Bhartrhari: Vakyapadiya 
1.1-3.7 (sadhanasamuddesa)

Based on the edition by Wilhelm Rau, Wiesbaden 1977

Input by Somadeva Vasudeva 2002


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________


PADA MARKERS

For a four-pada verse:
........  $ ........  &
........  % ........  //

For a six-pada verse:
........  $ ........  &
........  % ........  \
........  # ........  //





1. brahmakàõóam

anàdinidhanaü brahma  $ ÷abdatattvaü yad akùaram  &
vivartate 'rthabhàvena  % prakriyà jagato yataþ  // 1.1 //
ekam eva yad àmnàtaü  $ bhinna÷aktivyapà÷rayàt  &
apçthaktve 'pi ÷aktibhyaþ  % pçthaktveneva vartate  // 1.2 //
adhyàhitakalàü yasya  $ kàla÷aktim upà÷ritàþ  &
janmàdayo vikàràþ ùaó  % bhàvabhedasya yonayaþ  // 1.3 //
ekasya sarvabãjasya  $ yasya ceyam anekadhà  &
bhoktçbhoktavyaråpeõa  % bhogaråpeõa ca sthitiþ  // 1.4 //
pràptyupàyo 'nukàra÷ ca  $ tasya vedo maharùibhiþ  &
eko 'py anekavartmeva  % samàmnàtaþ pçthak pçthak  // 1.5 //
bhedànàü bahumàrgatvaü  $ karmaõy ekatra càïgatà  &
÷abdànàü yata÷aktitvaü  % tasya ÷àkhàsu dç÷yate  // 1.6 //
smçtayo bahuråpà÷ ca  $ dçùñàdçùñaprayojanàþ  &
tam evà÷ritya liïgebhyo  % vedavidbhiþ prakalpitàþ  // 1.7 //
tasyàrthavàdaråpàõi  $ ni÷ritàþ svavikalpajàþ  &
ekatvinàü dvaitinàü ca  % pravàdà bahudhàgatàþ  // 1.8 //
satyà vi÷uddhis tatroktà  $ vidyaivaikapadàgamà  &
yuktà praõavaråpeõa  % sarvavàdàvirodhinà  // 1.9 //
vidhàtus tasya lokànàm  $ aïgopàïganibandhanàþ  &
vidyàbhedàþ pratàyante  % j¤ànasaüskàrahetavaþ  // 1.10 //
àsannaü brahmaõas tasya  $ tapasàm uttamaü tapaþ  &
prathamaü chandasàm aïgam  % àhur vyàkaraõaü budhàþ  // 1.11 //
pràptaråpavibhàgàyà  $ yo vàcaþ paramo rasaþ  &
yat tat puõyatamaü jyotis  % tasya màrgo 'yam à¤jasaþ  // 1.12 //
arthapravçttitattvànàü  $ ÷abdà eva nibandhanam  &
tattvàvabodhaþ ÷abdànàü  % nàsti vyàkaraõàd çte  // 1.13 //
tad dvàram apavargasya  $ vàïmalànàü cikitsitam  &
pavitraü sarvavidyànàm  % adhividyaü prakà÷ate  // 1.14 //
yathàrthajàtayaþ sarvàþ  $ ÷abdàkçtinibandhanàþ  &
tathaiva loke vidyànàm  % eùà vidyà paràyaõam  // 1.15 //
idam àdyaü padasthànaü  $ siddhisopànaparvaõàm  &
iyaü sà mokùamàõànàm  % ajihmà ràjapaddhatiþ  // 1.16 //
atràtãtaviparyàsaþ  $ kevalàm anupa÷yati  &
chandasya÷ chandasàü yonim  % àtmà chandomayãü tanum  // 1.17 //
pratyastamitabhedàyà  $ yad vàco råpam uttamam  &
yad asminn eva tamasi  % jyotiþ ÷uddhaü vivartate  // 1.18 //
vaikçtaü samatikràntà  $ mårtivyàpàradar÷anam  &
vyatãtyàlokatamasã  % prakà÷aü yam upàsate  // 1.19 //
yatra vàco nimittàni  $ cihnànãvàkùarasmçteþ  &
÷abdapårveõa yogena  % bhàsante pratibimbavat  // 1.20 //
atharvaõàm aïgirasàü  $ sàmnàm çgyajuùasya ca  &
yasminn uccàvacà varõàþ  % pçthaksthitaparigrahàþ  // 1.21 //
yad ekaü prakriyàbhedair  $ bahudhà pravibhajyate  &
tad vyàkaraõam àgamya  % paraü brahmàdhigamyate  // 1.22 //
nityàþ ÷abdàrthasaübandhàs  $ tatràmnàtà maharùibhiþ  &
såtràõàü sànutantràõàü  % bhàùyàõàü ca praõetçbhiþ  // 1.23 //
apoddhàrapadàrthà ye  $ ye càrthàþ sthitalakùaõàþ  &
anvàkhyeyà÷ ca ye ÷abdà  % ye càpi pratipàdakàþ  // 1.24 //
kàryakàraõabhàvena  $ yogyabhàvena ca sthitàþ  &
dharme ye pratyaye càïgaü  % saübandhàþ sàdhvasàdhuùu  // 1.25 //
te liïgai÷ ca sva÷abdai÷ ca  $ ÷àstre 'sminn upavarõitàþ  &
smçtyartham anugamyante  % ke cid eva yathàgamam  // 1.26 //
÷iùñebhya àgamàt siddhàþ  $ sàdhavo dharmasàdhanam  &
arthapratyàyanàbhede  % viparãtàs tv asàdhavaþ  // 1.27 //
nityatve kçtakatve và  $ teùàm àdir na vidyate  &
pràõinàm iva sà caiùà  % vyavasthànityatocyate  // 1.28 //
nànarthikàm imàü ka÷ cid  $ vyavasthàü kartum arhati  &
tasmàn nibadhyate ÷iùñaiþ  % sàdhutvaviùayà smçtiþ  // 1.29 //
na càgamàd çte dharmas  $ tarkeõa vyavatiùñhate  &
çùãõàm api yaj j¤ànaü  % tad apy àgamapårvakam  // 1.30 //
dharmasya càvyavacchinnàþ  $ panthàno ye vyavasthitàþ  &
na tàül lokaprasiddhatvàt  % ka÷ cit tarkeõa bàdhate  // 1.31 //
avasthàde÷akàlànàü  $ bhedàd bhinnàsu ÷aktiùu  &
bhàvànàm anumànena  % prasiddhir atidurlabhà  // 1.32 //
nirj¤àta÷akter dravyasya  $ tàü tàm arthakriyàü prati  &
vi÷iùñadravyasaübandhe  % sà ÷aktiþ pratibadhyate  // 1.33 //
yatnenànumito 'py arthaþ  $ ku÷alair anumàtçbhiþ  &
abhiyuktatarair anyair  % anyathaivopapàdyate  // 1.34 //
pareùàm asamàkhyeyam  $ abhyàsàd eva jàyate  &
maõiråpyàdivij¤ànaü  % tadvidàü nànumànikam  // 1.35 //
pratyakùam anumànaü ca  $ vyatikramya vyavasthitàþ  &
pitçrakùaþpi÷àcànàü  % karmajà eva siddhayaþ  // 1.36 //
àvirbhåtaprakà÷ànàm  $ anupaplutacetasàm  &
atãtànàgataj¤ànaü  % pratyakùàn na vi÷iùyate  // 1.37 //
atãndriyàn asaüvedyàn  $ pa÷yanty àrùeõa cakùuùà  &
ye bhàvàn vacanaü teùàü  % nànumànena bàdhyate  // 1.38 //
yo yasya svam iva j¤ànaü  $ dar÷anaü nàti÷aïkate  &
thitaü pratyakùapakùe taü  % katham anyo nivartayet  // 1.39 //
idaü puõyam idaü pàpam  $ ity etasmin padadvaye  &
àcaõóàlamanuùyàõàm  % alpaü ÷àstraprayojanam  // 1.40 //
caitanyam iva ya÷ càyam  $ avicchedena vartate  &
àgamas tam upàsãno  % hetuvàdair na bàdhyate  // 1.41 //
hastaspar÷àd ivàndhena  $ viùame pathi dhàvatà  &
anumànapradhànena  % vinipàto na durlabhaþ  // 1.42 //
tasmàd akçtakaü ÷àstraü  $ smçtiü ca sanibandhanàm  &
à÷rityàrabhyate ÷iùñaiþ  % sàdhutvaviùayà smçtiþ  // 1.43 //
dvàv upàdàna÷abdeùu  $ ÷abdau ÷abdavido viduþ  &
eko nimittaü ÷abdànàm  % aparo 'rthe prayujyate  // 1.44 //
avibhakto vibhaktebhyo  $ jàyate 'rthasya vàcakaþ  &
÷abdas tatràrtharåpàtmà  % saübhedam upagacchati  // 1.45 //
àtmabhedaü tayoþ ke cid  $ astãty àhuþ puràõagàþ  &
buddhibhedàd abhinnasya  % bhedam eke pracakùate  // 1.46 //
araõisthaü yathà jyotiþ  $ prakà÷àntarakàraõam  &
tadvac chabdo 'pi buddhisthaþ  % ÷rutãnàü kàraõaü pçthak  // 1.47 //
vitarkitaþ purà buddhyà  $ kva cid arthe nive÷itaþ  &
karaõebhyo vivçttena  % dhvaninà so 'nugçhyate  // 1.48 //
nàdasya kramajàtatvàn  $ na pårvo na para÷ ca saþ  &
akramaþ kramaråpeõa  % bhedavàn iva jàyate  // 1.49 //
pratibimbaü yathànyatra  $ sthitaü toyakriyàva÷àt  &
tatpravçttim ivànveti  % sa dharmaþ sphoñanàdayoþ  // 1.50 //
àtmaråpaü yathà j¤àne  $ j¤eyaråpaü ca dç÷yate  &
artharåpaü tathà ÷abde  % svaråpaü ca prakà÷ate  // 1.51 //
àõóabhàvam ivàpanno  $ yaþ kratuþ ÷abdasaüj¤akaþ  &
vçttis tasya kriyàråpà  % bhàga÷o bhajate kramam  // 1.52 //
yathaikabuddhiviùayà  $ mårtir àkriyate pañe  &
mårtyantarasya tritayam  % evaü ÷abde 'pi dç÷yate  // 1.53 //
yathà prayoktuþ pràg buddhiþ  $ ÷abdeùv eva pravartate  &
vyavasàyo grahãtéõàm  % evaü teùv eva jàyate  // 1.54 //
arthopasarjanãbhåtàn  $ abhidheyeùu keùu cit  &
caritàrthàn paràrthatvàn  % na lokaþ pratipadyate  // 1.55 //
gràhyatvaü gràhakatvaü ca  $ dve ÷aktã tejaso yathà  &
tathaiva sarva÷abdànàm  % ete pçthag avasthite  // 1.56 //
viùayatvam anàpannaiþ  $ ÷abdair nàrthaþ prakà÷yate  &
na sattayaiva te 'rthànàm  % agçhãtàþ prakà÷akàþ  // 1.57 //
ato 'nirj¤àtaråpatvàt  $ kim àhety abhidhãyate  &
nendriyàõàü prakà÷ye 'rthe  % svaråpaü gçhyate tathà  // 1.58 //
bhedenàvagçhãtau dvau  $ ÷abdadharmàv apoddhçtau  &
bhedakàryeùu hetutvam  % avirodhena gacchataþ  // 1.59 //
vçddhyàdayo yathà ÷abdàþ  $ svaråpopanibandhanàþ  &
àdaicpratyàyitaiþ ÷abdaiþ  % saübandhaü yànti saüj¤ibhiþ  // 1.60 //
agni÷abdas tathaivàyam  $ agni÷abdanibandhanaþ  &
agni÷rutyaiti saübandham  % agni÷abdàbhidheyayà  // 1.61 //
yo ya uccàryate ÷abdo  $ niyataü na sa kàryabhàk  &
anyapratyàyane ÷aktir  % na tasya pratibadhyate  // 1.62 //
uccaran paratantratvàd  $ guõaþ kàryair na yujyate  &
tasmàt tadarthaiþ kàryàõàü  % saübandhaþ parikalpyate  // 1.63 //
sàmànyam à÷ritaü yad yad  $ upamànopameyayoþ  &
tasya tasyopamàneùu  % dharmo 'nyo vyatiricyate  // 1.64 //
guõaþ prakarùahetur yaþ  $ svàtantryeõopadi÷yate  &
tasyà÷ritàd guõàd eva  % prakçùñatvaü pratãyate  // 1.65 //
tasyàbhidheyabhàvena  $ yaþ ÷abdaþ samavasthitaþ  &
tasyàpy uccàraõe råpam  % anyat tasmàd vivicyate  // 1.66 //
pràk samj¤inàbhisaübandhàt  $ saüj¤à råpapadàrthikà  &
ùaùñhyà÷ ca prathamàyà÷ ca  % nimittatvàya kalpate  // 1.67 //
tràrthavattvàt prathamà  $ saüj¤à÷abdàd vidhãyate  &
asyeti vyatireka÷ ca  % tadarthàd eva jàyate  // 1.68 //
svaü råpam iti kai÷ cit tu  $ vyaktiþ saüj¤opadi÷yate  &
jàteþ kàryàõi saüsçùñà  % jàtis tu pratipadyate  // 1.69 //
saüj¤inãü vyaktim icchanti  $ såtre gràhyàm athàpare  &
jàtipratyàyità vyaktiþ  % prade÷eùåpatiùñhate  // 1.70 //
kàryatve nityatàyàü và  $ ke cid ekatvavàdinaþ  &
kàryatve nityatàyàü và  % ke cin nànàtvavàdinaþ  // 1.71 //
padabhede 'pi varõànàm  $ ekatvaü na nivartate  &
vàkyeùu padam ekaü ca  % bhinneùv apy upalabhyate  // 1.72 //
na varõavyatirekeõa  $ padam anyac ca vidyate  &
vàkyaü varõapadàbhyàü ca  % vyatiriktaü na kiü ca na  // 1.73 //
pade na varõà vidyante  $ varõeùv avayavà na ca  &
vàkyàt padànàm atyantaü  % pravibhàgo na ka÷ ca na  // 1.74 //
bhinnadar÷anam à÷ritya  $ vyavahàro 'nugamyate  &
tatra yan mukhyam ekeùàü  % tatrànyeùàü viparyayaþ  // 1.75 //
sphoñasyàbhinnakàlasya  $ dhvanikàlànupàtinaþ  &
grahaõopàdhibhedena  % vçttibhedaü pracakùate  // 1.76 //
svabhàvabhedàn nityatve  $ hrasvadãrghaplutàdiùu  &
pràkçtasya dhvaneþ kàlaþ  % ÷abdasyety upacaryate  // 1.77 //
÷abdasya grahaõe hetuþ  $ pràkçto dhvanir iùyate  &
sthitibhedanimittatvaü  % vaikçtaþ pratipadyate  // 1.78 //
÷abdasyordhvam abhivyakter  $ vçttibhedaü tu vaikçtàþ  &
dhvanayaþ samupohante  % sphoñàtmà tair na bhidyate  // 1.79 //
indriyasyaiva saüskàraþ  $ ÷abdasyaivobhayasya và  &
kriyate dhvanibhir vàdàs  % trayo 'bhivyaktivàdinàm  // 1.80 //
indriyasyaiva saüskàraþ  $ samàdhànà¤janàdibhiþ  &
viùayasya tu saüskàras  % tadgandhapratipattaye  // 1.81 //
cakùuùaþ pràpyakàritve  $ tejasà tu dvayor api  &
viùayendriyayor iùñaþ  % saüskàraþ sa kramo dhvaneþ  // 1.82 //
sphoñaråpàvibhàgena  $ dhvaner grahaõam iùyate  &
kai÷ cid dhvanir asaüvedyaþ  % svatantro 'nyaiþ prakalpitaþ  // 1.83 //
yathànuvàkaþ ÷loko và  $ soóhatvam upagacchati  &
àvçttyà na tu sa granthaþ  % pratyàvçtti niråpyate  // 1.84 //
pratyayair anupàkhyeyair  $ grahaõànuguõais tathà  &
dhvaniprakà÷ite ÷abde  % svaråpam avadhàryate  // 1.85 //
nàdair àhitabãjàyàm  $ antyena dhvaninà saha  &
àvçttaparipàkàyàü  % buddhau ÷abdo 'vadhàryate  // 1.86 //
asata÷ càntaràle yठ $ ÷abdàn astãti manyate  &
pratipattur a÷aktiþ sà  % grahaõopàya eva saþ  // 1.87 //
bhedànukàro j¤ànasya  $ vàca÷ copaplavo dhruvaþ  &
kramopasçùñaråpà vàg  % j¤ànaü j¤eyavyapà÷rayam  // 1.88 //
[j¤eyena na vinà j¤ànaü  $ vyavahàre 'vatiùñhate  &
nàlabdhakramayà vàcà  % ka÷ cid artho 'bhidhãyate]  // 1.89 //
yathàdyasaükhyàgrahaõam  $ upàyaþ pratipattaye  &
saükhyàntaràõàü bhede 'pi  % tathà ÷abdàntara÷rutiþ  // 1.90 //
pratyekaü vya¤jakà bhinnà  $ varõavàkyapadeùu ye  &
teùàm atyantabhede 'pi  % saükãrõà iva ÷aktayaþ  // 1.91 //
yathaiva dar÷anaiþ pårvair  $ dåràt saütamase 'pi và  &
anyathàkçtya viùayam  % anyathaivàdhyavasyati  // 1.92 //
vyajyamàne tathà vàkye  $ vàkyàbhivyaktihetubhiþ  &
bhàgàvagraharåpeõa  % pårvaü buddhiþ pravartate  // 1.93 //
yathànupårvãniyamo  $ vikàre kùãrabãjayoþ  &
tathaiva pratipattéõàü  % niyato buddhiùu kramaþ  // 1.94 //
bhàgavatsv api teùv eva  $ råpabhedo dhvaneþ kramàt  &
nirbhàgeùv abhyupàyo và  % bhàgabhedaprakalpanam  // 1.95 //
anekavyaktyabhivyaïgyà  $ jàtiþ sphoña iti smçtà  &
kai÷ cid vyaktaya evàsyà  % dhvanitvena prakalpitàþ  // 1.96 //
avikàrasya ÷abdasya  $ nimittair vikçto dhvaniþ  &
upalabdhau nimittatvam  % upayàti prakà÷avat  // 1.97 //
na cànityeùv abhivyaktir  $ niyamena vyavasthità  &
à÷rayair api nityànàü  % jàtãnàü vyaktir iùyate  // 1.98 //
de÷àdibhi÷ ca saübandho  $ dçùñaþ kàyavatàm api  &
de÷abhedavikalpe 'pi  % na bhedo dhvani÷abdayoþ  // 1.99 //
grahaõagràhyayoþ siddhà  $ yogyatà niyatà yathà  &
vyaïgyavya¤jakabhàve 'pi  % tathaiva sphoñanàdayoþ  // 1.100 //
sadç÷agrahaõànàü ca  $ gandhàdãnàü prakà÷akam  &
nimittaü niyataü loke  % pratidravyam avasthitam  // 1.101 //
prakà÷akànàü bhedàü÷ ca  $ prakà÷yo 'rtho 'nuvartate  &
tailodakàdibhede tat  % pratyakùaü pratibimbake  // 1.102 //
viruddhaparimàõeùu  $ vajràdar÷atalàdiùu  &
parvatàdisaråpàõàü  % bhàvànàü nàsti saübhavaþ  // 1.103 //
tasmàd abhinnakàleùu  $ varõavàkyapadàdiùu  &
vçttikàlaþ svakàla÷ ca  % nàdabhedàd vibhajyate  // 1.104 //
yaþ saüyogavibhàgàbhyàü  $ karaõair upajanyate  &
sa sphoñaþ ÷abdajàþ ÷abdà  % dhvanayo 'nyair udàhçtàþ  // 1.105 //
alpe mahati và ÷abde  $ sphoñakàlo na bhidyate  &
paras tu ÷abdasaütànaþ  % pracayàpacayàtmakaþ  // 1.106 //
dåràt prabheva dãpasya  $ dhvanimàtraü tu lakùyate  &
ghaõñàdãnàü ca ÷abdeùu  % vyakto bhedaþ sa dç÷yate  // 1.107 //
dravyàbhighàtàt pracitau  $ bhinnau dãrghaplutàv api  &
kampe tåparate jàtà  % nàdà vçtter vi÷eùakàþ  // 1.108 //
anavasthitakampe 'pi  $ karaõe dhvanayo 'pare  &
sphoñàd evopajàyante  % jvàlà jvàlàntaràd iva  // 1.109 //
vàyor aõånàü j¤ànasya  $ ÷abdatvàpattir iùyate  &
kai÷ cid dar÷anabhedo hi  % pravàdeùv anavasthitaþ  // 1.110 //
[labdhakriyaþ prayatnena  $ vaktur icchànuvartinà  &
sthàneùv abhihato vàyuþ  % ÷abdatvaü pratipadyate  // 1.111 //
tasya kàraõasàmarthyàd  $ vegapracayadharmaõaþ  &
saünipàtàd vibhajyante  % sàravatyo 'pi mårtayaþ  // 1.112 //
aõavaþ sarva÷aktitvàd  $ bhedasaüsargavçttayaþ  &
chàyàtapatamaþ÷abda-  % bhàvena pariõàminaþ  // 1.113 //
sva÷aktau vyajyamànàyàü  $ prayatnena samãritàþ  &
abhràõãva pracãyante  % ÷abdàkhyàþ paramàõavaþ  // 1.114 //
athàyam àntaro j¤àtà  $ såkùmavàgàtmani sthitaþ  &
vyaktaye svasya råpasya  % ÷abdatvena vivartate  // 1.115 //
sa manobhàvam àpadya  $ tejasà pàkam àgataþ  &
vàyum àvi÷ati pràõam  % athàsau samudãryate  // 1.116 //
antaþkaraõatattvasya  $ vàyur à÷rayatàü gataþ  &
taddharmeõa samàviùñas  % tejasaiva vivartate  // 1.117 //
vibhajan svàtmano granth㤠 $ ÷rutiråpaiþ pçthagvidhaiþ  &
pràõo varõàn abhivyajya  % varõeùv evopalãyate  // 1.118 //
àtmà buddhyà samarthyàrthàn  $ mano yuïkte vivakùayà  &
manaþ kàyàgnim àhanti  % sa prerayati màrutam]  // 1.119 //
ajasravçttir yaþ ÷abdaþ  $ såkùmatvàn nopalabhyate  &
vyajanàd vàyur iva sa  % svanimittàt pratãyate  // 1.120 //
tasya pràõe ca yà ÷aktir  $ yà ca buddhau vyavasthità  &
vivartamànà sthàneùu  % saiùà bhedaü prapadyate  // 1.121 //
÷abdeùv evà÷rità ÷aktir  $ vi÷vasyàsya nibandhanã  &
yannetraþ pratibhàtmàyaü  % bhedaråpaþ pratàyate  // 1.122 //
÷abdàdibhedaþ ÷abdena  $ vyàkhyàto råpyate yataþ  &
tasmàd arthavidhàþ sarvàþ  % ÷abdamàtràsu ni÷ritàþ  // 1.123 //
÷abdasya pariõàmo 'yam  $ ity àmnàyavido viduþ  &
chandobhya eva prathamam  % etad vi÷vaü pravartate  // 1.124 //
vibhajya bahudhàtmànaü  $ sa cchandasyaþ prajàpatiþ  &
chandomayãbhir màtràbhir  % bahudhaiva vive÷a tam  // 1.125 //
sàdhvã vàg bhåyasã yeùu  $ puruùeùu vyavasthità  &
adhikaü vartate teùu  % puõyaü råpaü prajàpateþ  // 1.126 //
pràjàpatyaü mahat tejas  $ tatpàtrair iva saüvçtam  &
÷arãrabhede viduùàü  % svàü yonim upadhàvati  // 1.127 //
yad etan maõóalaü bhàsvad  $ dhàma citrasya ràdhasaþ  &
tadbhàvam abhisaübhåya  % vidyàyàü pravilãyate  // 1.128 //
itikartavyatà loke  $ sarvà ÷abdavyapà÷rayà  &
yàü pårvàhitasaüskàro  % bàlo 'pi pratipadyate  // 1.129 //
yaþ karaõavinyàsaþ  $ pràõasyordhvaü samãraõam  &
sthànànàm abhighàta÷ ca  % na vinà ÷abdabhàvanàm  // 1.130 //
na so 'sti pratyayo loke  $ yaþ ÷abdànugamàd çte  &
anuviddham iva j¤ànaü  % sarvaü ÷abdena bhàsate  // 1.131 //
vàgråpatà ced utkràmed  $ avabodhasya ÷à÷vatã  &
na prakà÷aþ prakà÷eta  % sà hi pratyavamar÷inã  // 1.132 //
sà sarvavidyà÷ilpànàü  $ kalànàü copabandhanã  &
tadva÷àd abhiniùpannaü  % sarvaü vastu vibhajyate  // 1.133 //
saiùà saüsàriõàü saüj¤à  $ bahir anta÷ ca vartate  &
tanmàtràm avyatikràntaü  % caitanyaü sarvajàtiùu  // 1.134 //
arthakriyàsu vàk sarvàn  $ samãhayati dehinaþ  &
tadutkràntau visaüj¤o 'yaü  % dç÷yate kàùñhakuóyavat  // 1.135 //
bhedodgràhavivartena  $ labdhàkàraparigrahà  &
àmnàtà sarvavidyàsu  % vàg eva prakçtiþ parà  // 1.136 //
ekatvam anatikràntà  $ vàïnetrà vàïnibandhanàþ  &
pçthak pratyavabhàsante  % vàgvibhàgà gavàdayaþ  // 1.137 //
ùaódvàràü ùaóadhiùñhànàü  $ ùañprabodhàü ùaóavyayàm  &
te mçtyum ativartante  % ye vai vàcam upàsate  // 1.138 //
pravibhàge yathà kartà  $ tayà kàrye pravartate  &
avibhàge tathà saiva  % kàryatvenàvatiùñhate  // 1.139 //
pravibhajyàtmanàtmànaü  $ sçùñvà bhàvàn pçthagvidhàn  &
sarve÷varaþ sarvamayaþ  % svapne bhoktà pravartate  // 1.140 //
svamàtrà paramàtrà và  $ ÷rutyà prakramyate yathà  &
tathaiva råóhatàm eti  % tayà hy artho vidhãyate  // 1.141 //
atyantam atathàbhåte  $ nimitte ÷rutyapà÷rayàt  &
dç÷yate 'làtacakràdau  % vastvàkàraniråpaõà  // 1.142 //
api prayoktur àtmànaü  $ ÷abdam antar avasthitam  &
pràhur mahàntam çùabhaü  % yena sàyujyam iùyate  // 1.143 //
tasmàd yaþ ÷abdasaüskàraþ  $ sà siddhiþ paramàtmanaþ  &
tasya pravçttitattvaj¤as  % tad brahmàmçtam a÷nute  // 1.144 //
pràõavçttim atikrànte  $ vàcas tattve vyavasthitaþ  &
kramasaühàrayogena  % saühçtyàtmànam àtmani  // 1.145 //
vàcaþ saüskàram àdhàya  $ vàcaü j¤àne nive÷ya ca  &
vibhajya bandhanàny asyàþ  % kçtvà tàü chinnabandhanàm  // 1.146 //
jyotir àntaram àsàdya  $ cchinnagranthiparigrahaþ  &
kàraõajyotiùaikatvaü  % chittvà granthãn pravartate  // 1.147 //
na jàtv akartçkaü ka÷ cid  $ àgamaü pratipadyate  &
bãjaü sarvàgamàpàye  % trayy evàto vyavasthità  // 1.148 //
astaü yàteùu vàdeùu  $ kartçùv anyeùv asatsv api  &
÷rutismçtyuditaü dharmaü  % loko na vyativartate  // 1.149 //
j¤àne svàbhàvike nàrthaþ  $ ÷àstraiþ ka÷ ca na vidyate  &
dharmo j¤ànasya hetu÷ cet  % tasyàmnàyo nibandhanam  // 1.150 //
veda÷àstràvirodhã ca  $ tarka÷ cakùur apa÷yatàm  &
råpamàtràd dhi vàkyàrthaþ  % kevalaü nàtitiùñhati  // 1.151 //
sato 'vivakùà pàràrthyaü  $ vyaktir arthasya laiïgikã  &
iti nyàyo bahuvidhas  % tarkeõa pravibhajyate  // 1.152 //
÷abdànàm eva sà ÷aktis  $ tarko yaþ puruùà÷rayaþ  &
sa ÷abdànugato nyàyo  % 'nàgameùv anibandhanaþ  // 1.153 //
yad udumbaravarõànàü  $ ghañãnàü maõóalaü mahat  &
pãtaü na gamayet svargaü  % kiü tat kratugataü nayet  // 1.154 //
råpàdayo yathà dçùñàþ  $ pratyarthaü yata÷aktayaþ  &
÷abdàs tathaiva dç÷yante  % viùàpaharaõàdiùu  // 1.155 //
yathaiùàü tatra sàmarthyaü  $ dharme 'py evaü pratãyatàm  &
sàdhånàü sàdhubhis tasmàd  % vàcyam abhyudayàrthinàm  // 1.156 //
sarvo 'dçùñaphalàn arthàn  $ àgamàt pratipadyate  &
viparãtaü ca sarvatra  % ÷akyate vaktum àgame  // 1.157 //
sàdhutvaj¤ànaviñayà  $ seyaü vyàkaraõasmçtiþ  &
avicchedena ÷iùñànàm  % idaü smçtinibandhanam  // 1.158 //
vaikharyà madhyamàyà÷ ca  $ pa÷yantyà÷ caitad adbhutam  &
anekatãrthabhedàyàs  % trayyà vàcaþ paraü padam  // 1.159 //
gaur iva prakùaraty ekà  $ rasam uttama÷àlinã  &
divyàdivyena råpeõa  % bhàratã gauþ ÷ucismità  // 1.160 //
etayor antaraü pa÷ya  $ såkùmayoþ spandamànayoþ  &
pràõàpànàntare nityam  % ekà sarvasya tiùñhati  // 1.161 //
anyà tv apreryamàõaiva  $ vinà pràõena vartate  &
jàyate hi tataþ pràõo  % vàcam àpyàyayan punaþ  // 1.162 //
pràõenàpyàyità saivaü  $ vyavahàranibandhanã  &
sarvasyocchvàsam àsàdya  % na vàg vadati karhi cit  // 1.163 //
ghoùiõã jàtanirghoùà  $ aghoùà ca pravartate  &
tayor api ca ghoùiõyà  % nirghoùaiva garãyasã  // 1.164 //
sthàneùu vivçte vàyau  $ kçtavarõaparigrahà  &
vaikharã vàk prayoktéõàü  % pràõavçttinibandhanà  // 1.165 //
kevalaü buddhyupàdàna-  $ kramaråpànupàtinã  &
pràõavçttim atikramya  % madhyamà vàk pravartate  // 1.166 //
avibhàgà tu pa÷yantã  $ sarvataþ saühçtakramà  &
svaråpajyotir evàntaþ  % såkùmà vàg anapàyinã  // 1.167 //
pãyåùàpåryamàõàpi  $ nityam àgantubhir malaiþ  &
antyà kaleva somasya  % nàtyantam abhibhåyate  // 1.168 //
yasyàü dçùñasvaråpàyàm  $ adhikàro nivartate  &
puruùe ùoóa÷akale  % tàm àhur amçtàü kalàm  // 1.169 //
pràptoparàgaråpà sà  $ viplavair anuùaïgibhiþ  &
vaikharã sattvamàtreva  % guõair na vyavakãryate  // 1.170 //
tadvibhàgàvibhàgàbhyàü  $ kriyamàõam avasthitam  &
svabhàvaj¤ais tu bhàvànàü  % dç÷yante ÷abda÷aktayaþ  // 1.171 //
anàdim avyavacchinnàü  $ ÷rutim àhur akartçkàm  &
÷iùñair nibadhyamànà tu  % na vyavacchidyate smçtiþ  // 1.172 //
avibhàgàd vivçttànàm  $ abhikhyà svapnavac chrutau  &
bhàvatattvaü tu vij¤àya  % liïgebhyo vihità smçtiþ  // 1.173 //
kàyavàgbuddhiviùayà  $ ye malàþ samavasthitàþ  &
cikitsàlakùaõàdhyàtma-  % ÷àstrais teùàü vi÷uddhayaþ  // 1.174 //
÷abdaþ saüskàrahãno yo  $ gaur iti prayuyukùyate  &
tam apabhraü÷am icchanti  % vi÷iùñàrthanive÷inam  // 1.175 //
asvagoõyàdayaþ ÷abdàþ  $ sàdhavo viùayàntare  &
nimittabhedàt sarvatra  % sàdhutvaü ca vyavasthitam  // 1.176 //
te sàdhuùv anumànena  $ pratyayotpattihetavaþ  &
tàdàtmyam upagamyeva  % ÷abdàrthasya prakà÷akàþ  // 1.177 //
na ÷iùñair anugamyante  $ paryàyà iva sàdhavaþ  &
te yataþ smçti÷àstreõa  % tasmàt sàkùàd avàcakàþ  // 1.178 //
aübvaübv iti yathà bàlaþ  $ ÷ikùamàõo 'pabhàùate  &
avyaktaü tadvidàü tena  % vyaktau bhavati ni÷cayaþ  // 1.179 //
evaü sàdhau prayoktavye  $ yo 'pabhraü÷aþ prayujyate  &
tena sàdhuvyavahitaþ  % ka÷ cid artho 'bhidhãyate  // 1.180 //
pàraüparyàd apabhraü÷à  $ viguõeùv abhidhàtçùu  &
prasiddhim àgatà yena  % teùàü sàdhur avàcakaþ  // 1.181 //
daivã vàg vyatikãrõeyam  $ a÷aktair abhidhàtçbhiþ  &
anityadar÷inàü tv asmin  % vàde buddhiviparyayaþ  // 1.182 //
ubhayeùàm avicchedàd  $ anya÷abdavivakùayà  &
yo 'nyaþ prayujyate ÷abdo  % na so 'rthasyàbhidhàyakaþ  // 1.183 //

// iti bhartçharikçte vàkyapadãye brahmakàõóaü samàptam //

2. Vàkyakàõóam

àkhyàtaü ÷abdasaüghàto  $ jàtiþ saüghàtavartinã  &
eko 'navayavaþ ÷abdaþ  % kramo buddhyanusaühçtiþ  // 2.1 //
padam àdyaü pçthak sarvaü  $ padaü sàpekùam ity api  &
vàkyaü prati matir bhinnà  % bahudhà nyàyadar÷inàm  // 2.2 //
nighàtàdivyavasthàrthaü  $ ÷àstre yat paribhàùitam  &
sàkàïkùàvayavaü tena  % na sarvaü tulyalakùaõam  // 2.3 //
sàkàïkùàvayavaü bhede  $ parànàkàïkùa÷abdakam  &
karmapradhànaü guõavad  % ekàrthaü vàkyam ucyate  // 2.4 //
saübodhanapadaü yac ca  $ tat kriyàyà vi÷eùakam  &
vrajàni devadatteti  % nighàto 'tra tathà sati  // 2.5 //
yathànekam api ktvàntaü  $ tiïantasya vi÷eùakam  &
tathà tiïantaü tatràhus  % tiïantasya vi÷eùakam  // 2.6 //
yathaika eva sarvàrtha-  $ prakà÷aþ pravibhajyate  &
dç÷yabhedànukàreõa  % vàkyàrthàvagamas tathà  // 2.7 //
citrasyaikasya råpasya  $ yathà bhedanidar÷anaiþ  &
nãlàdibhiþ samàkhyànaü  % kriyate bhinnalakùaõaiþ  // 2.8 //
tathaivaikasya vàkyasya  $ niràkàïkùasya sarvataþ  &
÷abdàntaraiþ samàkhyànaü  % sàkàïkùair anugamyate  // 2.9 //
yathà pade vibhajyante  $ prakçtipratyayàdayaþ  &
apoddhàras tathà vàkye  % padànàm upapadyate  // 2.10 //
varõàntarasaråpatvaü  $ varõabhàgeùu dç÷yate  &
padàntarasaråpà÷ ca  % padabhàgà iva sthitàþ  // 2.11 //
bhàgair anarthakair yuktà  $ vçùabhodakayàvakàþ  &
anvayavyatirekau tu  % vyavahàranibandhanam  // 2.12 //
÷abdasya na vibhàgo 'sti  $ kuto 'rthasya bhaviùyati  &
vibhàgaiþ prakriyàbhedam  % avidvàn pratipadyate  // 2.13 //
bràhmaõàrtho yathà nàsti  $ ka÷ cid bràhmaõakambale  &
devadattàdayo vàkye  % tathaiva syur anarthakàþ  // 2.14 //
sàmànyàrthas tirobhåto  $ na vi÷eùe 'vatiùñhate  &
upàttasya kutas tyàgo  % nivçttaþ kvàvatiùñhatàm  // 2.15 //
a÷àbdo yadi vàkyàrthaþ  $ padàrtho 'pi tathà bhavet  &
evaü sati ca saübandhaþ  % ÷abdasyàrthena hãyate  // 2.16 //
vi÷eùa÷abdàþ keùàü cit  $ sàmànyapratiråpakàþ  &
÷abdàntaràbhisaübandhàd  % vyajyante pratipattçùu  // 2.17 //
teùàü tu kçtsno vàkyàrthaþ  $ pratibhedaü samàpyate  &
vyaktopavya¤janà siddhir  % arthasya pratipattçùu  // 2.18 //
sa vyaktaþ kramavठ÷abda  $ upàü÷u yam adhãyate  &
akramas tu vitatyeva  % buddhir yatràvatiùñhate  // 2.19 //
yathotkùepavi÷eùe 'pi  $ karmabhedo na gçhyate  &
àvçttau vyajyate jàtiþ  % karmabhir bhramaõàdibhiþ  // 2.20 //
varõavàkyapadeùv evaü  $ tulyopavya¤janà ÷rutiþ  &
atyantabhede tattvasya  % saråpeva pratãyate  // 2.21 //
nityeùu ca kutaþ pårvaü  $ paraü và paramàrthataþ  &
ekasyaiva tu sà ÷aktir  % yad evam avabhàsate  // 2.22 //
ciraü kùipram iti j¤àne  $ kàlabhedàd çte yathà  &
bhinnakàle prakà÷ete sa  % dharmo hrasvadãrghayoþ  // 2.23 //
na nityaþ kramamàtràbhiþ  $ kàlo bhedam ihàrhati  &
vyàvartinãnàü màtràõàm  % abhàve kãdç÷aþ kramaþ  // 2.24 //
tàbhyo yà jàyate buddhir  $ ekà sà bhàgavarjità  &
sà hi sva÷aktyà bhinneva  % kramapratyavamar÷inã  // 2.25 //
kramollekhànuùaïgeõa  $ tasyàü yad bãjam àhitam  &
tattvanànàtvayos tasya  % niruktir nàvatiùñhate  // 2.26 //
bhàvanàsamaye tv etat  $ kramasàmarthyam akramam  &
vyàvçttabhedo yenàrtho  % bhedavàn upalabhyate  // 2.27 //
adàni vàkye tàny eva  $ varõàs te ca pade yadi  &
varõeùu varõabhàgànàü  % bhedaþ syàt paramàõuvat  // 2.28 //
bhàgànàm anupa÷leùàn  $ na varõo na padaü bhavet  &
teùàm avyapade÷yatvàt  % kim anyad vyapadi÷yatàm  // 2.29 //
d antaþ÷abdatattvaü tu  $ bhàgair ekaü prakà÷itam  &
m àhur apare ÷abdaü  % tasya vàkye tathaikatàm  // 2.30 //
thabhàgais tathà teùàm  $ àntaro 'rthaþ prakà÷yate  &
asyaivàtmano bhedau  % ÷abdàrthàv apçthaksthitau  // 2.31 //
prakà÷akaprakà÷yatvaü  $ kàryakàraõaråpatà  &
antarmàtràtmanas tasya  % ÷abdatattvasya sarvadà  // 2.32 //
tasyaivàstitvanàstitve  $ sàmarthye samavasthite  &
akrame kramanirbhàse  % vyavahàranibandhane  // 2.33 //
saüpratyayapramàõatvàt  $ padàrthàstitvakalpane  &
padàrthàbhyuccaye tyàgàd  % ànarthakyaü prasajyate  // 2.34 //
ràja÷abdena ràjàrtho  $ bhinnaråpeõa gamyate  &
vçttàv àkhyàtasadç÷aü  % padam anyat prayujyate  // 2.35 //
yathà÷vakarõa ity ukte  $ vinaivà÷vena gamyate  &
ka÷ cid eva vi÷iùño 'rthaþ  % sarveùu pratyayas tathà  // 2.36 //
vàkyeùv arthàntaragateþ  $ sàdç÷yaparikalpane  &
keùàü cid råóhi÷abdatvaü  % ÷àstra evànugamyate  // 2.37 //
upàdàyàpi ye heyàs  $ tàn upàyàn pracakùate  &
upàyànàü ca niyamo  % nàva÷yam avatiùñhate  // 2.38 //
arthaü kathaü cit puruùaþ  $ ka÷ cit saüpratipadyate  &
saüsçùñà và vibhaktà và  % bhedà vàkyanibandhanàþ  // 2.39 //
so 'yam ity abhisaübandho  $ buddhyà prakramyate yadà  &
vàkyàrthasya tadaiko 'pi  % varõaþ pratyàyakaþ kva cit  // 2.40 //
kevalena padenàrtho  $ yàvàn evàbhidhãyate  &
vàkyasthaü tàvato 'rthasya  % tad àhur abhidhàyakam  // 2.41 //
saübandhe sati yat tv anyad  $ àdhikyam upajàyate  &
vàkyàrtham eva taü pràhur  % anekapadasaü÷rayam  // 2.42 //
sa tv anekapadastho 'pi  $ pratibhedaü samàpyate  &
jàtivat samudàye 'pi  % saükhyàvat kalpyate 'paraiþ  // 2.43 //
sarvabhedànuguõyaü tu  $ sàmànyam apare viduþ  &
tad arthàntarasaüsargàd  % bhajate bhedaråpatàm  // 2.44 //
bhedàn àkàïkùatas tasya  $ yà pariplavamànatà  &
avacchinatti saübandhas  % tàü vi÷eùe nive÷ayan  // 2.45 //
kàryànumeyaþ saübandho  $ råpaü tasya na vidyate  &
asattvabhåtam atyantam  % atas taü pratijànate  // 2.46 //
niyataü sàdhane sàdhyaü  $ kriyà niyatasàdhanà  &
sa saünidhànamàtreõa  % niyamaþ saüprakà÷ate  // 2.47 //
guõabhàvena sàkàïkùaü  $ tatra nàma pravartate  &
sàdhyatvena nimittàni  % kriyàpadam apekùate  // 2.48 //
santa eva vi÷eùà ye  $ padàrtheùu vyavasthitàþ  &
te kramàd anugamyante  % na vàkyam abhidhàyakam  // 2.49 //
÷abdànàü kramamàtre ca  $ nànyaþ ÷abdo 'sti vàcakaþ  &
kramo hi dharmaþ kàlasya  % tena vàkyaü na vidyate  // 2.50 //
ye ca saübhavino bhedàþ  $ padàrtheùv avibhàvitàþ  &
saünidhàne vyajyante  % na tu varõeùv ayaü kramaþ  // 2.51 //
varõànàü ca padànàü ca  $ kramamàtranive÷inã  &
padàkhyà vàkyasaüj¤à ca  % ÷abdatvaü neùyate tayoþ  // 2.52 //
samàne 'pi tu ÷abdatve  $ dçùñaþ saüpratyayaþ padàt  &
prativarõaü tv asau nàsti  % padasyàrtham ato viduþ  // 2.53 //
yathà sàvayavà varõà  $ vinà vàcyena kena cit  &
arthavantaþ samudità  % vàkyam apy evam iùyate  // 2.54 //
anarthakàny apàyatvàt  $ padàrthenàrthavanti và  &
krameõoccaritàny àhur  % vàkyàrthaü bhinnalakùaõam  // 2.55 //
nityatve samudàyànàü  $ jàter và parikalpane  &
ekasyaikàrthatàm àhur  % vàkyasyàvyabhicàriõãm  // 2.56 //
abhedapårvakà bhedàþ  $ kalpità vàkyavàdibhiþ  &
bhedapårvàn abhedàüs tu  % manyante padadar÷inaþ  // 2.57 //
padaprakçtibhàva÷ ca  $ vçttibhedena varõyate  &
padànàü saühità yoniþ  % saühità và padà÷rayà  // 2.58 //
padàmnàya÷ ca yady anyaþ  $ saühitàyà nidar÷akaþ  &
nityas tatra kathaü kàryaü  % padaü lakùaõadar÷anàt  // 2.59 //
prativarõam asaüvedyaþ  $ padàrthapratyayo yathà  &
padeùv evam asaüvedyaü  % vàkyàrthasya niråpaõam  // 2.60 //
vàkyàrthaþ saünivi÷ate  $ padeùu sahavçttiùu  &
yathà tathaiva varõeùu  % padàrthaþ sahavçttiùu  // 2.61 //
såkùmaü gràhyaü yathànyena  $ saüsçùñaü saha gçhyate  &
varõo 'py anyena varõena  % saübaddho vàcakas tathà  // 2.62 //
padasyoccàraõàd artho yathà  $ ka÷ cin niråpyate  &
varõànàm api sàünidhyàt  % tathà so 'rthaþ pratãyate  // 2.63 //
pràptasya yasya sàmarthyàn  $ niyamàrthà punaþ ÷rutiþ  &
tenàtyantaü vi÷eùeõa  % sàmànyaü yadi bàdhyate  // 2.64 //
yajeteti tato dravyaü  $ pràptaü sàmarthyalakùaõam  &
vrãhi÷rutyà nivarteta  % na syàt pratinidhis tathà  // 2.65 //
tasmàd vrãhitvam adhikaü  $ vrãhi÷abdaþ prakalpayet  &
dravyatvam aviruddhatvàt  % pràptyarthaþ san na bàdhate  // 2.66 //
tena càpi vyavacchinne  $ dravyatve sahacàriõi  &
asaübhavàd viseùàõaü  % tatrànyeùam adarsanam  // 2.67 //
na ca sàmànyavat sarve  $ kriyà÷abdena lakùitàþ  &
vi÷eùà na hi sarveùàü  % satàü ÷abdo 'bhidhàyakaþ  // 2.68 //
÷uklàdayo guõàþ santo  $ yathà tatràvivakùitàþ  &
tathàvivakùà bhedànaü  % dravyatvasahacàriõàm  // 2.69 //
asaünidhau pratinidhir  $ mà bhån nityasya karmaõaþ  &
kàmyasya và pravçttasya  % lopa ity upapadyate  // 2.70 //
vi÷iùñaiva kriyà yena  $ vàkyàrthaþ parikalpyate  &
dravyàbhàve pratinidhau  % tasya tat syàt kriyàntaram  // 2.71 //
nirj¤àtàrthaü padaü yac ca  $ tadarthe pratipàdite  &
pikàdi yad avij¤àtaü tat  % kim ity anuyujyate  // 2.72 //
sàmarthyapràpitaü yac ca  $ vyaktyartham anuùajyate  &
÷rutir evànuùaïgeõa  % bàdhikà liïgavàkyayoþ  // 2.73 //
apràpto yas tu ÷uklàdiþ  $ saünidhànena gamyate  &
sa yatnapràpito vàkye  % ÷rutidharmavilakùaõaþ  // 2.74 //
abhinnam eva vàkyaü tu  $ yady abhinnàrtham iùyate  &
tat sarvaü ÷rutibhåtatvàn  % na ÷rutyaiva virotsyate  // 2.75 //
vàkyànàü samudàya÷ ca  $ ya ekàrthaprasiddhaye  &
sàkàïkùàvayavas tatra  % vàkyàrtho 'pi na vidyate  // 2.76 //
pràsaïgikam idaü kàryam  $ idaü tantreõa labhyate  &
idam àvçttibhedàbhyàm  % atra bàdhasamuccayau  // 2.77 //
åho 'smin viùaye nyàyyaþ  $ saübandho 'sya na bàdhyat  &
sàmànyasyàtide÷o 'yaü  % vi÷eùo 'tràtidi÷yate  // 2.78 //
arthitvam atra sàmarthyam  $ asminn artho na bhidyate  &
÷àstràt pràptàdhikàro 'yaü  % vyudàso 'sya kriyàntare  // 2.79 //
iyaü ÷rutyà kramapràptir  $ iyam uccàraõàd iti  &
kramo 'yam atra balavàn  % asmiüs tu na vivakùitaþ  // 2.80 //
idaü paràïgaiþ saübaddham  $ aïgànàm aprayojakam  &
prayojakam idaü teùàm  % atredaü nàntarãyakam  // 2.81 //
idaü pradhànaü ÷eùo 'yaü  $ viniyogakramas tv ayam  &
sàkùàd asyopakàrãdam  % idam àràd vi÷eùakam  // 2.82 //
÷aktivyàpàrabhedo 'smin  $ phalam atra tu bhidyate  &
saübandhàj j¤ànabhedo 'yaü  % bhedas tatràvivakùitaþ  // 2.83 //
prasajyapratiùedho 'yaü  $ paryudàso 'yam atra tu  &
idaü gauõam idaü mukhyaü  % vyàpãdaü guru laghv idam  // 2.84 //
bhedenàïgàïgibhàvo 'sya  $ bahudhedaü vikalpyate  &
idaü niyamyate 'syàtra  % yogyatvam upajàyate  // 2.85 //
asya vàkyàntare dçùñàl  $ liïgàd bhedo 'numãyate  &
ayaü ÷abdair apoddhçtya  % padàrthaþ pravibhajyate  // 2.86 //
iti vàkyeùu ye dharmàþ  $ padàrthopanibandhanàþ  &
te sarve na prakalperan  % padaü cet syàd avàcakam  // 2.87 //
avibhakte 'pi vàkyàrthe  $ ÷aktibhedàd apoddhçte  &
vàkyàntaravibhàgena  % yathoktaü na virudhyate  // 2.88 //
yathaivaikasya gandhasya  $ bhedena parikalpanà  &
puùpàdiùu tathà vàkye 'py  % arthabhedo 'bhidhãyate  // 2.89 //
gavaye narasiühe càpy  $ ekaj¤ànàdçte yathà  &
bhàgaü jàtyantarasyaiva  % sadç÷aü pratipadyate  // 2.90 //
aprasiddhaü tu yaü bhàgam  $ adçùñam anupa÷yati  &
tàvaty asaüvidaü måóhaþ  % sarvatra pratipadyate  // 2.91 //
tathà pikàdiyogena vàkye  $ 'tyantavilakùaõe  &
sadç÷asyaiva saüj¤ànam  % asato 'rthasya manyate  // 2.92 //
ekasya bhàge sàdç÷yaü  $ bhàge bheda÷ ca lakùyate  &
nirbhàgasya prakà÷asya  % nirbhàgeõaiva cetasà  // 2.93 //
tathaiva bhàge sàdç÷yaü  $ bhàge bhedo 'vasãyate  &
bhàgàbhàve 'pi vàkyànàm  % atyantaü bhinnadharmaõàm  // 2.94 //
råpanà÷e padànàü syàt  $ kathaü càvadhikalpanà  &
agçhãtàvadhau ÷abde  % kathaü càrtho vivicyate  // 2.95 //
saüsarga iva råpàõàü  $ ÷abde 'nyatra vyavasthitaþ  &
nànàråpeùu tad råpaü  % tantreõàparam iùyate  // 2.96 //
tasminn abhede bhedànàü  $ saüsarga upavartate  &
råpaü råpàntaràt tasmàd  % ananyat pravibhajyate  // 2.97 //
÷àstre pratyàyakasyàpi  $ kva cid ekatvam à÷ritam  &
pratyàyyena kva cid bhedo  % grahaõagràhyayoþ sthitaþ  // 2.98 //
å ity abhedam à÷ritya  $ yathàsaükhyaü prakalpitam  &
lçluñor grahaõe bhedo  % gràhyàbhyàü saha kalpitaþ  // 2.99 //
yasyety etad aõo råpaü  $ saüj¤inàm abhidhàyakam  &
na hi pratãyamànena  % grahaõasyàsti saübhavaþ  // 2.100 //
å ity etad abhinnaü ca  $ bhinnavàkyanibandhanam  &
bhedena grahaõaü yasya  % pararåpam iva dvayoþ  // 2.101 //
plutasyàïgavivçddhiü ca  $ samàhàram acos tathà  &
vyudasyatà punar bhedaþ  % ÷abdeùv atyantam à÷ritaþ  // 2.102 //
ardharcàdiùu ÷abdeùu  $ råpabhedaþ kramàd yathà  &
tantràt tathaika÷abdatve  % bhinnànàü ÷rutir anyathà  // 2.103 //
saühitàviùaye varõàþ  $ svaråpeõàvikàriõaþ  &
÷abdàntaratvaü yàntãva  % ÷aktyantaraparigrahàt  // 2.104 //
indriyàdivikàreõa  $ dçùñaü gràhyeùu vastuùu  &
àtmatyàgàd çte bhinnaü  % grahaõaü sa kramaþ ÷rutau  // 2.105 //
abhidhànakriyàbhedàc  $ chabdeùv avikçteùv api  &
råpam atyantabhedena  % tad evaikaü prakà÷ate  // 2.106 //
çco và gãtimàtraü và  $ sàma dravyàntaraü na tu  &
gãtibhedàt tu gçhyante  % tà eva vikçtà çcaþ  // 2.107 //
upàyàc chrutisaühàre  $ bhinnànàm eka÷eùiõàm  &
antreõoccàraõe teùàü  % ÷àstre sàdhutvam ucyate  // 2.108 //
parigçhya ÷rutiü caikàü  $ råpabhedavatàm api  &
tantreõoccàraõaü kàryam  % anyathà te na sàdhavaþ  // 2.109 //
saråpàõàü ca vàkyànàü  $ ÷àstreõàpratipàditam  &
tantreõoccàraõàd ekaü  % råpaü sàdhåpalabhyate  // 2.110 //
ekasyànekaråpatvaü  $ nàlikàdiparigrahàt  &
yathà tathaiva tantràt syàd  % bahånàm ekaråpatà  // 2.111 //
yathà padasaråpàõàü  $ vàkyànàü saübhavaþ pçthak  &
tathà vàkyàntaràbhàve  % syàd eùàü pçthagarthatà  // 2.112 //
abhidheyaþ padasyàrtho  $ vàkyasyàrthaþ prayojanam  &
yasya tasya na saübandho  % vàkyànàm upapadyate  // 2.113 //
tatra kriyàpadàny eva  $ vyapekùante parasparam  &
kriyàpadànuùaktas tu  % saübandho 'tha pratãyate  // 2.114 //
àvçttir anuvàdo và  $ padàrthavyaktikalpane  &
pratyekaü tu samàpto 'rthaþ  % sahabhåteùu vartate  // 2.115 //
avikalpitavàkyàrthe  $ vikalpà bhàvanà÷rayàþ  &
atràdhikaraõe vàdàþ  % pårveùàü bahudhà matàþ  // 2.116 //
abhyàsàt pratibhàhetuþ  $ sarvaþ ÷abdo 'paraiþ smçtaþ  &
bàlànàü ca tira÷càü ca  % yathàrthapratipàdane  // 2.117 //
anàgama÷ ca so 'bhyàsaþ  $ samayaþ kai÷ cid iùyate  &
anantaram idaü kàryam  % asmàd ity upadar÷akaþ  // 2.118 //
asty arthaþ sarva÷abdànàü  $ iti pratyàyyalakùaõam  &
apårvadevatàsvargaiþ  % samam àhur gavàdiùu  // 2.119 //
prayogadar÷anàbhyàsàd  $ àkàràvagrahas tu yaþ  &
na sa ÷abdasya viùayaþ  % sa hi yatnàntarà÷rayaþ  // 2.120 //
ke cid bhedàþ prakà÷yante  $ ÷abdais tadabhidhàyibhiþ  &
anuniùpàdinaþ kàü÷ cic  % chabdàrthàn iti manyate  // 2.121 //
jàteþ pratyàyake ÷abde  $ yà vyaktir anuùaïgiõã  &
na tadvyaktigatàn bhedठ % jàti÷abdo 'valambate  // 2.122 //
ghañàdãnàü na càkàràn  $ pratyàyayati vàcakaþ  &
vastumàtranive÷itvàt  % tadgatir nàntarãyakà  // 2.123 //
kriyà vinà prayogeõa  $ na dçùñà ÷abdacodità  &
prayogas tv anuniùpàdã  % ÷abdàrtha iti gamyate  // 2.124 //
niyatàs tu prayogà ye  $ niyataü yac ca sàdhanam  &
teùàü ÷abdàbhidheyatvam  % aparair anugamyate  // 2.125 //
samudàyo 'bhidheyo vàpy  $ avikalpasamuccayaþ  &
asatyo vàpi saüsargaþ  % ÷abdàrthaþ kai÷ cid iùyate  // 2.126 //
asatyopàdhi yat satyaü  $ tad và ÷abdanibandhanàm  &
÷abdo vàpy abhijalpatvam  % àgato yàti vàcyataü  // 2.127 //
so 'yam ity abhisaübandhàd  $ råpam ekãkçtaü yadà  &
÷abdasyàrthena taü ÷abdam  % abhijalpaü pracakùate  // 2.128 //
tayor apçthagàtmatve  $ råóhir avyabhicàriõã  &
kiü cid eva kva cid råpaü  % pràdhànyenàvatiùñhate  // 2.129 //
loke 'rtharåpatàü ÷abdaþ  $ pratipannaþ pravartate  &
÷àstre tåbhayaråpatvaü  % pravibhaktaü vivakùayà  // 2.130 //
a÷akteþ sarva÷akter và  $ ÷abdair eva prakalpità  &
ekasyàrthasya niyatà  % kriyàdiparikalpanà  // 2.131 //
yo vàrtho buddhiviùayo  $ bàhyavastunibandhanaþ  &
sa bàhyaü vastv iti j¤àtaþ  % ÷abdàrtha iti gamyate  // 2.132 //
àkàravantaþ saüvedyà  $ vyaktismçtinibandhanàþ  &
ete pratyavabhàsante  % saüvinmàtraü tv ato 'nyathà  // 2.133 //
yathendriyaü saünipatad  $ vaicitryeõopadar÷akam  &
tathaiva ÷abdàd arthasya  % pratipattir anekadhà  // 2.134 //
vaktrànyathaiva prakrànto  $ bhinneùu pratipattçùu  &
svapratyayànukàreõa  % ÷abdàrthaþ pravibhajyate  // 2.135 //
asminn api dç÷ye 'rthe  $ dar÷anaü bhidyate pçthak  &
kàlàntareõa caiko 'pi  % taü pa÷yaty anyathà punaþ  // 2.136 //
ekasyàpi ca ÷abdasya  $ nimittair avyavasthitaiþ  &
ekena bahubhi÷ càrtho  % bahudhà parikalpyate  // 2.137 //
tasmàd adçùñatattvànàü  $ sàparàdhaü bahucchalam  &
dar÷anaü vacanaü vàpi  % nityam evànavasthitam  // 2.138 //
çùãõàü dar÷anaü yac ca  $ tattve kiü cid avasthitam  &
na tena vyavahàro 'sti  % na tac chabdanibandhanam  // 2.139 //
talavad dç÷yate vyoma  $ khadyoto havyavàó iva  &
naiva càsti talaü vyomni  % na khadyote hutà÷anaþ  // 2.140 //
tasmàt pratyakùam apy arthaü  $ vidvàn ãkùeta yuktitaþ  &
na dar÷anasya pràmàõyàd  % dç÷yam arthaü prakalpayet  // 2.141 //
asamàkhyeyatattvànàm  $ arthànàü laukikair yathà  &
vyavahàre samàkhyànaü  % tat praj¤o na vikalpayet  // 2.142 //
vicchedagrahaõe 'rthànàü  $ pratibhànyaiva jàyate  &
vàkyàrtha iti tàm àhuþ œ   % padàrthair upapàditàm  // 2.143 //
idaü tad iti sànyeùàm  $ anàkhyeyà kathaü ca na  &
pratyàtmavçtti siddhà sà  % kartràpi na niråpyate  // 2.144 //
upa÷leùam ivàrthànàü  $ sà karoty avicàrità  &
sàrvaråpyam ivàpannà  % viùayatvena vartate  // 2.145 //
sàkùàc chabdena janitàü  $ bhàvanànugamena và  &
itikartavyatàyàü tàü  % na ka÷ cid ativartate  // 2.146 //
pramàõatvena tàü lokaþ  $ sarvaþ samanugacchati  &
samàrambhàþ pratàyante  % tira÷càm api tadva÷àt  // 2.147 //
yathà dravyavi÷eùàõàü  $ paripàkair ayatnajàþ  &
madàdi÷aktayo dçùñàþ  % pratibhàs tadvatàü tathà  // 2.148 //
svaravçttiü vikurute  $ madhau puüskokilasya kaþ  &
jantvàdayaþ kulàyàdi-  % karaõe ÷ikùitàþ katham  // 2.149 //
àhàraprãtyapadveùa-  $ plavanàdikriyàsu kaþ  &
jàtyanvayaprasiddhàsu  % prayoktà mçgapakùiõàm  // 2.150 //
bhàvanànugatàd etad  $ àgamàd eva jàyate  &
àsattiviprakarùàbhyàm  % àgamas tu vi÷iùyate  // 2.151 //
svabhàvavaraõàbhyàsa-  $ yogàdçùñopapàditàm  &
vi÷iùñopahitàü ceti  % pratibhàü ùaóvidhàü viduþ  // 2.152 //
yathà saüyogibhir dravyair  $ lakùite 'rthe prayujyate  &
go÷abdo na tv asau teùàü  % vi÷eùàõàü prakà÷akaþ  // 2.153 //
àkàravarõàvayavaiþ  $ saüsçùñeùu gavàdiùu  &
÷abdaþ pravartamàno 'pi  % na tàn aïgãkaroty asau  // 2.154 //
saüsthànavarõàvayavair  $ vi÷iùñe 'rthe prayujyate  &
÷abdo na tasyàvayave  % pravçttir upalabhyate  // 2.155 //
durlabhaü kasya cil loke  $ sarvàvayavadar÷anam  &
kai÷ cit tv avayavair dçùñair  % arthaþ kçtsno 'numãyate  // 2.156 //
tathà jàtyutpalàdãnàü  $ gandhena sahacàriõàm  &
nityasaübandhinàü dçùñaü  % guõànàm avadhàraõam  // 2.157 //
saükhyàpramàõasaüsthàna-  $ nirapekùaþ pravartate  &
bindau ca samudàye ca  % vàcakaþ salilàdiùu  // 2.158 //
saüskàràdiparicchinne  $ tailàdau yo vyavasthitaþ  &
àhaikade÷aü tattvena  % tasyàvayavavartinà  // 2.159 //
yenàrthenàbhisaübaddham  $ abhidhànaü prayujyate  &
tadarthàpagame tasya  % prayogo vinivartate  // 2.160 //
yàüs tu saübhavino dharmàn  $ antarõãya prayujyate  &
÷abdas teùàü na sàünidhyaü  % niyamena vyapekùate  // 2.161 //
yathà roma÷aphàdãnàü  $ vyabhicàre 'pi dç÷yate  &
go÷abdo na tathà jàter  % viprayoge pravartate  // 2.162 //
tasmàt saübhavino 'rthasya  $ ÷abdàt saüpratyaye sati  &
adçùñaviprayogàrthaþ  % saübandhitvena gamyate  // 2.163 //
vàcikà dyotikà và syur  $ dvitvàdãnàü vibhaktayaþ  &
syàd và saükhyàvato 'rthasya  % samudàyo 'bhidhàyakaþ  // 2.164 //
vinà saükhyàbhidhànàd và  $ saükhyàbhedasamanvitàn  &
arthàn svaråpabhedena  % kàü÷ cid àhur gavàdayaþ  // 2.165 //
ye ÷abdà nityasaübandhà  $ viveke j¤àta÷aktayaþ  &
anvayavyatirekàbhyàü  % teùàm artho vibhajyate  // 2.166 //
yàvac càvyabhicàreõa  $ tayoþ ÷akyaü prakalpanam  &
niyamas tatra na tv evaü  % niyamo nuñ÷abàdiùu  // 2.167 //
saübhave nàbhidhànasya  $ lakyaõatvaü prakalpate  &
àpekùikyo hi saüsarge  % niyatàþ ÷abda÷aktayaþ  // 2.168 //
kåpasåpayåpànàm  $ anvayo 'rthasya dç÷yate  &
ato 'rthàntaravàcitvaü  % saüghàtasyaiva gamyate  // 2.169 //
anvàkhyànàni bhidyante  $ ÷abdavyutpattikarmasu  &
bahånàü saübhave 'rthànàü  % nimittaü kiü cid iùyate  // 2.170 //
vairavàsiùñhagiri÷às  $ tathaikàgàrikàda yaþ  &
kai÷ cit kathaü cid àkhyàtà  % nimittàvadhisaükaraiþ  // 2.171 //
yathà pathaþ samàkhyànaü  $ vçkùavalmãkaparvataiþ  &
aviruddhaü gavàdãnàü  % bhinnai÷ ca sahacàribhiþ  // 2.172 //
anyathà ca samàkhyànam  $ avasthàbhedadar÷ibhiþ  &
kriyate kiü÷ukàdãnàm  % ekade÷àvadhàraõam  // 2.173 //
kai÷ cin nirvacanaü bhinnaü  $ girater garjater gameþ  &
gavater gadater vàpi  % gaur ity atrànudar÷itam  // 2.174 //
gaur ity eva svaråpàd và  $ go÷abdo goùu vartate  &
vyutpàdyate na và sarvaü  % kai÷ cic cobhayatheùyate  // 2.175 //
sàmànyenopade÷a÷ ca  $ ÷àstre laghvartham à÷ritaþ  &
jàtyantaravad anyasya  % vi÷eùàþ pratipàdakàþ  // 2.176 //
arthàntare ca yad vçttaü  $ tat prakçtyantaraü viduþ  &
tulyaråpaü na tad råóhàv  % anyasminn anuùajyate  // 2.177 //
bhinnàv ijiyajã dhàtå  $ niyatau viùayàntare  &
kai÷ cit kathaü cid uddiùñau  % citraü hi pratipàdanam  // 2.178 //
evaü ca vàlavàyàdi  $ jitvarãvad upàcaret  &
bhedàbhedàbhyupagame  % na virodho 'sti ka÷ ca na  // 2.179 //
aóàdãnàü vyavasthàrthaü  $ pçthaktvena prakalpanam  &
dhàtåpasargayoþ ÷àstre  % dhàtur eva tu tàdç÷aþ  // 2.180 //
tathà hi saügràmayateþ  $ sopasargàd vidhiþ smçtaþ  &
kriyàvi÷eùàþ saüghàte  % prakramyante tathàvidhàþ  // 2.181 //
kàryàõàm antaraïgatvam  $ evaü dhàtåpasargayoþ  &
sàdhanair yàti saübandhaü  % tathàbhåtaiva sà kriyà  // 2.182 //
prayogàrheùu siddhaþ san  $ bhettavyo 'rtho vi÷iùyate  &
pràk ca sàdhanasaübandhàt  % kriyà naivopajàyate  // 2.183 //
dhàtoþ sàdhanayogasya  $ bhàvinaþ prakramàd yathà  &
dhàtutvaü karmabhàva÷ ca  % tathànyad api dç÷yatàm  // 2.184 //
bãjakàleùu saübandhàd  $ yathà làkùàrasàdayaþ  &
varõàdipariõàmena  % phalànàm upakurvate  // 2.185 //
buddhisthàd abhisaübandhàt  $ tathà dhàtåpasargayoþ  &
abhyantarãkçtàd bhedaþ  % padakàle prakà÷ate  // 2.186 //
kva cit saübhavino bhedàþ  $ kevalair anidar÷itàþ  &
upasargeõa saübandhe  % vyajyante praniràdinà  // 2.187 //
sa vàcako vi÷eùàõàü  $ saübhavàd dyotako 'pi và  &
÷aktyàdhànàya và dhàtoþ  % sahakàrã prayujyate  // 2.188 //
sthàdibhiþ kevalair yac ca  $ gamanàdi na gamyate  &
tatrànumànàd dvividhàt  % taddharmà pràdir ucyate  // 2.189 //
aprayoge 'dhiparyo÷ ca  $ yàvad dçùñaü kriyàntaram  &
tasyàbhidhàyako dhàtuþ  % saha tàbhyàm anarthakaþ  // 2.190 //
tathaiva svàrthikàþ ke cit  $ saüghàtàntaravçttayaþ  &
anarthakena saüsçùñàþ  % prakçtyarthànuvàdinaþ  // 2.191 //
nipàtà dyotakàþ ke cit  $ pçthagarthaprakalpane  &
àgamà iva ke cit tu  % saübhåyàrthasya sàdhakàþ  // 2.192 //
upariùñàt purastàd và  $ dyotakatvaü na bhidyate  &
teùu prayujyamàneyu  % bhinnàrtheùv api sarvathà  // 2.193 //
càdayo na prayujyante  $ padatve sati kevalàþ  &
pratyayo vàcakatve 'pi  % kevalo na prayujyate  // 2.194 //
samuccitàbhidhàne tu  $ vyatireko na vidyate  &
asattvabhåto bhàva÷ ca  % tiïpadair abhidhãyate  // 2.195 //
samuccitàbhidhàne 'pi  $ vi÷iùñàrthàbhidhàyinàm  &
guõaiþ padànàü saübandhaþ  % paratantràs tu càdayaþ  // 2.196 //
janayitvà kriyà kà cit  $ saübandhaü vinivartate  &
÷råyamàõe kriyà÷abde  % saübandho jàyate kva cit  // 2.197 //
tatra ùaùthã pratipadaü  $ samàsasya nivçttaye  &
vihità dar÷anàrthaü tu  % kàrakaü pratyudàhçtam  // 2.198 //
sa copajàtaþ saübandho  $ vinivçtte kriyàpade  &
karmapravacanãyena  % tatra tatra niyamyate  // 2.199 //
yena kriyàpadàkùepaþ  $ sa kàrakavibhaktibhiþ  &
yujyate vir yathà tasya  % likhàv anupasargatà  // 2.200 //
tiùñhater aprayoga÷ ca  $ dçùño 'praty ajayann iti  &
sunv abhãty àbhimukhye ca  % kevalo 'pi prayujyate  // 2.201 //
karmapravacanãyatvaü  $ kriyàyoge vidhãyate  &
ùatvàdivinivçttyarthaü  % svatyàdãnàü vidharmaõàm  // 2.202 //
hetuhetumator yoga-  $ paricchede 'nunà kçte  &
àrambhàd bàdhyate pràptà  % tçtãyà hetulakùaõà  // 2.203 //
kriyàyà dyotako nàyaü  $ na saübandhasya vàcakaþ  &
nàpi kriyàpadàkùepã  % saübandhasya tu bhedakaþ  // 2.204 //
anarthakànàü saüghàtaþ  $ sàrthako 'narthakas tathà  &
varõànàü padam arthena  % yuktaü nàvayavàþ pade  // 2.205 //
padànàm arthayuktànàü  $ saüghàto bhidyate punaþ  &
arthàntaràvabodhena  % saübandhavigamena ca  // 2.206 //
sàrthakànarthakau bhede  $ saübandhaü nàdhigacchataþ  &
adhigacchata ity eke  % kuñãràdinidar÷anàt  // 2.207 //
arthavadbhyo vi÷iùñàrthaþ  $ saüghàta upajàyate  &
nopajàyata ity eke  % samàsasvàrthikàdiùu  // 2.208 //
ke cid dhi yutasiddhàrthà  $ bhede nirj¤àta÷aktayaþ  &
anvayavyatirekàbhyàü  % ke cit kalpita÷aktayaþ  // 2.209 //
÷àstràrtha eva varõànàm  $ arthavattve pradar÷itaþ  &
àtvàdãnàü hi ÷uddhànàü  % laukiko 'rtho na vidyate  // 2.210 //
kçttaddhitànàm artha÷ ca  $ kevalànàm alaukikaþ  &
pràg vibhaktes tadantasya  % tathaivàrtho na vidyate  // 2.211 //
abhivyaktataro yo 'rthaþ  $ pratyayànteùu lakùyate  &
arthavattàprakaraõàd  % à÷ritaþ sa tathàvidhaþ  // 2.212 //
àtmabhedo na cet ka÷ cid  $ varõebhyaþ padavàkyayoþ  &
anyonyàpekùayà ÷aktyà  % varõaþ syàd abhidhàyakaþ  // 2.213 //
varõena kena cin nyånaþ  $ saüghàto yo 'bhidhàyakaþ  &
na cec chabdàntaram asàv  % anyånas tena gamyate  // 2.214 //
sa tasmin vàcake ÷abde  $ nimittàt smçtim àdadhat  &
sàkùàd iva vyavahitaü  % ÷abdenàrtham upohate  // 2.215 //
padavàcyo yathà nàrthaþ  $ ka÷ cid gaurakharàdiùu  &
saty api pratyaye 'tyantaü  % samudàye na gamyate  // 2.216 //
samanvita ivàrthàtmà  $ padàrthair yaþ pratãyate  &
padàrthadar÷anaü tatra  % tathaivànupakàrakam  // 2.217 //
samudàyàvayavayor  $ bhinnàrthatve ca vçttiùu  &
yugapad bhedasaüsargau  % viruddhàv anuùaïgiõau  // 2.218 //
ka÷ ca sàdhanamàtràrthàn  $ adhyàdãn parikalpayet  &
aprayuktapada÷ càrtho  % bahuvrãhau kathaü bhavet  // 2.219 //
praj¤usaüj¤vàdyavayavair  $ na càsty arthàvadhàraõam  &
tasmàt saüghàta evaiko  % vi÷iùñàrthanibandhanam  // 2.220 //
gargà ity eka evàyaü  $ bahuùv artheùu vartate  &
dvandvasaüj¤o 'pi saüghàto  % bahånàm abhidhàyakaþ  // 2.221 //
yathaika÷eùe bhujyàdiþ  $ pratyekam avatiùñhate  &
kriyaivaü dvandvavàcye 'rthe  % pratyekaü pravibhajyate  // 2.222 //
yac ca dvandvapadàrthasya  $ tacchabdena vyapekùaõam  &
sàpi vyàvçttaråpe 'rthe  % sarvanàmasaråpatà  // 2.223 //
yathà ca khadiracchede  $ bhàgeùu kramavàü÷ chidiþ  &
tathà dvandvapadàrthasya  % bhàgeùu kramadar÷anam  // 2.224 //
saïghaikade÷e prakràntàn  $ yathà saïghànupàtinaþ  &
kriyàvi÷eùàn manyante  % sa dvandvàvayave kramaþ  // 2.225 //
pratipàdayatà vçttim  $ abudhàn vàkyapårvikàm  &
vçttau padàrthabhedena  % pràdhànyam upadar÷itam  // 2.226 //
abhedàd abhidheyasya  $ na¤samàse vikalpitam  &
pràdhànyaü bahudhà bhàùye  % doùàs tu prakriyàgatàþ  // 2.227 //
jahatsvàrthavikalpe ca  $ sarvàrthatyàgam icchatà  &
bahuvrãhipadàrthasya  % tyàgaþ sarvasya dar÷itaþ  // 2.228 //
÷àstre kva cit prakçtyarthaþ  $ pratyayenàbhidhãyate  &
prakçtau vinivçttàyàü  % pratyayàrtha÷ ca dhàtubhiþ  // 2.229 //
yam artham àhatur bhinnau  $ pratyayàv eka eva ta  &
kva cid àha pacantãti  % dhàtus tàbhyàü vinà kva cit  // 2.230 //
anvàkhyànasmçter ye ca  $ pratyayàrthà nibandhana  &
nirdiùñàs te prakçtyarthàþ  % smçtyantara udàhçtàþ  // 2.231 //
prasiddher udvamikarãty  $ evaü ÷àstre 'bhidhãyate  &
vyavahàràya manyante  % ÷àstràrthaprakriyà yataþ  // 2.232 //
÷àstreùu prakriyàbhedair  $ avidyaivopavarõyate  &
anàgamavikalpà tu  % svayaü vidyopavartate  // 2.233 //
anibaddhaü nimitteùu  $ nirupàkhyaü phalaü yathà  &
tathà vidyàpy anàkhyeyà  % ÷àstropàyeva lakùyate  // 2.234 //
yathàbhyàsaü hi vàg arthe  $ pratipattiü samãhate  &
svabhàva iva cànàdir  % mithyàbhyàso vyavasthitaþ  // 2.235 //
utprekùate sàvayavaü  $ paramàõum apaõóitaþ  &
tathàvayavinaü yuktam  % anyair avayavaiþ punaþ  // 2.236 //
ghañàdidar÷anàllokaþ  $ paricchinno 'vasãyate  &
samàrambhàc ca bhàvànàm  % àdimad brahma ÷à÷vatam  // 2.237 //
upàyàþ ÷ikùamàõànàü  $ bàlànàm upalàpanàþ  &
asatye vartmani sthitvà  % tataþ satyaü samãhate  // 2.238 //
anyathà pratipadyàrthaü  $ padagrahaõapårvakam  &
punar vàkye tam evàrtham  % anyathà pratipadyate  // 2.239 //
upàttà bahavo 'py arthà  $ yeùv ante pratiùedhanam  &
kriyate te nivartante  % tasmàt tàüs tatra nà÷rayet  // 2.240 //
vçkùo nàstãti vàkyaü ca  $ vi÷iùñàbhàvalakùaõam  &
nàrthe na buddhau saübandho  % nivçtter avatiùñhate  // 2.241 //
vicchedapratipattau ca  $ yady astãty avadhàryate  &
a÷abdavàcyà sà buddhir  % nivartyeta sthità katham  // 2.242 //
atha yaj j¤ànam utpannaü  $ tan mithyeti na¤à kçtam  &
na¤o vyàpàrabhede 'sminn  % abhàvàvagatiþ katham  // 2.243 //
niràdhàrapravçttau ca  $ pràkpravçttir na¤o bhavet  &
athàdhàraþ sa evàsya  % niyamàrthà ÷rutir bhavet  // 2.244 //
niyamadyotanàrthà vàpy  $ anuvàdo yathà bhavet  &
ka÷ cid evàrthavàüs tatra  % ÷abdaþ ÷eùàs tv anarthakàþ  // 2.245 //
viruddhaü càbhisaübandham  $ udàhàryàdibhiþ kçtam  &
vàkye samàpte vàkyàrtham  % anyathà pratipadyate  // 2.246 //
stutinindàpradhàneñu  $ vàkyeùv artho na tàdç÷aþ  &
padànàü pravibhàgena  % yàdç÷aþ parikalpyate  // 2.247 //
athàsaüsçùña evàrthaþ  $ padeùu samavasthitaþ  &
vàkyàrthasyàbhyupàyo 'sàv  % ekasya pratipàdane  // 2.248 //
pårvaü padeùv asaüsçùño  $ yaþ kramàd upacãyate  &
chinnagrathitakalpatvàt  % tad vi÷iùñataraü viduþ  // 2.249 //
ekam àhur anekàrthaü  $ ÷abdam anye parãkùakàþ  &
nimittabhedàd ekasya  % sàrvàrthyaü tasya bhidyate  // 2.250 //
yaugapadyam atikramya  $ paryàye vyavatiùñhate  &
arthaprakaraõàbhyàü và  % yogàc chabdàntareõa và  // 2.251 //
yathà sàsnàdimàn piõóo  $ go÷abdenàbhidhãyate  &
tathà sa eva go÷abdo  % vàhãke 'pi vyavasthitaþ  // 2.252 //
sarva÷aktes tu tasyaiva  $ ÷abdasyànekadharmaõaþ  &
prasiddhibhedàd gauõatvaü  % mukhyatvaü copajàyate  // 2.253 //
eko mantras tathàdhyàtmam  $ adhidaivam adhikratu  &
asaükareõa sarvàrtho  % bhinna÷aktir avasthitaþ  // 2.254 //
gotvànuùaïgo vàhãke  $ nimittàt kai÷ cid iùyate  &
arthamàtraü viparyastaü  % ÷abdaþ svàrthe vyavasthitaþ  // 2.255 //
tathà svaråpaü ÷abdànàü  $ sarvàrtheùv anuùajyate  &
arthamàtraü viparyastaü  % svaråpe tu ÷rutiþ sthità  // 2.256 //
ekatvaü tu saråpatvàc  $ chabdayor gauõamukhyayoþ  &
pràhur atyantabhede 'pi  % bhedamàrgànudar÷inaþ  // 2.257 //
sàmidhenyantaraü caivam  $ àvçttàv anuùajyate  &
mantrà÷ ca viniyogena  % labhante bhedam åhavat  // 2.258 //
tàny àmnàyàntaràõy eva  $ pañhyate kiü cid eva tu  &
anarthakànàü pàñho và  % ÷eùas tv anyaþ pratãyate  // 2.259 //
÷abdasvaråpam arthas tu  $ pàñhe 'nyair upavarõyate  &
atyantabhedaþ sarveùàü  % tatsaübandhàt tu tadvatàm  // 2.260 //
anyà saüskàrasàvitrã  $ karmaõyanyà prayujyate  &
anyà japaprabandheùu  % sà tv ekaiva pratãyate  // 2.261 //
arthasvaråpe ÷abdànàü  $ svaråpàd vçttim icchataþ  &
vàkyaråpasya vàkyàrthe  % vçttir anyànapekùayà  // 2.262 //
anekàrthatvam ekasya  $ yaiþ ÷abdasyànugamyate  &
siddhyasiddhikçtà teùàü  % gauõamukhyaprakalpanà  // 2.263 //
arthaprakaraõàpekùo  $ yo và ÷abdàntaraiþ saha  &
yuktaþ pratyàyayaty arthaü  % taü gauõam apare viduþ  // 2.264 //
÷uddhasyoccàraõe svàrthaþ  $ prasiddho yasya gamyate  &
sa mukhya iti vij¤eyo  % råpamàtranibandhanaþ  // 2.265 //
yas tv anyasya prayogeõa  $ yatnàd iva niyujyate  &
tam aprasiddhaü manyante  % gauõàrthàbhinive÷inam  // 2.266 //
svàrthe pravartamàno 'pi  $ yasyàrthaü yo 'valambate  &
nimittaü tatra mukhyaü syàn  % nimitti gauõa iùyate  // 2.267 //
puràràd iti bhinne 'rthe  $ yau vartete virodhini  &
arthaprakaraõàpekùaü  % tayor apy avadhàraõam  // 2.268 //
vàkyasyàrthàt padàrthànàm  $ apoddhàre prakalpite  &
÷abdàntareõa saübandhaþ  % kasyaikasyopapadyate  // 2.269 //
yac càpy ekaü padaü dçùñaü  $ caritàstikriyaü kva cit  &
tad vàkyàntaram evàhur  % na tad anyena yujyate  // 2.270 //
yac ca ko 'yam iti pra÷ne  $ gaur a÷va iti cocyate  &
pra÷na eva kriyà tatra  % prakràntà dar÷anàdikà  // 2.271 //
naivàdhikatvaü dharmàõàü  $ nyånatà và prayojikà  &
àdhikyam api manyante  % prasiddher nyånatàü kva cit  // 2.272 //
jàti÷abdo 'ntareõàpi  $ jàtiü yatra prayujyate  &
saübandhisadç÷àd dharmàt  % taü gauõam apare viduþ  // 2.273 //
viparyàsàd ivàrthasya  $ yatràrthàntaratàm iva  &
manyante sa gavàdis tu  % gauõa ity ucyate kva cit  // 2.274 //
niyatàþ sàdhanatvena  $ råpa÷aktisamanvitàþ  &
yathà karmasu gamyante  % sãràsimusalàdayaþ  // 2.275 //
kriyàntare na caiteùàü  $ vibhavanti na ÷aktayaþ  &
råpàd eva tu tàdarthyaü  % niyamena pratãyate  // 2.276 //
tathaiva råpa÷aktibhyàm  $ utpattyà samavasthitaþ  &
÷abdo niyatatàdarthyaþ  % ÷aktyànyatra prayujyate  // 2.277 //
÷rutimàtreõa yatràsya  $ sàmarthyam avasãyate  &
taü mukhyam arthaü manyante  % gauõaü yatnopapàditam  // 2.278 //
goyuùmanmahatàü cvyarthe  $ svàrthàd arthàntare sthitau  &
arthàntarasya tadbhàvas  % tatra mukhyo 'pi dç÷yate  // 2.279 //
mahattvaü ÷uklabhàvaü ca  $ prakçtiþ pratipadyate  &
bhedenàpekùità sà tu  % gauõatvasya prasàdhikà  // 2.280 //
agnisomàdayaþ ÷abdà  $ ye svaråpapadàrthakàþ  &
saüj¤ibhiþ saüprayujyante  % 'prasiddhes teùu gauõatà  // 2.281 //
agnidattas tu yo 'gniþ syàt  $ tatra svàrthopasarjanaþ  &
÷abdo dattàrthavçttitvàd  % gauõatvaü pratipadyate  // 2.282 //
nimittabhedàt prakrànte  $ ÷abdavyutpattikarmaõi  &
hari÷candràdiùu suño  % bhàvàbhàvau vyavasthitau  // 2.283 //
çùyàdau pràptasaüskàro  $ yaþ ÷abdo 'nyena yujyate  &
tatràntaraïgasaüskàro  % bàhye 'rthe na nivartate  // 2.284 //
atyantaviparãto 'pi  $ yathà yo 'rtho 'vadhàryate  &
yathàsaüpratyayaü ÷abdas  % tatra mukhyaþ prayujyate  // 2.285 //
yady api pratyayàdhãnam  $ arthatattvàvadhàraõam  &
na sarvaþ pratyayas tasmin  % prasiddha iva jàyate  // 2.286 //
dar÷anaü salile tulyaü  $ mçgatçùõàdidar÷anaiþ  &
bhedàt tu spar÷anàdãnàü  % na jalaü mçgatçùõikà  // 2.287 //
yad asàdhàraõaü kàryaü  $ prasiddhaü rajjusarpayoþ  &
tena bhedaparicchedas  % tayos tulye 'pi dar÷ane  // 2.288 //
prasiddhàrthaviparyàsa-  $ nimittaü yac ca dç÷yate  &
yas tasmàl lakùyate bhedas  % tam asatyaü pracakùate  // 2.289 //
yac ca nimnonnataü citre  $ saråpaü parvatàdibhiþ  &
na tatra pratighàtàdi  % kàryaü tadvat pravartate  // 2.290 //
spar÷aprabandho hastena  $ yathà cakrasya saütataþ  &
na tathàlàtacakrasya  % vicchinnaü spç÷yate hi tat  // 2.291 //
vaprapràkàrakalpai÷ ca  $ spar÷anàvaraõe yathà  &
nagareùu na te tadvad  % gandharvanagareùv api  // 2.292 //
mçgapa÷vàdibhir yàvàn  $ mukhyair arthaþ prasàdhyat  &
tàvàn na mçnmayeùv asti  % tasmàt te viùayaþ kanaþ  // 2.293 //
mahàn àvriyate de÷aþ  $ prasiddhaiþ parvatàdibhiþ  &
alpade÷àntaràvasthaü  % pratibimbaü tu dç÷yate  // 2.294 //
maraõàdinimittaü ca  $ yathà mukhyà viùàdayaþ  &
na te svapnàdiùu svasya  % tadvad arthasya sàdhakàþ  // 2.295 //
de÷akàlendriyagatair  $ bhedair yad dç÷yate 'nyathà  &
yathà prasiddhir lokasya  % tathà tad avasãyate  // 2.296 //
yac copaghàtajaü j¤ànaü  $ yac ca j¤ànam alaukikam  &
na tàbhyàü vyavahàro 'sti  % ÷abdà lokanibandhanàþ  // 2.297 //
ghañàdiùu yathà dãpo  $ yenàrthena prayujyate  &
tato 'nyasyàpi sàünidhyàt  % sa karoti prakà÷anam  // 2.298 //
saüsargiùu tathàrtheùu  $ ÷abdo yena prayujyate  &
tasmàt prayojakàd anyàn  % api pratyàyayaty asau  // 2.299 //
nirmanthanaü yathàraõyor  $ agnyartham upapàditam  &
dhåmam apy anabhipretaü  % janayaty ekasàdhanam  // 2.300 //
tathà ÷abdo 'pi kasmiü÷ cit  $ pratyàyye 'rthe vivakùite  &
avivakùitam apy arthaü  % prakà÷ayati saünidheþ  // 2.301 //
yathaivàtyantasaüsçùñas  $ tyaktum artho na ÷akyate  &
tathà ÷abdo 'pi saübandhã  % pravivektuü na ÷akyate  // 2.302 //
arthànàü saünidhàne 'pi  $ sati caiùàü prakà÷ane  &
prayojako 'rthaþ ÷abdasya  % råpàbhede 'pi gamyate  // 2.303 //
kva cid guõapradhànatvam  $ arthànàm avivakùitam  &
kva cit sàünidhyam apy eùàü  % pratipattàv akàraõam  // 2.304 //
yac cànupàttaü ÷abdena  $ tat kasmiü÷ cit pratãyate  &
kva cit pradhànam evàrtho  % bhavaty anyasya lakùaõa  // 2.305 //
àkhyàtaü taddhitàrthasya  $ yat kiü cid upadar÷akam  &
guõapradhànabhàvasya  % tatra dçùño viparyayaþ  // 2.306 //
nirde÷e liïgasaükhyànàü  $ saünidhànam akàraõam  &
pramàõam ardhahrasvàdàv  % anupàttaü pratãyate  // 2.307 //
hrasvasyàrdhaü ca yad dçùñaü  $ tat tasyàsaünidhàv api  &
hrasvasya lakùaõàrthatvàt  % tadvad evàbhidhãyate  // 2.308 //
dãrghaplutàbhyàü tasya syàn  $ màtrayà và vi÷eùaõam  &
jàter và lakùaõàya syàt  % sarvathà saptaparõavat  // 2.309 //
gantavyaü dç÷yatàü sårya  $ iti kàlasya lakùaõe  &
j¤àyatàü kàla ity etat  % sopàyam abhidhãyate  // 2.310 //
vidhyaty adhanuùety atra  $ vi÷eùeõa nidar÷yate  &
sàmànyam à÷rayaþ ÷akter  % yaþ ka÷ cit pratipàdakaþ  // 2.311 //
kàkebhyo rakùyatàü sarpir  $ iti bàlo 'pi coditaþ  &
upaghàtapare vàkye  % na ÷vàdibhyo na rakùati  // 2.312 //
prakùàlane ÷aràvàõàü  $ sthànanirmàrjanaü tathà  &
anuktam api råpeõa  % bhujyaïgatvàt pratãyate  // 2.313 //
vàkyàt prakaraõàd arthàd  $ aucityàd de÷akàlataþ  &
÷abdàrthàþ pravibhajyante  % na råpàd eva kevalàt  // 2.314 //
saüsargo viprayoga÷ ca  $ sàhacaryaü virodhità  &
arthaþ prakaraõaü liïgaü  % ÷abdasyànyasya saünidhiþ  // 2.315 //
sàmarthyam aucitã de÷aþ  $ kàlo vyaktiþ svaràdayaþ  &
÷abdàrthasyànavacchede  % vi÷eùasmçtihetavaþ  // 2.316 //
bhedapakùe 'pi sàråpyàd  $ bhinnàrthàþ pratipattçùu  &
niyatà yànty abhivyaktiü  % ÷abdàþ prakaraõàdibhiþ  // 2.317 //
nàmàkhyàtasaråpà ye  $ kàryàntaranibandhanàþ  &
÷abdà vàkyasya teùv artho  % na råpàd adhigamyate  // 2.318 //
yà pravçttinivçttyarthà  $ stutinindàprakalpanà  &
ku÷alaþ pratipattà tàm  % ayathàrthàü samãhate  // 2.319 //
vidhãyamànaü yat karma  $ dçùñàdçùñaprayojanam  &
ståyate sà stutis tasya  % kartur eva prayojikà  // 2.320 //
vyàghràdivyapade÷ena  $ yathà bàlo nivartyate  &
asatyo 'pi tathà ka÷ cit  % pratyavàyo 'bhidhãyate  // 2.321 //
na saüvidhànaü kçtvàpi  $ pratyavàye tathàvidhe  &
÷àstreõa pratiùiddhe 'rthe  % vidvàn ka÷ cit pravartate  // 2.322 //
sarpeùu saüvidhàyàpi  $ siddhair mantrauùadhàdibhiþ  &
nànyathà pratipattavyaü  % na dato gamayed iti  // 2.323 //
kva cit tattvasamàkhyànaü  $ kriyate stutinindayoþ  &
tatràpi ca pravçtti÷ ca  % nivçtti÷ copadi÷yate  // 2.324 //
råpaü sarvapadàrthànàü  $ vàkyàrthopanibandhanan  &
sàpekùà ye tu vàkyàrthàþ  % padàrthair eva te samàþ  // 2.325 //
vàkyaü tad api manyante  $ yat padaü caritakriyam  &
antareõa kriyà÷abdaü  % vàkyàder dvitvadar÷anàt  // 2.326 //
àkhyàta÷abde niyataü  $ sàdhanaü yatra gamyate  &
tad apy ekaü samàptàrthaü  % vàkyam ity abhidhãya  // 2.327 //
÷abdavyavahità buddhir  $ aprayuktapadà÷rayà  &
anumànaü tadarthasya  % pratyaye hetur ucyate  // 2.328 //
apare tu padasyaiva  $ tam arthaü pratijànate  &
÷abdàntaràbhisaübandham  % antareõa vyavasthitam  // 2.329 //
yasminn uccarite ÷abde  $ yadà yo 'rthaþ pratãyate  &
tam àhur arthaü tasyaiva  % nànyad arthasya lakùaõam  // 2.330 //
kriyàrthopapadeùv evaü  $ sthàninàü gamyate kriyà  &
vçttau niràdibhi÷ caivaü  % kràntàdyarthaþ pratãyate  // 2.331 //
tàni ÷abdàntaràõy eva  $ paryàyà iva laukikàþ  &
arthaprakaraõàbhyàü tu  % teùàü svàrtho niyamyate  // 2.332 //
pratibodhàbhyupàyàs tu  $ ye taü taü puruùaü prati  &
nàva÷yaü te 'bhisaübaddhàþ  % ÷abdà j¤eyena vastunà  // 2.333 //
asatyàü pratipattau và  $ mithyà và pratipàdane  &
svair arthair nityasaübandhàs  % te te ÷abdà vyavasthitàþ  // 2.334 //
yathàprakaraõaü dvàram  $ ity asyàü karmaõaþ ÷rutau  &
badhàna dehi vety etad  % upàyàd avagamyate  // 2.335 //
tatra sàdhanavçttir yaþ  $ ÷abdaþ sattvanibandhanaþ  &
na sa pradhànabhåtasya  % sàdhyasyàrthasya vàcakaþ  // 2.336 //
svàrthamàtraü prakà÷yàsau  $ sàpekùo vinivartate  &
arthas tu tasya saübandhã  % prakalpayati saünidhim  // 2.337 //
pàràrthyasyàvi÷iùñatvàn  $ na ÷abdàc chabdasaünidhiþ  &
nàrthàc chabdasya sàünidhyaü  % na ÷abdàd arthasaünidhiþ  // 2.338 //
naùñaråpam ivàkhyàtam  $ àkùiptaü karmavàcinà  &
yadi pràptaü pradhànatvaü  % yugapad bhàvasattvayoþ  // 2.339 //
tais tu nàmasaråpatvam  $ àkhyàtasyàsya varõyate  &
anvayavyatirekàbhyàü  % vyavahàro vibhajyate  // 2.340 //
na càpi råpàt saüdehe  $ vàcakatvaü nivartate  &
ardhaü pa÷or iti yathà  % sàmarthyàt tad dhi kalpate  // 2.341 //
sarvaü sattvapadaü ÷uddhaü  $ yadi bhàvanibandhanam  &
saüsarge ca vibhakto 'sya  % tasyàrtho na pçthag yadi  // 2.342 //
kriyàpradhànam àkhyàtaü  $ nàmnàü sattvapradhànatà  &
catvàri padajàtàni  % sarvam etad virudhyate  // 2.343 //
vàkyasya buddhau nityatvam  $ arthayogaü ca laukikam  &
dçùñvà catuùñvaü nàstãti  % vadaty audumbaràyaõaþ  // 2.344 //
vyàptimàü÷ ca laghu÷ caiva  $ vyavahàraþ padà÷rayaþ  &
loke ÷àstre ca kàryàrthaü  % vibhàgenaiva kalpitaþ  // 2.345 //
na loke pratipattéõàm  $ arthayogàt prasiddhayaþ  &
tasmàd alaukiko vàkyàd  % anyaþ ka÷ cin na vidyate  // 2.346 //
anyatra ÷råyamàõai÷ ca  $ liïgair vàkyai÷ ca såcitàþ  &
svàrthà eva pratãyante  % råpàbhedàd alakùitàþ  // 2.347 //
utsargavàkye yat tyaktam  $ a÷abdam iva ÷abdavat  &
tad bàdhakeùu vàkyeùu  % ÷rutam anyatra gamyate  // 2.348 //
bràhmaõànàü ÷rutir dadhni  $ prakràntà màñharàd vinà  &
màñharas takrasaübandhàt  % tatràcaùñe yathàrthatàm  // 2.349 //
anekàkhyàtayoge 'pi  $ vàkyaü nyàyàpavàdayoþ  &
ekam eveùyate kai÷ cid  % bhinnaråpam iva sthitam  // 2.350 //
niyamaþ pratiùedha÷ ca  $ vidhi÷eùas tathà sati  &
dvitãye yo lug àkhyàtas  % taccheùam alukaü viduþ  // 2.351 //
niràkàïkùàõi nirvçttau  $ pradhànàni parasparam  &
teùàm anupakàritvàt  % kathaü syàd ekavàkyatà  // 2.352 //
vi÷eùavidhinàrthitvàd  $ vàkya÷eùo 'numãyate  &
vidheyavan nivartye 'rthe  % tasmàt tulyaü vyapekùaõam  // 2.353 //
saüj¤à÷abdaikade÷o yas  $ tasya lopo na vidyate  &
vi÷iùñaråpà sà saüj¤à  % kçtà ca na nivartate  // 2.354 //
saüj¤àntaràc ca dattàder  $ nànyà saüj¤à pratãyate  &
saüj¤inaü devadattàkhyaü  % datta÷abdaþ kathaü vadet  // 2.355 //
sarvair avayavais tulyaü  $ saübandhaü samudàyavat  &
ke cic chabdasvaråpàõàü  % manyante sarvasaüj¤ibhiþ  // 2.356 //
varõànàm arthavattvaü tu  $ saüj¤ànàü saüj¤ibhir bhavet  &
saübaddho 'vayavaþ saüj¤à-  % praviveke na kalpate  // 2.357 //
sarvasvaråpair yugapat  $ saübandhe sati saüj¤inaþ  &
naikade÷asaråpebhyas  % tatpratyàyanasaübhavaþ  // 2.358 //
ekade÷àt tu saüghàte  $ keùàü cij jàyate smçtiþ  &
smçtes tu viùayàc chabdàt  % saüghàtàrthaþ pratãyate  // 2.359 //
ekade÷àt smçtir bhinne  $ saüghàte niyatà katham  &
kathaü pratãyamànaþ syàc  % chabdo 'rthasyàbhidhàyakaþ  // 2.360 //
ekade÷asaråpàs tu  $ tais tair bhedaiþ samanvitàþ  &
anuniùpàdinaþ ÷abdàþ  % saüj¤àsu samavasthitàþ  // 2.361 //
sàdhàraõatvàt saüdigdhàþ  $ sàmarthyàn niyatà÷rayàþ  &
teùàü ye sàdhavas teùu  % ÷àstre lopàdi ÷iùyate  // 2.362 //
tulyàyàm anuniùpattau  $ jye-drà-ghà ity asàdhavaþ  &
na hy anvàkhyàyake ÷àstre  % teùu dattàdivat smçtiþ  // 2.363 //
kçtaõatvà÷ ca ye ÷abdà  $ nityàþ kharaõasàdayaþ  &
ekadravyopade÷itvàt  % tàn sàdhån saüpracakùate  // 2.364 //
gotràõy eva tu tàny àhuþ  $ saüj¤à÷aktisamanvayàt  &
nimittàpekùaõaü teùu  % svàrthe nàva÷yam iùyate  // 2.365 //
vyavahàràya niyamaþ  $ saüj¤ànàü saüj¤ini kva cit  &
nitya eva tu saübandho  % óitthàdiùu gavàdivat  // 2.366 //
kçtakatvàd anityatvaü  $ saübandhasyopapadyate  &
saüj¤àyàü sà hi puruùair  % yathàkàmaü niyujyate  // 2.367 //
yathà hi pàüsulekhànàü  $ bàlakair madhuràdayaþ  &
saüj¤àþ kriyante sarvàsu  % saüj¤àsv eùaiva kalpanà  // 2.368 //
vçddhyàdãnàü ca ÷àstre 'smi¤  $ ÷aktyavacchedalakùaõaþ  &
akçtrimo hi saübandho  % vi÷eùaõavi÷eùyavat  // 2.369 //
saüj¤à svaråpam à÷ritya  $ nimitte sati laukikã  &
kà cit pravartate kà cin  % nimittàsaünidhàv api  // 2.370 //
÷àstre 'pi mahatã saüj¤à  $ svaråpopanibandhanà  &
anumànaü nimittasya  % saünidhàne pratãyate  // 2.371 //
àvçtter anumànaü và  $ sàråpyàt tatra gamyate  &
÷abdabhedànumànaü và  % ÷aktibhedasya và gatiþ  // 2.372 //
kva cid viùayabhedena  $ kçtrimà vyavatiùñhate  &
saükhyàyàm ekaviùayaü  % vyavasthànaü dvayor api  // 2.373 //
viùayaü kçtrimasyàpi  $ laukikaþ kva cid uccaran  &
vyàpnoti dåràt saübuddhau  % tathà hi grahaõaü dvayoþ  // 2.374 //
saïghaika÷eùadvandveùu  $ ke cit sàmarthyalakùaõam  &
pratyà÷rayam avasthànaü  % kriyàõàü pratijànate  // 2.375 //
bhojanaü phalaråpàbhyàm  $ ekaikasmin samàpyate  &
anyathà hi vyavasthàne  % na tadarthaþ prakalpate  // 2.376 //
annàdànàdiråpàü ca  $ sarve tçptiphalàü bhujim  &
pratyekaü pratipadyante  % na tu nàñyakriyàm iva  // 2.377 //
pàdyavat sà vibhàgena  $ sàmarthyàd avatiùñhate  &
bhujiþ karoti bhujyarthaü  % na tantreõa pradãpavat  // 2.378 //
dç÷yàdis tu kriyaikàpi  $ tathàbhåteùu karmasu  &
àvçttim antareõàpi  % samudàyà÷rayà bhavet  // 2.379 //
bhinnavyàpàraråpàõàü  $ vyavahàràdidar÷ane  &
kartéõàü dar÷anaü bhinnaü  % saübhåyàrthasya sàdhakam  // 2.380 //
lakùyasya lokasiddhatvàc  $ chàstre liïgasya dar÷anàt  &
arthiùv àdaikùu bhedena  % vçddhisaüj¤à samàpyate  // 2.381 //
÷atàdànapradhànatvàd  $ daõóane ÷atakarmake  &
arthinàü guõabhede 'pi  % saükhyeyo 'rtho na bhidyate  // 2.382 //
saïghasyaiva vidheyatvàt  $ kàryavat pratipàdane  &
tatra tantreõa saübandhaþ  % samàsàbhyastasaüj¤ayoþ  // 2.383 //
lakùaõàrthà ÷rutir yeùàü  $ kàü cid eva kriyàü prati  &
tair vyastai÷ ca samastai÷ ca  % sa dharma upalakùyate  // 2.384 //
vçùalair na praveùñavyam  $ ity etasmin gçhe yathà  &
pratyekaü saühatànàü ca  % prave÷aþ pratiùidhyate  // 2.385 //
saübhåya tv arthalipsàdi-  $ pratiùedhopade÷ane  &
pçthag apratiùiddhatvàt  % pravçttir na virudhyate  // 2.386 //
vyavàyalakùaõàrthatvàd  $ añkupvàïàdibhis tathà  &
pratyekaü và samastair và  % õatvaü na pratiùidhyate  // 2.387 //
anugrahàrthà bhoktéõàü  $ bhujir àrabhyate yadà  &
de÷akàlàdyabhedena  % nànugçhõàti tàn asau  // 2.388 //
pàtràdibhedàn nànàtvaü  $ yasyaikasyopadi÷yate  &
viparyaye và bhinnasya  % tasyaikatvaü prakalpyate  // 2.389 //
saühatyàpi ca kurvàõà  $ bhedena pratipàditàþ  &
svaü svaü bhojyaü vibhàgena  % pràptaü saübhåya bhu¤jate  // 2.390 //
vãpsàyà viùayàbhàvàd  $ virodhàd anyasaükhyayà  &
dvidhà samàptyayogàc ca  % ÷ataü saïghe 'vatiùñhate  // 2.391 //
bhujir dvandvaika÷eùàbhyàü  $ yatrànyaiþ saha ÷iùyate  &
tatràpi lakùaõàrthatvàd  % dvidhà vàkyaü samàpyate  // 2.392 //
vàkyàntaràõàü pratyekaü  $ samàptiþ kai÷ cid iùyate  &
råpàntareõa yuktànàü  % vàkyànàü tena saügrahaþ  // 2.393 //
na vàkyasyàbhidheyàni  $ bhedavàkyàni kàni cit  &
tasmiüs tåccarite bhedàüs  % tathànyàn pratipadyate  // 2.394 //
yeùàü samasto vàkyàrthaþ  $ pratibhedaü samàpyate  &
teùàü tadànãü bhinnasya  % kiü padàrthasya sattayà  // 2.395 //
atha tair eva janitaþ  $ so 'rtho bhinneùu vartate  &
pårvasyàrthasya tena syàd  % virodhaþ saha và sthitiþ  // 2.396 //
sahasthitau virodhitvaü  $ syàd vi÷iùñàvi÷iùñayoþ  &
vyabhicàrã tu saübandhas  % tyàge 'rthasya prasajyate  // 2.397 //
ekaþ sàdhàraõo vàcyaþ  $ prati÷abdam avasthitaþ  &
saïghe saïghiùu càrthàtmà  % saünidhànanide÷akaþ  // 2.398 //
yathà sàdhàraõe svatvaü  $ tyàgasya ca phalaü dhane  &
prãti÷ càvikalà tadvat  % saübandho 'rthena tadvatàm  // 2.399 //
varõànàm arthavattàyàü  $ tenaivàrthena tadvati  &
samudàye na caikatvaü  % bhedena vyavatiùñhate  // 2.400 //
ekenaiva pradãpena  $ sarve sàdhàraõaü dhanam  &
pa÷yanti tadvad ekena  % supà saükhyàbhidhãyate  // 2.401 //
nàrthavattà pade varõe  $ vàkye caivaü vi÷iùyate  &
abhyàsàt prakramo 'nyas tu  % viruddha iva dç÷yate  // 2.402 //
viniyogàd çte ÷abdo  $ na svàrthasya prakà÷akaþ  &
arthàbhidhànasaübandham  % uktidvàraü pracakùate  // 2.403 //
yathà praõihitaü cakùur  $ dar÷anàyopakalpate  &
tathàbhisaühitaþ ÷abdo  % bhavaty arthasya vàcakaþ  // 2.404 //
kriyàvyavetaþ saübandho  $ dçùñaþ karaõakarmaõoþ  &
abhidhàniyamas tasmàd  % abhidhànàbhidheyayoþ  // 2.405 //
bahuùv ekàbhidhàneùu  $ sarveùv ekàrthakàriñu  &
yat prayoktàbhisaüdhatte  % ÷abdas tatràvatiùñhate  // 2.406 //
àmnàya÷abdàn abhyàse  $ ke cid àhur anarthakàn  &
svaråpamàtravçttiü÷ ca  % pareùàü pratipàdane  // 2.407 //
abhidhànakriyàyogàd  $ arthasya pratipàdakàn  &
niyogabhedàn manyante  % tàn evaikatvadar÷inaþ  // 2.408 //
teùàm atyantanànàtvaü  $ nànàtvavyavahàriõaþ  &
akùàdãnàm iva pràhur  % ekajàtisamanvayàt  // 2.409 //
prayogàd abhisaüdhànam  $ anyad eùu na vidyate  &
viùaye yata÷aktitvàt  % sa tu tatra vyavasthitaþ  // 2.410 //
nànàtvasyaiva saüj¤ànam  $ arthaprakaraõàdibhiþ  &
na jàtv arthàntare vçttir  % anyàrthànàü kathaü ca na  // 2.411 //
padaråpaü ca yad vàkyam  $ astitvopanibandhanam  &
kàmaü vimar÷as tatràyaü  % na vàkyàvayave pade  // 2.412 //
yathaivànarthakair varõair  $ vi÷iùño 'rtho 'bhidhãyate  &
padair anarthakair evaü  % vi÷iñño 'rtho 'bhidhãyate  // 2.413 //
yad antaràle j¤ànaü tu  $ padàrtheùåpajàyate  &
pratipatter upàyo 'sau  % prakramànavadhàraõàt  // 2.414 //
pårvair arthair anugato  $ yathàrthàtmà paraþ paraþ  &
saüsarga eva prakràntas  % tathànyeùv arthavastuùu  // 2.415 //
aïgãkçte tu keùàü cit  $ sàdhyenàrthena sàdhane  &
àdhàraniyamàrthaiva  % sàdhanànàü punaþ ÷rutiþ  // 2.416 //
àdhàre niyamàbhàvàt  $ tadàkùepo na vidyate  &
sàmarthyàt saübhavas tasya  % ÷rutis tv anyanivçttaye  // 2.417 //
kriyà kriyàntaràd bhinnà  $ niyatàdhàrasàdhanà  &
prakràntà pratipattéõàü  % bhedàþ saübodhahetavaþ  // 2.418 //
avibhàgaü tu ÷abdebhyaþ  $ kramavadbhyo 'padakramam  &
prakà÷ate tadanyeùàü  % vàkyaü vàkyàrtha eva ca  // 2.419 //
svaråpaü vidyate yasya  $ tasyàtmà na niråpyate  &
nàsti yasya svaråpaü tu  % tasyaivàtmà niråpyate  // 2.420 //
a÷abdam apare 'rthasya  $ råpanirdhàraõaü viduþ  &
arthàvabhàsaråpà ca  % ÷abdebhyo jàyate smçtiþ  // 2.421 //
anyathaivàgnisaübandhàd  $ dàhaü dagdho 'bhimanyate  &
anyathà dàha÷abdena  % dàhàrthaþ saüpratãyate  // 2.422 //
pçthaïniviùñatattvànàü  $ pçthagarthànupàtinàm  &
indriyàõàü yathà kàryam  % çte dehàn na kalpate  // 2.423 //
tathà padànàü sarveùàü  $ pçthagarthanive÷inàm  &
vàkyebhyaþ pravibhaktànàm  % arthavattà na vidyate  // 2.424 //
saüsargaråpaü saüsçùñeùv  $ arthavastuùu gçhyate  &
nàtropàkhyàyate tattvam  % apadàrthasya dar÷anàt  // 2.425 //
dar÷anasyàpi yat satyaü  $ na tathà dar÷anaü sthitam  &
vastu saüsargaråpeõa  % tad aråpaü niråpyate  // 2.426 //
astitvenànuùakto và  $ nivçttyàtmani và sthitaþ  &
artho 'bhidhãyate yasmàd  % ato vàkyaü prayujyate  // 2.427 //
kriyànuùaïgeõa vinà  $ na padàrthaþ pratãyate  &
satyo và viparãto và  % vyavahàre na so 'sty ataþ  // 2.428 //
sad ity etat tu yad vàkyaü  $ tad abhåd asti neti và  &
kriyàbhidhànasaübandham  % antareõa na gamyate  // 2.429 //
àkhyàtapadavàcye 'rthe  $ sàdhanopanibandhane  &
vinà sattvàbhidhànena  % nàkàïkùà vinivartate  // 2.430 //
pràdhànyàt tu kriyà pårvam  $ arthasya pravibhajyate  &
sàdhyaprayuktàny aïgàni  % phalaü tasya prayojakam  // 2.431 //
prayoktaivàbhisaüdhatte  $ sàdhyasàdhanaråpatàm  &
arthasya càbhisaübandha-  % kalpanàü prasamãhate  // 2.432 //
pacikriyàü karotãti  $ karmatvenàbhidhãyate  &
paktiþ karaõaråpaü tu  % sàdhyatvena pratãyate  // 2.433 //
yo 'ü÷o yenopakàreõa  $ prayoktéõàü vivakùitaþ  &
arthasya sarva÷aktitvàt  % sa tathaiva vyavasthitaþ  // 2.434 //
àràdvçttiùu saübandhaþ  $ kadà cid abhidhãyate  &
à÷liùño yo 'nupa÷liùñaþ  % sa kadà cit pratãyate  // 2.435 //
saüsçùñànàü vibhaktatvaü  $ saüsarga÷ ca vivekinàm  &
nànàtmakànàm ekatvaü  % nànàtvaü ca viparyaye  // 2.436 //
sarvàtmakatvàd arthasya  $ nairàtmyàd và vyavasthitam  &
atyantayata÷aktitvàc  % chabda eva nibandhanam  // 2.437 //
vaståpalakùaõaþ ÷abdo  $ nopakàrasya vàcakaþ  &
na sva÷aktiþ padàrthànàü  % saüspraùñuü tena ÷akyate  // 2.438 //
saübandhidharmà saüyogaþ  $ sva÷abdenàbhidhãyate  &
saübandhaþ samavàyas tu  % saübandhitvena gamyate  // 2.439 //
lakùaõàd vyavatiùñhante  $ padàrthà na tu vastutaþ  &
upakàràt sa evàrthaþ  % kathaü cid anugamyate  // 2.440 //
vàkyàrtho yo 'bhisaübandho  $ na tasyàtmà kva cit sthitaþ  &
vyavahàre padàrthànàü  % tam àtmànaü pracakùate  // 2.441 //
padàrthe samudàye và  $ samàpto naiva và kva cit  &
padàrtharåpabhedena  % tasyàtmà pravibhajyate  // 2.442 //
anvàkhyànàya yo bhedaþ  $ pratipattinibandhanam  &
sàkàïkùàvayavaü bhede  % tenànyad upavarõyate  // 2.443 //
aneka÷akter ekasya  $ pravibhàgo 'nugamyate  &
ekàrthatvaü hi vàkyasya  % màtrayàpi pratãyate  // 2.444 //
saüpratyayàrthàd bàhyo 'rthaþ  $ sann asan và vibhajyate  &
bàhyãkçtya vibhàgas tu  % ÷aktyapoddhàralakùaõaþ  // 2.445 //
pratyayàrthàtmaniyatàþ  $ ÷aktayo na vyavasthitàþ  &
anyatra ca tato råpaü  % na tàsàm upalabhyate  // 2.446 //
bahuùv api tiïanteùu  $ sàkàïkùeùv ekavàkyatà  &
tiïà tiïbhyo nighàtasya  % paryudàsas tathàrthavàn  // 2.447 //
ekatiï yasya vàkyaü tu  $ ÷àstre niyatalakùaõam  &
tasyàtiïgrahaõenàrtho  % vàkyabhedàn na vidyate  // 2.448 //
tiïantàntarayukteùu  $ yuktayukteùu và punaþ  &
mçgaþ pa÷yata yàtãti  % bhedàbhedau na tiùñhataþ  // 2.449 //
itikartavyatàrthasya  $ sàmarthyàd yatra kàïkùyate  &
a÷abdalakùaõàkàïkùaü  % samàptàrthaü tad ucyate  // 2.450 //
tattvànvàkhyànamàtre tu  $ yàvàn artho 'nuùajyate  &
vinàpi tatprayogeõa  % ÷ruter vàkyaü samàpyate  // 2.451 //
caïkramyamàõo 'dhãùvàtra  $ japaü÷ caïkramaõaü kuru  &
tàdarthyasyàvi÷eùe 'pi  % ÷abdàdbhedaþ pratãyate  // 2.452 //
phalavantaþ kriyàbhedàþ  $ kriyàntaranibandhanàþ  &
asaükhyàtàþ kramodde÷air  % ekàkhyàtanidar÷itàþ  // 2.453 //
nivçttabhedà sarvaiva  $ kriyàkhyàte 'bhidhãyate  &
÷ruter a÷akyà bhedànàü  % pravibhàgaprakalpanà  // 2.454 //
a÷vamedhena yakùyante  $ ràjànaþ sattram àsate  &
bràhmaõà iti nàkhyàta-  % råpàd bhedaþ pratãyate  // 2.455 //
sakçc chrutà saptada÷asv  $ anàvçttàpi yà kriyà  &
pràjàpatyeùu sàmarthyàt  % sà bhedaü pratipadyate  // 2.456 //
devadattàdiùu bhujiþ  $ pratyekam avatiùñhate  &
pratisvatantraü vàkyaü và  % bhedena pratipadyate  // 2.457 //
uccàraõe tu vàkyànàm  $ anyad råpaü na gçhyate  &
pratipattau tu bhinnànàm  % anyad råpaü pratãyate  // 2.458 //
ekaü grahaõavàkyaü ca  $ sàmànyenàbhidhãyate  &
kartarãti yathà tac ca  % pa÷vàdiùu vibhajyate  // 2.459 //
yady àkàïkùà nivarteta  $ tadbhåtasya sakçc chrutau  &
naivànyenàbhisaübandhaü  % tad upeyàt kathaü ca na  // 2.460 //
ekaråpam anekàrthaü  $ tasmàd upanibandhanam  &
yonir vibhàgavàkyànàü  % tebhyo 'nanyad iva sthitam  // 2.461 //
kva cit kriyà vyaktibhàgair  $ upakàre pravartate  &
sàmànyabhàga evàsyàþ  % kva cid arthasya sàdhakaþ  // 2.462 //
kàlabhinnà÷ ca ye bhedà  $ ye càpy uùñràsikàdiùu  &
prakrame jàtibhàgasya  % ÷abdàtmà tair na bhidyate  // 2.463 //
ekasaükhyeùu bhedeùu  $ bhinnà jàtyàdibhiþ kriyàþ  &
bhedena viniyujyante  % tacchabdasya sakçc chrutau  // 2.464 //
akùàdiùu yathà bhinnà  $ bhakùibha¤jidivikriyàþ  &
prayogakàlàbhede 'pi  % pratibhedaü pçthak sthitàþ  // 2.465 //
akùàõàü tantriõàü tantram  $ upàyas tulyaråpatà  &
eùàü kramo vibhaktànàü  % tannibaddhà sakçc chrutiþ  // 2.466 //
dvàv apy upàyau ÷abdànàü  $ prayoge samavasthitau  &
kramo và yaugapadyaü và  % yau loko nàtivartate  // 2.467 //
krame vibhajyate råpaü  $ yaugapadye na bhidyate  &
kriyà tu yaugapadye 'pi  % kramaråpànupàtinã  // 2.468 //
bhedasaüsarga÷aktã dve  $ ÷abdàd bhinne iva sthite  &
yaugapadye 'py anekena  % prayoge bhidyate ÷rutiþ  // 2.469 //
abhinno råpabhedena  $ ya eko 'rtho vivakùitaþ  &
tasyàvayavadharmeõa  % samudàyo 'nugçhyate  // 2.470 //
bhedanirvacane tv asya  $ pratyekaü và samàpyate  &
÷rutir vacanabhinnà và  % vàkyabhede 'vatiùñhate  // 2.471 //
tatraikavacanànto và  $ so 'kùa÷abdaþ prayujyate  &
pratyekaü và bahutvena  % pravibhàgo yathà÷ruti  // 2.472 //
dviùñhàni yàni vàkyàni  $ teùv apy ekatvadar÷inàm  &
aneka÷akter ekasya  % sva÷aktiþ pravibhajyate  // 2.473 //
atyantabhinnayor và syàt  $ prayoge tantralakùaõaþ  &
upàyas tatra saüsargaþ  % pratipattçùu bhidyate  // 2.474 //
bhedenàdhigatau pårvaü  $ ÷abdau tulya÷rutã punaþ  &
tantreõa pratipattàraþ  % prayoktrà pratipàditàþ  // 2.475 //
ekasyàpi vivakùàyàm  $ anuniùpadyate paraþ  &
vinàbhisaüdhinà ÷abdaþ  % ÷aktiråpaþ prakà÷ate  // 2.476 //
anekà ÷aktir ekasya  $ yugapac chråyate kva cit  &
agniþ prakà÷adàhàbhyàm  % ekatràpi niyujyate  // 2.477 //
àvçtti÷aktibhinnàrthe  $ vàkye sakçd api ÷rute  &
liïgàd và tantradharmàd và  % vibhàgo vyavatiùñhate  // 2.478 //
saüprasàraõasaüj¤àyàü  $ liïgàbhyàü varõavàkyayoþ  &
pravibhàgas tathà såtra  % ekasminn eva jàyate  // 2.479 //
tathà dvirvacane 'cãti  $ tantropàyàd alakùaõaþ  &
eka÷eùeõa nirde÷o  % bhàùya eva pradar÷itaþ  // 2.480 //
pràyeõa saükùeparucãn  $ alpavidyàparigrahàn  &
saüpràpya vaiyàkaraõàn  % saügrahe 'stam upàgate  // 2.481 //
kçte 'tha pàta¤jalinà  $ guruõà tãrthadar÷inà  &
sarveùàü nyàyabãjànàü  % mahàbhàùye nibandhane  // 2.482 //
alabdhagàdhe gàmbhãryàd  $ uttàna iva sauùñhavàt  &
tasminn akçtabuddhãnàü  % naivàvàsthita ni÷cayaþ  // 2.483 //
vaijisaubhavaharyakùaiþ  $ ÷uùkatarkànusàribhiþ  &
àrùe viplàvite granthe  % saügrahapratika¤cuke  // 2.484 //
yaþ pàta¤jali÷iùyebhyo  $ bhraùño vyàkaraõàgamaþ  &
kàlena dàkùiõàtyeùu  % granthamàtro vyavasthitaþ  // 2.485 //
parvatàd àgamaü labdhvà  $ bhàùyabãjànusàribhiþ  &
sa nãto bahu÷àkhatvaü  % càndràcàryàdibhiþ punaþ  // 2.486 //
nyàyaprasthànamàrgàüs tàn  $ abhyasya svaü ca dar÷anam  &
praõãto guruõàsmàkam  % ayam àgamasaügrahaþ  // 2.487 //
vartmanàm atra keùàü cid  $ vastumàtram udàhçtam  &
kàõóe tçtãye nyakùeõa  % bhaviùyati vicàraõà  // 2.488 //
praj¤à vivekaü labhate  $ bhinnair àgamadar÷anaiþ  &
kiyad và ÷akyam unnetuü  % svatarkam anudhàvatà  // 2.489 //
tat tad utprekùamàõànàü  $ puràõair àgamair vinà  &
anupàsitavçddhànàü  % vidyà nàtiprasãdati  // 2.490 //

// iti bhartçharikçte vàkyapadãye vàkyakàõóaü samàptam //

3. padakàõóam

3.1. jàtisamudde÷aþ

dvidhà kai÷ cit padaü bhinnaü  $ caturdhà pa¤cadhàpi và  &
apoddhçtyaiva vàkyebhyaþ  % prakçtipratyayàdivat  // 3.1.1 //
padàrthànàm apoddhàre  $ jàtir và dravyam eva và  &
padàrthau sarva÷abdànàü  % nityàv evopavarõitau  // 3.1.2 //
keùàü cit sàhacaryeõa  $ jàtiþ ÷aktyupalakùaõam  &
khadiràdiùv a÷akteùu  % ÷aktaþ pratinidhãyate  // 3.1.3 //
asvàtantryaphalo bandhiþ  $ pramàõàdãva ÷iùyate  &
ato jàtyabhidhàne 'pi  % ÷aktihãnaü na gçhyate  // 3.1.4 //
saü÷leùamàtraü badhnàtir  $ yadi syàt tu vivakùitaþ  &
÷aktyà÷raye tato liïgaü  % pramàõàdyanu÷àsanam  // 3.1.5 //
svajàtiþ prathamaü ÷abdaiþ  $ sarvair evàbhidhãyate  &
tato 'rthajàtiråpeùu  % tadadhyàropakalpanà  // 3.1.6 //
yathà rakte guõe tattvaü  $ kaùàye vyapadi÷yate  &
saüyogisaünikarùàc ca  % vastràdiùv api gçhyate  // 3.1.7 //
tathà ÷abdàrthasaübandhàc  $ chabde jàtir avasthità  &
vyapade÷e 'rthajàtãnàü  % jàtikàryàya kalpate  // 3.1.8 //
jàtj÷abdaika÷eùe sà  $ jàtãnàü jàtir iùyate  &
÷abdajàtaya ity atra  % tajjàtiþ ÷abdajàtiùu  // 3.1.9 //
yà ÷abdajàti÷abdeùu  $ ÷abdebhyo bhinnalakùaõà  &
jàtiþ sà ÷abdajàtitvam  % avyatikramya vartate  // 3.1.10 //
arthajàtyabhidhàne 'pi  $ sarve jàtyabhidhàyinaþ  &
vyàpàralakùaõà yasmàt  % padàrthàþ samavasthitàþ  // 3.1.11 //
jàtau padàrthe jàtir và  $ viseùo vàpi jàtivat  &
÷abdair apekùyate yasmàd  % atas te jàtivàcinaþ  // 3.1.12 //
dravyadharmà padàrthe tu  $ dravye sarvo 'rtha ucyate  &
dravyadharmà÷rayàd dravyam  % ataþ sarvo 'rtha iùyate  // 3.1.13 //
anupravçttidharmo và  $ jàtiþ syàt sarvajàtiùu  &
vyàvçttidharmasàmànyaü  % vi÷eùe jàtir iùyate  // 3.1.14 //
saüyogidharmabhedena  $ de÷e ca parikalpite  &
teùu de÷eùu sàmànyam  % àkà÷asyàpi vidyate  // 3.1.15 //
ade÷ànàü ghañàdãnàü  $ de÷àþ saübandhino yathà  &
àkà÷asyàpy ade÷asya  % de÷àþ saüyoginas tathà  // 3.1.16 //
bhinnavastvà÷rayà buddhiþ  $ saüyogiùv anuvartate  &
samavàyiùu bhedasya  % grahaõaü vinivartate  // 3.1.17 //
ataþ saüyogide÷ànàü  $ gauõatvaü parikalpyate  &
avivekàt prade÷ebhyo  % mukhyatvaü samavàyinàm  // 3.1.18 //
anupravçttiråpà yà  $ prakhyà tàm àkçtiü viduþ  &
ke cid vyàvçttiråpàü tu  % dravyatvena pracakùate  // 3.1.19 //
bhinnà iti paropàdhir  $ abhinnà iti và punaþ  &
bhàvàtmasu prapa¤co 'yaü  % saüsçùñeùv eva jàyate  // 3.1.20 //
naikatvaü nàpi nànàtvaü  $ na sattvaü na ca nàstità  &
àtmatattveùu bhàvànàm  % asaüsçùñeùu vidyate  // 3.1.21 //
sarva÷aktyàtmabhåtatvam  $ ekasyaiveti nirõaye  &
bhàvànàm àtmabhedasya  % kalpanà syàd anarthikà  // 3.1.22 //
tasmàd dravyàdayaþ sarvàþ  $ ÷aktayo bhinnalakùaõàþ  &
saüsçùñàþ puruùàrthasya  % sàdhikà na tu kevalàþ  // 3.1.23 //
yathaiva cendriyàdãnàm  $ àtmabhåtà samagratà  &
tathà saübandhisaübandha-  % saüsarge 'pi pratãyate  // 3.1.24 //
na tad utpadyate kiü cid  $ yasya jàtir na vidyate  &
àtmàbhivyaktaye jàtiþ  % kàraõànàü prayojikà  // 3.1.25 //
kàraõeùu padaü kçtvà  $ nityànityeùu jàtayaþ  &
kva cit kàryeùv abhivyaktim  % upayànti punaþ punaþ  // 3.1.26 //
nirvartyamànaü yat karma  $ jàtis tatràpi sàdhanam  &
svà÷rayasyàbhinicpattyai  % sà kriyàyàþ prayojikà  // 3.1.27 //
vidhau và pratiùedhe và  $ bràhmaõatvàdi sàdhanam  &
vyaktyà÷rità÷rità jàteþ  % saükhyàjàtir vi÷eùikà  // 3.1.28 //
yathà jalàdibhir vyaktaü  $ mukham evàbhidhãyate  &
tathà dravyair abhivyaktà  % jàtir evàbhidhãyate  // 3.1.29 //
yathendriyagato bheda  $ indriyagrahaõàd çte  &
indriyàrtheùvadç÷yo 'pi  % j¤ànabhedàya kalpate  // 3.1.30 //
tathàtmaråpagrahaõàt  $ keùàü cid vyaktayo vinà  &
sàmànyaj¤ànabhedànàm  % upayànti nimittatàm  // 3.1.31 //
satyàsatyau tu yau bhàgau  $ pratibhàvaü vyavasthitau  &
satyaü yat tatra sà jàtir  % asatyà vyaktayaþ smçtàþ  // 3.1.32 //
saübandhibhedàt sattaiva  $ bhidyamànà gavàdiùu  &
jàtir ity ucyate tasyàü  % sarve ÷abdà vyavasthitàþ  // 3.1.33 //
tàü pràtipadikàrthaü ca  $ dhàtvarthaü ca pracakùate  &
sà nityà sà mahàn àtmà  % tàm àhus tvatalàdayaþ  // 3.1.34 //
pràptakramà vi÷eùeùu  $ kriyà saivàbhidhãyate  &
kramaråpasya saühàre  % tat sattvam iti kathyate  // 3.1.35 //
saiva bhàvavikàreu  $ ùaó avasthàþ prapadyate  &
krameõa ÷aktibhiþ svàbhir  % evaü pratyavabhàsate  // 3.1.36 //
àtmabhåtaþ kramo 'py asyà  $ yatredaü kàladar÷anam  &
paurvàparyàdiråpeõa  % pravibhaktam iva sthitam  // 3.1.37 //
tirobhàvàbhyupagame  $ bhàvànàü saiva nàstità  &
labdhakrame tirobhàve  % na÷yatãti pratãyate  // 3.1.38 //
pårvasmàt pracyutà dharmàd  $ apràptà cottaraü padam  &
tadantaràle bhedànàm  % à÷rayàj janma kathyate  // 3.1.39 //
à÷rayaþ svàtmamàtrà và  $ bhàvà và vyatirekiõaþ  &
sva÷aktayo và sattàyà  % bhedadar÷anahetavaþ  // 3.1.40 //
pçthivyàdiùv abhivyaktau  $ na saüsthànam apekùate  &
anucchinnà÷rayàj jàtir  % anitye 'py à÷raye sthità  // 3.1.41 //
anucchedyà÷rayàm eke  $ sarvàü jàtiü pracakùate  &
na yaugapadyaü pralaye  % sarvasyeti vyavasthitàþ  // 3.1.42 //
prakçtau pravilãneùu  $ bhedeùv ekatvadar÷inàm  &
dravyasattvaü prapadyante  % svà÷rayà eva jàtayaþ  // 3.1.43 //
bràhmaõatvàdayo bhàvàþ  $ sarvapràõiùv avasthitàþ  &
abhivyaktàþ svakàryàõàü  % sàdhakà ity api smçtiþ  // 3.1.44 //
citràdiùv apy abhivyaktir  $ jàtãnàü kai÷ cid iùyate  &
pràõyà÷ritàs tu tàþ pràptau  % nimittaü puõyapàpayoþ  // 3.1.45 //
j¤ànaü tv asmadvi÷iùñànàü  $ tàsu sarvendriyaü viduþ  &
abhyàsàn maõiråpyàdi-  % vi÷eùeùv iva tadvidàm  // 3.1.46 //
jàtyutpalàdigandhàdau  $ bhedatattvaü yad à÷ritam  &
tad bhàvapratyayair loke  % 'nityatvàn nàbhidhãyate  // 3.1.47 //
asva÷abdàbhidhànàs tu  $ narasiühàdijàtayaþ  &
saråpàvayavevànyà  % tàsu ÷rutir avasthità  // 3.1.48 //
jàtyavasthàparicchede  $ saükhyà saükhyàtvam eva và  &
viprakarùe 'pi saüsargàd  % upakàràya kalpate  // 3.1.49 //
lakùaõà ÷abdasaüskàre  $ vyàpàraþ kàryasiddhaye  &
saükhyàkarmàdi÷aktãnàü  % ÷rutisàmye 'pi dç÷yate  // 3.1.50 //
na vinà saükhyayà ka÷ cit  $ sattvabhåto 'rtha ucyate  &
ataþ sarvasya nirde÷e  % saükhyà syàd avivakùità  // 3.1.51 //
ekatvaü và bahutvaü và  $ keùàü cid avivakùitam  &
tad dhi jàtyabhidhànàya  % dvitvaü tu syàd vivakùitam  // 3.1.52 //
yady etau vyàdhitau syàtàü  $ deyaü syàd idam auùadham  &
ity evaü lakùaõe 'rthasya  % dvitvaü syàd avivakùitam  // 3.1.53 //
ekàdi÷abdavàcyàyàþ  $ karmasv aïgatvam iùyate  &
saükhyàyàþ khanati dvàbhyàm  % iti råpàd dhi sà÷rità  // 3.1.54 //
yajeta pa÷unety atra  $ saüskàrasyàpi saübhave  &
yathà jàtis tathaikatvaü  % sàdhanatvena gamyate  // 3.1.55 //
liïgàt tu syàd dvitãyàdes  $ tad ekatvaü vivakùitam  &
ekàrthaviùayatve ca  % talliïgaü jàtisaükhyayoþ  // 3.1.56 //
anyatràvihitasyaiva  $ sa vidhiþ prathamaü pa÷oþ  &
kriyàyàm aïgabhàva÷ ca  % tat tv etasmàd vivakùitam  // 3.1.57 //
grahàs tv anyatra vihità  $ bhinnasaükhyàþ pçthak pçthak  &
pràjàpatyà navety evam-  % àdibhedasamanvitàþ  // 3.1.58 //
aïgatvena pratãtànàü  $ saümàrge tv aïginàü punaþ  &
nirde÷aü prati yà saükhyà  % sà kathaü syàd vivakùità  // 3.1.59 //
nànyatra vidhir astãti  $ saüskàro nàpi càïgità  &
hetuþ saükhyàvivakùàyà  % yatnàt sà hi vivakùità  // 3.1.60 //
saümàrjane vi÷eùa÷ ca  $ na grahe kva cid à÷ritaþ  &
vihãtàs te ca saüskàryàþ  % sarveùàm à÷rayas tataþ  // 3.1.61 //
pratyà÷rayaü samàptàyàü  $ jàtàv ekena cet kriyà  &
pa÷unà na prakalpeta  % tat syàd eva prakalpanam  // 3.1.62 //
ekena ca prasiddhàyàü  $ kriyàyàü yadi saübhavàt  &
pa÷vantaram upàdeyam  % upàdànam anarthakam  // 3.1.63 //
yathaivàhitagarbhàyàü  $ garbhàdhànam anarthakam  &
tathaikena prasiddhàyàü  % pa÷vantaram anarthakam  // 3.1.64 //
tàvatàrthasya siddhatvàd  $ ekatvasyàvyatikramam  &
ke cid icchanti na tv atra  % saükhyàïgatvena gçhyate  // 3.1.65 //
dvitãyàdi tu yal liïgam  $ uktanyàyànuvàdi tat  &
nasaükhyà sàdhanatvena  % jàtivat tena gamyate  // 3.1.66 //
anvayavyatirekàbhyàü  $ saükhyàbhyupagame sati  &
yuktaü yat sàdhanatvaü syàn  % na tv anyàrthopalakùaõam  // 3.1.67 //
sàdhanatve padàrthasya  $ sàmarthyaü na prahãyate  &
saükhyàvyàpàradharmo 'tas  % tena liïgena gamyate  // 3.1.68 //
apårvasya vidheyatvàt  $ pràdhànyam avasãyate  &
vihitasya paràrthatvàc  % cheùabhàvaþ pratãyate  // 3.1.69 //
saümàrgasya vidheyatvàd  $ anyatra vihite grahe  &
vidhivàkye ÷rutà saükhyà  % lakùaõàyàü na bàdhyate  // 3.1.70 //
vidhivàkyàntare saükhyà  $ pa÷or nàsti virodhinã  &
tasmàt saguõa evàsau  % sahaikatvena gamyate  // 3.1.71 //
nirj¤àtadravyasaübandhe  $ yaþ karmaõy upadi÷yate  &
guõas tenàrthità tasya  % dravyeõeva pratãyate  // 3.1.72 //
ka÷ cid eva guõo dravye  $ yathà sàmarthyalakùaõaþ  &
àdhàro 'pi guõasyaivaü  % pràptaþ sàmarthyalakùaõaþ  // 3.1.73 //
tayos tu pçthagarthitve  $ saübandho yaþ pratãyate  &
na tasminn upaghàto 'sti  % kalpyam anyan na cà÷rutam  // 3.1.74 //
kriyayà yo 'bhisaübandhaþ  $ sa ÷rutipràpitas tayoþ  &
à÷rayà÷rayiõor vàkyàn  % niyamas tv avatiùñhate  // 3.1.75 //
tatra dravyaguõàbhàve  $ pratyekaü syàd vikalpanam  &
÷rutipràpto hi saübandho  % balavàn vàkyalakùaõàt  // 3.1.76 //
yadà tu jàtiþ ÷aktir và  $ kriyàü praty upadi÷yate  &
sàmarthyàt saünidhãyete  % tatra dravyaguõau tadà  // 3.1.77 //
jàtãnàü ca guõànàü ca  $ tulye 'ïgatve kriyàü prati  &
guõàþ pratinidhãyante  % chàgàdãnàü na jàtayaþ  // 3.1.78 //
vyakti÷akteþ samàsannà  $ jàtayo na tathà guõàþ  &
sàkùàd dravyaü kriyàyogi  % guõas tasmàd vikalpate  // 3.1.79 //
sàmyenànyataràbhàve  $ vikalpaþ kai÷ cid iùyate  &
atadguõo 'ta÷ chàgaþ syàn  % meùo và tadguõo bhavet  // 3.1.80 //
jàter à÷ritasaükhyàyàþ  $ pravçttir upalabhyate  &
saükhyàvi÷eùam utsçjya  % kva cit saiva pravartate  // 3.1.81 //
paràïgabhåtaü sàmànyaü  $ yujyate dravyasaükhyayà  &
svàrthaü pravartamànaü tu  % na saükhyàm avalambate  // 3.1.82 //
yajeta pa÷unety atra  $ yajyarthàyàü pa÷u÷rutau  &
kçtàrthaikena pa÷unà  % pradhànaü bhavati kriyà  // 3.1.83 //
yàvatàü saübhavo yasya  $ sa kuryàt tàvatàü yadi  &
àlambhanaü guõais tena  % pradhànaü syàt prayojitam  // 3.1.84 //
saümçjyamànatantre tu  $ grahe yatra kriyà÷rutiþ  &
saükhyàvi÷eùagrahaõaü  % naiva tatràdriyàmahe  // 3.1.85 //
÷iùyamàõapare vàkye  $ yad ekagrahaõaü kçtam  &
÷eùe vi÷iùñasaükhye 'pi  % vyaktaü talliïgadar÷anam  // 3.1.86 //
samàsapratyayavidhau  $ yathà nipatità ÷rutiþ  &
guõànàü paratantràõàü  % nyàyenaivopapadyate  // 3.1.87 //
guõe 'pi nàïgãkriyate  $ pradhànàntarasiddhaye  &
saükhyà kartà tathà karmaõy  % avi÷iùñaþ pratãyate  // 3.1.88 //
yasyànyasya prasaktasya  $ niyamàrthà punaþ ÷rutiþ  &
saråpasamudàyàt tu  % vibhaktir yà vidhãyate  // 3.1.89 //
nivçttau caritàrthatvàt  $ saükhyà tatràvivakùità  &
ekas tatràrthavàn siddhaþ  % samudàyasya vàcakaþ  // 3.1.90 //
pratyayasya pradhànasya  $ samàsasyàpi và vidhau  &
siddhaþ saükhyàvivakùàyàü  % sarvathànugraho guõe  // 3.1.91 //
abhedaråpaü sàdç÷yam  $ àtmabhåtà÷ ca ÷aktayaþ  &
jàtiparyàyavàcitvam  % eùàm apy upavarõyate  // 3.1.92 //
daõóopàditsayà daõóaü  $ yady api pratipadyate  &
na tasmàd eva sàmarthyàt  % sa daõóãti pratãyate  // 3.1.93 //
necchànimittàd icchàvàn  $ iti j¤ànaü pravartate  &
tasmàt saty api sàmarthye  % buddhir arthàntarà÷rayà  // 3.1.94 //
svabhàvo 'vyapade÷yo và  $ sàmarthyaü vàvatiùñhate  &
sarvasyànte yatas tasmàd  % vyavahàro na kalpate  // 3.1.95 //
yadà bhedàn parityajya  $ buddhyaika iva gçhyate  &
vyaktyàtmaiva tadà tatra  % buddhir ekà pravartate  // 3.1.96 //
bhedaråpair anusyåtaü  $ yadaikam iva manyate  &
samåhàvagrahà buddhir  % bahubhyo jàyate tadà  // 3.1.97 //
yadà sahavivakùàyàm  $ ekabuddhinibandhanaþ  &
baddhàvayavavicchedaþ  % samudàyo 'bhidhãyate  // 3.1.98 //
pratikriyaü samàptatvàd  $ eko bhedasamanvitaþ  &
dvandve dvitvàdibhedena  % tadàsàv upagamyate  // 3.1.99 //
sakçtpravçttàv ekatvam  $ àvçttau sadç÷àtmatàm  &
bhinnàtmakànàü vyaktãnàü  % bhedàpohàt prapadyate  // 3.1.100 //
anupravçtteti yathà-  $ -bhinnà buddhiþ pratãyate  &
artho vyàvçttaråpo 'pi  % tathà tattvena gçhyate  // 3.1.101 //
saråpàõàü ca sarveùàü  $ na bhedopanipàtinaþ  &
vidyante vàcakàþ ÷abdà  % nàpi bhedo 'vadhàryate  // 3.1.102 //
j¤àna÷abdàrthaviùayà  $ vi÷eùà ye vyavasthitàþ  &
teùàü duravadhàratvàj  % j¤ànàdyekatvadar÷anam  // 3.1.103 //
j¤àneùv api yathàrtheùu  $ tathà sarveùu jàtayaþ  &
saüsargadar÷ane santi  % tà÷ càrthasya prasàdhikàþ  // 3.1.104 //
j¤eyastham eva sàmànyaü  $ j¤ànànàm upakàrakam  &
na jàtu j¤eyavaj j¤ànaü  % pararåpeõa råpyate  // 3.1.105 //
yathà jyotiþ prakà÷ena  $ nànyenàbhiprakà÷yate  &
j¤ànàkàras tathànyena  % na j¤ànenopagçhyate  // 3.1.106 //
na càtmasamavetasya  $ sàmànyasyàvadhàraõe  &
j¤àna÷aktiþ samarthà syàj  % j¤àtasyànyasya vastunaþ  // 3.1.107 //
ayaugapadye j¤ànànàm  $ asyety agrahaõaü na ca  &
yathopalabdhi smaraõam  % upalabdhe ca jàyate  // 3.1.108 //
ghañaj¤ànam iti j¤ànaü  $ ghañaj¤ànavilakùaõam  &
ghaña ity api yaj j¤ànaü  % viùayopanipàti tat  // 3.1.109 //
yato viùayaråpeõa  $ j¤ànaråpaü na gçhyate  &
artharåpaviviktaü ca  % svaråpaü nàvadhàryate  // 3.1.110 //

//iti jàtisamudde÷aþ //

3.2 dravyasamudde÷aþ

àtmà vastu svabhàva÷ ca  $ ÷arãraü tattvam ity api  &
dravyam ity asya paryàyàs  % tac ca nityam iti smçtam  // 3.2.1 //
satyaü vastu tadàkàrair  $ asatyair avadhàryate  &
asatyopàdhibhiþ ÷abdaiþ  % satyam evàbhidhãyate  // 3.2.2 //
adhruveõa nimittena  $ devadattagçhaü yathà  &
gçhãtaü gçha÷abdena  % ÷uddham evàbhidhãyate  // 3.2.3 //
suvarõàdi yathà yuktaü  $ svair àkàrair apàyibhiþ  &
rucakàdyabhidhànànàü  % ÷uddham evaiti vàcyatàm  // 3.2.4 //
àkàrai÷ ca vyavacchedàt  $ sàrvàrthyam avarudhyate  &
yathaiva cakùuràdãnàü  % sàmarthyaü nàlikàdibhiþ  // 3.2.5 //
teùv àkàreùu yaþ ÷abdas  $ tathàbhåteùu vartate  &
tattvàtmakatvàt tenàpi  % nityam evàbhidhãyate  // 3.2.6 //
na tattvàtattvayor bheda  $ iti vçddhebhya àgamaþ  &
atattvam iti manyante  % tattvam evàvicàritam  // 3.2.7 //
vikalparåpaü bhajate  $ tattvam evàvikalpitam  &
na càtra kàlabhedo 'sti  % kàlabheda÷ ca gçhyate  // 3.2.8 //
yathà viùayadharmàõàü  $ j¤àne 'tyantam asaübhavaþ  &
tadàtmeva ca tat siddham  % atyantam atadàtmakam  // 3.2.9 //
tathà vikàraråpàõàü  $ tattve 'tyantam asaübhavaþ  &
tadàtmeva ca tat tattvam  % atyantam atadàtmakam  // 3.2.10 //
sat yam àkçtisaühàre  $ yad ante vyavatiùñhate  &
tan nityaü ÷abdavàcyaü tac  % chabdàt tac ca na bhidyate  // 3.2.11 //
na tad asti na tan nàsti  $ na tad ekaü na tat pçthak  &
na saüsçùñaü vibhaktaü na  % vikçtaü na na cànyathà  // 3.2.12 //
tan nàsti vidyate tac ca  $ tad ekaü tat pçthak pçthak  &
saüsçùñaü ca vibhaktaü ca  % vikçtaü tat tad anyathà  // 3.2.13 //
tasya ÷abdàrthasaübandha-  $ råpam ekasya dç÷yate  &
tad dç÷yaü dar÷anaü draùñà  % dar÷ane ca prayojanam  // 3.2.14 //
vikàràpagame satyaü  $ suvarõaü kuõóale yathà  &
vikàràpagame satyàü  % tathàhuþ prakçtiü paràm  // 3.2.15 //
vàcyà sà sarva÷abdànàü  $ ÷abdà÷ ca na pçthak tataþ  &
apçthaktve ca saübandhas  % tayor nànàtmanor iva  // 3.2.16 //
àtmà paraþ priyo dveùyo  $ vaktà vàcyaü prayojanam  &
viruddhàni yathaikasya  % svapne råpàõi cetasaþ  // 3.2.17 //
ajanmani tathà nitye  $ paurvàparyavivarjite  &
tattve janmàdiråpatvaü  % viruddham upalabhyate  // 3.2.18 //

// iti dravyasamudde÷aþ //

3.3 saübandhasamudde÷aþ

j¤ànaü prayoktur bàhyo 'rthaþ  $ svaråpaü ca pratãyate  &
÷abdair uccaritais teùàü  % saübandhaþ samavasthitaþ  // 3.3.1 //
pratipattur bhavaty arthe  $ j¤àne và saü÷ayaþ kva cit  &
svaråpeùåpalabhyeùu  % vyabhicàro na vidyate  // 3.3.2 //
asyàyaü vàcako vàcya  $ iti ùaùñhyà pratãyate  &
yogaþ ÷abdàrthayos tattvam  % apy ato vyapadi÷yate  // 3.3.3 //
nàbhidhànaü svadharmeõa  $ saübandhasyàsti vàcakam  &
atyantaparatantratvàd  % råpaü nàsyàpadi÷yate  // 3.3.4 //
upakàràt sa yatràsti  $ dharmas tatrànugamyate  &
÷aktãnàm api sà ÷aktir  % guõànàm apy asau guõaþ  // 3.3.5 //
taddharmaõos tu tàcchabdyaü  $ saüyogasamavàyayoþ  &
tayor apy upakàràrthà  % niyatàs tadupàdhayaþ  // 3.3.6 //
kà cid eva hi sàvasthà  $ kàryaprasavasåcità  &
kasya cit kena cid yasyàü  % saüyoga upajàyate  // 3.3.7 //
niràtmakànàm utpattau  $ niyamaþ kva cid eva yaþ  &
tenaivàvyapavarga÷ ca  % pràptyabhede sa yatkçtaþ  // 3.3.8 //
àtmàntarasya yenàtmà  $ tadàtmevàvadhàryate  &
yata÷ caikatvanànàtvaü  % tattvaü nàdhyavasãyate  // 3.3.9 //
tàü ÷aktiü samavàyàkhyàü  $ ÷aktãnàm upakàriõãm  &
bhedàbhedàv atikràntàm  % anyathaiva vyavasthitàm  // 3.3.10 //
dharmaü sarvapadàrthànàm  $ atãtaþ sarvalakùaõaþ  &
anugçhõàti saübandha  % iti pårvebhya àgamaþ  // 3.3.11 //
padàrthãkçta evànyaiþ  $ sarvatràbhyupagamyate  &
saübandhas tena ÷abdàrthaþ  % pravibhaktuü na ÷akyate  // 3.3.12 //
samavàyàt sva àdhàraþ  $ svà ca jàtiþ pratãyate  &
ekàrthasamavàyàt tu  % guõàþ svàdhàra eva ye  // 3.3.13 //
dravyatvasattàsaüyogàþ  $ svànyàdhàropabandhanàþ  &
tatprade÷avibhàgà÷ ca  % guõà dvitvàdaya÷ ca ye  // 3.3.14 //
ke cit svà÷rayasaüyuktàþ  $ ke cit tatsamavàyinaþ  &
saüyuktasamaveteùu  % samavetàs tathàpare  // 3.3.15 //
svà÷rayeõa tu saüyuktaiþ  $ saüyuktaü vibhu gamyate  &
samavàyasya saübandho  % nàparas tatra dç÷yate  // 3.3.16 //
saübandhasyàvi÷iùñatvàn  $ na càtra niyamo bhavet  &
tasmàc chabdàrthayor naivaü  % saübandhaþ parikalpyate  // 3.3.17 //
adçùñavçttilàbhena  $ yathà saüyoga àtmanaþ  &
kva cit svasvàmiyogàkhyo  % 'bhede 'nyatràpi sa kramaþ  // 3.3.18 //
pràptiü tu samavàyàkhyàü  $ vàcyadharmàtivartinãm  &
prayoktà pratipattà và  % na ÷abdair anugacchati  // 3.3.19 //
avàcyam iti yad vàcyaü  $ tad avàcyatayà yadà  &
vàcyam ity avasãyeta  % vàcyam eva tadà bhavet  // 3.3.20 //
athàpy avàcyam ity evaü  $ na tad vàcyaü pratãyate  &
vivakùitàsya yàvasthà  % saiva nàdhyavasãyate  // 3.3.21 //
tathànyathà sarvathà ca  $ yasyàvàcyatvam ucyate  &
tatràpi naiva sàvasthà  % taiþ ÷abdaiþ pratiùidhyate  // 3.3.22 //
na hi saü÷ayaråpe 'rthe  $ ÷eùatvena vyavasthite  &
avyudàse svaråpasya  % saü÷ayo 'nyaþ pravartate  // 3.3.23 //
yadà ca nirõayaj¤àne  $ nirõayatvena nirõayaþ  &
prakramyate tadà j¤ànaü  % svadharmeõàvatiùñhate  // 3.3.24 //
sarvaü mithyà bravãmãti  $ naitad vàkyaü vivakùyate  &
tasya mithyàbhidhàne hi  % prakrànto 'rtho na gamyate  // 3.3.25 //
na ca vàcakaråpeõa  $ pravçttasyàsti vàcyatà  &
pratipàdyaü na tat tatra  % yenànyat pratipadyate  // 3.3.26 //
asàdhikà pratij¤eti  $ neyam evàbhidhãyate  &
yathà tathàsya dharmo 'pi  % nàtra ka÷ cit pratãyate  // 3.3.27 //
vyàpàrasyàparo yasmàn  $ na vyàpàro 'sti ka÷ ca na  &
virodham anavasthàü và  % tasmàt sarvatra nà÷rayet  // 3.3.28 //
indriyàõàü svaviùayeùv  $ anàdir yogyatà yathà  &
anàdir arthaiþ ÷abdànàü  % saübandho yogyatà tathà  // 3.3.29 //
asàdhur anumànena  $ vàcakaþ kai÷ cid iùyate  &
vàcakatvàvi÷eùe và  % niyamaþ puõyapàpayoþ  // 3.3.30 //
saübandha÷abde saübandho  $ yogyatàü prati yogyatà  &
mayàd yogyatàsaüvin  % màtàputràdiyogavat  // 3.3.31 //
÷abdaþ kàraõam arthasya  $ sa hi tenopajanyate  &
tathà ca buddhiviùayàd  % arthàc chabdaþ pratãyate  // 3.3.32 //
bhojanàdy api manyante  $ buddhyarthe yad asaübhavi  &
buddhyarthàd eva buddhyarthe  % jàte tad api dç÷yate  // 3.3.33 //
anityeùv api nityatvam  $ abhidheyàtmanà sthitam  &
anityatvaü sva÷aktir và  % sà ca nityàn na bhidyate  // 3.3.34 //
÷abdenàrthasya saüskàro  $ dçùñàdçùñaprayojanaþ  &
kriyate so 'bhisaübandham  % antareõa kathaü bhavet  // 3.3.35 //
nàva÷yam abhidheyeùu  $ saüskàraþ sa tathàvidhaþ  &
dç÷yate na ca saübandhas  % tathàbhåto vivakùitaþ  // 3.3.36 //
sati pratyayahetutvaü  $ saübandha upapadyate  &
÷abdasyàrthe yatas tatra  % saübandho 'stãti gamyate  // 3.3.37 //
nitye 'nitye 'pi vàpy arthe  $ puruùeõa kathaü ca na  &
saübandho 'kçtasaübandhaiþ  % ÷abdaiþ kartuü na ÷akyate  // 3.3.38 //
vyapade÷e padàrthànàm  $ anya sattaupacàrikã  &
sarvàvasthàsu sarveùàm  % àtmaråpasya dar÷ikà  // 3.3.39 //
sphañikàdi yathà dravyaü  $ bhinnaråpair upà÷rayaiþ  &
sva÷aktiyogàt saübandhaü  % tàdråpyeõeva gacchati  // 3.3.40 //
tadvac chabdo 'pi sattàyàm  $ asyaü pårvaü vyavasthitaþ  &
dharmair upaiti saübandham  % avirodhivirodhibhiþ  // 3.3.41 //
evaü ca pratiùedhyeùu  $ pratiùedhaprakëptaye  &
à÷riteùåpacàreõa  % pratiùedhaþ pravartate  // 3.3.42 //
àtmalàbhasya janmàkhyà  $ satà labhyaü ca labhyate  &
yadi saj jàyate kasmàd  % athàsaj jàyate katham  // 3.3.43 //
sato hi gantur gamanaü  $ sati gamye pravartate  &
gantçvac cen na janmàrtho  % na cet tadvan na jàyate  // 3.3.44 //
upacarya tu kartàram  $ abhidhànapravçttaye  &
puna÷ ca karmabhàvena  % tàü kriyàü ca tadà÷rayàm  // 3.3.45 //
athopacàrasattaivaü  $ vidheyàs tatra làdayaþ  &
janmanà tu virodhitvàn  % mukhyà sattà na vidyate  // 3.3.46 //
àtmànam àtmanà bibhrad  $ astãti vyapadi÷yate  &
antarbhàvàc ca tenàsau  % karmaõà na sakarmakaþ  // 3.3.47 //
pràk ca sattàbhisaübandhàn  $ mukhyà sattà kathaü bhavet  &
asaü÷ ca nàsteþ kartà syàd  % upacàras tu pårvavat  // 3.3.48 //
tasmàd bhinneùu dharmeùu  $ virodhiùv avirodhinãm  &
virodhikhyàpanàyaiva  % ÷abdais tais tair upà÷ritàm  // 3.3.49 //
abhinnakàlàm artheùu  $ bhinnakàleùv avasthitàm  &
pravçttihetuü sarveùàü  % ÷abdànàm aupacàrikãm  // 3.3.50 //
etàü sattàü padàrtho hi  $ na ka÷ cid ativartate  &
sà ca saüpratisattàyàþ  % pçthag bhàùye nidar÷ità  // 3.3.51 //
prade÷asyaikade÷aü và  $ parato và niråpaõam  &
viparyayam abhàvaü và  % vyavahàro 'nuvartate  // 3.3.52 //
yathendriyasya vaiguõyàn  $ màtràdhyàropavàn iva  &
jàyate pratyayo 'rthebhyas  % tathaivodde÷ajà matiþ  // 3.3.53 //
akçtsnaviùayàbhàsaü  $ ÷abdaþ pratyayam à÷ritaþ  &
artham àhànyaråpeõa  % svaråpeõàniråpitam  // 3.3.54 //
råpaõavyapade÷àbhyaü  $ laukike vartmani sthitau  &
j¤ànaü praty abhilàpaü ca  % sadç÷au bàlapaõóitau  // 3.3.55 //
sarvàrtharåpatà ÷uddhir  $ j¤ànasya nirupa÷rayà  &
tato 'py asya paràü ÷uddhim  % eke pràhur aråpikàm  // 3.3.56 //
upaplavo hi j¤ànasya  $ bàhyàkàrànupàtità  &
kàluùyam iva tat tasya  % saüsarge vyatibhedajam  // 3.3.57 //
yathà ca j¤ànam àlekhàd  $ a÷uddhau vyavatiùñhate  &
tathopà÷rayavàn arthaþ  % svaråpàd viprakçùyate  // 3.3.58 //
evam arthasya ÷abdasya  $ j¤ànasya ca viparyaye  &
bhàvàbhàvàv abhedena  % vyavahàrànupàtinau  // 3.3.59 //
yathà bhàvam upà÷ritya  $ tadabhàvo 'nugamyate  &
tathàbhàvam upà÷ritya  % tadbhàvo 'py anugamyate  // 3.3.60 //
nàbhàvo jàyate bhàvo  $ naiti bhàvo 'nupàkhyatàm  &
ekasmàd àtmano 'nanyau  % bhàvàbhàvau vikalpitau  // 3.3.61 //
abhàvasyànupàkhyatvàt  $ kàraõaü na prasàdhakam  &
sopàkhyasya tu bhàvasya  % kàraõaü kiü kariùyati  // 3.3.62 //
tasmàt sarvam abhàvo và  $ bhàvo và sarvam iùyate  &
na tv avasthàntaraü kiü cid  % ekasmàt satyataþ sthitam  // 3.3.63 //
tasmàn nàbhàvam icchanti  $ ye loke bhàvavàdinaþ  &
abhàvavàdino vàpi  % na bhàvaü tattvalakùaõam  // 3.3.64 //
advaye caiva sarvasmin  $ svabhàvàd ekalakùaõe  &
parikalpeùu maryàdà  % vicitraivopalabhyate  // 3.3.65 //
catasro hi yathàvasthà  $ nirupàkhye prakalpitàþ  &
evaü dvaividhyam apy etad  % bhàvàbhàvavyapà÷rayam  // 3.3.66 //
avirodhã virodhã và  $ sann asan vàpi yuktitaþ  &
kramavàn akramo vàpi  % nàbhàva upapadyate  // 3.3.67 //
avirodhã virodhã và  $ sann asan vàpi tattvataþ  &
kramavàn akramo vàpi  % tena bhàvo na vidyate  // 3.3.68 //
abhàve triùu kàleùu  $ na bhedasyàsti saübhavaþ  &
tasminn asati bhàve 'pi  % traikàlyaü nàvatiùñhate  // 3.3.69 //
àtmatattvaparityàgaþ  $ parato nopapadyate  &
àtmatattvaü tu parataþ  % svato và nopakalpate  // 3.3.70 //
tattve virodho nànàtva  $ upakàro na ka÷ ca na  &
tattvànyatvaparltyàge  % vyavahàro nivartate  // 3.3.71 //
yatra draùñà ca dç÷yaü ca  $ dar÷anaü càvikalpitam  &
tasyaivàrthasya satyatvaü  % ÷ritàs trayyantavedinaþ  // 3.3.72 //
sàmànyaü và vi÷eùaü và  $ yasmàd àhur vi÷eùavat  &
÷abdàs tasmàd asatyeùu  % bhedeùv eva vyavasthitàþ  // 3.3.73 //
na hy abhàvasya sadbhàve  $ bhàvasyàtmà prahãyate  &
na càbhàvasya nàstitve  % bhàvasyàtmà prasåyate  // 3.3.74 //
na ÷àbaleyasyàstitvaü  $ bàhuleyasya bàdhakam  &
na ÷àbaleyo nàstãti  % bàhuleyaþ prakalpate  // 3.3.75 //
abhàvo yadi vastu syàt  $ tatreyaü syàd vicàraõà  &
tata÷ ca tadabhàve 'pi  % syàd vicàryam idaü punaþ  // 3.3.76 //
avastu syàd atitaü yad  $ vyavahàrasya gocaraþ  &
tatra vastugato bhedo  % na nirvacanam arhati  // 3.3.77 //
apade 'rthe padanyàsaþ  $ kàraõasya na vidyate  &
atha ca pràgasadbhàvaþ  % kàraõe sati dç÷yate  // 3.3.78 //
kà tasya pràgavastheti  $ vastvà÷ritam idaü punaþ  &
pràg avastheti na hy etad  % dvayam apy asty avastuni  // 3.3.79 //
na cordhvam asti nàstãti  $ vacanàyànibandhanam  &
alaü syàd apadasthànam  % etad vàcaþ pracakùate  // 3.3.80 //
atyadbhutà tv iyaü vçttir  $ yad abhàgaü yad akramam  &
bhàvànàü pràg abhåtànàm  % àtmatattvaü prakà÷ate  // 3.3.81 //
vikalpotthàpitenaiva  $ sarvo bhàvena laukikaþ  &
mukhyeneva padàrthena  % vyavahàro vidhãyate  // 3.3.82 //
bhàva÷aktim ata÷ cainàü  $ manyante nityavàdinaþ  &
bhàvam eva kramaü pràhur  % na bhàvàd aparaþ kramaþ  // 3.3.83 //
kramàn na yaugapadyasya  $ ka÷ cid bhedo 'sti tattvataþ  &
yathaiva bhàvàn nàbhàvaþ  % ka÷ cid anyo 'vasãyate  // 3.3.84 //
kàlasyàpy aparaü kàlaü  $ nirdi÷anty eva laukikàþ  &
na ca nirde÷amàtreõa  % vyatireko 'nugamyate  // 3.3.85 //
àdhàraü kalpayan buddhyà  $ nàbhàve vyavatiùñhate  &
avastuùv api notprekùà  % kasya cit pratibadhyate  // 3.3.86 //
tasmàc chaktivibhàgena  $ nityaþ sadasadàtmakaþ  &
eko 'rthaþ ÷abdavàcyatve  % bahuråpaþ prakà÷ate  // 3.3.87 //
vyavahàra÷ ca lokasya  $ padàrthaiþ parikalpitaiþ  &
÷àstre padàrthaþ kàryàrthaü  % laukikaþ pravibhajyate  // 3.3.88 //

// iti saübandhasamudde÷aþ //

3.4 bhåyodravyasamudde÷aþ

saüsargaråpàt saübhåtàþ  $ saüvidråpàd apoddhçtàþ  &
÷àstre vibhaktà vàkyàrthàt  % prakçtipratyayàrthavat  // 3.4.1 //
nimittabhåtàþ sàdhutve  $ ÷àstràd anumitàtmakàþ  &
ke cit padàrthà vakùyante  % saükùepeõa yathàgamam  // 3.4.2 //
vaståpalakùaõaü yatra  $ sarvanàma prayujyate  &
dravyam ity ucyate so 'rtho  % bhedyatvena vivakùitaþ  // 3.4.3 //

// iti bhåyodravyasamudde÷aþ //

3.5 guõasamudde÷aþ

saüsargi bhedakaü yad yat  $ savyàpàraü pratãyate  &
guõatvaü paratantratvàt  % tasya ÷àstra udàhçtam  // 3.5.1 //
dravyasyàvyapade÷asya  $ ya upàdãyate guõaþ  &
bhedako vyapade÷àya  % tatprakarùo 'bhidhãyate  // 3.5.2 //
sarvasyaiva pradhànasya  $ na vinà bhedahetunà  &
prakarùo vidyate nàpi  % ÷abdasyopaiti vàcyatàm  // 3.5.3 //
vidyamànàþ pradhàneùu  $ na sarve bhedahetavaþ  &
vi÷eùa÷abdair ucyante  % vyàvçttàrthàbhidhàyibhiþ  // 3.5.4 //
vaståpalakùaõe tatra  $ vi÷eùo vyàpçto yadi  &
prakarùo niyamàbhàvàt  % syàd avij¤àtahetukaþ  // 3.5.5 //
sarvaü ca sarvato 'va÷yaü  $ niyamena prakçùyate  &
saüsargiõà nimittena  % nikçùñenàdhikena và  // 3.5.6 //
nàpekùate nimittaü ca  $ prakarùe vyàpçtaü yadi  &
dravyasya syàd upàdànaü  % prakarùaü praty anarthakam  // 3.5.7 //
savyàpàro guõas tasmàt  $ svaprakarùanibandhanaþ  &
dravyàtmànaü bhinatty eva  % svaprakarùaü nive÷ayan  // 3.5.8 //
aråpaü pararåpeõa  $ dravyam àkhyàyate yathà  &
aprakarùaü prakarùeõa  % guõasyàvi÷yate tathà  // 3.5.9 //

// iti guõasamudde÷aþ //

3.6 diksamudde÷aþ

dik sàdhanaü kriyà kàla  $ iti vastvabhidhàyinaþ  &
÷aktiråpe padàrthànàm  % atyantam anavasthitàþ  // 3.6.1 //
vyatirekasya yo hetur  $ avadhipratipàdyayoþ  &
çjv ity evaü yato 'nyena  % vinà buddhiþ pravartate  // 3.6.2 //
karmaõo jàtibhedànàm  $ abhivyaktir yadà÷rayà  &
sà svair upàdhibhir bhinnà  % ÷aktir dig iti kathyate  // 3.6.3 //
paràparatve mårtãnàü  $ de÷abhedanibandhane  &
tata eva prakalpete  % kramaråpe tu kàlataþ  // 3.6.4 //
àkà÷asya prade÷ena  $ bhàgai÷ cànyaiþ pçthak pçthak  &
sà saüyogavibhàgànàm  % upàdhitvàya kalpate  // 3.6.5 //
di÷o vyavasthà de÷ànàü  $ digvyavasthà na vidyate  &
÷aktayaþ khalu bhàvànàm  % upakàraprabhàvitàþ  // 3.6.6 //
pratyastaråpà bhàveùu  $ dik pårvety abhidhãyate  &
pårvabuddhir yato dik sà  % samàkhyàmàtram anyathà  // 3.6.7 //
svàïgàd vyavasthà yà loke  $ na tasyàü niyatà di÷aþ  &
pratyaïmukhasya yat pa÷càt  % tat purastàd viparyaye  // 3.6.8 //
de÷avyavasthàniyamo  $ dikùu na vyavatiùñhate  &
råóham apy aparatvena  % pårvam ity abhidhãyate  // 3.6.9 //
ato bhàùitapuüskatvàt  $ puüvadbhàvo na sidhyati  &
asminn arthe na ÷abdena  % prasavaþ kva cid ucyate  // 3.6.10 //
dik÷akter abhidhàne tu  $ niyataü di÷i dar÷anam  &
pårvàdãnàü yathà ùaùñer  % jãvitasyàvadhàraõe  // 3.6.11 //
chàyàbhàbhyàü nagàdãnàü  $ bhàgabhedaþ prakalpate  &
ataddharmasu bhàveùu  % bhàgabhedo na kalpate  // 3.6.12 //
paramàõor abhàgasya  $ di÷à bhàgo vidhãyate  &
bhàgaprakalpanà÷aktiü  % prathamàü tàü pracakùate  // 3.6.13 //
ade÷à÷ càpy abhàgà÷ ca  $ niùkramà nirupà÷rayàþ  &
bhàvàþ saüsargiråpàt tu  % ÷aktibhedaþ prakalpate  // 3.6.14 //
nirbhàgàtmakatà tulyà  $ paramàõor ghañasya ca  &
bhàgaþ ÷aktyantaraü tatra  % parimàõaü ca yat tayoþ  // 3.6.15 //
yataþ prakalpate bhedo  $ bhedas tatràpi dç÷yate  &
adçùñoparatiü bhedam  % ato 'yuktataraü viduþ  // 3.6.16 //
sarvatra tasya kàryasya  $ dar÷anàd vibhur iùyate  &
vibhutvam etad evàhur  % anyaþ kàyavatàü vidhiþ  // 3.6.17 //
caitanyavat sthità loke  $ dikkàlaparikalpanà  &
prakçtiü pràõinàü tàü hi  % ko 'nyathà sthàpayiùyati  // 3.6.18 //
saükaro vyavahàràõàü  $ prakçteþ syàd viparyaye  &
tasmàt tyajann imàn bhàvàn  % punar evàvalambate  // 3.6.19 //
tasyàs tu ÷akteþ pårvàdi-  $ bhedo bhàvàntarà÷rayaþ  &
bhinnà dik tena bhedena  % bhedàyaivopakalpate  // 3.6.20 //
avadhitvena càpekùà-  $ yoge diglakùaõo vidhiþ  &
pårvam as yeti ùaùñhy eva  % dçùñà dharmàntarà÷raye  // 3.6.21 //
pårvàdinàü viparyàso  $ 'dçùña÷ càvadhyasaükare  &
çjv etad asyety etac ca  % liïgaü na vyatikãryate  // 3.6.22 //
antaþkaraõadharmo và  $ bahir evaü prakà÷ate  &
asyàü tv antarbahirbhàvaþ  % prakriyàyàü na vidyate  // 3.6.23 //
ekatvam àsàü ÷aktãnàü  $ nànàtvaü veti kalpane  &
avastupatite j¤àtvà  % satyato na paràmç÷et  // 3.6.24 //
vikalpàtãtatattveùu  $ saüketopanibandhanàþ  &
bhàveùu vyavahàrà ye  % lokas tatrànugamyate  // 3.6.25 //
naikatvam asty anànàtvaü  $ vinaikatvena netarat  &
paramàrthe tayor eùa  % bhedo 'tyantaü na vidyate  // 3.6.26 //
na ÷aktãnàü tathà bhedo  $ yathà ÷aktimatàü sthitiþ  &
na ca laukikam ekatvaü  % tàsàm àtmasu vidyate  // 3.6.27 //
naikatvaü vyavatiùñheta  $ nànàtvaü cen na kalpayet  &
nànàtvaü càvahãyeta  % yady ekatvaü na kalpayet  // 3.6.28 //

// iti diksamudde÷aþ //

3.7 sàdhanasamudde÷aþ

svà÷raye samavetànàü  $ tadvad evà÷rayàntare  &
kriyàõàm abhiniùpattau  % sàmarthyaü sàdhanaü viduþ  // 3.7.1 //
÷aktimà tràsam åhasya  $ vi÷vasyànekadharmaõaþ  &
sarvadà sarvathà bhàvàt  % kva cit kiü cid vivakùyate  // 3.7.2 //
sàdhanavyavahàra÷ ca  $ buddhyavasthànibandhanaþ  &
sann asan vàrtharåpeùu  % bhedo buddhyà prakalpyate  // 3.7.3 //
buddhyà samãhitaikatvàn  $ pa¤càlàn kurubhir yadà  &
punar vibhajate vaktà  % tadàpàyaþ pratãyate  // 3.7.4 //
÷abdopahitaråpàü÷ ca  $ buddher viùayatàü gatàn  &
pratyakùam iva kaüsàdãn  % sàdhanatvena manyate  // 3.7.5 //
buddhipravçttiråpaü ca  $ samàropyàbhidhàtçbhiþ  &
artheùu ÷aktibhedànàü  % kriyate parikalpanà  // 3.7.6 //
vyaktau padàrthe ÷abdàder  $ janyamànasya karmaõaþ  &
sàdhanatvaü tathà siddhaü  % buddhiråpaprakalpitam  // 3.7.7 //
svatantraparatantratve  $ kramaråpaü ca dar÷itam  &
nirãheùv api bhàveùu  % kalpanopanibandhanam  // 3.7.8 //
÷aktayaþ ÷aktimanta÷ ca  $ sarve saüsargavàdinàm  &
bhàvàs teùv asva÷abdeùu  % sàdhanatvaü niråpyate  // 3.7.9 //
ghañasya dç÷ikarmatve  $ mahattvàdãni sàdhanam  &
råpasya dç÷ikarmatve  % råpatvàdãni sàdhanam  // 3.7.10 //
svaiþ sàmànyavi÷eùai÷ ca  $ ÷aktimanto rasàdayaþ  &
niyatagrahaõà loke  % ÷aktayas tàs tathà÷rayaiþ  // 3.7.11 //
indriyàrthamanaþkartç-  $ saübandhaþ sàdhanaü kva cit  &
yad yadà yadanugràhi  % tat tadà tatra sàdhanam  // 3.7.12 //
sva÷abdair abhidhàne tu  $ sa dharmonàbhidhãyate  &
vibhaktyàdibhir evàsàv  % upakàraþ pratãyate  // 3.7.13 //
nimittabhàvo bhàvànàm  $ upakàràrtham à÷ritaþ  &
natir àvarjanety evaü  % siddhaþ sàdhanam iùyate  // 3.7.14 //
sa tebhyo vyatirikto và  $ teùàm àtmaiva và tathà  &
vyatirekam upà÷ritya  % sàdhanatvena kalpyate  // 3.7.15 //
saüdar÷anaü pràrthanàyàü  $ vyavasàye tv anantarà  &
vyavasàyas tathàrambhe  % sàdhanatvàya kalpate  // 3.7.16 //
pårvasmin yà kriyà saiva  $ parasmin sàdhanaü matà  &
saüdar÷ane tu caitanyaü  % vi÷iùñaü sàdhanaü viduþ  // 3.7.17 //
niùpattimàtre kartçtvaü  $ sarvatraivàsti kàrake  &
vyàpàrabhedàpekùàyàü  % karaõatvàdisaübhavaþ  // 3.7.18 //
putrasya janmani yathà  $ pitroþ kartçtvam ucyate  &
ayam asyàm iyaü tv asmàd  % iti bhedo vivakùayà  // 3.7.19 //
guõakriyàõàü kartàraþ  $ kartrà nyakkçta÷aktayaþ  &
nyaktàyàm api saüpårõaiþ  % svair vyàpàraiþ samanvitàþ  // 3.7.20 //
karaõatvàdibhir j¤àtàþ  $ kriyàbhedànupàtibhiþ  &
svàtantryam uttaraü labdhvà  % pradhàne yànti kartçtàm  // 3.7.21 //
yathà ràj¤à niyukteùu  $ yoddhçtvaü yoddhçùu sthitam  &
teùu vçttau tu labhate  % ràjà jayaparàjayau  // 3.7.22 //
tathà kartrà niyukteùu  $ sarveùv ekàrthakàriùu  &
kartçtvaü karaõatvàder  % uttaraü na virudhyate  // 3.7.23 //
anà÷rite tu vyàpàre  $ nimittaü hetur iùyate  &
à÷ritàvadhibhàvaü tu  % lakùaõe lakùaõaü viduþ  // 3.7.24 //
dravyàdiviùayo hetuþ  $ kàrakaü niyatakriyam  &
kartà kartrantaràpekùaþ  % kriyàyàü hetur iùyate  // 3.7.25 //
kriyàyai karaõaü tasya  $ dçùñaþ pratinidhis tathà  &
hetvarthà tu kriyà tasmàn  % na sa pratinidhãyate  // 3.7.26 //
pràtilomyànulomyàbhyàü  $ hetur arthasya sàdhakaþ  &
tàdarthyam ànulomyena  % hetutvànugataü tu tat  // 3.7.27 //
sarvatra sahajà ÷aktir  $ yàvaddravyam avasthità  &
kriyàkàle tv abhivyakter  % à÷rayàd upakàriõã  // 3.7.28 //
kuóyasyàvaraõe ÷aktir  $ asyàdãnàü vidàraõe  &
sarvadà sa tu san dharmaþ  % kriyàkàle niråpyate  // 3.7.29 //
svàïgasaüyoginaþ pà÷à  $ daityànàü vàruõà yathà  &
vyajyante vijigãùåõàü  % dravyàõàü ÷aktayas tathà  // 3.7.30 //
taikùõyagauravakàñhinya-  $ saüsthànaiþ svair asir yadà  &
chedyaü prati vyàpriyate  % ÷aktimàn gçhyate tadà  // 3.7.31 //
pràï nimittàntarodbhåtaü  $ kriyàyàþ kai÷ cid iùyate  &
sàdhanaü sahajaü kai÷ cit  % kriyànyaiþ pårvam iùyate  // 3.7.32 //
pravçttir eva prathamaü  $ kva cid apy anapà÷rità  &
÷aktãr ekàdhikaraõe  % srotovad apakarùati  // 3.7.33 //
apårvaü kàla÷aktiü và  $ kriyàü và kàlam eva và  &
tam evamlaksanam bhàvam  % ke cid àhuh katham ca na  // 3.7.34 //
nityàþ ùañ ÷aktayo 'nyeùàü  $ bhedàbhedasamanvitàþ  &
kriyàsaüsiddhaye 'rtheùu  % jàtivat samavasthitàþ  // 3.7.35 //
dravyàkàràdibhedena  $ tà÷ càparimità iva  &
dç÷yante tattvam àsàü tu  % ùañ ÷aktãr nàtivartate  // 3.7.36 //
nimittabhedàd ekaiva  $ bhinnà ÷aktiþ pratãyate  &
ùoóhà kartçtvam evàhus  % tatpravçtter nibandhanam  // 3.7.37 //
tattve và vyatireke và  $ vyatiriktaü tad ucyate  &
÷abdapramàõako lokaþ  % sa ÷àstreõànugamyate  // 3.7.38 //
paramàrthe tu naikatvaü  $ pçthaktvàd bhinnalakùaõam  &
pçthaktvaikatvaråpeõa  % tattvam eva prakà÷ate  // 3.7.39 //
yat pçthaktvam asaüdigdhaü  $ tad ekatvàn na bhidyate  &
yad ekatvam asaüdigdhaü  % tat pçthaktvàn na bhidyate  // 3.7.40 //
dyauþ kùamà vàyur àdityaþ  $ sàgaràþ sarito di÷aþ  &
antaþkaraõatattvasya  % bhàgà bahir avasthitàþ  // 3.7.41 //
kàlavicchedaråpeõa  $ tad evaikam avasthitam  &
sa hy apårvàparo bhàvaþ  % kramaråpeõa lakùyate  // 3.7.42 //
dçùño hy avyatireke 'pi  $ vyatireko 'nvaye 'sati  &
vçkùàdyarthànvayas tasmàd  % vibhaktyartho 'nya iùyate  // 3.7.43 //
sàmànyaü kàrakaü tasya  $ saptàdyà bhedayonayaþ  &
ùañ karmàkhyàdibhedena  % ÷eùabhedas tu saptamã  // 3.7.44 //

karmàdhikàraþ 

nirvartyaü ca vikàryaü ca  $ pràpyaü ceti tridhà matam  &
tatrepsitatamaü karma  % caturdhànyat tu kalpitam  // 3.7.45 //
audàsãnyena yat pràpyaü  $ yac ca kartur anãpsitam  &
saüj¤àntarair anàkhyàtaü  % yad yac càpy anyapårvakam  // 3.7.46 //
satã vàvidyamànà và  $ prakçtiþ pariõàminã  &
yasya nà÷riyate tasya  % nirvartyatvaü pracakùate  // 3.7.47 //
prakçtes tu vivakùàyàü  $ vikàryaü kai÷ cid anyathà  &
nirvartyaü ca vikàryaü ca  % karma ÷àstre pradar÷itam  // 3.7.48 //
yad asaj jàyate sad và  $ janmanà yat prakà÷yate  &
tan nirvartyaü vikàryaü ca  % karma dvedhà vyavasthitam  // 3.7.49 //
prakçtyucchedasaübhåtaü  $ kiü cit kàùñhàdibhasmavat  &
kiü cid guõàntarotpattyà  % suvarõàdivikàravat  // 3.7.50 //
kriyàkçtà vi÷eùàõàü  $ siddhir yatra na gamyate  &
dar÷anàd anumànàd và  % tat pràpyam iti kathyate  // 3.7.51 //
vi÷eùalàbhaþ sarvatra  $ vidyate dar÷anàdibhiþ  &
keùàü cit tadabhivyakti-  % siddhir dçùñiviùàdiùu  // 3.7.52 //
àbhàsopagamo vyaktiþ  $ soóhatvam iti karmaõaþ  &
vi÷eùàþ pràpyamàõasya  % kriyàsiddhau vyavasthitàþ  // 3.7.53 //
nirvartyàdiùu tat pårvam  $ anubhåya svatantratàm  &
kartrantaràõàü vyàpàre  % karma saüpadyate tataþ  // 3.7.54 //
tadvyàpàraviveke 'pi  $ svavyàpàre vyavasthitam  &
karmàpadiùñààllabhate  % kva cic chàstrà÷rayàn vidhãn  // 3.7.55 //
nivçttapreùaõaü karma  $ svakriyàvayave sthitam  &
nivartamàne karmatve  % sve kartçtve 'vatiùñhate  // 3.7.56 //
tàni dhàtvantaràõy eva  $ pacisidhyativad viduþ  &
bhede 'pi tulyaråpatvàd  % ekatvaparikalpanà  // 3.7.57 //
ekade÷e samåhe ca  $ vyàpàràõàü pacàdayaþ  &
svabhàvataþ pravartante  % tulyaråpasamanvitàþ  // 3.7.58 //
nyagbhàvanà nyagbhavanaü  $ ruhau ÷uddhe pratãyate  &
nyagbhàvanà nyagbhavanaü  % õyante 'pi pratipadyate  // 3.7.59 //
avasthàü pa¤camãm àhur  $ õyante tàü karmakartari  &
nivçttapreùaõàd dhàtoþ  % pràkçte 'rthe õij ucyate  // 3.7.60 //
bravãti pacater arthaü  $ sidhyatir na vinà õicà  &
sa õyantaþ pacater arthe  % pràkçte vyavatiùñhate  // 3.7.61 //
keùàü cid devadattàder  $ vyàpàro yaþ sakarmake  &
sa vinà devadattàdeþ  % kañàdiùu vivakùyate  // 3.7.62 //
nivçttapreùaõaü karma  $ svasya kartuþ prayojakam  &
preùaõàntarasaübandhe  % õyante lenàbhidhãyate  // 3.7.63 //
sadç÷àdiùu yat karma-  $ kartçtvaü pratipadyate  &
àpattyàpàdane tatra  % viùayatvaü prati kriye  // 3.7.64 //
kuta÷ cid àhçtya padam  $ evaü ca parikalpane  &
karmasthabhàvakatvaü syàd  % dar÷anàdyabhidhàyinàm  // 3.7.65 //
vi÷eùadar÷anaü yatra  $ kriyà tatra vyavasthità  &
kriyàvyavasthà tv anyeùàü  % ÷abdair eva prakà÷yate  // 3.7.66 //
kàlabhàvàdhvade÷ànàm  $ antarbhåtakriyàntaraiþ  &
sarvair akarmakair yoge  % karmatvam upajàyate  // 3.7.67 //
àdhàratvam iva pràptàs  $ te punar dravyakarmasu  &
kàlàdayo bhinnakakùyaü  % yànti karmatvam uttaram  // 3.7.68 //
atas taiþ karmabhir dhàtur  $ yukto 'dravyair akarmakaþ  &
lasya karmaõi bhàve ca  % nimittatvàya kalpate  // 3.7.69 //
sarvaü càkathitaü karma  $ bhinnakakùyaü pratãyate  &
dhàtvarthodde÷abhedena  % tan nepsitatamaü kila  // 3.7.70 //
pradhànakarma kathitaü  $ yat kriyàyàþ prayojakam  &
tatsiddhaye kriyàyuktam  % anyat tv akathitaü smçtam  // 3.7.71 //
duhyàdivan nayatyàdau  $ karmatvam akathà÷rayam  &
àkhyàtànupayoge tu  % niyamàc cheùa iùyate  // 3.7.72 //
antarbhåtaõijarthànàü  $ duhyàdãnàü õijantavat  &
siddhaü pårveõa karmatvaü  % õijantaniyamas tathà  // 3.7.73 //
karaõasya svakakùyàyàü  $ na prakarùà÷rayo yathà  &
karmaõo 'pi svakakùyàyàü  % na syàd ati÷ayas tathà  // 3.7.74 //
karmaõas tv àptum iùñatva  $ à÷rite 'ti÷ayo yataþ  &
à÷rãyate tato 'tyantaü  % bhedaþ pårveõa karmaõà  // 3.7.75 //
õijante ca yathà kartà  $ sakriyaþ san prayujyate  &
na duhyàdau tathà kartà  % niùkriyo 'pi prayujyate  // 3.7.76 //
bhedavàkyaü tu yan õyante  $ nãduhiprakçtau ca yat  &
÷abdàntaratvàn naivàsti  % saüspar÷as tasya dhàtunà  // 3.7.77 //
yathaivaikam apàdànaü  $ ÷àstre bhedena dar÷itam  &
tathaikam eva karmàpi  % bhedena pratipàditam  // 3.7.78 //
nirvartyo và vikàryo và  $ pràpyo và sàdhanà÷rayaþ  &
kriyàõàm eva sàdhyatvàt  % siddharåpo 'bhidhãyate  // 3.7.79 //
ahiteùu yathà laulyàt  $ kartur icchopajàyate  &
viùàdiùu bhayàdibhyas  % tathaivàsau pravartate  // 3.7.80 //
pradhànetarayor yatra  $ dravyasya kriyayoþ pçthak  &
÷aktir guõà÷rayà tatra  % pradhànam anurudhyate  // 3.7.81 //
pradhànaviùayà ÷aktiþ  $ pratyayenàbhidhãyate  &
yadà guõe tadà tadvad  % anuktàpi prakà÷ate  // 3.7.82 //
pacàv anuktaü yat karma  $ ktvànte bhàvàbhidhàyini  &
bhujau ÷aktyantare 'py ukte  % tat taddharma prakà÷ate  // 3.7.83 //
iùe÷ ca gamisaüspar÷àd  $ gràme yo lo vidhãyate  &
tatreùiõaiva nirbhogaþ  % kriyate gamikarmaõaþ  // 3.7.84 //
paktvà bhujyata ity atra  $ keùàü cin na vyapekùate  &
odanaü pacatiþ so 'sàv  % anumànàt pratãyate  // 3.7.85 //
tathàbhinivi÷au karma  $ yat tiïante 'bhidhãyate  &
ktvànte 'dhikaraõatve 'pi  % na tatrecchanti saptamãm  // 3.7.86 //
yan nirvçttà÷rayaü karma  $ pràpter apracitaü punaþ  &
bhakùyàdiviùayàpattyà  % bhidyamànaü tad ãpsitam  // 3.7.87 //
dhàtor arthàntare vçtter  $ dhàtvarthenopasaügrahàt  &
prasiddher avivakùàtaþ  % karmaõo 'karmikà kriyà  // 3.7.88 //
bhedà ya ete catvàraþ  $ sàmànyena pradar÷itàþ  &
te nimittàdibhedena  % bhidyante bahudhà punaþ  // 3.7.89 //

// iti karmàdhikàraþ //

karaõàdhikàraþ

kriyàyàþ pariniùpattir  $ yadvyàpàràd anantaram  &
vivakùyate yadà tatra  % karaõatvaü tadà smçtam  // 3.7.90 //
vastutas tad anirde÷yaü  $ na hi vastu vyavasthitam  &
sthàlyà pacyata ity eùà  % vivakùà dç÷yate yataþ  // 3.7.91 //
karaõeùu tu saüskàram  $ àrabhante punaþ punaþ  &
viniyogavi÷eùàü÷ ca  % pradhànasya prasiddhaye  // 3.7.92 //
svakakùyàsu prakarùa÷ ca  $ karaõànàü na vidyate  &
à÷ritàti÷ayatvaü tu  % paratas tatra lakùaõam  // 3.7.93 //
svàtantrye 'pi prayoktàra  $ àràd evopakurvate  &
karaõena hi sarveùàü  % vyàpàro vyavadhãyate  // 3.7.94 //
kriyàsiddhau prakarùo 'yaü  $ nyagbhàvas tv eva kartari  &
siddhau satyàü hi sàmànyaü  % sàdhakatvaü prakçùyate  // 3.7.95 //
asyàdãnàü tu kartçtve  $ taikùõyàdi karaõaü viduþ  &
taikùõyàdãnàü svatantratve  % dvedhàtmà vyavatiùñhate  // 3.7.96 //
àtmabhede 'pi saty evam  $ eko 'rthaþ sa tathà sthitaþ  &
tadà÷rayatvàd bhede 'pi  % kartçtvaü bàdhakaü tataþ  // 3.7.97 //
yathà ca saünidhànena  $ karaõatvaü pratãyate  &
tathaivàsaünidhàne 'pi  % kriyàsiddheþ pratãyate  // 3.7.98 //
stokasya vàbhinirvçtter  $ anirvçtte÷ ca tasya và  &
prasiddhiü karaõatvasya  % stokàdãnàü pracakùate  // 3.7.99 //
dharmàõàü tadvatà bhedàd  $ abhedàc ca vi÷iùyate  &
kriyàvadher avaccheda-  % vi÷eùàd bhidyate yathà  // 3.7.100 //

// iti karaõàdhikàraþ //

kartradhikàraþ

pràg anyataþ ÷aktilàbhàn  $ nyagbhàvàpàdanàd api  &
tadadhãnapravçttitvàt  % pravçttànàü nivartanàt  // 3.7.101 //
adçùñatvàt pratinidheþ  $ praviveke ca dar÷anàt  &
àràd apy upakàritve  % svàtantryaü kartur ucyate  // 3.7.102 //
dharmair abhyuditaiþ ÷abde  $ niyamo na tu vastuni  &
kartçdharmavivakùàyàü  % ÷abdàt kartà pratãyate  // 3.7.103 //
ekasya buddhyavasthàbhir  $ bhede ca parikalpite  &
kartçtvaü karaõatvaü ca  % karmatvaü copajàyate  // 3.7.104 //
utpatteþ pràg asadbhàvo  $ buddhyavasthànibandhanaþ  &
avi÷iùñaþ satànyena  % kartà bhavati janmanaþ  // 3.7.105 //
kàraõaü kàryabhàvena  $ yadà vàvyavatiùñhate  &
kàrya÷abdaü tadà labdhvà  % kàryatvenopajàyate  // 3.7.106 //
yathàheþ kuõóalãbhàvo  $ vyagràõàü và samagratà  &
tathaiva janmaråpatvaü  % satàm eke pracakùate  // 3.7.107 //
vibhaktayoni yat kàryaü  $ kàraõebhyaþ pravartate  &
svà jàtir vyaktiråpeõa  % tasyàpi vyavatiùñhate  // 3.7.108 //
bhàveùv eva padanyàsaþ  $ praj¤àyà vàca eva và  &
nàstãty apy apade nàsti  % na ca sad bhidyate tataþ  // 3.7.109 //
buddhi÷abdau pravartete  $ yathàbhåteùu vastuùu  &
teùàm anyena tattvena  % vyavahàro na vidyate  // 3.7.110 //
àkà÷asya yathà bheda÷  $ chàyàyà÷ calanaü yathà  &
janmanà÷àv abhede 'pi  % tathà kai÷ cit prakalpitau  // 3.7.111 //
yathaivàkà÷anàstitvam  $ asan mårtiniråpitam  &
tathaiva mårtinàstitvam  % asadàkà÷ani÷rayam  // 3.7.112 //
yathà tadarthair vyàpàraiþ  $ kriyàtmà vyapadi÷yate  &
abhedagrahaõàd eùa  % kàryakàraõayoþ kramaþ  // 3.7.113 //
vikàro janmanaþ kartà  $ prakçtir veti saü÷aye  &
bhidyate pratipattñõàü  % dar÷anaü liïgadar÷anaiþ  // 3.7.114 //
këpi saüpadyamàne yà  $ caturthã sà vikàrataþ  &
suvarõapiõóe prakçtau  % vacanaü kuõóalà÷rayam  // 3.7.115 //
vàkye saüpadyateþ kartà  $ saïgha÷ cvyantasya kathyate  &
vçttau saïghãbhavantãti  % bràhmaõànàü svatantratà  // 3.7.116 //
atvaü saüpadyate yas tvaü  $ na tasmin yuùmadà÷rayà  &
pravçttiþ puruùasyàsti  % pràkçtaþ sa vidhãyate  // 3.7.117 //
pårvàvasthàm avijahat  $ saüspç÷an dharmam uttaram  &
saümårchita ivàrthàtmà  % jàyamàno 'bhidhãyate  // 3.7.118 //
savyàpàrataraþ ka÷ cit  $ kva cid dharmaþ pratãyate  &
saüsçjyante ca bhàvànàü  % bhedavatyo 'pi ÷aktayaþ  // 3.7.119 //
viparãtàrthavçttitvaü  $ puruùasya viparyaye  &
gamyeta sàdhanaü hy atra  % savyàpàraü pratãyate  // 3.7.120 //
tvam anyo bhavasãty eùà  $ tatra syàt parikalpanà  &
ràj¤i bhçtyatvamàpanne  % yathà tadvad gatir bhavet  // 3.7.121 //
saübhàvanàt kriyàsiddhau  $ kartçtvena samà÷ritaþ  &
kriyàyàm àtmasàdhyàyàü  % sàdhanànàü prayojakaþ  // 3.7.122 //
prayogamàtre nyagbhàvaü  $ svàtantryàd eva ni÷ritaþ  &
avi÷iùño bhavaty anyaiþ  % svatantrair muktasaü÷ayaiþ  // 3.7.123 //
nimittebhyaþ pravartante  $ sarva eva svabhåtaye  &
abhipràyànurodho 'pi  % svàrthasyaiva prasiddhaye  // 3.7.124 //

// iti kartradhikàraþ //

hetvadhikàraþ

preùaõàdhyeùaõe kurvaüs  $ tatsamarthàni càcaran  &
kartaiva vihitàü ÷àstre  % hetusaüj¤àü prapadyate  // 3.7.125 //
dravyamàtrasya tu praiùe  $ pçcchyàder loó vidhãyate  &
sakriyasya prayogas tu  % yadà sa viùayo õicaþ  // 3.7.126 //
guõakriyàyàü svàtantryàt  $ preùaõe karmatàü gataþ  &
niyamàt karmasaüj¤àyàþ  % svadharmeõàbhidhãyate  // 3.7.127 //
kriyàyàþ prerakaü karma  $ hetuþ kartuþ prayojakaþ  &
karmàrthà ca kriyotpatti-  % saüskàrapratipattibhiþ  // 3.7.128 //

// iti hetvadhikàraþ //

saüpradànàdhikàraþ

aniràkaraõàt kartus  $ tyàgàïgaü karmaõepsitam  &
preraõànumatibhyàü ca  % labhate saüpradànatàm  // 3.7.129 //
hetutve karmasaüj¤àyàü  $ ÷eùatve vàpi kàrakam  &
rucyarthàdiùu ÷àstreõa  % saüpradànàkhyam ucyate  // 3.7.130 //
bhedasya ca vivakùàyàü  $ pårvàü pårvàü kriyàü prati  &
parasyàïgasya karmatvàn  % na kriyàgrahaõaü kçtam  // 3.7.131 //
kriyàõàü samudàye tu  $ yadaikatvaü vivakùitam  &
tadà karma kriyàyogàt  % svàkhyayaivopacaryate  // 3.7.132 //
bhedàbhedavivakùà ca  $ svabhàvena vyavasthità  &
tasmàd gatyarthakarmatve  % vyabhicàro na dç÷yate  // 3.7.133 //
vikalpenaiva sarvatra  $ saüj¤e syàtàm ubhe yadi  &
àrambheõa na yogasya  % pratyàkhyànaü samaü bhavet  // 3.7.134 //
tyàgaråpaü prahàtavye  $ pràpye saüsargadar÷anam  &
àsthitaü karma yat tatra  % dvairåpyaü bhajate kriyà  // 3.7.135 //

// iti saüpradànàdhikàraþ //

apàdànàdhikàraþ

nirdiùñaviùayaü kiü cid  $ upàttaviùayaü tathà  &
apekùitakriyaü ceti  % tridhàpàdànam ucyate  // 3.7.136 //
saüyogabhedàd bhinnàtmà  $ gamir eva bhramir yathà  &
dhruvàvadhir apàyo 'pi  % samavetas tathàdhruve  // 3.7.137 //
dravyasvabhàvo na dhrauvyam  $ iti såtre pratãyate  &
apàyaviùayaü dhrauvyaü  % yat tu tàvad vivakùitam  // 3.7.138 //
saraõe devadattasya  $ dhrauvyaü pàte tu vàjinaþ  &
àviùñaü yad apàyena  % tasyàdhrauvyaü pracakùate  // 3.7.139 //
ubhàv apy adhruvau meùau  $ yady apy ubhayakarmaje  &
vibhàge pravibhakte tu  % kriye tatra vivakùite  // 3.7.140 //
meùàntarakriyàpekùam  $ avadhitvaü pçthak pçthak  &
meùayoþ svakriyàpekùaü  % kartçtvaü ca pçthak pçthak  // 3.7.141 //
abhedena kriyaikà tu  $ dvisàdhyà ced vivakùità  &
meùàv apàye kartàrau  % yady anyo vidyate 'vadhiþ  // 3.7.142 //
gatir vinà tv avadhinà  $ nàpàya iti gamyate  &
vçkùasya parõaü patatãty  % evaü bhàùye nidar÷itam  // 3.7.143 //
bhedàbhedau pçthagbhàvaþ  $ sthiti÷ ceti virodhinaþ  &
yugapan na vivakùyante  % sarve dharmà balàhake  // 3.7.144 //
dhanuùà vidhyatãty atra  $ vinàpàyavivakùayà  &
karaõatvaü yato nàsti  % tasmàt tad ubhayaü saha  // 3.7.145 //
ekaiva và satã ÷aktir  $ dviråpà vyavatiùñhate  &
nimittaü saüj¤ayos tatra  % parayà bàdhyate 'parà  // 3.7.146 //
nirdhàraõe vibhakte yo  $ bhãtràdãnàü ca yo vidhiþ  &
upàttàpekùitàpàyaþ  % so 'budhapratipattaye  // 3.7.147 //

// ity apàdànàdhikàraþ //

adhikaraõàdhikàraþ

kartçkarmavyavahitàm  $ asàkùàd dhàrayat kriyàm  &
upakurvat kriyàsiddhau  % ÷àstre 'dhikaraõaü smçtam  // 3.7.148 //
upa÷leùasya càbhedas  $ tilàkà÷akañàdiùu  &
upakàràs tu bhidyante  % saüyogisamavàyinàm  // 3.7.149 //
avinà÷o gurutvasya  $ pratibandhe svatantratà  &
digvi÷eùàd avaccheda  % ityàdyà bhedahetavaþ  // 3.7.150 //
àkà÷am eva keùàü cid  $ de÷abhedaprakalpanàt  &
àdhàra÷aktiþ prathamà  % sarvasaüyoginàü matà  // 3.7.151 //
idam atreti bhàvànàm  $ abhàvàn na prakalpate  &
vyapade÷as tam àkà÷a-  % nimittaü saüpracakùate  // 3.7.152 //
kàlàt kriyà vibhajyanta  $ àkà÷àt sarvamårtayaþ  &
etàvàü÷ caiva bhedo 'yam  % abhedopanibandhanaþ  // 3.7.153 //
yady apy upavasir de÷a-  $ vi÷eùam anurudhyate  &
÷abdapravçttidharmàt tu  % kàlam evàvalambate  // 3.7.154 //
vasatàv aprayukte 'pi  $ de÷o 'dhikaraõaü tataþ  &
aprayuktaü triràtràdi  % karma copavasau smçtam  // 3.7.155 //

// ity adhikaraõàdhikàraþ //

÷eùàdhikàraþ

saübandhaþ kàrakebhyo 'nyaþ  $ kriyàkàrakapårvakaþ  &
÷rutàyàm a÷rutàyàü và  % kriyàyàü so 'bhidhãyate  // 3.7.156 //
dviùñho 'py asau paràrthatvàd  $ guõeùu vyatiricyate  &
tatràbhidhãyamànaþ san  % pradhàne 'py upayujyate  // 3.7.157 //
nimittaniyamaþ ÷abdàt  $ saübandhasya na gçhyate  &
karmapravacanãyais tu  % sa vi÷eùo 'varudhyate  // 3.7.158 //
sàdhanair vyapadiùñe ca  $ ÷råyamàõakriye punaþ  &
proktà pratipadaü ùaùñhã  % samàsasya nivçttaye  // 3.7.159 //
niùñhàyàü karmaviùayà  $ ùaùthã ca pratiùidhyate  &
÷eùalakùaõayà ùaùñhyà  % samàsastatra neùyate  // 3.7.160 //
anyena vyapadiùñasya  $ yasyànyatropajàyate  &
vyatirekaþ sa dharmau dvau  % labhate viùayàntare  // 3.7.161 //
pràdhànyaü svaguõe labdhvà  $ pradhàne yàti ÷eùatàm  &
sahayoge svayoge 'taþ  % pradhànatvaü na hãyate  // 3.7.162 //

// iti ÷eùàdhikàraþ //

siddhasyàbhimukhãbhàva-  $ màtraü saübodhanaü viduþ  &
pràptàbhimukhyo hy arthàtmà  % kriyàsu viniyujyate  // 3.7.163 //
saübodhanaü na vàkyàrtha  $ iti pårvebhya àgamaþ  &
udde÷ena vibhaktyarthà  % vàkyàrthàt samapoddhçtàþ  // 3.7.164 //
vibhaktyarthe 'vyayãbhàva-  $ vacanàd avasãyatàm  &
anyo dravyàd vibhaktyarthaþ  % so 'vyayenàbhidhãyate  // 3.7.165 //
dravyaü tu yad yathàbhåtaü  $ tad atyantaü tathà bhavet  &
kriyàyoge 'pi tasyàsau  % dravyàtmà nàpahãyate  // 3.7.166 //
tasmàd yat karaõaü dravyaü  $ tat karma na punar bhavet  &
sarvasya vànyathàbhàvas  % tasya dravyàtmano bhavet  // 3.7.167 //

// iti sàdhanasamudde÷aþ //