalpo yathoktena nyàyeneti sthitametat- "pakùadharmasya sàdhyadharmiõi pratyakùato 'numànato và prasiddhiþ" ni÷caya iti | tadevaü pratyakùataþ pakùadharmani÷cayaü bruvatà prasaïgena dar÷anapçùñhabhàvino vikalpasya pràmàõyaniràkaraõàt "pratyakùaü kalpanàpoóham" iti pratipàditam | [28. anumànapràdhànyaj¤àpanam] yadyevaü kasmad "anumànavyutpàdanàrthamidamàrabhyate" ityuktam na sàmànyena `samyagj¤ànavyutpàdanàrtham' iti? | saïkhayàdivipratipattirapyatra tadviùayà nirastaiva | parokùàrthapratipatteranumàna[mevà÷ra]yaþ | kasmàd? yataþ pakùadharma eva tadaü÷ena vyàpta eva ca hetuþ kàraõaü tasyàþ, nànya ityabhidhànàt parokùàrthaviùayaü sarvaü pramàõamanumàne 'ntarbhàvitamiti saïkùepataþ saïkhayàvipratipattiþ samyagj¤ànaviùayà nirastà | tathà, vyàpakàü÷asya gamyatvapratãteþ tadaü÷avyàptivacanena sàmànyaviùayamanumànaü na svalakùaõaviùayamityàkhyàtam tasyàsàdhàraõatvàt, asàdhàraõasya ca vyàpakatvàyogàt, vikalpàviùayatvàcca | "tatra tadàdyamasàdhàraõaviùayam" ityàcakùàõena svalakùaõaviùayameva pratyakùamuktam | (##) "dar÷anameva pramàõam" ityàkhyànàt pramàõameva phalamiti såcitam, tasyàrthapratãtiråpatvàt | tathà, tasya dvidhà prayoga iti vakùyamàõatvàt paràrthànumànaü kathayiùyate, tasya triråpaliïgàkhyànaråpatvàt | saïkùepata÷cànumànavyutpàdanamapyabhimatam | tacca sarvatràsyeveti kasmàt "anumànavyutpàdanàrtham" ityuktam? | satyam, pràdhànyàt tu tadgrahaõam | tatà hi- pradhànapuruùàrthopayoginastattvasya caturàryasatyalakùaõasyànumànata eva ni÷cayàt tasya pràdhànyam | tathà pratyakùe 'pi viùaye vivàdasambhave, nànumànàdanyannirõayanibandhanam ityato 'pyasya pràdhànyam | pravartakatvàcca pràdhànyamasya | tathà hi- yadanubhåtaphalaü sukhaduþkhasàdhanam, anubhåyamànaphalaü và dç÷yamànaü tatpravçttiviùayo nispannatvàt phalasya | tasmàd yadanàgataphalaü sukhaduþkhasàdhanaü pratyakùamapi tatràpyanumànameva pravartakam | na hi tasyànàgate sukhaduþkhe prati yogyatàü pratyakùaü nirddhàrayati, phalasya parokùatvàt | taduktam- " na hyapratyakùe kàrye kàraõabhàvagatiþ" iti | tasmàt pårvànubhåtasukhaduþkhasàdhanasàdharmyàt pratyakùaviùayasyàpi vastuno 'nàgataphalayogyatàni÷cayaþ na pratyakùataþ | tathà càha- "tadyathàdçùñasàdharmyàt tathàprasàdhitaü nànumeyatàmatipatati" iti | kathaü tarhi dvayorapi pravartakatvam? "na hyàbhyàmarthaü paricchidya pravartamàno 'rthakriyàyàü visaüvàdyate" ityuktam | sukhaduþkhasàdhanasya jalànalàdeþ svaråpasya pratyakùataþ prasiddheþ, phalamanàgataü prati yogyatàyà anumànata ityubhayorapi pravartakatvam | samyagj¤ànapårvakatvaü ca hitàhitapràptiparihàrayoraktam na tvanàgataphalaü prati yogyatàyàþ pratyakùato 'ni÷cayàt | na hyarvàgdar÷inàü bhàviphalayogyatàyàstato ni÷cayaþ, tataþ pràdhànyàdanumànagrahaõamityalamativistareõeti | (##) [29. svabhàvahetàvanvayani÷cayaþ svapramàõàyattaþ |] tatra svabhàvakàryànupalambhànàü pakùadharmani÷cayastulyopàyasàdhyatayàbhedenaivoktaþ anvayavyatirekani÷cayasya tu bhinnopàyasàdhyatayà bhedenaiva nirdde÷aþ kàrya iti svabhàvahetau tàvadanvayani÷cayaü svapramàõanibandhanaü dar÷ayannàha- "anvayani÷cayo 'pi" na kevalaü pakùadharmani÷caya uktaþ kintvanvayani÷cayo 'pi "svabhàvahetau" ucyata iti ÷eùaþ | "sàdhanadharma" sya yad "bhàvamàtraü" sattàmàtraü mugdaràdinimittantarànapekùaü tasya "anubandho" anugamanaü vyàptiþ tasya "siddhiþ" yà sa svabhàvahetàvanvayani÷cayaþ | kasya sàdhanadharmabhàvamàtrànubandhasiddhiþ? | "sàdhyadharmasya" sàdhya÷càsau asiddhatvàt dharmadharmisamudayaikade÷atvàt dharma÷ceti tathoktaþ | yatra yatra sàdhanadharmasya bhàvaþ tatra tatra sàdhyadharmasyàpi nimittàntarànapekùo bhava ityetasyàrthasya siddhiþ svabhàvahetàvanvayani÷cayaþ | kathaü punaþ sàdhyadharmaþ sàdhanadharmabhàvamàtramanubadhnàti |? "tadbhàvatayà" sa sàdhanadharmo bhàvaþ- svabhàvo yasya tasya bhàvatayà tadbhàvatayà | yo hi sàdhanadharmaþ sàdhyadharmasya svabhàvaþ sa kathaü taü nànubadhnãyàt, nãråpatvaprasaïgàt? | [30. svabhàvahetàvaikyepi sàdhyasàdhanabhàvavyavasthà |] nanu tatsvabhàvatve bhedàbhàvàt kathaü sàdhyasàdhanabhàvaþ? ityàha- "vastutaþ" paramàrthataþ | sàdhyasàdhanasaükalpakàle tu paramparayà tattadvayàvçttapadàrthanibandhanàyàü kalpanàbuddhau bhedena pratibhàsanàt sàdhyasàdhanabhàvo na vihanyate | na hyasau pàramàrthikaü sàdhyasàdhanadharmayorddharmiõa÷ca kçtakatvàdau bhedamavalambate, sambandhàbhàvena sàdhyasàdhanabhàvàyogàt | ekàrthasamavàyaþ kçtakatvànityatvàdeþ sambandhaþ iti cet; na, tasyàpi tato 'rthàntaratve `ayamanayorasminnarthe samavàyaþ' iti (##) sambandhàbhàvasya tadavasthatvàt, sambandhàntarakalpanàyàü cànavasthàprasaïgàt | samavàyàd vçttikalpanàyàü ca kçtakatvàdayo nityàbhimateùvapyàtmàdiùu varteran | ya eva hi kçtakatvàdeþ ÷abde samavàyo yabdalàt tatraiva tad vartate sa eva nityàbhimateùvapi, tasyaikatvenopagatatvàt ityàtmàdau vçttiþ kçtakatvàdeþ kena nivàryeta? | atha `ya evàbhåtvà bhavanadharmà bhåtvà càbhavanadharmàsthiraråpo bhàvaþ tatraiva kçtakatvàdayo dharmà vartante ' iti vyavasthàpyate | saiva tarhyabhåtvà bhavanasvabhàvatà bhåtasya càsthirasvabhàvatà tadviparãtaråpasamàropavyavacchedaviùayàyàþ kalpanàbuddhernibandhanaü kiü neùyate? | tayaiva paramàrthàbhedavatorddharmayoþ sàdhyadharmiõi vçtteþ kimantaràlagaóunà kçtakatvàdinà vyatirekavatà upagatena? | tathà hi- na sattàmàtreõa kçtakatvàdayo dharmàþ sàdhyadharmapratipattinibandhanam, teùàü sadà sannihitatvenànavarataü taddharmapratãtiprasaïgàt, kintu vikalpapratibhàsina eva | sa ca vikalpaþ svapratibhàsinamevakàraü bahãråpatayàdhyavasitamanusaran kçtakànityàdiråpatàü vastunaþ pratipadyate, paramàrthato 'saüspar÷e 'pi tadråpasya, paramparayà tadupàdànatvàt | vyatiriktàstu dharmàstudutpattinimittamàtratayà parikalpyante, tad varaü yadeva tatkalpanànnibandhanaü tadeva tathàvidhavikalpaprasavanimittamastu, tasyàva÷yamabhyupagamanãyatvàt, tadabhyupagame ca caritàrthà vyatirekavanto dharmà ityalaü tatkalpanayà | ava÷yaü ca vyatiriktànityatàdvàreõàpi vastuna evànavasthàyinamàtmànaü pratipadyate, tadanuråpàrthakç(kri)yàrthitayà pravçtteþ, anyathà vyatiriktànityatayà nityatvàt tadavagamàrthitvenàyamanityasàdhyàrthakriyàrthã nityaü ÷abdàdikamà÷aïkamànaþ kimanityatàvicàraü prati àhãtàsthaþ? | (##) vyatiriktàyàü cànityatàyàmavagatàyàü tatraiva pravartatàm, kimiti nitye ÷abdàtmani? | tadvà(ddvà)reõa pratipatteþ iti cet; tat kimanena vyavadhinà? | varamavyavahitasyaiva pratipattirastu, tenaivàrthitvàditi | tadetadatipracarccyamànamatigahanaü sampadyata ityàstàü tàvat | ye 'pi jaiminãyà manyante- `yeùàmatyantavyatirekavanto dharmàþ teùàmevàyaü naiyàyikàdãnàü doùaþ, asmàkaü tu katha¤cid bhedàbhedavatàü dharmàõàü tatsvabhàvatayà naiùa doùaþ' iti; teùàmapi vastutaþ sàdhanadharmaråpatopagame sàdhyadharmasya, katha¤cid bhedàbhyupagame na ki¤cit phalamutpa÷yàmaþ, sàdhyasàdhanabhàvasya kalpitabhedadvàreõàpyupapatteþ | na caikàtmye katha¤cidapi bhedo yuktaþ, ekasmàt svabhàvàdabhedàt | tato 'pi tayoþ katha¤cid bhedàbhedau sta eveti cet; na, anavasthàprasaïgàt | tathà hi- dharmayostadekasvabhàvàdapi bhedavatostena svabhàvena katha¤cidabhedanimittamabhinno 'paraþ svabhàvo 'bhyupagantavyaþ, tathà tenàpyaparaþ ityanantaiva bhinnàbhinnasvabhàvaparamparà syàt | na ca kalpanàbuddhàvanantobhayaråpasvabhàvaparamparà pratibhàsata iti kimiti tatkalpanayàtmànaü vipralabhante bhavantaþ? | katha¤cit ca bhedopagamàt kathaü bhedapakùabhàvinàü doùàõàmanavasaraþ? | yaü càtmànaü purodhàya `imau dharmau, ayaü dharmã' iti vyavasthàpyate yadi tena bhedastadà bheda eveti kuto 'nekàntavàdaþ? | athàbhedaþ; tadà `ayaü sàdhanadharmaþ, ayaü sàdhyadharmaþ, dharmã càyam' iti kathaü pàramàrthikaü tç(tri)tayaü sidhyet? | tasmàt tattatpararåpavyàvçttisamà÷rayàyàü kalpanàbuddhau bhedavatàmiva dharmadharmiõàü pratibhàsanàt sàdhyasàdhanabhàvaþ | tanmàtrànubandhastu vastutaþ tattatsvabhàvatayaiva yuktaþ iti manyamànena "vastutastadbhàvatayà" ityuktam | (##) [31. bàdhakapramàõàdeva svabhàvahetau sàdhyasàdhanatàdàtmyam |] kà punarasau vastutastadbhàvatà yayà hetubhåtayà sàdhyadharmasya sàdhanadharmabhàvamàtrànubandhaþ sidhyati? ityàha- "sà" vastutastadbhàvatà "sàdhya"sya "viparyayo" vipakùaþ tatra, "hetoþ" yad "bàdhakaü pramàõaü" tadviparãtadharmapratyavasthàpakam, yena bàdhyamàno hetustatra na pravartate, viruddhayorekatra sahabhàvàsambhavàt, tasya yà "vçtti" pravçttiþ "bàdhakapramàõavçttiþ" tatsàdhyatvàcca vastutastadbhàvatàyàþ sà bàdhakapramàõavçttiruktà | tasyàü hi satyàü vipakùàt nivçtto hetuþ sàdhyadharmavatyeva dharmiõi vartate iti sàdhyadharmasyànarthàntarasya sàdhanadharmasvabhàvatà sidhyati | "tayà ca" vastutastadbhàvatayà sàdhanadharmabhàvamàtrànubandhaþ sàdhyadharmasya sidhyatãti "anvayani÷cayaþ" `yatra yatra sàdhanadharmastatra tatra sàdhyadharmaþ' ityevaüråpo jàyate | atrodàharaõaü "yathà- yat sat tat kùaõikameva |" avadhàraõena vyàptimàha | sàdhanadharmabhàvamàtrànubandhasya caitadråpamàkhyàtaü, nimittàntaramantareõa sat ityeva kçtvà kùaõikamityupadar÷anàt | sa ca vastutastadbhàvatayà sidhyatãti tatsiddhyupàyaü bàdhakapramàõavçttiü dar÷ayati- "akùaõikatve" kùaõikaviparyaye sati "artha kriyàvirodhàt" arthasya- kàryasya kriyà- niùpattistasyà virodhàt "tallakùaõaü" sàrthakriyà lakùaõaü yasya "vastutvasya" arthakriyàsàmarthyàtmana, tattathoktam | arthakriyayà hi tatsàmarthyaråpaü vastutvaü lakùyate | "tad" evaüvidhaü vastutvaü "hãyate" nivartate, tadviparyayaråpasyàsattvasyàkarùaõàt | etacca bàdhakaü pramàõaü vyàpakànupalabdhiråpamuttaratràvasarapràptaü svayameva vakùyati | tadanayà bàdhakapramàõavçttyà sàdhyadharmasya vastutaþ sàdhanadharmasvabhàvatà sidhyati | tayà ca vastutastadbhàvatayà sàdhanadharmabhàvamàtrànubandha iti | (##) [32. kàryahetàvanvayani÷cayaniråpaõam |] evaü svabhàvahetau viparyaye bàdhakapramàõavçttyà tàdàtmyasiddhito 'nvayani÷cayaü pratipàdya koryahetau pratipàdapannàha- "kàryahetau" anvayani÷cayaþ iti prakçtam | kaþ punarasau kàryakàraõayorbhàvaþ? | "kàryatvaü" "kàraõatvaü" ca | tasya yà "siddhiþ" pratãtiþ sà kàryahetàvanvayani÷cayaþ | yathà ca kàryakàüraõabhàvasiddhirbhavati tathopadar÷ayannàha- "yathà" ityàdi | yathà÷abda upadar÷anàrthaþ | "idaü" dhåmàdikam "asya" agneþ "upalambhe" sati "upalabhyata" iti sambandhaþ | anena kàryakàraõabhàvasiddhau pratyakùavyàpàramàha | na ca kevalaü pratyakùaü kàryakàraõabhàvamasandigdhaü sàdhayati, kintu pràkpravçttànupalambhasahàyamiti dar÷ayitumàha- "upalabdhilakùaõapràptamànupalabdham" iti | yadi tad dhåmàdikamupalabdhilakùaõapràptaü satsvanyai(nye)ùåpalambhapratyayeùu dç÷yàtmakaü sat nopalabdhaü bhavati agnyàdisàmagrãsannidhànàt pràk tàdàtmyàdisàmagryàmupalabhyamànàyàmupalabhyamànaü tatkàryaü sidhyati | na tåpalambhapratyayàntaravaikalyàdanupajàtopalabdhiyogyaråpaü sat, tadde÷asannihitamapyanupalabdhilakùaõapràptatayàgnyàdisàmagrãsannidhànàt pràganupalabdhamiti | upalabdhilakùaõapràptasya cànupalambhe nàgnyàdisàmagrãsannidhànàt pràganyata àgamanaü, tadde÷akàlasaünnihitàt katakuñyà derutpattiþ, tadde÷e càsannidhànamiti, tritayamapàkriyate | etàvadbhi÷ca prakàrairatatkàryatà bhavantã bhavet | tato 'nupalambhenàtatkàryatà÷aïkàniràsàd tadbhàve bhàvagràhipratyakùanibandhanaþ kàryakàraõabhàvo 'sandigdhaþ sidhyati | na càgnãndhanàdibhàve niyatasannidheradç÷yàtmanaþ kuta÷cit dhåmasya bhàvaþ syàt ityà÷aïkanãyam | agnãndhanàdibhedànuvidhànàd dhåmasya | candanàgurukarpårake÷orõàdãndhanabhede tadanuråpabhedasyàsya dar÷anàdalpamahadindhanavikàrakàriõa÷càgnestadanuråpasya | na càgnãndhanàdisannidhàvadç÷yàtmano niyatasannidhànatà yuktà, (##) pratibandhàbhàvàt | pratibandhe và tatkàryatà tatkàraõatà và syàt | tatkàryatve, nàgnãndhanasamparkànantaraü dhåmajanma syàt, tadbhàvàbhàvànuvidhànàdeva càsyàpi tatkàryatvam | tacca dhåme 'pi samànam | nàpãndhanàdikàraõatvam adç÷yàtmanaþ, indhanàdeþ svahetoreva vçkùàderbhàvadar÷anàt | tatràpi tathàbhàvakalpanàyàü tadevottaraü vàcyam | puna÷codye sa eva parihàro 'navasthà ca | etenaikasàmagryadhãnatàpi pratyuktà | tadanvayavyatirekànuvidhànàdeva ca dhåmasya tat kàraõaü kalpeta | taccàgnyàdàvapi tulyam | tadapi tatra kàraõamastu iti cet; na, agnayàdibhàve 'va÷yambhàvino 'nyasyàpi kàraõatvakalpanàyàü nimittàbhàvàt, kàryavyatirekanibandhanatvàt kàraõabhàvakalpanàyàþ | yathà agnãndhanà derevànyataràbhàve abhavataþ | bhavatu vànyasyàpi tadbhàve niyatasannidheþ kàraõatà | na tu tàvatàgnyàdeþ kàraõatvahàniþ, yato dhåmadar÷anàt tanni÷cayena pravçttau tadvisaüvàdaþ syàt | nahi sarvasattvakarmàdhipatyajanitatve 'pi jagadvaicitryasya dçùñakàraõahànitastatkàryadar÷anàd và pravçttànàü atatpràptirityalamatiprasaïgena | kiüråpaþ punarasau kàryakàraõabhàvo 'nupalambhasahàyapratyakùanibandhana ityàha- "tadbhàve bhàvaþ tadabhàve 'bhàva÷ca" iti | ya eva hi kàraõàbhimatasya bhàve bhàva eva | kàryatvenàbhimatasya bhàvaþ | "tadabhàve" kàraõatvàbhimatasyàbhàve "abhàva eva" kàryatvenàbhimatasyàbhàva÷ca | sa eva kàryakàraõàbhàvo nànyaþ | sa hi tàbhyàmanyo bhavan svabhàvato 'pratipannakàryakàraõaråpayorvà bhaved, yadvà svabhàvenaiva kàryakàraõàtmanoþ | yadyàdyaþ pakùaþ tadà sarvatraivàkàryaka(kà)raõabhåte 'pi vastuni bhavet tanniyamakàraõàbhàvàt | tataþ sarvaü sarvasya kàryaü syàt | (##) svabhàvena càtadråpasyànyayoge 'pi na tadråpatà | nahi bhàvàþ pratiniyataråpatyàgenànyayoge 'pi råpàntaramàbhajante, yato nànyayogasteùàü pårvaråpaü nà÷ayati vinà÷ahetvayogàd vakùyamàõakàt | nàpyapårvamutpàdayati tasya tato 'rthàntaratvaprasaïgàt | nahi teùu niùpanneùvaniùpanno bhinnahetuko và tatsvabhàvo yuktaþ | ayaü hi bhedo bhedaheturvà viruddhadharmàdhyàsaþ kàraõa bheda÷ca tata÷cet na bhedaþ, anyanimittàbhàvàt ekaü dravyaü vi÷vaü syàt ityàdi prasajyeta | pratibhàsabhedo 'pi hi itaretaràbhàvaråpatayà viruddhadharmàdhyàsatàü nàtikràmati | tata÷ca pårvake vastunã tadavasthe eveti na tayoranyayoge 'pi kàryakàraõaråpatàpattiþ | atha dvitãyaþ pakùaþ, tadà svabhàvata eva tayoþ kàryakàraõaråpatvàdanyastadbhàvaþ kathaü na vaiyarthyamanubhavet? | kàryakàraõavuddhã api tadbhàvabhàvitvamàtranibandhane nàrthàntaranimitte, tasyopapalabdhilakùaõapràptasya kàryakàraõaråpavivekinà råpàntareõàpratibhàsanàt | tathàvidhasyàpi grahaõakalpanàyàmatiprasaïgaþ | anupalabdhilakùaõapràptatàyàü kathaü kàryakàraõabhàvabuddhã tannibandhane? | nahi tad arthàntaraü svasattàmàtreõa tabduddhã pravartayati | sadà sannihitatvenàsya tayoþ sarvadodayaprasaïgàt | na ca vi÷eùaõamagçhãtaü vi÷eùye svavi÷iùñapratyayanibandhanamityayuktàsyànupalabdhilakùaõapràptatà | na ca dçùñasyàpyanupalakùaõaü yuktam, kàryakàraõabuddhyostannibandhanatopagamàt | na hi yannimito yo 'nyatràtabduddhibhàji tabdyavasàyaþ sa tadanupalakùaõe yuktaþ | devadatte daõóivyavasàyavad daõóànupalakùaõe | na càrthàntarasya kàryakàraõàbhyàü sambandho ghañate, sambandhàntarakalpanàyàmanavasthàprasakteþ | kàryakàraõabhàvàbhyupagame kàryakàraõàbhyàmasahabhàvità sadbhàvasya | tata÷ca kàryakàraõakàle tasyàsannidhànàt kathaü kàryakàraõabuddhihetutà? | (##) niruddhayoradhyàhçtya tatpratyayakalpanàyàü ca kalpitaviùaya eva kàryakàraõatàdhyavasàyaþ syàt na vastuviùayaþ | sa ca vi÷iùñabhàvàbhàvanibandhano 'bhyupagata eveti kimarthàntarakalpanayà? | kalpitaviùayatve tavdhyavasàyasya, tasyà vaiyarthyàt kàryakàraõayo÷càyaugapadyàt | hani tàbhyàmasau janyate, pratyekajanya÷ca kathaü kàryakàraõabhàvaþ? | yadà ca kàraõena janyate tadà kiü svakàryasahito janyate, atha kevalaþ? | kevalo 'pi kiü svakàryàt pràg, atha pa÷càt? | yadi svakàryasahitastudubhayoranyata eva bhàvàt parasparamasambandha iti kàryasambandhitàsya hãyeta | atha kevalaþ svakàryàt pràk; tadà kùaõikatayà kàraõasya tameva janayitvà dhvaüsàt kathaü svakàryakrãyà? | tasyàü càsatyàü kathaü tadapekùamasya kàraõatvam? | tasmiü÷càsati kathamakàraõena kàryakàraõasambandho janyate? | atha svakàryaü kçtvà pa÷càjjanyeta tadàpi svakàryakàle eva vinaùñatvàd asatastaduttarakàlabhàvikàryakàraõabhàvajananaü kutaþ? | tadbhàva÷ca sambandha ucyate | ....................................................................................................................................................................................... janyatàyàü và yadi samagràþ svaråpata eva tàü janayanti kàrye ka eùàü ÷aktivyàghàtaþ? yato 'nyatra kalpyate | tatràpyaparasàmagrãyogàpekùàyàü cànavasthàprasaïgaþ | tataþ samagrà eva janakàþ | teùàü ca kàraõatvamekaikàpàye kàryavyatirekataþ samunnãyata ityàha- "satsvapyanyeùu" tatsàmagryantargateùu "hetuùu" janakeùu (##) pratyekaü teùàü vya¤janakatvàd "asyàbhàve" janakatvena nirddhàryamàõatayà vivakùitasyàbhàve "na bhavati" ityanenànupalambhasya viùaya uktaþ | pratyakùavçttistu pårvoktaivànupalambharahità tadbhàve bhàvagràhiõã saübandhyate | tathà càyamapi tadbhàve bhàvaþ tadabhàve 'bhàva÷ca kàryakàraõabhàvaþ kiüsàdhanaþ? ityàha- "pratyakùànupalambhasàdhanaþ" pratyakùapårvako 'nupalambhaþ tavdivikrànyapadàrthagràhipratyakùàtmakaþ sàdhanamasyeti "pratyakùànupalambhasàdhanaþ kàryakàraõabhàvaþ" | yastvanupalambhasàpekùeõa pratyakùeõa sàdhyata iti pràguktaþ so 'nupalambhapårvakaü pratyakùaü sàdhanamasyeti anupalambhapratyakùasàdhana iti vaktavyaþ | "tasya" kàryakàraõabhàvasyànvayavyatirekàtmanaþ "siddhiþ" ni÷cayo "yathoktàbhyàü" pratyakùànupalambhàbhyàü kàryahetàvanvayani÷caya iti sambandhate | nanu cànvayani÷cayo nàma kàryahetoþ sarvatra kàryasya bhavataþ svakàraõasattayànugamanamityevamavasàyaþ tat kathaü kàryakàraõabhàvasiddhirevàsàvucyate? ityà÷aïkya kàryakàraõabhàvasiddhinibandhanatvàdanvayani÷cayasya kàraõe kàryopacàràdananyopàyasàdhyatàü dar÷ayitum, dar÷anamàtranibandhanaü ye tamicchanti tanmataniùedhàrthamasàvevamukta iti dar÷ayannàha- "kàryakàraõabhàva eva hi" kàryakàraõabhàve satyeva `hiþ' yasmàt "arthàntarasya" sàdhyàd vyatiriktasya, yastvavyatiriktaþ tasya viparyaye bàdhakapramàõavçttyà tàdàtmyani÷cayàdevànvayani÷caya iti pårvamuktamevetyarthàntaragrahaõam | tasyàrthàntarasya "evaü syàt" | katham? | `yatra nàma kvacid dhåmaþ tatràva÷yamagniþ' iti niyamena `agneþ tatra bhàvaþ' ityevaüråpo 'nvayani÷cayaþ | yastvakàryakàraõabhàve 'pi rasasyàrthàntarasya råpeõànvayani÷cayaþ sa ekasàmagryadhãnatayà tasya svakàraõàvyabhicàradvàraka evetyadoùaþ | (##) atha yadi nàma kàryamagnerdhåmastathàpi kimiti yatràsau tatràva÷yamagnirbhavati yataþ kàryakàraõabhàvasiddhinibandhano 'nvayani÷caya ucyata ityàha- "agneþ bhàve eva" sattàyàmeva `hiþ' yasmàt "bhàvaþ" sattà dhåmasya "kàryatvamiti" | tasmàt kàryakàraõabhàve satyeva yathokto 'nvayani÷caya iti | yadi hi yatra dhåmastatràva÷yamagnirna syàt tadàgnimantareõàpyasya bhàvàd agnibhàva eva bhàvalakùaõaü kàryatvaü hãyeta | [33. anupalabdhàvanvayani÷cayopàyakathanam |] idànãmanupalabdhàvanvayani÷cayamàha- "anupalabdhàvapi" na kevalaü svabhàvakàryaheto(tvo)ranvayani÷caya uktaþ kintvanupalabdhàvapyanvayani÷caya ucyate | kiüråpo 'sau? ityàha- "asadvyavahàrasya" sàdhyadharmasya yogyatàyà÷ca sàdhyatvàt tadyogyatàsavdyavahàro 'bhipretaþ, tasya, upalabdhilakùaõapràptasya yà "anupalabdhiþ" tadanyopalabdhiråpà ta"nmàtre" nimittàntarànapekùaõã, yà "vçttiþ" pravçttirasavdyavahàrasya tasyàþ "sàdhanaü" siddhiþ anupalabdhavanvayani÷cayaþ | kutaþ punarasavdyavahàrasya tanmàtre vçttirbhavati? ityàha- "nimittàntaràbhàvopadar÷anàt" iti | yadà hyasavdyavahàrasya yathoktànupaladbhivyatiriktaü buddhivyapade÷àrthakriyàvirahàdikaü nimittaü na bhavatãti sàdhyate tadà yathoktànupalabdhimàtre 'sya vçttiþ siddhà bhavati | tathà(tayà) cànupalabdhàvanvayani÷cayaþ | anyathà hi nimittàntaràpekùà÷aïkàyàü satyàmapi yathoktànupalabdhau nàva÷yamasavdyavahàrasya bhàva iti kuto 'nvayani÷cayaþ syàt? | nimittàntaràbhàvastu vistarato vàdanyàya ukta iti tata evàvadhàryaþ | athavà savdyavahàrasya yannimittamupalabdhilakùaõapràptasya sattvam tad asavdyavahàranimittàdanyatvàt nimittàntaraü tatrànupalabdherabhàva upadar÷yate yena pramàõena tadevamuktam, tena, sati vastuni tasyà asambhavani÷cayàd anupalabdhàvanvayani÷cayaþ | tacca tavdyatirekacintàyàü dar÷ayiùyàmaþ | (##) tadevaü trayàõàmapi hetånàü yathàsvaü pramàõenànvayani÷caya uktaþ | svabhàvahetau viparyaye bàdhakapramàõavçttyà tàdàtmyasiddhinibandhanatvàt, kàryahetau pratyakùànupalambhàbhyàü kàryakàraõabhàvasiddhinimittatvàt, anupalabdhau nimittàntaràbhàvaprasàdhakapramàõastadabhavasiddhihetutvàcceti | [34. kàryasvabhàvayorvyatirekani÷cayopàyakathanam |] samprati trayàõàmapi hetånàü svasvapramànanibandhanaü vyatirekani÷cayaü pratipàdayitukàma àha- "vyatirekani÷cayo 'pi" na kevalamanvayani÷cayo yathàsvaü pramàõanibandhanastayoruktaþ api tu "vyatirekani÷cayo 'pi kàryasvabhàvahetvo" ryathàsvaü pramàõanimitta ucyate | kaþ punarasau? "sàdhyàbhàve 'bhàvasiddhiþ" | yàvatadàtmaka[tadàtmakau hetå kàraõavyàpakaråpasàdhyasya sàdhakau] sàdhyàbhàve càbhàvasiddhistayoþ | kena pramàõena? | "kàraõavyàpakànupalabdhibhyàü" | kàryahetau kàraõànupalabdhyà sàdhyàbhàve 'bhàvani÷cayaþ | svabhàvahetau vyàpakànupalabdhyà | kadà punaste anupalabdhã sàdhike tasya bhavataþ? | "kàryakàraõavyàpyavyàpakabhàvasiddhau" pratyakùànupalambhàbhyàü kàryakàraõabhàvasiddhau satyàü kàraõànupalabdhiþ kàryahetau sàdhyàbhàve 'bhàvasya sàdhikà, viparyaye ca bàdhakapramàõavçttyà tadbhàvatàsiddhitaþ | vyàpyavyàpakabhàvasiddhau satyàü vyàpakànupalabdhiþ svabhàvahetau sàdhyàbhàve 'bhàvasya sàdhiketi | tadevaü bruvatà ubhayatra tàdàtmyatadutpattilakùaõapratibandhani÷cayàdeva dvayorapyanvayavyatirekayoþ ni÷caya iti uktaü bhavati | ata evànyatra- "kàryakàraõabhàvàd và" ityàdi uktam | kãdç÷ãbhyàm? "dç÷yaviùayàbhyàü" dç÷yo viùayo yayoste tathokte | yadi kàraõavyàpakàvupalabdhilakùaõapràptau bhavatastadà tadanupalabdhã sàdhyàbhàve 'bhàvaü sàdhayata iti yàvat | kadà punastayoþ dç÷yaviùayatàvi÷eùaõamapekùyate? ityàha- "uddiùñaviùayasya" uddiùñaþ- kathito viùayaþ- àdhàro vaidharmyadçùñàntalakùaõo yasya sàdhyàbhàve 'bhàvasya tasyopadar÷ane kriyamàõe | tatràpi (##) kasmàd dç÷yaviùayatàpekùyate? iti cet àha- "anupalabdhi" ityàdi | "anyathà" yadi dç÷yaviùayatàvi÷eùaõamanupalabdhyornàpekùyate | yadànupalabdhilakùaõapràptaü viùayaü vaidharmyadçùñàntaråpamupàdatte tadànupalabdhilakùaõapràptau tatra kàraõavyàpakàvapi bhavata iti "anupalabdhilakùaõapràptasyaþ" kàraõasya vyàpakasya và "kvacid" viprakçùñe viùaye sumervàdau "abhàvàsiddheþ" kathamàbhyàü sàdhyàbhàve 'bhàvasiddhiþ syàt, kàraõavyàpakànupalabdhyorevàsiddhatvàt ityabhipràyaþ | athànuddiùñaviùayasyàpyabhàvasyopadar÷ane 'nupalabdhyordda÷yaviùayatàvi÷eùaõaü kimitti nàpekùyate? ityàha- "anuddiùñaviùayam" anuddiùño viùayaþ- vaidharmyadçùñàntaråpo yasmin sàdhyàbhàve hetvabhàvakhyàpane tat "pratibandhamàtrasiddhau" satyàü dç÷yaviùayatàvi÷eùaõamantareõàpi yasmàt "sidhyati iti" tasmàt "na tatra" anuddiùñaviùaye "vyatirekasàdhane" anupalabdhyo "rdç÷yaviùaya tàvi÷eùaõamapekùyate" aïgãkriyate | tathà hi- a÷eùapadàrthaparigraheõa sàmànyenàpi bruvato yo yatra pratibaddhasvabhàvaþ tàdàtmyatadutpattibhyàü sa tadabhàve 'va÷yameva na bhavatãti niþsvabhàvatvàhetukatvaprasaïgàt | taduktam- "svabhàve 'pyavinàbhàvo bhàvamàtrànurodhinã | tadabhàve svayaü bhàvasyàbhàvaþ syàdabhedataþ ||" tathà- "kàryaü dhåmo hutabhujaþ kàryadharmànuvçttitaþ | sa bhavaüstadabhàve 'pi hetumattàü vilaïghyet ||" iti | tatastatra dç÷yaviùayatàpekùyamàõànupakàrikaiveti na tayà ki¤ciditi bhàvaþ | "pratibandhamàtrasiddhau" ityanena ye pratibandhaü hetorna varõayanti kintvadar÷anamàtràdeva vyatirekamàhusteùàü tadasambhavaü vca dar÷ayati | tathà hi- asati pratibandhe yadi sarve sàdhyavirahiõo 'rthà dç÷yà bhavanti tadà teùvanupalabdhasya sàdhanasyàbhàvaþ ÷iùyet | tadàha kumàrilo 'pi- (##) "gatvà gatvà tu tàn de÷àn yadyartho nopalabhyate | tadànyakàraõàbhàvàdasannityavagamyate ||" iti | de÷àdiviprakarùitayà tvadç÷yatve satyapi tatra hetàvanupalambhamàtrasya sambhavàt sandigdho 'sàva'÷eùe sàdhyàbhàve sàdhanàbhàvalakùaõo vyatirekaþ tathàvidhasyaiva yatra yatra sàdhyàbhàvaþ tatra tatra sàdhanàbhàva iti vãpsàpadàbhyàmabhidhànàt | anvayani÷cayo 'pi pràkpratibandhanibandhana eva varõitaþ tatastenàpi pareùàü dar÷ananibandhanàmanvayasiddhimicchatàmabhàvo 'syàpi kathita eva, sarvàrthànàü hetumatàü sàdhyadharmavattayà draùñuma÷akyatvàdanumàtçbhiþ | a÷eùade÷àdiviùayasya ca sàdhyànugamasya yatra yatra hetuþ tatra tatra sàdhyam iti vãpsayà pratipàdanàt | na ca katipayade÷àdau sàdhanadharmasya sàdhyadharmeõa sahabhàvasya bhåyo dar÷ane 'pi vyàptiþ sidhyati, asati pratibandhe kvacid bahulaü tathàdçùñànàmapyanyàthàtvasyàpi sambhavàt, tadasambhave bàdhakapramàõàbhàvàt | [35. anupalabdhau vyatirekani÷cayopàyàkathanam |] anupalabdhimadhikçtyàdhunàha- "vyatirekani÷cayo 'nupaladhau" ucyata iti ÷eùaþ | kimàtmako 'sau? ityàha "upalabdhilakùaõapràptàd" vidyamànopalambhapratyayàntaràd dç÷yasvabhàvàcca "sataþ" vidyamànàt sàdhyàbhàvaråpàd "anupalambhasya" tadviviktopalambhàtmano yo 'bhàvaþ sato yadgràhakaü pratyakùaü tadbhàvalakùaõastasya "dar÷anaü" dar÷yate- pratyàyyate 'neneti dar÷anam upadar÷akaü pramàõaü tadàtmako 'nupalabdhau vyatirekani÷cayaþ | taddhetutvàcca tat pramàõaü tathocyate | yadi hi sannihitànyopalambhapratyayo dç÷yasvabhàvo bhàvo vidyamàno 'pi nopalabhyeta kathamasau (##) dç÷yasvabhàvaþ syàt? | yo hi satsvanyeùåpalambhapratyayeùu san pratyakùa eva bhavati sa eva dç÷yasvabhàva àkhyàyate | tasmàt tathàvidhe sannihite 'va÷yaü pratyakùavçttyà bhavitavyam, anyathàsya na kadàcidapi pratyakùatà syàt, vi÷eùàbhàvàditi | prayogaþ- yad yanmàtranimittaü tatsmin sati niyamena bhavati | tad yathà- bãjàdisàmagrãmàtranimitto 'ïkuraþ | yathoktopalabdhilakùaõapràptatàmàtranimittaü ca sati vastuni tathàvidhe pratyakùamiti svabhàvahetuþ | [ete]na pramàõena svabhàvànupalabdhau sàdhyàbhàve 'bhàvalakùaõo vyatireko ni÷cãyate | etacca pramàõamanvayani÷cayasyàpi nimittam | anenaiva nimittàntare 'nupalabdherabhàvopadar÷anàt | kàraõavyàpakànupalabdhyostu vakùyamàõayoþ pratibandhadvayasidvyupàya evànvayavyatirekani÷cayanibandhanam | sa ca kàryasvabhàvahetvorupadar÷ita eveti pçthagnoktaþ | tathà hi- kàraõavyàpakayorabhàvaþ kàryavyàpyàbhàvàbhyàmava÷yamanvitaþ kàryavyàpyàbhàvavyatireke ca tadbhàvalakùaõe 'va÷yaü vyatiricyate kàraõavyàpakayorbhàvàt | anyathà kàryavyàpyayorahetukatvaniþsvabhàvatàprasaïgàditi na ki¤cit pçthagabhidhàneneti | [36. hetoþ prakàratrayasya nàmanirde÷aþ |] tadetàvatà granthena "pakùadharmastadaü÷ena vyàpto hetuþ" iti vyàkhyàtam | adhunà "tridhaiva saþ" ityetad vyàkhyàtumàha- "etallakùaõaþ" `pakùadharmaþ san yastadaü÷ena vyàpto hetuþ' ityetallakùaõaü yasya sa etallakùaõaþ | "tridhaiva saþ" | `saþ' ityetasya vyàkhyànaü "hetu"riti, | `tridhaiva' ityasya vivaraõaü "triprakàra eve" ti | tàn hetåna svena svena nàmnà kãrtayati- "svabhàvaþ kàryam anupalabdhi÷ceti" | "ca"kàro hetutvasamuccayàrthaþ | "iti" ÷abdaþ samàptiü såcayannavadhàraõàrthameva sphuñayati | "yathà- anitye" kasmiü÷cit ÷abdàdau "sàdhye satva(ttva)miti" svabhàvahetåpadar÷anam, (##) "agnimati prade÷e" sàdhye "dhåma iti" kàryahetoþ pradar÷anam, "abhàve ca" abhàvasya vyavahàre ca "upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhiriti" anupalabdherupanyàsaþ | [37. trividhahetubàhyànàü hetvàbhàsatve pramàõopadar÷anam |] kasmàt punaþ trividha eva hetuþ? ityà÷aïkaya trividhahetuvyatiriktànàmarthànàü hetvàbhàsatayà hetuviruddhayà vyàptestriùveva hetutvaü niyataü bhavatiti hetvàbhàsatàü pramàõavatãü tadvyatirekiõàü dar÷ayannàha- "atraiva" svabhàvakàryànupalabdhyàkhye "trividhahetau avinàbhàvasya niyamàditi" trividhahetuvyatirikteùvartheùvavinàbhàvàbhàvàdityarthaþ | tata÷càvinàbhàvavikalatvàt svabhàvakàryànupalabdhivyatirekiõo 'rthà hetvàbhàsàþ prameyatvàdivat ityuktaü bhavati | avinàbhàvàbhàva÷ca trividhahetuvyatiriktatvàdeva tàdàtmyatadutpattyoravinàbhàvavyàpikayorabhàvàd vyàpakànupalabdhito 'vagataþ | [38. avinàbhàvaniråpaõam |] atha ko 'yamavinàbhàvaþ? kasya càsau? kathaü vàtraiva niyata ucyate? ityata àha- "yathoktà vyàptiþ vyàpakasya"- tatkàraõatayà tadbhàvatayà ca | yatra tadvayàpyaü kàryaü svabhàvo và sannihitastatra bhàva eva | "vyàpyasya và"- kàryasya svabhàvasya và | yatra tatkàraõasvabhàvàkhyaü vyàpakaü sannihitaü tatraiva dharmiõi na tadabhàve 'pi bhàva iti yà vyàpakavyàpyadharmatayà vyàptiruktà sà "yathoktà vyàptiravinàbhàvaþ" | kasya? | "pakùadharmasya" | sàdhyadharmidharmasya | "sa" evaüråpo 'vinàbhàvaþ "tç(tri)vidhàd" yathoktàd hetoþ "anyatraþ" tadvyatirekiõyarthe "nàsti" | yato 'tra ca tç(tri)vidhe 'sti tàdàtmyatadutpattyoravinàbhàvena vyàptayorbhàvàt, kçtakatvànityatvavadanayorvyàpyavyàpakabhàvàditi "tasmàdatraiva" trividhe hetau tadanyatràbhàvamukhena "niyataþ" ucyate | tadanena "hetvàbhàsàstato 'pare" ityasya "avinàbhàvaniyamàt" ityupapattisahitasyàrthaþ pradar÷itaþ | yathà ca trividhàd hetoranyatràvinàbhàvo nàsti tathà pràgevoktam | (##) yadi và svabhàvàdanyo 'rtho 'rthàntaram, tacca kàryàdapyanyat kàraõamanubhayaü và | anupalabdherapyanyad yathoktàyàþ anupalabdhimàtramupalabdhirvà pratiùedhyasya tadanyasyàpi viruddhasyàviruddhasya và | tatràrthàntaram yadyanantarakàryaü tasyàrvàgdar÷ibhiþ itaravivekena lakùayituma÷akyatvàt aliïgatvam | kàryadar÷anàt vivekàvasàye 'pi sàdhyasidyuttarakàlabhàvã pakùadharmatàvasàyo 'nvayànugamanaü ca vyarthaü | vyavahitakàryamapi kàraõaü na kàryasya liïgam, antaràlapratibandhavaikalyasambhavena vyabhicàràt | taduktam- "sàmagrãphala÷aktãnàü pariõàmànubandhini | anaikàntikatà kàrye pratibandhasya sambhavàt" || iti | yogyatànumàne tu nàrthàntaraü liïgam | nàpyanubhayam, apratibandhena gamakatvàyogàt | kathaü kçttikodayavij¤ànàd rohiõyàsattiklçptiþ? iti cet | nanu sàpi naivàsati pratibandhe yuktà vi÷eùàbhàvena sarvataþ sarvapratãtiprasaïgàt ityuktatvàt | tasmànnakùatracakrasya saïkràntihetureva kàlavyavadhànena ka÷cit kalpayitavyaþ, yathà bhåtasaükùobhaþ pa÷càtkàlabhàvino varùasyeti hetudharmànumànena kàryaliïgajaiva kalpayitavyà | anupalabdhimàtramapi saü÷ayahetuþ, pramàõanivçttàvapyarthàbhàvàsiddheþ | upalabdhirapi pratiùedhyasya kathamabhàvaü sàdhayet?, abhràntopalambhasyàbhàvàyogàt | viruddhopalabdhistu pratiyogyabhàvaü sàdhayati | kintu sa virodhastadbhàve satyanyànupalambhàdeva siddha iti taddvàreõànupalabdhireva prayuktà bhavati | anyathàniùiddhopalabdherabhàvàsiddheþ | aviruddhopalabdhiþ punaþ pratiùedhe 'naikàntikã, sahabhàvasambhavàdaviruddhànàm | na càparaþ prakàraþ sambhavatãti nàvinàbhàvo 'nyatra vidyata iti | (##) [2. svabhàvahetuniråpaõam |] [1. svabhàvahetorlakùaõàbhidhànam |] idànãü svabhàvahetostàvallakùaõamàha- "tatra" hetutraye svabhàvahetostàvallakùaõamucyate | sàdhyate yena tat sàdhanam | taccàsau dharma÷ca tasya bhàvastadbhàvaþ | sa eva "sàdhanadharmabhàvamàtra"m | tasya "anvayaþ" | sa yasyàsti sàdhyadharmasyàvayave samudàyopacàràt, tasmin | "svabhàvo hetuþ" | sàdhyadharmasya ÷rutatvàt tasyaiva svabhàva iti gamyate | kathaü punarasau sàdhyadharmasvabhàvo? yàvatà bhedena pratãyata ityata àha- "aparasmàdaparasmàcca" asato 'kùaõikàcca yà "vyàvçtti"stasyà yo "bhedaþ" avadhibhedopakalpitastena hetubhåtena "sàdhyadharmàt sàdhanadharmasya" yo "bheda"stasmin "satyapi" "vastutaþ" paramàrthato "liïgasvabhàva eva" sàdhyadharmasvabhàva eva | tathà hi- ya evàsato vyàvçttaþ sa evàkùaõikàdapi | tata ekasmàd dharmiõo bhedàbhàvàt sàdhyasàdhanadharmàvapi paramàrthato naiva bhidyete iti | [2. paramataniràsàrthaü sàdhyadharme sàdhanadharmabhàvamàtretyàdivi÷eùaõam |] yadi vastuto liïgisvabhàva eva sàdhanadharmaþ, tat kasmàt "sàdhanadharmabhàvamàtrànvayini" iti sàdhyadharmo vi÷eùyate? | yo hi yasya svabhàvaþ sa kathaü tanmàtrànvayã na syàt?, nãråpatvaprasaïgàdatatsvabhàvatà và ityata àha- hetuþ svabhàvo yasya sàdhyadharmasya tasmin "hetusvabhàve" "sàdhyadharme" sati "anvayavyabhicàràbhàvàt" sàdhanadharmabhàvamàtrasya yo 'nvayastasya vyabhicàràbhàvàt | sambhave vyabhicàre ca vi÷eùaõaü yuktam | atra tu sambhava eva na vyabhicàra iti "vi÷eùaõamayuktameva | tathàpi" svabhavahetulakùaõe kriyamàõe yadetat "sàdhyadharmasya" "tanmàtrànvayena" sàdhanadharmabhàvamàtrànugamanena vi÷eùaõaü "tat paramatàpekùaü" naiyàyikàdãnàü vipratipattestanmatàpekùaü na tu svamatàpekùam | (##) tàmeva paravipratipattiü dar÷ayannàha- "pare hi" naiyàyikàdayaþ "arthàntaranimittaþ" janakàdarthàdanyo yo 'rtho vegavaddravyayogàdiþ tannimittam | te hyevamàhuþ- vegavaddravyayogàdavayaveùu karmàõyutpadyante | tebhyo 'vayavavibhàgaþ | tatastatsaüyogavinà÷astadàrabdhaü kàryadravye 'pi (kàryadravyamapi) na÷yatãti | evamarthàntaraü nimittaü | tata eva "arthàntaranimittapekùamàõaü" kçtakatvàdibhàve 'pyabhàvàd "atadbhàvamàtrànvayinaü" tasya kçtakatvàdeþ bhàvaþ sattà saiva tanmàtraü tasyànvayaþ sa yasyàsti sàdhyadharmasya anityatvalakùaõasya tadviparãtam "api" kçtakatvàdeþ "svabhàvamicchanti" yataþ tato vi÷eùaõaü kçtam | tena ca vi÷eùaõena tathàvidhasyàrthàntaranimittasya vinà÷asyàtatsvabhàvatàmàha lakùaõe vi÷eùaõakàraþ | svasattàmàtrabhàvinyeva svabhàvatvaü nànyatreti vi÷eùaõena såcanàt | [3. hetumati vinà÷e sàdhye kçtakatvasya vyabhicàritvam |] tathà, "tasmin" arthàntaranimitte sàdhye "hetoþ" kçtakatvàdeþ vyabhicàramanaikàntikatàü càha | atrodàharaõaü "yathà hetumati vinà÷e" sàdhye "kçtakatvasya" hetoþ "atatsvabhàvatà vyabhicàra÷ceti" | nanu ca kçtakatvasvabhàvatà anityatàyà bhedopagamàt neùñaiva paraistat kimucyate- "atadbhàvamàtrànvayinamapi svabhàvamicchanti" iti? | evaü manyate- vyatiriktàvapi kçtakatvànityatvàkhyau dharmàvabhyupagacchadbhirava÷yam `abhåtvà bhavanaü bhåtvà càbhavanamanavasthàyisvabhàvatvam' abhyupagantavyam, anyathàtmàdiùvapi kçtakatvànityatve vi÷eùàbhàvàd bhavetàm | tato yadeva`abhåtvà bhavanaü bhåtvà ['bhavanaü] cànavasthàyitvam' upàdãyate bhàvasya tayoreva taddar÷anabalotpannakçtakatvàniyatvabhedàvabhàsikalpanàdvàreõa sàdhyasàdhanabhàvo 'stu, kiü vyatiriktadharmakalpanayà? | kalpayitvàpi vastvàtmana evàrthakriyànibandhanatayà tadarthibhiþ cintyatvàt | taduktam- (##) "sadasatpakùabhedena ÷abdàrthànapavàdibhiþ | vastveva cintyate hyatra pratibaddhaþ phalodayaþ || arthàkriyàsamarthasya vikà(cà)raiþ kiü tadarthinàm? | ùaõóhasya råpavairåpye kàminyàþ kiü parãkùayà? ||" iti | tasmàd dçùñà api bhàvàþ kenacidàtmanà tadanyavyàvçttena katha¤cinni÷citàþ tadanyenàpyatadråpavyàvçttenàtmanà bhràntikàraõasadbhàvàdani÷cãyamànàþ, ni÷citàni÷citayo råpayoþ pramàõàntarataþ pratibandhàvasàyàpurovartino 'numànato ni÷cãyate iti anityatàsvabhàvabhåtasyaiva kçtakatvasya vinà÷aü prati liïgatà yuktà | tathà ca vinà÷asvabhàva eva kçtakatvàkhyo hetuþ tairyathoktanyàyàdiùño bhavati | tasyàtanmàtrànvayitve 'rthàntaranimittatayà vi÷eùaõenàtatsvabhàvatà kathyate | syànmatam- kçtakatvena sàkùad hetumàn vinà÷o 'numãyate tataþ pràkpradhvaüsàbhavavi÷eùaõà sattà tatsamavàyo vànityatà vyavasthàpyate | ata evàtmàdiùvanityatàprasaïgàbhàvaþ | vinà÷a iti ca na bhàvàbhàvaü pradhvaüsalakùaõaü manyàmahe | kçtakatvaü tu svakàraõasattàsamavàyam | tasya vi÷eùaõena vinà÷o 'sva(÷àsva)bhàvatàkhyàpane na ki¤cidaniùñamiti | tadayuktam, tathàvidhasya vinà÷asya hetumattàvirodhàt, svayameva caitadàcàryo vakùyati | na ca tenànumitena ki¤cit, tasyàrthakriyàsàmarthyavikalatvàt | sukhaduþsvasàdhane j¤àtvà yathàrhaü pratipitsavo hi ki¤cit parãkùante na vyasanitayà | tasmàdanenàsthirasvabhàvataiva bhàvasyànumàtavyà | saiva ca hetumatã (##) kalpanãyà | anyathà bhàvàvilakùaõasya pradhvaüsàbhàvasya mugdaràderudaye 'pi tasya bhàve 'nupayogàt sa bhàvastadavastha eveti kathaü tadvi÷eùaõà sattà tatsamavàyo và anityatà syàt? | avicalitaråpasya ca bhàvasya mugdaràdikçtapradhvaüsàbhàvavi÷eùaõau sattàsamavàyau yadyanityatà, kiü nàtmàderapi? iti prasaïga tadavastha eva | svakàraõasamavàyo 'pi càbhåtvà bhavanamanicchato na sidhyati | abhåtvà bhavata eva ca yà sattà saiva kçtakatvaü varõyate | na ca sattàsamavàyayornityatayopagatayornirati÷ayatvàt pràkpradhvaüsàbhàvau vi÷eùaõaü yujyete | abhåtvà bhavanopagame ca tadeva kçtakatvamasthirasvabhàvatà ca vinà÷o 'stu | kiü niùphalayà apramàõikayà pramàõabadhitaya'rthàntarakalpanayà? | evaü kçtakatvavinà÷ayostàdàtmyopagamo 'va÷yambhàvã pareùàmapi | tato vinà÷asyàsthàyitvalakùaõasyàrthàntaranimittatopagame kçtakatvasyàtatsvabhàvatà vi÷eùaõena khyàpyate | tanniùpattàvaniùpannasya bhinnahetukasya ca tatsvabhàvatvàyogàt | tathà, tasmin sàdhye kçtakatvasya vyabhicàraþ | tathà hi- ye yatra hetvantaràpekùiõo na te tatràva÷yambhàvinaþ, yathà vàsasi ràgaþ | hetvantaràpekùã ca kçtakeùvapi bhàveùu pradhvaüsàbhàva iti viruddhavyàptopalabdhiþ | nanu vàsasi ràgasya parimitahetutvàt tasya ca svakàraõàyattasannidhànatvàt tadà÷rayasya ca vidhurapratyayopanipàtenàsthiratayà nàva÷yambhavità yuktaiva | na punarvinà÷asya, taddhetånàmànantyàdava÷yaü kasyacid ghañàdiùu sannidheþ | na ca vinà÷asyà÷rayaü pràk taddhetusannidheþ kecidupaghnànti, yatastadabhàvàd vinà÷o nàrabhyeteti | tadayuktam, yato yadyapi bahulaü vinà÷akàraõàni santi tathàpi teùàü svakaraõàyattasannidhitvàt tathà tatkàraõànàü ca sa nnihitànàmapi virodhinàmapyànatyàt tadbhàve tacchaktipratibandhànnàva÷yaü hetavaþ phalavanta iti ka÷cinna vina÷yedapãti vyabhicàro (##) na nivartate | nanvayaü vàsasi ràgaþ sàpekùo 'pi yadi sarvatropalabhyeta tataþ kimava÷yambhàvã na syàt? | syàd, yadi tathopalabhyeta | sa tvanyathàpi gçhyate | yadyevaü na tarhi sarvatropalabdhasya vinà÷asyànyathàbhàva÷aïkayà manasi kheda àdhàtavyaþ | kiü và punarbhavàn samastavastuvistaravyàpij¤ànàlokaþ?, yenaivaü vadati | tathàbhàve và kathamanumànavçttirdçùñe na vaiphalyama÷nuvãta? | kasyacit tu hetukçtavinà÷adar÷ane 'pi hetvàyattajanmanamanyathàpi dar÷anàd upajàtà÷aïko de÷akàlasvabhàvaviprakçùñeùu kathaü tathàbhàvaü ni÷cinvãta? | kçtakamapi càyaü bhavabhàvalakùaõaü vinà÷aü nityamupaiti, tadvinà÷opagame bhàvasyonmajjanaprasaïgàt | na càsya ghañàderiva vinà÷aheturupalabhyate ka÷ciditi | taduktam- "ghañàdiùu yathà dçùñà hetavo dhvaüsakàriõaþ | naivaü nà÷asya so 'hetustasya saüjàyate katham? ||" iti | tataþ kçtakatva vinà÷e sàdhye tenaiva vyabhicàraþ kiü neùyate? | bhàvànàmayamaikàntika eva dharma iti cet, kutaþ punaretadavasitam? | teùàmanyathàbhàvasyànupalambhàditi cet | nanvayamanupalambho bhavannapyàtmàderanivartakaþ sattàyàþ, kathamanyatrànyathàbhàvaü nivartayati? | tasyànumànenopalambhàditi yadyucyeta tadà tatràpyanumàne vipakùe vçttimanupalambha eva hetoþ kathaü nivartayati? iti yatki¤cidetat | tasmàt sàdhåktam- `hetumati vinà÷e kçtakatvasyàsvabhàvatàü vyabhicàraü càha' iti alamatijalpiteneti | [4. paràrthànumàne sàdharmyavaidharmyaprayogodàharaõam |] idànãü yadyapi svàrthànumànaü prakçtaü tathàpi ka÷cit prayogadar÷anàbhyàsàt prayogabhaïgayaiva pratipadyata iti svàrthànumàne 'pi (##) tatsvambhavàt prasaïgena paràrthànumànaü ca vyutpàdayitumàha- "tasya" svabhàvahetoþ "dvidhà" trailakùaõyapratipàdako vacanodàhàraþ "prayogaþ" | tameva dar÷ayati- samàno dharmo yasya tasya bhàvaþ tena "sàdhya(dha)rmyeõaikaþ" prayogaþ | "aparo" visadç÷o dharmo yasya tasya bhàvaþ tena "vaidharmyeõa" | yathàkramamanayorudàharaõamàha- "yathà yat sat" | yadyatsaditi vãpsàpradhàno yacchabdaþ | "tat sarvam" iti tacchabdo 'pi vãpsàpradhàna eva | atra sarvagrahaõena cà÷eùaparigrahàd bahirvyàpterniràsaþ | "yathà ghañàdayaþ" iti | yasya sattvakùaõikatvayoþ pratibandhaprasàdhakaü pramàõaü ghañàdau pravçttaü taü prati tatra smçtisamàdhànàrthaü dçùñàntavacanaü na sàdhyasiddhyartham | dçùñàntamàtrataþ sàdhyasiddherabhàvàt | na hyekasya tathà bhàve sarvastathà bhavati, atiprasaïgàt | "saü÷ca ÷abdaþ" iti pakùadharmopasaühàraþ | vaidharmyaprayogasyodàharaõam- "tathà" ityàdi | tathà÷abdaþ samuccaye | vaidharmyeõa ca prayoga udàhriyate | atràpi sarvagrahaõaü vibhaktivipariõàmena sambandhanãyam "kùaõikatvàbhàve" sarvasmin "sattvà(ttvà)bhàvaþ" iti | prayogadvaye 'pi sarvagrahaõasya phalaü dar÷ayannàha- "sarvasmin sàdhanadharmavati" dharmiõi na dçùñàntadharmiõyeva "sàdhyadharmasyo" pasaüharaõaü "upasaühàro" óhaukanaü tena yà "vyàptiþ" `vyàpakasya tatra bhàva eva' ityàdiråpà tasyàþ pradar÷anaü pratipàdanaü tadeva "lakùaõaü" yayoþ tau tathoktau | tata÷ca ye sàdhyadharmiõaü parihçtya bahirvyàptiü pradar÷ayanti te- yadyapi dçùñàntadharmiõi sàdhyadharmeõa sàdhanadharmo vyàptaþ tàvatàsya sarvatra tathàbhàvàbhàvàt sàdhyasiddhirayukteti- nirastà bhavanti | sarvatra và sàdhyadharmeõa sàdhanadharmasya vyàptiþ tadbhàve, sà tathàvidhaiva kinna pradar÷yate yenàsamarthà bahirvyàptiràkhyàyate? | na hi `sa ÷yàmaþ, tatputratvàt, paridç÷yamànaputravad' iti tatputratvasya (##) ÷yàmatvena sàdhyàd bahiþ paridç÷yamànaputre vyàptipradar÷ane 'pi sàdhyasiddhirbhavati | tasmàd yaiva sarvopasaühàreõa vyàptiþ pramàõasiddhapratibandhanibandhanà sàdhyasiddhau samarthà saiva tatsmçtaye pradar÷anãyà | na ca sarvopasaühàreõa vyàptipradar÷ane 'pi dharmavi÷iùño dharmyapi tadaiva pratãyate, yataþ pakùadharmopadar÷anottarakàlabhàvino 'numànasya smçtitvaü syàt | tasyàþ sàdhyadharmiõi sàdhyadharmàvinàbhåtasàdhanadharmapratãtinibandhanatvena tadupadar÷anàt pràgasambhavàt | tatpårvikàyàü ca vyàptau anantaraü vi÷eùaviùayamanumànaü kathaü smçtiþ syàt? iti | [5. vaidharmyaprayoge 'pi vyàptipradar÷anaü saügatam |] nanu ca sàdharmyaprayogasya vyàptipradar÷analakùaõatvaü yuktam, sàdhanadharme sati sàdhyadharmasyava÷yàmbhàvitàpradar÷anàt; vaidharmyaprayogasya tu katham? | tatra hi kevalaü sàdhyàbhàve hetvabhàvaþ kathyate, na tu hetau sati sàdhyasya bhàva eveti | naiùa doùaþ | na hyatra sàdhyàbhàve hetvabhàvastuccharåpo dar÷yate, tasya heturåpatàvirodhàt | vastudharmo hi sattvàdiko hetuþ | tasyàtmana evàbhàvaþ kathaü [hetusva]råpaü bhaviùyati, yatastriråpo heturbhavet | kintu nivçttau nivçttidharmakatvaü svagato dharma upadar÷yate vaidharmyaprayogeõa, tathàvidhe ca sàdhanadharme 'va÷yaütayà sàdhyadharmasya bhàvaþ pratãyata eva, anyathà tannivçttau nivçttidharmakatvasyaivàyogàditi na vyàptipradar÷analakùaõatvaü vaidharmyaprayogasya na yujyate | [6. pratij¤àprayogasya nairarthakyam |] nanu dvividhe 'pi prayoge pratij¤àprayogo nopadar÷itaþ tat kathaü tadarthàvagatiþ?, tadarthapratyàyanàya ca sàdhanaprayogo 'bhimataþ ityata àha- "atra" anayoþ prayogayoþ "pakùadharmasambandhavacanamàtrasàmarthyàdeva" (##) vakùyamàõakàt "pratij¤àrthasya" dharmadharmisamudàyalakùaõasya sàdhyasya "pratãteþ" hetoþ "na" "pratãj¤àyàþ prayoga upadar÷itaþ" | paraþ sàmarthyamanavavudhyamàna àha- "apradar÷ite" vacanena "prameye" sàdhye "kathaü" na katha¤cit "tatpratãtiþ" pratij¤àrthapratãtiþ "iti" evaü "ced" yadi manyase tadà svàrthànumànakàle "svayaü" paraü pratipàdakamantareõa "pratipattau" prameyasya "ka upadar÷ayità"? naiva ka÷cit | svayameva tu sàdhyavinàbhåtasàdhanadharmadar÷anàt prameyaü pratipadyate tatha paràrthànumàne 'pi tata eva tatpratãtirastu kiü pratij¤àvacanena? | yadi svayaüpratipattikàle na ka÷cit prameyasyopadar÷ayità kathaü tarhi tatpratipattiþ? ityata àha- "prade÷asthaü" sàdhyadharmiõi sthitaü "dhåmaü" sàdhanadharmaü "upalabdhavataþ" pratyakùeõa dçùñavataþ sataþ "tasya" dhåmasya "agninà" sàdhyadharmeõa pramàõataþ pratibandhani÷cayabalàt pràkpratipannàyàþ "vyàpteþ" avinàbhàvasya "smaraõe" sati "tatsàmarthyàdeva" pakùadharmagrahaõavyàptigrahaõasàmarthyàdeva pratij¤àprayogarahitàd "agniratra iti" evaüråpà "pratij¤àrthapratãtirbhavati" | syànmatam- tatràpyasya karõapi÷àcikàdiþ prameyaü kathayatyevetyata àha- "na ca" naiva "tatra" svàrthanumànakàle "ka÷cit" karõapi÷àcikadiradç÷yo "`agniratra'- iti" evam "asmai" pratipatre(tre) prameyaü "nivedayati" kathayati | yadi bhavàn satyavàdã naivaü vaktumarhati | tathà hi- vayamapi prade÷asthadhåmadar÷anàt tasyàgninà vyàptismaraõasàpekùàdagniü pratipadyàmahe | na càsmabhyaü ka÷cit nivedayati `agniratra' iti, bhavati ca tatpratipattiþ, tathà tadanyasyàpi sà yuktaråpaiveti | yadyapi na ka÷cit nivedayati tathàpi svayameva prameyaü vyavasthàpya tatpratipattaye liïgamanusariùyatãti cet, àha- "nàpi" na kevalaü na ka÷cit nivedayati "svayamapi pràgeva" liïgavyàpàràt na pratipadyate "ki¤cid" agnyàdikam | kasmàt? (##) iti cet, "pramàõaü" hetum "antareõa" vinà `agniratra" ityevaü pratãteþ "nimittàbhàvàt" | triråpo hi hetuþ parokùàrthapratãternimittam, tadabhàve sà kathaü bhavet? | atha liïgamantareõàpyevaü pratãtirbhavatiti bråyàt tadà pratãtàviùyamàõàyàü liïgasya vaiyarthyam, tasyànumeyapratipattyarthatvàt, tena vinà tatpratipattau kathamasya niùprayojanatà na syàt? | atyantamåóhatàü ca parasya dar÷ayannàha- "svayameva" svatantra eva `agniratra'- iti vyavasthàpya | kathaü svatantro vyavasthàpayati? | "akasmàt" pramàõamantareõa vyavasthàpanàt "tatpratipattaye" nirnimittavyavasthàpitaprameyapratipattyarthaü "pa÷càt" "liïgaü" tannimittam "anusaratãti ko 'yaü pratipatteþ kramaþ" paripàñiþ? | tathà hi- prathamaü liïgànusaraõam, tataþ sàdhyapratipattiriti vipa÷citàü kramaþ | ayaü tvapårvo 'numàtà yastadviparyayamà÷rayata iti upahasati | yattalloke gãyate- ÷ãro muõóayitvà nakùatraü pçcchatãti tattulyatvàdasya kramasya | tasmàt pakùadharmagrahaõavyàptismaraõasàmarthyàdeva svayaü pratipadyate | tacca pratipàdakaü kathitemaveti na ki¤cit prameyanirdde÷ena | yadi nàma svàrthànumànakàle svayameva sàdhyaü pratipadyate tad yuktameva, liïgasyàpi tatra svayameva pratipatteþ | paràrthànumàne tu parato yathà liïgaü pratyeti tathà prameyamapi parata eva pratyetavyam | ato yukta eva pratij¤àprayoga ityata àha- "pareõàpi" na kevalaü svayameva pràg vyavasthàpyamànaü plavate pareõàpi vàdinà "tat" prameyam "ucyamànaü plavat eva" tadvacanasya sandigdhàrthabhidhàyakatayà sàdhyani÷cayànaïgatvàt prameyagàmbhãryànavàgàhinaþ paramparayàpyatatsambaddhasya vivakùàmàtranibandhanatayoparyevàvasthàpanàt | kasmàt plavate? iti cet, "upayogàbhàvàt" nàsya sàdhyapratãtiü prati ka÷cidupayogaþ, tatpratyàyanasamarthàsyànabhidhànàditi yàvat | (##) paraståpayogamàtraü kadàcid bråyàd ityà÷aïkayàha- "viùayopadar÷anaü" hetoryo viùayaþ sàdhyaü tadupadar÷anaü pratij¤àvacanasyopayogaþ "cet matam" | atràha "tenaiva" viùayeõa, "tàva"cchabdaþ krame | viùayasyopadar÷yamànasyàrthavattàyàü tadupadar÷anaü pratij¤àvacanasya prayojanaü bhavet | viùayeõaiva tu dar÷yamànena "ko 'rthaþ" kiü prayojanam? | nanu sàdhyapratãtiþ sàdhyarmyavatprayogàdipratãti÷ca viùayopadar÷anasyàrthaþ | tatastudupadar÷anaü pratij¤àvacanasya prayojanam | tathà hi- asati sàdhyanirde÷e `yat kçtakaü tadanityam' ityukte `kimayaü sàdharmyavàna prayogaþ? uta vaidharmyavàn?' iti na j¤àyeta | ubhayaü hyatrà÷aïkyate- kçtakatvenànityatve sàdhye sàdharmyavàn, nityatvenàkçtakatve và vaidharmyavàn iti | `anityaþ ÷abdaþ' `akçtako và iti tu pratij¤àvacane satyubhayamasandigdhamavagamyate | hetuviruddhànaikàntikapratãti÷ca na syàt | pratij¤àpårvake tu prayoge `anityaþ ÷abdaþ, kçtakatvàt' iti hetubhàvaþ pratãyate, `nityaþ, kçtakatvàt' iti viruddhatà, `pratyatnànantarãyakaþ kçtakatvàt' ityanaikàntikatvam | heto÷ca trairåpyaü na gamyeta, tasya sàdhyàpekùayà vyavasthànàt | sati pratij¤àvacane avayave samudàyopacàràt sàdhyadharmã pakùa iti tatra vçttasya kçtakatvasya pakùadharmatvaü; sàdhyadharmasàmànyena ca samàno 'rthaþ sapakùa iti tatra vartamànasya sapakùe sattvam; na sapakùo 'sapakùa iti sàdhyadharmavirahiõyavçttasyàsapakùe 'pyasattvaü pratãyeta ityà÷aïkayàha- "yadi pratãti" sàdhyasya ni÷cayalakùaõà sàdharmyavatprayogàde÷ca svaråpàvadhàraõàtmikà | "anyathà" pratij¤àvacanamantareõa "na syàt tadà" yaduktaü sàdhyasidhyarthaü sàdharmyavatprayogàdij¤ànàrthaü ca viùayopadar÷anam iti tat "sarvaü ÷obheta" yàvatà svarthànumànakàle pratij¤àvacanamantareõàpi pakùadharmagrahaõa sambandhasmaraõataþ sàdhyasiddhilakùaõà bhavatyeva pratãtiþ ityàkhyàtameva | tadvat paràrthe 'pyanumàne bhaviùyati | (##) yata evaü "tasmàt" "eùa" pratij¤àprayogavàdã yadà svayaü sàdhyaü pratyeti tadà svayaü sàdhyasya "pratãtau" viùaya upasthàpyate yena pratij¤àvacanadvàreõa puüsà "kenacit" tena "vinàpi" "pratiyan" sàdhyaü ni÷cinvan liïgasàmarthyadeva | yadàsmàbhiþ pratipàdyate tadà "asmàn kàryiõo dçùñvà vyaktaü" pratij¤àprayogalakùaõaü "målyaü mçgayate" | ka iva? "parvabràhmaõa iva" | yathà dakùiõàmantareõàpyanyadà aurdhvarathiko bràhmaõo bhu¤jàno 'nyadà ÷ràddhàdiparvaõyarthinaü ÷raddhàluü bravãti- yadi me ghçtapåraü ghçtapåraü prati råpakaü dadàsi tato 'haü bhu¤je nànyatheti | tena tulyo bhavànapãti | ki¤ca, yadapi bravãùi- paràrthànumànakàle yathà liïgaü pareõànabhidhãyamànaü na pratyeti pratipàdyastathà sàdhyamapãti | tadaitad yujyate yadyasau vàdivacanamàtreõa liïgamapi ni÷citya tadanusàreõa sàdhyamavagacchet, parapratãtyarthina÷ca tadà vayamapi pratij¤àü kinna prayu¤jmahe liïgavacanarahitàm? | asmadvacanasyaiva taü prati pramàõatayà, tata evànumeyapratãteþ, tadvacanasya caritàrthatvàt | na caitadasti, yataþ "asmadvacanàdapi" na kevalaü svàrthànumànakàle asmadvacanamantareõa ityapi÷abdaþ | kintu yadàpyasmadvacanaü pravçttaü tadàpi "naiva" asmadvacanàt "liïgamapi pratyeti" kuta eva sàdhyasiddhye 'nusariùyati? | api tu svayamasya yadi talliïgaü kuta÷cit pramàõataþ siddhaü bhavati "asmadvacanena tu" kevalaü tatra "smçtisamàdhànamàtraü kriyate" | tadà svayaü siddhameva liïgamanusçtya sàdhyaü pratyeti | nàsmadvacanàt pànãyamapi pibatãti | "tasmàt" "ko 'nayoþ" pratij¤àvacanàvacanàtmikayoþ "avasthayorvi÷eùaþ"?, ubhayatra svayaüsiddhaliïgasàmarthyàdeva sàdhyapratãterna ka÷cit | tataþ svaparàrthànumànayoþ svayaüsiddhaliïgànusaraõam, tataþ sàdhyapratãtiü ca prati vi÷eùàbhàvàt pratij¤opanyàsaþ paràrthànumàne 'pi vyartha eva | liïgamapi hi tàvadatra nàbhidhãyate yadi tat (##) pårvaprasiddhaü svayamanusmaret kimaïga punaþ sandigdhàrthàbhidhàyakaü pratij¤àvacanamupàdãyate? | syànmatam- yadi nàma sàdhyasiddhau pratij¤àvacanasya nopayogastadartho 'sya prayogo mà bhåta, sàdharmyatvatprayogàdij¤ànàrthaü tu tadupadànamavasthitameva, tasyànyathà pratãtyabhàvàt ityata àha- "dçùñà ca sàdharmyavatprayogàdeþ pratij¤àvacanamantarenàpi pratãtiþ," tatastadartho 'pi pratij¤opanyàso na ÷obhate | kutaþ punaþ sàdharmyavatprayogàderasati sàdhyanirdde÷e pratãtiþ? ityàha- pakùadharmasambandhavacanamàtràditi" | evaü manyate- naiva hi ka÷cit `yat kçtakaü tadanityam" etàvanmàtramabhidhãyàste, sàdhananyånatayaivàsya paràjayàt, kintvava÷yaü hetordvarmiõyupasaühàraü karotãti | tatra yadi `kçtaka÷ca ÷abdaþ' iti bråyàt tadà sàdhya(dha)rmyavatprayogapratãtiþ, atha `nitya÷ca' ityabhidadhyàt tadà vaidharmyavata iti sambandhavacanapårvakàt pakùadharmavacanàt prayogadvayàvagatiþ | hetuviruddhànaikàntikà api pakùadharmavacanamàtreõa na pratãyante | yadà tu sambandhavacanamapi kriyate tadà kathamapratãtiþ? | tathà hi- `yat kçtakaü tadanityam' iti pakùadharmavacane satyukte heturavagamyate, vidhiyamànenànådyamànasya vyàpteþ | `yatkçtakaü tannityam' ityabhidhàne viruddhaþ, viparyayavyàpteþ | `yat kçtakaü tat prayatnànantarãyakam' iti pradar÷ane vyabhicàràdanaikàntikàdhyavasàyaþ | trairåpyamapi hetorgamyata eva, yato vyàptipradar÷anakàle vyàpako dharmaþ sàdhyatayàvagamyate | yatra ca vyàpyo dharmo dharmiõyupasaühriyate sa vyàpakàdharmavi÷iùñatayàvagamyamànaþ sàdhyasamudàyaikade÷atayà pakùa ityupasaühçtasya vyàpyadharmasya pakùadharmatvàvagatiþ, sà ca vyàptiryatra dharmiõyupadar÷yate sa sàdhyadharmasàmànyena samàno 'rthaþ sapakùaþ pratãyata iti sapakùe (##) sattvamavagamyate, sàmarthyàcca vyàpakanivçttau vyàpyanivçttiryatràvasãyate so 'sapakùa ityasapakùe 'pyasatva(ttva)mapi ni÷cãyata iti, yadi pakùàdibhirapi j¤àtaiþ ki¤citprayojanaü | na tu vyavahartaõàü pakùàdisaïketàpekùà parokùàrthagatirbhavati | tathà hi- yat kvacid dçùñaü tasya yatra pratibandhaþ tadvidastasya tad gamakaü tatra iti hi loke vastugatirbhavati, na pakùadisaïketagrahaõàpekùà | tatra yatheùñaü ÷àstrakàrà gamakaråpapratipattaye svasaïketenànyathà và lakùaõaü praõayantu | na tu vyavahàrakàle tadanusaraõaü kvacidupayujyate | tatsaïketapratipàditameva tu yathoktaü gamakaü råpamupayogi vyavahartéõàm | taccet pratipannaü tàvataiva sàdhyasiddhiþ sa¤jàtà iti pakùasapakùàdisaïketàparij¤àne 'pi na ki¤cit plåyate | ata evàcàryapàdai `rtràntarãyakàrthadar÷anaü tadvido 'numàna' miti gamakaråpamàtrameva pakùàdisaïketànapekùaü pratipàditam | svapraj¤àparàdhàstu tatràpi kai÷cidasanta eva doùàþ prakãrtyanta iti kimatra bråmaþ? | "tasmàt" sàdharmyavatprayogàdij¤ànàrthamapi pratij¤àvacanaü pakùadharmasambandhavacanamàtra eva yathoktena prakàreõa pratãterayuktamiti "kastasya" pratij¤àvacanasya "upayogaþ" naivaü ka÷cit | svayaü càyaü vàdã yena krameõànumeyaü pratipannavàüstamullaïghya parapratipattaye kramàntaramà÷rayan prava¤cakatayà dhårta eva pratãyate, na savdçtta ityupadar÷ayannàha- "svani÷cayavat" ityàdi | yathàtmano ni÷cayasyotpàdanaü kçtaü tathaiva "anyeùàmapi ni÷cayotpàdà(da)nàya" ca parahitanirataiþ "sàdhanamucyate", "tatra" etasmiü(smin) nyàye sati svayamayaü vàdã "prameyasyopadar÷anena" upadar÷akena vacanena "vinàpi" svàrthànumànakàle "pratipadya" prameyaü "paraü" saü÷ayitàdikaü "pratipàdayan" svapratipannaü prameyamavabodhayan "apårvaü" svapratipattikàle pårvaü yaþ prameyapratipattau "kramaþ" upàyo 'nubhåtastasmàdanyam "à÷rayata iti kimatra" kramàntarà÷rayaõe "kàraõam"? naiva ki¤cit paravyàmohanaü muktvà | tathà hi- yadi svapratipattikramaþ (##) pratãtinibandhanaü kiü tatparityàgena kramàntarà÷rayaõam?, kathaü tena svayaü pratipannavànasãti? | yata evaü "tasmànna prameyasya" sàdhyasya "vacanena" pratij¤àkhyena "ki¤cit prayojanam" | kutaþ? | `anyathàpi' vinàpi tena "pratipatteþ" sàdhyapratãteþ "utpatteri"tyupasaühàraþ | [7. upanayanigamanàderapi sàdhanavàkyànaïgatvam |] evaü pratij¤àü sàdhanavàkyàdapanãyàparamapyupanayanigamanàdikaü paraparikalpitaü sàdhanavàkyàdapanetumuktameva nyàyamatidi÷annàha- "etena" anyathàpi pratipatterutpatteþ' iti nyàyena "upanayanigamanàdikaü" àdigrahaõàt saü÷ayajij¤àsàdikaü "pratyuktaü" pratyàkhyàtam | tatra "udàharaõàpekùaþ `tathà' ityupasaühàro `na tathe'ti và sàdhyasyopanayaþ", "pratij¤àyàþ punarvacanaü pratij¤à" iti tu pratij¤àyàþ | etenetyetadeva dar÷ayati- "etàvataiva" pakùadharmasambandhavacanamàtreõaiva upanayàdirahitena "sàdhyapratãteþ bhàvàt" utpatteriti | atrodyo(ddyo)takaraþ pràha- pratij¤à tàvadviùayanirdde÷àrthamava÷yakartavyà, yato lokaþ prathamaü karma cchedyàdikaü niråpayati | tataþ kuñhàràdikaü sàdhanaü vyàpàrayati | upanayenàpi yàvad dçùñànte dçùñasàmarthyo heturddharmiõi nopasaühriyate tàvat kutaþ sàdhyapratãtiþ? | svàrthànumànadçùña÷ca pratyavamar÷apratyayàrtho 'nena dar÷yate | tathà hi- svàrthànumàne prathamaü prade÷e dhåmaü pa÷yati, tato `yatra yatràhaü dhåmamadràkùaü tatra tatràgnimapi' iti vyàptiü smarati | tato `dhåma÷càtra' iti punaþ pratyavamç÷ati, sa pratyavamar÷àrthaþ paràrthànumàne upanayenocyate | nigamanamapyava÷yàbhidhànãyam, yato yadyapi pårvaü anityaþ ÷abda ityuktam, na tu tàvatàsya ni÷cayo jàtaþ | samprati tu pramàõabalàyàto 'rthaþ tatsampratyayàrthamanena nigamyate | a÷eùapramàõavyàpàra÷cànenopasaühriyate | tathà hi- àgamaþ pratij¤à, heturanumànaü, (##) dçùñàntaþ pratyakùamupamànamupanayaþ | tadetasya pramàõacatuùñasyàpi vyàpàro nigamanenopasaühriyate- iti kathamasya na sàphalyam? ityetadà÷aïkayàha- "óiõóikaràgaü parityajya" óiõóikàþ- nagnàcàryàþ te niùphalamuparyupari nàmalekhane prasaktàþ tatasteùàmiva `pareõokte tasyopari mayàva÷yamayuktatayà niùphalamapyabhidhànãyam' ityasthànàbhinive÷aü tyaktvà "akùiõã nimãlya" bahirvikùepamupasaühçtya "cintaya tàvat"- "kimiyatà" pakùadharmasambandhavacanamàtrakeõa vàkyena sàdhyasya "pratãtiþ syàt na và?" iti | yàvatà yàvàneva paràrthànumàne 'rtho 'bhidhànãya ityasmàbhiranuj¤àyate tàvànevànyånànatiriktaþ svàrthànumàne 'pi pratãtiheturdçùñaþ, tasya ka iha ÷aktervyàghàtaþ? yenàsau paràrthànumàne 'pi pratãtiü na kuryàt | "bhàve" pratãteþ "kiü prapa¤camàlayà" pratij¤opanayanigamanalakùaõayà, bàlapratàrakatadupayogopavarõanalakùaõayà và? | tathà hi- pratij¤opanayanigamanaprayoge 'pi yadi pramàõani÷cità svasàdhyavyàptiþ sàdhanadharmasya na syàt, sàdhyadharmiõi và sadbhàvastadàsya naiva pratãtihetutà | tatsambhave tu pratij¤àdyabhàve 'pi svàrthànumàna iva gamakaråpàvaikalyàt sà na nivàryata iti kimasthànanirbandhena iti? | nahi sàdhyadharmàkùepaõasàmarthyavirahe sàdhanadharmasya vàdivacanamàtràt sàdhyani÷cayo yuktaþ, hetåpanyàsavairthyaprasaïgàt, tasya tadàkùepasàmarthye và pratij¤àvacanasyeti | yatåktam `viùayapradar÷anàya pratij¤à' ityatra ÷àstrakçtaiva dattamuttaram | ya÷ca sàdhanaü prayukte tena `ahamanena sàdhanenàmuùmiü(ùmin) sàdhye pratãtiü sàdhayiùyàmi' iti karma niråpyaiva tat prayuktamiti na laukikanyàyàtikramaþ, anyathà yadi sàdhanàd yasya sàdhyapratãtirupajàyate tenaiva karma niråpaõãyam kathaü tadabhàve svàrthànumàne sàdhyasiddhiþ sàdhananibandhanà (##) syàt? | ya÷càgnidhåmayoþ sambandhaü cetasi vyavasthàpya `kvàgniþ kvàgniþ?' ityagniü paryeùate sa prade÷e dhåmadar÷anamàtràdevàgniü pratipadyata iti kathaü svàrthànumàne pratyavamar÷apratyayaþ syàt? | atha kadàcidasau dçùñastatreti paràrthe 'pyasyopàdànaü tadà dadhyàdikamapi bhuktvà kadàcid dhåmàdagniü pratipannavàniti kinna dadhibhojanàderapi kàdàcitkasyopàdànam? | yat punaruktam `àgamaþ pratij¤à' iti, tatra yadi vàdivacanamevàgamastadà tata eva sàdhyasiddherhetvàdyupadànamanarthakam | atha pratij¤àrthasyàgame pàñhàdàgamaþ pratij¤à, tadà na kvacidàgame pañhyate atra prade÷e 'gniriti kathamàgamatvaü pratij¤àyàþ? | `heturanumànam' ityapyayuktam, na hi pakùadharmatvamàtraü hetuþ, tasya triråpatvàt | dçùñànto 'pi na sarvaþ pratyakùa iti kathaü `dçùñàntaþ pratyakùam' bhavet? | upamànaü tu pramàõameva na bhavati, kathaü tavdyàpàra upasaühriyeta nigamanena? | yadi càva÷yaü dçùñànte dçùñasàmarthyo heturdvarmiõyupaneyaþ tadopanaya evàstu kiü `kçtakatvàt' iti pakùadharmanirdde÷ena?, sa eva dçùñasàmarthyaü hetumupasaühariùyati pakùadharmatàü ca dar÷ayiùyatãti na ki¤cittena | tato yatra ca pratij¤àyàþ prathamata eva prayogo neùyate tatra tasyàþ punarvacanaü kuto nigamanaü bhaviùyati? ityàha- "iti" tasmàd "iyàneva" pakùadharmasambandhavacanamàtràtmakaþ sàdhanavàkye "prayogo jyàyàn" na pa¤càvayavàtmaka iti sthitam | [8. nyàyavàkye hetudçùñàntavacanayoþ kramasyàniyamaþ |] atra sàdhanavàkye na kevalaü pratij¤àdiprayogo na yuktaþ paropagataþ `pårvaü hetuþ prayoktavyaþ pa÷càd dçùñàntaþ' iti kramaniyamo 'pi na ka÷cit | kutaþ? sarvathà yadi pårvaü hetuþ pa÷càd vyàptiþ atha pårvaü vyàptiþ pa÷càt pakùadharmaþ prayujyate, tathàpi gamakatvàt | (##) [9. hetostridhàprayogasya khaõóanam |] nanu tasya dvidhà prayoga ityayuktamuktam | yatastrividho hetuþ- anvayã vyatirekã anvayavyatirekã ceti naiyàyikàþ, tatastasya trighà prayogaþ sàdharmyeõa vaidharmyeõa sàdharmyavaidharmyàbhyàü ceti vaktavyamityata àha- "sambandhavacane 'pi" na kevalaü kramaniyamo na yuktaþ kintu "artha bhedo 'pi na ka÷cid" ubhayatràpi triråpasadbhàvàta | tataþ sarva eva heturanvayavyatirekã, na tvanvayã vyatirekã và ka÷cidveturastãti bhàvaþ | tat kutastrividhyaü prayogasya syàt? iti manyate | kutaþ punararthabhedo nàstãti? cet, àha- "ubhayathà" sàdharmyeõa vaidharmyeõa ca prayoge yadyapi vidhipratiùedharåpatayà dharmabhedaþ pratãyate tathàpi "tadbhàvasyaiva" sàdhanadharmasya sàdhyasvabhàvatàyàþ eva sàdharmyavaidharmyaprayogàbhyàü "khyàpanàt" | nanu sàdharmyaprayoge hetubhàve sàdhyasya bhàvaþ, vaidharmye ca sàdhyàbhàve hetvabhàvaþ ÷abdàdavagamyate, na tàdàtmyam | tat kimucyate `tadbhàvasyaiva khyàpanàt`? ityata àha- "na hi" ityàdi | yadi sàdharmyaprayoge tadbhàvo nàkùipyeta tadà sàdhanasya "atatsvabhàvasya bhàve" kimiti "ekàntena" ava÷yantayà "sàdhyasya bhàvaþ?" | kàdàcitkastu bhavatu nàma? | `yat kçtakaü tadanityam' ityekàntabhàva÷ca hetau sati sàdhyasya vyàptyà sàdharmyaprayoge 'bhidhãyate | sa ca tàdàtmyamantareõànarthàntarasya na sambhavatãti sàmarthyàt tadàkùipati | kathamivàtatsvabhàvasya bhàve na ekàntenànyabhàva iti àha- "kçtakatve"tyàdi | yadi pratyatnànantarãyakatvamantareõàpi kçtakatvasya bhàvàdatatsvabhàvatvam anityatve 'pyayameva vçttàntaþ | tata÷ca tàdàtmyavirahàt prayatnànantarãyakatvasyànityatvenànvayo na syàt, tannivçttau và nivçttiriti kathaü tatastat (##) pratãyate? | naiùa doùaþ, prayatnànantarãyakapadàrthasvabhàvasyaivànityatvasya tena sàdhanàt, tatra ca tàdàtmyasadbhàvàd anvayavyatirekàvanivàritau anityatvakçtakatvamatràpekùayà tu tàdàtmyaviraho 'syàbhihita iti | nanvagninivçttàvatatsvabhàvasyàpi dhåmasya nivçttirdçùñànvaya÷cetyàha- "kàryasya" iti | anvayavyatirekayorhi pratibandho nibandhanam, tena tayoþ vyàpteþ, tadabhàve tayorapyabhàvàt | tatràrthàntarasya dhåmasyàgnau "tadutpattilakùaõaþ pratibandho 'nvayavyatirekanimittama" stãti bhavetàü tau | yatra tvanarthàntarasya tàvucyete tatràva÷yaü tàdàtmyena bhavitavyamityabhipràyaþ | atrodàharaõam "yathà- anayoreva kçtakatvaprayatnànantarãyakatvayorviparyayeõa naikanivçttàvanyanivçttiþ"- `yat pratyatnàntarãyakaü na bhavati tat kçtakamapi na bhavati' ityevaüråpà | yata evaü tasmadanvayavyatirekayoryathàlakùaõaü hetubhàve sàdhyasyàva÷yaü bhàvaþ, sàdhyàbhàve ca hetorava÷yamabhàvaþ ityeko 'pi sàdharmyamukheõa vaidharmyamukheõa và prayukto dvitãyamàkùipati, svavyàpakapratibandhàkùepàt, tasyàpi cetareõa vyàpteþ | tasmàdubhayatra trairåpyapratãterekasya ÷abde(bda)to 'parasyàrthata iti sambandhavacane 'pi prayoga eva vidhimukhena pratiùedhamukhena và bhidyate nàrtha iti siddhaü tatastasya dvidhà prayogaþ sàdharmyeõa vaidharmyeõa ca | na tu sàdharmyavaidharmyabhyàmapi, tadarthasyànyatareõaiva prakà÷anàt | sarvo heturanvayavyatirekyeva vastuto na ka÷cidanvayã vyatirekã và nàmetyetadupasaüharannàha- "iti naikatrà" nvayamukhena vyatirekamukheõa và sàdhanavàkye "dvayo" ranvayavyatirekayoþ "prayogaþ" sàkùàcchabdena pratipàdanamiùyate, "vaiyarthyàt" pratãtapratyàyane prayojanàbhàvàt | (##) tàmevàrthato 'parasya pratãtiü sphuñayannàha- "tatsvabhàvatayà" ityàdi | yadi tatsvabhàvatayà sàdhyena hetoranvayaþ sidhyati tata eva "tadabhàve 'bhàvo 'pi sidhyatyeva" | tatsvabhàvasya tadabhàve svayaü nairàtmyena bhàvàyogàt | "tathà" tatsvabhàvatayà sàdhyàbhàve sàdhanasyàbhàva "siddhau" "ca" satyàü tata eva sàdhyena hetoþ "anvayasyàpi siddheriti" | yaistu vyàkhyàyate- "sàdharmyavati prayoge tadabhàva eva vipakùe hetorabhàvakhyàtiryathà syàt nànyatra vipakùe viruddhe và hetvabhàvaprasaïgàt viruddhata eva vyavacchedaprasaïgàcceti niyamakhyàpanàrtho vyatirekaprayogaþ" iti | sa tadartho 'pyayuktaþ | kutaþ? "anyaviruddhayorapi" na kevalaü tadabhàvasya "vipakùatvàt" yasya hi- anya eva vipakùo 'nyadharmayogã vànyo, na vivakùitadharmànà÷rayaþ, viruddha eva và sahànavasthànalakùaõenaiva virodhena, na parasparaparihàrasthitalakùaõatayàpi vipakùaþ- tasyànityatvàdanyànàtmàdidharmavati arthe, kçtakatvàdivçtteþ, hetvabhàvaprasaïgaþ | auùõye ca sàdhye 'gnilakùaõasya hetorviruddhàdeva ÷ãtàt nànuùõa÷ãtàdapyanyato vyavacchedaprasaïgàt naikàntenauùõyamagnirgrasayediti tasyàyaü doùaþ syàt | taü pratyàcàryeõoktam- yadyekasya vipakùatvamiùyate tadà tadabhàvasyaiveùyatàm, na viruddhasya anyasya và, tasyànyatràpi vivakùitadharmànà÷raye viruddhe ca bhàvàt, tadabhàvamantareõa tayoranyaviruddhatvàyogàt | na tvasmàkaü trividhamapi vipakùamicchatàm, vivakùitadharmànà÷rayaü cànyamiti bhàvaþ | [10. sattvasya kùaõikatvasvabhàvatàyàþ samarthanam |] yadi svabhàvahetàvanvayavyatirekayoþ sàdhanadharmasya sàdhyasvabhàvatà nibandhanamityanvayena vyatirekeõa và sàdharmyevaidharmyavatoþ (##) prayogayorabhidhãyamànena tàdàtmyàkùepadvàreõàrthàditaràkùepa ucyate, tadà pramàõasiddhaiva tatsvabhàvatà tayornibandhanaü na ÷abdamàtrataþ pratãyamànetyabhipràyavànàha- "kathamidam" ityàdi | "yene"ti sato na÷varasvabhàvatvena | satva(ttva)lakùaõasya hetoþ kùaõikatvasvabhàvatveneti yàvat | pçcchata÷càyamabhipràyaþ- iha dvividhàþ santaþ- kçtakà÷ca ghañàdayaþ akçtakà÷càkà÷àdayaþ | tatra ye tàvadakçtakàste "sadakàraõavat nityam" iti nityalakùaõayogàdanityà eva na bhavanti kuta eva kùaõikàþ? iti na satva(ttva)sya kùaõikatvasvabhàvatà | ye 'pi santaþ kçtakàsteùàmapi mugdaràdyanvayavyatirekànuvidhàyitayà vinà÷asya sahetukatvàt tadvetvasannidhàvavinà÷àt kçtakàtmano 'pi satva(ttva)sya kùaõikatvasvabhàvatà na samastyeveti nànvayavyatirekayoþ sambhava iti | ava÷yaü ca vinà÷o daõóàdyanvayavyatirekànuvidhàyã, dçùñatvàt | tathà hi- "abhighàtàgnisaüyoganà÷apratyayasannidhim | vinà saüsargitàü yàti na vinà÷o ghañàdibhiþ ||" anyatràpi cànvayavyatirekànuvidhànameva hetumattàvyavahàranivandhanamabhyupeyate saugatairapi, tadihàpyastãti kinna tavdyavahàraþ pravartyatte? iti | nanu cànvayani÷cayaü pratipàdayatà bàdhakapramàõavçttiva÷àt tatsvabhàvatà pårvameva pratipàdità `anvayani÷cayo 'pi svabhàvahetau' ityàdivacanàt | tat kuto 'sya pårvapakùasyàvasaraþ? | satyam, kintu pårvàcàryaiþ kçtakatvasya kùaõikatàyàü sàdhyàyàü paraiþ kçtakànàmante 'va÷yaü hetunibandhanavinà÷opagamàt tadvetvayogapratipàdanenànapekùà vinà÷aü prati viparyaye bàdhakaü pramàõaü tàdàtmyaprasàdhakamuktaü tat prasaïgamukhena kçtakalkùaõasyaiva sattvasya tadàtmatàü gamayati nànyasya iti dar÷ayitum | arthakriyàvirodhalakùaõaü tu sarvasya sattvasya iti vastumàtreõa (##) pràguktamapi vipa¤cayituü pårvapakùopanyàsaþ | akçtakalakùaõaü tu sattvaü na sambhavatyeva, niyàmakaü hetumantareõa de÷akàlasvabhàvaniyamàyogàt | tataþ pårvàcàryairna tasyaikàïgavaikalyàdeva "sadakàraõavat nityam" iti nityatàsambhava iti na tadàtmatàü prati yatnaþ kçtaþ | ÷àstrakàrastu sàmànyena sattvasya kùaõikasvabhàvatàü, kçtakalakùaõasya api ca, de÷akàlasvabhàvaviprakçùñasyàpi vastusthityaiva tadàtmatàm arthakriyàvirodhena, na paropagatàva÷yambhàvivinà÷asyàhetukatayà vi÷eùàbhàvàt utpannamàtrasyàbhàvaprasaïgena pratipàdayiùyati | [11. sahetukaü vinà÷aü nirasituü tasya bhàvasvabhàvatàyàþ samalocanam |] tatra pårvàcàryoktaü `sarvasya sataþ kçtakasyava÷yamante hetukçto vinà÷a iti' yaþ paririùyate taü pratyanapekùatvaü khyàpayitumupakramate "vinà÷ahetvayogàditi" | yadi tarhi nà÷asya heturnàsti, sa teùàü kçtakànàü satàmava÷yambhàvã vinà÷aþ kutaþ? | na hyàkasmikaþ ka÷citsvabhàvo yukta ityàha- "svabhàvata eva" | bhavatyasmàt kàryam iti bhàva÷abdo hetuvacanaþ | tena svahetubhya eva "na÷varàþ" na÷ana÷ãlàþ, såcyagre sarùapà ivànavasthàyinaþ svàtmani "bhàvà jàyante" | "naiùàü" kçtakalakùaõànàü satàü bhàvànàü "svahetubhyo niùpannànàü" "anyataþ" abhighàtàde "rvinà÷otpattiþ" | kutaþ? "tasyà" bhighàtàgnisaüyogàdestaddhetutayopagatasya "asàmarthyàt" | tathàhi- agnisaüyogàdikàle tritayaü lakùayàmaþ | tadeva kàùñhàdikaü vinà÷yam, aïgàràdikamavasthàntaram, kàùñhàdinivçttilakùaõaü càbhàvaü tuccharåpaü, nàparaü yatràgnisaüyogàdervyàparaþ cintyeta | etàvatyàü ca vastugatau na kvacidatra vinà÷ahetauþ sàmarthyaü yujyate | yato "nahi vinà÷aheturbhàva" syendhanàdeþ svahetubhyaþ sthiraråpasyotpannasya "svabhàvamevà" sthiràtmatàlakùaõaü "karoti" | kutaþ? "tasye"ndhanàdeþ "svahetubhya" eva "nirvçtteþ" | nahi sthiràtmano (##) nirvçttasyànyathàbhàvaþ tadàtmà ÷akyate kartum, tasya hetvantaràt pa÷càd bhavto 'rthàntaratvaprasaïgàt, tasyaivànyathàtvàyogàt, tatra hetuvyàpàrasya kalpayituma÷akyatvàt | athavà tritaye samãkùyamàõe yat tàvat vinà÷yaü kàùñhàdi na tatsvabhàvamevàgnisaüyogàdirvinà÷ahetuþ karoti tasya svahetubhya eva nirvçtteriti | [12. kumàrileùñabhàvàntarasvabhàvapakùasya samàlocanam] kumàrilastu manyate- nàgnisaüyogàdinà bhàvasvabhàva eva kriyate kintvindhanàdeþ pradhvaüsàbhàvaþ | sa cendhanàdiråpavikalamaïgàràdikamuttaraü bhàvàntarameva | taduktam- "nàstità payaso daghni pradhvaüsàbhàvalakùaõam ||" iti | tathàvidhasya càbhàvasya hetumattopagamo naiva virudhyate | tathà càha ka÷cit- "bhàvàntaravinirmukto bhàvo 'trànupalambhavat | abhàvaþ sammatastasya hetoþ kinna samudbhavaþ? ||" iti | tadetat kaumàrilaü dar÷anamapanudannàha- "nàpi" ityàdi | yadyuttaraü kàryàtmakaü "bhàvàntarameva" abhàvastadàgnisaüyogàdayo 'ïga(ïgà)ràdijanmani vyàpç(pri)yanta itãùñamevàsmàkam, kintu "bhàvàntarakaraõe" abhyupagamyamàne 'gnyàdãnàmindhanàdàvavyàpàràt tadavasthamevendhanàdikam | tata÷ca yathàgnisaüyogàt pràg indhanàderupalabdhiþ anyà ca tatsàdhyàrthakriyà tathàïgàràdyutpattàvapyupalabdhyàdeþ prasaïgaþ | nanu bhàvàntarasya pradhvansà(dhvaüsà)bhàvaråpatàyàü tadutpattàvindhanàdãnàü pradhvastatvàdasatàü kathaü tathopalabdhyàdiprasaïgaþ? | satyam, evaü manyate- sarvasyendhanàderanyasya gavàderapi tathàbhàvo mà bhåt ityaïgàràdeþ dhvaüsavyavasthàyàü nibandhanamabhidhànãyam | (##) tasmiü(smin) sati tannivçttiriti cet, aho vacanakau÷alam yato nivçttestucchasvabhàvatànaïgãkaraõàt tadeva bhàvàntaramaïgàràdikaü nivçttiü bråùe | tadayamarthaþ sampannaþ aïgàràdibhàve 'ïgàràdibhàvàdaïgàràdikaü dhvaüsaþ kàùñhàderiti | na càïgàràdibhàve tadbhàvaþ svàtmani hetubhàvàyogàt | agnyàdibhya÷ca tadutpàdavacanàdindhanàdyupamarddenàïgàràdibhàvàt asya dhvaüsaüråpateti cet | ko 'yamupamarddo nàma? | yadi nivçttiþ sàïgàràdilakùaõaiveti na pårvasmàd vi÷iùyate | tasmàt svarasato nivartate kàùñhàdiþ, agnyàdibhyastvaïgàràdijanma ityeva bhadrakam, anyathà kàùñhàde"stathopalabdhyàdiprasaïgaþ" kathaü na syàt? | api ca- yadi bhàvàntaraü pradhvaüsàbhàvo ya ete 'nupajàtavikàràþ pradãpabuddhyàdayo dhvaüsante teùàü katarad bhàvàntaraü pradhvanso(dhvaüso) vyavasthàpyate? | te 'pyavyaktatàmàtmabhàvaü ca vikàrameva dhvaüsaü samalambanta iti cet | na, pradãpàderbhàvaråpàvyaktatàbhàve pramàõàbhàvàt | yadi hi ÷aktiråpatàpattiravyaktatà tadà ÷akteþ kàryadar÷anonnãyamànaråpatvàt tadabhàve kathaü pradãpàdayaþ ÷aktyàtmanàvasthitàþ kalperan? | athopalabdhiyogyatàvikalàtmatàpattiravyaktiþ; atràpi tadàtmanàvasthitau naiva pramàõamasti | na càpramàõakamàdriyante vaco vipa÷citaþ | àtmana÷càsattvàt kathaü tadbhàvo buddhyàdãnàü vikàraþ pariõàma÷ca? | anyatra vihitapratikriyatvàt neha pratanyata ityalaü prasaïgena | syànmatam- bhàvàntareõàïgàràdinàvçtatvàt indhanàdestathopalabdhyàdayo na bhavantãtyata àha- "nàpi" ityàdi | svabhàvàntaram "anyasye"ndhanàderà"varaõamapi"na"yujyeta" "tadavasthe" avicalita råpe "tasminni"ndhanàdau sa"tyàvaraõasyàpi" na kevalamanupalabdhyàde"rayogàt" | (##) [13. bhàvàbhàvapakùasyàpi samàlocanam |] na kevalaü bhàvasvabhàvo bhàvàntaraü và vinà÷ahetunà na kriyate bhàvàbhàvo 'pi na kriyata ityàha- "nàpi" ityàdi | kutaþ? iti cet, "abhàvasya vidhinà" paryudàsena vivakùitàdbhàvàda"nya"tayà kàryatvo"pagame" kriyamàõe kimindhanàdiråpa evàsau? athàrthàntaram? iti "vyatirekàvyatirekàvikalpànatikramàt" | tatra cokta eva doùaþ | nanu prasajyapratiùedhàtmà tuccharåpo 'sàvagnyàdijanyo 'bhyupeyate | tadbhàve cendhanadinàü naiþsvàbhàvyàt kutaþ pårvadoùàvasaraþ? | sa càva÷yamagnyàdibhàvàbhàvànuvidhàyitayà tatkàryastadbhàvavyavahàrasyànyatràpi tannibandhanatvàt | taduktam- "san bodhagocarapràstadbhàve nopalabhyate | na÷yan bhàvaþ kathaü tasya na nà÷aþ kàryatàmiyat || pràgabhåtvà bhavan bhàvo hetubhyo jàyate yathà | bhåtvàpi na bhavaüstadvaddhetubhyo na bhavatyayam ||" iti | ata àha- "bhàvapratiùedhe"tyàdi | ayamabhipràyaþ- yadyanapekùitabhàvàntarasaüsarga÷cyutimàtrameva tuccharåpaü dhvaüsaþ tadà tatra kàrakavyàpàro naiva sambhavati bhavanadharmiõyeva tatsambhavàt | tasyàpyabhåtvà bhàvopagamàt kàryatà na virudhyata iti cet | na | bhavanadharmaõo bhàvaråpatàpràpterabhàvatvahàneþ | yato bhavatãti bhàvo bhaõyate, nàparamaïkuràderapi bhàva÷abdapravçttinimittam | arthakriyàsàmarthyàmiti cet | sarvasàmarthyavirahiõastarhyasya kathaü pratãtiviùayatà? | nahyakàraõaü pratãtiviùayaþ, atiprasaïgàt | tadaviùayasya và kathaü hetumattàvagatiþ? vastutà và? | uemàcyate `tuccharåpameva tad vastu' iti | pratãtijanakatve và kathaü na sàmarthyasambandhità? | saditipratyayàviùayasya kathaü bhàvateti cet | kàryatàpyasya katham? | svahetubhàve bhàvàt iti cet | kathaü tarhi satparatyayàviùayatà? | (##) tathà hi- yadi svahetubhàve bhavatãti pratãyate sadityapi pratãyeta | yato 'stãti sad iti vadanti vidvàüsaþ | na càsti, bhavati, bhàvaþ, sanniti ÷abdànàmarthabhedaþ paramàrthataþ ka÷cit | abhàvàtmakatayaiva bhavatyasàviti cet | na | vyàhatatvàt, yato na bhavatãtyabhàva ucyate sa kathaü bhavatãti vyapadi÷yate? | pratiùñhitena kenacid råpeõa svaj¤ànàtmanyapratibhàsanàt na bhava iti cet | atyantaparokùàõàü cakùuràdãnàmabhàvatàprasaïgaþ | na | teùàü j¤ànaheturåpatayà pratibhàsanàt iti cet | na | asyàpi bhavitçråpatayàvabhàsanàt | sarvaråpavivekasya ca kathaü bhåtyà sambandhaþ? | kenacid råpeõonmajjanaü hi bhavanam | j¤ànaviùayatayàsyàpi ca teddheturåpatayàvabhàsanasya tulyatvàt, aheto÷ca viùayatvàyogàt | asmàkaü tvabhàvabuddhyaþ svavàsanàparipàkànvayà nirviùayà eva | abhàvasya ca bhavitçtve kathaü praryudàsàt prasajyapratiùedho bhidyeta | asadråpasya vidhànena paryudàsàt sa bhidyata iti cet | na | asadråpsya bhavanavirodhàt | bhavatãti hi bhåtyà sattayàbhisambadhyate | tatra kathaü sadråpasya vidhànam? | paryudàsa evaiko na¤artha÷ca syàt, sarvatra vidheþ pràdhànyàt | so 'pi và na bhavet | yadi hi ki¤cit kuta÷cit nivartyeta tadà tavdyatireki saüspç÷yeta tatparyudàsena | tacca nàsti | sarvatra nivçttirbhavati ityukte vastvantarasyaiva kasyacit vidhànàt | tathànena vastvantaramevoktaü syàt, na tayorvivekaþ | aviveke ca na paryudàsaþ | aprastutàbhidhànaü ca syàt | bhàvanivçttau prastutàyàü asadàtmano vastvantarasyaiva vidhànàt | na càsya svaråpeõàsadàtmakatvam, svaråpeõàpyasataþ kàryatvavirodhàt | pararåpeõa tu sarvameva vastvasadàtmakamiti nàsya ghañàdeþ ka÷cid vi÷eùaþ | bhavatu vàyamabhàvo 'gnyàdibhyastadbhàve kimiti nopalabhyante kàùñhàdayaþ? | tathà hi- agnyàdãnàmanyakriyàyàü caritàrthatvàdanivçttà eva tebhyaþ (##) indhanàdayaþ pràgvadupalabhyeran | tadupamarddena dhvaüsasyotpatteþ iti cet, kathaü tadupamarddaþ? | na tàvat pradhvaüsàbhàvena, indhanasattàkàle tasyàbhàvàt | nàgnyàdibhiþ, dhvaüsàvirbhàva eva teùàü vyàpàropagamàt | na cotpannaþ pradhvaüsàbhàva indhanàdãn vihanti, yaugapadyaprasaïgàt | dhvaüsena vinà÷ane ca vikalpatrayasya tadavasthatvàt | tata÷cànavasthà | sa eva dhvaüsa indhanàderagnyàdijanmà nivçttiþ, ato 'syànupalabdhiriti cet | kathamanyo 'nyasya nivçttiþ?, atiprasaïgàt | yadi càyaü hetumàüstadbhedàdàtmabhedaü kiü nànubhavati? | ÷àliyavàïkuràdayo 'pi kàraõabhedàdevàtmabhedamatyantavilakùaõamanubhavanto 'dhyakùata evàvasãyante | na tvevamanapekùitabhàvàntarasaüsargaþ cyutimàtralakùaõo dhvaüsaþ | tasyàbhighàtàgnisaüyogàdikàraõabhede 'pi tuccharåpatayaikaråpasya svaj¤ànàtmanyavabhàsanàt | nahi bhàva÷ånyatàü vihàyàparaü tatra ki¤cid råpamãkùàmahe | vistarata÷caitat kùaõabhaïgasiddhau vicàritamityàstàü tàvadiha | tasmàdagnyàdisaüyogakàle "na tasya ki¤cid bhavati na bhavatyeva kevala" mityevopagantu yuktam | yato nàyaü kasyacid bhàvena naùño nàma kintu yataþ svayamasthiraråpatayà bhåtastato naùño nàma | tena nàsyàbhavanam anyadvà ki¤cid bhavati | tathà ca bhavanadharmaõaþ kasyacidabhàvàd bhàvaü bhavantaü kuta÷cinna karotãti kriyàpratiùedha evàgnisaüyogàdeþ syàt | "evaü ca" sati "kartà" agnisaüyogàdiþ "na bhavati ityakarturahetutvamiti" tasmà "nna vinà÷ahetuþ ka÷cit |" [14. vaiyarthyàdapi vinà÷e hetvayogaþ |] na kevalamasàmarthyàddhinà÷ahetvayogaþ, kintu "vaiyarthyàcca" tadevàha- "yadi svabhàvato na÷varo" na÷ana÷ãlaþ svàtma"nyanavasthàyã" sthàtuma÷akto yathà såcyagre sarùapaþ "tasya na ki¤cinnà÷akàraõaiþ" | kiü kàraõam? | "svayaü nà÷àt" | "tatsvabhàvatayaiva" asthirasvabhàvatayaiva | nahi prakçtyaiva sthàtuma÷akte såcyagre sarùape tadasthitaye prayàsaþ phalavàn bhavet | (##) atraiva vyàptimàdar÷ayati- "yo hi" ityàdi | "na punaþ tadbhàve" tatsvabhàvatve janakàt heto "rhetvantaramapekùate |" "na hi prakà÷àdayaþ" ityàdinà dçùñàntavivaraõam | tadàtmatàyà hetvantarànapekùaõena vyàptiü tàdàtmyasàdhakena pramàõena dar÷ayati- "tadàtmano" yo yasya svabhàvaþ tatsvabhàvasya "tàdàtmyàbhàve" hetvantaramapekùamàõasya svahetorniùpannasyàpi tatsvabhàvatvàbhàve "nairàtmyasya" niþsvabhàvatàyàþ prasaïgàt | "tadvat" prakà÷àdivat "na punaþ" pa÷càt "tadàtmatàyàü" asthitidharmàtmatàyàü "hetvantaramapekùata" iti pramàõaphalam | "asthitidharmà cet" na÷varasvabhàva÷cet | "svabhàvataþ" svahetubhyo "niùpanno" bhàva iti pakùadharmopasaühàraþ | viruddhvyàptopalabdhi÷ceyam, hetvantaràpekùànapekùayoþ parasparaparihàrasthitalakùaõatayà virodhàt, hetvantarànapekùayà ca tatsvàbhàvatàyà vyàptatvàt | [15. svato vina÷varatvasàdhakahetàvanekàntadoùoddhàraþ |] atra ca paraspa vacanàvakà÷ama÷aïkayàha- "bãjàdivat" ityàdi | "syàdetat" ityàdinà etadeva vibhajate "kevalà na janayanti" iti | kutaþ? iti cet, salilakùityàdeþ svahetuvyatiriktasyàïkuràdijananasvabhàvànàmapi bãjàdãnàü tadàtmatàyàmapekùaõàt | tata÷ca na punastadbhàve hetvantaramapekùanta ityanekàntaþ | "tadvad bhàvo 'pã"ndhanàdiþ svahetorna÷varàtmà niùpanno 'pi "vinà÷e" vina÷varàtmatàyàü syàditi dàrùñàntikam | "na" bãjàdivadanekàntaþ | kutaþ? "tatsvabhàvasya" aïkuràdijananasvabhàvasya bãjàderaïkuràdijananàt, tadàtmatàyàü hetvantarànapekùaõàt | ya÷ca kùityàdãkamapekùamàõo na janayati ku÷ålàdyavasthaþ tasya "ajanakasya ca atatsvabhàvatvàt" aïkuràdijananasvabhàvatvàbhàvàt | tatra tadàtmatàlakùaõo hetuþ na vartata eveti na tenànekàntaþ | [16. pratyakùeõa bàdhàt na pratyabhij¤ayà sthiraikabhàvasiddhiþ |] nanu pratyabhij¤àpratyakùata eva bijàdãrekasvabhàvo lakùyate | tatra kuto 'yaü janasvabhàvatvàjananasvabhàvatvalakùaõo bhedaþ? yato (##) 'nekànto na syàt | na càpramàõaü pratyabhij¤à, "tatràpårvàrthavij¤ànam" ityàdipramàõalakùaõayogàt, satsamprayogeõendriyàõàü bhàvata÷ca pratyakùameva pratyabhij¤ànam | na ca pratyakùàd gariùñhaü pramàõamasti, yatastadviùayasya bhedasiddhyà bàdhàmanubhavadapramàõametat syàt ityà÷aïkayàha- `ata eva' janakatvàjanakatvàdeva viruddhadharmàdhyàsàt `tayoravasthayoþ' janakàjanakàvasthayoþ bãjàdeþ "vastubhedaþ" svabhàvabhedo "ni÷ceyaþ"adhyavasàtavyaþ | yathà hi ÷àlibãjaü tadaïkurajananasvabhàvaü tadbhàve ÷àlyaïkurabhàvadar÷anàt pratyakùato 'vagamyate, yavabãjaü càtajjananasvabhàvam tadbhàve ÷àlyaïkurànupalabdhyà tadviviktayavabãjagràhipratyakùaråpayà pratãyate tathàtràpyavasthàdvaye ÷àlibãjasya tadaïkuraviviktàviviktàvasthàgràhipratyakùabalàdeva svàïkurajanakàjanakasvabhàvatà kinna ni÷cãyate? | iùyata evàvasthayorbhedo 'vasthàvatastvabheda iti cet | na | tasyàvasthàråpavivekinà råpàntareõa pratyakùe pratibhàsanaprasaïgàt | na hi yadanàtmaråpavivekena svaj¤àne na pratibhàsane tasya pratyakùatà yuktà | avasthà tadvatoþ svabhàvabhedàbhàvàt kathaü råpàntareõa pratibhàsanam? iti cet | nanvavasthàbhyo 'navàptaråpabhedasyàvasthànàmivàtmanastadbhede satyabhedo na saïgacchate | tata÷càsyàvasthànàmivàtmabhedamanubhavataþ kathamavasthàtçtvam? | avasthàbhede 'pyabhinnaråpasya tathà vyavasthànàt katha¤cidbhedasyàpi bhàvàdadoùa iti cet | yadi yamàtmànaü purodhàya `ayamavasthàtà, avasthà÷cemàþ' iti bhaõyate tenàvasthàtadvatorbhedastadà bheda eveti `katha¤cit' ityandhapadametat | tato 'sya pratyakùatàyàü anàtmaråpavivekinà råpàntareõàvabhàsanaprasaïgo na nivartate | atha tenàtmanàbhedaþ | avasthàvadbhedaprasaïgo 'vasthàtuþ, tadvadavasthànàmabhedasya và | tayorapi katha¤cid bhedàbhedàviti cet | tayostarhyavasthàtadvadàtmanorbhedavatoþ katha¤cidanimittaü råpàntaramiùñaü syàt | (##) tathà ca tasyàpi tàbhyàü katha¤cidbhedaþ, anyathà tadekasvabhàvàdatyantamabhedàdavasthàtadvatoþ parasparamatyantaü bhedàbhedau prasajyeyàtàm | råpàntarasya katha¤cidbhede tannibandhanamaparaü råpam, tathàsyàpi tadanyad ityaparimitaråpataivaikaikasya vastunaþ samàsajyeta | na càparimitaråpapratibhàsi pratyakùamanubhavàmaþ | ananubhavanta÷ca kathaü tatkalpanayàtmanaivàtmànaü vipralabhemahi? | tasmàdavasthàråpavivekenopalabdhilakùaõapràptasyànupalambhàd aparimitaråpatàprasaïgàcca katha¤cidbhedàbhedavato 'vasthàturasattvameva | tà÷càvasthà janakàjanakasvabhàvabhedavatyaþ pratyakùata evàvagamyanta iti tadekatvàdhyavasàyi pratyabhij¤ànaü tabdàdhàmanubhavat kathaü pramàõaü syàt?, yato bãjàdinàmaïkuràdijananasvabhàvànàmapi tadàtmatàyàü hetvantaràpekùaõàt pràktanasya hetoranaikàntikatà bhavet | bhavatu vàvasthàtà ka÷cit, tasyàpyetadeva bhedaü sàdhayati | tathà hi- "tayoþ" janakàjanakàvasthayoriti saptamãdvivacanametat tadà bhavati | tadayamartho- janakàvasthàyàmajanakàvasthàyàü ca "vastunaþ" dharmilakùaõasya "bhedaþ" svabhàvanànàtvam "ata eva" janakàjanakasvabhàvatvàdeva pratyakùàvasitàt "ni÷ceyaþ" ni÷cayalakùaõastatra vyavahàraþ kartavyaþ, viùayasya viruddhadharmàdhyàlasakùaõasya dar÷anàditi | na ca ÷àkyate vaktum- avasthà evàïkuràdijananasvabhàvà nàvasthàtà iti | tasya sarvasàmarthyavirahalakùaõasyàsattvaprasaïgàt | tato yad ekaråpatayà pratyabhij¤ànaü bhàveùu tat pårvottarakàlayorjanakàjanakasvabhàvabhedavyavasthàpakapratyakùanibandhanàmanubhavadvàdhàü kathamiva pramàõaü syàt? | tatpratibhàsina÷càbhinnaråpasyàlãkatve 'kùasamudbhavàmapi vçttimanubhavato 'sya satsamprayogajatvàbhàvàt taimirikàdidhiyàmiva kutaþ pratyakùatà? | na càrthakriyànibandhanaü (##) råpamapàsya bãjàderaparaþ paramàrthataþ svabhàvo 'sti, yasyàdhigamàt pratyabhij¤ànaü pramàõaü bhavet, arthakriyàsàmarthyalakùaõatvàt paramàrthasataþ | tasmàt sadç÷àparabhàvanibandhana evàyaü ke÷akadalãstambàdiùvivàkàrasàmyatàmàtràpahçtahçdayànàü bhrànta eva tattvàdhyavasàyo mantavyaþ | tataþ sato 'pi pratikùaõaü bhedasyànupalakùaõaü bàlànàm | yadà tu vidhurapratyayopanipàtàd visadç÷àparabhàvaprasavaþ tadàsya tattvàdhyavasàyã pratyabhij¤àpratyayo na bhåtimavalambate | na ca tadekàkàraparàmar÷apratyayajanakatvàdaparaü sàdç÷yam | bhedàvi÷eùe 'pi ca svahetubalàyàtaprakçtiva÷àt kecidevaikàkàraparàmar÷apratyayalakùaõàmarthaj¤ànàdilakùaõàü vàrthakriyàü kurvanti nàpara iti vipa¤citaü pramàõavàrtika eva ÷àstrakçteti neha prapa¤cyate | [17. anumànenàpi pratyabhij¤àyà bàdhàt na tataþ sthirabhàvasiddhiþ |] ava÷yaü ca bãjàderjanakàjanakàvasthayorvastubhedo yathokto 'vagantavya iti dar÷ayitumanamànamabhedasya bàdhakamàha- "bhàvànàü" bãjàdãnàü svakàryajanako yaþ "svabhàvaþ" tasya teùu satsu "anyathàtvàbhàvàt" kadàcidajanakatvàsambhavàt "tatsvabhàvasya" aïkuràdijanakasvabhàvasya "pa÷càdiva" salilàdikàraõasannidhàna iva "pràgapi" ku÷ålàdyavasthitikàle 'pi svakàrya "jananaprasaïgàt" | tathà hi- salilàdisannidhàne 'pi bãjàdiþ svaråpeõaiva kàryaü karoti, na pararåpeõa | ya÷càsya tadàkàryajanakaþ svabhàvaþ, sa cet pràgapyasti, `sa evàyam' iti pratyabhij¤àyàü puro 'vasthàyino janakasvabhàvasya pràcyaråpàbhedàdhyavasàyàt, tataþ kimiti pràgapi tatkàryaü na kuryàditi? | prayogaþ- yad yadà yajjananasvabhàvaü tat tadà tajjanayatyeva | ajanakasya janakatvasvabhàvavirodhàt | anyasyàpi và tatsvabhàvatàpatteþ | yathà- tadeva bãjàdikaü salilàdisannidhikàle | ku÷ålàdyavasthàsvapi cedaü bãjàdikaü svakàryajananasvabhàvameva (##) pratyabhij¤ayà vyavasthàpyata iti svabhàvahetuprasaïgaþ | na ca janayati | tasmànna tajjananasvabhàvamiti | viparyayaprayogaþ- yad yadà yajjananasvabhàvaü nirvartyaü kàryaü na janayati na tat tadà tajjananasvabhàvam, tadyathà- ÷àlyaïkurajananasvabhàvanirvartyaü kàryamajanayat kodravabãjam | na janayati ca salilàdikàraõasannidheþ pràk tatkàryajananasvabhàvanirvartyaü svakàryaü bãjàdikamiti vyàpakànupalabdhiþ | tato 'numànato 'pi bàdhàmanubhavat pratyabhij¤ànaü kathaü pramàõaü syàt? | nanu cànena bàdhyamànasyànumànasyàpràmàõyàt kathaü bàdhakatvam? | ani÷citapramàõabhàvena kuto bàdhà? | nàpi itaretarà÷rayatvam | nahi pratyabhij¤ànasyàpràmàõyàdetadanumànaü pramàõam, kintu svasàdhyapratibandhàt | sa ca viparyaye bàdhakapramàõabalànni÷cita iti | [18. pratyakùasyànumànàt garãyastvaniràsaþ |] na pratyakùàdanyad gariùñhaü pramàõamiti cet | na | pratyabhij¤àyàþ pratyakùatvàsiddheþ | na hãyamanumànena pratyakùàtmikà satã bàdhyata iti bråmahe | kiü kçtaü ca pratyakùasya garãyastvam? | tadvayarthasyàsambhave 'bhàvàt pramàõamucyate taccànumànasyàpyarthapratibaddhaliïgajanyatayà samànamiti nàsya ka÷cidvi÷eùaþ | yadi cànumànavirodhama÷nuvànàpi pratyabhij¤à pramàõaü tadàkàrasya sàmyàt tadekatàü pratiyatã nãletarakusumàdeþ [pratãtiþ] kiü na pramàõam? | nahi kusumaphalàdikàryadar÷anonnãyamàno bhedaþ pratyakùatastathàbhàvamanubhavati | vistarata÷ca pratyabhij¤àpràmàõyaniràsaþ kùaõabhaïgasiddhàveva vihita ityàstàü tàvadiha | "yataþ evam" uktena prakàreõa janakàjanakàvasthayoþ bãjàdervastubhedaþ "tasmàd yo 'ntyo 'vasthàvi÷eùo" yadanantaraü aïkuràdikàryaprasavaþ (##) "sa evàïkurajananasvabhàvaþ", kàryadar÷anonnãyamànaråpatvàt tajjananasvabhàvatàyàþ | yadi tarhi sa evàïkurajananasvabhàvaþ, pårvabhàvinàmavasthàbhedànàmatajjananasvabhàvatvàt kathaü teùu tatkàraõavyapade÷aþ? aïkuràrthibhirvà tadupàdànam? ityata àha- `pårvabhàvinastu' ku÷ålàdyavasthitikàlabhàvinastu "avasthàvi÷eùà aïkukàraõasyà"ntyasyàvasthàvi÷eùasya "kàraõàni" pratyayàntaropadhãyamànavi÷eùebhyaþ paramparayà "tebhyastadutpatteþ" | atasteùåpacàrataþ kàraõavyapade÷o 'ïkuràrthibhi÷copàdànam | yatastatsvabhàvasya bãjàderjananaü na hetvantaràpekùam, yajjànakamapekùate na tasya tajjanasvabhàvatvam iti | "tasmànnànekànto" bãjàdivat `tatsvabhàvatvàt' ityasya hetoþ ityupasaühàraþ | tadevaü yadà tàvat pratyabhij¤ànaü pratyakùapramàõatayà sthairyasiddhaye parairåcyate bãjàdivadanekàntaü pratipàdayitum, tadà tasyoktena prakàreõa pratyakùànumànàbhyàü bàdhyamànatvàt tadàtmatà nàstãti kutastata ekatà bhàvànàm?, yato 'nekàntaþ syàditi pratipàditam | yadà tu pratyabhij¤àyamànatvàt pårvàparakàlayorekasvabhàvà bãjàdaya iti hetutayocyate paraiþ, tadàyamasiddho hetuþ | na ca sa pakùe kvacid vartata ityàha- "kùaõikeùu bhàveùu" asmàbhiriùyamàõeùu "aikyàbhàvà"diti sambandhaþ | [19. tatsvabhàvatvàt ityatra punarapi anekàntadoùodvàraþ |] atha yasyàpi kùaõikà bhàvàstasyàpi bãjàdãnàü pratikùaõamaikyàbhàve 'pi vi÷eùànupalakùaõàdantyakùaõavat sarveùàü janakasvabhàvànàmapi tadbhàvaü prati salilàdyapekùatvàt tadavasthamanaikàntikatvam ityà÷aïkayàha- "aparàparotpatteþ" kùaõikairapi nànekàntaþ, aparebhyo 'parebhya÷ca pratyayebhyaþ pratikùaõamutpatteþ kùaõikànàü bhinna÷aktitvàdantyakùaõavajjanakasvabhàvatàvirahàt kutastairapyanekàntaþ syàt? | na hi kàraõabhedopadhãyamànajanmanàü vi÷eùànupalakùaõe 'pyabhinnasvabhàvatà yuktà, hetu (##) bhedànanuvidhàne 'hetukatàprasaïgàt | tathà ca vakùyati- `aparàparapratyayayogena pratikùaõaü bhinna÷aktayaþ santanvantaþ saüskàrà yadyapi kuta÷cit sàmyàt samànaråpàþ pratãyante tathàpi bhinna eva eùàü svabhàvaþ, tena ki¤cideva kasyacit kàraõam' iti | yaduktaü `tatsvabhàvasya jananàt' ityasyànekàntamudbhàvayannàha paraþ- "te" bãjakùityàdayaþ "antyàþ" ante bhavàþ pratyekamaïkurajanane `samarthàþ' khaõóa÷aþ kàraõebhyaþ kàryotpàdàbhàvàd bhavadbhiriùyanta iti "kinna janayanti pratyekam"? | tata÷caiùàmeka eva ka÷cidaïkuraü janayati, tadanye tu tatsvabhàvà api na janayantãti `tatsvabhàvasya jananàt' ityanekàntaþ | tadvat ku÷ålàdyavasthà api bãjàdayo 'ïkuràdijananasvabhàvà api na jànayiùyantãti tairanekàntaþ tadavastha eveti manyate paraþ | atràha- "iti" yadevaü tvaü manyase | pareõa sàmànyenàbhidhànàt sàmànyenaivottaramàha- "janayantyeva" "nàtra" svakàryajanane "anyathàbhàvaþ" ajanakatvamà÷aïkanãyam | kutaþ? "svabhàvasyàvaiparãtyàt" | yai hi na janayeyurjananasvabhàvà eva na syuþ | tatsvabhàvà÷ceùyanta ityava÷yaü janayanti, tathà ca kuto 'naikàntaþ? iti bhàvaþ | [20. ekekaiva samarthena kàryajanane pareùàmanupayogamà÷aïkaya taduddhàraþ |] pratyekamantyànàü janakatve kàryasyaikena jananàdapareùàmupayogasya nirviùayatvàdajananameveti manyamàna àha paraþ- "teùu" antyeùu "sahakàriùu" saha- yugapat karaõa÷ãleùu "samarthasvabhàveùu" tatkàryakriyàyogyeùu abhyupagamyamàneùu satsu "kàryasyaikenaiva janitatvàt ko 'parasyopayogaþ?" naiva ka÷cit | tat kimucyate `janayantyeva' iti? | etat pariharati- `na vai' naiva "bhàvànàü" bãjàdãnàü kàcit "prekùàpårvakàrità" buddhipårvakàrità, "yataþ" prekùàpårvakàritvàt `ayamasmàsvanyatama eko 'pi samarthaþ kàryajanane, kimatràsmàbhiþ kartavyam?' ityàlocya "apare nivarteran" audàsãnyaü (##) bhajamànàstatkàryajanane na vyàpriyeran | yasmàt "te" bãjàdayo bhàvàþ "nirabhipràyavyàpàràþ" paryàlocanà÷ånyavyàpàrà ekata utpadyamàne "kàrye sarva eva vyàpriyante" | bhavanadharmaõi ca kàrye teùàü pràgbhàva eva vyàpàraþ | tadanyasyàyogàt | yadi hi vyàpçtàdanya eva vyàpàraþ tadà tata eva kàryotpàdàd vyàpàravataþ kàrakatvameva hãyate | tasyàsau vyàpàraþ tatastasya kàrakatvam iti cet | nanvevaü vyàpàropayogasya kàryànupayogini tatropacàràt pàramàrthikamasya kàrakatvaü hãyeta | ka÷càsya vyàpàreõa sambandhaþ? | samavàya÷cet | na | tasya pràgeva nirastatvàt | samavàyàcca vyàpàravattve anyasyàpi tatkàryànupayoginastadbhàvaprasaïgaþ, samavàyasyeheti buddhihetorekatvena sarvatra samànatvàt | abhimatenaiva vyàpçtena tabdyàpàrotpàdanàt nàtiprasaïgaþ iti cet | nanu tena tadutpàdanaü tatra samavàyodevocyate | sa ca sarvatra samànaþ | yena ca pari÷rameõa vyàpàraü janayati tena kàryameva kinnotpàdayati? yena vyavadhànamà÷rãyate | yathà ca svasannidhimàtrenaivàyaü vyàpàraü janayati na vyàpàràntareõa, anavasthàprasaïgàt, tathà tata eva kàryamapãtyuktapràyam | tasmàd bhàvini kàrye pràgbhàva eva kàraõasya vyàpàraþ | sa ca sarveùàmastãti sarva eva kàryotpattau vyàpriyanta iti vyapadi÷yante | "tadapi kàryaü sarvebhya eva jàyate" sarveùàü bhàva eva tadbhàvàt | na hi kàryasya kàraõàbhimatabhàva eva bhàvamantareõàparaü janma | tathàbhàve hi tatraiva kàraõavyàpàràt kàryakriyaivaiùàü na sambhavet | tata÷ca satsvapi kàraõeùu kathamasya bhàva upalabdhirvà syàt? | tatsambandhino janmanaþ karaõàt iti cet | na | asatà (##) tena sambandhàyogàt | svata eva sattve và janmàrthànupapatteþ | janmakàle copalabhyasyàtmanaþ pràgapi bhàvàt tathopalabdhiprasaïgaþ, råpàntareõa bhàve natasya bhàvaþ syàt | råpabhedalakùaõatvàd bhàvabhedasya | tasmàdupalabhyàtmano janmanaþ pràganupalambhàdasattvam | tato 'sya janmasambandhità kutaþ? | tasmàt kàryamevàbhåtvà hetubhàve bhavatãti bhàva evàsya tato janmeti sarvebhyastat jàyate | nanvekasyàpi tajjanane sàmarthyàt apareùàü tatra sannidhilakùaõo vyàpàro vyartha eveti na tatrapareùàü bhàvaþ saïgacchata iti cedàha- "svahetoþ" kùitibãjasalilàdisàmagrãlakùaõasya "pariõàmaþ" kàryotpàdànuguõavi÷eùavataþ pratikùaõamupadhãyamànàti÷ayasya kùaõàntarasya prasavaþ, tataþ "upanidhiþ" kàryade÷e sannidhànaü "dharmo" yeùàü te "tathàbhavantaþ" kàryade÷e sannidhãyamànàþ "nopàlambhamarhanti"- `ekasyàpyetatkàryakaraõe samarthatvàt kimatra bhavantaþ sannihitàþ?' iti na paryanuyogamarhanti | na hi tadaparasannidhimantareõa tatraikasyàpi bhàva upapadyate | kutaþ? "tatprakçteþ" tatprakçtitvàt iti bhàvapradhàno nirdde÷aþ | kùitibãjasalilàdisàmagrãpariõàmajanyasvabhàvatvàdekaikasya samarthasya tadabhàve kutaþ kevalasya sambhavaþ?, sàmagrã÷abdavàcyaiþ kàraõabhedaiþ samarthasvasvalakùaõàntaràrambhàt | tata÷ca pratikùaõamupadhãyamànàti÷ayasyotpàdàt kevalànàü ca tajjananasvabhàvavaikalyàt tadaparapratyayayogajanyasvabhàvatvàt samarthajanakasya hetoþ | etacca yathàvasaraü tatra tatra vyaktãkariùyati | tasmàd yatsàmagrãjanyasvabhàvo yo bhàvaþ sa tatraikàbhàve 'pi kàraõavaikalyànna sambhavatãtyekasàmagrãjanmanàü sahabhàvo niyataþ | sarveùàü teùàü bhàva eva kàryasya bhàvàt sarva eva janayantãti `tatsvabhàvasya jananàt' ityatra nànekàntaþ iti | (##) yenàbhipràyeõa `te 'ntyàþ samarthàþ kinna janayanti' ityuktaü taü prakañayannàha- "samarthàþ" ityàdi | siddhàntavàdyapi `janayantyeva' iti yadabhipràyavatoktaü tamàdar÷ayati- "na, tatraiva" ityàdi | etadeva vyàcaùñe- "tasyaiva" ityàdi | ayamabhipràyaþ- `idamatra samartham, idamasamartham' iti pratyakùànupalambhasàdhanàbhyàmanvayavyatirekàbhyàü vyavahriyate, anyanimittàbhàvàt | tau cànvayavyatirekàvekatraiva kàrye dç÷yete nàparàparatreti tasyaivaikasya janane samarthà gamyanta iti nàparaparajananam | te tu yadavasthà janayanto dç÷yante- kiü tajjananasvabhàvàstadaiva? àhosvit pràgapi? ityatra vivàdaþ | tatra pràgapi tatsvabhàvatve pa÷càdiva pràgapi janaprasaïga iti pratikùaõaü bheda ucyata iti | [21. kàraõabhedàt kàryabhedaü svãkurvadbhiþ kùapaõakajaiminãyairanekàntasyodbhàvanam |] punaranyathà kùapaõakajaiminãyà anekàntamudbhàvayanta àhuþ- "bhinnaþ" parasparavyàvçttaþ "svabhàvo" yeùàü tebhya÷cakùuràdibhyaþ "sahakàribhyaþ" yugapatkartçbhyaþ "ekasya" vij¤ànalakùaõasya "kàryasyotpattau" satyàm, bahåni bhinnasvabhàvàni kàraõàni kàryaü tvekamabhinnasvabhàvamiti "na kàraõabhedàt kàryabhedaþ syàt" | tata÷cakùuràdayo na bhinnenàtmanaikasya kàryasya janakà eùñavyàþ | kintvabhinnameùàmekakàryajanakaü sàmànyabhåtaü råpamupeyaü yenàbhinnaü kàryaü janayanti | tacca samagràvasthàyàmeva tatkàryaü janayati na vyagràvasthàyàm | na caikaikàbhàve tasyàbhàvaþ, sàmànyàtmanaþ kadàcidabhàvavirodhàt | na ca tadàsyàjanakasvabhàvatà, janakàjanakaråpavataþ samagretaràvasthayorbhedaprasaïgàt | tathà ca sàmànyàtmanà hàniþ | tato yadasya samagreùu cakùuràdiùu janakaü råpaü tadekaikàbhàve 'pi vidyate na ca janayatãti `tatsvabhàvasya jananàt' ityanekànta iti | [22. siddhàntavàdãnà dåùaõodvàraþ |] siddhàntavàdyàha- "na, yathàsvam" ityàdi | evaü manyate- kiü punaridaü kàraõamabhimataü bhavataþ? | yadi pratyekaü cakùuràdikam; (##) tadayuktam | sàmagrãjanyasvabhàvatvàt kàryasya, tasyà eva kàraõatvàt | nanu tadavasthàyàü pratyekameva sàmagrã÷abdavàcyànàü jananasvabhàvatvàbhyupagamàt pratyekameva cakùuràdikaü kàraõam | yadyevaü ko 'yaü niyamo yadanekasmàd bhavatànekena bhavitavyam viparyaye bàdhakapramàõàbhàvàt, ekenaiva tat kàryaü kartavyamiti ca na niyamakàraõamutpa÷yàmaþ | ekaü ca tatkàryaü karotãti kuto 'vasitam? | tadbhàve bhàvàt iti cet | anekatràpi samànametat | taduktam- "tasyaiveikasya janane samarthàþ nànyasya iti nàparàparajananam" iti | na cànekasmàd bhavadanekaü pràpnoti | yato nàsmàkaü bhavatàmiva kàraõameva kàryàtmatàmupaiti, yato 'nekapariõateranekaråpatvàt kàryasyànekatà syàt | kintu apårvameva keùucit satsu bhavati | taccànekabhàva eva bhàvàt tatkàryamucyate tasya kuto 'nekatàprasaïgaþ? | yattvabhinnaü råpaü janakamucyate tasyaikasthitàvapi bhàvàt tatkàryajananasvabhàvàcca tataþ kàryaprasavaprasaïgaþ, tadanyasannidhau tasya vi÷eùàbhàvàt tadàpi vàna janayet | tasmàd yeùuü bhàvàbhàvavatsu kàryaü bhàvàbhàvavad dçùñaü ta eva vi÷eùà janakà iti kuto 'nekàntaþ? | atha sàmagrãü kàraõamà÷rityocyate `na kàraõabhedàt kàryabhedaþ syàditi', "tanna", "yathàsvaü" yasyàþ sàmagryàþya àtmãyaþ svabhàvastadbhedena "tadvi÷eùopayogataþ" tasya- vij¤ànalakùaõasya kàryasya, vi÷eùàþ- sàmagrãbhedàd bhinnàþ svabhàvàþ, teùåpayogataþ tadupayogaiþ bhinnasàmagrãvyàpàraiþ kàryàþ ye svabhàvavi÷eùàþ- kàryàõàüvi÷iùñàþ svabhàvàþ teùàmasaïkaràtparasparavyàvçttaråpatvàt | sàmagrãbhedàd bhinnaråpataiva kàryàõàmiti kathanna kàraõabhedàd kàryabhedaþ syàt? | tathà hi- ekà sàmagrã manaskàratatsàgduõyàdilakùaõà, tato vikalpavij¤ànamàtraü jàyate; aparà manaskàrendriyamàtralakùaõà, tato bhràntendriyavij¤ànasambhavaþ; tadanyà viùayendriyamanaskàràtmikà, tato 'pyabhràntavij¤ànasambhåtiriti bhinnasàmagrãjanmanàü kàryasvabhàvavi÷eùàõàmasàïkaryàdastyeva (##) sàmagrãlakùaõakàraõabhedàt kàryàõàü bheda iti | nanu yadà viùayendriyamanaskàrebhyo vij¤ànasambhavaþ tadà teùàmupayogaviùayasyaikatvàt kathamasàïkaryam? | tathàvidhasya sàïkaryasyeùñatvàt adoùaþ | taduktam- "tatraivaikatra sàmarthyàt" ityàdi | kathaü tarhi teùàü tajjanakatvam?, yadi tadbhedàt na bhidyate kàryam | kiü nu vai samagràõàmanyànyakàryajananena janakatvam yatastadabhàve tanna syàt | janakatvaü hyeùàü tadbhàva eva kasyacid bhàvàt | tatraikasyànekasya và bhàve teùàmekànekajanakatvamucyate | [23. ekasàmagrãjanyeùvapi kàryeùu bhedopapàdanam |] nanvekasyàþ sàmagryà anekasya bhàve sàmagryantarajanyebhyo bhavatu bhedaþ, parasparatastu katham? | tadatadråpahetujatvàddhi bhàvàstadatadråpiõa iùyante | tatra yadà cakùåråpamanaskàrebhyo vij¤ànajanma tadà cakùåråpakùaõayorapi bhàvàd vij¤ànenàbhinnahetujatvàt tayorvij¤ànàtmatà, vij¤ànasya và tadråpatà kathaü na prasajyeta? | àha ca- "tadatadråpiõo bhàvàstadadråpahetujàþ | tadråpàdi kimaj¤ànaü vij¤ànàbhinnahetujam ||" iti | naiùa doùaþ | teùàü yathàsvaü svabhàvabhedena nimittopàdànatayà tadupayogàt | manaskàro hi vij¤ànasyopàdànakàraõam | cakùuùastu svavij¤ànajananayogyasya janamani sahakàrikàraõam | evamitaratràpi yathàyogamvàcyam | tato 'nyàda÷ã sàmagrã cakùuþkùaõasya janikà, anyàda÷ã ca vij¤ànàderiti tadvailakùaõyàdeva kàryàõàü vailakùaõyam | syàdetat- sarveùàmanvayavyatirekàvanuvidhãyete tadà cakùuràdikùaõairiti kuto 'yaü bhedaþ- ihopàdànabhàve bheda(bhàveneda)mupayujyate, anyatra tu sahakàribhàveneti? | bodharåpatàderanukàrànanukàràbhyàü (##) tadbhàve vyabhicàràvyabhicàrata÷ca | tathà hi- vij¤ànaü manaskàrasya bodharåpatàmanukaroti, na cakùuràderjarà(óà)dibhàvam | evamanyadapi pratyeyam | niyamena ca vij¤ànamàtrabhàve samanantarapratyayasya vyàpàro na cakùuràdeþ | cakùuþkùaõàntarodaye ca pårvabhàvina÷cakùuùo na svavij¤ànayogyatàhetoþ samanantarapratyayasya | evaü råpasyàpi vàcyam | tasmàdavasthàbhede 'pi yad ekàkàraparàmarùa(r÷a)pratyayanibandhanatayà svasantatipatitakàryaprasåtinimittaü tad upàdànakàraõaü yat santànàntare pràgavasthàpekùavi÷eùodayanibandhanaü tat sahakàrikàraõam | sà ceyaü bhàvànàü svahetuparamparayàtà prakçtiryayà ki¤cit kàryaü svasantànavyavasthànibandhanaü janayantyaparaü ca santànàntaravyapade÷anibandhanamiti tasyà eva sàmagryà avàntaravi÷eùakçtatvàccakùåråpavij¤ànakùaõànàü parasparato vailakùaõyaü na virudhyate | [24. kàraõànekatve 'pi kàryasyaikatvaü sàmagrãbhede ca kàryabhedaþ |] tasmàd yadi `kàraõabhedàt' kàraõànekatvàt "kàryasya bhedaþ" anekatvaü tadà pratibandhàbhàvàdanekàntaþ | na ca tadabhyupagamyata iti na kàcit kùatiþ | atha sàmagrãlakùaõasya kàraõasya bhedaþ sàmagryantaràd vailakùaõyaü kàryasyàpi bhedo 'tatkàraõebhyo bhinnasvabhàvatocyate | tadà tasyeha bhàvàt kathaü na kàraõabhedàt kàryabhedaþ syàt? iti abhipràyavatà `na' kàraõabhedàt kàryabhedo na syàt | kutaþ? | "yathàsvam" ityàdyabhihitam | ubhayaü caitat kàryeùu pramàõaparidçùñamiti dar÷ayannàha- "yathà" ityàdi | mçtpiõóàdibhyo hi bhavato ghañasya na kàraõànekatve 'pyanekaråpatà | nàpi sàmagryantarajanyàdabhinnasvabhàvatetyudàharaõàrthaþ | tatra sàmagryantarajanyàt tàvad bhedaü dar÷ayati- "mçtpiõóàt" ityàdi | iha mçtpiõóakulàlasåtràõi (##) vyagrasvabhàvàni kàraõàntarasahitàni iùñakàdilakùaõàni tadanyajanyebhyo 'bhinnasvabhàvàni yàni kàryàõi sàdhayanti tebhyo vilakùaõameva samagràõi ghañàtmakaü kàryaü janayanti | tathà hi- kulàlàdinirapekùo mçtpiõóaþ tadanyajanyàd vçkùàdervilakùaõamevopàdànabhàvena mçdàtmakaü kàryaü janayan dçùñaþ | kulàlàdisahito 'pi tadàtmakameva ghañam | taktàraõàhitavi÷eùa÷ca kevalamçtpiõóàd bhinnasvabhàvatayà taktàryàdapãùñakàdervilakùaõameva karoti | evaü kulàlàdikamapi tadanyopàdànasahitaü sahakàribhàvena yatkàryaü karoti tadvilakùaõameva mçtpiõóasahitaü tatkàraõàhitavi÷eùaü ghañàtmakaü kàryaü janayatãti samudàyàrthaþ | tatra mçtpiõóàd bhinnaþ svabhàvo ghañasya ye tadanyopadànakàraõatayà mçtsvabhàvà na bhavanti vçkùàdayastebhyo bhavati | "kulàlàt" mçtpiõóopàdànàhitàti÷ayàt sahàkàribhàvenopayujyamànàt "tasyaiva ghañasya" mçtpiõóopàdànatayà mçdàtmanaþ sataþ "saüsthànavi÷eùaþ" pçthubudhnodaràdyàkàraþ tadàtmatayà tadanyebhyo yeùàü mçtpiõóastadanyanimittasahita upàdànamiùñakàdãnàü tebhyo bhinnaþ svabhàvo bhavati | "såtràt" mçtpiõóakulàlakàraõàhitavi÷eùàt tasyaiva ghañasya "mçtsaüsthànavi÷eùàtmano" mçtpiõóakulàlayostajjananasvabhàvatvàt ghañasya tadråpayogàt "tayo÷ca" såtrakàraõopahitavi÷eùayostannirapekùàvasthàto bhinnàtmakatayà "cakràdervibhakto" vichinnaþ "svabhàvo bhavati" tasmàdanu[krà]ntakàraõatrayajanyo ghañaþ tadanyasmàdekaikakàryàd dvidvikàryàcca bhinnasvabhàva eva jàyata iti sàmagrãbhedàd bhinnànyeva kàryàõi parasparamasaïkãrõasvabhàvàni bhavantãti tadupayogakàryavi÷eùàsaïkaraþ siddhaþ | tasya caikaikatadvasthàbhàvikàraõabhedànvayavyatirekànuvidhàyitayà khaõóa÷o 'nutpàdàcca | tedekaikajanyatve 'pi vastutastadekaikasajàtãyakàraõàntarasannidhàvadçùñasya | vi÷eùasyetarasannidhau taddar÷anàt `tajjanyo 'yam' iti tattvacintakairvivecyate | yataþ (##) kàryavi÷eùàrthino 'nekakàraõaparigrahaü kurvanti parasparàhitopakàrakàryaparamparayà và¤chitakàryajananayogyakàraõasàmagrãbhàvàrtham | yata evaü sàmagrãbhedàd bhinnànyeveùñakàcakràvibhaktaghañatavdibhaktaghañalakùaõàni kàryàõi bhavanti "tat" tasmàt "evam" uktena prakàreõa kulàlàt mçtpiõóarahitàdanyasàmagryantarbhåtàt na mçtsvabhàvatà kasyacit kàryasya, mçtpiõóakàraõopakçtàtmana eva tasya tadvi÷eùahetutvàt | na mçdaþ kevalàyàþ tatsàmagrãbahirbhåtàyàþ saüsthànavi÷eùaþ kulàlopàdànopakçtàyà eva mçtsaüsthànavi÷eùàtmakakàryahetutvàt | [25. sahakàryanekatve 'pi kàryasya aikyam |] tadevaü sàmagrãbhedàd bhedaü kàryasyodàharaõe pratipàdya sahakàriõàmanekatve 'pyanekàtmatàvirahaü pratipàdayannàha- "na ca tayoþ" mçtkulàlayoþ sahitayoþ parasparopàdànopakçtàtmanoþ yaþ ÷aktivi÷eùaþ pratyayàntarasahitàvasthàto vi÷iùñà yogyatà tadviùayasya tadanyàvasthàviùayàd bhede satyapi yathà tadanyasmàd bhedaþ, evaü "svabhàvena na bhedaþ" | "svaråpato 'pi na nànàtvaü" nànekàtmakatà "kàryasya" | tàbhyàü janito yo vi÷eùo mçtsaüsthànavi÷eùàtmakaþ sa eva tadanyasàmagrãjanyàd bhidyata iti bhedo asya | kathaü punareta[d] j¤àyate `tadanyasmàdiva svabhàvato 'pyasya bhedo nàsti' ityata àha- "mçtsaüsthànayoþ" ityàdi | yadi hi mçtkulàlayoþ tadavasthàbhàvinoþ "÷aktivi÷eùaviùayo" mçtsaüsthànavi÷eùàtmako "bheda"stadanyasmàdiva svaråpato bhidyeta tadà mçtsaüsthànayo "raparasparàtmatayà" parasparàtmatàviraheõa kàraõena saüsthànavi÷eùeõa mçt na pratibhàseta, na mçtsvabhàvena ca saüsthàna vi÷eùaþ, yathà tadanyaråpeõa | na hi yo yasya svabhàvo na bhavati sa tenàtmanà svagràhiõi j¤àne pratibhàsate, råparasavat; j¤ànaü và tadråpavikalàrthasàmarthyenotpadyamànaü tadråpamanukartuü yuktam, (##) bhràntatàprasaïgena tadva÷àdarthavyavasthànàbhàvaprasakteþ | tasmàt mçtsaüsthànayorekàtmataiveti na kàraõànekatvàt kàryasyànekàtmakatà aikàntikã, yato bhinnasvabhàvebhya÷cakùuràdibhyaþ sahakàribhyaþ ekakàryotpattivirodhàdekaråpatayà teùàü sàdhàraõaikakàryakriyà, bhinnaråpatayà và sàdhàraõakàryakaraõamiùyeta | etaccaikasàmagryapekùayaikakàryakartçtvamucyate | paramàrthatastu tatsàmagryantargatànàü sajàtãyasyàpi kùaõàntarasyàrambhàt sàmagryantaràvayavatvena ca kàryàntarasyàpi yathà ekapratyayajanitaü ki¤cidekaü nàsti tathà'nekapratyayajanitamapãti kàraõànekatvàt kàryànekatvopagame 'pi na kàcit kùatiþ | tata ekakàryàpekùayà'nekatvaprasa¤jane sandigdhavyatirekatà, sàmànyena sàdhane siddhasàdhyateti ca | [26. ahrãkàdisaümatasya dravyaparyàyayoþ bhedàbhedapakùasya niràsaþ |] nanu ca mçtsaüsthànavi÷eùayorekasvabhàvatve 'pyahrãkàdibhiþ saïkhayàdibhedàd bheda iùyate tatkathamanekapratyayajanitasyaikatve etadudàharaõam syàt? | sarvatraiva hi dravyaparyàyayoþ saïkhayàsaüj¤àlakùaõakàryabhedàd bhedo de÷akàlasvabhàvàbhedàccàbheda iùyate, yathà ghañasya råpàdãnàü ca | tathà hi- eko ghañaþ råpàdayo bahava iti saïkhyàbhedaþ | ghañaþ råpàdayaþ iti saüj¤àbhedaþ | anuvçttilakùaõaü dravyannityaü ca, vyàvçttilakùaõà bhedàþ kùaõikà÷ca; jaiminãyasya tu kecit kàlàntarasthàyino 'pãti lakùaõabhedaþ | ghañenodakàharaõaü kriyate, råpàdãbhiþ punarvasturàga iti kàryabhedaþ | evaü sarvatra dravyaparyàyoþ saïkhayàdibhirbhedaþ de÷àdibhistvabheda iti mçtsaüsthànayoþ katha¤cit bhedàt mçtkulàlàbhyàü janitasya kàryasyànekatàstyeva | yathà tvekatà tathà tàbhyàü tasya abhinnàtmajanyataiveti yadanekakàraõaü tadanekameva, yat punarekaü tat sahakàriõàmabhinnaråpajanyatayaikakàraõameveti na vyabhicàra iti | (##) tadayuktam | svabhàvato bhedànabhyupagame anyathà bhedàsiddheþ anekasmàdekakàryotpatterabàdhanàt | svabhàvato bhedopagame vàparasparàtmatayà bhçtsaüsthànayoþ saüsthànamçtsvabhavavi÷eùàbhyàü tayorapratibhàsanaü durnivàram | yadi hi svabhàvato na bhedo dharmadharmiõoþ, saïkhayàdibhedàdapi naiva bhedaþ | na hi pararåpàþ bhidyamànà api saïkhayàdaya àtmabhåtamabhedaü bàdhituü samarthàþ | saïkhyàbhedastàvadasamarthaþ, ekasminnapi dravye bahutvena vyavahàradar÷anàt | yathà gurava iti | na ca bahuvacanasya niyamenàdar÷anàd råpàdayo 'tra nimittam, råpàdinimittatve hi guruþ iti na kadàcidekavacanaü syàt | sambhavi dharmiråpamàtramabhidheyatvena vivakùitam iti cet | na | tasyaikatvena vivakùàyàü kàrtsnyagauravayorapratitiprasaïgàt | brãhaya iti ca jàtivacane dharmiõo råpàdãnàü cànabhidhànàt na ki¤ciduttaram | ubhayaråpasya ca vastuno guru÷abdavàcyatvàt kathaü sambhavino dharmiråpasyaikatvena vivakùà? | tata÷caiko gururiti sàmànàdhikaraõyadar÷anàt paryàyà apyekasaükhyàviùayàþ | te ca paryàyaråpeõa bhidyante | tat kathaü saükhyàbhedàd bhedasiddhiþ? iti | saüj¤àpi saïketanibandhanà | sa cecchàyattavçttiriti kutastato 'rthabhedaþ? | ekasminnapi ca saüj¤àbhedadçùñeþ kathamasya bhedanimittatà? | yathà indraþ ÷akraþ purandaraþ iti | atràpi indanàt ÷akanàt dàraõàcca ÷aktibhedo gamyata iti cet | na | samastasya kàryakartçtvàt | na hi ÷aktireva indati ÷ankoti dàrayati ca | kiü tarhi? | dharmiråpamapi, tayorekasvabhàvopagamàt, ÷aknotyàdipadaistadvàcinàü sàmànàdhikaraõyadar÷anàcca | na càskhalavdçttipratyayaviùayatvàdupacàrakalpanà yukteti | yeùàü ca paryàyàõàü na kàcidarthànugamamàtrà tatra kiü vaktavyam? | lakùaõabhedo 'pyahetuþ asiddhatvàt | nahyeko bhàvaþ kvacidapyanvayã siddha iti | tathà hi- na kåñasthanityatayà nityaü dravyamahrãkairiùyate, (##) pariõàmanityatopagamàt | sà ca purvottarakùaõaprabandhavçttyà | nahyasya paryàyàõàmivocchedaþ tadråpeõa, paryàyà eva paryàyaråpeõa nirudhyante na tu dravyamiti nityamabhyupagamyate | na ceyaü kåñasthanityatà và dravye sambhavati, paryàyavyatiriktasya dravyasyàsiddheþ tasyopalabdhilakùaõapràptasya tadvivekànupalakùaõàt | paryàyeùveva tulyaråpakàryakartçùu dravyàbhimàno mandamatãnàm | na punastat tato vilakùaõamupalakùyate | kàryabhedastvasmàn prati asiddha eva | råpàdãnàmeva keùà¤cit tatkàryakartçtvàt | tathàpyabhyupagamyocyate- kàryaü hi dvividham | bhinnakàlamabhinnakàlaü ca | tatra pårvaü bhavati bhedanivandhanam yadãha sambhavet | tattu na sambhavati dharmadharmiõostulyakàlatvàt | abhinnakàlastu kàryabhede 'naikàntikaþ, vibhaktapariõàmeùu pañàdiùu sambhavàt | pañàdayo 'pi hi vibhaktapariõàmà anekaü kàryaü kurvanto dçùñàþ | na ca dharmiråpeõa bhidyante, ekasyànekakriyàvirodhàbhàvàcca | nahyatra kàraõameva kàryàtmatàmupaiti, yata ekasya kàraõàtmanaþ ekakàryaråpatopagame tadanyaråpàbhàvàt tadanyakàryàtmatopagatirna syàt | kintvapårvameva kasyacid bhàve pràgavidyamànaü bhavat tatkàryam | tatra viùayendriyamanaskàràõàmitaretaropadànàhitaråpabhedànàü sannidhau vi÷iùñasvetarakùaõabhàve pratyekaü tadbhàvàbhàvànuvidhànàdanekakriyopagamo na virudhyate | yatra ekakriyàyàmapi tasya tadbhàvabhàvitaiva nibandhanam | sà cànekakriyàyàmapi samàneti | nanu ca tatsannidhau vij¤ànalakùaõakàryasambhavàt tajjananasvabhàvataivaiùàmavadhriyate, kàryasvabhàvàpekùayà kàraõasya janakaråpatàvasthànàt | tato vij¤ànajananasvabhàvebhyaþ pratyekaü kathaü tadanyakàryasambhavaþ? | (##) tadbhàve và teùàü tadanyajananasvabhàvatà syàt | tata÷ca vij¤ànameva na kuryuþ, tadaþ yajananasvabhàvatvàt | naiùa doùaþ, teùàmanekakàryàkriyàsvabhàvatvàt | tathà hi- te tadavasthàyàü pratyekaü vi÷iùñasajàtãyetarakùaõajananàtmakàþ, teùàü tatsattànantaryadar÷anàt | tatra vij¤ànajananasvabhàvataiveti tasyàjananasvabhàvatà vyavacchidyate tasyà eva pratiyogitvàt nànyajananasvabhàvatà | na càtasteùàmanekàtmatà syàt, ekasyaivàtmàti÷ayasyànekakàryahetutvàt | na hi tadanyàpekùayà viparyavyàvçttimupàdàyànekena ÷abdenàbhidhãyamànaü vastu anekaråpatàü pratipadyate, prativi÷iùñasyaikasyaivàtmanastathàbhidhànàt | yathà råpaü sanidar÷anaü sapratighamiti | nahyatra svabhàvabhedanibandhanà dhvanayaþ, sàmànàdhikaraõyàbhàvaprasaïgàt | tannimittànàmekatra bhàvàt adoùa iti cet | na | teùàü tadekopakàrànapekùiõàü tadayogàt | apekùàyàü và kathamekamanekakàryaü na syàt? | anekenaivàtmanopayogàt iti cet | na | sàmànàdhikaraõyàbhàvadoùasya tàdavasthyaprasaïgàt | na ca nãlàdãnàmàtmabhedamadhyakùamãkùàmahe | nàpi kàryabhedàdevàtmabhedànumànam, pratibandhàbhàvàt, tadàgrahakapramàõàbhàvàt | pratyakùato 'nekakàryàõàmapi bhàvànàmekàtmatayaivopalakùaõàt pradãpàdãnàm | nànumànataþ, tatràpi viparyaye bàdhakapramàõàbhàvàt | ekasyànekakriyànabhyupagame ca yo 'yaü råparasagandhaspar÷avi÷eùàõàü kvacit sahabhàvaniyamaþ pramàõaparidçùñaþ sa na syàt | bhinnanimittànàü sahabhàvaniyamàyogàt | tannimittànàmapi tadekakàraõànàyattajanmanàü niyatasàhityàsambhavàt | tadekadharmisvabhàvatayaikatra sahabhàvaniyama iti cet | na | ekasyànekasvabhàvatàyà eva cintyatvàt | anekenaikasvabhàvatàü cànubhavataþ tadvadanekatàyà durnivàratvàt anyathà dharmadharmiõàü kathaü (##) naikàntiko bhedaþ? | tathà hi- yamàtmànaü purodhàyàyaü dharmã paryàyà÷caite iti vyavasthàpyate, yadi tasya bhedastadà bheda eveti | anekasyàpyekakàryatà na syàt | na hi parasparopàdànakçtopakàrànapekùà viùayendriyamanaskàràþ sahaikakàryàrambhiõo yuktàþ | na caikameva ki¤cit kvacit janayati | tata÷ca sarvatra kàryakàraõabhàva evo 'tsãdet, anekasyaikasya caikànekakriyàvirahàt prakàràntaràbhàvàcca | nàpyehetukameva vi÷vam, de÷akàlaprakçtiniyamàt | tasmàdekasàmagryadhãnajanmanàmeva sahabhàvaniyamo bhàvànàmekakàryakriyàniyamo và | tata÷ca svasantànakùaõamitaropàdànaü ca yugapadupakurvataþ kathamekasyànekakàryatà na syàt? | tataþ kàthaü kàryabhedàd bhedaþ kalpyeta? | dravyaparyàyàõàü caikasvabhàvatàmàcakùàõa ekasyànekakàryatàü pratikùipatãti kathaü nonmattaþ?, svabhàvasyaiva vastutvàt, anyathà tasya niþsvabhàvatàprasaïgàt | ekasvabhàvatve ca dravyaparyàyàõàü tatkàryabheda ekavastunibandhana eveti kàryabhedàd bhedamabhidadhànaþ sphuñamahrãka evàyamityupekùàmarhati | [27. vai÷eùikakçto 'pyekasyànekakàryakàritvàkùepo na yuktaþ |] vai÷eùiko 'pi dravyasyaikasya dravyaguõakarmaõàü samavàyikàraõatàü bruvàõaþ karmaõa÷caikasya saüyogavibhàgasaüskàranimittatàmekasyànekakàryakriyàü pratikùipan svakçtàntakopenaiva pratihataþ | na càtra ÷aktibhedo nibandhanam, yatastadekopakàranirapekùàþ kathametàþ ÷aktayo niyatàrthàdhàràþ?, na punaranavayavena vyaktãrvà÷nuvãran? | tato yata evàsyàtmàti÷ayàdaneka÷aktyupakàra (##) tata evànekakàryakriyàpi, ityalamativistàriõyà kathayeti | [28. de÷akàlasvabhàvàbhedasyàbhedasàdhakatvaniràsaþ |] de÷akàlasvabhàvàbhedàdabhedastu yo 'bhyupagamyate so 'pyanupapanna eva | tathà hi- de÷akàlayorabhede 'pi råparasagandhaspar÷àþ paryàyaråpeõa bhidyante tataþ kathamabhedasiddhiþ? | svabhàvo 'pi yadi dravyaparyàyayordvayorapi pratyekamanuvçttivyàvçttiråpatà; tadà padàrthadvayaü syàd ghañapañavad, na tvekaü dviråpamiti kathantasmàdabhedasiddhiþ? | na cànuvçttivyàvçttã svabhàvo yuktaþ, tayoranuvartamànavyàvartamànàdhãnatvàt | tata÷cànuvartamànavyàvartamànayoþ svabhàvo 'nyo vaktavyaþ, na tu tayoranuvçttivyàvçttã eva svabhàvaþ, bhàvatvena bhavitradhãnatvàt | nahi smçtiþ smartuþ svabhàvo bhavati | anuvçttivyàvçttyo÷ca svabhàvatve lakùaõàt svabhàvasya bhedo vaktavyaþ | mçdàdiråpatà svabhàva iti cet | atràpyabheda iti yadi sàdç÷yamucyate; tad bheda eva sambhavati, sàdç÷yasya sadç÷àdhikaraõatvàt | tata÷ca padàrthadvayameva syàt na tvekaü dviråpamiti | athaikyaü dvitãyaråparahitatàbhedo 'ïgãkriyate kathaü tarhi dviråpatà? | råpa÷abdena hyatra svabhàvo 'bhidhãyate | tasya caikye kathaü dvãråpatà? | vipratiùiddhaü hyetat ekasvabhàvatà dviråpatà ceti | atha punaþ svabhàvata aikyaü nopeyate | kathaü tarhi sa eka ityucyate anekaþ san? | na tàvadekakàraõajanyatvàt, sarvatropàdànanimittakàraõabhedena hetubhedasiddheþ | nàpyekakàryakartçtvàt, ekasyàpi vibhaktapariõàmàvibhaktapariõàmakàryabhedàbhyupagamàt | ekàbhidhànàbhidheyatvàdapi naikatvam, ekasyàpyanekaparyàyasambhavàt | yogyatvàcca vi÷vasya kçtàkçtànàmekàbhidhànàbhidheyatvasya kvacidasambhavàt ÷aktibhedàcca viùayabhedaü bråvàõaü prati abhihitam | nàpyekavij¤ànaviùayatvàdekam, ekatràpyanekavij¤ànaprasåteþ | tathà hi- ÷a÷àïkodayaü bahavo nirãkùante tasya kathamekatvamabhyupagatam? | (##) bahånàü caikavij¤ànaviùayatvasambhavàt nãlapãtàdãnàmekatàprasaïgaþ | sarvathedaü na katha¤cidapi saïgacchate yaduta ekasya dvairåpyamiti | vij¤ànaü tu nãlapraticchàyatayotpadyamànaü pãtàdipratibhàsavyavacchedena prativi÷iùñaü khyàpyate, na punarasya bhàvato dve råpe staþ | atha punardravyaparyàyayoþ sammårcchitatvàt narasiühavadekaü ÷abalaråpatvàt dvãråpamucyate | tadayuktam, narasiügha[ha]sya ÷abalaråpatvàsiddheþ | sa hyanekaparamàõusaïghàtaråpaþ, te ca paramàõavaþ pratyekaü narasiüharåpà na bhavanti, årdhvabhàgastasya siüharåpaþ, adhobhàgastu nararåpaþ, jàtyantaraü ca sa eva narasiühàbhyàü syàt, na ÷abalaråpaþ | vicitraü hi råpaü ÷abalamucyate | vicitratà ca nànàsvabhàvatàü | nànàsvàbhàvye caikatvaü kutaþ? iti kevalamanekatve 'pi bahuùvekakàryadar÷anàt senàdivadekavyavahàradar÷anakçto 'yaü viparyàso jaóamatãnàm | tadevaü tàvat pratyakamahetutvaü de÷akàlasvabhàvànàmekatvaprasàdhane | samuditànàmapi vyabhicàritvaü paryàyaiþ | tathà hi paryàyà abhinnade÷akàlasvabhàvà÷ca paryàyaråpeõa ca bhidyante pårvoktàcca dharmadharmiõorniùedhànnobhayavàdasambhava iti | [29. dravyaparyàyànekàntavàdakhaõóanam |] àha ca- "dravyaparyàyaråpatvàt dvairåpyaü vastunaþ kila | tayorekàtmakatve 'pi bhedaþ saüj¤àdibhedataþ || 1 || indriyaj¤ànanirbhàsi vasturåpaü hi gocaraþ | ÷abdànàü naiva, tat kena saüj¤àbhedàd vibhinnatà || 2 || `paramàrthaikatànatva' ityàdivacanàt tathà | ÷abdenàvyàpçtàkùasya buddhàvapratibhàsanàt || 3 || arthasya, dçùñàviva tacchabdàþ kalpitagocaràþ | kalpitasyaiva tadbhedaþ saüj¤àbhedàd bhaved yadi || 4 || (##) vyàvçttibhedaþ ka÷cit syàd, vastuno na kathaücana | saükhyàbhedo 'pi naivànyo mato vacanabhedataþ || 5 || tato 'pi kalpitasyaiva katha¤cit syàd vibhinnatà | `yeùàü vastuva÷à vàca' ityàderna tu vastunaþ || 6 || avinà÷o 'nuvçtti÷ca vyàvçttirnà÷a ucyate | dravyàvinà÷e paryàyà nà÷inaþ kiü tadàtmakàþ? || 7 || naùñàþ paryàyaråpeõa te ced dravyasvabhàvataþ | kimanyaråpatà teùàü na cennà÷astathà katham? || 8 || dravyàtmani sthite pa÷càd bhavanta÷ca tadàtmakàþ | viruddhadharmàdhyàse 'pi, kena, bhåtaü ca kiü, yataþ || 9 || paryàyàstatra kalpyante, bhedaråpaü yadãùyate | bhinnaü paryàyaråpaü hi dravyaråpàd bhaved yadi || 10 || tadaitat syàdabhede tu naitat saübadhyate vacaþ | ekaü jàtamajàtaü ca naùñànaùñaü prasajyate || 11 || dravyaparyàyayorakasvabhàvopagame sati | tato lakùaõabhedena tayornaiva vibhinnatà || 12 || kàryabhedàt svabhàvasya tayorbhedo bhaved yati | svabhàvàbhedato na syàdabhedastu tathà sati || 13 || svabhàvasyaiva bhedena kiü bheda÷ca na kãrtitaþ? | na hi pa÷càdbhavan bhedaþ kàryàõàü tasya bhedakaþ || 14 || svabhàvasyàpi kàryatvànna÷ahetorayogataþ | ekàntena vibhinne ca te syàtàü vastunã sa ca || 15 || tayoþ kena, vibhinnàbhyàmabhinnasya vibhedataþ | teùàmabhedasiddhyarthamabhinno yadi tåcyate || 16 || anyaþ svabhàvastasyàpi tadabhedaprasiddhaye | kalpanãyaþ svabhàvo 'nyaþ tathà syàdanavasthitiþ || 17 || na cànantasvabhàvatvamarthasàmarthyabhàvini | j¤àne 'vabhàsate yena tathavopagamo bhavet || 18 || aikàntikastvabhedaþ syàdabhinnàd bhinnayoryadi | bheda eva vi÷ãryeta tadekàvyatirakataþ || 19 || (##) abhedasyàparityàge bhedaþ syàt kalpanàkçtaþ | tasyàvitathabhàve và syàdabhede mçùàrthatà || 20 || anyonyàbhàvaråpàõàmaparàbhàvahetukaþ | ekabhàvo yatastasmànnaikasya syàd dviråpatà || 21 || anyonyàbhàvaråpà÷ca paryàyàþ syurna bhedinaþ | tadvinà÷e 'vinà÷i syàd dravyaü và kathamanyathà? || 22 || kåñasthanityatà dravye bhedeùu kùaõanà÷ità | kasmànneùñà? virodha÷cet neùyate bhedalakùaõam || 23 || tadiùñau kinna sàmànyaü sarvavyaktyanuyàyi ca | ekamiùñaü jananyà ca jàyàyàþ kiü na caikatà? || 24 || bhedàbhedoktadoùà÷ca tayoriùñau kathaü na và? | pratyekaü ye prasajyante dvayorbhàve kathaü na te? || 25 || guóa÷cet kaphahetuþ syànnàgaraü pittakàraõam | tanmålajamanyadevedaü guóanàgarasaüj¤itam || 26 || madhuraü na hi sarvaü syàt kaphaheturyathà madhu | tãkùõaü và pittajanakaü yathà màgadhikà matà || 27 || pratyekaü yannidànaü yat svato mi÷raü tadàtmakam | kinna dçùñam? yathà màùaþ snigdhoùõaþ kaphapittakçt || 28 || ÷aktyapekùaü ca kàryaü syàd guõamàtrànibandhanam | sarvatràbhàvatastàsàü kasyacit ki¤cideva ca || 29 || ye bhedàbheda màtre tu doùàþ sambhavinaþ katham? | tatsadbhàve 'pi te na syuriti bråyàd vicakùaõaþ || 30 || virodhisannirdherddoùaþ tajjanmà na bhavedapi | sati tasmiüstadàtmà tu nàniùño 'pi nivartate || 31 || bhàgà eva ca bhàsante sanniviùñàstathà tathà | tadvàn ka÷cit punarnaiva nirbhàgaþ pratibhàsate || 32 || anyonyapratyayàpekùàste tathàsthitamårtayaþ | karmaõàü càpi sàmarthyàdavinirbhàgavartinaþ || 33 || sannive÷ena ye bhàvàþ pràõinàü sukhaduþkhadàþ | karmabhirjanitàste hi tebhya evàvibhàginaþ || 34 || te caika÷abdavàcyàþ syuþ katha¤cinna tvabhedinaþ | na ca svalakùaõaj¤àne ÷abdàrthaþ pratibhàsate || 35 || (##) aspaùñaråpà gamyante ÷abdebhyo 'pi ta eva hi | tataþ kena sahaiùàü syàd bhinnabhinnatvakalpanà? || 36 || nirvibhàgasya cànekabhinnade÷àü÷ayogità | kathamiùñà? pratãte÷cet kùaõadhvaüsànubhàvinaþ || 37 || paryàyà ye pràtãyante sthemànandavato matàþ | kuto 'nyataþ pramàõàcced bàdhakàdiha tatsamam || 38 || aikàntikàvananyatvàd bhedàbhedau tayordhruvam | anyonyaü và tayorbhedo niyato dharmadharmiõoþ || 39 || tayorapi bhaved bhedo yadi yenàtmanà tayoþ | paryàyo dravyamityetad yadi bhedastadàtmanà || 40 || bheda eva tathà ca syànnaivekasya dviråpatà | dravyaparyàyaråpàbhyàü na vànyo 'stãha ka÷cana || 41 || svabhàvo yannimittàt syàt tayorekatvakalpanà | tatastayorabhede hi svàtmahàniþ prasajyate || 42 || tasya bhedo 'pi tàbhyàü ced yadi yenàtmanà ca te | dharmã dharmastadanya÷ca yadi bhedastadàtmanà || 43 || bheda evàtha tatràpi tebhyo 'nyaþ parikalpyate | teùàmabhedasiddhyarthaü prasaïgaþ pårvavad bhavet || 44 || dharmitvaü tasya caivaü syàt tattantratvàt tadanyayoþ | na caivaü gamyate tena vàdo 'yaü jàlmakalpitaþ || 45 ||" ityalaü bahubhàùitayà | tadevaü mçtsaüsthànayorekasvabhàvatve na katha¤cidbhedasambhava iti sahakàriõàmanekatve 'pi na kàryasyànekatvamityatra bhavatyetadudàharaõamiti | [30. dravyagunayorabhede vai÷eùikakçtapårvapakùasyollekhaþ |] atra vai÷eùikamatamà÷aïkayàha- "anyadeva" ityàdi | "saüsthànaü" hyavayavasannive÷a ucyate | sa ca saüyogalakùaõatvàd guõaråpaþ | "tato" mçddravyàdasyànyatvaü dravyaguõayorasaükãrõasvabhàvatvàt | tena yadi mçtpiõóasya mçdàtmatàyàü vyàpàraþ kulàlasya tatsaüsthànavi÷eùe kathyate, tadà tayotyantabhedàt kàraõànekatvàt kàryànekatvaü pràptamiti | siddhàntavàdyàha- "uktamatra" iti | mçtsaüsthànayoþ svabhàvabhede dåùaõamuktam "mçtsaüsthànayoraparasparàtmatayà" (##) ityàdikamiti na saüsthànasya mçddravyàdanyatvam | tato mçtpiõóopàdànàhitàti÷ayena tatkàryakùaõasahakàriõà kulàlena tadupàdànopakçtàtmanà tatkàryakùaõasahakàriõà mçtpiõóena ca pratyekaü sakalameva mçtsaüsthànàtmakaü kàryaü kriyata iti na kàraõànekatve 'pyanekatvamasya | atraivopacayahetumàha- "api ca" ityàdi | yat tad ghañagataü saüsthànaü "yadi tata" mçdo "bhinnaü syàt" tadà kulàlaþ pçthageva kimiti na karoti? | nahi bhinnànàmàva÷yakamapçthakkaraõam, kulàla÷cànvayavyatirekàbhyàü tasya saüsthànasya guõàtmanaþ kàraõatayà gamyata iti "sa pçthagapi" tat "kuryàt" | para àha- "gunasyetyàdi | "dravyà÷rayya'guõavàn saüyogavibhàgeùvakàraõamanapekùa" iti guõalakùaõàt sarvadà guõo dravyaparatantraþ, sa kathaü kadàcit pçthak kriyeta? | vai÷eùika eva bauddhãyaü codyamà÷aïkayàha- "tatsaüsthàna" ityàdi | yadi svabhàvenaiva tasya guõàtmanaþ saüsthànasya "kriyàvad guõavad" ityàdivacanàdàdhàrasvabhàvaü tat mçddravyaü, saüsthànaü và tathàvidhaü kapàlàdheyàtmakaü tadà kimiti kulàlavyàpàramapekùate? | svata eva kiü na bhavati? iti codakàbhipràyaþ | evaü codyamà÷aïkaya vai÷eùikaþ parihàramàha- "na, tataþ" ityàdi | yat tat mçddravyaü pçthubudhnodaràdyàkàraü ca saüsthànaü tayoryaþ sambandha àdhàràdheyalakùaõaþ tatra yà "yogyatà" tàü "dvayamapyetat kulàlàd" yataþ pratilabhate tasmàt "kulàlamapekùate" kulàlànapekùàyàü doùamàha- "anyathà" yadi tayoþ parasparasambandhayogyatàyàü kulàlàpekùà na syàt tadà svabhàvata eva mçtpiõóasya tathavidhasaüsthànasambandhayogyatvaü bhavet | tasmiü÷ca sati vastuna eva tatsaüsthànasambandhayogyatàlakùaõà dharmatàstãti kulàlasannidheþ pràgapi saüsthànavi÷eùeõa sambandhaþ syàditi vai÷eùikãya÷codyaparihàraþ | (##) [31. dravyaguõayorabhedasyopapàdanam |] siddhàntavàdyàha- "evam" ityàdi | yadi parasparasambandhayogyatàyàü kulàlamapekùate "evaü tarhi sà yogyatà mçddravyasya kulàlàd bhavati iti" àpannam | na ca "anayoþ" mçddravyayogyatayoþ svabhàvasya "bhedaþ" nànàtvam | yadi hi syàt tadà yogyatàyàþ dravyàt pçthakkaraõaü "pràgvat prasajyeta" | atha yogyatàyà api yogyapàratantryàdapçthaksiddhiü bråyàt tadà tasyà api vastudharmatayaiva pràgapi samàve÷o mà bhåditi dravyeõa saha sambandhayogyatàyà anya yogyatà kulàlàd bhavatãtyeùñavyà | sàpi pçthakkaraõaprasaïgà[t] dravyàd bhinnasvabhàvà nopagantavyà | pçthakkaraõaprasaïge và punaþ sa eva parihàraþ tadãyaþ, punastadevottaram, ityanavasthàprasaïgàdava÷yàmabhinnasvabhàvatà kapàlàtmakamçddravyayogyatayorabhyupagantavyà | kimevaü sati siddhaü bhavati? ityata àha- "asti tàvat" ityàdi | mçtpiõóakulàlabhyàü kapàladravyasya saüyogavi÷eùasambandhayogyasyàrambhàt yadaikasvabhàvatve 'pyekasyànekapratyayopàdheyavi÷eùatà tadà siddhaþ àsmàkãnaþ pakùaþ | tata÷ca kimasmàkaü mçtsaüsthànayorekasvabhàvatvasàdhanàya atinirbbandhanena? | yadi yogyatàmapyà÷rityànekapratyayajanyatve 'pyekatvàt nànàtvaprasaïgàbhàvaþ sidhyati kàryasya, na ki¤cid dravyagunavàdaniràkaraõeneha prayojanam, anyatraiva tanniràkaraõasya kçtatvàdityabhipràyaþ | nirbandhagrahaõena ca mçtsaüsthànayoraparasparàtmatayà saüsthànamçtsvabhàvavi÷eùàbhyàü tayorapratibhàsanaprasaïgàt ityanayopapattyà sàdhitamevànayorekatvam, yuktyantaràõàü sambhave 'pi tadabhidhànalakùaõo nirbbandho na kriyate, prakçtasiddheranyathàpi bhàvàdityàcaùñe | [32. sàmagrãbhede kàryabhedasya kàraõabhede 'pi ca kàryasyaikyasyopasaühàraþ |] tadevaü sàmagrãbhedàt sàmagryantarajanyebhyo bhedaþ sahakàriõàmanekatve 'pi ca kàryasyaikatvamaviruddhamiti pratipàdya (##) upasaüharannàha- "tena sahakàriõa" ityàdi | yena- pratyayàntarapracaye tadvikalasàmagryàþ sàmagryantaraü sampadyate, tacca pårvasàmagrãjanyàd bhinnaü kàryàntarameva janayati ; ekasàmagrãvyapade÷aviùayàõàü ca sahakàriõàmanekatve 'pyanekasyaikakriyavirodhàbhàvàt tadanvayavyatirekànuvidhàyina÷ca kàryasyaikasya dar÷anàt svabhàvata ekatvaü sàdhitam- tena kàraõena sahakaraõa÷ãlà ekasàmagryantargatàþ pratyayàþ sàmagryantaraiþ saha "naikopayogaviùayàþ" eka upayogasya viùayo yeùàü te na bhavanti, sàmagryantaraireva saha bhinnopayogaviùayatvasya nyàyabalàt pratãteþ | anena yat pràg vikalpitaü `yadi kàraõa÷abdena sàmagrã bhaõyate tadà tadbhedàdastyevàtatsàmagrãjanyebhyaþ kàryasya bheda iuti kimucyate- na kàraõabhedàd bhedaþ syàt' iti etadudà haraõopadar÷itaü nigamitam | atha kàraõa÷abdena sàmagrãvyapade÷aviùayàþ sahakàriõa ucyante tadà tadbhedàdanekatvalakùaõàt kàryasyànekatvalakùaõo bhedo neùyata eva, anekasyaikakriyàvirodhàbhàvàt, ekasyànekata utpattidar÷anàcceti mçtsaüsthànayorekàtmakatopadar÷itaü nigamayati- `kàryasvabhàvasya' mçtsaüsthànàtmana `ekatve 'pi' nànàtvàbhàve 'pi `vastutaþ' paramàrthataþ kalpanàbuddhau mçtsaüsthànayorbhinnayoriva pratibhàsane 'pãti | evam udàharaõe sàmagrãbhedàt kàryàõàü bhedo naikasàmagrãviùayapratyayabhedàdanekatvaü kàryasyeti pratipàdya prakçte cakùuràdau yojayannàha- "yathà iho" dàharaõe "kàraõabhedaþ" sàmagrãbhedaþ kulàlavikalamçtpiõóatatsahitasåtràdhikasàmagrãtritayalakùaõo `bhinneùu' nànàsvabhàveùu `vi÷eùeùu' iùñakàdicakràvibhaktaghañatadvibhaktaghañalakùaõeùåpayogà "nnaikakàryaþ" kintu bhinnakàrya eva, "tathà" tenaiva prakàreõa cakùuràdibhyo vij¤ànasyotpattau sàmagryantaràt sàmagrãlakùaõakàraõabhedo 'nekakàrya ityunneyaþ | (##) etadeva vibhajannàha- "tathàhi" ityàdi | yà cakùåråparahità samanantarapratyayàkhyàvij¤ànalakùaõà pratyayàntarasàpekùà sàmagrã, tato vij¤ànasya vikalpakasyetarasya và tadupàdeyatvena yà bodharåpatopalabdhà sà cakùurvij¤ànasyàpi bhavati | "tasyaiva" cakùurvij¤ànasya | kãdç÷asya? | "upalambhàtmanaþ sato bhavataþ" jàyamànasya tadaiva tadekakàryapratiniyatasya cakùurindriyasya sannidhànàt samanantarapratyayopàdànopakçtàt tato "råpagrahaõapratiniyamo" råpàkàratàpratiniyamaþ, ÷abdàdyàkàravivekavata evaü (va) kàryasya cakùuþsahitasamanantarapratyayasàmagryàþ janakatvàd | "viùayàd" viùayàdhikàt samanantarapratyayàdindriyàcca "tena" viùayeõa "tulyaråpatà" na kevalaiva råpapratibhàsità bhràntavij¤ànasyeveti viùayendriyamanaskàralakùaõasàmagrãkàryamevaü pradar÷itam | tadanyadekadvayajanyaü tu kàryaü svayambhåhyam | atràbhinnatve 'pi vastutaþ "kàryasya" cakùurvij¤ànalakùaõasya "kàraõànàü" viùàyendriyamanaskàràõàü bhinnebhyaþ svabhàvebhyaþ kevalànàmeùàü yaþ svabhàvastato bhinnà evàtajjanyebhyo vidhi÷e (nyebhyo 'pi vi÷e)ùà bodharåpatàdilakùaõà "bhavanti" | atajjanyàpekùayà caikàtmakà api bahutvena nirdiùñàþ | yata evam "iti" tasmàt na kàraõabhede 'pi | yathaikasàmagryantargatapratyayabhede 'pyabhedo naivaü sàmagrãlakùaõakàraõabhede 'pyabhedaþ sàmagryantarajanyebhyaþ "kàryavi÷eùasya" vi÷iùñasya kàryasyeti | tena yaducyate- `yadi sahakàriõàü bhede 'pyabhinnaü kàryaü bhavati sàmagrãbhede 'pyabhinnamastu, atha sàmagrãbhedàd bhinnaü bhavati sahakàribhedàdapi kimiti bhinnaü na bhavati vi÷eùàbhàvàt?' iti tadapàstaü bhavati | tathà hi- parasparopasarpaõàdyà÷rayàt pratyayavi÷eùàdekakàryodde÷enetaretarasantànopakàràcca sahakàriõàü pratiniyata÷aktinàmudayàdekaü kàryaü samàjàyate | sàmagryantarasya (##) tu kàryàntaraprabhava÷aktinibandhanebhyo hetvantarebhyaþ svabhàvabhedavato bhàvàd bhinnakàryaprasåtiriti kuto vi÷eùàbhàvaþ? | [33. janakatvamevàdhàratvaü na tu sthàpakatvam |] nanu ca sarvaü kàryaü sàdhàraü yathà upàdàyaråpam | taddhi bhåtebhyo jàyamànaü tànyevà÷rayata iti bhavadbhiriùyate | tathànyadapi vij¤ànàdikaü kàryam | ato 'nenàpi ki¤cit kàraõamà÷rayaõãyam | tasya ca kàraõasya pårvaü janakatvaü pa÷càt kàryaü pratyàdhàrabhàva eva, na jananam, tatastatsvabhàvasya jananàdityanekàntaþ tadavastha evetyata àha- "ta evaite" ye 'nantaramuktàþ "kàraõa÷aktibhedàþ" kàraõànàü ÷aktivi÷eùàþ | kãdç÷àþ? "yathàsvaü" yeùàü kàraõa÷aktibhedànàü sahakàrilakùaõànàü yadàtmãyaü sàmagryantarajanyàt prativi÷iùñaü kàryaü tasya janane 'vyavadheyà vyavadhàtuü pratibandhuma÷akyà ÷aktiryeùàü tadbhàvastayà " avyavadheya÷aktitayà" ava÷yaü kàryakàri÷aktitayà "pratyupasthitàþ" udyuktàþ santaþ "sàmagrãkàryasya" ekapratyayajanitasya kasyacidabhàvàt sarvaü sàmagryà eva kàryamiti kçtvà sàmagrãkàryasya svabhàvasthityà÷raya ityucyante | kasmàt punaravyavadheya÷aktità? "kùaõikatvàt" | nahi kùaõikasya ÷aktiþ pratibanddhuü ÷akyate, svabhàvàntarotpàdane yàvatpratibandhako vyàpriyate tàvat kùaõikasya svakàryaü kçtvaiva nirodhàt | kathaü punarasamànakàlaü kàraõamàdhàro yujyate?, ityata àha- "tathà hi" ityàdi | yasmàt "tat" vij¤ànalakùaõa kàryaü "tebhyaþ" cakùuràdibhya "samastabhyo" bodharåpatayà tadanyasmàt tadajanyàt "prativi÷iùñasvabhàvamekaü" khaõóa÷aþ kàryasyànutpàdàdekaikasmàt sakalasyaiva bhàvàdekaü jàtam, tasmàt te àdhàrà ucyante | nahi janakàdanya evopakàrakaþ | na cànupakàraka àdhàraþ, (##) atiprasaïgàt | tato bhinnakàlasyàdhàrabhàvo na virudhyate | yadapi bhåtànàmupàdàyaråpaü pratyà÷rayatvamucyate tadapi svade÷asyàsya janakatvameveti na ki¤cit pràgjanakaü bhåtvà pa÷càt sthàpakatàmupaiti, yato 'nekàntaþ syàditi | [34. ati÷ayotpàdanaü na sahakàritvaü kintu ekàrthakàritvam |] punaranyathà tatsvabhàvasya jananàdityanekàntodbhàvanaü parasyà÷aïkyàha- "apratirodha÷aktikeùu" avidyamànaþ pratirodhaþpratibandho yasyàþ ÷akteþ sà yeùàm | apratirodha÷aktikatvaü cànantarakàryatvàt | ye hyutpannàþ kàlakùepeõa kàryaü kurvanti teùàü syàdapi ÷aktipratibandho, na tu ya udayànantarameva kàryaü kurvanti | anena kùaõakùayiõàmupaghàtakàbhàvamàha | anugràhakavirahamapyàha- "anàdheyavi÷eùeùu" | taccànàdheyavi÷eùatvaü "kùaõikeùu" ityanenàha | nahi kùanikànàü vi÷eùa àdhàtuü ÷akyate, vi÷eùàdhàyakena tatsahabhàvinà tadanantaraü tadutpàdanàt | tadà ca tasya nirodhàt | teùvevaüvidheùu "pratyayeùu parasparaü kaþ sahakàràrthaþ" yena sahakàriõa ucyante? | nanvanàdheyavi÷eùatvenaiva sahakàritvàbhàvaþ pratipàdita iti kimarthamidamapratirodha÷aktikeùviti? | nahi ÷aktipratirodhakaþ sahakàri bhaõyate | satyam | sarvathà tu tatràki¤citkaratvaj¤àpanàrthametaduktam | ÷aktipratibandhakàpanayanena copakàritvakalpanàü sahakàriõàü nirasyati | tasmàdati÷ayàdhàyinaþ sahakàriõo 'sambhavàt kùaõikànàü svahetumàtrapratibaddhameva janakatvam | taccaivaüvidhaü sarvadàsti | na ca kevalà janayantãti tatsvabhàvasya jananàdityanekànta eveti manyate | etat pariharati- "na vai" naiva ati÷ayotpàdanaü sahakriyà yatastadabhàvàt sahakàriõo na syuþ | kva punarati÷ayotpàdanaü sahakriyà pratyayànàü na bhavati? | "sarvatra" | nahi kvacidapi sahabhàvinàmati÷yotpàdanalakùaõà sahakriyà sambhavati | (##) kà tarhi sahakriyà? ityàha- "ekàrthakaraõam" ekakàryaniùpàdanaü yad "bahånàm" | "apiþ" sambhàvanàyàm | nyàyabalàdevaüvidhàmeva sarvatra sahakriyàü sambhàvayàmaþ, nànyamiti | atrodàharaõam- "yathà antyasya" anantaràïkuràdikàryasya "kàraõakalàpasya" pratyayasàmagryà iti | [35. ekakàryakàritvameva mukhyaü sahakàritvamitarattu gauõam |] syàdetat- aupacàrikametat sahakàritvam, ati÷ayotpàdanameva tu mukhyam ityat àha- "tadeva" ekakàryakaraõalakùaõaü "mukhyaü sahakàritvam" nàti÷ayotpàdanalakùaõam, tasyaiva gauõatvàt | etaccottaratra vakùyate | kuta etat? ityàha- "tasyaiva antyasya" vivakùitakàryaü prati "kàraõatvàt" | kàraõasya ca sahakàrivyapade÷aþ nàkàraõasya | yataþ saha- yugapat kurvantaþ sahakàriõa ucyante, antya÷ca kàraõakalàpa evaüvidha iti | yathà càntyasyaikàrthakaraõaü sahakàritvam evaü pårvasyàpi kàraõakalàpasyottarottaravi÷iùñakùaõàntaràrambhiõa ityavaseyam, antyasyodàharaõatayà nirdde÷àt | tasmàt sarvaü kàryamaïkuràdikaü vi÷eùalakùaõaü vànekapratyayajanyamiti | sarvatraikàrthakriyaiva copacãyamànàpacãyamànakàryakàriõaþ kàraõakalàpasya sahakàritvam, na vi÷eùotpàdanamiti | syàdetat- ekàrthakaraõamapi tatra sahakàritvamastu ati÷ayotpàdanalakùaõamapãtyata àha- "tatra ca" kùaõe 'ntye "vi÷eùasya kartuma÷akyatvàt" nàti÷ayotpàdanamapi sahakàritvam | kuto vi÷eùasya kartuma÷akyatvam? ityata àha- "ekasya" anaü÷asya "svabhàvasyàvivekàt | na hi tatra `ayamanàhitàti÷ayo bhàgaþ svahetubhyo jàtaþ, ayaü tu sahakàribhiràhitàti÷ayaþ' iti viveko 'sti | yadi nàmavivekaþ, vi÷eùastu kimiti na kriyate? ityata àha- "svabhàvàntarotpattilakùaõatvàd vi÷eùotpatteþ", nirbhàge ca kutaþ svabhàvàntarasya vyavasthà? | syànmatam- bhinnasvabhàva evàntyasya vi÷eùo 'stu ityata àha- "bhavàntara"- ityàdi | yadi bhàvàntaralakùaõo vi÷eùo (##) bhavet tadà tasyàntyatvameva hãyeta | hãyenàü (hãyatàü) ko doùaþ? iti cet; "tata÷ca" anantyatvàt "na sàkùàt kàraõaü syàt" | yata evaü "tasmànna kàraõasya" mukhyasya "sahakàribhyaþ" sakà÷àd "vi÷eùasyotpattiþ" ityekàrthakriyaiva sahakàritvamiti | nanvasatyàü sahakàribhyo vi÷eùotpattau kàryajanane sàmarthyameùàü na yujyata ityata àha- "te samarthàþ" ityàdi | yadi hi te svabhàvenàsamarthà utpadyeran tadaiùàü sahakàribhyaþ sàmarthyotpattirabhyupagamyeta | yàvatà "te 'ntyàþ svabhàvenaiva samarthàþ pratyayàþ sahità jàyante" kùaõamàtravilambino | "yeùà"mekakùaõaniyatatvàt tataþ "pràkpa÷càtpçthaktvabhàvo nàsti | yebhya÷cànantarameva kàryamutpadyate" na kàlàntareõa "tatra" teùvevaüvidheùu "ekàrthakriyaiva sahakàritvam" nàti÷ayotpàdanalakùaõam | svabhàvataþ sàmarthyasya bhàvavirodhàt, parasparata÷cànabhyupagamàt samarthasya janmaivàyuktamiti manvànaþ paraþ àha- "samarthaþ kutaþ" ityàdi | siddhàntavàdyàha- "svakàraõebhyaþ" iti | paramatàpekùayà tu svabhàvata ityuktam | paro hyatyantasya (hyutpannasya) kàraõasya sahakàribhyaþ sàmarthyamicchatãti tanniùedhaparaü svabhàvata iti vacanam | na tu svabhàvataþ ki¤cijjàyate, tasyàhetukatvaprasaïgàt | [36. kùaõikeùvekàrthakriyàniyamasya vyavasthàpanam |] ekàrthakriyàniyama eva kùaõikànàmayuktaþ, kevalànàmapyaütyakùaõasaråpàõàü dar÷anàt | tathàhi- `idamevaüråpaü naiva ca' iti dar÷anàdar÷anàbhyàü vibhajyate | tatra yàdç÷aþ kùityàdayastadanyapratyayasannidhàvupalabhyante tàdç÷à eva kevalà api | tatastadanyasahità iva kevalà api samarthamaïkurajanane svaü svaü kùaõàntaramàrabheran | tataþ kevalasyàpyaïkuràdijananasvàbhàvyàdajananàcca `tatsvabhàvasya jananàt'ityanekànta eveti manyamànaþ para (##) àha- "tàni" svakàraõàni kùitibãjàdãni "enaü" samartham "aparasya" anyasya pratyayasya "sannidhàna eva kiü" kasmàt "janayanti"? na kevalàni?, sahitànàmeva sarvadà sambhavàt iti cet àha- "kadàcit" kasmiü÷cit kàle "anyathàpi" kevalà api "syuþ" bhaveyuþ | tathà hi- dç÷yanta evàdhyàtmikabàhyàþ kvacit kàrye yàdç÷à yatsahitàþ tàdç÷à eva tadrahità apãti | janayantu kevalà api sambhavantaþ samartham, ko doùaþ? iti cedàha- "tata÷ca" kevalànàmapi samarthajanakànàü sambhavàt "eko 'pi" na kevalamanekaþ "kvaci" dde÷àdau samarthaþ utpannaþ kùitibãjàdoiraïkuràdikàryaü "janayet" yadi tatsvabhàvasyàva÷yaü janakatvam | na ca kevalo janayati tatsvabhàvasambhave 'pi tato 'nekàntaþ iti paraþ | etat pariharannàha- "aparàpara- " ityàdi | aparai÷càparai÷ca ku÷ålatadapanetçpuruùaprayatnapiñakàdiprakùepakùetranayanaprakiraõàdibhiþ "pratyayai"ryo "yogaþ" tena kàraõena "pratikùaõaü bhinna÷aktayo" na kadàcit pårvàparakàlabhàvina eka÷aktayaþ aparàparapratyayayogalakùaõahetubhede 'pyabhinna÷aktitàyàmahetukatvaprasaïgàt | anyatràpi ca ÷àliyavabãjàdau ÷aktibhedasya hetubhedanibandhanatvàt | "saüskàràþ" sametya sambhåya ca pratyayaiþ kriyamàõàþ "santanvantaþ" santànena bhavanto "yadyapi kuta÷cit sàmyàd" varõena saüsthànena anyena và kenacitprakàreõa sàdç÷yàdekàkaraparàmar÷apratyayajananalakùaõàt samànaü råpameùàmiti "saråpàþ" sadç÷àþ "pratãyante" pratyabhij¤àyante "tathàpi" kçtrimàkçtrimàõàmiva maõimuktàdãnàmaparàparapratyayogalakùaõasàmagrãbhedàd "bhinna eva" visadç÷a eva na pratyabhij¤ànava÷àdabhinnaþ tulyaråpa "eùàü" bãjàdãnàü "svabhàvaþ" yata evaü "tena" bhinnasvabhàvatvena bhinna÷aktitayà vàparàparasàmagrãjanyatvena kùaõànàü siddhyà "ki¤cideva" kùitibãjàdikaü "kasyaci"deva kàryasyàïkuràdestajjananasamarthasya (##) và "kàraõam" | na sarvaü sarvasya | tathà ca vyagràõàü kùitibãjàdãnàmaïkurajananasvabhàvatà samarthakùaõajànanasvabhàvatà và nàstyeveti tatsvabhàvasya jananàdajanakasya càtatsvabhàvatvàdityatra nànekàntaþ yato yo yatsvabhàvaþ sa svahetorevotpadyamànaþ tàdç÷o bhavati na punastadbhàve hetvantaramapekùata ityatrànekàntaþ syàditi | pratyabhij¤ànasya ca saråpatàviùayasya sàmagrãbhedàdanumitabhinna÷aktisvabhàvatvena bàdhyamànatayà pràmàõyàbhàvàt na tataþ saråpatàsiddhiþ kùaõakùayiõàmiti | pårvaü ca `ata evàna(eva ta)yoravasthayorvastubhedo ni÷ceyaþ ityàdinà ekatvaviùayaü pratyabhij¤ànaü nirastam | adhunà tu tulyasvabhàvatàviùayamiti bhedaþ | etadapi tatra `aparàparotpatteþ' ityanenoktameva | vipa¤canàrthaü tu punaþ iha upanyastam | [37. kùaõikeùu hetuphalabhàvavyavasthàyàþ kathanam |] ki¤cideva kasyacit kàraõam ityuktam tatra kiü kasya kàraõamiti ÷akyaparicchedamapyàdhyàtmikeùu tàvad dar÷ayannàha- "tatra" ityàdi | "tatra" teùu pratikùaõaü ÷aktisvabhàveùu kùaõikeùu bhàveùu | vyavadhànaü- vyavadhãyate yana, tadàdiryeùàü atidåràtyàsannatvàdãnàü te 'vidyamànà yasmin de÷e so 'vyavadhànàdiþ de÷o yasya so 'vyavadhànàdide÷aþ, råpamindriyaü càdã yasya manaskàràdeþ sa råpendriyàdiþ sa càsau karaõakalàpa÷ca sàmagrãlakùaõastathoktaþ, avyavadhànàdide÷a÷càsau råpendriyadikàraõakalàpa÷ca sa"vij¤ànajanane samartho hetuþ" nànyaþ, tadbhàva eva tasya bhàvàt, anyabhàve 'pi càbhàvàt, etanmàtranibandhanatvàcca samarthàsamarthavyavasthàyàþ | "yasteùà" mindriyàdãnàü "parasparopasarpaõasya" anyonyaóhaukanasya | "àdi" grahaõàd vyavadhànàpanayanà.................................................................................................................... [sà]magryadhãnatvenàsaüvàditi | (##) imamevaüvidhaü hetuphalabhàvapratiniyamaü niravadyamàdhyàtmikeùu dar÷itam anyatràpyatidi÷annàha- "anena nyàyena" ityàdi | yo 'yamanantaraü hetuphalabhàvapratiniyame nyàya uktaþ so 'nyatràpi "sarvatra" draùñavyaþ | sarvatreti vacanàt akùaõikeùvapi pratãtirmà bhåt ityàha- "pratikùaõam" ityàdi | yàþ kùaõe kùaõe 'nyà÷cànyà÷ca svabhàvabhedànvayinyaþ ÷aktayo bhavanti tatràyamekàrthakriyàpratiniyamaþ sahakàriõàü draùñavyaþ | na tu ye sthiraikasvabhàvà bhàvàþ paraiþ kalpyante teùvapi | sthairyaü santànà÷rayeõàpi vyapadi÷yetetyekagrahaõam | kùaõe 'pyekatvamastãti sthiragrahaõam | [38. akùaõike ekàrthakriyàkàritvasyàbhàvaþ |] kasmàt punaþ sthiraikasvabhàveùu neùyate? ityàha- "svabhàva- " ityàdi | kàmaü bhàvaþ svayaü na bhavet | na tu svata eva svabhàvasyànyathàtvaü sambhavati | tata÷ca sthiraþ padàrtho yadi kàryotpàdanasamarthasvabhàvaþ tato 'syàkriyà nopapadyate iti sarvadaiva kuryàt | athàsamarthasvabhàvaþ | tadàpi kriyànupapannà, sarvadaiva na kuryàditi bhàvaþ | yattu kadàcit karoti kadàcinna ityetanna labhyate | tata÷càkùaõikànàü tatkàryakriyàsamarthasvabhàvatve sahitàsahitàvasthayorekaråpatvàt kevalànàmapi tatkàryakriyàprasaïgena kuta ekàrthakriyàpratiniyamalakùaõaü sahakàritvaü sambhavet? | atra para àha- "anyasahitaþ" ityàdi | yadyapi kevalasyapyakùaõikasya samarthaþ svabhàvaþ tathàpi anyasahitaþ karoti na kevalaþ | ayamapi hyasya svabhàvaþ yad- `anyasahitena svakàryaü kartavyam na samarthasvabhàvenàpi satà kevalena' iti | siddhàntavàdyàha- "kiü kevalasya" ityàdi | anyasahitenaiva svakàryaü kartavyaü na kevalena ityetat kevalasyàsamarthasvabhàvatve yujyate nànyatheti manyamànasya pra÷naþ | parastvanavagatàbhipràya àha- "samartha" iti | kevalasyàpyakùaõikasya samartha eva svabhàvaþ (##) anyathàsyàkùaõikataiva hãyeteti | siddhàntavàdyàha- "kinna karoti" iti | nahi samarthasyàkriyà, sahitasyàvasthàyàmiva yujyata iti sahitasyaiva kriyàmicchatà kevalasyàsamarthasvabhàvataivopagantavyà | atha matam- kevalasya yadi ÷ira÷chidyate tathàpi na karotãtyata àha "akurvan" ityàdi | kàryànumeyaü hi sàmarthyaü na ca kevalasya kadàcidapi kàryakriyàstãti kathaü sàmarthyaü kalpyate? | nàyaü niyamaþ yat samarthasvabhàvenàva÷yameva kàryaü kartavyam, anyathàpi dar÷anàt iti manyamàna aha paraþ- "kuvindàdayaþ" ityàdi | siddhàntavàdyapahasannàha "krãóana÷ãlaþ" ityàdi | devànàüpriyaþ çjuþ mårkho va sukhasaüvarddhitatvàt ramaõasvabhàvaþ, krãóanaü bàladharmaþ, tatsàdharmyeõa praj¤àvaikalyaü dar÷ayati, sukhaidhitatvena ÷àstreùvanabhiyogam | yo hyanabhiyukto durbuddhi÷ca sa "kçtamapi" vastu vismaraõaprakçtitvàt punaþ punaþ "kàrayatãti" punaþ pratividhàpayati | kva punaretat prativihitam? ityàha- "tathàhi"- ityàdi | `bãjàdivadanekàntaþ' ityanena prastàvena nirlloñhitamevaitat | tadevamakùaõikasya samarthasvabhàvatve sahitasyaiva kàryakriyàsvabhàvatvavirodhàt kevalasyàkriyànupapanneti pratipàdyopasaüharannàha- "tasmàt tatsvabhàvasya" kàryakriyàsamarthasya "anyathàtvàsambhà(mbha)vàt" kadàcidasamarthatvàbhàvàt "taddharmaõaþ" kàryakriyàdharmaõaþ tathàbhàvaþ kàryakriyà "antyàvasthàvat" sahitàvasthàyàmiva "anivàryaþ | [39. mãmàüsakasaümatasya bhàvasvabhàvaråpasàmarthyasya niràsaþ |] syànmatam- kevalo 'yamakùaõiko 'samartha eva | tataþ kevalo na karoti, sahitàvasthàyàü tvasya sàmarthyaü sahakàribhyo jàyate | tataþ sahita eva karotãtyata àha- "antyàvasthàyàü sàmarthyotpattau" kãdç÷asya "pràgasamarthasya" sataþ "tasya sàmarthyasya" yasya tadupajàyate "tatsvabhàvatve" mãmàüsakàdibhiriùyamàõe | (##) nahi teùàü samarthasya sàmarthyasya ca svabhàvabhedo 'bhimataþ | katha¤cit tadbhede 'pi tatsvabhàvatayaiva pratãyamànatvàditi te manyante | "apårvotpattireva sà" apårvasyaiva vastunaþ sà utpattiryà tatsvabhàvasya sàmarthyasya | nahyekasvabhàvatve sàmarthyamevàpårvamupajàtaü na samarthaþ iti yuktam, tayoþ svabhàvabhedaprasaïgàt, viruddhadharmàdhyàsasya bhedalakùaõatvàt | nanu pratãyamàne eva sàmarthyatadvatorutpattyanutpattã ekasvabhàvatà ca kathaü ninhotuü ÷akyate? iti cet | na | apramàõena pratãteþ, anyathà pratãtyanusàriõà bhavatà dvicandràdayo 'pi na ninhotavyàþ | bàdhakapramàõasambhavàt te 'panhåyanta iti cet | ihàpi vastuna ekasvabhàvasyotpattyanutpattã parasparaviruddhe bàdhike kiü neùyete? | vyavasthitasyaiva vajropalàderddharmiõaþ tatsvabhàvaü sàmarthyamutpannamiti ca purvàparakàlayorapratibhàsamànavivekaþ kathaü pratãyàt? | vij¤ànàdikàryasyànutpattiyaugapadyodayaprasaïgàt cakùuràdisànnidhye pràgasat tat sàmarthyamutpannaü kramavacceti ni÷caya iti cet | yadyevamekàkàratayà pårvàparakàlayoradhikçtaü pratyabhij¤ànamupajàyamànamapårvasàmarthyapratibhàsaviviktopalàdigràhyapyanumànàdarthàpattito và bàdhàmanubhavanna pramàõamityupagataü syàt | tathà, utpattnutpattyorekasvabhàvatàyàü virodhàt samarthasyaivàpårvasyotpattiþ sadç÷àparabhavagrahakçta÷càrvàgdar÷anànàmekatvavibhramo lånapunarjjàteùviva ke÷anakhàdiùviti kiü neùyate? | [40. naiyàyikàbhimatasya bhàvàsvabhàvaråpasàmarthyasya niràsaþ] atha sàmarthyaü sahakàripratyayasànnidhyalakùaõamevetyatatsvabhàvamiti nàpårvotpattiprasaïga iti naiyàyikàdayo manyeran atràha- "atatsvabhàvatve" sàmarthyasyeùyamàõe "sa" bãjàdiþ padàrthaþ "pràgiva" tadråpàparityàgàt "pa÷càdapyakàraka eva" | (##) kuta? | sàmarthyamityàkhyà yasya padàrthàntarasya sahakàripratyayasànnidhyalakùaõasya sa evàti÷aya[÷abda]vàcya iti naiyàyikairabhyupagamàt | tata eva tadbhàvabhàvitvena kàryotpatteþ | te 'pi sahakàriõaþ pratyayàþ yadyakùaõikàþ teùvapyevaü prasaïgo 'nivàrita eveti kùaõikatevaikàrtha[kriyà]pratiniyamalakùaõaü sahakàritvamicchato 'bhyupeyà | punarapyakùaõikànàmekàrthakriyàpratiniyamaü niràkartumupacayahetumàha- "api ca" ityàdi | yo 'sàvakùaõiko bhàvaþ sakaleùu sahakàriùu svakàryaü karotãtãùyate, sa tadaiva tàvat kasmàt karoti? | yena hi kàraõena tatkàryakriyàsvabhàvatvena tadà karoti tene(nai)va sthirasvabhàvatvàt pràgapi kuryàt, tataþ kuto 'syaikàrthakriyàpratiniyamaþ? iti bhàvaþ | "kà cànyà mçgyate yuktiþ yathà tad dç÷yate tathà" iti sarvatreyamapratihatà yuktiriti manyamànaþ kumàrilaþ pràha- "kurvan dçùñaþ" ityàdi | yatastadaiva kàryaü kurvam(n) dçùño mayà "tena dar÷anabalena karotãti bråmaþ", kimatrànyayopapattyàbhihitayà?, pràk tat kurvanna dçùñaþ tena na karotãtyekàrtha[kriyà]pratiniyamaþ sidhyati akùaõikànàmapãti | bhàvo hi kàryaü karoti tajjananasvabhàvatayà na dar÷anabalenàdçùñasyàpi svakàryakaraõàt ato nedamuttaraü sambadhyata ityupahasannàha- "aho mahàsamarthyam" ityàdi | mahàprabhàvasya bhavato mahasàmarthyaü dar÷anam, yasmàdetadbhàvàn kàryakaraõasvabhàvavikalànapi- yadi kàryakaraõasvabhàvatvàd bhàvàþ kàryaü kuryuþ tadaitadevottaraü kiü noktam?, yataþ kàryakaraõe dar÷anamuttarãkçtamiti kçtvà- "svabhàvamàtreõa" àtmasattàmàtreõa "nànàprakàreùu vyàpàreùu niyuïkte" tat kathaü mahàsàmarthyaü na syàt? | na càtra me kàcidakùamà kintu "yadi nàma ki¤cit" kàraõaü "katha¤cid" anàdçtasya và vyàkùiptasya và "atra bhavata" iti påjàvacanam (##) "dar÷anasya viùayatàmatikràmet" tadà "hanta" iti dainyodbhàvanametat, aprasavo dharmo 'sya tadidam- "aprasavadharmakaü" tato 'petasantànaü "syàdi"ti iyamasmàkaü cintà cittaü dunoti | para àha- "na vai vayam" ityàdi | naiva vayaü kàryakaraõasvabhàvarahitànàü "bhàvànàmasmaddar÷anava÷àt kàryakriyàü bråmaþ, kintu" svabhàvenaiva te bhàvàþ tatkàryakaraõasvabhàvàþ, tataþ svakàryaü kurvanti | "tàn pa÷yantaþ kevalaü jànãmahe" ta ete kàrakasvabhàvà iti | dar÷anasya hi yathàvasthitavastuvij¤àne vyàpàraþ, nàvidyà(dya)mànasvabhàvakriyàyàmiti | siddhàntavàdyàha- "satyam, idamapyasti" | kiü vayaü nyàyànuràgitayà nyàyyaü vacanamupalakùayàmaþ, uta bhavàneva sarvadà nyàyyavacanarahito 'pi katha¤cinnyàyyamuktavàn iti sa¤jàtaparitoùaþ pçcchati- kiü tad? ityàha- "svabhàvasteùàü" bhàvànàü "kàryakriyàdharmà" kàryakaraõadharmà "tena" kàraõena "samastàþ" samagràþ pratyayàþ sahakàriõo yeùàü teùàmakçtvà kàryaü "nopekùàpattiþ" naudàsãnyapratipattiþ iti satyam- idamapyasti bhavato nyàyyaü vacanamiti, kintu idamasi praùñavyaþ- "sau['kùepa]kriyàdharmà svabhàvaþ kiü teùàü tadaivàntyàvasthàyàü" samagràvasthàyàü yadanantaraü kàryamutpadyate tadaiva "utpannaþ? àhosvit pràgapi" parasparavirahàvasthàyàmapi "àsãt"? | tatra tadaivotpanne tatsvabhavatve 'pårvotpattireva, atatsvabhàvatve so 'kàraka eveti pràguktadoùabhayàt para àha- "àsãt" | kutaþ? pracyuta÷ca utpanna÷ca pracyutotpannaþ, tasya pratiùedhaþ "apracyuto 'nutpa(apracyutotpa)nnaþ" sthira ekaþ svabhàvo yeùàü bhàvànàü teùàü kasmiü÷cit kàle "kasyacit" svabhàvasya tatropalabdhasya "abhàvavirodhàt" | kùaõikeùveva hyekadà dçùñaþ svabhàvo 'nyadà na bhavet tadà tasyànyatvàt | nàpracyutànutpannapårvàpararåpeùu sthireùu bhàveùviti | (##) atràha- "tat kimidànãm" ityàdi | syànmatam- naivedamanena vàkyena sadç÷amasmadvàkyamityàha- "ko vàsya" ityàdi | yadyetadanena tulya na bhavati tadà sakalasahakàryavasthàyàþ "pràgapi" ayam "akùepakriyàsvabhàvaþ" avilambitakàryakaraõasvabhàvaþ "kàryaü ca na karotã"tyasya bhàùitasyàrtho vaktavya iti | naiyàyikàstu manyante- bhàvànàü sahakàrisannidhànàsannidhànàpekùayà kàrakàkàrakasvabhàvavyavasthà, na svabhàvataþ, tenàyamapracyutotpannasthiraikasvabhàvatve 'pi na pràgapi svakàryajananasvabhàvaþ, kintu sannihitasakalasahakàripratyaya eveti | tanmatamà÷aïkamàna àha- "sahitaþ" ityàdi | etannirasyati- "anyastarhi" ityàdi | yadi nàma sahitasya svakàryajananasvabhàvatà, kevalasya ca tadviparãtaråpatà, anyatvaü tu kasmàdbhavati? ityata àha- "svabhàvabheda" ityàdi | "svabhàva bheda eva hi bhàvabhedasya lakùaõam" | sa cet tatkàryajanakàjanakaråpatayà bhidyate, ÷àliyavabãjàdãnàmiva kathamiva bhàvabhedo na syàt? | nahi svabhàvàdanyo bhàvaþ yatastadbhede 'pi na bhidyeta, niþsvabhàvatàprasaïgàt | nanu coktaü svato janakàjanakasvabhàvatàvirahàt pratyayàntarabhàvàdyapekùatvàt janakàjanakaråpatàyàstadbhede 'pi kuto bhàvabhedaprasaïgaþ?, tasyàparàpekùasvabhàvabhedalakùaõatvàt ityata àha- "nahi sa sàhitye 'pi" ityàdi | tadaitaduttaraü bhàvatkaü sambadhyeta yadi bhàvo yo 'sau paraþ sahakàritvàbhimataþ sannidhãyate tadråpeõa kartà syàt na svaråpeõa | na caitadasti, tathàbhàve hi paramàrthataþ sa eva paraþ kartà syàt | tatra tu kartçtvavyapade÷aþ kalpanànirmita eva bhavet | na ca kalpanànuvidhàyinyo 'rthakriyàþ | nahi màõavako dahanopacàràdàdhãyate pàke | tata÷ca nàsyànupakàriõo bhàvamapekùeta kàryamiti tadrahitebhya eva (##) sahakàribhyo bhavet | yadvà tebhyo 'pi na bhavet | teùàmapi pararåpeõa kartçtve svayamakàrakatvàt | tataþ sarveùàmevaü svayamakàrakatve pararåpeõàpyakàrakatvàt sarvathà kàrakoccheda eveti na ki¤cit kuta÷cit jàyeta | tasmàt svaråpeõaiva bhàvaþ svakàryasya kartà na pararåpeõeti nàsyottarasyàvakà÷aþ | tato 'nyaþ sahito 'nya÷ca kevalaþ ityetadavicalameveti | atha yena svaråpeõàyaü janakastadasya sahitàsahitàvasthayoþ sarvadàsti tadà svaråpaü ca svakàryajanakamasya sthirasvabhàvasya pràgapi sahitàvasthàyàstadeva yatsahitàvasthàyàmakùepakriyàsvabhàvamiti tasmàt na kathaücit kàryakriyàviràmaþ | athavà kadàcit paro bråyàt svahetubhirevàyaü pratyayàntaràpekùaþ svakàryajananasvabhàvo janita iti kevalo na karoti | na càsya sahitàsahitàvasthayoþ svabhàvabhedaþ, pratyayàntaràpekùasvakàryajananasvabhàvatàyàþ sarvadà bhàvàt ityata àha- "nahi sa sàhitye 'pi" ityàdi | svaråpeõaivàsya kartçtvàt tasya ca pràgapi bhàvàt pratyayàntaràpekùàyà÷ca tato labhyasyàtmàti÷ayasyàbhàvenàyogàt upakàralakùaõatvàdasya, anyathàtiprasaïgàt, kevalasya kàryakaraõamanivàryamiti akurvataþ kathaü sahitàvasthàyà na bhedaþ syàt? iti bhàvaþ | pratyayàntaràpekùasvakàryakaraõasvabhàva ityapi pararåpeõàkàrakasya pratyayàntarasannidhànopalakùitakàle kàrakatvaü na pràgityayamarthaþ | tata÷ca kadàcit kàryakriyàsvabhàvo na sarvadà iti bråvatà kathaü sarvadà kàryajananasvabhàvatàsyoktà bhavati? | nanvevaü svabhàvabheda evàsya tadatatkàlayoþ samarthitaþ syàt | tasmànnàkùaõikànàmekàrthakriyàpratiniyamalakùaõaü sahakàritvamiti sthitam | paraþ samànadoùatàmàpàdayannàha- "yasyàpi" ityàdi subodham | yadi nàma kùaõikastathàpi kinna bhavati? ityàha- "uktaü yàdç÷asya" sahakàribhirapçthagbhàvinaþ "kriyà" | `te samarthà (##) eva svabhàvato 'ntyàþ pratyayàþ saha jàyante kùaõikà yeùàü pràkpa÷càtpçthagbhàvo nàsti' ityatra | "sa kathamekakùaõabhàvã" ekasminnevàntye kùaõe bhavana÷ãlaþ "anyathà bhavet" antyakùaõàt pràk pa÷càt pçthagvà bhavet? "ya÷ca" anyathà "bhavati sa" evàntyakùaõabhàvã sahakàrisantànopakçtasvabhàvo 'kùepakriyàdharmà "na bhavatãti nàyam" akùaõãkapakùoditaþ "prasaïgaþ" kùaõikapakùe | kutaþ? | "kàrakàkàrakayoþ" ityàdi | kàrako 'ntyaþ akàrakastadanyaþ tayoryaþ "svabhàvaþ" sa bhinno 'pi bhedàvivakùayaikatvenoktaþ | tathà kàrakasya yo heturupàntyaþ, akàrakasyàpi yo hetustadanyaþ sa bhinno 'pyabhedavivakùayaivaikatvenoktaþ | tena kàrakàkàrakayoryau svabhàvau tayorekatra dharmiõi virodhàt | tathà tayoþ svabhàvayorjanakau yau hetå- ekaþ kàrakasvabhàvajanako 'nya÷càkàrakasvabhàvajanakaþ- tayorapyekatra dharmiõi virodhàt, anyatve sati | akàrakasvabhàvajanakahetorutpannasyàkàrakasya svabhàvasyànyatvàt "ya÷ca bhavati sa eva na bhavatãti nàyaü prasaïga" iti | [41. kàryasyaiva sahakàryapekùeti matasya niràsaþ |] aparastvanyathà ÷iraråpeùvekàrthakriyàpratiniyamaü kalpitavàn tamupanyasyati "yo 'pi manyate" ityàdi | bhàvasya hyakùepakriyàdharmaiva sarvadà svabhàvaþ, na tu yathà kecid brå(bru)vate- sahakàrisannidhànàpekùà vastånàü karakasvabhàvavyavasthà, na svata iti | svato 'kàrakatve pararåpeõa kàrakatvàyogàt karakavyavasthocchedaprasaïgàt | sa evaüvidhasvabhàvo na kadàcit sàhityaü svakàryakaraõe 'pekùate yato 'nyaþ sahito 'nya÷ca kevalaþ kàrakàkàrakasvabhàvabhedàt syàt | sa tarhi sarvadà tatsvabhàvaþ kàryaü kinna karoti? iti cet | kàryasya pratyayàntaràpekùasvabhàvatayà tasmiü (smin) sarvadà janakatvenàvasthite 'pi kevalàdabhàvàt, tenàtra kàryamevàparàdhyati, yat tasmiü(smin) kevale janakatayàvasthite 'pi pratyayàntaràõyapekùata iti | tataþ (##) tadàtmanaþ kàryasya sahitebhya eva bhàvàdekàrthakriyàlakùaõaü sahakàritvamakùaõikànàmapyupapadyata iti | siddhàntavàdã pårvadoùànatikramamasya dar÷ayannàha- "tasyàpi" evaüvàdinaþ "kathaü sa" nityàbhimato bhàvaþ "kevalaþ karotyeva" `akùepakriyàdharmaiva sa tasya svabhàvaþ' iti vacanàt | kàryaü ca sahitebhya eva bhavati, `sàmagrãjanyasvabhàvatvàt tasya' iti vacanàt | tasmàt kevalànna bhavatãti "tadavastho virodho" yaþ pårvamuktaþ | tathàhi- yadyakùepakriyàdharmà tadàva÷yamanena kàryaü kartavyam na cedava÷yaü karoti kathamakùepakriyàsvabhàvaþ | akùepeõà kàryadar÷anàdakùepakriyàsvabhàvatàvagamyate nànyathà iti paràbhipràyà÷aïkayàha- "na kevalaþ" ityàdi | naivaü mayoktaü kevalaþ karotyeveti kintvakùepakriyàsvabhàva iti | atràha- "kathamidànãm" ityàdi | yadi karotyeveti neùyate kathamakùepakriyàsvabhàva iti kathyate? | atha tathocyate tathà nanvetadevànena "vacasà paridãpitam" abhihitaü bhavati | kiü tat? | karotyeveti | sa eva hyakùepakriyàsvabhàvo yaþ karotyeva, yastu nàva÷yaü karoti sa kathaü tadråpaþ syat? | yadapyuktaü `kàryasyaivàyamaparàdho yat tasmiü (smin) janakatayàvasthite pratyayàntaràõyapekùate' iti tadapyayuktam, yataþ "kàryaü" càyamakùaõiko bhàvaþ "kevalo 'pi samarthaþ san paraü" pratyayàntaram "apekùamàõaü kathamupekùeta?" naiva | anupekùamàõena kiü kartavyam? | àha- "paraü" pratyayàntaram "anàdçtya" tiraskçtya etat kàryaü "prasahya" hañhàt "kuryàt" | ka evaü satyasya guõo bhavati? iti cet, àha- "evaü hi" paramanàdçtya hañhàt svakàryaü "kurvatànena" kevalenàpi samarthena satà yat tadàtmanaþ kevalasyàpi "sàmarthyaü" tad "dar÷itaü" prakà÷itaü bhavati | anyathànyasahitasyaiva karaõàt kevalasya ca kadàcidapyakaraõàt na `ayaü kevalo 'pi samarthaþ' iti pareùàü buddhiþ syàt | tato 'yaü tiraskçtaprabhàva iva kathaü bhràjeta? | tasmàdayuktamucyate kàryaü pratyayàntaràpekùamiti | (##) kàryàpekùayàpi virodhasya tàdavasthyaü dar÷ayannàha- "kàryaü param" ityàdi | kàryasya paràpekùàü bråvan kevalàt kàraõàdanutpattimasya kathayasi, `sa kevalo 'pi samarthaþ' itãdaü vadaüstataþ kevalàdutpattiü kàryasya bråùe | ete caikasyaiva kàryasya | tat evaikasmàt kàraõàdutpattyanutpattã parasparaviruddhe "kathamekatra" kàryàkhye dharmiõi "syàtàm?" viruddhadharmàdhyàsasya bhedalakùaõatvàt | ekatra te bråvàõo `màtà ca vandhyà ca' ityanena sadç÷aü bråùa iti na pårvoktadoùànmucyase, yata evamapi bråvàõo viruddhameva bråte na ca lakùayati "tat" tasmàt "ayam" akùaõikavàdã kùaõikapakùasyànavadyatayà tadvàdinàü nirddoùatàsampatsu amarùalakùaõerùyà eva ÷alyaü antarduþkhahetutvàt tena vitudyamànàni vyathyamànàni marmàõi yasya so "'yamãrùyà÷alyavitudyamànamarmà" varàko 'svasthacittatayà viruddhàbhidhànamapyalakùayan "viklavam" àkulaü pårvàparàsambaddhaü "vikro÷ati" viroditi "iti" kçtvà asvasthacittavacaneùvanàdaràt taddoùodbhàvanasya sutaràü duþkhotpàdanena kùatakùàraniùekatulyatvàt "upekùàmeva" vipa÷citànàü (÷citàü) kçpàdhanànàm "arhatãti" | tadevamakùaõikeùu na katha¤cidekàrthakriyàpratiniyamalakùaõaü sahakàritvaü sambhavatãti pratipàdyopasaüharannàha- "tasmàdidam" ityàdi | yeùàü hi sthiraråpatayà pçthagapi bhàvaþ sambhavati teùàmakùaõikànàü "pçthak" kevalànàü "kàryakaraõasambhavena" hetunà sahaiva kurvantãti sahakàritvaniyamàyogàdidamekàrthakriyàlakùaõaü sahakàritvaü kùaõikànàmeva | teùàü svahetupariõàmopanidhidharmàõàü parasparopàdànasahakàripratyayaikasàmagrãjanyànàü pçthagasambhavàt | [42. kùaõãkapakùe eva ekàrthakriyàråpasahakàritvasya vyavasthà |] nanu ati÷ayotpàdanalakùaõamapi sahakàritvaü bhàveùu dç÷yate tat kathamuktaü pràk `sarvatra naivàti÷ayotpàdanaü sahakriyà, kiü tarhi bahånàmekàrthakaraõameva' ityata àha- "yatra tu santànopakàreõa" ityàdi | (##) ekàrthakriyàlakùaõameva sahakàritvaü sarvatra na kvacidati÷ayotpàdanaü sambhavati | yatra tu santànopakàreõa pårvapårvapratyayebhyo vi÷iùñavi÷iùñatarottarottarakùaõajanena bhàvàþ sahakàriõo vivakùitakàryasya hetutàü pratipadyante- yathà taõóulàdibhya odanàdijanmani dahanodakàdayaþ, bãjàdibhya÷càïkuràdijanmani pçthivyàdayaþ- tatra vi÷eùotpàdanaü pratyayànàü sahakriyocyate loke | santànà÷rayeõa pårvakùaõebhyo dvitãyàdivi÷iùñakùaõalakùaõaü santànàkhyaü kàryamà÷rç(÷ri)tya purvottarakùaõayorekatvàdhyavasàyena tasyaivàyamati÷aya iti na dravyà÷rayeõa | aupacàrikameva na tu pàramàrthikam | pårvapårvakùaõebhyastu svahetupariõàmopanidhidharmabhya uttarottaravi÷eùotpattau pårvakàraõakalàpasyaikàrthakriyàlakùaõameva tatra paramàrthataþ sahakàritvamiti na kàcit kùatiriti | kasmàd dravyà÷reyeõàti÷ayotpàdanaü neùyate? | kùaõike dravye vastuni vi÷eùasyànutpatteþ tasyànantarakùaõabhàvaråpatvàd | yadi tarhi kùanike taõóulàdidravye vi÷eùo notpadyate, anantaramapyasau mà bhåt | tato yathà parasparato vi÷eùamanàsàdayanto 'pi kùaõikàþ sahità eva kurvanti na kevalàþ, evamakùaõikà api | tenaiùàmekàrthakriyàlakùaõameva sahakàritvaü bhaviùyati | na ca ÷akyaü vaktum- yo yasya pràgakàrakaþ svabhàvaþ sa pa÷càdapãti | tathà hi- prabhàsvaràdapavarakaü praviùñasyendriyamarthapratipattimakurvadapi pa÷càt kurvàõamupalabhyate | taduktam- "na hi praviùñamàtràõàmuùõàd garbhagçhàdiùu | arthà na pratibhàntãti gçhyante nendriyaiþ punaþ ||" iti | ata àha- "nahi taõóulàdãnàm" ityàdi | vi÷eùànutpattau sannidhànasyàpyasannidhànatulyatvàt dahanàdibhàve 'pi taõóulàdibhyo naudanajanma syàt | tathà prabhàsvaràdapavarakaü praviùñasya yadãndriyaü svopakàribhyo 'ti÷ayaü krameõa na pratipadyate tadà pràgiva pa÷càdapyarthapratipattiü naiva janayet | tasmàdyadasambhavi (##) kàryaü yatra dç÷yate tasya tato 'nyatvameva, ÷àlibãjàdiva kodravabãjasyeti nirati÷ayàdanyatvameva sàti÷ayatayà tatkàryakàriõa iti | evaü tàvad yatra sahakàribhyaþ krameõa kàryaü bhavati tatràti÷ayotpàdanalakùaõamaupacàrikaü sahakàritvamekàrthakriyàlakùaõameva tu mukhyaü tatràpãti pratipàditam | yatra tvakùepeõaivàrthasannidhimàtreõa sahakàriõaþ kàryaü kurvanti kiü tatràpi santànà÷rayamati÷ayotpàdanamasti? ityata àha- "akùepakàriùu" ityàdi | `ye hyavyavadhànàdide÷à indriyàdayaþ svahetubhyo jàtàsteùvavilambitakàriùu na vi÷eùotpattiþ parasparataþ sambhavati, kùaõikatvàt' ityuktaü pràk | yadi na vi÷eùotpattiþ tadà kathaü nirvi÷eùà j¤ànasya kàraõãbhavanti? ityata àha- "tatra yathàsvaü" yasya ye àtmãyàþ pratyayàþ taiþ, "parasparopasarpaõavyavadhànàdivirahàderà÷rayabhåtairye jàtàþ" yogya÷càsàvatyàsannatvàtiviprakarùavirahàd de÷a÷ca sa àdiryasyàvyavahitade÷àdeþ tatràvasthànamavasthà yeùàü "te saha svabhàvaniùpattyà" svabhàvaniùpattirvidyata ityeva kçtvà "j¤ànahetutàü pratipadyante" tatra kiü parasparato vi÷eùotpattyà pràrthitayà? | yadi hi svahetubhya eva parasparopasarpaõàdyà÷rayebhyaþ svakàryajananakùamà yogyade÷àdyavasthànalakùaõavi÷eùayogino notpadyeran, tadaiùàü parasparato vi÷eùotpattiþ pràrthyeta, na tu svahetubhya eva tathàvidhànàmutpattau | yata evaü "iti" tasmàt "tatra"teùu akùepakàriùvindriyàdiùu "ekàrthakriyaiva" mukhyaü "sahakàritvaü" na santànà÷rayeõa vyavasthàpyamànamati÷ayotpàdanalakùaõaü gauõamiti | atha vi÷eùotpàdanalakùaõaü sahakàritvaü kathaü na vyavasthàpyate? | tadapi hi loke pratãtatvàd vyavasthàpanãyamevetyata àha- "yatra tu" kàrye nàvyavadhànàdide÷opanipàtamàtreõaivendriyàdaya iva sahakàriõaþ pratyayatàü pratipadyante, kintu vivakùitakàryotpàdànuguõaü (##) pratikùaõaü prakçùyamàõaü vi÷eùamutpàdayantaþ "tatra" kàlakùepabhàvini kàrye kartavye "hetusantàno"'paràparakùaõabhàvalakùaõa àtmàti÷ayàsàdanàrthaü sahakàrãõi pratyayàntaràõyapekùate, na tu tatsamànakàlaþ kàraõakùaõa iti | "tata" stebhyaþ kàraõàntarebhyaþ "svabhàvàntarasya" kàryotpàdànuguõavi÷eùaparamparàlakùaõasya "pratilambhaþ" santànasyaikatvenàdhimuktasyocyate loke | paramàrthatastu tatràpi pårvaþ pårvaþ pratyayakalàpa uttarottarakàryotpàdànuguõe vi÷iùñakùaõe pratiniyata ityekàrthakriyàlakùaõameva sahakàritvamanubhavati | kathaü punaþ svabhàvàntarapratilambhasteùàm?, yataþ krameõa kàryaü nirvartayantãtyata àha- "tatra svarasataþ" ityàdi | "tatra" tasmin hetusantàne ye hetava upàdànakàraõàkhyàþ ye ca pratyayàþ sahakàrisaüj¤itàsteùàü ye pårve prathama upanipàtakùaõàþ teùàü vinà÷ahetvanapekùitayà svarasato nivçttau satyàü tebhya eva svarasato nivartamànebhyaþ prathamakùaõebhyaþ kàryotpàdànuguõena vi÷eùeõa vi÷iùñasya kùaõasyotpattiþ tebhyo 'nuguõataravi÷eùavatàü tçtãyakùaõànàü tebhyonuguõatamavi÷eùavatàü caturthakùaõànàm; evaü yàvadatyantàti÷ayavànantyaþ kàraõakalàpo jàtaþ tataþ kàryasyotpattiþ ityevaü sahakàribhyaþ svabhàvàntarapratilambhaþ, kùepavatã ca kàryotpattiriti | atra para÷codayannàha- "sahakàriõaþ" saha karaõa÷ãlàt kàraõàt, jàtàvekavacanam, yat samutpannavi÷eùamanantaroktena prakàreõa kàraõaü antyasàmagrãkùaõalakùaõaü tato 'ïkuràdikàryotpattau iùyamàõàyàü tasyaiva vi÷eùasyàdyasya kàryotpàdanànuguõasya yaþ krameõàbhivarddhamànaþ kàryasya janaka iùyate tasyaiva utpattirna syàt prathamakùaõopanipàtinàü parasparato vi÷eùànàsàdanàt kùaõànàmavivekàt anabhyupagamàcca | parasparato 'navàptavi÷eùà eva kàryotpàdanànuguõaü vi÷eùamàrapsyanta iti cedàha- "avi÷iùñàda" vi÷iùñebhyaþ parasparato "vi÷eùasya" (##) kàryotpàdànuguõasyotpattàviùyamàõàyàü "kàryasya" aïkuràdeþ syàt, vi÷eùàbhàvàdityabhipràyaþ | tata÷ca parasparato vi÷eùotpàdànapekùiõa eva sahakàriõaþ kàryaü kurvãran | kimevaüsati siddhaü bhavati? iti cet, àha- "tena" yena kùaõikà api parasparato vi÷eùotpàdànapekùà eva svakàryaü kurvanti ekakàryapratiniyamalakùaõaü ca sahakàritvaü pratipadyante tena kàraõena "akùaõikànàmapi kàraõatà syàt, apekùaõãyebhyaþ svabhàvàti÷ayotpati÷ca na syàt" ityakùaõikavàdã kùaõikapakùeõa svapakùasya sàmyamàpàdayati | yadàha- "kaþ ÷obheta vadannevaü yadi na syàdahrãkatà | aj¤atà và yataþ sarvaü kùaõikeùvapi tatsamam || vi÷eùahetavasteùàü pratyayà na katha¤cana | nityànàmiva yujyante kùaõànàmavivekataþ ||" iti | tatraitat syàt prathamakùaõe 'pi kùitibãjàdayaþ parasparataþ samutpannavi÷eùà eva sannidhãyante- "yena yasyàbhisambandho dårasthasyàpi tena saþ |" iti nyàyàddhi dårade÷avartinàmapi hetuphalabhàvàt ityà÷aïkayàha- "atha sahakàriõà" ityàdi | sahakàriõaþ parasparasamparkavikalà api vastudharmatayaivànyonyamupakurvantãti ÷ahakàriõà kàryotpàdànuguõavi÷eùajananàya kçtavi÷eùa eva samparkakàla upatiùñheta, evaü satyanavasthà syàt | tathà hi- tadvi÷eùotpattàvapyaparaþ sahakàrikçto vi÷eùo 'bhyupagantavyaþ, tathà tadutpattàvapyanya iti | atha naivaü sahakàriõaþ parasparasya kàryotpàdànuguõavi÷eùaõimittamaparaü vi÷eùaü kurvanti, svabhàvata eva tatra teùàü yogyatvàt ityata àha- "na ca" ityàdi | naiva hi sahakàriõaþ kùitibãjàdayaþ parasparasya kàryotpàdànuguõo yo vi÷eùaþ tadutpàdane "nityaü" sarvakàlaü yogyàvasthà "yena" yogyàvasthatvena "nityànuùaktaþ" nityànubaddhaþ "eùàü" kùitibãjàdãnàü kàryotpàdànuguõavi÷eùajanako (##) vi÷eùaþ syàt yataþ `avi÷iùñàd vi÷eùotpattau kàryasyàpi syàt' ityetadapi parihriyeta | kuta etad? ityàha- "tadupàya" ityàdi | teùàü kùitibãjàdãnàmupàye- yogyade÷opanipàte kàryavyaktidar÷anàt apàye ca- parasparasamparkaviràme kàryànutpattidar÷anàt | yadi hi kàryotpàdanuguõavi÷eùotpàdane sarvadà yogyàvasthàþ syuþ tadà so 'pi vi÷eùaþ sarvadà syat | tatastatparamparàbhàvi kàryamiti tadupàyàpàyayoþ kàryasyotpattyanutpattã na syàtàm | tasmànna sahakàriõaþ kàryotpàdànuguõavi÷eùotpàdane yogyàvasthàþ sarvadeti | yataþ sahakàriõà pçthagavasthitenànavasthàbhayàt kçtavi÷eùo nopatiùñhate parasparata÷ca prathamasamparkakùaõabhàvinàü nopeyate yujyate và | tena kàraõenàdyo vi÷eùaþ kàryotpàdànuguõaþ sahakàribhyaþ samànakàlatayà nirupakàrasya kùitibãjàdeþ "notpadyate", utpadyate càsau itãùyate | tena samagràvasthàvat sarveùàü vyagràvasthàbhàvinàmapi kùaõànàmavi÷eùàt tajjananasvabhàvatve 'pyajananàt samagràvasthàyàmeva jananàd | yathà kùaõikànàmekàrthakriyàpratiniyamalakùaõaü sahakàritvaü tathà sthirasvabhàvànàmapi bhaviùyatãti kùinasarvopàyo 'kùaõikavàdã sàmyamevàtura iva bahumanyamànastatraiva bharaü kçtavàn | siddhàntavàdã bhaïgyà paramupahasannàha- "nàsmàkaü punaþ punaþ" ityàdi | yadi punaþ punarvacane 'pi lokasya nyàyapratãtirbhavati ÷ata÷o 'pi bråmaþ | kimaïga punarddhau trãn và vàràn? | nahi paràrthapravçttànàmasmàkaü punaþ punarabhidhàne ka÷cidudvego bhavati | evaüvàdina÷ca ÷àstrakçtaþ kvacit prakàràntareõa tamevàrthaü sphuñãkurvato ye punaruktatàaprihàràya yatante sa teùàmasthànapari÷rama eva | yadi nodvego hanta tarhyucyatàm ityata àha- "na vi÷eùotpàdanàdeva" ityàdi | naiva vi÷eùotpàdanàt sahakàriõàü (##) sahakàritvaü paramàrthataþ kvacit sambhavati, yataþ prathamakùaõabhàvinàü bãjàdãnàü tadabhàvàt kàryotpàdànuguõe vi÷eùe kartavye sahakàritàvirahaþ syàt | kintvekàrthàkriyaiva sahakàriõàü pàramàrthikaü sahakàritvaü pårvoktàbhiryuktibhiþ sambhàvyate | sà ca prathamamasamparkabhàjàmastyeveti kiü na sahakàriõaþ syuþ? | para àha- sàpyekàrthakriyà na bhavet parasparato vi÷eùarahitànàm | yadi punaþ parasparato vi÷eùarahitànàmapi tadekàrthakriyàïgikriyate tadà pratyekaü tadavasthàyàü tadutpàdanasàmarthyàbhyupagamàt tadavasthàyàmiva pçthagapi sà bhavet | tathàhi- te tadavasthàyàmapi parasparato nirvi÷eùà eva kurvanti | teùàü pçthagapi tadvi÷eùakriyà kathamiva na prasajyeta? | nahyeùàü saühatàsaühatàvasthayoþ ka÷cidvi÷eùo 'stãti | bhavatu, ko doùaþ? iti cet; "tathà ca" kàryotpàdànuguõavi÷eùasya pçthakkaraõaprasaïge sati "tasmàd vi÷eùàd bhavana÷ãlam" aïkuràdi "kàryamapi" vi÷eùavat kevalàt sahakàriõaþ syàt iti cenmanyase, atràpi sarvamuktamuttaram | tathà hi- saühatàsaühatàvasthayonnirvi÷eùà eva kùaõakùayiõo bhàvà iti yaducyate tat kiü tàvadvi÷eùamàtràpekùayà? àhosvit kàryotpàdànuguõavi÷eùajanakavi÷eùàpekùayà? | yadi pràcyo vikalpaþ tadayuktam | na hi kàcid vi÷eùamàtrarahitàvasthà sambhavati, sarvadàparaparapratyayayoganibandhanasyàparàparavi÷eùasya bhàvàt | nahi kadàcit kiücidekameva, àdhàracchàyàtapavàta÷ãtàderyathàsambhavaü bhàvàt | na ca tadbhàve 'pi tat tàdç÷ameva, kàraõabhedàt | etàvattu syàt- ka÷cid vi÷eùaþ kvacit kàrye 'nuguõo na sarvaþ sarvatreti | etacca pràgevoktamiti dar÷ayannàha- "pratikùaõamaparàparaiþ pratyayaiþ" iti | `aparàparapratyayogena pratikùaõaü bhinna÷aktayaþ saüskàràþ santanvanto yadyapi kuta÷cit sàmyàt saråpàþ pratãyante, tathàpi bhinna evaiùàü svabhàvaþ, tena ki¤cideva kasyacit kàraõam' iti, `kùaõikeùu (##) bhàveùvaparàparotpattairaikyàbhàvàt' iti càtra saükùipyataramuktam | evaü ca 'nàsmàkaü punaþ punarvacana' ityatra dviþ punargrahaõaü yujyate | yathà yena prakàreõa bhàvasantàne vi÷eùasyotpattiþ [ta]dapyuktam `tatra svarasataþ pårvakùaõanirodhe tebhya eva vi÷iùñakùaõotpàdàd vi÷eùotpattiþ' iti | atha kàryotpàdànuguõavi÷eùajanakavi÷eùàpekùayà pràgvat prathamasamparkabhàjaþ parasparato nirvi÷eùà ityabhimataü tadapyayuktam | yataþ kàryotpàdànuguõasya vi÷eùasya janakàþ kùitibãjàdayaþ kãdç÷àþ ye vyavadhànàdirahitatvenopanipàtinaþ | tadbhàva eva tasya bhàvàt etàvanmàtranibandhanatvàcca janakaü vya(kavya)vasthàyàþ | te ca tathàvidhàþ sarvadà na bhavantãti kathaü pçthagapi kàryotpàdànuguõavi÷eùàrambha eùàü syàt?, yataþ kevalànàmapi kàryakriyà prasajyeta tad dar÷ayati- yogyo de÷o yeùàü te yogyade÷àþ, tadbhàvo yogyade÷atà, sà àdiryeùàmavyavahitade÷atvàdãnànavasthàbhedànàü te tathoktàþ, te ca te avasthàbhedà÷ca tathoktàþ | "yogyade÷atà a(tàdya) vyavahitade÷atàdayo" ye "avasthàvi÷eùàþ" kùitibãjàdãnàmupajàyante te kàryotpàdànuguõavi÷eùalakùaõakàryakaraõa÷ãlàþ, naivaüvidhàþ sarvadà bãjàdaya iti kathameùàü pçthagapi tathàvidhavi÷eùàrambhaþ syàt? | etadapi pràgevoktam `tatra yo 'vyavadhànàdide÷o råpendriyàdikalàpaþ sa vij¤ànajanane samartho hetuþ' iti vacanàt | tasya codàharaõamàtratvàt | ihàpi tatra yo 'vyavadhànàdide÷aþ kùitibãjàdikalàpaþ sa kàryotpàdànuguõavi÷eùajanane samartho heturiti pratãyata eva | sa ca tathàvidhovi÷eùaþ sarvadà na bhavati, tajjanakasya hetorabhàvàt | parasparopasarpaõàdyà÷rayasyaiva pratyayavi÷eùasya tadvetutvàt | etadapi pårvamevoktamityàha- teùàü ca kàryotpàdànuguõavi÷eùa[janane] vi÷eùavatàü yata utpattistadapyuktamasakçdeva `yasteùàü parasparopasarpaõàdyà÷rayaþ pratyayavi÷eùaþ sa taddhetujanane samartho hetuþ' iti | tathà `yathàsvaü pratyayaiþ parasparopasarpaõàdyà÷rayairye (##) yogyade÷àdyavasthà jàtàste saha svabhàvaniùpattyà j¤ànahetutàü pratipadyanta' ityanena, ihàpi gamyamànatvàt | tato yadyapyeùàü parasparato 'nupapattervi÷eùo na bhavati, svahetukçtastu kena vàryate? | na ca svahetuta eva sa¤jàtavi÷eùàõàü bhàve parasparatastadà÷aüsà, yataþ parasparato vi÷eùàyogaþ pratipàdyamànaþ ÷obheta | teùàü ca kàryotpàdànuguõavi÷eùajanakànàü pratyayànàü pratyekaü sàmarthye 'pi khaõóa÷aþ kàryotpàdàyogàt sakalasyaiva pratyekaü karaõàt | yathà kevalànàmakriyà kartçvi÷eùasyàvyavadhànàdide÷akùitãbãjàdikalàpasya pçthagekaikasya samarthasya bhàvasyàbhàvàdityetadapyasakçdevoktam `teùàü ca na pårvaü na pa÷càt na pçthagbhàva iti samarthànapi pårvàparapçthagbhàvabhàvino doùà nopalãyante' ityàdivacanàt | tatastathàvidhavi÷eùasya svopàdànamàtranibandhanasyànabhyupagamena kevalànàmaprasaïgàt kutaþ kàryotpàdànuguõavi÷eùàrambhadvàrakaü kàryamapi syàditi? | kutaþ punarayaü kàmacàro labhyate yadaïkuràdikàryaü sahakàriõaþ parasparasya kàryotpàdànuguõàü vi÷eùaparamparàü janayantaþ kurvanti, kàryotpàdànuguõaü tu vi÷eùaü vyavadhànàdirahitade÷opanipàtamàtreõetyata àha- "kàryadvaividhyaü ca yasmàt tasmàdevaü vibhajyate" | kathaü dvaividhyaü kàryàõàmiti? ata àha- sahakàribhiravyavadhànàdide÷airanantaraü sa¤janitàþ parasparasya pràgavasthàpekùavi÷iùñakùaõabhàvalakùaõà ye vi÷eùàstatparamparayà uttarottaravi÷iùñavi÷iùñataràdikùaõabhavaråpayà utpattirddharmo yasya tadàtmakamekaü kàryam | anyacca tadviparãtaü yat sahakàrisannidhimàtreõa bhavati na parasparakçtàü vi÷eùaparamparàmapekùate | atrodàharaõam- "aïkuràdivat", àdigrahaõàdodanàdivat | tathàkùepeõa karaõa÷ãlaü yadindriyaü tadvij¤ànàdivacca | prabhàsvaràdapavarakapraviùñendriyaniràsàrthaü caitad vi÷eùaõam | kuta etad? iti cet ; kàryakàraõayoþ (##) svabhàvabhedàt | kiüciddhi kàryaü kàraõasàmagrãsannidhimàtrajanyasvabhàvam, tadanyattu tatpariõàmàpekùamiti | kàraõamapi ki¤cit svasannidhimàtreõa kàryajananasvabhàvaü svakàraõebhya eva bhavati, yena parasparakçtàü vi÷eùaparamparàü svakàryakaraõe nàpekùate | anyattu tadviparãtasvabhàvam | yathà ki¤cideva ÷àlyaïkurajananasvabhàvam, tadviparãtaü càparam | ÷àlyaïkura÷ca tabdãjajanyasvabhàvo na yavàdãbãjajanyasvabhàva iti na bhàvànàü svahetubalàyàtàþ pramàõàdhigatàþ svabhàvàþ paryanuyojyàþ | ye tu yajjananasvabhàvàþ pramàõato 'dhigatàþ te kiü sarvadaiva tatsvabhàvàþ? àhosvit tadaiva? ityatra cintà pravartate | tatra sarvadà tatsvabhàvatve pa÷càdiva pràgapi tatkàryakriyàprasaïgena pararåpeõàkàrakasya bhinnasvabhàvatà kàrakàkàrakàvasthayoþ ÷àliyavabãjàdãnàmiva tattvacintakairåcyate | sadç÷àparabhàvanibandhanaü caikatayà pratyabhij¤ànaü lånapunarjàteùviva ke÷anakhàdiùu ityatra virodhàbhàvàditi | yadà ca taktàryakàraõasvabhàvabhedàt kàryavdaividhyam, "tatrai"tasmiü(smin) sati "sahakàribhyaþ" kùitibãjàdibhyasteùàü parasparasantànopakàramapekùate yat kàraõamantyàvasthàpràptaü tasya yat kàryamaïkuràdikaü tajjanmanimittaü "sahakàriõàü" prathamakùaõàntaraü vi÷iùñadvitãyakùaõabhàvaråpo yo vi÷eùaþ kàryotpàdànuguõaþ "àdyo" bhavati "sa teùàü" sahakàriõàü prathamasamparkabhàjàü parasparakçto yo vi÷eùastajjanmà na bhavati parasparopasarpaõàdyà÷rayàdeva pratyayavi÷eùàt tasya bhàvàt | tataþ kàryotpàdànuguõàdàdyàd vi÷eùàt prathamakùaõopanipàtibhiþ sahakàribhiranyataþ samàsàditavi÷eùaiþ janitàt tatprabhçti "ye vi÷eùàþ" prakçùyamàõataduttarottarakùaõabhàvalakùaõà jàyante "te tajjanmànaþ" sahakàrikçtavi÷eùajanmànaþ | kutaþ? "tatprakçtitvàt" tasyàdyasya vi÷eùasya parasparopasarpaõàdyà÷rayàt pratyayavi÷eùàdàsàditatadanukålavi÷eùaiþ sahakàribhiþ parasparopakàranirapekùairjanyasvabhàvatvàt, taduttareùàü ca vi÷eùàõàü sahakàrikçtakàryotpàdànuguõavi÷eùajanyasvabhàvatvàt | (##) yata evam "iti" tasmàt "nànavasthà" pràguktà | atha sahakàriõà kùityàdinà ku÷ålàdyavastho 'pi bãjàdiþ tenàpi kùityàdiþ kçtavi÷eùa evopatiùñhetànavasthaivaü syàt iti | tasya prakàrasyànabhyupagamàt puruùaprayatnàdereva kùetraprakiraõahetoravyavahitasnigdhapçthivãbãjasamparkalakùaõasya kàryotpàdànuguõavi÷eùajanakasya vi÷eùe 'syopagamàt | tatra yaduktaü pareõa `yathà prathamasamprarkabhàjaþ kùitibãjàdayaþ parasparasya vi÷eùamanàdadhànàþ kàryotpàdànuguõaü vi÷eùaü janayanti, tathà sthiraråpà api bhàvàþ tadekakàryapratiniyatàþ parasparakçtavi÷eùanirapekùà eva bhaviùyanti' iti, tadabhyupagacchannàh "tathà yadyakùaõiko 'pi" ityàdi | kùaõikavadakùaniko 'pi yadi kàryaü karoti karotu nàma | nà ka÷cid vàrayati | kintu yena svabhàvena kàryaü karoti sa yadi "avilambitakàryakartçdharmà" akùepeõa karotãtyevaü÷ãlo dharmo yasya sa tathoktaþ, tadà "pçthagbhàvasya sambhàvàt kevalo 'pi" na kevalaü sahitaþ "tathà syàt" tatkàryakàrakaþ syàdityuktaü bahu÷aþ | "atatsvabhàvastu" akùepakartçsvabhàvavikalastu "tadàpi" sahitàvasthàyàmapi pràgvat "akàraka eva" pararåpeõa kartçtvasya pårvameva niùedhàt | tadevamekàrthakriyayà vi÷eùotpàdanena càkùaõikànàü sahakàritvaü niùidhyopasaüharannàha- "tasmàt" ityàdi | dvividhasyàpi sahakàritvasyàyogànnaivàkùaõikasya ka÷cit sahakàrãti kevalo 'pi svakàryaü kuryàditi sahakàripratyayàpekùasyàkùaõikasya hetutàü bruvàõasya kiü yuktamiti dar÷ayannàha- "pràyastu" ityàdi | yo hi sthirahetuvàdã tasya yadi sa hetuþ pratyayàntaràõyapekùya kàryaü karoti tadà "vyaktam" ava÷yaü tasya sthirasya hetoþ pratyayàntaràpekùakàrakasya svabhàvàntarasyotpattiriti | "nàkàryasya" kàryatàmananubhavato apekùetyucyate | yataþ sahakàriõàü yaþ "saüghàtaþ" sannipàtaþ "tatsthàyã" tatra vartamàno bhàvasantànaþ "pràyaþ" bàhulyena "sahakàripratyayairupajanitavi÷eùaþ" san "svakàryaü kurvan dçùño bãjàdivat" (##) tasmàdevaü vibhajyate | pràyograhaõaü càkùepakàrãndriyàdisaïghàtavyavacchedàrtham | tatsambhavino nyàyasyàkùaõikeùu pçthagbhàvasambhavena katha¤cidapi kalpayituma÷akyatvàt | pràgakàrakasya pa÷càt kàrakasvabhàvàntarotpattistu na virudhyate | tasyaiva hyakàrakasya tadàtmà kàrakaþ svabhàvo na yujyate na tvatadàtmà | ata eva svabhàvàntaragrahaõam | tatra kevalamakàrakasvabhàvasya svarasanirodhitàmàtramupeyam | tataþ sarvaü susthamiti | atha matam- kàrakasvabhàvàntarotpattiriùyeta yadi sthirasya hetoþ pràgapi kàrakasvabhàvo na syat | tasya tu pràgapi bhàvàt pratyayàntaràpekùà tadutpattirapyayukteti ata àha- "kàrakasya" ityàdi | yadi hi samagràvasthàyàþ pràgapi kàrakasvabhàvo bhavet tadàsyàkriyà na yujyate, saühatàvasthàyàmapi tatsvabhvatayaiva karaõàt, pararåpeõa kartçtvasya pràgeva niùiddhatvàt | na ca karoti | tasmàt so 'sya svabhàvaþ pràïnaivàsãt | yadi ca pratyayàntarairapyasau na kriyeta tat kimiti mudhaiva tànyapekùate? iti | [43. nirhetukavinà÷acarcàyà upasaühàraþ |] tadevaü `tatsvabhàvasya jananàt' tyasya `yo yatsvabhàvaþ sa svahetorevotpadyamànaþ tàdç÷o bhavati punastadbhàve hetvantaramapekùate' ityasyànekàntaparihàràyoktasya prakàràntareõànekànte udbhàvite tatparijihãrùayà "aparàparapratyayayogena" ityàdyabhihitam | tatra yena nyàyena kùaõikànàü hetuphalasvabhàvaþ tasyàkùaõikeùvasambhavaü pratipàdayituü pràsaïgikaü yadupakràntaü tat parisamàpayya prakçtamanubadhnannàha- "tasmàd yo yadàtmà" ityàdi | yadi svabhàvenàsthitidharmaõo bhàvasya na nà÷akàraõaiþ prayojanaü svabhàvena sthitidharmaõo bhaviùyatãtyata àha- "sthitidharmaõo 'pi" ityàdi | sthitidharmaõo 'pi hi naiva nà÷akàraõaiþ ki¤cit prayojanam | tasya svahetubhyaþ samupajàto yaþ sthiraþ svabhavaþ tadanyathàtvasyàsthiràtmatàpatteþ (##) kenacit kartuma÷akyatvàt | kàmaü hi bhàvàþ svayaü na bhaveyuþ | na tu santa eva svaü svabhàvaü parityajanti | atha sthitidharmaõo 'pyanyathàtvapratipattiriùyate tadànyathàtvapratipattau và "tatsvabhàva eva" sthitidharmaiva "na syàt" àtmabhåtasyàsthitidharmaõaþ svabhàvasya pa÷càt sambhave pràgapyabhàvàyogàt | nahi tadàtmanastasmiü(smin) sannihite kadàcidabhàvo yuktaþ, atastvabhàvatàprasaïgàt `viruddhadharmàdhyàasya bhedalakùaõatvàt' ityuktam | tathà ca sati "pårva" eva "vikalpaþ" svabhàvenàsthitidharmà bhàva iti | "tatra ca" pårvavikalpe pràgevoktaü dåùaõaü vinà÷ahetorvaiyarthyamiti | athàsau ÷irasvabhàva eva, kevalamasyà÷irasvabhàvatà pràgasati vinà÷ahetorupajàyate, anyathà nivçttyayogàdityata àha- "ya÷ca parasmàt" nà÷ahetoþ sthitidharmaõaþ sata "anyathàbhàvaþ" asthitidharmatàlakùaõo bhavati, sa pårvakàt sthitidharmaõaþ svahetusamudbhåtàt svabhàvàt "aparaþ" anyaþ "svabhàvastasminniùpanne" pa÷cà[jjanya]tvàd bhinnahetukatvàcca "kathaü tasya" svabhàvaþ "syàt"? | tadàtmatayà pratibhasanàditi cet | sàråpyàdalakùitavivekasya tathà pratibhàsanaü syàt yadyasau pårvasvabhàve satyevànyato bhavet | anyathà virodhaþ kathaü parihriyeta? | bhavatvaparaþ svabhàva iti cet | ya÷càparaþ svabhàvaþ sa kathaü tasya? | na hyanyo 'nyasya svabhàvo yuktaþ, atiprasaïgàt | yo 'paraþ svabhàvaþ sa kimiti tasya na bhavati? ityata àha- "svabhàvabheda-" ityàdi | bhavatu vastvantarameva tadaparasvabhàvatayà ko doùaþ? ityata àha- "tathà ca" vastvantaratve sati vinà÷ahetorupajàyamànasya svabhàvasya pårvako bhàvaþ svahetubhyo yaþ sthitidharmà jàtaþ so 'cyutidharme sthito nivçttibhàïna bhavati, vinà÷ahetorvastvantarotpattau vyàpçtatvàditi na "tasya" sthitidharmaõo "'nyathàbhàvo" nivçttiþ | nahi mugdaràdervastvantarasya bhàve 'parasya nivçttiryuktà, atiprasaïgàt | tadupamarddena tadutpattau ca pràgeva proktam | (##) nanu ca dç÷yata eva kañhinàdiråpasya tàmràderagnayàdervinà÷ahetordravàdisvabhàvàntarotpattiþ | na ca pårvakasya pracyutidharmatà ityata àha- "etena" anantaroktena "kañhinàdãnàm" àdi÷abdàd dravàdãnàü tàmrasuvarõàdinàmagni÷ãtavàtàdibhyo dravatvakañhinatvàdisvabhàvàntarotpattirvyavasthitaråpasya tàmràdeþ "pratyuktà" pratyàkhyàtàþ, tulyadåùaõatvàt | kathaü tarhi svabhàvàntarotpattiþ pårvasya càpracyutidharme sthitasyàbhàvo yuktaþ? ityàha- "tatràpi" kañhinàdiråpe tàmràdau "pårvakasya" kañhinadravàdiråpasya "svarasanirodhitvàt" vinà÷ahetvayogena | "vinà÷e" sati "agnyàdeþ" àdigrahaõàjjalaniùeka÷ãtavàtàdeþ | sahakàriõaþ parasparopasarpaõàdyà÷raya pratyayavi÷eùopajàtàti÷ayà "dupàdànàcca" yat tat kañhinàdiråpaü tàmràdi svarasato nirudhyate | tata eva upàdànakàraõàdagnyàdisahakàrikàraõopàdànapratyayopajàtavi÷eùàd "apara eva" anya eva dravakañhinàdisvabhàvo dravagrahaõasyopalakùaõatvàt, "utpanno" na tu pårvakameva kañhinadravàdiråpaü tàmràdi vyavasthitàtmakaü dravakañhinàdisvabhàvena pariõatamiti | atra para àha- "kenoktaü" yathà `sthitidharmaõaþ sato vinà÷ahetorasthitisvabhàvotpattistato vinà÷aþ' iti, yena `ya÷ca parasmàdanyathàbhàvaþ so 'paraþ svabhàvaþ' ityàdyucyate | kintu sa svayaü sthitidharmaiva svahetubhirjanito nàsyàsthirasvabhàvatà vinà÷ahetorupajàyate | kathaü j¤àyate yathà `svahetubhiþ svabhàvena sthitidharmaiva janitaþ' iti? | vinà÷ahetoragnyàderasambhave avasthànàt | yadi svabhàvenàsthitidharmà svahetorjàtaþ syàt tadà tadasambhave 'pi nàvatiùñheta | tasya svabhàvena sthitidharmaõaþ svahetubhirevàyamaparaþ svabhàvo niyamito yaduta "parasmàt" virodhino 'gnyàde "rvinà÷aþ svayaü bhavatãti" | parasmàditi karmaõi lyaplope pa¤camã paramapekùya ityarthaþ | svahetubhirevàyaü niyamitasvabhàvo (##) jàto yathà tvayà virodhinamapekùya svayaü nirva(va)rtitavyamiti | taduktam- "svabhàvo 'pi sa tasyetthaü yenàpekùya nivartate | virodhinaü yathànyeùàü pravàho mugdaràdikam ||" iti | nanu yadyasya vinà÷ao virodhisannidhàne svayameva bhavatyahetukaþ pràpnoti, aheto÷ca de÷akàlasvabhàvaniyamo na yukta ityata àha- "na ca" naiva vinà÷o nàma vinaùñuraparaþ svabhàvaþ, yato 'yaü doùaþ syàt, kintu "bhàvacyutireva vinà÷aþ" | tasyà÷ca niþsvabhàvatvàddhetumattà naiva yujyate | nahi sà tasya bhavati | kevalamasau svayameva na bhavati | tato bhaviturabhàvàt kasya hetumattopagamyate? | siddhàntavàdyàha- "nedamanantaroktaü vikalpadvayamatikràmati" | kãdç÷aü vikalpadvayam? | `kiü nityo bhàvaþ?' ityàdi | nanu ca kàlàntarasthitiradharmatàmupagacchato naiva nityavikalpasyàvakà÷aþ | na | tadupagame 'pi nityataivopagatà bhavati | tathà hi- yadyayaü saüvatsarasthitidharmà svahetubhirjanitastadà saüvatsaraparisamàptau yo 'syàdàvudayakàle saüvatsarasthitidharmà svabhàvo yato 'yaü saüvatsaraü sthitaþ sa eva tadante 'pi | tato 'paraü saüvatsaramavatiùñheta | tadante 'pi prathamotpannasaüvatsarasthitidharmasvabhàvàparityàgàdaparàparasaüvatsarasthitiprasaïgàt kàlàntarasthitidharmatopagame 'pi nityataivopagatà bhavatãti nityavikalpo durnivàraþ | vinà÷ahetusannidhau svayaü nivartata iti copagamàdanityavikalpo na÷varàtmatàvikalpaþ | tathà hi- vinà÷ahetvabhimatasannidhau svayaü vina÷yato yo 'sya svabhàvaþ sa eva bhàvasyaikaråpatvàdutpannamàtrasyeti tadaiva vinà÷aprasaïgàt kathamasya kàlantarasthitidharmatà sambhavati? | evaü vikalpe kçte pà÷càtyavikalpopagame kàlàntarasthitirevàsya truñyatãti nityavikalpa evànenopagantavyaþ | tatra vinà÷ahetusannidhau svayaü nà÷opagame pràïnityo bhåtvà pa÷càdanityo vina÷varasvabhàvo bhavatãti bråte | "evaü ca bråvàõo bhàvadvayaü càha" | vakùyamàõàpekùa÷cakàraþ | (##) kãdç÷aü bhàvadvayam? | nityànityau svabhàvau bhedau yasya tathà | yo 'sau nityaþ svabhàvaþ pràktanaþ tasya nityàbhimatasya svayaü pa÷cànnà÷aü bråvàõaþ sarvadà pratikùaõameva nà÷aü pràha | anyathà pårvoktena nyàyena pa÷càdapi nà÷àsambhavàt | atha pratikùaõamasya nà÷o na bhavati tadà pa÷càdapi tadayogàt sarvadaivànà÷aü pràheti kçtvà pårvasminnityàbhimate svabhàve vinà÷aheturasamartho 'ki¤citkara eva | nanu ca vinà÷ahetornaiva sàmarthyamupagataü parena virodhisannidhimapekùya svayaü nà÷opagamàt | na | ata eva tannibandhanatvaprasaïgàt nà÷asya | anyathà hyaki¤citkaraþ kimityasàvapekùyate?, hetubhàvasyàpekùàlakùaõatvàt | svahetava evàtràparàdhyanti yadaki¤citkare 'pi tatràpekùàyàü niyu¤jata iti cet | kaþ punarayamasthànàbhinive÷aþ teùàü yat tatra tathà niyu¤jate | tasmàdupakàryapekùàyàmeva hetavo niyu¤jànàþ ÷obhante | anyathà te 'pi kàryàtmàno naiva tanniyogamàdriyeran | kathaü càki¤citkaro virodhã nàma? | na hyasyàvirodhitvàbhimatàdvi÷eùaþ ka÷ciditi yatki¤cidetat | yadapyuktaü `yathànyeùàü kùaõikavàdinàmaki¤citkaramapi mugdaràdikamapekùya ghañàdipravàho nivartate tathàsmàkamapi kàlàntarasthàyã bhàvaþ' iti tadapi parasamayànabhij¤atayocyate | yato nàsmàkaü pravàho nàma kùaõavyatirikto 'sti yo 'ki¤citkaramugdaràdisannidhau nivarteta | kùaõà eva hi kevalaü santi | te ca svanivçttau na mugdaràdikamapekùante, svarasata eva nirodhàt | yà tu teùàü kapàlàdivçttilakùaõà paryudàsavçttyà nivçttiþ yasyàü satyàmekatvàbhinive÷ino lokasya sadç÷àparabhàvaråpasya vibhramanimittasyàpagamàt `nivçttà ghañàdayaþ' iti vyavahàraþ, tatràki¤citkaratvaü mugdaràdãnàü naivàsti, tadbhàva eva teùàü bhàvàt | vegavanmugdaràdisahakàriõo ghañakùaõàt parasparopasarpaõàdyà÷rayàt (##) pratyayavi÷eùàt sa¤jàtàti÷ayàt kapàladerbhavanadharmatvàt tasya ca tajjannasvabhàvatvàditi | svabhàvadvayopagamaprasaïgàditi parijihãrùayà para àha- "na pràg" ityàdi | kuta etat? | "ekasvabhàvatvàt" | sarvadaikasvabhàvasya sarvadà nityataiva na pa÷càdanityasvabhàvatàsambhava iti | siddhàntavàdyàha- "sa tarhi bhàvaþ" sarvadà nityasvabhàvaþ svabhàvena "nà÷amanàvi÷an" apratipadyamànaþ kathaü naiva naùño(kathaü naùño) nàma? | kutaþ? "tatsvabhàvavinà÷ayoþ" nityasvabhàvatàyà, vinà÷asya cànityaråpatàyà÷ca "aparaspararåpatvàt" parasparaparihàraråpatvàt | upasaüharannàha- "yata evaü" sthitidharmaõàü vinà÷o naiva yujyate tasmàt sati asya vinà÷e yadyava÷yambhàvã kçtakaråpasya sato vinà÷a iùyate paraistadà "vinà÷asvabhàvena"- vina÷yati nàvatiùñhata iti vinà÷aþ | kartari bahulavacanàd gha¤ | sa svabhàvo yasya tena vinà÷asvabhàvenàsthitidharmaõà | "tena" kçtakaråpeõa satà vastunà svahetubhyo "bhavitavyam" anyathàva÷yambhàvitayopagatasya kçtakàtmanàü satàü vinà÷asyaivàyogàt | bhavatvevam iti cet | àha- "tathàpi" svayaü vinà÷asvabhàvatve 'pi na kevalamavina÷varasvabhàvatve svabhàvànyathàtvàsambhavàd vyartho vinà÷aheturiti prathamavikalpopanyàsa evoktam na punarucyate | yata evaü "tena" ityàdi sugamam | tadevaü vinà÷aü pratyanapekùàmasàmarthya- vaiyarthyàbhyàü taddhetvayogena kçtakalakùaõasya sattvasya pårvàcàryadar÷itàü pratipàdya yathàsau viparyaye bàdhakapramàõatàmanubhavati tada dar÷ayannàha- "tasmàd vinà÷a" ityàdi | prayogastvevam- ye yadbhàvaü pratyanapekùàste tadbhàvaniyatàþ | tadyathà- antyà kàraõasàmagrã svakàryotpàdane | anapekùa÷ca kçtakaråpaþ san bhàvo vinà÷e 'va÷yambhàvivinà÷atayopagataþ (##) parairiti svabhàvahetuprasaïgaprayogo viparyaye bàdhakaü pramàõaü pårvàcàryapradar÷itam | "tataþ" tadbhàvaniyatatve, nà÷asyàkàdàcitkatvàdudayànantaraü nà÷a iti "yaþ san" kçtakalakùaõo bhàvaþ "sa vinà÷ã" vina÷varasvabhàvo na÷varatàyàþ sàdhyadharmasya nivçttau ca kçtakalakùaõasattvanivçttiriti kçtvà kçtakalakùaõasya sattvasya kùaõikatàyàmanvayavyatirekasiddhiþ sampadyate anapekùayànukràntasattvakùaõikatvayostàdàtmyasiddheþ tannibandhanayoranvayavyatirekayorapi ni÷cayàt | tadevaü pårvàcàryàn prati akçtakasya sato 'bhàvàt "sadakàraõavannityam" iti nityalakùaõavirahàdeva na tannityatvam | yattu sad utpattimat tad uktena nyàyenàva÷yaünà÷itayopagataü paraiþ kàlàntarasthàyi na bhavatãti prati pàditam | [44. sàmànyena sattvakùaõikatvayostàdàtmyavyàptipradar÷anam |] yadà tu yat sat tat kùaõikameveti sàmànyenocyate kçtakàkçtakalakùaõaü sato bhedamanapekùya prauóhavàditayà kçtakasyàpi càva÷yambhàvã vinà÷a iti paropagamo nàpekùyate, tadà vinà÷aü pratyanapekùatvameva sarvasya na sidhyati | yeùàü hi vinà÷o bhavaü(van) dçùño ghañàdãnàü teùàmeva taddhaitvayogat tatrànapekùà yujyate | ye tu de÷àdivyavahitàþ parvatàdayo và vina÷àmàvi÷anto na dçùñàþ teùàmava÷yaü vinà÷itvopagamanibandhanàbhàvàdantye 'pyayaü vinà÷aü pratyanapekùa eva vina÷yanna'vi÷eùàdàdàvapi tadbhàvaniyata iti vaktuma÷akyatvàt tatsvabhàvasàpekùatvàt | vinà÷aü pratyanapekùatvàsiddherakçtakànàü càkà÷àdãnàü vinà÷isvabhàvasàpekùàõàmityanapekùayà sato na÷varasvabhàvatàsiddheþ anvayavyatirekayostannibandhanayorayogamutpa÷yannarthakriyàvirodhalakùaõameva tadà bàdhakaü pramàõaü tàdàtmyaprasàdhakamabhidhànãyamiti manyamànaþ pårvapakùamutthàpayannàha- "svabhàvato" na÷varatve 'pyuktena (##) nyàyena paridç÷yamànavinà÷ànàü ghañàdãnàü "ka÷cid" de÷àdivyavahitaþ parvatàdirvànupalabdhavinà÷aþ kçtako 'pi sadråpa àkà÷àdirvàkçtakaþ sanna "'tatsvabhàvo 'pi" avinà÷isvabhàvo 'pi syàt | api÷abdaþ sambhàvanàyàm | tasya vinà÷isvabhàvasaüsàdhakapramàõàbhàvàdà÷aïkayata etat | tata÷ca vinà÷isvabhàvasàpekùatvàt tadanapekùatvamasiddhamiti tadva÷àt sàdhyasya kùaõikatvasya sattvasvabhàvatvàsiddheþ tannibandhanà nànvayavyatirekasiddhiriti | kiü punaratrà÷aïkànimittaü yena ka÷cidatatsvabhàvo 'pyà÷aïkayata ityàha- "na hi sarvaþ sarvasya svabhàvaþ" iti | vicitrasvabhàvà hi bhàvà dç÷yante- kecit sapratighàþ kecidapratighàþ, tathà nãlànãlàdisvabhàvàþ, tathà kecidvinà÷inaþ anye tvavinà÷isvabhàvàþ ÷aïkayanta iti pårvapakùà÷aïkà | na- `ka÷cidatatsvabhàvo 'pi syàt'- iti à÷aïkanãyam, tathàbhàve hyakùaõikatvaü tasya syàt | tasmiü÷ca satyavastutvaprasaïgàt kuto 'tatsvabhàvatà÷aïkà? | kathaü punarakùaõikatve 'vastutvaprasaïgaþ? | yataþ sattvasya kùaõikatvasvabhàvatayànvayavyatirekasiddhirityata àha- "÷aktirhi" ityàdi | [45. arthakriyàkàritvameva sattvaü, tacca kùaõikànàmeveti |] evaü manyate- iha tàvadidameva vicàraõãyam kiülakùaõametad bhàvànàü sattvaü yuktamiti | tatra na sattàyogalakùaõamavyàpteþ, sàmànyadiùvabhàvàt | vandhyàsutàdiùvapi bhàvàd ativyàptervà | vandhyàsutàdãnàmasattvàt kathaü sattàyogaþ? iti cet | na | itaretarà÷rayàt | yatasteùàmasattvaü sattàyogavirahàdeva tadviraha÷càsattvàditi | yadi ca satàmeva sattàyogaþ evaü tarhyanyat sattvalakùaõamabhidhànãyam sattàyogasya ca vaiyarthyam, tat eva vastunaþ sattvàt | sarvàrthakriyàsàmarthyavirahàt sattàyogàbhàvasteùàmiti (##) cet | evaü sati yadevàrthakriyasàmarthyayuktaü tasyaiva sattàyoga ityarthakriyàsàmarthyameva bhàvalakùaõamàyàtamityapàrthakaþ | sattàyogaþ | "itthaü ca" evam | anyathà sàmànyàdãnàü kathaü svaråpaü sattvaü syàt? | arthakriyàsàmarthyaü tu sarveùàmastãti tadeva bhàvalakùaõam | "utpàdavyavyaghnauvyayuktaü sat" ityetadapyayuktam, dhrauvyeõotpàdavyayayorvirodhàt ekasmiü(smin) dharmiõyayogàt | katha¤cidutpàdavyayau katha¤cit dhrauvyamiti cet | yathotpàdavyayau na tathà dhrauvyam, yathà ca dhrauvyaü na tathotpàdavyayàviti naikaü vastu yathoktalakùaõaü syàt | tato 'nyasya bhàvalakùaõasyàyogàt ÷akte÷cànta÷aþ svaj¤ànajanane 'pyupagamàt paraiþ, anyathà ùañpadàrthàdivyavasthànàyogàt saiva bhàvalakùaõam, sarva÷aktivirahaþ punarabhàvalakùaõam | sarvagrahaõaü ca sarvasya vastuno vastvantara÷aktiviraharåpatvàdabhàvatàniràsàrtham | yasya tu na kvacicchaktiþ sa evaikàntenàbhàva ucyate | ÷aktilakùaõameva sattvamakùaõike syàt tataþ kùaõikàtmatà sattvasya na sidhyatãti kuto 'nvayavyatirekau? iti cet, àha- "na caivàkùaõikasya" kvacit kàrye 'nta÷o j¤ànalakùaõe 'pi ÷aktirasti tat kutastasya tallakùaõaü sattvamatãtàderiva bhaviùyati?, yataþ sattvasya kùaõikàtmatà na sidhyet | nanu ca ÷akteratãndriyatvàt kàraõànàü kàryarambhaniyamàbhàvàcca kathaü tadviraho 'kùaõikasya bhavet yato 'sya sarva÷aktivirahalakùaõenàsattvena virodhinà niràkriyamàõaü sattvaü kùaõikàtmatàmevànubhavet yato 'nvayavyatirekau syàtàmityata àha- "kramayaugapadyàbhyàm" ityàdi | naiva pratyakùataþ kàryavirahàdvà sarva÷aktiviraho 'kùaõikatve ucyate, kintu tavdyàpakavirahàt | tathà hi- kramayaugapadyàbhyàü kàryakriyà vyàptà prakàràntaràbhàvàt | tataþ kàryakriyà÷aktivyàpakayostayorakùaõikatve (##) virodhàt nirvçttestavdyàptàyàþ kàryakriyà÷akterapi nivçttiriti sarva÷aktivirahalakùaõamasattvamakùaõikatve vyàpakànupalabdhiràkarùati, viruddhayorekatràyogàt | tato nivçttaü sattvaü kùaõikeùvevàvatiùñhamànaü tadàtmatàmanubhavatãti- `yat sat tat kùaõikameva' ityanvayavyatirekaråpàyà vyàpteþ siddhirni÷cayo bhavati | nanu ca prakàràntaràbhàvàt kàryamaïkuràdikaü bãjàdinà kramayaugapadyàbhyàmeva kriyata ityucyate sa eva tu prakàràntaravirahaþ kàryàtmanaþ kutaþ siddhaþ? | prakàràntarasyopalabdhilakùaõapràptatve kathamatyantàsambhavaþ? | kevalaü de÷àdiniùedhamàtrameva syàt | anupalabdhilakùaõapràptatvenàsattàni÷cayo viprakarùiõàmiti kutastadabhàvasiddhiþ? | tataþ prakaràntareõàrthakriyàsambhavàt kramayaugapadyanivçttàvapi nàrthakriyàsàmarthyanivçttiriti kuto 'kùaõikatve sati sarvasàmarthyavirahalakùaõamasattvam?, yataþ sattvasya kùanikàtmatayànvayavyatirekau syàtàm? | na | ubhayathàpyadoùàt | tathà hi- kramo nàma paripàñiþ kàryàntaràsàhityaü kaivalyamaïkuràdeþ, yaugapadyamapi tasyàparairbbãjàdikàryaiþ sàhityaü | prakàràntaraü càïkuràdeþ tadubhayàvasthàvirahe 'pyanyathàbhavanam | tasya càïkuràdisvabhàvasyànyasahitasya kevalasya vàbhàve pratyakùabodhagamyamàne satyupalabdhilakùaõapràpta eva svabhàvaþ kramayaugapadyabhàvabahirbhåto nopalabhyate | vastunaþ upalabhyasyànyasàhitye kaivalye càpanãte tadviviktade÷àdipratibhàsinaþ pratyakùasyodayàt svabhàvànupalambhata evàbhàvani÷cayàdilakùaõavyavahàravçtteþ | tasya càïkuràdibhàvasyàvasthàdvayabahirbhàvaniùedhe kayo÷cidde÷akàlayoþ de÷àntaràdau krameõàïkuràdibhàvavatãratarasmin và bhàve 'pi na kàcit kùatiþ | tataþ pratyakùata eva prakàràntaràbhàvasiddheþ kathaü kramayaugapadyàbhyàmarthakriyà÷aktiravyàptà syàt? | ÷àstrakàrastu yathà pratyakùata eva prakàràntaràbhàvasiddhiþ tathà svayam "etena kramàkramàdayo 'pã"ti atidi÷an vakùyati | (##) anupalabdhilakùaõapràptatve 'pi prakàràntarasya kramayaugapadyayoranyo 'nyavya vacchedaråpatvàdevà÷rayasi (devàbhàvasi)ddhi tathàhi- anyonyavyavacchedaråpàõàmekaniùedhenàparavidhànàt tasyàpratiùedhe vidhipratiùedhayorvirodhàdubhayapratiùedhàtmanaþ prakàràntarasya kutaþ sambhavaþ? | atra prayogaþ- yatra yatprakàravyavacchedena yaditaraprakàravyavasthànaü na tatra prakàràntarasambhavaþ, tadyathànãlaprakàravyavacchedenànãlaprakàràntaravyavasthàyàü pãte | asti ca kramayaugapadyayoranyataraprakàravyavacchedena taditaraprakàravyavasthànaü vyavacchidyamànaprakàràviùayãkçte sarvatra kàryakàraõaråpe vastunãti viruddhopalabdhiþ vyavacchidyamànaprakàretaravyavasthànaü ca, prakàràntarasambhava÷ca tato bahirbhàvalakùaõa ityanayostattvànyatvaråpayoranyonyaparihàrasthitalakùaõatvàt | na càtràpi bàdhakàntarà÷aïkayànavasthànamà÷aïkanãyam, pårvaprasiddhasya virodhasya smaraõamàtratvàt | viruddhopalabdhiùu bahirddharmiõi hetoþ sadbhàvamupadar÷ya virodhasàdhanameva bàdhakam, taccehàsti | tato viruddhayorekatràsambhàvàt pratiyogyabhàvani÷cayaþ ÷ãtoùõaspar÷ayoriva bhàvàbhàvayoriva veti kuto 'navasthà? | tatra na krameõàkùaõikaþ kàryàõi karotyavi÷eùàdakàrakàvasthàyàmiva | sahakàryapekùà ca dvividhasyàpi sahakàritvasyàyogàdanupanyasanãyà | sarveùàü caikakriyàkàla eva kriyàprasakteþ, tatkàrakasya svabhàvasya tadaiva bhàvàt | nàpi yugapat, pratyakùàdivirodhàt, punastatkriyàprasaïgàcca | kçtatvànneti cet, na, sàmarthyànapàyàt | anyathà pràgapyakàrakaråpavi÷eùàdakriyà syàt | kçtasya kartuma÷akyatvàditi cet | ÷aktà÷aktatayà tarhyekatraiva kàrye bhedaprasaïga ÷àlikodravabãjàderiva | nitya÷ca yadà yugapat karoti tataþ pràgapi bhàvàt tadaiva tatkriyàprasaïgaþ punastato 'pi pårvataram ityevaü na kadàcidyugapat kriyà syàt | pårvottarakàlayo÷caikadà yugapatkàriõo 'nyadà sarvàrthakriyàsàmarthyavirahalakùaõamasattvaü (##) syàditi kathaü na kùaõikatà? | kriyopagame và kramapakùa eva | tatra cokto doùaþ | evamakùaõikatve sati cakùuràdyàyatanànàmasattvaprasaïgàt kùaõikatàyàmeva sattvamiti yat sat tat kùaõikameveti sato na÷varàtmatàsiddheþ anvayavyatirekaråpavyàptisiddhiriti || (##) 3. kàryakàraõabhàvavyavasthà |] tadevaü svabhàvahetau tàdàtmyasiddhinibandhanamanvayavyatirekani÷cayaü pratipàdya kàryahetau kàryakàraõabhàvasiddhinimittatvàt tayostasyà÷ca pratyakùànupalambhanibandhanàyàþ pràgeva dar÷itatvàt tagdatamaparamapi pareùàü bhràntikàraõapanetuü tadviùayaü dar÷ayannàha- "arthàntare" hetorvyatirikte vastuni gamye "kàryaü hetuþ" | anarthàntare tu svabhàvo heturityuktam | kasmàt punararthàntare kàryameva heturityàha- "avyabhicàràt" iti kàryameva hyarthàntaraü na vyabhicarati nànyat yathoktaü pràk tataþ kàryamevàrthàntare gamye heturucyate saüyogava÷àgdamakatve | "na ca kenacit" ityàdinà yaþ sarvathà gamyagamakabhàvaprasaïga àcàryeõoktaþ parasya, tamihàpi kàryahetau paraþ kadàcit prasa¤jayedityà÷aïkamàna àha- "kàryakàraõa- " ityàdi | yadi hi kàryaü heturucyate tadà kàryakàraõabhàvena kàraõenàsya gamakatvam | tathà ca sati sarvathà gamyagamakabhàvaþ pràpnoti | agneþ sàmànyadharmavad vi÷eùadharmà api tàrõapàrõàdayo gamyàþ syuþ | dhåmasyàpi vi÷eùadharmavad dravyatvapàrthivatvàdayo 'pi sàmànyadharmà gamakà bhaveyuþ | kutaþ? "sarvathà janyajanakabhàvàt" | janyajanakabhàvo hi kàryakàraõabhàva ucyate | sa ca nàgnidhåmayoraü÷ena api tu sarveõa prakàreõa | tathàhi- yathà agniragnitvadravyatvasattvàdibhiþ sàmànyadharmairjanakaþ tathà tàrõapàrõatvàdibhirvi÷eùadharmairapi, yathà ca dhåmo dhåmatvapàõóutvàdibhiþ svaniyatairvi÷eùadharmairjanyaþ tathà sàmànyadharmairapi sattvadravyatvàdibhiþ | tata÷ca yathà tayoþ kàryakàraõabhàvaþ tathaiva gamyagamakabhàvaþ pràpnoti, tasyaiva tannibandhanatvàditi pårvapakùà÷aïkà | atràha- "na sarvathà janyajanakabhàvaþ" tata÷ca kutastathà gamyagamakabhàvaþ syàt? | kasmàt? iti cet, (##) "tadabhàve" teùàü tàrõapàrõatvàdinàü vi÷eùadharmàõàmabhàve "bhavato" dhåmamàtrasya tebhya eva vi÷eùadharmebhyo bhavatãti evamàtmanaþ "tadutpattiniyamasyàbhàvàt" | tathà "tadabhàve" agnyabhàve bhavato dravyatvàdeþ sàmànyadharmasyàgnerevàyaü bhavatã tyevaüråpasya tadutpattiniyamasyàbhàvàt kutaþ sarvathà janyajanakabhàvaþ?, yataþ sarvathà gamyagamakabhàvaþ syàt | na hyasati tadutpattiniyame janyajanakabhàvo vyavasthàpayituü yuktaþ | yata evaü "tasmàt kàryaü" dhåmàdikaü "svabhàvairyàvadbhi" rdhåmatvàdibhiþ svagataiþ | itthambhåtalakùaõà ca tçtãyà | "avãnàbhàvi" vinà na bhavati | kairvinà na bhavati? | `kàraõe yàvadbhiþ svabhàvaiþ' ityatràpi sambadhyate | kàraõà÷ritairyàvadbhiþ svabhàvairvinà te kàryagatàþ svabhàvà na bhavanti hetuþ taisteùàmiti gamyate | kva avinàbhàvi? | "kàraõe" kàraõaviùaye aparo 'rthaþ "kàraõe" àdhàrasaptamã | idànãü kàraõasthaiþ svabhàvairyàvadbhiragnitvadravyatvàdibhiravinàbhàvi teùàü kàraõagatànàü sàmànyadharmàõàü hetuþ kàryaü gamakam | kasmàt? ityàha- "tatkàryatvaniyamàt" teùàmeva kàraõagatànàü sàmànyadharmànàü tat kàryamityevaüråpasya niyamasya sadbhàvàt | nahi tàn sàmànyadharmàn kadàcidapi kàryaü vyabhicarati | evaü kàraõagatamaü÷aü pà÷càtyenàrthena niråpya pràktanenàrthena kàryagatamaü÷aü niråpayannàha- "taireva ca" ityàdi | kàryamapi taireva dharmaiþ svagataiþ kàraõagatànàü dharmàõàü gamakam yathàntarà sambhavino dhåmatvapàõóupàrõatvàdayo vi÷eùaråpàstaiþ kàraõagataiþ sàmànyadharmairvinà na bhavanti | atràpi `tatkàryatvaniyamàt' ityapekùyate | teùàmeva kàryagatànàü vi÷eùadharmàõàü kàraõagatasàmànyadharmàpekùayà kàryatvaniyamàt | na hi te vi÷eùadharmàþ kàryagatàþ kàraõasthasàmànyadharmairvinà kadàcidapi bhavanti | tatasteùàmeva kàryatvaniyamaþ, nànyeùàü dravyatvàdãnàü (##) kàraõasthasàmànyadharmairvinà bhavatàm | tadevaü kàraõasya sàmànyadharmà eva gamyà na vi÷eùadharmàþ, kàryasyàpi vi÷eùadharmà eva gamakà na sàmànyadharmàþ, tatkàryatvaniyamàt | ye tu kàraõasya vi÷eùadharmà yaistatkàryatvaniyamaþ kàryamàtrasya nàstãti na te gamyàþ | ye ca kàryasya sàmànyadharmà dravyatvàdayasteùàmapi tatkàryatvaniyamàbhàvàdeva gamakatvaü nàstãti kàryakàraõabhàvena gamakatve kutaþ sarvathà gamyagamakabhàvaþ pareùàmiva prasajyeta? | [2. janyajanakabhàvasya sarvathà sattve 'pi gamyagamakabhàvasya na tathàtvam |] parasyàniùñhàpàdanamà÷aïkayàha- "aü÷ena" ityàdi | yadi hi kàraõasya sàmànyadharmà eva gamyàþ kàryasyàpi vi÷eùadharmà eva gamakàþ tatkàryatvaniyamàdiùyante, hanta tarhya÷ena janyajanakabhàvaþ pràptaþ | kàraõasya sàmànyadharmà eva janakà na vi÷eùadharmàþ, kàryasyàpi vi÷eùadharmà eva janyà na sàmànyadharmà iti syàt | sarvathà ca janyajanakabhàvo 'bhimata ityubhyupagamavirodhaþ | etat pariharati- nàü÷ena janyajanakabhàvaprasaïgaþ, niraü÷atvena vastunaþ sarvàtmanà tadabhyupagamàt, gamyagamakabhàvasyàpi sarvathàbhimatatvàt | tadàha- "tajjanya" ityàdi | yadi hi kàryasya taiþ kàraõagatairvi÷eùadharmairjanyo yo vi÷eùaþ sa grahãtuü ÷akyate, tadà tajjanyavi÷eùagrahaõe 'bhimatatvàt kàraõagatavi÷eùadharmàõàü gamyatvasya | tathà liïgavi÷eùo dhåmatvàdi upàdhirvi÷eùaõaü yeùàü dravyatvàdãnàü sàmànyànàü kàryagatànàü teùàü càbhimatatvàgdamakatvasya | tathà hi- agurudhåmagrahaõe bhavatyeva tadagneranumànaü dhåmatvavi÷eùaõena ca dravyatvàdinàgneranumànam | na hi sarvathà janyajanakabhàvo 'stãtyeva tathaiva gamyagamakabhàvo bhavati, tasya j¤ànàpekùatvàt | tathà hi- na sattàmàtreõa liïgasya gamakatvam, tasya j¤àpakatvàt | j¤àpako hi svani÷cayàpekùo j¤àpyamarthaü j¤àpayati, nànyathà | kathaü (##) tarhyuktaü "tadabhàve bhavataþ tadutpattiniyama(mà)bhàvàt" iti |? | sarvathà janyajanakabhàvàbhyupagame tadabhàve bhàvasyaivàbhàvàdityata àha- "avi÷iùña"- ityàdi | yadi hi tajjanyavi÷eùa grahaõarahitamavi÷iùñaü kàryamàtramupàdãyate liïgavi÷eùopàdhirahitaü và dravyàdikaü tadà "avi÷iùñasàmànyavivakùàyàü" kàraõagatavi÷eùàbhàve 'pi dhåmamàtrasya bhàvàt tadavi÷iùñasya ca dravyatvàderagnyabhàve 'pi bhàvàd vyabhicàra iti sarvathà janyajanakabhàvo neùyate, tadabhàvàd gamyagamakabhàva÷ca | na tu vi÷eùavivakùàyàm, tatra vyabhicàràbhàvàt | tathà hi- yadi nàmadhåmamàtraü tàrõapàrõàdivi÷eùàbhàve bhavati, na tu tajjanyo vi÷eùaþ, sa yadi grahãtuü ÷akyate, tadà vi÷eùasya gamyatvamastyeva, ni÷citasyaiva liïgatvàt | tathà yadyapi dravyatvasattvamàtramagnyabhàve 'pi bhavati na tu dhåmàtmakamiti tadvi÷iùñasyàvyabhicàràd gamakatvamapi na vàryata iti | [3. kàryakàraõabhàvapratãteratidurlabhatvà÷aïkàyà niràsaþ |] atra parasya vacanàvakà÷amà÷aïkayàha- "kasyacit" dhåmàdeþ "kadàcit" kasmiü÷cit kàle "kuta÷cit" agnyàdeþ "bhàve 'pi" sati "sarvo" dhåmàdiþ "tàdç÷o" yàdç÷a ekadàgnyàderbhavana dçùña tajjàtãyaþ, "tathàvidhajanmà" yathàvidhàt sa eko bhavan dçùñaþ tàdç÷àdeva janma yasya sa | "tathàvidhajanmetyetat kutaþ" pramàõàdavasitam? yenocyate `kàryahetau kàryakàraõabhàvasiddhinibandhanàvanvayavyatirekau' iti | tathàhi- yadi nàma pratyakùànupalambhàbhyàü kasyaciddhåmasyàgnyàdisàmagrãkàryatvamavagataü kimetàvatànyasyàpi tàdç÷asya tàdç÷akàryatà sidhyati, tatra tannibandhanayoþ pratyakùànupalambhayoravyàpàràt | yatraiva hi tayorvyàparastasyaiva tatkàryatà bhavatu, tadanyasya tu kimàyàtam? yena tathavidhàdasya janma syàt | evaü hi kasyà÷ciddhåmavyakteragnyàdijanyatà dçùñeti kinna ghañàderapi sàbhyupagamyate? anyatvena (##) vi÷eùàbhàvàt | ka evaü sati doùaþ? iti cet ; tathà ca pramàõàbhàvena tathàvidhajanmatvàni÷cayàdatàdç÷àdapi janmà÷aïkàyàü tàdç÷asya dhåmàderagnyàdinà'nvayavyatirekau na ni÷citàviti kutaþ kàryahetorgamakatvam? | na hi yo 'sàveko de÷akàlàvasthàniyato 'gnivi÷eùahetuko dhåmo 'dhigataþ pratyakùànupalambhàbhyàü tasyaivànvayavyatirekau pratipattavyau | tasya de÷àntaràdàvasambhavàt | kiü tarhi? | tàdç÷asya sàmànyàtmana eva liïgatvàt tasya càtathàvidhàdapi janmà÷aïkàyàü kutastathàvidhenànvayo vyatireko và? | taduktam- "avasthàde÷akàlànàü bhedàd bhinnàsu ÷aktiùu | bhàvànàmanumànena pratãtiratidurllabhà ||" iti | siddhàntavàdyàha- "na, atadbhàvinaþ" ityàdi | evaü manyate- ihaikadà dhåmàderagnyàdisàmagrãjanyatayà pratyàkùànupalambhàbhyàü ni÷citaråpatve 'pi tàdç÷asyàtàdç÷àdapi bhàvaþ samà÷aïkyate yathàparidçùñàdanyatvena | tatra yo 'sàvagnyàdisàmagrãjanyo dhåmavi÷eùa ekadà ni÷citastadapekùayà yathànyo dhåmavi÷eùastàdç÷o yo 'nyàdç÷àdapi- bhàvànàü vicitra÷aktitayà- bhavediti ÷aïkayate, tathà so 'pyekadàgnyàdisàmagrãjanyatayà ni÷citastadanyàpekùayà tàdç÷a eva | tatra yadi tadanyasya tàdç÷asyàtàdç÷àjjanma syàt tadà tàdç÷asya svabhàvasya nàgnyàdisàmagrãjanyasvabhàvateti paridçùñasyàpi dhåmasya nàgnyàdisàmagrã kàraõamityàyàtam | tàdç÷asya svabhàvasyàgnyàdisàmagrãvilakùaõakàraõajanyasvabhàvatvàt | tata÷càgnyàdisàmagryà akàraõatvàt yo mayaikadà tato bhavan dçùño dhåmaþ so 'pi na bhavet | nahi yad yasya kàraõaü na bhavati tat tataþ sakçdapi jàyate, tasyàhetukatvaprasaïgàditi | "atadbhàvinaþ" iti tacchabdena vivakùitamagnyàdikàraõaü parigçhyate, na tat atat, tavdilakùaõaü atàdç÷aü ÷akramurddhàdikam, atasmàd bhavituü ÷ãlaü (##) yasya tasyàtadbhàvinastàdç÷asya tallakùaõasya dhåmavastunaþ "sakçdapi" ekadàpi "tataþ" agnyàdeþ "abhàvàd" bhàvavirodhàt | bhavati ca tàdç÷o 'gnyàdisàmagrãtaþ tatastàdç÷asya svabhàvasya tàdç÷ameva kàraõamityavagamyate sakçtpravçttàbhyàmeva pratyakùànupalambhàbhyàmiti kuto vyabhicàrà÷aïkà? | tena yàdç÷o dhåmo 'gnyàdisàmagryà bhavan dçùñaþ sakçt tàdç÷asya tasya tajjanyasvabhàvatayà tàdç÷àdeva bhàvàt `yatra dhåmastatràgnyàdisàmagrã' ityanvayavyatirekani÷cayaþ | athavànyathà vyàkhyàyate- iha pratyakùànupalambhanibandhanà kàryakàraõabhàvasiddhiþ pràguktà tannibandhanàvanvayavyatirekau pratipàdayitum, taccàyuktam | tathà hi- "kasyacit" dhåmasyàgnyàdisàmagryanantarabhàvina àdyasya "kadàcit" prathamotpàdakàle "kuta÷cid" agnyàdisàmagryàþ "bhàve 'pi" utpàde 'pi "sarvastàdç÷o" yàdç÷aþ prathamakùaõabhàvã dhåmo dvitãyàdikùaõeùvapi tàdç÷aþ pratyakùata eva tasya pårvakùaõàvilakùaõatayà pratãteþ | "tathàvidhajanmà" iti yathàvidhàdagnãndhanasàmagrãlakùaõàt kàraõàdàdyo dhåmakùaõa utpannastathàvidhàjjanma yasya sa "tathàvidhajanmetyetat kutaþ" naiva tasya dhåmàderabhàvàt | evaü ca yadyato dçùñaü tasyànyato 'pi bhàvasya dar÷anàt sarvatrànà÷vàsa iti manyamàna àha- "tathà ca" anagnito dhåmàdapi dhåmasya bhàve ÷akramårddhàderapi tasya bhàvàvirodhàdagninà dhåmasya nanvayavyatirekàviti cenmanyase iti pårvapakùà÷aïkà | taduktam- "kùaõikatve kathaü bhàvàþ kvacidàyattavçttayaþ | prasiddhakàraõàbhàve yeùàü bhàvastato 'nyataþ || ata÷cànagnito màd yathà dhåmasya sambhavaþ | ÷akramårdvnastathà tasya kena vàryeta saübhavaþ ||"iti | siddhàntavàdyàha- nàgnãndhanasàmagrãjanyo yàdç÷o dhåmastàdç÷a eva dhåmàdapi bhavati kàraõabhedena | kuta÷cit sàmyàt (##) saråpatayàvasãyamànasyàpyanyàdç÷atvàt | tàdç÷o hyagnãndhanasàmagrãkùaõàntarajanya àdya evàparaþ kùaõastathà tadanya àdya evàparàgnãndhanasàmagrãjanya iti tàdç÷asya dhåmasya dhåmàdasambhavàt na kvacidanà÷vàsaþ kàryaþ | tathà yàdç÷o dvitãyakùaõabhàvã prathamadhåmakùaõajanito dhåmakùaõastàdç÷o 'paraprathamadhåmakùaõajanita eva dvitãyo dhåmakùaõo na tçtãyàdiþ | evaü tçtãyakùaõàdiùvapyaïkuràdiùu ca sarvatra vàcyam | kutaþ punarayaü vibhàgaþ? iti cet, àha- "atadbhàvinaþ" atasmàd- anagnãndhanàdiråpàd dhåmàd bhavana÷ãlasya prathamakùaõàvilakùaõasya dhåmasya "sakçdapi" ekadàpi "tataþ" agnyàdisàmagryàþ "abhàvàda" bhàvàyogàd | yathà hi prathamakùaõàpekùayà dvitãyastàdç÷astathà tadapekùayà prathamo 'pãti tàdç÷atvàvi÷eùàt tàdç÷asyànagnito bhàve tàdç÷o nàgnijanyasvabhàvaþ iti sakçdapi tato na bhavet | bhavan và tajjanyasvabhàvatàmàtmànastàdç÷aþ khyàpayatãti kuto 'nyàdç÷àd bhavet? tasmàdanyàdç÷àd bhavannanyàdç÷a eva tato na vyabhicàraþ | [4. bhinnakàraõajanyànàü dhåmànàü atàdç÷atve 'pi sàdç÷yàt tàdç÷atvàbhimànaþ |] nanu sarveùàü dhåmakùàõànàü kaõñhakùaõanàkùisrutikàlãkaraõàdikàyàmarthakriyàyàmupayogàt kathaü tàdç÷asvabhàvatà na syàt? | na, tasyà apyarthakriyàyàþ kùaõabhedopadhãyamànaråpàyàþ tàdç÷atvàbhàvàt tatràpi tulyadoùatvàt | kathaü tarhi loke sarvatra dhåmavyavahàraþ iti cet; sadç÷àparabhàvanibandhanaikatvàdhyavasàyava÷àt kùaõiarvyavahàràyogàcca | sàdç÷ye sati kathaü na tàdç÷atà? iti cet | tàdç÷àdanyatvàt sadç÷asya | tathà hi- gosadç÷o bhavati gavayaþ na tu tàdç÷aþ, gorevàparasya tàdç÷atvàt | paramàrthenàtàdç÷e 'pi tàdç÷àbhimàno mandamatãnàü bhavan kathaü nivàrtyet? | tathà hi- tattvàdhyavasàyo 'pi tàvad- atasminnarvàgdç÷àü vinivàrayituü na pàryate, kimaïga punastàdç÷atvàdhyavasàyaþ? yathoktam- (##) "samànavarõasaüsthàne santàne 'tyatra jàyate | atasmiüstanmatiþ puüsàü kimutaikatra saütatau? ||" iti | tattvacintakàstu tàdç÷àtàdç÷akàraõabhedàt tàdç÷àtàdç÷atàü bhàvànàü anumanyante na tàdç÷atàm | tad yadyatàdç÷àdapi tadç÷o bhavet tadà tasya tajjanyaþ svabhàva ityatadbhàvinaþ sakçdapi tato bhàvo na syàt | amumevàrthaü samarthayamana àha- "parasparàpekùayà" ityàdi | kàraõàpekùayà hi janyasvabhàvaü kàryam, kàryàpekùayà ca janakasvabhàvaü kàraõam | yato hi kàraõàd yad bhavad dçùñam tasya tajjanyasvabhàvaþ, itarasya ca tajjanaka iti pratãyate | anyathà tasya tato bhàvàyogàt, itarasya ca tajjananàyogàt | yadi nàmaivaü tataþ prakçte kiü siddham? ityata àha- "tatra" etasmin nyàye sati "yadi dhåmo" yàdç÷a àdyo 'gnyàdisàmagrãjanitastàdç÷o dvitãyàdikùaõabhàvã "agnyàdisàmagryà" agnãndhanàdikàraõakalàpàt tajjanakasvabhàvatayà nirddhàrità "danyato"'gnãndhanàdisàmagrãjanitàdàdyàddhåmakùaõàd bhavet | tadà "tasya" tàdç÷asya dhåmasvabhàvasya "tajjanyo"'gnyàdisàmagrãjanyaþ "svabhàvo na bhavati" kintu dhåmajanya eveti kçtvà sakçdapi "tato"'gnyàdisàmagrãto "na bhaveta" | tàdç÷asya hi svabhàvasyànyato bhàve tajjanyasvabhàvatà, nàgnyàdijanyasvabhàvateti kutaþ sakçdapi tato bhàvo yujyeta | atra dçùñàntaþ "arthàntaravad" iti | yathà hyarthàntaramatajjanyàbhimatamanyato bhavat na tajjanyasvabhàvaü nàgnyàdisàmagrãjanyasvabhàvamiti sakçdapi tato na bhavati tadvat tàdç÷o dhåmo 'pãti tato bhavannanyàdç÷a evàsàviti gamyate | syànmatam- agnyàdisàmagryàsàvatajjanyasvabhàvo 'pi tàdç÷o balàjjanyate kastasya tapasvino 'paràdhaþ? ityata àha- "nàpi" na kevalaü svayamatajjanyasvabhàvatayà tato na bhavet, kintvagnyàdisàmagryapi taü tàdç÷aü dhåmaü- yàdç÷o dvitãyàdikùaõabhàvã- (##) na janayet | kutaþ? | atajjananasvabhàvatvàt | tàdç÷asya hyanyato bhàve sa eva tajjananasvabhàvo nàgnyàdisàmagrãti tajjananasvabhàvavikalà kathaü taü janayet? | atràpyudàharaõam- "sàmagryantaravaditi" | yathà sàmagryantaramatajjananasvabhàvàbhimataü na janayati tadvadagnyàdisàmagryapi | tathà hi- sà àtmãyaü svabhàvamanusçtyaiva pravartate, tataþ kuto 'sau sàmagrãbalàjjàyeta? | [5. tàdç÷àtàdç÷ajanyatve kàryasyàpi tàdç÷àtàdç÷atvam |] syànmatam- agnyàdisàmagrãjanyasvabhàvo 'pi tàdç÷o dhåmo dhåmajanyasvabhàvo 'pi yathà sa eva dhåma indhanajanyasvabhàvo 'gnijanyasvabhàva÷cobhayato bhavati | tathà tàdç÷o 'pi dhåma ubhayasàmagrãjanyasvabhàvatayobhayato bhaviùyatãtyata àha- "na ca" naiva "dhåmasya" tàdç÷asya "tadatajjanyaþ" agnyàdisàmagrãjanyo dhåmajanya÷ca "svabhàvo yuktaþ" yuktyà saïgataþ | kutaþ? "ekasvabhàvatvàt" tàdç÷asya dhåmaråpasya bhedàbhàvàt | nahi tasya kàlabhede 'pi tàdçgråpatà bhidyate | bhede hyanyàdç÷asyànyàdç÷àdbhàve vivàdàyogàt | tasya yadi tàdç÷àtàdç÷akàraõajanyatà syàt tatastàdç÷àtàdç÷asvabhàvataiva syàt | tadeva dar÷ayannàha- "dhåmàdhåma"- ityàdi | dhåma÷abdena yàdç÷o 'gnyàdisàmagrãjanyastàdç÷aþ svabhàvo 'bhipretaþ, adhåma÷abdenànyàdç÷akàraõajanyo dhåmajanito 'nyàdç÷aþ | tayo÷ca tàdç÷àtàdç÷akàraõajanyatayaiva tàdç÷àtàdç÷asvabhàvatàvagantavyà vakùyamàõanãtyà | tenàgnidhåmalakùaõàt "dhåmàdhåmajananasvabhàvàt" tàdç÷àtàdç÷ajananasvabhàvàt tàdç÷àtàdç÷atayàsya bhavato dhåmàdhåma[svabhàva]stàdç÷àtàdç÷asvabhàvaþ syàt kutastàdç÷a eva? | kuta etat? ityàha- "kàryasvabhàvànàm" ityàdi | kàryàõàü hi ye svabhàvàþ parasparàsaübhavinaþ te parasparavilakùaõakàraõasàmagrãsvabhàvakçtà na svàbhàvikà ahetukatvaprasaïgàt | tatastàdç÷àtàdç÷àd bhavato dhåmasya tàdç÷àtàdç÷asvabhàvataiva syàt | (##) syànmatam- naiva tàdç÷àtàdç÷asvabhàvatàyàü tàdç÷àtàdç÷akàraõàpekùà, kàryàõàmutpattimàtra eva kàraõàpekùaõàdityata àha- "akàraõàpekùaõe ca" tàdç÷àtàdç÷aråpatàyàü tàdç÷àtàdç÷a- kàraõànapekùaõe ca tàdç÷àtàdç÷atàyàþ "ahetukatvaprasaïgàt" | na hi tàdç÷àtàdç÷asvabhàvayorabhåtvà bhàvavyatirekeõànyà kàcidutpattiþ yatra tàdç÷àtàdç÷asvabhàvakàraõanirapekùàõàmapi tadapekùà syàt | tasmàdutpatti÷abdena tàdç÷àtàdç÷asvabhàvataivocyata iti | tatra kàraõàpekùopagame kathaü tàdç÷àtàdç÷atàyàü kàraõàpekùà na syàt | tasmàt sàmagrãõàü tàdç÷àtàdç÷atvàdeva kàryàõàü tàdç÷àtàdç÷asvabhàvavibhàga iti kuto 'nyàdç÷àttàdç÷asambhavaþ? iti | yattåktaü `yathaiko dhåmo 'gnãndhanàbhyàü vilakùaõàbhyàü janyate tathaikalakùaõamapi kàryaü vilakùaõàdapi sàmagryantaràd bhaviùyati' iti | tadayuktam | yato nàsmàbhirvilakùaõànàü janakatvaü vàryate janayantyeva paraspavilakùaõà api svahetupariõàmopanidhidharmàõastadavasthàniyatàþ tadekaü kàryaü, tasya tu teùàü ca parasparàpekùayà janyajanakasvabhàvatàniyamàt tàdç÷asya tàdç÷àdeva janmocyate nànyàdç÷àt, tasyàtajjananasvabhàvatvàt, tadabhàve 'pyanyato bhavatastadutpattiniyamàbhàvàt | aniyame ca kàryakàraõabhàvàyogàt | yadi tvagnirivendhanopàdànopakçtastadupàdànopakçtaü cendhanamiva tadavasthàniyatamatàdç÷amapi dhåmàdikaü tàdç÷aü dhåmaü janayet pratyakùànupalambhàbhyàü ca tathàvagamyeta tadàgnyàdivat so 'pi tajjananasvabhàvatàniyamàt tàdç÷ajanakaþ kena nànumanyeta | tadabhàve 'pi tu tàdç÷asya bhàve tayorjanyajanakasvabhàvatàniyamàbhàvàt kutaþ kàryakàraõatetyahetutaiva tàdç÷asyànyàdç÷àd bhavataþ syàt | yata evaü "tasmàt" so 'gnãndhanàdisàmagrãvi÷eùo mantavyo "yaþ" àdya "dhåmajanano" nànyaþ "sa" dhåma àdyo yaþ "gnyàdisàmagrãvi÷eùeõa" janito nànya a (##) iti kçtvà kàryakàraõayorevaü yathoktena nyàyena janyajanakaråpasya svabhàvasya niyamàd yàdç÷aü yasya kàraõamekadà pratyakùànupalambhàbhyàmevàvadhàritaü "tadvijàtãyàt" tato 'nyàdç÷àt kàraõàt "utpattiþ" tàdç÷asya kàryasya "na bhavati" anyàdç÷asya eva na vàryata iti | tadevaü tàdç÷àtàdç÷akàraõakçtakatvaü tàdç÷àtàdç÷akàryasvabhàvasya pratipàdyopasaüharannàha- "tat" tasmàt yàdç÷aü kàryaü yàdç÷àt kàraõàt dçùñaü pratyakùànupalambhàbhyàü ni÷citamekadà tat t"nna vyabhicarati" tàdç÷amanyàdç÷ànna bhavati | yanaivaü "tena" kàraõena "siddhe kàryakàraõabhàve" tàdç÷asya "kàryasya" tàdç÷ameva kàraõamiti ni÷caye sati yathoditena nyàyena "kàryasya kàraõena vyàptira"nvayavyatirekaråpà "siddhà" bhavati | "na vijàtãyàdutpattiriti" dçùñakàraõavijàtãyàt kàraõàdanyàdç÷ànnotpattirityasamumarthamapratipadyamànaþ kàryasya vijàtãyàt kàraõànnotpattirityayamatràrtho 'bhimata iti manvànaþ para÷codayannàha- "nanu" svato "vijàtãyàdapi" kàraõàt "ki¤cit" kàryaü "bhavad dçùñaü" tat kathaü na vijàtãyàdutpattirityasya na dçùñavirodhaþ syàt | kathaü yathà ityàha- "tad yathà gomayàdeþ" àdigrahaõàt ÷çïgacandrakàntàdeþ " ÷àlåkàdi" àdigrahaõàccharodakàdi | tathà hi- gomayàcchàlåkasya bhàvaþ ÷çïgàccharasya candrakàntàdapàma | na ca gomayàdikaü ÷àlåkàderna vijàtãyam tat kimucyate na vijàtãyàdutpattiþ iti | siddhàntavàdã parasya bhràütatàü dar÷ayannàha- "na vijàtãyàdutpattiþ" iti | yato hi kàraõàd yad bhavad dçùñaü tat tato 'nyàdç÷ànna bhavati ityayamatràrtho vivakùitaþ, na tu kàryavijàtãyàditi | na ca tasya vyabhicàraþ | tadàha- "tathàvidhameva hi" gomayàdiråpaü "tàdç÷aü" ÷àlakàdãnàmà "dinimittaü" ÷àlåkàdiprabandhasya ya àdiþ prathama àrambhakùaõaþ tasya kàraõamiti kçtvà ÷àlåkàdiprabandhasyàderna kàraõàbhedo (##) 'nyàdç÷àdutpattiþ | sarvasya tadàdergomayàdinimittatvàt | yadà tu prabandhena pårvakùaõanimittànàmuttarottarakùaõànàü santànenotpattilakùaõà vçttirbhavati ÷arasya tadà ÷aràdbhàvaþ | tadevaü yasya prabandhàdeþ ÷çïgàdibhyo bhàvo na tàdç÷asya ÷aràdeþ yasya ca ÷àràdestuduttarottarasya bhàvo na tàdç÷asya ÷çïgàderiti na dçùñakàraõavijàtãyàt kàraõàt tàdç÷asya sambhava iti kàryahetoranvayavyatirekani÷cayaþ | yadàpi ÷àlåkàdayaþ pårvapårvasvajàtinibandhanà anàdisantànapravçttà iùyante tadàpi gomayàdibhyaþ keùà¤cidbhàve 'pi tàdç÷atvàbhàvànna vyabhicàra iti dar÷ayannàha- "asti ca" ityàdi | yasya ÷àlåkasantànasya gomayàdi kàraõaü yasya ca sarvadà svajàtinimittatvaü tayorgomayetarajanmanoþ ÷àlåkayorastyeva svabhàvabhedaþ parasparamanyàdç÷atvaü "råpasyàbhede 'pi" sati | tulyàkàratve sati kathamanyàdç÷atvam? iti cet, àha- "nahi" ityàdi | yasmànnàkàratulyataiva bhàvànàü "tattve" tàdç÷atve nimittam yato gomayetarajanmanoþ ÷àlåkayoràkàrasàmyàt tàdç÷atvameva syànna jàtibhedaþ | kuta etat? ityàha- "abhinnàkàràõàmapi" ityàdi | yeùàmapi hi samànàkàratà keùà¤cidbhàvànàü teùàmapi yata àkàràdanyato vi÷eùàjjàtibhedo dç÷yate tato nàkàrasàmyameva jàtyekatve nibandhanam | tathà hi- àkàrasàmye 'pi kvacit puùpàd bhedo dç÷yate nãletarakusumayoriva såryayoþ, kvacitphalàt bandhyetarayoriva karkoñakyoþ, kvacid rasàd vanyetarayoriva trapuùayoþ, kvacid gandhàd vçkùetaraprabhavayoriva campakayoþ, kvacit prabhàvàt spar÷opayogastraüsinyoriva haritakyoriti | tasmàdàkàrasàmyanibandhanaü yadyapi `tadevedam' iti pratyabhij¤ànaü sajàtãyatàü goamayetarajanmanoþ ÷àlakayoråpakalpayati tathàpi vilakùaõasàmagrãjanyatayà tayorjàtibheda evàvagantavyaþ, naikajàtità | tata eva pratyabhij¤ànasya bhràntatayà tatkalpitasya tàdç÷atvasyàlãkatvàt | (##) [6. vilakùaõasàmagryà avilakùaõakàryajanakatve doùàþ |] yadi punargomayetaràdijanmanaþ ÷àlåkàkàderagnidhåmàdijanmano và dhåmàdeþ pratyabhij¤àva÷àd vilakùaõasàmagrãnibandhanatve 'pi samànasvabhàvataiva syàt ko doùaþ syàt? ityata àha- "anyathà hi" ityàdi | yadi hi yà svajàti [lakùaõapratyayàntarasahità sàmagrã yà ca] svajàtinirapekùà gomayàdiråpà ÷àlåkàdeþ, dhåmasya và yàgnãnadhanàdilakùaõà yà ca ÷akramårdvàdisvabhàvà dhåmàdyàtmikà avi(kà tasyàþ vi)lakùaõàyà api sàmagryà avilakùaõaü tàdç÷ameva kàryaü dhåma÷àlåkàdikamutpadyeta tadà na `kàraõasya' sàmagrãråpasya "bhedàbhedàbhyàü" vailakùaõyàvailakùaõyàbhyàü kàryasya "bhedàbhedau" vailakùaõyàvailakùaõye tajjàtãyavijàtãyàtmake syàtàmiti kçtvà "vi÷vasya" sakalasya padàrtharà÷eþ "ahetukau bhedàbhedau" sajàtãyavijàtãyatve syàtàm | tasmàd yatra vilakùaõà sàmagrã tatra kuta÷cit sàmyàt saråpatve 'pi vijàtãyataiva kàryasyeti | nanu dhåmendhanàdisàmagrãbhede 'pi dhåmasya na jàtibhedamàmananti vidvàüsaþ, atadråpaparàvçtterubhayatra samànatvàt, naiùa doùaþ, kùaõabhedà÷rayasåkùmàvàntarajàtibhede 'pi sthålasantànà÷rayavijàtãyavyàvçtteþ samànatvàt | ÷àbaleyàdyavàntarajàtibhedepyagovyàvçttinibandhanagojàtivad gavàü sarvadhåmànàmekasantànavyavasthàvyu(pyu)pàdànakàraõakùaõabhede 'pyekàkàrapratyayanibandhanatayà samànatvàt | àdyasyendhanaprabhavasya katham? iti cet | na | indhanajàtyanuvidhànàt sarvadhåmànàm | tathà hi- agurukarpåracandanàdijàtibhedamanukurvantyeva taddhåmàþ, kàsa÷vàsàdiharadravyanirmitavartibhedaü ca taddhåmàþ, tadrasavãryavipàkànuvidhànàt | na càkàrànyatayà vijàtãyatvam, yato nàkàra'bhedabhedanibandhena sajàtãyavijàtãyatve | nahi ÷àlyaïkuràdayaþ (##) tabdãjàdyàkàramanukurvate | na ca tajjàtãyatàma÷àlyàdivyàvçttinibandhanàü nànubhavanti | tasmàd indhanameva tayopàdànakàraõam agnyàdisahakàripratyayàhitavi÷eùaü tathàvidhaü dhåmakàryamaïgàràdi bhinnàkçti janayatãtyalamatiprasaïgena | nanu ca yadi nàma sàmagrãbhede 'pi kàryasya bhedo na jàtaþ tadà kàraõabhede satyapi tasyàbhàvàt tasyàhetukatàstu, abhedasya tu kimàyàtam? yenobhayorahetukatvamucyate ityata àha- "tathàhi" ityàdi | yadà hi sàmagrãbhede satyapi kàryasya bhedo na jàta iti tasyàhetukatvam- na hi hetau satyabhavataþ katha¤cidapi hetumattopapadyate- tadà yo 'pyasàvabhedaþ kàryasya so 'pi sàmagryoþ bhinnatvàdasatyabhede jàta iti kutastasyàpi hetumattà? | yathà hi hetau satyabhavato na hetumattà tathà hetàvasatyapi bhavato hetumattà kutaþ syàt? | hetubhedasyaivàbhedanibandhanatvàt na iti cet; na tarhyayaü bhedaþ kvacit padamàbadhnãyàt, ÷àlãkodravàderapi hetubhedasyàbhedahetutvànnimittamantareõa kalpanàyàü vi÷eùàbhàvàt | pratibhàsàbhedasya ca kuta÷cid bhràntinimittàt paramàrthato bhede 'pyupalakùaõàt | syàdetat- yo hyatàdç÷àdapi tàdç÷odbhavamicchati tasya bhedàbhedayorahetukatvamiùñameva bhàvà eva kevalaü hetumanta ityata àha- "tadvyatirikta÷ca" ityàdi | nahi bhedàbhedavyatiriktaþ ka÷cid bhàvànàü svabhàvo 'sti yastayorahetukatve 'pi hetumàn syàt | tasya tàbhyàmanyatve `asyemau bhedàbhedau' iti sambandhàbhàvaprasaïgàt, tadanyasambandhakalpanàyàmanavasthàdoùàt, ananyatve 'pi bhedàbhedayorbhàvasvabhàvasya ca svàtmanyevàvasthànàt anupakàràcca kutaþ sambandhità? | upakàrakalpanàyàü ca yadi bhàvasvabhàvaþ svahetubhya eva na kuta÷cid bhinno 'bhinno và samutpanna itãùyate, tadà tadbhàve 'pi svabhàvànyathàtvàbhàvàt kuto bhinnàbhinnatà bhàvasvabhàvasya syàt? | atha vyatiriktabhedàbhedava÷àd (##) bhedàbhedau svabhàvaþ pratipadyeta, tàvapi yadi bhinnau tadà bhàvasvabhàvastadavastha eveti na tasya kuta÷cit svaråpato bhedo 'bhedo và syàt | punastadva÷àd bhedàbhedakalpanàyàü bhàvasvabhàvasya tadavasthaü tàdavasthyamanavasthà ca bhedàbhedayoþ | athàbhinnau tadà bhàvasvabhàva eva bhedàbhedàbhyàü kriyata iti syàt, tasya råpàntareõa karaõàsambhà(mbha)vàt; tasya ca hetvantaràt pa÷càd bhavatastato 'nyatvàpatteþ | na ca bhàvasvabhàvaþ kriyate, tasya svahetoreva nirvçtteþ | svahetubhya eva bhàvasvabhàvasya kuta÷cid bhinnàbhinnàtmana utpattikalpanàyàü và bhedàbhedayorvyatirekavatoþ vaiyarthyam; bhedàbhedabuddherapi tata eva siddheþ | tasmàd vai÷eùikàdikalpitayorbhedàbhedayorvi÷eùasàmànyàtmanorayogàt bhàvasvabhàva eva bhedàbheda÷abdavàcyaþ tayorahetukatve bhàvasvabhàvasyaivàhetukatvamàpatitam | tato bhàvànàmahetukatvànnityaü sattvamasattvaü và syàt | ahetukatve hi bhàvànàü yadi kadàcit sattvaü sarvadaiva syàt | atha kadàcidasattvaü tadapi sarvadà syàt | kàdàcitkatvaü tu sattvasyàyuktam | kiü kàraõam? | apekùyasyàhetukatve sati kasyacidabhàvàt | yasmà "dapekùayà hi" tasyàpeùaõãyasya hetorbhàve bhavanto 'bhàve ca na bhavantaþ "kàdàcitkàþ" kadàcidbhavà yujyante, nànyatheti | tasmànna vilakùaõàt kàraõàt avilakùaõasya kàryasyotpattirabhyupagantavyà, yathoktena nyàyenàhetukatvàdiprasaïgàt | punarapi vilakùaõàyàþ sàmagryàþ avilakùaõasya kàryasyotpattau doùàntaramàha- "vyavasthàvàü÷ca" pratiniyataþ "sàdhyeùu" ghañapañàdiùu "sàdhanànàü" mçttantvàdãnàü loke yo "niyogo" ghañàrthã mçtpiõóameva tatra niyuïkte na tantån, pañàrthã ca tantåneva na mçtpiõóam ityàdikaþ sa na syàt | kasmàt? ityàha- "kàraõànàü"- sàmagrãõàü yàþ "÷aktayaþ"- àtmàti÷ayalakùaõàstàsàü "pratãniyame" kàcideva sàmagrã kvacideva (##) kàrye upayujyate nànyànyatretyevaüråpe "hi" yasmàt "ki¤cideva" mçdàdikaü "kasyacideva" ghañàdeþ sàdhanàyopàdãyate "nàparaü" tadvilakùaõaü tantvàdikam kasmàdevam? iti cet? "tasyaiva" mçdàdeþ "tatra" ghañàdau "÷akte" ryogyatvàt "anyasya" tantvàdestatrà÷akteþ | kasmàttasyaiva tatra ÷aktirnànyasya ityata àha "tayoþ" mçdàdestantvàde÷ca "tajjanasvabhàvatvena" ghañàdijananasvabhàvatvena "itarasvabhàvatvena ca" ghañàdyajananasvabhàvena ca "bhedàt" anyatvabhàvàt | nahi mçttantvàdiråpatàto 'nyadeva tajjananetarasvabhàvatvaü nàma | yadà tu sàmagrãõàü parasparavilakùaõànàmapi ÷aktipratiniyamo neùyate vilakùaõàdapi avilakùaõakàryopagamàt tadà " tajjananasvabhàvavilakùaõàdapi" dhåmàdijananasvabhàvaü yat kàraõagnãndhanàdisàmagrãlakùaõaü tadvilakùaõàdapi ÷akramårdvàdeþ kùaõà÷rayeõa và dhåmàdestasyàgnãndhanàdisàmagrãjanyasya dhåmasya tatkùaõasya cotpattàviùyamàõàyàü "na tajjanana÷akteþ pratiniyamo" vivakùitadhåmàdikàryajanana÷aktipratiniyamaþ | "iti"tasmàd "yat ki¤cit" kàryaü "yataþ kuta÷cit" kàraõàt "syàt" utpadyeta, na yathàdçùñameva yathàdçùñàt | sarvaü sarvato jàyeteti yàvat | tasmàcchaktipratiniyamaþ kàraõànàmabhyupagantavyaþ | tato vilakùaõasàmagrãjanmanaþ kàryasya kuta÷cit sàmyàt saråpasyopalakùaõe 'pyanyàdç÷ataiveti sarvastàdç÷astathàvidhajanmeti siddham | syànmatam- vilakùaõàyà api sàmagryàstallakùaõakàryajanana÷aktiþ samàneti tallakùaõaü kàryaü bhaviùyati kasyà÷cideva ca tathàbhàvànna yathoditadoùàvasara ityata àha "tajjanana÷aktisàmye tu" ityàdi | uktameva tàvad atra pårvapakùe `na ca dhåmasya tadatajjanyasvabhàvaþ' ityàdikaü dåùaõam | abhyupagamyàpãdamàha- "yàdç÷ã hyagnisahakàriõaþ" tadàdhãyamànavikàrasye "ndhanasya" svabhedena dhåmabhedahetoþ "÷aktiþ" àtmàti÷ayastàdç÷yeva ÷akramårddhno (##) dhåmasya và yadi tatsàmagrãjanyadhåmavilakùaõakàryajanana÷aktiràtmàti÷ayalakùaõà tadà tacchaktisàmye tadevàgnãndhanàdikamevàrthànnàmàntareõoktaü syàt, tadvilakùaõasya tadavilakùaõàtmàti÷ayàsambhavàt | sa eva hyagnirya indhanavikàramàdadhàno dhåmaü janayati, taccendhanaü yadagninàdhãyamànavikàraü dhåmaü svajàtimanukàrayati | yadi ca ÷akramårdvàderapi evaü bhavatàbhyupagamyate tadà kevalaü nàmni vivàdaþ syàt, arthàbhedamabhyupagamya tathàbhidhànàt | yata evam "iti" tasmàt "kàryaü" dhåmàdikaü "dçùña"mekadà pratyakùànupalambhàbhyàü ni÷citamatadråpavyavçttenàtmanà "kàraõa"mindhanàdikaü santànàpekùayà kùaõàpekùayà và "na vyabhicarati" tadvilakùaõàdanyato na bhavatãti kàryahetàvanvayavyatirekani÷cayaþ sidhyatãti | (##) 4. anupalabdhihetuniråpaõam |] [1. vipratipattipradar÷anapårvakamanupalabdhessvaråpam |] tadevaü karyahetau yato yadbhavadçùñaü sakçt pratyakùànupalambhàbhyàü tàdç÷asya sarvasya tathàvidhàdeva janma na tadvijàtãyadityekasyà api kàryavyakteþ kuta÷cid bhàvadar÷ane vyàptyànvayavyatirekasiddhiriti pratipàditam | anupalabdhau tu yathoktàyàü nimittàntaràbhàvopadar÷ananibandhanayornànvayavyatirekayorvipratipattiþ | svaråpa eva tu pare vipratipadyante | tathàhikecidupalabdhyabhàvamàtramanupalabdhimabhàvasya prasajyapratiùedhàtmanaþ pramàõàntaratvena gamikàmicchanti ã÷varasenaprabhçtayaþ, apare tu pratiùedhyaviùayaj¤ànaråpeõàpariõàmamàtmanaþ tadanyavastuviùayaü vij¤ànameva vàbhàvasya gamakaü pratyakùànumànàbhyàü pramàõàntaramàhurmãmàüsakàþ | na hyanyavastuviùayaü j¤ànaü pratyakùànumànàtmakamabhàvaü pratipadyate, tasya bhàvàü÷aviùayatvàt, abhàvàü÷asya ca tato 'nyatvàt | abhàvàü÷e tu nàstãti j¤ànaü janayat tadabhàvapramàõàkhyàü labhate, yathendriyaü svaviùayapratipattijanakatvena pratyakùàkhyàm | tathànye anyabhàvalakùaõàü tajj¤ànalakùaõàü vànupalabdhimabhàvasyaiva sàdhanamàhurnàbhàvavyavahàrasya, anupalabdherliïgàdàdabhàvasiddhau svayameva tadvyavahàrapravçtteþ | naiyàyikàstu nàstãti j¤ànameva kevalaprade÷àdigràhij¤ànantarabhàvipratyakùaü na pramàõàntaramabhàvasya tuccharåpasya paricchedàtmakamàcakùate tadevàsya ghañàdeþ pratiùedhyasyànupalabdhi÷abdena yadyucyate na ka÷cidvirodhaþ iti | tadevamanupalabdhau bhedaü gatà buddhayaþ prativàdinàmiti tanniràsàrthamanupalabdhisvaråpaü tàvadupadar÷ayannàha- "upalabdhilakùaõapràptasya" ityàdi | `upalabdhilakùaõapràptãþ' `upalambhapratyayàntaràõàü samanantaràdhipatipratyayasaüj¤itànàü sàkalyam, àlambanapratyayasya svabhàvavi÷eùa÷ca | yaþ svabhàvaþ satsvanyeùåpalambhapratyayeùu san pratyakùa eva bhavatã'tyevaüråpà ÷àstrakçtànyatra (##) vyàkhyàtà naiyàyikavipratipattiniràsàrtham | te hyupalabdhilakùaõapràpti÷abdena mahàttvànekadravyavattvaråpàõi dravyàõàmàhuþ | "mahattvàdanekadravyavattvàd råpàccopalabdhiþ" iti vacanàt | evaü copalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhiþ satyapi vastuni sambhavatãtyasadvyvahàrasiddhàvanaikàntikãtyàcakùate | na hi càkùuùasyàpi ra÷mermahattvànekadravyavattvaråpàõyupalambhakàni bhavanti | na ca tàvatànupalambha'pyasavdyavahàrastatra ÷akyate kartum | yadàha bhàùyakàraþ- `nànumànata upalabhyamànasya pratyakùato 'nupalabdhirabhàve hetuþ' iti | indriyatvàt tvagàdivat kila pràpyakàri cakùurityanumànata÷càkùuùo ra÷mirupalabhyate tasya pratyakùato 'nupalabdhiþ kathamabhàvavyavahàraü sàdhayet? iti | tadevamupalabdhilakùaõapràptasyànu palabdhimasavdyavahàre 'naikà ntikãmàhurnaiyàyikàþ tanniràsamupalabdhilakùaõapràpteraviparãtaråpopadar÷anena ÷àstrakàro 'bhyadhàt | yadà hyupalambhapratyayàntarasàkalyaü svabhàvavi÷eùa÷ca yathokta upalabdhilakùaõapràptirucyate na mahattvàdikaü tadà kuto vyabhicàràvakà÷aþ?, sati vastuni tasyà asambhavàt | mahattvàdikaü tvasambhavàdeva nopalabdhilakùaõapràpti÷abdena vàcyam | nahi råpàdivyatiriktaü dravyaü tatpratibhàsavivekinàkàràntareõa svaj¤àne pratibhàsate | na càpratibhàsamànamanàtmaråpavivekinà råpeõa pratyakùatàmanubhavatyatiprasaïgàt | tat kuto 'syàsato mahattvàdisambhavaþ? | na ca svaråpeõàmahataþ tatsambandhe 'pyasya mahattàsambhavaþ | apararåpeõa và grahaõe kathaü tadgràhij¤ànamabhràntam? | tato na mahattvaü dravyasyopalambhakaü råpaü và | tasyàpi svaråpeõa grahaõe dravyàtmano 'tyantaparokùatvàt | dravyaråpasya ca tadvivekenànupalakùaõànna tathà gràhakatvam | na ca mahattvaü råpaü và dravyodayakàle 'bhyupagamyate, yato dravyaü guõasya samavàyikàraõamiùyate | tacca pratilabdhàtmakameva tathàtàmanubhavatãti prathame kùaõe dravyaü nirguõameva | na càsya dvitãye kùaõe pràktanaråpatyàgo 'sti råpàntaraü vàvirbhavati yataþ pràgapratipannàdhàrabhàvaü (##) mahattvàdiguõapratibandhàdàdhàratàü yàyàt | na càjanaka àdhàraþ | janakatve ca kùaõikatà, arthakriyàvirodhàdakùaõikasya | tataþ kutaþ sàmavàyikàraõasya sambhavaþ?, yataþ svotkalitaü kàryaü janayat tathà vyapadi÷yate | na caitat kùaõikatve sambhavati akùaõikatve và pràga'nàdhàrasya pa÷càdàdhàràbhàvaþ | samavàyikàraõàsambhavàdevànekadravyavattvamapyasmabhavi yasmàdanekaü dravyamàrambhakaü samavàyikàraõàtmanà yasya vidyate tadevaü vyapadi÷yate | dravyàbhavàcca nànekadravyavattvaü | sattve 'pi mahattvàderneyamupalabdhilakùaõapràptirasmàkamabhimatà | yà tvabhimà(ma)tà na tayopalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhirasavdyavahàrasiddhàvanaikàntikãti ÷àstrakàro dar÷ayàmbabhåva "upalabdhilakùaõapràptasya" yà "anupalabdhiþ" kàraõasya vyàpakasya và pratiùedhyàdanyasya sà "abhàvahetuþ" kàryasya vyàpyasya ca "abhàvavyavahàrahetu÷ca" | yà tu pratiùedhyasyaivopalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhiþ sàbhàvavyavahàrahetureveti và÷abdena dar÷ayati | yà tvanupalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhiþ pratyakùànumànanivçttilakùaõà sà saü÷ayahetuþ pramàõanivçttàvapyarthàbhàvàsiddheþ, nimittàbhàvàttu savdyavahàrapratiùedhaheturityavagantavyam | [2. sveùñàmanupalabdhiü spaùñayitumã÷varasenakumàrilàdãnàü niràsaþ |] tatra ye tàvadupalabdhyabhàvamàtramanupalabdhimicchanti, "vij¤ànaü vànyavastuni" iti vacanàt tadanyavastuvij¤ànameva và, tanniràsàrthaü j¤àtç- j¤eyadharmalakùaõàmanupalabdhiü dar÷ayitumupalabdhimeva tàvaddvividhàmdar÷ayannàha- "atra" anupalabdhivàkye yopalabdhiþ ÷råyate kriyàråpà sà yadà kartçsthatayàpekùyate tadà tasyà "upalabhamànasya" katuþ "dharmatve" apekùyamàõe "tajj¤ànam" upalabhamànasya yajj¤ànaü tad upalabdhirucyate | upalabhamàna÷ca buddhãndriyadehakalàpa eva ca pårvakùaõasaïgçhãta upalabdhijanaka ucyate | tathàhi- upalabdherjanaka à÷rayo và kartà parairucyate | na (##) cendriyàderanyasya janakatvaü sambhavati yato 'nvayavyatirekanibandhanaþ kàryakàraõabhàvavyavahàraþ, tau cànvayavyatirekau nendriyàderanyasya sambhavataþ satsvindriyàdiùu niyamenopalabdherbhàvàt | yadi hãndriyàdiùu satsvapi kadàcidupalabdhirnopajàyate tadà satsvapyanyeùu sakaleùu hetuùu kàryànutpattiþ kàraõàntaravaikalyaü såcayatãti tavdyatiriktakàraõàntaraü parikalpyeta | na caitadasti, tat kathamàtmanastadutpattau nimittabhàvo 'bhyupagamyeta? atiprasaïgàt | yadàha- "yasmin sati bhàvatyeva yat tato 'nyasya kalpane | taddhetutvena sarvatra hetunàmanavasthitiþ ||" iti | à÷rayatvamapi janakasyaiveti tadapyàtmano na sambhavati | sthàpakatvàdà÷raya iti cet; na, kùaõikatve sthiterabhàvàdupalabdherakùaõikatve 'pi svayamevàvinà÷àdavasthànàt | tathàhi- upalabdheravinà÷a eva sthitirucyate na pàtàbhàvaþ tasyà gurutvàbhàvàt "saüyogàbhàvena gurutvàt patanam" iti ca pareùàü kçtàntaþ | samavàyàdà÷raya iti cet; nanu so 'pi àdhàryàdhàrabhåtànàmeveùyate | na càpatanadharmikàyà upalabdheràdhàreõa kiücit, samavàyàccà÷rayatve 'nyasyàpi tadbhàvaprasaïgaþ, tasya sarvàtmasu samànatvàt, ekatvenàsyopagamàt | kramayaugapadyàbhyàmarthakriyàvirodhàcca nàsyàtmanaþ sattvam, tato 'sya kuto janakatvam? à÷rayatvaü và? ityalaü kùuõõakùodãkaraõeneti | evamupalabdhimàdar÷yànupalabdhimàdar÷ayannàha- " tasmàdupalabdhij¤ànàdanyà" vastvantaraviùayà "upalabdhiþ" j¤ànàtmikà "anupalabdhiþ" | kathaü punarupalabdhirevànupalabdhirucyate? ityàha- "vivakùite"tyàdi | yathà bhakùyàbhakùyaprakaraõe vivakùitàd bhakùyàdanyatvàd `abhakùyo gràmyakukkuñaþ' bhakùyo 'pi san tadanyasya- ucyate | yathà ca spar÷anãyàspar÷anãyàdhikàre vivakùitàt spar÷anãyàdanyatvàd `aspar÷anãya÷càõóàlàdiþ'- tadanyasya spar÷anãyo 'pi san- ucyate | (##) tadvadupaladbhirevànupalabdhirmantavyà | na¤aþ pratiùedhaviùayatvàt kathaü bhàvaviùayatà? iti cet, àha- "paryudàsavçttyeti" | paryudàsena pratiùedhyasyàrthasya rvajanena yà vi÷iùñe 'rthe vçttistayà , na¤aþ àgçhãtapratiùedhasya bhàvaviùayatà | yatra vidheþ pràdhànyaü pratiùedho 'rthagçhãtaþ vidhibhàksvapadena nocyate ekavàkyatà ca tatra paryudàsavçttità | vidhe÷ca pràdhànyaü `vivakùitopalabdheranyopalabdhirbhavati' ityevaü vàkyenànyopalabdhervidhànàt anyopalabdhisàmarthyàdeva vivakùitopalabdheþ pratiùedhaþ pratãyate | vivakùitopalabdheranivartane tadapekùayànyasyà vidhànàyogàt svapadena na¤à vidhibhàï nocyate | kiü tarhi? | anya÷abdena paryudàsà÷rayeõànya÷abdasyaiva vàkye prayogàt anyà upalabdhiranupalabdhiriti | na¤a÷ca subantena sàmarthyaü na tiïantena ityekavàkyatvaü `na upalabdhiranupalabdhiþ' iti | prasajyapratiùedhaþ punaretadviparãto mantavyaþ | tatra hi pratiùedhasya pràdhànyaü vidhirarthàd gamyate vàkyabhedaþ svapadena na¤à pratiùedhabhàk sambadhyate | tadevaü j¤àtçdharmalakùaõàmanupalabdhiü vyàkhyàya j¤eyadharmalakùaõàü pratipàdayannàha- "upalabhyamànadharmatve" ityàdi | yadà karmasthakriyàpekùayopalabhyamànasya vastuno dharma upalabdhirvivakùyate tadà viùayasvabhàva upalabdhirmantavyà | kãdç÷o viùayasvabhàvaþ? ityàha- "svaviùaye"tyàdi | pratiùedhyasya ghañàderyadàtmaviùayaü vij¤ànaü tajjanane yà yogyata tallakùaõo viùayasvabhàva upalabdhi÷abdenocyate | yadi viùayasvabhàva upalabdhiþ, kathaü yogyatàlakùaõaþ? | tathà hi yogyatà dharmaþ, dharmadharmiõo÷ca bheda eva ityata àha- "yogyatàyàþ" ityàdi | yogyatà hi paramàrthato bhàvaråpaiva na vasturåpàda bhidyate, anyathà bhàvo yogya eva na syàt | yogyatàsyeti ca sambandhàbhàvato na syàt | sambandhakalpanàyàmanavasthetyuktapràyam | tadevamupalabherviùayadharmatàü pratipàdyànupalabdherapi pratipàdayannàha- "tasmàdanyaþ" ityàdi | "tasmàt" pratiùedhyàd ghañàdeþ (##) svaviùayaj¤ànajananayogyàd yo 'nya upalambhajananayogya eva na tadviparãtaþ svabhàvo ghañaviviktaprade÷aråpaþ sa eva càtrànupalabdhi÷abdenocyate | pràktanameva nyàyamatràdi÷annàha- "pårvavaditi |" vivakùitopalabdheranyatvàdabhakùyàspar÷anãyavat paryudàsavçtyeti | kathaü punarayaü na¤a anyàrthavçttiþ sàmànya÷abdaþ san ghañaviviktaprade÷asya tajj¤ànasyaiva và ghañaviviktasyànupalabdhitvaü paryudàsavçttyà prakalpayati, na punaravi÷eùeõa sarveùàmevànya÷abdavàcyànàm? ityata àha- "yatra yasmin" ityàdi | "yatra" de÷e kàle 'vasthàyàü vàvyavadhànàdilakùaõàyàm, "yasmin" prade÷aråpàdau "upalabhyamàne niyamena" ava÷yaütayà "yasyànyasya" padàrthasya ghañaråpàderupalabdhirbhavati "sa" ghañaråpàdiþ padàrthaþ "tatsaüsçùñaþ" tena prade÷aråpàdinà saüsçùñaþ | kathamekasminnupalabhyamàne parasyàpi niyamopalabdhiþ? iti cet, yogyatàyà avi÷eùàt | prade÷aghañayorhi svaviùayavij¤ànajanane yogyatà tulyà | yadà hi prade÷aråpaü vyavadhànaviprakarùàdirahitaü vij¤àne svàkàraü samarpayati tadà ghañaråpamapi tatra tathàvidhaü svàkàraü samarpayatyeva | yadi nàma yogyatà tasya tena tulyà svasvabhàvavyavasthitestu kathaü tatsaüsçùñatà? ityata àha- "ekaj¤ànasaüsargàdi"ti | ekatra hi j¤àne dvàvapi tau svàkàradvàreõa saüsçùñau na sàkùàt, tadvij¤ànaü padàrthadvayàkàramàjàyamànaü tayoràtmani saüsargaü dar÷ayati | kimiti punastat j¤ànaü padàrthadvayàkàramava÷yaü bhavati yatastayorj¤ànadvàrakaþ saüsargaþ? ityata àha- "tayoþ satoþ" ityàdi | yàvetau tulyayogyatàråpau tau yadi santau bhavatastadà naivaikàkàraniyatà pratipattirbhavati | kasmàt? asambhavàt | na hyeùa sambhavo 'sti- yattulyayogyatàråpayoreka eva pratibhàseta nàpara iti | tathàhi- avi÷iùñatvàd yogyatàyàþ kastatra svàkàraü na samarpayet? | anubhavasiddhaü ca yugapadanekapratibhàsanam | na cànubhavaviruddhamàcakùàõà viduùàmavadheyavacaso bhavanti | ladhuvçttitvàd yaugapadyàbhimàna iti cet; na, bàdhakapratyayaviraheõa (##) bhràntikalpanànupapatteþ, sarvatra tathàbhàvàprasaïgàt | karaõadharma evàyaü yadekasminneva karmaõi kriyàü niùpàdayatinànekatra, karaõaü cendriyaü tato nànekapratipattiheturiti cet, kathaü pradãpàdiranekatra bahånàü pratipattijanakaþ? | kartçbhedàdadoùa iti cet; kartrekatvàt tarhi kriyaikatra karmaõãti kathaü `karaõadharmaþ' ityàdi vaco na plavate? | na ca pratikùaõavi÷aràruùu bhàveùu paramàrthataþ kartçkaraõàdibhàvo yuktaþ kriyà và kàcit | na ca sarvakàrakànvayavyatirekànuvidhàyini kàrye kasyacidati÷ayo 'sti yenàyaü kartà kà(ka)raõaü cedamityàdi parikalpyeta | tasmàdavi÷iùñayogyatayoþ kuta ekaråpaniyatàyàþ pratipatteþ sambhavaþ? iti siddha ekaj¤ànasaüsargaþ | tulyayogyatàråpatvasya caitadeva liïgam | na hyasati tulyayogyatàråpatve yugapadekendriyajanitaj¤ànapratibhàsità råparasavat sambhavatãti | tatra yeùàü saugatànàmidaü dar÷anaü `ekàyatanasaïgçhãte 'nekatràpyekamevendriyaj¤ànamàjàyate' iti teùàü mukhya evaikaj¤ànasaüsargaþ | ye tu `tatràpi pratyarthaü bhinnànyevaikendriyanimittànyekakàlàni tadviùayàõàü yugapatsannihitànàü svaj¤àneùu sàmarthyàvi÷eùàt, ata evaikatayà loke 'dhyavasãyamànàni j¤ànànyupajàyante' iti varõayanti teùàmekendriyajatvenaikàyatanaviùayatvena caikakàleùvekatvavyapade÷o loke tathàdhyavasàyàdaupacàrikaþ | yadi nàmaikaj¤ànasaüsargàt tatsaüsçùñastathàpi sàmànyena sarvamanyamayaü na¤ kinna pratipadayati? iti, ata àha- "tasmàt" ityàdi | yasmàdavi÷iùñatvàdyogyatàyà yathoktena prakàreõaikatra j¤àne dvayorapi saüsargaþ tasmàdavi÷iùñaü yogyatàråpaü yayoþ tata evaikaj¤ànasaüsargiõau tau tasmàt tayorevaüråpayoþ "parasparàpekùameva" na sarvànyapadàrthàpekùam "anyatvamiha" anupalabdhyadhikàre "abhipretam" | loke tu yadyapya÷eùapadàrthàntaràpekùamanyatvaü na¤à kvaciducyate vyàptinyàyasamà÷rayàt, tathàpi tadiha na gçhyate, (##) "pratyàsatterà÷rayaõàt" ekaj¤ànasaüsargalakùaõà prattyàsattirà÷rãyate nànyà, pramàõacintàdhikàràt anyathànupalabdhiranaikàntikyeva syàt | tasmàt tattvacintakaistathàvidhamanyatvamà÷rayaõãyam yadanupalabdheravyabhicàranibandhanam | tacca yathoktamevetyabhipràyaþ | tadevamekaj¤ànasaüsargàpekùayànyatvaü pratipàdyànupalabdhiü dar÷ayannàha- "sa kevalaþ" ityàdi | sa eva yadà kevalaþ prade÷o yathoktaghañàpekùaya tasmàdanya ucyate tadà ghañaviviktaprade÷aj¤ànaü vànupalabdhiþ, na tu yathesvaraseno manyate upalabdhyabhàvamàtramanupalabdhiriti, vakùyamàõadoùàt; ghañaviviktaprade÷asvabhàvo và, na tu tadviviktaj¤ànameva yathàha kumàrilaþ "vij¤ànaü vànyavastuni" iti | yathà hyanyavastuviùayaü j¤anamanubhåyamànaü pratiyogismaraõàpekùaü tadabhàvavyavahàranibandhanaü tathà tadviviktaþ prade÷o 'pi | tathàhi- kasyacit pratipattuþ `yataþ kealaprade÷àkàrameva j¤ànaü mayà saüvedyate na tu ghañàkàramapi tasmàdatra ghaño nàsti' iti evaü nàstitàj¤ànamutpadyate; kasyacit tu `yataþ kevalaþ prade÷o 'yaü dç÷yate na tu ghañasahitaþ tasmànnàstyatra ghañaþ' ityevam | tasmàdubhayornàstitàj¤ànajanmani tulyaü sàmarthyamiti dvayorapi anupalabdhivyavasthà yukteti | tatra yadà tajj¤ànaü tadà j¤àtçdharmalakùaõànupalabdhiþ kartçsthakriyàpekùayà, yadà tatsvabhàvastadà j¤eyadharmalakùaõà karmasthakriyàpekùayeti | evamanupalabdhiü paryudàsavçttyà vyavasthàpya sàdhyamasyà dar÷ayannàha- "sà abhàvam" ityàdi | sarvànyopalabdhilakùaõapràptavivikte 'pi prade÷àdau dç÷yamàne yatra ghañàdau pratiyoginyarthitvàdibhiþ smçtirasya bhavati tasyàbhàvaü sàdhayati, abhàvavyavahàraü và | kàraõavyàpakànupalabdhã abhàvamabhàvavyavahàraü ca sàdhayataþ | svabhàvànupalabdhistu abhàvyavahàrameva | abhàvavyavahàra÷ca j¤ànàbhidhànapravçttilakùaõaþ | tatra `nàstyatra ghañaþ' ityevamàkàraü j¤ànam, evaüvidhavastvabhidhàyakaü càbhidhànaü, niþ÷aïkasya ca tatra prade÷e gamanàgamanalakùaõà pravçttiriti | (##) atre÷varasena- kumàrilayorvacanàvakà÷amà÷aïkaya siddhàntavyavasthàmeva kurvatà tanmate niraste 'pyàhatya tanmataniràsàrthamàha- "kathamanyabhàva" ityàdi | ã÷varaseno hi manyate- kàrya- svabhàvahetubhyàü bhàvaråpàbhyàü anupalabdheþ pçthakkaraõàdava÷yamabhàvaråpatvamasyàþ, anyathà pçthakkaraõamanarthakameva syàt | tvayà cànyasya pratiùedhyaviviktasya prade÷àdestajj¤ànasya và bhàvaråpànupalabdhiràkhyàyate tannånamanyabhàvastadabhàvo yenaivamabhidhãyate | na caitad yujyate, bhàvàbhàvayorvirodhàdekàtmatànupapatteriti | kumàrilo 'pyevaü manyate- yeyaü j¤àtç- j¤eyadharmalakùaõà dvidhànupalabdhirabhàvaråpà tvayocyate tasyà bhavatu nàstitàj¤ànaü prati sàdhanabhàvaþ | kintu sa evànyasya pratiùedhyaviviktasya vastunaþ pratiùedhyaj¤ànàdanyasya và tajj¤ànasya yo bhàvo bhàvàü÷aþ sa kathamabhàvaþ? pratiùedhasya tajj¤ànasya và kathamabhàvàü÷aþ? | naiva yujyate, dharmaråpatayà bhàvàbhàvàü÷ayorbhedàt | satyapi dharmiråpeõàbhede tayo÷codbhavàbhibhavàbhyàü grahaõàgrahaõavyavastheti | yadàha- "dharmayorbheda iùño hi dharmyabhede 'pi naþ sthite | udbhavàbhibhavàtmatvàd grahaõaü càvatiùñhate ||" iti | uktottaratàmasya dar÷ayannàha- "uktamuttaramatra"codye yathà "paryudàsavçttyà apekùàtaþ" | `pratiùedhyaü tajj¤ànaü và apekùya tadvivikto 'rthastajj¤ànaü vàbhàvo 'nupalabdhi÷cocyate' iti ã÷varasenasya prativacanam | na hi prasajyapratiùedha evaiko na¤arthaþ kintu paryudàso 'pi | tato 'nyabhàvasyàbhàvaråpatà na virudhyate, prasajyapratiùedharåpatàpyanyabhàvasya yathà tathottaratra vakùyate | svabhàvahetostvanulabdheþ pçthakkaraõaü pratipatrabhipràyava÷àt | pratipattà hi svabhàvahetau vastupratipattyadhyavasàyã | anupalabdhau tvabhàvapratipattyadhyavasàyã | paramàrthatastu pratiùedhyàbhàvavyavahàrayogyatà (##) vastubhåtaiva prade÷asya sàdhyata iti na svabhàvahetoþ svabhàvànupalabdhirbhidyata iti | yattu `anapekùitàrthàntarasaüsargaü pratiùedhamàtramanupalabdhiþ' itã÷varaseno manyate tanniràkurvannàha- "na pratiùedhamàtram" ityàdi | kasmàt? ityàha- "tasya sàdhanàsiddheþ" ityàdi | nahyabhàvasya sarvasàmarthyavirahalakùaõasya sàdhanatvaü siddhihetutvaü sidhyati, sarvasàmarthyaviraharåpasya tadayogàt | hetutve và kathaü na sàmarthyayogità? bhàvaråpatà và?, sàmarthyalakùaõatvàd vastunaþ | abhàvasya cànapekùitasahakàriõo anàdheyàti÷ayatayà nàstãti j¤ànajanane nityaü tajjananaprasaïgaþ | tata÷ca sàdhakatvàyogàdabhàvavyavahàra eva na sidhyet | athavà tasya prasajyapratiùedhàtmana upalabdhyabhàvasya sàdhanameva ki¤cinna sidhyatãti | sa hyabhàvatvàdapareõopalabdhyabhàvena sàdhyaþ syàt, so 'pyapareõetyanavasthànam | na cendriyavadaj¤àtasya pratiùedhaj¤ànahetutà, sadà sannihitatvenànapekùitasahakàriõo nityaü tadudayaprasaïgàt | idaü càrthadvayaü `kathamabhàvaþ kasyacit pratipattiþ, pratipattiheturvà? | tasyàpi kathaü pratipattiþ' ityatràntare svayameva vipa¤cayiùyati | kumàrilasyàpyuttaramàha- "tasya" anyasya pratiyoginà vastvantareõàsaüsçùñaråpasya | na hyasau vastvantaraiþ saüsçùñasvabhàva ekaråpaþ | tathàtve hyabhàvàü÷o 'pi na kvacit sidhyet | tasyaivaüvidhasya "bhàvasiddhireva" bhàvàü÷asiddhireva "aparasya" pratiyogino vastvantarasyàbhàvasiddhirabhàvàü÷asya tvadabhimatasya siddhirastu bhàvàü÷asyaivàbhàvàü÷aråpatopapatteriti manyate | tathà hi- abhàvàü÷o 'pi pararåpàsaüsçùñatayaivàbhàva iti vyapadi÷yate, anyathà tadayogàt | sà ca bhàvàü÷asyàpi samàneti sa evàbhàvo 'stu tannimittasya samànatvàt kimanyenàbhàvàü÷opagatena? | ata evàsaüsçùñaråpasyeti vi÷eùaõam | yata (##) evam "iti" tasmàd "anyabhàvo 'pi" anyasya vastuno bhàvo 'pi tvadabhimato bhàvàü÷o 'pi na kevalamabhàvàü÷astvanmatyàbhàva iti vyapadi÷yate 'smàbhiþ | tato bhàvàü÷asyàbhàvaråpatà saïgataiveti na ki¤cid virudhyata iti | yaduktaü `j¤àtçj¤eyadharmalakùaõayà svabhàvànupalabdhyà abhàvavyavahàra eva sàdhyate nàbhàvaþ' iti tat paro vighañayituü, yaccoktaü `na pratiùedhamàtramanupalabdhiþ, tasya sàdhanàsiddheþ' iti dvitãye vyàkhyàne pratiùedhamàtrasyànupalabdhi[ri]tyetasya sàdhanaü dar÷ayitumàha- "anyabhàvalakùaõa" ityàdi | evaü manyate- loko hi kevalaprade÷adar÷anàt ghañàbhàvameva prathamaü pratipadyate kevalaprade÷aj¤ànasaüvedanadvàreõa ghañaj¤ànàbhàvapratipattyà và tato ghañàbhàvasya vyavahàram | tena lokapratãtyanusàreõa pratiùedhyàdanyasya prade÷asya pratiùedhyaj¤ànàdvà tajj¤ànasya yo bhàvastallakùaõo 'bhàvaþ svayaü pramàõenendriyapratyakùeõa svasaüvedanapratyakùeõa ca siddho 'laü ghañàbhàvaü sàkùàt pàramparyeõa ca yathàkramaü sàdhayitum, sa ca ghañàbhàvavyavahàramityevaü vyavasthàpayituü yuktam | na caivamapi vyavasthàpane [asma]tpakùasya kàcit kùatiþ | tathàhi- pàramparyeõàpi yadanupalabdheþ tvadabhyupagatàyàþ siddhaü tat tata eva siddhaü bhavatãti pratiùedhamàtrasyànupalabdhitve tatsàdhanapratipàdane 'pi | ayamabhipràyaþ- yathà bhavato j¤àtçj¤eyadharmalakùaõà bhàvaråpà dvividhànupalabdhistathà mamàpi j¤àtçj¤eyadharmalakùaõopalabdhyabhàvo 'pyanupalabdhisaüj¤ito dvividho bhaviùyati | tatra j¤eyadharmalakùaõenànyabhàvena pratyakùasiddhena pratiùedhyàbhàvo j¤eyadharmalakùaõopalabdhyabhàvaråpo 'nupalabdhisaüj¤itaþ setsyati | j¤àtçdharmalakùaõena cànyabhàvena kevalaprade÷aj¤ànàtmanà svasaüvedanasiddhena j¤àtçdharmaþ pratiùedhyaj¤ànàbhàvaråpo 'nupalabdhisamàkhyàtaþ setsyati | tata÷ca kuto 'navasthà yena sàdhanàsiddhiþ syàditi | tatra "anyabhàvalakùaõa" iti pratiùedhyàt tajj¤ànàcca yo 'nyo bhàvaþ pratiùedhyaviviktaþ prade÷aþ tajj¤ànaü ca tadàtmako 'bhàvaþ vivakùitàd bhàvàt pratiùedhyàd bhàvàt taj¤ànàccànyatvàdanupalabdhitvena (##) bhavato 'bhimataþ svayaü svaråpeõa pramàõenendriyapratyakùeõa svasaüvedanapratyakùeõa ca siddhaþ saüstasya pratiùedhyasyàbhàvavyavahàraü j¤ànàbhidhànapravçttilakùaõaü sàdhayet "tatsiddhisiddho" và tasyànyabhàvalakùaõasyàbhàvasya yathoktasya siddhyà siddho và tadabhàvastasya pratiùedhyasya tajj¤ànasya vàbhàva iti evamapãùyamàõe "na ka÷cid vi÷eùaþ" tvadabhimatànupalabdhito 'smadabhimatànupalabdheþ tato 'smaddar÷anaü kimiti pratikùipyate? | nanvastyevaivamiùyamàõe vi÷eùo 'nyabhàvalakùaõànupalabdhiritarayà vyavahità tadabhàvavyavahàraü sàdhayeditarà tu sàkùàdityàha- sa vi÷eùo nàsti yena vi÷eùeõànupalabdhyàbhàvaråpayà vastusaüspar÷arahitayàsmadabhimatayàbhàvavyavahàrasiddheþ virodhaþ syàt | anyasya tu vi÷eùasya sato 'pyabàdhakatvàdasatsamatvameva | yadapyuktaü- `tasya sàdhanàbhàvàdabhàvavyavahàràsiddhiprasaïgaþ' iti, tadapyasat, yataþ sa eva tvadabhimato 'nyabhàvaþ pratiùedhyaviviktabhåtalàtmakastadviùayà copalabdhiranupalabdhitveneùñà bhavatastadabhàvasyànupalabdhitvenàsmanmatasya pratiùedhyàbhàvasya tadupalabdhyabhàvasya ca "kiü" kasmàt "na sàdhanaü" liïgam "iùyate?" | tathà hi sati lokapratãtiranusçtà bhavati | "kiü punaþ" kasmàt punaþ "abhàvasya" dvividhasya "siddhireva tadabhàvasiddhiþ" na tatsàdhyà kàcidanyà vidyata ityasmanmataniùedhàrthaü lokàtikràntamiùyata iti pårvapakùaþ | atràha- "apçthaksiddheranyabhàvàt" tadabhàvasya pçthaksiddherabhàvàt kuto liïgaliïgità | tathà "sambandhàbhàvàccà" anyabhàvatadabhàva yorna liïgaliïgiteti | prathamaü tàvat kàraõaü vivçõvannàha- "anyabhàvastadviviktade÷àtmakastàvanna sàdhanaü" liïgaü pratiùedhyàbhàvasya, `tadupalabdhirapi tadabhàvasya na sàdhanam' iti pa÷càd vakùyate | tadarthameva tàvacchabdaþ | kasmàdanyabhàvo na sàdhanam? ityàha- "yatsiddhau" yasya vastunaþ siddhau pratãtau "yasya" aparasya (##) vastuno "na siddhi"rna pratãtiþ tadvastu tasya vastuno liïgaü bhavatãtyayaü liïgaliïginornyàyaþ | tatrodàharaõam- "dhåmàgnivaditi" | yathà- yadà dhåmapratãtau nàgniþ pratãyate tadà tayorlliïgaliïgibhàvo bhavati, na tu dhåmapratãtikàla eva pratãyamàne 'gnau | yadi nàmaivaü tataþ kim? ityata àha- "anyasya vastuno yo bhàvaþ" svabhàva "tatsiddhyaiva" tatpratãtyeva "tadabhàvaþ" tasya pratiùedhyasyàbhàvaþ "prasidhyati" pratãyateanyabhàvasyaiva tadabhàvàtmakatvàt tatsiddhereva tatsiddhilakùaõatvàt | naiyàyikàstu manyante- pratiùedhyàbhàvo hi prasajyapratiùedhàtmakastuccharåpastasya kathaü tadanyabhàvaråpatà?, bhàvàbhàvayorvirodhàt | tataþ kathaü tadanyabhàvasiddhyaiva tadabhàvasiddhiþ syàt? ityata àha- "tasya" tadanyabhàvasya prade÷alakùaõasya tasmàdanyena pratiùedhyena ghañàdinà "asaüsçùñaråpasya" rahitàtmanaþ kevalasya pratiùedhyena ÷ånyàtmanaþ | anena kevalaprade÷asyàpi prasajyapratiùedhàtmakatàmàha | kathaü bhàvasya tuccharåpatà svabhàvaþ, virodhàt? iti cet; na, pararåpeõa tasyàpi tuccharåpatvàt | yathà hyanapekùitabhàvàntarasaüsargaþ prasajyapratiùedhaþ ÷ånyavikalpapratibhàsã pratiùedhyena tuccharåpaþ tadråpavirahàt, tathà tadanyabhàvo 'pi pratiùedhyàsaüsçùñaråpaþ | tataþ kathamasya pratiùedhyena tuccharåpatà virudhyeta? | svaråpeõa hyayamatuccharåpaþ syànna pararåpeõa, anyathà kathamasyànyabhàvatvaü parasya và tatràbhàvaþ syàt? | yo hi yadabhàvaråpo na bhavati sa evàsau bhavati, tatsvaråpavat | tataþ sarvasya jagataþ parasparàtmatàprasaïgaþ | tasmàt sarvabhàvàþ pararåpeõa niþsvabhàvàþ svaråpeõa råpavattve 'pã tyanavadyam | kastarhi prasajyapratiùedhatparyudàsasya bhedaþ? | na ka÷cit, kevalamanapekùitaråpàntaramabhàvamàtraü prasajyapratiùedha iti loke kathyate | råpàntaraü tu pararåpa÷anyaü paryudàsa iti | na tu råpàntaraü pararåpatucchàtmakaü na bhavati | anubhåyata eva ca råpàntaraü tadråpa÷ånyatayà, (##) kathaü tasya prasajyapratiùedhàtmatà na syàt pararåpeõa? | sàmarthyàt tatastatpratãtiriti cet; na, akàraõapratãtau sàmarthyàsambhavàt | tàdàtmyàbhàve hi prasajyapratiùedhasya paryudastàt pratãtau tatkàraõatve sati syàt pratipattiþ nànyathà | tasya tadanyàsaüsçùñaråpasya yat tattvaü tasya pratiùedhyatuccharåpatàyà vyavasthàpakaü pramàõaü pratyakùaråpam tata eva- na taduttarakàlabhàvino `nàstãha ghañaþ' iti vikalpàt, tasya gçhãtagràhitayà smçtitvenàpramàõatvàt- anyasya ghañàdestatràsato vyavacchedasyàbhàvasya siddhestadabhàvàtmakasyaiva prade÷asya tena grahaõàt | dvividho hyayaü prade÷o ghañàsaüsçùñaråpsastavdyàvçttaråpatayà tato 'nyo ghañavànapi, kevala÷ca ghañaü prati apratipannàdhàrabhàvaþ | tasya tadvivekena pratyakùeõa grahaõe ghañàdanyatvaü ghañaviraha÷ca gçhãta eva bhavatãti na vastvasaükarasiddhyartham, `ihedaü nàsti' ityevamarthaü ca pramàõàntaramanveùaõãyam | vistarata÷caitaduttaratra vakùyata iti àstàü tàvat | yata÷cànyabhàvasiddhyaiva tadabhàva uktena nyàyena siddhyati tato nànyabhàvaþ pratiùedhyàbhàvasya liïgam | dvitãyaü kàraõaü vyàcakùàõa àha- "sambandhàbhàvàcca" iti | anyabhàvatadabhàvayorna ka÷cit sambandho 'sti, tataþ kuto liïgaliïgibhàvaþ? iti | etacca kadocyate? | yadà tadabhàvaråpatànyabhàvasya parànabhyupagatàpekùyate | tadanyabhàvàt pçthageva tadabhàvastuccharåpa iùyate paraiþ | anyathoktena nyàyenànyabhàvasyaiva tadabhàvaråpatve tàdàtmyàt kathaü sambandhàbhàvaþ? | pratyakùasiddhatà ca tadaiva, na pakùàntareõa abhihità | "tacca tasya" ityàdyasyaiva vivaraõaü vyatirekamukhena "ekàrthasamavàya" iti paradar÷anenoktaü | pareùàü hi naiyàyikàdãnàü vyatiriktàveva kçtakànityatvàkhyau dharmàvekasminneva dharmiõi samavetàviti kçtakasyànityatvenaikasminnarthe dharmiõi samavàyaþ sambandhaþ dhamasya veti (##) sambandha evodàharaõàntaram | atraikarthasamavàya iti saüyogaþ sa eva samavàya÷abdenoktaþ | saüyogasamavàyayoþ kalpitatvàd bhedena vyapade÷e 'nàdaràt | pareùàü tvagnidhåmau svàvayaveùveva samavetàviti na tayorekàrthasamavàya àdhàràdheyabhàvo veti dhåmasyàgnerupari dar÷anàllaukikaþ sambandha uktaþ | "janyajanakabhàvo và" iti pàramàrthikaþ sambandho 'bhihitaþ, paramàrthato 'gnerjanakatvàt itarasya ca janyatvàditi | nanu ce÷varasenena saha vicàraþ prakràntaþ tat kimiti naiyàyikàbhimasyàpi sambandhasyànyabhàvatadabhàvayorabhàva ucyate | satyam, prasaïgena tu tanmatasyàpi niùedhàrthamuktam | pårvaü hyanyabhàvagràhipratyakùasiddhatvàt pratiùedhyàbhàvasya na tadarthaü pratyakùàntaraü `nàstãha ghañaþ' ityevamàkàraü kalpanãyamiti prasaïgataþ kathitam | adhunà tu prasaïgàdidamucyate- yadànyabhàvagràhipratyakùasiddho 'yaü tadabhàvo na bhavati tadà pratyakùàntaraü `nàsti iha ghañaþ' ityevamàkàraü vi÷eùaõavi÷eùyabhàvalakùaõàt sannikarùàdiùñaü bhavatà | na càsati sambandhe 'nyabhàvatadabhàvayorvi÷eùaõavi÷eùyabhàvo yuktaþ, atiprasaïgàt | tataþ kutastallakùaõàt sannikarùàt tadabhàve pratyakùaü bhavediti | evaü sambandhasvaråpamàkhyàya tasyehàsambhavamàha- "naivam" yathà kçtakatvànityatvayoragnidhåmayorvaikàrthasamavàyàdilakùaõaþ sambandho naivaü ka÷cid bhàvàbhàvayoþ sambandho yena "asya" tadabhàvasyànyabhàvaþ sàdhanaü syàt | yàvekatràrthe dharmiråpe pravartete tayorekàrthasamavàyo bhavati | anyabhàva÷ca prade÷àkhyaþ svàvayaveùu yeùu vartate na tatra ghañàbhàvaþ | evaü hi prade÷àvayaveùu ghaño nàstãti syàt na prade÷e | na càsya prade÷àvayavairàrambhaþ | te hi dravyàtmàno dravyàntaramevàrabhante | na ca ghañàbhàvo dravyam | navaiva hi dravyàõãùyante | na ca kriyàvadàdikaü dravyalakùaõaü tatràsti | na ca guõaråpatayà tatra vartate | caturvi÷atireva hi (##) guõà iùyante | na càyaü teùàmanyatamaþ | nàpi karmaråpatayapa¤casu karmasvanantarbhàvàt tallakùaõavirahàcca | "ekadravyam" ityàdikaü hi tallakùaõam | na caitadabhàve sambhavatãti | nàpi sàmànyàdiråpatayà, tadrupavirahàdeva | nàpyanyabhàvatadabhàvayoþ saüyogo 'gnidhåmayoriva, dravyayoreva tadabhyupagamàt | na ca tadabhàvo dravyamityuktam | nàpyàdhàra(rà)dheyabhàvo, yataþ so 'pi saüyoganimitta ucyate `iha kuõóe badaràõi' iti | samavàyanimitto và, `iha tantuùu pañaþ' iti | na càbhàvasyàdravyàtmanaþ saüyogaþ samasti | nàpi samavàyaþ, pa¤cànàmeva hi dravyàdãnàü padàrthànàü samavàyitvamiùyate; na càbhàvaþ pa¤casvantarbhavatãti | na ca tadàtmànupakàre satyàdhàravyapade÷aþ sambhavati | upakàre và janyajanakabhavaþ | na ca tadabhàvo janyaþ, kàryatàprasaïgàt | kàryatà càsyàsambhavinã, yataþ svakàraõasamavàyaþ, sattàsamavàyo và kàryatocyate bhavadbhiþ | anyabhàvastu prade÷àkhyo 'sya na kàraõam, trayàõàmeva hi dravyaguõakarmaõàü dravyaü kàraõamiùñam | na càbhàvo dravyàdilakùaõaþ iti | sattàsamavàye 'pi satpratyayaviùayatà tadabhàvasya syàt, nàbhàvapratyayaviùayatà | prade÷àbhàve 'pi ca ghañàbhàvasambhavàt kutastatkàryatà | na càsya prativiùayaü bhedaþ, ekàkàraj¤ànaviùayatvàt | sambandhibhedàd bhede và sàmànyàdiùvapi tatprasaïgaþ | samavàyopyasyànantarameva nirasta iti kutaþ svakàraõasattàsamavàyaråpà kàryatà tadabhàvasya syàt? | etena janyajanakabhàvaþ prayuktaþ | tataþ sarvathà sambandhàbhàvànnànyabhàvaþ tadabhàvasya sàdhanamiti | paraþ sambandhàntaraü dar÷ayannàha- "asti viùaye"tyàdi | yathà hi artho viùayaþ ÷abdo viùayãti tayorviùayaviùayibhàvaþ sambandhaþ, evamanyabhàvatadabhàvayorviùayaviùayibhàvaþ sambandho bhaviùyati | prade÷àkhyenànyabhàvena ghañàbhàvasya pratyàyanàditi pårvapakùà÷aïkà | ÷abdàrthayoþ sambandhaþ syàdityabhisambandhaþ | (##) kiü råpaþ? | "kàryakàraõalakùaõaþ" | kathaü punararthakàryatà ÷abdasya? | tatpratipàdanàbhipràye sati arthapratipàdanavivakùàyàü satyàü tatprayogàcchabdoccàraõàt | tenàrthena vivakùàviparivartinà ÷abdasya kàryakàraõalakùaõaþ sambandhaþ syàt | yadyapi ca ÷abdàrthayoþ buddhiparikalpitasàmànyaråpatà tathàpyarthapratibhàsinyà vivakùayà ÷abdasàmànyotprekùànibandhanasya ÷abdasvalakùaõasyotthàpanàt tanmukhena kàryakàraõabhàva ucyate | "avinàbhàvalakùaõo và" iti paraprasiddhyocyate | paro hyavinàbhàvalakùaõaþ ÷abdàrthayoþ sambandha iti vyavaharati | tataþ sambandhanivandhana pratipàdyapratipàdakaråpo viùayaviùayibhàvo yuktaþ | tadabhàvànyabhàvayorapyevaü bhaviùyatãti cet, àha- "ayaü ca" anantaroktaprakàraþ "atra" tadabhàvànyabhàvayoþ "na sambhavati" | nahi ghañàbhàvapratipàdanàbhipràye sati anyabhàvasya prade÷alakùaõasya prayogo niùpattirbhavati, ghañàbhàvapratipàdanàbhipràyàt pràgapi prade÷asya svahetubhya eva niùpatteþ | satyapi tadabhipràye 'nyabhàvasyàbhàvàcca | tata÷ca kathaü tayoþ kàryakàraõabhàvaþ?, tadvàrako 'vinàbhàvo và syàt? yato viùayaviùayibhàvaþ kalpyeta | syànmatam- yathà ÷abdàrthayoþ sàdhyasàdhanabhàvanimitto viùayaviùayibhàvaþ tathà anyabhàvatadabhàvayorapi ityetàvanmàtreõa ÷abdàrthayordçùñàntatetyata àha- "siddhe hi" ityàdi | ÷abdàrthayorhi kàryakàraõabhàvanibandhanaþ sàdhyasàdhanabhàvaþ anyathàrthàntaratve tadayogàt tathehàpi yadi tadabhàvànyabhàvayoþ sàdhyasàdhanabhàvaþ sidhyet tadà tanmukhena sàdhyasàdhanabhàvadvàreõa viùayaviùayibhàvaþ syàt | yàvatà sa eva sàdhyasàdhanabhàvo 'sati sambandhe kàryakàraõabhàvàdike na sidhyati, sarvasya sàdhyasàdhanatàprasakteþ | kathamindriyaü svaviùayasiddhinibandhanamiti cet; parasparopasarpaõàdyà÷rayàt pratyayavi÷eùàdindriyaviùayayorekavij¤ànotpàdanayorudayàt (##) tathà vyapade÷aþ, naivamiha, anyabhàvatadabhàvayostadayogàt | liïgaliïgibhàvalakùaõasya ca sàdhyasàdhanabhàvasya prakçtatvàt, tasya ca sambandhamantareõàyogàt | naiva sambandhàntaranibandhano 'nyabhàvatadabhàvayoþ sàdhyasàdhanabhàvo 'pi tu viùayaviùayibhàvanimitta eveti cet; àha- "anyathà" yadi sambandhàntaraü neùyate kintu viùayaviùayibhàvàt sàdhyasàdhanabhàvaþ tasmàcca viùayaviùayibhàvaþ, tata itaretarà÷rayamidaü syàt | tathà caikàsiddhau dvayorapyasiddhirbhavediti | ki¤cànyabhàvàcca liïgabhåtàdabhàvasya liïginaþ siddhàvanumitàviùyamàõàyàü asamudàya÷ca sàdhyaþ syàt, anyabhàvena tadabhàvasya kevalasyaiva sàdhanàt na kevalasambandhàbhàvàt sàdhyasàdhanabhàvàyogaþ | samudàya÷ca vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàpanno dharmadharmilakùaõaþ sàdhyo ya iùñastadabhàvadoùa÷ceti `ca' ÷abdaþ | sarvatra samudàyasya sàdhyatà naiveùñeti cet, àha- "tathà ca" dharmamàtrasyàpi svatantrasya sàdhyatopagame `ghañàbhàvastadanyabhàvàt' ityevaüråpe prayoge ghañasya sarvatra de÷e sarvadà càbhàvaþ prasajyeta | dharmiõi hi kvaciddharmasya guõabhåtasya sàdhane tatraiva tatkàla eva ca bhàvo yukto nànyadeti sarvatra samudàya eva sàdhyo 'bhyupagantavyaþ na kevalo dharma iti | atràha paraþ- nàsamudàyasya sàdhyatà anyabhàvatadabhàvayorasambandho và | kutaþ? | "prade÷àdi" ityàdi | `iha prade÷e ghaño nàsti' ityevaü ghañàbhàvena prade÷àdirdharmã vi÷eùyate saghañàt prade÷àderbhedenàvasthàpyata iti tadvi÷eùaõatvaü pràptasàdhyate na tu ghaño nàstãtyevaü "kevalo" dharmiõaþ kasyacigduõabhàvamanàpannaþ | tato nàsamudàyasya sàdhyateti kutastadbhàvã doùaþ? | "na ca" naivàsminpakùe "liïgasyà" nyabhàvàtmano "liïgina÷ca" prade÷àdidharmilakùaõasya "asambandhadoùaþ prasajyate" | kuta? | "anyabhàvasya" ghañaviviktaprade÷adilakùaõasya "prade÷àdinà" dharmiõà (##) "sambandhàt" tadàtmyasadbhàvàditi | tathà hi- ÷abdàdidharmiõà kçtakatvàdestàdàtmyalakùaõa eva sambandha iùyate bhavatà | sa ihàstãtyabhipràyaþ | tata÷ca `sambandhàbhàvàcca' ityayuktamiti manyate | siddhàntavàdã tu sàdhyadharmalakùaõasya liïgino ghañàbhàvàkhyasyànyabhàvena liïgena sambandhàbhàvaþ pràgukto na dharmiõà tataþ damuttaraü sàübadhyata iti manyamàno dharmiõàpyanyabhàvàkhyasya liïgasya sambandhàbhàvaü dar÷ayannàha- "na" liïgaliïginorasambandho na ceti sambadhyate | tathà nàsamudàyasàdhanamiti | kintu liïgaliïginorasambandha evàsamudàyasàdhanameva ca evamapi bruvataþ | kutaþ? | prade÷àdereva dharmitayàvasthàpyamànasyànyabhàvatvàdanyabhàvalakùaõaliïgatvàt | etadeva dar÷ayati- yatraiva hi prade÷àdau dharmitayà tvayà kalpyamàne yad ghañàdikaü nàsãtyucyate lokena sa eva prade÷àdistena ghañàdinàsaüsçùñassaüsargarahitaþ "anyabhàvo" liïgatayeùño nàparaþ ka÷cit yataþ "taddar÷anàdeva" ghañàsaüsçùñaprade÷àdidar÷anàdevàsya pratipattuþ `ghaño nàsti' iti vikalpo liïgij¤ànatayopagato bhavati | tataþ sa evànyabhàvaþ | yadeva hi dç÷yamànaü liïgij¤ànaü janayati tadeva liïgamucyate | ghañàsaüsçùña÷ca prade÷àdirevam | tasmàt tadevànyabhàvalakùaõaü liïgamupeyam | tataþ kathaü tasyaivànyabhàvasya vyàvçttito 'pi bhedamananubhavato liïgaliïgibhàvo liïgatvaü liïgitvaü và? | nahi liïgameva dharmã bhavitumarhati, dharmipratipattàveva sàdhyapratipatteranvayàdyanusaraõàyogàt | tata÷cànyasya dharmiõo 'bhàvàt kathamanyabhàvàtmano liïgasya tatsambandhaþ, samudàyasàdhyatà và? | ÷abdakçtakatvayostu paramàrthatastàdàtmye 'pi vyàvçttibhedanibandhano 'styeva bhedaþ | tataþ ÷abdàdidharmipratipattàvapyanityatvàdyapratãtau kçtakatvàdinà tat sàdhyata iti yuktam | syànmatam- sàmànyavi÷eùakalpanayà liïgaliïgitaikasyàpi bhaviùyatãtyata àha- "na càtra" prakçte 'nyabhàve "sàmànyavi÷eùabhàvakalpanà sambhavati", yena sàmànyavi÷eùavikalpena sàmànyaü heturbhaved vi÷eùo dharmã, yataþ samudàyasàdhyatà (##) liïgaliïginoþ sambandho và syàt | kuto na sambhavatãtyàha- tadvi÷eùapratipattereva" ghañaviviktaprade÷avi÷eùapratipattereva "tadabhàvasya" ghañàbhàvasya pratãteþ | yata÷ca vi÷eùa eva ghañàbhàvapratãtinibandhanaü tataþ kiü tatra sàmànyakalpanayà kriyata iti | sa eva vi÷eùo 'nyatra vartamànaþ sàmànyaråpatàü pratipatsyata iti cet, àha- "tasya" ghañaviviktaprade÷avi÷eùasya "anyatra" sajàtãye "anvayasya" anuvçtterabhàvàt kutaþ sàmànyàtmatà? | na hyasau de÷akàlàvasthàniyato vi÷eùo 'nyamanvetãti | atraivopacayahetumàha- "pratij¤àrthe"tyàdi | yadi hi ghañavivikta eva prade÷avi÷eùo dharmã, tasyaiva ca hetuteùyate, tadà pratij¤àyà yo 'rtho dharmadharmisamudàyastadekade÷a eva dharmilakùaõo hetuþ syàt, pratij¤àrthaikade÷asya ca vyàvçttito 'pi bhedamanu(na)nubhavato hetutvamasiddhamiti | atha mà bhåt eùa doùa iti na ghañavivikta eva prade÷avi÷eùo heturiùyate, kintu prade÷amàtraü ghañaviviktatàvi÷eùarahitamityata àha- "na ca yatra prade÷amàtraü tatra ghañàbhàvaþ" | saghañe 'pi prade÷e prade÷amàtrasya bhàvàdanaikàntiko hetuþ syàt | paro 'nyathà sàmànyavi÷eùabhàvaü dar÷ayannàha- tàdç÷au(÷e) yàdç÷o ghañaviviktaþ kevalaþ prade÷o 'grataþ sthitastàdç÷e sarvatra prade÷e ghañasyàbhàva iti kuto 'nekàntaþ? | tathàvidhaprade÷avi÷eùapratãtireva ghañàbhàvapratãtistato 'nyabhàvatadabhàvayoþ liïgaliïgitànupapannetyupadar÷ayannàha- "nanu tasyaiva" ityàdi | yo 'sau kevalaþ prade÷avi÷eùo dharmitayàvasthàpitastasyaiva yat kaivalyaü kevala ityanena vi÷eùaõenocyate bhavatà, ta deva ghañaviraho ghañàbhàva iti kathyate | sa ca ghañaviraho liïgabhåtasya kevalasya prade÷asya pratipattàveva siddho na tåttarakàlaü tato 'nya eva àkàràntareõa dhåmàdivàgniþ sidhyati | tataþ kasyedànãü "tatpratipattàveva" sàdhyapratãtau satyàü talliïgam? | na kasyacit | (##) jij¤àsitasya ghañàbhàvasya siddheranyasya kasyacidajij¤àsitatvàt | kevalaprade÷apratipattàveva ghañavirahapratãtau ca yadetaduttarakàlaü `yatra yatra kevalaþ prade÷astatra tatra ghañavirahaþ' iti "anvayasyànugamàmanu( gamanam" anu)saraõam, tacca nirarthakam àdàveva sàdhyapratãteþ | yata evaü tasmàdanyabhàvaþ kevalaprade÷alakùaõaþ sàdhyasàdhanayorbhedàbhàvànna sàdhanamabhàvasyeti sthitam | tadevaü samudàyasàdhyatàü liïgasya ca dharmiõàsambandhaü pratipàdayituü yaduktaü pareõa- `prade÷àdidharmivi÷eùaõasyàbhàvasya sàdhanàt' iti tadapçthaksiddhidåùaõenaiva niràkçtam | viùayaviùayibhàvena tu sambandhapratipàdane niraste paro 'nyathà sambandhaü sàdhyasàdhanayorddar÷ayannàha- "astya"nyabhàvatadabhàvayoþ sambandho virodhàkhyaþ | tataþ sambandhasadbhàvàdanyabhàvàdabhàvasya siddhirbhaviùyatãti | siddhàntavàdã tu sàdhyasàdhanayorvirodhamevàsambhàvayan pçcchati- "kena kasya virodhaþ" iti | na hyatra sàdhyasàdhanayorvirodhaþ saübhavatãtyabhipràyaþ | paro virodhamabhipràyanabhij¤atayà dar÷ayati- "anyabhàvena" kevalaprade÷àtmanà "pratiyogino" yasyàbhàvaþ pramàtumiùño ghañàdestasyeti | parasyaivaüvàdino asambandhàbhidhàyitàmàdar÷ayannàha- "kiü nu vai pratiyogã" ghañàdiþ pramàtumiùño yena pratiyoginaþ prameyatvena liïgaliïginorvirodhaþ sambandho 'bhidhãyate? | naiva pratiyogã pramàtumiùñaþ kintu tadabhàva iti cet, àha- "abhàvastu" pratiyogino yaþ sàdhya ......................................................................................... [kumàrilastu manyate bhavàü÷àdbhinno ']yamabhàvàü÷astato nànyabhàva eva tadabhàva iti kathaü tatpratipattireva tadabhàvapratipattiriti | tathà hyayamabhàvaþ pràgabhàvàdibhedabhinnaþ, (##) na càvastuno bhedaþ sambhavati ato 'yaü vasturåpa eva | yadàha- "na càvastuna ete syurbhedàstenàsya vastutà ||" iti | na ca bhàvàü÷a evàbhàvàü÷o yuktaþ, tasyendriyasaüyogabalena pratãteþ, itarapratãte÷ca tadasaüyogahetukatvàt | yadàha- "tatsaüyoge sadityevaü sadråpatvaü pratãyate | nàstyatredamitãtthaü tu tadasaüyogahetukam ||" iti | tatkathaü tatpratipattirevàparasya vyavacchedanamiti tanniràsàrthamàha | "tasyà"nyasya prade÷asya kevalasya yat tat "kaivalya" mekàkikatvamasahàyatà tadeva "aparasya" pratiyogino ghañàdeþ "vaikalyam" abhàva "iti" tasmàt "tadanyabhàva eva" bhàvàü÷a eva tvadabhimataþ "tadabhàvaþ" pratiyogyabhàvàü÷o na tataþ pçthagbhåtaü dharmàntaramityucyate sugatasutaiþ | tata÷ca "tatpratipattireva ca" tasyànyabhàvasya pratipattireva ca "tadapratipattiþ" tasya pratiyogino 'pratipattirabhàvapratipattiriti yàvat | evaü manyate- yo 'yamabhàvàü÷o bhàvàü÷àt pçthagbhåto vastuno dharmaþ parikalpyate sa ghañàdyabhàvàtmakatàü tadråpavaikalyàdevànubhavati nànyathà | tacca tadråpavaikalyamanyavastuno bhàvàü÷asyàpi vidyata eva | tadabhàve hi tasyànyavastutaiva hãyeta | nahi yad yadråpavikalaü na bhavati tat tato 'nyatvamanubhavati, yathà tasyaiva svaråpam, tathà càbhàvàü÷o 'pi tasya na sidhyet, sarvaü ca vi÷vamekaü dravyaü prasajyeta, tata÷ca sahotpattyàdiprasaïgaþ, sarvasya ca sarvatropayogaþ syàdityava÷yamanyavastuno bhàvaråpatà tadanyàbhàvàtmikaiva | tathà ca tatpratipattireva tadanyàbhàvapratipattiþ | tatsaüyoga eva cendriyasya tadanyàbhàvasaüyoga iti kimucyate- "nàstyatredamitãtthaü tu tadasaüyogahetukam |" iti? | vikalpàpekùayoktamiti cet, tadetadabàdhakameva | pratyakùeõa tadàkàrotpattyà tadanyabhàvàtmake eva vasturåpe pratipanne pà÷càtyasya (##) yathàgçhãtàbhilàpino vikalpasyopagamàt | vistarata÷càyamabhàvavicàraþ pramàõadvitvasiddhàvabhàvaü prameyaü pramàõaü ca vicàrayatà vihita iti tata evàvavadhàrya iti | ava÷yaü ca tadanyabhàvapratipattireva tadabhàvapratipattiþ | tato na vastvasaïkarasidhyarthaü, `nàstyatredam' ityabhàvavyavahàràrthaü càbhàvapramàõaparikalpanà yukteti dar÷ayannàha- "anyathà" yadi tatpratipattireva tadabhàvapratipattiriti neùyate tadà "tasya" anyavastunaþ svaråpaparicchedena tato 'nyasyàtadråpasya "avyavacchede" aniràkaraõe tadabhàvàpratipattau "tatpariccheda eva na syàt"- tasya tadanyavastunaþ svaråpapratipattireva na syàt | kiü kàraõam? "tadatadråpayoþ" tasya tadanyavastuno yadråpaü pratiniyataü sakalatrailokyavilakùaõaü yaccàtadråpaü tadråpaü na bhavati pararåpaü tayoþ "avivekàd" avivecanàd vivekenàvyavasthàpanàdasàïkaryeõàprasàdhanàt | sakalapararåpàsaïkirõaü hi tadråpam taccet tatsàmarthyabhàvinà pratyakùeõa tathà nànukçtaü kevalaü sammugdhàkàrameva tadutpannaü tadà kathantena tatparicchedaþ syàt? | na hi yadråpaü yadvastu tadråpànanukàriõà j¤ànena tatparicchedo yukto yathà- ÷uku÷aïkharåpànanukàriõà kàmalinaþ pãta÷aïkhàvabhàsinà j¤àneneti | pratiniyataråpànukàre và tatparicchedasya kathamanyàvyavacchedo nàma? | tataþ pratiniyataråpànanukàràdeva tadanyàvyavacchedaþ | tathà ca tatparicchedàbhàva iti | bhavatyevaü tataþ ko doùaþ? ityata àha- "ya eùa vyavahàraþ" sarvajanapratitaþ "kasyacid" agnyàdervastuno dar÷anàt "kvacidde÷e" tatsambandhini "pràptyartho" dçùñasyàdçùñasya ca "parihàràrthaþ" pravçttinivçttilakùaõaþ "sa na syàt" | kiü kàraõam? | "na hi" yasmàd "ayaü" pratipattà "analaü pa÷yannapi" saïkãrõatadadråpapratibhàsinà pratyakùeõa, anyathàsya dar÷anaråpatàhàneþ, tathà hi- asaïkãrõasyàdar÷ane saïkãrõamapi yadi na pa÷yet tadà loùñàdiprakhyaü kathaü kasyacidetaddar÷anaü syàt? | sa evaübhåtaþ saïkãrõadar÷anavàn pratipattà (##) katham "analameva pa÷yati" na salilàdikam? | "kintu" saïkãrõaråpavastupratibhàsij¤ànatayà "salilàdikamapi" pa÷yati | tataþ kathaü "salilàrthã tatra" agnimati prade÷e "na pravarteta"? | parasya vacanàvakà÷amà÷aïkayàha- "anupalambhena" ityàdi | analapratibhàsinà hi j¤ànenànalasvaråpameva pratãyate | yastu salilàbhàvaþ sa tatra salilasyànupalambhena | tato j¤ànadvayena tadatadråpayorvivekàlloke pravçttinivçttilakùaõaþ pratiniyato vyavahàraþ sidhyatãti | siddhàntavàdyàha- "ko 'yamanupalambho nàma" iti | kadàcit paro bråyàt salilopalambhavirahamàtramityata àha- "yadi salila" ityàdi | kumàrilasya tu salilopalambhanivçttimàtraü tuccharåpamabhàvapramàõatayà nàbhimatameva | "pratyakùàderanutpattiþ pramàõàbhàva ucyate | sàtmano 'pariõàmo và vij¤ànaü vànyavastuni ||" iti vacanàt | kintu yo 'sàvàtmanaþ pratiùedhyavastupratibhàsij¤ànàtmanàpariõàmaþ sa tadanyavastupratibhàsij¤ànasahacarito 'bhyupagantavyo na kevala iti paramabhyupagamayitumasyopanyàsaþ | tathà cànyavastuvij¤ànamevàbhàvapramàõamastu, kimapramàõakasyàtmano 'pariõàmàkhyena dharmeõa parikalpitena? | na ca tadanyavastuvij¤ànapariõàmàdanya eva tasyàpariõàmo nàma bhavato 'bhimato bhàvàntarasyaivàbhàvatvenopagatatvàt | tulyayogyatàråpasyaikaj¤ànasaüsargiõa eva cànyavastuno vij¤ànaü tathopeyaü nànyasya, tajj¤ànàt pratiyogyabhàvasiddheþ | na hi råpaj¤ànàdrasàdyabhàvapratãtiryuktimatã de÷àdiviprakarùavato và | anyavastuvij¤ànaü ca pratiniyataråparpatibhàsyeva | råpàntaràvabhàsitve hi tasya salilopalambhàbhàva eva na sidhyet | evaü ca pratiyogyabhàvaþ pratyakùàvabhàsita eva | tadabhàvavyavahàre tvasmadabhimataivànupalabdhiràyàteti pratipàdayitumasyopanyàsaþ | tatra yadi salilopalambhàbhàvaþ tuccharåpo 'nupalambhastadà kathamabhàvaþ (##) kasyacit pratipattiþ pariccheda iti yàvat, paricchedasya j¤ànadharmatvàt | atha na tasya pratipattiråpateùyate kintu taddhetubhàva ityata àha- "pratipattiheturvà" iti | nahi sarvasàmarthyavirahalakùaõasyàbhàvasya pratipattiü prati hetubhàvo yuktaþ | hetubhàve và tasyànapekùitasahakàriõo nityaü tajj¤ànajananàdabhàvaj¤ànamevaikaü pratipattuþ syàt, j¤ànàntarasyàvakà÷a eva na bhavet | na càj¤àtasyàsya nàstitàj¤ànajananaü yuktamityàha- "tasyàpi" salilopalambhàbhàvasya kathaü pratipattiþ? | athàyaü salilopalambhàbhàvaþ svayamapratãta eva salilàbhàvapratãtiü janayati tadà kasyacidapi | tadevàha- "tasya" salilopalambhàbhàvasya tato và salilàdanyasyànalàdeþ `vij¤ànaü vànyavastuni' ityata àtmano 'pariõàmasya pçthagavasthàpanàt, tatràpi tadaïgãkaraõe càtmano 'pariõàmasya tadàtmakatvànna tato bhedena vyavasthàpyeta | tata÷ca kasyacidapi tasya tadanyasya vàpratipattàvapi yadyabhàvaþ salilàdeþ pratãyate tadà svàpàdyavasthàsvapi salilàdyabhàvaþ kiü na pratãyate? | tadàpi tadabhàvaþ pratãyetetyetadvicàritam pramàõavini÷caye, tata evàvadhàraõãyam | vyavadhànàdigrahaõena caitaddar÷ayatyanyavastuno 'pyanyatvaü tattulyayogyatàråpàpekùameva, na tadanapekùamupeyam | tathà càsmadupavarõitànupalabdhisiddhiriti | yada caivamuktena prakàreõànupalambhena salilàbhàvapratãtirna yujyate 'nalapratibhàsina÷ca j¤ànasya pratiniyatàkàratà nàbhyupagamyate "tasmàdayam" analadar÷ã pratipattànalaü "pa÷yannapi" saïkãrõaråpapratibhàsinà j¤ànena `analo 'yaü na salilam' iti nàdhyavasyati anadhyavasyaü÷ca salilaråpasyàpi pratibhàsanàt tadarthã "na tiùñhet" pravarteta "nàpi pratiùñheta" salilàrthã na pravarteta | tathàhi- salilaü nàma taducyate yat sarvodanyàsantàpàdyapanayanakùamaü sakalatadanyaråpàsaükãrõapratiniyatàkàraj¤ànàvabhàsi | idaü tvanyadeva ÷abalaråpaü kimapyavabhàsata iti | (##) "tata÷ca" pravçttinivçttyorviruddhayoryugapadanuùñhàtuma÷akyatvàt "dustaraü vyasanaü pratipattuþ syàt |" atra parasya vacanàvakà÷amà÷aïkayàha- "tata eva" ityàdi | na mayà salilopalambhanivçttimàtràt tu ccharåpàt tadabhàvagatirucyate, yathoktadoùaprasaïgàt | kintu yadetadekasya kevalasyànalasya dar÷anaü tata evànyasya tatràpratibhàsamànasya salilasyàbhàvagatirbhavati `vij¤ànaü vànyavastuni' iti vacanàt | siddhàntavàdyàha- "kathamekam" ityàdi | kena punaþ sàmarthyena tadekadar÷anam "anyàbhàvaü pratyàyayati?" | tathàhi- tasmin dç÷yamàne tadevàstãtyavagacchatu, tadanyattu nàstãti kimiti pratyetãti | "tasyaiva" paridç÷yamànasyànalàdeþ "kevalasya" salilàsaüsçùñaråpasya "dar÷anàd" analaj¤àne pratibhàsanàt `salilaü nàsti' iti ni÷cayaþ sa¤jàyate | tathàhi- anala iva salilamapi yadi tatràbhaviùyat tadapyanalavad dar÷ane pratyayabhàsiùyata tayoþ svaj¤ànaü pratyavi÷iùñatvàd yogyatàyà naikasya pratibhàso yuktaþ | tasmàdekapratibhàsanamanyàbhàvanàntarãyakaü ityanyàbhàve tato j¤ànamutpadyate anyavastuni ca vij¤ànaü nàstãti j¤ànaü janayati | tathànyad vasut pararåpàsaükãrõasvabhàvatayaiva tathocyate | tadråpatayaiva ca tajj¤ànamanyat pratiyadevaü vyapadi÷yate 'nyathà tadayogàdityanyapratipattireva tadabhàvavikalpaheturiti siddhàntavàdyàha- "idameva" ityàdi | nanvasmàbhiridameva pràgabhihitaü "tayoþ satoþ naikaråpaniyatà pratipattiþ asambhavàt" ityàdibhirvacanaiþ | tato yadevànyàsaüsargiõaþ kevalasya pratibhàsanaü tadeva tadanyàbhàvasyàpi, tasyaiva kevalasya tadanyàbhàvàtmakatvàdanyasya càbhàvàü÷asya nirastatvàt | tataþ pratyakùàvabhàsitatvàt tadabhàvasya tabdalàt pà÷càtyaü vyavahàrapravartanaråpaü nàstitàj¤ànaü vikalpakamàjàyate | (##) na tu tenàpratipannaü ki¤cidavagamyate, yatastadanyavastuni vij¤ànaü pratyakùàtmakamapyanavagate tadanyàbhàve j¤ànaü janayat pçthagabhàvapramàõatayà vyavasthàpyeta | tathà hi- tadanyàkàra÷ånya eva tadekaj¤ànàkàraþ saüvedyate | tatastatsaüvedanameva tadabhàvasaüvedanam | nahi vikalpaj¤ànasyàpi tadàkàra÷ånyaråpasaüvedanàdanyattadabhàvasaüvedanaü nàma | kevalamasya vikalparåpataivàtiricyate | tato yathà nirvikalpaj¤ànàvasite kvacidanale `analo 'tràsti' iti pà÷càtyo vikalpo vyavahàrapravartanamàtraü na tataþ pçthak pramàõaü yathoktaü pràk, tathà nàstitàj¤ànamapi vikalpakaü tatphaüladvàreõa vànyavastuvij¤ànaü na pratyakùàt pçthagabhàvàkhyaü pramàõamiti | tasmàd yadevàsmàbhirabhihitaü tadanyàbhàvapratãtiü prati, tadeva tvayàpyabhidhãyata iti kasmàt paruùamivàbhàti yatastadanabhyupagamena pçthagabhàvàkhyaü pramàõamabhyupagatamityupahasati | tathà hyagatyedànãü tvayocyate na madhyasthatayà anyathedameva kiü na pårvamevàbhihitam?, yata àlajàlabhidhànenàtmà parikle÷ita ityupasaüharannàha- " tasmàt tãràdar÷ineva" ityàdi | yathà kila vahanàråóhairvarõigbhiþ ÷akunirmucyate api nàma tãraü drakùyatãti | sa yadà sarvataþ paryañaüstãreü nàsàdayati tadà vahanamevàgacchati tadvadetadapi draùñavyam | yata÷càva÷yabhyupagamanãyo 'yaü pakùastasmànna ki¤cidanayàvidyamànapratiùñhànayà di÷aþ pratipattyà prayojanam | tadevaü parasyànyabhàvatadabhàvayorliïgaliïgibhàvamicchataþ sambandhàbhàvàdasàvayuktaþ iti pratipàdite pareõa `asati sambandhe 'nyabhàvagatyàpi tadabhàvagatirna syàt' iti codite `na vai kuta÷cit sambandhàd' ityàdyabhihitam | ataþ `anyabhàva eva tadabhàvo 'nyabhàvagatireva ca tadabhàvagatiþ' iti prasàdhayatà kumàrilaparikalpitaþ kasyacidabhàvani÷cayàrthamabhàvapramàõavàdaþ prasaïgato nirastaþ samprati tu- (##) "vastvasaïkarasiddhi÷ca tatpràmàõyasamà÷rità" ityetadàhatya niràkartuü pårvapakùamutthàpayannàha- "yadyekaparicchedàdevaþ" ityàdi | yadi hi "ekasya" kevalasya paricchedàdanyasya "vyavacchedaþ" pratiùedhaþ sidhyati tadà sarvasyà a(syà)nyasyàvi÷eùeõaiva "tatra" de÷e yatràsàvekaþ paridç÷yate tatràbhàvasiddhirbhavet, na tu vi÷eùaparigraheõa tulyà svaj¤ànajananaü prati yogyàvasthà yasya tasyaiveti | tathà hi- asau yathà tulyayogyatàråpapadàrthaviviktaråpa upalabhyate, tadekàkàrapratiniyamàt tajj¤àna÷ca, tathà tadatulyayogyatàråpapadàrthaviviktatmako 'pi | tata÷ca tadviviktàkàratayà tadanyàbhavasàdhane vi÷eùàbhàvàt prade÷aråpaj¤ànaü ghañàbhavamiva rasàdyabhàvamapi sàdhayet, na và ghañàbhàvamapãti | ki¤ca, yadetad `upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhirabhàvasàdhanã' iti vi÷eùaõamuktaü tacca na vaktavyam | kiü kàraõam? yato ye 'pyanupalabdhilakùaõapràptàsteùàmapi tatra de÷e tadekàkàratayà j¤ànasya vyavacchedo bhavatyeva | tathà hi- yathopalabdhilakùaõapràptàstadekàkàravati j¤àne na pratibhàsante tata÷ca vyavacchidyante tathànupalabdhilakùaõapràptà apãti kim `upalabdhilakùaõapràptasya" ityanena vi÷eùaõeneti | evaü pårvapakùe vyavasthite yadi tadanyavyavacchedaþ- tataþ pçthakkaraõamanyatvena vyavasthàpanamabhimataü tadabhyupagamyata eva | atha tadde÷akàlayorabhàvaþ, tadayuktam, yena hi sàmarthyena tulyayogyatàråpasyopalabdhilakùaõapràptasya càbhàvaü sàdhayati na tatsàmarthyamatulyayogyatàråpe 'nupalbdhilakùaõapràpte và sambhavati | `tayoþ satornaikaråpaniyatà pratipattiþ asambhavàt' ityevaü hi tadabhàvasàdhanam | na caitadanyatra sambhavatãti pratipàdayitum "ekàtmaparicchedàt" ityàdinopakramate | yat puro 'vasthitaü pratyakùe 'vabhàsate tasyaikasyàtmanaþ pratiniyatasya råpasya paricchedàt tadàkàrotpattyà vidhivikalpotpàdanena ca yaþ "tadanyaþ" tato 'nyastadvayatiriktastasya sarvasya ya "àtmà" svabhàvastato (##) "vyavacchedo" bhedanaü pçthakkaraõamanyatvasàdhanamasaïkãrõaråpatàpratyàyanaü bhavati | kathaü punarekàtmaparicchedàdeva tasya tadanyàtmano vyavacchedaþ pratyakùeõa kriyate?, yàvatà pratyakùaü puro 'vasthitapadàrthasàmarthyabhàvi tadråpameva pratipadyatàm | yattu tadvayatiriktama÷eùapadàrthajàtaü tadàtmanastasya puro 'vasthitasya kathaü tavdyavacchedakam? ataþ tavdyavacchedàrthamabhàvapramàõamabhyupeyam, yato- "vastvasaükarasiddhi÷ca tatpràmàõyasamà÷rità" iti | ata àha- "tadàtmaniyatapratibhàsaj¤ànàd" iti | yataþ puro 'vasthitasyaikasya vastunaþ pararåpàsaükãrõa àtmà, sarvabhàvànàü svabhàvata eva svasvabhàvavyavasthiteþ pararåpeõàsaükãrõasvabhàvatvàt | anyathà kathamabhàvapramàõato 'pyasàükaryameùàü sidhyet? | saükãrõaråpàõàmasàïkaryasàdhane tasya bhràntatàprasaïgàt | tasmin pararåpàsaükãrõe svabhàvata eva tadàtmaniyato yaþ pratibhàsaþ pararåpapratibhàsàsaükãrõaþ tadekapadàrthasàmarthyabhàvini pratyakùe pararåpapratibhàsàyogàt tasya bhràntatàpattyà pratyakùàtàhàneþ | taduktam- "taddhayarthasamarthyenotpadyamànaü tadråpamevànukuryàt" iti | tasya tadàtmaniyatapratibhàsaya j¤ànàt pratyakùeõa svasaüvittyà saüvedanàt | tatsaüvedanameva hi pratyakùasyàtadråpàd "vyavacchedanaü" pçthakkaraõaü tabdalenaiva ca pà÷càtyaþ `anyàtmakametanna bhavati' ityasàükaryavasthàpratyayo vikalpakaþ saüjàyate géhãtagràhã | na tenàpårvaü ki¤cit pratãyate, pararåpàsaükãrõasyàtmanaþ pratyakùeõaiva tadàkàrànukàriõà paricchedàditi | yadi nàma tadàtmaniyatapratibhàsaj¤ànaü tathàpi kathamanyàtmanaþ tasya pçthakkaraõam? ityata àha- "na hi tadàtma" ityàdi | yasmàttasya vastuno ya àtmà pararåpàsaükãrõaþ sa tadanyasya ÷eùasya vastuna àtmà na bhavati, sarvasya tato 'nyasvabhàvatvàt, anyathà tadanyatvahàneriti | tasmàttadàtmaniyatapratibhàsaj¤ànameva (##) tadanyebhyo nivartanam | nahi j¤ànenàrtho haste gçhãtvànyato nivartanãyaþ | kevalamanyaråpàsaükãrõasyaikasyàtmano 'nukaraõamevàsyànyato nivartanamucyata iti | athànyàtmànaþ svaviùayaü na nivartayet, tadàsya viùayasyànyàtmanaþ sakà÷àdavyavacchede pçthagavyavasthàpane paràtmano 'pi tatra paricchedaþ syàt, anyathà tadaparicchedasyaivaikàtmaparicchedàtmanastannivartanaråpatà syàt | tata÷càvyavacchede 'nyàtmanastatparicchedaprasaïgàt pravçttinivçttyorabhàva iti pårvaþ prasaïgo `na hyayamanalaü pa÷yannapi' ityàdikaþ | na kevalamanyàtmanastannivartayati tadàtmano 'pya÷eùamanyaditi dar÷ayannàha- "taü ca" agrataþ sthitaü de÷akàlasvabhàvàvasthàniyataü tadanyade÷àdibhyo vyàvçttàtmanaþ svahetubhyaþ evàsya bhàvàt, "tadàtmanà" de÷àdiniyatenàtmanà tathàvidhasvabhàvasyaivànukàràdupalabhamànà buddhiþ "tathàtvapracyutim" anyade÷akàlasvabhàvàvasthatàm "asya" svaviùayasya "vyavacchinatti" tataþ pçthakkaroti | kasmàtpunaranyade÷àditàü tataþ pçthagavasthàpayati ityata àha- "evaü hi" yasmàdanyade÷atàdestataþ pçthakkaraõe sati tadde÷àdiniyataþ padàrthaþ paricchinno bhavati, tadråpasyaivànukàràd | yadyanyathàbhàvo 'nyade÷àdità tadråpànanukàràvdyavacchinnaþ- bhavati tathàtvaü ca tadde÷àdiniyatatvaü ca, tadà tasyaiva dç÷yamànasya bhavati nànyasyànyade÷àdimataþ | yata evam "iti" tasmàdanyathàbhåtàdanyade÷àdimatastathàbhåtaü tadde÷àdimaütaü "vyavacchindatyeva" nivartayantyeva tat paricchinattãti pårvakasyopasaühàraþ | tathà "tathàbhåtàdanyathàbhåtaü vyavacchindatyeva" iti dvitãyasyopasaühàraþ kàrya iti | "evam" uktena nyàyena "ekasya" pramàõasya pratyakùasyànumànasya và tasyàpyevameva svaviùayaparicchedàd "vçttiþ" pravçttiþ sarvabhàvàn "dvairà÷ye" tattve 'nyatve ca "vyavasthàpayati" | tatastatparicchedakapramàõabalenaivàsàïkaryasiddhiþ | kiü tadarthikayàpyabhàvakalpanayeti? | (##) nanu ca vikalpavyàpàra eùa `idamanyàtmakaü na bhavati anyathaitadàtmakam' iti | pratyakùaü ca nirvikalpakamiùyate tat kathamasàükaryasiddhistataþ? ityata àha- "tasyànvaye" tyàdi | taddhi pratyakùaü vidhipratiùedhavikalpau yadà svaviùaye janayati tadaivàsya sàphalyam, tadaiva ca pramàõamiùyate nànyadà ata evaikasyàrthasvabhàvasyàpratipannàü÷àbhàvàt sarvàtmanà paricchede 'pi bhràntikàraõasadbhàvàt kùaõikatàdàvanvayavyatirekabuddhã janayitumasàmarthyàt tatràsya pràmàõyaü neùyata iti | syànmatam- dvairà÷yasàdhane 'pyasàükaryasiddhyarthà mà bhådabhàvapramàõakalpanà kintu prakàràntaràbhàvasiddhyarthà bhaviùyati | na hi tadabhàvasiddhau pratyakùasya ka÷cid vyàpàraþ pratipàdita iti ata àha "tadvyatirikte"tyàdi | tasmàt paridç÷yamànàd vyatiriktasyà÷eùasya vastuno vyavacchedena tataþ pçthakkaraõenànyatvena yà vyàptistatsàdhanàdeva prakàràntarasya tattvànyatvabahirbhåtasyàbhàvaþ sidhyati | tatastadarthamapi nàbhàvapramàõakalpanà yukteti | atha matam- sarvasyàparidçùñasya dç÷yamànàdanyatayà vyàptiü naivaü pratyakùaü sàdhayati tat kutastçtãyarà÷yabhàvaþ pratyakùata eva syàt, yato 'bhàvapràmàõyakalpanà vyarthà bhavedityata àha- "tasya" tçtãyarà÷itayà kalpyamànasya tato dçùñàdanyatayà vyàptyabhàve "tena" pratyakùeõa "tato"'rthàt svaviùayasya "avyavacchedà" dapçthakkaraõàt, tadarthasya ca rà÷yantaratvena kalpyamànasya svaviùayàdavyavacchedàt apçthakkaraõàt punarapi bhàvasya svaviùayasyàparicchedaprasaïgàt | sa hi tadviùayaþ sakalapararåpàsaükãrõàtmà yadi tenàtmanà na paricchinnaþ kathaü tena tasya paricchedaþ? | tenàtmanà paricchede và kathaü sarvasya tadanyatayà vyàptyasàdhanam? anyathaikasyàpi tadanyatvaü na syàt, nimittasya samànatvàditi | yata evaü "tasmàt" kvacidvastuni pramàõaü pratyakùàdikaü (##) pravçttaü tadvastu pratiniyatenàtmanà paricchinatti, tato 'nyattadråpavikalaü vyavacchinatti, tadanyatvena vyavasthàpanàt | tçtãyasya ca tattvànyatvabahirbhåtasya prakàrasyàbhàvaü såcayati, sarvasyànyatayà vyàptisàdhanàt, tadviruddhasya và sarvavastuno dvaividhyasya sàdhanàditi | evamekasya pramàõasya vyàpàra eùo 'nantarokta iti tamevopasaühçtya sukhapratipattaye dar÷ayannàha- "tathàhi" kvacidvastuni "pramàõaü" pratyakùàdi pravçttaü "tadeva" vastu tadanyasmàt "pàråpàd vyavacchinatti" tataþ pçthakkaroti tadasaükãrõaråpatayà pratipadyate, paramàrthatastasya tadråpatvàt yathàvastu ca pratyakùeõa råpànukàràt | kimiti pararåpàvdyavacchinatti? | tasyaiva pararåpavikalasyaikaråpasya paricchedàt | tathà "tadanyadeva ca" tasmàd dç÷yamànàdanyadeva ca vyavacchinatti | kutaþ? | "tasmàt" svaviùayàt | na kevalaü svaviùayaü parato vyavacchinatti, paramapi svaviùayàd iti | kuta etad? | anyasya pararåpasya tatra khàlambane 'paricchedàdava÷yamevàparicchinnasya paricchinnàdanyatvaü bhavati | yata evamataþ "tad" eva pramàõamekavastuparicchedakaü prakàràntaràbhàvaü sàdhayati, nàbhàvàkhyam | kuta etat? | tasmiü dç÷yamàne vastuni dçùñatadanyatvena tasyànyasya tatràparicchidyamànasyànyatvaü tadanyatvaü dçùñàt tadanyatvaü "dçùñatadanyatvaü" tena sarvasya tavdyatiriktasya vyavasthàpanànna a(panena a) tadanyasyaiva ca yadanyanna bhavati puro 'vasthitaü sakalaparabhàvavyàvçttaü tasyaiva tattvena dç÷yamànaprakàratayà vyavasthàpanàditi | amumeva nyàyamanyatràpyatidi÷annàha- "etena kramàkramàdayaþ" ityàdi | etena anantaroktena nyàyena pratiniyataikapadàrtharåpànukàriõã buddhirupajàyamànà tadviparãtaråpaü sarvaü svaviùayàd vyavacchindatã dvairà÷yaü tçtãyaprakàràbhàvaü ca sàdhayatãti ye kecidanyonyavyacchedaråpàþ kramàkramanityànityàdayaþ te vyàkhyàtàþ | (##) tathà hi- kàryasya kramamananyasahàyatàü pratiyatyeva buddhistasyàkramaü kàryàntarasàhityaü tataþ pçthakkaroti | tataþ kramàkramatayà dvaitasiddheþ tçtãyasya prakàrasya sambhavo nirasto bhavati | kramabhàvavyatirekiõaþ sarvasya kàryajanmanaþ tadanyatayà dvitãyaprakàratayàvasthànàt | evamudayànantaradhvaüsità kùaõikatocyate iti pratãyatã vyavasthàpanàkàla eva buddhistadviparãtaråpatàyàþ svaviùayàdapàkaraõàt tato 'nyatvena prakàràntare 'vasthàpanàd rà÷yantaràbhàva iti | tadevamekapramàõanibandhanàmasàïkaryasiddhiü pratipàdyopasaüharannàha- "tadevam" uktena nyàyena "ekasya" pratiniyatàtmana upalambhàt tasyopalabhyamànasya yastato 'nyastattulyayogyatàråpastavdiparãto và tadråpavikalastadàtmano "vyavacchedaþ" pçthakkaraõaü tasyopalabhyamànasyànupalabhyamànasvabhàvàd råpàntareõa pratibhàsanàt | tathà tasya svaviùayasya tadanyàtmatàyà bhàvapradhànatvànnirdde÷asya "vyavacchedo bhavati" asàïkaryaü sidhyati | tad yadyetadavi÷eùeõànyasya sarvasya tannàbhàvasiddhiþ syàdityatràbhimataü tadà siddhasàdhanam, yataþ sarvamavi÷eùeõaiva tadekàkàrayà budhyà tadråpavikalaü svaviùayàdavacchidyate, sarvasyànyaråpasya tatràpratibhàsanàt | atha tadde÷akàlayorabhàvaþ sarvasya tadviparãtaråpasya vyavacchedo 'bhimataþ sa na yukta iti dar÷ayati- "na tadde÷akàlayoþ" yatràsau pratiniyatàtmà sakalatrailokyavilakùaõaþ padàrtha upalabhyate tatra sarvasyànyasya bhàvasya tattulyayogyatàråpasyetarasya và vyavacchedaþ pratiùedhaþ | yena hi kàraõena tattulyayogyatàråpasya tatràpratibhàsamànasya pratiùedhastasmin sati tadekaråpaniyatàyàþ pratipatterasaübhavàt tadabhàvanàntarãyikà sà bhàvantã tatpratiùedhaü gamayatãti tatkàraõamanupalabdhilakùaõapràpte tadatulyayogyatàråpe ca na sambhavatãti kathaü tadabhàvaþ sidhyet | (##) etadevopasaüharannàha- "tasmàdatadàtmà" ca sarvastadviparãtaråpastadekàkàrayà buddhyà prasàdhitaþ syàt "tadde÷akàla÷ca" tasya pratibhàsamànasya yau de÷akàlau tau yasya, sa ca syàt | kiüvat? | rasaråpàdivaditi | nahi råpapratibhàsinà j¤ànena tadråpavikalasya rasasya svaviùayàt pçthakkaraõe 'pi tadasàükaryasàdhane 'pi tadde÷akàlayorabhàvaþ sidhyati | tata÷ca kathaü sarvasyàtulyayogyàvasthàsyàpi tatràbhàvaþ syàt?, upalabdhilakùaõapràptasyeti vi÷eùaõaü và nocyeta | yata evaü "tasmàt" kvacit kadàcit kasyacidabhàvasiddhiryathoktàdevànupalambhàd upalabdhilakùaõapràptasya tattulyayogyatàråpopalambhàtmana÷cetyevaüråpàt, na tu sàmànyena yathàhuþ pare- "pramàõapa¤cakaü yatra vasturåpe na jàyate | vastusattàvabodhàrthaü tatràbhàvapramàõatà ||" iti | na hyanupalabdhilakùaõapràpte pramàõapa¤cakàpravçttàvapi tadabhàvaþ sidhyati, satyapi tasmin svabhàvàdiviprakarùeõa pramàõapa¤cakàpravçttisambhavàditi | tadevaü pràsaïgikaü parisamàpayya yaduktaü pareõa `sa evànyabhàvastadviùayà copalabdhiþ tadabhàvasya kiü na sàdhanam' iti tatrànyabhàvasya tadabhàvaü prati liïgatve niraste tadviùayàyà upalabdherniràkurvannàha- "anyàbhàvaviùaye"tyàdi | yatpunaruktam- `anyabhàvaviùayopalabdhistadabhàvasya kinna sàdhanam' iti sà tadabhàvasya sàdhikeùñaivàsmàkam, na tu liïgatvena yathoktavànasi | kiü kàraõam? | yataþ tatràpyanyabhàvaviùayàyàmupalabdhàva'bhàvasya pçthaganyabhàvàt sàdhyatve kalpyamàne sambandhàbhàvasya tadabhàvena tulyatvàt | na hi tasyà api anyabhàvaråpàyàþ tadabhàvena ka÷cidekàrthasamavàyàdiråpaþ sambandho 'stãti | apçthaksiddherityasyàpi tulyatàü dar÷ayannàha- "liïgàvirbhàve" tyàdi | yeyamanyabhàvaviùayà upalabdhirlliïgatayocyate tasyàstadviviktaprade÷àkàràyà (##) "avirbhàvakàla eva" janmakàle pratãtikàla eva và tadabhàvasiddhe÷ca | tathà hi- tatpratibhàsaviviktànyabhàvapratibhàsabuddhisaüvedanameva tadabhàvasaüvedanamiti | tadeva sàdhayati- na hyanyasya tadviviktasya bhàvaü pratipadya pratipattà punaruttarakàlaü tatpratipatteranyabhàvapratipattestadabhàvenànvayavyatirekau prasàdhya pratibandhasàdhakena pramàõena tadabhàvaü pratipadyate | kiü tarhi? | tadanyaü tadviviktaråpaü pratipadyamàna eva tasya pratiyogino 'bhàvaü pratipadyate, tasyaiva tadabhàvàtmakatvàt | tathà hi- saghañaprade÷àsaükãrõaråpasya kevalaprade÷asya dar÷anameva ghañàbhàvadar÷anam | nahi `ghaño 'tra nàsti' `ghañavànayaü na bhavati' `saghañàdanyaþ' ityarthabhedaþ ka÷cit | tataþ saghañàdanyatayà kevalaprade÷asya dar÷anameva ghañàbhàvadar÷anamiti | `ghaño 'tra nàstã' ti j¤ànaü gçhãtagràhitayà smçtireveti | kathaü j¤àyate iti cet | dar÷anànantaramanvayavyatirekasàdhanalakùaõena vyavadhànena vinà `idaü ghañaviviktaü prade÷avastvasti' `idaü tu ghañavastu nàsti' iti pà÷càtyena vikalpadvayena vyavasthàpanàt | tato nànvayavyatirekànusaraõamatràstãti | ki¤ca- dçùñàntàsiddhe svàtmanyabhàvaviùayopalabdhistadabhàvasya sàdhanaü | tadeva vyatirekamukhena dar÷ayati- "tacca tasya" ityàdi | ihàpyastyevànvaya iti cet, àha- "na hyevaü ÷akyam" ityàdi | kasmànna ÷akya dar÷ayitum? | tadekopalabdheþ tasyaikasyànanyasaüsargiõo yopalabdhirvi÷eùaråpà tasyàþ kvacidapyanyatràbhàvàt | atha tadviviktopalabdhisàmànyaü heturåcyate- yatra yatra ghañaviviktabhåtalopalabdhistatra tatra ghañàbhàvo yathà pårvànubhåte ghañavivikte prade÷a ityàha- "sàmànyena pradar÷ane kriyamàõe" dçùñànte 'pi pårvànubhåtaghañavivikte prade÷e ghañàbhàvasya prasàdhakaü pratyakùàdikaü pramàõàntaramanyabhàvaviùayopalabdhernàsti, kiü tu saiva tadanyabhàvopalabdhiþ sàdhyadharmasya tadabhàvalakùaõasya sàdhikà | (##) sà ca yathà sàdhyadharmiõi tadabhàvasiddhye dçùñàntamapekùate tathà dçùñànte 'pi | tathà, tatràpi tadanyatràpãtyanavasthà dçùñàntànàm iti | anavasthàyàü càpratipattiþ sarvatra tadabhàvasya | yata evaü "tasmànna" kuta÷cilliïgàttadanyabhàvàttadupalabdhervà tadabhàvasiddhiriti | yadi tadanyabhàvastadabhàvaü na sàdhayati, kiü punarlliïgatayà sàdhayati?, ityata àha- "so 'nyabhàvaþ" pratyakùalakùaõena- pratyakùasyaiva vivakùitopalambhàdanyatvenànupalambhatvàt | tallakùaõenànupalambhena siddhaþ sannabhàvavyavahàraü sàdhayet, karmasthakriyàpekùàyàü tadanyabhàvasyànupalabdhiråpatvàt | kva punarasàvabhàvavyavahàraü sàdhayet? | måóhapratipattau sàdhyàyàü | yastvamåóho viùayapratipattau viùayiõaü smaratyeva tasyàbhàvavyavahàraþ pratyakùanibandhana eveti na tatrànupalabdherliïgateti sucarccitamevànyatretãhàlaü prasaïgeneti | [3. anupalabdhiü tridhà vibhajya tadvivecanam |] tadevamanupalabdhera÷eùavipratipattiniràkaraõena svaråpamavasthàpyaprabhedanirdde÷àrthamàha- "seyaü yathoktà tridhànupalabdhiþ" | katham? | siddhe tatprasàdhakena pramàõena kàryakàraõabhàve sati kàraõasyànupalabdhiþ | kãdç÷asya? | siddhàbhàvasya | tathà, vyàpyavyàpakabhàvasiddhau satyàü tatprasàdhanapramàõabalenaiva siddhàbhàvasyaiva vyàpakasya nànyasya vyàpakànupalabdherevàsiddhatàprasaïgàd | yathoktà svabhàvànupalabdhi÷ceti | evaü trividhànupalabdhiþ | kathaü punaþ kàraõavyàpakayorabhàvavyavahàraþ sidhyati yatastayoþ siddhàbhàvatocyata ityàha- "tatra kàraõavyàpakayorapi" na kevalaü yasya sàkùàdabhàvavyavahàraþ sàdhyate | svabhàvànupalabdhau "svabhàvasyàsavdhyavahàrasya siddhiranyasya" tadviviktasya bhàvasiddhiryà saivàsavdyavahàrasiddhihetutvàdevamucyate | "sa" kàraõavyàpakàbhàvaþ "tathàsiddho" 'nyabhàvasiddhyà pratyakùaråpayà siddho 'bhàvavyavahàraþ kàryavyàpyayoþ pratiùedhyayoþ | yadànayorviråpaviùayatayà savi÷eùàõàmupalabdhirna (##) sidhyati "tadàbhàvamabhàvavyavahàraü và sàdhayati" | samuccayàrtho và÷abdaþ | atha kiü svabhàvànupalabdhàvapyabhàvo liïgatayà sàdhyata ityàha- "svabhàvànupalabdhau tu" ityàdi | "abhàvavyavahàra eva", nàbhàvo 'pi tasya pratyakùasiddhatvàt | atra parasya vacanàvakà÷amà÷aïkayàha- "yadi" tarhi "kàraõavyàpakau" siddho 'savdyavahàro yayoþ tau santau | kena? | "tadanyasya" kàraõavyàpakaviviktasya bhàvasya siddhiryà pratyakùatmikà tadråpayànupalabdhyà, anyasya kàryasya vyàpyasya vàbhàvamabhàvavyavahàraü ca sàdhayataþ | sà cànyabhàvopalabdhistayoþ kàraõavyàpakayorupalabdhilakùaõapràptàveva satyàmasavdyavahàrasya sàdhikà nànyathà ityevamiùyamàõe sati kathaü tayoþ kàraõavyàpakànupalabdhyoþ parokùe 'rthe viùaye prayogaþ | yadà kàryasvabhàvahetvorvyatirekaprayogaþ kriyate- yatra yatràgnirnàsti tatra tatra dhåmo 'pi nàsti, tathà yatra yatra vçkùo nàsti kùaõikatà và tatra tatra ÷iü÷apà nàsti sattvaü và itya÷eùapadàrthaparigraheõa vyatirekaprayoge sati | nahi tadàgnivçkùavyatiriktàþ sarve 'rthàþ pratyakùatà(kùà) akùaõikatà và | tata÷ca kathaü tadviviktopalabdhilakùaõànupalabdhiþ pratiyogino vopalabdhilakùaõapràptatà siddhà? | tathà ca kathama÷eùopasaühàreõa vyàptyà kàryasvabhàvahetvo 'rvyatirekaþ sidhyet? | tadasiddhau và kathamanayorgamakatvam? | tasmàt kvacidadar÷anamàtràdeva vyatireka eùñavyaþ, kvacicca dar÷anamàtràdanvayaþ | tathà ca pratibandhaghoùaõànarthiketi manyate paraþ | siddhàntavàdyàha- "naiva" parokùe 'rthe kàraõavyàpakànupalabdhyoþ "prayogo" vyatirekopadar÷anakàle "pramàõatayà" kàraõasya vyàpakasya vànupalabdhiþ pramàõabhåtà naiva prayujyate | kasmàt? | "liïgasya" kàraõavyàpakànupalabdhilakùaõasya tadabhàvalakùaõasya và "ani÷cayàt" tadanupalabdhyoþ sandeharåpatvàt tadabhàvasya ca sandigdhatvàt | kathaü tarhi tadànayoþ prayoga iùyate? ityàha- "kevalam" ityàdi | kàraõavyàpakayorhikàryakàraõabhàvaprasàdhakena (##) pårvoktena pramàõena vyàpyavyàpakabhàvasàdhakena ca tadutpattilakùaõe tàdàtmyalakùaõe ca sambandhe sàdhite siddhasambandhayoryadyabhàvo yatra yatrà bhàvaþ syàt parasyàpi kàryasya vyàpyasya vàva÷yaü niyamenàbhàvo 'nyathàhetukatvaprasaïgàt, niþsvabhàvatàprasaïgàcca | taddvàreõa pratibandhaprasàdhake pramàõe smçtiþ kathaü nàma syàdityetasyàrthasya dar÷anàrthamete kàraõavyàpakànupalabdhã prayujyete iti | dar÷anàdar÷anabalena tu sàdhane yatraivaikadar÷ane paro dçùño 'dar÷ane và na dçùñaþ tatraiva tasya bhàvo 'bhàvo và bhavatu sarvatra tu kasmàd bhavati? | na hyapratibaddhàtmanàü gavà÷vàdãnàü kvacit tathàbhàvadar÷ane 'pi sarvatra tathàbhàvo bhavati, puruùasya tu sarvadà kvacidekabhàvàbhàvayoraparasya bhàvàbhàvàdar÷anaü yadçcchàsaüvàdaþ sambhàvyeta asati pratibandhe | tathà càha- "de÷àdibhedàdç÷yante bhinnà dravyeùu ÷aktayaþ | tatraikadçùñayà nànyatra yuktastadbhàvani÷cayaþ ||" iti | tasmàdava÷yaü pratibandhaþ sàdhyasàdhanayorabhyupagantavyaþ | sa evànvayavyatirekaprayogàbhyàü sucanãyaþ | na càsau vyàptyànvayavyatirekopadar÷anamantareõa khyàpayituü ÷akyata iti `yatra yatra' iti sakalapadàrthaparigraheõa khyàpyate | pratibandhe hi pramàõasiddhe satyava÷yameva yatra yatra kàryaü tatra tatra kàraõam, yatra yatra tadabhàvaþ tatra tatra ca kàryasyàpyabhàvo 'nyathà kàraõamantareõa kàryasya bhàve tasyàhetutaiva syàt | tata÷ca nityaü sattvàdiprasaïgaþ | tathà yatra yatra yatsvabhàvastatra tatra tadbhàvaþ anyathà tasya nairàtmyameva syàditi vyàptyaivànvayavyatirekopadar÷ane pratibandhaþ khyàpayituü ÷akyate nànyatheti pràgeva vistarato vipa¤citam | [4. hetostrairåpyatraividhyayorhetvàbhàsatvasya copasaühàraþ |] evaü kàryasvabhàvànupalabdhilakùaõe eva pakùadharme tatsàdhakapramàõasadbhàvàdanvayavyatirekasadbhàvo nànyatreti pratipàdyopasaüharannàha- (##) "iti" eùa eva svabhàvakàryànupalabdhilakùaõaþ pakùadharmo 'nvayavyatirekavàn pratibandhasadbhàvàt | yata÷vànvayavyatirekavàn pratibandhaprasàdhakapramàõasadbhàvàduktena nyàyena "iti" tasmàt "tadaü÷ena vyàpto"'nvayavyatirekani÷cayenaiva tadaü÷avyàpterni÷cayàd yathoktaü pràk, tata÷ca tadaü÷avyàptivacanàt trilakùaõa eva "triråpa eva" trividha eva heturgamako nànyalakùaõo 'nyo và yathoktatrairåpyasadbhàve råpàntarasya vaiyarthyàt yathoktatrairåpyàbhàve ca råpàntarakalpanàyàmapyavyabhicàràbhàvenàgamakatvàt | kasmàt trilakùaõa eva trividha eva heturgamako nànyalakùaõo 'nyo veti dar÷ayati "svasàdhyadharmàvyabhicàràd" iti trilakùaõasyaiva svasàdhyadharmàvyabhicàràt | svasàdhyadharmàvyabhicàra eva ca gamakatvamiti råpàntarakalpanà vyarthà | pratibandhanibandhanànvayavyatirekàpagame ca råpàntarakalpanàyàmapi svasàdhyadharmàvyabhicàràbhàvàt | tadanena `tridhaiva sa' ityasya trilakùaõa eva "sa heturaþvinàbhàvasya" svasàdhyadharmàvyabhicàrasya "niyamàd" ava÷yantayà sadbhàvàt pratibandhanimittatadaü÷avyàptyanabhyupage (game)ca råpàntarakalpanàyàmapi "hetvàbhàsàstato 'pare" yathoktatrilakùaõàdapare råpàntarayogitayà vikalpyamànà hetvàbhàsà avinàbhàvasya svasàdhyadharmàvyabhicàrasya teùvabhàvàdityaparo 'rtho dar÷ita iti | [5. hetulakùaõe 'dhikaråpavàdinàü niràsaþ |] yaduktaü `trilakùaõa eva heturnànyalakùaõaþ' iti tatra pareùàü vipratipattiü dar÷ayannàha- "ùaólakùaõo heturityapare" naiyàyika- mimàüsakàdayo manyante | kàni punaþ ùaóråpàõi hetostairiùyaüte? ityàha- `trãõi caitàni" pakùadharmànvayavyatirekàkhyàni | tathàbàdhitaviùayatvaü caturthaü råpam | abàdhitaþ pramàõenàniràkçto viùayaþ sàdhyadharmalakùaõo yasya sa tathoktaþ tasya bhàvaþ tattvamaparaü råpam | tathà vivakùitaikasaükhyatvaü råpàntaraü, ekà saükhyà yasya hetudravyasya (##) tadekasaükhyaü vivakùitamekasaükhyaü hetudravyamà÷rayatvena yasya hetusàmànyasya tadvivakùitaikasaükhyaü tadbhàvo 'paraü råpam | yadyekasaükhyàvyàvacchinnàyàü pratiheturahitàyàü hetuvyaktau hetutvaü bhavati tadà gamakatvaü na tu pratihetusahitàyàmapi dvisaükhyàyuktàyàmiti | yadi viruddhàvyabhicàryaparaü hetvantaraü nopadar÷yata iti yàvat | tathà j¤àtatvaü ca j¤ànaviùayatvaü ca | nahyaj¤àto hetuþ svasattàmàtreõa gamako yuktaþ iti | tatraiteùu råpàntareùu yadetabàdhitaviùayatvaü nàma tat tàvat pratibandhanibandhanànvayavyatirekàtmakàvinàbhàvasambhave sati tataþ pçthaganyallakùaõaü na bhavati | tadàtmakaü tu tadvacanenaivoktamiti na vaktavyamiti | kasmàt pçthag lakùaõaü na bhavati? bàdhàyà avinàbhàvasya ca virodhàditi | tathà hi- satyapyavinàbhàve yathokte bàdhàsambhavaü manyamànairabàdhitaviùayatvaü råpàntaramucyate | sà ceyaü tatsambhàvanà na sambhavati, bàdhàyà avinàbhàvena "virodhàt" sahànavasthànalakùaõàt | tameva virodhaü sàdhayannàha- "avinàbhàvo hi" ityàdi | satyeva hi sàdhyadharme bhàvo hetoravinàbhàva ucyate | pramàõabàdhà tu tasminnasati | yadi hi satyeva tasmiüstadabhàvaviùayaü pramàõaü pravarteta tadàsya bhràntatvàdapramàõataiva syàt iti kuto bàdhà? | tataþ "sa" hetuþ "tallakùaõaþ" sàdhyàvinàbhàvã "dharmiõi syàt | atra ca sàdhyadharmaþ kathaü na bhavet"? yato bàdhàvakà÷aþ syàt | tasmàdavinàbhàvasya pramàõabàdhàyà÷ca sahànavasthànamavinàbhàvenopasthàpitasya dharmiõi sàdhyadharmabhàvasya pramàõabàdhopasthàpitasya ca tadabhàvasya parasparaparihàrasthitilakùaõatayà virodhenaikatra dharmiõyasambhavàditi | tameva virodhaü spaùñãkartuü paropahàsavyàjenàha- "pratyakùànumàne hi" ityàdi | sàdhyadharmaü hi bàdhamàne pratyakùànumàne, "taü grãvàyàü gçhãtvà" dharmiõaþ svà÷rayàt "niùkàsayataþ" | tasmiü÷ca sàdhyadharme satyeva tadavinàbhàvitvàddheturbhavaü "staü" sàdhyadharmaü (##) niùkàsyamànaü gale gçhãtvà hañhàt "tatraiva" dharmiõyavasthàpayatãti "paraü" prakçùñaü bata "bhàvànàü" sàdhyadharmalakùaõànàmasvàsthyaü vartate | tathà hi- yantradvayaniyantritànàü nirucchàvasitayà maraõameva pràptamiti | paro bàdhàvinàbhàvayorviùayabhedàdavirodhaü dar÷ayannàha- "anyatra" sàdhyadharmiõaü parihçtya dçùñàntadharmiõi sàdhyadharmeõàvinàbhàvã heturna punaþ sàdhyadharmiõyeva | tataþ kuto bàdhàvinàbhàvayorvirodho 'nyatra bàdhayà sàdhyadharmàbhàvasàdhanàdanyatra ca hetunà tadbhàvasàdhanàt | tathà caivaüvidhe satyapi avinàbhàve bàdhàsambhavàd abàdhitaviùayatvasya råpàntarasya sambhava iti | evaüvidhàvinàbhàvopagame satyapyabàdhitaviùayatvàdike råpàntare "hetvàbhàsàstato 'pare" råpàntarasambhavina ityàpàditàü hetvàbhàsatàü vivarãtuü paropahàsapårvakamàha- tat kim "ayaü" sàdhyadharmã "tapasvã" varàkaþ "÷aóóha(õóha)mudvàhya tasmiün" sàdhyadharmasàdhana÷aktivikalaü hetuü pariõàyya sàdhyadharmalakùaõaü "putraü mçgayate?" | etadeva vyanakti- "yasya" hetorddharmiõyasatyapi "sàdhyadharme bhàva" iùyate, sàdhyadharmiõo 'nyatràvinàbhàvopagamàt | "taü" tathàvidhaü sàdhyadharmiõyupadar÷ya kathaü dharmã sàdhyadharmavànityucyate? | na hy ambhastvasya samudre lavaõatvenàvinàbhàve 'pi tavdyatirikte 'mbhasi lavaõatayà sàdhyatveneùñe 'mbhastvabhàve 'pi lavaõatvasiddhiriti | parasya vacanàvakà÷amà÷aïkayàha- "ata eva" ityàdi | etadeva vivçõoti- "syàdetad" bhavato matam | yata eva heturanyathàpi sàdhyadharmamantareõàpi dharmiõi bhavedambhastvàdiùu tathàdar÷anàt, sàdhyadharmiparihàreõa càvinàbhàvopagamàt ata eva kàraõàt pramàõàbhyàmabàdhitadharmà dharmãtyucyate | yadi pratyakùànumànàbhyàü (##) sàdhyadharmiõi hetorviùayaþ sàdhyadharmo na bàdhyate yathàmbhastvasya lavaõatvam, tadà tasya gamakatvam, nànyatheti | tato 'nyatràvinàbhàvamàtreõa sàdhyasiddheranabhyupagamàt na yathokto doùa iti | siddhàntavàdyàha- "tat kim" idànãü yadà hetordharmiõyavinàbhàvitànabhyupagamàt sàdhyasiddherabhàvàt tatsiddhaye råpàntaramabàdhitaviùayatvamucyate tadà hetorna ki¤cit sàmarthyam | kasmàd? "abàdhayaiva" hetumantareõàpi "sàdhyasiddheþ" aki¤citkara eva hetuþ | tathà hyatra kalpanàdvayam- bàdhakapramàõavçttau sàdhyàbhàvo niyato và syàd? aniyato và? | tatra yadi pårvo vikalpastadà sàdhyàbhàvo hi bàdhakapramàõasya vçttau niyataþ, tadaiva bhàvàt tadabhàve càbhàvàditi | tasmàd "abàdhàyàü" bàdhakapramàõavçttyabhàve tanniyatasya sàdhyàbhàvasyàpyabhàvàt "sàdhyasiddhiþ" bhavatyeveti vyartha eva heturiti nopanyasanãya eva | tataþ kasyàbàdhitaviùayatvaü råpàntaraü bhavet? | syànmatam- mà bhud bàdhakapramàõavçttyabhàve hetoþ sàmarthyam, yadà tu sàdhyasya bàdhakaü pramàõaü dharmiõi vartate tadà hetoþ sàdhyasàdhane sàmarthyaü bhaviùyatãtyata àha- "bàdhàyàmapi" iti | yadi bàdhakaü pramàõaü vartate tadà tena sàdhyàbhàvasya dharmiõi sàdhanàt punarbrahmaõàpi tadbhàvasya kartuma÷akyatvàt kimaïga punaþ ÷añhena hetuneti kutaþ sàdhanasya hetoþ sàmarthyam? | ata eva hi bhavadbhirabàdhitaviùayatvaü råpàntaramucyata iti | atha bàdhakapramàõavçttau sàdhyàbhàvo na niyataþ tadabhàve 'pi bhàvàditi dvitãyaþ pakùa iùyate tadàpyabàdhàyàþ sàmarthyaviraha iti dar÷ayannàha- "aniyame" bàdhakapramàõavçttau sàdhyàbhàvasyeùyamàõe satãdamàpatitam | na ca- bàdhakaü pramàõaü syàt "sàdhyàbhàvasya ca sambhavaþ"- iti "na" sàdhyasàdhane "sàmarthyam abàdhàyàþ" satyàmapi tasyàü sàdhyàbhàvasya sambhavàditi tadyogino 'pi hetvàbhàsataiveti | (##) yaduktam "abàdhayaiva sàdhyasiddhervyartho hetuþ" iti tatrànyathàrthamabàdhàyà dar÷ayan hetusàmarthyaü pratipàdayannàha paraþ- na bàdhàyà abhàvo mamàbàdhàbhimatà | kiü tarhi? | bàdhàyà anupalabdhiþ | sà ca tadanupalabdhiþ puruùasya ÷aktivaikalyàt kvacid de÷àdau bàdhàyàþ sambhave 'pi syàt | tato bàdhànupalabdhimàtreõa sàdhyasiddherabhàvàt tatsiddhaye 'va÷yaü heturabhidhànãya iti sa hetuprayogasya viùayastadà hi hetuþ svasàdhyaü sàdhayan kathamasamarthaþ syàt? iti | siddhàntavàdyàha- kiü nu vai heturbbàdhàyà yà upalabdhistasyàþ vibheti na punarbbàdhàyà yena bàdhàü sambhavantãmapyanàdçtya tadanupalabdhau satyàü prayoktavya iùño bhavataþ | kadàcit paro bråyàt- kiü kariùyati vidyamànàpi bàdhà tapasvinã, tadupalabdhireva ràkùasã | tasmàt tata eva hetorbhayaü tadabhàve hetuþ prayoktavya evetyata àha- "sa tarhi" ityàdi | evaü tarhi paramàrthena bàdhà kimasti nàstãtyetadanapekùya bàdhàyà anupalabdhau satyàü prayoktavya iti kàkvà pçcchati | kadàcit paro bråyàt- uktamevaitat kimarthaü pçcchyate? ityàha- "kimarthaü prayujyata" iti | bàdhànupalambhe 'pi tatsambhave sàdhyasàdhanàyogàdityabhipràyaþ | paro 'navagatàbhipràya àha- "sàdhyasiddhyartham" iti bàdhakapratyayàbhàve pramàõyasyeùñatvàt tataþ sàdhyasiddhiraviruddhaiveti manyate | siddhàntavàdã satyàü bàdhàyàü tadanupalambhe 'pi sàdhyasiddhimasambhàvayan pçcchati "sa kiü kvacid" ityàdi | kiü punarasau hetuþ satyàmapi bàdhàyàü sàdhyaü sàdhayediti sambhàvyate bhavatà yenàsyà bàdhàyà abhàvani÷cayaü prati yatno na kriyate hetu÷ca prayujyata iti | evametat iti cet; tathà satyàmapi bàdhàyàü sàdhyasàdhanasàmarthopagame satyabàdhitaviùayatvaü hetulakùaõaü na bhavati | kiü kàraõam? | bàdhàyàmapi satyàmasya hetoþ "sàmarthyàt" sàmarthyopagamàt | taddhi hetorlakùaõamucyate yena vinà sàdhyaü na sàdhayediti | (##) syànmatam- anupalabhyamànabàdhatvaü hetulakùaõaü paramàrthena, nàbàdhitaviùayatvamityata àha- "tathà ca" ityàdi | evaü hi sati bàdhàyàþ sadbhàvasambhave 'pi tàmabhyupagamya tadanupalambhamàtreõa hetoþ prayogaþ pràptaþ | yadi hi bàdhàmabhyupagamya hetuprayogo nàbhimataþ syàt tadànupalambhamàtreõa bàdhàyaü saü÷ayàt- satàmapi keùà¤cit katha¤cidanupalambhasambhavàt- saü÷ayitasya hetuprayoge pravçttireva na yujyeta | tasmàd yo yatsaü÷aye 'pi pravartate sa tasya bhàvapakùamabhyupetyaiva pravartate | tathà ca yathà bàdhànupalabdhau tàmabhyupagamya hetuþ prayujyate tathà tadupalabdhàvapi prayujyatàm, bàdhàyàþ sadbhàvàbhyupagame sati tadupalambhànupalambhayorvi÷eùàbhàvàditi nànupalabhyamànabàdhatvamapi hetulakùaõaü yujyata iti kuto bàdhakapratyayavirahe 'pyasati pratibandhe pràmàõyasya sambhava iti | parasya vacanàvakà÷amà÷aïkayàha- "na bàdhàyàm" ityàdi | naiva hi bàdhàyàü saütyàü hetoþ sàmarthyamiùyate tat kathaü tadupalambhe 'pi prayogaþ syàt? | siddhàntavàdyàha- "yadyevaü" bàdhàyàü satyàü heturasamartho yadãùyate tadànirõãto bàdhàyà asaübhavo yasya hetoþ sa tathàvidhaþ prayogaü bàdhànupalambhamàtreõa nàrhati | kiü kàraõam? | mà bhåd bàdhàyàþ sambhavapakùe "prayuktasyàpi" hetoþ sàdhyasiddhau "asàmarthyamiti" | pårvapakùavàdyàha- bàdhànupalambhe sati bàdhàyà abhàvàt sadupalambhakapratyayàbhàve satyava÷yamarthànàmasattvàddhetoþ sàmarthyam iti cenmanyase siddhàntavàdyàha- "kimupalambho bàdhàm" ityàdi | upalambho hyarthànàü kàryam, na ca kàryaü kàraõaü vyàpnoti | na hya'va÷yaü kàraõàni kàryavanti bhavanti, pratibandhavaikalyasambhavàt | tat kathamavyàpakasyopalambhasya nivçttau bàdhàyà nivçttiþ?, yato hetorbbàdhàyàþ sambhavakçtamasàmarthyaü na sambhavediti | etacca parairapãùyata eva; pramàõatayopagatasyàpyudayakàle 'nupalabdhabàdhasya kàlàntareõa (##) bàdhakapratyayotpàde satyapràmàõyopagamàt | athàvyàpakasyàpyupalambhasya nivçttau bàdhà nivartate- "nivartate hi mithyàtvaü doùàj¤ànàdayatnataþ ||" iti anenaiva nyàyena j¤ànanivçttyà bàdhànivçtterityàha- ta- thàpi vyartho hetuþ | kutaþ? | "bàdhànupalambhàdeva" hetuprayogarahitàt sàdhyasiddheþ | kiü kàraõam? | anupalambhe bàdhàyà asambhavàt | tathà hi- yatra bàdhàyà anupalambhastatra paramàrthata eva sà na vidyata iti manyase | yatra càsau paramàrthato nàsti tatra sàdhaydharmasyàbhàvo 'pi paramàrthenaiva nàstyanyathà paramàrthena bàdhàyà abhàvàyogàt | tata÷ca sàdhyadharmasyàbhàvàbhàve sati bhàva iti bhavanmatyà sàdhyapratãtervyarthatà hetoriti | atha mà bhåd yuktivirodha iti nopalambhanivçttau bàdhànivçttiriùyate, tatràha- upalambhasya nivçttàvapi satyàü bàdhàyà anivçttàviùyamàõàyàü tadavasthaü hetorasasàmarthyam yadavasthaü bàdhopalambha iti hetoraprayoga iti kasyàbàdhitaviùayatvaü råpàntaraü syàt? | etadevopasaüharannàha- "tasmàt svasàdhya" ityàdi | yata evaü vyàptyà hetoþ sarvatra sàdhyenàvinàbhàvàbhyupagame bahirvyàptàviùyamàõàyàü vaiyarthyaü hetuprayogasyàpadyate tasmàt "svasàdhyabhàvàbhàvàbhyàü anyathàpi" svasàdhyabhàve 'pyabhavanna'bhàve 'pi ca bhavan heturdharmiõi ki¤cit sàdhyaü "na bhàvayati" na sàdhayati "na vibhàvayati" tadviparãtaü na niùedhayati "iti" tasya vidhipratiùedhàvakurvata "upakùepaþ" prayogo "na samarthaþ" ityava÷yaü hetuprayogamicchatà svasàdhyàvinàbhàvaþ sarvatra hetorabhyupagantavyaþ | sa ca pratibandhanibandhanaþ | eùa ca dar÷anàdar÷anamàtrayatto yathoktaü pràk | tasmiü÷càbhyupagate bàdhàvinàbhàvayorvirodhaþ siddha ityupasaüharannàha- "tanna" ityàdi | yata evaü tena kàraõenàbàdhà råpàntaraü na bhavati | yadi nàma bàdhàvinàbhàvayoþ sahàvasthànàbhàvàdavinàbhàve (##) satyabàdhà gamyate råpàntaraü tu kimiti na bhavati? iti, ata àha- "tannàma" ityàdi | taddhi tasmàd vi÷eùaõàntaraü bhaved vastusthityà | lakùaõakàrai÷ca råpàntaratvenopàdànamarhati yasya vi÷eùaõasya bhàve 'pi yasyàparasyàbhàvaþ syàt | yataþ sambhave vyabhicàre ca vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo na sambhava eva kevale | udàharaõamàha- "tad yathà" ityàdi | satyapi hi dharmisambandhe ÷ràvaõatvàdeþ sapakùe bhàvo nàsti | satyapi ca càkùuùatvàdeþ sapakùe bhàve sàdhyadharmiõi ÷abde sambandho nàsti | tato 'nayoþ sambhavavyabhicàrayorbhàvàd vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo lakùaõàntaratvena copàdànam | ihàpyevaü bhaviùyatãti ced àha- "na caitad" anantaroditamabàdhàyà avinàbhàve sati sambhavati | satyavinàbhàve niyamenàbàdhàyàþ sambhavàvdyabhicàràbhàvàt kuto vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo kùaõàntaratvena copàdànamarhati? iti na hetoþ sàdhyàvinàbhàvino viruddhasya ca sàdhyaviparyayàvinàbhàvino viùaye bàdhà sambhavati | uktena prakàreõa viparyaye samyaggheturevàviùaye tu prayogàddhetvàbhàsa ucyate | yata evam "iti" tasmànna tadabhàvo bàdhàvirahaþ pçthagavinàbhàvàdanvayavyatirekàtmano 'nayorhetuviruddhayorlakùaõàntaratvena vàcyaþ, vyabhicàràbhàvena råpàntaratvàyogàt | yata÷càvinàbhàve sati bàdhà na sambhavati virodhàt, tasmàddhetoryathoktalakùaõasya prayoge sati gamyàrthàyà api pratij¤àyà doùàõàü pratyakùaviruddhàdãnàü sambhavo nàsti, hetulakùaõenaiva teùàü nirastatvàt | tat kathaü bàdhàviraho heto råpàntaramucyate? | asambhavinàü ca teùàü upavarõanaü niùphalamityàkåtam | kevalàyàþ prayoge 'sti sambhava iti cet, àha- "nàpi" ityàdi | hetuprayoge hyasati kevalà pratij¤aiva na prayujyate, hetuviùayatvena tadabhyupagamàt | tata÷ca ÷àstrakàrairna pratij¤àdoùàþ pratyakùaviruddhàdayo vàcyà iti | diïnàgapàdaistu sàdhyàsàdhyaviparyayeõa (##) vipratipattidar÷anàdaprayogàrhasyàpi pakùasya lakùaõavidhàne nyàyapràptamevàpakùatva na ni(tvaü ni)ràkçtapadena pramàõaviruddhasyàkhyànam, na tvatiprasaktaü pakùalakùaõam vyavacchinnam, sandigdhasyaiva sàdhyatvàt, pramàõabàdhite sàdhakapramàõàvçtteiriti | tadevamabàdhitaviùayatvaü niràkçtya råpàntaraü niràkurvannàha- "etena" avinàbhàve sati bàdhàyà asambhavadar÷anena "ekasaükhyàvivakùàpi" viruddhàvyabhicàridoùavipakùeõocyamànà "pratyuktà" pratyàkhyàtà | paraþ pçcchati- "katham" iti kena prakàreõa- yathà bàdhàvinàbhàvayoþ sahànavasthànaü tathà pratihetvavinàbhàvayorapi?, yenaikasaükhyàvivakùà tadvadeva pratyàkhyàyeta iti | siddhàntavàdã sàmyaü dar÷ayannàha- "eka" ityàdi | eko hi heturlakùaõayuktaþ | svasàdhyàvyabhicàrã kathaü bhavati? | yadi svasàdhyabhàva eva bhavet, anyathà tallakùaõamavinàbhàvo nàma hãyeta | yatraiva dharmiõi sa tallakùaõa eko bhavati tatraiva dharmiõi tasmàdanyo 'pi pratiheturviruddhastena hetulakùaõayuktaþ kathaü bhavati? | ekasya hetoryat sàdhyaü tabdàdhakasya tadviruddhasyàparasya dharmasya bhàva eva nàbhàve bhàvàdavinàbhàvàditi bàdhayà samànaü bàdhàsambhavena samànaþ pratiheturiti tanniràsenaiva nirasta iti | atraiva dåùaõàntaramabhidhàtuü vikalpayannàha- "api ca" ityàdi | "vastutaþ" paramàrthato yasya pratiheturna sambhavati kimasau samyagj¤ànasya viparyasya vopanyastasàdhyaviparãtaj¤ànasya và heturiùño yato vivakùitaikasaükhyatvaü tallakùaõamucyate, àhosvid yasya pratihetustatsàdhyaviparãtasàdhako na pradar÷itaþ paramàrthataþ sannapãti | paro doùamapa÷yannàha- "ki¤càtaþ" ityàdi | yadi nàma purvo vikalpa uttaro và tataþ ko doùaþ? iti | (##) siddhàntavàdyàha- yadyasambhavan pratiheturyasya sa samyagj¤ànàdiheturiùyate, tadàlakùaõametad vivakùitaikasaükhyatvam | kasmàt? | a÷akyo ni÷cayo yasya vastuto 'sambhavatpratihetutvasya sa tathoktaþ | paramatàpekùayà caitaducyate | paro hi dar÷anàdar÷anàbhyàmasatyapi pratibandhe 'vinàbhàvamicchati | tatastasya pratihetorevaüvidhasya sambhavo 'sti | sa cànupalabhyamàno 'pi kadàcit syàditi vastutastadabhàvo ni÷cãyate | pratibandhanibandhanàvinàbhàvavàdinàü tvasmàkaü pratihetvasambhavaþ suni÷cita eva | nahi tàdàtmyatadutpattilakùaõe pratibandhe pramàõataþ siddhe tannimittàvinàbhàvitayà ekena hetunà svasàdhye sàdhite punastatraiva dharmiõi tallakùaõasya tadviruddhàrthasàdhakasya pratihetoþ sambhavaþ ÷aïkayate, bhàvànàü viruddhasvabhàvadvayàyogàd, viruddhadharmàdhyàsasya bhedalakùaõatvàt | viruddhadharmasàdhakasambhave ca tasyaiva svasàdhyàvinàbhàvinaþ prathamasya tatra pramàõato bhàvasiddhayayogàditi | syànmatam- yadi nàma prastutaþ pratihetvasambhavo 'smàbhirni÷cetuma÷akyastathàpyasambhavatpratihetutvaü vivakùitaikasaükhyatvapratipàditaü hetulakùaõaü kasmànna bhavati? ityàha- "na hyani÷citàtmanaþ" ityàdi | pratipàdako yo dharmo hetostasyàni÷citasvabhàvasya yasmàt tallakùaõatvaü pratipàdakadharmatà na bhavati | yathà saüdigdhasya pakùadharmatvasyeti pårvakasya sàdhanam | nàpi sandhigdhaü lakùaõaü yasya sa heturbhavatãti na ka÷ciddheturbhavediti hetvabhàvo và ityasya samarthanam | tata÷ca "hetvàbhàsàstato 'pare" ityatràpi yojitamiti | syànmatam- yasya pratiyogã dç÷yate tasyaiva pratihetubhàvàt ahetutvaü bhavatu, yasya tu pratiyogã heturna dç÷yate sa vastuta evàsambhavatpratihetuþ | na hi tatra vastutaþ pratihetusambhavaþ ÷aïkayate, bàdhakapratyayamantareõa bàdhà÷aïkàyà ayogàt | taduktam- "bàdhàj¤àne tvanutpanne nà÷aïkà niùpramàõikà" iti | (##) atra àha- "tulye lakùaõe hi" ityàdi | ÷aïkayamànapratihetunà tulyaü lakùaõaü dar÷anàdar÷anamàtranimittàvinàbhàvaråpaü yasya tasmin dçùñaþ pratiyoginaþ pratihetorbbàdhakasya sambhavaþ sa yeùàmapi tattulyalakùaõànàü pratiyogã na dç÷yate teùvapi ÷aïkàü pratihetusambhavaviùayàmutpàdayati | kiü kàraõam? | adçùñapratiyogino dçùñapratiyogino vi÷eùàbhàvàt | nahi tasyetareõa ka÷cidvi÷eùo 'sti, yatastatsambhavo na ÷aïkayeta | pruùa÷aktivaikalyàdinà tu tadadar÷anaü sambhàvyeteti kimucyate `nà÷aïkà niþpra(ùpra)màõikà' iti | atha vi÷eùaþ pratibandhalakùaõo 'vinàbhàvani÷càyako dçùñapratihetoradçùñapratiyogina iùyate yataþ pratiyogisambhavà÷aïkàstamupaiti | tadà sati và vi÷eùe sa vi÷eùo hetorlakùaõam | kiü kàraõam? | yatastato vi÷eùàddheturekàntena ni÷cayena nirastapratipakùastathàvidhe dharmiõi pratihetvasambhavàt svasàdhyaü ni÷càyayatãti | yastathàvidho na bhavati tadvi÷eùavirahàt dçùñapratihetuþ so 'tallakùaõo na hetuþ syàt | tathà ca yadi nàmàhetau pratiheturdçùño, hetoþ kimàyàtam, yena tannivçttaye tatraikasaükhyàvivakùà kriyate, yathoktàvinàbhàvavacanenaiva tannivçtterityàha- "tathà ca hetau" tadvi÷eùayogini "pratihetvasambhave" sati "vyarthà" niùprayojanà "ekasaükhyàvivakùeti" | yathoktavi÷eùàïgãkarane tallakùaõasya pratihetorasambhavàt kasyaikasaükhyàvivakùayà vyavacchedaþ kriyate? yato 'sya sàrthakatvaü syàditi | viruddhàvyabhicàriõa÷ca hetvàbhàsasya vyavacchedàrthamekasaükhyàvivakùà hetulakùaõe kriyate | vastuto 'sambhavatpratihetutvasiddhaye ca pratibandhalakùaõe vi÷eùe hetàviùyamàõe viruddhàvyabhicàryapi hetvàbhàso na bhavati | tato vyavacchedyàbhàvàt kimekasaükhyàvivakùayà? iti dar÷ayannàha- "ataþ" pratibandhalakùaõavi÷eùopagamàt "viruddhàvyabhicàriõo hetvàbhàsasya yallakùaõaü taddhãyeta" na sambhavet | kiü punastadviruddhàvyabhicàriõo lakùaõam? ityàha- "svalakùaõa" ityàdi | hetoryadàtmãyaü lakùaõaü tadyuktayorhetvorekatra (##) dharmiõi virodhena parasparaviruddhasàdhyasàdhakatvenopanipàte sati viruddhàvyabhicàrãti viruddhàvyabhicàriõo lakùaõam | na ca tat pratibandhàïgãkaraõe sati sambhavati | nahi tàdàtmyatadutpattibhyàü svasàdhyapratãbandhavatyekatra hetau kvaciddharmiõi saübhavati dvitãyastallakùastatraiva hetuþ sambhavet, bhàvànàü viruddhasvabhàvadvayàsambhavàt, viruddhadharmàdhyàsasya bhedalakùaõatvàt | tadavyabhicàriõo hetordvitãyasya tatra kutaþ sambhavàvakà÷a iti | nanu yadi tathavidhàvi÷eùasambhave sati viruddhàvyabhicàrilakùaõaü hãyate, ekasaükhyàvivakùà và vyarthà, tathàpi naiva hetvabhàvaparasaïgaþ, tat kimuktaü hetvabhàvo vetyata àha- "na ca" naiva "tasya" vi÷eùasya pratibandhalakùaõasya, yato vastuto 'sambhavatpratihetutvaü ni÷cãyate | "svaråpaü" tàdàtmyatadutpattilakùaõaü nirddi÷yate bhavadbhiþ yathàsmàbhirnirdiùñaü yadråpaü "pratãtya" pratipadya pratiyoginaþ ambhavàsambhavàvutpa÷yàmaþ | yatra sa vi÷eùo nàsti tatra pratiyoginaþ sambhavaþ kalpita àgamà÷raye 'numàne | yatra tvasti sa vi÷eùo vastubalapravçtte 'numàne tatra pratiyogino 'sambhava iti | yata evaü tasmànnàstyeva bhavatàü sa vi÷eùaþ- bhavadbhirna j¤àyata eva sa vi÷eùa iti | tasmàt sarvatra yatràpi pratiyogã na dç÷yate tatràpi ÷aïkayà pratiyogiviùayayà bhavitavyam | tàmeva ÷aïkàü draóhayannàha- "dçùñapratihetorapi" ityàdi | yasyàpi hi pratiheturdçùñasyàpi pràk praityogidar÷anàditareõa sarvakàlamadçùñapratiyoginà na ka÷cid vi÷eùo lakùyate yaddar÷anàjj¤àyeta `atra pratiyogã sambhavati nyànyatra' iti dar÷anàdar÷anamàtranibandhanayoranvayavyatirekayoþ sarvatra samànatvàt | tathàpi pa÷càttatra pratiyogã dçùña iti sarvatra tattulyalakùaõe pratiyogisadbhàva÷aïkà na nivartata iti | syànmatam- yeùu pratiyogã sambhavati teùva÷yameva kadàcidasàvupalabhyate | yeùu tu puruùàyuùeõàpi nopalabhyate teùvasau nàstyeva | (##) tataþ sa tathàvidho heturbhaviùyati, tat kathaü hetvabhàvo 'smàkam? ityata àha- "na ca" ityàdi | yeùàmapi hi pratihetuþ sambhavati teùàmapi naiva sarvadà tasya pratihetoråpalabdhiþ pratipattéõàm | na hyasarvadar÷inàmupalabdhiþ sarvabhàvasattàü vyàpnoti, pratibandhavaikalyasadbhàvàt | nanu ca yatra sarvadaiva pratipatra(ttrà) pratiyogã na dç÷yate tatra tadà÷aïkàkathaü kriyate? | tathà càha- "bàdha(dhà)j¤àne tvanutpanne nà÷aïkà niùpramàõikà" iti | tathàparam- "utprekùeta hi yo mohàdajàtamapi bàdhakam | sa sarvavyavahàreùu saü÷ayàtmà kùayaü vrajet ||" iti | ata àha- "ati÷ayavatã tu" ityàdi | tathà hi kasyacideva pramàtuþ ku÷àgrãyamaterati÷ayavatã praj¤à pratihetåtprekùiõã dçùñàsmàbhiþ yathà vedapràmàõyaniràkartçùu [hetuùu] saugataiþ ÷iùyaparamparayà kumàrilotpàdàtpràgadçùñapratiyogiùåpanyasteùu, tenaiva praj¤àti÷aya÷àlinà pratihetava utprekùitàþ tatastaddar÷anàt yàvajjãvaü adçùñapratihetuùvapi tadà÷aïkà na nivartate | tataþ kathamà÷aïkà niùpramàõikocyate? | "tulyalakùaõe hi" ityàdikamapi pratiyogisambhavà÷aïkàkàraõamuktameva | na ca pratiyogisambhavamà÷aïkamànastannimittasaübhavàt `utprekùeta hi' ityàdyàkro÷amàtreõa nivartayituü ÷akyate | tenàsya pratiyogyà÷aïkàpanodakùamaü ki¤cit kàraõamabhidhànãyam yathàsmàbhirabhihitaü `svabhàvahetorviparyeye bàdhakapramàõava÷àttàdàtmyani÷caye satyanvayavyatirekayostatra nirõayaþ; kàryahetau ca yathoktapratyakùànupalambhataþ kàryakàraõasiddhestani÷caya' iti | yata evaü sarvatra pratiyogyà÷aïkà na nivartate bhavaddar÷ane tena kàraõenàni÷cayaþ pratiyoginaþ sambhavàsambhavayoþ `iha pratiyogã sambhavati iha tu na sambhavati' ityevaüråpa iti | tasmàdvastuto 'sambhavatpratihetutvaü yallakùaõaü (##) hetoþ tasyàni÷citatvàdekasaükhyàvivakùàvàdinàü na ka÷ciddhetuþ syàt | na hyani÷citalakùaõo heturbhavatãtyupasaühàra iti | tadevaü `kiü yo vastuto 'sambhavatpratihetuþ sa samyagj¤ànaviparyayaheturiùñaþ' iti amuü vikalpaü niràkçtya dvitãyaü vikalpaü niràcikãrùuràha- "athàpradar÷itapratihetuþ" samyagj¤ànaviparyaheturiùña iti sambandhaþ | ayaü ca pakùaþ kila diïnàgàcàryasyàpyabhimata iti para upadar÷ayannàha- "yathàha diïnàgàcàryaþ" | kimàha?"yadà tarhi" ityàdi | "÷ràvaõatvasya hi na katha¤civdyavacchedahetutvam" iti diïnàgàcàryeõokte pareõàbhihitam- "yadà tarhi vaiyàkaraõaþ ÷abdatvaü sàmànyavi÷eùaü nityamabhyupagacchati tadàyaü ÷ràvaõatvalakùaõaþ pakùadharmaþ hetureva syàt | nityaþ ÷abdaþ ÷ràvaõatvàt ÷abdatvavat" ityevaü pareõokte satyàcàryeõoktam- "yadyatra ÷abdàkhye dharmiõyanityatvahetuü kçtakatvaprayatnànatarãyakatvàdilakùaõaü ka÷cid vai÷eùikàdirna dar÷ayet tadàyamapradar÷itapratiheturhetureva bhavet" iti | tadevàmàcàryapàdaiþ sàkùitve datte bhujamutkùipya ÷àstrakàraþ påtkurvannàha- "idamidànãm" ityàdi | yadà hyàcàryasyàpyetadabhimatamiti kai÷civdyàkhyàyate tadidaü sumahavdyasanamàyàtam- gurubhirabhihitatvàdaprakà÷yam, nahi guråõàü doùaþ prakà÷ayituü yuktaþ, "nyàyamanupàlayadbhiþ asaüvaraõãyam" apracchàdanãyam | tat kiü gurån dåùayàma uta nyàyamapyupekùàmahe ityubhayamapya÷akyamiti "kaùñataraü vyasanaü kathaü nirvoóhuü ÷akyeta?" | na kathaüciditi | kaþ punaratra doùo yenedaü kaùñataramityàha- "sa tàvadayaü" ÷ràvaõatvalakùaõo "heturvaståni" ÷abdàdãni svasàdhyaü tattvaü nityatvaü "tatprakçtãni" tadàtmakàni "kçtvà" tacchràvaõatvaü pramàõaü yeùàü puruùàõàü mãmàüsakavaiyàkaraõàdãnàü tàn "abhyudayena" (##) svargeõa "niþ÷reyasena" càpavargeõa "yojayitvà" | tathà hi- vastutattvaü bhàvayan yàvat kle÷ànn prajahàti tàvat svargamàsàdayati, kle÷àüstu prajahannirvàõaparàyaõo bhavati | athàvà ÷abdanityatvapratãtau vedapràmàõyàt tadvihitàgnihotrànuùñhànàt svargo vedàntaniùevaõàdaparvaggaþ | punaruttarakàlaü "pratibhàvatà" praj¤àjàtãyena vai÷eùikàdinà puruùeõa "hetvantarasya" pratihetoþ "nidar÷anena" yadasya "nityatvasàdhanasàmarthyaü" pratihetvanupadar÷ane satyàsãt ttatadupadar÷anena "utkãlitam" apanãtamiti | tàni vaståni nityatvasampadaþ pracyàvya, tàü÷ca tatpramàõakàn puruùàn svargàpavargasampadaþ pracyàvya ÷ràvaõatvalakùaõo hetuþ ÷aktivaikalyàt paritràtuma÷akto bhraùñaràjya ieva ràjà tapovanaü gacchati svaireva du÷caritairiti kimatra vayaü bråmaþ? | tadevamupahasyaitasmin pakùe doùamupadar÷ayannàha- "puruùapratibhà" ityàdi | yada hyapradar÷itapratiheturheturheturiùyate tadà puruùapratibhàkçtaü sàdhanatvamabhyupagataü bhavati | tata÷ca vastuto na ki¤cit sàdhanamasàdhanaü và pràptam | tathà hi- yadà pratiheturnopadar÷yate tadà sàdhanam, yadà tåpadar÷yate tadà na sàdhanamiti puruùapratibhàkçtaü sàdhanatvamàyàtamiti | api ca- apradar÷itapratihetorhetorhetutve 'ïgikriyamàõe vikalpadvayam- kiü paramàrthato hetustaddharmabhàvã, utàtaddharmabhàvãti? | tatràdyaü vikalpamadhikçtyàha- "sa ca" heturyo 'sau prathamaü upàdãyate | sa "yadi svabhàvata" eva "tasmin" sàdhyadharme "satyeva bhavati" ityevaü÷ãlo 'smadupavarõitapratibandhopagamàt yadãùyate "tadà kathamanyathà kriyeta" hetvantareõàtaddharmabhàvã kathaü kriyeta? | na katha¤cit | kiü kàraõam? | vastånàü hetulakùaõànàü yaþsvabhàvaþ- `satyameva sàdhyadharme bhavanàtmakaþ'- "tadanyathàbhàvasya" tadviparyayasya "abhàvàd" ubhayo÷ca svasàdhyadharmàvinàbhàvitve (##) svabhàvata eva dharmiõyekatra tayorbhàve viruddhàvubhau svabhàvàvekasya syàtàm | na caikasya viruddhau svabhàvau sambhavataþ, viruddhadharmàdhyàsena tasyaikatvahàniprasaïgàt | atha dvitãyo vikalpastadà "ataddharmabhàvã ca" asatyapi sàdhyadharme bhavana÷ãlaþ pratibandhànabhyupagamàt "kathamanyadàpi" apradar÷itapratihetvavasthàyàmapi "sàdhanaü" kasyacit? | naiva tadàpi sàdhanam, na kevalaü pradar÷itapratihetvavasthàyàmiti | upasaüharannàha- "tasmàt svabhàvataþ" ityàdi | yata evaü bhàvànàü svabhàvo 'nyathà kartuü na ÷akyate, viruddhobhayasvabhàva÷caiko na sambhavati tasmàt paramàrthataþ svena svena sàdhyenàvinàbhàvinoryathoktalakùaõayoþ kàryasvabhàvahetvoþ tallakùaõasya kàryasvabhàvalakùaõasya pratihetorasambhavàd "alakùaõamekasaükhyàvivakùà" vivakùitaikasaükhyatvaü lakùaõaü na bhavati | kiü kàraõam? ityàha- "vyavacchedyàbhàvàditi" | pratiheturhi vivakùitaikasaükhyatvasya vyavacchedyo varõyate | sa ca pratihetuþ svalakùaõayuktayoþ kàryasvabhàvayorna bhavatyeveti kathaü taddhetulakùaõaü syàditi | tadevamanayordvayo råpayoryaþ sambhavo yathoktàvinàbhàvàsambhave satãti råpàntaropagame 'pi hetvàbhàsataiveti "hetvàbhàsàstato 'pare iti" ityasyàrtho vivçta iti | j¤àtatvaniràkaraõàyàha- "j¤ànaü punaþ" ityàdi | avàdhitaviùayatvaü vivakùitaikasaükhyatvaü ca kàrya- svabhàvahetvorevàvinàbhàve sati bàdhàpratihetvorasambhavàt vyavacchedyàbhàvatvena satyapi liïgadharmatve tallakùaõaü na bhavatãtyuktam | j¤ànaü tu j¤àtatvam, tasyaiva bhàvapratyayenàbhidhànàt | tathà hi- j¤àna÷abdapravçttinimittaü j¤àtatvamucyate, tacca j¤ànameva, tadutpàde sati j¤àta iti vyavahàràt | na ca tat liïgasyàtmaråpamiti kathaü liïgalakùaõaü bhaviùyati? | yadyapi vikalpapratibhàsã sàmànyàkàro liïgatayàvasthàpyate tathàpi na j¤ànasya liïgadharmatà | na hyasau svatantra eva liïgam | yadàha- "vikalpabhedàna svatantràõàmanvarthà÷rayaõàt (##) tatkalpitaviùayàda'rthapratipattàvanarthapratilambha eva syàt" iti | tasmàd vàhyavaståpàdànasyaivàsya liïgatàvasthàpyate | sàdhyasàdhanasaükalpe vastudar÷anahàneþ svalakùaõasya kvacidananvayàcca taddharmatàmeva tvanusmaranto vikalpà nànaikavyatirekàn saüdar÷ayanto vastuni paramparayà pratibandhàdavisaüvàdakàþ kàryàdiliïgavyapade÷anibandhanaü cetyuktapràyam | na ca tasya kàryàderàtmaråpaü j¤ànam | vikalpàvabhàsã ca sàmànyàkàro naiva vikalpasyàtmabhåtaþ, tasya nãråpasya vasturåpavirodhàt | tadråpasya ca vikalpapratibimbacakrasya sàmànyàtmatàvirahàt | yasmàdabàdhyasyàpi bàhyatayà vyavasitasyànanuyàyino 'pyanuyàyitayà sàmànyàtmakatvaü tathàtve càsya vikalparåpatà kutaþ? yadàha- "j¤ànàdavyatiriktaü ca kathamarthàntaraü vrajet? || tasmànmithyàvabhàso 'yamartheùvekàtmatàgrahaþ |" iti | na j¤ànasya liïgadharmatà | etadeva sàdhayannàha- "kiüråpàd" ityàdi | kimàtmakàt "hetoranumeyo 'rtho j¤àtavyaþ iti cintàyàü" prakçtàyàü "pratipattuþ" puüso yadavisaüvàdakaü liïgaü tasya svaråpamabhidhãyate ÷àstrakàraiþ yasya råpasya dar÷anàdayaü pratipattà `yatra tadråpasambhavaþ tat sàdhanam tadråpavikalamasàdhanam' iti pravibhàgena vyavasthàpya yattatra sàdhanatvena vyavasthàpitaü tasyeùñàrthasannidhànasampratyayàt pravçttimavalambate | tathà, etasmiü÷ca nyàye vyavasthite yadasya liïgasyàtmaråpaü tallakùaõaü bhavitumarhati pakùadharmàdivat na tu yat pararåpam | syàdetat- j¤àtasya liïgasya sàdhakatvàd yuktaiva sàdhyasiddhyupayogino j¤ànasya liïgalakùaõatetyata àha- "pratipattijanmani" ityàdi | yadyanumeyapratãtijanmanyupayujyate j¤ànamiti tanmàtreõa liïgasya lakùaõamiùyate tadàtiprasaïgaþ pràpnoti | tamevàha- "evaü pratipattijanmanyupayogamàtràlliïgalakùaõatve prameyasya" arthasya "puruùasya" pramàtuþ (##) "àdi" ÷abdàt saüyogasamavàyàdãnàmàlokamanaskàràdãnàü liïgalakùaõatvaü bhavet | atra kàraõamàha- "nahi teùvapi" prameyàdiùu asatsu liïgini j¤ànaü bhavatãti kçtvà | atra paro 'niùñamàpàdayannàha- "ni÷citagrahaõaü tarhi" ityàdi | yadi pararåpatvàjj¤ànaü liïgalakùaõaü na bhavati tadà ca yadetadàcàryeõa- "anumeye 'tha tattulye sadbhàvo nàstitàsati | ni÷cite" ti- ni÷citagrahaõaü kçtaü bhavata÷càbhimataü tanna kartavyayam | tathà hi- ni÷cayo hi liïgasya pararåpameva | sa cet tallakùaõam, j¤ànaü kimiti neùyate yato ni÷cayo vij¤ànameva tadvi÷eùatvàdasyeti | siddhàntavàdyàha- "na na kartavyaü" kintu kartavyameva tasya ni÷citagrahaõasya liïgaråpapratipàdanyàrthatvàt | tàmevànyàrthatàü dar÷ayannàha- "sapakùavipakùayoþ" ityàdi | pare hi sapakùe dar÷anamàtreõàsapakùe càdar÷anamàtrato gamakaü hetumicchanti | teùàü naiva dar÷anamàtreõa sàdhyasiddhau samartho heturbhavatãti j¤àpanàrthaü ni÷citagrahaõaü kçtam | yataþ satorvidyamànayorapi dar÷anàdar÷anayoragamakatvaü hetordç÷yate `sa ÷yàmaþ, tatputratvàt' ityàdau | yata evaü tena kàraõena sapakùe bhàvena vipakùe sarvatràbhàvavi÷iùñenàsapakùe ca sarvatràbhàvena sapakùe tàdàtmyatadutpattilakùaõabhàvavi÷iùñena gamako heturityasyàrthasya j¤àpanàrthaü lakùaõavàkye ni÷citagrahaõaü kçtaü boddhavyam | etaduktaü bhavati- yàveva sapakùavipakùayoþ bhàvàbhàvau pratibandhasàdhakapramàõavçttyà ni÷citau tàbhyàmeva heturgamako bhavati, na tu yathàkatha¤ciddar÷anamàtreõetyasyàrthasya j¤àpanàya ni÷citagrahaõaü kçtamiti | prakçtamupasaüharannàha- "tena" ityàdi | yena vi÷iùñayorbhàvàbhàvayoreva khyàpanàya ni÷citagrahaõaü kçtam, na råpàntaràbhidhànàya, anàtmaråpasya ca lakùaõatà na yujyate, tena pararåpaü liïgasya lakùaõaü na bhavati | yataþ tena j¤ànàdinà pararåpeõa liïgasya na ka÷cid råpavi÷eùo 'bhidhãyata iti | (##) nanu ca pare 'pi sapakùavipakùayorbhàvàbhàvàbhyàü gamakaü hetumicchanti, dar÷anàdar÷ane tu tayoreva sàdhake, tat kimarthaü ni÷citagrahaõam? iti, ata àha- "tau hi" ityàdi | yadyapi pare bhàvàbhàvàbhyàmeva gamakaü hetumicchanti tathàpi sapakùa eva bhàvo 'sapakùe càbhàva eveti bhàvàbhàvau dar÷anàdar÷anamàtrato vyavasthàpayanti | na ca tatastau tathàvidhau sidhyataþ, pratibandhavikalànàmapyarthànàü kvacid bhàvàbhàvayoþ katha¤ciddar÷anàdar÷anasambhavàt | tasmàd yau `hetoþ sapakùe eva bhàvo 'sapakùe càbhàva eva' ityevamàtmakau bhàvàbhàvau tau tadbhàvasya sàdhakaü yat pramàõaü tàdàtmyatadutpattisàdhanaviùayaü taddhçttyà voddhavyau | kutaþ? upàyàntarasyàbhàvàt | tadanabhyupagame hi hetoþ sapakùa eva bhàvaþ sarveùàü hetumatàü bhàvànàü sàdhyenànugamadar÷ane sati vipakùe càbhàva eva sàdhyavikalànàü sarvàrthànàü hetuviviktànàü upalambhe sati syàt | na caitadasarvadar÷inaþ sambhavatãti | yata upàyàntaraü nàsti tena kàraõena tayorvi÷iùñayorbhàvàbhàvayoþ pratipàdanàya ni÷cita÷abdaþ prayukto lakùaõe lakùaõakàreõeti | nanu ca bhàvàbhàvavacanamàtràdeva pramàõato ni÷cayo labhyate anyathà tayoreva sattà na prasidhyediti, ata àha- "yadyapi" ityàdi | "anumeye 'tha tattulye sadbhàvo nàstitàsati |" ityanenaiva sapakùàsapakùayoþ bhàvàbhàvavacanamàtreõà ni÷citagrahaõanirapekùeõa tayorbhàvàbhàvayoryat sàdhanaü pramàõaü tasya vçttiryadyapyàkùipyate | kathaü punarni÷citagrahaõamantareõa bhàvàbhàvavacanamàtratastaddhçtteþ àkùepaþ? ityàha- "anyathà" yadi tatsàdhanapramàõavçttirnàkùipyeta, tadà "tayoreva" sapakùavipakùayoreva bhàvàbhàvayoryà sattà svaråpavyavasthà tasyà "aprasiddheþ" | kasmàdaprasiddhiþ? ityàha- "j¤ànasya" upalabdheryà sattà utpattiþ tannibandhanatvàjj¤eyasya bhàvàbhàvalakùaõasya sattàvyavasthàyàþ svaråpavyavasthiteþ | na hyupalambhamantareõa svata evàrthàþ (##) sidhyanti, sarvasya sarvasiddhiprasaïgàt | tasmàdidamevaüråpaü naivaüråpamiti tadàkàraj¤ànodayàdeva vyavasthàpyate | yata evaü tasmàt sarvatra ÷àstre loke và j¤eyasattàvyavasthaiva ni÷citagrahaõaü vinàpi "tatsàdhanaü" tatsattàsàdhanaü pramàõam "àkarùati" àkùipatãti | ki¤ca, paràrthatvàcca ÷àstrapraõayanasya tatsàdhanapramàõavçttiràkùipyate iti sambandhaþ | kãdç÷aü punastacchàstrapraõayanaü yat paràrtharåpatayà svavyavasthàpitaj¤eyasattàsàdhanaü pramàõamàkùipati? ityàha- " triråpaü liïgaü vaþ saüvàdakaü pràpakaü" và¤chitasyàrthasyeti | yadi nàmaivaüråpaü paràrthaü ÷àstrapraõayanaü tathàpi kathaü tat sàdhanapramàõavçttimàkùipatãtyàha- "tadråpaü" tasya liïgasya triråpasya råpaü svabhàvaü ÷àstroktaü ye pratipattàro na vidanti, na teùàü tatastriråpàlliïgàcchàstroktàd và¤chite 'rthe pravçttirbhavati, aj¤àtasyàrthasya j¤àpakasya svasattàmàtreõa pravartakatvàbhàvàt | yata evam "iti" tasmàt paropalakùaõatvàdeva pareùàü j¤àpakatvàdeva pravartake triråpaliïge j¤ànaü siddhamiti yadyapi ni÷citagrahaõamatiricyate tathàpi tàveva liïgasya sapakùàsapakùayorbhàvàbhàvau vi÷iùñau ÷àstroktau `sapakùa eva bhàvo 'sapakùe càbhàva eva' ityevaüråpau kecinnaiyàyikaprabhçtayaþ, pare dar÷anàdar÷anamàtreõa- ye dar÷anàdar÷ane pratibandhasàdhake na bhavataþ- tanmàtreõa vyavasthàpayanti "yata eva iti" tasmàtteùàü vàdinàü niùedhàrtho 'yaü lakùaõe ni÷cita÷abdaþ prayukta àcàryeõàsmàbhi÷càbhyupagata iti | yadi tu paravipratipattiþ na syàt tadà naivàsau prayujyeteti | kimiti punarddar÷anàdar÷anàbhyàü bhàvàbhàvaviùayàbhyàü sapakùà [sa]pakùayoþ vi÷iùñau bhàvàbhàvàvanvayavyatirekàtmakau neùyete ityàha- "satorapi" ityàdi | satyapi kvacit sapakùe bhàvadar÷ane hetoþ kvaciccàsapakùe 'bhàvadar÷ane `sa ÷yàmaþ, tatputratvàt' ityàdàvanvayavyatirekayoþ saü÷ayàt | tathà hi- anvayo nàma sarvatra satyeva sàdhye hetorbhàvo (##) vyàptyà càsati sàdhye hetorabhàvo vyatirekaþ | na ca kvacit sati sàdhye hetorbhàvadar÷ane 'pi tanmàtreõa tathàbhàvaþ sarvatra bhavati, apratibaddhasvabhàvànàü sahabhàvaniyamàbhàvàt | tathà kvacit sàdhyàbhimatasyàbhàve satyabhàvadar÷ane 'pi hetoþ sarvatra tadabhàve 'va÷yamabhàvaþ, tadanàyattasya tannivçttau niyamena nivçttyabhàvàt | tasmàt pratibandhaprasàdhakapramàõavçttyaiva yathoktau sapakùàsapakùayoþ bhàvàbhàvau sidhyataþ nànyatheti vipratipattiniràsàrthameva ni÷citagrahaõaü kçtamityupadar÷ayannàha- "tasmàt" ityàdi | "asmàbhiþ" ityàcàryakçte ni÷citagrahaõe 'nyatràsmàkamabhimatatvàt "asmàbhiþ" ityàha | tadevaü vipratipattiniràsàrthaü ni÷citagrahaõam, asatyàü tu vipratipattau tanna kartavyameveti pratipàdya ata eva nyàyàt j¤àtatvaü råpàntaraü na bhavatãti dar÷ayannàha- "yato 'pi"ityàdi | "pçthagataþ" iti pakùadharmatvàdestrairåpyàt | kutaþ? "tenaiva"trairåpyavacanenaiva tatsàdhanapramàõàkùepataþ "avagatatvàt" pratipannatvàditi | kiüvat? "upanayàrthavat pakùadharmatvàt" iti | yathà pakùadharmatvavacanenaiva hetorupanayasyàrtho 'vagatastasya dharmiõi hetoþ sadbhàvapradar÷anàtmakatvàt, pakùadharmavacanasya ca tadråpatvàt tataþ pçthagupanayo råpàntaraü na bhavati; tathà trairåpyàt j¤ànaü, tadvacanenaivàvagatatvàditi | atra paro 'niùñamàpàdayannàha- "anvayavyatirekayorapi" ityàdi | yadi trairåpyavacanenaiva sàmarthyàjj¤ànaü labhyata iti tat tataþ pçthag na vaktavyam "hantaþ" tarhi anvayàt pçthag vyatireko na vaktavyaþ vyatirekàcca pçthaganvayaþ | kiü kàraõam? | ekasyànvayasya vyatirekasya và prayogàdubhayasya gateþ | kçtaü ca tayoþ pçthagvacanaü, tathà j¤àtatvasyàpi trairåpyàd gamyamànasyàpi pçthagvacanaü kartavyamiti | siddhàntavàdyàha- "na, hetoþ" ityàdi | nànvayavyatirekayorna pçthaktvaü kintu bhinnaråpataiva | tathà hi- anvayo hetoþ (##) sapakùe bhàva ucyate, vyatirekaþ punarabhàvo 'sapakùe | na ca tau parasparamàkùipataþ parasparamantarbhavato vidhipratiùedharåpayorbhinnasvabhàvatvàt | na ca yo yato bhinnasvabhàvaþ sa tatràntarbhåto yukto | nanu ca yadyanvayavyatirekayorbhinnaråpatà kathaü tarhi triråpaü liïgamucyate? | nahi parasparabhinnàvàtmànàvevàsya yujyete, svabhàvabhedalakùaõatvàd vastubhedasya | naiùa doùaþ, yato yathànvayavyatirekau vyavasthàpyete na và nayo (pyete tathà tayo)ranantarbhàva ucyate nànyathà | kathaü cetau vyavasthàpyete? | vyàvçttikçtaü bhedamupàdàya | tathà cànayorbhinnaråpataiva | vyàvçttibhede 'pi ca paramàrthato bhedo nàstãtyekaü liïgaü triråpamityucyate iti | kathaü tarhi pràguktam `nànayorarthataþ ka÷cid bhedaþ, anyatra prayogabhedàd' iti? ata àha- "ekaü vàkyam" ityàdi | anvayamukhena vyatirekamukheõa và prayuktamekaü vàkyamubhayamanvayaü vyatirekaü ca bhinnalakùaõameva gamayatãtyucyate 'smabhirnaiko 'rthaþ svabhàvo dvitãyasyocyate, parasparabhinnayorevaikavàkyàrtharåpatvàt | atra para àha- "na tu tatraiva" ityàdi | ayamabhipràyaþ- lakùaõavàkyapratipàditàvanvayavyatirekàvà÷ritya parasparàntarbhàva÷codyate | sa ca vidyata eva | tathà hi- `tatraiva bhàvaþ' ityatra lakùaõavàkye tadarthatayà tadabhàve 'bhàvo gamyate; `atadbhàve 'va÷yamabhàvaþ' iti càtra `tadbhàve bhàvaþ' | na hyasati pratibandha ekàbhàve 'parasyàbhàvaþ | pratibandha÷ca tàdàtmyatadutpattibhyàü tadbhàve bhàvaråpa eva | tata÷caikenaiva sapakùàsapakùayorbhàvàbhàvapratipàdakena prativi÷iùñena lakùaõavàkyenobhayagaterdvitãyavacanaü na kartavyamiti | tathà caikavàkyàrthàntarbhàvàd bhinnasvabhàvatàpyanayordurllabhà | tata÷ca yaduktam `anvayavyatirekayorapi tarhi na pçthaktvamiti' tat tadavasthameveti | (##) siddhàntavàdyàha- "vacanametat" `tatraiva bhàvaþ' ityàdiråpam "ubhayamàkùipati" pratipàdayati | kutaþ? | sàmarthyàdubhayapratipàdana÷aktatvàt | katham? iti cet, àha- "ekasyàpi vàkyasya" kãdç÷asya? | "niyamakhyàpakasya" `sapakùa eva bhàvo 'sapakùe càbhàva eva' iti sàvadhàraõasya "dvitãyàkùepanàntarãyakatvàt" dvitãyapratipàdananàntarãyakatvàt | "na ca tàvataikavàkyapratipàdanamàtreõobhayorekasvabhàvatà" bhinnasvabhàvànàmapyarthànàmekavàkyena pratipàdanàt | ekenaiva ca lakùaõavàkyenobhayagatàvapi yat "pçthagabhidhànaü" tat "prayoganiyamàrtham" | sàdharmyaprayoge vaidharma(rmya)vacanaü na kartavyam, vaidharmyaprayoge ca sàdharmyavacanamiti na punarekàbhidhànenànavagatasya råpàntarasya pratipàdanàrtham | na ca tathà trairåpyavacanena j¤ànanibandhanena j¤eyasattàvyavasthàyàþ propalakùaõàrthena ca ÷àstrapraõayanenà÷ritaj¤ànasyaiva trairåpyasya pratipàdanàllabdhasya j¤ànasya punarvacane na ki¤cit prayojanamastãti nàsya pçthagvacanaü yuktamiti | syànmatam- kevalàvapi tarhyekavàkyàrthànantarbhåtau parasparama'bhinnasvabhàvau bhaviùyataþ tata evaivakavàkyàrthàntarbhàvàdityata àha- "na punaþ kevalau" ekavàkyàrthànapekùau tadantarbhàvamàtreõa sapakùàsapakùayoþ bhàvàbhàvau parasparamàkùipato 'ntarbhavataþ bhinnaråpàõàmapyarthànàmekavàkyàntarbhàvadar÷anàt | nanu ca niyamavantàvapi bhàvàbhàvau kevalàveva, tayoþ parasparàkùepe kevalayorapi tatprasaïga ityata àha- "niyamavantau ca" sàvadhàraõavàkyapratipàditau "na kevalau" kintu sahitàveva | kutaþ? | "niyamasya" sàvadhàraõasya vàkyasya "ubhayaråpatvàt" bhàvàbhàvapratipàdanàtmakatvàt | tadevaü sàvadhàraõena vàkyena naiva kevalo 'nvayo vyatireko vàbhidhãyate | tadantarbhàvàttu dvitãyagatiþ kintu parasparàntarbhåtàveva sahitàvekena vàkyenàbhidhãyete iti pratipàdyopasaüharannàha- "tasmàt" tatraiva sapakùa eva bhàva (##) ityanena vàkyena na sapakùe bhàva evocyate | kiü tarhi? | asapakùe 'bhàvo 'pi, tathà cetareõàpyasapakùe 'bhàva eveti vacanena nàbhàva eva kevala ucyate kintu sapakùe bhàvo 'pi, yena kevalavacanena bhàvo 'bhàvo và tadàtmakatayà dvitãyamàkùiped yato 'nayoþ pçthagvacanaü na syàt | tasmàd yadànvayavyatirekau bhavàbhàvàvabhipretau tadà tau bhinnaråpàveveti kathaü tayoþ na pçthaktvam? | atha niyamavatà vàkyenàbhihitau tadaikavàkyàdevobhayagateþ pçthagvacanaü na kartavyameva | tattu kçtaü nàpratipannapratipattaye kintu prayoganiyamàrthamityuktametaditi | syànmatam- yathànvayavyatirekau bhàvàbhàvalakùaõau na parasparàtmakau tata÷ca tayoþ parasparato råpàntaratvam, evaü paropalakùaõa÷àstrapratipàditàt trailakùaõyàd bhidyata eva j¤ànam, na tatràntarbhatam, tato råpàntaraü bhaviùyatãtyata àha- "naivam", yathànvayavyatirekau bhàvàbhàvalakùaõau parasparamanantarbhåtau, na tathà j¤ànaü paropalakùaõa÷àstrapratipàdite trailakùaõye 'nantarbhåtam | kutaþ? | "paropalakùaõàt"- pare upalakùyante upalakùaõa(õaü) trairåpyaviùayàü pratãtiü kàryante yena ÷àstreõa tato yat trailakùaõyaü pratãyate àgçhãtaj¤ànaü tasmàdavyatirekàdàgçhãtaj¤àne trailakùaõye 'ntarbhàvàditi yàvat, "iti" tasmànna lakùaõàntaraü trairåpyàditi | tadayamatra samudàyàrthaþ- yadi j¤àtatvaü j¤àna÷abdapravçttinimittaü uktena prakàreõa j¤ànamevocyate tadà talliügasyànàtmabhåtamiti na tallakùaõam | athàvi(pi) j¤ànàpekùaþ karmabhàvo j¤àtatvamucyate tadàpi j¤eyasattàvyavasthàyà j¤ànasattànibandhanatvàt trairåpyavyavasthaiva tatsattàvyavasthàpakaü j¤ànamàkùipati | tatastadapekùo 'pi karmabhàvo 'nuktasiddha iti na tadvacanaü pçthakkartavyam | tathà paropalakùaõàrtha÷àstrapratipàditàgçhãtaj¤ànàt trailakùaõyàdavyatirekàditi | tadevamabàdhitaviùayatvàdikaü råpatrayaü niràkçtya nigamayannàha- "tasmànna hetuþ ùaólakùaõaþ |" kiü tarhi? | trailakùaõya eveti | (##) imaü kùatà÷eùakutarkamàrgaü, munã÷aràddhàntanayapradãpam | vitatya puõyaü yadupàrjitaü tat, paràü vi÷uddhiü jagato vidheyàt || hetubinduñãkà samàptà | ............................................................. ............................................................. mà yatata imà yà tadråpà vala (?) tribhuvanasya hitàya ÷asvat | narasya setoþ do.......tathàgatamatasya nivodhayitrã || 2 || ........75 màgra(rga)sira vàdi 7 ravau | maügalaü mahà÷rãþ || na gurorupade÷amagrahãt bubudhe vastu tato.............dhãþ | yatate sma na tasya vçddhaye na parispanditumapyapàrayat || [1 ||] || jãvàtmakaü càndramasaü ca tejaþ kçtàspadaü tasya tai .......t | tadeva ÷aktà.....thà paratra citrà hi vi÷vaprakçti.....nàþ || 2 || he ! rohiõãramaõa ! sarvakalàniketa ! tàràpate ! rajaninàtha ! sudhànidhàna! | kàdambarãrasaguõeùu ni.........va- màtmànamarpita÷arãramanusmarendoþ || 3 || ÷rãbrahmàõagacche paü. abhayakumàrasya hetubindutarkaþ ||