Patanjali: Vyakaranamahabhasya (Mahabhasya)
Based on the edition by Franz Kielhorn (Bombay 1880-1885),
revised by K.V. Abhyankar (Poona 1972-1996).
With additional references of the edition
Gurukuljhajjar, Rohatak (Rohtak) : Hariyana sahitya samsthan,
1961-1963, 5 vols.


Input by George Cardona,
formatted by Masato Kobayashi.



UNSEGMENTED TEXT VERSION




STRUCTURE OF REFERENCES:
KA_n,n.n = Kielhorn/Abhyankar edition_ volume,page.line
Ro_n,n.n = Rohatak edition_volume,page.line
Pas_nn = PaspaÓÃhnika
Ás_nn = ÁivasÆtra
P_n,n.n.n = PÃïini_adhyÃya,pÃda.sÆtra
{line nn/of total nn} = (Breaks up longer discussions into discrete thematic groups.)


#<...># = BOLD for KÃtyÃyana's VÃrttikas



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
            
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS 
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
            
description             character  =ASCII
            
long a                  Ã             195
long A                  ù             249
long i                  Å             197
long I                  ý             253
long u                  Æ             198
long U                  ô             244
vocalic r               ­             173
vocalic R               ã             227
long vocalic r          Ì             204
vocalic l               Ê             202
long vocalic l          Ë             203
velar n                 Ç             199
velar N                 §             167
palatal n               ¤             164
palatal N               ¥             165
retroflex t             Â             194
retroflex T             è             232
retroflex d             ¬             172
retroflex D             Ö             214
retroflex n             ï             239
retroflex N             ×             215
palatal s               Ó             211
palatal S               Á             193
retroflex s             «             171
retroflex S             å             229
anusvara                æ             230
capital anusvara        õ             245
visarga                 ÷             247
capital visarga         ê             234

Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings 
and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf

For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm

___________________________________________________________________





(Pas_1)  KA_I,1.1-5  Ro_I,1-4     atha ÓabdÃnuÓÃsanam . atha iti ayam Óabda÷ adhikÃrÃrtha÷ prayujyate .  ÓabdÃnuÓÃsanam ÓÃstram adhik­tam veditavyam  . ke«Ãm ÓabdÃnÃm . laukikÃnÃm vaidikÃnÃm ca . tatra laukikÃ÷ tÃvat : gau÷ aÓva÷ puru«a÷ hastÅ Óakuni÷ m­ga÷ brÃhmaïa÷ iti . vaidikÃ÷ khalu api : Óam na÷  devÅ÷ abhi«Âaye . i«e tvà Ærje tvà . agnim ÅÊe purohitam . agne ayÃhi vÅtaye iti .

(Pas_2)  KA_I,1.6-13  Ro_I,5-7      atha gau÷ iti atra ka÷ Óabda÷ . kim yat tat sÃsnÃlÃÇgÆlakakudakhuravi«Ãïi artharÆpam sa÷ Óabda÷ . na iti Ãha . dravyam nÃma tat . yat tarhi tat iÇgitam ce«Âitam nimi«itam sa÷ Óabda÷ . na iti Ãha . kriyà nÃma sà . yat tarhi tat Óukla÷ nÅla÷ k­«ïa÷ kapila÷ kapota÷ iti sa÷ Óabda÷ . na iti Ãha . guïa÷ nÃma sa÷ . yat tarhi tat bhinne«u abhinnam chinne«u acchinnam sÃmÃnyabhÆtam sa÷ Óabda÷ . na iti Ãha . Ãk­ti÷ nÃma sà . ka÷ tarhi Óabda÷ . yena uccÃritena sÃsnÃlÃÇgÆlakakudakhuravi«ÃïinÃm sampratyaya÷ bhavati sa÷ Óabda÷ . atha và pratÅtapadÃrthaka÷ loke dhvani÷ Óabda÷ iti ucyate . tat yathà Óabdam kuru mà Óabdam kÃr«Å÷ ÓabdakÃrÅ ayam mÃïavaka÷ iti . dhvanim kurvan evam ucyate . tasmÃt dhvani÷ Óabda÷ .

(Pas_3)  KA_I,1.14-2.2  Ro_I,8-14     kÃni puna÷ ÓabdÃnuÓÃsanasya prayojanÃni . rak«ohÃgamalaghvasandehÃ÷ proyojanam . rak«Ãrtham vedÃnÃm adhyeyam vyÃkaraïam . lopÃgamavarïavikÃraj¤a÷ hi samyak vedÃn paripÃlayi«yati . Æha÷ khalu api. na sarvai÷ liÇgai÷ na ca sarvÃbhi÷ vibhaktibhi÷ vede mantrÃ÷ nigaditÃ÷. te ca avaÓyam yaj¤agatena yathÃyatham vipariïamayitavyÃ÷. tÃn na avaiyÃkaraïa÷ Óaknoti yathÃyatham vipariïamayitum. tasmÃt adhyeyam vyÃkaraïam . Ãgama÷ khalu api . brÃhmaïena ni«kÃraïa÷ dharma÷ «a¬aÇga÷ veda÷ adhyeya÷ j¤eya÷ iti . pradhÃnam ca «aÂsu aÇge«u vyÃkaraïam . pradhÃne ca k­ta÷ yatna÷ phalavÃn bhavati . laghvartham ca adhyeyam vyÃkaraïam. brÃhmaïena avaÓyam ÓabdÃ÷ j¤eyÃ÷ iti . na ca antareïa vyÃkaraïam laghunà upÃyena ÓabdÃ÷ ÓakyÃ÷ j¤Ãtum . asandehÃrtham ca adhyeyam vyÃkaraïam . yÃj¤ikÃ÷ paÂhanti .  sthÆlap­«atÅm ÃgnivÃruïÅm ana¬vÃhÅm Ãlabheta iti . tasyÃm sandeha÷ sthÆlà ca asau p­«atÅ ca sthÆlap­«atÅ sthÆlÃni p­«anti yasyÃ÷ sà sthÆlap­«atÅ . tÃm na avaiyÃkaraïa÷ svarata÷ adhyavasyati . yadi pÆrvapadaprak­tisvaratvam tata÷ bahuvrÅhi÷. atha antodÃttatvam tata÷ tatpuru«a÷ iti .

(Pas_4.1)  KA_I,2.3-9  Ro_I,11-12     imÃni ca bhÆya÷ ÓabdÃnuÓÃsanasya prayojanÃni . te asurÃ÷ , du«Âa÷ Óabda÷ , yat adhÅtam , ya÷ tu prayuÇkte , avidvÃæsa÷ , vibhaktim kurvanti , ya÷ vai imÃm , catvÃri , uta tva÷ , saktum iva , sÃrasvatÅm , daÓamyÃm putrasya , sudeva÷ asi varuïa iti . te asurÃ÷ . te asurÃ÷ helaya÷ helaya÷ iti kurvanta÷ parà babhÆvu÷ . tasmÃt brÃhmaïena na mlecchitavai na apabhëitavai . mleccha÷ ha vai e«a÷ yat apaÓabda÷ . mlecchÃ÷ mà bhÆma iti adhyeyam vyÃkaraïam . te asurÃ÷ 

(Pas_4.2)  KA_I,2.10-14  Ro_I,12-13     du«Âa÷ Óabda÷ . du«Âa÷ Óabda÷ svarata÷ varïata÷ và mithyà prayukta÷ na tam artham Ãha . sa÷ vÃgvajra÷ yajamÃnam hinasti yathà indraÓatru÷ svarata÷ aparÃdhÃt . du«ÂÃn ÓabdÃn mà prayuk«mahi iti adhyeyam vyÃkaraïam . du«Âa÷ Óabda÷ .

(Pas_4.3)  KA_I,2.14-17  Ro_I,3     yat adhÅtam . yat adhÅtam avij¤Ãtam nigadena eva Óabdyate anagnau iva Óu«kaidha÷ na tat jvalati karhi cit . tasmÃt anarthakam mà adhigÅ«mahi iti adhyeyam vyÃkaraïam. yat adhÅtam .

(Pas_4.4)  KA_I,2.18-3.5  Ro_I,13-15     ya÷ tu prayuÇkte . ya÷ tu prayuÇkte kuÓala÷ viÓe«e ÓabdÃn yathÃvat vyavahÃrakÃle sa÷ anantam Ãpnoti jayam paratra vÃgyogavit du«yati ca apaÓabdai÷ . ka÷ . vÃgyogavit eva . kuta÷ etat . ya÷ hi ÓabdÃn jÃnÃti apaÓabdÃn api asau jÃnÃti . yathà eva hi Óabdaj¤Ãne dharma÷ evam apaÓabdaj¤Ãne api adharma÷ . atha và bhÆyÃn adharma÷ prÃpnoti . bhÆyÃæsa÷ apaÓabdÃ÷ alpÅyÃæsa÷ ÓabdÃ÷ . ekaikasya hi Óabdasya bahava÷ apaÓabdÃ÷ . tat yathà gau÷ iti asya Óabdasya gÃvÅ goïÅ gotà gopotalikà iti evamÃdaya÷ apabhraæÓÃ÷ . atha ya÷ avÃgyogavit . aj¤Ãnam tasya Óaraïam . na atyantÃya aj¤Ãnam Óaraïam bhavitum arhati . ya÷ hi ajÃnan vai brÃhmaïam hanyÃt surÃm và pibet sa÷ api manye patita÷ syÃt. evam tarhi sa÷ anantam Ãpnoti jayam paratra vÃgyogavit du«yati ca apaÓabdai÷ . ka÷. avÃgyogavit eva . atha ya÷ vÃgyogavit . vij¤Ãnam tasya Óaraïam . kva puna÷ idam paÂhitam . bhrÃjÃ÷ nÃma ÓlokÃ÷ . kim ca bho÷ ÓlokÃ÷ api pramÃïam . kim ca ata÷ . yadi pramÃïam ayam api Óloka÷ pramÃïam bhavitum arhati . yat udumbaravarïÃnÃm ghaÂÅnÃm maï¬alam mahat pÅtam na svargam gamayet kim tat kratugatam nayet iti . pramattagÅta÷ e«a÷ tatrabhavata÷ . ya÷ tu apramattagÅta÷ tat pramÃnam . yas tu prayuÇkte .

(Pas_4.5)  KA_I,3.6-9  Ro_I,15     avidvÃæsa÷ . avidvÃæsa÷ pratyabhivÃde nÃmna÷ ye plutim na vidu÷ kÃmam te«u tu vipro«ya strÅ«u iva ayam aham vadet . abhivÃde strÅvat mà bhÆma iti adhyeyam vyÃkaraïam . avidvÃæsa÷ 

(Pas_4.6)  KA_I,3.10-11  Ro_I,16     vibhaktim kurvanti . yÃj¤ikÃ÷ paÂhanti : prayÃjÃ÷ savibhaktikÃ÷ kÃryÃ÷ iti . na ca antareïa vyÃkaraïam prayÃjÃ÷ savibhaktikÃ÷ ÓakyÃ÷ kartum. vibhaktim kurvanti 

(Pas_4.7)  KA_I,3.12-13  Ro_I,16      ya÷ vai imÃm . ya÷ vai imÃm padaÓa÷ svaraÓa÷ ak«araÓa÷ vÃcam vidadhÃti sa÷ ÃrtvijÅna÷ . ÃrtvijÅnÃ÷ syÃma iti adhyeyam vyÃkaraïam . ya÷ vai imÃm .

(Pas_4.8)  KA_I,3.14-29  Ro_I,16-18     catvÃri . catvari Ó­Çgà traya÷ asya padà dve ÓÅr«e sapta hastÃsa÷ asya tridhà baddha÷ v­«abha÷ roravÅti maha÷ deva÷ martyÃn a viveÓa . catvÃri Ó­ÇgÃni catvÃri padajÃtÃni nÃmÃkhyÃtopasarganipÃtÃ÷ ca . traya÷ asya pÃdÃ÷ traya÷ kÃlÃ÷ bhÆtabhavi«yadvartamÃnÃ÷ . dve ÓÅr«e dvau ÓabdÃtmÃnau nitya÷ kÃrya÷ ca . sapta hastÃsa÷ asya sapta vibhaktaya÷ . tridhà baddha÷ tri«u sthÃne«u baddha÷ urasi kaïÂhe Óirasi iti . v­«abha÷ var«aïÃt . roravÅti Óabdam karoti . kuta÷ etat . rauti÷ Óabdakarmà . maha÷ deva÷ martyÃn ÃviveÓa iti . mahÃn deva÷ Óabda÷ . martyÃ÷ maraïadharmÃïa÷ manu«yÃ÷ . tÃn ÃviveÓa . mahatà devena na÷ sÃmyam yathà syÃt iti adhyeyam vyÃkaraïam . apara÷ Ãha : catvari vak parimità padani tani vidu÷ brÃhmaïa ye manÅ«iïa÷ guhà trÅïi nihità na iÇgayanti turÅyam vÃca÷ manu«yÃ÷ vadanti . catvÃri vÃk parimità padÃni . catvÃri padajÃtÃni nÃmÃkhyÃtopasarganipÃtÃ÷ ca . tÃni vidu÷ brÃhmaïÃ÷ ye manÅ«iïa÷ . manasa÷ Å«iïa÷ manÅ«iïa÷ . guhà trÅïi nihità na iÇgayanti . guhÃyÃm trÅïi nihitÃni na iÇgayanti . na ce«Âante . na nimi«anti iti artha÷ . turÅyam vÃca÷ manu«yÃ÷ vadanti . turÅyam ha vai etat vÃca÷ yat manu«ye«u vartate . caturtham iti artha÷ . catvÃri .

(Pas_4.9)  KA_I,4.5-8  Ro_I,18-19     uta tva÷ . uta tva÷ paÓyan na dadarÓa vacam uta tva÷ Órïvan na Ó­ïoti enÃm uto tvasmai tanvam visasre jÃya iva patye uÓatÅ suvasÃ÷ . api khalu eka÷ paÓyan api na paÓyati vÃcam . api khalu eka÷ Órïvan api na Órïoti enÃm . avidvÃæsam Ãha ardham . uto tvasmai tanvam visasre . tanum viv­ïute . jÃyà iva patye uÓatÅ suvÃsÃ÷ . tad yathà jÃyà patye kÃmayamÃnà suvÃsÃ÷ svam ÃtmÃnam viv­ïute evam vÃk vÃgvide svÃtmÃnam viv­ïute . vÃk na÷ viv­ïuyÃt ÃtmÃnam iti adhyeyam vyÃkaraïam . uta tva÷ .

(Pas_4.10)  KA_I,4.9-18  Ro_I,19-20     saktum iva . saktum iva titaunà punanta÷ yatra dhÅrÃ÷ manasà vacam akrata atrà sakhÃya÷ sakhyani jÃnate bhadra e«Ãm lak«mÅ÷ nihità adhi vÃci . saktu÷ sacate÷ durdhÃva÷ bhavati . kasate÷ và viparÅtÃt vikasito bhavati . titau paripavanam bhavati tatavat và tunnavat và . dhÅrÃ÷ dhyÃnavanta÷ manasà praj¤Ãnena vÃcam akrata vÃcam ak­«ata . atrà sakhÃya÷ sakhyÃni jÃnate . sÃyujyÃni jÃnate . kva . ya÷ e«a÷ durgha÷ mÃrga÷ ekagamya÷ vÃgvi«aya÷ . ke puna÷ te . vaiyÃkaraïÃ÷ . kuta÷ etat . bhadrà e«Ãm lak«mÅ÷ nihità adhi vÃci . e«Ãm vÃci bhadrà lak«mÅ÷ nihità bhavati . lak«mÅ÷ lak«aïÃt bhÃsanÃt pariv­¬hà bhavati . saktum iva .

(Pas_4.11)  KA_I,4.19-21  Ro_I,21     sÃrasvatÅm. yÃj¤ikÃ÷ paÂhanti : ÃhitÃgni÷ apaÓabdam prayujya prÃyaÓcittÅyÃm sÃrasvatÅm i«Âim nirvapet iti . prÃyaÓcittÅyÃ÷ mà bhÆma iti adhyeyam vyÃkaraïam . sÃrasvatÅm .

(Pas_4.12)  KA_I,4.22-25  Ro_I,21     daÓamyÃm putrasya . yÃj¤ikÃ÷ paÂhanti : daÓamyuttarakÃlam putrasya jÃtasya nÃma vidadhyÃt gho«avadÃdi antaranta÷stham av­ddham tripuru«ÃnÆkam anariprati«Âhitam . tat hi prati«Âhitatamam bhavati . dvyak«aram caturak«aram và nÃma k­tam kuryÃt na taddhitam iti . na ca antareïa vyÃkaraïam k­ta÷ taddhitÃ÷ và ÓakyÃ÷ vij¤Ãtum . daÓamyÃm putrasya .

(Pas_4.13)  KA_I,4.26-5.4  Ro_I,21-22     sudeva÷ asi . sudeva÷ asi varuïa yasya te sapta sindhava÷ anuk«aranti kÃkudam sÆrmyam su«iram iva .  sudeva÷ asi varuïa satyadeva÷ asi yasya te sapta sindhava÷ sapta vibhaktaya÷ . anuk«aranti kÃkudam . kÃkudam tÃlu . kÃku÷ jihvà sà asmin udyate iti kÃkudam . sÆrmyam su«irÃm iva . tad yathà ÓobhanÃm ÆrmÅm su«irÃm agni÷ anta÷ praviÓya dahati evam tava sapta sindhava÷ sapta vibhaktaya÷ tÃlu anuk«aranti . tena asi satyadeva÷ . satyadevÃ÷ syÃma iti adhyeyam vyÃkaraïam . sudeva÷ asi .

(Pas_5)  KA_I,5.5-11  Ro_I,22-23     kim puna÷ idam vyÃkaranam eva adhijigÃæsamÃnebhya÷ prayojanam anvÃkhyÃyate na puna÷ anyat api kim cit . om iti uktvà v­ttÃntaÓa÷ Óam iti evamÃdÅn ÓabdÃn paÂhanti . purÃkalpe etat ÃsÅt : saæskÃrottarakÃlam brÃhmaïÃ÷ vyÃkaraïam sma adhÅyate . tebhya÷ tatra sthÃnakaraïÃnupradÃnaj¤ebhya÷ vaidikÃ÷ ÓabdÃ÷ upadiÓyante . tat adyatve na tathà . vedam adhÅtya tvaritÃ÷ vaktÃra÷ bhavanti : vedÃt na÷ vaidikÃ÷ ÓabdÃ÷ siddhÃ÷ lokÃt ca laukikÃ÷ . anarthakam vyÃkaraïam iti . tebhya÷ vipratipannabuddhibhya÷ adhyet­bhya÷ ÃcÃrya÷ idam ÓÃstram anvÃca«Âe : imÃni prayojanÃni adhyeyam vyÃkaraïam iti .

(Pas_6)  KA_I,5.11-22  Ro_I,23-24     ukta÷ Óabda÷ . svarÆpam api uktam . prayojanÃni api uktÃni . ÓabdÃnuÓÃsanam idÃnÅm kartavyam . tat katham kartavyam . kim ÓabdopadeÓa÷ kartavya÷ Ãhosvit apaÓabdopadeÓa÷ Ãhosvit ubhayopadeÓa÷ iti . anyataropadeÓena k­tam syÃt . tat yathà bhak«yaniyamena abhak«yaprati«edho gamyate . pa¤ca pa¤canakhÃ÷ bhak«yÃ÷ iti ukte gamyate etat : ata÷ anye abhak«yÃ÷ iti . abhak«yaprati«edhena và bhak«yaniyama÷ . tat yathà abhak«ya÷ grÃmyakukkuÂa÷ abhak«ya÷ grÃmyaÓÆkara÷ iti ukte gamyate etat : Ãraïya÷ bhak«ya÷ iti . evam iha api : yadi tÃvat ÓabdopadeÓa÷ kriyate gau÷ iti etasmin upadi«Âe gamyate etat : gÃvyÃdaya÷ apaÓabdÃ÷ iti . atha apaÓabdopadeÓa÷ kriyate gÃvyÃdi«u upadi«Âe«u gamyate etat : gau÷ iti e«a÷ Óabda÷ iti . kim puna÷ atra jyÃya÷ . laghutvÃt ÓabdopadeÓa÷ . laghÅyÃn ÓabdopadeÓa÷ garÅyÃn apaÓabdopadeÓa÷ . ekaikasya Óabdasya bahava÷ apabhraæÓÃ÷ . tat yathà . gau÷ iti asya Óabdasya gÃvÅgoïÅgotÃgopotalikÃdaya÷ apabhraæÓÃ÷ . i«ÂÃnvÃkhyÃnam khalu api bhavati .

(Pas_7)  KA_I,5.23-6.7  Ro_I,24-25     atha etasmin ÓabdopadeÓe sati kim ÓabdÃnÃm pratipattau pratipadapÃÂha÷ kartavya÷ : gau÷ aÓva÷ puru«a÷ hastÅ Óakuni÷ m­ga÷ brÃhmaïa÷ iti evamÃdaya÷ ÓabdÃ÷ paÂhitavyÃ÷ . na iti Ãha . anabhyupÃya÷ e«a÷ ÓabdÃnÃm pratipattau pratipadapÃÂha÷ . evam hi ÓrÆyate : b­haspati÷ indrÃya divyam var«asahasram pratipadoktÃnÃm ÓabdÃnÃm ÓabdapÃrÃyaïam provÃca na antam jagÃma . b­haspati÷ ca pravaktà indra÷ ca adhyetà divyam var«asahasram adhyayanakÃla÷ na ca antam jagÃma . kim puna÷ adyatve . ya÷ sarvathà ciram jÅvati sa÷ var«aÓatam jÅvati . caturbhi÷ ca prakÃrai÷ vidyà upayuktà bhavati ÃgamakÃlena svÃdhyÃyakÃlena pravacanakÃlena vyavahÃrakÃlena iti . tatra ca ÃgamakÃlena eva Ãyu÷ paryupayuktam syÃt . tasmÃt anabhyupÃya÷ ÓabdÃnÃm pratipattau pratipadapÃÂha÷ . katham tarhi ime ÓabdÃ÷ pratipattavyÃ÷ . kim cit sÃmanyaviÓe«avat lak«aïam pravartyam yena alpena yatnena mahata÷ mahata÷ ÓabdaughÃn pratipadyeran . kim puna÷ tat . utsargÃpavÃdau . ka÷ cit utsarga÷ kartavya÷ ka÷ cit apavÃda÷ . katha¤jÃtÅyaka÷ puna÷ utsarga÷ kartavya÷ katha¤jÃtÅyaka÷ apavÃda÷ . sÃmanyena utsarga÷ kartavya÷ . tat yathà karmaïi aï . tasya viÓe«eïa apavÃda÷ . tat yathà . Ãta÷ anupasarge ka÷ .

(Pas_8)  KA_I,6.8-11  Ro_I,25-26     kim puna÷ Ãk­ti÷ padÃrtha÷ Ãhosvit dravyam . ubhayam iti Ãha . katham j¤Ãyate . ubhayathà hi ÃcÃryeïa sÆtrÃïi paÂhitÃni . Ãk­tim padÃrtham matvà jÃtyÃkhyÃyÃm ekasmin bahuvacanam anyatarasyÃm iti ucyate . dravyam padÃrtham matvà sarÆpÃïÃm ekaÓe«a÷ ekavibhaktau iti ekaÓe«a÷ Ãrabhyate .

(Pas_9)  KA_I,6.12-14  Ro_I,26-27     kim puna÷ nitya÷ Óabda÷ Ãhosvit kÃrya÷ . saÇgrahe etat prÃdhÃnyena parÅk«itam nitya÷ và syÃt kÃrya÷ và iti . tatra uktÃ÷ do«Ã÷ prayojanÃni api uktÃni . tatra tu e«a÷ nirïaya÷ yadi eva nitya÷ atha api kÃrya÷ ubhayathà api lak«aïam pravartyam iti .

(Pas_10.1)  KA_I,6.14-7.7  Ro_I,27-30     katham puna÷ idam bhagavata÷ pÃïine÷ ÃcÃryasya lak«aïam prav­ttam . #<siddhe ÓabdÃrthasambandhe># . siddhe Óabde arthe sambandhe ca iti . atha siddhaÓabdasya ka÷ padÃrtha÷ . nityaparyÃyavÃcÅ siddhaÓabda÷ . katham j¤Ãyate . yat kÆÂasthe«u avicÃli«u bhÃve«u vartate . tat yathà siddhà dyau÷ , siddhà p­thivÅ siddham ÃkÃÓam iti . nanu ca bho÷ kÃrye«u api vartate . tat yathà siddha÷ odana÷ , siddha÷ sÆpa÷ siddhà yavÃgÆ÷ iti . yÃvatà kÃrye«u api vartate tatra kuta÷ etat nityaparyÃyavÃcina÷ grahaïam na puna÷ kÃrye ya÷ siddhaÓabda÷ iti . saÇgrahe tÃvat kÃryapratidvandvibhÃvÃt manyÃmahe nityaparyÃyavÃcina÷ grahaïam iti . iha api tat eva . atha và santi ekapadÃni api avadhÃraïÃni . tat yathà : abbhak«a÷ vÃyubhak«a÷ iti . apa÷ eva bhak«ayati vÃyum eva bhak«ayati iti gamyate . evam iha api siddha÷ eva na sÃdhya÷ iti . atha và pÆrvapadalopa÷ atra dra«Âavya÷ : atyantasiddha÷ siddha÷ iti . tat yathà devadatta÷ datta÷ , satyabhÃmà bhÃmà iti . atha và vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ na hi sandehÃt alak«aïam iti nityaparyÃyavÃcina÷ grahaïam iti vyÃkhyÃsyÃma÷ . kim puna÷ anena varïyena . kim na mahatà kaïÂhena nityaÓabda÷ eva upÃtta÷ yasmin upÃdÅyamÃne asandeha÷ syÃt . maÇgalÃrtham . mÃÇgalika÷ ÃcÃrya÷ mahata÷ ÓÃstraughasya maÇgalÃrtham siddhaÓabdam Ãdita÷ prayuÇkte . maÇgalÃdÅni hi ÓÃstrÃïi prathante vÅrapuru«akÃïi ca bhavanti Ãyu«matpuru«akÃïi ca . adhyetÃra÷ ca siddhÃrthÃ÷ yathà syu÷ iti . ayam khalu api nityaÓabda÷ na avaÓyam kÆÂasthe«u avicÃli«u bhÃve«u vartate . kim tarhi . ÃbhÅk«ïye api vartate . tat yathà nityaprahasita÷ nityaprajalpita÷ iti . yÃvatà ÃbhÅk«ïye api vartate tatra api anyena eva artha÷ syÃt vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ na hi sandehÃt alak«aïam iti . paÓyati tu ÃcÃrya÷ maÇgalÃrtha÷ ca eva siddhaÓabda÷ Ãdita÷ prayukta÷ bhavi«yati Óak«yÃmi ca enam nityaparyÃyavÃcinam varïayitum iti . ata÷ siddhaÓabda÷ eva upÃtta÷ na nityaÓabda÷ . 

(Pas_10.2)  KA_I,7.8-8.1  Ro_I,30-32     atha kam puna÷ padÃrtham matvà e«a÷ vigraha÷ kriyate siddhe Óabde arthe sambandhe ca iti . Ãk­tim iti Ãha . kuta÷ etat . Ãk­ti÷ hi nityà . dravyam anityam . atha dravye padÃrthe katham vigraha÷ kartavya÷ . siddhe Óabde arthasambandhe ca iti . nitya÷ hi arthavatÃm arthai÷ abhisambandha÷ . atha và dravye eva padÃrthe e«a÷ vigraha÷ nyÃyya÷ siddhe Óabde arthe sambandhe ca iti. dravyam hi nityam Ãk­ti÷ anityà . katham j¤Ãyate . evam hi d­Óyate loke . m­t kayà cit Ãk­tyà yuktà piï¬a÷ bhavati . piï¬Ãk­tim upam­dya ghaÂikÃ÷ kiryante . ghaÂikÃk­tim upam­dya kuï¬ikÃ÷ kriyante . tathà suvarïam kayà cit Ãk­tyà yuktam piï¬a÷ bhavati . piï¬Ãk­tim upam­dya rucakÃ÷ kriyante . rucakÃk­tim upam­dya kaÂakÃ÷ kriyante . kaÂakÃk­tim upm­dya svastikÃ÷ kriyante . puna÷ Ãv­tta÷ suvarïapiï¬a÷ puna÷ aparayà Ãk­tyà yukta÷ khadirÃgÃrasavarïe kuï¬ale bhavata÷ . Ãk­ti÷ anyà ca anyà ca bhavati dravyam puna÷ tad eva . Ãk­tyupamardena dravyam eva avaÓi«yate . Ãk­tau api padÃrthe e«a÷ vigraha÷ nyÃyya÷ siddhe Óabde arthe sambandhe ca iti . nanu ca uktam Ãk­ti÷ anityà iti . na etat asti . nityà Ãk­ti÷ . katham . na kva cit uparatà iti k­tvà sarvatra uparatà bhavati . dravyÃntarasthà tu upalabhyate . atha và na idam eva nityalak«aïam dhruvam kÆÂastham avicÃli anapÃyopajanavikÃri anutpatti av­ddhi avyayayogi iti tan nityam iti . tat api nityam yasmin tattvam na vihanyate . kim puna÷ tattvam . tadbhÃva÷ tattvam . Ãk­tau api tattvam na vihanyate . atha và kim na÷ etena idam nityam idam anityam iti . yat nityam tam padÃrtham matvà e«a÷ vigraha÷ kriyate siddhe Óabde arthe sambandhe ca iti . katham puna÷ j¤Ãyate siddha÷ Óabda÷ artha÷ sambandha÷ ca iti . lokata÷ . yat loke artham upÃdÃya ÓabdÃn prayu¤jate . na e«Ãm nirv­ttau yatnam kurvanti . ye puna÷ kÃryÃ÷ bhÃvÃ÷ nirv­ttau tÃvat te«Ãm yatna÷ kriyate . tat yathà . ghaÂena kÃryam kari«yan kumbhakÃrakulam gatvà Ãha kuru ghaÂam . kÃryam anena kari«yÃmi iti . na tadvat ÓabdÃn prayok«yamÃïa÷ vaiyÃkaraïakulam gatvà Ãha . kuru ÓabdÃn . prayok«ye iti . tÃvati eva artham upÃdÃya ÓabdÃn prayu¤jate .

(Pas_11)  KA_I,8.1-22  Ro_I,32-35     yadi tarhi loka÷ e«u pramÃïam kim ÓÃstreïa kriyate . #<lokata÷ arthaprayukte Óabdaprayoge ÓÃstreïa dharmaniyama÷># . lokata÷ arthaprayukte Óabdaprayoge ÓÃstreïa dharmaniyama÷ kriyate . kim idam dharmaniyama÷ iti . dharmÃya niyama÷ dharmaniyama÷ dharmÃrtha÷ và niyama÷ dharmaniyama÷ dharmaprayojana÷ và niyama÷ dharmaniyama÷ . #<yathà laukikavaidike«u># . priyataddhitÃ÷ dÃk«iïÃtyÃ÷ . yathà loke vede ca iti prayoktavye yathà laukikavaidike«u iti prayu¤jate . atha và yukta÷ eva taddhitÃrtha÷ . yathà laukike«u vaidike«u ca k­tÃnte«u . loke tÃvat abhak«ya÷ grÃmyakukkuÂa÷ abhak«ya÷ grÃmyaÓÆkara÷ iti ucyate . bhak«yam ca nÃma k«utpratÅghÃtÃrtham upÃdÅyate . Óakyam ca anena ÓvamÃæsÃdibhi÷ api k«ut pratihantum . tatra niyama÷ kriyate . idam bhak«yam . idam abhak«yam iti . tathà khedÃt strÅ«u prav­tti÷ bhavati . samÃna÷ ca khedavigama÷ gamyÃyÃm ca agamyÃyÃm ca . tatra niyama÷ kriyate : iyam gamyà iyam agamyà iti . vede khalu api payovrata÷ brÃhmaïa÷ yavÃgÆvrata÷ rÃjanya÷ Ãmik«Ãvrata÷ vaiÓya÷ iti ucyate . vratam ca nÃma abhyavahÃrÃrtham upÃdÅyate . Óakyam ca anena ÓÃlimÃæsÃdÅni api vratayitum . tatra niyama÷ kriyate . tathà bailva÷ khÃdira÷ và yÆpa÷ syÃt iti ucyate . yÆpa÷ ca nÃma paÓvanubandhÃrtham upÃdÅyate . Óakyam ca anena kim cit eva këÂham ucchritya anucchritya và paÓu÷ anubanddhum . tatra niyama÷ kriyate . tathà agnau kapÃlÃni adhiÓritya abhimantrayate . bh­gÆïÃm aÇgirasÃm gharmasya tapasà tapyadhvam iti . antareïa api mantram agni÷ dahanakarmà kapÃlÃni santÃpayati . tatra niyama÷ kriyate . evam kriyamÃïam abhyudayakÃri bhavati iti . evam iha api samÃnÃyÃm arthagatau Óabdena ca apaÓabdena ca dharmaniyama÷ kriyate . Óabdena eva artha÷ abhidheya÷ na apaÓabdena iti . evam kriyamÃïam abhyudayakÃri bhavati iti .

(Pas_12)  KA_I,8.23-10.3  Ro_I,35-39     asti aprayukta÷ . santi vai ÓabdÃ÷ aprayuktÃ÷ . tat yathà ƫa tera cakra peca iti . kim ata÷ yat santi aprayuktÃ÷ . prayogÃt hi bhavÃn ÓabdÃnÃm sÃdhutvam adhyavasyati . ye idÃnÅm aprayuktÃ÷ na amÅ sÃdhava÷ syu÷ . idam viprati«iddham yat ucyate santi vai ÓabdÃ÷ aprayuktÃ÷ iti . yadi santi na aprayuktÃ÷ . atha aprayuktÃ÷ na santi . santi ca aprayuktÃ÷ ca iti viprati«iddham . prayu¤jÃna÷ eva khalu bhavÃn Ãha santi ÓabdÃ÷ aprayuktÃ÷ iti . ka÷ ca idÃnÅm anya÷ bhavajjÃtÅyaka÷ puru«a÷ ÓabdÃnÃm prayoge sÃdhu÷ syÃt . na etat viprati«iddham . santi iti tÃvat brÆma÷ yat etÃn ÓÃstravida÷ ÓÃstreïa anuvidadhate . aprayuktÃ÷ iti brÆma÷ yat loke aprayuktÃ÷ iti . yat api ucyate ka÷ ca idÃnÅm anya÷ bhavajjÃtÅyaka÷ puru«a÷ ÓabdÃnÃm prayoge sÃdhu÷ syÃt iti . na brÆma÷ asmÃbhi÷ aprayuktÃ÷ iti . kim tarhi . loke aprayuktÃ÷ iti . nanu ca bhavÃn api abhyantara÷ loke . abhyantara÷ aham loke na tu aham loka÷ . #<asti aprayukta÷ iti cet na arthe ÓabdaprayogÃt># . asti aprayukta÷ iti cet tat na . kim kÃraïam . arthe ÓabdaprayogÃt . arthe ÓabdÃ÷ prayujyante . santi ca e«Ãm ÓabdÃnÃm arthÃ÷ ye«u arthe«u prayujyante . #<aprayoga÷ prayogÃnyatvÃt># . aprayoga÷ khalu e«Ãæ ÓabdÃnÃm nyÃyya÷ . kuta÷ . prayogÃnyatvÃt . yat ete«Ãm ÓabdÃnÃm arthe anyÃn ÓabdÃn prayu¤jate . tat yathà . Æ«a iti etasya Óabdasya arthe kva yÆyam u«itÃ÷ . tera iti asya arthe kim yÆyam tÅrïÃ÷ . cakra iti asya arthe kim yÆyam k­tavanta÷ . peca iti asya arthe kim yÆyam pakvavanta÷ iti . #<aprayukte dÅrghasattravat># . yadi api aprayuktÃ÷ avaÓyam dÅrghasattravat lak«aïena anuvidheyÃ÷ . tat yathà . dÅrghasattrÃïi vÃr«aÓatikÃni vÃr«asahasrikÃïi ca . na ca adyatve ka÷ cit api vyavaharati . kevalam ­«isampradÃya÷ dharma÷ iti k­tvà yÃj¤ikÃ÷ ÓÃstreïa anuvidadhate . #<sarve deÓÃntare># . sarve khalu api ete ÓabdÃ÷ deÓÃntare prayujyante . na ca ete upalabhyante . upalabdhau yatna÷ kriyatÃm . mahÃn hi Óabdasya prayogavi«aya÷ . saptadvÅpà vasumatÅ traya÷ lokÃ÷ catvÃra÷ vedÃ÷ sÃÇgÃ÷ sarahasyÃ÷ bahudhà vibhinnÃ÷  ekaÓatam adhvaryuÓÃkhÃ÷ sahasravartmà sÃmaveda÷ ekaviæsatidhà bÃhv­cyam navadhà Ãtharvaïa÷ veda÷ vÃkovÃkyam itihÃsa÷ purÃïam vaidyakam iti etÃvÃn Óabdasya prayogavi«aya÷ . etÃvantam Óabdasya prayogavi«ayam ananuniÓamya santi aprayuktÃ÷ iti vacanam kevalam sÃhasamÃtram . etasmin atimahati Óabdasya prayogavi«aye te te ÓabdÃ÷ tatra tatra niyatavi«ayÃ÷ d­Óyante . tat yathà . Óavati÷ gatikarmà kamboje«u eva bhëita÷ bhavati . vikÃre enam ÃryÃ÷ bhëante Óava÷ iti . hammati÷ surëÂre«u raæhati÷ prÃcyamadhye«u gamim eva tu ÃryÃ÷ prayu¤jate . dÃti÷ lavanÃrthe prÃcye«u dÃtram udÅcye«u . ye ca api ete bhavata÷ aprayuktÃ÷ abhimatÃ÷ ÓabdÃ÷ ete«Ãm api prayoga÷ d­Óyate . kva . vede . yat va÷ revatÅ÷ revatyam tat Æ«a . yat me nara÷ Órutyam brahma cakra . yatra na÷ cakra jarasam tanunÃm iti .

(Pas_13)  KA_I,10.4-11.14  Ro_I,39-42     kim puna÷ Óabdasya j¤Ãne dharma÷ Ãhosvit prayoge . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<j¤Ãne dharma÷ iti cet tathà adharma÷># . j¤Ãne dharma÷ iti cet tathà adharma÷ prÃpnoti . ya÷ hi ÓabdÃn jÃnÃti apaÓabdÃn api asau jÃnÃti . yathà eva Óabdaj¤Ãne dharma÷ evam apaÓabdaj¤Ãne api adharma÷ . atha và bhÆyÃn adharma÷ prÃpnoti .bhÆyÃæsa÷ apaÓabdÃ÷ alpÅyÃæsa÷ ÓabdÃ÷ . ekaikasya Óabdasya bahava÷ apabhraæÓÃ÷ . tat yathà . gau÷ iti asya gÃvÅ goïÅ gotà gopotalikà iti evamÃdaya÷ apabhraæÓÃ÷ . #<ÃcÃre niyama÷># . ÃcÃre puna÷ ­«i÷ niyamam vedayate . te asurÃ÷ helaya÷ helaya÷ iti kurvanta÷ parÃbabhÆvu÷ iti . astu tarhi prayoge . #<prayoge sarvalokasya># . yadi prayoge dharma÷ sarva÷ loka÷ abhyudayena yujyeta . ka÷ ca idÃnÅm bhavata÷ matsara÷ yadi sarva÷ loka÷ abhyudayena yujyeta . na khalu ka÷ cit matsara÷ . prayatnÃnarthakyam tu bhavati . phalavatà ca nÃma prayatnena bhavitavyam na ca prayatna÷ phalÃt vyatirecya÷ . nanu ca ye k­taprayatnÃ÷ te sÃdhÅya÷ ÓabdÃn prayok«yante . te eva sÃdhÅya÷ abhyudayena yok«yante . vyatireka÷ api vai lak«yate . d­Óyante hi k­taprayatnÃ÷ ca apravÅïÃ÷ ak­taprayatnÃ÷ ca pravÅïÃ÷ . tatra phalavyatireka÷ api syÃt . evam tarhi na api j¤Ãne eva dharma÷ na api prayoge eva . kim tarhi #<ÓÃstrapÆrvake prayoge abhyudaya÷ tat tulyam vedaÓabdena># . ÓÃstrapÆrvakam ya÷ ÓabdÃn prayuÇkte sa÷ abhyudayena yujyate . tat tulyam vedaÓabdena . vedaÓabdÃ÷ api evam abhivadanti . ya÷ agni«Âomena yajate ya÷ u ca enam evam veda . ya÷ agnim nÃciketam cinute ya÷ u ca enam evam veda . apara÷ Ãha : tat tulyam vedaÓabdena iti . yathà vedaÓabdÃ÷ niyamapÆrvam adhÅtÃ÷ phalavanta÷ bhavanti evam ya÷ ÓÃstrapÆrvakam ÓabdÃn prayuÇkte sa÷ abhyudayena yujyate iti . atha và puna÷ astu j¤Ãne eva dharma÷ iti . nanu ca uktam j¤Ãne dharma÷ iti cet tathà adharma÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . ÓabdapramÃïakÃ÷ vayam . yat Óabda÷ Ãha tat asmÃkam pramÃïam . Óabda÷ ca Óabdaj¤Ãne dharmam Ãha na apaÓabdaj¤Ãne adharmam . yat ca puna÷ aÓi«ÂÃprati«iddham na eva tat do«Ãya bhavati na abhyudayÃya . tat yathà . hikkitahasitakaï¬ÆyitÃni na eva do«Ãya bhavanti na api abhyudayÃya . atha và abhyupÃya÷ eva apaÓabdaj¤Ãnam Óabdaj¤Ãne . ya÷ apaÓabdÃn jÃnÃti ÓabdÃn api asau jÃnÃti . tat evam j¤Ãne dharma÷ iti bruvata÷ arthÃt Ãpannam bhavati apaÓabdaj¤ÃnapÆrvake Óabdaj¤Ãne dharma÷ iti . atha và kÆpakhÃnakavat etat bhavati . tat yathà kÆpakhÃnaka÷ khanan yadi api m­dà pÃæsubhi÷ ca avakÅrïa÷ bhavati sa÷ apsu sa¤jÃtÃsu tata÷ eva tam guïam ÃsÃdayati yena sa÷ ca do«a÷ nirhaïyate bhÆyasà ca abhyudayena yoga÷ bhavati evam iha api yadi api apaÓabdaj¤Ãne adharma÷ tathà api ya÷ tu asau Óabdaj¤Ãne dharma÷ tena sa÷ ca do«a÷ nirghÃni«yate bhÆyasà ca abhyudayena yoga÷ bhavi«yati . yat api ucyate ÃcÃre niyama÷ iti yÃj¤e karmaïi sa÷ niyama÷ . evam hi ÓrÆyate . yarvÃïa÷ tarvÃïa÷ nÃma ­«aya÷ babhÆvu÷ pratyak«adharmÃïa÷ parÃparaj¤Ã÷ viditaveditavyÃ÷ adhigatayÃthÃtathyÃ÷ . te tatrabhavanta÷ yat và na÷ tat và na÷ iti proyoktavye yar và ïa÷ tar và ïa÷ iti prayu¤jate yÃj¤e puna÷ karmaïi na apabhëante . tai÷ puna÷ asurai÷ yÃj¤e karmaïi apabhëitam . tata÷ te parÃbabhÆtÃ÷ .

(Pas_14)  KA_I,11.14-12.27  Ro_I,42-47     atha vyÃkaraïam iti asya Óabdasya ka÷ padÃrtha÷ . sÆtram . #<sÆtre vyÃkaraïe «a«Âhyartha÷ anupapanna÷># . sÆtre vyÃkaraïe «a«Âhyartha÷ na upapadyate vyÃkaraïasya sÆtram iti . kim hi tat anyat sÆtrÃt vyÃkaraïam yasya ada÷ sÆtram syÃt . #<ÓabdÃpratipatti÷># . ÓabdÃnÃm ca apratipatti÷ prÃpnoti vyÃkaraïÃt ÓabdÃn pratipadyÃmahe iti . na hi sÆtrata÷ eva ÓabdÃn pratipadyante . kim tarhi . vyÃkhyÃnata÷ ca . nanu ca tat eva sÆtram vig­hÅtam vyÃkhyÃnam bhavati . na kevalÃni carcÃpadÃni vyÃkhyanam v­ddhi÷ Ãt aic iti . kim tarhi . udÃharaïam pratyudÃharaïam vÃkyÃdhyÃhÃra÷ iti etat samuditam vyÃkhyÃnam bhavati . evam tarhi Óabda÷ . #<Óabde lyu¬artha÷># . yadi Óabda÷ vyÃkaraïam lyu¬artha÷ na upapadyate vyÃkriyate anena iti vyÃkaraïam . na hi Óabdena kim cit vyÃkriyate . kena tarhi . sÆtreïa . #<bhave># . bhave ca taddhita÷ na upapadyate vyÃkaraïe bhava÷ yoga÷ vaiyÃkaraïa÷ iti . na hi Óabde bhava÷ yoga÷ . kva tarhi . sÆtre . #<proktÃdaya÷ ca taddhitÃ÷># . proktÃdaya÷ ca taddhitÃ÷ na upapadyante pÃïininà proktam pÃïinÅyam , ÃpiÓalam , kÃÓak­tsnam iti . na hi pÃïininà ÓabdÃ÷ proktÃ÷ . kim tarhi . sÆtram . kimartham idam ubhayam ucyate bhave proktÃdaya÷ ca taddhitÃ÷ iti na proktÃdaya÷ ca taddhitÃ÷ iti eva bhave api taddhita÷ codita÷ syÃt . purastÃt idam ÃcÃryeïa d­«Âam bhave taddhita÷ iti tat paÂhitam . tata÷ uttarakÃlam idam d­«Âam proktÃdaya÷ ca taddhitÃ÷  iti tat api paÂhitam . na ca idÃnÅm ÃcÃryÃ÷ sÆtrÃïi k­tvà nivartayanti . ayam tÃvat ado«a÷ yat ucyate Óabde lyu¬artha÷ iti . na avaÓyam karaïÃdhikaraïayo÷ eva lyu vidhÅyate kim tarhi  anye«u api kÃrake«u k­tyalyuÂa÷ bahulam iti . tat yathà  praskandanam prapatanam iti . atha và Óabdai÷ api ÓabdÃ÷ vyÃkriyante . tat yathà gau÷ iti ukte sarve sandehÃ÷ nivartante na aÓva÷ na gardabha÷ iti . ayam tarhi do«a÷ bhave proktÃdaya÷ ca taddhitÃ÷ iti . evam tarhi #<lak«yalak«aïe vyÃkaraïam># . lak«yam ca lak«aïam ca etat samuditam vyÃkaraïam bhavati . kim puna÷ lak«yam lak«aïam ca . Óabda÷ lak«yam sÆtram lak«aïam . evam api ayam do«a÷ samudÃye vyÃkaraïaÓabda÷ prav­tta÷ avayave na upapadyate . sÆtrÃïi ca adhÅyÃna÷ i«yate vaiyÃkaraïa÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . samudÃye«u hi ÓabdÃ÷ prav­ttÃ÷ avayave«u api vartante . tat yathà pÆrve pa¤cÃlÃ÷ , uttare pa¤cÃlÃ÷ , tailam bhuktam , gh­tam bhuktam , Óukla÷ , nÅla÷ , k­«ïa÷ iti . evam ayam samudÃye vyÃkaraïaÓabda÷ prav­tta÷ avayave api vartate . atha và puna÷ astu sÆtram . nanu ca uktam sÆtre vyÃkaraïe «a«Âhyartha÷ anupapanna÷ iti . na e«a do«a÷ . vyapadeÓivadbhÃvena bhavi«yati . yat api ucyate ÓabdÃpratipatti÷ iti na hi sÆtrata÷ eva ÓabdÃn pratipadyante kim tarhi vyÃkhyÃnata÷ ca iti parih­tam etat tat eva sÆtram vig­hÅtam vyÃkhyÃnam bhavati iti . nanu ca uktam na kevalÃni carcÃpadÃni vyÃkhyÃnam v­ddhi÷ Ãt aic iti kim tarhi udÃharaïam pratyudÃharaïam vÃkyÃdhyÃhÃra÷ iti etat samuditam vyÃkhyÃnam bhavati iti . avijÃnata÷ etat evam bhavati . sÆtrata÷ eva hi ÓabdÃn pratipadyante . Ãta÷ ca sÆtrata÷ eva ya÷ hi utsÆtram kathayet na ada÷ g­hyeta .

(Pas_15)  KA_I,13.1-14.22  Ro_I,47-53     atha kimartha÷ varïÃnÃm upadeÓa÷ . #<v­ttisamavÃyÃrtha÷ upadeÓa÷ >#. v­ttisamavÃyÃrtha÷ varïÃnÃm upadeÓa÷ kartavya÷ . kim idam v­ttisamavayÃrtha÷ iti . v­ttaye samavÃya÷ v­ttisamavÃya÷ , v­ttyartha÷ và samavÃya÷ v­ttisamavÃya÷ , v­ttiprayojana÷ và v­ttisamavaya÷ . kà puna÷ v­tti÷ . ÓÃstraprav­tti÷ . atha ka÷ samavaya÷ . varïÃnÃm ÃnupÆrvyeïa sanniveÓa÷ . atha ka÷ upadeÓa÷ . uccÃraïam . kuta÷ etat . diÓi÷ uccÃraïakriya÷ . uccÃrya hi varïÃn Ãha : upadi«ÂÃ÷ ime varïÃ÷ iti . #<anubandhakaraïÃrtha÷ ca >#. anubandhakaraïÃrtha÷ ca varïÃnÃm upadeÓa÷ kartavya÷ . anubandhÃn ÃsaÇk«yÃmi iti . na hi anupadiÓya varïÃn anubandhÃ÷ ÓakyÃ÷ ÃsaÇktum . sa÷ e«a÷ varïÃnÃm upadeÓa÷ v­ttisamavÃyÃrtha÷ ca anubandhakaraïÃrtha÷ ca . v­ttisamavÃya÷ ca anubandhakaraïÃrtha÷ ca pratyÃhÃrÃrtham . pratyÃhÃra÷ v­ttyartha÷ . i«Âabuddhyartha÷ ca . i«Âabuddhyartha÷ ca varïÃnÃm upadeÓa÷ . i«ÂÃn varïÃn bhotsye iti . #<i«Âabuddhyartha÷ ca iti cet udÃttÃnudÃttasvaritÃnunÃsikdÅrghaplutÃnÃm api upadeÓa÷ >#. i«Âabuddhyartha÷ ca iti cet udÃttÃnudÃttasvaritÃnunÃsikdÅrghaplutÃnÃm api upadeÓa÷ kartavya÷ . evaÇguïÃ÷ api hi varïÃ÷ i«yante . Ãk­tyupadeÓÃt siddham . Ãk­tyupadeÓÃt siddham etat . avarïÃk­ti÷ upadi«Âà sarvam avarïakulam grahÅ«yati . tathà ivarïakulÃk­ti÷ . tathà uvarïakulÃk­ti÷ . #<Ãk­tyupadeÓÃt siddham iti cet saæv­tÃdÅnÃm prati«edha÷># . Ãk­tyupadeÓÃt siddham iti cet saæv­tÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . ke puna÷ saæv­tÃdaya÷ . saæv­ta÷ kala÷ dhmÃta÷ eïÅk­ta÷ ambÆk­ta÷ ardhaka÷ grasta÷ nirasta÷ pragÅta÷ upagÅta÷ k«viïïa÷ romaÓa÷ iti . apara÷ Ãha : grastam nirastam avilambitam nirhatam ambÆk­tam dhmÃtam atho vikampitam sanda«Âam eïÅk­tam ardhakam drutam vikÅrïam etÃ÷ svarado«abhÃvanÃ÷ iti . ata÷ anye vya¤janado«Ã÷ . na e«a÷ do«a÷ . gargÃdibidÃdipÃÂhÃt saæv­tÃdÅnÃm niv­tti÷ bhavi«yati . asti anyat gargÃdibidÃdipÃÂhe prayojanam . kim . samudÃyÃnÃm sÃdhutvam yathà syÃt iti . evam tarhi a«ÂÃdaÓadhà bhinnÃm niv­ttakalÃdikÃm avarïasya pratyÃpattim vak«yÃmi . sà tarhi vaktavyà . #<liÇgÃrthà tu pratyÃpatti÷># . liÇgÃrtha sà tarhi bhavi«yati . tat tarhi vaktavyam . yadi api etat ucyate atha và etarhi anubandhaÓatam na uccÃryam itsa¤j¤Ã ca na vaktavyà lopa÷ ca na vaktavya÷ . yat anubandhai÷ kriyate tat kalÃdibhi÷ kari«yati . sidhyati evam apÃïinÅyam tu bhavati . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam Ãk­tyupadeÓÃt siddham iti cet saæv­tÃdÅnÃm prati«edha÷ iti .parih­tam etat gargÃdibidÃdipÃÂhÃt saæv­tÃdÅnÃm niv­tti÷ bhavi«yati . nanu ca anyat gargÃdibidÃdipÃÂhe prayojanam uktam . kim . samudÃyÃnÃm sÃdhutvam yathà syÃt iti . evam tarhi ubhayam anena kriyate . pÃÂha÷ ca eva viÓe«yate kalÃdaya÷ ca nivartyante . katham puna÷ ekena yatnena ubhayam labhyam . labhyam iti Ãha . katham . dvigatÃ÷ api hetava÷ bhavanti . tat yathà : ÃmrÃ÷ ca siktÃ÷ pitara÷ ca prÅïitÃ÷ iti . tathà vÃkyÃni api ¬vi«ÂhÃni bhavanti . Óveta÷ dhÃvati , alambusÃnÃm yÃtà iti . atha và idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . kve ime saæv­tÃdaya÷ ÓrÆyeran iti . Ãgame«u . ÃgamÃ÷ ÓuddhÃ÷ paÂhyante . vikÃre«u tarhi . vikÃrÃ÷ ÓuddhÃ÷ paÂhyante . pratyaye«u tarhi . pratyayÃ÷ ÓuddhÃ÷ paÂhyante . dhÃtu«u tarhi . dhÃtava÷ api ÓuddhÃ÷ paÂhyante . prÃtipadike«u tarhi . prÃtipadikÃni api ÓuddhÃni paÂhyante . yÃni tarhi agrahaïÃni prÃtipadikÃni . ete«Ãm api svaravarïÃnupÆrvÅj¤ÃnÃrtha÷ upadeÓa÷ kartavya÷ . ÓaÓa÷ «a«a÷ iti mà bhÆt . palÃÓa÷ palëa÷ iti mà bhÆt . ma¤caka÷ ma¤jaka÷ iti mà bhÆt . ÃgamÃ÷ ca vikÃrÃ÷ ca pratyayÃ÷ saha dhÃtubhi÷ uccÃryante tata÷ te«u na ime prÃptÃ÷ kalÃdaya÷ .

(Ás_1.1)  KA_I,15.2-16.18  Ro_I,54-60     #<akÃrasya viv­topadeÓa÷ ÃkÃragrahaïÃrtha÷># . akÃrasya viv­topadeÓa÷ kartavya÷ . kim prayojanam . ÃkÃragrahaïÃrtha÷ . akÃra÷ savarïagragaïena ÃkÃram api yathà g­hïÅyÃt . kim ca kÃraïam na g­hïÅyÃt . vivÃrabhedÃt . kim ucyate vivÃrabhedÃt iti na puna÷ kÃlabhedÃd api . yathà eva hi vivÃrabhinna÷ evam kÃlabhinna÷ api . satyam etat . vak«yati tulyÃsyaprayatnam savarïam iti atra Ãsyagrahaïasya prayojanam Ãsye ye«Ãm tulya÷ deÓa÷ prayatna÷ ca te savarïasa¤j¤akÃ÷ bhavanti iti . bÃhya÷ ca puna÷ ÃsyÃt kÃla÷ . tena syÃt eva kÃlabhinnasya grahaïam na puna÷ vivÃrabhinnasya . kim puna÷ idam viv­tasya upadiÓyamÃnasya prayojanam anvÃkhyÃyate Ãhosvit saæv­tasya upadiÓyamÃnasya viv­topadeÓa÷ codyate . viv­tasya upadiÓyamÃnasya prayojanam anvÃkhyÃyate . katham j¤Ãyate . yat ayam a* a iti akÃrasya viv­tasya saæv­tatÃpratyÃpattim ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . atikhaÂva÷ , atimÃla÷ iti atra Ãntaryata÷ viv­tasya viv­ta÷ prÃpnoti . saæv­ta÷ syÃt iti evamarthà pratyÃpatti÷ . na etat asti . na eva loke na ca vede akÃro viv­ta÷ asti . ka÷ tarhi . saæv­ta÷ . ya÷ asti sa÷ bhavi«yati . tat etat pratyÃpattivacanam j¤Ãpakam eva bhavi«yati viv­tasya upadiÓyamÃnasya prayojanam anvÃkhyÃyate iti . ka÷ puna÷ atra viÓe«a÷ viv­tasya upadiÓyamÃnasya prayojanam anvÃkhyÃyeta saæv­tasya upadiÓyamÃnasya và viv­topadeÓa÷ codyeta iti . na khalu ka÷ cid viÓe«a÷ . Ãhopuru«ikÃmÃtram tu bhavÃn Ãha saæv­tasya upadiÓyamÃnasya viv­topadeÓa÷ codyate iti . vayam tu brÆma÷ viv­tasya upadiÓyamÃnasya prayojanam anvÃkhyÃyate iti. #<tasya viv­topadeÓÃt anyatra api viv­topadeÓa÷ savarïagrahaïÃrtha÷ >#. tasya etasya Ãk«arasamÃmnÃyikasya viv­topadeÓÃt anyatra api viv­topadeÓa÷ kartavya÷ . kva anyatra . dhÃtuprÃtipadikapratyayanipÃtasthasya . kim prayojanam . savarïagrahaïÃrtha÷ . Ãk«arasamÃmnÃyikena asya grahaïam yathà syÃt . kim ca kÃraïam na syÃt . vivÃrabhedÃt eva . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati Ãk«arasamÃmnÃyikena dhÃtvÃdisthasya grahaïam iti yat ayam aka÷ savarïe dÅrgha÷ iti pratyÃhÃre aka÷ grahaïam karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . na hi dvayo÷ Ãk«arasamÃmnÃyikayo÷ yugapat samavasthÃnam asti . na etat asti j¤Ãpakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim. yasya Ãk«arasamÃmnÃyikena grahaïam asti tadartham etat syÃt . khaÂvìhakam mÃlìhakam iti . sati prayojane na j¤Ãpakam bhavati . tasmÃt viv­topadeÓa÷ kartavya÷ . ka÷ e«a÷ yatna÷ codyate viv­topadeÓa÷ nÃma . viv­ta÷ và upadiÓyeta saæv­ta÷ và ka÷ nu atra viÓe«a÷ . sa÷ e«a÷ sarva÷ evamartha÷ yatna÷ yÃni etÃni prÃtipadikÃni agrahaïÃni te«Ãm etena abhyupÃyena upadeÓa÷ codyate . tat guru bhavati . tasmÃt vaktavyam dhÃtvÃdistha÷ ca viv­ta÷ iti . #<dÅrghaplutavacane ca saæv­taniv­ttyartha÷ >#. dÅrghaplutavacane ca saæv­taniv­ttyartha÷ viv­topadeÓa÷ kartavya÷ . dÅrghaplutau saæv­tau mà bhÆtÃm iti . v­k«ÃbhyÃm devadattà iti . na eva loke na ca vede dÅrghaplutau saæv­tau sta÷ . kau tarhi . viv­tau . yau sta÷ tau bhavi«yata÷ . sthÃnÅ prakalpayet etau anusvÃra÷ yathà yaïam . saæv­ta÷ sthÃnÅ saæv­tau dÅrghaplutau prakalpayet anusvÃra÷ yathà yaïam . tat yathà sayæyantà savævatsara÷ yalæ lokam talæ lokam iti . ansvÃra÷ sthÃnÅ yaïam anunÃsikam prakalpayati . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . yuktam yat sata÷ tatra prakÊpti÷ bhavati . santi hi yaïa÷ sÃnunÃsikÃ÷ niranunÃsikÃ÷ ca . dÅrghaplutau puna÷ na eva loke na ca veda saæv­tau sta÷ . kau tarhi . viv­tau . yau sta÷ tau bhavi«yata÷ . evam api kuta÷ etat tulyasthÃnau prayatnabhinnau bhavi«yata÷ na puna÷ tulyaprayatnau sthÃnabhinnau syÃtÃm ÅkÃra÷ ÆkÃra÷ và iti . vak«yati sthÃne antaratama÷ iti atra sthÃne iti vartamÃne puna÷ sthÃnegrahaïasya prayojanam . yatra anekavidham Ãntaryam tatra sthÃnata÷ eva Ãntaryam balÅya÷ yathà syÃt .

(Ás_1.2)  KA_I,16.19-19.8  Ro_I,60-69     #<tatra anuv­ttinirdeÓe savarïÃgrahaïam anaïtvÃt># . tatra anuv­ttinirdeÓe savarïÃnÃm grahaïam na prÃpnoti . asya cvau yasya Åti ca . kim kÃraïam . anaïtvÃt . na hi ete aïa÷ ye anuv­ttau . ke tarhi . ye ak«arasamÃmnaye upadiÓyante . #<ekatvÃt akÃrasya siddham># . eka÷ ayam akÃra÷ ya÷ ca ak«arasamÃmnaye ya÷ ca anuv­ttau  ya÷ ca dhÃtvÃdistha÷ . #<anubandhasaÇkara÷ tu># . anubandhasaÇkara÷ tu prÃpnoti . karmaïi aï , Ãta÷ anupasarge ka÷ iti ke api ïitk­tam prÃpnoti . #<ekÃjanekÃjgrahaïe«u ca anupapatti÷># . ekÃjanekÃjgrahaïe«u ca anupapatti÷ bhavi«yati . tatra ka÷ do«a÷ . kiriïà giriïà iti atra ekÃjlak«aïam antodÃttatvam prÃpnoti . iha ca ghaÂena tarati ghaÂika iti dvyajlak«aïa÷ Âhan na prÃpnoti . #<dravyavat ca upacÃrÃ÷># . dravyavat ca upacÃrÃ÷ prÃpnuvanti . tat yathà . dravye«u na ekena ghaÂena aneka÷ yugapat kÃryam karoti . evam imam akÃram na aneka÷ yugapat uccÃrayet . #<vi«ayeïa tu nÃnÃliÇgakÃraïÃt siddham># . yat ayam vi«aye vi«aye nÃnÃliÇgam akÃram karoti karmaïi aï Ãta÷ anupasarge ka÷ iti tena j¤Ãyate nÃnubandhasaÇkara÷ asti iti . yadi hi syÃt nÃnÃliÇgakaraïam anarthakam syÃt . ekam eva ayam sarvaguïam uccÃrayet . na etat asti j¤apakam . itsa¤j¤ÃprakÊptyartham etat syÃt . na hi ayam anubandhai÷ Óalyakavat Óakya÷ upacetum . itsa¤j¤ayÃm hi do«a÷ syÃt . Ãyamya hi dvayo÷ itsa¤j¤Ã syÃt . kayo÷ . Ãdyantayo÷ . evam tarhi vi«ayeïa tu puna÷ liÇgakaraïÃt siddham . yat ayam vi«aye vi«aye puna÷ liÇgam akÃram karoti prÃk dÅvyata÷ aï , ÓivÃdibhya÷ aï iti tena j¤Ãyate na anubandhasaÇkara÷ asti iti . yadi hi syÃt puna÷ liÇgakaraïam anarthakam syÃt . atha và puna÷ astu vi«ayeïa tu nÃnÃliÇgakÃraïÃt siddham iti eva . nanu ca uktam itsa¤j¤ÃprakÊptyartham etat syÃt iti . na e«a do«a÷ . lokata÷ etat siddham . tat yathà : loke ka÷ cit devadattam Ãha : iha muï¬o bhava , iha jaÂÅ bhava , iha ÓikhÅ bhava iti . yalliÇga÷ yatra ucyate talliÇga÷ tatra upati«Âhate . evam akÃra÷ yalliÇga÷ yatra ucyate talliÇga÷ tatra upasthÃsyate . yat api ucyate ekÃjanekÃjgrahaïe«u ca anupapatti÷ iti . #<ekÃjanekÃjgrahaïe«u ca Ãv­ttisaÇkhyÃnÃt># . ekÃjanekÃjgrahaïe«u ca Ãv­tte÷ saÇkhyÃnÃt anekÃctvam bhavi«yati . tat yathà saptadaÓa sÃmidhenya÷ bhavanti iti tri÷ prathamam anvÃha tri÷ uttamam iti Ãv­ttita÷ saptadaÓatvam bhavati . evam iha api Ãv­ttita÷ anekÃctvam bhavi«yati . bhaved Ãv­ttita÷ kÃryam parih­tam . iha tu khalu kiriïà giriïà iti ekÃjlak«aïam antodÃttatvam prÃpnoti eva . etat api siddham . katham . lokata÷ . tat yathà loke ­«isahasram ekÃm kapilÃm ekaikaÓa÷ sahasrak­tva÷ dattvà tayà sarve te sahasradak«iïa÷ saæpannÃ÷ evam iha api anekÃctvam bhavi«yati . yat api ucyate dravyavat ca upacÃrÃ÷ prÃpnuvanti iti . bhavet yat asambhavi kÃryam tat na aneka÷ yugapat kuryÃt . yat tu khalu sambhavi kÃryam aneka÷ api tat yugapat karoti . tat yathà ghaÂasya darÓanam sparÓanam và . sambhavi ca idam kÃryam akÃrasya uccÃraïam nÃma aneka÷ api tat yugapat kari«yati . #<ÃnyabhÃvyam tu kÃlaÓabdavyavÃyÃt># . ÃnyabhÃvyam tu akÃrasya . kuta÷ . kÃlaÓabdavyavÃyÃt . kÃlavyavÃyÃt ÓabdavyavÃyÃt ca . kÃlavyÃvÃyÃt : daï¬a , agram . ÓabdavyavÃyÃt : daï¬a÷ . na ca ekasya Ãtmana÷ vyavÃyena bhavitavyam . bhavati cet bhavati ÃnyabhÃvyam akÃrasya . #<yugapat ca deÓap­thaktvadarÓanÃt># . yugapat ca deÓap­thaktvadarÓanÃt manyÃmahe ÃnyabhÃvyam akÃrasya iti . yat ayam yugapat deÓap­thaktve«u upalabhyate . aÓva÷ , arka÷ , artha÷ iti . na hi eka÷ devadatta÷ yugapat srughne ca bhavati mathurÃyÃm ca . yadi puna÷ ime varïÃ÷ Óakunivat syu÷ . tat yathà Óakunaya÷ ÃÓugamitvÃt purastÃt utpatitÃ÷ paÓcÃt d­Óyante evam ayam akÃra÷ da iti atra d­«Âa÷ ï¬a iti atra d­Óyate . na evam Óakyam . anityatvam evam syÃt . nityÃ÷ ca ÓabdÃ÷ . nitye«u ca Óabde«u kÆÂasthai÷ avicÃlibhi÷ varïai÷ bhavitavyam anapÃyopajanavikÃribhi÷ . yadi ca ayam da iti atra d­«Âa÷ ï¬a iti atra d­Óyeta na ayam kÆÂastha÷ syÃt . yadi puna÷ ime varïÃ÷ Ãdityavat syu÷ . tat yathà eka÷ Ãditya÷ anekÃdhikaraïstha÷ yugapat deÓap­thaktve«u upalabhyate . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . na eka÷ dra«Âà Ãdityam anekÃdhikaraïastham yugapat deÓap­thaktve«u upalabhate . akÃram puna÷ upalabhate . akÃram api na upalabhate . kim kÃraïam . Órotropalabdhi÷ buddhinirgrÃhya÷ prayogeïa abhijvalita÷ ÃkÃÓadeÓa÷ Óabda÷ ekam ca ÃkÃÓam . ÃkÃÓadeÓÃ÷ api bahava÷ .
yÃvatà bahava÷ tasmÃt ÃnyabhÃvyam akÃrasya . #<Ãk­tigrahaïÃt siddham># . avarïÃk­ti÷ upadi«Âà sarvam avarïakulam grahÅ«yati . tathà ivarïÃk­ti÷ . tathà uvarïÃk­ti÷ . #<tadvat ca taparakaraïam># . evam ca k­tvà taparÃ÷ kriyante . Ãk­tigrahaïena atiprasaktam iti . nanu ca savarïagrahaïena atiprasaktam iti k­tvà taparÃ÷ kriyeran . pratyÃkhyÃyate tat : savarïe aïgrahaïam aparibhëyam Ãk­tigrahaïÃt ananyatvÃt ca iti . #<halgrahaïe«u ca># . kim . Ãk­tigrahaïÃt siddham iti eva . jhalo jhali : avÃttÃm avÃttam avÃtta yatra etat na asti : aï savarïÃn g­hïÃti iti . #<rÆpasÃmanyÃt vÃ># . rÆpasÃmÃnyÃt và siddham . tat yathà : tÃn eva ÓÃÂakÃn ÃcchÃdayÃma÷ ye mathurÃyÃm , tÃn eva ÓÃlÅn bhu¤jmahe ye magadhe«u , tat eva idam bhavata÷ kÃr«Ãpaïam yat mathurÃyÃm g­hÅtam . anyasmin ca anyasmin ca rÆpasÃmÃnyÃt tat eva idam iti bhavati . evam iha api rÆpasÃmÃnyÃt siddham . 

(Ás_2)  KA_I,19.10-21.28  Ro_I,70-79     ÊkÃropadeÓa÷ kimartha÷ . kim viÓe«eïa ÊkÃropadeÓa÷ codyate na puna÷ anye«Ãm api varïÃnÃm upadeÓa÷ codyate . yadi kim cit anye«Ãm api varïÃnÃm upadeÓe prayojanam asti ÊkÃropadeÓasya api tat bhavitum arhati . ka÷ và viÓe«a÷ . ayam asti viÓe«a÷ . asya hi ÊkÃrasya alpÅyÃn ca eva prayogavi«aya÷ ya÷ ca api prayogavi«aya÷ sa÷ api kÊpisthasya . kÊpe÷ ca latvam asiddham . tasya asiddhatvÃt ­kÃrasya eva ackÃryÃïi bhavi«yanti . na artha÷ ÊkÃropadeÓena . ata÷ uttaram paÂhati : #<ÊkÃropadeÓa÷ yad­cchÃÓaktijÃnukaraïaplutyÃdyartha÷># . ÊkÃropadeÓa÷ kriyate yad­cchÃÓabdÃrtha÷ aÓaktijÃnukaraïÃrtha÷ plutyÃdyartha÷ ca . yad­cchÃÓabdÃrtha÷ tÃvat . yad­cchayà ka÷ cit Êtaka÷ nÃma tasmin ackÃryÃïi yathà syu÷ . dadhi Êtaka dehi . madhu Êtaka dehi . udaÇ Êtaka÷ agamat . pratyaÇ Êtaka÷ agamat . catu«ÂayÅ ÓabdÃnÃm prav­tti÷ : jÃtiÓabdÃ÷ guïaÓabdÃ÷ kriyÃÓabdÃ÷ yad­cchÃÓabdÃ÷ caturthÃ÷ . aÓaktijÃnukaraïÃrtha÷ . aÓaktyà kayà cit brÃhmaïyà ­taka÷  iti prayoktavye Êtaka÷ iti prayuktam . tasya anukaraïam : brÃhmaïÅ Êtaka÷ iti Ãha . kumÃrÅ Êtaka÷ iti Ãha iti . plutÃdyartha÷ ca ÊkÃropadeÓa÷ kartavya÷ . ke puna÷ plutÃdaya÷ . plutidvirvacanasvaritÃ÷ : kÊptaÓikha kÊppta÷ , prakÊpta÷ . plutyÃdi«u kÃrye«u kÊpe÷ latvam siddham . tasya siddhatvÃt ackÃryÃïi na sidhyanti . tasmÃt ÊkÃropadeÓa÷ kartavya÷ . na etÃni santi prayojanÃni . #<nyÃyyabhÃvÃt kalpanam sa¤j¤Ãdi«u >#. nyÃyyasya ­takaÓabdasya bhÃvÃt kalpanam sa¤j¤Ãdi«u sÃdhu manyante . ­taka÷ eva asau na Êtaka÷ iti . apara÷ Ãha : nyÃyya÷ ­takaÓabda÷ ÓÃstrÃnvita÷ asti . sa÷ kalpayitavya÷ sÃdhu÷ sa¤j¤Ãdi«u . ­taka÷ eva asau na Êtaka÷ . ayam tarhi yad­cchÃÓabda÷ aparihÃrya÷ . Êphi¬a÷ Êphi¬¬a÷ . e«a÷ api ­phi¬a÷ ­phi¬¬a÷ ca . katham . artiprav­tti÷ ca eva loke lak«yate phi¬iphi¬¬au auïÃdikau pratyayau . trayÅ ca ÓabdÃnÃm prav­tti÷ . jÃtiÓabdÃ÷ guïaÓabdÃ÷ kriyÃÓabdÃ÷ iti . na santi yad­cchÃÓabdÃ÷ . anyathà k­tvà prayojanam uktam anyathà k­tvà parihÃra÷ . santi yad­cchÃÓabdÃ÷ iti k­tvà prayojanam uktam . na santi iti parihÃra÷ . samÃne ca arthe ÓÃstrÃnvita÷ aÓÃstrÃnvitasya nivartaka÷ bhavati . tat yathà . devadattaÓabda÷ devadiïïaÓabdaæ nivartayati na gÃvyÃdÅn . na e«a do«a÷ . pak«Ãntarai÷ api parihÃrÃ÷ bhavanti . #<anukaraïam Ói«ÂÃÓi«ÂÃprati«iddhe«u yathà laukikavaidike«u >#. anukaraïam hi Ói«Âasya sÃdhu bhavati . aÓi«ÂÃprati«iddhasya và na eva tat do«Ãya bhavati na abhyudayÃya . yathà laukikavaidike«u . yathà laukike«u vaidike«u ca k­tÃnte«u . loke tÃvat : ya÷ evam asau dadÃti ya÷ evam asau yajate ya÷ evam asau adhÅte iti tasya anukurvan dadyÃt ca yajeta ca adhÅyÅta ca sa÷ abhyudayena yujyate . vede api : ye evam viÓvas­ja÷ sattrÃïi adhyÃsate iti te«Ãm anukurvan tadvat sattrÃïi adhyÃsÅta sa÷ api abhyudayena yujyate . aÓi«ÂÃprati«iddham . ya÷ evam asau hikkati ya÷ evam asau hasati ya÷ evam asau kaï¬Æyati iti tasya anukurvan hikket ca haset ca kaï¬Æyet ca na eva tat do«Ãya syÃt na abhyudayÃya . ya÷ tu khalu evam asau brÃhmaïam hanti evam asau surÃm pibati iti tasya anukurvan brÃhmaïam hanyÃt surÃm và pibet sa÷ api manye patita÷ syÃt . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . ya÷ ca evam hanti ya÷ ca anuhanti ubhau tau hata÷ . ya÷ ca pibati ya÷ ca anupibati ubhau tau pibata÷ . ya÷ tu khalu evam asau brÃhmaïam hanti evam asau surÃm pibati iti tasya anukurvan snÃtÃnulipta÷ mÃlyaguïakaïÂha÷ kadalÅstambham chindyÃt paya÷ và pibet na sa manye patita÷ . evam iha api ya÷ evam asau apaÓabdam prayuÇkte iti tasya anukurvan apaÓabdam prayu¤jÅta sa÷ api apaÓabdabhÃk syÃt . ayam tu anya÷ apaÓabdapadÃrthaka÷ Óabda÷ yadartha÷ upadeÓa÷ kartavya÷ . na ca apaÓabdapadÃrthaka÷ Óabda÷ apaÓabda÷ bhavati . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . ya÷ hi manyeta apaÓabdapadÃrthaka÷ Óabda÷ apaÓabda÷ bhavati iti apaÓabda÷ iti eva tasya apaÓabda÷ syÃt . na ca e«a÷ apaÓabda÷ . ayam khalu api bhÆya÷ anukaraïaÓabda÷ aparihÃrya÷ yadartha÷ upadeÓa÷ kartavya÷ . sÃdhu ÊkÃram adhÅte . madhu ÊkÃram adhÅte iti . kvasthasya puna÷ etat anukaraïam . kÊpisthasya . yadi kÊpisthasya kÊpe÷ ca latvam asiddham tasya asiddhatvÃt ­kÃre eva ackÃryÃïi bhavi«yanti . bhavet tadarthena na artha÷ syÃt . ayam tu anya÷ kÊpisthapadÃrthaka÷ Óabda÷ yadartha÷ upadeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . idam avaÓyam vaktavyam . prak­tivat anukaraïam bhavati iti . kim prayojanam . dvi÷ pacantu iti Ãha . tiÇ atiÇa÷ iti nighÃta÷ yathà syÃt . agnÅ iti Ãha . ÅdÆdet dvivacanam prag­hyam iti prag­hyasa¤j¤Ã yathà syÃt . yadi prak­tivat anukaraïam bhavati iti ucyate apaÓabda÷ eva asau bhavati
kumÃrÅÊtaka÷ iti Ãha . brahmaïÅ Êtaka÷ iti Ãha . apaÓabda÷ hi asya prak­ti÷ . na cÃpaÓabda÷ prak­ti÷ . na hi apaÓabdÃ÷ upadiÓyante . na ca anupadi«Âà prak­ti÷ asti. #<ekadeÓavik­tasya ananyatvÃt plutyÃdaya÷># . ekadeÓavik­tam ananyavat bhavati iti plutyÃdaya÷ bhavi«yanti . yadi ekadeÓavik­tam ananyavat bhavati iti ucyate rÃj¤a÷ ka ca rÃjakÅyam allopa÷ ana÷ iti lopa÷ prÃpnoti . ekadeÓavik­tam ananyavat «a«ÂhÅnirdi«Âasya iti vak«yÃmi . yadi «a«ÂhÅnirdi«Âasya iti ucyate kÊptaÓikha iti pluta÷ na prÃpnoti . na hi atra ­kÃra÷ «a«ÂhÅnirdi«Âa÷ . ka÷ tarhi . repha÷ . ­kÃra÷ api atra «a«ÂhÅnirdi«Âa÷ . katham . avibhaktika÷ nirdeÓa÷ . k­pa u÷ ra÷ la÷ k­po ro la÷ iti . atha và puna÷ astu aviÓe«eïa . nanu ca uktam . rÃj¤a÷ ka ca rÃjakÅyam allopa÷ ana÷ iti lopa÷ prÃpnoti iti . vak«yati etat . ÓvÃdÅnÃm prasÃraïe nakÃrÃntagrahaïam anakÃrÃntaprati«edhÃrtham iti . tat prak­tam uttaratra anuvarti«yate . allopa÷ ana÷ nakÃrÃntasya iti . iha tarhi kÊptaÓikha iti an­ta÷ iti prati«edha÷ prÃpnoti . #<ravatprati«edhÃt ca >#. ravatprati«edhÃt ca etat sidhyati . guro÷ aravata÷ iti vak«yÃmi . yadi aravata÷ iti ucyate hot­-­kÃra , hotÌ­kÃra , atra na prÃpnoti . guro÷ aravata÷ hrasvasya iti vak«yÃmi . sa÷ e«a÷ sÆtrabhedena ÊkÃra÷ plutyÃdyartha÷ san pratyÃkhyÃyate . sà e«Ã mahata÷ vaæÓastambÃt laÂvà anuk­«yate .

(Ás_3-4.1)  KA_I,22.2-23.23  Ro_I,79-84     idam vicÃryate . imÃni sandhyak«arÃïi taparÃïi và upadiÓyeran . et , ot , Ç . ait , aut , c iti . ataparÃïi và yathÃnyÃsam iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<sandhyak«are«u taparopadeÓa÷ cet taparoccÃraïam># . sandhyak«are«u taparopadeÓa÷ cet taparoccÃraïam kartavyam . #<plutyÃdi«u ajvidhi÷># . plutyÃdi«u ajÃÓraya÷ vidhi÷ na sidhyati . gotrÃta nautrÃta iti atra anaci ca iti aca÷ uttarasya yara÷ dve bhavata÷ iti dvirvacanam na prÃpnoti . iha ca pratyaÇ aitikayana udaÇ aupagava iti aci iti Çamu na prÃpnoti . #<plutasa¤j¤Ã ca># . plutasa¤j¤Ã ca na sidhyati . aitikayana aupagava . Ækala÷ ac hrasvadÅrghapluta÷ iti plutasa¤j¤Ã na prÃpnoti . santu tarhi ataparÃïi . #<atapare eca÷ ik hrasvÃdeÓe># . yadi ataparÃïi eca÷ ik hrasvÃdeÓe iti vaktavyam . kim prayojanam . eca÷ hrasvÃdeÓaÓÃsane«u ardha÷ ekÃra÷ ardha÷ okÃra÷ và mà bhÆt iti . nanu ca yasya api taparÃïi tena api etat vaktavyam . imau aicau samÃhÃravarïau mÃtrà avarïasya mÃtrà ivarïovarïayo÷ . tayo÷ hrasvÃdeÓaÓÃsane«u kadà cit avarïa÷ syÃt kadà cit ivarïovarïau . mà kadà cit avarïam bhÆt iti . pratyÃkhyÃyate etat : aico÷ ca uttarabhÆyastvÃt iti . yadi pratyÃkhyÃnapak«a÷ idam api pratyÃkhyÃyate : siddham eÇa÷ sasthÃnatvÃt iti . nanu ca eÇa÷ sasthÃnatarau ardha÷ ekÃra÷ ardha÷ okÃra÷ ca . na tau sta÷ . yadi hi tau syÃtÃm tau eva ayam upadiÓet . nanu ca bho÷ chandogÃnÃm sÃtyamugrirÃïÃyanÅyÃ÷ ardham ekÃram ardham okÃram ca adhÅyate : sujÃte eÓvasÆn­te , adhvaryo odribhi÷ sutam , Óukram te enyat yajatam te enyat iti . pÃr«adak­ti÷ e«Ã tatrabhavatÃm . na eva hi loke na anyasmin vede ardha÷ ekÃra÷ ardha÷ okÃra÷ và asti . #<ekÃdeÓe dÅrghagrahaïam># . ekÃdeÓe dÅrghagrahaïam kartavyam . Ãt guïa÷ dÅrgha÷ . v­ddhi÷ eci dÅrgha÷ iti . kim prayojanam . Ãntaryata÷ trimÃtracaturnÃtrÃïÃm sthÃninÃm trimÃtracaturmÃtrÃ÷ ÃdeÓÃ÷ mà bhÆvan iti. khaÂvà , indra÷ khaÂvendra÷ , khaÂvà , udakam khaÂvodakam , khaÂvà , Å«Ã khaÂve«Ã , khaÂvà , Ƭhà khaÂvo¬hà , khaÂvà , elakà khaÂvailakà , khaÂvà , odana÷ khaÂvaudana÷ , khaÂvà , aitikÃyana÷ khaÂvaitikÃyana÷ , khaÂvà , aupagava÷ khaÂvaupagava÷ . tat tarhi dÅrghagrahaïam kartavyam . na kartavyam . upari«ÂÃt yogavibhÃga÷ kari«yate . aka÷ savarïe eka÷ bhavati . tata÷ dÅrgha÷ . dÅrgha÷ ca sa bhavati ya÷ sa÷ eka÷ pÆrvaparayo÷ iti evam nirdi«Âa÷ iti . iha api tarhi prÃpnoti . paÓum , viddham , pacanti iti . na e«a÷ do«a÷ . iha tÃvat paÓum iti ami eka÷ iti iyatà siddham . sa÷ ayam evam siddhe sati yat pÆrvagrahaïam karoti tasya etat prayojanam yathÃjÃtÅyaka÷ pÆrva÷ tathÃjÃtÅyaka÷ ubhayo÷ yathà syÃt iti . viddham iti pÆrva÷ iti eva anuvartate . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na anena samprasÃraïasya dÅrgha÷ bhavati iti yat ayam hala÷ uttarasya samprasÃraïasya dÅrghatvam ÓÃsti . pacanti iti ata÷ guïe para÷ iti iyatà siddham . sa÷ ayam evam siddhe sati yat rÆpagrahaïam karoti tasya etat prayojanam yathÃjÃtÅyakam parasya rÆpam tathÃjÃtÅyakam ubhayo÷ yathà syÃt iti . iha tarhi khaÂvarÓya÷ mÃlarÓya÷ iti dÅrghavacanÃt akÃra÷ na ÃnantaryÃt ekÃkaukÃrau na . tatra ka÷ do«a÷ . vig­hÅtasya Óravaïam prasajyeta . na brÆma÷ yatra kriyamÃïe do«a÷ tatra kartavyam . kim tarhi . yatra kriyamÃïe na do«a÷ tatra kartavyam iti . kva ca kriyamÃïe na do«a÷ . sa¤j¤Ãvidhau . v­ddhÅ÷ Ãt aic dÅrgha÷ . at eÇ guïa÷ dÅrgha÷ iti . tat tarhi dÅrghagrahaïam kartavyam . na kartavyam . kasmÃt eva Ãntaryata÷ trimÃtracaturnÃtrÃïÃm sthÃninam trimÃtracaturmÃtrÃ÷ ÃdeÓÃ÷ na bhavanti . tapare guïav­ddhÅ . nanu ca bho÷ ta÷ para÷ yasmÃt sa÷ ayam tapara÷ . na iti Ãha . tÃt api para÷ tapara÷ iti . yadi tÃt api para÷ tapara÷ Ìdo÷ ap iti iha eva syÃt : yava÷ stava÷ . lava÷ pava÷ iti atra na syÃt . na e«a÷ takÃra÷ . ka÷ tarhi . dakÃra÷ . kim dakÃre prayojanam . atha kim takÃre prayojanam . yadi asandehÃrtha÷ takÃra÷ dakÃra÷ api . atha mukhasukhÃrtha÷ takÃra÷ dakÃra÷ api .

(Ás_3-4.2)  KA_I,23.24-26.27  Ro_I,84-93     idam vicÃryate . ye ete varïe«u varïaikadeÓÃ÷ varïÃntarasamÃnÃk­taya÷ ete«Ãm avayavagrahaïena grahaïam syÃt và na và iti . kuta÷ puna÷ iyam vicÃraïà . iha samudÃyÃ÷ api upadiÓyante avayavÃ÷ api . abhyantara÷ ca samudÃye avayava÷ . tat yathà : v­k«a÷ pracalan saha avayavai÷ pracalati . tatra samudÃyasthasya avayavasya avayavagrahaïena grahaïam syÃt và na và iti jÃyate vicÃraïà . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<varïaikadeÓÃ÷ varïagrahaïena cet sandhyak«re samÃnÃk«aravidhiprati«edha÷># . varïaikadeÓÃ÷ varïagrahaïena iti cet sandhyak«are samÃnÃk«arÃÓraya÷ vidhi÷ prÃpnoti . sa prati«edhya÷ : agne , indram . vÃyo , udakam . aka÷ savarïe dÅrgha÷ iti dÅrghatvam prÃpnoti . #<dÅrghe hrasvavidhiprati«edha÷># . dÅrghe hrasvÃk«arÃÓraya÷ vidhi÷ prÃpnoti . sa prati«edhya÷ . grÃmaïÅ÷ , ÃlÆya , pralÆya . hrasvasya piti k­ti tuk bhavati iti tuk prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na dÅrghe hrasvÃÓraya÷ vidhi÷ bhavati iti yat ayam dÅrghÃt che tukam ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . padÃntÃt và iti vibhëÃm vak«yÃmi iti . yat tarhi yogavibhÃgam karoti . itarathà hi dÅrghÃt padÃntÃt và iti eva brÆyÃt . iha tarhi khaÂvÃbhi÷ , mÃlÃbhi÷ , ata÷ bihsa÷ ais , iti aisbhÃva÷ prÃpnoti . taparakaraïasÃmarthyÃt na bhavi«yati . iha tarhi yÃtà vÃtà , ata÷ lopa÷ ÃrdhadhÃtuke iti akÃralopa÷ prÃpnoti . nanu ca atra api taparakaraïasÃmarthyÃt eva na bhavi«yati . asti hi anyat taparakaraïe prayojanam . kim . sarvasya lopa÷ mà bhÆt iti . atha kriyamÃïe api tapare parasya lope k­te pÆrvasya kasmÃt na bhavati . paralopasya sthÃnivadbhÃvÃt asiddhatvÃt ca . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati nÃkÃrasthasya akÃrasya lopa÷ bhavati iti yat ayam Ãta÷ anupasarge ka÷ iti kakÃram anubandham karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . kitkaraïe etat prayojanam kiti iti ÃkÃrlopa÷ yathà syÃt iti . yadi ca ÃkÃrasthasya api akÃrlopa÷ syÃt kitkaraïam anarthakam syÃt . parasya akÃrasya lope k­te dvayo÷ akÃrayo÷ pararÆpe hi siddham rÆpam syÃt: goda÷ , kambalada÷ iti . paÓyati tu ÃcÃrya÷ nÃkÃrasthasya akÃrasya lopa÷ bhavati iti . ata÷ kakÃram anubandham karoti . na etat asti j¤Ãpakam . uttarÃrtham etat syÃt . tundaÓokayo÷ parim­jÃpanudo÷ iti . yat tarhi gÃpo÷ Âhak iti ananyÃrtham kakÃram anubandham karoti . #<ekavarïavat ca># . ekavarïavat ca dÅrgha÷ bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . vÃcà tarati iti dvyajlak«aïa÷ Âhan mà bhÆt iti . iha ca vÃca÷ nimittam , tasya nimittam saæyogotpÃttau iti dvyajlak«aïa÷ yat mà bhÆt iti . atra api gonaugrahaïam j¤Ãpakam dÅrghÃt dvyajlak«aïa÷ vidhi÷ na bhavati iti . ayam tu sarve«Ãm parihÃra÷ : #<na avyapav­ktasya avayave tadvidhi÷ yathà dravye«u># . na avyapav­ktasya avayavsya avayavÃÓraya÷ vidhi÷ bhavati yathà dravye«u . tat yathà dravye«u : saptadaÓa sÃmidhenya÷ bhavanti iti na saptadaÓÃratnimÃtram këÂham agnau abhyÃdhÅyate . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . praty­cam ca eva hi tat karma codyate asambhava÷ ca agnau vedyÃm ca . yathà tarhi saptadaÓa prÃdeÓamÃtrÅ÷ aÓvatthÅ÷ samidha÷ abhyÃdadhÅta iti na saptadaÓaprÃdeÓamÃtram këÂham abhyÃdhÅyate . atra api pratipravaïam ca etat karma codyate tulya÷ ca asambhava÷ agnau vedyÃm ca . yathà tarhi tailam na vikretavyam , mÃæsam na vikretavyam iti . vyapav­tkam ca na vikrÅyate , avyapav­ktam ca gÃva÷ ca sar«apÃ÷ ca vikriyante . tathà lomanakham sp­«Âvà Óaucam kartavyam iti , vyapav­ktam sp­«Âvà niyogata÷ kartavyam avyapav­kte kÃmacÃra÷ . yatra tarhi vyapavarga÷ asti . kva ca vyapavarga÷ asti . sandhyak«are«u . #<sandhyak«are«u viv­tatvÃt># . yat atra avarïam viv­tataram tat anyasmÃt avarïÃt . ye*api ivarïovarïe viv­tatare te*anyÃbhyÃm ivarïovarïÃbhyÃm . athavà puna÷ na g­hyante . #<agrahaïam cet nu¬vidhilÃdeÓavinÃme«u ­kÃragrahaïam># . agrahaïam cet nu¬vidhilÃdeÓavinÃme«u ­kÃrasya grahaïam kartavyam . tasmÃt nu dvihala÷ , ­kÃre ca iti vaktavyam iha api yathà syÃt : Ãn­dhatu÷ , Ãn­dhu÷ iti . yasya puna÷ g­hyante dvihala÷ iti eva tasya siddham . yasya api na g­hyante tasya api e«a÷ na do«a÷ . dvihalgrahaïam na kari«yate . tasmÃt nu bhavati iti eva .
yadi na kriyate ÃÂatu÷ , ÃÂu÷ iti atra api prÃpnoti . aÓnotigrahaïam niyamÃrtham bhavi«yati . aÓnote÷ eva avarïopadhasya na anyasya avarïopadhasya iti . lÃdeÓe ca ­kÃragrahaïam kartavyam . k­pa÷ ra÷ la÷ , ­kÃrasya ca iti vaktavyam iha api yathà syÃt : kÊpta÷ , kÊptavÃn iti . yasya puna÷ g­hyante ra÷ iti eva tasya siddham . yasya api na g­hyante tasya api e«a÷ na do«a÷ . ­kÃra÷ api atra nirdiÓyate . katham . avibhaktika÷ nirdeÓa÷ . k­pa , u÷ , ra÷ , la÷ k­po ro la÷ iti . atha và ubhayata÷ sphoÂamÃtram nirdiÓyate . raÓrute÷ laÓruti÷ bhavati iti . vinÃme ­kÃragrahaïam kartavyam . ra«ÃbhyÃm na÷ ïa÷ samÃnapade , ­kÃrÃt ca iti vaktayvam iha api yathà syÃt : mÃtÌïÃm , pitÌïÃm iti . yasya puna÷ g­hyante ra«ÃbhyÃm iti eva tasya siddham . na sidhyati . yat tat rephÃt param bhakte÷ tena vyavahitatvÃt na prÃpnoti . mà bhÆt evam . a¬vyavÃye iti eva siddham . na sidhyati . varïaikadeÓÃ÷ ke varïagrahaïena g­hyante . ye vyapav­ktÃ÷ api varïÃ÷ bhavanti . yat ca api rephÃt param bhakte÷ na tat kva cit api vyapav­ktam d­Óyate . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . ra«ÃbhyÃm na÷ ïa÷ samÃnapade . tata÷ vyavÃye . vyavÃye ca ra«ÃbhyÃm na÷ ïa÷ bhavati iti . tata÷ aÂkupvÃÇnumbhi÷ iti . idam idÃnÅm kimartham . niyamÃrtham . etai÷ eva Ãk«arasamamnÃyikai÷ vyavÃye na anyai÷ iti . yasya api na g­hyante tasya api e«a÷ na do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati ­kÃrÃt na÷ ïatvam iti yat ayam k«ubhÃdi«u n­namanaÓabdam paÂhati . na etat asti j¤Ãpakam . v­ddhyartham etat syÃt : nÃrnamani÷ . yat tarhi t­pnotiÓabdam paÂhati . yat ca api n­namanaÓabdam paÂhati . nanu ca uktam v­ddhyartham etat syÃt iti . bahiraÇgà v­ddhi÷ . antaraÇgam ïatvam . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . atha và upari«ÂÃt yogavibhÃga÷ kari«yate . ­to na÷ ïa÷ bhavati . tata÷ chandasi avagrahÃt . ­ta÷ iti eva . #<plutau aica÷ idutau># . etat ca vaktavyam . yasya puna÷ g­hyante guro÷ Âe÷ iti eva plutyà tasya siddham . yasya api na g­hyante tasya api e«a÷ na do«a÷ . kriyate etat nyÃse eva . #<tulyarÆpe saæyoge dvivya¤janavidhi÷># . tulyarÆpe saæyoge dvivya¤janÃÓraya÷ vidhi÷ na sidhyati : kukkuÂa÷ , pippala÷ , pittam iti . yasya puna÷ g­hyante tasya dvau kakÃrau dvau pakÃrau dvau takÃrau . yasya api na g­hyante tasya api dvau kakÃrau dvau pakÃrau dvau takÃrau . katham . mÃtrÃkÃla÷ atra gamyate . na ca mÃtrikam vya¤janam asti . anupadi«Âam sat katham Óakyam vij¤Ãtum . yadi api tÃvat atra etat Óakyate vaktum yatra etat na asti aï savarïÃn g­hïÃti iti iha tu katham sayæyantà savævatsara÷ yalæ lokam talæ lokam iti yatra etat asti aï savarïÃn g­hïÃti iti . atra api mÃtrÃkala÷ g­hyate na ca mÃtrikam vya¤janam asti . anupadi«Âam sat katham Óakyam pratipattum .

(Ás_5.1)  KA_I,27.2-20  Ro_I,93-94     sarve varïÃ÷ sak­t upadi«ÂÃ÷ . ayam hakÃra÷ dvi÷ upadiÓyate pÆrva÷ ca para÷ ca . yadi puna÷ pÆrva÷ eva upadiÓyeta para÷ eva và . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<hakÃrasya paropadeÓe a¬grahaïe«u hagrahaïam># . hakÃrasya paropadeÓe a¬grahaïe«u hagrahaïam kartavyam . Ãta÷ aÂi nityam , Óa÷ cha÷ aÂi , dÅrghÃt aÂi samÃnapade . hakÃre ca iti vaktavyam iha api yathà syÃt : mahÃæ hi sa÷ . #<uttve ca >#. uttve ca hakÃragrahaïam kartavyam . ata÷ ro÷ aplutÃt aplute , haÓi ca . hakÃre ca iti vaktavyam iha api yathà syÃt : puru«a÷ hasati , brÃhmaïa÷ hasati iti . astu tarhi pÆrvopadeÓa÷ . #<pÆrvopadeÓe kittvakse¬vidhaya÷ jhalgrahaïÃni ca># . yadi pÆrvopadeÓa÷ kittvam vidheyam . snihitvà snehitvà sisnihi«ati sisnehi«ati . rala÷ vyupadhÃt halÃde÷ iti kittvam na prÃpnoti . ksavidhi÷ . ksa÷ ca vidheya÷ . adhuk«at alik«at . Óala÷ igupadhÃt aniÂa÷ ksa÷ iti ksa÷ na prÃpnoti . i¬vidhi÷ . i ca vidheya÷ . rudihi svapihi . valÃdilak«aïa÷ i na prÃpnoti. jhalgrahaïÃni ca . kim . ahakÃrÃïi syu÷ . tatra ka÷ do«a÷ . jhala÷ jhali iti iha na syÃt : adÃgdhÃm adÃgdham . tasmÃt pÆrva÷ ca upade«Âavya÷ para÷ ca . yadi ca kim cit anyatra api upadeÓe prayojanam asti tatra api upadeÓa÷ kartavya÷ .

(Ás_5.2)  KA_I,27.21-28.15  Ro_I,95-97     idam vicÃryate : ayam repha÷ yakÃravakÃrÃbhyÃm pÆrva÷ eva upadiÓyeta ha ra ya va iti para÷ eva và yathÃnyÃsam iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<rephasya paropadeÓe anunÃsikadvirvacanaparasavarïaprati«edha÷># . rephasya paropadeÓe anunÃsikadvirvacanaparasavarïÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . anunÃsikasya : sva÷ nayati , prÃta÷ nayati iti yara÷ anunÃsike anunÃsika÷ và iti anunÃsika÷ prÃpnoti . dvirvacanasya : bhadrahrada÷ , madrahrada÷ iti yara÷ iti dvirvacanam prÃpnoti . parasavarïasya : kuï¬am rathena , vanam rathena . anusvÃrasya yayi iti parasavarïa÷ prÃpnoti . astu tarhi pÆrvopadeÓa÷ . #<pÆrvopadeÓe kittvaprati«edha÷ vyalopavacanam ca># . yadi pÆrvopadeÓa÷ kittvam prati«edhyam . devitvà didevi«ati . rala÷ vyupadhÃt iti kittvam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate rala÷ vyupadhÃt iti . kim tarhi . rala÷ avvyupadhÃt iti . kim idam avvyupadhÃt iti . avakÃrÃntÃt vyuvpadhÃt avvyupadhÃt iti . vyalopavacanam ca . vyo÷ ca lopa÷ vaktavya÷ : gaudhera÷ , paceran yajeran . jÅve÷ radÃnuk : jÅradÃnu÷ . vali iti lopa÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . repha÷ api atra nirdiÓyate . lopa÷ vyo÷ vali iti rephe ca vali ca iti . atha và puna÷ astu paropadeÓa÷ . nanu ca uktam rephasya paropadeÓe anunÃsikadvirvacanaparasavarïaprati«edha÷ iti . anunÃsikaparasavarïayo÷ tÃvat prati«edha÷ na vaktavya÷ . repho«maïÃm savarïÃ÷ na santi . dvirvacane api na imau rahau kÃryiïau dvirvacanasya . kim tarhi . nimittam imau rahau dvirvacanasya . tat yathà . brÃhmaïÃ÷ bhojyantÃm . mÃÂharakauï¬inyau parivevi«ÂÃm iti. na idÃnÅm tau bhu¤jÃte .

(Ás_5.3)  KA_I,28.16-29.28  Ro_I,97-101     idam vicÃryate . ime ayogavÃhÃ÷ na kva cit upadiÓyante ÓrÆyante ca . te«Ãm kÃryÃrtha÷ upadeÓa÷ kartavya÷ . ke puna÷ ayogavÃhÃ÷ . visarjanÅyajihvÃmÆlÅyopadhmÃnÅyÃnusvÃrÃnunÃsikyayamÃ÷ . katham puna÷ ayogavÃhÃ÷ . yat ayuktÃ÷ vahanti anupadi«ÂÃ÷ ca ÓrÆyante . kva puna÷ e«Ãm upadeÓa÷ kartavya÷ . #<ayogavÃhÃnÃm aÂsu ïatvam># . ayogavÃhÃnÃm aÂsu upadeÓa÷ kartavya÷ . kim prayojanam . ïatvam . ura÷keïa , ura÷peïa : a¬vyavÃye iti ïatvam siddham bhavati . #<Óar«u jaÓbhÃva«atve># . Óar«u upadeÓa÷ kartavya÷ . kim prayojanam . jaÓbhÃva«atve . ayam ubji÷ upadhmÃnÅyopadha÷ paÂhyate . tasya jaÓtve k­te ubjità ubjitum iti etat rÆpam yathà syÃt . yadi ubji÷ upadhmÃnÅyopadha÷ paÂhyate ubjiji«ati iti upadhmÃnÅyÃde÷ eva dvirvacanam prÃpnoti. dakÃropadhe puna÷ nandrÃ÷ saæyogÃdaya÷ iti prati«edhas÷ siddha÷ bhavati . yadi dakÃropadha÷ paÂhyate kà rÆpasiddhi÷ : ubjità ubjitum iti . asiddhe bha÷ udje÷ . idam asti sto÷ Ócunà Ócu÷ iti . tata÷ vak«yÃmi bha÷ udje÷ . udje÷ Ócunà sannipÃte bha÷ bhavati iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . nipÃtanÃt eva siddham . kim nipÃtanam . bhujanyubjau païyupatapayo÷ iti . iha api tarhi prÃpnoti abhyudga÷ , samudga÷ iti . akutvavi«aye tat nipÃtanam . atha và na etat ubje÷ rÆpam . game÷ dvyuparsargÃt ¬a÷ vidhÅyate . abhyudgata÷ abhyudga÷ . samudgata÷ samudga÷ iti . «atvam ca prayojanam . sarpi÷«u dhanu÷«u . ÓarvyavÃye iti «atvam siddham bhavati . numvisarjanÅyaÓarvyavÃye api iti visarjanÅyagrahaïam na kartavyam bhavati . numa÷ ca api tarhi grahaïam Óakyam akartum . katham sarpÅæ«i dhanÆæ«i . anusvÃre k­te ÓarvyavÃye iti eva siddham . avaÓyam numa÷ grahaïam kartavyam anusvÃraviÓe«aïam numgrahaïam numa÷ ya÷ anusvÃra÷ tatra yathà syÃt iha mà bhÆt : puæsu iti . atha và aviÓe«eïa upadeÓa÷ kartavya÷ . kim prayojanam . #<aviÓe«eïa saæyogopadhÃsa¤j¤ÃlontyadvirvacanasthÃnivadbhÃvaprati«edhÃ÷># . aviÓe«eïa saæyogasa¤j¤Ã prayojanam . Æbjaka . hala÷ anantarÃ÷ saæyoga÷ iti saæyogasa¤j¤Ã saæyoge guru iti gurusa¤j¤Ã guro÷ iti pluta÷ bhavati . upadhÃsa¤j¤Ã ca prayojanam . du«k­tam , ni«k­tam , ni«pÅtam , du«pÅtam . idudupadhasya ca apratyayasya iti «atvam siddham bhavati . na etat asti prayojanam . na idudupadhagrahaïanena visarjanÅya÷ viÓe«yate . kim tarhi . sakÃra÷ viÓe«yate . idudupadhasya sakÃrasya ya÷ visarjanÅya÷ iti . atha và upadhÃgrahaïam na kari«yate . idudbhyÃm tu visarjanÅyam viÓe«ayi«yÃma÷ . idudbhyÃm uttarasya visarjanÅyasya iti . ala÷ antyavidhi÷ prayojanam . v­k«a÷ tarati . plak«a÷ tarati . ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti ala÷ antyasya satvam siddham bhavati . etat api na asti prayojanam . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti visarjanÅyasya eva bhavi«yati . dvirvacanam prayojanam . ura÷ka÷ , ura÷pa÷ . anaci ca . aca÷ uttarasya yara÷ dve bhavata÷ iti dvirvacanam siddham bhavati . sthÃnivadbhÃvaprati«edha÷ ca prayojanam . yathà iha bhavati ura÷keïa , ura÷peïa iti a¬vyavÃye api iti ïatvam evam iha api sthÃnivadbhÃvÃt prÃpnoti vyƬhoraskena mahoraskena iti . tatra analvidhau iti prati«edha÷ siddha÷ bhavati .

(Ás_5.4)  KA_I,30.1-32.11  Ro_I,101-106     kim puna÷ ime varïÃ÷ arthavanta÷ Ãhosvit anarthakÃ÷ . #<arthavanta÷ varïÃ÷ dhÃtuprÃtipadikapratyayanipÃtÃnÃm ekavarïÃnÃm arthadarÓanÃt># . dhÃtava÷ ekavarïÃ÷ arthavanta÷ d­Óyante : eti , adhyeti , adhÅte iti . prÃtipadikani ekavarïÃni arthavanti : ÃbhyÃm , ebhi÷ , e«u . pratyayÃ÷ ekavarïÃ÷ arthavanta÷ : aupagava÷ , kÃpaÂava÷ . nipÃtÃ÷ ekavarïÃ÷ arthavanta÷ : a*apehi . i*indram paÓya . u*utti«Âha . dhÃtuprÃtipadikapratyayanipÃtÃnÃm ekavarïÃnÃm arthadarÓanÃt manyÃmahe  arthavanta÷ varïÃ÷ iti . #<varïavyatyaye ca arthÃntaragamanÃt># . varïavyatyaye ca arthÃntaragamanÃt manyÃmahe arthavanta÷ varïÃ÷ iti . kÆpa÷ , sÆpa÷ , yÆpa÷ iti . kÆpa÷ iti sakakÃreïa ka÷ cit artha÷ gamyate . sÆpa÷ iti kakÃrÃpÃye sakÃropajane ca arthÃntaram gamyate . yÆpa÷ iti kakÃrasakÃrÃpÃye yakÃropajane ca arthÃntatam gamyate . te manyÃmahe : ya÷ kÆpe kÆpÃrtha÷ sa÷ kakÃrasya . ya÷ sÆpe sÆpÃrtha÷ sa÷ sakÃrasya . ya÷ yÆpe yÆpÃrtha÷ sa÷ yakÃrasya iti . #<varïÃnupalabdhau ca anarthagate÷># . varïÃnupalabdhau ca anarthagate÷ manyÃmahe arthavanta÷ varïÃ÷ iti . v­k«a÷ , ­k«a÷ , kÃï¬Åra÷ , Ãï¬Åra÷ . v­k«a÷ iti sakakÃreïa ka÷ cit artha÷ gamyate . ­k«a÷ iti vakÃrÃpÃye sa÷ artha÷ na gamyate . kÃï¬Åra÷ iti sakakÃreïa ka÷ cit artha÷ gamyate . Ãï¬Åra÷ iti kakÃrÃpÃye sa÷ artha÷ na gamyate . kim tarhi ucyate anarthagate÷ iti . na sÃdhÅya÷ hi atra arthasya gati÷ bhavati . evam tarhi idam paÂhitavyam syÃt . varïÃnupalabdhau ca atadarthagate÷ . kim idam atadarthagate÷ iti . tasya artha÷ tadartha÷ . tadarthasya gati÷ tadarthagati÷ . na tadarthagati÷ atadarthagati÷ . atadarthagate÷ iti . atha và sa÷ artha÷ tadartha÷ . tadarthasya gati÷ tadarthagati÷ . na tadarthagati÷ atadarthagati÷ . atadarthagate÷ iti . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . uttarapadalopa÷ atra dra«Âavya÷ . tat yathÃ: u«Âramukham iva mukham asya u«Âramukha÷ , kharamukham iva mukham asya kharamukha÷ . evam atadarthagate÷ anarthagate÷ . #<saÇghÃtÃrthavattvÃt ca># . saÇghÃtÃrthavattvÃt ca manyÃmahe arthavanta÷ varïÃ÷ iti . ye«Ãm saÇghÃtÃ÷ arthavanta÷ avayavÃ÷ api te«Ãm arthavanta÷ . ye«Ãm puna÷ avayavÃ÷ anarthakÃ÷ samudÃyÃ÷ api te«Ãm anarthakÃ÷ . tat yathÃ: eka÷ cak«u«mÃn darÓane samartha÷ tatsamudÃya÷ ca Óatam api samartham . eka÷ ca tila÷ tailadÃne samartha÷ tatsamudÃya÷ ca khÃrÅ api samarthà . ye«Ãm puna÷ avayavÃ÷ anarthakÃ÷ samudÃyÃ÷ api te«Ãm anarthakÃ÷ . tat yathÃ: eka÷ andha÷ darÓane asamartha÷ tatsamudÃya÷ ca Óatam api asamartham . ekà ca sikatà tailadÃne asamarthà tatsamudÃya÷ ca khÃrÅÓatam api asamartham . yadi tarhi ime varïÃ÷ arthavanta÷ arthavatk­tÃni prÃpnuvanti . kÃni . arthavat prÃtipadikam iti prÃtipadikasa¤j¤Ã prÃtipadikÃt iti svÃdyutpatti÷ subantam padam iti padasa¤j¤Ã . tatra ka÷ do«a÷ . padasya iti nalopÃdÅni prÃpnuvanti . dhanam , vanam iti . #<saÇghÃtasya aikÃrthyÃt subabhÃva÷ varïÃt># . saÇghÃtasya ekatvam artha÷ . tena varïÃt subutpatti÷ na bhavi«yati . #<anarthakÃ÷ tu prativarïam arthÃnupalabdhe÷># . anarthakÃ÷ tu varïÃ÷ . kuta÷ . prativarïam arthÃnupalabdhe÷ . na hi prativarïam arthÃ÷ upalabhyante . kim idam prativarïam iti . varïam varïam prati prativarïam . #<varïavyatyayÃpÃyopajanavikÃre«u arthadarÓanÃt># . varïavyatyayÃpÃyopajanavikÃre«u arthadarÓanÃt manyÃmahe anarthakÃ÷ varïÃ÷ iti . varïavyatyaye: k­te÷ tarku÷ , kase÷ sikatÃ÷ , hiæse÷ siæha÷ . varïavyatyaya÷ na arthavyatyaya÷ . apÃya÷ lopa÷ . ghnanti , ghantu , aghnan . varïÃpÃya÷ nÃrthÃpÃya÷ . upajana÷ Ãgama÷ . lavità , lavitum . varïopajana÷ na arthopajana÷ . vikÃra÷ ÃdeÓa÷ . ghÃtayati , ghÃtaka÷ . varïavikÃra÷ na arthavikÃra÷ . yathà eva varïavyatyayÃpÃyopajanavikÃrÃ÷ bhavanti tadvat arthavyatyayÃpÃyopajanavikÃrai÷ bhavitavyam . na ca iha tadvat . ata÷ manyÃmahe anarthakÃ÷ varïÃ÷ iti . ubhayam idam varïe«u uktam arthavanta÷ anarthakÃ÷ iti ca . kim atra nyÃyyam . ubhayam iti Ãha . kuta÷ . svabhÃvata÷ . tat yathÃ: samÃnam ÅhamÃnÃnÃm adhÅyÃnÃnÃm ca ke cit arthai÷ yujyante apare na . na ca idÃnÅm ka÷ cit arthavÃn iti k­tvà sarvai÷ arthavadbhi÷ Óakyam bhavitum , ka÷ cit anarthaka÷ iti k­tvà sarvai÷ anarthakai÷ . tatra kim asmÃbhi÷ Óakyam kartum . yat dhÃtupratyayaprÃtipadikanipÃtÃ÷ ekavarïÃ÷ arthavanta÷ ata÷ anye anarthakÃ÷ iti svÃbhÃvikam etat . katham ya÷ e«a÷ bhavatà varïÃnÃm arthavattÃyÃm hetu÷ upadi«Âa÷ arthavanta÷ varïÃ÷  dhÃtuprÃtipadikapratyayanipÃtÃnÃm ekavarïÃnÃm arthadarÓanÃt varïavyatyaye ca arthÃntaragamanÃt varïÃnupalabdhau ca anarthagate÷ saÇghÃtÃrthavattvÃt ca iti . saÇghÃtÃntarÃïi eva etÃni eva¤jÃtÅyakÃni arthÃntare«u vartante: kÆpa÷ , sÆpa÷ , yÆpa÷ iti . yadi hi varïavyatyayak­tam arthÃntaragamanam syÃt bhÆyi«Âha÷ kÆpÃrtha÷ sÆpe syÃt sÆpÃrtha÷ ca kÆpe kÆpÃrtha÷ ca yÆpe yÆpÃrtha÷ ca kÆpe sÆpÃrtha÷ ca yÆpe yÆpÃrtha÷ ca sÆpe . yata÷ tu khalu na ka÷ cit
kÆpasya và sÆpe sÆpasya và kÆpe kÆpasya và yÆpe yÆpasya và kÆpe sÆpasya và yÆpe yÆpasya và sÆpe ata÷ manyÃmahe saÇghÃtÃntarÃïi eva etÃni eva¤jÃtÅyakÃni arthÃntare«u vartante iti . idam khalu api bhavatà varïÃnÃm arthavattÃm bruvatà sÃdhÅya÷ anarthakatvam dyotitam . ya÷ manyate ya÷ kÆpe kÆpÃrtha÷ sa÷ kakÃrasya sÆpe sÆpÃrtha÷ sa÷ sakÃrasya yÆpe yÆpÃrtha÷ sa÷ yakÃrasya iti ÆpaÓabda÷ tasya anarthaka÷ syÃt . tatra idam aparih­tam saÇghÃtÃrthavattvÃt ca . etasya api prÃtipadikas¤j¤ÃyÃm vak«yati .

(Ás_5.5)  KA_I,32.12-33.4  Ro_I,107-108     a , i , uï ­ , Êk e , oÇ ai , auc . #<pratyÃhÃre anubandhÃnÃm katham ajgrahaïe«u na># . ye ete ak«u pratyÃhÃrÃrthÃ÷ anubandhÃ÷ kriyante ete«Ãm ajgrahaïe«u grahaïam kasmÃt na bhavati . kim ca syÃt . dadhi ïakÃrÅyati madhu ïakÃrÅyati iti . ika÷ yaï aci iti yaïÃdeÓa÷ prasajyeta . #<ÃcÃrÃt># . kim idam ÃcÃrÃt iti . ÃcÃryÃïÃm upacÃrÃt . na ete«u ÃcÃryÃ÷ ackÃryÃïi k­tavanta÷ . #<apradhÃnatvÃt># . apradhÃnatvÃt ca . na khalu api ete«Ãm ak«u prÃdhÃnyena upadeÓa÷ kriyate . kva tarhi . hal«u . kuta÷ etat . e«Ã hi ÃcÃryasya ÓailÅ lak«yate yat tulyajÃtÅyÃn tulyajÃtÅye«u upadiÓati . aca÷ ak«u hala÷ hal«u . #<lopa÷ ca balavattara÷># . lopa÷ khalu api tÃvat bhavati . #<ÆkÃla÷ ac iti và yoga÷ tatkÃlÃnÃm yathà bhavet acÃm grahaïam ackÃryam tena ete«Ãm na bhavi«yati># . atha và yogavibhÃga÷ kari«yate . ÆkÃla÷ ac . u Æ u3 iti evaÇkÃla÷ ac bhavati . tata÷ hrasvadÅrghapluta÷ . hrasvadÅrghaplutasa¤j¤a÷ ca bhavati ÆkÃla÷ ac . evam api kukkuÂa÷ iti atra api prÃpnoti . tasmÃt pÆrvokta÷ eva parihÃra÷ . e«a÷ eva artha÷. apara÷ Ãha : #<hrasvÃdÅnÃm vacanÃt prÃk yÃvat tÃvat eva yoga÷ astu ackÃryÃïi yathà syu÷ tatkÃle«u ak«u kÃryÃïi># . 

(Ás_5.6)  KA_I,33.5-34.2  Ro_I,108-110     atha kimartham anta÷sthÃnÃm aïsu upadeÓa÷ kriyate . iha sayæyæyantà savævævatsara÷ yalæ lælokam talæ lælokam iti parasavarïasya asiddhatvÃt anusvÃrasya eva dvirvacanam . tatra parasya parasavarïe k­te tasya yaygrahaïena grahaïÃt pÆrvasya api parasavarïa÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . vak«yati etat . dvirvacane parasavarïatvam siddham vaktavyam iti . yÃvatà siddhatvam ucyate parasavarïa÷ eva tÃvad bhavati . parasavarïe tarhi k­te tasya yargrahaïeïa grahaïÃt dvirvacanam yathà syÃt . mà bhÆt dvirvacanam . nanu ca bheda÷ bhavati. sati dvirvacane triyakÃram asati dvirvacane dviyakÃram . na asti bheda÷ . sati api dvirvacane dviyakÃram eva . katham . hala÷ yamÃm yami lopa÷ iti evam ekasya lopena bhavitavyam . evam api bheda÷ . sati dvirvacane kadà cit dviyakÃram kadà cit triyakÃram . sa÷ e«a÷ katham bheda÷ na syÃt . yadi nitya÷ lopa÷ syÃt . vibhëà ca sa÷ lopa÷ . yathà abheda÷ tathà astu . #<anuvartate vibhëà Óara÷ aci yat vÃrayati ayam dvitvam># . yat ayam Óara÷ aci iti dvirvacanaprati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anuvartate vibhëà iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . #<nitye hi tasya lope prati«edhÃrtha÷ na ka÷ cit syÃt># . yadi nitya÷ lopa÷ syÃt prati«edhavacanam anarthakam syÃt . astu atra dvirvacanam . jhara÷ jhari savarïe iti lopa÷ bhavi«yati . paÓyati tu ÃcÃrya÷ vibhëà sa÷ lopa÷ iti . tata÷ dvirvacanaprati«edham ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . nitye api tasya lope sa÷ prati«edha÷ avaÓyam vaktavya÷ . yat etat aca÷ rahÃbhyÃm iti dvirvacanam lopÃpavÃda÷ sa÷ vij¤Ãyate . katham . yara÷ iti ucyate . etÃvanta÷ ca yara÷ yat uta jhara÷ và yama÷ và . yadi ca atra nitya÷ lopa÷ syÃt dvirvacanam anarthakam syÃt . kim tarhi tayo÷ yogayo÷ udÃharaïam . yat ak­te dvirvacane trivya¤jana÷ saæyoga÷ . pratttam , avatttam , Ãdityya÷ . iha idÃnÅm karttà , harttà iti dvirvacanasÃmarthyÃt lopa÷ na bhavati . evam iha api lopa÷ na syÃt:: kar«ati var«ati iti . tasmÃt nitye api lope avaÓyam sa÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . tat etat atyantam sandigdham vartate ÃcÃryÃïÃm vibhëà anuvartate na và iti .

(Ás_6)  KA_I,34.4-35.18  Ro_I,111-115     ayam ïakÃra÷ dvi÷ anubadhyate pÆrva÷ ca para÷ ca . tatra aïgrahaïe«u iïgrahaïe«u ca sandeha÷ bhavati pÆrveïa và syu÷ pareïa và iti . katarasmin tÃvat aïgrahaïe sandeha÷ . ¬hralope pÆrvasya dÅrgha÷ aïa÷ iti . asandigdham pÆrveïa na pareïa . kuta÷ etat . parÃbhÃvÃt . na hi ¬hralope pare aïa÷ santi . nanu ca ayam asti : Ãt­¬ham Ãv­¬ham iti . evam tarhi sÃmarthyÃt pÆrveïa na pareïa . yadi hi pareïa syÃt aïgrahaïam anarthakam syÃt . ¬hralope pÆrvasya dÅrgha÷ aca÷ iti eva brÆyÃt . atha và etat api na brÆyÃt . aca÷ hi etat bhavati hrasva÷ dÅrgha÷ pluta÷ iti . asmin tarhi aïgrahaïe sandeha÷ ke aïa÷ iti . asandigdham pÆrveïa na pareïa . kuta÷ etat . parÃbhÃvÃt . na hi ke pare aïa÷ santi . nanu ca ayam asti . gokà naukà iti . evam tarhi sÃmarthyÃt pÆrveïa na pareïa . yadi hi pareïa syÃt aïgrahaïam anarthakam syÃt . ke aca÷ iti eva brÆyÃt . atha và etat api na brÆyÃt . aca÷ hi etat bhavati hrasva÷ dÅrgha÷ pluta÷ iti . asmin tarhi aïgrahaïe sandeha÷ aïa÷ aprag­hyasya anunÃsika÷ iti . asandigdham pÆrveïa na pareïa . kuta÷ etat . parÃbhÃvÃt . na hi padÃntÃ÷ pare aïa÷ santi . nanu ca ayam asti kart­ hart­ iti . evam tarhi sÃmarthyÃt pÆrveïa na pareïa . yadi hi pareïa syÃt aïgrahaïam anarthakam syÃt .aca÷ aprag­hyasya anunÃsika÷ iti eva brÆyÃt . atha và etat api na brÆyÃt . aca÷ eva hi prag­hyÃ÷ bhavanti . asmin tarhi aïgrahaïe sandeha÷ u÷ aï rapara÷ iti . asandigdham pÆrveïa na pareïa . kuta÷ etat . parÃbhÃvÃt . na hi u÷ sthÃne pare aïa÷ santi . nanu ca ayam asti kartrartham hartrartham iti . kim ca syÃt . yadi atra raparatvam syÃt dvayo÷ rephayo÷ Óravaïam prasajyeta . hala÷ yamÃm yami lopa÷ iti evam ekasya atra lopa÷ bhavati. vibhëà sa÷ lopa÷ . vibhëà Óravaïam prasajyeta . ayam tarhi nitya÷ lopa÷ ra÷ ri iti . padÃntasya iti evam sa÷ . na Óakya÷ padÃntasya vij¤Ãtum . iha hi lopa÷ na syÃt jarg­dhe÷ laÇ ajarghÃ÷ pÃspardhe÷ apÃspÃ÷ iti . iha tarhi mÃtÌïÃm pitÌïÃm iti raparatvam prasajyeta . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na atra raparatvam bhavati iti yat ayam Ìta÷ it dhÃto÷ iti dhÃtugrahaïam karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . dhÃtugrahaïasya etat prayojanam . iha mà bhÆt : mÃtÌïÃm , pitÌïÃm iti . yadi ca atra raparatvam syÃt dhÃtugrahaïam anarthakam syÃt . raparatve k­te anantyatvÃt ittvam na bhavi«yati . paÓyati tu ÃcÃrya÷ na atra raparatvam bhavati iti tata÷ dhÃtugrahaïam karoti . iha api tarhi ittvam na prÃpnoti cikÅr«ati jihÅr«ati iti . mà bhÆt evam . upadhÃyÃ÷ ca iti evam bhavi«yati . iha api tarhi prÃpnoti mÃtÌïÃm , pitÌïÃm iti . tasmÃt tatra dhÃtugrahaïam kartavyam . evam tarhi aïgrahaïasÃmarthyÃt pÆrveïa na pareïa . yadi pareïa syÃt aïgrahaïam anarthakam syÃt . u÷ ac rapara÷ iti eva brÆyÃt . asmin tarhi aïgrahaïe sandeha÷ : aïuditsavarïasya ca apratyaya÷ iti . asandigdham pareïa na pÆrveïa iti. kuta÷ etat . #<savarïe aï taparam hi u÷ ­t># . yat ayam u÷ ­t iti ­kÃram taparam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ pareïa na pÆrveïa . iïgrahaïe«u tarhi sandeha÷ . asandigdham pareïa na pÆrveïa iti. kuta÷ etat . #<yvo÷ anyatra pareïa iï syÃt># . yatra icchati pÆrveïa samm­dya grahaïam tatra karoti yvo÷ iti . tat ca guru bhavati . katham k­tvà j¤Ãpakam . tatra vibhaktinirdeÓe samm­dya grahaïe ardhacatasra÷ mÃtrÃ÷ . pratyÃhÃragrahaïe puna÷ tisra÷ mÃtrÃ÷ . sa÷ ayam evam laghÅyasà nyÃsena siddhe sati yat garÅyÃæsam yatnam Ãrabhate tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ pareïa na pÆrveïa iti . kim puna÷ varïotsattau iva ïakÃra÷ dvi÷ anubadhyate . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati e«Ã paribhëà vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ na hi sandehÃt alak«aïam iti. aïuditsavarïam parihÃya pÆrveïa aïgrahaïam pareïa iïgrahaïam iti vyÃkhyÃsyÃma÷ .

(Ás_7-8.1)  KA_I,35.20-36.4  Ro_I,115-116     kimartham imau mukhanÃsikÃvacanau varïau ubhau api anubadhyete na ¤akÃra eva anubadhyeta . katham yÃni makÃreïa grahaïÃni hala÷ yamÃm yami lopa÷ iti . santu ¤akÃreïa hala÷ ya¤Ãm ya¤i lopa÷ iti . na evam Óakyam. jhakÃrabhakÃraparayo÷ api hi jhakÃrabhakÃryo÷ lopa÷ prasajyeta . na jhakÃrabhakÃrau jhakÃrabhakÃrayo÷ sta÷ . katham puma÷ khayyi ampare iti . etat api astu ¤akÃreïa puma÷ khayyi a¤pare iti . na evam Óakyam . jhakÃrabhakÃrapare hi khayyi ru÷ prasajyeta . na jhakÃrabhakÃrapara÷ khay asti .katham Çama÷ hrasvÃt aci Çamu nityam iti . etat api astu ¤akÃreïa Ça¤a÷ hrasvÃt aci Ça¤u nityam iti . na evam Óakyam . jhakÃrabhakÃraparayo÷ api hi padÃntayo÷ jhakÃrabhakÃrau Ãgamau syÃtÃm . na jhakÃrabhakÃrau  padÃntau sta÷ . evam api pa¤ca ÃgamÃ÷ traya÷ Ãgaminau vai«amyÃt saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . santu tÃvat ye«Ãm ÃgamÃnÃm Ãgamina÷ santi . jhakÃrabhakÃrau  padÃntau na sta÷ iti k­tvà Ãgamau api na bhavi«yata÷ .

(Ás_7-8.2)  KA_I,36.5-11  Ro_I,117     atha kim idam ak«aram iti . #<ak«aram na k«aram vidyÃt >#. na k«Åyate na k«arati iti và ak«aram . #<aÓnote÷ và sara÷ ak«aram># . aÓnote÷ và puna÷ ayam auïÃdika÷ saranpratyaya÷ . #<varïam và Ãhu÷ pÆrvasÆtre># . atha và pÆrvasÆtre varïasya ak«aram iti sa¤j¤Ã kriyate .

(Ás_7-8.3)  KA_I,36.12-18  Ro_I,118-120     #<kimartham idam upadiÓyate># . atha kimartham idam upadiÓyate . #<varïaj¤Ãnam vÃgvi«aya÷ yatra brahma vartate . tadartham i«Âadbuddhyartham laghvartham ca upadiÓyate># . sa÷ ayam ak«arasamÃmnÃya÷ vÃksamÃmnÃya÷ pu«pita÷ phalita÷ candratÃrakavat pratimaï¬ita÷ veditavya÷ brahmarÃÓi÷ . sarvavedapuïyaphalÃvÃpti÷ ca asya j¤Ãne bhavati . mÃtÃpitarau ca asya svarge loke mahÅyete .

(P_1,1.1.1)  KA_I,37.2-7  Ro_I,121-123     kutvam kasmÃt na bhavati co÷ ku÷ padasya iti . bhatvÃt . katham bhasa¤j¤Ã . ayasmayÃdÅni chandasi iti . chandasi iti ucyate . na ca idam chanda÷ . chandovat sÆtrÃïi bhavanti . yadi bhasa¤j¤Ã v­ddhi÷ Ãd aic at eÇ guïa÷ iti jaÓtvam api na prÃpnoti . ubhayasa¤j¤Ãni api chandÃæsi d­Óyante . tat yathà . sa÷ su«Âubhà sa÷ ­kvatà gaïena . padatvÃt kutvam bhatvÃt jaÓvtam na bhavati . evam iha api bhatvÃt kutvam na bhavi«yati 

(P_1,1.1.2)  KA_I,37.8-24  Ro_I,123-124     kim puna÷ idam tadbhÃvitagrahaïam : v­ddhi÷ iti evam ye ÃkÃraikÃraukÃrÃ÷ bhÃvyante te«Ãm grahaïam Ãhosvit ÃdaijmÃtrasya . kim ca ata÷ . yadi tadbhÃvitagrahaïam ÓÃlÅya÷ mÃlÅya÷ iti v­ddhalak«aïa÷ cha÷ na prÃpnoti . Ãmramayam ÓÃlamayam v­ddhalak«aïa÷ maya na prÃpnoti . ÃmraguptÃyani÷ ÓÃlaguptayani÷ v­ddhalak«aïa÷ phi¤ na prÃpnoti . atha aijmÃtrasya grahaïam sarva÷ bhÃsa÷ sarvabhÃsa÷ iti uttarapadapadav­ddhau sarvam ca iti e«a÷ vidhi÷ prÃpnoti . iha ca tÃvatÅ bhÃryà asya tÃvadbhÃrya÷ yÃvadbhÃrya÷ v­ddhinimittasya iti puævadbhÃvaprati«edha÷ prÃpnoti . astu tarhi aijmÃtrasya . nanu ca uktam sarva÷ bhÃsa÷ sarvabhÃsa÷ iti uttarapadapadav­ddhau sarvam ca iti e«a÷ vidhi÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate uttarapadasya v­ddhi÷ uttarapadav­ddhi÷ uttarapadav­ddhau iti . katham tarhi . uttarapadasya iti evam prak­tya yà v­ddhi÷ tadvati uttarapade iti evam etat vij¤Ãyate . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . tadbhÃvitagrahaïe sati api iha prasajyeta : sarva÷ kÃraka÷ sarvakÃraka÷ iti . yad api ucyate iha tÃvatÅ bhÃryà asya tÃvadbhÃrya÷ yÃvadbhÃrya÷ v­ddhinimittasya iti puævadbhÃvaprati«edha÷ prÃpnoti iti na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate v­ddhe÷ nimittam v­ddhinimittam v­ddhinimittasya iti . katham tarhi . v­ddhe÷ nimittam yasmin sa÷ ayam v­ddhinimitta÷ v­ddhinimittasya iti . kim ca v­ddhe÷ nimittam. ya÷ asau kakÃra÷ ïakÃra÷ ¤akÃra÷ và . atha và ya÷ k­tsnÃyÃ÷  v­ddhe÷ nimittam . ka÷ ca k­tsnÃyÃ÷ v­ddhe÷ nimittam . ya÷ trayÃïÃm ÃkÃraikÃraukÃrÃïÃm .

(P_1,1.1.3)  KA_I,37.25-40.17  Ro_I,125-133     #<sa¤j¤ÃdhikÃra÷ sa¤j¤ÃsampratyayÃrtha÷># . atha sa¤j¤Ã iti prak­tya v­ddhyÃdaya÷ ÓabdÃ÷ paÂhitavyÃ÷ . kim prayojanam . sa¤j¤ÃsampratyayÃrtha÷ . v­ddhyÃdÅnÃm ÓabdÃnÃm sa¤j¤Ã iti e«a÷ sampratyaya÷ yathà syÃt . #<itarathà hi asampratyaya÷ yathà loke># . akriyamÃïe hi sa¤j¤ÃdhikÃre v­ddhyÃdÅnÃm sa¤j¤Ã iti e«a÷ sampratyaya÷ na syÃt . idam idÃnÅm bahusÆtram anarthakam syÃt . anarthakam iti Ãha . katham . yathà loke . loke hi arthavanti ca anarthakÃni ca vÃkyÃni d­Óyante . arthavanti tÃvat : devadatta gÃm abhyÃja ÓuklÃm daï¬ena . devadatta gÃm abhyÃja k­«ïÃm iti . anarthakÃni ca . daÓa dìimÃni «a apÆpÃ÷ kuï¬am ajÃjinam palalapiï¬a÷ adhorukam etat kumÃryÃ÷ sphaiyak­tasya pità pratiÓÅna÷ iti . #<sa¤j¤Ãsa¤j¤yasandeha÷ ca># . kriyamÃïe api sa¤j¤ÃdhikÃre sa¤j¤Ãsa¤j¤ino÷ asandeha÷ vaktavya÷ . kuta÷ hi etat v­ddhiÓabda÷ sa¤j¤Ã Ãdaica÷ sa¤j¤ina÷ iti . na puna÷ Ãdaica÷ sa¤j¤Ã v­ddhiÓabda÷ sa¤j¤Å iti . yat tÃvat ucyate sa¤j¤ÃdhikÃra÷ kartavya÷ sa¤j¤ÃsampratyayÃrtha÷ iti na kartavya÷ . #<ÃcÃryÃcÃrÃt sa¤j¤Ãsiddhi÷># . ÃcÃryÃcÃrÃt sa¤j¤Ãsiddhi÷ bhavi«yati . kim idam ÃcÃryÃcÃrÃt . ÃcÃryÃïÃm upacÃrÃt . #<yathà laukikavaidike«u># . tat yathà laukike«u vaidike«u ca k­tÃnte«u . loke tÃvat : mÃtÃpitarau putrasya jÃtasya saæv­te avakÃÓe nÃma kurvÃte devadatta÷ yaj¤adatta÷ iti . tayo÷ upacÃrÃt anye api jÃnanti iyam asya sa¤j¤Ã iti . vede : yÃj¤ikÃ÷ sa¤j¤Ãm kurvanti sphya÷ yÆpa÷ ca«Ãla÷ iti . tatrabhavatÃm upacÃrÃt anye api jÃnanti iyam asya sa¤j¤Ã iti . apare puna÷ sici v­ddhi÷ iti uktvà ÃkÃraikÃraukÃrÃn udÃharanti . te manyÃmahe : yayà pratyÃyyante sà sa¤j¤Ã ye pratÅyante te sa¤j¤ina÷ iti . yat api ucyate kriyamÃïe api sa¤j¤ÃdhikÃre sa¤j¤Ãsa¤j¤ino÷ asandeha÷ vaktavya÷  iti . #<sa¤j¤Ãsa¤j¤yasandeha÷># . sa¤j¤Ãsa¤j¤ino÷ asandeha÷ siddha÷ . kuta÷ . ÃcÃryÃcÃrÃt eva . ukta÷ ÃcÃryÃcÃra÷ . #<anÃk­ti÷># . atha và anÃk­ti÷ sa¤j¤Ã . Ãk­timanta÷ sa¤j¤ina÷ . loke api hi Ãkrtimata÷ mÃæsapiï¬asya devadatta÷ iti sa¤j¤Ã kriyate . #<liÇgena vÃ># . atha và kim cit liÇgam Ãsajya vak«yÃmi itthaæliÇgà sa¤j¤Ã iti . v­ddhiÓabde ca tat liÇgam kari«yate na Ãdaicchabde . idam tÃvat ayuktam yat ucyate ÃcÃryÃcÃrÃt iti . kim atra ayuktam . tam eva upÃlabhya agamakam te sÆtram iti tasya eva puna÷ pramÃïÅkaraïam iti etat ayuktam . aparitu«yan khalu api bhavÃn anena parihÃreïa Ãk­ti÷ liÇgena và iti Ãha . tat ca api vaktavyam . yadi api etat ucyate atha và etarhi itsa¤j¤Ã na vaktavyà lopa÷ ca na vaktavya÷ . sa¤j¤ÃliÇgam anubandhe«u kari«yate . na ca sa¤j¤ÃyÃ÷ niv­tti÷ ucyate . svabhÃvata÷ sa¤j¤Ã÷ sa¤j¤ina÷ pratyÃyya nivartante . tena anubandhÃnÃm api niv­tti÷ bhavi«yati . sidhyati evam . apÃïinÅyam tu bhavati . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam sa¤j¤ÃdhikÃra÷ sa¤j¤ÃsampratyayÃrtha÷ itarathà hi asampratyaya÷ yathà loke iti . na yathà loke tathà vyÃkaraïe . pramÃïabhÆta÷ ÃcÃrya÷ darbhapavitrapÃïi÷ Óucau avakÃÓe prÃÇmukha÷ upaviÓya mahatà yatnena sÆtram praïayati sma . tatra aÓakyam varïena api anarthakena bhavitum kim puna÷ iyatà sÆtreïa . kim ata÷ yat aÓakyam . ata÷ sa¤j¤Ãsa¤j¤inau eva . kuta÷ nu khalu etat sa¤j¤Ãsa¤j¤inau eva iti na puna÷ sÃdhvanuÓÃsane asmin ÓÃstre sÃdhutvam anena kiryate . k­tam anayo÷ sÃdhutvam . katham . v­dhi÷ asmai aviÓe«eïa upadi«Âa÷ prak­tipÃÂhe . tasmÃt ktinpratyaya÷ . Ãdaica÷ api ak«arasamÃmnÃye upadi«ÂÃ÷ . prayoganiyamÃrtham tarhi idam syÃt . v­ddhiÓabdÃt para÷ Ãdaica÷ prayoktavyÃ÷ iti . na iha prayoganiyama÷ Ãrabhyate . kim tarhi . saæsk­tya saæsk­tya padÃni uts­jyante . te«Ãm yathe«Âham abhisambandha÷ bhavati . tat yathà : Ãhara pÃtram , pÃtram Ãhara iti . ÃdeÓÃ÷ tarhi ime syu÷ . v­ddhiÓabdasya Ãdaica÷ . «a«ÂhÅnirdi«Âasya ÃdeÓÃ÷ ucyante na ca atra «a«ÂhÅm paÓyÃma÷ . ÃgamÃ÷ tarhi ime syu÷ . v­ddhiÓabdasya Ãdaica÷ ÃgamÃ÷ . ÃgamÃ÷ api «a«ÂhÅnirdi«Âasya eva ucyante liÇgena ca . na ca atra «a«ÂhÅm na khalu api ÃgamaliÇgam paÓyÃma÷ . idam khalu api bhÆya÷ sÃmanÃdhikaraïyam ekavibhaktikatvam ca . dvayo÷ ca etat bhavati .
kayo÷ . viÓe«aïaviÓe«yayo÷ và sa¤j¤Ãsa¤j¤ino÷ và . tatra etat syÃt viÓe«aïaviÓe«ye iti . tat ca na . dvayo÷ hi pratÅtpadÃrthakayo÷ loke viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ bhavati . na ca Ãdaicchabda÷ pratÅtapadÃrthaka÷ . tasmÃt sa¤j¤Ãsa¤j¤inau eva . tatra tu etÃvÃn sandedha÷ ka÷ sa¤j¤Å kà sa¤j¤Ã iti . sa÷ ca api kva sandeha÷ . yatra ubhe samÃnÃk«are . yatra tu anyatarat laghu yat laghu sà sa¤j¤Ã . kuta÷ etat . laghvartham hi sa¤j¤Ãkaraïam . tatra api ayam na avaÓyam gurulaghutÃm eva upalak«ayitum arhati . kim tarhi . anÃk­titÃm api . anÃk­ti÷ sa¤j¤Ã . Ãk­timanta÷ sa¤j¤ina÷ . loke hi Ãk­timata÷ mÃæsapiï¬asya devadatta÷ iti sa¤j¤Ã kriyate . atha và Ãvartinya÷ sa¤j¤Ã÷ bhavanti . v­ddhiÓabda÷ ca Ãvartate na Ãdaicchabda÷ . tat yathà . itaratra api devadattaÓabda÷ Ãvartate na mÃæsapiï¬a÷ . atha và pÆrvoccÃrita÷ sa¤j¤Å paroccÃrità sa¤j¤Ã . kuta÷ etat . sata÷ hi kÃryiïa÷ kÃryeïa bhavitavyam . tat yathà . itaratra api sata÷ mÃæsapiï¬asya devadatta÷ iti sa¤j¤Ã kriyate . katham v­ddhi÷ Ãt aic iti . etat ekam ÃcÃryasya maÇgalÃrtham m­«yatÃm . mÃÇgalika÷ ÃcÃrya÷ mahata÷ ÓÃstraughasya maÇgalÃrtham v­ddhiÓabam Ãdita÷ prayuÇkte . maÇgalÃdÅni hi ÓÃstrÃïi prathante vÅrapuru«akÃïi ca bhavanti Ãyu«matpuru«akÃïi ca . adhyetÃra÷ ca siddhÃrthÃ÷ yathà syu÷ iti . sarvatra eva hi vyÃkaraïe pÆrvoccÃrita÷ sa¤j¤Å paroccÃrità sa¤j¤Ã . at eÇ guïa÷ iti yathà . do«avÃn khalu api sa¤j¤ÃdhikÃra÷ . a«Âame api hi sa¤j¤Ã kriyate tasya param Ãmre¬itam iti . tatra api idam anuvartyam syÃt . atha và asthÃne ayam yatna÷ kriyate . na hi idam lokÃt bhidyate . yadi idam lokÃt bhidyeta tata÷ yatnÃrham syÃt . tat yathà agoj¤Ãya ka÷ cit gÃm sakthani karïe và g­hÅtvà upadiÓati ayam gau÷ iti . na ca asmai Ãca«Âe iyam asya sa¤j¤Ã iti . bhavati ca asya sampratyaya÷ . tatra etat syÃt k­ta÷ pÆrvai÷ abhisambandha÷ iti . iha api k­ta÷ pÆrvai÷ abhisambandha÷ . kai÷ . ÃcÃryai÷ . tatra etat syÃt . yasmai samprati upadiÓati tasya ak­ta÷ iti . loke api yasmai samprati upadiÓati tasya ak­ta÷ . atha tatra k­ta÷ iha api k­ta÷ dra«Âavya÷ .

(P_1,1.1.4)  KA_I,40.18-41.4  Ro_I,133-134     #<sata÷ v­ddhyÃdi«u sa¤j¤ÃbhÃvÃt tadÃÓraye itaretarÃÓrayatvÃt asiddhi÷># . sata÷ sa¤j¤ina÷ sa¤j¤ÃbhÃvÃt sa¤j¤ÃÓraye sa¤j¤ini v­ddhyÃdi«u itaretarÃÓrayatvÃt aprasiddhi÷ . kà iteretarÃÓrayatà . satÃm ÃdaicÃm sa¤j¤ayà bhavitavyam sa¤j¤ayà ca Ãdaica÷ bhÃvyante . tat itaretarÃÓrayam bhavati , itaretarÃÓrayÃïi ca kÃryÃïi na prakalpante . tat yathà . nau÷ nÃvi baddhà na itaratrÃïÃya bhavati. nanu ca bho÷ itaretarÃÓrayÃïi api kÃryÃïi d­Óyante . tat yathà . nau÷ ÓakaÂam vahati ÓakaÂam ca nÃvam vahati . anyat api tatra kim cit bhavati jalam sthalam và . sthale ÓakaÂam nÃvam vahati . jale nau÷ ÓakaÂam vahati . yathà tari trivi«Âabdhakam . tatra api antata÷ sÆtrakam bhavati . idam puna÷ itaretarÃÓrayam eva . #<siddham tu nityaÓabdatvÃt># . siddham etat . katham . nityaÓabdatvÃt . nityÃ÷ ÓabdÃ÷ . nitye«u Óabde«u satÃm ÃdaicÃm sa¤j¤Ã kriyate . na sa¤j¤ayà Ãdaica÷ bhÃvyante . yadi tarhi nityÃ÷ ÓabdÃ÷ kimartham ÓÃstram . #<kimartham ÓÃstram iti cet nivartakatvÃt siddham># . nivartakam ÓÃstram . katham . m­ji÷ asmai aviÓe«eïa upadi«Âa÷ . tasya sarvatra m­jibuddhi÷ prasaktà . tatra anena niv­tti÷ kriyate . m­je÷ akÇitsu pratyaye«u m­jiprasaÇge mÃrji÷ sÃdhu÷ bhavati iti .

(P_1,1.1.5)  KA_I,41.5-16  Ro_I,134-136     pratyekam v­ddhiguïasa¤j¤e bhavata÷ iti vaktavyam . kim prayojanam . samudÃye mà bhÆtÃm iti . #<anyatra sahavacanÃt samudÃye sa¤j¤ÃprasaÇga÷># . anyatra sahavacanÃt samudÃye v­ddhiguïasa¤j¤ayo÷ aprasaÇga÷ . yatra icchati sahabhÆtÃnÃm kÃryam karoti tatra sahagrahaïam . tat yathà . saha supà . ubhe abhyastam saha iti . #<pratyavayavam ca vÃkyaparisamÃpte÷># . pratyavayavam ca vÃkyaparisamÃpti÷ d­Óyate . tat yathà . devadattayaj¤adattavi«ïumitrÃ÷ bhojyantÃm iti . na ca ucyate pratyekam iti . pratyekam ca bhuji÷ parisamÃpyate . nanu ca ayam api asti d­«ÂÃnta÷ samudÃye vÃkyaparisamÃpti÷ iti . tat yathà . gargÃ÷ Óatam daï¬yantÃm iti . arthina÷ ca rÃjÃna÷ hiraïyena bhavanti na ca pratyekam daï¬ayanti . sati etasmin d­«ÂÃnte yadi tatra sahagrahaïam kriyate iha api pratyekam iti vaktavyam . atha tatra antareïa sahagrahaïam sahabhÆtÃnÃm kÃryam bhavati iha api na artha÷ pratyekam iti vacanena .

(P_1,1.1.6)  KA_I,41.17-42.24  Ro_I,136-140     atha kimartham ÃkÃra÷ tapara÷ kriyate . #<ÃkÃrasya taparakaraïam savarïÃrtham># . ÃkÃrasya taparakaraïam kriyate . kim prayojanam . savarïÃrtham . tapara÷ tatkÃlasya iti tatkÃlÃnÃm grahaïam yathà syÃt . ke«Ãm . udÃttÃnundÃttasvaritÃnÃm . kim ca kÃraïam na syÃt . #<bhedakatvÃt svarasya># . bhedakÃ÷ udÃttÃdaya÷ . katham puna÷ j¤Ãyate bhedakÃ÷ udÃttÃdaya÷ iti . evam hi d­Óyate loke . ya÷ udÃtte kartavye anudÃttam karoti khaï¬ikopÃdhyÃya÷ tasmai capeÂÃm dadÃti anyat tvam karo«i iti . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . bhedakatvÃt guïasya iti vaktavyam . kim prayojanam . ÃnunÃsikyam nÃma guïa÷ . tadbhinnasya api yathà syÃt . kim ca kÃraïam na syÃt . bhedakatvÃt guïasya . bhedakÃ÷ guïÃ÷ . katham puna÷ j¤Ãyate bhedakÃ÷ guïÃ÷ iti . evam hi d­Óyate loke . eka÷ ayam Ãtmà udakam nÃma . tasya guïabhedÃt anyatvam bhavati : anyat idam ÓÅtam anyat idam Æ«ïam iti . nanu ca bho÷ abhedakÃ÷ api guïÃ÷ d­Óyante . tat yathà . devadatta÷ muï¬Å api jaÂÅ api ÓikhÅ api svÃm ÃkhyÃm na jahÃti . tathà bÃla÷ yuvà v­ddha÷ vatsa÷ damya÷ balÅvarda÷ iti . ubhayam idam guïe«u uktam bhedakÃ÷ abhedakÃ÷ iti . kim puna÷ atra nyÃyyam . abhedakÃ÷ guïÃ÷ iti eva nyÃyyam . kuta÷ etat . yat ayam asthidadhisakthyak«ïÃm anaÇ udÃtta÷ iti udÃttagrahaïam karoti . yadi bhedakÃ÷ guïÃ÷ syu÷ udÃttam eva uccÃrayet . yadi tarhi abhedakÃ÷ guïÃ÷ anudÃttÃde÷ antodÃttÃt ca yat ucyate tat svaritÃde÷ svaritÃntÃt ca prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃÓrÅyamÃïa÷ guïa÷ bhedaka÷ bhavati . tat yathà . Óuklam Ãlabheta . k­«ïam Ãlabheta . tatra ya÷ Óukle Ãlabdhavye k­«ïam Ãlabheta na hi tena yathoktam k­tam bhavati . asandehÃrtha÷ tarhi takÃra÷ . aic iti ucyamane sandeha÷ syÃt . kim imau aicau eva Ãhosvit ÃkÃra÷ api atra nirdiÓyate iti . sandehamÃtram etat bhavati . sarvasandehe«u ca idam upati«Âhate vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ na hi sandehÃt alak«aïam iti . trayÃïÃm grahaïam iti vyÃkhyÃsyÃma÷ . anyatra api hi ayam eva¤jÃtÅyake«u sandehe«u na kam cid yatnam karoti . tat yathà . auta÷ amÓaso÷ iti .idam tarhi prayojanam : Ãntaryata÷ trimÃtracaturnÃtrÃïÃm sthÃninÃm trimÃtracaturmÃtrÃ÷ ÃdeÓÃ÷ mà bhÆvan iti : khaÂvÃ* indra÷ khaÂvendra÷ , khaÂvÃ* udakam khaÂvodakam , khaÂvÃ* Å«Ã khaÂve«Ã khaÂvÃ* Ƭhà khaÂvo¬hà khaÂvÃ* elakà khaÂvailakà khaÂvÃ* odana÷ , khaÂvaudana÷ , khaÂvÃ* aitikÃyana÷ , khaÂvaitikÃyana÷ , khaÂvÃ* aupagava÷ , khaÂvaupagava÷ iti . atha kriyamÃïe api takÃre  kasmÃt eva trimÃtracaturnÃtrÃïÃm sthÃninam trimÃtracaturmÃtrÃ÷ ÃdeÓÃ÷ na bhavanti . tapara÷ tatkÃlasya iti niyamÃt . nanu ta÷ para÷ yasmÃt sa÷ ayam tapara÷ . na iti Ãha . tÃt api para÷ tapara÷ iti . yadi tÃt api para÷ tapara÷ Ìdo÷ ap iti iha eva syÃt . yava÷ stava÷ . lava÷ pava÷ iti atra na syÃt . na e«a÷ takÃra÷ . ka÷ tarhi . dakÃra÷ . kim dakÃre prayojanam . atha kim takÃre prayojanam . yadi asandehÃrtha÷ takÃra÷ dakÃra÷ api . atha mukhasukhÃrtha÷ takÃra÷ dakÃra÷ api .

(P_1,1.3.1)  KA_I,42.26-44.14  Ro_140-146     iggrahaïam kimartham . #<iggrahaïam Ãtsandhyak«aravya¤jananiv­ttyartham >#. iggrahaïam kriyate ÃkÃraniv­ttyartham sandhyak«araniv­ttyartham vya¤jananiv­ttyartham ca. ÃkÃraniv­ttyartham tÃvat . yÃtà vÃtà . ÃkÃrasya guïa÷ prÃpnoti . iggrahaïÃt na bhavati . sandhyak«araniv­ttyartham . glÃyati mlÃyati . sandhyak«arasya guïa÷ prÃpnoti . iggrahaïÃt na bhavati . vya¤jananiv­ttyartham . umbhità , umbhitum umbhitavyam . vya¤janasya guïa÷ prÃpnoti . iggrahaïÃt na bhavati . ÃkÃraniv­ttyarthena tÃvat nÃrtha÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na ÃkÃrasya guïa÷ bhavati iti yat ayam Ãta÷ anupasarge ka÷ iti kakÃram anubandham karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . kitkaraïe etat prayojanam kiti iti ÃkÃralopa÷ yathà syÃt . yadi ca ÃkÃrasya guïa÷ syÃt kitkaraïam anarthakam syÃt . guïe k­te dvayo÷ akÃrayo÷ pararÆpeïa siddham rÆpam syÃt goda÷ , kambalada÷ iti . paÓyati tu ÃcÃrya÷ na ÃkÃrasya guïa÷ bhavati iti . tata÷ kakÃram anubandham karoti . sandhyak«arÃrthena api na artha÷ . upadeÓasÃmarthyÃt sandhyak«arasya guïa÷ na bhavi«yati . vya¤jananiv­ttyarthena api na artha÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na vya¤janasya guïa÷ bhavati iti yat ayam jane÷ ¬am ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . ¬itkaraïe etat prayojanam ¬iti iti Âilopa÷ yathà syÃt . yadi vya¤jansya guïa÷ syÃt ¬itkaraïam anarthakam syÃt . guïe k­te trayÃïÃm akÃrÃïÃm pararÆpeïa siddham rÆpam syÃt : upasaraja÷ , manduraja÷ iti . paÓyati tu ÃcÃrya÷ na vya¤janasya guïa÷ bhavati iti . tata÷ jane÷ ¬am ÓÃsti. na etÃni santi prayojanÃni . yat tÃvat ucyate kitkaraïam j¤Ãpakam ÃkÃrasya guïa÷ na bhavati iti . uttarÃrtham etat syÃt . tundaÓokayo÷ parim­jÃpanudo÷ iti . yat tarhi gÃpo÷ Âhak iti ananyÃrtham kakÃram anubandham karoti . yat api ucyate upadeÓasÃmarthyÃt sandhyak«arasya guïa÷ na bhavati iti . yadi yat yat sandhyak«arasya prÃpnoti tat tat upadeÓasÃmarthyÃt bÃdhyate ÃyÃdaya÷ api tarhi na prÃpnuvanti . na e«a÷ do«a÷ . yam vidhim prati upadeÓa÷ anarthaka÷ sa vidhi÷ bÃdhyate . yasya tu vidhe÷ nimittam eva na asau bÃdhyate . guïam ca prati upadeÓa÷ anarthaka÷ ÃyÃdÅnÃm puna÷ nimittam eva . yat api ucyate jane÷ ¬avacanam j¤Ãpakam na vya¤janasya guïa÷ bhavati iti . siddhe vidhi÷ ÃrabhyamÃïa÷ j¤ÃpakÃrtha÷ bhavati . na ca jane÷ guïena sidhyati . kuta÷ hi etat jane÷ guïa÷ ucyamÃna÷ akÃra÷ bhavati na puna÷ ekÃra÷ và syÃt okÃra÷ và iti . Ãntaryata÷ ardhamÃtrikasya vya¤janasya mÃtrika÷ akÃra÷ bhavi«yati . evam api anunÃsika÷ prÃpnoti . pararÆpeïa Óuddha÷ bhavi«yati . evam tarhi game÷ api ayam ¬a÷ vaktavya÷ . game÷ ca guïa÷ ucyamÃna÷ Ãntaryata÷ okÃra÷ prÃpnoti . tasmÃt iggrahaïam kartavyam . yadi iggrahaïam kriyate dyau÷ , panthÃ÷ , sa÷ , imam ite ete api ika÷ prÃpnuvanti . #<sa¤j¤ayà vidhÃne niyama÷># . sa¤j¤ayà ye vidhÅyante te«u  niyama÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . guïav­ddhigrahaïasÃmarthyÃt . katham puna÷ antareïa guïav­ddhigrahaïam ika÷ guïav­ddhÅ syÃtÃm . prak­tam guïav­ddhigrahaïam anuvartate . kva prak­tam . v­ddhi÷ Ãt aic at eÇ guïa÷ iti . yadi tat anuvartate at eÇ guïa÷ v­ddhi÷ ca iti adeÇÃm api v­ddhisa¤j¤Ã prÃpnoti . sambandham anuvarti«yate . v­ddhi÷ Ãt aic . at eÇ guïa÷ v­ddhi÷ Ãt aic . tata÷ ika÷ guïav­ddhÅ iti . guïav­ddhigrahaïam anuvartate Ãdaijgrahaïam niv­ttam . atha và maï¬Ækagataya÷ adhikÃrÃ÷ . yathà maï¬ÆkÃ÷ utplutya utplutya gacchanti tadvat adhikÃrÃ÷ . atha và ekayoga÷ kari«yate v­ddhi÷ Ãt aic at eÇ guïa÷ iti . tata÷ iko guïav­ddhÅ iti . na ca ekayoge anuv­tti÷ bhavati . atha và anyavacanÃt cakÃrÃkaraïÃt prak­tÃpavÃda÷ vij¤Ãyate yathà utsargeïa prasaktasya apavÃda÷ bÃdhaka÷ bhavati . anyasyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ vacanÃt cakÃrasya anukar«aïÃrthasya akaraïÃt prak­tÃyÃ÷ v­ddhisa¤j¤ÃyÃ÷ guïasa¤j¤a bÃdhikà bhavi«yati yathà utsargeïa prasaktasya apavÃda÷ bÃdhaka÷ bhavati . atha và vak«yati etat . anuvartante ca nÃma vidhaya÷ na ca anuvartanÃt eva bhavanti . kim tarhi yatnÃt bhavanti . atha và ubhayam niv­ttam . tat apek«i«yÃmahe .

(P_1,1.3.2)  KA_I,44.15-47.13  Ro_I,146-155     kim puna÷ ayam alontyaÓe«a÷ Ãhosvit alontyÃpavÃda÷ . katham ca ayam tacche«a÷ syÃt katham và tadapavÃda÷ . yadi ekam vÃkyam tat ca idam ca ala÷ : antyasya vidhaya÷ bhavanti ika÷ guïav­ddhÅ* ala÷ antyasya iti tata÷ ayam tacche«a÷ . atha nÃnà vÃkyam : ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti , ika÷ guïav­ddhÅ* antyasya ca anantyasya ca iti tata÷ ayam tadapavÃda÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<v­ddhiguïau ala÷ antyasya iti cet midipugantalaghÆpadharcchid­Óik«iprak«udre«u iggrahaïam># . v­ddhiguïau ala÷ antyasya iti cet midipugantalaghÆpadharcchid­Óik«iprak«udre«u iggrahaïam kartavyam . mide÷ guïa÷ ika÷ iti vaktavyam . anantyatvÃt hi na prÃpnoti . pugantalaghÆpadhasya guïa÷ ika÷ iti vaktavyam . anantyatvÃt hi na prÃpnoti . ­cche÷ liÂi guïa÷ ika÷ iti vaktavyam . anantyatvÃt hi na prÃpnoti . ­d­sa÷ aÇi guïa÷ ika÷ iti vaktavyam . anantyatvÃt hi na prÃpnoti . k«iprak«udrayo÷ guïa÷ ika÷ iti vaktavyam . anantyatvÃt hi na prÃpnoti . #<sarvÃdeÓaprasaÇga÷ ca anigantasya># . sarvÃdeÓa÷ ca guïa÷ ca anigantasya prÃpnoti : yÃtà vÃtà . kim kÃraïam . ala÷ antyasya iti «a«ÂhÅ ca eva hi antyam ikam upasaÇkrÃntà , aÇgasya iti ca sthÃna«a«ÂhÅ . tat yat idÃnÅm anigantam aÇgam tasya guïa÷ sarvÃdeÓa÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yathà eva hi ala÷ antyasya iti «a«ÂhÅ antyam ikam upasaÇkrÃntà evam aÇgasya iti api sthÃna«a«ÂhÅ . tat yad idÃnÅm anigantam aÇgam , tatra «a«ÂhÅ eva na asti kuta÷ guïa÷ kuta÷ sarvÃdeÓa÷ . evam tarhi na ayam do«asamuccaya÷ . kim tarhi . pÆrvÃpek«a÷ ayam do«a÷ , hyarthe ca ayam ca÷ paÂhita÷ . midipugantalaghÆpadharcchid­Óik«iprak«udre«u iggrahaïam sarvÃdeÓaprasaÇga÷ hi anigantasya iti . mide÷ guïa÷ ika÷ iti vacanÃt antyasya na . antyasya iti vacanÃt ika÷ na . ucyate tu guïa÷ . sa÷ sarvÃdeÓa÷ prÃpnoti . evam sarvatra . astu tarhi tadapavÃda÷ . #<igmÃtrasya iti cet jusisÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukahrasvÃdyo÷ guïe«u anantyaprati«edha÷># . igmÃtrasya iti cet jusisÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukahrasvÃdyo÷ guïe«u anantyaprati«edha÷ vaktavya÷ . jusi guïa÷ . sa÷ yathà iha bhavati : ajuhavu÷ , abibhayu÷ , evam aneniju÷ , paryavivi«u÷ , atra api prÃpnoti . sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ guïa÷ . sa÷ yathà iha bhavati : kartà hartà nayati tarati bhavati , evam Åhità , Åhitum iti atra api prÃpnoti . hrasvasya guïa÷ . sa÷ yathà iha bhavati : he agne he vÃyo , evam he agnicit , he somasut iti atra api prÃpnoti . jasi guïa÷ . sa÷ yathà iha bhavati agnaya÷ , vÃyava÷ iti evam agnicita÷ , somasuta÷ iti atra api prÃpnoti . ­to ÇisarvanÃmasthÃnayo÷ guïa÷ . sa÷ yathà iha bhavati kartari kartÃrau kartÃra÷ iti evam suk­ti suk­tau suk­ta÷ iti atra api prÃpnoti .ghe÷ Çiti guïa÷ . sa÷ yathà iha bhavati agnaye vÃyave evam agnicite somasute iti atra api prÃpnoti . o÷ guïa÷ . sa÷ yathà iha bhavati bÃbhravya÷ , mÃï¬avya÷ iti evam suÓrut , sauÓruta÷ iti atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . #<pugantalaghÆpadhagrahaïam anantyaniyamÃrtham># . pugantalaghÆpadhagrahaïam anantyaniyamÃrtham bhavi«yati . pugantalaghÆpadhasya eva anantyasya na anyasya anantyasya iti . prak­tasya e«a÷ niyama÷ syÃt . kim ca prak­tam . sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ iti . tena bhavet iha niyamÃt na syÃt Åhità , Åhitum , Åhitavyam iti . hrasvÃdyo÷ guïa÷ tu aniyata÷ . sa÷ anantyasya api prÃpnoti . atha api evam niyama÷ syÃt . pugantalaghÆpadhasya sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ eva iti . evam api sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ guïa÷ aniyata÷ . sa÷ anantyasya api prÃpnoti : Åhità , Åhitum Åhitavyam iti . atha api ubhayata÷ niyama÷ syÃt : pugantalaghÆpadhasya eva sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ , sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ eva pugantalaghÆpadhasya iti , evam api ayam jusi guïa÷ aniyata÷ . sa÷ anantyasya api prÃpnoti : aneniju÷ , paryavivi«u÷ iti
. evam tarhi na ayam tacche«a÷ na api tadapavÃda÷ . anyat eva idam paribhëÃntaram asambaddham anayà paribhëayà . paribhëÃntaram iti ca matvà kro«ÂrÅyÃ÷ paÂhanti : niyamÃt ika÷ guïav­ddhÅ bhavata÷ viprati«edhena iti . yadi ca ayam tacche«a÷ syÃt tena eva tasya ayukta÷ viprati«edha÷ . atha api tadapavÃda÷ utsargÃpavÃdayo÷ api ayukta÷ viprati«edha÷ . tatra niyamasya avakÃÓa÷ : rÃj¤a÷ ka ca , rÃjakÅyam . ika÷ guïav­ddhÅ* iti asya avakÃÓa÷ : cayanam , cÃyaka÷ , lavanam , lÃvaka÷ iti . iha ubhayam prÃpnoti : medyati mÃr«Âi iti . ika÷ guïav­ddhÅ* iti etat bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . viprati«edhe hi param iti ucyate , pÆrva÷ ca ayam yoga÷ para÷ niyama÷ . i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati . evam api ayukta÷ viprati«edha÷ . dvikÃryayoga÷ hi viprati«edha÷ . na ca atra eka÷ dvikÃryayukta÷ . na avaÓyam dvikÃryayoga÷ eva viprati«edha÷ . kim tarhi. asambhava÷ api . sa÷ ca asti atra asambhava÷ . ka÷ asau asmbhava÷ . iha tÃvat : v­k«ebhya÷ , plak«ebhya÷ iti eka÷ sthÃnÅ dvau ÃdeÓau . na ca asti sambhava÷ yat ekasya sthÃnina÷ dvau ÃdeÓau syÃtÃm . iha idÃnÅm medyati medyata÷ medyanti iti dvau sthÃninau eka÷ ÃdeÓa÷ . na ca asti sambhava÷ yat dvayo÷ sthÃnino÷ eka÷ ÃdeÓa÷ syÃt iti e«a÷ asambhava÷ . satyam etasmin asambhave yukta÷ viprati«edha÷ . evam api ayukta÷ viprati«edha÷ . dvayo÷ hi sÃvakÃÓayo÷ samavasthitayo÷ viprati«edha÷ bhavati . anavakÃÓa÷ ca ayam yoga÷ . nanu ca idÃnÅm eva asya avakÃÓa÷ prakÊpta÷ : cayanam , cÃyaka÷ , lavanam , lÃvaka÷ iti . atra api niyama÷ prÃpnoti . yÃvatà na aprÃpte niyame ayam yoga÷ Ãrabhyate ata÷ tadapavÃda÷ ayam yoga÷ bhavati . utsargÃpavÃdayo÷ ca ayukta÷ viprati«edha÷ . atha api katham cit ika÷ guïav­ddhÅ* iti asya avakÃÓa÷ syÃt , evam api yathà iha viprati«edhÃt ika÷ guïa÷ bhavati : medyati medyata÷ medyanti , evam iha api syÃt : aneniju÷ , paryavevi«u÷ iti . evam tarhi v­ddhi÷ bhavati guïa÷ bhavati iti yatra brÆyÃt ika÷ iti etat tatra upasthitam dra«Âavyam . kim k­tam bhavati . dvitÅyà «a«ÂhÅ prÃdu÷ bhÃvyate . tatra kÃmacÃra÷ : g­hyamÃïena và ikam viÓe«ayitum ikà và g­hyamÃïam . yÃvatà kÃmacÃra÷ iha tÃvat : midipugantalaghÆpadharcchid­Óik«iprak«udre«u g­hyamÃïena ikam viÓe«ayi«yÃma÷ : ete«Ãm ya÷ ik iti . iha idÃnÅm : jusisÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukahrasvÃdyo÷ guïe«u ikà g­hyamÃïam viÓe«ayi«yÃma÷ : ete«Ãm guïa÷ bhavati ika÷ . igantÃnÃm iti . atha và sarvatra eva sthÃnÅ nirdiÓyate . iha tÃvat : mide÷ iti , avibhaktika÷ nirdeÓa÷ : mida , e÷ , mide÷ , mide÷ iti . atha và «a«ÂhÅsamÃsa÷ bhavi«yati mida÷ i÷ , midi÷ , mide÷ iti . pugantalaghÆpadhasya iti na evam vij¤Ãyate : pugantasya aÇgasya laghÆpadhasya ca iti . katham tarhi . puki anta÷ puganta÷ , laghvÅ upadhà laghÆpadhà , puganta÷ ca laghÆpadhà ca pugantalaghÆpadham pugantalaghÆpadhasya iti . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . aÇgaviÓe«aïe hi sati iha prasajyeta : bhinatti chinatti iti . ­cche÷ api praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam . ­cchati , ­ , ­ , ÌtÃm ­cchatyÌtÃm iti . d­Óe÷ api yogavibhÃga÷ kari«yate . u÷ aÇi guïa÷ . u÷ aÇi guïa÷ bhavati . tata÷ d­Óe÷ . d­Óe÷ ca aÇi guïa÷ bhavati . u÷ iti eva. k«iprak«udrayo÷ api yaïÃdiparam guïa iti iyatà siddham . sa÷ ayam evam siddhe sati yat pÆrvagrahaïam karoti tasya etat prayojanam ika÷ yathà syÃt anika÷ mà bhÆt iti .

(P_1,1.3.3)  KA_I,47.14-49.21  Ro_I,155-161     atha v­ddhigrahaïam kimartham . kim viÓe«eïa v­ddhigrahaïam codyate na puna÷ guïagrahaïam api . yadi kim cit guïagrahaïasya prayojanam asti v­ddhigrahaïasya api tat bhavitum arhati . ka÷ và viÓe«a÷ . ayam asti viÓe«a÷ . guïavidhau na kva cit sthÃnÅ nirdiÓyate . tatra avaÓyam sthÃninirdeÓÃrtham guïagrahaïam kartavyam . v­ddhividhau puna÷ sarvatra eva sthÃnÅ nirdiÓyate . aca÷ ¤ïiti ata÷ upadhÃyÃ÷ taddhite«u acÃm Ãde÷ iti . ata÷ uttaram paÂhati . #<v­ddhigrahaïam uttarÃrtham># . v­ddhigrahaïam kriyate uttarÃrtham . kÇiti iti prati«edham vak«yati . sa÷ v­ddhe÷ api yathà syÃt . ka÷ ca idÃnÅm kÇitpratyaye«u v­ddhe÷ prasaÇga÷ yÃvatà ¤ïiti iti ucyate . tat ca m­jyartham . m­je÷ v­ddhi÷ aviÓe«eïa ucyate . sà kÇiti mà bhÆt : m­«Âa÷ , m­«ÂavÃn iti . ihÃrtham ca api m­jyartham v­ddhigrahaïam kartavyam . m­je÷ v­ddhi÷ aviÓe«eïa ucyate . sà ika÷ yathà syÃt . anikÃ÷ mà bhÆt iti . #<m­jyartham iti cet yogavibhÃgÃt siddham># . m­jyartham iti cet yogavibhÃga÷ kari«yate . m­je÷ v­ddhi÷ . tata÷ ¤ïiti . ¤iti ïiti ca v­ddhi÷ bhavati . aca÷ iti eva . yadi aca÷ v­ddhi÷ ucyate nyamÃr : aÂa÷ api v­ddhi÷ prÃpnoti . #<aÂi ca uktam># . kim uktam. anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati iti . #<v­ddhiprati«edhÃnupapatti÷ tu ikprakaraïÃt># . v­ddhe÷ tu prati«edha÷ na upapadyate . kim kÃraïam . ikprakaraïÃt . iglak«aïayo÷ guïav­ddhyo÷ prati«edha÷ na ca evam sati m­je÷ iglak«aïà v­ddhi÷ bhavati . tasmÃt m­je÷ iglak«aïà v­ddhi÷ e«itavyà . evam tarhi iha anye vaiyÃkaraïÃ÷ m­je÷ ajÃdau saÇkrame vibhëà v­ddhim Ãrabhante : parim­janti parimÃrjanti parim­jantu parimÃrjantu parimam­jatu÷ , parimamÃrjatu÷ ityÃdyartham . tat iha api sÃdhyam . tasmin sÃdhye yogavibhÃga÷ kari«yate . m­je÷ v­ddhi÷ aca÷ bhavati . tata÷ aci kÇiti . ajÃdau ca kÇiti m­je÷ v­ddhi÷ bhavati : parimÃrjanti parimÃrjantu . kimartham idam . niyamÃrtham : ajÃdau eva kÇiti na anyatra . kva anyatra mà bhÆt . m­«Âa÷ , m­«ÂavÃn iti . tata÷ và . và aci kÇiti m­je÷ v­ddhi÷ bhavati . parim­janti , parimÃrjanti , parimam­jatu÷ , parimamÃrjatu÷ iti . ihÃrtham eva sijartham v­ddhigrahaïam kartavyam . sici v­ddhi÷ aviÓe«eïa ucyate . sà ika÷ yathà syÃt , anika÷ mà bhÆt iti . kasya puna÷ anika÷ prÃpnoti . akÃrasya : acikÅr«Åt , ajihÅr«Åt . na etat asti . lopa÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . ÃkÃrasya tarhi prÃpnoti : ayÃsÅt , avÃsÅt . na asti atra viÓe«a÷ satyÃm v­ddhau asatyÃm và . sandhyak«arasya tarhi prÃpnoti . na eva sandhyak«aram antyam asti . nanu ca idam asti ¬halope k­te udavo¬hÃm udavo¬ham udavo¬ha iti . na etat asti . asiddha÷ ¬halopa÷ . tasya asiddhatvÃt na etat antyam bhavati . vya¤janasya tarhi prÃpnoti : abhaitsÅt , acchaitsÅt . halantalak«aïà v­ddhi÷ bÃdhikà bhavi«yati . yatra tarhi sà prati«idhyate : ako«Åt , amo«Åt . sici v­ddhe÷ api e«a÷ prati«edha÷ . katham . lak«aïam hi nÃma dhvanati bhramati muhÆrtam api na avati«Âhate . atha và sici v­ddhi÷ parasmaipade«u iti sici v­ddhi÷ prÃpnoti . tasyÃ÷ halantalak«aïà v­ddhi÷ bÃdhikà . tasyÃ÷ api na iÂi iti prati«edha÷ . asti puna÷ kva cid anyatra api apavÃde prati«iddhe utsarga÷ api na bhavati . asti iti Ãha . sujÃte* aÓvasÆn­te , adhvaryo* adribhi÷ sutam ,
Óukram te* anyat iti . pÆrvarÆpatve prati«iddhe ayÃdaya÷ api na bhavanti . uttarÃrtham eva tarhi sijartham v­ddhigrahaïam kartavyam . sici v­ddhi÷ aviÓe«eïa ucyate . sà kÇiti mà bhÆt nyanuvÅt , nyadhuvÅt . na etat asti prayojanam . antaraÇgatvÃt atra uvaÇÃdeÓe k­te anantyatvÃt v­ddhi÷ na bhavi«yati . yadi tarhi sici antaraÇgam bhavati , akÃr«Åt , ahÃr«Åt : guïe k­te raparatve ca anantyatvÃt v­ddhi÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam . halantasya iti evam bhavi«yati . iha tarhi : nyastÃrÅt , vyadÃrÅt : guïe raparatve ca anantyatvÃt v­ddhi÷ na prÃpnoti . halantalak«aïÃyÃ÷ ca na iÂi iti prati«edha÷ . mà bhÆt evam . rlÃntasya iti evam bhavi«yati . iha tarhi : alÃvÅt apÃvÅt : guïe k­te avÃdeÓe ca anantyatvÃt v­ddhi÷ na prÃpnoti . halantalak«aïÃyÃ÷ ca na iÂi iti prati«edha÷ . mà bhÆt evam . rlÃntasya iti evam bhavi«yati . rlÃntasya iti ucyate na ca idam rlÃntam . rlÃntasya iti atra vakÃra÷ api nirdiÓyate . kim vakÃra÷ na ÓrÆyate . luptanirdi«ta÷ vakÃra÷ . yadi evam mà bhavÃn mavÅt : atra api prÃpnoti . avimavyo÷ iti vak«yÃmi . tat vaktavyam . #<ïiÓvibhyÃm tau nimÃtavyau># . yadi api etat ucyate atha và etarhi ïiÓvyo÷ prati«edha÷ na vaktavya÷ bhavati . guïe k­te ayÃdeÓe ca yÃntÃnam na iti prati«edha÷ bhavi«yati . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na sici antaraÇgam bhavati iti yat ayam ata÷ halÃde÷ lagho÷ iti akÃragrahaïam karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . akÃragrahaïasya etat prayojanam iha mà bhÆt : ako«Åt , amo«Åt . yadi sici antaraÇgam syÃt akÃragrahaïam anarthakam syÃt . guïe k­te alaghutvÃt v­ddhi÷ na bhavi«yati . paÓyati tu ÃcÃrya÷ na sici antaraÇgam bhavati iti . tata÷ akÃragrahaïam karoti . na etat asti j¤Ãpakam . asti anyat etasya vacane prayojanam . kim . yatra guïa÷ prati«idhyate tadartham etat syÃt : nyakuÂÅt , nyapuÂÅt iti . yat tarhi ïiÓvyo÷ prati«edham ÓÃsti tena na iha antaraÇgam asti iti darÓayati . yat ca karoti akÃragrahaïam lagho÷ iti k­te api . #<tasmÃt iglak«aïà v­ddhi÷ >#. tasmÃt iglak«aïà v­ddhi÷ Ãstheyà .

(P_1,1.3.4)  KA_I,49.24-50.16  Ro_I,161-163     #<«a«ÂhyÃ÷ sthÃneyogatvÃt igniv­tti÷># . «a«ÂhyÃ÷ sthÃneyogatvÃt sarve«Ãm ikÃm niv­tti÷ prÃpnoti . asya api prÃpnoti : dadhi madhu . punarvacanam idÃnÅm kimartham syÃt . #<anyatarÃrtham punarvacanam># . anyatarÃrtham etat syÃt . sÃrvadhÃdukÃrdhadhÃtukayo÷ guïa÷ eva iti . #<prasÃraïe ca># . prasÃraïe ca sarve«am yaïÃm niv­tti÷ prÃpnoti . asya api prÃpnoti : yÃtà vÃtà . punarvacanam idÃnÅm kimartham syÃt . #<vi«ayÃrtham punarvacanam >#. vi«ayÃrtham etat syÃt . vacisvapiyajÃdÅnÃm kiti eva iti . #<u÷ aï rapare ca># . u÷ aï rapare ca sarvarkÃrÃïÃm niv­tti÷ prÃpnoti . asya api prÃpnoti kart­ hart­ . #<siddham tu «a«ÂhyadhikÃre vacanÃt># . siddham etat . katham . «a«ÂhyadhikÃre ime yogÃ÷ kartavyÃ÷ . eka÷ tÃvat kriyate tatra eva . imau api yogau «a«ÂhadhikÃram anuvarti«yete . atha và «a«ÂhadhikÃre imau yogau apek«i«yÃmahe . atha và idam tÃvad ayam pra«Âavya÷ . sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ guïa÷ bhavati iti iha kasmÃt na bhavati : yÃtà vÃtà . idam tatra apek«i«yate ika÷ guïav­ddhÅ* iti . yathà eva tarhi idam tatra apek«i«yate evam iha api tad apek«i«yÃmahe sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷  ika÷ guïav­ddhÅ* iti.

(P_1,1.4.1)  KA_I,51.2-13  Ro_I,164-166     dhÃtugrahaïam kimartham . iha mà bhÆt: lƤ lavità lavitum pƤ pavità pavitum . ÃrdhadhÃtuke iti kimartham . tridhà baddha÷ v­«abha÷ roravÅti . kim puna÷ idam ÃrdhadhÃtukagrahaïam lopaviÓe«aïam : ÃrdhadhÃtukanimitte lope sati ye guïav­ddhÅ prÃpnuta÷ te na bhavata÷ iti , Ãhosvit guïav­ddhiviÓe«aïam ÃrdhadhÃtukagrahaïam : dhÃtulope sati ÃrdhadhÃtukanimitte ye guïav­ddhÅ prÃpnuta÷ te na bhavata÷ iti . kim ca ata÷ . yadi lopaviÓe«aïam upeddha÷ preddha÷ atra api prÃpnoti . atha guïav­ddhiviÓe«aïam knopayati iti atra api prÃpnoti . yathà icchasi tathà astu . astu lopaviÓe«aïam . katham upeddha÷ preddha÷ iti . bahiraÇga÷ guïa÷ antaraÇga÷ prati«edha÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . yadi evam na artha÷ dhÃtugrahaïena . iha kasmÃt na bhavati: lƤ lavità lavitum . ÃrdhadhÃtukanimitte lope prati«edha÷ na ca e«a÷ ÃrdhadhÃtukanimitta÷ lopa÷ . atha và puna÷ astu guïav­ddhiviÓe«aïam . nanu ca uktam knopayati iti atra api prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . nipÃtanÃt siddham . kim nipÃtanam . cele knope÷ iti 

(P_1,1.4.2)  KA_I,51.14-52.20  Ro_I,166-169     parigaïanam kartavyam . #<yaÇyakkyavalope prati«edha÷># . yaÇyakkyavalope prati«edha÷ vaktavya÷ . yaÇ: bebhidità marÅm­ja÷ . yak: ku«ubhità magadhaka÷ . kya: samidhità d­«adaka÷ . valope : jÅradÃnu÷ . kim prayojanam . #<numlopasrivyanubandhalope aprati«edhÃrtham># . numlope srivyanubandhalope ca prati«edha÷ mà bhÆt iti . numlope: abhÃji rÃga÷ upabarhaïam . srive÷ : ÃsremÃïam . anubandhalope : lƤ lavità lavitum . yadi parigaïanam kriyate syada÷, praÓratha÷, himaÓratha÷ iti atra api prÃpnoti . vak«yati etat nipÃtanÃt syadÃdi«u iti . tat tarhi parigaïanam kartavyam . na kartavyam . numlope kasmÃt na bhavati . #<ikprakaraïÃt numlope v­ddhi÷># . iglak«aïayo÷ guïav­ddhyo÷ prati«edha÷ na ca e«Ã iglak«aïà v­ddhi÷ . yadi iglak«aïayo÷ guïav­ddhyo÷ prati«edha÷ syada÷, praÓratha÷, himaÓratha÷ iti atra na prÃpnoti . iha ca prÃpnoti: avoda÷, edha÷, odma÷ iti . #<nipÃtanÃt syadÃdi«u >#. nipÃtanÃt syadÃdi«u prati«edha÷ bhavi«yati na ca bhavi«yati . yadi iglak«aïayo÷ guïav­ddhyo÷ prati«edha÷ srivyanubandhalope katham srive÷ ÃsremÃïam lƤ lavità . #<pratyayÃÓrayatvÃt anyatra siddham># . ÃrdhadhÃtukanimitte lope prati«edha÷ na ca e«a÷ ÃrdhadhÃtukanimitta÷ lopa÷ . yadi ÃrdhadhÃtukanimitte lope prati«edha÷ jÅradÃnu÷ atra na prÃpnoti . #<raki jya÷ prasÃraïam >#. na etat jÅve÷ rÆpam . raki etat jya÷ prasÃraïam . yÃvatà ca idÃnÅm raki jÅve÷ api siddham bhavati . katham upabarhaïam . b­hi÷ prak­tyantaram . katham j¤Ãyate b­hi÷ prak­tyantaram iti . aci iti hi lopa÷ ucyate anajÃdau api d­Óyate: nib­hyate . aniÂi iti ca ucyate . i¬Ãdau api d­Óyate: nibarhità nibarhitum iti . ajÃdau api na d­Óyate: b­æhayati b­æhaka÷ . tasmÃt na artha÷ parigaïanena . yadi parigaïanam na kriyate bhedyate chedyate atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . dhÃtulope iti na evam vij¤Ãyate: dhÃto÷ lopa÷ dhÃtulopa÷, dhÃtulope iti . katham tarhi . dhÃto÷ lopa÷ asmin tat idam dhÃtulopam, dhÃtulope iti . tasmÃt iglak«aïayo÷ guïav­ddhyo÷ prati«edha÷ . yadi tarhi iglak«aïayo÷ guïav­ddhyo÷ prati«edha÷ pÃpacaka÷, pÃpaÂhaka÷, magadhaka÷, d­«adaka÷ atra na prÃpnoti . #<allopasya sthÃnivatvÃt># . akÃralope k­te tasya sthÃnivatvÃt guïav­ddhÅ na bhavi«yata÷ .

(P_1,1.4.3)  KA_I,52.21-53.15  Ro_I,169-171     #<anÃrambha÷ vÃ># . anÃrambha÷ và puna÷ asya yogasya nyÃyya÷ . katham bebhiditÃ, marÅm­jaka÷, ku«ubhità samidhità iti . atra api akÃralope k­te tasya sthÃnivatvÃt guïav­ddhÅ na bhavi«yata÷ . yatra tarhi sthÃnivadbhÃva÷ na asti tadartham ayam yoga÷ vaktavya÷ . kva ca sthÃnivadbhÃva÷ na asti . yatra halaco÷ ÃdeÓa÷: loluva÷ popuva÷ marÅm­ja÷ sarÅs­pa÷ iti . atra api akÃralope k­te tasya sthÃnivatvÃt guïav­ddhÅ na bhavi«yata÷ . luki k­te na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam: luk kriyatÃm allopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt allopa÷ . nitya÷ luk . k­te api allope prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . luk api anitya÷ . katham . anyasya k­te allope prÃpnoti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . anavakÃÓa÷ tarhi luk. sÃvakÃÓa÷ luk . ka÷ avakÃÓa÷ . avaÓi«Âa÷ . atham katham cit anavakÃÓa÷ luk syÃt evam api na do«a÷ . allope yogavibhÃga÷ kari«yate : ata÷ lopa÷ . tata÷ yasya : yasya ca lopa÷ bhavati . ata÷ iti eva . kimartham idam . lukam vak«yati tadbÃdhanÃrtham . tato hala÷ . hala÷ uttarasya ca yasya lopa÷ bhavati iti . iha api paratvÃt yogavibhÃgÃt va lopa÷ lukam bÃdheta: k­«ïa÷ nonÃva v­«abha÷ yadi idam . nonÆyate÷ nonÃva . samÃnÃÓraya÷ luk lopena bÃdhyate . ka÷ ca samÃnÃÓraya÷ . ya÷ pratyayÃÓraya÷ . atra ca prÃk eva pratyayotpatte÷ luk bhavati . katham syada÷, praÓratha÷, himaÓratha÷, jÅradÃnu÷, nikucita÷ iti . #<uktam Óe«e># . kim uktam . nipÃtanÃt syadÃdi«u . pratyayÃÓratvÃt anyatra siddham . raki jya÷ prasÃraïam iti . nikucite api uktam sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti .

(P_1,1.5.1)  KA_I,53.17-54.13  Ro_I,171-174     #<kÇiti prati«edhe tannimittagrahaïam># . kÇiti prati«edhe tannimittagrahaïam kartavyam . kÇinnimitte ye guïav­ddhÅ prÃpnuta÷ te na bhavata÷ iti vaktavyam . kim prayojanam . #<upadhÃroravÅtyartham >#. upadhÃrtham roravÅtyartham ca . upadhÃrtham tÃvat : bhinna÷ , bhinnavÃn iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . kÇiti iti ucyate . tena yatra kÇiti anantara÷ guïabhÃvÅ asti tatra eva syÃt: citam stutam . iha tu na syÃt: bhinna÷ , bhinnavÃn iti . nanu ca yasya guïa÷ ucyate tat kÇitparatvena viÓe«ayi«yÃma÷ . pugantalaghÆpadhasya ca guïa÷ ucyate tat ca atra kÇitparam . pugantalaghÆpadhasya iti na evam vij¤Ãyate : pugantasya aÇgasya laghÆpadhasya ca iti . katham tarhi . puki anta÷ puganta÷ , laghvÅ upadhà laghÆpadhà , puganta÷ ca laghÆpadhà ca pugantalaghÆpadham , pugantalaghÆpadhasya iti . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . aÇgaviÓe«aïe hi sati iha prasajyeta : bhinatti chinatti iti . roravÅtyartham ca . tridhà baddha÷ v­«abha÷ roravÅti iti . yadi tannimittagrahaïam kriyate ÓacaÇante do«a÷ . riyati piyati dhiyati . prÃdudruvat prÃsusruvat . atra prÃpnoti . #<ÓacaÇantasya antaraÇgalak«aïatvÃt># . antaraÇgalak«aïatvÃt atra iyaÇuvaÇo÷ k­tayo÷ anupadhÃtvÃt guïa÷ na bhavi«yati . evam kriyate ca idam tannimittagrahaïam na ca ka÷ cit do«a÷ bhavati . imÃni ca bhÆya÷ tannimittagrahaïasya prayojanÃni : hata÷ , hatha÷ , upoyate , auyata , lauyamÃni÷ , pauyamÃni÷ , nenikte iti . na etÃni santi prayojanÃni . iha tÃvat hata÷ , hatha÷ iti . prasaktasya anabhinirv­ttasya prati«edhena niv­tti÷ Óakyà kartum atra ca dhÃtÆpadeÓÃvasthÃyÃm eva akÃra÷ . iha ca upoyate , auyata , lauyamÃni÷ , pauyamÃni÷  iti . bahiraÇge guïav­ddhÅ antaraÇga÷ prati«edha÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . nenikte iti pareïa rÆpeïa vyavahitatvÃt na bhavi«yati .

(P_1,1.5.2)  KA_I,54.13-55.5  Ro_I,175-177     upadhÃrthena tÃvat na artha÷ . dhÃto÷ iti vartate . dhÃtum kÇitparatvena viÓe«ayi«yÃma÷ . yadi dhÃtu÷ viÓe«yate vikaraïasya na prÃpnoti : cinuta÷ , sunuta÷ , lunÅta÷ , punÅta÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . vihitaviÓe«aïam dhÃtugrahaïam . dhÃto÷ ya÷ vihita÷ iti . dhÃto÷ eva tarhi na prÃpnoti . na evam vij¤Ãyate dhÃto÷ vihitasya kÇiti iti . katham tarhi . dhÃto÷ vihite kÇiti iti . atha và kÃryakÃlam hi sa¤j¤Ãparibhëam . yatra kÃryam tatra dra«Âavyam . pugantalaghÆpadhasya guïa÷ bhavati iti upasthitam idam bhavati kÇiti na iti . atha và yat etasmin yoge kÇidgrahaïam tad anavakÃÓam . tasya anavakÃÓatvÃt guïav­ddhÅ na bhavi«yata÷ . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati upadhÃlak«aïasya guïasya prati«edha÷ iti yat ayam trasig­dhidh­«ik«ipe÷ knu÷ ika÷ jhal halantÃt ca iti knusanau kitau karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . kitkaraïe etat prayojanam guïa÷ katham na syÃt iti . yadi ca atra guïaprati«edha÷ na syÃt kitkaraïam anarthakam syÃt . paÓyati tu ÃcÃrya÷ bhavati upadhÃlak«aïasya guïasya prati«edha÷ iti . tata÷ knusanau kitau karoti . roravÅtyarthena api na artha÷ . kÇiti iti ucyate . na ca atra kÇitam paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena prÃpnoti . na lumatà tasmin iti pratyayalak«aïaprati«edha÷ . atha api na lumatà aÇgasya iti ucyate evam api na do«a÷ . katham . na lumatà lupte aÇgÃdhikÃra÷ pratinirdiÓyate . kim tarhi . ya÷ asau lumatà lupyate tasmin yat aÇgam tasya yat kÃryam tat na bhavati iti . atha api ÃÇgÃdhikÃra÷ pratinirdiÓyate evam api na do«a÷ . katham . kÃryakÃlam hi sa¤j¤Ãparibhëam yatra kÃryam tatra dra«Âavyam . sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ guïa÷ bhavati iti upasthitam idam bhavati kÇiti na iti . atha và chÃndasam etat . d­«ÂÃnuvidhi÷ ca chandasi bhavati . atha và bahiraÇga÷ guïa÷ antaraÇga÷ prati«edha÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . atha và pÆrvasmin yoge yad ÃrdhadhÃtukagrahaïam tat anavakÃÓam . tasya anavakÃÓatvÃt guïa÷ bhavi«yati .

(P_1,1.5.3)  KA_I,55.6-18  Ro_I,177-180     iha kasmÃt na bhavati : laigavÃyana÷ , kÃmayate . #<taddhitakÃmyo÷ ikprakaraïÃt># . iglak«aïayo÷ guïav­ddhyo÷ prati«edha÷ na ca ete iglak«aïe . lakÃrasya ÇittvÃt ÃdeÓe«u sthÃnivadbhÃvaprasaÇga÷ . lakÃrasya ÇittvÃt ÃdeÓe«u sthÃnivadbhÃva÷ prÃpnoti : acinavam asunavam akaravam . #<lakÃrasya ÇittvÃt ÃdeÓe«u sthÃnivadbhÃvaprasaÇga÷ iti cet yÃsuÂa÷ ÇidvacanÃt siddham >#. yat ayam yÃsuÂa÷ Çidvacanam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na ÇidÃdeÓÃ÷ Çita÷ bhavanti iti . yadi etat j¤Ãpyate katham nityam Çita÷ ita÷ ca iti . Çita÷ yat kÃryam tat bhavati Çiti yat kÃryam tat na bhavati iti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . yÃsuÂa÷ eva ÇidvacanÃt . aparyÃpta÷ ca eva hi yÃsu samudÃyasya Çittve Çitam ca enam karoti . tasya etat prayojanam Çita÷ yat kÃryam tat yathà syÃt Çiti yat kÃryam tat mà bhÆt iti .

(P_1,1.6)  KA_I,55.20-56.16  Ro_I,180-182     kimartham idam udyate . guïav­ddhÅ mà bhÆtÃm iti : ÃdÅdhyanam ÃdÅdhyaka÷ , Ãvevyanam Ãvevyaka÷ iti . ayam yoga÷ Óakya÷ akartum . katham . #<dÅdhÅvevyo÷ chandovi«ayatvÃt d­«ÂÃnuvidhitvÃt ca chandasa÷ adÅdhet adÅdhayu÷ iti ca guïadarÓanÃt aprati«edha÷># . dÅdhÅvevyo÷ chandovi«ayatvÃt . dÅdhÅvevyau chandovi«ayau . d­«ÂÃnuvidhitvÃt ca chandasa÷ . d­«ÂÃnuvidhi÷ ca chandasi bhavati . adÅdhet , adÅdhayu÷ iti ca guïadarÓanÃt aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . prajapati÷ vai yat kim cana manasà adÅdhet . hotraya v­ta÷ k­payan adÅdhet . adÅdhayu÷ dÃÓarÃj¤e v­tasa÷ . bhavet idam yuktam udÃharaïam : adÅdhet iti . idam tu ayuktam : adÅdhayu÷ iti . ayam jusi guïa÷ prati«edhavi«aye [prati«edhavi«aya÷] Ãrabhyate . sa÷ yathà eva kÇiti na iti etam prati«edham bÃdhate evam imam api bÃdhate . na e«a÷ do«a÷ . jusi guïa÷ prati«edhavi«aye ÃrabhyamÃïa÷ tulyajÃtÅyam prati«edham bÃdhate . ka÷ ca tulyajÃtÅya÷ prati«edha÷ . ya÷ pratyayÃÓraya÷ . prak­tyÃÓraya÷ ca ayam . atha và yena na aprÃpte tasya bÃdhanam bhavati . na ca aprÃpte kÇiti na iti etasmin prati«edhe jusi guïa÷ Ãrabhyate . asmin puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . yadi tarhi ayam yoga÷ na Ãrabhyate katham dÅdhyat iti . #<dÅdhyat iti Óyanvyatyayena># . dÅdhyat iti Óyan e«a÷ vyatyayena bhavi«yati . iÂa÷ ca api grahaïam Óakyam akartum . katham akaïi«am araïi«am , kaïità Óva÷ , raïità Óva÷ iti . ÃrdhadhÃtukasya i valÃde÷ iti atra i iti vartamÃne puna÷ i¬grahaïasya prayojanam i eva yathà syÃt yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti . kim ca anyat prÃpnoti . guïa÷ . yadi niyama÷ kriyate pipaÂhi«ate÷ apratyaya÷ pipaÂ÷Å÷ : dÅrghatvam na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃÇgam yat kÃryam tat niyamyate . na ca etat ÃÇgam . atha và asiddham dÅrghatvam . tasya asiddhatvÃt niyama÷ na bhavi«yati . 

(P_1,1.7.1)  KA_I,56.18-23  Ro_I,182-183     anantarÃ÷ iti katham idam vij¤Ãyate : avidyamÃnam antaram e«Ãm iti Ãhosvit avidyamÃnÃ÷  antarà e«Ãm iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate avidyamÃnam antaram e«Ãm iti avagrahe saæyogasa¤j¤Ã na prÃpnoti  apsu iti ap-su iti . vidyate hi atra antaram . atha vij¤Ãyate avidyamÃnÃ÷  antarà e«Ãm iti na do«a÷ bhavati . yathà na do«a÷ tathà astu . atha và puna÷ astu avidyamÃnam antaram e«Ãm iti . nanu ca uktam avagrahe saæyogasa¤j¤Ã na prÃpnoti  ap-su iti apsu iti . vidyate hi atra antaram iti . na eva do«a÷ na prayojanam .

(P_1,1.7.2)  KA_I,56.24-57.26  Ro_I,183-186     #<saæyogasa¤j¤ÃyÃm sahavacanam yathà anyatra># . saæyogasa¤j¤ÃyÃm sahavacanam kartavyam . hala÷ anantarÃ÷ saæyoga÷ saha iti vaktavyam . kim prayojanam . sahabhÆtÃnÃm saæyogasa¤j¤Ã yathà syÃt ekaikasya mà bhÆt iti . yathà anyatra . tat yathà anyatra api yatra icchati sahabÆtÃnÃm kÃryam karoti tatra sahagrahaïam . tat yathà . saha supà . ubhe abhyastam saha iti . kim ca syÃt yadi ekaikasya hala÷ saæyogasa¤j¤Ã syÃt . iha niryÃyÃt , nirvÃyÃt , và anyasya saæyogÃde÷ iti ettvam prasajyeta . iha ca saæh­«Å«Âa iti ­ta÷ ca saæyogÃde÷ iti i prasajyeta . iha ca saæhriyate iti guïa÷ artisaæyogÃdyo÷ iti guïa÷ prasajyeta . iha ca d­«at karoti samit karoti iti saæyogÃntasya lopa÷ prasajyeta . iha ca Óaktà vastà iti sko÷ saæyogÃdyo÷ iti lopa÷ prasajyeta . iha ca niryÃta÷ , nirvÃta÷ saæyogÃde÷ Ãta÷ dhÃto÷ yaïvata÷ iti ni«ÂhÃnatvam prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate iha tÃvat niryÃyÃt , nirvÃyÃt và anyasya saæyogÃde÷ iti ettvam prasajyeta iti . na evam vij¤Ãyate saæyoga÷ Ãdi÷ yasya sa÷ ayam saæyogÃdi÷ , saæyogÃde÷ iti . katham tarhi . saæyogau ÃdÅ yasya sa÷ ayam saæyogÃdi÷ , saæyogÃde÷ iti . evam tÃvat sarvam ÃÇgam parih­tam . yat api ucyate iha ca d­«at karoti samit karoti iti saæyogÃntasya lopa÷ prasajyeta iti . na evam vij¤Ãyate saæyoga÷ anta÷ yasya tat idam saæyogÃntam , saæyogÃntasya iti . katham tarhi . saæyogau  antau asya tad idam saæyogÃntam , saæyogÃntasya iti . yat api ucyate iha ca Óaktà vastà iti sko÷ saæyogÃdyo÷ iti lopa÷ prasajyeta iti . na evam vij¤Ãyate saæyogau ÃdÅ saæyodÃdÅ saæyogÃdyo÷ iti . katham tarhi . saæyogayo÷ ÃdÅ saæyogÃdÅ saæyogÃdyo÷ iti . yat api ucyate iha ca niryÃta÷ , nirvÃta÷ saæyogÃde÷ Ãta÷ dhÃto÷ yaïvata÷ iti ni«ÂhÃnatvam prasajyeta iti . na evam vij¤Ãyate saæyoga÷ Ãdi÷ yasya sa÷ ayam saæyogÃdi÷ , saæyogÃde÷ iti . katham tarhi . saæyogau ÃdÅ yasya sa÷ ayam saæyogÃdi÷ , saæyogÃde÷ iti . katham k­tvà ekaikasya saæyogasa¤j¤Ã prÃpnoti . pratyekam vÃkyaparisamÃpti÷ d­«Âà . tat yathà . v­ddhiguïasa¤j¤e pratyekam bhavata÷ . nanu ca ayam api asti d­«ÂÃnta÷ : samudÃye vÃkyaparisamÃpti÷ iti . tat yathà . gargÃ÷ Óatam daï¬yantÃm iti . arthina÷ ca rÃjÃna÷ hiraïyena bhavanti na ca pratyekam daï¬ayanti . sati etasmin d­«ÂÃnte yadi tatra pratyekam iti ucyate iha api sahagrahaïam kartavyam . atha tatra antareïa pratyekam iti vacanam pratyekam v­ddhiguïasa¤j¤e bhavata÷ iha api na artha÷ sahagrahaïena . 

(P_1,1.7.3)  KA_I,57.27-59.2  Ro_I,186-190     atha yatra bahÆnÃm Ãnantaryam kim tatra dvayo÷ dvayo÷ saæyogas¤j¤Ã bhavati Ãhosvit aviÓe«eïa . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<samudÃye saæyogÃdilopa÷ masje÷># . samudÃye saæyogÃdilopa÷ masje÷ na sidhyati . maÇktà maÇktum . iha ca nirgleyÃt , nirglÃyÃt , nirmleyÃt , nirmlÃyÃt : và anyasya saæyogÃde÷ iti ettvam na prÃpnoti . iha ca saæsvari«Å«Âa iti ­ta÷ ca saæyogÃde÷ iti i na prÃpnoti . iha ca saæsvaryate iti guïa÷ artisaæyogÃdyo÷ iti guïa÷ na prÃpnoti . iha ca gomÃn karoti yavamÃn karoti iti saæyogÃntasya lopa÷ iti lopa÷ na prÃpnoti . iha ca nirglÃna÷ , nirmlÃna÷ iti saæyogÃde÷ Ãta÷ dhÃto÷ yaïvata÷ iti ni«ÂhÃnatvam  na prÃpnoti . astu tarhi dvayo÷ dvayo÷ . #<dvayo÷ halo÷ saæyoga÷ iti cet dvirvacanam >#. dvayo÷ halo÷ saæyoga÷ iti cet dvirvacanam  na sidhyati . indram icchati indrÅyati . indrÅyate÷ san : indidrÅyi«ati . na ndrÃ÷ saæyogÃdaya÷ iti dakÃrasya dvirvacanam na prÃpnoti . #<na và ajvidhe÷># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . ajvidhe÷ . ndrÃ÷ saæyogÃdaya÷ na dvi÷ ucyante . ajÃde÷ iti vartate . atha yadi eva bahÆnÃm saæyogas¤j¤Ã atha api dvayo÷ dvayo÷ kim gatam etat iyatà sÆtreïa Ãhosvit anyatarasmin pak«e bhÆya÷ sÆtram kartavyam . gatam iti Ãha . katham . yada tÃvat bahÆnÃm saæyogas¤j¤Ã tadà evam vigraha÷ kari«yate : avidyamÃnam antaram e«Ãm iti . yadà dvayo÷ dvayo÷ tadà evam vigraha÷ kari«yate : avidyamÃnÃ÷  antarà e«Ãm iti . dvayo÷ ca eva antarà ka÷ cit vidyate na và . evam api bahÆnÃm eva prÃpnoti . yÃn hi bhavÃn «a«Âhyà pratinirdiÓati ete«Ãm anyena vyavÃye na bhavitavyam . astu tarhi samudÃye sa¤j¤Ã . nanu ca uktam samudÃye saæyogÃdilopa÷ masje÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . vak«yati etat . antyÃt pÆrva÷ masje÷ mit anu«aÇgasaæyogÃdilopÃrtham iti . atha và aviÓe«eïa saæyogasa¤j¤Ã vij¤Ãsyate dvayo÷ api bahÆnÃm api . tatra dvayo÷ yà saæyogas¤j¤Ã tadÃÓraya÷ lopa÷ bhavi«yati . yat api ucyate iha ca nirgleyÃt , nirglÃyÃt , nirmleyÃt , nirmlÃyÃt : và anyasya saæyogÃde÷ iti ettvam na prÃpnoti iti aÇgena saæyogÃdim viÓe«ayi«yÃma÷ . aÇgasya saæyogÃde÷ iti . evam tÃvat sarvam ÃÇgam parih­tam . yat api ucyate iha ca gomÃn karoti yavamÃn karoti iti saæyogÃntasya lopa÷ iti lopa÷ na prÃpnoti iti padena saæyogÃntam viÓe«ayi«yÃma÷ . padasya saæyogÃntasya . yat api ucyate iha ca nirglÃna÷ , nirmlÃna÷ iti saæyogÃde÷ Ãta÷ dhÃto÷ yaïvata÷ iti ni«ÂhÃnatvam  na prÃpnoti iti dhÃtuna saæyogÃdim viÓe«ayi«yÃma÷ . dhÃto÷ saæyogÃde÷ iti . 

(P_1,1.7.4)  KA_I,59.3-24  Ro_I,190-192     #<svarÃnantarhitavacanam># . svarai÷ anantarhitÃ÷ hala÷ saæyogasa¤j¤Ã÷ bhavanti iti vaktavyam . kim prayojanam . vyavahitÃnÃm mà bhÆt . pacati panasam . nanu ca anantarÃ÷ iti ucyate . tena vyavahitÃnÃm na bhavi«yati . #<d­«Âam Ãnantaryam vyavahite># . vyavahite api anantaraÓabda÷ d­Óyate . tat yathà : anantarau imau grÃmau iti ucyate . tayo÷ ca eva antarà nadya÷ ca parvatÃ÷ ca bhavanti . yadi tarhi vyavahite api anantaraÓabda÷ bhavati Ãnantaryavacanam idÃnÅm kimartham syÃt . #<Ãnantaryavacanam kimartham iti cet ekaprati«edhÃrtham># . ekasya hala÷ saæyogasa¤j¤Ã mà bhÆt iti . kim ca syÃt yadi ekasya hala÷ saæyogasa¤j¤Ã syÃt . iye«a , uvo«a . ijÃde÷ ca gurumata÷ an­ccha÷ iti Ãm prasajyeta . #<na và atajjÃtÅyavyavÃyÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam .  atajjÃtÅyasya vyavÃyÃt . atajjÃtÅyakam hi loke vyavadhÃyakam bhavati . katham puna÷ j¤Ãyate atajjÃtÅyakam loke vyavadhÃyakam bhavati iti . evam hi kam cit ka÷ cit p­cchati . anantare* ete brÃhmaïakule* iti . sa÷ Ãha . na anantare . v­«alakulam anayo÷ antarà iti . kim puna÷ kÃraïam kva cit atajjÃtÅyakam vyavadhÃyakam bhavati kva cit na . sarvatra eva hi atajjÃtÅyakam vyavadhÃyakam bhavati . katham anantarau imau grÃmau iti . grÃmaÓabda÷ ayam bahvartha÷ . asti eva ÓÃlÃsamudÃye vartate . tat yathà grÃma÷ dagdha÷ iti . asti vÃÂaparik«epe vartate . tat yathà grÃmam pravi«Âa÷ . asti manu«ye«u vartate . tat yathà grÃma÷ gata÷ , grÃma÷ Ãgata÷ iti . asti sÃraïyake sasÅmake sasthaï¬ilake vartate . tat yathà grÃma÷ labdha÷ iti . tat ya÷ sÃraïyake sasÅmake sasthaï¬ilake vartate tam abhisamÅk«ya etat prayujyate : anantarau imau grÃmau iti . sarvatra eva hi atajjÃtÅyakam vyavadhÃyakam bhavati .

(P_1,1.8.1)  KA_I,59.26-60.5  Ro_I,192-193     kim idam mukhanÃsikÃvacana÷ iti . mukham ca nÃsikà ca mukhanÃsikam . mukhanÃsikam vacanam asya sa÷ ayam mukhanÃsikÃvacana÷ . yadi evam mukhanÃsikavacana÷ iti prÃpnoti . nipÃtanÃt dÅrghatvam bhavi«yati . atha và mukhanÃsikam Ãvacanam asya sa÷ ayam mukhanÃsikÃvacana÷ . kim idam Ãvacanam iti . Å«advacanam Ãvacanam . kim cit mukhavacanam kim cit nÃsikÃvacanam . mukhadvitÅyà và nÃsikà vacanam asya sa÷ ayam mukhanÃsikÃvacana÷ . mukhopasaæhità và nÃsikà vacanam asya sa÷ ayam mukhanÃsikÃvacana÷ .

(P_1,1.8.2)  KA_I,60.5-16  Ro_I,193-194     atha mukhagrahaïam kimartham . nÃsikÃvacana÷ anunÃsika÷ iti iyati ucyamÃne yamÃnusvÃrÃïÃm eva prasajyeta . mukhagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha nÃsikÃgrahaïam kimartham . mukhavacana÷ anunÃsika÷ iti iyati ucyamÃne kacaÂatapÃnÃm eva prasajyeta . nÃsikÃgrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . mukhagrahaïam Óakyam akartum . kena idÃnÅm ubhayavacanÃnÃm bhavi«yati . prÃsÃdavÃsinyÃyena . tat yathà . ke cit prÃsÃdavÃsina÷ ke cit bhÆmivÃsina÷ ke cit ubhayavÃsina÷ . ye prÃsÃdavÃsina÷ g­hyante te prÃsÃdavÃsigrahaïena . ye bhÆmivÃsina÷ g­hyante te bhÆmivÃsinyÃyena . ye ubhayavÃsina÷ g­hyante te prÃsÃdavÃsigrahaïena bhÆmivÃsinyÃyena ca . evam iha api ke cit mukhavacanÃ÷ ke cit nÃsikÃvacanÃ÷ ke cit ubhayavacanÃ÷ . tatra ye mukhavacanÃ÷ g­hyante te mukhagrahaïena . ye nÃsikÃvacanÃ÷ g­hyante te nÃsikÃgrahaïena . ye ubhayavacanÃ÷ g­hyante eva te mukhagrahaïena nÃsikÃgrahaïena ca. bhavet ubhayavacanÃnÃm siddham . yamÃnusvÃrÃïÃm api prÃpnoti . na eva do«a÷ na prayojanam .

(P_1,1.8.3)  KA_I,60.17-26  Ro_I,194-195     itaretarÃÓrayam tu bhavati . kà itaretarÃÓrayatà . sata÷ anunÃsikasya sa¤j¤ayà bhavitavyam sa¤j¤ayà ca nÃma anunÃsika÷ bhÃvyate . tat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca kÃryÃïi na prakalpante . #<anunÃsikasa¤j¤ÃyÃm itaretarÃÓraye uktam># . siddham tu nityaÓabdatvÃt iti .  nityÃ÷ ÓabdÃ÷ . nitye«u Óabde«u sata÷ anunÃsikasya sa¤j¤Ã kriyate . na sa¤j¤ayà anunÃsika÷ bhÃvyate . yadi tarhi nityÃ÷ ÓabdÃ÷ kimartham ÓÃstram . kimartham ÓÃstram iti cet nivartakatvÃt siddham . nivartakam ÓÃstram . katham . ÃÇ asmai aviÓe«eïa upadi«Âa÷ ananunÃsika÷ . tasya sarvatra ananunÃsikabuddhi÷ prasaktà . tatra anena niv­tti÷ kriyate . chandasi aci parata÷ ÃÇa÷ ananunÃsikasya prasaÇge anunÃsika÷ sÃdhu÷ bhavati iti .

(P_1,1.9.1)  KA_I,61.2-7  Ro_I,195-197     tulayà sammitam tulyam . Ãsyam ca prayatna÷ ca Ãsyaprayatnam . tulyÃsyam tulyaprayatnam ca savarïasa¤j¤am bhavati . kim puna÷ Ãsyam . laukikam Ãsyam o«ÂhÃt prabh­ti prÃk kÃkalakÃt . katham puna÷ Ãsyam . asyanti anena varïÃn iti Ãsyam . annam etat Ãsyandate iti và Ãsyam . atha ka÷ prayatna÷ . prayatanam prayatna÷ . prapÆrvÃt yatate÷ bhÃvasÃdhana÷ naÇpratyaya÷ . yadi laukikam Ãsyam kim ÃsyopÃdÃne prayojanam . sarve«Ãm hi tat tulyam bhavati . vak«yati etat : prayatnaviÓe«aïam ÃsyopÃdÃnam iti .

(P_1,1.9.2)  KA_I,61.8-62.14  Ro_I,197-202     #<savarïasa¤j¤ÃyÃm bhinnadeÓe«u atiprasaÇga÷ prayatnasÃmÃnyÃt># . savarïasa¤j¤ÃyÃm bhinnadeÓe«u atiprasaÇga÷ bhavati jabaga¬adaÓÃm . kim kÃraïam . prayatnasÃmÃnyÃt . ete«Ãm hi samÃna÷ prayatna÷ . #<siddham tu Ãsye tulyadeÓaprayatnam savarïam># . siddham etat. katham . Ãsye ye«Ãm tulya÷ deÓa÷ yatna÷ ca te savarïasa¤j¤Ã÷ bhavanti iti vaktavyam . evam api kim ÃsyopÃdÃne prayojanam . sarve«Ãm hi tat tulyam . prayatnaviÓe«aïam ÃsyopÃdÃnam . santi hi ÃsyÃt bÃhyÃ÷ prayatnÃ÷ . te hÃpitÃ÷ bhavanti . te«u satsu asatsu api savarïasa¤j¤Ã sidhyati . ke puna÷ te . vivÃrasaævÃrau ÓvÃsanÃdau gho«avadagho«atà alpaprÃïatà mahÃprÃïatà iti . tatra vargÃïÃm prathamadvitÅyÃ÷ viv­takaïÂhÃ÷ ÓvÃsÃnupradÃnÃ÷ agho«Ã÷ . eke alpaprÃïÃ÷ apare mahÃprÃïÃ÷ . t­tÅyacaturthÃ÷ saæv­takaïÂhÃ÷ nÃdÃnupradÃnÃ÷ gho«avanta÷ . eke alpaprÃïÃ÷ apare mahÃprÃïÃ÷ . yathà t­tÅyÃ÷ tathà pa¤camÃ÷ ÃnunÃsikyavarjam . ÃnunÃsikyam te«Ãm adhika÷ guïa÷ . evam api avarïasya savarïasa¤j¤Ã na prÃpnoti . kim kÃraïam . bÃhyam hi ÃsyÃt sthÃnam avarïasya . sarvamukhasthÃnam avarïam eke icchanti . evam api vyapadeÓa÷ na prakalpate : Ãsye ye«Ãm tulya÷ deÓa÷ iti . vyapadeÓivadbhÃvena vyapadeÓa÷ bhavi«yati . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam savarïasa¤j¤ayÃm bhinnadeÓe«u atiprasaÇga÷ prayatnasÃmÃnyÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . na hi laukikam Ãsyam . kim tarhi . taddhitÃntam Ãsyam : Ãsye bhavam Ãsyam . ÓarÅrÃvayavÃt yat . kim puna÷ Ãsye bhavam . sthÃnam karaïam ca . evam api prayatna÷ aviÓe«ita÷ bhavati . prayatna÷ ca viÓe«ita÷ . katham . na hi prayatanam prayatna÷ . kim tarhi . prÃrambha÷ yatnasya prayatna÷ . yadi prÃrambha÷ yatnasya prayatna÷ evam api avarïasya eÇo÷ ca savarïasa¤j¤Ã prÃpnoti . praÓli«Âavarïau etau . avarïasya tarhi aico÷ ca savarïasa¤j¤Ã prÃpnoti . viv­tatarÃvarïau etau . etayo÷ eva tarhi mitha÷ savarïasa¤j¤Ã prÃpnoti . na etau tulyasthÃnau . udÃttÃdÅnÃm tarhi savarïasa¤j¤Ã na  prÃpnoti . abhedakÃ÷ udÃttÃdaya÷ . atha và kim na÷ etena prÃrambha÷ yatnasya prayatna÷ iti .prayatanam eva prayatna÷ . tat eva ca taddhitÃntam Ãsyam . yat samÃnam tat ÃÓrayi«yÃma÷ . kim sati bhede . sati iti Ãha . sati eva hi bhede savarïasa¤j¤ayà bhavitavyam . kuta÷ etat . bhedÃdhi«ÂhÃnà hi savarïasa¤j¤Ã . yadi hi yatra sarvam samÃnam tatra syÃt savarïasa¤j¤Ãvacanam anarthakam syÃt . yadi tarhi sati bhede kim cit samÃnam iti k­tva savarïasa¤j¤Ã bhavi«yati ÓakÃrachakÃrayo÷ «akÃraÂhakÃraho÷ sakÃrathakÃrayo÷ savarïasa¤j¤Ã prÃpnoti . ete«Ãm hi sarvam anyat samÃnam karaïavarjam . evam tarhi prayatanam eva prayatna÷ tat eva taddhitÃntam Ãsyam na tu ayam dvandva÷ : Ãsyam ca prayatna÷ ca Ãsyaprayatnam iti . kim tarhi . tripada÷ bahuvrÅhi÷ : tulya÷ Ãsye prayatna÷ e«Ãm iti . atha và pÆrva÷ tatpuru«a÷ tata÷ bahuvrÅhi÷ : tulya÷ Ãsye tulyÃsya÷ , tulyÃsya÷ prayatna÷ e«Ãm iti . atha và para÷ tatpuru«a÷ tata÷ bahuvrÅhi÷ : Ãsye yatna÷ Ãsyayatna÷ , tulya÷ Ãsyayatna÷ e«Ãm iti .

(P_1,1.9.3)  KA_I,62.15-26  Ro_I,202-203     tasya . tasya iti tu vaktavyam . kim prayojanam . ya÷ yasya tulyÃsyaprayatna÷ sa÷ tasya savarïasa¤j¤a÷ yathà syÃt . anyasya tulyÃsyaprayatna÷ anyasya savarïasa¤j¤a÷ mà bhÆt . #<tasya avacanam vacanaprÃmÃïyÃt># . tasya iti na vaktavyam . anyasya tulyÃsyaprayatna÷ anyasya savarïasa¤j¤a÷ kasmÃt na bhavati . vacanaprÃmÃïyÃt : savarïasa¤j¤ÃvacanasÃmarthyÃt . yadi hi anyasya tulyÃsyaprayatna÷ sa÷ anyasya savarïasa¤j¤a÷ syÃt savarïasa¤j¤Ãvacanam anarthakam syÃt . #<sambandhiÓabdai÷ và tulyam># . sambandhiÓabdai÷ và puna÷ tulyam etat . tat yathà sambandhiÓabdÃ÷ : mÃtari vartitavyam , pitari ÓuÓrÆ«itavyam iti . na ca ucyate svasyÃm mÃtari svasmin và pitari iti sambandhÃt ca etat gamyate yà yasya mÃtà ya÷ ca yasya pità iti . evam iha api tulyÃsyaprayatnam savarïam iti atra sambandiÓabdau etau . tatra sambandhÃt etat gantavyam : yat prati yat tulyÃsyaprayatnam tat prati tat savarïasa¤j¤am bhavati iti .

(P_1,1.9.4)  KA_I,62.27-63.23  Ro_I,203-207     #<­kÃraÊkÃrayo÷ savarïavidhi÷># . ­kÃraÊkÃrayo÷ savarïasa¤j¤Ã vidheyà . hot­ , ÊkÃra÷ , hotÌÊkÃra÷ . kim prayojanam . aka÷ savarïe dÅrgha÷ iti dÅrghatvam yathà syÃt . na etat asti prayojanam . vak«yati etat . savarïadÅrghatve ­ti , r­vÃvacanam Êti , lÊvÃvacanam iti . tat savarïe yathà syÃt . iha mà bhÆt : dadhi , ÊkÃra÷ , madhu , ÊkÃra÷ iti . yat etat savarïadÅrghatve ­ti iti etat ­ta÷ iti vak«yÃmi . tata÷ Êti . Êti ca và lÊ bhavati . ­ta÷ iti eva . tat na vaktavyam bhavati . avaÓyam tat vaktavyam . ÆkÃla÷ ac hrasvardÅrghaplutasa¤j¤a÷ bhavati iti ucyate . na ca r­kÃra÷ lÊkÃra÷ và ac asti . r­kÃrasya , lÊkÃrasya ca actvam vak«yÃmi . tat ca avaÓyam vaktavyam pluta÷ yathà syÃt : hot­ , ­kÃra÷ hotÌkÃra÷ , hot­3kÃra÷ , hot­ , ÊkÃra÷ , hotÊkÃra÷ , hotÊ3kÃra÷ . kim puna÷ atra jyÃya÷ . savarïasa¤j¤Ãvacanam eva jyÃya÷ . dÅrghatvam ca eva hi siddham bhavati. api ca ­kÃragrahaïe ÊkÃragrahaïam sannihitam bhavati . yathà iha bhavati : ­ti aka÷: khaÂva ­Óya÷ , mÃla ­Óya÷ idam api saÇg­hÅtam bahavati : khaÂva , ÊkÃra÷, mÃla , ÊkÃra÷ iti . và supi ÃpiÓale÷ : uparkÃrÅyati , upÃrkÃrÅyati , idam api siddham bhavati : upalkÃrÅyati, upÃlkÃrÅyati iti . yadi tarhi ­kÃragrahaïe ÊkÃragrahaïam sannihitam bhavati u÷ aï rapara÷ , ÊkÃrasya api raparatvam prÃpnoti . ÊkÃrasya laparatvam vak«yÃmi . tat ca avaÓyam vaktavyam asatyÃm savarïasa¤j¤ÃyÃm vidhyartham . tat eva satyÃm rephabÃdhanÃrtham bhavi«yati . iha tarhi ra«ÃbhyÃm na÷ ïa÷ samÃnapade iti ­kÃragrahaïam coditam mÃtÌïÃm , pitÌïÃm iti evamartham . tat iha api prÃpnoti : kÊpyamÃnam paÓya iti . atha asatyÃm api savarïasa¤j¤ÃyÃm iha kasmÃt na bhavati : prakÊpyamÃnam paÓya iti . cuÂutulaÓarvyavÃye na iti vak«yÃmi . apara÷ Ãha : tribhi÷ ca madhyamai÷ vargai÷ laÓasai÷ ca vyavÃye na iti vak«yÃmi iti . varïaikadeÓÃ÷ ca varïagrahaïena g­hyante iti ya÷ asau ÊkÃre lakÃra÷ tadÃÓraya÷ prati«edha÷ bhavi«yati . yadi evam na artha÷ ra«ÃbhyÃm ïatve ­kÃragrahaïena . varïaikadeÓÃ÷ ca varïagrahaïena g­hyante iti ya÷ asau ­kÃre repha÷ tadÃÓrayam ïatvam bhavi«yati .

(P_1,1.10)  KA_I,63.25-65.6  Ro_I,207-211     #<ajjhalo÷ prati«edhe ÓakÃraprati«edha÷ ajjhaltvÃt># . ajjhalo÷ prati«edhe ÓakÃrasya ÓakÃreïa savarïasa¤j¤ÃyÃ÷ prati«edha÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . ajjhaltvÃt . ac ca eva hi ÓakÃra÷ hal ca . katham tÃvat actvam . ikÃra÷ savarïagrahaïena ÓakÃram api g­hïÃti iti actvam . hal«u upadeÓÃt haltvam . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra savarïalope do«a÷># . tatra savarïalope do«a÷ bhavati . paraÓÓatÃni kÃryÃïi . jhara÷ jhari savarïe iti lopa÷ na prÃpnoti .  #<siddham anactvÃt># . siddham etat . katham . anactvÃt . katham anactvam . sp­«Âam sparÓÃnÃm karaïam . Å«atsp­«Âam anta÷sthÃnÃm . viv­tam Æ«maïÃm . Å«at iti anuvartate . svarÃïÃm viv­tam . Å«at iti niv­ttam . #<vÃkyÃparisamÃpte÷ vÃ># . vÃkyÃparisamÃpte÷ và siddham etat . kim idam vÃkyÃparisamÃpte÷ iti . varïÃnÃm upadeÓa÷ tÃvat . upadeÓottarakÃlà itsa¤j¤Ã . itsa¤j¤ottarakÃla÷ Ãdi÷ antyena saha ità iti pratyÃhÃra÷ . pratyÃhÃrottarakÃlà savarïasa¤j¤Ã . savarïasa¤j¤ottarakÃlam aï udit savarïasya ca apratyaya÷ iti savarïagrahaïam . etena sarveïa samuditena vÃkyena anyatra savarïÃnÃm grahaïam bhavati . ca ca atra ikÃra÷ ÓakÃram g­hïÃti . yathà eva tarhi ikÃra÷ ÓakÃram na g­hïÃti evam ÅkÃram api na g­hïÅyÃt . tatra ka÷ do«a÷ . kumÃrÅ , Åhate kumÃrÅhate . aka÷ savarïadÅrghatvam na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yat etat aka÷ savarïe dÅrgha÷ iti pratyÃhÃragrahaïam tata ikÃra÷ ÅkÃram g­hïÃti . ÓakÃram na g­hïÃti . apara÷ Ãha : #<ajjhalo÷ prati«edhe ÓakÃraprati«edha÷ ajhaltvÃt># . ajjhalo÷ prati«edhe ÓakÃrasya ÓakÃreïa savarïasa¤j¤ÃyÃ÷ prati«edha÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . ajjhaltvÃt . ac ca eva ÓakÃra÷ hal ca . katham tÃvat actvam . ikÃra÷ savarïagrahaïena ÓakÃram api g­hïÃti iti actvam . hal«u upadeÓÃt haltvam . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra savarïalope do«a÷># . tatra savarïalope do«a÷ bhavati . paraÓÓatÃni kÃryÃïi . jhara÷ jhari savarïe iti lopa÷ na prÃpnoti .  #<siddham anactvÃt># . siddham etat . katham . anactvÃt . katham anactvam . #<vÃkyÃparisamÃpte÷ vÃ># . uktà vÃkyÃparisamÃpti÷ . asmin pak«e và iti etat asamarthitam bhavati . etat ca samarthitam . katham . astu và ÓakÃrasya ÓakÃreïa savarïasa¤j¤Ã mà và bhÆt . nanu ca uktam : paraÓÓatÃni kÃryÃïi . jhara÷ jhari savarïe iti lopa÷ na prÃpnoti iti . mà bhÆt lopa÷ . nanu ca bheda÷ bhavati . sati lope dviÓakÃram asati lope triÓakÃram . na asti bheda÷ . asati api lope dviÓakÃram eva . katham . vibhëà dvirvacanam . evam api bheda÷ . asati lope kadà cit dviÓakÃram  kadà cit triÓakÃram sati lope dviÓakÃram eva . sa÷ e«a÷ katham bheda÷ na syÃt . yadi nitya÷ lopa÷ syÃt . vibhëà tu sa÷ lopa÷ . yathà abheda÷ tathà astu .

(P_1,1.11.1)  KA_I,66.2-67.2  Ro_I,213-217     kimartham ÅdÃdÅnÃm taparÃïÃm prag­hyasa¤j¤Ã ucyate . tapara÷ tatkÃlasya iti tatkÃlÃnÃm savarïÃnÃm grahaïam yathà syÃt . ke«Ãm . udÃttÃnudÃttasvaritÃnÃm . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . plutÃnÃm tu prag­hyasa¤j¤Ã na prÃpnoti . kim kÃraïam . atatkÃlatvÃt . na hi plutÃ÷ tatkÃlÃ÷ . asiddha÷ pluta÷ . tasyÃsiddhatvÃt tatkÃlÃ÷ eva bhavanti . siddha÷ pluta÷ svarasandhi«u . katham j¤Ãyate siddha÷ pluta÷ svarasandhi«u  iti . yat ayam plutaprag­hyÃ÷ aci iti plutasya prak­tibhÃvam ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . sata÷ hi kÃryiïa÷ kÃryeïa bhavitavyam . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . aplutÃt aplute iti etat na vaktavyam bhavati . kim ata÷ yat siddha÷ pluta÷ svarasandhi«u . sa¤j¤Ãvidhau asiddha÷ . tasya asiddhatvÃt tatkÃlÃ÷ eva bhavanti . sa¤j¤Ãvidhau ca siddha÷ . katham . kÃryakÃlam sa¤j¤Ãparibhëam . yatra kÃryam tatra upasthitam dra«Âavyam . prag­hya÷ prak­tyà iti upasthitam idam bhavati ÅdÆdet dvivacanam prag­hyam iti . kim puna÷ plutasya prag­hyasa¤j¤Ãvacane prayojanam . prag­hyÃÓraya÷ prak­tibhÃva÷ yathà syÃt . mà bhÆt evam . pluta÷ prak­tyà iti evam bhavi«yati . na evam Óakyam . upasthite hi do«a÷ syÃt . aplutavat upasthithe iti atra paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ : vadvacanam plutakÃryaprati«edhÃrtham , plutaprati«edhe hi prag­hyplutaprati«edhaprasaÇga÷ anyena vihitatvÃt iti . tasmÃt plutasya prag­hyasa¤j¤Ã e«itavyà prag­hyÃÓraya÷ prak­tibhÃva÷ yathà syÃt . yadi puna÷ dÅrghÃïÃm ataparÃïÃm prag­hyasa¤j¤Ã ucyeta . evam api ekÃra÷ eva eka÷ savarïÃn g­hïÅyÃt . ÅkÃrokÃrau na g­hïÅyÃtÃm . kim kÃraïam . anaïtvÃt . yadi puna÷ hrasvÃnÃm ataparÃïÃm prag­hyasa¤j¤Ã ucyeta . na evam Óakyam . iha api prasajyeta : akurvahi , atra akurvahi atra iti . tasmÃt dÅrghÃïÃm eva taparÃïÃm prag­hyasa¤j¤Ã vaktavyà . dÅrghÃïÃm ca ucyamÃnà plutÃnÃm na prÃpnoti . evam tarhi kim na÷ etena yatnena yat siddha÷ pluta÷ svarasandhi«u iti . asiddha÷ pluta÷ . tasya asiddhatvÃt tatkÃlÃ÷ eva bhavanti iti . katham yat tat j¤Ãpakam uktam plutaprag­hyÃ÷ aci iti. plutabhÃvÅ prak­tyà iti evam etat vij¤Ãyate . katham yat tat prayojanam uktam . kriyate tat nyÃse eva aplutÃt aplute iti . evam api yat siddhe prag­hyakÃryam tat plutasya na prÃpnoti . aïa÷ aprag­hyasya anunÃsika÷ iti . evam tarhi kim na÷ etena kÃryakÃlam sa¤j¤Ãparibhëam iti . yathoddeÓam eva sa¤j¤Ãparibhëam . tatra ca asau asiddha÷ . tasyÃsiddhatvÃt tatkÃlÃ÷ eva bhavanti .

(P_1,1.11.2)  KA_I,67.3-68.7  Ro_I,217-220     katham puna÷ idam vij¤Ãyate : ÅdÃdaya÷ yat dvivacanam iti Ãhosvit ÅdÃdyantam yat dvivacanam iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ÅdÃdaya÷ dvivacanam prag­hyÃ÷ iti cet antyasya vidhi÷># . ÅdÃdaya÷ dvivacanam prag­hyÃ÷ iti cet antyasya prag­hyasa¤j¤Ã vidheyà . pacete* iti , pacethe* iti . vacanÃt bhavi«yati . asti vacane prayojanam . kim . khaÂve* iti , mÃle* iti . astu tarhi ÅdÃdyantam yat dvivacanam iti . #<ÅdÃdyantam iti cet ekasya vidhi÷># . ÅdÃdyantam iti cet ekasya prag­hyasa¤j¤Ã vidheyà . khaÂve* iti , mÃle* iti . #<na và ÃdyantatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . ÃdyantatvÃt . Ãdyantavat ekasmin iti ekasya api bhavi«yati . atha và evam vak«yÃmi : ÅdÃdyantam yat dvivacanÃntam iti . #<ÅdÃdyantam dvivacanÃntam iti cet luki prati«edha÷># . ÅdÃdyantam dvivacanÃntam iti cet luki prati«edha÷ vaktavya÷ . kumÃryo÷ agÃram , kumÃryagÃram  vadhvo÷ agÃram , vadhvagÃram . etat hi ÅdÃdyantam ca ÓrÆyate dvivacanÃntam ca bhavati pratyayalak«aïena . #<saptamyÃm arthagrahaïam j¤Ãpakam pratyayalak«aïaprati«edhasya># . yat ayam ÅdÆtau ca saptamyarthe iti arthagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na prag­hyasa¤j¤ÃyÃm pratyayalak«aïam bhavati iti . tat tarhi j¤ÃpkÃrtham arthagrahaïam kartavyam . na kartavyam . ÅdÃdibhi÷ dvivacanam viÓe«ayi«yÃma÷ ÅdÃdiviÓi«Âena ca dvivacanena tadantavidhi÷ bhavi«yati . ÅdÃdyantam yat dvivacanam tadantam ÅdÃdyantam iti . evam api aÓukle vastre Óukle sampadyetÃm , ÓuklÅ ÃstÃm vastre* iti atra prÃpnoti . atra hi ÅdÃdi dvivacanam tadantam ca bhavati pratyayalak«aïena . atra api ak­te ÓÅbhÃve luk bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . luk kriyatÃm ÓÅbhÃva÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt ÓÅbhÃva÷ . nitya÷ luk . k­te api ÓÅbhÃve prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . anitya÷ luk . anyasya k­te ÓÅbhÃve prÃpnoti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati .ÓÅbhÃva÷ api anitya÷ . na hi k­te luki prÃpnoti . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt ÓÅbhÃva÷ ÓÅbhÃve k­te luk . atha api katham cit nitya÷ luk syÃt evam api do«a÷ . vak«yati etat . padasa¤j¤ÃyÃm antavacanam anyatra sa¤j¤Ãvidhau pratyayagrahaïe tadantavidhiprati«edhÃrtham iti. idam ca api pratyayagrahaïam ayam ca api sa¤j¤Ãvidhi÷ . avaÓyam khalu etasmin api pak«e ÃdyantavadbhÃva÷ e«itavya÷ . tasmÃt astu sa÷ eva madhyama÷ pak«a÷ .

(P_1,1.12)  KA_I,68. 9-70.3  Ro_I,220-226     #<mÃt prag­hyasa¤j¤ÃyÃm tasya asiddhatvÃt ayÃvekÃdeÓaprati«edha÷># . mÃt prag­hyasa¤j¤ÃyÃm tasya Åttvasya Ættvasya ca asiddhatvÃt ayÃvekÃdeÓÃ÷ prÃpnuvanti . te«Ãm prati«edha÷ vaktavya÷ . amÅ* atra , amÅ* Ãsate , amÆ* atra , amÆ* ÃsÃte . nanu ca prag­hyasa¤j¤ÃvacanasÃmarthyÃt ayÃdaya÷ na bhavi«yanti . #<vacanÃrtha÷ hi siddhe># . na idam vacanÃt labhyam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . yat siddhe prag­hyasa¤j¤ÃkÃryam tadartham etat syÃt . aïa÷ aprag­hyasya anunÃsika÷ iti . na ekam prayojanam yogÃrambham prayojayati . yadi etÃvat prayojanam syÃt tatra eva ayam brÆyÃt aïa÷ aprag­hyasya anunÃsika÷ adasa÷ na iti . #<viprati«edhÃt vÃ># . atha và prag­hyasa¤j¤Ã kriyatÃm ayÃdaya÷ và . prag­hyasa¤j¤Ã bhavi«yati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . viprati«edhe param iti ucyate . pÆrvà ca prag­hyasa¤j¤Ã pare ayÃdaya÷ . parà prag­hyasa¤j¤Ã kari«yate . sÆtraviparyÃsa÷ k­ta÷ bhavati . evam tarhi parà eva prag­hyasa¤j¤Ã . katham . kÃryakÃlam hi sa¤j¤Ãparibhëam . yatra kÃryam tatra upasthitam  dra«Âavyam . prag­hya÷ prak­tyà iti etat upasthitam bhavati adasa÷ mÃt iti . evam api ayukta÷ viprati«edha÷ . katham . dvikÃryayoga÷ hi viprati«edha÷ . na ca atra eka÷ dvikÃryayukta÷ . ecÃm ayÃdaya÷ . ÅdÆto÷ prag­hyas¤j¤Ã . na avaÓyam dvikÃryayoga÷ eva viprati«edha÷ . kim tarhi . asambhava÷ api . sa÷ ca asti atra asambhava÷ . ka÷ asau asambhava÷ . prag­hyasa¤j¤Ã abhinirvartamÃnà ayÃdÅn bÃdhate , ayÃdaya÷ abhinirvartamanÃ÷ prag­hyasa¤j¤Ãnimittam vighnanti iti e«a÷ asambhava÷ . sati asambhave yukta÷ viprati«edha÷ . evam api ayukta÷ viprati«edha÷ . sato÷ hi viprati«edha÷ bhavati . na ca atra Åttvottve sta÷ na api makÃra÷ . ubhayam asiddham . #<ÃÓrayÃt siddhatvam ca yathà ro÷ uttve >#. ÃÓrayÃt siddhatvam bhavi«yati . tat yathà ru÷ uttve ÃÓrayÃt siddha÷ bhavati . kim puna÷ kÃraïam ru÷ uttve ÃÓrayÃt siddha÷ bhavati na puna÷ yatra eva ru÷ siddha÷ tatra eva uttvam api ucyate . na evam Óakyam . #<asiddhe hi uttve ÃdguïÃprasiddhi÷># . asiddhe hi uttve ÃdguïÃprasiddhi÷ syÃt . v­k«a÷ atra , plak«a÷ atra . tasmÃt tatra ÃÓrayÃt siddhatvam e«itavyam . tatra yathà ÃÓrayÃt siddham bhavati evam iha api bhavi«yati . atha và prag­hyasa¤j¤ÃvacanasÃmarthyÃt ayÃdaya÷ ÃdeÓÃ÷ na bhavi«yanti . atha và yogavibhÃga÷ kari«yate . adasa÷ . adasa÷ ÅdÃdaya÷ prag­hyasa¤j¤Ã÷ bhavanti . tata÷ mÃt . mÃt ca pare ÅdÃdaya÷ prag­hyasa¤j¤Ã÷ bhavanti . adasa÷ iti eva . kimartha÷ yogavibhÃga÷ . eka÷ yat tat siddhe prag­hyakÃryam tadartha÷ . apara÷ yat asiddhe . iha api tarhi prÃpnoti : amuyà , amuyo÷ iti . kim ca syÃt yadi prag­hyasa¤j¤Ã syÃt . prag­hyÃÓraya÷ prak­tibhÃva÷ prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . padÃntaprakaraïe prak­tibhÃva÷ . na ca e«a÷ padÃnta÷ . evam api amuke atra atra api prÃpnoti . dvivacanam iti vartate . yadi dvivacanam iti vartate amÅ* atra iti na prÃpnoti . evam tarhi edantam iti niv­ttam . atha và Ãha ayam adasa÷ mÃt iti . na ca Åttvottve sta÷ na api makÃra÷ . te evam vij¤ÃsyÃma÷ mÃrthÃt ÅdÃdyarthÃnÃm iti . #<uktam vÃ># . kim uktam . adasa÷ Åttvottve svare bahi«padalak«aïe prag­hyasa¤jÃyÃm ca siddhe vaktavye iti . #<tatra saki do«a÷># . tatra sakakÃre do«a÷ bhavati . amuke atra . #<na và grahaïaviÓe«aïatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . grahaïaviÓe«aïatvÃt . na mÃdgrahaïena ÅdÃdyantam viÓe«yate . kim tarhi . ÅdÃdaya÷ viÓe«yante . mÃt pare ye ÅdÃdaya÷ iti .

(P_1,1.13)  KA_I,70.5-10  Ro_I,226-227     iha kasmÃt na bhavati : kÃÓe kuÓe vaæÓe iti . #<Óe arthavadgrahaïÃt># . arthavata÷ ÓeÓabdasya grahaïam . na ca ayam arthavÃn . evam api hariÓe babhruÓe iti atra prÃpnoti . evam tarhi lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti evam na bhavi«yati . atha và puna÷ astu arthavadgrahaïe na anarthakasya iti . katham hariÓe babhruÓe iti . eka÷ atra vibhaktyarthena arthavÃn apara÷ taddhitÃrthena . samudÃya÷ anarthaka÷ .

(P_1,1.14)  KA_I,70.12-71.7  Ro_I,227-230     nipÃta÷ iti kimartham . cakÃra atra , jahÃra atra . ekÃc iti kimartham . pra idam brahma , pra idam k«atram . ekÃc iti api ucyamÃne atra api prÃpnoti . e«a÷ api hi ekÃc . ekÃc iti na ayam bahuvrÅhi÷ : eka÷ ac asmin sa÷ ayam ekÃc iti . kim tarhi . tatpuru«a÷ ayam samÃnÃdhikaraïa÷ : eka÷ ac ekÃc . yadi tatpuru«a÷ samÃnÃdhikaraïa÷ na artha÷ ekagrahaïena . iha kasmÃt na bhavati : pra idam brahma , pra idam k«atram . ac eva ya÷ nipÃta÷ iti evam vij¤Ãsyate . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . ajgrahaïasÃmarthyÃt . yadi hi yat ca ac ca anyat ca tatra syÃt ajgrahaïam anarthakam syÃt . asti anyat ajgrahaïasya prayojanam . kim. ajantasya yathà syÃt . halantasya mà bhÆt . na eva do«a÷ na prayojanam . evam api kuta÷ etat dvayo÷ paribhëayo÷ sÃvakÃÓayo÷ samavasthitayo÷ Ãdyantavat ekasmin iti ca yena vidhi÷ tadantasya iti ca iyam iha paribhëà bhavi«yati Ãdyantavat ekasmin iti iyam na bhavi«yati yena vidhi÷ tadantasya iti . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati iyam iha paribhëà bhavati Ãdyantavat ekasmin iti iyam na bhavati yena vidhi÷ tadantasya iti yat ayam anÃÇ iti prati«edham ÓÃsti . evam tarhi siddhe sati yat ajgrahaïe kriyamÃïe ekagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyatra varïagrahaïe jÃtigrahaïam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . dambhe÷ halgrahaïasya jÃtivÃcakatvÃt siddham iti yat uktam tat upapannam bhavati . anÃÇ iti kimartham . à , udakÃntÃt odakÃntÃt . iha kasmÃt na bhavati: Ã* evam nu manyase , Ã* evam kila tat iti . sÃnubandhakasya grahaïam ananubandhaka÷ ca atra ÃkÃra÷ . kva puna÷ ayam sÃnubandhaka÷ kva niranubandhaka÷ . Å«adarthe kriyÃyoge maryÃdÃbhividhau ca ya÷  etam Ãtam Çitam vidyÃt vÃkyasmaraïayo÷ aÇit . 

(P_1,1.15.1)  KA_I,71.9-13  Ro_I,230-231     kim udÃharaïam . Ãho* iti , utÃho* iti . na etat asti prayojanam . nipÃtasamÃhÃra÷ ayam : Ãha , u : Ãho* iti, uta , Ãha , u : utÃho* iti . tatra nipÃta÷ ekÃc anÃÇ iti eva siddham . evam tarhi ekanipÃtÃ÷ ime . atha và prati«iddhÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ : o «u yÃtam maruta÷ , o«u yÃtam b­hatÅ ÓakvarÅ ca , o cit sakhÃyam sakhya vav­tyÃm .

(P_1,1.15.2)  KA_I,71.14-21  Ro_I,231-233     #<ota÷ cviprati«edha÷># . odanta÷ nipÃta÷ iti atra cvyantasya prati«edha÷ vaktavya÷ . anada÷ , ada÷ , abhavat : adobhavat , tirobhavat . na vaktavyam . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti evam na bhavi«yati . evam api agau÷ gau÷ sampadyate gobhavat : atra prÃpnoti . evam tarhi gauïamukhyayo÷ mukhye kÃryasamprayaya÷ iti . tat yathà : gau÷ anubandhya÷ aja÷ agnÅ«omÅya÷ iti na bÃhÅka÷ anubadhyate . katham tarhi bÃhÅke v­ddhyÃttve bhavata÷ : gau÷ ti«thati . gÃm Ãnaya iti . arthÃÓraye etat evam bhavati . yat hi ÓabdÃÓrayam ÓabdamÃtre tat bhavati . ÓabdÃÓraye ca v­ddhyÃttve .

(P_1,1.17-18.1)  KA_I,71.23-72.6  Ro_I,233-234     iha kasmÃt na bhavati : Ãho* iti , utÃho* iti . u¤a÷ iti ucyate . na ca atra u¤am paÓyÃma÷ . u¤a÷ ayam anyena saha ekÃdeÓa÷ u¤grahaïena g­hyate . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na u¤ekÃdeÓa÷ u¤grahaïena g­hyate iti yat ayam ot iti odantasya nipÃtasya prag­hyasa¤j¤Ãm ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . uktam etat prati«iddhÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . do«a÷ khalu api syÃt yadi u¤ekÃdeÓa÷ u¤grahaïena na g­hyeta : jÃnu , u . asya rujati jÃnÆ* asya rujati jÃnvasya rujati . maya÷ u¤a÷ va÷ và iti vatvam na syÃt . evam tarhi ekanipÃtÃ÷ ime . atha và dvau ukÃrau imau eka÷ ananubandhaka÷ apara÷ sÃnubandhaka÷ . tat ya÷ ananubandhaka÷ tasya e«a÷ ekÃdeÓa÷ .

(P_1,1.17-18.2)  KA_I,72.7-13  Ro_I,234-235     #<u¤a÷ iti yogavibhÃga÷># . u¤a÷ iti yogavibhÃga÷ kartavya÷ . u¤a÷ ÓÃkalyasya ÃcÃryasya matena prag­hyasa¤j¤Ã bhavati . u* iti v iti . tata÷ uæ . u¤a÷ Ææ iti ayam ÃdeÓa÷ bhavati ÓÃkalyasya ÃcÃryasya matena dÅrgha÷ anunÃsika÷ prag­hyasa¤j¤aka÷ ca uæ iti . kimartha÷ yogavibhÃga÷ .  #<uæ và ÓÃkalyasya># . ÓÃkalyasya ÃcÃryasya matena uæ vibhëà yathà syÃt : Ææ iti , u* iti . anye«Ãm ÃcÃryÃïÃm matena v iti .

(P_1,1.19)  KA_I,72.15-73.18  Ro_I,235-238     #<ÅdÆtau saptamÅ iti eva >#. ÅdÆtau saptamÅ iti eva siddham . na artha÷ arthagrahaïena . #<lupte arthagrahaïÃt bhavet># . luptÃyam saptamyÃm prag­hyasa¤j¤Ã na prÃpnoti . kva . somo gaurÅ adhi Órita÷ . i«yate ca atra api syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti evamartham arthagrahaïam . na atra saptamÅ lupyate . kim tarhi . pÆrvasavarïa÷ atra bhavati .#< pÆrvasya cet savarïa÷ asau ìÃmbhÃva÷ prasajyate># . yadi pÆrvasavarïa÷ àÃmbhÃva÷ ca prÃpnoti . evam tarhi Ãha ayam ÅdÆtau saptamÅ iti na sa asti saptamÅ ÅdÆtau . tatra vacanÃt bhavi«yati . #<vacanÃt yatra dÅrghatvam># . na idam vacanÃt labhyam. asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . yatra saptamyÃ÷ dÅrghatvam ucyate : d­tim na Óu«kam sarasÅ ÓayÃnam iti . sati prayojane iha na prÃpnoti somo gaurÅ adhi Órita÷ iti . #<tatra api sarasÅ yadi># . tatra api siddham . katham . yadi sarasÅÓabdasya prav­tti÷ asti . asti ca loke sarasÅÓabdasya prav­tti÷ . katham . dak«iïÃpathe hi mahÃnti sarÃæsi sarasya÷ iti ucyante . #<j¤Ãpakam syÃt tadantatve># . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na prag­hyasa¤j¤ÃyÃm pratyayalak«aïam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . kumÃryo÷ agÃram kumÃryagÃram , vadhvo÷ agÃram vadhvagÃram . pratyayalak«aïena prag­hyasa¤j¤Ã na bhavati . #<mà và pÆrvapadasya bhÆt >#. atha và pÆrvapadasya mà bhÆt iti evamartham arthagrahaïam : vÃpyÃm aÓva÷ vÃpyaÓva÷ , nadyÃm Ãti÷ nadyÃti÷ . atha kriyamÃïe api arthagrahaïe kasmÃt eva atra na bhavati . jahatsvÃrthà v­tti÷ iti . atha ajahatsvÃrthÃyÃm v­ttau do«a÷ eva . ajahatsvÃrthÃyÃm ca na do«a÷ . samudÃyÃrtha÷ abhidhÅyate . #<Ådutau saptamÅ iti eva lupte arthagrahaïÃt bhavet pÆrvasya cet savarïa÷ asau ìÃmbhÃva÷ prasajyate vacanÃt yatra dÅrghatvam tatra api sarasÅ yadi j¤Ãpakam syÃt tadantatve mà và pÆrvapadasya bhÆt># .

(P_1,1.20.1)  KA_I,73.20-74.22  Ro_I,239-241     #<ghusa¤j¤ÃyÃm prak­tigrahaïam Óidartham>#. ghusa¤j¤ÃyÃm prak­tigrahaïam kartavyam . dÃdhÃprak­taya÷ ghusa¤j¤Ã bhavanti iti vaktavyam . kim prayojanam . ÃttvabhÆtÃnÃm iyam sa¤j¤Ã kriyate . sà ÃttvabhÆtÃnÃm eva syÃt anÃttvabhÆtÃnÃm na syÃt . nanu ca bhÆyi«thÃni ghusa¤j¤ÃkÃryÃïi ÃrdhadhÃtuke tatra ca ete ÃttvabhÆtÃ÷ d­Óyante . Óidartham . Óidartham prak­tigrahaïam kartavyam . Óiti Ãttvam prati«idhyate tadartham : praïidayate praïidhayati iti . bhÃradvÃjÅyÃ÷ paÂhanti ghusa¤j¤ÃyÃm prak­tigrahaïam Óidvik­tÃrtham . ghusa¤j¤ÃyÃm prak­tigrahaïam kriyate . kim prayojanam . Óidartham vik­tÃrtham ca . Óiti udÃh­tam . vik­tÃrtham khalu api : praïidÃtà praïidhÃtà . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti pratipadam ye ÃttvabhÆtÃ÷ te«Ãm eva syÃt . lak«aïena ye ÃttvabhÆtÃ÷ te«Ãm na syÃt . atha kriyamÃïe api prak­tigrahaïe katham idam vij¤Ãyate . dÃdhÃ÷ prak­taya÷ Ãhosvit dÃdhÃm prak­taya÷ iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate dÃdhÃ÷ prak­taya÷ iti sa÷ eva do«a÷ . ÃttvabhÆtÃnÃm eva syÃt anÃttvabhÆtÃnÃm na syÃt . atha vij¤Ãyate dÃdhÃm prak­taya÷ iti anÃttvabhÆtÃnÃm eva syÃt ÃttvabhÆtÃnÃm na syÃt . evam tarhi na evam vij¤Ãyate dÃdhÃ÷ prak­taya÷ iti na api  dÃdhÃm prak­taya÷ iti . katham tarhi . dÃdhÃ÷ ghusa¤j¤Ã÷ bhavanti prak­taya÷ ca e«Ãm iti . tat tarhi prak­tigrahaïam kartavyam . na kartavyam . idam prak­tam arthagrahaïam anuvartate . kva prak­tam . ÅdÆtau ca saptamyarthe iti . tata÷ vak«yÃmi dÃdhÃ÷ ghu adÃp . arthe iti . na evam Óakyam . dadÃtinà samÃnÃrthÃn rÃtirÃsatidÃÓatimaæhatiprÅïÃtiprabh­tÅn Ãhu÷ . ete«Ãm api ghusa¤j¤Ã prÃpnoti . tasmÃt na evam Óakyam . na cet evam prak­tigrahaïam kartavyam . Óidarthena tÃvat na artha÷ prak­tigrahaïena . avaÓyam tatra mÃrtham prak­tigrahaïam kartavyam praïimayate praïyamayata iti evamartham . tat purastÃt apakrak«yate : ghuprak­tau mÃprak­tau ca iti . yadi prak­tigrahaïam kriyate praniminoti pranimÅnÃti atra api prÃpnoti . atha akriyamÃïe api prak­tigrahaïe iha kasmÃt na bhavati : pranimÃtà pranimÃtum iti . ÃkÃrÃntasya Çita÷ grahaïam vij¤Ãsyate . yathà eva tarhi akriyamÃïe prak­tigrahaïe ÃkÃrÃntasya Çita÷ grahaïam vij¤Ãyate evam kriyamÃïe api prak­tigrahaïe ÃkÃrÃntasya Çita÷ grahaïam vij¤Ãsyate . vik­tÃrthena ca api na artha÷ . do«a÷ eva etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti gÃmÃdÃgrahaïe«u aviÓe«a÷ iti .

(P_1,1.20.2)  KA_I,74.23-75.14  Ro_I,242-244     #<samÃnaÓabdaprati«edha÷># . samÃnaÓabdÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ : pranidÃrayati pranidhÃrayati . dÃdhÃ÷ ghusa¤j¤Ã÷ bhavanti iti ghusa¤j¤Ã prÃpnoti . #<samÃnaÓabdÃprati«edha÷ arthavadgrahaïÃt># . samÃnaÓabdÃnÃm aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . ghusa¤j¤Ã kasmÃt na bhavati . arthavadgrahaïÃt . arthavato÷ dÃdho÷ grahaïam . na ca etau arthavantau . #<anupasargÃt vÃ># . atha và yatkriyÃyuktÃs prÃdaya÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ . na ca etau dÃdhau prati kriyÃyoga÷ . yadi evam iha api tarhi na prÃpnoti praïidÃpayati praïidhÃpayati . atra api na etau dÃdhau arthavantau na api etau dÃdhau prati kriyÃyoga÷ . #<na và arthavata÷ hi Ãgama÷ tadguïÅbhÆta÷ tadgrahaïena g­hyate yathà anyatra># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . arthavata÷ Ãgama÷ tadguïÅbhÆta÷ arthavadgrahaïena g­hyate yathà anyatra . tat yathà . anyatra api arthavata÷ Ãgama÷ arthavadgrahaïena g­hyate . kva anyatra . lavità cikÅr«ità iti . yuktam puna÷ yat nitye«u nÃma Óabde«u ÃgamaÓÃsanam syÃt na nitye«u Óabde«u kÆÂasthai÷ avicÃlibhi÷ varïai÷ bhavitavyam anapÃyopajanavikÃribhi÷ . Ãgama÷ ca nÃma apÆrva÷ Óabdopajana÷ . atha yuktam yat nitye«u  Óabde«u ÃdeÓÃ÷ syu÷ . bìham yuktam . ÓabdÃntarai÷ iha bhavitavyam . tatra ÓabdÃntarÃt ÓabdÃntarasya pratipatti÷ yuktà . ÃdeÓÃ÷ tarhi ime bhavi«yanti anÃgamakÃnÃm sÃgamakÃ÷ . tat katham . sarve sarvapadÃdeÓÃ÷ dÃk«Åputrasya pÃïine÷ ekadeÓavikÃre hi nityatvam na upapadyate .

(P_1,1.20.3)  KA_I,75.15-23  Ro_I,245-246     #<dÅÇa÷ prati«edha÷ sthÃghvo÷ ittve># . dÅÇa÷ prati«edha÷ sthÃghvo÷ ittve vaktavya÷ . upÃdÃsta asya svara÷ Óik«akasya iti . mÅnÃtiminoti iti Ãttve k­te sthÃghvo÷ it ca iti ittvam prÃpnoti . kuta÷ puna÷ ayam do«a÷ jÃyate . kim prak­tigrahaïÃt Ãhosvit rÆpagrahaïÃt . rÆpagrahaïÃt iti Ãha . iha khalu prak­tigrahaïÃt do«a÷ jÃyate : upadidÅ«ate . sani mÅmÃghurabhalabha iti . na e«a÷ do«a÷ . dÃprak­ti÷ iti ucyate . na ca iyam dÃprak­ti÷ . ÃkÃrÃntÃnÃm ejantÃ÷ prak­taya÷ ejantÃnÃm api ÅkÃrÃntÃ÷ . na ca prak­tiprak­ti÷ prak­tigrahaïena g­hyate . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . ghusa¤j¤Ã kasmÃt na bhavati . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti evam na bhavi«yati .

(P_1,1.20.4)  KA_I,75.24-76.14  Ro_I,246-247     #<dÃpprati«edhe na daipi anejantatvÃt># . dÃpprati«edhe daipi prati«edha÷ na prÃpnoti : avadÃtam mukham . nanu ca Ãttve k­te bhavi«yati . tat hi Ãttvam na prÃpnoti . kim kÃraïam . anejantatvÃt . #<siddham anubandhasya anekÃntatvÃt >#. siddham etat . katham . anubandhasya anekÃntatvÃt . anekÃntÃ÷ anubandhÃ÷ . #<pitprati«edhÃt vÃ># . atha và dÃdhÃ÷ ghu apit iti vak«yÃmi . tat ca avaÓyam vaktavyam . adÃp iti hi ucyamÃne iha api prasajyeta : praïidÃpayati iti . Óakyam tÃvat anena adÃp iti bruvatà bÃntasya prati«edha÷ vij¤Ãtum . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam dapprati«edhe na daipi iti . parih­tam etat siddham anubandhasya anekÃntatvÃt iti . atha ekÃnte«u do«a÷ eva . ekÃnte«u ca na do«a÷ . Ãttve k­te bhavi«yati . nanu ca uktam tat hi Ãttvam na prÃpnoti . kim kÃraïam . anejantatvÃt iti . pakÃralope k­te bhavi«yati . na hi ayam tadà dÃp bhavati . bhÆtapÆrvagatyà bhavi«yati . etat ca atra yuktam yat sarve«u eva sÃnubandhakagrahaïe«u bhÆtapÆrvagati÷ vij¤Ãyate . anaimittika÷ hi anubandhalopa÷ tÃvati eva bhavati . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na anubandhak­tam anejantatvam iti yat ayam udÅcÃm mÃÇa÷ vyatÅhÃre iti meÇa÷ sÃnubandhakasya ÃttvabhÆtasya grahaïam karoti . atha và dÃp eva ayam na daip asti . katham avadÃyayati iti . Óyan vikaraïa÷ bhavi«yati .

(P_1,1.21.1)  KA_I,76.16-78.2  Ro_I,247-252     kimartham idam ucyate . #<sati anyasmin ÃdyantavadbhÃvÃt ekasmin Ãdyantavadvacanam># . sati anyasmin yasmÃt pÆrvam na asti param asti sa÷ Ãdi÷ iti ucyate . sati anyasmin yasmÃt param na asti pÆrvam asti sa÷ anta÷ iti ucyate . sati anyasmin ÃdyantavadbhÃvÃt etasmÃt kÃraïÃt ekasmin ÃdyantÃpadi«ÂÃni kÃryÃïi na sidhyanti . i«yante ca syu÷ iti . tÃni antareïa yatnam na sidhyanti iti ekasmin Ãdyantavadvacanam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra vyapadeÓivadvacanam># . tatra vyapadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . vyapadeÓivat ekasmin kÃryam bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . #<ekÃca÷ dve prathamÃrtham># . vak«yati ekÃca÷ dve prathamasya iti bahuvrÅhinirdeÓa÷ iti . tasmin kriyamÃïe iha eva : syÃt papÃca papÃÂha . iyÃya , Ãra iti atra na syÃt . vyapdeÓivat ekasmin kÃryam bhavati iti atra api siddham bhavati . #<«atve ca ÃdeÓasampratyayÃrtham># . vak«yati ÃdeÓapratyayayo÷ iti avayava«a«ÂhÅ eva iti . etasmin kriyamÃïe iha eva syÃt : kari«yati hari«yati . iha na syÃt : indra÷ mà vak«at , sa÷ devan yak«at . vyapdeÓivat ekasmin kÃryam bhavati iti atra api siddham bhavati . sa÷ tarhi vyapadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<avacanÃt lokavij¤ÃnÃt siddham># . antareïa eva vacanam lokavij¤ÃnÃt siddham etat . tat yathà : loke ÓÃlÃsamudÃya÷ grÃma÷ iti ucyate . bhavati ca etat ekasmin api ekaÓÃla÷ grÃma÷ iti . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . grÃmaÓabda÷ ayam bahvartha÷ . asti eva ÓÃlÃsamudÃye vartate . tat yathà grÃma÷ dagdha÷ iti . asti vÃÂaparik«epe vartate . tat yathà grÃmam pravi«Âa÷ . asti manu«ye«u vartate .  tat yathà . grÃma÷ gata÷ , grÃma÷ Ãgata÷ iti . asti sÃraïyake sasÅmake sasthaï¬ilake vartate . tat yathà grÃma÷ labdha÷ iti . tat ya÷ sÃraïyake sasÅmake sasthaï¬ilake vartate tam abhisamÅk«ya etat prayujyate : ekaÓÃla÷ grÃma÷ iti . yathà tarhi varïasamudÃya÷ padam padasamudÃya÷ ­k ­ksamudÃya÷ sÆktam iti ucyate . bhavati ca etat ekasmin api ekavarïam padam ekapadà ­k ekarcam sÆktam iti . atra api arthena yukta÷ vyapadeÓa÷ . padam nÃma artha÷ sÆktam nama artha÷ . yathà tarhi bahu«u putre«u etat upapannam : bhavati ayam me jye«Âha÷ ayam eva me madhyama÷ ayam eva me kanÅyÃn iti . bhavati ca etat ekasmin api ayam eva me jye«Âha÷ ayam me madhyama÷ ayam me kanÅyÃn iti . tathà asÆtÃyÃm aso«yamÃïÃyÃm ca bhavati prathamagarbheïa hatà iti . tathà anetya anÃjigami«u÷ Ãha idam me prathamam Ãgamanam iti . ÃdyantavadbhÃva÷ ca Óakya÷ avaktum . katham . #<apÆrvÃnuttaralak«aïatvÃt Ãdyantayo÷ siddham ekasmin># . apÆrvalak«aïa÷ Ãdi÷ anuttaralak«aïa÷ anta÷ . etat ca ekasmin api bhavati . apÆrvÃnuttaralak«aïatvÃt etasmÃt kÃraïÃt ekasmin api ÃdyantÃpadi«Âani kÃryÃïi bhavi«yanti . na artha÷ ÃdyantavadbhÃvena . gonardÅya÷ tu Ãha satyam etat sati tu anyasmin iti .

(P_1,1.21.2)  KA_I,78.3-79.10  Ro_I,252-254     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . #<Ãdivattve prayojanam pratyaya¤nidÃdyudÃttatve># . pratyayasya Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati iti iha eva syÃt : kartavyam , taittirÅya÷ . aupagava÷ , kÃpaÂava÷ iti atra na syÃt . ¤niti Ãdi÷ nityam iti iha eva syÃt : ahicumbakÃyani÷ , agniveÓya÷ . gargya÷ , k­ti÷ iti atra na syÃt . #<valÃde÷ ÃrdhadhÃtukasya iÂ># . valÃde÷ ÃrdhadhÃtukasya i prayojanam . ÃrdhadhÃtukasya i valÃde÷ iha eva : syÃt kari«yati hari«yati . jo«i«at , manid«at iti atra na syÃt . y#<asmin vidhi÷ tadÃditve># . yasmin vidhi÷ tadÃditve prayojanam . vak«yati yasmin vidhi÷ tadÃdau algrahaïe iti . tasmin kriyamÃïe aci ÓnudhÃtubhruvÃm yvo÷ iyaÇuvaÇau iha eva syÃt : Óriya÷ , bhruva÷ . Óriyau bhruvau iti atra na syÃt . #<ajÃdyÃÂtve >#. ajÃdyÃÂtve prayojanam . àajÃdÅnÃm iha eva syÃt : aihi«Âa , aik«i«Âa . ait , adhyai«Âa iti atra na syÃt . atha antavattve kÃni prayojanÃni . #<antavat dvivacanÃntaprag­hyatve >#. antavat dvivacanÃntaprag­hyatve prayojanam . ÅdÆdet dvivacanam prag­hyam iha eva syÃt : pacete* iti pacethe* iti . khaÂve* iti mÃle* iti iti atra na syÃt . #<mit aca÷ antyÃt para÷># . mit aca÷ antyÃt para÷ prayojanam . iha eva syÃt : kuï¬Ãni vanÃni . tÃni yÃni iti atra na syÃt . #<aca÷ antyÃdi Âi># . aca÷ antyÃdi Âi prayojanam . Âita÷ ÃtmanepadÃnÃm Âe÷ e iti iha eva syÃt : kurvÃte kurvÃthe . kurute kurve iti atra na syÃt . #<ala÷ antyasya># . ala÷ antyasya prayojanam . ata÷ dÅrgha÷ ya¤i supi ca iha eva syÃt : ghaÂÃbhyam , paÂÃbhyÃm . ÃbhyÃm iti atra na syÃt . #<yena vidi÷ tadantatve># . yena vidi÷ tadantatve prayojanam . aca÷ yat iha eva syÃt : ceyam , jeyam . eyam adhyeyam iti atra na syÃt . Ãdyantavat ekasmin kÃryam bhavati iti atra api siddham bhavati .

(P_1,1.22)  KA_I,79.12-80.2  Ro_I,255-256     #<ghasa¤j¤ÃyÃm nadÅtare prati«edha÷># . ghasa¤j¤ÃyÃm nadÅtare prati«edha÷ vaktavya÷ . nadyÃ÷ tara÷ nadÅtara÷ iti . ghasa¤j¤ÃyÃm nadÅtare aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . ghasa¤j¤Ã kasmÃt na bhavati . #<tarabgrahaïam hi aupadeÓikam># . aupadeÓikasya tarapa÷ grahaïam . na ca e«a÷ upadeÓe tarapÓabda÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . iha hi vyÃkaraïe sarve«u eva sÃnubandhake«u grahaïe«u rÆpam ÃÓrÅyate : yatra etat rÆpam iti . rÆpanirgraha÷ ca na antareïa laukikam prayogam . tasmin ca laukike prayoge sÃnubandhakÃnÃm prayoga÷ na asti iti k­tvà dvitÅya÷ prayoga÷ upÃsyate . ka÷ asau . upadeÓa÷ nÃma . na ca e«a÷ upadeÓe tarapÓabda÷ . atha và astu asya ghasa¤j¤Ã . ka÷ do«a÷ . ghÃdi«u nadyÃ÷ hrasva÷ bhavati iti hrasvatvam prasajyeta . samÃnÃdhikaraïe«u ghÃdi«u iti evam tat . yadà tarhi sà eva nadÅ sa÷ eva tara÷ tadà prÃpnoti . strÅliÇge«u eva ghÃdi«u iti evam tat . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . samÃnÃdhikaraïe«u ghÃdi«u iti ucyamÃne iha prasajyeta mahi«Å rÆpam iva brÃhmaïÅ rÆpam iva .

(P_1,1.23.1)  KA_I,80.4-82.9  Ro_I,256-263      #<saÇkhyÃsa¤j¤ÃyÃm saÇkhyÃgrahaïam># . saÇkhyÃsa¤j¤ÃyÃm saÇkhyÃgrahaïam kartavyam . bahugaïvatu¬ataya÷ saÇkhyÃsa¤j¤Ã÷ bhavanti . saÇkhyà ca saÇkhyÃsa¤j¤Ã bhavati iti vaktavvyam . kim prayojanam . #<saÇkhyÃsampratyayÃrtham># . ekÃdikÃyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ saÇkhyÃpradeÓe«u saÇkhyà iti e«a÷ sampratyaya÷ yathà syÃt . nanu ca ekÃdikà saÇkhyà loke saÇkhyà iti pratÅtà . tena asyÃ÷ saÇkhyÃpradeÓe«u saÇkhyÃsampratyaya÷ bhavi«yati . evam api kartavyam . #<itarathà hi asampratyaya÷ ak­trimatvÃt yathà loke># . akriyamÃïe hi saÇkhyÃgrahaïe ekÃdikÃyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ saÇkhyà iti sampratyaya÷ na syÃt . kim kÃraïam . ak­trimatvÃt . bahvÃdÅnÃm k­trimà sa¤j¤Ã . k­trimÃk­trimayo÷ k­trime kÃryasampratyaya÷ bhavati yathà loke . tat yathà loke gopÃlakam Ãnaya kaÂajakam Ãnaya iti yasya e«Ã sa¤j¤Ã bhavati sa÷ ÃnÅyate na ya÷ gÃ÷ pÃlayati ya÷ và kaÂe jÃta÷ . yadi tarhi k­trimÃk­trimayo÷ k­trime sampratyaya÷ bhavati nadÅpaurïamÃsyÃgrahÃyaïÅbhya÷ iti atra api prasajyeta . paurïamÃsyÃgrahÃyaïÅgrahaïasÃmarthyÃt na bhavi«yati . tadviÓe«ebhya÷ tarhi prÃpnoti : gaÇgà yamunà iti . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na tadviÓe«ebhya÷ bhavati iti yat ayam vipÃÂÓabdam Óaratprabh­ti«u paÂhati . iha tarhi prÃpnoti : nadÅbhi÷ ca iti . bahuvacananirdeÓÃt na bhavi«yati . svarÆpavidhi÷ tarhi prÃpnoti . bahuvacananirdeÓÃt eva na bhavi«yati . evam na ca idam ak­tam bhavati k­trimÃk­trimayo÷ k­trime sampratyaya÷ iti na ca ka÷ cit do«a÷ . #<uttarÃrtham ca># . uttarÃrtham ca saÇkhyÃgrahaïam kartavyam . «ïÃntà «a . «akÃranakÃrÃntÃyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ «aÂsa¤j¤Ã yathà syÃt . iha mà bhÆt : pÃmÃna÷ , vipru«a÷ iti . ihÃrthena tÃvat na artha÷ saÇkhyÃgrahaïena . nanu ca uktam itarathà hi asampratyaya÷ ak­trimatvÃt yathà loke iti . na e«a÷ do«a÷ . arthÃt prakaraïÃt và loke k­trimÃk­trimayo÷ k­trime sampratyaya÷ bhavati . artha÷ và asya evaæsaÇj¤akena bhavati prak­tam và tatra bhavati idam evaæsaÇj¤akena kartavyam iti. Ãta÷ ca arthÃt prakaraïÃt và . aÇga hi bhavÃn grÃmyam pÃæsurapÃdam aprakaraïaj¤am Ãgatam bravÅtu gopÃlakam Ãnaya kaÂajakam Ãnaya iti . ubhayagati÷ tasya bhavati sÃdhÅya÷ và ya«Âihastam gami«yati . yathà eva tarhi arthÃt prakaraïÃt và loke k­trimÃk­trimayo÷ k­trime sampratyaya÷ bhavati evam iha api prÃpnoti . jÃnÃti hi asau bahvÃdÅnÃm iyam sa¤j¤Ã k­tà iti . na yathà loke tathà vyÃkaraïe . ubhayagati÷ puna÷ iha bhavati . anyatra api na avaÓyam iha eva . tat yathà : kartu÷ Åpsitatamam karma iti k­trimà sa¤j¤Ã . karmapradeÓe«u ca ubhayagati÷ bhavati . karmaïi dvitÅyà iti k­trimasya grahaïam kartari karmavyatihÃre iti ak­trimasya . tathà sÃdhakatamam karaïam iti k­trimà karaïasa¤j¤Ã . karaïapradeÓe«u ca ubhayagati÷ bhavati . kart­karaïayo÷ t­tÅyà iti k­trimasya grahaïam ÓabdavairakalahÃbhrakaïvameghebhya÷ karaïe iti ak­trimasya . tathà ÃdhÃra÷ adhikaraïam iti k­trimà adhikaraïasa¤j¤Ã . adhikaraïepradeÓe«u ca ubhayagati÷ bhavati . saptamÅ adhikaraïe ca iti k­trimasya grahaïam viprati«iddham ca anadhikaraïavÃci iti ak­trimasya . atha và na idam sa¤j¤Ãkaraïam . tadvadatideÓa÷ ayam : bahugaïavatu¬ataya÷ saÇkhyÃvat bhavanti iti . sa÷ tarhi vatinirdeÓa÷ kartavya÷ . na hi antareïa vatim atideÓa÷ gamyate . antareïa api vatim atideÓa÷ gamyate . tat yathà : e«a÷ brahmadatta÷ . abrahmadattam brahmadatta÷ iti Ãha . te manyÃmahe : brahmadattavat ayam bhavati iti . evam iha api asaÇkhyÃm saÇkhyà iti Ãha . saÇkhyÃvat iti gamyate . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati ekÃdikÃyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ saÇkhyÃpradeÓe«u saÇkhyÃsampratyaya÷ iti yat ayam saÇkhyÃyÃ÷ atiÓadantÃyÃ÷ kan iti tiÓadantÃyÃ÷ prati«edham ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . na hi k­trimà tyantà Óadantà và saÇkhyà asti . nanu ca iyam asti ¬ati÷ . yat tarhi ÓadantÃyÃ÷ prati«edham ÓÃsti . yat ca api tyantÃyÃ÷ prati«edham ÓÃsti . nanu ca uktam ¬atyartham etat syÃt iti . arthavadgrahaïe na anarthakasya iti arthavata÷ tiÓabdasya grahaïam . na ca ¬ate÷ tiÓabda÷ arthavÃn. atha và mahatÅ iyam sa¤j¤Ã kriyate . sa¤j¤Ã ca nÃma yata÷ na laghÅya÷ . kuta÷ etat . laghvartham hi sa¤j¤Ãkaraïam . tatra mahatyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ karaïe etat prayojanam anvarthasa¤j¤Ã yatha vij¤Ãyeta . saÇkhyÃyate anayà saÇkhyà iti . ekÃdikayà ca api saÇkhyÃyate . uttarÃrthena ca api na artha÷ saÇkhyÃgrahaïena . idam prak­tam anuvarti«yate .
idam vai sa¤j¤Ãrtham uttaratra ca sa¤j¤iviÓe«aïÃrtha÷ . na ca anyÃrtham prak­tam anyÃrtham bhavati . na khalu api anyat prak­tam anuvartanÃt anyat bhavati . na hi godhà sarpantÅ sarpaïÃt ahi÷ bhavati . yat tÃvat ucyate na ca anyÃrtham prak­tam anyÃrtham bhavati iti anyÃrtham api prak­tam anyÃrtham bhavati . tat yathà : ÓÃlyartham kulyÃ÷ praïÅyante tÃbhya÷ ca pÃïÅyam pÅyate upaÓp­Óyate ca ÓÃlaya÷ ca bhÃvyante . yad api ucyate na khalu api anyat prak­tam anuvartanÃt anyat bhavati . na hi godhà sarpantÅ sarpaïÃt ahi÷ bhavati iti . bhavet dravye«u etat evam syÃt . Óabda÷ tu khalu yena yena viÓe«eïa abhisambadhyate tasya tasya viÓe«aka÷ bhavati . atha và sÃpek«a÷ ayam nirdeÓa÷ kriyate na ca anyat kim cit apek«yam asti . te saÇkhyÃm eva apek«i«yÃmahe .

(P_1,1.23.2)  KA_I,82.10-83.8  Ro_I,263-265     #<adhyardhagrahaïam ca samÃsakanvidhyartham># . adhyardhagrahaïam ca kartavyam . kim prayojanam . samÃsakanvidhyartham . samÃsavidhyartham kandvidhyartham ca . samÃsavidhyartham tÃvat : adhyardhaÓÆrpam . kanvidhyartham : adhyardhakam . #<luki ca agrahaïam># . luki ca adhyardhagrahaïam na kartavyam bhavati : adhyardhapÆrvadvigo÷ luk asa¤j¤ÃyÃm iti . dvigo÷ iti eva siddham . #<ardhapÆrvapada÷ ca pÆraïapratyayÃnta÷># . ardhapÆrvapada÷ ca pÆraïapratyayÃnta÷ saÇkhyÃsa¤j¤a÷ bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . samÃsakanvidhyartham . samÃsavidhyartham kandvidhyartham ca . samÃsavidhyartham tÃvat : ardhapa¤camaÓÆrpam . kanvidhyartham : ardhapa¤camakam . #<adhikagrahaïam ca aluki samÃsottarapadav­ddhyartham># . adhikagrahaïam ca aluki kartavyam . kim prayojanam . samÃsottarapadav­ddhyartham . samÃsav­ddhyartham uttarav­ddhyartam ca . samÃsav­ddhyartham tÃvat : adhika«Ã«Âhika÷ , adhikasÃptatika÷ . uttarapadav­ddhyartham adhika«Ã«Âhika÷ , adhikasÃptatika÷ . aluki iti kim artham . adhika«Ã«Âhika÷ , adhikasÃptatika÷ . #<bahuvrÅhau ca agrahaïam># . bahuvrÅhau ca adhikaÓabdasya grahaïam na kartavyam bhavati : saÇkhyayà avyayÃsannÃdÆrÃdhikasaÇkhyÃ÷ saÇkhyeye iti . saÇkhyà iti eva siddham . #<bahvÃdÅnÃm agrahaïam># . bahvÃdÅnÃm grahaïam Óakyam akartum . kena idÃnÅm saÇkhyÃpradeÓe«u saÇkhyasampratyaya÷ bhavi«yati . j¤ÃpakÃt siddham . kim j¤Ãpakam . yat ayam vato÷ i và iti saÇkhyÃyÃ÷ vihitasya kana÷ vatvantÃt iÂam ÓÃsti . vato÷ eva tat j¤Ãpakam syÃt . na iti Ãha . yogÃpek«am j¤Ãpakam .

(P_1,1.24)  KA_I,83.10-84.7  Ro_I,265-269     #<«aÂsa¤j¤ÃyÃm upadeÓavacanam># . «aÂsa¤j¤ÃyÃm upadeÓagrahaïam kartavyam . upadeÓe «akÃranakÃrÃntà saÇkhyà «aÂsa¤j¤Ã bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . #<ÓatÃdya«Âano÷ numnu¬artham># . ÓatÃni sahasrÃïi . numi k­te «ïÃntà «a iti «aÂsa¤j¤Ã prÃpnoti . upadeÓagrahaïÃt na bhavati . a«ÂÃnÃm iti atra Ãtve k­te «aÂsa¤j¤Ã na prÃpnoti . upadeÓagrahaïÃt bhavati . #<uktam vÃ># . kim uktam . iha tÃvat ÓatÃni sahasrÃïi iti . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti . a«Âana÷ api uktam . kim uktam . a«Âana÷ dÅrghagrahaïam «aÂsa¤j¤Ãj¤Ãpakam ÃkÃrÃntasya nu¬artham iti . atha và ÃkÃra÷ api atra nirdiÓyate . «akÃrÃntà nakÃrÃntà ÃkÃrÃntà ca saÇkhyà «aÂsa¤j¤Ã bhavati iti . iha api tarhi prÃpnoti : sadhamadha÷ dyumna÷ ekÃ÷ ta÷ ekÃ÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . ekaÓabda÷ ayam bahvartha÷ . asti eva saÇkhyÃpadam . tat yathà : eka÷ , dvau , bahava÷ iti . asti asahÃyavÃcÅ . tat yathà : ekÃgnaya÷ , ekahalÃni , ekÃkibhi÷ k«udrakai÷ jitam iti . asahÃyai÷ iti artha÷ . asti anyÃrthe vartate . tat yathà : prajam ekà rak«ati urjam ekà iti . anyà iti artha÷ . sadhamada÷ dyumna÷ ekÃ÷ ta÷ . anyÃ÷ iti artha÷ . tat ya÷ anyÃrthe vartate tasya e«a÷ prayoga÷ . iha tarhi prÃpnoti : dvabhyÃm i«Âaye viæÓatya ca iti . evam tarhi saptame yogavibhÃga÷ kari«yate . a«ÂÃbhya÷ auÓ . tata÷ «a¬bhya÷ : «a¬bhya÷ ca yat uktam a«ÂÃbhya÷ api tat bhavati . tata÷ luk : luk ca bhavati «a¬bhya÷ iti . atha và upari«ÂÃt yogavibhÃga÷ kari«yate . a«Âana÷ à vibhaktau . tata÷ rÃya÷ : rÃya÷ ca vibhaktau ÃkÃrÃdeÓa÷ bhavati . hali iti ubhayo÷ Óe«a÷ . yadi evam priyëÂau priyëÂÃ÷ iti na sidhyati priyëÂÃnau priyëÂÃna÷ iti ca prÃpnoti . yathÃlak«aïam aprayukte .

(P_1,1.25)  KA_I,84.9-12  Ro_I,269     idam ¬atigrahaïam dvi÷ kriyate saÇkhyÃsa¤j¤ÃyÃm «aÂsa¤j¤ÃyÃm ca . ekam Óakyam akartum . katham . yadi tÃvat saÇkhyÃsa¤j¤ÃyÃm kriyate «aÂsa¤j¤ÃyÃm na kari«yate . katham . «ïÃntà «a iti atra ¬ati iti anuvarti«yate . atha «aÂsa¤j¤ÃyÃm kriyate saÇkhyÃsa¤j¤ÃyÃm na kari«yate . ¬ati ca iti atra saÇkhyÃsa¤j¤Ã anuvarti«yate .

(P_1,1.26)  KA_I,84.14-85.17  Ro_I,270-272     #<ni«ÂhÃsa¤j¤ÃyÃm samÃnaÓabdaprati«edha÷># . ni«ÂhÃsa¤j¤ÃyÃm samÃnaÓabdÃnÃm prati«edha÷ kartavya÷ . lota÷ garta÷ iti . ni«ÂhÃsa¤j¤ÃyÃm samÃnaÓabdÃprati«edha÷ . ni«ÂhÃsa¤j¤ÃyÃm samÃnaÓabdaprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . ni«ÂhÃsa¤j¤Ã kasmÃt na bhavati . anubandha÷ anyatvakara÷ . anubandha÷ kriyate . sa÷ anyatvam kari«yati . #<anubandha÷ anyatvakara÷ iti cet na lopÃt># . anubandha÷ anyatvakara÷ iti cet tat na . kim kÃraïam . lopÃt . lupyate atra anubandha÷ . lupte atra anubandhe na anyatvam bhavi«yati . tat yathà : katarat devadattasya g­ham . ada÷ yatra asau kÃka÷ iti . utpatite kÃke na«Âam tat g­ham bhavati . evam iha api lupte anubandhe na«Âa÷ pratyaya÷ bhavati . yadi api lupyate jÃnÃti tu asau sÃnubandhakasya iyam sa¤j¤Ã k­tà iti . tat yathà itaratra api : katarat devadattasya g­ham . ada÷ yatra asau kÃka÷ iti . utpatite kÃke yadi api na«Âam tat g­ham bhavati antata÷ tam uddeÓam jÃnÃti . #<siddhaviparyÃsa÷ ca># . siddha÷ ca viparyÃsa÷ . yadi api jÃnÃti sandeha÷ tasya bhavati : ayam sa÷ taÓabda÷ lota÷ garta÷ iti ayam sa÷ taÓabda÷ lÆna÷ gÅrïa÷ iti . tat yathà itaratra api : katarat devadattasya g­ham . ada÷ yatra asau kÃka÷ iti . utpatite kÃke yadi api  na«Âam tat g­ham bhavati antata÷ tam uddeÓam jÃnÃti . sandeha÷ tu tasya bhavati : idam tat g­ham idam tat g­ham iti . evam tarhi . #<kÃrakakÃlaviÓe«Ãt siddham># . kÃrakakÃlaviÓe«au upÃdeyau . bhÆte ya÷ taÓabda÷ kartari karmaïi bhÃve ca iti . tat yathà itaratra api . ya÷ e«a÷ manu«ya÷ prek«ÃpÆrvakÃrÅ bhavati sa÷ adhruveïa nimittena dhruvam nimittam upÃdatte vedikÃm puï¬arÅkam và . evam api prÃkÅr«Âa iti atra prÃpnoti . #<luÇi sijÃdidarÓanÃt># . luÇi sijÃdidarÓanÃt na bhavi«yati . yatra tarhi sijÃdaya÷ na d­Óyante prÃbhitta iti . d­Óyante atra api sijÃdaya÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . yathà eva ayam anupadi«ÂÃn kÃrakakÃlaviÓe«Ãn avagacchati evam etat api avagantum arhati : yatra sijÃdaya÷ na iti .

(P_1,1.27.1)  KA_I,86.2-8  Ro_I,273-274     sarvÃdÅni iti ka÷ ayam samÃsa÷ . bahuvrÅhi÷ iti Ãha . ka÷ asya vigraha÷ . sarvaÓabda÷ Ãdi÷ ye«Ãm tÃni imÃni iti . yadi evam sarvaÓabdasya sarvanÃmasa¤j¤Ã na prÃpnoti . kim kÃraïam . anyapadÃrthatvÃt bahuvrÅhe÷ . bahuvrÅhi÷ ayam anyapadÃrthe vartate . tena yat anyat sarvaÓabdÃt tasya sarvanÃmas¤j¤Ã prÃpnoti . tat yathà citragu÷ ÃnÅyatÃm iti ukte yasya tÃ÷ gÃva÷ bhavanti sa ÃnÅyate na gÃva÷ . na e«a÷ do«a÷ . bhavati bahuvrÅhau tadguïasaævij¤Ãnam api . tat yathà : citravÃsam Ãnaya . lohito«ïÅ«Ã÷ ­tvija÷ pracaranti . tadguïa÷ ÃnÅyate tadguïÃ÷ ca pracaranti .

(P_1,1.27.2)  KA_I,86.9-87.6  Ro_I,274-277     iha sarvanÃmÃni iti pÆrvapadÃt sa¤j¤ÃyÃm aga÷ iti ïatvam prÃpnoti . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . #<sarvanÃmasa¤j¤ÃyÃm nipÃtanÃt ïatvÃbhÃva÷># . sarvanÃmasa¤j¤ÃyÃm nipÃtanÃt ïatvam na bhavi«yati . kim etat nipÃtanam nÃma . atha ka÷ prati«edha÷ nÃma . aviÓe«eïa kim cit uktvà viÓe«eïa na iti ucyate . tatra vyaktam ÃcÃryasya abhiprÃya÷ gamyate : idam na bhavati iti . nipÃtanam api eva¤jÃtÅyakam eva . aviÓe«eïa ïatvam uktvà viÓe«eïa nipÃtanam kriyate . tatra vyaktam ÃcÃryasya abhiprÃya÷ gamyate : idam na bhavati iti . nanu ca nipÃtanÃt ca aïatvam syÃt yathÃprÃptam ca ïatvam . kim anye api evam vidhaya÷ bhavanti . iha ika÷ yaï aci iti vacanÃt ca yaï syÃt yathÃprÃpta÷ ca ik ÓrÆyeta . na e«a÷ do«a÷ . asti atra viÓe«a÷ . «a«Âhyà atra nirdeÓa÷ kriyate . «a«ÂhÅ ca puna÷ sthÃninam nivartayati . iha tarhi : kartari Óap divÃdibhya÷ Óyan iti vacanÃt ca Óyan syÃt yathÃprÃpta÷ ca Óap ÓrÆyeta . na e«a÷ do«a÷ . ÓabÃdeÓÃ÷ ÓyanÃdaya÷ kari«yante . tat tarhi Óapa÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . kartari Óap iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . divÃdibhya÷ iti e«Ã pa¤camÅ Óap iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati : tasmÃt iti uttarasya . pratyayavidhi÷ ayam . na ca pratyayavidhau pa¤camya÷ prakalpikÃ÷ bhavanti . na ayam pratyayavidhi÷ . vihita÷ pratyaya÷ prak­ta÷ ca anuvartate . iha tarhi : avyayasarvanÃmnÃm akac prÃk Âe÷ iti . vacanÃt ca akac syÃt yathÃprÃpta÷ ca ka÷ ÓrÆyeta . na e«a÷ do«a÷ . na aprÃpte hi ke akac Ãrabhyate . sa÷ bÃdhaka÷ bhavi«yati . nipÃtanam api eva¤jÃtÅyakam eva . na aprÃpte ïatve nipÃtanam Ãrabhyate . tat bÃdhakam bhavi«yati . yadi tarhi nipÃtanÃni api eva¤jÃtÅyakÃni bhavanti sama÷ tate do«a÷ bhavati . iha anye vaiyÃkaraïÃ÷ sama÷ tate vibhëà lopam Ãrabhante : sama÷ hi tatayo÷ và iti . satatam , santatam , sahitam , saæhitam iti . iha puna÷ bhavÃn nipÃtanÃt ca malopam icchati aparasparÃ÷ kriyÃsÃtatye iti yathÃprÃptam ca alopam santatam iti . etat na sidhyati . kartavya÷ atra yatna÷ . bÃdhakÃni eva hi nipÃtanÃni bhavanti .

(P_1,1.27.3)  KA_I,87.7-89.3  Ro_I,278-285     #<sa¤j¤opasarjanaprati«edha÷># . sa¤j¤opasarjanÅbhÆtÃnÃm sarvÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . sarva÷ nÃma ka÷ cit . tasmai sarvÃya dehi . atisarvÃya dehi . sa÷ katham kartavya÷ . #<pÃÂhÃt paryudÃsa÷ paÂhitÃnÃm sa¤j¤Ãkaraïam># . pÃÂhÃt eva paryudÃsa÷ kartavya÷ . ÓuddhÃnÃm paÂhitÃnÃm sa¤j¤Ã kartavyà . sarvÃdÅni sarvanÃmasa¤j¤Ãni bhavanti . sa¤j¤opasarjanÅbhÆtÃni na sarvÃdÅni . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha . viÓe«eïa ca . kim prayojanam . #<sarvÃdyÃnantaryakÃryÃrtham># . sarvÃdÅnÃm Ãnantaryeïa yat ucyate kÃryam tat api sa¤j¤opasarjanÅbhÆtÃnÃm mà bhÆt iti . kim prayojanam . #<prayojanam ¬atarÃdÅnÃm adbhÃve># . ¬atarÃdÅnÃm adbhÃve prayojanam  . atikrÃntam idam b­Ãhmaïakulam katarat , atikataram brÃhmaïakulam iti . #<tyadÃdividhau ca># . tyadÃdividhau ca prayojanam . atikrÃnta÷ ayam brÃhmaïa÷ tam atitat brÃhmaïa÷ iti . sa¤jÃprati«edha÷ tÃvat na vaktavya÷ . upari«ÂÃt yogavibhÃga÷ kari«yate . pÆrvaparÃvaradak«iïottarÃparÃdharÃïi vyavasthÃyÃm . tata÷ asa¤j¤ÃyÃm iti . sarvÃdÅni iti evam yÃni anukrÃntÃni  asa¤j¤ÃyÃm tÃni dra«ÂavyÃni . upasarjanaprati«edha÷ ca na kartavya÷ . anupasarjanÃt iti e«a÷ yoga÷ pratyÃkhyÃyate . tam evam abhisambhantsyÃma÷ : anupasarjana* a* at iti . kim idam a* at iti . akÃrÃtkÃrau Ói«yamÃïau anupasarjanasya dra«Âavyau . yadi evam atiyu«mat atyasmat iti na sidhyati . praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam : anupasarjana* a* a* at iti . akÃrÃntÃt akÃrÃtkÃrau Ói«yamÃïau anupasarjanasya dra«Âavyau . atha và aÇgÃdhikÃre yat ucyate g­hyamÃïavibhakte÷ tat bhavati . yadi evam paramapa¤ca paramasapta «a¬bhya÷ luk iti luk na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . «aÂpradhÃna÷ e«a÷ samÃsa÷ . iha tarhi priyasakthnà brÃhmaïena anaÇ na prÃpnoti . saptamÅnirdi«Âe yat ucyate prak­tavibhaktau tat bhavati . yadi evam atitat , atitadau , atitada÷ iti atvam prÃpnoti . tat ca api vaktavyam . na vaktavyam . iha tÃvat ad¬ ¬atarÃdibhya÷ pa¤cabhya÷ iti pa¤camÅ aÇgasya iti «a«ÂhÅ . tatra aÓakyam vivibhaktitvÃt ¬atarÃdibhya÷ iti pa¤camyà aÇgam viÓe«ayitum . tatra kim anyat Óakyam viÓe«ayitum anyat ata÷ vihitÃt pratyayÃt . ¬atarÃdibhya÷ ya÷ vihita÷ iti . iha idÃnÅm asthidadhisakhthyak«ïÃm anaÇ udÃtta÷ iti tyadÃdÅnÃm a÷ bhavati iti asthyÃdÅnÃm iti e«Ã «a«ÂhÅ aÇgasya iti api tyadÃdÅnÃm iti api «a«ÂhÅ aÇgasya iti api . tatra kÃmacÃra÷ : g­hyamÃïena và vibhaktim viÓe«ayitum aÇgena và . yÃvatà kÃmacÃra÷ iha tÃvat asthidadhisakhthyak«ïÃm anaÇ udÃtta÷ iti aÇgena vibhaktim viÓe«ayi«yÃma÷ asthyÃdibhi÷ anaÇam : aÇgasya vibhaktau anaÇ bhavati asthyÃdÅnÃm iti . iha idÃnÅm tyadÃdÅnÃm a÷ bhavati iti g­hyamÃïena vibhaktim viÓe«ayi«yÃma÷ aÇgena akÃram : tyadÃdÅnÃm vibhaktau a÷ bhavati aÇgasya iti . yadi evam atisa÷ : atvam na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . tyadÃdipradhÃna÷ e«a÷ samÃsa÷ . atha và na idam sa¤j¤Ãkaraïam . pÃÂhaviÓe«aïam idam : sarve«Ãm yÃni nÃmÃni tÃni sarvÃdÅni . sa¤j¤opasarjane ca viÓe«e avati«Âhete . yadi evam sa¤j¤ÃÓrayam yat kÃryam tat na sidhyati : sarvanÃmna÷ smai , Ãmi sarvanÃmna÷ su  iti . anvarthagrahaïam tatra vij¤Ãsyate : sarve«Ãm yat nÃma tat sarvanÃma . sarvanÃmna÷ uttarasya Çe÷ smai bhavati . sarvanÃmna÷ uttarasya Ãma÷ su bhavati . yadi evam sakalam , k­tsnam , jagat iti atra api prÃpnoti . ete«Ãm ca api ÓabdÃnÃm ekaikasya sa÷ sa÷ vi«aya÷ . tasmin tasmin vi«aye ya÷ ya÷ Óabda÷ vartate tasya tasya tasmin tasmin vartamÃnasya sarvanÃmakÃryam prÃpnoti . evam tarhi ubhayam anena kriyate . pÃÂha÷ ca eva viÓe«yate sa¤j¤Ã ca . katham puna÷ ekena yatnena ubhayam labhyam . labhyam iti Ãha . katham. ekaÓe«anirdeÓÃt . ekaÓe«anirdeÓa÷ ayam : sarvÃdÅni ca sarvÃdÅni ca sarvÃdÅni . sarvanÃmÃni ca sarvanÃmÃni ca sarvanÃmÃni . sarvÃdÅni sarvanÃnasa¤j¤Ãni bhavanti . sarve«Ãm yÃni ca nÃmÃni tÃni sarvÃdÅni . sa¤j¤opasarjane ca viÓe«e avati«Âhete . atha và mahatÅ iyam sa¤j¤Ã kriyate . sa¤j¤Ã ca nÃma yata÷ na laghÅya÷ . kuta÷ etat . laghvartham hi sa¤j¤Ãkaraïam . tatra mahatyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ karaïe etat prayojanam anvarthasa¤j¤Ã yathà vij¤Ãyeta . sarvÃdÅni sarvanÃnasa¤j¤Ãni
bhavanti sarve«Ãm nÃmÃni iti ca ata÷ sarvanÃmÃni . sa¤j¤opasarjane ca viÓe«e avati«Âhete .

(P_1,1.27.4)  KA_I,89.4-90.3  Ro_I,286-289     atha ubhasya sarvanÃmatve ka÷ artha÷ . #<ubhasya sarvanÃmatve akajartha÷># . ubhasya sarvanÃmatve akajartha÷ pÃÂha÷ kriyate : ubhakau . kim ucyate akajartha÷ iti na puna÷ anyÃni api sarvanÃmakÃryÃïi . #<anyÃbhÃva÷ dvivacanaÂÃbvi«ayatvÃt># . anye«Ãm sarvanÃmkÃryÃïÃm abhÃva÷ . kim kÃraïam . dvivacanaÂÃbvi«ayatvÃt . ubhaÓabda÷ ayam dvivacanaÂÃbvi«aya÷  . anyÃni ca sarvanÃmakÃryÃïi ekavacanabahuvacane«u ucyante . yadà puna÷ ayam ubhaÓabda÷ dvivacanaÂÃbvi«aya÷ ka÷ idÃnÅm asya anyatra bhavati . #<ubhaya÷ anyatra># . ubhayaÓabda÷ asya anyatra bahvati . ubhaye devamanu«yÃ÷ , ubhaya÷ maïi÷ iti . kim ca syÃt yadi atra akac na syÃt . ka÷ prasajyeta . ka÷ ca idÃnÅm kÃkaco÷ viÓe«a÷ . ubhaÓabda÷ ayam dvivacanaÂÃbvi«aya÷ iti uktam . tatra akaci sati akaca÷ tanmadhyapatitatvÃt Óakyate etat vaktum : dvivacanapara÷ ayam iti . ke puna÷ sati na ayam dvivacanapara÷ syÃt . tatra dvivacanaparatà vaktavyà . yathà eva tarhi ke sati na ayam dvivacanapara÷ evam Ãpi api sati na ayam dvivacanapara÷ syÃt . tatra api dvivacanaparatà vaktavyà . avacanÃt api tatparavij¤Ãnam . antareïa api vacanam Ãpi dvivacanapara÷ ayam bhavi«yati . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . ekÃdeÓe k­te dvivacanapara÷ ayam antÃdivadbhÃvena . #<avacanÃt Ãpi tatparavij¤Ãnam iti cet ke api tulyam># . avacanÃt Ãpi tatparavij¤Ãnam iti cet ke api antareïa vacanam dvivacanapara÷ bhavi«yati . katham . svÃrthikÃ÷ pratyayÃ÷ prak­tita÷ aviÓi«ÂÃ÷ bhavanti iti prak­tigrahaïena svÃrthikÃnÃm api grahaïam bhavati . atha bhavata÷ sarvanÃmatve kÃni projanÃni . #<bhavata÷ akacche«ÃtvÃni># . bhavata÷ akacche«ÃtvÃni prayojanÃni . akac : bhavakÃn . Óe«a÷ : sa÷ ca bhavÃn ca bhavantau . Ãtvam : bhavÃd­k iti . kim puna÷ idam parigaïanam Ãhosvit udÃharaïamÃtram . udÃharaïamÃtram iti Ãha . t­tÅyÃdaya÷ api hi i«yante . sarvanÃmna÷ t­tÅyà ca : bhavatà hetunà , bhavata÷ heto÷ iti .

(P_1,1.28)  KA_I,90.5-26  Ro_I,289-291     diggrahaïam kimartham . na bahuvrÅhau iti prati«edham vak«yati . tatra na j¤Ãyate kva vibhëà kva prati«edha÷ iti . diggrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . digupadi«Âe vibhëà anyatra prati«edha÷ . atha samÃsagrahaïam kimartham. samÃsa÷ eva ya÷ bahuvrÅhi÷ tatra yathà syÃt . bahuvrÅhivadbhÃvena ya÷ bahuvrÅhi÷ tatra mà bhÆt iti : dak«iïadak«iïasyai dehi iti . atha bahuvrÅhigrahaïam kimartham . dvandve mà bhÆt dak«iïottarapÆrvÃïÃm iti . na etat asti prayojanam . dvandve ca iti prati«edha÷ bhavi«yati . na aprÃpte prati«edhe iyam paribhëà Ãrabhyate . sà yathà eva bahuvrÅhau iti etam prati«edham bÃdhate evam dvandve ca iti etam api bÃdheta . na bÃdhate . kim kÃraïam . yena na aprÃpte tasya bÃdhanam bhavati . na ca aprÃpte na bahuvrÅhau iti etasmin prati«edhe iyam paribhëà Ãrabhyate . dvandve ca iti etasmin puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . atha và purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante iti evam iyam vibhëà na bahuvrÅhau iti etam prati«edham bÃdhi«yate dvandve ca iti etam prati«edham na bÃdhi«yate . atha và idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . iha kasmÃt na bhavati : yà pÆrvà sà uttarà asya unmugdhasya sa÷ ayam pÆrvottara÷ unmugdha÷ , tasmai pÆrvottarÃya dehi . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . yadi evam na artha÷ bahuvrÅhigrahaïena . dvandve kasmÃt na bhavati . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . uttarÃrtham tarhi bahuvrÅhigrahaïam kartavyam . na kartavyam . kriyate tatra eva bahuvrÅhau iti . dvitÅyam kartavyam . bahuvrÅhi÷ eva ya÷ bahuvrÅhi÷ tatra yathà syÃt . bahuvrÅhivadbhÃvena ya÷ bahuvrÅhi÷ tatra mà bhÆt iti : ekaikasmai dehi . etat api na asti prayojanam. samÃse iti vartate . tena bahuvrÅhim viÓe«ayi«yÃma÷ : samÃsa÷ ya÷ bahuvrÅhi÷ iti . idam tarhi prayojanam . avayavabhÆtasya api bahuvrÅhe÷ prati«edha÷ yathà syÃt . iha mà bhÆt vastram antaram e«Ãm te ime vastrÃntarÃ÷ vasanam antaram e«Ãm te ime vasanÃntarÃ÷ vastrÃntarÃ÷ ca vasanÃntarÃ÷ ca vastrÃntaravasanÃntarÃ÷ .

(P_1,1.29.1)  KA_I,91.2-21  Ro_I,291-293     kim udÃharaïam . priyaviÓvÃya . na etat asti prayojanam . sarvÃdyantasya bahuvrÅhe÷ prati«edhena bhavitavyam . vak«yati ca etat : bahuvrÅhau sarvanÃmasaÇkhyayo÷ upasaÇkhyÃnam iti . tatra viÓvapriyÃya iti bhavitavyam . idam tarhi : dvyanyÃya tryanyÃya . nanu ca atra api sarvanÃmna÷ eva pÆrvanipÃtena bhavitavyam . na e«a÷ do«a÷ . vak«yati etat : saÇkhyÃsarvanÃmno÷ ya÷ bahuvrÅhi÷ paratvÃt tatra saÇkhyÃyÃ÷ pÆrvanipÃta÷ bhavati iti . idam ca api udÃharaïam priyaviÓvÃya . nanu ca uktam viÓvapriyÃya iti bhavitavyam iti . vak«yati etat : và priyasya iti . na khalu api avaÓyam sarvÃdyantasya eva bahuvrÅhe÷ prati«edhena bhavitavyam . kim tarhi . asarvÃdyantasya api bhavitavyam . kim prayojanam . akac mà bhÆt . kim ca syÃt yadi akac syÃt . ka÷ na syÃt . ka÷ ca idÃnÅm kÃkaco÷ viÓe«a÷ . vya¤janÃnte«u viÓe«a÷ . ahakam pità asya makatpit­ka÷ , tvakam pità asya tvakatpit­ka÷ iti prÃpnoti , matkapit­ka÷ tvatkapit­ka÷ iti ca i«yate . katham puna÷ icchatà api bhavatà bahiraÇgena prati«edhena antaraÇga÷ vidhi÷ Óakhya÷ bÃdhitum . antaraÇgÃn api vidhÅn bahiraÇga÷ vidhi÷ bÃdhate gomatpriya÷ iti yathà . kriyate tatra yatna÷ : pratyayottarapadayo÷ ca iti . nanu ca iha api kriyate : na bahuvrÅhau iti . asti anyat etasya vacane prayojanam . kim . priyaviÓvÃya . upasarjanaprati«edhena api etat siddham . ayam khalu api bahuvrÅhi÷ asti eva prÃthamakalpika÷ yasmin aikapadyam aikasvaryam aikavibhaktikatvam ca . asti tÃdarthyÃt tÃcchabdyam : bahuvrÅhyarthÃni padÃni bahuvrÅhi÷ iti . tat yat tÃdarthyÃt tÃcchabdyam tasya idam grahaïam . gonardÅya÷ Ãha #<akacsvarau tu kartavyau pratyaÇgam muktasaæÓayau >#. tvakatpit­ka÷ makatpit­ka÷ iti eva bhavitavyam iti .

(P_1,1.29.2)  KA_I,91.22-92.5  Ro_I,293-294     #<prati«edhe bhÆtapÆrvasya upasaÇkhyÃnam># . prati«edhe bhÆtapÆrvasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . ìhya÷ bhÆtapÆrva÷ ìhyapÆrva÷ , ìhyapÆrvÃya dehi iti . #<prati«edhe bhÆtapÆrvasya upasaÇkhyÃnÃnarthakyam pÆrvÃdÅnÃm vyavasthÃyÃm iti vacanÃt># . prati«edhe bhÆtapÆrvasya upasaÇkhyÃnam narthakam . kim kÃraïam . pÆrvÃdÅnÃm vyavasthÃyÃm iti vacanÃt . pÆrvÃdÅnÃm vyavasthÃyÃm sarvanÃmas¤j¤Ã ucyate . na ca atra vyavasthà gamyate .

(P_1,1.30)  KA_I,92. 7-14  Ro_I,294     samÃse iti vartamÃne puna÷ samÃsagrahaïam kimartham . ayam t­tÅyÃsamÃsa÷ asti eva prÃthamakalpika÷ yasmin aikapadyam aikasvaryam aikavibhaktikatvam ca . asti tÃdarthyÃt tÃcchabdyam : t­tÅyÃsamÃsÃrthÃni padÃni t­tÅyÃsamÃsa÷ iti . tat yat tÃdarthyÃt tÃcchabdyam tasya idam grahaïam . atha và samase iti vartamÃne puna÷ samÃsagrahaïasya etat prayojanam : yogÃÇgam yathà upajÃyeta . sati yogÃÇge yogavibhÃga÷ kari«yate . t­tÅyà . t­tÅyÃsamÃse sarvÃdÅni sarvanÃmasa¤j¤Ãni na bhavanti . mÃsapÆrvÃya dehi saævatsarapÆrvÃya dehi . tata÷ asamÃse . asamÃse ca t­tÅyÃyÃ÷ sarvÃdÅni sarvanÃmasa¤j¤Ãni na bhavanti . mÃsena pÆrvÃya iti . 

(P_1,1.32)  KA_I,92.16  Ro_I,295     jasa÷ kÃryam prati vibhëà , akac hi na bhavati .

(P_1,1.34)  KA_I,92.19-93.6  Ro_I,295-297     #<avarÃdÅnÃm ca puna÷ sÆtrapÃÂhe grahaïÃnarthakyam gaïe paÂhitatvÃt># . avarÃdÅnÃm ca puna÷ sÆtrapÃÂhe grahaïam anarthakam . kim kÃraïam . gaïe paÂhitatvÃt . gaïe hi etÃni paÂhyante . katham puna÷ j¤Ãyate sa÷ pÆrva÷ pÃÂha÷ ayam puna÷ pÃÂha÷ iti . tÃni hi pÆrvÃdÅni imÃni avarÃdÅni . imÃni api pÆrvÃdÅni . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati sa÷ pÆrva÷ pÃÂha÷ ayam puna÷ pÃÂha÷ iti yat ayam pÆrvÃdibhya÷ navabhya÷ và iti navagrahaïam karoti . nava eva pÆrvÃdÅni . idam tarhi prayojanam : vyavasthÃyÃm asa¤j¤ÃyÃm iti vak«yÃmi iti . etat api na asti prayojanam . evaæviÓi«ÂÃni eva etÃni gaïe paÂhyante . idam tarhi prayojanam dvyÃdiparyudÃsena paryudÃsa÷ mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na e«Ãm dvyÃdiparyudÃsena paryudÃsa÷ bhavati iti yat ayam pÆrvatra asiddham iti nipÃtanam karoti . vÃrttikakÃra÷ ca paÂhati : jaÓbhÃvÃt iti cet uttaratra abhÃvÃt apavÃdaprasaÇga÷ iti . idam tarhi prayojanam jasi vibhëÃm vak«yÃmi iti .

(P_1,1.35)  KA_I,93.8-9  Ro_I,297-298     ÃkhyÃgrahaïam kimartham . j¤ÃtidhanaparyÃyavÃcÅ ya÷ svaÓabda÷ tasya yathà syÃt . iha mà bhÆt : sve putrÃ÷ svÃ÷ putrÃ÷ sve gÃva÷ svÃ÷ gÃva÷ .

(P_1,1.36.1)  KA_I,93.11-17  Ro_I,298-299     #<upasaævyÃnagrahaïam anarthakam bahiryogeïa k­tatvÃt># . upasaævyÃnagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . bahiryogeïa k­tatvÃt . bahiryoge iti eva siddham . #<na và ÓÃÂakayugÃdyartham># . na và anarthakam . kim kÃraïam . ÓÃÂakayugÃdyartham . ÓÃÂakayugÃdyartham tarhi idam vaktavyam yatra etat na j¤Ãyate kim antarÅyam kim uttarÅyam iti. atra api ya÷ e«a÷ manu«ya÷ prek«ÃpÆrvakÃrÅ bhavati nirj¤Ãtam tasya bhavati idam antarÅyam idam uttarÅyam iti .

(P_1,1.36.2) KA_I,93.18-23  Ro_I,299     apuri iti vaktavyam . iha mà bhÆt : antarÃyÃm puri vasati iti . #<vÃprakaraïe tÅyasya Çitsu upasaÇkhyÃnam >#. vÃprakaraïe tÅyasya Çitsu upasaÇkhyÃnam kartavyam : dvitÅyÃyai dvitÅyasyai t­tÅyÃyai t­tÅyasyai . vibhëà dvitÅyÃt­tÅyÃbhyÃm iti etat na vaktavyam bhavati . kim puna÷ atra jyÃya÷ . upasaÇkhyÃnam eva atra jyÃya÷ . idam api siddham bhavati : dvitÅyÃya dvitÅyasmai t­tÅyÃya t­tÅyasmai .

(P_1,1.37)  KA_I,94.2-8  Ro_I,299-300     kimartham p­thak grahaïam svarÃdÅnÃm kriyate na cÃdi«u eva paÂhyeran . cÃdÅnÃm vai asattvavacanÃnÃm nipÃtasa¤j¤Ã svarÃdÅnÃm puna÷ sattvavacanÃnÃm asattvavacanÃnÃm ca . atha kimartham ubhe sa¤j¤e kriyete na nipÃtsa¤j¤Ã eva syÃt . na evam Óakyam . nipÃta÷ ekÃc anÃÇ iti prag­hyasa¤j¤Ã uktà . sà svarÃdÅnÃm api ekÃcÃm prasajyeta . evam tarhi avyayasa¤j¤Ã eva astu . tat ca aÓakyam . vak«yati etat : avyaye na¤kunipÃtÃnÃm iti . tat garÅyasà nyÃsena parigaïanam kartavyam syÃt . tasmÃt p­thak grahaïam kartavyam ubhe ca sa¤j¤e kartavye .

(P_1,1.38.1)  KA_I,94.10-19  Ro_I,300-301     #<asarvavibhaktau avibhaktinimittasya upasaÇkhyÃnam># . asarvavibhaktau avibhaktinimittasya upasaÇkhyÃnam kartavyam : nÃnà vinà . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . #<sarvavibhakti÷ hi aviÓe«Ãt>#. sarvavibhakti÷ hi e«a÷ bhavati . kim kÃraïam . aviÓe«Ãt . aviÓe«eïa vihitatvÃt . #<tralÃdÅnÃm ca upasaÇkhyÃnam># . tralÃdÅnÃm ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . tatra yatra tata÷ yata÷ . nanu ca viÓe«eïa ete vidhÅyante : pa¤camyÃ÷ tasil saptamyÃ÷ tral iti . vak«yati etat : itarÃbhya÷ api d­Óyante iti .

(P_1,1.38.2)  KA_I,94.18-95.11  Ro_I,302-303     yadi puna÷ avibhakti÷ Óabda÷ avyayasa¤j¤a÷ bhavati iti ucyeta . #<avibhaktau itaretarÃÓrayatvÃt aprasiddhi÷># . avibhaktau itaretarÃÓrayatvÃt aprasiddhi÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ . kà itaretarÃÓrayatà . sati avibhaktitve sa¤j¤ayà bhavitavyam sa¤j¤ayà ca avibhaktitvam bhÃvyate . tat itaretarÃÓrayam bhavati , itaretarÃÓrayÃïi ca kÃryÃïi na prakalpante . #<aliÇgam asaÇkhyam iti vÃ># . atha và aliÇgam asaÇkhyam avyayam iti vaktavyam . evam api itaretarÃÓrayam eva bhavati . kà itaretarÃÓrayatà . sati aliÇgÃsaÇkhyatve sa¤j¤ayà bhavitavyam sa¤j¤ayà ca aliÇgÃsaÇkhyatvam bhÃvyate . tat itaretarÃÓrayam bhavati , itaretarÃÓrayÃïi ca kÃryÃïi na prakalpante . na idam vÃcanikam aliÇgatà asaÇkhyatà ca . kim tarhi . svÃbhÃvikam etat . tat yathà : samÃnam ÅhamÃnÃnÃm adhÅyÃnÃnÃm ca ke cit arthai÷ yujyante apare na . tatra kim asmÃbhi÷ kartum Óakyam . svÃbhÃvikam etat . tat tarhi vaktavyam aliÇgam asaÇkhyam iti . na vaktavyam . #<siddham tu pÃÂhÃt># . pÃÂhÃt và siddham etat. katham pÃÂha÷ kartavya÷ . tasilÃdaya÷ prÃk pÃsapa÷ , Óasprabh­taya÷ prÃk samÃsÃntebhya÷ , mÃnta÷ , k­tvortha÷ , tasivatÅ , nÃnäau iti .

(P_1,1.38.3)  KA_I,95.12-22  Ro_I,303-304     atha và puna÷ astu avibhakti÷ Óabda÷ avyayasa¤j¤a÷ bhavati iti eva . nanu ca uktam avibhaktau itaretarÃÓrayatvÃt aprasiddhi÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . yadi api vaiyÃkaraïÃ÷ vibhaktilopam ÃrabhamÃïÃ÷ avibhaktikÃn Óabdä prayu¤jate ye tu ete vaiyÃkaraïebhya÷ anye manu«yÃ÷ katham te avibhaktikÃn ÓabdÃn prayu¤jate iti . abhij¤Ã÷ ca puna÷ laukikÃ÷ ekatvÃdÅnÃm arthÃnÃm . Ãta÷ ca abhij¤Ã÷ : anyena hi vasnena ekam gÃm krÅïanti , anyena dvau , anyena trÅn . abhij¤Ã÷ ca na ca prayu¤jate . tat etat evam sand­ÓyatÃm : artharÆpam etat eva¤jÃtÅyakam yena atra vibhakti÷ na bhavati iti . tat ca api etat evam anugamyamÃnam d­ÓyatÃm : kim cit avyayam vibhaktyarthapradhÃnam kim cit kriyÃpradhÃnam . uccai÷ , nÅcai÷ iti vibhaktyarthapradhÃnam , hiruk p­thak iti kriyÃpradhÃnam . taddhita÷ ca api ka÷ cit vibhaktyarthapradhÃna÷ ka÷ cit kriyÃpradhÃna÷ . tatra yatra iti vibhaktyarthapradhÃna÷ , nÃnà vina iti kriyÃpradhÃna÷ . na ca etayo÷ arthayo÷ liÇgasaÇkhyÃbhyÃm yoga÷ asti .

(P_1,1.38.4)  KA_I,95.23-96.5  Ro_I,304-307     atha api asarvavibhakti÷ iti ucyate evam api na do«a÷ . katham . idam ca api adyatve atibahu kriyate : ekasmin ekavacanam , dvayo÷ dvivacanam , bahu«u bahuvacanam iti . katham tarhi . ekavacanam utsarga÷ kari«yate . tasya dvibahvo÷ arthayo÷ dvivacanabahuvacane bÃdhake bhavi«yata÷ . na ca api evam vigraha÷ kari«yate : na sarvÃ÷ asarvÃ÷ , asarvÃ÷ vibhaktaya÷ asmÃt iti . katham tarhi . na sarvà asarvà , asarvà vibhakti÷ asmÃt iti . trikam puna÷ vibhaktisa¤j¤am . evam gate k­ti api tulyam etat mÃntasya kÃryam grahaïam na tatra . tata÷ pare ca abhimatÃ÷ kÃryÃ÷ traya÷ k­darthÃ÷ grahaïena yogÃ÷ . k­ttaddhitÃnÃm grahaïam tu kÃryam saÇkhyÃviÓe«am hi abhiniÓritÃ÷ ye . te«Ãm prati«edha÷ bhavati iti vaktavyam . iha mà bhÆt : eka÷ , dvau , bahava÷ iti . tasmÃt svarÃdigrahaïam ca kÃryam k­ttaddhitÃnÃm ca pÃÂhe .

(P_1,1.38.5)  KA_I,96.6-17  Ro_I,307-308     pÃÂhena iyam avyayasa¤j¤Ã kriyate . sà iha na prÃpnoti : paramoccai÷ , paramanÅcai÷ iti . tadantavidhinà bhavi«yati . iha api tarhi prÃpnoti : atyuccai÷ atyuccaisau atyuccaisa÷ iti . upasarjanasya na iti prati«edha÷ bhavi«yati . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . sarvanÃmasa¤j¤ÃyÃm prak­ta÷ prati«edha÷ iha anuvarti«yate . sa÷ vai tatra pratyÃkhyÃyate . yathà sa÷ tatra pratyÃkhyÃyate iha api tathà Óakya÷ pratyÃkhyÃtum . katham sa÷ tatra pratyÃkhyÃyate . mahatÅ iyam sa¤j¤Ã kriyate . iyam api ca mahatÅ sa¤j¤Ã kriyate . sa¤j¤Ã ca nÃma yata÷ na laghÅya÷ . kuta÷ etat . laghvartham hi sa¤j¤Ãkaraïam . tatra mahatyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ karaïe etat prayojanam anvarthasa¤j¤Ã yathà vij¤Ãyeta : na vyeti iti avyayam iti . kva puna÷ na vyeti . strÅpuænapuæsakÃni sattvaguïÃ÷ ekatvadvitvabahutvÃni ca . etÃn arthÃn ke cit viyanti ke cit na viyanti . ye na viyanti tad avyayam . sad­Óam tri«u liÇge«u sarvÃsu ca vibhakti«u vacane«u ca sarve«u yat na vyeti tat avyayam .

(P_1,1.39.1)  KA_I,96.19-97.2  Ro_I,308-310     katham idam vij¤Ãyate : k­t ya÷ mÃnta÷ iti Ãhosvit k­dantam yat mÃntam iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate k­t ya÷ mÃnta÷ iti kÃrayÃm cakÃra hÃrayÃm cakÃra iti atra na prÃpnoti . atha vij¤Ãyate k­dantam yat mÃntam iti pratÃmau pratÃma÷ iti atra api prÃpnoti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat k­t ya÷ mÃnta÷ iti . katham kÃrayÃm cakÃra hÃrayÃm cakÃra iti . kim puna÷ atra avyayasa¤j¤ayà prÃrthyate . avyayÃt iti luk yathà syÃt . mà bhÆt evam . Ãma÷ iti evam bhavi«yati . na sidhyati . ligrahaïam tatra anuvartate . ligrahaïam nivarti«yate . yadi nivartate pratyayamÃtrasya luk prÃpnoti . i«yate ca pratyayamÃtrasya . Ãta÷ ca i«yate . evam hi Ãha : k­¤ ca anuprayujyate liÂi iti . yadi ca pratyayamÃtrasya luk bhavati tata÷ etat upapannam bhavati . atha và puna÷ astu k­dantam yat mÃntam iti . katham pratÃmau pratÃma÷ iti . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na pratyayalak«aïena avyayasa¤j¤Ã bhavati iti yat ayam praÓÃnÓabdam svarÃdi«u paÂhati .

(P_1,1.39.2)  KA_I,97.3-100.4  Ro_I,310-318     #<k­t mejanta÷ ca anikÃrokÃraprak­ti÷># . k­t mejanta÷ ca anikÃrokÃraprak­ti÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt : Ãdhaye , Ãdhe÷ , cikÅr«ave , cikÅr«o÷ iti . #<ananyaprak­ti÷ iti vÃ># . atha và ananyaprak­ti÷ k­t avyayasa¤j¤a÷ bhavati iti vaktavyam . kim puna÷ atra jyÃya÷ . ananyaprak­tivacanam eva jyÃya÷ . idam api siddham bhavati : kumbhakÃrebhya÷ , nagarakÃrebhya÷ iti . tat tarhi vaktavyam . #<na và sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti e«Ã paribhëà kartavyà . ka÷ puna÷ atra viÓe«a÷ e«Ã và paribhëà kriyeta ananyaprak­ti÷ iti và ucyeta . avaÓyam e«Ã paribhëà kartavyà . bahÆni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . kÃni puna÷ tÃni . #<prayojanam hrasvatam tugvidhe÷ grÃmaïikulam># . grÃmaïikulam , senÃnikulam iti atra hrasvatve k­te hrasvasya piti k­ti tuk bhavati iti tuk prÃpnoti . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti na do«a÷ bhavati . na etat asti prayojanam . bahiraÇgam hrasvatvam . antaraÇga÷ tuk . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . #<nalopa÷ v­trahabhi÷># . v­trhabhi÷ , bhrÆïhabhi÷ iti atra nalope k­te hrasvasya piti k­ti tuk bhavati iti tuk prÃpnoti . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . asiddha÷ nalopa÷ . tasya asiddhatvÃt na bhavi«yati . #<udupadhatvam akittvasya nikucite># . udupadhatvam akittvasya animittam . kva . nikucite . nikucita÷ iti atra nalope k­te udupadhÃt bhÃvÃdikarmaïo÷ anyatarasyÃm iti akittvam prÃpnoti . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . astu atra akittvam . na dhÃtulope ÃrdhadhÃtuke iti prati«edha÷ bhavi«yati . #<nÃbhÃva÷ ya¤i dÅrghatvasya amunÃ># . nÃbhÃva÷ ya¤i dÅrghatvasya asnimittam . kva . amunà . nÃbhÃve k­te ata÷ dÅrgha÷ ya¤i supi ca iti dÅrghatvam prÃpnoti . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . vak«yati etat : na mu ÂÃdeÓe iti . #<Ãttvam kittvasya upÃdÃsta># . Ãttvam kittvasya animittam . kva . upÃdÃsta asya svara÷ Óik«akasya iti . Ãttve k­te sthÃghvo÷ it ca iti ittvam prÃpnoti . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . uktam etat : dÅÇa÷ prati«edha÷ sthÃghvo÷ ittve iti . tis­catas­tvam ÇÅbvidhe÷ . tis­catas­tvam ÇÅbvidhe÷ animittam . tisra÷ ti«Âhanti catasra÷ ti«Âhanti . tis­catas­bhÃve k­te ­nnebhya÷ ÇÅp iti ÇÅp prÃpnoti . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na tis­catas­bhÃve k­te ÇÅp bhavati iti yat ayam na tis­catas­ iti nÃmi dÅrghatvaprati«edham ÓÃsti . imÃni tarhi prayojanÃni : ÓatÃni sahasrÃïi . numi k­te «ïÃntà «a it «aÂsa¤j¤Ã prÃpnoti . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti na do«a÷ bhavati . ÓakaÂau paddhatau . attve k­te ata÷ iti ÂÃp prÃpnoti . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti
na do«a÷ bhavati . iye«a , uvo«a . guïe k­te ijÃde÷ ca gurumata÷ an­ccha÷ iti Ãm prÃpnoti . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti na do«a÷ bhavati . #<tasya do«a÷ varïÃÓraya÷ pratyaya÷ varïavicÃlasya># . tasya etasya lak«aïasya do«a÷ varïÃÓraya÷ pratyaya÷ varïavicÃlasya animittam syÃt . kva . ata i¤ : dÃk«i÷ , plÃk«i÷ . na pratyaya÷ sannipÃtalak«aïa÷ . aÇgasa¤j¤Ã tarhi animittam syÃt . #<Ãttvam pugvidhe÷ krÃpayati># . Ãttvam pugvidhe÷ animittam syÃt . kva . krÃpayati iti . #<pug hrasvatvasya adÅdapat># . puk hrasvatvasya animittam syÃt . kva . adÅdapat iti . #<tyadÃdyakÃra÷ ÂÃbvidhe÷># . tyadÃdyakÃra÷ ÂÃbvidhe÷ animittam syÃt . kva . yà sà . #<i¬vidhi÷ ÃkÃralopasya papivÃn># . i¬vidhi÷ ÃkÃralopasya animittam syÃt . kva . papivÃn tasthivÃn iti . #<matubvibhaktyudÃttatvam pÆrvanighÃtasya># . matubvibhaktyudÃttatvam pÆrvanighÃtasya animittam syÃt . kva . agnimÃn vÃyumÃn paramavÃcà paramavÃce . #<nadÅhrasvratvam sambuddhilopasya># . nadÅhrasvratvam sambuddhilopasya animittam syÃt . kva . nadi kumÃri kiÓori brÃhmaïi brahmabandhu . hrasvatve k­te eÇhrasvÃt sambuddhe÷ iti lopa÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam . ÇyantÃt iti evam bhavi«yati . na sidhyati . dÅrghÃt iti ucyate . hrasvÃntÃt ca na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam : hrasvatvam kriyatÃm sambuddhilopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt hrasvatvam . nitya÷ sambuddhilopa÷ . k­te api hrasvatve prÃpnoti ak­te api . anitya÷ sambuddhilopa÷ . na hi k­te hrasvatve prÃpnoti . kim kÃraïam . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti . ete do«Ã÷ samÃ÷ bhÆyÃæsa÷ và . tasmÃt na artha÷ anayà paribhëayà . na hi do«Ã÷ santi iti paribhëà na kartavyà lak«aïam và na praïeyam . na hi bhik«ukÃ÷ santi iti sthÃlya÷ na adhiÓrÅyante na ca m­gÃ÷ santi iti yavÃ÷ na upyante . do«Ã÷ khalu api sÃkalyena parigaïitÃ÷ prayojanÃnÃm udÃharaïamÃtram . kuta÷ etat . na hi do«ÃïÃm lak«aïam asti . tasmÃt yÃni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni tadartham e«Ã paribhëà kartavyà pratividheyam ca do«e«u .

(P_1,1.41)  KA_I,100.6-26  Ro_I,318-320     #<avyayÅbhÃvasya avyayatve prayojanam lugmukhsvaropacÃrÃ÷># . avyayÅbhÃvasya avyayatve prayojanam kim . lugmukhsvaropacÃrÃ÷ . luk : upÃgni pratyagni . avyayÃt iti luk siddha÷ bhavati . mukhasvara÷ . upÃgnimukha÷ , pratyagnimukha÷ . na avyayadikÓabdgomahatsthÆlap­thuvatsebhya÷ iti prati«edha÷ siddha÷ bhavati . upacÃra÷ : upapaya÷kÃra÷ , upapaya÷kÃma÷ iti . ata÷ k­kamikaæsakumbhapÃtrakuÓÃkarïÅ«u anavyayasya iti prati«edha÷ siddha÷ bhavati . kim puna÷ idam parigaïanam Ãhosvit udÃharaïamÃtram . parigaïanam iti Ãha . api khalu api Ãhu÷ . yat anyat avyayÅbhÃvasya avyayak­tam prÃpnoti tasya prati«edha÷ vaktavya÷ iti . kim puna÷ tat . parÃÇgavadbhÃva÷ . parÃÇgavadbhÃve avyayaprati«edha÷ codita÷ uccai÷ adhÅyÃna nÅcai÷ adhÅyÃna iti evamartham . sa÷ iha api prÃpnoti : upÃgni adhÅyÃna pratyagni adhÅyÃna . akaci avyayagrahaïam kriyate uccakai÷ , nÅcakai÷ iti evamartham . tat iha api prÃpnoti : upÃgnikam , pratyagnikam iti . mumi avyayaprati«edha÷ ucyate do«Ãmanyam aha÷ , divÃmanyà rÃtri÷ iti evamartham . sa÷ iha api prÃpnoti : aupakumbhammanya÷ , upamaïikammanya÷ . asya cvau avyayaprati«edha÷ ucyate do«ÃbhÆtam aha÷ , divÃbhÆtà rÃtri÷ iti evamartham . sa÷ iha api prÃpnoti : upakumbhÅbhÆtam upamaïikÅbhÆtam . yadi parigaïanam kriyate na artha÷ avyayÅbhÃvasya avyayasa¤j¤ayà . katham yÃni avyayÅbhÃvasya avyayatve prayojanÃni . na etÃni santi . yat tÃvat ucyate luk iti : ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati avyayÅbhÃvÃt luk iti yad ayam na avyayÅbhÃvÃt ata÷ iti prati«edham ÓÃsti . upacÃra÷ : anuttarapadasthasya iti vartate . tatra mukhasvara÷ eka÷ prayojayati . na ca ekam prayojanam yogÃrambham prayojayati . yadi etÃvat prayojanam syÃt tatra eva ayam brÆyÃt nÃvyayÃt avyayÅbhÃvÃt ca iti .

(P_1,1.42-43)  KA_I,101.2-16  Ro_I,320-322     #<Ói sarvanÃmasthÃnam su anapuæsakasya iti cet jasi Óiprati«edha÷># . Ói sarvanÃmasthÃnam su anapuæsakasya iti cet jasi Óe÷ prati«edha÷ prÃpnoti : kuï¬Ãni ti«Âhanti vanÃni ti«Âhanti . asamarthasamÃsa÷ ca ayam dra«Âavya÷ anapuæsakasya iti . na hi na¤a÷ napuæsakena sÃmarthyam. kena tarhi . bhavatinà : na bhavati napuæsakasya iti . yat tÃvat ucyate Ói sarvanÃmasthÃnam su anapuæsakasya iti cet jasi Óiprati«edha÷  iti . na aprati«edhÃt . na ayam prasajyaprati«edha÷ : napuæsakasya na iti . kim tarhi . paryudÃsa÷ ayam : yat anyat napuæsakÃt iti . napuæsake avyÃpÃra÷ . yadi kena cit prÃpnoti tena bhavi«yati . pÆrveïa ca prÃpnoti . aprÃpte÷ và . atha và anantarà yà prÃpti÷ sà prati«idhyate . kuta÷ etat . anantarasya vidhi÷ và bhavati prati«edha÷ và iti . pÆrvà prÃpti÷ aprati«iddhà . tayà bhavi«yati . nanu ca iyam prÃpti÷ pÆrvÃm prÃptim bÃdhate . na utsahate prati«iddhà satÅ bÃdhitum . yat api ucyate . asamarthasamÃsa÷ ca ayam dra«Âavya÷ iti yadi api vaktavya÷ atha và etarhi bahÆni prayojanÃni . kÃni . asÆryampaÓyÃni mukhÃni , apunargeyÃ÷ ÓlokÃ÷ , aÓrÃddhabhojÅ brÃhmaïa÷ iti .

(P_1,1.44.1)  KA_I,101.18-102.10  Ro_I,322-323     #<na và iti vibhëÃyÃm arthasa¤j¤Ãkaraïam># . na và iti vibhëÃyÃm arthasya sa¤j¤Ã kartavyà . navÃÓabdasya ya÷ artha÷ tasya sa¤j¤Ã bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . #<Óabdasa¤j¤ÃyÃm hi arthÃsampratyaya÷ yathà anyatra># . Óabdasa¤j¤ÃyÃm hi satyÃm  arthasya asampratyaya÷ syÃt yathà anyatra . anyatra api Óabdasa¤j¤ÃyÃm Óabdasya sampratyaya÷ bhavati na arthasya . kva anyatra . dÃdhÃ÷ ghu adÃp taraptamapau gha÷ iti ghugrahaïe«u ghagrahaïe«u ca Óabdasya sampratyaya÷ bhavati na arthasya . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . #<itikaraïa÷ arthanirdeÓÃrtha÷># . itikaraïa÷ kriyate . sa÷ arthanirdeÓÃrtha÷ bhavi«yati . kim gatam etat itinà Ãhosvit ÓabÃdhikyÃt arthÃdhikyam . gatam iti Ãha . kuta÷ . lokata÷ . tat yathà loke gau÷ ayam iti Ãha iti goÓabdÃt itikaraïa÷ para÷ prayujyamÃna÷ goÓabdam svasmÃt padÃrthÃt pracyÃvayati . sa÷ asau svasmÃt padÃrthÃt pracyuta÷ yà asau arthapadÃrthakatà tasyÃ÷ ÓabdapadÃrthaka÷ sampadyate . evam iha api navÃÓabdÃt itikaraïa÷ para÷ prayujyamÃna÷ navÃÓabdam svasmÃt padÃrthÃt pracyÃvayati . sa÷ asau svasmÃt padÃrthÃt pracyuta÷ yà asau ÓabdapadÃrthakatà tasyÃ÷ laukikam artham sampratyÃyayati . na và iti yat gamyate na và iti yat pratÅyate iti .

(P_1,1.44.2)  KA_I,102.11-103.2  Ro_I,324-325     #<samÃnaÓabdaprati«edha÷># . samÃnaÓabdÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ : navà kuï¬ikà navà ghaÂikà iti . kim ca syÃt yadi ete«Ãm api vibhëÃsa¤j¤Ã syÃt . vibhëà diksamÃse bahuvrÅhau : dak«iïapÆrvasyÃm ÓÃlÃyÃm . acirak­tÃyÃm sampratyaya÷ syÃt . #<na và vidhipÆrvakatvÃt prati«edhasamapratyaya÷ yathà loke># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . vidhipÆrvakatvÃt . vidhÃya kim cit na và iti ucyate . tena prati«edhavÃcina÷ samapratyaya÷ bhavati . tat yathà loke : grÃma÷ bhavatà gantavya÷ na và . na iti gamyate . asti kÃrïam yena loke prati«edhavÃcina÷ samapratyaya÷ bhavati . kim kÃraïam . viliÇgam hi bhavÃn loke nirdeÓam karoti . ÃÇga hi samÃnaliÇga÷ nirdeÓa÷ kriyatÃm pratyagravÃcina÷ sampratyaya÷ bhavi«yati . tat yathà : grÃma÷ bhavatà gantavya÷ nava÷ . pratyagra÷ iti gamyate . etat ca eva na jÃnÅma÷ : kva cit vyÃkaraïe samÃnaliÇga÷ nirdeÓa÷ kriyate iti . api ca kÃmacÃra÷ prayoktu÷ ÓabdÃnÃm abhisambandhe . tat yathà : yavÃgÆ÷ bhavatà bhoktavyà navà . yadà yavÃgÆÓabda÷ bhujinà abhisambadhyate bhuji÷ navÃÓabdena tadà prati«edhavÃcina÷ sampratyaya÷ bhavati : yavÃgÆ÷ bhavatà bhoktavyà navà . na iti gamyate . yadà yavÃgÆÓabda÷ navÃÓabdena abhisambadhyate na bhujinà tadà pratyagravÃcina÷ sampratyaya÷ bhavati : yavÃgÆ÷ navà bhavatà bhoktavyà . pratyagrà iti gamyate . na ca iha vayam vibhëÃgrahaïena sarvÃdÅni abhisambadhnÅma÷ : diksamÃse bahuvrÅhau sarvÃdÅni vibhëà bhavanti iti . kim tarhi . bhavati÷ abhisambadhyate : diksamÃse bahuvrÅhau sarvÃdÅni bhavanti vibhëà iti .

(P_1,1.44.3)  KA_I,103.3-104.7  Ro_I,325-328     #<vidhyanityatvam anupapannam prati«edhasa¤j¤ÃkaraïÃt># . vidhyanityatvam na upapadyate : ÓuÓÃva , ÓuÓuvatu÷ , ÓuÓuvu÷ , ÓiÓvÃya , ÓiÓviyatu÷ , ÓiÓviyu÷ . kim kÃraïam . prati«edhasa¤j¤ÃkaraïÃt . prati«edhasya iyam sa¤j¤Ã kriyate . tena vibhëÃpradeÓe«u prati«edhasya eva sampratyaya÷ syÃt . #<siddham tu prasajyaprati«edhÃt># . siddham etat . katham . prasajyaprati«edhÃt . prasajya kim cit na và iti ucyate . tena ubhayam bhavi«yati . #<viprati«iddham tu># . viprati«iddham tu bhavati . atra na j¤Ãyate : kena abhiprÃyeïa prasajati kena niv­ttim karoti iti . #<na và prasaÇgasÃmarthyÃt anyatra prati«edhavi«ayÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . prasaÇgasÃmarthyÃt . prasaÇgasÃmarthyÃt ca vidhi÷ bhavi«yati anyatra prati«edhavi«ayÃt prati«edhasÃmarthyÃt ca prati«edha÷ bhavi«yati anyatra vidhivi«ayÃt . tat etat kva siddham bhavati . yà aprÃpte vibhëà . yà hi prÃpte k­tasÃmarthya÷ tatra pÆrveïa vidhi÷ iti k­tvà prati«edhasya eva sampratyaya÷ syÃt . etat api siddham . katham . vibhëà iti mahatÅsa¤j¤Ã kriyate . sa¤j¤Ã ca nÃma yata÷ na laghÅya÷ . kuta÷ etat . laghvartham hi sa¤j¤Ãkaraïam . tatra mahatyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ karaïe etat prayojanam ubhayo÷ sa¤j¤Ã yathà vij¤Ãyeta : na iti ca và iti ca . tatra yà tÃvat aprÃpte vibhëà tatra prati«edhyam na asti iti k­tvà và iti anena vikalpa÷ bhavi«yati . yà hi prÃpte vibhëà tatra ubhayam upasthitam bhavati : na iti ca và iti ca . tatra na iti anena prati«iddhe và iti anena vikalpa÷ bhavi«yati . evam api #<viprati«edhayo÷ yugapadvacanÃnupapatti÷># . viprati«edhayo÷ yugapadvacanam na upapadyate : ÓuÓÃva ÓuÓuvatu÷ ÓuÓuvu÷ ÓiÓvÃya ÓiÓviyatu÷ ÓiÓviyu÷ . kim kÃraïam . #<bhavati iti cet na prati«edha÷># . bhavati iti cet prati«edha÷ na prÃpnoti . #<na iti cet na vidhi÷># . na it cet vidhi÷ na sidhyati . #<siddham tu pÆrvasya uttareïa bÃdhitatvÃt># . siddham etat. katham . pÆrvavidhim uttarvidhi÷ bÃdhate . itikaraïa÷ arthanirdeÓítha÷ iti uktam .

(P_1,1.44.4)  KA_I,104.8-105.13  Ro_I,328-332     #<sÃdhvanuÓÃsane asmin yasya vibhëà tasya sÃdhutvam># . sÃdhvanuÓÃsane asmin ÓÃstre yasya vibhëà kriyate sa÷ vibhëà sÃdhu÷ syÃt . samÃsa÷ ca eva hi vibhëà . tena samÃsasya eva vibhëà sÃdhutvam syÃt . astu . ya÷ sÃdhu÷ sa÷ prayok«yate. asÃdhu÷ na prayok«yate . na ca eva hi kadà cit rÃjapuru«a÷ iti asyÃm avasthÃyÃm asÃdhutvam i«yate . api ca  #<dvedhÃpratipatti÷># . dvaidham ÓabdÃnÃm apratipatti÷ . icchÃma÷ ca puna÷ vibhëÃpradeÓe«u dvaidham ÓabdÃnÃm pratipatti÷ syÃt iti tat ca na sidhyati . yasya puna÷ kÃryÃ÷ ÓabdÃ÷ vibhëà asau samÃsam nirvartayati . yasya api nityÃ÷ ÓabdÃ÷ tasya api e«a÷ na do«a÷ . katham . na vibhëÃgrahaïena sÃdhutvam abhisambadhyate . kim tarhi . samÃsasa¤j¤Ã abhisambadhyate : samÃsa÷ iti e«Ã sa¤j¤Ã vibhëà bhavati iti . tat yathà : medhya÷ paÓu÷ vibhëita÷ . medhya÷ ana¬vÃn vibhëita÷ iti . na etat vicÃryate : ana¬vÃn na ana¬vÃn iti . kim tarhi Ãlabdhavya÷ na Ãlabdhavya÷ iti . #<kÃrye yugapadanvÃcayayaugapadyam># . kÃrye«u Óabde«u yugapat anvÃcayena ca yat ucyate tasya yugapadvacanatà prÃpnoti : tavyattavyÃnÅyara÷ , ¬hak ca maï¬ÆkÃt iti . yasya puna÷ nityÃ÷ ÓabdÃ÷ prayuktÃnÃm asau sÃdhutvam anvÃca«Âe . nanu ca yasya api kÃryÃ÷ tasya api e«a÷ na do«a÷ . katham . pratyaya÷ para÷ bhavati iti ucyate . na ca ekasyÃ÷ prak­te÷ anekasya pratyayasya yugapat paratvena sambhava÷ asti . na api brÆma÷ pratyayamÃlà prÃpnoti . kim tarhi . kartavyam iti prayoktavye yugapat dvitÅyasya t­tÅyasya ca prayoga÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . arthagatyartha÷ Óabdaprayoga÷ . artham sampratyÃyayi«yÃmi iti Óabda÷ prayujyate . tatra ekena uktatvÃt tasya arthasya dvitÅyasya prayogeïa na bhavitavyam uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti . #<ÃcÃryadeÓaÓÅlane ca tadvi«ayatÃ># . ÃcÃryadeÓaÓÅlanena yat ucyate tasya tadvi«ayatà prÃpnoti . ika÷ hrasva÷ aÇya÷ gÃlavasya prÃcÃm av­ddhÃt phin bahulam iti gÃlavÃ÷ eva hrasvÃn prayu¤jÅran prÃk«u ca eva hi phin syÃt . tat yathà : jamadagni÷ vai etat pa¤camam avadÃnam avÃdyat tasmÃt na ajÃmadagnya÷ pa¤cÃvattam juhoti . yasya puna÷ nityÃ÷ ÓabdÃ÷ gÃlavagrahaïam tasya pÆjÃrtham deÓagrahaïam ca kÅrtyartham . nanu ca yasya api kÃryÃ÷ tasya api pÆjÃrtham gÃlavagrahaïam syÃt deÓagraham ca kÅrtyartham . #<tatkÅrtane ca dvedhÃpratipatti÷># . tatkÅrtane ca dvaidham ÓabdÃnÃm apratipatti÷ syÃt . icchÃma÷ ca puna÷ ÃcÃryagrahaïe«u deÓagrahaïe«u ca dvaidham ÓabdÃnÃm pratipatti÷ syÃt iti tat ca na sidhyati .

(P_1,1.44.5)  KA_I,105.14-20  Ro_I,332-333     #<aÓi«ya÷ và viditatvÃt># . aÓi«ya÷ và puna÷ ayam yoga÷ . kim kÃraïam . viditatvÃt . yat anena yogena prÃrthyate tasya arthasya viditatvÃt . ye api hi etÃm sa¤j¤Ãm na Ãrabhante te api vibhëà iti ukte anityatvam avagacchanti . yÃj¤ikÃ÷ khalu api sa¤j¤Ãm anÃrabhamÃïÃ÷ vibhëà iti ukte anityatvam avagacchanti . tat yathà . medhya÷ paÓu÷ vibhëita÷ . medhya÷ ana¬vÃn vibhëita÷ iti .  Ãlabdhavya÷ na Ãlabdhavya÷ iti gamyate . ÃcÃrya÷ khalu api sa¤j¤Ãm ÃrabhamÃïa÷ bhÆyi«Âham anyai÷ api Óabdai÷ etam artham sampratyÃyayati bahulam anyatarasyÃm ubhayathà và eke«Ãm iti .

(P_1,1.44.6)  KA_I,105.21-108.7  Ro_I,333-339     #<aprÃpte trisaæÓayÃ÷># . ita÷ uttaram yÃ÷ vibhëÃ÷ anukrami«yÃma÷ aprÃpte tÃ÷ dra«ÂavyÃ÷ . trisaæÓayÃ÷ tu bhavanti : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti . dvandve ca vibhëà jasi : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . ubhayaÓabda÷ sarvÃdi«u paÂhyate tayapa÷ ca ayajÃdeÓa÷ kriyate . tena và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . ayac pratyayÃntaram . yadi pratyayÃntaram ubhayÅ iti ÅkÃra÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam . mÃtraca÷ iti evam bhavi«yati . katham . mÃtrac iti na idam pratyayagrahaïam . kim tarhi . pratyÃhÃragrahaïam . kva sannivi«ÂÃnÃm pratyÃhÃra÷ . mÃtraÓabdÃt prabh­ti à Ãyaca÷ cakÃrÃt . yadi pratyÃhÃragrahaïam kati ti«Âhanti : atra api prÃpnoti . ata÷ iti vartate . evam api tailamÃtrà ghrtamÃtrà iti atra api prÃpnoti . sad­Óasya api asannivi«Âasya na bhavi«yati pratyÃhÃreïa grahaïam . Ærïo÷ vibhëà : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . asaæyogÃt li kit iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . anyat hi kittvam anyat Çittvam . ekam cet Çitkitau . yadi ekam Çitkitau tata÷ asti sandeha÷ . atha hi nÃnà na asti sandeha÷ . yadi api nÃnà evam api sandeha÷ . katham . praurïuvi iti . sÃrvadhÃtukam apit iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . vibhëà upayamane : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . gandhane iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . gandhane iti niv­ttam . anupasargÃt và : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . v­ttisargatÃyane«u krama÷ iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . v­ttyÃdi«u iti niv­ttam . vibhëà v­k«am­gÃdÅnÃm : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . jÃti÷ aprÃïinÃm iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . jÃti÷ aprÃïinÃm iti niv­ttam . u«avidajÃg­bhya÷ anyatarasyÃm : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . pratyayÃntÃt iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . pratyayÃntÃ÷ dhÃtvantarÃïi . dÅpÃdÅnÃm vibhëà : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . bhÃvakarmaïo÷ iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . kartari iti vartate . evam api sandeha÷ : nyÃyye và kartari karmakartari và iti . na asti sandeha÷ . sakarmakasya kartà karmavat bhavati akarmakÃ÷ ca dÅpÃdaya÷ . akarmakÃ÷ api vai sopasargÃ÷ sakarmakÃ÷ bhavanti . karmÃpadi«ÂÃ÷ vidhaya÷ karmasthabhÃvakÃnÃm karmasthakriyÃïÃm ca bhavanti kart­sthabhÃvakÃ÷ ca dÅpÃdaya÷ . vibhëà agreprathamapÆrve«u : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . ÃbhÅk«ïye iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . ÃbhÅk«ïye iti niv­ttam . t­nÃdÅnÃm vibhëà : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . ÃkroÓe iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . ÃkroÓe iti niv­ttam . ekahalÃdau pÆrayitavye anyatarasyÃm . prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . udakasya uda÷ sa¤j¤ÃyÃm iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . sa¤j¤ÃyÃm iti niv­ttam . ÓvÃde÷ i¤i padÃntasya anyatarasyÃm . prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . i¤i iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . i¤i iti niv­ttam . sapÆrvÃyÃ÷ prathamÃyÃ÷ vibhëà . prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . cÃdibhi÷ yoge iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte . cÃdibhi÷ yoge iti niv­ttam . gra÷ yaÇi aci vibhëà . prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . yaÇi iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . aprÃpte .
aprÃpte . yaÇi iti niv­ttam 

(P_1,1.44.7)  KA_I,108.8-109.3  Ro_I,339-40     #<prÃpte ca># . ita÷ uttaram yÃ÷ vibhëÃ÷ anukrami«yÃma÷ prÃpte tÃ÷ dra«ÂavyÃ÷ . trisaæÓayÃ÷ tu bhavanti : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti . vibhëà vipralÃpe : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . vyaktavÃcÃm iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . prÃpte . vyaktavÃcÃm iti hi vartate . vibhëà upapadena pratÅyamÃne : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . svarita¤ita÷ iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . prÃpte . svarita¤ita÷ iti hi vartate . tira÷ antardhau vibhëà k­¤i : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . antardhau iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . prÃpte . antardhau iti hi vartate . adhi÷ ÅÓvare vibhëà k­¤i : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . ÅÓvare iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . prÃpte . ÅÓvare iti hi vartate . diva÷ tadarthasya vibhëà upasarge : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . tadarthasya iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . prÃpte . tadarthasya iti vartate 

(P_1,1.44.8)  KA_I,109.4-110.8  Ro_I,340-341     #<ubhayatra ca># . ita÷ uttaram yÃ÷ vibhëÃ÷ anukrami«yÃma÷ ubhayatra tÃ÷ dra«ÂavyÃ÷ . trisaæÓayÃ÷ tu bhavanti : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti . h­kro÷ anyatarasyÃm : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . gatibuddhipratyavasÃnÃrthaÓabdakarmÃkarmakÃïÃm iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . ubhayatra . prÃpte tÃvat : abhyavahÃrayati saindhavÃn , abhyavahÃrayati saindhavai÷ , vikÃrayati saindhavÃn , vikÃrayati saindhavai÷ . aprÃpte : harati bhÃram devadatta÷ . hÃrayati bhÃram devadattam , hÃrayati bhÃram devadattena . karoti kaÂam devadatta÷ . kÃrayati kaÂam devadattam , kÃrayati kaÂam devadattena . na yadi vibhëà sÃkÃÇk«e : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra .yadi iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . ubhayatra . prÃpte tÃvat : abhijÃnÃsi devadatta yat kaÓmÅre«u vatsyÃma÷ , yat kaÓmÅre«u avasÃma , yat tatra odanÃn bhok«yÃmahe , yat tatra odanÃn abhu¤jmahi . aprÃpte : abhijÃnÃsi devadatta kaÓmÅrÃn gami«yÃma÷ , kaÓmÅrÃn agacchÃma , tatra odanÃm bhok«yÃmahe , tatra odanÃn abhu¤jmahi . vibhëà Óve÷ : prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra .kiti iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . ubhayatra . prÃpte tÃvat : ÓuÓuvatu÷ , ÓuÓuvu÷ , ÓiÓviyatu÷ , ÓiÓviyu÷ . aprÃpte : ÓuÓÃva ÓuÓavitha ÓiÓvÃya ÓiÓvayitha . vibhëà saÇghu«ÃsvanÃm : sampÆrvÃt ghu«e÷ prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . ghu«i÷ aviÓabdane iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . ubhayatra . prÃpte tÃvat : saÇghu«Âà rajju÷ , saÇghu«ità rajju÷ . aprÃpte : saÇghu«Âam vÃkyam , saÇghu«itam vÃkyam . ÃÇpÆrvÃt svane÷ prÃpte aprÃpte ubhayatra và iti sandeha÷ . katham ca prÃpte katham và aprÃpte katham và ubhayatra . manasi iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte ubhayatra và iti . ubhayatra . prÃpte tÃvat : ÃsvÃntam mana÷ , Ãsvanitam mana÷ . aprÃpte : ÃsvÃnta÷ devadatta÷ , Ãsvanita÷ devadatta÷ iti .

(P_1,1.45)  KA_I,111.2-112.17  Ro_I,342-346     fkim iyam vÃkyasya samprasÃraïasa¤j¤Ã kriyate : ik yaïa÷ iti etat vÃkyam samprasÃraïasa¤j¤am bhavati iti , Ãhosvit varïasya : ik ya÷ yaïa÷ sthÃne sa÷ samprasÃraïasa¤j¤a÷ bhavati iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<samprasÃraïasa¤j¤ÃyÃm vÃkyasa¤j¤Ã cet varïavidhi÷># . samprasÃraïasa¤j¤ÃyÃm vÃkyasa¤j¤Ã cet varïavidhi÷ na sidhyati : samprasÃraïÃt para÷ pÆrva÷ bhavati , samprasÃraïasya dÅrgha÷ bhavati iti . na hi vÃkyasya samprasÃraïasa¤j¤ÃyÃm satyÃm e«a÷ nirdeÓa÷ upapadyate na api  etayo÷ kÃryayo÷ sambhava÷ asti . astu tarhi varïasya . #<varïasa¤j¤Ã cet nirv­tti÷ >#. varïasa¤j¤Ã cet nirv­tti÷ na sidhyati : «yaÇa÷ samprasÃraïam iti . sa÷ eva hi tÃvat ik durlabha÷ yasya sa¤j¤Ã kriyate . atha api katham cit labhyeta kena asu yaïa÷ sthÃne syÃt . anena eva hi asau vyavasthÃpyate .  tat etat itaretarÃÓrayam bhavati , itaretarÃÓrayÃïi ca kÃryÃïi na prakalpante . #<vibhaktiviÓe«anirdeÓa÷ tu j¤Ãpaka÷ ubhayasa¤j¤Ãtvasya># . yat ayam vibhaktiviÓe«ai÷ nirdeÓam karoti samprasÃraïÃt para÷ pÆrva÷ bhavati samprasÃraïasya dÅrgha÷ bhavati «yaÇa÷ samprasÃraïam iti tena j¤Ãyate ubhayo÷ sa¤j¤Ã bhavati iti . yat tÃvat Ãha samprasÃraïÃt para÷ pÆrva÷ bhavati samprasÃraïasya dÅrgha÷ bhavati iti tena j¤Ãyate varïasya bhavati iti . yat api Ãha «yaÇa÷ samprasÃraïam iti tena j¤Ãyate vÃkyasya api sa¤j¤Ã bhavati iti . atha và puna÷ astu vÃkyasya eva . nanu ca uktam samprasÃraïasa¤j¤ÃyÃm vÃkyasa¤j¤Ã cet varïavidhi÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . yathà kÃkÃt jÃta÷ kÃka÷ , ÓyenÃt jÃta÷ Óyena÷ evam samprasÃraïÃt jÃtam samprasÃraïam . yat tat samprasÃraïÃt jÃtam samprasÃraïam tasmÃt para÷ pÆrva÷ bhavati tasya dÅrgha÷ bhavati iti . atha và d­Óyante hi vÃkye«u vÃkyaikadeÓÃn prayu¤jÃnÃ÷ pade«u ca padaikadeÓÃn . vÃkye«u tÃvat vÃkyaikadeÓÃn : praviÓa piï¬Åm , praviÓa tarparïam . pade«u padaikadeÓÃn : devadatta÷ datta÷ , satyabhÃmà bhÃmà iti . evam iha api samprasÃraïanirv­ttÃt samprasÃraïanirv­ttasya iti etasya vÃkyasya arthe samprasÃraïÃt samprasÃraïasya iti vÃkyaikadeÓa÷ prayujyate . tena nirv­ttasya vidhim vij¤ÃsyÃma÷ . samprasÃraïanirv­ttÃt samprasÃraïanirv­ttasya iti . atha và Ãha ayam samprasÃraïÃt para÷ pÆrva÷ bhavati samprasÃraïasya dÅrgha÷ bhavati iti . na ca vÃkyasya samprasÃraïasa¤j¤ÃyÃm satyÃm e«a÷ nirdeÓa÷ upapadyate na api  etayo÷ kÃryayo÷ sambhava÷ asti . tatra vacanÃt bhavi«yati . atha và puna÷ astu varïasya . nanu ca uktam varïasa¤j¤Ã cet nirv­tti÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . itaretarÃÓrayamÃtram etat coditam . sarvÃïi ca itaretarÃÓrayÃïi ekatvena parih­tÃni siddham tu nityaÓabdatvÃt iti . na idam tulyam anyai÷ itaretarÃÓrayai÷ . na hi tatra kim cit ucyate asya sthÃne ye ÃkÃraikÃraukÃrÃ÷ bhÃvyante te v­ddhisa¤j¤Ã÷ bhavanti iti . iha puna÷ ucyate ik ya÷ yaïa÷ sthÃne sa÷ samprasÃraïasa¤j¤a÷ bhavati iti . evam tarhi bhÃvinÅ iyam sa¤j¤Ã vij¤Ãsyate . tat yathà : ka÷ cit kam cit tantuvÃyam Ãha : asya sÆtrasya ÓÃÂakam vaya iti . sa÷ paÓyati : yadi ÓÃÂaka÷ na vÃtavya÷ atha vÃtavya÷ na ÓÃÂaka÷ . ÓÃÂaka÷ vÃtavya÷ iti viprati«iddham . bhÃvinÅ khalu asya sa¤j¤Ã abhipretà . sa÷ manye vÃtavya÷ yasmin ute ÓÃÂaka÷ iti etat bhavati iti . evam iha api sa÷ yaïa÷ sthÃne bhavati yasya abhinirv­ttasya samprasÃraïam iti e«Ã sa¤j¤Ã bhavi«yati . atha và ijÃdiyajÃdiprav­tti÷ ca eva hi loke lak«yate . yajÃdyupadeÓÃt tu ijÃdiniv­tti÷ prasaktà . prayu¤jate ca puna÷ lokÃ÷ i«Âam uptam iti . te manyÃmahe : asya yaïa÷ sthÃne imam ikam prayu¤jate iti . tatra tasya asÃdhvabhimatasya ÓÃstreïa sÃdhutvam avasthÃpyate : kiti sÃdhu÷ bhavati Çiti sÃdhu÷ bhavati iti .

(P_1,1.46.1)  KA_I,112.19-22  Ro_I, 346     samÃsanirdeÓa÷ ayam . tatra na j¤Ãyate ka÷ Ãdi÷ ka÷ anta÷ iti . tat yathà : ajÃvidhanau devadattayaj¤adattau iti ukte na j¤Ãyate kasya ajÃ÷ dhanam kasya avaya÷  iti . yadi api tÃvat loke e«a÷ d­«ÂÃnta÷ d­«ÂÃntasya api puru«Ãrambha÷ nivartaka÷ bhavati . asti ca iha ka÷ cit puru«Ãrambha÷ . asti iti Ãha . ka÷ . saÇkhyÃtanudeÓa÷ nÃma .

(P_1,1.46.2)  KA_I,112.23-113.15  Ro_I,346-349     kau puna÷ Âakitau Ãdyantau bhavata÷ . Ãgamau iti Ãha . yuktam puna÷ yat nitye«u nÃma Óabde«u ÃgamaÓÃsanam syÃt na nitye«u Óabde«u kÆÂasthai÷ avicÃlibhi÷ varïai÷ bhavitavyam anapÃyopajanavikÃribhi÷ . Ãgama÷ ca nÃma apÆrva÷ Óabdopajana÷ . atha yuktam yat nitye«u  Óabde«u ÃdeÓÃ÷ syu÷ . bìham yuktam . ÓabdÃntarai÷ iha bhavitavyam . tatra ÓabdÃntarÃt ÓabdÃntarasya pratipatti÷ yuktà . ÃdeÓÃ÷ tarhi ime bhavi«yanti anÃgamakÃnÃm sÃgamakÃ÷ . tat katham . sa¤j¤ÃdhikÃra÷ ayam . Ãdyantau ca iha saÇkÅrtyete . ÂakÃrkakÃrau itau udÃhriyete . tatra Ãdyantayo÷ ÂakÃrakakÃrau itau sa¤j¤e bhavi«yata÷ . tatra ÃrdhadhÃtukasya i valÃde÷ iti upasthitam idam bhavati : Ãdi÷ iti . tena ikÃrÃdi÷ ÃdeÓa÷ bhavi«yati . etÃvat iha sÆtram i iti . katham puna÷ iyatà sÆtreïa ikÃrÃdi÷ ÃdeÓa÷ labhya÷ . labhya÷ iti Ãha . katham. bahuvrÅhinirdeÓÃt . bahuvrÅhinirdeÓa÷ ayam : ikÃra÷ Ãdi÷ asya iti . yadi api tÃvat atra etat Óakyate vakutm iha katham : luÇlaÇl­Çk«u a udÃtta÷ iti yatra aÓakyam udÃttagrahaïena akÃra÷ viÓe«ayitum . tatra ka÷ do«a÷ . aÇgasya udÃttatvam prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . tripada÷ ayam bahuvrÅhi÷ . tatra vÃkye eva udÃttagrahaïena akÃra÷ viÓe«yate : akÃra÷ udÃtta÷ Ãdi÷ asya iti . yatra tarhi anuv­ttyà etat bhavati : àajÃdÅnÃm iti . vak«yati etat : ajÃdÅnÃm aÂà siddham iti . atha và yat tÃvat ayam sÃmÃnyena Óaknoti upade«Âum tat tÃvat upadiÓati prak­tim tata÷ valÃdi ÃrdhadhÃtukam tata÷ paÓcÃt ikÃram . tena ayam viÓe«eïa ÓabdÃntaram samudÃyam pratipadyate . tat yathà khadiraburburayo÷ : khadiraburburau gaurakÃï¬au sÆk«maparïau . tata÷ paÓcÃt Ãha kaïÂakavÃn khadira÷ iti . tena asau viÓe«eïa dravyÃntaram samudÃyam pratipadyate . atha và etayà ÃnupÆrvyà ayam ÓabdÃntaram upadiÓati : prak­tim tata÷ valÃdi ÃrdhadhÃtukam tata÷ paÓcÃt ikÃram yasmin tasya Ãgamabuddhi÷ bhavati .

(P_1,1.46.3)  KA_I,113.16-114.16  Ro_I,349-351     #<Âakito÷ ÃdyantavidhÃne pratyayaprati«edha÷># . Âakito÷ ÃdyantavidhÃne pratyayasya prati«edha÷ vaktavya÷ . pratyaya÷ Ãdi÷ anta÷ và mà bhÆt : care÷ Âa÷ Ãta÷ anupasarge ka÷ iti . paravacanÃt siddham . paravacanÃt pratyaya÷ Ãdi÷ anta÷ và na bhavi«yati . #<paravacanÃt siddham iti cet na apavÃdatvÃt># . paravacanÃt siddham iti cet na . kim kÃraïam . apavÃdatvÃt . apavÃda÷ ayam yoga÷ . tat yathà mit aca÷ antyÃt para÷ iti e«a÷ yoga÷ sthÃneyogatvasya pratyayaparatvasya ca apavÃda÷ . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . yuktam tatra yat anavakÃÓam mitkaraïam sthÃneyogatvam pratyayaparatvam ca bÃdhate . iha puna÷ ubhayam sÃvakÃsam . ka÷ avakÃÓa÷ . Âitkaraïasya avakÃÓa÷ : Âita÷ iti ÅkÃra÷ yathà syÃt . kitkaraïasya avakÃÓa÷ : kiti iti ÃkÃralopa÷ yathà syÃt . prayojanam nÃma tat vaktavyam yat niyogata÷ syÃt . yadi ca ayam niyogata÷ para÷ syÃt tata÷ etat prayojanam syÃt . kuta÷ nu khalu etat ÂitkaraïÃt ayam para÷ bhavi«yati na puna÷ Ãdi÷ iti kitkaraïÃt ca para÷ bhavi«yati na puna÷ anta÷ iti . Âita÷ khalu api e«a÷ parihÃra÷ yatra na asti sambhava÷ yat para÷ ca syÃt Ãdi÷ ca . kita÷ tu aparihÃra÷ . asti hi sambhava÷ yat para÷ ca syÃt anta÷ ca . tatra ka÷ do«a÷ . upasarge gho÷ ki÷ : Ãdhyo÷ , pradhyo÷ . noÇdhÃtvo÷ iti prati«edha÷ prasajyeta . Âita÷ ca api aparihÃra÷ . syÃt eva hi ayam ÂitkaraïÃt Ãdi÷ na puna÷ para÷ . kva tarhi idÃnÅm idam syÃt : Âita÷ ÅkÃra÷ bhavati iti . ya÷ ubhayavÃn : gÃpo÷ Âak iti . #<siddham tu «a«ÂhyadhikÃre vacanÃt># . siddham  etat . katham . «a«ÂhyadhikÃre ayam yoga÷ karatvya÷ : Ãdyantau Âakitau «a«ÂhÅnirdi«Âasya iti . #<Ãdyantayo÷ và «a«thyarthatvÃt tadabhÃve asampratyaya÷># . Ãdyantayo÷ và «a«thyarthatvÃt «a«ÂhyÃ÷ abhÃve asampratyaya÷ . Ãdi÷ anta÷ và na bhavi«yati . yuktam puna÷ yat Óabdanimittaka÷ nÃma artha÷ syÃt na arthanimittakena Óabdena bhavitavyam . arthanimittaka÷ eva Óabda÷ . tat katham . Ãdyantau «a«Âhyarthau . na ca atra «a«ÂhÅm paÓyÃma÷ . te manyÃmahe : Ãdyantau eva atra na sta÷ . tayo÷ abhÃve «a«ÂhÅ api na bhavati iti .

(P_1,1.47.1)  KA_I,114.18-115.4  Ro_I,352     kimartham idam ucyate . #<mit aca÷ antyÃt para÷ iti sthÃnaparapratyayÃpavÃda÷># . mit aca÷ antyÃt para÷ iti ucyate sthÃneyogatvasya pratyayaparatvasya ca apavÃda÷ . sthÃneyogatvasya tÃvat : kuï¬Ãni vanÃni payÃæsi yaÓÃæsi . pratyayaparatvasya : bhinatti chinatti . bhavet idam yuktam udÃharaïam kuï¬Ãni vanÃni yatra na asti sambhava÷ yat ayam aca÷ anytÃt para÷ ca syÃt sthÃne ca iti . idam tu ayuktam payÃæsi yaÓÃæsi . asti hi sambhava÷ yat aca÷ anytÃt para÷ ca syÃt sthÃne ca . etat api yuktam . katham . na eva ÅÓvara÷ Ãj¤Ãpayati na api dharmasÆtrakÃrÃ÷ paÂhanti apavÃdai÷ utsargÃ÷ bÃdhyantÃm iti . kim tarhi . laukika÷ ayam d­«ÂÃnta÷ . loke hi sati api sambhave bÃdhanam bhavati . tat yathà : dadhi brÃhmaïebhya÷ dÅyatÃm takram kauï¬inyÃya iti sati api sambhave dadhidÃnasya takradÃnam nivartakam bhavati . evam iha api sati api sambhave acÃm antyÃt paratvam «a«ÂhÅsthÃneyogatvam bÃdhi«yate .

(P_1,1.47.2)  KA_I,115.5-12  Ro_I,352-353     #<antyÃt pÆrva÷ masje÷ anu«aÇgasaæyogÃdilopÃrtham># . antyÃt pÆrva÷ masje÷ mit vaktavya÷ . kim prayojanam . anu«aÇgasaæyogÃdilopÃrtham . anu«aÇgalopÃrtham saæyogÃdilopÃrtham ca . anu«aÇgalopÃrtham tÃvat : magna÷ , magnavÃn . saæyogÃdilopÃrtham maÇktà maÇktum , maÇktavyam . #<bharjimarcyo÷ ca># . bharjimarcyo÷ ca antyÃt pÆrva÷ mit vaktavya÷ . bharÆjà marÅcaya÷ iti . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ . nipÃtanÃt siddham . kim nipÃtanam . bharÆjÃÓabda÷ aÇgulyÃdi«u paÂhyate marÅciÓabda÷ bÃhvÃdi«u .

(P_1,1.47.3)  KA_I,115.13-117.2  Ro_I,353-357     kim puna÷ ayam pÆrvÃnta÷ Ãhosvit parÃdi÷ Ãhosvit abhakta÷ . katham ca ayam pÆrvÃnta÷ syÃt katham và parÃdi÷ katham và abhakta÷ . yadi anta÷ iti vartate tata÷ pÆrvÃnta÷ . atha Ãdi÷ iti vartate tata÷ parÃdi÷ . atha ubhayam niv­ttam tata÷ abhakta÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<abhakte dÅrghanalopasvaraïatvÃnusvÃraÓÅbhÃvÃ÷># . yadi abhakta÷ dÅrghatvam na prÃpnoti : kuï¬Ãni vanÃni . nopadhÃyÃ÷ sarvanÃmasthÃne ca asambuddhau iti dÅrghatvam na prÃpnoti . dÅrgha . nalopa : nalopa÷ ca na sidhyati : agne trÅ te vajinà trÅ sadhasthà , ta tà piï¬ÃnÃm . nalopa÷ prÃtipadikÃntasya iti nalopa÷ na prÃpnoti . nalopa . svara : svara÷ ca na sidhyati : sarvÃïi jyotÅæ«i . sarvasya supi iti ÃdyudÃttatvam na prÃpnoti . svara . ïatva : ïatvam ca na sidhyati : mëavÃpÃïi vrÅhivÃpÃïi . pÆrvÃnte prÃtipadikÃntanakÃrasya iti siddham , parÃdau vibhaktinakÃrasya , abhakte numa÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . kriyate nyÃse eva : prÃtipadikÃntanumvibhakti«u iti . ïatva . anusvÃra : anusvÃra÷ ca na sidhyati : dvi«antapa÷ , parantapa÷ . ma÷ anusvÃra÷ hali iti anusvÃra÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam . na÷ ca apadÃntasya jhali iti evam bhavi«yati . ya÷ tarhi na jhalpara÷ : vahaæliha÷ gau÷ , abhraæliha÷ vÃyu÷ . anusvÃra . ÓÅbhÃva : ÓÅbhÃva÷ ca na sidhyati : trapuïÅ jatunÅ tumburuïÅ . napuæsakÃt uttarasya auÇa÷ ÓÅbhÃva÷ bhavati iti ÓÅbhÃva÷ na prÃpnoti . ÓÅbhÃva . evam tarhi parÃdi÷ kari«yate . #<parÃdau guïav­ddhyauttvadÅrghanalopÃnusvÃraÓÅbhÃvenakÃraprati«edha÷># . yadi parÃdi÷ guïa÷ prati«edhya÷ : trapuïe jatune tumburuïe . ghe÷ Çiti iti guïa÷ prÃpnoti . guïa . v­ddhi : v­ddhi÷ prati«edhyà : atisakhÅni brÃhmaïakulÃni . sakhyu÷ asambuddhau iti ïittve aca÷ ¤ïiti iti v­ddhi÷ prÃpnoti . v­ddhi . auttva : auttvam ca prati«edhyam : trapuïi jatuni tumburuïi . idudbhyÃm aut at ca ghe÷ iti auttvam prÃpnoti . auttva . dÅrgha : dÅrghatvam ca na sidhyati : kuï¬Ãni vanÃni . nopadhÃyÃ÷ sarvanÃmasthÃne ca asambuddhau iti dÅrghatvam na prÃpnoti . mà bhÆt evam . ata÷ dÅrgha÷ ya¤i supi ca iti evam bhavi«yati . iha tarhi : asthÅni dadhÅni priyasakhÅni brÃhmaïakulÃni . dÅrgha . nalopa : nalopa÷ ca na sidhyati : agne trÅ te vajinà trÅ sadhasthà , ta tà piï¬ÃnÃm . nalopa÷ prÃtipadikÃntasya iti nalopa÷ na prÃpnoti . nalopa . anusvÃra : anusvÃra÷ ca na sidhyati : dvi«antapa÷ , parantapa÷ . ma÷ anusvÃra÷ hali iti anusvÃra÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam . na÷ ca apadÃntasya jhali iti evam bhavi«yati . ya÷ tarhi na jhalpara÷ : vahaæliha÷ gau÷ , abhraæliha÷ vÃyu÷ . anusvÃra . ÓÅbhÃvenakÃraprati«edha÷ : ÓÅbhÃve nakÃrasya prati«edha÷ vaktavya÷ : trapuïÅ jatunÅ tumburuïÅ . sanumkasya ÓÅbhÃva÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti evam na bhavi«yati . ya÷ tarhi nirdiÓyate tasya na prÃpnoti . kasmÃt . numà vyavahitatvÃt . evam tarhi pÆrvÃnta÷ kari«yate . #<pÆrvÃnte napuæsakopasarjanahrasvatvam dvigusvara÷ ca># . yadi pÆrvanta÷ kriyate napuæsakopasarjanahrasvatvam dvigusvara÷ ca na sidhyati . napuæsakopasarjanahrasvatvam : ÃrÃÓastriïÅ dhÃnÃÓa«kulinÅ ni«kauÓÃmbinÅ nirvÃrÃïasinÅ . dvigusvara : pa¤cÃratninÅ daÓÃratninÅ . numi k­te anantyatvÃt ete vidhaya÷ na prÃpnunvanti . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇga÷ num , antaraÇgÃ÷ ete vidhaya÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . dvigusvare bhÆyÃn parihÃra÷ : saÇghÃtabhakta÷ asau na utsahate avayavasya igantatÃm vihantum iti k­tvà dvigusvara÷ bhavi«yati .

(P_1,1.48)  KA_I,117.4-118.4  Ro_I,357-359     kimartham idam ucyate . #<eca÷ ik savarïÃkÃraniv­ttyartham># . eca÷ ik bhavati iti ucyate savarïaniv­ttyartham akÃraniv­ttyartham ca . savarïniv­ttyartham tÃvat : eÇa÷ hrasvaÓÃsane«u ardha÷ ekÃra÷ ardha÷ okÃra÷ và mà bhÆt iti . akÃraniv­ttyartham ca . imau aicau samÃhÃravarïau . mÃtrà avarïasya mÃtrà ivarïovarïayo÷ . tayo÷ hrasvaÓÃsane«u kadà cit avarïa÷ syÃt kadà cit ivarïovarïau . mà kadà cit avarïam bhÆt iti evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . dÅrghaprasaÇga÷ . dÅrghÃ÷ tu ika÷ prÃpnuvanti . kim kÃraïam . sthÃne antaratama÷ bhavati iti . nanu ca hrasvÃdeÓe iti ucyate . tena dÅrghÃ÷ na bhavi«yanti . vi«yÃrtham etat syÃt . eca÷ hrasvaprasaÇge ik bhavati iti . #<dÅrghÃprasaÇga÷ tu nivartakatvÃt># . dÅrghÃïÃm tu ikÃm aprasaÇga÷ . kim kÃraïam . nivartakatvÃt . na anena ika÷ nirvartyante . kim tarhi . anika÷ nivartyante . siddhÃ÷ eva hrasvÃ÷ ika÷ ca anika÷ ca . tatra anena anika÷ nivartyante . savarïaniv­ttyarthena tÃvat na artha÷ . #<siddham eÇa÷ sasthÃnatvÃt># . siddham etat . katham . eÇa÷ sasthÃnatvÃt ikÃrokÃrau bhavi«yata÷ . ardha÷ ekÃra÷ aradha÷ okÃra÷ và na bhavi«yati . nanu ca eÇa÷ sasthÃnatarau ardha÷ ekÃraukÃrau . na tau sta÷ . yadi hi tau syÃtÃm tau eva ayam upadiÓet . nanu ca bho÷ chandogÃnÃm sÃtyamugrirÃïÃyanÅyÃ÷ ardham ekÃram ardham okÃram ca adhÅyate : sujÃte eÓvasÆn­te , adhvaryo odribhi÷ sutam , Óukram te enyat yajatam te enyat iti . pÃr«adak­ti÷ e«Ã tatrabhavatÃm . na eva loke na anyasmin vede ardha÷ ekÃra÷ ardha÷ okÃra÷ và asti . akÃraniv­ttyarthena api na artha÷ . #<aico÷ ca uttarabhÆyastvÃt># . aico÷ ca uttarabhÆyastvÃt avarïa÷ na bhavi«yati . bhÆyasÅ mÃtrà ivarïovarïayo÷ alpÅyasÅ avarïasya . bhÆyasa÷ eva grahaïÃni bhavi«yanti . tat yathà brÃhmaïagrÃma÷ ÃnÅyatÃm iti ucyate tatra ca avarata÷ pa¤cakÃrukÅ bhavati .

(P_1,1.49.1)  KA_I,118.6-7  Ro_I,360     kim idam sthÃneyogà iti . sthÃne yoga÷ asyÃ÷ sà iyam sthÃneyogà . saptamyalopa÷ nipÃtanÃt . t­tiyÃyà và etvam : sthÃnena yoga÷ asyÃ÷ sà iyam sthÃneyogà .

(P_1,1.49.2)  KA_I,118.8-119.28  Ro_I,360-364     #<kimartham puna÷ idam ucyate . «a«ÂhyÃ÷ sthÃneyogavacanam niyamÃrtham># . niyamítha÷ ayam Ãrambha÷ . ekaÓatam «a«ÂhyarthÃ÷ yÃvanta÷ và te sarve «a«ÂhyÃm uccÃritÃyÃm prÃpnuvanti . i«yate ca vyÃkaraïe yà «a«ÂhÅ sà sthÃneyogà eva syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti «a«ÂhyÃ÷ sthÃneyogavacanam niyamÃrtham . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<avayava«a«ÂhyÃdi«u atiprasaÇga÷ ÓÃsa÷ goha÷ iti># . avayava«a«ÂhyÃdaya÷ tu na sidhyanti . tatra ka÷ do«a÷ . ÓÃsa÷ it aÇhalo÷ iti ÓÃse÷ ca antyasya syÃt upadhÃmÃtrasya ca . Æt upadhÃyÃ÷ goha÷ iti goha÷ ca antyasya syÃt upadhÃmÃtrasya ca . #<avayava«a«ÂhyÃdÅnÃm ca aprÃpti÷ yogasya asandigdhatvÃt># . avayava«a«ÂhyÃdÅnÃm ca niyamasya aprÃpti÷ . kim kÃraïam . yogasya asandigdhatvÃt . sandehe niyama÷ na ca avayava«a«ÂhyÃdi«u sandeha÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate. laukika÷ ayam d­«ÂÃïta÷ . tat yathà loke : kam cit ka÷ cit p­cchati : grÃmÃntaram gami«yÃmi panthÃnam me bhavÃn upadiÓatu iti . sa÷ tasmai Ãca«Âe . amu«min avakÃÓe hastadak«iïa÷ grahÅtavya÷ amu«min avakÃÓe hastavÃma÷ iti . ya÷ tu atra tiryakpatha÷ bhavati na tasmin sandeha÷ iti k­tvà na asau upadiÓyate . evam iha api sandehe niyama÷ na ca avayava«a«ÂhyÃdi«u sandeha÷ . atha và sthÃne ayogà sthÃneyogà kim idam ayogà iti . avyaktayogà ayogà . atha và yogavatÅ yogà . kà puna÷ yogavatÅ . yasyÃ÷ bahava÷ yogÃ÷ . kuta÷ etat . bhÆmni hi matup bhavati . #<viÓi«Âà và «a«ÂhÅ sthÃneyogÃ># . atha và kim cid liÇgam Ãsajya vak«yÃmi : itthaæliÇgà «a«ÂhÅ sthÃneyogà bhavati iti . na tat liÇgam avayava«a«ÂhyÃdi«u kari«yate . yadi evam ÓÃsa÷ it aÇhalo÷ Óà hau ÓÃsigrahaïam kartavyam  sthÃneyogÃrtham liÇgam ÃsaÇk«yÃmi iti . na kartavyam . yat eva ada÷ purastÃt avayava«a«Âhyartham prak­tam etat uttaratra anuv­ttam sat sthÃneyogÃrtham bhavi«yati . katham . adhikÃra÷ nÃma triprakÃra÷ . ka÷ cit ekadeÓastha÷ sarvam ÓÃstram abhijvalayati yathà pradÅpa÷ supravijvalita÷ sarvam veÓma abhijvalayati . apara÷ adhikÃra÷ yathà rajjvà ayasà và baddham këÂham anuk­«yate tadvat anuk­«yate cakÃreïa . apara÷ adhikÃra÷ pratiyogam tasya anirdeÓÃrtha÷ iti yoge yoge upati«Âhate . tat yadà e«a÷ pak«a÷ adhikÃra÷ pratiyogam tasya anirdeÓÃrtha÷ iti tadà hi yat eva ada÷ purastÃt avayava«a«Âhyartham praka­tam etat uttaratra anuv­ttam sat sthÃneyogÃrtham bhavi«yati . sampratyayamÃtram etat bhavati . na hi anuccÃrya Óabdam liÇgam Óakyam ÃsaÇktum . evam tarhi ÃdeÓe tat liÇgam kari«yate tat prak­tim Ãskantsyati . yadi niyama÷ kriyate yatra ekà «a«ÂhÅ anekam ca viÓe«yam tatra na sidhyati : aÇgasya , hala÷ , aïa÷ , samprasÃraïasya iti . hal api viÓe«ya÷ aï api viÓe«ya÷ samprasÃraïam api viÓe«yam . asati puna÷ niyame kÃmacÃra÷ ekayà «a«thyà anekam viÓe«ayitum . tat yathà . devadattasya putra÷ pÃïi÷ kambala÷  iti . tasmÃt na artha÷ niyamena . nanu ca uktam ekaÓatam «a«ÂhyarthÃ÷ yÃvanta÷ và te sarve «a«ÂhyÃm uccÃritÃyÃm prÃpnuvanti iti . na e«a÷ do«a÷ . yadi api loke bahava÷ abhisambandhÃ÷ ÃrthÃ÷ yaunÃ÷ maukhÃ÷ srauvÃ÷ ca Óabdasya tu Óabdena ka÷ anya÷ abhisambandha÷ bhavitum arhati anyat ata÷ sthÃnÃt . Óabdasya api Óabdena anantarÃdaya÷ abhisambandhÃ÷ . aste÷ bhÆ÷ bhavati iti sandeha÷ : sthÃne anantare samÅpe iti . sandehamÃtram etat bhavati . sarvasandehe«u ca idam upati«Âhate : vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ na hi sandehÃt alak«aïam iti . sthÃne iti vyÃkhyÃsyÃma÷ . na tarhi idÃnÅm ayam yoga÷ vaktavya÷ . vaktavya÷ ca . kim prayojanam . «a«Âhyantam sthÃnena yathà yujyeta yata÷ «a«ÂhÅ uccÃrità . kim k­tam bhavati . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti e«Ã paribhëà na kartavyà bhavati .

(P_1,1.50.1)  KA_I,120.2-13  Ro_I,364-366     kim udÃharaïam . ika÷ yaï aci : dadhi atra madhu atra : tÃlusthÃnasya tÃlusthÃna÷ o«ÂhasthÃnasya o«ÂhasthÃna÷ yathà syÃt . na etat asti . saÇkhyÃtÃnudeÓena api etat siddham . idam tarhi : tasthasthamipÃm tÃmtamtÃma÷ iti ekÃrthasya ekÃrtha÷ dvyarthasya dvyartha÷ bahvarthasya bahuvartha÷ yathà syÃt . nanu ca etat api saÇkhyÃtÃnudeÓena eva siddham . idam tarhi : aka÷ savarïe dÅrgha÷ iti : daï¬Ãgram , k«upÃgram , dadhi indra÷ , madhu u«Âra÷ iti : kaïÂhasthÃnayo÷ kaïÂhasthÃna÷ tÃlusthÃnayo÷ tÃlusthÃna÷ o«ÂhasthÃnayo÷ o«ÂhasthÃna÷ yathà syÃt iti . atha sthÃne iti vartamÃne puna÷ sthÃnagrahaïam kimartham . yatra anekavidham Ãntaryam tatra sthÃnata÷ eva Ãntaryam balÅya÷ yathà syÃt . kim puna÷ tat . cetà stotà : pramÃïata÷ akÃra÷ guïa÷ prÃpnoti sthÃnata÷ ekÃraukÃrau . puna÷ sthÃnagrahaïÃt ekÃraukÃrau bhavata÷ . atha tamabgrahaïam kimartham . jhaya÷ ha÷ anyatarasyÃm iti atra so«maïa÷ so«mÃïa÷ iti dvitÅyÃ÷ prasaktÃ÷ nÃdavata÷ nÃdavanta÷ iti t­tÅyÃ÷ . tamapgrahaïena so«mÃïa÷ nÃdavanta÷ ca te bhavanti caturthÃ÷ : vÃg ghasati tri«Âub bhasati iti .

(P_1,1.50.2)  KA_I,120.14-121.29  Ro_I,366-370     kimartham puna÷ idam ucyate . #<sthÃnina÷ ekatvanirdeÓÃt anekÃdeÓanirdeÓÃt ca sarvaprasaÇga÷ tasmÃt sthÃnentaratamavacanam >#. sthÃnÅ ekatvena nirdiÓyate : aka÷ iti , aneka÷ ca puna÷ ÃdeÓa÷ pratinirdiÓyate : dÅrgha÷ iti . sthÃnina÷ ekatvanirdeÓÃt anekÃdeÓanirdeÓÃt ca sarvaprasaÇga÷ . sarve sarvatra prÃpnuvanti . i«yate ca antaratamÃ÷ eva syu÷ iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati . tasmÃt sthÃne antaratama÷ iti vacanam niyamÃrtham . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . yathà puna÷ iyam antaratamanirv­ttti÷ sà kim prak­tita÷ bhavati : sthÃnini antaratame «a«ÂhÅ , Ãhosvit ÃdeÓata÷ : sthÃne prÃpyamÃïÃnÃm antaratama÷ ÃdeÓa÷ bhavati iti . kuta÷ puna÷ iyam vicÃraïà . ubhayathà api tulyà saæhità : sthÃnentaratama , uraï rapara÷ iti . kim ca ata÷ . yadi prak­tita÷ : ika÷ yaï aci : yaïÃm ye antaratamÃ÷ ika÷ tatra «a«ÂhÅ , yatra «a«ÂhÅ tatra ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti iha eva syÃt : dadhi atra madhu atra . kumÃrÅ atra brahmabandhvartham iti atra na syÃt . ÃdeÓata÷ puna÷ antaratamanirv­ttau satyÃm sarvatra «a«ÂhÅ , yatra «a«ÂhÅ tatra ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti sarvatra siddham bhavati . tathà ika÷ guïav­ddhÅ : guïav­ddhyo÷ ye antaratamÃ÷ ika÷ tatra «a«ÂhÅ , yatra «a«ÂhÅ tatra ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti iha eva syÃt : netà lavità nÃyaka÷ lÃvaka÷ . cetà stotà cÃyaka÷ stÃvaka÷ iti atra na syÃt . ÃdeÓata÷ puna÷ antaratamanirv­ttau satyÃm sarvatra «a«ÂhÅ , yatra «a«ÂhÅ tatra ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti sarvatra siddham bhavati . tathà ­varïasya guïav­ddhiprasaÇge guïav­ddhyo÷ yat antaratamam ­varïam tatra «a«ÂhÅ , yatra «a«ÂhÅ tatra ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti iha eva syÃt : kartà hartà , ÃstÃraka÷ , nipÃraka÷ . Ãstarità niparità kÃraka÷ , hÃraka÷ iti atra na syÃt . ÃdeÓata÷ puna÷ antaratamanirv­ttau satyÃm sarvatra «a«ÂhÅ , yatra «a«ÂhÅ tatra ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti sarvatra siddham bhavati . atha ÃdeÓata÷ antaratamanirv­ttau satyÃm ayam do«a÷ : vÃnta÷ yi pratyaye : sthÃninirdeÓa÷ kartavya÷ . okÃraukÃrayo÷ iti vaktavyam ekÃraikÃrayo÷ mà bhÆt iti . prak­tita÷ puna÷ antaratamanirv­ttau satyÃm vÃntÃdeÓasya yà antaratamà prak­ti÷ tatra «a«ÂhÅ , yatra «a«ÂhÅ tatra ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti antareïa sthÃninirdeÓam siddham bhavati . ÃdeÓata÷ api antaratamanirv­ttau satyÃm na do«a÷ . katham . vÃntagrahaïam na kari«yate . yi pratyaye eca÷ ayÃdaya÷ bhavanti iti eva. yadi na kriyate ceyam , jeyam iti atra api prÃpnoti . k«ayyajayyau ÓakyÃrthe iti etat niyamÃrtham bhavi«yati : k«ijyo÷ eva eca÷ iti . tayo÷ tarhi ÓakyÃrthÃt anyatra api prÃpnoti : k«eyam pÃpam jeya÷ v­«ala÷ iti . ubhayata÷ niyama÷ vij¤Ãsyate : k«ijyo÷ eva eca÷ anayo÷ ca Óakyíthe eva iti . iha api tarhi niyamÃt na prÃpnoti : lavyam , pavyam avaÓyalÃvyam avaÓyapÃvyam iti . tulyajÃtÅyasya niyama÷ . ka÷ ca tulyajÃtÅya÷ . yathÃjÃtÅyaka÷ k«ijyo÷ ec . katha¤jÃtÅyaka÷ k«ijyo÷ ec . ekÃra÷ . evam api rÃyam icchati raiyati atra api prÃpnoti . rÃyi÷ chÃndasa÷ . d­«ÂÃnuvidhi÷ chandasi bhavati . ÆdupadhayÃ÷ goha÷ : ÃdeÓata÷ antaratamanirv­ttau satyÃm upadhÃgrahaïam kartavyam . prak­tita÷ puna÷ antaratamanirv­ttau satyÃm ÆkÃrasya goha÷ yà antaratamà prak­ti÷ tatra «a«ÂhÅ , yatra «a«ÂhÅ tatra ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti antareïa upadhÃgrahaïam siddham bhavati . ÃdeÓata÷ api antaratamanirv­ttau satyÃm na do«a÷ . kriyate etat nyÃse eva . radÃbhyÃm ni«ÂhÃta÷ na÷ pÆrvasya ca da÷ : ÃdeÓata÷ antaratamanirv­ttau satyÃm takÃragrahaïam kartavyam . prak­tita÷ puna÷ antaratamanirv­ttau satyÃm nakÃrasya ni«ÂhÃyÃm yà antaratamà prak­ti÷ tatra «a«ÂhÅ , yatra «a«ÂhÅ tatra ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti antareïa takÃragrahaïam siddham bhavati . ÃdeÓata÷ api antaratamanirv­ttau satyÃm na do«a÷ . kriyate etat nyÃse eva .

(P_1,1.50.3)  KA_I,122.1-20  Ro_I,370-372     kim puna÷ idam nirvartakam : antaratamÃ÷ anena nirvartyante , Ãhosvit pratipÃdakam : anyena nirv­ttÃnÃm anena pratipatti÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<sthÃne antaratamanirvatake sthÃniniv­tti÷># . sthÃne antaratamanirvatake sarvasthÃninÃm niv­tti÷ prÃpnoti . asya api prÃpnoti : dadhi madhu . astu . na ka÷ cit anya÷ ÃdeÓa÷ pratinirdiÓyate . tatra Ãntaryata÷ dadhiÓabdasya dadhiÓabda÷ eva madhuÓabdasya madhuÓabda÷ eva ÃdeÓa÷ bhavi«yati . yadi ca evam kva cit vairÆpyam tatra do«a÷ syÃt : bisam bisam , musalam musalam . iïko÷ iti «atvam prÃpnoti . api ca i«Âà vyavasthà na prakalpeta . tat yathà tapte bhrëÂre tilÃ÷ k«iptÃ÷ muhÆrtam api na avati«Âhante evam ime varïÃ÷ muhÆrtam api na avati«Âheran . astu tarhi pratipÃdakam : anyena nirv­ttÃnÃm anena pratipatti÷ . #<nirv­ttapratipattau nirv­tti÷># . nirv­ttapratipattau nirv­tti÷ na sidhyati . sarve sarvatra prÃpnuvanti . kim tarhi ucyate nirv­tti÷ na sidhyati iti . na sÃdhÅya÷ nirv­tti÷ siddhà bhavati . na brÆma÷ nirv­tti÷ na sidhyati iti . kim tarhi . i«Âà vyavasthà na prakalpeta . na sarve sarvatra i«yante . idam idÃnÅm kimartham syÃt . #<anarthakam ca># . anarthakam etat syÃt . ya÷ hi bhuktavantam brÆyÃt mà bhukthÃ÷ iti kim tena k­tam syÃt . #<uktam vÃ># . kim uktam . siddham tu «a«ÂhyadhikÃre vacanÃt iti . «a«ÂhyadhikÃre ayam yoga÷ kartvya÷ : sthÃne antaratama÷ «a«ÂhÅnirdi«Âasya .

(P_1,1.50.4)  KA_I,122.21-123.16  Ro_I,372-373     #<pratyÃtmavacanam ca># . pratyÃtmam iti ca vaktavyam . kim prayojanam . ya÷ yasya antaratama÷ sa tasya sthÃne yathà syÃt anyasya antaratama÷ anyasya sthÃne mà bhÆt iti . #<pratyÃtmavacanam aÓi«yam svabhÃvasiddhatvÃt># . pratyÃtmavacanam aÓi«yam . kim kÃraïam . svabhÃvasiddhatvÃt . svabhÃvata÷ etat siddham . tat yathà : samÃje«u samÃÓe«u samavÃye«u ca ÃsyatÃm iti ucyate . na ca ucyate pratyÃtmam iti pratyÃtmam ca Ãsate . #<antaratamavacanam ca># . antaratamavacanam ca aÓi«yam . yoga÷ ca api ayam aÓi«ya÷ . kuta÷ . svabhÃvasiddhatvÃt eva . tat yathà : samÃje«u samÃÓe«u samavÃye«u ca ÃsyatÃm iti ukte na eva k­ÓÃ÷ k­Óai÷ saha Ãsata na pÃï¬ava÷ pÃï¬ubhi÷ . ye«Ãm eva kim cit arthak­tam Ãntaryam tai÷ eva sa÷ Ãsate . tathà gÃva÷ divasam caritavatya÷ ya÷ yasyÃ÷ prasava÷ bhavati tena saha Óerate . tathà yÃni etÃni goyuktakÃni saÇghu«ÂakÃni bhavanti tÃni anyonyam paÓyanti sabdam kurvanti . evam tÃvat cetanÃvatsu . acetane«u api . lo«Âa÷ k«ipta÷ bÃhuvegam gatvà na eva tiryak gacchati na Ærdhvam Ãrohati p­thivÅvikÃra÷ p­thivÅm gacchati Ãntaryata÷ . tathà yà etÃ÷ Ãntarik«ya÷ sÆk«mÃ÷ Ãpa÷ tÃsÃm vikÃra÷ dhÆma÷ sa÷ ÃkÃÓadeÓe nivÃte na eva tiryak gacchati na avÃk avarohati abvikÃra÷ apa÷ eva gacchati Ãntaryata÷ . tathà jyoti«a÷ vikÃra÷ arci÷ ÃkÃÓadeÓe nivÃte suprajvalita÷ na eva tiryak gacchati na avÃk avarohati jyoti«a÷ vikÃra÷ jyoti÷ eva gacchati Ãntaryata÷ .

(P_1,1.50.5)  KA_I,123.17-125.15  Ro_I, 373-377     #<vya¤janasvaravyatikrame ca tatkÃlaprasaÇga÷># . vya¤janavyatikrame svaravyatikrame ca tatkÃlatà prÃpnoti . vya¤janavyatikrame : i«Âam uptam . Ãntaryata÷ ardhamÃtrikasya vya¤janasya ardhamÃtrika÷ ik prÃpnoti . na eva loke na ca vede ardhamÃtrika÷ ik asti . ka÷ tarhi . mÃtrika÷ . ya÷ asti sa÷ bhavi«yati . svaravyatikrame : dadhi atra madhu atra kumÃrÅ atra brahmabandhvartham iti . Ãntaryata÷ mÃtrikasya dvimÃtrikasya ika÷ mÃtrika÷ dvimÃtrika÷ và yaï prÃpnoti . na eva loke na ca vede mÃtrika÷ dvimÃtrika÷ và yaï asti .ka÷ tarhi . ardhamÃtrika÷ . ya÷ asti sa÷ bhavi«yati . #<ak«u ca anekavarïÃdeÓe«u># . ak«u ca anekavarïÃdeÓe«u tatkÃlatà prÃpnoti . idama÷ iÓ : Ãntaryata÷ ardht­tÅyamÃtrasya idama÷ sthÃne ardht­tÅyamÃtram ivarïam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . bhÃvyamÃnena savarïÃnÃm grahaïam na iti evam na bhavi«yati . #<guïav­ddhyejbhÃve«u ca># . guïav­ddhyejbhÃve«u ca tatkÃlatà prÃpnoti : khaÂvà indra÷ khaÂvendra÷ khaÂvà udakam khaÂvodakam khaÂvà ūà khaÂve«Ã khaÂvà Ƭhà khaÂvo¬hà khaÂvà elakà khaÂvailakà khaÂvà odana÷ khaÂvaudana÷ , khaÂvà aitikayana÷ khaÂvaitikÃyana÷ , khaÂvà aupagava÷ khaÂvaupagava÷ iti . Ãntaryata÷ trimÃtrcaturmÃtrÃïÃm sthÃninÃm trimÃtracaturmÃtrÃ÷ ÃdeÓÃ÷ prÃpnuvanti . na e«a÷ do«Ã÷ . tapare guïav­ddhÅ . nanu ca ta÷ para÷ yasmÃt sa÷ ayam tapara÷ . na iti Ãha . tÃt api para÷ tapara÷ . yadi tÃt api para÷ tapara÷ Ìdo÷ ap iti iha eva syÃt : yava÷ , stava÷ . lava÷ , pava÷ iti atra na syÃt . na e«a÷ takÃra÷ . ka÷ tarhi . dakÃra÷ . kim dakÃre prayojanam . atha kim takÃre prayojanam . yadi asandehÃrtha÷ takÃra÷ dakÃra÷ api . atha mukhasukhÃrtha÷ takÃra÷ dakÃra÷ api . ejbhÃve : kurvÃte kurvÃthe . Ãntaryata÷ ardhat­tÅyamÃtrasya Âisa¤j¤akasya ardhat­tÅyamÃtra÷ e÷ prÃpnoti . na eva loke na ca vede ardhat­tÅyamÃtra÷ e÷ asti . #<­varïasya guïav­ddhiprasaÇge sarvaprasaÇga÷ aviÓe«Ãt># . ­varïasya guïav­ddhiprasaÇge sarvaprasaÇga÷ . sarve guïav­ddhisa¤j¤akÃ÷ ­varïasya sthÃne prÃpnuvanti . kim kÃraïam . aviÓe«Ãt . na hi ka÷ cit viÓe«a÷ upÃdÅyate eva¤jÃtÅyaka÷ guïav­ddhisa¤j¤aka÷ ­varïasya sthÃne bhavati iti . anupÃdÅyamÃne viÓe«e sarvaprasaÇga÷ . #<na và ­varïasya sthÃne raparaprasaÇgÃt avarïasya Ãntaryam># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam .  ­varïasya sthÃne raparaprasaÇgÃt . u÷ sthÃne aï prasajyamÃna÷ eva rapara÷ bhavati iti ucyate . tatra ­varïasya Ãntaryata÷ rephavata÷ rephavÃn akÃra÷ eva antaratama÷ bhavati . #<sarvÃdeÓaprasaÇga÷ tu anekÃltvÃt># . sarvÃdeÓaprasaÇga÷ tu guïav­ddhisa¤j¤aka÷ ­varïasya prÃpnoti . kim kÃraïam . anekÃltvÃt . anekÃl Óit sarvasya iti . #<na và anekÃltvasya tadÃÓrayatvÃt ­varïÃdeÓasya avighÃta÷># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . anekÃltvasya tadÃÓrayatvÃt . yadà ayam u÷ sthÃne tadà anekÃl . anekÃltvasya tadÃÓrayatvÃt ­varïÃdeÓasya vighÃta÷ na bhavi«yati . athavà anÃntaryam eva etayo÷ Ãntaryam . ekasya api antaratamà prak­ti÷ na asti aparasya api antaratama÷ ÃdeÓa÷ na asti . etat eva etayo÷ Ãntaryam . #<samprayoga÷ và na«ÂÃÓvadagdharathavat># . atha và na«ÂÃÓvadagdharathavat samprayoga÷ bhavati . tat yathà : tava aÓva÷ na«Âa÷ mama api ratha÷ dagdha÷ . ubhau samprayujyÃvahai iti . evam iha api : tava api antaratamà prak­ti÷ na asti mama api antaratama÷ ÃdeÓa÷ na asti . astu nau samprayoga÷ iti . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . cetanÃvatsu arthÃt prakaraïÃt và loke samprayoga÷ bhavati . varïÃ÷ ca puna÷ acetanÃ÷ . tatra kiÇk­ta÷ samprayoga÷ . yadi api varïÃ÷ acetanÃ÷ ya÷ tu asau prayuÇkte sa÷ cetanÃvÃn . #<ejavarïayo÷ ÃdeÓe avarïam sthÃnina÷ avarïapradhÃnatvÃt># . ejavarïayo÷ ÃdeÓe avarïam prÃpnoti :khaÂvà elakà , mÃlà aupagava÷ . kim kÃraïam . sthÃnina÷ avarïapradhÃnatvÃt . sthÃnÅ hi atra avarïapradhÃna÷ . #<siddham tu ubhayÃntaryÃt># . siddham etat . katham . ubhayo÷ ya÷ antaratama÷ tena bhavitavyam . na ca avarïam ubhayo÷ antaratamam .

(P_1,1.51.1)  KA_I,125.17-126.19  Ro_I,378-381     kim idam uraïraparavacanam anyaniv­ttyartham : u÷ sthÃne aï eva bhavati rapara÷ ca iti , Ãhosvit raparatvam anena vidhÅyate : u÷ sthÃne aï ca anaï ca aï tu rapara÷ eva . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<uraïraparavacanam anyaniv­ttyartham cet udÃttÃdi«u do«a÷># . uraïraparavacanam anyaniv­ttyartham cet udÃttÃdi«u do«a÷ bhavati . ke puna÷ udÃttÃdaya÷ . udÃttÃnudÃttasvaritÃnunÃsikÃ÷ . k­ti÷ , h­ti÷ , k­tam , h­tam , prak­tam , prah­tam  nÌæ÷ pÃhi . astu tarhi u÷ sthÃne aï ca anaï ca aï tu rapara÷ iti . y#<a÷ u÷ sthÃne sa÷ rapara÷ iti cet guïav­ddhyo÷ avarïÃpratipatti÷># . ya÷ u÷ sthÃne sa÷ rapara÷ iti cet guïav­ddhyo÷ avarïÃpratipatti÷ . kartà hartà vÃr«agaïya÷ . kim hi sÃdhÅya÷ ­varïasya asavarïe yat avarïam syÃt na puna÷ eÇaicau . pÆrvasmin api pak«e e«a÷ do«a÷ . kim hi sÃdhÅya÷ tatra api ­varïasya asavarïe yat avarïam syÃt na puna÷ ivarïovarïau . atha matam etat u÷ sthÃne aïa÷ ca anaïa÷ ca prasaÇge aï eva bhavati rapara÷ ca iti siddhà pÆrvasmin pak«e avarïasya pratipatti÷ . yat tu tat uktam udÃttÃdi«u do«a÷ bhavati iti iha sa÷ do«a÷ jÃyate . na jÃyate . jÃyate sa÷ do«a÷ . katham . udÃtta÷ iti anena aïa÷ api pratinirdiÓyante anaïa÷ api . yadi api pratinirdiÓyante na tu prÃpnuvanti . kim kÃraïam . sthÃne antaratama÷ bhavati . kuta÷ nu khalu dvayo÷ paribhëayo÷ sÃvakÃÓayo÷ samavasthitayo÷ sthÃne antaratama÷ u÷ aï rapara÷ iti ca sthÃne antaratama÷ iti anayà paribhëayà vyavasthà bhavi«yati na puna÷ u÷ aï rapara÷ iti . ata÷ kim . ata÷ e«a÷ do«a÷ jÃyate : udÃttÃdi«u do«a÷ iti . ye ca api ete ­varïasya sthÃne pratipadam ÃdeÓÃ÷ ucyante te«u raparatvam na prÃpnoti : Ìta÷ it dhÃto÷ ut o«ÂhyapÆrvasya iti . #<siddham tu prasaÇge raparatvÃt># . siddham etat . katham . prasaÇge raparatvÃt . u÷ sthÃne aï prasajyamÃna÷ eva rapara÷ bhavati iti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . sthÃne iti vartate sthÃnaÓabda÷ ca prasaÇgavÃcÅ . yadi evam ÃdeÓa÷ aviÓe«ita÷ bhavati . ÃdeÓa÷ ca viÓe«ita÷ . katham . dvitÅyam sthÃnagrahaïam prak­tam anuvartate. tatra evam abhisambandha÷ kari«yate : u÷ sthÃne aï sthÃne iti . u÷ prasaÇge aï prasajyamÃna÷ eva rapara÷ bhavati .

(P_1,1.51.2)  KA_I,126.20-127.3  Ro_I,382     atha aïgrahaïam kimartham na u÷ rapara÷ iti eva ucyeta . u÷ rapara÷ iti iyati ucyamÃne ka÷ idÃnÅm rapara÷ syÃt . ya÷ u÷ sthÃne bhavati . ka÷ ca u÷ sthÃne bhavati . ÃdeÓa÷ . #<ÃdeÓa÷ rapara÷ iti cet rÅrividhi«u raparaprati«edha÷># . ÃdeÓa÷ rapara÷ iti cet rÅrividhi«u raparatvasya prati«edha÷ vaktavya÷ . ke puna÷ rÅrividhaya÷ . akaÇlopÃnaÇanaÇrÅÇriÇÃdeÓÃ÷ . akaÇ: saudhÃtaki÷ . lopa÷ : pait­«vaseya÷ . ÃnaÇ : hotÃpotÃrau . anaÇ : kartà hartà . rÅÇ : mÃtrÅyati pitrÅyati . riÇ : kriyate hriyate . #<udÃttÃdi«u ca># . kim . raparatvasya prati«edha÷ vaktavya÷ . k­ti÷ , h­ti÷ , k­tam , h­tam , prak­tam , prah­tam  nÌæ÷ pÃhi . tasmÃt aïgrahaïam kartavyam .

(P_1,1.51.3)  KA_I,127.4-24  Ro_I,382-385     #<ekÃdeÓasya upasaÇkhyÃnam># . ekÃdeÓasya upasaÇkhyÃnam kartavyam : khaÂvarÓya÷ , mÃlarÓya÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . u÷ sthÃne aï prasajyamÃna÷ eva rapara÷ bhavati iti ucyate na ca ayam u÷ eva sthÃne aï Ói«yate . kim tarhi . u÷ ca anyasya ca . avayavagrahaïÃt siddham . yat atra ­varïam tadÃÓrayam raparatvam bhavi«yati . tat yathà mëÃ÷ na bhoktavyÃ÷ iti miÓrÃ÷ api na bhujyante . #<avayavagrahaïÃt siddham iti cet ÃdeÓe rÃntaprati«edha÷># . avyayavagrahaïÃt siddham iti cet ÃdeÓe rÃntasya prati«edha÷ vaktavya÷ : hotÃpotÃrau . yathà eva u÷ ca anyasya ca sthÃne aï rapara÷ bhavati evam ya÷ u÷ sthÃne aï ca anaï ca sa÷ api rapara÷ syÃt . yadi puna÷ ­varïÃntasya sthÃnina÷ raparatvam ucyeta : khaÂvarÓya÷ , mÃlarÓya÷ . na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt : kartà hartà kirati girati . ­varïÃntasya iti ucyate . na ca etat ­varïÃntam . nanu ca etat api vyapadeÓivadbhÃvena ­varïÃntam . arthavatà vyapadeÓivadbhÃva÷ na ca e«a÷ arthavÃn . tasmÃt na evam Óakyam . na cet evam upasaÇkhyÃnam kartavyam . iha ca raparatvaprati«edha÷ vaktavya÷ : mÃtu÷ , pitu÷ iti . ubhayam na vaktavyam . katham . iha ya÷ dvayo÷ «a«ÂhÅnirdi«Âayo÷ prasaÇge bhavati labhate asau anyatarata÷ vyapadeÓam . tat yathà devadattasya putra÷ , devadattÃyÃ÷ putra÷ iti . katham mÃtu÷ pitu÷ iti . astu atra raparatvam . kà rÆpasiddi÷ . rÃt sasya iti sakÃrasya lopa÷ rephasya visarjanÅya÷ . na evam Óakyam . iha hi mÃtu÷ karoti , pitu÷ karoti iti apratyayavisarjanÅyasya iti «atvam prasajyeta . apratyayasvisarjanÅyasya iti ucyate . pratyayavisarjanÅya÷ ca ayam . lupyate atra pratyaya÷ rÃt sasya iti . evam tarhi bhrÃtu«putragrahaïam j¤Ãpakam ekÃdeÓanimittÃt «atvaprati«edhasya . yat ayam kaskÃdi«u bhrÃtu«putraÓabdam paÂhati tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na ekÃdeÓanimitttÃt «atvam bhavati iti. 

(P_1,1.51.4)  KA_I,127.25-130.2  Ro_I,385-391     kim puna÷ ayam pÆrvÃnta÷ Ãhosvit parÃdi÷ Ãhosvit abhakta÷ . katham ca ayam pÆrvÃnta÷ syÃt katham và parÃdi÷ katham và abhakta÷ . yadi anta÷ iti vartate tata÷ pÆrvÃnta÷ . atha Ãdi÷ iti vartate tata÷ parÃdi÷ . atha ubhayam niv­ttam tata÷ abhakta÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<abhakte dÅrghalatvayagabhyastasvarahalÃdiÓe«avisarjanÅyaprati«edha÷ pratyayÃvyavasthà ca># . yadi abhakta÷ dÅrghatvam na prÃpnoti : gÅ÷ , pÆ÷ . rephavakÃrÃntasya dhÃto÷ iti dÅrghatvam na prÃpnoti . kim puna÷ kÃraïam rephavakÃrÃbhyÃm dhÃtu÷ viÓe«yate na puna÷ padam viÓe«yate rephavakÃrÃntasya padasya iti . na evam Óakyam . iha api prasajyeta : agni÷ , vÃyu÷ iti . evam tarhi rephavakÃrÃbhyÃm padam viÓe«ayi«yÃma÷ dhÃtunà ikam : rephavakÃrÃntasya padasya ika÷ dhÃto÷ iti . evam api priyam grÃmaïi kulam asya priyagrÃmaïi÷ , priyasenÃni÷ atra api prÃpnoti . tasmÃt dhÃtu÷ eva viÓe«yate . dhÃtau ca viÓe«yamÃïe iha dÅrghatvam na prÃpnoti : gÅ÷ , pÆ÷ . dÅrgha . latva : latvam ca na sidhyati : nijegilyate . gra÷ yaÇi iti latvam na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . gra÷ iti anantarayogà e«Ã «a«ÂhÅ . evam api sva÷ jegilyate iti atra api prÃpnoti . evam tarhi yaÇà Ãnantaryam viÓe«ayi«yÃma÷ . atha và gra÷ iti pa¤camÅ . latva . yaksvara : yaksvara÷ ca na sidhyati . gÅryate svayam eva , puryate svayam eva . aca÷ kart­yaki iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti repheïa vyavahitatvÃt . na e«a÷ do«a÷ . svaravidhau vya¤janam avidyamÃnavat iti na asti vyavadhÃnam . yaksvara . abhyastasvara : abhyastasvara÷ ca na sidhyati : ma hi sma te piparu÷ , ma hi sma te bibharu÷ . abhyastÃnÃm Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati ajÃdau lasÃrvadhÃtuke iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti repheïa vyavahitatvÃt . na e«a÷ do«a÷ . svaravidhau vya¤jamam avidyamÃnavat iti na asti vyavadhÃnam . abhyastasvara . halÃdiÓe«a : halÃdiÓe«a÷ ca na sidhyati : vav­te vav­dhe . abhyÃsasya iti halÃdiÓe«a÷ na prÃpnoti . halÃdiÓe«a . visarjanÅya : visarjanÅyasya ca prati«edha÷ vaktavya÷ : nÃrkuÂa÷ , nÃrpatya÷ . kharavasÃnayo÷ visarjanÅya÷ iti visarjanÅya÷ prÃpnoti . visarjanÅya . pratyayÃvyavasthà : pratyaye vyavasthà na prakalpate : kirata÷ , girata÷ . repha÷ api abhakta÷ pratyaya÷ api . tatra vyavasthà na prakalpate . evam tarhi pÆrvÃnta÷ kari«yate . #<pÆrvÃnte rvavadhÃraïam visarjanÅyaprati«edha÷ yaksvara÷ ca># . yadi pÆrvÃnta÷ ro÷ avadhÃraïam kartavyam : ro÷ supi . ro÷ eva supi na anyasya rephasya : sarpi««u dhanu««u . iha mà bhÆt : gÅr«u pÆr«u . parÃdau api sati avadhÃraïam kartavyam catur«u iti evam artham . visarjanÅyaprati«edha÷ : visarjanÅyasya ca prati«edha÷ vaktavya÷ : nÃrkuÂa÷ , nÃrpatya÷ . kharavasÃnayo÷ visarjanÅya÷ iti visarjanÅya÷ prÃpnoti . parÃdau api visarjanÅyasya prati«edha÷ vaktavya÷ nÃrkalpi÷ iti evamartham . kalpipadasaÇghÃtabhakta÷ asau na utsahate avayavasya padÃntatÃm vihantum iti k­tvà visarjanÅya÷ prÃpnoti . yaksvara÷ : yaksvara÷ ca na sidhyati : gÅryate svayam eva , puryate svayam eva . aca÷ kart­yaki iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . upadeÓe iti vartate . atha và puna÷ astu parÃdi÷ . #<parÃdau akÃralopautvapukprati«edha÷ caÇi upadhÃhrasvatvam iÂa÷ avyavasthà abhyÃsalopa÷ abhyastatÃdisvara÷ dÅrghatvam ca># . yadi parÃdi÷ akÃralopa÷ prati«edhya÷ : kartà hartà : ata÷ lopa÷ ÃrdhadhÃtuke iti akÃralopa÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . upadeÓe iti vartate . yadi upadeÓe iti vartate dhinuta÷ , k­ïuta÷ atra lopa÷ na prÃpnoti . na upadeÓagrahaïena prak­ti÷ abhisambadhyate . kim tarhi . ÃrdhadhÃtukam abhisambadhyate . ÃrdhadhÃtukopadeÓe yat akÃrÃntam iti . akÃralopa . autva : autvam ca prati«edhyam : cakÃra jahÃra . Ãta÷ au ïala÷ iti autvam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti evam na bhavi«yati . ya÷ tarhi nirdiÓyate tasya kasmÃt na bhavati . rephena vyavahitatvÃt . autva . pukprati«edha÷ :
puk ca prati«edhya÷ : kÃrayati hÃrayati . ÃtÃm puk iti puk prÃpnoti . pukprati«edha÷ . caÇi upadhÃhrasvatvam ca na sidhyati : acÅkarat ajÅharat . ïau caÇi upadhÃyÃ÷ hrasva÷ iti hrasvatvam na prÃpnoti . caÇi upadhÃhrasvatvam . iÂa÷ avyavasthà : iÂa÷ ca vyavasthà na prakalpate : Ãstarità niparità . i api parÃdi÷ repha÷ api . tatra vyavasthà na prakalpate . iÂa÷ avyavasthà . abhyÃsalopa÷ : abhyÃsalopa÷ ca vaktavya÷ : vav­te vav­dhe . abhyÃsasya iti halÃdiÓe«a÷ na prÃpnoti . abhyÃsalopa÷ . abhyastasvara : abhyastasvara÷ ca na sidhyati : ma hi sma te piparu÷ , ma hi sma te bibharu÷ . abhyastÃnÃm Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati ajÃdau lasÃrvadhÃtuke iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . abhyastasvara . tÃdisvara÷ : tÃdisvara÷ ca na sidhyati : prakartà prakartum , prahartà prahartum . tÃdau ca niti k­ti atau iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . uktam etat : k­dupadeÓe và tÃdyartham i¬artham iti . tÃdisvara÷ . dÅrghatvam : dÅrghatvam ca na sidhyati : gÅ÷ , pÆ÷ . rephavakÃrÃntasya dhÃto÷ iti dÅrghatvam na prÃpnoti .

(P_1,1.52.1)  KA_I,130.4-11  Ro_I,391-392     kim idam algrahaïam antyaviÓe«aïam Ãhosvit ÃdeÓaviÓe«aïam . kim ca ata÷ . yadi antyaviÓe«aïam ÃdeÓa÷ aviÓe«ita÷ bhavati . tatra ka÷ do«a÷ . anekÃl api ÃdeÓa÷ antyasya prasajyeta . yadi puna÷ al antyasya iti ucyeta . tatra ayam api artha÷ anekÃl Óit sarvasya iti etat na vaktavyam bhavati . idam niyamÃrtham bhavi«yati : al eva antyasya bhavati na anya÷ iti . evam api antya÷ aviÓe«ita÷ bhavati . tatra ka÷ do«a÷ . vÃkyasya api padasya api antyasya prasajyeta . yadi khalu api e«a÷ abhiprÃya÷ tat na kriyeta iti antyaviÓe«aïe api sati tat na kari«yate . katham . Çit ca ala÷ antyasya iti etat niyamÃrtham bhavi«yati : Çit eva anekÃl antyasya bhavati na anya÷ iti .

(P_1,1.52.2)  KA_I,130.12-20  Ro_I,392-394     kimartham puna÷ idam ucyate . #<ala÷ antyasya iti sthÃne vij¤Ãtasya anusaæhÃra÷># . ala÷ antyasya iti sthÃne vij¤Ãtasya anusaæhÃra÷ kriyate sthÃne prasaktasya . #<itarathà hi ani«ÂaprasaÇga÷># . itarathà hi ani«ÂaprasaÇga÷ prasajyeta . Âitkinmita÷ api antyasya syu÷ . yadi puna÷ ayam yogaÓe«a÷ vij¤Ãyeta . #<yogaÓe«e ca># . kim . ani«Âam prasajyete . Âitkinmita÷ api antyasya syu÷ . tasmÃt su«Âhu ucyate : ala÷ antyasya iti sthÃne vij¤Ãtasya anusaæhÃra÷ itarathà hi ani«ÂaprasaÇga÷ iti .

(P_1,1.53)  KA_I,130.21-131.7  Ro_I,394-395     tÃtaÇ antyasya kasmÃt na bhavati . Çit ca ala÷ antyasya iti prÃpnoti . #<tÃtaÇi Çitkaraïasya sÃvakÃÓatvÃt viprati«edhÃt sarvÃdeÓa÷># . tÃtaÇi Çitkaraïasya sÃvakÃÓam . ka÷ avakÃÓa÷ . guïav­ddhiprati«edhÃrtha÷ ÇakÃra÷ . tÃtaÇi Çitkaraïasya sÃvakÃÓatvÃt viprati«edhÃt sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . prayojanam nÃma tat vaktavyam yat niyogata÷ syÃt . yadi ca ayam niyogata÷ sarvÃdeÓa÷ syÃt tata÷ etat prayojanam syÃt . kuta÷ nu khalu etat ÇitkaraïÃt ayam sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati na puna÷ antyasya syÃt iti . evam tarhi etat eva j¤Ãpayati na tÃtaÇ antyasya sthÃne bhavati iti yat etam Çitam karoti . itarathà hi loÂa÷ eruprakaraïe eva brÆyÃt tihyo÷ tÃt ÃÓi«i anyatarasyÃm  iti .

(P_1,1.54)  KA_I,131.9-17  Ro_I,395-396     #<ala÷ antyasya ade÷ parasya anekÃl Óit sarvasya iti apavÃdaviprati«edhÃt sarvÃdeÓa÷># . ala÷ antyasya iti utsarga÷ . tasya Ãde÷ parasya anekÃlÓit sarvasya iti apavÃdau . apavÃdaviprati«edhÃt tu sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . Ãde÷ parasya iti asya avakÃÓa÷ dvyantarupasargebhya÷ apa÷ Åt : dvÅpam anvÅpam . anekÃlÓit sarvasya iti asya avakÃÓa÷ aste÷ bhÆ÷ : bhavità bhavitum . iha ubhayam prÃpnoti : ata÷ bhisa÷ ais . anekÃlÓit sarvasya iti etat bhavati viprati«edhena . Óit sarvasya iti asya avakÃÓa÷ idama÷ iÓ : ita÷ , iha . Ãde÷ parasya iti asya avakÃÓa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti : a«ÂÃbhya÷ auÓ . Óit sarvasya iti etat bhavati viprati«edhena .

(P_1,1.55)  KA_I,131.19-132.7  Ro_I,396-397     Óit sarvasya iti kim udÃharaïam . idama÷ iÓ : ita÷ , iha . na etat asti prayojanam . ÓitkaraïÃt eva atra sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . idam tarhi : a«ÂÃbhya÷ auÓ . nanu ca atra api ÓitkaraïÃt eva sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . idam tarhi : jasa÷ ÓÅ jaÓÓaso÷ Ói÷  . nanu ca atra api ÓitkaraïÃt eva sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . asti anyat Óitkaraïe prayojanam . kim . viÓe«aïÃrtha÷ . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . Ói sarvanÃmasthÃnam vibhëà ÇiÓyo÷ iti . Óit sarvasya iti Óakyam akartum . katham . antyasya ayam sthÃne bhavan na pratyaya÷ syÃt . asatyÃm pratyayasa¤j¤ÃyÃm itsa¤j¤Ã na syÃt . asatyÃm itsa¤j¤ÃyÃm lopa÷ na syÃt . asati lope anekÃl . yadà anekÃl tadà sarvÃdeÓa÷ . yadà sarvÃdeÓa÷ tada pratyaya÷ . yadà pratyaya÷ tadà itsa¤j¤Ã . yadà itsa¤j¤Ã tadà lopa÷ . evam tarhi siddhe sati yat Óit sarvasya iti Ãha tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ asti e«Ã paribhëà : na anubandhak­tam anekÃltvam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . tatra asarÆpasarvÃdeÓÃpprati«edhe«u p­thaktvanirdeÓa÷ anÃkÃrÃntatvÃt iti uktam . tat na vaktavyam bhavati iti .

(P_1,1.56.1)  KA_I,133.2-16  Ro_I,398-401     vatkaraïam kimartham . sthÃnÅ ÃdeÓa÷ analvidhau iti iyati ucyamÃne sa¤j¤Ãdhikara÷ ayam tatra sthÃnÅ ÃdeÓasya sa¤j¤Ã syÃt . tatra ka÷ do«a÷ . ÃÇa÷ yamahana÷ Ãtmanepadam bhavati iti vadhe÷ eva syÃt . hante÷ na syÃt . vatkaraïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . sthÃnikÃryam ÃdeÓe atidiÓyate guruvat guruputra÷ iti yathà . atha ÃdeÓagrahaïam kimartham . sthÃnivat analvidhau iti iyati ucyamÃne ka÷ idÃnÅm sthÃnivat syÃt . ya÷ sthÃne bhavati . ka÷ ca sthÃne bhavati . ÃdeÓa÷ . idam tarhi prayojanam ÃdeÓamÃtram sthÃnivat yathà syÃt . ekadeÓavik­tasya upasaÇkhyÃnam codayi«yati . tat na vaktavyam bhavati . atha vidhigrahaïam kimartham. sarvavibhaktyanta÷ samÃsa÷ yathà vij¤Ãyeta : ala÷ parasya vidhi÷ alvidhi÷ , ala÷ vidhi÷ alvidhi÷ , ali vidhi÷ alvidhi÷ , alà vidhi÷ alvidhi÷ iti . na etat asti prayojanam . prÃtipadikarnirdeÓa÷ ayam . prÃtipadikarnirdeÓÃ÷ ca arthatantrÃ÷ bhavanti . na kÃæ cit prÃdhÃnyena vibhaktim ÃÓrayanti . tatra prÃtipadikÃrthe nirdi«Âe yÃm yÃm vibhaktim ÃÓrayitum buddhi÷ upajÃyate sà sà ÃÓrayitavyà . idam tarhi prayojanam : uttarapadalopa÷ yathà vij¤Ãyeta : alam ÃÓrayate alÃÓ­aya÷ , alÃÓraya÷ vidhi÷ alvidhi÷ iti . yatra prÃdhÃnyena al ÃÓrÅyate tatra eva prati«edha÷ syÃt . yatra viÓe«aïatvena al ÃÓrÅyate tatra prati«edha÷ na syÃt . kim prayojanam . pradÅvya prasÅvya iti valÃdilak«aïa÷ i mà bhÆt iti .

(P_1,1.56.2)  KA_I,133.17-134.9  Ro_I,401-402     kimartham puna÷ idam ucyate . #<sthÃnyÃdeÓap­thaktvÃt ÃdeÓe sthÃnivadanudeÓa÷ guruvat guruputre iti yathÃ># . anya÷ sthÃnÅ anya÷ ÃdeÓa÷ . sthÃnyÃdeÓap­thaktvÃt etasmÃt kÃraïÃt sthÃnikÃryam ÃdeÓe na prÃpnoti . tatra ka÷ do«a÷ . ÃÇa÷ yamahana÷ Ãtmanepadam bhavati iti hante÷ eva syÃt vadhe÷ na syÃt . i«yate ca vadhe÷ api syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati . tasmÃt . sthÃnivadanudeÓa÷ . evamartham idam ucyate . guruvat guruputra÷ iti yathà . tat yathà guruvat asmin guruputre vartitavyam iti gurau yat kÃryam tat guruputre atidiÓyate , evam iha api sthÃnikÃryam ÃdeÓe atidiÓyate . na etat asti prayojanam . lokata÷ etat siddham . tat yathà loke ya÷ yasya prasaÇge bhavati labhate asau tatkÃryÃïi . tat yathà upÃdhyÃyasya Ói«ya÷ yÃjyakulÃni gatvà agrÃsanÃdÅni labhate . yadi api tÃvat loke e«a÷ d­«ÂÃnta÷ d­«ÂÃntasya api tu puru«Ãrambha÷ nivartaka÷ bhavati . asti ca iha ka÷ cit puru«Ãrambha÷ . asti iti Ãha . ka÷ . svarÆpavidhi÷ . hante÷ Ãtmanepadam ucyamÃnam hante÷ eva syÃt vadhe÷ na syÃt . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati sthÃnivat ÃdeÓa÷ bhavati iti yat ayam yu«madasmado÷ anÃdeÓe iti ÃdeÓaprati«edham ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . yu«madasmado÷ vibhaktau kÃryam ucyamÃnam ka÷ prasaÇga÷ yat ÃdeÓe syÃt . paÓyati tu ÃcÃrya÷ sthÃnivat ÃdeÓa÷ bhavati iti . ata÷ ÃdeÓe prati«edham ÓÃsti . idam tarhi prayojanam : analvidhau iti prati«edham vak«yÃmi iti , iha mà bhÆt : dyau÷ , panthÃ÷ , sa÷ iti . etat api na asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati alvidhau sthÃnivadbhÃva÷ na bhavati iti yat ayam ada÷ jagdhi÷ lyap ti kiti iti ti kiti iti eva siddhe lyabgrahaïam karoti . tasmÃt na artha÷ anena yogena .

(P_1,1.56.3)  KA_I,134.10-135.8  Ro_I,403-406     ÃrabhyamÃïe api etasmin yoge #<alvidhau prati«edhe aviÓe«aïe aprÃpti÷ tasya adarÓanÃt># . alvidhau prati«edhe asati api viÓe«aïe samÃÓrÅyamaïe asati tasmin viÓe«aïe aprÃpti÷ vidhe÷ : pradÅvya prasÅvya . kim kÃraïam . tasya adarÓanÃt . valÃde÷ iti ucyate na ca atra valÃdim paÓyÃma÷ . nanu ca evamartha÷ eva ayam yatna÷ kriyate : anyasya kÃryam ucyamÃnam anyasya yathà syÃt iti . satyam evamartha÷ na tu prÃpnoti . kim kÃraïam . #<sÃmÃnyÃtideÓe viÓe«ÃnatideÓa÷ >#. sÃmanye hi atidiÓyamÃne viÓe«a÷ na atidi«Âa÷ bhavati . tat yathà : brahmaïavat asmin k«atriye vartitavyam iti sÃmÃnyam yat brÃhmaïakÃryam tat k«atriye atidiÓyate . yat viÓi«Âam mÃÂhare kauï¬inye và na tat atidiÓyate . evam iha api sÃmÃnyam yat pratyayakÃryam tat atidiÓyate yat viÓi«Âam valÃde÷ iti na tat atidiÓyate . yadi evam agrahÅt iti iÂa÷ ÅÂi iti sica÷ lopa÷ na prÃpnoti . analvidhau iti puna÷ ucyamÃne iha api prati«edha÷ bhavi«yati : pradÅvya prasÅvya iti . viÓi«Âam hi e«a÷ alam ÃÓrayate valam nÃma . iha ca prati«edha÷ na bhavi«yati : agrahÅt iti . viÓi«Âam hi e«a÷ analam ÃÓrayati iÂam nÃma . yadi tarhi sÃmÃnyam api atidiÓyate viÓe«a÷ ca #<sati ÃÓraye vidhi÷ i«Âa÷># . sati ca valÃditve iÂà bhavitavyam : aruditÃm aruditam arudita . kim ata÷ yat sati bhavitavyam . #<prati«edha÷ tu prÃpnoti alvidhitvÃt># . prati«edha÷ tu prÃpnoti . kim kÃraïam . alvidhitvÃt . alvidhi÷ ayam bhavati . tatra analvidhau iti prati«edha÷ prÃpnoti . #<na và ÃnudeÓikasya prati«edhÃt itareïa bhÃva÷># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . ÃnudeÓikasya prati«edhÃt . astu atra ÃnudeÓikasya valÃditvasya prati«edha÷ . svÃÓrayam atra valÃditvam bhavi«yati . na etat vivadÃmahe valÃdi÷ na valÃdi÷ iti . kim tarhi . sthÃnivadbhÃvÃt sÃrvadhÃtukatvam e«itavyam . tatra analvidhau iti prati«edha÷ prÃpnoti .

(P_1,1.56.4)  KA_I,135.9-136.4  Ro_I,406-408     kim puna÷ ÃdeÓini ali ÃÓrÅyamÃïe prati«edha÷ bhavati Ãhosvit aviÓe«eïa ÃdeÓe ÃdeÓini ca . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ÃdeÓyalvidhiprati«edhe kuruvadhapibÃm guïav­ddhiprati«edha÷># . ÃdeÓyalvidhiprati«edhe kuruvadhapibÃm guïav­ddhiprati«edha÷ vaktavya÷ . kuru iti atra sthÃnivadbhÃvÃt aÇgasa¤j¤Ã ÓvÃÓrayam ca laghÆpadhatvam . tatra laghÆpadhaguïa÷ prÃpnoti . vadhakam iti atra sthÃnivadbhÃvÃt aÇgasa¤j¤Ã ÓvÃÓrayam ca adupadhatvam . tatra v­ddhi÷ prÃpnoti . piba iti atra sthÃnivadbhÃvÃt aÇgasa¤j¤Ã ÓvÃÓrayam ca laghÆpadhatvam . tatra guïa÷ prÃpnoti . astu tarhi aviÓe«eïa ÃdeÓe ÃdeÓini ca . #<ÃdeÓyÃdeÓe iti cet suptiÇk­datidi«Âe«u upasaÇkhyÃnam># . ÃdeÓyÃdeÓe iti cet suptiÇk­datidi«Âe«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . sup : v­k«Ãya plak«Ãya . sthÃnivadbhÃvÃt supsa¤j¤Ã svÃÓrayam ca ya¤Ãditvam . tatra prati«edha÷ prÃpnoti . sup . tiÇ : aruditÃm aruditam arudita . sthÃnivadbhÃvÃt sÃrvadhÃtukasa¤j¤Ã svÃÓrayam ca valÃditvam . tatra prati«edha÷ prÃpnoti . tiÇ . k­datidi«Âam : bhuvanam , suvanam , dhuvanam . sthÃnivadbhÃvÃt pratyayasa¤j¤Ã svÃÓrayam ca ajÃditvam . tatra prati«edha÷ prÃpnoti . kim puna÷ atra jyÃya÷ . ÃdeÓini ali ÃÓrÅyamÃïe prati«edha÷ iti jyÃya÷ . kuta÷ etat . tathà hi ayam viÓi«Âam sthÃnikÃryam ÃdeÓe atidiÓati guruvat guruputre iti yathà . tat yathà : guruvat guruputre vartitavyam anyatra ucchi«ÂabhojanÃt pÃdopasaÇgrahaïÃc ca iti . yadi ca guruputra÷ api guru÷ bhavati tat api kartavyam . astu tarhi ÃdeÓini ali ÃÓrÅyamÃïe prati«edha÷ . nanu ca uktam ÃdeÓyalvidhiprati«edhe kuruvadhapibÃm guïav­ddhiprati«edha÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . karotau taparakaraïanirdeÓÃt siddham . pibati÷ adanta÷ . vadhakam iti na ayam ïvul . anya÷ ayam akaÓabda÷ kit auïÃdika÷ rucaka÷ iti yathà .

(P_1,1.56.5)  KA_I,136.5-137.2  Ro_I,408-411     #<ekadeÓavik­tasya upasaÇkhyÃnam># . ekadeÓavik­tasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . kim prayojanam . pacatu pacantu . tiÇgrahaïena grahaïam yathà syÃt . #<ekadeÓavik­tasya ananyatvÃt siddham># . ekadeÓavik­tam ananyavat bhavati iti tiÇgrahaïena grahaïam bhavi«yati . tat yatha : Óvà karïe và pucche và chinne Óvà eva bhavati na aÓva÷ na gardabha÷ iti . #<anityatvavij¤Ãnam tu tasmÃt upasaÇkhyanam># . anityatvavij¤Ãnam tu bhavati . nityÃ÷ ÓabdÃ÷ . nitye«u nÃma Óabde«u kÆÂasthai÷ avicÃlibhi÷ varïai÷ bhavitavyam anapÃyopajanavikÃribhi÷ . tatra sa÷ eva ayam vik­ta÷ ca etat nitye«u na upapadyate . tasmÃt upasaÇkhyanam kartavyam . bhÃradvÃjÅyÃ÷ paÂhanti : #<ekadeÓavik­te«u upasaÇkhyÃnam># . ekadeÓavik­te«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . kim prayojanam . pacatu pacantu : tiÇgrahaïena grahaïam yathà syÃt . kim ca kÃraïam na syÃt . #<anÃdeÓatvÃt># . ÃdeÓa÷ sthÃnivat iti ucyate , na ca ime ÃdeÓÃ÷ . #<rÆpÃnyatvÃt ca># . anyat khalu api rÆpam pacati iti anyat pacatu iti . ime api ÃdeÓÃ÷ . katham . ÃdiÓyate ya÷ sa÷ ÃdeÓa÷ . ime ca api ÃdiÓyante . #<ÃdeÓa÷ sthÃnivat iti cet na anÃÓritatvÃt># . ÃdeÓa÷ sthÃnivat iti cet tat na . kim kÃraïam . anÃÓritatvÃt . ya÷ atra ÃdeÓa÷ na asau ÃÓrÅyate ya÷ ca ÃÓrÅyate na asau ÃdeÓa÷ . na etat mantavyam : samudÃye ÃÓrÅyamÃïe avayava÷ na ÃÓrÅyate iti . abhyantara÷ hi samudÃyasya avayava÷ . tat yathà : v­k«a÷ pracalan saha avayavai÷ pracalati . #<ÃÓraya÷ iti cet alvidhiprasaÇga÷ >#. ÃÓraya÷ iti cet alvidhi÷ ayam bhavati . tatra analvidhau iti prati«edha÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na evam sati ka÷ cit api analvidhi÷ syÃt . ucyate ca idam analvidhau iti . tatra prakar«agati÷ vij¤Ãsyate : sÃdhÅya÷ ya÷ alvidhi÷ iti . ka÷ ca sÃdhÅya÷ alvidhi÷ . yatra prÃdhÃnyena al ÃÓrÅyate . yatra nÃntarÅyaka÷ al ÃÓrÅyate na asau alvidhi÷ . atha và uktam ÃdeÓagrahaïasya prayojanam : ÃdeÓamÃtram sthÃnivat yathà syÃt iti .

(P_1,1.56.6)  KA_I,137.3-26  Ro_I,411-412     #<anupapannam sthÃnyÃdeÓatvam nityatvÃt># . sthÃnÅ ÃdeÓa÷ iti etat nitye«u Óabde«u na upapadyate . kim kÃraïam . nityatvÃt . sthÃnÅ hi nÃm ya÷ bhÆtvà na bhavati . ÃdeÓa÷ hi nÃma ya÷ abhÆtvà bhavati . etat ca nitye«u Óabde«u na upapadyate yat sata÷ nÃma vinÃÓa÷ syÃt asata÷ và prÃdurbhÃva÷ iti . s#<iddham tu yathà laukikavaidike«u abhÆtapÆrve api sthÃnaÓabdaprayogÃt># . siddham etat . katham . yathà laukike«u vaidike«u ca k­tÃnte«u abhÆtapÆrve api sthÃnaÓabda÷ vartate . loke tÃvat : upÃdhyÃyasya sthÃne Ói«ya÷ iti ucyate na ca tatra upÃdhyÃya÷ bhÆtapÆrva÷ bhavati . vede api : somasya sthÃne pÆtÅkat­ïÃni abhi«uïuyÃt iti ucyate na ca tatra soma÷ bhÆtapÆrva÷ bhavati . #<kÃryavipariïÃmÃt và siddham># . atha và kÃryavipariïÃmÃt siddham etat . kim idam kÃryavipariïÃmÃt iti . kÃryà buddhi÷ . sà vipariïamyate . nanu ca kÃryÃvipariïÃmÃt iti bhavitavyam . santi ca eva hi auttarpadikÃni hrasvatvÃni . api ca buddhi÷ sampratyaya÷ iti anarthÃntaram . kÃryà buddhi÷ kÃrya÷ sampratyaya÷ kÃryasya sampratyayasya vipariïÃma÷ kÃryavipariïÃma÷ kÃryavipariïÃmÃt iti . parihÃrantaram eva idam matvà paÂhitam . katham ca idam parihÃrÃntaram syÃt . yadi bhÆtapÆrve sthÃnaÓabda÷ vartate . bhÆtapÆrve ca api sthÃnaÓabda÷ vartate . katham . buddhyà . tat yathà ka÷ cit kasmai cit upadiÓati prÃcÅnam grÃmÃt ÃmrÃ÷ iti . tasya sarvatra Ãmrabuddhi÷ prasaktà . tata÷ paÓcÃt aha ye k«Åriïa÷ avarohavanta÷ p­thuparïÃ÷ te nyagrodhÃ÷ iti. sa÷ tatra ÃmrabuddhyÃ÷ nyagrodhabuddhim pratipadyate . sa÷ tata÷ paÓyati buddhyà ÃmrÃn ca apak­«yamÃïÃn nyagrodhÃn ca ÃdhÅyamÃnÃn . nityÃ÷ eva ca svasmin vi«aye ÃmrÃ÷ nityÃ÷ ca nyagrodhÃ÷ . buddhi÷ tu asya vipariïamyate . evam iha api asti÷ asmai aviÓe«eïa upadi«Âa÷ . tasya sarvatra astibuddhi÷ prasaktà . sa÷ aste÷ bhÆ÷ iti astibuddhyÃ÷ bhavatibuddhim pratipadyate . sa÷ tata÷ paÓyati buddhyà astim ca apak­«yamÃïam bhavatim ca ÃdhÅyamÃnam . nitya÷ eva svasmin vi«aye asti÷ nitya÷ bhavati÷ . buddhi÷ tu asya vipariïamyate .

(P_1,1.56.7)  KA_I,138.1-10  Ro_I,413-414     #<apavÃdaprasaÇga÷ tu sthÃnivattvÃt># . apavÃde utsargak­tam ca prÃpnoti . karmaïi aï Ãta÷ anupasarge ka÷ iti ke api aïi k­tam prÃpnoti . kim kÃraïam . sthÃnivattvÃt . #<uktam vÃ># . kim uktam . vi«ayeïa tu nÃnÃliÇgakaraïÃt siddham iti . atha và . #<siddham tu «a«ÂhÅnirdi«Âasya sthÃnivadvacanÃt># . siddham etat . katham . «a«ÂhÅnirdi«Âasya ÃdeÓa÷ sthÃnivat iti vaktavyam . tat tarhi «a«ÂhÅnirdi«Âagrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . «a«ÂhÅ sthÃneyogà iti . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na apavÃde utsargak­tam bhavati iti yat ayam ÓyanÃdÅnÃm kÃn cit Óita÷ karoti : Óyan , Ónam , Ónà , Óa÷ , Ónu÷ iti .

(P_1,1.56.8)  KA_I,138.11-141.22  Ro_I,414-421     #<tasya do«a÷ tayÃdeÓe ubhayaprati«edha÷ >#. tasya etasya lak«aïasya do«a÷ : tayÃdeÓe ubhayaprati«edha÷ vaktavya÷ : ubhaye devamanu«yÃ÷ . tayapa÷ grahaïena grahaïÃt jasi vibhëà prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ayac pratyayÃntaram . yadi pratyayÃntaram ubhayÅ iti ÅkÃra÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam . mÃtraca÷ iti evam bhavi«yati . katham . mÃtrac iti na idam pratyayagrahaïam . kim tarhi . pratyÃhÃragrahaïam . kva sannivi«ÂÃnÃm pratyÃhÃra÷ . mÃtraÓabdÃt prabh­ti à Ãyaca÷ cakÃrÃt . yadi pratyÃhÃragrahaïam kati ti«Âhanti atra api prÃpnoti . ata÷ iti vartate . evam api tailamÃtrà ghrtamÃtrà iti atra api prÃpnoti . sad­Óasya api asannivi«Âasya na bhavi«yati pratyÃhÃreïa grahaïam . #<jÃtyakhyÃyÃm vacanÃtideÓe sthÃnivadbhÃvaprati«edha÷># . jÃtyakhyÃyÃm vacanÃtideÓe sthÃnivadbhÃvasya prati«edha÷ vaktavya÷ . vrÅhibhya÷ Ãgata÷ iti atra ghe÷ Çiti it guïa÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . uktam etat : arthÃtideÓÃt siddham iti . #<ÇyÃbgrahaïe adÅrgha÷ >#. ÇyÃbgrahaïe adÅrgha÷ ÃdeÓa÷ na sthÃnivat iti vaktavyam . kim prayojanam . ni«kauÓÃmbi÷ , atikhaÂva÷ . ÇyÃbgrahaïena grahaïÃt sulopa÷ mà bhÆt iti . nanu ca dÅrghÃt iti ucyate . tat na vaktavyam bhavati . kim puna÷ atra jyÃya÷ . sthÃnivatprati«edha÷ eva jyÃyÃn . idam api siddham bhavati : atikhaÂvÃya atimÃlÃya . yàÃpa÷ iti yàna bhavati . atha idÃnÅm asati api sthÃnivadbhÃve dÅrghatve k­te pit ca asau bhÆtapÆrva÷ iti k­tvà yàÃpa÷ iti yàkasmÃt na bhavati . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . nanu ca idÃnÅm sati api sthÃnivadbhÃve etayà paribhëayà Óakyam iha upasthÃtum . na iti Ãha . na hi idÃnÅm kva cit api sthÃnivadbhÃva÷ syÃt . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam. praÓli«ÂanirdeÓÃt siddham . praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam : ÇÅ* Å* ÅkÃrÃntÃt Ã* Ãp ÃkÃrÃntÃt iti . #<Ãhibhuvo÷ ÅÂprati«edha÷># . Ãhibhuvo÷ ÅÂprati«edha÷ vaktavya÷ : Ãttha abhÆt . astibrÆgrahaïena grahaïÃt Å prÃpnoti . Ãhe÷ tÃvat na vaktavya÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na Ãhe÷ Å bhavati iti yat ayam Ãha÷ tha÷ iti jhalÃdiprakaraïe thatvam ÓÃsti . na etat asti prayojanam. asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . bhÆtapÆrvagati÷ yathà vij¤Ãyeta : jhalÃdi÷ ya÷ bhÆtapÆrva÷ iti . yadi evam thavacanam anarthakam syÃt . Ãthim eva ayam uccÃrayet : bruva÷ pa¤cÃnÃm Ãdita÷ Ãtha÷ bruva÷ iti . bhavate÷ ca api na vaktavya÷ . astisica÷ ap­kte iti dvisakÃraka÷ nirdeÓa÷ : aste÷ sakÃrÃntÃt iti . #<vadhyÃdeÓe v­ddhitatvaprati«edha÷># . vadhyÃdeÓe v­ddhitatvaprati«edha÷ vaktavya÷ : vadhakam pu«karam iti . sthÃnivadbhÃvÃt v­ddhitatve prÃpnuta÷ . na e«a÷ do«a÷ . uktam etat : na ayam ïvul . anya÷ ayam akaÓabda÷ kit auïÃdika÷ rucaka÷ iti yathà . #<i¬vidhi÷ ca># . i¬vidheya÷ : Ãvadhi«Å«Âa . ekÃca÷ upadeÓe anudÃttÃt iti prati«edha÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃdyudÃttanipÃtanam kari«yate . sa nipÃtanasvara÷ prak­tisvarasya bÃdhaka÷ bhavi«yati . evam api upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . yathà eva hi nipÃtanasvara÷ prak­tisvaram bÃdhate evam pratyayasvaram api bÃdheta : Ãvadhi«Å«Âa iti . na e«a÷ do«a÷ . ÃrdhadhÃtukÅyÃ÷ sÃmÃnyena bhavanti anavasthite«u pratyaye«u . tatra ÃrdhadhÃtukasÃmÃnye vadhibhÃve k­te sati Ói«ÂatvÃt pratyayasvara÷ bhavi«yati . #<ÃkÃrÃntÃt nuk«ukprati«edha÷># . ÃkÃrÃntÃt nuk«uko÷ prati«edha÷ vaktavya÷ : vilÃpayati bhÃpayate . lÅbhÅgrahaïena grahaïÃt nuk«ukau prÃpnuta÷ . lÅbhiyo÷ praÓli«ÂanirdeÓÃt siddham . lÅbhiyo÷ praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam : lÅ* Å* ÅkÃrÃntasya bhÅ* Å* ÅkÃrÃntasya ca iti . #<lo¬ÃdeÓe ÓÃbhÃvajabhÃvadhitvahilopaittvaprati«edha÷># . lo¬ÃdeÓe e«Ãm prati«edha÷ vaktavya÷ : Ói«ÂÃt , hatÃt , bhintÃt , kurutÃt , stÃt . lo¬ÃdeÓe k­te ÓÃbhÃva÷ jabhÃva÷ dhitvam hilopa÷ ettvam iti ete vidhaya÷ prÃpnuvanti . na e«a÷ do«a÷ . idam
iha sampradhÃryam : lo¬ÃdeÓa÷ kriyatÃm ete vidhaya÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt lo¬ÃdeÓa÷ . atha idÃnÅm lo¬ÃdeÓe k­te puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt kasmÃt ete vidhaya÷ na bhavanti . sak­dgatau viprati«edhe yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva iti k­tvà . #<trayÃdeÓe srantaprati«edha÷># . trayÃdeÓe srantasya prati«edha÷ vaktavya÷ : tis­ïÃm . tis­bhÃve k­te tre÷ traya÷ iti trayÃdeÓa÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . idam iha sampradhÃryam : tis­bhÃva÷ kriyatÃm trayÃdeÓa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt tis­bhÃva÷ . atha idÃnÅm tis­bhÃve k­te puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt trayÃdeÓa÷ kasmÃt na bhavati . sak­dgatau viprati«edhe yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva iti . #<Ãmvidhau ca># . Ãmvidhau ca srantasya prati«edha÷ vaktavya÷ : catasra÷ ti«Âhanti . catas­bhÃve k­te caturana¬uho÷ Ãm udÃtta÷ iti Ãm prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . idam iha sampradhÃryam : catas­bhÃva÷ kriyatÃm caturana¬uho÷ Ãm udÃtta÷ iti Ãm  iti kim atra kartavyam . paratvÃt catas­bhÃva÷ . atha idÃnÅm catas­bhÃve k­te puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt Ãm kasmÃt na bhavati . sak­dgatau viprati«edhe yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva iti . #<svare vasvÃdeÓe># . svare vasvÃdeÓe prati«edha÷ vaktavya÷ : vidu«a÷ paÓya . Óatu÷ anuma÷ nadyajÃdÅ antodÃttÃt iti e«a÷ svara÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . anuma÷ iti prati«edha÷ bhavi«yati . anuma÷ iti ucyate na ca atra numam paÓyÃma÷ . anuma÷ iti na idam Ãgamagrahaïam . kim tarhi . pratyÃhÃragrahaïam . kva sannivi«ÂÃnÃm pratyÃhÃra÷ . ukÃrÃt prabh­ti à numa÷ makÃrÃt . yadi pratyÃhÃragrahaïam lunata punata atra api prÃpnoti . anumgrahaïena na Óatrantam viÓe«yate . kim tarhi . Óatà eva viÓe«yate : Óatà ya÷ anumka÷ iti . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . Ãgamagrahaïe hi sati iha prasajyeta : mu¤catà mu¤cata÷ iti . #<go÷ pÆrvaïittvÃtvasvare«u># . go÷ pÆrvaïittvÃtvasvare«u prati«edha÷ vaktavya÷ : citragvagram , Óabalagvagram . sarvatra vibhëà go÷ iti vibhëà pÆrvatvam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . eÇa÷ iti vartate . tatra analvidhau iti prati«edha÷ bhavi«yati . evam api he citrago agram atra prÃpnoti . ïittvam : citragu÷ , citragÆ citragava÷ . goto ïit iti ïittvam prÃpnoti . Ãtvam : citragum paÓya Óabalagum paÓya . à ota÷ iti Ãtvam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . taparakaraïÃt siddham . taparakaraïasÃmÃrthyÃt ïittvÃtve na bhavi«yata÷ . svara : bahugumÃn . na goÓvansÃvavarïa iti prati«edha÷ prÃpnoti . #<karotipibyo÷ prati«edha÷># . karotipibyo÷ prati«edha÷ vaktavya÷ : kuru piba iti . sthÃnivadbhÃvÃt laghÆpadhaguïa÷ prÃpnoti . #<uktam vÃ># . kim uktam . karotau taparakaraïanirdeÓÃt siddham , pibati÷ adanta÷ iti .

(P_1,1.57.1)  KA_I,141.24-144.17  Ro_I,421-431     aca÷ iti kimartham . praÓna÷ , dyÆtvà , ÃkrëÂÃm Ãgatya . praÓna÷ , viÓna÷ iti atra chakÃrasya ÓakÃra÷ paranimittaka÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt che ca iti tuk prÃpnoti . aca÷ iti vacanÃt na bhavati . na etat asti prayojanam . kriyamÃïe api vai ajgrahaïe avaÓyam atra tugabhÃve yatna÷ kartavya÷ . antaraÇgatvÃt hi tuk prÃpnoti . idam tarhi : dyÆtvà . vakÃrasya ÆÂh paranimittaka÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt aci iti yaïÃdeÓa÷ na prÃpnoti . aca÷ iti vacanÃt bhavati . etat api na asti prayojanam . svÃÓrayam atra actvam bhavi«yati . atha và ya÷ atra ÃdeÓa÷ na asau ÃÓrÅyate ya÷ ca ÃÓrÅyate na asau ÃdeÓa÷ . idam tarhi prayojanam : ÃkrëÂÃm . sica÷ lopa÷ paranimittaka÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt «a¬ho÷ ka÷ si iti katvam prÃpnoti . aca÷ iti vacanÃt bhavati . etat api na asti prayojanam .vak«yati etat : pÆrvatrÃsiddhe na sthÃnivat iti . idam tarhi prayojanam : Ãgatya , abhigatya . anunÃsikalopa÷ paranimittaka÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt hrasvasya iti tuk na prÃpnoti . aca÷ iti vacanÃt bhavati . atha parasmin iti kimartham . yuvajÃni÷ , dvipadikà , vaiyÃghrapadya÷ , ÃdÅdhye . yuvajÃni÷ , vadhÆjÃni÷ iti : jÃyÃyÃ÷ niÇ na paranimittaka÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt vali iti yalopa÷ na prÃpnoti . parasmin iti vacanÃt bhavati . na etat asti prayojanam . svÃÓrayam atra valtam bhavi«yati . atha và ya÷ atra ÃdeÓa÷ na asau ÃÓrÅyate ya÷ ca ÃÓrÅyate na asau ÃdeÓa÷ . idam tarhi prayojanam : dvipadikà tripadikà . pÃdasya lopa÷ na paranimittaka÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt padbhÃva÷ na prÃpnoti . parasmin iti vacanÃt bhavati . etat api na asti prayojanam . punarlopavacanasÃmarthyÃt sthÃnivadbhÃva÷ na bhavi«yati . idam tarhi prayojanam : vaiyÃghrapadya÷ . nanu ca atra api punarvacanasÃmarthyÃt eva na bhavi«yati . asti hi anyat punarlopavacane prayojanam . kim . yatra bhasa¤j¤Ã na : vyÃghrapÃt , ÓyenapÃt iti . idam ca api udÃharaïam : ÃdÅdhye , Ãvevye . ikÃrasya ekÃra÷ na paranimittaka÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt yÅvarïayo÷ dÅdhÅvevyo÷ iti lopa÷ prÃpnoti . parasmin iti vacanÃt bhavati . atha pÆrvavidhau iti kim artham . he gau÷ , bÃbhravÅyÃ÷ , naidheya÷ . he gau÷  iti aukÃra÷ paranimittaka÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt eÇhrasvÃt sambuddhe÷ iti lopa÷ prÃpnoti . pÆrvavidhau iti vacanÃt na bhavati . na etat asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na sambuddhilope sthÃnivadbhÃva÷ bhavati iti yat ayam eÇhrasvÃt sambuddhe÷  iti eÇgrahaïam karoti . na etat asti j¤Ãpakam . gortham etat syÃt . yat tarhi pratyÃhÃragrahaïam karoti . itarathà hi ohrasvÃt iti eva brÆyÃt . idam tarhi prayojanam : bÃbhravÅyÃ÷ , mÃdhavÅyÃ÷ . vÃntÃdeÓa÷ paranimittaka÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt hala÷ taddhitasya iti yalopa÷ na prÃpnoti . pÆrvavidhau iti vacanÃt na bhavati . etat api na asti prayojanam . svÃÓrayam atra haltvam bhavi«yati . atha và ya÷ atra ÃdeÓa÷ na asau ÃÓrÅyate ya÷ ca ÃÓrÅyate na asau ÃdeÓa÷ . idam tarhi prayojanam : naidheya÷ . ÃkÃralopa÷ paranimittaka÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt dvyajlak«aïa÷ ¬hak na prÃpnoti . pÆrvavidhau iti vacanÃt na bhavati . atha vidhigrahaïam kimartham . sarvavibhaktyanta÷ samÃsa÷ yathà vij¤Ãyeta : pÆrvasya vidhi÷ pÆrvavidhi÷ , pÆrvasmÃt vidhi÷ pÆrvavidhi÷ iti . kÃni puna÷ pÆrvasmÃt vidhau sthÃnivadbhÃvasya prayojanÃni . bebhidità , mÃthitika÷ , apÅpacan . bebhidità , cecchidità iti akÃralope k­te ekÃjlak«aïa÷
iÂprati«edha÷ prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavati . mÃthitika÷ iti akÃralope k­te tÃntÃt ka÷ iti kÃdeÓa÷ prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavati . apÅpacan iti ekÃdeÓe k­te abhyastÃt jhe÷ jus bhavati iti jusbhÃva÷ prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavati . na etÃni santi prayojanÃni . kuta÷ . prÃtipadikarnirdeÓa÷ ayam . prÃtipadikarnirdeÓÃ÷ ca arthatantrÃ÷ bhavanti . na kÃæ cit prÃdhÃnyena vibhaktim ÃÓrayanti . tatra prÃtipadikÃrthe nirdi«Âe yÃm yÃm vibhaktim ÃÓrayitum buddhi÷ upajÃyate sà sà ÃÓrayitavyà . idam tarhi prayojanam : vidhimÃtre sthÃnivat yathà syÃt anÃÓrÅyamÃïÃyÃm api prak­tau : vÃyvo÷ , adhvaryvo÷ . lopa÷ vyo÷ vali iti yalapa÷ mà bhÆt iti . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . aparavidhau iti tu vaktavyam . kim prayojanam . svavidhau api sthÃnivadbhÃva÷ yathà syÃt . kÃni puna÷ svavidhau sthÃnivadbhÃvasya prayojanÃni . Ãyan , Ãsan , dhinvanti k­ïvanti  dadhi atra , madhu atra cakratu÷ , cakru÷ . iha tÃvat : Ãyan , Ãsan iti iïastyo÷ yaïlopayo÷ k­tayo÷ anajÃditvÃt àajÃdÅnÃm iti àna prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt bhavati . dhinvanti k­ïvanti iti yaïÃdeÓe k­te valÃdilak«aïa÷ i prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavati . dadhi atra madhu atra iti yaïÃdeÓe k­te saæyogÃntalopa÷ prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavati . cakratu÷ , cakru÷ iti yaïÃdeÓe k­te anactvÃt dvirvacanam na prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt bhavati . yadi tarhi svavidhau api sthÃnivadbhÃva÷ bhavati dvÃbhyÃm , deyam , lavanam atra api prÃpnoti . dvÃbhyÃm iti atra atvasya sthÃnivadbhÃvÃt dÅrghatvam na prÃpnoti . deyam iti Åttvasya sthÃnivadbhÃvÃt guïa÷ na prÃpnoti . lavanam iti guïasya sthÃnivadbhÃvÃt avÃdeÓa÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . svÃÓrayÃ÷ atra ete vidhaya÷ bhavi«yanti . tat tarhi vaktavyam aparavidhau iti . na vaktavyam . pÆrvavidhau iti eva siddham . katham . na pÆrvgrahaïena ÃdeÓa÷ abhisambadhyate : ajÃdeÓa÷ paranimittaka÷ pÆrvasya vidhim prati sthÃnivat bhavati . kuta÷ pÆrvasya . ÃdeÓÃt iti . kim tarhi . nimittam abhisambadhyate : ajÃdeÓa÷ paranimittaka÷ pÆrvasya vidhim prati sthÃnivat bhavati . kuta÷ pÆrvasya . nimittÃt iti . atha nimitte abhisambadhyamÃne yat tat asya yogasya mÆrdhÃbhi«iktam udÃharaïam tat api saÇg­hÅtam bhavati . kim puna÷ tat . paÂvyà m­dvyà iti . bìham saÇg­hÅtam . nanu ca ÅkÃrayaïà vyavahitatvÃt na asau nimittÃt pÆrva÷ bhavati . vyavahite api pÆrvaÓabda÷ vartate . tat yathà : pÆrvam mathurÃyÃ÷ pÃÂaliputram iti . atha và ÃdeÓa÷ eva abhisambadhyate . katham yÃni svavidhau sthÃnivadbhÃvasya prayojanÃni . na etÃni santi . iha tÃvat Ãyan , Ãsan , dhinvanti k­ïvanti iti . ayam vidhiÓabda÷ asti eva karmasÃdhana÷ : vidhÅyate vidhi÷ . asti bhÃvasÃdhana÷ : vidhÃnam vidhi÷ iti . karmasÃdhanasya vidhiÓabdasya upÃdÃne na sarvam i«Âam saÇg­hÅtam iti k­tvà bhÃvasÃdhanasya vidhiÓabdasya upÃdÃnam vij¤Ãsyate : pÆrvasya vidhÃnam prati pÆrvasya bhÃvam prati pÆrva÷ syÃt iti sthÃnivat bhavati iti evam àbhavi«yati i ca na bhavi«yati . dadhi atra madhu atra cakratu÷ cakru÷ iti parihÃram vak«yati 

(P_1,1.57.2)  KA_I,144.18-146.5  Ro_I,431-435     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . #<sto«yÃmi aham pÃdikam audavÃhim tata÷ ÓvobhÆte ÓÃtanÅm pÃtanÅm ca . netÃrau Ãgacchatam dhÃraïim rÃvaïim ca tata÷ paÓcÃt sraæsyate dhvaæsyate ca># . iha tÃvat pÃdikam audavÃhim ÓÃtanÅm pÃtanÅm dhÃraïim rÃvaïim iti akÃralope k­te padbhÃva÷ ÆÂh allopa÷ Âilopa÷ iti ete vidhaya÷ prÃpnuvanti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavanti . sraæsyate dhvaæsyate : ïilope k­te aniditÃm hala÷ upadhÃyÃ÷ kÇiti iti nalopa÷ prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavati . na etÃni santi prayojanÃni . asiddhavat atra à bhÃt iti anena api etÃni siddhÃni . idam tarhi prayojanam : yÃjyate vÃpyate . ïilope k­te yajÃdÅnÃm kiti iti samprasÃraïam prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavati . etat api na asti prayojanam . yajÃdibhi÷ atra kitam viÓe«ayi«yÃma÷ yajÃdÅnÃm ya÷ kit iti . ka÷ ca yajÃdÅnÃm kit . yajÃdibhya÷ ya÷ vihita÷ iti . idam tarhi prayojanam : paÂvyà m­dvyà iti . parasya yaïÃdeÓe k­te pÆrvasya na prÃpnoti ÅkÃrayaïà vyavahitatvÃt . sthÃnivadbhÃvÃt bhavati . kim puna÷ kÃraïam parasya tÃvat bhavati na puna÷ pÆrvasya . nityatvÃt . nitya÷ parayaïÃdeÓa÷ . k­te api pÆrvayaïÃdeÓe prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . nityatvÃt parayaïÃdeÓe k­te pÆrvasya na prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt bhavati . etat api na asti prayojanam . asiddham bahiraÇgalak«aïam antaraÇgalak«aïe iti asiddhatvÃt bahiraÇgalak«aïasya parayaïÃdeÓasya antaraÇgalak«aïa÷ pÆrvayaïÃdeÓa÷ bhavi«yati . avaÓyam ca e«Ã paribhëà ÃÓrayitavyà svarÃrtham kartrya hartrya iti udÃttayaïa÷ halpÆrvÃt iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . anena api siddha÷ svara÷ . katham . #<ÃrabhyamÃïe nitya÷ asau># . ÃrabhyamÃïe tu asmin yoge nitya÷ pÆrvayaïÃdeÓa÷ . k­te api parayaïÃdeÓe prÃpnoti ak­te api . parayaïÃdeÓa÷ api nitya÷ . k­te api pÆrvayaïÃdeÓe prÃpnoti ak­te api . #<para÷ ca asau vyavasthÃ># . vyavasthayà ca asau para÷ . #<yugapatsambhava÷ na asti># . na ca asti yaugapadyena sambhava÷ . katham ca sidhyati . #<bahiraÇgeïa sidhyati># . asiddham bahiraÇgalak«aïam antaraÇgalak«aïe iti anena sidhyati . evam tarhi ya÷ atra udÃttayaï tadÃÓraya÷ svara÷ bhavi«yati . ÅkÃrayaïà vyavahitatvÃt na prÃpnoti . svaravidhau vya¤janam avidyamÃnavat bhavati iti na asti vyavadhÃnam . sà tarhi e«Ã paribhëà kartavyà . nanu ca iyam api kartavyà : asiddham bahiraÇgalak«aïam antaraÇgalak«aïe iti . bahuprayojanà e«Ã paribhëà . avaÓyam e«Ã kartavyà . sà ca api e«Ã lokata÷ siddhà . katham . pratyaÇgavartÅ loka÷ lak«yate . tat yathà : puru«a÷ ayam prÃta÷ utthÃya yÃni asya pratiÓarÅram kÃryÃïi tÃni tÃvat karoti tata÷ suh­dÃm tata÷ sambandhinÃm . prÃtipadikam ca api upadi«Âam sÃmÃnyabhÆte arthe vartate . sÃmanye vartamÃnasya vyakti÷ upajÃyate . vyaktasya sata÷ liÇgasaÇkhyÃbhyÃm anvitasya bÃhyena arthena yoga÷ bhavati . yayà eva ÃnupÆrvyà arthÃnÃm prÃdurbhÃva÷ tayà eva ÓabdÃnÃm api tadvat kÃryai÷ api bhavitavyam . imÃni tarhi prayojanÃni : paÂayati , avadhÅt , bahukhaÂvaka÷ . paÂayati laghayati iti Âilope k­te ata÷ upadhÃyÃ÷ iti v­ddhi÷ prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavati . avadhÅt iti akÃralope k­te ata÷ halÃde÷ lagho÷ iti vibhëà v­ddhi÷ prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavati . bahukhaÂvaka÷ it Ãpa÷ anyatarasyÃm hrasvatve k­te hrasvÃnte antyÃt pÆrvam iti e«a÷ svara÷  prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavati .

(P_1,1.57.3)  KA_I,146.6-16  Ro_I,435-436     iha vaiyÃkaraïa÷ , sauvaÓva÷ iti yvo÷ sthÃnivadbhÃvÃt ÃyÃvau prÃpnuta÷ . tayo÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . #<aca÷ pÆrvavij¤ÃnÃt aico÷ siddham># . ya÷ anÃdi«ÂÃt aca÷ pÆrva÷ tasya vidhim prati sthÃnivadbhÃva÷ . Ãdi«ÂÃt ca e«a÷ aca÷ pÆrva÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . aca÷ iti pa¤camÅ : aca÷ pÆrvasya . yadi evam ÃdeÓa÷ aviÓe«ita÷ bhavati . ÃdeÓa÷ ca viÓe«ita÷ . katham . na brÆma÷ yat «a«ÂhÅnirdi«Âam ajgrahaïam tat pa¤camÅnirdi«Âam kartavyam . kim tarhi anyat kartavyam . anyat ca na kartavyam . yat eva ada÷ «a«ÂhÅnirdi«Âam ajgrahaïam tasya dikÓabdai÷ yoge pa¤camÅ bhavati : ajÃdeÓa÷ paranimittaka÷ pÆrvasya vidhim prati sthÃnivat bhavati . kuta÷ pÆrvasya . aca÷ iti . tat yathà ÃdeÓa÷ prathamÃnirdi«Âa÷ . tasya dikÓabdai÷ yoge pa¤camÅ bhavati : ajÃdeÓa÷ paranimittaka÷ pÆrvasya vidhim prati sthÃnivat bhavati . kuta÷ pÆrvasya . ÃdeÓÃt iti .

(P_1,1.57.4)  KA_I,146.17-147.18  Ro_I,436-438     #<tatra ÃdeÓalak«aïaprati«edha÷># . tatra ÃdeÓalak«aïam kÃryam prÃpnoti . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ : vÃyvo÷ , adhvaryvo÷ . lopa÷ vyo÷ vali iti yalopa÷ prÃpnoti . asiddhavacanÃt siddham . ajÃdeÓa÷ paranimittaka÷ pÆrvasya vidhim prati asiddha÷ bhavati iti vaktavyam . #<asiddhavacanÃt siddham iti cet utsargalak«aïÃnÃm anudeÓa÷># . asiddhavacanÃt siddham iti cet utsargalak«aïÃnÃm anudeÓa÷ kartavya÷ : paÂvyà mrdvyà iti . nanu ca etat api asiddhavacanÃt siddham . #<asiddhavacanÃt siddham iti cet na anyasya asiddhavacanÃt anyasya bhÃva÷># . asiddhavacanÃt siddham iti cet tat na . kim kÃraïam . na anyasya asiddhavacanÃt anyasya bhÃva÷ . na hi anyasya asiddhavacanÃt anyasya prÃdurbhÃva÷ bhavati . na hi devadattasya hantari hate devadattasya prÃdurbhÃva÷ bhavati . t#<asmÃt sthÃnivadvacanam asiddhatvam ca># . tasmÃt sthÃnivadbhÃva÷ vaktavya÷ asiddhatvam ca . paÂvyà m­dvyà iti atra sthÃnivadbhÃva÷ . vÃyvo÷ , adhvaryvo÷ iti asiddhatvam . #<uktam vÃ># . kim uktam . sthÃnivadvacanÃnarthakyam ÓÃstrÃsiddhatvÃt iti . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . yuktam tatra yat ekÃdeÓaÓÃstram tukÓÃstre asiddham syÃt : anyat anyasmin . iha puna÷ na yuktam . katham hi tad eva nÃma tasmin asiddham syÃt . tad eva ca api tasmin asiddham bhavati . vak«yati hi ÃcÃrya÷ : ciïa÷ luki tagrahaïÃnarthakyam saÇghÃtasya apratyayatvÃt talopasya ca asiddhatvÃt iti . ciïa÷ luk ciïa÷ luki eva asiddha÷ bhavati . #<kÃmam atidiÓyatÃm và sat ca asat ca api na iha bhÃra÷ asti . kalpya÷ hi vÃkyaÓe«a÷ vÃkyam vaktari adhÅnam hi># . atha và vatinirdeÓa÷ ayam . kÃmacÃra÷ ca vatinirdeÓe vÃkyaÓe«am samarthayitum . tat yathà . uÓÅnaravat madre«u yavÃ÷ . santi na santi iti . mÃt­vat asyÃ÷ kalÃ÷ . santi na santi . evam iha api sthÃnivat bhavati sthÃnivat na bhavati iti vÃkyaÓe«am samarthayi«yÃmahe . iha tÃvat paÂvyà m­dvyà iti yathà sthÃnini yaïÃdeÓa÷ bhavati evam ÃdeÓe api . iha idÃnÅm vÃyvo÷ adhvaryvo÷ iti yathà sthÃnini yalopa÷ na bhavati evam ÃdeÓe api na bhavati .

(P_1,1.57.5)  KA_I,147.19-148.24  Ro_I,438-441     kim puna÷ anantarasya vidhim prati sthÃnivadbhÃva÷ Ãhosvit pÆrvamÃtrasya . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<anantarasya cet ekÃnanudÃttadvigusvaragatinighÃte«u upasaÇkhyÃnam># . anantarasya cet ekÃnanudÃttadvigusvaragatinighÃte«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . ekÃnanudÃtta : lunÅhi atra punÅhi atra . anudÃttam padam ekavarjam iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . dvigusvara : pa¤cÃratnya÷ , daÓÃratnya÷ . igantakÃla iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . gatinighÃta : yat pralunÅhi atra , yat prapunÅhi atra . tiÇi codÃttavati iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . astu tarhi pÆrvamÃtrasya . #<pÆrvamÃtrasya iti cet upadhÃhrasvatvam >#. pÆrvamÃtrasya iti cet upadhÃhrasvatvam vaktavyam : vÃditavantam prayojitavÃn : avÅvadat vÅïÃm parivÃdakena . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . ya÷ asau ïau ïi÷ lupyate tasya sthÃnivadbhÃvÃt hrasvatvam na prÃpnoti . #<gurusa¤j¤Ã ca># . gurusa¤j¤Ã ca na sidhyati : Óle«mÃ3ghna pittÃ3ghna dÃ3dhyaÓva mÃ3dhvaÓva . hala÷ anantarÃ÷ saæyoga÷ iti saæyogasa¤j¤Ã . saæyoge guru iti gurusa¤j¤Ã . guro÷ iti pluta÷ na prÃpnoti . nanu ca yasya api anantarasya vidhim prati sthÃnivadbhÃva÷ tasya api anantaralak«aïa÷ vidhi÷ saæyogasa¤j¤Ã vidheyà . #<na và saæyogasya apÆrvavidhitvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . saæyogasya apÆrvavidhitvÃt . na pÆrvavidhi÷ saæyoga÷ . kim tarhi . pÆrvaparavidhi÷ saæyoga÷ . #<ekÃdeÓasya upasaÇkhyÃnam># . ekÃdeÓasya upasaÇkhyÃnam kartavyam : ÓrÃyasau gaumatau cÃturau , Ãna¬uhau pÃde , udavÃhe . ekÃdeÓe k­te numÃmau padbhÃva÷ ÆÂh iti ete vidhaya÷ prÃpnuvanti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . #<ubhayanimittatvÃt># . ajÃdeÓa÷ paranimittaka÷ iti ucyate ubhayanimitta÷ ca ayam . #<ubhayÃdeÓatvÃt ca># . aca÷ ÃdeÓa÷ ici ucyate aco÷ ca ayam ÃdeÓa÷ . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate ubhayanimittatvÃt iti : iha yasya grÃme nagare và anekam kÃryam bhavati Óaknoti asau tata÷ anyatarat vyapade«Âum : gurunimittam vasÃma÷ . adhyayananimittam vasÃma÷  iti . yat api ucyate ubhayÃdeÓatvÃt ca iti . iha ya÷ dvayo÷ «a«ÂhÅnirdi«Âayo÷ prasaÇge bhavati labhate asau anyatarata÷ vyapadeÓam . tat yathà devadattasya putra÷ , devadattÃyÃ÷ putra÷ iti .

(P_1,1.57.6)  KA_I,149.1-19  Ro_I,441-443     atha halaco÷ ÃdeÓa÷ sthÃnivat bhavati utÃho na . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<halaco÷ ÃdeÓa÷ sthÃnivat iti cet viæÓate÷ tilopa÷ ekÃdeÓa÷># . halaco÷ ÃdeÓa÷ sthÃnivat iti cet viæÓate÷ tilope ekÃdeÓa÷ vaktavya÷ : viæÓaka÷ , viæÓam Óatam , viæÓa÷ . #<sthÆlÃdÅnÃm yaïÃdilope avÃdeÓa÷># . sthÆlÃdÅnÃm yaïÃdilope k­te avÃdeÓa÷ vaktavya÷ : sthavÅyÃn , davÅyÃn . #<kekayimitrayvo÷ iyÃdeÓe etvam># . kekayimitrayvo÷ iyÃdeÓe etvam na sidhyati : kaikeya÷ , maitreya÷ . aci iti etvam na sidhyati . #<uttarapadalope ca># . uttarapadalope ca do«a÷ bhavati : dadhyupasiktÃ÷ saktava÷ dadhisaktava÷ . aci iti yaïÃdeÓa÷ prÃpnoti . #<yaÇlope yaïiyaÇuvaÇa÷># . yaÇlope yaïiyaÇuvaÇa÷ na sidhyanti : cecya÷ , nenya÷ , cekriya÷ , loluva÷ , popuva÷ . aci iti yaïiyaÇuvaÇa÷ na sidhyanti . astu tarhi na sthÃnivat . #<asthÃnivattve yaÇlope guïav­ddhiprati«edha÷ >#. asthÃnivattve yaÇlope guïav­ddhiprati«edha÷ vaktavya÷ : loluva÷ , popuva÷ , sarÅs­pa÷ , marÅm­ja÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . na dhÃtulope ÃrdhadhÃtuke iti prati«edha÷ bhavi«yati .

(P_1,1.57.7)  KA_I,149.20-151.11  Ro_I,443-447     kim puna÷ ÃÓrÅyamÃïÃyÃm prak­tau sthÃnivat bhavati Ãhosvit aviÓe«eïa . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<aviÓe«eïa sthÃnivat iti cet lopayaïÃdeÓe guruvidhi÷># . aviÓe«eïa sthÃnivat iti cet lopayaïÃdeÓe guruvidhi÷ na sidhyati : Óle«mÃ3ghna pittÃ3ghna dÃ3dhyaÓva mÃ3dhvaÓva . hala÷ anantarÃ÷ saæyoga÷ iti saæyogasa¤j¤Ã saæyoge guru iti gurusa¤j¤Ã guro÷ iti pluta÷ na prÃpnoti . #<dvirvacanÃdaya÷ ca prati«edhe># . dvirvacanÃdaya÷ ca prati«edhe vaktavyÃ÷ : dvirvacanavareyalopa iti . #<ksalope lugvacanam># . ksalope luk vaktavya÷ : adugdha , adugdhÃ÷ : luk và duhadihalihaguhÃm Ãtmanepade dantye iti . #<hante÷ ghatvam># . hante÷ ca ghatvam vaktavyam : ghnanti ghnantu , aghnan . astu tarhi ÃÓrÅyamÃïÃyÃm prak­tau iti . #<grahaïe«u sthÃnivat iti cet jagdhyÃdi«u ÃdeÓaprati«edha÷># . grahaïe«u sthÃnivat iti cet jagdhyÃdi«u ÃdeÓasya prati«edha÷ vaktavya÷ : nirÃdya samÃdya . ada÷ jagdhi÷ lyap ti kiti iti jagdhibhÃva÷ prÃpnoti . #<yaïÃdeÓe yulopetvÃnunÃsikÃttvaprati«edha÷># . yaïÃdeÓe yulopetvÃnunÃsikÃttvÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . yalopa : vÃyvo÷ , adhvaryvo÷ . lopa÷ vyo÷ vali iti yalopa÷ prÃpnoti . ulopa : akurvi* ÃÓÃm akurvy ÃÓÃm . nityam karote÷ ye ca iti ukÃralopa÷ prÃpnoti . Åtva : aluni* ÃÓÃm aluny ÃÓÃm . Å hali agho÷ iti Åtvam prÃpnoti . anunÃsikÃttva : ajaj¤i* ÃÓÃm ajaj¤y ÃÓÃm . ye vibhëà iti anunÃsikÃttvam prÃpnoti . #<rÃyÃtvaprati«edha÷ ca># . rÃya÷ Ãtvasya ca prati«edha÷ vaktavya÷ : rÃyi* ÃÓÃm rÃyy ÃÓÃm . rÃya÷ hali iti Ãtvam prÃpnoti . #<dÅrghe yalopaprati«edha÷># . dÅrghe yalopasya prati«edha÷ vaktavya÷ : saurye nÃma himavata÷ ÓrÇge tadvÃn sauryÅ himavÃn iti sau inÃÓraye dÅrghatve k­te Åti yalopa÷ prÃpnoti . #<ata÷ dÅrghe yalopavacanam># . ata÷ dÅrghe yalopa÷ vaktavya÷ : gÃrgÃbhyÃm , vÃtsÃbhyÃm . dÅrghe k­te Ãpatyasya ca taddhite anÃti iti prati«edha÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃÓrÅyate tatra prak­ti÷ : taddhite iti . sarve«Ãm e«Ãm parihÃra÷ : uktam vidhigrahaïasya prayojanam vidhimÃtre sthÃnivat yathà syÃt anÃÓrÅyamÃïÃyÃm api prak­tau iti . atha và puna÷ astu aviÓe«eïa sthÃnivat iti . nanu ca uktam aviÓe«eïa sthÃnivat iti cet lopayaïÃdeÓe guruvidhi÷ dvirvacanÃdaya÷ ca prati«edhe , ksalope lugvacanam , hante÷ ghatvam iti . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate aviÓe«eïa sthÃnivat iti cet lopayaïÃdeÓe guruvidhi÷ iti : uktam etat : na và saæyogasya apÆrvavidhitvÃt iti . yat api ucyate dvirvacanÃdaya÷ ca prati«edhe vaktavyÃ÷ iti : ucyante nyÃse eva . ksalope lugvacanam iti : kriyate nyÃse eva . hante÷ ghatvam iti . saptame parihÃram vak«yati .

(P_1,1.58.1)  KA_I,151.14-152.15  Ro_I,447-453     padÃntavidhim prati na sthÃnivat iti ucyate . tatra vetasvÃn iti ru÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . bhasa¤j¤Ã atra bÃdhikà bhavi«yati : tasau matvarthe iti . akÃrÃntam etat bhasa¤j¤Ãm prati . padasa¤j¤Ãm prati sakÃrÃntam . nanu ca evam vij¤Ãsyate : ya÷ samprati padÃnta÷ iti . karmasÃdhanasya vidhiÓabdasya upÃdÃne etat evam syÃt . ayam ca vidhiÓabda÷ asti eva karmasÃdhana÷ : vidhÅyate vidhi÷ . asti bhÃvasÃdhana÷ : vidhÃnam vidhi÷ iti . tatra bhÃvasÃdhanasya upÃdÃne e«a÷ do«a÷ bhavati . iha ca : brahmabandhvà brahmabandhvai : dhakÃrasya jaÓtvam prÃpnoti . asti puna÷ kim cit bhÃvasÃdhanasya vidhiÓabdasya upÃdÃne sati i«Âam saÇg­hÅtam Ãhosvit do«Ãntam eva . asti iti Ãha . iha kÃni santi yÃni santi kau sta÷ , yau sta÷ iti ya÷ asau padÃnta÷ yakÃra÷ vakÃra÷ và ÓrÆyeta sa÷ na ÓrÆyate . «a¬ika÷ ca api siddha÷ bhavati . vÃcika÷ tu na sidhyati . astu tarhi karmasÃdhana÷ . yadi karmasÃdhana÷ «a¬ika÷ na sidhyati . astu tarhi bhÃvasÃdhana÷ . vÃcika÷ na sidhyati . vÃcika«a¬ikau na saævadete . kartavya÷ atra yatna÷ . katham brahmabandhvà brahmabandhvai. ubhayata÷ ÃÓraye na antÃdivat iti . katham vetasvÃn . na evam vij¤Ãyate : padasya anta÷ padÃnta÷ padantavidhim prati iti . katham tarhi . pade anta÷ padÃnta÷ padÃntavidhim prati iti . atha và yathà eva anyÃni api padakÃryÃïi upaplavante rutvam jaÓtvam ca evam idam api padakÃryam upaplo«yate . kim. bhasa¤j¤Ã nÃma . vare yalopavidhim prati na sthÃnivat bhavati iti ucyate . tatra te apsu yÃyÃvara÷ pravapeta piï¬Ãn avarïalopavidhim prati sthÃnivat syÃt . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate : vare yalopavidhim prati na sthÃnivat bhavati iti . katham tarhi . vare ayalopavidhim prati iti . kim idam ayalopavidhim prati iti . avarïalopavidhim prati yalopavidhim ca prati iti . atha và yogavibhÃga÷ kari«yate : vare luptam na sthÃnivat . tata÷ yalopavidhim ca prati na sthÃnivat iti . yalope kim udÃharaïam . kaï¬Æyate÷ apratyaya÷ kaï¬Æ÷ iti . na etat asti . kvau luptam na sthÃnivat . idam tarhi : saurÅ balÃkà . na etat asti . upadhÃtvavidhim prati na sthÃnivat . idam tarhi prayojanam : Ãditya÷ . na etat asti . pÆrvatrÃsiddhe na sthÃnivat . idam tarhi : kaï¬Æti÷ , valgÆti÷ . na etat asti prayojanam . kaï¬Æyà valgÆyà iti bhavitavyam . idam tarhi : kaï¬Æyate÷ ktic : brÃhmaïakaï¬Æti÷ , k«atriyakaï¬Æti÷ .

(P_1,1.58.2)  KA_I,152.16-153.3  Ro_I,453-454     #<prati«edhe svaradÅrghayalope«u lopÃjÃdeÓa÷ na sthÃnivat># . prati«edhe svaradÅrghayalope«u lopÃjÃdeÓa÷ na sthÃnivat iti vaktavyam . svara : Ãkar«ika÷ , cikÅr«aka÷ , jihÅr«aka÷ . ya÷ hi anya÷ ÃdeÓa÷ sthÃnivat eva asau bhavati : pa¤cÃratnya÷ , daÓÃratnya÷ . svara . dÅrgha : pratidÅvnà pratidÅvne . ya÷ hi anya÷ ÃdeÓa÷ sthÃnivat eva asau bhavati : kiryo÷ , giryo÷ . dÅrgha . yalopa : brÃhmaïakaï¬Æti÷ , k«atriyakaï¬Æti÷ . ya÷ hi anya÷ ÃdeÓa÷ sthÃnivat eva asau bhavati : vÃyvo÷ , adhvaryvo÷ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . iha hi lopa÷ api prak­ta÷ ÃdeÓa÷ api . vidhigrahaïam api prak­tam anuvartate . dÅrghÃdaya÷ api nirdiÓyante . kevalam atra abhisambandhamÃtram kartavyam : svaradÅrghayalopavidhi«u lopÃjÃdeÓa÷ na sthÃnivat iti . ÃnupÆrvyeïa sannivi«ÂÃnÃm yathe«Âam abhisambandha÷ Óakyate kartum . na ca etani ÃnupÆrvyeïa sannivi«ÂÃni . anÃnupÆrvyeïa api sannivi«ÂÃnÃm yathe«tam abhisambandha÷ bhavati . tat yathà : ana¬vÃham udahÃri yà tvam harasi Óirasà kumbham bhagini sÃcÅnam abhidhÃvantam adrÃk«Å÷ iti . tasya yathe«tam abhisambandha÷ bhavati : udahÃri bhagini yà tvam kumbham harasi Óirasà ana¬vÃham sÃcÅnam abhidhÃvantam adrÃk«Å÷ iti .

(P_1,1.58.3)  KA_I,153.4-154.6  Ro_I,455-459     #<kvilugupadhÃtvacaÇparanirhrÃsakutve«u upasaÇkhyÃnam># . kvilugupadhÃtvacaÇparanirhrÃsakutve«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . kvau kim udÃharaïam . kaï¬Æyate÷ apratyaya÷ kaï¬Æ÷ iti . na etat asti . yalopavidhim prati na sthÃnivat . idam tarhi : pipaÂhi«ate÷ apratyaya÷ pipaÂhÅ÷ . na etat asti . dÅrghatvam prati na sthÃnivat . idam tarhi : lÃvayate÷ lau÷ , pÃvayate÷ pau÷ . na etat asti . ak­tvà v­ddhyÃvÃdeÓau ïilopa÷ . pratyayalak«aïena v­ddhi÷ bhavi«yati . idam tarhi : lavam Ãca«Âe lavayati . lavayate÷ apratyaya÷ lau÷ , pau÷ . sthÃnivadbhÃvÃt ïe÷ ÆÂh na prÃpnoti . kvau luptam na sthÃnivat iti bhavati . evam api na sidhyati . katham . kvau ïilopa÷ ïau akÃralopa÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt ÆÂh na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate : kvau luptam na sthÃnivat iti . katham tarhi . kvau vidhim prati na sthÃnivat . luki kim udÃharaïam . bimbam , badaram . na etat asti . puævadbhÃvena api etat siddham . idam tarhi : Ãmalakam . etat api na asti . vak«yati etat : phale lugvacanÃnarthakyam prak­tyantaratvÃt iti . idam tarhi : pa¤cabhi÷ paÂvÅbhi÷ krÅta÷ pa¤capaÂu÷ , daÓapaÂu÷ iti . nanu ca etat api puævadbhÃvena eva siddham . katham puævadbhÃva÷ . bhasya a¬he taddhite puævat bhavati iti . bhasya iti ucyate . yajÃdau ca bham bhavati na ca atra yajÃdim paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena yajÃdi÷ . varïÃÓraye na asti pratyayalak«aïam . evam tarhi Âhakchaso÷ ca iti evam bhavi«yati . Âakchaso÷ ca iti ucyate . na ca atra Âakchasau paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . na lumatà tasmin iti pratyayalak«aïasya prati«edha÷ . na khalu api Âhak eva krÅtapratyaya÷ krÅtÃdyarthÃ÷ eva và taddhitÃ÷ . kim tarhi . anye api taddhitÃ÷ ye lukam prayojayanti : pa¤cendrÃïya÷ devatÃ÷ asya iti pa¤cendra÷ , daÓendra÷ , pa¤cÃgni÷ , daÓÃgni÷ . upadhÃtve kim udÃharaïam . pipaÂhi«ate÷ apratyaya÷ pipaÂhÅ÷ iti . na etat asti . dÅrghavidhim prati na sthÃnivat . idam tarhi: saurÅ balÃkà . na etat asti . yalopavidhim prati na sthÃnivat . idam tarhi : pÃrikhÅya÷ . caÇparanirhrÃse ca upasaÇkhyanam kartavyam . vÃditavantam prayojitavÃn : avÅvadat vÅïÃm parivÃdakena . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . ya÷ asau ïau ïi÷ lupyate tasya sthÃnivadbhÃvÃt hrasvatvam na prÃpnoti . nanu ca etat api upadhÃtvavidhim prati na sthÃnivat iti eva siddham . viÓe«e etat vaktavyam . kva . pratyayavidhau iti . iha mà bhÆt : paÂayati laghayati iti . kutve ca upasaÇkhyanam kartavyam . arcayate÷ arka÷ , marcayate÷ marka÷ . na etat gha¤antam . auïÃdika÷ e«a÷ kaÓabda÷ . tasmin ëÂamikam kutvam . etat api ïicà vyavahitatvÃt na prÃpnoti .

(P_1,1.58.4)  KA_I,154.7-155.7  Ro_I,459-461     #<pÆrvatrÃsiddhe ca># . pÆrvatrÃsiddhe ca na sthÃnivat iti vaktavyam . kim prayojanam . #<prayojanam ksalopa÷ salope>#  ksalopa÷ salope prayojanam : adugdha , adugdhÃ÷ . luk và duhadihalihaguhÃm Ãtmanepade dantye iti luggrahaïam na kartavyam . #<dadha÷ ÃkÃralope Ãdicaturthatve># . dadha÷ ÃkÃralope Ãdicaturthatve prayojanam : dhatse dhaddhve dhaddhvam iti . dadha÷ tatho÷ ca iti cakÃra÷ na kartavya÷ bhavati . #<hala÷ yamÃm yami lope># . hala÷ yamÃm yami lope prayojanam : Ãditya÷ . hala÷ yamÃm yami lopa÷ siddha÷ bhavati . #<allopaïilopau saæyogÃntalopaprabh­ti«u># . allopaïilopau saæyogÃntalopaprabh­ti«u prayojanam : pÃpacyate÷ pÃpakti÷ , yÃyajyate÷ yÃya«Âi÷ , pÃcayate÷ pÃkti÷ , yÃjayate÷ yëÂi÷ . #<dvirvacanÃdÅni ca># . dvirvacanÃdÅni ca na paÂhitavyÃni bhavanti . pÆrvatrÃsiddhena eva siddhÃni bhavanti . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha . #<vareyalopasvaravarjam># . vareyalopam svaram ca varjayitvà . #<tasya do«a÷ saæyogÃdilopalatvaïatve«u># . tasya etasya lak«aïasya do«a÷ saæyogÃdilopalatvaïatve«u . saæyogÃdilopa : kÃkyartham , vÃsyartham . sko÷ saæyogÃdyo÷ ante ca iti lopa÷ prÃpnoti . latvam : nigÃryate nigÃlyate . aci vibhëà iti latvam na prÃpnoti . ïatvam : mëavapanÅ vrÅhivÃpanÅ . prÃtipadikÃntasya iti ïatvam prÃpnoti .

(P_1,1.59.1)  KA_I,155.9-18  Ro_I,461-462     #<ÃdeÓe sthÃnivadanudeÓÃt tadvata÷ dvirvacanam># . ÃdeÓe sthÃnivadanudeÓÃt tadvata÷ . kiævata÷ . ÃdeÓavata÷ dvirvacanam prÃpnoti . tata ka÷ do«a÷ . #<tatra abhyÃsarÆpam># . tatra abhyÃsarÆpam na sidhyati : cakratu÷ , cakru÷ iti . #<ajgrahaïam tu j¤Ãpakam rÆpasthÃnivadbhÃvasya># . yat ayam ajgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ rÆpam sthÃnivat bhavati iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . ajgrahaïasya etat prayojanam : iha mà bhÆt : jeghrÅyate , dedhmÅyate iti . yadi rÆpam sthÃnivat bhavati tata÷ ajgrahaïam arthavat bhavati . atha hi kÃryam na artha÷ ajgrahaïena . bhavati eva atra dvirvacanam .

(P_1,1.59.2)  KA_I,155.19-156.27  Ro_I,462-466     #<tatra gÃÇprati«edha÷ >#. tatra gÃÇa÷ prati«edha÷ vaktavya÷ : adhijage . ivarïÃbhyÃsatà prÃpnoti . na vaktavya÷ . gÃÇ liÂi iti dvilakÃraka÷ nirdeÓa÷ : liÂi lakÃrÃdau iti . #<kÌtyejantadivÃdinÃmadhÃtu«u abhyÃsarÆpam># . kÌtyejantadivÃdinÃmadhÃtu«u abhyÃsarÆpam na sidhyati . kÌti : acikÅrtat . kÌti . ejanta : jagle mamle . ejanta . divÃdi : dudyÆ«ati susyÆ«ati . divÃdi . nÃmadhÃtu : bhavanam icchati bhavanÅyati bhavanÅyate÷ san : bibhavanÅyi«ati . evam tarhi pratyaye iti vak«yÃmi . #<pratyaye iti cet kÌtyejantanamadhÃtu«u abhyÃsarÆpam># . pratyaye iti cet kÌtyejantanamadhÃtu«u abhyÃsarÆpam na sidhyati . divÃdaya÷ eke parih­tÃ÷ . evam tarhi dvirvacananimitte aci ajÃdeÓa÷ sthÃnivat iti vak«yÃmi . sa÷ tarhi nimittaÓabda÷ upÃdeya÷ . na hi antareïa nimittaÓabdam nimittÃrtha÷ gamyate . antareïa api nimittaÓabdam nimittÃrtha÷ gamyate . tat yathà : dadhitrapusam pratyak«a÷ jvara÷ . jvaranimittam iti gamyate . na¬valodakam pÃdaroga÷ . pÃdaroganimittam iti gamyate . ayu÷ gh­tam . Ãyu«a÷ nimittam iti gamyate . atha và akÃra÷ matvarthÅya÷ : dvirvacanam asmin asti sa÷ ayam dvirvacana÷ , dvirvacane iti . evam api na j¤Ãyate kiyantam asau kÃlam sthÃnivat bhavati iti . ya÷ puna÷ Ãha dvirvacane kartavye iti k­te tasya dvirvacane sthÃnivat na bhavi«yati . evam tarhi prati«edha÷ prak­ta÷ . sa÷ anuvarti«yate . kva prak­ta÷ . na padÃntadvirvacana iti . dvirvacananimitte aci ajÃdeÓa÷ na bhavati iti . evam api na j¤Ãyate kiyantam asau kÃlam na bhavati iti . ya÷ puna÷ Ãha dvirvacane kartavye iti k­te tasya dvirvacane ajÃdeÓa÷ bhavi«yati . evam tarhi ubhayam anena kriyate : pratyaya÷ ca viÓe«yate dvirvacanam ca . katham puna÷ ekena yatnena ubhayam labhyam . labhyam iti Ãha . katham . ekaÓe«anirdeÓÃt . ekaÓe«anirdeÓa÷ ayam : dvirvacanam ca dvirvacanam ca dvirvacanam . dvirvacane ca kartavye dvirvacane aci pratyaye iti dvirvacananimitte aci sthÃnivat bhavati . #<dvirvacananimitte aci sthÃnivat iti cet ïau sthÃnivadvacanam >#. dvirvacananimitte aci sthÃnivat iti cet ïau sthÃnivadbhÃva÷ vaktavya÷ : avanunÃvayi«ati , avacuk«Ãvayi«ati . na vaktavya÷ . #<o÷ puyaïji«u vacanam j¤Ãpakam ïau sthÃnivadbhÃvasya># . yat ayam puyaïji apare iti Ãha tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati ïau sthÃnivat iti . yadi etat j¤Ãpyate acÅkÅrtat atra api prÃpnoti . tulyajÃtÅyasya j¤Ãpakam . ka÷ ca tulyajÃtÅya÷ . yathÃjÃtÅyakÃ÷ puyaïjaya÷ . katha¤jÃtÅyakÃ÷ ca ete . avarïaparÃ÷ . katham jagle mamle . anaimittikam Ãttvam Óiti tu prati«edha÷ .

(P_1,1.59.3)  KA_I,157.1-11  Ro_I,466-468     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . papatu÷ , papu÷ , tasthatu÷ , tasthu÷ , jagmatu÷ , jagmu÷ , ÃÂitat , ÃÓiÓat , cakratu÷ , cakru÷ iti . ÃllopopadhÃlopaïilopayaïÃdeÓe«u k­te«u anackatvÃt dvirvacanam na prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt bhavati . na etÃni santi prayojanÃni . pÆrvaviprati«edhena api etÃni siddhÃni . katham . vak«yati hi ÃcÃrya÷ : dvirvacanam yaïayavÃyÃvÃdeÓÃllopopadhÃlopakikinoruttvebhya÷ iti . sa÷ pÆrvaviprati«edha÷ na paÂhitavya÷ bhavati . kim puna÷ atra jyÃya÷ . sthÃnivadbhÃva÷ eva jyÃyÃn . pÆrvaviprati«edhe hi sati idam vaktavyam syÃt : odaudÃdeÓasya ut bhavati cuÂutuÓarÃde÷ abhyÃsasya iti . nanu ca tvayà api ittvam vaktavyam . parÃrtham mama bhavi«yati : sani ata÷ it bhavati iti . mama api tarhi uttvam parÃrtham bhavi«yati : utparasya ata÷ ti ca iti . ittvam api tvayà vaktavyam yat samÃnÃÓrayam tadartham : utpipavi«ate saæyiyavi«ati iti evamartham . tasmÃt sthÃnivat iti e«a÷ eva pak«a÷ jyÃyÃn .

(P_1,1.60)  KA_I,158.2-159.4  Ro_I,469-471     arthasya sa¤j¤Ã kartavyà Óabdasya mà bhÆt iti . itaretarÃÓrayam ca bhavati . kà itaretarÃÓrayatà . sata÷ adarÓanasya sa¤j¤ayà bhavitavyam sa¤j¤aya ca adarÓanam bhÃvyate . tat etat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca kÃryÃïi na prakalpante . #<lopasa¤j¤ÃyÃm arthasato÷ uktam># . kim uktam . arthasya tÃvat uktam : itikaraïa÷ arthanirdeÓÃrtha÷ iti . sata÷ api uktam : siddham tu nityaÓabdatvÃt iti . nityÃ÷ ÓabdÃ÷ . nitye«u ca Óabde«u sata÷ adarÓanasya sa¤j¤Ã kriyate . na sa¤j¤ayà adarÓanam bhÃvyate . #<sarvaprasaÇga÷ tu sarvasya anyatra ad­«ÂatvÃt># . sarvaprasaÇga÷ tu bhavati . sarvasya adarÓanasya lopasa¤j¤Ã prÃpnoti . kim kÃraïam . sarvasya anyatra ad­«ÂatvÃt . sarva÷ hi Óabda÷ ya÷ yasya prayogavi«aya÷ sa÷ tata÷ anyatra na d­Óyate . trapu jatu iti atra aïa÷ adarÓanam . tatra adarÓanam lopa÷ iti lopasa¤j¤Ã prÃpnoti . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra pratyayalak«aïaprati«edha÷># . tatra pratyayalak«aïam kÃryam prÃpnoti . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . aca÷ ¤ïiti iti v­ddhi÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ¤ïiti aÇgasya aca÷ v­ddhi÷ ucyate . yasmÃt pratyayavidhi÷ tadÃdi pratyaye aÇgam bhavati . yasmÃt ca atra pratyayavidhi÷ na tat pratyaye parata÷ yat ca pratyaye parata÷ na tasmÃt pratyayavidhi÷ . kvipa÷ tarhi adarÓanam . tatra adarÓanam lopa÷ iti lopasa¤j¤Ã prÃpnoti . tatra ka÷ do«a÷ . tatra pratyayalak«aïaprati«edha÷ . tatra pratyayalak«aïam kÃryam prÃpnoti . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . hrasvasya piti k­ti tuk bhavati iti tuk prÃpnoti . #<siddham tu prasaktÃdarÓanasya lopasa¤j¤itvÃt># . siddham etat . katham .  prasaktÃdarÓanam lopasa¤j¤am bhavati iti vaktavyam . yadi prasaktÃdarÓanam lopasa¤j¤am bhavati iti ucyate grÃmaïÅ÷ , senÃnÅ÷ : atra v­ddhi÷ prÃpnoti . prasaktÃdarÓanam lopasa¤j¤am bhavati «a«ÂhÅnirdi«Âasya . yadi «a«ÂhÅnirdi«Âasya iti ucyate cÃhalope eva iti avadhÃraïe cÃdilope vibhëà iti atra lopasa¤j¤Ã na prÃpnoti . atha prasaktÃdarÓanam lopasa¤j¤am bhavati iti ucyamÃne katham iva etat sidhyati . ka÷ Óabdasya prasaÇga÷ . yatra gamyate ca artha÷ na ca prayujyate . astu tarhi prasaktÃdarÓanam lopasa¤j¤am bhavati iti eva . katham grÃmaïÅ÷ , senÃnÅ÷ . ya÷ atra aïa÷ prasaÇga÷ kvipà asau bÃdhyate .

(P_1,1.61)  KA_I,159.6-160.23  Ro_I,471-476     pratyayagrahaïam kimartham . #<lumati pratyayagrahaïam apratyayasa¤j¤Ãprati«edhÃrtham >#. lumati pratyayagrahaïam kriyate apratyayasya etÃ÷ sa¤j¤Ã÷ mà bhÆvan iti . kim prayojanam . #<prayojanam taddhitaluki kaæsÅyaparaÓavyayo÷ luki ca goprak­tiniv­ttyartham >#. taddhitaluki goniv­ttyartham kaæsÅyaparaÓavyayo÷ ca luki prak­tiniv­ttyartham . luk taddhitaluki iti go÷ api luk prÃpnoti . pratyayagrahaïÃt na bhavati . kaæsÅyaparaÓavyayo÷ ya¤a¤au luk ca iti prak­te÷ api luk prÃpnoti . pratyayagrahaïÃt na bhavati . goniv­ttyarthena tÃvat na artha÷ . #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate : go÷ upasarjanasya . gontasya prÃtipadikasya upasarjanasya hrasva÷ bhavati . tata÷ striyÃ÷ . strÅpratyayÃntasya prÃtipadikasya upasarjanasya hrasva÷ bhavati . tata÷ luk taddhitaluki iti . striyÃ÷ iti vartate . go÷ iti niv­ttam . #<kaæsÅyaparaÓavyayo÷ viÓi«ÂanirdeÓÃt siddham># . kaæsÅyaparaÓavyayo÷ api viÓi«ÂanirdeÓ÷ kartavya÷ : kaæsÅyaparaÓavyayo÷ ya¤a¤au bhavata÷ chayato÷ ca luk bhavati iti . sa÷ ca avaÓyam viÓi«ÂanirdeÓa÷ kartavya÷ kriyamÃïe api vai pratyayagrahaïe ukÃrasaÓabdayo÷ mà bhÆt iti : kame÷ sa÷ kaæsa÷ . parÃn Ó­ïÃti iti paraÓu÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni . sa÷ e«a÷ ananyÃrtha÷ viÓi«ÂanirdeÓa÷ kartavya÷ pratyayagrahaïam và kartavyam . #<uktam vÃ># . kim uktam . ÇyÃpprÃtipadikagrahaïam ÃÇgabhapadasa¤j¤Ãrtham yacchayo÷ ca lugartham iti . #<«a«ÂhÅnirdeÓÃrtham tu># . «a«ÂhÅnirdeÓÃrtham tarhi pratyayagrahaïam kartavyam . #<anirdeÓe hi «a«ÂhyarthÃprasiddhi÷># . akriyamÃïe hi pratyayagrahaïe «a«Âhyarthasya aprasiddhi÷ syÃt . kasya . sthÃneyogatvasya . kva puna÷ iha «a«ÂhÅnirdeÓÃrthena artha÷ pratyayagrahaïena yÃvatà sarvatra eva «a«ÂhÅ uccÃryate : aïi¤o÷ tadrÃjasya ya¤a¤o÷ Óapa÷ iti . iha na kà cit «a«ÂhÅ : janapade lup iti . atra api prak­tam pratyayagrahaïam anuvartate . kva prak­tam . pratyaya÷ para÷ ca iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . ÇyÃpprÃtipadikÃt iti e«Ã pa¤camÅ pratyaya÷ iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya . pratyayavidhi÷ ayam . na ca pratyayavidhau pa¤camya÷ prakalpikÃ÷ bhavanti . na ayam pratyayavidhi÷ . vihita÷ pratyaya÷ prak­ta÷ ca anuvartate . #<sarvÃdeÓÃrtham và vacanaprÃmÃïyÃt># . sarvÃdeÓÃrtham tarhi pratyayagrahaïam kartavyam . lukÓlulupa÷ sarvÃdeÓÃ÷ yathà syu÷ . atha kriyamÃïe api pratyayagrahaïe katham iva lukÓlulupa÷ sarvÃdeÓÃ÷ labhyÃ÷ . vacanaprÃmÃïyÃt : pratyayagrahaïasÃmíthyÃt . etat api na asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati lukÓlulupa÷ sarvÃdeÓÃ÷ bhavanti iti yat ayam luk và duhadihalihaguhÃm Ãtmanepade dantye iti lope k­te lukam ÓÃsti . #<uttarÃrtham tu># . uttarÃrtham tarhi pratyayagrahaïam kartavyam . na kartavyam. kriyate tatra eva : pratyayalope pratyayalak«aïam iti . dvitÅyam kartavyam k­tsnapratyayalope pratyayalak«aïam yathà syÃt . ekadeÓalope mà bhÆt iti : ÃghnÅta sam rÃyaspo«eïa gmÅya iti .

(P_1,1.62.1)  KA_I,160.25-161.14.  Ro_I,476-478     pratyayagrahaïam kimartham. lope pratyayalak«aïam iti iyati ucyamÃne saurathÅ vahatÅ iti gurÆpottamalak«aïa÷ «yaÇ prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate : lope pratyayalak«aïam pratyayasya prÃdurbhÃva÷ iti . katham tarhi . pratyaya÷ lak«aïam yasya kÃryasya tat lupte api bhavati iti . idam tarhi prayojanam : sati pratyaye yat prÃpnoti tat pratyayalak«anena yathà syÃt . lopottarakÃlam yat prÃpnoti tat pratyayalak«aïena mà bhÆt iti . kim prayojanam . grÃmaïikulam , senÃnikulam : auttarapadike hrasvatve k­te hrasvasya piti k­ti tuk bhavati iti tuk prÃpnoti . sa÷ mà bhÆt iti . yadi tarhi yat sati pratyaye prÃpnoti tat pratyayalak«anena bhavati . lopottarakÃlam yat prÃpnoti tat na bhavati jagat , janagat iti atra tuk na prÃpnoti . lopottarakala÷ hi atra tuk Ãgama÷ . tasmÃt na artha÷ evamarthena pratyayagrahaïena .  kasmÃt na bhavati grÃmaïikulam , senÃnikulam . bahiraÇgam hrasvatvam . antaraÇga÷ tuk . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . idam tarhi prayojanam : k­tsnapratyayalope pratyayalak«aïam yathà syÃt . ekadeÓalope mà bhÆt iti : ÃghnÅta sam rÃyaspo«eïa gmÅya iti . pÆrvasmin api yoge pratyayagrahaïasya etat prayojanam uktam. anyatarat Óakyam akartum . atha dvitÅyam pratyayagrahaïam kimartham . pratyayalak«aïam yathà syÃt varïalak«aïam mà bhÆt iti : gave hitam gohitam , rÃya÷ kulam raikulam iti .

(P_1,1.62.2)  KA_I,161.15-162.21  Ro_I,479-482     kimartham puna÷ idam ucyate . #<pratyayalope pratyayalak«aïavacanam sadanvÃkhyÃnÃt ÓÃstrasya># . pratyayalope pratyayalak«aïam iti ucyate sadanvÃkhyÃnÃt ÓÃstrasya . sat ÓÃstreïa anvÃkhyÃyate sata÷ và ÓÃstram anvyÃkhÃyakam bhavati . sadanvÃkhyÃnÃt ÓÃstrasya ugidacÃm sarvanÃmasthÃne adhÃto÷ iti iha : eva syÃt gomantau yavamantau . gomÃn yavamÃn iti atra na syÃt . i«yate ca syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati . ata÷ pratyayalope pratyayalak«aïavacanam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti. #<luki upasaÇkhyÃnam># . luki upasaÇkhyÃnam kartavyam : pa¤ca sapta . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . #<lope hi vidhÃnam># . lope hi pratyayalak«aïam vidhÅyate . tena luki na prÃpnoti . #<na và adarÓanasya lopasa¤j¤itvÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam . adarÓanasya lopasa¤j¤itvÃt . adarÓanam lopasa¤j¤am iti ucyate . lumatsa¤j¤Ã÷ ca adarÓanasya kriyante . tena luki api bhavi«yati . yadi evam . #<pratyayÃdarÓanam tu lumatsa¤j¤am># . pratyayÃdarÓanam tu lumatsa¤j¤am api prÃpnoti . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra luki Óluvidhiprati«edha÷># . tatra luki Óluvidhi÷ api prÃpnoti . sa÷ prati«edhya÷ : atti hanti . Ólau iti dvirvacanam prÃpnoti . #<na và p­thaksa¤j¤ÃkaraïÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . p­thaksa¤j¤ÃkaraïÃt . p­thaksa¤j¤ÃkaraïasÃmarthyÃt luki Óluvidhi÷ na bhavi«yati . tasmÃt adarÓanasÃmÃnyÃt lopasa¤j¤Ã lumatsa¤j¤Ã÷ avagÃhate . yathà eva tarhi adarÓanasÃmÃnyÃt lopasa¤j¤Ã lumatsa¤j¤Ã÷ avagÃhate evam lumatsa¤j¤Ã÷ api lopasa¤j¤Ãm avagÃheran . tatra ka÷ do«a÷ . agomatÅ gomatÅ sampannà gomatÅbhÆtà : luk taddhitaluki iti ÇÅpa÷ luk prasajyeta . nanu ca atra api p­thaksa¤j¤ÃkaraïÃt iti eva siddham . yathà eva tarhi p­thaksa¤j¤ÃkaraïasÃmarthyÃt lumatsa¤j¤Ã÷ lopasa¤j¤Ãm na avagÃhante evam lopasa¤j¤Ã api lumatsa¤j¤Ã÷ na avagÃheta . tatra sa÷ eva do«a÷ : luki upasaÇkhyÃnam iti . asti anyat lopasa¤j¤ÃyÃ÷ p­thaksa¤j¤Ãkaraïe prayojanam . kim. lumatsa¤j¤Ãsu yat ucyate tat lopamÃtre mà bhÆt iti . #<lumati prati«edhÃt vÃ># . atha và yat ayam na lumatà aÇgasya iti prat«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati luki pratyayalak«aïam iti .

(P_1,1.62.3)  KA_I,162.22-164.10  Ro_I,482-486     #<sata÷ nimittÃbhÃvÃt padasa¤j¤ÃbhÃva÷ >#. san pratyaya÷ ye«Ãm kÃryÃïÃm animittam : rÃj¤a÷ puru«a÷ iti sa÷ lupta÷ api animittam syÃt: rÃjapuru«a÷ iti . astu tasyÃ÷ animittam yà svÃdau padam iti padasa¤j¤Ã yà tu subantam padam iti padasa¤j¤Ã sà bhavi«yati . sati etatpratyaye ÃsÅt : anayà bhavi«yati anayà na bhavi«yati iti . lupte idÃnÅm pratyaye yÃvata÷ eva avadhe÷ svÃdau padam iti padasa¤j¤Ã tÃvata÷ eva avadhe÷ subantam padam iti . asti ca pratyayalak«aïena yajÃdiparatà iti k­tvà bhasa¤j¤Ã prÃpnoti . #<tugdÅrghatvayo÷ ca viprati«edhÃnupapatti÷ ekayogalak«aïatvÃt parivÅ÷ iti># . tugdÅrghatvayo÷ ca viprati«edha÷ na upapadyate . kva . parivÅ÷ iti . kim kÃraïam . ekayogalak«aïatvÃt . ekayogalak«aïe tugdÅrghatve . iha lupte pratyaye sarvÃïi pratyayÃÓrayÃïi kÃryÃïi paryavapannÃni bhavanti . tÃni etÃni pratyutthÃpyante . anena eva tuk anena eva ca dÅrghatvam iti . tat etat ekayogalak«aïam bhavati . ekayogalak«aïÃni ca na prakalpante . #<siddham tu sthÃnisa¤j¤ÃnudeÓÃt ÃnyabhÃvyasya># . siddham etat . katham . sthÃnisa¤j¤Ã anyabhÆtasya bhavati iti vaktavyam . kim k­tam bhavati . sattÃmÃtram anena kriyate . yathÃprÃpte tugdÅrghatve bhavi«yata÷ . tat vaktavyam bhavati . yadi api etat ucyate atha và etarhi sthÃnivadbhÃva÷ na Ãrabhyate . sthÃnisa¤j¤Ã anyabhÆtasya analvidhau iti vak«yÃmi . yadi evam ÃÇa÷ yamahana÷ Ãtmanepadam bhavati iti hante÷ eva syÃt vadhe÷ na syÃt . na hi kà cit hante÷ sa¤j¤Ã asti yà vadhe÷ atidiÓyeta . hante÷ api sa¤j¤Ã asti . kà . hanti÷ eva . katham . svam rÆpam Óabdasya aÓabdasa¤j¤Ã iti vacanÃt svam rÆpam Óabdasya sa¤j¤Ã bhavati iti hante÷ api hanti÷ sa¤j¤Ã bhavi«yati . #<bhasa¤j¤ÃÇÅp«phagorÃtve«u ca siddham># . bhasa¤j¤ÃÇÅp«phagorÃtve«u ca siddham bhavati . bhasa¤j¤Ã : rÃj¤a÷ puru«a÷ rÃjapuru«a÷ . pratyayalak«aïena yaci bham iti bhÃsa¤j¤Ã prÃpnoti . sthÃnisa¤j¤Ã anyabhÆtasya analvidhau iti vacanÃt na bhavati . ÇÅp : citrÃyÃm jÃtà citrà . pratyayalak«aïena aïantÃt ÅkÃra÷ prÃpnoti . sthÃnisa¤j¤Ã anyabhÆtasya analvidhau iti vacanÃt na bhavati . «pha : vataǬŠ. pratyayalak«aïena ya¤antÃt iti «pha÷ prÃpnoti . sthÃnisa¤j¤Ã anyabhÆtasya analvidhau iti vacanÃt na bhavati . go÷ Ãtvam . gÃm icchati gavyati . pratyayalak«aïena ami à ota÷ amÓaso÷ iti Ãtvam prÃpnoti . sthÃnisa¤j¤Ã anyabhÆtasya analvidhau iti vacanÃt na bhavati . #<tasya do«a÷  ÇaunakÃralopettvemvidhaya÷ >#. tasya etasya lak«aïasya do«a÷ ÇaunakÃralopa÷ . Ãrdre carman lohite carman . pratyayalak«aïena yaci bham iti bhasa¤j¤Ã siddhà bhavati . sthÃnisa¤j¤Ã anyabhÆtasya analvidhau iti vacanÃt na prÃpnoti . ittvam : ÃÓÅ÷ . pratyayalak«aïena hali iti itvam siddham bhavati . sthÃnisa¤j¤Ã anyabhÆtasya analvidhau iti vacanÃt na prÃpnoti . im : at­ïet . pratyayalak«aïena hali iti ittvam siddham bhavati . sthÃnisa¤j¤Ã anyabhÆtasya analvidhau iti vacanÃt na prÃpnoti . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam sata÷ nimittÃbhÃvÃt padasa¤j¤ÃbhÃva÷ tugdÅrghatvayo÷ ca viprati«edhÃnupapatti÷ ekayogalak«aïatvÃt parivÅ÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . vak«yati atra parihÃram . iha api parivÅ÷ iti ÓÃstraparaviprati«edhena paratvÃt dÅrghatvam bhavi«yati .

(P_1,1.62.4)  KA_I,164.11-165.13  Ro_I,486-490     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . #<prayojanam ap­ktaÓilope num amÃmau guïav­ddhidÅrghatvema¬ÃÂÓnamvidhaya÷># . ap­ktalope Óilope ca k­te num amÃmau guïav­ddhÅ dÅrghatvam ima¬ÃÂau Ónamvidhi÷ iti prayojanÃni . num : agne trÅ te vajinà trÅ sadhasthà , ta tà piï¬ÃnÃm . num . amÃmau : he ana¬van , ana¬vÃn . guïa÷ : adhok , ale . v­ddhi÷ : ni amÃr . dÅrghatvam : agne trÅ te vajinà trÅ sadhasthà , ta tà piï¬ÃnÃm . im : at­ïe . a¬ÃÂau : adhok , ale , aiya÷ , auna÷ . Ónamvidhi÷ : abhina÷ atra , acchina÷ atra . ap­ktaÓilopayo÷ k­tayo÷ ete vidhaya÷ na prÃpnuvanti . pratyayalak«aïena bhavanti . na etÃni santi prayojanÃni . sthÃnivadbhÃvena api etÃni siddhÃni . na sidhyanti . ÃdeÓa÷ sthÃnivat iti ucyate . na ca lopa÷ ÃdeÓa÷ . lopa÷ api ÃdeÓa÷ . katham . ÃdiÓyate ya÷ sa÷ ÃdeÓa÷ . lopa÷ api ÃdiÓyate . do«a÷ khalu api syÃt yadi lopa÷ na ÃdeÓa÷ syÃt . iha aca÷ parasmin pÆrvavidhau iti etasya bhÆyi«ÂhÃni lope udÃharaïÃni tÃni na syu÷ . yatra tarhi sthÃnivadbhÃva÷ na asti tadartham ayam yoga÷ vaktavya÷ . kva ca sthÃnivadbhÃva÷ na asti . ya÷ alvidhi÷ . kim prayojanam . prayojanam ÇaunakÃrlopettvemvidhaya÷ . #<bhasa¤j¤ÃÇÅp«phgorÃtve«u do«a÷># . bhasa¤j¤ÃÇÅp«phgorÃtve«u do«a÷ bhavati. bhasa¤j¤ÃyÃm tÃvat na do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na pratyayalak«aïena bhasa¤j¤Ã bhavati iti yat ayam na Çisambuddhyo÷ iti Çau prati«edham ÓÃsti . ÇÅpi api : na evam vij¤Ãyate : aïantÃt akÃrÃntÃt . katham tarhi . aï ya÷ akÃra÷ iti . «phe api : na evam vij¤Ãyate : ya¤antÃt akÃrantÃt iti . katham tarhi . ya¤ ya÷ akÃra÷ iti . go÷ Ãtve api : na evam vij¤Ãyate : ami aci iti . katham tarhi . aci ami iti . prayojanÃni api tarhi tÃni na santi . yat tÃvat ucyate ÇaunakÃrlopa÷ iti kriyate etat nyÃse eva : na Çisambuddhyo÷ iti . ittvam api . vak«yati etat : ÓÃsa÷ ittve ÃÓÃsa÷ kvau iti . imvidhi÷ api : hali iti niv­ttam . yadi hali iti niv­ttam t­ïahÃni atra api prÃpnoti . evam tarhi aci na iti api anuvarti«yate . na tarhi idÃnÅm ayam yoga÷ vaktavya÷ . vaktavya÷ ca . kim prayojanam . pratyayam g­hÅtvà yat ucyate tat pratyayalak«aïena yathà syÃt Óabdam g­hÅtvà yat ucyate tat pratyayalak«aïena mà bhÆt iti . kim prayojanam . ÓobhanÃ÷ d­«ada÷ asya sud­«at brÃhmaïa÷ . so÷ manasÅ* alomo«asÅ* iti e«a÷ svara÷ mà bhÆt iti .

(P_1,1.63.1)  KA_I,165.15-166.8  Ro_I,490-492     #<lumati prati«edhe ekapadasvarasya upasaÇkhyÃnam># . lumati prati«edhe ekapadasvarasya upasaÇkhyÃnam kartavyam. ekapadasvare ca lumatà lupte pratyayalak«aïam na bhavati iti vaktavyam . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha . #<sarvÃmantritasijluksvaravarjam># . sarvasvaram Ãmantritasvaravam sijluksvaram ca varjayitvà . sarvasvara : sarvastoma÷ , sarvap­«Âha÷ : sarvasya supi iti ÃdyudÃttatvam yathà syÃt . Ãmantritasvara : sarpi÷ Ãgaccha , sapta Ãgacchata : Ãmantritasya ca iti ÃdyudÃttatvam yathà syÃt . sijluksvara : ma hi datÃm , ma hi dhatÃm : Ãdi÷ sica÷ anyatarasyÃm iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . kim prayojanam . #<prayojanam ¤inikilluki svarÃ÷># . ¤inikitsvarÃ÷ luki prayojayanti . garga÷ , vatsa÷ , bida÷ , urva÷ , u«ÂragrÅva÷ , vÃmarajju÷ : ¤niti iti ÃdyudÃttatvam mà bhÆt iti . iha ca : atraya÷ : kita÷ iti antodÃttatvam mà bhÆt iti . #<pathimatho÷ sarvanÃmasthÃne># . pathimatho÷ sarvanÃmasthÃne luki prayojanam . pathipriya÷ , mathipriya÷ : pathimatho÷ sarvanÃmasthÃne iti e«a÷ svara÷ mà bhÆt iti . #<ahna÷ ravidhau># . ahna÷ ravidhau lumatà lupte pratyayalak«aïam na bhavati iti vaktavyam . aha÷ dadati , aha÷ bhuÇkte : ra÷ asupi iti pratyayalak«aïena prati«edha÷ mà bhÆt iti .

(P_1,1.63.2)  KA_I,166.9-167.28  Ro_I,493-498     #<uttarapadatve ca apadÃdividhau >#. uttarapadatve ca apadÃdividhau lumatà lupte pratyayalak«aïam na bhavati iti vaktavyam . paramavÃcà paramavÃce paramagoduhà paramagoduhe paramaÓvalihà paramaÓvalihe : padasya iti pratyayalak«aïena kutvÃdÅni mà bhÆvan iti . apadÃdividhau iti kimartham . dadhisecau dadhiseca÷ : sÃtpadÃdyo÷ iti prati«edha÷ yathà syÃt . yadi apadÃdividhau iti ucyate uttarapadÃdhikÃra÷ na prakalpeta . tatra ka÷ do«a÷ . karïa÷ varïalak«aïÃt iti evamÃdi÷ vidhi÷ na sidhyati . yadi puna÷ nalopÃdividhau plutyante lumatà lupte pratyayalak«aïam na bhavati iti ucyeta . na evam Óakyam . iha hi : rÃjakumÃryau rÃjakumÃrya÷ iti ÓÃkalam prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . yat etat siti ÓÃkalam na iti etat pratyaye ÓÃkalam na iti vak«yÃmi . yadi pratyaye ÓÃkalam na iti ucyate dadhi adhunà madhu adhunà : atra api na prasajyeta . pratyaye ÓÃkalam na bhavati . kasmin . yasmÃt ya÷ pratyaya÷ vihita÷ iti . iha tarhi paramadivà paramadive : diva ut iti uttvam prÃpnoti iti. astu tarhi aviÓe«eïa . nanu ca uktam uttarapadÃdhikÃra÷ na prakalpeta iti . vacanÃt uttarapadÃdhikÃra÷ bhavi«yati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . anuv­tti÷ kari«yate . idam asti : yasmÃt pratayayavidhi÷ tadÃdi pratyaye aÇgam , suptiÇantam padam . yasmÃt suptiÇvidhi÷ tadÃdi subantam ca . na÷ kye . nÃntam kye padasa¤j¤am bhavati yasmÃt kyavidhi÷ subantam ca . siti ca . siti ca pÆrvam padasa¤j¤am bhavati yasmÃt sidvidhi÷ tadÃdi subantam ca . svÃdi«u asarvanÃmasthÃne . svÃdi«u asarvanÃmasthÃne pÆrvam padasa¤j¤am bhavati yasmÃt svÃdividhi÷ tadÃdi subantam ca . yaci bham . yajÃdipratyaye pÆrvam padasa¤j¤am bhavati yasmÃt yajÃdividhi÷ tadÃdi subantam ca . iha tarhi : paramavÃk : asarvanÃmasthÃne iti prati«edha÷ prÃpnoti . astu tasyÃ÷ prati«edha÷ yà svÃdau padam iti padasa¤j¤Ã yà tu subantam padam iti padasa¤j¤Ã sà bhavi«yati . sati etatpratyaye ÃsÅt anayà bhavi«yati anayà na bhavi«yati iti . lupte idÃnÅm pratyaye yÃvata÷ eva avadhe÷ svÃdau padam iti padasa¤j¤Ã tÃvata÷ eva avadhe÷ subantam padam iti . asti ca pratyayalak«aïena sarvanÃmasthÃnaparatà iti k­tvà prati«edhÃ÷ ca balÅyÃæsa÷ bhavanti iti prati«edha÷ prÃpnoti . na aprati«edhÃt . na ayam prasajyaprati«edha÷ : sarvanÃmasthÃne na iti . kim tarhi . paryudÃsa÷ ayam : yat anyat sarvanÃmasthÃnÃt iti . sarvanÃmasthÃne avyÃpÃra÷ . yadi kena cit prÃpnoti tena bhavi«yati . pÆrveïa ca prÃpnoti . aprÃpte÷ và . atha và anantarà ya prÃpti÷ sà prati«idhyate . kuta÷ etat . anantarasya vidhi÷ và bhavati prati«edha÷ và iti . pÆrvà prÃpti÷ aprati«iddhà tayà bhavi«yati . nanu ca iyam prÃpti÷ pÆrvÃm prÃptim bÃdhate . na utsahate prati«iddhà satÅ bÃdhitum . yadi evam paramavÃcau paramavÃca÷ iti suptiÇantam padam iti padasa¤j¤Ã prÃpnoti . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . svÃdi«u pÆrvam padasa¤j¤am bhavati . tata÷ sarvanÃmasthÃne ayaci pÆrvam padasa¤j¤am bhavati . tata÷ bham . bhasa¤j¤am bhavati yajÃdau asarvanÃmasthane iti . yadi tarhi sau api padam bhavati , eca÷ plutÃdhikÃre padÃntagrahaïam codayi«yati iha mà bhÆt : bhadram karo«i gau÷ iti , tasmin kriyamÃïe api bhavi«yati . vÃkyapadayo÷ antyasya iti evam tat . iha tarhi : dadhisecau dadhiseca÷ : sÃtpadÃdyo÷ iti padÃdilak«aïa÷ prati«edha÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam : padasya Ãdi÷ padÃdi÷ , padÃde÷ na iti . katham tarhi . padÃt Ãdi÷ padÃdi÷ , padÃde÷ na iti evam bhavi«yati .
na evam Óakyam . iha api prasajyeta : ­k«u vÃk«u tvak«u kumÃrÅ«u kiÓorÅ«u iti . sÃtprati«edha÷ j¤Ãpaka÷ svÃdi«u padatvena ye«Ãm padasa¤j¤Ã na tebhya÷ prati«edha÷ bhavati iti . iha tarhi : bahusecau , bahuseca÷ : bahuc ayam pratyaya÷ . atra padÃt Ãdi÷ padÃdi÷ , padÃde÷ na iti ucyamÃne api na sidhyati . evam tarhi uttarapadatve ca padÃdividhau lumatà lupte pratyayalak«aïam bhavati iti vak«yÃmi . tat niyamÃrtham bhavi«yati : padÃdividhau eva na padÃntavidhau iti . katham bahusecau bahuseca÷ . bahucpÆrvasya ca padÃdividhau na padÃntavidhau iti . #<dvandve antyasya># . dvandve antyasyalumatà lupte pratyayalak«aïam na bhavati iti vaktavyam . vÃksraktvacam .

(P_1,1.63.3)  KA_I,168.1-23  Ro_I,498-500     iha abhÆvan iti pratyayalak«aïena jusbhÃva÷ prÃpnoti . #<sica÷ usa÷ aprasaÇga÷ ÃkÃraprakaraïÃt># . sica÷ usa÷ aprasaÇga÷ . kim kÃraïam . ÃkÃraprakaraïÃt . Ãta÷ iti etat niyamÃrtham bhavi«yati : Ãta÷ eva sijlugantÃt na anyasmÃt sijlugantÃt iti . iha : iti yu«matputra÷ dadÃti , iti asmatputra÷ dadÃti iti atra yu«madasmado÷ «a«ÂhÅcaturthÅdvitÅyÃsthayo÷ vÃmnÃvau iti vÃmnÃvÃdaya÷ prÃpnuvanti . #<yu«madasmado÷ sthagrahaïÃt># . sthagrahaïam tatra kriyate . tat ÓrÆyamÃïavibhaktiviÓe«aïam vij¤Ãsyate . asti anyat sthagrahaïasya prayojanam . kim . savibhaktikasya vÃmnÃvÃdaya÷ yathà syu÷ iti . na etat asti prayojanam . padasya iti vartate vibhaktyantam ca padam . tatra antareïa api sthagrahaïam savibhaktikasya eva grahaïam bhavi«yati . bhavet siddham yatra vibhaktyantam padam . yatra tu khalu vibhaktau padam tatra na sidhyati : grÃma÷ vÃm dÅyate , grÃma÷ nau dÅyate janapada÷ vÃm dÅyate , janapada÷ nau dÅyate . sarvagrahaïam api prak­tam anuvartate . tena savibhaktikasya eva bhavi«yati . iha : cak«u«kÃmam yÃjayÃm cakÃra iti tiÇ atiÇa÷ iti . tasya ca nighÃta÷  tasmÃt ca anighÃta÷ prÃpnoti . #<Ãmi lilopÃt tasya ca anighÃta÷ tasmÃt ca nighÃta÷># . Ãmi lilopÃt tasya ca anighÃta÷ tasmÃt ca nighÃta÷ siddha÷ bhavi«yati . #<aÇgÃdhikÃre iÂa÷ vidhiprati«edhau># . aÇgÃdhikÃre iÂa÷ vidhiprati«edhau na sidhyata÷ : jigami«a saæviv­tsa . aÇgasya iti iÂa÷ vidhiprati«edhau na prÃpnuta÷ . #<krame÷ dÅrghatvam ca># . kim ca . iÂa÷ ca vidhiprati«edhau . na iti Ãha . adeÓe ayam ca÷ paÂhita÷ . krame÷ ca dÅrghatvam : utkrÃma saÇkrÃma iti .

(P_1,1.63.4)  KA_I,168.24-169.14  Ro_I,500-502     iha kim cit aÇgÃdhikÃre lumatà lupte pratyayalak«aïena bhavati kim cit ca anyatra na bhavati . yadi puna÷ na lumatà tasmin iti ucyeta . atha na lumatà tasmin iti ucyamÃne kim siddham etat bhavati iÂa÷ vidhiprati«edhau krame÷ dÅrghatvam ca . bìham siddham . na iÂa÷ ividhiprati«edhau parasmaipade«u iti ucyate . katham tarhi . sakÃrÃdau iti . tadviÓe«aïam parasmaipadagrahaïam . na khalu api krame÷ dÅrghatvam parasmaipade«u iti ucyate . katham tarhi . Óiti iti . tadviÓe«aïam parasmaipadagrahaïam . #<na lumatà tasmin iti cet haniïiÇÃdeÓÃ÷ talope># . na lumatà tasmin iti cet haniïiÇÃdeÓÃ÷ talope na sidhyanti : avadhi bhavatà dasyu÷ , agÃyi bhavatà grÃma÷ , adhyagÃyi bhavatà anuvÃka÷ . talope k­te luÇi iti haniïiÇÃdeÓÃ÷ na prÃpnuvanti . na e«a÷ do«a÷ . na luÇi iti haniïiÇÃdeÓÃ÷ ucyante . kim tarhi . ÃrdhadhÃtuke iti . tadviÓe«aïam luÇgrahaïam . iha ca : sarvastoma÷ , sarvap­«Âha÷ sarvasya supi iti ÃdyudÃttatvam na prÃpnoti . tat ca api vaktavyam . na vaktavyam . na lumatà aÇgasya iti eva siddham . katham . na lumatà lupte aÇgÃdhikÃra÷ pratinirdiÓyate . kim tarhi . ya÷ asau lumatà lupyate tasmin yat aÇgam tasya yat kÃryam tat na bhavati . evam api sarvasvara÷ na sidhyati . kartavya÷ atra yatna÷ .

(P_1,1.65.1)  KA_I,169.16-25  Ro_I,502-503     kim idam algrahaïam antyaviÓe«aïam . evam bhavitum arhati . #<upadhÃsa¤j¤ÃyÃm algrahaïam antyanirdeÓa÷ cet saÇghÃtaprati«edha÷># . upadhÃsa¤j¤ÃyÃm algrahaïam antyanirdeÓa÷ cet saÇghÃtasya prati«edha÷ vaktavya÷ . saÇghÃtasya upadhÃsa¤j¤Ã prÃpnoti . tatra ka÷ do«a÷ . ÓÃsa÷ it aÇhalo÷ : Ói«Âvà Ói«Âa÷ : saÇghÃtasya ittvam prÃpnoti . yadi puna÷ al antyÃt iti ucyeta . evam api antya÷ aviÓe«ita÷ bhavati . tatra ka÷ do«a÷ . saÇghÃtÃt api pÆrvasya upadhÃsa¤j¤Ã prasajyeta . tatra ka÷ do«a÷ . ÓÃsa÷ it aÇhalo÷ : Ói«Âa÷ , Ói«ÂavÃn : ÓakÃrasya ittvam prasajyeta . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam upadhÃsa¤j¤ÃyÃm algrahaïam antyanirdeÓa÷ cet saÇghÃtaprati«edha÷  iti . na e«a÷ do«a÷ . antyavij¤ÃnÃt siddham . siddham etat . katham . ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti antyasya bhavi«yati .

(P_1,1.65.2)  KA_I,170.1-171.9  Ro_I,503-506     #<antyavij¤ÃnÃt siddham iti cet na anarthake alontyavidhi÷ anabhyÃsavikÃre># . antyavij¤ÃnÃt siddham iti cet tat na . kim kÃraïam . na anarthake alontyavidhi÷ anabhyÃsavikÃre . anarthake alontyavidhi÷ na iti e«Ã paribhëà kartavyà . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha . anabhyÃsavikÃre . abhyÃsavikÃrÃn varjayitvà . bh­¤Ãm it , artipipartyo÷ ca iti . kÃni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . #<prayojanam avyaktÃnukaraïasya ata÷ itau># . antyasya prÃpnoti . anarthake alontyavidhi÷ na bhavati iti na do«a÷ bhavati . na etat asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na antyasya pararÆpam bhavati iti yat ayam na Ãmre¬itasya antyasya tu và iti Ãha . #<ghvaso÷ et hau abhyÃsalopa÷ ca># . ghvaso÷ et hau abhyÃsalopa÷ ca iti antyasya prÃpnoti . anarthake alontyavidhi÷ na bhavati iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . punarlopavacanasÃmarthyÃt sarvasya bhavi«yati . atha và Óit lopa÷ kari«yate . sa÷ Óit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . sa÷ tarhi ÓakÃra÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . kriyate nyÃse eva . dviÓakÃraka÷ nirdeÓa÷ : ghvaso÷ et hau abhyÃsalopaÓÓca iti . #<Ãpi lopa÷ aka÷ anaci># . ti«Âhati sÆtram . anyathà vyÃkhyÃyate : Ãpi hali lopa÷ iti antyasya prÃpnoti . anarthake alontyavidhi÷ na bhavati iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . ana÷ eva lopam vak«yÃmi . tat ana÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . an Ãpi aka÷ iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam . «a«ÂhÅnirdi«tena ca iha artha÷ . hali iti e«Ã saptamÅ an iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati : tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti . #<atra lopa÷ abhyÃsasya># . atra lopa÷ abhyÃsasya iti antyasya prÃpnoti . anarthake alontyavidhi÷ na bhavati iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . atragrahaïasÃmarthyÃt sarvasya bhavi«yati . asti anyat atragrahaïasya prayojanam . kim . sanadhikÃra÷ apek«yate , iha mà bhÆt : dadhau dadau . antareïa api atragrahaïam sanadhikÃram apek«i«yÃmahe . san tarhi sakÃrÃdi÷ apek«yate sani sakÃrÃdau iti , iha mà bhÆt : jij¤Ãpayi«ati . antareïa api atragrahaïam sanam sakÃrÃdim apek«i«yÃmahe . prak­taya÷ tarhi apek«yante . etÃsÃm prak­tÅnÃm lopa÷ yathà syÃt , iha mà bhÆt : pipak«ati yiyak«ati . antareïa api atragrahaïam etÃ÷ prak­tÅ÷ apek«i«yÃmahe . vi«aya÷ tarhi apek«yate . muca÷ akarmakasya guïa÷ và iti iha mà bhÆt : mumuk«ati gÃm iti . antareïa api atragrahaïam vi«ayam apek«i«yÃmahe . katham . akarmakasya iti ucyate . tena yatra eva ayam muci÷ akarmaka÷ tatra eva bhavi«yati . tasmÃt na artha÷ anayà paribhëayà .

(P_1,1.65.3)  KA_I,171.10-16  Ro_I,506     #<ala÷ antyÃt pÆrva÷ al upadhà iti vÃ># . atha và vyaktam eva pathitavyam ala÷ antyÃt pÆrva÷ al upadhÃsa¤j¤a÷ bhavati iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . #<avacanÃt lokavij¤ÃnÃt siddham># . antareïa api vacanam lokavij¤ÃnÃt siddham etat . katham . loke amÅ«Ãm brÃhmaïÃnÃm antyÃt pÆrva÷ ÃnÅyatÃm iti ukte yathÃjÃtÅyaka÷ antya÷ tathÃjÃtÅyaka÷ antyÃt pÆrva÷ ÃnÅyate .

(P_1,1.66-67.1)  KA_I,171.18-172.17  Ro_I,507-511     kim udÃharaïam . iha tÃvat : tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti : ika÷ yaï aci : dadhi atra madhu atra . iha : tasmÃt iti uttarasya iti : dvayantarupasargebhya÷ apa÷ Åt : dvÅpam antarÅpam samÅpam . anyathÃjÃtÅyakena Óabdena nirdeÓa÷ kriyate anyathÃjÃtÅyaka÷ udÃhriyate . kim puna÷ udÃharaïam . iha tÃvat : tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti : tasmin aïi ca yu«mÃkÃsmÃkau iti . tasmÃt iti uttarasya iti : tasmÃt Óasa÷ na÷ puæsi iti . idam ca api udÃharaïam : ika÷ yaï aci dvyantarupasargebhya÷ apa÷ Åt iti . katham . sarvanÃmnà ayam nirdeÓa÷ kriyate sarvanÃma ca sÃmÃnyavÃci . tatra sÃmÃnye nirdi«Âe viÓe«Ã÷ api udÃharaïÃni bhavanti . kim puna÷ sÃmÃnyam ka÷ và viÓe«a÷ . gau÷ sÃmÃnyam k­«ïa÷ viÓe«a÷ . na tarhi idÃnÅm k­«ïa÷ sÃmÃnyam bhavati gau÷ viÓe«a÷ bhavati . bhavati ca . yadi sÃmÃnyam api viÓe«a÷ viÓe«a÷ api sÃmÃnyam sÃmÃnyaviÓe«au na prakalpete . prakalpete ca . katham . vivak«Ãta÷ . yadà asya gau÷ sÃmÃnyena vivak«ita÷ bhavati k­«ïa÷ viÓe«atvena tadà gau÷ sÃmÃnyam k­«ïa÷ viÓe«a÷ . yadà k­«ïa÷ sÃmÃnyena vivak«ita÷ bhavati gau÷ viÓe«atvena tadà k­«ïa÷ sÃmÃnyam k­«ïa÷ viÓe«a÷ . apara÷ Ãha : prakalpete ca . katham . pitÃputravat . tat yathà sa÷ eva kam cit prati pità bhavati kam cit prati putra÷ bhavati evam iha api sa÷ eva kam cit prati sÃmÃnyam kam cit prati viÓe«a÷ . ete khalu api nairdeÓikÃnÃm vÃrttatarakÃ÷ bhavanti ye sarvanÃmnà nirdeÓÃ÷ kriyante . etai÷ hi bahutarakam vyÃpyate . atha kimartham upasargeïa nirdeÓa÷ kriyate . Óabde saptamyà nirdi«Âe pÆrvasya kÃryam yathà syÃt arthe mà bhÆt : janapade atiÓÃyane iti . kim gatam etat upasargeïa Ãhosvit ÓabdÃdhikyÃt arthÃdhikyam . gatam iti Ãha . katham . ni÷ ayam bahirbhÃve vartate . tat yathà : ni«krÃnta÷ deÓÃt nirdeÓa÷ . bahirdeÓa÷ iti gamyate . Óabda÷ ca ÓabdÃt bahirbhÆta÷ artha÷ abahirbhÆta÷ . atha nirdi«Âagrahaïam kimartham . #<nirdi«Âagrahaïam ÃnantaryÃrtham># . nirdi«Âagrahaïam kriyate ÃnantaryÃrtham . ÃnantaryamÃtre kÃryam yathà syÃt . ika÷ yaï aci : dadhi atra madhu atra . iha mà bhÆt :samidhau samidha÷ , d­«adau d­«ada÷ .

(P_1,1.66-67.2)  KA_I,172.19-174.5  Ro_I,511-515     kimartham puna÷ idam ucyate . #<tasmin tasmÃt iti pÆrvottarayo÷ yogayo÷ aviÓe«Ãt niyamÃrtham vacanam dadhi udakam pacati odanam># . tasmin tasmÃt iti pÆrvottarayo÷ yogayo÷ aviÓe«Ãt niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . grÃme devadatta÷ . pÆrva÷ para÷ iti sandeha÷ . grÃmÃt devadatta÷ . pÆrva÷ para÷ iti sandeha÷ . evam iha api : ika÷ yaï aci . dadhi udakam , pacati odanam . ubhau ikau ubhau acau . aci pÆrvasya aci parasya iti sandeha÷ . tiÇ atiÇa÷ iti atiÇa÷ pÆrvasya atiÇa÷ parasya iti sandeha÷ . i«yate ca atra aci pÆrvasya syÃt , atiÇa÷ parasya iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti niyamÃrtham vacanam . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . atha yatra ubhayam nirdiÓyate kim tatra pÆrvasya kÃryam bhavati Ãhosvit parasya iti . #<ubhayanirdeÓe viprati«edhÃt pa¤camÅnirdeÓa÷># . ubhayanirdeÓe viprati«edhÃt pa¤camÅnirdeÓa÷ bhavi«yati . kim prayojanam . #<prayojanam ata÷ lasÃrvadhÃtukanudÃttatve># . vak«yati tÃsyÃdibhya÷ anudÃttatve saptamÅnirdeÓa÷ abhyastasijartha÷ iti . tasmin kriyamÃïe tÃsyÃdibhya÷ parasya lasÃrvadhÃtukasya lasÃrvadhÃtuke parata÷ tÃsyÃdÅnÃm iti sandeha÷ . tÃsyÃdibhya÷ parasya lasÃrvadhÃtukasya . #<baho÷ i«ÂhÃdÅnÃm Ãdilopa÷># . baho÷ uttare«Ãm i«ÂhemeyasÃm i«Âhemaya÷su parata÷ baho÷ iti sandeha÷ . baho÷ uttare«Ãm i«ÂhemeyasÃm . #<gota÷ ïit># . gota÷ parasya sarvanÃmasthÃnasya sarvanÃmasthÃne parata÷ gota÷ iti sandeha÷ . gota÷ parasya sarvanÃmasthÃnasya . #<rudÃdibhya÷ sÃrvadhÃtuke># . rudÃdibhya÷ parasya sÃrvadhÃtukasya sÃrvadhÃtuke parata÷ rudÃdÅnÃm iti sandeha÷ . rudÃdibhya÷ parasya sÃrvadhÃtukasya . #<Ãne muk Åt Ãsa÷># . Ãsa÷ uttarasya Ãnasya ,  Ãne parata÷ Ãsa÷ iti sandeha÷ . Ãsa÷ uttarasya Ãnasya . #<Ãmi sarvanÃmna÷ suÂ># . sarvanÃmna÷ uttarasya Ãma÷ Ãmi parata÷ sarvanÃmna÷ iti sandeha÷ . sarvanÃmna÷ uttarasya . #<ghe÷ Çiti ànadyÃ÷># . nadyÃ÷ uttare«Ãm ÇitÃm Çitsu parata÷ nadyÃ÷ iti sandeha÷ . nadyÃ÷ uttare«Ãm ÇitÃm . #<yàÃpa÷># .  Ãpa÷ uttarasya Çita÷ Çiti parata÷ Ãpa÷ iti sandeha÷ . Ãpa÷ uttarasya Çita÷ .#< Çama÷ hrasvÃt aci Çamu nityam># . Çama÷ uttarasya aca÷ aci parata÷ Çama÷ iti sandeha÷ . Çama÷ uttarasya aca÷ . #<vibhaktiviÓe«anirdeÓÃnavakÃÓatvÃt aviprati«edha÷># . vibhaktiviÓe«anirdeÓasya anavakÃÓatvÃt ayukta÷ ayam viprati«edha÷ . sarvatra eva atra k­tasÃmarthyà saptamÅ ak­tasÃmÃrthyà pa¤camÅ iti k­tvà pa¤camÅnirdeÓa÷ bhavi«yati .

(P_1,1.66-67.3)  KA_I,174.6-175.18  Ro_I,515-518     #<yathÃrtham và «a«ÂhÅnirdeÓa÷># . yathÃrtham và «a«ÂhÅnirdeÓa÷ kartavya÷ . yatra pÆrvasya kÃryam i«yate tatra pÆrvasya «a«ÂhÅ kartavyà . yatra parasya kÃryam i«yate tatra parasya «a«ÂhÅ kartavyà . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . anena eva prakÊpti÷ bhavi«yati : tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya «a«ÂhÅ . tasmÃt iti nirdi«Âe parasya «a«ÂhÅ . tat tarhi «a«ÂhÅgrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . «a«ÂhÅ sthÃneyogà iti . #<prakalpakam iti cet niyamÃbhÃva÷># . prakalpakam iti cet niyamasya abhÃva÷ . uktam ca etat : niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ iti . pratyayavidhau khalu api pa¤camyÃ÷ prakalpikÃ÷ syu÷ . tatra ka÷ do«a÷ . guptijkibhya÷ san iti e«Ã pa¤camÅ san iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayet tasmÃt iti uttarasya iti . astu . na ka÷ cit ÃdeÓa÷ pratinirdiÓyate . tatra Ãntaryata÷ sana÷ san eva bhavi«yati . na evam Óakyam . itsa¤j¤Ã na prakalpeta . upadeÓe iti itsa¤j¤Ã ucyate . #<prak­tivikÃrÃvyavasthà ca># . prak­tivikÃrayo÷ ca vyavasthà na prakalpeta . ika÷ yaï aci : aci iti e«Ã saptamÅ yaï iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayet tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti . #<saptamÅpa¤camyo÷ ca bhÃvÃt ubhayatra «a«ÂhÅprakÊpti÷ tatra ubhayakÃryaprasaÇga÷># . saptamÅpa¤camyo÷ ca bhÃvÃt ubhayatra eva «a«ÂhÅ prÃpnoti . tÃsyÃdibhya÷ iti e«Ã pa¤camÅ lasÃrvadhÃtuke iti asyÃ÷ saptamyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayet tasmÃt iti uttarasya iti . tathà lasÃrvadhÃtuke iti e«Ã saptamÅ tÃsyÃdibhya÷ iti pa¤camyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayet tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti . tatra ka÷ do«a÷ . ubhayo÷ kÃryam tatra prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate : prakalpakam iti cet niyamÃbhÃva÷ iti . mà bhÆt niyama÷ . saptamÅnirdi«Âe pÆrvasya «a«ÂhÅ prakalpyate pa¤camÅnirdi«Âe parasya . yÃvatà saptamÅnirdi«Âe pÆrvasya «a«ÂhÅ prakalpyate evam pa¤camÅnirdi«Âe parasya . na utsahate saptamÅnirdi«Âe parasya kÃryam bhavitum na api pa¤camÅnirdi«Âe pÆrvasya . yat api ucyate : pratyayavidhau khalu api pa¤camyÃ÷ prakalpikÃ÷ syu÷ iti . santu prakalpikÃ÷ . nanu ca uktam guptijkibhya÷ san iti e«Ã pa¤camÅ san iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayet tasmÃt iti uttarasya iti . parih­tam etat : na ka÷ cit ÃdeÓa÷ pratinirdiÓyate . tatra Ãntaryata÷ sana÷ san eva bhavi«yati iti . nanu ca uktam : na evam Óakyam . itsa¤j¤Ã na prakalpeta . upadeÓe iti itsa¤j¤Ã ucyate iti . syÃt e«a÷ do«a÷ yadi itsa¤j¤Ã ÃdeÓam pratÅk«eta . tatra khalu k­tÃyÃm itsa¤j¤ÃyÃm lope ca k­te ÃdeÓa÷ bhavi«yati . upadeÓe iti hi itsa¤j¤Ã ucyate . atha và na anutpanne sani prakÊptyà bhavitavyam . yadà ca utpanna÷ san tadà k­tasÃmarthyà pa¤camÅ iti k­tvà prakÊpti÷ na bhavi«yati . yat api ucyate : prak­tivikÃrÃvyavasthà ca iti . tatra api k­tà prak­tau «a«ÂhÅ ika÷ iti vik­tau prathamà yaï iti . yatra ca nÃma sautrÅ «a«ÂhÅ na asti tatra prakÊptyà bhavitavyam . atha và astu tÃvat ika÷ yaï aci iti yatra nÃma sautrÅ «a«ÂhÅ . yadi ca idÃnÅm aci iti e«Ã saptamÅ yaï iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayet tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti astu . na ka÷ cit anya÷ ÃdeÓa÷ pratinirdiÓyate . tatra Ãntaryata÷ yaïa÷ yaï eva bhavi«yati . yat api ucyate : saptamÅpa¤camyo÷ ca bhÃvÃt ubhayatra «a«ÂhÅprakÊpti÷ tatra ubhayakÃryaprasaÇga÷ iti . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na ubhe yugapat prakalpike bhavata÷ iti yat ayam eka÷ pÆrvaparayo÷ iti pÆrvagrahaïam karoti .

(P_1,1.68.1)  KA_I,175.20-23  Ro_I,519-520     rÆpagrahaïam kim artham na svam Óabdasya aÓabdasa¤j¤Ã bhavati iti eva rÆpam Óabasya sa¤j¤Ã bhavi«yati . na hi anyat svam Óabdasya asti anyat ata÷ rÆpÃt . evam tarhi siddhe sati yat rÆpagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ asti anyat rÆpÃt svam Óabdasya iti . kim puna÷ tat . artha÷ . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . arthavadgrahaïe na anarthakasya iti e«Ã paribhëà na kartavyà bhavati .

(P_1,1.68.2)  KA_I,175.24-176.24  Ro_I,520-523     kimartham puna÷ idam ucyate . #<Óabdena arthagate÷ arthasya asambhavÃt tadvÃcina÷ sa¤j¤Ãprati«edhÃrtham svaærÆpavacanam >#. Óabdena uccÃritena artha÷ gamyate . gÃm Ãnaya dadhi aÓÃna iti artha÷ ÃnÅyate artha÷ ca bhujyate . arthasya asambhavÃt . iha vyÃkaraïe arthe kÃryasya asambhava÷ . agne÷ ¬ak iti : na Óakyate aÇgÃrebhya÷ para÷ ¬hak kartum . Óabdena arthagate÷ arthasya asambhavÃt yÃvanta÷ tadvÃcina÷ ÓabdÃ÷ tÃvadbhya÷ sarvebhya÷ utpatti÷ prÃpnoti . i«yate ca tasmÃt eva syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti tadvÃcina÷  sa¤j¤Ãprati«edhÃrtham svaærÆpavacanam . evamartham idam ucyate . #<na và ÓabdapÆrvaka÷ hi arthe sampratyaya÷ tasmÃt arthaniv­tti÷># . na và etat prayojanam asti . kim kÃraïam . ÓabdapÆrvaka÷ hi arthe sampratyaya÷ . ÓabdapÆrvaka÷ hi arthasya sampratyaya÷ . Ãta÷ ca ÓabdapÆrvaka÷ : ya÷ api hi asau ÃhÆyate nÃmnà nÃma yadà anena na upalabdham bhavati tada p­cchati kim bhavÃn Ãha iti . ÓabdapÆrvaka÷ ca arthasya sampratyaya÷ iha ca vyÃkaraïe Óabde kÃryasya sambhava÷ arthe asambhava÷ . tasmÃt arthaniv­tti÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam aÓabdasa¤j¤Ã iti vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt : dÃdhÃ÷ ghu adÃp taraptamapau gha÷ iti . #<sa¤j¤Ãprati«edhÃnarthakyam vacanaprÃmÃïyÃt># . sa¤j¤Ãprati«edha÷ ca anarthaka÷ . Óabdasa¤j¤ÃyÃm svarÆpavidhi÷ kasmÃt na bhavati . vacanaprÃmÃïyÃt . Óabdasa¤j¤ÃvacanasÃmarthyÃt . nanu ca vacanaprÃmÃïyÃt sa¤j¤inÃm sampratyaya÷ syÃt svarÆpagrahaïÃt ca sa¤j¤ÃyÃ÷ . etat api na asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati Óabdasa¤j¤ÃyÃm na svarÆpavidhi÷ bhavati iti yat ayam «ïÃntà «a iti «akÃrÃntÃyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ «aÂsa¤j¤Ãm ÓÃsti . itarathà hi vacanaprÃmÃïyÃt nakÃrÃntÃyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ sampratyaya÷ syÃt svarÆpagrahaïÃt ca «akÃrÃntÃyÃ÷ . na etat asti prayojanam . na hi «akÃrÃntà sa¤j¤Ã . kà tarhi . ¬akÃrÃntà . asiddham jaÓtvam . tasya asiddhatvÃt «akÃrÃntà . mantrÃdyartham tarhi idam vaktavyam . mantre , ­ci yaju«i iti yat ucyate tat mantraÓabde ­kÓabde ca yaju÷Óabde ca mà bhÆt . #<mantrÃdyartham iti cet ÓÃstrasÃmarthyÃt arthagate÷ siddham># . mantrÃdyartham iti cet na . kim kÃraïam . ÓÃstrasÃmarthyÃt arthasya gati÷ bhavi«yati . mantre , ­ci yaju«i iti yat ucyate tat mantraÓabde ­kÓabde ca yaju÷Óabde ca tasya kÃryasya sambhava÷ na asti iti k­tvà mantrÃdisahacarita÷ ya÷ artha÷ tasya gati÷ bhavi«yati sÃhacaryÃt .

(P_1,1.68.3)  KA_I,176.25-177.16  Ro_I,523-525     #<sit tadviÓe«ÃïÃm v­k«Ãdyartham># . sinnirdeÓa÷ kartavya÷ . tata÷ vaktavyam : tadviÓe«ÃïÃm grahaïam bhavati iti . kim prayojanam . v­k«Ãdyartham . vibhëà v­k«am­ga iti : plak«anyagrodham , plak«anyagrodhÃ÷ . #<pit paryÃyavacanasya ca svÃdyartham># . pinnirdeÓa÷ kartavya÷ . tata÷  vaktavyam : paryÃyavacanasya tadviÓe«ÃïÃm ca grahaïam bhavati svasya ca rÆpasya iti . kim prayojanam . svÃdyartham . sve pu«a÷ : svapo«am pu«yati raipo«am , vidyÃpo«am , gopo«am aÓvapo«am . #<jit paryÃyavacanasya eva rÃjÃdyartham># . jinnirdeÓa÷ kartavya÷ . tata÷ vaktavyam paryÃyavacanasya eva grahaïam bhavati . kim prayojanam . rÃjÃdyartham . sabhà rÃjÃmanu«yapÆrvà : inasabham ÅÓvarasabham . tasya eva na bhavati : rÃjasabhà . tadviÓe«ÃïÃm ca na bhavati : pu«yamitrasabhà candraguptasabhà . #<jhit tasya ca tadviÓe«ÃïÃm ca matsyÃdyartham># . jhinnirdeÓa÷ kartavya÷ . tata÷ vaktavyam : tasya ca grahaïam bhavati tadviÓe«ÃïÃm ca iti . kim prayojanam . matsyÃdyartham . pak«imatsyam­gÃn hanti : mÃtsyika÷ . tadviÓe«ÃïÃm : ÓÃpharika÷ , ÓÃkulika÷ . paryÃyavacanÃnÃm na bhavati : ajihmÃn hanti iti . asya ekasya paryÃyavacanasya i«yate : mÅnÃn hanti mainika÷ .

(P_1,1.69.1)  KA_I,177.18-178.7  Ro_I,525-527     apratyaya÷ iti kimartham . sanÃÓaæsabhik«a÷ u÷ , a sÃmpratike . atyalpam idam ucyate : apratyaya÷ iti . apratyayÃdeÓaÂitkinmita÷ iti vaktavyam . pratyaye udÃh­tam . ÃdeÓe : idama÷ iÓ : iha , ita÷ . Âiti . lavità lavitum . kiti . babhÆva . miti . he ana¬van . Âita÷ parihÃra÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na Âita÷ savarïÃnÃm grahaïam bhavati iti yat ayam graha÷ aliÂi dÅrghatvam ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . niyamÃrtham etat syÃt : graha÷ aliÂi dÅrgha÷ eva iti . yat tarhi vÌta÷ và iti vibhëÃm ÓÃsti . sarve«Ãm eva parihÃra÷ : bhÃvyamÃnena savarïÃnÃm grahaïam na iti evam bhavi«yati . pratyaye bhÆyÃn parihÃra÷ : anabhidhÃnÃt pratyaya÷ savarïÃn na grahÅ«yati . yÃn hi pratyaya÷ savarïagrahaïena g­hïÅyÃt na tai÷ arthasya abhidhÃnam syÃt . anabhidhÃnÃt na bhavi«yati . idam tarhi prayojanam : iha ke cit pratÅyante ke cit pratyÃyyante . hrasvÃ÷ pratÅyante ¬ÅrghÃ÷ pratyÃyyante . yÃvat brÆyÃt pratyÃyyamÃnena savarïÃnam grahaïam na iti tÃvat apratyaya÷ iti . kam puna÷ dÅrgha÷ savarïagrahaïena g­hïÅyÃt . hrasvam . yatnÃdhikyÃt na grahÅ«yati . plutam tarhi g­hïÅyÃt . anaïtvÃt na grahÅ«yati . evam tarhi siddhe sati yat apratyaya÷ iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati e«Ã paribhëà : bhÃvyamÃnena savarïÃnÃm grahaïam na iti .

(P_1,1.69.2)  KA_I,178.8-179.12  Ro_I,528-531     kimartham puna÷ idam ucyate . #<aï savarïasya iti svarÃnunÃsikyakÃlabhedÃt># . aï savarïasya iti ucyate . svarabhedÃt ÃnunÃsikyabhedÃt kÃlabhedÃt ca aï savarïÃn na g­hïÅyÃt . i«yate ca savarïagrahaïam syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra pratyÃhÃragrahaïe savarïÃgrahaïam anupadeÓÃt># . tatra pratyÃhÃragrahaïe savarïÃnÃm grahaïam na prÃpnoti : aka÷ savarïe dÅrgha÷ iti . kim kÃraïam . anupadeÓÃt . yathÃjÃtÅyakÃnÃm sa¤j¤Ã k­tà tathÃjÃtÅyakÃnÃm sampratyÃyikà syÃt . hrasvÃnÃm ca kriyate . hrasvÃnÃm eva sampratyÃyikà syÃt dÅrghÃnÃm na syÃt . nanu ca hrasvÃ÷ pratÅyamÃnÃ÷ dÅrghÃn sampratyÃyayi«yanti . #<hrasvasampratyayÃt iti cet uccÃryamÃïasampratyÃyakatvÃt Óabdasya avacanam># . hrasvasampratyayÃt iti cet uccÃryamÃïa÷ Óabda÷ sampratyÃyaka÷ bhavati na sampratÅyamana÷ . tat yathà ­k iti ukte sampÃÂhamÃtram gamyate na asyÃ÷ artha÷ gamyate . evam tarhi varïapÃÂhe eva upadeÓa÷ kari«yate . v#<arïapÃÂhe upadeÓa÷ iti cet avarkÃlatvÃt paribhëÃyÃ÷ anupadeÓa÷># . varïapÃÂhe upadeÓa÷ iti cet avarkÃlatvÃt paribhëÃyÃ÷ anupadeÓa÷ . kim parà sÆtrÃt kriyate iti ata÷ avarakÃlà . na iti Ãha . sarvathà avarakÃlà eva . varïÃnÃm upadeÓa÷ tÃvat . upadeÓottarakÃla÷ Ãdi÷ antyena saha ità iti pratyÃhÃra÷ . pratyÃhÃrottarakÃlà savarïasa¤j¤Ã . savarïasa¤j¤ottarakÃlam aïudit savarïasya ca apratyaya÷ iti . sà e«Ã upadeÓottarakÃlà avarakÃlà satÅ varïÃnÃm utpattau nimittatvÃya kalpayi«yate iti tat na . #<tasmÃt upadeÓa÷># . tasmÃt upadeÓa÷ kartavya÷ . #<tatra anuv­ttinirdeÓe savarïÃgrahaïam anaïtvÃt># . tatra anuv­ttinirdeÓe savarïÃnÃm grahaïam na prÃpnoti : asya cvau yasya Åti ca . kim kÃraïam . anaïtvÃt . na hi ete aïa÷ ye anuv­ttinirdeÓe . ke tarhi . ye ak«arasamÃmnÃye upadiÓyante . evam tarhi anaïtvÃt anuv­ttau na anupadeÓÃt ca pratyÃhÃre na . ucyate ca idam aï savarïÃn g­hïÃti iti . tatra vacanÃt bhavi«yati . #<vacanÃt yatra tat na asti># . na idam vacanÃt labhyam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . ye ete pratyÃhÃrÃïÃm Ãdita÷ varïÃ÷ tai÷ savarïÃnÃm grahaïam yathà syÃt .

(P_1,1.69.3)  KA_I,179.12-180.12  Ro_I,531-535     evam tarhi #<savarïe aïgrahaïam aparibhëyam Ãk­tigrahaïÃt># . savarïe aïgrahaïam aparibhëyam . kuta÷ . Ãk­tigrahaïÃt . avarïÃk­ti÷ upadi«Âà sà sarvam avarïakulam grahÅ«yati . tathà ivarïakulÃk­ti÷ . tathà uvarïakulÃk­ti÷ . nanu ca anyà Ãk­ti÷ akÃrasya ÃkÃrasya ca . #<ananyatvÃt ca># . ananyÃk­ti÷ akÃrasya ÃkÃrasya ca . #<anekÃnta÷ hi ananyatvakara÷># . ya÷ hi anekÃntena bheda÷ na asau anyatvam karoti . tat yathà : na ya÷ go÷ ca go÷ ca bheda÷ sa÷ anyatvam karoti . ya÷ tu khalu go÷ ca aÓvasya ca bheda÷ sa÷ anyatvam karoti . apara÷ Ãha : savarïe aïgrahaïam aparibhëyam .  Ãk­tigrahaïÃt ananyatvam . savarïe aïgrahaïam aparibhëyam . Ãk­tigrahaïÃt ananyatvam bhavi«yati . ananyÃk­ti÷ akÃrasya ÃkÃrasya ca . anekÃnta÷ hi ananyatvakara÷ . ya÷ hi anekÃntena bheda÷ na asau anyatvam karoti . tat yathà : na ya÷ go÷ ca go÷ ca bheda÷ sa÷ anyatvam karoti . ya÷ tu khalu go÷ ca aÓvasya ca bheda÷ sa÷ anyatvam karoti . #<tadvat ca halgrahaïe«u># . evam ca k­tvà ca halgrahaïe«u siddham bhavati . jhala÷ jhali : avÃttÃm avÃttam avÃtta yatra etat na asti aï savarïÃn g­hïÃti iti . anekÃnta÷ hi ananyatvakara÷ iti uktÃrtham . #<drutavilambitayo÷ ca anupadeÓÃt># . drutavilambitayo÷ ca anupadeÓÃt manyÃmahe Ãk­tigrahaïÃt siddham iti . yat ayam kasyÃm cit v­ttau varïÃn upadiÓya sarvatra k­tÅ bhavati . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<v­ttip­thaktvam tu na upapadyate># . v­tte÷ tu p­thaktvam na upapadyate . #<tasmÃt tatra taparanirdeÓÃt siddham># . tasmÃt tatra taparanirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . kriyate etat nyÃse eva : ata÷ bhisa÷ ais iti .

(P_1,1.70.1)  KA_I,180.14-20  Ro_I,535-536     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . tat iti anena kÃla÷ pratinirdiÓyate tat iti ayam ca varïa÷ . tatra ayuktam varïasya kÃlena saha sÃmanÃdhikaraïyam . katham tarhi nirdeÓa÷ kartavya÷ . tatkÃlakÃlasya iti . kim idam tatkÃlakÃlasya iti . tasya kÃla÷ tatkÃla÷ , tatkÃla÷ kÃla÷ yasya sa÷ ayam tatkÃlakÃla÷ , tatkÃlakÃlasya iti . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . uttarapadalopa÷ atra dra«Âavya÷ . tat yathà u«Âramukham iva mukham asya u«Âramukha÷ , kharamukha÷ . evam tatkÃlakÃla÷ tatkÃla÷ , tatkÃlasya iti . atha và sÃhacaryÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . kÃlasahacarita÷ varïa÷ api kÃla÷ eva.

(P_1,1.70.2)  KA_I,180.21-181.24  Ro_I,537-540     kim puna÷ idam niyamÃrtham Ãhosvit prÃpakam . katham ca niyamÃrtham syÃt katham và prÃpakam . yadi atra aïgrahaïam anuvartate tata÷ niyamÃrtham . atha niv­ttam tata÷ prÃpakam . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<tapara÷ tatkÃlasya iti niyamítham iti cet dÅrghagrahaïe svarabhinnÃgrahaïam># . tapara÷ tatkÃlasya iti niyamítham iti cet dÅrghagrahaïe svarabhinnÃnÃm grahaïam na prÃpnoti . ke«Ãm . udÃttÃnudÃttasvaritÃnÃm . astu tarhi prÃpakam . #<prÃpakam iti cet hrasvagrahaïe dÅrghaplutaprati«edha÷># . prÃpakam iti cet hrasvagrahaïe dÅrghaplutayo÷ tu prati«edha÷ vaktavya÷ . #<viprati«edhÃt siddham># . aï savarïÃn g­hïÃti iti etat astu tapara÷ tatkÃlasya iti và . tapara÷ tatkÃlasya iti etat bhavati viprati«edhena . aï savarïÃn g­hïÃti iti asya avakÃÓa÷ hrasvÃ÷ ataparÃ÷ aïa÷ . tapara÷ tatkÃlasya iti asya avakÃÓa÷ dÅrghÃ÷ taparÃ÷ . hrasve«u tapare«u ubhayam prÃpnoti . tapara÷ tatkÃlasya iti etat bhavati viprati«edhena . yadi evam #<drutÃyÃm taparakaraïe madhyamavilambitayo÷ upasaÇkhyÃnam kÃlabhedÃt># . drutÃyÃm taparakaraïe madhyamavilambitayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam tathà madhyamÃyÃm drutavilambitayo÷ tathà vilambitÃyÃm drutamadhyamayo÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . kÃlabhedÃt . ye hi drutÃyÃm v­ttau varïÃ÷ tribhÃgÃdhikÃ÷ te madhyamÃyÃm . ye madhyamÃyÃm varïÃ÷ tribhÃgÃdhikÃ÷ te vilambitÃyÃm . #<siddham tu avasthitÃ÷ varïÃ÷ vaktu÷ cirÃciravacanÃt v­ttaya÷ viÓi«yante># . siddham etat . katham . avasthitÃ÷ varïÃ÷ drutamadhyamavilambitÃsu . kiÇk­ta÷ tu v­ttiviÓe«a÷ . vaktu÷ cirÃciravacanÃt v­ttaya÷ viÓi«yante . vaktà ka÷ cit ÃÓvabhidhÃyÅ bhavati , ÃÓu varïÃn abhidhatte . ka÷ cit cireïa ka÷ cit ciratareïa . tat yathà : tam eva adhvÃnam ka÷ cit ÃÓu gacchati ka÷ cit cireïa gacchati ka÷ cit ciratareïa gacchati . rathika÷ ÃÓu gacchati ÃÓvika÷ cireïa padÃti÷ ciratareïa . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . adhikaraïam atra adhvà vrajikriyÃyÃ÷ . tatra ayuktam yat adhikaraïasya v­ddhihrÃsau syÃtÃm . evam tarhi sphoÂa÷ Óabda÷ dhvani÷ Óabdaguïa÷ . katham . bheryÃghÃtavat . tat yathà bheryÃghÃta÷ bherÅm Ãhatya ka÷ cit viæÓati padÃni gacchati ka÷ cit triæÓat ka÷ cit catvÃriæÓat . sphoÂa÷ ca tÃvÃn eva bhavati . dhvanik­tà v­ddhi÷ . dhvani÷ sphoÂa÷ ca ÓabdÃnÃm dhvani÷ tu khalu lak«yate | alpa÷ mahÃn ca ke«Ãm cit ubhayam tat svabhÃvata÷ .

(P_1,1.71)  KA_I,182.2-13  Ro_I,541-542     #<Ãdi÷ antyena saha iti asampratyaya÷ sa¤j¤ina÷ anirdeÓÃt># . Ãdi÷ antyena saha iti asampratyaya÷ . kim kÃraïam . sa¤j¤ina÷ anirdeÓÃt . na hi sa¤j¤ina÷ nirdiÓyante . #<siddham tu Ãdi÷ ità saha tanmadhyasya iti vacanÃt># . siddham etat . katham . Ãdi÷ antyena saha ità g­hyamÃïa÷ svasya ca rÆpasya grÃhaka÷ tanmadhyÃnÃm ca iti vaktavyam . #<sambandhiÓabdai÷ và tulyam># . sambandhiÓabdai÷ và tulyam etat . tat yathà sambandhiÓabdÃ÷ : mÃtari vartitavyam , pitari ÓuÓrÆ«itavyam iti . na ca ucyate svasyÃm mÃtari svasmin pitari iti sambandhÃt ca gamyate yà yasya mÃtà ya÷ ca yasya pità iti . evam iha api Ãdi÷ antya÷ iti sambandhiÓabdau etau . tatra sambandhÃt etat gantavyam : yam prati Ãdi÷ antya÷ iti ca bhavati tasya grahaïam bhavati svasya ca rÆpasya iti .

(P_1,1.72.1)  KA_I,182.15-183.2  Ro_I,542-544     iha kasmÃt na bhavati : ika÷ yaï aci : dadhi atra madhu atra . astu . ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti antyasya bhavi«yati . na evam Óakyam . ye anekÃla÷ ÃdeÓÃ÷ te«u do«a÷ syÃt : eca÷ ayavÃyÃva÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . yathà eva prak­tita÷ tadantavidhi÷ bhavati evam ÃdeÓata÷ api bhavi«yati . tatra ejantasya ayÃdyantà ÃdeÓÃ÷ bhavi«yanti . yadi ca evam kva cit vairÆpyam tatra do«a÷ syÃt . api ca antaraÇgabahiraÇge na prakalpyeyÃtÃm . tatra ka÷ do«a÷ . syona÷ , syonà : antaraÇgalak«aïasya yaïÃdeÓasya bahiraÇgalak«aïa÷ guïa÷ bÃdhaka÷ prasajyeta . ÆnaÓabdam hi ÃÓritya yaïÃdeÓa÷ naÓabdam ÃÓritya guïa÷ . alvidhi÷ ca na prakalpeta : dyau÷ , panthÃ÷ , sa÷ iti . tasmÃt prak­te tadantavidhi÷ iti vaktavyam . na vaktavyam . yena iti karaïe e«Ã t­tÅyà anyena ca anyasya vidhi÷ bhavati . tat yathà : devadattasya samÃÓam ÓarÃvai÷ odanena ca yaj¤adatta÷ pratividhatte , tathà saÇgrÃmam hastyaÓvarathapadÃtibhi÷ . evam iha api acà dhÃto÷ yatam vidhatte . akÃreïa prÃtipadikasya i¤am vidhatte .

(P_1,1.72.2)  KA_I,183.3-16  Ro_I,544-546     #<yena vidhi÷ tadantasya iti cet grahaïopÃdhÅnÃm tadantopÃdhiprasaÇga÷># . yena vidhi÷ tadantasya iti cet grahaïopÃdhÅnÃm tadantopÃdhitÃprasaÇga÷ . ye grahaïopÃdhaya÷ te api tadantopÃdhaya÷ syu÷ . tatra ka÷ do«a÷ . uta÷ ca pratyayÃt asaæyogapÆrvÃt iti asaæyogapÆrvagrahaïam ukÃrÃntviÓe«aïam syÃt . tatra ka÷ do«a÷ . asaæyogapÆrvagrahaïena iha eva paryudÃsa÷ syÃt:: ak«ïuhi tak«ïuhi iti . iha na syÃt : Ãpnuhi Óaknuhi iti . tathà ut o«thyapÆrvasya iti o«ÂhyapÆrvagrahaïam ÌkÃrÃntaviÓe«aïam syÃt . tatra ka÷ do«a÷ . o«ÂhyapÆrvagrahaïena iha ca prasajyeta : saÇkÅrïam iti . iha ca na syÃt : nipÆrtÃ÷ piï¬Ã÷ iti . #<siddham tu viÓe«aïaviÓe«yayo÷ yathe«ÂatvÃt># . siddham etat . katham . yathe«Âam viÓe«aïaviÓe«yayo÷ yoga÷ bhavati . yÃvatà yathe«Âam iha tÃvat : uta÷ ca pratyayÃt asaæyogapÆrvÃt iti na asaæyogapÆrvagrahaïena ukÃrÃntam viÓe«yate . kim tarhi . ukÃra÷ eva viÓe«yate : ukÃra÷ ya÷ asaæyogapÆrva÷ tadantÃt pratyayÃt iti . tathà ut o«thyapÆrvasya iti na o«ÂhapÆrvagrahaïena ÌkÃrÃntam viÓe«yate . kim tarhi . ÌkÃra÷ eva viÓe«yate : ÌkÃra÷ ya÷ o«ÂhyapÆrva÷ tadantasya dhÃto÷ iti .

(P_1,1.72.3)  KA_I,183.17-184.25  Ro_I,546-550     #<samÃsapratyayavidhau prati«edha÷># . samÃsavidhau pratyayavidhau ca prati«edha÷ vaktavya÷ . samÃsavidhau tÃvat : dvitÅyà ÓritÃdibhi÷ samasyate : ka«ÂaÓrita÷ , narakaÓrita÷ . ka«Âam paramaÓrita iti atra mà bhÆt . pratyayavidhau : na¬asya apatyam nìÃyana÷ . iha na bhavati : sÆtrana¬asya apatyam sautranìi÷ . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha . #<ugidvarïagrahaïavarjam># . ugidgrahaïam varïagrahaïam ca varjayitvà . ugidgrahaïam : bhavatÅ , atibhavatÅ mahatÅ , atimahatÅ . varïagrahaïam : ata÷ i¤ : dÃk«i÷ , plÃk«i÷ . asti ca idÃnÅm ka÷ cit kevala÷ akÃra÷ prÃtipadikam yadartha÷ vidhi÷ syÃt . asti iti Ãha . atate÷ ¬a÷ : a÷ , tasya apatyam : ata÷ i¤ i÷ . #<akacÓnamvata÷ sarvanÃmÃvyayadhÃtuvidhau upasaÇkhyÃnam >#. akacvata÷ sarvanÃmÃvyayavidhau Ónamvata÷ dhÃtuvidhau upasaÇkhyÃnam kartavyam . akacvata÷ : sarvake viÓvake . avyayavidhau : uccakai÷ nÅcakai÷ . Ónamvata÷ : bhinatti chinatti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . iha tasya và grahaïam bhavati tadantasya và . na ca idam tat na api tadantam . #<siddham tu tadantÃntavacanÃt># . siddham etat . katham . tadantÃntavacanÃt . tadantÃntasya iti vaktavyam . kim idam tadantÃntasya iti . tasya anta÷ tadanta÷ , tadanta÷ anta÷ yasya tat idam tadantÃntam , tadantÃntasya iti . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . uttarapadalopa÷ atra dra«Âavya÷ . tat yathà : u«Âramukham iva mukham asya : u«Âramukha÷ , kharamukha÷ . evam iha api tadanta÷ anta÷ yasya tadantasya iti . #<tadekadeÓavij¤ÃnÃt và siddham># . tadekadeÓavij¤ÃnÃt và puna÷ siddham etat . tadekadeÓabhÆta÷ tadgrahaïena g­hyate . tat yathà gaÇgà yamunà devadattà iti . anekà nadÅ gaÇgÃm yamunÃm ca pravi«Âà gaÇgÃyamunÃgrahaïena g­hyate . tathà devadattÃstha÷ garbha÷ devadattÃgrahaïena g­hyate . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . iha ke cit ÓabdÃ÷ aktaparimÃïÃnÃm arthÃnÃm vÃcakÃ÷ bhavanti ye ete saÇkhyÃÓabdÃ÷ parimÃïaÓabdÃ÷ ca . pa¤ca sapta iti : ekena api apÃye na bhavanti . droïa÷ khÃrŠìhakam iti : na eva adhike bhavanti na nyÆne . ke cit yÃvat eva tat bhavati tÃvat eva Ãhu÷ ye ete jÃtiÓabdÃ÷ guïaÓabdÃ÷ ca . tailam gh­tam iti : khÃryÃm api bhavanti droïe api . Óukla÷ nÅla÷ k­«ïa÷ iti : himavati api bhavati vaÂakaïikÃmÃtre api dravye . imÃ÷ ca api sa¤j¤Ã÷ aktaparimÃïÃnÃm arthÃnÃm kriyante . tÃ÷ kena adhikasya syu÷ . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati tadekadeÓabhÆtam tadgrahaïena g­hyate iti yat ayam na idamadaso÷ ako÷ iti sakakÃrayo÷ idamadaso÷ prati«edham ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . idamadaso÷ kÃryam ucyamÃnam ka÷ prasaÇga÷ yat sakakÃrayo÷ syÃt . paÓyati tu ÃcÃrya÷ tadekadeÓabhÆtam tadgrahaïena g­hyate iti . tata÷ sakakÃrayo÷ prati«edham ÓÃsti .

(P_1,1.72.4)  KA_I,184.26-186.24  Ro_I,550-554     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . #<prayojanam sarvanÃmÃvyayasa¤j¤ÃyÃm># . sarvanÃmÃvyayasa¤j¤ÃyÃm prayojanam : sarve paramasarve viÓve paramaviÓve , uccai÷ , paramoccai÷ , nÅcai÷ , paramanÅcai÷ iti . #<upapadavidhau bhayìhyÃdigrahaïam># . upapadavidhau bhayìhyÃdigrahaïam prayojanam : bhayaÇkara÷ , abhayaÇkara÷ , ìhyaÇkaraïam , khìyaÇkaraïam . #<ÇÅbvidhau ugidgrahaïam># . ÇÅbvidhau ugidgrahaïam prayojanam : bhavatÅ , atibhavatÅ mahatÅ , atimahatÅ . #<prati«edhe svasrÃdigrahaïam># . prati«edhe svasrÃdigrahaïam prayojanam : svasà paramasvasà duhità paramaduhità . #<aparimÃïabistÃdigrahaïam ca prati«edhe># . aparimÃïabistÃdigrahaïam ca prati«edhe prayojanam . aparimÃïabistÃcitakambalebhya÷ na taddhitaluki : dvibistà dviparamabistà  tribistà triparamabistà dvyÃcità dviparamÃcità . #<diti># . ditigrahaïam ca prayojanam . dite÷ apatyam daitya÷ , adite÷ apatyam Ãditya÷ . dityadityÃditya iti aditigrahaïam na kartavyam bhavati . #<roïyÃ÷ aï># . roïyÃ÷ aïgrahaïam ca prayojanam : Ãjakaroïa÷ , saiæhakaroïa÷ . #<tasya ca># . tasya ca iti vaktavyam : rauïa÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . tadantÃt ca tadantavidhinà siddham kevalÃt ca vyapdeÓivadbhÃvena . vyapdeÓivadbhÃva÷ aprÃtipadikena . kim puna÷ kÃraïam vyapdeÓivadbhÃva÷ aprÃtipadikena . iha : sÆtrÃntÃt Âhak bhavati daÓÃntÃt ¬a÷ bhavati iti : kevalÃt utpatti÷ mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . siddham atra tadantÃt ca tadantavidhinà kevalÃt ca vyapdeÓivadbhÃvena . sa÷ ayam evam siddhe sati yat antagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ sÆtrÃntÃt eva daÓÃntÃt eva iti . na atra tadantÃt utpatti÷ prÃpnoti . idÃnÅm eva hi uktam : samÃsapratyayavidhau prati«edha÷ iti . sà tarhi e«Ã paribhëà kartavyà . na kartavyà . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati vyapdeÓivadbhÃva÷ aprÃtipadikena iti yat ayam pÆrvÃt ini÷ sapÆrvÃt ca iti Ãha . na etat asti prayojanam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . sapÆrvÃt pÆrvÃt inim vak«yÃmi iti . yat tarhi yogavibhÃgam karoti . itarathà hi pÆrvÃt sapÆrvÃt iti eva brÆyÃt . kim puna÷ ayam asya eva Óe«a÷ : tasya ca iti . na iti Ãha . yat ca anukrÃntam yat ca anukraæsayte sarvasya eva Óe«a÷ tasya ca iti . #<rathasÅtÃhalebhya÷ yadvidhau># . rathasÅtÃhalebhya÷ yadvidhau prayojanam : rathya÷ , paramarathya÷ , sÅtyam , paramasÅtyam , halyà paramahalyà . #<susarvÃrdhadikÓabdebhya÷ janapadasya># . susarvÃrdhadikÓabdebhya÷ janapadasya prayojanam : supäcÃlaka÷ , sumÃgadhaka÷ . su . sarva : sarvapäcÃlaka÷ , sarvamÃgadhaka÷ . sarva . ardha : ardhapäcÃlaka÷ , ardhamÃgadhaka÷ . ardha . dikÓabda : pÆrvapäcÃlaka÷ , pÆrvamÃgadhaka÷ . #<­to÷ v­ddhimadvidhau avayavÃnÃm># . ­to÷ v­ddhimadvidhau avayavÃnÃm prayojanam : pÆrvaÓÃradam , aparaÓÃradam , pÆrvanaidÃgham , aparanaidÃgham . #<Âha¤vidhau saÇkhyÃyÃ÷># . Âha¤vidhau saÇkhyÃyÃ÷ prayojanam : dvi«Ã«Âikam , pa¤ca«Ã«Âikam . #<dharmÃt na¤a÷># . dharmÃt na¤a÷ prayojanam : dharmam carati dhÃrmika÷ , adharmam carati Ãdharmika÷ . adharmÃt ca iti na vaktavyam bhavati . 

(P_1,1.72.5)  KA_I,187.1-188.23  Ro_I,555-561     #<padÃÇgÃdhikÃre tasya ca taduttarapadasya ca># . padÃÇgÃdhikÃre tasya ca taduttarapadasya ca iti vaktavyam . padÃdhikÃre kim prayojanam . #<prayojanam i«Âike«ÅkÃmÃlÃnÃm citatÆlabhÃri«u >#: i«Âakacitam cinvÅta , pakve«Âikcitam cinvÅta , i«ÅkatÆlena mu¤je«ÅkatÆlena mÃlabhÃriïÅ kanyà , utpalamÃlabhÃriïÅ kanyà . aÇgÃdhikÃre kim prayojanam . #<mahadapsvas­tÌïÃm dÅrghavidhau># . mahadapsvas­tÌïÃm dÅrghavidhau prayojanam : mahÃn , paramamahÃn . mahat . ap : Ãpa÷ ti«Âhanti , svÃpa÷ ti«Âhanti . ap . svas­ : svasà svasÃrau svasÃra÷ , paramasvasà paramasvasÃrau paramasvasÃra÷ . svas­ . napt­ : naptà naptÃrau naptÃra÷ . evam paramanaptà paramanaptÃrau paramanaptÃra÷ . #<padyu«madasmadasthyÃdyan¬uha÷ num># . padbhÃva÷ prayojanam : divpada÷ paÓya . asti ca idÃnÅm ka÷ cit kevala÷ pÃcchabhda÷ yadartha÷ vidhi÷ syÃt . na asti iti Ãha . evam tarhi aÇgÃdhikÃre prayojanam na asti iti k­tvà padÃdhikÃrasya idam prayojanam uktam : himakëihati«u ca : yathà patkëiïau patkëiïa÷ evam paramapatkëiïau paramapatkëiïa÷ . yadi tarhi padÃdhikÃre pÃdasya tadantavidhi÷ bhavati pÃdasya pada Ãjyatigopahate«u : yathà iha bhavati : pÃdena upahatam padopahatam atra api syÃt : digdhapÃdena upahatam digdhapÃdopahatam . evam tarhi aÇgÃdhikÃre eva prayojanam . nanu ca uktam na asti kevala÷ pÃcchabda÷ iti . ayam asti pÃdayate÷ apratyaya÷ pÃt : padà pade . pad . yu«mat asmat : yÆyam , vayam atiyÆyam ativayam . asthyÃdi : asthnà dadhnà sakthnà parmÃsthnà paramadadhnà paramasakthnà . ana¬uha÷ num : ana¬vÃn , paramÃna¬vÃn . #<dyupathimathipuÇgosakhicaturana¬uttrigrahaïam># . dyupathimathipuÇgosakhicaturana¬uttrigrahaïam prayojanam : dyau÷ , sudyau÷ , panthÃ÷ , supanthÃ÷ , manthÃ÷ , sumanthÃ÷ , paramamanthÃ÷ , pumÃn paramapumÃn , gau÷ , sugau÷ , sakhà sakhÃyau sakhÃya÷ , susakhà susakhÃyau susakhÃya÷ , paramasakhà paramasakhÃyau paramasakhÃya÷ , catvÃra÷ paramacatvÃra÷ , ana¬vÃha÷ , parmÃna¬vÃha÷ , trayÃïÃm , paramatrayÃïÃm . #<tyadÃdividhibhastrÃdistrÅgrahaïam ca># . tyadÃdividhibhastrÃdistrÅgrahaïam ca prayojanam : sa÷ , atisa÷ , bhastrakà bhastrikà nirbhastrakà nirbhastrikà bahubhastrakà bahubhastrikà . strÅgrahaïam ca prayojanam . striyau striya÷ rÃjastriyau rÃjastriya÷ . #<varïagrahaïam ca sarvatra># . varïagrahaïam ca sarvatra prayojanam . kva sarvatra . aÇgÃdhikÃre ca anyatra ca . anyatra udÃh­tam . ÃngÃdhikÃre : ata÷ dÅrgha÷ ya¤i supi ca : iha eva syÃt : ÃbhyÃm . ghaÂÃbhyÃm iti atra na syÃt . #<pratyayagrahaïam ca apa¤camyÃ÷ >#. pratyayagrahaïam ca apa¤camyÃ÷ prayojanam : ya¤i¤o÷ phak bhavati . gÃrgyÃyaïa÷ vÃtsyÃyana÷ paramagÃrgyÃyaïa÷ paramavÃtsyÃyana÷ . apa¤camyÃ÷ iti kimartham . d­«attÅrïà pari«attÅrïà . alà eva anarthakena na anyena anarthakena iti vaktavyam . kim prayojanam . hangrahaïe plÅhangrahaïam mà bhÆt . udgrahaïe garmudgrahaïam . strÅgrahaïe ÓastrÅgrahaïam . saÇgrahaïe pÃyasam karoti iti mà bhÆt . kimartham idam ucyate na padÃÇgÃdhikÃre tasya ca taduttarapadasya ca iti eva siddham . na ca idam tat na api taduttarapadam . tat na vaktavyam bhavati . kim puna÷ atra jyÃya÷ . tadantavidhi÷ eva jyÃyÃn . idam api siddham bhavati : paramÃtimahÃn . etat hi na eva tat na api taduttarapadam . aninasmangrahaïÃni ca arthavatà ca anarthakena ca tadantavidhim prayojayanti . an : rÃj¤Ã iti arthavatà sÃmnà iti anarthakena . an . in : daï¬Å* iti arthavatà vÃgmÅ* iti anarthakena . in . as : supayÃ÷ iti arthavatà susrotÃ÷ iti anarthakena . as . man : suÓarmà iti arthavatà suprathimà iti anarthakena .

(P_1,1.72.6)  KA_I,188.24-189.2  Ro_I,561     #<yasmin vidhi÷ tadÃdau algrahaïe># . algrahaïe«u yasmin vidhi÷ tadÃdau iti vaktavyam . kim prayojanam . aci ÓnudhÃtubhruvÃm yvo÷ iyaÇuvaÇau iti iha eva syÃt : Óriyau bhruvau . Óriya÷ , bhruva÷ iti atra na syÃt .

(P_1,1.73.1)  KA_I,189.4-22  Ro_I,562-565     v­ddhigrahaïam kimartham. yasya acÃm Ãdi÷ tat v­ddham iti iyati ucyamÃne dÃttÃ÷ , rÃk«itÃ÷ atra api prasajyeta . v­ddhigrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha yasyagrahaïam kimartham . yasya iti vyapadeÓÃya . atha ajgrahaïam kimartham . v­ddhi÷ yasya Ãdi÷ tat v­ddham iti iyati ucyamÃne iha eva syÃt : aitikÃyanÅyÃ÷ , aupagavÅyÃ÷ . iha na syÃt : gÃrgÅyÃ÷ , vÃtsÅyÃ÷ iti . ajgrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha Ãdigrahaïam kimartham . v­ddhi÷ yasya acÃm tat v­ddham iti iyati ucyamÃne sabhÃsannayane bhava÷ sÃbhasannayana÷ iti atra prasajyeta . Ãdigrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . #<v­ddhasa¤j¤ÃyÃm ajasanniveÓÃt anÃditvam># . v­ddhasa¤j¤ÃyÃm ajasanniveÓÃt Ãdi÷ iti etat na upapadyate . na hi acÃm sanniveÓa÷ asti . nanu ca evam vij¤Ãyate : ac eva Ãdi÷ ajÃdi÷ . na evam Óakyam . iha eva prasajyeta : aupagavÅyÃ÷ . iha na syÃt : gÃrgÅyÃ÷ iti . ekÃntÃditvam tarhi vij¤Ãyate . #<ekÃntÃditve ca sarvaprasaÇga÷># . iha api prasajyeta : sabhÃsannayane bhava÷ sÃbhasannayana÷ iti . #<siddham ajÃk­tinirdeÓÃt># . siddham etat . katham . ajÃk­ti÷ nirdiÓyate . evam api vya¤janai÷ vyavahitatvÃt na prÃpnoti . #<vya¤janasya avidyamÃnatvam yathà anyatra># . vya¤janasya avidyamÃnavadbhÃva÷ vaktavya÷ yathà anyatra api bhavati vya¤janasya avidyamÃnavadbhÃva÷ . kva anyatra . svare .

(P_1,1.73.2)  KA_I,189.23-190.10  Ro_I,565-566     #<và nÃmadheyasya># . và nÃmadheyasya v­ddhasa¤j¤Ã vaktavyà : devadattÅyÃ÷ , daivadattÃ÷ , yaj¤adattÅyÃ÷ , yÃj¤adattÃ÷ . #<gotrottarapadasya ca># . gotrottarapadasya ca v­ddhasa¤j¤Ã vaktavyà : kambalacÃrÃyaïÅyÃ÷ , odanapÃïinÅyÃ÷ , gh­tarau¬hÅyÃ÷ . #<gotrÃntÃt và asamastavat># . gotrÃntÃt và asamastavat pratyaya÷ bhavati iti vaktavyam :  etÃni eva udÃharaïÃni . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha . #<jihvÃkÃtyaharitakÃtyavarjam># . jihvÃkÃtyam haritakÃtyam ca varjayitvà : jaihavÃkÃtÃ÷ , hÃritakÃtÃ÷ . kim puna÷ atra jyÃya÷ . gotrÃntÃt và asamastavat iti eva jyÃya÷ . idam api siddham bhavati : piÇgalakÃïvasya chÃttrÃ÷ paiÇgalakÃïvÃ÷ .

(P_1,1.74)  KA_I,190.12-18  Ro_I,566-567     yasyÃcÃmÃdigrahaïam anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate iha ca prasajyeta : tvatputrasya chÃttrÃ÷ tvÃtputrÃ÷ , mÃtputrÃ÷ iha ca na syÃt : tvadÅya÷ , madÅya÷ iti . atha niv­ttam eÇ prÃcÃm deÓe yasyÃcÃmÃdigrahaïam kartavyam . evam tarhi anuvartate . katham tvÃputrÃ÷ , mÃtputrÃ÷ iti . sambandham anuvarti«yate . v­ddhi÷ yasya acÃm Ãdi÷ tat v­ddham . tyadÃdÅni ca v­ddhasa¤j¤Ãni bhavanti . v­ddhi÷ yasya acÃm Ãdi÷ tat v­ddham . eÇ prÃcÃm deÓe . yasyÃcÃmÃdigrahaïam anuvartate . v­ddhigrahaïam niv­ttam . tat yathà ka÷ cit kÃntÃre samupasthite sÃrtham upÃdatte . sa÷ yadà ni«kÃntÃrÅbhÆta÷ bhavati tadà sÃrtham jahÃti 

(P_1,1.75)  KA_I,190.20-21  Ro_I,567-568     eÇ prÃcÃm deÓe Óai«ike«u iti vaktavyam : saipurikÅ saipurikà skaunagarikÅ skaunagarikà iti .

(P_1,2.1.1)  KA_I,191.2-192.12  Ro_II,3-7     #<Çitkidvacane tayo÷ abhÃvÃt aprasiddhi÷># . Çitkidvacane tayo÷ abhÃvÃt , ÇakÃrakakÃrayo÷ abhÃvÃt , Çittvakittvayo÷ aprasiddhi÷ . satà hi abhisambandha÷ Óakyate kartum na ca atra ÇakÃrakakÃrau itau paÓyÃma÷ . tat yathà citragu÷ devadatta÷ iti : yasya tÃ÷ gÃva÷ santi sa÷ eva tÃbhyÃm ÓabdÃbhyÃm Óakyate abhisambandhum . bhÃvyete tarhi anena . gÃÇkuÂÃdibhya÷ a¤ïit Çit bhavati iti . asaæyogÃt li kit bhavati iti . #<bhavati iti cet ÃdeÓaprati«edha÷># . bhavati iti cet ÃdeÓasya prati«edha÷ vaktavya÷ . ÇakÃrakakÃrau itau ÃdeÓau prÃpnuta÷ . katham puna÷ itsa¤j¤a÷ nÃma ÃdeÓa÷ syÃt . kim hi vacanÃt na bhavati . evam tarhi «a«ÂhÅnirdi«Âasya ÃdeÓÃ÷ ucyante na ca atra «a«ÂhÅm paÓyÃma÷ . gÃÇkuÂÃdibhya÷ iti e«Ã pa¤camÅ a¤ïit iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . sa¤j¤Ãkaraïam tarhi idam . gÃÇkuÂÃdibhya÷ a¤ïit Çitsa¤j¤a÷ bhavati iti . asaæyogÃt li kitsa¤j¤a÷  bhavati iti . #<sa¤j¤Ãkaraïe kÇidgrahaïe asampratyaya÷ ÓabdabhedÃt># . sa¤j¤Ãkaraïe kÇidgrahaïe asampratyaya÷ syÃt . kim kÃraïam . ÓabdabhedÃt . anya÷ hi Óabda÷ kÇiti iti anya÷ kiti iti Çiti iti ca . tathà kidgrahaïe«u Çidgrahaïe«u ca anayo÷ eva sampratyaya÷ syÃt . tadvadatideÓa÷ tarhi ayam : gÃÇkuÂÃdibhya÷ a¤ïit Çidvat bhavati iti . asaæyogÃt li kidvat bhavati iti . sa÷ tarhi vatinirdeÓa÷ kartavya÷ . na hi antareïa vatim atideÓa÷ gamyate . antareïa api vatim atideÓa÷ gamyate . tat yathà : e«a÷ brahmadatta÷ . abrahmadattam brahmadatta÷ iti Ãha . te manyÃmahe brahmadattavat ayam bhavati iti . evam iha api aÇitam Çit iti Ãha . Çidvat iti gamyate . akitam kit iti Ãha . kidvat iti gamyate . #<tadvadatideÓe akidvidhiprasaÇga÷ >#. tadvadatideÓe akidvidhi÷ api prÃpnoti . s­jid­Óo÷ jhali am akiti : sis­k«ati did­k«ate : akillak«aïa÷ amÃgama÷ prÃpnoti . #<siddham tu prasajyaprati«edhÃt># . siddham etat . katham . prasajya ayam prati«edha÷ kriyate : kiti na iti . #<sarvatra sanantÃt Ãtmanepadaprati«edha÷># . sarve«u pak«e«u sanantÃt Ãtmanepadam prÃpnoti . uccukuÂi«ati nicukuÂi«ati : Çiti iti Ãtmanepadam prÃpnoti . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . #<siddham tu pÆrvasya kÃryÃtideÓÃt># . siddham etat . katham . pÆrvasya yat kÃryam tat atidiÓyate . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . saptamyarthe api vati÷ bhavati . tat yathà : mathurÃyÃm iva mathurÃvat pÃÂaliputre iva pÃÂaliputravat evam Çiti iva Çidvat .

(P_1,2.1.2)  KA_I,192.13-193.13  Ro_II,7-10     atha kimartham p­thak Çitkitau kriyete na sarvam kit eva và syÃt Çit eva và . #<p­thaganubandhatve prayojanam vacisvapiyajÃdÅnÃm asamprasÃraïam sÃrvadhÃtukacaÇÃdi«u># . p­thaganubandhatve prayojanam vacisvapiyajÃdÅnÃm asamprasÃraïam sÃrvadhÃtuke caÇÃdi«u ca. sÃrvadhÃtuke prayojanam : yathà iha bhavati supta÷ , suptavÃn iti evam svapita÷ , svapitha÷ : atra api prÃpnoti . caÇÃdi«u prayojanam . ke puna÷ caÇÃdaya÷ . caÇaÇnajiÇÇvanibathaÇnaÇa÷ . caÇ : yathà iha bhavati ÓÆna÷ , ÓÆnavÃn iti evam aÓiÓviyat : atra api prÃpnoti . aÇ : yathà iha bhavati ÓÆna÷ , ukta÷ iti evam aÓvat , avocat : atra api prÃpnoti . najiÇ : yathà iha bhavati supta÷ iti evam svapnak : atra api prÃpnoti . Çvanip : yathà iha bhavati i«Âa÷ iti evam yajvà : atra api prÃpnoti . athaÇ : yathà iha bhavati u«ita÷ iti evam Ãvasatha÷ : atra api prÃpnoti . naÇ : yathà iha bhavati i«Âam evam yaj¤a÷ : atra api prÃpnoti . #<jÃgra÷ aguïavidhi÷># . jÃgarte÷ aguïavidhi÷ prayojanam . yathà iha bhavati jÃg­ta÷ , jÃg­tha÷ iti aÇiti iti paryudÃsa÷ evam jÃgarita÷, jÃgaritavÃn iti atra api prÃpnoti . apara÷ Ãha : jÃgra÷ guïavidhi÷ . jÃgarte÷ guïavidhi÷ prayojanam . yathà iha bhavati jÃgarita÷ , jÃgaritavÃn evam jÃg­ta÷ jÃg­tha÷ iti atra api prÃpnoti . #<kuÂÃdÅnÃm iÂprati«edha÷># . kuÂÃdÅnÃm iÂprati«edha÷ prayojanam . yathà iha bhavati lÆtvà pÆtvà Óryuka÷ kiti iti iÂprati«edha÷ evam nuvità dhuvità : atra api prÃpnoti . #<ktvÃyÃm kitprati«edha÷ ca># . ktvÃyÃm kitprati«edha÷ ca prayojanam . kim ca . iÂprati«edha÷ ca . na iti Ãha . adeÓe ayam ca÷ paÂhita÷ . ktvÃyÃm ca kitprati«edha÷ iti . yathà iha bhavati devitvà sevitvà na ktvà se iti prati«edha÷ evam kuÂitvà puÂitvà : atra api prÃpnoti . atha và deÓe eva ayam ca÷ paÂhita÷ . ktvÃyÃm kitprati«edha÷ ca iÂprati«edha÷ ca . iÂprati«edha÷ : yathà iha bhavati lÆtvà pÆtvà Óryuka÷ kiti iti iÂprati«edha÷ evam nuvitvà dhuvitvà : atra api prÃpnoti . syÃt etat prayojanam yadi atra niyogata÷ ÃtideÓikena Çittvena aupadeÓikam kittvam bÃdhyeta . sati api tu Çittve kit eva e«a÷ . tasmÃt nÆtvà dhÆtvà iti eva bhavitavyam .

(P_1,2.4.1)  KA_I,193.15-22  Ro_II,10-11     sÃrvadhÃtukagrahaïam kimartham . apit iti iyati ucyamÃne ÃrdhadhÃtukasya api apita÷ Çittvam prasajyeta : kartà hartà . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na anena ÃrdhadhÃtukasya Çittvam bhavati iti yat ayam ÃrdhadhÃtukÅyÃn kÃn cit Çita÷ karoti : caÇaÇnajiÇÇvanibathaÇnaÇa÷ . sÃrvadhÃtuke api etat j¤Ãpakam syÃt . na iti Ãha . tulyajÃtÅyasya j¤Ãpakam . ka÷ ca tulyajÃtÅya÷ . yathÃjÃtÅyakÃ÷ caÇaÇnajiÇÇvanibathaÇnaÇa÷ . katha¤jÃtÅyakÃ÷ ca ete . ÃrdhadhÃtukÃ÷ . yadi etat asti tulyajÃtÅyasya j¤Ãpakam iti caÇaÇau luÇvikaraïÃnam j¤Ãpakau syÃtÃm najiÇ vartamÃnakÃlÃnÃm Çvanip bhÆtakÃlÃnÃm athaÇÓabda÷ auïÃdikÃnÃm naÇÓabda÷ gha¤arthÃnÃm . tasmÃt sÃrvadhÃtukagrahaïam kartavyam .

(P_1,2.4.2)  KA_I,193.23-194.7  Ro_II,11-12     kim puna÷ ayam paryudÃsa÷ : yat anyat pita÷ ,  Ãhosvit prasajya ayam prati«edha÷ : pit na iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<apit Çit iti cet ÓabdekÃdeÓaprati«edha÷ ÃdivattvÃt># . apit Çit iti cet ÓabdekÃdeÓe prati«edha÷ vaktavya÷ : cyavante plavante . kim kÃraïam .  ÃdivattvÃt . pidapito÷ ekÃdeÓa÷ apita÷ Ãdivat syÃt . asti anyat pita÷ iti k­tvà Çittvam prÃpnoti . astu tarhi prasajyaprati«edha÷ : pit na iti . #<na pit Çit iti cet uttamaikÃdeÓaprati«edha÷># . pit na iti cet uttamaikÃdeÓe prati«edha÷ prÃpnoti : tudÃni likhÃni . kim kÃraïam . ÃdivattvÃt eva . pidapito÷ ekÃdeÓa÷ pita÷ Ãdivat syÃt . tatra pit na iti prati«edha÷ prÃpnoti . yathà icchasi tathà astu . nanu ca uktam ubhayathà api do«a÷ iti . ubhayathà api na do«a÷ . ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat iti sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam .

(P_1,2.5)  KA_I,194.9-16  Ro_II,12-13     #<­dupadhebhya÷ liÂa÷ kittvam guïÃt viprati«edhena># . ­dupadhebhya÷ liÂa÷ kittvam guïÃt bhavati viprati«edhena : vav­te vav­dhe . #<uktam vÃ># . kim uktam . na và ksasya anavakÃÓatvÃt apavÃda÷ guïasya iti . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . yuktam tatra yat anavakÃÓam kitkaraïam guïam bÃdhate . iha puna÷ ubhayam sÃvakÃÓam . kitkaraïasya avakÃÓa÷: Åjatu÷ Åju÷ . guïasya avakÃÓa÷ : vartitvà vardhitvà . iha ubhayam prÃpnoti : vav­te vav­dhe . paratvÃt guïa÷ prÃpnoti . idam tarhi uktam : i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati itI .

(P_1,2.6)  KA_I,194.18-195.2  Ro_II,14     kimartham idam ucyate . indhe÷ samyogÃrtham vacanam bhavate÷ pidartham . ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham . #<indhe÷ chandovi«ayatvÃt bhuva÷ vuka÷ nityatvÃt tÃbhyÃm kidvacanÃnarthakyam># . indhe÷ chandovi«aya÷ li . na hi antareïa chanda÷ indhe÷ anantara÷ li labhya÷ . Ãmà bhëÃyÃm bhavitavyam . bhuva÷ vuka÷ nityatvÃt . bhavate÷ api nitya÷ vuk . k­te api prÃpnoti ak­te api . tÃbhyÃm kidvacanÃnarthakyam . tÃbhyÃm indhibhavitibhyÃm kidvacanam anarthakam .

(P_1,2.7)  KA_I,195.4-12  Ro_II,15     kimartham m­¬Ãdibhya÷ parasya ktva÷ kittvam ucyate . kit eva hi ktvà . na ktvà se iti prati«edha÷ prÃpnoti tadbÃdhanÃrtham . yadi tarhi m­¬Ãdibhya÷ parasya ktva÷ kittvam ucyate na artha÷ na ktvà se iti anena kittvaprati«edhena . idam niyamÃrtham bhavi«yati : m­¬Ãdibhya÷ eva parasya ktva÷ kittvam bhavati na anyebhya÷ iti . yadi niyama÷ kriyate iha api tarhi niyamÃn na prÃpnoti : lÆtvà pÆtvà . atra api akittvam prÃpnoti . tulyajÃtÅyasya niyama÷ . ka÷ ca tulyajÃtÅya÷ . yathÃjÃtÅyaka÷ m­¬Ãdibhya÷ para÷ ktvà . katha¤jÃtÅyaka÷ m­¬Ãdibhya÷ para÷ ktvà . se . evam api asti atra ka÷ cit vibhëite . sa÷ aniÂÃm niyÃmaka÷ syÃt . astu tÃvat ye seÂa÷ te«Ãm grahaïam niyamítham . ya÷ idÃnÅm vibhëite tasya grahaïam vidhyartham bhavi«yati .

(P_1,2.8)  KA_I,195.14  Ro_II,16     svapipracchyo÷ sanartham grahaïam kit eva hi ktvà .

(P_1,2.9)  KA_I,195.16-197.11  Ro_II,16-21     kimartham ika÷ parasya sana÷ kittvam ucyate . #<ika÷ kittvam guïa÷ mà bhÆt># . ika÷ kittvam ucyate guïa÷ mà bhÆt iti : cicÅ«ati tu«ÂÆ«ati . na etat asti prayojanam . #<dÅrghÃrambhÃt># . dÅrghatvam atra bÃdhakam bhavi«yati . #<k­te bhavet># . k­te khalu dÅrghatve guïa÷ prÃpnoti . #<anarthakam tu># . anarthakam evam sati dÅrghatvam syÃt . na anarthakam . #<hrasvÃrtham># . hrasvÃnÃm dÅrghavacanasÃmarthyÃt guïa÷ na bhavi«yati . bhavet hrasvÃnÃm dÅrghavacanasÃmarthyÃt guïa÷ na syÃt . #<dÅrghÃïÃm tu prasajyate># . dÅrghÃïÃm tu khalu guïa÷ prÃpnoti . nanu ca dÅrghÃïÃm api dÅrghavacanasÃmarthyÃt guïa÷ na bhavi«yati . na dÅrghÃïÃm dÅrghÃ÷ prÃpnuvanti . kim kÃraïam . na hi bhuktavÃn puna÷ bhuÇkte na ca k­taÓmaÓru÷ puna÷ ÓmaÓrÆni kÃrayati . nanu ca puna÷ prav­tti÷ api d­«Âà . bhuktavÃn ca puna÷ bhuÇkte k­taÓmaÓru÷ ca puna÷ ÓmaÓrÆni kÃrayati . #<sÃmarthyÃt hi puna÷ bhÃvyam># . sÃmarthyÃt tatra puna÷ prav­tti÷ bhavati bhojanaviÓe«Ãt ÓilpiviÓe«Ãt và . dÅrghÃïÃm puna÷ dÅrghatvavacane na kim cit prayojanam asti . ak­takÃri khalu api ÓÃstram agnivat . tat yathà agni÷ yad adagdham tat dahati . dÅrghÃïÃm api dÅrghavacane etat prayojanam guïa÷ mà bhÆt iti . k­takÃri khalu api ÓÃstram parjanyavat . tat yathà parjanya÷ yÃvat Ænam pÆrïam ca sarvam abhivar«ati . yathà eva tarhi dÅrghavacanasÃmarthyÃt guïa÷ na bhavati evam Ìdittvam api na prÃpnoti : cikÅr«ati jihÅr«ati iti. #<Ìdittvam dÅrghasaæÓrayam># . na ak­te dÅrghe Ìdittvam prÃpnoti . kim kÃraïam . Ìta÷ iti ucyate . bhavet hrasvÃnÃm na ak­te dÅrghe Ìdittvam syÃt dÅrghÃïÃm tu khalu ak­te api dÅrghatve Ìdittvam prÃpnoti . #<dÅrghÃïÃm na ak­te dÅrghe># . dÅrghÃïÃm api na ak­te dÅrghe Ìdittvam prÃpnoti . yadà dÅrghatvena guïa÷ bÃdhita÷ tata÷ uttarakÃlam Ìdittvam bhavati . #<ïilopa÷ tu prayojanam># . idam tarhi prayojanam : ïilopa÷ yathà syÃt iti : j¤Åpsati . kva astÃ÷ kva nipatitÃ÷ kva kittvam kva ïilopa÷ . ka÷ và abhisambandha÷ yat sati kittve ïilopa÷ syÃt asati na syÃt . e«a÷ abhisambandha÷ yat sati kittve sÃvakÃÓam dÅrghatvam paratvÃt ïilopa÷ bÃdhate . asati puna÷ kittve anavakÃÓam dÅrghatvam yathà eva guïam bÃdhate evam ïilopam api bÃdheta . tatra ïilopasya avakÃÓa÷ : kÃraïà hÃraïà . dÅrghatvasya avakÃÓa÷ : cicÅ«ati tu«ÂÆ«ati . iha ubhayam prÃpnoti : j¤Åpsati . paratvÃt ïilopa÷ . asati api kittve sÃvakÃÓam dÅrghatvam . ka÷ avakÃÓa÷ . isbhÃva÷ . nimitsati pramitsati . mÅnÃtiminotyo÷ dÅrghatve k­te mÅgrahaïena grahaïam yathà syÃt . yathà eva tarhi asati kittve sÃvakÃÓam dÅrghatvam paratvÃt ïilopa÷ bÃdhate evam guïa÷ api bÃdheta . tasmÃt kittvam vaktavyam . ika÷ kittvam guïa÷ mà bhÆt dÅrghÃrambhÃt k­te bhavet | anarthakam tu hrasvÃrtham dÅrghÃïÃm tu prasajyate || sÃmarthyÃt hi puna÷ bhÃvyam Ìdittvam dÅrghasaæÓrayam dÅrghÃïÃm na ak­te dÅrghe ïilopa÷ tu prayojanam .

(P_1,2.10)  KA_I,197.13-22  Ro_II,22-23     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . katham hi ika÷ nÃma hal anta÷ syÃt anyasya anya÷ . katham tarhi nirdeÓa÷ kartavya÷ . igvata÷ hala÷ iti . yadi evam yiyak«ati atra api prÃpnoti . evam tarhi igupadhÃt halantÃt iti vak«yÃmi . evam api dambhe÷ na prÃpnoti . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ iti . na ayukta÷ . antaÓabda÷ ayam asti eva avayavavÃcÅ . tat yathà vastrÃnta÷ , vasanÃnta÷ : vastrÃvayava÷ , vasanÃvayava÷ iti gamyate . asti sÃmÅpye vartate . tat yathà udakÃntam gata÷ iti . udakasamÅpam gata÷ iti gamyate . tat ya÷ sÃmÅpye vartate tasya idam grahaïam . evam api dambhe÷ na sidhyati . ya÷ atra iksamÅpe hal na tasmÃt uttara÷ san . yasmÃt uttara÷ san na asau iksamÅpe hal . evam tarhi #<dambhe÷ halgrahaïasya jÃtivÃcakatvÃt siddham># . haljÃti÷ nirdiÓyate : ika÷ uttarà yà haljÃti÷ iti .

(P_1,2.11)  KA_I,197.24-198.16  Ro_II,24-25     katham idam vij¤Ãyate : Ãtmanepadam yau liÇsicau iti Ãhosvit Ãtmanepade«u parata÷ yau liÇsicau iti . kim ca ata÷. yadi vij¤Ãyate Ãtmanepadam yau liÇsicau iti liÇ viÓe«ita÷ sic aviÓe«ita÷ . atha vij¤Ãyate Ãtmanepade«u parata÷ yau liÇsicau iti sic viÓe«ita÷ liÇ aviÓe«ita÷ . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat Ãtmanepadam yau liÇsicau iti . nanu ca uktam . liÇ viÓe«ita÷ sic aviÓe«ita÷ iti . sic ca viÓe«ita÷ . katham . Ãtmanepadam sic na asti iti k­tvà Ãtmanepadapare sici kÃryam vij¤Ãsyate . atha và puna÷ astu Ãtmanepade«u parata÷ yau liÇsicau iti . nanu ca uktam sic viÓe«ita÷ liÇ aviÓe«ita÷ iti . liÇ ca viÓe«ita÷ . katham . Ãtmanepade«u parata÷ liÇ na asti iti k­tvà Ãtmanepade liÇi kÃryam vij¤Ãsyate . na eva và puna÷ artha÷ liÇviÓe«aïena Ãtmanepadagrahaïena . kim kÃraïam . jhal iti vartate . Ãtmanepade«u ca eva liÇ jhalÃdi÷ na parasmaipade«u . tat etat sijviÓe«aïam Ãtmanepadagrahaïam . atha sijviÓe«aïe Ãtmanepadagrahaïe sati kim prayojanam . iha mà bhÆt : ayÃk«Åt , avÃtsÅt . na etat asti . ika÷ iti vartate . evam api anai«Åt , acai«Åt : atra api prÃpnoti . etat api na asti prayojanam . halantÃt iti vartate . evam api ako«Åt , amo«Åt : atra api prÃpnoti . na etat asti prayojanam . jhal iti vartate . evam api abhaitsÅt , acchaitsÅt : atra api prÃpnoti . na etat asti . iglak«aïayo÷ guïav­ddhyo÷ prati«edha÷ na ca e«Ã iglak«aïà v­ddhi÷ . idam tarhi prayojanam : iha mà bhÆt : adrÃk«Åt , asrÃk«Åt . kim ca syÃt . akillak«aïa÷ amÃgama÷ na syÃt .

(P_1,2.17)  KA_I,198.18-199.4  Ro_II,25-27     #<it ca kasya takÃrettvam># . kasya heto÷ ikÃra÷ tapara÷ kriyate . #<dÅrgha÷ mà bhÆt># . dÅrgha÷ mà bhÆt iti . #<­te api sa÷># . antareïa api Ãrambham siddha÷ atra dÅrgha÷ : ghumÃsthÃgÃpÃjahÃti iti . #<anantare pluta÷ mà bhÆt># . idam tarhi prayojanam : anantare pluta÷ mà bhÆt iti . kuta÷ nu khalu etat anantarÃrthe Ãrambhe hrasva÷ bhavi«yati na puna÷ pluta÷ iti . #<pluta÷ ca vi«aye sm­ta÷># . vi«aye khalu pluta÷ ucyate . yadà ca sa÷ vi«aya÷ bhavitavyam eva tadà plutena . #<it ca kasya takÃrettvam dÅrgha÷ mà bhÆt ­te api sa÷ | anantare pluta÷ mà bhÆt pluta÷ ca vi«aye sm­ta÷>#

(P_1,2.18)  KA_I,199.6-200.24  Ro_II,27-31     #<na se iti k­te akittve># . na se iti eva siddham . na artha÷ ktvÃgrahaïena . ni«ÂhÃyam api tarhi prÃpnoti : gudhita÷ gudhitavÃn iti .  #<ni«ÂhÃyÃm avadhÃraïÃt># .  ni«ÂhÃyÃm avadhÃraïÃt na bhavi«yati . kim avadhÃraïam . ni«Âhà ÓÅÇsvidimidik«vididh­«a÷ iti . parok«ÃyÃm tarhi prÃpnoti . kim ca syÃt . papiva papima : kÇiti iti ÃkÃralopa÷ na syÃt . mà bhÆt evam . iÂi iti evam bhavi«yati . idam tarhi : jagmiva jaghniva . kÇiti iti upadhÃlopa÷ na syÃt . #<j¤ÃpakÃt na parok«ÃyÃm># . j¤ÃpakÃt parok«ÃyÃm na bhavi«yati . kim j¤Ãpakam .  #<sani jhalgrahaïam vidu÷># . yat ayam ika÷ jhal iti jhalgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ aupadeÓikasya kittvasya prati«edha÷ na ÃtideÓikasya iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . jhalgrahaïasya etat prayojanam : iha mà bhÆt : ÓiÓayi«ate iti . yadi ca atra ÃtideÓikasya kittvasya prati«edha÷ syÃt jhalgrahaïam anarthakam syÃt . astu atra kittvam . na se iti prati«edha÷ bhavi«yati . paÓyati tu ÃcÃrya÷ aupadeÓikasya kittvasya prati«edha÷ na ÃtideÓikasya iti . tata÷ jhalgrahaïam karoti . na etat asti prayojanam . uttarÃrtham etat syÃt . sthÃghvo÷ it ca jhalÃdau yathà syÃt . iha mà bhÆt : upÃsthÃyi«ÃtÃm upÃsthÃyi«ata . #<ittvam kitsanniyogena># . kitsanniyogena ittvam ucyate . tena asati kittve ittvam na bhavi«yati .  #<reïa tulyam sudhÅvani># . tat yathà sudhÅvà supÅvà : ÇÅpsanniyogena ra÷ ucyamÃna÷ asati ÇÅpi na bhavati . atha và astu atra ittvam . kà rÆpasiddhi÷ . v­ddhau k­tÃyÃm ÃyÃdeÓa÷ bhavi«yati . #<vasvartham># . vasvartham tarhi ktvÃgrahaïam kartavyam . vasau hi aupadeÓikam kittvam . kim ca syÃt . papivÃn papimÃn : kÇiti iti ÃkÃralopa÷ na syÃt . mà bhÆt evam . iÂi iti evam bhavi«yati . idam tarhi : jagmivÃn , jaghnivÃn : kÇiti iti upadhÃlopa÷ na syÃt . #<kidatÅdeÓÃt># . astu atra aupadeÓikasya kittvasya prati«edha÷ . ÃtideÓikasya kittvam bhavi«yati . yatra tarhi tat prati«idhyate : a¤je÷ ÃjivÃn iti . evam tarhi chÃndas÷ kvasu÷ li ca chandasi sÃrvadhÃtukam api bhavati . tatra sÃrvadhÃtukam apit Çit bhavati iti Çiti upadhÃlopa÷ bhavi«yati . #<nig­hÅti÷># . nig­hÅti÷ prayojanam . idam tarhi prayojanam : iha mà bhÆt : nig­hÅti÷ , upasannihiti÷ , nikuciti÷ . tat tarhi ktvÃgrahaïam kartavyam . na kartavyam . #<ktvà ca vigrahÃt># . upari«ÂÃt yogavibhÃga÷ kari«yate :  na se ni«Âhà ÓÅÇsvidimidik«vididh­«a÷ . m­«a÷ titik«ÃyÃm . udupadhÃt bhÃvÃdikarmaïo÷ anyatarasyÃm . tata÷ pÆÇa÷ . pÆÇa÷ ni«Âhà se na kit bhavati . tata÷ ktvà . ktvà ca se na kit bhavati . pÆÇ iti niv­ttam . #<na se iti k­te akittve ni«ÂhÃyÃm avadhÃraïÃt># | #<j¤ÃpakÃt na parok«ÃyÃm sani jhalgrahaïam vidu÷ >#||#< ittvam kitsanniyogena reïa tulyam sudhÅvani >#| #<vasvartham kidatÅdeÓÃt nig­hÅti÷ ktvà ca vigrahÃt># ||

(P_1,2.21)  KA_I,201.2-4  Ro_II,31     iha kasmÃt na bhavati . gudhita÷ gudhitavÃn iti . #<udupadhÃt Óapa÷># . Óabvikaraïebhya÷ i«yate .

(P_1,2.22)  KA_I,201.6-19  Ro_II,31-32     #<pÆÇa÷ ktvÃni«Âhayo÷ iÂi vÃprasaÇga÷ seÂprakaraïÃt># . pÆÇa÷ ktvÃni«Âhayo÷ iÂi vibhëà prÃpnoti . kim kÃraïam . seÂprakaraïÃt . se iti vartate . #<na và seÂtvasya akidÃÓrayatvÃt aniÂi và kittvam># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . seÂtvasya akidÃÓrayatvÃt . akidÃÓrayam seÂtvam . yadà akittvam tadà iÂà bhavitavyam . seÂtvasya akidÃÓrayatvÃt aniÂi eva vibhëà kittvam bhavi«yati . i¬vidhau pÆÇa÷ grahaïam kriyate . tena vacanÃt i seÂprakaraïÃt ca iÂi eva vibhëà kittvam prÃpnoti . #<i¬vidhau hi agrahaïam># . i¬vidhau hi pÆÇa÷ grahaïam na kartavyam bhavati . bhÃradvÃjÅyÃ÷ paÂhanti : #<nityam akittvam i¬Ãdyo÷ >#.#< ktvÃgrahaïam uttarÃrtham >#. nityam akittvam i¬Ãdyo÷ siddham . katham. vibhëÃmadhye ayam yoga÷ kriyate . vibhëÃmadhye ca ye vidhaya÷ te nityÃ÷ bhavanti . kimartham tarhi ktvÃgrahaïam . ktvÃgrahaïam uttarÃrtham . uttarÃrtham ktvÃgrahaïam kriyate : nopadhÃt thapÃntÃt và va¤cilu¤cy­ta÷ ca iti .

(P_1,2.25)  KA_I,201.21  Ro_II,33     kÃÓyapagrahaïam kimartham. kÃÓyapagrahaïam pÆjÃrtham . và iti eva hi vartate .

(P_1,2.26)  KA_I,202.2-7  Ro_II,33     kim idam rala÷ ktvÃsano÷ kittvam vidhÅyate Ãhosvit prati«idhyate . kim ca ata÷ . yadi vidhÅyate ktvÃgrahaïam anarthakam . kit eva hi ktvà . atha prati«idhyate sangrahaïam anarthakam . akit eva hi san . ata÷ uttaram paÂhati : #<rala÷ ktvÃsano÷ kittvam># . rala÷ ktvÃsano÷ kittvam vidhÅyate . nanu ca uktam : ktvÃgrahaïam anarthakam . kit eva hi ktvà iti . na anarthakam . na ktvà se iti prati«edha÷ prÃpnoti . tadbÃdhanÃrtham .

(P_1,2.27.1)  KA_I,202.9-15  Ro_II,34     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . Æ iti anena kÃla÷ pratinirdiÓyate Æ iti ayam ca varïa÷ . tatra ayuktam varïasya kÃlena saha sÃmanÃdhikaraïyam . katham tarhi nirdeÓa÷ kartavya÷ . ÆkÃlakÃlasya iti . kim idam ÆkÃlakÃlasya iti . Æ iti etasya kÃla÷ ÆkÃla÷ . ÆkÃla÷ kÃla÷ asya ÆkÃlakÃla÷ iti . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . uttarapadalopa÷ atra dra«Âavya÷ . tat yathà u«Âramukham mukham asya u«Âramukha÷ , kharamukha÷ evam ÆkÃlakÃla÷ ÆkÃla÷ iti . atha và sÃhacaryÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . kÃlasahacarita÷ varïa÷ api kÃla÷ eva .

(P_1,2.27.2)  KA_I,202.16-204.24  Ro_II,34-40     #<hrasvÃdi«u samasaÇkhyÃprasiddhi÷ nirdeÓavai«amyÃt># . hrasvÃdi«u samasaÇkhyatvasya aprasiddhi÷ . kim kÃraïam . nirdeÓavai«amyÃt . tisra÷ sa¤j¤Ã÷ ekà sa¤j¤Å . vai«amyÃt saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . #<siddham tu samasÇkhyatvÃt># . siddham etat . katham . samasaÇkhyatvÃt . katham samasaÇkhyatvam . #<trayÃïÃm hi vikÃranirdeÓa÷># . trayÃïÃm ayam praÓli«ÂanirdeÓa÷ . katham puna÷ j¤Ãyate trayÃïÃm ayam praÓli«ÂanirdeÓa÷ iti . tis­ïÃm sa¤j¤ÃnÃm karaïasÃmarthyÃt . yadi api tÃvat tis­ïÃm sa¤j¤ÃnÃm karaïasÃmarthyÃt j¤Ãyate trayÃïÃm ayam praÓli«ÂanirdeÓa÷ iti kuta÷ tu etat : etena ÃnupÆrvyeïa sannivi«ÂÃnÃm sa¤j¤Ã÷ bhavi«yanti iti . Ãdau mÃtrika÷ tata÷ dvimÃtra÷ tata÷ trimÃtra÷ iti . na puna÷ mÃtrika÷ madhye và ante và syÃt tathà dvimÃtra÷ Ãdau và ante và syÃt tathà trimÃtra÷ Ãdau và madhye và syÃt . ayam tÃvat trimÃtra÷ aÓakya÷ Ãdau và madhye và kartum . kuta÷ . plutÃÓraya÷ hi prak­tibhÃva÷ prasajyeta . mÃtrikadvimÃtrikayo÷ api ghyantam pÆrvam nipatati iti mÃtrikasya pÆrvanipÃta÷ bhavi«yati . yat tÃvat ucyate ayam tÃvat trimÃtra÷ aÓakya÷ Ãdau và madhye và kartum  . plutÃÓraya÷ hi prak­tibhÃva÷ prasajyeta iti . plutÃÓraya÷ prak­tibhÃva÷ plutasa¤j¤Ã ca anena eva . yadi ca trimÃtra÷ Ãdau và madhye và syÃt plutasa¤j¤Ã eva asya na syÃt kuta÷ pratk­tibhÃva÷ . yat api ucyate mÃtrikadvimÃtrikayo÷ api ghyantam pÆrvam nipatati iti mÃtrikasya pÆrvanipÃta÷ bhavi«yati iti . hrasvÃÓrayà hi ghisa¤j¤Ã hrasvasa¤j¤Ã ca anena eva. yadi ca mÃtrika÷ madhye và ante và syÃt hrasvasa¤j¤Ã eva asya na syÃt kuta÷ ghisa¤j¤Ã kuta÷ pÆrvanipÃta÷ . evam e«Ã vyavasthà na prakalpate . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na mÃtrika÷ ante bhavati iti yat ayam vibhëà p­«Âaprativacane he÷ iti mÃtrikasya plutam ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . ya÷ ante sa÷ plutasa¤j¤aka÷ . yadi ca mÃtrika÷ ante syÃt plutasa¤j¤Ã asya syÃt. tatra mÃtrÃkÃlasya mÃtrÃkÃlavacanam anarthakam syÃt . madhye tarhi syÃt iti . atra api ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na mÃtrika÷ madhye bhavati iti yat ayam ata÷ dÅrgha÷ ya¤i supi ca it dÅrghatvam ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . ya÷ madhye sa÷ dÅrghasa¤j¤aka÷ . yadi ca mÃtrika÷ madhye syÃt dÅrghasa¤j¤Ã asya syÃt . tatra mÃtrÃkÃlasya mÃtrÃkÃlavacanam anarthakam syÃt . dvimÃtra÷ tarhi ante syÃt . atra api ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na dvimÃtra÷ ante bhavati iti yat ayam om abhyÃdÃne iti dvimÃtrikasya plutam ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . ya÷ ante sa÷ plutasa¤j¤aka÷ . yadi ca dvimÃtrika÷ ante syÃt plutasa¤j¤Ã asya syÃt . tatra dvimÃtrakÃlasya dvimÃtrakÃlavacanam anarthakam syÃt . mÃtrikeïa ca asya pÆrvanipÃta÷ bÃdhita÷ iti k­tvà kva anyatra utsahate bhavitum anyat ata÷ madhyÃt . evam e«Ã vyavasthà prakÊptà . bhavet vyavasthà prakÊptà . #<dÅrghaplutayo÷ tu pÆrvasa¤j¤ÃprasaÇga÷ >#. dÅrghaplutayo÷ api pÆrvasa¤j¤Ã prÃpnoti . kà . hrasvasa¤j¤Ã . kim kÃraïam . aï savarïÃn g­hïÃti iti . #<siddham tu taparanirdeÓÃt># . siddham etat . katham . taparanirdeÓa÷ kartavya÷ : udÆkÃla÷ iti . yadi evam drutÃyÃm taparakaraïe madhyamavilambitayo÷ upasaÇkhyÃnam kÃlabhedÃt . #<drutÃdi«u ca uktam># . kim utktam . siddham tu . avasthitÃ÷ varïÃ÷ vaktu÷ cirÃciravacanÃt v­ttaya÷ viÓi«yante iti . sa÷ tarhi taparanirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . iha kÃlagrahaïam kriyate . yÃvat ca taparakaraïam tÃvat kÃlagrahaïam . pratyekam ca kÃlaÓabda÷ parisamÃpyate : ukÃla÷ ÆkÃla÷ Æ3kÃla÷ iti . atha và ekasa¤j¤ÃdhikÃre ayam yoga÷ kartavya÷ . tatra ekà sa¤j¤Ã bhavati yà parà anavakÃÓà ca iti evam hi dÅrghaplutayo÷ pÆrvasa¤j¤Ã na bhavi«yati . atha và svam rÆpam Óabdasya aÓabdasa¤j¤Ã iti ayam yoga÷ pratyÃkhyÃyate . tatra yat etat aÓabdasa¤j¤Ã iti etat yayà vibhaktyà nirdiÓyamÃnam arthavat bhavati tayà nirdi«Âam anuvarti«yate : aïudit savarïasya ca apratyaya÷ aÓabdasa¤j¤ÃyÃm iti . atha và hrasvasa¤j¤ÃvacanasÃmarthyÃt dÅrghaplutayo÷ pÆrvasa¤j¤Ã na bhavi«yati . nanu ca idam prayojanam syÃt : sa¤j¤ayà vidhÃne niyamam vak«yÃmi iti . hrasvasa¤j¤ayà yat ucyate tat aca÷ sthÃne yathà syÃt iti . syÃt etat prayojanam yadi ki¤citkarÃïi hrasvaÓÃsanÃni syu÷ . yata÷ tu khalu yÃvat ajgrahaïam tÃvat hrasvagrahaïam ata÷ aki¤citkarÃïi hrasvaÓÃsanÃni . idam tarhi prayojanam : eca÷ ik hrasvÃdeÓe iti vak«yÃmi
iti . anucyamÃne hi etasmin hrasvapradeÓe«u eca÷ ik bhavati iti vaktavyam syÃt . hrasva÷ napuæsake prÃtipadikasya eca÷ ik bhavati iti . ïau caÇi upadhÃyÃ÷ hrasva÷ eca÷ ik bhavati iti . hrasva÷ halÃdi÷ Óe«a÷ eca÷ ik bhavati iti . sa¤j¤Ã ca nÃma yata÷ na laghÅya÷ . kuta÷ etat . laghvartham hi sa¤j¤Ãkaraïam . laghÅya÷ ca tri÷ hrasvapradeÓe«u eca÷ ik bhavati iti na puna÷ sa¤j¤Ãkaraïam . tri÷ hrasvapradeÓe«u eca÷ ik bhavati iti «a grahaïÃni . sa¤j¤Ãkaraïe puna÷ a«Âau . hrasvasa¤j¤Ã vaktavyà . tri÷ hrasvapradeÓe«u hrasvagrahaïam kartavyam hrasva÷ hrasva÷ hrasva÷ iti . eca÷ ik hrasvÃdeÓe iti . sa÷ ayam laghÅyasà nyÃsena siddhe sati yat garÅyÃæsam yatnam Ãrabhate tasya etat prayojanam dÅrghaplutayo÷ tu pÆrvasa¤j¤Ã mà bhÆt iti .

(P_1,2.28.1)  KA_I,204.26-206.2  Ro_II,40-41     kim ayam alontyaÓe«a÷ Ãhosvit alontyÃpavÃda÷ . katham ca ayam tacche«a÷ syÃt katham và tadapavÃda÷ . yadi ekam vÃkyam tat ca idam ca : ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti aca÷ hrasvadÅrghaplutÃ÷ antyasya iti tata÷ ayam taccheÓa÷ . atha nÃnà vÃkyam : ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti , aca÷ hrasvadÅrghaplutÃ÷ antyasya anantyasya ca iti tata÷ ayam tadapavÃda÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<hrasvÃdividhi÷ ala÷ antyasya iti cet vacipracchiÓamÃdiprabh­tihanigamidÅrghe«u ajgrahaïam># . hrasvÃdividhi÷ ala÷ antyasya iti cet vacipracchiÓamÃdiprabh­tihanigamidÅrghe«u ajgrahaïam kartavyam . vacipracchyo÷ dÅrgha÷ aca÷ iti vaktavyam . anantyatvÃt na prÃpnoti . ÓamÃdÅnÃm dÅrgha÷ aca÷ iti vaktavyam . anantyatvÃt na prÃpnoti . hanigamyo÷ dÅrgha÷ aca÷ iti vaktavyam . anantyatvÃt na prÃpnoti . astu tarhi tadapavÃda÷ . #<aca÷ cet napuæsakahrasvÃk­tsÃrvadhÃtukanÃmidÅrghe«u anantyaprati«edha÷># . aca÷ cet napuæsakahrasvÃk­tsÃrvadhÃtukanÃmidÅrghe«u anantyaprati«edha÷ vaktavya÷ . hrasva÷ napuæsake prÃtipadikasya : yathà iha bhavati : rai : atiri nau : atinau evam suvÃk brÃhmaïakulam iti atra api prÃpnoti . ak­tsÃrvadhÃtukayo÷ dÅrgha÷ : yathà iha bhavati : cÅyate stÆyate evam bhidyate atra api prÃpnoti . nÃmi dÅrgha÷ : yathà iha bhavati : agnÅnÃm , vÃyÆnÃm evam atra api prÃpnoti : «aïïÃm . na e«a÷ do«a÷ . nopadhyÃyÃ÷ iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . prak­tasya e«a÷ niyama÷ syÃt. kim ca prak­tam . nÃmi iti . tena bhavet iha niyamÃt na syÃt : «aïïÃm . anyate tanyate atra api prÃpnoti . atha api evam niyama÷ syÃt : nopadhÃyÃ÷ nÃmi eva iti evam api bhavet iha niyamÃt na syÃt : anyate tanyate . «aïïÃm iti atra prÃpnoti . atha api ubhayata÷ niyama÷ syÃt : nopadhÃyÃ÷ eva nÃmi nÃmi eva nopadadhyÃyÃ÷ iti evam api bhidyate suvÃk brÃhmaïakulam ita atra api prÃpnoti . evam tarhi hrasva÷ dÅrgha÷ pluta÷ iti yatra brÆyÃt aca÷ iti etat tatra upasthitam dra«Âavyam . kim k­tam bhavati . dvitÅyà «a«ÂhÅ prÃdu÷ bhÃvyate . tatra kÃmacÃra÷ : g­hyamÃïena và acam viÓe«ayitum acà và g­hyamÃïa÷ . yÃvatà kÃmacÃra÷ iha tÃvat vacipracchiÓamÃdiprabh­tihanigamidÅrghe«u g­hyamÃïena acam viÓe«ayi«yÃma÷ : e«Ãm aca÷ dÅrgha÷ bhavati iti . iha idÃnÅm napuæsakahrasvÃk­tsÃrvadhÃtukanÃmidÅrghe«u acà g­hyamÃïam viÓe«ayi«yÃma÷ : napuæsakasya hrasva÷ bhavati aca÷ . ajantasya iti . ak­tsÃrvadhÃtukayo÷ dÅrgha÷ aca÷ . ajantasya iti . nÃmi dÅrgha÷ bhavati aca÷ . ajantasya iti .

(P_1,2.28.2)  KA_I,206.3-12  Ro_II,41-43     iha kasmÃt na bhavati : dyau÷ , panthÃ÷ , sa÷ iti . #<sa¤j¤ayà vidhÃne niyama÷># . sa¤j¤ayà ye vidhÅyante te«u niyama÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . ac iti vartate . tatra evam abhisambandha÷ kari«yate : aca÷ ac bhavati hrasva÷ dÅrgha÷ pluta÷ iti evam bhÃvyamana÷ iti . atha pÆrvasmin yoge ajgrahaïe sati kim prayojanam . #<ajgrahaïam saæyogÃcsamudÃyaniv­ttyartham># . ajgrahaïam kriyate saæyogniv­ttyartham acsamudÃyaniv­ttyartham ca . saæyogniv­ttyartham tÃvat : pratak«ya prarak«ya . hrasvasya piti k­ti tuk iti tuk mà bhÆt iti . acsamudÃyaniv­ttyartham : titaucchatram , titaucchÃyà . dÅrghÃt padÃntÃt và iti vibhëà mà bhÆt .

(P_1,2.29-30.1)  KA_I,206.14-25  Ro_II,43-45     kim «a«ÂhÅnirdi«Âam ajgrahaïam anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate halsvaraprÃptau vya¤janam avidyamÃnavat iti paribhëà na prakalpate . katham hala÷ nÃma svaraprÃpti÷ syÃt . evam tarhi niv­ttam . bahÆni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . atha prathamÃnirdi«Âam ajgrahaïam anuvartate utÃho na . kim ca artha÷ anuv­ttyà . bìham artha÷ yadi ete vya¤janasya api guïÃ÷ lak«yante . nanu ca pratyak«am upalabhyante : i«e tvà Ærje tvà . na ete vya¤janasya guïÃ÷ . aca÷ ete guïÃ÷ . tatsÃmÅpyÃt tu vya¤janam api tadguïam upalabhyate . tat yathà . dvayo÷ raktayo÷ vastrayo÷ madhye Óuklam vastram tadguïam upalabhyate badarapiÂake riktaka÷ lohakaæsa÷ tadguïa÷ upalabhyate . kuta÷ nu khalu etat aca÷ ete guïÃ÷ . tatsÃmÅpyÃt tu vya¤janam api tadguïam upalabhyate iti . na puna÷ vya¤janasya ete guïÃ÷ syu÷ . tatsÃmÅpyÃt tu ac api tadguïa÷ upalabhyate iti . antareïa api vya¤janam  aca÷ eva ete guïÃ÷ lak«yante . na puna÷ antareïa acam vya¤janasya uccÃraïam api bhavati . anvartham khalu api nirvacanam : svayam rÃjante svarÃ÷ . anvak bhavati vya¤janam iti .

(P_1,2.29-30.2)  KA_I,207.1-17  Ro_II,45-46     #<uccanÅcasya anavasthitatvÃt sa¤j¤Ãprasiddhi÷># . idam uccanÅcam anavasthitapadarthakam . tat eva hi kam cit prati uccai÷ bhavati kam cit prati nÅcai÷ . evam kam cit ka÷ cit adhÅyÃnam Ãha : kim uccai÷ rorÆyase . atha nÅcai÷ vartatÃm iti . tam eva tathà adhÅyÃnam apara÷ Ãha : kim antardantakena adhÅ«e . uccai÷ vartatÃm iti . evam uccanÅcam anavasthitapadarthakam . tasya anavasthÃnÃt sa¤j¤ÃyÃ÷ aprasiddhi÷ . evam tarhi lak«aïam kari«yate : ÃyÃma÷ dÃruïyam aïutà khasya iti uccai÷karÃïi Óabdasya . ÃyÃma÷ gÃtrÃïÃm nigraha÷ . dÃruïyam svarasya dÃruïatà rÆk«atà . aïutà khasya kaïÂhasya saæv­tatà . uccai÷karÃïi Óabdasya . atha nÅcai÷karÃïi Óabdasya . anvavasarga÷ mÃrdavam urutà khasya iti nÅcai÷karÃïi Óabdasya . anvavasarga÷ gÃtrÃïÃm Óithilatà . mÃrdavam svarasya m­dutà snigdhatà . urutà khasya mahattà kaïÂhasya . iti nÅcai÷karÃïi  Óabdasya . etat api anaikÃntikam . yat alpaprÃïasya sarvoccai÷ tat mahÃprÃïasya sarvanÅcai÷ . #<siddham tu samÃnaprakramavacanÃt># . siddham etat . katham .  samÃne prakrame iti vaktavyam . ka÷ puna÷ prakrama÷ . ura÷ kaïÂha÷ Óira÷ iti .

(P_1,2.31)  KA_I,207.16-208.9  Ro_II,46-48     samÃhÃra÷ svarita÷ iti ucyate . kasya samÃhÃra÷ svaritasa¤j¤a÷ bhavati . aco÷ iti Ãha . #<samÃhÃra÷ aco÷ cet na abhÃvÃt># . samÃhÃra÷ aco÷ cet tat na . kim kÃraïam . abhÃvÃt . na hi aco÷ samÃhÃra÷ asti . nanu ayam asti gÃÇgenÆpe iti . na e«a÷ aco÷ samÃhÃra÷ . anya÷ ayam udÃttÃnudÃttayo÷ sthÃne eka÷ ÃdiÓyate . evam tarhi guïayo÷ . guïayo÷ cet na acprakaraïÃt . guïayo÷ samahÃra÷ iti cet tat na . kim kÃraïam . acprakaraïÃt . ac iti vartate . #<siddham tu acsamudÃyasya abhÃvÃt tadguïe sampratyaya÷># . siddham etat . katham . acsamudÃya÷ na asti iti k­tvà tadguïasya aca÷ samÃhÃraguïasya sampratyaya÷ bhavi«yati . katham puna÷ samÃhÃra÷ iti anena ac Óakya÷ pratinirde«Âum . matublopa÷ atra dra«Âavya÷ . tat yathà pu«pakÃ÷ e«Ãm te pu«pakÃ÷ , kÃlakÃ÷ e«Ãm te kÃlakÃ÷ iti evam samÃhÃravÃn samÃhÃra÷ . atha và akÃra÷ matvarthÅya÷ . tat yathà tunda÷ , ghÃÂa÷ iti . yadi evam traisvaryam na prakalpate . tatra ka÷ do«a÷ . traisvaryam adhÅmahe iti etat na upapadyate . na etat guïÃpek«am . kim tarhi . ajapek«am . traisvaryam adhÅmahe : triprakÃrai÷ ajbhi÷ adhÅmahe kai÷ cit udÃttaguïai÷ kai÷ cit anudÃttaguïai÷ kai÷ cit ubhayaguïai÷ . tat yathà : Óuklaguïa÷ Óukla÷ k­«ïaguïa÷ k­«ïa÷ . ya÷ idÃnÅm ubhayaguïa÷ sa÷ t­tÅyÃm ÃkhyÃm labhate kalmëa÷ iti và sÃraÇga÷ iti và . evam iha api udÃttaguïa÷ udÃtta÷ anudÃttaguïa÷ anudÃtta÷ . ya÷ idÃnÅm ubhayavÃn sa t­tÅyÃm ÃkhyÃm labhate svarita÷ iti .

(P_1,2.32.1)  KA_I,208.11-209.4  Ro_II,48-50     ardhahrasvam iti ucyate . tatra dÅrghaplutayo÷ na prÃpnoti . kanyà Óaktike3 Óaktike . na e«a÷ do«a÷ . mÃtraca÷ atra lopa÷ dra«Âavya÷ . ardhahrasvamÃtram ardhahrasvam iti . kimartham idam ucyate . ÃmiÓrÅbhÆtam iva idam bhavati . tat yathà : k«Årodake samp­kte* ÃmiÓrÅbhÆtatvÃt na j¤Ãyate : kiyat k«Åram kiyat udakam kasmin avakÃÓe k«Åram kasmin avakÃÓe udakam iti . evam iha api ÃmiÓrÅbhÆtatvÃt na j¤Ãyate : kiyat udÃttam kiyat anudÃttam kasmin avakÃÓe udÃttam kasmin avakÃÓe anudÃttam iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«Âe : iyat udÃttam iyat anudÃttam asmin avakÃÓe udÃttam asmin avakÃÓe anudÃttam iti . yadi ayam evam suh­t kim anyÃni api eva¤jÃtÅyakÃni na upadiÓati . kÃni puna÷ tÃni . sthÃnakaraïÃnupradÃnÃni . vyÃkaraïam nÃma iyam uttarà vidyà . sa÷ asau chanda÷ÓÃstre«u abhivinÅta÷ upalabdhyà avagantum utsahate . yadi evam na artha÷ anena . idam api upalabdhyà gami«yati . sa¤j¤Ãkaraïam tarhi idam : tasya svaritasya Ãdita÷ ardhahrasvam udÃttasa¤j¤am iti . kim k­tam bhavati . tri÷ udÃttapradeÓe«u svaritagrahaïam na kartavyam bhavati : udÃttasvaritaparasya sannatara÷ , udÃttasvaritayo÷ yaïa÷ svarita÷ anudÃttasya na udÃttasvaritodayam iti . sa¤j¤Ãkaraïam hi nÃma yata÷ na laghÅya÷ . kuta÷ etat . laghvartham hi sa¤j¤Ãkaraïam . laghÅya÷ ca tri÷ udÃttapradeÓe«u svaritagrahaïam na puna÷ sa¤j¤Ãkaraïam . tri÷ udÃttapradeÓe«u svaritagrahaïe nava ak«arÃïi sa¤j¤Ãkaraïe puna÷ ekÃdaÓa . evam tarhi ubhayam anena kriyate anvÃkhyÃnam ca sa¤j¤Ã ca . katham puna÷ ekena yatnena ubhayam labhyam . labhyam iti Ãha . katham . anvarthagrahaïam vij¤Ãsyate : tasya svaritasya Ãdita÷ ardhahrasvram udÃttasa¤j¤am bhavati iti . Ærdhvam Ãttam iti ca ata÷ udÃttam . yadi tarhi sa¤j¤Ãkaraïam udÃttÃde÷ yat ucyate tat svaritÃde÷ api prÃpnoti . anvÃkhyÃnam eva tarhi idam mandabuddhe÷ .

(P_1,2.32.2)  KA_I,209.5-25  Ro_II,50-52     #<svaritasyÃrdhahrasvodÃttÃt à udÃttasvaritaparasyasannatarÃt Ærdhvam udÃttÃdanudÃttasyasvaritÃt kÃryam svaritÃt iti siddhyartham># . svaritasyÃrdhahrasvodÃttÃt à udÃttasvaritaparasyasannatara÷ iti etasmÃt sÆtrÃt idam sÆtrakÃï¬am Ærdhvam udÃttÃt anudÃttasya svarita÷ iti ata÷ kÃryam . kim prayojanam . svaritÃt iti siddhyartham . svaritÃt iti siddhi÷ yathà syÃt . svaritÃt saæhitÃyÃm anudÃttÃnÃm iti : imam me gaÇge yamune sarasvati Óutudri . kva tarhi syÃt . ya÷ siddha÷ svarita÷ : kÃryam devadattayaj¤adattau . #<svaritodÃttÃrtham ca># . svaritodÃttÃrtham ca tatra eva kartavyam . na subrahmaïyÃyÃm svaritasya tu udÃtta÷ : indra agaccha . kva tarhi syÃt . ya÷ siddha÷ svarita÷ : subrahmaïyom indra agaccha . #<svaritodÃttÃt ca asvaritÃrtham># . svaritodÃttÃt ca asvaritÃrtham tatra eva kartavyam . indra agaccha hariva÷ agaccha . #<svaritaparasannatarÃrtham ca># . svaritaparasannatarÃrtham ca tatra eva kartavyam . udÃttasvaritaparasya sannatara÷ : maïavaka jaÂilakÃdhyÃpaka nyaÇ . kva tarhi syÃt . ya÷ siddha÷ svarita÷ : maïavaka jaÂilakÃbhirÆpaka kva . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . #<devabrahmaïo÷ anudÃttavacanam j¤Ãpakam svaritÃt iti siddhatvasya># . devabrahmaïo÷ anudÃttavacanam j¤Ãpakam siddha÷ iha svarita÷ iti . yadi etat j¤Ãpyate svaritodÃttaparasya anudÃttasya svaritatvam prÃpnoti . na brÆma÷ devabrahmaïo÷ anudÃttavacanam j¤Ãpakam siddha÷ iha svarita÷ iti . kim tarhi . param etat kÃï¬am iti .

(P_1,2.33.1)  KA_I,210.2-4  Ro_II,53     kim idam pÃribhëikyÃ÷ sambuddhe÷ grahaïam : ekavacanam sambuddhi÷ Ãhosvit anvarthagrahaïam : sambodhanam sambuddhi÷ iti . kim ca ata÷ . yadi pÃribhëikyÃ÷ devÃ÷ brahmÃïa÷ iti atra na prÃpnoti . atha anvarthagrahaïam na do«a÷ . yathà na do«a÷ tathà astu .

(P_1,2.33.2)  KA_I,210.5-17  Ro_II,53-54     kim puna÷ iyam ekaÓruti÷ udÃttà Ãhosvit anudÃttà . na udÃttà . katham j¤Ãyate . yat ayam uccaistarÃm và va«aÂkÃra÷ iti Ãha . katham k­tvà j¤Ãpakam . atantram taranirdeÓa÷ . yÃvat uccai÷ tÃvat uccaistarÃm iti . yadi tarhi na udÃttà anudÃttà . anudÃttà ca na . katham j¤Ãyate . yat ayam udÃttasvaritaparasya sannatara÷ iti Ãha . katham k­tvà j¤Ãpakam . atantram taranirdeÓa÷ . yÃvat sanna÷ tÃvat sannatara÷ iti . sà e«Ã j¤ÃpakÃbhyÃm udÃttÃnudÃttayo÷ madhyam ekaÓruti÷ antarÃlam hriyate . apara÷ Ãha : kim puna÷ iyam ekaÓruti÷ udÃttà uta anudÃttà . udÃttà . katham j¤Ãyate . yat ayam uccaistarÃm và va«aÂkÃra÷ iti Ãha . katham k­tvà j¤Ãpakam . tantram taranirdeÓa÷ . uccai÷ d­«Âvà uccaistarÃm iti etat bhavati . yadi tarhi udÃttà na anudÃttà . anudÃttà ca . katham j¤Ãyate . yat ayam udÃttasvaritaparasya sannatara÷ iti Ãha . katham k­tvà j¤Ãpakam . tantram taranirdeÓa÷ . sannam d­«Âvà sannatara÷ iti etat bhavati . te ete tantre taranirdeÓe sapta svarÃ÷ bhavanti : udÃtta÷ , udÃttatara÷ , anudÃtta÷ , anudÃttara÷ , svarita÷ , svarite ya÷ udÃtta÷ sa÷ anyena viÓi«ta÷ , ekaÓruti÷ saptama÷ .

(P_1,2.37)  KA_I,210.19-211.14  Ro_II,55-56     #<subrahmaïyÃyam okÃra÷ udÃtta÷># . subrahmaïyÃyam okÃra÷ udÃtta÷ bhavati : subrahmaïyom . #<ÃkÃra÷ ÃkhyÃte parÃdi÷ ca># . ÃkÃra÷ ÃkhyÃte parÃdi÷ ca udÃtta÷ bhavati : indra agaccha . hariva÷ agaccha . #<vÃkyÃdau ca dve dve># . vÃkyÃdau ca dve dve udÃtte bhavata÷ : indra agaccha . hariva÷ agaccha . #<maghavanvarjam >#. agaccha maghavan . #<sutyÃparÃïÃm anta÷># . sutyÃparÃïÃm anta÷ udÃtta÷ bhavati : dvyahe sutyam . tryahe sutyam . #<asau iti anta÷># . asau iti anta÷ udÃtta÷ bhavati : gÃrgya÷ yajate . vÃtsya÷ yajate . #<amu«ya iti anta÷ >#. amu«ya iti anta÷ : dÃk«e÷ pita yajate . #<syÃntasya upottamam ca># . syÃntasya upottamam udÃttam bhavati anta÷ ca . gÃrgyasya pita yajate . vÃtsyasya pita yajate . #<và nÃmadheyasya># . và nÃmadheyasya syÃntasya upottamam udÃttam bhavati : devadattasya pita yajate . devadattasya pita yajate .

(P_1,2.38)  KA_I,211.16-17  Ro_II,56-57     #<devabrahmaïo÷ anudÃttatvam eke># . devabrahmaïo÷ anudÃttatvam eke icchanti : devÃ÷ brahmÃïa÷ . devÃ÷ brahmÃïa÷ .

(P_1,2.39)  KA_I,211.19-212.17  Ro_II,57-59     #<svaritÃt saæhitÃyÃm anudÃttÃnÃm iti cet dvyekayo÷ aikaÓrutyavacanam># . svaritÃt saæhitÃyÃm anudÃttÃnÃm iti cet dvyekayo÷ aikaÓrutyam vaktavyam : agniveÓya÷ pacati . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . bahuvacanena nirdeÓa÷ kriyate . tena bahÆnÃm aikaÓrutyam syÃt dvyekayo÷ na syÃt . na e«a÷ do«a÷ . na atra nirdeÓa÷ tantram . katham puna÷ tena eva nirdeÓa÷ kriyate tat ca atantram syÃt . tatkÃrÅ ca bhavÃn taddve«Å ca . nÃntarÅyakatvÃt atra bahuvacanena nirdeÓa÷ kriyate : avaÓyam kayà cit vibhaktyà kena cit vacanena nirdeÓa÷ kartavya÷ iti . tat yathà : ka÷ cit annÃrthÅ ÓÃlikalÃpam sapalÃlam satu«am Ãharati nÃntayÅyakatvÃt . sa÷ yÃvat Ãdeyam tÃvat ÃdÃya tu«apalÃlÃni uts­jati . tathà ka÷ cit mÃæsÃrthÅ matsyÃn sakaïÂakÃn saÓakalÃn Ãharati nÃntayÅyakatvÃt . sa÷ yÃvat Ãdeyam tÃvat ÃdÃya ÓakalakaïÂakÃn uts­jati . evam iha api nÃntarÅyakatvÃt bahuvacanena nirdeÓa÷ kriyate . aviÓe«eïa aikaÓrutyam . #<aviÓe«eïa aikaÓrutyam iti cet vyavahitÃnÃm aprasiddhi÷># . aviÓe«eïa aikaÓrutyam iti cet vyavahitÃnÃm aikaÓrutyam na prÃpnoti : imam me gaÇge yamune sarasvati Óutudri . #<anekam api iti tu vacanÃt siddham># . anekam api ekam api svaritÃt param saæhitÃyÃm ekaÓruti bhavati iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam : svaritÃt saæhitÃyÃm anudÃttÃnÃm iti cet dvyekayo÷ aikaÓrutyavacanam . aviÓe«eïa aikaÓrutyam vyavahitÃnÃm aprasiddhi÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . katham . ekaÓe«anirdeÓa÷ ayam anudÃttasya ca : anudÃttayo÷ ca anudÃttÃnÃm ca anudÃttÃnÃm iti . evam api «aÂprabh­tÅnÃm eva prÃpnoti . «aÂprabh­ti«u ekaÓe«a÷ parisamÃpyate . pratyekam vÃkyaparisamÃpti÷ d­«Âà iti dvyekayo÷ api bhavi«yati .

(P_1,2.41)  KA_I,212.19-213.24  Ro_II,59-62     #<ap­ktasa¤j¤ÃyÃm halgrahaïam svÃdilope hala÷ agrahaïÃrtham># . ap­ktasa¤j¤ÃyÃm halgrahaïam kartavyam . ekahal pratyaya÷ ap­ktasa¤j¤a÷ bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . svÃdilope hala÷ agrahaïÃrtham . svÃdilope hala÷ grahaïam na kartavyam bhavati : halÇyÃbbhya÷ dÅrghÃt sutisi ap­ktam hal iti ap­ktasya iti eva siddham . aïi¤o÷ lugartham algrahaïam . aïi¤o÷ lugartham algrahaïam kartavyam . kim prayojanam . aïi¤o÷ luki grahaïam na kartavyam bhavati : ïyak«atriyÃr«a¤ita÷ yÆni luk aïi¤o÷ iti ap­ktasya iti eva siddham . #<aïi¤o÷ lugartham iti cet ïe atiprasaÇga÷># . aïi¤o÷ lugartham iti cet ïe atiprasaÇga÷ bhavati . iha api prÃpnoti : phÃïÂÃh­te÷ apatyam mÃïavaka÷ p÷ÃïÂÃh­ta÷ iti . ïavacanasÃmÃrthyÃt na bhavi«yati . #<vacanaprÃmÃïyÃt iti cet phagniv­ttyartham vacanam># . vacanaprÃmÃïyÃt iti cet phagniv­ttyartham etat syÃt : phak ata÷ mà bhÆt iti . #<pailÃdi«u vacanÃt siddham># . yadi etÃvat prayojanam syÃt pailÃdi«u eva pÃÂham kurvÅta . tatra pÃÂhÃt anye«Ãm api phaka÷ niv­tti÷ bhavati . evam siddhe sati yat ayam ïam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na asya luk bhavati iti . tÃni etÃni trÅïi grahaïÃni bhavanti . ap­ktasa¤j¤ÃyÃm halgrahaïam kartavyam . svÃdilope hala÷ grahaïam na kartavyam . aïi¤o÷ luki grahaïam kartavyam . algrahaïe api vai kriyamÃïe tÃni eva trÅïi grahaïÃni bhavanti . ap­ktasa¤j¤ÃyÃm algrahaïam kartavyam . svÃdilope hala÷ grahaïam kartavyam . aïi¤o÷ luki grahaïam na kartavyam bhavati . ap­ktagrahaïam kartavyam . tatra na asti lÃghavak­ta÷ viÓe«a÷ . ayam asti viÓe«a÷ : algrahaïe kriyamÃïe ekagrahaïam na kari«yate . kasmÃt na bhavati darvi÷ , jÃg­vi÷ . al eva ya÷ pratyaya÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . algrahaïasÃmarthyÃt . yadi ya÷ al ca anya÷ ca tatra syÃt algrahaïam anarthakam syÃt . halgrahaïe api kriyamÃïe ekagrahaïam na kari«yate . kasmÃt na bhavati darvi÷ jÃg­vi÷ . hal eva ya÷ pratyaya÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . halgrahaïasÃmarthyÃt . yadi ya÷ hal ca anya÷ ca tatra syÃt halgrahaïam anarthakam syÃt . asti anyat halgrahaïasya prayojanam . kim . halantasya yathà syÃt alantasya mà bhÆt iti . evam tarhi siddhe sati yat algrahaïe kriyamÃïe ekagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyatra varïagrahaïe jÃtigrahaïam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . dambhe÷ halgrahaïasya jÃtivÃcakatvÃt siddham iti uktam . tat upapannam bhavati .

(P_1,2.42)  KA_I,214.2-11  Ro_II,62-63     #<tatpuru«a÷ samÃnÃdhikaraïa÷ karmadhÃraya÷ iti cet samÃsaikÃrthatvÃt aprasiddhi÷># . tatpuru«a÷ samÃnÃdhikaraïa÷ karmadhÃraya÷ iti cet samÃsasya ekÃrthatvÃt sa¤j¤ÃyÃ÷ aprasiddhi÷ . eka÷ ayam artha÷ tatpuru«a÷ nÃma anekÃrthÃÓrayam ca sÃmÃnÃdhikaraïyam . #<siddham tu padasÃmÃnÃdhikaraïyÃt># . siddham etat . katham . tatpuru«a÷ samÃnÃdhikaraïapada÷ karmadhÃrayasa¤j¤a÷ bhavati iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam tatpuru«a÷ samÃnÃdhikaraïa÷ karmadhÃraya÷ iti cet samÃsaikÃrthatvÃt aprasiddhi÷  iti . na e«a÷ do«a÷ . ayam tatpuru«a÷ asti prÃthamakalpika÷ yasmin aikapadyam aikasvaryam ekavibhaktikatvam ca . asti tÃdarthyÃt tÃcchabdyam ; tatpuru«ÃrthÃni padÃni tatpuru«a÷ iti . tat ya÷ tÃdarthyÃt tÃcchabdyam tasya iha grahaïam .

(P_1,2.43.1)  KA_I,214.13-22  Ro_II,63-64     #<prathamÃnirdi«Âam samÃse upasajanam iti cet anirdeÓÃt prathamÃyÃ÷ samÃse sa¤j¤Ãprasiddhi÷># .prathamÃnirdi«Âam samÃse upasajanam iti cet anirdeÓÃt prathamÃyÃ÷ samÃse sa¤j¤ÃyÃ÷ aprasiddhi÷ . na hi ka«ÂÃdÅnÃm samÃse prathamÃm paÓyÃma÷ . #<siddham tu samÃsavidhÃne vacanÃt># . siddham etat . katham . samÃsavidhÃne prathamÃnirdi«Âam upasarjanasa¤j¤am bhavati iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . #<na và tÃdarthyÃt tÃcchabdyam># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . tÃdarthyÃt tÃcchabdyam bhavati. samÃsÃrtham ÓÃstram samÃsa÷ iti .

(P_1,2.43.2)  KA_I,215.1-21  Ro_II,64-67     #<yasya vidhau prathamÃnirdeÓa÷ tata÷ anyatra api upasarjanasa¤j¤ÃprasaÇga÷># . yasya vidhau prathamÃnirdeÓa÷ kriyate tata÷ anyatra api tasya upasarjanasa¤j¤Ã prÃpnoti : raj¤a÷ kumÃrÅm rÃjakumÃrÅm Órita÷ . ÓritÃdisamÃse dvitÅyÃntam prathamÃnirdi«Âam . tasya «a«ÂhÅsamÃse api upasarjanasa¤j¤Ã prÃpnoti . #<siddham tu yasya vidhau tam prati iti vacanÃt># . siddham etat . katham . yasya vidhau yat prathamÃnirdi«Âam tam prati tat upasarjanasa¤j¤am bhavati iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . upasarjanam iti mahatÅ sa¤j¤Ã kriyate . sa¤j¤Ã ca nÃma yata÷ na laghÅya÷ . kuta÷ etat . laghvartham hi sa¤j¤Ãkaraïam . tatra mahatyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ karaïe etat prayojanam anvarthasa¤j¤Ã yathà vij¤Ãyeta . apradhÃnam upasarjanam iti . pradhÃnam upasarjanam iti ca sambandhiÓabdau etau . tatra sambandhÃt etat gantavyam : yam prati yat apradhÃnam tam prati tat upasarjanas¤j¤am bhavati iti . atha yatra dve «a«Âhyante kasmÃt tatra pradhÃnasya upasarjanasa¤j¤Ã na bhavati : rÃj¤a÷ puru«asya rÃjapuru«asya iti . #<«a«Âhyantayo÷ upasarjanatve uktam># . kim uktam . «a«Âhyantayo÷ samÃse arthÃbhedÃt pradhÃnasya apÆrvanipÃta÷ iti . evam na ca idam ak­tam bhavet upsarjanam pÆrvam iti artha÷ ca abhinna÷ iti k­tvà pradhÃnasya pÆrvanipÃta÷ na bhavi«yati . yadi api tÃvat etat upasarjanakÃryam parih­tam idam aparam prÃpnoti . rÃj¤a÷ kumÃryÃ÷ rÃjakumÃryÃ÷ . gostriyo÷ upasarjanasya iti hrasvatvam prÃpnoti . #<uktam vÃ># . kim uktam . paravat liÇgam iti ÓabdaÓabdÃrthau iti . tatra aupadeÓikasya hrasvatvam . ÃtideÓikasya Óravaïam bhavi«yati .

(P_1,2.44.1)  KA_I,215 23-216.5  Ro_II,67-68     dvitÅyÃdÅnÃm api anena upasarjanasa¤j¤Ã prÃpnoti . tatra ka÷ do«a÷ . tatra apÆrvanipÃte iti prati«edha÷ prasajyeta . na aprati«edhÃt . na ayam prasajyaprati«edha÷ : pÆrvanipÃte na iti . kim tarhi . paryudÃsa÷ ayam : yat anyat pÆrvanipÃtÃt iti . pÆrvanipÃte avyÃpÃra÷ . yadi kena cit prÃpnoti tena bhavi«yati . pÆrveïa ca prÃpnoti . tena bhavi«yati . aprÃpte÷ và . atha và anantarà yà prÃpti÷ sà prati«idhyate . kuta÷ etat . anantarasya vidhi÷ và bhavati prati«edha÷ và iti . 

(P_1,2.44.2)  KA_I,216.6-11  Ro_II,68     #<ekavibhaktau a«a«Âhyantavacanam># . ekavibhaktau a«a«ÂhyantÃnÃm iti vaktavyam . iha mà bhÆt : ardham pippalyÃ÷ ardhapippalÅ iti . #<uktam vÃ># . kim uktam . paravat liÇgam iti ÓabdaÓardÃrthau iti . tatra aupadeÓikasya hrasvatvam . ÃtideÓikasya Óravaïam bhavi«yati .

(P_1,2.44.3)  KA_I,216.12-16  Ro_II,68     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . #<prayojanam dviguprÃptÃpannÃlampÆrvopasargÃ÷ ktÃrthe># . dvigu÷ : pa¤cabhi÷ gobhi÷ krÅta÷ pa¤cagu÷ . prÃptÃpanna : prÃpta÷ jivikÃm prÃptajÅvika÷ . Ãpanna÷ jÅvikÃm ÃpannajÅvika÷ . alampÆrva : alam kumÃryai alaÇkumÃri÷ . upasargÃ÷ ktÃrthe : ni«kauÓÃmbi÷ nirvÃrÃïasi÷ .

(P_1,2.45.1)  KA_I,217.2-10  Ro_II,69-71     arthavat iti vyapadeÓÃya : varïÃnÃm ca mà bhÆt iti . kim ca syÃt . vanam , dhanam iti nalopa÷ prÃtipadikÃntasya iti nalopa÷ prasajyeta . adhÃtu÷ iti kimartham . ahan v­tram iti . adhÃtu÷ iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati ahan v­tram iti . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na dhÃto÷ prÃtipadikasa¤j¤Ã bhavati iti yat ayam supa÷ dhÃtuprÃtipadikayo÷ iti dhÃtugrahaïam karoti . na etat asti j¤Ãpakam . prati«iddhÃrtham etat syÃt : api kÃka÷ ÓyenÃyate iti . apratyaya÷ iti kimartham . kÃï¬e ku¬ye . apratyaya÷ iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati kÃï¬e ku¬ye* iti . k­ttaddhitagrahaïam niyamÃrtham bhavi«yati : k­ttaddhitÃntasya eva pratyayÃntasya prÃtipadikasa¤j¤Ã bhavati na anyasya iti .

(P_1,2.45.2)  KA_I,217.11-219.9  Ro_II,71-77     #<arthavati anekapadaprasaÇga÷># . arthavati prÃtipadikasa¤j¤ÃyÃm anekasya api padasya prÃtipadikasa¤j¤Ã prÃpnoti : daÓa dìimÃni «a apÆpÃ÷ kuï¬am ajÃjinam palalapiï¬a÷ adhorukam etat kumÃryÃ÷ sphaiyak­tasya pità pratiÓÅna÷ iti . samudÃya÷ anarthaka÷ . #<samudÃya÷ anarthaka÷ iti cet avayavÃrthavattvÃt samudÃyÃrthavattvam yathà loke># . samudÃya÷ anarthaka÷ iti cet avayavai÷ arthavadbhi÷ samudÃyÃ÷ api arthavanta÷ bhavanti yathà loke . tat yathà loke ìhyam idam nagaram , gomat idam nagaram iti ucyate na ca tatra sarve ìhyÃ÷ bhavanti sarve và gomanta÷ . yathà loke iti ucyate loke ca avayavÃ÷ eva arthavanta÷ na samudÃya÷ . Ãta÷ ca avayavÃ÷ eva arthavanta÷ na samudÃya÷ . yasya hi tat dravyam bhavati sa÷ tena kÃryam karoti yasya ca gÃva÷ santi sa÷ tÃsÃm k«Åram gh­tam ca upabhuÇkte . anyai÷ etat dra«Âum api aÓakyam . kà tarhi iyam vÃcoyukti÷ : ìhyam idam nagaram , gomat idam iti . e«Ã e«Ã vÃcoyukti÷ : iha tÃvat ìhyam idam nagaram iti akÃra÷ matvarthÅya÷ : ìhyÃ÷ asmin santi iti tat idam ìhyam iti . gomat idam iti matvantÃt matvarthÅya÷ lupyate . evam api #<vÃkyaprati«edha÷ arthavattvÃt># . vÃkyasya prÃtipadikas¤j¤ÃyÃ÷ prati«edha÷ vaktavya÷ : devadatta gÃm abhyÃja ÓuklÃm . devadatta gÃm abhyÃja k­«ïÃm iti . kim kÃraïam . arthavattvÃt . arthavat hi etat vÃkyam bhavati . na vai padÃrthÃt anyasya arthasya upalabdhi÷ bhavati vÃkye . #<padÃrthÃt anyasya anupalabdhi÷ iti cet padÃrthÃbhisambandhasya upalabdhi÷># . padÃrthÃt anyasya anupalabdhi÷ iti cet evam ucyate : padÃrthÃbhisambandhasya upalabdhi÷ bhavati vÃkye . iha devadatta iti ukte kartà nirdi«Âa÷ karma kriyÃguïau ca anirdi«Âau . gÃm iti ukte karma nirdi«Âam kartà kriyÃguïau ca anirdi«Âau . abhyÃja iti ukte kriyà nirdi«Âà kart­karmaïÅ guïa÷ ca anirdi«Âa÷ . ÓuklÃm iti ukte guïa÷ nirdi«Âa÷ kart­karmaïÅ kriyà ca anirdi«Âà . iha idÃnÅm devadatta gÃm abhyÃja ÓuklÃm iti ukte sarvam nirdi«Âam bhavati : devadatta÷ eva kartà na anya÷ . gau÷ eva karma na anyat . abhyÃji÷ eva kriyà na anyà . ÓuklÃm eva na k­«ïÃm iti . ete«Ãm padÃnÃm sÃmÃnye vartamÃnÃnÃm yadviÓe«e avasthÃnam sa÷ vÃkyÃrtha÷ . #<tasmÃt prati«edha÷># . tasmÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<arthavatsamudÃyÃnÃm samÃsagrahaïam niyamÃrtham># . arthavatsamudÃyÃnÃm samÃsagrahaïam niyamÃrtham bhavi«yati : samÃsa÷ eva arthavatÃm samudÃyÃyÃnÃm prÃtipadikasa¤j¤a÷ bhavati na anya÷ iti . yadi niyama÷ kriyate prak­tipratyayasamudÃyasya prÃtipadikasa¤j¤Ã na prÃpnoti : bahupaÂava÷ , uccakai÷ iti . kim puna÷ atra prÃtipadikasa¤j¤ayà prÃrthyate . prÃtipadikÃt iti svÃdyutpatti÷ yathà syÃt . na e«a÷ do«a÷ . yathà eva atra aprÃtipadikatvÃt svÃdyutpatti÷ na bhavati evam luk api na bhavi«yati . tatra yà eva antarvartinÅ vibhakti÷ tasyÃ÷ eva Óravaïam bhavi«yati . na evam Óakyam . svare hi do«a÷ syÃt . bahupaÂava÷ iti evam svara÷ prasajyeta bahupaÂava÷ iti ca i«yate . paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ : cita÷ saprak­te÷ bahvakajartham iti . tasyÃm puna÷ luptÃyam yà anyà vibhakti÷ utpadyate tasyÃ÷ prak­tyanekadeÓatvÃt antodÃttatvam na bhavi«yati . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati prak­tipratyayasamudÃyasya prÃtipadikasa¤j¤Ã iti yat ayam aprayaya÷ iti prati«edham ÓÃsti . sa÷ ca tadantaprati«edha÷ . sa÷ tarhi j¤ÃpakÃrtha÷ pratyayaprati«edha÷ vaktavya÷ . nanu ca ayam prÃptyartha÷ api vaktavya÷ . na artha÷ prÃptyarthena . k­ttaddhitagrahaïam niyamÃrtham bhavi«yati : k­ttaddhitÃntasya eva pratyayÃntasya prÃtipadikasa¤j¤Ã bhavi«yati na anyasya pratyayÃntasya iti . sa÷ e«a÷ ananyÃrtha÷ pratyayaprati«edha÷ vaktavya÷ prak­tipratyayasamudÃyasya và prÃtipadikasa¤j¤Ã vaktavyà . ubhayam na vaktavyam . tulyajÃtÅyasya niyama÷ . ka÷ ca tulyajÃtÅya÷ . yathÃjÃtÅyakÃnÃm samÃsa÷ . katha¤jÃtÅyakÃnÃm samÃsa÷ . subantÃnÃm . suptiÇsamudÃyasya tarhi prÃtipadikasa¤j¤Ã prÃpnoti . suptiÇsamudÃyasya prÃtipadikasa¤j¤Ã Ãrabhyate : jahi karmaïà bahulam ÃbhÅk«ïye kartÃram ca abhidadhÃti iti . tat niyamÃrtham bhavi«yati : etasya eva suptiÇsamudÃyasya prÃtipadikasa¤j¤Ã bhavati na anyasya iti . tiÇsamudÃyasya tarhi prÃtipadikasa¤j¤Ã prÃpnoti . tiÇsamudÃyasya api prÃtipadikasa¤j¤Ã
Ãrabhyate : ÃkhyÃtam ÃkhyÃtena kriyÃsÃtatye iti . tat niyamÃrtham bhavi«yati : etasya eva tiÇsamudÃyasya prÃtipadikasa¤j¤Ã bhavati na anyasya iti .

(P_1,2.45.3)  KA_I,219.10-220.8  Ro_II,77-79     #<arthavattà na upapadyate kevalena avacanÃt># . arthavattà na upapadyate v­k«aÓabdasya . kim kÃraïam . kevalena avacanÃt . na kevalena v­k«aÓabdena artha÷ gamyate . kena tarhi . sapratyayakena . #<na và pratyayena nityasambandhÃt kevalasya aprayoga÷># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . pratyayena nityasambandhÃt . nityasambandhau etau arthau prak­ti÷ pratyaya÷ iti . pratyayena nityasambandhÃt kevalasya aprayoga÷ na bhavi«yati . anyat bhavÃn p­«Âa÷ anyat Ãca«Âe . ÃmrÃn p­«Âa÷ kovidÃrÃn Ãca«Âe . arthavattà na upapadyate kevalena avacanÃt iti bhavÃn asmÃbhi÷ codita÷ kevalasya aprayoge hetum Ãha . evam ca kila nÃma k­tvà codyate : samudÃyasya arthe prayogÃt avayavÃnÃm aprasiddhi÷ iti . #<siddham tu anvayavyatirekÃbhyÃm># . siddham etat . katham . anvayÃt vyatirekÃt ca . ka÷ asau anvaya÷ vyatireka÷ và . iha v­k«a÷ iti ukte ka÷ cit Óabda÷ ÓrÆyate : v­k«aÓabda÷ akÃrÃnta÷ sakÃrÃnta÷ ca pratyaya÷ . artha÷ api ka÷ cit gamyate : mÆlaskandhaphalapalÃÓavÃn ekatvam ca . v­k«au iti ukte ka÷ cit Óabda÷ hÅyate ka÷ cit upajÃyate ka÷ cit anvayÅ : sakÃra÷ hÅyate , aukÃra÷ upajÃyate v­k«aÓabda÷ akÃrÃnta÷ anvayÅ . artha÷ api ka÷ cit hÅyate ka÷ cit upajÃyate ka÷ cit anvayÅ : ekatvam hÅyate dvitvam upajÃyate mÆlaskandhaphalapalÃÓavÃn anvayÅ . te manyÃmahe : ya÷ Óabda÷ hÅyate tasya asau artha÷ ya÷ artha÷ hÅyate . ya÷ Óabda÷ upajÃyate tasya asau artha÷ ya÷ artha÷ upajÃyate . ya÷ Óabda÷ anvayÅ tasya asau artha÷ ya÷ artha÷ anvayÅ. vi«ama÷ upanyÃsa÷ . bahava÷ hi ÓabdÃ÷ ekÃrthÃ÷ bhavanti . tat yathà : indra÷ Óakra÷ puruhÆta÷ purandara÷ , kandu÷ ko«Âha÷ kuÓÆla÷ iti . eka÷ ca Óabda÷ bahvartha÷ . tat yathà : ak«Ã÷ pÃdÃ÷ mëÃ÷ iti . ata÷ kim na sÃdhÅya÷ arthavattà siddhà bhavati . na brÆma÷ arthavattà na sidhyati iti .varïità arthavattà anvayavyatirekÃbhyÃm eva . tatra kuta÷ etat : ayam prak­tyartha÷ ayam pratyayÃrtha÷ iti na puna÷ prak­ti÷ eva ubhau arthau brÆyÃt pratyaya÷ eva và . sÃmÃnyaÓabdÃ÷ ete evam syu÷ . sÃmÃnyaÓabdÃ÷ ca na antareïa viÓe«am prakaraïam và viÓe«e«u avati«Âhante . yata÷ tu niyogata÷ v­k«a÷ iti ukte svabhÃvata÷ kasmin cid arthe pratÅti÷ upajÃyate ata÷ manyÃmahe na ime sÃmÃnyaÓabdÃ÷ iti . na cet sÃmÃnyaÓabdÃ÷ prak­ti÷ prak­tyarthe vartate pratyaya÷ pratyayÃrthe .

(P_1,2.45.4)  KA_I,220.9-24  Ro_II,79-80     kim puna÷ ime varïÃ÷ arthavanta÷ Ãhosvit anarthakÃ÷ . #<varïasya arthavadanarthakatve uktam># . kim uktam . arthavanta÷ varïÃ÷ dhÃtuprÃtipadikapratyayanipÃtÃnÃm ekavarïÃnÃm arthadarÓanÃt . varïavyatyaye ca arthÃntaragamanÃt . varïÃnupalabdhau ca anarthagate÷ . saÇghÃtÃrthavattvÃt ca . saÇghÃtasya aikÃrthyÃt subabhÃva÷ varïÃt . anarthakÃ÷ tu prativarïam arthÃnupalabdhe÷ . varïavyatyayÃpÃyopajanavikÃre«u arthadarÓanÃt iti . tatra idam aparih­tam : saÇghÃtÃrthavattvÃt ca iti . tasya parihÃra÷ . #<saÇghÃtÃrthavattvÃt ca iti cet d­«Âa÷ hiatadarthena guïena guïina÷ arthabhÃva÷># . saÇghÃtÃrthavattvÃt ca iti cet d­Óyate hi puna÷ atadarthena guïena guïina÷ arthabhÃva÷ . tat yathà . eka÷ tantu÷ tvaktrÃïe asamartha÷ tatsamudÃya÷ ca kambala÷ samartha÷ . eka÷ taï¬ula÷ k«utpratighÃte asamartha÷ tatsamudÃya÷ ca vardhatikam samartha÷ . eka÷ ca balvaja÷ bandhane asamartha÷ tatsamudÃya÷ ca rajju÷ samarthà bhavati . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . bhavati hi tatra yà ca yÃvatÅ ca arthamÃtrà . bhavati hi kim cit prati eka÷ tantu÷ tvaktrÃïe samartha÷ eka÷ ca taï¬ula÷ k«utpratighÃte samartha÷ eka÷ ca balvaja÷ bandhane samartha÷ . ime puna÷ varïÃ÷ atyantÃya eva anarthakÃ÷ . yathà tarhi rathÃÇgÃni vih­tÃni pratyekam vrajikriyÃm prati asamarthÃni bhavanti tatsamudÃya÷ ca ratha÷ samartha÷ evam e«Ãm varïÃnÃm samudÃyÃ÷ arthavanta÷ avayavÃ÷ anarthakÃ÷ iti .

(P_1,2.45.5)  KA_I,220.25-221.10  Ro_II,81-82     #<nipÃtasya anarthakasya prÃtipadikatvam># . nipÃtasya anarthakasya prÃtipadikasa¤j¤Ã vaktavyà . kha¤jati nikha¤jati lambate pralambate . kim puna÷ atra prÃtipadikasa¤j¤ayà prÃrthyate . prÃtipadikÃt iti svÃdyutpatti÷ , subantam padam iti padasa¤j¤Ã , padasya padÃt iti nighÃta÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . satyÃm api prÃtipadikasa¤j¤ÃyÃm svÃdyutpatti÷ na prÃpnoti . kim kÃraïam . na hi prÃtipadikasa¤j¤ÃyÃm eva svÃdyutpatti÷ pratibaddhà . kim tarhi . ekatvÃdi«u arthe«u svÃdaya÷ vidhÅyante na ca e«Ãm ekatvÃdaya÷ santi . na e«a÷ do«a÷ . aviÓe«eïa utpadyante . utpannÃnÃm niyama÷ kriyate . atha và prak­tÃrthÃn apek«ya niyama÷ . ke ca prak­tÃ÷ . ekatvÃdaya÷ . ekasmin eva arthe ekavacanam na dvayo÷ na bahu«u . dvayo÷ eva dvivacanam na ekasmin na bahu«u . bahu«u eva arthe«u bahuvacanam na ekasmin na dvayo÷ iti . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati anarthakÃnÃm api ete«Ãm bhavati arthavatk­tam iti yat ayam adhiparÅ* anarthakau iti anarthakayo÷ gatyupasargasa¤jÃbÃdhikÃm karmapravacanÅyasa¤j¤Ãm ÓÃsti . 

(P_1,2.45.6)  KA_I,221.11-222.7  Ro_II,82-85     kim puna÷ ayam paryudÃsa÷ : yat anyat pratyayÃt Ãhosvit prasajya ayam prati«edha÷ : pratyaya÷ na iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<apratyaya÷ iti cet tibekÃdeÓe prati«edha÷ antavattvÃt># . apratyaya÷ iti cet tibekÃdeÓe prati«edha÷ vaktavya÷ : kÃï¬e ku¬ye . kim kÃraïam . antavattvÃt . tibatipo÷ ekÃdeÓa÷ atipa÷ antavat syÃt . asti anyat tipa÷ iti k­tvà prÃtipadikasa¤j¤Ã prÃpnoti . astu tarhi prasajyaprati«edha÷ : pratyaya÷ na iti . #<na pratyaya÷ iti cet ÆÇekÃdeÓe prati«edha÷ ÃdivattvÃt># . na pratyaya÷ iti cet ÆÇekÃdeÓe prati«edha÷ prÃpnoti : brahmabandhÆ÷ . kim kÃraïam . ÃdivattvÃt . pratyayÃpratyayayo÷ pratyayasya Ãdivat syÃt . tatra pratyaya÷ na iti prati«edha÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati utpadyante ÆÇantÃt svÃdaya÷ iti yat ayam na ÆÇdhÃtvo÷ iti vibhaktisvarasya prati«edham ÓÃÓti . atha và dve hi atra prÃtipadikasa¤j¤e : avayavasya api samudÃyasya api . tatra avayavasya yà prÃtipadikasa¤j¤Ã tayà antavadbhÃvÃt svÃdyutpatti÷ bhavi«yati . #<sublope ca pratyayalak«aïatvÃt># . sublope ca pratyayalak«aïena prati«edha÷ prÃpnoti :  rÃjà tak«Ã . pratyayalak«aïena pratyaya÷ na iti prati«edha÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na pratyayalak«aïena prati«edha÷ bhavati iti yat ayam na Çisambuddhyo÷ iti prati«edham ÓÃsti . atha và puna÷ astu paryudÃsa÷ . nanu ca uktam : apratyaya÷ iti cet tibekÃdeÓe prati«edha÷ antavattvÃt iti . prasajyaprati«edhe api e«a÷ do«a÷ . dve hi atra prÃtipadikasa¤j¤e : avayavasya api samudÃyasya api . g­hyate ca prÃtipadikÃprÃtipadikayo÷ ekÃdeÓa÷ prÃtipadikagrahaïena . tasmÃt ubhÃbhyÃm api vaktavyam syÃt : hrasva÷ napuæsake yat tasya iti . kim ca napuæsake . napuæsakam yasya guïa÷ . kasya ca napuæsakam guïa÷ . prÃtipadikasya .

(P_1,2.46)  KA_I,222.9-11  Ro_II,85     samÃsagrahaïam kimartham . #<samÃsagrahaïe uktam># . kim uktam . arthavatsamudÃyÃnÃm samÃsagrahaïam niyamÃrtham iti .

(P_1,2.47.1)  KA_I,222.13-223.11  Ro_II,85-88     prÃtipadikagrahaïam kimartham . #<napuæsakahrasvatve prÃtipadikagrahaïam tibniv­ttyartham >#. napuæsakahrasvatve prÃtipadikagrahaïam kriyate tibniv­ttyartham . tibantasya hrasvatvam mà bhÆt : kÃï¬e ku¬ye . ramate brÃhmaïakulam . #<avyayaprati«edha÷># . avyayÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ : do«Ã brÃhmaïakulam divà brÃhmaïakulam iti . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ . na atra avyayam napuæsake vartate . kim tarhi . adhikaraïam atra avyayam napuæsakasya . iha tarhi prÃpnoti : kÃï¬ÅbhÆtam v­«alakulam , ku¬yÅbhÆtam v­«alakulam iti . #<na và liÇgÃbhÃvÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . liÇgÃbhÃvÃt . aliÇgam avyayam . kim puna÷ ayam avyayasya eva parihÃra÷ Ãhosvit tibantasya api . tibantasya api iti Ãha . katham . avyayam hi kim cit vibhaktyarthapradhÃnam kim cit kriyÃpradhÃnam . uccai÷, nÅcai÷ iti vibhaktyarthapradhÃnam , hiruk p­thak iti kriyÃpradhÃnam . tibantam ca api kim cit vibhaktyarthapradhÃnam kim cit kriyÃpradhÃnam . kÃï¬e ku¬ye* iti vibhaktarthyapradhÃnam , ramate brÃhmaïakulam iti kriyÃpradhÃnam . na ca etayo÷ arthayo÷ liÇgasaÇkhyÃbhyÃm yoga÷ asti . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . kriyamÃïe api hi prÃtipadikagrahaïe iha prasajyeta : kÃï¬e ku¬ye . dve hi atra prÃtipadikasa¤j¤e avayavasya api samudÃyasya api . g­hyate ca prÃtipadikÃprÃtipadikayo÷ ekÃdeÓa÷ prÃtipadikagrahaïena . tasmÃt ubhÃbhyÃm api vaktavyam syÃt : hrasva÷ napuæsake yat tasya iti . kim ca napuæsake . napuæsakam yasya guïa÷ . kasya ca napuæsakam guïa÷ . prÃtipadikasya .

(P_1,2.47.2)  KA_I,223.12-16  Ro_II,88     #<ya¤ekÃdeÓadÅrghaittve«u prati«edha÷># . ya¤ekÃdeÓadÅrghaittve«u prati«edha÷ vaktavya÷ : yugavaratrÃya yugavaratrÃrtham , yugavaratrebhya÷ . #<ya¤ekÃdeÓadÅrghaittve«u bahiraÇgalak«aïatvÃt siddham># . bahiraÇgÃ÷ ete vidhaya÷ . antaraÇgam hrasvatvam . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . 

(P_1,2.48.1)  KA_I,223.18-21  Ro_II,88-89     #<upasarjanahrasvatve ca># . upasarjanahrasvatve ca . kim . ya¤ekÃdeÓadÅrghaittve«u prati«edha÷ vaktavya÷ : atikhaÂvÃya atikhaÂvÃrtham atikhaÂvebhya÷ . upasarjanahrasvatve ca . kim . bahiraÇgalak«aïatvÃt siddham iti eva . bahiraÇgÃ÷ ete vidhaya÷ . antaraÇgam hrasvatvam . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . 

(P_1,2.48.2)  KA_I,223.22-225.14  Ro_II,89-94     #<goÂÃÇgrahaïam k­nniv­ttyartham># . goÂÃÇgrahaïam kartavyam . kim idam ÂÃÇ iti . pratyÃhÃragrahaïam . kva sannivi«ÂÃnÃm pratyÃhÃra÷ . ÂÃpa÷ prabh­ti à «yaÇa÷ ÇakÃrÃt . kim prayojanam . k­nniv­ttyartham . k­tstriyÃ÷ dhÃtustriyÃ÷ ca hrasvatvam mà bhÆt iti : atitantrÅ÷ , atiÓrÅ÷ , atilak«mÅ÷ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . strÅgrahaïam svaryate . tatra svaritena adhikÃragati÷ bhavati . striyÃm iti evam prak­tya ye vihitÃ÷ te«Ãm grahaïam vij¤Ãsyate . svaritena adhikÃragati÷ bhavati iti na do«a÷ bhavati . yadi evam pratyayagrahaïam idam bhavati . tatra pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti iha na prÃpnoti : atirÃjakumÃri÷ , atisenÃnÅkumÃri÷ iti . astrÅpratyayena iti evam tat . #<Åyasa÷ bahuvrÅhau puævadvacanam># . Åyasa÷ bahuvrÅhau puævadbhÃva÷ vaktavya÷ . bahvya÷ Óreyasya÷ asya bahuÓreyasÅ vidyamÃnaÓreyasÅ . #<pÆrvapadasya ca prati«edha÷ gosamÃsaniv­ttyartham># . pÆrvapadasya ca prati«edha÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . gosamÃsaniv­ttyartham . goniv­ttyartham samÃsaniv­ttyartham ca . goniv­ttyartham tÃvat : gokulam , gok«Åram , gopÃlaka÷ iti . samÃsaniv­ttyartham : rÃjakumÃrÅputra÷ , senÃnÅkumÃrÅputra÷ iti . kim ucyate samÃsaniv­ttyartham iti na puna÷ asamÃsa÷ api kim cit pÆrvapadam yadartha÷ prati«edha÷ syÃt . stryantasya prÃtipadikasya upasarjanasya hrasva÷ bhavati iti ucyate na ca antareïa samÃsam stryantam prÃtipadikam upasarjanam asti . nanu ca idam asti : khaÂvÃpÃda÷ , mÃlÃpÃda÷ iti . ekÃdeÓe k­te antÃdivadbhÃvÃt prÃpnoti . ubhayata÷ ÃÓraye na antÃdivat . goniv­ttyarthena tÃvat na artha÷ . gontasya prÃtipadikasya upasarjanasya hrasva÷ bhavati iti ucyate na ca etat gontam . nanu ca etat api vyapadeÓivadbhÃvena gontam . vyapadeÓivadbhÃva÷ aprÃtipadikena . samÃsaniv­ttyarthena ca api na artha÷ . stryantasya prÃtipadikasya upasarjanasya hrasva÷ bhavati iti ucyate . pradhÃnam upasarjanam iti ca sambandhiÓabdau etau . tatra sambandhÃt etat gantavyam : yam prati yat apradhÃnam tasya cet sa÷ anta÷ bhavati iti . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . ucyamÃne api hi prati«edhe iha prasajyeta : pa¤ca kumÃrya÷ priyÃ÷ asya pa¤cakumÃrÅpriya÷ , daÓakumÃrÅpriya÷ iti . #<kapi ca># . kapi ca prati«edha÷ vaktavya÷ : bahukumÃrÅka÷ , bahuv­«alÅka÷ . #<dvandve ca># . dvandve ca prati«edha÷ vaktavya÷ : kukkuÂamayÆryau . #<uktam vÃ># . kim uktam . kapi tÃvat uktam : na kapi iti prati«edha÷ iti . na etat asti uktam . ke aïa÷ iti yà hrasvaprÃpti÷ tasyÃ÷ prati«edha÷ . kuta÷ etat . anantarasya vidhi÷ và bhavati prati«edha÷ và iti . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . ya÷ hi manyate yà ca yÃvatÅca hrasvaprÃpti÷ tasyÃ÷ sarvasyÃ÷ prati«edha÷ iti iha api tasya prati«edha÷ prasajyeta : priyam grÃmaïi brÃhmaïakulam asya priyagrÃmaïika÷ . idam tarhi uktam : kapi k­te anantyatvÃt hrasvatvam na bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam : kap kriyatÃm hrasvatvam iti . kim atra kartavyam . paratvÃt kap . antaraÇgam hrasvatvam . antaraÇgatara÷ kap . nanu ca ayam kap samÃsÃnta÷ ici ucyate . tÃdarthyÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . ye«Ãm padÃnÃm samÃsa÷ na tÃvat te«Ãm anyat bhavati . kapam tÃvat pratÅk«ate . dvandve api uktam . kim uktam . paravat liÇgam iti ÓabdaÓabdÃrthau iti . tatra aupadeÓikasya hrasvatvam ÃtideÓikasya Óravaïam bhavi«yati .

(P_1,2.49)  KA_I,225.16-23  Ro_II,95     #<taddhitaluki avantyÃdÅnÃm prati«edha÷># . taddhitaluki avantyÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ : avantÅ kuntÅ kurÆ÷ . #<taddhitaluki avantyÃdÅnÃm aprati«edha÷ alukparatvÃt># . taddhitaluki avantyÃdÅnÃm aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . luk kasmÃt na bhavati . alukparatvÃt . luki iti ucyate . na ca atra lukam paÓyÃma÷ . luki iti na e«Ã parasaptamÅ Óakyà vij¤Ãtum . na hi lukà paurvÃparyam asti . kà tarhi . satsaptamÅ : luki sati iti . satsaptamÅ cet prÃpnoti . evam tarhi idam iha vyapadeÓyam sat ÃcÃrya÷ na vyapadiÓati . kim . upasarjanasya iti vartate . na ca jÃti÷ upasarjanam .

(P_1,2.50)  KA_I,226.2-18  Ro_II,96-98     #<it goïyÃ÷ na iti vaktavyam >#. goïyÃ÷ na iti eva vaktavyam . na artha÷ ittvena . kà rÆpasiddhi÷ : pa¤cagoïi÷ , daÓagoïi÷ . #<hrasvatà hi vidhÅyate># . hrasvatvam atra vidhÅyate : gostriyo÷ upasarjanasya iti . #<iti và vacane tÃvat># . it iti và ucyeta na iti và ka÷ nu atra viÓe«a÷ . #<mÃtrÃrtham và k­tam bhavet >#. atha và mÃtrÃrtham idam vaktavyam : goïÅmÃtram idam goïi÷ . apara÷ Ãha :#< goïyÃ÷ ittvam prakaraïÃt># . aÓi«yam goïyÃ÷ ittvam . kim kÃraïam . prakaraïÃt . prak­tam hrasvatvam . hrasva÷ iti vartate . nanu sÆcyÃ÷ . #<sÆcyÃdyartham atha api vÃ># . sÆcyÃdyartham idam dra«Âavyam : pa¤casÆci÷ , daÓasÆcÅ÷ . it goïyÃ÷ na iti vaktavyam hrasvatà hi vidhÅyate | iti và vacane tÃvat . mÃtrÃrtham và k­tam bhavet || goïyÃ÷ ittvam prakaraïÃt . sÆcyÃdyartham atha api và .

(P_1,2.51.1)  KA_I,226.20-227.10  Ro_II,98-100     vyaktivacane iti kimartham . ÓirÅ«ÃïÃm adÆrabhava÷ grÃma÷ ÓirÅ«Ã÷ . tasya grÃmasya vanam ÓirÅ«avanam . kim ca syÃt . vibhëà o«adhivanaspatibhya÷ iti ïatvam prasajyeta . apara÷ Ãha : kaÂubadaryÃ÷ adÆrabhava÷ grÃma÷ kaÂubadarÅ . «a«ÂhÅ yuktavadbhÃvena mà bhÆt iti . atha vyaktivacane iti api ucyamÃne kasmÃt eva atra na bhavati . «a«ÂhÅ api hi vacanam . na idam pÃribhëikasya vacanasya grahaïam . kim tarhi . anvarthagrahaïam : ucyate vacanam iti . evam api «a«ÂhÅ prÃpnoti . «a«ÂhÅ api hi ucyate . lupà uktatvÃt tasya arthasya dvitÅyasya prayogeïa na bhavitavyam uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti . ÃtideÓikÅ tarhi prÃpnoti . evam tarhi #<prÃk api v­tte÷ yuktam v­ttam ca api># .#< iha yÃvatà yuktam vaktu÷ ca kÃmacÃra÷ prÃk v­tte÷ liÇgasaÇkhye ye># . prÃk api v­tte÷ yuktam vanaspatibhi÷ nagaram v­ttam ca api yuktam vanaspatibhi÷ nagaram . v­tte ca yuktavadbhÃva÷ vidhÅyate . kÃmacÃra÷ ca prayoktu÷ prÃk v­tte÷ ye liÇgasaÇkhye te* atide«Âum v­ttasya và ye liÇgasaÇkhye . yÃvatà kÃrmacÃra÷ v­ttasya ye liÇgasaÇkhye te* atidiÓyete na prÃk v­tte÷ ye .

(P_1,2.51.2)  KA_I,227.11-26  Ro_II,100-102     kimartham puna÷ idam ucyate . #<anyatra abhidheyavyaktivacanabhÃvÃt lupi yuktavadanudeÓa÷># . anyatra abhidheyavat liÇgavacanÃni bhavanti . kva anyatra . luki : lavaïa÷ supa÷ , lavaïà yavÃgu÷ , lavaïam ÓÃkam iti . anyatra abhidheyavat liÇgavacanÃni bhavanti luki. iha api anyatra abhidheyavat liÇgavacanÃni prÃpnuvanti . i«yante ca abhidhÃnavat syu÷ iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti lupi yuktavadanudeÓa÷ . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<lupa÷ adarÓanasa¤j¤itvÃt arthagati÷ na upapadyate># . lup nÃma iyam adarÓanasya sa¤j¤Ã kriyate . na ca adarÓanasya liÇgasaÇkhye Óakyete* atide«Âum . lupa÷ adarÓanasa¤j¤itvÃt arthagati÷ na upapadyate . #<na và adarÓanasya aÓakyatvÃt arthagati÷ sÃhacaryÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . adarÓanasya aÓakyatvÃt . adarÓanasya liÇgasaÇkhye* aÓakye* atide«Âum iti k­tvà adarÓanasahacarita÷ ya÷ artha÷ tasya gati÷ bhavi«yati sÃhacaryÃt . #<yogÃbhÃvÃt ca anyasya># . adarÓanena ca yoga÷ na asti iti k­tvà adarÓanasahacarita÷ ya÷ artha÷ tasya gati÷ bhavi«yati sÃhacaryÃt . 

(P_1,2.51.3)  KA_I,228.1-3  Ro_II,102     #<samÃse uttarapadasya bahuvacanasya lupa÷># . samÃse uttarapadasya bahuvacanasya lupa÷ yuktavadbhÃva÷ vaktavya÷ : madhurÃpa¤cÃlÃ÷ . kim prayojanam . niyamÃrtham . samÃse uttarapadasya eva . kva mà bhÆt . pa¤cÃlamadhure* iti .

(P_1,2.52.1)  KA_I,228.5-10  Ro_II,102-103     katham idam vij¤Ãyate : jÃti÷ yat viÓe«aïam iti Ãhosvit jÃte÷ yÃni viÓe«aïÃni iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate jÃti÷ yat viÓe«aïam iti siddham pa¤cÃlÃ÷ janapada÷ iti . subhik«a÷ sampannapÃnÅya÷ bahumÃlyaphala÷ iti na sidhyati . atha vij¤Ãyate jÃte÷ yÃni viÓe«aïÃni iti siddham subhik«a÷ sampannapÃnÅya÷ bahumÃlyaphala÷ iti . pa¤cÃlÃ÷ janapada÷ iti na sidhyati . evam tarhi na evam vij¤Ãyate jÃti÷ yat viÓe«aïam iti na api jÃte÷ yÃni viÓe«aïÃni iti . katham tarhi . viÓe«aïÃnÃm yuktavadbhÃva÷ bhavati à jÃtiprayogÃt .

(P_1,2.52.2)  KA_I,228.11-21  Ro_II,103-104     kimartham puna÷ idam ucyate . #<viÓe«aïÃnÃm vacanam jÃtiniv­ttyartham># . jÃtiniv­ttyartha÷ ayam Ãrambha÷ . kim ucyate jÃtiniv­ttyartha÷ iti na puna÷ viÓe«aïÃnÃm api yuktavadbhÃva÷ yathà syÃt iti . #<samÃnÃdhikaraïatvÃt siddham># . samÃnÃdhikaraïatvÃt viÓe«aïÃnÃm yuktavadbhÃva÷ bhavi«yati . yadi evam na artha÷ anena . lupa÷ anyatra api jÃte÷ yuktavadbhÃva÷ na bhavati . kva anyatra . badarÅ sÆk«makaïÂakà madhurà v­k«a÷ iti . kim puna÷ kÃraïam anyatra api jÃte÷ yuktavadbhÃva÷ na bhavati . Ãvi«ÂaliÇgà jÃti÷ yat liÇgam upÃdÃya pravartate utpattiprabh­ti à vinÃÓÃt na tat liÇgam jahÃti . na tarhi idÃnÅm ayam yoga÷ vaktavya÷ . vaktavya÷ ca . kim prayojanam . idam tatra tatra ucyate guïavacanÃnÃm ÓabdÃnÃm ÃÓrayata÷ liÇgavacanÃni bhavanti iti . tat anena kriyate . 

(P_1,2.52.3)  KA_I,228.22-229.5  Ro_II,104-105     #<harÅtakyÃdi«u vyakti÷ >#. harÅtakyÃdi«u vyakti÷ bhavati yuktavadbhÃvena : harÅtakyÃ÷ phalÃni harÅtakya÷ phalÃni . #<khalatikÃdi«u vacanam># . khalatikÃdi«u vacanam bhavati yuktavadbhÃvena : khalatikasya parvatasya adÆrabhavÃni vanÃni khalatikam vanÃni . #<manu«yalupi prati«edha÷># . manu«yalupi prati«edha÷ vaktavya÷ : ca¤cà abhirÆpa÷ , vadhrikà darÓanÅya÷ .

(P_1,2.53)  KA_I,229.7-8  Ro_II,106     kim yÃ÷ etÃ÷ k­trimÃ÷ ÂighubhÃdisa¤j¤Ã÷ tatprÃmÃïyÃt aÓi«yam . na iti Ãha . sa¤j¤Ãnam sa¤j¤Ã .

(P_1,2.58)  KA_I,229.10-230.21  Ro_II,106-109     idam ayuktam vartate . kim atra ayuktam . bahava÷ te arthÃ÷ . tatra yuktam bahuvacanam . tat yat ekavacane ÓÃsitavye bahuvacanam Ói«yate etat ayuktam . bahu«u ekavacanam iti nÃma vaktavyam . ata÷ uttaram paÂhati : #<jÃtyÃkhyÃyÃm sÃmÃnyÃbhidhÃnÃt aikÃrthyam >#. jÃtyÃkhyÃyÃm sÃmÃnyÃbhidhÃnÃt aikÃrthyam bhavi«yati . yat tat vrÅhau vrÅhitvam yave yavatvam gÃrgye gÃrgyatvam tat ekam tac ca vivak«itam . tasya ekatvÃt ekavacanam eva prÃpnoti . i«yate ca bahuvacanam syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti jÃtyÃkhyÃyam ekasmin bahuvacanam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra ekavacanÃdeÓe uktam># . kim uktam . vrÅhibhya÷ Ãgata÷  iti atra ghe÷ Çiti iti guïa÷ prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . #<arthÃtideÓÃt siddham >#. arthÃtideÓa÷ ayam . na idam pÃribhëikasya vacanasya grahaïam . kim tarhi . anvarthagrahaïam : ucyate vacanam . bahÆnÃm arthÃnÃm vacanam bahuvacanam iti . yÃvat brÆyÃt eka÷ artha÷ bahuvat bhavati iti tÃvat ekasmin bahuvacanam iti . #<saÇkhyÃprayoge prati«edha÷ >#. saÇkhyÃprayoge prati«edha÷  vaktavya÷ . eka÷ vrÅhi÷ sampanna÷ subhik«am karoti . #<asmada÷ nÃmayuvapratyayayo÷ ca >#. asmada÷ nÃmaprayoge yuvapratyayaprayoge ca prati«edha÷ vaktavya÷ . nÃmaprayoge : aham devadatta÷ bravÅmi . aham yaj¤adatta÷ bravÅmi . yuvapratyayaprayoge : ahaæ gÃrgyÃyaïa÷ bravÅmi . aham vÃtsyÃyana÷ bravÅmi . yuvagrahaïena nÃrtha÷ . asmada÷ nÃmapratyayaprayoge na iti  eva . idam api siddham bhavati : aham gÃrgya÷ bravÅmi . aham vÃtsya÷ bravÅmi . apara÷ Ãha : asmada÷ saviÓe«aïasya prayoge na iti eva . idam api siddham bhavati : aham paÂu÷ bravÅmi . aham paï¬ita÷ bravÅmi . #<aÓi«yam và bahuvat p­thakttvÃbhidhÃnÃt># . aÓi«ya÷ và bahuvadbhÃva÷ . kim kÃraïam . p­thaktvÃbhidhÃnÃt . p­thaktvena hi dravyÃïi abhidhÅyante . bahava÷  te arthÃ÷ . tatra yuktam bahuvacanam . kim ucyate p­thaktvÃbhidhÃnÃt iti yÃvatà idÃnÅm eva uktam : jÃtyÃkhyÃyÃm sÃmÃnyÃbhidhÃnÃt aikÃrthyam iti . #<jÃtiÓabdena hi dravyÃbhidhÃnam >#. jÃtiÓabdena hi dravyam api abhidhÅyate jÃti÷ api . katham puna÷ j¤Ãyate jÃtiÓabdena dravyam api abhidhÅyate iti . evam hi ka÷ cit mahati gomaï¬ale gopÃlakam ÃsÅnam p­cchati : asti atra kÃm cid gÃm paÓyasi iti . sa÷ paÓyati : paÓyati ca ayam gÃ÷ p­cchati ca kÃm cid atra gÃm paÓyasi iti . nÆnam asya dravyam vivak«itam iti . tat yadà dravyÃbhidhÃnam tadà bahuvacanam bhavi«yati . yadà sÃmÃnyÃbhidhÃnam tadà ekavacanam bhavi«yati .

(P_1,2.59)  KA_I,230.23-231.2  Ro_II,109-110     ayam api yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham aham bravÅmi , ÃvÃm brÆva÷ , vayam brÆma÷ . imÃni indriyÃïi kadà cit svÃtantryeïa vivak«itÃni bhavanti . tat yathà : idam me ak«i su«Âhu paÓyati . ayam me karïa÷ su«Âhu Ó­ïoti iti . kadà cit pÃratantryeïa anena ak«ïà su«Âhu paÓyÃmi . anena karïena su«Âhu Ó­ïomi iti . tat yadà svÃtantryeïa vivak«Ã tadà bahuvacanam bhavi«yati . yadà pÃratantryeïa tadà ekavacanadvivacane bhavi«yata÷ .

(P_1,2.60)  KA_I,231.4-7  Ro_II,110     ayam api yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham udite pÆrve phalgunyau , uditÃ÷ pÆrvÃ÷ phalgunya÷ , udite pÆrve pro«Âhapade , uditÃ÷ pÆrvÃ÷ pro«ÂhapadÃ÷ . phalgunÅsampÅpagate candramasi phalgunÅÓabda÷ vartate . bahava÷ te arthÃ÷ . tatra yuktam bahuvacanam . yadà tayo÷ eva abhidhÃnam tadà dvivacanam bhavi«yati .

(P_1,2.61-62)  KA_I,231.10-12  Ro_II,110     imau api yogau Óakyau avaktum . katham . #<punarvasuviÓÃkhayo÷ supÃm sulukpÆrvasavarïa iti siddham># . punarvasuviÓÃkhayo÷ supÃm sulukpÆrvasavarïa iti eva siddham . 

(P_1,2.63)  KA_I,231.14-232.7  Ro_110-113     ti«yapunarvasvo÷ iti kimartham . k­ttikÃrohiïya÷ . nak«atra iti kimartham . ti«ya÷ ca mÃïavaka÷ punarvasÆ maïavakau ti«yapunarvasava÷ . atha nak«atre iti vartamÃne puna÷ nak«atragrahaïam kimartham . ayam ti«yapunarvasuÓabda÷ asti eva jyoti«i vartate . asti ca kÃlavÃcÅ . tat yathà : bahava÷ ti«yapunarvasava÷ atikrÃntÃ÷ . katareïa ti«yeïa gata÷ iti . tat ya÷ jyoti«i vartate tasya idam grahaïam . atha và nak«atre iti vartamÃne puna÷ nak«atragrahaïasya etat prayojanam : videÓastham api ti«yapunarvasvo÷ kÃryam tat api nak«atrasya eva yathà syÃt : ti«yapu«yayo÷ nak«atrÃïi yalopa÷ vaktavya÷ iti nak«atragrahaïam na kartavyam bhavati . atha và atha và nak«atre iti vartamÃne puna÷ nak«atra grahaïasya etat prayojanam : ti«yapunarvasuparyÃyavÃcinÃm api yathà syÃt : pu«yapunarvasÆ sidhyapunarvasÆ . atha dvandve iti kimartham . ya÷ ti«ya÷ tau punarvasÆ ye«Ãm te ime ti«yapunarvasava÷ unmugdhÃ÷ . bahuvacanasya iti kimartham . uditam ti«yapunarvasÆ . katham ca atra ekavacanam . jÃtidvandva÷ ekavat bhavati iti . aprÃïinÃm iti prati«edha÷ prÃpnoti . evam tarhi siddhe sati yat bahuvacanagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ : sarva÷ dvandva÷ vibhëà ekavat bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . bÃbhravaÓÃlaÇkÃyanam bÃbhravaÓÃlaÇkÃyanÃ÷ iti etat siddham bhavati . atha và na atra bhavanta÷ prÃïinÃ÷ . prÃïÃ÷ eva atra bhavanta÷ .

(P_1,2.64.1)  KA_I,233.2-14  Ro_II,114-116     rÆpagrahaïam kimartham . samÃnÃnÃm ekaÓe«a ekavibhaktau  iti iyati ucyamÃne yatra eva sarvam samÃnam Óabda÷ artha÷ ca tatra eva syÃt : v­k«Ã÷ , plak«Ã÷ iti . iha na syÃt : ak«Ã÷ ,. pÃdÃ÷ , mëÃ÷ iti .  rÆpagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . rÆpam nimittatvena ÃÓrÅyate Órutau ca rÆpagrahaïam . atha ekagrahaïam kimartham . sarÆpÃïÃm Óe«a÷ ekavibhaktau iti iyati ucyamÃne dvibahvo÷ api Óe«a÷ prasajyeta .  ekagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha Óe«agrahaïam kimartham . sarÆpÃïÃm eka÷ ekavibhaktau iti iyati ucyamÃne ÃdeÓa÷ ayam vij¤Ãyeta . tatra ka÷ do«a÷ . aÓva÷ ca asva÷ ca aÓvau : Ãntaryata÷ dvyudÃttavata÷ sthÃnina÷ dvyudÃttavÃn ÃdeÓa÷ prasajyeta . lopyalopità ca na prakalpeta . tatra ka÷ do«a÷ . gargÃ÷ , vatsÃ÷ , bidÃ÷ , urvÃ÷ .  a¤ ya÷ bahu«u ya¤ ya÷ bahu«u iti ucyamÃna÷ luk na prÃpnoti . mà bhÆt evam . a¤antam yat bahu«u ya¤antam yat bahu«u iti evam bhavi«yati . na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt. : kÃÓyapapratik­taya÷ kÃÓyapÃ÷ iti . ekavibhaktau iti kimartham . paya÷ paya÷ jarayati . vÃsa÷ vÃsa÷ chÃdayati .  brÃhmaïÃbhyÃm ca k­tam brÃhmaïÃbhyÃm ca dehi iti .

(P_1,2.64.2)  KA_I,233.15-234.5  Ro_II,117-119     kimartham puna÷ idam ucyate . #<pratyartham ÓabdaniveÓÃt na ekena anekasya abhidhÃnam >#. pratyartham ÓabdÃ÷ abhiniviÓante . kim idam pratyartham iti . artham artham prati pratyartham . pratyartham ÓÃbdaniveÓÃt etasmÃt kÃraïÃt na ekena Óabdena anekasya arthasya abhidhÃnam prÃpnoti . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra anekÃrthÃbhidhÃne anekaÓabdatvam># . tatra anekÃrthÃbhidhÃne anekaÓabdatvam prÃpnoti . i«yate ca ekena api anekasya abhidhÃnam syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati . #<tasmÃt ekaÓe«a÷># . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . kim idam pratyartham ÓabdÃ÷ abhiniveÓante iti etam d­«ÂÃntam ÃsthÃya sarÆpÃïÃm ekaÓe«a÷ Ãrabhyate na puna÷ apratyartham ÓabdÃ÷ abhiniviÓante iti etam d­«ÂÃntam ÃsthÃya virÆpÃïÃm anekaÓe«a÷ Ãrabhyate . tatra etat syÃt : laghÅyasÅ sarÆpaniv­ttir÷ garÅyasÅ virÆpapratipatti÷ iti . tat ca na . laghÅyasÅ virÆpapratipatti÷ . kim kÃraïam . yatra hi bahÆnÃm sarÆpÃïÃm eka÷ Ói«yate tatra avarata÷ dvayo÷ sarÆpayo÷ niv­tti÷ vaktavyà syÃt . evam api etasmin sati kim cit ÃcÃrya÷ sukaratarakam manyate . sukaratarakam ca ekaÓe«Ãrambham manyate .

(P_1,2.64.3)  KA_I,234.6-238.17  Ro_II,119-133     kim puna÷ ayam ekavibhaktau ekaÓe«a÷ bhavati . evam bhavitum arhati . #<ekavibhaktau  iti cet na abhÃvÃd vibhakte÷ >#. ekavibhaktau  iti cet tat na . kim kÃraïam . abhÃvÃt vibhakte÷ . na hi samudÃyÃt parà vibhakti÷ asti . kim kÃraïam . aprÃtipadikatvÃt . nanu ca arthavat prÃtipadikam iti prÃtipadikasa¤j¤Ã bhavi«yati . niyamÃt na prÃpnoti . arthavatsamudayÃnÃm samÃsagrahaïam niyamÃrtham iti . yadi puna÷ p­thak sarve«Ãm vibhaktiparÃïÃm ekaÓe«a÷ ucyeta . #<p­thak sarve«Ãm iti cet ekaÓe«e p­thak vibhaktyupalabdhi÷ tadÃÓrayatvÃt># . p­thak sarve«Ãm iti cet ekaÓe«e p­thak vibhaktyupalabdhi÷ prÃpnoti . kim ucyate ekaÓe«e p­thak vibhaktyupalabdhi÷ iti yÃvatà samaya÷ k­ta÷ : na kevalà prak­ti÷ prayoktavyà na kevala÷ pratyaya÷ iti . tadÃÓrayatvÃt prÃpnoti . yatra hi prak­tinimittà pratyayaniv­tti÷ tatra apratyayikÃyÃ÷ prak­te÷ prayoga÷ bhavati agnicit somasut iti yathà . yatra ca pratyayanimittà prak­tiniv­tti÷ tatra aprak­tikasya pratyayasya prayoga÷ bhavati adhunà , iyÃn iti yathà . astu saæyogÃntalopena siddham . kuta÷ nu khalu etat parayo÷ v­k«aÓabdayo÷ niv­tti÷ bhavi«yati na puna÷ pÆrvayo÷ iti . tatra etat syÃt : pÆrvaniv­ttav api satyÃm saæyogÃdilopena siddham iti . na sidhyati .  tatra avarata÷ dvayo÷ sakÃrayo÷ Óravaïam prasajyeta.  yatra ca saæyogÃntalopa÷ na asti tatra ca na sidhyati . kva ca saæyogÃntalopa÷ na asti . dvivacanabahuvacanayo÷ . yadi puna÷ samÃse ekaÓe«a÷ ucyeta . kim k­tam bhavati . ka÷ cit vacanalopa÷ parih­ta÷ bhavati . tat tarhi samÃsagrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . ti«yapunarvasvo÷ nak«atradvandve bahuvacanasya dvivacanam nityam iti . #<samÃse iti cet svarasamÃsÃnte«u do«a÷># . samÃse iti cet svarasamÃsÃnte«u do«a÷ bhavati . svara : aÓva÷ ca aÓva÷ ca aÓvau.  samÃsÃntodÃttatve k­te ekaÓe«a÷ prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam : samÃsÃntodÃttattvam kriyatÃm ekaÓe«a÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt samÃsÃntodÃttatvam .  samÃsÃntodÃttatve ca do«a÷ bhavati .  svara . samÃsÃnta : ­k ca ­k ca ­cau . samÃsÃnte k­te asÃrÆpyÃt ekaÓe«a÷ na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam : samÃsÃnta÷ kriyatÃm ekaÓe«a÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt samÃsÃnta÷ . samÃsÃnte ca do«a÷ bhavati . #<aÇgÃÓraye ca ekaÓe«avacanam >#. aÇgÃÓraye ca kÃrye ekaÓe«a÷ vaktavya÷ . svasà ca svasÃrau ca svasÃra÷ . aÇgÃÓraye k­te asÃrÆpyÃt ekaÓe«a÷ na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam : aÇgÃÓrayam kriyatÃm ekaÓe«a÷ iti .  kim atra kartavyam . paratvÃt aÇgÃÓrayam . #<tiÇsamÃse tiÇsamÃsavacanam># . tiÇsamÃse tiÇsamÃsa÷ vaktavya÷ . ekam tiÇgrahaïam anarthakam . samÃse tiÇsamÃsa÷ iti eva siddham . na anarthakam .  tiÇsamÃse prak­te tiÇsamÃsa÷ vaktavya÷ . #<tiÇvidhiprati«edha÷ ca># . tiÇ ca ka÷ cit vidheya÷ ka÷ cit prati«edhya÷ . pacati ca pacati ca pacata÷ : ta÷Óabda÷ vidheya÷ tiÓabda÷ prati«edhya÷ . yadi puna÷ asamÃse ekaÓe«a÷ ucyeta . #<asamÃse vacanalopa÷># . yadi asamÃse vacanalopa÷ vaktavya÷ . nanu ca utpatatà eva vacanalopam coditÃ÷ sma÷ . dvivacanabahuvacanavidhim dvandvaprati«edham ca vak«yati tadartham puna÷ codyate . #<dvivacanabahuvacanavidhi÷># . dvivacanabahuvacanÃni vidheyÃni : v­k«a÷ ca v­k«a÷ ca v­k«au , v­k«a÷ ca v­k«a÷ ca v­k«a÷ ca v­k«Ã÷ iti . #<dvandvaprati«edha÷ ca># . dvandvasya ca prati«edha÷ vaktavya÷ : v­k«a÷ ca v­k«a÷ ca v­k«au , v­k«a÷ ca v­k«a÷ ca v­k«a÷ ca v­k«Ã÷ iti . cÃrthe dvandva÷ iti dvandva÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . anavakÃÓa÷ ekaÓe«a÷ dvandvam bÃdhi«yate . sÃvakÃÓa÷ ekaÓe«a÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . tiÇantÃni avakÃÓa÷ . yadi puna÷ p­thak sarve«Ãm vibhaktyantÃnÃm ekaÓe«a÷ ucyeta . kim k­tam bhavati . ka÷ cit vacanalopa÷ parih­ta÷ bhavati . #<vibhaktyantÃnÃm ekaÓe«e >#vibhaktyantÃnÃm ekaÓe«e vibhaktyantÃnÃm eva tu niv­tti÷ bhavati . #<ekavibhaktyantÃnÃm iti tu p­thagvibhaktiprati«edhÃrtham># . ekavibhaktyantÃnÃm iti tu vaktavyam . kim prayojanam . p­thagvibhaktiprati«edhÃrtham . p­thagvibhaktyantÃnÃm mà bhÆt : brÃhmaïÃbhyÃm ca k­tam brÃhmaïÃbhyÃm ca dehi . #<na và arthaviprati«edhÃt yugapadvacanÃbhÃva÷># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . arthaviprati«edhÃt . viprati«iddhau
etau arthau kartà saæpradÃnam iti aÓakyau yugapat nirde«Âum . tayo÷ viprati«iddhatvÃt yugapadvacanam na bhavi«yati . #<anekÃrthÃÓraya÷ ca puna÷ ekaÓe«a÷># . anekam artham sampratyÃyayi«yÃmi iti ekaÓe«a÷ Ãrabhyate . #<tasmÃt na ekaÓabdatvam># . tasmÃt ekaÓabdatvam na bhavi«yati . ayam tarhi do«a÷ : ka÷ cit vacanalopa÷ dvivacanabahuvacanavidhi÷ dvandvaprati«edha÷ ca iti . yadi puna÷ prÃtipadikÃnÃm ekaÓe«a÷ ucyeta . kim k­tam bhavati . vacanalopa÷ parih­ta÷ bhavati . #<prÃtipadikÃnÃm ekaÓe«e mÃt­mÃtro÷ prati«edha÷ sarÆpatvÃt >#. prÃtipadikÃnÃm ekaÓe«e mÃt­mÃtro÷ prati«edha÷ vaktavya÷ : mÃtà ca janayitrÅ mÃtÃrau ca dhÃnyasya mÃt­mÃtÃra÷ . kim kÃraïam . sarÆpatvÃt . sarÆpÃïi hi etÃni prÃtipadikÃni . kim ucyate prÃtipadikÃnÃm ekaÓe«e mÃt­mÃtro÷ prati«edha÷ vaktavya÷ iti na puna÷ yasya api vibhaktyantÃnÃm ekaÓe«a÷ tena api mÃt­mÃtro÷ prati«edha÷ vaktavya÷ syÃt . tasya api hi etÃni kva cit vibhaktyantÃni sarÆpÃïi : mÃt­bhyÃm ca mÃt­bhyÃæ ca iti . atha matam etat vibhaktyantÃnÃm sÃrÆpye bhavitavyam eva ekaÓe«eïa iti prÃtipadikÃnÃm eva ekaÓe«e do«a÷ bhavati . evam ca k­tvà codyate . #<haritahariïaÓyetaÓyenarohitarohiïÃnÃm striyÃm upasaÇkhyÃnam >#. haritahariïaÓyetaÓyenarohitarohiïÃnÃm striyÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam .  haritasya strÅ hariïÅ hariïasya api hariïÅ , hariïÅ ca hariïÅ ca hariïyau . Óyetasya strÅ ÓyenÅ Óyenasya api ÓyenÅ , ÓyenÅ ca ÓyenÅ ca Óyenyau . rohitasya strÅ rohiïÅ rohiïasya api rohiïÅ , rohiïÅ ca rohiïÅ ca rohiïyau . #<na và padasya arthe prayogÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . padasya arthe prayogÃt . padam arthe prayujyate vibhaktyantam ca padam . rÆpam ca iha ÃÓrÅyate . rÆpanirgraha÷ ca Óabdasya na antareïa laukikam prayogam . tasmin ca laukike prayoge sarÆpÃïi etÃni . apara÷ Ãha : na và padasya arthe prayogÃt . na và e«a÷ pak«a÷ eva asti prÃtipadikÃnÃm ekaÓe«a÷ iti . kim kÃrÃïam . padasya arthe prayogÃt . padam arthe prayujyate vibhaktyantam ca padam . rÆpam ca iha ÃÓrÅyate rÆpanirgraha÷ ca Óabdasya na antareïa laukikam prayogam . tasmin ca laukike prayoge prÃtipadikÃnÃm prayoga÷ na asti . atha anena pak«eïa artha÷ syÃt : prÃtipadikÃnÃm ekaÓe«a÷ iti . bìham artha÷ . kim  vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . etena eva abhihitam sÆtreïa sarÆpÃïÃm ekaÓe«a÷ ekavibhaktau iti . katham . vibhakti÷ sÃrÆpyeïa ÃÓrÅyate . anaimittika÷ ekaÓe«a÷ . ekavibhaktau yÃni sarÆpÃïi te«Ãm ekaÓe«a÷ bhavati . kva . yatra và tatra và iti . atha anena pak«eïa artha÷ syÃt : vibhaktyantÃnÃm ekaÓe«a÷ iti . bìham artha÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . etat api etena eva abhihitam sÆtreïa sarÆpÃïÃm ekaÓe«a÷ ekavibhaktau iti . katham . na idam pÃribhëikyÃ÷ vibhakte÷ grahaïam . kim tarhi . anvarthagrahaïam : vibhÃga÷ vibhakti÷ iti . ekavibhÃge yÃni sarÆpÃïi te«Ãm ekaÓe«a÷ bhavati iti . nanu ca uktaæ : ka÷ cit vacanalopa÷ dvivacanabahuvacanavidhi÷ dvandvaprati«edha÷ ca iti . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate ka÷ cit vacanalopa÷ dvivacanabahuvacanavidhi÷iti . sahavivak«ÃyÃm ekaÓe«a÷ . yugapadvivak«ÃyÃm ekaÓe«eïa bhavitavyam . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : v­k«a÷ ca v­k«a÷ ca v­k«au , v­k«a÷ ca v­k«a÷ ca v­k«a÷ ca v­k«Ã÷ iti . na etat sahavivak«ÃyÃm bhavati . atha api nidarÓayitum buddhi÷ evam nidarÓayitavyam : v­k«au ca v­k«au ca v­k«au ,  v­k«Ã÷ ca v­k«Ã÷ ca v­k«Ã÷ ca v­k«Ã÷ iti . yat api ucyate dvandvaprati«edha÷ ca vaktavya÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . anavakÃÓa÷ ekaÓe«÷ dvandvam bÃdhi«yate . nanu ca uktam sÃvakÃÓa÷ ekaÓe«a÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . tiÇantÃni avakÃÓa÷ iti . na tiÇantÃni ekaÓe«Ãrambham prayojayanti . kim kíaïam . yathÃjÃtÅyakÃnÃm dvitÅyasya padasya prayoge sÃmarthyam asti tathÃjÃtÅyakÃnÃm ekaÓe«a÷ . na ca tiÇantÃnÃm dvitÅyasya padasya prayoge sÃmarthyam asti . kim kÃraïam . ekà hi kriyà . ekena uktatvÃt tasya arthasya dvitÅyasya prayogeïa na bhavitavyam uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti . yadi tarhi ekà kriyà dvivacanabahuvacanÃni na sidhyanti : pacata÷ pacanti . na etÃni kriyÃpek«Ãïi . kim tarhi . sÃdhanÃpek«Ãïi . atha và puna÷ astu ekavibhaktau iti
. nanu ca uktam ekavibhaktau iti cet na abhÃvÃt vibhakte÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . parih­tam etat :  arthavat prÃtipadikam iti prÃtipadikasa¤j¤Ã bhavi«yati iti . nanu ca uktam niyamÃt na prÃpnoti arthavatsamudÃyÃnÃm samÃsagrahaïam niyamÃrtham iti . na e«a÷ do«a÷ . tulyajÃtÅyasya niyama÷ . ka÷ ca tulyajÃtÅya÷ . yathÃjÃtÅyakÃnÃm samÃsa÷ . katha¤jÃtÅyakÃnÃm samÃsa÷ . subantÃnÃm . 

(P_1,2.64.4)  KA_I,238.18-239.11  Ro_II,133-136     #<sarvatra apatyÃdi«u upasaÇkhyÃnam># . sarve«u pak«e«u apatyÃdi«u upasaÇkhyÃnam kartavyam : bhik«ÃïÃm samÆha÷ bhaik«am iti . sarvatra iti ucyate prÃtipadikÃïÃm ca ekaÓe«e siddham . apatyÃdi«u  iti ucyate bahava÷ ca apatyÃdaya÷ : gargasya apatyam bahava÷ gargÃ÷ . ekà prak­ti÷ bahava÷ ca ya¤a÷ . asÃrÆpyÃt ekaÓe«a÷ na prÃpnoti . nanu ca yathà eva bahava÷ ya¤a÷ evam prak­taya÷ api bahvya÷ syu÷ . na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt : gargÃ÷ , vatsÃ÷ , bidÃ÷ , urvÃ÷ iti . a¤ ya÷ bahu«u ya¤ ya÷ bahu«u iti ucyamÃna÷ luk na prÃpnoti . mà bhÆt evam . a¤antam yat bahu«u ya¤antam yat bahu«u iti evam bhavi«yati . nanu ca uktam : na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt : kÃÓyapapratik­taya÷ kÃÓyapÃ÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . laukikasya tatra gotrasya grahaïam na ca etat laukikam gotram . atha và puna÷ astu ekà prak­ti÷ bahava÷ ca ya¤a÷ . nanu ca uktam : asÃrÆpyÃt ekaÓe«a÷ na prÃpnoti iti . #<siddham tu samÃnÃrthÃnÃm ekaÓe«avacanÃt># . siddham etat . katham . samÃnÃrthÃnÃm ekaÓe«a÷ bhavati iti vaktavyam . yadi samÃnÃrthÃnÃm ekaÓe«a÷ ucyate katham ak«Ã÷ , pÃdÃ÷ , mëÃ÷ iti . #<nÃnÃrthÃnÃm api sarÆpÃïÃm># . nÃnÃrthÃnÃm api sarÆpÃïÃm ekaÓe«÷ vaktavya÷ . #<ekÃrthÃnÃm api virÆpÃïÃm># . ekÃrthÃnÃm api virÆpÃïÃm ekaÓe«a÷ vaktavya÷ : vakradaï¬a÷ ca kuÂiladaï¬a÷ ca vakradaï¬au kuÂiladaï¬Ãu iti và . #<svarabhinnÃnÃm yasya uttarasvaravidhi÷># . svarabhinnÃnÃm yasya uttarasvaravidhi÷ tasya ekaÓe«a÷ vaktavya÷ .  ak«a÷ ca ak«a÷ ca ak«au , mÅmaæsaka÷ ca mÅmÃæsaka÷ ca mÅmaæsakau .

(P_1,2.64.5)  KA_I,239.12-240.11  Ro_II,136-139     iha kasmÃt na bhavati : eka÷ ca eka÷ ca , dvau ca dvau ca iti . #<saÇkhyÃyÃ÷ arthÃsampratyayÃt anyapadÃrthatvÃt ca anekaÓe«a÷># . saÇkhyÃyÃ÷ arthÃsampratyayÃt ekaÓe«a÷ na bhavi«yati . na hi ekau iti anena artha÷ gamyate . anyapadÃrthatvÃt ca saÇkhyÃyÃ÷ ekaÓe«a÷ na bhavi«yati . eka÷ ca eka÷ ca iti asya dvau  iti artha÷ . dvau ca dvau ca iti asya catvÃra÷ iti artha÷ . na etau sta÷ parihÃrau . yat tÃvat ucyate saÇkhyÃyÃ÷ arthÃsampratyayÃt iti . arthÃsampratyaye api ekaÓe«a÷ bhavati . tat yathà .  gÃrgya÷ ca gÃrgyÃyaïa÷ ca gÃrgyau . na ca ucyate v­ddhayuvÃnau iti bhavati ca ekaÓe«a÷ .  yat api ucyate : anyapadÃrthatvÃt ca iti . anyapadÃrthe api ekaÓe«a÷ bhavati . tat yathà : viæÓati÷ ca viæÓati÷ ca viæÓatÅ iti .  tayo÷ catvÃriæÓat iti artha÷ . evam tarhi na imau p­thak parihÃrau .  ekaparihÃra÷ ayam : saÇkhyÃyÃ÷ arthÃsampratyayÃt anyapadÃrthatvÃt ca iti .  yatra hi arthÃsampratyaya÷ eva và anyapadÃrthatà eva và bhavati tatra ekaÓe«a÷ gÃrgyau viæÓatÅ iti yathà . atha và na ime ekaÓe«aÓabdÃ÷ . yadi tarhi na ime ekaÓe«aÓabdÃ÷ samudÃyaÓabdÃ÷ tarhi bhavanti . tatra ka÷ do«a÷ . ekavacanam prÃpnoti . ekÃrthÃ÷ hi samudÃyÃ÷ bhavanti . tat yathà yÆtham , Óatam , vanam iti . santu tarhi ekaÓe«aÓabdÃ÷ . kiÇk­tam sÃrÆpyam . anyonyak­tam sÃrÆpyam . santi puna÷ ke cit anye api ÓabdÃ÷ ye«Ãm anyonyak­ta÷ bhÃva÷ . santi iti Ãha . tad yathà mÃtà pità bhrÃtà iti . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . sak­t ete ÓabdÃ÷ prav­ttÃ÷ apÃye«u api vartante . iha puna÷ ekena api apÃye na bhavati catvÃra÷ iti . anyat idÃnÅm etat ucyate sak­t ete ÓabdÃ÷ prav­ttÃ÷ apÃye«u api vartante iti . yat tu bhavÃn asmÃn codayati santi puna÷ ke cit anye api ÓabdÃ÷ ye«Ãm anyonyak­t÷ bhÃva÷ iti tatra ete asmÃbhi÷ upanyastÃ÷ .  tatra etat bhavÃn Ãha sak­t ete ÓabdÃ÷ prav­ttÃ÷ apÃye«u api vartante iti . etat ca vÃrttam . ekaika÷ na udyantum bhÃram Óaknoti yat katham tatra | ekaika÷ kartà syÃt sarve và syu÷ katham yuktam || kÃraïam udyamanam cet na udyacchati ca antareïa tat tulyam | tasmÃt p­thak p­thak te kartÃra÷ savyapek«Ã÷ tu ||

(P_1,2.64.6)  KA_I,240.12-15  Ro_II,140     #<prathamamadhyamottamÃnÃm ekaÓe«a÷ sarÆpatvÃt># . prathamamadhyamottamÃnÃm ekaÓe«a÷ vaktavya÷ :  pacati ca pacasi ca pacatha÷ , pacasi ca pacÃmi ca pacÃva÷ , pacati ca pacasi ca pacÃmi ca pacÃma÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . asarÆpatvÃt .

(P_1,2.64.7)  KA_I,240.16-242.9  Ro_II,140-144     #<dvivacanabahuvacanÃprasiddhi÷ ca ekÃrthatvÃt >#. dvivacanabahuvacanayo÷ ca aprasiddhi÷ . kim  kÃraïam . ekÃrthatvÃt . eka÷ ayam avaÓi«yate . tena anena tadarthena bhavitavyam . kimarthena . yadartha÷ eka÷ . kimartha÷ ca eka÷ . eka÷ ekÃrtha÷ . na aikÃrthyam . na ayam ekÃrtha÷ . kim tarhi . dvyartha÷ bahvartha÷ ca . #<na aikÃrthyam iti cet ÃrambhÃnarthakyam># . na aikÃrthyam iti cet ekaÓe«Ãrambha÷ anarthaka÷ syÃt . iha hi Óabdasya svÃbhÃvikÅ và anekÃrthatà syÃt vÃcanikÅ và . tat yadi tÃvat svÃbhÃvikÅ #<aÓi«ya÷ ekaÓe«a÷ ekena uktatvÃt >#. aÓi«ya÷ ekaÓe«a÷ . kim kÃraïam . ekena uktatvÃt tasya arthasya dvitÅyasya prayogeïa na bhavitavyam uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti . atha vÃcanikÅ tat vaktavyam : eka÷ ayam aviÓi«yate sa÷ ca dvyartha÷ bhavati bahvartha÷ ca iti . na vaktavyam . siddham ekaÓe«a÷ iti eva . katham puna÷ eka÷ ayam aviÓi«yate iti anena dvyarthatà bahvarthatà và Óakyà labdhum . tat ca ekaÓe«ak­tam . na hi antareïa tadvÃcina÷ Óabdasya prayogam tasya arthasya gati÷ bhavati . paÓyÃma÷ ca puna÷ antareïa api tadvÃcina÷ Óabdasya prayogam tasya arthasya gati÷ bhavati iti agnicit somasut iti yathà . te manyÃmahe : lopak­tam etat yena atra antareïa api tadvÃcina÷ Óabdasya prayogam tasya arthasya gati÷ bhavatiti . evam iha api ekaÓe«ak­tam etat yena atra eka÷ ayam avaÓi«yate iti anena dvyarthatà bahvarthatà và bhavati . ucyeta tarhi na tu gamyeta . ya÷ hi gÃm aÓva÷ iti brÆyÃt aÓvam và gau÷ iti na jÃtu cit sampratyaya÷ syÃt . tena anekÃrthÃbhidhÃne yatnam kurvatà avaÓyam loka÷ p­«Âhata÷ anugantavya÷ : ke«u arthe«u laukikÃ÷ kÃn ÓabdÃn prayu¤jate iti . loke ca ekasmin v­k«a÷ iti prayu¤jate dvayo÷ v­k«au iti bahu«u v­k«Ã÷ iti . yadi tarhi loka÷ avaÓyam Óabde«u pramÃïam kimartham ekaÓe«a÷ Ãrabhyate . atha kimartham lopa÷ Ãrabhyate . pratyayalak«aïam ÃcÃrya÷ prÃrthayamÃna÷ lopam Ãrabhate . ekaÓe«Ãrambhe puna÷ asya na kim cit prayojanam asti . nanu ca uktam : pratyartham ÓabdaniveÓÃt na ekena anekasya abhidhÃnam iti . yadi ca ekena Óabdena anekasya arthasya abhidhÃnam syÃt na pratyartham ÓabdaniveÓa÷ k­ta÷ syÃt . #<pratyartham ÓabdaniveÓÃt ekena anekasya abhidhÃnÃt apratyartham iti cet tat api pratyartham eva># . pratyartham ÓabdaniveÓÃt ekena anekasyÃbhidhÃnÃt apratyartham iti cet evam ucyate : yat api ekena anekasya abhidhÃnam bhavati tat api pratyartham eva . yat api hi arthau arthau prati tat api pratyartham eva . yat api hi arthÃn arthÃn prati tat api pratyartham eva . yÃvatÃm abhidhÃnam tÃvatÃm prayoga÷ nyÃyya÷ . yÃvatÃm arthÃnÃm abhidhÃnam bhavati tÃvatÃm ÓabdÃnÃm prayoga÷ iti e«a÷ pak«a÷ nyÃyya÷ . #<yÃvatÃm abhidhÃnam tÃvatÃm prayoga÷ nyÃyya÷ iti cet ekena api anekasya abhidhÃnam># . yÃvatÃm abhidhÃnam tÃvatÃm prayoga÷ nyÃyya÷ iti cet evam ucyate : e«a÷ api nyÃyya÷ eva yat api ekena api anekasya abhidhÃnam bhavati . yadi tarhi ekena anekasya abhidhÃnam bhavati plak«anyagrodhau : ekena uktatvÃt aparasya prayoga÷ anupapanna÷ . ekena uktatvÃt tasya arthasya aparasya prayogeïa na bhavitavyam . kim kÃraïam . uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti . #<ekena uktatvÃt aparasya prayoga÷ anupapanna÷ iti cet anuktatvÃt plak«eïa nyagrodhasya nyagrodhaprayoga÷ >#. ekena uktatvÃt aparasya prayoga÷ anupapanna÷ iti cet anukta÷ plak«eïa nyagrodhÃrtha÷ iti k­tvà nyagrodhaÓabda÷ prayujyate . katham anukta÷ yÃvatà idÃnÅm eva uktam ekena api anekasya abhidhÃnam bhavati iti . sarÆpÃïÃm ekena api anekasya abhidhÃnam bhavati na virÆpÃïÃm . kim puna÷ kÃraïam sarÆpÃïÃm ekena api anekasya abhidhÃnam bhavati na puna÷ virÆpÃïÃm . #<abhidhÃnam puna÷ svÃbhÃvikam># . svÃbhÃvikam abhidhÃnam . #<ubhayadarÓanÃt ca># . ubhayam khalu api d­Óyate : virÆpÃïÃm api ekena anekasya abhidhÃnam bhavati . tat yathà : dyavà ha k«amà . dyavà cit asmai p­thivÅ namete iti . virÆpÃïÃm kila nÃma ekena anekasya abhidhÃnam syÃt kim puna÷ sarÆpÃïÃm .

(P_1,2.64.8)  KA_I,242.10-244.7  Ro_II,144-150     #<Ãk­tyabhidhÃnÃt và ekam vibhaktau vÃjapyÃyana÷># . Ãk­tyabhidhÃnÃt và ekam Óabdam vibhaktau vÃjapyÃyana÷ ÃcÃrya÷ nyÃyyam manyate : ekà Ãk­ti÷ sà ca abhidhÅyate iti . katham puna÷ j¤Ãyate ekà Ãk­ti÷ sà ca abhidhÅyate iti . #<prakhyÃviÓe«Ãt >#. na hi gau÷ iti ukte viÓe«a÷ prakhyÃyate Óuklà nÅlà kapilà kapotikà iti . yadi api tÃvat prakhyÃviÓe«Ãt j¤Ãyate ekà Ãk­ti÷ iti kuta÷ tu etat sà abhidhÅyate iti . #<avyapavargagate÷ ca># . avyapavargagate÷ ca manyÃmahe Ãk­ti÷ abhidhÅyate iti . na hi gau÷ iti ukte vyapavarga÷ gamyate Óuklà nÅlà kapilà kapotikà iti . #<j¤Ãyate ca ekopadi«Âam >#. j¤Ãyate khalu api ekopadi«Âam . gau÷ asya kadà cit upadi«Âa÷ bhavati . sa÷ tam anyasmin deÓe anyasmin kÃle anyasyÃm ca vayovasthÃyÃm d­«Âvà jÃnÃti ayam gau÷ iti . ka÷ puna÷ asya viÓe«a÷ prakhyÃviÓe«Ãt iti ata÷ . tasya eva upodbalakam etat : prakhyÃviÓe«Ãt j¤Ãyate ca ekopadi«Âam iti . #<dharmaÓÃstram ca tathà >#. evam ca k­tvà dharmaÓÃstram prav­ttam : brÃhmaïa÷ na hantavya÷ . surà na peyà iti . brÃhmaïamÃtram na hanyate surÃmÃtram ca na pÅyate . yadi dravyam padÃrtha÷ syÃt ekam brÃhmaïam ahatvà ekÃm ca surÃm apÅtvà anyatra kÃmacÃra÷ syÃt . ka÷ puna÷ asya viÓe«a÷ avyapavargagate÷ ca iti ata÷ . tasya eva upodbalakam etat : avyapavargagate÷ ca dharmaÓÃstram ca tathà iti . #<asti ca ekam anekÃdhikaraïastham yugapat># . asti khalu api ekam anekÃdhikaraïastham yugapat upalabhyate . kim . Ãditya÷ . tad yathà eka÷ Ãditya÷ anekÃdhikaraïastha÷ yugapat upalabhyate . vi«ama÷ upanyÃsa÷ .  na eka÷ dra«Âà Ãdityam anekÃdhikaraïastham yugapat upalabhate . evam tarhi #<itÅndravat vi«aya÷ >#. tat yathà eka÷ indra÷ anekasmin kratuÓate ÃhÆta÷ yugapat sarvatra bhavati evam Ãk­ti÷ api yugapat sarvatra bhavi«yati . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam ekam anekÃdhikaraïastham yugapat upalabhyate iti. #<na ekam anekÃdhikaraïastham yugapat iti cet tathà ekaÓe«e># . ya÷ hi manyate na ekam anekÃdhikaraïastham yugapad upalabhyate iti ekaÓe«e tasya do«a÷ syÃt . ekaÓe«e api na eka÷ v­k«aÓabda÷ anekam artham yugapat abhidadhÅta . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam Ãk­ti÷ abhidhÅyate iti . #<dravyÃbhidhÃne hi Ãk­tyasampratyaya÷># . dravyÃbhidhÃne sati Ãk­te÷ asampratyaya÷ syÃt . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra asarvadravyagati÷># . tatra asarvadravyagati÷ prÃpnoti . asarvadravyagatau ka÷ do«a÷ . gau÷ anubandhya÷ aja÷ agnÅ«omÅya÷ iti : eka÷ ÓÃstroktam kurvÅta apara÷ aÓÃstroktam . aÓÃstrokte ca kriyamÃïe viguïam karma bhavati . viguïe ca karmaïi phalÃnavÃpti÷ . nanu ca yasya api Ãk­ti÷ padÃrtha÷ tasya api yadi anavayavena codyate na ca anubadhyate viguïam karma bhavati . viguïe ca karmaïi phalÃnavÃpti÷ .  ekà Ãk­ti÷ iti ca pratij¤Ã hÅyeta . yat ca asya pak«asya upÃdÃne prayojanam ekaÓe«a÷ na vaktavya÷ iti sa÷ ca idÃnÅm vaktavya÷ bhavati . evam tarhi anavayavena codyate pratyekam ca parisamÃpyate yathà Ãditya÷ . nanu ca yasya api dravyam padÃrtha÷ tasya api anavayavena codyate pratyekam ca parisamÃpyate . ekaÓe«a÷ tvayà vaktavya÷ . tvayà api tarhi dvivacanabahuvacanÃni sÃdhyÃni . #<codanÃyÃm ca ekasya upÃdhiv­tte÷># . codanÃyÃm ca ekasya upÃdhiv­tte÷ manyÃmahe Ãk­ti÷ abhidhÅyate iti . Ãgneyam a«ÂÃkapÃlam nirvapet : ekam nirupya dvitÅyas t­tÅya÷ ca nirupyate . yadi ca dravyam padÃrtha÷ syÃt ekam nirupya dvitÅyasya t­tÅyasya ca nirvapaïam na prakalpeta . ka÷ puna÷ etayo÷ jÃticodanayo÷ viÓe«a÷ . ekà nirv­ttena aparà nirvartyena .

(P_1,2.64.9)  KA_I,244.8-245.5  Ro_II,150-152     #<dravyÃbhidhÃnam vyìi÷ >#. dravyÃbhidhÃnam vyìi÷ ÃcÃrya÷ nyÃyyam manyate : dravyam abhidhÅyate iti . #<tathà ca liÇgavacanasiddhi÷># . evam ca k­tvà liÇgavacanÃni siddhÃni bhavanti : brÃhmaïÅ brÃhmaïa÷ , brÃhmaïau brÃhmaïÃ÷ iti . #<codanÃsu ca tasya ÃrambhÃt># . codanÃsu ca tasya ÃrambhÃt manyÃmahe dravyam abhidhÅyate iti . gau÷ anubandhya÷ aja÷ agnÅ«omÅya÷ iti : Ãk­tau coditÃyÃm dravye ÃrambhaïÃlambhanaprok«aïaviÓasanÃdÅni kriyante . #<na ca ekam anekÃdhikaraïastham yugapat># . na khalu api ekam anekÃdhikaraïastham yugapat upalabhyate . na hi eka÷ devadatta÷ yugapat srughne bhavati mathurÃyÃm ca . #<vinÃÓe prÃdurbhÃve ca sarvam tathà syÃt># . kim . vinaÓyet ca prÃdu÷ «yÃt ca .  Óvà m­ta÷ iti Óvà nÃma loke na pracaret . gau÷ jÃta÷ iti sarvam gobhÆtam anavakÃÓam syÃt . #<asti ca vairÆpyam># . asti khalu api vairÆpyam : gau÷ ca gau÷ ca khaï¬a÷ muï¬a÷ iti . #<tathà ca vigraha÷># . evam ca k­tvà vigraha÷ upapanna÷ bhavati : gau÷ ca gau÷ ca iti . #<vyarthe«u ca muktasaæÓayam># . vyarthe«u ca muktasaæÓayam bhavati . Ãk­tau api padÃrthe ekaÓe«a÷ vaktavya÷ : ak«Ã÷ , pÃdÃ÷ , mëÃ÷ iti .

(P_1,2.64.10)  KA_I,245.6-247.16  Ro_II,153-159     #<liÇgavacanasiddhi÷ guïasya anityatvÃt># . liÇgavacanÃni siddhÃni bhavanti . kuta÷ . guïasya anityatvÃt . anityÃ÷ guïÃ÷ apÃyina÷ upÃyina÷ ca . kim ye ete ÓuklÃdaya÷ . na iti Ãha . strÅpuænapuæsakÃni sattvaguïÃ÷ ekatvadvitvabahutvÃni ca . kadà cit Ãk­ti÷  ekatvena yujyate kadà cit dvitvena kadà cit bahutvena kadà cit strÅtvena kadà cit puæstvena kadÃcit napuæsakatvena . bhavet liÇgaparihÃra÷ upapanna÷ vacanaparihÃra÷ tu na upapadyate . yadi hi kadà cit Ãk­ti÷ ekatvena yujyate kadà cit dvitvena kadà cit bahutvena ekà Ãk­ti÷ iti pratij¤Ã hÅyeta . yat ca asya pak«asya upÃdÃne prayojanam uktam ekaÓe«a÷ na vaktavya÷ iti sa÷ ca idÃnÅm vaktavya÷ bhavati . evam tarhi liÇgavacanasiddhi÷ guïavivak«ÃnityatvÃt . liÇgavacanÃni siddhÃni bhavanti . kuta÷ . guïavivak«ÃyÃ÷ anityatvÃt . anityà guïavivak«Ã . kadà cit Ãk­ti÷ ekatvena vivak«ità bhavati kadà cit dvitvena kadà cit bahutvena kadà cit strÅtvena kadà cit puæstvena kadà cit napuæsakatvena . bhavet liÇgaparihÃra÷ upapanna÷ vacanaparihÃra÷ tu na upapadyate . yadi kadà cit Ãk­ti÷ ekatvena vivak«ità bhavati kadà cit dvitvena kadà cit bahutvena ekà Ãk­ti÷ iti pratij¤Ã hÅyeta . yat ca asya pak«asya upÃdÃne prayojanam uktam ekaÓe«a÷ na vaktavya÷ iti sa÷ ca idÃnÅm vaktavya÷ bhavati . liÇgaparihÃra÷ ca api na upapadyate . kim kÃraïam . Ãvi«ÂaliÇgà jÃti÷ yat liÇgam upÃdÃya pravartate utpattiprabh­ti à vinÃÓÃt tat liÇgam na jahÃti . tasmÃt na vaiyÃkaraïai÷ Óakyam laukikam liÇgam ÃsthÃtum . avaÓyam ka÷ cit svak­tÃnta÷ Ãstheya÷ . ka÷ asau svak­tÃnta÷ . #<saæstyÃnaprasavau liÇgam># . saæstyÃnaprasavau liÇgam Ãstheyau . kim idam saæstyÃnaprasavau iti . #<saæstyÃne styÃyate÷ ¬ra >#:#< strÅ >#.#< sÆte÷ sap prasave pumÃn># . nanu ca loke api styÃyate÷ eva strÅ sÆte÷ ca pumÃn . adhikaraïasÃdhanà loke strÅ : styÃyati asyÃm garbha÷ iti . kart­sÃdhana÷ ca pumÃn : sÆte pumÃn iti . iha puna÷ ubhayam bhÃvasÃdhanam : styÃnam prav­tti÷ ca . kasya puna÷ styÃnam strÅ prav­tti÷ và pumÃn . guïÃnÃm . ke«Ãm . ÓabdasparÓarÆparasagandhÃnÃm . sarvÃ÷ ca puna÷ mÆrtaya÷ evamÃtmikÃ÷ saæstyÃnaprasavaguïÃ÷ ÓabdasparÓarÆparasagandhavatya÷ . yatra alpÅyÃæsa÷ guïÃ÷ tatra avarata÷ traya÷ : Óabda÷ sparÓa÷ rÆpam iti . rasagandhau na sarvatra . prav­tti÷ khalu api nityà . na hi iha ka÷ cit api svasmin Ãtmani muhÆrtam api avati«Âhate . vardhate yÃvat anena vardhitavyam apacayena và yujyate . tat ca ubhayam sarvatra . yadi ubhayam sarvatra kuta÷ vyavasthà . vivak«Ãta÷.  saæstyÃnavivak«ÃyÃm strÅ prasavavivak«ÃyÃm pumÃn ubhayo÷ api avivak«ÃyÃm napuæsakam . tatra liÇgavacanasiddhi÷ guïavivak«ÃnityatvÃt iti liÇgaparihÃra÷ upapanna÷ . vacanaparihÃra÷ tu na upapadyate . vacanaparihÃra÷ ca api upapanna÷ . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ : atha yasya dravyam padÃrtha÷ katham tasya ekavacanadvivacanabahuvacanÃni bhavanti iti . evam sa÷ vak«yati : ekasmin ekavacanam dvayo÷ dvivacanam bahu«u bahuvacanam iti . yadi tasya api vÃcanikÃni na svÃbhÃvikÃni aham api evam vak«yÃmi : ekasmin ekavacanam dvayo÷ dvivacanam bahu«u bahuvacanam iti . na hi Ãk­tipadÃrthikasya dravyam na padÃrtha÷ dvavyapadÃrthikasya và Ãk­ti÷ na padÃrtha÷ . ubhayo÷ ubhayam padÃrtha÷ . kasya cit tu kim cit pradhÃnabhÆtam kim cit guïabhÆtam . Ãk­tipadÃrthikasya Ãk­ti÷ pradhÃnabhÆtà dravyam guïabhÆtam . dravyapadÃrthikasya dravyam pradhÃnabhÆtam Ãk­ti÷ guïabhÆtà . #<guïavacanavat vÃ># . guïavacanavat và liÇgavacanÃni bhavi«yanti . tat yathà guïavacanÃnÃm ÓabdÃnÃm ÃÓrayata÷ liÇgavacanÃni bhavanti : Óuklam vastram , Óuklà ÓÃÂÅ Óukla÷ kambala÷ , Óuklau kambalau ÓuklÃ÷ kambalÃ÷ iti . yat asau dravyam Órita÷ bhavati guïa÷ tasya yat liÇgam vacanam ca tat guïasya api bhavati . evam iha api yat asau dravyam Órità Ãk­ti÷ tasya yat liÇgam vacanam ca tat Ãk­te÷ api bhavi«yati . #<adhikaraïagati÷ sÃhacaryÃt># . Ãk­tau ÃrambhaïÃdÅnÃm sambhava÷ na asti iti k­tvà Ãk­tisahacarite dravye ÃrambhaïÃdÅni bhavi«yanti . #<na ca ekam anekÃdhikaraïastham yugapat iti Ãdityavat vi«aya÷># . na khalu
api ekam anekÃdhikaraïastham yugapat upalabhyate iti Ãdityavat vi«aya÷ bhavi«yati . tat yathà eka÷ Ãditya÷ anekÃdhikaraïastha÷ yugapat upalabhyate . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . na eka÷ dra«Âà anekÃdhikaraïastham Ãdityam yugapat upalabhate . evam tarhi itÅndravat vi«aya÷ . tad yathà eka÷ indra÷ anekasmin kratuÓate ÃhÆta÷ yugapat sarvatra bhavati evam Ãk­ti÷ yugapat sarvatra bhavi«yati . #<avinÃÓa÷ anÃÓritatvÃt># . dravyavinÃÓe Ãk­te÷ avinÃÓa÷ . kuta÷ . anÃÓritatvÃt . anÃÓrità Ãk­ti÷ dravyam . kim ucyate anÃÓritatvÃt iti yat idÃnÅm eva uktam adhikaraïagati÷ sÃhacaryÃt iti . evam tarhi avinÃÓa÷ anaikÃtmyÃt . dravyavinÃÓe Ãk­te÷ avinÃÓa÷ . kuta÷ . anaikÃtmyÃt . aneka÷ Ãtmà Ãk­te÷ dravyasya ca . tat yathà v­k«astha÷ avatÃna÷ v­k«e chinne api na vinaÓyati . #<vairÆpyavigrahau dravyabhedÃt >#. vairÆpyavigrahau api dravyabhedÃt bhavi«yata÷ . #<vyarthe«u ca sÃmÃnyÃt siddham># . vibhinnÃrthe«u ca sÃmÃnyÃt siddham sarvam . aÓnote÷ ak«a÷ . padyate÷ pÃda÷ . mimÅte÷ mëa÷ . tatra kriyÃsÃmÃnyÃt siddham . apara÷ tu Ãha . purÃkalpe etat ÃsÅt «o¬aÓa mëÃ÷ kÃr«Ãpaïam «o¬aÓaphalÃ÷ca mëaÓambaÂya÷ . tatra saækhyÃsÃmÃnyÃt siddham .

(P_1,2.65)  KA_I,247.18-20  Ro_II,160     iha kasmÃt na bhavati : aja÷ ca barkara÷ ca , aÓva÷ ca kiÓora÷ ca , u«Âra÷ ca karabha÷ ca iti . tallak«aïa÷ cet eva viÓe«a÷ iti ucyate na ca atra tallak«aïa÷ eva viÓe«a÷ . tallak«aïa÷ eva viÓe«a÷ yat samÃnÃyÃm Ãk­tau Óabdabheda÷ .

(P_1,2.66.1)  KA_I,247.22-248.3  Ro_II,161     idam sarve«u strÅgrahaïe«u vicÃryate : strÅgrahaïe strÅpratyayagrahaïam và syÃt stryarthagrahaïam và strÅÓabdagrahaïam và iti . kim ca ata÷ . yadi pratyayagrahaïam và Óabdagrahaïam và gÃrgÅ ca gÃrgyÃyaïau ca gargÃ÷ : kena yaÓabda÷ na ÓrÆyeta . astriyÃm iti hi luk ucyate . iha ca gÃrgÅ ca gÃrgyÃyaïau ca gargÃn paÓya : tasmÃt Óasa÷ na÷ puæsi iti natvam na prÃpnoti . atha arthagrahaïam na do«a÷ bhavati . yathà na do«a÷ tathà astu 

(P_1,2.66.2)  KA_I,248.4-6  Ro_II,161     iha kasmÃt na bhavati : ajà ca barkara÷ ca , va¬avà ca kiÓora÷ ca , u«ÂrÅ ca karabha÷ ca iti . tallak«aïa÷ cet eva viÓe«a÷ iti ucyate . na ca atra tallak«aïa÷ eva viÓe«a÷ . tallak«aïa÷ eva viÓe«a÷ yat samÃnÃyÃm Ãk­tau Óabdabheda÷ .

(P_1,2.67)  KA_I,248.8-10  Ro_II,162     iha kasmÃt na bhavati : haæsa÷ ca varaÂÃ ca kacchapa÷ ca ¬ulÅ ca , rÓya÷ ca rohit ca iti . tallak«aïa÷ cet eva viÓe«a÷ iti ucyate . na ca atra tallak«aïa÷ eva viÓe«a÷ . tallak«aïa÷ eva viÓe«a÷ yat samÃnÃyÃm Ãk­tau Óabdabheda÷ .

(P_1,2.68.1)  KA_I,248.12-18  Ro_II,162     kimartham idam ucyate na pumÃn striyà iti eva siddham . na sidhyati . tallak«aïa÷ cet eva viÓe«a÷ iti ucyate . na ca atra tallak«aïa÷ eva viÓe«a÷ . tallak«aïa÷ eva viÓe«a÷ yat samÃnÃyÃm Ãk­tau Óabdabheda÷ . evam tarhi siddhe sati yat imam yogam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ : yatra Ærdhvam prak­te÷ tallak«aïa÷ eva viÓe«a÷ tatra ekaÓe«a÷ bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . haæsa÷ ca varaÂà ca , kacchapa÷ ca ¬ulÅ ca , rÓya÷ ca rohit ca iti atra ekaÓe«a÷ na bhavati . pÆrvayo÷ yogayo÷ bhÆyÃn parihÃra÷ . yÃvat brÆyÃt gotram yÆnà iti tÃvat v­ddha÷ yÆnà iti . pÆrvasÆtre gotrasya v­ddham iti sa¤j¤Ã kriyate .

(P_1,2.68.2)  KA_I,248.19-249.20  Ro_II,163-165     #<asarÆpÃïÃm yuvasthavirastrÅpuæsÃnÃm viÓe«asya avivak«itatvÃt sÃmÃnyasya ca vivak«itatvÃt siddham >#. asarÆpÃïÃm yuvasthavirastrÅpuæsÃnÃm viÓe«a÷ ca avivak«ita÷ sÃmÃnyam ca vivak«itam . viÓe«asya avivak«itatvÃt sÃmÃnyasya ca vivak«itatvÃt sarÆpÃïÃm ekaÓe«a÷ ekavibhaktau iti eva siddham . pumÃn striyà iha kasmÃt na bhavati : brÃhmaïavatsà ca brÃhmaïÅvatsa÷ ca iti . #<brÃhmaïavatsÃbrÃhmaïÅvatsayo÷ vibhaktiparasya viÓe«avÃcakatvÃt anekaÓe«a÷># . brÃhmaïavatsÃbrÃhmaïÅvatsayo÷ liÇgasya vibhaktiparasya viÓe«avÃcakatvÃt ekaÓe«a÷ na bhavi«yati . yatra liÇgam vibhaktiparam eva viÓe«avÃcakam tatra ekaÓe«a÷ bhavati . na atra liÇgam vibhaktiparam eva viÓe«avÃcakam . yadi tarhi yatra liÇgam vibhaktiparam eva viÓe«avÃcakam tatra ekaÓe«a÷ bhavati iha na prÃpnoti : kÃraka÷ ca kÃrikà ca kÃrakau . na hi atra liÇgam vibhaktiparam eva viÓe«avÃcakam . katham puna÷ idam vij¤Ãyate : Óabda÷ yà strÅ tallak«aïa÷ cet eva viÓe«a÷ iti Ãhosvit artha÷ yà strÅ tallak«aïa÷ cet eva viÓe«a÷ iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate Óabda÷ yà strÅ tallak«aïa÷ cet eva viÓe«a÷ iti siddham kÃraka÷ ca kÃrikà ca kÃrakau . idam tu na sidhyati : gomÃn ca gomatÅ ca gomantau . atha vij¤Ãyate artha÷ yà strÅ tallak«aïa÷ cet eva viÓe«a÷ iti siddham gomÃn ca gomatÅ ca gomantau . idam tu na sidhyati : kÃraka÷ ca kÃrikà ca kÃrakau . ubhayathà api paÂu÷ ca paÂvÅ ca paÂÆ* iti etat na sidhyati . evam tarhi na evam vij¤Ãyate Óabda÷ yà strÅ tallak«aïa÷ cet eva viÓe«a÷ iti na api artha÷ yà strÅ tallak«aïa÷ cet eva viÓe«a÷ iti . katham tarhi . ÓabdÃrthau yà strÅ tatsadbhÃvena ca tallak«aïa÷ viÓe«a÷ ÃÓrÅyate . evam ca k­tvà iha api prÃpti÷ : brÃhmaïavatsà ca brÃhmaïÅvatsa÷ ca iti . evam tarhi idam iha vyapadeÓyam sat ÃcÃrya÷ na vyapadiÓati . kim . tat iti anuvartate . tat iti anena prak­tau strÅpuæsau pratinirdiÓyete . kau ca prak­tau . pradhÃne . pradhÃnam yà ÓabdastrÅ pradhÃnam yà arthastrÅ iti .

(P_1,2.69)  KA_I,249.22-250.10  Ro_II,166-167     ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham Óukla÷ ca kambala÷ Óuklam ca vastram tat idam Óuklam , te* ime Óukle , Óukla÷ ca kambala÷ Óuklà ca b­hatikà Óuklam ca vastram tat idam Óuklam , tÃni imani ÓuklÃni . #<pradhÃne kÃryasampratyayÃt Óe«a÷># . pradhÃne kÃryasampratyayÃt Óe«a÷ bhavi«yati . kim ca pradhÃnam . napuæsakam . katham puna÷ j¤Ãyate napuæsakam pradhÃnam iti . evam hi d­Óyate loke : anirj¤Ãte arthe guïasandehe ca napuæsakaliÇgam prayujyate . kim jÃtam iti ucyate . dvayam ca eva hi jÃyate strÅ và pumÃn và . tathà vidÆre avyaktam ÃrÆpam d­«Âvà vaktÃra÷ bhavanti mahi«ÅrÆpam iva brÃhmaïÅrÆpam iva . pradhÃne kÃryasampratyayÃt napuæsakasya Óe«a÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam : ekavat ca asya anyatarasyÃm iti vak«yÃmi iti . etat api na asti prayojanam .  #<Ãk­tivÃcitvÃt ekavacanam># . Ãk­tivÃcitvÃt ekavacanam bhavi«yati . yadà dravyÃbhidhÃnam tadà dvivacanabahuvacane bhavi«yata÷ .

(P_1,2.68,70-71)  KA_I,250.13-251.7  Ro_II,168-169     kimartham idam ucyate na pumÃn striyà iti eva siddham . bhrÃt­putrapit­ÓvaÓurÃïÃm kÃraïÃt dravye ÓabdaniveÓa÷ . bhrÃt­putrapit­ÓvaÓurÃïÃm kÃraïÃt dravye ÓabdaniveÓa÷ bhavati . #<bhrÃt­putrapit­ÓvaÓurÃïÃm kÃraïÃd dravye ÓabdaniveÓa÷ iti cet tulyakÃraïatvÃt siddham># . yadi tÃvat bibharti iti bhrÃtà svasari api etat bhavati . tathà yadi punÃti prÅïÃti iti và putra÷ duhitari api etat bhavati . tathà yadi pÃti pÃlayati iti và pità mÃtari api etat bhavati . tathà yadi ÃÓu Ãptavya÷ ÓvaÓura÷ ÓvaÓrvÃm api etat bhavati . darÓanam vai hetu÷ . na hi svasari bhrÃt­Óabda÷ d­Óyate . #<darÓanam hetu÷ iti cet tulyam># . darÓanam hetu÷ iti cet tulyam etat bhavati . svasari api bhrÃt­Óabda÷ d­ÓyatÃm . tulyam hi kÃraïam . na vai e«a÷ loke sampratyaya÷ . na hi loke bhrÃtà ÃnÅyatÃm iti ukte svasà ÃnÅyate . #<tadvi«ayam ca># . tadvi«ayam ca etat dra«Âavyam bhavati : svasari bhrÃt­tvam . kiævi«ayam . ekaÓe«avi«ayam . yuktam puna÷ yat niyatavi«ayÃ÷ ÓabdÃ÷ syu÷ . bìham yuktam . #<anyatra api tadvi«ayadarÓanÃt># . anyatra api tadvi«ayÃ÷ ÓabdÃ÷ d­Óyante . tat yathà : samÃne rakte varïe gau÷ lohita÷ iti bhavati aÓva÷ Óoïa÷ iti . samÃne ca kÃle varïe gau÷ k­«ïa÷ iti bhavati aÓva÷ hema÷ iti . samÃne ca Óukle varïe gau÷ Óveta÷ iti bhavati aÓva÷ karka÷ iti .

(P_1,2.72.1)  KA_I,251.9-14  Ro_II,169-170     #<tyadÃdita÷ Óe«e punnapuæsakata÷ liÇgavacanÃni># . tyadÃdita÷ Óe«e punnapuæsakata÷ liÇgavacanÃni bhavanti . sà ca devadatta÷ ca tau sà ca kuï¬e ca tÃni . #<advandvatatpuru«aviÓe«aïÃnÃm># . advandvatatpuru«aviÓe«aïÃnÃm iti vaktavyam . iha mà bhÆt . sa÷ ca kukkuÂa÷ sà ca mayÆrÅ kukkuÂamayÆryau te . ardham pippalyÃ÷ tat ardhapippalÅ ca sà ardhapippalyau te .

(P_1,2.72.2)  KA_I,251.15-252.11  Ro_II,170-171     ayam api yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham . #<tyadÃdÅnÃm sÃmÃnyÃrthatvÃt># . tyadÃdÅnÃm sÃmÃnyam artha÷ . Ãta÷ ca sÃmÃnyam . devadatte api hi sa÷ iti etat bhavati yaj¤adatte api . tyadÃdÅnÃm sÃmÃnyÃrthatvÃt Óe«a÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam : parasya Óe«am vak«yÃmi iti . #<parasya ca ubhayavÃcitvÃt># . ubhayavÃci param . #<pÆrvaÓe«adarÓanÃt ca># . pÆrvasya khalu api Óe«a÷ d­Óyate : sa÷ ca ya÷ ca tau Ãnaya , yau Ãnaya iti . idam tarhi prayojanam :dvandva÷ mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . #<sÃmÃnyaviÓe«avÃcino÷ ca dvandvÃbhÃvÃt siddham >#. sÃmÃnyaviÓe«avÃcino÷ ca dvandva÷ na bhavati iti vaktavyam . yadi sÃmÃnyaviÓe«avÃcino÷ dvandva÷ na bhavati iti ucyate ÓÆdrÃbhÅram , gobalÅvardam , t­ïolapam iti na sidhyati . na e«a÷ do«a÷ . iha tÃvat ÓÆdrÃbhÅram iti : ÃbhÅrÃ÷ jÃtyantarÃïi . gobalÅvardam iti : gÃva÷ utkÃlitapuæskÃ÷ vÃhÃya ca vikrayÃya ca . striya÷ eva avaÓi«yante . t­ïolapam iti : apÃm ulapam iti nÃmadheyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . sÃmÃnyena uktatvÃt viÓe«asya prayoga÷ na bhavi«yati . sÃmÃnyena uktatvÃt tasya arthasya viÓe«asya prayogeïa na bhavitavyam . kim kÃraïam . uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : tam brÃhmaïam Ãnaya gÃrgyam iti . bhavati yadà niyogata÷ tasya eva Ãnayanam bhavati . evam tarhi yena eva khalu api hetunà etat vÃkyam bhavati tam brÃhmaïam Ãnaya gÃrgyam iti tena eva hetunà v­tti÷ api prÃpnoti . tasmÃt sÃmÃnyaviÓe«avÃcino÷ dvandva÷ na bhavati iti vaktavyam .

(P_1,2.73)  KA_I,252.13-23  Ro_II,172     ayam api yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham gÃva÷ imÃ÷ caranti , ajÃ÷ imÃ÷ caranti . gÃva÷ utkÃlitapuæskÃ÷ vÃhÃya ca vikrayÃya ca .  striya÷ eva avaÓi«yante . idam tarhi prayojanam : grÃmye«u iti vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt : nyaÇkava÷ ime , ÓÆkarÃ÷ ime iti . ka÷ puna÷ arhati agrÃmyÃïÃm puæsa÷ utkÃlayitum ye grahÅtum aÓakyÃ÷ . kuta÷ eva vÃhÃya ca vikrayÃya ca . idam tarhi prayojanam : paÓu«u iti vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt : brÃhmaïÃ÷ ime , v­«alÃ÷ ime . ka÷ puna÷ arhati apaÓÆnÃm puæsa÷ utkÃlayitum ye aÓakyÃ÷ vÃhÃya ca vikrayÃya ca . idam tarhi prayojanam : saÇghe«u iti vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt : etau gÃva÷ carata÷ . ka÷ puna÷ arhati nirj¤Ãte arthe anyathà prayoktum . idam tarhi prayojanam : ataruïe«u iti vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt : uraïakÃ÷ ime , barkarÃ÷ ime iti . ka÷ puna÷ arhati taruïÃnÃm puæsa÷ utkÃlayitum ye aÓakyÃ÷ vÃhÃya ca vikrayÃya ca . anekaÓaphe«u iti vaktavyam iha mà bhÆt : aÓvÃ÷ caranti . gardabhÃ÷ caranti iti .

(P_1,3.1.1)  KA_I,253.2-254.12  Ro_II,173-178     kuta÷ ayam vakÃra÷ . yadi tÃvat saæhitayà nirdeÓa÷ kriyate bhvÃdaya÷ iti bhavitavyam . atha asaæhitayà bhÆ-Ãdaya÷ iti bhavitavyam . ata÷ uttaram paÂhati : #<bhÆvÃdÅnÃm vakÃra÷ ayam maÇgalÃrtha÷ prayujyate># . mÃÇgalika÷ ÃcÃrya÷ mahata÷ ÓÃstraughasya maÇgalÃrtham vakÃram Ãgamam prayuÇkte . maÇgalÃdÅni maÇgalamadhyÃni maÇgalÃntÃni hi ÓÃstrÃïi prathante vÅrapuru«Ãïi ca bhavanti Ãyu«matpuru«Ãïi ca . adhyetÃra÷ ca siddhÃrthÃ÷ yathà syu÷ iti . atha Ãdigrahaïam kimartham . yadi tÃvat paÂhyante na artha÷ Ãdigrahaïena . anyatra api hi ayam paÂhan Ãdigrahaïam na karoti . kva anyatra . m­¬am­dagudhaku«akliÓavadavasa÷ ktvà iti . atha na paÂhyante natarÃm artha÷ Ãdigrahaïena . na hi apaÂhitÃ÷ ÓakyÃ÷ Ãdigrahaïena viÓe«ayitum . evam tarhi siddhe sati yat Ãdigrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ asti ca pÃÂha÷ bÃhya÷ ca sÆtrÃt iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . pÃÂhena dhÃtusa¤j¤Ã iti etat upapannam bhavati . #<pÃÂhena dhÃtusa¤j¤ÃyÃm samÃnaÓabdaprati«edha÷># . pÃÂhena dhÃtusa¤j¤ÃyÃm samÃnaÓabdÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . yà iti dhÃtu÷ yà iti Ãbanta÷ . và iti dhÃtu÷ và iti nipÃta÷ . nu iti dhÃtu÷ nu iti pratyaya÷ ca nipÃta÷ ca . div iti dhÃtu÷ div iti prÃtipadikam . kim ca syÃt yadi ete«Ãm api dhÃtusa¤j¤Ã syÃt . dhÃto÷ iti tavyÃdÅnÃm utpatti÷ prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . sÃdhane tavyÃdaya÷ vidhÅyante sÃdhanam ca kriyÃyÃ÷ . kriyÃbhÃvÃt sÃdhanÃbhÃva÷ . sÃdhanÃbhÃvÃt satyÃm api dhÃtusa¤j¤ÃyÃm tavyÃdaya÷ na bhavi«yanti . iha tarhi : yÃ÷ paÓya : Ãta÷ dhÃto÷ iti lopa÷ prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . anÃpa÷ iti evam sa÷ . asya tarhi vÃÓabdasya nipÃtasya adhÃtu÷ iti prÃtipadikasa¤j¤ÃyÃ÷ prati«edha÷ prasajyeta . aprÃtipadikatvÃt svÃdyutpatti÷ na syÃt . na e«a÷ do«a÷ . nipÃtasya anarthakasya prÃtipadikatvam coditam . tatra anarthakagrahaïam na kari«yate : nipÃta÷ prÃtipadikam iti eva . iha tarhi : trasnÆ iti : aci ÓnudhÃtubhruvÃm yvo÷ iyaÇuvaÇau iti uvaÇÃdeÓa÷ prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na pratyayasya uvaÇÃdeÓa÷ bhavati iti yat ayam tatra Ónugrahaïam karoti . asya tarhi divÓabdasya adhÃtu÷ iti prÃtipadikasa¤j¤ÃyÃ÷ prati«edha÷ prasajyeta . aprÃtipadikatvÃt svÃdyutpatti÷ na syÃt . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati utpadyante divÓabdÃt svÃdaya÷ iti yat ayam diva÷ sau auttvam ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . divÓabda÷ yat prÃtipadikam tadartham etat syÃt : ak«adyÆ÷ iti . na vai atra i«yate . ani«Âam ca prÃpnoti i«Âam ca na sidhyati . evam tarhi ananubandhakagrahaïe na sÃnubandhakasya iti evam etasya na bhavi«yati . evam api ananubandhaka÷ divÓabda÷ na asti iti k­tvà sÃnubandhakasya grahaïam vij¤Ãsyate . #<parimÃïagrahaïam ca># . parimÃïagrahaïam ca kartavyam . iyÃn avadhi÷ dhÃtusa¤j¤a÷ bhavati iti vaktavyam kuta÷ hi etat bhÆÓabda÷ dhÃtusa¤j¤a÷ bhavi«yati na puna÷ bhvedhÓabda÷ iti . 

(P_1,3.1.2)  KA_I,254.13-256.17  Ro_II,179-185     yadi puna÷ kriyÃvacana÷ dhÃtu÷ iti etat lak«aïam kriyeta . kà puna÷ kriyà . Åhà . kà puna÷ Åhà . ce«Âà . kà puna÷ ce«Âà . vyÃpÃra÷ . sarvathà bhavÃn Óabdena eva ÓabdÃn Ãca«Âe . na kim cid arthajÃtam nidarÓayati : eva¤jÃtÅyikà kriyà iti . kriyà nÃma iyam atyantÃparid­«Âà . aÓakyà kriyà piï¬ÅbhÆtà nidarÓayitum yathà garbha÷ nirluÂhita÷ . sà asau anumÃnagamyà . ka÷ asau anumÃna÷ . iha sarve«u sÃdhane«u sannihite«u kadà cit pacati iti etat bhavati kadÃcit na bhavati . yasmin sÃdhane sannihite pacati iti etat bhavati sà nÆnam kriyà . atha và yayà devadatta÷ iha bhÆtvà pÃÂaliputre bhavati sà nÆnam kriyà . katham puna÷ j¤Ãyate kriyÃvacanÃ÷ pacÃdaya÷ iti . yat e«Ãm karotinà sÃmÃnÃdhikaraïyam : kim karoti . pacati . kim kari«yati . pak«yati . kim akÃr«Åt . apÃk«Åt iti . tatra #<kriyÃvacane upasargapratyayaprati«edha÷># . kriyÃvacane dhÃtau upasargapratyayayo÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . pacati prapacati . kim puna÷ kÃraïam prÃpnoti . #<saÇghÃtena arthagate÷># . saÇghÃtena hi artha÷ gamyate saprak­tikena sapratyayakena sopasargeïa ca . #<astibhavatividyatÅnÃm dhÃtutvam># . astibhavatividyatÅnÃm dhÃtusa¤j¤Ã vaktavyà . yathà hi bhavatà karotinà pacÃdÅnÃm sÃmÃnÃdhikaraïyam nidarÓitam na tathà astyÃdÅnÃm nidarÓyate . na hi bhavati kim karoti asti iti . #<pratyayÃrthasya avyatirekÃt prak­tyantare«u># . pratyayÃrthasya avyatirekÃt prak­tyantare«u manyÃmahe dhÃtu÷ eva kriyÃm Ãha iti . pacati paÂhati : prak­tyartha÷ anya÷ ca anya÷ ca . pratyayÃrtha÷ sa÷ eva . #<dhÃto÷ ca arthÃbhedÃt pratyayÃntare«u># . dhÃto÷ ca arthÃbhedÃt pratyayÃntare«u manyÃmahe dhÃtu÷ eva kriyÃm Ãha iti . paktà pacanam pÃka÷ iti : pratyayÃrtha÷ anya÷ ca anya÷ ca bhavati . prak­tyartha÷ sa÷ eva. katham puna÷ j¤Ãyate ayam prak­tyartha÷ ayam pratyayÃrtha÷ iti . #<siddham tu anvayavyatirekÃbhyÃm># . anvayÃt vyatirekÃt ca . ka÷ asau anvaya÷ vyatireka÷ và . iha pacati iti ukte ka÷ cit Óabda÷ ÓrÆyate : pacÓabda÷ cakÃrÃnta÷ atiÓabda÷ ca pratyaya÷ . artha÷ api ka÷ cit gamyate : viklitti÷ kart­tvam ekatvam ca . paÂhati iti ukte ka÷ cit Óabda÷ hÅyate ka÷ cit upajÃyate ka÷ cit anvayÅ : pacÓabda÷ hÅyate paÂhÓabda÷ upajÃyate atiÓabda÷ anvayÅ . artha÷ api ka÷ cit hÅyate ka÷ cit upajÃyate ka÷ cit anvayÅ : viklitti÷ hÅyate paÂhikriyà upajÃyate kart­tvam ca ekatvam ca anvayÅ . te manyÃmahe : ya÷ Óabda÷ hÅyate tasya asau artha÷ ya÷ artha÷ hÅyate . ya÷ Óabda÷ upajÃyate tasya asau artha÷ ya÷ artha÷ upajÃyate . ya÷ Óabda÷ anvayÅ tasya asau artha÷ ya÷ artha÷ anvayÅ . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . bahava÷ hi ÓabdÃ÷ ekÃrthÃ÷ bhavanti . tat yathà : indra÷ Óakra÷ puruhÆta÷ purandara÷ , kandu÷ ko«Âha÷ kuÓÆla÷ iti . eka÷ ca Óabda÷ bahvartha÷ . tat yathà : ak«Ã÷ pÃdÃ÷ mëÃ÷ iti . ata÷ kim na sÃdhÅya÷ arthavattà siddhà bhavati . na api brÆma÷ arthavattà na sidhyati iti .varïità arthavattà anvayavyatirekÃbhyÃm eva . tatra kuta÷ etat : ayam prak­tyartha÷ ayam pratyayÃrtha÷ iti na puna÷ prak­ti÷ eva ubhau arthau brÆyÃt pratyaya÷ eva và . sÃmÃnyaÓabdÃ÷ ete evam syu÷ . sÃmÃnyaÓabdÃ÷ ca na antareïa prakaraïam viÓe«am và viÓe«e«u avati«Âhante . yata÷ tu khalu niyogata÷ pacati iti ukte svabhÃvata÷ kasmin cit viÓe«e pacatiÓabda÷ vartate ata÷ manyÃmahe na ime sÃmÃnyaÓabdÃ÷ iti . na cet sÃmÃnyaÓabdÃ÷ prak­ti÷ prak­tyarthe vartate pratyaya÷ pratyayÃrthe . #<kriyÃviÓe«aka÷ upasarga÷># . pacati iti kriyà gamyate . tÃm pra÷ viÓina«Âi . yadi api tÃvat atra etat Óakyate vaktum yatra dhÃtu÷ upasargam vyabhicarati yatra na khalu tam vyabhicarati tatra katham : adhyeti , adhÅte iti . yadi api atra dhÃtu÷ upasargam na vyabhicarati upasarga÷ tu dhÃtum vyabhicarati . te manyÃmahe : ya÷ eva asya adhe÷ anyatra artha÷ sa iha api iti . ka÷ puna÷ anyatra adhe÷ artha÷ . adhi÷ uparibhÃve vartate . iha tarhi vyaktam arthÃntaram gamyate : ti«Âhati prati«Âhate iti . ti«Âhati iti vrajikriyÃyÃ÷ niv­tti÷ prati«Âhate iti vrajikriyà gamyate . te manyÃmahe upasargak­tam etat yena atra vrajikriyà gamyate . pra÷ ayam d­«ÂÃpacÃra÷ Ãdikarmaïi vartate . na ca idam na asti bahvarthÃ÷ api dhÃtava÷ bhavanti iti . tat yathà : vapi÷ prakiraïe ¬­«Âa÷ chedane api vartate : keÓaÓmaÓru vapati iti . Ŭi÷ stuticodanÃyÃc¤Ãsu d­«Âa÷ preraïe api
vartate : agni÷ vai ita÷ v­«Âim ÅÂÂe maruta÷ amuta÷ cyÃvayanti iti . karoti÷ abhÆtaprÃdurbhÃve d­«Âa÷ nirmalÅkaraïe api vartate : p­«Âham kuru pÃcau , kuru . unm­dÃna iti gamyate . nik«epaïe ca api vartate : kaÂe kuru , ghaÂe kuru , aÓmÃnam ita÷ kuru . sthÃpaya iti gamyate . evam iha api ti«Âhati÷ eva vrajikriyÃm Ãha ti«Âhati÷ eva vrajikriyÃyÃ÷ niv­ttim . ayam tarhi do«a÷ : astibhavatividyatÅnÃm dhÃtutvam iti .

(P_1,3.1.3)  KA_I,256.18-258.6  Ro_II,185-192     yadi puna÷ bhÃvavacana÷ dhÃtu÷ iti evam lak«aïam kriyeta . katham puna÷ j¤Ãyate bhÃvavacanÃ÷ pacÃdaya÷ iti . yat e«Ãm bhavatinà sÃmÃnÃdhikaraïyam : bhavati pacati , bhavati pak«yati , bhavati apÃk«Åt iti . ka÷ puna÷ bhÃva÷ . bhavate÷ svapadÃrtha÷ bhavanam bhÃva÷ iti . yadi bhavate÷ svapadÃrtha÷ bhavanam bhÃva÷ viprati«iddhÃnÃm dhÃtusa¤j¤Ã na prÃpnoti : bheda÷ , cheda÷ . anya÷ hi bhÃva÷ anya÷ hi abhÃva÷ . Ãta÷ ca anya÷ bhÃva÷ anya÷ abhÃva÷ iti . ya÷ hi yasya bhÃvam icchati sa÷ na tasya abhÃvam yasya ca abhÃvam na tasya bhÃvam . pacÃdÅnÃm ca dhÃtusa¤j¤Ã na prÃpnoti . yathà hi bhavatà kriyÃvacane dhÃtau karotinà pacÃdÅnÃm sÃmÃnÃdhikaraïyam nidarÓitam na tathà bhÃvavacane dhÃtau nidarÓyate . karoti÷ pacÃcÅnÃm sarvÃn kÃlÃn sarvÃn puru«Ãn sarvÃïi ca vacanÃni anuvartate . bhavati÷ puna÷ vartamÃnakÃlam ca eva ekatvam ca . kà tarhi iyam vÃcoyukti÷ : bhavati pacati , bhavati pak«yati , bhavati apÃk«Åt iti . e«Ã e«Ã vÃcoyukti÷ : pacÃdaya÷ kriyÃ÷ bhavatikriyÃyÃ÷ kartrya÷ bhavanti iti . yadi api tÃvat atra etat Óakyate vaktum yatra anyà ca anyà ca kriyà yatra khalu sà eva kriyà tatra katham : bhavet api bhavet , syÃt api syÃt iti . atra api anyatvam asti . kuta÷ . kÃlabhedÃt sÃdhanabhedÃt ca . ekasya atra bhavate÷ bhavati÷ sÃdhanam sarvakÃla÷ ca pratyaya÷ . aparasya bÃhyam sÃdhanam vartamÃnakÃla÷ ca pratyaya÷ . yÃvatà atra api anyatvam asti pacÃdaya÷ ca kriyÃ÷ bhavatikriyÃyÃ÷ kartrya÷ bhavanti iti astu ayam kart­sÃdhana÷ : bhavati iti bhÃva÷ iti . kim k­tam bhavati . viprati«iddhÃnÃm dhÃtusa¤j¤Ã siddhà bhavati . bhavet viprati«iddhÃnÃm dhÃtusa¤j¤Ã siddhà syÃt prÃtipadikÃnÃm api prÃpnoti : v­k«a÷ , plak«a÷ iti . kim kÃraïam . etÃni api hi bhavanti . evam tarhi karmasÃdhana÷ bhavi«yati : bhÃvyate ya÷ sa÷ bhÃva÷ iti . kriyà ca eva hi bhÃvyate svabhÃvasiddham tu dravyam . evam api bhavet ke«Ãm cit na syÃt yÃni na bhÃvyante . ye tu ete sambandhiÓabdÃ÷ te«Ãm prÃpnoti : mÃtà pità bhrÃtà iti . sarvathà vayam prÃtipadikaparyudÃsÃt na mucyÃmahe . paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ : bhÆvÃdipÃÂha÷ prÃtipadikÃïapayatyÃdiniv­ttyartha÷ iti . yÃvatà paÂhi«yati pacÃdaya÷ ca kriyÃ÷ bhavatikriyÃyÃ÷ kartrya÷ bhavanti iti astu ayam kart­sÃdhana÷ : bhavati iti bhÃva÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . etena eva abhihitam sÆtreïa bhÆvÃdaya÷ dhÃtava÷ iti . katham . na idam Ãdigrahaïam . vade÷ ayam auïÃdika÷ i¤ kart­sÃdhana÷ : bhuvam vadanti iti bhÆvÃdaya÷ iti . #<bhÃvavacane tadarthapratyayaprati«edha÷># . bhÃvavacane dhÃtau tadarthasya pratyayasya prati«edha÷ vaktavya÷ : ÓiÓye iti . kim ca syÃt . aÓiti iti Ãttvam prasajyeta . tat hi dhÃto÷ vihitam . #<itaretarÃÓrayam ca pratyaye bhÃvavacanatvam tasmÃt ca pratyaya÷># . itaretarÃÓrayam ca bhavati . kà itaretarÃÓrayatà . pratyaye bhÃvavacanatvam tasmÃt ca pratyaya÷ . utpanne hi pratyaye bhÃvavacanatvam gamyate sa÷ ca tÃvat bhÃvavacanÃt utpanna÷ . tat etat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca na prakalpante . #<siddham tu nityaÓabdatvÃt anÃÓritya bhÃvavacanatvam pratyaya÷># . siddham etat . katham . nityÃ÷ ÓabdÃ÷ . nitye«u ca Óabde«u anÃÓritya bhÃvavacanatvam pratyaya÷ utpadyate . #<prathamabhÃvagrahaïam ca># . prathamabhÃvagrahaïam ca kartavyam . prathamam ya÷ bhÃvam Ãha iti . kuta÷ puna÷ prÃthamyam . kim Óabdata÷ Ãhosvit arthata÷ . kim ca ata÷ . yadi Óabdata÷ sanÃdÅnÃm dhÃtusa¤j¤Ã na prÃpnoti : putrÅyati vastrÅyati iti . atha arthata÷ siddhà sanÃdÅnÃm dhÃtusa¤j¤Ã sa÷ eva tu do«a÷ bhavati : bhÃvavacane tadarthapratyayaprati«edha÷ iti . evam tarhi na eva arthata÷ na eva Óabdata÷ . kim tarhi . abhidhÃnata÷ . sumadhyame abhidhÃne ya÷ prathamam bhÃvam Ãha. 

(P_1,3.1.4)  KA_I,258.7-21  Ro_II,193-196     iha ye eva bhÃvavacane dhÃtau do«Ã÷ te eva kriyÃvacane api . tatra te eva parihÃrÃ÷ . tatra idam aparih­tam : astibhavatividyatÅnÃm dhÃtutvam iti . tasya parihÃra÷ . kÃm puna÷ kriyÃm bhavÃn matvà Ãha astibhavatividyatÅnÃm dhÃtusa¤j¤Ã na prÃpnoti iti . kim yat tat devadatta÷ kaæsapÃtryÃm pÃïinà odanam bhuÇkte iti . na brÆma÷ kÃrakÃïi kriyà iti . kim tarhi . kÃrakÃïÃm prav­ttiviÓe«a÷ kriyà . anyathà ca kÃrakÃïi Óu«kaudane pravartante anyathà ca mÃæsaudane . yadi evam siddhà astibhavatividyatÅnÃm dhÃtusa¤j¤Ã . anyathà hi kÃrakÃïi astau pravartante anyathà hi mriyatau . «a bhÃvavikÃrÃ÷ iti ha sma Ãha bhagavÃn vÃr«yÃyaïi÷ : jÃyate asti vipariïamate vardhate apak«Åyate vinaÓyati iti . sarvathà sthita÷ iti atra dhÃtusa¤j¤Ã na prÃpnoti . bÃhya÷ hi ebhya÷ ti«Âhati÷ . evam tarhi kriyÃyÃ÷ kriyà nivartikà bhavati dravyam dravyasya nivartakam . evam hi ka÷ cit kam cit p­cchati . kimavastha÷ devadattasya vyÃdhi÷ iti . sa÷ Ãha : vardhate iti . apara÷ Ãha : apak«Åyate iti . apara÷ Ãha : sthita÷ iti . sthita÷ iti ukte vardhate÷ ca apak«Åyate÷ ca niv­tti÷ bhavati . atha và na antareïa kriyÃm bhÆtabhavi«yadvartamÃnÃ÷ kÃlÃ÷ vyajyante . astyÃdibhi÷ ca api bhÆtabhavi«yadvartamÃnÃ÷ kÃlÃ÷ vyajyante . atha và na anyat pr«Âena anyat Ãkhyeyam . tena na bhavi«yati kim karoti asti iti .

(P_1,3.1.5)  KA_I,258.22-259.14  Ro_II,196-198     atha yadi eva kriyÃvacana÷ dhÃtu÷ iti e«a÷ pak«a÷ atha api bhÃvavacana÷ dhÃtu÷ kim gatam etat iyatà sÆtreïa Ãhosvit anyatarasmin pak«e bhÆya÷ sÆtram kartavyam . gatam iti Ãha . katham . ayam ÃdiÓabda÷ asti eva vyavasthÃyÃm vartate . tat yathà : devadattÃdÅn samupavi«ÂÃn Ãha : devadattÃdaya÷ ÃnÅyantÃm iti . te utthÃpya ÃnÅyante . asti prakÃre vartate . tat yathà : devadattÃdaya÷ ìhyÃ÷ abhirÆpÃ÷ darÓanÅyÃ÷ pak«avanta÷ . devadattaprakÃrÃ÷ iti gamyate . pratyekam ca ÃdiÓabda÷ parisamÃpyate . bhvÃdaya÷ iti ca vÃdaya÷ iti ca . tat yadà tÃvat kriyÃvacana÷ dhÃtu÷ iti e«a÷ pak«a÷ tadà bhÆ iti atra ya÷ ÃdiÓabda÷ sa÷ vyavasthÃyÃm vartate và iti atra ya÷ ÃdiÓabda÷ sa÷ prakÃre . bhÆ iti evamÃdaya÷ và iti evamprakÃrÃ÷ iti . yadà tu bhÃvavacana÷ dhÃtu÷ iti e«a÷ pak«a÷ tadà và iti atra ya÷ ÃdiÓabda÷ sa÷ vyavasthÃyÃm bhÆ iti atra ya÷ ÃdiÓabda÷ sa÷ prakÃre . và iti evamÃdaya÷ bhÆ iti evamprakÃrÃ÷ iti . yadi tarhi lak«aïam kriyate na idÃnÅm pÃÂha÷ kartavya÷ . kartavya÷ ca . kim prayojanam . #<bhÆvÃdipÃÂha÷ prÃtipadikÃïapayatyÃdiniv­ttyartha÷># . bhÆvÃdipÃÂha÷ kartavya÷ . kim prayojanam .  prÃtipadikÃïapayatyÃdiniv­ttyartha÷ . prÃtipadikaniv­ttyartha÷ ÃïapayatyÃdiniv­ttyartha÷ ca . ke puna÷ ÃïapayatyÃdaya÷ . Ãïapayati vaÂÂati va¬¬hati iti . #<svarÃnubandhaj¤ÃpanÃya ca># . svarÃnubandhaj¤ÃpanÃya ca pÃÂha÷ kartavya÷ : svarÃn anubandhÃn ca j¤ÃsyÃmi iti . na hi antareïa pÃtham svarÃ÷ anubandhÃ÷ và ÓakyÃ÷ vij¤Ãtum . ye tu ete nyÃyyavikaraïÃ÷ udÃttÃ÷ ananubandhakÃ÷ paÂhyante ete«Ãm pÃÂha÷ Óakya÷ akartum . ete«Ãm api avaÓyam ÃïapayatyÃdiniv­ttyartha÷ pÃÂha÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . Ói«ÂaprayogÃt ÃïapayatyÃdÅnÃm niv­tti÷ bhavi«yati . sa÷ ca avaÓyam Ói«Âaprayoga÷ upÃsya÷ ye api paÂhyante te«Ãm api viparyÃsaniv­ttyartha÷ . loke hi k­«yarthe kasim prayu¤jate d­Óyarthe ca diÓim .

(P_1,3.2.1)  KA_I,259.16-23  Ro_II,198-199     upadeÓe iti kimartham . abhre Ãæ apa÷ : uddeÓe ya÷ anunÃsika÷ tasya mà bhÆt iti . ka÷ puna÷ uddeÓopadeÓayo÷ viÓe«a÷ . pratyak«am ÃkhyÃnam upadeÓa÷ , guïai÷ prÃpaïam uddeÓa÷ . pratyak«am tÃvat ÃkhyÃnam upadeÓa÷ . tat yathà : agoj¤Ãya ka÷ cit gÃm sakhthani karïe và g­hÅtvà upadiÓati : ayam gau÷ iti . sa÷ pratyak«am ÃkhyÃtam Ãha : upadi«Âa÷ me gau÷ iti . guïai÷ prÃpaïam uddeÓa÷ . tat yathà : ka÷ cit kam cit Ãha : devadattam me bhavÃn uddiÓatu iti . sa÷ ihastha÷ pÃÂaliputrastham devadattam uddiÓati : aÇgadÅ kuï¬alÅ kirÅÂÅ vyƬhoraska÷ v­ttabÃhu÷ lohitÃk«a÷ tuÇganÃsa÷ citrÃbharaïa÷ Åd­Óa÷ devadatta÷ iti . sa÷ guïai÷ prÃpyamÃïam Ãha : uddi«Âa÷ me devadatta÷ iti .

(P_1,3.2.2)  KA_I,259.24-261.3  Ro_II,199-202     #<itsa¤j¤ÃyÃm sarvaprasaÇga÷ aviÓe«Ãt># . itsa¤j¤ÃyÃm sarvaprasaÇga÷ . sarvasya anunÃsikasya itsa¤j¤Ã prÃpnoti . asya api prÃpnoti : abhre Ãæ apa÷ . kim kÃraïam . aviÓe«Ãt . na hi ka÷ cit viÓe«a÷ : upÃdÅyate eva¤jÃtÅyakasya anunÃsikasya itsa¤j¤Ã bhavati iti . anupÃdÅyamÃne viÓe«e sarvaprasaÇga÷ . kim ucyate anupÃdÅyamÃne viÓe«e iti . katham na nÃma upÃdÅyate yadà upadeÓe iti ucyate . lak«aïena hi upadeÓa÷ . saÇkÅrïau uddeÓopadeÓau . pratyak«am ÃkhyÃnam uddeÓa÷ guïai÷ ca prÃpaïam upadeÓa÷ . pratyak«am tÃvat ÃkhyÃnam uddeÓa÷ . tat yathà : ka÷ cit kam cit Ãha : anuvÃkam me bhavÃn uddiÓatu iti . sa÷ tasmai Ãca«Âe : i«etvakam adhÅ«va . ÓannodevÅyam adhÅ«va iti . sa÷ pratyak«am ÃkhyÃtam Ãha : uddi«Âa÷ me anuvÃka÷ . tam adhye«ye iti . guïai÷ ca prÃpaïam upadeÓa÷ . tat yathà : ka÷ cit kam cit Ãha : grÃmantaram gami«yÃmi . panthÃnam me bhavÃn upadiÓatu iti . sa÷ tasmai Ãca«Âe : amu«min avakÃÓe hastadak«iïa÷ grahÅtavya÷ , amu«min hastavÃma÷ iti . sa÷ guïai÷ prÃpyamÃïam Ãha : upadi«Âa÷ me panthÃ÷ iti . evam etau saÇkÅrïau uddeÓopadeÓau . evam tarhi itkÃryÃbhÃvÃt itsa¤j¤Ã na bhavi«yati . nanu ca lopa÷ eva itkÃryam syÃt . akÃryam lopa÷ . iha hi Óabdasya dvyartha÷ upadeÓa÷ . kÃryÃrtha÷ và bhavati upadeÓa÷ ÓravaïÃrtha÷ và . kÃryam ca iha na asti . kÃrye ca asati yadi Óravaïam api na syÃt upadeÓa÷ anarthaka÷ syÃt . idam asti itkÃryam : abhre Ãæ aÂita÷ : anantaralak«aïÃyÃm itsa¤j¤ÃyÃm satyÃm Ãdita÷ ca iti iÂprati«edha÷ prasajyeta . #<siddham tu upadeÓane anunÃsikavacanÃt># . siddham etat katham . upadeÓane ya÷ anunÃsika÷ sa÷ itsa¤j¤a÷ bhavati iti vaktavyam . kim puna÷ upadeÓanam . ÓÃstram . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam itsa¤j¤ÃyÃm sarvaprasaÇga÷ aviÓe«Ãt iti . na e«a÷ do«a÷ . upadeÓa÷ iti gha¤ ayam karaïasÃdhana÷ . na sidhyati . paratvÃt lyu prÃpnoti . na brÆma÷ akartari ca kÃrake sa¤j¤ÃyÃm iti . kim tarhi . hala÷ ca iti . tatra api sa¤j¤ÃyÃm iti vartate . na ca e«Ã sa¤j¤Ã . prÃyavacanÃt asa¤j¤ÃyÃm api bhavi«yati . prÃyavacanÃt sa¤j¤ÃyÃm eva syÃt và na và . na hi upÃdhe÷ upÃdhi÷ bhavati viÓe«aïasya và viÓe«aïam . yadi na upÃdhe÷ upÃdhi÷ bhavati viÓe«aïasya và viÓe«aïam kalyÃïyÃdÅnÃm inaÇ kulaÂÃyÃ÷ và inaÇ vibhëà na prÃpnoti . inaÇ eva atra pradhÃnam . vihita÷ pratyaya÷ prak­ta÷ ca anuvartate . iha tarhi : vÃkinÃdÅnÃm kuk ca putrÃt anyatarasyÃm iti kuk vibhëà na prÃpnoti . atra api kuk eva pradhÃnam . vihita÷ pratyaya÷ prak­ta÷ ca anuvartate . evam na ca idam ak­tam bhavati na upÃdhe÷ upÃdhi÷ bhavati viÓe«aïasya và viÓe«aïam iti na ca ka÷ cit do«a÷ bhavati . evam ca k­tvà gha¤ na prÃpnoti . evam tarhi k­tyalyuÂa÷ bahulam iti evam atra gha¤ bhavi«yati .

(P_1,3.3.1)  KA_I,261.5-15  Ro_II,202-203     #<halantye sarvprasaÇga÷ sarvÃntyatvÃt># . halantye sarvprasaÇga÷ . sarvasya hala÷ itsa¤j¤Ã prÃpnoti . kim kÃraïam . sarvÃntyatvÃt . sarva÷ hi hal tam tam avadhim prati antya÷ bhavati . #<siddham tu vyavasitÃntyatvÃt># . siddham etat . katham . vyavasitÃntyatvÃt . vyavasitÃntya÷ hal itsa¤j¤a÷ bhavati iti vaktavyam . ke puna÷ vyavasitÃ÷ . dhÃtuprÃtipadikapratyayanipÃtÃgamÃdeÓÃ÷ . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam halantye sarvprasaÇga÷ sarvÃntyatvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . Ãha ayam hal antyam itsa¤j¤am bhavati iti . sarva÷ ca hal tam tam avadhim prati antya÷ bhavati . tatra prakar«agati÷ vij¤Ãsyate : sÃdhÅya÷ ya÷ antya÷ iti . ka÷ ca sÃdhÅya÷ . ya÷ vyavasitÃntya÷ . atha và sÃpek«a÷ ayam nirdeÓa÷ kriyate . na ca anyat kim cit apek«yam asti . te vyavasitam eva apek«i«yÃmahe .

(P_1,3.3.2)  KA_I,261.16-262.3  Ro_II,203-205     #<lakÃrasya anubandhÃj¤ÃpitatvÃt halgrahaïÃprasiddhi÷># . lakÃrasya anubandhatvena aj¤ÃpitatvÃt halgrahaïÃprasiddhi÷ . hal antyam itsa¤j¤am bhavati iti ucyate . lakÃrasya eva tÃvat itsa¤j¤Ã na prÃpnoti . #<siddham tu lakÃranirdeÓÃt># . siddham etat . katham . lakÃranirdeÓa÷ kartavya÷ . hal antyam itsa¤j¤am bhavati lakÃra÷ ca iti vaktavyam . #<ekaÓe«anirdeÓÃt vÃ># . atha và ekaÓe«anirdeÓa÷ ayam . hal ca hal ca hal . hal antyam itsa¤j¤am bhavati iti . atha và ÊkÃrasya eva idam guïabhÆtasya grahaïam . tatra upadeÓe ac anunÃsika it iti itsa¤j¤Ã bhavi«yati . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati lakÃrasya itsa¤j¤Ã iti yat ayam ïalam litam karoti .

(P_1,3.3.3)  KA_I,262.4-17  Ro_II,205-207     #<prÃtipadikaprati«edha÷ ak­ttaddhite># . ak­ttaddhitÃntasya prÃtipadikasya prati«edha÷ vaktavya÷ . udaÓvit Óakr iti . ak­ttaddhitÃntasya iti kimartham . kumbhakÃra÷ nagarakÃra÷ aupagava÷ kÃpaÂava÷ . #<idarthÃbhÃvÃt siddham># . itkÃryÃbhÃvÃt atra itsa¤j¤a na bhavi«yati . idam asti itkÃryam titsvaritam iti svaritatvam yathà syÃt . na etat asti . pratyayagrahaïam tatra codayi«yati . idam tarhi : rÃjà tak«Ã . ¤niti ÃdyudÃttatvam yathà syÃt . ¤niti iti ucyate . tatra vyapavargÃbhÃvÃt na bhavi«yati . idam tarhi sva÷ . upottamam riti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . svaritakaraïasÃmarthyÃt na bhavi«yati . nyaÇsvarau svritau iti . iha tarhi anta÷ . uttamaÓabda÷ triprabh­ti«u vartate . na ca atra triprabh­taya÷ santi . iha tarhi sanuta÷ . upottamam riti iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . antodÃttanipÃtanam kari«yate . sa÷ ca nipÃtasvara÷ ritsvarasya bÃdhaka÷ bhavi«yati . etat ca atra yuktam yat itkÃryÃbhÃvÃt itsa¤j¤Ã na syÃt . yatra itkÃryam bhavati bhavati tatra itsa¤j¤Ã . tat yathà Ãgastyakauï¬inyayo÷ agastikuï¬inac .

(P_1,3.4)  KA_I,262.19-263.9  Ro_II,207-209     #<vibhaktau tavargaprati«edha÷ ataddhite># . vibhaktau tavargaprati«edha÷ ataddhite iti vaktavyam . iha mà bhÆt . kima÷ at kve prepsan dÅpyase kva ardhamÃsÃ÷ iti . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤ÃpÃyati na vibhaktau taddhite prati«edha÷ bhavati iti yat ayam idama÷ thamu÷ iti makÃrasye itsa¤j¤ÃparitrÃïÃrtham ukÃram anubandham karoti . yadi etat j¤Ãpyate idÃnÅm iti atra api prÃpnoti . itkÃryÃbhÃvÃt atra itsa¤j¤Ã na bhavi«yati . idam asti itkÃryam mit aca÷ antyÃt para÷ iti acÃm antyÃt para÷ yathà syÃt . iÓbhÃve k­te na asti viÓe«a÷ mit aca÷ antyÃt para÷ iti và paratve pratyaya÷ para÷ iti và . sa÷ eva tÃvat iÓbhÃva÷ na prÃpnoti . kim kÃraïam . prÃk diÓa÷ pratyaye«u iti ucyate . ka÷ puna÷ arhati iÓbhÃvam prÃg diÓa÷ pratyaye«u vaktum . kim tarhi . prÃk diÓa÷ arthe«u iÓbhÃva÷ kiæsarvanÃmabahubhya÷ advyÃdibhya÷ pratyayotpatti÷ . evam tarhi tada÷ api ayam vaktavya÷ . tada÷ ca mit aca÷ antyÃt paratvena na sidhyati . nanu ca atra api atve k­te na asti viÓe«a÷ mit aca÷ antyÃt para÷ iti và paratve pratyaya÷ para÷ iti và . tat hi attvam na prÃpnoti . kim kÃraïam . vibhaktau iti ucyate . evam tarhi yakÃrÃnta÷ dÃnÅm kari«yate . kim yakÃra÷ na ÓrÆyate . luptanirdi«Âa÷ yakÃra÷ .

(P_1,3.7.1)  KA_I,263.11-18  Ro_II,209     #<cu¤cupcaïapo÷ cakÃraprati«edha÷># . cu¤cupcaïapo÷ cakÃrasya prati«edha÷ vaktavya÷ . keÓacu¤cu÷ keÓacaïa÷ . #<itkÃryÃbhÃvÃt siddham># . itkÃryÃbhÃvÃt atra itsa¤j¤Ã na bhavi«yati . idam asti itkÃryam cita÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti antodÃttatvam yathà syÃt . pitkaraïam idÃnÅm kimartham syÃt . #<pitkaraïam kimartham iti cet paryÃyÃrtham># . pitkaraïam kimartham iti cet paryÃyÃrtham etat syÃt . evam tarhi yakÃrÃdÅ cu¤cupcaïapau . kim yakÃra÷ na ÓrÆyate . luptanirdi«Âa÷ yakÃra÷ .

(P_1,3.7.2)  KA_I,263.19-264.10  Ro_II,210-211     #<ira÷ upasaÇkhyÃnam># . ira÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam : rudhir : arudhat , arautsÅt . avayavagrahaïÃt siddham . rephasya atra halantyam iti itsa¤j¤Ã bhavi«yati ikÃrasya upadeÓe ac anunÃsika÷ iti . #<avayavagrahaïÃt iti cet ididvidhiprasaÇga÷># . avayavagrahaïÃt iti cet ididvidhiprasaÇga÷ prÃpnoti . bhettà chettà . idita÷ num dhÃto÷ iti num prÃpnoti . yadi puna÷ ayam ididvidhi÷ kumbhÅdhÃnyanyÃyena vij¤Ãyeta . tat yathà . kumbhÅdhÃnya÷ Órotriya÷ iti ucyate . yasya kumbhyÃm eva dhÃnyam sa÷ kumbhÅdhÃnya÷ . yasya puna÷ kumbhyÃm ca anyatra ca na asau kumbhÅdhÃnya÷ . na ayam ididvidhi÷ kumbhÅdhÃnyanyÃyena Óakya÷ vij¤Ãtum . iha hi do«a÷ syÃt . Âunadi nandathu÷ iti . evam tarhi na evam vij¤Ãyate ikÃra÷ it yasya sa÷ ayam idit tasya idita÷ iti . katham tarhi . ikÃra÷ eva it idit ididantasya iti . atha và ÌkÃrasya eva idam irtvabhÆtasya grahaïam . tatra upadeÓe ac anunÃsika÷ it iti itsa¤j¤Ã bhavi«yati . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na eva¤jÃtÅyakÃnÃm ididvidhi÷ bhavati iti yat ayam irita÷ kÃn cit numanu«aktÃn paÂhati . ubundir niÓÃmane . skandir gatiÓo«aïayo÷ . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati irÓabdasya itsa¤j¤Ã bhavati iti yat ayam irita÷ và iti Ãha . atha và ante iti vartate .

(P_1,3.9.1)  KA_I,264.12-20  Ro_II,211-212     tasyagrahaïam kimartham . itsa¤j¤aka÷ pratinirdiÓyate . na etat asti prayojanam . prak­tam it iti vartate . kva prak­tam . upadeÓe ac anunÃsika÷ it iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . arthÃt vibhaktivipariïÃma÷ bhavi«yati . tat yathà . uccÃni devadattasya g­hÃïi . Ãmantrayasva enam . devadattam iti gamyate . devadattasya gÃva÷ aÓvÃ÷ hiraïyam iti . ìhya÷ vaidhaveya÷ . devadatta÷ iti gamyate . purastÃt «a«ÂhÅnirdi«Âam sat arthÃt dvitÅyÃnirdi«Âam prathamÃnirdi«Âam ca bhavati . evam iha api purastÃt prathamÃnirdi«Âam sat arthÃt «a«ÂhÅnirdi«Âam bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . ye anekÃla÷ itsa¤j¤Ã÷ te«Ãm lopa÷ sarvÃdeÓa÷ yathà syÃt . atha kriyamÃïe api ca tasyagrahaïe katham iva lopa÷ sarvÃdeÓa÷ labhya÷ . labhya÷ iti Ãha . kuta÷ . vacanaprÃmÃïyÃt . tasyagrahaïasÃmarthyÃt .

(P_1,3.9.2)  KA_I,264.21-265.17  Ro_II,212-214     #<ita÷ lope ïalktvÃni«ÂhÃsu upasaÇkhyÃnam itprati«edhÃt># . ita÷ lope ïalktvÃni«ÂhÃsu upasaÇkhyÃnam kartavyam . ïal . aham papaca . ktvà . devitvà sevitvà . ni«Âhà . Óayita÷ ÓayitavÃn . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . itprati«edhÃt . prati«idhyate atra itsa¤j¤Ã . ïal uttama÷ ïit và bhavati . ktvà se na kit bhavati . ni«Âhà se na kit bhavati iti . #<siddham tu ïalÃdÅnÃm grahaïaprati«edhÃt >#. siddham etat . katham . ïalÃdÅnÃm grahaïÃni prati«idhante . ïal uttama÷ và ïidgrahaïena g­hyate . ktvà se na kidgrahaïena g­hyate . ni«Âhà se na kidgrahaïena g­hyate iti . #<nirdi«ÂalopÃt vÃ># . nirdi«ÂalopÃt và siddham eva . atha và nirdi«Âasya ayam lopa÷ kriyate . tasmÃt siddham etat . #<tatra tusmÃnÃm prati«edha÷># . tatra tusmÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . tasmÃt tasmin yasmÃt yasmin v­k«Ã÷ plak«Ã÷ acinavam asunavam akaravam . #<na và uccÃraïasÃmarthyÃt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . uccÃraïasÃmarthyÃt atra lopa÷ na bhavi«yati . #<anubandhalope bhÃvÃbhÃvayo÷ viprati«edhÃt aprasiddhi÷ >#. anubandhalope bhÃvÃbhÃvayo÷ virodhÃt aprasiddhi÷ . na j¤Ãyate kena abhiprÃyeïa prasajati kena niv­ttim karoti iti . #<siddham tu apavÃdanyÃyena># . siddham etat . katham . apavÃdanyÃyena . kim puna÷ iha tathà yathà utsargÃpavÃdau . #<bhÃva÷ hi kÃryítha÷ nanyÃrtha÷ lopa÷># . kÃryam kari«yÃmi iti anubandha÷ Ãsajyate kÃryÃd anyan mà bhÆt iti lopa÷ .

(P_1,3.9.3)  KA_I,265.18-267.6  Ro_II,214-217     atha yasya anubandha÷ Ãsajyate kim sa÷ tasya ekÃnta÷ bhavati Ãhosvit anekÃnta÷ . #<ekÃnta÷ tatra upalabdhe÷># . ekÃnta÷ iti Ãha . kuta÷ . tatra upalabdhe÷  . tatrastha÷ hi asau upalabhyate . tat yathà v­k«asthà ÓÃkhà v­k«aikÃntà upalabhyate . #<tatra asarÆpasarvÃdeÓadÃpprati«edhe p­thaktvanirdeÓa÷ anÃkÃrÃntatvÃt># . tatra asarÆpavidhau do«a÷ bhavati . karmaïi aï Ãta÷ anupasarge ka÷ iti . kaïvi«aye aï api prÃpnoti . sarvÃdeÓe ca do«a÷ bhavati . diva÷ aut sarvÃdeÓa÷ prÃpnoti . dÃpprati«edhe p­thaktvanirdeÓa÷ kartavya÷ . adÃbdaipau iti vaktavyam . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . anÃkÃrÃntatvÃt . nanu ca Ãttve k­te bhavi«yati . tat hi Ãttvam na prÃpnoti . kim kÃraïam . anejantatvÃt . astu tarhi anekÃnta÷ . #<anekÃnte v­ttiviÓe«a÷># . yadi anekÃnta÷ v­ttiviÓe«a÷ na sidhyati . kiti ïiti iti kÃryÃïi na sidhyanti . kim hi sa÷ tasya it bhavati yena itk­tam syÃt . evam tarhi anantara÷ . #<anantara÷ iti cet pÆrvaparayo÷ itk­taprasaÇga÷># . anantara÷ iti cet pÆrvaparayo÷ itk­tam prÃpnoti . vu¤chaï . #<siddham tu vyavasitapÃÂhÃt># . siddham etat . katham . vyavasitapÃÂha÷ kartavya÷ . vu¤ chaï . sa÷ ca avaÓyam vyavasitapÃÂha÷ kartavya÷ . #<itarathà hi ekÃnte api sandeha÷># . akriyamÃïe vyavasitapÃÂhe ekÃnte api sandeha÷ syÃt . tatra na j¤Ãyate kim ayam pÆrvasya bhavati Ãhosvit parasya iti . sandehamÃtram etat bhavati . sarvasandehe«u ca idam upati«Âhate vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ na hi sandehÃt alak«aïam iti . pÆrvasya iti vyÃkhyÃsyama÷ . #<v­ttÃt vÃ># . v­ttÃt và puna÷ siddham etat . v­ddhimantam ÃdyudÃttam d­«Âvà ¤it iti vyavaseyam . antodÃttam d­«Âvà kit iti . yuktam puna÷ yat v­ttinimittaka÷ anubandha÷ syÃt na anubandhanimittakena nÃma v­ttena bhavitavyam . v­ttinimittaka÷ eva anubandha÷ . v­ttij¤a÷ hi ÃcÃrya÷ anubandhÃn Ãsajati . ubhayam idam anubandhe«u uktam ekÃntÃ÷ anekÃntÃ÷ iti . kim atra nyÃyyam . ekÃntÃ÷ iti nyÃyyam . kuta÷ etat . atra hi hetu÷ vyapadi«Âa÷ . yat ca nÃma sahetukam tat nyÃyyam . nanu ca uktam tatra asarÆpasarvÃdeÓadÃpprati«edhe p­thaktvanirdeÓa÷ anÃkÃrÃntatvÃt iti . asarÆpavidhau tÃvat na do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na anubandhak­tam asÃrÆpyam bhavati iti yat ayam dadÃtidadhÃtyo÷ vibhëà iti vibhëà Óam ÓÃsti . yat api uktam sarvÃdeÓe iti . atra api ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na anubandhak­tam anekÃltvam bhavati iti yat ayam Óit sarvasya iti Ãha . yat api uktam dÃpprati«edhe p­thaktvanirdeÓa÷ kartavya÷  iti . na kartavya÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na anubandhak­tam anejantatvam bhavati iti yat ayam udÅcÃm mÃÇa÷ vyatÅhÃre iti meÇa÷ sÃnubandhakasya ÃttvabhÆtasya grahaïam karoti .

(P_1,3.10.1)  KA_I,267.8-13  Ro_II,218     kim iha udÃharaïam . ika÷ yaï aci . dadhi atra madhu atra . na etat asti . sthÃne antaratamena api etat siddham . kuta÷ Ãntaryam . tÃlusthÃnasya tÃlusthÃna÷ o«ÂhasthÃnasya o«ÂhasthÃna÷ bhavi«yati iti . idam tarhi . tasthasthamipÃm tÃmtamtÃma÷ iti . nanu ca etat api sthÃne antaratamena eva siddham . kuta÷ Ãntaryam . ekÃrthasya ekÃrtha÷ dvyarthasya dvyartha÷ bahvarthasya bahvartha÷ bhavi«yati iti . idam tarhi tÆdÅÓalÃtruavarmatÅkÆcavÃrÃt ¬hakchaï¬ha¤yaka÷ iti .

(P_1,3.10.2)  KA_I,267.14-268.2  Ro_II,218-220     kimartham puna÷ idam ucyate . #<sa¤j¤ÃsamÃsanirdeÓÃt sarvaprasaÇga÷ anudeÓasya yathÃsaÇkhyavacanam niyamÃrtham >#. sa¤j¤ayà samÃsai÷ ca nirdeÓÃ÷ kriyante . sa¤j¤ayà tÃvat . parasmaipadÃnÃm ïalatususthalathusaïalvamÃ÷ iti . samÃsai÷ . tÆdÅÓalÃturavarmatÅkÆcavÃrÃt ¬hakchaï¬ha¤yaka÷ iti . sa¤j¤ÃsamÃsanirdeÓÃt sarvaprasaÇga÷ anudeÓasya yathÃsaÇkhyavacanam  niyamÃrtham . sarvasya uddeÓasya sarva÷ anudeÓa÷ prÃpnoti . i«yate ca samasaÇkhyam yathà syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti tatra yathÃsaÇkhyavacanam niyamÃrtham . evamartham idam ucyate . kim puna÷ kÃraïam sa¤j¤ayà samÃsai÷ ca nirdeÓÃ÷ kriyante . #<sa¤j¤ÃsamÃsanirdeÓa÷ lp­thak vibhaktisa¤j¤yanuccÃraïÃrtha÷ >#. sa¤j¤ayà samÃsai÷ ca nirdeÓÃ÷ kriyantep­thak vibhaktÅ÷ sa¤j¤ina÷ ca mà uccicÅram iti . #<prakaraïe ca sarvasampratyayÃrtha÷># . prakaraïe ca sarve«Ãm sampratyaya÷ yathà syÃt . vida÷ laÂa÷ và iti .

(P_1,3.10.3)  KA_I,268.3-271.17  Ro_II,220-227     kim puna÷ Óabdata÷ sÃmye saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ bhavati Ãhosvit arthata÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<saÇkhyÃsÃmyam Óabdata÷ cet ïalÃdaya÷ parasmaipadÃnÃm ¬Ãraurasa÷ prathamasya ayavÃyÃva÷ eca÷ iti anirdeÓa÷># . agamaka÷ nirdeÓa÷ anirdeÓa÷ . parasmaipadÃnÃm ïalatususthalathusaïalvamÃ÷ iti ïalÃdaya÷ bahava÷ parasmaipadÃnÃm iti eka÷ Óabda÷ . vai«amyÃt saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . ¬Ãraurasa÷ prathamasya . ¬Ãraurasa÷ bahava÷ prathamasya iti eka÷ Óabda÷ . vai«amyÃt saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . eca÷ ayavÃyÃva÷ . ayavÃyÃva÷ bahava÷ eca÷ iti eka÷ Óabda÷ . vai«amyÃt saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . astu tarhi arthata÷ . arthata÷ cet #<l­luÂornandyarÅhaïasindhutak«aÓilÃdi«u do«a÷># . l­luÂornandyarÅhaïasindhutak«aÓilÃdi«u do«a÷ bhavati . syatÃsÅl­luÂo÷ . syatÃsÅ dvau l­luÂo÷ iti asya traya÷ arthÃ÷ . vai«amyÃt saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . nandigrahipacÃdibhya÷ lyuïinyaca÷ . nandyÃdaya÷ bahava÷ lyuïinyaca÷ traya÷ . vai«amyÃt saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . arÅhaïÃdaya÷ bahava÷ vu¤Ãdaya÷ saptadaÓa . vai«amyÃt saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . sindhutak«aÓilÃdibhya÷ aïa¤au . sindhutak«aÓilÃdaya÷ bahava÷ aïa¤au dvau . vai«amyÃt saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . #<Ãtmanepadavidhini«ÂhÃsÃrvadhÃtukadvigrahaïe«u># . Ãtmanepadavidhini«ÂhÃsÃrvadhÃtukadvigrahaïe«u ca do«a÷ bhavati . Ãtmanepadavidhi÷ ca na sidhyati . anudÃttaÇita÷ Ãtmanepadam . anudÃttaÇitau dvau Ãtmanepadam iti asya dvau arthau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . ni«Âhà . radÃbhyÃm ni«ÂhÃta÷ na÷ pÆrvasya ca da÷ iti . rephadakÃrau dvau ni«Âhà iti asya dvau arthau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . sÃrvadhÃtukadvigrahaïe«u ca do«a÷ bhavati . Ónaso÷ allopa÷ ÓnamastÅ dvau sÃrvadhÃtukam iti asya dvau arthau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<eÇa÷ pÆrvatve prati«edha÷># . eÇa÷ pÆrvatve prati«edha÷ vaktavya÷ . eÇa÷ padÃntÃt ati ÇasiÇaso÷ ca . ÇasiÇasau dvau eÇ iti asya dvau arthau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . astu tarhi Óabdata÷ . nanu ca uktam saÇkhyÃsÃmyam Óabdata÷ cet ïalÃdaya÷ parasmaipadÃnÃm ¬Ãraurasa÷ prathamasya ayavÃyÃva÷ eca÷ iti anirdeÓa÷ iti . na e«a÷ do«Ã÷ . sthÃne antaratama÷ iti anena vyavasthà bhavi«yati . kuta÷ Ãntaryam . ekÃrthasya ekÃrtha÷ dvyarthasya dvyartha÷ bahvarthasya bahvartha÷ . saæv­tÃvarïasya saæv­tÃvarïa÷ viv­tÃvarïasya viv­tÃvarïa÷ . #<atiprasaÇga÷ guïav­ddhiprati«edhe kÇiti># . atiprasaÇga÷ bhavati guïav­ddhiprati«edhe kÇiti . guïav­ddhÅ dve kÇitau  dvau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . gakÃra÷ api atra nirdiÓyate . tat gakÃragrahaïam api kartavyam . na kartavyam . kriyate nyÃse eva . kakÃre gakÃra÷ cartvabhÆta÷ nirdiÓyate . giti kiti Çiti iti . #<udi kÆle rujivaho÷># . udikÆle dve  rujivahau dvau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na udi÷ upapadam . kim tarhi . viÓe«aïam rujivaho÷ . utpÆrvÃbhyÃm rujivahibhyÃm kÆle upapade iti . #<tacchÅlÃdi«u dhÃtutrigrahaïe«u># . tacchÅlÃdi«u dhÃtutrigrahaïe«u do«a÷ bhavati . vidibhidicchide÷ kurac . vidibhidicchidaya÷ traya÷ tacchÅlÃdaya÷ traya÷ . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<gha¤Ãdi«u dvigrahaïe«u># . gha¤Ãdi«u dvigrahaïe«u do«a÷ bhavati . nirabhyo÷ pÆlvo÷ . nirabhÅ dvau pÆlvau dvau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . i«yate ca atra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ : ni«pÃva÷ , abhilÃva÷ iti . evam tarhi akartari ca kÃrake bhÃve ca iti dvau pÆlvau ca dvau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<ave tÌstro÷ karaïÃdhikaraïayo÷># . tÌstrau dvau karaïÃdhikaraïe dve . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<kart­karmaïo÷ ca bhÆk­¤o÷># . kart­karmaïÅ dve bhÆk­¤au dvau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<anavakÊptyamar«ayo÷ akiæv­tte api># . anavakÊptyamar«au dvau kiæv­ttÃkiæv­tte dve . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<k­bhvo÷ ktvÃïamulau># . k­bhvau dvau ktvÃïamulau dvau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<adhÅyÃnavidu«o÷ chandobrÃhmaïÃni># . chandobrÃhmaïÃni iti dve adhÅte veda iti ca dvau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<ropadheto÷ pathidÆtayo÷># . ropadheto÷ prÃcÃm tat gacchati pathidÆtayo÷ . ropadhetau dvau pathidÆtau dvau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<tatra bhavata÷ tasya vyÃkhyÃna÷ kratuyaj¤ebhya÷># . tatra bhavatastasyavyÃkhyÃnau dvau kratuyaj¤au dvau .
tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<saÇghÃdi«u a¤prabh­taya÷># «aÇghÃdi«u a¤prabh­taya÷ saÇkhyÃtÃnudeÓena na sidhyanti . na e«a÷ do«a÷ . gho«agrahaïam atra kartavyam . #<veÓoyaÓÃade÷ bhagÃt yalkhau># . veÓoyaÓÃadÅ dvau yalkhau dvau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<ÇasiÇaso÷ khyatyÃt parasya># . ÇasiÇasau dvau  khyatyau dvau . tatra saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ prÃpnoti . #<na và samÃnayogavacanÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . samÃnayogavacanÃt . samÃnayoge saÇkhyÃtÃnudeÓam vak«yÃmi . #<tasya do«a÷ vida÷ laÂa÷ vÃ># . tasya etasya lak«aïasya do«a÷ vida÷ laÂa÷ và iti saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . #<dhmÃdhetÂo÷ nìÅmu«Âyo÷ ca># . dhmÃdhetÂo÷ nìÅmu«Âyo÷ ca saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . #<khalagorathÃt initrakaÂyaca÷ ca># . saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . #<sindhvapakarÃbhyÃm kan aïa¤au ca># . saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . #<yu«madasmado÷ ca ÃdeÓÃ÷># . yu«madasmado÷ ca ÃdeÓÃ÷ saÇkhyÃtÃnudeÓena na sidhyanti . tasmÃt yasmin pak«e alpÅyÃæsa÷ do«Ã÷ tÃm ÃsthÃya pratividheyam do«e«u . atha và evam vak«yÃmi . yathÃsaÇkhyam anudeÓa÷ samÃnÃm svaritena . tata÷ adhikÃra÷ . adhikÃra÷ ca bhavati svaritena iti . evam api svaritam d­«Âvà sandeha÷ syÃt . na j¤Ãyate kim ayam samasaÇkhyÃrtha÷ Ãhosvit adhikÃrÃrtha÷ iti . sandehamÃtram etat bhavati . sarvasandehe«u ca idam upati«Âhate vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ na hi sandehÃt alak«aïam iti samasaÇkhyÃrtha÷ iti vyÃkhyÃsyÃma÷ .

(P_1,3.11.1)  KA_I,271.19-272.10  Ro_II,228-229     kimartham idam ucyate . #<adhikÃra÷ pratiyogam tasya anirdeÓÃrtha÷># . adhikÃra÷ kriyate pratiyogam tasya anirdeÓÃrtha÷ iti . kim idam pratiyogam iti . yogam yogam prati pratiyogam . yoge yoge tasya grahaïam mà kÃr«am iti . kim gatam etat iyatà sÆtreïa . gatam iti Ãha . kuta÷ . lokata÷ . tat yathà loke adhik­ta÷ asau grÃme adhik­ta÷ asau nagare iti ucyate ya÷ yatra vyÃpÃram gacchati . Óabdena ca api adhik­tena ka÷ anya÷ vyÃpÃra÷ Óakya÷ avagantum anyat ata÷ yoge yoge upasthÃnÃt . #<na và nirdiÓyamÃnÃdhik­tatvÃt yathà loke># . na và etat prayojanam . kim kÃraïam . nirdiÓyamÃnÃdhik­tatvÃt yathà loke . nirdiÓyamÃnam adhik­tam gamyate . tat yathà . devadattÃya gau÷ dÅyatÃm yaj¤adattÃya vi«ïumitrÃya iti . gau÷ iti gamyate . evam iha api padarujaviÓasp­Óa÷ gha¤ s­ sthire bhÃve . gha¤ iti gamyate . #<anyanirdeÓa÷ tu nivartaka÷ tasmÃt paribhëÃ># . anyanirdeÓa÷ tu loke nivartaka÷ bhavati . tat yathà . devadattÃya gau÷ dÅyatÃm yaj¤adattÃya kambala÷ vi«ïumitrÃya ca iti . kambala÷ gonivartaka÷ bhavati . evam iha api abhividhau bhÃve inuï gha¤a÷ nivartaka÷ syÃt . tasmÃt paribhëà kartavyà .

(P_1,3.11.2)  KA_I,272.11-273.5  Ro_II,229-230     #<adhikÃraparimÃïÃj¤Ãnam tu># . adhikÃraparimÃïÃj¤Ãnam tu bhavati . na j¤Ãyate kiyantam avadhim adhikÃra÷ anuvartate iti . #<adhikÃraparimÃïaj¤ÃnÃrtham tu># . adhikÃraparimÃïaj¤ÃnÃrtham eva tarhi ayam yoga÷ vaktavya÷ . adhikÃraparimÃïam j¤ÃsyÃmi iti . katham puna÷ svaritena adhikÃra÷ iti anena adhikÃraparimÃïam Óakyam vij¤Ãtum . evam vak«yÃmi svarite na adhikÃra÷ iti . svaritam d­«Âvà adhikÃra÷ na bhavati iti . kena idÃnÅm adhikÃra÷ bhavi«yati . laukika÷ adhikÃra÷ . #<na adhikÃra÷ iti cet uktam># . kim uktam . anyanirdeÓa÷ tu nivartaka÷ tasmÃt paribhëà iti . adhikÃrÃrtham eva tarhi ayam yoga÷ vaktavya÷ . nanu ca uktam adhikÃraparimÃïÃj¤Ãnam tu iti . #<yÃvatitha÷ al anubandha÷ tÃvata÷ yogÃn iti vacanÃt siddham># . yÃvatitha÷ al anubadhyate tÃvata÷ yogÃn adhikÃra÷ anuvartate iti vaktavyam . atha idÃnÅm yatra alpÅyÃæsa÷ ala÷ bhÆyasa÷ ca yogÃn adhikÃra÷ anuvartate katham tatra kartavyam . #<bhÆyasi prÃgvacanam># . bhÆyasi prÃgvacanam kartavyam . prÃk amuta÷ iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . sandehamÃtram etat bhavati . sarvasandehe«u ca idam upati«Âhate vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ na hi sandehÃt alak«aïam iti . prÃk amuta÷ iti vyÃkhyÃsyÃma÷ . yadi evam na artha÷ anena . kena idÃnÅm adhikÃra÷ bhavi«yati . laukika÷ adhikÃra÷ . nanu ca uktam na adhikÃra÷ iti cet uktam . kim uktam . anyanirdeÓa÷ tu nivartaka÷ tasmÃt paribhëà . sandehamÃtram etat bhavati . sarvasandehe«u ca idam upati«Âhate vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ na hi sandehÃt alak«aïam iti . inuï gha¤ iti sandehe gha¤ iti vyÃkhyÃsyÃma÷ .

(P_1,3.11.3)  KA_I,273.6-25  Ro_II,230-232     na tarhi idÃnÅm ayam yoga÷ vaktavya÷ . vaktavya÷ ca . kim prayojanam . svaritena adhikÃragati÷ yathà vij¤Ãyeta , adhikam kÃryam , adhika÷ kÃra÷ . adhikÃragati÷ : gostriyo÷ upasarjanam iti atra goÂÃÇgrahaïam coditam . tat na kartavyam bhavati . strÅgrahaïam svarayi«yate . svaritena adhikÃragati÷ bhavati iti striyÃm iti evam prak­tya ye pratyayÃ÷ vihitÃ÷ te«Ãm grahaïam vij¤Ãsyate . tatra svaritena adhikÃragati÷ bhavati iti na do«a÷ bhavati . adhikam kÃryam : apÃdÃnam ÃcÃrya÷ kim nyÃyyam manyate . yatra prÃpya niv­tti÷ . tena iha eva syÃt : grÃmÃt Ãgacchati . nagarÃt Ãgacchati . sÃÇkÃÓyakebhya÷ pÃÂaliputrakÃ÷ abhirÆpatarÃ÷ iti atra na syÃt . svaritena adhikarm kÃryam bhavati iti atra api siddham bhavati . tathà adhikaraïam ÃcÃrya÷ kim nyÃyyam manyate . yatra k­tsna÷ ÃdhÃrÃtmà vyÃpta÷ bhavati . tena iha eva syÃt : tile«u tailam . dadhni sarpi÷ iti . gaÇgÃyÃm gÃva÷ . kÆpe gargakulam iti atra na syÃt . svaritena adhikarm kÃryam bhavati iti atra api siddham bhavati . adhikam kÃryam . adhika÷ kÃra÷ : pÆrvaviprati«edhÃ÷ na paÂhitavyÃ÷ bhavanti . guïav­ddhyauttvat­jvadbhÃvebhya÷ num pÆrvaviprati«iddham numacirat­jvadbhÃvebhya÷ nu iti . numnuÂau svarayi«yete . tatra svaritena adhika÷ kÃra÷ bhavati iti numnuÂau bhavi«yata÷ . katham puna÷ adhika÷ kÃra÷ iti anena pÆrvaviprati«edhÃ÷ Óakya na paÂhitum . lokata÷ . tat yathà loke adhikam ayam kÃram karoti iti ucyate ya÷ ayam durbala÷ san balavadbhi÷ saha bhÃram vahati . evam iha api adhikam ayam kÃram karoti iti ucyate ya÷ ayam pÆrva÷ san param bÃdhate . adhikÃragati÷ stryarthà viÓe«Ãya adhikam kÃryam . atha ya÷ anya÷ adhika÷ kÃra÷ pÆrvaviprati«edhÃrtha÷ sa÷ .

(P_1,3.12.1)  KA_I,274.2-11  Ro_II,233     vikaraïebhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . cinuta÷ sunuta÷ lunÅta÷ punÅta÷ . Çita÷ iti Ãtmanepadam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate ÇakÃra÷ it asya sa÷ ayam Çit Çita÷ iti . katham tarhi . ÇakÃra÷ eva it Çit Çita÷ . atha và upadeÓe iti vartate . atha và uktam etat siddham tu pÆrvasya kÃryÃtideÓÃt iti . sarvathà caÇaÇbhyÃm prÃpnoti . evam tarhi dhÃto÷ iti vartate . kva prak­tam . bhÆvÃdaya÷ dhÃtava÷ iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam pa¤camÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . arthÃt vibhaktivipariïÃma÷ bhavi«yati . tat yathà . uccÃni devadattasya g­hÃïi . Ãmantrayasva enam . devadattam iti gamyate . devadattasya gÃva÷ aÓvÃ÷ hiraïyam iti . ìhya÷ vaidhaveya÷ . devadatta÷ iti gamyate . purastÃt «a«ÂhÅnirdi«Âam sat arthÃt dvitÅyÃnirdi«Âam prathamÃnirdi«Âam ca bhavati . evam iha api purastÃt prathamÃnirdi«Âam sat arthÃt pa¤camÅnirdi«Âam bhavi«yati .

(P_1,3.12.2)  KA_I,274.11-275.15  Ro_II,233-237     kimartham puna÷ idam ucyate . #<Ãtmanepadavacanam niyamÃrtham># . niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . kim ucyate niyamÃrtha÷ ayam iti na puna÷ vidhyartha÷ api syÃt . #<lavidhÃnÃt vihitam># . lavidhÃnÃt hi Ãtmanepadam parasmaipadam ca vihitam . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . vikaraïai÷ tu vyavahitatvÃt niyama÷ na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . vikaraïÃ÷ kriyantÃm niyama÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt vikaraïÃ÷ . nityÃ÷ khalu api vikaraïÃ÷ . k­te api niyame prÃpnuvanti ak­te api prÃpnuvanti . nityatvÃt paratvÃt ca vikaraïe«u k­te«u vikaraïai÷ vyavahitatvÃt niyama÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . anavakÃÓa÷ niyama÷ . sÃvakÃÓa÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . ye ete lugvikaraïÃ÷ ÓluvikaraïÃ÷ liÇliÂau ca . yadi puna÷ iyam paribhëà vij¤Ãyeta . kim k­tam bhavati . kÃryakÃlam sa¤j¤Ãparibhëam yatra kÃryam tatra dra«Âavyam . lasya tibÃdaya÷ bhavanti iti upasthitam idam bhavati anudÃttaÇita÷ Ãtmanepadam Óe«Ãt kartari parasmaipadam iti . evam api itaretarÃÓrayam bhavati . kà itaretarÃÓrayatà . abhinirv­ttÃnÃm lasya sthÃne tibÃdÅnÃm Ãtmanepadaparasmaipadasa¤j¤ayà bhavitavyam sa¤j¤ayà ca tibÃdaya÷ bhÃvyante . tat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi kÃryÃïi ca na prakalpante . parasmaipade«u tÃvat na itaretarÃÓrayam bhavati . parasmaipadÃnukramaïam na kari«yate . avaÓyam kartavyam anuparÃbhyÃm k­¤a÷ iti evamartham . nanu ca etat api ÃtmanepadÃnukramaïe eva kari«ye . svarita¤ita÷ kartrabhipraye kriyÃphale Ãtmanepadam bhavati kartari . anuparÃbhyÃm k­¤a÷ na iti . Ãtmanepade«u ca api na itaretarÃÓrayam bhavati . katham . bhÃvinÅ sa¤j¤Ã vij¤Ãsyate sÆtraÓÃÂakavat . tat yathà : ka÷ cit kam cit tantuvÃyam Ãha : asya sÆtrasya ÓÃÂakam vaya iti . sa÷ paÓyati . yadi ÓÃÂaka÷ na vÃtavya÷ atha vÃtavya÷ na ÓÃÂaka÷ . ÓÃÂaka÷ vÃtavya÷ iti viprati«iddham. bhÃvinÅ khalu asya sa¤j¤Ã abhipretà . sa÷ manye vÃtavya÷ yasmin ute ÓÃÂaka÷ iti etat bhavati iti . evam iha api sa÷ lasya sthÃne kartavya÷ lyasya abhinirv­ttasya Ãtmanepadam iti e«Ã sa¤j¤Ã bhavi«yati . atha và puna÷ astu niyama÷ . nanu ca utkam vikaraïai÷ tu vyavahitatvÃt niyama÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati vikaraïebhya÷ niyama÷ balÅyÃn iti yat ayam vikaraïavidhau ÃtmanepadaparasmaipadÃni ÃÓrayati . pu«ÃdidyutÃdÊrdita÷ parasmaipade«u Ãtmanepade«u anyatarasyÃm iti . na etat asti j¤Ãpakam . abhinirv­ttÃni hi lasya sthÃne ÃtmanepadÃni parasmaipadÃni ca . yat tarhi anupasargÃt và iti vibhëÃm ÓÃsti .

(P_1,3.12.3)  KA_I,275.16-277.18  Ro_II,237-244     kim puna÷ ayam pratyayaniyama÷ : anudÃttaÇita÷ eva Ãtmanepadam bhavati , bhÃvakarmaïo÷ eva Ãtmanepadam bhavati iti . Ãhosvit prak­tyarthaniyama÷ : anudÃttaÇita÷ Ãtmanepadam eva , bhÃvakarmaïo÷ Ãtmanepadam eva . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<tatra pratyayaniyame Óe«avacanam parasmaipadasya aniv­ttatvÃt># . tatra pratyayaniyame Óe«agrahaïam kartavyam parasmaipadaniyamÃrtham . Óe«Ãt kartari parasmaipadam iti . kim kÃraïam . parasmaipadasya aniv­ttatvÃt . pratyayÃ÷ niyatÃ÷ prak­tyarthau aniyatau . tatra parasmaipadam prÃpnoti . tatra Óe«agrahaïam kartavyam parasmaipadaniyamÃrtham . Óe«Ãt eva parasmaipadam bhavati na anyata÷ iti . #<kya«a÷ Ãtmanepadavacanam tasya anyatra niyamÃt># . kya«a÷ Ãtmanepadam vaktavyam . lohitÃyati lohitÃyate . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . tasya anyatra niyamÃt . tat hi anyatra niyamyate . ucyate ca na ca prÃpnoti . tat vacanÃt bhavi«yati . astu tarhi prak­tyarthaniyama÷ . #<prak­tyarthaniyame anyÃbhÃva÷># . prak­tyarthaniyame anye«Ãm pratyayÃnÃm abhÃva÷ . anudÃttaÇita÷ t­jÃdaya÷ na prÃpnuvanti . na e«a÷ do«a÷ . anavakÃÓÃ÷ t­jÃdaya÷ ucyante ca . te vacanÃt bhavi«yanti . sÃvakÃÓÃ÷ t­jÃdaya÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . parasmaipadina÷ avakÃÓa÷ . tatra api niyamÃt na prÃpnuvanti . tavyÃdaya÷ tarhi bhÃvakarmaïo÷ niyamÃt na prÃpnuvanti . tavyÃdaya÷ api anavakÃÓÃ÷ . te vacanÃt bhavi«yanti . ciï tarhi bhÃvakarmaïo÷ niyamÃt na prÃpnoti . ciï api vacanÃt bhavi«yati . gha¤ tarhi bhÃvakarmaïo÷ niyamÃt na prÃpnoti . tatra api prak­tam karmagrahaïam . kva prak­tam . aï karmaïi ca iti . tat vai tatra upapadaviÓe«aïam abhidheyaviÓe«aïena ca iha artha÷ . na ca anyÃrtham prak­tam anyÃrtham bhavati . na khalu api anyat prak­tam anuvartanÃt anyat bhavati . na hi godhà sarpantÅ sarpaïÃt ahi÷ bhavati . yat tÃvat ucyate na ca anyÃrtham prak­tam anyÃrtham bhavati iti anyÃrtham api prak­tam anyÃrtham bhavati Âat yathà . ÓÃlyartham kulyÃ÷ praïÅyante tÃbhya÷ ca pÃïÅyam pÅyate upaÓp­Óyate ca ÓÃlaya÷ ca bhÃvyante . yad api ucyate na khalu api anyat prak­tam anuvartanÃt anyat bhavati . na hi godhà sarpantÅ sarpaïÃt ahi÷ bhavati iti . bhavet dravye«u  etat evam syÃt . Óabda÷ tu khalu yena yena viÓe«eïa abhisambadhyate tasya tasya viÓe«aka÷ bhavati . #<Óe«avacanam ca># . Óe«agrahaïam ca kartavyam . Óe«Ãt kartari parasmaipadam iti . kim prayojanam . Óe«aniyamÃrtham . prak­tarthau niyatau . pratyayÃ÷ aniyatÃ÷ . te Óe«e api prÃpnuvanti . tatra Óe«agrahaïam kartavyam . Óe«Ãt kartari parasmaipadam eva na anyat iti . #<kartari ca Ãtmanepadavi«aye parasmaipadaprati«edhÃrtham># . kartari ca Ãtmanepadavi«aye parasmaipadaprati«edhÃrtham dvitÅyam Óe«agrahaïam kartavyam . Óe«Ãt Óe«e iti vaktavyam . iha mà bhÆt . bhidyate kuÓÆla÷ svayam eva iti . katarasmin pak«e ayam do«a÷ . prak­tyarthaniyame . prak­tyarthaniyame tÃvat na do«a÷ . prak­tyarthau niyatau . pratyayÃ÷ aniyatÃ÷ . tatra na artha÷ kart­grahaïena kart­grahaïÃt ca do«a÷ . pratyayaniyame tarhi ayam do«a÷ . pratyayÃ÷ niyatÃ÷ . prak­tyarthau aniyatau . tatra kart­grahaïam kartavyam bhÃvakarmaïo÷ niv­ttyartham . kart­grahaïÃt ca e«a÷ do«a÷ . prak­tyarthaniyame Óe«agrahaïam Óakyam akartum . katham . prak­tayarthau niyatau . pratyayÃ÷ aniyatÃ÷ . tata÷ vak«yÃmi parasmaipadam bhavati iti . tat niyamÃrtham bhavi«yati . yatra parasmaipadam ca anyat ca prÃpnoti tatra parasmaipadam eva bhavati iti . tat tarhi pratyayaniyame dvitÅyam Óe«agrahaïam kartavyam . na kartavyam . yogavibhÃga÷ kari«yate . anudÃttaÇita÷ Ãtmanepadam . tata÷ bhÃvakarmaïo÷ . tata÷ kartari . kartari ca Ãtmanepadam bhavati bhÃvakarmaïo÷ . tata÷ karkmavyatihÃre . kartari iti eva . bhÃvakarmaïo÷ iti niv­ttam . yathà eva tarhi karmaïi kartari bhavati evam bhÃve api kartari prÃpnoti . eti jÅvantam Ãnanda÷ . na asya kim cit rujati iti . dvitÅya÷ yogavibhÃga÷ kari«yate . anudÃttaÇita÷ Ãtmanepadam . tata÷ bhÃve . tata÷ karmaïi . karmaïi ca Ãtmanepadam bhavati . tata÷ kartari . kartari ca Ãtmanepadam bhavati . karmaïi iti anuvartate . bhÃve iti niv­ttam . tata÷ karmavyatihÃre . kartari iti eva . karmaïi iti niv­ttam . evam api Óe«agrahaïam kartavyam anuparÃbhyÃm k­¤a÷ iti evamartham . iha mà bhÆt anukriyate svayam eva .
parÃkriyate svayam eva . nanu ca etat api yogavibhÃgÃt eva siddham . na sidhyati . anantarà yà prÃpti÷ sà yogavibhÃgena Óakyà bÃdhitum . kuta÷ etat . anantarasya vidhi÷ và bhavati prati«edha÷ và iti . parà prÃpti÷ aprati«iddhà . tayà bhavi«yati . nanu ca iyam prÃpti÷ pÆrvÃm prÃptim bÃdhate . na utsahate prati«iddhà satÅ bÃdhitum . evam tarhi kartari karmavyatihÃre iti atra kart­grahaïam pratyÃkhyÃyate . tat prak­tam uttaratra anuvarti«yate . Óe«Ãt kartari kartari iti . kimartham idam kartari kartari iti . kartà eva ya÷ kartà tatra yathà syÃt . kartà ca anya÷ ca ya÷ kartà tatra mà bhÆt iti . tata÷ anuparÃbhyÃm k­¤a÷ . kartari kartari iti eva .

(P_1,3.14.1)  KA_I,277.20-278.6  Ro_II,244-245     kriyÃvyatirhÃre iti vaktavyam . karmavyatirhÃre iti ucyamÃne iha prasajyeta devadattasya dhÃnyam vyatilunanti iti iha ca na syÃt vyatilunate vyatipunate iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kriyÃm hi loke karma iti upacaranti . kÃm kriyÃm kari«yasi . kim karma kari«yasi iti . evam api kartavyam . k­trimÃk­trimayo÷ k­trime sampratyaya÷ bhavati . kriyà api k­trimam karma . na sidhyati . kartu÷ Åpsitatamam karma iti ucyate . katham ca kriyà nÃma kriyepsitatamà syÃt . kriyà api kriyepsitatamà bhavati . kayà kriyayà . sampaÓyatikriyayà prÃrthayatikriyayà adhyavasyatikriyayà và . iha ya÷ e«a÷ manu«ya÷ prek«ÃpÆrvakÃrÅ bhavati sal÷ buddhyà tÃvat kam cit artham sampaÓyati . sand­«Âe prÃrthanà prÃrthite adhyavasÃya÷ adhyavasÃye Ãrambha÷ Ãrambhe nirv­tti÷ nirv­ttau phalÃvapti÷ . evam kriyà api k­trimam karma . evam api ubhayo÷ k­trimÃk­trimayo÷ ubhayagati÷ prasajyeta . tasmÃt kriyÃvyatihÃre iti vaktavyam . na vaktavyam . iha kartari vyatihÃre iti iyatà siddham . sa÷ ayam evam siddhe sati yat karmagrahaïam karoti tasya etat prayojanam kriyÃvyatihÃre yathà syÃt karmavyatihÃre mà bhÆt iti .

(P_1,3.14.2)  KA_I,278.7-21  Ro_II,246     atha kart­grahaïam kimartham . #<karmavyatihÃrÃdi«u kart­grahaïam bhÃvakarmaniv­ttyartham># . karmavyatihÃrÃdi«u kart­grahaïam kriyate bhÃvakarmaïo÷ anena Ãtmanepadam mà bhÆt iti . #<itarathà hi tatra prati«edhe bhÃvakarmaïo÷ prati«edha÷># . akriyamÃïe kart­grahaïe bhÃvakarmaïo÷ api Ãtmanepadam prasajyeta . tatra ka÷ do«a÷ . tatra prati«edhe bhÃvakarmaïo÷ prati«edha÷ . tatra ka÷ do«a÷ . tatra prati«edhe bhÃvakarmaïo÷ api anena Ãtmanepadasya prati«edha÷ prasajyeta . vyatigamyante grÃmÃ÷ vyatihanyante dasyava÷ iti . #<na và anantarasya prati«edhÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . anantarasya prati«edhÃt . anantaram yat ÃtmanepadavidhÃnam tasya prati«edhÃt . kuta÷ etat . anantarasya vidhi÷ và bhavati prati«edha÷ và iti . pÆrvà prÃpti÷ aprati«iddhà tayà bhavi«yati . nanu ca iyam prÃpti÷ pÆrvÃm prÃptim bÃdhate . na utsahate prati«iddhà satÅ bÃdhitum . uttarÃrtham tarhi kart­grahaïam kartavyam . na kartavyam . kriyate tatra eva Óe«Ãt kartari parasmaipadam iti . dvitÅyam kart­grahaïam kartavyam . kim prayojanam . kartà eva ya÷ kartà tatra yathà syÃt . karta ca anya÷ ca ya÷ kartà tatra mà bhÆt iti .

(P_1,3.15)  KA_I,278.23-279.3  Ro_II,247     #<prati«edhe hasÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam># . prati«edhe hasÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . vyatihasanti vayatijalpanti vyatipaÂhanti . #<harivahyo÷ aprati«edha÷># . harivahyo÷ aprati«edha÷ bhavati iti vaktavyam . sampraharante rÃjÃna÷ . saævivahante gargai÷ iti . na vahi÷ gatyartha÷ . deÓÃntaraprÃpaïakriya÷ vahi÷ .

(P_1,3.16)  KA_I,279.5  Ro_II,248     #<prarasparopapadÃt ca># . prarasparopapadÃt ca iti vaktavyam . parasparasya vyatilunanti . parasparasya vyatipunanti .

(P_1,3.19)  KA_I,279.9-13  Ro_II,248-249     upasargagrahaïam kartavyam . parà jayati senà iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yadi api tÃvat ayam parÃÓabda÷ d­«ÂÃpacÃra÷ upasarga÷ ca anupasarga÷ ca ayam tu khalu viÓabda÷ ad­«ÂÃpacÃra÷ upasarga÷ eva . tasya asya ka÷ dvitÅya÷ sahÃya÷ bhavitum arhati anyat ata÷ upasargÃt . tat yathà asya go÷ dvitÅyena artha÷ iti gau÷ eva upÃdÅyate na aÓva÷ na gardabha÷ .

(P_1,3.20)  KA_I,279.15-23  Ro_II,249-250     #<ÃÇa÷ da÷ avyasanakriyasya># . ÃÇa÷ da÷ avyasanakriyasya iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . vipÃdikÃm vyÃdadÃti . kÆlam vyÃdadÃti iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . iha ÃÇa÷ da÷ anÃsye iti iyatà siddham . sa÷ ayam evam siddhe sati yat viharaïagrahaïam karoti tasya etat prayojanam ÃsyaviharaïasamÃnakriyÃt api yathà syÃt . yathÃjÃtÅyakà ca Ãsyaviharaïakriyà tathÃjÃtÅyakà atra api . #<svÃÇgakarmÃt ca># . svÃÇgakarmÃt ca iti vaktavyam . iha mà bhÆt . vyÃdadate pipÅlikÃ÷ pataÇgamukham iti .

(P_1,3.21)  KA_I,280.2-20  Ro_II,251-253     upasargagrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . anu krŬati mÃïavakam . #<sama÷ akÆjane># . sama÷ akÆjane iti vaktavyam . iha mà bhÆt . saÇkrŬanti ÓakaÂÃni . #<Ãgame÷ k«amÃyÃm># . Ãgame÷ k«amÃyÃm upasaÇkhyanam kartavyam . Ãgamayasva tÃvat mÃïavka . #<Óik«e÷ jij¤ÃsÃyÃm># . Óik«e÷ jij¤ÃsÃyÃm upasaÇkhyanam kartavyam . vidyÃsu Óik«ate . dhanu«i Óik«ate . #<kirate÷ har«ajÅvikÃkulÃyakaraïe«u># . kirate÷ har«ajÅvikÃkulÃyakaraïe«u upasaÇkhyanam kartavyam . apaskirate v­«abha÷ h­«Âa÷ . apaskirate kukkuÂa÷ bhak«ÃrthÅ . apaskirate Óvà ÃÓrayÃrthÅ . #<harate÷ gatatÃcchÅlye># . harate÷ gatatÃcchÅlye upasaÇkhyanam kartavyam . pait­kam aÓvÃ÷ anuharante . mÃt­kam gÃva÷ anuharante . #<ÃÇi nupracchyo÷># . ÃÇi nupracchyo÷ upasaÇkhyanam kartavyam . Ãnute Ó­gÃla÷ . Ãp­cchate gurum . #<ÃÓi«i nÃtha÷># . ÃÓi«i nÃtha÷ upasaÇkhyanam kartavyam . sarpi«a÷ nÃthate . madhuna÷ nÃthate . #<Óapa÷ upalambhane># . Óapa÷ upalambhane upasaÇkhyanam kartavyam . devadattÃya Óapate . yaj¤adattÃya Óapate .

(P_1,3.22)  KA_I,280.22-24  Ro_II,253     #<ÃÇa÷ stha÷ pratij¤Ãne># . ÃÇa÷ stha÷ pratij¤Ãne iti vaktavyam . astim sakÃram Ãti«Âhate . Ãgamau guïav­ddhÅ Ãti«Âhate . vikÃrau guïav­ddhÅ Ãti«Âhate .

(P_1,3.24)  KA_I,281.2-3  Ro_II,253     #<uda÷ ÅhÃyÃm># . uda÷ ÅhÃyÃm iti vaktavyam . iha mà bhÆt . utti«Âhati senà iti .

(P_1,3.25)  KA_I, 281.5-17  Ro_II,254     #<upÃt pÆjÃsaÇgatakaraïayo÷># . upÃt pÆjÃsaÇgatakaraïayo÷ iti vaktavyam . Ãdityam upati«Âhate . candramasam upati«Âhate . saÇgatakaraïe . rathikÃn upati«Âhate . aÓvÃrohÃn upati«Âhate . bahÆnÃm api acittÃnÃm eka÷ bhavati cittavÃn . paÓya vÃnarasainye asmin yat arkam upati«Âhate . mà evam maæsthÃ÷ sacitta÷ ayam e«a÷ api yathà vayam . etat api asya kÃpeyam yat arkam upati«Âhati . apara÷ Ãha : #<upÃt devapÆjÃsaÇgatakaraïamitrakaraïapathi«u >#iti vaktavyam . saÇgatakaraïe udÃh­tam . mitrakaraïe . rathikÃn upati«Âhate . aÓvÃrohÃn upati«Âhate . pathi. ayam panthÃ÷ srughnam upati«Âhate . ayam panthÃ÷ sÃketam upati«thate . #<và lipsÃyÃm># . và lipsÃyÃm iti vaktavyam . bhik«uka÷ brÃhmaïakulam upati«Âhate . bhik«uka÷ brÃhmaïakulam upati«Âhati và . 

(P_1,3.27)  KA_I,281.19-282.5  Ro_II,255-256     akarmakÃt iti eva . ut tapati suvarïam suvarïakÃra÷ . #<svÃÇgakarmakÃt ca># . svÃÇgakarmakÃt ca iti vaktavyam . uttapate pÃïÅ . vitapate pÃïÅ . uttapate p­«Âham . vitapate p­«Âham . atha udbhibhyÃm iti atra kim pratyudÃhriyate . ni«Âapyate iti . kim puna÷ kÃraïam Ãtmanepadam eva udÃhriyate na parasmaipadam pratyudÃhÃryam syÃt . tapi÷ ayam akarmaka÷ . akarmakÃ÷ ca api sopasargÃ÷ sakarmakÃ÷ bhavanti . na ca antareïa karmakartÃram sakarmakÃ÷ akarmakÃ÷ bhavanti . yat ucyate na ca antareïa karmakartÃram sakarmakÃ÷ akarmakÃ÷ bhavanti iti antareïa api karmakartÃram sakarmakÃ÷ akarmakÃ÷ bhavanti . tat yathà . nadÅvahati iti akarmaka÷ . bhÃram vahati iti sakarmaka÷ . tasmÃt ni«Âapati iti pratyudÃhartavyam .

(P_1,3.28)  KA_I,282.7-9  Ro_II,256     akarmakÃt iti eva . Ãyacchati rajjum kÆpÃt . Ãhanti v­«alam pÃdena . #<svÃÇgakarmakÃt ca># . svÃÇgakarmakÃt ca iti vaktavyam . Ãyacchate pÃïÅ . Ãhate udaram iti .

(P_1,3.29)  KA_I,282.11-18  Ro_II,256-257     #<sama÷ gamyÃdi«u vidipracchisvaratÅnÃm upasaÇkhyÃnam># . sama÷ gamyÃdi«u vidipracchisvaratÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . saævitte samp­cchate saæsvarate . #<artiÓrud­Óibhya÷ ca># . artiÓrud­Óibhya÷ ca iti vaktavyam . ma sam­ta mà sam­«ÃtÃm mà sam­«ata . arti . Óru . saæÓrïute . d­Ói . sampaÓyate . #<upasargÃt asyatyÆhyo÷ vÃvacanam># . upasargÃt astyÆhyo÷ và iti vaktavyam . nirasyati nirasyate . samÆhati samÆhate .

(P_1,3.40)  KA_I,282.20-21  Ro_II,257     #<jyoti«Ãm udgamane>#. jyoti«Ãm udgamane iti vaktavyam . iha mà bhÆt . ÃkrÃmati dhÆma÷ harmyatalam iti .

(P_1,3.48)  KA_I,283.2-11  Ro_II,257-258     vyaktavÃcÃm iti kimartham . varatanu sampravadanti kukkuÂÃ÷ . vyaktavÃcÃm iti ucyamÃne api atra prÃpnoti . ete api hi vyaktavÃca÷ . Ãta÷ ca vyaktavÃca÷ kukkuÂena udite ucyate kukkuÂa÷ vadati iti . evam tarhi vyaktavÃcÃm iti ucyate . sarve eva hi vyaktavÃca÷ . tatra prakar«agati÷ vij¤Ãsyate . sÃdhÅya÷ ye vyaktavÃca÷ iti . ke ca sÃdhÅya÷ . ye«Ãm vÃci akÃrÃdaya÷ varïÃ÷ vyajyante . na ca ete«Ãm vÃci akÃrÃdaya÷ varïÃ÷ vyajyante . ete«Ãm api vÃci akÃrÃdaya÷ varïÃ÷ vyajyante . Ãta÷ ca vyajyante evam hi Ãhu÷ kukkuÂÃ÷ kukku iti . na evam te Ãhu÷ . anukaraïam etat te«Ãm . atha và na evam vij¤Ãyate vyaktà vÃk ye«Ãm te ime vyaktavÃca÷ iti . katham tarhi . vyaktà vÃci varïÃ÷ ye«Ãm te ime vyaktavÃca÷ iti .

(P_1,3.51)  KA_I,283.13-15  Ro_II,258     #<avÃd gra÷ girate÷># . avÃd gra÷ iti atra girate÷ iti vaktavyam . g­ïÃte÷ mà bhÆt . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam prayogÃbhÃvÃt . avÃt gra÷ iti ucyate na ca ÃpÆrvasya g­ïÃte÷ prayoga÷ asti .

(P_1,3.54)  KA_I,283.17-22  Ro_II,258-259     t­tÅyÃyuktÃt iti kimartham . ubhau lokau ca¤carasi imam ca amum ca devala . t­tÅyÃyuktÃt iti ucyamÃne api atra prÃpnoti . atra api hi t­tÅyayà yoga÷ . evam tarhi t­tÅyÃyuktÃt iti ucyate sarvatra ca t­tÅyayà yoga÷ . tatra prakar«agati÷ vij¤Ãsyate : sÃdhÅya÷ yatra t­tÅyayà yoga÷ iti . kva ca sÃdhÅya÷ . yatra t­tÅyayà yoga÷ ÓrÆyate .

(P_1,3.55)  KA_I,284.2-8  Ro_II,259-260     sà cet t­tÅyà caturthyarthe iti ucyate . katham nÃma t­tÅyà caturthyarthe syÃt . evam tarhi aÓi«ÂavyavahÃre anena t­tÅyà ca vidhÅyate Ãtmanepadam ca . dÃsyà samprayacchate . v­«alyà sampracchate . ya÷ hi Ói«ÂavyavahÃra÷ brÃhmaïÅbhya÷ samprayacchati iti eva tatra bhavitavyam . yadi evam na artha÷ anena yogena . kena idÃnÅm t­tÅyà bhavi«yati Ãtmanepadam ca . #<sahayukte t­tÅyà syÃt vyatihÃre taÇa÷ vidhi÷># . sahayukte apradhÃne iti eva t­tÅyà bhavi«yati . kartari karmavyatihÃre iti Ãtmanepadam .

(P_1,3.56)  KA_I,284.10-12  Ro_II,260     iha kasmÃt na bhavati . svam ÓÃÂakÃntam upayacchati iti . asvam yadà svam karoti tadà bhavitavyam . yadi evam svÅkaraïe iti prÃpnoti . vicitrÃ÷ taddhitav­ttaya÷ . na ata÷ taddhita÷ utpadyate .

(P_1,3.58)  KA_I,284.14-285.2  Ro_II,260-261     #<ano÷ j¤a÷ prati«edhe sakarmakavacanam># . ano÷ j¤a÷ prati«edhe sakarmakagrahaïam kartavyam . iha ma bhÆt . au«adhasya anujij¤Ãsate iti . #<na và akarmakasya uttareïa vidhÃnÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam . akarmakasya uttareïa vidhÃnÃt . akarmakÃt janÃte÷ uttareïa yogena Ãtmanepadam vidhÅyate pÆrvavat sana÷ iti . #<prati«edha÷ pÆrvasya ca># . pÆrvasya ca ayam prati«edha÷ . sa÷ ca sakarmakÃrtha÷ Ãrambha÷ . katham puna÷ j¤Ãyate pÆrvaysa ayam prati«edha÷ iti . anantarasya vidhi÷ và bhavati prati«edha÷ và iti . katham puna÷ j¤Ãyate sakarmakÃrtha÷ Ãrambha÷ iti . akarmakÃt jÃnÃte÷ sana÷ Ãtmanepadavacane prayojanam na asti iti k­tvà sakarmakÃrtha÷ vij¤Ãyate .

(P_1,3.60.1)  KA_I,285.4-21  Ro_II,261-263     #<Óade÷ Óita÷ parasmaipadÃÓrayatvÃt ÃtmanepadÃbhÃva÷># . Óade÷ Óita÷ parasmaipadÃÓrayatvÃt Ãtmanepadasya abhÃva÷ . ÓÅyate ÓÅyete ÓÅyante . kim ca bho÷ Óade÷ Óit parasmaipade«u iti ucyate . na khalu parasmaipade«u iti ucyate parasmaipade«u tu vij¤Ãyate . katham anudÃttaÇita÷ Ãtmanepadam bhÃvakarmaïo÷ Ãtmanepadam iti etau dvau yogau uktvà Óe«Ãt kartari parasmaipadam ucyate . evam na ca parasmaipade«u ucyate parasmaipade«u ca vij¤Ãyate . ka÷ puna÷ arhati etau dvau yogau uktvà Óe«Ãt kartari parasmaipadam vaktum . kim tarhi . aviÓe«eïa sarvam Ãtmanepadaprakaraïam anukramya Óe«Ãt kartari parasmaipadam iti ucyate . evam api parasmaipadÃÓraya÷ bhavati . katham . idam tÃvad ayam pra«Âavya÷ . yadi idam na ucyeta kim iha syÃt iti . parasmaipadam iti Ãha . parasmaipadam iti cet parasmaipadÃÓraya÷ bhavati . #<siddham tu la¬ÃdÅnÃm Ãtmanepadavacanam># . siddham etat . katham . Óade÷  la¬ÃdÅnÃm Ãtmanepadam bhavati iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam Óade÷ Óita÷ parasmaipadÃÓrayatvÃt ÃtmanepadÃbhÃva÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . Óita÷ iti na e«Ã pa¤camÅ . kà tarhi . sambandha«a«ÂhÅ . Óita÷ ya÷ Óadi÷ . ka÷ ca Óita÷ Óadi÷ . prak­ti÷ . Óade÷ Óitprak­te÷ iti . atha và Ãha ayam Óade÷ Óita÷ iti na ca Óadi÷ Óit asti . te evam vij¤ÃsyÃma÷ Óade÷ Óidvi«ayÃt iti . atha và yadi api tÃvat etat anyatra bhavati vikaraïebhya÷ niyama÷ balÅyÃn iti iha etat na asti . vikaraïa÷ hi iha ÃÓrÅyate Óita÷ iti .

(P_1,3.60.2)  KA_I,285.22-287.5  Ro_II,263-268     #<upasargapÆrvaniyame a¬vyavÃye upasaÇkhyÃnam># . upasargapÆrvasya niyame a¬vyavÃye upasaÇkhyÃnam kartavyam . nyaviÓata vyakrÅïÅta . kim puna÷ kÃraïÃt na sidhyati . aÂà vyavahitatvÃt . nanu ca ayam a dhÃtubhakta÷ dhÃtugrahaïena grahÅ«yate . na sidhyati . aÇgasya hi a ucyate vikaraïÃntam ca aÇgam .  sa÷ asau saÇghÃtabhakta÷ na Óakya÷ dhÃtugrahaïena grahÅtum . evam tarhi idam iha sampradhÃryam : a kriyatÃm vikaraïa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt a Ãgama÷ . nityÃ÷ vikaraïÃ÷ . k­te api aÂi prÃpnuvanti ak­te api prÃpnuvanti . a api nitya÷ . k­te«u api vikaraïe«u prÃpnoti ak­te«u api prÃpnoti . anitya÷ a . anyasya k­te«u vikaraïe«u prÃpnoti anyasya ak­te«u . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . a kriyatÃm lÃdeÓa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt a Ãgama÷ . nitya÷ lÃdeÓa÷ . k­te api aÂi prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . nityatvÃt lÃdeÓasya Ãtmanepade eva a¬Ãgama÷ bhavi«yati . #<nityatvÃt lÃdeÓasya Ãtmanepade a Ãgama÷ iti cet aÂa÷ nityanimittatvÃt ÃtmanepadÃbhÃva÷># . nityatvÃt lÃdeÓasya Ãtmanepade eva a¬Ãgama÷ iti cet evam ucyate . a api nityanimitta÷ . k­te api ladeÓe prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . aÂa÷ nityanimittatvÃt ÃtmanepadÃbhÃva÷ . #<tasmÃt upasaÇkhyÃnam># . tasmÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . antaraÇga÷ tarhi lÃdeÓa÷ . na etat vivadÃmahe antaraÇga÷ na antaraÇga÷ iti . astu ayam nitya÷ antaraÇga÷ ca . atra khalu lÃdeÓe k­te trÅïi kÃryÃïi yugapat prÃpnuvanti : vikaraïÃ÷ a Ãgama÷ niyama÷ iti . tat yadi sarvata÷ niyama÷ labhyeta k­tam syÃt . tat tu na labhyam . atha api vikaraïÃt a iti a labhyeta evam api k­tam syÃt . tat tu na labhyam . kim kÃraïam . ÃÇgÃt pÆrvam vikaraïÃ÷ e«itavyÃ÷ tarata÷ , taranti iti evamartham . a¬Ã¬bhyÃm api anyat ÃÇgam pÆrvam e«itavyam upÃrcchati iti evamartham . tatra hi ÃÂi k­te sÃÂkasya ­cchibhÃva÷ prÃpnoti . nanu ca ­cchibhÃve k­te ÓabdÃntarasya ak­ta÷  àiti k­tvà puna÷ àbhavi«yati . puna÷ ­cchibhÃva÷ puna÷ àiti cakrakam avyavasthà prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate ÃÇgÃt pÆrvam vikaraïÃ÷ e«itavyÃ÷ tarata÷ taranti iti evamartham iti . bhavet siddham yatra vikaraïÃ÷ nityÃ÷ ÃÇgam anityam tatra ÃÇgÃt pÆrvam vikaraïÃ÷ syu÷ . yatra tu khalu ubhayam nityam paratvÃt tatra ÃÇgam tÃvat bhavati . yat api ucyate a¬Ã¬bhyÃm api anyat ÃÇgam pÆrvam e«itavyam upÃrcchati iti evamartham iti . astu atra à. ÃÂi k­te sÃÂkasya ­cchibhÃve k­te ÓabdÃntarasya ak­ta÷  àiti k­tvà puna÷ àbhavi«yati . nanu ca uktam puna÷ ­cchibhÃva÷ puna÷ àiti cakrakam avyavasthà prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . cakrake«u i«Âata÷ vyavasthà . atha và ne÷ iti na e«Ã pa¤camÅ . kà tarhi . viÓe«aïa«a«ÂhÅ . ne÷ ya÷ viÓi÷ . ka÷ ca ne÷ viÓi÷ . viÓe«ya÷ . vyavahita÷ ca api Óakyate viÓe«ayitum . atha và ni÷ api padam viÓi÷ api padam .padavidhi÷ ca samarthÃmÃm . vyavahite api sÃmarthyam bhavati .

(P_1,3.62.1)  KA_I,287.7-15  Ro_II,268-269     kim idam pÆrvagrahaïam sanapek«am . prÃk sana÷ yebhya÷ Ãtmanepadm uktam tebhya÷ sanantebhya÷ api bhavati iti . Ãhosvit yogÃpek«am . prÃk etasmÃt yogÃt yebhya÷ Ãtmanepadam uktam tebhya÷ sanantebhya÷ Ãtmanepadam bhavati iti . kim ca ata÷ . yadi sanapek«am nimittam aviÓe«itam bhavati . pÆrvavat sana÷ na j¤Ãyate kimantÃt bhavitavyam . atha yogÃpek«am uttaratra vidhi÷ na prakalpate . bubhuk«ate upayuyuk«ate iti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat sanapek«am . nanu ca uktam nimittam aviÓe«itam bhavati . nimittam ca viÓe«itam . katham . sanam eva atra nimittatvena apek«i«yÃmahe . pÆrvavat sana÷ Ãtmanepadam bhavati . kuta÷ sana÷ iti . atha và puna÷ astu yogÃpek«am . nanu ca uktam uttaratra vidhi÷ na prakalpate . vidhi÷ ca prakÊpta÷ . katham . uttaratra api pÆrvavat sana÷ iti eva anuvarti«yate .

(P_1,3.62.2)  KA_I,287.16-288.17  Ro_II,269-271     kimartham puna÷ idam ucyate . #<pÆrvavat sana÷ iti Óadimriyatyartham># . Óadimriyatyartha÷ ayam Ãrambha÷ . ÓadimriyatibhyÃm sanantÃbhyÃm Ãtmanepadam mà bhÆt iti . #<itarathà hi tÃbhyÃm sanantÃbhyÃm Ãtmanepadaprati«edha÷># . itarathà hi anucyamÃne asmin tÃbhyÃm sanantÃbhyÃm Ãtmanepadasya prati«edha÷ vaktavya÷ syÃt . ÓiÓitsati mumÆr«ati . katham puna÷ pÆrvavat sana÷ iti anena ÓadimriyatibhyÃm sanantÃbhyÃm Ãtmanepadasya prati«edha÷ Óakya÷ vij¤Ãtum . vatinirdeÓa÷ ayam kÃmacÃra÷ ca vatinirdeÓe vÃkyaÓe«am samarthayitum . tat yathà : uÓÅnaravat madre«u yavÃ÷ . santi na santi iti . mÃt­vat asyÃ÷ kalÃ÷ . santi na santi . evam iha api pÆrvavat bhavati na bhavati iti . na bhavati iti vÃkyaÓe«am samarthayi«yÃmahe . yathà pÆrvayogayo÷ sanantÃbhyÃm Ãtmanepadam na bhavati evam iha api ÓadimriyatibhyÃm sanantÃbhyÃm Ãtmanepadam na bhavati iti . yadi tarhi Óadimriyatyartha÷ ayam Ãrambha÷ vidhi÷ na prakalpate . Ãsisi«ate ÓiÓayi«ate . atha vidhyartha÷ ÓadimriyatibhyÃm sanantÃbhyÃm Ãtmanepadam prÃpnoti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat prati«edhÃrtha÷ . nanu ca uktam vidhi÷ na prakalpate iti . vidhi÷ ca prakÊpta÷ . katham . etat eva j¤Ãpayati sanantÃt Ãtmanepadam bhavati iti yat ayam ÓadimriyatibhyÃm sanantÃbhyÃm Ãtmanepadasya prati«edham ÓÃsti . atha và puna÷ astu vidhyartha÷ . nanu ca uktam ÓadimriyatibhyÃm sanantÃbhyÃm Ãtmanepadam prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . prak­tam sana÷ na iti anuvarti«yate . kva prak­tam . j¤ÃÓrusm­d­ÓÃm sana÷ na ano÷ j¤a÷ . sakarmakÃt sana÷ na . pratyÃÇbhyÃm Óruva÷ sana÷ na . Óade÷ Óita÷ sana÷ na . mriyate÷ luÇliÇo÷ ca sana÷ na iti . iha idÃnÅm pÆrvavat sana÷ iti sana÷ iti vartate na iti niv­ttam . evam ca k­tvà sa÷ api ado«a÷ bhavati yat uktam nimittam aviÓe«itam bhavati iti . na eva và puna÷ atra ÓadimriyatibhyÃm sanantÃbhyÃm Ãtmanepadam prÃpnoti . kim kÃraïam . Óade÷ Óita÷ iti ucyate na ca Óadi÷ eva Ãtmanepadasya nimittam . kim tarhi . Óit api nimittam . atha api Óadi÷ eva Óitpara÷ tu nimittam . na ca ayam sanpara÷ Óitpara÷ bhavati . yatra tarhi Óit na ÃÓrÅyate mriyate÷ luÇliÇo÷ ca iti . atra api na mriyati÷ eva Ãtmanepadasya nimittam . kim tarhi . luÇliÇau api nimittam . atha api mriyati÷ eva luÇliÇpara÷ tu nimittam . na ca ayam sanpara÷ luÇliÇpara÷ bhavati .

(P_1,3.62.3)  KA_I,288.18-289.8  Ro_II,271-272     kim puna÷ pÆrvasya yat ÃtmanepadadarÓanam tat sanantasya api atidiÓyate . evam bhavitum arhati . #<pÆrvasya ÃtmanepadadarÓanÃt sanantÃt ÃtmanepadabhÃva÷ iti cet gupÃdi«u aprasiddhi÷># . pÆrvasya ÃtmanepadadarÓanÃt sanantÃt ÃtmanepadabhÃva÷ iti cet gupÃdi«u aprasiddhi÷ . gupÃdÅnÃm na prÃpnoti . jugupsate mÅmÃæsate iti . na hi etebhya÷ prÃk sana÷ Ãtmanepadam na api parasmaipadam paÓyÃma÷ . #<siddham tu pÆrvasya liÇgÃtideÓÃt># . siddham etat . katham . pÆrvasya yat ÃtmanepadaliÇgam tat sanantasya api atidiÓyate . #<k­¤Ãdi«u tu liÇgaprati«edha÷># . k­¤Ãdi«u tu liÇgaprati«edha÷ vaktavya÷ . anucikÅr«ati parÃcikÅr«ati iti . astu tarhi prÃk sana÷ yebhya÷ Ãtmanepadam d­«Âam tebhya÷ sanantebhya÷ api bahvati iti . nanu ca uktam pÆrvasya ÃtmanepadadarÓanÃt sanantÃt ÃtmanepadabhÃva÷ iti cet gupÃdi«u aprasiddhi÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . anubandhakaraïasÃmarthyÃt bhavi«yati . atha và avayave k­tam liÇgam samudÃyasya viÓe«akam bhavati . tat yathà go÷ sakthani karïe và k­tam liÇgam samudÃyasya viÓe«akam bhavati . yadi avayave k­tam liÇgam samudÃyasya viÓe«akam bhavati jugupsayati mÅmÃæsÃyati iti atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . avayave k­tam liÇgam kasya samudÃyasya viÓe«akam bhavati . yam samudÃyam ya÷ avayava÷ na vyabhicarati . sanam ca na vyabhicarati . ïicam puna÷ vyabhicarati . tat yathà go÷ sakthani karïe và k­tam liÇgam go÷ eva viÓe«akam bhavati na gomaï¬alasya .

(P_1,3.62.4)  KA_I,289.9-21  Ro_II,273     #<pratyayagrahaïam ïijartham># . pratyayasya grahaïam kartavyam . pÆrvavat pratyayÃt iti vaktavyam . kim prayojanam . ïijartham . ïijantÃt api yathà syÃt iti . Ãkusmayate vikusmayate h­ïÅyate mahÅyate iti. tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra hetumaïïica÷ prati«edha÷># . tatra hetumaïïica÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . Ãsayati ÓÃyayati . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . katham Ãkusmayate vikusmayate h­ïÅyate mahÅyate iti. anubandhakaraïasÃmarthyÃt bhavi«yati . atha và avayave k­tam liÇgam samudÃyasya viÓe«akam bhavati . tat yathà go÷ sakthani karïe và k­tam liÇgam samudÃyasya viÓe«akam bhavati . yadi avayave k­tam liÇgam samudÃyasya viÓe«akam bhavati h­ïÅyayati mahÅyayati atra api prÃpnoti . avayave k­tam liÇgam kasya samudÃyasya viÓe«akam bhavati . yam samudÃyam ya÷ avayava÷ na vyabhicarati . yakam ca na vyabhicarati . ïicam tu vyabhicarati . tat yathà go÷ sakthani karïe và k­tam liÇgam go÷ eva viÓe«akam bhavati na gomaï¬alasya .

(P_1,3.63)  KA_I,289.23-290.6  Ro_II,274     k­¤grahaïam kimartham . iha mà bhÆt . ÅhÃmÃsa ÅhÃmÃsatu÷ ÅhÃmÃsu÷ . katham ca atra aste÷ anuprayoga÷ bhavati . pratyÃhÃragrahaïam tatra vij¤Ãyate . katham puna÷ j¤Ãyate tatra pratyÃhÃragrahaïam iti . iha k­¤grahaïÃt . iha kasmÃt pratyÃhÃragrahaïam na bhavati . iha eva k­¤grahaïÃt . atha iha kasmÃt na bhavati . udumbhÃm cakÃra udubjÃm cakÃra . nanu ca Ãmpratyayavat iti ucyate na ca atra ÃmpratyayÃt Ãtmanepadam paÓyÃma÷ . na brÆma÷ anena iti . kim tarhi . svarita¤ita÷ kartrabhiprÃye kriyÃphale Ãtmanepadam bhavati iti . na e«a÷ do«a÷ . iha niyamÃrtham bhavi«yati . Ãmpratyayavat eva iti . yadi niyamÃrtham vidhi÷ na prakalpate . ÅhÃm cakre ÆhÃm cakre iti . vidhi÷ ca prakÊpta÷ . katham pÆrvavat iti vartate . Ãmpratyayavat pÆrvavat ca iti .

(P_1,3.64)  KA_I,290.8-9  Ro_II,275     svarÃdyupas­«ÂÃt iti vaktavyam . udyuÇkte anuyuÇkte . apara÷ Ãha : svarÃdyantopas­«ÂÃt iti vaktayam . prayuÇkte niyuÇkte niniyuÇkte .

(P_1,3.65)  KA_I,290.11-13  Ro_II,275     kimartham videÓasthasya grahaïam kriyate na sama÷ gamÃdi«u eva ucyeta . #<sama÷ k«ïuva÷ sakarmakÃrtham># . sakarmakÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . akarmakÃt iti hi tatra anuvartate . 

(P_1,3.66)  KA_I,290.15-17  Ro_II,275     anavanakauÂilyayo÷ iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . prabhujati vÃsasÅ nibhujati jÃnuÓirasÅ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yasya bhuje÷ avanam anavanam ca artha÷ tasya grahaïam . na ca asya bhuje÷ avanam anavanam ca artha÷ . 

(P_1,3.67.1)  KA_I,290.19-292.8  Ro_II,276-284     #<ïe÷ ÃtmanepadavidhÃne aïyantasya karmaïa÷ tatra upalabdhi÷># .ïe÷ ÃtmanepadavidhÃne aïyantasya yat karma yadà ïyante tat eva karma bhavati tadà Ãtmanepadam bhavati iti vaktavyam . #<itarathà hi sarvaprasaÇga÷># . itarathà hi sarvatra prasaÇga÷ syÃt . iha api prasajyeta : Ãrohanti hastinam hastipakÃ÷ . ÃrohamÃïa÷ hastÅsthalam Ãrohayati manu«yÃn . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kasmÃt na bhavati : Ãrohanti hastinam hastipakÃ÷ . ÃrohamÃïa÷ hastÅsthalam Ãrohayati manu«yÃn iti . evam vak«yÃmi . ïe÷ Ãtmanepadam bhavati . tata÷ aïau yat karma ïau cet . aïyante yat karma ïau yadi tat eva karma bhavati . tata÷ sa÷ kartà . kartà cet sa÷ bhavati ïau iti . yadi evam karmakÃryam bhavati . tatra karmakart­tvÃt siddham . #<karmakart­tvÃt siddham iti cet yakciïo÷ niv­ttyartham vacanam># . karmakart­tvÃt siddham iti cet yakciïo÷ niv­ttyartham idam vaktavyam . karmÃpadi«Âau yakciïau mà bhÆtÃm iti . #<na và yakciïo÷ prati«edhÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . yakciïo÷ prati«edhÃt . prati«idhyete atra yakciïau . yakciïo÷ prati«edhe hetumaïïiÓribrƤÃm upasaÇkhyÃnam iti . ya÷ tarhi na hetumaïïic tadartham idam vaktavyam . tasya karmÃpadi«Âau yakciïau mà bhÆtÃm iti : utpucchayate puccham svayam eva . udapuppucchata puccham svayam eva . atra api yathà bhÃradvÃjÅyÃ÷ paÂhanti tathà bhavitavyam prati«edhena : yakciïo÷ prati«edhe ïiÓrigranthibrƤÃtmanepadÃkarmakÃïÃm upsaÇkhyÃnam iti . sa÷ ca avaÓyam prati«edha÷ ÃÓrayitavya÷ . #<itarathà hi yatra niyama÷ tata÷ anyatra prati«edha÷># . anucyamÃne hi etasmin yatra niyama÷ tata÷ anyatra tena yakciïo÷ prati«edha÷ vaktavya÷ syÃt . gaïayati gaïam gopÃlaka÷ . gaïayati gaïa÷ svayam eva . #<Ãtmanepadasya ca># . Ãtmanepadasya ca prati«edha÷ vaktavya÷ : gaïayati gaïa÷ svayam eva . #<Ãtmanepadaprati«edhÃrtham tu># . Ãtmanepadaprati«edhÃrtham idam vaktavyam . gaïayati gaïa÷ svayam eva . i«yate eva atra Ãtmanepadam . kim i«yate eva Ãhosvit prÃpnoti api . i«yate ca prÃpnoti ca . katham . aïau it kasya idam ïe÷ grahaïam . yamÃt ïe÷ prÃk karma kartà và vidyate . na ca etasmÃt ïe÷ prÃk karma kartà và vidyate . idam tarhi prayojanam : anÃdhyÃne iti vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt . smarati vanagulmasya kokila÷ . smarayati enam vanagulma÷ svayam eva . etat api na asti prayojanam . karmÃpadi«ÂÃ÷ vidhaya÷ karmasthabhÃvakÃnÃm karmasthakriyÃïÃm bhavanti kart­sthabhÃvaka÷ ca ayam . evam tarhi siddhe sati yat anÃdhyÃne iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati eva¤jÃtÅyakÃnÃm Ãtmanepadam iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . paÓyanti bh­tyÃ÷ rÃjÃnam . darÓayate bh­tyÃn rÃjà . darÓayate bh­tyai÷ rÃjà . atra Ãtmanepadam siddham bhavati .

(P_1,3.67.2)  KA_I,292.9-16  Ro_II,285     #<Ãtmana÷ karmatve prati«edha÷># . Ãtmana÷ karmatve prati«edha÷ vaktavya÷ . hanti ÃtmÃnam . ghÃtayati Ãtmà iti . sa÷ tarhi vaktavya÷ . #<na và ïyante anyasya kart­tvÃt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . ïyante anyasya kart­tvÃt . anyat atra aïyante karma anya÷ ïyantasya kartà . katham . dvau Ãtmanau antarÃtmà ÓarÅrÃtmà ca . antarÃtmà tat karma karoti yena ÓarÅrÃtmà sukhadu÷khe anubhavati . ÓarÅrÃtmà tat karma karoti yena antarÃtmà sukhadu÷khe anubhavati iti .

(P_1,3.72)  KA_I,292.18-293.9  Ro_II,286-290     svarita¤ita÷ iti kimartham . yÃti vÃti drÃti psÃti . svarita¤ita÷ iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati yÃti vÃti drÃti psÃti iti . kartrabhiprÃye kriyÃphale iti ucyate sarve«Ãm ca kartrabhiprÃyam kriyÃphalam asti . te evam vij¤ÃsyÃma÷ . ye«Ãm kartrabhiprÃyam akartrabhiprayam ca kriyÃphalam asti tebhya÷ Ãtmanepadam bhavati iti . na ca ete«Ãm kartrabhiprÃyam akartrabhiprayam ca kriyÃphalam asti . tathÃjÃtÅyakÃ÷ khalu ÃcÃryeïa svarita¤ita÷ paÂhitÃ÷ ye«Ãm kartrabhiprÃyam akartrabhiprayam ca kriyÃphalam asti . atha abhiprÃyagrahaïam kimartham . svarita¤ita÷ kartrÃye kriyÃphale iti iyati ucyamÃne yam eva samprati eti kriyÃphalam tatra eva syÃt . lƤ lunÅte pƤ punÅte . iha na syÃt . yaj yajate vap vapate . abhiprayagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . abhi÷ Ãbhimukhye vartate pra Ãdikarmaïi . tena yam ca abhipraiti yam ca abhiprai«yati yam ca abhiprÃgÃt tatra sarvatra ÃbhimukhyamÃtre siddham bhavati . kartrabhiprÃye kriyÃphale iti kimartham . pacanti bhaktakÃrÃ÷ . kurvanti karmakÃrÃ÷ . yajanti yÃjakÃ÷ . kartrabhiprÃye kriyÃphale iti ucyamÃne api atra prÃpnoti . atra api hi kriyÃphalam kartÃram abhipraiti . yÃjakÃ÷ yajanti gÃ÷ lapsyÃmahe iti . karmakarÃ÷ kurvanti pÃdikam aha÷ lapsyÃmahe iti . evam tarhi kartrabhipraye kriyÃphale iti ucyate sarvatra ca kartÃram kriyÃphalam abhipraiti . tatra prakar«agati÷ vij¤Ãsyate . sÃdhÅya÷ yatra kartÃram kriyÃphalam abhipraiti iti . na ca antareïa yajim yajiphalam vapim va vapiphalam labhante . yÃjakÃ÷ puna÷ antareïa api yajim gÃ÷ labhante bh­takÃ÷ ca pÃdikam iti .

(P_1,3.78)  KA_I,293.11-25  Ro_II,291-292     #<Óe«avacanam pa¤camyà cet arthe prati«edha÷># . Óe«avacanam pa¤camyà cet arthe prati«edha÷ vaktavya÷ . bhidyate kuÓÆla÷ svayam eva . chidyate rajju÷ svayam eva . evam tarhi Óe«e iti vak«yÃmi . #<saptamyà cet prak­te÷ >#. saptamyà cet prak­te÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . Ãste Óete cyavante plavante . #<siddham tu ubhayanirdeÓÃt># . siddham etat . katham .  ubhayanirdeÓa÷ kartavya÷ . Óe«Ãt Óe«e iti vaktavyam . kart­grahaïam idÃnÅm kimartham syÃt . #<kart­grahaïam anuparÃdyartham># . anuparÃdyartham etat syÃt . iha mà bhÆt . anukriyate svayam eva . parÃkriyate svayam eva iti . sidhyati . sutram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam Óe«avacanam pa¤camyà cet arthe prati«edha÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . kartari karmavyatihÃre iti atra kart­grahaïam pratyÃkhyÃyate . tat prak­tam iha anuvarti«yate . Óe«Ãt kartari kartari iti . kim idam kartari kartari iti . kartà eva ya÷ kartà tatra yathà syÃt . kartà ca anya÷ ca ya÷ kartà tatra mà bhÆt iti .

(P_1,3.79)  KA_I,294.2-19  Ro_II,292-293     kimartham idam ucyate . #<parasmaipadaprati«edhÃt k­¤Ãdi«u vidhÃnam># . parasmaipadaprati«edhÃt k­¤Ãdi«u parasmaipadam vidhÅyate . prati«idhyate tatra parasmaipadam svarita¤ita÷ kartrabhiprÃye kriyÃphale Ãtmanepadam bhavati iti . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra Ãtmanepadaprati«edha÷ aprati«iddhatvÃt># . tatra Ãtmanepadasya prati«edha÷ vaktavya÷ . kim kÃraïam . aprati«iddhatvÃt . na hi Ãtmanepadam prati«idhyate . kim tarhi . parasmaipadam anena vidhÅyate . #<na và dyutÃdibhya÷ vÃvacanÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . dyutÃdibhya÷ vÃvacanÃt . yat ayam dyutÃdibhya÷ vÃvacanam karoti  tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na parasmaipadavi«aye Ãtmanepadam bhavati iti . #<Ãtmanepadaniyame và prati«edha÷># . Ãtmanepadaniyame và prati«edha÷ vaktavya÷ . svarita¤ita÷ kartrabhiprÃye kriyÃphale Ãtmanepadam bhavati kartari . anuparÃbhyÃm k­¤a÷ na iti . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam tatra Ãtmanepadaprati«edha÷ aprati«iddhatvÃt iti . parih­tam etat na và dyutÃdibhya÷ vÃvacanÃt . atha và idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . svarita¤ita÷ kartrabhiprÃye kriyÃphale Ãtmanepadam bhavati iti parasmaipadam kasmÃt na bhavati . Ãtmanepadena bÃdhyate . yathà eva tarhi Ãtmanepadena parasmaipadam bÃdhyate evam parasmaipadena Ãtmanepadam bÃdhi«yate .

(P_1,3.86)  KA_I,294.21  Ro_II,294     budhÃdi«u ye akarmakÃ÷ te«Ãm grahaïam kimartham . sakarmakÃrtham acittavatkart­kÃrtham và .

(P_1,3.88)  KA_I,294.23-295.10  Ro_II,294-295     #<aïau akarmakÃt iti curÃdiïica÷ ïyantÃt parasmaipadavacanam># . aïau akarmakÃt iti curÃdiïica÷ ïyantÃt parasmaipadam vaktavyam . iha api yathà syÃt : cetayamÃïam prayojayati cetayati iti . yadi tarhi atra api i«yate aïigrahaïam idÃnÅm kimartham syÃt . akarmakagrahaïam aïyantaviÓe«aïam yathà vij¤Ãyeta . atha akriyamÃïe aïigrahaïam kasya akarmakgrahaïam viÓe«aïam syÃt . ïe÷ iti vartate . ïyantaviÓe«aïam . tatra ka÷ do«a÷ . iha eva syÃt : cetayamÃnam prayojayati cetayati iti . iha na syÃt : Ãsayati ÓÃyayati iti . #<siddham tu atasmin ïau iti vacanÃt># . siddham etat . katham . atasmin ïau ya÷ akarmaka÷ tatra iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam aïav akarmakÃt iti curÃdiïica÷ ïyantÃt parasmaipadavacanam iti . na e«a÷ do«a÷ . aïau iti kasya idam ïe÷ grahaïam . yasmÃï ïe÷ prÃk karma kartà và vidyate . na ca etasmÃï ïea÷ prÃk karma kartà và vidyate .

(P_1,3.89)  KA_I,295.13-14  Ro_II,295-296     #<pÃdi«u dheÂa÷ upasaÇkhyÃnam># . pÃdi«u dheÂa÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . dhÃpayate ÓiÓumeka samÅcÅ .

(P_1,3.93)  KA_I,295.16-19  Ro_II,296.     kimartha÷ cakÃra÷ . syasano÷ iti etat anuk­«yate . yadi tarhi na antareïa cakÃram anuÇrtti÷ bhavati dyudbhya÷ luÇi iti atra api cakÃra÷ kartavya÷ vibhëà iti anukar«aïÃrtha÷ . atha idÃnÅm antareïa api cakÃram anuv­tti÷ bhavati iha api na artha÷ cakÃreïa . evam sarve cakÃrÃ÷ pratyÃkhyÃyante.

(P_1,4.1.1)  KA_I,296.2-10  Ro_II,297-298     kimartham idam ucyate . anyatra sa¤j¤ÃsamÃveÓÃnniyamÃrtham vacanam . anyatra sa¤j¤ÃsamÃveÓa÷  bhavati .  kvÃnyatra . loke vyÃkaraïe ca . loke tÃvat . indra÷ Óakra÷ puruhÆta÷ purandara÷ . kandu÷ ko«Âha÷ kuÓÆla÷ iti . ekasya dravyasya bahvya÷ sa¤j¤Ã÷ bhavanti . vyÃkaraïe api kartavyam hartavyam iti atra pratyayak­tk­tyasa¤j¤ÃnÃm samÃveÓa÷ bhavati . päcÃla÷ vaideha÷ vaidarbha÷  iti atra pratyayataddhitatadrÃjasa¤j¤ÃnÃæ samÃveÓa÷ bhavati . anyatra sa¤j¤ÃsamÃveÓÃt etasmÃt kÃraïÃt à ka¬ÃrÃt api sa¤j¤ÃnÃm  samÃveÓa÷ prÃpnoti . i«yate ca ekà eva sa¤j¤Ã syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti niyamÃrtham vacanam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti .

(P_1,4.1.2)  KA_I,296.11-299.20  Ro_II,298-308     katham tvetatsÆtram paÂhitavyam . kim à ka¬ÃrÃt ekà sa¤j¤Ã iti Ãhosvit prÃk ka¬ÃrÃt param kÃryam iti . kuta÷ puna÷ ayam sandeha÷ . ubhayathà hi ÃcÃryeïa Ói«yÃ÷ sÆtram pratipÃditÃ÷ : kecit à ka¬ÃrÃt ekà sa¤j¤Ã iti , kecit prÃk ka¬ÃrÃt param kÃryam iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<tatra ekasa¤j¤ÃdhikÃre tadvacanam >#. tatra ekasa¤j¤ÃdhikÃre tat vaktavyam . kim .  ekà sa¤j¤Ã bhavati iti . nanu ca yasya api paraÇkÃryatvam tena api paragrahaïam kartavyam . parÃrtham mama bhavi«yati . viprati«edhe ca iti . mama api tarhi ekagrahaïam parÃrtham bhavi«yati . sarÆpÃïÃm ekaÓe«a÷ ekavibhaktau iti . sa¤j¤ÃdhikÃra÷ ca ayam . tatra kim anyat Óakyam vij¤Ãtum anyat ata÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ . tatra etÃvat vÃcyam . à ka¬ÃrÃt ekà . kim . ekà sa¤j¤Ã bhavati iti . #<aÇgasa¤j¤ayà bhapadasa¤j¤ayo÷ asamÃveÓa÷># . aïgasa¤j¤ayà bhapadasa¤j¤ayo÷ samÃveÓa÷ na prÃpnoti . sÃrpi«ka÷ bÃrhi«ka÷ yÃju«ka÷ dhÃnu«ka÷ . bÃbhravya÷ mÃï¬avya iti . anavakÃÓe bhapadasa¤j¤e aÇgasa¤j¤Ãæ bÃdheyÃtÃm . paravacane hi niyamÃnupapatte÷ ubhayasa¤j¤ÃbhÃva÷ . yasya puna÷ paraÇkÃryatvam niyamÃnupapatte÷ tasya ubhayo÷ sa¤j¤ayo÷ bhÃva÷ siddha÷ . katham . pÆrve tasya bhapadasa¤j¤e parà aÇgasa¤j¤Ã . katham . evam sa vak«yati . yasmÃtpratyayavidhi÷ tadÃdi suptiÇantaæ padam na÷ kye siti ca . svÃdi«u asarvanÃmasthÃne yaci bham . tasya ante pratyaye aÇgamiti . tatra ÃrambhasÃmarthyÃc ca bhapadasa¤j¤e paraÇkÃryatvÃt ca aÇgasa¤j¤Ã bhavi«yati . nanu  ca yasya api ekasa¤j¤ÃdhikÃra÷ tasya api aÇgasa¤j¤ÃpÆrvike bhapadasa¤j¤e . katham .anuv­tti÷ kriyate . paryÃya÷ prasajyeta. ekà sa¤j¤Ã iti vacanÃt na asti yaugapadyena saæbhava÷ . #<karmadhÃrayatve tatpuru«agrahaïam >#. karmadhÃrayatve tatpuru«agrahaïam kartavyam . tatpuru«a÷ samÃnÃdhikaraïa÷ karmadhÃraya÷ iti . ekasa¤j¤ÃdhikÃra÷ iti coditam . akriyamÃïe hi anavakÃÓà karmadhÃrayasa¤j¤Ã tatpuru«asa¤j¤Ãm bÃdheta . paravacane hi niyamÃnupapatte÷ ubhayasa¤j¤ÃbhÃva÷ . yasya puna÷ paraÇkÃryatvam niyamÃnupapatte÷ tasya ubhayo÷ sa¤j¤ayo÷ bhÃva÷ siddha÷ . katham . pÆrvà tasya karmadhÃrayasa¤j¤Ã parà tatpuru«asa¤j¤Ã . katham . evam sa vak«yati . pÆrvakÃlaikasarvajaratpurÃïanavakevalÃ÷ samÃnÃdhikaraïena karmadhÃraya÷ iti . evam sarvam karmadhÃrayaprakaraïam anukramya tasya ante ÓritÃdi÷ tatpuru«a÷ iti . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt ca karmadhÃrayasa¤j¤Ã paraÇkÃryatvÃt ca tatpuru«asa¤j¤Ã bhavi«yati . nanu ca yasya api ekasa¤j¤ÃdhikÃra÷ tasya api tatpuru«asa¤j¤ÃpÆrvikà karmadhÃrayasa¤j¤Ã . katham . anuv­tti÷ kriyate . paryÃya÷ prasajyeta . ekà sa¤j¤Ã iti vacanÃt na asti yaugapadyena sambhava÷ . #<tatpuru«atve dvigucagrahaïam># . tatpuru«atve dvigucagrahaïam kartavyam . tatpuru«a÷ dvigu÷ ca iti cakÃra÷ kartavya÷ . akriyamÃïe hi cakÃre anavakÃÓà dvigusa¤j¤Ã tatpuru«asa¤j¤Ãm bÃdheta . paravacane hi niyamÃnupapatte÷ ubhayasa¤j¤ÃbhÃva÷ . yasya puna÷ paraÇkÃryatvam niyamÃnupappate÷ tasya ubhayo÷ sa¤j¤ayo÷ bhÃva÷ siddha÷ . katham . pÆrvà tasya dvigusa¤j¤Ã parà tatpuru«asa¤j¤Ã. katham . evaæ sa vak«yati . taddhitÃrthottarapadasamÃhÃre ca saÇkhyÃpÆrva÷ dvigu÷ iti . evam sarvam dviguprakaraïam anukramya tasya ante ÓritÃdi÷ tatpuru«a÷ iti . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt ca dvigusa¤j¤Ã paraÇkÃryatvÃt ca tatpuru«asa¤j¤Ã bhavi«yati . nanu ca yasya api ekasa¤j¤ÃdhikÃra÷ tasya api tatpuru«asa¤j¤ÃpÆrvikà dvigusa¤j¤Ã . katham . anuv­tti÷ kriyate . paryÃya÷ prasajyeta . ekà sa¤j¤Ã iti vacanÃt na asti yaugapadyena saæbhava÷ . #<gatidiva÷karmahetumatsu cagrahaïam># . gatidiva÷karmahetumatsu cagrahaïam kartavyam . upasargÃ÷ kriyÃyoge gatiÓca iti cakÃra÷ kartavya÷ . akriyamÃïe hi cakÃre anavakÃÓa÷ pasargasa¤j¤Ã gatisa¤j¤Ãm bÃdheta . paravacane hi niyamÃnupapatte÷ ubhayasa¤j¤ÃbhÃva÷ . yasya puna÷ paraÇkÃryatvam niyamÃnupapatte÷ tasya ubhayo÷ sa¤j¤ayo÷ bhÃva÷ siddha÷ . katham . pÆrvà tasya upasargasa¤j¤Ã parà gatisa¤j¤Ã . atra ÃrambhasÃmarthyÃt ca upasargasa¤j¤Ã paraÇkÃryatvÃt ca gatisa¤j¤Ã bhavi«yati . nanu ca yasya api ekasa¤j¤ÃdhikÃra÷ tasya upasargasa¤j¤ÃpÆrvikà gatisa¤j¤Ã . katham . anuv­tti÷ kriyate . paryÃya÷ prasajyeta . ekà sa¤j¤Ã iti vacanÃt na asti yaugapadyena saæbhava÷ . gatisa¤j¤Ã api anavakÃÓà sà vacanÃt bhavi«yati . sÃvakÃÓà gatisa¤j¤Ã . ka÷ avakÃÓa÷ . ÆryÃdÅni avakÃÓa÷ .  prÃdÅnÃæ yà gatisa¤j¤Ã sà anavakÃÓà . gati . diva÷ karma . sÃdhakatamam karaïam diva÷ karma ca iti cakÃra÷ kartavya÷ . akriyamÃïe hi cakÃre anavakÃÓà karmasa¤j¤Ã karaïasa¤j¤Ãm bÃdheta . paravacane hi niyamÃnupapatte÷ ubhayasa¤j¤ÃbhÃva÷ . yasya puna÷ paraÇkÃryatvam niyamÃnupapatte÷ tasya ubhayo÷ sa¤j¤ayo÷ bhÃva÷ siddha÷ . katham . pÆrvà tasya karmasa¤j¤Ã parà karaïasa¤j¤Ã . katham . evam sa vak«yati . diva÷ sÃdhakatamam karma . tata÷ karaïam . karaïasa¤j¤Ãm ca bhavati sÃdhakatamam . diva iti niv­ttam . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt ca karmasa¤j¤Ã paraÇkÃryatvÃt ca karaïasa¤j¤Ã bhavi«yati . nanu ca yasya api ekasa¤j¤ÃdhikÃra÷tasya api karaïasa¤j¤ÃpÆrvikà karmasa¤j¤Ã . katham . anuv­tti÷ kriyate . paryÃya÷ prasajyeta . ekà sa¤j¤Ã iti vacanÃt na asti yaugapadyena saæbhava÷ . diva÷ karma . hetumat . svatantra÷ kartà tatprayojako hetu÷ ca iti cakÃra÷ kartavya÷ . akriyamÃïe hi
cakÃre anavakÃÓà hetusa¤j¤Ã kart­sa¤j¤Ãm bÃdheta . paravacane hi niyamÃnupapatte÷ ubhayasa¤j¤ÃbhÃva÷ . yasya puna÷ paraÇkÃryatvam niyamÃnupapatte÷ tasya ubhayo÷ sa¤j¤ayorbhÃva÷ siddha÷ . katham . pÆrvà tasya hetusa¤j¤Ã parà kart­sa¤j¤Ã . katham . evam sa vak«yati . svatantra÷ prayojaka÷ hetu÷ iti . tata÷ kartà . kart­sa¤j¤a÷ ca bhavati svatantra÷ . prayojaka÷ iti niv­ttam . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt ca hetusa¤j¤Ã paraÇkÃryatvÃt ca kart­sa¤j¤Ã bhavi«yati . nanu ca yasya api ekasa¤j¤ÃdhikÃra÷ tasya api kart­sa¤j¤ÃpÆrvikà hetusa¤j¤Ã . katham . anuv­tti÷ kriyate . paryÃya÷ prasajyeta . ekà sa¤j¤Ã iti vacanÃt na asti yaugapadyena saæbhava÷ . #<gurulaghusa¤j¤e nadÅghisa¤j¤e># . gurulaghusa¤j¤e nadÅghisa¤j¤e bÃdheyÃtÃm . gÃrgibandhu÷ vÃtsÅbandhu÷ vaitram viviniyya . paravacane hi niyamÃnupatte÷ ubhayasa¤j¤ÃbhÃva÷ . yasya puna÷ paraÇkÃryatvam niyamÃnupatte÷ tasya ubhayo÷ sa¤j¤ayo÷ bhÃva÷ siddha÷ . katham . pÆrve tasya nadÅghisa¤j¤e pare gurulaghusa¤j¤e . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt ca nadÅghisa¤j¤e paraÇkÃryatvÃt ca gurulaghusa¤j¤e bhavi«yata÷ . nanu ca yasya api ekasa¤j¤ÃdhikÃra÷ tasya api nadÅghisaæghisa¤j¤ÃpÆrvike gurulaghusa¤j¤e . katham . anuv­tti÷ kriyate . paryÃya÷ prasajyeta . ekà sa¤j¤Ã iti vacanÃt na asti yaugapadyena sambhava÷ . #<parasmaipadasa¤j¤Ãm puru«asa¤j¤Ã >#. parasmaipadasa¤j¤Ãm puru«asa¤j¤Ã bÃdheta . paravacane hi niyamÃnupapatte÷ ubhayasa¤j¤ÃbhÃva÷ . yasya puna÷ paraÇkÃryatvam niyamÃnupapatte÷ tasyobhayo÷ sa¤j¤ayo÷ bhÃva÷ siddha÷ . katham . pÆrvà tasya puru«asa¤j¤Ã parà parasmaipadasa¤j¤Ã . katham . evaæ sa vak«yati . tiÇa÷ trÅïi trÅïi prathamamadhyottamÃ÷ iti . evam sarvam puru«aniyamam anukramya tasya ante la÷ parasmaipadam iti . tatra ÃrambhasÃmÃrthyÃt ca puru«asa¤j¤Ã paraÇkÃryatvÃt ca parasmaipadasa¤j¤Ã bhavi«yati . nanu ca yasya api ekasa¤j¤Ãdhikara÷ tasya api parasmaipadasa¤j¤ÃpÆrvikà puru«asa¤j¤Ã . katham . anuv­tti÷ kriyate . paryÃya÷ prasajyeta. ekà sa¤j¤Ã iti vacanÃt na asti yaugapadyena sambhava÷ . parasmaipadasa¤j¤Ã api anavakÃÓà sà vacanÃt bhavi«yati . sÃvakÃÓà parasmaipadasa¤j¤Ã . ka÷ avakÃÓa÷ . Óat­kvasÆ avakÃÓa÷ .

(P_1,4.1.3)  KA_I,299.21-301.20  Ro_II,308-313     #<paravacane siti padaæ bham . >#paravacane siti padam bhasa¤j¤amapi prÃpnoti . ayam te yoni÷ ­tviya÷ . prajam vindÃma ­tvijayÃm . ÃrambhasÃmarthyÃt ca padasa¤j¤Ã paraÇkÃryatvÃt ca bhasa¤j¤Ã prÃpnoti . #<gatibuddhyÃdÅnÃm ïyantÃnÃm karma kart­sa¤j¤am># . gatibuddhyÃdÅÃæ ïyantÃnÃm karma kart­sa¤j¤am api prÃpnoti . ÃrambhasÃmarthyÃt ca karmasa¤j¤Ã padasa¤j¤Ã paraÇkÃryatvÃt ca kart­sa¤j¤Ã prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na karmasa¤j¤ÃyÃm kart­sa¤j¤Ã bhavati iti yat ayam h­kro÷ anyatarasyÃm iti antarasyÃÇgrahaïam karoti . #<Óe«avacanam ca ghisa¤j¤Ãniv­ttyartham># . Óe«agrahaïam ca kartavyam . Óe«a÷ ghi asakhi iti . kim prayojanam . ghisäj¤Ãniv­ttyartham . nadÅsa¤j¤ÃyÃm ghisa¤j¤Ã mà bhÆt iti . ÓakaÂyai paddhatyai buddhayai dhenvai . itarathà hi paraÇkÃryatvÃt ca ghisa¤j¤Ã ÃrambhasÃmarthyÃt ca Çiti hrasva÷ ca iti nadÅsa¤j¤Ã . #<na và asambhavÃt># . na và asambhavÃt . na và kartavyam . nadÅsa¤j¤ÃyÃm ghisa¤j¤Ã kasmÃt na bhavati . asambhavÃt . ka÷ asau asambhava÷ . #<hrasvalak«aïà hi nadÅsa¤j¤Ã ghisa¤j¤ÃyÃm ca guïa÷># . hrasvalak«aïà hi nadÅsa¤j¤Ã ghisa¤j¤ÃyÃm ca guïena bhavitavyam . #<tatra vacanaprÃmÃïyÃt nadÅsa¤j¤ÃyÃm ghisa¤j¤ÃbhÃva÷># . tatra vacanaprÃmÃïyÃt nadÅsa¤j¤ÃyÃm ghisa¤j¤Ã na bhavi«yati . kim kÃraïam . ÃÓrayÃbhÃvÃt . #<ÃÓrayÃbhÃvÃt nadÅsa¤j¤ÃyÃm ghisa¤j¤Ãniv­tti÷ iti cet yaïÃdeÓÃbhÃva÷># . ÃÓrayÃbhÃvÃt nadÅsa¤j¤ÃyÃm ghisa¤j¤Ãniv­tti÷ iti cet evam ucyate yaïÃdeÓa÷ api na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . #<nadyÃÓrayatvÃt yaïÃdeÓasya hrasvasya nadÅsa¤j¤ÃbhÃva÷># .  nadyÃÓraya÷ yaïÃdeÓa÷ . yadà nadÅsa¤j¤ayà ghisa¤j¤Ã bÃdhità tata uttarakÃlam yaïÃdeÓena bhavitavyam . nadyÃÓrayatvÃt yaïÃdeÓasya hrasvasya nadÅsa¤j¤Ã bhavi«yati . #<bahuvrÅhyartham tu >#. bahvrÅhiprati«edhÃrtham tu Óe«agrahaïam kartavyam . Óe«a÷ bavuvrÅhi÷  iti . kiæ prayojanam . #<prayojanamavyayÅbhÃvopamÃnadviguk­llope«u >#. avyayÅbhÃve . unmattagaÇgam lohitagaÇgam . upamÃne . ÓastrÅÓyÃmà kumudaÓyenÅ . dvigu . pa¤cagavam daÓagavam . k­llope . ni«kauÓÃmbi÷ nirvÃrÃïasi÷ . #<tatra Óe«avacanÃt do«a÷ saÇkhyÃsamÃnÃdhikaraïa¤samÃse«u bahuvrÅhiprati«edha÷># . tatra Óe«avacanÃt do«a÷ bhavati . saÇkhyÃsamÃnÃdhikaraïa¤samÃse«u bahuvrÅhe÷ prati«edha÷ prÃpnoti . saÇkhyà . dvÅrÃvatÅka÷ deÓa÷ trÅrÃvatÅka÷ deÓa÷ . samÃnÃdhikaraïa . vÅrpuru«aka÷ grÃma÷ . na¤samÃse . abrÃhmaïaka÷ deÓa÷ av­«alaka÷ deÓa÷ . #<k­llope ca Óe«avacanÃt prÃdibhi÷  na bahuvrÅhi÷># . k­llope ca Óe«avacanÃt prÃdibhi÷ na prÃpnoti . prapatitaparïa÷ praparïaka÷ prapatitapalÃÓa÷ prapalÃÓaka÷ iti . atha ekasa¤j¤ÃdhikÃre katham sidhyati . ekasa¤j¤ÃdhikÃre viprati«edhÃd bahuvrÅhi÷ . ekasa¤j¤ÃdhikÃre viprati«edhÃt bahuvrÅhi÷ bhavi«yati . #<ekasa¤j¤ÃdhikÃre viprati«edhÃt bahuvrÅhi÷ iti cet ktÃrthe prati«edha÷># . ekasa¤j¤ÃdhikÃre viprati«edhÃt bahuvrÅhi÷ iti cet ktÃrthe prati«edha÷ vaktavya÷ . ni«kauÓÃmbi÷ nirvÃrÃïasi÷ . tatpuru«a÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . #<tatpuru«a÷  iti cet anyatra ktÃrthÃt prati«edha÷ >#. tatpuru«a÷  iti cet anyatra ktÃrthÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . prapatitaparïa÷ praparïaka÷ pratitatpalÃÓa÷ prapalÃÓaka÷ iti . #<siddham tu prÃdÅnÃm ktÃrthe tatpuru«avacanÃt># . siddhametat . katham . prÃdÅnÃm ktÃrthe tatpuru«a÷ bhavati iti vaktavyam .

(P_1,4.1.4)  KA_I,301.21-303.14  Ro_II,313-317     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . #<prayojanam hrasvasa¤j¤Ãm dÅrghaplutau># . hrasvasa¤j¤Ãm dÅrghaplutasa¤j¤e bÃdhete . #<tiÇsÃrvadhÃtukam liÇliÂo÷ ÃrdhadhÃtukam># . tiÇa÷ sÃrvadhÃtukasa¤j¤Ãm liÇliÂo÷ÃrdhadhÃtusa¤j¤Ã bÃdhate . #<apatyam v­ddham yuvÃ># . apatyam v­ddham yavusa¤j¤Ã bÃdhate . #<ghim nadÅ># . ghisa¤j¤Ãm nadÅsa¤j¤Ã bÃdhate . #<laghu guru># . laghusa¤j¤Ãm gurusa¤j¤Ã bÃdhate . #<padam bham># . padasa¤j¤Ãm bhasa¤j¤Ã bÃdhate . #<apÃdÃdnam uttarÃïi dhanu«Ã vidhyati kaæsapÃtryÃm bhuÇkte gÃm dogdhi dhanu÷ vidhyati iti># . apÃdÃnasa¤j¤Ãm uttarÃïi kÃrakÃïi bÃdhante . kva . dhanu«Ã vidhyati . kaæsapÃtryÃm bhuÇkte . gÃm dogdhi . dhanu÷ vidhyati . dhanu«Ã vidhyati iti apÃyayuktatvÃt ca dhruvamapÃye apÃdÃnam iti apÃdÃnasa¤j¤Ã prÃpnoti sÃdhakatamam karaïam iti ca karaïasa¤j¤Ã . karaïasa¤j¤Ã parà sà bhavati . kaæsapÃtryÃm bhuÇkte iti atra apÃyuktatvÃt ca dhruvamapÃye apÃdÃnamiti apÃdÃnasa¤j¤Ã prÃpnoti ÃdhÃra÷ adhikaraïam iti ca adhikaraïasa¤j¤Ã . adhikaraïasa¤j¤Ã parà sà bhavati . gÃm dogdhi iti atra apÃyuktatvÃt ca apÃdÃnasa¤j¤Ã prÃpnoti karturÅpsitatamam karma . iti ca karmasa¤j¤Ã . karmasa¤j¤Ã parà sà bhavati . dhanu÷ vidhyati iti atra apÃyayuktatvÃt ca apÃdÃnasa¤j¤Ã prÃpnoti svatantra÷ kartà iti ca . kart­sa¤j¤Ã parà sà bhavati . #<krudhadruho÷ ups­«Âayo÷ karma saæpradÃnam >#. krudhadruho÷ ups­«Âayo÷ karmasa¤j¤Ã saæpradÃnasa¤j¤Ãm bÃdhate . #<karaïam parÃïi sÃdhu asi÷ chinatti># . karaïasa¤j¤Ãm parÃïi Ãïi bÃdhante . kva . dhanu÷ vidhyati . asi÷ chinatti iti . #<adhikaraïam karma geham praviÓati >#. adhikaraïasa¤j¤Ãm karmasa¤j¤Ã bÃdhate . kva . geham praviÓati iti . #<adhikaraïam kartà sthÃlÅ pacati># . adhikaraïasa¤j¤Ãm karmasa¤j¤Ã bÃdhate . kva . sthÃlÅ pacati iti . #<adhyupas­«Âam karma >#. adhyupas­«Âam karma adhikaraïasa¤j¤Ãm bÃdhate . #<gatyupasargasa¤j¤e karmapravacanÅyasa¤j¤Ã># . gatyupasargasa¤j¤e karmapravacanÅyasa¤j¤Ã bÃdhate . #<parasmaipadam Ãtmanepadam >#. parasmaipadasa¤j¤Ãm Ãtmanepadasa¤j¤Ã bÃdhate . #<samÃsasa¤j¤Ã÷ ca># . samÃsasa¤j¤Ã÷ ca yÃ÷ yÃ÷ parÃ÷ anavakÃÓÃ÷ ca tÃ÷ tÃ÷ pÆrvÃ÷ sÃvakÃÓÃ÷ ca bÃdhante .

(P_1,4.1.5)  KA_I,303.15-304.9  Ro_II,317-319     #<arthavat prÃtipadikam >#. arthavat prÃtipadikasa¤j¤am bhavati . #<guïavacanam ca># . guïavacanasa¤j¤am ca bhavati arthavat . #<samÃsak­ttaddhitÃvyayasarvanÃma asarvaliÇgà jÃti÷># . 41||samÃsa | samÃsasa¤j¤Ã ca vaktavyà . k­t . k­tsa¤j¤Ã ca vaktavyà . taddhita . taddhitasa¤j¤Ã ca vaktavyà . avyaya . avyayasa¤j¤Ã ca vaktavyà . sarvanÃma . sarvanÃmasa¤j¤Ã ca vaktavyà . asarvaliÇgà jÃti÷ iti etat ca vaktavyam . #<saÇkhyÃ># . saÇkhyÃsa¤j¤Ã ca vaktavyà . #<¬u ca># . ¬usa¤j¤Ã ca vaktavyà . kà puna÷ ¬usa¤j¤Ã . «aÂsa¤j¤Ã . #<ekadravyopaniveÓinÅ sa¤j¤Ã># . ekadravyopaniveÓinÅ sa¤j¤Ã iti etat ca vaktavyam . kimartham idamucyate . yathÃnyÃse eva bhÆyi«ÂhÃ÷ sa¤j¤Ã÷ kriyante . santi ca eva atra kÃ÷ cit apÆrvÃ÷ sa¤j¤Ã÷ . api ca etena ÃnupÆrvyeïa sannivi«ÂÃnÃm bÃdhanam yathà syÃt . guïavacanasa¤j¤ÃyÃ÷ ca etÃbhi÷ bÃdhanam yathà syÃt iti .

(P_1,4.2.1)  KA_I,304.11-306.10  Ro_II,319-325     viprati«edha÷ iti ka÷ ayam Óabda÷ . vipratipÆrvÃt siddhe÷ karmavyatihÃre karmavyatihÃre gha¤ . itaretaraprati«edha÷ viprati«edha÷ . anyonyaprati«edha÷ viprati«edha÷ . ka÷ puna÷ viprati«edha÷ . #<dvau prasaÇgau anyÃrthau ekasmin sa÷  viprati«edha÷># . dvau prasaïgau yadà anyÃrthau bhavata÷ ekasmin ca yugapat prÃptnuta÷ sa÷ viprati«edha÷ . kva puna÷ anyÃrthau kva ca ekasmin yugapat prÃpnuta÷ . v­k«ÃbhyÃm , v­k«e«u iti anyÃrthau v­k«ebhya÷ iti atra yugapat prÃpnuta÷ . kim ca syÃt . #<ekasmin yugapadasambhavÃt pÆrvaparaprÃpte÷ ubhayaprasaÇga÷># . ekasmin yugapadasambhavÃtpÆrvasyÃ÷ ca parasyÃ÷ ca prÃpte÷ ubhayaprasaÇga÷ . idam viprati«iddham yat ucyate ekasmin yugapadasambhavÃtpÆrvaparaprÃpte÷ ubhayaprasaÇga÷ iti . katham hi ekasmin ca nÃma yugapadasambhava÷ syÃt pÆrvasyÃ÷ ca parasyÃ÷ca prÃpte÷ ubhayaprasaÇga÷ ca syÃt . na etat viprati«iddham . yat ucyate ekasmin yugapadasambhavÃt iti kÃryayo÷ yugapadasambhava÷ ÓÃstrayo÷ ubhayaprasaÇga÷ . #<t­jÃdibhi÷ tulyam >#. t­jÃdibhi÷ tulyam paryÃya÷ prÃpnoti . tat yathà t­jÃdaya÷ paryÃyeïa bhavanti . kim puna÷ kÃraïam t­jÃdaya÷ paryÃyeïa bhavanti . #<anavayaprasaÇgÃt pratipadam vidhe÷ ca># . anavayavena prasajyante pratipadam ca vidhÅyante . #<apratipatti÷ và ubhayo÷ tulyabalatvÃt># . apratipatti÷ và puna÷ ubhayo÷ ÓÃstrayo÷ syÃt . kim kÃraïam . tulyabalatvÃt . tulyabale hi ubhe ÓÃstre . tat yathà . dvayo÷ tulyabalayo÷ eka÷ pre«ya÷ bhavati . sa÷ tayo÷ paryÃyeïa kÃryam karoti . yadà tam ubhau yugapat pre«ayata÷ nÃnÃdik«u ca kÃrye bhavata÷ tadà yadi asau avirodhÃrthÅ bhavati tata÷ ubhayo÷ na karoti . kim puna÷ kÃraïam ubhayo÷ na karoti . yaugapadyÃsambhavÃt . na asti yaugapadyena sambhava÷ . #<tatra pratipattyartham vacanam># . tatra pratipattyartham idam vaktavyam . #<tavyadÃdÅnÃm tu aprasiddhi÷ . >#tavyadÃdÅnÃm tu kÃryasya aprasiddhi÷ . na hi kim cit tavyadÃdi«u niyamakÃri ÓÃstram Ãrabhyate yena tavyadÃdaya÷ syu÷ . ya÷ ca bhavatà hetu÷ vyapadi«Âa÷  apratipatti÷ và ubhayo÷ tulyabalatvÃt iti tulya÷ sa tavyadÃdi«u . na e«a÷ do«a÷ . anavakÃÓÃ÷ tavyadÃdaya÷ ucyante ca . te vacanÃt bhavi«yanti . ya÷ ca bhavatà hetu÷ vyapadi«Âa÷ t­jÃdibhi÷ tulyam paryÃya÷ prÃpnoti iti tulya÷ sa tavyadÃdi«u . etÃvat iha sÆtram viprati«edhe param iti . paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ sak­dgatau virprati«edhe yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva iti . puna÷ ca paÂhi«yati puna÷ prasaÇgavij¤ÃnÃt siddham iti . kim puna÷ iyatà sÆtreïa ubhayam labhyam . labhyam iti Ãha . katham . iha bhavatà dvau hetÆ vyapadi«Âau . t­jÃdibhi÷ tulyam paryÃya÷ prÃpnoti iti ca apratipatti÷ và ubhayo÷ tulyabalatvÃt iti ca . tat yadà tÃvat e«a÷ hetu÷ t­jÃdibhi÷ tulyam paryÃya÷ prÃpnoti iti tadà viprati«e¬he param iti anena kim kriyate . niyama÷ . viprati«edhe param eva bhavati iti . tadà etat upapannam bhavati sak­dgatau viprati«edhe yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva iti . yadà tu e«a÷ hetu÷ apratipatti÷ và ubhayo÷ tulyabalatvÃt iti tadà viprati«edhe param iti anena kim kriyate . dvÃram . viprati«edhe param tÃvat bhavati tasmin krÂe yadi pÆrvam api prÃpnoti tat api bhavati . tadà etat upapannam bhavati puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt siddham iti . viprati«edhe param iti uktvà aÇgÃdhikÃre pÆrvam iti vaktavyam . kim k­tam bhavati . pÆrvaviprati«edhÃ÷ na paÂhitavyÃ÷ bhavanti . guïav­ddhyautvat­jvadbhÃvebhya÷ num pÆrvaviprati«iddham . numacirat­jvadbhÃvebhya÷ nu iti . katham ye paraviprati«edhÃ÷ . ittvottvÃbhyÃm guïav­ddhÅ bhavata÷ viprati«edhena iti . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . katham ye pÆrvaviprati«edhÃ÷ . viprati«edhe param iti eva siddham . katham . paraÓabda÷ ayam bahvartha÷ . asti eva vyavasthÃyÃm vartate . tat yathà pÆrva÷ para÷ iti . asti anyÃrthe vartate . paraputra÷ parabhÃryà . anyaputra÷ anyabhÃryà iti gamyate . asti prÃdhÃnye vartate . tat yathà param iyaæ brÃhmÃïÅ asmin kuÂumbe . pradhÃnam iti gamyate . asti i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . tat yathà . param dhÃma gata÷ iti . i«Âam dhÃma iti gamyate . tat ya÷ i«ÂavÃcÅ
paraÓabda÷ tasya idam grahaïam . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati .

(P_1,4.2.2)  KA_I,306.11-309.23  Ro_II,325-335     #<antaraÇgam ca># . antaraÇgam ca balÅya÷ bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . #<prayojanam yaïekÃdeÓettvottvÃni guïav­ddhidvirvacanÃllopasvarebhya÷># . guïÃt yaïÃdeÓa÷ : syona÷ , syonà . guïa÷ ca prÃpnoti yaïÃde÷ ca . paratvÃt guïa÷ syÃt . yaïÃdeÓa÷ bhavatyantaraÇgata÷ . v­ddhe÷ yaïÃdeÓa÷ . dyaukÃmi÷ syaukÃmi÷ . v­ddhi÷ ca prÃpnoti yaïÃde÷ ca . paratvÃt v­ddhi÷ syÃt . yaïÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . dvirvacanÃt yaïÃdeÓa÷ . dudyÆ«ati susyÆ«ati . dvirvacanam ca prÃpnoti yaïÃde÷ ca . nityatvÃt dvirvacanam syÃt . yaïÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . allopasya ca yaïÃdeÓasya ca na asti sampradhÃraïà . svarÃt yaïÃdeÓa÷ . dyaukÃmi÷ syaukÃmi÷ . svara÷ ca prÃpnoti yaïÃde÷ ca . paratvÃt svara÷ syÃt . yaïÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . guïÃt ekÃdeÓa÷ . kÃdraveya÷ mantram apaÓyat . guïa÷ ca prÃpnoti ekÃdeÓa÷ ca . paratvÃt guïa÷ syÃt . ekÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . v­ddhe÷  ekÃdeÓa÷ . vaik«mÃïi÷ sausthiti÷ . v­ddhi÷ ca prÃpnoti ekÃdeÓa÷ ca . paratvÃt v­ddhi÷ syÃt . ekÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . dvirvacanÃt ekÃdeÓa÷ . j¤Ãyà odana÷ j¤audana÷ . j¤audanam icchati j¤audanÅyati . j¤audanÅyate÷ san juj¤audanÅyi«ati . dvirvacanam ca prÃpnoti ekÃdeÓa÷ ca . nityatvÃt dvirvacanam syÃt . ekÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . allopÃt ekÃdeÓa÷ . Óunà Óune . allopa÷ ca prÃpnoti ekÃdeÓa÷ ca . paratvÃt allopa÷ syÃt . ekÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . na etat asti prayojanam . na asti atra viÓe«a÷ allopena và niv­ttau satyÃm pÆrvatvena và . ayam asti viÓe«a÷ . allopena niv­ttau satyÃm udÃttaniv­ttisvara÷ prasajyeta . na atra udÃttaniv­ttisvara÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . na goÓvansÃvavarïa iti prati«edhÃt . na e«a÷ udÃttaniv­ttisvarasya prati«edha÷ . kasya tarhi . t­tÅyÃdisvarasya . yatra tarhi t­tÅyÃdisvara÷ na asti . Óuna÷ paÓya iti . evam tarhi na lÃk«aïikasya prati«edham Ói«ma÷ . kim tarhi . yena kena cit lak«aïena prÃptasya vibhaktisvarasya prati«edha÷ . yatra tarhi vibhakti÷ na asti . bahhuÓunÅ iti . yadi puna÷ ayam udÃttaniv­ttisvarasya api prati«edha÷ vij¤Ãyeta . na evam Óakyam . iha api prasajyeta : kumÃrÅ iti . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati nodÃttaniv­ttisvara÷ Óuni avatarati iti yat ayam ÓvanÓabdam gaurÃdi«u paÂhati . antodÃttÃrtham yatnam karoti . siddham hi syÃn ÇÅpà eva . svarÃt ekÃdekÃdeÓa÷ . sautthiti÷ vaik«mÃïi÷ . svara÷ ca prÃpnoti ekÃdeÓa÷ ca . paratvÃtsvara÷ syÃt . ekÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . guïasya ca ittvottvayo÷ ca na asti sampradhÃraïà . v­ddhe÷ ittvottve . staurïi÷ paurti÷ . v­ddhi÷ ca prÃpnoti ittvottve ca . paratvÃt v­ddhi÷ syÃt . ittvottve bhavata÷ antaraÇgata÷ . dvirvacanÃt ittvottve . ÃtestÅryate ÃpopÆryate . dvirvacanam ca prÃpnoti ittvottve ca . nityatvÃt dvirvacanam syÃt . ittvottve bhavata÷ antaraÇgata÷ . allopasya ca ittvottvayo÷ ca na asti sampradhÃraïà . svare nÃsti viÓe«a÷ .  #<iïÇiÓÅnÃm Ãt guïa÷ savarïadÅrghatvÃt># . iïÇiÓÅnÃm Ãt guïa÷ savarïadÅrghatvÃt prayojanam .  ayaje indram avape indram . v­k«e indram plak«e indram . ye indram te indram . Ãt guïa÷ ca prÃpnoti savarïadÅrghatvam ca . paratvÃt savaraïadÅrghatvam syÃt . Ãt guïa÷ bhavati antaraÇgata÷ . #<na và savarïadÅrghatvasya anavakÃÓatvÃt># . na và etat antaraÇgeïa api sidhyati . kim kÃraïam . savarïadÅrghatvasya anavakÃÓatvÃt . anavakÃÓam savarïadÅrghatvam Ãt guïam bÃdheta . na etat antaraÇge asti anavakÃÓam param iti . iha api syona÷ , syonà iti Óakyam vaktum na và paratvÃt guïasya iti . #<ÆÇÃpo÷ ekÃdeÓa÷  ÅtvalopÃbhyÃm># . ÆÇÃpo÷ ekÃdeÓa÷  ÅtvalopÃbhyÃm bhavati antaraÇgata÷ prayojanam . ÅtvÃt ekÃdeÓa÷ . khaÂvÅyati mÃlÅyati . Åtvam ca prÃpnoti ekÃdeÓa÷ ca . paratvÃt Åtvam syÃt . ekÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . lopÃt ekÃdeÓa÷ . kÃmaï¬aleya÷ bhÃdrabÃheya÷ . lopa÷ ca prÃpnoti ekÃdeÓa÷ ca . paratvÃt lopa÷ syÃt . ekÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . atha kimartham ÅtvalopÃbhyÃm iti ucyate na lopetvÃbhyÃmiti eva ucyeta . saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ mà bhÆt iti . Ãpa÷ api ekÃdeÓa÷ lope prayojayati . cau¬i÷ bÃlÃki÷ . #<ÃttvanapuæsakopasarjanahrasvatvÃni ayavÃyÃvekÃdeÓatugvidhibhya÷ >#. ÃttvanapuæsakopasarjanahrasvatvÃni ayavÃyÃvekÃdeÓatugvidhibhya÷ 
bhavanti antaraÇgata÷ . ve¤ vÃnÅyam Óo ÓÃnÅyam glai glÃnÅyam mlai mlÃnÅyam glÃcchattram clÃcchatram . Ãttvam ca prÃpnoti ete ca vidhaya÷ . paratvÃt ete vidhaya÷ syu÷ . Ãttvam bhavati antaraÇgata÷ . napuæsakopasarjanahrasvatvam ca prayojanam . atiri atra atinu atra atiricchattram atinucchatram ÃrÃÓastri idam dhÃnÃÓa«kuli idam ni«kauÓÃmbi idam nirvÃrÃïasi idam ni«kauÓÃmbicchatram nirvÃrÃïÃsicchatram . napuæsakopasarjanahrasvatvam ca prÃpnoti ete ca vidhaya÷ . paratvÃt ete vidhaya÷ syu÷ . napuæsakopasarjanahrasvatvam bhavati antaraÇgata÷ . #<tuk yaïekÃdeÓaguïav­ddhyauttvadÅrghatvetvamumetttvarÅvidhibhya÷># .  yaïekÃdeÓaguïav­ddhyauttvadÅrghatvetvamumetttvarÅvidhibhya÷ tuk bhavati antaraÇgata÷ . yaïÃdeÓÃt . agnicit atra somasut atra . ekÃdeÓÃt . agnicit idam somasut udakam . guïÃt . agnicite somasute . v­ddhe÷ . pra­cchaka÷ prÃrcchaka÷ . auttvÃt . agniciti somasuti . dÅrghatvÃt . jagadbhyÃm janagadbhyÃm . ÅtvÃt . jagatyati janagatyati . muma÷ . agnicinmanya÷ somasunmanya÷ . etvÃt . jagadbhya÷ janagadbhya÷ . rÅvidhe÷ . suk­tyati pÃpakrÂyati . anaÇÃnaÇbhyÃm ca iti vaktavyam . suk­t suk­tddu«krÂau . tuk ca prÃpnoti ete ca vidhaya÷ . paratvÃt ete vidhaya÷ syu÷ . tuk bhavati antaraÇgata÷ . #<iyaÇÃdeÓa÷ guïÃt># . iyaÇÃdeÓa÷ guïÃt bhavati antaraÇgata÷  prayojanam . dhiyati riyati . iyaÇÃdeÓa÷ ca prÃpnoti guïa÷ ca . paratvÃt guïa÷ syÃt . iyaÇÃdeÓa÷ bhavati antaraïgata÷ . uvaÇÃdeÓa÷ ca iti vaktavyam . prÃdudruvat prÃsusruvat . #<Óve÷ samprasÃraïapÆrvatvam yaïÃdeÓÃt># . Óve÷ samprasÃraïapÆrvatvam yaïÃdeÓÃt bhavati antaraïgata÷ prayojanam . ÓuÓuvatu÷ ÓuÓuvu÷ . pÆrvatvam ca prÃpnoti yaïÃdeÓa÷ ca . paratvÃt yaïÃdeÓa÷ syÃt . pÆrvatvam bhavati antaraïgata÷ . #<hva÷ ÃkÃralopÃt># . hva÷ ÃkÃralopÃt pÆrvatvam bhavati antaraÇgata÷ prayojanam . juhuvatu÷ juhuvu÷ . pÆrvatvam ca prÃpnoti ÃkÃralopa÷ ca paratvÃt ÃkÃralopa÷ syÃt . pÆrvatvam bhavati antaraÇgata÷ . #<svara÷ lopÃt># . svara÷ lopÃt bhavati antaraÇgata÷ prayojanam . aupagavÅ saudÃmanÅ . svara÷ ca prÃpnoti lopa÷ ca . paratvÃt lopa÷ syÃt . svara÷ bhavati antaraÇgata÷ . #<pratyayavidhi÷ ekÃdeÓÃt># . pratyayavidhi÷ ekÃdeÓÃt bhavati antaraÇgata÷ prayojanam . agni÷ indra÷ vÃyu÷ udakam . pratyayavidhi÷ ca prÃpnoti ekÃdeÓa÷ ca . paratvÃt ekÃdeÓa÷ syÃt .  | pratyayavidhi÷ bhavati antaraÇgata÷ . yaïÃdeÓÃt ca iti vaktavyam . agni÷ atra vÃyu÷ atra . #<lÃdeÓa÷ varïavidhe÷ >#. lÃdeÓa÷ varïavidhe÷ bhavati antaraÇgata÷ prayojanam . pacatu atra paÂhtu atra . lÃdeÓa÷ ca prÃpnoti yaïÃdeÓa÷ ca .paratvÃt yaïÃdeÓa÷ syÃt . lÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . #<tatpuru«ÃntodÃttatvam pÆrvapadaprak­tisvarÃt># . tatpuru«ÃntodÃttatvam pÆrvapadaprak­tisvarÃt bhavati antaraÇgata÷ prayojanam . pÆrvaÓÃlÃpriya÷ aparaÓÃlÃpriya÷ Âatpuru«ÃntodÃttatvam ca prÃpnoti pÆrvapadaprak­tisvaratvam ca . paratvÃt pÆrvapadaprak­tisvaratvam syÃt . tatpuru«ÃntodÃttatvam bhavati antaraÇgata÷ . etÃni asyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni yadartham e«Ã paribhëà kartavyà .

(P_1,4.2.3)  KA_I,309.23-311.11  Ro_II,335-339     yadi santi prayojanÃni iti e«Ã paribhëà kriyate nanu ca iyam api kartavyà asiddham bahiraÇgalak«aïam antaraÇgalak«aïe iti . kim prayojanam . pacÃvedam pacÃmedam . asiddhatvÃt bahiraÇgalak«aïasya guïasya antaraïgalak«aïam aitvam mà bhÆt iti . ubhe tarhi kartavye . na iti Ãha .  anayà eva siddham . iha api syona÷ syonà iti asiddhatvÃt bahiraÇgalak«aïasya guïasya antaraÇgalak«aïa÷ yaïÃdeÓo bhavi«yati . yadi asiddham bahiraÇgalak«aïam antaraÇgalak«aïe iti ucyate ak«adyÆ÷ hiraïyadyÆ÷ asiddhatvÃt asiddhatvÃt bahiraÇgalak«aïasya ÆÂha÷ antaraÇgalak«aïa÷ yaïÃdeÓa÷ na prÃpnoti . na e«a÷  do«a÷ . asiddham bahiraÇgalak«aïam antaraÇgalak«aïe iti uktvà tata÷ vak«yÃmi na ajÃnantarye bahi«ÂvaprakÊpti÷ iti . sà tarhi e«Ã paribhëà kartavyà . na kartavyà . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati e«Ã paribhëà iti yat ayam «atvatuko÷ asiddha÷ iti Ãha . iyam tarhi paribhëà kartavyà asiddham bahiraÇgalak«aïamantaraÇgalak«aïe iti . e«Ã ca na kartavyà . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati e«Ã paribhëà iti yat ayam vÃha÷  ÆÂh iti ÆÂham ÓÃsti . #<tasya do«a÷ pÆrvapadottarapadayo÷ v­ddhisvarau ekÃdeÓÃt># . tasya etasya lak«aïasya do«a÷ pÆrvapadottarapadayo÷ v­ddhisvarau ekÃdeÓÃt antaraÇgata÷ abhinirv­ttÃt na prÃpnuta÷ . pÆrvai«ukÃmaÓama÷ aparai«ukÃmaÓama÷ gu¬odakam tilodakam . udake akevale iti pÆrvottarapadayo÷ vyapavargÃbhÃvÃt na syÃt . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati pÆrvottarapadayo÷ tÃvat kÃryam bhavati na ekÃdeÓa÷ iti yat ayam na indrasya parasya iti prati«edham ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . indre dvau acau . tatra eka÷ yasya Åti ca iti lopena hriyate apara÷ ekÃdeÓena . tata÷ anacka÷  indra÷ sampanna÷ . tatra ka÷ prasaÇga÷ v­ddhe÷ . paÓyati tu ÃcÃrya÷ pÆrvapadottarapadyo÷ tÃvatkÃryam bhavati na ekÃdeÓa÷  iti tata÷  na indrasya parasya iti prati«edham ÓÃsti . #<yaïÃdeÓÃt iyuvau >#. yaïÃdeÓÃt iyuvau antaraÇgata÷ abhinirv­ttÃt na prÃpnuta÷ . vaiyÃkaraïa÷ sauvaÓva÷ iti . lak«aïam hi bhavati yvo÷ v­ddhiprasaÇge iyuvau bhavata÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . anavakÃÓau iyuvau . aci iti ucyate . kim puna÷ kÃraïam aci ti ucyate . iha mà bhÆtÃm . aitikÃyana÷ aupagava÷ iti . stÃm atra iyuvau lopa÷ vyo÷ vali iti lopa÷ bhavi«yati . yatra tarhi lopa÷ na asti . praiyamedha÷ praiyamgava÷ iti . #<usi pararÆpÃt ca># . usi pararÆpÃt ca antaraÇgata÷ abhinirv­ttÃt iyÃdeÓa÷ na prÃpnoti . paceyu÷ yajeyu÷ . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate yà iti etasya iy bhavati iti . katham tarhi . yÃs iti etasya iy bhavati iti . #<luk lopayaïayavÃyÃvekÃdeÓebhya÷># . lopayaïayavÃyÃvekÃdeÓebhya÷ luk balÅyÃn iti vaktavyam .  lopÃt . gomÃn priya÷ asya gomatpriya÷  yavamatpriya÷ . gomÃn iva Ãcarati gomatyate yavamatyate . yaïÃdeÓÃt . grÃmaïya÷ kulam grÃmaïikulam senÃnya÷ kulam senÃnikulam . ayavÃyÃvekÃdeÓebhya÷ . gave hitam gohitam rÃya÷ kulam raikulam nÃva÷ kulam naukulam v­kÃdbhayam v­kabhayam . luk ca prÃpnoti ete ca vidhaya÷ . paratvÃt ete vidhaya÷ syu÷ . luk balÅyÃn iti vaktavyam luk yathà syÃt .

(P_1,4.3.1)  KA_I,312.2-313.23  Ro_II,340-344     yÆ iti kimartham . khaÂvà mÃlà . kim ca syÃt . khaÂvÃbandhu÷  mÃlÃbandhu÷ . nadÅ bandhuni iti e«a÷ svara÷ prasajyeta . iha ca bahukhaÂvaka÷ iti nady­ta÷ ca iti nitya÷ kap prasajyeta . na e«a÷  do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na Ãpa÷ nadÅsa¤j¤Ã bhavati iti yat ayam Çe÷ Ãm nadyÃmnÅbhya÷ iti p­thak Ãbgrahaïam karoti . iha tarhi mÃtre mÃtu÷ iti ànadyÃ÷ iti àprasajyeta . kim puna÷ idam dÅrghayo÷ grahaïam Ãhosvid hrasvayo÷ . kim cÃta÷ . yadi dÅrghayo÷ grahaïam yÆ iti nirdeÓa÷ na upapadyate . dÅrghÃt hi pÆrvasavarïa÷ prati«idhyate . uttaratra ca viÓe«aïam na prakalpeta yÆ hrasvau iti . yadi yÆ na hrasvau . atha hrasvau na yÆ . yÆ hrasvau ceti viprati«iddham . atha hrasvayo÷ he ÓakaÂe atra api prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . avaÓyam atra vibhëà nadÅsa¤j¤Ã e«itavyà . ubhayam hi i«yate : he ÓakaÂi he ÓakaÂe iti . iha tarhi ÓakaÂibandhu÷ iti nadÅ bandhuni iti e«a÷ svara÷ prasajyeta . iha ca bahuÓakaÂi÷ iti nady­ta÷ ceti nitya÷ kap prasajyeta . na e«a÷  do«a÷ . Çiti hrasva÷ ca iti ayam niyamÃrtha÷ bhavi«yati . Çiti eva yÆ hrasvau nadÅsa¤j¤au bhavata÷ na nyatra iti . kaimarthakyÃt niyama÷ bhavati . vidheyam na asti iti k­tvà . iha ca asti vidheyam . kim . nityà nadÅsa¤j¤Ã prÃptà sà vibhëà vidheyà . tatra apÆrva÷ vidhi÷ astu niyama÷ astu iti apÆrva÷ eva vidhi÷ bhavi«yati na niyama÷ . atha ayam nitya÷ yoga÷ syÃt prakalpeta niyama÷ . bìham prakalpeta . nitya÷ tarthi bhavi«yati | tat katham . yogavibhÃga÷ kari«yate . idam asti . yÆ stryÃkhyau nadÅ na iyaÇuvaÇsthÃnau astrÅ vÃmi . tata÷  Çiti . Çiti ca iyaÇuvaÇsthÃnau yÆ và astrÅ nadÅsa¤j¤au na bhavata÷ . tata÷ hrasvau . hrasvau ca yÆ stryÃkhyau Çiti nadÅsa¤j¤au bhavata÷ . iyaÇuvaÇsthÃnau và na iti ca niv­ttam . yadi evam ÓakaÂaye atra guïa÷ na prÃpnoti . dvitÅya÷  yogavibhÃga÷ kari«yate .  Óe«agrahaïam na kari«yate . katham  . idam asti . yÆ stryÃkhyau nadÅ na iyaÇuvaÇsthÃnau astrÅ vÃmi . tata÷  Çiti . Çiti ca iyaÇuvaÇsthÃnau yÆ và astrÅ nadÅsa¤j¤au na bhavata÷ . tata÷ hrasvau . hrasvau ca yÆ stryÃkhyau Çiti nadÅsa¤j¤au bhavata÷ . tata÷ hrasvau . hrasvau ca yÆ stryÃkhyau Çiti nadÅsa¤j¤au bhavata÷ . iyaÇuvaÇsthÃnau và na iti ca niv­ttam . tata÷  ghi . ghisa¤j¤au ca bhavata÷ stryÃkhyau yÆ hrasvau Çiti . tata÷ asakhi . sakhivarjitau ca yÆ hrasvau ghisa¤j¤au bhavata÷ . stryÃkhyau Çiti iti ca niv­ttam . yadi tarhi Óe«agrahaïam na kriyate na artha÷  ekena api yogavibhÃgena . aviÓe«eïa nadÅsa¤j¤Ã utsarga÷ . tasyÃ÷ hrasvayo÷ ghisa¤j¤Ã bÃdhikà . tasyÃm nityÃyÃm prÃptÃyÃm Çiti vibhëà Ãrabhyate . atha và puna÷ astu dÅrghayo÷ . nanu ca uktam nirdeÓa÷ na upapadyate . dÅrghÃt hi pÆrvasavarïa÷ prati«idhyate . và chandasi iti evam bhavi«yati . chandasi iti ucyate na ca idam chanda÷ . chandovat sÆtrÃïi bhavanti iti . yat api ucyate uttaratra viÓe«eïam na prakalpeta yÆ hrasvau iti . yadi yÆ na hrasvau atha hrasvau na yÆ . yÆ hrasvau iti viprati«iddham iti . na etat viprati«iddham . Ãha ayam yÆ hrasvau iti . yadi yÆ na hrasvau . atha hrasvau na yÆ . te evam vij¤ÃsyÃma÷ yvo÷ yau hrasvau iti . kau ca yvo÷ hrasvau . savarïau . atha stryÃkhyau iti ka÷ ayam Óabda÷ . striyam Ãcak«Ãte stryÃkhyau . yadi evam stryÃkhyÃyau iti prÃpnoti . anupasarge hi ka÷ vidhÅyate . na tarhi idÃnÅm idam bhavati yasmin daÓa sahasrÃïi putre jÃte gavÃm dadau . brÃhmaïebhya÷ priyÃkhyebhya÷ sa÷ ayam u¤chena jÅvati . chandovat kavaya÷ kurvanti . na hi e«Ã i«Âi÷ . evam tarhi karmasÃdhana÷ bhavi«yati : striyÃm ÃkhyÃyete stryÃkhyau . yadi karmasÃdhana÷ k­tstriyÃ÷ dhÃtustriyÃ÷ ca na sidhyati . tantryai lak«myai Óriyai bhruvai . evam tarhi bahuvrÅhi÷
bhavi«yati . striyÃm Ãkhyà anayo÷ stryÃkhyau . evam api k­tstriyÃ÷ dhÃtustriyÃ÷ ca na sidhyati . tantryai lak«myai Óriyai bhruvai . evam tarhi vic bhavi«yati . atha và puna÷ astu ka÷ eva . striyam Ãcak«Ãte stryÃkhyau iti .  nanu ca uktam stryÃkhyÃyau iti prÃpnoti . anupasarge hi ka÷ vidhÅyate . mÆlavibhujÃdipÃÂhÃt ka÷ bhavi«yati . evam ca k­tvà sa÷ api ado«a÷ bhavati yat uktam yasmin daÓa sahasrÃïi putre jÃte gavÃm dadau . brÃhmaïebhya÷ priyÃkhyebhya÷ sa÷ ayam u¤chena jÅvati .

(P_1,4.3.2)  KA_I,313.23-315.3  Ro_II,345-349      atha ÃkhyÃgrahaïam kimartham . #<nadÅsa¤j¤ÃyÃm ÃkhyÃgrahaïam strÅvi«ayÃrtham >#. nadÅsa¤j¤ÃyÃm ÃkhyÃgrahaïam strÅvi«ayÃrtham . strÅvi«ayau eva yau nityam tayo÷ eva nadÅsa¤j¤Ã yathà syÃt . iha mà bhÆt grÃmaïye senÃnye striyai iti . #<prathamaliÇgagrahaïam ca># . prathamaliÇgagrahaïam ca kartavyam . prathamaliÇge yau stryÃkhau iti vaktavyam .  kim prayojanam . #<prayojanam kviblupsamÃsÃ÷ >#. kumÃryai brÃhmaïÃya . lup . kharakuÂyai brÃhmaïÃya . atitantryai brÃhmaïÃya atilak«myai brÃhmaïÃya . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . avayavastrÅvi«ayatvÃt siddham . avayava÷ atra strÅvi«aya÷ tadÃÓrayà nadÅsa¤j¤Ã bhavi«yati . #<avayavastrÅvi«ayatvÃt siddham iti cet iyaÇuvaÇsthÃnaprati«edhe yaïsthÃnaprati«edhaprasaÇga÷ avayavasya iyaÇuvaÇsthÃnatvÃt># . avayavastrÅvi«ayatvÃt siddham iti cet iyaÇuvaÇsthÃnaprati«edhe yaïsthÃnayo÷ api yvo÷ prati«edha÷ prasajyeta .  Ãdhyai pradhyai brÃhmaïyai . kim kÃraïam . avayavasya iyaÇuvaÇsthÃnatvÃt . avayava÷ atra iyaÇuvaÇsthÃna÷ . #<siddham tvaÇgarÆpagrahaïÃt yasya aÇgasya iyuvau  tatprati«edhÃt># . siddham etat . katham . aÇgarÆpam g­hyate . yasya aÇgasya iyuvau bhavata÷ tasya idam grahaïam . na ca etasya aÇgasya iyuvau bhavata÷ . #<hrasveyuvsthÃnaprav­ttau ca strÅvacane># . hrasvau ca iyuvsthÃnau ca prav­ttau ca prÃk ca prav­tte÷ strÅvacanau eva nadÅsa¤j¤au bhavata÷  iti vaktavyam . ÓakaÂyai atiÓakaÂyai brÃmaïÃïyai . kva mà bhÆt . ÓakaÂaye atiÓakaÂaye brÃhmaïÃya . dhenvai atidhenvai brÃhmaïyai . kva mà bhÆt . dhenave atidhenave brÃhmaïÃya . Óriyai atiÓriyai brÃhmaïyai . kva mà bhÆt . Óriye atiÓriye brÃhmaïÃya . bhruvai atibhruvai brÃhmaïyai . kva mà bhÆt . bhruve atibhruve brÃhmaïÃya . apara÷ Ãha : hrasvau ca iyuvsthÃnau ca prav­ttau api strÅvacanau eva nadÅsa¤j¤au bhavata÷ iti vaktavyam : ÓakaÂyai , atiÓakaÂyai brÃmaïÃïyai . kva mà bhÆt . ÓakaÂaye atiÓakaÂaye brÃhmaïÃya . dhenvai atidhenvai brÃhmaïyai . kva mà bhÆt . dhenave atidhenave brÃhmaïÃya . Óriyai atiÓriyai brÃhmaïyai . kva mà bhÆt . Óriye atiÓriye brÃhmaïÃya . bhruvai atibhruvai brÃhmaïyai . kva mà bhÆt . bhruve atibhruve brÃhmaïÃya . kimartham puna÷ idam ucyate . prathamaliÇgagrahaïam coditam . tat dve«yam vijÃnÅyÃt : sarvam etat vikalpate iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«Âe hrasvau ca iyuvsthÃnau ca prav­ttau ca prÃk ca prav­tte÷ strÅvacanau eva iti .

(P_1,4.9)  KA_I,315.5-15  Ro_II,349-350     yogavibhÃga÷ kartavya÷ . «a«thÅyukta÷ chandasi . «a«thÅyukta÷ patiÓabda÷ chandasi ghisa¤j¤a÷ bhavati . tata÷ và . và chandasi sarve vidhayo bhavati . supÃm vyatyaya÷ . tiÇÃm vyatyaya÷ . varïavyatyaya÷ . liÇgavyatyaya÷ . kÃlavyatyaya÷ . puru«avyatyaya÷ . Ãtmanepadavyatyaya÷ . parasmaipadavyatyaya÷ . supÃm vyatyaya÷ . yukta mÃta asÅt dhuri dak«iïÃyÃ÷ . dak«iïÃyÃm iti prÃpte . tiÇÃm vyatyaya÷ . ca«alam ye aÓvayÆpaya tak«ati . tak«anti iti prÃpte . varïavyatyaya÷ . tri«Âubhauja÷ Óubhitam ugravÅram . suhitamiti prÃpte . liÇgavyatyaya÷ . madho÷ g­hïÃti madho÷ t­ptÃ÷ iva Ãsate . madhuna÷ iti prÃpte . kÃlavyatyaya÷ . Óva÷ agnÅn ÃdhÃsyamÃnena Óva÷ somena yak«amÃïena . Óva÷  ÃdhÃtà Óva÷  ya«Âà iti prÃpte . puru«avyatyaya÷ . adhà sa÷ vÅrai÷ daÓabhi÷ viyÆyÃ÷ . viyÆyÃt iti prÃpte . Ãtmanepadavyatyaya÷ . brahmacÃriïam icchate . icchati iti prÃpte . parasmaipadavyatyaya÷ . pratÅpam anya÷ Ærmi÷ yudhyati | anvÅpam anya÷ Ærmi÷ yudhyati . yudhyate iti prÃpte .      

(P_1,4.13.1)  KA_I,315.17-317.4  Ro_II,351-356     yasmÃt iti vyapadeÓÃya . atha pratyayagrahaïam kimartham . yasmÃt vidhi÷ tadÃdi pratyaye aÇgam iti iyati ucyamÃne strÅ iyatÅ strÅyati iti atra api prasajyeta . pratyayagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha vidhigrahaïam kimartham . yasmÃt pratyaya÷ tadÃdi pratyaye aÇgam iti iyati ucyamÃne dadhi adhunà madhu adhunà atrÃpi prasajyeta . vidhigrahaïeïa puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . tat etat pratyayagrahaïena vidhigrahaïena ca samuditena kriyate sanniyoga÷ . yasmÃt ya÷ pratyaya÷ vidhÅyate tadÃdi tasmin aÇgasa¤j¤am bhavati iti . atha tadÃdigrahaïam kimartham . #<aÇgasa¤j¤ÃyÃm tadÃdivacanam syÃdinumartham >#. aÇgasa¤j¤ÃyÃm tadÃdigrahaïam kriyate syÃdyartham numartham ca . syÃdyartham tÃvat . kari«yÃva÷ kari«yÃma÷ . numartham . kuï¬Ãni vanÃni . #<mitsuÂo÷ upasamkhyÃnam># . mitvata÷ su¬vata÷ ca pasamkhyÃnam kartavyam . mitvata÷ . bhinatti chinatti abhinat acchinat .  su¬vata÷ . sa¤carakastu sa¤caskaru÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . suÂa÷ bahiraÇgatvÃt . bahiraÇga÷ su . antaraÇga÷ guïa÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge .  vak«yati etat saæyogÃde÷ guïavidhÃne saæyogopadhagrahaïam k­¤artham . yadi saæyogopadhagrahaïam kriyate na artha÷ saæyogÃdigrahaïena . iha api sasvaratu÷ sasvaru÷ iti saæyogopadhasya iti eva siddham . bhavet evamarthena na artha÷ . idam tu na sidhyati sa¤cakaratu÷ sa¤caskaru÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . iha tasya và grahaïam bhavati tadÃde÷ và na cedam tat na api tadÃdi . #<siddham tu tadÃdyÃdivacanÃt># . siddham etat . katham . tadÃdyÃdi aÇgasa¤j¤am bhavati iti vaktavyam . kim idam tadÃdyÃdi iti . tasya Ãdi÷ tadÃdi÷ , tadÃdi÷ Ãdi÷ yasya tadidam tadÃdyÃdi iti . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . uttarapadalopa÷ atra dra«Âavya÷ . tat yathà : u«Âramukham iva mukham asya u«Âramukha÷ , kharamukha÷ , evam tadÃdyÃdi tadÃdi iti . #<tadekadeÓavij¤ÃnÃt và siddham >#. tadekadeÓavij¤ÃnÃt và siddham etat . tadekadeÓabhÆtam tadgrahaïena g­hyate. tad yathà . gaÇgà yamunà devadattà iti . anekà nadÅ gaÇgÃm yamunÃm ca pravi«Âà gaÇgÃyamunÃgrahaïena g­hyate . tathà devadattÃstha÷ garbha÷ devadattÃgrahaïena g­hyate . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . iha ke cit ÓabdÃ÷ aktaparimÃïÃnÃm arthÃnÃm vÃcakÃ÷ bhavanti ye ete saÇkhyÃÓabdÃ÷ parimÃïaÓabdÃ÷ ca . pa¤ca sapta iti : ekena api apÃye na bhavanti . droïa÷ khÃrŠìhakam iti : naivà adhike bhavanti na ca nyÆne . ke cit yÃvat eva tat bhavati tÃvat eva Ãhu÷ ye ete jÃtiÓabdÃ÷ guïaÓabdÃ÷ ca . tailam gh­tam iti : khÃryÃm api bhavanti droïe api . Óukla÷ nÅla÷ k­«ïa÷ iti : himavati api bhavati vaÂakaïikÃmÃtre api dravye . aÇgasa¤j¤Ã ca api aktaparimÃïÃnÃm kriyate . sà kena adhikasya syÃt . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati tadekadeÓabhÆtam tadgrahaïena g­hyate iti yat ayam na idamadaso÷ ako÷ iti sakakÃrayo÷ prati«edham ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . idamadaso÷ kÃryam ucyamÃnam ka÷ prasaÇgo yat sakakÃrayo÷ syÃt . paÓyati tu ÃcÃrya÷ tadekadeÓabhÆtam tadgrahaïena g­hyate iti tata÷ sakakÃrayo÷ prati«edham ÓÃsti .

(P_1,4.13.2)  KA_I,317.5-318.4  Ro_II,356-359     atha dvitÅyam pratyayagrahaïam kimartham  . #<pratyayagrahaïam padÃdau aprasaÇgÃrtham># . pratyayagrahaïam kriyate padÃdau aÇgasa¤j¤Ã mà bhÆt iti . kim ca syÃt . stryartham , Óryartham , bhvartham : aÇgasya iti iyaÇuvaÇau syÃtÃm . #<parimÃïÃrtham ca># . parimÃïÃrtham ca dvitÅyam pratyayagrahaïam kriyate . yasmÃt pratyayavidhi÷ tadÃdi aÇgam iti iyati ucyamÃne dÃÓatayasya api aÇgasa¤j¤Ã prasajyeta . tat tarhi kartavyam . na kartavyam . kena idÃnÅm aÇgakÃryam bhavi«yati . pratyaye iti prak­tya aÇgakÃryam adhye«ye . pratyaye iti prak­tya aÇgakÃryam adhÅ«e prÃkarot upaihi«Âa upasargÃt pÆrvau a¬ÃÂau prÃpnuta÷ . #<siddham tu pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃditadantavij¤ÃnÃt># . siddham etat . katham . pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ pratyaya÷ vihita÷ tadÃde÷ tadantasya ca grahaïam bhavati iti e«Ã paribhëà kartavyà . ka÷ puna÷ atra viÓe«a÷  e«Ã paribhëà kriyeta pratyayagrahaïam và . avaÓyam e«Ã paribhëà  kartavyà . bahÆni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . #<prayojanam dhÃtuprÃtipadikapratyayasamÃsataddhitavidhisvarÃ÷># . dhÃtu .  devadatta÷ cikÅr«ati . saÇghÃtasya dhÃtusa¤j¤Ã prÃpnoti . prÃtipadika . devadatt÷ gÃrgya÷ . saÇghÃtasya prÃtipadikasa¤j¤Ã prÃpnoti . pratyaya . mahÃntam putram icchati . samghÃtÃt pratyayotpatti÷ prÃpnoti . samÃsa . ­ddhasya rÃj¤a÷ puru«a÷ . samghÃtasya samÃsasa¤j¤Ã prÃpnoti . taddhitavidhi . devadatta÷ gÃrgyÃyaïa÷ . samghÃtÃt taddhitotpatti÷ prÃpnoti . svara . devadatta÷ gÃrgya÷ . samghÃtsya ¤nityÃdi÷ nityam  iti ÃdyudÃttatvam prÃpnoti . pratyayagrahaïe yasmÃt sa tadÃde÷ tadantasya grahaïam bhavati iti na do«a÷ bhavati . sà tarhi e«Ã paribhëà kartavyà . na kartavyà . evam vak«yÃmi : yasmÃt pratyayavidhi÷ tadÃdi pratyaye g­hyamÃïe g­hyate . tata÷ aÇgam . aÇgasa¤j¤am ca bhavati yasmà tpratyayavidhi÷ tadÃdi pratyaye .

(P_1,4.13.3)  KA_I,318.5-18  Ro_II,359-360     yadi pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti ucyate avatapenakulasthitam te etat udakeviÓÅrïam te etat sagatikena sanakulena ca samÃsa÷ na prÃpnoti . evam tarhi pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti uktvà tata÷ vak«yÃmi : #<k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasya api># . k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasya api grahaïam bhavati ti e«Ã paribhëà kartavyà . kÃni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . #<prayojanam samÃsataddhitavidhisvarÃ÷># . samÃsa . avatapenakulasthitam te etat udakeviÓÅrïam te etat sagatikena sanakulena ca samÃsa÷  siddha÷ bhavati . samÃsa . taddhitavidhi . sÃÇkÆÂinam vyÃvakroÓÅ . samghÃtÃt taddhitopatti÷ siddhà bhavati . taddhitavidhi . svara . dÆrÃt Ãgata÷ dÆrÃdÃgata÷ iti . anta÷ thÃthagha¤ktÃjabitrakÃïÃm iti e«a÷ svara÷ siddha÷ bhavati . k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasya api grahaïam bhavati iti na do«a÷ bhavati . sà tarhi e«Ã paribhëà kartavyà . na kartavyà . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati e«Ã paribhëa iti yat ayam gati÷ anantara÷ iti anantaragrahaïam karoti .

(P_1,4.14)  KA_I,318.20-319.6  Ro_II,361-362     antagrahaïam kimartham na suptiÇ padam iti eva ucyate . kena idÃnÅm tadantÃnÃm bhavi«yati . tadantavidhinà . ata÷ uttaram paÂhati . #<padasa¤j¤ÃyÃm antavacanam anyatra sa¤j¤Ãvidhau pratyayagrahaïe tadantavidhiprati«edhÃrtham># . padasa¤j¤ÃyÃm antagrahaïam kriyate j¤ÃpakÃrtham . kim j¤Ãpyam . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyatra sa¤j¤Ãvidhau pratyayagrahaïe tadantavidhi÷ na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . taraptamau gha÷ . taraptamabantasya ghasa¤j¤Ã na bhavati . kim ca syÃt . kumÃrÅ gauritarà . ghÃdi«u nadyÃ÷ hrasva÷ bhavati iti hrasvatvam prasajyeta . yadi etat j¤Ãpyate sanÃdyantÃ÷ dhÃtava÷ iti antagrahaïam kartavyam . k­ttaddhitasamÃsÃ÷ ca iti antagrahaïam kartavyam . idam t­tÅyam j¤ÃpakÃrtham . dve tÃvat kriyete nyÃse eva . yat api ucyate k­ttaddhitasamÃsÃ÷ ca iti antagrahaïam kartavyam iti . na kartavyam .  arthavat iti vartate k­ttaddhÃntam ca eva arthavat na kevalÃ÷ k­ta÷ taddhitÃ÷ và .

(P_1,4.15)  KA_I,319.8-9  Ro_II,363     kimartham idam ucyate na subantam padam iti eva siddham . niyamÃrtha÷ ayamÃrambha÷ . nÃntameva kye padasa¤j¤am bhavati na anyat . kva mà bhÆt . vÃcyati srucyati . 

(P_1,4.17)  KA_I,319.11-22  Ro_II,363-364     asarvanÃmasthÃne iti ucyate . tatra te rÃjà tak«Ã asarvanÃmasthÃne iti padasa¤j¤ÃyÃ÷ prati«edha÷ prasajyeta . na aprati«edhÃt . na ayam prasajyaprati«edha÷ sarvanÃmasthÃne na iti . kim tarhi . paryudÃsa÷ ayam yat anyat sarvanÃmasthÃnÃt iti . sarvanÃmasthÃne avyÃpÃra÷ . yadi kena citprÃpnoti tena bhavi«yati . pÆrveïa ca prÃpnoti . aprÃpte÷ và . atha và anantarà yà prÃpti÷ sà prati«idhyate . kuta÷  etat . antarasya vidhi÷ và bhavati prati«edha÷  và iti . pÆrvà prÃpti÷ aprati«iddhà tayà bhavi«yati . nanu ca iyam prÃpti÷ pÆrvÃm prÃptim bÃdhate . na utsahate prati«iddhà satÅ bÃdhitum . atha và yogavibhÃga÷ kari«yate . svÃdi«u pÆrvam padasa¤j¤am bhavati . tata÷ sarvanÃmasthÃne ayacipÆrvam padasa¤j¤am bhavati . tato bham . bhasa¤j¤am ca bhavati yajÃdau asarvanÃmasthÃne iti . yadi tarhi sau api padam bhavati eca÷ plutavikÃre padÃntagrahaïam coditam iha mà bhÆt bhadram karo«i gau÷ iti tasmin kriyamÃïe api prÃpnoti . vÃkyapadayo÷ antyasya iti evam tat . bhuvadvadbhya÷ dhÃrayadbhya÷ etayo÷ padasa¤j¤Ã vaktavyà . bhuvadvadbhya÷ dhÃrayadvadbhya÷ .

(P_1,4.18)  KA_I,320.2-14  Ro_II,365-366     #<bhasa¤j¤ÃyÃm uttarapadalope «a«a÷ prati«edha÷># . bhasa¤j¤ÃyÃm uttarapadalope «a«a÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . anukampita÷ «a¬a¬guli÷ «a¬ika÷ . #<siddham aca÷ sthÃnivattvÃt># . siddham etat . katham . aca÷ sthÃnivadbhÃvÃt bhasa¤j¤Ã na bhavi«yati . iha api tarhi prÃpnoti . vÃgÃÓÅrdatta÷ vÃcika÷ iti . vak«yati etat :  siddham ekÃk«arapÆrvapadÃnÃm uttarapadalopavacanÃt iti . iha api tarhi prÃpnoti «a¬a¬guli÷ «a¬ika÷ iti . vak«yati etat : «a«a÷ ÂhÃjÃdivacanÃt siddham iti . #<nabhoÇgiromanu«Ãm vati upasamkhyÃnam># . nabhoÇgiromanu«Ãm vati upasamkhyÃnam kartavyam . nabhasvat aÇgirasvat manu«vat . #<v­«aï vasvaÓvayo÷># . v­«aï iti etasya vasvaÓayo÷ bhasa¤j¤Ã vaktavyà . v­«aïvasu÷ v­«aïaÓvasya yat Óira÷ v­«aïaÓvasya mene .

(P_1,4.19)  KA_I,320.16-21  Ro_II,366-367     arthagrahaïam kimartham na tasau matau iti eva ucyeta . tasau matau iti iyati ucyamÃne ihaiva syÃt payasvÃn yaÓasvÃn . iha na syÃt payasvÅ yaÓasvÅ . arthagrahaïe puna÷ kriyamÃïe matupi ca siddham bhavati ya÷ ca nya÷ tena samÃnÃrtha÷ tasmin ca . yadi arthagrahaïam kriyate payasvÃn yaÓasvÃn atra na prÃpnoti . kim kÃraïam . na hi matup matvarthe vartate . matup api matvarthe vartate . tat yathà devadattaÓÃlÃyÃm brÃhmaïà ÃnÅyantÃm iti ukte yadi devadatta÷ pi brÃhmaïa÷ bhavati sa÷ api ÃnÅyate .

(P_1,4.20)  KA_I,320.23  Ro_II,367     ubhayasa¤j¤Ãnyapi iti vaktavyam . sa÷ su«Âhubhà sa÷ ­kvatà gaïena .

(P_1,4.21.1)  KA_I,321.2-27  Ro_II,368-372     bahu«u bahuvacanam iti ucyate . ke«u bahu«u . arthe«u . yadi evam v­k«a÷ plak«a÷ atra api prÃpnoti . bahava÷ te arthÃ÷ mÆlam skandha÷ phalam palÃÓam iti . evam tarhi ekavacanam dvivacanam bahuvacanamiti Óabdasa¤j¤Ã÷ etÃ÷ . ye«u arthe«u svÃdaya÷ vidhÅyante te«u bahu«u . ke«u ca arthe«u svÃdaya÷ vidhÅyante . karmÃdi«u . na vai karmÃdaya÷ vibhaktyarthÃ÷ . ke tarhi .  ekatvÃdaya÷ . ekatvÃdi«u api vai vibhakyarthe«u avaÓyam karmÃdaya÷ nimittatvena upÃdeyÃ÷ . karmaïa÷ ekatve karmaïa÷ dvitve karmaïa÷ bahutve iti . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ . na hi antareïa bhÃvapratyayam guïapradhÃna÷ bhavati nirdeÓa÷ . iha ca : iti eke manyante , tat eke manyante iti paratvÃt ekavacanam prÃpnoti . bahu«u bahuvacanam iti e«a÷ yoga÷ para÷ kari«yate . sÆtraviparyÃsa÷ k­ta÷ bhavati . iha ca : bahu÷ odana÷ , bahu÷ sÆpa÷ iti paratvÃt bahuvacanam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate na hi antareïa bhÃvaprayayam guïapradhÃna÷ bhavati nirdeÓa÷ iti tan na . antareïa api bhÃvapratyayam guïapradhÃna÷ bhavati nirdeÓa÷ . katham . iha kadà cit guïa÷ guïiviÓe«aka÷ bhavati . tat yathà paÂa÷ Óukla÷ iti . kadà cit ca guïinà guïa÷ vypadiÓyate . paÂhasya Óukla÷ iti . tat yadà tÃvat guïa÷ guïiviÓe«aka÷ bhavati paÂa÷ Óukla÷ iti tadà sÃmÃnÃdhikaraïyam guïaguïino÷ . tadà na antareïa bhÃvapratyayam guïapradhÃna÷  bhavati nirdeÓa÷ . yadà tu guïinà guïa÷ vyapadiÓyate paÂasya Óukla÷ iti svapradhÃna÷ tadà guïa÷ bhavati . tadà dravye «a«ÂhÅ . tadà antareïa bhÃvapratyayam guaïapradhÃna÷ bhavati nirdeÓa÷ . na ca iha vayam ekatvÃdibhi÷ karmÃdÅn viÓe«ayi«yÃma÷ . kim tarhi . karmÃdibhi÷ ekatvÃdÅn viÓe«ayi«yÃma÷ . katham . ekasmin ekavacanam . kasyaikasmin . karmaïa÷ . dvayo÷ dvivacanam . kayo÷ dvayo÷ . karmaïo÷ . bahu«u bahuvacanam . ke«Ãm bahu«u . karmaïÃm iti . katham bahu«u bahuvacanamiti . etat eva j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ nÃnÃdhikaraïavÃcÅ ya÷ bahuÓabda÷ tasya idam grahaïam na vaipulyavÃcina÷ iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . yat uktam bahu÷ odana÷ bahu÷ sÆpa÷ iti paratvÃt bahuvacanam prÃpnoti iti sa do«a÷ na bhavati . yat apyucyate iti eke manyante tat eke manyanta iti paratvÃt ekavacanam prÃpnoti iti na e«a÷ do«a÷ . ekaÓabda÷ ayam bahvartha÷ . asti eva samkhyÃvÃcÅ . tat yathà eka÷ dvau bahava÷ iti . asti asahÃyavÃcÅ . tat yathà ekÃgnaya÷ ekahalÃni ekÃkibhi÷ k«udrakai÷ jitam iti . asti anyÃrthe vartate . tat yathà sadhamÃda÷ dyumna÷ ekÃ÷ tÃ÷ . anyÃ÷ iti artha÷ . tat ya÷ anyÃrthe vartate tasya e«a÷ prayoga÷ .

(P_1,4.21.2)  KA_I,322.1-25  Ro_II,372-375     kimartham puna÷ idam ucyate . #<suptiÇÃm aviÓe«avidhÃnÃt d­«taviprayogatvÃt ca niyamÃrtham vacanam >#. supa÷ aviÓe«eïa prÃtipadikamÃtrÃt vidhÅyante . tiÇa÷ aviÓe«eïa dhÃtumÃtrÃt vidhÅyante . tatra etat syÃt yadi apyaviÓe«eïa vidhÅyante na eva viprayoga÷ lak«yate iti . d­«ÂaviprayogatvÃt ca . d­Óyate khalu api viprayoga÷ . tadyathà : ak«Åïi me darÓanÅyÃni , pÃdÃ÷ me sukumÃrÃ÷ iti . suptiÇo÷ aviÓe«avidhÃnÃt d­«ÂaviprayogatvÃt ca vyatikara÷ prÃpnoti . i«yate ca avyatikara÷ syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti niyamÃrtham vacanam . evamartham idam ucyate . atha etasmin niyamÃrthe sati kim puna÷ ayam pratyayaniyama÷ : ekasmin eva ekavacanam , dvayo÷ eva dvivacanam , bahu«u eva bahuvacanam iti . Ãhosvit arthaniyama÷ : ekasmin ekavacanam eva , dvayo÷ dvivacanam eva , bahu«u bahuvacanam eva iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<tatra pratyayaniyame avyayÃnÃm padasa¤j¤ÃbhÃva÷ asubantatvÃt># . tatra pratyayaniyame avyayÃnÃm padasa¤j¤Ã na prÃpnoti . uccai÷ nÅcai÷ iti . kim kÃraïam . asubantatvÃt . #<arthaniyame siddham># . arthaniyame siddham bhavati . astu arthaniyama÷ . atha và puna÷ astu pratyayaniyama÷ . nanu ca uktam : tatra pratyayaniyame avyayÃnÃm padasa¤j¤ÃbhÃva÷ asubantatvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . #<supÃm karmÃdaya÷ api arthÃ÷ saÇkhyà ca eva tathà tiÇÃm >#. supÃm saÇkhyà ca eva artha÷ karmÃdaya÷ ca . tathà tiÇÃm . #<prasiddha÷ niyama÷ tatra># . prasiddha÷ tatra niyama÷ . #<niyama÷ prak­te«u vÃ># . atha và prak­tÃn arthÃn apek«ya niyama÷ . ke ca prak­tÃ÷ . ekatvÃdaya÷ . ekasmin eva ekavacanam na dvayo÷ na bahu«u . dvayo÷ eva dvivacanam naikasmin na bahu«u . bahu«u eva bahuvacanam na dvayo÷ na ekasmin iti . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati utpadyante avyayebhya÷ svÃdaya÷ iti yat ayam avyayÃt Ãpsupa÷ iti avyayÃt lukam ÓÃsti .

(P_1,4.23.1)  KA_I,323.2-324.5  Ro_II,376-379     kim idam kÃrake iti . sa¤j¤ÃnirdeÓa÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . iha hi vyÃkaraïe ye và ete loke pratÅtapadÃrthakÃ÷ ÓabdÃ÷ tai÷ nirdeÓÃ÷ kriyante paÓu÷ apatyam devatà iti yÃ÷ và etÃ÷ k­trimÃ÷ Âighughabhasa¤j¤Ã÷ tÃbhi÷ . na ca ayam loke dhruvÃdÅnÃm pratÅtapadÃrthaka÷ Óabda÷ na khalu api k­trimà sa¤j¤Ã anyatra avidhÃnÃt . sa¤j¤ÃdhikÃra÷ ca ayam . tatra kim anyat Óakyam vij¤Ãtum anyat ata÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ . #<kÃrake iti sa¤j¤ÃnirdeÓa÷ cetsa¤j¤ina÷ api nirdeÓa÷># . kÃrake iti sa¤j¤ÃnirdeÓa÷ cetsa¤j¤ina÷ api nirdeÓa÷ kartavya÷ . sÃdhakam nirvartakam kÃrakasa¤j¤am bhavati iti vaktavyam . #<itarathà hi ani«ÂaprasaÇga÷ grÃmasya samÅpÃt Ãgacchati iti akÃrakasya >#. itarathà hi ani«Âam prasajyeta . akÃrakasya api apÃdÃdanasa¤j¤Ã prasajyeta . kva . grÃmasya samÅpÃt Ãgacchati iti . na e«a÷ do«a÷ . na atra grÃma÷ apÃyayukta÷ . kim tarhi . samÅpam . yadà ca grÃma÷ apÃyayukta÷ bhavati bhavati tadà apÃdÃnasa¤j¤Ã . tat yathà grÃmÃt Ãgacchati iti . #<karmasa¤j¤ÃprasaÇga÷ akathitasya brÃhmaïasya putram panthÃnam p­cchati iti># . karmasa¤j¤Ã ca prÃpnoti akathitasya. kva . brÃhmaïasya putram panthÃnam p­cchati iti . na e«a÷ do«a÷ . ayam akathitaÓabda÷ asti eva saÇkÅrtite vartate . tat yathà ka÷ cit kam cit sa¤cak«ya Ãha asau atra akathita÷ . asaækÅrtita÷ iti gamyate . asti aprÃdhÃnye vartate . tat yathà akathita÷ asau grÃme akathita÷ asau nagare iti ucyate ya÷ yatra apradhÃna÷ bhavati . tat yadà aprÃdhÃnye akathitÓabda÷ vartate tadà e«a÷ do«a÷ karmasa¤j¤ÃprasaÇga÷ akathitasya brÃhmaïasya putram panthÃnam p­cchati iti . #<apÃdÃnam ca v­k«asya parïam patati iti># . apÃdÃnasa¤j¤Ã ca prÃpnoti . kva . v­k«asya parïam patati . ku¬yasya piï¬a÷ patati iti . #<nà và apÃyasyÃvivak«itatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . apÃyasya avivak«itatvÃt . na atra apÃya÷ vivak«ita÷ . kim tarhi . sambandha÷ . yadà ca apÃya÷ vivak«ita÷ bhavati bhavati tadà apÃdÃnasa¤j¤Ã . tat yathà . v­k«Ãt parïam patati iti . sambandhastu tadà na vivak«ita÷ bhavati . na j¤Ãyate kaÇkasya và kurarasya và iti .

(P_1,4.23.2)  KA_I,324.6-326.17  Ro_II,379-386     ayam tarhi do«a÷ karmasa¤j¤ÃprasaÇga÷ ca akathitasya brÃhmaïasya putram panthÃnam p­cchati iti . na e«a÷ do«a÷ . kÃraka÷ iti mahatÅ sa¤j¤Ã kriyate . sa¤j¤Ã ca nÃma yata÷ na laghÅya÷ . kuta÷ etat . laghvartham hi sa¤j¤ÃkÃraïam . tatra mahatyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ karaïe etatprayojanam anvarthasa¤j¤Ã yathà vij¤Ãyeta . karoti iti kÃrakam iti . #<anvartham iti cet akartari kart­ÓabdÃnupapatti÷ >#. anvartham iti cet akartari kart­Óabda÷ na upapadyate . karaïam kÃrakam adhikaraïam kÃrakam iti . #<siddham tu pratikÃrakam kriyÃbhedÃt pacÃdÅnÃm karaïÃdhikaraïayo÷ kart­bhÃva÷># . siddha÷ karaïÃdhikaraïayo÷ kart­bhÃva÷ . kuta÷ . pratikÃrakam kriyÃbhedÃt pacÃdÅnÃm . pacÃdÅnÃm hi pratikÃrakam kriyà bhidyate . kim idam pratikÃrakam iti . kÃrakam kÃrakam prati pratikÃrakam . ka÷ asau pratikÃrakam kriyÃbheda÷ pacÃdÅnÃm . #<adhiÓrayaïodakÃsecanataï¬ulÃvapanaidhopadakar«aïikriyÃ÷ pradhÃnasya kartu÷ pÃka÷>#  . adhiÓrayaïodakÃsecanataï¬ulÃvapanaidhopakar«aïÃdikriyÃ÷ kurvan eva devadatta÷ pacati iti ucyate . tatra tadà paci÷ vartate . e«a÷ pradhÃnakartu÷ pÃka÷ . etat pradhÃnakartu÷ kart­tvam . #<droïam pacati ìhakam pacati ti sambhavanakriyà dhÃraïakriyà ca adhikaraïasya pÃka÷># . droïam pacati ìhakam pacati iti sambhavanakriyÃm dhÃraïakriyÃm ca kurvatÅ sthÃlÅ pacati iti ucatye . tatra tadà paci÷ vartate . e«a÷ dhikaraïasya pÃka÷ . etat adhikaraïasya kart­tvam . #<edhÃ÷ pak«yanti à viklitte÷ jvali«yanti iti jvalvanakriyà karaïasya pÃka÷># . edhÃ÷ pak«yanti à viklitte÷ jvali«yanti iti kurvanti këÂhÃni pacanti iti ucyante . tatra tadà paci÷ vartate . e«a÷ karaïasya pÃka÷ .etat karaïasya kart­tvam . #<udyamananipÃtanÃni kartu÷ chidikriyÃ># . udyamananipÃtanÃni kurvan devadatta÷ chinatti iti ucyate . tatra tadà chidi÷ vartate . e«a÷ pradhÃnakartu÷ cheda÷ . etat pradhÃnakartu÷ kart­tvam . #<yat tat na t­ïena tatparaÓo÷ chedanam >#. yat tat samÃne udyamane nipÃtane ca paraÓunà chidyate na t­ïena tat paraÓo÷ chedanam . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . #<itarathà hi asit­ïayo÷ chedane aviÓe«a÷ syÃt># . ya÷ hi manyata udyamananipÃtanÃt eva etat bhavati chinatti iti asit­ïayo÷ chedane na tasya viÓe«a÷ syÃt . yat asinà chidyate t­ïena api tat chidyeta . #<apÃdÃnÃdÅnÃm tu aprasiddhi÷># . apÃdÃnÃdÅnÃm kart­tvasya aprasiddhi÷ . yathà hi bhavatà karaïÃdhikaraïayo÷ kart­tvam nirdarÓitam na tathà apÃdÃnÃdÅnÃm kart­tvam nidarÓyate . #<na và svatantraparatantratvÃt tayo÷ paryÃyeïa vacanam vacanÃÓrayà ca sa¤j¤Ã># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . svatantraparatantratvÃt . sarvatra eva atra svÃtantryam pÃratantryam ca vivak«itam . tayo÷ paryÃyeïa vacanam . tayo÷ svÃtantryapÃratantryayo÷ paryÃyeïa vacanam bhavi«yati . vacanÃÓrayà ca sa¤j¤Ã bhavi«yati . tat yathà . balÃhakÃt vidyotate . balÃhake vidyotate . balÃhaka÷ vidyotate iti . kim tarhi ucyate apÃdÃnÃdÅnÃm tu aprasiddhi÷ iti . evam tarhi na brÆma÷ apÃdÃnÃdÅnÃm kart­tvasya aprasiddhi÷ iti . paryÃptam karaïÃdhikaraïayo÷ kart­tvam nidarÓitam apÃdÃnÅnÃm kart­tvanirdarÓanÃya . paryÃpta÷ hyeka÷ pulÃka÷ sthÃlyÃ÷ nirdarÓanÃya . kim tarhi . sa¤j¤ÃyÃ÷ aprasiddhi÷ . yÃvatà sarvatra eva atra svÃtantryam vidyate pÃratantryam ca tatra paratvÃt kart­sa¤j¤Ã eva prÃpnoti . atra api na và svatantryaparatantratvÃt tayo÷ paryÃyeïa vacanam vacanÃÓrayà ca sa¤j¤Ã iti eva . yathà puna÷ idam sthÃlyÃ÷ svÃtantryam nidarÓitam sambhavanakriyÃm dhÃraïakriyÃm ca kurvatÅ sthÃlÅ svatantrà iti kva idÃnÅm paratantrà syÃt . yat tat prak«Ãlanam parivartanam và . na vai evamartham sthÃlÅ upÃdiyate prak«Ãlanam parivartanam ca kari«yÃmi iti . katham tarhi . sambhavanakriyÃm dhÃraïakriyÃm ca kari«yati iti . tatra ca sau  svatantrà . kva idÃnÅm paratantrà . evam tarhi sthÃlÅsthe yatne kathyamÃne sthÃlÅ svatantrà kart­sthe yatne kathyamÃne paratantrà . nanu ca bho÷ kart­sthe api vai yatne kathyamÃne sthÃlÅ sambhavanakriyÃm dhÃraïakriyÃm ca karoti . tatra asau svatantrà . kva idÃnÅm paratantrà . evam tarhi pradhÃnena samavÃye sthÃlÅ paratantrà vyavÃye svatantrà . tat yathà amÃtyÃdÅnÃm rÃj¤Ã saha samavÃye pÃratantryam vyavÃye svÃtantryam . kim puna÷ pradhÃnam . kartà .katham puna÷ j¤Ãyate kartà pradhÃnam iti . yat sarve«u sÃdhane«u samnihite«u kartà pravartayità bhavati . nanu ca bho÷ pradhÃnena api vai samavÃye sthÃlyÃ÷ anenÃrtha÷ adhikaraïam kÃrakam iti . na hi kÃrakam iti anena adhikaraïatvam uktam adhikaraïamiti và kÃrakatvam . ubhau ca anyonyaviÓe«akau bhavata÷ . katham . ekadravyasamavÃyitvÃt .
tat yathà gÃrgya÷ devadatta÷ iti . na hi gÃrgya÷ iti anena devadattatvam uktam devadatta÷ iti anena và gÃrgyatvam . ubhau ca anyonyaviÓe«akau bhavata÷  ekadravyasamavÃyitvÃt . evam tarhi sÃmÃnyabhÆtà kriyà vartate tasyÃ÷ nirvartakam kÃrakam . atha và yÃvat brÆyÃt kriyÃyÃmiti tÃvat kÃrake iti . evam ca k­tvà nirdeÓa÷ upapanna÷ bhavati kÃrake iti . itarathà hi kÃrake«u iti brÆyÃt .

(P_1,4.24.1)  KA_I,326.19-19-327.21  Ro_II,387-392     dhruvam iti kimartham . grÃmÃt Ãgacchati ÓakaÂena . na etat asti . karaïasa¤j¤Ã atra bÃdhikà bhavi«yati . idam tarhi grÃmÃt Ãgacchan kaæsapÃtryÃm pÃïinà odanam bhuÇkte iti . atra api adhikaraïasa¤j¤Ã bÃdhikà bhavi«yati . idam tarhi v­k«asya parïam patati . ku¬yasya piï¬a÷ patiti iti . #<jugupsÃvirÃmapramÃdÃrthÃnÃm upasamkhyÃnam >#. jugupsÃvirÃmapramÃdÃrthÃnÃm upasamkhyÃnam kartavyam . jugupsà . adharmÃt jugupsate. adharmÃt bÅbhatsate . virÃma | dharmÃt viramati. dharmÃt nivartate . pramÃda . dharmÃt pramÃdyati . dharmÃt muhyati . iha ca upasamkhyÃnam kartavyam .  sÃmkÃÓyakebhya÷ pÃÂaliputrakÃ÷ abhirÆpatarÃ÷ iti . tat tarhi idam vaktavyam . na vaktavyam . iha tÃvat adharmÃt jugupsate adharmÃt bÅbhatsate iti .  ya÷ e«a÷ manu«ya÷ prek«ÃpÆrvakÃrÅ bhavati sa÷ paÓyati du÷kha÷ adharma÷ na anena k­tyam asti iti . sa÷ buddhyà samprÃpya nivartate . tatra dhruvamapÃye apÃdÃnam iti eva siddham . iha ca dharmÃt viramati dharmÃt nivartate iti dharmÃt pramÃdyati dharmÃt muhyati iti . ya÷ e«a÷ manu«ya÷ sambhinnabuddhi÷ bhavati sa÷ paÓyati na idam kim cit dharma÷ nÃma na enam kari«yÃmi iti . sa÷ buddhyà samprÃpya nivartate . tatra dhruvamapÃye apÃdÃnam iti eva siddham . iha ca sÃmkÃÓyakebhya÷ pÃÂaliputrakÃ÷ abhirÆpatarÃ÷ iti . ya÷ tai÷ sÃmyam gatavÃn bhavati sa÷ etatprayuÇkte . #<gatiyukte«u apÃdÃnasa¤j¤Ã na papadyate adhruvatvÃt >#. gatiyukte«u apÃdÃnasa¤j¤Ã na upapadyate . aÓvÃt trastÃt patita÷ . rathÃt pravÅtÃt patita÷ . sÃrthÃt gacchata÷ hÅna÷ iti . kim kÃraïam . adhruvatvÃt . #<na và adhrauvyasya avivik«itatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . adhrauvyasya avivak«itatvÃt . na atra adhrauvyam vivak«itam . kim tarhi . dhrauvyam . iha tÃvat aÓvÃt trastÃt patita÷ iti . yat tadaÓve aÓvatvam ÃÓugÃmitvam tat dhruvam tat ca vivak«itam . rathÃt pravÅtÃt patita÷  iti yat tat rathe rathatvam ramante asmin ratha÷ iti tat dhruvam tat ca vivak«itam . sÃrthÃt gacchata÷ hÅna÷ iti yat tatsÃrthe sÃrthatvam sahÃrthÅbhÃva÷ tat dhruvam tat ca vivak«iktam . yadi api tÃvat atra etat Óakyate vaktum ye tu ete atyantagatiyuktÃ÷ tatra katham . dhÃvata÷ patita÷ . tvaramÃïÃt patita÷  iti . atra api na và adhrauvyasya avivak«itatvÃt iti eva siddham . katham puna÷ sata÷  nÃma avivak«Ã syÃt . sata÷ api avivak«Ã bhavati . tat yathà alomikà e¬akà . anudarà kanya iti . asata÷ ca vivak«Ã bhavati .  samudra÷ kuï¬ikà . vindhya÷ vardhitakam iti . 

(P_1,4.24.2)  KA_I,327.23-328.3  Ro_II,392-393     ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham v­kebhya÷ bibheti dasyubhya÷ bibheti caurebhya÷ trÃyate dasyubhya÷ trÃyate iti . iha tÃvat v­kebhya÷ bibheti dasyubhya÷ bibheti iti . ya÷  e«a÷ manu«ya÷ prek«ÃpÆrvakÃrÅ  bhavati sa÷ paÓyati yadi mÃm v­kÃ÷ paÓyanti dhruva÷ me m­tyu÷ iti . sa÷ buddhyà samprÃpya nivartate . tatra dhruvam apÃye apÃdÃnam iti eva siddham . iha caurebhya÷ trÃyate dasyubhya÷ trÃyate iti . ya÷  e«a÷ manu«ya÷ prek«ÃpÆrvakÃrÅ  bhavati sa÷ paÓyati yadi imam paÓyanti dhruvam asya vadhabandhaparikleÓÃ÷ iti . sa÷ buddhyà samprÃpya nivartate . tatra dhruvam apÃye apÃdÃnam iti eva siddham .

(P_1,4.26)  KA_I,328.5-8  Ro_II,393     ayam api yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham adhyayanÃt parÃjayate iti . ya÷  e«a÷ manu«ya÷ prek«ÃpÆrvakÃrÅ  bhavati sa÷ paÓyati du÷kham adhyayanam durdharam ca gurava÷ ca durupacÃrÃ÷ iti . sa÷ buddhyà samprÃpya nivartate . tatra dhruvam apÃye apÃdÃnam iti eva siddham .

(P_1,4.27)  KA_I,328.10-24  Ro_II,393-395     kim udÃharaïam . mëebhya÷ gÃ÷ vÃrayati . bhaved yasya mëÃ÷ na gÃva÷ tasya mëÃ÷ ÅpsitÃ÷ syu÷ . yasya tu khalu gÃva÷ na mëÃ÷ katham tasya mëÃ÷ ÅpsitÃ÷ syu÷ . tasya api mëÃ÷ eva ÅpsitÃ÷ . Ãta÷ ca ÅpsitÃ÷ yavebhy÷ gÃ÷ vÃrayati . iha kÆpÃt andham vÃrayati iti kÆpe apÃdÃnasa¤j¤Ã na prÃpnoti . na hi tasya kÆpa÷ Åpsita÷ . ka÷ tarhi . andha÷ . tasya api kÆpa÷ eva Åpsita÷ . paÓyati ayam andha÷ kÆpam mà prÃpat iti . atha và yathà eva asya anyatra apaÓyata÷ Åpsà evam kÆpe api . iha agne÷ mÃïavakam vÃrayati iti mÃïavake apÃdÃnasa¤j¤Ã prÃpnoti . karmasa¤j¤Ãtra bÃdhikà bhavi«yati . agnau api tarhi bÃdhikà syÃt . tasmÃt vaktavyam karmaïa÷ yat Åpsitam iti Åpsitepsitam iti và . #<vÃraïarthe«u karmagrahaïÃnarthakyam kartu÷ Åpsitatamam  karma iti vacanÃt># . vÃraïÃrthe«u karmagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . kartu÷ Åpsitatamam karma iti vacanÃt . kartu÷ Åpsitatamam karma iti eva siddham . ayam api yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham mëebhya÷ gÃ÷ vÃrayati iti . paÓyati ayam yadi imÃ÷ gÃva÷ tatra gacchanti dhruvam sasyavinÃÓa÷ sasyavinÃÓe adharma÷ ca eva rÃjabhayam ca . sa÷ buddhyà samprÃpya nivartate . tatra dhruvam apÃye apÃdÃnam iti eva siddham .

(P_1,4.28)  KA_I,329.2-4  Ro_II,396     ayam api yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham upÃdhyÃyÃt antardhatte iti . paÓyati ayam yadi mÃm upÃdhyÃya÷ paÓyati dhruvam pre«aïam upÃlambha÷ và iti . sa÷ buddhyà samprÃpya nivartate . tatra dhruvam apÃye apÃdÃnam iti eva siddham .

(P_1,4.29)  KA_I,329.6-22  Ro_II,396-398     upayoge iti kimartham . naÂasya Ó­ïoti . granthikasya Ó­ïoti . upayoge iti ucyamÃne api atra prÃpnoti . e«a÷ api hi upayoga÷ . Ãta÷ ca upayoga÷ yat ÃrambhakÃ÷ raÇgam gacchanti naÂasya Óro«yÃma÷ , granthikasya Óro«yÃma÷ iti . evam tarhi upayoge iti ucyate sarva÷ ca upayoga÷ . tatra prakar«agati÷ vij¤Ãsyate : sÃdhÅya÷ ya÷ upayoga÷ iti . ka÷ ca sÃdhÅya÷ . ya÷ granthÃrthayo÷ . atha và upayoga÷ ka÷  bhavitum arhati . ya÷ niyamapÆrvaka÷ . tat yathà upayuktÃ÷ mÃïavakÃ÷ iti ucyante ye ete niyamapÆrvakam adhÅtavanta÷ bhavanti . kim puna÷ ÃkhyÃtà anupayoge kÃrakam Ãhosvit akÃrakam . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ÃkhyÃtà anupayoge kÃrakam iti cet akathitvÃt karmasa¤j¤ÃprasaÇga÷ >#. ÃkhyÃtà anupayoge kÃrakam iti cet akathitvÃt karmasa¤j¤Ã prÃpnoti . astu tarhi akÃrakam . #<akÃrakam iti cet upayogavacanÃnarthakyam># . yadi akÃrakam upayogavacanam anarthakam . astu  tarhi kÃrakam . nanu ca uktam ÃkhyÃtà anupayoge kÃrakam iti cet akathitatvÃt karmasa¤j¤ÃprasaÇga÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . parigaïanam tatra kriyate . duhiyÃcirudhipracchibhik«ici¤Ãm iti .  ayam api yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham upÃdhyÃyÃt adhÅte iti . apakrÃmati tasmÃt tadadhyayanam . yadi apakrÃmati kim na atyantÃya apakrÃmati . sattatatvÃt . atha và jyotirvat j¤ÃnÃni bhavanti .

(P_1,4.30)  KA_I,329.24-330.2  Ro_II,399     ayam api yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham gomayÃt v­Ócika÷ jÃyate . golomÃvilomabhya÷ durvÃ÷ jÃyante iti . apakrÃmanti tÃ÷ tebhya÷ .  yadi apakrÃmati kim na atyantÃya apakrÃmati . santatatvÃt . atha và anyÃ÷ canyÃ÷ ca prÃdurbhavanti .

(P_1,4.31)  KA_I,330.4-6  Ro_II,399     ayam api yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham himavata÷ gaÇgà prabhavati iti . apakrÃmanti tÃ÷ tasmÃt Ãpa÷ . yadi apakrÃmati kim na atyantÃya apakrÃmati . santatatvÃt . atha và anyÃ÷ canyÃ÷ ca prÃdurbhavanti .

(P_1,4.32.1)  KA_I,330.8-17  Ro_II,400-401     karmagrahaïam kimartham . yam abhipraiti sa÷ sampradÃnam iti iyati ucyamÃne karmaïa÷ eva sampradÃnasa¤j¤Ã prasajyeta . karmagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . karma nimittatvena ÃÓrÅyate . atha yamsagrahaïam kimartham . karmaïà abhipraiti sampradÃnam iti iyati ucyamÃne abhiprayata÷ eva sampradÃnasa¤j¤Ã prasajyeta . yamsagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . yamsagrahaïÃt abhiprayata÷ sampradÃnasa¤j¤Ã nirbhajyate . atha abhipragrahaïam kimartham . karmaïà yam eti sa sampradÃnam iti iyati ucyamÃne yam eva sampratyeti tatra eva syÃt . upÃdhyÃyÃya gÃm dadÃti iti . iha na syÃt . upÃdhyÃyÃya gÃm adÃt . upÃdhyÃyÃya gÃm dÃsyati iti . abhipragrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . abhi÷ Ãbhimukhye vartate praÓabda÷  Ãdikarmaïi . tena yam ca abhipraiti yam ca abhiprai«yati yam ca abhiprÃgÃd ÃbhimukhyamÃtre sarvatra siddham bhavati .

(P_1,4.32.2)  KA_I,330.18-331.4  Ro_II,401-403     kriyÃgrahaïam api kartavyam . iha api yathà syÃt . ÓrÃddhÃya nigarhate . yuddhÃya sannahyate . patye Óete iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . katham . kriyÃm hi loke karma iti upacaranti . kÃm kriyÃm kari«yasi . kim karma kari«yasi iti . evam api kartavyam . k­trimÃk­trimayo÷ k­trime sampratyaya÷ bhavati . kriyà api k­trimam karma . na sidhyati . kartu÷ Åpsitatamam karma iti ucyate katham ca nÃma kriyayà kriyà Åpsitatamà syÃt . kriyà api kriyayà Åpsitatamà bhavati . kayà kriyayà .  sandarÓanakriyayà và prÃrthayatikriyayà và adhyavasyatikriyayà và . iha ya÷ e«a÷ manu«ya÷ prek«ÃpÆrvakÃrÅ bhavati sa÷ buddhyà tÃvat kamcidartham sampaÓyati sand­«Âe prÃrthanà prÃrthanÃyÃm adhavasÃya÷ adhyavasÃye Ãrambha÷ Ãrambhe nirv­tti÷ nirv­ttau phalÃvÃpti÷ . evam kriyà api k­trimam karma . evam api karmaïa÷ karaïasa¤j¤Ã vaktavyà sampradÃnasya ca karmasa¤j¤Ã . paÓunà rudram yajate . paÓum rudrÃya dadÃti iti artha÷ . agnau kila paÓu÷ prak«ipyate tat rudrÃya pahriyate iti .

(P_1,4.37)  KA_I,331.6-9   Ro_II,403-404     kimete ekÃrthÃ÷ Ãhosvit nÃnÃrthÃ÷ . kim ca ata÷ . yadi ekÃrthÃ÷ kimartham p­thak nirdiÓyante . atha nÃnÃrthÃ÷ katham kupinà Óakyante viÓe«ayitum . evam tarhi nÃnÃrthÃ÷ kupau tu e«Ãm sÃmÃnyam asti . na hi akupita÷ krudhyate na và akupita÷ druhyati na và akupita÷ År«yati na và akupita÷ asÆyati .

(P_1,4.42)  KA_I,331.11-332.3  Ro_II,404-406     tamagrahaïam kimartham na sÃdhakam karaïam iti eva ucyeta «Ãdhakam karaïam iti iyati ucyamÃne sarve«Ãm kÃrakÃïÃm karaïasa¤j¤Ã prasajyeta . sarvÃïi hi kÃrakÃïi sÃdhakÃni . tamagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . na etat asti prayojanam . pÆrvÃ÷ tÃvat sa¤j¤Ã÷ apavÃdatvÃt bÃdhikÃ÷ bhavi«yanti parÃ÷ paratvÃt ca anavakÃÓatvÃt ca . iha tarhi dhanu«Ã vidhyati apÃyayuktatvÃt ca apÃdÃnasa¤j¤Ã sÃdhakatvÃt ca karaïasa¤j¤Ã prÃpnoti . tamagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . evam tarhi lokata÷ etat siddham . tat yathà . loke abhirÆpÃya udakamÃneyam abhirÆpÃya kanyà deyà iti na ca anabhirÆpe prav­tti÷ asti .  tatra abhirÆpatamÃya iti gamyate . evam iha api sÃdhakam karaïam iti ucyate sarvÃïi ca kÃrakÃïi sÃdhakÃni na ca asÃdhake prav­tti÷ asti . tatra sÃdhakatamam iti vij¤Ãsyate . evam tarhi siddhe sati yat tamagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ kÃrakasa¤j¤ÃyÃm taratamayoga÷ na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . apÃdÃnam ÃcÃrya÷ kim nyÃyyam manyate . yatra samprÃpya niv­tti÷ . tena iha eva syÃt grÃmÃt Ãgacchati nagarÃt Ãgacchati iti . sÃÇkÃÓyakebhya÷ pÃÂaliputrakÃ÷ abhirÆpatarÃ÷ iti atra na syÃt . kÃrakasa¤j¤ÃyÃm taratamayoga÷ na bhavati iti atra api siddham bhavati . tathà ÃdhÃram ÃcÃrya÷ kim nyÃyyam manyate . yatra k­tsna÷ ÃdhÃrÃtmà vyÃpta÷ bhavati . tena iha eva syÃt tile«u tailam dadhni sarpi÷ iti . gaÇgÃyÃm gÃva÷ kÆpe gargarkulam iti atra na syÃt . kÃrakasa¤j¤ÃyÃm taratamayoga÷ na bhavati iti atra api siddham bhavati .

(P_1,4.48)  KA_I,332.5-8  Ro_II,406-407     #<vase÷ aÓyarthasya prati«edha÷ >#. vase÷ aÓyarthasya prati«edha÷  vaktavya÷ . grÃma upavasati iti . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ . na atra upapÆrvasya vase÷ grÃma÷ adhikaraïam . kasya tarhi . anupasargasya . grÃme asau vasan trirÃtram upavasati iti .

(P_1,4.49.1)  KA_I,332.10-13  Ro_II,407     tamagrahaïam kimartham . kartu÷ Åpsitam karma iti iyati ucyamÃne iha: agne÷ mÃïavakam vÃrayati iti mÃïavake apÃdÃnasa¤j¤Ã prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . karmasa¤j¤Ã tatra bÃdhikà bhavi«yati . agnau api tarhi bÃdhikà syÃt . iha puna÷ tamagrahaïe kriyamÃïe tat upapannam bhavati yat uktam vÃraïÃrthe«u karmagrahaïÃnarthakyam kartu÷ Åpsitatamam karma iti vacanÃt iti .

(P_1,4.49.2)  KA_I,332.14-25  Ro_II,408-409     iha ucyate odanam pacati iti . yadi odana÷ pacyeta dravyÃntarama bhinirvarteta . na e«a÷ do«a÷ . tÃdarthyÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . odanÃrthÃ÷ taï¬ulÃ÷ odana÷ iti . atha iha katham bhavitavyam taï¬ulÃn odanam pacati iti Ãhosvit taï¬ulÃnÃm odanam pacati iti . ubhyathà api bhavitavyam . katham . iha hi taï¬ulÃn odanam pacati iti dvyartha÷ paci÷ . taï¬ulÃn pacan odanam nirvartayati iti . iha idanÅm taï¬ulÃnÃm odanam pacati iti dvyartha÷ ca eva paci÷ vikÃrayoge ca «a«ÂhÅ . taï¬ulavikÃram odanam nirvartayati iti . iha ka÷ cit kam cidÃmantrayate siddham bhujyatÃm iti . sa÷ ÃmantrayamÃïa÷ Ãha prabhÆtam bhuktam asmÃbhi÷ iti . ÃmantrayamÃïa÷ Ãha dadhi khalu bhavi«yati paya÷ khalu bhavi«yati . ÃmantryamÃïa÷ Ãha dadhnà khalu bhu¤jÅya payasà khalu bhu¤jÅya iti . atra karmasa¤j¤Ã prÃpnoti . tat hi tasya Åpsitatamam bhavati . tasya api odana÷ eva eva Åpsitatama÷ na tu guïe«u asya anurodha÷ . tat yathà bhu¤jÅya aham odanam yadi m­duviÓada÷ syÃt iti evam iha api dadhiguïam odanam bhu¤jÅya payoguïamodanam bhu¤jÅya iti .

(P_1,4.49.3)  KA_I,333.1-11  Ro_II,410-411     #<Åpsitasya karmasa¤j¤ÃyÃm nirv­ttasya kÃrakatve karmasa¤j¤ÃprasaÇga÷ kriyepsitatvÃt># . Åpsitasya karmasa¤j¤ÃyÃm nirv­ttasya kÃrakatve karmasa¤j¤Ã na prÃpnoti . gu¬am bhak«ayati iti . kim kÃraïam . kriyepsitatvÃt . kriyà tasya Åpsità . #<na và ubhayepsitatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . ubhayepsitatvÃt . ubhayam tasya Åpsitam . Ãta÷ ca ubhayam yasya hi gu¬abhak«aïe buddhi÷ prasaktà bhavati na asau lo«Âam bhak«ayitvà k­tÅ bhavati . yadi api tÃvat atra etat Óakyate vaktum ye tu ete rÃjakarmiïa÷ manu«yÃ÷ te«Ãm ka÷ cit kam cit Ãha kaÂam kuru iti . sa Ãha na aham kaÂam kari«yÃmi ghaÂa÷ mayà Ãh­ta÷ iti . tasya kriyÃmÃtram Åpsitam  . yadi api tasya kriyÃmÃtram Åpsitam ya÷ tu asau pre«ayati tasya ubhayam Åpsitam iti .

(P_1,4.50)  KA_I,333.13-23  Ro_II,411-412     kim udÃharaïam . vi«am bhak«ayati iti . na etat asti . pÆrveïa api etat sidhyati . na sidhyati . kartu÷ Åpsitatamam karma iti ucyate kasya ca nÃma vi«abhak«aïam Åpsitam syÃt . vi«abhak«aïam api kasya cit Åpsitam bhavati . katham . iha ya÷ e«a÷ manu«ya÷ du÷khÃrta÷ bhavati sa÷ anyÃni du÷khÃni anuniÓamya vi«abhak«aïam eva jyÃya÷ manyate . Ãta÷ ca Åpsitam yat tat bhak«ayati . yat tarthi anyat kari«yÃmi iti anyat karoti tat udÃharaïam . kim puna÷ tat . grÃmÃntaram ayam gacchan caurÃn paÓyati ahim laÇghayati kaïÂakÃn m­dnÃti . iha Åpsitasya api karmasa¤j¤Ã Ãrabhyate anÅpsitasya api . yat idÃnÅm na eva Åpsitamam na api anÅpsitam tatra katham bhavitavyam . grÃmÃntaram ayam gacchan v­k«amÆlÃni upasarpati ku¬yamÆlÃni upasarpati iti . atra api siddham . katham . anÅpsitam iti na ayam prasajyaprati«edha÷ Åpsitam na iti . kim tarhi . paryudÃsa÷ ayam yat anyat ÅpsitÃt tat anÅpsitam iti . anyat ca etat ÅpsitÃt yat na eva Åpsitam na api anÅpsitam iti .

(P_1,4.51.1)  KA_I,333.25-334.15  Ro_II,413-418     kena akathitam .  apÃdÃnÃdibhi÷ viÓe«akathÃbhi÷ . kim udÃharaïam . #<duhiyÃcirudhiprachibhik«ici¤Ãm upayoganimittam apÆrvavidhau bruviÓÃsiguïena ca yatsacate tat akÅrtitam Ãcaritam kavinÃ># . duhi : gÃm dogdhi paya÷ . na etat asti . kathità atra pÆrvà apÃdansa¤j¤Ã . duhi . yÃci : idam tarhi pauravam gÃm yÃcate iti . na etat asti . kathità atra pÆrvà apÃdansa¤j¤Ã . na yÃcanÃt eva apÃya÷ bhavati . yÃcita÷ asau yadi dadÃti tata÷ apÃyena yujyate . yÃci . rudhi : anvavaruïaddhi gÃm vrajam . na etat asti . kathità atra pÆrvà  adhikaraïasa¤j¤Ã . rudhi . pracchi : mÃïavakam panthÃnam p­cchati . na etat asti . kathità atra pÆrvà apÃdÃnasa¤j¤Ã . na praÓnÃt eva apÃya÷ bhavati . p­«ta÷ asau yadi ÃcëÂe tata÷ apÃyena yujyate . pracchi. bhik«i : pauravam gÃm bhik«ate . na etat asti . kathità atra pÆrvà apÃdÃnasa¤j¤Ã . na bhik«aïÃt eva apÃya÷ bhavati . bhik«ita÷ asau yadi dadÃti tata÷ apÃyena yujyate . bhik«i . ci¤ : v­k«am avacinoti phalÃni . na etat asti . kathità atra pÆrvà apÃdÃnasa¤j¤Ã . bruviÓÃsiguïena ca yat sacate tat akÅrtitam Ãcaritam kavinà . bruviÓÃsiguïena ca yat sacate sambadhyate tat ca dÃharaïam . kim puna÷ tat . putram brÆte dharmam . putram anuÓÃsti dharmam iti . na etat asti . kathità atra pÆrvà  sampradÃnasa¤j¤Ã . tasmÃt trÅïi eva udÃharaïÃni . pauravam gÃm yÃcate . mÃïavakam panthÃnam p­cchati . pauravam gÃm bhik«ate iti .

(P_1,4.51.2)  KA_I,334.16-335.28  Ro_II,418-424     atha ye dhÃtÆnÃm dvikarmakÃ÷ te«Ãm kim kathite lÃdaya÷ bhavanti Ãhosvit akathite . kathite lÃdaya÷ . kathite lÃdibhi÷ abhihite guïamkarmaïi kà kartavyà .#< kathite lÃdaya÷ cet syu÷ «a«Â÷Åm kuryÃt tadà guïe># . kathite lÃdaya÷ cet syu÷ «a«ÂhÅ guïakarmaïi tadà kartavyà . duhyate go÷ paya÷ . yÃcyate pauravasya kambala÷ iti . katham . #<akÃrakam hyakathitatvÃt># . akÃrakam hi etat bhavati . kim kÃraïam . akathitatvÃt . #<kÃrakam cet tu na akathÃ># . atha kÃrakam na akathitam . atha kÃrake sati kà kartavyà . #<kÃrakam cet vijÃnÅyÃt yÃm yÃm manyeta sà bhavet># . kÃrakam cet vijÃnÃtÅyÃt yà yà prÃpnoti sà kartavyà . duhyate go÷ paya÷ . yÃcyate pauravÃt kambala÷ iti . #<kathite abhihite tvavidhi÷ tvamati÷ guïakarmaïi lÃdividhi÷ sapare># . kathite lÃdibhi÷ abhihite tvavidhi÷ e«a÷ bhavati . kim idam tvavidhi÷ iti . tava vidhi÷ tvavidhi÷ . tvamati÷ . kimidam tvamati÷ iti . tava mati÷ tvamati÷ . na evam anye manyante . katham tarhi anye manyante . guïakarmaïi lÃdividhi÷ sapare . guïakarmaïi lÃdividhiya÷ bhavanti saha pareïa yogena . gatibuddhipratyavasÃnÃrthaÓabdakarmÃkarmakÃïÃm aïikartà sa÷ ïau iti . #<dhruvace«Âitayukti«u ca api aguïe tat analpamate÷ vacanam smarata >#. dhruvayukti«u ce«Âitayukti«u ca api aguïe karmaïi lÃdaya÷ bhavanti . tat analpmate÷ ÃcÃryasya vacanam smaryatÃm . apara÷ Ãha : #<pradhÃnakarmaïi Ãkhyeye lÃdÅn Ãhu÷ dvikarmaïÃm >#. pradhÃnakarmaïi abhidheye dvikarmaïÃm dhÃtÆnÃm karmaïi lÃdaya÷ bhavanti iti vaktavyam . ajÃm nayati grÃmam . ajà nÅyate grÃmam . ajà nÅtà grÃmam iti . #<apradhÃne duhÃdÅnÃm >#. apradhÃne duhÃdÅnÃm karmaïi lÃdaya÷ bhavanti iti vaktavyam . duhyate gau÷ paya÷ . #<ïyante kartu÷ ca karmaïa÷># . lÃdaya÷ bhavanti iti vaktavyam . gamyate devadatta÷ grÃmam yaj¤adattena . ke puna÷ dhÃtÆnÃm dvikarmakÃ÷ .  #<nÅvahyo÷ harate÷ ca api gatyarthÃnÃm tathà eva ca dvikarmake«u grahaïam dra«Âavyam iti niÓcaya÷># . ajÃm nayati grÃmam . bhÃram vahati grÃmam . bhÃram harati grÃmam . gatyarthÃnÃm . gamayati devadattam grÃmam . yÃpayati devadattam grÃmam . #<siddham và apo anyakarmaïa÷ . >#siddham và puna÷ etat bhavati . kuta÷ . anyakarmaïa÷ . anyasya atra ajà karma anyasya grÃma÷ . ajÃm asau g­hÅtvà grÃmam nayati . #<anyakarma iti cet brÆyÃt lÃdÅnÃm avidhi÷ bhavet >#. anyakarma iti cet brÆyÃt lÃdÅnÃm avidhi÷ ayam bhavet . ajà nÅyate grÃmam iti . parasÃdhane utpadyamÃnena lena ajÃyÃ÷ abhidhÃnam na prÃpnoti .

(P_1,4.51.3)  KA_I,336.1-17  Ro_II,425-428     #<kÃlabhÃvÃdhvagantavyÃ÷ karmasa¤j¤Ã hi arkarmaïÃm># . kÃlabhÃvÃdhvagantavyÃ÷ akarmakÃïÃm dhÃtÆnÃm karmasa¤j¤Ã÷ bhavanti iti vaktavyam . kÃla . mÃsam Ãste . mÃsam svapiti . bhÃva . godoham Ãste . godoham svapiti . adhvagantavya . kroÓam Ãste . kroÓam svapiti . deÓa÷ ca akarmaïÃm karmasa¤j¤a÷ bhavati iti vaktavyam . kurÆn svapiti . pa¤cÃlÃn svapiti . #<viparÅtam tu yat karma tat kalma kavaya÷ vidu÷ >#. kimidam kalma iti . aparisamÃptam karma kalma . na và asmin sarvÃïi karmakÃryÃïi kriyante . kim tarhi . dvitÅyà eva . #<yasmin tu karmaïi upajÃyate anyat dhÃtvarthayogà api ca yatra «a«ÂhÅ tat karma kalma iti ca kalma na uktam dhÃto÷ hi v­tti÷ na ralatvata÷ asti . etena karmasa¤j¤Ã sarvà siddhà bhavati kathitena . tatra Åpsitasya kim syÃt prayojanam karmasa¤j¤ÃyÃ÷ . yat tu kathitam purastÃt Åpsitatayuktam ca tasya siddhyartham . Åpsitam eva tu yat syÃt tasya bhavi«yati kathitena . >#atha iha katham bhavitavyam . netà aÓvasya srughnam iti Ãhosvit netà aÓvasya srughnasya iti . ubhayathà goïikÃputra÷ .

(P_1,4.52.1)  KA_I,336.19-337.13  Ro_II,429-431     Óabdakarma iti katham idam vij¤Ãyate . Óabda÷ ye«Ãm kriyà iti Ãhosvit Óabda÷ ye«Ãm karma iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ÓabdakarmanirdeÓe ÓabdakriyÃïÃm iti cet hvayatyÃdÅnÃm prati«edha÷ >#. ÓabdakarmanirdeÓe ÓabdakriyÃïÃmiti ced hvayadÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . ke puna÷ hvayatÃdaya÷ . hvayati krandati ÓabdÃyate . hvayati devadatta÷ . hvÃyayati devadattena . krandati devadatta÷ . krandayati devadattena . ÓabdÃyate devadatta÷ . ÓabdÃyayati devadattena iti . #<Ó­ïotyÃdÅn Ãm ca upasamkhyÃnam aÓabdakriyatvÃt># . Ó­ïotyÃdÅnÃm ca upasamkhyÃnam kartavyam . ke puna÷ Ó­ïotyÃdaya÷ . Ó­ïoti vijÃnÃti upalabhate . Ó­ïoti devadatta÷ . ÓrÃvayati devadattam . vijÃnÃti devadatta÷ . vij¤Ãpayati devadattam . upalabhate devadatta÷ . upalambhayati devadattam . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . aÓabdakriyatvÃd .  astu tarhi Óabda÷ ye«Ãm karma iti . #<Óabdakarmaïa÷ iti cet jalpatiprabh­tÅnÃm upasamkhyÃnam >#. Óabdakarmaïa iti cet jalpatiprabh­tÅnÃmupasaÇkhyÃnam kartavyam . ke puna÷ jalpatiprabh­ataya÷ .  jalpati vilapati Ãbhëate . jalpati devadatta÷ . jalpayati devadattam . vilapati devadatta÷ . vilÃpayati devadattam . Ãbhëate devadatta÷ .Ãbhëayati devadattam . #<d­Óe÷ sarvatra># . d­Óe÷ sarvatra upasaÇkhyÃnam kartavyam . paÓyati rÆpatarka÷ kÃr«Ãpaïam . darÓayati rÆpatarkam kÃr«Ãpaïam  .

(P_1,4.52.2)  KA_I,337.14-27  Ro_II,431-432     #<adikhÃdinÅvahÅnÃm prati«edha÷ . >#adikhÃdinÅvahÅnÃm prati«edha÷  vaktavya÷ . atti devadatta÷ . Ãdayate devadattena . apara÷ Ãha : sarvam eva pratyavasÃnakÃryam ade÷ na bhavati iti vaktavyam , parasmaipadam api . idam ekam i«yate : kta÷ adhikaraïe ca drauvyagatipratyavasÃnÃrthebhya÷ : idam e«Ãm jagdham . khÃdi . khÃdati devadatta÷  . khÃdayati devadattena . nÅ . nayati devadatta÷ . nÃyayati devadattena . vaheraniyant­kart­kasya . #<vahe÷ aniyant­kart­kasya iti vaktavyam># . vahati bhÃram devadatta÷ . vÃhayati bhÃram devadattena . aniyant­kart­kasya iti kimartham . vahanti yavÃn balÅvardÃ÷ . vÃhayanti balÅvardÃn yavÃn . #<bhak«e÷ ahiæsÃrthasya># . bhak«e÷ ahimsÃrthasya iti vaktavyam . bhak«ayati piï¬Åm devadatta÷ . bhak«ayati piï¬Åm devadattena . ahimsÃrthasya iti kimartham . bhak«ayanti yavÃn balÅvardÃ÷ . bhak«ayanti balÅvardÃn yavÃn .

(P_1,4.52.3)  KA_I,338.1-9  Ro_II,432-435     #<akarmakagrahaïe kÃlakarmakÃïÃm upasaÇkhyÃnam># . akarmakagrahaïe kÃlakarmakÃïÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . mÃsam Ãste devadatta÷ . mÃsam Ãsayati devadattam . mÃsam Óete devadatta÷ . mÃsam ÓÃyayati devadattam . #<siddham tu kÃlakarmakÃïÃm akarmakavadvacanÃt># . siddham etat . katham . kÃlakarmakÃ÷ akarmakavat bhavanti iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . akarmakÃïÃm iti ucyate na ca ke cit kadà cit kÃlabhÃvÃdhvabhi÷ akarmakÃ÷ . te evam vij¤ÃsyÃma÷ . kva cit ye akarmakÃ÷  iti . atha và yena karmaïà sakarmkÃ÷ ca akarmakÃ÷ ca bhavanti tena akarmakÃïÃm . na ca etena karmaïà ka÷ cit api akarmaka÷ . atha và yat karma bhavati na ca bhavati tena karmakÃïÃm . na ca etat karma kva cit api na bhavati .

(P_1,4.53)  KA_I,338.11-15  Ro_II,435     #<h­kro÷ vÃvacane abhivÃdid­Óyo÷ Ãtmanepade upasaÇkhyÃnam># . h­krorvÃvacane abhivÃdid­Óo÷ Ãtmanepade upasaÇkhyÃnam kartavyam . abhivadati gurum devadatta÷ . abhivÃdayate gurum devadattam . abhivÃdayate gurum devadattena . paÓyanti bh­tyÃ÷ rÃjÃnam . darÓayate bh­tyÃn rÃjà . darÓayate bh­tyai÷ rÃjà . katham ca atra Ãtmanepadam . ekasya ïe÷ aïau i ti aparasya ïica÷ ca iti .

(P_1,4.54.1)  KA_I,338.17-20  Ro_II,435-436     kim yasya svam tantram sa÷ svatantra÷ . kim ca ata÷ . tantuvÃye prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ayam tantraÓabda÷ asti eva vitÃne vartate . tat yathà : ÃstÅrïam tantram . pretam tantram . vitÃna÷ iti gamyate . asti prÃdhÃnye vartate . tat yathà svatantra÷ asau brÃhmaïa÷ iti ucyate . svapradhÃna÷ iti gamyate . tat ya÷ prÃdhÃnye vartate tantraÓabda÷ tasya idam grahaïam .

(P_1,4.54.2)  KA_I,338.21-339.9  Ro_II, 436-438     #<svatantrasya kart­sa¤j¤ÃyÃm hetumati upasaÇkhyÃnam asvatrantvÃt># . svatantrasya kart­sa¤j¤ÃyÃm hetumati upasaÇkhyÃnam kartavyam . pÃcayati odanam devadatta÷ yaj¤adattena iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . asvatantratvÃt . #<na và svÃtrantryÃt itarathà hi akurvati api kÃrayati iti syÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam . svÃtantryÃt . svatantra÷ asau bhavati . itarathà hi akurvati api kÃrayati iti syÃt . ya÷ hi manyate na asau svatantra÷ akurvati api tasya kÃrayati iti etat syÃt . na akurvat i iti cet svatantra÷ . na cet akurvati tasmin kÃrayati iti etat bhavati svatantra÷ asau bhavati . Óakyam tÃvat anena upasamkhyÃnam kurvatà vaktum kurvan svatantra÷ akurvan na iti . sÃdhÅya÷ j¤Ãpakam bhavati . pre«ite ca kila ayam kriyÃm ca akriyÃm ca d­«Âvà adhyavasyati kurvan svatantra÷ akurvan na iti .  yadi ca pre«ita÷ asau na karoti svatantra÷ asau bhavati iti .

(P_1,4.55)  KA_I,339.11-21  Ro_II,438-439     #<prai«e asvatantraprayojakatvÃt hetusa¤j¤Ãprasiddhi÷># . prai«e asvatantraprayojakatvÃt hetusa¤j¤ÃyÃ÷ aprasiddhi÷ .  svatantraprayojaka÷ hetusa¤j¤a÷ bhavati iti ucyate . na ca asau svatantram prayojayati . svatantratvÃt siddham . siddham etat . katham . svatantratvÃt . svatantram asau prayojayati . #<svatantratvÃt siddham iti cet svatantraparatantratvam viprati«iddam . >#yadi svatantra÷ na prayojya÷ atha prayojya÷ na svatantra÷ prayojya÷ svatantra÷ ca iti viprati«iddham . #<uktam vÃ># . kim uktam . ekam tÃvat uktam na và svÃtrantryÃt itarathà hi akurvati api kÃrayati iti syÃt iti . aparam uktam  . na và sÃmÃnyak­tatvÃt hetuta÷ hi aviÓi«Âam svatantraprayojakatvÃt aprayojaka÷ iti cet muktamasamÓayena tulyam iti .

(P_1,4.56)  KA_I,340.2-25  Ro_II,440-442     kimartham rephÃdhika÷ ÅÓvaraÓabda÷ g­hyate . #<rÅÓvarÃt vÅÓvarÃt mà bhÆt># . rÅÓvarÃt iti ucyate vÅÓvarÃt mà bhÆt . Óaki ïamulkamulau ÅÓvare tosunkasunau iti . na etat asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati anantara÷ ya÷ ÅÓvaraÓabda÷ tasya grahaïam iti yat ayam k­t mejanta÷ iti k­ta÷ mÃntasya ejantasya ca avyayasa¤j¤Ãm ÓÃsti .  #<k­t mejanta÷ para÷ api sa÷># . para÷ api etasmÃt k­t mÃnta÷ ejanta÷ ca asti . tadartham etat syÃt . yat tarhi avyayÅbhÃvasya avyayasa¤j¤Ãm ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ nantara÷ ya÷ ÅÓvaraÓabda÷ tasya grahaïam iti . #<samÃse«u avyayÅbhÃva÷># .  samÃsasya etat j¤Ãpakam syÃt . avyayÅbhÃva÷ eva samÃsa÷ avyayasa¤j¤a÷ bhavati na anya÷ iti . evam tarhi lokata÷ etat siddham . tat yathà loke à vanÃntÃt à udakÃntÃt priyam pÃnthaman uvrajet iti ya÷ eva prathama÷ vanÃnta÷  udakÃnta÷ ca tata÷ nuvrajati . #<laukikam ca ativartate># . dvitÅyam ca t­tÅyam ca vanÃntam udakÃntam và anuvrajati . tasmÃt rephÃdika÷ ÅÓvaraÓabda÷ grahÅtavya÷ . atha prÃgvacanam kimartham . #<prÃgvacanam sa¤j¤Ãniv­ttyartham># . prÃgvacanam kriyate nipÃtasa¤j¤ÃyÃ÷ aniv­tti÷ yathà syÃt . akriyamÃïe hi prÃgvacane anavakÃÓÃ÷ gatyupasargakarmapravacanÅyasa¤j¤Ã÷ nipÃtasa¤j¤Ãm bÃdheran . tÃ÷ mà bÃdhi«ata iti prÃgvacanam kriyate . atha kriyamÃïe api prÃgvacane yÃvatà anavakÃÓÃ÷ etÃ÷ sa¤j¤Ã÷ kasmÃt eva na bÃdhante . kriyamÃïe hi prÃgvacane satyÃm nipÃtasa¤j¤ÃyÃm etÃ÷ avayavasa¤j¤Ã÷ Ãrabhyante . tatra vacanÃt samÃveÓa÷ bhavati .

(P_1,4.57)  KA_I,341.2-9  Ro_II,442-444     ayam sattvaÓabda÷ asti eva dravyapadÃrthaka÷ . tat yathà sattvam ayam brÃhmaïa÷ sattvamiyam brÃhmaïÅ iti . asti kriyÃpadÃrthaka÷ . sadbhÃva÷ sattvam iti . kasya idam grahaïam . dravyapadÃrthakasya . kuta÷ etat . evam hi k­tvà vidhi÷ ca siddha÷ bhavati prati«edha÷ ca . kim puna÷ ayam paryudÃsa÷ . yat anyat sattvavacanÃt iti . Ãhosvit prasajya ayam prati«edha÷ . sattvavacane na iti . kim ca ata÷ . yadi paryudÃsa÷ vipra÷ iti atra api prÃpnoti . kriyÃdravyavacana÷ ayam samghÃto dravyÃt anyaÓca vidhinà ÃÓrÅyate . asti ca prÃdibhi÷ sÃmÃnyam iti k­tvà tadantavidhinà nipÃtasa¤j¤Ã prÃpnoti . atha prasajyaprati«edha÷ na do«a÷ bhavati . yathà na do«a÷ tathà astu .

(P_1,4.58-59.1)  KA_I,341.11-18  Ro_II,444     #<prÃdaya÷ iti yogavibhÃga÷># . prÃdaya÷ iti yogavibhÃga÷ kartavya÷ . prÃdaya÷ sattvavacanÃ÷ nipÃtasa¤j¤Ã÷ bhavanti . tata÷ upasargÃ÷ kriyÃyoge iti . kimartha÷ yogavibhÃga÷ . #<nipÃtasa¤j¤Ãrtha÷># . nipÃtasa¤j¤Ã yathà syÃt . #<ekayoge hi nipÃtasa¤j¤ÃbhÃva÷ >#. ekayoge hi sati nipÃtasa¤j¤Ãyà abhÃva÷ syÃt . yasmin eva viÓe«e gatyupasargakarmapravacanÅyasa¤j¤Ã÷ tasmin eva viÓe«e nipÃtasa¤j¤Ã syÃt .

(P_1,4.58-59.2)  KA_I,341.19-23  Ro_II,445     #<marucchabdasya upsaÇkhyÃnam># . marucchabdasya upsaÇkhyÃnam kartavyam . maruddatto marutya÷ . aca upasargÃt iti tattvam yathà syÃt . #<Óracchabdasya upasamkhyÃnam># . Óracchabdasya upasamkhyÃnam kartavyam . Óraddhà .

(P_1,4.60.1)  KA_I,342.2-6  Ro_II,446     #<kÃrikÃÓabdasya># . kÃrikÃÓabdasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . kÃrikÃk­tya . #<punaÓcanasau chandasi># . punaÓcanasau chandasi gatisa¤j¤au bhavata÷ iti vaktavyam . punarutsyÆtam vÃsa÷ deyam . punarni«k­ta÷ ratha÷ . uÓik dÆta÷ canohita÷ .

(P_1,4.60.2)  KA_I,342.7-343.8  Ro_II,446-448     #<gatyupasargasa¤j¤Ã÷ kriyÃyoge yatkriyÃyuktÃ÷ tam  prati iti vacanam># . gatyupasargasa¤j¤Ã÷ kriyÃyoge yatkriyÃyuktÃ÷ tam  prati gatyupasargasa¤j¤Ã÷ bhavanti iti vaktavyam . kim prayojanam . prayojanam gha¤ «aÂvaïatve . gha¤ . prav­ddha÷ bhÃva÷ prabhÃva÷ . anupasarge iti prati«edha÷ mà bhÆt . «atvam . vigatÃ÷ secakÃ÷ asmÃt grÃmÃt visecaka÷ grÃma÷ . upasargÃt iti «atvam mà bhÆt . ïatvam . pragatÃ÷ nÃyakÃ÷ asmÃt grÃmÃt pranÃyaka÷ grÃma÷ . upasargÃditi ïatvam mà bhÆt . #<v­ddhividhau ca dhÃtugrahaïÃnarthakyam >#. v­ddhividhau ca dhÃtugrahaïam anarthakam . upasargÃt ­ti dhÃtau  iti . tatra dhÃtugrahaïasya etat prayojanam iha mà bhÆt prar«abham vanam iti . kriyamÃïe ca api dhÃtugrahaïe prarcchaka iti atra prÃpnoti . yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati iti vacanÃt na bhavati . vadvidhnabhÃvÃbÅttvasvÃÇgÃdisvaraïatve«u  do«a÷ bhavati . vadvidhi. yat udvata÷ nivata÷  yÃsi bapsat . vadvidhi . nasbhÃva . praïasam mukham unnasam mukham . nasbhÃva . abÅttva .prepam parepam . abittva . svÃÇgÃdisvara . prasphik prodara÷ . svÃÇgÃdisvara . ïatva . pra ïa÷ ÓÆdra÷ pra ïa÷ ÃcÃrya÷ pra ïa÷ rÃjà pra ïa÷ v­trahà . upasargÃt iti ete vidhaya÷ na prÃpnuvanti . #<vadvidhinasbhÃvabÅttvasvÃÇgadisvaraïatve«u vacanaprÃmÃïyÃt siddham># . anavakÃÓÃ÷ ete vidhaya÷ . te vacanaprÃmÃïyÃt bhavi«yanti . #<suduro÷ prati«edha÷  numvidhitatva«atvaïatve«u># . suduro÷ prati«edha÷  numvidhitatva«atvaïatve«u vaktavya÷ . numvidhi : sulabham durlabham . upasargÃt iti num mà bhÆt iti . na sudurbhyÃm kevalÃbhyÃm . iti etat na vaktavyam bhavati . na etat asti prayojanam . kriyate etat nyÃse eva . tatvam . sudattam . aca÷  upasargÃt ta÷ iti tatvam mà bhÆt iti . «atvam . susiktam ghaÂaÓatena sustutam ÓlokaÓatena . upasargÃt iti «atvam mà bhÆtiti . su÷ pÆjÃyÃm iti etat na vaktavyam bhavati . na etat asti prayojanam . kriyata etat nyÃse eva . ïatvam . durnayam durnÅtamiti . upasargÃt iti ïatvam mà bhÆt iti .

(P_1,4.61)  KA_I,343.10-12  Ro_II,449     k­bhvastiyoge iti vaktavyam . iha eva yathà syÃt . ÆrÅk­tya ÆrÅbhÆya . iha mà bhÆt . ÆrÅ paktvà . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kriyÃyoge iti anuvartate na ca anyayà kriyayà ÆryÃdicvi¬ÃcÃm yoga÷ asti .

(P_1,4.62.1)  KA_I,343.14-22  Ro_II,449-450     katham idam vij¤Ãyate . ite÷ param itiparam na itiparam anitiparam iti Ãhosvit iti÷ paro yasmÃt tat idam itiparam na itiparam anitiparamiti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyata ite÷ param itiparam na itiparam anitiparam iti khàiti k­tvà nira«ÂhÅvat iti atra prÃpnoti . atha iti÷ paro yasmÃt tat idam itiparam na itiparam anitiparamiti Órau«a vau«a iti k­tvà nira«ÂhÅvat iti atra prÃpnoti . astu tÃvat iti÷ paro yasmÃt tat idam itiparam na itiparam anitiparamiti . nanu  ca uktam Órau«a vau«a iti k­tvà nira«ÂhÅvat iti atra prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . atha iha te prÃk dhÃto÷ iti katham gatimÃtrasya pÆrvaprayog÷ bhavati .  upoddharati iti . gatyÃk­ti÷ pratinirdiÓyate . iha api tarhi anukaraïÃk­ti÷ nirdiÓyate .

(P_1,4.62.2)  KA_I,343.23-344. 3  Ro_II,450     kimartham idam ucyate . #<anukaraïasya itikaraïaparatvaprati«edha÷ ani«ÂaÓabdaniv­ttyartha÷># .  anukaraïasya itikaraïaparatvaprati«edha÷ ucyate . kim prayojanam . ani«ÂaÓabdaniv­ttyartha÷ . ani«ÂhaÓabdatà mà bhÆt iti . idam vicÃrayi«yati teprÃgdhÃtuvacanam prayoganiyamÃrtham và syÃt sa¤j¤ÃniyamÃrtham và iti . tat yadà prayoganiyamÃrtham tadà ani«ÂhaÓabdaniv­ttyartham idam vaktavyam . yadà hi sa¤j¤ÃniyamÃrtham tadà na do«a÷ bhavati .

(P_1,4.63)  KA_I,344.5-10  Ro_II,450-451     idam atibahu kriyate Ãdare anÃdare sat asat iti . ÃdÃre sat iti eva siddham . katham asatk­tya iti . tadantividhinà bhavi«yati . kena idÃnÅm anÃdare bhavi«yati . na¤Ã Ãdaraprati«edham vij¤ÃsyÃma÷ . nÃdare anÃdare iti . na evam Óakyam . ÃdaraprasaÇge eva hi syÃt . anÃdaraprasaÇge na syÃt . anÃdaragrahaïe puna÷ kriyamÃïe bahuvrÅhi÷ ayam vij¤Ãyate . avidyamÃnÃdare anÃdare iti . tasmÃt anÃdaragrahaïam kartavyam . asata÷ tu tadantavidhinà siddham .

(P_1,4.65)  KA_I,344. 12-14  Ro_II,452     #<anta÷Óabdasya ÃÇkividhisamÃsaïatve«u pasaÇkhyÃnam># . anta÷Óabdasya ÃÇkividhisamÃsaïatve«u pasaÇkhyÃnam kartavyam . aÇ . antardhà . kividhi÷ . antardhi÷ . samÃsa÷ . antarhatya . ïatvam . antarhaïyÃt gobhyo gÃ÷ .

(P_1,4.74)  KA_I,344.16-345.7  Ro_II,452-453     #<sÃk«Ãtprabh­ti«u cvyarthagrahaïam># . sÃk«Ãtprabh­ti«u cvyarthagrahaïam kartavyam . asÃk«ÃtsÃk«Ãtk­tvà sÃk«Ãtk­tya . yadà hi sÃk«Ãt eva kim cit kriyate tadà mà bhÆt iti . #<makÃrÃntatvam ca gatisa¤j¤Ãsanniyuktam># . makÃrÃntatvam ca gatisa¤j¤Ãsanniyogena vaktavyam . lavaïaÇk­tya . #<tatra cviprati«edha÷># . tatra cvyantasya prati«edha÷ vaktavya÷ . lavaïÅk­tya . #<na và pÆrveïa k­tatvÃt># ïa và vaktavyam . kim kÃraïam . pÆrveïa k­tatvÃt . astu anena vibhëà . pÆrveïa nitya÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . makÃrÃntatvam ca gatisa¤j¤Ãsanniyuktam iti uktam . tat cvyantasya mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . lavaïaÓabdasya ayam vibhëà lavaïamÓabda ÃdeÓa÷ kriyate . yadi ca lavaïÅ Óabdasya api vibhëà lavaïamÓabda÷ ÃdeÓa÷ bhavati na kim cid du«yati . traiÓabdyam ca ha sÃdhyam .  | tacca evam sati siddham bhavati iti .

(P_1,4.80)  KA_I,345.9-346.14  Ro_II,453-456     kimidam prÃgdhÃtuvacanam prayoganiyamÃrtham : ete prÃk eva dhÃto÷ prayoktavyÃ÷ . Ãhosvit sa¤j¤ÃniyamÃrtham : ete prÃk ca akprÃk ca prayoktavyÃ÷ , prÃk prayujyamÃnÃnÃm gatisa¤j¤Ã bhavati iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<prÃgdhÃtuvacanam prayoganiyamÃrtham iti cet anukaraïasya itikaraïaparaprati«edha÷ ani«ÂaÓabdaniv­ttyartha÷># . prÃgdhÃtuvacanam prayoganiyamÃrtham iti cet anukaraïasya itikaraïaparaprati«edha÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . ani«ÂaÓabdaniv­ttyartha÷ . ani«ÂaÓabatà mà bhÆt iti . #<chandasi paravyavahitavacanam ca># . chandasi pare api vyavahitÃ÷ ca iti vaktavyam . #<sa¤j¤Ãniyame siddham># . sa¤j¤Ãniyame siddham etat bhavati . astu tarhi sa¤j¤Ãniyama÷ . #<ubhayo÷ anarthakam vacanam ani«ÂÃdarÓanÃt># . ubhayo÷ api pak«ayo÷ vacanamanarthakam . kim kÃraïam . ani«ÂÃdarÓanÃt . na hi ka÷ citprapacati iti prayoktavye pacatipra iti prayuÇkte . yadi ca ani«Âam d­Óyeta tata÷ yatnÃrham syÃt . #<upasarjanasannipÃte tu pÆrvaparavyavasthÃrtham># . upasarjanasannipÃte tu pÆrvaparavyavasthÃrtham etat vaktavyam . ­«abham kÆlamudrujam ­«abham kÆlamudvaham . atra gate÷ prÃk dhÃto÷ prayoga÷ yathà syÃt . yadi upasarjanasannipÃte pÆrvaparavyavasthÃrtham idam ucyate sukaÂamkarÃïi vÅraïÃn i iti atra gate÷ prÃk dhÃto÷ prayoga÷ prÃpnoti . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na atra gate÷ prÃkprayoga÷ bhavati iti yat ayam Å«addu÷su«u k­cchrÃk­cchÃrthe«u khal iti khakÃram anubandham karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . khitkaraïe etat prayojanam khiti iti mum yathà syÃt iti . yadi ca atra gate÷ prÃkprayoga÷ syÃt khitkaraïam anarthakam syÃt . astu atra mum . anavyayasya iti prati«edha÷ bhavi«yati . paÓyati tu ÃcÃrya÷ na atra gate÷ prÃk dhato÷ prayoga÷ bhavati iti tata÷ khakÃram anubandham karoti . na etat asti j¤Ãpakam . yadi api atra gate÷ prÃkprayoga÷ syÃt syÃtevÃtra mumÃgama÷ . katham . k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasya api grahaïam bhavati iti . tasmÃt na artha÷ evamarthena prÃgdhÃtuvacanena . katham ­«abham kÆlamudrujam ­«abham kÆlamudvaham . na e«a÷ do«a÷ . na e«a÷ udi÷ upapadam . kim tarhi . viÓe«aïam . udi kÆle rujivaho÷ . utpÆrvÃbhyÃm rujivahibhyÃm kÆle upapade iti .

(P_1,4.83)  KA_I,346.16-18  Ro_II,456-457     kimartham mahatÅ sa¤j¤Ã kriyate . anvarthasa¤j¤Ã yathà vij¤Ãyeta . karma proktavanta÷ karmapravacanÅyÃ÷ iti . ke puna÷ karma proktavanta÷ . ye samprati kriyÃm na Ãhu÷ . ke ca samprati kriyÃm na Ãhu÷ . ye aprayujyamÃnasya kriyÃm Ãhu÷ te karmapravacanÅyÃ÷ .

(P_1,4.84)  KA_I,346.20-347.21  Ro_II,458-460     kimartham idam ucyate . karmapravacanÅyasa¤j¤Ã yathà syÃt . gatyupasargasa¤j¤e mà bhÆtÃm iti . kim ca syÃt . ÓÃkalyasya samhitÃm anu prÃvar«at : gati÷ gatau iti nighÃta÷ prasajyeta . yadi evam ve÷ api karmapravacanÅyasa¤j¤Ã vaktavyà . ve÷ api nighÃta÷ na i«yate : prÃdeÓam prÃdeÓam viparilikhati . asti atra viÓe«a÷ . na atra ve÷ likhim prati kriyÃyoga÷ . kim tarhi . aprayujyamÃnam . prÃdeÓam prÃdeÓam vimÃya parilikhati iti . yadi  evam ano÷ api karmapravacanÅyasa¤j¤ayà na artha÷ . ano÷ api hi na v­«im prati kriyÃyoga÷ . kim tarhi aprayujyamÃnam . ÓÃkalyena suk­tÃm samhitÃm anuviÓamya deva÷ prÃvar«at . idam tarhi prayojanam dvitÅyà yathà syÃt karmapravacanÅyayukte dvitÅyà iti . ata÷  uttaram paÂhati . #<anurlak«aïevacanÃnarthakyam sÃmÃnyak­tatvÃt># . anurlak«aïevacanÃrthakyam  . kim kÃraïam . sÃmÃnyak­tatvÃt . sÃmÃnyena eva atra karmapravacanÅyasa¤j¤Ã bhavi«yati lak«aïetthambhÆtÃkhyÃnabhÃgavÅpsÃsu pratiparyanava÷  iti . #<hetvartham tu vacanam># . hetvartham idam vaktavyam . hetu÷ ÓÃkalyasya samhità var«asya na lak«aïam . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . lak«aïam hi nÃma sa÷ bhavati yena puna÷ puna÷ lak«yate na ya÷ sak­dapi nimittatvÃya kalpate . sak­t ca asau ÓÃkalyena suk­tÃm samhitÃm anuÓimya deva÷ prÃvar«at . sa÷ tarhi tathà . nirdeÓa÷ kartavya÷ anu÷ hetau iti . atha idÃnÅm lak«aïena hetu÷ api vyÃpta÷ na artha÷ anena . lak«aïena hetu÷ api vyÃpta÷ . na hi avaÓyam tat eva lak«aïam bhavati yena puna÷ puna÷ lak«yate . kim tarhi . yat sak­t api nimittvÃya kalpate tat api lak«aïam bhavati . tat yathà api bhavÃn kamaï¬ulapÃïim chÃtram adrak«Åt iti . sak­t Ãsau kamaï¬alupÃïi÷ chÃtra÷ d­«Âa÷ tasya tat eva lak«aïam bhavati . tat eva tarhi prayojanam dvitÅyà yathà syÃt karmapravacanÅyayukte dvitÅyà iti . etat api na asti prayojanam . siddhà atra dvitÅyà karmapravacanÅyayukte iti eva . na sidhyati . paratvÃt hetutvÃÓrayà t­tÅyà prÃpnoti .

(P_1,4.89)  KA_I,347.23-25  Ro_II,461     ÃÇ maryÃdÃbhividhyo÷ iti vaktavyam . iha api yathà syÃt ÃkumÃram yaÓa÷ pÃïine÷ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . maryÃdÃvacane iti eva siddham . e«Ã asya yaÓasa÷ maryÃdà .

(P_1,4.90)  KA_I,348.2-6  Ro_II,461-462     kasya lak«aïadaya÷ arthÃ÷ nirdiÓyante . v­k«ÃdÅnÃm . kimartham puna÷ idam ucyate . karmapravacanÅyasa¤j¤Ã yathà syÃt . gatyupasargasa¤j¤e mà bhÆtÃm iti . na etat asti prayojanam . yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ na ca v­k«ÃdÅn prati kriyÃyoga÷ . idam tarhi prayojanam dvitÅyà yathà syÃt karmapravacanÅyayukte dvitÅyà iti . v­k«am prati vidyotate . v­k«amanu vidyotate iti .

(P_1,4.93)  KA_I,348.8-20  Ro_II,462-464     kimartham adhiparyo÷ anarthakayo÷ karmapravacanÅyasa¤j¤Ã ucyate . karmapravacanÅyasa¤j¤Ã yathà syÃt . gatyupasargasa¤j¤e mà bhÆtÃm iti . na etat asti prayojanam . yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ anarthakau ca imau . idam tarhi prayojanam pa¤camÅ yathà syÃt pa¤camÅ apÃÇparibhi÷ iti . kuta÷ paryÃgamyata iti . siddhà atra pa¤camÅ apÃdÃne iti eva . Ãta÷ ca apÃdÃnapa¤camÅ e«Ã .  yatra api adhiÓabdena yoge pa¤camÅ na vidhÅyate tatra api ÓrÆyate . kuta÷ adhyÃgamyata iti . evam tarhi siddhe sati yat anarthakayo÷ gatyupasargasa¤j¤ÃbÃdhikÃm karmapravacanÅyasa¤j¤Ãm ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anarthakÃnÃm api e«Ãm bhavati arthavatk­tam iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . nipÃtasya anarthakasya prÃtipadikatvam coditam . tat na vaktavyam bhavati . atha và na eva imau anarthakau . kim tarhi anarthakau iti ucyate . anarthÃntarvÃcinau anarthakau . dhÃtunà uktÃm kriyÃm Ãhatu÷ . tad aviÓi«Âam bhavati yathà ÓaÇkhe paya÷ . yadi evam dhÃtunà uktatvÃt tasyÃrthasya upasargaprayogo na prÃpnoti uktÃrthÃnÃm aprayoga÷  iti . uktÃrthÃnÃmapi prayoga÷ d­Óyate . tat yathà apÆpau  dvau Ãnaya . brÃhmaïau dvau anaya iti .

(P_1,4.96)  KA_I,348.22-349. 4  Ro_II,464-465     iha kasmÃt na bhavati . sarpi«a÷ api syÃt . gomÆtrasya api syÃt . kim ca syÃt . dvitÅyà api prasajyeta karmapravacanÅyayukte dvitÅyà iti . na e«a÷ do«a÷ . na ime apyarthÃ÷ nirdiÓyante . kim tarhi . parapadÃrthÃ÷ ime nirdiÓyante . ete«u arthe«u yat padam vartate tat prati api÷ karmapravacanÅyasa¤j¤a÷ bhavati iti . atha và yat atra karmapravacanÅyayuktam na ada÷ prayujyate . kim puna÷ tat . bindu÷ . bindo÷ tarhi kasmÃt na bhavati . upapadavibhakte÷ kÃrakavibhakti÷ balÅyasÅ iti prathamà bhavi«yati iti .

(P_1,4.97)  KA_I,349.6-9  Ro_II,466     #<adhirÅÓvaravacane uktam># . kim uktam . yasya ca ÅÓvaravacanam iti kart­nirdeÓa÷ cet avacanÃt siddham . prathamÃnupapatti÷ tu . svavacanÃt siddham iti . adhi÷ svam prati karmapravacanÅyasa¤j¤a÷ bhavati iti vaktavyam .

(P_1,4.99)  KA_I,349.11-19  Ro_II,466-467     #<lÃdeÓe parasmaipadagrahaïam puru«abÃdhitatvÃt># . lÃdeÓe parasmaipadagrahaïam  kartavyam . kim kÃraïam . puru«abÃdhitatvÃt . #<iha vacane hi sa¤j¤ÃbÃdhanam># . iha hi kriyamÃïe anavakÃÓà puru«asa¤j¤Ã parasmaipadasa¤j¤Ãm bÃdheta . parasmaipadasa¤j¤Ã api anavakÃÓà . sà vacanÃt bhavi«yati . sÃvakÃÓà parasamaipadasa¤j¤Ã . ka÷ vakÃÓa÷ . Óat­kkvasÆ avakÃÓa÷ . #<sici v­ddhau tu parasmaipadagrahaïam j¤Ãpakam puru«ÃbÃdhakatvasya># . yat ayam sici v­ddhi÷ parasmaipade«u iti parasmaipadagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷  na puru«asa¤j¤Ã parasmaipadasa¤j¤Ãm bÃdhate iti .

(P_1,4.101)  KA_I,350.2-24  Ro_II,468-469      #<prathamamadhyamottamasa¤j¤ÃyÃm Ãtmanepadagrahaïam samasaÇkhyÃrtham >#. prathamamadhyamottamasa¤j¤ÃyÃm Ãtmanepadagrahaïam kartavyam . ÃtmanepadÃnÃm ca prathamamadhyamottamasa¤j¤Ã÷ bhavanti iti vaktavyam . kim prayojanam . samasaÇkhyÃrtham . saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ yathà syÃt . akriyamÃïe hi Ãtmanepadagrahaïe tisra÷ sa¤j¤Ã÷ «a sa¤j¤ina÷ . vai«amyÃt saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . kriyamÃïe api ca Ãtmanepadagrahaïe #<ÃnupÆrvyavacanam ca># . ÃnupÆrvyavacanam ca kartavyam . akriyamaïe hi kasya cit eva trikasya prathamasa¤j¤Ã syÃt kasya cit eva madhyamasa¤j¤Ã kasya cit eva uttamasa¤j¤Ã . #<na vaikaÓe«anirdeÓÃt># . yat tÃvat ucyate Ãtmanepadagrahaïam kartavyam samasaÇkhyÃrtham iti . tat na kartavyam . sa¤j¤Ã÷  api «at eva nirdiÓyante . katham . ekaÓe«anirdesÃt . ekaÓe«anirdeÓa÷ ayam . atha etasmin ekaÓe«anirdeÓe sati kim ayam k­taikaÓe«ÃïÃm dvandva÷ . prathama÷ ca prathama÷ ca prathamau  madhyama÷ ca madhyama÷ ca madhyamau uttama÷ ca uttama÷ ca uttamau prathamau ca madhyamau ca uttamau ca prathamamadhyamottamÃ÷ iti . Ãhosvit k­tadvandvÃnÃm ekaÓe«a÷ . prathamau ca madhyama÷ ca uttama÷ ca prathamamadhyamottamÃ÷ . prathamamadhyamotttamÃ÷ ca prathamamadhyamottamÃ÷ ca prathamamadhyamottamÃ÷ iti . kim ca ata÷ . yadi k­taikeÓe«ÃïÃm dvandva÷ prathamamadhyamayo÷ prathamasa¤j¤Ã prÃpnoti . uttamaprathamayo÷ madhyamasa¤j¤Ã prÃpnoti . madhyamottamayo÷ uttamasa¤j¤Ã prÃpnoti . atha k­tadvandvÃnÃmekaÓe«o na do«a÷ bhavati . yathà na do«a÷ tathà astu . kim puna÷ atra nyÃyyam . ubhayam iti Ãha . ubhayam hi d­Óyate . tat yathà . bahu ÓaktikiÂakam bahÆni ÓaktikiÂakÃni bahu sthÃlÅpiÂharam bahÆni sthÃlÅpiÂharÃïi . yat api ucyate kriyamÃïe api Ãtmanepadagrahaïe ÃnurpÆrvyavacanam kartavyam iti . na kartavyam . lokata÷ etat siddham . tat yathà loke vihavyasya dvÃbhyÃm dvÃbhyÃm agni÷ upstheya÷ iti . na ca ucyate ÃnupÆrvyeïa iti ÃnupÆrvyeïa ca upasthÅyata iti .

(P_1,4.104)  KA_I,351.2-10  Ro_II,470-471     trÅïi trÅïi iti anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate a«Âhana÷ à vibhaktau iti Ãtvam na prÃpnoti . atha niv­ttam prathamayo÷ pÆrvasavarïa÷ iti atra pratyayayo÷ eva grahaïam prÃpnoti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat anuvartate iti . nanu ca uktam a«Âhana à vibhaktau iti Ãtvam na prÃpnoti iti . vacanÃt bhavi«yati . atha và puna÷ astu niv­ttam . nanu ca uktam prathamayo÷ pÆrvasavarïa÷ iti atra pratyayayo÷ eva grahaïam prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . aci iti anuvartate . na cÃjÃdÅ prathamau pratyayau sta÷ .  nanu ca evam vij¤Ãyate ajÃdÅ yau prathamau ajÃdÅnÃm và yau prathamau iti . yat tarhi tasmÃt Óasa÷ na÷ pumsi iti anukrÃntam pÆrvasavarïadÅrgham pratinirdiÓati tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ vibhaktyo÷ grahaïam iti . atha và vacanagrahaïam eva kuryÃt . aujaso÷ pÆrvasavarïa÷ iti .

(P_1,4.105,107-108.1)  KA_I,351.13-353.27  Ro_II,471-476     kimartham idam ucyate . #<yu«madasmacche«avacanam niyamÃrtham># . niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . atha etasmin niyamÃrthe vij¤ÃyamÃne kim ayam upapadaniyama÷ yu«madi madhyama÷ eva asmadi uttama÷ eva Ãhosvit puru«aniyama÷ yu«madi eva madhyama÷ asmadi eva uttama÷ iti . kim  ca ata÷ . yadi puru«aniyama÷ Óe«agrahaïam kartavyam Óe«e prathama÷ iti . kim kÃraïam . madhyamottamau niyatau yu«madasmadÅ aniyate . tatra prathama÷ api prÃpnoti . tatra Óe«agrahaïam kartavyam prathamaniyamÃrtham . Óe«e eva prathama÷ bhavati na anyatra iti . atha api upapadaniyama÷ evam api Óe«agrahaïam kartavyam  Óe«e prathama÷ iti . yu«madasmadÅ niyate madhyamottamau aniyatau tau Óe«e api prÃpnuta÷ . tatra Óe«agrahaïam kartavyam Óe«aniyamÃrtham . Óe«e prathama÷ eva bhavati na anya÷ iti . upapadaniyame Óe«agrahaïam Óakyam akartum . katham . yu«madasmadÅ niyate madhyamottamau aniyatau tau Óe«e api prÃpnuta÷ . tata÷ vak«yÃmi prathama÷ bhavati iti . tat niyamÃrtham bhavi«yati . yatra prathama÷ ca anya÷ ca prÃpnoti tatra prathama÷ bhavati iti . #<tatra yu«madasmadanye«u prathamaprati«edha÷ Óe«atvÃt># . tatra yu«madasmadanye«u prathamasya prati«edha÷ vaktavya÷ . tvam ca devadatta÷ ca pacatha÷ . aham ca devadatta÷ ca pacÃva÷ . kim kÃraïam . Óe«atvÃt . Óe«e prathama÷ iti prathama÷ prÃpnoti . #<siddham tu yu«madasmado÷ prati«edhÃt># . siddham etat . katham . yu«madasmado÷ prati«edhÃt . Óe«e pratham÷ yu«madasmado÷ na iti vaktavyam . #<yu«madi madhyamÃt asmadi uttama÷ prati«edhena># . yu«madi madhyamÃt asmadi uttama÷ iti etat bhavati viprati«edhena . yu«madi madhyama÷ iti asya avakÃÓa÷ tvam pacasi . asmadi uttama÷ iti asya avakÃÓa÷ aham pacÃmi . iha ubhayam prÃpnoti tvam ca aham ca pacÃva÷ . asmadi uttama÷  iti etat bhavati virprati«edhena . sa÷ tarhi viprati«edha÷ vaktvaya÷ . na vaktavya÷ . tyadÃdÅnÃm yat yat param tat tat Ói«yate iti evam asmada÷ Óe«a÷ bhavi«yati . tatra asmadi uttama÷  iti eva siddham . #<anekaÓe«abhÃvÃrtham tu >#. anekaÓe«abhÃvÃrtham tu sa÷ viprati«edha÷ vaktavya÷ . yadà ca ekaÓe«a÷ na . kadà ca ekaÓe«a÷ na . sahavivak«ÃyÃm ekaÓe«a÷ . yadà na sahavivak«Ã tada ekaÓe«a÷ na asti . #<na và yu«madasmado÷ anekaÓe«abhÃvÃt tadadhikaraïÃnÃm api anekaÓe«abhÃvÃt aviprati«edha÷># . na và artha÷ viprati«edhena . kim kÃraïam . yu«madasmado÷ anekaÓe«abhÃvÃt tadadhikaraïÃnÃm api yu«madasmadadhikaraïÃnÃm api ekaÓe«ena na bhavitavyam . tvam ca aham ca pacasi pacÃmi ca iti . #<kriyÃp­thaktve ca dravyap­thaktvadarÓanam anumÃnam uttaratra anekaÓe«abhÃvasya># . kriyÃp­thaktve ca dravyap­thaktvam d­Óyate . tat yathà pacasi pacÃmi ca tvam ca aham ca iti . tat anumÃnam uttarayo÷ api kriyayo÷ ekaÓe«a÷ na bhavati iti . evam ca k­tvà sa÷ pi ado«a÷ bhavati yat uktam tatra yu«madasmadanye«u prathamaprati«edha÷ Óe«atvÃt iti . tatra api hi evam bhavitavyam tvam ca devadatta÷ ca pacasi pacati ca . aham ca devadatta÷ ca pacÃmi pacati ca iti . yat tÃvat ucyate na và yu«madasmado÷ anekaÓe«abhÃvÃt tadadhikaraïÃnÃm api anekaÓe«abhÃvÃt aviprati«edha÷ iti . d­Óyate hi yu«madasmado÷ cÃnekaÓe«a÷ tadadhikaraïÃnÃm ca ekaÓe«a÷ . tat yathà tvam ca aham ca v­ttrahan ubhau samprayujyÃvahai iti . yat api ucyate kriyÃp­thaktve ca dravyap­thaktvadarÓanam anumÃnam uttaratra anekaÓe«abhÃvasya iti .  kriyÃp­thaktve khalu api dravyaikaÓe«a÷ bhavati iti d­Óyate . tat yathà ak«Ã÷ bhajyantÃm bhak«yantÃm dÅvyantÃm iti . evam ca k­tvà sa÷ api do«o bhavati yat uktam tatra yu«madasmadanye«u prathamaprati«edha÷ Óe«atvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . parih­tam etat siddham tu yu«madasmado÷ prati«edhÃt iti . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . Óe«e prathama÷ vidhÅyate .  na hi Óe«a÷ ca anya÷ ca Óe«agrahaïena g­hyate . bhavet prathama÷ na syÃn . madhyamottamau api na prÃpnuta÷ . kim kÃraïam .   yu«madasmado÷ upapadayo÷ madhyamottamau ucyete .  na ca yu«madasmadÅ anya÷ ca yu«madasmadgrahaïena g­hyate . yat atra yu«mat yat ca asmat tattadÃÓrayau madhyamottamau bhavi«yata÷ . yathà eva tarhi yat atra yu«mat yat ca smat tadÃÓrayau madhyamottamau bhavata÷  evam ya÷ atra  Óe«a÷ tadÃÓraya÷ prathama÷ prÃpnoti . evam tarhi Óe«e upapade prathama÷ vidhÅyate . upoccÃri padam upapadam . yat ca atra upoccÃri na sa÷ Óe«a÷ ya÷ ca Óe«a÷ na tat upoccÃri . bhavet prathama÷ na syÃt . madhyamottamau api na prÃpnuta÷ . kim kÃraïam . yu«madasmado÷ upapadayo÷ madhyamottamau ucyete . upoccÃri padam upapadam . yat ca atra upoccÃri na te yu«madasmadÅ ye ca yu«madasmadÅ na tat upoccÃri . evam tarhi Óe«eïa sÃmÃnÃdhikaraïye prathama÷ vidhÅyate . na ca atra Óe«eïa eva sÃmÃnÃdhikaraïyam . bhavet prathama÷ na syÃt . madhyamottamau api na prÃpnuta÷ . kim kÃraïam . yu«madasmadbhyÃm sÃmÃnÃdhikaraïye madhyamottamau ucyete na ca atra yu«madasmadbhyÃm eva sÃmÃnÃdhikaraïyam . evam tarhi tyadÃdÅni sarvai÷ nityam iti evam atra yu«madasmado÷ Óe«a÷ bhavi«yati . tatra yu«madi madhyama÷ asmadi uttama÷  iti eva siddham . na sidhyati . sthÃnini api iti prathama÷ prÃpnoti . tyadÃdÅnÃm khalu api
yat yat param tat tat Ói«yate iti yadà bhavata÷ Óe«a÷ tadà prathama÷ prÃpnoti . 

(P_1,4.105,107-108.2)  KA_I,353.27-354. 15  Ro_II,477-478     yu«madi madhyama÷ asmadi uttama÷  iti eva ucyate. tau iha na prÃpnuta÷ : paramatvam pacasi .  paramÃham pacÃmi iti . tadantavidhinà bhavi«yati . iha api tarhi tadantavidhinà prÃpnuta÷ : atitvam pacati . atyaham pacati iti . ye ca api ete samÃnÃdhikaraïav­ttaya÷ taddhitÃ÷ tatra ca madhyamottamau na prÃpnuta÷ : tvattara÷ pacasi mattara÷ pacÃmi iti . tvadrÆpa÷ pacasi madrÆpa÷ pacÃmi iti . tvatkalpa÷ pacasi . matkalpa÷ pacÃmi iti. evam tarhi yu«madvati asmadvati iti evam bhavi«yati . iha api tarhi prÃpnuta÷ : atitvam pacati . atyaham pacati iti . evam tarhi yu«madi sÃdhane asmadi sÃdhane iti evam bhavi«yati . evam ca k­tvà sa÷ api ado«a÷ bhavati yat uktam tatra yu«madasmadanye«u prathamaprati«edha÷ Óe«atvÃt iti . atha và prathama÷ utsarga÷ kari«yate . tasya yu«madasmado÷ upapadayo÷ madhyamottamau apavÃdau bhavi«yata÷ . tatra yu«madgandha÷ ca asmadgandha÷ ca asti iti k­tvà madhyamottamau bhavi«yata÷ . atha iha katham bhavitavyam . atvam tvam sampadyate tvadbhavati madbhavati iti . Ãhosvit tvadbhavasi madbhavÃmi iti . tvadbhavati madbhavati iti evam bhavitavyam . madhyamottamau kasmÃt na bhavata÷ . gauïamukhyayo÷ mukhye sampratyaya÷ bhavati . tat yathà . gau÷ anubandhya÷ aja÷ agnÅ«homÅya÷ iti na bÃhÅka÷ anubadhyate . katham tarhi bÃhÅke v­ddhyÃttve bhavata÷ . gau÷ ti«Âhati . gÃm Ãnaya iti . arthÃÓraye etat evam bhavati . yat hi ÓabdÃÓrayam ÓabdamÃtre tat bhavati . ÓabdÃÓraye ca v­ddhyÃttve .

(P_1,4.109)  KA_I,354.17-356.13  Ro_II,478-484     #<para÷ sannikar«a÷ samhità cet adrutÃyÃm asaæhitam >#. para÷ sannikar«a÷ saæhità cet adrutÃyÃm v­ttau saæhitÃsa¤j¤Ã na prÃpnoti . drutÃyÃm eva hi para÷ sannikar«o varïÃnÃm na adrutÃyÃm . #<tulya÷ samnikar«a÷># . tulya÷ samnikar«a÷ varïÃnÃm drutamadhyamavilimbitÃsu v­tti«u . kiÇk­ta÷ tarthi viÓe«a÷ . #<varïakÃlabhÆyastvam tu >#. varïÃnÃm tu kÃlabhÆyastvam . tat yathà . hastimaÓakayo÷ tulya÷ sannikar«a÷ prÃïibhÆyastvam tu . yadi evam #<drutÃyÃm taparakaraïe madhyamavilimbitayo÷ upasaÇkhyÃnam kÃlabhedÃt># . drutÃyÃm taparakaraïe madhyamavilimbitayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . kim kÃraïam . kÃlabhedÃt . ye drutÃyÃm v­ttau varïÃ÷ tribhÃgÃdhikÃ÷ te madhyamÃyÃm ye madhyamÃyÃm v­ttau varïÃ÷ tribhÃgÃdhikÃste vilimbitÃyÃm . #<uktam vÃ># . kim uktam . siddham tu avasthitÃ÷ varïÃ÷ vaktu÷ cirÃciravacanÃt v­ttaya÷ viÓi«yante iti . atha và ÓabdÃvirÃma÷ saæhità iti etat lak«aïam kari«yate . #<ÓabdÃvirÃme prativarïam avasÃnam># . ÓabdÃvirÃme prativarïam avasÃnasa¤j¤Ã prÃpnoti . kim idam prativarïam iti . varïam varïam prati prativarïam . yena eva yatnena eka÷ varïa÷ uccyÃryate vicchinne varïe upasaæh­tya tam anyam upÃdÃya dvitÅya÷ prayujyate tathà t­tÅya÷ tathà caturtha÷ . evam tarhi anavakÃÓà saæhitÃsa¤j¤Ã avasÃnasa¤j¤Ãm bÃdhi«yate . atha và avasÃnasa¤j¤ÃyÃm prakar«agati÷ vij¤Ãsyate : sÃdhÅya÷ ya÷ virÃma÷ iti . ka÷ ca sÃdhÅya÷ . ya÷ ÓabdÃrthayo÷ virÃma÷ . atha và hrÃdÃvirÃma÷ saæhà iti etat lak«aïam kari«yate . #<hrÃdÃvirÃme sparÓÃgho«asaæyoge asannidhÃnÃt asaæhitam># . hrÃdÃvirÃme sparÓÃnÃm agho«ÃïÃm saæyoge asamnidhÃnÃt saæhitÃsa¤j¤Ã na prÃpnoti . kukkuÂa÷ pippakà pittam iti . kim ucyate saæyoge iti . atha yatra eka÷ pacati iti eka÷ pÆrvaparayo÷ hrÃdena pracchÃdyate . tad yathà . dvayo÷ raktayo÷ vastrayo÷ madhye Óuklam vastram tadguïam upalabhyate . badarapiÂake riktaka÷ lohakaæsa÷ tadguïa÷ upalabhyate . #<ekena tulya÷ sannidhi÷># . yathà eka÷ varïa÷ hrÃdena pracchÃdyate evam aneka÷ api . atha và paurvÃparyam akÃlavyapetam saæhità iti etat lak«aïam kari«yate. #<paurvÃparyam akÃlavyapetam saæhità cet pÆrvÃparÃbhÃvÃt asaæhitam >#. paurvÃparyam akÃlavyapetam saæhità cet pÆrvÃparÃbhÃvÃt saæhitÃsa¤j¤Ã na prÃpnoti . na hi varïÃnÃm paurvÃparyam asti . kim kÃraïam . #<ekaikavarïavartitvÃt vÃca÷ uccaritapradhvaæsitvÃt ca varïÃnÃm># . ekaikavarïavartinÅ vÃk . na dvau yugapat uccÃrayati . gau÷ iti yÃvat gakÃre vÃk vartate na aukÃre na visarjanÅye . yÃvat aukÃre na gakÃre na visarjanÅye . yÃvat visarjanÅye na gakÃre na aukÃre . uccaritapradhvaæsitvÃt . uccaritapradhvaæsina÷ khalu api varïÃ÷ . uccarita÷ pradhvasta÷ . atha apara÷ prayujyate . na varïa÷ varïasya sahÃya÷ . evam tarhi #<buddhau k­tvà sarvÃ÷ ce«ÂhÃ÷ kartà dhÅra÷ tatvannÅti÷ Óabdena arthÃn vÃcyÃn d­«Âvà buddhau kuryÃt paurvÃparyam >#. buddhivi«ayam eva ÓabdÃnÃm paurvÃparyam . iha ya÷ e«a÷ manu«ya÷ prek«ÃpÆrvakÃrÅ bhavati sa÷ paÓyati asamin arthe ayam Óabda÷ prayoktvaya÷ smin tÃvat Óabde ayam tÃvat varïa÷ tata÷ ayam tata÷ ayam iti .

(P_1,4.110)  KA_I,356.15-358.8  Ro_II,484-488     idam vicÃryate abhÃva÷ avasÃnalak«aïam syÃd virÃma÷ và iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<abhÃve avasÃnalak«aïe uparyabhÃvavacanam >#. abhÃveÃvasÃnalak«aïe uparyabhÃvagrahaïam kartavyam . upari ya÷ abhÃva÷ iti vaktavyam . purastÃt api hi Óabdasya abhÃva÷ tatra mà bhÆt iti . kim ca syÃt . rasa÷ ratha÷ . kharavasÃnayorvisarjanÅya÷ iti visarjanÅya÷ prasajyeta . astu  tarhi virÃma÷ . #<virÃme virÃmavacanam># . yasya virÃma÷ virÃmagrahaïam tena kartavyam . nanu ca yasya api abhÃva÷ tena api abhÃvagrahaïam kartavyam . parÃrtham mama bhavi«yati . abhÃva÷ lopa÷ . tata÷ avasÃnam ca iti . mama api tarhi virÃmagrahaïam parÃrtham bhavi«yati . virÃma÷ lopa÷ avasÃnam ca iti . upari ya÷ virÃma÷  iti vaktavyam . purastÃt api Óabdasya virÃma÷ tatra mà bhÆt iti . kim ca syÃt . rasa÷ ratha÷ . kharavasÃnayorvisarjanÅya÷ iti visarjanÅya÷ prasajyeta . ÃrambhapÆrvaka÷ mama virÃma÷ . atha và na idam avasÃnalak«aïam vicÃryate . kim tarhi . sa¤j¤Å . abhÃva÷ vasÃnasa¤j¤Å syÃt virÃma÷ và iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<abhÃve avasÃnasa¤j¤ini uparyabhÃvavacanam># . abhÃve avasÃnasa¤j¤in yuparyabhÃvagrahaïam kartavyam . upari ya÷ bhÃva÷ iti vaktavyam . purastÃt api hi Óabdasya abhÃva÷ tatra mà bhÆt iti . kim ca syÃt . rasa÷ ratha÷ . kharavasÃnayorvisarjanÅya÷ iti visarjanÅya÷ prasajyeta . astu  tarhi virÃma÷ avÃsanam . #<virÃme virÃmavacanam># . yasya virÃma÷ tena virÃmagrahaïam kartavyam . nanu ca yasya api abhÃva÷ tena api abhÃvagrahaïam kartavyam . parÃrtham mama bhavi«yati . abhÃva÷ lopa÷ . tata÷ avasÃnam ca iti . mama api tarhi virÃmagrahaïam parÃrtham bhavi«yati . virÃma÷ lopa÷ avasÃnam ca iti . upari ya÷ virÃma÷  iti vaktavyam . nanu ca yasya api abhÃva÷ tena api abhÃvagrahaïam kartavyam . parÃrtham mama bhavi«yati . abhÃva÷ lopa÷ . tata÷ avasÃnam ca iti . mama api tarhi virÃmagrahaïam parÃrtham bhavi«yati . virÃma÷ lopa÷ avasÃnam ca iti . upari ya÷ virÃma÷  iti vaktavyam . nanu ca uktam ÃrambhapÆrvaka÷ iti . na avaÓyam ayam rami÷ prav­ttau eva vartate . kim tarhi . aprav­ttau api . tat yathà . uparatÃni asmin kule vratÃni . uparata÷ svÃdhyÃya÷ iti . na ca tatra svÃdhyÃya÷ bhÆtapÆrva÷ bhavati na api vratÃni . #<bhÃvÃvirÃmabhÃvitvÃt Óabdasya vasÃnalak«aïam na># . bhÃvÃvirÃmabhÃvitvÃt Óabdasya avasÃnalak«aïam na upapadyate . kim idam bhÃvÃvirÃmabhÃvitvÃt iti . bhÃvasya avirÃma÷ bhÃvÃvirÃma÷ bhÃvÃvirÃmeïa bhavati iti bhÃvÃvirÃmabhÃvÅ bhÃvÃvirÃmabhÃvina÷ bhÃvo bhÃvÃvirÃmabhÃvitvam . apara÷  Ãha . bhÃvabhÃvitvÃdavirÃmabhÃvitvÃt ca Óabdasya avasÃnalak«aïam na upapadyate iti . #<tatpara÷  iti và varïasya avasÃnam >#. virÃmapara÷ varïa÷ vasÃnasa¤j¤a÷ bhavati iti vaktavyam . #<varïa÷ antya÷ và avasÃnam># . atha và vyaktam eva paÂhitavyam antya÷ varïa÷ vasÃnasa¤j¤a÷ bhavati iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . #<saæhitÃvasÃnayo÷ lokaviditatvÃt siddham># . samhità avasÃnam iti lokaviditau etau arthau . evam hi ka÷ cit kam cid adhÅyÃnam Ãha : ÓannodevÅyam samhitayà adhÅ«va iti . sa÷ tatra paramasannikar«am adhÅte . apara÷ Ãha : kena vasyasi iti . sa÷ Ãha : akÃreïa ikÃreïa ukÃreïa iti . evam etau lokaviditatau arthau .  tayo÷ lokaviditatvÃt siddham iti .



(P_2,1.1.1)  KA_I,359.2-20  Ro_II,491-496     vidhi÷ iti ka÷ ayam Óabda÷ . vipÆrvÃt dhäa÷ karmasÃdhana÷ ikÃra÷ . vidhÅyate vidhi÷ iti . kim puna÷ vidhÅyate . samÃsa÷ vibhaktividhÃnam parÃÇgavadbhÃva÷ ca . kim puna÷ ayam adhikÃra÷ Ãhosvit paribhëà . ka÷ puna÷ adhikÃraparibhëayo÷ viÓe«a÷ . adhikÃra÷ pratiyogam tasya anirdeÓÃrtha÷ iti yoge yoge upati«Âhate . paribhëà puna÷ ekadeÓasthà satÅ sarvam ÓÃstram abhijvalayati pradÅpavat . tat yathà pradÅpa÷ suprajvalita÷ ekadeÓastha÷ sarvam veÓma abhijvalayati . ka÷ puna÷ atra prayatnaviÓe«a÷ . adhikÃre sati svarayitavyam paribhëÃyÃm puna÷ satyÃm sarvam apek«yam . tathà idam aparam dvaitam bhavati . ekÃrthÅbhÃva÷ và sÃmarthyam syÃt vyapek«Ã và iti . tatra ekÃrthÅbhÃve sÃmarthye adhikÃre ca sati samÃsa÷ eka÷ saÇg­hÅta÷ bhavati bibhaktividhÃnam parÃÇgavadbhÃva÷ ca asaÇg­hÅta÷ . vyapek«ÃyÃm puna÷ sÃmarthye adhikÃre ca sati bibhaktividhÃnam parÃÇgavadbhÃva÷ ca saÇg­hÅta÷ samÃsa÷ tu eka÷ asaÇg­hÅta÷ . anyatra khalu api samarthagrahaïÃni yuktagrahaïÃni ca kartavyÃni bhavanti . kva anyatra . isuso÷ sÃmarthye na cavÃhÃhaivayukte iti . vyapek«ÃyÃm puna÷ sÃmarthye paribhëÃyÃm ca satyÃm yÃvÃn vyÃkaraïe padagandha÷ asti sa÷ sarva÷ saÇg­hÅta÷ bhavati samÃsa÷ tu eka÷ asaÇg­hÅta÷ . tatra ekÃrthÅbhÃva÷ sÃmarthyam paribhëà ca iti evam sÆtram abhinnatarakam bhavati . evam api kva cit akartavyam samarthagrahaïam kriyate kva cit ca kartavyam na kriyate . akartavyam tÃvat kriyate samarthÃnÃm prathamÃt và iti . kartavyam ca na kriyate karmaïi aï samarthÃt iti . nanu ca gamyate tatra sÃmarthyam . kumbhakÃra÷ nagarakÃra÷ iti . satyam gamyate utpanne tu pratyaye . sa÷ eva tÃvat samarthÃt utpÃdya÷ .

(P_2,1.1.2)  KA_I,359.21-361.24  Ro_II,496-504     atha samarthagrahaïam kimartham . vak«yati dvitÅyà ÓritÃdibhi÷ samasyate . ka«ÂaÓrita÷ narakaÓrita÷ iti . samarthagrahaïam kimartham . paÓya devadatta ka«Âam . Órita÷ vi«ïumitra÷ gurukulam . t­tÅyà tatk­tÃrthena guïavacanena . ÓaÇkulÃkhaï¬a÷ kirikÃïa÷ . samarthagrahaïam kimartham . ti«Âha tvam ÓaÇkulayà . khaï¬a÷ dhÃvati musalena . caturthÅ tadarthÃrthabalihitasukharak«itai÷ . gohitam aÓrahitam . samarthagrahaïam kimartham . sukham gobhya÷ . hitam devadattÃya . pa¤camÅ bhayena . v­kabhayam dasyubhayam corabhayam . samarthagrahaïam kimartham . gaccha tvam mà v­kebhya÷ . bhayam devadattasya yaj¤adattÃt . «a«ÂhÅ subantena samasyate : rÃjapuru«a÷ , brÃhmaïakambala÷ . samarthagrahaïam kimartham . bhÃryà rÃj¤a÷ . puru«a÷ devadattasya . saptamÅ Óauï¬ai÷ : ak«aÓauï¬a÷ , strÅÓauï¬a÷ . samarthagrahaïam kimartham . kuÓala÷ devadatta÷ ak«e«u . Óauï¬a÷ pibati pÃnÃgÃre . atha kriyamÃïe api samarthagrahaïe iha kasmÃt na bhavati mahat ka«Âam Órita÷ iti . na và bhavati mahÃka«ÂaÓrita÷ iti . bhavati yadà etat vÃkyam bhavati : mahat ka«Âam mahÃka«Âam , mahÃka«Âam Órita÷ mahÃka«ÂaÓrita÷ iti . yadà tu etat vÃkyam bhavati : mahat ka«Âam Órita÷ iti tadà na bhavitavyam tadà ca prapnoti . tadà kasmÃt na bhavati . kasya kasmÃt na bhavati . kim dvayo÷ Ãhosvit bahÆnÃm . bahÆnÃm kasmÃt na bhavati . sup supà iti vartate . nanu ca bho÷ Ãk­tau ÓÃstrÃïi pravartante . tat yathà prÃtipadikÃt iti vartamÃne anyasmÃt ca anyasmÃt ca prÃtipadikÃt utpatti÷ bhavati . satyam etat . Ãk­ti÷ tu pratyekam parisamÃpyate . yÃvati etat parisamÃpyate prÃtipadikÃt iti tÃvata÷ utpattyà bhavitavyam . pratyekam ca etat parisamÃpyate na samudÃye . evam iha api yÃvati etat parisamÃpyate sup supà iti tÃvata÷ samÃsena bhavitavyam . dvayo÷ dvayo÷ ca etat parisamÃpyate na bahu«u . dvayo÷ tarhi kasmÃt na bhavati . asÃmarthyÃt . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . yadi sÃpek«am asamartham bhavati iti ucyate rÃjapuru«a÷ abhirÆpa÷ rÃjapuru«a÷ darÓanÅya÷ atra v­tti÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . pradhÃnam atra sÃpek«am . bhavati ca pradhÃnasya sÃpek«asya api samÃsa÷ . yatra tarhi apradhÃnam sÃpek«am bhavati tatra te v­tti÷ na prÃpnoti : devadattasya gurukulam , devadattasya guruputra÷ , devadattasya dÃsabhÃryà iti . na e«a÷ do«a÷ . samudÃyapek«Ã atra «a«Â÷Å sarvam gurukulam apek«ate . yatra tarhi na samudÃyapek«Ã «a«Â÷Å tatra v­tti÷ na prÃpnoti : kim odana÷ ÓÃlÅnÃm . saktvìhakam ÃpaïÅyÃnÃm . kuta÷ bhavÃn pÃÂaliputraka÷ . iha ca api : devadattasya gurukulam , devadattasya guruputra÷ , devadattasya dÃsabhÃryà iti : yadi e«Ã samudÃyapek«Ã «a«Â÷Å syÃt na etat niyogata÷ gamyeta devadattasya ya÷ guru÷ tasya ya÷ putra÷ iti . kim tarhi . anyasya api guruputra÷ devadattasya kim cit iti e«a÷ artha÷ gamyeta . yata÷ tu niyogata÷ devadattasya ya÷ guru÷ tasya ya÷ putra÷ iti e«a÷ artha÷ gamyate ata÷ manyÃmahe na samudÃyapek«Ã «a«Â÷Å iti . anyatra khalu api samarthagrahaïe sÃpek«asya api kÃryam bhavati . kva anyatra . isuso÷ sÃmarthye . brÃhamaïasya sarpi÷ karoti iti . tasmÃt na aeta Óakyak vaktum sÃpek«am asamartham bhavati iti . v­tti÷ tarhi kasmÃt na bhavati mahat ka«Âam Órita÷ iti . saviÓe«aïÃnÃm v­tti÷ na v­ttasya và viÓe«aïam na prayujyate iti vaktavyam . yadi saviÓe«aïÃnÃm v­tti÷ na v­ttasya và viÓe«aïam na prayujyate iti ucyate devadattasya gurukulam devadattasya guruputra÷ devadattasya dÃsabhÃryà iti atra v­tti÷ na prÃpnoti . agurukulaputrÃdÅnÃm iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam saviÓe«aïÃnÃm v­tti÷ na v­ttasya và viÓe«aïam na prayujyate agurukulaputrÃdÅnÃm iti . na vaktavyam . v­tti÷ tarhi kasmÃt na bhavati . agamakatvÃt . iha samÃnÃrthena vÃkyena bhavitavyam samÃsena ca . ya÷ ca iha artha÷ vÃkyena gamyate mahat ka«Âam Órita÷ iti na jÃtu cit samÃsena asau gamyate mahat ka«ÂaÓrita÷ iti . etasmÃt heto÷ brÆma÷ agamakatvÃt iti . na brÆma÷ apaÓabda÷ syÃt iti . yatra gamaka÷ bhavati bhavati tatra v­tti÷ . tat yathà : devadattasya gurukulam , devadattasya guruputra÷ , devadattasya dÃsabhÃryà iti . yadi agamakatvam hetu÷ na artha÷ samarthagrahaïena . iha api bhÃryà rÃj¤a÷ puru«a÷ devadattasya iti ya÷ artha÷ vÃkyena gamyate na asau jÃtu cit samÃsena asau gamyate bhÃrya rÃjapuru«a÷ devadattasya iti . tasmÃt na artha÷ samarthagrahaïena . idam tarhi prayojanam . asti asamarthasamÃsa÷ na¤samÃsa÷ gamaka÷ . tasya sÃdhutvam mà bhÆt . aki¤cit kurvÃïam amëam haramÃïam agÃdhÃt uts­«Âam iti . etat api na asti prayojanam . avaÓyam kasya cit na¤samÃsasya gamakasya sÃdhutvam vaktavyam . asÆryampaÓyÃni
mukhÃni apunargeyÃ÷ ÓlokÃ÷ aÓrÃddhabhojÅ alavaïabhojÅ brÃhmaïa÷ . su anapuæsakasya etat niyamÃrtham bhavi«yati . etasya eva asamarthasamÃsasya na¤samÃsasya gamakasya sÃdhutvam bhavati na anyasya iti . tasmÃn na artha÷ samarthagrahaïena .

(P_2,1.1.3)  KA_I,361.25-363.28  Ro_II,505-516     atha kriyamÃïe api samarthagrahaïe samartham iti ucyate kim samartham nÃma . #<p­thagarthÃnÃm ekÃrthÅbhÃva÷ samarthavacanam># . p­thagarthÃnÃm padÃnam ekÃrthÅbhÃva÷ samartham iti ucyate . vÃkye p­thagarthÃni rÃj¤a÷ puru«a÷ iti . samÃse puna÷ ekÃrthÃni rÃjapuru«a÷ iti . kim ucyate p­thagarthÃni iti yÃvatà rÃj¤a÷ puru«a÷ ÃnÅyatÃm iti ukte rÃjapuru«a÷ iti ca sa÷ eva . na api brÆma÷ anyasya Ãnayanam bhavati iti . ka÷ tarhi ekÃrthÅbhÃvak­ta÷ viÓe«a÷ . #<subalopa÷ vyavadhÃnam yathe«Âam anyatareïa abhisambandha÷ svara÷># . supa÷ alopa÷ bhavati vÃkye .  rÃj¤a÷ puru«a÷ iti . samÃse puna÷ na bhavati . rÃjapuru«a÷ iti . vyavadhÃnam ca bhavati vÃkye . rÃj¤a÷ ­ddhasya puru«a÷ iti . samÃse na bhavati . rÃjapuru«a÷ iti . yathe«Âam anyatareïa abhisambandha÷ bhavati vÃkye . raj¤a÷ puru«a÷ puru«a÷ rÃj¤a÷ iti . samÃse na bhavati . rÃjapuru«a÷ iti . dvau svarau bhavata÷ vÃkye . raj¤a÷ puru«a÷ . samÃse puna÷ eka÷ eva . rÃjapuru«a÷ iti . na ete ekÃrthÅbhÃvak­tÃ÷ viÓe«Ã÷ . kim tarhi . vÃcanikÃni etÃni . Ãha hi bhagavÃn supa÷ dhÃtuprÃtipadikayo÷ upasarjanam pÆrvam samÃsasya anta÷ udÃtta÷ bhavati iti . ime tarhi ekÃrthÅbhÃvk­tÃ÷ viÓe«Ã÷ . #<saÇkhyÃviÓe«a÷ vyaktÃbhidÃnam lkupasarjanaviÓe«aïam cayoga÷># iti . saÇkhyÃviÓe«a÷ bhavati vÃkye . rÃj¤a÷ puru«a÷ rÃj¤o÷ puru«a÷ rÃj¤Ãm puru«a÷ iti . samÃse na bhavati . rÃjapuru«a÷ iti . asti kÃraïam yena etat evam bhavati . kim kÃraïam . ya÷ asau viÓe«avÃcÅ Óabda÷ tadasÃnnidhyÃt . aÇga hi bhavÃn tam uccÃrayatu gaæsyate sa÷ viÓe«a÷ . nanu ca na etena evam bhavitavyam . na hi Óabdak­tena nÃma arthena bhavitavyam . arthak­tena nÃma Óabdena bhavitavyam . tat etat evam d­ÓyatÃm . artharÆpam eva etat eva¤jÃtÅyakam yena atra viÓe«a÷ na gamyate iti . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . ya÷ hi manyate ya÷ asau viÓe«avÃcÅ Óabda÷ tadasÃnnidhyÃt atra viÓe«a÷ na gamyate iti iha tasya viÓe«a÷ gamyeta : apsucara÷ go«ucara÷ var«Ãsuja÷ iti . vyaktÃbhidhÃnam bhavati vÃkye . brÃhmaïasya kambala÷ ti«Âhati iti . samÃse puna÷ avyaktam . brÃhmaïakambala÷ ti«Âhati iti . sandeha÷ bhavati sambuddhi÷ syÃt «a«ÂhÅsamÃsa÷ và iti . e«a÷ api aviÓe«a÷ . bhavati hi kim cit vÃkye avyaktam tat ca samÃse vyaktam . vÃkye tÃvat avyaktam . ardham paÓo÷ devadattasya iti . sandeha÷ bhavati paÓuguïasya và devadattasya yat ardham artha và ya÷ asau sa¤j¤ÅbhÆta÷ paÓu÷ nÃma tasya yat ardham iti . tat ca samÃse vyaktam bhavati . ardhhapaÓu÷ devadattasya iti . upasarjanaviÓe«aïam bhavati vÃkye . ­ddhasya rÃj¤a÷ puru«a÷ iti . samÃse na bhavati . rÃjapuru«a÷ iti . e«a÷ api ado«a÷ . samÃse api upasarjanaviÓe«aïam bhavati . tat yathà devadattasya gurukulam devadattasya guruputra÷ devadattasya dÃsabhÃryà iti . cayoga÷ bhavati vÃkye . svacayoga÷ svÃmicayoga÷ ca . svacayoga÷ rÃj¤a÷ gau÷ ca aÓva÷ ca puru«a÷ ca iti . samÃse na bhavati . rÃj¤a÷ gavÃÓvapuru«Ã÷ iti . svÃmicayoga÷ devadattasya ca yaj¤adattasya ca vi«ïumitrasya ca gau÷ iti . samÃse na bhavati . devadattayaj¤adattavi«ïumitrÃïÃm gau÷ iti . atha etasmin ekÃrthÅbhÃvk­te viÓe«e kim svÃbhÃvikam Óabdai÷ arthÃbhidhÃnam Ãhosvit vÃcanikam . svÃbhÃvikam iti Ãha . kuta÷ etat . arthÃnÃdeÓÃt . na hi arthÃ÷ ÃdiÓyante . katham puna÷ arthÃn ÃdiÓan evam brÆyÃt na arthÃ÷ ÃdiÓyante it . yat Ãha bhavÃn anekam anyapadÃrthe cÃrthe dvandva÷ apatye rakte nirv­tte iti . na etÃni arthÃdeÓanÃni . svabhÃvata÷ ete«Ãm ÓabdÃnÃm ete«u arthe«u abhinivi«ÂÃnÃm nimittatvena anvÃkhyÃnam kriyate . tat yathà . kÆpe hastadak«iïa÷ panthÃ÷ . abhre candramasam paÓya iti . svabhÃvata÷ tatrasthasya patha÷ candramasa÷ ca nimittatvena anvÃkhyÃnam kriyate . evam iha api cÃrthe ya÷ sa÷ dvandvasamÃsa÷ anyapadÃrtha÷ ya÷ sa÷ bahuvrÅhi÷ iti . kim puna kÃraïam na ÃdiÓyante . tat ca laghvartham . laghvartham hi arthÃ÷ na ÃdiÓyante . avaÓyam hi anena arthÃn ÃdiÓatà kena cit Óabdena nirdeÓa÷ kartavya÷ syÃt . tasya ca tÃvat kena k­ta÷ yena asau kriyate . atha tasya kena cit k­ta÷ tasya kena k­ta÷ iti anavasthà . asambhava÷ khalu api ÃdeÓa÷ tasya . ka÷ hi nÃma samartha÷ dhÃtuprÃtipadikapratyayanipÃtÃnÃm arthÃn Ãde«Âum . na ca etat mantavyam pratyayÃrthe nirdi«Âe prak­tyartha÷ anirdi«Âa÷ iti . bhavati hi guïÃbhidhÃne guïina÷ sampratyaya÷ . tat yathà Óukla÷ k­«ïa÷ iti . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . sÃmÃnyaÓabdÃ÷ ete evam syu÷ . sÃmanyaÓabdÃ÷ ca na antareïa viÓe«am prakaraïam và viÓe«e«u avati«Âhante . yata÷ tu khalu niyogata÷
v­k«a÷ iti ukte svabhÃvata÷ kasmin cit eva viÓe«e v­k«aÓabda÷ vartate ata÷ manyÃmahe na ime sÃmÃnyaÓabdÃ÷ iti . na cet sÃmÃnyaÓabdÃ÷ prak­ti÷ prak­tyarthe vartate pratyaya÷ pratyayÃrthe vartate . aprav­tti÷ khalu api arthÃdeÓanasya . bahava÷ hi ÓabdÃ÷ ye«Ãm arthÃ÷ na vij¤Ãyante . jarbharÅ turpharÅtÆ . antareïa khalu api Óabdaprayogam bahava÷ arthÃ÷ gamyante ak«inikocai÷ pÃïivihÃrai÷ ca . na khalu api nirj¤Ãtasya arthasya anvyÃkhyane kim cit prayojanam asti . ya÷ hi brÆyÃt purastÃt Ãditya÷ udeti paÓcÃt astam eti madhura÷ gu¬a÷ kaÂukam Ó­Çgaveram iti kim tena k­tam syÃt .

(P_2,1.1.4)  KA_I,364.1-5  Ro_II,516     #<vÃvacanÃnarthakyam ca svabhÃvasiddhatvÃt># . vÃvacanÃnarthakyam . kim kÃraïam . svabhÃvasiddhatvÃt . iha dvau pak«au v­ttipak«a÷ av­ttipak«a÷ ca . svabhÃvata÷ ca etat bhavati vÃkyam ca samÃsa÷ ca . tatra svÃbhÃvike v­ttivi«aye nitye samÃse prapte vÃvacanena kim anyat Óakyam abhisambandhum anyat ata÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ . na ca sa¤j¤ÃyÃ÷ bhÃvÃbhÃvau i«yete . tasmÃt na artha÷ và vacanena . 

(P_2,1.1.5)  KA_I,364.6-365.14  Ro_II,517-525      atha ye v­ttim vartayanti kim te Ãhu÷ . parÃrthÃbhidhÃnam v­tti÷ iti Ãhu÷ . atha te«Ãm evam bruvatÃm kim jahatsvÃrthà v­tti÷ Ãhosvit ajahatsvÃrthà . kim ca ata÷ . yadi jahatsvÃrthà v­tti÷ rÃjapuru«am Ãnaya iti ukte puru«amÃtrasya Ãnayanam prÃpnoti aupagavam Ãnaya iti ukte apatyamÃtrasya . atha ajahatsvÃrthà v­tti÷ ubhayo÷ vidyamÃnasvÃrthayo÷ dvayo÷ dvivacanam iti dvivacanam prÃpnoti . kà puna÷ v­tti÷ nyÃyyà . jahatsvÃrthà . yuktam puna÷ yat jahatsvÃrthà nÃma v­tti÷ syÃt . bìham yuktam . evam hi d­Óyate loke . puru«a÷ ayam parakarmaïi pravartamÃna÷ svam karma jahÃti . tat yathà tak«Ã rÃjakarmaïi vartamÃna÷ svam karma jahÃti . evam yuktam yat rÃjà puru«Ãrthe vartamÃna÷ svam artham jahyÃt upagu÷ ca apartyÃrthe vartamÃna÷ svam artham jahyÃt . nanu ca uktam rÃjapuru«am Ãnaya iti ukte puru«amÃtrasya Ãnayanam prÃpnoti aupagavam Ãnaya iti ukte apatyamÃtrasya iti . na e«a÷ do«a÷ . jahat api asau svÃrtham na atyantÃya jahÃti . ya÷ parÃrthavirodhÅ svÃrtha÷ tam jahÃti . tat yathà tak«Ã rÃjakarmaïi vartamÃna÷ svam tak«akarma jahÃti na hikkitahasitakaï¬ÆyitÃni . na ca ayam artha÷ parÃrthavirodhÅ viÓe«aïam nÃma . tasmÃt na hÃsyati . atha và anvayÃt viÓe«aïam bhavi«yati . tat yathà . gh­taghaÂa÷ tailaghaÂa÷ iti ni«ikte gh­te taile và anvyayÃt viÓe«aïam bhavati ayam gh­taghaÂa÷ ayam tailaghaÂa÷ iti . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . bhavati hi tatra yà ca yÃvatÅ ca arthamÃtrà . aÇga hi bhavÃn agnau ni«Âapya gh­taghaÂam t­ïakÆrcena prak«Ãlayatu . na gaæsyate sa÷ viÓe«a÷ . yathà tarhi mallikÃpuÂa÷ campakaputa÷ iti ni«kÅrïÃsu api sumana÷su anvayÃt viÓe«aïam bhavati ayam mallikapuÂa÷ ayam campakapuÂa÷ iti . atha và samarthÃdhikÃra÷ ayam v­ttau kriyate . sÃmartham nama bheda÷ saæsarga÷ và . apara÷ Ãha : bhedasaæsargau và sÃmarthyam iti . ka÷ puna÷ bheda÷ saæsarga÷ và . iha rÃj¤a÷ iti ukte sarvam svam prasaktam puru«a÷ iti ukte sarva÷ svÃmi prasakta÷ . iha idÃnÅm rÃjapuru«a÷ iti ukte rÃjà puru«am nivartayati anyebhya÷ svÃmibhya÷ puru«a÷ api rÃjÃnam anyebhya÷ svebhya÷ . evam etasmin ubhayata÷ vyavacchinne yadi jahÃti kÃmam jahÃtu . na jÃtu cit puru«amÃtrasya Ãnayanam bhavi«yati . atha và puna÷ astu ajahatsvÃrthà v­tti÷ . yuktam puna÷ yat ajahatsvÃrthà nÃma v­tti÷ syÃt . bìham yuktam . evam hi d­Óyate loke . bhik«uka÷ ayam dvitÅyÃm bhik«Ãm ÃsÃdya pÆrvÃm na jahÃti sa¤cayÃya pravartate . nanu ca uktam ubhayo÷ vidyamÃnasvÃrthayo÷ dvayo÷ dvivacanam iti dvivacanam prÃpnoti iti . kasyÃ÷ puna÷ dvivacanam prÃpnoti . prathÃmÃyÃ÷ . na prathamÃsamartha÷ rÃjà . «a«ÂhyÃ÷ tarhi . na «a«ÂhÅsamartha÷ puru«a÷ . prathamÃyÃ÷ eva tarhi prÃpnoti . nanu ca uktam na prathamÃsamartha÷ rÃjà iti . abhinihita÷ sa÷ sa÷ artha÷ antarbhÆta÷ prÃtipadikÃrtha÷ sampanna÷ . tatra prÃtipadikÃrthe prathamà iti prathamÃyÃ÷ eva dvivacanam prÃpnoti . #<saÇghÃtasya aikÃrthyÃt na avayavasaÇkhyÃta÷ subutpatti÷># . saÇghÃtasya ekatvam artha÷ . tena avayavasaÇkhyÃta÷ subutpatti÷ na bhavi«yati . #<parasparavyapek«Ã sÃmarthyem eke># . parasparavyapek«Ã sÃmarthyem eke icchanti . kà puna÷ Óabdayo÷ vyapek«Ã . na brÆma÷ Óabdayo÷ iti . kim tarhi . arthayo÷ . iha rÃj¤a÷ puru«a÷ iti ukte rÃjà puru«am apek«ate mama ayam iti . puru«a÷ api rÃjÃnam apek«ate aham asya iti . tayo÷ abhisambandhasya «a«ÂhÅ vÃcikà bhavati . tathà ka«Âam Órita÷ iti  kriyÃkÃrakayo÷ abhisambandhasya dvitÅyà vÃcikà bhavati .

(P_2,1.1.6)  KA_I,365.15-367.9  Ro_II,525-531     atha yadi eva ekÃrthÅbhÃva÷ sÃmarthyam atha api vyapek«Ã sÃmarthyam kim gatam etat iyatà sÆtreïa Ãhosvit anyatarasmin pak«e bhÆya÷ sÆtram kartavyam . gatam iti Ãha . katham . sama÷ ayam arthaÓabdena saha samÃsa÷ . sam ca upasarga÷ . upasargÃ÷ ca puna÷ evamÃtmakÃ÷ yatra ka÷ cit kriyÃvÃcÅ Óabda÷ prayujyate tatra kriyÃviÓe«am Ãhu÷ . na ca iha ka÷ cit kriyÃvÃcÅ Óabda÷ prayujyate yena sama÷ sÃmarthyam syÃt . tatra prayogÃt etat gantavyam nÆnam atra ka÷ cit prayogÃrha÷ Óabda÷ na prayujyate yena sama÷ sÃmarthyam iti . tat yathà . dhÆmam d­«Âvà agni÷ atra iti gamyate trivi«Âabdhakam ca d­«Âvà parivrÃjaka÷ iti . ka÷ puna÷ asau prayogÃrha÷ Óabda÷ . ucyate . saÇgatÃrtham samartham saæs­«ÂÃrtham samartham samprek«itam artham samartham sambaddhÃrtham samartham iti . tat yadà tÃvat ekÃrthÅbhÃva÷ sÃmarthyam tadà evam vigraha÷ kari«yate saÇgatÃrtha÷ saæs­«ÂÃrtha÷ samartha÷ iti . tat yathà saÇgatam gh­tam saÇgatam tailam iti ucyate . ekÅbhÆtam iti gamyate . yadà vyapek«Ã sÃmarthyam tadà evam vigraha÷ kari«yate samprek«itÃrtha÷ samartha÷  sambaddhÃrtha÷ samartha÷ iti . ka÷ puna÷ iha badhnÃtyartha÷ . sambaddha÷ iti ucyate ya÷ rajjvà ayasà và kÅle vyati«ikta÷ bhavati . na avaÓyam badhnÃti÷ vyati«aÇge eva vartate . kim tarhi . ahÃnau api vartate . tat yathà sambaddhau imau damyau iti ucyete yau anyonyam na jahÅta÷ . atha và bhavati ca eva¤jÃtÅyake«u badhnÃti÷ vartate . tat yathà . asti na÷ gargai÷ sambandha÷ . asti na÷ vatsai÷ sambandha÷ . saæyoga÷ iti artha÷ . atha etasmin vyapek«ÃyÃm sÃmarthye ya÷ asau ekÃrthÅbhÃvk­ta÷ viÓe«a÷ sa vaktavya÷ . #<tatra nÃnÃkÃrakÃt nighÃtayu«madasmadÃdeÓeprati«edha÷># . tatra etasmin vyapek«ÃyÃm sÃmarthye nÃnÃkÃrakÃt nighÃtayu«madasmadÃdeÓÃ÷ prÃpnuvanti . te«Ãm prati«edha÷ vaktavya÷ . nighÃta÷ . ayam daï¬a÷ . hara anena . asti daï¬asya harate÷ ca vyapek«Ã iti k­tvà nighÃta÷ prÃpnoti . yu«madasmadÃdeÓÃ÷ . odanam paca . tava bhavi«yati . odanam paca mama bhavi«yati . asti odanasya yu«madasmado÷ ca vyapek«Ã iti k­tvà vÃmnÃvÃdaya÷ prÃpnuvanti . te«Ãm prati«edha÷ vaktavya÷ . kim ucyate nÃnÃkÃrakÃt iti yadà tena eva Ãsajya hriyate . na api brÆma÷ anyena Ãsajya hriyate iti . kim tarhi . ÓabdapramÃïakÃ÷ vayam . yat Óabda÷ Ãha tat asmÃkam pramÃïam . Óabda÷ ca iha sattÃm Ãha . ayam daï¬a÷ . asti iti gamyate . sa÷ daï¬a÷ kartà bhÆtvà anyena Óabdena abhisambadhyamÃna÷ karaïam sampadyate . tat yathà . ka÷ cit kam cit p­cchati . kva devadatta÷ iti . sa÷ tasmai Ãca«Âe . asau v­k«e iti . katarasmin . ya÷ ti«Âhati iti . sa÷ v­k«a÷ adhikaraïam bhÆtvà anyena Óabdena abhisambadhyamÃna÷ kartà sampadyate . p#<racaye samÃsaprati«edha÷># . pracaye samÃsaprati«edha÷ vaktavya÷ . rÃj¤a÷ gau÷ ca aÓva÷ ca puru«a÷ ca rÃjagavÃÓvapuru«Ã÷ iti . #<samarthatarÃïÃm vÃ># . samarthatarÃïÃm và padÃnÃm samÃsa÷ bhavi«yati . kÃni puna÷ samarthatarÃïi . yÃni dvandvabhÃvÅni . kuta÷ etat . e«Ãm hi ÃÓutarà v­tti÷ prÃpnoti . tat yathà samarthatara÷ ayam mÃïavaka÷ adhyayanÃya iti ucyate . ÃÓrutaragrantha÷ iti gamyate . apara÷ Ãha : samarthatarÃïÃm và padÃnÃm samÃsa÷ bhavi«yati . kÃni puna÷ samarthatarÃïi . yÃni dvandvabhÃvÅni . kuta÷ etat . etÃni samÃnavibhaktÅni anyavibhakti÷ rÃjà . bhavati viÓe«a÷ svasmin bhrÃtari pit­vyaputre ca . #<samudÃyasÃmarthyÃt và siddham># «amudÃyasÃmarthyÃt và puna÷ siddham etat . samudÃyena rÃj¤a÷ sÃmarthyam bhavati na avayavena . apara÷ Ãha . samarthatarÃïÃm và samudÃyasÃmarthyÃt . samarthatarÃïÃm và padÃnÃm samÃsa÷ bhavati . kuta÷ etat . samudÃyasÃmarthyÃt eva . asmin pak«e và iti etat asamarthitam bhavati . etat ca samarthitam . katham . na eva và puna÷ atra rÃj¤a÷ aÓvapuru«au apek«amÃïasya gavà saha samÃsa÷ bhavati . kim tarhi . go÷ rÃjÃnam apek«amÃïasya Ãsvapuru«ÃbhyÃm samÃsa÷ samÃsa÷ bhavati . pradhÃnam atra tada gau÷ bhavati . bhavati ca pradhÃnasya sÃpek«asya api samÃsa÷ .

(P_2,1.1.7)  KA_I,367.10-368.24  Ro_II,532-537     #<ÃkhyÃtam sÃvyayakÃrakaviÓe«aïam vÃkyam># . ÃkhyÃtam sÃvyayam sakÃrakam sakÃrakaviÓe«aïam vÃkyasa¤j¤am bhavati vaktavyam . sÃvyayam . uccai÷ paÂhati . nÅcai÷ paÂhati . sakÃrakam . odanam pacati . sakÃrakaviÓe«aïam . odanam m­du viÓadam pacati . sakriyÃviÓe«aïam ca iti vaktavyam . su«Âhu pacati . du«Âhu pacati . apara÷ Ãha : ÃkhyÃtam saviÓe«aïam iti eva . sarvÃïi hi etÃni kriyÃviÓe«aïÃni . #<ekatiÇ># . ekatiÇ vÃkyasa¤j¤am bhavati vaktavyam . brÆhi brÆhi . #<samÃnavÃkye nighÃtayu«madasmadÃdeÓÃ÷># . samÃnavÃkye iti prak­tya nighÃtayu«madasmadÃdeÓÃ÷ vaktavyÃ÷ . kim prayojanam . nÃnÃvÃkye mà bhÆvan nighÃtÃdaya÷ iti . ayam daï¬a÷ . hara anena . odanam paca . tava bhavi«yati . odanam paca . mama bhavi«yati . #<yoge prati«edha÷ cÃdibhi÷># . cÃdibhi÷ yoge prati«edha÷ vaktavya÷ . grÃma÷ tava ca svam mama ca svam . kimartham icam ucyate . yathÃnyÃsam eva cÃdibhi÷ yoge prati«edha÷ ucyate . idam adya apÆrvam kriyate vÃkyasa¤j¤Ã samÃnavÃkyÃdhikÃra÷ ca . tat dve«yam vijÃnÅyÃt : sarvam etat vikalpate iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«Âe cÃdibhi÷ yoge yathÃnyÃsam eva bhavati iti . #<samarthanighÃte hi samÃnÃdhikaraïayuktayukte«u upasaÇkhyÃnam asamarthatvÃt># . samarthanighÃte hi samÃnÃdhikaraïayuktayukte«u upasaÇkhyÃnam kartavyam syÃt . samÃnÃdhikaraïe . paÂave te dÃsyÃmi . mrdave te dÃsyÃmi . samÃnÃdhikaraïe . yuktayukte . nadyÃ÷ ti«Âhati kÆle . v­k«asya lambate ÓÃkhà . ÓÃlÅnÃm te odanam dadÃmi . ÓÃlÅnÃm me odanam dadÃti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . asamarthatvÃt . #<rÃjagavÅk«Åre dvisamÃsaprasaÇga÷ dvi«a«ÂhÅbhÃvÃt># . rÃjagavÅk«Åre dvisamÃsaprasaÇga÷ . kim kÃraïam . dvi«a«ÂhÅbhÃvÃt . dve hi atra «a«Âhyau . rÃj¤a÷ go÷ k«Åram iti . kim ucyate dvisamÃsaprasaÇga÷ iti yÃvatà sup saha supà iti vartate . dvisamÃsaprasaÇga÷ iti na evam vij¤Ãyate dvayo÷ subantayo÷ samÃsaprasaÇga÷ dvisamÃsaprasaÇga÷ iti . katham tarhi . dviprakÃrasya samÃsasya prasaÇga÷ dvisamÃsaprasaÇga÷ iti . rÃjagok«Åram iti api prÃpnoti na ca evam bhavitavyam . bhavitavyam ca yadà etat vÃkyam bhavati go÷ k«Åram gok«Åram rÃj¤a÷ gok«Åram rÃjagok«Åram iti . yadà tu etat vÃkyam bhavati rÃj¤a÷ go÷ k«Åram iti tadà na bhavitavyam tadà ca prÃpnoti . tadà kasmÃt na bhavati . #<siddham tu rÃjaviÓi«ÂÃyÃ÷ go÷ k«Åreïa sÃmarthyÃt># . siddham etat . katham . rÃjaviÓi«ÂÃyÃ÷ go÷ k«Åreïa saha samÃsa÷ bhavati na kevalÃyÃ÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . yathà eva ayam gavi yatate na k«ÅramÃtreïa santo«am karoti evam rÃjani api yatate . rÃj¤a÷ yà gau÷ tasyÃ÷ yat k«Åram iti . na eva và puna÷ atra go÷ rÃjÃnam apek«amÃïÃyÃ÷ k«Åreïa saha samÃsa÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . asÃmarthyÃt . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham  bhavati iti . katham tarhi go÷ k«Åram apek«amÃïÃyÃ÷ rÃj¤Ã saha samÃsa÷ bhavati . pradhÃnam atra tada gau÷ bhavati . bhavati ca pradhÃnasya sÃpek«asya api samÃsa÷ . 

(P_2,1.1.8)  KA_I,368.25-369.24  Ro_II,537-540     atha kimartham padavidhau samarthÃdhikÃra÷ kriyate . #<padavidhau samarthavacanam varïÃÓraye ÓÃstre Ãnantaryavij¤ÃnÃt>#. padavidhau samarthÃdhikÃra÷ kriyate varïÃÓraye ÓÃstre ÃnantaryamÃtre kÃryam yathà vij¤Ãyeta . ti«Âhatu dadhi aÓÃna tvam ÓÃkena . ti«Âhatu kumÃrÅ chatram hara devadatta iti . #<samarthÃdhikÃrasya vidheyasÃmÃnÃdhikaraïyÃt nirdeÓÃnarthakyam># . samarthÃdhikÃra÷ ayam vidheyena samÃnÃdhikaraïa÷ . kim ca vidheyam . samÃsa÷ . yÃvat brÆyÃt samartha÷ samÃsa÷ iti tÃvat samartha÷ padavidhi÷ . na ca rÃjapuru«a÷ iti etasyÃm avasthÃyÃm samarthÃdhikÃreïa kim cit api Óakyam pravartayitum nivartayitum và . samarthÃdhikÃrasya vidheyasÃmÃnÃdhikaraïyÃt nirdeÓa÷ anarthaka÷ . #<siddham tu samarthÃnÃm iti vacanÃt># . siddham etat . katham . samarthÃnÃm padÃnÃm vidhi÷  iti vaktavyam . evam api dvyekayo÷ na prÃpnoti . #<ekaÓe«anirdeÓÃt vÃ># . atha và ekaÓe«anirdeÓa÷ ayam. samarthasya ca samarthayo÷ ca samarthÃnÃm ca samarthÃnÃm iti . evam api «aÂprabh­tÅnÃm eva prÃpnoti . «aÂprabh­ti«u hi ekaÓe«a÷ parisamÃpyate . na e«a÷ do«a÷ . pratyekam vÃkyaparisamÃpti÷ d­«Âà iti dvyekayo÷ api bhavi«yati . evam api vivibhaktÅnÃm na prÃpnoti . samarthÃt samarthe padÃt pade iti . evam tarhi samarthapadayo÷ vidhiÓabdena sarvavibhaktyanta÷ samÃsa÷ : samarthasya vidhi÷ samarthavidhi÷ , samarthayo÷ vidhi÷ samarthavidhi÷ , samarthÃt vidhi÷ samarthavidhi÷ , samarthe vidhi÷ samarthvidhi÷ . padasya vidhi÷ padavidhi÷ , padayo÷ vidhi÷ padavidhi÷ , padÃnÃm vidhi÷ padavidhi÷ , padÃt vidhi÷ padavidhi÷ , pade vidhi÷ padavidhi÷ . samarthavidhi÷ ca samarthavidhi÷ ca samarthavidhi÷ ca samarthavidhi÷ ca samarthavidhi÷ ca samarthavidhi÷ . padavidhi÷ ca padavidhi÷ ca padavidhi÷ ca padavidhi÷ ca padavidhi÷ ca padavidhi÷ . samarthavidhi÷ ca padavidhi÷ ca samartha÷ padavidhi÷ . pÆrva÷ samÃsa÷ uttarapadalopÅ yÃd­cchikÅvibhakti÷ .

(P_2,1.1.9)  KA_I,370.1-371.24  Ro_II,540-546     #<samÃnÃdhikaraïe«u upasaÇkhyÃnam asamarthatvÃt># . samÃnÃdhikaraïe«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . vÅra÷ pÆru«a÷ vÅrapuru«a÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . asamarthatvÃt . katham asamarthatvam . #<dravyam padÃrtha÷ iti cet>#. yadi dravyam padÃrtha÷ na bhavati tadà sÃmarthyam . atha hi guïa÷ padÃrtha÷ bhavati tadà sÃmarthyam . anya÷ hi vÅratvam guïa÷ anya÷ hi puru«atvam . na anyatvam asti iti iyatà sÃmarthyam bhavati . anya÷ hi devadatta÷ gobhya÷ aÓvebhya÷ ca na ca tasya etÃvatà sÃmartham bhavati . ka÷ và viÓe«a÷ yat guïe padÃrthe sÃmarthyam syÃt dravye ca na syÃt . e«a÷ viÓe«a÷ . ekam tayo÷ adhikaraïam anya÷ ca vÅratvam guïa÷ anya÷ puru«atvam . dravyapadÃrthikasya api tarhi guïabhedÃt sÃmarthyam bhavi«yati . aÓakya÷ dravyapadÃrthikena dravyasya guïak­ta÷ upakÃra÷ pratij¤Ãtum . nanu ca abhyantara÷ asau bhavati . yadi api abhyantara÷ na tu gamyate . na hi gu¬a÷ iti ukte madhuratvam gamyate Ó­Çgaveram iti và kaÂukatvam . guïapadÃrthikena api tarhi aÓakya÷ guïasya dravyak­ta÷ upakÃra÷ pratij¤Ãtum . atha guïapadÃrthika÷ pratijÃnÅte dravyapadÃrthika÷ api kasmÃt na pratijÃnÅte . evam anayo÷ sÃmarthyam syÃt và na và . kva ca tÃvat idam syÃt samÃnÃdhikaraïena iti . yatra sarvam samÃman : indra÷ Óakra÷ puruhÆta÷ purandara÷ . kandu÷ ko«Âha÷ kuÓÆla÷ iti . na eva¤jÃtÅyakÃnÃm samÃsena bhavitavyam pratyayena và utpattavyam . kim kÃraïam . arthagatyartha÷ Óabdaprayoga÷ . artham pratyÃyayi«yÃmi iti Óabda÷ prayujyate . tatra ekena uktatvÃt tasya arthasya dvitÅyasya prayogeïa na bhavitavyam . kim kÃraïam . uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti . na tarhi idÃnÅm idam bhavati bh­tyabharaïÅya÷ iti . na etau samÃnÃrthau . eka÷ atra ÓakyÃrthe k­tya÷ bhavati apara÷ arhatyarthe : Óakya÷ bhartum bh­tya÷ . arhati bh­tim bharaïÅya÷ . bh­tya÷ bharaïÅya÷ bh­tyabharaïÅya÷ iti . yadi tarhi yatra kim cit samÃnam ka÷ cit viÓe«a÷ tatra bhavitavyam iha api tarhi prÃpnoti . darÓanÅyÃyÃ÷ mÃtà darÓanÅyamÃtà iti . atra api kim cit samÃnam ka÷ cit viÓe«a÷ . kim puna÷ tat . sadbhÃvÃnyabhÃvau . na kva cit sadbhÃvÃnyabhÃvau na sta÷ ucyate ca samÃnÃdhikaraïena iti . tatra prakar«agati÷ vij¤Ãsyate : yatra sÃdhÅya÷ sÃmÃnÃdhikaraïyam . kva ca sÃdhÅya÷ sÃmÃnÃdhikaraïyam . yatra sarvam samÃnam sadbhÃvÃnyabhÃvau dravyam ca. atha và samÃnÃdhikaraïena iti tat samÃnam ÃÓrÅyate yat samÃnam bhavati na ca bhavati . na ca etat samÃnam kva cit api na bhavati . atha và yÃvat brÆyÃt samÃnadravyeïa iti tÃvat samÃnÃdhikaraïena iti . dravyam hi loke adhikaraïam iti ucyate . tat yathà . ekasmin dravye vyuditam . ekasmin adhikaraïe vyuditam iti . tathà vyÃkaraïe viprati«iddham ca anadhikaraïavÃci iti adravyavÃci iti gamyate . evam api idam avaÓyam kartavyam samÃnÃdhikaraïam asamarthavat bhavati iti . kim prayojanam . sarpi÷ kÃlakam yaju÷ pÅtakam iti evamartham . yadi samÃnÃdhikaraïam asamarthavat bhavati iti ucyate sarpi÷ pÅyate yaju÷ kriyate iti atra «atvam na prÃpnoti . adhÃtvabhihitam iti evam tat . evam ca k­tvà samÃnÃdhikaraïe«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . vÅra÷ pÆru«a÷ vÅrapuru«a÷ . kim kÃraïam asamarthatvÃt . #<na và vacanaprÃmÃïyÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam .  vacanaprÃmÃïyÃt . vacanaprÃmÃïyÃt atra samÃsa÷ bhavi«yati . kim vacanaprÃmÃïyam . samÃnamadhyamadhyamavÅrÃ÷ ca iti . #<luptÃkhyÃte«u ca># . luptÃkhyÃte«u ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . ni«kauÓÃmbi÷ nirvÃrÃïasi÷ . luptÃkhyÃte«u ca . kim . vacanaprÃmÃïyÃt . kim vacanaprÃmÃïyam . kugatiprÃdaya÷ ca iti . asti anyat etasya vacane prayojanam . kim . surÃjà atirÃjà iti . na brÆma÷ v­ttisÆtravacanaprÃmÃïyÃt iti . kim tarhi . vÃrttikavacanaprÃmÃïyÃt iti . siddham tu kvÃÇksvatidurgativacanÃt prÃdaya÷ ktÃrthe iti . #<tadarthagate÷ vÃ># . tadarthagate÷ và puna÷ siddham etat . kim idam tadarthagate÷ iti . tasya artha÷ tadartha÷ tadarthasya gati÷ tadarthagati÷ tadarthagate÷ iti . yasya arthasya kauÓÃmbyà sÃmarthyam sa÷ nisà ucyate . atha và sa÷ artha÷ tadartha÷ tadarthasya gati÷ tadarthagati÷ tadarthagate÷ iti . ya÷ artha÷ kauÓÃmbyà samartha÷ sa÷ nisà ucyate .

(P_2,1.1.10)  KA_I,371.25-374.18  Ro_II,547-554     atha yatra bahÆnÃm samÃsaprasaÇga÷ kim tatra dvayo÷ dvayo÷ samÃsa÷ bhavati Ãhosvit aviÓe«eïa . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<samÃsa÷ dvayo÷ dvayo÷ cet dvandve anekagrahaïam># . samÃsa÷ dvayo÷ dvayo÷ cet dvandve anekagrahaïam kartavyam . carthe dvandva÷ . anekam iti vaktavyam iha api yathà syÃt . plak«anyagrodhakhadirapalÃÓÃ÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . atra api dvayo÷ dvayo÷ samÃsa÷ bhavi«yati . #<dvayo÷ dvayo÷ samÃsa÷ iti cet na bahu«u dvitvÃbhÃvÃt># . dvayo÷ dvayo÷ samÃsa÷ iti cet tat na . kim kÃraïam . bahu«u dvitvÃbhÃvÃt . na bahu«u dvitvam asti . na avaÓyam evam vigraha÷ kartavya÷ : plak«a÷ ca nyagrodha÷ ca khadira÷ ca palÃÓa÷ ca iti . kim tarhi evam vighraha÷ kari«yate : plak«a÷ ca nyagrodha÷ ca plak«anyagrodhau khadira÷ ca palÃÓa÷ ca khadirapalÃÓau plak«anyagrodhau ca khadirapalÃÓau plak«anyagrodhakhadirapalÃÓÃ÷ iti . hot­pot­ne«ÂodgÃtÃra÷ tarhi na sidhyanti . hotÃpotÃne«ÂodgÃtÃra÷ iti prÃpnoti . na ca evam bhavitavyam . bhavitavyam ca yadà evam vigraha÷ kriyate hotà ca potà ca hotÃpotÃrau ne«Âà ca udgÃtà ca ne«ÂodgÃtÃrau hotÃpotÃrau ca ne«ÂodgÃtÃrau ca hotÃpotÃne«ÂodgÃtÃra÷ iti . hot­pot­ne«ÂodgÃtÃra÷ tu na sidhyanti . #<samÃsÃntaprati«edha÷ ca># . samÃsÃntasya ca prati«edha÷ vaktavya÷ . vÃktvaksrugd­«adam iti . vÃktvacasrugd­«adam iti prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . atra api pareïa pareïa saha samÃsa÷ bhavi«yati . sruk ca d­«adam ca srugd­«adam tvak ca srugd­«adam ca tvaksrugd­«adam vÃk ca tvaksrugd­«adam ca vÃktvaksrugd­«adam iti . hot­pot­ne«ÂodgÃtÃra÷ evam tarhi sidhyanti . iha ca #<susuk«majaÂakeÓena sunatÃjivÃsanà samantaÓitirandhreïa dvayo÷ v­ttau na sidhyati># . astu tarhi aviÓe«eïa . #<aviÓe«eïa bahuvrÅhau anekapadaprasaÇga÷># . yadi aviÓe«eïa bahuvrÅhau anekapadaprasaÇga÷ . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra svarasamÃsÃntapuævadbhÃve«u do«a÷># . tatra svarasamÃsÃntapuævadbhÃve«u do«a÷ bhavati . svara . pÆrvaÓÃlÃpriya÷ aparaÓÃlÃpriya÷ . svara . samÃsÃnta . pa¤cagavapriya÷ . samÃsÃnta . puævadbhÃva . khÃdiretaraÓamyam rauravetarÓamyam . #<na và avayavatatpuru«atvÃt>#. na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . avayavatatpuru«atvÃt . avayava÷ atra tatpuru«asa¤j¤a÷ tadÃÓrayau samÃsÃntapuævadbhÃvau bhavi«yata÷ . svara÷ katham . #<tasya antodÃttatvam viprati«edhÃt># . antodÃttatvam kriyatÃm pÆrvapadaprak­tisvara÷ iti antodÃttatvam bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . viprati«edhe param iti ucyate . pÆrvam ca antodÃttatvam param pÆrvapadaprak­tisvaratvam . na paraviprati«edham brÆma÷ . kim tarhi . antaraÇgaviprati«edham . #<nimittisvarabalÅyastvÃt vÃ># . atha và nimittasvarÃt nimittisvara÷ balÅyÃn iti vaktavyam . kim puna÷ nimittam ka÷ và nimittÅ . bahuvrÅhi÷ nimittam tatpuru«a÷ nimittÅ . tat tarhi vaktavyam nimittasvarÃt nimittisvara÷ balÅyÃn iti . na vaktavyam . #<ekaÓitipÃtsvaravacanam tu j¤Ãpakam nimittisvarabalÅyastvasya># . yat ayam yuktÃrohyÃdi«u ekaÓitipacchabdam paÂhati tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ nimittasvarÃt nimittisvara÷ balÅyÃn iti . ka÷ puna÷ arhati yuktÃrohyÃdi«u ekaÓitipacchabdam paÂhitum . evam kila nÃma paÂhyate eka÷ Óiti÷ ekaÓiti÷ eka÷ Óiti÷ pÃda÷ yasya iti . tat ca na . evam vigraha÷ kari«yate . eka÷ Óiti÷  e«u te ime ekaÓitaya÷ ekaÓitaya÷ pÃdÃ÷ yasya iti . atha api evam vigraha÷ kriyate eka÷ Óiti÷ ekaÓiti÷ eka÷ Óiti÷ pÃda÷ yasya iti evam api na artha÷ pÃÂhena . igante dvigau iti e«a÷ svara÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . asya tarhi bahuvrÅhyavayavasya tatpuru«a¤j¤Ã prÃpnoti susuk«majaÂakeÓena sunatÃjivÃsanà samantaÓitirandhreïa iti . tatra ka÷ do«a÷ . tasya antodÃttatvam viprati«edhÃt iti antodÃttatvam syÃt viprati«edhena . na e«a÷ do«a÷ . na idam bahuvrÅhyavayavasya tatpuru«asya lak«aïam Ãrabhyate . kim tarhi . yasya bahuvrÅhyavayavasya tatpuru«asya tat lak«aïam asti tasya antodÃttatvam bhavi«yati viprati«edhena . nanu ca asya api asti kim viÓe«aïam viÓe«yeïa bahulam iti. bahulavacanÃt na bhavi«yati . asya tarhi bahuvrÅhyavayavasya tatpuru«a¤j¤Ã prÃpnoti . adhika«a«Âivar«a÷ iti . tatra ka÷ do«a÷ . tasya antodÃttatvam viprati«edhÃt iti antodÃttatvam syÃt viprati«edhena .
na e«a÷ do«a÷ . igante dvigau iti e«a÷ svara÷ bhavi«yati . ya÷ tarhi na iganta÷ adhikaÓatavar«a÷ iti . iha ca api adhika«a«Âivar«a÷ iti samÃsanta÷ prÃpnoti . ¬acprakaraïe saÇkhyÃyÃ÷ tatpuru«asya upasaÇkhyÃnam nistriæÓÃdyartham iti . na e«a÷ do«a÷ . avyayÃde÷ iti evam tat . kim puna÷ kÃraïam avyayÃde÷ iti evam tat . iha mà bhÆt gotriæÓat gocatvÃriæÓat iti . bahuvrÅhisa¤j¤Ã tarhi prÃpnoti. saÇkhyayà avyayÃsannÃdÆrÃdhikasaÇhyÃ÷ saÇkhyeye iti . na saÇkhyÃm saÇkhyeye vartayi«yÃma÷ . katham . evam vigraha÷ kari«yate adhikà «a«Âi÷ var«ÃïÃm asya iti . yathà tarhi sa÷ yoga÷ pratyÃkhyÃyate tathà pÆrveïa prÃpnoti . katham ca sa÷ yoga÷ pratyÃkhyÃyate . aÓi«ya÷ saÇkhyottarapada÷ saÇkhyà iva abhidhÃyitvÃt iti . pratyÃkhyÃte tasmin yoge saÇkhyÃm saÇkhyeye vartayi«yÃma÷ . tatra evam vigraha÷ kari«yate adhikà «a«Âi÷ var«Ãïi asya iti . sarvatha vayam adhika«a«Âivar«Ãt na mucyÃmahe . katham . yÃvatà sa÷ ca yoga÷ pratyÃkhyÃyate ayam ca vigraha÷ asti adhikà «a«Âi÷ var«ÃïÃm asya iti . yat tu tat uktam adhika«a«Âivar«a÷ na sidhyati iti sa÷ siddha÷ bhavati . katham . yÃvatà sa÷ ca yoga÷ pratyÃkhyÃyate ayam ca vigraha÷ asti adhikà «a«Âi÷ var«Ãïi asya iti . adhikaÓatavar«a÷ tu na sidhyati . kartavya÷ atra yatna÷ . 

(P_2,1.2)  KA_I,375.2-376.23  Ro_II,555-561     sup iti kimartham . karo«i aÂan . na etat asti . asÃmarthyÃt atra na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . samÃnÃdhikaraïam asamarthavat bhavati iti . idam tarhi . pŬye pŬyamÃna . idam ca api udÃharaïam karo«i aÂan . nanu ca uktam asÃmarthyÃt atra na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . samÃnÃdhikaraïam asamarthavat bhavati iti . na e«a÷ do«a÷ . adhÃtvabhihitam iti evam tat . #<Ãmantritasya parÃÇgvadbhÃve «a«ÂhyÃmantritakÃrakavacanam># . Ãmantritasya parÃÇgvadbhÃve «a«Âhyantam ÃmantritakÃrakam ca parasya aÇgavat bhavati iti vaktavyam . «a«thyantam tÃvat . madrÃïÃm rÃjan magadhÃnÃm rÃjan . ÃmantritakÃrakam . kuï¬ena aÂan . na asti atra viÓe«a÷ parÃÇgavadbhÃve sati asati và . idam tarhi . paraÓunà v­Ócan . #<tannimittagrahaïam vÃ># . tannimittagrahaïam và kartavyam. Ãmantritanimittam parasya aÇgavat bhavati iti vaktavyam . tat ca avaÓyam anyatarat vaktavyam . #<avacane hi subantamÃtraprasaÇga÷># . anucyamÃne hi etasmin subantramÃtrasya parÃÇgavadbhÃva÷ prÃpnoti . asya api prasajyeta . k«treïa agne svÃyu÷ saærabhasya mitreïa agne mitradheye yatasva . kim puna÷ atra jyÃya÷ . tannimittagrahaïam eva jyÃya÷ . idam api siddham bhavati . go«u svÃmin aÓve«u svÃmin . etat hi na eva «a«thyantam na api ÃmantritakÃrakam . #<subantasya parÃÇgavadbhÃve samÃnÃdhikaraïasya upasaÇkhyanam ananantaratvÃt># . subantasya parÃÇgavadbhÃve samÃnÃdhikaraïasya upasaÇkhyanam kartavyam . tÅk«ïayà sÆcyà sÅvyan tÅk«ïena paraÓunà v­Ócan . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . ananantaratvÃt . nanu ca parasya parÃÇgavadbhÃve k­te pÆrvasya api bhavi«yati . #<svare avadhÃraïÃt ca># . svare avadhÃraïÃt ca na sidhyati . svare avadhÃraïam kriyate na Ãnantarye . #<param api chandasi># . param api chandasi pÆrvasya aÇgavat bhavati iti vaktavyam . à te pita÷ marutÃm sumnam etu . prati tvà duhita÷ diva÷ . v­ïÅ«va duhita÷ diva÷ . #<avyayaprati«edha÷ ca># . avyayÃnÃm ca prati«edha÷ vaktavya÷ . uccai÷ adhÅyÃna nÅcai÷ adhÅyÃna . #<anavyayÅbhÃvasya># . anavyayÅbhÃvasya iti vaktavyam . iha mà bhÆt . upÃgni adhÅyÃna pratyagni adhÅyÃna . atha kimartham svare avadhÃraïam kriyate . #<svare avadhÃraïam subalopÃrtham># . svare avadhÃraïam kriyate subla÷ mà bhÆt iti . paraÓunà v­Ócan . #<na và subantaikÃntatvÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam . subantaikÃntatvÃt . subantaikÃnta÷ parÃÇgavadbhÃva÷ bhavati . #<prÃtipadikaikÃnta÷ tu sublope># . prÃtipadikaikÃnta÷ tu bhavati sublope k­te . pratyayalak«aïena subantaikÃntatà syÃt . tasmÃt svare avadhÃraïam na kartavyam subalopÃrtham . prÃtipadikasthÃyÃ÷ supa÷ luk ucyate . tasmÃt svaragrahaïena na artha÷ . idam tarhi prayojanam «atvaïatve mà bhÆtÃm iti . kÆpe si¤can carma naman iti . etat api na asti prayojanam . iha tÃvat kÆpe si¤can iti svÃÓrayam padÃditvam bhavi«yati . carma naman iti pÆrvapadÃt sa¤j¤ÃyÃm aga÷ iti etasmÃt niyamÃt na bhavi«yati . nanu ca samÃse etat bhavati pÆrvapadam uttarapadam iti . na iti Ãha . aviÓe«eïa etat bhavati . pÆrvam padam pÆrvapadam uttaram padam uttarapadam iti .

(P_2,1.3)  KA_I,377.2-21  Ro_II,561-565     prÃgvacanam kimartham . #<prÃgvacanam sa¤j¤Ãniv­ttyartham># . prÃgvacanam kriyate samÃsasa¤j¤ÃyÃ÷ aniv­tti÷ yathà syÃt . akriyamÃïe hi prÃgvacane anavakÃÓÃ÷ avyayÅbhÃvÃdaya÷ sa¤j¤Ã÷ samÃsasa¤j¤Ãm bÃdheran . tÃ÷ mà bÃdhi«ata iti prÃgvacanam kriyate . atha kriyamÃïe api prÃgvacane yÃvatà anavakÃÓÃ÷ avyayÅbhÃvÃdaya÷ sa¤j¤Ã÷ kasmÃt eva na bÃdhante . kriyamÃïe hi prÃgvacane satyÃm samÃsasa¤j¤ÃyÃm etÃ÷ avayavasa¤j¤Ã÷ Ãrabhyante . tatra vacanasamÃveÓa÷ bhavi«yati . samÃsasa¤j¤Ã api anavakÃÓà . sà vacanÃt bhavi«yati . sÃvakÃÓà samÃsasa¤j¤Ã . ka÷ avakÃÓa÷ . vispa«ÂÃdÅni avakÃÓa÷ . vispa«Âam paÂu÷ vispa«ÂapaÂu÷ iti . na e«a÷ asti avakÃÓa÷ . e«Ã hi ÃcÃryasya ÓailÅ lak«yate yena eva avayavakÃryam bhavati tena eva samudÃyakÃryam api bhavati . yena eva avayavakÃryam svara÷ tena eva samudÃkÃryam api samÃsa÷ bhavi«yati . vispa«ÂÃdÅni guïavacane«u iti . idam tarhi kÃkatÃlÅyam ajÃk­pÃïÅyam . atra api yena eva avayavakÃryam pratyayotpatti÷ kriyate tena eva samudÃkÃryam samÃsasa¤j¤Ã bhavi«yati . samÃsÃt ca tadvi«ayÃt . idam tarhi punÃrÃja÷ punargava÷ . atra api avaÓyam tatpuru«asa¤j¤Ã vaktavya tatpuru«ÃÓraya÷ samÃsÃnta÷ yathà syÃt . idam tarhi . punarÃdheyam . atra api avaÓyam gatisa¤j¤Ã vaktavyà gatikÃrakopapadÃt k­t iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . idam tarhi punarutsyÆtam vÃsa÷ deyam . atra api avaÓyam gatisa¤j¤Ã vaktavyà gati÷ gatau iti nighÃta÷ yathà syÃt . yadi tat na asti punaÓcanasau chandasi iti. sati tasmin tena eva siddham . evam api ekà sa¤j¤Ã iti vacanÃt na asti yaugapadyena sambhava÷ . paryÃya÷ prasajyeta . tasmÃt prÃgvacanam kartavyam .

(P_2,1.4)  KA_I,377.23-378.15  Ro_II,565-569     sahavacanam kimartham . #<sahavacanam p­thak asamÃsÃrtham># . sahagrahaïam kriyate sahabhÆtayo÷ samÃsa¤j¤Ã yathà syÃt ekaikasya mà bhÆt iti . kim ca syÃt . yadi ekaikasya samÃsa¤j¤Ã syÃt iha ­kpÃda÷ iti samÃsÃnta÷ prasajyeta . iha ca rÃjÃÓva÷ iti dvau svarau syÃtÃm . katham ca k­tvà ekaikasya sa¤j¤Ã prÃpnoti . pratyekam vÃkyaparisamÃpti÷ d­«Âà . tat yathà v­ddhiguïasa¤j¤e pratyekam bhavata÷ . nanu ca ayam api asti d­«ÂÃnta÷ samudÃye vÃkyaparisamÃpti÷ iti . tat yathà gargÃ÷ Óatam daï¬yantÃm iti . arthina÷ ca rÃjÃna÷ hiraïyena bhavanti na ca pratyekam daï¬ayanti . sati etasmin d­«ÂÃnte yadi tatra pratyekam iti ucyate iha api sahagrahaïam kartavyam . atha tatra antareïa pratyekam iti vacanam pratyekam guïav­ddhisa¤j¤e bhavata÷ iha api na artha÷ sahagrahaïena . evam tarhi siddhe sati yat sahagrahaïam karoti tasya etat prayojanam yogÃÇgam yathà vij¤Ãyeta . sati ca yogÃÇge yogavibhÃga÷ kari«yate . saha sup samasyate . kena saha . samarthena. anuvyÃcalat anuprÃviÓat . tata÷ supà . supà ca saha sup samasyate . adhikÃra÷ ca lak«aïam ca . yasya samÃsasya anyat lak«aïam na asti idam tasya lak«aïam bhavi«yati . punarutsyÆtam vÃsa÷ deyam punarni«k­ta÷ ratha÷ iti . #<ivena vibhaktyalopa÷ pÆrvapadaprak­tisvaratvam ca># . ivena saha samÃsa÷ vibhaktyalopa÷ pÆrvapadaprak­tisvaratvam ca vaktavyam . vÃsasÅiva kanye iva .

(P_2,1.5)  KA_I,378.17-19  Ro_II,569     kimartham mahatÅ sa¤j¤Ã kriyate . anvarthasa¤j¤Ã yathà vij¤ayeta . anavyayam avyayam bhavati iti avyayÅbhÃva÷ . avyayÅbhÃva÷ ca samÃsa÷ avyayasa¤j¤a÷ bhavati iti etat na vaktavyam bhavati .

(P_2,1.6)  KA_I,378.23-379.5  Ro_II,569-570     iha kasmÃt na bhavati . sumadrÃ÷ sumagadhÃ÷ saputra÷ sacchÃtra÷ iti . sam­ddhau sÃkalye iti ca prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . iha ka÷ cit samÃsa÷ pÆrvapadÃrthapradhÃna÷ , ka÷ cit uttarapadÃrthapradhÃna÷ , ka÷ cit anyapadÃrthapradhÃna÷ , ka÷ cit ubhayapadÃrthapradhÃna÷ . pÆrvapadÃrthapradhÃna÷ avyayÅbhÃva÷ , uttarapadÃrthapradhÃna÷ tatpuru«a÷ , anyapadÃrthapradhÃna÷ bahuvrÅhi÷ ubhayapadÃrthapradhÃna÷ dvandva÷ . na ca atra pÆrvapadÃrthaprÃdhÃnyam gamyate . atha và na ime samÃsÃrthÃ÷ nirdiÓyante . kim tarhi . avyayÃrthÃ÷ nirdiÓyante ime . ete«u arthe«u yat avyayam vartate tat subantena samasyate iti .

(P_2,1.7)  KA_I,379.7-12  Ro_II,570-572     asÃd­Óye iti kimartham . yathà devadatta÷ tathà yaj¤adatta÷ iti . asÃd­Óye iti ucyate . tatra idam na sidhyati : yathÃÓakti yathÃbalam iti . kim kÃraïam . yathà iti ayam prakÃravacane thÃl sa÷ ca sÃd­Óye vartate . na e«a÷ do«a÷ . ayam yathÃÓabda÷ asti eva avyutpannam prÃtipadikam vÅpsÃvÃcÅ . asti prakÃravacane thÃl . tat yat avyutpannam prÃtipadikam vÅpsÃvÃci tasya idam grahaïam . atha ya÷ prakÃravacane thÃl tasya grahaïam kasmÃt na bhavati . pÆrveïa prÃpnoti sÃd­Óyasampatti iti . prati«edhavacanasÃmarthyÃt na bhavi«yati .

(P_2,1.9)  KA_I,379.14-15  Ro_II,572     sup iti vartamÃne puna÷ subgrahaïam kimartham . avyayam iti evam tat abhÆt submÃtre yathà syÃt . mëaprati sÆpaprati odanaprati .

(P_2,1.10)  KA_I,379.17-380.5  Ro_II,573-574     #<ak«Ãdaya÷ t­tÅyÃntÃ÷ pÆrvoktasya yathà na tat >#. ak«Ãdaya÷ t­tÅyÃntÃ÷ pariïà saha samasyante iti vaktavyam . pÆrvoktasya yathà na tat . ayathÃjÃtÅyake dyotye . ak«eïa na tathà v­ttam yathà pÆrvam iti ak«apari ÓalÃkÃpari . #<ekatve ak«aÓalÃkayo÷># . ak«aÓalÃkayo÷ ca ekavacanÃntayo÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . ak«ÃbhyÃm v­ttam ak«ai÷ v­ttam . #<kitavavyavahÃre ca># . kitavavyavahÃre iti vaktavyam . iha mà bhÆt . ak«eïa idam na v­ttam ÓakaÂena yathà pÆrvam .

(P_2,1.11-12)  KA_I,380.7-12  Ro_II,574-575     yogavibhÃga÷ kartavya÷ . vibhëà iti ayam adhikÃra÷. tata÷ apaparibahira¤cava÷ pa¤camyà iti . pa¤camÅgrahaïam Óakyam akartum . katham . subantena iti vartate etai÷ ca karmapravacanÅyai÷ yoge pa¤camÅ vidhÅyate . tatra antareïa api pa¤camÅgrahaïam pa¤camyantena eva samÃsa÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . bahi÷Óabdena yoge pa¤camÅ na vidhÅyate . tatra api yathà syÃt iti . bahirgrÃmÃt . atha kriyamÃïe api pa¤camÅgrahaïe yÃvatà bahi÷Óabdena yoge pa¤camÅ na vidhÅyate katham eva etat sidhyati . pa¤camÅgrahaïasÃmarthyÃt .

(P_2,1.13)  KA_I,380.14-16  Ro_II,575     maryÃdÃbhividhigrahaïam Óakyam akartum . katham . pa¤camyantena iti vartate ÃÇÃ ca karmapravacanÅyayukte pa¤camÅ vidhÅyate . etayo÷ ca eva arthayo÷ ÃÇ karmapravacanÅyasa¤j¤a÷ bhavati  na anyatra .

(P_2,1.16)  KA_I,380.18-23  Ro_II,575-576     kim udÃharaïam . anugaÇgam hÃstinapuram anugaÇgam vÃrÃïasÅ anuÓoïam pÃÂaliputram . yasya ca ÃyÃma÷ iti ucyate gaÇgà ca api Ãyatà vÃrÃïasÅ api Ãyatà . tatra kuta÷ etat gaÇgayà saha samÃsa÷ bhavi«yati na puna÷ vÃrÃïasyà iti . evarm tarhi lak«aïena iti vartate gaÇgà ca eva hi lak«aïam na vÃrÃïasÅ . atha và yasya ca ÃyÃma÷ iti ucyate gaÇgà ca api Ãyatà vÃrÃïasÅ api Ãyatà . tatra prakar«agati÷ vij¤Ãsyate : sÃdhÅya÷ yasya ÃyÃma÷ iti . sÃdhÅya÷ ca gaÇgÃyÃ÷ na vÃrÃïasyÃ÷ .

(P_2,1.17)  KA_I,381.2-7  Ro_II,576-577     kimartha÷ cakÃra÷ . evakÃrÃrtha÷ . ti«Âhadguprabh­tÅni eva . kva mà bhÆt . paramam ti«Âhadgu . #<ti«Âhadgu kÃlaviÓe«e># . ti«Âhadgu kÃlaviÓe«e iti vaktavyam . ti«Âhanti gÃva÷ asmin kÃle ti«Âhadgu . vahadgu . #<khaleyavÃdÅni prathamÃntÃni anyapadÃrthe># . khaleyavÃdÅni prathamÃntÃni anyapadÃrthe samasyante . khaleyavam khalebusam lÆnayavam lÆyamÃnayavam pÆtayavam pÆyamÃnayavam .

(P_2,1.18)  KA_I,381.9-382.3  Ro_II,577-579     vÃvacanam kimartham . vibhëà samÃsa÷ yatha syÃt . samÃsena mukte vÃkyam api yathà syÃt . pÃram gaÇgÃyÃ÷ iti . na etat asti prayojanam . prak­tà mahÃvibhëà . tayà vÃkyam api bhavi«yati . idam tarhi prayojanam avyayÅbhÃvena mukte «a«ÂhÅsamÃsa÷ yathà syÃt . gaÇgÃpÃram iti . etat api na asti prayojanam . ayam api vibhëà «a«ÂhÅsamÃsa÷ api . tau ubhau vacanÃt bhavi«yata÷ . ata÷ uttaram paÂhati . #<pÃre madhye «a«Âhyà vÃvacanam># . pÃre madhye «a«Âhyà và iti vaktavyam . #<avacane hi «a«ÂhÅsamÃsÃbhÃva÷ yathà ekadeÓipradhÃne># . akriyamÃïe hi vÃvacane «a«ÂhÅsamÃsasya abhÃva÷ syÃt yathà ekadeÓipradhÃne . tat yatha ekadeÓisamÃsena mukte «a«ÂhÅsamÃsa÷ na bhavati . kim puna÷ kÃraïam ekadeÓisamÃsena mukte «a«ÂhÅsamÃsa÷ na bhavati . samÃsataddhitÃnÃm v­tti÷ vibhëà . v­ttivi«aye nitya÷ apavÃda÷ . iha puna÷ vÃvacane kriyamÃïe ekayà v­tti÷ vibhëà aparayà v­ttivi«aye vibhëÃpavÃda÷ . #<ekÃrÃntanipÃtanam ca># . ekÃrÃntanipÃtanam ca kartavyam . pÃregaÇgam iti . na kartavyam . saptamyÃ÷ alukà siddham . bhavet siddham yadà saptamÅ yadà tu anyÃ÷ vibhaktaya÷ tadà na sidhyati .

(P_2,1.20)  KA_I,382.5-21  Ro_II,579-582     #<nadÅbhi÷ saÇkhyÃsamÃse anyapadÃrthe prati«edha÷># . nadÅbhi÷ saÇkhyÃsamÃse anyapadÃrthe prati«edha÷ vaktavya÷ . dvÅrÃvatÅka÷ deÓa÷ trÅrÃvatÅka÷ deÓa÷ . nadÅbhi÷ saÇkhyà iti prÃpnoti . na vaktavya÷ . iha ka÷ cit samÃsa÷ pÆrvapadÃrthapradhÃna÷ , ka÷ cit uttarapadÃrthapradhÃna÷ , ka÷ cit anyapadÃrthapradhÃna÷ , ka÷ cit ubhayapadÃrthapradhÃna÷ . pÆrvapadÃrthapradhÃna÷ avyayÅbhÃva÷ , uttarapadÃrthapradhÃna÷ tatpuru«a÷ , anyapadÃrthapradhÃna÷ bahuvrÅhi÷ , ubhayapadÃrthapradhÃna÷ dvandva÷. na ca atra pÆrvapadÃrthaprÃdhÃnyam gamyate . nanu ca yat yena ucyate sa÷ tasya artha÷ bhavati . atra ca vayam etÃbhyÃm padÃbhyÃm etam artham ucyamÃnam paÓyÃma÷ . etat eva ca jÃnÅma÷ yat yena ucyate sa÷ tasya artha÷ iti . api ca anyapadÃrthatà na prakalpeta . citragu÷ Óabalagu÷ iti . kim kÃraïam . atra api hi vayam etÃbhyÃm ÓabdÃbhyÃm etam artham ucyamÃnam paÓyÃma÷ . yadi api atra etÃbhyÃm ÓabdÃbhyÃm e«a÷ artha÷ ucyate anyapadÃrtha÷ api tu gamyate . tatra anyapadÃrthÃÓraya÷ bahuvrÅhi÷ bhavi«yati . iha api tarhi anyapadÃrtha÷ gamyate svapadÃrtha÷ api tu gamyate . tatra svapadÃrthÃÓraya÷ avyayÅbhÃva÷ prÃpnoti . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . avyayÅbhÃva÷ kriyatÃm bahuvrÅhi÷ iti . bahuvrÅhi÷ bhavi«yati viprati«edhena . bhavet ekasa¤j¤ÃdhikÃre siddham paraÇkÃryatve tu na sidhyati . ÃrambhasÃmarthyÃt avyayÅbhÃva÷ prÃpnoti paraÇkÃryatvÃt ca bahuvrÅhi÷ . paraÇkÃryatve ca na do«a÷ . nadÅbhi÷ saÇkhyÃyÃ÷ samÃhÃre avyayÅbhÃva÷ vaktavya÷ . sa÷ ca avaÓyam vaktavya÷ . sarvam ekanadÅtare .

(P_2,1.23)  KA_I,382.23-24  Ro_II,582     dvigo÷ tatpuru«atve kÃni prayojanÃni . dvigo÷ tatpuru«atve samÃsÃntÃ÷ prayojanam . pa¤cagavam daÓagavam pa¤carÃjam daÓarÃjam .

(P_2,1.24)  KA_I,383.2-384,8  Ro_II,582-587     #<ÓritÃdi«u gamigÃmyÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam># . ÓritÃdi«u gamigÃmyÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . grÃmam gamÅ gramagamÅ gramam gÃmÅ grÃmagÃmÅ . #<ÓritÃdibhi÷ ahÅne dvitÅyÃsamÃsavacanÃnarthakyam bahuvrÅhik­tatvÃt># . ÓritÃdibhi÷ ahÅnavÃcinyÃ÷  dvitÅyÃyÃ÷ samÃsavacanam anarthakam . kim kÃraïam .  bahuvrÅhik­tatvÃt . iha hi ya÷ ka«Âam Órita÷ ka«Âam anena Óritam bhavati . tatra bahuvrÅhiïà siddham . #<ahÅne dvÅtÅyÃsvaravacanÃnarthakyam ca># . ahÅne dvitÅyà pÆrvapadam prak­tisvaram bhavati iti etat svaravacanam anarthakam . kim kÃraïam . bahuvrÅhik­tatvÃt eva . #<jÃtisvaraprasaÇga÷ tu># . jÃtisvara÷ tu prÃpnoti . grÃmatata÷ araïyagata÷ . jÃtikÃlasukhÃdibhya÷ anÃcchÃdanÃt kta÷ ak­tamitapratipannÃ÷  iti . #<tatra jÃtÃdi«u vÃvacanÃt siddham># . yat etat và jÃte iti etat và jÃtÃdi«u iti vak«yÃmi . ime jÃtÃdaya÷ bhavi«yanti . nanu ca bheda÷ bhavati . bahuvrÅhau sati samÃsÃntodÃttatvena api bhavitavyam pÆrvapadaprak­tisvaratvena api tatpuru«atve sati pÆrvapadaprak­tisvaratvena eva . na asti bheda÷ . ya÷ api tatpuru«am Ãrabhate na tasya daï¬avÃrita÷ bahuvrÅhi÷ . tatra tatpuru«e sati dvau samÃsau dvau svarau . bahuvrÅhau sati eka÷ samÃsa÷ dvisvaratvam . evam tarhi siddhe sati yat tatpuru«am ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ samÃne arthe kevalam vigrahabhedÃt yatra tatpuru«a÷ prÃpnoti bahuvrÅhi÷ ca tatra tatpuru«a÷ bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . rÃj¤a÷ sakhà rÃjasakha÷ . rÃjà sakhà asya iti bahuvrÅhi÷ na bhavati . na etat j¤ÃpakasÃdhyam apavÃdai÷ utsargÃ÷ bÃdhyante iti . bÃdhakena anena bhavitavyam sÃmÃnyavihitasya viÓe«avihitena . atha na sÃmÃnyavihita÷ . yat ucyate bahuvrÅhik­tatvÃt iti etat ayuktam . asti khalu api viÓe«a÷ bahuvrÅhe÷ tatpuru«asya ca . kim Óabdak­ta÷ atha arthak­ta÷ . Óabdak­ta÷ va arthak­ta÷ ca . Óabdak­ta÷ tÃvat . bahuvrÅhau sati kapà bhavitavyam . tatpuru«e sati na bhavitavyam . arthak­ta÷ . tatpuru«e sati ruhÃdÅnÃm kta÷ kartari bhavati dhÃtvarthasya anapavarge . ÃrƬha÷ v­k«am devadatta÷ iti . bahuvrÅhau vyapav­kte karmaïi bhavati . ÃrƬha÷ v­k«a÷ devadattena iti . anyathÃjÃtÅyaka÷ khalu api pratyak«eïa arthasampratyaya÷ anyathÃjÃtÅyaka÷ sambandhÃt . rÃj¤a÷ sakhà rÃjasakhà . sambandhÃt etat gantavyam nÆnam rÃja api asya sakhà iti . ubhayam khalu api i«yate : svasti somasakhà puna÷ ehi . gavÃÇsakha÷ iti .

(P_2,1.26)  KA_I,384.10-12  Ro_II,587     kim udÃharaïam . khaÂvÃrƬha÷ jÃlma÷ . k«epe iti ucyate . ka÷ k«epa÷ nÃma . adhÅtya snÃtvà gurubhi÷ anuj¤Ãtena khaÂvà Ãro¬havyà . ya÷ idÃnÅm ata÷ anyatha karoti sa÷ khaÂvÃrƬha÷ ayam jÃlma÷ . na ativratavÃn iti .

(P_2,1.29)  KA_I,384.14-20  Ro_II,588     #<atyantasaæyoge samÃsasya aviÓe«avacanÃt ktena samÃsavacanÃnarthakyam># . atyantasaæyoge samÃsasya aviÓe«avacanÃt ktÃntena ca aktÃntena ca kÃlÃ÷ ktÃntena iti samÃsavacanam anarthakam . atyantasaæyoge iti eva siddham . #<anatyantasaæyogÃrtham tu># . anatyantasaæyogÃrtham tarhi idam vaktavyam . «a muhÆrtÃ÷ carÃcarÃ÷ . te kadà cit aha÷ gacchanti kadà cit rÃtrim . tat ucyate ahargatÃ÷ rÃtrigatÃ÷ iti . na etat asti . gatagrahaïÃt api etat siddham . idam tarhi . aharatis­tÃ÷ rÃtryatis­tÃ÷ mÃsapramita÷ candramÃ÷ .

(P_2,1.30)  KA_I,384.22-385.22  Ro_II,589-592     tatk­tÃrthena iti kimartham . dadhnà paÂu÷ gh­tena paÂu÷ . na etat asti . asÃmarthyÃt atra na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . na hi dadhna÷ paÂunà sÃmarthyam . kena tarhi . bhujinà . dadhnà bhuÇkte paÂu÷ iti . iha api tarhi na prÃpnoti . ÓaÇkulÃkhaï¬a÷ kirikÃïa÷ iti . atra api na ÓaÇkulÃyÃ÷ khaï¬ena sÃmarthyam . kena tarhi . karotinà . ÓaÇkulayà k­ta÷ khaï¬a÷ iti . vacanÃt bhavi«yati . iha api vacanÃt bhavi«yati dadhnà paÂu÷ gh­tena paÂu÷ iti . tasmÃt tatk­tÃrthagrahaïam kartavyam . guïavacanena iti kimartham . gobhi÷ vapÃvÃn dhÃnyena dhanavÃn . kim puna÷ iha udÃharaïam . ÓaÇkulÃkhaï¬a÷ devadatta÷ iti . katham puna÷ guïavacanena samÃsa÷ ucyamÃna÷ dravyavacanena syÃt . iha t­tÅyà tatk­tÃrthena guïena iti iyatà siddham . sa÷ ayam evam siddhe sati yat vacanagrahaïam karoti tasya etat prayojanam evam yathà vij¤Ãyeta guïam uktavatà guïavacanena iti . katham puna÷ ayam guïavacana÷ san dravyavacana÷ sampadyate . Ãrabhyate tatra matublopa÷ guïavacanebhya÷ matupa÷ luk iti . tat yathà Óuklaguïa÷ Óukla÷ k­«ïaguïa÷ k­«ïa÷ evam khaï¬aguïa÷ khaï¬a÷ . yadi evam na artha÷ k­tÃrthagrahaïena . bhavati hi ÓaÇkulÃyÃ÷ khaï¬ena sÃmarthyam . asÃmarthyÃt ca atra na bhavi«yati dadhnà paÂu÷ gh­tena paÂu÷ iti . tasmat na artha÷ tatk­tÃrthagrahaïena . #<t­tÅyÃsamÃse arthagrahaïam anarthakam arthagati÷ hi avacanÃt># . t­tÅyÃsamÃse arthagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . arthagati÷ hi avacanÃt . antareïa api vacanam arthagati÷ bhavi«yati . #<nirdeÓyam iti cet t­tÅyÃrthanirdeÓa÷ api># . atha evam api nirdeÓa÷ kartavya÷ iti cet t­tÅyÃrthanirdeÓa÷ api kartavya÷ syÃt . t­tÅyà tadarthak­tÃrthena iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na ayam arthanirdeÓa÷ . kim tarhi . yogÃÇgam idam nirdiÓyate . sati ca yogÃÇge yogavibhÃga÷ kari«yate . t­tÅyà tatk­tena guïavacanena samasyate . tata÷ arthena . arthaÓabdena ca t­tÅyà samasyate . dhÃnyítha÷ vasanÃrtha÷ . pÆrvasad­ÓasamonÃrtha iti arthagrahaïam na kartavyam bhavati .

(P_2,1.31)  KA_I,385.24-386.3  Ro_II,592-593     #<pÆrvÃdi«u avarasya upasaÇkhyÃnam># . pÆrvÃdi«u avarasya upasaÇkhyÃnam . mÃsÃvara÷ ayam  saævatsarÃvara÷ ayam . #<sad­Óagrahaïe uktam># . kim uktam . sadrÓagrahaïam anarthakam t­tÅyÃsamÃsavacanÃt . «a«Âhyartham iti cet t­tÅyÃsamÃsavacanÃnarthakyam iti .

(P_2,1.32)  KA_I,386.5-8  Ro_II,593     #<kart­karaïe k­tà ktena># . kart­karaïe k­tà ktena iti vaktavyam. ahihata÷ nakhanirbhinna÷ dÃtralÆna÷ paraÓucchinna÷ . k­tà ktena iti kimartham . iha mà bhÆt . dÃtreïa lÆnavÃn paraÓunà chinnavÃn . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . bahulavacanÃt siddham .

(P_2,1.33)  KA_I,386.10-15  Ro_II,594     #<k­tryai÷ adhikÃrthavacane anyatra api d­Óyate># .k­tryai÷ adhikÃrthavacane anyatra api d­Óyate iti vaktavyam . busopendhyam t­ïopendhyam ghanaghÃtyam . #<sÃdhanam k­tà iti và pÃdahÃrakÃdyartham># . atha và sÃdhanam k­tà saha samasyate iti vaktavyam . kim prayojanam . pÃdahÃrakÃdyartham . pÃdÃbhyÃm hriyate pÃdahÃraka÷ gale copyate galecopaka÷ .

(P_2,1.34-35)  KA_I,386.18-388.4  Ro_II,595-597     #<annena vya¤janam bhak«yeïa miÓrÅkaraïam iti asamarthasamÃsa÷># . annena vya¤janam bhak«yeïa miÓrÅkaraïam iti asamarthasamÃsa÷ ayam dra«Âavya÷ . kim kÃraïam . #<kÃrakÃïÃm kriyayà sÃmarthyÃt># . kÃrakÃïÃm kriyayà sÃmarthyam bhavati na te«Ãm anyonyena . tat yathà niÓrayaïyà dvÃbhyÃm këÂhÃbhyÃm sÃmarthyam na te«Ãm anyonyena . evam tarhi Ãha ayam annena vya¤janam bhak«yeïa miÓrÅkaraïam iti na ca asti sÃmarthyam . tatra vacanÃt samÃsa÷ bhavi«yati . #<vacanaprÃmÃïyÃt iti cet nÃnÃkÃrakÃïÃm prati«edha÷ >#. vacanaprÃmÃïyÃt iti cet nÃnÃkÃrakÃïÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . ti«Âhatu dadhnà odana÷ bhujyate devadattena . #<siddham tu samÃnÃdhikaraïÃdhikÃre kta÷ t­tÅyÃpÆrvapada÷ uttarapadalopa÷ ca># «iddham etat . katham .  samÃnÃdhikaraïÃdhikÃre vaktavyam kta÷ t­tÅyÃpÆrvapada÷ samasyatesupà uttarapadasya ca lopa÷ bhavati iti . dadhnà upasikta÷ dadhyupasikta÷ dadhyupasikta÷ odana÷ dadhyodana÷ gu¬ena saæs­«ÂÃ÷ gu¬asaæs­«ÂÃ÷ , gu¬asaæs­«ÂÃ÷ dhÃnÃ÷ gu¬adhÃnÃ÷ . #<«a«ÂhÅsamÃsa÷ ca yuktapÆrïÃnta÷># . «a«ÂhÅsamÃsa÷ ca yuktapÆrïÃnta÷ samasyate uttarapadasya ca lopa÷ vaktavya÷ . aÓvÃnÃm yukta÷ aÓvayukta÷ aÓvayukta÷ ratha÷ aÓvaratha÷ . dadhna÷ pÆrïa÷ dadipÆrïa÷ dadhipÆrïa÷ ghaÂa÷ dadhighaÂa÷ . tat tarhi bahu vaktavyam . #<na và asamÃse adarÓanÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . asamÃse adarÓanÃt . yat hi asamÃse d­Óyate samÃse ca na d­Óyate tat lopÃrambham prayojayati . na ca asamÃse upasiktaÓabda÷ saæs­«ÂaÓabda÷ pÆrïaÓabda÷ và d­Óyate . katham tarhi sÃmarthyam gamyate . #<yuktÃrthasampratyayÃt ca sÃmarthyam># . dadhnà yuktÃrthatà sampratÅyate . katham puna÷ j¤Ãyate dadhnà yuktÃrthatà sampratÅyate iti . #<sampratyayÃt ca tadarthÃdhyavasÃnam># . sampratyayÃt ca tadartha÷ adhyavasÅyate . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . #<sampratÅyamÃnÃrthalope hi anavasthÃ># .ya÷ hi manyate sampratÅyamÃnÃrthÃnÃm ÓabdÃnÃm lopa÷ bhavati iti anavasthà tasya lopasya syÃt . dadhi iti ukte bahava÷ arthÃ÷ gamyante mandakam uttarakam nilÅnakam iti tadvÃcinÃm ÓabdÃnÃm lopa÷ vaktavya÷ syÃt . tathà gu¬a÷ iti ukte madhuraÓabdasya Ó­Çgaveram iti ukte ca kaÂuÓabdasya . antareïa khalu api Óabdaprayogam bahava÷ arthÃ÷ gamyante ak«inikocai÷ pÃïivihÃrai÷ ca . tadvÃcinÃm ÓabdÃnÃm lopa÷ vaktavya÷ syÃt .

(P_2,1.36)  KA_I,388.6-390.19  Ro_II,598-603     kim caturthyantasya tadarthamÃtreïa samÃsa÷ bhavati . evam bhavitum arhati . #<caturthÅ tadarthamÃtreïa cet sarvaprasaÇga÷ aviÓe«Ãt># . caturthÅ tadarthamÃtreïa cet sarvaprasaÇga÷ sarvasya caturthyantasya tadarthamÃtreïa saha samÃsa÷ prÃpnoti . anena api prÃpnoti . randhanÃya sthÃlÅ avahananÃya ulÆkhalam iti . kim kÃraïam . aviÓe«Ãt . na hi ka÷ cit viÓe«a÷ upÃdÅyate eva¤jÃtÅyakasya caturthyantasya tadarthena saha samÃsa÷ bhavati iti . anupÃdÅyamane viÓe«e sarvaprasaÇga÷ . #<balirak«itÃbhyÃm ca anarthakam vacanam># . balirak«itÃbhyÃm ca samÃsavacanam anarthakam  . ya÷ hi mahÃrÃjÃya bali÷ mahÃrÃjÃrtha÷ sa÷ bhavati . tatra tadartha÷ iti eva siddham . yadi puna÷ vik­ti÷ caturthyantà prak­tyà saha samasyate iti etat lak«aïam kriyeta . #<vik­ti÷ prak­tyà iti cet aÓvaghÃsÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam># . vik­ti÷ prak­tyà iti cet aÓvaghÃsÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . aÓvaghÃsa÷ ÓvaÓrÆsuram hastividhà iti . #<arthena nityasamÃsavacanam># . arthÓabdena nityasamÃsa÷ vaktavya÷ . brÃhmaïÃrtham k«atriyÃrtham . kim vik­ti÷ caturthyantà prak­tyà saha samasyate iti ata÷ arthena nityasamÃsa÷ vaktavya÷ . na iti Ãha sarvathà arthena nityasamÃsa÷ vaktavya÷ vigraha÷ mà bhÆt iti . #<sarvaliÇgatà ca># . sarvaliÇgatà ca vaktavyà . brÃhmaïÃrtham paya÷ brÃhmaïÃrtha÷ sÆpa÷ brÃhmaïÃrthà yavÃgÆ÷ iti . kim arthena nityasamÃsa÷ ucyate iti ata÷ sarvaliÇgatà vaktavyà . na iti Ãha . sarvathà sarvaliÇgatà vaktavyà . kim kÃraïam . arthaÓabda÷ ayam puæliÇga÷ uttarapadÃrthapradhÃna÷ ca tatpuru«a÷ . tena puæliÇgasya eva samÃsasya abhidhÃnam syÃt strÅnapuæsakaliÇgasya na syÃt . tat tarhi bahu vaktavyam . vik­ti÷ prak­tyà iti vaktavyam . aÓvaghÃsÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . arthena nityasamÃsa÷ vaktavya÷ . sarvaliÇgatà ca vaktavyà . na vaktavyam . yat tÃvat ucyate vik­ti÷ prak­tyà iti vaktavyam . na vaktavyam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãyapati vik­ti÷ caturthyantà prak­tyà saha samasyate iti yat ayam baliraki«itagrahaïam karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . yathÃjÃtÅyakÃnÃm samÃse balirak«itagrahaïena artha÷ tathÃjÃtÅyakÃnÃm samÃsa÷ . yadi ca vik­ti÷ caturthyantà prak­tyà saha samasyate na tadarthamÃtreïa tata÷ baliraki«itagrahaïam arthavat bhavati . yat api ucyate aÓvaghÃsÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam iti . na kartavyam . aÓvaghÃsÃdaya÷ «a«ÂhÅsamÃsÃ÷ bhavi«yanti . yat hi yadartham bhavati ayam api tatra abhisambandha÷ bhavati asya idam iti . tat yathà guro÷ idam gurvartham iti . nanu ca svarabheda÷ bhavati . caturthÅsamÃse sati pÆrvapadaprak­tisvaratvena bhavitavyam «a«ÂhÅsamÃse puna÷ antodÃttatvena ïa asti bheda÷ . caturthÅsamÃse api sati antodÃttatvena eva bhavitavyam . katham . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati vik­ti÷ caturthyantà prak­tisvarà bhavati na caturthÅmÃtram iti yat ayam caturthÅ tadarthe arthe kte ca iti arthagrahaïam ktagrahaïam ca karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . yathÃjÃtÅyakÃnÃm arthagrahaïena ktagrahaïena ca artha÷ tathÃjÃtÅyakÃnÃm prak­tisvaratvam . yadi ca vik­ti÷ caturthyantà prak­tyà bhavati na caturthÅmÃtram tata÷ arthagrahaïam ktagrahaïam ca arthavat bhavati .yat api ucyate arthena nityasamÃsa÷ vaktavya÷ iti . na vaktavya÷ . sarthappratyaya÷ kari«yate . kim k­tam bhavati . na ca eva hi kadà cit vigraha÷ bhavati . api ca sarvaliÇgatà siddhà bhavati . yadi sarthapprataya÷ kriyate itsa¤j¤Ã na prÃpnoti . atha api katham cit itsa¤j¤Ã syÃt evam api Óryartham bhvartham iti aÇgasya iti iyaÇuvaÇau syÃtÃm . evam tarhi bahuvrÅhi÷ bhavai«yati . kim k­tam bhavati . bhavati vai ka÷ cit asvapadavigraha÷ bahuvrÅhi÷ . tat yathà Óobhanam mukham asyÃ÷ sumukhÅ iti . na evam Óakyam . iha hi mahadartham iti Ãttvakapau prasajyetÃm . evam tarhi tadarthasya uttarapadasya arthaÓabda÷ ÃdeÓa÷ kari«yate . kim k­tam bhavati . na ca eva kadà cit ÃdeÓena vigraha÷ bhavati . api ca sarvaliÇgatà siddhà bhavati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yogavibhÃga÷ kari«yate . caturthÅ subantena saha samasyate . tata÷ tadarthÃrtha . tadarthasya uttarapadasya arthaÓabda÷ ÃdeÓa÷ bhavati . iha api tarhi samÃsa÷ prÃpnoti chÃtrÃya rucitam chÃtrÃya svaditam iti . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati tÃdarthye ya caturthÅ sà samasyate na caturthÅmÃtram iti yat ayam hitasukhagrahaïam karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . yathÃjÃtÅyakÃnÃm samÃse hitasukhagrahaïena artha÷ tathÃjÃtÅyakÃnam samÃsa÷ . yadi ca tÃdarthye yà caturthÅ sà samasyate na caturthÅmÃtram tata÷ hitasukhagrahaïam arthavat bhavati . iha api tarhi tadarthasya uttarapadasya arthaÓabda÷ ÃdeÓa÷ prÃpnoti . yÆpÃya dÃru yÆpadÃru rathadÃru . vÃvacanam vidhÃsyate . iha api
tarhi vibhëà prÃprnoti . brÃhmaïítham k«atriyÃrtham iti . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati prak­tivik­tyo÷ ya÷ samÃsa÷ tatra tadarthasya uttarapadasya arthaÓabda÷ ÃdeÓa÷ bhavati anyatra nitya÷ iti yat ayam balihitagrahaïam karoti . evam tarhi udakÃrtha÷ vÅvadha÷ . sthÃnivadbhÃvÃt udabhÃva÷ prÃpnoti . tasmÃt na evam Óakyam . na cet evam arthena nityasamÃsa÷ vaktavya÷ sarvaliÇgatà ca . na e«a÷ do«a÷ . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . atha iha brÃhmaïebhya÷ iti kà e«Ã caturthÅ . tÃdarthye iti Ãha . yadi tÃdarthye caturthÅ arthaÓabdasya prayogeïa na bhavitavyam uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti . samÃsa÷ api tarhi na prÃpnoti . vacanÃt samÃsa÷ bhavi«yati . yat api ucyate sarvaliÇgatà ca vaktavyà iti . na vaktavyà . liÇgam aÓi«yam lokÃÓrayatvÃt liÇgasya .

(P_2,1.37)  KA_I,390.21-24  Ro_II,604     atyalpam idam ucyate bhayena iti . bhayabhÅtabhÅtibhÅbhi÷ iti vaktavyam . v­kÃt bhayam v­kabhayam v­kÃt bhÅta÷ v­kabhÅta÷ v­kÃt bhÅti÷ v­kabhÅti÷ v­kÃt bhÅ÷ v­kabhÅ÷ iti . apara÷ Ãha : bhayanirgatajugupsubhi÷ iti vaktavyam : v­kabhayam grÃmanirgata÷ adharmajugupsu÷ iti .

(P_2,1.40)  KA_I,390.26-391.2  Ro_II,604     Óauï¬Ãdibhi÷ iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . ak«adhÆrta÷ strÅdhÆrta÷ ak«akitava÷ strÅkitava÷ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . bahuvacananirdeÓÃt Óauï¬Ãdibhi÷ iti vij¤Ãsyate .

(P_2,1.42)  KA_I,391.4-7  Ro_II,605     #<dhvÃÇk«eïa iti arthagrahaïam># . dhvÃÇk«eïa iti arthagrahaïam kartavyam . iha api yathà syÃt . tÅrthakÃka÷ iti . k«epe iti ucyate . ka÷ iha k«epa÷ nÃma . yathà tÅrthe kÃkÃ÷ na ciram sthÃtÃra÷ bhavanti evam ya÷ gurukulÃni gatvà na ciram ti«Âhati sa ucyate tÅrthakÃka÷ iti .

(P_2,1.43)  KA_I,391.9-13  Ro_II,605     #<k­tyai÷ niyoge yadgrahaïam># . k­tyai÷ niyoge iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . pÆrvÃ÷ïegeyam sÃma prÃta÷ adhyeya÷ anuvÃka÷ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . ­ïe iti eva siddham . iha yat yasya niyogata÷ kÃryam ­ïam tasya tat bhavati . tata÷ ­ïe iti eva siddham . yagrahaïam ca kartavyam . iha mà bhÆt . pÆrvÃhïe dÃtavyà bhik«Ã iti .

(P_2,1.47)  KA_I,391.15-20  Ro_II,605     kim udÃharaïam . avataptenakulasthitam te etat . k«epe iti ucyate . ka÷ iha k«epa÷ nÃma . yathà avatapte nakulÃ÷ na ciram sthÃtÃra÷ bhavanti evam kÃryÃïi Ãrabhya ya÷ na ciram ti«Âhati sa ucyate avataptenakulasthitam te etat iti . k«epe saptamyantam ktÃntena saha samasyate iti ucyate . tatra sagatikena sanakulena ca samÃsa÷ na prÃpnoti . #<k«epe gatikÃrakapÆrve uktam >#. kim uktam . k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasya api iti .

(P_2,1.48)  KA_I,392.2-3  Ro_II,606     kimartha÷ cakÃra÷ . evakÃrÃrtha÷ .  pÃtresamitÃdaya÷ eva . kva mà bhÆt . paramam pÃtresamitÃ÷ iti .

(P_2,1.49)  KA_I,392.5-14  Ro_II,606-607     iha kasmÃt avyayÅbhÃva÷ na bhavati . ekà nadÅ ekanadÅ . nadÅbhi÷ saÇkhyà iti prÃpnoti . iha ka÷ cit samÃsa÷ pÆrvapadÃrthapradhÃna÷ , ka÷ cit uttarapadÃrthapradhÃna÷ , ka÷ cit anyapadÃrthapradhÃna÷ , ka÷ cit ubhayapadÃrthapradhÃna÷ . pÆrvapadÃrthapradhÃna÷ avyayÅbhÃva÷ , uttarapadÃrthapradhÃna÷ tatpuru«a÷ , anyapadÃrthapradhÃna÷ bahuvrÅhi÷ , ubhayapadÃrthapradhÃna÷ dvandva÷. na ca atra pÆrvapadÃrthaprÃdhÃnyam gamyate . athavà avyayÅbhÃva÷ kriyatÃm bahuvrÅhi÷ iti . bahuvrÅhi÷ bhavi«yati viprati«edhena . bhavet ekasa¤j¤ÃdhikÃre siddham paraÇkÃryatve tu na sidhyati . ÃrambhasÃmarthyÃt ca avyayÅbhÃva÷ prÃpnoti paraÇkÃryatvÃt ca bahuvrÅhi÷ . paraÇkÃryatve ca na do«a÷ . nadÅbhi÷ saÇkhyÃyÃ÷ samÃhÃre avyayÅbhÃva÷ vaktavya÷ . sa÷ ca avaÓyam vaktavya÷ . sarvam ekanadÅtare .

(P_2,1.51.1)  KA_I,393.2-19  Ro_II,607-609     samÃhÃra÷ iti ka÷ ayam Óabda÷ . samÃÇpÆrvÃt harate÷ sarmasÃdhane gha¤ . samÃhriyate samÃhÃra÷ iti . yadi karmasÃdhana÷ pa¤ca kumÃrya÷ samah­tÃ÷ pa¤cakumÃri daÓakumÃri gostriyo÷ upasarjanasya iti hrasvatvam na prÃpnoti dvigu÷ ekavacanam iti etat ca vaktavyam . evam tarhi bhÃvasÃdhana÷ bhavi«yati . samÃharaïam samÃhÃra÷ . atha bhÃvasÃdhane sati kim abhidhÅyate . yat tat auttarÃdharyam . ka÷ puna÷ gavÃm samÃhÃra÷ . yat tat arjanam krayaïam bhi«aïam aparaharaïam và . yadi evam vik«ipte«u pÆle«u go«u carantÅ«u na sidhyati . evam tarhi samabhyÃÓÅkaraïam samÃhÃra÷ . evam api pa¤cagrÃmÅ «aïïagarÅ tripurÅ iti na sidhyati . kim kÃraïam . sam ekatvavÃcÅ ÃÇ Ãbhimukhye vartate harati÷ deÓÃntaraprÃpaïe . na avaÓyam harati÷ deÓÃntaraprÃpaïe eva vartate . kim tarhi . sÃd­Óye api vartate . tat yathà mÃtu÷ anuharati pitu÷ anuharati . atha và pa¤cagrÃmÅ «aïïagarÅ tripurÅ iti na eva idam iyati eva avati«Âhate . avaÓyam asau tata÷ kim cit ÃkÃÇk«ati kriyÃm và guïam và . yat ÃkÃÇk«ata tat ekam sa ca samÃhÃra÷ . ayam tarhi bhÃvasÃdhane sati do«a÷ . pa¤capÆlÅ ÃnÅyatÃm iti bhÃvÃnayane codite dravyÃnayanam na prÃpoti . na e«a÷ do«a÷ . iha tÃvat ayam pra«Âavya÷ . atha iha gau÷ anubandhya÷ aja÷ agnÅ«omÅya÷ iti katham Ãk­tau coditÃyÃm dravye ÃrambhaïÃlambhanaprok«aïaviÓasanÃni kriyante . asambhavÃt . Ãk­tau ÃrambhaïÃdÅnÃm sambhava÷ na asti iti k­tvà Ãk­tisahacarite dravye ÃrambhaïÃdÅni kriyante . idam api eva¤jÃtÅyakam eva . asambhavÃt bhÃvÃnayanasya dravyÃnayanam bhavi«yati . atha và avyatirekÃt dravyÃk­tyo÷ .

(P_2,1.51.2)  KA_I,393.20-394.24  Ro_II,609-612     kim puna÷ dvigusa¤j¤Ã pratyayottarapadayo÷ bhavati . evam bhavitum   arhati . #<dvigusa¤j¤Ã pratyayottarapadayo÷ cet itaretarÃÓrayatvÃt aprasiddhi÷># . dvigusa¤j¤Ã pratyayottarapadayo÷ cet itaretarÃÓrayatvÃt  aprasiddhi÷ . kà etaretarÃÓrayatà . dvigunimitte pratyayottarapade pratyayottarapadanimittà ca dvigusa¤j¤Ã . tat etat itaretarÃÓrayam . itaretarÃÓrayÃïi ca na prakalpante . evam tarhi arthe it vak«yÃmi . #<arthe cet taddhitÃnutpatti÷ bahuvrÅhivat># . arthe cet taddhitotpatti÷ na prÃpnoti . päcanÃpiti÷ , dvimÃtura÷ , traimÃtura÷ . kim kÃraïam . dvigunà uktatvÃt bahuvrÅhivat . tat yathà citragu÷ iti bahuvrÅhiïoktatvÃt matvarthasya matvarthÅya÷ na bhavati . evam tarhi samÃsataddhitavidhau iti vak«yÃmi . #<samÃsataddhitavidhau iti cet anyatra samÃsasa¤j¤ÃbhÃva÷># . samÃsataddhitavidhau iti cet anyatra samÃsasa¤j¤Ã na prÃpnoti . kva anyatra . svare . pa¤cÃratni÷ , daÓÃratni÷ . igante dvigau iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . #<siddham tu pratyayottarapadayo÷ ca iti vacanÃt># . siddham etat . katham . pratyayottarapadayo÷ ca iti vacanÃt . pratyayottarapadayo÷ dvigusa¤j¤Ã bhavati iti vaktavyam . nanu ca uktam dvigusa¤j¤Ã pratyayottarapadayo÷ cet itaretarÃÓrayatvÃt  aprasiddhi÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . itaretarÃÓrayamÃtram etat coditam sarvÃïi ca itaretarÃÓrayÃïi ekatvena parih­tÃni siddham tu nityaÓabdatvÃt iti . na idam tulyam anyai÷ itaretarÃÓrayai÷ . na hi sa¤j¤Ã nityà . evam tarhi bhÃvinÅ sa¤j¤Ã vij¤Ãsyate . tat yathà : ka÷ cit kam cit tantuvÃyam Ãha : asya sÆtrasya ÓÃÂakam vaya iti . sa÷ paÓyati . yadi ÓÃÂaka÷ na vÃtavya÷ atha vÃtavya÷ na ÓÃÂaka÷ . ÓÃÂaka÷ vÃtavya÷ ca iti viprati«iddham . bhÃvinÅ khalu asya sa¤j¤Ã abhipretà . sa÷ manye vÃtavya÷ yasmin ute ÓÃÂaka÷ iti etat bhavati iti . evam iha api tasmin dvigu÷ bhavati yasya abhinirv­ttasya pratyaya uttarapadam iti ca ete sa¤j¤e bhavi«yata÷ . atha và puna÷ astu arthe iti  . nanu ca uktam arthe cet taddhitÃnutpatti÷ bahuvrÅhivat iti . na e«a÷ do«a÷ . na avaÓyam arthaÓabda÷ abhidheye eva vartate . kim tarhi . syÃdarthe api vartate . tat yathà . dÃrÃrtham ghaÂÃmahe . dhanÃrtham bhik«Ãmahe . dÃrÃ÷ na÷ syu÷ . dhanÃni na÷ syu÷ iti . evam iha api taddhitÃrthe dvigu÷ bhavati taddhita÷ syÃt iti . #<dvigo÷ và lugvacanam j¤Ãpakam taddhitotpatte÷># . atha và yat ayam dvigo÷ luk anapatye iti dvigo÷ uttarasya taddhitasya lukam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ utpadyate dvigo÷ taddhita÷ iti.

(P_2,1.51.3)  KA_I,395.1-396.11  Ro_II,612-616     #<samÃhÃrasamÆhayo÷ aviÓe«Ãt samÃhÃragrahaïÃnarthakyam taddhitÃrthena k­tatvÃt># . samÃhÃra÷ samÆha÷ iti aviÓi«tau etau arthau . samÃhÃrasamÆhayo÷ aviÓe«Ãt samÃhÃragrahaïam anarthakam . kim kÃraïam .  taddhitÃrthe k­tatvÃt . taddhitÃrthe dvigu÷ iti evam atra dvigu÷ bhavi«yati . yadi taddhitÃrthe dvigu÷ iti evam atra dvigu÷ bhavati taddhitotpatti÷ prÃpnoti . utpadyatÃm . luk bhavi«yati . lukk­tÃni prÃpnuvanti . kÃni . pa¤capÆlÅ daÓapÆlÅ . aparimÃïabistÃcitakambalebhya÷ na taddhitaluki iti prati«edha÷ prÃpnoti . pa¤cagavam daÓagavam . go÷ ataddhitaluki it Âac na prapnoti . na e«a÷ do«a÷ . aviÓe«eïa dvigo÷ ÇÅp bhavati iti uktvà samÃhÃre iti vak«yÃmi . tat niyamÃrtham bhavi«yati . samÃhÃre eva na anyatra iti . go÷ akÃra÷ dvigo÷ samÃhÃre . aviÓe«eïa go÷ Âac bhavati iti uktvà dvigo÷ samÃhÃre iti vak«yÃmi . tat niyamÃrtham bhavi«yati . samÃhÃre eva na anyatra iti . #<abhidhÃnÃrtham tu># . abhidhÃnÃrtham tu samÃhÃragrahaïam kartavyam . samÃhÃreïa abhidhÃnam yathà syÃt taddhitÃrthena mà bhÆt iti . kim ca syÃt . taddhitotpatti÷ prasajyeta . utpadyatÃm . luk bhavi«yati . lukk­tÃni prÃpnuvanti . sarvÃïi parih­tÃni . na sarvÃïi parih­tÃni . pa¤cakumÃri daÓakumÃri . lik taddhitaluki iti ÇÅpa÷ luk prasajyeta . #<dvandvatatpuru«ayo÷ uttarapade nityasamÃsavacanam># . dvandvatatpuru«ayo÷ uttarapade nityasamÃsa÷ vaktavya÷ . vÃgd­«adapriya÷ chatropÃnahapriya÷ pa¤cagavapriya÷ daÓagavapriya÷ . kim prayojanam . samudÃyav­ttau avayavÃnÃm mà kadà cit av­tti÷ bhÆt iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . iha dvau pak«au v­ttipak«a÷ av­ttipak«a÷ ca . yadà v­ttipak«a÷ tadà sarve«Ãm eva v­tti÷ . yadà tu av­tti÷ tadà sarve«Ãm av­tti÷ . #<uttarapadena parimÃïina dvigo÷ samÃsavacanam># . uttarapadena parimÃïina dvigo÷ samÃsa÷ vaktavya÷ . dvimÃsajÃta÷ trimÃsajÃta÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . sup supà iti vartate . evam tarhi idam syÃt : dvau mÃsau dvimÃsam , dvimÃsam jÃtasya iti . na evam Óakyam . svare hi do«a÷ syÃt . dvimÃsajÃta÷ iti prÃpnoti dvimÃsajÃta÷ iti ca i«yate . dvyÃhnajÃta÷ ca na sidhyati . dvyahajÃta iti prÃpnoti na ca evam bhavitavyam . bhavitavyam ca yadà samÃhÃre dvigu÷ . dvyahnajÃta÷ tu na sidhyati . kim ucyate parimÃïinà iti na puna÷ anyatra api . pa¤cagavapriya÷ daÓagavapriya÷ . #<anyatra samudÃyabahuvrÅhitvÃt uttarapadaprasiddhi÷># . anyatra samudÃyaba÷ huvrÅhisa¤j¤÷ . anyatra samudÃyabahuvrÅhitvÃt uttarapadam prasiddham .  uttarapade prasiddhe uttarapade iti dvigu÷ bhavi«yati . #<sarvatra matvarthe prati«edha÷># . sarve«u pak«e«u dvigusa¤j¤ÃyÃ÷ matvarthe prati«edha÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . pa¤cakhaÂvà daÓakhaÂvà . dvigo÷ iti ÅkÃra÷ mà bhÆt . pa¤cagu÷ daÓagu÷ . go÷ ataddhitaluki iti Âac mà bhÆt iti .

(P_2,1.52)  KA_I,396.13-23  Ro_II,617-618     kim anantare yoge saÇkhyÃpÆrva÷ sa÷ dvigusa¤j¤a÷ Ãhosvit pÆrvamÃtre . kim ca ata÷ . yadi anantare yoge ekaÓÃÂÅ dvigo÷ iti ÅkÃra÷ na prÃpnoti . atha pÆrvamÃtre akabhik«Ã atra api prÃpnoti . astu anantare . kamam ekaÓÃÂÅ . ÅkÃrÃntena samÃsa÷ bhavi«yati . ekà ÓÃÂÅ ekaÓÃÂÅ . iha tarhi ekÃpÆpÅ dvigo÷ iti ÅkÃra÷ na prÃpnoti . astu tarhi pÆrvamÃtre. katham ekabhik«Ã . ÂÃbantena samÃsa÷ bhavi«yati . ekà bhik«Ã ekabhik«Ã . iha tarhi saptar«aya÷ igante dvigau iti e«a÷ svara÷ prÃpnoti . astu tarhi anantare . katham ekÃpÆpÅ . samÃhÃre iti eva siddham . ka÷ puna÷ atra samÃhÃra÷ . yat taddÃnam sambhrama÷ và . iha tarhi pa¤cahotÃra÷ daÓahotÃra÷ igante dvigau iti e«a÷ svara÷ na prapnoti . astu tarhi pÆrvamÃtre . katham saptar«aya÷ . antodÃttaprakaraïe tricakrÃdÅnÃm chandasi iti evam etat siddham . atha và puna÷ astu anantare . katham pa¤cahotÃra÷ daÓahotÃra÷ . ÃdyudÃttaprakaraïe divodÃsÃdÅnÃm chandasi iti eva siddham .

(P_2,1.53)  KA_I,397.2-3  Ro_II,619     kim udÃharaïm . vaiyÃkaraïakhasÆci÷ . kim vyÃkaraïam kutsitam Ãhosvit vaiyÃkaraïa÷ . vaiyÃkaraïa÷ kutsita÷ . tasmin kutsite tatstham api kutsitam bhavati .

(P_2,1.55)  KA_I,397.5-398.19  Ro_II,619-627     upamÃnÃni iti ucyate . kÃni puna÷ upamÃnÃni . kim yat eva upamÃnam tat eva upameyam Ãhosvit anyat upamÃnam anyat upameyam . kim ca ata÷ . yadi yat eva upamÃnam tat eva upameyam ka÷ iha upamÃrtha÷ gau÷ iva gau÷ iti . atha anyat eva upamÃnam anyat upameyam ka÷ iha upamÃrtha÷ gau÷ iva aÓva÷ iti . evam tarhi yatra kim cit sÃmÃnyam ka÷ cit viÓe«a÷ tatra upamÃnopameye bhavata÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . mÃnam hi nÃma anirj¤Ãtaj¤ÃnÃrtham upÃdÅyate anirj¤Ãtam artham j¤ÃsyÃmi iti . tat samÅpe yat na atyantÃya mimÅte tat upamÃnam . gau÷ iva gavaya÷ iti . gau÷ nirj¤Ãta÷ gavaya÷ anirj¤Ãta÷ . kÃmam tarhi anena eva hetunà yasya gavaya÷ nirj¤Ãta÷ syÃt gau÷ anirj¤Ãta÷ tena kartavyam syÃt gavaya÷ iva gau÷ iti. bìham kartavyam . kim puna÷ iha udÃharaïam . ÓastrÅÓyÃmà . kva puna÷ ayam ÓyÃmÃÓabda÷ vartate . ÓatryÃm iti Ãha . kena idÃnÅm devadattà abhidhÅyate . samÃsena. yadi evam ÓastrÅÓyÃmo devadatta÷ iti na sidhyati . upasarjanasya iti hrasvatvam bhavi«yati . yadi tarhi upasarjanÃni api eva¤jÃtÅyakÃni bhavanti tittirikalmëŠkumbhakapÃlalohinÅ anupasarjanalak«aïa÷ ÅkÃra÷ na prÃpnoti . evam tarhi ÓastryÃm eva ÓastrÅÓabda÷ vartate devadattÃyÃm ÓyÃmÃÓabda÷ . evam api guïa÷ anirdi«Âa÷ bhavati . bahava÷ ÓastryÃm guïÃ÷ tÅk«ïà sÆk«mà p­thu÷ iti . anirdiÓyamÃnasya api guïasya bhavati loke sampratyaya÷ . tat yathà candramukhÅ devadattà iti . bahava÷ candre guïÃ÷ yà ca asau priyadarÓanatà sà gamyate . evam api samÃnÃdhikaraïena iti vartate . vyadhikaraïatvÃt samÃsa÷ na prÃpnoti . kim hi vacanÃt na bhavati . yadi api tÃvat vacanÃt samÃsa÷ syÃt iha tu khalu m­gÅ iva capalà m­gacapalà samÃnÃdhikaraïalak«aïa÷ puævadbhÃva÷ na prÃpnoti . evam tarhi tasyÃm eva ubhayam vartate . etat ca atra yuktam yat tasyÃm eva ubhayam vartate iti . itarathà hi bahu apek«yam syÃt . yadi tÃvat evam vigraha÷ kriyate ÓastrÅ iva ÓyÃmà devadattà iti ÓastryÃm ÓyÃmà iti etat apek«yam . atha api evam vigraha÷ kriyate yathà sÃstrÅÓyÃmà tadvat iyam devadattà iti evam api devadattÃyÃm ÓyÃmà iti apek«yam syÃt . evam api guïa÷ anirdi«Âa÷ bhavati . bahava÷ ÓastryÃm guïÃ÷ tÅk«ïà sÆk«mà p­thu÷ iti . anirdiÓyamÃnasya api guïasya bhavati loke sampratyaya÷ . tat yathà candramukhÅ devadattà iti . bahava÷ candre guïÃ÷ yà ca asau priyadarÓanatà sà gamyate . #<upamÃnasamÃse guïavacanasya viÓe«abhÃktvÃt sÃmanyavacanÃprasiddhi÷># . upamÃnasamÃse guïavacanasya viÓe«abhÃktvÃt sÃmanyavacanasya aprasiddhi÷ syÃt . ÓastrÅÓyÃmà . ÓyÃmÃÓabda÷ ayam ÓastrÅÓabdena abhisambadhyamÃna÷ viÓe«avacana÷ sampadyate . tatra sÃmÃnyavacanai÷ iti samÃsa÷ na prÃpnoti . #<na và ÓyÃmatvasyo uhhayatra bhÃvÃt tadvÃcaktvÃt ca Óabdasya sÃmÃnyavacanaprasiddhi÷># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . ÓyÃmatvasyo uhhayatra bhÃvÃt . ubhayatra eva ÓyÃmatvam asti ÓastryÃm devadattÃyÃm ca . tadvÃcaktvÃt ca Óabdasya . sÃmÃnyavacanaprasiddhi÷ tadvÃcaka÷ ca atra ÓyÃmÃÓabda÷ prayujyate . kimvÃcaka÷ . ubhayavÃcaka÷ . ÓyÃmatvasya ubhayatra bhÃvÃt tadvÃcakatvÃt ca Óabdasya sÃmÃnyavacanam prasiddham . sÃmÃnyavacane prasiddhe sÃmÃnyavacanai÷ iti samÃsa÷ bhavi«yati . na ca avaÓyam sa÷ eva sÃmÃnyavacana÷ ya÷ bahÆnÃm sÃmÃnyam Ãha. dvayo÷ api sÃmÃnyam Ãha sa÷ api sÃmÃnyavacana÷ eva . atha và sÃmÃnyavacanai÷ iti ucyate . sarva÷ ca Óabda÷ anyena Óabdena abhisambadhyamÃna÷ viÓe«avacana÷ sampadyate . te evam vij¤ÃsyÃma÷ prÃk abhisambandhÃt sÃmÃnyavacana÷ iti .

(P_2,1.56)  KA_I,398.21-399.2  Ro_II,627-628     sÃmÃnyÃprayoge iti kimartham . iha mà bhÆt . puru«a÷ ayam vyÃghra÷ iva ÓÆra÷ . puru«a÷ ayam vyÃghra÷ iva balavÃn . sÃmÃnyÃprayoge iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati puru«a÷ ayam vyÃghra÷ iva ÓÆra÷ . puru«a÷ ayam vyÃghra÷ iva balavÃn iti . asÃmarthyÃt . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . evam tarhi siddhe sati yat sÃmÃnyÃprayoge iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati vai pradhÃnasya sÃpek«asya api samÃsa÷ iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . rÃjapuru«a÷ abhirÆpa÷ rÃjapuru«a÷ darÓanÅya÷ atra v­tti÷ siddhà bhavati .

(P_2,1.57)  KA_I,399.4-26  Ro_II,628-632     #<viÓe«aïaviÓe«yayo÷ ubhayaviÓe«aïatvÃt ubhayo÷ ca viÓe«yatvÃt upasarjanÃprasiddhi÷># . viÓe«aïaviÓe«yayo÷ ubhayaviÓe«aïatvÃt ubhayo÷ ca viÓe«yatvÃt upasarjansya aprasiddhi÷ . k­«ïatilÃ÷ iti k­«ïaÓabda÷ ayam tilaÓabdena abhisambadhyamÃna÷ viÓe«aïavacana÷ sampadyate . tathà tilaÓabda÷ k­«ïaÓabdena abhisambadhyamÃna÷ viÓe«aïavacana÷ sampadyate . tat ubhayam viÓe«aïam bhavati ubhayam ca viÓe«yam . viÓe«aïaviÓe«yayo÷ ubhayaviÓe«aïatvÃt ubhayo÷ ca viÓe«yatvÃt upasarjansya aprasiddhi÷ . #<na và anyatarasya pradhÃnabhÃvÃt tadviÓe«akatvÃt ca aparasya upasarjanaprasiddhi÷># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . anyatarasya pradhÃnabhÃvÃt . anyatarat atra pradhÃnam .  tadviÓe«akatvÃt ca aparasya . tadviÓe«akam ca aparam . anyatarasya pradhÃnabhÃvÃt tadviÓe«akatvÃt ca aparasya upasarjanasa¤j¤Ã bhavi«yati . yadà asya tilÃ÷ prÃdhÃnyena vivak«itÃ÷ bhavanti k­«ïa÷ viÓe«aïatvena  tadà tilÃ÷ pradhÃnam k­«ïa÷ viÓe«aïam . kÃmam tarhi anena eva hetunà yasya k­«ïÃ÷ prÃdhÃnyena vivak«itÃ÷ bhavanti tilÃ÷ viÓe«aïatvena tena kartavyam tilak­«ïÃ÷ iti . na kartavyam . na hi ayam dvandva÷ tilÃ÷ ca k­«ïÃ÷ ca iti . na khalu api «a«ÂhÅsamÃsa÷ tilÃnÃm k­«ïÃ÷ iti . kim tarhi . dvau imau pradhÃnaÓabdau ekasmin arthe yugapat avarudhyete . na ca dvayo÷ pradhÃnaÓabdayo÷ ekasmin arthe yugapat avarudhyamÃnayo÷ kim cit api prayojanam asti . tatra prayogÃt etat gantavyam . nÆnam atra anyatarat pradhÃnam tadviÓe«akam ca aparam iti . tatra tu etÃvÃn sandeha÷ kim pradhÃnam kim viÓe«aïam iti . sa÷ ca api kva sandeha÷ . yatra ubhau guïaÓabdau . tat yathà ku¤jakha¤jaka÷ kha¤jakubjaka÷ iti . yatra hi anyatarat dravyam anyatara÷ guïa÷ tatra yat dravyam tat pradhÃnam . tat yathà Óuklam Ãlabheta k­«ïam Ãlabheta iti na pi«Âapiï¬Åm Ãlabhya k­tÅ bhavati . avaÓyam tadguïam dravyam ÃkÃÇk«ati . katham tarhi imau dvau pradhÃnaÓabdau ekasmin arthe yugapat avarudhyete v­k«a÷ ÓiæÓipà iti . na etayo÷ ÃvaÓyaka÷ samÃveÓa÷ . na hi av­k«a÷ ÓiæÓipà asti .

(P_2,1.58)  KA_I,400.2-11  Ro_II,633-634     atha kimartham uttaratra evamÃdi anukramaïam kriyate na viÓe«aïam viÓe«yeïa bahulam iti eva siddham . #<bahulavacanasya ak­tsnatvÃt uttaratrÃnukramaïasÃmarthyam># . ak­tsnam bahulavacanam iti uttaratra anukramaïam kriyate . yadi ak­tsnam yat anena k­tam ak­tam tat . evam tarhi na brÆma÷ ak­tsnam iti . k­tsnam ca kÃrakam ca sÃdhakam ca nirvartakam ca . yat ca anena k­tam sukt­tam tat . kimartham tarhi evamÃdi anukramaïam kriyate . udÃharaïabhÆyastvÃt . te khalu api vidhaya÷ suparig­hÅtÃ÷ bhavanti ye«u lak«aïam prapa¤ca÷ ca . kevalam lak«aïam kevala÷ prapa¤ca÷ và na tathà kÃrakam bhavati . avaÓyam khalu asmÃbhi÷ idam vaktavyam bahulam anyatarasyÃm ubhayathà và eke«Ãm iti . sarvavedapíi«adam hi idam ÓÃstram . tatra na eka÷ panthÃ÷ Óakya÷ ÃsthÃtum . 

(P_2,1.59)  KA_I,400.13-18  Ro_II,635     ÓreïyÃdaya÷ paÂhyante . k­tÃdi÷ Ãk­tigaïa÷ . #<ÓreïyÃdi«u cvyarthavacanam># . ÓreïyÃdi«u cvyarthagrahaïam kartavyam . aÓreïaya÷ Óreïaya÷ k­tÃ÷ Óreïik­tÃ÷ . yadà hi Óreïaya÷ eva kim cit kriyante tadà mà bhÆt . anyatra ayam cvyarthagrahaïe«u cvyantasya prati«edham ÓÃsti . tat iha na tathà . kim kÃraïam . anyatra pÆrvam cvyantakÃryam param cvyarthakÃryam . iha puna÷ pÆrvam cyvarthakÃryam param cvyantakÃryam iti .

(P_2,1.60)  KA_I,400.20-401.27  Ro_II,635-638     #<na¤viÓi«Âe samÃnaprak­tivacanam># . na¤viÓi«Âe samÃnaprak­tigrahaïam kartavyam . iha mà bÆt . siddham ca abhuktam ca iti . ana¤ iti ca prati«edha÷ kartavya÷ . iha mà bhÆt . kartavyam ak­tam iti . #<nu¬i¬adhikena ca># . nu¬i¬adhikena ca samÃsa÷ vaktavya÷ . iha api yathà syÃt . aÓitÃnaÓitena jÅvati . kli«ÂÃkliÓitena jÅvati . kim ucyate samÃnaprak­tigrahaïam kartavyam iti yadà na¤viÓi«Âena iti ucyate . na ca atra na¤k­ta÷ eva viÓe«a÷ . kim tarhi . prak­tik­ta÷ api . ayam viÓi«ÂaÓabda÷ asti eva avadhÃraïe vartate . tat yathà . devadattayaj¤adattau ìhyau abhirÆpau darÓanÅyau pak«avantau devadatta÷ tu yaj¤adattÃt svÃdhyÃyena viÓi«Âa÷ . svÃdhyÃyena eva iti gamyate . anye guïÃ÷ samÃ÷ bhavanti . asti Ãdhikye vartate . tat yathà . devadattayaj¤adattau ìhyau abhirÆpau darÓanÅyau pak«avantau devadatta÷ tu yaj¤adattÃt svÃdhyÃyena viÓi«Âa÷ . svÃdhyÃyena adhika÷ anye guïÃ÷ avivak«itÃ÷ bhavanti . tat yadà tÃvat avadhÃraïe viÓi«ÂaÓabda÷ tadà na eva artha÷ samÃnaprak­tigrahaïena . na iha bhavi«yati . siddham ca abhuktam ca iti . na api ana¤ iti prati«edhena . na iha bhavi«yati kartavyam ak­tam iti . nu¬i¬adhikena api tu tadà samÃsa÷ na prÃpnoti . yadà Ãdhikye viÓi«ÂaÓabda÷ tadà samÃnaprak­tigrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt «iddham ca abhuktam ca iti . ana¤ iti ca prati«edha÷ kartavya÷ . iha mà bhÆt . kartavyam ak­tam iti . nu¬i¬adhikena api tu samÃsad÷ siddha÷ bhavati . tatra Ãdhikye viÓi«Âagrahaïam matvà samÃnaprak­tigrahaïam codyate . #<avadhÃraïam na¤Ã cet nu¬i¬viÓi«Âena na prakalpeta . atha cet adhikavivak«Ã kÃryam tulyaprak­tikena iti># . #<k­tÃpak­tÃdÅnÃm ca upasaÇkhyÃnam># . k­tÃpak­tÃdÅnÃm ca upasaÇkhyÃnam . k­tÃpak­tam bhuktavibhuktam pÅtavipÅtam . #<siddham tu ktena visamÃptau ana¤># . siddham etat . katham. ktÃntena kriyÃvisamÃptau ana¤ ktÃntam samasyate iti vaktavyam . #<gatapratyÃgatÃdÅnÃm ca upasaÇkhyÃnam># . gatapratyÃgatÃdÅnÃm ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . gatapratyÃgatam yÃtÃnuyÃtam puÂÃpuÂikà krayÃkrayikà phalÃphalikà mÃnonmÃnikà .

(P_2,1.67)  KA_I,402.2-5  Ro_II,639     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . samÃnÃdhikaraïena iti vartate . ka÷ prasaÇga÷ yad vyadhikaraïÃnÃm samÃsa÷ syÃt . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ yathÃjÃtÅyakam uktam uttarapadam tathÃjÃtÅyakena pÆrvapadena samasyate iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . prÃtipadikagrahaïe liÇgaviÓi«Âasya api grahaïam bhavati iti e«Ã paribhëà na kartavyà bhavati .

(P_2,1.69.1)  KA_I,402.7-403.6  Ro_II,639-641     idam vicÃryate : varïena t­tÅyÃsamÃsa÷ và syÃt : k­«ïena sÃraÇga÷ k­«ïasÃraÇga÷ samÃnÃdhikaraïena và : k­«ïa÷ sÃraÇga÷ k­«ïasÃraÇga÷ iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<varïena t­tÅyÃsamÃsa÷ etaprati«edhe varïagrahaïam># . varïena t­tÅyÃsamÃsa÷ etaprati«edhe varïagrahaïam kartavyam . t­tÅyà pÆrvapadam prak­tisvaram bhavati . anete varïa÷ iti vaktavyam . atha dvitÅyena varïagrahaïena etaviÓe«aïena artha÷ . bìham artha÷ yadi avarïa etaÓabda÷ asti . nanu ca ayam asti : Ã* ita÷ eta÷ , k­«ïeta÷ , lohiteta÷ iti . na artha÷ evamarthena varïagrahaïena . yadi tÃvat ayam kartari kta÷ t­tÅyà karmaïi iti anena svareïa bhavitavyam . atha api kartari paratvÃt k­tsvareïa bhavitavyam . atha samÃnÃdhikaraïa÷ . #<samÃnÃdhikaraïe dvi÷ varïagrahaïam># . samÃnÃdhikaraïe dvi÷ varïagrahaïam kartavyam . varïa÷ varïe«u anete iti vaktavyam . ekam varïagrahaïam kartavyam iha mà bhÆt . paramaÓukla÷ paramak­«ïa÷ iti . dvitÅyam varïagrahaïam kartavyam iha mà bhÆt . k­«ïatilÃ÷ iti . ekam varïagrahaïam anakrthakam . anyataratra kasmÃt na bhavati . lak«aïapratipadikoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . evam sati . tÃni etÃni trÅïi varïagrahaïÃni bhavanti samÃsavidhau dve svaravidhau ca ekam . yasya api t­tÅyÃsamÃsa÷ tasya api tÃni eva trÅïi varïagrahaïÃni bhavanti samÃsavidhau dve svaravidhau ca ekam . sÃmÃnyena mama t­tÅyÃsamÃsa÷ bhavi«yati t­tÅyà tatk­tÃrthena guïavacanena iti . avaÓyam varïena pratipadam samÃsa÷ vaktavya÷ yatra tena na sidhyati tadartham . kva ca tena na sidhyati . Óukababhru÷ haritababhru÷ iti . tathà ca sati tÃni eva trÅïi varïagrahaïÃni bhavanti samÃsavidhau dve svaravidhau ca ekam . atha samÃnÃdhikaraïa÷ sÃmÃnyena siddha÷ syÃt . bìham siddha÷ . katham . viÓe«aïam viÓe«yeïa bahulam iti . evam api dve varïagrahaïe kartavye svaravidhau eva pratipadoktasya abhÃvÃt . tasmÃt samÃnÃdhikaraïa÷ iti e«a÷ pak«a÷ jyÃyÃn .

(P_2,1.69.2)  KA_I,403.7-406.8  Ro_II,641-653     #<samÃnÃdhikaraïÃdhikÃre pradhÃnopasarjanÃnÃm param param viprati«edhena># . samÃnÃdhikaraïÃdhikÃre pradhÃnopasarjanÃnÃm param param bhavati viprati«edhena . pradhÃnÃnÃm pradhÃnam upasarjanÃnÃm upasarjanam . pradhÃnÃnÃm tÃvat pradhÃnam . v­dÃrakanÃgaku¤jarai÷ pÆjyamÃnam iti asya avakÃÓa÷ gov­ndÃraka÷ aÓvav­ndÃraka÷ . poÂÃyuvatÅnÃm avakÃÓa÷ ibhyayuvati÷ ìhyayuvati÷ . iha ubhayam prÃpnoti . nÃgayuvati÷ v­ndÃrakayuvati÷ . pradhÃnÃnÃm param bhavati viprati«edhena . upasarjanÃnÃm param upasarjanam . sanmahatparamotk­«ÂÃ÷ iti asya avakÃÓa÷ sadgava÷ sadaÓva÷ . k­tyatulyÃkhyà ajÃtyà iti asya avakÃÓa÷ tulyaÓveta÷ tulyak­«ïa÷ . iha ubhayam prÃpnoti : tulyasat tulyamahÃn . upasarjanÃnÃm param upasarjanam bhavati viprati«edhena . #<samÃnÃdhikaraïasamÃsÃt bahuvrÅhi÷ >#. samÃnÃdhikaraïasamÃsÃt bahuvrÅhi÷ bhavati viprati«edhena . samÃnÃdhikaraïasamÃsasya avakÃÓa÷ vÅra÷ puru«a÷ vÅrapuru«a÷ . bahuvrÅhe÷ avakÃÓa÷ kaïÂhekÃla÷ . iha ubhayam prÃpnoti : vÅrapuru«aka÷ grÃma÷ . bahuvrÅhi÷ bhavati viprati«edhena . #<kadà cit karmadhÃraya÷ sarvadhanÃdyartha÷># . kadà cit karmadhÃraya÷ bhavati bahuvrÅhe÷ . kim prayojanam . sarvadhanÃdyartha÷ . sarvadhanÅ sarvabÅjÅ sarvakeÓÅ naÂa÷ gaurakharavat vanam gauram­gavat vanam k­«ïasarpavÃn valmÅka÷ lohitaÓÃlimÃn grÃma÷ . kim prayojanam . karmadhÃrayaprak­tibhi÷ matvarthÅyai÷ abhidhÃnam yathà syÃt . kim ca kÃraïam na syÃt . bahuvrÅhiïà uktatvÃt matvarthasya . yadi uktatvam hetu÷ karmadhÃrayeïa api uktatvÃt na prÃpnoti . na khalu api sa¤j¤ÃÓraya÷ matvarthÅya÷ . kim tarhi . arthÃÓraya÷ . sa÷ yathà eva bahuvrÅhiïà uktatvÃt na bhavati evam karmadhÃrayeïa api uktatvÃt na bhavi«yati . evam tarhi idam syÃt : sarvÃïi dhanÃni sarvadhanÃni sarvadhanÃni asya saniti sarvadhanÅ . na evam Óakyam . nityam evam sati karmadhÃraya÷ syÃt . tatra yat uktam kadà cit karmadhÃraya÷ iti etat ayuktam . evam tarhi bhavati vai kim cit ÃcÃryÃ÷ kÃryavat buddhim k­tvà paÂhanti kÃryÃ÷ ÓabdÃ÷ iti . tadvat idam paÂhitam samÃnÃdhikaraïasamÃdÃt bahuvrÅhi÷ kartavya÷ kadà cit karmadhÃraya÷ sarvadhanÃdyartha÷ iti . yad ucyate samÃnÃdhikaraïasamÃsÃt bahuvrÅhi÷ bhavati viprati«edhena iti na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . antaraÇga÷ karmadhÃraya÷ . kà antaraÇgatà . svapadÃrthe karmadhÃraya÷ anyapadÃrthe bahuvrÅhi÷ . astu . vibhëà karmadhÃraya÷ . yadà na karmadhÃraya÷ tadà bahuvrÅhi÷ bhavi«yati . evam api yadi atra kadà cit karmadhÃraya÷ bhavati karmadhÃrayaprak­tibhi÷ matvarthÅyai÷ abhidhÃnam prÃpnoti . sarva÷ ca ayam evamartha÷ yatna÷ karmadhÃrayaprak­tibhi÷ matvarthÅyai÷ abhidhÃnam mà bhÆt iti . evam tarhi na idam tasya yogasya udÃharaïam viprati«edhe param iti . kim tarhi . i«Âi÷ iyam paÂhità . samÃnÃdhikaraïasamÃsÃt bahuvrÅhi÷ i«Âa÷ kadà cit karmadhÃraya÷ sarvadhanÃdyartha÷ iti . yadi i«Âi÷ paÂhità na artha÷ anena . iha hi sarve manu«yÃ÷ alpena yatnena mahata÷ arthÃn ÃkÃÇk«anti . ekena mëeïa Óatasahasram . ekena kuddÃlakena khÃrÅsahasram . tatra karmadhÃrayaprak­tibhi÷ matvarthÅyai÷ abhidhÃnam astu bahuvrÅhiïà iti bahuvrÅhiïà bhavi«yati laghutvÃt . katham sarvadhanÅ sarvabÅjÅ sarvakeÓÅ naÂa÷ iti . iniprakaraïe sarvÃde÷ inim vak«yÃmi . tat ca avaÓyam vaktavyam Âhana÷ bÃdhanÃrtham . katham gaurakharavat vanam gauram­gavat vanam k­«ïasarpavÃn valmÅka÷ lohitaÓÃlimÃn grÃma÷ . asti atra viÓe«a÷ . jÃtyà atra abhisambandha÷ kriyate . k­«ïasarpa÷ nÃma sarpajÃti÷ sà asmin valmÅke asti . yadà hi antareïa jÃtim tadvatÃm abhisambandha÷ kriyate k­«ïasarpa÷ valmÅka÷ iti evam tadà bhavi«yati . #<pÆrvapadÃtiÓaye ÃtiÓÃyikÃt bahuvrÅhi÷ sÆk«mavastratarÃdyartha÷># . pÆrvapadÃtiÓaye ÃtiÓÃyikÃt bahuvrÅhi÷ bhavati viprati«edhena . kim prayojanam . sÆk«mavastratarÃdyartha÷ . ÃtiÓÃyikasya avakÃÓa÷ paÂutara÷ paÂutama÷ . bahuvrÅhe÷ avakÃÓa÷ citragu÷ Óabalagu÷ . iha ubhayam prÃpnoti sÆk«mavastratara÷ tÅk«ïÓ­Çgatara÷ . bahuvrÅhi÷ bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . virpati«edhe param iti ucyate . pÆrva÷ ca bahuvrÅhi÷ para÷ ÃtiÓÃyika÷ . i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati . evam api ayukta÷ . antaraÇga÷ ÃtiÓÃiyika÷ . kà antaraÇgatà . ÇyÃpprÃtipadikÃt ÃtiÓÃyika÷ subantÃnÃm bahuvrÅhi÷ . ÃtiÓÃyika÷ api na antaraÇga÷ . katham . samarthÃt taddhita÷ utpadyate sÃmarthyam ca subantenta . evam api antaraÇga÷ . katham .
svapadÃrthe ÃtiÓÃyika÷ anyapadÃrthe bahuvrÅhi÷ . evam api na antaraÇga÷ . katham . spardhÃyÃm ÃtiÓÃyika÷ bhavati . na ca antareïa pratiyoginam spardhà bhavati . na eva và atra ÃtiÓÃyika÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . asÃmarthyÃt . katham asÃmarthyam. sÃpek«am asamartham bhavati iti . yÃvatà vastrÃïi tadvantam apek«ante tadvantam ca apek«ya vastrÃïÃm vastrai÷ yugapat spardhà bhavati . nanu ca ayam ÃtiÓÃyika÷ evamÃtmaka÷ satyÃm vyapek«ÃyÃm vidhÅyate . satyam evamÃtmaka÷ yÃm ca na anatareïa vyapek«Ãm prav­tti÷ tasyam satyÃm bhavitavyam . kÃm ca na antareïa vyapek«Ãm ÃtiÓÃyikasya prav­tti÷ . yà hi pratiyoginam prati vyapek«Ã . yà hi tadvantam prati na tasyÃm bhavitavyam . bahuvrÅhi÷ api tarhi na prÃpnoti . kim kÃraïam . asÃmarthyÃt eva . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . yÃvatà vastrÃïi vastrÃntarÃïi apek«ante tadvatà ca abhisambandha÷ . evam tarhi na idam tasya yogasya udÃharaïam viprati«edhe param iti . kim tarhi . i«Âi÷ iyam paÂhità . pÆrvapadÃtiÓaye ÃtiÓÃyikÃt bahuvrÅhi÷ i«Âa÷ : sÆk«mavastratarÃdyartha÷ iti . yadi i«Âi÷ iyam paÂhità na artha÷ anena . katham yà e«Ã yukti÷ uktà : yÃvatà vastrÃïi vastrÃntarÃïi apek«ante tadvatà ca abhisambandha÷ iti . yadà hi antareïa vastrÃïÃm vastrai÷ yugapat spardhÃm tadvatà ca abhisambandha÷ kriyate ni«pratidvandva÷ tadà bahuvrÅhi÷ . bahuvrÅhe÷ ÃtiÓÃyika÷ . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : sÆk«mataravastra÷ iti . bhavati . yadà antareïa tadvantam vastrÃïÃm vastrai÷ yugapat spardhà ni«pratidvandva÷ tadà ÃtiÓÃyika÷ . katham puna÷ anyasya prakar«eïa anyasya prakar«a÷ syÃt . na eva anyasya prakar«eïa anyasya prakar«eïa bhavitavyam . yathà eva ayam dravye«u yatate vastrÃïi me syu÷ iti evam guïe«u api yatate sÆk«matarÃïi me syu÷ iti . na atra ÃtiÓÃyika÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . guïavacanÃt iti ucyate . na ca samÃsa÷ guïavacana÷ . samÃsa÷ api guïavacana÷ . katham . ajahatsvÃrthà v­tti÷ . atha jahatsvÃrthÃyÃm tu do«a÷ eva . jahatsvíthÃyÃm api na do«a÷ . bhavati bahuvrÅhau tadguïasaævij¤Ãnam api . tat yathà . ÓuklavÃsasam Ãnaya . lohito«ïÅ«Ã÷ ­tvija÷ pracaranti iti . tatguïa÷ ÃnÅyate tadguïÃ÷ ca pracaranti . #<uttarapadÃrthÃtiÓaye ÃtiÓÃyika÷ bahuvrÅhe÷ bahvìhyatarÃdyartha÷># . uttarapadÃrthÃtiÓaye ÃtiÓÃyika÷ bahuvrÅhe÷ bhavati viprati«edhena . kim prayojanam . bahvìhyatarÃdyartha÷ . bahvìhyatara÷ bahusukumÃratara÷ . ka÷ puna÷ atra viÓe«a÷ bahuvrÅhe÷ và ÃtiÓÃyika÷ syÃt ÃtiÓÃyikÃntena và bahuvrÅhi÷ . svarakapo÷ viÓe«a÷ . yadi atra ÃtiÓÃyikÃt bahuvrÅhi÷ syÃt bahvìyatara÷ evam svara÷ prasajyeta bahvìhyatara÷ iti ca i«yate . bahvìhyakatara÷ iti ca prÃpnoti bahvìhyataraka÷ iti ca i«yate . #<samÃnÃdhikaraïÃdhikÃre ÓÃkapÃrthivÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam uttarapadalopa÷ ca># . samÃnÃdhikaraïÃdhikÃre ÓÃkapÃrthivÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam  uttarapadalopa÷ ca vaktavya÷ . ÓÃkabhojÅ pÃrthiva÷ ÓÃkapÃrthiva÷ . kutapavÃsa÷ sauÓruta÷ kutapasauÓrutra÷ . ajÃpaïya÷ taulvali÷ ajÃtaulvali÷ . ya«ÂipradhÃna÷ maudgalya÷ ya«Âimaudgalya÷ .

(P_2,1.71)  KA_I,406.10-11  Ro_II,653     catu«pÃt jÃti÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . kÃlÃk«ÅgarbhiïÅ svastimatÅ garbhiïÅ .

(P_2,1.72)  KA_I,406.13-14  Ro_II,654     kimartha÷ cakÃra÷ . evakÃrÃrtha÷ . mayÆravyaæsakÃdaya÷ eva . kva mà bhÆt . parama÷ mayÆravyaæsaka÷ iti .

(P_2,2.2)  KA_I,407.2-9  Ro_II,655-656     iha kasmÃt na bhavati : grÃmÃrdha÷ , nagarÃrdha÷ iti . ardhaÓabdasya napuæsakaliÇgasya idam grahaïam puæliÇga÷ ca ayam ardhaÓabda÷ . kva puna÷ ayam napuæsakaliÇga÷ kva puæliÇga÷ . samapravibhÃge napuæsakaliÇga÷ , avayavavÃcÅ puæliÇga÷ . iha kasmÃt na bhavati : ardham pippalÅnÃm iti . na và bhavati ardhapippalya÷ iti . bhavati yadà khaï¬asamuccaya÷ : ardhapippalÅ ca ardhapippalÅ ca ardhapippalÅ ca ardhapippalya÷ iti . yada tu etat vÃkyam bhavati ardham pippalÅnÃm iti tadà na bhavitavyam . tadà kasmÃt na bhavati . ekÃdkhikaraïe iti vartate . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : ardharÃÓi÷ iti . bhavati . ekam etat adhikaraïam ya÷ asau rÃÓi÷ nÃma .

(P_2,2.3)  KA_I,407.11-408.20  Ro_II,657-660     anyatarasyÃÇgrahaïam kimartham . anyatarasyÃm samÃsa÷ yathà syÃt . samÃsena mukte vÃkyam api yathà syÃt . dvitÅyam bhik«ÃyÃ÷ iti . na etat asti prayojanam . prak­tà mahÃvibhëà . tayà vÃkyam api bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . ekadeÓisamÃsena mukte «a«ÂhÅsamÃsa÷ api yathà syÃt . bhik«ÃdvitÅyam iti . etat api na asti prayojanam . ayam api vibhëà «a«ÂhÅsamÃsa÷ api . tau ubhau vacanÃt bhavi«yata÷ . ata÷ uttaram paÂhati . #<dvitÅyÃdÅnÃm vibhëÃprakaraïe vibhëÃvacanam j¤Ãpakam avayavavidhÃne sÃmÃnyavidhÃnÃbhÃvasya># . dvitÅyÃdÅnÃm vibhëÃprakaraïe vibhëÃvacanam kriyate j¤ÃpÃrtham . kim j¤Ãpyate . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ . avayavavidhau sÃmÃnyavidhi÷ na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . bhinatti chinatti . Ónami k­te Óap na bhavati . na etat asti prayojanam . ÓabÃdeÓÃ÷ ÓyanÃdaya÷ kari«yante . tat tarhi Óapa÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam .prak­tam anuvartate . kva prak­tam . kartari Óap iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . rudhÃdibhya÷ iti e«Ã pa¤camÅ Óap iti prathamÃyÃ÷ «a«thÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . pratyayavidhi÷ ayam na ca pratyayavidhau pa¤camya÷ prakalpikÃ÷ bhavanti . na ayam pratyayavidhi÷ . vihita÷ pratyaya÷ prak­ta÷ ca anuvartate . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ yatra utsargÃpavÃdam vibhëà tatra apavÃdena mukte utsarga÷ na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . dikpÆrvapadÃt ÇÅp . prÃÇmukhÅ prÃÇmukhà pratyaÇmukhÅ pratyaÇmukhà . ÇÅpa mukte ÇÅ« na bhavati . na etat asti prayojanam . vak«yati etat . dikpÆrvapadÃt ÇÅ«a÷ anudÃttatvam ÇÅbvidhÃne hi anyatra api ÇÅ«vi«ayÃt ÇÅpprasaÇga÷ iti . idam tarhi prayojanam . ardhapippalÅ ardhakoÓÃtakÅ . ekadeÓisamÃsena mukte «a«ÂhÅsamÃsa÷ na bhavati . unmattagaÇgam lohitagaÇgam . avyayÅbhÃvena mukte bahuvrÅhi÷ na bhavati . dÃk«i÷ plÃk«i÷ . i¤Ã mukte aï na bhavati . yadi etat j¤Ãpyate upago÷ apatyam aupagava÷ . taddhitena mukte upagvapatyam iti na sidhyati . asti atra viÓe«a÷ . dve hi atra vibhëà . daivayaj¤iÓauciv­k«isÃtyamugrikÃïÂheviddhibhya÷ anyatarasyÃm iti samarthÃnÃm prathamÃt và iti ca . tatra ekaya v­tti÷ bhavi«yati aparaya v­ttivi«aye vibhëapavÃda÷ . kriyamÃïe api vai anyatarasyÃÇgrahaïe «a«ÂhÅsamÃsa÷ na prÃpnoti . kim kÃraïam . pÆraïena iti prati«edhÃt . na etat pÆraïÃntam . anà etat paryavapannam . etat api pÆraïÃntam eva . katha. pÆraïam nÃma artha÷ tam Ãha tÅyaÓabda÷ . ata÷ pÆraïam . ya÷ asau pÆraïÃntÃt svÃrthe bhÃge an sa÷ api pÆraïam eva . evam tarhi anyatarasyÃÇgrahaïasÃmarthyÃt «a«ÂhÅsamÃsa÷ api bhavi«yati .

(P_2,2.4)  KA_I,408.22-409.4  Ro_II,660     kimartha÷ cakÃra÷ . anukara«aïÃrtha÷ . anyatarasyÃm iti etat anuk­«yate . kim prayojanam . anyatarasyÃm samÃsa÷ yathà syÃt . samÃsena mukte vÃkyam api yatha syÃt . jÅvikÃm prÃpta÷ iti . na etat asti prayojanam . prak­tà mahÃvibhëà . tayà vÃkyam bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . dvitÅyÃsamÃsa÷ api yatha syÃt . jÅvikÃprÃpta÷ iti . etat api na asti prayojanam. ayam api ucyate dvitÅyÃsamÃsa÷ api . tat ubhayam vacanÃt bhavi«yati . evam tarhi na ayam anukar«aïÃrtha÷ cakÃra÷ . kim tarhi . atvam anena vidhÅyate . prÃptÃpanne dvitÅyÃntena saha samasyete atvam ca bhavati prÃptapannayo÷ iti . prÃptà jÅvikÃm prÃptajÅvikà Ãpannà jÅvikÃm Ãpannajivikà .

(P_2,2.5.1)  KA_I,409.6-12  Ro_II,661-662     kimpradhÃna÷ ayam samÃsa÷ . uttarapadÃrthapradhÃna÷ . yadi uttarapadÃrthapradhÃna÷ sadharmaïà anena anyai÷ uttarapadÃrthapradhÃnai÷ bhavitavyam . anye«u ca uttarapadÃrthapradhÃne«u yà eva asau antarvartinÅ vibhakti÷ tasyÃ÷ samÃse api Óravaïam bhavati : rÃj¤a÷ puru«a÷ rÃjapuru«a÷ iti . iha puna÷ vÃkye «a«ÂhÅ samÃse prathamà . kena etat evam bhavati . ya÷ asau mÃsajÃtayo÷ abhisambandha÷ sa÷ samÃse nivartate . abhihita÷ sa÷ artha÷ antarbhÆta÷ prÃtipadikÃrtha÷ sampanna÷ . tatra prÃtipadikÃrthe prathamà iti prathamà bhavati . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : mÃsajÃtasya iti . bhavati . bÃhyam artham apek«ya «a«ÂhÅ .

(P_2,2.5.2)  KA_I,409.13-410.6  Ro_II,662-666     #<kÃlasya yena samÃsa÷ tasya aparimÃïitvÃt anirdeÓa÷># . kÃlasya yena samÃsa÷ sa÷ aparimÃïÅ . tasya aparimÃïitvÃt anirdeÓa÷ . agamaka÷ nirdeÓa÷ anirdeÓa÷ . na hi jÃtasya mÃsa÷ parimÃïam . kasya tarhi . triæÓadrÃtrasya . tat yathà . droïa÷ badarÃïÃm devadattasya iti . na devadattasya droïa÷ parimÃïam . kasya tarhi . badarÃïÃm . #<siddham tu kÃlaparimÃïam yasya sa kÃla÷ tena># . siddham etat . katham .  kÃlaparimÃïam yasya sa kÃla÷ tena samasyate iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam kÃlasya yena samÃsa÷ tasya aparimÃïitvÃt anirdeÓa÷ iti . kam puna÷ kÃlam matvà bhavÃn Ãha kÃlasya yena samÃsa÷ tasya aparimÃïitvÃt anirdeÓa÷ iti . yena mÆrtÅnÃm upacayÃ÷ ca apacayÃ÷ ca lak«yante tam kÃlam Ãhu÷ . tasya eva kayà cit kriyayà yuktasya aha÷ iti ca bhavati rÃtri÷ iti ca . kayà kriyayà . Ãdityagatyà . tayà eva asak­t Ãv­ttayà mÃsa÷ iti bhavati saævatsara÷ iti ca . yadi evam jÃtasya mÃsa÷ parimÃïam . #<ekavacanadvigo÷ ca upasaÇkhyÃnam >#. ekavacanÃntÃnÃm iti vaktavyam . iha mà bhÆt . mÃsau jÃtasya  mÃsÃ÷ jÃtasya iti . dvigo÷ ca iti vaktavyam iha api yathà syÃt : dvimÃsajÃta÷ , trimÃsajÃta÷ . uktam và . kim uktam . ekavacane tÃvat uktam anabhidhÃnÃt iti . dvigo÷ kim uktam . uttarapadena parimÃïina dvigo÷ samÃsavacanam iti .

(P_2,2.6)  KA_I,410.8-412.12  Ro_II,666-677     kimpradhÃna÷ ayam samÃsa÷ . uttarapadÃrthapradhÃna÷ . yadi uttarapadÃrthapradhÃna÷ abrÃhmaïam Ãnaya iti ukte brÃhmaïamÃtrasya Ãnayanam prÃpnoti . anyapadÃrthapradhÃna÷ tarhi bhavi«yati . yadi anyapadÃrthapradhÃna÷ , avar«Ã hemanta÷ iti hemantasya yat liÇgam vacanam ca tat samÃsasya api prÃpnoti . pÆrvapadÃrthapradhÃna÷ tarhi bhavi«yati . yadi pÆrvapadÃrthapradhÃna÷ avyayasa¤j¤Ã prÃpnoti : avyayam hi asya pÆrvapadam iti . na e«a÷ do«a÷ . pÃÂhena avyayasa¤j¤Ã kriyate . na ca na¤samÃsa÷ tatra paÂhyate . yadi api na¤samÃsa÷ na paÂhyate na¤ tu paÂhyate . pÃÂhena api avyayasa¤j¤ÃyÃm satyÃm abhideheyavat liÇgavacanÃni bhavanti . ya÷ ca iha artha÷ abhidhÅyate na tasya liÇgasaÇkhyÃbhyÃm yoga÷ asti . na idam vÃcanikam aliÇgatà asaÇkhyatà va . kim tarhi . svÃbhÃvikam etat . tat yathÃ: samÃnam ÅhamÃnÃnÃm adhÅyÃnÃnÃm ca ke cit arthai÷ yujyante apare na . na ca idÃnÅm ka÷ cit arthavÃn iti k­tvà sarvai÷ arthavadbhi÷ Óakyam bhavitum ka÷ cit anarthaka÷ iti k­tvà sarvai÷ anarthakai÷ . tatra kim asmÃbhi÷ Óakyam kartum . yat na¤a÷ prÃk samÃsÃt liÇgasaÇkhyÃbhyÃm yoga÷ na asti samÃse ca bhavati svÃbhÃvikam etat . atha và ÃÓrayata÷ liÇgavacanÃni bhavi«yanti . guÇavacanÃnÃm hi ÓabdÃnÃm ÃÓrayata÷ liÇgavacanÃni bhavanti . tat yathà : Óuklam vastram , Óuklà ÓÃÂÅ Óukla÷ kambala÷ , Óuklau kambalau ÓuklÃ÷ kambalÃ÷ iti . yat asau dravyam Órita÷ bhavati guïa÷ tasya yat liÇgam vacanam ca tat guïasya api bhavati . evam iha api yat asau dravyam Órita÷ bhavati samÃsa÷ tasya yat liÇgam vacanam ca tat samÃsasya api bhavi«yati . atha và puna÷ astu uttarapadÃrthapradhÃna÷ . nanu ca uktam abrÃhmaïam Ãnaya iti ukte brÃhmaïamÃtrasya Ãnayanam prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ : atha iha rÃjapuru«am Ãnaya iti ukte puru«amÃtrasya Ãnayanam kasmÃt na bhavati . asti atra viÓe«a÷ . rÃjà viÓe«aka÷ prayujyate . tena viÓi«Âasya Ãnayanam bhavati . iha api tarhi na¤ viÓe«aka÷ prayujyate . tena na¤viÓi«Âasya Ãnayanam bhavi«yati . ka÷ puna÷ asau . niv­ttapadÃrthaka÷ . yadà puna÷ asya padÃrtha÷ nivartate kim svÃbhÃvikÅ niv­tti÷ Ãhosvit vÃcanikÅ . kim ca ata÷ . yadi svÃbhÃvikÅ kim na¤ prayujyamÃna÷ karoti . atha vÃcanikÅ tat vaktavyam : na¤ prayujyamÃna÷ padÃrtham nivartayati iti . evam tarhi svÃbhÃvikÅ niv­tti÷ . nanu ca uktam kim na¤ prayujyamÃna÷ karoti iti . na¤ prayujyamÃna÷ padÃrtham nivartayati katham . kÅlapratikÅlavat . tat yathà kÅla÷ ÃhanyamÃna÷ pratikÅlam nirhanti . yadi etat na¤a÷ mÃhÃtmyam syÃt na jÃtu cit rÃjÃna÷ hastyaÓvam bibh­yu÷ . na iti eva rÃjÃna÷ brÆyu÷ . evam tarhi svÃbhÃvikÅ niv­tti÷ . nanu ca uktam kim na¤ prayujyamÃna÷ karoti iti . na¤nimittà tu upalabdhi÷ . tat yathà samandhakÃre dravyÃïÃm samavasthitÃnÃm pradÅpnimittam darÓanam na ca te«Ãm pradÅpa÷ nirvartaka÷ bhavati . yadi puna÷ ayam niv­ttapadÃrthaka÷ kimartham brÃhmaïaÓabda÷ prayujyate . evam yathà vij¤ayeta asya padÃrtha÷ nivartate iti . na iti hi ukte sandeha÷ syÃt kasya padÃrtha÷ nivartate iti . tatra asandehÃrtham brÃhmaïaÓabda÷ prayujyate . evam và etat . atha và sarve ete ÓabdÃ÷ guïasamudÃye«u vartante brÃhmaïa÷ k«atriya÷ vaiÓya÷ ÓÆdra÷ iti .#< tapa÷ Órutam ca yoni÷ ca iti etad brÃhmaïakÃrakam . tapa÷ÓtrutÃbhyÃm ya÷ hÅna÷ jÃtibrÃhmaïa÷ eva sa÷ >#. tathà gaura÷ ÓucyÃcÃra÷ piÇgala÷ kapilakeÓa÷ iti etÃn api abhyantarÃn brÃhmaïye guïÃn kurvanti . samudÃye«u ca v­ttÃ÷ ÓabdÃ÷ avayave«u api vartante.  tad yathà . pÆrve pa¤cÃlÃ÷ uttare pa¤cÃlÃ÷ tailam bhuktam gh­taæ bhuktam Óukla÷ nÅla÷ kapila÷ k­«ïa÷ iti .  evam ayam samudÃye brÃhmaïaÓabda÷ prav­tta÷ avayave«u api vartate jÃtihÅne guïahÅne ca . guïahÅne tÃvat. abrÃhmaïa÷ ayam ya÷ ti«Âhan mÆtrayati . abrÃhmaïa÷ ayaæ ya÷ gacchan bhak«ayati . jÃtihÅne sandehÃt durupadeÓÃt ca brÃhmaïaÓabda÷ vartate .  sandehÃt tÃvat : gauram ÓucyÃcÃraæ piÇgalam kapilakeÓam d­«Âvà adhyavasyati brÃhmaïa÷ ayam iti . tata÷ paÓcÃt upalabhate na ayaæ brÃhmaïa÷ abrÃhmaïa÷ ayam iti . tatra sandehÃt ca brÃhmaïaÓabda÷ vartate jÃtik­tà ca arthasya niv­tti÷ . durupadeÓÃt : durupadi«Âam asya bhavati amu«min avakÃÓe brÃhmaïa÷ tam Ãnaya iti . sa tatra gatvà yam paÓyati tam adhyavasyati brÃhmaïa÷ ayam iti . tata÷ paÓcÃt upalabhate na ayaæ brÃhmaïa÷ abrÃhmaïa÷ ayam iti . tatra durupadeÓÃt ca brÃhmaïaÓabda÷ vartate jÃtik­tà ca arthasya niv­tti÷ . Ãta÷ ca sandehÃt durupadeÓÃt và . na hi ayam kÃlam mëarÃÓivarïam
Ãpaïe ÃsÅnam d­«Âvà adhyavasyati brÃhmaïa÷ ayam iti . nirj¤Ãtam tasya bhavati . idam khalu api bhÆya÷ uttarapadÃrthaprÃdhÃnye sati saÇg­hÅtam bhavati . kim . anekam iti . kim atra saÇg­hÅtam . ekavacanam . katham puna÷ ekasya prati«edhena anekasya sampratyaya÷ syÃt . prasajya ayam kriyÃguïau tata÷ paÓcÃt niv­ttim karoti . tat yathà : Ãsaya ÓÃyaya bhojaya anekam iti . yadi api tÃvat atra etat Óakyate vaktum yatra kriyÃguïau prasajyete yatra khalu na prasajyete tatra katham : aneka÷ ti«Âhati iti . bhavati ca eva¤jÃtÅyakÃnÃm api ekasya prati«edhena bahÆnÃm sampratyaya÷ . tat yathà na na÷ ekam priyam na na÷ ekam sukham iti . iha abrÃhmaïatvam abrÃhmaïatà paratvÃt tvatalau prÃpnuta÷ . tatra ka÷ do«a÷ . svare hi do«a÷ syÃt . abrÃhmaïatvam iti evam svara÷ prasajyeta . abrÃhmaïatvam iti ca i«yate .  #<na¤samÃse bhÃvavacane uktam># . kim uktam . tvatalbhyÃm na¤samÃsa÷ pÆrvaprati«iddham svarsiddhyartham iti .

(P_2,2.7)  KA_I,412.14-16  Ro_II,677     #<Å«at guïavacanena># .Å«at guïavacanena iti vaktavyam . ak­tà iti ucyamÃne iha ca prasajyeta . Å«at gÃrgya÷ iti . iha ca na syÃt . Å«atka¬Ãra÷ .

(P_2,2.8)  KA_I,412.18-413.13  Ro_II,678-680     #<k­dyogà ca># . k­dyogà ca «a«ÂhÅ samasyate iti vaktavyam . idhmapravraÓcana÷ palÃÓaÓÃtana÷ . kimartham idam ucyate . pratipadavidhÃnà ca «a«ÂhÅ na samasyate iti vak«yati . tasya ayam purastÃt apakar«a÷ . kà puna÷ «a«ÂhÅpratipadavidhÃnà kà k­dyogà . sarvà «a«ÂhÅ pratipadavidhÃnà Óe«alak«aïÃm varjayitvà . kart­karmaïo÷ k­ti iti yà «a«ÂhÅ sà k­dyogà . #<tatsthai÷ ca guïai÷># . tatsthai÷ ca guïai÷ «a«thÅguïai÷ «a«ÂhÅ samasyate iti vaktavyam . brÃhmaïavarïa÷ candanagandha÷ paÂahaÓabda÷ nadhÅgho«a÷ . #<na tu tadviÓe«aïai÷># . na tu tadviÓe«aïai÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . gh­tasya tÅvra÷ candanasya m­du÷ iti . kimartham idam ucyate . guïena iti prati«edham vak«yati . tasya ayam purastÃt apakar«a÷ . kim kÃraïam guïena na iti ucyate na puna÷ guïavacanena iti ucyate . na evam Óakyam . iha hi na syÃt . kÃkasya kÃr«ïyam kaïÂakasya taik«ïyam balÃkÃyÃ÷ Óauklyam iti . etat eva tasmin yoge udÃharaïam . yat vai brÃhmaïasya ÓuklÃ÷ v­«alasya k­«ïÃ÷ iti asÃmarthyÃt atra na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . dravyam atra apek«yate dantÃ÷ . tasmÃt guïena na iti vaktavyam . guïena na iti ucyamÃne tatsthai÷ ca guïai÷ iti vaktavyam . tatsthai÷ ca guïai÷ iti ucyamÃne na tu tadviÓe«aïai÷ iti vaktavyam .

(P_2,2.10)  KA_I,413.15-17  Ro_II,681     #<pratipadavidhÃnà ca># . pratipadavidhÃnà ca «a«ÂhÅ na samasyate iti vaktavyam . iha mà bhÆt . sarpi«a÷ j¤Ãnam madhuna÷ j¤Ãnam iti .

(P_2,2.11)  KA_I,413.19-414.21  Ro_II,681-684     guïe kim udÃharaïam . brÃhmaïasya ÓuklÃ÷ v­«alasya k­«ïÃ÷ iti . na etat asti prayojanam . asÃmarthyÃt atra na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . dravyam atra apek«yate dantÃ÷ . idam tarhi kÃkasya kÃr«ïyam kaïÂakasya taik«ïyam balÃkÃyÃ÷ Óauklyam iti . idam api udÃharaïam brÃhmaïasya ÓuklÃ÷ v­«alasya k­«ïÃ÷ iti . nanu ca uktam . asÃmarthyÃt atra na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . dravyam atra apek«yate dantÃ÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . bhavati vai kasya cit arthÃt prakaraïÃt và apek«yam nirj¤Ãtam tadà v­tti÷ prÃpnoti . sati kim udÃharaïam . brahmaïasya pak«yan brÃhmaïasya pak«yamÃïa÷ . na etat asti . prati«idhyate atra «a«ÂhÅ laprayoge na iti . yà ca ÓrÆyate e«Ã bÃhyam artham apek«ya bhavati . tatra asmÃrthyÃt na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . dravyam atra apek«yate odana÷ . idam tarhi caurasya dvi«an v­«alasya dvi«an . nanu ca atra api prati«idhyate . vak«yati etat dvi«a÷ Óatu÷ vÃvacanam iti . avyaye kim udÃharaïam . brÃhmaïasya uccai÷ v­«alasya nÅcai÷ iti . na etat asti . asÃmarthyÃt atra na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . dravyam atra apek«yate Ãsanam . idan tarhi brÃhmaïasya k­Âvà v­«alasya k­tvà iti . etat api na asti . prati«idhyate tatra «a«ÂhÅ avyayaprayoge na iti . yà ca ÓrÆyate e«Ã bÃhyam artham apek«ya bhavati . tatra asmÃrthyÃt na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . dravyam atra apek«yate kaÂa÷ . idam tarhi . purà sÆryasya udeto÷ Ãdheya÷ . purà vatsÃnÃm apÃkarto÷ . nanu ca atra api prati«idhyate avyayam iti k­tvà . vak«yati etat . avyayaprati«edhe tosunkasuno÷ aprati«edha÷ iti . samÃnÃdhikaraïe kim udÃharaïam . rÃj¤a÷ pÃÂaliputrakasya Óukasya mÃrÃvidasya pÃïine÷ sÆtrakÃrasya . na etat asti . asÃmarthyÃt atra na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . samÃnÃdhikaraïam asamarthavat bhavati iti . idam tarhi . sarpi«a÷ pÅyamÃna÷ yaju«a÷ kriyamÃïasya iti . nanu ca atra api asÃmarthyÃt eva na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . samÃnÃdhikaraïam asamarthavat bhavati iti . adhÃtvabhihitam iti evam tat .

(P_2,2.14)  KA_I,414.23-415.19  Ro_II,684-686     katham idam vij¤Ãyate karmaïi yà «a«ÂhÅ sà na samasyate iti Ãhosvit karmaïi ya÷ kta÷ iti . kuta÷ sandeha÷ . ubhayam prak­tam . tatra anyatarat Óakyam viÓe«ayitum . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<karmaïi iti «a«ÂhÅnirdeÓa÷ cet akartari k­tà samÃsavacanam># . karmaïi iti «a«ÂhÅnirdeÓa÷ cet akartari k­tà samÃsa÷ vaktavya÷ . idhmapravraÓcana÷ palÃÓaÓÃtana÷ . #<t­kakÃbhyam ca anarthaka÷ prati«edha÷># . t­kakÃbhyam ca anarthaka÷ prati«edha÷ . apÃm sra«Âà . karmaïi iti eva siddham . astu tarhi karmaïi ya÷ kta÷ iti . kim udÃharaïam . brÃhmaïasya bhuktam v­«alasya pÅtam iti . #<ktanirdeÓe asamarthatvÃt aprati«edha÷># . ktanirdeÓe asamarthatvÃt aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . samÃsa÷ kasmÃt na bhavati . asÃmarthyÃt . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . dravyam atra apek«yate odana÷ . #<prati«edhyam iti cet kartari api prati«edha÷># .atha evam sati prati«edha÷ kartavya÷ iti d­Óyate kartari api prati«edha÷ vaktavya÷ syÃt . brÃhmaïasya gata÷ brÃhmaïasya yÃta÷ iti . #<pÆjÃyÃm ca prati«edhÃnarthakyam># . pÆjÃyÃm ca prati«edha÷ anartha÷ . rÃj¤Ãm pÆjita÷ . karmaïi iti eva siddham . #<tasmÃt ubhayaprÃptau karmaïi «a«ÂhyÃ÷ prati«edha÷># . tasmÃt ubhayaprÃptau karmaïi iti evam yà «a«ÂhÅ tasyÃ÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ ityarthe ayam ca÷ paÂhita÷ . kamaïi ca . karmaïi iti evam yà «a«ÂhÅ iti .

(P_2,2.17)  KA_I,415.21-22  Ro_II,686     kim iha nityagrahaïena abhisambadhyate vidhi÷ Ãhosvit prati«edha÷ . vidhi÷ iti Ãha . kuta÷ etat . vidhi÷ hi vibhëà nitya÷ prati«edha÷ .

(P_2,2.18)  KA_I,416.2-417.6  Ro_II,686-690     #<prÃdiprasaÇge karmapravacanÅyaprati«edha÷ >#. prÃdiprasaÇge karmapravacanÅyÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . v­k«am prati vidyotate vidyut . sÃdhu÷ devadatta÷ mÃtaram prati . #<vyavetaprati«edha÷ ca># . vyavetÃnÃm ca prati«edha÷ vaktavya÷ . a mandrai÷ indra haribhi÷ yahi mayuraromabhi÷ . #<siddham tu kvÃÇsvatidurgativacanÃt># . siddham etat . katham .  kvÃÇsvatidurgataya÷ samasyante iti vaktavyam . ku . kubrÃhmaïa÷ kuv­«ala÷ . ÃÇ . Ãka¬Ãra÷ ÃpiÇgala÷ . su . subrÃhmaïa÷ suv­«ala÷ . at . atibrÃhmaïa÷ ativ­«ala÷ . dur . durbrÃhmaïa÷ . gati . prakÃraka÷ praïÃyaka÷ prasecaka÷ ÆrÅk­tya ÆrÅk­tam . #<prÃdaya÷ ktÃrthe># . prÃdaya÷ ktÃrthe samasyante iti vaktavyam . pragata÷ ÃcÃrya÷ prÃcÃrya÷ prÃntevÃsÅ prapitÃmaha÷ . etat eva ca saunÃgai÷ vistaratarakeïa paÂhitam . #<svatÅ pÆjÃyÃm># . svatÅpÆjÃyÃm iti vaktavyam . surÃjà atirÃjà . #<du÷ nindÃyÃm># . du÷ nindÃyÃm iti vaktavyam . du«kulam durgava÷ . #<ÃÇ Å«adarthe># . ÃÇ Å«adarthe iti vaktavyam . Ãka¬Ãra÷ ÃpiÇgala÷ . #<ku÷ pÃpÃrthe># . ku÷ pÃpÃrtheiti vaktavyam . kubrÃhmaïa÷ kuv­«ala÷ . #<prÃdaya÷ gatÃdyarthe prathamayÃ># . prÃdaya÷ gatÃdyarthe prathamayà samasyante iti vaktavyam . pragata÷ ÃcÃrya÷ prÃcÃrya÷ prÃntevÃsÅ prapitÃmaha÷ . #<atyÃdaya÷ krÃntÃdyarthe dvitÅyayÃ># . atyÃdaya÷ krÃntÃdyarthe dvitÅyayà samasyante iti vaktavyam . atikrÃnta÷ khaÂvÃm atikhaÂva÷ atimÃla÷ . #<avÃdaya÷ kru«ÂÃdyarthe t­tÅyayÃ># . avÃdaya÷ kru«ÂÃdyarthe t­tÅyayà samasyante iti vaktavyam . avakru«Âa÷ kokilayà avakokila÷ vasanta÷ . #<paryÃdaya÷ glÃnÃdyarthe caturthyÃ># . paryÃdaya÷ glÃnÃdyarthe caturthyà samasyante iti vaktavyam . pariglÃna÷ adhyayanÃya paryadhayana÷ . #<nirÃdaya÷ krÃntÃdyarthe pa¤camyÃ># . nirÃdaya÷ krÃntÃdyarthe pa¤camyà samasyante iti vaktavyam . ni«krÃnta÷ kauÓÃmbyÃ÷ ni«kauÓÃmbi÷ nirvÃrÃïasi÷ . #<avyayam prav­ddhÃdibhi÷># . avyayam prav­ddhÃdibhi÷ samasyate iti vaktavyam . puna÷prvav­ddham barhi÷ bhavati punarïavam puna÷sukham . #<ivena vibhaktyantalopa÷ pÆrvpadaprak­tisvaratvam ca># . vÃsasÅiva kanyeiva . udÃttavatà tiÇà gatimatà ca avyayam samasyate iti vaktavyam . anuvyacalat anuprÃviÓat yat pariyanti .

(P_2,2.19)  KA_I,417.8-418.13  Ro_II,690-696     atiÇ iti kimartham . kÃraka÷ vrajati . hÃraka÷ vrajati . atiÇ iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati . kÃraka÷ vrajati . hÃraka÷ vrajati iti . sup supà iti vartate . ata÷ uttaram paÂhati . #<upapadam atiÇ iti tadarthaprati«edha÷># . upapadam atiÇ iti tadarthasya ayam prati«edha÷ vaktavya÷ . kasya . tiÇarthasya . ka÷ puna÷ tiÇartha÷ . kriyà . #<kriyÃprati«edha÷ vÃ># . atha và vyaktam eva idam paÂhitavyam upapadam akriyayà iti . atha akriyayà iti kim pratyudÃhriyate . kÃraka÷ gata÷ hÃraka÷ gata÷ . na etat kriyÃvÃci . kim tarhi. dravyavÃci . idam tarhi kÃrakasya gati÷ kÃrakasya vrajyà . etat api dravyvÃci . katham . k­dabhihita÷ bhÃva÷ dravyavat bhavati iti . evam tarhi siddhe sati yat atiÇ iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anayo÷ yogayo÷ niv­ttam sup supà iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . gatikÃrakopapadÃnÃm k­dbhi÷ samÃsa÷ bhavati iti e«Ã paribhëà na kartavyà bhavati . yadi etat j¤Ãpyate kena idÃnÅm samÃsa÷ bhavi«yati . samarthena . yadi evam dhÃtÆpasargayo÷ api samÃsa÷ prÃpnoti . pÆrvam dhÃtu÷ upasargeïa yujyate paÓcÃt sÃdhanena iti . na etat asti . pÆrvam dhÃtu÷ sÃdhanena yujyate paÓcÃt upasargeïa . sÃdhanam hi kriyÃm nirvartayati . tÃm upasarga÷ viÓina«Âi . abhinirv­ttasya ca arthasya upasargeïa viÓe«a÷ Óakya÷ vaktum . #<«a«ÂhÅsamÃsÃt upasargasamÃsa÷ viprati«edhena># . «a«ÂhÅsamÃsÃt upasargasamÃsa÷ viprati«edhena . «a«ÂhÅsamÃsasya avakÃÓa÷ rÃj¤a÷ puru«a÷ rÃjapuru«a÷ . upapadasamÃsasya avakÃÓa÷ stamberama÷ karïejapa÷ . iha ubhayam prÃpnoti . kumbhakÃra÷ nagarakÃra÷ . upapadasamÃsa÷ bhavati viprati«edhena . #<na và «a«ÂhÅsamÃsÃbhÃvÃd upapadasamÃsa÷ >#. na và artha÷ viprati«edhena . kim kÃraïam . na và «a«ÂhÅsamÃsÃbhÃvÃd upapadasamÃsa÷ bhavi«yati . katham . gatikÃrakopadÃnÃm k­dbhi÷ saha samÃsavanacam prÃk subutpatte÷ iti vacanÃt . atha và vibhëà «a«ÂhÅsamÃsa÷ . yadà na «a«ÂhÅsamÃsa÷ tadà upapadasamÃsa÷ bhavi«yati . anena eva yathà syÃt tena mà bhÆt iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ tena và syÃt anena và . upapadasamÃsa÷ nityasamÃsa÷ «a«ÂhÅsamÃsa÷ puna÷ vibhëà . nanu ca nityam ya÷ samÃsa÷ sa÷ nityasamÃsa÷ . yasya vigraha÷ na asti . na iti Ãha . nityÃdhikÃre ya÷ samÃsa÷ sa÷ nityasamÃsa÷ . na evam Óakyam . avyayÅbhÃvasya hi anityasamÃsatà prasajyeta . tasmÃt nitya÷ samÃsa÷ nityasamÃsa÷ . yasya vigraha÷ na asti .

(P_2,2.20)  KA_I,418.15-22  Ro_II,697     evakÃra÷ kimartha÷ . niyamÃrtha÷ . na etat asti prayojanam . siddhe vidhi÷ ÃrabhyamÃïa÷ antareïa api evakÃram niyamÃrtha÷ bhavi«yati . i«Âata÷ avadhÃraïÃrtha÷ tarhi bhavi«yati . yathà evam vij¤Ãyeta : amà eva avyayena iti . mà evam vij¤Ãyi : amà avyayena eva iti . asti ca idÃnÅm anavyayam amÓabda÷ yadartha÷ vidhi÷ syÃt . asti iti Ãha . khaÓayam brÃhmaïakulam iti . na etat asti prayojanam . antaraÇgatvÃt atra samÃsa÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . amà eva yat tulyavidhÃnam upapadam tatra eva yathà syÃt . amà ca anyena ca yat tulyavidhÃnam upapadam tatra mà bhÆt iti . agre bhojam agre bhuktvà . agrÃdi«u aprÃptavidhe÷ samÃsaprati«edham codayi«yati . sa÷ na vaktavya÷ bhavati .

(P_2,2.23)  KA_I,418.24-419.8  Ro_II,698     Óe«a÷ iti ucyate . ka÷ Óe«a÷ nÃma . ye«Ãm padÃnÃm anukta÷ samÃsa÷ sa÷ Óe«a÷ . #<Óe«avacanam padata÷ cet na abhÃvÃt># . Óe«avacanam padata÷ cet tat na . kim kÃraïam . abhÃvÃt . na hi santi tÃni padÃni ye«Ãm padÃnÃm anukta÷ samÃsa÷ . arthata÷ tarhi Óe«agrahaïam . ye«u arthe«u anukta÷ samÃsa÷ sa÷ Óe«a÷ . #<arthata÷ cet aviÓi«Âam >#. arthata÷ cet aviÓi«Âam  etat bhavati . kuta÷ . padata÷ . na hi santi te arthÃ÷ ye«u anukta÷ samÃsa÷ . trikata÷ tarhi Óe«agrahaïam . yasya trikasya anukta÷ samÃsa÷ sa÷ Óe«a÷ . kasya ca anukta÷ . prathamÃyÃ÷ .

(P_2,2.24.1)  KA_I,420.2-421.16  Ro_II,699-704     padagrahaïam kimartham. anekam anyÃrthe iti iyati ucyamÃne vakyÃrthe api bahuvrÅhi÷ syÃt . yathà me mÃtà tathà me pità susnÃtam bho÷ iti . padagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha anyagrahaïam kimartham . anekam padÃrthe iti iyati ucyamÃne svapadÃrthe api bahurvÅhi÷ syÃt . rÃjapuru«a÷ tak«apuru«a÷ iti . na etat asti prayojanam . tatpuru«a÷ svapadÃrthe bÃdhaka÷ bhavi«yati . bhavet ekasa¤j¤ÃdhikÃre siddham . paraÇkÃryatve tu na sidhyati . ÃrambhasÃmarthyÃt ca tatpuru«a÷ paraÇkÃryatvÃt ca bahuvrÅhi÷ prÃpnoti . paraÇkÃryatve ca na do«a÷ . Óe«a÷ iti vartate . Óe«atvÃt na bhavi«yati . #<Óe«avacane uktam># . kim uktam . tatra Óe«avacanÃt do«a÷ saÇkhyÃsamÃnÃdhikaraïana¤samÃse«u bahuvrÅhiprati«edha÷ iti . atha ekasaÇj¤ÃdhikÃre na artha÷ anyagrahaïena . ekasaÇj¤ÃdhikÃre ca kartavyam . akriyamÃïe hi anyagrahaïe yathà eva tatpuru«a÷ svapadÃrthe bahuvrÅhim bÃdhate evam anyapadÃrthe api bÃdheta . atha anekagrahaïam kimartham. anyapadÃrthe iti iyati ucyamÃne ekasya api padasya bahuvrÅhi÷ syÃt . sarpi«a÷ api syÃt . madhuna÷ api syÃt . gomÆtrasya api syÃt . na etat asti prayojanam . sup supà iti vartate . idam tarhi prayojanam . bahÆnÃm api samÃsa÷ yathà syÃt . susÆk«majaÂakeÓena sunatÃjinavÃsasà . uttarÃrtham ca anekagrahaïam kartavyam cÃrthe dvandva÷ anekam iti . iha api yathà syÃt . plak«anyagrodhakhadirapalÃÓÃ÷ iti . etat api na asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bahÆnÃm api samÃsa÷ bhavati iti yat ayam uttarapade dvigum ÓÃsti . tatpuru«a÷ api tarhi bahÆnÃm prÃpnoti . grahaïena tatpuru«a÷ ucyate . tena bahÆnÃm na bhavi«yati . ata÷ uttaram paÂhati . #<anekavacanam upasarjanÃrtham># . anekagrahaïam kriyate upasarjanÃrtham . prathamÃnirdi«Âam samÃse upasarjanam iti anekasya supa÷ upasarjanasa¤j¤Ã yathà syÃt . citragu÷ Óabalagu÷ iti . #<na và ekavibhaktitvÃt># . na và etat api prayojanam asti . kim kÃraïam . ekavibhaktitvÃt . ekavibhakti ca apÆrvnipÃte iti upasarjanasa¤j¤Ã bhavi«yati . citragu÷ Óabalagu÷ iti . citrÃ÷ yasya gÃva÷ citragu÷ ti«Âhati . citrÃ÷ yasya gÃva÷ citragum paÓya . citrÃ÷ yasya gÃva÷ citraguïà k­tam . citrÃ÷ yasya gÃva÷ citragave dehi . citrÃ÷ yasya gÃva÷ citrago÷ Ãnaya . citrÃ÷ yasya gÃva÷ citrago÷ svam . citrÃ÷ yasya gÃva÷ citragau nidhehi . citrÃ÷ yasya gÃva÷ he citrago iti . yadi tarhi yata÷ kuta÷ cit eva kim cit padam adhyÃh­tya ekavibhaktyà yoga÷ kriyate etat api ekavibhaktiyuktam bhavati iha api prÃpnoti . rÃjakumÃrÅ tak«akumÃrÅ . rÃj¤a÷ yà kumÃrÅ rÃjakumÃrÅ ti«Âhati . rÃj¤a÷ yà kumÃrÅ rÃjakumÃrÅm paÓya . rÃj¤a÷ yà kumÃrÅ rÃjakumÃryà k­tam . rÃj¤a÷ yà kumÃrÅ rÃjakumÃryai dehi . rÃj¤a÷ yà kumÃrÅ rÃjakumÃryÃ÷ Ãnaya . rÃj¤a÷ yà kumÃrÅ rÃjakumÃryÃ÷ svam . rÃj¤a÷ yà kumÃrÅ rÃjakumÃryÃm nidhehi . rÃj¤a÷ yà kumÃrÅ he rÃjakumÃri iti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . ekagrahaïasÃmarthyÃt . yadi hi yat ekavibhaktiyuktam ca anekavibhaktiyuktam ca tatra syÃt ekagrahaïam anarthakam syÃt . vibhaktiyuktam ca apÆrvanipÃte iti eva brÆyÃt .

(P_2,2.24.2)  KA_I, 421.17-423.14  Ro_II,704-710     #<padÃrthÃbhidhÃne anuprayogÃnupapatti÷ abhihitatvÃt># . padÃrthasya abhidhÃne anuprayogasya anupapatti÷ . citragu÷ devadatta÷ iti . kim kÃraïam . abhihitatvÃt . citraguÓabdena abhihita÷ sa÷ artha÷ iti k­tvà anuprayoga÷ na prÃpnoti . #<na và anabhihitatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . anabhihitatvÃt . citraguÓabdena anabhihita÷ sa÷ artha÷ iti k­tvà anuprayoga÷ bhavi«yati . katham anabhihita÷  yÃvatà idÃnÅm eva uktam padÃrthÃbhidhÃne anuprayogÃnupapatti÷ abhihitatvÃt iti . #<sÃmÃnyÃbhidhÃne hi viÓe«ÃnabhidhÃnam># . sÃmÃnye hi abhidhÅyamÃne viÓe«a÷ anabhhita÷ bhavati . tatra avaÓyam viÓe«Ãrthinà viÓe«a÷ anuprayoktavya÷ . citragu÷ . ka÷ . devadatta÷ iti. bhavet siddham yadà sÃmÃnye v­tti÷ . yadà tu khalu viÓe«e v­tti÷ tadà na sidhyati . citrà gÃva÷ devadattasya citragu÷ devadatta÷ iti . tat api siddham . katham . na idam ubhayam yugapat bhavati vÃkyam ca samÃsa÷ ca . yadà vÃkyam tadà na samÃsa÷ . yadà samÃsa÷ tadà na vakyam . yadà samÃsa÷ tadà sÃmÃnye v­tti÷ . tatra avaÓyam viÓe«Ãrthinà viÓe«a÷ anuprayoktavya÷ . citragu÷ . ka÷ . devadatta÷ iti. sÃmÃnyasya eva tarhi anuprayoga÷ na prÃpnoti . citragu tat . citragu kim cit . citragu sarvam iti . sÃmÃnyam api yathà viÓe«a÷ tadvat . citragu iti ukte sandeha÷ syÃt . sarvam và viÓvam và iti . tatra avaÓyam sandehaniv­ttyartham viÓe«Ãrthinà viÓe«a÷ anuprayoktavya÷ . atha và vibhaktyartha÷ abhidÅyate . etat ca atra yuktam yat vibhaktyartha÷ abhidhÅyate . tatra hi sarvapaÓcÃt padam vartate asya iti . #<vibhaktyarthÃbhidhÃne adravyasya liÇgasaÇkhyopacÃrÃnupapatti÷># . vibhaktyarthÃbhidhÃne adravyasya liÇgasaÇkhyÃbhyÃm upacÃra÷ anupapanna÷ . bahuyavam bahuyavà bahuyava÷ bahuyavau bahuhavÃ÷ iti . apara÷ Ãha : vibhaktyarthÃbhidhÃne adravyasya liÇgasaÇkhyopacÃrÃnupapatti÷ vibhaktyarthÃbhidhÃne dravyasya ye liÇgasaÇkhye tÃbhyÃm vibhaktyarthasya upacÃra÷ anupapanna÷ . bahuyavam bahuyavÃ÷ bahuyava÷ bahuyavau bahuhavÃ÷ iti . katham hi anyasya liÇgasaÇkhyÃbhyÃm anyasya upacÃra÷ syÃt . #<siddham tu yathà guïavacane«u># . siddham etat. katham . yathà guïavacane«u . guïavacane«u uktam : guïavacanÃnÃm ÓabdÃnÃm ÃÓrayata÷ liÇgavacanÃni bhavanti iti . tat yathà Óuklam vastram Óuklà ÓÃÂÅ Óukla÷ kambala÷ Óuklau kambalau ÓuklÃ÷ kambalÃ÷ iti . yat asau dravyam Órita÷ bhavati guïa÷ tasya yat liÇgam vacanam ca tat guïasya api bhavati . evam iha api yat asau dravyam Órita÷ vibhaktyartha÷ tasya yat liÇgam vacanam ca tat samÃsasya api bhavi«yati . yadi tarhi vibhaktyartha÷ abhidhÅyate k­tsna÷ padÃrtha÷ katham abhihita÷ bhavati sadravya÷ saliÇga÷ sasaÇkhya÷ ca . arthagrahaïasÃmarthyÃt . iha anekam anyapade iti iyatà siddham . katham puna÷ pade nÃma v­tti÷ syÃt . Óabda÷ hi e«a÷ . Óabde asambhavÃt arthe kÃryam vij¤Ãsyate . sa÷ ayam evam siddhe sati yat arthagrahaïam karoti tasya etat prayojanam k­tsna÷ padÃrtha÷ yathà abhidhÅyeta sadravya÷ saliÇga÷ sasaÇkhya÷ ca iti . yadi tarhi k­tsna÷ padÃrtha÷ abhidhÅyate laiÇgÃ÷ sÃÇkhyÃ÷ ca vidhaya÷ na sidhyanti . #<uktam vÃ># . kim uktam . liÇge«u tÃvat . siddham tu striyÃ÷ prÃtipadikaviÓe«aïatvÃt svÃrthe ÂÃbÃdaya÷ iti . sÃÇkhye«u api uktam karmÃdÅnÃm anuktÃ÷ ekatvÃdaya÷ iti k­tvà sÃÇkhyÃ÷ bhavi«yanti . prathamà tarhi na prÃpnoti . samayÃt bhavi«yati . yadi sÃmayikÅ na niyogata÷ anyÃ÷ kasmÃt na bhavanti . karmÃdÅnÃm abhÃvÃt . «a«ÂhÅ tarhi prÃpnoti . Óe«alak«aïà «a«ÂhÅ . aÓe«atvÃt na bhavi«yati . evam api vyatikara÷ . ekasmin api dvivacanabahuvacane prÃpnuta÷ dvayo÷ api ekavacanabahuvacane bahu«u api ekavacanadvivacane . arthata÷ vyavasthà bhavi«yati . atha và saÇkhyà nÃma iyam parapradhÃnà . saÇkhyeam anyà viÓe«yam . yadi ca atra prathamà na syÃt saÇkhyeyam aviÓe«itam syÃt . atha và vak«yati etat . tatra vacanagrahaïasya prayojanam ukte«u api ekatvÃdi«u prathamà yathà syÃt iti . evam api «a«ÂhÅ prÃpnoti . kim kÃraïam . vyabhicarati eva hi ayam samÃsa÷ liÇgasaÇkhye . «a«thyartham puna÷ na vyabhicarati . abhihita÷ sa÷ artha÷ antarbhÆta÷ prÃtipadikÃrtha÷
sampanna÷ . tatra prÃtipadikÃrthe prathamà iti prathamà bhavi«yati . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : citrago÷ devadattasya . bhavati . bÃhyam artham apek«ya «a«ÂhÅ .

(P_2,2.24.3)  KA_I,423.16-425.13  Ro_II,710-714     parigaïanam kartavyam . #<bahuvrÅhi÷ samÃnÃdhikaraïÃnÃm># . samÃnÃdhikaraïÃnÃm bahuvrÅhi÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . vyadhikaraïÃnÃm mà bhÆt iti . pa¤cabhi÷ bhuktam asya iti . #<avyayÃnÃm ca># . avyayÃnÃm bahuvrÅhi÷ vaktavya÷ . uccairmukha÷ nÅcairmukha÷ . #<saptamyupamÃnapÆrvapadasya uttarapadalopa÷ ca># . saptamÅpÆrvasya upamÃnapÆrvasya ca bahuvrÅhi÷ vaktavya÷ uttarapadasya ca lopa÷ vaktavya÷ . kaïÂhestha÷ kÃla÷ asya kaïÂhekÃla÷ u«Âramukham iva mukham asya u«Âramukha÷ kharamukha÷ . #<samudÃyavikÃra«a«ÂhyÃ÷ ca># . samudÃya«a«ÂhyÃ÷ vikÃra«a«ÂhyÃ÷ ca bahuvrÅhi÷ vaktavya÷ uttarapadasya ca lopa÷ vaktavya÷ . keÓÃnÃm samÃhÃra÷ cƬà asya keÓacƬa÷ suvarïasya vikÃra÷ alaÇkÃra÷ asya suvarïÃlaÇkÃra÷ . #<prÃdibhya÷ dhÃtujasya vÃ># . prÃdibhya÷ dhÃtujasya bahuvrÅhi÷ vaktavya÷ uttarapadasya ca và lopa÷ vaktavya÷ . prapatitaparïa÷ praparïa÷ prapatitapalÃÓa÷ prapalÃÓa÷ . #<na¤a÷ astyarthÃnÃm># . na¤a÷ astyarthÃnÃm bahuvrÅhi÷ vaktavya÷ uttarapadasya ca và lopa÷ vaktavya÷ . avidyamÃnaputra÷ aputra÷ avidyamÃnabhÃrya÷ abhÃrya÷ . tat tarhi bahu vaktavyam . #<na và anabhidhÃnÃt asamÃnÃdhikaraïe sa¤j¤ÃbhÃva÷># . na và vaktavyam . asamÃnÃdhikaraïÃnÃm bahuvrÅhi÷ kasmÃt na bhavati : pa¤cabhi÷ bhuktam asya iti . anabhidhÃnÃt . tat ca avaÓyam anabhidhÃnam ÃÓrayitavyam . kriyamÃïe api vai parigaïane yatra abhidhÃnam na asti na bhavati tatra bahuvrÅhi÷ . tat yathà pa¤ca bhuktavanta÷ asya iti . atha etasmin sati anabhidhÃne yadi v­ttiparigaïanam kriyate vartiparigaïanam api kartavyam . tat katham kartavyam . #<arthaniyame matvarthagrahaïam># . arthaniyame matvarthagrahaïam kartavyam . matvarthe ya÷ sa÷ bahuvrÅhi÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt : ka«Âam Óritam anena iti . #<tathà ca uttarasya vacanÃrtha÷># . evam ca k­tvà uttarasya yogasya vacanÃrtha÷ upapanna÷ bhavati . ke cit tÃvat Ãhu÷ : yat v­ttisÆtre iti . saÇkhyÃvyayÃsannÃdÆrÃdhikasaÇkhyÃ÷ saÇkhyeye iti . apara÷ Ãha : yat vÃrttike iti . #<karmavacanena aprathmÃyÃ÷># . karmavacanena aprathmÃyÃ÷ bahuvrÅhi÷ vaktavya÷ . Ƭha÷ ratha÷ anena Ƭharatha÷ ana¬vÃn upah­ta÷ paÓu÷ rudrÃya upah­tapaÓu÷ rudra÷ uddh­ta÷ odana÷ sthÃlyÃ÷ uddh­taudanà sthÃlÅ . yadi karmavacanena iti ucyate kart­vacanena katham . prÃptam udakam grÃmam prÃptodaka÷ grÃma÷ ÃgatÃ÷ atithaya÷ grÃmam ÃgatÃtithi÷ grÃma÷ . #<kart­vacanena api># . kart­vacanena api iti vaktavyam . aprathamÃyÃ÷ iti kimartham . v­«Âe deve gata÷ . aprathamÃyÃ÷ iti ucyamÃne iha kasmÃt na bhavati . v­«Âe deve gatam paÓya iti . bahiraÇgà atra aprathamà . #<subadhikÃre astik«ÅrÃdivacanam># . subadhikÃre astik«ÅrÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . astik«Årà brÃhmaïÅ . tat tarhi vaktavyam . #<na và avyayatvÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . avyayatvÃt . avyaya÷ ayam astiÓabda÷ . na e«a÷ aste÷ la . katham avyayatvam . upasargavibhaktisvarapratirÆpakÃ÷ ca nipÃtasa¤j¤Ã÷ bhavanti iti nipÃtas¤j¤Ã . nipÃta÷ avyayam iti avyayasa¤j¤Ã .

(P_2,2.24.4)  KA_I,425.14-427.5  Ro_II,714-719     atha kiæsabrahmacÃrÅ iti ka÷ ayam samÃsa÷ . bahuvrÅhi÷ iti aha . ka÷ asya vigraha÷ . ke sabrahmacÃriïa÷ asya iti . yadi evam kaÂha÷ iti prativacanam na upapadyate . na hi anyat p­«Âena anyat ÃkhyÃyate . evam tarhi evam vigraha÷ kari«yate : ke«Ãm sabrahmacÃrÅ kiæsbrahmacÃrÅ iti . prativacanam ca eva na upapadyate svare ca do«a÷ bhavati . kiæsabrahmacÃrÅ iti evam svara÷ prasajyeta . kiæsabrahmacÃrÅ iti ca i«yate . evam tarhi evam vigraha÷ kari«yate . ka÷ sabrahmacÃrÅ kiæsabrahmacÃrÅ iti . bhavet prativacanam upapannam svare tu do«a÷ bhavati . evam tarhi evam vigraha÷ kari«yate . ka÷ sabrahmacÃrÅ tava kiæsabrahmacÃrÅ tvam iti . atha và puna÷ astu evam vigraha÷ : ke sabrahmacÃriïa÷ asya iti . nanu ca uktam kaÂha÷ iti prativacanam na upapadyate . na e«a÷ do«a÷ . agnaukaravÃïinyÃyena bhavi«yati . tat yathà . ka÷ cit kam cit Ãha . agnau karavÃïi iti . kuru iti kartari anuj¤Ãte karma api anuj¤Ãtam bhavati . apara÷ Ãha : agnau kari«yate iti . kriyatÃm iti karmaïi anuj¤Ãte kartà api anuj¤Ãta÷ bhavati . yathà eva khalu api ke sabrahmacÃriïa÷ asya iti kaÂhÃ÷ iti ukte sambandhÃt etat gamyate . nÆnam sa÷ api kaÂha iti . evam kaÂha÷ iti ukte sambandhÃt etat gantavyam syÃt . nÆnam te api kaÂhÃ÷ iti . na khalu api te ÓakyÃ÷ samÃsena pratinirde«Âum . upasarjanam he te bhavanti . atha arthat­tÅyÃ÷ iti ka÷ ayam samÃsa÷ . bahuvrÅhi÷ iti Ãha . ka÷ asya vigraha÷ . ardham t­tÅyam e«Ãm iti . ka÷ samÃsÃrtha÷ . samÃsÃrtha÷ na upapadyate . anyapadÃrtha÷ hi nÃma sa÷ bhavati . ye«Ãm padÃnÃm samÃsa÷ tata÷ anyasya padasya artha÷ anyapadÃrtha÷ . evam tarhi evam vigraha÷  kari«yate . ardham t­tÅyam anayo÷ iti . evam api ka÷ «a«Âhyartha÷ . «a«Âhyartha÷ na upapadyate . kim hi tayo÷ ardham bhavati . astu tari evam vigraha÷ ardham t­tÅyam e«Ãm iti . nanu ca uktam samÃsÃrtha÷ na upapadyate iti . na e«a÷ do«a÷ . avayavena vigraha÷ samudÃya÷ samÃsÃrtha÷ . yadi avayavena vigraha÷ samudÃya÷ samÃsÃrtha÷ asidvitÅya÷ anusasÃra pÃï¬avam . saÇkar«aïadvitÅyasya balam k­«ïasya vardhatÃm iti. dvayo÷ dvivacanam prÃpnoti . astu tarhi ayam eva vigraha÷ ardham t­tÅyam anayo÷ . nanu ca uktam . «a«Âhyartha÷ na upapadyate iti . na e«a÷ do«a÷ . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . atha iha devadattasya bhrÃtà iti ka÷ «a«Âhyartha÷ . tatra etat syÃt . ekasmÃt prÃdurbhÃva÷ iti . etat ca vÃrtam . tat yathà . sÃrthikanam ekapratiÓraye u«itÃnÃm prÃta÷ utthÃya prati«ÂhamÃnÃnÃm na ka÷ cit parasparam sambandha÷ bhavati . eva¤jÃtÅyakam bhrÃt­tvam nÃma . atra cet yukta÷ «a«Âhyartha÷ d­Óyate iha api yukta÷ d­ÓyatÃm . iha tarhi ardhat­tÅyÃ÷ ÃnÅyantÃm iti ukte ardhasya Ãnayanam na prÃpnoti . astu tarhi ayam eva vigraha÷ ardham t­tÅyam e«Ãm iti . nanu ca uktam anusasÃra pÃï¬avam . saÇkar«aïadvitÅyasya balam k­«ïasya vardhatÃm iti. dvayo÷ dvivacanam prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . ayam tÅyanta÷ Óabda÷ asti eva pÆraïam . asti sahÃyavÃcÅ . tat ya÷ sahÃyavÃcÅ tasya idam grahaïam . asidvitÅya÷ asisahÃya÷ iti gamyate . evam api ardhat­tÅyÃ÷ iti ekasmin ekavacanam iti ekavacanam prÃpnoti . ekÃrthÃ÷ hi samudÃyÃ÷ bhavanti . tat yathà Óatam yÆtham vanam iti . astu tarhi ayam eva vigraha÷ ardham t­tÅyam anayo÷ iti . nanu ca uktam ardhat­tÅyÃ÷ ÃnÅyantÃm iti ukte ardhasya Ãnayanam na prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . bhavati bahuvrÅhau tadguïasaævij¤Ãnam api . tat yathà . ÓuklavÃsasam Ãnaya . lohito«ïÅ«Ã÷ ­tvija÷ pracaranti iti . tadguïa÷ ÃnÅyate tadguïÃ÷ ca pracaranti . atha và puna÷ astu ayam eva vigraha÷ ardham t­tÅyam e«Ãm iti . nanu ca uktam ekavacanam prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . saÇkhyà nÃma iyam parapradhÃnà . saÇkhyeyam anayà viÓe«yam . yadi ca atra ekavacanam syÃt saÇkhyeyam aviÓe«itam syÃt . iha tarhi ardhat­tÅyÃ÷ droïÃ÷ iti ayam droïaÓabda÷ samudÃye prav­tta÷ avayave na upapadyate . na e«a÷ do«a÷ . samudÃye«u api ÓabdÃ÷ prav­ttÃ÷ avayave«u api vartante.  tad yathà . pÆrve pa¤cÃlÃ÷ uttare pa¤cÃlÃ÷  tailam bhuktam gh­taæ bhuktam Óukla÷ nÅla÷ kapila÷ k­«ïa÷ iti .  evam ayam samudÃye droïaÓabda÷ prav­tta÷ avayave«u api vartati . kÃmam tarhi anena eva hetunà yadà dvau droïau ardhÃr¬hakam ca kartavyam ardhat­tÅyÃ÷ droïÃ÷ iti . na kartavyam . samudÃye«u api hi ÓabdÃ÷ prav­ttÃ÷ avayave«u api vartante. ke«u avayave«u . ya÷ avayava÷ tam samudÃyam na vyabhicarati .
kam ca samudÃyam na vyabhicarati . ardhdroïa÷ droïam . ardhìhakam puna÷ vyabhicarati .

(P_2,2.25)  KA_I,427.7-428.16  Ro_II,719-724     dvitrÃ÷ tricaturÃ÷ iti ka÷ ayam samÃsa÷ . bahuvrÅhi÷ iti Ãha . ka÷ asya vigraha÷ . dvau và traya÷ và iti . bhavet yadà bahÆnÃm Ãnayanam tadà bahuvacanam upapannam yadà tu khalu dvau ÃnÅyete tadà na sidhyati . tadà api sidhyati . katham . ke cit tÃvat Ãhu÷ : anirj¤Ãte arthe bahuvacanam prayoktavyam iti . tat yathà : kati bhavata÷ putrÃ÷ . kati bhavata÷ bhÃryÃ÷ iti . apara÷ Ãha : dvau và iti ukte traya÷ và iti gamyate . traya÷ và iti ukte dvau và iti gamyate . sà e«Ã pa¤cÃdhi«ÂhÃnà vÃk . atra yuktam bahuvacanam . atha dvidaÓÃ÷ tridaÓÃ÷ iti ka÷ ayam samÃsa÷ . bahuvrÅhi÷ iti Ãha . ka÷ asya vigraha÷ . dvi÷ daÓa dviÓaÓÃ÷ iti . #<saÇkhyÃsamÃse sujantatvÃt saÇkhyÃprasiddhi÷># . saÇkhyÃsamÃse sujantatvÃt saÇkhyà iti aprasiddhi÷ . na hi sujantà saÇkhyà asti . evam tarhi evam vigraha÷ kari«yate . dvau daÓatau dvidaÓÃ÷ iti . evam api atkÃrÃntatvÃt saÇkhyà iti aprasiddhi÷ . na hi atkÃrÃntà saÇkhyà asti . astu tarhi ayam eva vigraha÷ dvi÷ daÓa dviÓaÓÃ÷ iti . nanu ca uktam saÇkhyÃsamÃse sujantatvÃt saÇkhyà iti aprasiddhi÷ iti . #<na và asujantatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . asujantatvÃt . sujantà iti ucyate . na ca atra sujantam paÓyÃma÷ . kim puna÷ kÃraïam vÃkye suc d­Óyate samÃse tu na d­Óyate . #<sujabhÃva÷ ahihitÃrthatvÃt samÃse># . samÃse suca÷ abhÃva÷ . kim kÃraïam . ahihitÃrthatvÃt . abhihita÷ sujartha÷ samÃsena iti k­tvà samÃse suc na bhavi«yati .kim ca bho÷ sujarthe iti samÃsa÷ ucyate . na khalu sujarthe iti ucyate gamyate tu sujartha÷ . katham . yÃvatà saÇkhyeya÷ ya÷ saÇkhyayà saÇkhyÃyate sa÷ ca kriyÃbhyÃv­ttyartha÷ . sa÷ ca ukta÷ samÃsena iti k­tvà samÃse suc na bhavi«yati . #<aÓi«ya÷ saÇkhyottarapada÷ saÇkhyeyavÃbhidhyÃyitvÃt># . aÓi«ya÷ saÇkhyottarapada÷ bahuvrÅhi÷ . kim kÃraïam . saÇkhyeyavÃbhidhyÃyitvÃt . saÇkhyeyam vÃrtha÷ ca abhidÅyate . tatra anyapadÃrthe iti eva siddham . bhavet siddham adhikaviæÓÃ÷ adhikatriæÓÃ÷ iti yatra etat vicÃryate . viÓatyÃdaya÷ daÓadarthe và syu÷ parimÃïini và iti . idam tu na sidhyati adhikadaÓÃ÷ iti yatra niyogata÷ saÇkhyeye eva vartate . atha upadaÓÃ÷ iti ka÷ ayam samÃsa÷ . bahuvrÅhi÷ iti Ãha . ka÷ asya vigraha÷ . daÓÃnÃm samÅpe upadaÓÃ÷ iti . kasya puna÷ sÃmÅpyam artha÷ . upasya . yadi evam na anyapadÃrtha÷ bhavati . tatra prathÃnirdi«Âam saÇkhyÃgrahaïam Óakyam akartum . #<matvarthe và pÆrvasya vidhÃnÃt># . atha và matvarthe pÆrva÷ yoga÷ . amatvartha÷ ayam Ãrambha÷ . #<kababhÃvÃrtham vÃ># . atha va kap mà bhÆt iti .

(P_2,2.26, 28)  KA_I,428.19-429.16  Ro_II,725-727     #<diksamÃsasahayogayo÷ ca antarÃlapradhÃnÃbhidhÃnÃt># . diksamÃsasahayogayo÷ ca aÓi«ya÷ bahuvrÅhi÷ . kim kÃraïam . antarÃlapradhÃnÃbhidhÃnÃt . diksamÃse sahayoge ca antarÃlam pradhÃnam ca abhidhÅyate . tatra anyapadÃrthe iti eva siddham . yadi evam dak«iïapÆrvà dik samÃnÃdhikaraïalak«aïa÷ puævadbhÃva÷ na prÃpnoti . adya puna÷ iyam sà eva dak«iïà sà eva pÆrvà iti k­tvà samÃnÃdhikaraïalak«aïa÷ puævadbhÃva÷ siddha÷ bhavati . na sidhyati . bhëitapuæskasya puævadbhÃva÷ . na ca etau bhëitapuæskau . nanu ca bho÷ dak«iïaÓabda÷ pÆrvaÓabda÷ ca puæsi bhëyete . samÃnÃyÃm Ãk­tau yat bhëitapuæskam . Ãk­tyantare ca etau bhëitapuæskau . dak«iïà pÆrvà iti dikÓabdau . dak«iïa÷ pÆrva÷ iti vyavasthÃÓabdau . yadi puna÷ dikÓabdÃ÷ api vyavasthÃÓabdÃ÷ syu÷ . katham yÃni digapadi«ÂÃni kÃryÃïi . yadà diÓa÷ vyavasthÃm vak«yanti . yadi tari ya÷ ya÷ diÓi vartate sa÷ sa÷ dikÓabda÷ ramaïÅyÃdi«u atiprasaÇga÷ bhavati . ramaïÅyà dik Óobhanà dik iti . atha matam etat diÓi d­«Âa÷ digd­«Âa÷ digdi«Âa÷ Óabda÷ dikÓabda÷ diÓam ya÷ na vyabhicarati iti ramaïÅyÃdi«u atiprasaÇga÷ na bhavati . puævadbhÃva÷ tu prÃpnoti . evam tarhi sarvanÃmna÷ v­ttimÃtre puævadbhÃva÷ vaktavya÷ dak«iïottarapÆrvÃïÃm iti evamartham . evam ca k­tvà dik diksamÃsasahayogayo÷ ca antarÃlapradhÃnÃbhidhÃnÃt iti eva . nanu ca uktam dak«iïapÆrvà dik samÃnÃdhikaraïalak«aïa÷ puævadbhÃva÷ na prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . sarvanÃmna÷ v­ttimÃtre puævadbhÃvena parih­tam . #<matvarthe và pÆrvasya vidhÃnÃt># . atha và matvarthe pÆrva÷ yoga÷ . amatvartha÷ ayam Ãrambha÷ . #<kababhÃvÃrtham vÃ># . atha va kap mà bhÆt iti .

(P_2,2.27)  KA_I,429.18-430.6  Ro_II,727-728     #<t­tÅyÃsaptamyante«u ca kriyÃbhidhÃnÃt># . t­tÅyÃsaptamyante«u ca kriyÃbhidhÃnÃt aÓi«ya÷ bahuvrÅhi÷ . kim kÃraïam . kriyÃbhidhÃnÃt . kriyà abhidhÅyate . tatra anyapadÃrthe iti eva siddham . #<na và ekaÓe«aprati«edhÃrtham># . na và aÓi«ya÷ . kim kÃraïam . ekaÓe«aprati«edhÃrtham idam vaktavyam . #<pÆrvadÅrghÃrtham ca># . pÆrvadÅrghÃrtham ca idam vaktavyam . keÓÃkeÓi . syÃt etat prayojanam yadi niyogata÷ asya anena eva dÅrghatvam syÃt . atha idÃnÅm anye«Ãm api d­Óyate iti dÅrghatvam na prayojanam bhavati . #<matvarthe và pÆrvasya vidhÃnÃt># . atha va matvarthe pÆrva÷ yoga÷ . amatvartha÷ ayam Ãrambha÷ . #<kababhÃvÃrtham vÃ># . atha va kap mà bhÆt iti .

(P_2,2.29.1)  KA_I,430.8-25  Ro_II,729-730     cÃrthe iti ucyate ca÷ ca avyayam . tena samÃsasya avyayasa¤j¤Ã prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . pÃÂhena avyayasa¤j¤Ã kriyate . na ca samÃsa÷ tatra paÂhyate . pÃÂhena api avyayasa¤j¤ÃyÃm satyÃm abhideheyavat liÇgavacanÃni bhavanti . ya÷ ca iha artha÷ abhidhÅyate na tasya liÇgasaÇkhyÃbhyÃm yoga÷ asti . na idam vÃcanikam aliÇgatà asaÇkhyatà va . kim tarhi . svÃbhÃvikam etat . tat yathà : samÃnam ÅhamÃnÃnÃm adhÅyÃnÃnÃm ca ke cit arthai÷ yujyante apare na . na ca idÃnÅm ka÷ cit arthavÃn iti k­tvà sarvai÷ arthavadbhi÷ Óakyam bhavitum ka÷ cit anarthaka÷ iti k­tvà sarvai÷ anarthakai÷ . tatra kim asmÃbhi÷ Óakyam kartum . yat prÃk samÃsÃt cÃrthasya liÇgasaÇkhyÃbhyÃm yoga÷ na asti samÃse ca bhavati svÃbhÃvikam etat . atha và ÃÓrayata÷ liÇgavacanÃni bhavi«yanti . guïavacanÃnÃm hi ÓabdÃnÃm ÃÓrayata÷ liÇgavacanÃni bhavanti . tat yathà Óuklam vastram , Óuklà ÓÃÂÅ Óukla÷ kambala÷ , Óuklau kambalau ÓuklÃ÷ kambalÃ÷ iti . yat asau dravyam Órita÷ bhavati guïa÷ tasya yat liÇgam vacanam ca tat guïasya api bhavati . evam iha api yat asau dravyam Órita÷ bhavati samÃsa÷ tasya yat liÇgam vacanam ca tat samÃsasya api bhavi«yati . atha iha kasmÃt na bhavati . yÃj¤ika÷ ca ayam vaiyÃkaraïa÷ ca . kaÂha÷ ca ayam bahv­ca÷ ca . aukthika÷ ca ayam mÅmÃæsaka÷ ca iti . Óe«a÷ iti vartate . aÓe«atvÃt na bhavi«yati . yadi Óe«a÷ iti vartate #<upÃsnÃtam sthÆlasiktam tÆ«ïÅÇgaÇgam mahÃhradam droïam cet aÓaka÷ gantum mà tvà tÃptÃm k­tÃk­te># iti etat na sidhyati . na e«a÷ do«a÷ . anyat hi k­tam anyat ak­tam .

(P_2,2.29.2)  KA_I,431.1-434.14  Ro_II,731-741     #<cÃrthe dvandvavacane asamÃse api cÃrthasampratyayÃt ani«ÂaprasaÇga÷># . cÃrthe dvandvavacane asamÃse api cÃrthasampratyayÃt ani«Âam prÃpnoti . #<aha÷ aha÷ nayamÃna÷ gÃm aÓvam puru«am paÓum vaivasvata÷ na t­pyati surÃyÃ÷ iva durmadÅ># indra÷ tva«Âà varuïa÷ vÃyu÷ Ãditya÷ iti . #<siddham tu yugapadadhikaraïavacane dvandvavacanÃt># . siddham etat . katham . yugapadadhikaraïavacane dvandva÷ bhavati iti vaktavyam . #<tatra puævadbhÃvaprati«edha÷># . tatra etasmin lak«aïe  puævadbhÃvasya prati«edha÷ vaktavya÷ . paÂvÅm­dvyau . samÃnÃdhikaraïalak«aïa÷ puævadbhÃva÷ prÃpnoti . #<viprati«iddhe«u ca anupapatti÷># . viprati«iddhe«u yugapadadhikaraïavacatÃyÃ÷ anupapatti÷ . ÓÅto«ïe sukhadu÷khe jananamaraïe . kim kÃraïam . sukhapratighÃtena hi du÷kham du÷kapratighÃtena ca sukham . yat tÃvat ucyate tatra puævadbhÃvaprati«edha÷ iti . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ : atha iha kasmÃt na bhavati . darÓanÅyÃyÃ÷ mÃtà darÓanÅyÃmÃtà iti . atha matam etat prÃk samÃsÃt yatra sÃmÃnÃdhikaraïyam tatra puævadbhÃva÷ bhavati iti iha api na do«a÷ bhavati . yad api ucyate viprati«iddhe«u ca anupapatti÷ iti . sarve eva hi ÓabdÃ÷ viprati«iddhÃ÷ . iha api plak«anyagrodhau iti plak«aÓabda÷ prayujyamÃna÷ plak«Ãrtham sampratyÃyayati nyagrodhÃrtham nivartayati . nyagrodhaÓabda÷ prayujyamÃna÷ nyagrodhÃrtham sampratyÃyayati plak«Ãrtham nivartayati . atra cet yuktà yugapat adhikaraïvacanatà d­Óyate iha api yuktà d­ÓyatÃm . evam api ÓabdapaurvÃparyaprayogÃt arthapaurvÃparyÃbhidhÃnam . ÓabdapaurvÃparyaprayogÃt arthapaurvÃparyÃbhidhÃnam prÃpnoti . ata÷ kim . yugapatadhikaraïavacanatÃyÃ÷ anupapatti÷ . plak«anyagrodhau plak«anyagrodhÃ÷ iti . yatha eva hi ÓabdÃnÃm paurvÃparyam tadvat arthÃnÃm api bhavitavyam . #<ÓabdapaurvÃparyaprayogÃt arthapaurvÃparyÃbhidhÃnam iti cet dvivacanabahuvacanÃnupapatti÷># . ÓabdapaurvÃparyaprayogÃt arthapaurvÃparyÃbhidhÃnam iti cet dvivacanabahuvacanÃnupapatti÷ : plak«anyagrodhau plak«anyagrodhÃ÷ iti . plak«aÓabda÷ sÃrthaka÷ niv­tta÷ nyagrodhaÓabda÷ upasthita÷ ekÃrtha÷ tasya ekÃrthatvÃt ekavacanam eva prÃpnoti . #<vigrahe tu yugapadvacanam j¤Ãpakam yugapadvacanasya># . vigrahe khalu api yugapadvacanatà d­Óyate : dyavà ha k«amà . dyavà cit asmai p­thivÅ namete iti . kim etat . yugapadadhikaraïavacanatÃyÃ÷ upodbalakam . vigrahe kila nÃma yugapadadhikaraïavacanatà syÃt kim puna÷ samÃse . samudÃyÃt siddham . samudÃyÃt siddham etat . kim etat samudÃyÃt siddham iti . dvivacanabahuvacanaprasiddhi÷ iti coditam . tasya ayam parihÃra÷ . #<samudÃyÃt siddham iti cet na ekÃrthatvÃt samudÃyasya># . samudÃyÃt siddham iti cet tat na . kim kÃraïam . ekÃrthatvÃt samudÃyasya . ekÃrthÃ÷ hi samudÃyÃ÷ bhavanti . tat yathà Óatam yÆtham vanam iti . na aikÃrthyam . na ayam ekÃrtha÷ . kim tarhi . dvyartha÷ bahvartha÷ ca . plak«a÷ api dvyartha÷ nyagrodha÷ api dvyartha÷ . yadi tarhi plak«a÷ api dvyartha÷ nyagrodha÷ api dvyartha÷ tayo÷ anekÃrthatvÃt bahuvacanaprasaÇga÷ . tayo÷ anekÃrthatvÃt bahu«u bahuvacanam iti bahuvacanam prÃpnoti . #<tayo÷ anekÃrthatvÃt bahuvacanaprasaÇga÷ iti cet na bahutvÃbhÃvÃt># . tayo÷ anekÃrthatvÃt bahuvacanaprasaÇga÷ iti cet tat na . kim kÃraïam . bahutvÃbhÃvÃt . na atra bahutvam asti . kim ucyate bahutvÃbhÃvÃt iti yÃvatà idÃnÅm eva uktam plak«a÷ api dvyartha÷ nyagrodha÷ api dvyartha÷ iti . yÃbhyÃm eva atra eka÷ dvyartha÷ tÃbhyÃm eva apara÷ api . yadi evam anyavÃcakena anyasya vacanÃnupapatti÷ . anyavÃcakena Óabdena anyasya vacanam na upapadyate . #<anyavÃcakena anyasya vacanÃnupapatti÷ iti cet plak«asya nyagrodhatvÃt nyagrodhasya plak«atvÃt svaÓabdena abhidhÃnam># . anyavÃcakena anyasya vacanÃnupapatti÷ iti cet ucyate tat na . kim kÃraïam . plak«asya nyagrodhatvÃt nyagrodhasya plak«atvÃt svaÓabdena abhidhÃnam . plak«a÷ api nyagrodha÷ nyagrodha÷ api plak«a÷ . katham puna÷ plak«a÷ api nyagrodha÷ nyagrodha÷ api plak«a÷ syÃt yÃvatà kÃraïÃt dravye ÓabdaniveÓa÷ . #<kÃraïÃt dravye ÓabdaniveÓa÷ iti cet tulyakÃraïatvÃt siddham># . kÃraïÃt dravye ÓabdaniveÓa÷ iti cet evam ucyate : tat na tulyakÃraïatvÃt siddham . tulyam hi kÃraïam . yadi tÃvat prak«arati iti plak«a÷ syÃn nyagrodhe api etat bhavati . tathà yadi nyak rohati iti nyagrodha÷ plak«e api etat bhavati . darÓanam vai hetu÷ na ca nyagrodhe plak«aÓabda÷ d­Óyate . #<darÓanam hetu÷ iti cet tulyam># . darÓanam hetu÷ iti cet tulyam etat bhavati . plak«e api nyagrodhaÓabda÷ d­ÓyatÃm . tulyam hi kÃraïam . na vai loke e«a÷ sampratyaya÷ bhavati . na hi plak«a÷ ÃnÅyatÃm iti
ukte nyragrodha÷ ÃnÅyate . #<tadvi«ayam ca># . tadvi«ayam ca etat dra«Âavyam plak«asya nyagrodhatvam . kiævi«ayam . dvandvavi«ayam . yuktam puna÷ yat niyatavi«ayÃ÷ nÃma ÓabdÃ÷ syu÷ . bìham yuktam . #<anyatra api tadvi«ayadarÓanÃt># . anyatra api hi niyatavi«ayÃ÷ ÓabdÃ÷ d­Óyante . tat yathà : samÃne rakte varïe gau÷ lohita÷ iti bhavati Ãsva÷ Óoïa÷ iti . samÃne ca kÃle varïe gau÷ k­«ïa÷ iti bhavati aÓva÷ hema÷ iti . samÃne ca Óukle varïe gau÷ Óveta÷ iti bhavati aÓva÷ karka÷ iti . yadi tarhi plak«a÷ api nyagraodha÷ nyagrodha÷ api plak«a÷ ekena uktatvÃt aparasya prayoga÷ anupapanna÷ . ekena uktatvÃt tasya arthasya aparasya prayoga÷ na upapadyate . plak«eïa nyagrodhasya nyagrodhaprayoga÷ . #<ekena uktatvÃt aparasya prayoga÷ anupapanna÷ iti cet anuktatvÃt plak«eïa nyagrodhasya nyagrodhaprayoga÷ >#. ekena uktatvÃt aparasya prayoga÷ anupapanna÷ iti cet tat na . kim kÃraïam .  anuktatvÃt plak«eïa nyagrodhasya nyagrodhaprayoga÷ . anukta÷ plak«eïa nyagrodhÃrtha÷ iti k­tvà nyagrodhaÓabda÷ prayujyate . katham anukta÷ yÃvatà idÃnÅm eva uktam plak«a÷ api nyagrodha÷ nyagrodha÷ api plak«a÷ iti . sahabhÆtau etau anyonyasya artham Ãhatu÷ na p­thagbhÆtau . kim puna÷ kÃraïam sahabhÆtau etau anyonyasya artham Ãhatu÷ na p­thagbhÆtau . #<abhidhÃnam puna÷ svÃbhÃvikam># . svÃbhÃvikam abhidhÃnam . atha và iha kau cit prÃthamakalpikau plak«anyagrodhau kau cit kriyayà và guïena va plak«a÷ iva ayam plak«a÷ , nyagrodha÷ iva ayam nyagrodha÷ iti . tatra plak«au iti ukte sandeha÷ syÃt : kim imau plak«au Ãhosvit plak«anyagrodhau iti . tatra asandehÃrtham nyagrodhaÓabda÷ prayujyate . iyam yugapadadhikaraïavacanata nÃma du÷khà ca durupapÃdà ca . yat ca api asyà nibandhanam uktam dyÃvà ha k«Ãmà iti tat api chÃndasam . tatra supÃm supa÷ bhavanti iti eva siddham . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam cÃrthe dvandvavacane asamÃse api cÃrthasampratyayÃt ani«ÂaprasaÇga÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . iha ce dvandve iti iyatà siddham . katham puna÷ ce nÃma v­tti÷ syÃt . Óabda÷ hi e«a÷ . Óabde asambhavÃt arthe kÃryam vij¤Ãsyate . sa÷ ayam evam siddhe sati yat arthagrahaïam karoti tasya etat prayojanam evam yathà vij¤Ãyeta cena k­ta÷ arta÷ cÃrtha÷ iti . ka÷ puna÷ cena k­ta÷ artha÷ . samuccaya÷ anvÃcaya÷ itaretarayoga÷ samÃhÃra÷ iti . samuccaya÷ . plak«a÷ ca iti ukte gamyate etat nyagrodha÷ ca iti . anvÃcaya÷ . plak«a÷ ca iti ukte gamyate etat sÃpaek«a÷ ayam prayujyate iti . itaretarayoga÷ . plak«a÷ ca nyagrodha÷ ca iti ukte gamyate etat plak«a÷ api nyagrodhasahÃya÷ nyagrodha÷ api plak«asahÃya÷ iti . samÃhÃre api kriyate plak«anyagrodham iti . tatra ayam api artha÷ dvandvaikavadbhÃva÷ na paÂhitavya÷ bhavati . samÃhÃrasya ekatvÃt eva siddham .

(P_2,2.29.3)  KA_I,434.15-435.3  Ro_II,742-743     ekÃdaÓa dvÃdaÓa iti ka÷ ayam samÃsa÷ . ekÃdÅnÃm daÓÃdibhi÷ dvandva÷ . ekÃdÅnÃm daÓÃdibhi÷ dvandva÷ samÃsa÷ . #<ekÃdÅnÃm daÓÃdibhi÷ dvandva÷ iti cet viæÓatyÃdi«u vacanaprasaÇga÷># . ekÃdÅnÃm daÓÃdibhi÷ dvandva÷ iti cet viæÓatyÃdi«u vacanam prÃpnoti . ekaviæÓati÷ dvÃviæÓati÷ . #<siddham tu adhikÃntà saÇkhya saÇkhyayà samÃnÃdhikaraïÃdhikÃre adhikalopa÷ ca >#. siddham etat . katham . samÃnÃdhikaraïÃdhikÃre vaktavyam adhikÃntà saÇkhya saÇkhyayà saha samasyate adhikaÓabdasya ca lopa÷ bhavati iti . ekÃdhikà viæÓati÷ ekaviæÓati÷ dvyadhikà viæÓati÷ dvÃviæÓati÷ . yadi samÃnÃdhikaraïa÷ svara÷ na sidhyati . yat hi tat saÇkhyà pÆrvapadam prak­tisvaram bhavati iti dvandve iti tat . kim puna÷ kÃraïam dvandve iti evam tat . iha mà bhÆt Óatasahasram iti . astu tarhi dvandva÷ . nanu ca uktam ekÃdÅnÃm daÓÃdibhi÷ dvandva÷ iti cet viæÓatyÃdi«u vacanaprasaÇga÷ iti. na e«a÷ do«a÷ . sarva÷ dvandva÷ vibhëà ekavat bhavati . yadà tarhi ekavacanam tadà napuæsakaliÇgam prÃpnoti . liÇgam aÓi«yam lokÃÓrayatvÃt liÇgasya .

(P_2,2.30)  KA_I,435.5-16  Ro_II,743-744     kimartham idam ucyate . #<upasarjanasya pÆrvavacanam paraprayoganiv­ttyartham># . upasarjanasya pÆrvavacanam kriyate paraprayoga÷ mà bhÆt iti . #<na và ani«ÂadarÓanÃt># . na và etat prayojanam asti . kim kÃraïam . ani«ÂadarÓanÃt . na hi kim cit ani«Âam d­Óyate . na hi ka÷ cit rÃjapuru«a÷ iti prayoktavye puru«arÃja÷ iti prayuÇkte . yadi ca ani«Âam drÓyete tata÷ yatnÃrtham syÃt . atha yatra dve «a«Âhyante bhavata÷ kasmÃt tatra pradhÃnasya pÆrvanipÃta÷ na bhavati . rÃj¤a÷ puru«asya rÃjapuru«asya iti . #<«a«Âhyantayo÷ samÃse arthÃbhedÃt pradhÃnasya apÆrvanipÃta÷># . «a«Âhyantayo÷ samÃse arthÃbhedÃt pradhÃnasya pÆrvanipÃta÷ na bhavi«yati . evam na ca idam ak­tam bhavati upasarjanam pÆrvam iti artha÷ ca abhinna÷ iti k­tvà pradhÃnasya pÆrvanipÃta÷ na bhavi«yati .

(P_2,2.34.1)  KA_I,435.18-436.14  Ro_II,744-746     kim ayam tantram taranirdeÓa÷ Ãhosvit atantram . kim ca ata÷ . yadi tantram dvayo÷ niyama÷ bahu«u aniyama÷ . tatra ka÷ do«a÷ . ÓaÇkhadundubhivÅÇÃnÃm iti na sidhyati . dundubhiÓabdasya api pÆrvnipÃta÷ prÃpnoti . atha atantram #<m­daÇgaÓaÇkhatÆïavÃ÷ p­thak nadanti saæsadi>#. prÃsÃde dhanapatirÃmakeÓavÃnÃm iti etat na sidhyati . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat tantram . nanu ca uktam dvayo÷ niyama÷ bahu«u aniyama÷ iti . tatra ÓaÇkhadundubhivÅÇÃnÃm iti na sidhyati . dundubhiÓabdasya api pÆrvnipÃta÷ prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . yat etat alpÃctaram iti tat alpÃc iti vak«yÃmi . atha và puna÷ astu atantram . nanu ca uktam m­daÇgaÓaÇkhatÆïavÃ÷ p­thak nadanti saæsadi. prÃsÃde dhanapatirÃmakeÓavÃnÃm iti etat na sidhyati iti . #<atantre taranirdeÓe ÓaÇkhatÆïavayo÷ m­daÇgena samÃsa÷># . atantre taranirdeÓe ÓaÇkhatÆïavayo÷ m­daÇgena samÃsa÷ kari«yate . ÓaÇkha÷ ca tÆïava÷ ca ÓaïkhatÆïavau . m­daÇga÷ ca ÓaïkhatÆïavau ca m­daÇgaÓaÇkhatÆïavÃ÷ . rÃma÷ ca keÓava÷ ca rÃmakeÓavau  dhanapati÷ ca rÃmakeÓavau ca dhanapatirÃmakeÓavÃ÷ te«Ãm dhanapatirÃmakeÓavÃnÃm iti . atha yatra bahÆnÃm pÆrvanipÃtaprasaÇga÷ kim tatra ekasya niyama÷ bhavati ahosvit aviÓe«eïa . #<anekaprÃptau ekasya niyama÷ aniyama÷ Óe«e«u># . anekaprÃptau ekasya niyama÷ aniyama÷ Óe«e«u . paÂum­duÓuklÃ÷ paÂuÓuklam­dava÷ iti .

(P_2,2.34.2)  KA_I,436.15-437.7  Ro_II,746-747     #<­tunak«atrÃïÃm ÃnupÆrvyeïa samÃnÃk«arÃïÃm># . ­tunak«atrÃïÃm ÃnupÆrvyeïa samÃnÃk«arÃïÃm pÆrvanipÃta÷ vaktavya÷ . ÓiÓiravasantau udagayanasthau k­ttikÃrohiïya÷ . #<abhyarhitam># . abhyarhitam pÆrvam nipatati iti vaktavyam . mÃtÃpitarau ÓraddhÃmedhe . #<laghvak«aram># . laghvak«aram pÆrvam nipatati iti vaktavyam . kuÓakÃÓam ÓaraÓÅryam . apara÷ Ãha : sarvatra eva abhyarhitam pÆrvam nipatati iti vaktavyam . laghvak«arÃt api iti . ÓraddhÃtapasÅ dÅk«ÃtapasÅ . #<varïÃnÃm ÃnupÆrvyeïa># . varïÃnÃm ÃnupÆrvyeïa pÆrvanipÃta÷ bhavati iti vaktavyam . brÃhmaïak«atriyaviÂÓÆdrÃ÷ . #<bhrÃtu÷ ca jyÃyasa÷># . bhrÃtu÷ ca jyÃyasa÷ pÆrvanipÃta÷ bhavati iti vaktavyam . yudhi«ÂhirÃrjunau . #<saÇkhyÃyÃ÷ alpÅyasa÷># . saÇkhyÃyÃ÷ alpÅyasa÷ pÆrvanipÃta÷ vaktavya÷ . ekÃdaÓa dvÃdaÓa . #<dharmÃdi«u ubhayam># . dharmÃdi«u ubhayam pÆrvam nipatati iti vaktavyam . dharmÃrthau arthadharmau kÃmÃrthau arthakÃmau guïav­ddhÅ v­ddhiguïau Ãdyantau antÃdÅ 

(P_2,2.35)  KA_I,437.9-17  Ro_II,748     #<bahuvrÅhau sarvanÃmasaÇkhyayo÷ upasaÇkhyÃnam># . bahuvrÅhau sarvanÃmasaÇkhyayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . viÓvadeva÷ viÓvayasÃ÷ dviputra÷ dvibhÃrya÷ . atha yatra saÇkhyÃsarvanÃmno÷ eva bahurvÅhi÷ kasya tatra pÆrvanipÃtena bhavitavyam . paratvÃt saÇkhyÃyÃ÷ : dvyanyÃya tryanyÃya . #<và priyasya># . và priyasya pÆrvanipÃta÷ vaktavya÷ . priyagu¬a÷ gu¬apriya÷ . #<saptamyÃ÷ pÆrvanipÃte ga¬vÃdibhya÷ paravacanam >#. saptamyÃ÷ pÆrvanipÃte ga¬vÃdibhya÷ parà saptamÅbhavati iti vaktavyam . ga¬ukaïÂha÷ ga¬uÓirÃ÷ .

(P_2,2.36)  KA_I,437.19-438.20  Ro_II,748-749     #<ni«ÂhÃyÃ÷ pÆrvanipÃte jÃtikÃlasukhÃdibhya÷ paravacanam># . ni«ÂhÃyÃ÷ pÆrvanipÃte jÃtikÃlasukhÃdibhya÷ parà ni«Âhà bhavati iti vaktavyam . ÓÃrÇgajagdhÅ palÃï¬ubhak«itÅ mÃsajÃtà saævatsarajÃtà sukhajÃtà du÷khajÃtà . #<na và uttarapadasya antodÃttavacanam j¤Ãpakam parabhÃvasya># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . uttarapadasya antodÃttavacanam j¤Ãpakam parabhÃvasya . yat ayam jÃtikÃlasukhÃdibhya÷ parasyÃ÷ ni«ÂhÃyÃ÷ uttarapadasya antodÃttatvam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ parà atra ni«Âhà bhavati iti . #<prati«edhe tu pÆrvanipÃtaprasaÇga÷ tasmÃt rÃjadantÃdi«u pÃÂha÷># . prati«edhe tu pÆrvanipÃta÷ prÃpnoti . ak­tamitapratipannÃ÷ iti . tasmÃt rÃjadantÃdi«u pÃÂha÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . atra api prati«edhavacanam j¤Ãpakam parà ni«Âhà bhavati iti . #<praharaïÃrthebhya÷ ca># . praharaïÃrthebhya÷ ca pare ni«ÂhÃsaptamyau bhavata÷ iti vaktavyam . asyudyata÷ musalodyata÷ asipÃïi÷ daï¬apÃïi÷ . #<dvandve ghi ajÃdyantam viprati«edhena># . dvandve ghi iti asmÃt ajÃdyantam iti etat bhavati viprati«edhena . dvandve ghi iti asya avakÃÓa÷ paÂuguptau . ajÃdyadantam iti asya avakÃÓa÷ u«Ârakharau . iha ubhayam prÃpnoti indrÃgnÅ . ajÃdyadantam iti etat bhavati viprati«edhena . #<ubhÃbhyÃm alpÃctaram># . ubhÃbhyÃm alpÃctaram iti etat bhavati . dvandve ghi iti asya avakÃÓa÷ paÂuguptau . alpÃctaram iti asya avakÃÓa÷ vÃgd­«adau . iha ubhayam prÃpnoti vÃgagnÅ . alpÃctaram iti etat bhavati viprati«edhena . ajÃdyadantam iti asya avakÃÓa÷ u«Ârakharau . alpÃctaram iti asya avakÃÓa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti  vÃgindrau . alpÃctaram iti etat bhavati viprati«edhena .

(P_2,2.38)  KA_I,438.22-24  Ro_II,750     ka¬ÃrÃdaya÷ iti vaktavyam iha api yathà syÃt . ga¬ulaÓÃï¬ilya÷ ÓÃï¬ilyaga¬ula÷ khaï¬avÃtsya÷ vatsyakaï¬a÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . bahuvacananirdeÓÃt ka¬ÃrÃdaya÷ iti vij¤Ãsyate .

(P_2,3.1.1)  KA_I,439.2-441.18  Ro_II,751-762     anabhihite iti ucyate .  kim idam anabhihitam nÃma . uktam nirdi«Âam abhihitam iti anarthÃntaram . yÃvat brÆyÃt anukte anirdi«Âe iti tÃvat anabhihite iti . #<anabhihitavacanam anarthakam anyatra api vihitasya abhÃvÃt abhihite># . anabhihitavacanam anarthakam . kim kÃraïam . anyatra api vihitasya abhÃvÃt abhihite . anyatra api abhihite vihitam na bhavati . kva anyatra . citragu÷ Óabalagu÷ . bahuvrÅhiïà uktatvÃt matvarthasya matvarthÅya÷  na bhavati . gargÃ÷ vatsÃ÷ vidÃ÷ urvÃ÷ . ya¤a¤bhyÃm uktatvÃt apatyÃrthasya nyÃyyotpatti÷ na bhavati . saptaparïa÷ a«ÂÃpadamiti . samÃsena uktatvÃt vÅpsÃyÃ÷  dvirvacanam na bhavati . yat tÃvat ucyate citragu÷ Óabalgu÷ bahuvrÅhiïà uktatvÃt matvarthasya matvarthÅya÷ na bhavati iti . astinà sÃmÃnÃdhikaraïye matup vidhÅyate . na ca atra astinà sÃmÃnÃdhikaraïyam . yat api ucyate gargÃ÷ vatsÃ÷ vidÃ÷ urvÃ÷ ya¤a¤bhyÃm uktatvÃt apatyÃrthasya nyÃyyotpatti÷ na bhavati iti . samarthÃnÃm prathamÃt và iti vartate . na ca etat samarthÃnÃm prathamam . kiæ tarhi . dvitÅyam arthamupasaækrÃntam . yat api ucyate saptaparïa÷ a«ÂÃpadam iti samÃsena uktatvÃt vÅpsÃyÃ÷ dvirvacanam na bhavati iti . yat atra vÅpsÃyuktam na ada÷ prayujyate . kim puna÷ tat . parvaïi parvaïi sapta parïÃni asya . paÇktau paÇktau a«Âau padÃni iti . Ónambahujakak«u tarhi . Ónam : bhinatti chinatti .  Ónamà uktatvÃt kart­tvasya kartari Óap na bhavati . bahuc : bahuk­tam , bahubhinnam iti . bahucà uktatvÃt Å«adasmÃpte÷ kalpabÃdaya÷ na bhavanti iti . akac : uccakai÷ , nÅcakai÷ iti . akacà uktatvÃt kutsÃdÅnÃm kÃdaya÷ na bhavanti . nanu ca Ónambahujakaca÷ apavÃdÃ÷ te apavÃdatvÃt bÃdhakÃ÷ bhavi«yanti . #<Ónambahujakak«u nÃnÃdeÓatvÃt utsargÃprati«edha÷># . samÃnadeÓai÷ apavÃdai÷ utsargÃïÃm bÃdhanam bhavati . nÃnÃdeÓatvÃt na prÃpnoti . kim puna÷ iha akartavya÷ anabhihitÃdhikÃra÷ kriyate Ãhosvit anyatra kartavya÷ na kriyate . iha akartavya÷ kriyate . e«a÷ eva hi nyÃyya÷ pak«a÷ yat abhihite vihitam na syÃt . #<anabhita÷ tu vibhaktyartha÷ tasmÃt anabhihitavacanam >#. anabhihita÷ tu vibhaktyartha÷ . ka÷ puna÷ vibhaktyartha÷ . ekatvÃdaya÷ vibhaktyarthÃ÷ te«u anabhihite«u karmÃdaya÷ bhihitÃ÷  vibhaktÅnÃm utpattau nimittatvÃya mà bhÆvan iti . tasmÃt anabhihitavacanam . tasmÃt anabhihitÃdhikÃra÷ kriyate . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam ekatvÃdaya÷ vibhaktyarthÃ÷ iti . #<abhihite prathamÃbhÃva÷ >#. ya÷ hi manyate karmÃdaya÷ vibhaktyarthÃ÷ te«u abhihite«u sÃmarthyÃt me vibhaktÅnÃm utpatti÷ na bhavi«yati iti prathamà tasya na prÃpnoti . kva . v­k«a÷ plak«a÷ .kiæ kÃraïam . prÃtipadikena ukta÷ prÃtipadikÃrtha÷ iti . na kva cit prÃtipadikena anukta÷ prÃtipadikÃrtha÷ ucyate ca prathamà . sà vacanÃt bhavi«yati . tava eva tu khalu e«a÷ do«a÷ yasya te ekatvÃdaya÷ vibhaktyarthÃ÷ abhihite prathamÃbhÃva÷ iti . prathamà te na prÃpnoti . kva .  pacati odanam devadatta÷  iti . kim kÃraïam . tiÇà uktÃ÷ ekatvÃdaya÷ iti . anabhihitÃdhikÃram ca tvam karo«i parigaïanam ca . na kva cit tiÇà ekatvÃdÅnÃm anabhidhÃnam ucyate ca prathamà . sà vacanÃt bhavi«yati . nanu ca iha anabhidhÃnam v­k«a÷ plak«a÷ iti . atra api abhidhÃnam asti . katham . vak«yati etat : asti÷ bhavantÅpara÷ prathamapuru«a÷ aprayujyamÃna÷ api asti iti . v­k«a÷ plak«a÷ . asti iti gamyate . tava eva tu khalu e«a÷ do«a÷ yasya te karmÃdaya÷ vibhaktyÃrthÃ÷ abhihite prathamÃbhÃva÷ iti . prathamà te prÃpnoti . kva . kaÂam karoti bhÅ«mam udÃram Óobhanam darÓanÅyam iti . kaÂaÓabdÃt utpadyamÃnayà dvitÅyayà abhihitam karma iti k­tvà bhÅ«Ãdibhya÷ dvitÅyà na prÃpnoti . kà tarhi prÃpnoti . prathamà . tat yathà . k­ta÷ kaÂa÷ bhÅ«ma÷ udÃra÷ Óobhana÷ darÓanÅya÷ iti . karote÷ utpadyamÃnena ktena abhihitam karma iti k­tvà bhÅ«mÃdibhya÷ dvitÅyà na bhavati . kà tarhi . prathamà bhavati
. na e«a÷  do«a÷ . na hi mama anabhihitÃdhikÃra÷ asti na api parigaïanam . sÃmarthyÃt me vibhaktÅnÃm utpatti÷ bhavi«yati . asti ca sÃmarthyam . kim . karmaviÓe«a÷ vaktavya÷ . atha và kaÂa÷ api karma bhÅ«mÃdaya÷ api . tatra karmaïi iti eva siddham . atha và kaÂa÷ eva karma tat sÃmÃnÃdhikaraïyÃt bhÅ«mÃdibhya÷ dvitÅyà bhavi«yati . asti khalvapi viÓe«a÷ kaÂaæ karoti bhÅ«mamudÃram Óobhanam darÓanÅyam iti ca k­ta÷ kaÂo bhÅ«ma÷ udÃra÷ Óobhana÷ darÓanÅya÷ iti ca . karote÷ utpadyamÃna÷ kta÷ anavayavena sarvam karma abhidhatte .  kaÂaÓabdÃt puna÷ utpadyamÃnayà dvitÅyayà yat kaÂastham karma tat ÓakyamabhidhÃtum na hi karmaviÓe«a÷ . tava eva tu khalu e«a÷  do«a÷ yasya te ekatvÃdaya÷ vibhaktyarthÃ÷ abhihite prathamÃbhÃva÷ iti . prathamà te na prÃpnoti . kva . eka÷ dvau bahava÷ iti . kim kÃraïam . prÃtipadikena uktÃ÷ ekatvÃdaya÷ iti . karmÃdi«u api vai vibhaktyarthe«u avaÓyam ekatvÃdaya÷ nimittatvena upÃdeyÃ÷ . karmaïa÷ evatve karmaïa÷ dvitve karmaïa÷ bahutve iti . na ca ekatvÃdÅnÃm ekatvÃdaya÷ santi . atha santi mama api santi . te«u anabhihite«u prathamà bhavi«yati .  atha và ubhayavacanÃ÷ hyete . dravyam ca Ãhu÷ guïam ca . yatstha÷ asau guïa÷ tasya anuktÃ÷ ekatvÃdaya÷ iti k­tvà prathamà bhavi«yati . atha và saÇkhyà nÃma iyam parapradhÃnà . saækhyeyam anayà viÓe«yam . yadi ca atra prathamà na syÃt saÇkhyeyam aviÓe«itam syÃt . atha và vak«yati tatra vacanagrahaïasya prayojanam ukte«u api ekatvÃdi«u prathamà yathà syÃt iti . atha và samayÃt bhavi«yati . yadi sÃmayakÅ na niyogata÷ anyÃ÷ kasmÃt na bhavanti . karmÃdÅnÃm abhÃvÃt . «a«ÂhÅ tarhi prÃpnoti . Óe«alak«aïà  «a«ÂhÅ aÓe«atvÃt na bhavi«yati . evam api vyatikara÷ prÃpnoti . ekasmin api dvivacanabahuvacane prÃpnuta÷ . dvayo÷ api ekavavacanabahuvacane prÃpnuta÷ . bahu«u api ekavacanadvivacane prÃpnuta÷ . arthata÷ vyavasthà bhavi«yati .

(P_2,3.1.2)  KA_I,441.19-442.5  Ro_II,762-764     parigaïanaæ kartavyam . #<tiÇk­ttaddhitasamÃsai÷ parisaÇkhyÃnam># . tiÇk­ttaddhitasamÃsai÷ parisaÇkhyÃnam kartavyam . tiÇ . kriyate kaÂa÷ . k­t . k­ta÷ kaÂa÷ . taddhita . aupagava÷ kÃpaÂava÷ . samÃsa . citragu÷ Óabalagu÷ . #<utsarge hi prÃtipadikasÃmÃnÃdhikaraïye vibhaktivacanam >#. utsarge hi prÃtipadikasÃmÃnÃdhikaraïye vibhakti÷ vaktavyà . kva . kaÂam karoti bhÅ«mam udÃram Óobhanam darÓanÅyam iti . kaÂaÓabdÃt utpadyamÃnayà dvitÅyayà abhihitam karma iti k­tvà bhÅ«mÃdibhya÷ dvitÅyà na prÃpnoti . kà tarhi syÃt . «a«ÂhÅ . Óe«alak«aïà «a«ÂhÅ . aÓe«atvÃt na bhavi«yati . anyÃ÷ api na prÃpnuvanti . kim kÃraïam . karmÃdÅn ÃmabhÃvÃt . samayaÓca k­ta÷ ne kevalà prak­ti÷ proktavyà na kevala÷ pratyaya÷ iti .  na cÃnyà utpadyamÃnà etam abhisambandham utsahante vaktum iti k­tvà dvitÅyà bhavi«yati . atha và kaÂa÷ api karma bhÅ«mÃdaya÷ api . tatra karmaïi iti eva siddham . atha và kaÂa÷ eva karma . tatsÃmÃnÃdhikaraïyÃt bhÅ«mÃdibhya÷ dvitÅyà bhavi«yati . tasmÃt na artha÷ parigaïanena .

(P_2,3.1.3)  KA_I,442.6-26  Ro_II,764-767     #<dvayo÷ kriyayo÷ kÃrake anyatareïa abhihite vibhaktyabhÃvaprasaÇga÷ >#. dvayo÷ kriyayo÷ kÃrake anyatareïa abhihite vibhakti÷ na prÃpnoti . kva . prÃsÃde Ãste , Óayane Ãste iti . kim kÃraïam . sadipratyayena abhihitam adhikaraïam iti k­tvà saptamÅ na prÃpnoti . #<na và anyatareïa anabhidhÃnÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . anyatareïa anabhidhÃnÃt . anyatareïa atra anabhidhÃnam . sadipratyayena bhidhÃnam Ãsipratyayena anabhidhÃnam . yata÷ anabhidhÃnam tadÃÓrayà saptamÅ bhavi«yati . kuta÷ na khalu etat sati abhidhÃne ca anabhidhÃne ca anabhihitÃÓrayà saptamÅ bhavi«yati na puna÷ abhihitÃÓraya÷ prati«edha÷ iti . #<anabhihite hi vidhÃnam># . anabhihite hi saptamÅ vidhÅyate na abhihite prati«edha÷ . yadi api tÃvat atra etat Óakyate vaktum yatra anyà ca anyà ca kriyà yatra tu khalu sà eva kriyà tatra katham . Ãsane Ãste . Óayane Óete iti . atra api anyatvam asti . kuta÷ . kÃlabhedÃt sÃdhanabhedÃt ca . ekasya atra Ãse÷ Ãsi÷ sÃdhanam sarvakÃla÷ ca pratyaya÷ . aparasya bÃhyam sÃdhanam vartamÃnakÃla÷ ca pratyaya÷ . kim  puna÷ dravyam sÃdhanam Ãhosvit guïa÷ . kim  ca ata÷ . yadi dravyam sÃdhanam na etat anyat bhavati abhihitÃt . atha hi guïa÷ sÃdhanam bhavati etat anyat abhihitÃt . anya÷ hi sadiguïa÷ anya÷ ca Ãsiguïa÷ . kiæ puna÷ sÃdhanam nyÃyyam . guïa÷ iti Ãha . katham j¤Ãyate . evam hi ka÷ cit kam cit p­cchati . kva devadatta÷ iti . sa÷ tasmai Ãca«Âe . asau v­k«e iti . katarasmin . ya÷ ti«Âhati iti . sa÷ v­k«a÷ adhikaraïam bhÆtvà anyena Óabdena abhisambadhyamÃna÷ kartà sampadyate . dravye puna÷ sÃdhane sati yat karma karma eva syÃt yat karaïam karaïam eva yat adhikaraïam adhikaraïam eva .

(P_2,3.1.4)  KA_I,443.1-18  Ro_II,767-769     #<anabhihitavacanam anarthakam prathamÃvidhÃnasya anavakÃÓatvÃt># . anabhihitavacanam anarthakam . kim kÃraïam . prathamÃvidhÃnasya anavakÃÓatvÃt . anavakÃÓà prathamà . sà vacanÃt bhavi«yati. sÃvakÃÓà prathamà . ka÷ avakÃÓa÷ . akÃrakam . v­k«a÷ plak«a÷ iti . #<avakÃÓa÷ akÃrakam iti cet na asti÷ bhavantÅpara÷ prathamapuru«a÷ aprayujyamÃna÷ api asti># . avakÃÓa÷ akÃrakam iti cet tat na . kim kÃraïam . asti÷ bhavantÅpara÷ prathamapuru«a÷ aprayujyamÃna÷ api asti iti gamyate . v­k«a÷ plak«a÷ . asti iti gamyate. #<viprati«edhÃt và prathamÃbhÃva÷>#. atha và dvitÅyÃdaya÷ kriyantÃm prathamà và iti prathamà bhavi«yati viprati«edhena . dvitÅyÃdÅnÃm avakÃÓa÷ kaÂam karoti bhÅ«mam udÃram ÓobhanamdarÓanÅyam iti . prathamÃyÃ÷ avakÃÓa÷ akÃrakam v­k«a÷ plak«a÷ iti . iha ubhayam prÃpnoti . k­ta÷ kaÂa÷ bhÅ«ma÷ udÃra÷ Óobhana÷ darÓanÅya÷ iti . prathamà bhavi«yati viprati«edhena . na sidhyati . paratvÃt «a«ÂhÅ prÃpnoti . Óe«alak«aïà «a«ÂhÅ aÓe«atvÃt na bhavi«yati . #<k­tprayoge tu param vidhÃnam «a«ÂhyÃ÷ tatprati«edhÃrtham># . k­tprayoge tu paratvà t«a«ÂhÅ  prÃpnoti . tatprati«edhÃrtham anabhihitÃdhikÃra÷ kartavya÷ . kartavya÷ kaÂa÷ iti . sa÷ katham kartavya÷ . yadi ekatvÃdaya÷ vibhaktyarthÃ÷ . atha hi karmÃdaya÷ vibhaktyarthÃ÷ na artha÷ anabhihitÃdhikÃreïa .

(P_2,3.2)  KA_I,443.20-444.11  Ro_II,769-770     #<samayÃnika«ÃhÃyoge«u upasaÇkhyÃnam >#. samayÃnika«ÃhÃyoge«u upasaÇkhyÃnam  kartavyam . samayà grÃmam nika«Ã grÃmam . hÃyoge . hà devadattam . hà yaj¤adattam . apara÷ Ãha : #<dvitÅyÃvidhÃne abhita÷parita÷samayÃnika«Ãdhyadhidhigyoge«u upasaÇkhyÃnam># .  dvitÅyÃvidhÃne abhita÷parita÷samayÃnika«Ãdhyadhidhigyoge«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . abhita÷ grÃmam parita÷ grÃmam . samayà grÃmam . nika«Ã grÃmam . adhi adhi grÃmam . dhik jÃlmam dhik v­«alam . apara÷ Ãha . #<ubhasarvataso÷ kÃryà dhiguparyÃdi«u tri«u dvitÅyà Ãmre¬itÃnte«u tata÷ anyatra api d­Óyate># . ubhaya sarva iti etÃbhyÃm tasantÃbhyÃm dvitÅyà vaktavyà . ubhayata÷ grÃmam sarvata÷ grÃmam . dhigyoge . dhik jÃlmam dhik v­«alam . uparyÃdi«u tri«u Ãmre¬itÃnte«u dvitÅyà vaktavyà . upari upari grÃmam . adhi adhi grÃmam . adha÷ adha÷ grÃmam . tata÷ anyatra api d­Óyate . na devadattam pratibhÃti kim cit . bubhuk«itam na pratibhÃti kim cit .

(P_2,3.3)  KA_I,444.13-22  Ro_II,771-772     kimartham idam ucyate . t­tÅyà yathà syÃt . atha dvitÅyà siddhà . siddhà karmaïi iti eva . t­tÅyà api siddhà . katham . supÃm supa÷ bhavanti iti eva . asati etasmin supÃm supa÷ bhavanti iti t­tÅyÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . yavÃgvà agnihotraæ juhoti . evam tarhi t­tÅyà api siddhà . katham . kart­karaïayo÷ iti eva . ayam agnihotraÓabda÷ asti eva jyoti«i vartate . tadyathà . agnihotram prajvalayati iti . asti havi«i vartate . tat yathà . agnihotram juhoti iti . juhoti÷ ca asti eva prak«epaïe vartate asti prÅïÃtyarthe vartate . tat yathà tÃvat yavÃgÆÓabdÃt t­tÅyà tadà agnihotraÓabda÷ jyoti«i vartate juhoti÷ ca prÅïÃtyarthe . tat yathà . yavÃgvà agnihotram juhoti . agniæ prÅïÃti . yadà yavÃgÆÓabdÃt dvitÅyà tadà agnihotraÓabda÷ havi«i vartate juhoti÷ ca prak«epaïe . tat yathà . yavÃgÆm agnihotram juhoti . yavÃgÆm havi÷ agnau prak«ipati .

(P_2,3.4)  KA_I,444.24-445.10  Ro_II,772-774     iha kasmÃt na bhavati . kim te bÃbhravaÓÃlaÇkÃyanÃnÃm antareïa gatena iti . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . atha và yadi api tÃvat ayam antareïaÓabda÷ d­«ÂÃpacÃra÷ nipÃta÷ ca anipÃta÷ ca ayaæ tu khalu antarÃÓabda÷ ad­«ÂÃpacÃra÷ nipÃta÷ eva .  tasya asya ka÷ anya÷  dvitÅya÷ sahÃya÷ bhavitum arhati anyat ata÷ nipÃtÃt . tat yathà . asya go÷ dvitÅyena artha÷ iti gau÷ eva ÃnÅyate na aÓva÷ na gadarbha÷ .   #<antarÃntareïayuktÃnÃm apradhÃnavacanam># . antarÃntareïayuktÃnÃmapradhÃnagrahaïam vaktavyam . apradhÃne dvÅiyà bhavati iti vaktavyam . antarà tvÃm ca mÃm ca kamaï¬alu÷ iti . kamaï¬alo÷ dvitÅyà mà bhÆt iti . ka÷ puna÷ etÃbhyÃm kamaï¬alo÷ yoga÷ . yat tat tvÃm ca mÃm ca antarà tat kamaï¬alo÷ sthÃnam . tatt arhi vaktavyam . na vaktavyam . kamaï¬alo÷ dvitÅyà kasmÃt na bhavati . upapadavibhakte÷ kÃrakavibhakti÷ balÅyasÅ iti prathamà bhavi«yati .

(P_2,3.5)  KA_I,445.13-446.4  Ro_II,774-777     #<atyantasaæyoge karmavat lÃdyartham># . atyantasaæyoge kÃlÃdhvÃnau karmavat bhavata÷ iti vaktavyam . kim prayojanam . lÃdyartham . lÃdibhi÷ abhidhÃnam yathà syÃt . Ãsyate mÃsa÷ . Óayyate kroÓa÷ . atha vatkaraïam kimartham . svÃÓrayam api yathà syÃt . Ãsyate mÃsam . Óayyate kroÓam . akarmakÃïÃm bhÃve la÷ bhavati iti bhÃve la÷ yathà syÃt . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . prÃk­tameva etat karma yathà kaÂam karoti ÓakaÂam karoti iti . evam manyate . yatra ka÷ citkriyÃk­ta÷ viÓe«a÷ upajÃyate tat nyÃyyam karma iti . na ca iha ka÷ cit kriyÃk­ta÷ viÓe«a÷ upajÃyate . na evam Óakyam . iha api na syÃt . Ãdityam paÓyati . himavantam Ó­ïoti . grÃmam gacchati . tasmÃt prÃk­tameva etat karma yathà kaÂam karoti ÓakaÂam karoti iti . yadi tarhi prÃk­tam eva etat karma akarmakÃïÃm bhÃve la÷ bhavati iti bhÃve la÷ na prÃpnoti. Ãsyate mÃsam devadattena iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . akarmakÃïÃm iti ucyate na ca ke cit kÃlabhÃvÃdhvabhi÷ akarmakÃ÷ . te evam vij¤ÃsyÃma÷ . kva cit ye akarmakÃ÷ iti .  atha và yena karmaïà sakarmakÃ÷ ca akarmakÃ÷ ca bhavanti tena akarmakÃïÃm . na ca etena karmaïà  ka÷ cid api akarmaka÷ . atha và yat karma bhavati na ca bhavati tena karmakÃïÃm . na ca etat karma kva cit api na bhavati . na tarhi idÃnÅm idam sÆtram vaktavyam . vaktavyam ca . kim prayojanam . yatra akriyayà atyantasaæyoga÷ tadartham . kroÓam kuÂilà nadÅ . kroÓam ramaïÅyà vanarÃji÷ .

(P_2,3.6)  KA_I,446.6-7  Ro_II,777     kriyÃparvarge iti vaktavyam . sÃdhanÃpavarge mà bhÆt .  mÃsam adhÅta÷ anuvÃko na ca anena g­hÅta÷ iti .

(P_2,3.7)  KA_I,446.9-13  Ro_II,777-778     kriyÃmadhye iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . adya devadatta÷ bhuktvà dvyahÃt bhoktà dvyahe bhoktà . kÃrakamadhye iti iyati ucyamÃne iha eva syÃt : ihastha÷ ayam i«vÃsa÷ kroÓÃt lak«yam vidhyati kroÓe lak«yam vidhyati . yam ca vidhyati yata÷ ca vidhyati ubhayo÷ tanmadhyam bhavati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na antareïa sÃdhanam kriyÃyÃ÷ prav­tti÷ bhavati . kriyÃmadhyam cet kÃrakamadhyam api bhavati tatra kÃrakamadhye iti eva siddham .

(P_2,3.8)  KA_I,446.15-447.5  Ro_II,778-779     #<karmapravacanÅyayukte pratyÃdibhi÷ ca lak«aïÃdi«u upasaÇkhyÃnam saptamÅpa¤camyo÷ prati«edhÃrtham># . karmapravacanÅyayukte pratyÃdibhi÷ ca lak«aïÃdi«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . v­k«am prati vidyotate vidyut . v­k«am pari . v­k«amanu . sÃdhu÷ devadatta÷ mÃtaram prati . mÃtaram pari . mÃtaram anu . kim prayojanam . saptamÅpa¤camyo÷ prati«edhÃrtham . saptamÅpa¤camyau mà bhÆtÃm iti . sÃdhunipuïÃbhyÃm arcÃyÃm saptamÅ iti saptamÅ . pa¤camÅ apÃÇparibhi÷  iti pa¤camÅ . tatra ayam api artha÷ aprate÷ iti na vaktavyam bhavati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . #<uktaæ vÃ># . kim uktam . ekatra tÃvat uktam aprate÷ iti . itaratra api yadi api tÃvat ayam pari÷ d­«ÂÃpacÃra÷ varjane ca avarjane ca ayaæ khalu apaÓabda÷ ad­«ÂÃpacÃra÷ varjanÃrtha÷  eva . tasya ka÷ anya÷ dvitÅya÷ sahÃya÷ bhavitum arhati anyat ata÷ varjanÃrthÃt . tat yathà . asya go÷ dvitÅyena artha÷ iti gau÷ eva ÃnÅyate na aÓva÷ na gadarbha÷ .

(P_2,3.9)  KA_I,447.7-448.11  Ro_II,779-782     katham idam vij¤Ãyate . yasya ca aiÓvaryam ÅÓvaratà ÅÓvarabhÃva÷ tasmÃt karmapravacanÅyayuktÃt iti . Ãhosvit yasya svasya ÅÓvara÷ tasmÃt karmapravacanÅyayuktÃt iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<yasya ca ÅÓvaravacanam iti kart­nirdeÓa÷ cet avacanÃt siddham># . yasya ca ÅÓvaravacanam iti kart­nirdeÓa÷ cet antareïa vacanam siddham . adhi brahmadatte pa¤cÃlÃ÷ . Ãdh­tÃ÷ te tasmin bhavanti . satyam evam etat . nityam parigrahÅtavyam parigrahÅtradhÅnam bhavati . #<prathamÃnupapatti÷ tu >#. prathamà na upapadyate . kuta÷ . pa¤cÃlebhya÷ . kà tarhi syÃt . «a«ÂhÅsaptamyau . svÃmÅÓvarÃdhipati iti . na tatra adhiÓabda÷ paÂhyate . yadi api na paÂhyate adhi÷ ÅÓvaravÃcÅ . na tatra paryÃyavacanÃnÃm grahaïam . katham j¤Ãyate . yat ayam kasya cit paryÃyavacanasya grahaïam karoti : adhipatidÃyÃda iti . «a«ÂhÅ tarhi prÃpnoti . Óe«alak«aïà «a«ÂhÅ aÓe«atvÃt na bhavi«yati . dvitÅyà tarhi prÃpnoti karmapravacanÅyayukte dvitÅyà iti . saptamyà uktatvÃt tasya abhisambandhasya dvitÅyà na bhavi«yati . bhavet ya÷ adhe÷ brahamadattasya ca abhisambandha÷ sa÷ saptamyà ukta÷ syÃt . ya÷ tu khalu adhe÷ pa¤cÃlÃnÃm ca abhisambandha÷ tatra dvitÅyà prÃpnoti . #<svavacanÃt siddham >#. astu yasya svasya ÅÓvara÷ tasmÃt karmapravacanÅyayuktÃt iti . evam api antareïa vacanam siddham . adhi brahmadatta÷ pa¤cÃle«u .  Ãdh­ta÷ sa te«u bhavati . satyam evam etat . nityam parigrahÅtà parigrahÅtavyÃdhÅna÷ bhavati . #<prathamÃnupapatti÷ tu ># . prathamà na upapadyate . kuta÷ . brahmadattÃt . kà tarhi syÃt . «a«ÂhÅsaptamyau . svÃmÅÓvarÃdhipati iti . na tatra adhiÓabda÷ paÂhyate . yadi api na paÂhyate adhi÷ ÅÓvaravÃcÅ . na tatra paryÃyavacanÃnÃm grahaïam . katham j¤Ãyate . yat ayam kasya cit paryÃyavacanasya grahaïam karoti . adhipatidÃyÃda iti . «a«ÂhÅ tarhi prÃpnoti . Óe«alak«aïà «a«ÂhÅ aÓe«atvÃt na bhavi«yati . dvitÅyà tarhi prÃpnoti karmapravacanÅyayukte dvitÅyà iti . saptamyà uktatvÃt tasya abhisambandhasya dvitÅyà na bhavi«yati . bhavet ya÷ dhe÷ pa¤cÃlÃnÃm ca abhisambandha÷ sa÷ saptamyà ukta÷ syÃt ya÷ tu khalu adhe÷ brahmadattasya ca abhisaæbandha÷ tatra dvitÅyà prÃpnoti . evaæ tarhi #<svavacanÃt siddham># . adhi÷ svam prati karmapravacanÅyasaæj¤a÷ bhavati iti vaktavyam . evam api yadà brahmadatte adhikaraïe saptamÅ tadà pa¤cÃlebhya÷ dvitÅyà prÃpnoti karmapravacanÅyayukte dvitÅya iti . upapadavibhakte÷ kÃrakavibhakti÷ balÅyasÅ iti prathamà bhavi«yati . 

(P_2,3.12)  KA_I,448.13-449.3  Ro_II,782-784     #<adhvani arthagrahaïam >#. adhvani arthagrahaïam  kartavyam . iha api mà bhÆt . panthÃnam gacchati . vÅvadham gacchat i iti . #<Ãsthitaprati«edha÷ ca># . Ãsthitaprati«edha÷ ca ayam vaktavya÷ . ya÷ hi utpathena panthÃnam gacchati pathe gacchati iti eva tatra bhavitavyam . kim artham puna÷ idam ucyate . caturthÅ yathà syÃt . atha dvitÅyà siddhà . siddhà karmaïi iti eva . caturthÅ api siddhà .  | katham . sampradÃne iti eva . na sidhyati . karmaïà yam abhipraiti sa÷ saæpradÃnam  iti ucyate . kriyayà ca asau grÃmam abhipraiti . kayà kriyayà . gamikriyayà . kriyÃgrahaïam api tatra codyate . #<ce«ÂÃyÃm anadhvani striyam gacchati ajÃm nayati iti atiprasaÇga÷># . ce«ÂÃyÃm anadhvani striyam gacchati ajÃm nayati iti atiprasaÇga÷ bhavati . #<siddham tu asamprÃptavacanÃt># . siddham etat . katham . asamprÃpte karmaïi dvitÅyÃcaturthyau bhavata÷ iti vaktavyam . #<adhvana÷ ca anapavÃda÷># . evam ca k­tvà anadhvani iti etat api na vaktavyam bhavati . samprÃptam hi etat karma adhvÃnam gacchati iti .

(P_2,3.13)  KA_I,449.5-450.3  Ro_II,784-787     #<caturthÅvidhÃne tÃdarthye upasaÇkhyÃnam >#. caturthÅvidhÃne tÃdarthye upasaÇkhyÃnam  kartavyam . yÆpÃya dÃru  kuï¬alÃya hiraïyam . kim idam tÃdarthyam iti . tadarthasya bhÃva÷ tÃdarthyam . tadartham puna÷ kim . sarvanÃmna÷ ayam caturthyantasya arthaÓabdena saha samÃsa÷ . katham ca atra caturthÅ . anena eva . yadi evam itaretarÃÓrayam bhavati . kà itaretarÃÓrayatà . nirdeÓottarakÃlam caturthyà  bhavitavyam caturthyà ca nirdeÓa÷ tat itaretarÃÓrayam bhavati .  itaretarÃÓrayÃïi ca na prakalpante . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati arthaÓabdena yoge caturthÅ iti yat ayam carturthÅ tadarthÃrtha iti caturthyantasya arthaÓabdena saha samÃsam ÓÃsti . na khalu api avaÓyaæ caturthyantasya eva arthaÓabdena saha samÃsa÷ bhavati . kim tarhi . «a«Âhyantasya api bhavati . tat yathà . guro÷ idam gurvartham iti . yadi tÃdarthye upasaÇkhyÃnam kriyate na artha÷ sampradÃnagrahaïena . ya÷ api hi upÃdhyÃyÃya gau÷ dÅyate upÃdhyÃyÃrtha÷ sa÷ bhavati .  tatra tÃdarthye iti eva siddham . avaÓyam saæpradÃnagrahaïam kartavyam yà anyena lak«aïena sampradÃnasa¤j¤Ã tadartham . chÃtrÃya rucitam . chÃtrÃya svaditam iti . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati tÃdarthye caturthÅ iti yat ayam caturthÅ tadarthÃrtha iti  caturthyantasya tadarthena saha samÃsam ÓÃsti . #<kÊpi sampadyamÃne># . kÊpi sampadyamÃne caturthÅ vaktavyà . mÆtrÃya kalpate yavÃgÆ÷ . uccÃrÃya kalpate yavÃnnam iti . #<utpÃtena j¤ÃpyamÃne># . utpÃtena j¤ÃpyamÃne caturthÅ vaktavyà . vÃtÃya kapilà vidyut ÃtapÃya atilohinÅ pÅtà bhavati sasyÃya durbhik«Ãya sità bhavet . mÃæsaudanÃya vyÃharati m­ga÷ . #<hitayoge ca># . hitayoge caturthÅ vaktavyà .  | hitam arocakine hitam ÃmayÃvine .

(P_2,3.16)  KA_I,450.5-14  Ro_II,787-788     #<svastiyoge caturthÅ kuÓalÃrthai÷ ÃÓi«i vÃvidhÃnÃt># . svastiyoge caturthÅ kuÓalÃrthai÷ ÃÓi«i vÃvidhÃnÃt bhavati viprati«edhena . svastiyoge caturthyÃ÷ avakÃÓa÷ svasti jÃlmÃya svasti v­«alÃya . kuÓalÃrthai÷ ÃÓi«i vÃvidhÃnasya avakÃÓa÷ anye kuÓalÃrthÃ÷ . kuÓalam devattÃya kuÓalam devadattasya . iha ubhayam prÃpnoti . svasti gobhya÷ svasti brÃhmaïebhya÷ iti . caturthÅ bhavati viprati«edhena . #<alamiti paryÃptyarthagrahaïam># . alamiti paryÃptyarthagrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . alaÇkurute kanyÃm iti . apara÷ Ãha : alam iti paryÃptyarthagrahaïam kartavyam . iha api yathà syÃt . alam malla÷ mallÃya . prabhu÷malla÷ mallÃya . prabhavati malla÷ mallÃya iti .

(P_2,3.17)  KA_I,450.16-451.3  Ro_II,788-789     aprÃïi«u iti ucyate . tatra idam na sidhyati : na tvà ÓvÃnam manye , na tvà Óune manye iti . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . manyakarmaïi anÃdare vibhëà . tata÷ aprÃïi«u . aprÃïi«u ca vibhëà iti .  iha api tarhi prÃpnoti : na tvà kÃkam manye , na tvà Óukam manye iti . yat etat aprÃïi«u iti etat anÃvÃdi«u iti vak«yÃmi . ime ca nÃvÃdaya÷ bhavi«yanti . na tvà nÃvam manye yÃvat tÅrïam na nÃvyam . na tvà annam manye yÃvat bhuktam na ÓrÃddham . atra ye«u prÃïi«u na i«yate te nÃvÃdaya÷ bhavi«yanti . #<manyakarmaïi prak­«yakutsitagrahaïam >#. manyakarmaïi prak­«yakutsitagrahaïam kartavyam iha mà bhÆt : tvÃm t­ïam manye iti .

(P_2,3.18)  KA_I,452.2-15  Ro_II,789-791     #<t­tÅyÃvidhÃne prak­tyÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># . t­tÅyÃvidhÃne prak­tyÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . t­tÅyÃvidhÃne prak­tyÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam . prak­tyà abhirÆpa÷ prak­tyà darÓanÅya÷ . prÃyeïa yÃj¤ikÃ÷ prÃyeïa vaiyÃkaraïÃ÷ . mÃÂhara÷ asmi gotreïa. gÃrgya÷ asmi gotreïa . samena dhÃvati . vi«ameïa dhÃvati . dvidroïena dhÃnyam krÅïÃti . tridroïena dhÃnyam krÅïÃti . pa¤cakena paÓÆn krÅïÃti . sÃhasreïa aÓvÃn krÅïÃti. tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam .  kart­karaïayo÷ t­tÅyà iti eva siddham . iha tÃvat prak­tyà abhirÆpa÷ prak­tyà darÓanÅya÷ iti prak­tik­tam tasya ÃbhirÆpyam . prÃyeïa yÃj¤ikÃ÷ prÃyeïa vaiyÃkaraïÃ÷ iti . e«a÷ tatra prÃya÷ yena te adhÅyate . mÃÂhara÷ asmi gotreïa. gÃrgya÷ asmi gotreïa iti . etena aham sa¤j¤Ãye . samena dhÃvati . vi«ameïa dhÃvati . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate samena pathà dhÃvati vi«ameïa pathà dhÃvatÅti . dvidroïena dhÃnyam krÅïÃti . tridroïena dhÃnyam krÅïÃti . tÃdarthyÃt tÃcchabdyam . dvidroïÃrtham dvidroïam . dvidroïena hiraïyena dhÃnyam krÅïÃti iti . pa¤cakena paÓÆn krÅïÃti iti . atra api tÃdarthyÃt tÃcchabdyam . pa¤capaÓvartha÷ pa¤caka÷ . pa¤cakena paÓÆn krÅïÃti iti . sÃhasreïa aÓvÃn krÅïÃti iti. sahasraparimÃïam sÃhasram . sÃhasreïa hiraïyena aÓvÃn krÅïÃti iti.

(P_2,3.19)  KA_I,452.17-453.7  Ro_II,791-793     kim udÃharaïam . tilai÷ saha mëÃn vapati iti . na etat asti . tilai÷ miÓrÅk­tya mëÃ÷ upyante . tatra karaïe iti eva siddham . idam tarhi . putreïa saha Ãgata÷ devadatta÷ iti . apradhÃne kartari t­tÅyà yathà syÃt . etat api na asti prayojanam . pradhÃne kartari lÃdaya÷ bhavanti iti pradhÃnakartà ktena abhidhÅyate ya÷ ca apradhÃnam siddhà tatra kartari iti eva t­tÅyà . idam tarhi . putreïa saha Ãgamanam devadattasya iti . «a«ÂhÅ atra bÃdhikà bhavi«yati . idam tarhi . putreïa saha sthÆla÷ . putreïa saha piÇgala÷ iti . idam ca api udÃharaïam tilai÷ saha mëÃn vapati iti . nanu ca uktam tilai÷ miÓrÅk­tya mëÃ÷ upyante . tatra karaïe iti eva siddham iti . bhavet siddham yadà tilai÷ miÓrÅk­tya upyeran . yadà tu khalu kasya cin mëabÅjÃvÃpa÷ upasthita÷ tadartham ca k«etram upÃrjitam tatra anyat api kiæ cid upyate yadi bhavi«yati bhavi«yati iti tadà na sidhyati . #<sahayukte apradhÃnavacanam anarthakam upapadavibhakte÷ kÃrakavibhaktibalÅyastvÃt anyatra api># . sahayukte apradhÃnavacanam anarthakam . kiæ kÃraïam . upapadavibhakte÷ kÃrakavibhaktibalÅyastvÃt . anyatra api kÃrakavibhaktirbalÅyasÅ iti prathamà bhavi«yati . kva anyatra . gÃ÷  svÃmÅ vrajati iti .

(P_2,3.20)  KA_I,453.9-14  Ro_II,793-794     iha kasmÃt na bhavati . ak«i kÃïam asya iti . #<aÇgÃt vik­tÃt tadvikÃrata÷ cet aÇgina÷ vacanam># . aÇgÃt vik­tÃt t­tÅyà vaktavyà tena eva cet vikÃreïa aÇgÅ dyotyate iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . aÇgaÓabda÷ ayam samudÃyaÓabda÷ yena iti ca karaïe e«Ã t­tÅyà . yena avayavena samudÃya÷ aÇgÅ dyotyate tasmin bhavitavyam na ca etena avayavena samudÃya÷ dyotyate .

(P_2,3.21)  KA_I,453.16-23  Ro_II,794-795     #<itthambhÆtalak«aïe tatsthe prati«edha÷># . itthambhÆtalak«aïe tatsthe prati«edha÷ vaktavya÷ . api bhavÃnkamaï¬alupÃïim chÃtrama drÃk«Åt iti . #<na và itthambhÆtasya lak«aïena ap­thagbhÃvÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . itthambhÆtasya lak«aïena ap­thagbhÃvÃt . yatra itthambhÆtasya p­thagbhÆtam lak«aïam tatra bhavitavyam .  na ca atra itthambhÆtasya p­thagbhÆtam lak«aïam . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . tathà hi ayam prÃdhÃnyena lak«aïam pratinirdiÓati . itthambhÆtasya lak«aïam itthaæbhÆtalak«aïam tasmin nitthaæbhÆtalak«aïe iti .

(P_2,3.22)  KA_I,454.2-16  Ro_II,796     #<sa¤j¤a÷ k­tprayoge «a«ÂhÅ viprati«edhena># . sa¤j¤a÷ anyatarasyÃm karmaïi iti etasmÃt k­prayoge «a«ÂhÅ  bhavati viprati«edhena . sa¤j¤a÷ anyatarasyÃm iti asya avakÃÓa÷ .  mÃtaram sa¤jÃnÅte . mÃtrà sa¤jÃnÅte . k­tprayoge «a«ÂhyÃ÷ avakÃÓa÷ . idhmapravraÓcana÷ palÃÓaÓÃtana÷ . iha ubhayam prÃpnoti . mÃtu÷ sa¤j¤Ãtà . pitu÷ sa¤j¤Ãtà iti . «a«ÂhÅ bhavati viprati«edhena . #<upapadavibhakte÷ ca upapadavibhakti÷ >#. upapadavibhakte÷ ca upapadavibhakti÷ bhavati viprati«edhena | anyÃrÃditarertadikÓabdäcÆttarapadÃjÃhiyukte  iti asya avakÃÓa÷ . anya÷ devadattÃt .  svÃmÅÓvarÃdhipatidÃyÃdasÃk«ipratibhÆprasÆtai÷ ca  iti asya avakÃÓa÷ . go«u svÃmÅ . gavÃæ svÃmÅ . iha ubhayam prÃpnoti . anya÷ go«u svÃmÅ .  anya÷ gavÃæ svÃmÅ iti . svÃmÅÓvarÃdhipati iti etat bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukt÷ viprati«edha÷ . na hi atra gÃva÷ anyayuktÃ÷ . ka÷ tarhi . svÃmÅ . evam tarhi tulyÃrtha÷ atulopamÃbhyÃm t­tÅyà anyatarasyÃm iti asya avakÃÓa÷ . tulya÷ devadattasya . tulya÷ devadattena iti . svÃmÅÓvarÃdhipati iti asya vakÃÓa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . tulya÷ gobhi÷ svÃmÅ . tulya÷ gavÃæ svÃmÅ iti . tulyÃrtha÷ ratulopamÃbhyÃm iti etat bhavati viprati«edhena .

(P_2,3.23)  KA_I,454.18-455.2  Ro_II,797     #<nimittakÃraïahetu«u sarvÃsÃm prÃyadarÓanam >#. nimittakÃraïahetu«u sarvà vibhaktaya÷ prÃyeïa d­Óyante iti vaktavyam . kim nimittam vasati . kena nimittena vasati . kasmai nimittÃya vasati . kasmÃt nimittÃt vasati . kasya nimittasya vasati . kasmin nimitte vasati . kim kÃraïam vasati . kena kÃraïena vasati . kasmai kÃraïÃya vasati . kasmÃt kÃraïÃt vasati . kasya kÃraïasya vasati . kasmin kÃraïe vasati . ka÷ hetu÷ vasati . kam hetum vasati . kena hetunà vasati . kasmai hetave vasati . kasmÃt heto÷ vasati . kasya heto÷ vasati . kasmin hetau vasati .

(P_2,3.28)  KA_I,455.4-456. 5  Ro_II,797-800     #<pa¤camÅvidhÃne lyablope karmaïi upasaÇkhyÃnam># . pa¤camÅvidhÃne lyablope karmaïi upasaÇkhyÃnam kartavyam . prÃsÃdam Ãruhya prek«ate . prÃsÃdÃtprek«ate . #<adhikaraïe ca># . adhikaraïe ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . ÃsanÃt prek«ate . ÓayanÃt prek«ate . #<praÓnÃkhyÃnayo÷ ca># . praÓnÃkhyÃnayo÷ ca pa¤camÅ vaktavyà . kuta÷ bhavÃn . pÃÂaliputrÃt . #<yata÷ ca adhvakÃlanirmÃïam >#. yata÷ ca adhvakÃlanirmÃïam tatra pa¤camÅ vaktavyà . gavÅdhumata÷ sÃvakÃÓyaÅm catvÃri yojanÃni . kÃrtikyÃ÷ ÃgrahÃyaïÅ mÃse . #<tadyuktÃt kÃle saptamÅ >#. tadyuktÃt kÃle saptamÅ vaktavyà . kÃrtikyÃ÷ ÃgrahÃyaïÅ mÃse . #<adhvana÷ prathamà ca >#. adhvana÷ prathamà ca saptamÅ ca vaktayvà . gavÅdhumata÷ sÃvakÃÓyaÅm catvÃri yojanÃni catur«u yojane«u . tat tarhi idaæ bahu vaktavyam . na vaktavyam . apÃdÃne iti eva siddham . iha tÃvat prÃsÃdÃt prek«ate . ÓayanÃt prek«ate iti . apakrÃmati tat tasmÃt darÓanam . yadi apakrÃmati kim na atyantÃya apakrÃmati . santatatvÃt . atha và anyÃnyaprÃdurbhÃvà . praÓnÃkhyÃnayo÷ ca pa¤camÅ vaktavyà iti . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate . kuta÷ bhavÃn Ãgacchati . pÃÂaliputrÃt Ãgacchami iti .  yata÷ ca adhvakÃlanirmÃïam tatra pa¤camÅ vaktavyà iti . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate gavÅdhumata÷ ni÷s­tya sÃÇkÃÓyam catvÃri yojanÃni . kÃrtikyÃ÷ ÃgrahÃyaïÅ mÃse iti . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate . kÃrttikyÃ÷ prabh­ti ÃgrahÃyaïÅ mÃsa iti . tadyuktÃt kÃle saptamÅ vaktavyà iti . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate .  kÃrttikyÃ÷ ÃgrahÃyaïÅ gate mÃse iti . adhvana÷ prathamà ca saptamÅ ca iti . idam atra prayoktavyam sat na prayujyate . gavÅdhumato ni÷s­tya yadà catvÃri yojanÃni gatÃni bhavanti tata÷ sÃÇkÃÓyam . catur«u yojane«u gate«u sÃÇkÃÓyam iti .

(P_2,3.29)  KA_I,456.7-8  Ro_II,800     a¤cÆttarapadagrahaïam kimartham na dikÓabdai÷ yoge iti eva siddham . «a«ÂhÅ atasarthapratyayena iti vak«yati . tasya ayam purastÃt apakar«a÷ .

(P_2,3.30)  KA_I,456.10-15  Ro_II,801     arthagrahaïam kimartham . «a«ÂhÅ ataspratyayena iti ucyamÃne iha eva syÃt . dak«iïato grÃmasya uttarato grÃmasya iti . iha na syÃt . upari grÃmasya upari«ÂÃt grÃmasya iti . arthagrahaïe puna÷ kriyamÃïe ataspratyayena ca siddham bhavati ya÷ ca anya÷ tena samÃnÃrtha÷ . atha pratyayagrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . prÃk grÃmÃt pratyak grÃmÃt . a¤cÆttarapadasya api etat prayojanam uktam . tatra anyatarat Óakyam akartum .

(P_2,3.32)  KA_I,456.16-457.15  Ro_II,801-803     #<p­thagÃdi«u pa¤camÅvidhÃnam># . p­thagÃdi«u pa¤camÅvidheyà . p­thak devadattÃt . kimartham na prak­tam pa¤camÅgrahaïam anuvartate . kva prak­tam . apÃdÃne pa¤camÅ iti. #<anadhikÃrÃt># . anadhikÃra÷ sa÷ . #<adhikÃre hi dvitÅyëa«ÂhÅvi«aye prati«edha÷># . adhikÃre hi dvitÅyëa«ÂhÅvi«aye prati«edha÷ vaktavya÷ syÃt . dak«iïena grÃmam , dak«iïata÷ grÃmasya . evam tarhi anyatarasyÃÇgrahaïasÃmarthyÃt pa¤camÅ bhavi«yati . asti anyat anyatarasyÃÇgrahaïasya prayojanam . kim . yasyÃm  na aprÃptÃyÃm t­tÅyà Ãrabhyate sà yathà syÃt . kasyÃm ca na aprÃptÃyÃm . antata÷ «a«ÂhyÃm . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . apÃdÃne pa¤camÅ iti . nanu  ca uktam anadhikÃra÷ sa÷ adhikÃre hi dvitÅyëa«ÂhÅvi«aye prati«edha÷  iti . evam tarhi sambandham anuvarti«yate . apÃdÃne pa¤camÅ . anyÃrÃditarartedikÓabdäcÆttarapadÃjÃhiyukte pa¤camÅ . «a«ÂhÅ atasarthapratyayena  anyÃrÃdibhi÷ yoge pa¤camÅ . enapà dvitÅyà anyÃrÃdibhiryoge pa¤camÅ . p­thagvinÃnÃnÃbhi÷ t­tÅyà anyatarasyÃm . pa¤camÅgrahaïam anuvartate anyÃrÃdibhi÷ yoge iti niv­ttam . atha và maï¬Ækagataya÷ adhikÃrÃ÷  . tat. yathà maï¬ÆkÃ÷  utplutya utplutya gacchanti tadvat adhikÃrÃ÷ . atha và anyavacanÃt cakÃrÃkaraïÃt prak­tasya apavÃda÷ vij¤Ãyate yathà utsargeïa prasaktasya . anyasyà vibhakte÷ vacanÃt cakÃrasya anukar«aïÃrthasya akaraïÃt prak­tÃya÷ pa¤camyÃ÷ dvitÅyëa«Âhyau bÃdhike bhavi«yata÷ yathà utsargeïa prasaktasya apavÃda÷ bÃdhaka÷ bhavati . atha và vak«yati etat . anuvartante ca nÃma vidhaya÷ . na ca anuvartanÃt eva bhavanti . kim tarhi . yatnÃt bhavanti iti .

(P_2,3.35)  KA_I,457.17-23  Ro_II,803-804     #<dÆrÃntikÃrthebhya÷ pa¤camÅvidhÃne tadyuktÃt pa¤camÅprati«edha÷># . dÆrÃntikÃrthebhya÷ pa¤camÅvidhÃne tadyuktÃtpa¤camyÃ÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . dÆrÃd grÃmasya . #<na và tatra api darÓanÃt aprati«edha÷># . na và tatra api darÓanÃt pa¤camyÃ÷ prati«edha÷ anarthaka÷ . tatra api pa¤camÅ d­Óyate . dÆrÃt ÃvasathÃt mÆtram dÆrÃt pÃdÃvasecanam dÆrÃt ca bhÃvyam dasyubhya÷ dÆrÃt ca kupitÃt guro÷ .

(P_2,3.36)  KA_I,458.2-29  Ro_II,804-806     #<saptamÅvidhÃne ktasya invi«ayasya karmaïi upsaÇkhyÃnam># . saptamÅvidhÃne ktasya invi«ayasya karmaïi upsaÇkhyÃnam vaktavyam . adhÅtÅ vyÃkaraïe . parigaïitÅ yÃj¤ikye . ÃmnÃtÅ cchandasi . #<sÃdhvasÃdhuprayoge ca># . sÃdhvasÃdhuprayoge ca saptamÅ vaktavyà . sÃdhu÷ devadatta÷ mÃtari . asÃdhu÷ pitari . #<kÃrakÃrhÃïÃm ca kÃrakatve># . kÃrakÃrhÃïÃm ca kÃrakatve saptamÅ vaktavyà . ­ddhe«u bhu¤jÃne«u daridrÃ÷ Ãsate . brÃhmaïe«u taratsu v­«alÃ÷ Ãsate . #<akÃrakÃrhÃïÃm cÃkÃrakatve># . akÃrakÃrhÃïÃm cÃkÃrakatve saptamÅ vaktavyà . mÆrkhe«u ÃsÅne«u v­ddhÃ÷ bhu¤jate . v­«ale«u ÃsÅne«u brÃhmaïÃ÷ taranti . #<tadviparyÃse ca># . tadviparyÃse ca saptamÅ vaktavyà . ­ddhe«u ÃsÅne«u mÆrkhÃ÷ bhu¤jate . brÃhmaïe«u ÃsÅne«u v­«alÃ÷ taranti . #<nimittÃt karmasaæyoge># . nimittÃtkarmasaæyoge saptamÅ vaktavyà . carmaïi dvÅpinam hanti . dantayo÷ hanti ku¤jaram . ke«e«u camarÅm hanti . sÅmni pu«kalaka÷ hata÷ .

(P_2,3.37)  KA_I,458.21-459.10  Ro_II,806-807     #<bhÃvalak«aïe saptamÅvidhÃne abhÃvalak«aïe upasaÇkhyÃnam># . bhÃvalak«aïe saptamÅvidhÃne abhÃvalak«aïe upasaÇkhyÃnam kartavyam . agni«u hÆyamÃne«u prasthita÷  hute«u Ãgata÷ . go«u duhyamÃnÃsu prasthita÷ dugdhÃsu Ãgata÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . lak«aïam hi nÃma tat bhavati yena puna÷ puna÷ lak«yate .  sak­t ca asau katham cit agni«u hÆyamÃne«u prasthita÷ hute«u Ãgata÷ go«u duhyamÃnÃsu prasthita÷ dugdhÃsu Ãgata÷ . #<siddham tu bhÃvaprav­ttau yasya bhÃvÃrambhavacanÃt># . siddhametat . katham . yasya bhÃvaprav­ttau dvitÅya÷ bhÃva÷ Ãrabhyate tatra saptamÅ vaktavyà . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam bhÃvalak«aïe saptamÅvidhÃne abhÃvalak«aïe upasaÇkhyÃnam iti . na e«a÷ do«a÷ . na khalu avaÓyam tat eva lak«aïam bhavati yena puna÷ puna÷ lak«yate . sak­t api yat nimittatvÃya kalpate tat api lak«aïam bhavati . tat yathà . api bhavÃn kamaï¬alupÃïim chÃtram adrÃk«Åt iti . sak­t asau kamaï¬alupÃïi÷ d­«Âa÷ chÃtra÷ . tasya tat eva lak«aïam bhavati .

(P_2,3.42)  KA_I,459.12-16  Ro_II,807     iha kasmÃt na bhavati . k­«ïà gavÃm sampannak«Åratamà iti . vibhakte iti ucyate . na ca etat vibhaktam . vibhaktametat . gobhya÷ k­«ïà vibhajyate . vibhaktam eva yat nityam tatra bhavitavyam . na ca etat nityam vibhaktam . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . vibhaktagrahaïasÃmarthyÃt . yadi hi yat vibhaktam  ca avibhaktam ca tatra syÃt vibhÃktagrahaïam anarthakam syÃt .

(P_2,3.43)  KA_I,459.18-19  Ro_II,808     apratyÃdibhi÷ iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . sÃdhu÷ devadatta÷  mÃtaram pari . mÃtaram anu .

(P_2,3.44)  KA_I,459.21-22  Ro_II,808     prasita÷ iti ucyate ka÷ prasita÷ nÃma . ya÷ tatra nityam pratibaddha÷ . kuta÷  etat . sinoti÷ ayam badhnÃtyarthe vartate . baddha÷  iva asau tatra bhavati .

(P_2,3.45)  KA_I,460.2  Ro_II,808     iha kasmÃt na bhavati . adya pu«ya÷ . adya maghà iti . adhikaraïe iti vartate .

(P_2,3.46.1)  KA_I,461.2-22  Ro_II,809-814     prÃtipadikagrahaïam kimartham . uccai÷ nÅcai÷ iti Ãpi yathà syÃt . kim puna÷ atra prathamayà prÃrthyate . padatvam . na etat asti .«a«Âhyà atra padatvam bhavi«yati . idam tarhi prayojanam  . grÃma÷ ucai÷ te svam . grÃma÷ uccai÷ tava svam . sapÆrvÃyÃ÷ prathamÃyÃ÷ vibhëà iti e«a÷ vidhi÷ yathà syÃt . atha liÇgagrahaïam kimartham . strÅ pumÃn napuæsakam iti ata api yathà syÃt . na etat asti prayojanam . e«a÷ eva atra prÃtipadikÃrtha÷ . idam tarhi . kumÃrÅ v­k«a÷ kuï¬am iti . atha parimÃïagrahaïam kimartham . droïa÷ khÃrŠìhakam iti atra api yathà syÃt . atha vacanagrahaïam kimartham . iha samudÃye vÃkyaparisamÃpti÷ d­Óyate . tat yathà . gargÃ÷ Óatam daï¬yantÃm iti . arthina÷ ca rÃjÃna÷ hiraïyena bhavanti na ca pratyekam daï¬ayanti . sati etasmin d­«ÂÃnte yatra etÃni samuditÃni bhavanti tatra eva syÃt . droïa÷ khÃrŠìhakam iti . iha na syÃt . kumÃrÅ v­k«a÷ kuï¬am iti . na etat asti prayojanam . pratyekam api vÃkyaparisamÃpti÷ d­Óyate . tat yathà v­ddhiguïasa¤j¤e pratyekam bhavata÷ . idam tarhi prayojanam ukte«u api ekatvÃdi«u prathamà yathà syÃt . eka÷ dvau bahava÷ iti . atha mÃtragrahaïam kimartham . etanmÃtre eva prathamà yathà syÃt karmÃdiviÓi«Âe mà bhÆt iti . kaÂam karoti . na etat asti prayojanam . karmÃdi«u dvitÅyÃdyÃ÷ vibhaktaya÷ tÃ÷ karmÃdiviÓi«Âe bÃdhikÃ÷ bhavi«yanti . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na karmÃdiviÓi«Âe prathamà bhavati iti yat ayam sambodhane prathamÃm ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . sà Ãmantritam iti vak«yÃmi iti . yat tarhi yogavibhÃgam karoti . itarathà hi sambodhane Ãmantritam iti eva brÆyÃt . idam tarhi ukte«u api ekatvÃdi«u prathamà yathà syÃt . eka÷ dvau bahava÷ iti . vacanagrahaïasya api etat prayojanam uktam . anyatarat Óakyam akartum .

(P_2,3.46.2)  KA_I,461.23-463.7  Ro_II,814-818     #<prÃtipadikÃrthaliÇgaparimÃïavacanamÃtre prathamÃlak«aïe padasÃmÃnÃdhikaraïye upasaÇkhyÃnam adhikatvÃt># . prÃtipadikÃrthaliÇgaparimÃïavacanamÃtre prathamÃlak«aïe padasÃmÃnÃdhikaraïye upasaÇkhyÃnam kartavyam . vÅra÷ puru«a÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . adhikatvÃt . vyatirikta÷ prÃtipadikÃrtha÷ iti k­tvà prathamà na prÃpnoti . katham vyatirikti÷ . puru«e vÅratvam . #<na và vÃkyÃrthatvÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . vÃkyÃrthatvÃt . yat atra Ãdhikyam vÃkyÃrtha÷ sa÷ . atha và abhihite prathamà iti etat lak«aïam kariy«yate . #<abhihitalak«aïÃyÃm anabhihite prathamÃvidhi÷ >#. abhihitalak«aïÃyÃmanabhihite prathamà vidheyà . v­k«a÷ plak«a÷ iti . #<uktam và >#. kim uktam . asti÷ bhavantÅpara÷ prathamapuru«a÷ aprayujyamÃna÷ api asti iti . v­k«a÷ plak«a÷ . asti iti gamyate . #<abhihitÃnabhihite prathamÃbhÃva÷ >#. abhihitÃnabhhite prathamà prÃpnoti . kva . prÃsÃde Ãste . Óayane Ãste . sadipratyayena abhihitam adhikaraïam iti k­tvà prathamà prÃpnoti . evam tarhi tiÇsamÃnÃdhikaraïe prathamà iti etat lak«aïaæ kari«yate . #<tiÇsamÃnÃdhikaraïe iti cet tiÇa÷ aprayoge prathamÃvidhi÷ >#. tiÇsamÃnÃdhikaraïe iti cet tiÇa÷ aprayoge prathamà vidheyà . v­k«a÷ plak«a iti . #<uktam pÆrveïa># . kim uktam . asti÷ bhavantÅpara÷ prathamapuru«a÷ aprayujyamÃna÷ api asti iti . v­k«a÷ plak«a÷ . asti iti gamyate . #<Óat­ÓÃnaco÷ ca nimittabhÃvÃt tiÇa÷ abhÃva÷ tayo÷ apavÃdatvÃt># . Óat­ÓÃnaco÷ ca nimittabhÃvÃt tiÇa÷ abhÃva÷ . kva . pacati odanam devadatta÷ iti . kim kÃraïam . tayo÷ apavÃdatvÃt . Óat­ÓÃnacau tiÇapavÃdau . tau ca atra bÃdhakau . na ca apavÃdavi«aye utsarga÷ abhiniviÓate . pÆrvam hi apavÃdÃ÷ abhiniviÓante paÓcÃt utsarga÷ . prakalpya và apavÃdavi«ayam tata÷ utsarga÷ abhiniviÓate . tat na tÃvat atra kadà cit tiÇÃdeÓo bhavati . apavÃdau tÃvat Óat­ÓÃnacau pratÅk«ate . pÃk«ika÷ e«a÷ do«a÷ . katarasmin pak«e . Óat­ÓÃnaco÷ dvaitam bhavati . aprathamà và vidhinà ÃÓrÅyate prathamà và prati«edhena iti . vibhaktiniyame ca api dvaitam bhavati . vibhaktiniyama÷ và syÃt arthaniyama÷  và iti . tat yadà tÃvat arthaniyama÷ aprathamà ca vidhinà ÃÓrÅyate tadà e«a do«a÷ bhavati . yadà hi vibhaktiniyama÷ yadi eva aprathamà vidhinà ÃÓrÅyate atha api prathamà prati«edhena na tadà do«a÷ bhavati 

(P_2,3.50)  KA_I,463.9-464.27  Ro_II,819-825     Óe«e iti ucyate.  ka÷ Óe«a÷ nÃma . karmÃdibhya÷ ye anye arthÃ÷ sa÷ Óe«a÷ . yadi evam Óe«a÷ na prakalpate . na hi karmÃdibhya÷ anye arthÃ÷ santi . iha tÃvat rÃj¤a÷ puru«a÷ iti rÃjà kartà puru«a÷ sampradÃnam . v­k«asya ÓÃkhà iti v­k«a÷ ÓÃkhyÃyÃ÷ adhikaraïam . tathà yat etat svam nÃma caturbhi÷ etat prakÃrai÷ bhavati krayaïÃt apaharaïÃt yäcÃyÃ÷ vinimayÃt iti . atra ca sarvatra karmÃdaya÷ santi. evam tarhi karmÃdÅnÃm avivak«Ã Óe«a÷ . katham puna÷ sata÷ nÃma avÃvivak«Ã syÃt . sata÷ api avivak«Ã bhavati . tat yathà . alomikà e¬akà . anudarà kanyà iti . asata÷ ca vivak«Ã bhavati . samudra÷ kuï¬ikà . vindhya÷ vardhitakam iti . kimartham puna÷ Óe«agrahaïam . #<pratyayÃvadhÃraïÃt Óe«avacanam >#. pratyayÃvadhÃraïÃt Óe«avacanam  kartavyam . pratyayÃ÷ niyatÃ÷ arthÃ÷ aniyatÃ÷ tatra «a«ÂhÅ prÃpnoti . tatra Óe«agrahaïam kartavyam «a«ÂhÅniyamÃrtham . Óe«e eva «a«ÂhÅ bhavati na anyatra iti . #<arthÃvadhÃraïÃt vÃ># . atha và arthÃ÷ niyatÃ÷ pratyayÃ÷ aniyatÃ÷ te Óe«e api prÃpnuvanti . tatra Óe«agrahaïam kartavyam Óe«aniyamÃrtham . Óe«e «a«ÂhÅ eva bhavati na anyà iti . arthaniyame Óe«agrahaïam Óakyam akartum . katham . arthÃ÷ niyatÃ÷ pratyayÃ÷ aniyatÃ÷ .  tata÷ vak«yÃmi «a«ÂhÅ bhavati iti . tat niyamÃrtham bhavi«yati . yatra «a«ÂhÅ ca anyà ca prÃpnoti «a«ÂhÅ eva tatra bhavati iti . #<«a«ÂhÅ Óe«e iti cet viÓe«yasya prati«edha÷># . «a«ÂhÅ Óe«e iti cet viÓe«yasya prati«edha÷ vaktavya÷ . rÃj¤a÷ puru«a÷ iti atra rÃjà viÓe«aïam puru«a÷ viÓe«ya÷ . tatra prÃtipadikÃrtha÷ vyatirikta÷ iti k­tvà prathamà na prÃpnoti . tatra «a«ÂhÅ syÃt . tasyÃ÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . #<tatra prathamÃvidhi÷># . tatra «a«ÂhÅm prati«idhya prathamà vidheyà . rÃj¤a÷ puru«a÷ iti . #<uktam pÆrveïa># . kimuktam . na và vÃkyÃrthatvÃt iti . yadatrÃdikhyam vÃkyÃrtha÷ sa÷ . kuta÷ nu khalu etat puru«e yat Ãdikhyam sa÷ vÃkyÃrtha÷  iti na puna÷ rÃjani yat Ãdhikyam sa÷ vÃkyÃrtha÷ syÃt . antareïa api puru«aÓabdaprayogam rÃjani sa÷ artha÷ gamyate . na puna÷ antareïa rÃjaÓabdaprayogam puru«e sa÷ artha÷ gamyate . asti kÃraïam yena etat evam bhavati . kim kÃraïam . rÃjaÓabdÃt hi bhavÃn «a«ÂhÅm uccÃrayati. aÇga hi bhavÃn puru«aÓabdÃt api uccÃrayatu gaæsyate sa÷ artha÷  . nanu ca na etena evam bhavitavyam . na hi Óabdak­tena nÃma arthena bhavitavyam . arthak­tena nÃma Óabdena bhavitavyam . tat etat evam d­ÓyatÃm : artharÆpam eva etat eva¤jÃtÅyakam yena atra antareïa api puru«aÓabdaprayogam rÃjani sa÷ artha÷ gamyate . kim puna÷ tat . svÃmitvam . kiÇk­tam puna÷ tat . svak­tam . tat yathà : prÃtipadikÃrthÃnÃm kriyÃk­tÃ÷ viÓe«Ã÷ upajÃyante tatk­tÃ÷ ca ÃkhyÃ÷ prÃdurbhavanti karma karaïam apÃdÃnaæ sampradÃnam adhikaraïam iti . tÃ÷ ca puna÷ vibhaktÅnÃm utpattau kadà cit nimittatvena upÃdÅyante kadà cit na . kadà ca vibhaktÅnÃm utpattau nimittatvena upÃdÅyante . yadà vyabhicaranti prÃtipadikÃrtham . yadà hi na vyabhicaranti ÃkhyÃbhÆtÃ÷ eva tadà bhavanti karma karaïam apÃdÃnam sampradÃnam adhikaraïam iti . yathà eva tarhi rÃjani svak­tam svÃmitvam tatra «a«ÂhÅ evam puru«e api svÃmik­tam svatvam . tatra «a«ÂhÅ prÃpnoti . rÃjaÓabdÃt utpadyamÃnayà «a«Âhyà abhihita÷ sa÷ artha÷ iti k­tvà puru«aÓabdÃt «a«ÂhÅ na bhavi«yati . na tarhi idÃnÅm idam bhavati puru«asya rÃjà iti . bhavati . rÃjaÓabdÃt tu tadà prathamà . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : rÃj¤a÷ puru«asya iti . bhavati . bÃhyam artham abhisamÅk«ya .

(P_2,3.52)  KA_I,465.2-17  Ro_II,826-827     #<karmÃdi«u akarmakavadvacanam >#. karmÃdi«u akarmakavadbhÃva÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . akarmakÃïÃm bhÃve la÷ bhavati . bhÃve la÷ yathà syÃt . mÃtu÷ smaryate . pitu÷ smaryate . atha vatkaraïam  kimartham . svÃÓrayam api yathà syÃt . mÃtà smaryate . pità smaryate iti . #<karmÃbhidhÃne hi liÇgavacanÃnupapatti÷># . karmÃbhidhÃne hi sati liÇgavacanayo÷ anupapatti÷ syÃt . mÃtu÷ sm­tam . mÃtro÷ sm­tam . mÃÂÌïÃm sm­tam iti . mÃtu÷ yat liÇgam vacanam ca tat sm­taÓabdasya api prÃpnoti . #<«a«ÂhÅprasaïga÷ ca># . «a«ÂhÅ ca prÃpnoti . kuta÷ . sm­taÓabdÃt . mÃtu÷ sÃmÃnÃdhikaraïyÃt «a«ÂhÅ prÃpnoti . apara÷ Ãha : #<«a«ÂhÅprasaÇga÷ ca># . «a«ÂhÅ ca prasaÇktavyà . kuta÷ . mÃt­ÓabdÃt . sm­taÓabdena bhihitam karma iti k­tvà «a«ÂhÅ na prÃpnoti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . avivak«ite karmaïi «a«ÂhÅ bhavati . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . Óe«e iti vartate . Óe«a÷ ca ka÷ . karmÃdÅnÃm avivak«Ã Óe«a÷ . yadà karma vivak«itam bhavati tadà «a«ÂhÅ na bhavati . tat yathà . smarÃmi aham mÃtaram . smarÃmi aham pitaram iti .

(P_2,3.54)  KA_I,465.19-22  Ro_II,828     ajvarisantÃpyo÷ iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . cauram santÃpayati . v­«alam santÃpayati . atha kimartham bhÃvavacanÃnÃm iti ucyate yÃvatà rujÃrthÃ÷ bhÃvavacanÃ÷ eva bhavanti . bhÃvakart­kÃt yathà syÃt . iha mà bhÆt . nadÅ kÆlÃni rujati iti .

(P_2,3.60)  KA_I,466.2-3  Ro_II,828-829     kim udÃharaïam . gÃm ghnanti .  gÃm pradÅvyanti . gÃm sabhÃsadbhya÷ upaharanti . na etat asti . pÆrveïa api etat siddham . idam tarhi .  gÃmasya tadaha÷ sabhÃyÃm dÅvyeyu÷ .

(P_2,3.61)  KA_I,466.5-6  Ro_II,829     #<havi«a÷ aprasthitasya># . havi«a÷ aprasthitasya iti vaktavyam . indrÃgnibhyÃm chÃgam havi÷ vapÃm meda÷ prasthitam pre«ya .

(P_2,3.62)  KA_I,466.10-17  Ro_II,830     #<«a«Âhyarthe caturthÅvacanam># . «a«Âhyarthe caturthÅ vaktavyà . yà kharveïa pibati tasyai kharva÷ tisra÷ rÃtrÅ÷ . tasyÃ÷ iti prÃpte . ya÷ tata÷ jÃyate sa÷ bhiÓasta÷ yÃm araïye tasyai stena÷ yÃm parÃcÅm tasyai hrÅtamukhÅ apagagalbha÷ yà snÃti tasyai apsu mÃruka÷ yà abhyaÇkte tasyai duÓcarmà yà pralikhate tasyai khalati÷ apamÃrÅ yà ÃÇkte tasyai kÃïa÷ yà data÷ dhÃvate tasyai ÓyÃvadan yà nakhani nik­ntate tasyai kunakhÌ yà k­ïatti tasyai klÅba÷ yà rajjum s­jati tasyai udbandhuka÷ yà parïena pibati tasyai unmÃduka÷ jÃyate . ahalyÃyai jÃra÷  . manÃyyai tantu÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yogavibhÃgÃt siddham . caturthÅ . tata÷ arthe bahulam chandasi iti .

(P_2,3.65)  KA_I,466.19-468.4  Ro_II,831-836     k­dgrahaïam kimartham . iha mà bhÆt .  pacati odanam devadatta÷ iti . #<kart­karmaïo÷ «a«ÂhÅvidhÃne k­dgrahaïÃnarthakyam laprati«edhÃt># .  kart­karmaïo÷ «a«ÂhÅvidhÃne k­dgrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . laprati«edhÃt . prati«idhyate tatra «a«thÅ laprayoge na iti . tasya karmakartrartham tarhi k­dgrahaïam kartavyam . k­ta÷ ye kart­karmaïÅ tatra yathà syÃt . anyasya ye kart­karmaïÅ tatra mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . dhÃto÷ hi dvaye pratyayÃ÷ vidhÅyante tiÇa÷ ca k­ta÷ ca . tatra k­tprayoge i«yate tiÇprayoge prati«idhyate . na brÆma÷ ihÃrtham tasya karmakartrartham k­dgrahaïam kartavyam iti . kim tarhi . uttarÃrtham . avyayaprayoge na iti «a«ÂhyÃ÷ prati«edham vak«yati . sa÷ k­ta÷ avyayasya ye kart­karmaïÅ tatra yathà syÃt . ak­ta÷ avyayasya ye kart­karmaïÅ tatra mà bhÆt iti . uccai÷ kaÂÃnÃm sra«Âà iti . #<tasya karmakartrartham iti cet prati«edhe api tadantakarmakart­tvÃt siddham># . k­ta÷ ete kart­karmaïÅ na avyayasya . adhikaraïam atra avyayam . idam tarhi prayojanam . ubhayaprÃptau karmaïi «a«ÂhyÃ÷ prati«edham vak«yati . sa÷ k­ta÷ ye kart­karmaïÅ tatra yathà syÃt . k­to÷ ye kart­karmaïÅ tatra mà bhÆt iti . ÃÓcaryam idam v­ttam odanasya ca nÃma pÃka÷ brÃhmaïÃnÃm ca prÃdurbhÃva÷ iti . atha kriyamÃïe api k­dgrahaïe kasmÃt eva atra na bhavati . ubhayaprÃptau iti na evam vij¤Ãyate ubhayo÷ prÃpti÷ ubhayaprÃpti÷ ubhayaprÃptau iti . katham tarhi . ubhayo÷ prÃpti÷ yasmin k­ti sa÷ ayam ubhayaprÃpti÷ k­t ubhayaprÃptau iti . atha và k­ta÷ ye kart­karmaïÅ tatra yathà syÃt . taddhitasya ye kart­karmaïÅ tatra mà bhÆt iti . k­tapÆrvÅ kaÂam . bhuktapÆrvÅ odanam iti . nanu ca vÃkyena eva anena na bhavitavyam . dvitÅyayà tÃvat na bhavitavyam . kim kÃraïam . ktena abhihitam karma iti k­tvà . inipratyayena ca api na utpattavyam . kim kÃraïam . asÃmarthyÃt . katham asamÃrthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . yat tÃvat ucyate dvitÅyayà tÃvat na bhavitavyam . kim kÃraïam . ktena abhihitam karma iti k­tvà iti . ya÷ asau k­takaÂayo÷ abhisaæbandha÷ sa÷ utpanne pratyaye nivartate . asti ca karote÷ kaÂena sÃmarthyam iti k­tvà dvitÅyà bhavi«yati . yat api ucyate inipratyayena ca api na utpattavyam . kim kÃraïam . asÃmarthyÃt . katham asamÃrthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . na idam ubhayam yugapat bhavati vÃkyam ca pratyaya÷ ca . yadà vÃkyam na tadà pratyaya÷ . yadà pratyaya÷ sÃmÃnyena tadà v­tti÷ . tatra avaÓyaæ viÓe«Ãrthinà viÓe«a÷ anuprayoktavya÷ . k­tapÆrvÅ . kim . kaÂam . bhuktapÆrvÅ . kim . odanam iti . atha và idam prayojanam kart­bhÆtapÆrvamÃtrÃt api «a«ÂhÅyathà syÃt . bhedikà devadattasya yaj¤adattasya këÂhÃnÃm iti .

(P_2,3.66)  KA_I,468.6-12  Ro_II,836     #<ubhayaprÃptau karmaïi «a«ÂhyÃ÷ prati«edhe akÃdiprayoge aprati«edha÷># . ubhayaprÃptau karmaïi «a«ÂhyÃ÷ prati«edhe akÃdiprayoge prati«edha÷ na bhavati iti vaktavyam . bhedikà devadattasya këÂhÃnÃm . cikÅr«Ã vi«ïumitrasya kaÂasya . apara÷ Ãha : akÃkÃrayo÷ prayoge prati«edha÷ na iti vaktavyam .  Óe«e vibhëà . Óobhanà khalu pÃïine÷ sÆtrasya k­ti÷ . Óobhanà khalu pÃïininà sÆtrasya k­ti÷ . Óobhanà khalu dÃk«Ãyaïasya saÇgrahasya k­ti÷ . Óobhanà khalu dÃk«Ãyeïa saÇgrahasya k­ti÷ iti .

(P_2,3.67)  KA_I,468.14-23  Ro_II,837-838     #<ktasya ca vartamÃne nÃpuæsake bhÃve upasaÇkhyÃnam># . ktasya ca vartamÃne nÃpuæsake bhÃve upasaÇkhyÃnam kartavyam : chÃttrasya hasitam , naÂasya bhuktam , mayÆrasya n­ttam , kokilasya vyÃh­tam iti . #<Óe«avij¤ÃnÃt siddham >#. Óe«alak«aïà atra «a«ÂhÅ bhavi«yati . Óe«a÷ iti ucyate . ka÷ ca Óe«a÷ . karmÃdÅnÃm avivak«Ã Óe«a÷ . katham puna÷ sata÷ nÃma avivak«Ã syÃt yadà chÃtra÷ hasati , naÂa÷ bhuÇkte , mayÆra÷ n­tyati , kokila÷ vyÃharati . sata÷ api avivak«Ã bhavati . tat yathà : alomikà e¬akà , anudarà kanyà iti . asata÷ ca vivak«Ã bhavati . samudra÷ kuï¬ikà . vindhya÷ vardhitakam iti . yadi evam uttaratra cÃtu÷Óabdyam prÃpnoti . idam ahe÷ s­ptam , iha ahinà s­ptam , iha ahi÷ s­pta÷ , iha ahe÷ s­ptam , grÃmasya pÃrÓve grÃmasya madhye iti . i«yate eva cÃtu÷Óabdyam .

(P_2,3.69)  KA_I,469.2-470.6  Ro_II,838-840     #<lÃdeÓe salli¬grahaïam kikino÷ prati«edhÃrtham># . lÃdeÓe salli¬gagrahaïam kartavyam . salliÂo÷ prayoge na iti vaktavyam . kim prayojanam . kikino÷ prati«edhÃrtham . kikino÷ api prayoge prati«edha÷ yathà syÃt .  | papi÷ somaæ dadi÷ gÃ÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . #<tayo÷ alÃdeÓatvÃt># . na hi tau lÃdeÓau . atha tau lÃdeÓau syÃtÃm syÃt prati«edha÷ . bìham syÃt . lÃdeÓau tarhi bhavi«yata÷ . tat katham . Ãd­gamahanajana÷ kikinau li ca iti li¬vat iti vak«yÃmi . sa÷ tarhi vatinirdeÓa÷ kartavya÷ . na hi antareïa vatim atideÓa÷ gamyate . antareïa api vatim atideÓa÷ gamyate . tat yathà . e«a÷ brahmadatta÷ . abrahmadattam brahmadatta÷ iti Ãha . te manyÃmahe : brahmadattavat ayam bhavati iti . evam iha api aliÂam li iti Ãha . li¬vat iti vij¤Ãsyate . ukÃraprayoge na iti vaktavyam . kaÂam cikÅr«u÷  . odanam bubhuk«u÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . ukÃra÷ api atra nirdiÓyate . katham . praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam . u uka Æka la Æka loka iti . #<ukaprati«edhe kame÷ bhëÃyÃm aprati«edha÷># . ukaprati«edhe kame÷ bhëÃyÃm prati«edha÷ na bhavati iti vaktavyam . dasyÃ÷ kÃmuka÷ . v­«alyÃ÷ kÃmuka÷ . #<avyayaprati«edhe tosunkasuno÷ aprati«edha÷ >#. avyayaprati«edhe tosunkasuno÷ prati«edha÷ na bhavati iti vaktavyam . purà sÆryasya udeto÷ Ãdheya÷ .  purà vatsÃnÃm apÃkarto÷ . purà krÆrasya vis­pa÷ virapÓin . #<ÓÃnaæÓcÃnaÓÓatÌ­ïÃm upasaÇkhyÃnam># . ÓÃnaæÓcÃnaÓÓatÌ­ïÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . somam pavamÃna÷ . na¬am ÃghnÃna÷ . adhÅyan pÃrÃyaïam . laprayoge na iti prati«edha÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam . t­n iti evam  bhavi«yati . katham . t­n iti na idam pratyayagrahaïam . kim tarhi . pratyÃhÃragrahaïam . kva saænivi«ÂÃnÃm pratyÃhÃra÷ . laÂa÷ Óat­ iti ata÷ prabh­ti à t­na÷ nakÃrÃt . yadi pratyÃhÃragrahaïam caurasya dvi«an v­«alasya dvi«an atra api prÃpnoti . #<dvi«a÷ Óatu÷ vÃvacanam >#. dvi«a÷ Óatu÷ và iti vaktavyam . tat ca avaÓyaæ vaktavyam pratyayagrhaïe sati prati«edhÃrtham . tat eva pratyÃhÃragrahaïe sati vidhyartham bhavi«yati .

(P_2,3.70)  KA_I,470.8-13  Ro_II,840-841     #<akasya bhavi«yati># . akasya bhavi«yati iti vaktavyam . yavÃn lÃvaka÷ vrajati . odanam bhojaka÷ vrajati . saktÆnpÃyaka÷ vrajati . #<ina÷ Ãdhamarïye ca >#. tata÷ ina÷ Ãdhamarïye ca bhavi«yati ca iti vaktavyam . Óatam dÃyÅ . sahasram dÃyÅ .  grÃmam gÃmÅ .

(P_2,3.71)  KA_I,470.15-471.6  Ro_II,841-842     kart­grahaïam kimartham . karmaïi mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . bhÃvakarmaïo÷ k­tyÃ÷ vidhÅyante Âatra k­tyai÷ abhihitatvÃt karmaïi «a«ÂhÅ na bhavi«yati . ata÷ uttaram paÂhati . #<bhavyÃdÅnÃm  karmaïa÷ anabhidhÃnÃt k­tyÃnÃm kart­grahaïam># . bhavyÃdÅnÃm karma k­tyai÷ anabhitam . geya÷ mÃïavaka÷ sÃmnÃm  . bhavyÃdÅnam karmaïa÷ anabhidhÃnÃt k­tyÃnÃm kart­grahaïam kriyate . kim ucyate bhavyÃdÅnÃm karma k­tyai÷ anabhitam iti . na iha api anabhihitaæ bhavati . Ãkra«Âavyà grÃæam ÓÃkhà iti . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . k­tyÃnÃm . k­tyÃnÃm prayoge «a«ÂhÅ na bhavati iti . kim udÃharaïam . grÃmam Ãkra«Âavyà ÓÃkhà . tata÷ kartari và iti . iha api tarhi prÃpnoti . geya÷ mÃïavaka÷ sÃmnÃm iti . ubhayaprÃptau iti vartate . nanu ca ubhayaprÃpti÷ e«Ã .  geya÷ mÃïavaka÷ sÃmnÃm iti ca geyÃni mÃïavakena  sÃmÃni iti ca bhavati . ubhayaprÃpti÷ nÃma sà bhavati yatra ubhayasya yugapatprasaÇga÷ atra ca yadà karmaïi na tadà kartari yadà kartari na tadà karmaïi iti.

(P_2,4.1)  KA_I,472.2 - 473.10  Ro_II,843 - 846     kimartham idam ucyate . #<pratyadhikaraïam vacanotpatte÷ saÇkhyÃsÃmÃnÃdhikaraïyÃt ca dvigo÷ ekavacanavidhÃnam># . pratyadhikaraïam vacanotpatti÷ bhavati . kim idam pratyadhikaraïam iti . adhikaraïam adhikaraïam prati pratyadhikaraïam . saÇkhyÃsÃmÃnÃdhikaraïyÃt ca . saÇkhyayà bahvarthayà ca asya sÃmÃnÃdhikaraïyam . pratyadhikaraïam vacanotpatte÷ saÇkhyÃsÃmÃnÃdhikaraïyÃt ca bahu«u bahuvacanam iti bahuvacanam prÃpnoti . i«yate ca ekavacanam syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti dvigo÷ ekavacanavidhÃnam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra anuprayogasya ekavacanÃbhÃva÷ advigutvÃt># . tatra anuprayogasya ekavacanam na prÃpnoti : pa¤capÆlÅ iyam iti . kim kÃraïam . advigutvÃt . dvigo÷ ekavacanm iti ucyate . na ca atra anuprayoga÷ dvigusa¤j¤a÷ . #<siddham tu dvigvarthasya ekavadvacanÃt># . siddham etat . katham .  dvigvartha÷ ekavat bhavati iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na idam píibhëikasya vacanasya grahaïam . kim tarhi . anvarthagrahaïam . ucyate vacanam . ekasya arthasya vacanam ekavacanam . #<ekaÓe«aprati«edha÷ ca># . ekaÓe«asya ca prati«edha÷ vaktavya÷ . pa¤capÆlÅ ca pa¤capÆlÅ ca pa¤capÆlÅ ca pa¤capÆlya÷ . #<na và anyasya anekatvÃt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . anyasya anekatvÃt . na etat dvigo÷ anekatvam . kasya tarhi . dvigvarthasamudÃyasya . #<samÃhÃragrahaïam ca taddhitÃrthaprati«edhÃrtham># . samÃhÃragrahaïam ca kartavyam . kim prayojanam . taddhitÃrthaprati«edhÃrtham . taddhitÃrthe ya÷ dvigu÷ tasya mà bhÆt iti . pa¤cakapÃlau pa¤cakapÃlÃ÷ iti . kim puna÷ ayam pa¤cakapÃlaÓabda÷ pratyekam parisamÃpyate Ãhosvit samudÃye vartate . kim ca ata÷ . yadi pratyekam parisamÃpyate purastÃt eva coditam parih­tam ca. atha samudÃye vartate . #<na và samÃhÃraikatvÃt># . na và etat samÃhÃraikatvÃt api sidhyati . evam tarhi pratyekam parisamÃpyate . purastÃt eva coditam parih­tam ca. apara÷ Ãha : na và samÃhÃraikatvÃt . na và yogÃrambheïa eva artha÷ . kim kÃraïam . samÃhÃraikatvÃt . eka÷ ayam samÃhÃra÷ nÃma . tasya ekatvÃt ekavacanam bhavi«yati .

(P_2,4.2)  KA_I,473.12-19  Ro_II,846-847     #<prÃïitÆryasenÃÇgÃnÃm tatpÆrvapadottarapadagrahaïam># . prÃïitÆryasenÃÇgÃnÃm tatpÆrvapadottarapadagrahaïam kartavyam . prÃïyaÇgÃnÃm prÃïyaÇai÷ iti vaktavyam . tÆryÃÇgÃïÃæ tÆryÃÇgai÷ . senÃÇgÃnÃm senÃÇgai÷ iti . kim prayojanam . vyatikara÷ mà bhÆt iti . tat tarhi vaktavyam . #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate . dvandva÷ ca prÃïyaÇgÃnÃm . tata÷ tÆryÃÇgÃïÃm . tata÷ senÃÇgÃnÃm iti . sa÷ tarhi yogavibhÃga÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . pratyekam aÇgaÓabda÷ parisamÃpyate .

(P_2,4.3)  KA_I,473.21-474.5  Ro_II,847     iha kasmÃt na bhavati . nandantu kaÂhakÃlÃpÃ÷ . vardhantÃm kaÂhakauthumÃ÷ . #<stheïo÷># . stheïo÷ iti vaktavyam . evam api ti«Âhantu kaÂhakÃlÃpÃ÷ iti atra api prÃpnoti . #<adyatanyÃm ca># . adyatanyÃm ca iti vaktavyam . udagÃt kaÂhakÃpÃlam . pratya«ÂhÃt kaÂhakauthumam . udagÃt maudapaippalÃdam .

(P_2,4.7)  KA_I,474.7-11  Ro_II,848     #<grÃmaprati«edhe nagaraprati«edha÷># . agrÃmÃ÷ iti atra anagarÃïÃm iti vaktavyam . iha mà bhÆt . mathurÃpÃÂaliputram iti . #<ubhayata÷ ca grÃmÃïÃm># . ubhayata÷ ca grÃmÃïÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . iha mà bhÆt . Óauryam ca ketavatà ca Óauryaketavate . jÃmbavam ca ÓÃlukinÅ ca jÃmbavaÓÃlukinyau . 

(P_2,4.8)  KA_I,474.13-17  Ro_II,848     k«udrjantava÷ iti ucyate . ke puna÷ k«udrajantava÷ . k«ottavyÃ÷ jantava÷ .  yadi evam yÆkÃlik«am kÅÂapipÅlikam iti na sidhyati . evam tarhi anathikÃ÷ k«udrajantava÷ . atha và ye«Ãm na Óoïitam te k«udrajantava÷ . atha và ye«Ãm à sahasrÃt a¤jali÷ na pÆryate te k«udrajantava÷ . atha và ye«Ãm gocarmamÃtram na patita÷ bhavati te k«udrajantava÷ . atha va nakulaparyantÃ÷ k«udrajantava÷ .

(P_2,4.9)  KA_I,474.19-21  Ro_II,849     kimartha÷ cakÃra÷ . evakÃrÃrtha÷ cakÃra÷ . ye«Ãm virodha÷ ÓÃÓvatika÷ te«Ãm dvandve ekavacanam yathà syÃt . anyat yat prÃpnoti tat mà bhÆt iti . kim ca anyat prÃpnoti . paÓuÓakunidvandve virodhinÃm pÆrvaviprati«iddham iti uktam sa÷ pÆrvaviprati«edha÷ na vaktavya÷ bhavati .

(P_2,4.10)  KA_I,475.2-10  Ro_II,849-850     aniravasitÃnÃm iti ucyate . kuta÷ aniravasitÃnÃm . ÃryÃvartÃt aniravasitÃnÃm . ka÷ puna÷ ÃryÃvarta÷ . prÃg ÃdarÓÃt pratyak kÃlakavanÃt dak«iïena himavantam uttareïa pÃriyÃtram . yadi evam ki«kindhagandikam Óakayavanam Óauryakrau¤cam iti na sidhyati . evam tarhi ÃryanivÃsÃt aniravasitÃnÃm . ka÷ puna÷ ÃryanivÃsa÷ . grÃma÷ gho«a÷ nagaram saævÃha÷ iti . evam api ye ete mahÃnta÷ saæstyÃyÃ÷ te«u abhyantarÃ÷ caï¬ÃlÃ÷ m­tapÃ÷ ca vasanti tatra caï¬Ãlam­tapÃ÷ iti na sidhyati . evam tarhi yÃj¤Ãt karmaïa÷ aniravasitÃnÃm . evam api tak«ÃyaskÃram rajakatantuvÃyam iti na sidhyati . evam tarhi pÃtrÃt aniravasitÃnÃm . yai÷ bhukte pÃtram saæskÃreïa Óudhyati te aniravasitÃ÷ . yai÷ bhukte saæskÃreïa api na Óudhyati te niravasitÃ÷ .

(P_2,4.11)  KA_I,475.12-14  Ro_II,851     #<gavÃÓvaprabh­ti«u yathoccÃritam dvandvav­ttam># . avÃÓvaprabh­ti«u yathoccÃritam dvandvav­ttam dra«Âavyam . gavÃÓvam gavÃvikam gavai¬akam .

(P_2,4.12)  KA_I,475.17-477.5  Ro_II,851-855     #<bahuprak­ti÷ phalasenÃvanaspatim­gaÓakuntk«udrajantudhÃnyat­ïÃnÃm># . phalasenÃvanaspatim­gaÓakuntk«udrajantudhÃnyat­ïÃnÃm dvandva÷ vibhëà ekavat bhavati bahuprak­ti÷ iti vaktavyam . phala. badarÃmalkam badarÃmalakani . senà . hastyaÓvam hastyaÓvÃ÷ . vanaspati . plak«anyagrodham plak«anyarodhÃ÷ . m­ga . rurup­«atam rurup­«atÃ÷ . Óakunta . haæsacakravÃkam haæsacakravÃkÃ÷ . k«udrajantu . yÆkÃlik«am yÆkÃlik«Ã÷ . dhÃnya . vrÅhiyavam vrÅhiyavÃ÷ mëatilam mëatilÃ÷ . t­ïa . kuÓakÃsam kuÓakÃÓÃ÷ ÓaraÓÅryam ÓaraÓÅryÃ÷ . kim prayojanam . bahuprak­ti÷ eva yathà syÃt . kva mà bhÆt . badarÃmalake ti«Âhata÷ . kim puna÷ anena yà prÃpti÷ sà niyamyate Ãhosvit aviÓe«eïa . kim ca ata÷ . yadi anena yà prÃpti÷ sà niyamyate plak«anyagrodhau jÃti÷ aprÃïinÃm iti nitya÷ dvandvaikavadbhÃva÷ prÃpnoti . atha aviÓe«eïa na do«a÷ bhavati . yathà na do«a÷ tathÃu astu . #<paÓuÓakunidvandve virodhinÃm pÆrvaviprati«iddham >#. paÓuÓakunidvandve ye«Ãm ca virodha÷ ÓÃÓvatika÷ iti etat bhavati pÆrvaviprati«edhena . paÓuÓakunidvandvasya avakÃÓa÷ mahÃjorabhram mahÃjorabhrÃ÷  haæsacakravÃkam haæsacakravÃkÃ÷ . ye«Ãm ca virodha÷ iti asya avakÃÓa÷ ÓramaïabrÃhmaïam . iha ubhayam prÃpnoti . kÃkolÆkam ÓvaÓ­gÃlam iti .  ye«Ãm ca virodha÷ iti etat bhavati pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . uktam tatra cakÃrakaraïasya prayojanam ye«Ãm ca virodha÷ ÓÃÓvatika÷ te«Ãm dvandve ekavacanam yathà syÃt . anyat yat prÃpnoti tat mà bhÆt iti . #<aÓvava¬avayo÷ pÆrvaliÇgatvÃt paÓudvandvanapuæsakam># . aÓvava¬avayo÷ pÆrvaliÇgatvÃt paÓudvandvanapuæsakam bhavati pÆrvaviprati«edhena . aÓvava¬avayo÷ pÆrvaliÇgatvasya avakÃÓa÷ . vibhëà paÓudvandvanapuæsakam . yadà na paÓudvandvanapuæsakam sa÷ avakÃÓa÷ . aÓvava¬avau . paÓudvandvanapuæsakasya avakÃÓa÷ anye paÓudvandvÃ÷ . mahÃjorabhram mahÃjorabhrÃ÷ . paÓudvandvanapuæsakaprasaÇge ubhayam prÃpnoti . aÓvava¬avam . paÓudvandvanapuæsakam bhavati pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<pratipadavidhÃnÃt siddham >#. pratipadam atra napuæsakam vidhÅyate . aÓvava¬avapÆrvÃpara iti . #<ekavacanam anarthakam samÃhÃraikatvÃt># . ekavadbhÃva÷ anarthaka÷ . kim kÃraïam . samÃhÃraikatvÃt . eka÷ ayam artha÷ samÃhÃra÷ nÃma . tasya ekatvÃt ekavacanam bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . etat j¤ÃsyÃmi . iha nitya÷ vidhi÷ iha vibhëà iti . na etat asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati sarva÷ dvandva÷ vibhëà ekavat bhavati iti yat ayam ti«yapunarvasvo÷ nak«atradvandve bahuvacanasya dvivacanam nityam iti Ãha . idam tarhi prayojanam . sa÷ napuæsakam iti vak«yÃmi iti . etat api na asti prayojanam . liÇgam aÓi«yam lokÃÓrayatvÃt liÇgasya . na tarhi idÃnÅm idam vaktavyam . vaktavyam ca . kim prayojanam . pÆrvatra nityÃrtham uttaratra vyabhicÃrÃrtham vibhëà v­k«am­ga iti .

(P_2,4.16)  KA_I,477.7-11  Ro_II,855-856     kim udÃharaïam . upadaÓam pÃïipÃdam upadaÓÃ÷ pÃïipÃdÃ÷ . na etat asti prayojanam . ayam dvandvaikavadbhÃva÷ Ãrabhyate . tatra ka÷ prasaÇga÷ yat anuprayogasya syÃt . evam tarhi avyayasya saÇkhayà avyayÅbhÃva÷ api Ãrabhyate bahuvrÅhi÷ api . tat yadà tÃvat ekavacanam tadà avyayÅbhÃva÷ anuprayujyate ekÃrthasya ekÃrtha÷ iti . yadà bahuvacanam tadà bahuvrÅhi÷ anuprayujyate bahvarthasya bahvartha÷ iti .

(P_2,4.19)  KA_I,477.13-478.3  Ro_II,856-857     kimartham idam ucyate . sa¤j¤ÃyÃm kanthoÓÅnare«u iti vak«yati . tat atatpuru«asya na¤samÃsasya karmadhÃrayasya và mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . na hi sa¤j¤ÃyÃm kanthÃnta÷ uÓÅnare«u atatpuru«a÷ na¤samÃsa÷ karmadhÃraya÷ và asti . uttarÃrtham tarhi . upaj¤opakramam tadÃdyÃcikhyÃsÃyÃm iti vak«yati . tat atatpuru«asya na¤samÃsasya karmadhÃrayasya và mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . na hi tadÃdyÃcikhyÃsÃyÃm upaj¤opakramÃnta÷ atatpuru«a÷ na¤samÃsa÷ karmadhÃraya÷ và asti . uttarÃrtham eva tarhi . chÃyà bÃhulye iti vak«yati . tat atatpuru«asya na¤samÃsasya karmadhÃrayasya và mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . na hi chÃyÃnta÷ bÃhulye atatpuru«a÷ na¤samÃsa÷ karmadhÃraya÷ và asti . uttarÃrtham eva tarhi . sabhà rÃjÃmanu«yapÆrvà aÓÃlà ca iti vak«yati . tat atatpuru«asya na¤samÃsasya karmadhÃrayasya và mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . na hi sabhÃnta÷ aÓÃlÃyÃm atatpuru«a÷ na¤samÃsa÷ karmadhÃraya÷ và asti . idam tarhi . vibhëà senÃsurà iti vak«yati . tat atatpuru«asya na¤samÃsasya karmadhÃrayasya và mà bhÆt iti . d­¬hasena÷ rÃjà . ana¤ iti kimartham . asenà . akarmadhÃraya÷ iti kimartham . paramsenà uttamasenà .

(P_2,4.26)  KA_I,478.5-479  Ro_II,857-862     kimartham idam ucyate . dvandva÷ ayam ubhayapadÃrthapradhÃna÷ . tatra kadà cit pÆrvapadasya yat liÇgam tat samÃsasya api syÃt kadà cit uttarapadasya . i«yate ca parasya yat liÇgam tat samÃsasya syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti paravat liÇgam dvandvatatpuru«ayo÷ iti . evamartham idam ucyate . tatpuru«a÷ ca ka÷ prayojayati . ya÷ pÆrvapadÃrthapradhÃna÷ ekadeÓisamÃsa÷ ardhapippalÅ iti . ya÷ hi uttarapadÃrthapradhÃna÷ daivak­tam tasya paravat liÇgam . #<paravat liÇgam dvandvatatpuru«ayo÷ iti cet prÃptÃpannÃlampÆrvagatisamÃse«u prati«edha÷># . paravat liÇgam dvandvatatpuru«ayo÷ iti cet prÃptÃpannÃlampÆrvagatisamÃse«u prati«edha÷ vaktavya÷ . prÃpta÷ jÅvikÃm praptajÅvika÷ Ãpanna÷ jÅvikÃm apannajÅvika÷ . alampÆrva÷ . alam jÅvikÃyÃ÷ alamjÅvika÷ . gatisamÃsa . ni«kauÓÃmbi÷ nirvÃrÃïasi÷ . #<pÆrvapadasya ca># . pÆrvapadasya ca prati«edha÷ vaktavya÷ . mayÆrÅkukkuÂau . yadi puna÷ yathÃjÃtÅyakam parasya liÇgam tathÃjÃtÅyakam samÃsÃt anyat atidiÓyeta . #<samÃsÃt anyat liÇgam iti cet aÓvava¬avayo÷ ÂÃblugvacanam># . samÃsÃt anyat liÇgam iti cet aÓvava¬avayo÷ ÂÃpa÷ luk vaktavya÷ . aÓvava¬avau . #<nipÃtanÃt siddham># . nipÃtanÃt siddham etat . kim nipÃtanam . ÃÓvava¬avapÆrvÃpara iti . #<upasarjanahrasvatvam vÃ># . atha và upasarjanasya iti hrasvatvam bhavi«yati . iha api tarhi prÃpnoti . kukkuÂamayÆryau . astu . #<paravat liÇgam iti ÓabdaÓabdÃrthau># . paravat liÇgam iti ÓabdaÓabdÃrthau atidiÓyete . tatra aupadeÓikasya hrasvatvam ÃtideÓikasya Óravaïam bhavi«yati . idam tarhi . dattà ca kÃrÅ«agandhyà ca dattÃkÃrÅ«agandhye dattà ca gÃrgyÃyaïÅ dattÃgÃrgyÃyaïyau . dvau «yaÇau dvau «phau ca prÃpnuta÷ . stÃm .pÆmvadbhÃvena ekasya niv­tti÷ bhavi«yati . idam tarhi . dattà ca yuvati÷ ca dattÃyuvatÅ . dvau tiÓabdau prÃpnuta÷ . tasmÃt na etat Óakyam vaktum ÓabdaÓabdÃrthau atidiÓyete iti . nanu ca uktam samÃsÃt anyat liÇgam iti cet aÓvava¬avayo÷ ÂÃblugvacanam iti . parih­tam etat : nipÃtanÃt siddham iti . atha và na evam vij¤Ãyate parasya eva paravat iti . katham tarhi . parasya iva  paravat iti . yathÃjÃtÅyakam parasya liÇgam tathÃjÃtÅyakam samÃsasya atidiÓyate . atha pÆrvapadasya na prati«idhyate prÃptÃdi«u katham . #<prÃptÃdi«u ca ekadeÓigrahaïÃt siddham># . dvandvaikadeÓino÷ iti vak«yÃmi . tat ekadeÓigrahaïam kartavyam . na kartavyam . ekadeÓisamÃsa÷ na Ãrapsyate . katham ardhapippalÅ iti . samÃnÃdhikaraïasamÃsa÷ bhavi«yati . ardham ca sà pippalÅ ca ardhapippalÅ iti . na sidhyati . paratvÃt «a«ÂhÅsamÃsa÷ prÃpnoti . adya puna÷ ayam ekadeÓisamÃsa÷ ÃrabhyamÃïa÷ «a«ÂhÅsamÃsam bÃdhate . i«yate ca «a«ÂhÅsamÃsa÷ api . tat yathà . apÆpÃrdham mayà bhak«itam . grÃmÃrdham mayà labdham iti . evam pippalyardham iti bhavitavyam . katham ardhapippalÅ iti . samÃnÃdhikaraïa÷ bhavi«yati .

(P_2,4.29)  KA_I,479.19-21  Ro_II,862     #<anuvÃkÃdaya÷ puæsi># . anuvÃkÃdaya÷ puæsi bhëyante iti vaktavyam . anuvÃka÷ ÓamyuvÃka÷ sÆktavÃka÷ .

(P_2,4.30)  KA_I,479.22-480.12  Ro_II,8663-864     puïyasudinÃbhyÃm ahna÷ napuæsakatvam vaktavyam . puïyÃham sudinÃham . #<patha÷ saÇkhyÃvyayÃde÷># . patha÷ saÇkhyÃvyayÃde÷ iti vaktavyam . dvipatham tripatham catu«patham utpatham vipatham . #<dvigu÷ ca># . dvigu÷ ca samÃsa÷ napuæsakaliÇga÷ bhavati iti vaktavyam . pa¤cagavam daÓagavam . akÃrÃntottarapada÷ dvigu÷ striyÃm bhëyate iti vaktavyam . pa¤capÆlÅ daÓapÆlÅ . #<và Ãbanta÷># . và Ãbanta÷ striyÃm bhëyate iti vaktavyam . pa¤cakhaÂvam pa¤cakhaÂvÅ daÓakhaÂvam daÓakhaÂvÅ . ana÷ nalopa÷ ca và ca striyÃm bhëyate iti vaktavyam . pa¤catak«am pa¤catak«Å daÓatak«am daÓatak«Å . pÃtrÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . dvipÃtram pa¤capÃtram .

(P_2,4.31)  KA_I,480.14-16  Ro_II,864     ardharcÃdaya÷ iti vaktavyam . ardharcam ardharca÷ kÃr«Ãpaïam kÃr«Ãpaïa÷ gomayam gomaya÷ sÃram sÃra÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . bahuvacananirdeÓÃt Ãdyartha÷ gamyate .

(P_2,4.32.1)  KA_I,480.18-481.4  Ro_II,865     #<anvÃdeÓe samÃnÃdhikaraïagrahaïam># . anvÃdeÓe samÃnÃdhikaraïagrahaïam kartavyam . kim prayojanam . #<devadattam bhojaya imam ca iti aprasaÇgÃrtham># . iha mà bhÆt . devadattam bhojaya imam ca yaj¤a dattam bhojaya iti . #<anvÃdeÓa÷ ca kathitÃnukathanamÃtram># . anvÃdeÓa÷ ca kathitÃnukathanamÃtram dra«Âavyam . tat dve«yam vijÃnÅyÃt : idamà kathitam idamà yadà anukathyate iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà Ãca«Âe : anvÃdeÓa÷ ca kathitÃnukathanamÃtram dra«Âavyam iti .

(P_2,4.32.2)  KA_I,481.5-26  Ro_II,866-867     atha kimartham aÓÃdeÓa÷ kriyate na t­tÅyÃdi«u iti eva ucyeta . tatra ÂÃyÃm osi ca enena bhavitavyam . anyÃ÷ sarvÃ÷ halÃdaya÷ vibhaktaya÷ . tatra idrÆpalope k­te kevalam idama÷ anudÃttatvam vaktavyam . ata÷ uttaram paÂhati . ÃdeÓavacanam sÃkackÃrtham . ÃdeÓavacanam sÃkackÃrtham kriyate . sÃkackasya api ÃdeÓa÷ yathà syÃt . imakÃbhyÃm chÃtrÃbhyÃm rÃtri÷ adhÅtà atho ÃbhyÃm api adhÅtam . atha kimartham Óitkaraïam . #<Óitkaraïam sarvÃdeÓÃrtham >#. Óitkaraïam kriyate sarvÃdeÓÃrtham . Óit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ yathà syÃt : imakÃbhyÃm chÃtrÃbhyÃm rÃtri÷ adhÅtà atho* ÃbhyÃm api adhÅtam iti . akriyamÃïe hi Óitkaraïe ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti antyasya prasajyeta . #<na và antyasya vikÃravacanÃnarthakyÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam . antyasya vikÃravacanÃnarthakyÃt . akÃrasya akÃravacane prayojanam na asti iti k­tvà antareïa api ÓakÃram sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . #<arthavat tu ÃdeÓaprati«edhítham># . arthavat tu asya akÃravacanam . ka÷ artha÷ . ÃdeÓaprati«edhítham . ye anye akÃrasya ÃdeÓÃ÷ prÃpnuvanti tadbÃdhanÃrtham . tat yathà . ma÷ rÃji sama÷ kvau iti : makÃrasya makÃravacane prayojanam na asti iti k­tvà anusvÃrÃdaya÷ bÃdhyante . #<tasmÃt Óitkaraïam >#. tasmÃt ÓakÃra÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam . a* a iti . anekÃlÓit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . atha và vicitrÃ÷ taddhitav­ttaya÷ . na anvÃdeÓe akac utpatsyate .

(P_2,4.33)  KA_I,482.2-8  Ro_II,867-868     kimartham trataso÷ anudÃttatvam ucyate . udÃttau mà bhÆtÃm iti . na etat asti prayojanam . litsvare k­te nighÃte etada÷ anudÃttatvena siddham . idam iha sampradhÃryam . anudÃttatvam kriyatÃm litsvara÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt litsvara÷ . nityatvÃt anudÃttatvam . k­te api litsvare prÃptnoti ak­te api . tatra nityatvÃt anudÃttatve k­te liti pÆrva÷ udÃttabhÃvÅ na asti iti k­tvà yathÃprÃpta÷ pratyayasvara÷ prasajyeta . tat yathà go«padapram v­«Âa÷ deva÷ iti Ælope k­te pÆrva÷ udÃttabhÃvÅ na asti iti k­tvà yathÃprÃpta÷ pratyayasvara÷ bhavati . tasmÃt trataso÷ anudÃttatvam vaktavyam .

(P_2,4.34)  KA_I,482.10-24  Ro_II,868-869     kasya ayam ena÷ vidhÅyate . etada÷ prÃpnoti . idama÷ api tu i«yate . tat idama÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . idama÷ anvÃdeÓe aÓ anudÃtta÷ t­tÅyÃdau iti . yadi tat anuvartate etada÷ trataso÷ tratasau ca anudÃttau iti idama÷ ca iti idama÷ api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . sambandham anuvarti«yate . idama÷ anvÃdeÓe aÓ anudÃtta÷ t­tÅyÃdau . etada÷ trataso÷ tratasau ca anudÃttau idama÷ anvÃdeÓe aÓ anudÃtta÷ t­tÅyÃdau aÓ bhavati . tata÷ dvitÅyÃÂaussu ena÷ idama÷ etada÷ ca . t­tÅyÃdau iti niv­ttam . atha và maï¬Ækagataya÷ adhikÃrÃ÷ . tat yathà maï¬ÆkÃ÷ utplutya utplutya gacchanti tadvat adhikÃrÃ÷ . atha và ekayoga÷ kari«yate . idama÷ anvÃdeÓe aÓ anudÃtta÷ t­tÅyÃdau iti etada÷ trataso÷ tratasau ca anudÃttau . tata÷ dvitÅyÃÂaussu ena÷ idama÷ etada÷ ca . atha và ubhayam niv­ttam . tat apek«i«yÃmahe . #<enat iti napuæsakaikavacane># . enat iti napuæsakaikavacanekartavyam . kuï¬am Ãnaya prak«Ãlaya enat parivartaya enat . yadi enat kriyate ena÷ na kartavya÷ . kà rÆpasiddhi÷ : atho enam atho ene atho enÃn iti ÂyadÃdyatvena siddham . yadi evam enaÓritaka÷ na sidhyati . enacchritaka÷ iti pÃpnoti . yathÃlak«aïam aprayukte .

(P_2,4.35)  KA_I,463.2-484.21  Ro_II,870-872     #<jagdhyÃdi«u ÃrdhadhÃtukÃÓrayatvÃt sati tasmin vidhÃnam># . jagdhyÃdi«u ÃrdhadhÃtukÃÓrayatvÃt sati tasmin ÃrdhadhÃtuke jagdhyÃdibhi÷ bhavitavyam . kim ata÷ yat sati bhavitavyam . #<tatra utsargalak«aïaprati«edha÷># . tatra utsargalak«aïam kÃryam prÃpnoti . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . bhavyam praveyam Ãkhyeyam . ïyati avasthite ani«Âe pratyaye ÃdeÓa÷ syÃt . ïyata÷ Óravaïam prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . sÃmÃnyÃÓrayatvÃt viÓe«asya anÃÓraya÷ . sÃmÃnyena hi ÃÓrÅyamÃïe viÓe«a÷ na ÃÓrita÷ bhavati . tatra ÃrdhadhÃtukasÃmÃnye jagdhyÃdi«u k­te«u ya÷ yata÷ pratyaya÷ prÃpnoti sa÷ tata÷ bhavi«yati . #<sÃmÃnyÃÓrayatvÃt viÓe«asya anÃÓraya÷ iti cet uvarïÃkÃrÃntebhya÷ ïyadvidhiprasaÇga÷># . sÃmÃnyÃÓrayatvÃt viÓe«asya anÃÓraya÷ iti cet uvarïÃkÃrÃntebhya÷ ïyat prÃpnoti . lavyam pavyam iti . ÃrdhadhÃtukasÃmÃnye guïe k­ti yi pratyayasÃmÃnya ca vÃntÃdeÓe halantÃt iti ïyat prÃpnoti . iha ca ditsyam dhitsyam ÃrdhadhÃtukasÃmÃnye akÃralope k­te halantÃt iti ïyat prÃpnoti . #<paurvÃparyÃbhÃt ca sÃmÃnyena anupapatti÷># . paurvÃparyÃbhÃt ca sÃmÃnyena jagdhyÃdÅnÃm anupapatti÷ . na hi sÃmÃnyena paurvÃparyam asti . #<siddham tu sÃrvadhÃtuke prati«edhÃt># . siddham etat . katham . aviÓe«eïa jagdhyÃdÅn uktvà sÃrvadhÃtuke na iti prati«edham vak«yÃmi . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam jagdhyÃdi«u ÃrdhadhÃtukÃÓrayatvÃt sati tasmin vidhÃnam iti . parih­tam etat sÃmÃnyÃÓrayatvÃt viÓe«asya anÃÓraya÷ iti . nanu ca uktam sÃmÃnyÃÓrayatvÃt viÓe«asya anÃÓraya÷ iti cet uvarïÃkÃrÃntebhya÷ ïyadvidhiprasaÇga÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . vak«yati tatra ajgrahaïasya prayojanam ajantabhÆtapÆrvamÃtrÃt api yathà syÃt iti . yat api ucyate paurvÃparyÃbhÃt ca sÃmÃnyena anupapatti÷ iti . arthasiddhi÷ eva e«Ã yat sÃmÃnyena paurvÃparyam na asti . asati paurvÃparye vi«ayasaptamÅ vij¤Ãsyate . ÃrdhadhÃtukavi«aye iti . atha và ÃrdhadhÃtukÃsu iti vak«yÃmi . kÃsu ÃrdhadhÃtukÃsu . ukti«u yukti«u rƬhi«u pratÅti«u Óruti«u sa¤j¤Ãsu . 

(P_2,4.36)  KA_I,484.11-21  Ro_II,873     lyabgrahaïam kimartham na ti kiti iti eva siddham . lyapi k­te na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . lyap kriyatÃm ÃdeÓa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt lyap . antaraÇga÷ ÃdeÓa÷ . evam tarhi siddhe sati yat lyabgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ antaraÇgÃn api vidhÅn bahiraÇga÷ lyap bÃdhate iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . lyabadeÓe upadeÓivadvacanam anÃdi«ÂÃrtham bahiraÇgalak«aïatvÃt iti vak«yati . tat na vaktavyam  bhavati . #<jagdhi÷ vidhi÷ lyapi yat tat akasmÃt siddham asti kiti iti vidhÃnÃt . hiprabh­tÅn tu sadà bahiraÇga÷ lya>#P#< bharati iti k­tam tat u viddhi># . e«a÷ eva artha÷  #<jagdhau siddhe antaraÇgatvÃt ti kiti iti lyap ucyate . j¤Ãpayati antaraÇgÃïÃm lyapà bhavati bÃdhanam >#.

(P_2,4.37)  KA_I,484.23-24  Ro_II,874     #<ghasÊbhÃve aci upasaÇkhyÃnam >#. ghasÊbhÃve aci upasaÇkhyÃnam kartavyam . prÃtti iti praghasa÷ .

(P_2,4.42-43)  KA_I,485. 2-5  Ro_II,874     kimayam vadhi÷ vya¤janta÷ Ãhosvit adanta÷ . kim ca ata÷ . yadi vya¤janÃnta÷ #<vadhau vya¤janÃnte uktam >#. kim uktam . vadhyÃdeÓe v­ddhitatvaprati«edha÷ i¬vidhi÷ ca iti . atha adanta÷ na do«a÷ bhavati . yathà na do«a÷ tathà astu .

(P_2,4.45)  KA_I,485.7-9  Ro_II,874     #<iïvat ika÷># . iïvat ika÷ iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . adhyagÃt adhyagÃtÃm .

(P_2,4.46)  KA_I,484.11  Ro_II,875     iïvat ika÷ iti eva . adhigamayati adhigamayata÷ aghigamayanti .

(P_2,4.47)  KA_I,484.13  Ro_II,875     iïvat ika÷ iti eva . aghijigami«ati adhijigamiÓata÷ adhijigami«anti .

(P_2,4.49)  KA_I,485.15-486.21  Ro_II,875-877     Çitkaraïam kimartham . #<gÃÇi anubandhakaraïam viÓe«aïítham># . gÃÇi anubandhakaraïam kriyate viÓe«aïítham . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . gÃÇkuÂÃdibhya÷ a¤ïit Çit iti . gÃkuÂÃdibhya÷ a¤ïit Çit iti iyati ucyamÃne iïÃdeÓasya api prasajyeta . #<j¤Ãpakam và sÃnubandhakasya ÃdeÓavacane itkÃryÃbhÃvasya># . atha và etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ sÃnubandhakasya ÃdeÓe itkÃryam na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . #<prayojanam cak«iÇa÷ khyä >#. Çita÷ iti Ãtmanepadam na bhavati . #<laÂa÷ Óat­ÓÃnacau >#. laÂa÷ Óat­ÓÃnacau prayojanam . pacamÃna÷ yajamÃna÷ iti . Âita÷ iti etvam na bhavati . #<yuvo÷ anÃkau># . yuvo÷ anÃkau ca prayojanam . nandana÷ kÃraka÷ nandanà kÃrikà iti . ugillak«aïau ÇÅbnumau na bhavata÷ . #<me÷ ca ananubandhakasya amvacanam># . me÷ ca ananubandhakasya amvaktavya÷ . acinavam akaravam asunavam . atyalpam idam ucyate . tiptibmipÃm iti vaktavyam . iha api yathà syÃt : veda vettha . asya j¤Ãpakasya santi do«Ã÷  santi prayojanÃni . do«Ã÷ samÃ÷ bhÆyÃæsa÷ và . tasmÃt na artha÷ anena j¤Ãpakena . katham yÃni prayojanÃni . na etÃni santi . iha tÃvat . cak«iÇa÷ khyä iti . ¤itkaraïasÃmarthyÃt vibhëà Ãtmanepadam bhavi«yati . laÂa÷ Óat­ÓÃnacau iti . vak«yati etat . prak­tÃnÃm ÃtmanepadÃnÃm etvam bhavati iti . yuvo÷ anÃkau iti . vak«yati etat . siddham tu yuvo÷ ananunÃsikatvÃt iti .

(P_2,4.54.1)  KA_I,486.23-487.18  Ro_II,877-879     kim ayam kaÓÃdi÷ ÃhoÓvit khayÃdi÷ . #<cak«iÇa÷ kÓäkhyäau># . cakiÇa÷ khyä kaÓÃdi÷ khayÃdi÷ ca . #<khaÓÃdi÷ vÃ># . atha và khaÓÃdi÷ bhavi«yati . kena idÃnÅm kaÓÃdi÷ bhavi«yati . cartvena . atha khayÃdi÷ katham . #<asiddhe Óasya yavacanam vibhëÃ># . asiddhe Óasya vibhëà yatvam vaktavyam . kim prayojanam . #<prayojanam sauprakhye vu¤vidhi÷># . sauprakhya÷ iti yopadhalak«aïa÷ vu¤vidhi÷ na bhavati . sauprakhyÅya÷ . v­ddhÃt cha÷ bhavati . #<ni«ÂhÃnatvam ÃkhyÃte># . ÃkhyÃta÷ iti ni«ÂhÃnatvam na bhavati . #<ruvidhi÷ puÇkhyÃne># . puÇkhyÃnam iti ruvidhi÷ na bhavati . #<ïatvam paryÃkhyÃte># . paryÃkhyÃnam iti ïatvam na bhavati . #<sasthÃnatvam nama÷ khyÃtre># . nama÷ khyÃtre iti sasthÃnatvam na bhavati.

(P_2,4.54.2)  KA_I,487.19-488.6  Ro_II,879     #<varjane prati«edha÷ >#. varjane prati«edha÷ vaktavya÷ . avasa¤cak«yÃ÷ parisa¤cak«yÃ÷ . asanayo÷ ca . asanayo÷ ca prati«edha÷ vaktavya÷ . n­cak«Ã÷ rak«a÷ . vicak«aïa÷ iti . #<bahulam taïi># . bahulam taïi iti vaktavyam . kim idam taïi iti . sa¤j¤Ãchandaso÷ grahaïam . kim prayojanam . #<annavadhakagÃtravicak«aïÃjirÃdyartham># . anna . annam . vadhaka . vadhakam . gÃtra . gÃtram paÓya . vicak«aïa . vicak«aïa÷ . ajira . ajire ti«Âhati .

(P_2,4.56)  KA_I,488.8-24  Ro_II,880-881     #<gha¤apo÷ prati«edhe kyapa÷ upasaÇkhyÃnam># . gha¤apo÷ prati«edhe kyapa÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . iha api yathà syÃt . samajanam samajyà iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . api iti eva bhavi«yati . katham . api iti na idam pratyayagrahaïam . kim tarhi . pratyÃhÃragrahaïam . kva sannivi«ÂÃnÃm pratyÃhÃra÷ . apa÷ akÃtÃt prabh­ti à kyapa÷ pakÃrÃt . yadi pratyÃhÃragrahaïam saævÅti÷ na sidhyati . evam tarhi na artha÷ uapsaÇkhyÃnena na api gha¤napo÷ prati«edhena . idam asti . cak«iÇa÷ khyä và liÂi  iti . tata÷ vak«yÃmi . aje÷ vÅ bhavati và vyavasthitavibhëà ca iti . tena iha ca bhavi«yati : pravetà pravetum pravÅta÷ ratha÷ , saævÅti÷ iti . iha ca na bhavi«yati : samÃja÷ , udÃja÷ , samaja÷ , udaja÷ , samajanam udajanam , samajyà iti . tatra ayam api artha÷ . idam api siddham bhavati : prÃjità iti . kim ca bho÷ i«yate etat rÆpam . bìham i«yate . evam hi ka÷ cit vaiyÃkaraïa÷ Ãha . ka÷ asya rathasya pravetà iti . sÆta÷ Ãha . Ãyu«man aham prÃjità iti . vaiyÃkaraïa÷ Ãha . apaÓabda÷ iti . sÆta÷ Ãha . prÃpitj¤a÷ devÃnÃm priya÷ na tu i«Âaj¤a÷ . i«yate etat rÆpam iti . vaiyÃkaraïa÷ Ãha . Ãho khalu anena durutena bÃdhyÃmahe iti . sÆta÷ Ãha . na khalu ve¤a÷ sÆta÷ . suvate÷ eva sÆta÷ . yadi suvate÷ kutsà prayoktavyà . du÷sÆtena iti vaktavyam . na tarhi idÃnÅm idam và yau iti vaktavyam . vaktavyam ca . kim prayojanam . na iyam vibhëà . kim tarhi . ÃdeÓa÷ ayam vidhÅyate . và iti ayam ÃdeÓa÷ bhavati aje÷ yau parata÷ . vÃyu÷ iti .

(P_2,4.58)  KA_I,489.2-9  Ro_II,881-882     #<aïi¤o÷ luki tadrÃjÃt yuvapratyayasya upasaÇkhyÃnam >#. aïi¤o÷ luki tadrÃjÃt yuvapratyayasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . baudhi÷ pità baudhÅ÷ putra÷ audumbari÷ pità audumbari÷ putra÷ . apara÷ Ãha : #<aïi¤o÷ luki k«atriyagotramÃtrÃt yuvapratyayasya upasaÇkhyÃnam># kartavyam  iti . jÃbÃli÷ pità jÃbÃli÷ putra÷ . apara÷ Ãha . #<abrÃhmaïagotramÃtrÃt yuvapratyayasya upasaÇkhyÃnam># kartavyam  iti . kim prayojanam . idam api siddham bhavati . bhÃï¬ijaÇghi÷ pità bhÃï¬ijaÇghi÷ putra÷ kÃrïakharaki÷ pità kÃrïakharaki÷ putra÷ .

(P_2,4.62)  KA_I,490.2-492.26  Ro_II,882-893     #<tadrÃjÃdÅnÃm luki samÃsabahutve prati«edha÷># . tadrÃjÃdÅnÃm luki samÃsabahutve prati«edha÷ . priya÷ ÃÇga÷ e«Ãm te ime priyÃÇgÃ÷ . priya÷ vÃÇga÷ e«Ãm te ime priyavÃÇgÃ÷ iti . kim ucyate samÃsabahutve prati«edha÷ iti yÃvatà tena eva cet k­tam bahutvam iti ucyate na ca atra tena eva k­tam bahutvam . bhavati vai kim cit ÃcÃryÃ÷ kriyamÃïam api codayanti . tat và kartavyam tena eva cet bahutvam iti samÃsabahutve và prati«edha÷ vaktavya÷ iti . #<abahutve ca lugvacanam># . abahutve ca luk vaktavya÷ . atikrÃnta÷ aÇgÃn atyaÇga÷ . bahuvacane parata÷ ya÷ tadrÃja÷ iti evam k­tvà codyate . atha kimartham puna÷ idam na bahuvacane iti eva siddham . na sidhyati . bahuvacane iti ucyate na ca atra bahuvacanam paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena bhavi«yati . na lumatà tasmin iti pratyayalak«aïasya prati«edha÷ . na lumatà ÃÇgasya iti vak«yÃmi . na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt . pa¤cabhi÷ gÃrgÅbhi÷ krÅta÷ paÂa÷ pa¤cagÃrgya÷ daÓagÃrgya÷ iti . #<dvandve abahu«u lugvacanam># . dvandve abahu«u luk vaktavya÷ . gargavatsavÃjÃ÷ iti . iha ca luk vaktavya÷ . gargebhya÷ Ãgatam gargarÆpyam gargamayam iti . iha ca atraya÷ iti udÃttaniv­ttisvara÷ prÃpnoti . #<siddham tu pratyayÃrthabahutve lugvacanÃt># . siddham etat . katham . pratyayÃrthabahutve luk vaktavya÷ . yadi pratyayÃrthabahutve luk ucyate astriyÃm iti vaktavyam . iha mà bhÆt : ÃÇgya÷ striya÷ , vÃÇgya÷ striya÷ iti . yasya puna÷ bahuvacane parata÷ luk ucyate tasya ÅkÃreïa vyavahitatvÃt na bhavi«yati . yasya api bahuvacane parata÷ luk ucyate tena api astriyÃm iti vaktavyam Ãmba«ÂhyÃ÷ striya÷ sauvÅryÃ÷ striya÷ iti evamartham . atra api cÃpà vyavadhÃnam . ekÃdeÓe k­te na asti vyavhadÃnam . ekÃdeÓa÷ pÆvavidhau sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva .  #<dvandve abahu«u lugvacanam># . dvandve abahu«u luk vaktavya÷ . gargavatsavÃjÃ÷ iti . #<gotrasya bahu«u lopina÷ bahuvacanÃntasya prav­ttau dvyekayo÷ aluk># . gotrasya bahu«u lopina÷ bahuvacanÃntasya prav­ttau dvyekayo÷ aluk vaktavya÷ . bidÃnÃm apatyam mÃïavaka÷ baida÷ baidau . kimartham idam na aci iti eva aluk siddha÷ . aci iti ucyate . na ca atra ajÃdim paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . varïÃÓraye na asti pratyayalak«aïam . #<ekavacanadvivacanÃntasya prav­ttau bahu«u lopa÷ yÆni># . ekavacanadvivacanÃntasya prav­ttau bahu«u lopa÷ yÆni vaktavya÷ . baidasya apatyam bahava÷ mÃïavakÃ÷ bidÃ÷ baidayo÷ và bidÃ÷ . a¤ ya÷ bahu«u ya¤ ya÷ bahu«u iti ucyamÃna÷ luk na prÃpnoti . mà bhÆt evam . a¤antam yat bahu«u ya¤antam yat bahu«u iti evam bhavi«yati . na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt . kÃÓyapapratik­taya÷ kÃÓyapÃ÷ iti . #<na và sarve«Ãm dvandve bahvarthatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . sarve«Ãm dvandve bahvarthatvÃt . sarvÃïi dvandve bahvarthÃni . katham . yugapat adhikaraïavivak«ÃyÃm dvandva÷ bhavati . tata÷ ayam Ãha yasya bahuvacane parata÷ luk . yadi sarvÃïi dvandve bahvarthÃni aham api idam acodyam codye . dvandve abahu«u lugvacanam iti . mama api sarvatra bahuvacanam param bhavati . luke k­te na prÃpnoti . pratyayalak«aïena . na lumatà tasmin iti pratyayalak«aïasya prati«edha÷ . na lumatà ÃÇgasya iti vak«yÃmi . nanu ca uktam na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt . pa¤cabhi÷ gÃrgÅbhi÷ krÅta÷ paÂa÷ pa¤cagÃrgya÷ daÓagÃrgya÷ iti . i«tam eva etat saÇg­hÅtam . pa¤cagarga÷ daÓagarga÷ iti eva bhavitavyam . tathà idam aparam acodyam codye . gargarÆpyam gargamayam . atra api bahuvacane iti eva siddham katham . samarthÃt taddhita÷ utpadyate . sÃmarthyam ca subantena . tata÷ ayam Ãha yasya prtayayÃrthabahutve luk . yadi samarthÃt taddhita÷ utpadyate aham api idam acodyam codye . gotrasya bahu«u lopina÷ bahuvacanÃntasya prav­ttau dvyekayo÷ aluk iti . katham . yasya api bahuvacane parata÷ luk tena api atra aluk vaktavya÷ . tasya api hi atra bahuvacanam param bhavati . na vaktavya÷ . aci iti evam aluk siddha÷ . aci iti ucyate . na ca atra ajÃdim paÓyÃma÷ . nanu ca uktam pratyayalak«aïena . varïÃÓraye na asti pratyayalak«aïam iti . yadi và kÃni cit varïÃÓrayÃïi api pratyayalak«aïena bhavanti tathà idam api bhavi«yati
. atha và aviÓe«eïa alukam uktvà hali na iti vak«yÃmi . yadi aviÓe«eïa alukam uktvà hali na iti ucyate bidÃnÃm apatyam bahava÷ mÃïavakÃ÷ bidÃ÷ atra api aluk prÃpnoti . astu . puna÷ asya yuvabahutve vartamÃnasya luk bhavi«yati . puna÷ aluk kasmÃt na bhavati . samarthÃnÃm prathamasya gotrapratyayÃntasya aluk ucyate na ca tat samarthÃnÃm prathamam gotrapratyayÃntam . kim tarhi . dvitÅyam artham upasaÇkrÃntam . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam atribharadvÃjikà vasi«ÂhakaÓyapikà bh­gvaÇgirasikà kutsakuÓikà iti evamartham . gargabhÃrgavikÃgrahaïam và kriyate . tat niyamÃrtham bhavi«yati . etasya eva dvitÅyam artham upasaÇkrÃntasya aluk bhavati na anyasya iti . yat api ucyate ekavacanadvivacanÃntasya prav­ttau bahu«u lopa÷ yÆni vaktavya÷ iti . mà bhÆt evam a¤ ya÷ bahu«u ya¤ ya÷ bahu«u iti . a¤antam yatbahu«u ya¤antam yat bahu«u iti evam bhavi«yati . nanu ca uktam na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt . kÃÓyapapratik­taya÷ kÃÓyapÃ÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . laukikasya tatra gotrasya grahaïam . na ca etat laukikam gotram . yasya bahuvacane parata÷ luk samÃsabahutve tena prati«edha÷ vaktavya÷ tena eva cet k­tam bahutvam iti và vaktavyam . yasya pratyayÃrthabahutve luk tena astriyÃm iti vaktavyam . yasya bahuvacane parata÷ luk tasya ayam adhika÷ do«a÷ atra÷ iti udÃttaniv­ttisvara÷ prÃpnoti . tasmÃt pratyayÃrthabahutve luk iti e«a÷ pak«a÷ jyÃyÃn . atha iha katham bhavitavyam . gÃrgÅ ca bÃtsya÷ ca iti . yadi tÃvat astri vidhinà ÃÓrÅyate asti atra astrÅ iti k­tvà bhavitavyam lukà . atha strÅ prati«edhena ÃÓrÅyate asti atra strÅ iti k­tvà bhavitavyam prati«edhena . kim puna÷ atra arthasatattvam . devÃ÷ etat j¤Ãtum arhanti . atha ya÷ lopyalopinÃm samÃsa÷ tatra katham bhavitavyam . ubhayam hi d­Óyate . Óaradvat ÓunakadarbhÃt bhruguvat sÃgrÃyaïe«u na udÃttasvaritodayam agÃrgyakÃÓyapagÃlavÃnÃm iti .

(P_2,4.64)  KA_I,493.2-8  Ro_II,893     #<ya¤ÃdÅnÃm ekadvayo÷ và tatpuru«e «a«ÂhyÃ÷ upasaÇkhyÃnam># . ya¤ÃdÅnÃm ekadvayo÷ và tatpuru«e «a«ÂhyÃ÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . gÃrgyasya kulam gÃrgyakulam gargakulam và . gÃrgyayo÷ kulam gÃrgyakulam gargakulam và . baidasya kulam baidakulam bidakulam và . baidayo÷ kulam baidakulam bidakulam và . ya¤ÃdÅnÃm iti kimartham . ÃÇgasya kulam ÃÇgakulam. ÃÇgayo÷ kulam ÃÇgakulam . ekadvayo÷ iti kimartham . gargÃïÃm kulam gargakulam . tatpuru«e iti kimartham. gÃrgyasya samÅpam upagÃrgyam . «a«ÂhyÃ÷ iti kim . ÓobhanagÃrgya÷ paramagÃrgya÷ .

(P_2,4.66)  KA_I,493.10-16  Ro_II,893-894     kim ayam samuccaya÷ . prÃk«u bharate«u ca iti . Ãhosvit bharataviÓe«aïam prÃggrahaïam . präca÷ ye bharatÃ÷ iti . kim ca ata÷ . yadi samuccaya÷ bharatagrahaïam anarthakam . na hi anyatra bharatà santi . atha prÃggrahaïam bharataviÓe«aïam prÃggrahaïam anarthakam . na hi apräca÷ bharatÃ÷ santi . evam tarhi samuccaya÷ . nanu ca uktam bharatagrahaïam anarthakam . na hi anyatra bharatà santi iti . na anarthakam. j¤ÃpakÃrtham . kim j¤Ãpyate . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyatra prÃggrahaïe bharatagrahaïam na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . i¤a÷ prÃcÃm bharatgrahaïam na bhavati . auddÃlaki÷ pità auddÃlakÃyana÷ putra÷ iti .

(P_2,4.67)  KA_I,493.18-20  Ro_II,894     #<gopavanÃdiprati«edha÷ prÃk haritÃdibhya÷># . gopavanÃdiprati«edha÷ prÃk haritÃdibhya÷ dra«Âavya÷ . hÃrita÷ hÃritau bahu«u haritÃ÷ .

(P_2,4.69)  KA_I,494.2-6  Ro_II,894-895     kimartham advandve iti ucyate . dvandve mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . i«yate eva dvandve : bhra«Âakakapi«ÂhalÃ÷ bhrëÂakikÃpi«thalaya÷ iti . ata÷ uttaram paÂhati #<advandve iti dvandvÃdhikÃraniv­ttyartham># . advandve iti ucyate dvandvÃdhikÃraniv­ttyartham . dvandvÃdhikÃra÷ nivartate . tasmin niv­tte aviÓe«eïa dvandve ca advandve ca bhavi«yati .

(P_2,4.70)  KA_I,494.8-495.2  Ro_II,895-896     #<Ãgastyakauï¬inyayo÷ prak­tinipÃtanam >#. Ãgastyakauï¬inyayo÷ prak­tinipÃtanam kartavyam . agastikauï¬inac iti etau prak­tyÃdeÓau bhavata÷ iti vaktavyam . kim prayojanam . #<lukprati«edhe v­ddhyartham >#. lukprati«edhe v­ddhi÷ yathà syÃt . #<pratyayÃntanipÃtane hi v­ddhyabhÃva÷># . pratyayÃntanipÃtane hi sati v­ddhyabhÃva÷ syÃt . ÃgastÅyÃ÷ kauï¬inyÃ÷ iti . yadi prakrÂinipÃtanam kriyate kena idÃnÅm pratyayasya lopa÷ bhavi«yati . #<adhikÃrÃt pratyayalopa÷># . adhikÃrÃt pratyayalopa÷ bhavi«yati . tat tarhi prak­tinipÃtanam kartavyam . na kartavyam . yogavibhÃga÷ kari«yate . Ãgastyakauï¬inyayo÷ bahu«u luk bhavati . tata÷ agastikuï¬inac iti etau prak­tyÃdeÓau bhavata÷ Ãgastyakauï¬inyayo÷  iti . evam api pratyayÃntayo÷ eva prÃpnoti . pratyayÃntÃt hi bhavÃn «a«ÂhÅm uccÃrayati . Ãgastyakauï¬inyayo÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . yathà hi paribhëitam pratyayasya lukÓlulupa÷ bhavanti iti  pratyayasya eva bhavi«yati . avaÓi«Âasya ÃdeÓau bhavi«yata÷ .

(P_2,4.74)  KA_I,495.4-15  Ro_II,896-897     #<Æta÷ aci># .Æta÷ aci iti vaktavyam . iha mà bhÆt . sanÅsrasa÷ danÅdhvasa÷ iti . atha Æta÷ iti ucyamÃne iha kasmÃt na bhavati . yoyÆya÷ rorÆva÷ . vihitaviÓe«aïam ÆkÃrÃntagrahaïan . ÆkÃrÃntÃt ya÷ vihita÷ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . i«Âam eva etat saÇg­hÅtam . sanÅsraæsa÷ danÅdhvaæsa÷ iti eva bhavitavyam .

(P_2,4.77)  KA_I,495.10-15  Ro_II,897-898     #<gÃpo÷ grahaïe iïpibatyo÷ grahaïam >#. gÃpo÷ grahaïe iïpibatyo÷ grahaïam kartavyam . iïa÷ ya÷ gÃÓabda÷ pibate÷ ya÷ pÃÓabda÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . agÃsÅt naÂa÷ . apÃsÅt dhanam iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . iïa÷ grahaïe tÃvat vÃrtam . nirdeÓÃt eva idam vyaktam  lugvikaraïasya grahaïam iti . pÃgrahaïe ca api vÃrtam . vaktavyam eva etat sarvatra eva pÃgrahaïe alugvikaraïasya grahaïam iti .

(P_2,4.79)  KA_I,495.17-496.7  Ro_II,898     #<tathÃso÷ Ãtmanepadavacanam># . tathÃso÷ Ãtmanepadasya grahaïam kartavyam . Ãtmanepadam yau tathÃsau iti vaktavyam . #<ekavacanagrahaïam vÃ># . atha và ekavacane ye tathÃsÅ iti vaktavyam . tat ca avaÓyam anyatarat kartavyam . #<avacane hi ani«ÂaprasaÇga÷># . anucyamÃne hi etasmin ani«Âam prasajyeta . atani«Âa yÆpam . asani«Âa yÆpam iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yadi api tÃvat ayam taÓabda÷ d­«ÂÃpacÃra÷ asti Ãtmanepadam asti eva parasmaipadam asti ekavacanam asti bahuvacanam ayam khalu thÃsÓabda÷ ad­«ÂÃpacÃra÷ Ãtmanepadam ekavacanam eva . tasya asya ka÷ anya÷ sahÃya÷ bhavitum arhati anyat ata÷ ÃtmanepadÃt ekavacanÃt ca . tat yathà asyas go÷ dvitÅyena artha÷ iti . gau÷ eva ÃnÅyate na aÓva÷ na gardabha÷ .

(P_2,4.81.1)  KA_I,496.9-23  Ro_II,898-899     #<Ãma÷ le÷ lope luÇloÂo÷ upasaÇkhyÃnam># . Ãma÷ le÷ lope luÇloÂo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam : tÃm baijavÃpaya÷ vidÃm akran . atra bhavanta÷ vidÃm kurvantu. tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . ligrahaïam nivarti«yate . yadi nivartate pratyayamÃtrasya prÃpnoti . i«yate ca pratyayamÃtrasya . Ãta÷ ca i«yate . evam hi Ãha : k­¤ ca anuprayujyate liÂi iti . yadi ca pratyayamÃtrasya luk bhavati tata÷ etat upapannam bhavati . #<Ãmantebhya÷ ïala÷ prati«edha÷># . Ãmantebhya÷ ïala÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . ÓaÓÃma tatÃma . v­ddhau k­tyÃyÃm Ãma÷ iti luk prÃpnoti . #<Ãmantebhya÷ arthavadgrahaïÃt ïala÷ aprati«edha÷># . Ãmantebhya÷ ïala÷ aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . luk kasmÃt na bhavati : ÓaÓÃma tatÃma iti . arthavata÷ ÃmÓabdasya grahaïam . na ca e«a÷ arthavÃn . #<Ãmantebhya÷ arthavadgrahaïÃt ïala÷ aprati«edha÷ iti cet ama÷ prati«edha÷ >#. Ãmantebhya÷ arthavadgrahaïÃt ïala÷ aprati«edha÷ iti cet ama÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . Ãma . #<uktam vÃ># . kim uktam . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti .

(P_2,4.81.2)  KA_I,496.24-498.12  Ro_II,900-902     kim puna÷ luk ÃdeÓÃnÃm apavÃda÷ Ãhosvit k­te«u ÃdeÓe«u bhavati . #<luk ÃdeÓÃpavÃda÷ >#. luk ÃdeÓÃnÃm apavÃda÷ . #<tiÇk­tÃbhÃva÷ tu># . tiÇk­tasya tu abhÃva÷ . kasya . padatvasya . #<subantapadatvÃt siddham># . subantam padam iti padasa¤j¤Ã bhavi«yati . katham svÃdyutpatti÷ . #<lakÃrasya k­ttvÃt prÃtipadikatvam tadÃÓrayam pratyayavidhÃnam >#. lakÃra÷ k­t . k­t prÃtipadikam iti prÃtipadikasa¤j¤Ã . tadÃÓrayam pratyayavidhÃnam . prÃtipadikÃÓrayatvÃt svÃdyutpatti÷ bhavi«yati . supa÷ Óravaïam prÃpnoti . avyayÃt iti luk bhavi«yati . katham avyayatvam . #<avyayatvam makÃrÃntatvÃt># . k­dantam mÃntam avyayasa¤j¤am bhavati iti avyayasa¤j¤Ã bhavi«yati . svara÷ katham . yat prakÃrayÃm cakÃra . #<svara÷ k­dantaprak­tisvaratvÃt># . k­dantam uttarapadam prak­tisvaram bhavati iti e«a÷ svara÷ bhavi«yati . #<tathà ca nighÃtÃnighÃtasiddhi÷># . tathà ca nighÃtÃnighÃtasiddhi÷ bhavati . cak«u«kÃmam yÃjayÃm cakÃra . tiÇ atiÇa÷ iti tasya ca anighÃta÷ . tasmÃt ca nighÃta÷ siddha÷ bhavati . #<na¤Ã tu samÃsaprasaÇga÷># . na¤Ã tu samÃsa÷ prÃpnoti . na kÃrayam na hÃrayÃm . na¤ subantena saha samasyate iti samÃsa÷ prÃpnoti . #<uktam vÃ># . kim uktam . asÃmarthyÃt iti . na atra na¤a÷ Ãmantena sÃmarthyam . kena tarhi . tiÇantena . na cakÃra kÃrayÃm . na cakÃra hÃrayÃm iti .

(P_2,4.82)  KA_I,498.2-12  Ro_II,902-903     #<avyayÃt Ãpa÷ lugvacanÃnarthakyam liÇgÃbhÃvÃt># .avyayÃt Ãpa÷ lugvacanam anarthakam . kim kÃraïam . liÇgÃbhÃvÃt . aliÇgam avyayam . kim idam bhavÃn supa÷ lukam m­«yati Ãpa÷ lukam na m­«yati . yathà eva hi aliÇgam avyayam evam asaÇkhyam api . satyam etat . pratyayalak«aïam ÃcÃrya÷ prÃrthayamÃna÷ supa÷ lukam m­«yati . Ãpa÷ puna÷ asya luki sati na kim cit api prayojanam asti . ucyamÃne api etasmin svÃdyutpatti÷ na prÃpnoti . kim kÃraïam . ekatvÃdÅnÃm abhÃvÃt . ekatvÃdi«u arthe«u svÃdaya÷ vidhÅyante . na ca e«Ãm ekatvÃdaya÷ santi . aviÓe«eïa utpadyante . utpannÃnÃm niyama÷ kriyate . atha và prak­tÃn arthÃn apek«ya niyama÷ . ke ca prak­tÃ÷ . ekatvÃdaya÷ . ekasmin ekavacanam na dvayo÷ na bahu«u . dvayo÷ eva dvivacanam na ekasmin na bahu«u . bahu«u eva bahuvacanam na ekasmin na dvayo÷ iti . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati utpadyante avyayebhya÷ svÃdaya÷ iti yat ayam avyayÃt Ãpasupa÷ iti sublukam ÓÃsti .

(P_2,4.83.1)  KA_I,498.14-23  Ro_II,903     #<na avyayÅbhÃvÃt ata÷ iti yogavyavasÃnam># . na avyayÅbhÃvÃt ata÷ iti yoga÷ vyavaseya÷ . na avyayÅbhÃvÃt akÃrÃntÃt supa÷ luk bhavati . tata÷ am tu apa¤camyÃ÷ iti . kimartha÷ yogavibhÃga÷ . #<pa¤camyÃ÷ amprati«edhÃrtham >#. pa¤camyÃ÷ ama÷ prati«edha÷ yathà syÃt . #<ekayoge hi ubhayo÷ prati«edha÷># . ekayoge hi sati ubhayo÷ prati«edha÷ syÃt ama÷ aluka÷ ca . sa÷ tarhi yogavibhÃga÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . #<tu÷ niyÃmaka÷># . tu÷ kriyate . sa niyÃmaka÷ bhavi«yati . am eva apa¤camyÃ÷ iti .

(P_2,4.83.2)  KA_I,499.1-9  Ro_II,903-904     #<ami pa¤camÅprati«edhe apÃdÃnagrahaïam># . ami pa¤camÅprati«edhe apÃdÃnagrahaïam kartavyam . apÃdÃnapa¤camyÃ÷ iti vaktavyam . kim prayojanam . #<karmapravacanÅyayukte aprati«edhÃrtham >#. karmapravacanÅyayukte mà bhÆt . ÃpÃÂaliputram v­«Âa÷ deva÷ . #<na và uttarapadasya karmapravacanÅyayogÃt samÃsÃt pa¤camyabhÃva÷># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . uttarapadam atra karmapravacanÅyayuktam . uttarapadasya karmapravacanÅyayogÃt samÃsÃt pa¤camÅ na bhavi«yati . yadà ca samÃsa÷ karmapravacanÅyayukta÷ bhavati tadà prati«edha÷ . tat yathà . à upakumbhÃt à upamaïikÃt iti .

(P_2,4.84)  KA_I,499.11-14  Ro_II,904     #<saptamyÃ÷ ­ddhinadÅsamÃsasaÇkhyÃvayavebhya÷ nityam >#. saptamyÃ÷ ­ddhinadÅsamÃsasaÇkhyÃvayavebhya÷ nityam iti vaktavyam . ­ddhi . sumaram sumagadham . nadÅsamÃsa÷ . unmattagaÇgam  lohitagaÇgam . saÇkhyÃvayava . ekaviæsatibhÃradvÃjam tripa¤cÃÓatgautamam .

(P_2,4.85.1)  KA_I,499.16-500.27  Ro_II,905-907     #<ÂitÃm Âe÷ evidhe÷ luÂa÷ ¬Ãraurasa÷ pÆrvaviprati«iddham># . ÂitÃm Âe÷ evidhe÷ luÂa÷ ¬Ãraurasa÷ bhavanti pÆrvaviprati«edhena . Âe÷ etvasya avakÃÓa÷ pacate pacete pacante . ¬ÃraurasÃm avakÃÓa÷ Óva÷ kartà Óva÷ kartÃrau Óva÷ kartÃra÷ . iha ubhayam prÃpnoti . Óva÷ adhetà Óva÷ adhyetÃrau Óva÷ adhyetÃra÷ . ¬Ãraurasa÷ bhavanti pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<ÃtmanepadÃnÃm ca iti vacanÃt siddham># . ÃtmanepadÃnÃm ca ¬Ãraurasa÷ bhavanti iti vaktavyam . #<tat ca samasaÇkhyÃrtham >#. tat ca avaÓyam Ãtmanepadagrahaïam kartavyam samasaÇkhyÃrtham . saÇkhyÃtanudeÓa÷ yathà syÃt . akriyamÃïe hi Ãtmanepadagrahaïe Óa sthÃnina÷ traya÷ ÃdeÓÃ÷ . vai«amyÃt saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na prÃpnoti . pÆrvaviprati«edhÃrthena tÃvat na artha÷ Ãtmanepadagrahaïena . idam iha sampradhÃryam . ¬Ãraurasa÷ kriyantÃm Âe÷ etvam iti . kim atra kartavyam . paratvÃt etvam . nityÃ÷ ¬Ãraurasa÷ . k­te api etve prapnuvanti ak­te api prÃpnuvanti . Âe÷ etvam api nityam . k­te«u api ¬Ãraurassu prÃpnoti ak­te«u api prÃpnoti . anityam etvam . anyasya k­te«u ¬Ãraurassu prÃpnoti anyasya ak­te«u . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ¬Ãraurasa÷ api anityÃ÷ . anyasya k­te etve prÃpnuvanti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya prÃpnuvanta÷ anityà bhavanti . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt etvam . etve k­te puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt ¬Ãraurasa÷ bhavi«yanti . samasaÇkhyÃrthena ca api na artha÷ Ãtmanepadagrahaïena . sthÃne antaramena vyavasthà bhavi«yati . kuta÷ Ãntaryam . arthata÷ . ekÃrthasya ekÃrtha÷ dvyarthasya dvyartha÷ bahvarthasya bahvartha÷ . atha và ÃdeÓÃ÷ api «a eva nirdiÓyante . katham . ekaÓe«anirdeÓÃt . ekaÓe«anirdeÓa÷ ayam . atha etasmin ekaÓe«anirdeÓe sati kim ayam k­taikaÓe«ÃïÃm dvandva÷ . ¬Ã ca ¬Ã ca ¬Ã rau ca rau ca rau ra÷ ca ra÷ ca ra÷. ¬Ã ca rau ca ra÷ ca ¬Ãraurasa÷ iti . Ãhosvit k­tadvandvÃnÃm ekaÓe«a÷ . ¬Ã ca rau ca ra÷ ca ¬Ãraurasa÷ . ¬Ãraurasa÷ ca ¬Ãraurasa÷ ca ¬Ãraurasa÷ iti . kim ca ata÷ . yadi k­taikaÓe«ÃïÃm dvandva÷ ani«Âa÷ samasaÇkhya÷ prÃpnoti ekavacanadvivacanayo÷ ¬Ã prÃpnoti . bahuvacanaikavacanayo÷ rau prÃpnoti dvivacanabahuvacanayo÷ ca ra÷ prÃpnoti . atha k­tadvandvÃnÃm ekaÓe«a÷ na do«a÷ bhavati . yathà na do«a÷ tathà astu . kim puna÷ atra jyÃya÷ . ubhayam iti Ãha . ubhayam hi d­Óyate . bahu ÓaktikiÂakam bahÆni ÓaktikiÂakÃni bahu sthÃlÅpiÂharam bahÆni sthÃlÅpiÂharÃni . #<¬Ãraurasa÷ k­te Âe÷ e yathÃt dvitvam prasÃraïe samasÇkhyena na artha asti . siddham sthÃne arthata÷ antarÃ÷ . Ãntaryata÷ vyavasthà . traya÷ eva ime bhavantu sarve«Ãm . Âe÷ etvam ca paratvÃt k­te api tasmin ime santu># .

(P_2,4.85.2)  KA_I,501.1-502.24  Ro_II,907-911     #<¬ÃvikÃrasya Óitkaraïam sarvÃdeÓÃrtham># . ¬ÃvikÃra÷ Óit kartavya÷ . kim prayojanam . sarvÃdeÓÃrtham . Óit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ yathà syÃt . akriyamÃïe hi ÓakÃre ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti antasya prasajyeta . #<nighÃtaprasaÇga÷ tu># . nighÃta÷ tu prapnoti . Óva÷ kartà . tÃse÷ param lasÃrvadhÃtukam anudÃttam bhavati iti e«a÷ svara÷ prÃpnoti . yat tÃvat ucyate ¬ÃvikÃrasya Óitkaraïam sarvÃdeÓÃrtham iti . #<siddham ala÷ antyavikÃrÃt># . siddham etat . katham .ala÷ antyavikÃrÃt . astu ayam ala÷ antyasya . kà rÆpasiddhi÷ : kartà . #<¬iti Âe÷ lopÃt lopa÷># . ¬iti Âe÷ lopena lopa÷ bhavi«yati . abhatvÃt na prÃpnoti . ¬itkaraïasÃmarthyÃt bhavi«yati . #<anittvÃt vÃ># . atha và anittvÃt etat siddham . kim idam anittvÃt iti . antyasya ayam sthÃne bhavan na pratyaya÷ syÃt . asatyÃm pratyayasa¤j¤ÃyÃm itsa¤j¤Ã na . asatyÃm itsa¤j¤ÃyÃm lopa÷ na . asati lope anekÃl . yada anekÃl tadà sarvÃdeÓa÷ . yadà sarvÃdeÓa÷ tadà pratyaya÷ . yadà pratyaya÷ tadà itsa¤j¤Ã . yadà itsa¤j¤Ã tadà lopa÷ . #<praÓli«ÂanirdeÓÃt vÃ># . atha và praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam . ¬Ã à ¬Ã . sa÷ anekÃlÓit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . yadà tarhi ayam antyasya sthÃne bhavati tadà tiÇgrahaïena grahaïam na prÃpnoti . #<tiÇgrahaïam ekadeÓavik­tasya ananyatvÃt># . ekadeÓavik­tam ananyavat bhavati iti tiÇgrahaïena grahaïam bhavi«yati svara÷ katham . #<svare viprati«edhÃt siddham ># . ¬Ãraurasa÷ kriyantÃm anudÃttatvam iti kim atra kartavyam . paratvÃt anudÃttatvam . nityÃ÷ ¬Ãraurasa÷ . k­te api anudÃttatve prapnuvanti ak­te api prapnuvanti . anudÃttatvam api nityam . k­te«u  k­te«u api ¬Ãraurassu prÃpnoti ak­te«u api prÃpnoti . anityam anudÃttatvam . anyasya k­te«u ¬Ãraurassu prÃpnoti anyasya ak­te«u . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ¬Ãraurasa÷ api anityÃ÷ . anyathÃsvarasya k­te anudÃttatve prÃpnuvanti anyathÃsvarasya ak­te . svarabhinnasya ca prÃpnuvanta÷ anityÃ÷ bhavanti . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt anudÃttatvam . anudÃttatve k­te puna÷prasaÇgavij¤ÃtÃt ¬Ãraurasa÷ . Âilope udÃttaniv­ttisvareïa siddham . na sidhyati . kim kÃraïam . antaraÇgatvÃt ¬Ãraurasa÷ . tatra antaraÇgatvÃt ¬Ãraurassu k­te«u anudÃttatvam kriyatÃm Âilopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt Âilopena bhavitavyam . evam tarhi svare viprati«edhÃt siddham . nyÃyya÷ eva ayam svare viprati«edha÷ . idam iha sampradhÃryam . anudÃttatvam kriyatÃm udÃttaniv­ttisvara÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt anudÃttatvam . anudÃttatve k­te puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt udÃttaniv­ttisvara÷ bhavi«yati . tat etat kva siddham bhavati . yat pit vacanam . yat apit vacanam tatra na sidhyati . tatra api siddham . katham idam adya lasÃrvadhÃtukÃnudÃttatvam pratyayasvarasya apavÃda÷ . na ca apavÃdavi«aye utsarga÷ abhiniviÓate . pÆrvam hi apavÃdÃ÷ abhiniviÓante paÓcÃt utsargÃ÷ . prakalpya và apavÃdavi«ayam tata÷ utsarga÷ abhiniviÓate . tat na tÃvat kadà cit pratyayasvara÷ bhavati . apavÃdam lasÃrvadhÃtukanudÃttatvam pratÅk«ate . tatra anudÃttatvam kriyatÃm lopa÷ iti . yadi api paratvÃt lopa÷ sa÷ asau avidyamÃnodÃttatve anudÃtte udÃtta÷ lupyate . #<pratyayasvarÃpavÃda÷ lasÃrvadhÃtukÃnudÃttam . tena tatra na prasakta÷ pratyayasvara÷ kadà cit . pratyayasvara÷ tu tÃse÷ v­ttisanniyogaÓi«Âa÷ . tena ca api asau udÃtta÷ lopsyate . tathà na do«a÷># .



(P_3,1.1)  KA_II,1.2-3.13  Ro_III,3-12     adhikÃreïa iyam pratyayasa¤j¤Ã kriyate . sà prak­tyupapadopÃdhÅnÃm api prÃpnoti . tasyÃ÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . prak­ti . guptijkibhya÷ san . upapada . stambakarïayo÷ ramajapo÷ . upÃdhi . harate÷ d­tinÃthayo÷ paÓau . ete«Ãm prati«edha÷ vaktavya÷ . kim ca syÃt yadi ete«Ãm api pratyayasa¤j¤Ã syÃt . paratvam ÃdyudÃttatvam aÇgasa¤j¤Ã iti ete vidhaya÷ prasajyeran . ata÷ uttaram paÂhati . #<pratyayÃdhikÃre prak­tyupapadopÃdhÅnÃm aprati«edha÷># . adhikÃreïa api pratyayasa¤j¤ÃyÃm satyÃm  prak­tyupapadopÃdhÅnÃm aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . pratyayasa¤j¤Ã kasmÃt na bhavati . #<nimittasya nimittikÃryÃrthatvÃt anyatra api># . nimittÃni hi nimittikÃryÃrthÃni bhavanti . kim puna÷ nimittam ka÷ và nimittÅ . prak­tyupapaopÃdhaya÷ nimittam pratyaya÷ nimittÅ . anyatra api ca e«a÷ nyÃya÷ d­«Âa÷ . kva anyatra . loke . tat yathà . bahu«u ÃsÅne«u ka÷ cit kam cit p­cchati . katama÷ devadatta÷ . katara÷ yaj¤adatta÷ iti . sa÷ tasmai Ãca«Âe . ya÷ aÓve ya÷ pÅÂhe iti ukte nimittasya nimittikÃryÃrthatvÃt adhyavasyati ayam devadatta÷ ayam yaj¤datta iti . na idÃnÅm aÓvasya pÅÂhasya và devadatta÷ iti sa¤j¤Ã bhavati . kim puna÷ nimittam ka÷ và nimittÅ . nirj¤Ãta÷ artha÷ nimittam anirj¤ÃtÃrtha÷ nimittÅ . iha ca pratyaya÷ anirj¤Ãta÷ prak­tyupapadopÃdhaya÷ nirj¤ÃtÃ÷ . kva . dhÃtÆpadeÓe prÃtipadikopadeÓe ca . te nirj¤ÃtÃ÷ nimittatvena upÃdÅyante . #<pradhÃne kÃryasampratyayÃt và siddham >#. atha và pradhÃne kÃryasampratyaya÷ bhavi«yati . kim ca pradhÃnam . pratyaya÷ . tat yathà . bahu«u yÃtsu ka÷ cit kam cit p­cchati . ka÷ yÃti iti . sa÷ Ãha rÃjà iti . rÃjà iti ukte pradhÃne kÃryasampratyayÃt ya÷ p­cchati ya÷ ca Ãca«Âe ubhayo÷ sampratyaya÷ bhavati . kiÇk­tam puna÷ prÃdhÃnyam . arthak­tam . yathà puna÷ loke arthak­tam prÃdhÃnyam Óabdasya idÃnÅm kiÇk­tam prÃdhÃnyam . Óabdasya apÆrvopadeÓa÷ prÃdhÃnyam . yasya apÆrvopadeÓa÷ sa÷ pradhÃnam . prak­tyupapadopÃdhaya÷ ca upadi«ÂÃ÷ . kva . dhÃtÆpadeÓe prÃtipadikopadeÓe ca . yadi eva nimittasya nimittikÃryÃrthatvÃt atha api pradhÃne kÃryasampratyayÃt prak­tyupapadopÃdhÅnÃm na bhavati vikÃrÃgamÃnÃm tu prÃpnoti . hana÷ ta ca . trapujatuno÷ «uk iti . ete«Ãm hi apÆrvopadeÓÃt prÃdhÃnyam . nimittina÷ ca ete . #<vikÃrÃgame«u ca paravij¤ÃnÃt># . vikÃrÃgame«u ca paravij¤ÃnÃt pratyayasa¤j¤Ã na bhavi«yati . pratyaya÷ para÷ bahvati iti ucyate . na ca vikÃrÃgamÃ÷ pare sambhavanti . kim puna÷ kÃraïam samÃne apÆrvopadeÓe pratyaya÷ para÷ vikÃrÃgamÃ÷ na pare . #<«a«ÂhÅnirdi«Âasya ca tadyuktatvÃt># . «a«ÂhÅnirdi«tam vikÃrÃgamayuktam pa¤camÅnird«ÂÃt ca pratyaya÷ vidhÅyate . #<pratyayavidhÃnÃnupapatti÷ tu># . pratyayavidhi÷ tu na upapapdyate . kva . yatra vikÃrÃgamÃ÷ vidhÅyante . hana÷ ta ca . tarpujatuno÷ «uk . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . vikÃrÃgamayuktatvÃt apa¤camÅnirdi«ÂatvÃt ca . #<tasmÃt tatra pa¤camÅnirdeÓÃt siddham># . tasmÃt tatra pa¤camÅnirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . iha tÃvat hana÷ te iti . dhÃto÷ iti vartate. iha trapujatuno÷ «uk iti . prÃtipadikÃt iti vartate . yadi evam hana÷ ta ca dhÃto÷ kyap bhavati iti dhÃtumÃtrÃt kyap prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na dhÃtumÃtrÃt kyap bhavati iti yat ayam etistuÓasv­d­ju«a÷ kyap iti parigaïanam karoti . atha và hantim eva atra dhÃtugrahaïena abhisambhantsyÃma÷ . hana÷ ta÷ bhavati . dhÃto÷ kyap bhavati . kasmÃt . hante÷ iti . #<arthÃÓrayatvÃt vÃ># . atha và arthÃÓraya÷ pratyayavidhi÷ . ya÷ tam artham sampratyÃyayati sa÷ pratyaya÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . pratyaya÷ iti mahatÅ sa¤j¤Ã kriyate . sa¤j¤Ã ca nÃma yata÷ na laghÅya÷ . kuta÷ etat . laghvartham hi sa¤j¤Ãkaraïam . tatra mahatyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ karaïe etat prayojanam anvarthasa¤j¤Ã yathà vij¤Ãyeta . pratyÃyayiti iti pratyaya÷ . yadi pratyÃyayiti iti pratyaya÷ avikÃdÅnÃm pratyayasa¤j¤Ã na prÃpnoti . na hi te kim cit pratyÃyayanti . evam tarhi pratyÃyyate pratyaya÷ iti . evam api sanÃdÅnÃm na prÃpnoti . evam tari ubhayasÃdhana÷ ayam kart­sÃdhana÷ karmasÃdhana÷ ca . evam api kuta÷ etat samÃne apÆrvopadeÓe trÃpu«am jÃtu«am iti atra akÃra÷ tam artham sampratyÃyayati na puna÷ «akÃra÷ iti . anyatra api akÃreïa tasya arthasya vacanÃt manyÃmahe akÃra÷ tam artham sampratyÃyayatina
«akÃra÷ iti . kva anyatra . bilvÃdibhya÷ aï . bailva÷ .

(P_3,1.2)  KA_II,3.15-6.2  Ro_III,12-19     kimartham idam ucyate . para÷ yathà syÃt . pÆrva÷ mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . yam icchati pÆrvam Ãha tam : vibhëà supa÷ bahuc purastÃt tu iti . madhye tarhi mà bhÆt iti . madhye api yam icchati Ãha tam : avyayasarvanÃmnÃm akac prÃk Âe÷ iti . ya÷ idÃnÅm anya÷ pratyaya÷ Óe«a÷ sa÷ antareïa vacanam para÷ eva bhavi«yati iti nà artha÷ paravacanena . evam api ye«Ãm eva pratyayÃnÃm deÓa÷ niyamyate te eva niyatadeÓÃ÷ syu÷ . ya÷ idÃnÅm aniyatadeÓa÷ sa÷ kadà cit pÆrva÷ kadà cit para÷ kadà cit madhye syÃt . tat yathà mÃtu÷ vatsa÷ kadà cit agrata÷ kadà cit p­«Âhata÷ kadà cit pÃrÓvata÷ bhavati . para÷ eva yathà syÃt iti evamartham paravacanam . #<paravacanam anarthakam pa¤camÅnirdi«ÂatvÃt parasya># . paragrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . pa¤camÅnirdi«ÂatvÃt parasya kÃryam ucyate . tat yathà dvyantarupasargebhya÷ apa÷ Åt . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . sata÷ tatra parasya kÃryam ucyate . iha idÃnÅm kasya sata÷ parasya kÃryam bhavitum arhati . iha api sata÷ eva. katham . paratvam svÃbhÃvikam . atha vÃcanike paratve sati artha÷ syÃt paragrahaïena . vÃcanike ca na artha÷ . etat hi tasya parasya kÃryam yat asau para÷ syÃt . atha và yat asya parasya sata÷ sa¤j¤Ã syÃt . yatra tarhi pa¤camÅ na asti tadartham ayam yoga÷ vaktavya÷ . kva ca pa¤camÅ na asti . yatra vikÃrÃgamÃ÷ Ói«yante . kva ca vikÃrÃgamÃ÷ Ói«yante . hana÷ ta ca . trapujatuno÷ «uk iti . #<vikÃrÃgame«u ca uktam># . kim uktam . pratyayavidhÃnÃnupapatti÷ tu . tasmÃt tatra pa¤camÅnirdeÓÃt siddham iti . #<atyantÃparad­«ÂÃnÃm và parabhÆtalopÃrtham># . atyantÃparad­«ÂÃnÃm tarhi parabhÆtalopÃrtham paragrahaïam kartavyam . ye ete atyantÃparad­«ÂÃ÷ kvibÃdaya÷ lupyante te«Ãm parabhÆtÃnÃm lopa÷ yathà syÃt . aparabhÆtÃnÃm mà bhÆt . kim puna÷ atyantÃparad­«ÂÃnÃm parabhÆtalopavacane prayojanam . kiti ïiti iti kÃryÃïi yathà syu÷ iti . etat api na asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati atyantÃparad­«ÂÃ÷ parabhÆtÃ÷ lupyante iti yat ayam te«u kÃdÅn anubandhÃn Ãsajati . katham k­tvà j¤Ãpakam . anubandhÃsa¤jane etat prayojanam kiti ïiti iti kÃryÃïi yathà syu÷ iti . yadi ca atra atyantÃparad­«ÂÃ÷ parabhÆtÃ÷ lupyantetata÷ anubandhÃsa¤janam arthavat bhavati . #<prayoganiyamÃrtham vÃ># . prayoganiyamÃrtham tarhi paragrahaïam kartavyam . parabhÆtÃnÃm prayoga÷ yathà syÃt . aparabhÆtÃnÃm mà bhÆt iti . asti puna÷ kim cit ani«Âam yadartha÷ niyama÷ syÃt . asti iti Ãha . #<prak­te÷ arthÃbhidhÃne pratyayÃdarÓanÃt >#. prak­te÷ arthÃbhidhÃne apratyayikÃ÷ d­Óyante . kva sa÷ devadatta÷ kva sa÷ yaj¤datta÷ babhru÷ maï¬u÷ lamaka÷ iti . bÃbhravya÷ mÃï¬avya÷ lÃmakÃyana÷ iti prayoktavye babhru÷ maï¬u÷ lamaka÷ iti prayujyate . #<dvayasajÃdÅnÃm ca kevalad­«ÂatvÃt># . dvayasajÃdÅnÃm ca kevalÃnÃm prayoga÷ d­Óyate . kim asya dvayasam . kim asya mÃtram . kà adya tithÅ iti . dvayasajÃdaya÷ vai v­ttijasad­ÓÃ÷ av­ttijÃ÷ yathà bahu÷ tathà . #<vÃvacane ca anutpattyartham >#. vÃvacane ca anutpattyartham paragrahaïam kartavyam . và vacanena anutpatti÷ yathà syÃt . atha kriyamÃïe api vai paragrahaïe katham iva vÃvacanena anutpatti÷ labhyà . kriyamÃïe paragrahaïe vÃvacanena và para÷ iti etat abhisambadhyate . akriyamÃïe puna÷ paragrahaïe vÃvacanena kim anyat Óakyam abhisambandhum anyat ata÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ . na ca sa¤j¤ÃyÃ÷ bhÃvÃbhÃvau i«yete . #<vÃvacane ca uktam># . kim uktam . vÃvacanÃnarthakyam ca tatra nityatvÃt sana÷ iti . prayoganiyamÃrtham eva tarhi paragrahaïam kartavyam . atha etasmin prayoganiyame sati kim ayam pratyayahiyama÷ . prak­tipara÷ eva pratyaya÷ prayoktavya÷ aprak­tipara÷ na iti . Ãhosvit prak­tiniyama÷ . pratyayaparà eva prak­ti÷ prayoktavyà apratyayà na iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<tatra pratyayaniyame prk­tiniyamÃbhÃva÷># . tatra pratyayaniyame sati prk­tiniyama÷ na prÃpnoti . apratyayikÃyÃ÷ prak­te÷ prayoga÷ prÃpnoti . kva sa÷ devadatta÷ kva sa÷ yaj¤datta÷ babhru÷ maï¬u÷ lamaka÷ iti . astu tarhi prak­tiniyama÷ . #<prak­tiniyame pratyayÃniyama÷># . prak­tiniyame sati pratyayasya niyama÷ na prÃpnoti . kim asya dvayasam . kim asya mÃtram . kà adya tithÅ iti . aprak­tikasya pratyayasya prayoga÷ prÃpnoti . #<siddham tu ubhayaniyamÃt># . siddham etat . katham . ubhayaniyamÃt . ubhayaniyama÷ ayam . prak­tipara÷ eva pratyaya÷ prayoktavya÷ pratyayaparà eva ca prak­ti÷ iti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . paragrahaïasÃmarthyÃt . antareïa api paragrahaïam syÃt ayam para÷ . para÷ eva yathà syÃt iti evamartham paragrahaïam .

(P_3,1.3.1)  KA_II,6.4-14  Ro_III,20-21     kimartham idam ucyate . ÃdyudÃtta÷ yathà syÃt . antodÃtta÷ mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . yam icchati antodÃttam karoti tatra cakÃram anubandham Ãha ca cita÷ anta÷ udÃtta÷ iti . madhyodÃtta÷ tarhi mà bhÆt iti . madyodÃttam yam icchati tatra repham anubandham karoti Ãha ca upottamam riti iti . anudÃtta÷ tarhi mà bhÆt iti . anudÃttam api yam icchati tatra pakÃram anubandham karoti Ãha ca anudÃttau suppitau iti . svarita÷ tarhi mà bhÆt iti . svaritam api yam icchati karoti tatra takÃram anubandham Ãha ca tit svaritam iti . ya÷ idÃnÅm ata÷ anya÷ pratyaya÷ Óe«a÷ sa÷ antareïa api vacanam ÃdyudÃtta÷ eva bhavi«yati iti na artha÷ ÃdyudÃttavacanena . evam api ye«Ãm eva pratyayÃnÃm svara÷ niyamyate te eva niyatasvarÃ÷ syu÷ . ya÷ idÃnÅm aniyatasvara÷ sa÷ kadà cit ÃdyudÃtta÷ kadà cit antodÃtta÷ kadà cit madhyodÃtta÷ kadà cit anudÃtta÷ kacà cit svarita÷ syÃt . ÃdyudÃtta÷ eva yathà syÃt iti evam artham idam ucyate .

(P_3,1.3.2)  KA_II,6.15-9.14   Ro_III,21-27     atha kimartham pratyayasa¤j¤Ãsanniyogena ÃdyudÃttatvam ucyate anudÃttatvam ca na yatra eva anya÷ svara÷ tatra eva ayam ucyeta . ¤niti Ãdi÷ nityam pratyayasya ca . adupadeÓÃt lasÃrvadhÃtukam anudÃttam suppitau ca iti . tatra ayam api artha÷ dvi÷ ÃdyudÃttagrahaïam dvi÷ ca anudÃttagrahaïam na kartavyam bhavati . prak­tam anuvartate . ata÷ uttaram paÂhati : #<ÃdyudÃttatvasya pratyayasa¤j¤Ãsanniyoge prayojanam yasya sa¤j¤Ãkaraïam tasya ÃdyudÃttÃrtham># . ÃdyudÃttatvasya pratyayasa¤j¤Ãsanniyogakaraïe etat prayojanam yasya sa¤j¤Ãkaraïam tasya ÃdyudÃttatvam yathà syÃt . #<asanniyoge hi yasmÃt sa÷ tadÃde÷ ÃdyudÃttatvam tadantasya ca anudÃttatvam># . akriyamÃïe hi pratyayasa¤j¤Ãsanniyogena ÃdyudÃttatve pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti tadÃde÷ ÃdyudÃttatvam prasajyeta tadantasya ca anudÃttatvam . atha kriyamÃïe api pratyayasa¤j¤Ãsanniyogena ÃdyudÃttatve anudÃttatve ca kasmÃt eva tadÃde÷ ÃdyudÃttatvam na bhavati tadantasya ca anudÃttatvam . utpanna÷ pratyaya÷ pratyayÃÓrayÃïÃm kÃryÃïÃm nimittam bhavati na utpadyamÃna÷ . tat yathà ghaÂa÷ k­ta÷ ghaÂÃÓrayÃïÃm kÃryÃïÃm nimittam bhavati na kriyamÃïa÷ . #<na và prak­te÷ ÃdyudÃttavacanam j¤Ãpakam tadÃde÷ agrahaïasya># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . yat ayam ¤niti Ãdi÷ nityam iti prak­te÷ ÃdyudÃttatvam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na tadÃde÷ ÃdyudÃttatvam bhavati iti . tadantasya tarhi anudÃttatvam prÃpnoti . #<prak­tisvarasya ca vidhÃnasÃmarthyÃt pratyayasvarÃbhÃva÷ >#. yat ayam dhÃto÷ anta÷ prÃtipadikasya anta÷ iti prak­te÷ antodÃttatvam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na tadantasya anudÃttatvam bhavati iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . yatra hi anudÃtta÷pratyaya÷ prak­tisvara÷ tat prayojayati . #<ÃgamÃnudÃttÃrtham vÃ># . ÃgamÃnudÃttÃrtham tarhi pratyayasa¤j¤Ãsanniyogena ÃdyudÃttatvam ucyate . pratyayasa¤j¤Ãsanniyogena ÃdyudÃttatve k­te ÃgamÃ÷ anudÃttÃ÷ yathà syu÷ iti . #<na và Ãgamasya anudÃttavacanÃt># . na và etat api prayojanam asti . kim kÃraïam . Ãgamasya anudÃttavacanÃt . ÃgamÃ÷ anudÃttÃ÷ bhavanti iti vak«yÃmi . ke puna÷ ÃgamÃ÷ anudÃttatvam prayojayanti . i . lavità . i tÃvat na prayojayati . idam iha sampradhÃryam . i kriyatÃm ÃdyudÃttatvam iti . kim atra kartavyam . paratvÃt i¬Ãgama÷ . nityam ÃdyudÃttatvam . k­te api iÂi prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . i api nitya÷ . k­te api ÃdyudÃttatve prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . anitya÷ i . anyathÃsvarasya k­te ÃdyudÃttatve prapnoti anyathÃsvarasya ak­te . svarabhinnasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ÃdyudÃttatvam api anityam . anyasya k­te iÂi prÃpnoti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt i¬Ãgama÷ . antaraÇgam tarhi ÃdyudÃttatvam . kà antaraÇgatà . utpattisanniyogena ÃdyudÃttatvam ucyate . utpanne pratyaye prak­tipratyayau ÃÓritya aÇgasya i¬Ãgama÷ . ÃdyudÃttatvam api na antaraÇgam yÃvatà pratyaye ÃÓrÅyamÃïe prak­ti÷ api ÃÓrità bhavati . antaraÇgam eva ÃdyudÃttatvam . katham . idÃnÅm eva hi uktam na pratyayasvaravidhau tadÃdividhi÷ bhavati iti . sÅyu tarhi prayojayati . #<avacane hi sÅyu¬Ãde÷ ÃdyudÃttatvam >#. akriyamÃïe hi ÃgamÃnudÃttatve kriyamÃïe api pratyayasa¤j¤Ãsanniyogena ÃdyudÃttatve sÅyu¬Ãde÷ liÇa÷ ÃdyudÃttatvam prasajyeta . lavi«Åya pavi«Åya . tat tarhi vaktavyam ÃgamÃ÷ anudÃttÃ÷ bhavanti iti . na vaktavyam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati ÃgamÃ÷ anudÃttÃ÷ bhavanti iti yat ayam yÃsu parasamaipade«u udÃtta÷ Çit ca iti Ãha . na etat asti j¤Ãpakam vak«yati etat . yÃsuÂa÷ Çidvacanam pidartham udÃttavacanam ca iti . Óakyam anena vaktum : yÃsu parasmaipade«u bhavati apit ca liÇ bhavati iti . sa÷ ayam evam laghÅyasà nyÃsena siddhe sati yat garÅyÃæsam yatnam Ãrabhate tat j¤apayati ÃcÃrya÷ ÃgamÃ÷ anudÃttÃ÷ bhavanti iti . Óakyam idam labdhum . yadi eva vacanÃt atha api j¤ÃpakÃt ÃgamÃ÷ anudÃttÃ÷ bhavanti . Ãgamai÷ tu vyavahitatvÃt ÃdyudÃttatvam na prÃpnoti . ÃgamÃ÷ avidyamÃnavat bhavanti iti vak«yÃmi . yadi ÃgamÃ÷ avidyamÃnavat bhavanti iti ucyate lavità avÃdeÓa÷ na prÃpnoti . svaravidhau iti vak«yÃmi . evam api lavità udÃttÃt anudÃttasya svarita÷ iti svarita÷ na prÃpnoti . «Ã«Âhike svare iti vak«yÃmi . evam api Óik«ita÷ ni«Âhà ca dvyac anÃt it e«a÷ svara÷ prÃpnoti . pratyayasvaravidhau iti vak«yÃmi . tat tarhi vaktavyam avidyamÃnavat bhavanti iti . na vaktavyam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati ÃgamÃ÷ avidyamÃnavat bhavanti iti yat ayam yÃsu parasamaipade«u udÃtta÷ Çit ca iti Ãha . na etat asti j¤Ãpakam . vak«yati etat . yÃsuÂa÷ Çidvacanam pidartham udÃttavacanam ca iti .
Óakyam anena vaktum . yÃsu parasmaipade«u bhavati apit ca liÇ bhavati iti . sa÷ ayam evam laghÅyasà nyÃsena siddhe sati yat garÅyÃæsam yatnam Ãrabhate tat j¤apayati ÃcÃrya÷ ÃgamÃ÷ avidyamÃnavat bhavanti iti . #<ÃdyudÃttasya và lopÃrtham># . ÃdyudÃttasya tarhi lopÃrtham pratyayasa¤j¤Ãsanniyogena ÃdyudÃttatvam ucyate . pratyayasa¤j¤Ãsanniyogena ÃdyudÃttatve k­te udÃttaniv­ttisvara÷ siddha÷ bhavati : sraughnÅ mÃthurÅ . atra hi paratvÃt lopa÷ pratyaysvaram bÃdheta . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và etat prayojayati . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgalak«aïa÷ lopa÷ antaraÇgalak«aïa÷ svara÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . avaÓyam ca e«Ã paribhëà ÃÓrayitavyà . #<avacane hi ¤innitkitsu atiprasaÇga÷># . anÃÓrÅyamÃïÃyÃm asyÃm paribhëÃyÃm kriyamÃïe api pratyayasa¤j¤Ãsanniyogena ÃdyudÃttatve¤innitkitsu atiprasaÇga÷ syÃt . autsÅ kaæsikÅ ÃtreyÅ iti . atra hi paratvÃt lopa÷ ¤innitkitsvarÃn bÃdheta . na e«a÷ do«a÷ . ¤innitkitsvarÃ÷ pratyaysvarÃpavÃdÃ÷ . na ca apavÃdavi«aye utsarga÷ bhiniviÓate . pÆrvam hi apavÃdÃ÷ abhiniviÓante paÓcÃt utsarga÷ . prakalpya và apavÃdavi«ayam tata÷ utsarga÷ abhiniviÓate . na tÃvat atra kadà cit pratyayÃdyudÃttatvam bhavati . apavÃdÃn ¤innitkitsvarÃn pratÅk«ate . kaæsikyÃm bhÆyÃn apahÃra÷ . anyasya atra udÃttatvam anyasya lopa÷ . Ãde÷ udÃttatvam antyasya lopa÷ . idam tarhi ÃtreyÅ iti . atra hi paratvÃt lopa÷ kitsvaram bÃdheta . tasmÃt e«Ã paribhëà ÃÓrayitavyà . etasyÃm ca satyÃm Óakyam pratyayasanniyogena ÃdyudÃttatvam avaktum .

(P_3,1.3.3)  KA_II,9.15-10.20  Ro_III,27-30     #<pratyayÃdyudÃttatvÃt dhÃto÷ anta÷># . pratyayÃdyudÃttatvÃt dhÃto÷ anta÷ iti etat bhavati viprati«edhena . pratyayÃdyudÃttatvasya avakÃÓa÷ yatra anudÃttà prak­ti÷ . samatvam simatvam . dhÃto÷ anta÷ iti asya avakÃÓa÷ yatra anudÃtta÷ pratyaya÷ . pacati paÂhati . iha ubhayam prÃpnoti . gopÃyati dhapÃyati . dhÃto÷ anta÷ iti etat bhavati viprati«edhena. #<pitsvarÃt titsvara÷ ÂÃpi >#. pitsvarÃt titsvara÷ ÂÃpi bhavati viprati«edhena . pitsvarasya avakÃÓa÷ . pacati paÂhati . titsvarasya avakÃÓa÷ . kÃryam hÃryam . iha ubhayam prÃpnoti . kÃryà hÃryà . titsvara÷ bhavati viprati«edhena . #<citsvara÷ cÃpi pitsvarÃt >#. citsvara÷ cÃpi pitsvarÃt bhavati viprati«edhena . citsvarasya avakÃÓa÷ . calana÷ copana÷ . pitsvarasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . Ãmba«Âhyà sauvÅryà . citsvara÷ bhavati viprati«edhena . #<na và ÃdyutÃttasya pratyayasa¤j¤ÃsanniyogÃt >#. na và artha÷ viprati«edhena . kim kÃraïam . ÃdyutÃttasya pratyayasa¤j¤ÃsanniyogÃt . pratyayasa¤j¤Ãsanniyogena ÃdyudÃttatve k­te satiÓi«ÂatvÃt dhÃtusvara÷ bhavi«yati . ayam ca api ayukta÷ viprati«edha÷ pitsvarasya titsvarasya ca . kim kÃraïam . #<ÂÃpi svaritenaikÃdeÓa÷># . ÂÃpi svaritena ekÃdeÓa÷ bhavati . idam iha sampradhÃryam . svaritatvam kriyatÃm ekÃdeÓa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt svaritatvam . nitya÷ ekÃdeÓa÷ . k­te api svaritatve prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . . svaritatvam api nityam . k­te api ekÃdeÓe prÃpnoti ak­te api . anityam svaritatvam . anyasya k­te ekÃdeÓe prÃpnoti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ekÃdeÓa÷ api anitya÷ . anyathÃsvarasya k­te svaritatve prÃpnoti anyathÃsvarasya ak­te . svarabhinnasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . antaraÇga÷ tarhi ekÃdeÓa÷ . kà antaraÇgatà . varïau ÃÓritya ekÃdeÓa÷ padasya svaritatvam . svaritatvam api antaraÇgam . katham . vak«yati etat . padagrahaïam parimÃïÃrtham iti . ubhayo÷ antaraÇgayo÷ paratvÃt svaritatvam . svaritatve k­te Ãntaryata÷ svaridÃnudÃttayo÷ svarita÷ bhavi«yati . ayam ca api ayukta÷ viprati«edha÷ pitsvarasya citsvarasya ca . kim kÃraïam . #<cÃpi citkaraïÃt># . cÃpi citkaraïasÃmarthyÃt antodÃttatvam bhavi«yati .

(P_3,1.5)  KA_II,10.22-11.9  Ro_III,30-31     gupÃdi«u anubandhakaraïam kimartham . #<gupÃdi«u anubandhakaraïam ÃtmanepadÃrtham >#. gupÃdi«u anubandhÃ÷ kriyante Ãtmanepadam yathà syÃt . kriyamÃïe«u api anubandhe«u Ãtmanepadam na eva prÃpnoti . kim kÃraïam . sanà vyavahitatvÃt . pÆrvavat sana÷ iti evam bhavi«yati . pÆrvavat sana÷ iti ucyate . na ce etebhya÷ prÃk sana÷ Ãtmanepadam na api parasmaipadam paÓyÃma÷ . evam tarhi anubandhakaraïasÃmarthyÃt bhavi«yati . atha và avayave k­tam liÇgam samudÃyasya viÓe«akam bhavi«yati . tat yathà go÷ sakthani karïe và k­tam liÇgam go÷ viÓe«akam bhavati . yadi avayave k­tam liÇgam samudÃyasya viÓe«akam bhavati jugupsayati mÅmÃæsayati iti atra api prÃpnoti . avayave k­tam liÇgam kasya samudÃyasya viÓe«akam bhavati . yam samudÃyam ya÷ avayava÷ na vyabhicarati . sanam ca na vhabhicarati . ïicam puna÷ vyabhicarati . tat yathà tat yathà go÷ sakthani karïe và k­tam liÇgam go÷ viÓe«akam bhavati na gomaï¬alasya .

(P_3,1.6)  KA_II,11.11-25  Ro_III,31-32     #<abhyÃsadÅrghatve avarïasya dÅrghaprasaÇga÷># . abhyÃsadÅrghatve avarïasya dÅrghatvam prÃpnoti . mÅmÃæsate . nanu ce ittve k­te dÅrghatvam bhavi«yati . katham puna÷ utpattisanniyogena dÅrghatvam ucyamÃnam ittvam pratÅk«ate . atha katham abhyÃsam pratÅk«ate . vacanÃt abhyÃsam pratÅk«ate . ittvam puna÷ na pratÅk«ate . #<na và abhyÃsavikÃre«u apavÃdasya utsargÃbÃdhakatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . abhyÃsavikÃre«u apavÃdasya utsargÃbÃdhakatvÃt . abhyÃsavikÃre«u apavÃdÃ÷ utsargÃn na bÃdhante iti evam dÅrghatvam ucyamÃnam ittvam na bÃdhi«yate . atha và mÃnbadhadÃnÓanbhya÷ Å ca abhyÃsasya iti vak«yÃmi . evam api halÃdiÓe«ÃpavÃda÷ ÅkÃra÷ prÃpnoti . Å ca aca÷ iti vak«yÃmi . atha và mÃnbadhadÃnÓanbhya÷ dÅrgha÷ ca ita÷ abhyÃsasya iti vak«yÃmi . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam abhyÃsadÅrghatve avarïasya dÅrghaprasaÇga÷ iti . parih­tam etat na và abhyÃsavikÃre«u apavÃdasya utsargÃbÃdhakatvÃt iti . atha và na evam vij¤Ãyate dÅrgha÷ ca abhyÃsasya iti . katham tarhi . dÅrgha÷ ca ÃbhyÃsasya iti . kim idam ÃbhyÃsasya iti . abhyÃsavikÃra÷ ÃbhyÃsa÷ tasya iti .

(P_3,1.7.1)  KA_II,12-14.7  Ro_III,33-39     dhÃto÷ iti kimartham . prakartum aicchat prÃcikÅr«at . sopasargÃt mà bhÆt . #<karmagrahaïÃt sanvidhau dhÃtugrahaïÃnarthakyam># . karmagrahaïÃt sanvidhau dhÃtugrahaïam anarthakam . karmaïa÷ samÃnakart­kÃt icchÃyÃm và sambhavati iti eva dhÃto÷ utpatti÷ bhavi«yati . soparsargam vai karma . tata÷ utpatti÷ prÃpnoti . #<sopasargam karma iti cet karmaviÓe«akatvÃt upasargasya anupasargam karma># . sopasargam karma iti cet karmaviÓe«aka÷ upasarga÷ . anupasargam hi karma . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam anupasargam karma iti . #<sopasargasya hi karmatve dhÃtvadhikÃre api sana÷ avidhÃnam akarmatvÃt># . ya÷ hi manyate sopasargam karma iti kriyamÃïe api tasya dhÃtugrahaïe sana÷ avidhi÷ syÃt . kim kÃraïam . akarmatvÃt . idam tarhi prayojanam . subantÃt utpatti÷ mà bhÆt . #<subantÃt ca aprasaÇga÷ kyajÃdÅnÃm apavÃdatvÃt># . subantÃt ca sana÷ aprasaÇga÷ . kim kÃraïam . kyajÃdÅnÃm apavÃdatvÃt . subantÃt kyajÃdaya÷ vidhÅyante . te apavÃdatvÃt bÃdhakÃ÷ bhavi«yanti . #<anabhidhÃnÃt vÃ># . atha và anabhidhÃnÃt subantÃt utpatti÷ na bhavi«yati . na hi subantÃt utpadyamÃnena sanà icchÃyà abhidhÃnam syÃt . anabhidhÃnÃt tata÷ utpatti÷ na bhavi«yati . iyam tÃvat agatikà gati÷ yat ucyate anabhidhÃnÃt iti . yat api ucyate subantÃt ca aprasaÇga÷ kyajÃdÅnÃm apavÃdatvÃt iti . bhavet kasmÃt cit aprasaÇga÷ syÃt ÃtmecchÃyÃm . parecchÃyÃm tu prÃpnoti : rÃj¤a÷ putram icchati iti . evam tarhi idam iha vyapadeÓyam sat ÃcÃrya÷ na vyapadiÓati . kim . samÃnakart­kÃt iti ucyate . na ca subantasya samÃna÷ kartà asti . evam api bhavet kasmÃt cit aprasaÇga÷ yasya kartà na asti . iha tu prÃpnoti : Ãsitum icchati Óayitum icchati . icchÃyÃm arthe san vidhÅyate icchÃrthe«u ca tumun . tatra tumunà uktatatvÃt tasya arthasya san na bhavi«yati . evam api iha prÃpnoti : Ãsanam icchati Óayanam icchati iti . iha ya÷ viÓe«a÷ upÃdhi÷ và upÃdÅyate dyotye tasmin tena bhavitavyam . ya÷ ca iha artha÷ gamyate Ãsitum icchati Óayitum icchati svayam tÃm kriyÃm kartum icchati iti na asau iha gamyate Ãsanam icchati Óayanam icchati iti . anyasya api Ãsanam icchati iti e«a÷ api artha÷ gamyate . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . ya÷ hi manyate adyotye tasmin tena bhavitavyam iti kriyamÃïe api tasya dhÃtugrahaïe iha prasajyeta : saÇgatam icchati devadatta÷ yaj¤adattena iti . #<karmasamÃnakart­kagrahaïÃnarthakyam ca icchÃbhidhÃne pratyayavidhÃnÃt># . karmasamÃnakart­kagrahaïam ca anarthakam . kim kÃraïam . icchÃbhidhÃne pratyayavidhÃnÃt . icchÃyÃm abhidheyÃyÃm san vidhÅyate . #<akarmaïa÷ hi asamÃnakart­kÃt và anabhidhÃnam >#. icchÃyÃm abhidheyÃyÃm san vidhÅyate . na ca akarmaïa÷ asamÃnakart­kÃt và utpadyamÃnena sanà icchÃyà abhidhÃnam syÃt . anabhidhÃnÃt tata÷ utpatti÷ na bhavi«yati . #<aÇgaparimÃïÃrtham tu># . aÇgaparimÃïÃrtham tarhi anyatarat kartavyam karmagrahaïam dhÃtugrahaïam và . aÇgaparimÃïam j¤ÃsyÃmi iti . kim puna÷ atra jyÃya÷ . dhÃtugrahaïam eva jyÃya÷ . aÇgaparimÃïam ca eva vij¤Ãtam bhavati . api ca dhÃto÷ vihita÷ pratyaya÷ Óe«a÷ ÃrdhadhÃtukasa¤j¤a÷ bhavati iti sana÷ ÃrdhadhÃtukasa¤j¤Ã siddhà bhavati . yat ca api etat uktam karmagrahaïÃt sanvidhau dhÃtugrahaïÃnarthakyam sopasargam karma iti cet karmaviÓe«akatvÃt upasargasya anupasargam karma sopasargasya hi karmatve dhÃtvadhikÃre api sana÷ avidhÃnam akarmatvÃt iti svapak«a÷ anena varïita÷ . yuktam iha dra«Âavyam kim nyÃyyam karma iti . etat ca atra yuktam yat sopasargam karma syÃt . nanu ca uktam sopasargasya hi karmatve dhÃtvadhikÃre api sana÷ avidhÃnam akarmatvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . karmaïa÷ iti na e«Ã dhÃtusamÃnÃdhikaraïà pa¤camÅ . karmaïa÷ dhÃto÷ iti . kim tarhi . avayavayogà e«Ã «a«ÂhÅ . karmaïa÷ ya÷ dhÃtu÷ avayava÷ . yadi avayavayogà e«Ã «a«ÂhÅkevalÃt utpatti÷ na prÃpnoti . cikÅr«ati jihÅr«ati iti . e«a÷ api vyapadeÓivadbhÃvena karmaïa÷ dhÃtu÷ avaya÷ bhavati . kÃmam tarhi anena eva hetunà kyac api kartavya÷ . mahÃntam putram icchati . karmaïa÷ yat subantam avayaya÷ iti . na kartavya÷ . asÃmarthyÃt na bhavi«yati . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . #<vÃvacanÃnarthakyam ca tatra nityatvÃt sana÷># . vÃvacanam ca anarthakam . kim kÃraïam . tatra nityatvÃt sana÷ . iha hi dvau pak«au v­ttipak«a÷ av­ttipak«a÷ ca . svabhÃvata÷ ca etat bhavati vÃkyam ca pratyaya÷ ca . tatra svÃbhÃvike v­ttivi«aye
nitye pratyaye prÃpte vÃvacanena kim anyat Óakyam abhisambandhum anyat ata÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ . na ca sa¤j¤ÃyÃ÷ bhÃvÃbhÃvau i«yete . tasmÃt na artha÷ vÃvacanena .

(P_3,1.7.2)  KA_II,14.8-15.4  Ro_III,39-42     #<tumunantÃt và tasya ca lugvacanam># . tumunantÃt và san vaktavya÷ tasya ca tumuna÷ luk vaktavya÷ . kartum icchati cikÅr«ati . #<liÇuttamÃt vÃ># . liÇuttamÃt và san vaktavya÷ tasya ca liÇa÷ luk vaktavya÷ . kuryÃm iti icchati cikÅr«ati . #<ÃÓaÇkÃyÃm acetane«u upasaÇkhyÃnam># . ÃÓaÇkÃyÃm acetane«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . aÓmà luluÂhi«ate . kÆlam pipati«ati iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . evam manyate . cetanÃvata÷ etat bhavati icchà iti . kÆlam ca acetanam . acetanagrahaïena na artha÷ . ÃÓaÇkÃyÃm iti eva . idam api siddham bhavati . Óvà mumÆr«ati . #<na và tulyakÃraïatvÃt icchayÃ÷ hi prav­ttita÷ upalabdhi÷># . na và kartavyam . kim kÃraïam . tulyakÃraïatvÃt . tulyam hi kÃraïam cetanÃvati devadatte kÆle ca acetane . kim kÃraïam . icchayÃ÷ hi prav­ttita÷ upalabdhi÷ . icchayÃ÷ hi prav­ttita÷ upalabdhi÷ bhavati . ya÷ api asu kaÂam cikÅr«u÷ bhavati na asau Ãgho«ayati . kaÂam kari«yÃmi iti . kim tarhi . sannaddham rajjukÅlakpÆlapÃïim d­«Âvà tata÷ icchà gamyate . kÆlasya api pipati«ata÷ lo«ÂÃ÷ ÓÅryante bhidà jÃyante deÓÃt deÓÃntaram upasaÇkrÃmati . ÓvÃna÷ khalu api mumÆr«ava÷ ekÃntaÓÅlÃ÷ ÓÆnÃk«Ã÷ ca bhavanti . #<upamÃnÃt và siddham># . upamÃnÃt và siddham etat . katham . luluÂhi«ate iva luluÂhi«ate . pipati«ati iva pipati«ati . na tiÇantena upamÃnam asti . evam tarhi icchà iva icchà . #<sarvasya và cetanÃvattvÃt># . atha và sarvam cetanÃvat . evam hi Ãha . kaæsakÃ÷ sarpanti . ÓirÅ«a÷ adha÷ svapiti . suvarcalà Ãdityam anu paryeti . Ãskanda kapilaka iti ukte t­ïam Ãskandati . ayaskÃntam aya÷ saÇkrÃmati . ­«i÷ paÂhati Órïota grÃvÃïa÷ . 

(P_3,1.7.3)  KA_II,15. 5-23  Ro_III,42-45     ime i«ava÷ bahava÷ paÂhyante . tatra na j¤Ãyate kasya ayam arthe san vidhÅyate iti . i«e÷ chatvabhÃvina÷ . yadi evam kartum anvicchati kartum anve«aïà atra api prÃpnoti . evam tarhi yasya striyÃm icchà iti etat rÆpam nipÃtyate . kasya ca etat nipÃtyate . kÃntikarmaïa÷ . atha iha grÃmam gantum icchati iti kasya kim karma . i«e÷ ubhe karmaïÅ . yadi evam grÃmam gantum icchati grÃmÃya gantum icchati iti gatyarthakarmaïi dvitÅyÃcaturthyau na prÃpnuta÷ . evam tarhi game÷ grÃma÷ karma i«e÷ gami÷ karma . evam api i«yate grÃma÷ gantum iti parasÃdhane utpadyamÃnena lena grÃmasya abhidhÃnam na prÃpnoti . evam tarhi game÷ grÃma÷ karma i«e÷ ubhe karmaïÅ . atha sanantÃt sanà bhavitavyam : cikÅr«itum icchati jihÅr«itum icchati iti . na bhavitavyam . kim kÃraïam . arthagatyartha÷ Óabdaprayoga÷ . artham sampratyÃyayi«yÃmi iti Óabda÷ prayujyate . tatra ekena uktatvÃt tasya arthasya aparasya prayogeïa na bhavitavyam . kim kÃraïam . uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : e«itum icchati e«i«i«ati iti . asti atra viÓe«a÷ . ekasya atra i«e÷ i«i÷ sÃdhanam vartamÃnakÃla÷ ca pratyaya÷ . aparasya bÃhyam sÃdhanam sarvakÃla÷ ca pratyaya÷ . iha api tarhi ekasya i«e÷ karotivi«i«Âa÷ i«i÷ sÃdhanam vartamÃnakÃla÷ ca pratyaya÷ . aparasya bÃhyam sÃdhanam sarvakÃla÷ ca pratyaya÷ . yena eva khalu api hetunà etat vÃkyam bhavati cikÅr«itum icchati jihÅr«itum icchati iti tena eva hetunà v­tti÷ api prÃpnoti . tasmÃt sanantÃt sana÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . tam ca api bruvatà i«isana÷ iti vaktavyam . bhavati hi jugupsi«ate mÅmÃæsi«ate iti . #<Óai«ikÃt matubarthÅyÃt Óai«ika÷ matubarthika÷ sarÆpa÷ pratyaya÷ na i«Âa÷ . sanantÃt na san i«yate># .

(P_3,1.8.1)  KA_II,16.2-17.12  Ro_III,45-48     kimartha÷ cakÃra÷ . svarÃrtha÷ . cita÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti antodÃttatvam yathà syÃt . na etat asti prayojanam . ekÃc ayam . tatra na artha÷ svarÃrthena cakÃreïa anubandhena . pratyayasvareïa eva siddham . viÓe«aïÃrtha÷ tarhi . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . asya cvau kyaci ca iti . kye ca iti ucyamÃne api kÃka÷ ÓyenÃyate atra api prasayjeta . na etat asti . tadanubandhakagrahaïe atadanubandhakasya grahaïam na iti evam etasya na bhavi«yati . sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrtha÷ tarhi . kva ca sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrthena artha÷ . na÷ kye iti . atha Ãtmangrahaïam kimartham . ÃtmecchÃyÃm yathà syÃt . parecchÃyÃm mà bhÆt iti . rÃj¤a÷ putram icchati iti . kriyamÃïe api Ãtmagrahaïe parecchÃyÃm prÃpnoti . kim kÃraïam . Ãtmana÷ iti iyam kartari «a«ÂhÅ . icchà iti akÃra÷ bhÃve . sa÷ yadi eva Ãtmana÷ icchà atha api parasya Ãtmecchà eva asau bhavati . na Ãtmagrahaïena icchà abhisambadhyate . kim tarhi . subantam abhisambadhyate . Ãtmana÷ yat subantam iti . yadi Ãtmagrahaïam kriyate chandasi parecchÃyÃm na prÃpnoti . ma tvà v­kÃ÷ aghÃyava÷ vidan . tasmÃt na artha÷ Ãtmagrahaïena . iha kasmÃt na bhavati : rÃj¤a÷ putram icchati iti . asÃmarthyÃt . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . chandasi api tarhi na prÃpnoti . ma tvà v­kÃ÷ aghÃyava÷ vidan . asti atra viÓe«a÷ . antareïa api atra t­tÅyasya padasya prayogam parecchà gamyate . katham puna÷ antareïa api atra t­tÅyasya padasya prayogam parecchà gamyate . te ca eva v­kÃ÷ evamÃtmaka÷ hiæsrÃ÷ . ka÷ ca Ãtmana÷ agham e«itum arhati . ata÷ antareïa api atra t­tÅyasya padasya prayogam parecchà gamyate . yathà eva tarhi chandasi aghaÓabdÃt parecchÃyÃm khyac bhavati evam bhëÃyÃm api prÃpnoti . agham icchati iti . tasmÃt Ãtmagrahaïam kartavyam . chandasi katham . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati chandasi aghaÓabdÃt parecchÃyÃm kyac iti yat ayam aÓvÃghasyÃt iti kyaci pratk­te ÅtvabÃdhanÃrtham ÃkÃram ÓÃsti . atha subgrahaïam kimartham . subantÃt utpatti÷ yatha syÃt . prÃtipadikÃt mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . na asti atra viÓe«a÷ subantÃt utpattau satyÃm prÃtipadikÃt và ayam asti viÓe«a÷ . subantÃt utpattau satyÃm padasa¤j¤Ã siddhà bhavati . prÃtipadikÃt utpattau satyÃm padasa¤j¤Ã na prÃpnoti . nanu ca prÃtipadikÃt utpattau satyÃm padasa¤j¤Ã siddhà . katham . Ãrabhyate na÷ kye iti . tat ca avaÓyam kartavyam subantÃt utpattau satyÃm niyamÃrtham . tat eva prÃtipadikÃt utpattau satyÃm vidhyartham bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . subantÃt utpatti÷ yatha syÃt . dhÃto÷  mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . dhÃto÷ san vidhÅyate . sa÷ bÃdhaka÷ bhavi«yati . anavakÃÓÃ÷ hi vidhaya÷ bÃdhakÃ÷ bhavanti sÃvakÃÓa÷ ca san . ka÷ avakÃÓa÷ . parecchà . na parecchÃyÃm sanà bhavitavyam . kim kÃraïam . samÃnakart­kÃt iti ucyate . yÃvat ca iha Ãtmagrahaïam tÃvat tatra samÃnakart­kagrahaïam . idam tarhi prayojanam . subantÃt utpatti÷ yatha syÃt . vÃkyÃt mÃt bhÆt iti . mahÃntam putram icchati iti . na và bhavati mahÃputrÅyati iti . bhavati yadà etat vÃkyam bhavati . mahÃn putra÷ mahÃputra÷ . mahÃputram icchati mahÃputrÅyati iti . yadà tu etat vÃkyam bhavati mahÃntam putram icchati iti tadà na bhavitavyam tadà ca prÃpnoti . tadà mà bhÆt iti .

(P_3,1.8.2)  KA_II,17.12-18.15  Ro_III,48-50     atha kriyamÃïe api subgrahaïe kasmÃt eva atra na bhavati . subantam hi etat vÃkyam . na etat subantam . katham . pratyayagrahaïe yasmÃt tadÃde÷ grahaïam bhavati iti . atha yat atra subantam tasmÃt utpatti÷ kasmÃt na bhavati . #<samÃnÃdhikaraïÃnÃm sarvatra av­tti÷ ayogÃt ekena># . samÃnÃdhikaraïÃnÃm sarvatra eva v­tti÷ na bhavati . kva sarvatra . samÃsavidhau pratyayavidhau . samÃsavidhau tÃvat . ­ddhasya rÃj¤a÷ puru«a÷ . mahat ka«Âam Órita÷ iti . pratyayavidhau . ­ddhasya upago÷ apatyam . mahÃntam putram icchati . iti . kim puna÷ kÃraïam samÃnÃdhikaraïÃnÃm sarvatra v­tti÷ na bhavati . ayogÃt ekena . na hi ekena padena yoga÷ bhavati . iha tÃvat ­ddhasya rÃj¤a÷ puru«a÷ iti «a«Âhyantena subantena sÃmarthye sati samÃsa÷ vidhÅyate . yat ca atra «a«thyantam na tasya subantena sÃmarthyam . yasya ca sÃmarthyam na tat «a«Âhyantam . vÃkyam tat . ­ddhasya upago÷ apatyam iti ca . «a«ÂhÅsamarthÃt apatyena yoge pratyaya÷ vidhÅyate . yat ca atra «a«Â÷Åsamartham na tasya apatatyena yoga÷ yasya ca aptatyena yoga÷ na tat «a«Âhyantam . vÃkyam tat . samÃnÃdhikaraïÃnÃm iti ucyate . atha vyadhikaraïÃnÃm katham . rÃj¤a÷ putram icchati iti . evam tarhi idam paÂhitavyam . saviÓe«aïÃnÃm sarvatra av­tti÷ ayogÃt ekena . #<dvitÅyÃnupapatti÷ tu># . dvitÅyà tu na upapadyate . mahÃntam putram icchati iti . kim kÃraïam . na putra÷ i«ikarma . yadi putra÷ na i«ikarma na ca avaÓyam dvitÅyà eva . kim tarhi . sarvÃ÷ dvitÅyÃdaya÷ vibhaktaya÷ . mahatà putreïa k­tam . mahate putrÃya dehi . maha÷ putrÃt Ãnaya . mahata÷ putrasya svam . mahati putre nidhehi . tasmÃt na evam Óakyam vaktum na putra÷ i«ikarma iti . putra eva i«ikarma . tatsÃmÃnÃdhikaraïyÃt dvitÅyÃdaya÷ bhavi«yanti . v­tti÷ tarhi kasmÃt na bhavati . saviÓe«aïÃnÃm v­tti÷ na v­ttasya và viÓe«aïam na prayujyate iti vaktavyam . yadi saviÓe«aïÃnÃm v­tti÷ na v­ttasya và viÓe«aïam na prayujyate iti ucyate muï¬ayati mÃïavakam iti atra v­tti÷ na prÃpnoti . amuï¬ÃdÅnÃm iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam saviÓe«aïÃnÃm v­tti÷ na v­ttasya và viÓe«aïam na prayujyate amuï¬ÃdÅnÃm iti . na vaktavyam . v­tti÷ kasmÃt na bhavati mahÃntam putram icchati iti . agamakatvÃt . iha samÃnÃrthena vÃkyena bhavitavyam pratyayÃntena ca . ya÷ ca iha artha÷ vÃkyena gamyate mahÃntam putram icchati iti na asau jÃtu cit pratyayÃntena gamyate mahÃntam putrÅyati iti . etasmÃt heto÷ brÆma÷ agamakatvÃt iti . na brÆma÷ apaÓabda÷ syÃt iti . yatra ca gamakatvam bhavati tatra v­tti÷ . tat yathà muï¬ayati mÃïavakam iti .

(P_3,1.8.3)  KA_II,18.16-19.17  Ro_III,50-55     atha asya kyajantasya kÃni sÃdhanÃni bhavanti . bhÃva÷ kartà ca . atha karma . na asti karma . nanu ca ayam i«i÷ sakarmaka÷ yasya ayam arthe kyac vidhÅyate . abhihitam tat karma antarbhÆtam dhÃtvartha÷ sampanna÷ . na ca idÃnÅm anyat karma asti yena sakarmaka÷ syÃt . katham tarhi ayam sakarmaka÷ bhavati aputram putram iva Ãcarati putrÅyati mÃïavakam iti . asti atra viÓe«a÷ . dve hi atra karmaïÅ upamÃnakarma upameyakarma ca . upamÃnakarma antarbhÆtam . upameyena karmaïà sakarmaka÷ bhavati . tat yathà . api kÃka÷ ÓyenÃyate iti atra dvau kartÃrau upamÃnakartà ca upameyakartà ca. upamÃnakartà antarbhÆta÷ . upemeyakartrà sakrt­ka÷ bhavati . ayam tarhi katham sakarmaka÷ bhavati . muï¬ayati mÃïavakam iti . atra api dve karmaïÅ sÃmÃnyakarma viÓe«akarma ca . sÃmÃnyakarma antarbhÆtam . viÓe«akarmaïà sakarmaka÷ bhavati . nanu ca v­ttyà eva atra na bhavitavyam . kim kÃraïam . asÃmarthyÃt . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . na e«a÷ do«a÷ . na atra ubhau karotiyuktau muï¬a÷ mÃïavaka÷ ca . na hi mÃïavaka÷ kriyate . yadà ca ubhau karotiyuktau bhavata÷ na bhavati tadà v­tti÷ . tat yathà balÅvardam karoti muï¬am ca enam karoti iti . kÃmam tarhi anena eva hetunà kyac api kartavya÷ mÃïavakam muï¬am icchati iti . na ubhau i«iyuktau iti . na kartavya÷ . ubhau atra i«iyuktau muï¬a÷ mÃïavaka÷ ca . katham . na hi asau mauï¬yamÃtreïa santo«am karoti . mÃïavakastham asau mauï¬yam icchati . iha api tarhi na prÃpnoti muï¬ayati mÃïavakam iti . atra api hi ubhau karotiyukta muï¬a÷ mÃïavaka÷ ca . na hi asau mauï¬yamÃtreïa santo«am karoti . mÃïavakastham asu mauï¬yam nirvartayati . evam tarhi muï¬Ãdaya÷ guaïavacanÃ÷ . guïavacanÃ÷ ca sÃpek«Ã÷ . vacanÃt sÃpek«ÃïÃm api v­tti÷ bhavi«yati . atha và dhÃtava÷ eva muï¬Ãdaya÷ . na na eva hi arthÃ÷ ÃdiÓyante kriyÃvacanatà ca gamyate . atha và na idam ubhayam yugapat bhavati vÃkyam ca pratyaya÷ ca . yadà vÃkyam na tadà pratyaya÷ . yadà pratyaya÷ sÃmÃnyena tadà v­tti÷ . tatra avÓyam viÓe«Ãrthinà viÓe«a÷ anuprayoktavya÷ . muï¬ayati . kam . mÃïavakam iti . muï¬aviÓi«Âena và karotina tam Ãptum icchati . atha và uktam etat . na atra vyÃpÃra÷ anugantavya÷ iti . gamaktvÃt iha v­tti÷ bhavi«yati . muï¬ayati mÃïavakam iti . atha iha kyacà bhavitavyam . i«Âa÷ putra÷ . i«yate putra÷ iti . ke cit tÃvat Ãhu÷  na bhavitavyam it . kim kÃraïam . svaÓabdena uktatvÃt iti . apare Ãhu÷ : bhavitavyam iti . kim kÃraïam . dhÃtvarthe ayam kyac vidhÅyate . sa÷ ca dhÃtvartha÷ kena cit eva Óabdena nirde«Âavya÷ iti . ihabhavanta÷ tu Ãhu÷ na bhavitavyam iti . kim kÃraïam . iha samÃnÃrthena vÃkyena bhavitavyam pratyayÃntena ca . ya÷ ca iha artha÷ vÃkyena gamyate i«Âa÷ putra÷ i«yate putra÷ iti na asau jÃtu cit pratyayÃntena gamyate .

(P_3,1.8.4)  KA_II,19.18-23  Ro_III,55-56     #<kyaci mÃntÃvyayaprati«edha÷># . kyaci mÃntÃvyayÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . iha mÃt bhÆt . idam icchati . kim icchati . uccai÷ icchati . nÅcai÷ icchati . #<gosamÃnÃk«aranÃntÃt iti eke># . gÃm icchati gavyati . samÃnÃk«arÃt . dadhÅyati madhati kartrÅyati hartrÅyati . nÃntÃt . rÃjÅyati tak«Åyati .

(P_3,1.9)  KA_II,19.25-20.15  Ro_III,56-57     kimartha÷ cakÃra÷ . svarÃrtha÷ . cita÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti antodÃttatvam yathà syÃt . na etat asti prayojanam . dhÃtusvareïa api etat siddham . kakÃrasya tarhi itsa¤j¤ÃparitrÃïÃrtha÷ Ãdita÷ cakÃra÷ kartavya÷ . ata÷ uttaram paÂhati . #<kÃmyaca÷ citkaraïÃnarthakyam kasya idarthÃbhÃvÃt># . kÃmyaca÷ citkaraïam anarthakam . kakÃrasya tarhi itsa¤j¤Ã kasmÃt na bhavati . idarthÃbhÃvÃt . itkÃryÃbhÃvÃt atra itsa¤j¤Ã na bhavi«yati . nanu ca lopa÷ eva itkÃryam . akÃryam lopa÷ . iha hi Óabdasya kÃryÃrtha÷ và bhavati upadeÓa÷ ÓravaïÃrtha÷ và . karyam ca iha na asti . kÃrye asati yadi Óravaïam api na syÃt upadeÓa÷ anarthaka÷ syÃt . idam tarhi itkÃryam . agnicitkamyati . kiti iti guïaprati«edha÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ aÇgasya guïa÷ ucyate . dhÃto÷ ca vihita÷ pratyaya÷ Óe«a÷ ÃrdhadhÃtukasa¤j¤Ãm labhate . na ca ayam dhÃto÷ vidhÅyate . idam tarhi . upayaÂkÃmyati . kiti iti samprasÃraïam yathà syÃt .. etat api na asti prayojanam . yajÃdibhi÷ atra kitam viÓe«ayi«yÃma÷ . yajÃdÅnÃm ya÷ kit iti . ka÷ ca yajÃdÅnÃm kit . yajÃdibhya÷ ya÷ vihita÷ iti . atha api katham cit itkÃryam syÃt . evam api na do«a÷ . kriyate nyÃse eva dvicakÃraka÷ nirdeÓa÷ . supa÷ Ãtmana÷ kyac ckÃmyat ca iti . atha và chÃndasam etat . d­«ÂÃnuvidhi÷ chandasi bhavati . na ca atra samprasÃraïam d­Óyate .

(P_3,1.10)  KA_II,20.17-19  Ro_III.57     #<adhikaraïÃt ca># .  adhikaraïÃt ca iti vaktavyam . prÃsÃdayati kuÂyÃm kuÂÅyati prÃsÃde iti atra api yathà syÃt .

(P_3,1.11.1)  KA_II,20.21-7  Ro_III,58     salopasanniyogena ayam kyaÇ vidhÅyate . tena yatra eva salopa÷ tatra eva syÃt . payÃyate . iha na syÃt . api kÃka÷ ÓyenÃyate . na e«a÷ do«a÷ . pradhÃnÓi«Âa÷ kyaÇ . anvÃcayaÓi«Âa÷ salopa÷ . yatra ca sakÃram paÓyasi iti . tat yatha . ka÷ cit ukta÷ grÃme bhik«Ãm cara devadattam ca Ãnaya iti . sa÷ grÃme bhik«Ãm carati . yadi devadattam paÓyati tam api Ãnayati . #<salopa÷ vÃ># . salopa÷ và iti vaktavyam . payÃyate payasyate . #<ojopsaraso÷ nityam># . ojopsaraso÷ nityam salopa÷ vaktavya÷ . ojÃyamÃnam ya÷ ahim jaghÃna . apsarÃyate . apra÷ Ãha salopa÷ apsarasa÷ eva . payasyate iti eva bhavitavyam iti . katham ojÃyamÃnam ya÷ ahim jaghana iti . chÃndasa÷ prayoga÷ . chandasi ca d­«ÂÃnuvidhi÷ vidhÅyate .

(P_3,1.11.2)  KA_II,21.8-18  Ro_III,58-59     #<ÃcÃre galbhaklÅbaho¬ebhya÷ kvip vÃ># . ÃcÃre galbhaklÅbaho¬ebhya÷ kvip và vaktavya÷ . avagalbhate avagalbhÃyate . klÅba . viklÅbate viklÅbÃyate . klÅba . ho¬a . viho¬ate viho¬Ãyate . kim prayojanam . kriyÃvacanatà yathà syÃt . na etat asti prayojanam . dhÃtava÷ eva galbhÃdaya÷ . na ca eva hi arthÃ÷ ÃdiÓyante kriyÃvacanatà ca gamyate . idam tarhi prayojanam . avagalbhà viklÅbà viho¬Ã . a pratyayÃt iti akÃra÷ yathà syÃt . mà bhÆt evam . guro÷ ca hala÷ iti evam bhavi«yati . idam tarhi . avagalbhÃm cakre . viklÅbÃm cakre . viho¬Ãm cakre . kÃspratyayÃt Ãm amantre iti Ãm yathà syÃt . apara÷ Ãha : sarvaprÃtipadikebhya÷ ÃcÃre kvip vaktavya÷ aÓvati gardabhati iti evamartham . na tarhi idÃnÅm galbhÃdyanukramaïam kartavyam . kartavyam ca . kim prayojanam . ÃtmanepadÃrtham anubandhÃn ÃsaÇk«yÃmi iti . galbha klÅba ho¬a .

(P_3,1.12.1)  KA_II,21.20-22  Ro_III,60     hala÷ lopasanniyogena ayam kyaÇ vidhÅyate . tena yatra eva hala÷ lopa÷ tatra eva prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . pradhÃnaÓi«Âa÷ kyaÇ . anvÃcayaÓi«Âa÷ hala÷ lopa÷ . yatra ca halam paÓyasi iti .

(P_3,1.12.2)  KA_II,21.23-22.17  Ro_III,60-61     #<bh­ÓÃdi«u abhÆtatadbhÃvagrahaïam># . bh­ÓÃdi«u abhÆtatadbhÃvagrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . kva divà bh­ÓÃ÷ bhavanti iti . #<cviprati«edhÃnarthakyam ca bhavatyarthe kyaÇvacanÃt >#. cviprati«edha÷ ca anarthaka÷  . kim kÃraïam . bhavatyarthe kyaÇvacanÃt . bhavatyarthe hi kyaÇ vidhÅyate . #<bhavatiyoge cvividhÃnam >#. bhavatinà yoge cvi÷ vidhÅyate . tatra cvinà uktatvÃt tasya arthasya kyaÇ na bhavi«yati . ¬ÃjantÃt api tarhi na prÃpnoti . paÂapaÂÃyate . ¬Ãc api hi bhavatinà yoge vidhÅyate . bhavatyarthe kya« . #<¬Ãci vacanaprÃmÃïyÃt># . ¬Ãci vacanaprÃmÃïyÃt bhavi«yati . kim vacanaprÃmÃïyam . lohitÃdi¬Ãjbhya÷ kya« iti . iha kim cit akriyamÃïam codyate kim cit kriyamÃïam pratyÃkhyÃyate . sa÷ sÆtrabheda÷ k­ta÷ bhavati . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam iha kasmÃt na bhavati kva divà bh­ÓÃ÷ bhavanti iti . na¤ivayuktam anyasad­ÓÃdhikaraïe tathà hi arthagati÷ . na¤yuktam ivayuktam va yat kim cit iha d­Óyate tatra anyasmin tatsad­Óe kÃryam vij¤Ãyate . tathà hi artha÷ gamyate . abrÃhmaïam Ãnaya iti ukte brÃhmaïasad­Óa÷ ÃnÅyate . na asau lo«Âam ÃnÅya k­tÅ bhavati . evam iha api acve÷ iti cviprati«edhÃt anyasmin acvyante cvisad­Óe kÃryam vij¤Ãsyate . kim ca ata÷ anyat advyantam cvisad­sam . abhÆtatadbhÃva÷ .

(P_3,1.12.3)  KA_II,22.18-23.20  Ro_III,61-64     iha kÃ÷ cit prak­taya÷ sopasargÃ÷ paÂhyante : abhimanas , sumanas , unmanas , durmanas . tatra vicÃryate : bh­ÓÃdi«u upasarga÷ pratyayÃrthaviÓe«aïam và syÃt : abhibhavatau subhavatau udbhavatau durbhavatau iti . prak­tyarthaviÓe«aïam và . abhimanasÓabdÃt sumanasÓabdÃt unmanasÓabdÃt durmanasÓabdÃt iti . yuktam puna÷ idam vicÃrayatum . nanu tena asandigdhena prak­tyarthaviÓe«aïam bhavitavyam yÃvatà prÃk prak­te÷ paÂhyante . yadi hi pratyayÃrthaviÓe«aïam syÃt prÃk bhavate÷ paÂhyeran . na ime ÓakyÃ÷ prÃk bhavate÷ paÂhitum . evam viÓi«Âe hi pratyayíthe bh­ÓÃdimÃtrÃt utpatti÷ prasajyeta . tasmÃt na evam Óakyam kartum . na cet evam jÃyate vicÃraïà . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<bh­ÓÃdi«u upasarga÷ pratyayÃrthaviÓe«aïam iti cet svare do«a÷># . bh­ÓÃdi«u upasarga÷ pratyayÃrthaviÓe«aïam iti cet svare do«a÷ bhavati . abhimanÃyate . tiÇ atiÇa÷ iti nighÃta÷ prasajyate . astu tarhi prak­tyarthaviÓe«aïam . #<sopasargÃt iti cet aÂi do«a÷ >#. sopasargÃt iti cet aÂi do«a÷ bhavati . svamanayata iti . atyalpam idam ucyate : aÂi do«a÷ bhavati iti . a¬lyavdvirvacane«u iti vaktavyam . aÂi : udÃh­tam . lyapi : sumanÃyya . dvirvacane : abhimimanÃyi«ate . na e«a÷ do«a÷ . avaÓyam saÇgrÃmayate÷ sopasargÃt utpatti÷ vaktavyà asaÇgrÃmayata ÓÆra÷ iti evamartham . tat niyamÃrtham bhavi«yati . saÇgrÃmayate÷ eva  sopasargÃt na anyasmÃt sopasargÃt iti . yadi niyama÷ kriyate svara÷ na sidhyati . evam tarhi bh­ÓÃdi«u upasargasya parÃÇgavadbhÃvam vak«yÃmi . yadi parÃÇgavadbhÃva÷ ucyate a¬lyavdvirvacanÃni na sidhyanti . svaravidhau iti vak«yÃmi . evam ca k­tvà astu pratyayÃrthaviÓe«aïam . nanu ca uktam bh­ÓÃdi«u upasarga÷ pratyayÃrthaviÓe«aïam iti cet svare do«a÷ iti . svare parÃÇgavadbhÃvena parih­tam . ayam tarhi pratyayÃrthaviÓe«aïe sati do«a÷ . kyaÇà uktatvÃt tasya arthasya upasargasya prayoga÷ na prÃpnoti . kim kÃraïam . uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti . tat yathà . api kÃka÷ ÓyenÃyate iti kyaÇà uktatvÃt ÃcÃrÃrthasya ÃÇa÷ prayoga÷ na bhavati . asti atra viÓe«a÷ . ekena atra viÓi«Âe pratyayÃrthe pratyaya÷ utpadyate iha puna÷ anekena . tatra manÃyate iti ukte sandeha÷ syÃt abhibhavatau subhavatau durbhavatau iti . tatra asandehÃrtham upasarga÷ prayujyate . yatra tarhi ekena . utpucchayate . atra api anekena . pucchÃt udasane pucchÃt vyasane pucchÃt paryasane iti .

(P_3,1.13.1)  KA_II,23.22-24.19  Ro_III,64-66     kimartha÷ kakÃra÷ . kÇiti iti guïaprati«edha÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ aÇgasya guïa÷ ucyate . dhÃto÷ ca vihita÷ pratyaya÷ Óe«a÷ ÃrdhadhÃtukasa¤j¤Ãm labhate . na ca ayam dhÃto÷ vidhÅyate . lohitÃdÅni prÃtipadikÃni . sÃmÃnyagrahaïÃrtha÷ tarhi . kva sÃmÃnyagrahaïena artha÷ . na÷ kye iti . na ayam nÃntÃt vidhÅyate . iha tarhi . yasya hala÷ kyasya vibhëà iti . na ayam halantÃt vidhÅyate . iha tarhi . Ãpatyayasya ca taddhite anÃti kyacvyo÷ ca iti . na ayam ÃpatyÃt vidhÅyate . iha tarhi . kyÃt chandasi iti . yÃt chandasi iti etÃvat vaktavyam caraïyÆ÷ turaïyu÷ bhuraïyu÷ iti evamartham . idam tarhi prayojanam . yat tat ak­tyakÃre iti dÅrghatvam tatra kÇidgrahaïam anuvartate . tat iha api yathà syÃt . lohitÃyate . kim puna÷ kÃraïam tatra kÇidgrahaïam anuvartate . iha mà bhÆt . uruyà dh­«ïuyà iti . yadi kÇidgrahaïam anuvartate itryam iti pitu÷ rÅÇbhÃva÷ na prÃpnoti . rÅÇbhÃve kÇidgrahaïam nivarti«yate . yadi nivartate katham asÆyà vasÆyà ca yamÃmahe . asÆyate÷ asÆyà vasÆyate÷ vasÆyà . atha và chÃndasam etat . d­«ÂÃnuvidhi÷ ca chandasi bhavati iti . yadi chÃndasatvam hetu÷ na artha÷ kÇidgrahaïena anuvartamÃnena . kasmÃt na bhavati uruyà dh­«ïuyà iti . chÃndasatvÃt . atha và astu atra dÅrghatvam . chÃndasam hrasvatvam bhavi«yati . tat yathà upagÃyantu mÃm patnaya÷ garbhiïaya÷ yuvataya÷ iti . atha kimartha÷ «akÃra÷ . viÓe«aïÃrtha÷ . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . và kya«a÷ iti . và yÃt iti hi ucyamÃne ata÷ api prasajyeta . na etat asi prayojanam . parasmaipadam iti ucyate . na ca ata÷ parasmaipadam na api Ãtmanepadam paÓyÃma÷ . sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrtha÷ tarhi bhavi«yati . kva sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrthena artha÷ . kyÃt chandasi iti . yÃt chandasi iti evam vaktavyam caraïyÆ÷ turaïyu÷ bhuraïyu÷ iti evamartham .

(P_3,1.13.2)  KA_II,24.20-25  Ro_III,66     #<lohita¬Ãjbhya÷ kya«vacanam># . lohita¬Ãjbhya÷ kya« vaktavya÷ . lohitÃyati lohitÃyate paÂapaÂÃyati paÂapaÂÃyate . atha anyÃni lohitÃdÅni . #<bh­ÓÃdi«u itarÃïi># . bh­ÓÃdi«u itarÃïi paÂhitavyÃni . kim prayojanam . Çita÷ iti Ãtmanepadam yathà syÃt iti .

(P_3,1.14)  KA_II,215.2-11  Ro_III,67-68     ka«ÂÃya iti kim nipÃtyate . ka«ÂaÓabdÃt caturthÅsamarthÃt kramaïe anÃrjave kyÇ nipÃtyate . ka«ÂÃya karmaïe krÃmati ka«ÂÃyate . atyalpam idam ucyate : ka«ÂÃya iti . #<sattrakak«aka«Âagahanebhya÷ kaïvacikÅr«ÃyÃm># . sattrakak«aka«Âagahanebhya÷ kaïvacikÅr«ÃyÃm iti vaktavyam . sattrÃyate . sattra. kaka«a. kak«Ãyate . ka«Âa . ka«ÂÃyate . ka«Âa . gahana . gahanÃyate . apara÷ Ãha:. sattrÃdibhya÷ caturthyantebhya÷ kramaïe anÃrjave kyaÇ vaktavya÷ . etÃni eva udÃharaïÃni . sattrÃdibhya÷ iti kimartham . kuÂilÃya krÃmati anuvÃkÃya . caturthyantebhya÷ iti kimartham . aja÷ ka«Âam krÃmati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na etat pratyayÃntanipÃtanam . kim tarhi . tÃdarthye e«Ã caturthÅ . ka«ÂÃya yat prÃtipadikam . ka«ÂÃrthe yat prÃtipadikam iti .

(P_3,1.15)  KA_II,25.13-20  Ro_III,68     romanthe iti ucyate . ka÷ romantha÷ nÃma . udgÅrïasya và avagÅrïasya và mantha÷ romantha÷ iti . yadi evam hanucalane iti vaktavyam . iha mà bhÆt . kÅÂa÷ romatham vartayati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kasmÃt na bhavati . kÅÂa÷ romatham vartayati iti . anabhidhÃnÃt . #<tapasa÷ parasmaipadam ca># . tapasa÷ parasmaipadam ca iti vaktavyam . tapa÷ carati tapasyati . katham tapasyate lokajigÅ«u÷ agne÷ . chÃndasatvÃt bhavi«yati .

(P_3,1.16)  KA_II,25.22  Ro_III,69     phenÃt ca iti vaktavyam . phenÃyate .

(P_3,1.17)  KA_II,26.2-8  Ro_III,69     aÂÃÂtÃÓÅkÃkoÂÃpoÂÃsoÂÃpru«ÂÃplu«ÂÃgrahaïam kartavyam . aÂà . aÂÃyate . aÂÂà . aÂÂÃyate . ÓÅkà . ÓÅkÃyate . koÂà . koÂÃyate . poÂà . poÂÃyate . soÂà . soÂÃyate . pru«Âà . pru«Âayate . plu«Âà . plu«ÂÃyate . #<sudinadurdinÃbhyÃm ca># . sudinadurdinÃbhyÃm ca iti vaktavyam . sudinÃyate . durdinÃyate . #<nÅhÃrÃt ca># . nÅhÃrÃt ca iti vaktavyam . nÅhÃrÃyate .

(P_3,1.18)  KA_II,26.10-14  Ro_III,69     kart­vedanÃyÃm iti kimartham . iha mà bhÆt . sukham vedayate prasÃdhaka÷ devadattasya . kart­vedanÃyÃm iti ucyamÃne api atra prÃpnoti . kim kÃraïam . kartu÷ iti iyam kartari «a«ÂhÅ . vedanÃyÃm iti ca ana÷ bhÃve . sa÷ yadi eva Ãtmana÷ vedayate atha api parasya kart­vedanà eva asau bhavati . na kart­grahaïena vedanà abhisambadhyate . kim tarhi . sukhÃdÅni abhisambadhyante . kartu÷ yÃni sukhÃdÅni .      

(P_3,1.19.1)  KA_II,16-23  Ro_III,70     #<namasa÷ kyaci dvitÅyÃnupapatti÷># . namasa÷ kyaci dvitÅyà na upapadyate . namasyati devÃn . kim kÃraïam . nama÷Óabdena yoge caturthÅ vidhÅyate . sà prÃpnoti . #<prak­tyantaratvÃt siddham># . nama÷Óabdena yoge caturthÅ vidhÅyate namasyatiÓabda÷ ca ayam . nanu ca namasyatiÓabde nama÷Óabda÷ asti . tena yoge prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . arthavata÷ nama÷sÃbdasya grahaïam . na ca namasyatiÓabde nama÷Óabda÷ arthavÃn . atha và upapadavibhakte÷ kÃrakavibhakti÷ balÅyasÅ iti dvitÅyà bhavi«yati .

(P_3,1.19.2)  KA_II,27.1-22  Ro_III,70-72     #<kyajÃdi«u pratyayÃrthanirdeÓa÷># . kyajÃdi«u pratyayÃrthanirdeÓa÷ kartavya÷ . namasa÷ pÆjÃyÃm . varivasa÷ paricaryÃyÃm . citraÇa÷ ÃÓcarye . bhÃï¬Ãt samÃcayane . cÅvarÃt arjane paridhÃne và . pucchÃt udasane vysasane ca iti . kim prayojanam . kriyÃvacanatà yathà syÃt . na etat asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati kriyÃvacanÃ÷ kyajÃdaya÷ iti yat ayam sanÃdyantÃ÷ dhÃtava÷ iti dhÃtusa¤j¤Ãm ÓÃsti . dhÃtusa¤j¤Ãvacane etat prayojanam : dhÃto÷ iti tavyadÃdÅnÃm utpatti÷ yathà syÃt . yadi ca atra kriyÃvacanatà na syÃt dhÃtusa¤j¤Ãvacanam anarthakam syÃt . satyÃm api dhÃtusa¤j¤ÃyÃm tavyadÃdaya÷ na syu÷ . kim kÃraïam . sÃdhane tÃvyÃdaya÷ vidhÅyante sÃdhanam ca kriyÃyÃ÷ . kriyÃbhÃvÃt sÃdhanÃbhÃva÷ . sÃdhanÃbhÃvÃt satyÃm api dhÃtusa¤j¤ÃyÃm tavyadÃdaya÷ na syu÷ . paÓyati tu ÃcÃrya÷ kriyÃvacanÃ÷ kyajÃdaya÷ iti tata÷ sanÃdyantÃ÷ dhÃtava÷ iti dhÃtusa¤j¤Ãm ÓÃsti . nanu ca idam prayojanam syÃt . parasÃdhane utpattim vak«yÃmi iti . na parasÃdhane utpattyà bhavitavyam . kim kÃraïam . sÃdhanam iti sambandhiÓabda÷ ayam . sambandhiÓabdÃ÷ ca puna÷ evamÃtmakÃ÷ yat uta sambandhinam Ãk«ipanti . tat yathà . mÃtari vartitatvyam , pitari ÓuÓrÆ«itavyam iti . na ca ucyate svasyÃm mÃtari svasmin và pitari iti , sambandhÃt ca etat gamyate yà yasya mÃtà ya÷ ca yasya pità iti . evam iha api sambandhÃt etat gantavyam yasya dhÃto÷ yat sÃdhanam iti . atha và dhÃtava÷ eva kyajÃdaya÷ . na ca eva hi arthÃ÷ ÃdiÓyante . kriyÃvacanatà ca gamyate . ka÷ khalu api pacÃdÅnÃm kriyÃvacanatve yatnam karoti . yena eva khalu api hetunà pacÃdaya÷ kriyÃvacanÃ÷ tena eva kyajÃdaya÷ api . evamartham ÃcÃrya÷ citrayati . kva cit arthÃn ÃdiÓati kva cit na . evam api arthÃdeÓanam kartavyam . katham ime abudhÃ÷ budhyeran iti . atha và Óakyam ÃdeÓanam akartum . katham . karaïe iti vartate . karaïam ca karote÷ karoti÷ ca kriyÃsÃmÃnye vartate .

(P_3,1.21)  KA_II,27.25-28.11  Ro_III,72-74     imau halikalÅ sta÷ ikÃrÃntau . asti halaÓabda÷ kalaÓabda÷ ca akÃrÃnta÷ . kayo÷ idam grahaïam . yau ikÃrÃntau tayo÷ atvam nipÃtyate . kim prayojanam . #<halikalyo÷ atvanipÃtanam sanvadbhÃvaprati«edhÃrtham># . halikalyo÷ atvanipÃtanam kriyate sanvadbhÃva÷ mà bhÆt iti . ajahalat acakalat . na etat asti prayojanam . ikÃralope k­te aglopinÃm na iti prati«edha÷ bhavi«yati . v­ddhau k­tÃyÃm lopa÷ . tat na aglopi aÇgam bhavati . idam iha sampradhÃryam . v­ddhi÷ kriyatÃm aglopa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt v­ddhi÷ . nitya÷ lopa÷ . k­tÃyÃm api v­ddhau prÃpnoti ak­tÃyÃm api prÃpnoti . anitya÷ lopa÷ . anyasya k­tÃyÃm v­ddhau prÃpnoti anyasya ak­tÃyÃm . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . v­ddhi÷ api anityà . anyasya k­te lope prÃpnoti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt v­ddhi÷ . v­ddhau k­tÃyÃm lopa÷ . tat na aglopi aÇgam bhavati . atve puna÷ sati v­ddhi÷ kriyatÃm lopa÷ iti yadi api paratvÃt v­ddhi÷ v­ddhau k­tÃyÃm api ak eva lupyate . tasmÃt su«Âhu ucyate halikalyo÷ atvanipÃtanam sanvadbhÃvaprati«edhÃrtham .

(P_3,1.22.1)  KA_II,28.13-18  Ro_III.74-75     samabhihÃra÷ iti ka÷ ayam Óabda÷ . samabhipÆrvÃt harate÷ bhÃvasÃdhana÷ gha¤ . samabhiharaïam samabhihÃra÷ . tat yatha pu«pÃbhihÃra÷ phalÃbhihÃra÷ iti . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . bahvya÷ hi tÃ÷ sumanasa÷ . tatra yukta÷ samabhihÃra÷ . iha puna÷ ekà kriyà . yadi api ekà sÃmÃnyakriyà avayavakriyÃ÷ tu bahvya÷ adhiÓrayaïodakÃsecanataï¬ulÃvapanaidhkopakar«aïkriyÃ÷ . tÃ÷ ka÷ cit kÃrtsnyena karoti ka÷ cit akÃrtsnyena . ya÷ kÃrtsnyena karoti sa÷ ucyate pÃpacyate iti . puna÷ puna÷ và pacati pÃpacyate iti .

(P_3,1.22.2)  KA_II,28.19-29.12  Ro_III,75-76     atha dhÃtugrahaïam kimartham . iha mà bhÆt prÃÂati bh­Óam iti . ata÷ uttaram paÂhati . #<yaÇvidhau dhÃtugrahaïe uktam># . kim uktam . tatra tÃvat uktam karmagrahaïÃt sanvidhau dhÃtugrahaïÃnarthakyam . sopasargam karma iti cet karmaviÓe«akatvÃt upasargasya anupasargam karma . sopasargasya hi karmatve dhÃtvadhikÃre api sana÷ avidhÃnam akarmatvÃt iti . evam iha api kriyÃsamabhihÃragrahaïÃt yaÇvidhau dhÃtugrahaïÃnarthakyam . sopasarga÷ kriyÃsamabhihÃra÷ iti cet kriyÃsamabhihÃraviÓe«akatvÃt upasargasya anupasarga÷ kriyÃsamabhihÃra÷ . sopasargasya hi kriyÃsamahibhÃratve dhÃtvadhikÃre api yaÇa÷ avidhÃnam akriyÃsamabhihÃratvÃt iti . atha ekÃjjhalÃdigrahaïam kimartham . iha mà bhÆt : jÃgarti bh­Óam . Åk«ate bh­Óam . #<ekÃjjhalÃdigrahaïe ca># . ekÃjjhalÃdigrahaïe ca uktam . kim uktam . tatra tÃvat uktam karmasamÃnakart­kagrahaïÃnarthakyam ca icchÃbhidhÃne pratyayavidhÃnÃt . akarmaïa÷ hi asamÃnakart­kÃt và anabhidhÃnam iti . iha api ekÃjjhalÃdigrahaïÃnarthakyam kriyÃsamabhihÃre yaÇvacanÃt anekÃca÷ ahalÃde÷ hi anabhidhÃnam iti . tat ca avaÓyam anabhidÃnam ÃÓrayitavyam . kriyamÃïe api hi ekÃjjhalÃdigrahaïe yatra ekÃca÷ halÃde÷ ca utpadyamÃnena yaÇà arthasya abhidhÃnam na bhavati na bhavati tatra utpatti÷ . tat yathà . bh­Óam Óobhate . bh­Óam rocate . yatra ca anekÃca÷ ahalÃde÷ vo utpadyamÃnena yaÇà arthasya abhidhÃnam bhavati bhavati tatra utpatti÷ . tat yathà . aÂÃÂyate arÃryate aÓÃÓyate sosÆcyate sosÆtryate momÆtryate .

(P_3,1.22.3)  KA_II,29.13-21  Ro_III,76-77     #<Ærïote÷ ca upasaÇkhyÃnam># . Ærïote÷ ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . prorïonÆyate . atyalpam idam ucyate : Ærïote÷ iti . #<sÆcisÆtrimÆtryaÂyartyaÓyÆrïugrahaïam yaÇvidhau anekÃjahalÃdyartham># . sÆcisÆtrimÆtryaÂyartyaÓyÆrïotÅnÃm grahaïam kartavyam . kim prayojanam . yaÇvidhau anekÃjahalÃdyartham . sosÆcyate sosÆtryate momÆtryate aÂÃÂyate arÃryate aÓÃÓyate prorïonÆyate . #<vÃcya÷ ÆrïorïuvadbhÃva÷ yaÇprasiddhi÷ prayojanam . Ãma÷ ca prati«edhÃrtham ekÃca÷ ca i¬upagrahÃt># .

(P_3,1.22.4)  KA_II,29.22-30.8  Ro_III,77-78     #<kriyÃsamabhihÃre yaÇa÷ viprati«edhena lo¬vidhÃnam># . kriyÃsamabhihÃre lo bhavati yaÇa÷ viprati«edhena . kriyÃsamabhihÃre yaÇ bhavati iti asya avakÃÓa÷ dhÃtu÷ ya÷ ekÃc halÃdi÷ kriyÃsamabhihÃre vartate adhÃtusambandha÷ : lolÆyate . loÂa÷ avakÃÓa÷ dhÃtu÷ ya÷ anekÃc ahalÃdi÷ kriyÃsamabhihÃre vartate dhÃtusambandha÷ : sa÷ bhavÃn jÃg­hi jÃg­hi iti eva ayam jÃgarti . sa÷ bhavÃn Åhasva Åhasva iti eva ayam Åhate . dhÃtu÷ ya÷ ekÃc halÃdi÷ kriyÃsamabhihÃre vartate dhÃtusambandha÷ ca tasmÃt ubhayam prÃpnoti : sa÷ bhavÃn lunÅhi lunÅhi iti eva ayam lunÃti . lo bhavati viprati«edhena . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : sa÷ bhavÃn lolÆyasva lolÆyasva iti eva ayam lolÆyate . bhavati ca . #<na và nÃnÃrthatvÃt . kart­karmaïo÷ hi lavidhÃnam kriyÃviÓe«e svÃrthe yaÇ># . na và artha÷ viprati«edhena . kim kÃraïam . nÃnÃrthatvÃt . kà nÃnÃrthatà . kart­karmaïo÷ hi lavidhÃnam . kart­karmaïo÷ hi lo vidhÅyate . kriyÃviÓe«e svÃrthe yaÇ . tatra antaraÇgatvÃt yaÇà bhavitavyam . na tarhi idam idÃnÅm bhavati . sa÷ bhavÃn lunÅhi lunÅhi iti eva ayam lunÃti . bhavati ca . vibhëà yaÇ . yadà na yaÇ tadà lo .

(P_3,1.24)  KA_II,30.9-14  Ro_III,78-79     #<uttarayo÷ vigraheïa viÓe«ÃsampratyayÃt nityagrahaïÃnarthakyam># . uttarayo÷ yogayo÷ vigraheïa viÓe«ÃsampratyayÃt nityagrahaïÃnarthakyam . na hi kuÂilam krÃmati iti caÇkramyate iti gamyate . athe etebhya÷ kriyÃsamabhihÃre yaÇà bhavitavyam . #<kriyÃsamabhihÃre ca na etebhya÷># . kriyÃsamabhihÃre ca na etebhya÷ yaÇà bhavitavyam . bh­Óam japati brÃhmaïa÷ . bh­Óam samida÷ dahati iti eva.

(P_3,1.25)  KA_II,30.17-31.5  Ro_III,79-80     satyÃpa iti kim nipÃtyate . #<satyasya k­¤i Ãpuk ca >#. satyasya k­¤i Ãpuk ca nipÃtyate ïic ca . satyam karoti satyÃpayati . atyalpam idam ucyate . #<ïividau arthavedasatyÃnÃm apuk ca># . ïividau arthavedasatyÃnÃm apuk ca iti vaktavyam . arthÃpayati vedÃpayati satyÃpayati . yadi Ãpuk kriyate Âilopa÷ prÃpnoti . evam tarhi puk kari«yate . evam api Âilopa÷ prÃpnoti . evam tarhi Ãk kari«yate . evam api Âilopa÷ prÃpnoti . evam tarhi ak kari«yate . evam api anÃkÃrÃntatvÃt puk na prÃpnoti . evam tarhi apu kari«yate . atha và puna÷ astu Ãpuk eva . nanu ca uktam . Âilopa÷ prÃpnoti iti . ÃpugvacanasÃmarthyÃt na bhavi«yati . atha và puna÷ astu puk eva . nanu ca uktam evam api Âilopa÷ prÃpnoti iti . pugvacanasÃmarthyÃt na bhavi«yati . atha và puna÷ astu Ãk eva . nanu ca uktam evam api Âilopa÷ prÃpnoti iti . ÃgvacanasÃmarthyÃt na bhavi«yati .

(P_3,1.26.1)  KA_II,31.7-32.26  Ro_III,80-86     katham idam vij¤Ãyate . hetumati abhidheye ïic bhavati iti . Ãhosvit hetumati ya÷ dhÃtu÷ vartate iti . yuktam puna÷ idam vicÃrayitum . nanu anena asandigdhena pratyayÃrthaviÓe«aïena bhavitavyam yÃvatà hetumati iti ucyate . yadi hi  prak­tarthaviÓe«aïam syÃt hetumata÷ iti evam brÆyÃt . na etat asti . bhavanti iha hi vi«ayasaptamya÷ api . tat yathà . pramÃïe yat prÃtipadikam vartate striyÃm yat prÃtipadikam vartate iti . evam iha api hetumati abhidheye ïic bhavati hetumati ya÷ dhÃtu÷ vartate iti jÃyate vicÃraïà . ata uttaram paÂhati . #<hetumati iti kÃrakopÃdÃnam pratyayÃrthaparigrahÃrtham yathà tanÆkaraïe tak«a÷># . hetumati iti kÃrakam upÃdÅyate . kim prayojanam .  pratyayÃrthaparigrahÃrtham . evam sati pratyayÃrtha÷ suparig­hÅta÷ bhavati . yathà tanÆkaraïe tak«a÷ iti tanÆkaraïam upÃdÅyate . yadi tarhi tadvat prak­tyarthaviÓe«aïam bhavati . prak­tyarthaviÓe«aïam hi tat tatra vij¤Ãyate . tanÆkaraïakriyÃyÃm tak«a÷ iti . astu prak­tyarthaviÓe«aïam . ka÷ do«a÷ . iha hi ukta÷ karoti pre«ita÷ karoti iti ïic prÃpnoti . pratyayÃrthaviÓe«aïe puna÷ sati na e«a÷ do«a÷ . svaÓabdena uktatvÃt na bhavi«yati . prak­tyarthaviÓe«aïe api sati na e«a÷ do«a÷ . yatra na antareïa Óabdam arthasya gati÷ bhavati tatra Óabda÷ prayujyate . yatra hi antareïa api Óabdam arthasya gati÷ bhavati na tatra Óabda÷ prayujyate . iha tarhi pÃcayati odanam devadatta÷ yaj¤adattena iti ubhayo÷ kartro÷ lena abhidhÃnam prÃpnoti . pratyayÃrthaviÓe«aïe puna÷ sati na do«a÷ . pradhÃnakartari lÃdaya÷ bhavanti iti pradhÃnakartà lena abhidhÅyate . ya÷ ca apradhÃnam siddha tatra kartari iti eva t­tÅyà . iha ca gamita÷ grÃmam devadatta÷ yaj¤adattanea iti avyatirikta÷ gatyartha÷ iti k­tvà gatyarthÃnÃm kartari iti kartari kta÷ prÃpnoti . iha ca vyatibhedayante vyaticchedayante iti avyatirikta÷ hiæsÃrtha÷ iti k­tvà na gatihiæsÃrthebhya÷ iti prati«edha÷ prÃpnoti . astu tarhi pratyayÃrthaviÓe«aïam . yadi pratyayÃrthaviÓe«aïam pÃcayati odanam devadatta÷ yaj¤adattena iti prayojye kartari karmasa¤j¤Ã prÃpnoti . bhavati hi tasya tasmin Åpsà . iha ca grÃmam gamayati grÃmÃya gamayati iti vyatirikta÷ gatyartha÷ iti k­tvà gatyarthakarmaïi dvitÅyÃcaturthyau na prÃpnuta÷ . iha ca edhodakasya upaskÃrayati iti vyatirikta÷ karotyartha÷ iti k­tvà k­¤a÷ pratiyatne iti «a«ÂhÅ na prÃpnoti . iha ca bhedikà devadattasya yaj¤adattasya këÂhÃnÃm iti prayojye kartari «a«ÂhÅ na prÃpnoti . iha ca abhi«Ãvayati pari«Ãvayati iti vyatirikta÷ sunotyartha÷ iti k­tvà upasargÃt sunotyÃdÅnÃm iti «atvam na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate pÃcayati odanam devadatta÷ yaj¤adattena iti prayojye kartari karmasa¤j¤Ã prÃpnoti iti . gatibuddhipratyavasÃnÃrthaÓabdakarmÃkarmakÃïÃm aïi iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . ete«Ãm eva aïyantÃnÃm ya÷ kartà sa÷ ïau karmasa¤j¤a÷ bhavati na anye«Ãm iti . yat api ucyate iha ca grÃmam gamayati grÃmÃya gamayati iti vyatirikta÷ gatyartha÷ iti k­tvà gatyarthakarmaïi dvitÅyÃcaturthyau na prÃpnuta÷ iti . na asau evam pre«yate gaccha grÃmam iti . katham tarhi . sÃdhanaviÓi«ÂÃm asau kriyÃm pre«yate . grÃmam gaccha . grÃmÃya gaccha iti . yat api ucyate iha ca edhodakasya upaskÃrayati iti vyatirikta÷ karotyartha÷ iti k­tvà k­¤a÷ pratiyatne iti «a«ÂhÅ na prÃpnoti iti . na asau evam pre«yate upaskuru«va edhodakasya iti . katham tarhi . sÃdhanaviÓi«ÂÃm asau kriyÃm pre«yate . edhodakasya upaskuru«va iti . yat api ucyate iha ca bhedikà devadattasya yaj¤adattasya këÂhÃnÃm iti prayojye kartari «a«ÂhÅ na prÃpnoti iti . uktam tatra k­dgrahaïasya prayojanam kart­bhÆtapÆrvamÃtre api «a«ÂhÅ yathà syÃt iti . yat api ucyate iha ca abhi«Ãvayati pari«Ãvayati iti vyatirikta÷ sunotyartha÷ iti k­tvà upasargÃt sunotyÃdÅnÃm iti
«atvam na prÃpnoti iti . na asau evam pre«yate sunu abhi iti . katham tarhi upasargaviÓi«ÂÃm asau kriyÃm pre«yate . abhi«unu iti . yuktam puna÷ idam vicÃrayitum . nanu anena asandigdhena pratyayÃrthaviÓe«aïena bhavitavyam yÃvatà vyaktam arthÃntaram gamyate pacati pÃcayati iti ca . bìham yuktam . iha pace÷ ka÷ pradhÃnÃrtha÷ . yà asau taï¬ulÃnÃm viklitti÷ . atha idÃnÅm tadabhisandhipÆrvakam pre«aïam adhye«aïam và . yuktam yat sarvam pacyartha÷ syÃt .

(P_3,1.26.2)  KA_II,33.1-8  Ro_III,87-88     #<hetunirdeÓa÷ ca nimittamÃtram bik«Ãdi«u darÓanÃt># . hetunirdeÓa÷ ca nimittamÃtram dra«Âavyam . yÃvat brÆyÃt nimittam kÃraïam iti tÃvt hetu÷ iti . kim prayojanam . bik«Ãdi«u darÓanÃt . bhik«Ãdi«u hi ïic d­Óyate . bhik«Ã÷ vÃsayanti .kÃri«a÷ agni÷ adhyÃpayati iti . kim puna÷ kÃraïam pÃribhëike hetau na sidhyati . evam manyate . cetanÃvata÷ etat bhavati pre«aïam adhye«aïam ca iti . bhik«Ã÷ ca acetanÃ÷ . na e«a÷ do«a÷ . na avaÓyam sa÷ eva vÃsam prayojayati ya÷ Ãha u«yatÃm iti . tÆ«ïÅm ÃsÅna÷ ya÷ tatsamarthÃni Ãcarati sa÷ api vÃsam prayojayati . bhik«Ã÷ ca api pracurÃ÷ vya¤janavatya÷ labhyamÃnÃ÷ vÃsam prayojayanti . tathà kÃrÅ«a÷ agni÷ nirvÃte ekÃnte suprajvalita÷ adhyayanam prayojayati .

(P_3,1.26.3)  KA_II,33.9-20  Ro_III,88-89     iha ka÷ cit kam cit Ãha . p­cchatu mà bhavÃn . anuyuÇktÃm mà bhavÃn iti . atra ïic kasmÃt na bhavati . akart­tvÃt . na hi asau samprati p­cchati . tÆ«ïÅm Ãste . kim ca bho÷ vartamÃnakÃlÃyÃ÷ eva kriyÃyÃ÷ kartrà bhavitavyam na bhÆtabhavi«yatkÃlÃyÃ÷ . bhÆtabhavi«yatkÃlÃyÃ÷ api bhavitavyam . abhisambandha÷ tatra kriyate . imÃm kriyÃm akÃr«Åt . imÃm kriyÃm kari«yati iti . iha puna÷ na ka÷ cit abhisambandha÷ kriyate na ca asau samprati p­cchati . tÆ«ïÅm Ãste . yadi tarhi kartà na asti katham tarhi kart­pratyayena loÂà abhidhÅyate . atham katham asmin ap­cchati ayam pracchi÷ vartate . abhisambandha÷ tatra kriyate . imÃm kriyÃm kuru iti . kartrà api tarhi abhisambandha÷ kriyate . katham . kartà ca asyÃ÷ kriyÃyÃ÷ bhava iti . evam na ca kartà kart­pratyayena ca loÂà abhidhÅyate . atha api katham cit kartà syÃt . evam api na do«a÷ . loÂà uktatvÃt pre«aïasya ïic na bhavi«yati . vidhÅyante hi ete«u arthe«u prai«Ãdi«u lo¬Ãdaya÷ . yatra ca dvitÅya÷ prayojya÷ artha÷ bhavati bhavati tatra ïic . tat yathà Ãsaya ÓÃyaya iti .

(P_3,1.26.4)  KA_II,33.21-34.7  Ro_III,89-90     k­«yÃdi«u ca anutpatti÷ . k­«yÃdi«u ca anutpatti÷ vaktavyà . ekÃnte tÆ«ïÅm ÃsÅna÷ ucyate pa¤cabhi÷ halai÷ k­«ati iti . tatra bhavitavyam .  pa¤cabhi÷ halai÷ kar«ayati iti . #<k­«yÃdi«u ca anutpatti÷ nÃnÃkriyÃïÃm k­«yarthatvÃt># . k­«yÃdi«u ca anutpatti÷ siddhà . kuta÷ . nÃnÃkriyÃïÃm k­«yarthatvÃt . nÃnÃkriyÃ÷ k­«e÷ arthÃ÷ . na avaÓyam k­«i÷ vilekhane eva vartate . kim tarhi. pratividhÃne api vartate . yat asau bhaktabÅjabalÅvardai÷ pratividhÃnam karoti sa÷ k­«yartha÷ . Ãta÷ ca pratividhÃne vartate . yadaha÷ eva asau na pratividhatte tadaha÷ tat karma na pravartate . yajyÃdi«u ca aviparyÃsa÷ . yajyÃdi«u ca aviparyÃsa÷ vaktavya÷ . pu«yamitra÷ yajate . yÃjakÃ÷ yÃjayanti iti . tatra bhavitavyam . pu«yamitra÷ yÃjayate . yÃjakÃ÷ yajanti iti . #<yajyÃdi«u ca aviparyÃsa÷ nÃnÃkriyÃïÃm yajyarthatvÃt># . yajyÃdi«u ca aviparyÃsa÷ siddha÷ . kuta÷ . nÃnÃkriyÃïÃm yajyarthatvÃt . nÃnÃkriyÃ÷ yaje÷ arthÃ÷ . na avaÓyam yaji÷ havi«prak«epaïe eva vartate . kim tarhi . tyÃge api vartate . aho yajate iti ucyate ya÷ su«Âhu tyÃgam karoti . tam ca pu«yamitra÷ karoti . yÃjakÃ÷ prayojayanti .

(P_3,1.26.5)  KA_II,34.8-13  Ro_III,91-92     #<tat karoti iti upasaÇkhyÃnam sÆtrayatyÃdyartham># . tat karoti iti upasaÇkhyÃnam kartavyam . kim prayojanam . sÆtrayatyÃdyartham . sÆtram karoti . sÆtrayati . iha vyÃkaraïasya sÆtram karoti . vyÃkaraïam sÆtrayati iti . vÃkye «a«ÂhÅ utpanne ca pratyaye dvitÅyà . kena etat evam bhavati . ya÷ asau sÆtravyÃkaraïayo÷ abhisambandha÷ sa÷ utpanne pratyaye nivartate . asti ca karote÷ vyÃkaraïena sÃmarthyam iti k­tvà dvitÅyà bhavi«yati .

(P_3,1.26.6)  KA_II,34.14-36.21  Ro_III,92-97     #<ÃkhyÃnÃt k­ta÷ tat Ãca«Âe iti k­lluk prak­tipratyÃpatti÷ prak­tivat ca kÃrakam >#. ÃkhyÃnÃt k­dantÃt tat Ãca«Âe iti etasmin arthe k­lluk prak­tipratyÃpatti÷ prak­tivat ca kÃrakam bhavati iti vaktavyam . kaæsavadham Ãca«Âe kaæsam ghÃtayati . balibandham Ãca«Âe balim bandhayati . #<ÃkhyÃnÃt ca prati«edha÷># . ÃkhyÃnaÓabdÃt ca prati«edha÷ vaktavya÷ . ÃkhyÃnam Ãca«Âe . kim puna÷ yÃni etÃni sa¤j¤ÃbhÆtÃni ÃkhyÃnÃni tata÷ utpattyà bhavitavyam Ãhosvit kriyÃnvÃkhyÃnamÃtrÃt . kim ca ata÷ . yadi sa¤j¤ÃbhÆtebhya÷ iha na prÃpnoti . rÃjÃgamanam Ãca«Âe ­ajÃnam Ãgamayati . atha kriyÃnvÃkhyÃnamÃtrÃt na do«a÷ bhavati . yathà na do«a÷ tathà astu . #<d­ÓyarthÃnÃm ca prav­ttau># . d­ÓyarthÃnÃm ca prav­ttau k­dantÃt ïic vaktaya÷ tat Ãca«Âe iti etasmin arthe k­lluk prak­tipratyÃpatti÷ prak­tivat ca kÃrakam bhavati iti . m­garamaïam Ãca«Âe m­gÃn ramayati iti . d­ÓyarthÃnÃm iti kimartham . yadà hi grÃme m­garamaïam Ãca«Âe m­garamaïam Ãca«Âe iti eva tadà bhavati iti . #<ÃÇlopa÷ ca kÃlÃtyantasaæyoge maryÃdÃyÃm># . kÃlÃtyantasaæyoge maryÃdayÃm k­dantÃt ïic vaktaya÷ tat Ãca«Âe iti etasmin arthe ÃÇlopa÷ ca k­lluk prak­tipratyÃpatti÷ prak­tivat ca kÃrakam bhavati iti . ÃrÃtrimvivÃsam Ãca«Âe rÃtrim vivÃsayati iti . #<citrÅkaraïe prÃpi># . citrÅkaraïe prÃpyarthe k­dantÃt ïic vaktaya÷ k­lluk prak­tipratyÃpatti÷ prak­tivat ca kÃrakam bhavati iti . ujjayinyÃ÷ prasthita÷ mÃhi«matyÃm suryodgamanam sambhÃvayate sÆryam udgamayati . #<nak«atrayoge j¤i># . nak«atrayoge jÃnÃtyarthe k­dantÃt ïic vaktaya÷ k­lluk prak­tipratyÃpatti÷ prak­tivat ca kÃrakam bhavati iti . pu«yayogam jÃnÃti pu«yeïa yojayati . maghÃbhi÷ yojayati . tat tarhi bahu vaktavyam . #<na và sÃmÃnyak­tatvÃt hetuta÷ hi aviÓi«Âam># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . sÃmÃnyak­tatvÃt . sÃmÃnyena eva atra ïic bhavi«yati . hetumati iti . kim kÃraïam . hetuta÷ hi aviÓi«Âam . hetuta÷ hi aviÓi«Âam bhavati . tulyà hi hetutà devadatte ca Ãditye ca . na sidhyati . svatantraprayojaka÷ hetusa¤j¤a÷ bhavati iti ucyate . na ca asau Ãdityam prayojayati . #<svatantraprayojakatvÃt aprayojaka÷ iti cet muktasaæÓayena tulyam># . yam bhavÃn svatrantraprayojakam muktasaæÓayam nyÃyyam manyate pÃcayati odanam devadatta÷ yaj¤adattena iti tena etat tulyam . katham . #<prav­tti÷ hi ubhayatra anapek«ya># . prav­tti÷ hi ubhayatra anapek«ya eva kim cit bhavati devadatte ca Ãditye ca . na iha ka÷ cit para÷ anugrahÅtavya÷ iti pravartate . sarve ime svabhÆtyartham pravartante . ye tÃvat ete guruÓuÓrÆ«ava÷ te api svabhÆtyartham eva pravartante pÃralaukikam ca na÷ bhavi«yati iha ca na÷ prÅta÷ guru÷ adhyÃpayi«yati iti . tathà yat etat dÃsakarmakaram nÃma ete api svabhÆtyartham eva pravartantebhaktam celam ca lapsyÃmahe paribhëÃ÷ ca na na÷ bhavi«yanti iti . tathà ye ete Óilpina÷ nÃme te api svabhÆtyartham eva pravartante vetanam ca lapsyÃmahe mitrÃïi ca na÷ bhavi«yanti iti . evam ete«u sarve«u svabhÆtyartham pravartamÃne«u #<kurvata÷ prayojaka÷ iti cet tulyam># . yadi ka÷ cit kurvata÷ prayojaka÷ nÃma bhavati tena etat tulyam . yadi tarhi sarve ime svabhÆtyartham pravartanteka÷ prayojyÃrtha÷ . yat abhiprÃye«u sajjante . Åd­Óau vadhrau kuru . Åd­Óau paÂukau kuru . Ãditya÷ ca asya abhiprÃye sajjate . e«a÷ tasya abhiprÃya÷ . ujjayinyÃ÷ prasthita÷ mÃhi«matyÃm suryodgamanam sambhÃvayeya iti . tam ca asya abhiprÃyam Ãditya÷ nirvartayati . bhavet iha vartamÃnakÃlatà yuktà . ujjayinyÃ÷ prasthita÷ mÃhi«matyÃm suryodgamanam sambhÃvayate sÆryam udgamayati iti . tatrasthasya hi tasya Ãditya÷ udeti . iha tu katham vartamÃnakÃlatÃm kaæsam ghÃtayati balim bandhayati iti cirahate kaæse cirabaddhe ca balau  . atra api yuktà . katham . ye tÃvat ete ÓobhikÃ÷ nÃma ete pratyak«am kaæsam ghÃtayanti pratyak«am ca balim bandhayanti iti . citre«u katham . citre«u api udgÆrïÃ÷ nipatitÃ÷ ca prahÃrÃ÷ d­Óyante kaæsakar«aïya÷ ca . granthike«u katham yatra Óabdaga¬umÃtram lak«yate . te api hi te«Ãm utpattiprabh­ti à vinÃÓÃt ­ddhÅ÷ vyÃcak«ÃïÃ÷ sata÷ buddhivi«ayÃn prakÃÓayanti . Ãta÷ ca sata÷ vyÃmiÓrÃ÷ hi d­Óyante . ke cit kaæsabhaktÃ÷ bhavanti ke cit vÃsudevabhaktÃ÷ . varïÃnyatvam khalu api
pu«yanti . ke cit raktamukhÃ÷ bhavanti ke cit kÃlamukhÃ÷ . traikÃlyam khalu api loke lak«yate . gaccha hanyate kaæsa÷ . gaccha ghÃni«yate kaæsa÷ . kim gatena hata÷ kaæsa÷ iti .

(P_3,1.27)  KA_II,37.2-38.11  Ro_III,97-101     kimartha÷ kakÃra÷ . kÇiti iti guïaprati«edha÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ aÇgasya guïa÷ ucyate . dhÃto÷ ca vihita÷ pratyaya÷ Óe«a÷ ÃrdhadhÃtukasa¤j¤Ãm labhate . na ca ayam dhÃto÷ vidhÅyate . kaï¬vÃdÅni hi prÃtipadikÃni . #<kaï¬vÃdibhya÷ vÃvacanam># . kaï¬vÃdibhya÷ và iti vaktavyam . #<avacane hi nityapratyayatvam># . akriyamÃïe hi vÃvacane nitya÷ pratyayavidhi÷ prasajyeta . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra dhÃtuvidhitukprati«edha÷># . tatra dhÃtuvidhe÷ tuka÷ ca prati«edha÷ vaktavya÷ syÃt . kaï¬vau kaï¬va÷ . aci ÓnudhÃtubhruvÃm yvo÷ iyaÇuvaÇau iti uvaÇadeÓa÷ prasajyeta . iha ca kaï¬và kaï¬ve na ÆÇdhÃtvo÷ iti prati«edha÷ prasajyeta . tuk ca prati«edhya÷ . valgu÷ mantu÷ iti . hrasvasya piti k­ti tuk prÃpnoti . #<hrasvayalopau ca vaktavyau># . hrasvayalopau ca vaktavyau syÃtÃm . valgu÷ mantu÷ iti . kimartham idam na hrasva÷ eva ayam . antaraÇgatvÃt ak­dyakÃre iti dÅrghatvam prÃpnoti . yalopa÷ . yalopa÷ ca vaktavya÷ . kaï¬Æ÷ valgu÷ mantu÷ iti . kimartham idam na vali iti eva siddham . vali iti ucyate . na ca atra valim paÓyÃma÷ . nanu cal kvip valÃdi÷ . kviblope k­te valÃdyabhÃvÃt na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . kviblopa÷ kriyatÃm vali lopa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt kviblopa÷ . nitya÷ khalu api kviblopa÷ . k­te api yalope prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . nityatvÃt paratvÃt ca kvilope k­te valÃdyabhÃvÃt na prÃpnoti . evam tarhi pratyayalak«aïena bhavi«yati . varïÃÓraye na asti pratyayalak«aïam . atha kriyamÃïe api vÃvacane yadà yagantÃt kvip tadà ete do«Ã÷ kasmÃt na bhavanti . na etebhya÷ tadà kvip drak«yate . kim kÃraïam . anyebhya÷ api d­Óyate iti ucyate . na ca etebhya÷ tadà kvip d­Óyate . yathà eva tarhi kriyamÃïe vÃvacane anyebhya÷ api d­Óyate iti evam atra kvip na bhavati evam akriyamÃïe api na bhavi«yati . avaÓyam etebhya÷ tadà kvip e«itavya÷ . kim prayojanam . etÃni rÆpÃïi yathà syu÷ iti . tat tarhi vÃvacanam kartavyam . na kartavyam . ubhayam kaï¬vÃdÅni dhÃtava÷ ca prÃtipadikÃni ca . Ãta÷ ca ubhayam . kaï¬Æyati iti kriyÃm kurvÃïe prayujyate asti me kaï¬Æ÷ iti vedanÃmÃtrasya sÃnnidhye . apara÷ Ãha : #<dhÃtuprakaraïÃt dhÃtu÷ kasya Ãsa¤janÃt api . Ãha ca ayam imam dÅrgham . manye dhÃtu÷ vibhëita÷ >#.

(P_3,1.30)  KA_II,38.13-40.2  Ro_III,101-104     kimartha÷ ayam ïakÃra÷ . v­ddhyartha÷ . ¤ïiti iti v­ddhi÷ yathà syÃt . kriyamÃïe api vai ïakÃre v­ddhi÷ na prÃpnoti . kim kÃraïam . kÇiti ca iti prati«edhÃt . ïitkaraïasÃmarthyÃt bhavi«yati . ata÷ uttaram paÂhati . #<ïiÇi ïitkaraïasya sÃvakÃÓatvÃt v­ddhiprati«edhaprasaÇga÷># . ïiÇi ïitkaraïam sÃvakÃÓam . ka÷ avakÃÓa÷ . sÃmÃnyagrahaïÃrtha÷ ïakÃra÷ . kva sÃmÃnyagrahaïÃrthena artha÷ . ïe÷ aniÂi iti . ïiÇi ïitkaraïasya sÃvakÃÓatvÃt v­ddhiprati«edha÷ prÃpnoti . Çitkaraïam api tarhi sÃvakÃÓam . ka÷ avakÃÓa÷ . sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrtha÷ ÇakÃra÷ . kva sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrthena artha÷ . atra eva . Óakya÷ atra sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrtha÷ anya÷ anubandha÷ ÃsaÇktum . tatra ÇakÃrÃnurodhÃt v­ddhiprati«edha÷ prÃpnoti . avaÓayam atra ÃtmanepadÃrtha÷ ÇakÃra÷ anubandha÷ ÃsaÇktavya÷ Çita÷ iti Ãtmanepadam yathà syÃt . evam ubhayo÷ sÃvakaÓayo÷ prati«edhabalÅyastvÃt prati«edha÷ prÃpnoti . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na kame÷ v­ddhiprati«edha÷ bhavati iti yat ayam na kamyamicamÃm iti mitsa¤j¤Ãyà prati«edham ÓÃsti . #<mitprati«edhasya ca arthavattvÃt># . mitprati«edhasya ca arthavattvÃt prati«edha÷ prÃpnoti . arthavÃn mitprati«edha÷ . ka÷ artha÷ . ïiÇantasya ïici yà v­ddhi÷ tasyÃ÷ hrasvatvam mà bhÆt iti . nanu etasyÃ÷ api kÇiti ca iti prati«edhena bhavitavyam . na bhavitavyam . uktam etat kÇiti prati«edhe tannimittagrahaïam iti . evam tarhi na ïiÇantasya ïici yà v­ddhi÷ tasyÃ÷ hrasvatvam prÃpnoti . kim kÃraïam . ïiÇà vyavahitatvÃt . lope k­te na asti vyavadhÃnam . sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . ïiÇi eva tarhi mà bhÆt iti . ïiÇi ca na prÃpnoti . kim kÃraïam . asiddham bahiraÇgalak«aïam antaraÇgalak«aïe iti . na eva và puna÷ ïiÇantasya ïici v­ddhi÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . ïiÇà vyavahitatvÃt . lope k­te na asti vyavadhÃnam . sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . idam tarhi prayojanam . yat tat ciïïamulo÷ dÅrgha÷ anyatarasyÃm iti dÅrghatvam tat kame÷ ïiÇi mà bhÆt iti . kim puna÷ kÃraïam tatra dÅrgha÷ anyatarasyÃm iti ucyate . na hrasva÷ anyatarasyÃm iti eva ucyeta . yathÃprÃptam ca api kame÷ hrasvatvam eva . tatra ayam api artha÷ . hrasvagrahaïam na kartavyam  bhavati . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . mitÃm hrasva÷ iti . kà rÆpasiddhi÷ : aÓami aÓÃmi Óamam Óamam ÓÃmam ÓÃmam . v­ddhyà siddham . na sidhyati . na sidhyati . na udÃttopadeÓasya mÃntasya anÃcame÷ iti v­ddhiprati«edha÷ prÃpnoti . ciïk­to÷ sa÷ prati«edha÷ na ïici . idam tarhi . ajani ajÃni janam janam jÃnam jÃnam . janivadhyo÷ ca iti v­ddhiprati«edha÷ prÃpnoti . sa÷ api ciïk­to÷ eva . ïijvyavahite«u tarhi yaÇlope ca upasaÇkhyÃnam kartavyam syÃt . Óamayantam prayojitavÃn aÓami aÓÃmi Óamam Óamam ÓÃmam ÓÃmam . ÓaæÓamayate÷ aÓaæsami aÓaæÓÃmi ÓaæÓamam ÓaæÓamam ÓaæÓÃmam ÓaæÓÃmam . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . ciïïamulpare ïau mitÃm aÇgÃnÃm hrasva÷ bhavati iti ucyate . ya÷ ca atra ïi÷ ciïïamulpara÷ na tasmin mit aÇgam yasmin ca mit aÇgam na asau ïi÷ ïamulpara÷ . ïilope k­te ciïïamulpara÷ . sthÃnivadbhÃvÃt na ciïïamulpara÷ . atha dÅrgha÷ anyatarasyÃm iti ucyamÃne yÃvatà sthÃnivadbhÃva÷ katham eva etat sidhyati . etat idÃnÅm dÅrghagrahaïasya prayojanam . dÅrghavidhim prati ajÃdeÓa÷ na sthÃnivat iti sthÃnivadbhÃvaprati«edha÷ siddha÷ bhavati . yadà khalu api ÃyÃdaya÷ ÃrdhadhÃtuke và bhavanti tadà ïici ïiÇ na bhavati . tadartham ca mitprati«edha÷ syÃt . tasmÃt prati«edha÷ prÃpnoti . #<uktam vÃ># . kim uktam . taddhitakÃmyo÷ ikprakaraïÃt iti .

(P_3,1.31)  KA_II,40.4-41.19  Ro_III,104-107     katham idam vij¤Ãyate . ÃyÃdibhya÷ yat ÃrdhadhÃtukam tasmin avasthite và ÃyÃdÅnÃm niv­tti÷ bhavati . Ãhosvit ÃyÃdiprak­te÷ yat ÃrdhadhÃtukam tasmin avasthite và ÃyÃdÅnÃm utpatti÷ bhavati iti . kim gatam etat iyatà sÆtreïà Ãhosvit anyatarasmin pak«e bhÆya÷ sÆtram kartavyam . gatam iti Ãha . katham . yadà tÃvat ÃyÃdibhya÷ yat ÃrdhadhÃtukam tasmin avasthite và ÃyÃdÅnÃm niv­tti÷ bhavati iti tadà aviÓe«eïa sarvam ÃyÃdiprakaraïam anukramya ÃyÃdaya÷ ÃrdhadhÃtuke và iti ucyate . yadà api ÃyÃdiprak­te÷ yat ÃrdhadhÃtukam tasmin avasthite và ÃyÃdÅnÃm utpatti÷ bhavati iti tadà ekam vÃkyam tat ca idam ca . gupÆdhÆpavicchipaïipanibhya÷ Ãya÷ ÃrdhadhÃtuke và . ­te÷ ÅyaÇ ÃrdhadhÃtuke và . kame÷ ïiÇ ÃrdhadhÃtuke và  iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ÃyÃdibhya÷ yat ÃrdhadhÃtukam ÃyÃdiprak­te÷ yat ÃrdhadhÃtukam iti ca ubhayathà ani«ÂaprasaÇga÷ >#. ÃyÃdibhya÷ yat ÃrdhadhÃtukam ÃyÃdiprak­te÷ yat ÃrdhadhÃtukam iti ca ubhayathà ani«Âam prÃpnoti . yadi vij¤Ãyate ÃyÃdibhya÷ yat ÃrdhadhÃtukam tasmin avasthite và ÃyÃdÅnÃm niv­tti÷ bhavati iti gupti÷ jugopa iti ca i«Âam na sidhyati idam ca ani«Âam prÃpnoti . gopÃm cakÃra gopà iti ca . idam tÃvat i«Âam siddham bhavati . gopÃyÃm cakÃra gopÃya iti . atha vij¤Ãyate ÃyÃdiprak­te÷ yat ÃrdhadhÃtukam tasmin avasthite và ÃyÃdÅnÃm utpatti÷ bhavati iti gupti÷ jugopa iti ca i«Âam siddham bhavati . idam ca ani«Âam na prÃpnoti . gopÃyÃm cakÃra gopÃya iti . idam tu i«Âam na sidhyati . gopayÃm cakÃra gopÃya iti . idam tÃvat i«Âam sidhyati . gopayÃm cakÃra iti . katham . astu atra ÃyÃdiprak­te÷ yat ÃrdhadhÃtukam li . tasmin avasthite và ÃyÃdaya÷ . Ãm madhye pati«yati yathà vikaraïÃ÷ tadvat . idam tarhi i«Âam na sidhyati  gopÃyà iti . #<siddham tu sÃrvadhÃtuke nityavacanÃt anÃÓritya vÃvidhÃnam># . siddham etat . katham. aviÓe«eïa ÃyÃdÅnÃm vÃvidhÃnam uktvà sÃrvadhÃtuke nityam iti vak«yÃmi . #<syÃdibalÅyastvam tu viprati«edhena tulyanimittatvÃt># . syÃdibhi÷ tu ÃyÃdÅnÃm bÃdhanam prÃpnoti viprati«edhena . kim kÃraïam . tulyanimittatvÃt . tulyam nimittam syÃdÅnÃm ÃyÃdÅnÃm ca . syÃdÅnÃm avakÃÓa÷ kari«yati hari«yati . ÃyÃdÅnÃm avakÃÓa÷ gopÃyati dhÆpÃyati . iha ubhayam prÃpnoti . gopÃyi«yati dhÆpÃyi«yati iti . paratvÃt syÃdaya÷ prÃpnuvanti . #<na và ÃyÃdividhÃnasya anavakÃÓatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . ÃyÃdividhÃnasya anavakÃÓatvÃt . anavakÃÓÃ÷ ÃyÃdaya÷ ucyante ca . te vacanÃt bhavi«yanti . nanu ca idÃnÅm eva avakÃÓa÷ prakÊpta÷ gopÃyati dhÆpÃyati iti . atra api Óap syÃdi÷ bhavati . yadi api atra api bhavati na tu atra asti viÓe«a÷ sati và Óapi asati và . anyat idÃnÅm etat ucyate na asti viÓe«a÷ iti . yat tu tat uktam ÃyÃdÅnÃm syÃdibhi÷ avyÃpta÷ avakÃÓa÷ it sa na asti avakÃÓa÷ . avaÓyam khalu api atra Óap syÃdi÷ e«itavya÷ . kim kÃraïam . gopÃyantÅ dhÆpÃyantÅ iti : ÓapÓyano÷ nityam iti num yathà syÃt iti . yadi tarhi anavakÃÓÃ÷ ÃyÃdaya÷ ÃyÃdibhi÷ syÃdÅnÃm bÃdhanam prÃpnoti . yathà puna÷ ayam sÆtrebhedena parihÃra÷ yadi puna÷ Óapi nityam iti ucyeta . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam ÃyÃdibhya÷ yat ÃrdhadhÃtukam ÃyÃdiprak­te÷ yat ÃrdhadhÃtukam iti ca ubhayathà ani«ÂaprasaÇga÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . ÃrdhadhÃtuke iti na e«Ã parasaptamÅ . kà tarhi . vi«ayasaptamÅ . ÃrdhadhÃtukavi«aye iti . tatra ÃrdhadhÃtukavi«aye ÃyÃdiprak­te÷ ÃyÃdi«u k­te«u ya÷ yata÷ pratyaya÷ prÃpnoti sa÷ tata÷ bhavi«yati .

(P_3,1.32)  KA_II,41.21-42.12  Ro_III,107-109     antagrahaïam kimartham na sanÃdaya÷ dhÃtava÷ iti eva ucyeta . kena idÃnÅm tadantÃnÃm bhavi«yati . tadantavidhinà . ata÷ uttaram paÂhati . #<sanÃdi«u antagrahaïe uktam># . kim uktam . padasa¤j¤ÃyÃm antagrahaïam anyatra sa¤j¤Ãvidhau pratyayagrahaïe tadantavidhiprati«edhÃrtham iti . idam ca api pratyayagrahaïam . ayam ca api sa¤j¤Ãvidhi÷ . kimartham puna÷ idam ucyate na bhÆvÃdaya÷ dhÃtava÷ iti eva siddham . na sidhyati . pÃÂhena dhÃtusa¤j¤Ã kriyate na ca ime tatra paÂhyante . katham tarhi anye«Ãm apaÂhyamÃnÃnÃm dhÃtusa¤j¤Ã bhavati : aste÷ bhÆ÷ . bruva÷ vaci÷ . cak«iÇa÷ khyä iti . yadi api ete tatra na paÂhyante prak­taya÷ tu e«Ãm tatra paÂhyante . tatra sthÃnivadbhÃvÃt siddham . ime api tarhi yadi api tatra na paÂhyante ye«Ãm tu arthÃ÷ ÃdiÓyante te tatra paÂhyante . tatra sthÃnivadbhÃvÃt siddham . na sidhyati . ÃdeÓa÷ sthÃnivat bhavati iti ucyate . na ca ime ÃdeÓÃ÷ . ime api ÃdeÓÃ÷ . katham . ÃdiÓyate ya÷ sa÷ ÃdeÓa÷ . ime ca api ÃdiÓyante . evam api «a«ÂhÅnirdi«Âasya ÃdeÓÃ÷ sthÃnivat bhavanti iti ucyate . na ce ime «a«ÂhÅnirdi«Âasya ÃdeÓÃ÷ . «a«ÂhÅgrahaïam nivarti«yate . yadi nivartate apavÃde utsargak­tam prÃpnoti . karmaïi aï Ãta÷ anupasarge ka÷ iti ke api aïk­tam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na apavÃde utsargak­tam bhavati iti yat ayam ÓyanÃdÅn kÃn cit Óita÷ karoti . Ónam Ónà Ónu÷ iti.

(P_3,1.33)  KA_II,42.14-43.9  Ro_III,109-111     ime vikaraïÃ÷ paÂhyante . tatra na j¤Ãyate ka÷ utsarga÷ ka÷ apavÃda÷ iti . tatra vaktyam : ayam utsarga÷ ayam apavÃda÷ iti . ime brÆma÷ . yak utsarga÷ . apavÃda÷ ÓabdÃdi÷ syÃdaya÷ ca . yadi evam apavÃdaviprati«edhÃt ÓabÃdibÃdhanam . apavÃdviprati«edhÃt ÓabÃdibhi÷ syÃdÅnÃm bÃdhanam prÃpnoti . ÓabÃdÅnÃm avakÃÓa÷ pacati yajati . syÃdÅnÃm avakÃÓa÷ pak«yate yak«yate . iha ubhayam prÃpnoti . pak«yati yak«yati . paratvÃt ÓabÃdaya÷ prÃpnuvanti . apavÃda÷ nÃma anekalak«aïaprasaÇga÷ . apavÃda÷ nÃma bhavati yatra anekalak«aïaprasaÇga÷ . tatra bhÃvakarmaïo÷ yak vidhÅyate  kartari Óap . ka÷ prasaÇga÷ yat bhÃvakarmaïo÷ yakam kartari ÓabÃdaya÷ bÃdheran . evam tarhi yakÓapau utsargau . apavÃdÃ÷ ÓyanÃdaya syÃdaya÷ ca . apavÃdaviprati«edhÃt ÓyanÃdibÃdhanam . apavÃdviprati«edhÃt ÓyanÃdibhi÷ syÃdÅnÃm bÃdhanam prÃpnoti . ÓyanÃdÅnÃm avakÃÓa÷ dÅvyati sÅvyati . syÃdÅnÃm avakÃÓa÷ pak«yati yak«yati . iha ubhayam prÃpnoti . devi«yati sevi«yati . paratvÃt ÓyanÃdaya÷ prÃpnuvanti . na e«a÷ do«a÷ . ÓabÃdeÓÃ÷ ÓyanÃdaya÷ kari«yante . Óap ca syÃdibhi÷ bÃdhyate . tatra divÃdibhya÷ syÃdivi«aye Óap eva na asti kuta÷ ÓyanÃdaya÷ . tat tarhi Óapa÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . kartari Óap iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . divÃdibhya÷ iti e«Ã pa¤camÅ Óap iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . pratyayavidhi÷ ayam . na ca pratyayavidhau pa¤camya÷ prakalpikÃ÷ bhavanti . na ayam pratyayavidhi÷ . vihita÷ pratyaya÷ . prak­ta÷ ca anuvartate . atha và anuv­tti÷ kari«yate . sÃrvadhÃtuke yak syatÃsÅ l­luÂo÷ cli luÇi cle÷ sic bhavati . kartari Óap syatÃsÅ l­luÂo÷ cli luÇi cle÷ sic bhavati . divÃdibhya÷ Óyan syatÃsÅ l­luÂo÷ cli luÇi cle÷ sic bhavati . atha và antaraÇgÃ÷ syÃdaya÷ . kà antaraÇgatà . lÃvasthÃyÃm eva syÃdaya÷ . sÃrvadhÃtuke ÓyanÃdaya÷ .

(P_3,1.34.1)  KA_II,43.119-44.9  Ro_III,111-112     #<si>#P#< utsarga÷ chandasi># . sip utsarga÷ chandasi kartavya÷ . #<sanÃdyante ne«atvÃdyartha÷># . sanÃdyante ca kartavya÷ . kim prajojanam . ne«atvÃdyartha÷ . indra÷ na÷ tena ne«atu . gà va÷ ne«ÂÃt . #<prak­tyantaratvÃt siddham># . prak­tyantaratvÃt siddham etat . prk­tyantaram ne«ati÷ . #<ne«atu ne«ÂÃt iti darÓanÃt># . ne«atu ne«ÂÃt iti d­Óyate .

(P_3,1.34.2)  KA_II,43.20-44.9  Ro_III,112-114     atha kimartha÷ pakÃra÷ . svarÃrtha÷ . anudÃttau suppitau iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . #<pitkaraïÃnarthakyam ca anackatvÃt># . pitkaraïam ca anarthakam . kim kÃraïam . anackatvÃt . anacka÷ ayam . tatra na artha÷ svarÃrthena pakÃreïa anubandhena . iÂi k­te sÃcka÷ bhavi«yati . #<iÂa÷ anudÃttÃrtham iti cet ÃgamÃnudÃttatvÃt siddham >#. ÃgamÃnudÃttatvena iÂa÷ anudÃttatvam bhavi«yati . evam tarhi sap ayam kartavya÷ . kim prayojanam . yat eva yÃsi«Å«ÂhÃ÷ . ekÃjlak«aïa÷ iÂprati«edha÷ mà bhÆt iti . kva ayam akÃra÷ ÓrÆyate . na kva cit ÓrÆyate . lopa÷ asya bhavi«yati ata÷ lopa÷ ÃrdhadhÃtuke iti . yadi na kva cit ÓrÆyate na artha÷ svarÃrthena pakÃreïa anubandhena . evam api kartavya÷ eva . kim prayojanam . anudÃttasya lopa÷ yathà syÃt . udÃttasya mà bhÆt iti . kim ca syÃt . udÃttaniv­ttisvara÷ prasajyeta . #<si>#P#< bahulam chandasi ïit># . sip bahulam chandasi ïit vaktavya÷ . savità dharmam dÃvi«at . pra ïa÷ ÃyÆæ«i tÃri«at .

(P_3,1.35)  KA_II,44.11-18  Ro_III,114-115     #<kÃsgrahaïe cakÃsa÷ upasaÇkhyÃnam># . kÃsgrahaïe cakÃsa÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . cakÃsÃm cakÃra . na kartavyam . cakÃspratayayÃt iti vak«yÃmi . cakÃsgrahaïe kÃsa÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . kÃsÃm cakre . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam kÃsgrahaïe cakÃsa÷ upasaÇkhyÃnam iti . na e«a÷ do«a÷ . cakÃsÓabde kÃsÓabda÷ asti . tatra kÃspratyayÃt iti eva siddham . na sidhyati . kim kÃraïam . arthavata÷ kÃsÓabdasya grahaïam . na ca cakÃsÓabde kÃsÓabda÷ arthavÃn . evam tarhi kÃsi anekÃca÷ iti vaktavyam . kim prayojanam . culumpÃdyartham . culumpÃm cakÃra daridrÃm cakÃra .

(P_3,1.36.1)  KA_II,44.20-46.9  Ro_III,115-119     #<gurumata÷ ÃmvidhÃne liïnimittÃt prati«edha÷># . gurumata÷ ÃmvidhÃne liïnimittÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . iye«a uvo«a . guïe k­te ijÃde÷ ca gurumata÷ an­ccha÷ iti Ãm prÃpnoti . gurumadvacanam idÃnÅm kimartham syÃt . #<gurumadvacanam kimartham iti cet ïali uttame yajÃdiprati«edhítham># . gurumadvacanam kimartham iti cet ïali uttame yajÃdÅnÃm mà bhÆt iti . iyaja aham uvapa aham . #<upadeÓavacanÃt siddham># . upadeÓe gurumata÷ iti vaktavyam . yadi upadeÓagrahaïam kriyate ucche÷ Ãm vaktavya÷ . vyucchÃm cakÃra iti . #<­cchiprati«edha÷ j¤Ãpaka÷ ucche÷ ÃmbhÃvasya># . yat ayam an­ccha÷ iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ tugnimittà yasya gurumattà bhavati tasmÃt Ãm iti . sa tarhi j¤ÃpakÃrtha÷ ­cchiprati«edha÷ vaktavya÷ . nanu ca avaÓyam prÃptyartha÷ api vaktavya÷ . na artha÷ prÃptyarthena . ­cchatyÌtÃm iti ­cche÷ liÂi guïavacanam j¤Ãpakam na ­cche÷ liÂi Ãm bhavati iti . na etat asti j¤Ãpakam . artyartham etat syÃt . katham puna÷ ­cche÷ liÂi guïa÷ ucyamÃna÷ artyartha÷ Óakya÷ vij¤Ãtum . sÃmarthyÃt . ­cchi÷ liÂi na asti iti k­tvà prak­tyartham vij¤Ãyate . tat yathà . ti«Âhate÷ it jighrate÷ và iti caÇi ti«ÂhatijighratÅ na sta÷ iti k­tvà prak­tyartham vij¤Ãyate . kim puna÷ arte÷ guïavacane prayojanam . Ãratu÷ Ãru÷ etat rÆpam yathà syÃt . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . dvirvacane k­te savarïadÅrghatve ca yadi tÃvat dhÃtugrahaïena grahaïam ÌkÃrÃntÃnÃm liÂi guïa÷ bhavati iti guïe k­te raparate aratu÷ aru÷ iti etat rÆpam prasajyeta . atha abhyÃsagrahaïena grahaïam u÷ attvam raparatvam halÃdiÓe«a÷ ata÷ Ãde÷ iti dÅrghatvam Ãta÷ lopa÷ iÂi ca iti ÃkÃralopa÷ atu÷ u÷ iti vacanam eva ÓrÆyeta . guïa puna÷ sati guïe k­te raparatve ca dvirvacanam ata÷ Ãde÷ iti dÅrghatvam . tata÷ siddham bhavati yathà ÃÂatu÷ ÃÂu÷ iti . kim puna÷ savarïadÅrghatvam tÃvat bhavati na puna÷ u÷ attvam . paratvÃt u÷ attvena bhavitavyam . antaraÇgatvÃt . antaraÇgam savarïadÅrghatvam . bahiraÇgam u÷ attvam . kà antaraÇgatà . varïau ÃÓritya savarïadÅrghatvam . aÇgasya u÷ attvam . u÷ attvam api antaraÇgam . katham . vak«yati etat . prÃk abhyÃsavikÃrebhya÷ aÇgÃdhikÃra÷ iti . ubhayo÷ antaraÇgayo÷ paratvÃt u÷ attvam . u÷ attve k­te raparatvam halÃdiÓe«a÷ ata÷ Ãde÷ iti dÅrghatvam parasya rÆpasya yaïÃdeÓa÷ . siddham bhavati Ãratu÷ Ãru÷ iti . atha api katham cit arte÷ liÂi guïena artha÷ syÃt . evam api na do«a÷ . ­cchatyÌtÃm iti ­kÃra÷ api nirdiÓyate . katham .  ayam . ­cchati ­ ­tÃm ­cchatyÌtÃm iti . iha api tarhi prÃpnoti . cakratu÷ cakru÷ iti . saæyogÃdigrahaïam niyamÃrtham bhavi«yati . saæyogÃde÷ eva akevalasya na anyasya akevalasya iti . tat etat antareïa arte÷ liÂi guïavacanam rÆpam siddham antareïa ca ­cchigrahaïam arte÷ liÂi guïa÷ siddha÷ . sa÷ e«a÷ ananyÃrtha÷ ­cchiprati«edha÷ vaktavya÷ ucche÷ và Ãm vaktavya÷ . ubhayam na vaktavyam . upadeÓagrahaïam na kari«yate . kasmÃt na bhavati iye«a uvo«a . #<uktam vÃ># .kim uktam . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti .

(P_3,1.36.2)  KA_II,46.10-15  Ro_III,119-120     #<Ærïote÷ ca upasaÇkhyÃnam># . Ærïote÷ ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . prorïunÃva . na vaktavyam . #<vÃcya÷ Ærïo÷ ïuvadbhÃva÷ . yaÇprasiddhi÷ prayojanam . Ãma÷ ca prati«edhÃrtham . ekÃca÷ ca i¬upagrahÃt >#. atha và ukÃra÷ api atra nirdiÓyate . katham . avibhaktika÷ nirdeÓa÷ . an­ccha u an­ccho dayÃyÃsa÷ ca iti .

(P_3,1.38)  KA_II,46.17-21  Ro_III,120     #<vide÷ Ãm kit># . vide÷ Ãm kit vaktavya÷ . vidÃm cakÃra . na vaktavya÷ . vidi÷ akÃrÃnta÷ . yadi akÃrÃnta÷ vetti iti guïa÷ na sidhyati . liÂsanniyogena . evam api viveda iti na sidhyati . evam tarhi Ãmsanniyogena . bhÃradvÃjÅyÃ÷ paÂhanti . #<vide÷ Ãm kit nipÃtanÃt và aguïatvam># iti .

(P_3,1.39)  KA_II,46.23-47.2  Ro_III,120-121     ÓluvadatideÓe kim prayojanam . #<ÓluvadatideÓe prayojanam dvitvettve># . bibharÃm cakÃra .

(P_3,1.40)  KA_II,47.4-48.23  Ro_III,121-124     kimartham idam ucyate . anuprayoga÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . Ãmantam avyaktapadÃrthakam . tena aparisamÃpta÷ artha÷ iti k­tvà anuprayoga÷ bhavi«yati . ata÷ uttaram paÂhati . #<k­¤a÷ anuprayogavacanam astibhÆprati«edhÃrtham># . k­¤a÷ anuprayogavacanam  kriyate astibhÆprati«edhÃrtham . astibhuvo÷ anuprayoga÷ mà bhÆt iti . #<Ãtmanepadavidhyartham ca># . Ãtmanepadavidhyartham ca k­¤a÷ anuprayogavacanam  kriyate . Ãtmanepadam yathà syÃt . ucyamÃne api etasmin avaÓyam ÃtmanepadÃrtha÷ yatna÷ kartavya÷ . astibhÆprati«edhÃrthena ca api na artha÷ . #<i«Âa÷ sarvÃnuprayoga÷># . sarve«Ãm eva k­bhvastÅnÃm anuprayoga÷ i«yate . kim i«yate eva Ãhosvit prÃpnoti api . i«yate ca prÃpnoti ca . katham . k­¤ iti na etat dhÃtugrahaïam . kim tarhi . pratyÃhÃragrahaïam . kva sannivi«ÂÃnÃm pratyÃhÃra÷ . k­bhvastiyoge iti ata÷ prabh­ti à k­¤a÷ ¤akÃrÃt . #<sarvÃnuprayoga÷ iti cet aÓi«yam arthÃbhÃvÃt># . sarvÃnuprayoga÷ iti cet aÓi«yam k­¤a÷ anuprayogavacanam . kim kÃraïam . arthÃbhÃvÃt . Ãmantam avyaktapadÃrthakam . tena aparisamÃpta÷ artha÷ iti k­tvà anuprayoga÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . k­bhvastÅnÃm eva anuprayoga÷ yathà syÃt pacÃdÅnÃm mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . #<arthÃbhÃvÃt ca anyasya># . arthÃbhÃvÃt ca anyasya siddham . k­bhvastaya÷ kriyÃsÃmÃnyavÃcina÷ . kriyÃviÓe«avÃcina÷ pacÃdaya÷ . na ca sÃmÃnyavÃcino÷ eva viÓe«avÃcino÷ eva va prayoga÷ bhavati . tatra viÓe«avÃcina÷ utpatti÷ . sÃmÃnyavÃcina÷ anuprayok«yante . #<liÂparÃrtham vÃ># . liÂparÃrtham tarhi k­¤a÷ anuprayogavacanam kriyate . liÂparasya eva anuprayoga÷ yathà syÃt . anyaparasya mà bhÆt iti . kimparasya puna÷ prÃpnoti . laÂparasya . na laÂparasya anuprayogeïa bhÆtakÃla÷ viÓe«ita÷ syÃt . ni«ÂhÃparasya tarhi . nani«ÂhÃparasya anuprayogeïa puru«opagrahau viÓei«itau syÃtÃm . luÇparasya tarhi . na luÇparasya anuprayogeïa anadyatana÷ bhÆtakÃla÷ viÓe«ita÷ syÃt . laÇparasya tarhi . na laÇparasya anuprayogeïa anadyatana÷ parok«a÷ kÃla÷ viÓe«ita÷ syÃt . ayam tarhi bhÆte parok«e anadyatane laÇ vidhÅyate . haÓaÓvato÷ laÇ ca iti . tatparasya mà bhÆt iti . atat api na asti prayojanam . ekasyÃ÷ Ãk­te÷ carita÷ prayoga÷ dvitÅyasyÃ÷ t­tÅyasyÃ÷ ca na bhavati . tat yathà go«u svÃmi aÓve«u ca iti . na ca bhavati go«u ca aÓvÃnÃm ca svÃmÅ iti . #<arthasamÃpte÷ và anuprayoga÷ na syÃt># . arthasamÃpte÷ tarhi anuprayoga÷ na syÃt . Ãmantena parisamÃpta÷ artha÷ iti k­tvà anuprayoga÷ na syÃt . etat api na asti prayojanam . idÃnÅm eva uktam Ãmantam avyaktapadÃrthakam . tena aparisamÃpta÷ artha÷ iti k­tvà anuprayoga÷ bhavi«yati iti . #<viparyÃsaniv­ttyartham vÃ># . viparyÃsaniv­ttyartham tarhi k­¤a÷ anuprayogavacanam  kriyate . ÅhÃm cakre . cakre ÅhÃm iti mà bhÆt . #<vyavahitniv­ttyartham ca># . vyavahitniv­ttyartham ca k­¤a÷ anuprayogavacanam  kriyate . anv eva ca anuprayoga÷ yathà syÃt . ÅhÃm cakre . vyavahitasya mà bhÆt . ÅhÃm devadatta÷ cakre iti .

(P_3,1.43)  KA_II,49.2-50.28  Ro_III,125-130     kva ayam cli÷ ÓrÆyate . na kva cit ÓrÆyate . sijÃdaya÷ ÃdeÓÃ÷ ucyante . yad na kva cit ÓrÆyate kimartha÷ tarhi clu÷ utsarga÷ kriyate . na sic utsarga÷ eva kartavya÷ . tasya ksÃdaya÷ apavÃdÃ÷ bhavi«yanti . ata uttaram paÂhati . #<clyutsarga÷ sÃmÃnyagrahaïÃrtha÷># . cli÷ utsarga÷ kriyate  sÃmÃnyagrahaïÃrtha÷ . kva sÃmÃnyagrahaïÃrthena artha÷ . mantra ghasahvaraïaÓav­dahÃdv­ck­gamijanibhya÷ le÷ iti . tatra avarata÷ trayÃïÃm grahaïam kartavyam syÃt . caÇaÇo÷ sica÷ ca . #<ksavidhÃne ca ani¬vacane clisampratyayÃrtha÷ >#. ksavidhÃne ca ani¬vacane clisampratyayÃrtha÷ cli÷ utsarga÷ kriyate . cle÷ aniÂa÷ ksa÷ siddha÷ bhavati . #<ghasÊbhÃve ca># . ghasÊbhÃve ca clav eva k­te l­dita÷ iti aÇ siddha÷ bhavati . atha citkaraïam kimartham . #<cle÷ citkaraïam viÓe«aïítham># . cle÷ citkaraïam kriyate viÓe«aïÃrtham . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . cle÷ sic iti . le÷ sic iti ucyamÃne liÇliÂo÷ api prasajyeta . na etat asti prayojanam . luÇi iti ucyate . na ca luÇi liÇliÂau bhavata÷ . atha iditkaraïam kimartham . #<iditkaraïam sÃmÃnyagrahaïÃrtham >#. iditkaraïam kriyate ca sÃmÃnyagrahaïÃrtham . kva sÃmÃnyagrahaïÃrthena artha÷ . mantre ghasahvaraïaÓav­dahÃdv­ck­gamijanibhya÷ le÷ iti Ãma÷ iti ca . ikÃre ca idÃnÅm sÃmÃnyagrahaïÃrthe kriyamÃïe avaÓyam sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrtha÷ cakÃra÷ kartavya÷ . kva sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrthena artha÷ cakÃreïa . atra eva . yat tÃvat ucyate clyutsarga÷ sÃmÃnyagrahaïÃrtha÷ iti . kriyamÃïe api vai clyutsarge tÃni eva trÅïi grahaïÃni bhavanti . clu luÇi cle÷ sic le÷ iti . yat etat le÷ iti tat parÃrtham bhavi«yati . katham . yat etat gÃtisthÃghupÃbhÆbhya÷ sica÷ parasmaipade«u iti atra sica÷ grahaïam etat le÷ iti vak«yÃmi . yadi le÷ iti ucyate dheÂa÷ cÃtu÷Óabdyam prÃpnoti . adadhat adhÃt adhÃsÅt . adadhÃt iti api prÃpnoti . na caÇa÷ luki dvirvacanena bhavitavyam . kim kÃraïam . caÇi iti ucyate . na ca atra caÇam paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . na lumatà tasmin iti pratyayalak«aïaprati«edha÷ . bahuvacane tarhi cÃtu÷Óabdyam prÃpnoti . adadhan adhu÷ adhÃsi«u÷ . adhÃn iti api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . Ãta÷ iti jusbhÃva÷ bhavi«yati . na sidhyati . sijgrahaïam tatra anuvartate . sijgrahaïam nivarti«yate . yadi nivartate abhÆvan iti pratyayalak«aïena jusbhÃva÷ prÃpnoti . evam tarhi luk sijapavÃda÷ vij¤Ãsyate . yadi luk sijapavÃda÷ vij¤Ãyate mà hi dÃtÃm mà hi dhÃtÃm iti atra Ãdi÷ sica÷ anyatarasyÃm iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . tasmÃt na etat Óakyam vaktum luk sijapavÃda÷ iti . na cet ucyate abhÆvan iti pratyayalak«aïena jusbhÃva÷ prÃpnoti . tasmÃt Ãta÷ iti atra sijgrahaïam anuvartyam . tasmin ca anuvartamÃne dheÂa÷ cÃtu÷Óabdyam prÃpnoti . tasmÃt gÃtisthÃghupÃbhÆbhya÷ sica÷ parasmaipade«u iti atra sica÷ grahaïam kartavyam . tasmin ca kriyamÃïe tÃni eva trÅïi grahaïÃni bhavanti cli luÇi cle÷ sic le÷ iti . yat api ucyate ksavidhÃne ca ani¬vacane clisampratyayÃrtha÷ iti . dhÃtum eva atra aniÂvena viÓe«ayi«yÃma÷ . dhÃto÷ aniÂa÷ iti . katham puna÷ dhÃtu÷ nÃma ani syÃt . dhÃtu÷ eva ani . katham . animittam và iÂa÷ aniÂa÷ na và tasmÃt i asti sa÷ ayam ani iti . atha dhÃtau viÓe«yamÃïe kva ya÷ ani iti viÓe«ayi«yasi . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate ni«ÂhÃyÃm aniÂa÷ iti bhÆyi«Âhebhya÷ prÃpnoti . bhÆyi«ÂhÃ÷ hi ÓalantÃ÷ igupadhÃ÷ ni«ÂhÃyÃm aniÂa÷
. atha vij¤Ãyate liÂi ya÷ ani iti na kuta÷ cit prÃpnoti . sarve his ÓalantÃ÷ igupadhÃ÷ liÂi seÂa÷ . kim puna÷ kÃraïam dhÃtau viÓe«yamÃïe etayo÷ viÓe«ayo÷ viÓe«ayi«yate . na puna÷ atra sÃmÃnyena iÂa÷ vidhiprati«edhau . kva sÃmanyena . valÃdau ÃrdhadhÃtuke . yat api ucyate ghasÊbhÃve ca iti . ÃrdhadhÃtukÅyÃ÷ sÃmÃnyena bhavanti anavasthite«u pratyaye«u . tatra ÃrdhadhÃtukasÃmÃnye ghasÊbhÃve k­te l­dita÷ iti aÇ bhavi«yati .

(P_3,1.44.1)  KA_II,51.2-52.8  Ro_III,130-132     kimartha÷ cakÃra÷ . viÓe«aïÃrtha÷ . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . sici v­ddhi÷ parasmaipade«u iti . sau v­ddhi÷ iti ucyamÃne agni÷ vÃyu÷ iti atra api prasajyeta . na etat asti prayojanam . parasmaipade«u iti ucyate . na ca atra parasmaipadam paÓyÃma÷ . svarÃrtha÷ tarhi . cita÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti antodÃttatvam yathà syÃt . etat api na asti prayojanam . anacka÷ ayam . tatra na artha÷ svarÃrthena cakÃreïa anubandhena . iÂi k­te sÃcka÷ bhavi«yati . tatra pratyayÃdyudÃttatvena iÂa÷ udÃttatvam bhavi«yati . na sidhyati . ÃgamÃ÷ anudÃttÃ÷ bhavanti iti anudÃttatvam prÃpnoti . ata÷ uttaram paÂhati . #<sica÷ citkaraïÃnarthakyam sthÃnivatvÃt># . sica÷ citkaraïam narthayam . kim kÃraïam . sthÃnivatvÃt . sthÃnivadbhÃvÃt cit bhavi«yati . #<arthavat tu citkaraïasÃmarthyÃt hi iÂa÷ udÃttatvam># . arthavat tu citkaraïam . ka÷ artha÷ . citkaraïasÃmarthyÃt hi iÂa÷ udÃttatvam bhavi«yati . na aprÃpte pratyayasvare ÃgamÃnudÃttatvam Ãrabhyate . tat yathà eva pratyayasvaram bÃdhate evam sthÃnivadbhÃvÃt api yà prÃpti÷ tÃm api bÃdheta . #<tasmÃt citkaraïam># . tasmÃt cakÃra÷ kartavya÷ . atha iditkaraïam kimartham . #<iditkaraïam nakÃralopÃbhÃvÃrtham># . iditkaraïam kriyate  nakÃralopa÷ mà bhÆt iti . amaæsta amaæsthÃ÷ . aniditÃm hala÷ upadhÃyÃ÷ kÇiti iti . #<na và hante÷ sica÷ kitkaraïam nakÃralopÃbhÃvasya># . na và etat prayojanam asti . kim kÃraïam . yat ayam hana÷ sic iti hante÷ sica÷ kittvam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na sijantasya nakÃrlopa÷ bhavati iti . na etat asti j¤Ãpakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . sici eva nalopa÷ yathà syÃt . parasmin nimitte mà bhÆt iti . ka÷ puna÷ atra viÓe«a÷ sici và nalope sati parasmin và nimitte . ayam asti viÓe«a÷ . sici nalope sati nalopasya asiddhatvÃt akÃralopa÷ na bhavati . parasmin puna÷ nimitte nalope sati akÃralopa÷ prÃpnoti . samÃnÃÓrayam asiddham vyÃÓrayam ca idam . nanu ca parasmin api nimitte nalope sati akÃralopa÷ na bhavi«yati . katham . asiddham bahiraÇgalak«aïam antaraÇgalak«aïe iti Âat etat hante÷ sica÷ kitkaraïam j¤Ãpakam eva na sijantasya nalopa÷ bhavati iti . #<idittvÃt và sthÃnivattvÃt># . atha api anena idità artha÷ syÃt . ayam ÃdeÓa÷ sthÃnivadbhÃvÃt idit bhavi«yati.

(P_3,1.44.2)  KA_II,52.9-53.5  Ro_III,133-135     #<sp­Óam­Óak­«at­pad­pa÷ sic vÃ># . sp­Óm­Óak­«at­pad­pa÷ sic và iti vaktavyam . sp­Óa . asp­k«at asprÃk«Åt . sp­Óa . m­Óa . am­k«at amrÃk«Åt . m­Óa . k­«a . ak­k«at akrÃk«Åt . k­«a . t­pa . at­pat atrÃpsÅt . t­pa . d­pa . ad­pat adrapsÅt . kim prayojanam . sic yathà syÃta . atha ksa÷ siddha÷ . siddha÷ Óala÷ igupadhÃt aniÂa÷ iti . sic api siddha÷ . katham . cle÷ citkaraïam pratyÃkhyÃyate . tatra clau eva jhallak«aïe amÃgame k­te vihatanimittatvÃt ksa÷ na bhavi«yati . yadi evam antyasaya sijÃdaya÷ prÃpnuvanti . siddham tu sica÷ yÃditvÃt . siddham etat . katham . yÃdi÷ sic kari«yate . sa÷ anekÃlÓit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . kim na ÓrÆyate yakÃra÷ . luptanirdi«Âa÷ yakÃra÷ . caÇaÇo÷ katham . caÇaÇo÷ praÓli«ÂanirdeÓÃt siddham . caÇaÇo÷ api praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam : ca aÇ caÇ a aÇ aÇ . sa÷ anekÃlÓit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . ciïa÷ katham . ciïa÷ anittvÃt siddham . ciïa÷ anittvÃt siddham  . kim idam anittvÃt . antyasya ayam sthÃne bhavan na pratyaya÷ syÃt . asatyÃyÃm pratyayasa¤j¤ayÃm itsa¤j¤Ã na. asatyÃm itsa¤j¤ÃyÃm lopa÷ na . asati lope anekÃl . yadà anekÃl tadà sarvÃdeÓa÷ . yadà sarvÃdeÓa÷ tadà prayaya÷ . yadà pratyaya÷ tadà itsa¤j¤Ã . yadà itsa¤j¤Ã tadà lopa÷ . evam ca tatra vÃrttikakÃrasya nirïaya÷ saprayojanam citkaraïam iti . api ca traiÓabdyam na prakalpate . asp­k«at asprÃk«Åt aspÃrk«Åt iti na sidhyati . sici puna÷ sati vibhëà sic . sici api jhallak«aïa÷ amÃgama÷ vibhëà . yasya khalu api amà nimittam na vihanyate sa÷ syÃt eva . tasmÃt su«Âhu ucyate sp­Óm­Óak­«at­pad­pa÷ sic và iti . 

(P_3,1.45)  KA_II,53.7-25  Ro_III,135-136     #<ksavidhÃne igupadhÃbhÃva÷ cle÷ guïanimittatvÃt># . ksavidhÃne igupadhÃbhÃva÷ . kim kÃraïam . cle÷ guïanimittatvÃt . cli÷ guïanimittam . tatra clau eva guïe k­te igupadhÃt iti ksa÷ na prÃpnoti . #<na và ksasya anavakÃÓatvÃt apavÃda÷ guïasya># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . ksasya anavakÃÓatvÃt . anavakÃÓa÷ ksa÷ guïam bÃdhi«yate . #<ani¬vacanam aviÓe«aïam cle÷ nityÃdi«ÂatvÃt># . ani¬vacanam aviÓe«aïam . kim kÃraïam . cle÷ nityÃdi«ÂatvÃt . nityÃdi«Âa÷ cli÷ na kva cit ÓrÆyate . tatra cle÷ aniÂa÷ iti ksa÷ na prÃpnoti . #<na và ksasya sijapavÃdatvÃt tasya ca ani¬ÃÓrayatvÃt aniÂi prasiddhe ksaviddhi÷># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . ksasya sijapavÃdatvÃt . sijapavÃda÷ ksa÷ . sa÷ ca ani¬ÃÓraya÷ . na ca apavÃdavi«aye upasarga÷ abhiniviÓate . pÆrvam hi apavÃdÃ÷ abhiniviÓante paÓcÃt utsargÃ÷ . prakalpya và apavÃdavi«ayam utsarga÷ abhiniviÓate . tat na tÃvat atra kadà cit sic bhavati . apavÃdam ksam pratÅk«ate . ksasya sijapavÃdatvÃt tasya ca ani¬ÃÓrayatvÃt aniÂtvam prasiddham . aniÂi prasiddhe ksaviddhi÷ . aniÂi prasiddhe ksa÷ bhavi«yati . sic idÃnÅm kva bhavi«yati . #<Óe«e sijvidhÃnam># . Óe«e sijvidhÃnam bhavi«yati . ako«Åt amo«Åt iti .

(P_3,1.46)  KA_II,54.2-24  Ro_III,136-138     kimartham idam ucyate . niyamÃrtham . Óli«a÷ ÃliÇgane eva ksa÷ yathà syÃt . iha mà bhÆt : upÃÓli«at jatu ca këÂham ca . samÃÓli«at brÃhmaïakulam iti . ata÷ uttaram paÂhati . #<Óli«a÷ ÃliÇgane niyamÃnupapatti÷ vidheyabhÃvÃt># . Óli«a÷ ÃliÇgane niyamasya anupapatti÷ . kim kÃraïam . vidheyabhÃvÃt . kaimarthakyÃt niyama÷ bhavati . vidheyam na asti iti k­tvà . iha ca asti vidheyam . kim . pu«ÃdipÃÂhÃt aÇ prÃpta÷ . tadbÃdhanÃrtha÷ ksa÷ vidheya÷ . tatra apÆrva÷ vidhi÷ astu niyama÷ và iti apÆrva÷ eva vidhi÷ syÃt na niyama÷ . kim ca syÃt yadi ayam niyama÷ na syÃt . Ãtmanepade«u ÃliÇgane ca ksa÷ prasajyeta . yathà eva ca ksa÷ aÇam bÃdhate evam ciïam api bÃdheta . upÃÓle«i kanyà devadattena iti . #<siddham tu Óli«a÷ ÃliÇgane aciïvi«aye># . siddham etat . katham . Óli«a÷ ÃliÇgane aciïvi«aye ksa÷ bhavati iti vaktavyam . #<aÇvidhÃne ca Óli«a÷ anÃliÇgane># . aÇvidhÃne ca Óli«a÷ anÃliÇgane iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam Óli«a÷ ÃliÇgane niyamÃnupapatti÷ vidheyabhÃvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate . Óli«a÷ . Óli«a÷ ksa÷ bhavati . kimartham idam . pu«ÃdipÃÂhÃt aÇ prÃpnoti . tadbÃdhanÃrtham . tata÷ ÃliÇgane . ÃliÇgane ca Óli«a÷ ksa÷ bhavati . idam idÃnÅm kimartham . niyamÃrtham . Óli«a÷ ÃliÇgane eva . kva mà bhÆt . upÃÓli«at jatu ca këÂham ca . samÃÓli«at brÃhmaïakulam iti . yat api ucyate yathà eva ca ksa÷ aÇam bÃdhate evam ciïam api bÃdheta iti . purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante na uttarÃn iti evam ksa÷ aÇam bÃdhi«yate . ciïam na bÃdhi«yate . atha và tatra vak«yati : ciïgrahaïasya prayojanam ciï eva yathà syÃt . yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti .

(P_3,1.48)  KA_II,55.2-16  Ro_III,138-139     #<ïiÓridrusru«u kame÷ upasaÇkhyÃnam >#. ïiÓridrusru«u kame÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . nÃkam i«Âamukham yÃnti suyuktai÷ va¬avÃrathai÷ . atha patkëÅïa÷ yÃnti ye acÅkamatabhëiïa÷ . #<karmakartari ca># . karmakartari ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . kÃrayati kaÂam devadatta÷ . acÅkarata kaÂa÷ svayam eva . ucchrayayati kaÂam devadatta÷ . audaÓiÓriyata kaÂa÷ svayam eva . #<na và karmaïi avidhÃnÃt kart­tvÃt ca karmakartu÷ siddham># . na và kartavyam . kim kÃraïam . karmaïi avidhÃnÃt . na hi ka÷ cit karmaïi vidhÅyate ya÷ caÇam bÃdheta . kart­tvÃt ca karmakartu÷ siddham . asti ca karmakartari kart­tvam iti k­tvà caÇ bhavi«yati . nanu ca ayam karmaïi vidhÅyate . ciï bhÃvakarmaïo÷ iti . prati«idhyete tatra yakciïau . yakciïo÷ prati«edhe hetumaïïiÓribrƤÃm upasaÇkhyÃnam iti . ya÷ tarhi ahetumaïïic . udapupucchata gau÷ svayam eva . atra api yathà bhÃradvÃjÅyÃ÷ paÂhanti tathà bhavitavyam prati«edhena . yakciïo÷ prati«edhe ïiÓrigranthibrƤÃm ÃtmanepadÃkarmakÃïÃm upasaÇkhyÃnam iti .

(P_3,1.52)  KA_II,55.18-24  Ro_III,140     asyatigrahaïam kimartham . #<asyatigrahaïam ÃtmanepadÃrtham># . asyatigrahaïam ÃtmanepadÃrtham dra«Âavyam . kim ucyate ÃtmanepadÃrtham iti . na puna÷ parasmaipadÃrtham api syÃt . pu«ÃditvÃt . pu«ÃdipÃÂhÃt parasmaipade«u aÇ bhavi«yati . #<karmakartari ca># . karmakartari ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . paryÃsthetÃm kuï¬ale svayam eva . atra api na và karmaïi avidhÃnÃt kart­tvÃt ca karmakartu÷ siddham iti eva .

(P_3,1.58)  KA_II,56.2-6  Ro_III,140     idam lucigrahaïam glu¤cigrahaïam ca kriyate . anyatarat Óakyam akartum . katham . yadi tÃvat glucigrahaïam kriyate glu¤cigrahaïam na kari«yate . tena eva siddham nyaglucat nyaglocÅt . idam idÃnÅm glu¤ce÷ rÆpam nyaglu¤cÅt . atha glu¤cigrahaïam kriyate gluce÷ grahaïam na kari«yate . tena eva siddham nyaglucat nyaglu¤cÅt . idam idÃnÅm gluce÷ rÆpam nyaglocÅt .

(P_3,1.60)  KA_II,56.8-9  Ro_III,141     ayam taÓabda÷ asti eva Ãtmanepadam asti parasmaipadam asti ekavacanam asti bahuvacanam . kasya idam grahaïam . ya÷ pade÷ asti . ka÷ ca pade÷ asti . padi÷ ayam ÃtmanepadÅ .

(P_3,1.66)  KA_II,56.11-13  Ro_III,141     ciï iti vartamÃne puna÷ ciïgrahaïam kimartham . na iti evam tat abhÆt . vidhyartham idam . atha và và iti evam tat abhÆt . nityÃrtham idam . atha và ciï iti vartamÃne puna÷ ciïgrahaïasya etat prayojanam . ciï eva yathà syÃt . yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti .

(P_3,1.67.1)  KA_II,56.15-57.17  Ro_III,141-146     iha paÓyÃma÷ karmaïi dvivacanabahuvacanÃni udÃhriyante . pacyete* odanau , pacyante odanÃ÷ iti . bhÃve puna÷ ekavacanam eva : Ãsyate bhavatà , Ãsyate bhavadbhyÃm , Ãsyate bhavadbhi÷ iti . kena etat evam bhavati . karma anekam . tasya anekatvÃt dvivacanabahuvacanÃni bhavanti . bhÃva÷ puna÷ eka÷ eva . katham tarhi iha dvivacanabahuvacanÃni bhavanti . pÃkau pÃkÃ÷ iti . ÃÓrayabhedÃt . yat asau dravyam Órita÷ bhavati bhÃva÷ tasya bhedÃt dvivacanabahuvacanÃni bhavanti . iha api tarhi yÃvanta÷ tÃm kriyÃm kurvanti sarve te tasyÃ÷ ÃÓrayà bhavanti . tadbhedÃt dvivacanabahuvacanÃni prÃpnuvanti . evam tarhi idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . kim abhisamÅk«ya etat prayujyate . pÃkau pÃkÃ÷ iti . yadi tÃvat pÃkaviÓe«Ãn abhisamÅk«ya ya÷ ca odanasya pÃka÷ ya÷ ca gu¬asya ya÷ ca tilÃnÃm bahava÷ te ÓabdÃ÷ sarÆpÃ÷ ca . tatra yuktam bahuvacanam ekaÓe«a÷ ca . tiÇabhihite ca api tadà bhÃve bahuvacanam ÓrÆyate . tat yathà : u«Â­Ãsikà Ãsyante . hataÓÃyikÃ÷ Óayyante iti . atha kÃlaviÓe«Ãn abhisamÅk«ya ya÷ ca adyatana÷ pÃka÷ ya÷ hyastana÷ ya÷ Óvastana÷ te api bahava÷ ÓabdÃ÷ sarÆpÃ÷ ca . tatra yuktam bahuvacanam ekaÓe«a÷ ca . tiÇabhihite ca api tadà bhÃve asÃrÆpyÃt ekaÓe«a÷ na bhavati . Ãsi Ãsyate , Ãsi«yate . asti khalu api viÓe«a÷ k­dabhihitasya bhÃvasya tiÇabhihitasya ca . k­dabhihita÷ bhÃva÷ dravyavat bhavati . kim idam dravyavat iti . dravyam kriyayà samavÃyam gacchati . kam samavÃyam . dravyam kriyÃbhinirv­ttau sÃdhanatvam upaiti . tadvat ca asya bhÃvasya k­dabhihitasya bhavati . pÃka÷ vartate iti . kriyÃvat na bhavati . kim idam kriyÃvat iti . kriyà kriyayà samavÃyam na gacchati . pacati paÂhati iti . tadvac ca asya k­tabhihitasya na bhavati . pÃka÷ vartate iti . asti khalu api viÓe«a÷ k­dabhihitasya bhÃvasya tiÇabhihitasya ca . tiÇabhihitena bhÃvena kÃlapuru«opagrahÃ÷ abhivyajyante . k­dabhihitena puna÷ na vyajyante . asti khalu api viÓe«a÷ k­dabhihitasya bhÃvasya tiÇabhihitasya ca . tiÇabhihita÷ bhÃva÷ kartrà samprayujyate. k­dabhihita÷ puna÷ na samprayujyate . yÃvatà kim cit sÃmÃnyam ka÷ cit viÓe«a÷ yuktam yat ayam api viÓe«a÷ syÃt liÇgak­ta÷ saÇkhyÃk­ta÷ ca iti .

(P_3,1.67.2)  KA_II,57.18-58.23  Ro_III,146-149     idam vicÃryate . bhÃvakarmakartÃra÷ sÃrvadhÃtukÃrthÃ÷ và syu÷ vikaraïÃrthÃ÷ và iti . katham ca sÃrvadhÃtukÃrtha÷ syu÷ katham và vikaraïÃrthÃ÷ . bhÃvakarmavÃcini sÃrvadhÃtuke yak bhavati kart­vÃcini ÓarvadhÃtuke Óap bhavati iti sÃrvadhÃtukÃrthÃ÷ . bhÃvakarmaïo÷ yag bhavati sÃrvadhÃtuke kartari Óap bhavati sÃrvadhÃtuke iti vikaraïÃrthÃ÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<bhÃvakarmakartÃra÷ sÃrvadhÃtukÃrthÃ÷ cet ekadvibahu«u niyamÃnupapatti÷ atadarthatvÃt># . bhÃvakarmakartÃra÷ sÃrvadhÃtukÃrthÃ÷ cet ekadvibahu«u niyamasya anupapatti÷ . kim kÃraïam . atadarthatvÃt . na hi tadÃnÅm ekatvÃdaya÷ eva vibhaktyarthÃ÷ . kim tarhi bhÃvakarmakartÃra÷ api . santu tarhi vikaraïÃrthÃ÷ . #<vikaraïÃrthÃ÷ iti cet k­tà abhihite vikaraïÃbhÃva÷># . vikaraïÃrthÃ÷ iti cet k­tà abhihite vikaraïa÷ na prÃpnoti . dhÃraya÷ pÃraya÷ iti . kim ucyate k­tà abhihite . na lena api abhidhÃnam bhavati . aÓakyam lena abhidhÃnam ÃÓrayitum . pak«Ãntaram idam Ãsthitam bhÃvakarmakartÃra÷ sÃrvadhÃtukÃrthÃ÷ và syu÷ vikaraïÃrthÃ÷ và iti . yadi ca lena api abhidhÃnam syÃt na idam pak«Ãntaram syÃt . katham aÓakyam yadà bhavÃn eva Ãha la÷ karmaïi ca bhÃve ca akarmakebhya÷ iti . evam vak«yÃmi . la÷ karmaïa÷ bhÃvÃt ca akarmakebhya÷ . yasmin tarhi le vikaraïÃ÷ na ÓrÆyante ka÷ tatra bhÃvakarmakartÌn abhidhÃsyati . kva ca na ÓrÆyante . ye ete lugvikaraïÃ÷ ÓluvikaraïÃ÷ ca . atra api ukte kart­tve luk bhavi«yati . yasmin tarhi le vikaraïÃ÷ na eva utpadyante ka÷ tatra bhÃvakarmakartÌn abhidhÃsyati . kva ca na eva utpadyante . liÇliÂo÷ . tasmÃt na etat Óakyam vaktum . na lena abhidhÃnam bhavati iti . bhavati cet abhihite vikaraïÃbhÃva÷ eva . evam tarhi idam syÃt . yadà bhÃvakarmaïo÷ la÷ tadà kartari vikaraïÃ÷ . yadà kartari la÷ tadà bhÃvakarmaïo÷ vikaraïÃ÷ . idam asya yadi eva svÃbhÃvikam atha api vÃcanikam : prak­tipratyayau pratyayÃrtham saha brÆta÷ iti . na ca asti sambhava÷ yat ekasyÃ÷ prak­te÷ dvayo÷ nÃnÃrthayo÷ yugapat anusahÃyÅbhÃva÷ syÃt . evam ca k­tvà ekapak«ÅbhÆtam idam bhavati : sÃrvadhÃtukÃrthÃ÷ eva iti . nanu ca uktam bhÃvakarmakartÃra÷ sÃrvadhÃtukÃrthÃ÷ cet ekadvibahu«u niyamÃnupapatti÷ atadarthatvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . #<supÃm karmÃdaya÷ api arthÃ÷ saÇkhyà ca eva tathà tiÇÃm >#. supÃm saÇkhyà ca eva artha÷ karmÃdaya÷ ca . tathà tiÇÃm . #<prasiddha÷ niyama÷ tatra># . prasiddha÷ tatra niyama÷ . #<niyama÷ prak­te«u vÃ># . atha và prak­tÃn arthÃn apek«ya niyama÷ . ke ca prak­tÃ÷ . ekatvÃdaya÷ . ekasmin eva ekavacanam na dvayo÷ na bahu«u . dvayo÷ eva dvivacanam naikasmin na bahu«u . bahu«u eva bahuvacanam na dvayo÷ na ekasmin iti .

(P_3,1.67.3)  KA_II,58.24-60.11  Ro_III,149-153     #<bhÃvakarmaïo÷ yagvidhÃne karmakartari upasaÇkhyÃnam >#. bhÃvakarmaïo÷ yagvidhÃne karmakartari upasaÇkhyÃnam kartavyam . pacyate svayam eva . paÂhyate svayam eva . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . #<viprati«edhÃt hi Óapa÷ balÅyastvam >#. viprati«edhÃt hi Óapa÷ balÅyastvam prÃpnoti . Óapa÷ avakÃÓa÷ . pacati paÂhati . yaka÷ avakÃÓa÷ . pacyate odana÷ devadattena . paÂhyate vidyà devadattena . iha ubhayam prÃpnoti . pacyate svayam eva . paÂhyate svayam eva . paratvÃt Óap prÃpnoti . #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate . ciï bhÃvakarmaïo÷ . sÃrvadhÃtuke yak bhÃvakarmaïo÷ . tata÷ kartari . kartari ca yak bhavati bhÃvakarmaïo÷ . yathà eva tarhi karmaïi kartari yak bhavati evam bhÃve kartari prÃpnoti . eti jÅvantam Ãnanda÷ . na asya kim cit rujati roga÷ iti . dvitÅya÷ yogavibhÃga÷ kari«yate . ciï bhÃve . tata÷ karmaïi . karmaïi ca ciï bhavati . tata÷ sÃrvadhÃtuke yak bhavati bhÃve ca karmaïi ca . tata÷ kartari . kartari ca yak bhavati . karmaïi iti anuvartate . bhÃve iti niv­ttam . tata÷ Óap . Óap ca bhavati . kartari iti eva . karmaïi iti api niv­ttam . evam api upasaÇkhyÃnam kartavyam . viprati«edhÃt hi Óyana÷ balÅyastvam prÃpnoti . Óyana÷ avakÃÓa÷ . dÅvyati sÅvyati . yaka÷ avakÃÓa÷ . pacyate odana÷ devadattena . paÂhyate vidyà devadattena . iha ubhayam prÃpnoti . dÅvyate svayam eva . sÅvyate svayam eva . paratvÃt Óyan prÃpnoti . nanu ca etat api yogavibhÃgÃt eva siddham . na sidhyati . anantarà yà prapti÷ sà yogavibhÃgena Óakyà bÃdhitum . kuta÷ etat . anantarasya vidhi÷ và bhavati prati«edha÷ và iti . parà prÃpti÷ aprati«iddhà . tayà prÃpnoti . nanu ca iyam prÃpti÷ parÃm prÃptim bÃdheta . na utsahate prati«iddhà satÅ bÃdhitum . evam tarhi ÓabÃdeÓÃ÷ ÓyanÃdaya÷ kari«yante . Óap ca syÃdibhi÷ bÃdhyate . tatra divÃdibhya÷ yagvi«aye Óap eva na asti kuta÷ ÓyanÃdaya÷ . tat tarhi Óapa÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . kartari Óap iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . divÃdibhya÷ iti e«Ã pa¤camÅ Óap iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . pratyayavidhi÷ ayam . na ca pratyayavidhau pa¤camya÷ prakalpikÃ÷ bhavanti . na ayam pratyayavidhi÷ . vihita÷ pratyaya÷ . prak­ta÷ ca anuvartate . atha và #<bhÃvakarmaïo÷ iti anuv­ttyà eva siddhe sati aniv­tti÷ yaka÷ bhÃvÃya># .iha sÃrvadhÃtuke yak iti antareïa bhÃvakarmaïo÷ iti anuv­ttim siddham . sa÷ ayam evam siddhe sati yat bhÃvakarmaïo÷ iti anuvartayati tasya etat prayojanam . karmakartari api yathà syÃt . #<kartari iti ca yogavibhÃga÷ Óyana÷ pÆrvaviprati«edhÃvacanÃya># . kartari iti yogavibhÃga÷ kartavya÷ Óyana÷ pÆrvaviprati«edham mà vocam iti . atha và karmavadbhÃvavacanasÃmarthyÃt yak bhavi«yati . asti anyat karmavadbhÃvavacane prayojanam . kim . Ãtmanepadam yathà syÃt . vacanÃt Ãtmanepadam bhavi«yati . ciï tarhi yathà syÃt . ciï api vacanÃt bhavi«yati . ciïvadbhÃva÷ tarhi yathà syÃt . na ekam prayojanam yogÃrambham prayojayati . tatra karmavadbhÃvavacanasÃmarthyÃt yak bhavi«yati . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati karmakartari yak iti yat ayam na duhasnnunamÃm yakciïau iti yakciïo÷ prati«edham ÓÃsti .

(P_3,1.71)  KA_II,60.13-15  Ro_III,153     anupasargÃt iti kimartham . Ãyasyati prayasyati . anupasargÃt iti Óakyam akartum . katham Ãyasyati prayasyati . saæyasa÷ ca iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . sampÆrvÃt yasa÷ na anyapÆrvÃt iti .

(P_3,1.78)  KA_II,60.17-61.12  Ro_III,153-154     kimartha÷ ÓakÃra÷ . sÃrvadhÃtukítha÷ . Óit sÃrvadhÃtukam iti sÃrvadhÃtukasa¤j¤Ã . sÃrvadhÃtukam apit iti Çittvam . Çiti iti guïaprati«edha÷ yathà syÃt . bhinatti chinatti iti . na etat asti prayojanam . sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ aÇgasya guïa÷ ucyate yasmÃt ca pratyayavidhi÷ tadÃdi pratyaye aÇgasa¤j¤am bhavati . yasmÃt ca atra pratyayavidhi÷ na tat pratyaye parata÷ . yat ca pratyaye parata÷ na tasmÃt pratyayavidhi÷ . idam tarhi prayojanam . ÃrdhadhÃtukasa¤j¤Ã mà bhÆt iti . kim ca syÃt . valÃdilak«aïa÷ i prasajyeta . etat api na asti prayojanam . valÃde÷ ÃrdhadhÃtukasya aÇgasya i ucyate . yasmÃt ca pratyayavidhi÷ tadÃdi pratyaye aÇgasa¤j¤am bhavati . yasmÃt ca atra pratyayavidhi÷ na tat pratyaye parata÷ . yat ca pratyaye parata÷ na tasmÃt pratyayavidhi÷ . ata÷ uttaram paÂhati . #<Ónami Óitkaraïam pvÃdihrasvÃrtham># . Ónami Óitkaraïam kriyate pvÃdÅnÃm Óiti hrasvatvam yathà syÃt . p­ïasi m­ïasi iti . #<na># #<và dhÃtvanyatvÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam .  dhÃtvanyatvÃt . dhÃtvantaram p­ïim­ïÅ . yatra bhÆmyÃm v­ïase . na e«a÷ Ónam . Óna÷ etat hrasvatvam . yadi Óna÷ hrasvatvam svara÷ na sidhyati . v­ïase . adupadeÓÃt lasÃrvadhÃtukam anudÃttam bhavati iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . tasmÃt Ónam e«a÷ . yadi Ónam snaso÷ allopa÷ iti lopa÷ prÃpnoti . upadhÃyÃ÷ iti vartate . anupadhÃtvÃt na bhavi«yati . na sa÷ Óakhya÷ upadhÃyÃ÷ iti vij¤Ãtum . iha hi do«a÷ syÃt . aÇkta÷ a¤janti . tasmÃt Óna÷ eva hrasvatvam . svara÷ katham . #<bahulam pit sÃrvadhÃtukam chandasi >#. sÃrvadhÃtukasya bhalulam chandasi pittvam vaktavyam . pita÷ ca apittvam d­Óyate apita÷ ca pittvam . pita÷ tÃvat apittvam . mÃtaram pramiïÅmi janitrÅm . apita÷ pittvam . Ó­ïota grÃvÃïa÷ . tat tarhi hrasvatvam vaktavyam . avaÓyam chandasi hrasvatvam vaktavyam upagÃyantu mÃm patnaya÷ garbhiïaya÷ yuvataya÷ iti evamartham . viÓe«aïítha÷ tarhi . kva viÓe«aïíthena artha÷ . ÓnÃt nalopa÷ iti . nÃt nalopa÷ iti ucyamÃne yaj¤ÃnÃm yatnÃnÃm iti atra api prasajyeta . dÅrghatve k­te na bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . dÅrghatvam kriyatÃm nalopa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt na lopa÷ syÃt . tasmÃt ÓakÃra÷ kartavya÷ . atha kriyamÃïe api ÓakÃre iha kasmÃt na bhavati . viÓnÃnÃm praÓnÃnÃm iti . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti .

(P_3,1.79)  KA_II,61.24-62.8  Ro_III,155-156     atha kimartham karote÷ p­thaggrahaïam kriyate na tanÃdibhya÷ iti eva ucyate . anyÃni tanotyÃdikÃryÃïi mà bhÆvan iti . kÃni . anunÃsikalopÃdÅni . daivaraktÃ÷ kiæsukÃ÷ . anunÃsikÃbhÃvÃt eva anunÃsikalopa÷ na bhavi«yati . idam tarhi tanÃdikÃryam mà bhÆt tanÃdibhya÷ tathÃso÷ iti . nanu ca bhavati eva atra hrasvÃt aÇgÃt iti . tena eva yathà syÃt . anena mà bhÆt iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ tena và sati anena và . tena sati sijlopasya asiddhatvÃt ciïvadbhÃva÷ siddha÷ bhavati . anena puna÷ sati ciïvadbhÃva÷ na syÃt . anena api sati ciïvadbhÃva÷ siddha÷ . katham . vibhëà luk . yadà na luk tadà tena lopa÷ . tatra sijlopasya asiddhatvÃt ciïvadbhÃva÷ siddha÷ bhavati . #<tanÃditvÃt k­¤a÷ siddham sijlope ca na du«yati . ciïvadbhÃve atra do«a÷ syÃt . sa÷ api prokta÷ vibhëayÃ># .

(P_3,1.80)  KA_II,62.10-22  Ro_III,156-157     kva ayam akÃra÷ ÓrÆyate . na kva cit ÓrÆyate . lopa÷ asya bhavati ata÷ lopa÷ ÃrdhadhÃtuke iti . yadi na kva cit ÓrÆyate kimartham atvam ucyate na lopa÷ eva ucyate . na evam Óakyam . lope hi sati guïa÷ prasajyeta . nanu ca lope api sati na dhÃtulope ÃrdhadhÃtuke iti prati«edha÷ bhavi«yati . ÃrdhadhÃtukanimitte lope sa÷ prati«edha÷ . na ca e«a÷ ÃrdhadhÃtukanimitta÷ lopa÷ . api ca pratyÃkhyÃyate sa÷ yoga÷ . tasmin pratyÃkhyÃte guïa÷ syÃt eva . tasmÃt atvam vaktavyam . atha kimartham numanu«aktayo÷ grahaïam kriyate na dhivik­vyo÷ iti eva ucyate . dhivik­vyo÷ iti ucyamÃne atve k­te ani«Âe deÓe num prasajyeta . idam iha sampradhÃryam . atvam kriyatÃm num iti . kim atra kartavyam . paratvÃt numÃgama÷ . antaraÇgam atvam . kà antaraÇgatà . pratyayotpattisanniyogena atvam ucyate . utpannepratyaye prak­tipratyayau ÃÓritya aÇgasya numÃgama÷ . num api antaraÇga÷ . katham . vak«yati etat numvidhau upadeÓivadvacanam pratyayavidhyartham iti . ubhayo÷ antaraÇgayo÷ paratvÃt numÃgama÷ . tasmÃt dhivik­vyo÷ iti vaktavyam .

(P_3,1.83)  KA_II,62.24-64.11  Ro_III,157-160     kimartha÷ ÓakÃra÷ . Óit sÃrvadhÃtukam iti sÃrvadhÃtukasa¤j¤Ã sÃrvadhÃtukam apit iti Çittvam Çiti iti prati«edha÷ yathà syÃt . ku«Ãïa pu«Ãïa iti . ata÷ uttaram paÂhati . #<ÓnÃvikÃrasya ÓitkaraïÃnarthakyam sthÃnivatvÃt># . ÓnÃvikÃrasya Óitkaraïam anarthakam . kim kÃraïam . sthÃnivatvÃt . Óita÷ ayam ÃdeÓa÷ sthÃnivadbhÃvÃt Óit bhavi«yati . #<arthavat tu j¤Ãpakam sÃrvadhÃtukÃdeÓe anubandhÃsthÃnivattvasya># . arthavat tu ÓnÃvikÃrasya Óitkaraïam . ka÷ artha÷ . j¤ÃpakÃrtham . kim j¤Ãpyam . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ sÃrvadhÃtukÃdeÓe anubandhÃ÷ na sthÃnivat bhavanti iti . kim etasya j¤apane prayojanam . #<prayojanam hitÃtaÇo÷ apittvam># . he÷ pittvam na prati«edhyam . pita÷ ayam ÃdeÓa÷ sthÃnivadbhÃvÃt pit syÃt . sÃrvadhÃtukÃdeÓe anubandhÃ÷ na sthÃnivat bhavanti iti na ayam pit bhavi«yati . tÃtaÇi ca ÇakÃra÷ na uccÃrya÷ bhavati . pita÷ ayam ÃdeÓa÷ sthÃnivadbhÃvÃt pit syÃt . sÃrvadhÃtukÃdeÓe anubandhÃ÷ na sthÃnivat bhavanti iti na ayam pit bhavi«yati . #<tabÃdi«u ca aÇittvam># . tabÃdi«u ca aÇittvam prayojanam . Ó­ïota grÃvÃïa÷ . Çita÷ ime ÃdeÓÃ÷ sthÃnivadbhÃvÃt Çita÷ syu÷ . sÃrvadhÃtukÃdeÓe anubandhÃ÷ na sthÃnivat bhavanti iti na ime Çita÷ bhavanti . #<tasya do«a÷ mipa÷ ÃdeÓe pidabhÃva÷># . tasya etasya lak«aïasya do«a÷ mipa÷ ÃdeÓe pita÷ abhÃva÷ . acinavam asunavam akaravam . pita÷ ayam ÃdeÓa÷ sthÃnivadbhÃvÃt pit syÃt . sÃrvadhÃtukÃdeÓe anubandhÃ÷ na sthÃnivat bhavanti iti na ayam pit syÃt . atyalpam idam ucyate . tipsibmipÃm ÃdeÓÃ÷ iti vaktavyam . veda vettha . #<vide÷ vaso÷ Óittvam># . vide÷ uttarasya vaso÷ Óittvam vaktavyam . Óita÷ ayam ÃdeÓa÷ sthÃnivadbhÃvÃt pit syÃt . sÃrvadhÃtukÃdeÓe anubandhÃ÷ na sthÃnivat bhavanti iti na ayam Óit syÃt . #<kitkaraïÃt và siddham >#. atha và avaÓyam atra sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrtha÷ kakÃra÷ anubandha÷ kartavya÷ . kva sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrthena artha÷ . vaso÷ samprasÃraïam . tena eva yatnena guïa÷ na bhavi«yati . asya j¤Ãpakasya santi do«Ã÷ santi prayojanÃni . samÃ÷ do«Ã÷ bhÆyÃæsa÷ và . tasmÃt na artha÷ anena j¤Ãpakena . katham yÃni prayojanÃni . tÃni kriyante nyÃse eva . evam api bhavet pitkaraïasÃmarthyÃt pitk­tam syÃt ÇitkaraïasÃmarthyÃt Çitk­tam . yat tu khalu piti Çitk­tam prÃpnoti Çiti ca pitk­tam kena tat na syÃt . tasmÃt vaktavyam pit na Çidvat bhavati Çit ca na pidvat bhavati iti . na vaktavyam . evam vak«yÃmi . sÃrvadhÃtukam Çit bhavati pit na . evam tÃvat pita÷ Çittvam prati«iddham . tata÷ asaæyogÃt li kit bhavati iti Çit ca pit na bhavati . evam Çita÷ pittvam prati«iddham .

(P_3,1.84)  KA_II,64.13-15  Ro_III,160     #<ÓÃyac chandasi sarvatra># . ÓÃyac chandasi sarvatra iti vaktavyam . kva sarvatra . hau ca ahau ca . kim prayojanam . mahÅaskabhÃyat ya÷ askabhÃyat udg­bhÃyata unmathÃyata ityartham .

(P_3,1.85)  KA_II,64.17-65.6  Ro_III,160-162     yogavibhÃga÷ kartavya÷ . vyatyaya÷ bhavati syÃdÅnÃm iti . Ãï¬Ã Óu«ïasya bhÌdati . bhinatti iti prÃpte . sa÷ ca na marati . miryate iti prÃpte . tata÷ bahulam. bahulam chandasi vi«aye sarve vidhaya÷ bhavanti iti . supÃm vyatyaya÷ . tiÇÃm vyatyaya÷ . varïavyatyaya÷ . liÇgavyatyaya÷ . kÃlavyatyaya÷ . puru«avyatyaya÷ . Ãtmanepadavyatyaya÷ . parasmaipadavyatyaya÷ . supÃm vyatyaya÷ . yuktà mÃtà ÃsÅt dhuri dak«iïÃyÃ÷ . dak«iïÃyÃm iti prÃpte . tiÇÃm vyatyaya÷ . ca«Ãlam ye aÓvayÆpÃya tak«ati . tak«anti iti prÃpte . varïavyatyaya÷ . tri«Âubhauja÷ Óubhitam ugravÅram . suhitam iti prÃpte . liÇgavyatyaya÷ . madho÷ g­hïÃti . madho÷ t­ptÃ÷ iva Ãsate . madhuna÷ iti prÃpte . kÃlavyatyaya÷ . Óva÷ agnÅn ÃdhÃsyamÃnena . Óva÷ somena yak«yamÃïena . ÃdhÃtà ya«Âà iti evam prÃpte . puru«avyatyaya÷ . adhà sa÷ vÅrai÷ daÓabhi÷ viyÆyÃ÷ . viyÆyÃt iti prÃpte . Ãtmanepadavyatyaya÷ . brahmnacÃriïam icchate . icchati iti prÃpte . parasmaipadavyatyaya÷ . pratÅpam anya÷ Ærmi÷ yudhyati . yudhyate iti prÃpte . #<suptiÇupagrahaliÇganarÃïÃm kÃlhalacsvarakart­yaÇÃm ca vyatyayam icchati ÓÃstrak­t e«Ãm . sa÷ api ca sidhyati bÃhulakena># .

(P_3,1.86)  KA_II,65.8-20  Ro_III,161-162     ayam ÃÓi«i aÇ vidhÅyate . tasya kim prayojanam . #<ÃÓi«i aÇa÷ prayojanam sthÃgÃgamivacividaya÷># . sthà . upa sthe«am v­«abham . sthà . gà . a¤jasà satyam upa ge«am . gà . gami . yaj¤ena prati«ÂhÃm gameyam . gami . vaci . mantram vocema agnaye . vaci . vidi . videyam enÃm manasi pravi«ÂÃm . Óakiruho÷ ca iti vaktavyam . Óakema tvà samidham . asravantÅm à ruhema svastaye . #<d­Óo÷ ak pitaram ca d­Óeyam mÃtaram ca># . d­Óo÷ ak vaktavya÷ pitaram ca d­Óeyam mÃtaram ca iti evamartham . iha upastheyÃma iti àapi vaktavya÷ . na hi aÇà eva sidhyati . na vaktavya÷ . sÃrvadhÃtukatvÃt salopa÷ ÃrdhadhÃtukatvÃt etvam . dtatra ubhayaliÇgatvÃt siddham .

(P_3,1.87.1)  KA_II,66.2-8  Ro_III,162-164     vatkaraïam kimartham . svÃÓrayam api yathà syÃt . bhidyate kuÓÆlena iti . akarmakÃïÃm bhÃve la÷ bhavati iti la÷ yathà syÃt . karmaïà iti kimartham . karaïÃdhikaraïÃbhyÃm tulyakriya÷ kartà ya÷ sa÷ karmavat mà bhÆt . sÃdhu asi÷ chinatti . sÃdhu sthÃlÅ pacati . tulyakriya÷ iti kimartham . pacati odanam devadatta÷ . tulyakriya÷ iti ucyamÃne api atra prÃpnoti . atra api hi karmaïà tulyakriya÷ kartà . na tulyakriyagrahaïena samÃnakriyatvam abhisambadhyate . kim tarhi . yasmin karmaïi kart­bhÆte api tadvat kriya lak«yate yathà karmaïi sa÷ karmaïà tulyakriya÷ kartà karmavat bhavati iti .

(P_3,1.87.2)  KA_II,66.9-67.2  Ro_III,164-167     #<karmavat akarmakasya kartÃ># . akarmakasya kartà karmavat bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . sakarmakasya kartà karmavat mà bhÆt iti . bhidyamÃna÷ kuÓÆla÷ pÃtrÃïi bhinatti . tathà #<karma d­«Âa÷ cet samÃnadhÃtau># . karma d­«Âa÷ cet samÃnadhÃtau  iti vaktavyam . iha mà bhÆt . pacati odanam devadatta÷ . rÃdhyati odhana÷ svayam eva . tathà #<karmasthabhÃvakÃnam karmasthakriyÃïÃm ca># . karmasthabhÃvakÃnam karmasthakriyÃïÃm và kartà karmavat bhavati iti vaktavyam . kart­sthabhÃvakÃnÃm kart­sthakriyÃïÃm và kartà karmavat mà bhÆt iti . yat tÃvat ucyate akarmakasya kartà karmavat bhavati iti vaktavyam iti . na vaktavyam . vak«yati etat . sakarmakÃïÃm prati«edha÷ anyonyam ÃÓli«yata÷ iti . yat api ucyate karma d­«Âa÷ cet samÃnadhÃtau  iti vaktavyam iti . na vaktavyam . dhÃto÷ iti vartate . dhÃto÷ karmaïa÷ katur÷ ayam karmavadbhÃva÷ atidiÓyate . tatra sambandhÃt etat gantavyam yasya dhÃto÷ yat karma tasya cet kartà syÃt iti . tat yathà dhÃto÷ karmaïi aï bhavati iti . tatra sambandhÃt etat gamyate yasya dhÃto÷ yat karma iti . iha mà bhÆt . Ãhara kumbham karoti kaÂam iti . yat api ucyate karmasthabhÃvakÃnam karmasthakriyÃïÃm và kartà karmavat bhavati iti vaktavyam . kart­sthabhÃvakÃnÃm kart­sthakriyÃïÃm và kartà karmavat mà bhÆt iti . na vaktavyam . karmasthayà kriyayà ayam kartÃram upamimÅte . na ca kart­sthabhÃvakÃnÃm kart­sthakriyÃïÃm và karmaïi kriyÃyÃ÷ prav­tti÷ asti .

(P_3,1.87.3)  KA_II,67.3-9  Ro_III,167     kim puna÷ karmakartari karmÃÓrayam eva bhavati Ãhosvit kartrÃÓrayam api . kim ca ata÷ . yadi karmÃÓrayam eva caÇÓapk­dvidhaya÷ na sidhyanti . caÇ . acÅkarata kaÂa÷ svayam eva . Óap . namate daï¬a÷ svayam eva . k­dvidhi÷ . bhiduram këÂham svayam eva . atha kartrÃÓrayam api siddham etat bhavati . kim tarhi iti . #<ÃtmanepadaÓabÃdividhiprati«edha÷># . Ãtmanepadam vidheyam ÓabÃdÅnÃm ca prati«edha÷ vaktavya÷ . ubhayam kriyate nyÃse eva .

(P_3,1.87.4)  KA_II,67.10-68227  Ro_III,168-171     kimartham puna÷ idam ucyate . #<karmakartari kart­tvam svÃtantryasya vivak«itatvÃt >#. karmakartari kart­tvam asti . kuta÷ . svÃtantryasya vivak«itatvÃt . svÃtantryeïa eva atra kartà vivak«ita÷ . kim puna÷ sata÷ svÃtantryasya vivak«Ã Ãhosvit vivak«ÃmÃtram . sata÷ iti Ãha . katham j¤Ãyate . bhidyate kuÓÆlena iti . na ca anya÷ kartà d­Óyate kriyà ca upalabhyate . kim ca bho÷ vigrahavatà eva kriyÃyÃ÷ kartrà bhavitavyam na puna÷ vÃtÃtapakÃlÃ÷ api kartÃra÷ syu÷ . bhavet siddham yadi vÃtÃtapakÃlÃnÃm anyatama÷ kartà syÃt . ya÷ tu khalu nivÃte nirabhivar«e acirakÃlak­ta÷ kuÓÆla÷ bhidyate tasya na anya÷ kartà bhavati anyat ata÷ kuÓÆlÃt . yadi api tÃvat atra etat Óakyate vaktum yatra anya÷ kartà na asti iha tu katham na syÃt lÆyate kedÃra÷ svayam eva iti yatra asu devadatta÷ dÃtrahasta÷ samantata÷ viparipatan d­Óyate . atra api yà asau sukaratà nÃma tasyÃ÷ na anyat kartà bhavati anyat ata÷ kedÃrÃt . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra lÃntasya karmavadanudeÓa÷># . tatra lÃntasya karmavadanudeÓa÷ kartavya÷ . lÃntasya kartà karmavat bhavati iti vaktavyam . #<itarathà hi k­tyaktakhalarthe«u prati«edha÷># . akriyamÃïe hi lagrahaïe k­tyaktakhalarthe«u prati«edha÷ vaktavya÷ syÃt . k­tya . bhettavya÷ kuÓÆla÷ iti karma . sa÷ yadà svÃtantryeïa vivak«ita÷ tadà asya karmavadbhÃva÷ syÃt . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . tasmin prati«iddhi akarmakÃïÃm bhÃve k­tyà bhavanti iti bhÃve yathà syÃt . bhettavyam kuÓÆlena iti .  kta . bhinna÷ kuÓÆla÷ iti karma . sa÷ yadà svÃtantryeïa vivak«ita÷ tadà asya karmavadbhÃva÷ syÃt . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . tasmin prati«iddhi akarmakÃïÃm bhÃve kta÷ bhavati iti bhÃve kta÷ yathà syÃt . bhinnam kuÓÆlena . khalartha÷ . Å«adbhedya÷ kuÓÆla÷ iti karma . sa÷ yadà svÃtantryeïa vivak«ita÷ tadà asya karmavadbhÃva÷ syÃt . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . tasmin prati«iddhe akarmakÃïÃm bhÃve khal bhavati iti bhÃve yathà syÃt . Å«adbhedyam kuÓÆlena iti . tat tarhi lagrahaïam kartavyam . na kartavyam . kriyate nyÃse eva . liÇi ÃÓi«i aÇ iti dvilakÃraka÷ nirdeÓa÷ . #<siddham tu prÃk­takarmatvÃt># . siddham etat . katham . prÃk­takarmatvÃt . prÃk­tam eva etat karma yathà kaÂam karoti ÓakaÂam karoti . katham puna÷ j¤Ãyate prÃk­tam eva etat karma iti . #<Ãtmasaæyoge akarmakartu÷ karmadarÓanÃt># . Ãtmasaæyoge akarmakartu÷ karma d­Óyate . kva . hanti ÃtmÃnam . hanyata Ãtmanà iti . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . hanti ÃtmÃnam iti karma d­Óyate . kartà na d­Óyate . Ãtmanà hanyate iti kartà d­Óyate . karma na d­Óyate . #<padalopa÷ ca># . padalopa÷ ca dra«Âavya÷ . hanti ÃtmÃnam Ãtmanà . Ãtmanà hanyate Ãtmà iti . ka÷ puna÷ ÃtmÃnam hanti ka÷ và Ãtmanà hanyate . dvau ÃtmÃnau antarÃtmà ÓarÅrÃtmà ca . antarÃtmà tat karma karoti yena ÓarÅrÃtmà sukhadu÷ke anubhavati . ÓarÅrÃtmà tat karma karoti yena antarÃtmà sukhadu÷ke anubhavati .

(P_3,1.87.5)  KA_II,68.23-70.7  Ro_III,172-176     #<sakarmakÃïÃm prati«edha÷ anyonyam ÃÓli«yata÷ iti># . sakarmakÃïÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . anyonyam ÃÓli«yata÷ . anyonyam saæsp­Óata÷ . anyonyam g­hïÅta÷ iti . #<tape÷ và sakarmakasya vacanam niyamÃrtham># . tape÷ và sakarmakasya vacanam niyamÃrtham bhavi«yati . tape÷ eva sakarmakasya na anyasya sakarmakasya iti . tasya tarhi anyakarmakasya api prÃpnoti . uttapati suvarïam suvarïakÃra÷ . uttapyamÃnam suvarïam suvarïakÃram uttapati . #<tasya ca tapa÷karmakasya eva># . tasya ca tapa÷karmakasya eva kartà karmavat bhavati na anyakarmakasya iti . kim idam tapa÷ iti . tape÷ ayam auïÃdika÷ askÃra÷ bhÃvasÃdhana÷ . ka÷ prak­tyartha÷ ka÷ pratyayÃrtha÷ . sa÷ eva santapa÷ . katham puna÷ sa÷ eva nÃma prak­tyartha÷ syÃt sa÷ eva pratyayÃrtha÷ . sÃmÃnyatape÷ avayavatapi÷ karma bhavati . tat yathà . sa÷ etÃn po«Ãn apu«yat gopo«am aÓvapo«am raipo«am iti . sÃmÃnyapu«e÷ avayavipu«i÷ karma bhavati . evam iha api sÃmÃnyatape÷ avayavatapi÷ karma bhavati . #<duhipacyo÷ bahulam sakarmakayo÷># . duhipacyo÷ sakarmakayo÷ kartà bahulam karmavat bhavati iti vaktavyam . dugdhe gau÷ paya÷ . tasmÃt udumbara÷ sa÷ lohitam phalam pacyate . bahulavacanam kimartham . parasmaipadÃrtham . yadi evam na artha÷ bahulavacanena . na hi parasmaipadam i«yate . #<s­jiyujyo÷ Óyan tu># . s­jiyujyo÷ sakarmakayo÷ kartà bahulam karmavat bhavati iti vaktavyam . Óyan tu bhavati . s­je÷ Óraddhopapanne kartari karmavadbhÃva÷ vÃcya÷ ciïÃtmanepadÃrtha÷ . s­jyate mÃlÃm . asarji mÃlÃm . yaje÷ tu nyÃyye karmakartari yaka÷ abhÃvÃya . yujyate brahmacÃrÅ yogam . #<karaïena tulyakriya÷ kartà bahulam># . karaïena tulyakriya÷ kartà bahulam karmavat bhavati iti vaktavyam . parivÃrayanti kaïÂakai÷ v­k«am . parivÃrayante kaïÂakÃ÷ v­k«am iti . #<sravatyÃdÅnÃm prati«edha÷># . sravatyÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . sravati kuï¬ikà udakam . sravati kuï¬ikÃyÃ÷ udakam . sravanti valÅkÃni udakam . sravati valÅkebhya÷ udakam iti . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . tulyakriya÷ iti ucyate . kriyÃntaram ca atra gamyate . iha tÃvat sravati kuï¬ikà udakam iti . vis­jati iti gamyate . sravati kuï¬ikÃyÃ÷ udakam iti . ni«krÃmati iti gamyate . sravanti valÅkÃni udakam iti . vis­janti iti gamyate . sravati valÅkebhya÷ udakam iti . patati iti gamyate . #<bhÆ«ÃkarmakiratisanÃm ca anyatra ÃtmanepadÃt># . bhÆ«ÃkarmakiratisanÃm ca prati«edha÷ vaktavya÷ anyatra ÃtmanepadÃt . bhÆ«ayate kanyà svayam eva . abubhÆ«ata kanyà svayam eva . maï¬ayate kanyà svayam eva . amamaï¬ata kanyà svayam eva . kirati . avakirate hastÅ svayam eva . avÃkÅr«Âa hastÅ svayam eva . san . cikÅr«ate kaÂa÷ svayam eva . acikÅr«i«Âa kaÂa÷ svayam eva .

(P_3,1.89)  KA_II,70.9-15  Ro_III,176-177     #<yakciïo÷ prati«edhe hetumaïïiÓribrƤÃm upasaÇkhyÃnam># . yakciïo÷ prati«edhe hetumaïïiÓribrƤÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . ïi . kÃrayate kaÂa÷ svayam eva . acÅkarata kaÂa÷ svayam eva . ïi . Óri . ucchrayate daï¬a÷ svayam eva . udaÓiÓriyata daï¬a÷ svayam eva . Óri . brƤ . brÆte kathà svayam eva . avocata kathà svayam eva . bhÃradvÃjÅyÃ÷ paÂhanti . yakciïo÷ prati«edhe ïiÓrigranthibrƤÃtmanepadÃkarmakÃïÃm upasaÇkhyÃnam iti .

(P_3,1.90)  KA_II,70.17-71.23  Ro_III,177-179     #<ku«irajo÷ ÓyanvidhÃne sÃrvadhÃtukavacanam># .ku«irajo÷ ÓyanvidhÃne sÃrvadhÃtukagrahaïam kartavyam . #<avacane hi liÇliÂo÷ prati«edha÷># . akriyamÃïe hi sÃrvadhÃtukagrahaïe liÇliÂo÷ prati«edha÷ vaktavya÷ syÃt . cuku«e pÃda÷ svayam eva . rara¤je vastram svayam eva . ko«i«Å«Âa pÃda÷ svayam eva . raÇk«Å«Âa vastram svayam eva . kriyamÃïe api sÃrvadhÃtukagrahaïe iha prÃpnoti . kati iha ku«ïÃïÃ÷ pÃdÃ÷ . Óyanà ca syÃdÅnÃm bÃdhanam prÃpnoti . ko«i«yate pÃda÷ svayam eva . raÇk«yate vastram svayam eva . ako«i pÃda÷ svayam eva .  ara¤ji vastram svayam eva . yat tÃvat ucyate sÃrvadhÃtukagrahaïam kartavyam iti . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . sÃrvadhÃtuke yak iti . yadi tat anuvartate pÆrvasmin yoge kim samuccaya÷ . le ca sÃrvadhÃtuke ca iti . Ãhosvit lagrahaïam sÃrvadhÃtukaviÓe«aïam . kim ca ata÷ . yadi samuccaya÷ kati iha bhindÃnÃ÷ kuÓÆlÃ÷ iti atra api prÃpnoti . atha lagrahaïam sÃrvadhÃtukaviÓe«aïam liÇliÂo÷ na sidhyati . bibhide kuÓÆla÷ svayam eva . bhitsÅ«Âa kuÓÆla÷ svayam eva iti . astu lagrahaïam sÃrvadhÃtukaviÓe«aïam . nanu ca uktam liÇliÂo÷ na sidhyati iti . liÇli¬grahaïam api prak­tam anuvartate . kva prak­tam . kÃs pratyayÃt Ãm amantre liÂi liÇi ÃÓi«i ÃÇ iti . evam ca k­tvà sa÷ api ado«a÷ bhavati yat uktam kati iha ku«ïÃïÃ÷ pÃdÃ÷ iti prÃpnoti . atra api laviÓi«Âam sÃrvadhÃtukagrahaïam anuvartate . yat api ucyate Óyanà ca syÃdÅnÃm bÃdhanam prÃpnoti . yakprati«edhasambandhena Óyanaæ vak«yÃmi . na duhasnunamÃm yakciïau . tata÷ ku«irajo÷ prÃcÃm yakciïau na bhavata÷ . tata÷ Óyan parasmaipadam ca iti . yathà eva tarhi yaka÷ vi«aye Óyan bhavati evam ciïa÷ api vi«aye prÃpnoti . ako«i pÃda÷ svayam eva . ara¤ji vastram svayam eva iti . evam tarhi dvitÅya÷ yogavibhÃga÷ kari«yate . na duhasnunamÃm ciï bhavati . tata÷ yak . yak ca na bhavati duhasnunamÃm . tata÷ ku«irajo÷ prÃcÃm yak na bhavati . tata÷ Óyan parasmaipadam ca . atha và anuv­tti÷ kari«yate . syatÃsÅ l­luÂo÷ . cli luÇi . cle÷ sic bhavati . kartari Óap syatÃsÅ l­luÂo÷ cli luÇi cle÷ sic bhavati . ku«irajo÷ prÃcÃm Óyan parasmaipadam ca syatÃsÅ l­luÂo÷ cli luÇi cle÷ sic bhavati iti . atha và antaraÇgÃ÷ syÃdaya÷ . kà antaraÇgatà . lakÃrÃvasthÃyÃm eva syÃdaya÷ . sÃrvadhÃtuke Óyan .

(P_3,1.91.1)  KA_II,71.24-74.4  Ro_III,179-183     à kuta÷ ayam dhÃtvadhikÃra÷ . kim prÃk lÃdeÓÃt Ãhosvit à t­tÅyÃdhyÃyaparisamÃpte÷ . #<dhÃtuvadhikÃra÷ prÃk lÃdeÓÃt># . prÃk lÃdeÓÃt dhÃtvadhikÃra÷ . #<lÃdeÓe hi vyavahitatvÃt aprasiddhi÷># . anuvartamÃne hi lÃdeÓe dhÃtvadhikÃre vyavahitavtà aprasiddhi÷ syÃt . kim ca syÃt . #<Ãdye yoge na vyavÃye tiÇa÷ syu÷ >#. Ãdye yoge vikaraïai÷ vyavahitatvÃt tiÇa÷ na syu÷ . pacati paÂhati . idam iha sampradhÃryam . vikaraïÃ÷ kriyantÃm ìeÓÃ÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt ÃdeÓÃ÷ . nityÃ÷ vikaraïÃ÷ . k­te«u ÃdeÓe«u prÃpnuvanti ak­te«u api prÃpnuvanti . nityatvÃt vikaraïe«u k­te«u vikaraïai÷ vyavahitatvÃt ÃdeÓÃ÷ na prÃpnuvanti . anavakÃÓa÷ tarhi ÃdeÓÃ÷ . sÃvakÃÓÃ÷ ÃdeÓÃ÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . ye ete lugvikaraïÃ÷ ÓluvikaraïÃ÷ ca liÇliÂau ca . #<na syÃt etvam Âe÷ ÂitÃm yat vidhatte># . yat ca Âitsa¤j¤ÃnÃm etvam vidhatte tat ca vikaraïai÷ vyavahitatvÃt na syÃt . #<eÓa÷ Óittvam >#. ekÃra÷ ca Óit kartavya÷ . kim prayojanam . Óit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ yathà syÃt . akriyamÃïe hi ÓakÃre tasmÃt iti uttarasya Ãde÷ iti takÃrasya etve k­te dvayo÷ ekÃrayo÷ Óravaïam prasajyeta . niv­tte puna÷ lÃdeÓe dhÃtvadhikÃre ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti ekÃrasya ekÃrvacanane prayojanam na asti iti k­tvà antareïa api ÓakÃram sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . #<yat ca loÂa÷ vidhatte># . tat ca vikaraïai÷ vyavahitatvÃt na syÃt . kim puna÷ tat . loÂa÷ laÇvat e÷ u÷ se÷ hi apit ca và chandasi iti . #<yat ca api uktam laÇliÇo÷ tat ca na syÃt># . kim puna÷ tat . nityam Çita÷ ita÷ ca tasthasthamipÃm tÃmtamtÃma÷ liÇa÷ sÅyu yÃsu parasmaipade«u udÃtta÷ Çit ca  iti . tasmÃt prÃk lÃdeÓÃt dhÃtvadhikÃra÷ . yadi prÃk lÃdeÓÃt dhÃtvadhikÃra÷ akÃra÷ Óit kartavya÷ . kim prayojanam . Óit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ yathà syÃt . anuvartamÃne puna÷ lÃdeÓe dhÃtvadhikÃre tasmÃt iti uttarasya Ãde÷ iti thakÃrasya atve k­te dvayo÷ akÃrayo÷ pararÆpeïa siddham rÆpam syÃt . peca yÆyam . cakra yÆyam iti . nanu ca niv­tte api lÃdeÓe dhÃtvadhikÃre ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti akÃrasya akÃrvacanane prayojanam na asti iti k­tvà antareïa api ÓakÃram sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . asti anyat akÃrasya akÃravacane prayojanam . kim . vak«yati etat tat akÃrasya akÃravacanam samasaÇkhyÃrtham iti . ÃrdhadhÃtukasa¤j¤ÃyÃm dhÃtugrahaïam kartavyam dhÃto÷ parasya ÃrdhadhÃtukasa¤j¤Ã yathà syÃt . iha mà bhÆt : v­k«tvam v­k«atà iti . tasmÃt lÃdeÓe dhÃtvadhikÃra÷ anuvartya÷ . nanu ca uktam Ãdye yoge na vyavÃye tiÇa÷ syu÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . ÃnupÆrvyÃt siddham etat . na atra ak­te«u ÃdeÓe«u vikaraïÃ÷ prÃpnuvanti . kim kÃraïam . sÃrvadhÃtuke vikaraïÃ÷ ucyante . na ca ak­te«u ÃdeÓe«u sÃrvadhÃtukatvam bhavati . ye tarhi na etasmin viÓe«e vidhÅyante . ke puna÷ te . syÃdaya÷ . tatra api vihitaviÓe«aïam dhÃtugrahaïam . dhÃto÷ vihitasya lasya iti . yadi evam vindati iti ïalÃdaya÷ prÃpnuvanti . dhÃtunà atra vihitam viÓe«ayi«yÃma÷ vidinà ca Ãnataryam . dhÃto÷ vihitasya lasya vide÷ anantarasya iti . iha tarhi ajak«i«yan ajÃgair«yan iti abhyastÃt jhe÷ jus bhavati iti jusbhÃva÷ prÃpnoti . atra api dhÃtunà vihitam viÓe«ayi«yÃma÷  abhyastena Ãnantaryam . dhÃto÷ vihitasya abhastÃt anantarasya iti . Ãta÷ iti atra katham viÓe«ayi«yasi . yadi tÃvat dhÃtugrahaïam vihitaviÓe«aïam ÃkÃragrahaïam ÃnantaryaviÓe«aïam alunan iti atra api prÃpnoti . atha ÃkÃragrahaïam vihitaviÓe«aïam dhÃtugrahaïam ÃnantaryaviÓe«aïam apiban iti atra api prÃpnoti . astu tarhi dhÃtugrahaïam vihitaviÓe«aïam ÃkÃragrahaïam ÃnantaryaviÓe«aïam . nanu ca uktam alunan iti atra api prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . lope k­te na bhavi«yati . na atra lopa÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . Åtvena bÃdhyate . na atra Åtvam prÃpnoti . kim kÃraïam . antibhÃvena bÃdhyate . na atra antibhÃva÷ prÃpnoti .
kim kÃraïam . jusbhÃvena bÃdhyate . na atra jusbhÃva÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . lopena bÃdhyate . lopa÷ Åtvena Åtvam antibhÃvena antibhÃva÷ jusbhÃvena jusbhÃva÷ lopena iti cakrakam avyavasthà prasajyeta . na asti cakrakaprasaÇga÷ . na hi avyavasthÃkÃriïà ÓÃstreïa bhavitavyam . ÓÃstreïa nÃma vyavasthÃkÃriïà bhavitavyam . na ca atra halÃdinà muhÆrtam api Óakyam avasthÃtum . tÃvati eva antibhÃvena bhavitavyam . antibhÃve k­te lopa÷ . lopena vyavasthà bhavi«yati . yat api ucyate eÓa÷ Óittvam iti . kriyate nyÃse eva .

(P_3,1.91.2)  KA_II,74.5-75.9  Ro_III,183-185     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . #<prayojanam prÃtipadikaprati«edha÷># . prÃtipadikaprati«edha÷ prayojanam . dhÃto÷ tavyÃdaya÷ yathà syu÷ . prÃtipadikÃt mà bhÆvan iti . na etat asti prayojanam . sÃdhane tÃvyÃdaya÷ vidhÅyante sÃdhanam ca kriyÃyÃ÷ . kriyÃbhÃvÃt sÃdhanÃbhÃva÷ . sÃdhanÃbhÃvÃt asati api dhÃtvadhikÃre prÃtipadikÃt tavyÃdaya÷ na bhavi«yanti . #<svapÃdi«u># . svapÃdi«u tarhi prayojanam . svapiti . supati iti mà bhÆt . #<aÇgasa¤j¤Ã ca># . aÇgasa¤j¤Ã ca prayojanam . yasmÃt pratyayavidhi÷ tadÃdi pratyaye aÇgam iti dhÃto÷ aÇgasa¤j¤Ã siddhà bhavati . #<k­tsa¤j¤Ã ca># . k­tsa¤j¤Ã ca prayojanam . dhÃtuvihitasya pratyayasya k­tsa¤j¤Ã siddhà bhavati . upapadasa¤j¤Ã ca. upapadasa¤j¤Ã ca prayojanam . tatra etasmin dhÃtvadhikÃre saptamÅnirdi«Âam upapadas¤j¤am bhavati iti upapadasa¤j¤Ã siddhà bhavati . k­dupapadasa¤j¤e tÃvan na prayojanam . adhikÃrÃt api ete siddhe . svapÃdi«u tarhi aÇgasa¤j¤Ã ca prayojanam . #<dhÃtugrahaïam anarthakam yaÇvidhau dhÃtvadhikÃrÃt># . dhÃtugrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . yaÇvidhau dhÃtvadhikÃrÃt . yaÇvidhau dhÃtugrahaïam prak­tam anuvartate . tat ca avaÓyam anuvartyam . #<anadhikÃre hi aÇgasa¤j¤ÃbhÃva÷># . anadhikÃre hi sati  aÇgasa¤j¤ÃyÃ÷ abhÃva÷ syÃt . kari«yati hari«yati iti . yad tat anuvartate cÆrïacurÃdibhya÷ ïic bhavati dhÃto÷ ca iti dhÃtumÃtrÃt ïic prÃpnoti . #<hetumadvacanam tu j¤Ãpakam anyatrÃbhÃvasya># . yat ayam hetumati ca iti Ãha tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷  na dhÃtumÃtrÃt ïic bhavati iti . iha tarhi kaï¬vÃdibhya÷ yak bhavati dhÃto÷ ca iti dhÃtumÃtrÃt yak prÃpnoti . #<kaï¬vÃdi«u ca vyapadeÓivadvacanÃt># . yat ayam kaï¬vÃdibhya÷ yak bhavati iti Ãha tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na dhÃtumÃtrÃt yak bhavati iti . atha và kaï¬vÃdibhya÷ dhÃtugrahaïena abhisambhantsyÃma÷ . kaï¬vÃdibhya÷ dhÃtubhya÷ iti .

(P_3,1.92.1)  KA_II,75.11-18  Ro_III,185-186     sthagrahaïam kimartham . tatra upapadam saptamÅ iti iyati ucyamÃne yatra eva saptamÅ ÓrÆyate tatra eva syÃt : stamberama÷ karïejapa÷ . yatra và etena Óabdena nirdeÓa÷ kriyate . saptamyÃm jane÷ ¬a÷ iti . iha na syÃt . kumbhakÃra÷ nagarakÃra÷ . sthagrahaïe puna÷ kriyamÃïe yatra ca saptamÅ ÓrÆyate ya ca na ÓrÆyate yatra ca etena Óabdena nirdeÓa÷ kriyate yatra ca anyena saptamÅsthamÃtre siddham bhavati . atha tatragrahaïam kimartham . #<tatragrahaïam vi«ayÃrtham># . vi«aya÷ pratinirdiÓyate . tatra etasmin dhÃtvadhikÃre yat saptamÅnirdi«Âam tat upapadasa¤j¤am bhavati iti upapadasa¤j¤Ã siddhà bhavati .

(P_3,1.92.2)  KA_II,75.19-76.26  Ro_III,187-190     #<upapadasa¤j¤ÃyÃm samarthavacanam >#. upapadasa¤j¤ÃyÃm samarthagrahaïam kartavyam . samartham upapadam pratyayasya iti vaktavyam . iha mà bhÆt . Ãhara kumbham . karoti kaÂam iti . kriyamÃïe ca api samarthagrahaïe mahÃntam kumbham karoti iti atra api prÃpnoti . na và bhavitavyam mahÃkumbhakÃra÷ iti . bhavaitavyam yadà etat vÃkyam bhavati . mahÃn kumbha÷ mahÃkumbha÷ mahÃkumbham karoti iti mahÃkumbhakÃra÷ . yadà tu etat vÃkyam bhavati mahÃntam kumbham karoti iti tadà na bhavitavyam . tadà ca prÃpnoti . tadà mà bhÆt iti . yat tÃvat ucyate samarthagrahaïam kartavyam iti . na kartavyam . dhÃto÷ iti vartate . dhÃto÷ karmaïi aï bhavati . tatra sambandhÃt etat gantavyam . yasya dhÃto÷ yat karma iti . yat api ucyate kriyamÃïe ca api samarthagrahaïe mahÃntam kumbham karoti iti atra api prÃpnoti iti . upapadam iti mahatÅiham sa¤j¤Ã kriyate . sa¤j¤Ã ca nÃma yata÷ na laghÅya÷ . kuta÷ etat . laghvartham hi sa¤j¤Ãkaraïam . tatra mahatyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ karaïe etat prayojanam anvarthasa¤j¤Ã yathà vij¤Ãyeta : upoccÃri padam upapadam . yat ca atra upoccÃri na tat padam yat ca padam na tat upoccÃri . yÃvatà ca idÃnÅm padagandha÷ asti padavidhi÷ ayam bhavati . padavidhi÷ ca samarthÃnÃm bhavati . tatra asÃmÃrthyÃn na bhavi«yati . atha cvyante upapade kim aïà bhavitavyam . akumbham kumbham karoti kumbhÅkaroti m­dam iti . na bhavitavyam . kim kÃraïam . prak­tivivak«ÃyÃm cvi÷ vidhÅyate . tat sÃpek«am . sÃpek«am ca asamartham bhavati . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : icchÃmi aham kÃÓakaÂÅkÃram iti . i«Âam eva etat gonardÅyasya . #<nimittopÃdanam ca># . nimittopÃdanam ca kartavyam . nimittam upapadam pratyayasya iti vaktavyam . #<anupÃdÃne hi anupapade pratyayaprasaÇga÷># . akriyamÃïe hi nimittopÃdÃne anupapade api prasajyeta . nirdeÓa÷ idÃnÅm kimartha÷ syÃt . #<nirdeÓa÷ sa¤j¤ÃkaraïÃrtha÷># . yadà upapade pratyaya÷ tadà upapadasa¤j¤Ãm vak«yÃmi iti . tat tarhi nimittopÃdanam kartavyam . na kartavyam . #<tatravacanam upapadasanniyogÃrtham># . tatravacanam kriyate . tat upapadasanniyogÃrtham bhavi«yati . karmaïi aï vidhÅyate tatra cet pratyaya÷ bhavati iti . nanu ca anyat tatragrahaïasya prayojanam uktam . kim . tatragrahaïam vi«ayÃrtham iti . adhikÃrÃt api etat siddham .

(P_3,1.93)  KA_II,77.2-17  Ro_III,190-192     atiÇ iti kimartham . pacati karoti . atiÇ iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati pacati karoti iti . dhÃto÷ parasya k­tsa¤j¤Ã . prÃk ca lÃdeÓÃt dhÃtvadhikÃra÷ . evam api sthÃnivadbhÃvÃt k­tsa¤j¤a prÃpnoti . yathà atiÇ iti ucyamÃne yÃvatà sthÃnivadbhÃva÷ katham eva etat sidhyati . prati«edhavacanasÃmarthyÃt . atha và tiÇbhÃvina÷ lakÃrasya k­tsa¤j¤Ãprati«edha÷ . kim ca syÃt yati atra k­tsa¤j¤Ã syÃt . k­tprÃtipadikam iti prÃtipadikasa¤j¤Ã syÃt . prÃtipadikÃt iti svÃdyutpatti÷ prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . ekatvÃdi«u arthe«u svÃdaya÷ vidhÅyante . te ca atra tiÇoktÃ÷ ekatvÃdaya÷ iti k­tvà uktÃrthatvÃt na bhavi«yanti . ÂÃbÃdaya÷ tarhi tiÇantÃt mà bhÆvan iti . striyÃm ÂÃbÃdaya÷ vidhÅyante . na ca tiÇantasya strÅtvena yoga÷ asti . aïÃdaya÷ tarhi tiÇantÃt mà bhÆvan iti . apatyÃdi«u arthe«u aïÃdaya÷ vidhÅyante . na ca tiÇantasya apatyÃdibhi÷ yoga÷ asti . atha api katham cit yoga÷ syÃt . evam api na do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na tiÇantÃt aïÃdaya÷ bhavanti iti yat ayam kva cit taddhitavidhau tiÇgrahaïam karoti . atiÓÃyane tamabi«Âhanau tiÇa÷ ca iti . iha tarhi pacati paÂhati iti . hrasvasya piti k­ti tuk bhavati iti tuk prÃpnoti . dhÃto÷ iti vartate . evam api cikÅr«ati iti atra prÃpnoti . atra api Óapà vyavadhÃnam . ekÃdeÓe k­te na asti vyavadhÃnam . ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva iti .

(P_3,1.94.1)  KA_II,78.2-7  Ro_III,192-193     katham idam vij¤Ãyate . striyÃm abhidheyÃyÃm và asrÆpa÷ na bhavati iti Ãhosvit strÅpratyaye«u iti . kim ca ata÷ . yadi striyÃm abhidheyÃyÃm iti lavyà lavitavyà atra và asarÆpa÷ na prÃpnoti . atha vij¤Ãyate strÅpratyaye«u iti vyÃvakroÓÅ vayatikru«Âi÷ iti na sidhyati . evam tarhi na evam vij¤Ãyate striyÃm abhidheyÃyÃm na api strÅpratyaye«u iti . katham tarhi strÅgrahaïam svarayi«yate . tatra svaritena adhikÃragati÷ bhavati iti striyÃm iti adhik­tya ye pratayÃ÷ vihitÃ÷ te«Ãm prati«edha÷ vij¤Ãsyate .

(P_3,1.94.2)  KA_II,78.8-80.14  Ro_III,193-198     kimartham puna÷ idam ucyate . #<asarÆpasya vÃvacanam utsargasya bÃdhakavi«aye aniv­ttyartham># . asarÆpasya vÃvacanam kriyate utsargasya bÃdhakavi«aye aniv­tti÷ yathà syÃt . tavyattavyÃnÅyara÷ utsargÃ÷ . te«Ãm ajantÃt yat apavÃda÷ . ceyam , cetavyam iti api yathà syÃt . na etat asti prayojanam . ajantÃt yat vidhÅyate . halantÃt ïyat vidhÅyate . etÃvanta÷ ca dhÃtava÷ yat uta ajantÃ÷ halantÃ÷ ca . ucyante ca tavyÃdaya÷ . te vacanÃt bhavi«yanti . evam tarhi ïvult­cau utsargau . tayo÷ pacÃdibhya÷ ac apavÃda÷ . pacati iti paca÷ . paktà pÃcaka÷ iti api yathà syÃt . etat api na asti prayojanam . vak«yati etat . ac api sarvadhÃtubhya÷ vaktavya÷ iti . evam tarhi ïvult­jaca÷ utsargÃ÷ te«Ãm igupadhÃt ka÷ apavÃda÷ . vik«ipa÷ vilikha÷ . vik«eptà vik«epaka÷ iti api yathà syÃt . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra utpattivÃprasaÇga÷ yathà taddhite># . tatra utpatti÷ vibhëà prÃpnoti yathà taddhite . astu . yadà vik«ipa÷ vilikha÷ iti etat na tadà vik«eptà vik«epaka÷ iti etat bhavi«yati . yadi etat labhyeta k­tam syÃt . tat tu na labhyam . kim kÃraïam . yathà taddhite iti ucyate . taddite«u ca sarvam eva utsargÃpavÃdam vibhëà . utpadyate và na và . #<siddham tu asarÆpasya bÃdhakasya vÃvacanÃt># . siddham etat . katham . asarÆpasya bÃdhakasya vÃvacanÃt . asarÆpa÷ bÃdhaka÷ và bÃdhaka÷ bhavati iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam tatra utpattivÃprasaÇga÷ yathà taddhite iti . na e«a÷ do«a÷ . asti kÃraïam yena taddhite vibhëà utpatti÷ bhavati . kim kÃraïam . prak­ti÷ tatra prak­tyarthe vartate . anyena Óabdena pratyayÃrtha÷ abhidhÅyate . iha puna÷ na kevalà prak­ti÷ prak­tyarthe vartate na ca anya÷ Óabda÷ asti ya÷ tam artham abhidadhÅta iti k­tvà anutpatti÷ na bhavi«yati . atha và samaya÷ k­ta÷ . na kevalà prak­ti÷ prayoktavyà na ca kevala÷ pratyaya÷ iti . etasmÃt samayÃt anutpatti÷ na bhavi«yati . nanu ca ya÷ eva tasya samayasya kartà sa÷ eva idam api Ãha . yadi asau tatra pramÃïam iha api pramÃïam bhavitum arhati . pramÃïam asau tatra ca iha ca . sÃmarthyam tu iha dra«Âavyam prayoge . na ca anutpattau sÃmarthyam asti . tena anutpatti÷ na bhavi«yati . katham tarhi taddhite«u anutpattau sÃmarthyam bhavati . anyena pratyayena sÃmarthyam . kena . «a«Âhyà . atha và rÆpavattÃm ÃÓritya vÃvidhi÷ ucyate . na ca anutpatti÷ rÆpavatÅ . tena anutpatti÷ na bhavi«yati . evam api kuta÷ etat apavÃda÷ vibhëà bhavi«yati na puna÷ utsarga÷ iti . na ca eva asti viÓe«a÷ yat apavÃda÷ vibhëà syÃt utsarga÷ và . api ca sÃpek«a÷ ayam nirdeÓa÷ kriyate và asarÆpa÷ iti . na ca utsargavelÃyÃm kim cit apek«yam asti . apavÃdavelÃyÃm puna÷ utsarga÷ apek«yate . tena ya÷ rÆpavÃn anyapÆrvaka÷ bÃdhaka÷ prÃpnoti sa÷ và bÃdhaka÷ bhavi«yati . ka÷ puna÷ asau . apavÃda÷ . yadi ya÷ rÆpavÃn anyapÆrvaka÷ bÃdhaka÷ prÃpnoti sa÷ và bÃdhaka÷ bhavati iti ucyate kvibÃdi«u samÃveÓa÷ na prÃpnoti . grÃmaïÅ÷ grÃmaïÃya÷ iti . na hi ete rÆpavanta÷ . ete api rÆpavanta÷ . kasyÃm avasthÃyÃm . upadeÓÃvasthÃyÃm . yadi evam #<anubandhabhinne«u vibhëÃprasaÇga÷># . anubandhabhinne«u vibhëà prÃpnoti . karmaïi aï Ãta÷ anupasarge ka÷ iti kavi«aye aï api prÃpnoti . #<siddham anubandhasya anekÃntatvÃt># . siddham etat . katham . anubandhasya anekÃntatvÃt . anekÃntÃ÷ anubandhÃ÷ . atha và prayoge asarÆpÃïÃm vÃvidhi÷ nyÃyya÷ . #<prayoge cet lÃdeÓe«u prati«edha÷># . prayoge cet lÃdeÓe«u prati«edha÷ vaktavya÷ . hya÷ apacat iti atra luÇ api prÃpnoti . Óva÷ paktà iti atra l­Â api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na lÃdeÓe«u và asarÆpa÷ bhavati iti yat ayam haÓaÓvato÷ laÇ ca iti Ãha . atha và prayoge asarÆpÃïÃm vÃvidhau na sarvam i«Âam saÇg­hÅtam iti k­tvà dvitÅya÷ prayoga÷ upÃsyate . ka÷ asau . upadeÓa÷ nÃma . upadeÓe ca ete sarÆpÃ÷ . nanu ca uktam anubandhabhinne«u vibhëÃprasaÇga÷ iti . parih­tam etat . katham . siddham anubandhasya anekÃntatvÃt . atha ekÃnte do«a÷ eva . ekÃnte ca na do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na anubandhak­tam asÃrÆpyam bhavati iti yat ayam dadÃdidadhÃtyo÷ vibhëà Óam ÓÃsti . atha và asarÆpa÷ bÃdhaka÷ và bÃdhaka÷ bhavati iti ucyate . apavÃda÷ nÃma anubandhabhinna÷ và bhavati rÆpÃnyatvena và .
tena anena avaÓyam kim cit tyÃjyam kim cit tu saÇgrahÅtavyam . tat yat anubandhak­tam asÃrÆpyam tat na ÃÓrayi«yÃma÷ yat tu rÆpÃnyatvena asÃrÆpyam tat ÃÓrayi«yÃma÷ . atha và asarÆpa÷ bÃdhaka÷ và bÃdhaka÷ bhavati iti ucyate sarva÷ ca asarÆpa÷ . tatra prakar«agati÷ vij¤Ãsyate : sÃdhÅya÷ ya÷ asarÆpa÷ iti . ka÷ ca sÃdhÅya÷ . ya÷ prayoge ca prÃk ca prayogÃt . atha và asarÆpa÷ bÃdhaka÷ và bÃdhaka÷ bhavati iti ucyate . na ca evam ka÷ cit api sarÆpa÷ . te evam vij¤ÃsyÃma÷ : kvat cit ye asarÆpÃ÷ . anubandhabhinnÃ÷ ca prayoge sarÆpÃ÷ .

(P_3,1.94.3)  KA_II,80.15-26  Ro_III,199-200     atha katham idam vij¤Ãyate astriyÃm iti . kim striyÃm na bhavati Ãhosvit prÃk striyÃ÷ bhavati iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<striyÃm prati«edhe ktalyuÂtumunkhalarthe«u vibhëÃprasaÇga÷># . striyÃm prati«edhe ktalyuÂtumunkhalarthe«u vibhëà prÃpnoti . kta . hasitam chÃtrasys Óobhanam . gha¤ api prÃpnoti . lyu . hasanam chÃtrasys Óobhanam . gha¤ api prÃpnoti . tumun . icchati bhoktum . liÇloÂau api prÃpnuta÷ . khalartha÷ . Å«atpÃna÷ soma÷ bhavatà . khal api prÃpnoti . evam tarhi striyÃ÷ prÃk iti vak«yÃmi . #<striyÃ÷ prÃk iti cet ktvÃyÃm vÃvacanam >#. striyÃ÷ prÃk iti cet ktvÃyÃm vÃvacanam kartavyam . Ãsitvà bhuÇkte . Ãsyate bhoktum iti api yathà syÃt . #<kÃlÃdi«u tumuni># . kÃlÃdi«u tumuni vÃvacanam kartavyam . kÃla÷ bhoktum . kÃla÷ bhojanasya iti api yathà syÃt . 

(P_3,1.94.4)  KA_II,81.1-6  Ro_III,200     #<arhe t­jvidhÃnam># . arhe t­c vidheya÷ . ime arhe k­tyÃ÷ vidhÅyante . te viÓe«avihitÃ÷ sÃmÃnyavihitam t­cam bÃdheran . na e«a÷ do«a÷ . bhÃvakarmaïo÷ k­tyÃ÷ vidhÅyante kartari t­c . ka÷ prasaÇga÷ yat bhÃvakarmaïo÷ k­tyÃ÷ kartari t­cam bÃdheran . evam tarhi arhe k­tyat­jvidhÃnam . arhe k­tyat­ca÷ vidheyÃ÷ . ayam arhe liÇ vidhÅyate . sa÷ viÓe«avihita÷ sÃmÃnyavihitÃn k­tyat­ca÷ bÃdheta .

(P_3,1.95)  KA_II,81.8-14  Ro_III,200     #<k­tyasa¤j¤ÃyÃm prÃÇïvulvacanam># . k­tyasa¤j¤ÃyÃm prÃk ïvula÷ iti vaktavyam . kim prayojanam . ïvula÷ k­tyasa¤j¤Ã mà bhÆt . #<arhe k­tyatrjvacanam tu j¤Ãpakam prÃÇïvulavanÃnarthyasya># . yat ayam arhe k­tyat­ca÷ ca iti t­jgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ prÃk ïvula÷ k­tyasa¤j¤Ã bhavati iti . evam api ïvula÷ k­tyasa¤j¤Ã prÃpnoti . yogÃpek«am j¤Ãpakam .

(P_3,1.96)  KA_II,81.16-22  Ro_III,201     #<kelimara÷ upasaÇkhyÃnam># . kelimara÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . pacelimÃ÷ mëÃ÷ . paktavyÃ÷ . bhidelimÃ÷ saralÃ÷ . bhettavyÃ÷ . #<vase÷ tavyat kartari ïit ca># . vase÷ tavyat kartari vaktavya÷ . ïit ca asau bhavati iti vaktavyam . vasati iti vÃstavya÷ . #<taddhita÷ và >#. taddhita÷ và puna÷ e«a÷ bhavi«yati . vÃstuni bhava÷ vÃstavya÷ .

(P_3,1.97.1)  KA_II,82.2-10  Ro_III,202-203     ajgrahaïam kimartham . ajantÃt yathà syÃt . halantÃt mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . halantÃt ïyat vidhÅyate . sa÷ bÃdhaka÷ bhavi«yati . yathà eva tarhi ïyat yatam bÃdhate evam tavyÃdÅn api bÃdheta . ajgrahaïe puna÷ kriyamÃïe ajantÃt yat vidhÅyate halantÃt ïyat . etÃvanta÷ ca dhÃtava÷ yat uta ajantÃ÷ halantÃ÷ ca . ucyante ca tavyÃdaya÷ . te vacanÃt bhavi«yanti . na etat asti prayojanam . vÃsarÆpeïa tavyÃdaya÷ bhavi«yanti . idam tarhi prayojanam . ajantabhÆtapÆrvamÃtrÃt api yathà syÃt . lavyam pavyam . ÃrdhadhÃtukasÃmÃnye guïe k­te yi pratyayasÃmÃnye ca vÃntÃdeÓe k­te halantÃt iti ïyat prÃpnoti . tathà ditsyam dhitsyam . ÃrdhadhÃtukasÃmÃnye akÃralope k­te halantÃt iti ïyat prÃpnoti . ajgrahaïasÃmarthyÃt yat eva bhavati .

(P_3,1.97.2)  KA_II,82.11-22  Ro_III,202-203     #<yati jÃte÷ upasaÇkhyÃnam># . yati jÃte÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . janyam vatsena . atyalpam idam ucyate . takiÓasicatiyatijanÅnÃm upasaÇkhyÃnam iti vaktavyam . taki takyam : Óasi Óasyam . yati yatyam : jani : janyam . #<hana÷ và vadha ca># . hana÷ và yat vaktavya÷ vadha iti ayam ca ÃdeÓa÷ vaktavya÷ . vadhya÷ ghÃtya÷ . #<taddhita÷ vÃ># . taddhita÷ và puna÷ e«a÷ bhavi«yati . vadham arhati vadhya÷ . yadi taddhita÷ samÃsa÷ na prÃpnoti : asivadhya÷ , musalavadhya÷ iti . yadi puna÷ sati sÃdhanam k­tà iti và pÃdahÃrakÃdyartham iti samÃsa÷ siddha÷ bhavati . yadi puna÷ asivadhaÓabdÃt utpatti÷ syÃt . asivadham arhati iti . na evam Óakyam . svare hi do«a÷ syÃt . asivadhya÷ evam svara÷ prasajyeta . asivadhya÷ iti ca i«yate .

(P_3,1.100)  KA_II,83.2-4  Ro_III,203     #<anupasargÃt care÷ ÃÇi ca agurau># . anupasargÃt care÷ iti atra ÃÇi ca agurau iti vaktavyam . Ãcarya÷ deÓa÷ . agurau iti kimartham . ÃcÃrya÷ upanayamÃna÷ .

(P_3,1.103)  KA_II,83.6-7  Ro_III,203     #<svÃmini antodÃttatvam ca># . svÃmini antodÃttatvam ca vaktavyam . Ãrya÷ svÃmÅ .

(P_3,1.105)  KA_II,83.9-16  Ro_III,204-205     saÇgatam iti kim pratyudÃhriyate . ajara÷ kambala÷ . ajarità kambala÷ iti . kim puna÷ kÃraïam kart­sÃdhana÷ pratyudÃhriyate . na bhÃvasÃdhana÷ pratyudÃhÃrya÷ . evam tarhi #<ajaryam kartari># . ajaryam kartari iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . gatyarthÃnÃm kta÷ kartari vidhÅyate . tena yogÃt ajaryam kartari bhavi«yati . gatyarthÃnÃm vai kta÷ karmaïi  api vidhÅyate . tena yogÃt ajaryam karmaïi api prÃpnoti . jÅryati÷ akarmaka÷ . bhÃve tarhi prÃpnoti . saÇgatagrahaïam idÃnÅm kimartham syÃt . kart­viÓe«aïam saÇgatagrahaïam . saÇgatam cet kart­ bhavati iti . tat yathà h­«e÷ lomasu iti lomÃni cet kartÌïi bhavanti .

(P_3,1.106)  KA_II,83.18-84.2     #<vada÷ supi anupasargagrahaïam># . vada÷ supi anupasargagrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . pravÃdyam apavÃdyam iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . anupasarge iti vartate . evam tarhi anvÃca«Âe anupasarge iti vartate . na etat anvÃkhyeyam adhikÃrÃ÷ anuvartante iti . e«a÷ eva nyÃya÷ yat uta adhikÃrÃ÷ anuvarteran iti .

(P_3,1.107)  KA_II,84.4-8  Ro_III,205-206     bhÃvagrahaïam kimartham . karmaïi mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . bhavati÷ ayam akarma÷ . akarmakÃ÷ api vai dhÃtava÷ sopasargÃ÷ sakarmakÃ÷ bhavanti . tena anubhavyam Ãmantraïam iti atra api prÃpnoti . etat api na asti prayojanam . anupasarge iti vartate . uttarÃrtham tarhi bhÃvagrahaïam kartavyam . hana÷ ta ca bhÃve yathà syÃt . Óvahatyà vartate . kva mà bhÆt . ÓvaghÃtya÷ v­«Ãla÷ iti . 

(P_3,1.108)  KA_II,84.10-13  Ro_III,206     #<hana÷ ta÷ cit striyÃm chandasi># . hana÷ ta÷ ca iti atra cit striyÃm chandasi vaktavya÷ . tÃm bhrÆïahatyÃm nig­hya anucaraïam . asyai tvÃm bhrÆïahatyÃyai caturtham pratig­hÃïa . striyÃm iti kimartham . Ãghnate dasyuhatyÃya . chandasi iti kimartham . dasyuhatyà Óvahatyà vartate .

(P_3,1.109)  KA_II,84.15-85.5  Ro_III,206-207     kyap iti vartamÃne puna÷ kyabgrahaïam kimartham . kyap eva yathà syÃt . anyat yat prÃpnoti tat mà bhÆt iti . kim ca anyat prÃpnoti . ïyat . o÷ ÃvaÓyake ïyata÷ stote÷ kyap pÆrvaviprati«iddham iti vak«yati . sa÷ pÆrvaviprati«edha÷ na paÂhitavya÷ bhavati . atha và hana÷ ta÷ cit striyÃm chandasi codita÷ . sa÷ na vaktavya÷ bhavati . #<kyabvidhau v­¤grahaïam >#. kyabvidhau v­¤grahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . vÃryÃ÷ ­tvija÷ iti . #<a¤je÷ ca upasaÇkhyÃnam sa¤j¤ÃyÃm># . sa¤j¤ÃyÃm a¤je÷ ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . Ãjyam . yadi kyap v­ddhi÷ na prÃpnoti . tasmÃt ïyat e«a÷ . yadi ïyat upadhÃlopa÷ na prÃpnoti . tasmÃt kyap e«a÷ . nanu ca uktam v­ddhi÷ na prÃpnoti iti . ÃÇpÆrvasya e«a÷ prayoga÷ bhavi«yati . yadi evam avagraha÷ prÃpnoti . na lak«aïena padakÃrÃ÷ anuvartyÃ÷ . padkÃrai÷ nÃma lak«aïam anuvartyam . yathÃlak«aïam padam kartavyam .

(P_3,1.111)  KA_II,85.7-10  Ro_III,207-208     dÅrghoccÃraïam kimartham na i ca khana÷ iti eva ucyeta . kà rÆpasiddhi÷ : kheyam . Ãdguïena siddham . na sidhyati . «atvatuko÷ asiddha÷ ekÃdeÓa÷ iti ekÃdeÓasya asiddhatvÃt tuk prasajyeta . na etat asti . padÃntapadÃdyo÷ ekÃdeÓa÷ asiddha÷ . na ca e«a÷ padÃntapadÃdyo÷ ekÃdeÓa÷ . tasmÃt i ca khana÷ iti eva vaktavyam .

(P_3,1.112)  KA_II,85.12-86.14  Ro_III,208-210     asa¤j¤ÃyÃm iti kimartham . bhÃryà . #<bh­¤a÷ sa¤j¤Ãprati«edhe striyÃm aprati«edha÷ anyena vihitatvÃt># . bh­¤a÷ sa¤j¤Ãprati«edhe striyÃm aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . kim kÃraïam . anyena vihitatvÃt . anyena lak«aïena striyÃm kyap vidhÅyate . sa¤j¤ÃyÃm samajani«adanipatamanavida«u¤ÓÅÇbh­¤iïa÷ iti . prati«edha÷ idÃnÅm kimartha÷ syÃt . #<prati«edha÷ kimartha÷ iti cet astrÅsa¤j¤Ãprati«edhÃrtha÷># . prati«edha÷ kimartha÷ iti cet astrÅsa¤j¤Ã asti tadartha÷ prati«edha÷ syÃt . bhÃryÃ÷ nÃma k«atriyÃ÷ . #<siddham tu striyÃm sa¤j¤Ãprati«edhÃt># . siddham etat . katham . striyÃm sa¤j¤Ãprati«edha÷ vaktavya÷ . sa¤j¤ÃyÃm samajani«adanipatamanavida«u¤ÓÅÇbh­¤iïa÷  tata÷ na striyÃm bh­¤a÷ iti . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam bh­¤a÷ sa¤j¤Ãprati«edhe striyÃm aprati«edha÷ anyena vihitatvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . bhÃve iti tatra anuvartate . karmasÃdhana÷ ca ayam . atha và ye ete sa¤j¤ÃyÃm vidhÅyante te«u na evam vij¤Ãyate sa¤j¤ÃyÃm abhidheyÃyÃm iti . kim tarhi . pratyayÃntena cet sa¤j¤Ã gamyate iti . apara÷ Ãha : #<sa¤j¤ÃyÃm puæsi d­«ÂatvÃt na te bhÃryà prasidhyati># . sa¤j¤ÃyÃm puæsi d­«ÂatvÃt tava bhÃryÃÓabda÷ na sidhyati . #<striyÃm bhÃvÃdhikÃra÷ asti tena bhÃryà prasidhyati># . bhÃve iti tatra vartate . karmasÃdhana÷ ca ayam . #<atha và bahulam k­tyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃm iti tat sm­tam># . atha và k­tyalyuÂa÷ bahulam iti evam atra api ïyat bhavi«yati . #<yathà yatyam janyam yathà bhitti÷ tathà eva sÃ># . #<sama÷ ca bahulam># . sama÷ ca bahulam upasaÇkhyÃnam kartavyam . sambh­tyÃ÷ eva sambhÃrÃ÷ . sambhÃryÃ÷ eva sambhÃrÃ÷ .

(P_3,1.114)  KA_II,86.16-25  Ro_III,210     #<sÆryarucyÃvyathyÃ÷ kartari># . sÆrya ruci avyathya iti kartari nipÃtyante . kim nipÃtyate . sÆrya÷ . #<sÆsartibhyÃm sarte÷ utvam suvate÷ và ru¬Ãgama÷ >#. saraïÃt và suvati và karmaïi iti sÆrya÷ . rucya . rocate asau rucya÷ . na vyathathe avyathya÷ . #<kupyam sa¤j¤ÃyÃm># . kupyam sa¤j¤ÃyÃm iti vaktavyam . gopyam anyat . #<k­«Âapacyasya antodÃttatvam ca karmakartari ca># . k­«Âapacyasya antodÃttatvam ca karmakartari ca iti vaktavyam . k­«Âe pacyante svayam eva . k­«ÂapacyÃ÷ ca me ak­«ÂapacyÃ÷ ca me . ya÷ hi k­«Âe paktavya÷ k«ÂapÃkya÷ sa bhavati .      

(P_3,1.118)  KA_II,87.2-4  Ro_III,211     #<pratyapibhyÃm grahe÷ chandasi># . pratyapibhyÃm grahe÷ chandasi iti vaktavyam . mattasya na pratig­hyam . an­tam hi matta÷ bhavati . tasmÃt na apig­hyam . pratigrÃhyam apigrÃhyam iti eva anyatra .

(P_3,1.122)  KA_II,87.6-11  Ro_III,211-212     kasya ayam anubandha÷ . pradhÃnasya . yadi pradhÃnasya amÃvasyà evam svara÷ prasajyeta . amÃvasyà iti ca i«yate . tathà amÃvÃsyÃgrahaïena amÃvasyÃgrahaïam na prÃpnoti . evam tarhi nipÃtanasya . yadi tarhi nipÃtanÃni api eva¤jÃtÅyakÃni bhavanti Órotriyan chanda÷ adhÅte iti vyapavargÃbhÃvÃt ¤niti iti ÃdyudÃttatvam na prÃpnoti . evam tarhi #<amÃvaso÷ aham ïyato÷ nipÃtayÃmi av­ddhitÃm . tathà ekav­ttità tayo÷ svara÷ ca me prasidhyati># .

(P_3,1.123)  KA_II,87.15-88.4  Ro_III,212-213     ni«Âarkya iti kim nipÃtyate . ni«Âarkye k­te÷ Ãdyantaviparyaya÷ chandasi k­tÃdyartha÷ . yathà k­te÷ tarku÷ kase÷ sikatÃ÷ hiæse÷ siæha÷ . apara÷ Ãha : #<ni«Âarkye vyatyayam vidyÃt nisa÷ «atvam nipÃtanÃt . ïyat ÃyÃdeÓa÷ iti etau upacÃyye nipÃtitau >#. ni«Âarkyam cinvÅta paÓukÃma÷ . #<ïyat ekasmÃt caturbhya÷ kya>#P#< caturbhya÷ yata÷ vidhi÷ . ïyat ekasmÃt yaÓabda÷ ca dvau kyapau ïyadvidhi÷ catu÷ >#. ïyat ekasmÃt . ni«Âarkya÷ . caturbhya÷ kyap . devahÆya÷ praïÅya÷ unnÅya÷ ucchi«ya÷ . caturbhya÷ ca yata÷ vidhi÷ . marya÷ staryà dhvarya÷ khanya÷ . ïyat ekasmÃt . khÃnya÷ . yaÓabda÷ ca . devayajyà . dvau kyapau . Ãp­cchya÷ prati«Åvya÷ . ïyadvidhi÷ catu÷ . brahmavÃdya÷ bhÃvya÷ stÃvya÷ upacÃyyap­¬am . upapÆrvÃt cinote÷ ÃyÃdeÓa÷ nipÃtyate . na hi ïyatà eva sidhyati . hiraïye iti vaktavyam . upaceyap­¬am eva anyatra .

(P_3,1.124)  KA_II,88.6-11  Ro_III,213     #<pÃïau s­je÷ ïyadvidhi÷># . pÃïau s­je÷ ïyat vidheya÷ . pÃïisargyà rajju÷ . #<samavapÆrvÃt ca># . samavapÆrvÃt ca iti vaktavyam . samavasargya÷ . #<lapidamibhyÃm ca>#. lapidamibhyÃm ca iti vaktavyam . apalapyam avadÃmyam .

(P_3,1.125.1)  KA_II,88.16-20  Ro_III,214     katham idam vij¤Ãyate . ÃvaÓyake upapade Ãhosvit dhyotye iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ÃvaÓyake upapade iti cet dyotye upasaÇkhyÃnam># . ÃvaÓyake upapade iti cet dyotye upasaÇkhyÃnam kartavyam . lÃvyam pÃvyam . astu tarhi dyotye . #<dyotye iti cet svarasamÃsÃnupapatti÷># . dyotye iti cet svarasamÃsÃnupapatti÷ . ÃvaÓyalÃvyam ÃvaÓyapÃvyam . na e«a÷ do«a÷ . mayÆravyaæsakÃditvÃt samÃsa÷ viÓpa«ÂÃdivat svara÷ bhavi«yati .

(P_3,1.125.2)  KA_II,88.21-89.4  Ro_III,214     #<o÷ ÃvaÓyake ïyata÷ staute÷ kya>#P#< pÆrvaviprati«iddham >#. o÷ ÃvaÓyake ïyata÷ staute÷ kyap bhavati pÆrvaviprati«dhena . o÷ ÃvaÓyake ïyat bhavati iti asya avakÃÓa÷ . avaÓyalÃvyam avaÓyapÃvyam . kyapa÷ avakÃÓa÷ . stutya÷ . iha ubhayam prÃpnoti . avaÓyastutya÷ . kyap bhavati pÆrvaviprati«dhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . uktam tatra  kyap iti vartamÃne puna÷ kyabgrahaïasya prayojanam kyap eva yathà syÃt . anyat yat prÃpnoti tat mà bhÆt iti .

(P_3,1.127)  KA_II,89.6-8  Ro_III,215     dak«iïÃgnau iti vaktavyam . Ãneya÷ anya÷ . #<ÃnÃyya÷ anitya÷ iti cet dak«iïÃgnau k­tam bhavet . ekayonau tu tam vidyÃt . Ãneya÷ hi anyathà bhavet># .

(P_3,1.129)  KA_II,89.11-13  Ro_III,215     pÃyyanikÃyyayo÷ kim nipÃtyate . #<pÃyyanikÃyyayo÷ ÃdipatvakatvanipÃtanam >#. pÃyyanikÃyyayo÷ Ãdipatvam Ãdikatvam ca nipÃtyate . meyam niceyam iti eva anyatra .

(P_3,1.130)  KA_II,89.15-16  Ro_III,215     #<kuï¬apÃyye yadvidhi÷># . kuï¬apÃyye yat vidheya÷ . kuï¬apÃyya÷ kratu÷ .

(P_3,1.131)  KA_II,89.18-90.9  Ro_III,215-216     #<samÆhya÷ iti anarthakam vacanam sÃmÃnyena k­tatvÃt># . samÆhya÷ iti vacanam anarthakam . kim kÃraïam  . sÃmÃnyena k­tatvÃt . sÃmÃnyena eva ïyat bhavi«yati : ­halo÷ ïyat iti . vahyartham tarhi nipÃtanam kartavyam . vahe÷ ïyat yathà syÃt . #<vahyartham iti cet Æhe÷ tadarthatvÃt siddham># . Æhi÷ api vahyarthe vartate . katham puna÷ anya÷ nÃma anyasya arthe vartate . katham Æhi÷ vahyarthe vartate . bahvarthÃ÷ api dhÃtava÷ bhavanti iti . asti puna÷ kva cit anyatra api Æhi÷ vahyarthe vartate . asti iti Ãha . #<ÆhivigrahÃt ca brÃhmaïe siddham >#. ÆhivigrahÃt ca brÃhmaïe siddham etat . samÆhyam cinvÅta paÓukÃma÷ . paÓava÷ vai purÅ«am . paÓÆn eva asmai tat samÆhati .

(P_3,1.132)  KA_II,90.11-12  Ro_III,216     #<agnicityà bhÃve antodÃtta÷># . agnicityà iti bhÃve antodÃtta÷ . agnicayanam eva agnicityà .

(P_3,1.133.1)  KA_II,90.14-22  Ro_III,216-217     kimartha÷ cakÃra÷ . svarÃrtha÷ . cita÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti antodÃttatvam yathà syÃt . na etat asti prayojanam . ekÃc ayam . tatra na artha÷ svarÃrthena cakÃreïa anubandhena . pratyayasvareïa eva siddham . viÓe«aïÃrtha÷ tarhi . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ : apt­nt­c iti . t­ iti ucyamÃne mÃtarau mÃtara÷ pitarau pitara÷ atra api prasajyeta . svas­napt­grahaïam niyamítham bhavi«yati . etayo÷ eva yonisambandhayo÷ na anye«Ãm yonisambandhÃnÃm iti . sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrtha÷ tarhi . kva sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrthena artha÷ . atra eva . yat etat t­nt­co÷ grahaïam etat t­ iti vak«yÃmi . yadi t­ ici ucyate mÃtarau mÃtara÷ pitarau pitara÷ atra api prasajyeta . svas­napt­grahaïam niyamítham bhavi«yati : etayo÷ eva yonisambandhayo÷ na anye«Ãm yonisambandhÃnÃm iti .

(P_3,1.133.2)  KA_II,91.1-11  Ro_III,217     #<ïvuli sakarmakagrahaïam># . ïvuli sakarmakagrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . Ãsità Óayità iti . #<na và dhÃtumÃtrÃt darÓanÃt ïvula÷ >#. na và vaktavyam . kim kÃraïam . dhÃtumÃtrÃt ïvul d­Óyate . ime asya ÃsakÃ÷ ime . asya ÓÃyakÃ÷ . utthitÃ÷ Ãsakà vaiÓravaïasya iti . #<t­jÃdi«u vartamÃnakÃlopÃdÃnam adhyÃyakavedÃdhyÃyakÃrtham># . t­jÃdi«u vartamÃnakÃlopÃdÃnam kartavyam . kim kÃraïam . adhyÃyakavedÃdhyÃyakÃrtham . adhyÃyaka÷ vedÃdhyÃya÷ . adhÅtavati adhye«yamÃïe và mà bhÆt . #<na và kÃlamÃtre darÓanÃt anye«Ãm># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . kÃlamÃtre darÓanÃt anye«Ãm . kÃlamÃtre hi anye pratyayÃ÷ d­Óyante . carcÃpÃra÷ ÓamanÅpÃra÷ .

(P_3,1.134)  KA_II,91.13-18  Ro_III,217-218     #<ac api sarvadhÃtubhya÷># . ac api sarvadhÃtubhya÷ vaktavya÷ . iha api yathà syÃt . bhava÷ Óarva÷ . na tarhi idÃnÅm idam pacÃdyanukramaïam kartavyam . kartavyam ca . kim prayojanam . #<pacÃdyanukramaïam anubandhÃsa¤jÃrtham apavÃdabÃdhanÃrtham ca># . anubandhÃsa¤janÃrtham tÃvat . nada nadÅ cora corÅ . apavÃdabÃdhanÃrtham . jÃrabharà Óvapacà iti .

(P_3,1.135)  KA_II,91.20-92.3  Ro_III,218     #<igupadhebhya÷ upasarge kavidhi÷ me«Ãdyartha÷># .igupadhebhya÷ upasarge ka÷ vidheya÷ . kim prayojanam . me«Ãdyartha÷ . me«a÷ deva÷ seva÷ . #<na và budhÃdÅnÃm darÓanÃt anupasarge api># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . budhÃdÅnÃm anupasarge api ka÷ d­Óyate . budha÷ bhida÷ yudha÷ siva÷ iti . katham me«a÷ deva÷ seva÷ iti . pacÃci«u pÃÂha÷ kari«yate .

(P_3,1.137)  KA_II,92.5-8  Ro_III,218     #<jighra÷ sa¤j¤ÃyÃm prati«edha÷># . jighra÷ sa¤j¤ÃyÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . vyÃjighrati iti vyÃghra÷ . iha ke cit Óasya eva prati«edham Ãhu÷ ke cit jighrabhÃvasya . kim puna÷ atra nyÃyyam . Óasya eva prati«edha÷ nyÃyya÷ . jighrabhÃve hi prati«iddhe kena Óe ÃkÃralopa÷ syÃt .

(P_3,1.138)  KA_II,92.11-15  Ro_III,218-219     #<anupasargÃt nau limpe÷># . anupasargÃt nau limpe÷ iti vaktavyam . nilimpÃ÷ nÃma devÃ÷ . #<gavi ca vinde÷ sa¤j¤ÃyÃm># . gavi ca upapade vinde÷ sa¤j¤ÃyÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . govinda÷ iti . atyalpam idam ucyate : gavi iti . gavÃdi«u iti vaktavyam . govinda÷ aravinda÷ .

(P_3,1.140)  KA_II,92.17-18  Ro_III,219     #<tanote÷ ïa÷ upasaÇkhyÃnam >#. tanote÷ ïa÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . avatanoti iti avatÃna÷ .

(P_3,1.145)  KA_II,92.20  Ro_III,219     n­tikhanira¤jibhya÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . hvÃyaka÷ iti .

(P_3,1.149)  KA_II,93.2-4  Ro_III,219     #<prus­lva÷ sÃdhukÃriïi vunvidhÃnam># . prus­lva÷ sÃdhukÃriïi vun vidheya÷ . sak­t api ya÷ su«Âhu karoti tatra yathà syÃt . bahuÓa÷ ya÷ du«Âhu karoti tatra mà bhÆt .

(P_3,2.1.1)  KA_II,94.2-15  Ro_III,220-221     karmaïi nirvartyamÃïavikriyamÃïe iti vaktatvyam . iha mà bhÆt . Ãdityam paÓyati . hivavantam Órïoti . grÃmam gacchati iti . #<karmaïi nirvartyamÃïavikriyamÃïe cet vedÃdhyÃyÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam># . karmaïi nirvartyamÃïavikriyamÃïe cet vedÃdhyÃyÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . vedÃdhyÃya÷ carcÃpÃra÷ ÓamanÅpÃra÷ . #<yatra ca niyukta÷ >#. yatra ca niyukta÷ tatra upasaÇkhyÃnam kartatvyam . chatradhÃra÷ dvÃrapÃla÷ . #<h­grahinÅvahibhya÷ ca># . h­grahinÅvahibhya÷ ca iti vaktavyam . h­ . bhÃrahÃra÷ . grahi . kamaï¬alugrÃha÷ . nÅ. u«ÂrapraïÃya÷ . vahi . bhÃravÃha÷ . #<aparigaïanam vÃ># . na và artha÷ parigaïanena . kasmÃt na bhavati : Ãdityam paÓyati , himavantam Órïoti . grÃmam gacchati iti . #<anabhidhÃnÃt># . anabhidhÃnÃt eva na bhavi«yati .

(P_3,2.1.2)  KA_II,94.16-95.15  Ro_III,221-223     #<akÃrÃt anupapadÃt karmopapada÷ viprati«edhena># . akÃrÃt anupapadÃt karmopapada÷ bhavati viprati«edhena . anupapadasya avakÃÓa÷ pacati iti paca÷ . karmopapadasya avakÃÓa÷ kumbhakÃra÷ nagarakÃra÷ . odanapÃce ubhayam prÃpnoti . karmopada÷ bhavati viprati«edhena . anupapadasya avakÃÓa÷ vik«ipa÷ vilikha÷ . karmopapadasya sa÷ eva . këÂhabhede ubhayam prÃpnoti . karmopada÷ bhavati viprati«edhena . anupapadasya avakÃÓa÷ jÃnÃti iti j¤a÷ . karmopapadasya sa÷ eva . arthaj¤e ubhayam prÃpnoti . karmopada÷ bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . anupapada÷ t­tÅya÷ . ïvult­jaca÷ . te«Ãm ïa÷ . ïasya ka÷ . sa÷ yathà eva ka÷ ïam bÃdhate evam karmopapadam api bÃdheta . karmopapada÷ api t­tÅya÷ . ïvult­jaca÷ . te«Ãm aï . aïa÷ ka÷ . ubhayo÷ t­tÅyayo÷ yukta÷ viprati«edha÷ . anupapadasya avakÃÓa÷ limpati iti limpa÷ . karmopapadasya sa÷ eva . ku¬yalepe ubhayam prÃpnoti . karmopada÷ bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . anupapada÷ t­tÅya÷ . ïvult­jaca÷ . te«Ãm ka÷ . kasya ka÷ . sa÷ yathà eva Óa÷ kam bÃdhate evam karmopapadam api bÃdheta . kà tarhi gati÷ . madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti evam Óa÷ kam bÃdhi«yate . karmopapadam na bÃdhi«yate . anupapadasya avakÃÓa÷ sugla÷ sumla÷ . karmopapadasya sa÷ eva . va¬avÃsandÃye ubhayam prÃpnoti . karmopada÷ bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . anupapada÷ t­tÅya÷ . ïvult­jaca÷ . te«Ãm ïa÷ . ïasya ka÷ . sa÷ yathà eva ka÷ ïam bÃdhate evam karmopapadam api bÃdheta . kà tarhi gati÷ . purastÃd apavÃdÃ÷ anantarävidhÅn bÃdhante iti evam ayam ka÷ ïam bÃdhi«yate . karmopapadam na bÃdhi«yate .

(P_3,2.1.3)  KA_II,95.16-96.11  Ro_III,223-225     #<ÓÅlikÃmibhak«yÃcaribhya÷ ïa÷ pÆrvapadaprak­tisvaratvam ca># . ÓÅlikÃmibhak«yÃcaribhya÷ ïa÷ vaktavya÷  pÆrvapadaprak­tisvaratvam ca vaktavyam . ÓÅli . mÃæsaÓÅla÷ mÃæsaÓÅlà . ÓÅli . kÃmi . mÃæsakÃma÷ mÃæsakÃmà . kÃmi . bhak«i . mÃæsabhak«a÷ mÃæsabhak«Ã . bhak«i Ãcari . kalyÃïÃcÃra÷ kalyÃïÃcÃrà . #<Åk«ik«amibhyÃm ca >#. Åk«ik«amibhyÃm ca iti vaktavyam . sukhapratÅk«a÷ sukhapratÅk«Ã . kalyÃïak«ama÷ kalyÃïak«amà . kimartham idam ucyate . pÆrvapadaprak­tsvaratvam ca vak«yÃmi ÅkÃra÷ ca mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . iha ya÷ mÃæsam bhak«ayati mÃæsam tasya bhak«a÷ bhavati . ya÷ asau bhak«ayate÷ ac tadantena bahuvrÅhi÷ . evam tarhi siddhe sati yat karmopapadam ïam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ samÃne arthe kevalam vigrahabhedÃt yatra karmopapada÷ ca prÃpnoti bahuvrÅhi÷ ca karmopapada÷ tatra bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . kÃï¬alÃva÷ . kÃï¬Ãni lÃva÷ asya iti bahuvrÅhi÷ na bhavati . bhavati tu bahurvÅhi÷ api . mÃæse kÃma÷ asya mÃæsakÃma÷ mÃæsakÃmaka÷ iti và . #<na tu ambhobhigamÃ># . na tu idam bhavati ambha÷ abhigama÷ asyÃ÷ iti . kim tarhi . ambhobhigÃmÅ iti eva bhavati . kÃï¬alÃve api ca vigrahÃbhÃvÃt na j¤Ãpakasya prayojanam bhavati iti . na e«a÷ asti vigraha÷ kÃï¬Ãni lÃva÷ asya iti . #<ÃnnÃdÃya iti ca k­tÃm vyatyaya÷ chandasi># . ÃnnÃdÃya iti ca k­tÃm vyatyaya÷ chandasi dra«Âavya÷ . annÃdÃya annapataye . ye Ãhutim annÃdÅm k­tvà .

(P_3,2.3)  KA_II,96.13-97.27  Ro_III,225-228     #<kavidhau sarvatra prasÃraïibhya÷ ¬a÷># . kavidhau sarvatra prasÃraïibhya÷ ¬a÷ vaktavya÷ . brahmajya÷ . kim ucyate sarvatra iti . anyatra api na avaÓyam iha eva . hva anyatra . Ãhva÷ prahva÷ iti . #<ke hi samprasÃraïaprasaÇga÷># . ke hi sati samprasÃraïam prasajyeta . samprasÃraïe k­te samprasÃraïapÆrvatve ca uvaÇÃdeÓe Ãhuva÷ iti etat rÆpam syÃt . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ . astu atra samprasÃraïam . samprasÃraïe k­te ÃkÃralopa÷ . tasya sthÃnivadbhÃvÃt uvaÇÃdeÓa÷ na bhavi«yati . pÆrvatve k­te prÃpnoti . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . ÃkÃralopa÷ kriyatÃm pÆrvatvam iti . kim atra kartavyam . paratvÃt ÃkÃralopa÷ . na sidhyati . antaraÇgatvÃt pÆrvatvam prÃpnoti . evam tarhi vÃrïÃt ÃÇgam balÅya÷ bhavati iti ÃkÃralopa÷ bhavi«yati . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . ÃkÃralopa÷ kriyatÃm samprasÃraïam iti . kim atra kartavyam . paratvÃt ÃkÃralopa÷ . nityam samprasÃraïam  . k­te api ÃkÃralope prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . ÃkÃralopa÷ api nitya÷ . k­te api samprasÃraïe prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . anitya÷ ÃkÃralopa÷ . na hi k­te samprasÃraïe prÃpnoti . antaraÇgam hi pÆrvatvam bhÃdhate . yasya lak«aïÃntareïa nimittam vihanyate na tat anityam . na ca samprasÃraïam eva ÃkÃralopasya nimittam hanti . avaÓyam lak«aïÃntaram pÆrvatvam pratÅk«yam . ubhayo÷ nityayo÷ paratvÃt ÃkÃralopa÷ . ÃkÃralope k­te samprasÃraïam . samprasÃraïe k­te yaïÃdeÓe siddham rÆpam Ãhva÷ prahva÷ iti . evam api na sidhyati . ya÷ anÃdi«ÂÃd aca÷ pÆrva÷ tasya vidhim prati sthÃnivadbhÃva÷ . Ãdi«ÂÃt ca e«a÷ aca÷ pÆrva÷ bhavati . evam tarhi ÃkÃralopasya asiddhatvÃt uvaÇÃdeÓa÷ na bhavi«yati . iha api tarhi ÃkÃralopasya asiddhatvÃt uvaÇÃdeÓa÷ na syÃt . juhuvatu÷ jhuhuvu÷ iti . asti atra viÓe«a÷ . ak­te atra Ãttve pÆrvatvam bhavati . idam iha sampradhÃryam Ãttvam kriyatÃm pÆrvatvam iti . kim atra kartavyam . paratvÃt pÆrvatvam . na sidhyati . antaraÇgatvÃt Ãttvam prÃpnoti . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . Ãttvam kriyatÃm samprasÃraïam iti . kim atra kartavyam . paratvÃt Ãttvam . nityam samprasÃraïam . k­te api Ãttve prÃpnoti ak­te api . Ãttvam api nityam . k­te api samprasÃraïe prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . anityam Ãttvam . na hi samprasÃraïe k­te prÃpnoti . paratvÃt pÆrvatvena eva bhavitavyam . yasya lak«aïÃntareïa nimittam vihanyate na tat anityam . na ca samprasÃraïam eva Ãttvasya nimittam vihanti . avaÓyam lak«aïÃntaram pÆrvatvam pratÅk«yam . ubhayo÷ nityayo÷ paratvÃt Ãtttve k­te samprasÃraïam . evam tarhi pÆrvatve yogavibhÃga÷ kari«yate . samprasÃraïÃt para÷ pÆrva÷ bhavati . tata eÇa÷ . eÇa÷ ca samprasÃraïÃt pÆrva÷ bhavati . kimartham idam . ak­te Ãttve pÆrvatvam yathà syÃt . tata÷ padÃntÃt ati . eÇa÷ iti eva . iha api tarhi ak­te Ãttve pÆrvatvam syÃt . Ãhva÷ prahva÷ iti . asti atra viÓe«a÷ . ÃkÃrÃntalak«aïa÷ kavidhi÷ . tena anena avaÓyam Ãttvam pratÅk«yam . li puna÷ aviÓe«eïa dhÃtumÃtrÃt vidhÅyate . #<nityam prasÃraïam . hva÷ yaï . vÃrïÃt ÃÇgam na pÆrvatvam . ya÷ anÃdi«ÂÃt aca÷ pÆrva÷ tatkÃrye sthÃnivattvam hi provÃca bhagavÃn kÃtya÷ . tena asiddhi÷ yaïa÷ te . Ãta÷ ka÷ . li na . eÇa÷ pÆrva÷ . siddha÷ Ãhva÷ tathà sati >#.

(P_3,2.4)  KA_II,98.2-12  Ro_III,229     #<supi stha÷ bhÃve ca># . supi stha÷ iti atra bhÃve ca iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . ÃkhÆttha÷ vartate . Óyenottha÷ Óalabhottha÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate . Ãta÷ anupasarge ka÷ bhavati . tata÷ supi . supi ca ata÷ ka÷ bhavati . kacchena pibati kacchapa÷ . kaÂÃhena pibati kaÂÃha÷ . dvÃbhyÃm pibati dvipa÷ . tata÷ stha÷ . stha÷ ca ka÷ bhavati supi iti . kimartham idam . bhÃve yathà syÃt . kuta÷ nu khalvu etat bhÃve bhavi«yati na puna÷ karmÃdi«u kÃrake«u iti . yogavibhÃgÃt ayam kartu÷ apak­«yate . na ca anyasmin arthe ÃdiÓyate . anirdi«ÂÃrthÃ÷ pratyayÃ÷ svÃrthe bhavanti iti svÃrthe bhavi«yanti . tat yathà guptijkidbhya÷ san yÃvÃdibhya÷ kan . sa÷ asau svÃrthe bhavan bhÃve bhavi«yati .

(P_3,2.5)  KA_II,98.14-20  Ro_III,230     #<tundaÓokayo÷ parim­jÃpanudo÷ ÃlasyasukhÃharaïayo÷># . tundaÓokayo÷ parim­jÃpanudo÷ iti atra ÃlasyasukhÃharaïayo÷ iti vaktavyam . tundaparim­ja÷ alasa÷ . ÓokÃpanuda÷ putra÷ jÃta÷ . ya÷ hi tundam parimÃr«Âi tundaparimÃrja÷ sa÷ bhavati . ya÷ ca Óokam apanudati ÓokÃpanoda÷ sa÷ bhavati . #<kaprakaraïe mÆliavibhujÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># . kaprakaraïe mÆliavibhujÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . mÆlavibhuja÷ ratha÷ . nakhamucÃni dhanÆæ«i . kÃkaguhÃ÷ tilÃ÷ . sarasÅruham kumudam .

(P_3,2.8)  KA_II,99.2-8  Ro_III,230-231     #<surÃsÅdhvo÷ pibate÷># . surÃsÅdhvo÷ pibate÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . k«Årapà brÃhmaïÅ iti . pibate÷ iti kimartham . yà hi surÃm pÃti surÃpà sà bhavati . #<bahulam taïi># . bahulam taïi iti vaktavyam . kim idam taïi iti . sa¤j¤Ãchandaso÷ grahaïam . yà brÃhmaïÅ surÃpÅ bhavati na enÃm devÃ÷ patilokam nayanti . yà brÃhmaïÅ surÃpà bhavati na enÃm devÃ÷ patilokam nayanti .

(P_3,2.9)  KA_II,99.10-18  Ro_III,231     #<acprakaraïe ÓaktilÃÇgalÃÇkuÓaya«ÂitomaraghaÂaghaÂÅdhanu÷«u ghrahe÷ upasaÇkhyÃnam># . acprakaraïe ÓaktilÃÇgalÃÇkuÓaya«ÂitomaraghaÂaghaÂÅdhanu÷«u ghrahe÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . Óaktigraha÷ . Óakti . lÃÇgala . lÃÇgalagraha÷ . lÃÇgala . ÃÇkuÓa . ÃÇkuÓagraha÷ . ÃÇkuÓa . ya«Âi . ya«Âigraha÷ . ya«Âi . tomara . tomaragraha÷ . tomara . ghaÂa . ghaÂagraha÷ . ghaÂa . ghaÂÅ . ghaÂÅgraha÷ . ghaÂÅ . dhanus . dhanurgraha÷ . dhanus . #<sÆtre ca dhÃryarthe># . sÆtre ca dhÃryarthe grahe÷ upasaÇkhyÃnam . sÆtragraha÷ . dhÃryarthe iti kimartham . ya÷ hi sÆtram g­hïÃti sÆtragrÃhaï sa÷ bhavati .

(P_3,2.13)  KA_II,99.20-22  Ro_III,231     #<stambakarïayo÷ hastisÆcakayo÷># . stambakarïayo÷ iti atra hastisÆcakayo÷ iti vaktavyam . stamberama÷ hastÅ . karïejapa÷ sÆcaka÷ . sambe rantà karïe japità iti eva anyatra .

(P_3,2.14)  KA_II,100.2-9  Ro_III,231-232     dhÃtugrahaïam kimartham . #<Óami sa¤j¤ayÃm dhÃtugrahaïam k­¤a÷ hetvÃdi«u Âaprati«edhÃrtham># . Óami sa¤j¤ayÃm dhÃtugrahaïam kriyate k­¤a÷ hetvÃdi«u Âa÷ mà bhÆt iti . Óami sa¤j¤ayÃm ac bhavati iti asya avakÃÓa÷ Óamvada÷ Óambhava÷ . Âasya avakÃÓa÷ ÓrÃddhakara÷ piï¬akara÷ . ÓaÇkarà nÃma parivrÃjikà . ÓaÇkarà Óakunikà tacchilà ca . tasyÃm ubhayam prÃpnoti . paratvÃt Âa÷ syÃt . dhÃtugrahaïasÃmarthyÃt ac eva bhavati . kuïaravìava÷ tu Ãha . na e«Ã ÓaÇkarà . ÓaÇgarà e«Ã . g­ïÃti÷ Óabdakarmà . tasya e«a÷ prayoga÷ .

(P_3,2.15)  KA_II,100.11-21  Ro_III,232-233     #<adhikaraïe Óete÷ pÃrÓvÃdi«u upasaÇkhyÃnam>#. adhikaraïe Óete÷ pÃrÓvÃdi«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . pÃrÓvaÓaya÷ p­«ÂhaÓaya÷ udaraÓaya÷ . #<digdhasahapÆrvÃt ca># . didghasahapÆrvÃt ca iti vaktavyam . digdhasahaÓaya÷ . #<uttÃnÃdi«u kart­«u># . uttÃnÃdi«u kart­«u iti vaktavyam . uttÃnaÓaya÷ avamÆrdhaÓaya÷ . #<girau ¬a÷ chandasi># . girau upapade ¬a÷ chandasi vaktavya÷ . girau Óete giriÓa÷ . #<taddhita÷ vÃ># . taddhita÷ và puna÷ e«a÷ bhavati . girau Óete giriÓa÷ iti .

(P_3,2.16)  KA_II,101.2-6  Ro_III,233     iha kasmÃt na bhavati . kurÆn carati . pa¤cÃlÃn carati iti . adhikaraïe iti vartate . nanu ca karmaïi iti api vartate . tatra kuta÷ etat . adhikaraïe bhavi«yati na puna÷ karmaïi iti . #<care÷ bhik«Ãgrahaïam j¤apakam karmaïi aprasaÇga÷ >#. yat ayam bhik«ÃsenÃdÃye«u ca iti care÷ bhik«Ãgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na bhavati karmaïi iti .

(P_3,2.21)  KA_II,101.9-11  Ro_III,234     #<kiæyattadbahu«u k­¤a÷ ajvidhÃnam># . kiæyattadbahu«u k­¤a÷ ajvidhÃnam kartavyam . kiÇkarà . kim . yat . yatkarà . yat . tat . tatkarà . tat . bahu . bahukarà .

(P_3,2.24)  KA_II,101.13-14  Ro_III,234     #<stambaÓak­to÷ vrÅhivatsayo÷># . vrÅhivatsayo÷ iti vaktavyam . stambakari÷ vrÅhi÷ . Óak­tkari÷ vatsa÷ .

(P_3,2.26)  KA_II,101.16-102.3  Ro_III,234-235     Ãtmambhari÷ iti kim nipÃtyate . Ãtmana÷ mum bh­¤a÷ ca inpratyaya÷ . atyalpam idam ucyate . #<bh­¤a÷ kuk«yÃtmano÷ mum ca># . bh­¤a÷ kuk«yÃtmano÷ mum ca iti vaktavyam . kuk«imbhara÷ . Ãtmambhari÷ carati yÆtham asevamÃna÷ .

(P_3,2.28)  KA_II,102.5-8  Ro_III,235     #<khaÓprakaraïe vÃtasunÅtilaÓardhe«u ajadheÂtudajahÃtibhya÷ >#. khaÓprakaraïe vÃtasunÅtilaÓardhe«u ajadheÂtudajahÃtibhya÷ iti vaktavyam . vÃtamajÃ÷ m­gÃ÷ . vÃta . ÓunÅ . ÓunÅndhaya÷ . ÓunÅ . tila . tilandtuda÷ . tila . Óardha . Óardha¤jahÃ÷ mëÃ÷ .

(P_3,2.29)  KA_II,102.10-17  Ro_III,235-236     #<stane dheÂa÷># . stane dheÂa÷ iti vaktavyam . stanandhaya÷ . tata÷ #<mu«Âau dhma÷ ca># . mu«Âau dhma÷ ca dheÂa÷ ca iti vaktavyam . mu«Âindhama÷ mu«Âidhaya÷ . atayalpam idam ucyate . nÃsikÃnìÅmu«ÂighaÂÅkhÃrÅ«u iti vaktavyam . nÃsikandhama÷ nÃsikandhaya÷ . nÃsika . nìŠ. nìindhama÷ nìindhaya÷ . nìŠ. mu«Âi . mu«Âindhama÷ mu«Âidhaya÷ . mu«Âi . ghaÂÅ . ghaÂindhama÷ ghaÂindhaya÷ . ghaÂÅ . khÃrÅ . khÃrindhama÷ khÃrindhaya÷ . khÃrÅ .

(P_3,2.38)  KA_II,102.19-103..4  Ro_III,236     #<khacprakaraïe game÷ supi upasaÇkhyÃnam># . khacprakaraïe game÷ supi upasaÇkhyÃnam . mitaÇgama÷ . mitaÇgamà hastinÅ . #<vihÃyasa÷ viha ca># . vihÃyasa÷ viha iti ayam ÃdeÓa÷ vaktavya÷ . khac ca . vihaÇgama÷ . #<khac ca ¬it vÃ># . khac ca ¬it và vaktavya÷ . vihaÇga÷ . #<¬e ca># . ¬e ca vihÃyasa÷ viha iti ayam ÃdeÓa÷ vaktavya÷ . vihaga÷ .

(P_3,2.48)  KA_II,103.6-15  Ro_III,236-237     #<¬aprakaraïe sarvatrapannayo÷ upasaÇkhyÃnam># . ¬aprakaraïe sarvatrapannayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . sarvatraga÷ pannaga÷ . #<urasa÷ lopa÷ ca># . urasa÷ lopa÷ ca vaktavya÷ . uraga÷ . #<suduro÷ adhikaraïe># . suduro÷ adhikaraïe ¬a÷ vaktavya÷ . suga÷ durga÷ . #<nisa÷ deÓe># . nisa÷ deÓe ¬a÷ vaktavya÷ . nirga÷ .  apara Ãha . #<¬aprakaraïe anye«u api d­Óyate># . ¬aprakaraïe anye«u api d­Óyate iti vaktavyam . tata÷ stryagÃraga÷ . aÓnute yÃvat annÃya grÃmaga÷ . dhvaæsate gurutalpaga÷ .

(P_3,2.49)  KA_II,103.17-104.3  Ro_III,237     #<dÃrau Ãhana÷ aï antyasya ca Âa÷ sa¤j¤ÃyÃm># . dÃrau upapade ÃÇpÆrvÃt hante÷ aï vaktavya÷ antyasya ca Âa÷ vaktavya÷ . dÃrvÃghÃÂa÷ te vanaspatÅnÃm . #<cÃrau vÃ># . cÃrau upapade ÃÇpÆrvÃt hante÷ aï vaktavya÷ antyasya ca Âa÷ và vaktavya÷ . cÃrvÃghÃÂa÷ cÃrvÃghÃta÷ . #<karmaïi sami ca># . karmaïi upapade sapÆrvÃt hante÷ aï vaktavya÷ antyasya ca Âa÷ và vaktavya÷ . varïasaÇghÃÂa÷ varïasaÇghÃta÷ padasaÇghÃÂa÷ padasaÇghÃta÷ .

(P_3,2.52)  KA_II,104.5-12  Ro_III,237-238     katham idam vij¤Ãyate . lak«aïe kartari iti Ãhosvit lak«aïavati kartari iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate lak«aïe kartari iti siddham jÃyÃghna÷ tilakÃlaka÷ patighnÅ pÃïilekhà iti . jÃyÃghna÷ tilakÃlaka÷ patighnÅ pÃïirekhà iti . jÃyÃghna÷ brÃhmaïa÷ patighnÅ vr«alÅ iti na sidhyati . atha vij¤Ãyate lak«aïavati kartari iti siddham jÃyÃghna÷ brÃhmaïa÷ patighnÅ vr«alÅ iti . jÃyÃghna÷ tilakÃlaka÷ patighnÅ pÃïilekhà iti na sidhyati . astu lak«aïe kartari iti . katham jÃyÃghna÷ , brÃhmaïa÷ patighnÅ vr«alÅ iti . akÃra÷ matvarthÅya÷ . jÃyÃghna÷ asmin asti iti sa÷ ayam jÃyÃghna÷ . patighnÅv­«alÅ iti na sidhyati . astu tarhi lak«aïavati kartari iti . katham jÃyÃghna÷ tilakÃlaka÷ patighnÅ pÃïilekhà iti . amanu«yakart­ke iti evam bhavi«yati .

(P_3,2.53)  KA_II,104.14-17  Ro_III,238     apraïikart­ke iti vaktavyam . iha mà bhÆt . nagaraghÃta÷ hastÅ . yadi apraïikart­ke iti ucyate ÓaÓaghnÅ Óakuni÷ iti na sidhyati . astu tarhi amanu«yakart­ke iti eva . katham nagaraghÃta÷ hastÅ . k­tyalyuÂa÷ bahulam iti evam atra aï bhavi«yati .

(P_3,2.55)  KA_II,104.19-20  Ro_III,238     #<rÃjaghe upasaÇkhyÃnam># . rÃjaghe upasaÇkhyÃnam kartavyam . rÃjagha÷ .

(P_3,2.56)  KA_II,105.3-20  Ro_III,238-240     #<khyuni cviprati«edhÃnarthakyam lyuÂkhyno÷ aviÓe«Ãt># . khyuni cviprati«edha÷ anarthaka÷ . kim kÃraïam .  lyuÂkhyno÷ aviÓe«Ãt . khyunà mukte lyuÂà bhavitavyam . na ca asti viÓe«a÷ cvyante upapade lyuÂa÷ khyuna÷ và . tat eva rÆpam sa÷ eva svara÷ . ayam asti viÓe«a÷ . lyuÂi sati ÅkÃreïa bhavitavyam . khyuni sati na bhavitavyam . khyuni api sati bhavatavyam . evam hi saunÃgÃ÷ paÂhanti . na¤sna¤ÅkkhyuæstaruïatalunÃnÃm upasaÇkhyÃnam iti . ayam tarhi viÓe«a÷ . khyuni sati nityasamÃsena bhavitavyam . upapadasamÃsa÷ hi nityasamÃsa÷ iti . lyuÂi sati na bhavitavyam . lyuÂi api bhavitavyam . gatisamÃsa÷ api hi nityasamÃsa÷ . cyvantam ca gatisa¤j¤am bhavati . mumartham tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . khyuni sati mumà bhavitavyam . lyuti sati na bhavitavyam . #<mumartham iti cet na avyayatvÃt># . mumartham iti cet tat na . kim kÃraïam . avyayatvÃt . anavyayasya mum ucyate . cvyantam ca avyayasa¤j¤am . #<uttarÃrtham tu># . uttarÃrtham tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . kartari bhuva÷ khi«ïuckhuka¤au acvau iti eva . ìhyÅbhavità . atha idÃnÅm anena mukte tÃcchÅlila÷ i«ïuc vidhÅyate . sa÷ atra kasmÃt na bhavati . rƬhiÓabdaprakÃrÃ÷ tacchÅlikÃ÷ . na ca rƬ÷iÓabdÃ÷ gatibhi÷ viÓe«yante . na hi bhavati pradevadatta÷ iti .

(P_3,2.57)  KA_II,105.22-106.11   Ro_III,240-241     kimartham khi«ïuc ikÃrÃdi÷ kriyate na ksnu÷ iti eva ucyeta . tatra ayam api artha÷ . svarÃrtha÷ cakÃra÷ na kartavya÷ bhavati . kena idÃnÅm ikÃrÃditvam kriyate . #<i«ïuca÷ ikÃrÃditvam udÃttatvÃt k­tam bhuva÷># . bhavate÷ udÃttatvÃt ikÃrÃditvam bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . khit ayam kriyate . tatra cartve k­te syÃt . kit và khit và iti . sandehamÃtram etat bhavati . sarvasandehe«u ca idam upati«Âhate . vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ . na hi sandehÃt alak«aïam iti . khit iti vyÃkhyÃsyÃma÷ . #<na¤a÷ tu svarasiddhyartham ikÃrÃditvam i«ïuca÷># . idam tarhi prayojanam . k­tyoke«ïuccÃrvÃdaya÷ ca iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . etat api na asti prayojanam . ayam api iÂi k­te «atve ca i«ïuc bhavi«yati . na sidhyati . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . atha và asiddham khalu api «atvam . «atvasya asiddhatvÃt isnuc eva bhavati . #<i«ïuca÷ ikÃrÃditvam udÃttatvÃt k­tam bhuva÷ . na¤a÷ tu svarasiddhyartham ikÃrÃditvam i«ïuca÷># .

(P_3,2.58)  KA_II,106.13-19  Ro_III,241-242     kimartha÷ nakÃra÷ . ¤niti iti ÃdyudÃttatvam yathà syÃt . na etat asti prayojanam . ekÃca÷ ayam vidhÅyate . tatra na artha÷ svarÃrthena nakÃreïa anubandhena . dhÃtusvareïa eva siddham . ya÷ tarhi anekÃc . dadh­k iti . vak«yati etat dh­«e÷ dvirvacanam antodÃttatvam ca nipÃtyate iti . viÓe«aïÃrtha÷ tarhi . kva viÓe«anÃrthena artha÷ . kvinpratyayasya ku÷ iti . kvipratyayasya ku÷ iti ucyamÃne sandeha÷ syÃt . kvi÷ và e«a÷ pratyaya÷ kvip và iti . sandehamÃtram etat bhavati . sarvasandehe«u ca idam upati«Âhate . vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ . na hi sandehÃt alak«aïam iti . kkvipratyayasya iti vyÃkhyÃsyÃma÷ .

(P_3,2.59)  KA_II,106.21-23  Ro_III,242     dadh­k iti kim nipÃtyate . #<dh­«e÷ dvirvacanam antodÃttatvam ca># . dh­«e÷ dvirvacanam antodÃttatvam ca nipÃtyate .

(P_3,2.60.1)  KA_II,107.2-5  Ro_III,242     kimartha÷ ¤akÃra÷ . svarÃrtha÷ . ¤niti iti ÃdyudÃttatvam yathà syÃt . na etat asti prayojanam . nakÃreïa api e«a÷ svara÷ siddha÷ . viÓe«aïÃrtha÷ tarhi bhavi«yati . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . ka¤kvarap iti . kankvarap iti ucyÃmÃne yÃcitikà atra api prasajyeta ..

(P_3,2.60.2)  KA_II,107.6-15  Ro_III,242-243     #<d­Óe÷ samÃnÃnyayo÷ ca upasaÇkhyÃnam># . d­Óe÷ samÃnÃnyayo÷ ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . sad­k sad­Óa÷ anyÃd­k anyÃd­Óa÷ . #<k­darthÃnupapatti÷ tu># . k­dartha÷ tu na upapadyate . d­Óe÷ kartari prÃpnoti . #<ivÃrthe tu taddhita÷># . ivÃrthe ayam taddhita÷ dra«Âavya÷ . sa÷ iva ayam tÃd­k . anya iva ayam anyÃd­k . atha và yukta÷ eva atra k­dartha÷ . karmakartà ayam . tam iva imam paÓyanti janÃ÷ . sa÷ ayam sa÷ iva d­ÓyamÃna÷ tam iva ÃtmÃnam paÓyati . tÃd­k . anyam iva imam paÓyanti janÃ÷ . sa÷ ayam anya÷ iva d­ÓyamÃna÷ anyam iva ÃtmÃnam paÓyati . anyÃd­k iti .

(P_3,2.61)  KA_II,107.18-21  Ro_III,243-244     #<sadÃdi«u subgrahaïam># . sadÃdi«u subgrahaïam kartavyam . hotà vedi«at . atithi÷ curoïasat . na tarhi idÃnÅm upasarge api iti vaktavyam . vaktavyam ca . kim prayojanam . j¤ÃpakÃrtham . kim j¤Ãpyam . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ . anyatra subgrahaïe upasargagrahaïam na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . vada÷ supi anupasargagrahaïam coditam . tat na vaktavyam bhavati .

(P_3,2.68-69)  KA_II,108.2-6  Ro_III,244     kimartham idam ucyate na ada÷ ananne iti eva siddham . na sidhyati . chandasi iti etat anuvartate . bhëÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . pÆrvasmin eva yoge chandograhaïam niv­ttam . tat ca avaÓyam nivartyam amÃt iti evamartham . ata÷ uttaram paÂhati . #<ada÷ ananne kravyegrahaïam vÃsarÆpaniv­ttyartham># . ada÷ ananne kravyegrahaïam kriyate vÃsarÆpa÷ mà bhÆt .

(P_3,2.71)  KA_II,108.8-18  Ro_III,245-246     #<ÓvetavahÃdÅnÃæ ¬as># . ÓvetavahÃdÅnÃæ ¬as vaktavya÷ . ÓvetavÃ÷ indra÷ . #<padasya ca># . padasya ca iti vaktavyam . iha mà bhÆt . ÓvetavÃhau ÓvetavÃha÷ . kim prayojanam . #<rvartham># . ru÷ yathà syÃt . kriyate rvartham nipÃtanam . avayÃ÷ ÓvetavÃ÷ puro¬Ã÷ ca iti . Ãta÷ ca rvartham . ukthaÓasÓabdasya sÃmÃnyena ru÷ siddha÷ . na tasya nipÃtanam kriyate . tat na vaktavyam . avaÓyam tat vaktavyam dÅrghÃrtham . na etat asti prayojanam . siddham atra dÅrghatvam atvasantasya ca adhÃto÷ iti . yatra tena na sidhyati tadartham . kva ca tena na sidhyati . sambuddhau . he ÓvetavÃ÷ iti . na tarhi idÃnÅm ¬as vaktavya÷ . vaktavya÷ ca . kim prayojanam . uttarítham . ÓvetavobhyÃm Óvetavobhi÷ .

(P_3,2.77)  KA_II,108.20-109.3  Ro_III,246     kimartham stha÷ kakvipau ucyete na kvip siddha÷ anyebhya÷ api d­Óyate iti ka÷ ca Ãta÷ anupasarge ka÷ iti . na sidhyati . viÓe«vihita÷ ka÷ sÃmÃnyavihitam kvipam bÃdhate. vÃsarÆpeïa kvip api bhavi«yati . idam tarhi Óaæstha÷ ÓaæsthÃ÷ . uktam etat . Óami sa¤j¤ÃyÃm dhÃtugrahaïam k­¤a÷ hetvÃdi«u Âaprati«edhÃrtham iti . sa÷ yathà eva ac Âam bÃdhate evam kakvipau api bÃdheta .

(P_3,2.78)  KA_II,109.5-10  Ro_III,247     supi iti vartamÃne puna÷ subgrahaïam kimartham . anupasarge iti evam tat abhÆt . idam submÃtre yathà syÃt . pratyÃsÃriïya÷ udÃsÃriïya÷ . #<ïinvidhau sÃdhukÃriïi upasaÇkhyÃnam># . ïinvidhau sÃdhukÃriïi upasaÇkhyÃnam kartavyam . sÃdhukÃrÅ sÃdhudÃyÅ . #<brahmaïi vada÷># . brahmaïi vada÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . brahmavÃdina÷ vadanti .

(P_3,2.80)  KA_II,109.12-20  Ro_III,247-248     kim udÃharaïam . aÓrÃddhabhojÅ . kim ya÷ aÓrÃddham bhuÇkte sa÷ aÓrÃddhabhojÅ . kim ca ata÷ . yadà asau aÓrÃddham na bhuÇkte tadà asya vratalopa÷ syÃt . tat yathà : sthÃyÅ yadà na ti«thati tadà asya vratalopa÷ bhavati . evam tarhi ïinyantena samÃsa÷ bhavi«yati : na ÓrÃddhabhojÅ aÓrÃddhabhojÅ . na evam Óakyam . svare hi do«a÷ syÃt . aÓrÃddhabhojÅ iti evam svara÷ prasajyeta . aÓrÃddhabhojÅ iti ca i«yate .  evam tarhi na¤a÷ eva ayam bhujiprati«edhavÃcina÷ ÓrÃddhaÓabdena asamarthasamÃsa÷ : na bhojÅ ÓrÃddhasya iti . sa÷ tarhi asamarthasamÃsa÷ vaktavya÷ . yadi api vaktavya÷ atha và etarhi bahÆni prayojanÃni . kÃni . asÆryampaÓyÃni mukhÃni . apÆrvageyÃ÷ ÓlokÃ÷ . aÓrÃddhabhojÅ brÃhmaïa÷ . su anapuæsakasya iti .

(P_3,2.83)  KA_II,109.22-110.16  Ro_III,248-250     Ãtmagrahaïam kimartham . paramÃne mà bhÆt . kriyamÃïe api Ãtmagrahaïe paramÃne prÃpnoti . kim kÃraïam . Ãtmana÷ iti iyam kartari «a«ÂhÅ mÃna÷ iti akÃra÷ bhÃve .  sa÷ yadi eva ÃtmÃnam manyate atha api param Ãtmana÷ eva asau mÃna÷ bhavati . na e«a÷ do«a÷ . Ãtmana÷ iti karmaïi «a«ÂhÅ . katham . kart­karmaïo÷ k­ti iti . nanu ca kartari api vai etena eva vidhÅyate . tatra kuta÷ etat karmaïi bhavi«yati na puna÷ kartari iti . evam tarhi #<karmakartari ca># . karmakartari ca iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . Ãtmana÷ iti karmaïi «a«ÂhÅ . katham . kart­karmaïo÷ k­ti iti . nanu ca uktam kartari api vai etena eva vidhÅyate . tatra kuta÷ etat karmaïi bhavi«yati na puna÷ kartari iti . ÃtmagrahaïasÃmarthyÃt karmaïi vij¤Ãsyate . evam api karmakart­grahaïam kartavyam karmÃpadi«Âa÷ yak yathà syÃt Óyan mà bhÆt iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ yaka÷ và Óyana÷ và . yaki sati antodÃttatvena bhavitayam Óyani sati ÃdyudÃttatvena . Óyani api sati antodÃttatvena eva bhavitavyam . katham . khaÓa÷ svara÷ Óyana÷ svaram bÃdhi«yate . sati Ói«ÂatvÃt Óyana÷ svara÷ prÃpnoti . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati sati Ói«Âa÷ api vikaraïasvara÷ sÃrvadhÃtukasvaram na bÃdhate iti yat ayam tÃse÷ parasya lasÃrvadhÃtukasya anudÃttatvam ÓÃsti . lasÃrvadhÃtuke etat j¤Ãpakam syÃt . na iti Ãha . aviÓe«eïa j¤Ãpakam .

(P_3,2.84)  KA_II,111.2-112.4  Ro_III,250-254     bhÆte iti ucyate . kasmin bhÆte . kÃle . na vai kÃlÃdhikÃra÷ asti . evam tarhi dhÃto÷ iti vartate . dhÃtau bhÆte . dhÃtu÷ vai Óabda÷ . na ca Óabdasya bhÆtabhavi«yadvartamÃnatÃyÃm sambhava÷ asti . Óabde asambhavÃt arthe kÃryam vij¤Ãsyate . ka÷ puna÷ dhÃtvartha÷ . kriyà . kriyÃyÃm bhÆtÃyÃm . yadi evam #<ni«ÂhÃyÃm itaretarÃÓrayatvÃt aprasiddhi÷># . ni«ÂhÃyÃm itaretarÃÓrayatvÃt aprasiddhi÷ . kà itaretarÃÓrayatà . bhÆtakÃlena Óabdena nirdeÓa÷ kriyate . nirdeÓottarakÃlam ca bhÆtakÃlatà . tat etat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca na prakalpante . #<avyayanirdeÓÃt siddham># . avyayavatà Óabdena nirdeÓa÷ kari«yate . avartamÃne abhavi«yati iti . sa÷ tarhi avyayavatà Óabdena nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . avyayam e«a÷ bhÆteÓabda÷ na bhavate÷ ni«Âhà . katham avyayatvam . vibhaktisvarapratirÆpakÃ÷ ca nipÃtÃ÷ bhavanti iti nipÃtasa¤j¤Ã . nipÃtam avyayam iti avayayasa¤j¤Ã . atha api bhavate÷ ni«Âhà evam api avayayam eva . katham na vyeti iti avyayam . kva puna÷ na vyeti . etau kÃlaviÓe«au vartamÃnabhavi«yantau . svabhÃvata÷ bhÆte eva vartate . yadi tatri na vyeti iti avyayam . #<na và tadvidhÃnasya anyatra abhÃvÃt># . na và bhÆtÃdhikÃreïa artha÷ . kim kÃraïam . tadvidhÃnasya anyatra abhÃvÃt . ye api ete ita÷ uttaram pratyayÃ÷ Ói«yante ete api etau kÃlaviÓe«au na viyanti vartamÃnabhavi«yantau . svabhÃvata÷ eva te bhÆte eva vartante . ata÷ uttaram paÂhati . #<bhÆtÃdhikÃrasya prayojanam kumÃraghÃtÅ ÓÅr«aghÃtÅ Ãkhuhà bi¬Ãla÷ sutvÃna÷ sunavanta÷ su«upu«a÷ anehÃ÷ agnim ÃdadhÃnasya># . kumÃraghÃtÅ ÓÅr«aghÃtÅ iti bhavi«yadvartamÃnÃrtha÷ bhÆtaniv­ttyartha÷ . Ãkhuhà bi¬Ãla÷ iti bhavi«yadvartamÃnÃrtha÷ . itarathà hi brahmÃdi«u niyama÷ tri«u kÃle«u nivartaka÷ syÃt . sutvÃna÷ sunvanta÷ . yaj¤asaæyoge Çvanipa÷ tri«u kÃle«u Óatà apavÃda÷ mà bhÆt . su«upu«a÷ . najiÇ sarvakÃlapavÃda÷ mà bhÆt . anehÃ÷ iti vartamÃnakÃla÷ eva . anyatra anÃhantà . ÃdadhÃnasya . kÃnaca÷ cÃnaÓ tÃcchÅlÃdi«u sarvakÃlÃpavÃda÷ mà bhÆt . agnim ÃdadhÃnasya . ÃdadhÃnasya iti eva anyatra .

(P_3,2.87)  KA_II,112.6-15  Ro_III,254-255     kimartham brahmÃdi«u hante÷ kvip vidhÅyate . na kvip ca anyebhya÷ api d­Óyate iti eva siddham . #<brahmÃdi«u hante÷ kvibvacanam niyamÃrtham >#. niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . brahmÃdi«u eva hante÷ kvip yathà syÃt . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha .upapadaviÓe«e etasmin ca viÓe«e . atha brahmÃdi«u hante÷ ïininà bhavitavyam . na bhavitavyam . kim kÃraïam . ubhayata÷ niyamÃt . ubhayata÷ niyama÷ ayam . brahmÃdi«u eva hante÷ kvip bhavati . kvip eva ca brahmÃdi«u iti .     #<tathà ca uttarasya niyamítham># . evam ca k­tvà uttarasya yogasya vacanÃrtha÷ upapanna÷ bhavati . bahulam chandasi iti . ya÷ mÃt­hà pit­hà bhrÃt­hà . na ca bhavati . amitraghÃta÷ .

(P_3,2.93)  KA_II,112.17-18  Ro_III,255     #<karmaïi kutsite># . karmaïi kutsite iti vaktavyam . iha mà bhÆt . dhÃnyavikrÃya÷ .

(P_3,2.101)  KA_II,112.20-21  Ro_III,256     anyebhya÷ api d­Óyate iti vaktavyam , iha api yathà syÃt . Ãkhà utkhà parikhà .

(P_3,2.102.1)  KA_II,113.2-22  Ro_III,256-257     #<ni«ÂhÃyÃm itaretarÃÓrayatvÃt aprasiddhi÷># . ni«ÂhÃyÃm itaretarÃÓrayatvÃt aprasiddhi÷ . kà itaretarÃÓrayatà . sato÷ ktaktavatvo÷ sa¤j¤ayà bhavitavyam sa¤j¤ayà ca ktaktavatÆ bhÃvyete . tat etat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca na prakalpante . #<dvi÷ và ktaktavtugrahaïam># . dvi÷ và ktaktavtugrahaïam kartavyam . ktaktavtÆ bhÆte . ktaktavatÆ ni«Âhà iti . yadi puna÷ iha eva ni«ÂhÃsa¤j¤Ã api ucyeta : ktaktavtÆ bhÆte . tata÷ ni«Âhà . ni«ÂhÃsa¤j¤au ca ktaktavtÆ bhavata÷ iti . kim k­tam bhavati . dvi÷ và ktaktavtugrahaïam na kartavyam bhavati . evam api tau iti vaktavyam syÃt . vak«yati hi etat . tau sat iti vacanam asaæsargÃrtham iti . asaæsaktayo÷ bhÆtena kÃlena ni«ÂhÃsa¤j¤Ã yathà syÃt . ¤imidà minna÷ ¤ik«vidà k«vinna÷ . yadi puna÷ ad­«ÂaÓrutau eva ktaktavatÆ g­hÅtvà ni«ÂhÃsa¤j¤Ã ucyeta . na evam Óakyam . d­«ÂaÓrutayo÷ na syÃt . ¤imidà minna÷ . tasmÃt na evam Óakyam . na cet evam dvi÷ và ktaktavtugrahaïam kartavyam itaretarÃÓrayam và bhavati . na e«a÷ do«a÷ . itaretarÃÓrayamÃtram etat bhavati . sarvÃïi ca itaretarÃÓrayÃïi ekatvena parih­tÃni siddham tu nityaÓabdatvÃt iti . na idam tulyam anyai÷ itaretarÃÓrayai÷ . na hi sa¤j¤Ã nityà . evam tarhi bhÃvinÅ sa¤j¤Ã vij¤Ãsyate . tat yathà : ka÷ cit kam cit tantuvÃyam Ãha : asya sÆtrasya ÓÃÂakam vaya iti . sa÷ paÓyati . yadi ÓÃÂaka÷ na vÃtavya÷ atha vÃtavya÷ na ÓÃÂaka÷ . ÓÃÂaka÷ vÃtavya÷ iti viprati«iddham. bhÃvinÅ khalu asya sa¤j¤Ã abhipretà . sa÷ manye vÃtavya÷ yasmin ute ÓÃÂaka÷ iti etat bhavati iti . evam iha api tau bhÆte kÃle bhavata÷ yayo÷ abhinirv­tayo÷ ni«Âhà iti e«Ã sa¤j¤Ã bhavi«yati .

(P_3,2.102.2)  KA_II,113.24-114.15  Ro_III,258-259     #<Ãdikarmaïi ni«ÂhÃ># . Ãdikarmaïi ni«Âhà vaktavyà . prak­ta÷ kaÂam devadatta÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . #<yat và bhavantyarthe># . yat và bhavantyarthe bhëyate . prak­ta÷ kaÂam devadatta÷ . prakaroti kaÂam devadatta÷ iti . #<nyÃyyà tu ÃdyapavargÃt># . nyÃyyà tu e«Ã bhÆtakÃlatà . kuta÷ . ÃdyapavargÃt . Ãdi÷ atra apav­kta÷ . e«a÷ ca nÃma nyÃyya÷ bhÆtakÃla÷ yatra kim cit apav­ktam d­Óyate . #<và ca adyatanyÃm># . và ca adyatanyÃm bhëyate . prak­ta÷ kaÂam devadatta÷ . prÃkÃr«Åt kaÂam devadatta÷ iti . kim Óakyante ete ÓabdÃ÷ prayoktum iti ata÷ nyÃyyà e«Ã bhÆtakÃlatà . na avaÓyam prayogÃt eva . kriyà nÃma iyam atyantÃparid­«Âà anumÃnagamyà aÓakyà piï¬ÅbhÆtà nidarÓayitum yathà garbha÷ nirluÂhita÷ . sà asau yena yena Óabdena abhisambadhyate tÃvati tÃvati parisampÃpyate . tat yathà . ka÷ cit pÃÂaliputram jigami«u÷ ekam aha÷ gatvà Ãha idam adya gatam iti . na ca tÃvatà asya vrajikriyà parisamÃptà bhavati . yat tu gatam tat abhisamÅk«ya etat prayujyate idam adya gatam iti . evam iha api yat k­tam tat abhisamÅk«ya etat prayujyate prak­ta÷ kaÂam devadatta÷ iti . yadà hi veïikÃnta÷ kaÂa÷ abhisamÅk«ita÷ bhavati prakaroti kaÂam iti eva tadà bhavati .

(P_3,2.106-107.1)  KA_II,114.19-115.2  Ro_III,260     kimartham kÃnackvaso÷ vÃvacanam kriyate . #<kÃnackvaso÷ vÃvacanam chandasi tiÇa÷ darÓanÃt># . kÃnackvaso÷ vÃvacanam kriyate chandasi tiÇa÷ darÓanÃt . chandasi tiÇ api d­Óyate . aham sÆram ubhayata÷ dadarÓa . aham dyÃvÃp­thivÅ ÃtatÃna . #<na và anena vihitasya ÃdeÓavacanÃt># . na và etat prayojanam  asti . kim kÃraïam . anena vihitasya ÃdeÓavacanÃt . astu anena vihitasya ÃdeÓa÷ . kena idÃnÅm chandasi vihitasya liÂa÷ Óravaïam bhavi«yati . chandasi luÇlaÇliÂa÷ iti anena . tat etat vÃvacanam ti«Âhatu tÃvat sÃnnyÃsikam .

(P_3,2.106-107.2)  KA_II,115.3-8  Ro_III,260-261     atha kitkaraïam kimartham na asaæyogÃt li kit iti eva siddham . #<kitkararaïam saæyogÃrtham># . kitkararaïam kriyate saæyogÃrtham . saæyogÃntÃ÷ prayojayanti . v­trasya yat badbadhÃnasya rodasÅ . tvam arïavÃn badbadhÃnÃæ aramïÃ÷ . a¤je÷ ÃjivÃn iti . chÃndasau kÃnackvasÆ . li ca chandasi sÃrvadhÃtukam api bhavati . tatra sÃrvadhÃtukam apit Çit bhavati iti ÇittvÃt lupadhÃlopa÷ bhavi«yati .#< ÌkÃrÃntaguïaprati«edhÃrtham vÃ># .  ÌkÃrÃntaguïaprati«edhÃrtham tarhi kitkaraïam kartavyam . ayam liÂi ÌkÃrÃntÃnÃm prati«edhavi«aye guïa÷ Ãrabhyate . sa÷ yathà eva iha prati«edham bÃdhitvà guïa÷ bhavati teratu÷ teru÷ evam iha api syÃt titÅrvÃn tirirÃïa÷ . puna÷ kitkaraïà prati«idhyate .

(P_3,2.108)  KA_II,115.14-116.10  Ro_III,261-263     #<bhëÃyÃm sadÃdibhya÷ và liÂ># . bhëÃyÃm sadÃdibhya÷ và li vaktavya÷ . kim prayojanam . #<tadvi«aye luÇa÷ aniv­ttyartham># . tasya liÂa÷ vi«aye luÇa÷ aniv­tti÷ yathà syÃt . upasedivÃn kautsa÷ pÃïinim . upÃsadat . #<anadyatanaparok«ayo÷ ca># . anadyatanaparok«ayo÷ ca và li vaktavya÷ . upasedivÃn kautsa÷ pÃïinim . upÃsÅdat . upasasÃda . #<apavÃdaviprati«edhÃt hi tayo÷ bhÃva÷># . apavÃdaviprati«edhÃt hi tau syÃtÃm . kau . laÇliÂau . #<tasya kvasu÷ aparok«e nityam># . tasya liÂa÷ bhëÃyÃm kvasu÷ aparok«e nityam iti vaktavyam . aparok«agrahaïena na artha÷ . tasya kvasu÷ nityam iti eva . kena idÃnÅm liÂa÷ parok«e Óravaïam bhavi«yati . parok«e li iti anena . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . anuv­tti÷ kari«yate . bhëÃyÃm sadÃdibhya÷ và li bhavati liÂa÷ ca kvasu÷ bhavati . tata÷ luÇ . luÇ bhavati bhÆte kÃle . bhëÃyÃm sadÃdibhya÷ và li bhavati liÂa÷ ca kvasu÷ bhavati . tata÷ anadyatane laÇ . anadyatane bhÆte kÃle laÇ bhavati . bhëÃyÃm sadÃdibhya÷ và li bhavati liÂa÷ ca kvasu÷ bhavati . parok«e li bhavati . bhëÃyÃm sadÃdibhya÷ và li bhavati liÂa÷ ca kvasu÷ bhavati . tatra ayam api artha÷ . tasya kvasu÷ aparok«e nityam iti etat na vaktavyam bhavati .

(P_3,2.109)  KA_II,116.11-117.23  Ro_III,263-266     kim upeyivÃn iti nipÃtanam kriyate . upeyu«i nipÃtanam i¬artham . upeyu«i nipÃtanam kriyate i¬artham . i yathà syÃt . na etat asti prayojanam . siddha÷ atra i vasvekÃkÃdghasÃm iti . dvirvacane k­te anekÃctvÃt na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . dvirvacanam kriyatÃm i iti . kim atra kartavyam . paratvÃt i¬Ãgama÷ . nityam dvirvacanam . k­te api iÂi prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . i api nitya÷ . k­te api dvirvacane ekÃdeÓe ca prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . na atra ekÃdeÓa÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . dÅrgha÷ iïa÷ kiti iti dÅrghatvena bÃdhate . tat etat upeyu«i nipÃtanam i¬artham kriyate . #<upeyu«i nipÃtanam i¬artham iti cet ajÃdau atiprasaÇga÷ >#. upeyu«i nipÃtanam i¬artham iti cet ajÃdau atiprasaÇga÷ bhavati . upeyu«Ã upeyu«e upeyu«a÷ upeyu«i iti . #<ekÃdi«Âasya ÅybhÃvÃrtham tu># . ekÃdi«Âasya ÅybhÃvÃrtham tu nipÃtanam kriyate . ekÃdi«Âasya Åy iti etat rÆpam nipÃtyate . nanu ca uktam na atra ekÃdeÓa÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . dÅrgha÷ iïa÷ kiti iti dÅrghatvena bÃdhate iti . tat hi na su«Âhu ucyate . na hi dÅrghatvam ekÃdeÓam bÃdhate . ka÷ tarhi bÃdhate . yaïÃdeÓa÷ . sa÷ ca kva bÃdhate . yatra asya nimittam asti . yatra hi nimittam na asti ni«pratidvandva÷ tatra ekÃdeÓa÷ . #<vya¤jane yaïÃdeÓÃrtham vÃ># . atha và vya¤jane eva yaïÃdeÓa÷ nipÃtyate . yaïÃdeÓe k­te ekÃca÷ iti i siddha÷ bhavati . apara÷ Ãha : #<na upeyivÃn nipÃtya÷ . dvirvacanÃd i bhavi«yati paratvÃt># . dvirvacanam kriyatÃm i iti i bhavi«yati viprati«edhena . iha api tarhi dvirvacanÃt i syÃt bibhidvÃn cicchidvÃn . #<anye«Ãm ekÃcÃm dvirvacanam nityam iti Ãhu÷ >#. anye«Ãm ekÃcÃm nityam dvirvacanam . k­te api iÂi prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . #<asya puna÷ i ca nitya÷ dvivracanam ca >#. asya puna÷ i ca eva nitya÷ dvivracanam ca . dvirvacane ca k­te ekÃc bhavati . katham . ekÃdeÓe k­te . #<tasmÃt i bÃdhate dvitvam># . tasmÃt i dvirvacanam bÃdhate . #<anÆcÃna÷ kartari># . anÆcÃna÷ kartarÅti vaktavyam . anÆktavÃn anÆcÃna÷ . anÆktam iti eva anyatra . #<na upeyivÃn nipÃtya÷ . dvirvacanÃd i bhavi«yati paratvÃt . anye«Ãm ekÃcÃm dvirvacanam nityam iti Ãhu÷ . asya puna÷ i ca nitya÷ dvivracanam ca . na vihanyate hi asya . dvirvacane ca ekÃctvÃt . tasmÃt i bÃdhate dvitvam># .

(P_3,2.110.1)  KA_II,117.25-111.14  Ro_III,266-267     #<luÇl­Âo÷ apavÃdaprasaÇga÷ bhÆtabhavi«yato÷ aviÓe«avacanÃt># . luÇl­Âo÷ apavÃda÷ prÃpnoti . agÃma gho«Ãn . apÃma paya÷ . aÓayi«mahi pÆtÅkat­ïe«u . gami«yÃma÷ gho«Ãn . pÃsyÃma÷ paya÷ . Óayi«yÃmahe pÆtÅkat­ïe«u . kim kÃraïam . bhÆtabhavi«yato÷ aviÓe«avacanÃt . bhÆtabhavi«yato÷ aviÓe«eïa vidhÅyete luÇl­Âau . tayo÷ viÓe«avihitau lanluÂau apavÃdau prÃpnuta÷ . #<na và apavÃdasya nimittÃbhÃvÃt anadyatane hi tayo÷ vidhÃnam># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . apavÃdasya nimittÃbhÃvÃt . na atra apavÃdasya nimittam asti . kim kÃraïam . anadyatane hi tayo÷ vidhÃnam . anadyatane hi tau vidhÅyete laÇluÂau . na ca atra anadyatana÷ kÃla÷ vivak«ita÷ . kim tarhi . bhÆtakÃlasÃmÃnyam bhavi«yatkÃlasÃmÃnyam ca . yadi api tÃvat atra etat Óakyate vaktum gami«yÃma÷ gho«Ãn pÃsyÃma÷ paya÷ Óayi«yÃmahe pÆtÅkat­ïe«u iti yatra etat na j¤Ãyate kim kadà iti . iha tu katham agÃma gho«Ãn apÃma paya÷ aÓayi«mahi pÆtÅkat­ïe«u yatra etat nirj¤Ãtam bhavati amu«min ahani gatam iti . atra api na và apavÃdasya nimittÃbhÃvÃt anadyatane hi tayo÷ vidhÃnam iti eva . katham puna÷ sata÷ nÃma avivak«Ã syÃt . sata÷ api avivak«Ã bhavati . tat yathà . alomikà e¬akà . anudarà kanyà . asata÷ ca vivak«Ã bhavati . tat yathà . samudra÷ kuï¬ikà . vindhya÷ vardhitakam iti .

(P_3,2.110.2)  KA_II,118.15-20  Ro_III,268     #<vase÷ luÇ rÃtriÓe«e># . vase÷ luÇ rÃtriÓe«e vaktavya÷ . nyÃyye pratyutthÃne pratyutthitam ka÷ cit kam cit p­cchati . kva bhavÃn u«ita÷ iti . sa÷ Ãha . amutra avÃtsam iti . amutra avasam iti prÃpnoti . #<jÃgaraïasantatau># . jÃgaraïasantatau iti vaktavyam . ya÷ hi muhÆrtamÃtram api svapiti tatra amutra avasam iti eva bhavitavyam .

(P_3,2.111)  KA_II,118.22-119.7  Ro_III,268-269     #<anadyatane iti bahuvrÅhinirdeÓa÷ adya hya÷ abhuk«mahi iti># . anadyatane iti bahuvrÅhinirdeÓa÷ kartavya÷ . avidyamÃnÃdyatane anadyatane iti . kim prayojanam .  adya hya÷ abhuk«mahi iti . adya ca hya÷ ca abhuk«mahi iti vyÃmiÓre luÇ eva yathà syÃt . yadi evam adyatane api laÇ prÃpnoti . na hi adyatane adyatana÷ vidyate . adyatane api adyatana÷ vidyate . katham . vyapadeÓivadbhÃvena . #<parok«e ca lokavij¤Ãte prayoktu÷ darÓanavi«aye># . parok«e ca lokavij¤Ãte prayoktu÷ darÓanavi«aye laÇ vaktavya÷ . aruïat yavana÷ sÃketam . aruïat yavana÷ madhamikÃm . parok«e iti kimartham . udagÃt Ãditya÷ . lokavij¤ate iti kimartham . cakÃra kaÂam devadatta÷ . prayoktu÷ darÓanavi«aye iti kimartham . jaghÃna kaæsam kila vÃsudeva÷ .

(P_3,2.114)  KA_II,119.9-17  Ro_III,269-270     kim udÃharaïam . tatra saktÆn pÃsyÃma÷ . abhijÃnÃsi devadatta  tatra saktÆn apibÃma . bhavet pÆrvam param ÃkÃÇk«ati iti sÃkÃÇk«am syÃt . param tu katham sÃkÃÇk«am . param api sÃkÃÇk«am . katham asti asmin ÃkÃÇk«Ã iti ata÷ sÃkÃÇk«am . #<vibhëà sÃkÃÇk«e sarvatra># . vibhëà sÃkÃÇk«e sarvatra iti vaktavyam . kva sarvatra . yadi ca ayadi ca . yadi tÃvat . abhijÃnÃsi devadatta yat kaÓmÅrÃn gami«yÃma÷ yat kaÓmÅrÃn agacchÃma yat tatra odanam bhok«yÃmahe yat tatra odanam abhu¤jmahi . abhijÃnÃsi devadatta kaÓmÅrÃn gami«yÃma÷ kaÓmÅrÃn agacchÃma tatra odanam bhok«yÃmahe tatra odanam abhu¤jmahi .

(P_3,2.115.1)  KA_II,119.19-120.4  Ro_III,270-271     parok«e iti ucyate . kim parok«am nÃma . param ak«ïa÷ parok«am . ak«i puna÷ kim . aÓnote÷ ayam auïÃdika÷ karaïasÃdhana÷ si pratyaya÷ . anute anena iti ak«i . yadi evam parÃk«am iti prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . #<parobhÃva÷ parasya ak«e parok«e liÂi d­ÓyatÃm >#. paraÓabdasya ak«aÓabde uttarapade parobhÃva÷ vaktavya÷ . #<utvam và Ãde÷ parÃt ak«ïa÷ >#.atha và paraÓabdÃt uttarasya ak«iÓabdasya utvam vaktavyam . #<siddham và asmÃt nipÃtanÃt># .

(P_3,2.115.2)  KA_II,120.5-23  Ro_III,271-273     kasmin puna÷ parok«e . kÃle . na vai kÃlÃdhikÃra÷ asti . evam tarhi dhÃto÷ iti vartate . dhÃtau parok«e . dhÃtu÷ vai Óabda÷ . na ca Óabdasya pratyak«aparok«atÃyÃm sambhava÷ asti . Óabde asambhavÃt arthe kÃryam vij¤Ãsyate . parok«e dhÃtau parok«e dhÃtvarthe iti . ka÷ puna÷ dhÃtvartha÷ . kriyà . kriyÃyÃm parok«ÃyÃm . yadi evam hya÷ apacat iti atra api li prÃpnoti . kim kÃraïam . kriyà nÃma iyam atyantÃparid­«Âà  anumÃnagamyà aÓakyà piï¬ÅbhÆtà nidarÓayitum yathà garbha÷ nirluÂhita÷ . evam tarhi sÃdhane«u parok«e«u . sÃdhane«u ca bhavata÷ ka÷ sampratyaya÷ . yadi sÃvad guïasamudÃya÷ sÃdhanam sÃdhanam api anumÃnagamyam . atha anyat guïebhya÷ sÃdhanam bhavati prtayak«aparok«atÃyÃm sambhava÷ . atha yadà anena rathyÃyÃm taï¬ulodakam d­«Âam katham tatra bhavitavyam . yadi tÃvat sÃdhane«u parok«e«u papÃca iti bhavitavyam . bhavanti hi tasya sÃdhanÃni parok«Ãïi . atha ye ete kriyÃk­tÃ÷ viÓe«Ã÷ cÅtkÃrÃ÷ phÆtkÃrÃ÷ ca te«u parok«e«u evam api papÃca iti bhavitavyam . katha¤jÃtÅyakam puna÷ parok«am nÃma . ke cit tÃvat Ãhu÷ . var«aÓatav­ttam parok«am iti . apare Ãhu÷ . kaÂÃntaritam parok«am iti . apare ÃhÆ÷ . dvyahav­ttam tryahv­ttam ca iti . sarvathà uttama÷ na sidhyati . suptamattoyo÷ iti vaktavyam . supta÷ aham kila vilalÃpa . matta÷ aham kila vilalÃpa . supta÷ nu aham kila vilalÃpa . matta÷ nu aham kila vilalÃpa . atha và bhavati vai ka÷ cit jÃgarat api vartamÃnakÃlam na upalabhate . tat yathà vaiyÃkaraïÃnÃm ÓÃkaÂÃyana÷ rathamÃrge ÃsÅna÷ ÓakaÂasítham yÃntam na upalabhate . kim puna÷ kÃraïam jÃgarat api vartamÃnakÃlam na upalabhate . manasà saæyuktÃni indriyÃïi upalabdhau kÃraïÃni bhavanti . manasa÷ asÃnnidhyÃt .

(P_3,2.115.3)  KA_II,120.24-29  Ro_III,274     parok«e li atyantÃapahnave ca . parok«e li iti atra atyantÃapahnave ca iti vaktavyam . no khaï¬ikÃn jagÃma no kaliÇgÃn jagÃma . na kÃrisomam prapau . na dÃrvajasya pratijagrÃha . ka÷ me manu«ya÷ praharet vadhÃya . #<parobhÃva÷ parasya ak«e parok«e liÂi d­ÓyatÃm . utvam và Ãde÷ parÃt ak«ïa÷ . siddham và asmÃt nipÃtanÃt># .

(P_3,2.118)  KA_II,121.2-122.3  Ro_III,275-278     #<sma purà bhÆtamÃtre na sma purà adyatane># . sma purà bhÆtamÃtre na sma purà adyatane iti vaktavyam . kim ayam smÃdividhi÷ purÃnta÷ aviÓe«eïa bhÆtamÃtre bhavati . tatra vaktavyam smalak«aïa÷ purÃlak«aïa÷ ca adyatane na bhavata÷ iti . Ãhosvit smalak«aïa÷ purÃlak«aïa÷ ca aviÓe«eïa bhÆtamÃtre bhavata÷ iti . tatra smÃdyartham na sma purà adyatane iti vaktavyam . kim ca ata÷ . #<smÃdividhi÷ purÃnta÷ yadi aviÓe«eïa kim k­tam bhavati na sma purà adyatane iti bruvatà kÃtyÃyanena iha># . smÃdividhi÷ purÃnta÷ yadi aviÓe«eïa bhavati kim vÃrttikakÃra÷ prati«edhena karoti na sma purà adyatane iti . #<anuv­tti÷ anadyatanasya lÃt sme iti tatra na asti na¤kÃryam >#. la sme iti atra anadyatane iti etat anuvarti«yate . #<aparok«Ãnadyatana÷ nanau ca nanvo÷ ca niv­ttau na purà adyatane iti bhavet etat vÃcyam >#. tatra etÃvat vaktavyam syÃt na purà adyatane iti . #<tatra ca api laÇgrahaïam >#. tatra ca api laÇgrahaïam j¤apakam na purÃlak«aïa÷ adyatane bhavati iti . #<atha buddhi÷ aviÓe«Ãd sma purà hetÆ># . atha buddhi÷ aviÓe«eïa sma purà hetÆ iti . #<tatra ca api Órïu bhÆya÷ . aparok«e ce iti e«a÷ prÃk purisaæÓabdanÃt aviniv­tta÷ sarvatra anadyatana÷  . tathà sati na¤Ã kim iha kÃryam . smÃdau aparok«e ca iti akÃryam iti Óakyam etat api viddhi . Óakyam hi nivartayitum parok«e iti lÃt sme iti atra . syÃt e«Ã tava buddhi÷ . smalak«aïe api evam eva siddham iti . la sme iti bhavet na artha÷ . tasmÃt kÃryam parÃrtham tu >#. evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ smalak«aïa÷ purÃlak«aïa÷ ca anadyatane bhavata÷ iti .

(P_3,2.120)  KA_II,122.5-10  Ro_III,278     #<nanau p­«Âaprativacane iti aÓi«yam kriyÃsamÃpte÷ vivak«itatvÃt># . nanau p­«Âaprativacane iti aÓi«ya÷ la . kim kÃraïam . kriyÃsamÃpte÷ vivak«itatvÃt . kriyÃyÃ÷ atra asamÃpti÷ vivak«ità . e«a÷ nÃma nyÃyya÷ vartamÃna÷ kÃla÷ yatra kriyÃyÃ÷ asamÃpti÷ bhavat . tatra vartamÃne la iti eva siddham . yadi vartamÃne la iti eva la bhavati Óat­ÓÃnacau api prÃpnuta÷ . i«yete Óat­ÓÃnacau : nanu mÃm kurvantam paÓya . nanu mÃm kurvÃïam paÓya iti .

(P_3,2.122)  KA_II,122.12-22  Ro_III,278-279     #<haÓaÓvadbhyÃm purÃ># . haÓaÓvallak«aïÃt purÃlak«aïa÷ bhavati viprati«edhena . haÓaÓvallak«aïasya avakÃÓa÷ . iti ha akarot . iha ha cakÃra . ÓaÓvat akarot . ÓaÓvat cakÃra . purÃlak«aïasya avakÃÓa÷ . rathena ayam purà yÃti . rathena ayam purà ayÃsÅt . iha ubhayam prÃpnoti . rathena ha ÓaÓvat purà yÃti . rathena ha ÓaÓvat purà ayÃsÅt . purÃlak«aïa÷ bhavati viprati«edhena . #<sma÷ sarvebhya÷ viprati«edhena># . smalak«aïa÷ sarvebhya÷ bhavati viprati«edhena . haÓaÓvallak«aïÃt purÃlak«aïÃt ca . haÓaÓvallak«aïasya avakÃÓa÷ . iti ha akarot . iha ha cakÃra . ÓaÓvat akarot . ÓaÓvat cakÃra . purÃlak«aïasya avakÃÓa÷ . rathena ayam purà yÃti . rathena ayam purà ayÃsÅt . smalak«aïasya avakÃÓa÷ . dharmeïa sma kurava÷ yudhyante . iha sarvam prÃpnoti . na ha sma vai purà ÓaÓvat aparaÓuv­kïam dahati . smalak«aïa÷ la bhavati viprati«edhena .

(P_3,2.123)  KA_II,123.2-124.13  Ro_III,279-285     #<prav­ttasya avirÃme Ói«yà bhavantÅ avartamÃnatvÃt># . prav­ttasya avirÃme Ói«yà bhavantÅ . iha adhÅmahe . iha vasÃma÷ . iha pu«yamitram yÃjayÃma÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . avartamÃnatvÃt . #<nityaprav­tte ca kÃlÃvibhÃgÃt># . nityaprav­tte ca ÓÃsitavyà bhavantÅ . ti«Âhanti parvatÃ÷ . sravanti nadya÷ iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . kÃlÃvibhÃgÃt . iha bhÆtabhavi«yatpratidvandva÷ vartamÃna÷ kÃla÷ . na ca atra bhÆtabhavi«yantau kÃlau sta÷ . #<nyÃyyà tu ÃrambhÃnapavargÃt># . nyÃyyà tu e«Ã vartamÃnakÃlatà . kuta÷ . ÃrambhÃnapavargÃt . Ãrambha÷ atra anapav­kta÷ . e«a÷ nÃm nyÃyya÷ vartamÃna÷ kÃla÷ yatra Ãrambha÷ anapav­kta÷ . #<asti ca muktasaæÓaye virÃma÷># . yam khalu api bhavÃn muktasaæÓayam vartamÃnam kÃlam nyÃyyam manyate bhuÇkte devadatta÷ iti tena etat tulyam . sa÷ api hi avaÓyam bhu¤jÃna÷ hasati và jalpati và pÃnÅyam và pibati . yadi atra yuktà vartamÃnakÃlatà d­Óyate iha api yuktà d­ÓyatÃm . #<santi ca kÃlavibhÃgÃ÷># . santi khalu api kÃlavibhÃgÃ÷ . ti«Âhanti parvatÃ÷ . sthÃsyanti parvatÃ÷ . tasthu÷ parvatÃ÷ . kim Óakyante ete ÓabdÃ÷ prayoktum iti ata÷ santi kÃlavibhÃgÃ÷ . na avaÓyam prayogÃt eva . iha bhÆtabhavi«yadvartamÃnÃnÃm rÃj¤Ãm yÃ÷ kriyÃ÷ tÃ÷ ti«Âhate÷ adhikaraïam . iha tÃvat ti«Âhanti parvatÃ÷ iti . samprati ye rÃjÃna÷ te«Ãm yÃ÷ kriyÃ÷ tÃsu vartamÃnÃsu . sthÃsyanti parvatÃ÷ iti . ita÷ uttaram ye rÃjÃna÷ bhavi«yanti te«Ãm yÃ÷ kriyÃ÷ tÃsu bhavi«yantÅ«u . tasthu÷ parvatÃ÷ iti . ye rÃjÃna÷ babhÆvu÷ te«Ãm yÃ÷ kriyÃ÷ tÃsu vbhÆtÃsu . apara÷ Ãha : na asti vartamÃna÷ kÃla÷ iti . api ca atra ÓlokÃn udÃharanti : na vartate cakram . i«u÷ na pÃtyate . na syandante sarita÷ sÃgarÃya . kÆÂastha÷ ayam loka÷ na vice«Âà asti . ya÷ hi evam paÓyati sa÷ api anandha÷ . mÅmÃæsaka÷ manyamÃna÷ yuvà medhÃvisammata÷ kÃkam sma iha anup­cchati : kim te patitalak«aïam . anÃgate na patasi atikrÃnte ca kÃka na . yadi samprati patasi sarva÷ loka÷ patati ayam . himavÃn api gacchati . anÃgatam atikrÃntam vartamÃnam iti trayam . sarvatra gati÷ na asti . gacchati iti kim ucyate . kriyÃprav­ttau ya÷ hetu÷ tadartham yat vice«Âitam tat samÅk«ya prayu¤jÅta gacchati iti avicÃrayan . apra÷ Ãha . asti vartamÃna÷ kÃla÷ iti . Ãdityagativat na upalabhyate . api ca atra Ólokam udÃharanti . bisasya vÃlÃ÷ iva dahyamÃnÃ÷ na lak«yate vik­ti÷ sannipÃte . asti iti tÃm vedayante tribhabhÃvÃ÷ . sÆk«ma÷ hi bhÃva÷ anumitena gamya÷ .

(P_3,2.124.1)  KA_II,125.2-20  Ro_III,286-288     #<lasya aprathamÃsamÃnÃdhikaraïena ayogÃt adeÓÃnupapatti÷ yathà anyatra># . lasya aprathamÃsamÃnÃdhikaraïena ayogÃt adeÓayo÷ nupapatti÷ yathà anyatra . tat yathà anyatra api lasya aprathamÃsamÃnÃdhikaraïena yoga÷ na bhavati . kva anyatra . laÇi . apacat odanam devadatta÷ iti . #<yoga÷ iti cet anyatra api yoga÷ syÃt># . atha matam etat bhavati yoga÷ iti anyatra api yoga÷ syÃt . kva anyatra . laÇi . apacat odanam devadatta÷ iti . na kva cit yoga÷ iti k­tvà ata÷ sarvatra yogena bhavitavyam kva cit ayoga÷ iti k­tvà sarvatra ayogena . tat yathà . samÃnam ÅhamÃnÃnÃm ca adhÅyÃnÃnÃm ca ke cit arthai÷ yujyante apare na . na ca idÃnÅm ka÷ cit arthavÃn iti ata÷ sarvai÷ arthavadbhi÷ Óakyam bhavitum ka÷ cit anarthaka÷ iti sarvai÷ anarthakai÷ . tatra kim asmÃbhi÷ Óakyam kartum . yat loÂa÷ aprathamÃsamÃnÃdhikaraïena yoga÷ bhavati laÇa÷ na svÃbhÃvikam etat . atha và ÃdeÓe sÃmÃnÃdhikaraïyam d­«Âvà anumÃnÃt gantavyam prak­te÷ api sÃmÃnÃdhikaraïyam bhavati iti . tat yathà dhÆmam d­«Âvà agni÷ atra iti gamyate trivi«Âabdhakam d­«Âvà parivrÃjaka÷ iti . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . pratyak«a÷ tena agnidhÆmayo÷ abhisambandha÷ k­ta÷ bhavati trivi«ÂabdhakaparivrÃjakayo÷ ca . sa÷ tadvideÓastham api d­«Âvà jÃnÃti agni÷ atra parivrÃjaka÷ atra iti . bhavati vai pratyak«Ãt api anumÃnabalÅyastvam . tat yathà alÃtacakram pratyak«am d­Óyate anumÃnÃt ca gamyate na etat asti iti . kasya cit khalu api sak­t k­ta÷ abhisambandha÷ atyantÃya k­ta÷ bhavati . tat yathà v­k«aparïayo÷ ayam v­k«a÷ idam parïam iti . sa÷ tadvideÓastham api d­«Âvà jÃnÃti v­k«asya idam parïam iti .

(P_3,2.124.2)  KA_II,125.21-127.24  Ro_III,292     kim puna÷ ayam paryudÃsa÷ : yat anyat prathamÃsamÃnÃdhikaraïÃt iti , Ãhosvit prasajyaprati«edha÷ : prathamÃsamÃnÃdhikaraïe na iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<laÂa÷ Óat­ÓÃnacau aprathamÃsamÃnÃdhikaraïe iti cet pratyayottarapadayo÷ upasaÇkhyÃnam># . laÂa÷ Óat­ÓÃnacau aprathamÃsamÃnÃdhikaraïe iti cet pratyayottarapadayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . kaurvata÷ pÃcata÷ kurvadbhakti÷ pacadbhakti÷ kurvÃïabhakti÷ pacamÃnabhakti÷ . astu tarhi prasajyaprati«edha÷ .prathamÃsamÃnÃdhikaraïe na iti . #<prasajyaprati«edheuttarapade ÃdeÓÃnupapatti÷># . prasajyaprati«edheuttarapade ÃdeÓayo÷ anupapatti÷ . kurvatÅ ca asau bhakti÷ ca kurvadbhakti÷  pacabhakti÷ kurvÃïabhakti÷ pacamÃnabhakti÷ iti . ye ca api ete samÃnÃdhikaraïav­ttaya÷ taddhitÃ÷ tatra ca Óat­ÓÃnacau na prÃpnuta÷ . kurvattara÷ pacattara÷ kurvÃïatara÷ pacamÃnatara÷ kurvadrÆpa÷ pacadrÆpa÷ kurvÃïarÆpa÷ pacamÃnarÆpa÷ kurvatkalpa÷ pacatkalpa÷ kurvÃïakalpa÷ pacamÃnakalpa÷ iti . #<siddham tu pratyayottarapadayo÷ ca iti vacanÃt># . siddham etat . katham . pratyayottarapadayo÷ ca Óat­ÓÃnacau bhavata÷ iti vaktavyam . #<tatra pratyayasya ÃdeÓanimittatvÃt aprasiddhi÷># . tatra pratyayasya ÃdeÓanimittatvÃt aprasiddhi÷ . ÃdeÓanimitta÷ pratyaya÷ pratyayanimitta÷ ca ÃdeÓa÷ . tat etat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca na praklpante . #<uttarapadasya ca subantanimittatvÃt Óat­ÓÃnaco÷ aprasiddhi÷># . uttarapadasya ca subantanimittatvÃt Óat­ÓÃnaco÷ aprasiddhi÷ . uttarapadanimitta÷ sup subantanimittam ca uttarapadam . tat etat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca na praklpante . #<na và lakÃrasya k­ttvÃt prÃtipadikatvam tadÃÓrayam pratyayavidhÃnam># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . lakÃrasya k­ttvÃt prÃtipadikatvam . lakÃra÷ k­t k­t prÃtipadikam iti prÃtipadikasa¤j¤Ã . tadÃÓrayam pratyayavidhÃnam . prÃtipadikÃÓrayà svÃdyutpatti÷ bhavi«yati . #<tiÇÃdeÓÃt subutpatti÷ >#. tiÇÃdeÓa÷ kriyatÃm subutpatti÷ iti paratvÃt subutpatti÷ bhavi«yati . #<tasmÃt uttarapadaprasiddhi÷># . tasmÃt uttarapadam prasiddham . uttarapade prasiddhe uttarapade iti Óat­ÓÃnacau bhavi«yata÷ . iha api tarhi tiÇÃdeÓÃt subutpatti÷ syÃt pacati paÂhati iti . asti atra viÓe«a÷ . nitya÷ atra tiÇÃdeÓa÷ . utpanne api supi prÃpnoti anutpanne api prÃpnoti . nityatvÃt tiÇÃdeÓe k­te subutpatti÷ na bhavi«yati . iha api tarhi nityatvÃt tiÇÃdeÓa÷ syÃt kurvadbhakti÷ pacadbhakti÷ pacamÃnabhakti÷ iti . asti atra viÓe«a÷ . Óat­ÓÃnacau tiÇapavÃdau tau ca nimittavantau . na ca apavÃdavi«aye utsarga÷ abhiniviÓate . pÆrvam hi apavÃdÃ÷ abhiniviÓante paÓcÃt utsarga÷ . prakalpya và apavÃdavi«ayam tata÷ utsarga÷ abhiniviÓate . na tÃvat atra kadà cit tiÇ bhavati . apavÃdau Óat­ÓÃnacau pratÅk«ate . tat etat kva siddham bhavati . yatra sÃmÃnyÃt utpatti÷ . yatra hi viÓe«Ãt ata÷ i¤ iti itaretarÃÓrayam eva tatra bhavati . vÅk«amÃïasya apatyam vaik«amÃïi÷ iti . iha ca Óat­ÓÃnacau prÃpnuta÷ . pacatitarÃm jalpatitarÃm pacatirÆpam jalpatirÆpam pacatikalpam jalpatikalpam pacati paÂhati iti . tat etat katham k­tvà siddham bhavati . #<Óat­ÓÃnacau yadi laÂa÷ vÃ># . yadi Óat­ÓÃnacau yadi laÂa÷ và bhavata÷ vyavasthitavibhëà ca . tena iha ca bhavi«yata÷ kaurvata÷ pÃcata÷ kurvadbhakti÷ pacadbhakti÷ pacamÃnabhakti÷ kurvattara÷ pacattara÷ pacamÃnatara÷ kurvadrÆpa÷ pacadrÆpa÷ pacamÃnarÆpa÷ kurvatkalpa÷ pacatkalpa÷ pacamÃnakalpa÷ pacan paÂhan iti ca laÂa÷ Óat­ÓÃnacau . iha ca na bhavi«yata÷ pacatitarÃm jalpatitarÃm pacatirÆpam jalpatirÆpam pacatikalpam jalpatikalpam pacati paÂhati iti ca laÂa÷ Óat­ÓÃnacau . tat tarhi vÃvacanam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . nanvo÷ vibhëà iti . yadi tat anuvartate vartamÃne laÂa iti la api vibhëà prÃpnoti . sambandham anuvarti«yate . nanvo÷ vibhëà . puri luÇ ca asme vibhëà . vartamÃne la puri luÇ ca asme vibhëà . laÂa÷ Óat­ÓÃnacau vibhëà . puri luÇ ca
asme iti niv­ttam . na tarhi idÃnÅm aprathamÃsamÃnÃdhikaraïe iti vaktavyam . vaktavyam ca . kim prayojanam . nityítham . aprathamÃsamÃnÃdhikaraïe nityau yathà syÃtÃm . kva tarhi idÃnÅm vibhëà . prathamÃsamÃnÃdhikaraïe . pacan pacati pacamÃna÷ pacate iti .

(P_3,2.126)  KA_II,127.26-128.23  Ro_III,292-294     #<lak«aïahetvo÷ kriyÃyÃ÷ guïe upasaÇkhyÃnam># . lak«aïahetvo÷ kriyÃyÃ÷ guïe upasaÇkhyÃnam kartavyam . ti«Âhan mÆtrayati . gacchan bhak«ayati . #<kartu÷ ca lak«aïayo÷ paryÃyeïa acayoge># . kartu÷ ca lak«aïayo÷ paryÃyeïa acayoge upasaÇkhyÃnam kartavyam . ya÷ adhÅyÃna÷ Ãste sa÷ devadattta÷ . ya÷ ÃsÅna÷ adhÅte sa÷ devadatta÷ . acayoge iti kimartham . ya÷ Ãste ca adhÅte ca sa÷ caitra÷ . #<tattvÃnvÃkhyÃne ca># . tattvÃnvÃkhyÃne ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . ÓayÃnà vardhate dÆrvà . ÃsÅnam vardhate bisam iti . #<sadÃdaya÷ ca bahulam># . sadÃdaya÷ ca bahulam iti vaktavyam . san brÃhmaïa÷ asti brÃhmaïa÷ . vidyate brÃhmaïa÷ vidyamÃna÷ brÃhmaïa÷ iti . #<iÇjuhotyo÷ vÃvacanam># . iÇjuhotyo÷ và iti vaktavyam . adhÅte adhÅyÃna÷ . juhoti juhvat . #<mÃÇi ÃkroÓe >#. mÃÇi ÃkroÓe iti vaktavyam . mà pacan . mà pacamÃna÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . lak«aïahetvo÷ kriyÃyÃ÷ iti eva siddham . iha tÃvat ti«Âhan mÆtrayati iti . ti«Âhatikriyà mÆtrayatikriyÃyÃ÷ lak«aïam . gacchan bhak«ayati iti . gacchatikriyà bhak«ayatikriyÃyÃ÷ lak«aïam . ya÷ adhÅyÃna÷ Ãste sa÷ devadattta÷ iti . adhyayanakriyà ÃsanakriyÃyÃ÷ lak«aïam . ya÷ ÃsÅna÷ adhÅte sa÷ devadatta÷ iti . Ãsikriyà adhyayanakriyÃyÃ÷ lak«aïam . idam tarhi prayojanam . acayoge iti vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt . ya÷ Ãste ca adhÅte ca sa÷ caitra÷ iti . etat api na asti prayojanam . na etat kriyÃyÃ÷ lak«aïam . kim tarhi . kart­lak«aïam etat . ÓayÃnà vardhate dÆrvà iti . Óetikriyà v­ddhikriyÃyÃ÷ lak«aïam . ÃsÅnam vardhate bisam iti . Ãsikriyà v­ddhikriyÃyÃ÷ lak«aïam . sadÃdaya÷ ca bahulam iÇjuhotyo÷ và mÃÇi ÃkroÓe iti vaktavyam eva.

(P_3,2.127.1)  KA_II,128.25-129.23  Ro_III,294-296     taugrahaïam kimartham . Óat­ÓÃnacau pratinirdiÓyete . na etat asti prayojanam . prak­tau Óat­ÓÃnacau anuvarti«yete . kva prak­tau . laÂa÷ Óat­sÃnacau aprathamÃsamÃnÃdhikaraïe iti . ata÷ uttaram paÂhati . #<tau sat iti vacanam asaæsargÃrtham >#Âau grahaïam kriyate asaæsargÃrtham . asaæsaktayo÷ etai÷ viÓe«ai÷ Óat­ÓÃnaco÷ sa¤j¤Ã yathà syÃt . nanu ca ete viÓe«Ã÷ nivarteran . yadi api ete viÓe«Ã÷ nivartante ayam tu khalu vartamÃna÷ kÃla÷ avaÓyam uttarÃrtha÷ anuvartya÷ . tasmin anuvartamÃne vartamÃnakÃlavihitayo÷ eva Óat­ÓÃnaco÷ sats¤j¤Ã syÃt . bhÆtabhavi«yakÃlavihitayo÷ na syÃt . kim puna÷ bhÆtabhavi«yakÃlavihitayo÷ sats¤j¤Ãvacane prayojanam . pÆraïaguïasuhitasat iti . brÃhmaïasya pak«yan . brÃhmaïasya pak«yamÃïa÷ . atha kriyamÃïe api taugrahaïe katham eva asaæsaktayo÷ etai÷ viÓe«ai÷ sa¤j¤Ã labhyà . labhyà iti Ãha . katham . tau iti Óabdata÷ sat iti yoge kriyamÃïe tau grahaïam yogÃÇgam jÃyate . sati ca yogÃÇge yogavibhÃga÷ kari«yate . tau . tau etau Óat­ÓÃnacau dhÃtumÃtrÃt parasya pratyayasya bhavata÷ . tata÷ sat . sats¤j¤au bhavatau Óat­ÓÃnacau . iha api tarhi prÃpnuta÷ . kÃraka÷ hÃraka÷ iti . #<avadhÃraïam l­Âi vidhÃnam># . l­ta÷ sat và iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . l­Âa÷ eva dhÃtumÃtrÃt parasya na anyasya iti . kaimarthyakyÃt niyama÷ bhavati . vidheyam na asti iti k­tvà . iha ca asti vidheyam . kim . nityau Óat­ÓÃnacau prÃptau . tau vibhëà vidheyau . tatra apÆrva÷ vidhi÷ astu niyama÷ astu iti apÆrva÷ eva vidhi÷ bhavi«yati na niyama÷ . #<yogavibhÃgata÷ ca vihitam sat># . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . l­Âa÷ sat . l­Âa÷ satsa¤j¤au bhavata÷ . kimartham idam . niyamÃrtham . l­Âa÷ eva dhÃtumÃtrÃt parasya na anyasya iti . tata÷ và . và ca l­Âa÷ Óat­ÓÃnacau satsa¤j¤au bhavata÷ . tatra ayam api artha÷ . sadvidhi÷ nityam aprathamÃsamÃnÃdhikaraïe iti vak«yati . tat na vaktavyam bhavati .

(P_3,2.127.2)  KA_II,129.24-130.19  Ro_III,296-297     atha yau etau uttarau ÓatÃnau kim etau lÃdeÓau Ãhosvit alÃdeÓau . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<uttarayo÷ lÃdeÓe vÃvacanam># . uttarayo÷ lÃdeÓe và iti vaktavyam . pavamÃna÷ yajamÃna÷ . pavate yajate iti api yathà syÃt . #<sÃdhanÃbhidhÃnam># . sÃdhanÃbhidhÃnam ca prÃpnoti . la÷ karmaïi ca bhÃve ca akarmakebhya÷ iti bhÃvakarmaïo÷ api prÃpnuta÷ . #<svara÷># . svara÷ ca sÃdhya÷ . kati iha pavamÃnÃ÷ . adupadeÓÃt lasÃrvadhÃtukam anudÃttam bhavati iti e«a÷ svara÷ prÃpnoti . #<upagrahaprati«edha÷ ca># . upagrahasya ca prati«edha÷ vaktavya÷ . kati iha nighnÃnÃ÷ . taÇÃnau Ãtmanepadam iti Ãtmanepadasa¤j¤Ã prÃpnoti . stÃm tarhi alÃdeÓau . #<alÃdeÓe «a«ÂhÅprati«edha÷># . alÃdeÓe «a«ÂhÅprati«edha÷ vaktavya÷ . somam pavamÃna÷ . na¬am ÃghnÃna÷ . adhÅyan pÃrÃyaïam . laprayoge na iti prati«edha÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam . t­n iti eva bhavi«yati . katham . t­n iti na idam pratyayagrahaïam . kim tarhi . pratyÃhÃragrahaïam . kva sannivi«ÂÃïÃm pratyÃhÃra÷ . laÂa÷ Óat­ iti ata÷ Ãrabhya à t­na÷ nakÃrÃt . yadi pratyÃhÃragrahaïam caurasya dvi«an v­«alasya dvi«an atra api prÃpnoti . #<dvi«a÷ Óatu÷ vÃvacanam># . dvi«a÷ Óatu÷ và iti vaktavyam . tat ca avaÓyam vaktavyam pratyayagrahaïe sati prati«edhÃrtham . tat eva pratyÃhÃragrahaïe sati vidhyartham bhavi«yati.

(P_3,2.135)  KA_II,130.21-131.13  Ro_III,298-300     #<t­nvidhau ­tvik«u ca anupasargasya># . t­nvidhau ­tvik«u ca anupasargasya iti vaktavyam . hotà potà . anupasargasya iti kimartham . praÓÃstà pratihartà . #<nayate÷ «uk ca># . nayate÷ «uk vaktavya÷ . t­n ca pratyaya÷ vaktavya¤. ne«Âà . #<na và dhÃtvanyatvÃt >#. na và vaktavyam . kim kÃraïam . dhÃtvanyatvÃt . dhÃtvantaram ne«ati÷ . katham j¤Ãyate . #<ne«atu ne«ÂÃt iti darÓanÃt># . ne«atu ne«ÂÃt iti prayoga÷ d­Óyate . indra÷ na÷ tena ne«atu . gÃ÷ va÷ ne«ÂÃt . #<tvi«e÷ devatÃyÃm akÃra÷ ca upadhÃyÃ÷ aniÂvam ca># . tvi«e÷ devatÃyÃm t­n vaktavya÷ akÃra÷ ca upadhÃyÃ÷ aniÂvam ca iti . tva«Âà . kim puna÷ idam tvi«e÷ eva aniÂvam . na iti Ãha . yat ca anukrÃntam yat ca anukraæsyate sarvasya e«a÷ Óe«a÷ aniÂvam iti . #<k«ade÷ ca yukte># . k«ade÷ ca yukte t­n vaktavya÷ . k«attà . #<chandasi t­c ca># . chandasi t­c ca t­n ca vaktavya÷ . k«att­bhya÷ saÇgrahÅt­bhya÷ . k«att­bhya÷ saÇgrahÅt­bhya÷ .

(P_3,2.139)  KA_II,131.15-132.20  Ro_III,299-300     #<sno÷ kittve stha÷ ÅkÃrprati«edha÷># . sno÷ kittve stha÷ ÅkÃrprati«edha÷ vaktavya÷ . sthÃsnu÷ iti . ghumÃsthÃgÃpÃjahÃtisÃm hali iti Åttvam prÃpnoti . evam tarhi na kit kari«yate . #<akiti guïaprati«edha÷># . yadi akit guïaprati«edha÷ vaktavya÷ . ji«ïu÷ iti . #<bhuva÷ iÂprati«edha÷ ca># . bhuva÷ iÂprati«edha÷ ca vaktavya÷ . kim ca anyat . guïaprati«edha÷ ca . bhÆ«ïu÷ iti . astu tarhi kit.  nanu ca uktam sno÷ kittve stha÷ ÅkÃrprati«edha÷ vaktavya÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . #<sthÃdaæÓibhyÃm snu÷ chandasi># . sthÃdaæÓibhyÃm snu÷ chandasi vaktavya÷ . sthÃsnu jaÇgamam . daÇk«ïava÷ paÓava÷ iti . sa÷ idÃnÅm stha÷ aviÓe«eïa vidhÃsyate . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam astu. nanu ca uktam sno÷ kittve stha÷ ÅkÃrprati«edha÷ vaktavya÷ iti . evam tarhi git kari«yate . #<stho÷ gittvÃt na stha÷ ÅkÃra÷># . stho÷ gittvÃt stha÷ ÅkÃra÷ na bhavi«yati . kim kÃraïam . #<kÇito÷ ÅttvaÓÃsanÃt># . kÇito÷ Åttvam Ói«yate . iha tarhi ji«ïu÷ iti guïa÷ prÃpnoti . #<guïÃbhÃva÷ tri«u smÃrya÷># . guïÃbhÃva÷ tri«u smartavya÷ . giti kiti Çiti iti . tat gakÃragrahaïam kartavyam . na kartavyam . kriyate nyÃse eva . kakÃre gakÃra÷ cartvabhÆta÷ nirdiÓyate . kkÇiti ca iti . iha tarhi bhÆ«ïu÷ iti Óryuka÷ kiti iti iÂprati«edha÷ na prÃpnoti . #<Óryuko aniÂtvam gako÷ ito÷># . Óryuka÷ aniÂtvam gakÃrakakÃrayo÷ iti vaktavyam . tat gakÃragrahaïam kartavyam . na kartavyam . kriyate nyÃsa÷ eva . kakÃre gakÃra÷ cartvabhÆta÷ nirdiÓyate . Óryuka÷ kkiti iti . yadi evam cartvasya asiddhatvÃt haÓi iti uttvam prÃpnoti . sautra÷ nirdeÓa÷ . atha và asaæhitayà nirdeÓa÷ kari«yate . Óryuka÷ kkiti iti . #<stho÷ gittvÃt na stha÷ ÅkÃra÷ kÇito÷ ÅttvaÓÃsanÃt . guïÃbhÃva÷ tri«u smÃrya÷ . Óryuko aniÂtvam gako÷ ito÷ >#.

(P_3,2.141)  KA_II,132.22-133.4  Ro_III,301     ghinaï ayam vaktavya÷ . ghinuïi hi sati Óaminau Óamina÷ taminau tamina÷ ugidacÃm sarvanÃmasthÃne adhÃto÷ iti num prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . jhalgrahaïam tatra codayi«yati . iha tarhi : Óaminitarà ÓaminÅtarà taminitarà taminÅtarà : ugita÷ ghÃdi«u nadyÃ÷ anyatarasyÃm hrasva÷ bhavati iti anyaratasyÃm hrasvatvam prasajyeta . i«yate eva hrasvatvam . #<ghinuï akarmakÃïÃm># . ghinuï akarmakÃïÃm iti vaktavyam . iha mà bhÆt . samp­ïakti ÓÃkam iti . #<uktam vÃ># . kim uktam . anabhidhÃnÃt iti .

(P_3,2.146)  KA_II,133.7-19  Ro_III,301-302     kimartham nindÃdibhya÷ vu¤ vidhÅyate na ïvulà eva siddham . na hi asti viÓe«a÷ nindÃdibhya÷ ïvula÷ và vu¤a÷ và . tat eva rÆpam sa÷ eva svara÷ . #<vu¤m anekÃca÷># . vu¤m anekÃca÷ prayojayanti . asÆyaka÷ . atha ye atra ekÃca÷ paÂhyante te«Ãm grahaïam kimartham na te«Ãm ïvulà eva siddham . na sidhyati . ayam tacchÅlÃdi«u t­n vidhÅyate . sa÷ viÓe«avihita÷ sÃmÃnyavihitam ïvulam bÃdheta . vÃsarÆpanyÃyena ïvul api bhavi«yati . ata÷ uttaram paÂhati . #<nindÃdibhya÷ vu¤vacanam anyebhya÷ ïvula÷ prati«edhÃrtham># . nindÃdibhya÷ vu¤vacanam kriyate j¤ÃpakÃrtham . kim j¤Ãpyam . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ tacchÅlÃdi«u vÃsarÆpanyÃyena anyebhya÷ ïvul na bhavati iti . #<t­jÃdiprati«edhítham vÃ># . atha và etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ . tacchÅlÃdi«u sarve eva t­jÃsaya÷ vÃsarÆpeïa na bhavanti iti .

(P_3,2.150)  KA_II,133.21-134.9  Ro_III,302-303     #<padigrahaïam anarthakam anudÃtteta÷ ca halÃde÷ iti siddhatvÃt># . padigrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . anudÃtteta÷ ca halÃde÷ iti eva atra yuc siddha÷ . na sidhyati . ayam pade÷ uka¤ vidhÅyate la«apadapadsthÃbhÆv­«ahanakamagamaÓÌbhya÷ uka¤ iti . sa÷ viÓe«avihita÷ sÃmÃnyavihitam yucam bÃdheta . vÃsarÆpanyÃyena yuc api bhavi«yati . #<asarÆpaniv­ttyartham tu># . asarÆpaniv­ttyartham tarhi padigrahaïam kriyate . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ tÃcchÅlike«u tÃcchilikÃ÷ vÃsarÆpeïa na bhavanti iti . yadi etat j¤Ãpyate dÆdadÅpadÅk«a÷ ca iti dÅpagrahaïam anarthakam . ayam dÅpe÷ ra÷ vidhÅyate . namikampismyajasahiæsadÅpa÷ ra÷ iti . sa÷ viÓe«avihita÷ sÃmÃnyavihitam yucam bÃdhi«yate . evam tarhi siddhe sati yat dÅpagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati yuca÷ reïa samÃveÓa÷ iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . kamrà kanyà kamanà kanyà iti etat siddham bhavati .

(P_3,2.158)  KA_II,134.11-16  Ro_III,303-304     kimartham Ãluc ucyate na luÓ eva ucyeta . kà rÆpasiddhi÷ : sp­hayÃlu÷ g­hayÃlu÷ . Óapi k­te ata÷ dÅrgha÷ ya¤i iti dÅrghatvam bhavi«yati . evam tarhi siddhe sati yat Ãlucam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyebhya÷ api ayam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . Ãluci ÓÅÇgrahaïam codayi«yati . tat na kartavyam bhavati . #<Ãluci ÓÅÇgrahaïam># . Ãluci ÓÅÇgrahaïam kartavyam . ÓayÃlu÷ .

(P_3,2.171)  KA_II,134.18-135.12  Ro_III,304-305     kimartham kikino÷ kittvam ucyate na asaæyogÃt li kit iti eva siddham . #<kikino÷ kittvam ÌkÃraguïaprati«edhítham># . kikino÷ kittvam kriyate  ÌkÃraguïaprati«edhítham . ayam ÌkÃrÃrÃntÃnÃm liÂi guïa÷ prati«edhavi«aye Ãrabhyate ­cchatyÌtrÃm iti . sa÷ yathà iha bhavati Ãtastaratu÷ atastaru÷ iti evam iha api prasajyeta mitrÃvaruïau taturi÷ dÆre hi adhvà jaguri÷ iti . sa÷ puna÷ kittve bÃdhyate . #<utsarga÷ chandasi sadÃdibhya÷ darÓanÃt># . utsarga÷ chandasi kikinau vaktavyau . kim prayojanam . sadÃdibhya÷ darÓanÃt . sadÃdibhya÷ hi kikinau d­Óyete . sadimaniraminamivicÅnÃm sedi÷ meni÷ remi÷ . nemi÷ cakram iva abhavat . vivicim ratnadhÃtamam . #<bhëÃyÃm dhäk­s­janinimibhya÷ >#. bhëÃyÃm dhäk­s­janinimibhya÷ kikinau vaktavyau . dhä . dadhi÷ . dhä . k­ . cakri÷ . k­ . s­ . sasri÷ . s­ . jani . jaj¤i÷ . jani . nami . nemi÷ . #<sÃsahivÃvahicÃcalipÃpatÅnÃm nipÃtanam># . sÃsahivÃvahicÃcalipÃpatÅnÃm nipÃtanam kartavyam . v­«Ã sahamÃnam sÃsahi÷ . vÃvahi÷ cÃcali÷ pÃpati÷ . apara÷ Ãha : sahivahicalipatibhya÷ yaÇantebhya÷ kikinau vaktavyau . etÃni eva udÃharaïÃni .

(P_3,2.174)  KA_II,135.14  Ro_III,305     bhiya÷ krukan api vaktavya÷ . bhÅruka÷ .

(P_3,2.178.1)  KA_II,135.16-136.4  Ro_III,305-306     kimartham idam ucyate na kvip anyebhya÷ api d­Óyate iti eva siddham . #<kvibvidhi÷ anupapadÃrtha÷># . anupapadÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . pace÷ pak . bhide÷ bhit . chide÷ chit . atha ya÷ atra sopasarga÷ tasya grahaïam kimartham na tena eva siddham . na sidhyati . iha ke cit à kve÷ iti sÆtram paÂhanti ke cit prÃk kve÷ iti . tatra ye à kve÷ iti paÂhanti tai÷ kvip api Ãk«ipta÷ bhavati . tatra tacchÅlÃdi«u arthe«u kivp yathà syÃt . na etat asti prayojanam . ya÷ eva asau aviÓe«avihita÷ sa÷ tacchÅlÃdi«u bhavi«yati anyatra ca . na sidhyati . ayam tacchÅlÃdi«u t­n vidhÅyate . sa÷ viÓe«avihita÷ sÃmÃnyavihitam ïvulam bÃdheta . vÃsarÆpanyÃyena ïvul api bhavi«yati . na sidhyati . idÃnÅm eva hi uktam tacchÅlÃdi«u varthe«u vÃsarÆpeïa t­jÃdaya÷ na bhavanti iti . kvip ca api t­jÃdi÷ .

(P_3,2.178.2)  KA_II,136.4-20  Ro_III,306-307     #<vacipracchyÃyatastukaÂaprujuÓrÅïÃm dÅrgha÷ ca># . vacipracchyÃyatastukaÂaprujuÓrÅïÃm dÅrghatvam ca vaktavyam kvip ca . vaci . vÃk . vaci . pracchi . Óabdapràpracchi . Ãyatastu . ÃyatastÆ÷ . Ãyatastu . kaÂapru . kaÂaprÆ÷ . kaÂapru . ju . jÆ÷ . ju . Óri . ÓrÅ÷ . apara÷ Ãha : vacipracchyo÷ asamprasÃraïam ca iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . dÅrghavacanasÃmarthyÃt samprasÃraïam na bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . dÅrghatvam kriyatÃm samprasÃraïam iti . kim atra kartavyam . paratvÃt samprasÃraïam . antaraÇgam dÅrghatvam . kà antaraÇgatà . pratyayotpattisanniyogena dÅrghatvam ucyate utpanne pratyaye samprasÃraïam . tatra antaraÇgatvÃt dÅrghatve k­te samprasÃraïam . prasÃraïaparapÆrvatve k­te kÃryak­tatvÃt puna÷ dÅrghatvam na syÃt . tasmÃt su«Âhu ucyate dÅrghavacanasÃmarthyÃt samprasÃraïam na bhavi«yati iti . #<dyutigamijuhotÅnÃm dve ca># . dyutigamijuhotÅnÃm dve ca iti vaktavyam . didyut. dyuti . gami . jagat . gami . juhoti . juhote÷ dÅrgha÷ ca . juhÆ÷ . d­ïÃte÷ hrasva÷ ca dve ca kvip ca iti vaktavyam . dad­t . juhÆ÷ juhote÷ hvayate÷ và . dad­t d­ïÃte÷ dÅryate÷ và . jÆ÷ jvarate÷ jÅryate÷ và . #<dhÃyate÷ samprasÃraïam ca># . dhÃyate÷ samprasÃraïam ca kvip ca vaktavya÷ . dhÅ÷ dhyÃyate÷ và dadhÃte÷ và .

(P_3,2.180)  KA_II,136.21-137.2  Ro_III,307-308     #<¬uprakaraïe mitadrvÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam dhÃtuvidhitukprati«edhÃrtham># . ¬uprakaraïe mitadrvÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . kim prayojanam . dhÃtuvidhitukprati«edhÃrtham . dhÃtuvidhe÷ tuka÷ ca prati«edha÷ yathà syÃt . mitradru÷ mitadrÆ mitadrava÷ . aci ÓnudhÃtubhruvÃm iti uvaÇÃdeÓa÷ mà bhÆt . iha ca mitadrvà mitadrve na ÆÇdhÃtvo÷ iti prati«edha÷ mà bhÆt . tugvidhi÷ . mitadru÷ . hrasvasya piti k­ti tuk bhavati iti tuk mà bhÆt .

(P_3,2.188)  KA_II,137.4-8  Ro_III,308     #<ÓÅlita÷ rak«ita÷ k«Ãnta÷ Ãkru«Âa÷ ju«Âa÷ iti api ru«Âa÷ ca ru«ita÷ ca ubhau abhivyÃh­ta÷ iti api h­«Âatu«Âau tathà kÃnta÷ tathà ubhau saæyotodyatau . ka«Âam bhavi«yati iti Ãhu÷ . am­tÃ÷ pÆrvavat sm­tÃ÷ >#. na mriyante am­tÃ÷ .     (3.3.1)  KA_II,138.2 - 22  Ro_III.309-312     bahulavacanam kimartham . #<bÃhulakam prak­te÷ tanud­«Âe÷># . tanvÅbhya÷ prak­tibhya÷ uïÃdaya÷ d­Óyante . na sarvÃbhya÷ d­Óyante . #<prÃyasamuccayÃd api te«Ãm># . prÃyeïa khalu api te samuccitÃ÷ na sarve samuccitÃ÷ . #<kÃryasaÓe«avidhe÷ ca tat uktam># . kÃryÃïi khalu api saÓe«Ãïi k­tÃni na sarvÃïi lak«aïena parisamÃptÃni . kim puna÷ kÃraïam tanvÅbhya÷ prak­tibhya÷ uïÃdaya÷ d­Óyante na sarvÃbhya÷ d­Óyante . kim ca kÃraïam prÃyeïa samuccitÃ÷ na sarve samuccitÃ÷ . kim ca kÃraïam kÃryÃïi saÓe«Ãïi k­tÃni na sarvÃïi lak«aïena parisamÃptÃni . #<naigamarƬibhavam hi susÃdhu># . naigamÃ÷ ca rƬhibhavÃ÷ ca auïÃdikÃ÷ susÃdhava÷ katham syu÷ . #<nÃma ca dhÃtujam Ãha nirukte># . nÃma khalu api dhÃtujam . evam Ãhu÷ nairuktÃ÷ . #<vyÃkaraïe ÓakaÂasya ca tokam># . vaiyÃkaraïÃnÃm ca ÓÃkaÂÃyana÷ Ãha dhÃtujam nÃma iti . atha yasya viÓe«apadÃrtha÷ na samuttita÷ katham tatra bhavitavyam . #<yat na viÓe«apadÃrthasamuttam pratyayata÷ prak­te÷ ca tat Æhyam >#. prak­tim d­«Âvà pratyaya÷ Æhitavya÷ pratyayam ca d­«Âvà prak­ti÷ Æhitavyà . #<sa¤j¤Ãsu dhÃturÆpÃïi pratyayÃ÷ ca tata÷ pare kÃryÃt vidyÃt anubandham . etat ÓÃstram uïÃdi«u># .

(P_3,3.3)  KA_II,139.2-21  Ro_III,312-313     #<bhavi«yati iti anadyatane upasaÇkhyÃnam># . bhavi«yati iti anadyatane upasaÇkhyÃnam kartavyam . Óva÷ grÃmam gamÅ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . l­Âà ayam nirdeÓa÷ k­iyate . l­Â ca anadyatane luÂà bÃdhyate . tena l­Âa÷ eva vi«aye ete pratyayÃ÷ syu÷ . luÂa÷ vi«aye na syu÷ . #<itaretarÃÓrayam ca># . itaretarÃÓrayam ca bhavati . kà itaretarÃÓrayatà . bhavi«yatkÃlena Óabdena nirdeÓa÷ kriyate . nirdeÓottarakÃlam ca bhbhavi«yatkÃlatà . tat etat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca na prakalpante .  #<uktam vÃ># . kim uktam . ekam tÃvat uktam na và apavÃdasya nimittÃbhÃvÃt anadyatane hi tayo÷ vidhÃnam iti . aparam api uktam avyayanirdeÓÃt siddham  iti. avyayavatà Óabdena nirdeÓa÷ kari«yate . avartamÃne abhÆte iti . sa÷ tarhi avyayavatà Óabdena nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . avyayam e«a÷ bhavi«yatiÓabda÷ na e«Ã bhavate÷ l­Â . katham avyayatvam . vibhaktisvarapratirÆpakÃ÷ ca nipÃtÃ÷ bhavanti iti nipÃtasa¤j¤Ã . nipÃtam avyayam iti avayayasa¤j¤Ã . atha api bhavate÷ l­Â evam api avayayam eva . katham na vyeti iti avyayam . kva puna÷ na vyeti . etau kÃlaviÓe«au bhÆtavartamÃnau . svabhÃvata÷ bhavi«yati eva vartate . yadi tatri na vyeti iti avyayam . na và tadvidhÃnasya anyatra abhÃvÃt . na và bhavi«yadÃdhikÃreïa artha÷ . kim kÃraïam . tadvidhÃnasya anyatra abhÃvÃt . ye api ete ita÷ uttaram pratyayÃ÷ Ói«yante ete api etau kÃlaviÓe«au na viyanti bhÆtavartamÃnau . svabhÃvata÷ eva te bhavi«yati eva vartante . ata÷ uttaram paÂhati . #<bhavi«yadadhikÃrasya prayojanam yÃvat pacati purà pacati iti anapaÓabdatvÃya># .

(P_3,3.4)  KA_II,139.23-140.4  Ro_III,314     #<yÃvatpurÃdi«u la¬vidhi÷ luÂa÷ pÆrvaviprati«iddham >#. yÃvatpurÃdi«u la¬vidhi÷ bhavati luÂa÷ pÆrvaviprati«edhena . yÃvatpurÃnipÃtayo÷ la bhavati iti asya avakÃÓa÷ . yÃvat bhuÇkte . purà bhuÇkte . luÂa÷ avakÃÓa÷ . Óva÷ kartà . Óva÷ adhyetà . iha ubhayam prÃpnoti . yÃvat Óva÷ bhuÇkte . purà Óva÷ bhuÇkte . la bhavati viprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . anadyatane lu iti atra yÃvatpurÃnipÃtayo÷ la iti anuvarti«yate .

(P_3,3.7)  KA_II,140.6-8  Ro_III,314     kimartham idam ucyate na lipsyamÃnasiddhi÷ api lipsà eva tatra kiæv­tte lipsÃyÃm iti eva siddham . akiæv­ttÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . ya÷ bhavatÃm odanam dadÃti sa÷ svargam lokam gacchati . ya÷ bhavatÃm odanam dÃsyati sa÷ svargam lokam gami«yati .

(P_3,3.10)  KA_II,140.10-141.6  Ro_III,314-316     kimartham kriyÃyÃm upapade kriyÃrthÃyÃm ïvul vidhÅyate na aviÓe«eïa vihita÷ ïvul sa÷ kriyÃyÃm upapade kriyÃrthÃyÃm anyatra ca bhavi«yati . ïvuli sakarmakagrahaïam coditam . akaramakÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . Ãsaka÷ vrajati . ÓÃyaka÷ vrajati . pratyÃkhyÃtam tat na và dhÃtumÃtrÃt darÓanÃt ïvula÷ iti . evam tarhi t­jÃdi«u vartamÃnakÃlopÃdÃnam coditam . avartamÃnakÃlÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . tat api pratyÃkhyÃtam na và kÃlamÃtre darÓanÃt anye«Ãm iti . idam tarhi prayojanam. akeno÷ bhavi«yadÃdhamrïyayo÷ iti atra «a«ÂhyÃ÷ prati«edha÷ ukta÷ . sa÷ yathà syÃt . etat api na asti prayojanam . ya÷ eva asau aviÓe«avihita÷ sa÷ yadà bhavi«yati bhavi«yati tadà asya prati«edha÷ bhavi«yati . evam tarhi bhavi«yadadhikÃravihitasya prati«edha÷ yathà syÃt . iha mà bhÆt : aÇga yajatÃm . lapsyante asya yÃjakÃ÷ . ye enam yÃjayayi«yanti iti . na e«a÷ bhavi«yatkÃla÷ . ka÷ tarhi . bhÆtakÃla÷ . katham tarhi bhavi«yatkÃlatà gamyate . dhÃtusambandhe pratyayÃ÷ iti . ya÷ tarhi na dhÃtusambandha÷ . ime asya yÃjakÃ÷ . ime asya lÃvakÃ÷ iti . e«a÷ api bhÆtakÃla÷ . katham tarhi bhavi«yatkÃlatà gamyate . sambandhÃt . sa÷ ca tÃvat tai÷ ayÃjita÷ bhavati . tasya ca tÃvat tai÷ yavÃ÷ alÆnÃ÷ bhavanti . ucyate ca . idam tarhi prayojanam . ayam kriyÃyÃm upapde kriyÃrthÃyÃm tumun vidhÅyate . sa÷ viÓe«avihita÷ sÃmÃnyavihitam ïvulam bÃdheta . etat api na asti prayojanam . bhÃve tumun vidhÅyate kartari ïvul . tatra ka÷ prasaÇga÷ yat bhÃve vihita÷ tumun kartari vihitam ïvulam bÃdheta . l­Â tarhi bÃdheta . vÃsarÆpeïa bhavi«yati . ata÷ uttaram paÂhati . #<ïvula÷ kriyÃrthopapadasya punarvidhÃnam t­jÃdiprati«edhÃrtham># . ïvula÷ kriyÃrthopapadasya punarvidhÃnam kriyate j¤ÃpakÃrtham . kim j¤Ãpyam . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ kriyÃyÃm upapade kriyÃrthÃyÃm vÃsarÆpeïa t­jÃdaya÷ na bhavanti iti . ïvul api t­jÃdi÷ .

(P_3,3.11)  KA_II,141.8-20  Ro_III,316-317     kimartham idam ucyate na aviÓe«eïa bhÃve pratyayÃ÷ ye vihitÃ÷ te kriyÃyÃm upapade kriyÃrthÃyÃm anyatra ca bhavi«yanti . #<bhÃvavacanÃnÃm yathÃvihitÃnÃm pratipadavidhyartham># . bhÃvavacanÃnÃm yathÃvihitÃnÃm pratipadavidhyartha÷ ayam Ãrambha÷ . idÃnÅm eva hi uktam kriyÃyÃm upapde kriyÃrthÃyÃm vÃsarÆpeïa t­jÃdaya÷ na bhavanti iti . bhÃvavacanÃ÷ ca api t­jÃdaya÷ . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . yathÃvihitÃ÷ iti tu vaktavyam . kim prayojanam . iha yÃbhya÷ prak­tibhya÷ yena viÓe«eïa bhÃve pratyayÃ÷ vihitÃ÷ tÃbhya÷ prak­tibhya÷ tena eva viÓe«eïa kriyÃyÃm upapde kriyÃrthÃyÃm yathà syu÷ . vyatikara÷ mà bhÆt iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . iha bhÃve pratyayÃ÷ bhavanti iti iyaÂa siddham . sa÷ ayam evam siddhe sati yat vacanagrahaïam karoti  tasya etat prayojanam vÃcakÃ÷ yathà syu÷ iti . yadi ca yÃbhya÷ prak­tibhya÷ yena viÓe«eïa bhÃve pratyayÃ÷ vihitÃ÷ tÃbhya÷ prak­tibhya÷ tena eva viÓe«eïa kriyÃyÃm upapde kriyÃrthÃyÃm bhavanti tata÷ amÅ vÃcakÃ÷ k­tÃ÷ syu÷ . atha hi prak­timÃtrÃt và syu÷ pratyayamÃtram và syÃt na amÅvÃcakÃ÷ k­tÃ÷ syu÷ .

(P_3,3.12)  KA_II,141.22-142.13  Ro_III,317-318     kimartham idam ucyate na aviÓe«eïa karmaïi aï vihita÷ sa÷ kriyÃyÃm upapade kriyÃrthÃyÃm anyatra ca bhavi«yati . #<aïa÷ punarvacanam apavÃdavi«aye aniv­ttyartham># . aïa÷ punarvacanam kriyate apavÃdavi«aye aniv­tti÷ yathà syÃt . godÃya÷ vrajati . kambaladÃya÷ vrajati iti . kim ucyate apavÃdavi«aye aniv­tti÷ yathà syÃt iti na puna÷ utsargavi«aye pratipadavidhyartham syÃt . idÃnÅm eva hi uktam kriyÃyÃm upapde kriyÃrthÃyÃm vÃsarÆpeïa t­jÃdaya÷ na bhavanti iti . aï ca api t­jÃdi÷ . evam tarhi ubhayam anena kriyate . apavÃdavi«aye cÃniv­tti÷ utsargavi«aye pratipadavidhÃnam . katham puna÷ ekena yatnena ubhayam labhyam . labhyam iti Ãha . katham . karmagrahaïasÃmarthyÃt . katham puna÷ antareïa karmagrahaïam karmaïi aï labhya÷ . vacanagrahaïam prak­tam anuvartate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . aparyÃyeïa iti tu vaktavyam . kadà cit hi karmaïi syÃt kadà cit kriyÃyÃm upapade kriyÃrthÃyÃm iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . cena sanniyoga÷ kari«yate . aï karmaïi ca . kim ca anyat . kriyÃyÃm upapade kriyÃrthÃyÃm iti . evam api pratyekam upapadasa¤j¤Ã na prÃpnoti . cena eva sanniyoga÷ kari«yate . pratyekam vÃkyaparisamÃpti÷ d­«Âà iti pratyekam upapadasa¤j¤a bhavi«yati .

(P_3,3.13)  KA_II,142.15-143.5  Ro_III,318-319     Óe«avacanam kimartham . #<l­Âi Óe«avacanam kriyÃyÃm pratipadavidhyartham >#. l­Âi Óe«avacanam kriyate kriyÃyÃm pratipadavidhyartham . pratipadavidhi÷ yathà syÃt . #<aviÓe«eïa vidhÃne l­Âa÷ abhÃva÷ prati«iddhatvÃt># . aviÓe«eïa vidhÃne l­Âa÷ abhÃva÷ syÃt . kari«yÃmi iti vrajati . hari«yÃmi iti vrajati iti . kim kÃraïam . prati«iddhatvÃt . idÃnÅm eva hi uktam kriyÃyÃm upapade kriyÃrthÃyÃm vÃsarÆpeïa t­jÃdaya÷ na bhavanti iti . l­Â ca api t­jÃdi÷ . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . sÃdhÅya÷ tu khalu Óe«agrahaïena kriyÃrthopapadÃt l­Â nirbhajyate . kim kÃraïam . akriyÃrthopapadatvÃt . Óe«e iti ucyate . Óe«a÷ ca ka÷ . yat anyat kriyÃyÃ÷ kriyÃrthÃyÃ÷ . evam tarhi l­Âi Óe«avacanam kriyÃyÃm pratipadavidhyartham . l­Âi Óe«avacanam kriyate kriyÃyÃm pratipadavidhi÷ yathà syÃt . l­Â Óe«e ca . kari«yati hari«yati iti . kva ca . kriyÃyÃm upapade kriyÃrthÃyÃm iti . sa÷ tarhi cakÃra÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . iha l­Â bhavati iti iyatà siddham . sa÷ ayam evam siddhe sati yat Óe«agrahaïam karoti tasya etat prayojanam yogÃÇgam yathà upajÃyeta . sati ca yogÃÇge yogavibhÃga÷ kari«yate . l­Â bhavati kriyÃyÃm upapade kriyÃrthÃyÃm iti . tata÷ Óe«e . Óe«e ca l­Â bhavati iti .

(P_3,3.14)  KA_II,143.7-10  Ro_III,320     #<sadvidhi÷ nityam aprathamÃsamÃnÃdhikaraïe># . sadvidhi÷ aprathamÃsamÃnÃdhikaraïe nityam iti vaktavyam . pak«yantam paÓya . pak«yamÃïam paÓya . kva tarhi idÃnÅm vibhëà . prathamÃsamÃnÃdhikaraïe . pÃk«yan pak«yati . pak«yamÃïa÷ pak«yate .

(P_3,3.15.1)  KA_II,143.12-16  Ro_III,320     yogavibhÃga÷ kartavya÷ . anadyatane l­Âa÷ sats¤j¤au bhavata÷ . Óva÷ agnÅn ÃdhyÃsyamÃnena . Óva÷ somena yak«yamÃïena . tata÷ lu . lu bhavati anadyatane . Óva÷ kartà . Óva÷ adhyetà . kena vihitasya anadyatane l­Âa÷ satsa¤j¤au ucyete . etat eva j¤Ãpayati bhavati anadyatane l­Â iti yat ayam anadyatane l­Âa÷ sats¤j¤au ÓÃsti . evam ca k­tvà sa÷ api ado«a÷ bhavati yat uktam bhavi«yati iti anadyatane upasaÇkhyÃnam .

(P_3,3.15.2)  KA_II,143.17-23  Ro_III,320-321     #<paridevane ÓvastanÅbhavi«yantyarthe># . paridevane ÓvastanÅbhavi«yantyÃ÷ arthe iti vaktavyam . iyam nu kadà gantà yà evam pÃdau nidadhÃti . ayam nu kadà adhyetà ya÷ evam anabhiyukta÷ iti . #<kÃlaprakar«Ãt tu upamÃnam># . kÃlaprakar«Ãt tu upamÃnam . gantà iva iyam gantà . na iyam gami«yati . adhyetà iva ayam adhyetà . na vai tiÇantena upamÃnam asti . evam tarhi anadyatane iva anadyatane iti .

(P_3,3.16)  KA_II,144.2-3  Ro_III,321     #<sp­Óa÷ upatÃpe># . sp­Óa÷ upatÃpe iti vaktavyam . iha mà bhÆt . kambalasparÓa÷ iti . 

(P_3,3.17)  KA_II,144.5-6  Ro_III,321     vÃdhimatsyabale«u iti vaktavyam . atÅsÃra÷ vyÃdhi÷ . visÃra÷ matsya÷ . bale . ÓÃlasÃra÷ khadirasÃra÷ .

(P_3,3.18)  KA_II,144.8-145.3  Ro_III,323-324     #<bhÃve sarvaliÇganirdeÓa÷># . bhÃve sarvaliÇganirdeÓa÷ kartavya÷ . bhÆtau bhavane bhÃve iti . kim prayojanam . sarvaliÇge bhÃÇe ete pratyayÃ÷ yathà syu÷ iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . puæliÇgena ayam nirdeÓa÷ kriyate ekavacanena ca . ten puæliÇge eva ekavacane ca ete prratyayÃ÷ syu÷ . strÅnapuæsakayo÷ dvivacanabahuvacnayo÷ ca na syu÷ . na atra nirdeÓa÷ tantram . katham puna÷ tena eva ca nÃma nirdeÓa÷ kriyate tat ca atantram syÃt . tatkÃrÅ ca bhavÃn taddve«Å ca . nÃntarÅyakatvÃt atra puæliÇgena nirdeÓa÷ kriyate ekavacanena ca . avaÓyam kayà cit vibhaktyà kena cit ca liÇgena nirdeÓa÷ kartavya÷ . tat yathà ka÷ cit annÃrthÅ ÓÃlikalÃpam satu«am sapalÃlam Ãharati nÃntarÅyakatvÃt . sa÷ yÃvat Ãdeyam tÃvat ÃdÃya tu«apalÃlÃni uts­jati . tathà ka÷ cit mÃæsÃrthÅ matsyÃn saÓakalÃn sakaïÂakÃn Ãharati nÃntarÅyakatvÃt . sa÷ yÃvat Ãdeyam tÃvat ÃdÃya ÓakalakaïÂakÃn uts­jati . evam iha api nÃntarÅyakatvÃt puæliÇgena nirdeÓa÷ kriyate ekavacanÃntena ca . na hi atra nirdeÓa÷ tantram . kayà cit vibhaktyà kena cit ca liÇgena nirdeÓa÷ kartavya÷ . atha và k­bhvastaya÷ kriyÃsÃmÃnyavÃcina÷ kriyÃviÓe«avÃcina÷ pacÃdaya÷ . yat ca atra pacate÷ bhavati÷ bhavati na tat bhavate÷ pacati÷ bhavati . yat ca bhavate÷ pacati÷ bhavati na tat pacate÷ bhavati÷ bhavati . kim ca pacate÷ bhavati÷ bhavati . sÃmÃnyam . kim ca bhavate÷ pacati÷ bhavati . viÓe«a÷ . tat yathà upÃdhyÃyasya Ói«ya÷ mÃtulasya bhÃgineyam gatvà Ãha . upÃdhyÃyam bhavÃn abhivÃdayatÃm iti . sa÷ gatvà mÃtulam abhivÃdayate . tathà mÃtulasya bhÃgineya÷ upÃdhyÃyasya Ói«yam gatvà Ãha . mÃtulam bhavÃn abhivÃdayatÃm iti . sa÷ gatvà upÃdhyÃyam abhivÃdayate . evam iha api pacate÷ bhavatau yat tat nirdiÓyate .

(P_3,3.19)  KA_II,145.5-146.7  Ro_III,325-327     kÃrakagrahaïam kimartham . #<kÃrakagrahaïam anÃdeÓe svÃrthavij¤ÃnÃt># . kÃrakagrahaïam anÃdeÓe svÃrthavij¤ÃnÃt . anirdi«ÂÃrthÃ÷ pratyayÃ÷ svÃrthe bhavanti iti . tat yathà . guptijkidbhya÷ san yÃvÃdibhya÷ kan iti . evam ime api pratyayÃ÷ svÃrthe syu÷ . svÃrthe mà bhÆvan kÃrake yathà syu÷ iti evamartham idam ucyate . na etat asti prayojanam . vihita÷ pratyaya÷ svÃrthe bhÃve gha¤ iti . tena atriprasaktam iti k­tvà niyamÃrtha÷ ayam vij¤Ãyeta . akartari sa¤j¤ÃyÃm eva iti . asti ca idÃnÅm ka÷ cit sa¤j¤ÃbhÆta÷ bhÃva÷ yadartha÷ vidhi÷ syÃt . asti iti Ãha : ÃvÃha÷ , vivÃha÷ iti . kaimarthakyÃt niyama÷ bhavati . vidheyam na asti iti k­tvà . iha ca asti vidheyam . akartari ca kÃrake sa¤j¤ÃyÃm gha¤ vidheya÷ . tatra apÆrva÷ vidhi÷ astu niyama÷ astu iti apÆrva÷ eva vidhi÷ bhavi«yati na niyama÷ . tat eva tarhi prayojanam svÃrthe mà bhÆvan iti . nanu ca uktam vihita÷ pratyaya÷ svÃrthe bhÃve gha¤ iti iti . anya÷ sa÷ bhÃva÷ bÃhya÷ prak­tyarthÃt . anena idÃnÅm Ãbhyantare bhÃve syÃt . ka÷ puna÷ etayo÷ bhÃvayo÷ viÓe«a÷ . ukta÷ bhÃvabheda÷ bhëye . etat api na asti prayojanam . na¤ivayuktam anyasad­ÓÃdhikaraïe . tathà hi arthagati÷ .  na¤yuktam ivayuktam ca asnyasmin tatsad­Óe kÃryam vij¤ayate . tathà hi artha÷ gamyate . tat yathà . abrÃhmaïam Ãnaya iti ukte brÃhmaïasad­Óam puru«am Ãnayati . na asau lo«Âam ÃnÅya k­tÅ bhavati . evam iha api akartari iti kart­prati«edhÃt anyasmin akartari kart­sad­Óe kÃryam vij¤asyate . kim ca anyat akart­ kart­sad­Óam . kÃrakam . uttarÃrtham tarhi kÃrakagrahaïam kartavyam . parimÃïÃkhyÃyÃm sarvebhya÷ kÃrake yathà syÃt . iha mà bhÆt . ekà tilocchriti÷ . deve s­tÅ iti . gha¤anukramaïam ajabvi«aye avacane hi strÅpratyayÃnÃm api avÃdavij¤Ãnam iti vak«yati . tat na vaktavyam bhavati . etat api na asti prayojanam . atra api akartari iti eva anuvarti«yate . #<sa¤j¤ÃgrahaïÃnarthakyam ca sarvatra gha¤a÷ darÓanÃt># . sa¤j¤Ãgrahaïam ca anarthakam . kim kÃraïam . sarvatra gha¤a÷ darÓanÃt . asa¤j¤ÃyÃm api hi gha¤ d­Óyate . ka÷ bhavatà dÃya÷ datta÷ . ka÷ bhavatà lÃbha÷ labdha÷ iti . yadi sa¤j¤Ãgrahaïam na kriyate atiprasaÇga÷ bhavati . k­ta÷ kaÂa÷ iti atra kÃra÷ kaÂa iti prÃpnoti . #<atiprasaÇga÷ iti cet abhidhÃnalak«aïatvÃt pratyayasya siddham># . atiprasaÇga÷ iti cet tat na . kim kÃraïam . abhidhÃnalak«aïatvÃt pratyayasya siddham . abhidhÃnalak«aïÃ÷ k­ttaddhitasamÃdÃ÷ . anabhidhÃnÃt na bhavi«yanti .

(P_3,3.20.1)  KA_II,146.147.6  Ro_III,327-329     sarvagrahaïam kimartham . sarvebhya÷ dhÃtubhya÷ gha¤ yathà syÃt ajapo÷ api vi«aye . eka÷ taï¬ulaniÓcÃya÷ . dvau ÓÆrpani«pÃvau . #<sarvagrahaïam anarthakam parimÃïÃkhyÃyam iti siddhatvÃt># . sarvagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . parimÃïÃkhyÃyam iti siddhatvÃt . parimÃïÃkhyÃyam iti eva gha¤ siddha÷ ajapo÷ api vi«aye . na artha÷ sarvagrahaïena . asti anyat etasya vacane prayojanam . kim . eka÷ pÃka÷ dvau pÃkau traya÷ pÃkÃ÷ iti . pÆrveïa api etat siddham . na sidhyati . sa¤j¤ÃyÃm iti pÆrva÷ yoga÷ . na ca e«Ã sa¤j¤Ã . pratyÃkhyÃyate sa¤j¤Ãgrahaïam . atha api kriyate evam api na do«a÷ . ajau api sa¤j¤ÃyÃm eva . yathÃjÃtÅyaka÷ utsarga÷ tathÃjÃtÅyakena apavÃdena bhavitavyam . uttarÃrtham tarhi . iÇa÷ ca sarvebhya÷ api yathà syÃt . nanu ca ayam iÇ eka÷ eva vaïÂaraï¬Ãkalpa÷ . sarve«u sÃdhane«u yathà syÃt . upetya adhÅyate tasmÃt adhyÃya÷ . adhÅyate tasmin adhyÃya÷ . adhyÃyanyÃyÃyodyÃvasaæhÃrÃvÃyÃ÷ ca iti etat nipÃtanam na kartavyam bhavati . etat api na asti prayojanam . kriyate nyÃse eva . uttarítham eva tarhi vaktavyam . karmavyatihÃre ïac striyÃm iti sarvebhya÷ yathà syÃt . etat api na asti prayojanam . vak«yati etat . karmavyatihÃre strÅgrahaïam vyatipÃkÃrtham . p­thak grahaïam bÃdhakabÃdhanÃrtham . vyÃvacorÅvyÃvacarcyartham . tatra vyatÅk«Ãdi«u do«a÷ . siddham tu prak­te strÅgrahaïe ïajgrahaïam ïijgrahaïam ca iti . uttarÃrtham tarhi abhividhau bhÃve inuï sarvebhya÷ yathà syÃt . sÃærÃviïam . etat api na asti prayojanam . vak«yati etat . abhividhau bhÃvagrahaïam napuæsake ktÃdiniv­ttyartham . p­thak grahaïam bÃdhakabÃdhÃrtham . na tu lyu iti . idam tarhi prayojanam . prak­tyÃÓraya÷ ya÷ apavÃda÷ tasya bÃdhanam yathà syÃt . arthÃÓraya÷ ya÷ apavÃda÷ tasya bÃdhanam mà bhÆt . ekà tilocchriti÷ dve s­tÅ iti . gha¤anukramaïam ajabvi«aye . avacane hi strÅpratyayÃnÃm api apavÃdavij¤Ãnam  iti codayi«yati . tat na vaktavyam bhavati .

(P_3,3.20.2)  KA_II,147.7-16  Ro_III,329-330     #<gha¤anukramaïam ajabvi«aye># . gha¤anukramaïam ajabvi«aye iti vaktavyam . #<avacane hi strÅpratyayÃnÃm api apavÃdavij¤Ãnam># . anucyamÃne hi etasmin strÅpratyayÃnÃm api apavÃda÷ ayam vij¤ayeta . ekà tilocchriti÷ dve s­tÅ iti .#< dÃrajÃrau kartari ïiluk ca># .  dÃrajÃrau kartari vaktavyau ïiluk ca vaktavya÷ . dÃrayanti iti dÃrÃ÷ . jarayanti iti jÃrÃ÷ . #<karaïe vÃ># . karaïe và vaktavyau . dÅryate tai÷ dÃrÃ÷ . jÅryanti tai÷ jÃrÃ÷ .

(P_3,3.21)  KA_II,147.18-23  Ro_III,330     #<iÇa÷ ca iti apÃdÃne striyÃm upasaÇkhyÃnam tadantÃt ca và ÇÅ«># . iÇa÷ ca iti atra apÃdÃne striyÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam tadantÃt ca và ÇÅ« vaktavya÷ . upetya adhÅyate tasyÃ÷ uapÃdhyÃyÅ upÃdhyÃyà . #<ÓÌ vÃyuvarïaniv­te«u># . ÓÌ  iti etasmÃt vÃyuvarïaniv­te«u gha¤ vaktavya÷ . ÓÃra÷ vÃyu÷ . ÓÃra÷ varïa÷ . gau÷ iva ak­tanÅÓÃra÷ prÃyeïa ÓiÓire k­Óa÷ .

(P_3,3.36)  KA_II,148.2-9  Ro_III,331     #<sami mu«Âau iti anarthakam vacanam parimÃïÃkhyÃyÃm iti siddhatvÃt># . sami mu«Âau iti etat vacanam anarthakam . kim kÃraïam . parimÃïÃkhyÃyÃm iti siddhatvÃt . parimÃïÃkhyÃyÃm iti eva siddham . #<aparimÃïÃrtham tu># . aparimÃïÃrtham tu ayam Ãrambha÷ . mallasya saÇgrÃha÷ mu«Âikasya saÇgÃha÷ iti . #<udgrÃbhinigrÃbhau ca chandasi srugudyamananipÃtanayo÷># . udgrÃbha÷ nibrÃbha÷ iti imau Óabdau chandasi vaktavyau srugudyamananipÃtanayo÷ . udgrÃbham ca nigrÃbham ca brahma devÃ÷ avÅv­dhan .

(P_3,3.43)  KA_II,148.11-149.3  Ro_III,331-332     strÅgrahaïam kimartham . #<karmavyatihÃre strÅgrahaïam vyatipÃkÃrtham >#. karmavyatihÃre strÅgrahaïam kriyate vyatipÃkÃrtham . iha mà bhÆt . vyatipÃka÷ vartate iti . atha kimartham p­thak grahaïam . #<p­thak grahaïam bÃdhakabÃdhanÃrtham># . p­thak grahaïam kriyate bÃdhakabÃdhanÃrtham . ye tasya bÃdhakÃ÷ tadbÃdhanÃrtham . kim prayojanam . #<vyÃvacorÅvyÃvacarcyartham >#. vyÃvacorÅ vartate . vyÃvacarcÅ vartate . #<tatra vyatÅk«Ãdi«u do«a÷># . tatra vyatÅk«Ãdi«u do«a÷ bhavati . vyatÅk«Ã vartate . vyatÅhà vartate . #<siddham tu prak­te strÅgrahaïe ïajgrahaïam ïijgrahaïam ca># . siddham etat . katham .  prak­te eva strÅgrahaïe ayam yoga÷ kartavya÷ . striyÃm ktin . tata÷ karmavyatihÃre ïac . tata÷ ïica÷ .

(P_3,3.44)  KA_II,149.5-12  Ro_III,332-333      bhÃvagrahaïam kimartham . #<abhividhau bhÃvagrahaïam napuæsake ktÃdiniv­ttyartham># . abhividhau bhÃvagrahaïam kriyate napuæsake ktÃdiniv­ttyartham . napuæsakaliÇge ktÃdaya÷ mà bhÆvan iti . atha kimartham p­thak grahaïam . #<p­thak grahaïam bÃdhakabÃdhÃrtham># . p­thak grahaïam kriyate bÃdhakabÃdhÃrtham : ye tasya bÃdhakÃ÷ tadbÃdhanÃrtham . #<na tu lyuÂa÷ >#. lyuÂa÷ tu bÃdhanam na i«yate . saÇkÆÂanam iti eva bhavati .

(P_3,3.56)  KA_II,149.14-150.2  Ro_III,333-334     #<ajvidhau bhayasya upasaÇkhyÃnam># . ajvidhau bhayasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . bhayam . atyalpam idam ucyate : bhayasya iti . bhayÃdÅnÃm iti vaktavyam  iha api yathà syÃt : bhayam var«am . kim prayojanam . #<napuæsake ktÃdiniv­ttyartham># . napuæsakaliÇge ktÃdaya÷ mà bhÆvan iti . #<kalpÃdibhya÷ ca prati«edha÷># . kalpÃdibhya÷ ca prati«edha÷ vaktavya÷ . kalpa÷ artha÷ mantra÷ . #<javasavau chandasi># . javasavau chandasi vaktavyau . Ærvo÷ astu me java÷ . ayam me pa¤caudana÷ sava÷ .

(P_3,3.58.1)  KA_II,150.4-16  Ro_III,334-335     kimartham ni«pÆrvÃt cinote÷ ap vidhÅyate na acà eva siddham . na hi asti viÓe«a÷ ni«pÆrvÃt cinote÷ apa÷ và aca÷ và . tat eva rÆpam sa÷ eva svara÷ . na sidhyati . hastÃdÃne ce÷ gha¤ prÃpta÷ . tadbÃdhanÃrtham . ata÷ uttaram paÂhati . #<abvidhau niÓcigrahaïam anarthakam steyasya gha¤vidhau prati«edhÃt># . abvidhau niÓcigrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . steyasya gha¤vidhau prati«edhÃt . steyasya gha¤vidhau prati«edha÷ ucyate . ni«pÆrva÷ cinoti÷ steye vartate . asteyÃrtham tarhi idam vaktavyam . ni«pÆrvÃt cinote÷ asteye yathà syÃt . #<asteyÃrtham iti cet na ani«ÂatvÃt># . asteyÃrtham iti cet tat na . kim kÃraïam . ani«ÂatvÃt . na ni«pÆrvÃt cinote÷ asteye ap i«yate . kim tarhi gha¤ eva i«yate . evam tarhi siddhe sati yat ni«pÆrvÃt cinote÷ apam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ yat tat anta÷ thÃthagha¤ktÃjabit­kÃïÃm iti tat ni«pÆrvÃt cinote÷ na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . niÓcaya÷ . e«a÷ svara÷ siddha÷ bhavati .

(P_3,3.58.2)  KA_II,150.17-24  Ro_III,335     #<vaÓiraïyo÷ ca upasaÇkhyÃnam># . vaÓiraïyo÷ ca upasaÇkhyÃnam . sa÷ vaÓam saindhavam . dhana¤jaya÷ raïe raïe . #<gha¤arthe kavidhÃnam sthÃsnÃpÃvyadhihaniyudhyartham># . gha¤arthe ka÷ vidheya÷ . kim prayojanam .  sthÃsnÃpÃvyadhihaniyudhyartham . sthà . prati«Âhante asmin dhÃnyÃni iti prastha÷ . prasthe himavata÷ ÓrÇge . sthà . snà . prasnÃnti tasmin iti prasna÷ . snà . pà . prapibanti asyÃm iti prapà . pà . vyadhi . Ãvidhyanti tena Ãvidham . vyadhi . hani . vighnanti tasmin manÃæsi vighna÷ . hani . yudhi . Ãyudhyante tena Ãyudham .

(P_3,3.83)  KA_II,151.2-11  Ro_III,336     kasmÃt ayam ka÷ vidhÅyate . hante÷ iti Ãha . tat hantigrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . hana÷ ca vadha÷ . tat vai anekena nipÃtanena vyavacchinnam na Óakyam anuvartayitum . na etÃni nipÃtanÃni . hante÷ ete ÃdeÓÃ÷ . yadi ÃdeÓÃ÷ ghanasvara÷ na sidhyati . ghana÷ . santu tarhi nipÃtanÃni . nanu ca uktam tat vai anekena nipÃtanena vyavacchinnam na Óakyam anuvartayitum iti . sambandham anuvarti«yate . atha và puna÷ santu ÃdeÓÃ÷ . nanu ca uktam svara÷ na sidhyati iti . na e«a÷ do«a÷ . akÃrÃnta÷ ÃdeÓa÷ . atha yadà i«Åkayà stamba÷ hanyate katham tatra bhavitavyam . ke cid tÃvat Ãhu÷ . stambaghnà iti bhavitavyam . apare Ãhu÷ : stambaheti÷ iti bhavitavyam . ÆtiyÆtijÆtisÃtihetikÅrtaya÷ ca iti nipÃtanam iti . apare Ãhu÷ . stambahananÅiti bhavitavyam iti . vak«yati etat . ajabbhyÃm strÅÅkhalanÃ÷ . striyÃ÷ khalanau viprati«edhena iti .

(P_3,3.90)  KA_II,1551.13-19  Ro_III,336-337     #<yajÃdibhya÷ nasya Çittve samprasÃraïaprati«edha÷># . yajÃdibhya÷ nasya Çittve samprasÃraïaprati«edha÷ vaktavya÷ . praÓna÷ iti . evan tarhi ÃÇit kari«yate . #<aÇiti guïaprati«edha÷># . yadi aÇit guïaprati«edha÷ vaktavya÷ . viÓna÷ iti . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam yajÃdibhya÷ nasya Çittve samprasÃraïaprati«edha÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . praÓne ca ÃsannakÃle iti .

(P_3,3.94)  KA_II,151.21-152.6  Ro_III,337     #<striyÃm ktin ÃbÃdibhya÷ ca># . striyÃm ktin iti atra ÃbÃdibhya÷ ca iti vaktavyam . Ãpti÷ rÃddhi÷ dÅpti÷ . #<ni«ÂhÃyÃm và seÂa÷ akÃravacanÃt siddham># . atha và ni«ÂhÃyÃm seÂa÷ akÃra÷ bhavati iti vaktavyam . yadi ni«ÂhÃyÃm seÂa÷ akÃra÷ bhavati iti ucyate sraæsà dhvaæsà iti na sidhyati . srasti÷ dhvasti÷ iti prÃpnoti . kim puna÷ idam parigaïanam traya÷ eva ÃbÃdaya÷ Ãhosvit udÃharaïamÃtram . kim ca ata÷ . yadi parigaïanam bheda÷ bhavati . atha udÃharaïamÃtram na asti bheda÷ . srasti dhvasti÷ iti eva bhavitavyam .

(P_3,3.95)  KA_II,152.8-20  Ro_III,338     #<sthÃdibhya÷ sarvÃpavÃdaprasaÇga÷># . sthÃdibhya÷ sarvÃpavÃda÷ ktin prÃpnoti . sa÷ yathà eva aÇam bÃdhate evam ïvuli¤au api bÃdheta . kÃm tvam sthÃyikÃm asthÃ÷ . kÃm sthÃyim . #<siddham tu aÇvidhÃne sthÃdiprati«edhÃt># . siddham etat . katham .  aÇvidhÃne eva sthÃdiprati«edha÷ vaktavya÷ . prati«iddhe tasmin ktin eva bhavi«yati . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam sthÃdibhya÷ sarvÃpavÃdaprasaÇga÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante iti evam ayam striyÃm ktin aÇam bÃdhi«yate . ïvuli¤au na bÃdhi«yate . #<Órutiji«istubhya÷ karaïe># . Órutiji«istubhya÷ karaïe ktin vaktavya÷ . ÓrÆyate anayà Óruti÷ . ijyate anayà i«Âi÷ . i«yate anayà i«Âi÷ . stÆyate anayà stuti÷ . #<glÃjyÃhÃbhya÷ ni÷># . glÃjyÃhÃbhya÷ ni÷ vaktavya÷ . glÃni÷ jyÃni÷ hÃni÷ .

(P_3,3.98)  KA_II,152.22-23  Ro_III,339     #<kyabvidhi÷ adhikaraïe ca># . kyabvidhi÷ adhikaraïe ca iti vaktavyam . samajanti tasyÃm samajyà .

(P_3,3.100)  KA_II,153.2-3  Ro_III,339     #<k­¤a÷ Óa ca iti vÃvacanam ktinartham># . k­¤a÷ Óa ca iti vÃvacanam kartavyam ktin api yathà syÃt . k­ti÷ .

(P_3,3.102)  KA_II,153.5-7  Ro_III,339     kim nipÃtyate . i«e÷ Óe yagabhÃva÷ . atyalpam idam ucyate  icchà iti . icchÃparicaryÃparisaryÃm­gayÃÂÃÂyÃnÃm nipÃtanam kartavyam . jÃgarte÷ akÃra÷ và . jÃgarya jÃgarà .

(P_3,3.104)  KA_II,153.9-18  Ro_III,340     #<bhidà vidÃraïe># . bhidà vidÃraïe iti vaktavyam . bhitti÷ anyà . #<chidhà dvaidhÅkaraïe># . chidhà dvaidhÅkaraïe iti vaktavyam . chitti÷ anyà . #<Ãrà ÓastryÃm># .  Ãrà ÓastryÃm iti vaktavyam . Ãrti÷ anyà . #<dhÃrà prapÃte># . dhÃrà prapÃte iti vaktavyam . dh­ti÷ anyà . #<guhà giryo«adhyo÷ >#. guhà giryo«adhyo÷ iti vaktavyam . gƬhi÷ anyà . 

(P_3,3.107.1)  KA_II,153.20-154.7  Ro_III,340-341     kimartha÷ cakÃra÷ . svarÃrtha÷ . cita÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti antodÃttatvam yathà syÃt . na etat asti prayojanam . udÃtta÷ iti vartate bhÆvÅrÃ÷ udÃtta÷ iti . yadi udÃtta÷ iti vartate vajayajo÷ bhÃve kyap kimartha÷ pakÃra÷ . tugartha÷ . hrasvasya piti k­ti tuk iti . udÃtta÷ iti vartate . evam api kuta÷ etat tadantasya udÃttatvam bhavi«yati na puna÷ Ãde÷ iti . udÃtta÷ iti anuvartanasÃmarthyÃt yasya aprÃpta÷ svara÷ tasya bhavati . kasya ca aprÃpta÷ . antyasya . sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrtha÷ tarhi . kva sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrthena artha÷ . yuvo÷ anÃkau iti . etat api na asti prayojanam . vak«yati etat . siddham tu yuvo÷ anunÃsikavacanÃt iti .

(P_3,3.107.2)  KA_II,154.8-13  Ro_III,341     #<yucprakaraïe ghaÂÂivandividhibhya÷ ca upasaÇkhyÃnam># . yucprakaraïe ghaÂÂivandividhibhya÷ ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . ghaÂÂanà vandanà vedanà . #<i«e÷ anicchÃrthasya># . i«e÷ anicchÃrthasya iti vaktavyam . anvi«yate anve«aïà . #<pare÷ vÃ># . pare÷ và iti vaktavyam . anyÃm parÅ«Âim cara . anyÃm parye«aïÃm cara .

(P_3,3.108)  KA_II,154.15-155.10  Ro_III,34341-342     #<dhÃtvartanirdeÓe ïvul># . dhÃtvartanirdeÓe ïvul vaktavya÷ . kà nÃma Ãsikà anye«u ÅhamÃne«u . kà nÃm ÓÃyikà anye«u adhÅyÃne«u . #<ikÓtipau dhÃtunirdeÓe># . ikÓtipau iti etau pratyayau dhÃtunirdeÓe vaktavyau . pace÷ brÆhi . pacate÷ brÆhi . #<varïÃt kÃra÷># . varïÃt kÃrapratyaya÷ vaktavya÷ . akÃra÷ ikÃra÷ . #<rÃt ipha÷># . rÃt ipha÷ vaktavya÷ . repha÷ . #<matvarthÃt cha÷># . matvarthÃt cha÷ vaktavya÷ . matvarthÅya÷ . #<iï ajÃdibhya÷># . iï ajÃdibhya÷ vaktavya÷ . Ãji÷ Ãti÷ Ãdi÷ . #<i¤ vapÃdibhya÷># . i¤ vapÃdibhya÷ vaktavya÷ . vÃpi÷ vÃsi÷ vÃdi÷ . #<ik k­«yÃdibhya÷># . ik k­«yÃdibhya÷ vaktavya÷ . k­«i÷ kiri÷ giri÷ . #<sampadÃdibhya÷ kvip># . sampadÃdibhya÷ kvip vaktavya÷ . sampat vipat pratipat Ãpat pari«at .  

(P_3,3.113)  KA_II,155.12-13  Ro_III,343     k­ta÷ bahulam iti vaktavyam pÃdahÃrakÃdyartham . pÃdÃbhyÃm hriyate pÃdahÃraka÷ . gale copyate galecopaka÷ . Óva÷ agnÅn ÃdhÃsyamÃnena . Óva÷ somena yak«yamÃïena .

(P_3,3.119)  KA_II,155.15-17  Ro_III,343     #<gocarÃdÅnÃm agrahaïam prÃyavacanÃt yathà ka«a÷ nika«a÷ iti># . gocarÃdÅnÃm grahaïam Óakyam akartum . gha¤ kasmÃt na bhavati . prÃyavacanÃt yathà ka«a÷ nika«a÷ iti prÃyavacanÃt gha¤ na bhavati .

(P_3,3.121)  KA_II,155.19-21  Ro_III,344     #<gha¤vidhau avahÃrÃdhÃrÃvÃyÃnÃm upasaÇkhyÃnam># . gha¤vidhau avahÃrÃdhÃrÃvÃyÃnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . avahriyante asmin avahÃra÷ . Ãdhriyante asmin ÃdhÃra÷ . etya etasmin vayanti ÃvÃya÷ .

(P_3,3.123)  KA_II,156.2-7  Ro_III,344     kimartham idam ucyate na hala÷ ca iti eva siddham . anudake it vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt . udakoda¤cana÷ . #<udaÇka÷ anudakagrahaïÃnarthakyam ca prÃyavacanÃt yathà godohana÷ prasÃdhana÷ iti># . udaÇka÷ anudakagrahaïam ca anarthakam . gha¤ kasmÃt na bhavati . prÃyavacanÃt yathà godohana÷ prasÃdhana÷ iti .

(P_3,3.125)  KA_II,156.9-10  Ro_III,344     ¬a÷ vaktavya÷ . Ãkha÷ . ¬ara÷ vaktavya÷ . Ãkhara÷ . ika÷ vaktavya÷ . Ãkhanika÷ . ikavaka÷ vaktavya÷ . Ãkhanikavaka÷ .

(P_3,3.126)  KA_II,156.12-22  Ro_III,345     #<ajabbhyÃm strÅkhalanÃ÷># . ajabbhyÃm strÅkhalanÃ÷ bhavanti viprati«edhena . ajapo÷ avakÃÓa÷ caya÷ lava÷ . strÅpratyayÃnÃm avakÃÓa÷ k­ti÷ h­ti÷ . iha ubhayam prÃpnoti . citi÷ stuti÷ . khala÷ avakÃÓa÷ Å«adbheda÷ subheda÷ . ajapo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . Å«accaya÷ sucaya÷ Å«allava÷ sulava÷ . anasya avakÃÓa÷ idhmapravraÓcana÷ . ajapo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . palÃÓacayana÷ avilavana÷ . strÅkhalanÃ÷ bhavanti viprati«edhena . #<striyÃ÷ khalanau viprati«edhena># . striyÃ÷ khalanau bhavata÷ viprati«edhena . strÅpratyayÃnÃm avakÃÓa÷ k­ti÷ h­ti÷ . khala÷ avakÃÓa÷ Å«adbheda÷ subheda÷ .  iha ubhayam prÃpnoti . Å«adbhedà subhedà . anasya avakÃÓa÷ idhmapravraÓcana÷ . strÅpratyayÃnÃm sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . saktudhÃnÅ tilapŬanÅ . khalanau bhavata÷ viprati«edhena .

(P_3,3.127)  KA_157.2-7  Ro_III,345-346     #<khal kart­karaïayo÷ cvyarthayo÷># . khal kart­karaïayo÷ cvyarthayo÷ iti vaktavyam . anìhyena bhavatà ūadìhyena Óakyam bhavitum Å«adìhyambhavam bhavatà . durìhyambhavam svìhyambhavam . #<kart­karmagrahaïam ca upapadasa¤j¤Ãrtham >#. kart­karmagrahaïam ca upapadasa¤j¤Ãrtham dra«Âavyam . dve«yam vijÃnÅyÃt : abhidheyayo÷ iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«Âe : kart­karmagrahaïam ca upapadasa¤j¤Ãrtham iti . 

(P_3,3.130)  KA_II,157.9-12  Ro_III,346     #<bhëÃyÃm ÓÃsiyudhid­Óidh­«ibhya÷ yuc># . bhëÃyÃm ÓÃsiyudhid­Óidh­«ibhya÷ yuc vaktavya÷ . du÷ÓÃsana÷ duryodhana÷ durdarÓana÷ durdhar«aïa÷ . m­«e÷ ca iti vaktavyam . durmar«aïa÷ .

(P_3,3.131)  KA_II,158.2-16  Ro_III,346-348     vatkaraïam kimartham . vartamÃnasÃmÅpye vartmÃnÃ÷ và iti iyati ucyamÃne vartamÃne ye pratyayÃ÷ vihitÃ÷ vartamÃnasÃmÅpye dhÃtumÃtrÃt syu÷ . vatkaraïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . yadi ca yÃbhya÷ prak­tibhya÷ yena viÓe«eïa vartamÃne pratyayÃ÷ vihitÃ÷ tÃbhya÷ prak­tibhya÷ tena eva viÓe«eïa vartamÃnasÃmÅpye bhavanti tata÷ amÅvartamÃnavat k­tÃ÷ syu÷ . atha hi prak­timÃtrÃt và syu÷ pratyayamÃtram và syÃt na amÅvartamÃnavat k­tÃ÷ syu÷ . iha vartamÃnasÃmÅpye vartamÃnavat và iti uktvà lo eva udÃhriyate . yadi puna÷ và la bhavati iti eva ucyeta . ata÷ uttaram paÂhati . #<vartamÃnasÃmÅpye vartamÃnavadvacanam ÓatrÃdyartham># . vartamÃnasÃmÅpye vartamÃnavadvacanam kriyate ÓatrÃdyartham . ÓatrÃdyartha÷ ayam Ãrambha÷ . e«a÷ asmi pacan . e«a÷ asmi pacamÃna÷ iti . na etat asti prayojanam . la¬ÃdeÓau Óat­ÓÃnacau . tatra và la bhavati iti eva siddham . yau tarhi ala¬ÃdeÓau . e«a÷ asmi pavamÃna÷ . e«a÷ asmi yajamÃna÷ . yau ca api la¬ÃdeÓau tau api prayojayata÷ . vartamÃnavihitasya laÂa÷ Óat­ÓÃnacau ucyete . aviÓe«eïa vihita÷ ca ayam yoga÷ . ÓatrÃdyartham iti khalu api ucyate . bahava÷ ca ÓatrÃdaya÷ . e«a÷ asmi alaÇkari«ïu÷ . e«a÷ asmi prajani«ïu÷ .

(P_3,3.132.1)  KA_II,158.18-24  Ro_III,347     ÃÓaæsà nÃma bhavi«yatkÃlà . #<ÃÓaæsÃyÃm bhÆtavadatideÓe laÇliÂo÷ prati«edha÷># . ÃÓaæsÃyÃm bhÆtavadatideÓe laÇliÂo÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . #<na và apavÃdasya nimittÃbhÃvÃt anadyatane hi tayo÷ vidhÃnam># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . apavÃdasya nimittÃbhÃvÃt . na atra apavÃdasya nimittam asti . katham . anadyatane hi tayo÷ vidhÃnam . anadyatane hi tau vidhÅyete laÇliÂau . na ca atra anadyatana÷ kÃla÷ vivak«ita÷ . ka÷ tarhi . bhÆtakÃlasÃmÃnyam . 

(P_3,3.132.2)  KA_II,159.1-14  Ro_III,348-350     #<ÃÓaæsÃsambhÃvanayo÷ aviÓe«Ãt tadvidhÃnasya aprÃpti÷ >#. ÃÓaæsà sambhÃvanam iti aviÓi«Âau etau arthau . ÃÓaæsÃsambhÃvanayo÷ aviÓe«Ãt tadvidhÃnasya aprÃpti÷ . ÃÓaæsÃyÃm ye vidhÅyante te sambhÃvane api prÃpnuvanti . ye ca sambhÃvane vidhÅyante te ÃÓaæsÃyÃm api prÃpnuvanti . kim tarhi ucyate aprÃpti÷ iti . na sÃdhÅya÷ prÃpti÷ bhavati . i«Âà vyavasthà na prakalpeta . na sarve sarvatra i«yante . #<na và sambhÃvanÃvayavatvÃt ÃÓaæsÃyÃ÷># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . sambhÃvanÃvayavatvÃt ÃÓaæsÃyÃ÷ . sambhÃvanÃvayavÃtmikà ÃÓaæsà . ÃÓaæsà nÃma pradhÃrita÷ artha÷ abhinÅta÷ ca anabhinÅta÷ ca . sambhÃvanam nÃma pradhÃrita÷ artha÷ abhinÅta÷ eva. #<arthÃsandeha÷ và alamarthatvÃt sambhÃvanasya># . atha và arthÃsandeha÷ eva puna÷ asya . kim kÃraïam . alamarthatvÃt sambhÃvanasya .  sambhÃvane Ãlamarthyam gamyate ÃsaæÓÃyÃm puna÷ anÃlamarthyam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati sambhÃvane api anÃlamarthyam gamyate iti yat ayam sambhÃvane alam iti Ãha . tasmÃt su«Âhu ucyate na và sambhÃvanÃvayavatvÃt ÃÓaæsÃyÃ÷ iti .

(P_3,3.133.1)  KA_II,159.16-201.2  Ro_III,350      #<k«ipravacane l­a÷ ÃÓaæsÃvacane liÇ viprati«edhena># . k«ipravacane l­a÷ ÃÓaæsÃvacane liÇ  bhavati viprati«edhena . k«ipravacane l­Â bhavati iti asya avakÃÓa÷ . upÃdhyÃya÷ cet Ãgata÷ k«ipram adhye«yÃmahe . ÃÓaæsÃvacabe liÇ bhavati iti asya avakÃÓa÷ . upÃdhyÃya÷ cet Ãgata÷ ÃÓaæse yukta÷ adhÅyÅya . iha ubhayam prÃpnoti . upÃdhyÃya÷ cet Ãgata÷ ÃÓaæse k«ipram adhÅyÅya . liÇ bhavati viprati«edhena .

(P_3,3.133.2)  KA_II,159.21-160.9  Ro_III,350-351     #<ani«panne ni«pannaÓabda÷ Ói«ya÷ ani«pannatvÃt># . ani«panne ni«pannaÓabda÷ Ói«ya÷ ÓÃsitavya÷ . kim kÃraïam . ani«pannatvÃt . deva÷ cet v­«Âa÷ ni«pannÃ÷ ÓÃlaya÷ . tatra bhavitavyam sampatsyante ÓÃlaya÷ iti . #<siddham tu bhavi«yatprati«edhÃt># . siddham etat . katham .  bhavi«yatprati«edhÃt . yat loka÷ bhavi«yadvÃcina÷ Óabdasya prayogam na m­«yati . ka÷ cit Ãha . deva÷ cet v­«Âa÷ sampatsyante ÓÃlaya÷ iti . sa÷ ucyate . mà evam voca÷ . sampannÃ÷ ÓÃlaya÷ iti evam brÆhi . #<hetubhÆtakÃlasamprek«itatvÃt vÃ># . hetubhÆtakÃlasamprek«itatvÃt và puna÷ siddham etat . hetubhÆtakÃlam var«am var«ÃkÃlà ca kriyà . yadi tarhi ni«panna÷ artha÷ kim ni«pannakÃryÃïi na kriyante . kÃni . bhojanÃdÅni . anyat idÃnÅm etat ucyate kim ni«pannakÃryÃïi na kriyante iti . yat tu tat ni«panna÷ artha÷ na ni«panna÷ iti . sa÷ ni«panna÷ artha÷ . avaÓyam khalu api ko«Âhagate«u api ÓÃli«u avahananÃdÅni pratÅk«yÃïi . evam iha api ni«panna÷ artha÷ . avaÓyam tu jananÃdÅni pratÅk«yÃïi .

(P_3,3.133.3)  KA_II,160.10-161.2  Ro_III,351-352     #<astyarthÃnÃm bhavantyarthe sarvÃ÷ vibhaktaya÷ >#. astyarthÃnÃm bhavantyarthe sarvÃ÷ vibhaktaya÷ . kÆpa÷ asti . kÆpa÷ bhavi«yati . kÆpa÷ bhavità . kÆpa÷ abhÆt . kÆpa÷  ÃsÅt . kÆpa÷ babhÆva iti . katham puna÷ j¤Ãyate bhavantyÃ÷ e«a÷ artha÷ iti . kartu÷ vidyamÃnatvÃt . kartà atra vidyate . katham puna÷ j¤Ãyate kartà atra vidyate iti . kÆpa÷ anena kadà cit d­«Âa÷ . na ca asya kam cid api apÃyam paÓyati . sa÷ tu tatra buddhyà nityÃm sattÃm adhyavasyati . kÆpa÷ asti iti . #<siddham tu yathÃsvam kÃlasamuccÃraïÃt># . siddham etat . katham .  yathÃsvam etÃ÷ vibhaktaya÷ sve«u sve«u kÃle«u prayujyante iti . katham puna÷ j¤Ãyate yathÃsvam etÃ÷ vibhaktaya÷ sve«u sve«u kÃle«u prayujyante iti . #<avÃtvÃt># . yat na và bhëyante . #<asiddhaviparyÃsa÷ ca >#. asiddha÷ ca viparyÃsa÷ . na hi ka÷ cit kÆpa÷ asti iti prayoktavye kÆpa÷ abhÆt iti prayuÇkte . kim puna÷ kÃraïam . na và bhëyante asiddha÷ ca viparyÃsa÷ . iha kim cit indriyakarma kim cit buddhikarma . indriyakarma samÃsÃdanam buddhikarmavyavasÃya÷ . evam hi ka÷ cit pÃÂaliputram jigami«u÷ Ãha . ya÷ ayam adhvà gantavya÷ à pÃÂaliputrÃt etasmin kÆpa÷ bhavi«yati . samÃsÃdya atikramya u«itvà kÆpa÷ ÃsÅt iti . samÃsÃdya atikramya u«itvà vism­tya kÆpa÷ babhÆva iti . tat yadà indriyakarma tadà etÃ÷ vibhaktaya÷ . yadà hi buddhikarma tadà vartamÃnà bhavi«yati .

(P_3,3.135)  KA_II,161.4-14  Ro_III,353-354     kimartham imau dvau prati«edhau ucyete na adyatanavat iti eva ucyeta . #<na anadyatanavatprati«edhe laÇluÂo÷ prati«edha÷># . na anadyatanavatprati«edhe laÇluÂo÷ prati«edha÷ dra«Âavya÷ . #<adyatanavadvacane hi vidhÃnam># . adyatanavadvacane hi sati vidhi÷ iyam vij¤Ãyeta . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra la¬vidhiprasaÇga÷># . tatra la¬vidhi÷ prasajyeta . #<luÇl­Âo÷ ca ayathÃkÃlam >#. luÇl­Âo÷ ca ayathÃkÃlam prayoga÷ prasajyeta . luÇa÷ api vi«aye l­Â syÃt l­Âa÷ ca vi«aye luÇ syÃt . adya puna÷ ayam dvau prati«edhau uktvà tÆ«ïÅm Ãste . yathÃprÃptem eva adyatane bhavi«yati iti .

(P_3,3.136)  KA_II,161.16-162.13  Ro_III,354-355     kimartham idam ucyate na na anadyatanavat iti eva siddham . #<bhavi«yati maryÃdÃvacane avarasmin iti akriyÃprabandhÃrtham># . akriyÃprabandhÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . kim ucyate akriyÃprabandha÷ . na puna÷ kriyÃprabandhÃrtha÷ api syÃt . #<kriyÃprabandhÃrtham iti cet vacanÃnarthakyam># . kriyÃprabandhÃrtham iti cet vacanam anarthakam . siddham kriyÃprabandhe pÆrveïa eva . idam tarhi prayojanam . anahorÃtrÃïÃm iti vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt . ya÷ ayam triæÓadrÃtra÷ ÃgÃmÅ tasya ya÷ avara÷ pa¤cadaÓarÃtra÷ iti . #<ahorÃtraprati«edhÃrtham iti cet na ani«ÂatvÃt># . ahorÃtraprati«edhÃrtham iti cet tat na ani«ÂatvÃt . kim kÃraïam . ani«ÂatvÃt . atra api na anadyatanavat iti eva i«yate . idam tarhi prayojanam : bhavi«yati iti vak«yÃmi iti . iha ma bhÆt . ya÷ ayam adhvà gata÷ à pÃÂaliputrÃt tasya yat avaram sÃketÃt iti . na ani«ÂatvÃt . atra api na anadyatanavat iti eva i«yate . idam tarhi prayojanam maryÃdÃvacane iti vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt . ya÷ ayam adhvà aparimÃïa÷ gantavya÷ tasya yat avaram sÃketÃt iti . atra api na anadyatanavat iti eva i«yate . tasmÃt su«Âhu ucyate bhavi«yati maryÃdÃvacane avarasmin iti akriyÃprabandhÃrtham . kriyÃprabandhÃrtham iti cet vacanÃnarthakyam iti .

(P_3,3.137)  KA_II,162.15-21  Ro_III,356     #<anahorÃtrÃïÃm iti tadvibhÃge prati«edha÷># . anahorÃtrÃïÃm iti tadvibhÃge prati«edha÷ vaktavya÷ . ya÷ ayam triæÓadrÃtra÷ ÃgÃmÅtasya ya÷ avara÷ ardhamÃsa÷ . #<tai÷ ca vibhÃge># . tai÷ ca vibhÃge iti vaktavyam : ya÷ ayam mÃsa÷ ÃgÃmÅtasya ya÷ avara÷ pa¤cadaÓarÃtra÷ iti . dve«yam vijÃnÅyÃt : ahorÃtrÃïÃm eva ahorÃtrai÷ vibhÃge prati«edha÷ iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«Âe : anahorÃtrÃïÃm iti tadvibhÃge prati«edha÷ . tai÷ ca vibhÃge iti .

(P_3,3.138)  KA_II,162.23  Ro_III,356)     kasmin parasmin . kÃlavibhÃge . kuta÷ etat . yogavibhÃgakaraïasÃmarthyÃt .

(P_3,3.139)  KA_II,163.2-5  Ro_III,357     sÃdhanÃtipattau iti api vaktavyam iha api yathà syÃt . abhok«yata bhavÃn mÃæsena yadi matsamÅpe Ãsi«yata iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na antareïa sÃdhanam kriyÃyÃ÷ prav­tti÷ asti iti sÃdhanÃtipatti÷ cet kriyÃtipatti÷ api bhavati . tatra kriyÃtipattau iti eva siddham .

(P_3,3.140)  KA_II,163.7-8  Ro_III,357     #<bhÆte l­Ç utÃpyÃdi«u># . bhÆte l­Ç utÃpyÃdi«u dra«Âavya÷ . uta adhyÃi«yata . api adhyai«yata .

(P_3,3.141)  KA_II,163.10-13  Ro_III,357-358     #<vibhëà garhÃprabh­tau prÃk utÃpibhyÃm># . vibhëà garhÃprabh­tau prÃk utÃpibhyÃm iti vaktavyam . và à utÃpyo÷ iti hi ucyamÃne sandeha÷ syÃt : prÃk và utÃpibhyÃm saha và iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«Âe vibhëà garhÃprabh­tau prÃk utÃpibhyÃm iti .

(P_3,3.142)  KA_II,163.15-20  Ro_III,358     #<garhÃyÃm la¬vidhÃnÃnarthakyam kriyÃsamÃptivivak«itatvÃt># . garhÃyÃm la¬vidhi÷ narthaka÷ . kim kÃraïam .  kriyÃsamÃptivivak«itatvÃt . kriyÃyÃ÷ atra asamÃpti÷ gamyate . e«a÷ ca nÃma nyÃyya÷ vartamÃna÷ kÃla÷ yatra kriyà aparisamÃptà bhavati . tatra vartamÃne la iti eva siddham . yadi vartamÃne la iti evam atra la bhavati Óat­ÓÃnacau prÃpnuta÷ . i«yete ca Óat­ÓÃnacau : api mÃm yÃjayantam paÓya . api mÃm yÃjayamÃnam paÓya .

(P_3,3.145)  KA_II,164.2-8  Ro_III,358-359     #<kiæv­ttasya anadhikÃrÃt uttaratra akiæv­ttagrahaïÃnarthakyam># . kiæv­ttasya anadhikÃrÃt uttaratra akiæv­ttagrahaïam anarthakam . niv­ttam kiæv­tte iti . tasmin niv­tte aviÓe«eïa kiæv­tte akiæv­tte ca bhavi«yati . idam tarhi prayojanam upapadasa¤j¤Ãm vak«yÃmi iti . upapadasa¤j¤Ãvacane kim prayojanam . upapadam atiÇ iti samÃsa÷ yathà syÃt . atiÇ iti prati«edha÷ prÃpnoti . yadà tarhi l­Âa÷ satsa¤j¤au tadà upapadasa¤j¤Ã bhavi«yati . bhavi«yadadhikÃravihitasya l­Âa÷ sats¤j¤au ucyete aviÓe«avihita÷ ca ayam .

(P_3,3.147)  KA_II,164.10-12  Ro_III,359     #<jÃtuyado÷ liÇvidhÃne yadÃyadyo÷ upasaÇkhyÃnam># . jÃtuyado÷ liÇvidhÃne yadÃyadyo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . yadà bhavadvidha÷ k«atriyam yÃjayet . yadi bhavadvidha÷ k«atriyam yÃjayet .

(P_3,3.151)  KA_II,164.14-16  Ro_III,359-360     #<citrÅkaraïe yadiprati«edhÃnarthakyam arthÃnyatvÃt># . citrÅkaraïe yadiprati«edha÷ anarthaka÷ . kim kÃraïam . arthÃnyatvÃt . na hi yadau upapade citrÅkaraïam gamyate . kim tarhi . sambhÃvanam .

(P_3,3.156)  KA_II,164.18-165.5  Ro_III,360     #<hetuhetumato÷ liÇ vÃ># . hetuhetumato÷ liÇ và iti vaktavyam . anena cet yÃyÃt na ÓakaÂam paryÃbhavet . anena cet yÃsyati na ÓakaÂam paryÃbhavi«yati . #<bhavi«yadadhikÃre># . bhavi«yadadhikÃre iti vaktavyam . iha mà bhÆt . var«ati iti dhÃvati . hanti iti palayate . atha idÃnÅm Óat­ÓÃnacau atra kasmÃt na bhavata÷ . #<devatrÃta÷ gala÷ grÃha÷ itiyoge ca sadvidhi÷ . mitha÷ te na vibhëyante . gavÃk«a÷ saæÓitavrata÷># .

(P_3,3.157)  KA_II,165.7-8  Ro_III,361     #<kÃmapravedanam cet># . kÃmapravedanam cet gamyate iti vaktavyam . iha mà bhÆt . icchan kaÂam karoti .

(P_3,3.161.1)  KA_II,165.10-15  Ro_III,361     vidhyadhÅ«Âayo÷ ka÷ viÓe«a÷ . vidhi÷ nÃma pre«aïam . adhÅ«Âam nÃm satkÃrpÆrvikà vyÃpÃraïà . atha nimantraïÃmantraïayo÷ ka÷ viÓe«a÷ . sannihitena nimantraïam bhavati asannihitena ca Ãmantraïam . na e«a÷ asti viÓe«a÷ . asannihitena api nimantraïam bhavati sannihitena ca Ãmantraïam . evam tarhi yat niyogata÷ kartavyam tat nimantraïam . kim puna÷ tat . havyam kavyam và . brÃhmaïena siddham bhujyatÃm iti ukte adharma÷ pratyÃkhyÃtu÷ . Ãmantraïe kÃmacÃra÷ .

(P_3,3.161.2)  KA_II,165.16-166.22  Ro_III,362-365     katham puna÷ idam vij¤Ãyate . nimantraïÃdÅÅnÃm arthe iti Ãhosvit nimantraïÃdi«u gamyamÃne«u iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<nimantraïÃdÅÅnÃm arthe iti cet Ãmantrayai nimantrayai bhavantam iti pratyayÃnupapatti÷ prak­tyà abhihitatvÃt># . nimantraïÃdÅÅnÃm arthe iti cet Ãmantrayai nimantrayai bhavantam iti pratyayÃnupapatti÷ . kim kÃraïam . prak­tyà abhihitatvÃt . prak­tyà abhihita÷ sa÷ artha÷ iti k­tvà pratyaya÷ na prÃpnoti . #<dvivacanabahuvanÃprasiddhi÷ ca ekÃrthatvÃt># . dvivacanabahuvanayo÷ ca a prasiddhi÷ . kim kÃraïam . ekÃrthatvÃt . eka÷ ayam artha÷ nimantraïam nÃma . tasya ekatvÃt ekavacanam eva prÃpnoti . astu tarhi nimantraïÃdi«u gamyamÃne«u . iha api tarhi prÃpnoti . devadatta÷ bhavantam Ãmantrayate . devadatta÷ bhavantam nimantrayate iti . #<siddham tu dvitÅyÃkÃÇk«asya prak­te pratyayÃrthe pratyayavidhÃnÃt># . siddham etat . katham .  dvitÅyÃkÃÇk«asya dhÃto÷ prak­te pratyayÃrthe pratyaya÷ bhavati iti vaktavyam . ke ca prak­tÃ÷ arthÃ÷ . bhÃvakarmakartÃra÷ . bhavet siddham prÃpnotu bhavÃn Ãmantraïam anubhavatu bhavÃn amantraïam iti yatra dvitÅya÷ ÃkÃÇkyate . idam tu na sidhyati Ãmantrayai nimantrayai iti . atra api dvitÅya÷ ÃkÃÇkyate . ka÷ . nimantri÷ eva . Ãmantrayai Ãmantraïam . nimantrayai nimantraïam . katham puna÷ nimnatri÷ nimantraïam ÃkÃÇk«et . d­«Âa÷ ca bhÃvena bhÃvayoga÷ . tat yathà i«i÷ i«iïà yujyate strÅtvam ca strÅtvena . yÃvatà atra dvitÅya÷ ÃkÃÇk«yate asti tarhi nimantraïÃdÅnÃm arthe iti . nanu ca uktam nimantraïÃdÅÅnÃm arthe iti cet Ãmantrayai nimantrayai bhavantam iti pratyayÃnupapatti÷ prak­tyà abhihitatvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . ya÷ asau  dvitÅya÷ ÃkÃÇk«yate sa÷ eva mama pratyayÃrtha÷ bhavi«yati . ayam tarhi do«a÷ dvivacanabahuvanÃprasiddhi÷ ca ekÃrthatvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . #<supÃm karmÃdaya÷ api arthÃ÷ saÇkhyà ca eva tathà tiÇÃm >#. supÃm saÇkhyà ca eva artha÷ karmÃdaya÷ ca . tathà tiÇÃm . #<prasiddha÷ niyama÷ tatra># . prasiddha÷ tatra niyama÷ . #<niyama÷ prak­te«u vÃ># . atha và prak­tÃn arthÃn apek«ya niyama÷ . ke ca prak­tÃ÷ . ekatvÃdaya÷ . ekasmin eva ekavacanam na dvayo÷ na bahu«u . dvayo÷ eva dvivacanam naikasmin na bahu«u . bahu«u eva bahuvacanam na ekasmin na dvayo÷ iti .

(P_3,3.163)  KA_II,166.24-167.7  Ro_III,365-366     kimartham prai«Ãdi«u arthe«u k­tyÃ÷ vidhÅyante na aviÓe«eïa vihitÃ÷ k­tyÃ÷ te prai«Ãdi«u bhavi«yanti anyatra ca . prai«Ãdi«u k­tyÃnÃm vidhÃnam niyamÃrtham . niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . prai«Ãdi«u eva k­tyÃ÷ yathà syu÷ iti . #<prai«Ãdi«u k­tyÃnÃm vacanam niyamÃrtham iti cet tat ani«Âam >#. prai«Ãdi«u k­tyÃnÃm vacanam niyamÃrtham iti cet tat ani«Âam prÃpnoti . na hi prai«Ãdi«u eva k­tyÃ÷ i«yante . kim tarhi . aviÓe«eïa i«yante . busopendhyam t­ïopendhyam ghanghÃtyam . #<vidhyartham tu striyÃ÷ prÃk iti vacanÃt># . vidhyartham tu prai«Ãdi«u k­tyÃnÃm vacanam . ayam prai«Ãdi«u lo vidhÅyate . sa÷ viÓe«avihita÷ sÃmÃnyavihitÃn k­tyÃn bÃdheta . vÃsarÆpeïa k­tyÃ÷ api bhavi«yanti . na syu÷ . kim kÃraïam . striyÃ÷ prÃk iti vacanÃt . prÃk striyÃ÷ và asarÆpa÷ .

(P_3,3.167)  KA_II,167.9-12  Ro_III,366     prathamÃnte«u iti vaktavyam . kim prayojanam . iha mà bhÆt . kÃle bhuÇkte . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . prai«Ãdi«u iti vartate . tat ca avaÓyam prai«Ãdigrahaïam anuvartyam . prathamÃnte«u iti hi ucyamÃne iha api prasajyeta . kÃla÷ pacati bhÆtÃni kÃla÷ saæharati prajÃ÷ .

(P_3,4.2)  KA_II,168.18-170.14  Ro_III,369-373     #<hisvo÷ parasmaipadÃtmanepadagrahaïam lÃdeÓaprati«edhÃrtham># . hisvo÷ parasmaipadÃtmanepadagrahaïam kartavyam hi÷ parasmaipadÃnÃm yathà syÃt sva÷ ÃtmanepadÃnÃm iti . kim prayojanam .  lÃdeÓaprati«edhÃrtham . lÃdeÓau hisvau mà bhÆtÃm iti . kim ca syÃt yadi lÃdeÓau hisvau syÃtÃm . tiÇantam padam iti padasa¤j¤Ã na syÃt . mÃt bhÆt evam . subantam padam iti padasa¤j¤Ã bhavi«yati . katham svÃdyutpatti÷ . lakÃrasya k­ttvÃt prÃtipadikatvam tadÃÓrayam pratyayavidhÃnam . lakÃra÷ k­t . tasya k­ttvÃt k­t prÃtipadikam iti prÃtipadikasa¤j¤Ã . prÃtipadikÃÓrayà svÃdyutpatti÷ api bhavi«yati . yadi svÃdyutpatti÷ supÃm Óravaïam prÃpnoti . avyayÃt iti subluk bhavi«yati . katham avyayatvam . vibhaktisvarapratirÆpakÃ÷ ca nipÃtÃ÷ bhavanti iti nipÃtasa¤j¤Ã . nipÃtam avyayam iti avyayasa¤j¤Ã . iha tarhi sa÷ bhavÃn lunÅhi lunÅhi iti eva ayam lunÃti tiÇ atiÇa÷ iti nighÃta÷ na prÃpnoti . #<samasaÇkhyÃrtham ca># . samasaÇkhyÃrtham ca hisvo÷ parasmaipadÃtmanepadagrahaïam kartavyam hi÷ parasmaipadÃnÃm yathà syÃt sva÷ ÃtmanepadÃnÃm . vyatikara÷ mà bhÆt iti . #<na và tadhvamo÷ ÃdeÓavacanam j¤Ãpakam padÃdeÓasya># . na và hisvo÷ parasmaipadÃtmanepadagrahaïam kartavyam . kim kÃraïam . tadhvamo÷ ÃdeÓavacanam j¤Ãpakam padÃdeÓasya . yat ayam và ca tadhvamo÷ iti Ãha tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ padÃdeÓau hisvau iti . #<tatra padÃdeÓe pittvÃÂo÷ prati«edha÷># . tatra padÃdeÓe pittvasya ÃÂa÷ ca prati«edha÷ vaktavya÷ . pittvasya tÃvat . sa÷ bhavÃn lunÅhi lunÅhi iti eva ayam lunÃti . ÃÂa÷ khalu api . sa÷ aham lunÅhi lunÅhi iti evam lunÃni . pittvasya tÃvat na vaktavya÷ . pitprati«edhe yogavibhÃga÷ kari«yate . iha se÷ hi bhavati . tata÷ apit ca . apit ca bhavati yÃvÃn hi÷ nÃma . ÃÂa÷ ca api na vaktavya÷ . ÃÂi k­te sÃÂkasya ÃdeÓa÷ bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam : àkriyatÃm ÃdeÓa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt ìÃgama÷ . nitya÷ ÃdeÓa÷ . k­te api ÃÂi prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . àapi nitya÷ . k­te api ÃdeÓe prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . anitya÷ à. anyasya k­te api ÃdeÓe prÃpnoti anyasya ak­te api prÃpnoti . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ÃdeÓa÷ api anitya÷ . anyasya k­te ÃÂi prÃpnoti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt ìÃgama÷ . ÃÂi k­te sÃÂkasya ÃdeÓa÷ bhavi«yati . idam tarhi sa÷ aham bhuÇk«va bhuÇk«va iti evam bhunajai iti Ónaso÷ allopa÷ iti akÃralopa÷ na prÃpnoti . samasaÇkhyÃrthatvam ca api aparih­tam eva. #<siddham tu lo¬madhyamapuru«aikavacanasya kriyÃsamabhihÃre dvirvacanÃt># . siddham etat . katham . lo¬madhyamapuru«aikavacanasya kriyÃsamabhihÃre dve bhavata÷ iti vaktavyam . kena vihitasya kriyÃsamabhihÃre lo¬madhyamapuru«aikavacanasya dvirvacanam ucyate . etat eva j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati kriyÃsamabhihÃre lo iti yat ayam kriyÃsamabhihÃre lo¬madhyamapuru«aikavacanasya dvirvacanam ÓÃsti . kuta÷ nu khalu etat j¤ÃpakÃt atra lo bhavi«yati . na puna÷ ya÷ eva asau aviÓe«avihita÷ sa÷ yadà kriyÃsamabhihÃre bhavati tadà asya dvirvacanam bhavati iti . lo¬madhyamapuru«aikavacane eva khalu api siddham syÃt . imau ca anyau hisvau sarve«Ãm puru«ÃïÃm sarve«Ãm vacanÃnÃm i«yete . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam hisvo÷ parasmaipadÃtmanepadagrahaïam lÃdeÓaprati«edhÃrtham . samasaÇkhyÃrtham ca iti . na e«a÷ do«a÷ . #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate . kriyÃsamabhihÃre lo bhavati . tata÷ loÂa÷ hisvau bhavata÷ . lo iti eva anuvartate . loÂa÷ yau hisvau iti . katham và ca tadhvamo÷ iti .
và ca tadhvambhÃvina÷ loÂa÷ iti evam etat vij¤Ãyate .

(P_3,4.4)  KA_II,170.16-19  Ro_III,373     kimartham idam ucyate . anuprayoga÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . hisvÃntam avyaktapadÃrthakam . tena aparisamÃpta÷ artha÷ iti k­tvà anuprayoga÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . yathÃvidhi iti vak«yÃmi iti . etat api na asti prayojanam . samuccaye sÃmÃnyavacanasya iti vak«yati . tatra antareïa vacanam yathÃvidhi anuprayoga÷ bhavi«yati .

(P_3,4.5)  KA_II,170.21-24  Ro_III,373-374     kimartham idam ucyate . anuprayoga÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . hisvÃntam avyaktapadÃrthakam . tena aparisamÃpta÷ artha÷ iti k­tvà anuprayoga÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . sÃmÃnyavacanasya iti vak«yÃmi iti . etat api na asti prayojanam . sÃmÃnyavacanasya anuprayoga÷ astu viÓe«avacanasya iti sÃmÃnyavacanasya anuprayoga÷ bhavi«yati laghutvÃt .

(P_3,4.8)  KA_II,171.2-6  Ro_III,374     #<upasaævÃdÃÓaÇkayo÷ vacanÃnarthakyam liÇarthatvÃt># . upasaævÃdÃÓaÇkayo÷ vacanam narthakam . kim kÃraïam . liÇarthatvÃt . liÇarthe le iti eva siddham . ka÷ puna÷ liÇartha÷ . ke cit tÃvat Ãhu÷ . hetuhetumato÷ liÇ iti . apare Ãhu÷ : vaktavya÷ eva etasmin viÓe«e liÇ . prayujyate hi loke yadi me bhavÃn idam kuryÃt aham api te idam dadyÃm .

(P_3,4.9)  KA_II,171.9-17  Ro_III,375     tumarthe iti ucyate . ka÷ tumartha÷ . kartà . yadi evam na artha÷ tumarthagrahaïena . yena eva khalu api hetunà kartari tumun bhavati tena eva hetunà sayÃdaya÷ api bhavi«yanti . evam tarhi siddhe sati yat tumarthagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ asti anya÷ kartu÷ tumuna÷ artha÷ iti . ka÷ puna÷ asau . bhÃva÷ . kuta÷ nu khalu etat bhÃve tumun bhavi«yati . na puna÷ karmÃdi«u kÃrake«u iti . j¤ÃpakÃt ayam kartu÷ apak­«yate . na ca anyasmin arthe ÃdiÓyate . anirdi«ÂÃrthÃ÷ pratyayÃ÷ svÃrthe bhavanti iti svÃrthe bhavi«yati tat yathà guptijkidbhya÷ san yÃvÃdibhya÷ kan iti . sa÷ asau svÃrthe bhavan bhÃve bhavi«yati . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . avyayak­ta÷ bhÃve bhavanti iti etat na vaktavyam bhavati .

(P_3,4.19)  KA_171.19-172.4  Ro_III,375-376     kimartham meÇa÷ sÃnubandhakasya ÃttvabhÆtasya grahaïam kriyate na udÅcÃm meÇa÷ iti eva ucyeta . tatra ayam api artha÷ . udÅcÃm meÇa÷ iti vyatihÃragrahaïam na kartavyam bhavati . kim kÃraïam . tadvi«aya÷ hi sa÷ . vaytihÃravi«aya÷ eva mayati÷ . evam tarhi siddhe sati yat meÇa÷ sÃnubandhakasya ÃttvabhÆtasya grahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na anubandhak­tam anejantatvam bhavati iti .kim etasya j¤Ãpane prayojanam . tatra asarÆpasarvÃdeÓadÃpprati«edhe p­thaktvanirdeÓa÷ anÃkÃrÃntatvÃt iti uktam . tat na vaktavyam bhavati . kimartham puna÷ idam ucyate na samÃnakart­kayo÷ pÆrvakÃle iti eva siddham . apÆrvakÃlÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . pÆrvam hi asau yÃcate paÓcÃt apamayate .

(P_3,4.21.1)  KA_II,172.6-13  Ro_III,376-377     iha kasmÃt na bhavati : pÆrvam bhuÇkte paÓcÃt vrajati . svaÓabdena uktatvÃt na bhavati . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : pÆrvam bhuktvà tata÷ vrajati iti . na etat kriyÃpaurvakÃlyam . kim tarhi . kart­paurvakÃlyam . pÆrvam hi asau bhuktvà anyebhya÷ bhokt­bhya÷ tata÷ paÓcÃt vrajati anyebhya÷ vrajit­bhya÷ . iha kasmÃt na bhavati : Ãsyate bhoktum iti . kuta÷ kasmÃt na bhavati . kim Ãse÷ Ãhosvit bhuje÷ . bhuje÷ kasmÃt na bhavati . apÆrvakÃlatvÃt . Ãse÷ tarhi kasmÃt na bhavati . yasmÃt atra la bhavati . etat atra pra«Âavyam . la atra katham bhavati iti . la ca atra vÃsarÆpeïa bhavi«yati .

(P_3,4.21.2)  KA_II,172.14-173.10  Ro_III,377-378     #<samÃnakart­kayo÷ iti bahu«u aprÃpti÷># . samÃnakart­kayo÷ iti bahu«u ktvà na prÃpnoti . snÃtvà bhuktvà pÅtvà vrajati iti . kim puna kÃraïam na sidhyati . dvivacananirdeÓÃt . dvivacanena ayam nirdeÓa÷ kriyate . tena dvayo÷ eva paurvakÃlye syÃt . bahÆnÃm na syÃt . #<siddham tu kriyÃpradhanatvÃt># . siddham etat . katham .  kriyÃpradhanatvÃt . kriyÃpradhÃna÷ ayam nirdeÓa÷ . na atra nirdeÓa÷ tantram . katham puna÷ tena eva nÃma nirdeÓa÷ kriyate tat ca atantram syÃt . tatkÃrÅ ca bhavÃn taddve«Å ca . nÃntarÅyakatvÃt atra dvivacanena nirdeÓa÷ kriyate . avaÓyam kayà cit vibhaktyà kena cit vacanena nirdeÓa÷ kartavya÷ . tat yathà ka÷ cit annÃrthÅ ÓÃlikalÃpam satu«am sapalÃlam Ãharati nÃntarÅyakatvÃt . sa÷ yÃvat Ãdeyam tÃvat ÃdÃya tu«apalÃlÃni uts­jati . tathà ka÷ cit mÃæsÃrthÅ matsyÃn saÓakalÃn sakaïÂakÃn Ãharati nÃntarÅyakatvÃt . sa÷ yÃvat Ãdeyam tÃvat ÃdÃya ÓakalakaïÂakÃn uts­jati . evam iha api nÃntarÅyakatvÃt dvivacanena nirdeÓa÷ kriyate . na hi atra nirdeÓa÷ tantram . evam api #<lokavij¤ÃnÃt na sidhyati >#. tat yathà . loke brÃhmaïÃnÃm pÆrvam ÃnÅyatÃm iti ukte sarvapÆrva÷ ÃnÅyate . evam iha api sarvapÆrvÃyÃ÷ kriyÃyÃ÷ prÃpnoti . #<anantyavacanÃt tu siddham># . samÃnakart­kayo÷ anantyasya iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam samÃnakart­kayo÷ iti bahu«u aprÃpti÷ iti . parih­tam etat siddham tu kriyÃpradhanatvÃt iti . nanu ca uktam evam api lokavij¤ÃnÃt na sidhyati iti . na e«a÷ do«a÷ sarve«Ãm atra vrajikriyÃm prati paurvakÃlyam . snÃtvà vrajati bhuktvà vrajati pÅtvà vrajati iti . evam ca k­tvà prayoga÷ aniyata÷ bhavati . snÃtvà bhuktva pÅtvà vrajati . pÅtvà snÃtvà bhutvà vrajati iti .

(P_3,4.21.3)  KA_II,173.11-16  Ro_III,379     #<vyÃdÃya svapiti iti upasaÇkhyÃnam apÆrvakÃlatvÃt># . vyÃdÃya svapiti iti upasaÇkhyÃnam kartavyam . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . apÆrvakÃlatvÃt . pÆrvam hi asau svapiti paÓcÃt vyÃdadÃti . #<na và svapnasya avakÃlatvÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam . svapnasya avakÃlatvÃt . avarakÃla÷ svapna÷ . avaÓyam asau vyÃdÃya muhurtam api svapiti .

(P_3,4.24)  KA_II,173.18-25  Ro_III,379-381     kim iyam prÃpte vibhëà Ãhosvit aprÃpte . katham ca prÃpte katham và aprÃpte . ÃbhÅk«ïye iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte . kim ca ata÷ . yadi prÃpte ÃbhÅk«ïye ani«Âà vibhëà prÃpnoti anyatra ca i«Âà na sidhyati . atha aprÃpte . #<agrÃdi«u aprÃptavidhe÷ samÃsaprati«edha÷># . agrÃdi«u aprÃptavidhe÷ samÃsaprati«edha÷ vaktavya÷ . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ . uktam etat amà eva avyayena iti atra evakÃrakaraïasya prajojanam . amà eva avyayena yat tulyavidhÃnam upapadam tatra samÃsa÷  yathà syÃt . amà ca anyena ca yat tulyavidhÃnam upapadam tatra mà bhÆt iti .

(P_3,4.26.1)  KA_II,174.2-8  Ro_III,381     kimartham svÃdumi makÃrÃntatvam nipÃtyate na khamu¤ prak­ta÷ sa÷ anuvarti«yate . #<svÃdumi mÃntanipÃtanam ÅkÃrÃbhÃvÃrtham># . svÃdumi mÃntanipÃtanam kriyate ÅkÃrÃbhÃvÃrtham . ÅkÃra÷ mà bhÆt iti . svÃdvÅm k­tvà yavÃgÆm bhuÇkte . svÃduÇkÃram yavÃgÆm bhuÇkte . #<cvyantasya ca makÃrÃntÃrtham># . cvyantasya ca makÃrÃntatvam nipÃtyate . asvÃdu svÃdu k­tvà bhuÇkte . svÃduÇkÃram bhuÇkte .

(P_3,4.26.2)  KA_II,174.9-175.22  Ro_III,382-385     #<à ca tumuna÷ samÃnÃdhikaraïe># . à ca tumuna÷ pratyayÃ÷ samÃnÃdhikaraïe vaktavyÃ÷ . kena . anuprayogeïa . kim prayojanam . svÃduÇkÃram yavÃgÆ÷ bhujyate devadattena iti devadatte t­tÅyà yathà syÃt . kim ca kÃraïam na syÃt . ïamulà abhihita÷ kartà iti . nanu ca bhujipratyayena anabhihita÷ kartà iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati t­tÅyà . yadi sati abhidhÃne ca anabhidhÃne ca kuta÷ cit anabhidhÃnam iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati t­tÅyà yavÃgvÃm dvitÅyà prÃpnoti . kim kÃraïam . ïamulà anabhihitam karma iti . yadi puna÷ ayam karmaïi vij¤Ãyeta ïa evam Óakyam . iha hi svÃduÇkÃram yavÃgÆm bhuÇkte devadatta÷ iti yavÃgvÃm dvitÅyà na syÃt . kim kÃraïam . ïamulà abhihitam karma iti . nanu ca bhujipratyayena anabhihitam karma iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati dvitÅyà . yadi sati abhidhÃne ca anabhidhÃne ca kuta÷ cit anabhidhÃnam iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati dvitÅyà devadatte t­tÅyà prÃpnoti . kim kÃraïam . ïamulà anabhihita÷ kartà iti . atha anena ktvÃyÃm artha÷ : paktvà odana÷ bhujyate devadattena iti . bìham artha÷ . devadatte t­tÅyà yathà syÃt . kim ca kÃraïam na syÃt . ktvayà abhihita÷ kartà iti . nanu ca bhujipratyayena anabhihita÷ kartà iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati t­tÅyà . yadi sati abhidhÃne ca anabhidhÃne ca kuta÷ cit anabhidhÃnam iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati t­tÅyà odane dvitÅyà prÃpnoti . kim kÃraïam . ktvayà anabhihitam karma iti . yadi puna÷ ayam karmaïi vij¤Ãyeta ïa evam Óakyam . iha hi paktvà odanam bhuÇkte devadatta÷ iti odane dvitÅyà na syÃt . kim kÃraïam . ktvayà abhihitam karma iti . nanu ca bhujipratyayena anabhihitam karma iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati dvitÅyà . yadi sati abhidhÃne ca anabhidhÃne ca kuta÷ cit anabhidhÃnam iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati dvitÅyà devadatte t­tÅyà prÃpnoti . kim kÃraïam . ktvayà anabhihita÷ kartà iti . atha anena tumuni artha÷ . bhoktum odana÷ pacyate devadattena . bìham artha÷ . devadatte t­tÅyà yathà syÃt . kim ca kÃraïam na syÃt . tumunà abhihita÷ kartà iti . nanu ca pacipratyayena anabhihita÷ kartà iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati t­tÅyà . yadi sati abhidhÃne ca anabhidhÃne ca kuta÷ cit anabhidhÃnam iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati t­tÅyà odane dvitÅyà prÃpnoti . kim kÃraïam . tumunà anabhihitam karma iti . yadi puna÷ ayam karmaïi vij¤Ãyeta ïa evam Óakyam . iha hi bhoktum odanam pacati devadatta÷ iti odane dvitÅyà na syÃt . kim kÃraïam . tumunà abhihitam karma iti . nanu ca pacipratyayena anabhihitam karma iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati dvitÅyà . yadi sati abhidhÃne ca anabhidhÃne ca kuta÷ cit anabhidhÃnam iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati dvitÅyà devadatte t­tÅyà prÃpnoti . kim kÃraïam . tumunà anabhihita÷ kartà iti . atha anena iha artha÷ paktvà odanam grÃma÷ gamyate devadattena . bìham artha÷ . devadatte t­tÅyà yathà syÃt . kim ca kÃraïam na syÃt . ktvayà abhihita÷ kartà iti . nanu ca gamipratyayena anabhihita÷ kartà iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati t­tÅyà . yadi sati abhidhÃne ca anabhidhÃne ca kuta÷ cit anabhidhÃnam iti k­tvà anabhihitÃÓraya÷ vidhi÷ bhavi«yati
t­tÅyà yat uktam odane dvitÅyà prÃpnoti iti sa÷ do«a÷ na jÃyate . tat tarhi vaktavyam à ca tumuna÷ samÃnÃdhikaraïe iti . na vaktavyam . avyayak­ta÷ bhÃve bhavanti iti bhÃve bhavi«yanti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . tumarthe iti vartate . tumartha÷ ca ka÷ . bhÃva÷ .

(P_3,4.32)  KA_II,175.24-26  Ro_III,385     ÆlopaÓcÃsyÃnyatarasyÃÇgrahaïam Óakyam akartum . katham go«padam v­«Âa÷ deva÷ iti . prÃti÷ pÆraïakarmà . tasmÃt e«a÷ ka÷ . yadi ka÷ vibhatÅnÃm Óravaïam prÃpnoti . ÓrÆyante eva atra vibhaktaya÷ . tat yathà ekena go«padapreïa .

(P_3,4.37)  KA_II,176.2-14  Ro_III,386     #<hana÷ karaïe anarthakam vacanam hiæsÃrthebhya÷ ïamulvidhÃnÃt># . hana÷ karaïe anarthakam vacanam . kim kÃraïam . hiæsÃrthebhya÷ ïamulvidhÃnÃt . hiæsÃrthebhya÷ ïamulvidhÅyate . tena eva siddham . #<arthavat tu ahiæsÃrthasya vidhÃnÃt># . arthavat tu hante÷ ïamulvacanam . ka÷ artha÷ . ahiæsÃrthasya vidhÃnÃt . ahiæsÃrthÃnÃm ïamul yathà syÃt . asti puna÷ ayam kva cit hanti÷ ahiæsÃrtha÷ yadartha÷ vidhi÷ syÃt . asti iti Ãha . pÃïyupaghÃtam vedim hanti . #<nityasamÃsÃrtham ca># . nityasamÃsÃrtham ca hiæsÃrthÃt api hante÷ anena vidhi÷ e«itavya÷ . katham puna÷ icchatà api hiæsÃrthÃt hante÷ anena vidhi÷ labhya÷ . anena astu tena và iti tena syÃt viprati«edhena . #<hante÷ pÆrvaviprati«edha÷ vÃrttikena eva j¤Ãpita÷># . yat ayam nityasamÃsÃrtham ca iti Ãha tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ hiæsÃrthÃt api hante÷ anena vidhi÷ bhavati iti .

(P_3,4.41)  KA_II,176.16-18  Ro_III,387     iha kasmÃt na bhavati . grÃme baddha÷ iti . evam vak«yÃmi . adhikaraïe bandha÷ sa¤j¤ÃyÃm . tata÷ kartro÷ jÅvapuru«ayo÷ naÓivaho÷ iti . katham aÂÂÃlikÃbandham baddha÷ caï¬ÃlikÃbanadham baddha÷ . upamÃne karmaïi ca iti evam bhavi«yati .

(P_3,4.60)  KA_II,176.20  Ro_III,387     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . tiraÓci iti bhavitavyam . sautra÷ ayam nirdeÓa÷ .

(P_3,4.62)  KA_II,176.22-177.3  Ro_III,387-388     arthagrahaïam kimartham . nÃdhÃpratyaye iti iyati ucyamÃne iha eva syÃt dvidhÃk­tya . iha na syÃt dvaidhaÇk­tya . arthagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . nÃdhÃpratyaye siddham bhavati ya÷ ca anya÷ tena samÃnÃrtha÷ . atha pratyayagrahaïam kimartham iha mà bhÆt hiruk k­tvà p­thak k­tvà . 

(P_3,4.64)  KA_II,177.5  Ro_III,388     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . anÆci iti bhavitavyam . sautra÷ ayam nirdeÓa÷ .

(P_3,4.67.1)  KA_II,177.7-179.7  Ro_III,388-393     kimartham idam ucyate . #<kartari k­dvacanam anÃdeÓe svíthavij¤ÃnÃt># . kartari k­ta÷ bhavanti iti ucyate anÃdeÓe svíthavij¤ÃnÃt . anirdi«ÂÃrthÃ÷ pratyayÃ÷ svÃrthe bhavanti . tat yathà . guptijkidbhya÷ san yÃvÃdibhya÷ kan iti . evam ime api pratyayÃ÷ svÃrthe syu÷ . svÃrthe mà bhÆvan kartari yathà syu÷ iti evamartham idam ucyate . na etat asti prayojanam . yam icchati svÃrthe Ãha tam . bhÃve gha¤ bhavati iti . karmaïi tarhi mà bhÆvan iti . karmaïi api yam icchati Ãha tam . dha÷ karmaïi «Âran iti . karaïÃdhikaraïayo÷ tarhi mà bhÆvan iti . karaïÃdhikaraïayo÷ api yam icchati Ãha tam . lyu karaïÃdhikaraïayo÷ bhavati iti . sampradÃnÃpÃdÃnayo÷ tarhi mà bhÆvan iti . sampradÃnÃpÃdÃnayo÷ api yam icchati Ãha tam . dÃÓagoghnau sampradÃne bhÅmÃdaya÷ apÃdÃne iti . ya÷ idÃnÅm anya÷ pratyaya÷ Óe«a÷ sa÷ antareïa vacanam kartari eva bhavi«yati . tat eva tarhi prayojanam svÃrthe mà bhÆvan iti . nanu ca uktam yam icchati svÃrthe Ãha tam . bhÃve gha¤ bhavati iti . anya÷ sa÷ bhÃva÷ bÃhya÷ prak­tyarthÃt . anena idÃnÅm Ãbhyantare bhÃve syu÷ . tatra mà bhÆvan iti kart­grahaïam . ka÷ puna÷ anayo÷ bhÃvayo÷ viÓe«a÷ . ukta÷ bhÃvabheda÷ bhëye . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra khyunÃdiprati«edha÷ nÃnÃvÃkyatvÃt># . tatra khyunÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . khyunÃdaya÷ kartari mà bhÆvan iti . nanu ca karaïe khunÃdaya÷ vidhÅyante . te kartari na bhavi«yanti . tena ca karaïe syu÷ anena ca kartari . nanu ca apavÃdatvÃt khyunÃday÷ bÃdhakÃ÷ syu÷ . na syu÷ . kim kÃraïam . nÃnÃvÃkyatvÃt . nÃnÃvÃkyam tat ca idam ca . samÃnavÃkye apavÃdai÷ utsargÃh÷ bÃdhyante . nÃnÃvÃkyatvÃt bÃdhanam na prÃpnoti . #<tadvat ca k­tye«u evakÃrakaraïam># . evam ca k­tvà k­tye«u evakÃra÷ kriyate . tayo÷ eva k­tyaktakhalarthÃ÷ iti bhÃve ca akarmakebhya÷ iti . kim prayojanam . #<tat ca bhavyÃdyartham># . bhavyÃdi«u samÃveÓa÷ siddha÷ bhavati . geya÷ mÃïavaka÷ sÃmnÃm . geyÃni mÃïavakena sÃmÃni iti . #<­«idevatayo÷ tu k­dbhi÷ samÃveÓavacanam j¤Ãpakam asamÃveÓasya># . yat ayam kartari ca ­«idevatayo÷ iti siddhe sati samÃveÓe samÃveÓÃrtham cakÃram ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na bhavati samÃveÓa÷ iti . kimartham tarhi k­tye«u evakÃra÷ kriyate . #<evakÃrakaraïam ca cÃrthe># . evakÃrakaraïam ca cÃrthe dra«Âavyam . tayo÷ bhÃvakarmaïo÷ k­tyà bhavanti bhavyÃdÅnÃm kartari ca iti . kim prayojanam . #<tat ca bhavyÃdyartham># . bhavyÃdi«u samÃveÓa÷ siddha÷ bhavati . geya÷ mÃïavaka÷ sÃmnÃm . geyÃni mÃïavakena sÃmÃni iti . yat tÃvat ucyate ­«idevatayo÷ tu k­dbhi÷ samÃveÓavacanam j¤Ãpakam asamÃveÓasya iti . na etat j¤ÃpakasÃdhyam apavÃdai÷ utsargÃ÷ apavÃdai÷ bÃdhyante iti . e«a÷ eva nyÃya÷ yat uta apavÃdai÷ utsargÃ÷ bÃdhyeran . nanu ca uktam nÃnÃvÃkyatvÃt bÃdhanam na prÃpnoti iti . na videÓastham iti k­tvà nÃnÃvÃkyam bhavati . videÓastham api sat ekavÃkyam bhavati . tat yathà dvitÅye adhyÃye luk ucyate . tasya caturtha«a«Âhayo÷ aluk ucyate apavÃda÷ . yat api ucyate evakÃrakaraïam ca cÃrthe iti . katham puna÷ anya÷ nÃma anyasya arthe vartate . katham evakÃra÷ cÃrthe vartate . sa÷ e«a÷ evakÃra÷ svÃrthe vartate . kim prayojanam . j¤ÃpakÃrtham . etat j¤Ãpayati acÃrya÷ ita÷ uttaram samÃveÓa÷ bhavati iti . kim etasya j¤apane prayojanam . tat ca bhavyÃdyartham . bhavyÃdi«u samÃveÓa÷ siddha÷ bhavati . geya÷ mÃïavaka÷ sÃmnÃm . geyÃni mÃïavakena sÃmÃni iti . yadi etat j¤apyate iha api samÃveÓa÷ prÃpnoti dÃÓagoghnau sampradÃne bhÅmÃdaya÷ apÃdÃne iti . atra api siddham bhavati . yat ayam Ãdikarmaïi kta÷ kartari ca iti siddhe samÃveÓe samÃveÓam ÓÃsti tat j¤apayati ÃcÃrya÷ prÃk amuta÷ samÃveÓa÷ bhavati iti .

(P_3,4.67.2)  KA_II,179.8-25  Ro_III,393-396     kim puna÷ ayam pratyayaniyama÷ : dhÃto÷ para÷ akÃra÷ akaÓabda÷ và niyogata÷ kartÃram bruvan k­tsa¤j¤a÷ ca bhavati pratyayasa¤j¤a÷ ca iti . Ãhosvit sa¤j¤Ãniyama÷ : dhÃto÷ para÷ akÃra÷ akaÓabda÷ và svabhÃvata÷ kartÃram bruvan k­tsa¤j¤a÷ ca bhavati pratyayasa¤j¤a÷ ca iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<tatra pratyayaniyame ani«ÂaprasaÇga÷># . tatra pratyayaniyame sati ani«Âam prÃpnoti . këÂhabhit abrÃhmaïa÷ , balabhit abrÃhmaïa÷ . e«a÷ api niyogata÷ kartÃram bruvan k­tsa¤j¤a÷ ca syÃt pratyayasa¤j¤a÷ ca . #<sa¤j¤Ãniyame siddham># . sa¤j¤Ãniyame sati siddham bhavati . yadi sa¤j¤Ãniyama÷ vibhaktÃdi«u do«a÷ . vibhaktÃ÷ bhrÃtara÷ pÅtÃ÷ gÃva÷ iti na sidhyati . pratyayaniyame puna÷ sati parigaïitÃbhya÷ prak­tibhya÷ para÷ kta÷ niyogata÷ kartÃram Ãha . na ca imÃ÷ tatra parigaïyante prak­taya÷ . #<vibhaktÃdi«u ca aprÃpti÷ prak­te÷ pratyayaparavacanÃt># . vibhaktÃdi«u ca pratyayaniyamasya aprÃpti÷ . kim kÃraïam . prak­te÷ pratyayaparavacanÃt . parigaïitÃbhya÷ prak­tibhya÷ para÷ kta÷ svabhÃvata÷ kartÃram Ãha . na ca imÃ÷ tatra parigaïyante . na tarhi idÃnÅm ayam sÃdhu÷ bhavati . bhavati sÃdhu÷ na tu kartari . katham tarhi idÃnÅm atra kart­tvam gamyate . akÃra÷ matvarthÅya÷ : vibhaktam e«Ãm asti vibhaktÃ÷ . pÅtam e«Ãm asti pitÃ÷ iti . atha và uttarapadalopa÷ atra dra«Âavya÷ . vibhaktadhanÃ÷ vibhaktÃ÷ . pÅtodakÃ÷ pitÃ÷ iti .

(P_3,4.69)  KA_II,179.27-181.7  Ro_III,396-400     kimartham idam ucyate . la÷ e«u sÃdhane«u yathà syÃt kartari ca karmaïi ca bhÃve ca akarmakebhya÷ iti . na etat asti prayojanam . bhÃvakarmaïo÷ Ãtmanepadam vidhÅyate Óe«Ãt kartari parasmaipadam . etÃvÃn ca la÷ yat uta parasmaipadam Ãtmanepadam ca . sa÷ ca ayam evam vihita÷ . ata÷ uttaram paÂhati . #<lagrahaïam sakarmakaniv­ttyartham># . lagrahaïam kriyate sakarmakaniv­ttyartham . sakarmakÃïÃm bhÃve la÷ mà bhÆte iti . yadi puna÷ tatra eva akarmakagrahaïam kriyeta . tatra akarmakagrahaïam kartavyam . nanu ca iha api kriyate bhÃve ca akarmakebhya÷ iti . parÃrtham etat bhavi«yati . tayo÷ eva k­tyaktakhalarthÃ÷ bhÃve ca akarmakebhya÷ . yÃvat iha lagrahaïam tÃvat tatra akarmakagrahaïam . iha và lagrahaïam kriyeta tatra và akarmakagrahaïam . ka÷ nu atra viÓe«a÷ . ayam asti viÓe«a÷ . iha lagrahaïe kriyamÃïe Ãna÷ kartari siddha÷ bhavati . tatra puna÷ akarmakagrahaïe kriyamÃïe Ãna÷ kartari na prÃpnoti . tatra api akarmakagrahaïe kriyamÃïe Ãna÷ kartari siddha÷ bhavati . katham . bhÃvakarmaïo÷ iti ata÷ anyat yat ÃtmanepadÃnukramaïam sarvam tat kartrartham . viprati«edhÃt và Ãna÷ kartari . viprati«edhÃt và Ãna÷ kartari bhavi«yati . tatra bhÃvakarmaïo÷ iti etat astu kartari k­t iti . kartari k­t iti etat bhavi«yati viprati«edhena . sarvaprasaÇga÷ tu . sarvebhya÷ tu dhÃtubhya÷ Ãna÷ kartari prÃpnoti . parasmaipadibhya÷ api . na e«a÷ do«a÷ . anudÃttaÇita÷ iti e«a÷ yoga÷ niyamÃrtha÷ bhavi«yati . yadi e«a÷ yoga÷ niyamÃrtha÷ vidhi÷ na prakalpate . Ãste Óete iti . atha vidhyartha÷ Ãnasya niyama÷ na prÃpnoti . ÃsÅna÷ ÓayÃna÷ . tathà ne÷ viÓa÷ iti evamÃdi anukramaïam yadi niyamítha÷ vidhi÷ na prakalpate . atha vidhyartha÷ Ãnasya niyama÷ na prÃpnoti . astu tarhi niyamÃrtham . nanu ca uktam vidhi÷ na prakalpate iti . vidhi÷ ca prakÊpta÷ . katham . bhÃvakarmaïo÷ iti atra anudÃttaÇita÷ iti etat anuvarti«yate . yadi anuvartate evam api anudÃttaÇita÷ eva bhÃvakarmaïo÷ Ãtmanepadam prÃpnoti . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . anudÃttaÇita÷ Ãtmanepadam bhavati . tata÷ bhÃvakarmaïo÷ . tata÷ kartari . kartari ca Ãtmanepadam bhavati anudÃttaÇita÷ iti eva . bhÃvakarmaïo÷ iti niv­ttam . tata÷ karmavyatihÃre . kartari iti eva anuvartate . anudÃttaÇita÷ iti api niv­ttam . yat api ucyate ne÷ viÓa÷ iti evamÃdi anukramaïam yadi niyamÃrtham vidhi÷ na prakalpate . atha vidhyartha÷ Ãnasya niyama÷ na prÃpnoti iti . astu vidhyartham . nanu ca uktam Ãnasya niyama÷ na prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . yathà eva atra aprÃptÃ÷ taÇa÷ bhavanti evam Ãna÷ api bhavi«yati . sarvatra aprasaÇga÷ tu . sarve«u tu sÃdhane«u Ãna÷ na prÃpnoti . viprati«edhÃt và Ãna÷ kartari iti bhÃvakarmaïo÷ na syÃt . kartari eva syÃt . iha puna÷ lagrahaïe kriyamÃïe kartari k­t iti etat astu la÷ karmaïi ca bhÃve ca akarmakebhya÷ iti la÷ karmaïi ca bhÃve ca akarmakebhya÷ iti etat bhavi«yat viprati«edhena . sarvaprasaÇga÷ tu . lÃdeÓa÷ sarve«u sÃdhane«u prÃpnoti . Óat­kvasÆca bhÃvakarmaïo÷ api prÃpnuta÷ . na e«a÷ do«a÷ . Óe«Ãt parasmaipadam kartari iti evam tau kartÃram hriyete .

(P_3,4.77.1)  KA_II,181.8-25  Ro_III,400-402     #<lÃdeÓe sarvaprasaÇga÷ aviÓe«Ãt># ÊÃdeÓe sarvaprasaÇga÷ . sarvasya lakÃrasya ÃdeÓa÷ prÃpnoti . asya api prÃpnoti : lunÃti labhate . kim kÃraïam . aviÓe«Ãt . na hi ka÷ cit viÓe«a÷ upÃdÅyate : eva¤jÃtÅyakasya lakÃrasya ÃdeÓa÷ bhavati iti . anupÃdÅyamÃne viÓe«e sarvaprasaÇga÷ . arthavadgrahaïÃt siddham . arthavata÷ lakÃrasya grahaïam na ca e«a÷ artahvat . #<arthavadgrahaïÃt siddham iti cet na varïagrahaïe«u >#. arthavadgrahaïÃt siddham iti cet tat na . kim kÃraïam . varïagrahaïam idam . na ca etat varïagrahaïe«u bhavati arthavadgrahaïe na anarthakasya iti . #<tasmÃt viÓi«tagrahaïam># . tasmÃt viÓi«tasya lakÃrasya grahaïam kartavyam . na kartavyam . dhÃto÷ iti vartate . evam api ÓÃlà mÃlà malla÷ iti atra prÃpnoti . uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni . evam api nandana÷ atra prÃpnoti . itsa¤j¤Ã atra bÃdhikà bhavi«yati . iha api tarhi bÃdheta . pacati paÂhati iti . itkÃryÃbhÃvÃt atra itsa¤j¤Ã na bhavi«yati . idam asti itkÃryam liti pratyayÃt pÆrvam udÃttam bhavati iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . liti iti ucyate . na ca atra litam paÓyÃma÷ . atha api katham cit vacanÃt và anuvartanÃt và itsa¤j¤kÃnÃm ÃdeÓa÷ syÃt evam api na do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na lÃdeÓe litkÃryam bhavati iti yat ayam ïalam litam karoti . atha api uïÃdaya÷ vyutpÃdyante evam api no do«a÷ . kriyate viÓi«Âagrahaïam lasya iti .

(P_3,4.77.2)  KA_II,182.1-6  Ro_III,402     #<lÃdeÓa÷ varïavidhe÷ pÆrvaviprati«iddham >#. lÃdeÓa÷ varïavidhe÷ bhavati pÆrvaviprati«edhena . lÃdeÓasya avakÃÓa÷ pacatu paÂhatu . varïavidhe÷ avakÃÓa÷ dadhyatra madhvatra . iha ubhayam prÃpnoti . pacatu atra . paÂhatu atra . lÃdeÓa÷ bhavati pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<uktam vÃ># . kim uktam . lÃdeÓa÷ varïavidhe÷ iti .

(P_3,4.79)  KA_II,182.8-183.1  Ro_III,403-404     #<Âita÷ etve Ãtmanepade«u Ãnaprati«edha÷># . Âita÷ etve Ãtmanepade«u Ãnaprati«edha÷ vaktavya÷ . pacamÃna÷ yajamÃna÷ . Âita÷ iti etvam prÃpnoti . #<uktam vÃ># . kim uktam . j¤Ãpakam và sÃnubandhakasya ÃdeÓavacane itkÃryÃbhÃvasya iti . na etat asti uktam . evam kila tat uktam syÃt yadi evam vij¤Ãyeta . Âit Ãtmanepadam ÂidÃtmanepadam . ÂidÃtmanepadÃnÃm iti . tat ca na . Âita÷ lakÃrasya yÃni ÃtmanepadÃni iti evam etat vij¤Ãyate . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . Âit Ãtmanepadam ÂidÃtmanepadam . ÂidÃtmanepadÃnÃm iti vij¤ÃyamÃne akurvi atra api prasajyeta . na e«a÷ Âit . ka÷ tarhi . Âhit . sa÷ ca avaÓyam Âhit kartavya÷ Ãdi÷ mà bhÆt iti . katham iÂa÷ at iti . iÂha÷ at iti vak«yÃmi iti . tat ca avaÓyam vaktavyam paryavapÃdyasya mà bhÆt . lavi«Å«Âa . iha tarhi i«am Ærjam aham ita÷ Ãdi Ãta÷ lopa÷ iÂi ca iti ÃkÃralopa÷ na prÃpnoti . tasmÃt Âit e«a÷ . Ãdi÷ tarhi kasmÃt na bhavati . saptadaÓa ÃdeÓÃ÷ sthÃneyogatvam prayojayanti . tÃn eka÷ na utsahate vihantum iti k­tvà Ãdi÷ na bhavi«yati . paryavapÃdyasya kasmÃt na bhavati . lavi«Å«Âa iti . asiddham bahiraÇgalak«aïam antaraÇgalak«aïe iti . idam tarhi uktam prÃk­tÃnÃm ÃtmanepadÃnÃm etvam bhavati iti . ke ca prak­tÃ÷ . tÃdaya÷ . #<Ãne muk j¤Ãpakam tu etve ÂittaÇÃm  . iÓisÅrica÷ ¬Ãraura÷su  . Âit aÂita÷  . prak­te tat . guïe katham >#.

(P_3,4.82.1)  KA_II,183.3-184.2  Ro_III,405-407     #<ïala÷ Óitkaraïam sarvÃdeÓÃrtham># . ïal Óit kartavya÷ . kim prayojanam . sarvÃdeÓÃrtham . Óit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ yathà syÃt . akriyamÃïe hi ÓakÃre ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti antyasya prasajyeta . #<uktam vÃ># . kim uktam . anittvÃt siddham iti . ïakÃra÷ kriyate . tasya anittvÃt siddham . ka÷ e«a÷ parihÃra÷ nyÃyya÷ . ÓakÃram asi codita÷ . ïakÃram kari«yÃmi ÓakÃram na kari«yÃmi iti . ïakÃra÷ atra kriyeta ÓakÃra÷ và ka÷ nu atra viÓe«a÷ . avaÓyam atra ïakÃra÷ v­ddhyartha÷  kartavya÷ ïiti iti v­ddhi÷ yathà syÃt . na artha÷ v­ddhyarthena ïakÃreïa . ïittve yogavibhÃga÷ kari«yate . idam asti gota÷ ïit . tata÷ al . al ca ïit bhavati . tata÷ uttama÷ và iti . evam tarhi lakÃra÷ kriyate . tasya anittvÃt siddham . ka÷ e«a÷ parihÃra÷ nyÃyya÷ . ÓakÃram asi codita÷ . lakÃram kari«yÃmi ÓakÃram na kari«yÃmi iti . lakÃra÷ atra kriyeta ÓakÃra÷ và ka÷ nu atra viÓe«a÷ . avaÓyam eva atra svarÃrtha÷ lakÃra÷ kartavya÷ liti pratyayÃt pÆrvam udÃttam bhavati iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . dhÃtusvare k­te dvirvacanam . tatra Ãntaryata÷ antodÃttasya antodÃtta÷ ÃdeÓa÷ bhavi«yati . katham puna÷ ayam antodÃtta÷ syÃt yadà ekÃc . vyapadeÓivadbhÃvena . yathà eva tarhi vyapadeÓivadbhÃvena antodÃtta÷ evam ÃdyudÃtta÷ api . tatra Ãntaryata÷ ÃdyudÃttasya ÃdyudÃtta÷ ÃdeÓa÷ prasajyeta . satyam etat . na tu idam lak«aïam asti dhÃto÷ Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati iti . idam puna÷ asti dhÃto÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti . sa÷ asau lak«aïena antodÃtta÷ . tatra Ãntaryata÷ antodÃttasya antodÃtta÷ ÃdeÓa÷ bhavi«yati . etat api ÃdeÓe na asti ÃdeÓasya anta÷ udÃtta÷ bhavati iti . prak­tita÷ anena svara÷ labhya÷ . prak­ti÷ ca asya yathà eva antodÃttà evam ÃdyudÃttà api . dvi÷prayoge ca api dvirvacane ubhayo÷ antodÃttatvam prasajyeta . anudÃttam padam ekavarjam iti na asti yaugapadyena sambhava÷ . paryÃya÷ prasajyeta . tasmÃt svarÃrtha÷ lakÃra÷ kartavya÷ . lakÃra÷ kriyate . tasya anittvÃt siddham .

(P_3,4.82.2)  KA_II,184.3-11  Ro_III,407-408     #<akÃrasya Óitkaraïam sarvÃdeÓÃrtham># . akÃra÷ Óitkartavya÷ . kim prayojanam . sarvÃdeÓÃrtham . Óit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ yathà syÃt . akriyamÃïe hi ÓakÃre ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti antyasya prasajyeta . nanu ca akÃrasya akÃravacane prayojanam na asti iti k­tvà antareïa ÓakÃram sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . asti anyat akÃrasya akÃravacane prayojanam . kim . #<akÃravacanam samasaÇkhyÃrtham># . saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ yathà syÃt . #<tasmÃt Óitkaraïam># . tasmÃt ÓakÃra÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . kriyate nyÃse eva . praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam . a* a* a . sa÷ anekÃlÓit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati .

(P_3,4.85)  KA_II,184.14-24  Ro_III,408-409     #<laÇvadatideÓe jusbhÃvaprati«edha÷># . laÇvadatideÓe jusbhÃvasya prati«edha÷ vaktavya÷ . yÃntu vÃntu . laÇa÷ ÓÃkaÂÃyanasya eva iti jusbhÃva÷ prÃpnoti . #<utvavacanÃt siddham># . utvam atra bÃdhakam bhavi«yati . anavakÃÓÃ÷ hi vidhaya÷ bÃdhakÃ÷ bhavanti . sÃvakÃÓam ca utvam . ka÷ avakÃÓa÷ . pacatu paÂhatu . atra api ikÃralopa÷ prÃpnoti . tat yathà eva utvam ikÃralopam bÃdhate evam jusbhÃvam api bÃdhate . na bÃdhate . kim kÃraïam . yena na aprÃpte tasya bÃdhanam bhavati . na ca aprÃpte ikÃralope utvam Ãrabhyate . jusbhÃve puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . atha và purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante iti evam utvam ikÃralopam bÃdhate jubhÃvam na bÃdhate . evam tarhi vak«yati tatra laÇgrahaïasya prayojanam . laÇ eva ya÷ laÇ tatra yathà syÃt . laÇvadbhÃvena ya÷ laÇ tatra mà bhÆt iti .

(P_3,4.87,89)  KA_II,185.3-9  Ro_III,409     #<hinyo÷ utvaprati«edha÷># . hinyo÷ ukÃrasya prati«edha÷ vaktavya÷ . lunÅhi lunÃni . e÷ u÷ iti utvam prÃpnoti . #<na và uccÃraïasÃmarthyÃt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . uccÃraïasÃmarthyÃt atra utvam na bhavi«yati . alaghÅya÷ ca eva hi ikÃroccÃraïam ukÃroccÃraïÃt . ikÃram ca uccÃrayati ukÃram ca na uccÃrayati . tasya etat prayojanam utvam mà bhÆt iti .

(P_3,4.93)  KA_II,185.11-16  Ro_III,409-410     #<eta÷ aitve Ãdguïaprati«edha÷># . eta÷ aitve Ãdguïasya prati«edha÷ vaktavya÷ . pacÃva idam (pacÃvedam) . pacÃma idam (pacÃmedam) . Ãdguïe k­te eta ait iti aitvam prÃpnoti . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgalak«aïa÷ Ãdguïa÷ antaraÇgalak«aïam aitvam . asiddham bahiraÇgam antaraÇge .

(P_3,4.102)  KA_II,185.18-186.12  Ro_III,410-411     #<yÃsu¬Ãde÷ sÅyuÂprati«edha÷># . yÃsu¬Ãde÷ sÅyuÂa÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . cinuyu÷ sunuyu÷ . liÇa÷ sÅyu iti sÅyu prÃpnoti . #<na và vÃkyÃpakar«Ãt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . vÃkyÃpakar«Ãt . vÃkyÃpakar«Ãt yÃsu sÅyuÂam bÃdhi«yate . #<suÂtitho÷ tu apakar«avij¤Ãnam># . suÂa÷ titho÷ tu apakar«a÷ vij¤Ãyeta . k­«Å«Âa k­«Å«ÂhÃ÷ . #<anÃde÷ ca su¬vacanam># . anÃde÷ ca su vaktavya÷ . k­«ÅyÃstÃm k­«ÅyÃsthÃm . takÃrathakÃrÃde÷ liÇa÷ iti su na prÃpnoti . #<na và titho÷ pradhÃnabhÃvÃt tadviÓe«aïam liÇgrahaïam># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . titho÷ pradhÃnabhÃvÃt . tithau eva tatra pradhÃnam . tadviÓe«aïam liÇgrahaïam . na evam vij¤Ãyate . takÃrathakÃrayo÷ liÇa÷ iti . katham tarhi . takÃrathakÃrayo÷ su bhavati tau cet liÇa÷ iti .

(P_3,4.103)  KA_II,186.14-23  Ro_III,411-412     kimartham yÃsuÂa÷ Çittvam ucyate . #<yÃsuÂa÷ Çidvacanam pidartham># . piti vacanÃni prayojayanti . atha kimartham udÃttavacanam kriyate . #<udÃttavacanam ca># . kim . pidartham eva . #<ÃgamÃnudÃttÃrtham vÃ># . atha và etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ ÃgamÃ÷ anudÃttÃ÷ bhavanti iti . asati anyasmin prayojane j¤Ãpakam bhavati . uktam ca etat yÃsuÂa÷ Çidvacanam pidartham udÃttavacanam ca iti . Óakyam anena vaktum yÃsu parasmaipade«u bhavati apit ca liÇ bhavati iti . sa÷ ayam evam laghÅyasà nyÃsena siddhe sati yat garÅyÃæsam yatnam Ãrabhate tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ ÃgamÃ÷ anudÃttÃ÷ bhavanti .

(P_3,4.110)  KA_II,187.2-188.2  Ro_III,412-414     kim idam jusi ÃkÃragrahaïam niyamÃrtham Ãhosvit prÃpakam . katham ca niyamÃrtham syÃt katham và prÃpakam . yadi sijgrahaïam anuvartate tata÷ niyamÃrtham . atha niv­ttam tata÷ prÃpakam . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<jusi ÃkÃragrahaïam niyamÃrtham iti cet sijluggrahaïam># . jusi ÃkÃragrahaïam niyamÃrtham iti cet sijluggrahaïam kartavyam . Ãta÷ sijlugantÃt iti vaktavyam . iha mà bhÆt . akÃr«u÷ ahÃr«u÷ . astu tarhi prÃpakam . #<prÃpakam iti cet pratyayalak«aïaprati«edha÷ >#. prÃpakam iti cet pratyayalak«aïaprati«edha÷ vaktavya÷ . abhÆvan iti pratyayalak«aïena jusbhÃva÷ prÃpnoti . #<evakÃrakaraïam ca># . evakÃrakaraïam ca kartavyam . laÇa÷ ÓÃkaÂÃyanasya eva iti . niyamítha÷ puna÷ sati na artha÷ evakÃreïa . nanu ca prÃpake api sati siddhi vidhi÷ ÃrabhyamÃïa÷ antareïa evakÃram niyamÃrtha÷ bhavi«yati . i«Âata÷ avadhÃraïÃrtha÷ tarhi evakÃra÷ kartavya÷ . yathà evam vij¤Ãyeta laÇa÷ ÓÃkaÂÃyanasya eva . mà evam vij¤Ãyi laÇa÷ eva ÓÃkaÂÃyanasya iti . kim ca syÃt . luÇa÷ ÓÃkaÂÃyanasya na syÃt . adu÷ apu÷ adhu÷ asthu÷ . #<laÇgrahaïam ca># . laÇgrahaïam ca kartavyam . laÇa÷ ÓÃkaÂÃyanasya eva iti . niyamÃrthe puna÷ sati na artha÷ laÇgrahaïena . Ãta÷ Çita÷ iti vartate . na ca anya÷ ÃkÃrÃt anantara÷ Çit asti anyat ata÷ laÇa÷ . astu tarhi niyamÃrtha÷ . nanu ca uktam jusi ÃkÃragrahaïam niyamÃrtham iti cet sijluggrahaïam iti . na e«a÷ do«a÷ . tulyajÃtÅyasya niyama÷ . ka÷ ca tulyajÃtÅya÷ . ya÷ dvÃbhyÃm anantara÷ Ãta÷ ca sica÷ ca . atha tat evakÃrakaraïam na eva kartavyam . kartavyam ca . kim prayojanam . uttarÃrtham . li ca liÇ ÃÓi«i ÃrdhadhÃtukam eva yathà syÃt . itarathà hi vacanÃt ÃrdhadhÃtukasa¤j¤Ã syÃt tiÇgrahaïena ca grahaïÃt sÃrvadhÃtukasa¤j¤Ã . atha tat laÇgrahaïam na eva kartavyam . kartavyam ca . kim prayojanam . laÇ eva ya÷ laÇ tatra yathà syÃt . laÇvadbhÃvena ya÷ laÇ tatra mà bhÆt iti .

(P_3,4.114)  KA_II,188.4-15  Ro_III,414-415     #<ÃrdhadhÃtukasa¤j¤ÃyÃm dhÃtugrahaïam># . ÃrdhadhÃtukasa¤j¤ÃyÃm dhÃtugrahaïam kartavyam . dhÃto÷ parasya ÃrdhadhÃtukasa¤j¤Ã yathà syÃt . iha mà bhÆt . v­k«atvam v­k«atà iti . kriyamÃïe ca api dhÃtugrahaïe #<svÃdiprati«edha÷># . svÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . iha mà bhÆt . lÆbhyÃm lÆbhi÷ iti . anukrÃntÃpek«am Óe«agrahaïam .evam api agnikÃmpyati vÃyukÃmyati iti prÃpnoti . tasmÃt dhÃtugrahaïam kartavyam . na kartavyam . à t­tÅyÃdhyÃyaparisamÃpte÷ dhÃtvadhikÃra÷ prak­ta÷ anuvartate . kva prak­ta÷ . dhÃto÷ ekÃca÷ halÃde÷ iti . evam api ÓrÅkÃmyati bhÆkÃmyati iti prÃpnoti . #<tadvidhÃnÃt siddham># . vihitaviÓe«aïam dhÃtugrahaïam . dhÃto÷ ya÷ vihita÷ iti . dhÃto÷ e«a÷ vihita÷ . saÇkÅrtya dhÃto÷ iti evam ya÷ vihita÷ iti.



(P_4,1.1.1)  KA_II,189.2-191.7  Ro_III,419-428     ÇyÃpprÃtipadikagrahaïam kimartham . ÇyÃpprÃtipadikÃt yathà syu÷ . dhÃto÷ mà bhÆvan iti . na etat asti prayojanam . dhÃto÷ tavyÃdaya÷ vidhÅyante . te apavÃdatvÃt bÃdhakÃ÷ bhavi«yanti . tiÇantÃt tarhi mà bhÆvan iti . ekatvÃdi«u arthe«u svÃdaya÷ vidhÅyante . te ca atra tiÇà uktÃ÷ ekatvÃdaya÷ iti k­tvà uktÃrthatvÃn na bhavi«yanti . ÂÃbÃdaya÷ tarhi tiÇantÃt mà bhÆvan iti . striyÃm ÂÃbÃdaya÷ vidhÅyante . na ca tiÇantasya strÅtvena yoga÷ asti . aïÃdaya÷ tarhi tiÇantÃt mà bhÆvan iti . apatyÃdi«v arthe«u aïÃdaya÷ vidhÅyante . na ca tiÇantasya apatyÃdibhi÷  yoga÷ asti . atha api katham cit yoga÷ syÃt evam api na do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na tiÇantÃt aïÃdaya÷ bhavanti iti yat ayam kva cit taddhitavidhau tiÇgrahaïam karoti . atiÓÃyane tamabi«Âhanau tiÇa÷ ca iti . ata÷ uttaram paÂhati . #<ÇyÃpprÃtipadikagrahaïam aÇgabhapadasa¤j¤Ãrtham># . ÇyÃpprÃtipadikagrahaïam kriyate aÇgabhapadasa¤j¤Ãrtham . aÇgabhapadasa¤j¤Ã÷ ÇyÃpprÃtipadikasya yathà syu÷ iti . kva puna÷ iha aÇgabhapadasa¤j¤Ãrthena ÇyÃpprÃtipadikagrahaïena artha÷ . ÂÃbÃdi«u . na etat asti prayojanam . grahaïavadbhya÷ ÂÃbÃdaya÷ vidhÅyante . ugita÷ ÇÅp bhavati ata÷ ÂÃp bhavati iti . yat tat ÓabdasvarÆpam g­hyate tasmÃt tadutpatti÷ . tasya etÃ÷ sa¤j¤Ã÷ bhavi«yanti . atha api ka÷ cit agrahaïa÷ evam api ado«a÷ . striyÃm ÂÃbÃdaya÷ vidhÅyante . yat tat ÓabdasvarÆpam striyÃm vartate tasmÃt tadutpatti÷ . tasya etÃ÷ sa¤j¤Ã÷ bhavi«yanti . aïÃdi«u tarhi . aïÃdaya÷ api grahaïavadbhya÷ ÂÃbÃdaya÷ vidhÅyante . gargÃdibhya÷ ya¤ na¬Ãdibhya÷ phak iti . yat tat ÓabdasvarÆpam g­hyate tasmÃt tadutpatti÷ . tasya etÃ÷ sa¤j¤Ã÷ bhavi«yanti . atha api ka÷ cit agrahaïa÷ evam api ado«a÷ . apatyÃdi«u arthe«u aïÃdaya÷ vidhÅyante . yat tat ÓabdasvarÆpam apatyÃdi«u arthe«u vartate tasmÃt tadutpatti÷ . tasya etÃ÷ sa¤j¤Ã÷ bhavi«yanti . svÃrthike«u tarhi . svÃrthikÃ÷ api grahaïavadbhya÷ vidhÅyante . yÃvÃdibhya÷ kan praj¤Ãidbhya÷ aï iti . yat tat ÓabdasvarÆpam g­hyate tasmÃt tadutpatti÷ . tasya etÃ÷ sa¤j¤Ã÷ bhavi«yanti . ya÷ tarhi agrahaïa÷ Óuklatara÷ k­«ïatara÷ iti . atra api na yÃvat Óukla÷ tÃvat Óuklatara÷ . prak­«Âa÷ Óukla÷ Óuklatara÷ . yat tat ÓabdasvarÆpam prak­«Âe vartate tasmÃt tadutpatti÷ . tasya etÃ÷ sa¤j¤Ã÷ bhavi«yanti . svÃdi«u tarhi . ekatvÃdi«u arthe«u svÃdaya÷ vidhÅyante . yat tat ÓabdasvarÆpam ekatvÃdi«u arthe«u vartate tasmÃt tadutpatti÷ . tasya etÃ÷ sa¤j¤Ã÷ bhavi«yanti . katham puna÷ iha ucyamÃnÃ÷ svÃdaya÷ ekatvÃdi«u arthe«u Óakyà vij¤Ãtum . ekavÃkyatvÃt . ekam vÃkyam tat ca idam ca . yadi ekam vÃkyam tat ca idam ca kimartham nÃnÃdeÓastham kriyate . kauÓalamÃtram etat ÃcÃrya÷ darÓayati yat ekam vÃkyam sat nÃnÃdeÓastham karoti . anyat api saÇgrahÅ«yÃmi iti . #<yacchayo÷ ca lugartham># . yacchayo÷ tarhi lugartham ÇyÃpprÃtipadikagrahaïam kriyate . kaæsÅyaparaÓavyayo÷ ya¤a¤au luk ca iti ÇyÃpprÃtipadikÃt parasya luk yathà syÃt . akriyamÃïe hi ÇyÃpprÃtipadikagrahaïe prak­te÷ api luk prasajyeta . etat api na asti prayojanam . yathà paribhëitam pratyayasya lukÓlulupa÷ bhavanti iti pratyayasya bhavi«yati . evam api ukÃrasakÃrayo÷ prasajyeta . kame÷ sa÷ kaæsa÷ parÃn ÓrïÃti iti paraÓu÷ iti . uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni . #<v­ddhÃv­ddhÃvarïasvaradvyajlak«aïe ca pratyayavidhau tatsampratyayÃrtham># . v­ddhÃv­ddhÃvarïasvaradvyajlak«aïe tarhi pratyayavidhau tatsampratyayÃrtham ÇyÃpprÃtipadikagrahaïam kriyate . v­ddhÃt av­ddhÃt avarïÃnÂÃt anudÃttÃde÷ dvyaca÷ iti etÃni prÃtipadikaviÓe«aïÃni yathà syu÷ iti . atha akriyamÃïe ÇyÃpprÃtipadikagrahaïe kasya etÃni viÓe«aïÃni syu÷ . samarthaviÓe«aïÃni . tatra ka÷ do«a÷ . udÅcÃm v­ddhÃt agotrÃt iha ca prasajyeta j¤ÃnÃm brÃhmaïÃnÃm apatyam iti . etat hi samartham v­ddham . iha ca na syÃt  j¤ayo÷ brÃhmaïayo÷ apatyam iti . etat hi samartham av­ddham . v­ddha. av­ddha . prÃcÃm av­ddhÃt phin bahulam iha ca prasajyeta j¤ayo÷ brÃhmaïayo÷ apatyam iti . etat hi samartham av­ddham .  iha ca na syÃt j¤ÃnÃm brÃhmaïÃnÃm apatyam iti . etat hi samartham v­ddham . av­ddha . avarïa . ata i¤ bhavati iha eva syÃt dak«asya apatyam dÃk«i÷ iti . etat hi samartham akÃrÃntam . iha ca na syÃt dak«ayo÷ apatyam dak«ÃïÃm apatyam iti . etat hs samartham anavarïÃntam . avarïa .
svara . anudÃttÃde÷ a¤ bhavati iti iha ca prasajyeta vÃca÷ vikÃra÷ tvaca÷ vikÃra÷ iti . etat hs samartham anudÃttÃdi . iha ca na syÃt sarve«Ãm vikÃra÷ iti . etat hs samartham udÃttÃdi . svara . dvyajlak«aïa dvjaca÷ Âhan iti iha ca prasajyeta vÃcà tarati tvacà tarati iti . etat hi samartham dvyac . iha ca na syÃt  ghaÂena tarati iti . etat hi samartham samartham advyac . asti puna÷ samarthaviÓe«aïe sati kim cit i«Âam saÇg­hÅtam bhavati Ãhosvit do«Ãntam eva . asti iti Ãha . kim . sÃmnà tarati vemnà tarati iti . etat hi samartham api ÇyÃpprÃtipadikam api .

(P_4,1.1.2)  KA_II,191.12-195.23  Ro_III,428-438     atha ÇyÃbgrahaïam kimartham na prÃtipadikÃt iti eva siddham . na sidhyati . apratyaya÷ iti prÃtipadikasa¤j¤ÃyÃ÷ prati«edha÷ prÃpnoti . yadi e«a÷ ÇyÃbgrahaïe hetu÷ tyÆgrahaïam api kartavyam . tau api hi pratyayau . tigrahaïe tÃvat vÃrttam . taddhita÷ prÃtipadikam iti prÃtipadikasa¤j¤Ã bhavi«yati . Ægrahaïe ca api vÃrttam . uvarïÃntÃt ÆÇ vidhÅyate . tatra ekÃdeÓa÷ . ekÃdeÓe k­te antÃdivadbhÃvÃt prÃtipadikasa¤j¤Ã bhavi«yati . yadi e«a÷ ÆÇa÷ agrahaïe hetu÷ Ãbgrahaïam api na kartavyam . Ãp api hi akÃrÃntÃt vidhÅyate . tatra ekÃdeÓa÷ . ekÃdeÓe k­te antÃdivadbhÃvÃt prÃtipadikasa¤j¤Ã bhavi«yati . ya÷ tarhi anakÃrÃntÃt . kru¤cà u«ïihà devaviÓà iti . atra api akÃrÃntÃt v­tti÷ lak«yate . kru¤cÃn Ãlabheta . u«ïihakakubhau . devaviÓam ca manu«yaviÓam ca iti . iha tÃvat u«ïihakakubhau iti . Ãpa÷ eva etat auttarapadikam hrasvatvam . iha khalu api devaviÓam ca manu«yaviÓam ca iti . na asti viÓe«a÷ akÃrÃntÃt utpattau satyÃm vya¤janÃntÃt và iti . yat tÃvat ucyate iha tÃvat u«ïihakakubhau iti . Ãpa÷ eva etat auttarapadikam hrasvatvam iti . sa¤j¤Ãcchandaso÷ iti evam tat . na ca e«Ã sa¤j¤Ã na api idam chanda÷ . yat api ucyate iha khalu api devaviÓam ca manu«yaviÓam ca iti . na asti viÓe«a÷ akÃrÃntÃt utpattau satyÃm vya¤janÃntÃt và iti . svare viÓe«a÷ . yadi atra vya¤janÃntÃt utpatti÷ syÃt devaviÓam iti evam svara÷ prasajyeta . devaviÓam iti ca i«yate . tasmÃt ka÷ e«a÷ evamvi«aya÷ . idam tarhi pÃda÷ anyatarasyÃm ÂÃp ­ci iti . ­ci iti ucyate . tatra chÃndasatvÃt bhavi«yati . ­ci iti na idam chanda÷ vivak«itam kÃÂhakam kÃpÃlakam amudakam paippalÃdakam và . kim tarhi . pratyayÃrthaviÓe«aïam etat . ­k cet pratyayÃrtha÷ bhavati iti . etat api na asti prayojanam padaÓabda÷ pÃdaÓabdasamÃnÃrtha÷ akÃrÃnta÷ chandasi d­Óyate . tasyÃ÷ saptÃk«aram ekam padam eaka÷ pÃda÷ iti artha÷ . tasmÃt utpatti÷ bhavi«yati . idam tarhi ¬Ãp ubhÃbhyÃm anyatarasyÃm iti . bahurÃjà bahurÃje bahurÃjÃ÷ . #<ÇyÃbgrahaïam anarthakam prÃtipadikagrahaïe liÇgaviÓi«Âasya api grahaïÃt># . ÇyÃbgrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . prÃtipadikagrahaïe liÇgaviÓi«Âasya api grahaïÃt . prÃtipadikagrahaïe liÇgaviÓi«Âasya api grahaïam bhavati iti e«Ã paribhëà kartavyà . ka÷ puna÷ viÓe«a÷ e«Ã và paribhëà kriyate Ãbgrahaïam và . avaÓyam e«Ã paribhëà kartavyà . bahÆni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . kÃni . #<prayojanam sarvanÃmasvarasamÃsataddhitavidhilugalugartham># . sarvanÃmavidhi÷ prayojanam . sarvanÃmna÷ su iha eva syÃt te«Ãm ye«Ãm . tÃsÃm yÃsÃm iti atra na syÃt . na etat asti prayojanam . avarïÃntÃt ÂÃp vidhÅyate . tatra ekÃdeÓa÷ . ekÃdeÓe k­te antÃdivadbhÃvÃt su bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . sarvanÃmna÷ t­tÅyà ca iha eva syÃt bhavatà hetunà bhavata÷ heto÷ iti . bhavatyà hetunà bhavatyÃ÷ heto÷ iti atra na syÃt . sarvanÃma . svara . kuÓÆlakÆpakumbhaÓÃlam bile iha eva syÃt kuÓÆlabilam . kuÓÆlÅbilam iti atra na syÃt . svara . samÃsa . dvitÅyà ÓritÃdibhi÷ saha samasyate iha eva syÃt ka«Âam Órita÷ ka«ÂaÓrita÷ . ka«Âam Órità ka«ÂaÓrità iti atra na syÃt . etat api na asti prayojanam . ÓritaÓabda÷ akÃrÃnta÷ . tatra ekÃdeÓa÷ . ekÃdeÓe k­te antÃdivadbhÃvÃt bhavi«yati . idam tarhi . pÆrvasad­Óa iti iha eva syÃt pitrà sad­Óa÷ pit­sad­Óa÷ . pitrà sad­ÓÅ pit­sad­ÓÅ iti atra na syÃt . samÃsa÷ . taddhitavidhi . acittahiastidheno÷ Âhak iha eva syÃt hastinÃm samÆha÷ hÃstikam . hastinÅnÃm samÆha÷ hÃstikam iti atra na syÃt . etat api na asti prayojanam . puævadbhÃvena etat siddham . idam tarhi . pramÃïe dvayasac yathà iha
bhavati hastidvayasam hastimÃtram evam hastinÅdvayasam hastinÅmÃtram iti api yathà syÃt . taddhitavidhi . luk . na indsiddhabadhnÃti«u ca iha eva syÃt sthaï¬ilaÓÃyÅ . sthaï¬ilaÓÃyinÅ iti atra na syÃt . luk . aluk . ÓayavÃsavÃsi«u akÃlÃt iha eva syÃt grÃmevÃsÅ . grÃmevÃsinÅ iti atra na syÃt . #<mÃnini ca vidhiprati«edhítham >#. mÃnini ca vidhiprati«edhítham prayojanam . vidhyartham tÃvat . kyaÇmÃnino÷ ca iha eva syÃt darÓanÅyamÃnÅ . darÓanÅyamÃninÅ iti atra na syÃt . prati«edhÃrtham api . vakyÃti ÓvÃÇgÃt ca Åta÷ amÃnini . tasmin kriyamÃïe iha eva syÃt dÅrghamukhamÃnÅ . dÅrghamukhamÃninÅ iti atra na syÃt . #<pratyayagrahaïopacÃre«u ca># . pratyayagrahaïopacÃre«u ca prayojanam . t­jakÃbhyÃm kartari iha eva syÃt apÃm sra«Âà . apÃm sra«ÂrÅ iti atra na syÃt . upacÃra : ata÷ k­kamikaæsakumbha itha eva syÃt ayaskumbha÷ . ayaskumbhÅ iti atra na syÃt . etÃni asyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni yadartham e«Ã paribhëà kartavyà . etasyÃm ca satyÃm na artha÷ ÇyÃbgrahaïena . #<atiprasaÇga÷ upapadavidhau># . upapadavidhau atiprasaÇga÷ bhavati . dvi«atparayo÷ tÃpe÷ yathà iha bhavati dvi«antapa÷ iti evam dvi«atÅtapa÷ iti atra api syÃt . #<ya¤i¤o÷ phaki># . ya¤i¤o÷ phaki atiprasaÇga÷ bhavati . yathà iha bhavati gÃrgyÃyaïa÷ dÃk«Ãyaïa÷ evam gÃrgeya÷ dÃk«eya÷ iti atra api syÃt . na e«a÷ do«a÷ . ¬hak atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . #<samÃsÃnte«u ca># . samÃsÃnte«u ca atiprasaÇga÷ bhavati . rÃjÃhasakhibhya÷ Âat yathà iha bhavati madrarÃja÷ kaÓmÅrarÃja÷ evam madrarÃj¤Å kaÓmÅrarÃj¤Å iti atra api syÃt . na và bhavati madrarÃjÅ iti . bhavati yadà samÃsÃntÃt ÅkÃra÷ . liÇgaviÓi«Âagrahaïe tu ÅkÃrÃntÃt samÃsÃnta÷ prasajyeta . tatra ka÷ do«a÷ . puævadbhÃva÷ Âilopa÷ ca . tatra madrajÅ iti etat rÆpam syÃt . madrarÃj¤Å iti ca i«yate . #<mahadÃttve priyÃdi«u># . mahadÃttve priyÃdi«u atiprasaÇga÷ bhavati . Ãt mahata÷ samÃnÃdhikaraïajÃtÅyayo÷ iti yathà iha bhavati mahÃn priya÷ asya mahÃpriya÷ evam mahatÅ priyà asya mahatÅpriya÷ iti atra api syÃt . kim ucyate priyÃdi«u iti . yatra puævadbhÃva÷ prati«idhyate . yatra tu na prati«idhyate bhavitavyam eva tatra Ãttvena . #<¤nitsvare># . ¤nitsvare atiprasaÇga÷ bhavati .  ¤niti Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati yathà iha bhavati dÃk«i÷ ahicumbukÃyani÷ evam dÃk«Å ahicumbukÃyanÅ iti atra api syÃt . #<rÃj¤a÷ svare brÃhmaïakumÃrayo÷># . rÃj¤a÷ svare brÃhmaïakumÃrayo÷ atiprasaÇga÷ bhavati . rÃjà ca brÃhmaïakumÃrayo÷ iti yathà iha bhavati rÃjakumÃra÷ rÃjabrÃhmaïa÷ evam rÃjakumÃrÅ rÃjabrÃhmaïÅ iti atra api syÃt . #<samÃsasaÇghÃtagrahaïe«u ca># . samÃsasaÇghÃtagrahaïe«u ca atiprasaÇga÷ bhavati . baho÷ na¤vat uttarapadabhÆmni yathà iha bhavati bahugomÃn bahuyavamÃn evam bahugomatÅ bahuyavamatÅ iti atra api syÃt . kim ucyate samÃsasaÇghÃtagrahaïe«u  iti . yat avayavagrahaïam prayojanam eva tasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ . kumbhaÓÃlam bile kuÓÆlÅbilam iti yathà . #<vibhaktau ca uktam># . kim uktam . na và vibhaktau liÇgaviÓi«ÂÃgrahaïÃt iti . ete asyÃ÷ paribhëÃ÷ do«Ã÷ etÃni ca prayojanÃni syu÷ . ete do«Ã÷ samÃ÷ bhÆyÃæsa÷ và . tasmÃt na artha÷ anayà paribhëayà . na hi do«Ã÷ santi iti paribhëà na kartavyà  lak«aïam và na praïeyam . na hi bhik«ukÃ÷ santi iti sthÃlya÷ na ÃÓrÅyante na ca m­gÃ÷ santi iti yavà na upyante . na hi do«ÃïÃm lak«aïam asti iti . tasmÃt yÃni etasyà paribhëayÃ÷ prayojanÃni tadartham e«Ã kartavyà pratividheyam ca do«e«u . #<taddhitavidhÃnítham tu># . taddhitavidhÃnítham tu ÇyÃbgrahaïam kartavyam . ÇyÃbantÃt taddhitotpatti÷ yathà syÃt . kÃlitarà hariïitarà khaÂvÃtarà mÃlÃtarà . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . #<viprati«edhÃt hi taddhitabalÅyastvam >#. viprati«edhÃt hi taddhitotpatti÷ prÃpnoti . #<tatra samÃsÃnte«u do«a÷ >#. tatra samÃsÃnte«u do«a÷ bhavati . bahugomatkà bahuyavamatkà . samÃsÃntÃ÷ api ÇyÃbantÃt syu÷ . #<tyÆÇo÷ ca grahaïam># . tyÆÇo÷ ca grahaïam kartavyam . yuvatikà brahmabandhukà iti . ÆÇgrahaïena tÃvat na artha÷ . na asti atra viÓe«a÷ ukÃrÃntÃt utpattau satyÃm ÆÇantÃt và . idam
tarhi yuvatitarà brahmabandhutarà iti . #<tadantasya ca pratyayÃrthena ayogÃt taddhitÃnutpatti÷># . tadantasya ca ÇyÃbantasya pratyayÃrthena ayogÃt taddhitotpatti÷ na prÃpnoti . kÃlitarà hariÇitarà khaÂvÃtarà mÃlÃtarà . kim kÃraïam . ÇyÃpantam etat strÅpradhÃnam . na ca strÅtvasya prakar«Ãpakar«au sta÷ . na e«a÷ do«a÷ . na hi kim cit ucyate eva¤jÃtÅyakÃt utpattavyam eva¤jÃtÅyakÃt na iti . etÃvat ucyate atiÓÃyane tamabi«Âhanau tiÇa÷ ca iti . yasya ca prakar«a÷ asti tasya prakar«e pratyaya÷ bhavi«yati . asti ca apradhÃnasya guïasya prakar«a÷ . iha khalu api Óuklatara÷ k­«ïatara÷ iti dravyam pradhÃnam guïasya ca prakar«e pratyaya÷ utpadyate . #<uktam vÃ># . kim uktam . siddham tu striyÃ÷ prÃtipadikaviÓe«aïatvÃt svÃrthe ÂÃbÃdaya÷ iti . prÃtipadikaviÓe«aïam strÅgrahaïam . svÃrthikÃ÷ ÂÃbÃdaya÷ . na evam vij¤ayate striyÃm abhidheyÃyÃm iti na api strÅsamÃnÃdhikaraïÃt prÃtipadikÃt . katham tarhi . yat striyÃm prÃtipadikam vartate tasmÃt ÂÃbÃdaya÷ bhavanti . kasmin arthe . svÃrthe iti . nanu ca uktam tatra samÃsÃnte«u do«a÷ iti . samÃsÃntÃ÷ api svÃrthikÃ÷ . ubhayo÷ svÃrthikayo÷ paratvÃt samÃsÃntÃ÷ bhavi«yanti . katham kÃlikà iti . pratyayasthÃt kÃt pÆrvsasya iti ittvam bhavi«yati . katham hariïikà iti . hariïaÓabda÷ prak­tyantaram asti . katham lohinikà iti . vak«yati etat : lohità liÇgabÃdhanam và iti .

(P_4,1.3.1)  KA_II,195.25-198.19  Ro_III,439-452     striyÃm iti ucyate . kà strÅ nÃma . lokatata÷ ete ÓabdÃ÷ prasiddhÃ÷ strÅpumÃn napuæsakam iti . yat loke d­«Âvà etat avasÅyate iyam strÅ ayam pumÃn idam napuæsakam iti sà strÅsa÷ pumÃn tat napuæsakam iti . kim puna÷ loke d­«Âvà etat avasÅyate iyam strÅ ayam pumÃn idam napuæsakam iti . liÇgam . kim puna÷ tat . #<stanakeÓavatÅ strÅ syÃt . lomaÓa÷ puru«a÷ sm­ta÷ . ubhayo÷ antaram yat ca tadabhÃve napuæsakam . liÇgÃt strÅpuæsayo÷ j¤Ãne bhrÆkuæse ÂÃ>#P#< prasajyate >#. liÇgÃt strÅpuæsayo÷ j¤Ãne bhrÆkuæse ÂÃp prÃpnoti . yat hi loke d­«Âvà etat avasÅyate iyam strÅ iti asti tat bhrÆkuæse . #<natvam kharakuÂÅ÷ paÓya >#. iha ca¤cÃ÷ paÓya vadhrikÃ÷ paÓya kharakuÂÅ÷ paÓya iti tasmÃt Óasa÷ na÷ puæsi iti natvam prÃpnoti . yat hi d­«Âvà etat avasÅyate ayam pumÃn iti asti tat vadhrikÃdi«u . #<khaÂvÃv­k«au na sidhyata÷># . khaÂvÃv­k«ayo÷ ca liÇgam na sidhyati . yat hi loke d­«Âvà etat avasÅyate iyam strÅ ayam pumÃn iti na tat khaÂvÃv­k«ayo÷ asti . kim tarhi tayo÷ liÇgam nyÃyyam . #<nÃpuæsakam bhavet tasmin >#. napuæsakam khaÂvÃv­k«ayo÷ liÇgam nyÃyyam . kim idam nÃpuæsakam iti . napuæsake bhavam nÃpuæsakam  . #<tadabhÃve napuæsakam># . tadabhÃve strÅpuæsaliÇgÃbhÃve napuæsakaliÇgam nyÃyyam . #<asat tu m­gat­«ïÃvat># . asat tu khaÂvÃv­k«ayo÷ liÇgam dra«Âavyam . katham puna÷ asat nÃma liÇgam Óakyam dra«Âum . m­gat­«ïÃvat . tat yathà m­gÃ÷ t­«itÃ÷ apÃm dhÃrÃ÷ paÓyanti . na ca tÃ÷ santi . #<gandharvnagaram yathÃ># . yathà gandharvanagarÃïi dÆrata÷ d­Óyante upas­tya ca na upalabhyante tadvat khaÂvÃv­k«ayo÷ liÇgam dra«Âavyam . #<Ãdityagativat sat na># . atha va yathà Ãdityasya gati÷ satÅ na upalabhyate tadvat khaÂvÃv­k«ayo÷ sat liÇgam na upalabhyate . #<vastrÃntarhitavat ca tat># . yathà vastrÃntarhitÃni dravyÃïi na upalabhyante tadvat khaÂvÃv­k«ayo÷ sat liÇgam na upalabhyate . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . vastrÃntarhitÃni dravyÃïi vastrÃpÃye upalabhyante . khaÂvÃv­k«ayo÷ puna÷ ye api ete rathkÃrÃ÷ vÃÓÅv­k«ÃdanahastÃ÷ mÆlÃt prabh­ti à agrÃt v­k«Ãn tak«ïuvanti te api tayo÷ liÇgam na upalabhante . kena etat avasÅyate khaÂvÃv­k«ayo÷ sat liÇgam na upalabhyate iti . «a¬bhi÷ prakÃrai÷ satÃm bhÃvÃnÃm anupalabdhi÷ bhavati . sannikar«Ãt ativiprakar«Ãt mÆrtyantaravyavadhÃnÃt tamasà Ãv­tatvÃt indriyadaurbalyÃt atipramÃdÃt iti . ata÷ atra ka÷ cit hetu÷ dra«Âavya÷ yena khaÂvÃv­k«ayo÷ sat liÇgam na upalabhyate . kena etat avasÅyate khaÂvÃv­k«ayo÷ sat liÇgam na upalabhyate iti . #<tayo÷ tu tatk­tam d­«ÂvÃ># . strÅk­tam Óabdam d­«Âvà strÅ iti avasÅyate puæsk­tam d­«Âvà pumÃn iti . #<yathà ÃkÃÓena jyoti«a÷># . tat yathà ÃkÃÓam d­«Âva jyoti÷ atra iti gamyate . jyotirnimittam hi ÃkÃÓam . #<anyonysaæÓrayam tu etat># . anyonysaæÓrayam tu etat bhavati . strÅk­ta÷ Óabda÷ Óabdak­tam ca strÅtvam . etat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca na prakalpante . #<pratyak«eïa virudhyate># . pratyak«eïa khalu api sa÷ virudhyate ya÷ Ãha khaÂvÃv­k«ayo÷ sat liÇgam na upalabhyate iti . tatra svendriyavirodha÷ k­ta÷ bhavati . na ca nÃma svendriyavirodhinà bhavitavyam . #<taÂe ca sarvaliÇgÃni d­«Âvà ka÷ adhyavasÃyati># . taÂe ca khalu api sarvÃïi liÇgÃni d­«Âvà taÂa÷ taÂaÅ taÂam iti ka÷ adhyavasÃtum arhati iyam strÅayam pumÃn idam napuæsakam iti . tasmÃt na vaiyÃkaraïai÷ Óakyam laukikam liÇgam ÃsthÃtum . avaÓyam ca ka÷ cit svak­tÃnta÷ Ãstheya÷ . ka÷ asau svak­tÃnta÷ . #<saæstyÃnaprasavau liÇgam Ãstheyau svak­tÃntata÷># . saæstyÃnaprasavau liÇgam Ãstheyau . kim idam saæstyÃnaprasavau  iti . #<saæstyÃne styÃyate÷ ¬ra >#:#< strÅ># . #<sÆte÷ sap prasave pumÃn># iti . nanu ca loke api styÃyate÷ eva strÅ sÆte÷ ca pumÃn . adhikaraïasÃdhanà loke strÅ : styÃyati asyÃm garbha÷ iti . kart­sÃdhana÷ ca pumÃn : sÆte pumÃn iti . iha puna÷ ubhayam bhÃvasÃdhanam : styÃnam strÅ prav­tti÷ ca pumÃn . kasya puna÷ styÃnam strÅ prav­tti÷ và pumÃn . guïÃnÃm . ke«Ãm . ÓabsasparÓarÆparasagandhÃnÃm . sarvÃ÷ ca puna÷ mÆrtaya÷ evamÃtmikÃ÷ saæstyÃnaprasavaguïÃ÷ ÓabsasparÓarÆparasagandhavatya÷ . yatra alpÅyÃæsa÷ guïÃ÷ tatra avarata÷ traya÷ Óabda÷ sparÓa÷ rÆpam iti . rasagandhau na sarvatra . prav­tti÷ khalu api nityà . na hi iha ka÷ cit svasmin Ãtmani muhÆrtam api avati«Âhate . vardhate và yÃvat anena vardhitavyam apÃyena và yujyate . tat ca ubhayam sarvatra . yadi ubhayam sarvatra kuta÷ vyavasthà . vivak«Ãta÷ . saæstyÃnavivak«ÃyÃm strÅ prasavavivak«ÃyÃm pumÃn ubhayo÷ avivak«ÃyÃm napÆmsakam . #<tasya uktau lokata÷ nÃma >#. tasya uktau ca vacane lokata÷ nÃma etat bhavati strÅ pumÃn napuæsakam iti .
#<guïa÷ và lupi yuktavat . >#vadhrikÃdi«u bhÆyÃn parihÃra÷ . lupi yuktavat vyaktivacane iti evam atra guïa÷ bhavati . na ca etat mantavyam svamanÅ«ikayà ucyate iti . paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ liÇgam aÓi«yam lokÃÓrayatvÃt liÇgasya iti . puna÷ paÂhi«yati ekÃrthe ÓabdÃnyatvÃt d­«Âam liÇgÃnyatvam avayavÃnyatvÃt ca iti . #<saæstyÃne styÃyate÷ ¬ra strÅsÆte÷ sa>#P#< prasave pumÃn . tasya uktau lokata÷ nÃma . guïa÷ và lupi yuktavat >#.

(P_4,1.3.2)  KA_II,198.20-200.22  Ro_III,452-458     katham puna÷ idam vij¤Ãyate . striyÃm abhidheyÃyÃm ÂÃbÃdaya÷ bhavanti iti Ãhosvit strÅsamÃnÃdhikaraïÃt prÃtipadikÃt iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<striyÃm iti stryarthÃbhidhÃne cet ÂÃbÃdaya÷ dvivacanabahuvacanÃnekapratyayÃnupapatti÷># . striyÃm iti stryarthÃbhidhÃne cet ÂÃbÃdaya÷ bhavanti dvivacanabahuvacanayo÷ anupapatti÷ . kumÃryau kumÃrya÷ kiÓoryau kiÓorya÷ . kim kÃraïam . eka÷ ayam artha÷ strÅtvam nÃma . tasya ekatvÃt ekavacanam eva prÃpnoti . anekapratyayÃnupapatti÷ ca . aneka÷ ca pratyaya÷ na upapadyate . gÃrgyÃyaïÅ kÃrÅ«agandhyà kÃlitarà iti . kim kÃraïam . ekatvÃt strÅtvasya . eka÷ ayam artha÷ strÅtvam nÃma . tasya ekena uktatvÃt dvitÅyasya prayogeïa na bhavitavyam . kim kÃraïam . uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti . #<stryarthasya ca prÃtipadikÃrthatvÃt striyÃm iti liÇgÃnupapatti÷># . stryarthasya ca prÃtipadikÃrthatvÃt striyÃm iti adhikÃra÷ na prÃpnoti . astu tarhi strÅsamÃnÃdhikaraïÃt prÃtipadikÃt iti . #<strÅsamÃnÃdhikaraïÃt iti cet bhÆtÃdi«u atiprasaÇga÷># . strÅsamÃnÃdhikaraïÃt iti cet bhÆtÃdi«u atiprasaÇga÷ bhavati . bhÆtam iyam brÃhmaïÅ . kÃraïam iyam brÃhmaïÅ iti . Ãvapanam iyam u«Ârikà iti . stryarthÃbhidhÃne puna÷ ÂÃbÃdi«u satsu iha tÃvat bhÆtam iyam brÃhmaïÅ iti na atra strÅtvam vivak«itam . kim tarhi . pautanyam . kÃraïam iyam brÃhmaïÅ iti na atra strÅtvam vivak«itam . kim tarhi . prÃdhÃnyam . Ãvapanam iyam u«Ârikà iti na atra strÅtvam vivak«itam . kim tarhi . sambhavanam . #<«aÂsa¤j¤akebhya÷ ca prati«edha÷># . «aÂsa¤j¤akebhya÷ ca prati«edha÷ vaktavya÷ . pa¤ca brÃhmaïya÷ daÓa brÃhmaïya÷ . stryarthÃbhidhÃne puna÷ ÂÃbÃdi«u satsu na atra strÅtvam vivak«itam . kim tarhi bheda÷ vivak«ita÷ saÇkhyà . iha ca strÅ : ÅkÃra÷ na prÃpnoti . na hi tena eva tasya sÃmÃnÃdhikaraïyam asti . #<siddham tu striyÃ÷ prÃtipadikaviÓe«aïatvÃt svÃrthe ÂÃbÃdaya÷># . siddham etat . katham . striyÃ÷ prÃtipadikaviÓe«aïatvÃt . prÃtipadikaviÓe«aïam strÅgrahaïam . svÃrthikÃ÷ ÂÃbÃdaya÷ . na evam vij¤Ãyate striyÃm abhidheyÃyÃm iti na api strÅsamÃnÃdhikaraïÃt iti . katham tarhi . striyÃm yat prÃtipadikam vartate tasmÃt ÂÃbÃdaya÷ bhavanti . kasmin arthe . svÃrthe iti . atha và puna÷ astu striyÃm abhidheyÃyÃm iti . nanu ca uktam striyÃm iti stryarthÃbhidhÃne cet ÂÃbÃdaya÷ dvivacanabahuvacanÃnekapratyayÃnupapatti÷ . stryarthasya ca prÃtipadikÃrthatvÃt striyÃm iti liÇgÃnupapatti÷ . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate dvivacanabahuvacanayo÷ anupapatti÷  iti . #<guïavacanasya ca ÃÓrayata÷ liÇgavacanabhÃvÃt >#. guïavacanÃnÃm hi ÓabdÃnÃm ÃÓrayata÷  liÇgavacanÃni bhavanti . tat yathà Óuklam vastram , Óuklà ÓÃÂÅ Óukla÷ kambala÷ Óuklau kambalau ÓuklÃ÷ kambalÃ÷ iti . yat asau dravyam Órita÷  bhavati guïa÷  tasya yat liÇgam vacanam ca tat guïasya api bhavati . evam iha api yat ada÷ dravyam Óritam bhavati strÅtvam tasya yat liÇgam vacanam ca tat strÅtvasya api bhavi«yati . yat api ucyate anekapratyayÃnupapatti÷ iti . #<bhÃvasya ca bhÃvayuktatvÃt >#. bhÃva÷ bhÃvena yujyate . tat yatha i«i÷ i«iïà nimantri÷ ca nimantriïà . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . yuktam tatra anyatvam  sÃdhanabhedÃt kÃlabhedÃt ca . uktam tatra ekasya bÃhyam sÃdhanam sarvakÃla÷ ca pratyaya÷ aparasya Ãbhyantaram sÃdhanam vartamÃnakÃla÷ ca pratyaya÷ iti . iha puna÷ ekam strÅtvam . atha ekam upalabhyate . kim ca ata÷ yadi ekam upalabhyate dvitÅyam api upalabhyatÃm . atha ekam api anumÃnagamyam dvtÅyam api anumÃnÃt gamyatÃm . kasya tÃvat bhavÃn evam guïam nyÃyyam manyate strÅtvam nÃma . dravyasya . dravye ca bhavata÷ ka÷ sampratyaya÷ . yadi tÃvat guaïasamudÃya÷ dravyam kà gati÷ ye ete bhÃvÃ÷ k­dabhihitÃ÷ taddhitÃbhihitÃ÷ ca . cikÅr«Ã gotà iti . atha matam etat k­dabhihita÷ bhÃva÷ dravyavat bhavati iti strÅtvam api strÅtvena abhihitam dravyavat bhavi«yati . kva ca tÃvat do«a÷ syÃt . d­«Âasya hi do«asya susukha÷ parihÃra÷  gÃrgyÃyaïÅ kÃrÅ«agandhyà kÃlitarà iti . iha tÃvat gÃrgyÃyaïÅ iti
«itkaraïasÃmarthyÃt ÇÅ« bhavi«yati . kÃrÅ«agandhyà iti vacanÃt cÃp bhavi«yati . kÃlitarà iti na yÃvat kÃlÅ tÃvat kÃlitarà . kim tarhi . prak­«Âà kÃlÅ kÃlitarà . yat ÓabdarÆpam prakar«e vartate tasya anuktam strÅtvam iti k­tvà ÂÃp bhavi«yati . yat api ucyate iha ca strÅ ÅkÃra÷ na prÃpnoti iti . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . striyÃm akuntikurubhya÷ ca iti .

(P_4,1.3.3)  KA_II,200.23-201.6  Ro_III,458     #<strÅvi«aye ÇyÃpo÷ aprasiddhi÷ akÃrÃntÃdarÓanÃt># . strÅvi«aye ÇyÃpo÷ aprasiddhi÷ . khaÂvà mÃlà . kim kÃraïam . akÃrÃntÃdarÓanÃt . na hi akÃrÃntatà d­Óyate . nanu ca iyam d­Óyate . atikhaÂva÷ atimÃla÷ iti . na e«Ã akÃrÃntatà . Ãpa÷ eva etat hrasvatvam . #<sarve«Ãm tu svaravarïÃnupÆrvÅj¤ÃnÃrtha÷ upadeÓa÷># . sarve«Ãm eva tu prÃtipadikÃnÃm  svaravarïÃnupÆrvÅj¤ÃnÃrtha÷ upadeÓa÷ kartavya÷ . ÓaÓa÷ . «a«a÷ iti mà bhÆt . palÃÓa÷ . palëa÷ iti mà bhÆt . ma¤caka÷ . ma¤jaka÷ iti mà bhÆt . #<tasmÃt siddham># . tasmÃt siddham etat bhavati . atha và iyam akÃrÃntatà d­Óyate . pa¤cabhi÷ khaÂvÃbhi÷ krÅta÷ paÂa÷ pa¤cakhaÂva÷ daÓakhaÂva÷ .

(P_4,1.4)  KA_II,201.8-17  Ro_III,459-461     #<ÓÆdrà ca amahatpÆrvÃ># . ÓÆdrà ca amahatpÆrvà iti vaktavyam . ÓÆdrà . amahatpÆrvà  iti kimartham . mahÃÓÆdrÅ . #<jÃti÷># . jÃti÷ iti vaktavyam . yà hi mathatÅ ÓÆdrà mahÃÓÆdrà sà bhavati . ÓÆdrÃÓabda÷ ajÃdi«u paÂhyate . tatra ka÷ prasaÇga÷ yat mahatpÆrvÃt syÃt . na eva prÃpnoti na artha÷ prati«edhena . tadantavidhinà prÃpnoti . grahaïavatà prÃtipadikena tadantavidhi÷ prati«idhyate . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati iha tadantavidhi÷ iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . bhavatÅ , atibhavatÅ mahatÅ , atimahatÅ : atra tadantavidhi÷ siddha÷ bhavati . jÃti÷ iti ca vak«yÃmi . yadi etat j¤Ãpyate pa¤cÃjÅ daÓÃjÅ atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ajÃdibhi÷ striyam viÓe«ayi«yÃma÷ . adjÃdÅnÃm yà strÅ iti .

(P_4,1.6.1)  KA_II,201.19-202.11  Ro_III,461-463     katham idam vij¤Ãyate : ugita÷ prÃtipadikÃt iti Ãhosvit ugitantÃt prÃtipadikÃt iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate ugita÷ prÃtipadikÃt iti siddham : bhavatÅ mahatÅ . atibhavatÅ , atimahatÅ iti na sidhyati . tadantavidhinà bhavi«yati . grahaïavatà prÃtipadikena tadantavidhi÷ prati«idhyate . atha vij¤Ãyate ugitantÃt prÃtipadikÃt iti siddham atibhavatÅ atimahatÅ . bhavatÅ mahatÅ iti na sidhyati . vyapadeÓivadbhÃvena bhavi«yati . vyapadeÓivadbhÃva÷ aprÃtipadikena . ubhayathà ca nirgomatÅ niryavamatÅ iti na sidhyati . kim kÃraïam . pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat ugita÷ prÃtipadikÃt iti . katham atibhavatÅ atimahatÅ iti . tadantavidhinà bhavi«yati . nanu ca uktam grahaïavatà prÃtipadikena tadantavidhi÷ prati«idhyate . na etat prÃtipadikagrahaïam . prÃtipadikÃprÃtipadikayo÷ etat grahaïam . atha và puna÷ astu ugitantÃt prÃtipadikÃt iti . katham bhavatÅ mahatÅ iti . vyapadeÓivadbhÃvena bhavi«yati .  nanu ca uktam vyapadeÓivadbhÃva÷ aprÃtipadikena iti . na etat prÃtipadikagrahaïam . prÃtipadikÃprÃtipadikayo÷ etat grahaïam . yat api ucyate ubhayathà ca nirgomatÅ niryavamatÅ iti na sidhyati . kim kÃraïam . pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti . na etat pratyayagrahaïam . pratyayÃpratyayayo÷ etat grahaïam . katham . varïa÷ api ugit pratyaya÷ api ugit prÃtipadikam api ugit .

(P_4,1.6.2)  KA_II,202.12-18  Ro_III,463-464     #<dhÃto÷ ugita÷ prati«edha÷># . dhÃto÷ ugita÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . ukhÃsrÃt brÃhmaïÅ parïadhvat brÃhmaïÅ . #<a¤cate÷ ca upasaÇkhyÃnam># . a¤cate÷ ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . prÃcÅ pratÅcÅ . #<ugiti a¤catigrahaïÃt siddham adhÃto÷ >#. ugiti a¤catigrahaïÃt adhÃto÷ siddham . a¤catigrahaïam niyamÃrtham bhavi«yati . a¤cate÷ eva ugita÷ dhÃto÷ na anyasya ugita÷ dhÃto÷ iti .

(P_4,1.7)  KA_II,202.20-203.16  Ro_III,464-466     iha kasmÃt na bhavati . ni÷ÓÆnÅ atiyÆnÅ iti . arthavadgrahaïe na anarthakasya iti . evam api maghonÅ atra prÃpnoti . maghavanÓabda÷ avyutpannam prÃtipadikam . #<vana÷ na haÓa÷># . vana÷ ra ca iti atra  haÓantÃt na bhavati iti vaktavyam . iha mà bhÆt . sahayudhvà brÃhmaïÅ iti . yadi na haÓa÷ iti ucyate ÓarvarÅ iti na sidhyati . vihitaviÓe«aïam haÓgrahaïam . haÓantÃt ya÷ vihita÷ iti . evam api prertvarÅ iti na sidhyati . katham ca atra tugÃgama÷ . chÃndasatvÃt . ÇÅbrau api tarhi chÃndasatvÃt eva bhavi«yata÷ . bahulam chandasi ÇÅbrau vaktavyau . yajvarÅ÷ i«a÷ yajvanÅ÷ i«a÷ . #<ravidhÃne bahuvrÅhe÷ upasaÇkhyÃnam prati«iddhatvÃt># . ravidhÃne bahuvrÅhe÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . bahudhÅvarÅ bahupÅvarÅ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . prati«iddhatvÃt . ana÷ bahuvrÅhe÷ iti prati«edha÷ prÃpnoti . #<ana÷ bahuvrÅhiprati«edhe và upadhÃlopina÷ vÃvacanam># . ana÷ bahuvrÅhiprati«edhe và upadhÃlopina÷ và iti vaktavyam . anyathà k­tvà coditam anyathà k­tvà parihÃra÷ . yathà upasaÇkhyÃnam coditam tathà nityÃbhyÃm ÇÅbrÃbhyÃm bhavitavyam . yathà parihÃra÷ tathà #<vibhëayà bhavitavyam . >#yathà upasaÇkhyÃnam coditam evam api vibhëayà bhavitavyam . . na hi atra ÇÅp durlabha÷ . siddha÷ atra ÇÅp ana÷ upadhÃlopina÷ anyatarasyÃm iti . ÇÅpsanniyogena ra÷ ucyamÃna÷ anyena sati na syÃt iti evamartham upasaÇkhyÃnam codyate . kim puna÷ kÃraïam ÇÅpsanniyogena ra÷ ucyate . iha mà bhÆt suparvà cÃruparvà iti . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . vak«yati ¬Ãp ubhÃbhyÃm anyatarasyÃm iti atra anyatarasyÃÇgrahaïasya prayojanam . ¬Ãpprati«edhÃbhyÃm mukte ÇÅbrau api yathà syÃtÃm iti .

(P_4,1.10)  KA_II,203.18-204.8  Ro_III,466-468     kasya ayam prati«edha÷ . ÇÅp anantara÷ tasya prati«edha÷ . #<atha idÃnÅm ÇÅpi prati«iddhe «aÂsa¤j¤ÃnÃm ante lupte ÂÃbutpatti÷ kasmÃt na syÃt >#. ata÷ iti prÃpnoti . asiddha÷ nalopa÷ . tasya asiddhatvÃt na bhavi«yati . parigaïite«u kÃrye«u nalopa÷ asiddha÷ na ca idam tatra parigaïyate . idam api tatra parigaïyate . #<pratyÃhÃrÃt cÃpà siddham >#. sup iti na idam pratyayagrahaïam . kim tarhi . pratyÃhÃragrahaïam . kva sannivi«ÂÃnÃm pratyÃhÃra÷ . prathamaikavacanÃt prabh­ti à cÃpa÷ pakÃrÃt . yadi pratyÃhÃragrahaïam #<do«a÷ tu ittve># . ittve do«a÷ bhavati . bahucarmikà . pratyayasthÃt kÃt pÆrvasya Ãta÷ iti ittvam na prÃpnoti . #<tasmÃt na ubhau># . tasmÃt «aÂsa¤j¤akebhya÷ ubhau na bhavata÷ iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . striyÃm iti vartate . striyÃm yat prÃpnoti tasya prati«edha÷ .

(P_4,1.13.1)  KA_II,204.10-22  Ro_III,468-469     kimartham ubhÃbhyÃm iti ucyate . ubhÃbhyÃm yogÃbhyÃm ¬Ãp yathà syÃt manantÃt anantÃt ca bahuvrÅhe÷ . na etat asti prayojanam . prak­tam ubhayam anuvartate . atha anyatarasyÃÇgrahaïam kimartham . anyatarasyÃm ¬Ãp yathà syÃt . ¬Ãpà mukte prati«edha÷ api yathà syÃt iti . na etat asti prayojanam . iha ¬Ãp api ucyate prati«edha÷ api . tau ubhau vacanÃt bhavi«yata÷ . idam tarhi prayojanam . ¬Ãpprati«edhÃbhyÃm mukte ÇÅp api yathà syÃt . siddha÷ atra ÇÅp ana÷ upadhÃlopina÷ anyatarasyÃm  iti . atha tat anyatarasyÃÇgrahaïam Óakyam akartum . bìham Óakyam . katham . iha ¬Ãp api ucyate prati«edha÷ api ÇÅp api . tat sarvam vacanÃt bhavi«yati . na evam Óakyam vij¤Ãtum . akriyamÃïe hi tatra anyatarasyÃÇgrahaïe anavakÃÓa÷ ÇÅp ¬Ãpprati«edhau bÃdheta . ¬Ãpprati«edhau api anavakÃÓau . tau vacanÃt bhavi«yata÷ . sÃvakÃÓau ¬Ãpprati«edhau . ka÷ avakÃÓa÷ . suparvà cÃruparvà iti . tasmÃt tat anyatarasyÃÇgrahaïam kartavyam . idam tu khalu anyatarasyÃÇgrahaïam Óakyam akartum . idam api avaÓyam kartavyam . kim prayojanam . ¬Ãpprati«edhÃbhyÃm mukte ÇÅbrau yathà syÃtÃm iti . ravidhÃne bahuvrÅhe÷ upasaÇkhyÃnam coditam . tat na vaktavyam bhavati .

(P_4,1.13.2)  KA_II,204.23-205.5  Ro_III,469-470     atha iha katham bhavitavyam . bahava÷ ÓvÃna÷ asyÃm rathyÃyÃm bahava÷ ÓvÃna÷ asyÃm ÓÃlÃyÃm iti . bahÓÆkà bahuyÆkà iti bhavitavyam .kà rÆpasiddhi÷ . ¬Ãp Âilopa÷ prasÃraïam prasÃraïaparapÆrvatvam nad­ta÷ ca iti kap . kapà tÃvat na bhavitavyam . kim kÃraïam . nadyantÃnÃm ya÷ bahuvrÅhi÷ iti evam tat vij¤Ãyate . na ca e«a÷ nadyantÃnÃm bahuvrÅhi÷ . prasÃraïena api na bhavitavyam . vak«yati etat . ÓvÃdÅnÃm prasÃraïe nakÃrÃntagrahaïam anakÃrÃntaprati«edhÃrtham iti . parapÆrvatvena api na bhavitavyam . vak«yati etat . samprasÃraïapÆrvatve samÃnÃÇgagrahaïam asamÃnÃÇgaprati«edhÃttham iti . tasmÃt bahuÓvà bahuyuvà iti bhavitavyam .

(P_4,1.14)  KA_II,205.7-207.4  Ro_III,471-477     anupasarjanÃt iti kimartham . bahukurucarà mathurà priyakurucarà mathurà . na etat asti prayojanam . kurucaraÓabdÃt prayaya÷ vidhÅyate . tatra ka÷ prasaÇga÷ yat bahukurucaraÓabdÃt syÃt . na eva prÃpnoti na artha÷ prati«edhena . tadantavidhinà prÃpnoti . ata÷ uttaram paÂhati . #<anupasarjanagrahaïam anarthakam prÃtipadikena tadantavidhiprati«edhÃt># . anupasarjanagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . prÃtipadikena tadantavidhiprati«edhÃt . grahaïavatà prÃtipadikena tadantavidhi÷ prati«idhyate . #<j¤Ãpakam tu pÆrvatra tadantÃprati«edhasya># . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ pÆrvatra tadantÃprati«edha÷ na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . bhavatÅ atibhavatÅ mahatÅ atimahatÅ iti atra tadantavidhi÷ siddha÷ bhavati . na etat asti prayojanam . uktam etat varïa÷ api ugit pratyaya÷ api ugit prÃtipadikam api ugit iti . idam tarhi . bahudhÅvarÅ bahupÅvarÅ iti . etat api na asti prayojanam . atra api uktam ravidhÃne bahuvrÅhe÷ upasaÇkhyÃnam prati«iddhatvÃt iti . idam tarhi atidhÅvarÅ atipÅvarÅ . #<pÆrvasÆtranirdeÓa÷ và ÃpiÓalam adhÅte iti># . pÆrvasÆtranirdeÓa÷ và puna÷ ayam dra«Âavya÷ . pÆrvasÆtre apradhÃnasya upasarjanam iti sa¤j¤Ã kriyate . yÃvat brÆyÃt pradhÃnÃt utpattavyam apradhÃnÃt na iti tÃvat anupasarjanÃt iti . kim prayojanam . ÃpiÓalam adhÅte iti . ÃpiÓalam adhÅte brÃhmaïÅ ÃpiÓalà brÃhmaïÅ . aïantÃt iti ÅkÃra÷ mà bhÆt iti . atha anupasarjanÃt iti ucyamÃne kasmÃt eva atra na bhavati . aïantam hi etat anupasarjanam . na anupasarjanagrahaïena aïantam viÓe«yate . aïantÃt anupasarjanÃt iti . kim tarhi . aï eva viÓe«yate . aï ya÷ anupasarjanam iti . #<jÃtiÓabdebhya÷ tu atiprasaÇga÷># . jÃtiÓabdebhya÷ tu atiprasaÇga÷ bhavati . kuntÅ gÃndhÃrÅ . #<siddham tu jÃte÷ anupasarjanatvÃt >#. siddham etat . katham . anupasarjanÃt iti ucyate . na ca jÃti÷ upasarjanam . etat api na asti prayojanam . striyÃm iti vartate . tena aïam viÓe«ayi«yÃma÷ . striyÃm ya÷ aï vihita÷ iti . evam api kÃÓak­tsninà proktam mÃmÃæsà kÃÓak­tsnÅm kÃÓak­tsnÅm adhÅte kÃÓak­tsnà brÃhmaïÅ atra prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . adhetryÃm abhidheyÃyÃm aïa÷ ÅkÃreïa bhavitavyam . ya÷ ca atra adhetryÃm abhidheyÃyÃm aï ukta÷ lupta÷ sa÷ ya÷ ca ÓrÆyate utpanna÷ tasmÃt ÅkÃra÷ iti k­tvà puna÷ na bhavi«yati . idam tarhi prayojanam tadantavidhi÷ yathà syÃt . kumbhakÃrÅ nagarakÃrÅ . atra hi pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ vihita÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti avayavÃt utpatti÷ prÃpnoti . k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasya api grahaïam bhavati iti saÇghÃtÃt utpatti÷ bhavi«yati . k­dgrahaïe iti ucyate . na ca etat k­dgrahaïam . k­dak­dgrahaïam etat . k­t api ayam aï taddhita÷ api . evam tarhi ÅkÃrÃntena samÃsa÷ bhavi«yati . yadi evam labhyeta k­tam syÃt tat tu na labhyam . kim kÃraïam . atra hi gatikÃrakopapadÃnÃm k­dbhi÷ saha samÃsa÷ bhavati iti samÃsa÷ eva tÃvat bhavati . samÃse k­te avayavÃt utpatti÷ prÃpnoti . avayavÃt utpattau ka÷ satyÃm do«a÷ . kaumbhakÃreya÷ na sidhyati . avyayavasya v­ddhisvarau syÃtÃm . tasmÃt anupasarjanÃdhikÃra÷ . #<anupasarjanÃdhikÃre jÃte÷ ÇÅ«vidhÃne suparïyÃ÷ upasaÇkhyÃnam >#. anupasarjanÃdhikÃre jÃte÷ ÇÅ«vidhÃne suparïyÃ÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . suparïÅ . #<na và samÃsasya anupasarjanatvÃt jÃtivÃcakatvÃt ca Óabdasya sÃmÃnyena ÇÅ«vidhÃnam >#. na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . samÃsasya anupasarjanatvÃt . samÃsa÷ atra anupasarjanam . sa÷ ca jÃtivÃcaka÷ . samÃsasya anupasarjanatvÃt tasya ca jÃtivÃcakatvÃt ca Óabdasya sÃmÃnyena ÇÅ« bhavi«yati jÃte÷ astrÅvi«ayÃt ayopadhÃt iti . katham k­tvà coditam katham k­tvà parihÃra÷ . bahuvrÅhi÷ iti k­tvà coditam tatpuru«a÷ iti k­tvà parihÃra÷ .

(P_4,1.15.1)  KA_II,208.2-17  Ro_III,478-479     #<¬hagrahaïe sÃnubandhakasya upasaÇkhyÃnam># . ¬hagrahaïe sÃnubandhakasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . kÃrikeyÅ hÃrikeyÅ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . #<ananubandhakagrahaïe hi na sÃnubandhakasya># . ananubandhakagrahaïe hi sÃnubandhakasya grahaïam na bhavati iti e«Ã paribhëà kartavyà . kÃni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . tavyagrahaïe tavyadgrahaïam mà bhÆt . divgrahaïe divugrahaïam mà bhÆt . nanu ca iyam api kartavyà tadanubandhakagrahaïe atadanubandhakasya ne iti . kÃni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . yadgrahaïe ïyadgrahaïam mà bhÆt . aÇgrahaïe caÇgrahaïam mà bhÆt . ajgrahaïe ïyajgrahaïam mà bhÆt . tat dve ete paribhëe kartavye . na kartavye . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavata÷ ete paribhëe yat ayam vÃmadevÃt ¬ya¬¬yau iti yayatau ¬itau karoti . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . ananubandhaka÷ ¬haÓabda÷ striyÃm na asti iti k­tvà sÃnubandhakasya grahaïam vij¤Ãsyate . nanu ca ayam asti ÓilÃyÃ÷ ¬ha÷ iti . na e«a÷ striyÃm vartate . ayam tarhi sabhÃyÃ÷ ¬ha÷ chandasi iti . e«a÷ api na striyÃm vartate . kim kÃraïam . tatra sÃdhu÷ iti vartate . katham strÅ nÃma sabhÃyÃm sÃdhvÅ syÃt .

(P_4,1.15.2)  KA_II,208.18-209.5  Ro_III,479-480     #<a¤grahaïam anarthakam tadantÃt hi ÇÅnvidhÃnam >#. a¤grahaïam anarthakam . kim kÃraïam . tadantÃt hi ÇÅnvidhÃnam .  tadantÃt hi a¤antÃt ÇÅn vidhÅyate . ÓÃrÇgaravÃdya¤a÷ ÇÅn iti . na ca asti viÓe«a÷ a¤antÃt ÇÅna÷ và ÇÅpa÷ và . tat eva rÆpam sa÷ eva svara÷ . #<na và jÃtyadhikÃrÃt># . na và anarthakam . kim kÃraïam . jÃtyadhikÃrÃt . jÃte÷ iti tatra anuvartate . ajÃtyartha÷ ayam Ãrambha÷ . autsÅ audapÃnÅ . tat ca avaÓyam jÃtigrahaïam anuvartyam . #<anadhikÃre hi puæyogÃt ÃkhyÃyÃm ÇÅnprasaÇga÷># . ananuvartamÃne hi jÃtigrahaïe puæyogÃt ÃkhyÃyÃm ÇÅn prasajyeta : baidasya strÅ baidÅ . yadi tarhi asya nibandhanam asti idam eva kartavyam . tat na kartavyam . tat api avaÓyam kartavyam . akriyamÃïe hi tasmin baidasya bhaginÅ baidÅ paratvÃt jÃtilak«aïa÷ ÇÅ« ÇÅpam bÃdheta . ÇÅni puna÷ sati paratvÃt ÇÅn ÇÅ«am bÃdheta .

(P_4,1.15.3)  KA_II,209.6-11  Ro_III,480-481     #<khyuna÷ upasaÇkhyÃnam># . khyuna÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . ìhyaÇkaraïÅ subhagaÇkaraïÅ . atyalpam idam ucyate : khyuna÷ iti . na¤sna¤ÅkakhyuæstaruïatalunÃnÃm upasaÇkhyÃnam . na¤sna¤ÅkakhyuæstaruïatalunÃnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . na¤ sna¤ : straiïÅ pauæsnÅ . Åkak : ÓÃktÅkÅ yëÂÅkÅ . khyun : ìhyaÇkaraïÅ subhagaÇkaraïÅ . taruïa taluna : taruïÅ talunÅ .

(P_4,1.16)  KA_II,209.13-15  Ro_III,481     Ãpatyagrahaïam kartavyam dvÅpÃt ya¤a÷ prati«edhÃrtham . iha mà bhÆt dvaipyà iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na evam vij¤Ãyate ka¤kvarapa÷ ya¤a÷ ca iti . katham tarhai ka¤kvarapa÷ aya¤a÷ ca iti .

(P_4,1.17)  KA_II,209.17-23  Ro_III,482     taddhitavacanam kimartham . #<taddhitavacanam «ita÷ prÃtipadikÃt ÅkÃrÃrtham># . taddhitavacanam kriyate «ita÷ prÃtipadikÃt ÅkÃra÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . «itkaraïasÃmarthyÃt eva atra ÅkÃra÷ bhavi«yati . yathà eva tarhi «itkaraïasÃmarthyÃt aprÃtipadikÃt ÅkÃra÷ bhavati evam prÃtipadikÃt iti asya anuvartanasÃmÃrthyÃt a«ita÷ api prÃtipadikÃt ÅkÃra÷ syÃt . asti anyat prÃtipadikÃnuv­ttau prayojanam . kim . uttarÃrtham . ata÷ i¤ dÃk«i÷ .

(P_4,1.18.1)  KA_II,210.2-4  Ro_III,482-483     sarvatragrahaïam kimartham . prÃcÃm eva syÃt . na etat asti prayojanam . siddham prÃcÃm pÆrveïa . idam tarhi prayojanam sarve«Ãm yathà syÃt . ÃvaÂyÃyanÅ . cÃpam bÃdhitvà «pha÷ yathà syÃt .

(P_4,1.18.2)  KA_II,210.5-24  Ro_III,482-483-484     #<lohitÃdi«u ÓÃkalyasya upasaÇkhyÃnam># . lohitÃdi«u ÓÃkalyasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . ÓÃkalyÃyanÅ . yadi puna÷ ayam ÓakalaÓabda÷ lohitÃdi«u paÂhyeta . na evam Óakyam . iha hi ÓÃkalyasya chÃtrÃ÷ ÓÃkalÃ÷ kaïvÃdibhya÷ gotre iti aï na syÃt . evam tarhi . #<kaïvÃt tu Óakala÷ pÆrva÷ >#. kaïvaÓabdÃt ÓakalaÓabda÷ pÆrva÷ paÂhitavya÷ . #<katÃt uttara÷ i«yate>#. kataÓabdÃt ÓakalaÓabda÷ uttara÷ paÂhitavya÷ . #<pÆrvottarau tadantÃdÅ># . pÆrvottarau gaïau tadantÃdÅ dra«Âavyau . ye kaïvÃdaya÷ te ÓakalÃdaya÷ . ye kataparyantÃ÷ te ÓakalaparyantÃ÷ . kim prayojanam . #<«phÃïau tatra praoyjanam># . tatra evam sati «phÃïau siddhau bhavata÷ .  #<kaïvÃt tu Óakala÷ pÆrva÷ . katÃt uttara÷ i«yate . pÆrvottarau tadantÃdÅ . «phÃïau tatra praoyjanam >#.

(P_4,1.19)  KA_II,210.26-211.3  Ro_III,484     #<kauravyamÃï¬Ækayo÷ Ãsure÷ upasaÇkhyÃnam># . kauravyamÃï¬Ækayo÷ Ãsure÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . ÃsurÃyaïÅ . #<cha÷ ca># . cha÷ ca iti vaktavyam . ÃsurÅya÷ kalpa÷ .

(P_4,1.20)  KA_II,211.4-14  Ro_III,484-486     vayasi acarame iti vaktavyam iha api yathà syÃt . vadhÆÂÅ ciraïÂÅ iti . iha kasmÃt na bhavati . uttÃnaÓayà lohitapÃdikà dvivar«Ã trivar«Ã iti . na etÃni vayovÃcÅni . katham tarhi vaya÷ gamyate . sambandhÃt . yadi tarhi yatra sambandhÃt vaya÷ gamyate tatra na bhavati iha api na prÃpnoti . kumÃrÅ iti . atra api sambandhÃt vaya÷ gamyate . ka÷ asu sambandha÷ . ya÷ asu puæsà asamprayoga÷ . sambandhÃt eva atra vaya÷ gamyate . iha puna÷ sambandhasambandhÃt . iha tÃvat uttÃnaÓayà iti . yadà kart­tvam viÓe«itam bhavati tata÷ uttarakÃlam vaya÷ gamyate . yadi lohitapÃdikà iti . yadà bahuvrÅhyartha÷ viÓe«ita÷ tata÷ uttarakÃlam vaya÷ gamyate . dvivar«Ã trivar«Ã iti . yadà dviguartha÷ viÓe«ita÷ tata÷ uttarakÃlam vaya÷ gamyate . yadi tarhi yatra sambandhÃt eva vaya÷ gamyate tatra bhavati iha api tari prapnoti . kanyà iti . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam. kanyÃyÃ÷ kanÅna ca iti .

(P_4,1.22)  KA_II,211.16-19  Ro_III,486     imau dvau prati«edhau ucyete . tatra eka÷ Óakya÷ avaktum . katham . evam vak«yÃmi . parimÃïÃntÃt taddhitaluki ÇÅp bhavati iti . tat niyamÃrtham bhavi«yati . parimÃïÃntÃt eva taddhitaluki ÇÅp bhavati na anyata÷ iti . tata÷ vistÃcitakambalyebhya÷ na iti . taddhitaluki iti eva .

(P_4,1.25)  KA_II,211.21-212.12  Ro_III,486-488     #<Ædhasa÷ nakÃra÷ liÇgÃdhikÃre># . Ædhasa÷ nakÃra÷ liÇgÃdhikÃre kartavya÷ . iha mà bhÆt . mahodhÃ÷ parjanya÷ iti . #<na và samÃsÃntÃdhikÃre strÅgrahaïÃt># . na và liÇgÃdhikÃre nakÃra÷ kartavya÷ . kim kÃraïam . samÃsÃntÃdhikÃre strÅgrahaïÃt . samÃsÃntÃdhikÃre strÅgrahaïam kartavyam . #<itarathà hi kabvidhiprasaÇga÷># . itarathà hi kabvidhi÷ prasajyeta . kasyÃm puna÷ avasthÃyÃm kap prÃpnoti . prÃk ÇÅ«utpatte÷ . prÃk tÃvat na prÃpnoti . kim kÃraïam . na hi ÇÅ« vibhëà . lutkpanne tarhi ÇÅ«i prÃpnoti . utpanne ca api na prÃpnoti . kim kÃraïam . nadyantÃnÃm ya÷ bahuvrÅhi÷ iti evam tat . na ca e«a÷ nadyantÃnÃm bahuvrÅhi÷ . prÃk eva tarhi prÃpnoti . nanu ca uktam na hi ÇÅ« vibhëà iti . yadi api na ÇÅ« vibhëà kap tu vibhëà . kapa÷ avakÃÓa÷ anya÷ bahuvrÅhi÷ . ayavaka÷ avrÅhika÷ . ÇÅ«a÷ avakÃÓa÷ . vibhëà kap . yadà na kap sa÷ avakÃÓa÷ . kuï¬odhnÅ ghaÂodhnÅ . kapprasaÇge lubhayam prÃpnoti . paratvÃt kap syÃt . tasmÃt su«thu ucyate na và samÃsÃntÃdhikÃre strÅgrahaïÃt . itarathà hi kabvidhiprasaÇga÷ iti .

(P_4,1.27.1)  KA_II,212.14-213.2  Ro_III,488-489     #<dÃmahÃyanÃntÃt saÇkhyÃde÷># . dÃmahÃyanÃntÃt saÇkhyÃde÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . uddÃmà va¬avà iti . #<tatpuru«avij¤ÃnÃt và siddham># . bahuvrÅhe÷ iti vartate . tatpuru«a÷ ca ayam . utkrÃntà dÃmna÷ utdÃmà . bhavet siddham yadà tatpuru«a÷ . yadà tu khalu bahuvrÅhi÷ tadà na sidhyati . utkrÃntam dÃma asyÃ÷ iti . nanu ca cetanÃvata÷ etat bhavati utkramaïam và apakramaïam và dÃma ca acetanam . acetane«u api cetanÃvatupacÃra÷ d­Óyate . tat yathà . srastÃni asyÃ÷ bandhanÃni . srasyante asyÃ÷ bandhanÃni iti . tat tarhi saÇkhyÃde÷ iti vaktavyam . na vaktavyam . prak­tam anuvartate . na vaktavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . saÇkhyÃvyayÃde÷ ÇÅp iti . yadi tat anuvartate avyayÃde÷ api vartate . na e«a÷ do«a÷ . saÇkhyÃde÷ iti anuvartate . avyayÃde÷ iti niv­ttam . katham puna÷ ekayoganirdi«Âayo÷ ekadeÓa÷ anuvartate ekadeÓa÷ na . ekayoganirdi«ÂÃnÃm api ekadeÓÃnuv­tti÷ bhavati . tat yathà tasya pÃdamÆle pÅlvÃdikarïÃdibhya÷ kuïabjÃhacau . pak«Ãt ti÷  iti atra mÆle iti anuvartate pÃka iti niv­ttam .

(P_4,1.27.2)  KA_II,213.3-6  Ro_III,489     atha iha katham bhavitavyam . dvau hÃyanau asyÃ÷ ÓÃlÃyÃ÷ . dvihÃyanà trihÃyanà iti . #<hÃyana÷ vayasi sm­ta÷># . vayovÃcina÷ hÃyanaÓabdasya grahaïam . na ca e«a÷ vayovÃcÅ . atha ïatvam kasmÃt na bhavati . ïatvam api vayovÃcina÷ eva .

(P_4,1.30)  KA_II,213.9-10  Ro_III,489     mÃmakagrahaïam kimartham na aïantÃt iti evam siddham . niyamítha÷ ayam Ãrambha÷ . mÃmakaÓabdÃt sa¤j¤Ãcchandaso÷ eva . kva mà bhÆt . mÃmikà buddhi÷ iti .

(P_4,1.31)  KA_II,213.12-13  Ro_III,490     ajasÃdi«u iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . rÃtrim rÃtrim smari«yanta÷ . rÃtrim rÃtrim ajÃnata÷ . sarvÃm rÃtrim saha u«itvà . v­ttyÃm ekÃntarÃtrim .

(P_4,1.32)  KA_II,213.15-214.8  Ro_III,490-491     #<antarvat pativat iti garbhabhart­saæyoge># . antarvat pativat iti garbhabhart­saæyoge iti vaktavyam . iha mà bhÆt . prathate tvayà patimatÅ p­thivÅ iti . atha anta÷Óabdasya agarbhasaæyoge kim pratyudÃhriyate . anta÷ asyÃm ÓÃlÃyÃm asti iti . kim puna÷ kÃraïam vÃkyam eva pratyudÃhriyate na puna÷ matup . astisÃmÃnÃdhikaraïye matup vidhÅyate . na ca atra astisÃmÃnÃdhikaraïyam . iha api tarhi na prÃpnoti . antarvatnÅ iti . evam tarhi #<antarvatpativato÷ tu matubvatve nipÃtanÃt># . antarvat iti matup nipÃtyate . vatvam siddham . pativat iti vatvam nipÃtyate . matup siddha÷ . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha . #<garbhiïyÃm jÅvapatyÃm ca># . etasmin vi«aye . #<và ca chandasi nuk bhavet># . và ca chandasi nuk vaktavya÷ . sà antarvatÅ devÃn upait . sà antarvatnÅ devÃn upait . pativatÅ taruïavatsà . pativatnÅ taruïavatsà .

(P_4,1.33)  KA_II,214.10-14  Ro_III,48491-492     yaj¤saæyoge iti ucyate . tatra idam na sidhyati . iyam asti patnÅ . kva tarhi syÃt . patnÅsaæyÃja÷ iti yatra yaj¤asaæyoga÷ . na e«a÷ do«a÷ . patiÓabda÷ ayam aiÓvaryavÃcÅ . sarveïa ca g­hasthena pa¤ca mahÃyaj¤Ã÷ nivartyÃ÷ . yat ca ada÷ sÃyam prÃta÷ homacarupuro¬ÃÓÃn nirvapati tasya asau Å«Âe . evam api tu«ajakasya patnÅ iti na sidhyati . upamÃnÃt siddham . patnÅ iva patnÅ iti .

(P_4,1.34)  KA_II,214.16-215.2  Ro_III,492-493     #<patyu÷ sapÆrvÃt upasarjanasamÃse upasaÇknhyÃnam >#. patyu÷ sapÆrvÃt upasarjanasamÃse upasaÇknhyÃnam kartavyam . v­ddhapati÷ v­ddhapatnÅ sthÆlapati÷ sthÆlapatnÅ . vacanÃt bhavi«yati . asti vacane prayojanam . kim . ÃÓÃpati÷ ÃsÃpatnÅ .#< siddham tu patyu÷ prÃtipadikaviÓe«aïatvÃt># .  siddham etat . katham . patyu÷ prÃtipadikaviÓe«aïatvÃt . na evam vij¤Ãyate . asti asmÃt patiÓabdÃt pÆrva÷ sa÷ ayam sapÆrva÷ . sapÆrvÃt patiÓabdÃt anupasarjanÃt iti . katham tarhi . asti asmin prÃtipadike pÆrva÷ tat idam sapÆrvam . sapÆrvÃt prÃtipadikÃt patyantÃt anupasarjanÃt iti .

(P_4,1.36.1)  KA_II,215.4-216.2  Ro_III,493-495     #<pÆtakratvÃdÅnÃm puæyogaprakaraïe vacanam >#. pÆtakratvÃdaya÷ puæyogaprakaraïe vaktavyÃ÷ . pÆtakrato÷ strÅ pÆtakratÃyÅ . yayà hi pÆtÃ÷ kratava÷ pÆtakratu÷ sà bhavati .

(P_4,1.36.2)  KA_II,215.7-216.2  Ro_III,493-495     #<liÇgasannigoyena sarvatra ÃgamÃdeÓÃnÃm vacane liÇgaluki tatk­taprasaÇga÷ >#. liÇgasannigoyena sarvatra ÃgamÃdeÓÃnÃm vacane liÇgaluki tatk­tam prÃpnoti . pa¤cendrÃïya÷ devatÃ÷ asya pa¤cendra÷ pa¤cÃgni÷ daÓÃgni÷ . kim ucyate sarvatra iti . anyatra api na avaÓyam iha eva . kva anyatra . pa¤cabhi÷ dhÅvarÅbhi÷ krÅta÷ pa¤cadhÅvà daÓadhÅvà iti . liÇgagrahaïe na artha÷ . sarvatra ÃgamÃdeÓÃnÃm vacane luki tatk­taprasaÇga÷ iti eva . idam api siddham bhavati . pa¤camena g­hïÃti pa¤caka÷ . na etat asti . ma ayam parÃdi÷ . sa Âata÷ grahaïena grahÅ«yate . idam tarhi prayojanam . «a«Âhena g­hïÃti «aÂka÷ iti . #<siddham tu ÃgamÃdeÓÃnÃm aÇgata÷ strÅprakaraïe vacanÃt># . siddham etat . katham . ÃgamÃdeÓÃ÷ ye iha strÅprakaraïe ucyante te aÇgÃdhikÃre vaktavyÃ÷ . strÅprakaraïagrahaïena na artha÷ . siddham tu ÃgamÃdeÓÃnÃm aÇgata÷ vacanÃt iti eva . idam api siddham bhavati . «a«Âhena g­hïÃti «aÂka÷ iti . #<liÇgaluki và prak­tipratyÃpattivacanam >#. atha và liÇgaluki eva prak­tipratyÃpatti÷ vaktavyà . liÇgagrahaïena na artha÷ . luki và prak­tipratyÃpattivacanam iti eva . idam api siddham bhavati . «a«Âhena g­hïÃti «aÂka÷ iti . kim puna÷ atra jyÃya÷ . luki prak­tipratyÃpattivacanam iti eva jyÃya÷ . idam api siddham bhavati . pa¤cabhi÷ paÂvÅbhi÷ krÅta÷ pa¤capaÂu÷ daÓapaÂu÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . sanniyogaÓi«ÂÃnÃm anyatarÃpÃye ubhayo÷ api abhÃva÷ . tat yathà . devadattayaj¤adattÃbhyÃm idam karma kartavyam . devadattÃpÃye yaj¤adatta÷ api na karoti .

(P_4,1.39)  KA_II,216.4-9  Ro_III,496     #<asitapalitayo÷ prati«edha÷># . asitapalitayo÷ prati«edha÷ vaktaya÷ . asità palità . #<chandasi knam eke># . chandasi knam eke icchanti : asiknÅ asi o«adhe . paliknÅ÷ it yuvataya÷ bhavanti . #<varïÃt ÇÅbvidhÃne piÓaÇgÃt upasaÇkhyÃnam># . varïÃt ÇÅbvidhÃne piÓaÇgÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam . piÓaÇgÅ .

(P_4,1.42)  KA_II,216.13-18  Ro_III,496-497     #<nÅlÃt o«adhau># . nÅlÃt o«adhau iti vaktavyam . nÅlÅ o«adhi÷ . #<prÃïini ca># . prÃïini ca iti vaktavyam . nÅlÅ gau÷ nÅlÅ va¬avà . #<và sa¤j¤ÃyÃm >#.  và sa¤j¤ÃyÃm iti vaktavyam . nÅlÅ nÅlà .

(P_4,1.44)  KA_II,216.20-217.10  Ro_III,497-499     guïavacanÃt iti ucyate . #<ka÷ guïa÷ nÃma . sattve niviÓate apaiti p­thagjÃti«u d­Óyate Ãdheya÷ ca akriyÃja÷ ca sa÷ asattvaprak­ti÷ guïa÷ >#. apara÷ Ãha : #<upaiti anyat . jahÃti anyat . d­«Âa÷ dravyÃntare«u api . vÃcaka÷ sarvaliÇgÃnÃm dravyÃt anya÷ guïa÷ sm­ta÷># . #<guïavacanÃt ÇÅ>#P#< ÃdyudÃttÃrtham># . guïavacanÃt ÇÅp vaktavya÷ . kim prayojanam . ÃdyudÃttÃrtham . ÃdyudÃttÃ÷ prayojayanti . vasvÅ . #<kharusaæyogopadhaprati«edha÷ ca># .

(P_4,1.48)  KA_II,217.12-220.11  Ro_III,500-509     gopÃlikÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ : gopÃlikà paÓupÃlikà . kim puna÷ iha udÃharaïam . pra«Â÷Å pracarÅ . katham puna÷ ayam pra«ÂhaÓabda÷ akÃrÃnta÷ striyÃm vartate . tasya idam iti anena abhisambandhena . yathà eva hi asau tatk­tÃn snÃnodvartanapari«ekÃn labhate evam pra«ÂhaÓabdam api labhate . yadi evam #<puæyogÃt ÃkhyÃyÃm taddhitalugvacanam># . puæyogÃt ÃkhyÃyÃm taddhitasya luk vaktavya÷ . tasya idam iti prÃpnoti . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : prëthya÷ imÃ÷ prÃcarya÷ imÃ÷ iti . bhavati ca . vibhëà luk vaktavya÷ . yadà luk tadà pra«ÂhÅ . yadà na luk tadà prëÂhÅ . yadi evam na artha÷ lukà . vibhëà taddhitotpatti÷ . yadà taddhitotpatti÷ tadà prëÂhÅ . yadà na taddhitotpatti÷ tadà pra«ÂhÅ . evam api luk vaktavya÷ . na hi antareïa taddhitasya lukam parÃrthe Óabda÷ vartate . yadi puna÷ tasyÃm eva pra«ÂhaÓabda÷ varteta . katham puna÷ tasyÃm aprati«ÂhamÃnÃyÃm pra«ÂhaÓabda÷ varteta . yathà eva hi asau akurvatÅ kim cit pÃpam tatk­tÃn vadhabandanaparikleÓÃn labhate evam pra«ÂhaÓabdam api labhate . #<subantasamÃsavacanÃt ca akÃrÃntÃnupapatti÷># . subantasamÃsavacanÃt ca akÃrÃntatà na upapadyate . subantÃnÃm samÃsa÷ . tatra antaraÇgatvÃt ÂÃp . Âapi utpanne samÃsa÷ . sthÃÓabda÷ samasyeta . tatra puæyogÃt ÃkhyÃyÃm akÃrÃntÃt iti ÅkÃra÷ na prÃpnoti . #<siddham tu striyÃ÷ puæÓabdena abhidhÃnÃt># . siddham etat . katham . striyÃ÷ puæÓabdena abhidhÃnÃt . strÅ puæÓabdena abhidhÅyate . nanu ca uktam puæyogÃt ÃkhyÃyÃm taddhitalugvacanam iti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na ata÷ taddhitotpatti÷ bhavati iti yat ayam puæyogÃt ÃkhyÃyÃm ÅkÃram ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . ye anÅkÃrÃ÷ strÅpratyayÃ÷ tadartham etat syÃt . yat tarhi ÃkhyÃgrahaïam karoti . na hi taddhitÃntam Ãkhyà bhavati . atha và puna÷ astu tasya idam iti anena abhisambandhena . nanu ca uktam puæyogÃt ÃkhyÃyÃm taddhitalugvacanam iti . na e«a÷ do«a÷ . na avaÓyam ayam eva abhisambandha÷ bhavati tasya idam iti . ayam api abhisambandha÷ asti sa÷ ayam iti . katham puna÷ atasmin sa÷ iti etat bhavati . caturbhi÷ prakÃrai÷ atasmin sa÷ iti etat bhavati tÃtsthyÃt tÃddharmyÃt tatsÃmÅpyÃt tatsÃhacaryÃt iti . tÃtsthyÃt tÃvat . ma¤cÃ÷ hasanti . giri÷ dahyate . tÃddharmyÃt . jaÂinam yÃntam brahmadatta÷ iti Ãha . brahmadatte yÃni kÃryÃïi jaÂini api tÃni kriyante iti ata÷ jaÂi brahmadatta÷ iti ucyate . tatsÃmÅpyÃt . gaÇgÃyÃm gho«a÷ . kÆpe gargakulam . tatsÃhacaryÃt . kuntÃn praveÓaya . ya«ÂÅ÷ praveÓaya iti . atha và puna÷ astu tasyÃm eva pra«ÂhaÓabda÷ . nanu ca uktam subantasamÃsavacanÃt ca akÃrÃntÃnupapatti÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . #<gatikÃrakopapadÃnÃm k­dbhi÷ saha samÃsavacanam># . gatikÃrakopapadÃnÃm k­dbhi÷ saha samÃsa÷ bhavati iti e«Ã paribhëà kartavyà . kÃni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . #<prayojanam ktÃt alpÃkhyÃyÃm >#. abhraviliptÅsÆpavilipti . subantÃnÃm samÃsa÷ . tatra antaraÇgatvÃt ÂÃp . Âapi utpanne samÃsa÷ . viliptÃÓabda÷ samasyeta . tatra ktÃt alpÃkhyÃyÃm akÃrÃntÃt iti ÇÅ« na prÃpnoti . #<jÃte÷ ÇÅ«vidhÃne># . jÃte÷ ÇÅ«vidhÃne prayojanam . vyÃghrÅ kacchapÅ . subantÃnÃm samÃsa÷ . tatra antaraÇgatvÃt ÂÃp . Âapi utpanne samÃsa÷ . ghrÃÓabda÷ samasyeta . tatra jÃte÷ astrÅvi«ayÃt ayopadhÃt akÃrÃntÃt iti ÇÅ« na prÃpnoti . #<samÃsÃntasya ïatve># . samÃsÃntasya ïatve prayojanam . vak«yati prÃtipadikÃntasya ïatve samÃsÃntagrahaïam asamÃsÃntaprati«edhÃrtham iti . tasmin kriyamÃïe mëavÃpiïÅ vrÅhivÃpiïÅ subantÃnÃm samÃsa÷ . tatra antaraÇgatvÃt nakÃrÃntatvÃt ÇÅp . ÇÅpi utpanne samÃsa÷ . vÃpinÅ Óabda÷ samasyeta . tatra samÃsÃntasya iti ïatvam na prÃpnoti . #<k­dantÃt taddhite v­ddhisvarau ca># . k­dantÃt taddhite v­ddhisvarau ca prayojanam : sÃÇkuÂinam vyÃvakroÓÅ . atra avayavÃt utpatti÷ prasajyeta . gatikÃrakopapadÃnÃm k­dbhi÷ saha samÃsa÷ bhavati iti na do«a÷ bhavati . satyÃm api etasyÃm paribhëÃyÃm avayavÃt utpatti÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti . k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasya api grahaïam bhavati iti saÇghÃtÃt utpatti÷ bhavi«yati . yadi tarhi e«Ã paribhëà asti na etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanam bhavati . etayà eva siddham . na sidhyati . kim kÃraïam . aprÃtipadikatvÃt
. k­ttvÃt prÃtipadikasa¤j¤Ã bhavi«yati . nanu ca idÃnÅm prÃtipadikasa¤j¤ÃyÃm api etayà paribhëayà Óakyam upasthÃtum . na iti Ãha . iha hi mÆlakena upadaæÓam bhuÇkte iti vÃkye api luk prasajyeta . svare ca do«a÷ syÃt . prakÃraka÷ prakaraïam . gatikÃrakopapadÃt k­dantam uttarapadam prak­tisvaram bhavati iti e«a÷ svara÷ na syÃt . na e«a÷ do«a÷ . dve atra prÃtipadikasa¤j¤e : avayavasya api samudÃyasya api . tatra avayavasya yà prÃtipadikasa¤j¤Ã tadÃÓraya÷ svara÷ bhavi«yati . iha api tarhi sÃÇkuÂinam vyÃvakroÓÅ iti dve atra prÃtipadikasa¤j¤e avayavasya api samudÃyasya api . tatra avayavasya yà prÃtipadikasa¤j¤Ã tadÃÓrayÃvayavÃt utpatti÷ prasajyeta . avayavÃt utpattau satyÃm ka÷ do«a÷ . kaumbhakÃreya÷ na sidhyati . avayavasya v­ddhisvarau syÃtÃm . tasmÃt prayojanam eva etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ . ubhÃbhyÃm nu khalu sidhyati . #<avadÃtÃyÃm tu ÇÅpprasaÇga÷># . avadÃtÃyÃm tu ÇÅp prÃpnoti . avadÃtà brÃhmaïÅ . varïÃt anudÃttÃt topadhÃt ta÷ na÷ iti . na e«a÷ varïavÃcÅ . kim tarhi viÓuddhavÃcÅ . Ãta÷ ca viÓuddhavÃcÅ . evam hi Ãha #<trÅïi yasya avadÃtÃni vidyà yoni÷ ca karma ca etat Óivam vijÃnÅhi brÃhmaïÃgryasya lak«aïam >#iti . sÆryÃt devatÃyÃm cÃp vaktavya÷ . sÆryasya strÅ sÆryà . devatÃyÃm iti kimartham . sÆrÅ .

(P_4,1.49)  KA_II,220.14-221.4  Ro_III,510-511     #<himÃraïyayo÷ mahattve># . himÃraïyayo÷ mahattve iti vaktavyam . mahat himam himÃnÅ . mahat araïyam araïyÃnÅ . #<yavÃt do«e># . yavÃt do«e iti vaktavyam . du«Âa÷ yava÷ yavÃnÅ . #<yavanÃt lipyÃm># . yavanÃt lipyÃm iti vaktavyam . yavanÃnÅ lipi÷ . #<upÃdhyÃyamÃtulÃbhyÃm vÃ># . upÃdhyÃyamÃtulÃbhyÃm và iti vaktavyam . upÃdhyÃyÅ upÃdhyÃyÃnÅ . mÃtulÅ mÃtulÃnÅ . #<mudgalÃt chandasi lit ca># . mudgalÃt chandasi lit ca iti vaktavyam . rathÅ÷ abhÆt mudgalÃnÅ . #<ÃcÃryÃt aïatvam ca># . ÃcÃryÃt aïatvam ca iti vaktavyam . ÃcÃryÃnÅ . #<Ãryak«atriyÃbhyÃm vÃ># . Ãryak«atriyÃbhyÃm và iti vaktavyam . Ãryà ÃryÃïÅ . k«atriyà k«atriyÃïÅ .

(P_4,1.50)  KA_II,221.6-12  Ro_III,511     karaïapÆrvÃt iti kimartham . gavÃt krÅtà . aÓvena krÅtà . karaïapÆrvÃt iti ucyamÃne api atra prÃpnoti . e«a÷ api hi krÅtaÓabda÷ karaïapÆrva÷ . vibhaktyà vyavahitatvÃt na bhavi«yati . yadi tarhi vibhakti÷ api vavadhÃyikà bhavi«yati manasÃkrÅtÅ iti na sidhyati . evam tarhi na evam vij¤Ãyate . karaïam pÆrvam asmÃt krÅtaÓabdÃt sa÷ ayam karaïapÆrva÷ tasmÃt karaïapÆrvÃt krÅtaÓabdÃt anupasarjanÃt iti . katham tarhi . karaïam asmin prÃtipadike pÆrvam tat idam karaïapÆrvam tasmÃt karaïapÆrvÃt prÃtipadikÃt krÅtÃntÃt anupasarjanÃt iti .

(P_4,1.52)  KA_II,221.14-222.6  Ro_III,512-513     #<antodÃtte jÃtaprati«edha÷># . antodÃtte jÃtasya prati«edha÷ vaktavya÷ . dantajÃtà stanajÃtà . #<pÃïig­hÅtyÃdÅnÃm viÓe«e># . pÃïig­hÅtyÃdÅnÃm viÓe«e iti vaktavyam . pÃïing­hÅtÅ iti bhÃryà . yasya yathà katham cit pÃïi÷ g­hyate pÃïig­hÅtà sà bhavati . #<bahulam taïi># . bahulam taïi iti vaktavyam  . kim idam taïi iti . sa¤j¤Ãcchandaso÷ grahaïam . kim prayojanam . #<prabaddhavilÆnÃdyartham># . prabaddhavilÆnÅ prabaddhavilÆnà . #<antodÃttÃt abahuna¤sukÃlasukhÃdipÆrvÃt># . antodÃttÃt abahuna¤sukÃlasukhÃdipÆrvÃt iti vaktavyam . bahu . bahuk­tà . na¤ . ak­tà . su . suk­tà . kÃla . mÃsajÃtà saævatsarajÃtà . sukhÃdi . sukhajÃtà du÷khajÃtà . #<jÃtipÆrvÃt vÃ># . atha và jÃtipÆrvÃt iti vaktavyam .

(P_4,1.54.1)  KA_II,222.8-18  Ro_III,513-513     svÃÇgÃt ca upasarjanÃt iti ucyate . kim svÃÇgam nÃma . #<adravam mÆrtimat svÃÇgam prÃïistham avikÃrajam atatstham tatra d­«Âam ca tasya cet tat tathà yutam># . aprÃïina÷ api svÃÇgam . adravam iti kimartham . bahulohità . na etat asti . bahvaca÷ na iti prati«edha÷ bhavi«yati . idam tarhi bahukaphà . mÆrtimat iti kimartham . bahubuddhi÷ bahumanÃ÷ . na etat asti . ata÷ iti vartate . idam tarhi . bahuj¤Ãnà . prÃïistham iti kimartham . Ólak«ïamukhà ÓÃlà . avikÃrajam iti kimartham . bahuga¬u÷ bahupaÂikà . na etat asti . iha tÃvat bahuga¬u÷ iti ata÷ iti vartate . bahupaÂikà iti bahvaca÷ na iti prati«edha÷ bhavi«yati . idam tarhi bahuÓophà . atatstham tatra d­«Âam ca . aprÃïistham prÃïini d­«Âam ca svÃÇgasa¤j¤am bhavati . dÅrghakeÓÅ rathyà iti . tasya cet tat tathà yutam aprÃïina÷ api svÃÇgasa¤j¤am bhavati . dÅrghanÃsikÅ arcà tuÇganÃsikÅ arcà .

(P_4,1.54.2)  KA_II,222.19-223.23  Ro_III,514-516     atha upasarjanagrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . Óikhà . #<upasarjanagrahaïam anarthakam bahuvrÅhyadhikÃrÃt># . upasarjanagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . bahuvrÅhyadhikÃrÃt . bahuvrÅhe÷ iti vartate . kva prak­tam . bahuvrÅhe÷ ca antodÃttÃt iti . bahvajartham tarhi upasarjanagrahaïam kartavyam . bahvaca÷ na iti prati«edham vak«yati . tat bahvajgrahaïam upasarjanaviÓe«aïam yathà vij¤Ãyeta . bahvaca÷ upasarjanÃt na iti . atha akriyamÃïe upasarjanagrahaïe kasya bahvajgrahaïam viÓe«aïam syÃt . bahurvÅhe÷ iti vartate . bahuvrÅhiviÓe«aïam vij¤Ãyeta . asti ca idÃnÅm ka÷ cit abahvac bahuvrÅhi÷ yadartha÷ vidhi÷ syÃt . asti iti Ãha : sva¬Ã sva¬Å iti . #<bahvajartham iti cet svÃÇgagrahaïÃt siddham >#. svÃÇgagrahaïam kriyate . tat bahvajgrahaïena viÓe«ayi«yÃma÷ . svÃÇgÃt bahvaca÷ na iti . evam tarhi antodÃdÃttÃt iti vartate . antodÃttÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . #<antodÃttÃrtham iti cet sahÃdik­tatvÃt siddham># . yat ayam sahana¤vidyamÃnapÆrvÃt ca iti prat«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ antodÃttÃt api bhavati iti . #<svÃÇgasamudÃyaprati«edhÃrtham tu># . svÃÇgasamudÃyaprati«edhÃrtham tarhi upasarjanagrahaïam kartavyam . ÓvÃÇgÃt yathà syÃt . svÃÇgasamudÃyÃt mà bhÆt . kalyÃïapÃïipÃdà . atha kriyamÃïe api upasarjanagrahaïe kasmÃt eva atra na bhavati . svÃÇgam hi etat upasarjanam . na svÃÇgasamudÃya÷ svÃÇgagrahaïena g­hyate yathà janapadasamudÃya÷ janapadagrahaïena na g­hyate . kÃÓikosalÅyà iti janapadatadavadhyo÷ iti vu¤ na bhavati . etat api na asti prayojanam . asvÃÇgapÆrvapadÃt iti vartate . tena svÃÇgam viÓe«ayi«yÃma÷ . asvÃÇgapÆrvapadÃt param yat svÃÇgam tadantÃt bahuvrÅhe÷ iti . yat ca atra asvÃÇgapÆrvapadÃt param na tadanta÷ bahuvrÅhi÷ yadanta÷ ca bahuvrÅhi÷ na tat asvÃÇgapÆrvapadÃt param svÃÇgam . nanu ca tat pÆrvasmin yoge bahuvrÅhiviÓe«aïam . na iti Ãha . pÆrvapadaviÓe«aïam . na svÃÇgam asvÃÇgam pÆrvam padam pÆrvapadam asvÃÇgam pÆrvapadam asvÃÇgapÆrvapadam asvÃÇgapÆrvapadÃt iti . yadi evam pÆrvasmin yoge bahuvrÅhi÷ aviÓe«ita÷ bhavati . bahuvrÅhi÷ ca viÓe«ita÷ . katham . ktÃt iti vartate . tena bahuvrÅhim viÓe«ayi«yÃma÷ . asvÃÇgÃt pÆrvapadÃt param yat ktÃntam tadantÃt bahuvrÅhe÷ iti . idam tarhi prayojanam . bahuvrÅhe÷ iti vartate upasarjanamÃtrÃt yathà syÃt . ni«keÓÅ yÆkà . atikeÓÅ mÃlà .

(P_4,1.55.1)  KA_II,223.25-224.5  Ro_III,517     #<nÃsikÃdÅnÃm vibhëÃyÃm pucchÃt ca># . nÃsikÃdÅnÃm vibhëÃyÃm pucchÃt ca iti vaktavyam . kalyÃïapucchÅ  kalyÃïapucchà . #<kabaramaïivi«aÓarebhya÷ nityam># . kabaramaïivi«aÓarebhya÷ nityam iti vaktavyam . kabarapucchÅ maïipucchÅ vi«apucchÅ ÓarapucchÅ . #<upamÃnÃt pak«Ãt ca># . upamÃnÃt pak«Ãt ca pucchÃt ca iti vaktavyam . ulÆkapak«Å ÓÃlà ulÆkapak«Å senà iti .

(P_4,1.55.2)  KA_II,224.6-21  Ro_III,517-518     #<nÃsikÃdibhya÷ vibhëÃyÃ÷ sahana¤vidyamÃnapÆrvebhya÷ prati«edha÷ viprati«edhena># . nÃsikÃdibhya÷ vibhëÃyÃ÷ sahana¤vidyamÃnapÆrvebhya÷ prati«edha÷ bhavati viprati«edhena . nÃsikÃdibhya÷ vibhëÃyÃ÷ avakÃÓa÷ kalyÃïanÃsikÅ kalyÃïanÃsikà . sahana¤vidyamÃnapÆrvalak«aïasya prati«edhasya avakÃÓa÷ samukhà amukhà vidyamÃnmukhà iti . iha ubhayam prÃpnoti . sanÃsikà anÃsikà vidyamÃnanÃsikà iti . sahana¤vidyamÃnapÆrvebhya÷ prati«edha÷ bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . ayam vidhi÷ sa÷ prati«edha÷ . vidhiprati«edhayo÷ ca ayukta÷ viprati«edha÷ . ayam api vidhi÷ na m­dÆnÃm iva karpÃsÃnÃm k­ta÷ prati«edhavi«aye Ãrabhyate . sa÷ yathà eva bahvajlak«aïam saæyogopadhalak«aïam ca prati«edham bÃdhate evam sahana¤vidyamÃnapÆrvalak«aïam api bÃdheta . kà tarhi gati÷ . iha tÃvat nÃsikodara iti bahvajlak«aïa÷ ca prati«edha÷ prÃpnoti sahana¤vidyamÃnapÆrvalak«aïa÷ ca . purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bhÃdante iti evam iyam vibhëà bahvajlak«aïam prati«edham bÃdhi«yate . sahana¤vidyamÃnapÆrvalak«aïam na bÃdhi«yate . o«ÂhajaÇghÃdantakarïaÓrÇgÃt ca iti saæyogalak«aïa÷ prati«edha÷ prÃpnoti sahana¤vidyamÃnapÆrvalak«aïa÷ ca . madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti evam iyam vibhëà saæyogalak«aïam prati«edham bÃdhi«yate . sahana¤vidyamÃnapÆrvalak«aïam na bÃdhi«yate .

(P_4,1.60)  KA_II,224. 23-225.11  Ro_III,518-519     #<dikpÆrvapadÃt ÇÅ«a÷ anudÃttatvam >#. dikpÆrvapadÃt ÇÅ«a÷ anudÃttatvam vaktavyam . prÃÇmukhÅ pratyaÇmuk÷Å . #<ÇÅbvidhÃne hi anyatra api ÇÅ«vi«ayÃn ÇÅpprasaÇga÷># . ÇÅbvidhÃne hi sati anyatra api ÇÅ«vi«ayÃn ÇÅp prasajyeta . prÃggulphà pratyaglalÃÂà . nanu ca ete viÓe«Ã÷ anuvarteran asaæyogopadhÃt bahvaca÷ na iti . yadi api ete viÓe«Ã÷ anuvarteran asaæyogopadhÃt bahvaca÷ na iti evam api dikpÆrvapadÃt ÇÅpà mukte ÇÅ« prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . uktam etat yatrotsargÃpavÃdam vibhëà tatra apavÃdena mukte utsarga÷ na bhavati iti . atha và ÇÅ«a÷ ÃdeÓa÷ ÇÅp kari«yate . tat tarhi ÇÅ«a÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . anyata÷ ÇÅ« iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . dikpÆrvapadÃt iti e«Ã pa¤camÅ ÇÅ« iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . pratyayavidhi÷ ayam  na ca pratyayavidhau pa¤camya÷ prakalpikÃ÷ bhavanti . na ayam pratyayavidhi÷ . vihita÷ pratyaya÷ prak­ta÷ ca anuvartate.

(P_4,1.63.1)  KA_II,225.13-21  Ro_III,519-521     jÃte÷ iti ucyate . kà jÃti÷ nÃma . #<Ãk­tigrahaïà jÃti÷ liÇgÃnÃm ca na sarvabhÃk sak­tÃkhyÃtanirgrÃhyà gotram ca caraïai÷ saha># . apara÷ Ãha : #<prÃdurbhÃvavinÃÓÃbhyÃm sattvasya yugapat guïai÷ asarvaliÇgÃm bahvarthÃm tÃm jÃtim kavaya÷ vidu÷># . gotram ca caraïÃni ca . ka÷ puna÷ etayo÷ jÃtilak«aïayo÷ viÓe«a÷ . yathà pÆrvam jÃtilak«aïam tathà kumÃrÅbhÃrya÷ iti bhavitavyam . yathà uttaram tathà kumÃrabhÃrya÷ iti bhavitavyam .

(P_4,1.63.2)  KA_II,225.22-26  Ro_III,522     atha astrÅvi«ayÃt iti katham idam vij¤Ãyate . samÃnÃyÃm Ãk­tau yat astrÅvi«ayam iti Ãhosvit kva cit yat astrÅvi«ayam iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate samÃnÃyÃm Ãk­tau yat astrÅvi«ayam iti droïÅ kuÂÅ pÃtrÅ iti na sidhyati . atha vij¤Ãyate kva cit yat astrÅvi«ayam iti mÃlà balÃkà atra api prÃpnoti . astu kva cit yat astrÅvi«ayam iti . katham mÃlà balÃkà iti . ajÃdi«u pÃÂha÷ kari«yate .

(P_4,1.63.3)  KA_II,225.27-226.6  Ro_III,522-523     ayopadhÃt iti kimartham . ibhyà k«atriyà . atyalpam idam ucyate ayopadhÃt iti . akopadhÃt iti api vaktavyam iha api yathà : syÃt . caÂakà mÆ«ikà iti . yadi akopadhÃt iti ucyate kÃkÅ kokÅ ÓukÅ iti na sidhyati . astu tarhi ayopadhÃt iti eva . katham caÂakà mÆ«ikà iti . ajÃdi«u pÃÂha÷ kartavya÷ .

(P_4,1.64)  KA_II,226.8-19  Ro_III,523     #<sadakkÃï¬aprÃntaÓataikebhya÷ pu«pÃt prati«edha÷ >#. sadakkÃï¬aprÃntaÓataikebhya÷ pu«pÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . satpu«pà prÃkpu«pà kÃï¬apu«pà prÃntapu«pà Óatapu«pà akapu«pà . #<sambhastrÃjinaÓaïapiï¬ebhya÷ phalÃt># . sambhastrÃtjinaÓaïapiï¬ebhya÷ phalÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . sam . samphalà . sam . bhastrà . bhastrÃphalà . bhastrà . ajina . ajinaphalà . ajina . piï¬a . piï¬aphalà . piï¬a . Óaïa . Óaïaphalà . Óaïa . ÓvetÃt ca iti vaktavyam . Óvetaphalà . #<tre÷ ca># . tre÷ ca prati«edha÷ vaktavya÷ . triphalà . #<mulÃt na¤a÷ >#.

(P_4,1.65)  KA_II,226.1-227.2  Ro_III,524     jÃte÷ iti vartamÃne puna÷ jÃtigrahaïam kimartham . ayopadhÃt iti vartate . yopadhÃt api yathà syÃt . audameyÅ . #<ita÷ manu«yajÃte÷ i¤a÷ upasaÇkhyÃnam >#. ita÷ manu«yajÃte÷ i¤a÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . sautaÇgamÅ maunicitÅ .

(P_4,1.66.1)  KA_II,227.4-16  Ro_III,524-525     kimartha÷ ÇakÃra÷ . viÓe«aïítha÷ . kva viÓe«aïíthena artha÷ . na ÆÇdhÃtvo÷ iti . na ÆdhÃtvo÷ iti ucyamÃne yavÃgvà yavÃgvai iti atra api prasajyeta . atha dÅrghoccÃraïam kimartham na ÆÇ uta÷ iti eva ucyeta . kà rÆpasiddhi÷ : brahmabandhÆ÷ , dhÅvabandhÆ÷ iti . savarïadÅrghatvena siddham . na sidhyati . gostriyo÷ upasarjanasya iti hrasvatvam prasajyeta . iha ca brahmabandhÆchatram brahmabandhÆcchatram «atvatuko÷ asiddha÷ iti ekÃdeÓasya asiddhatvÃt nitya÷ tuk prasajyeta . iha ca brahmabandhÆ÷ , dhÅvabandhÆ÷ nady­ta÷ kap iti kap prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate brahmabandhÆ÷ , dhÅvabandhÆ÷ iti gostriyo÷ upasarjanasya iti hrasvatvam prasajyeta iti . ubhayata÷ ÃÓraye na antÃdivat . yat api ucyate brahmabandhÆchatram brahmabandhÆcchatram «atvatuko÷ asiddha÷ iti ekÃdeÓasya asiddhatvÃt nitya÷ tuk prasajyeta iti . padÃntapadÃdyo÷ ekÃdeÓa÷ asiddha÷ na ca e«a÷ padÃntapadÃdyo÷ ekÃdeÓa÷ . yat api ucyate iha ca brahmabandhÆ÷ dhÅvabandhÆ÷ nady­ta÷ kap iti kap prasajyeta iti . nadyantÃnÃm ya÷ bahuvrÅhi÷ iti evam tat na ca e«a÷ nadyantÃnÃm ya÷ bahuvrÅhi÷ . Óe«alak«aïa÷ tarhi kap prÃpnoti . tasmÃt dÅrghoccÃraïam kartavyam .

(P_4,1.66.2)  KA_II,227.17-19  Ro_III,525     #<ÆÇprakaraïe aprÃïijÃte÷ ca arajjvÃdÅnÃm># . ÆÇprakaraïe aprÃïijÃte÷ ca arajjvÃdÅnÃm iti vaktavyam . alÃbÆ÷ karkandhÆ÷ . aprÃïijÃte÷ iti kimartham . k­kavÃku÷ . arajjvÃdÅnÃm iti kimartham . rajju÷ hanu÷ .

(P_4,1.70)  KA_II,227.21  Ro_III,526     sahitasahhÃbhyÃm ca iti vaktavyam . sahitorÆ÷ sahorÆ÷ .

(P_4,1.71)  KA_II,227.23-24  Ro_III,526     atyalpam idam ucyate kadrukamaï¬avlvo÷ iti . kadrukamaï¬aluguggulumadhujatupatayÃlÆïÃm iti vaktavyam : kadrÆ÷ , kamaï¬alÆ÷ , guggulÆ÷ , madhÆ÷ , jatÆ÷ , patayÃlÆ÷ .

(P_4,1.74)  KA_II,228.2-6  Ro_III,526     #<«Ãt ca ya¤a÷ cÃp># . «Ãt ca ya¤a÷ cÃp vaktavya÷ . ÓÃrkarÃk«yà pautimëyà . tatra ayam api artha÷ . gaukak«yaÓabda÷ krau¬yÃdi«u paÂhyate . sa÷ na paÂhitavya÷ bhavati . yadi na paÂhyate gauk«Åputra÷ iti samprasÃraïam na prÃpnoti . i«Âam eva etat saÇg­hÅtam . gauk«yÃputra÷ iti eva bhavitavyam . evam hi saunÃgÃ÷ paÂhanti . «yaÇa÷ samprasÃraïe gaukak«yÃyÃ÷ prati«edha÷ iti .

(P_4,1.75)  KA_II,228.8-24  Ro_III,527-528     #<ana÷ upadhÃlopina÷ Ædhasa÷ ÇÅ« pÆrvaviprati«iddham># . ana÷ upadhÃlopina÷ anyatarasyÃm iti etasmÃt Ædhasa÷ ÇÅ« bhavati pÆrvaviprati«edhena .  ata÷ upadhÃlopina÷ anyatarasyÃm iti etasya avakÃÓa÷ bahurÃj¤Å bahutak«ïÅ . Ædhasa÷ ÇÅ« bhavati iti asya avakÃÓa÷ . vibhëà ÇÅp . yadà na ÇÅp sa÷ avakÃÓa÷ . ÇÅpprasaÇge ubhayam prÃpnoti . Ædhasa÷ ÇÅ« bhavati pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . ana÷ upadhÃlopina÷ anyatarasyÃm iti atra Ædhasa÷ ÇÅ« bhavati iti etat anuvarti«yate . #<ÃvaÂyÃt ya¤a÷ «pha÷ cÃpa÷># . ÃvaÂyÃt ya¤a÷ «pha÷ cÃpa÷ bhavati pÆrvaviprati«edhena . ÃvaÂyÃt ya¤a÷ cÃpa÷  avakÃÓa÷ udÅcÃm . ÃvaÂyà . «phasya avakÃÓa÷ anyÃni ya¤antÃni . gÃrgyÃyaïÅ vÃtsyÃyanÅ . ÃvaÂyaÓabdÃt prÃcÃm ubhayam prÃpnoti . ÃvaÂyÃyanÅ . «pha÷ bhavati pÆrvaviprati«edhena . ÃvaÂyagrahaïena na artha÷ . ya¤a÷ «pha÷ cÃpa÷ iti eva . idam api siddham bhavati . ÓÃrkarÃk«yÃyaïÅ pautimëyÃyaïÅ . ya¤grahaïena na artha÷ . «pha÷ cÃpa÷ iti eva . gaukak«yaÓabda÷ krau¬yÃdi«u paÂhyate . idam api siddham bhavati gaukak«yÃyaïÅ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . evam vak«yÃmi . prÃcÃm «pha÷ taddhita÷ sarvatra . kva sarvatra . yatra «pha÷ ca anya÷ ca prÃpnoti «pha÷ eva tatra bhavati iti . tata÷ lohitÃidkatantebhya÷ sarvatra . kva sarvatra . prÃcÃm ca udÅcÃm ca .

(P_4,1.78.1)  KA_II,229.2-22  Ro_III,528-530     iha kasmÃt na bhavati . dÃk«Å plÃk«Å iti . atiÓÃyikena ayam tamaÓabdena nirdeÓa÷ kriyate . sa÷ ca triprabh­ti«u vartate . triprabh­tÅnÃm abhÃvÃt . yadi evam #<prakar«e cet tamam k­tvà dÃk«yÃ÷ na upottamam guru Ãmvidhi÷ kena te na syÃt prakar«e yadi ayam tama÷># . prakar«e cet tamam k­tvà dÃk«yÃ÷ na upottamam guru iti ucyate Ãmvidhi÷ kena tava na syÃt . avyayaghÃt iti prÃpnoti . prakar«e yadi ayam tama÷ . yadi ayam tama÷ prakar«e vartate . #<udgatasya prakar«a÷ ayam . gataÓabda÷ atra lupyate># .udgatasya  ayam prakar«a÷ . gataÓabdasya atra lopa÷ bhavati . #<nÃvyayÃrthaprakar«a÷ asti . dhÃtvartha÷ atra prak­«yate># . nÃvyayasya arthasya prakar«a÷ . kasya tarhi . dhÃtvarthasya . #<udgata÷ apek«ate kim cit . trayÃïÃm dvau kila udgatau >#. anudgatam apek«ya udgata÷ iti etat bhavati . trayÃïÃm dvau kila udgatau . trayÃïÃm kila dvau udgatau bhavata÷ . #<catu«prabh­tikartavya÷ vÃrÃhyÃyÃm na sidhyati># . catu«prabh­ti«u «yaÇ vaktavya÷ vÃrÃhyÃyÃm na sidhyati . vÃrÃhyÃyÃm na prÃpnoti . kim kÃraïam . catu«prabh­tÅnÃm abhÃvÃt . #<bhidyate asya svara÷ tena vidhi÷ ca Ãma÷ na lak«yate># . bhidyate khalu asya svara÷ tena ÃtiÓÃyikena Óabdena uttamasya . vidhi÷ ca Ãma÷ na lak«yate . vidhi÷ ca Ãma÷ na kva cit api lak«yate . #<ÓabdÃntaram idam vidhyÃt d­«Âam abhyantaram tri«u># . evam tarhi anya÷ ayam ÃtiÓÃyikena samÃnÃrtha÷ tama÷ triprabh­ti«u vartate .

(P_4,1.78.2)  KA_II,229.23-233.1  Ro_III, 530-538     kim puna÷ ayam aïi¤o÷ ÃdeÓa÷ Ãhosvit aïi¤bhyÃm para÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<«yaÇi anÃdeÓe yalopavacanam># . «yaÇi anÃdeÓe yalopa÷ vaktavya÷ . audameghyÃyÃ÷ chÃtrÃ÷ audameghÃ÷ .#< dvi÷ aïvidhi÷># . dvi÷ ca aï vidheya÷ . audameghyÃyÃ÷ chÃtrÃ÷ audameghÃ÷ . audameghyÃnÃm saÇgha÷ audamegha÷ . i¤a÷ iti aï na prÃpnoti . astu tarhi ÃdeÓa÷ . #<ÃdeÓe nalopavacanam># . yadi ÃdeÓa÷ nalopa÷ vaktavya÷ . au¬ulomyà ÓÃralomyà iti . ye ca abhÃvakarmaïo÷ iti prak­tibhÃva÷ prasajyeta . #<na và «yaÇa÷ lopanimittatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . «yaÇa÷ lopanimittatvÃt . lopanimitta÷ «yaÇ . na ak­te lope «yaÇ prÃpnoti . kim kÃraïam . gurÆpottamayo÷ iti ucyate na ca ak­te lope gurÆpottamam bhavati . atha và puna÷ astu para÷ . nanu ca uktam «yaÇi anÃdeÓe yalopavacanam dvi÷ aïvidhi÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate yalopavacanam iti ado«a÷ e«a÷ . kim kÃraïam . puævadbhÃvÃt yajÃdau taddhite . yajÃdau taddhite puævadbhÃva÷ bhavi«yati bhasya a¬he taddhite puævat bhavati iti . ayam tarhi do«a÷ dvi÷ aïvidhi÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . siddha÷ ca pratyayavidhau . sa÷ ca siddha÷ pratyayavidhau . ubhayam idam uktam ÃdeÓa÷ para÷ iti ca . kim atra nyÃyyam . adeÓa÷ iti etat nyÃyyam . kuta÷ etat . evam ca eva hi k­tvà ÃcÃryeïa sÆtram paÂhitam «a«Âhyà ca nirdeÓa÷ k­ta÷ . ata÷ e«a÷ pak«a÷ nirdo«a÷ . nanu ca parasmin api sati ye do«Ã÷ te parih­tÃ÷ . puævadbhÃvena yalopa÷ parih­ta÷ . sa ca puævadbhÃva÷ a¬e bhavati . tatra audamegheya÷ na sidhyati . #<anubandhau tvayà kÃryau># . yasya ÃdeÓa÷ anubandhau tena kartavyau . eka÷ sÃmÃnyagrahaïítha÷ apara÷ sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrtha÷ . kva sÃmÃnyagrahaïíthena artha÷ . yaÇa÷ cÃp iti . atha sÃmÃnyagrahaïÃvighÃtÃrthena kva artha÷ . atra eva . kim prayojanam . #<cÃpartham># . cÃp yathà syÃt . tava katham cÃp . #<ÂÃbvidhi÷ mama># . ÂÃpà mama siddham . nanu ca mama api ÂÃpà siddham . na sidhyati . aïa÷ iti i¤a÷ iti ca ÅkÃra÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate aïantÃt akÃrÃntÃt i¤antÃt ikÃrÃntÃt iti . katham tarhi . aï ya÷ akÃra÷ i¤ ya÷ ikÃra÷ iti . svarÃrtha÷ tarhi tvayà cÃp vaktavya÷ . ¤niti iti ÃdyudÃttatvam mà bhÆt cita÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti antodÃttatvam yathà syÃt iti . tava api tarhi «yaÇà uktatvÃt strÅtvasya ÂÃp na prÃpnoti . #<ukte api hi bhavanti ete># . ukte api hi strÅtve  bhavanti ete ÂÃbÃdaya÷ . uktam etat svíthikÃ÷ ÂÃbÃdaya÷ iti . mama api tarhi sÃnubandhakasya ÃdeÓa÷ itkÃryam na iti . tena ¤it na bhavi«yati . #<asthÃnivattve do«a÷ te v­ddhi÷ atra na sidhyati># . asthÃnivattve do«a÷  . v­ddhi÷ te na prÃpnoti . au¬ulomyà ÓÃralomyà . na ca idÃnÅm ardhajaratÅyam labhyam v­ddhi÷ me bhavi«yati svara÷ na iti . tat yathà ardham jaratyÃ÷ kÃmayate ardham na iti . #<tvayà api atra viÓe«Ãrtham kartavyam syÃt viÓe«aïam># . tvayà api atra viÓe«Ãrtha÷ anubandha÷ kartavya÷ . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . «yaÇa÷ samprasÃraïam iti . #<akriyà eva viÓe«a÷ atra sÃnubandha÷ viÓe«avÃn># . akriyà eva mama viÓe«a÷ sÃnubandha÷ tu viÓe«avÃn . #<pÃÓyÃyÃm te katham na syÃt># . pÃÓyÃputra÷ iti atra kasmÃt na bhavati . #<eka÷ me syÃt viÓe«aïam># . eka÷ mama viÓe«aïítha÷ . tvayà puna÷ dvau kartavyau . atha ekasmin api sati ka÷ kari«yate . kim ca ata÷ . #<anyasmin sÆtrabheda÷ syÃt >#. yadi etÃbhyÃm anya÷ kriyate sÆtrabheda÷ k­ta÷ bhavati . #<«iti liÇgam prasajyeta># . atha «it kriyate «ita÷ iti ÅkÃra÷ prÃpnoti . #<Çiti cekrÅyite do«a÷># . atha Çit kriyate cekrÅyite do«a÷ bhavati . lolÆyÃputra÷ lolÆyÃpati÷ iti . #<vyavadhÃnÃt na du«yati># . akÃreïa vyavahitatvÃt na do«a÷ bhavati . #<ya÷ anantara÷ na dhÃtu÷ sa÷># . dhÃto÷ iti vartate ya÷ ca atra anantara÷ na asau dhÃtu÷ . #<ya÷ dhÃtu÷ sa÷ ananantara÷># . ya÷ ca dhÃtu÷ sa asau anantara÷ . #<na cet ubhayata÷ sÃmyam ubhayatra prasajyeta># . na cet ubhayata÷ sÃmyam ubhayatra prÃpnoti . yadi puna÷ yaÇà dhÃtu÷ viÓe«yeta . #<yaÇà viÓe«yeta yadi iha dhÃtu÷ yaÇ dhÃtunà và yadi tulyam etat># . yadi eva yaÇà dhÃtu÷ viÓe«yate yadi atha api
dhÃtunà yaÇ tulyam etat bhavati . #<ubhau pradhÃnam yadi na atra do«a÷ >#. atha ubhau pradhÃnam bhavata÷ na atra do«a÷ bhavati . #<tathà prasÃryeta tu vÃkpati÷ te># . tathà sati vÃkpati÷ vÃkputra÷ iti atra prasÃraïam prÃpnoti . #<dhÃtuprakaraïasya iha na sthÃnam iti niÓcaya÷># . dhÃtuprakaraïasya iha sthÃnam na asti iti k­tvà e«a÷ niÓcaya÷ kriyate . avaÓyam ÃttvÃrtham dhÃtugrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . gobhyÃm gobhi÷ naubhyÃm naubhi÷ . #<ÃttvÃrtham yadi kartavyam tatra eva tat kari«yate . upadeÓe yat ejantam tasya ced Ãttvam i«yate uddeÓa÷ ­Æ¬hiÓabdÃnÃm . tena go÷ na bhavi«yati># . evam tarhi upadeÓe iti ucyate uddeÓa÷ ca prÃtipadikÃnÃm na upadeÓa÷ .

(P_4,1.79)  KA_II,233.3-22  Ro_III,538-540     kimartham idam ucyate . gotrÃvayavÃt agotrÃrtham . gotrÃvayavÃt iti ucyate . agotrÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . #<gotrÃvayavÃt agotrÃrtham iti cet tat ani«Âam># . gotrÃvayavÃt agotrÃrtham iti cet tat ani«Âam prÃpnoti . iha api prÃpnoti ÃhicchatrÅ kÃnyakubjÅ . evam tarhi gotrÃt eva gotrÃvayavÃt . gotrÃt iti cet vacanÃnarthakyam . gotrÃt iti cet vacanam anarthakam . siddham gotre purveïa eva . idam tarhi prayojanam . gurÆpottamayo÷ iti ucyate . agurÆpottamítha÷ ayam Ãrambha÷ . #<agurÆpottamítham iti cet sarve«Ãm avayavatvÃt sarvaprasaÇga÷># . agurÆpottamítham iti cet sarve«Ãm avayavatvÃt sarvatra prÃpnoti : a«ÂÃÓÅti÷ sahasrÃïi ÆrdhvaretasÃm ­«ÅïÃm babhÆvu÷ . tatra agastyëÂamai÷ ­«ibhi÷ prajana÷ abhyupagata÷ . tatrabhavatÃm yat apatyam tÃni gotrÃïi . ata÷ anye gotrÃvayavÃ÷ . tatra utpatti÷ prÃpnoti . tat ca ani«Âam . tasmÃt na artha÷ anena yogena . katham yebhya÷ agurÆpottamebhya÷ i«yate . #<siddham tu rau¬hyÃdi«u upasaÇkhyÃnÃt># . siddham etat . katham .  rau¬hyÃdi«u upasaÇkhyÃnÃt . rau¬hyÃdi«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . ke puna÷ rau¬hyÃdaya÷ . ye krau¬yÃdaya÷ . bhÃradvÃjÅyÃ÷ paÂhanti #<siddham tu kulÃkhyebhya÷ loke gotrÃbhimatÃbhya÷># iti . siddham etat . katham . kulÃkhyÃ÷ loke gotrÃvayavÃ÷ iti ucyante . atha và gotrÃvayava÷ ka÷ bhavatum arhati . gotrÃt avayuta÷ . ka÷ ca gotrÃt avayuta÷ . ya÷ anantara÷ . daivadattyà yÃj¤adattyà iti .

(P_4,1.82)  KA_II,234.2-23  Ro_III,541-543     samarthavacanam kimartham . samarthÃt utpatti÷ yathà syÃt : upago÷ apatyam . asamarthÃt mà bhÆt iti : kambala÷ upago÷ apatyam devadattasya iti . #<samarthavacanam anarthakam . na hi asamarthena arthÃbhidhÃnam># . samarthavacanam anarthakam . kim kÃraïam . na hi asamarthena arthÃbhidhÃnam . na hi asamarthÃt utpadyamÃnena pratyayena arthÃbhidhÃnam syÃt . anabhidhÃnÃt tata÷ utpatti÷ na bhavi«yati . atha prathamavacanam kimartham . prathamavacanam prak­tiviÓe«aïÃrtham . prathamÃt pratyayotpatti÷ yathà syÃt . aprathamÃt mà bhÆt . upago÷ apatyam iti apatyaÓabdÃt . #<prathamavacanam anarthakam . na hi aprathamena arthÃbhidhÃnam># . prathamavacanam anarthakam . kim kÃraïam . na hi aprathamena arthÃbhidhÃnam . na hi aprathamÃt utpadyamÃnena pratyayena arthÃbhidhÃnam syÃt . anabhidhÃnÃt tata÷ utpatti÷ na bhavi«yati . atha vÃvacanam kimartham . vÃkyam api yathÃt syÃt . upago÷ apatyam iti . #<vÃvacane ca uktam># . kim uktam . tatra tÃvat uktam . vÃvacanÃnarthakyam ca tatra nityatvÃt sana÷ iti . iha api vÃvacanam anarthakam . kim kÃraïam . tatra nityatvÃt pratyayasya . iha dvau pak«au v­ttipak«a÷ ca av­ttipak«a÷ ca . svabhÃvta÷ ca etat bhavati vÃkyam ca v­tti÷ ca . tatra svÃbhÃvike v­ttivi«aye nitye pratyaye prÃpte vÃvacanen kim anyat Óakyam abhisambandhum anyat ata÷ sa¤j¤ÃyÃ÷ . na ca sa¤j¤ÃyÃ÷ bhÃvÃbhÃvau i«yete . tasmÃt na artha÷ vÃvacanena . atha etat samarthagrahaïam na eva kartavyam . kartavyam ca . kim prayojanam . samarthÃt utpatti÷ yathà syÃt . asamarthÃt mà bhÆt . kim puna÷ samartham . arthÃbhidhÃne yat samartham . kim puna÷ tat . k­tavarïÃnupÆrvÅkam padam . sautthiti÷ vaik«amÃïi÷ iti . atha tat vÃvacanam na eva kartavyam . kartavyam ca . kim prayojanam . nityÃ÷ ÓabdÃ÷ . nitye«u Óabde«u vÃkyasya anena sÃdhutvam anvÃkhyÃyate .

(P_4,1.83.1)  KA_II,235.2-8  Ro_III,544-545     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . na hi tatra ka÷ cit dÅvyacchabda÷ paÂhyate . ka÷ tarhi . dÅvyatiÓabda÷ . katham tarhi nirdeÓa÷ kartavya÷ . prÃk dÅvyate÷ iti . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ prÃk dÅvyate÷ iti . na kartavya÷ . dÅvyatiÓabde dÅvyacchabda÷ asti . tasmÃt e«Ã pa¤camÅ . kim puna÷ kÃraïam vik­tanirdeÓa÷ kriyate . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ . bhavati e«Ã paribhëà : ekadeÓavik­tam ananyavat bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . ekadeÓavikrÂe«u upasaÇkhyÃnam coditam . tat na kartavyam bhavati . atha và prÃkÓabda÷ ayam dikÓabda÷ . dikÓabdai÷ ca yoge pa¤camÅ bhavati . tatra aprathamÃsamÃnÃdhikaraïe iti Óatà bhavi«yati .

(P_4,1.83.2)  KA_II,235.9-18  Ro_III,545     atha prÃgvacanam kimartham . #<prÃgvacanam sak­dvidhÃnÃrtham># . prÃgvacanam kriyate sak­dvidhÃnÃrtham . sak­dvihita÷ pratyaya÷ vihita÷ yathà syÃt . yoge yoge tasya grahaïam mà kÃr«am iti . na etat asti prayojanam . adhikÃrÃt api etat siddham . adhikÃra÷ pratiyogam tasya anirdeÓÃrtha÷ iti yoge yoge upati«Âhate . #<adhikÃrÃt siddham iti cet apavÃdavi«aye aïprasaÇga÷ >#. adhikÃrÃt siddham iti cet apavÃdavi«aye aï prÃpnoti . ata÷ i¤ aï ca iti aï api prÃpnoti . #<tasmÃt prÃgvacanam># . tasmÃt prÃgvacanam kartavyam .

(P_4,1.83.3)  KA_II,235.235.18-236.8  Ro_III,545-547     atha kriyamÃïe api prÃgvacane katham idam vij¤Ãyate . prÃk dÅvyata÷ yÃ÷ prak­taya÷ Ãhosvit prÃk dÅvyata÷ ye arthÃ÷ iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate prÃk dÅvyata÷ yÃ÷ prak­taya÷ iti sa÷ eva do«a÷ apavÃdavi«aye aïprasaÇga÷ iti . atha vij¤Ãyate prÃk dÅvyata÷ ye arthÃ÷ iti na do«a÷ bhavati . samÃne arthe prak­tiviÓe«Ãt utpadyamÃna÷ i¤ aïam bhÃdhate . yathà na do«a÷ tathà astu . prÃk dÅvyata÷ ye arthÃ÷ iti vij¤Ãyate . kuta÷ etat . tathà hi ayam prÃdhÃnyena artham pratinirdiÓati . itarathà bahvya÷ prak­taya÷ paÂhyante . tata÷ yÃm kÃm cit evam nimittatvena upÃdadÅta . atha và puna÷ astu prÃk dÅvyata÷ yÃ÷ prak­taya÷ iti . nanu ca uktam apavÃdavi«aye aïprasaÇga÷ iti . #<na và kva cit vÃvacanÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . kva cit vÃvacanÃt . yat ayam vÃvacanam karoti pÅlÃyÃ÷ và udaÓvita÷ anyatarasyÃm iti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na apavÃdavi«aye aï bhavati iti . yadi etat j¤Ãpyate na artha÷ prÃgvacanena . adhikÃrÃt siddham . nanu ca uktam  adhikÃrÃt siddham iti cet apavÃdavi«aye aïprasaÇga÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . parih­tam etat na và kva cit vÃvacanÃt iti . kim puna÷ kÃraïam iyÃn avadhi÷ g­hyate . na prÃk Âhaka÷ iti eva ucyeta . etat j¤Ãpayati arthe«u ayam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . prak­tiviÓe«Ãt upadyamÃna÷ i¤ aïam bÃdhate .

(P_4,1.85.1)  KA_II,236.10-237.8  Ro_III,547-549     #<vÃÇmatipit­matÃm chandasi upasaÇkhyÃnam># . vÃÇmatipit­matÃm chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam . vÃk . vÃcya÷ . vÃk . mati . mÃtya÷ . mati . pit­mat . pait­matya÷ . #<p­thivyÃ÷ ¤Ã¤au >#. p­thivyÃ÷ ¤Ã¤au  vaktavyau . pÃrthivà pÃrthivÅ . #<devasya ya¤a¤au># . devasya ya¤a¤au vaktavyau . daivyam daivam .#<bahi«a÷ Âilopa÷ ca ya¤ ca># . bahi«a÷ Âilopa÷ ca ya¤ ca vaktavya÷ . bahirbhava÷ bÃhya÷ .  #<Åkak ca># . Åkak ca vaktavya÷ . bÃhÅka÷ . #<Åka¤ chandasi >#. Åka¤ chandasi vaktavya÷ . bÃhÅkam astu bhadram va÷ . #<sthÃmna÷ akÃra÷># . sthÃmna÷ akÃra÷ vaktavya÷ . aÓvatthÃma÷ . #<lomna÷ apatye«u bahu«u># . lomna÷ apatye«u bahu«u akÃra÷ vaktavya÷ .u¬ulomÃ÷ ÓaralomÃ÷ . bahu«u iti kimartham . au¬alomi÷ ÓÃralomi÷ . #<sarvatra go÷ ajÃdiprasaÇge yat># . sarvatra go÷ ajÃdiprasaÇge yat vaktavya÷ . gavi bhavam gavyam . go÷ idam gavyam . go÷ svam gavyam . gau÷ devatà asya sthÃlÅpÃkasya gavya÷ sthÃlÅpÃka÷ .

(P_4,1.85.2)  KA_II,237.9-17  Ro_III,549     #<ïyÃdaya÷ arthaviÓe«alak«aïÃt aïapavÃdÃt pÆrvaviprati«eddham># . ïyÃdaya÷ arthaviÓe«alak«aïÃt aïapavÃdÃt bhavanti pÆrvaviprati«edhena . ïyÃdÅnÃm avakÃÓa÷ . diti÷ devatà asya daitya÷ . athaviÓe«alak«aïasya aïapavÃdasya avakÃÓa÷ . dule÷ apatyam dauleya÷ bÃleya÷ . iha ubhayam prÃpnoti . dite÷ apatyam daitya÷ . aparasya athaviÓe«alak«aïasya aïapavÃdasya avakÃÓa÷ . acittahastidheno÷ Âhak . ÃpÆpikam Óëkulikam . ïyÃdÅnÃm avakÃÓa÷ . bÃrhaspatyam prÃjÃpatyam . iha ubhayam prÃpnoti . vanaspatÅnÃm samÆha÷ vÃnaspatyam . ïyÃdaya÷ bhavanti pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . i«ÂavÃcÅparaÓabda÷ . viprati«edhe yat i«Âam tat bhavati . ditivanaspatibhyÃm apatyasamÆhayo÷ .

(P_4,1.86)  KA_II,237.19-23  Ro_III,550     #<a¤prakaraïe grÅ«mÃt acchandasi># . a¤prakaraïe grÅ«mÃt acchandasi iti vaktavyam . grai«mam . acchandasi iti kim . tri«Âup grai«mÅ . yadi acchandasi iti ucyate grai«mau etau mÃsau atra na prÃpnoti . acchandasi iti ucyate . na etat chanda÷ samÅk«itam kÃÂhakam kÃpÃlakam maudakam pappalÃdakam và . kim tarhi . pratyayÃrthaviÓe«aïam eta . na cet chanda÷ pratyayÃrtha÷ bhavati iti .

(P_4,1.87.1)  KA_II,238.2-13  Ro_III,550-551     kimartham na¤sna¤au ucyete na na¤ eva ucyeta . kà rÆpasiddhi÷ : pauæsnam . puæs iti sakÃrÃnta÷ nakÃraÓabda÷ ca pratyaya÷ . na sidhyati . saæyogÃntasya lopa÷ iti lopa÷ prÃpnoti . evam tarhi na eva artha÷ na¤Ã na api sna¤Ã . a¤ prak­ta÷ . sa÷ anuvarti«yate nakÃra÷ ca Ãgama÷ vaktavya÷ . atha nakÃrÃgame sati kim pÆrvÃnta÷ kari«yate Ãhosvit parÃdi÷ . kim ca ata÷ . yadi pÆrvÃnta÷ straiïÃ÷ bahu«u lopa÷ prÃpnoti . straiïÃnÃm saÇgha÷ saÇghÃÇkalak«aïe«u a¤ya¤i¤Ãm aï iti aï prÃpnoti . atha parÃdi÷ pauæsam sa÷ eva do«a÷ saæyogÃntalopa÷ prÃpnoti . astu pÆrvÃnta÷ . katham straiïÃ÷ straiïÃnÃm saÇgha÷ iti . ubhayatra laukikasya gotrasya grahaïam . na ca idam laukikam gotram . ÅkÃra÷ tarhi prÃpnoti . i«Âam eva etat saÇg­hÅtam . straiïÅ pauæsÅ iti eva bhavitavyam . evam hi saunÃgÃ÷ paÂhanti na¤sna¤ÅkakkhuæstaruïatalunÃnÃm upasaÇkhyÃnam iti . Âilopa÷ tarhi prÃpnoti . nugvacanÃt na bhavi«yati . bhavet iha nugvacanÃt na syÃt straiïam iti . iha tu khalu paÆmsam iti nugvacanÃt eva prÃpnoti . tasmÃt na¤sna¤au vaktavyau .

(P_4,1.87.2)  KA_II,238.14-25  Ro_III,552     atha imau na¤sna¤au prÃk bhavanÃt Ãhosvit prÃk vate÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<na¤sna¤au bhavanÃt iti cet vatyarthe prati«edha÷># . na¤sna¤au bhavanÃt iti cet vatyarthe prati«edha÷ vaktavya÷ . strÅvat puævat iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . ima na¤sna¤au prÃk bhavanÃt iti ucyete . tau viÓe«avihitau sÃmÃnyavihitam vatim bÃdheyÃtÃm . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . vate÷ prÃk iti vak«yÃmi . #<vate÷ prÃk iti cet bhÃve upasaÇkhyÃnam># . vate÷ prÃk iti cet bhÃve upasaÇkhyÃnam kartavyam . strÅbhÃva÷ straiïam pumbhÃva÷ pauæsnam iti . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam na¤sna¤au bhavanÃt iti cet vatyarthe prati«edha÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na vatyarthe na¤sna¤au bhavata÷ iti yat ayam striyÃ÷ puævat iti nirdeÓam karoti . evam api strÅvat iti na sidhyati . yogÃpek«am j¤Ãpakam .
 (4.1.88.1) P II.239.2 - 8  R III.553     iha kasmÃt na bhavati traividya÷ päcanada÷ «ÃÂkula÷ iti . iha tÃvat traividya÷ iti na evam vij¤Ãyate tisra÷ vidyÃ÷ adhÅte traividya÷ iti . katham tarhi . tryavayavà vidyà trividyà . trividyÃm adhÅte traividya÷ iti . iha api päcanada÷ iti na evam vij¤Ãyate pa¤casu nadÅ«u bhava÷ päcanada÷ iti . katham tarhi . pa¤cÃnÃm nadÅnÃm samÃhÃra÷ pa¤canadam . pa¤canade bhava÷ päcanada÷ iti . «ÃÂkula÷ iti na evam vij¤Ãyate «aÂsu kule«u bhava÷ «ÃÂkula÷ iti . katham tarhi . «aïïÃm kulam «aÂkulam «aÂkule bhava÷ «ÃÂkula÷ iti . ajÃdigrahaïam ca kartavyam . iha mà bhÆt pa¤cagarbharÆpyam pa¤cagarbhamayam .

(P_4,1.88.2)  KA_II,239.9-240.6  Ro_III,554-556     #<dvigo÷ luki tannimittagrahaïam># . dvigo÷ luki tannimittagrahaïam kartavyam . dvigunimittam ya÷ taddhita÷ tasya luk bhavati iti vaktavyam . iha mà bhÆt . pa¤cakapÃlasya idam khaï¬am päcakapÃlam iti . #<arthaviÓe«Ãsampratyaye atannimittÃt api># . arthaviÓe«Ãsampratyaye atannimittÃt api iti vaktavyam . kim prayojanam . pa¤casu kapÃle«u saæsk­ta÷ pa¤cakapÃla÷ . pancakapÃlyÃm saæskrta÷ iti api vig­hya pa¤cakapÃla÷ iti eva yathà syÃt . atha kriyamÃïe api tannimittagrahaïe katham idam vij¤Ãyate . tasya nimittam tannimittam tannimittÃt iti Ãhosvit sa÷ nimittam asya sa÷ ayam tannimitta÷ tannimittÃt iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate tasya nimittam tannimittam tannimittÃt iti kriyamÃïe api tannimittagrahaïe atra prÃpnoti pa¤cakapÃlasya idam khaï¬am iti . atha vij¤Ãyate sa÷ nimittam asya sa÷ ayam tannimitta÷ tannimittÃt iti na do«a÷ bhavati . yatha na do«a÷ tathà astu . sa÷ nimittam asya sa÷ ayam tannimitta÷ tannimittÃt iti vij¤Ãyate . kuta÷ etat . yat ayam Ãha arthaviÓe«Ãsampratyaye atannimittÃt api iti . tat tarhi tannimittagrahaïam kartavyam . na kartavyam . dvigo÷ iti na e«Ã pa¤camÅ . kà tarhi . sambandha«a«ÂhÅ . dvigo÷ taddhitasya luk bhavati . kim ca dvigo÷ taddhita÷ . nimittam . yasmin dvigu÷ iti etat bhavati . kasmin ca etat bhavati . pratyaye . idam tarhi vaktavyam arthaviÓe«Ãsampratyaye atannimittÃt api iti . etat ca na vaktavyam . iha asmÃbhi÷ traiÓabdyam sÃdhyam . pa¤casu kapÃle«u saæsk­ta÷ pa¤cakapÃlyÃm saæsk­ta÷ pa¤cakapÃla÷ daÓakapÃla÷ iti . tatra dvayo÷ Óabdayo÷ samÃnÃrthayo÷ ekena vigraha÷ aparasmÃt utpatti÷ bhavi«yati aviravikanyÃyena . tat yathà . ave÷ mÃæsam iti vig­hya avikaÓabdÃt utpatti÷ bhavati . evam pa¤casu kapÃle«u saæsk­ta÷ iti vig­hya pa¤cakapÃla÷ iti bhavi«yati . pa¤cakapÃlyÃm saæsk­ta÷ iti vig­hya vÃkyam eva . traiÓabdyam ca iha sÃdhyam . tat ca evam sati siddham bhavati .

(P_4,1.89.1)  KA_II,240.8-241.3  Ro_III,556-557     #<gotre aluk aci iti cet itaretarÃÓrayatvÃt aprasiddhi÷># . gotre aluk aci iti cet itaretarÃÓrayatvÃt aprasiddhi÷ . kà itaretarÃÓrayatà . alugnimitta÷ ajÃdi÷ ajÃdinimitta÷ ca aluk . tat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca na prakalpante . #<viprati«edhÃt tu luka÷ chavidhÃnam># . viprati«edhÃt tu luka÷ cha÷ bhavi«yati . luka÷ avakÃÓa÷ gargÃ÷ vatsÃ÷ bidÃ÷ urvÃ÷ . chasya avakÃÓa÷ ÓÃlÅya÷ mÃlÅya÷ gÃrgÅya÷ vÃtsÅya÷ . iha ubhayam prÃpnoti . gargÃïÃm chÃtrÃ÷ gÃrgÅyÃ÷ vÃtsÅya÷ . cha÷ bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . #<bhÆmni ca luk prÃpta÷ bÃhye ca arthe vidhÅyate ajÃdi÷ . bahiraÇgam antaraÇgÃt . viprati«edhÃt ayuktam syÃt . bhÆmni prÃptasya luka÷ yat ajÃdau taddhite alukam ÓÃsti etat bravÅti kÆrvan samÃnakÃlau aluk luk ca># . yat ayam bhÆmni prÃptasya luka÷ ajÃdau taddhite alukam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ samÃnakÃlau etau aluglukau iti . #<yadi và luka÷ prasaÇge bhavati aluk cha÷ tathà prasiddha÷ asya># . yadi và luka÷ prasaÇge bhavati aluk bhavati tathà asya cha÷ prasiddha÷ asya . pÆrvam hi apavÃdÃ÷ abhiniviÓante paÓcÃt utsargÃ÷ . #<luk và aluka÷ prasaÇgam pratÅk«ate che aluk asya tathà >#. luk và puna÷ aluka÷ prasaÇgam yadi pratÅk«ate tathà asya che aluk siddha÷ bhavati . prakalpya và apavÃdavi«ayam tata÷ utsarga÷ abhiniviÓate .

(P_4,1.89.2)  KA_II,241.4-242.13  Ro_III,558-562     #<gotrasya bahu«u lopina÷ bahuvacanÃntasya prav­ttau dvyekayo÷ aluk># . gotrasya bahu«u lopina÷ bahuvacanÃntasya prav­ttau dvyekayo÷ aluk vaktavya÷ . bidÃnÃm apatyam mÃïavaka÷ baida÷ baidau . kimartham idam na aci iti eva aluk siddha÷ . aci iti ucyate . na ca atra ajÃdim paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . varïÃÓraye na asti pratyayalak«aïam . #<ekavacanadvivacanÃntasya prav­ttau bahu«u lopa÷ yÆni># . ekavacanadvivacanÃntasya prav­ttau bahu«u lopa÷ yÆni vaktavya÷ . baidasya apatyam bahava÷ mÃïavakÃ÷ bidÃ÷ . baidayo÷ bidÃ÷ . a¤ ya÷ bahu«u ya¤ ya÷ bahu«u iti ucyamÃna÷ luk na prÃpnoti . mà bhÆt evam a¤ ya÷ bahu«u ya¤ ya÷ bahu«u iti . a¤antam yad bahu«u ya¤antam yat bahu«u iti bhavi«yati . na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt . kÃÓyapapratik­taya÷ kÃÓyapÃ÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate gotrasya bahu«u lopina÷ bahuvacanÃntasya prav­ttau dvyekayo÷ aluk vaktavya÷ iti . na vaktavya÷ . aci iti eva aluk siddha÷ . aci iti ucyate . na ca atra ajÃdim paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . nanu ca uktam varïÃÓraye na asti pratyayalak«aïam iti . yadi và kÃni cit varïÃÓrayÃïi api pratyayalak«aïena bhavanti tathà ca idam api bhavi«yati . atha và aviÓe«eïa alukam uktvà hali na iti vak«yÃmi . yadi aviÓe«eïa alukam uktvà hali na iti ucyate bidÃnÃm apatyam bahava÷ mÃïavakÃ÷ bidÃ÷ atra api prÃpnoti . astu . puna÷ asya yuvabahutve vartamÃnasya luk bhavi«yati . puna÷ aluk kasmÃt na bhavati . samarthÃnÃm prathamasya gotrapratyayÃntasya aluk ucyate . na ca etat samarthÃnÃm prathamam gotrapratyayÃntam . kim tarhi . dvitÅyam artham upasaÇkrÃntam . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam atribharavÃjikà vasi«ÂhakaÓyapikà bh­gvaÇgirasikÃkutsakuÓikikà iti evamartham . #<gargabhÃrgavikÃgrahaïam và niyamÃrtham># . atha và gargabhÃrgavikÃgrahaïam niyamÃrtham bhavi«yati . etasya eva dvitÅyam artham upasaÇkrÃntasya aluk bhavati na anyasya iti . yat api ucyate ekavacanadvivacanÃntasya prav­ttau bahu«u lopa÷ yÆni vaktavya÷ . a¤ ya÷ bahu«u ya¤ ya÷ bahu«u iti ucyamÃna÷ luk na prÃpnoti . mà bhÆt evam a¤ ya÷ bahu«u ya¤ ya÷ bahu«u iti . a¤antam yad bahu«u ya¤antam yat bahu«u iti bhavi«yati . nanu ca uktam na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt . kÃÓyapapratik­taya÷ kÃÓyapÃ÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . laukikasya tatra gotrasya grahaïam na ca etat laukikam gotram . yadi a¤antam yad bahu«u ya¤antam yat bahu«u iti evam ucyate bidÃnÃm apatyam mÃïavaka÷ baida÷ baidau atra api prÃpnoti . aluk atra likam bÃdhi«yati . aluki ca k­te puna÷ luka÷ nimittam na asti iti k­tvà puna÷ luk na bhavi«yati . #<uktam vÃ># . kim uktam . Ãpatya÷ và gotram . paramaprak­te÷ ca Ãpatya÷ . ÃpatyÃt jÅvadvaæÓyÃt svÃrthe dvitÅya÷ yuvasa¤j¤a÷ . sa÷ ca astriyÃm . ekagotragrahaïÃnarthakyam ca . bahuvacanalopi«u ca siddham iti . tatra bidÃnÃm apatyam mÃïavaka÷ iti vig­hya bidaÓabdÃt dvyekayo÷ utpatti÷ bhavi«yati . baida÷ baidau . baidasya apatyam bahava÷ mÃïavakÃ÷ iti vig­hya bidaÓabdÃt bahu«u utpatti÷ bhavi«yati . bidà iti aviravikanyÃyena .

(P_4,1.90.1)  KA_II,242.15-23  Ro_III,562-563     #<yÆni luk aci iti cet pratyayasya ayathe«ÂaprasaÇga÷># . yÆni luk aci iti cet pratyayasya ayathe«Âam prÃpnoti . ani«Âe pratyaye avasthite luk . ani«Âapratyayasya Óravaïam prasjyeta . #<siddham tu aviÓe«eïa lugvacanam hali ca prati«edha÷># . siddham etat . katham . aviÓe«eïa lukam uktvà hali na iti vak«yÃmi . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam yÆni luk aci iti cet pratyayasya ayathe«ÂaprasaÇga÷ iti . na e«a÷ do«a÷. aci iti na e«Ã parasaptamÅ . kà tarhi . vi«ayasaptamÅ . ajÃdau vi«aye iti . tatra aci vi«aye luke k­te ya÷ yata÷ pratyaya÷ prÃpnoti sa÷ tata÷ bhavi«yati .

(P_4,1.90.2)  KA_II,242.24-243.19  Ro_III,563-565     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . #<prayojanam sauvÅragotrebhya÷ ïaÂhakchÃ÷># . ïa . phÃïÂÃh­te÷ apatyam mÃïavaka÷ phÃïÂÃh­ta÷ . phÃïÂah­tasya yÆna÷ chÃtrÃ÷ phÃïÂÃh­tÃ÷ . ïa . Âhak . bhÃgavitte÷ apatyam mÃïavaka÷ bhÃgavittika÷ . bhÃgavittikasya yÆna÷ chÃtrÃ÷ bhÃgavittÃ÷ . Âhak . tailÃyane÷ apatyam mÃïavaka÷ tailÃyanÅya÷ . tailÃyanÅya yÆna÷ chÃtrÃ÷ tailÃyanÅyÃ÷ . #<i¤ïyau sarvatra># . i¤ïyau sarvatra prayojanam . aupagave÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ aupagavÅyÃ÷ . v­ddhavadatideÓe sati i¤a÷ gotre iti aï prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . pratyÃkhyÃyate asau atideÓa÷ . katham yÃni prayojanÃni . tÃni j¤Ãpakena siddhÃni . yatkhacchÃntÃt tarhi i¤a÷ prayojanam . yat . ÓvaÓurasya apatyam ÓvaÓurya÷ . ÓvaÓuryasya apatyam ÓvÃÓuri÷ . ÓvÃÓure÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ ÓvÃÓurÃ÷ . yat . kha . kulasya apatyam kulÅna÷ . kulÅnasya apatyam kaulÅni÷ . kaulÅne÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ kaulÅnÃ÷ . kha . cha . svasu÷ apatyam svasrÅya÷ . svasrÅyasya apatyam svÃsrÅyi÷ . svÃsrÅye÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ svÃsrÅyÃ÷ . etÃni api hi na santi prayojanÃni . atra api yÆni ÓvaÓurya÷ kulÅna÷ svasrÅya÷ iti eva bhavitavyam . uktam etat aïi¤o÷ luki abrÃhmaïagotramÃtrÃt yuvapratyayasya upasaÇkhyÃnam iti . abrÃhmaïagotramÃtrÃt iti ucyate . na ca etat abrÃhmaïagotramÃtram . abrÃhmaïagotramÃtrÃt iti na ayam paryudÃsa÷ yat anyat brÃhmaïagotramÃtrÃt iti . kim tarhi prasajya ayam prati«edha÷ brÃhmaïagotramÃtrÃt na iti . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam mÃyuri÷ kÃpoti÷ kÃpi¤jali÷ iti evamartham . evam tarhi aïïyau sarvatra prayojanam . aï . glucukÃyane÷ apatyam mÃïavaka÷ glaucukÃyana÷ . glaucukÃyanasya yÆna÷ chÃtrÃ÷ glaucukÃyanÃ÷ . ïya÷ ca kÃpi¤jalÃdyartham . kÃpi¤jale÷ apatyam mÃïavaka÷ kÃpi¤jalÃdya÷ . tasya yÆna÷ chÃtrÃ÷ kÃpi¤jalÃdÃ÷ .

(P_4,1.90.3)  KA_II,243.20-244.27  Ro_III,565-569     #<prÃgdÅvyatodhikÃre yÆna÷ v­ddhavadatideÓa÷ >#. prÃgdÅvyatodhikÃre yÆna÷ v­ddhavadatideÓa÷ kartavya÷ . yuvà v­ddhavat bhavati iti vaktavyam . gÃrgyÃyaïÃnÃm samÆha÷ gÃrgyÃïakam . gÃrgyÃyaïÃnÃm kim cit gÃrgyÃïakam . gÃrgyÃyaïa÷ bhakti÷ asya gÃrgyÃyaïaka÷ . gotrÃÓraya÷ vu¤ yathà syÃt . yadi v­ddhavadatideÓa÷ kriyate aupagave÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ aupagavÅyÃ÷ iti i¤a÷ gotre iti aï prÃpnoti . yadi puna÷ yuvà v­ddhavat iti anena anutpatti÷ atidiÓyeta . katham puna÷ yuvà v­ddhavat iti anena anutpatti÷ Óakyà atide«Âum . vatinirdeÓa÷ ayam kÃmacÃra÷ ca vatinirdeÓe vÃkyaÓe«am samarthayitum . tat yathà : uÓÅnaravat madre«u yavÃ÷ . santi na santi iti . mÃt­vat asyÃ÷ kalÃ÷ . santi na santi iti . evam iha api yuvà v­ddhavat bhavati v­ddhavat na bhavati iti evam vÃkyaÓe«am samarthayi«yÃmahe . yatha gotre yuvapratyaya÷ na bhavati evam prÃgdÅvyatodhikÃre yÆni api na bhavati iti . tat vaktavyam . yadi api etat ucyate atha và etarhi yÆni luk iti etat na kriyate . katham tarhi phakphi¤o÷ anyatarasyÃm iti . phakphi¤vartÅ yuvà và v­ddhavat bhavati iti vak«yÃmi . yadà tarhi na v­ddhavat tadà gÃrgyÃyaïÃnÃm samÆha÷ gÃrgyÃïakam gÃrgyÃyaïÃnÃm kim cit gÃrgyÃïakam gÃrgyÃyaïa÷ bhakti÷ asya gÃrgyÃyaïaka÷ gotrÃÓraya÷ vu¤ na prÃpnoti . yadi puna÷ yuvà v­ddhavat iti anena artha÷ atidiÓyeta . prÃgdÅvyatodhikÃreyÆna÷ v­ddhavat artha÷ bhavati iti . tat vaktavyam . yadi api etat ucyate atha và etarhi yÆni luk iti etat na kari«yate . katham tarhi phakphi¤o÷ anyatarasyÃm iti . phakphi¤vartÅ yuvÃrtha÷ và v­ddhavat bhavati iti vak«yÃmi . yadà tarhi na v­ddhavat tadà gÃrgyÃyaïÃnÃm samÆha÷ gÃrgyÃïakam gÃrgyÃyaïÃnÃm kim cit gÃrgyÃïakam gÃrgyÃyaïa÷ bhakti÷ asya gÃrgyÃyaïaka÷ gotrÃÓraya÷ vu¤ na prÃpnoti . evam tarhi #<rÃjanyÃt vu¤ manu«yÃt ca j¤Ãpakam laukikam param># . yat ayam vu¤vidhau rÃjanyamanu«yayo÷ grahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ laukikam param gotragrahaïam iti . yuvà ca loke gotram iti upacaryate . kiÇgotra÷ asi mÃïavaka÷ . gÃrgyÃyaïa÷ . kiÇgotra÷ asi mÃïavaka÷ . vÃtsyÃyana÷ . yadi etat j¤Ãpyate aupagave÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ aupagavÅyÃ÷ gotrÃÓraya÷ i¤a÷ gotre iti aï prÃpnoti . sÃmuhike«u j¤Ãpakam . yadi sÃmuhike«u j¤Ãpakam gÃrgyÃyaïÃnÃm kim cit gÃrgyÃïakam gÃrgyÃyaïa÷ bhakti÷ asya gÃrgyÃyaïaka÷ gotrÃÓraya÷ vu¤ na prÃpnoti . vu¤vidhau j¤Ãpakam . vu¤vidhau j¤Ãpakam ÓÃlaÇke÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ ÓÃlaÇkÃ÷ i¤a÷ gotre iti aï na prÃpnoti . astu tarhi aviÓe«eïa . katham aupagave÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ aupagavÅyÃ÷ .gotreïa i¤am viÓe«ayi«yÃma÷ . gotre ya÷ i¤ vihita÷ iti .

(P_4,1.92.1)  KA_II,245.2-15  Ro_III,569-570     #<tasya idam iti apatye api># . tasya idam iti apatye api aï siddha÷ . tasyedaæviÓe«Ã÷ hi ete apatyam samÆha÷ vikÃra÷ tasya nivÃsa÷ iti . kim artham tarhi idam ucyate . #<bÃdhanÃrtham k­tam bhavet># . ye tasya bÃdhakÃ÷ tadbÃdhanÃrtham . katham puna÷ aÓai«ika÷ Óai«ikam bÃdheta . #<utsarga÷ Óe«a÷ eva asau >#. ya÷ hi utsarga÷ sa÷ api Óe«a÷ eva . atha etasmin bÃdhakabÃdhane sati kim prayojanam . #<v­ddhÃni asya prayojanam># . v­ddhÃni prayojayanti . bhÃno÷ apatyam bhÃnava÷ . ÓyÃmago÷ apatyam ÓyÃmagava÷ . katham puna÷ icchatà api apavÃda÷ prÃpnuvan Óakya÷ bÃdhitum . tasyagrahaïasÃmarthyÃt . kim idam bhavÃn adhyÃruhya tasyagrahaïasya eva prayojanam Ãha na puna÷ sarvasya eva yogasya . avaÓyam uttarÃtham arthanirdeÓa÷ kartavya÷ . samarthavibhakti÷ api tarhi avaÓyam uttarÃrtham pratinirde«Âavyà . evam tarhi yogavibhÃgakaraïasÃmarthyÃt . itarathà hi tasya apatyam ata÷ i¤ bhavati iti eva brÆyÃt .

(P_4,1.92.2)  KA_II,245.16-246.27  Ro_III,571-573     puæliÇgena ayam nirdeÓa÷ kriyate ekavacanÃntena ca . tena puæliÇgÃt eva utpatti÷ syÃt ekavacanÃntÃt ca . strÅnapuæsakaliÇgÃt dvivacanabahuvacanÃntÃt ca idam na syÃt . #<taddhitÃrthanirdeÓe liÇgavacanam apramÃïam tasya avivak«itatvÃt># . taddhitÃrthanirdeÓe liÇgavacanam apramÃïam . kim kÃraïam . tasya avivak«itatvÃt .  na atra nirdeÓa÷ tantram . katham puna÷ tena eva ca nÃma nirdeÓa÷  kriyate tat ca atantram syÃt . tatkÃrÅ ca bhavÃn taddve«Å ca . nÃntarÅyakatvÃt atra puæliÇgena nirdeÓa÷  kriyate ekavacanÃntena ca. avaÓyam kayà cit vibhaktyà kena cit vacanena nirdeÓa÷  kartavya  iti . tat yathà . ka÷  cit annÃrthÅ ÓÃlikalÃpam sapalÃlam satu«am Ãharati nÃntayÅyakatvÃt . sa÷  yÃvat Ãdeyam tÃvat ÃdÃya tu«apalÃlÃni uts­jati . tathà ka÷  cit mÃæsÃrthÅ matsyÃn sakaïÂakÃn saÓakalÃn Ãharati nÃntayÅyakatvÃt . sa÷  yÃvat Ãdeyam tÃvat ÃdÃya ÓakalakaïÂakÃn uts­jati . evam iha api nÃntarÅyakatvÃt puæliÇgena nirdeÓa÷  kriyate ekavacanÃntena ca. na hi atra nirdeÓa÷ tantram . #<sarvanÃmanirdeÓe viÓe«Ãsampratyaya÷ sÃmÃnyanirdeÓÃt># . sarvanÃmanirdeÓe viÓe«asya asampratyaya÷ . kim kÃraïam . sÃmÃnyanirdeÓÃt . sarvanÃmnà ayam nirdeÓa÷ kriyate . saranÃma ca sÃmÃnyavÃci . tena sÃmÃnyavÃcina÷ eva utpatti÷ syÃt . viÓe«avÃcina÷ na syÃt . #<sÃmÃnyacodanÃ÷ tu viÓe«e«u># . sÃmÃnyacodanÃ÷ tu viÓe«e«u avati«Âhante . tat yathà : gau÷ anÆbadhya÷ aja÷ agnÅ«omÅya÷ iti Ãk­tau coditÃyÃm dravye ÃrambhaïÃlambhanaprok«aïaviÓasanÃdÅni kriyante . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . asti kÃraïam yena etat evam bhavati . kim kÃraïam . asambhavÃt . Ãk­tau ÃrambhaïÃdÅnÃm sambhava÷ na asti iti k­tvà Ãk­tisahacarite dravye ÃrambhaïÃdÅni kriyante . idam api eva¤jÃtÅyakam eva . asambhavÃt sÃmÃnyavÃcina÷ utpattau viÓe«avÃcina÷ utpatti÷ bhavi«yati . #<apatyÃbhidhÃne strÅpuæliÇgasya aprasiddhi÷ napuæsakatvÃt># . apatyÃbhidhÃne strÅpuæliÇgasya aprasiddhi÷ . kim kÃraïam . napuæsakaliÇgatvÃt . apatyam napuæsakaliÇgam . tena napuæsakaliÇgasya eva abhidhÃnam syÃt . strÅpuæliÇgasya na syÃt . nanu ca idam purastÃt eva coditam parih­tam ca . utpatti÷ tatra codyate . iha puna÷ utpannena abhidhÃnam codyate . #<siddham tu prajanasya vivak«itatvÃt># . siddham etat . katham .  prajanasya vivak«itatvÃt . prajana÷ atra vivak«ita÷ sa÷ ca sarvaliÇga÷ . kim puna÷ kÃraïam samÃnÃyÃm prav­ttau apatyam napuæsakaliÇgam prajana÷ sarvaliÇga÷ . #<ekÃrthe ÓabdÃnyatvÃt d­«Âam liÇgÃnyatvam># . ekÃrthe ÓabdÃnyatvÃt liÇgÃnyatvam d­Óyate . tat yathà pu«ya÷ tÃrakÃ÷ nak«atram . geham kuÂÅ maÂha÷ iti . #<avayavÃnyatvÃt ca># . avayavÃnyatvÃt ca liÇgÃnyatvam d­Óyate . tat yathà kuÂÅ kuÂÅra÷ ÓamÅ ÓamÅra÷ Óuï¬Ã Óuï¬Ãra÷ . avayavÃnyatvÃt kila liÇgÃnyatvam syÃt kim puna÷ yatra ÓabdÃnyatvam api .

(P_4,1.93)  KA_II,247.2-251.11  Ro_III,574-590     kimartham idam ucyate . #<utpÃdayitÃram prati apatyayogÃt tasya ca vivak«itatvÃt ekavacanam gotre># . utpÃdayità utpÃdayità apatyena yujyate . tasya ca vivak«itatvÃt . utpÃdayitu÷ sa÷ ca abhisambandha÷ vivak«ita÷ . utpÃdayitÃram prati apatyayogÃt tasya ca abhisambandhasya vivak«itatvÃt utpÃdayitu÷ utpÃdayitu÷ apatyÃbhidhÃne aneka÷ pratyaya÷ prÃpnoti . i«yate ca eka÷ eva syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti ekavacanam gotre . evamartham idam ucyate . katham puna÷ j¤Ãyate utpÃdayità utpÃdayità apatyena yujyate iti . evam hi d­Óyate loke . pitÃmahasya utsaÇge dÃrakam ÃsÅnam ka÷ cit p­cchati kasya ayam iti . sa÷ Ãha devadattasya yaj¤adattasya và iti . utpÃdayitÃram vyapadiÓati na ÃtmÃnam . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . t#<atra pratyayÃntÃt gotre prati«edha÷ gotre niyatatvÃt># . tatra pratyayÃntÃt gotre prati«edha÷ vaktavya÷ . aupagavasya apatyam iti . kim kÃraïam . gotre niyatatvÃt . gotre hi ayam niyama÷ kriyate . tena ya÷ ca asau yathÃjÃtÅyaka÷ ca gotrapratyaya÷ prÃpnoti sa÷ eka÷ syÃt . ka÷ ca prÃpnoti . ya÷ pratyayÃntÃt . #<paramaprak­te÷ ca utpatti÷># . paramaprak­te÷ ca utpatti÷ vaktavyà . ayogÃt hi na prÃpnoti . etayo÷ ca eva parihÃra÷ paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ yÆni ca antarhite aprÃpti÷ iti tasya ca yathà tatpratyayÃntam . yathà tat eva vikÃrÃvayavapratyayÃntam dvitÅyam ca t­tÅyam ca vikÃram saÇkrÃmati evam iha api tat eva apatyapratyayÃntam dvitÅyam ca t­tÅyam ca apatyam saÇkrami«yati . bhavet siddham aupagavasya apatyam aupagava÷ yatra sa÷ eva anantara÷ i«yate sa÷ eva gotre . idam tu khalu na sidhyati gargasya apatyam gÃrgya÷ iti . atra hi anya÷ anantara÷ i«yate anya÷ gotre . #<striyÃm ca aniyama÷># . striyÃm ca yuvatyÃm niyama÷ na prÃpnoti . aupagavÅ mÃïavakÅ . niyamÃt hi strÅ paryudasyate eka÷ gotre gotrÃt yÆni astriyÃm iti . katarasmin pak«e ayam do«a÷ . utpÃdayitari apatyayukte . utpÃdayitari tÃvat apatyayukte na do«a÷ . utpÃdayitari hi apatyayukte na sarvata÷ utpattyà bhavitavyam . tatra niyama÷ na upapadyate . asati niyame na e«a÷ do«a÷ . sarve«u tarhi apatyayukte«u ayam do«a÷ . sarve«u hi apatyayukte«u sarvata÷ utpattyà bhavitavyam . tatra niyama÷ upapanna÷ bhavati . sati niyame e«a÷ do«a÷ . utpÃdayitari ca apatyayukte striyà yuvatyà abhidhÃnam na prÃpnoti . kim kÃraïam . gotrasa¤j¤Ã yuvasa¤Ãm bÃdhate . gotrÃt yÆni ca astriyÃm pratyaya÷ vidhÅyate . #<yÆni ca antarhite aprÃpti÷># . yÆni ca antarhite niyamasya aprÃpti÷ . gÃrgyÃyaïasya apatyam iti . katarasmin pak«e ayam do«a÷ . sarve«u apatyayukte«u . sarve«u apatyayukte«u tÃvat na do«a÷ . sarve«u hi apatyayukte«u sarvata÷ utpattyà bhavativyam . tatra niyama÷ upapanna÷ bhavati . sati niyame na e«a÷ do«a÷ . utpÃdayitari tarhi apatyayukte ayam do«a÷ . utpÃdayitari hi apatyayukte paramaprak­te÷ anantarÃt gotrÃt ca ayogÃt na prÃpnoti . yÆna÷ ca na prÃpnoti . kim kÃraïam . gotrÃt iti niyamÃt . santu tarhi  katham puna÷ j¤Ãyate sarve apatyayuktÃ÷ iti . evam hi yÃj¤ikÃ÷ paÂhanti . daÓapuru«ÃnÆkam yasya g­he ÓÆdrÃ÷ na vidyeran sa÷ somam pibet iti . yadi ca sarve apatyayuktÃ÷ bhavanti tata÷ etat upapannam bhavati . katham yat uktam pitÃmahasya utsaÇge dÃrakam ÃsÅnam ka÷ cit p­cchati kasya ayam iti . sa÷ Ãha devadattasya yaj¤adattasya và iti . utpÃdayitÃram vyapadiÓati na ÃtmÃnam iti . utpatti÷ tasya vivak«ità . sarve«Ãm na idam apatyam . devadatta÷ tu asya utpÃdayità iti . atha sarve«u apatyayukte«u kim anena kriyate eka÷ gotre iti . #<sarve«Ãm apatyayogÃt pratyayÃntÃt gotre prati«edhÃrtham eka÷ gotre># . sarve«Ãm apatyayogÃt pratyayÃntÃt gotre prati«edhÃrtham eka÷ gotre iti ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . na tu j¤Ãyate ka÷ eka÷ bhavati ya÷ và paramaprak­te÷ ya÷ và anantarÃt iti . #<niyamÃnupapatti÷ ca># . niyama÷ ca na upapadyate . kim kÃraïam . #<na hi ekasmin apatye anekapratyayaprÃpti÷># . na hi ekasmin apatye anekapratyaya÷ prÃpnoti . kim tarhi . #<apatyÃntare ÓabdÃntarÃt pratyayÃntaraprÃpti÷># . apatyÃntare apatyÃntara ÓabdÃntarÃt ÓabdÃntarÃt pratyayÃntaram pratyayÃntaram prÃpnoti . phakantÃt i¤ i¤antÃt phak iti phagi¤o÷ dÃÓatayÅ pratyayamÃlà prÃpnoti . katarasmin pak«e ayam do«a÷ . sarve«u apatyayukte«u . sarve«u apatyayukte«u tÃvat na do«a÷ . sarve«u hi apatyayukte«u sarvata÷ utpattyà bhavativyam . tatra niyama÷ upapanna÷ bhavati . sati niyame na e«a÷ do«a÷ . utpÃdayitari tarhi apatyayukte ayam do«a÷ . utpÃdayitari hi apatyayukte na sarvata÷ utpattyà bhavativyam . tatra niyama÷
na upapadyate . asati niyame e«a÷ do«a÷ . utpÃdayitari ca apatyayukte na do«a÷ . katham . #<apatyam samudÃya÷ cet niyama÷ atra samÅk«ita÷ . tasmin subahava÷ prÃptÃ÷ . niyama÷ asya bhavi«yati >#. apatyam iti sarvam upagvÃdipit­kam apatyam samÅk«itam . tasmin subahava÷ pratyayÃ÷ prÃptÃ÷ . niyama÷ asya bhavi«yati eka÷ gotre iti . yat api ucyate striyÃm ca aniyama÷ iti evam vak«yÃmi . gotrÃt yÆni pratyaya÷ bhavati . striyÃm na iti . evam api striyÃ÷ yuvatyÃ÷ abhidhÃnam na prÃpnoti . evam tarhi evam vak«yÃmi . gotrÃt yÆni pratyaya÷ bhavati . striyÃm luk . evam api aupagavÅ mÃïavikà anupasarjanÃt iti ÅkÃra÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam aï ya÷ anupasarjanam iti . aïantÃt anupasarjanÃt iti evam bhavi«yati . na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt . kÃÓak­tsnina proktà mÅmÃæsà kÃÓak­tsnÅ . tÃm adhÅte kÃÓak­tsnà brÃhmaïÅ . aïantÃt iti ÅkÃra÷ prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . adhyetryÃm abhidheyÃyÃm aïa÷ ÅkÃreïa bhavitavyam . ya÷ ca atra adhyetryÃm abhidheyÃyÃm aï lupta÷ sa÷ ya÷ ca ÓrÆyate utpanna÷ tasmÃt ÅkÃra÷ iti k­tvà puna÷ na bhavi«yati . iha tarhi aupagavÅ mÃïavikà bhÃryà asya aupagavÅbhÃrya÷ jÃtilak«aïa÷ puævadbhÃvaprati«edha÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam . v­ddhinimittasya iti evam bhavi«yati . ya÷ tarhi na v­ddhinimitta÷ . glucukÃyanÅ mÃïavikà bhÃryà asya glucukÃyanÅbhÃrya÷ . tasmÃt striyÃ÷ yuvatyÃ÷ yuvasa¤j¤Ã eva paryudasitavyà . tasyÃm ca paryudastÃyÃm gotrapratyayÃntam etat yÆni vartate . iha utpÃdayitari apatyayukte pratyayÃntÃt prati«edha÷ vaktavya÷ paramaprak­te÷ ca utpatti÷ vaktavyà . sarve«u apatyayukte«u pratyayÃntÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . #<tasmÃt prati«edha÷># . tasmÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . #<sa¤j¤ÃkÃribhya÷ và pratyayotpatti÷># . atha và sa¤j¤ÃkÃribhya÷ pratyayotpatti÷ vaktavyà . yadi sa¤j¤ÃkÃribhya÷ pratyayotpatti÷ ucyate katham gÃrgyÃyaïa÷ vÃtsyÃyana÷ iti . #<gotrÃt yÆni ca># . gotrÃt yÆni iti etat vaktavyam . #<tat ca jÃtyÃdiniv­ttyartham># . tat ca avaÓyam sa¤j¤ÃkÃrigrahaïam kartavyam . kim prayojanam . jÃtyÃdiniv­ttyartham . jÃtyÃdibhya÷ utpatti÷ mà bhÆt iti . jÃti÷ na vartate . saÇkhyà na vartate . sarvanÃma na vartate . jÃti÷ na vartate . kÃkasya apatyam kurarasya apatyam iti . saÇkhyà na vartate . navÃnÃm apatyam daÓÃnÃm apatyam iti . sarvanÃma na vartate . sarve«Ãm apatyam viÓve«Ãm apatyam iti . yat tÃvat ucyate jÃti÷ na vartate . kÃkasya apatyam kurarasya apatyam iti . yena eva hetunà eka÷ kÃka÷ tena eva hetunà dvitÅya÷ t­tÅya÷ ca kÃka÷ bhavi«yati . yat api ucyate saÇkhyà na vartate . navÃnÃm apatyam daÓÃnÃm apatyam iti . saÇkhyeyam apek«ya saÇkhyà pravartate . tat sÃpek«am sÃpek«am ca asamartham bhavati iti asÃmarthyÃt na bhavi«yati . yat api ucyate sarvanÃma na vartate . sarve«Ãm apatyam viÓve«Ãm apatyam iti . nirdeÓyam apek«ya sarvanÃma vartate . tat sÃpek«am sÃpek«am ca asamartham bhavati iti asÃmarthyÃt na bhavi«yati . yat tÃvat ucyate yena eva hetunà eka÷ kÃka÷ tena eva hetunà dvitÅya÷ t­tÅya÷ ca kÃka÷ bhavi«yati iti . na etat vivadÃmahe kÃka÷ na kÃka÷ iti . kim tarhi . yena eva hetunà etat vÃkyam bhavati kÃkasya apatyam kurarasya apatyam iti tena eva hetunà v­tti÷ api prÃpnoti . yad api ucyate saÇkhyeyam apek«ya saÇkhyà pravartate . tat sÃpek«am sÃpek«am ca asamartham bhavati iti . bhavati vai kasya cit arthÃt prakaraïÃt và apek«yam nirj¤Ãtam . yadà nirj¤Ãtam tadà v­tti÷ prÃpnoti . yad api ucyate  nirdeÓyam apek«ya sarvanÃma vartate . tat sÃpek«am sÃpek«am ca asamartham bhavati iti . bhavati vai kasya cit arthÃt prakaraïÃt và apek«yam nirj¤Ãtam . yadà nirj¤Ãtam tadà v­tti÷ prÃpnoti . evam tarhi anabhidhÃnÃt jÃtyÃdibhya÷ utpatti÷ na bhavi«yati . tat ca avaÓyam anabhidhÃnam ÃÓrayitavyam . kriyamÃïe api hi sa¤j¤ÃkÃrigrahaïe yatra jÃtyÃdibhya÷ utpadyamÃnena pratyayena arthasya abhidhÃnam bhavati bhavati tatra utpatti÷ . tat yathà . #<kuta÷ carati mÃyÆri÷ kena kÃpi¤jali÷ k­Óa÷ Ãheyena ca da«Âasya päci÷ sutamasa÷ mata÷># . tÃdÃyani÷ , yÃdÃyani÷ , kaimÃyani÷ iti . tat etat ananyÃrtham sa¤j¤ÃkÃrigrahaïam và kartavyam pratyayÃntÃt va prati«edha÷ vaktavya÷ . ubhayam na kartavyam . gotragrahaïam na kari«yate . eka÷ apatye pratyaya÷ bhavati iti eva . yadi ca idÃnÅm pratyayÃntÃt api pratyaya÷ syÃt na eka÷ apatye pratyaya÷ syÃt . yadi gotragrahaïam na kriyate katham gÃrgyÃyaïa÷ vÃtsyÃyana÷ iti . vaktavyam eva etat gotrÃt yÆni astriyÃm iti . atha api gotragrahaïam kriyate evam api na do«a÷ . na ekagrahaïena pratyaya÷ abhisambadhyate : eka÷ gotre pratyaya÷ bhavati iti . kim tarhi . prak­ti÷ abhisambadhyate :
ekà prak­ti÷ gotre pratyayam utpÃdayati . yadi ca idÃnÅm pratyayÃntÃt api pratyaya÷ syÃt na ekà prak­ti÷ gotre pratyayam utpÃdayet . atha và asthÃne ayam yatna÷ kriyate . na hi idam lokÃt bhidyate . loke sa¤khyÃm pravartamÃnÃm upacaranti eka÷ iti và prathama÷ iti và . yÃvat brÆyÃt prathama÷ apatye pratyayam utpÃdayati tÃvat eka÷ gotre iti .

(P_4,1.95)  KA_II,252.2-10  Ro_III,590-591     #<i¤a÷ v­ddhÃv­ddhÃbhyÃm phi¤phinau viprati«edhena># . i¤a÷ v­ddhÃv­ddhÃbhyÃm phi¤phinau bhavata÷ viprati«edhena . i¤a÷ avakÃÓa÷ dÃk«i÷ plÃk«i÷ . phi¤a÷ avakÃÓa÷ tÃdÃyani÷ yÃdÃyani÷ . iha ubhayam prÃpnoti  tÃpasÃyani÷ sÃmmitikÃyani÷ . phina÷ avakÃÓa÷ tvacÃyani÷ srucÃyani÷ . i¤a÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti glucukÃyani÷ mulucukÃyani÷ . phi¤phinau bhavata÷ viprati«edhena . iha kasmÃt na bhavati dÃk«i÷ plÃk«i÷ . bahulavacanÃt . #<tadrÃja÷ ca># . tadrÃja÷ ca i¤a÷ bhavati viprati«edhena . tadrÃjasaya avakÃÓa÷ aik«vaka÷ . i¤a÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti päcÃla÷ vaideha÷ vaidarbha÷ . tadrÃja÷ bhavati viprati«edhena .

(P_4,1.96)  KA_II,252.12-21  Ro_III,591-592     #<bÃhvÃdiprabh­ti«u ye«Ãm darÓanam gotrabhÃve laukike tata÷ anyatra te«Ãm prati«edha÷># . bÃhvÃdiprabh­ti«u ye«Ãm darÓanam gotrabhÃve laukike tata÷ anyatra te«Ãm prati«edha÷  vaktavya÷ . bÃho÷ apatyam bÃhi÷ . ya÷ hi bÃhu÷ nÃma bÃhava÷ tasya bhavati . na¬asya apatyam nìÃyana÷ . ya÷ hi na¬a÷ nÃma nìi÷ tasya bhavati . #<sambandhiÓabdapratyayÃnÃm tatsad­ÓÃt prati«edha÷># . sambandhiÓabdapratyayÃnÃm ca tatsad­ÓÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . ÓvaÓurasya apatyam ÓvaÓurya÷ . ya÷ hi ÓvaÓura÷ nÃma ÓvÃÓuri÷ tasya bhavati . pratyayagrahaïena na artha÷ . sambandhiÓabdÃnÃm tatsad­ÓÃt prati«edha÷ iti eva . idam api siddham bhavati . mÃt­pit­bhyÃm svasà . mÃt­«vasà . anyà mÃt­svasà iti .

(P_4,1.97)  KA_II,253.2-6  Ro_III,592-593     #<sudhÃt­vyÃsayo÷># . sudhÃt­vyÃsayo÷ iti vaktavyam : saudhÃtaki÷ , vayÃsaki÷ Óuka÷ . atyalpam idam ucyate . sudhÃt­vyÃsavaru¬ani«Ãdacaï¬ÃlabimbÃnÃm iti vaktavyam : saudhÃtaki÷ , vaiyÃsika÷ Óuka÷ , vÃru¬aki÷ , nai«Ãdaki÷ , cÃï¬Ãlaki÷ , baimbaki÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . prak­tyantarÃïi etÃni .

(P_4,1.98.1)  KA_II,253.8-254.3  Ro_III,593-594     kimartha÷ cakÃra÷ . svarÃrtha÷ . cita÷ anta÷ undÃtta÷ bhavati iti antodÃttatvam yathà syÃt . atha ¤akÃra÷ kimartha÷ . ¤akÃra÷ v­ddhyartha÷ . ¤ïiti iti v­ddhi÷ yathà syÃt . ekena kakÃreïa ubhayam siddham . avaÓyam atra viÓe«aïítha÷ anya÷ anubandha÷ kartavya÷ . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . vrÃtacpha¤o÷ astriyÃm iti . phaka÷ iti hi ucyamÃne nìÃyana÷ atra api prasajyeta . atha api pha¤a÷ iti ucyate evam api ÃÓvÃyana÷ atra api prasajyeta . tasmÃt cakÃra÷ eva kartavya÷ antodÃttatvam api yathà syÃt . cakÃre ca idÃnÅm viÓe«aïÃrthe kriyamÃïe avaÓyam v­ddhyartha÷ anya÷ anubandha÷ kartavya÷ . sa÷ ca ¤akÃra÷ eva kartavya÷ sÆtrabheda÷ mà bhÆt iti . atha kriyamÃne api vai cakÃre antodÃttatvam na prÃpnoti . kim kÃraïam . paratvÃt ¤niti iti ÃdyudÃttatvam prÃpnoti . citkaraïasÃmarthyÃt antodÃttatvam bhavi«yati . ¤itkaraïasÃmarthyÃt ÃdyudÃttatvam prÃpnoti . asti anyat ¤itkaraïe prayojanam . kim . v­ddhyartha÷ ¤akÃra÷ . citkaraïe api tarhi anyat prayojanam asti . kim . viÓe«aïÃrtha÷ cakÃra÷ . Óakya÷ atra viÓe«aïÃrtha÷ anya÷ anubandha÷ ÃsaÇktum . tatra cakÃrÃnurodhÃt antodÃttatvam bhavati . v­ddhyartha÷ api tarhi anya÷ Óakya÷ anubandha÷ ÃsaÇktum . tatra ¤akÃrÃnurodhÃt ÃdyudÃttatvam prÃpnoti . evam tarhi svare yogavibhÃga÷ kari«yate . idam asti . cita÷ . cita÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati . tata÷ taddhitasya . taddhitasya ca cita÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti . kimartham idam . paratvÃt ¤niti iti ÃdyudÃttatvam prÃpnoti . tadbÃdhanÃrtham . tata÷ kita÷ . kita÷ taddhitasya anta÷ udÃtta÷ bhavati . kim puna÷ atra svarÃrthena cakÃreïa anubandhena yÃvatà cpha¤antÃt ¤ya÷ vidhÅyate . tatra ¤niti iti ÃdyudÃttatvena bhavitavyam . na etat asti . bahu«u lope k­te antodÃttatvam yathà syÃt . kau¤cÃyanÃ÷ iti .

(P_4,1.98.2)  KA_II,254.4-14  Ro_III,594-595     iha ke cit dvyekayo÷ phya¤am vidadhati bahu«u ca phakam ke cit cpha¤antÃt ¤yam . kim atra nyÃyyam . ¤yavacanam eva nyÃyyam . dvyekayo÷ hi phya¤i sati bahu«u ca phaki krau¤jÃyanÃnÃm apatyam mÃïavaka÷ kau¤jÃyanya÷ kau¤jÃyanyau kena yaÓabda÷ ÓrÆyeta . dvyekayo÷ iti ucyamÃna÷ na prÃpnoti . iha kau¤jÃyanasya apatyam bahava÷ mÃïavakÃ÷ kau¤jÃyanÃ÷ kena ya Óabda÷ na ÓrÆyeta . dvyekayo÷ iti ucyamÃna÷ prÃpnoti . tat etat katham k­tvà ¤yavacanam jyÃya÷ bhavati . yadi tat na asti . Ãpatya÷ và gotram . paramaprak­te÷ ca Ãpatya÷ . ÃpatyÃt jÅvava¤ÓyÃt svÃrthe dvitÅya÷ yuvasa¤j¤a÷ sa÷ ca astriyÃm . ekogotragrahaïÃnarthakyam ca bahuvacanalopi«u ca siddham iti . sati hi tasmin dvyekayo÷ api phya¤i sati bahu«u ca phaki na do«a÷ bhavati . tatra kau¤jÃyanÃnÃm apatyam mÃïavaka÷ iti vig­hya ku¤jaÓabdÃt dvyekayo÷ utpatti÷ bhavi«yati . kau¤jÃyanya÷ kau¤jÃyanyau . kau¤jÃyanasya apatyam bahava÷ mÃïavakÃ÷ iti vig­hya ku¤jaÓabdÃt bahu«u utpatti÷ bhavi«yati . kau¤jÃyanÃ÷ iti .

(P_4,1.104)  KA_II,254.16-27  Ro_III,595-596     an­«yÃnantarye iti ucyate . tatra idam sidhyati kauÓika÷ viÓvÃmitra÷ iti . kim kÃraïam . viÓvÃmitra÷ tapa÷ tepe na an­«hi÷ syÃm iti . tatrabhavÃn ­«i÷ sampanna÷ . sa÷ puna÷ tapa÷ tepe na an­«he÷ putra÷ syÃm iti . tatrabhavÃn gÃdhi÷ api ­«i÷ sampanna÷ . sa÷ puna÷ tapa÷ tepe na an­«he÷ pautra÷ syÃm iti . tatrabhavÃn kuÓika÷ api ­«i÷ sampanna÷ . tat etat ­«yÃnantaryam bhavati . tatra an­«yÃnantarye iti prati«edha÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate ­«yÃnantarye na bhavati iti . katham tarhi . ­«au anantare na iti . yadi evam . #<an­«yÃnantaryavacanam anarthakam sa¤j¤ÃgotrÃdhikÃrÃt># . an­«yÃnantaryavacanam anarthakam . kim kÃraïam . sa¤j¤ÃgotrÃdhikÃrÃt . sa¤j¤Ãgotre iti vartate . ka÷ prasaÇga÷ yat anantere syÃt . na eva prÃpnoti na artha÷ prati«edhena . evam tarhi siddhe sati yat an­«yÃnantarye iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bidÃdi«u ye an­«aya÷ paÂhante te«Ãm anantare api v­tti÷ bhavati . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . nÃnÃndra÷ pautra÷ dauhitra÷ iti etat siddham bhavati .

(P_4,1.108)  KA_II,255.2-4  Ro_III,596-597     kimartham idam ucyate na gargÃdibhya÷ ya¤ iti eva siddham . luk striyÃm iti vak«yÃmi iti . yadi puna÷ tatra eva ucyeta . na evam Óakyam . ÃÇgirasagrahaïam hi vicchidyeta .

(P_4,1.112)  KA_II,255.6-24  Ro_III,597-598     kimartham ÓivÃdibhya÷ aï vidhÅyate na yathÃvihitam eva ucyeta . ÓivÃdibhya÷ yathÃvihitam iti iyati ucyamÃne i¤ prasajyeta . i¤ ato yathÃvihita÷ . punarvacanam idÃnÅm kimartham syÃt . punarvacanam idÃnÅm kimartham syÃt . ye tasya bÃdhakÃ÷ tadbÃdhanÃrtham . sa÷ vai na asti ya÷ tam bÃdheta . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt ya÷ vihita÷ na ca prÃpnoti sa÷ bhavi«yati . ka÷ ca asau . aï eva . uttarÃrtham tarhi : av­ddhÃbhya÷ nadÅmÃnu«Åbhya÷ tannÃmikÃbhya÷ iti . atra yathÃvihitam iti iyati ucyamÃne ¬hak prasjyeta . ¬hak ata÷ yathÃvihita÷ . punarvacanam idÃnÅm kimartham syÃt . ye tasya bÃdhakÃ÷ tadbÃdhanÃrtham . sa÷ vai na asti ya÷ tam bÃdheta . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt ya÷ vihita÷ na ca prÃpnoti sa÷ bhavi«yati . ka÷ ca asau . aï eva . uttarÃrtham eva tarhi : ­«yandhakav­«ïikurubhya÷ ca iti . atra yathÃvihitam iti iyati ucyamÃne i¤ prasjyeta . i¤ ata÷ yathÃvihita÷ . punarvacanam idÃnÅm kimartham syÃt . ye tasya bÃdhakÃ÷ tadbÃdhanÃrtham . sa÷ vai na asti ya÷ tam bÃdheta . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt ya÷ vihita÷ na ca prÃpnoti sa÷ bhavi«yati . ka÷ ca asau . aï eva . uttarÃrtham eva tarhi : mÃtu÷ ut saÇkhyÃsambhadrapÆrvÃyÃ÷ , kanyÃyÃ÷ kanÅna ca iti . atra yathÃvihitam iti iyati ucyamÃne ¬hak prasjyeta . ¬hak ata÷ yathÃvihita÷ . punarvacanam idÃnÅm kimartham syÃt . mÃtu÷ ukÃram vak«yÃmi kanyÃyÃ÷ kanÅnabhÃvam iti . yadi etÃvat prayojanam syÃt tatra eva ayam brÆyÃt : strÅbhya÷ ¬hak , mÃtu÷ ukÃra÷ , kanyÃyÃ÷ ca kanÅnabhÃva÷ iti . idam tarhi prayojanam : ayam ­«Âi«eïaÓabda÷ ÓivÃdi«u paÂhyate . tatra yathÃvihitam iti iyati ucyamÃne i¤ prasajyeta . tam paratvÃt senÃntÃt ïya÷ bÃdheta . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt i¤ prasajyeta . punaraïgrahaïÃt aï eva bhavati 

(P_4,1.114)  KA_II,256.2-257.15  Ro_III,559-601     #<­«istryaïa÷ ¬hag¬hrakau viprati«edhena># . ­«istryaïa÷ ¬hag¬hrakau bhavata÷ viprati«edhena . ­«yaïa÷ avakÃÓa÷ : vÃsi«Âha÷, vaiÓvÃmitra÷ . ¬haka÷ avakÃÓa÷ : duli dauleya÷, bali bÃleya÷ . iha ubhayam prÃpnoti : atri , Ãtreya÷ . stryaïa÷ avakÃÓa÷ : makandikà mÃkandika÷ . ¬hraka÷ avakÃÓa÷ : kÃïikera÷ . iha ubhayam prÃpnoti : pauïikera÷ , maudgalikera÷ . ¬hag¬hrakau bhavata÷ viprati«edhena . #<dvyaca÷ ¬haka÷ ¬hrag¬ha¤au># . dvyaca÷ ¬hak bhavati iti etasmÃt ¬hrag¬ha¤au bhavata÷ viprati«edhena . dvyaca÷ ¬hak bhavati iti asya avakÃÓa÷ : dÃtteya÷ , gaupteya÷ . ¬hraka÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti : naÂÅ nÃÂera÷ , dÃsÅ dÃsera÷ . ¬ha¤a÷ avakÃÓa÷ : kÃmaï¬aleya÷ , bhÃdrabÃheya÷ . ¬haka÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti : jambÆ jÃmbeya÷ . ¬hrag¬ha¤au bhavata÷ viprati«edhena . #<na và ­«yaïa÷ punarvacanam anyaniv­ttyartham># . na và e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ ya÷ ayam ­«yaïa÷ ¬haka÷ ca . kim kÃraïam . ­«yaïa÷ punarvacanam anyaniv­ttyartham . siddha÷ atra aï utsargeïa eva . tasya punarvacane etat prayojanam ye anye tadapavÃdÃ÷ prÃpnuvanti tadbÃdhanÃrtham . sa÷ yathà eva tadapavÃdam i¤am bÃdhate evam ¬hakam api bÃdheta . #<tasmÃt ­«ibhya÷ aïvidhÃne atryÃdiprati«edha÷># . tasmÃt ­«ibhya÷ aïvidhÃne atryÃdiprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti evam ayam ­«yaï i¤am bÃdhi«yate ¬hakam na bÃdhi«yate . ayam ca api ayukta÷ viprati«edha÷ ya÷ ayam ¬haka÷ ¬rag¬ha¤o÷ ca. kim kÃraïam . #<¬haka÷ punarvacanam anyaniv­ttyartham >#. siddha÷ atra ¬hak strÅbhya÷ ¬hak iti eva . tasya punarvacane etat prayojanam ye anye tadapavÃdÃ÷ prÃpnuvanti tadbÃdhanÃrtham . sa÷ yathà eva tadapavÃdam tannÃmikÃïam bÃdhate evam ¬hag¬hra¤au api bÃdheta . #<tasmÃt tannÃmikÃïi advyaca÷># . tasmÃt tannÃmikÃïi advyaca÷ iti vaktavyam . na vaktavyam . madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti evam ayam ¬hak tannÃmikÃïam tadapavÃdam bÃdhi«yate ¬hrag¬ha¤au na bÃdhi«yate . #<­«yandhakav­«ïikurvaïa÷ senÃntÃt ïya÷># .  ­«yandhakav­«ïikurvaïa÷ senÃntÃt ïya÷ bhavati viprati«edhena . ­«yaïa÷ avakÃÓa÷ : vÃsi«Âha÷, vaiÓvÃmitra÷ . ïyasya avakÃÓa÷ : píi«eïya÷, vÃri«eïya÷ . jÃtasena÷ nÃm ­«i÷ tasmÃt ubhayam prÃpnoti . ïya÷ bhavati viprati«edhena . andhakÃïa÷ avakÃÓa÷ : ÓvÃphalka÷, Óvaitraka÷ . ïyasya sa÷ eva . ugrasena÷ nÃma andhaka÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . ïya÷ bhavati viprati«edhena : augrasenya÷ . v­«ïyaïa÷ avakÃÓa÷ : vÃsudeva÷ , bÃladeva÷ . ïyasya sa÷ eva . v«vaksena÷ nÃma v­«ïi÷ tasmÃt ubhayam prÃpnoti . ïya÷ bhavati viprati«edhena : vai«vaksenya÷ . kurvaïa÷ avakÃÓa÷ : nÃkula÷ , sÃhadeva÷ . ïyasya sa÷ eva . bhÅmasena÷ nÃma kuru÷ tasmÃt ubhayam prÃpnoti . ïya÷ bhavati viprati«edhena : bhaimasenya÷ . senÃntÃt ïya÷ bhavati viprati«edhena jÃtogravi«vagbhÅmebhya÷ iti vaktavyam

(P_4,1.115)  KA_II,257.17-19  Ro_III,601     kimartham strÅliÇgena nirdeÓa÷ kriyate na saÇkhyÃsambhadrapÆrvasya iti eva ucyeta . strÅliÇga÷ ya÷ mÃt­Óabda÷ tasmÃt yathà syÃt . iha mà bhÆt : sammimÅte sammÃtÃ, sammÃtu÷ apatyam sÃmmÃtra÷ iti 

(P_4,1.116)  KA_II,257.21-258.2  Ro_III,601-602     idam viprati«iddham . ka÷ viprati«edha÷ . apatyam iti vartate . yadi ca kanyà na apatyam atha apatyam na kanyà . kanyà ca apatyam ca iti viprati«iddham . na etat viprati«iddham . katham . kanyÃÓabda÷ ayam puæsà abhisambandhapÆrvake samprayoge nivartate . yà ca idÃnÅm prÃk abhisambandhÃt puæsà saha samprayogam gacchati tasyÃm kanyÃÓabda÷ vartate eva . kanyÃyÃ÷ kanyoktÃyÃ÷ kanyÃbhimatÃyÃ÷ sudarÓanÃyÃ÷ yat apatyam sa÷ kÃnÅna÷ iti . 

(P_4,1.120)  KA_II,258.3-15  Ro_III,603-604     idam sarve«u eva strÅgrahaïe«u vicÃryate . strÅpratyayagrahaïam và syÃt strÅÓabdagrahaïam và stryarthagrahaïam và . kim ca ata÷ . yadi Óabdagrahaïam arthagrahaïam và i¬avi¬ ai¬advi¬ p­th pÃrtha÷ uÓij ÃuÓija÷ Óarat ÓÃradasa÷ atra api prÃpnoti . atha pratyayagrahaïam  laikhÃbhreya÷ vaimÃtreya÷ iti na sidhyati . astu pratyayagrahaïam . katham laikhÃbhreya÷ vaimÃtreya÷ iti . ÓubhrÃdi«u pÃÂha÷ kari«yate . #<va¬avÃyÃ÷ v­«e vÃcye># . va¬avÃyÃ÷ v­«e vÃcye ¬hak vaktavya÷ . va¬avÃyÃ÷ v­«a÷ vìaveya÷ .

(P_4,1.128)  KA_II,258.19-24  Ro_III,604     #<caÂakÃyÃ÷ pulæliÇganirdeÓa÷># . caÂakÃyÃ÷ pulæliÇgena nirdeÓa÷ kartavya÷ . iha api yathà syÃt . caÂakasya apatyam cÃÂakaira÷ . yadi pulælingnirdeÓa÷ kriyate caÂakÃyà apatyam cÃÂakaira÷ iti na sidhyati . prÃtipadikagrahaïe liÇgaviÓi«Âasya api grahaïam bhavati iti evam bhavi«yati . #<striyÃm apatye luk># . striyÃm apatye luk vaktavya÷ . caÂakÃyÃ÷ apatyam strÅ caÂakà .

(P_4,1.130)  KA_II,259.2-6  Ro_III,604     #<Ãragvacanam anarthakam rakà siddhatvÃt># . Ãragvacanam anarthakam . kim kÃraïam . rakà siddhatvÃt . godhà ÃkÃrÃntà rak ca pratyaya÷ . evam tarhi siddhe sati yat Ãrakam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyebhya÷ api ayam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . mauï¬Ãra÷ jÃï¬Ãra÷ pÃï¬Ãra÷ iti etat siddham bhavati iti .

(P_4,1.131)  KA_II,259.8  Ro_III,604     k«udrÃbhya÷ iti ucyate . kà k«udrà nÃma . aniyatapuæskà aÇgahÅnà và .

(P_4,1.133)  KA_II,259.10-11  Ro_III,605     kena vihite pit­«vasu÷ ¬haki lopa÷ iti ucyate . etat eva j¤Ãpayati bhavati pit­«vasu÷ ¬hak iti yat ayam ¬haki lopam ÓÃsti .

(P_4,1.134))  KA_II,259.13-15  Ro_III,605     ¬haki lopa÷ iti ucyate . tatra idam na sidhyati mÃt­«vasrÅya÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . evam vak«yÃmi . pit­«vasu÷ chaï ¬haki lopa÷ . tata÷ mÃt­«vasu÷ ca . pit­«vasu÷ yat uktam tat mÃt­«vasu÷ bhavati iti . kim puna÷ tat . chaï ¬haki lopa÷ ca .

(P_4,1.137)  KA_II,259.17-19  Ro_III,605     #<rÃj¤a÷ apatye jÃtigrahaïam># . rÃj¤a÷ apatye jÃtigrahaïam kartavyam . rÃjanya÷ nÃma jÃti÷ . kva mà bhÆt . rÃjana÷ iti .

(P_4,1.145)  KA_II,260.2-6  Ro_III,606     #<vyanvacanam anarthakam pratyayÃrthÃbhÃvÃt># . vyanvacanam anarthakam . kim kÃraïam . pratyayÃrthÃbhÃvÃt . kim idam pratyayÃrthÃbhÃvÃt iti . apatyÃrthÃbhÃvÃt . apatyam iti vartate anapatye ca api sapatne bhrÃt­vyaÓabda÷ vartate . pÃpmanà bhrÃt­vyeïa iti . astu tÃvat apatyam sapatna÷ ca tatra bhrÃt­vya÷ iti . katham pÃpmanà bhrÃt­vyeïa iti . upamÃnÃt siddham . bhrÃt­vya÷ iva bhrÃt­vya÷ .

(P_4,1.147)  KA_II,260.8-261.6  Ro_III,606-608     kimartha÷ ïakÃra÷ . v­ddhyartha÷ . ¤ïiti iti v­ddhi÷ yathà syÃt . gÃrga÷ jÃlma÷ . #<gotrastriyÃ÷ pratyayasya ïitkaraïÃnarthakyam v­ddhatvÃt prÃtipadikasya># . gotrastriyÃ÷ pratyayasya ïitkaraïam anarthakam . kim kÃraïam .  v­ddhatvÃt prÃtipadikasya . v­ddham eva etat prÃtipadikam . lugartha÷ tarhi ïakÃra÷ kartavya÷ . yat lugantam av­ddham tatra v­ddhi÷ yathÃt syÃt . vÃtaï¬a÷ jÃlma÷ . #<lugartham iti cet na lukprati«edhÃt># . lugartham iti cet tat na . kim kÃraïam .  lukprati«edhÃt . prati«idhyate atra luk gotre aluk aci iti . vyavahitatvÃt aprati«edha÷ . ÅkÃreïa vyavahitatvÃt prati«edha÷ na prÃpnoti . #<vyavahitatvÃt aprati«edha÷ iti cet na puævadbhÃvÃt># . vyavahitatvÃt aprati«edha÷ iti cet tat na . kim kÃraïam . puævadbhÃvÃt . puævadbhÃva÷ atra bhavati bhasya taddhite a¬he puævadbhÃva÷ bhavati iti . #<phinartham tu># . phinartham tu ïakÃra÷ kartavya÷ . yat phinantam av­ddham tatra v­ddhi÷ yathà syÃt . glaucukÃyana÷ jÃlma÷ . #<puævadbhÃvaprati«edhÃrtham ca># . puævadbhÃvaprati«edhÃrtham ca ïakÃra÷ kartavya÷ . gÃrgà bhÃryà asya gÃrgÃbhÃrya÷ . v­ddhinimittasya iti puævadbhÃvaprati«edha÷ yathà syÃt . #<gotrÃt yÆni astriyÃm iti vacanÃt aprayojanam># . gotrÃt yÆni astriyÃm iti vacanÃt aprayojanam etat bhavati . na asti gÃrgà . #<avaæÓyatvÃt và striyÃ÷ prayojanam># . avaæÓyatvÃt và striyÃ÷ prayojanam etat bhavati . na strÅ vaæÓyà . asti gÃrgà strÅ . apara÷ Ãha : dvau eva vaæÓau mÃt­vaæÓa÷ pit­vaæÓa÷ ca . yÃvatà mÃt­vaæÓa÷ api asti na asti gÃrgà .

(P_4,1.148)  KA_II,261.8-10  Ro_III,609     gotrastriyÃ÷ v­ddhÃt Âhak phe÷ cha ca phÃïÂÃh­ti ime catvÃra÷ yogÃ÷ . tatra traya÷ kutsane trtaya÷ sauvÅragotre . Ãdya÷ yoga÷ kutsane eva . para÷ sauvÅragotre eva .

(P_4,1.150)  KA_II,261.12-21  Ro_III,609-610     kimartha÷ ïakÃra÷ . v­ddhyartha÷ . ¤ïiti iti v­ddhi÷ yathà syÃt . phÃïÂÃh­ta÷ . #<phÃïÂÃh­te÷ pratyayasya ïitkaraïÃnarthakyam v­ddhatvÃt prÃtipadikasya># . phÃïÂÃh­te÷ pratyayasya ïitkaraïam anarthakam . kim kÃraïam . v­ddhatvÃt prÃtipadikasya . v­ddham eva etat prÃtipadikam . #<puævadbhÃvaprati«edhÃrtham tu># . puævadbhÃvasya prati«edhÃrtha÷ ïakÃra÷ kartavya÷ . phÃïÂÃh­tà bhÃryà asya phÃïÂÃh­tabhÃrya÷ . v­ddhinimittasya iti puævadbhÃvaprati«edha÷ yathà syÃt iti . uktam và . kim uktam . gotrÃt yÆni astriyÃm iti vacanÃt aprayojanam . avaæÓyatvÃt và striyÃ÷ prayojanam iti .

(P_4,1.151)  KA_II,262.2-11  Ro_III,610-611     #<vÃmarathasya kaïvÃdivat svaravarjam># . vÃmarathasya kaïvÃdivadbhÃva÷ vaktavya÷ . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha .  svaram varjayitvà . kim prayojanam . vÃmarathyasya chÃtrÃ÷ vÃmarathÃ÷ . kaïvÃdibhya÷ gotre iti aï yathà syÃt . yadi kaïvÃdivat iti ucyate pratyayÃÓrayam anatidi«Âam bhavati . tatra ka÷ do«a÷ . vÃmarathÃ÷ . bahu«u lopa÷ na prÃpnoti . vÃmarathÃnÃm saÇgha÷ . saÇghÃÇkalak«aïe«u a¤ya¤i¤Ãm aï iti aï na prÃpnoti . yadi puna÷ ya¤vat iti ucyeta . evam api prak­tyÃÓritam anatidi«Âam bhavati . tatro ka÷ do«a÷ . vÃmarathyasya chÃtrÃ÷ vÃmarathÃ÷ . kaïvÃdibhya÷ gotre iti aï na prÃpnoti . astu tarhi kaïvÃdivat iti eva . katham vÃmarathÃ÷ vÃmarathÃnÃm saÇgha÷ iti . yat ayam svaravarjam iti Ãha tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ pratyayÃÓritam api atidi«Âam bhavati iti .

(P_4,1.153)  KA_II,262.13-20  Ro_III,611-612     #<udÅcÃm a¤vidhau tak«ïa÷ aïvacanam># . udÅcÃm a¤vidhau tak«ïa÷ aï vaktavya÷ . tÃk«ïa÷ . yadi puna÷ ayam tak«anÓabda÷ ÓivÃdi«u paÂhyeta . #<ÓivÃdi÷ iti cet ïyavidhi÷># . ÓivÃdi÷ iti cet ïya÷ vidheya÷ . tÃk«ïya÷ iti . #<siddham tu udÅcÃm và ïyavacanÃt># . siddham etat . katham . udÅcÃm và ïyavacanÃt . udÅcÃm và ïya÷ bhavati iti vaktavyam . ïyena mukte ya÷ yata÷ prÃpnoti sa÷ tata÷ bhavi«yati .

(P_4,1.155)  KA_II,262.22-263.15  Ro_III,612-613     kim idam kausalyakÃrmÃryayo÷ vik­tayo÷ grahaïam kriyate . evam vik­tÃbhyÃm yathà syÃt . atyalpam idam ucyate : kausalyakÃrmÃryÃbhyÃm ca iti . #<phi¤prakaraïe dagukosalakarmÃracchÃgav­«aïÃm yu ca># . phi¤prakaraïe dagukosalakarmÃracchÃgav­«aïÃm yu ca iti vaktavyam . dagu dÃgavyÃyani÷ kosala kausalyÃyani÷ karmÃra karmÃryÃyaïi÷ chÃga chÃgyÃyani÷ v­«a vÃr«yÃyaïi÷ . yadi yu kriyate yuÂi k­te anÃditvÃt ÃdeÓa÷ na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . yu kriyatÃm ÃdeÓa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt ÃdeÓa÷ . nitya÷ yu . k­te api ÃdeÓe prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . yu api anitya÷ . anyasya k­te ÃdeÓe prÃpnoti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . antaraÇga÷ tarhi yu . kà antaraÇgatà . utpattisanniyogena yu ucyate . utpanne pratyaye prak­tipratyayau ÃÓritya aÇgasya ÃdeÓa÷ ucyate . ÃdeÓa÷ api antaraÇga÷ . katham . vak«yati etat ÃyanÃdi«u upadeÓivadvacanam svarasiddhyartham iti . anavakÃÓa÷ tarhi yu . evam tarhi pÆrvÃnta÷ kari«yate . yadi pÆrvÃnta÷ kriyate dÃgavyÃyani÷ o÷ guïa÷ na prÃpnoti . astu tarhi parÃdi÷ eva . nanu ca uktam yuÂi k­te anÃditvÃt ÃdeÓa÷ na prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . siddham tu Ãdi«Âasya yu¬vacanÃt . siddham etat . katham . Ãdi«Âasya yu¬vacanÃt . yu ca Ãdi«Âasya iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . cena sanniyoga÷ kari«yate . yu ca . kim ca . yat ca anyat prÃpnoti . kim ca anyat prÃpnoti . ÃdeÓa÷ iti .

(P_4,1.158)  KA_II,263.17-264.10  Ro_III,613-614     yadi puna÷ ayam ku parÃdi÷ kriyeta . #<kuÂi pratyayÃde÷ ÃdeÓÃnupapatti÷ anÃditvÃt># . kuÂi sati pratyayÃde÷ ÃdeÓa÷ na upapadyate . kim kÃraïam . anÃditvÃt . kuÂi sati anÃditvÃt ÃdeÓa÷ na prÃpnoti . evam tarhi pÆrvÃnta÷ kari«yate . pÆrvÃnte nalopavacanam . yadi pÆrvÃnta÷ kriyate nalopa÷ vaktavya÷ . cÃrmikÃyaïi÷ vÃrmikÃyaïi÷ . nalopa÷ prÃtipadikÃntasya iti nalopa÷ na prÃpnoti . parÃdau puna÷ sati nalopa÷ prÃtipadikÃntasya iti nalopa÷ sidhyati . astu tarhi parÃdi÷ eva . nanu ca uktam kuÂi sati anÃditvÃt ÃdeÓa÷ na prÃpnoti . siddham tu Ãdi«Âasya ku¬vacanÃt . siddham etat . katham . ku ca Ãdi«Âasya iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . cena sanniyoga÷ kari«yate . ku ca . kim ca . yat ca anyat prÃpnoti . kim ca anyat prÃpnoti . ÃdeÓa÷ . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam pÆrvÃnte nalopavacanam iti . kriyate etat nyÃse eva carmivarmiïo÷ nalopa÷ ca iti .  #<kÃribhya÷ i¤a÷ agotrÃt phi¤ viprati«edhena># . kÃribhya÷ i¤ bhavati iti etasmÃt agotrÃt phi¤ bhavati viprati«edhena . kÃribhya÷ i¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ ÃyaskÃri÷ lauhakÃri÷ . phi¤a÷ avakÃÓa÷ tÃpasÃyani÷ sÃmmitikÃyani÷ . iha ubhayam prÃpnoti . nÃpitÃyani÷ . phi¤ bhavati viprati«edhena .

(P_4,1.161)  KA_II,264.12-21  Ro_III,614-615     yadi «uk pÆrvÃnta÷ kriyate mÃnu«Ã÷ bahu«u lopa÷ prÃpnoti . mÃnu«ÃïÃm saÇgha÷ saÇghÃÇkalak«aïe«u a¤ya¤i¤Ãm it aï prÃpnoti . astu tarhi parÃdi÷ . yadi parÃdi÷ mÃnu«Å a¤antÃt ÅkÃra÷ na prÃpnoti . astu tarhi pÆrvÃnta÷ eva . katham mÃnu«Ã÷ mÃnu«ÃïÃm saÇgha÷ iti . ubhayatra laukikasya gotrasya grahaïam na ca etat laukikam gotram . iha tarhi mÃnu«yakam iti hala÷ taddhitasya iti lopa÷ prÃpnoti . parÃdau api e«a÷ do«a÷ . yat hi hala÷ taddhitasya iti halgrahaïam na tat aÇgaviÓe«aïam Óakyam vij¤Ãtum . iha tarhi do«a÷ syÃt . v­kÃt Âeïyaï vÃrkeïÅ iti . tasmÃt ubhÃbhyÃm eva vaktavyam prak­tyà ake rÃjanyamanu«yayuvÃna÷ iti .

(P_4,1.162)  KA_II,264.23-265.8  Ro_III,616-617     #<pautraprabh­te÷ gotrasa¤j¤ÃyÃm yasya apatyam tasya pautraprabh­tisa¤j¤Ãkaraïam># . pautraprabh­te÷ gotrasa¤j¤ÃyÃm yasya apatyavivak«Ã tasya pautraprabh­te÷ gotrasa¤j¤Ã bhavati iti vaktavyam . garga÷ api hi kam cit prati pautra÷ kuÓika÷ api . tatra mà bhÆt . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . samarthÃnÃm prathamÃt và iti vartate . samarthÃnÃm prathamasya yat apatyam pautraprabh­ti iti vij¤Ãyate . #<jÅvadvaæÓyam ca kutsitam># . jÅvadvaæÓyam ca kutsitam gotrasa¤j¤am bhavati iti vaktavyam . gÃrgya÷ tvam jÃlma. vÃtsya÷ tvam jÃlma . kà puna÷ iha kutsà . pit­ta÷ loke vyapadeÓavatà asvatantreïa bhavitavyam . ya÷ idÃnÅm pit­mÃn svatantra÷ bhavati sa÷ ucyate gÃrgya÷ tvam asi jÃlma . na tvam pit­ta÷ vyapadeÓam arhasi .

(P_4,1.163)  KA_II,265.10-266.15  Ro_III,617-619     #<jÅvati tu vaæÓye yuvà iti pautraprabh­tyapek«am ca># . jÅvati tu vaæÓye yuvà iti pautraprabh­tyapek«am ca iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . pautraprabh­ti iti vartate . evam tarhi anvÃca«Âe pautraprabh­ti iti vartate iti . kim etasya anvÃkhyÃne prayojanam . #<tat ca daivadattyartham># . devadattasya apatyam devadatti÷ iti . anantaram yat apatyam tasya yuvasa¤j¤Ã mà bhÆt iti . devadattasya tarhi pautre yuvasa¤j¤Ã prÃpnoti . etat api pautraprabh­ti bhavati . na pautraprabh­ti iti anena apatyam abhisambadhyate : pautraprabh­ti yat apatyam iti . kim tarhi . vaæÓye abhisambadhyate : pautraprabh­tivaæÓye jÅvati yat apatyam iti . evam api devadattasya dvau putra tayo÷ kanÅyasi yuvasa¤j¤Ã prÃpnoti bhrÃtari ca jyÃyasi iti . evam tarhi apatyam eva abhisambadhyate na tu pautraprabh­tisamÃnÃdhikaraïam apatyam . na evam vij¤Ãyate pautraprabh­ti yat apatyam iti . katham tarhi . pautraprabh­te÷ yat apatyam iti . #<v­ddhasya ca pÆjÃyÃm># . v­ddhasya ca pÆjÃyÃm yuvasa¤j¤Ã vaktavyà . tatrabhavanta÷ gÃrgyÃyaïÃ÷ tatrabhavanta÷ vÃtsyÃyanÃ÷ . kà puna÷ iha pÆjà . yuvatvam loke Åpsitam pÆjà iti upacaryate . tatrabhavanta÷ yuvatvena upacaryamÃïÃ÷ prÅtÃ÷ bhavanti . #<Ãpatya÷ và gotram># . atha và Ãpatya÷ gotrasa¤j¤a÷ bhavati iti vaktavyam . #<paramaprak­te÷ ca Ãpatya÷># . paramaprak­te÷ ca Ãpatya÷ bhavati iti vaktavyam . #<ÃpatyÃt jÅvadvaæÓyÃt svÃrthe dvitÅya÷ yuvasa¤j¤a÷># . ÃpatyÃt jÅvadvaæÓyÃt svÃrthe dvitÅya÷ pratyaya÷ vaktavya÷ yuvasa¤j¤a÷ ca bhavati iti vaktavyam . #<sa÷ ca astriyÃm># . sa÷ ca astriyÃm iti vaktavyam . #<ekogotragrahaïÃnarthakyam ca># . evam ca k­tvà ekogotragrahaïam anarthakam bhavati . #<bahuvacanalopi«u ca siddham># . bahuvacanalopi«u ca siddham bhavati . tatra bidÃïÃm apatyam mÃïavaka÷ iti vig­hya bidaÓabdÃt dvyekayo÷ utpatti÷ bhavi«yati . baida÷ baidau . baidasya apatyam bahava÷ mÃïavakÃ÷ iti vig­hya bidaÓabdÃt bahu«u utpatti÷ bhavi«yati . bidÃ÷ iti .

(P_4,1.165.1)  KA_II,266.17-20  Ro_III,620-621     anyagrahaïam kimartham . bhrÃtari iti vartate . sapiï¬amÃtre yathà syÃt . atha sthavirataragrahaïam kimartham . ubhayata÷ viÓi«Âe yathà syÃt sthÃnata÷ vayasta÷ ca . atha jÅvati iti vartamÃne puna÷ jÅvatigrahaïam kimartham . jÅvata÷ jÅvati yathà syÃt m­te mà bhÆt . m­te hi mÃrgya÷ m­ta÷ iti eva bhavitavyam .

(P_4,1.165.2)  KA_II,266.21-268.18  Ro_III,621-625     atha gotrayÆnayo÷ samÃveÓa÷ bhavati utÃho na . kim ca prÃpnoti . bìham prÃpnoti . na hi ayam ekasa¤j¤ÃdhikÃra÷ . kim ca ata÷ . #<gotrayo÷ samÃveÓe ka÷ do«a÷ . tatk­tam bhavet># . gotrayo÷ samÃveÓe ka÷ do«a÷ . tatk­tam prÃpnoti . gotrÃÓrayÃ÷ vidhaya÷ yÆni api prÃpnuvanti . yÃskÃyanaya÷ lÃhyÃyanaya÷ . yaskÃdibhya÷ gotre iti luk prÃpnoti . #<yaskÃdi«u na do«a÷ asti na yÆni iti anuvartanÃt># . yaskÃdi«u na do«a÷ . kim kÃraïam .  na yÆni iti anuvartanÃt . na yÆni iti tatra anuvartate . kva prak­tam . na taulvalibhya÷ iti . #<do«a÷ atribidapa¤cÃlÃ÷ na yÆni iti anuvartanÃt># . yadi na yÆni iti anuvartate atraya÷ bidÃ÷ pa¤cÃlÃ÷ mÃïavakÃ÷ iti na sidhyati . na e«a÷ do«a÷ . sambandham anuvarti«yate . na taulvalibhya÷ . tadrÃjasya bahu«u tena eva astriyÃm luk bhavati taulvalibhya÷ yÆni na . yaskÃdibhya÷ gotre luk bhavati yÆni na . taulvalibhya÷ iti niv­ttam . ya¤a¤o÷ ca atribh­gukutsavasi«ÂhagotamÃÇgirobhya÷ ca luk bhavati . yÆni na iti niv­ttam . iha tarhi kÃïvyayanasya chÃtrÃ÷ kÃïvyÃyanÅyÃ÷ . kaïvÃdibhya÷ gotre iti aï prÃpnoti . #<kaïvÃdi«u na do«a÷ asti na yÆni asti tata÷ param># . kaïvÃdi«u do«a÷ na asti . kim kÃraïam . na yÆni asti tata÷ param . kaïvÃdibhya÷ ya÷ vihita÷ tadantÃt prÃtipadikÃt iti ucyate . ya÷ ca atra kaïvÃdibhya÷ vihita÷ na tadantam prÃtipadikam yadantam ca prÃtipadikam na asau kaïvÃdibhya÷ . iha tarhi aupagavasya apatyam aupagavi÷ iti eka÷ gotre iti etasmÃt niyamÃt pratyaya÷ na prÃpnoti . #<eka÷ gotre pratipadam># . pratipadam atra pratyayÃ÷ vidhÅyante gotrÃt yÆni astriyÃm iti . tadantÃt tarhi aneka÷ pratyaya÷ prÃpnoti . #<gotrÃt yÆni ca tat smaret># . gotrÃt yÆni astriyÃm iti tat smaret . kim . eka÷ iti eva . gotre tarhi aluk ukta÷ . sa÷ yÆni api prÃpnoti . astu . puna÷ yÆni luk bhavi«yati . na evam Óakyam . phakphi¤o÷ do«a÷ syÃt . ÓÃlaÇke÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ ÓÃlaÇkÃ÷ pailasya pailÃ÷ . phakphi¤o÷ anyatarasyÃm iti anyatarasyÃm Óravaïam prasajyeta . tasmÃt yuvasa¤j¤ÃyÃm gotrasa¤j¤ÃyÃ÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . tu÷ niyÃmaka÷ . tu÷ kriyate . sa÷ niyÃmaka÷ bhavi«yati : jÅvati tu vaæÓye apatyam yuvasa¤j¤am eva bhavati iti . yadi tarhi yuvasa¤j¤ÃyÃm gotrasa¤j¤Ã na bhavati ye i«yante yÆni gotrÃÓrayÃ÷ vidhaya÷ te na sidhyanti . gÃrgyÃyaïÃnÃm samÆha÷ gÃrgyÃyaïakam gÃrgyÃyaïÃnÃm kim cit gÃrgyÃyaïakam gÃrgyÃyaïa÷ bhakti÷ asya gÃrgyÃyaïaka÷ . gotrÃÓraya÷ vu¤ na prÃpnoti . evam tarhi #<rÃjanyÃt vu¤ manu«yÃt ca j¤Ãpakam laukikam param># . yat ayam vu¤vidhau rÃjanyamanu«yayo÷ grahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ laukikam param gotragrahaïam iti . yuvà ca loke gotram iti ucyate . kimgotra÷ asi mÃïavaka . gÃrgyÃyaïa÷ . kimgotra÷ asi mÃïavaka . vÃtsyÃyana÷ . yadi etat j¤Ãpyate aupagave÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ aupagavÅyÃ÷ iti gotre iti aï prÃpnoti . sÃmÆhike«u j¤Ãpakam . yadi sÃmÆhike«u j¤Ãpakam gÃrgyÃyaïÃnÃm kim cit gÃrgyÃyaïakam gÃrgyÃyaïa÷ bhakti÷ asya gÃrgyÃyaïaka÷ gotrÃÓraya÷ vu¤ na prÃpnoti . vu¤vidhau j¤Ãpakam . vu¤vidhau etat j¤Ãpakam . yadi vu¤vidhau j¤Ãpakam ÓÃlaÇke÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ ÓÃlaÇkÃ÷ i¤a÷ gotre iti aï na prÃpnoti . astu tarhi aviÓe«eïa . katham aupagave÷ yÆna÷ chÃtrÃ÷ aupagavÅyÃ÷ . i¤a÷ gotre iti aï prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . gotreïa i¤am viÓe«ayi«yÃma÷ . gotre ya÷ i¤ vihita÷ iti .

(P_4,1.168.1)  KA_II,268.20-269.3  Ro_III,625-626     #<k«atriyÃt ekarÃjÃt saÇghaprati«edhÃrtham># . k«atriyÃt ekarÃjÃt iti vaktavyam . kim prayojanam . saÇghaprati«edhÃrtham . saÇghÃt mà bhÆt . pa¤cÃlÃnÃm apatyam videhÃnÃm apatyam iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na hi antareïa bahu«u lukam pa¤cÃlÃ÷ iti etat bhavati . ya÷ tasmÃt utpadyate yuvapratyaya÷ sa÷ syÃt . yuvapratyaya÷ cet tasya luk tasmin ca aluk bhavi«yati . idam tarhi k«audrakÃïÃm apatyam mÃlavÃnÃm apatyam iti . atra api k«audrakya÷ mÃlakya÷ iti na etat te«Ãm dÃse và bhavati karmakare và . kim tarhi te«Ãm eva kasmin cit . yÃvatà te«Ãm eva kasmin cit tasmÃt utpadyate yuvapratyaya÷ sa÷ syÃt . yuvapratyaya÷ cet tasya luk tasmin ca aluk bhavi«yati .

(P_4,1.168.2)  KA_II,269.4-8  Ro_III,626     atha k«atriyagrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . videha÷ nÃma brÃhmaïa÷ tasya apatyam vaidehi÷ . #<k«atriyagrahaïÃnarthakye ca uktam># . kim uktam . ekam tÃvat uktam : bÃhvÃdiprabh­ti«u ye«Ãm darÓanam gotrabhÃve laukike tata÷ anyatra te«Ãm prati«edha÷ iti . aparam uktam : anabhidhÃnÃt iti .

(P_4,1.168.3)  KA_II,269.9-13  Ro_III,626     #<k«atriyasamÃnaÓabdÃt janapadÃt tasya rÃjani apatyavat># . k«atriyasamÃnaÓabdÃt janapadÃt tasya rÃjani apatyavat pratyayÃ÷ bhavanti iti vaktavyam . pa¤cÃlÃnÃm rÃjà päcÃla÷ . pÆro÷ aï vaktavya÷ . paurava÷ . pÃï¬o÷ ¬yaï vaktavya÷ . pÃï¬ya÷ .

(P_4,1.170)  KA_II,269.15-24  Ro_III,627     #<aïa÷ ïyaÇïye¤a÷ viprati«edhena># . aïa÷ ïyaÇ ïya i¤ iti ete bhavanti viprati«edhena . aïa÷ avakÃÓa÷ ÃÇga÷ vÃÇga÷ . ¤yaÇa÷ avakÃÓa÷ Ãmba«Âhya÷ sauvÅrya÷ . iha ubhayam prÃpnoti . dÃrvya÷ . ïyasya avakÃÓa÷ nicaka÷ naicakya÷ . aïa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . nÅpa÷ naipya÷ . i¤a÷ avakÃÓa÷ ÃjamŬhi÷ Ãjakrandi÷ . aïa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . budha÷ baudhi÷ . ïyaÇïye¤a÷ bhavanti viprati«edhena . #<¤yaÇa÷ kurunÃdibhya÷ ïya÷># . ¤yaÇa÷ kurunÃdibhya÷ ïya÷ bhavati viprati«edhena . ¤yaÇa÷ avakÃÓa÷ Ãvantya÷ kauntya÷ . ïyasya sa÷ eva. naiÓa÷ nÃma janapada÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . ïya÷ bhavati viprati«edhena . naiÓya÷ .

(P_4,1.175)  KA_II,270.2-4  Ro_III,627     #<kambojÃdibhya÷ lugvacanam co¬Ãdyartham># . kambojÃdibhya÷ luk vaktavya÷ . kim prayojanam . co¬Ãdyartham . co¬a÷ ka¬era÷ kerala÷ .

(P_4,1.177.1)  KA_II,270.6-10  Ro_III,627-628     iha kasmÃt na bhavati . Ãmba«Âhyà sauvÅryà . ata÷ iti ucyate . na ca e«a÷ akÃra÷ . tadantavidhinà prÃpnoti . ata÷ uttaram paÂhati #<ata÷ iti tadantÃgrahaïam avantyÃdibhya÷ lugvacanÃt># . ata÷ iti tadantasya agrahaïam . kim kÃraïam . avantyÃdibhya÷ lugvacanÃt . yat ayam avantyÃdibhya÷ lukam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na atra tadantavidhi÷ bhavati iti .

(P_4,1.177.2)  KA_II,270.11-14  Ro_III,628     parÓvÃdibhya÷ luk vaktavya÷ . parÓÆ÷ rak«Ã÷ asurÅ . #<yaudheyÃdiprati«edha÷ j¤Ãpaka÷ pÃrÓvÃdiluka÷># . yat ayam na prÃcyabhargÃdiyaudheyÃdibhya÷ iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati parÓvÃdibhya÷ luk iti .

(P_4,2.1)  KA_II,271.2-5  Ro_III,629     rÃgÃt iti kim . devadattena raktam vastram . #<raktÃdÅnÃm arthÃbhidhÃne pratyayavidhÃnÃt upÃdhyÃnarthakyam># . raktÃdÅnÃm arthÃbhidhÃne pratyayavidhÃnÃt upÃdhigrahaïam anarthakam . na hi arÃgÃt utpadyamÃnena pratyayena arthasya abhidhÃnam syÃt . anabhidhÃnÃt tata÷ utpatti÷ na bhavi«yati .

(P_4,2.2)  KA_II,271.7-17  Ro_III,629-630     #<Âhakprakaraïe ÓakalakardamÃbhyÃm upasaÇkhyÃnam># . Âhakprakaraïe ÓakalakardamÃbhyÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . ÓÃkalikam kÃrdamikam . #<nÅlyÃ÷ an># . nÅlyÃ÷ an vaktavya÷ . nÅlyà raktam nÅlam . #<pÅtÃt kan># .pÅtÃt kan vaktavya÷ . pÅtena raktam pÅtakam . pÅtakaÓabda÷ và prak­tyantaram . tasmÃt luk vaktavya÷ . #<haridrÃmahÃrajanÃbhyÃm a¤># . haridrÃmahÃrajanÃbhyÃm a¤ vaktavya÷ . hÃridram mÃhÃrajanam . rÃgÃt iti ucyate . tatra idam na sidhyati . hÃridrau kukkuÂasya pÃdau . këÃyau gardabhasya karïau iti . upamÃnÃt siddham . haridrau iva haridrau . këÃyau iva këÃyau . 

(P_4,2.3)  KA_II,271.19-272.17  Ro_III,630-631     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . yoga÷ him nÃma bhavati yayo÷ sannikar«aviprakar«au sta÷ . na ca kÃlanak«atrayo÷ sannikar«aviprakar«au sta÷ . nitye hi kÃlanak«atre . katham tarhi nirdeÓa÷ kartavya÷ . #<nak«atreïa candramasa÷ yogÃt tadyuktÃt kÃle pratyayavidhÃnam># . nak«atreïa candramasa÷ yogÃt tadyuktÃt kÃle pratyaya÷ bhavati iti vaktavyam . pu«yeïa yukta÷ pu«yayukta÷ , pu«yayukta÷ candramÃ÷ asmin kÃle : pau«am aha÷ , pau«Å rÃtri÷ . #<tatra uttarapadalopa÷># . tatra uttarapadalopa÷ vaktavya÷ . pu«yayuktaÓabdÃt hi pratyaya÷ vidhÅyate . #<liÇgavacanÃnupapatti÷ ca># . liÇgavacanayo÷ ca anupapatti÷ . candramasa÷ yat liÇgam vacanam ca tat yuktavadbhÃvena prÃpnoti . #<kÃlayogÃt siddham># . astu nak«treïa yukta÷ kÃla÷ iti eva . nan ca uktam ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . yoga÷ him nÃma bhavati yayo÷ sannikar«aviprakar«au sta÷ na ca kÃlanak«atrayo÷ sannikar«aviprakar«au sta÷ . nitye hi kÃlanak«atre iti . na e«a÷ do«a÷ . pu«yasamÅpagate candramasi pu«yaÓabda÷ vartate . tena tatsa¤j¤akena kÃla÷ viÓe«yate . #<tathà ca sampratyaya÷># . evam ca k­tvà loke sampratyaya÷ bhavati . pu«yasamÅpagate candramasi vaktÃra÷ bhavanti pu«yeïa adya . maghÃbhi÷ adya iti .

(P_4,2.4)  KA_II,272.19-273.2  Ro_III,632     iha kasmÃt na bhavati . pau«Å rÃtri÷ pau«am aha÷ . aviÓe«e iti ucyate . viÓe«a÷ ca atra gamyate . rÃtri÷ iti ukte aha÷ na iti gamyate . aha÷ iti ukte rÃtri÷ na iti gamyate . iha api tarhi na prÃpnoti . adya pu«ya÷ iti . atra api hi viÓe«a÷ gamyate . adya iti ukte na hya÷ na Óva÷ iti . yadi api atra viÓe«a÷ gamyate aviÓe«a÷ api gamyate . adya iti ukte na j¤Ãyate rÃtrau và divà và iti . yata÷ aviÓe«a÷ tadÃÓraya÷ lup bhavi«yati . iha api tarhi yadi api viÓe«a÷ gamyate aviÓe«a÷ api tu gamyate . rÃtri÷ iti ukte na j¤Ãyate kadà iti . yata÷ aviÓe«a÷ tadÃÓraya÷ lup prÃpnoti . evam tarhi nak«atreïa yukta÷ kÃla÷ iti anuvartate . nak«atreïa yuktasya kÃlasya aviÓe«e . ka÷ puna÷ kÃla÷ nak«atreïa yujyate . ahorÃtra÷ .

(P_4,2.5)  KA_II,273.4-5  Ro_III,632-633     iha kasmÃt na yuktavadbhÃva÷ bhavati . Óravaïà rÃtri÷ . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . phÃlgunÅÓravaïÃkÃrttikÅcaitrÅbhya÷ iti .

(P_4,2.7)  KA_II,273.7-23  Ro_III,633-634     #<d­«Âam sÃma kale÷ ¬hak># . d­«Âam sÃma iti atra kale÷ ¬hak vaktavya÷ . kalinà d­«Âam sÃma kÃleyam sÃma gÅyate . apara÷ Ãha : sarvatra agnikalibhyÃm ¬hak . sarvatra agnikalibhyÃm ¬hak vaktavya÷ . agninà d­«Âam sÃma Ãgneyam . agnau bhavam Ãgneyam . agne÷ Ãgatam Ãgneyam . agne÷ svam Ãgneyam . agni÷ devatà asya Ãgneyam . kalinà d­«Âam sÃma kÃleyam . kale÷ Ãgatam kÃleyam . kalau bhavam kÃleyam . kale÷ svam kÃleyam . kali÷ devatà asya kÃleya÷ caru÷ . #<d­«Âe sÃmani jÃte ca api aï ¬it dvi÷ và vidhÅyate># . d­«Âe sÃmani jÃte ca api aï ¬it dvi÷ và vaktavya÷ . uÓanasà d­«Âam sÃma auÓanasam auÓanam . Óatabhi«aji jÃta÷ ÓÃtabhi«aja÷ ÓÃtabhi«a÷ . #<tÅyÃt Åkak># . tÅyÃt Åkak vaktavya÷ . dvaitÅyika÷ tÃrtÅyika÷ . #<na vidyÃyÃ÷># . vidyÃyÃ÷ na bhavati iti vaktavyam . dvitÅyà vidyà t­tÅyà vidyà iti eva . #<gotrÃt aÇkavat i«yate># . aupagavakam . #<d­«Âe sÃmani jÃte ca api aï ¬it dvi÷ và vidhÅyate . tÅyÃt Åkak na vidyÃyÃ÷ gotrÃt aÇkavat i«yate .>#

(P_4,2.9)  KA_II,274.2-8  Ro_III,634     kimartha÷ ¬akÃra÷ . ¬iti iti lopa÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . yasyetilopena api etat siddham . evam tarhi siddhe sati yat yayatau ¬itau karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavata÷ ete paribhëe . ananubandhakagrahaïe na sÃnubandhakasya tadanubandhakagrahaïe na atadanubandhakasya grahaïam iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . avÃmadevyam iti etat siddham bhavati . #<siddhe yasyetilopena kimartham yayatau ¬itau . grahaïam mà atadarthe bhÆt vÃmadevasya na¤svare .>#

(P_4,2.10)  KA_II,274.10-14  Ro_III,635     #<pariv­ta÷ ratha÷ iti tadekÃntagrahaïam># . pariv­ta÷ ratha÷ iti atra tadekÃntagrahaïam kartavyam . yena pariv­ta÷ ratha÷ rathaikÃnta÷ cet sa÷ bhavati iti vaktavyam . iha mà bhÆt : putrai÷ pariv­ta÷ ratha÷ . chÃtrai÷ pariv­ta÷ ratha÷ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kasmÃt na bhavati : putrai÷ pariv­ta÷ ratha÷ , chÃtrai÷ pariv­ta÷ ratha÷ iti . anabhidhÃnÃt .

(P_4,2.11)  KA_II,274.16-17  Ro_III,635     ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham pÃï¬ukambalÅ pÃï¬ukambalinau pÃï¬ukambalina÷ iti . ininà etat matvarthÅyena siddham . pÃï¬ukambala÷ asya asti iti pÃï¬ukambalÅ .

(P_4,2.13)  KA_II,274.19-275.5  Ro_III,635-636     #<kaumÃrÃpÆrvavacane iti ubhayata÷ striyÃ÷ apÆrvatve># . kaumÃrÃpÆrvavacane iti atra ubhayata÷ striyÃ÷ apÆrvatve iti vaktavyam . apÆrvapatim kumÃrÅm upapanna÷ kaumÃra÷ bhartà . kumÃrÅ apÆrvapati÷ patim upapannà kaumÃrÅ bhÃryà . #<kaumÃrÃpÆrvavacane kumÃryÃ÷ aï vidhÅyate apÆrvatvam yadà tasyÃ÷ kumÃryÃm bhavati iti vÃ># . atha và kumÃryÃm bhava÷ kaumÃra÷ . yadi evam kaumÃrÅ bhÃryà iti na sidhyati . #<puæyogÃt stryabhidhÃnam># . puæyogÃt stryabhidhÃnam bhavi«yati . kaumÃrasya bhÃryà kaumÃrÅ iti .

(P_4,2.21)  KA_II,275.7-13  Ro_III,636-637     #<sà asmin paurïamÃsÅ iti sa¤j¤Ãgrahaïam># . sà asmin paurïamÃsÅ iti sa¤j¤Ãgrahaïam kartavyam . #<asa¤j¤ÃyÃm garÅyÃn upsaæyoga÷># . akriyamÃïe hi sa¤j¤Ãgrahaïe garÅyÃn upsaæyoga÷ kartavya÷ syÃt . mÃsÃrdhamÃsayo÷ iti vaktavyam syÃt . iha mà bhÆt . pau«Å paurïamÃsÅ asmin pa¤cadaÓarÃtre daÓarÃtre iti . saævatsaraparvaïi iti ca vaktavyam syÃt . bh­takamÃse mà bhÆt iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . itikaraïa÷ kriyate . tata÷ cet vivak«Ã .

(P_4,2.25)  KA_II,275.15-21  Ro_III,637-638     yasya iti lopa÷ kasmÃt na bhavati . ikÃroccÃraïasÃmarthyÃt . atha yat kÃyam havi÷ katham tasya samprai«a÷ kartavya÷ . yadi tÃvat kima÷ kÃdeÓa÷ kasmai anubrÆhi iti bhavitavyam . atha na kima÷ kÃya anubrÆhi iti bhavitavyam . yadi api kima÷ atha api na kima÷ ubhayathà kasmai anubrÆhi iti bhavitavyam . sarvasya hi sarvanÃmasa¤j¤Ã kriyate . sarva÷ ca prajÃpati÷ prajÃpati÷ ca ka÷ . apara÷ Ãha : yadi eva kima÷ atha api na kima÷ ubhayathà kÃya anubrÆhi iti bhavitavyam . sa¤j¤opasarjanayo÷ hi sarvanÃmasa¤j¤Ã prati«idhyate . sa¤j¤Ã ca e«Ã tatrabhavata÷ .

(P_4,2.27)  KA_II,276.2-4  Ro_III,638     atha yat aponaptriyam apÃnnaptriyam havi÷ katham tasya samprai«a÷ kartavya÷ . aponapÃte anubrÆhi . apÃnnapÃte anubrÆhi . aponaptrapÃnnapt­bhÃva÷ kasmÃt na bhavati . pratyayasanniyogena ­kÃrÃntatvam ucyate . tena asati pratyaye na bhavitavyam .

(P_4,2.28)  KA_II,276.6-10  Ro_III,639     #<chaprakaraïe paiÇgÃk«ÅputrÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># . chaprakaraïe paiÇgÃk«ÅputrÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . paiÇgÃk«ÅputrÅyam tÃrïabindavÅyam . #<ÓatarudrÃt gha ca># . ÓatarudrÃt ghapratyaya÷ vaktavya÷ cha÷ ca vaktavya÷ . Óatarudriyam ÓatarudrÅyam .

(P_4,2.34)  KA_II,276.12-277.5  Ro_III,639-640     katham idam vij¤Ãyate : bhave ye pratyayÃ÷ vihitÃ÷ te bhavanti kÃlebhya÷ sà asya devatà iti asmin arthe iti . Ãhosvit kÃlebhya÷ bhave ye pratyayÃ÷ vihitÃ÷ te bhavanti kÃlebhya÷ sà asya devatà iti asmin arthe iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<kÃlebhya÷ bhave pratyayamÃtraprasaÇga÷># . yadi vij¤Ãyate bhave ye pratyayÃ÷ vihitÃ÷ te bhavanti kÃlebhya÷ sà asya devatà iti asmin arthe iti pratyayamÃtram prÃpnoti . #<ya÷ kÃlebhya÷ bhave tasya vidhÃne prÃtipadikamÃtrÃt prasaÇga÷># . atha vij¤Ãyate kÃlebhya÷ bhave ye pratyayÃ÷ vihitÃ÷ te bhavanti kÃlebhya÷ sà asya devatà iti asmin arthe iti prÃtipadikamÃtrÃt prÃpnuvanti . #<siddham tu ubhayanirdeÓÃt># . siddham etat . katham . ubhayanirdeÓÃt . ubhayanirdeÓa÷ kartavya÷ . kÃlebhya÷ bhavavat kÃlebhya÷ iti . sa÷ tarhi ubhayanirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . bhavavat iti vatinà nirdeÓa÷ ayam . yadi ca yÃbhya÷ prak­tibhya÷ yena viÓe«eïa bhave pratyayÃ÷ vihitÃ÷ tÃbhya÷ prak­tibhya÷ tena viÓe«eïa sà asya devatà iti asmin arthe bhavanti tata÷ amÅ bhavavat k­tÃ÷ syu÷ . atha hi prak­timÃtrÃt và syu÷ pratyayamÃtram và syÃt na amÅ bhavavat k­tÃ÷ syu÷ .

(P_4,2.35)  KA_II,277.7-11  Ro_III,640     #<Âha¤prakaraïe tat asmin vartate iti navayaj¤Ãdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># . Âha¤prakaraïe tat asmin vartate iti navayaj¤Ãdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . navayaj¤a÷ vartate asmin kÃle nÃvayaj¤ika÷ . pÃkayaj¤ika÷ . #<pÆrïamÃsÃt aï># . pÆrïamÃsÃt aï vaktavya÷ . pÆrïamÃsa÷ vartate asmin kÃle paurïamÃsÅ tithi÷ .

(P_4,2.36)  KA_II,270.13-278.10  Ro_III,640-641     pit­vyamÃtula iti kim nipÃtyate . #<pit­mÃt­bhyÃm bhrÃtari vya¬¬ulacau># . pit­mÃt­bhyÃm bhrÃtari vya¬¬ulacau pratyayau nipÃtyete . pitu÷ bhrÃtà pit­vya÷ . mÃtu÷ bhrÃtà mÃtula÷ . mÃtÃmahapitÃmaheti kim nipÃtyate . #<mÃt­pit­bhyÃm pitari ¬Ãmahac># . mÃt­pit­bhyÃm pitari ¬Ãmahacpratyaya÷ nipÃtyate . mÃtu÷ pità mÃtÃmaha÷ . pitu÷ pità pitÃmaha÷ . #<mÃtari «it ca># . «it ca vaktavya÷ . mÃtÃmahÅ pitÃmahÅ . #<maha÷ và chandasi ÃnaÇa÷ avagrahadarÓanÃt># . maha÷ và puna÷ e«a÷ bhavi«yati chandasi ÃnaÇa÷ avagrahadarÓanÃt . chandasi ÃnaÇa÷ avagraha÷ d­Óyate . pitÃ-maha÷ iti . #<ave÷ dugdhe so¬hadÆsamarÅsaca÷># . ave÷ dugdhe so¬hadÆsamarÅsaca÷ iti ete pratyayÃ÷ vaktavyÃ÷ . aviso¬ham avidÆsam avimarÅsam . #<tilÃt ni«phalÃt pi¤japejau># . tilÃt ni«phalÃt pi¤japejau vaktavyau . tilapi¤ja÷ tilapeja÷ . #<pi¤ja÷ chandasi ¬it ca># . pi¤ja÷ chandasi ¬it ca vaktavya÷ . tilapi¤jam daï¬Ãnatam .

(P_4,2.38)  KA_II,278.12-17  Ro_III,642     kimartham bhik«Ãdi«u yuvatiÓabda÷ paÂhyate na tasya samÆha÷ iti eva siddham . na sidhyati . anudÃttÃdilak«aïa÷ a¤ prÃpta÷ . tadbÃdhanÃrtham . ata÷ uttaram paÂhati : #<bhik«Ãdi«u yuvatigrahaïÃnarthakyam puævadbhÃvasya siddhatvÃt pratyayavidhau># . bhik«Ãdi«u yuvatigrahaïam anarthakam . kim kÃraïam .  puævadbhÃvasya siddhatvÃt pratyayavidhau . puævadbhÃva÷ atra bhavi«yate bhasa a¬he taddhite puævat bhavati iti . siddha÷ ca pratyayavidhau . sa÷ ca siddha÷ pratyayavidhau .

(P_4,2.39)  KA_II,278.20-279.7  Ro_III,642-643     v­ddhÃt ca iti vaktavyam . v­ddhÃnÃm samÆha÷ vÃrdhakam . #<a¤a÷ vu¤ pÆrvaviprati«iddham># . a¤a÷ vu¤ bhavati pÆrvaviprati«edhena . a¤a÷ avakÃÓa÷ kapota kÃpotam . vu¤a÷ avakÃÓa÷ glucukÃyani glaucukÃyanakam . iha ubhayam prÃpnoti aupagavakam kÃpaÂavakam . vu¤ bhavati pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . vak«yati etat pÆrva÷ api vu¤ param a¤am bÃdhate iti . atha và i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati iti . #<Âhak tu viprati«edhÃt># . Âhak tu bhavati viprati«edhena . Âhaka÷ avakÃÓa÷ saktu sÃktukam . a¤a÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti ÃpÆpikam Óëkulikam maudikam . Âhak bhavati viprati«edhena .

(P_4,2.40)  KA_II,279.9  Ro_III,643     gaïikÃya÷ ca iti vaktavyam . gaïikÃnÃm samÆha÷ gÃïikyam .

(P_4,2.42)  KA_II,279.11-17  Ro_III,643     kimartham brÃhmaïÃdibhya÷ yan vidhÅyate na ya¤ prak­ta÷ sa÷ anuvarti«yate . na hi asti viÓe«a÷ brÃhmaïÃdibhya÷ yana÷ và ya¤a÷ và . tat eva rÆpam sa÷ eva svara÷ . evam tarhi siddhe sati yat brÃhmaïÃdibhya÷ yanam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyebhya÷ api ayam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . yanprakaraïe p­«ÂhÃt upasaÇkhyÃnam iti codayi«yati . tan na kartavyam bhavati . #<yanprakaraïe p­«ÂhÃt upasaÇkhyÃnam># .  yanprakaraïe p­«ÂhÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam . p­«ÂhÃnÃm samÆha÷ p­«Âhya÷ «a¬aha÷ .

(P_4,2.43)  KA_II,279.19-280.6  Ro_III,644     gajasahÃyÃbhyÃm ca iti vaktavyam . gajatà sahÃyatà . #<ahna÷ kha÷># . ahna÷ kha÷ vaktavya÷ . ahnÃm samÆha÷ ahÅna÷ . #<kratau >#. kratau iti vaktavyam . iha mà bhÆt . ÃhnÃya dhÆtapÃpmÃna÷ bhÃskarÃ÷ jÃtam­tyava÷ . parÓvÃ÷ saï . parÓvÃ÷ saï vaktavya÷ . parÓÆnÃm samÆha÷ pÃrÓvam . yadi saï kriyate itsa¤j¤Ã na prÃpnoti . evam tarhi ïas vaktavya÷ .

(P_4,2.45.1)  KA_II,280.8-281.14  Ro_III,644-647     khaï¬ikà Óuka ulÆka . kimartham kaï¬ikÃdi«u ulÆkaÓabda÷ paÂhyate na anudÃttade÷ iti eva siddham . na sidhyati . cëolÆkayo÷ chandasi ÃdyudÃtta÷ prayoga÷ d­Óyate . ca«eïa kikidÅvinà . yat ulÆka÷ vadati . na etayo÷ chandasi sÃmÆhika÷ d­Óyate . yatra ca d­Óyate tatra etau anudÃttÃdÅ . idam tarhi prayojanam . ayam aulÆkya÷ gotram . tatra gotrÃÓraya÷ vu¤ prÃpta÷ . tadbÃdhanÃrtham . etat api na asti prayojanam . bahuvacanÃntÃnÃm sÃmÆhika÷ bahu«u ca luk . tatra luki k­te anudÃttÃde÷ iti eva siddham . na sidhyati . gotre aluk aci iti aluk prÃpnoti . #<a¤siddhi÷ anudÃttÃde÷ ka÷ artha÷ k«udrakamÃlavÃt># . anudÃttÃde÷ iti eva a¤ siddha÷ . kimartham k«udramÃlavaÓabda÷ khaï¬ikÃdi«u paÂhyate . gotrÃÓraya÷ vu¤ prÃpta÷ tadbÃdhanÃrtham . #<gotrÃt vu¤ na ca tat gotram># . gotrÃt vu¤ bhavati iti ucyate na ca k«udramÃlavakaÓabda÷ gotram . na ca gotrasamudÃya÷ gotragrahaïena g­hyate . tat yathà janapadasamudÃya÷ janapadagrahaïena na g­hyate . kÃÓikosalÅyÃ÷ iti vu¤ na bhavati . tadantavidhinà prÃpnoti . #<tadantÃt na sa÷ sarvata÷># . parigaïite«u kÃrye«u tadantavidhi÷ . na ca idam tatra parigaïyate . #<j¤Ãpakam syÃt tadantatve># . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati iha tadantavidhi÷ iti . #<tathà ca ÃpiÓale÷ vidhi÷># . evam ca k­tvà ÃpiÓale÷ ÃcÃryasya vidhi÷ upapanna÷ bhavati . dhenu÷ ana¤i kam utpÃdayati . dhenÆnÃm samÆha÷ dhainukam . ana¤i iti kim . adhenÆnÃm samÆha÷ Ãdhenavam . #<senÃyÃm niyamÃrtham vÃ># . atha và niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . k«udrakamÃlavaÓabdÃt senÃyÃm eva . kva mà bhÆt . k«audrakamÃlavakam anyat iti . #<yathà bÃdhyeta và a¤ vu¤Ã># . atha và j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ pÆrva÷ api vu¤ param a¤am bÃdhate iti . nanu ca uktam gotrÃt vu¤ na ca tat gotram iti . tadantavidhinà prÃpnoti . nanu ca uktam tadantÃt na sa÷ sarvata÷ iti . j¤Ãpakam syÃt tadantatve . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati iha tadantavidhi÷ iti . katham puna÷ etat ubhayam Óakyam j¤Ãpayitum bhavati ca tadantavidhi÷ pÆrva÷ ca vu¤ param a¤am bÃdhate iti . ubhayam j¤Ãpyate .

(P_4,2.45.2)  KA_II,281.15-17  Ro_III,647     #<a¤prakaraïe k«udrakamÃlavÃt senÃsa¤j¤ÃyÃm># . a¤prakaraïe k«udrakamÃlavÃt senÃsa¤j¤ÃyÃm iti vaktavyam . k«audrakamÃlavÅ senà cet . kva mà bhÆt . k«audrakamÃlavakam anyat .

(P_4,2.49)  KA_II,281.19-25  Ro_III,647-648     pÃÓa t­ïa dhÆma vÃta . #<p­thagvÃtÃdarÓanÃt asamÆha÷># . p­thagvÃtÃdarÓanÃt ayukta÷ ayam sÃmÆhika÷ . na hi p­thak vÃtÃ÷ d­Óyante . na tarhi idÃnÅm bhavati vÃtyà iti . bhavati . #<ÓÅghratve tu># . ÓÅghra÷ vÃta÷ vÃtyà . atha và p­thak vÃtÃ÷ api d­Óyante . tat yathà pÆrva÷ vÃta÷ uttara÷ vÃta÷ sarvata÷ vÃta÷ . vÃtÃ÷ vÃntu diÓa÷ daÓa .

(P_4,2.50-51)  KA_II,282.3-4  Ro_III,648     #<khalÃdibha÷ ini÷># . khalÃdibha÷ ini÷ vaktavya÷ . khalinÅ ÆhinÅ kunduminÅ iti .

(P_4,2.52)  KA_II,282.6-283.3  Ro_III,648-650     #<vi«ayÃbhidhÃne janapade lu>#P#< bahuvacanavi«ayÃt># . vi«ayÃbhidhÃne janapade lup bahuvacanavi«ayÃt vaktavya÷ . aÇgÃnÃm vi«aya÷ aÇgÃ÷ . vaÇgÃ÷ suhmÃ÷ puï¬rÃ÷ . #<gÃndhÃryÃdibhya÷ vÃ># . gÃndhÃryÃdibhya÷ và iti vaktavyam . gÃndhÃra÷ gÃndhÃraya÷ vÃsÃta÷ vasÃtaya÷ Óaiba÷ Óibaya÷ . #<rÃjanyÃdibhya÷ và vu¤># . rÃjanyÃdibhya÷ và vu¤ vaktavya÷ . rÃjanyÃ÷ rÃjanyaka÷ daivayÃtava÷ daivayÃtavaka÷ . #<bailvavanÃdibhya÷ nityam># . bailvavanÃdibhya÷ nityam iti vaktavyam . bailvavanaka÷ ÃmbarÅ«aputraka÷ ÃtmakÃmeyaka÷ . tat tarhi bahu vaktavyam . #<na và abhidheyasya nivÃsavi«ayatvÃt nivÃsavivak«ÃyÃm lubvi«ayavivak«ÃyÃm pratyaya÷># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . abhidheyasya nivÃsavi«ayatvÃt . yat abhidheyam sa÷ nivÃsa÷ ca vi«aya÷ ca . abhidheyasya nivÃsavi«ayatvÃt nivÃsavivak«ÃyÃm lup vi«ayavivak«ÃyÃm pratyaya÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . etat j¤ÃsyÃmi iha nitya÷ vidhi÷ iha vibhëà iti . etat api na asti prayojanam . yÃvatà yat abhidheyam sa÷ nivÃsa÷ ca vi«aya÷ ca . abhidheyasya nivÃsavi«ayatvÃt nivÃsavivak«ÃyÃm lup vi«ayavivak«ÃyÃm pratyaya÷ .

(P_4,2.55)  KA_II,283.5-7  Ro_III,650     #<chandasa÷ pratyayavidhÃne napuæsakÃt svÃrthe upasaÇkhyÃnam># . chandasa÷ pratyayavidhÃne napuæsakÃt svÃrthe upasaÇkhyÃnam kartavyam . tri«Âup eva trai«Âubham anu«Âup eva Ãnu«Âubham jagatÅ eva jÃgatam .

(P_4,2.59)  KA_II,283.9-11  Ro_III,650-651     kimartham imau ubhau arthau nirdiÓyete na ya÷ adhÅte vetti api asau ya÷ tu vetti adhÅte api asau . na etayo÷ ÃvaÓyaka÷ samÃveÓa÷ . bhavati hi ka÷ cit sampÃÂham paÂhati na ca vetti ka÷ cit ca vetti na ca sampÃÂham paÂhati .

(P_4,2.60)  KA_II,283.13-284.15  Ro_III,651-653     ukthÃdi iti ucyate . kÃni ukthÃni . sÃmÃni . yadi evam sÃmagamÃtre aukthika÷ iti prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . tÃdarthyÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . ukthÃrtham uktham . iha ukthÃni adhÅte aukthika÷ yaj¤am adhÅte yÃj¤ika÷ . ya÷ idÃnÅm aukthikyam yÃj¤ikam ca adhÅte katham tatra bhavitavyam . aukthika÷ yÃj¤ika÷ iti eva bhavitavyam . katham . tasyedampratyayÃt luk . tasyedampratyayÃt luk . tasyedampratyayasya ca . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ . iha asmÃbhi÷ traiÓabdyam sÃdhyam . ukthÃni adhÅte aukthikyam adhÅte aukthika÷ iti . tatra dvayo÷ samÃnÃrthayo÷ ekena vigraha÷ aparasmÃt utpatti÷ bhavi«yati aviravikanyÃyena . tat yathà ave÷ mÃæsam iti vig­hya avikaÓabdÃt utpatti÷ bhavati Ãvikam iti . evam ukthÃni adhÅte iti vig­hya aukthika÷ iti bhavi«yati . aukthikyam adhÅte iti vig­hya vÃkyam eva. vidyÃlak«aïakalpasÆtrÃntÃt akalpÃde÷ ikak sm­ta÷ . vidyà . vÃyasavidyaka÷ . vidyà lak«aïa golak«aïika÷ ÃÓvalak«aïika÷ . lak«aïa . kalpa . pÃrÃÓarakalpika÷ pÃrakalpika÷ . kalp . sÆtra . vÃrttikasÆtrika÷ sÃÇgrahasÆtrika÷ . akalpÃde÷ iti kimartham . kÃlpasÆtra÷ . vidyà ca anaÇgak«atradharmatripÆrvà . vidyà ca anaÇgak«atradharmatripÆrvà iti vaktavyam . ÃÇgavidya÷ k«Ãtravidya÷ dhÃrmavidya÷ traividya÷ . ÃkhyÃnÃkhyÃyiketihÃsapurÃïebhya÷ ca Âhak vaktavya÷ . yÃvakrÅtika÷ praiyaÇgavika÷ yÃyÃtika÷ . ÃkhyÃna . ÃkhyÃyikà . vÃsavadattika÷ saumanottarika÷ . aitihÃsika÷ paurÃïika÷ . #<sarvasÃde÷ dvigo÷ ca la÷># . sarvasÃde÷ dvigo÷ ca la÷ vaktavya÷ . sarvaveda÷ sarvatantra÷ . savÃrttika÷ sasaÇgraha÷ . pa¤cakalpa÷ dvitantra÷ . #<anusÆ÷ lak«yalak«aïe sarvasÃde÷ dvigo÷ ca la÷ ikan padottarapadÃt Óata«a«Âe÷ «ikan patha÷># .

(P_4,2.62)  KA_II,284.17-18  Ro_III,654     ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham anubrÃhmaïÅ anubrÃhmaïinau anubrÃhmaïina÷ . ininà eva matvarthÅyena siddham .

(P_4,2.63)  KA_II,284.20-22  Ro_III,654     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . adhÅte iti vartate na ca vasanta÷ nÃma adhyayanam asti . na e«a÷ do«a÷ . sÃhacaryÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . vasantasahacaritam adhyayanam vasante adhyayanam iti .

(P_4,2.64)  KA_II,284.24  Ro_III,654     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . prauktÃt iti bhavitavyam . sautra÷ nirdeÓa÷ .

(P_4,2.65)  KA_II,285.2  Ro_III,655     saÇkhyÃprak­te÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . mÃhÃvÃrttika÷ kÃlapaka÷ .

(P_4,2.66.1)  KA_II,285.4-20  Ro_III,655-657     kimartham idam ucyate . #<anyatra abhidheyasya anityatvÃt chandobrÃhmaïÃnÃm tadvi«ayavacanam># . anyatra abhidheyam anityam bhavati . pÃïinÅyam iti và bhavati pÃïinÅyÃ÷ iti và . anyatra abhidheyasya anityatvÃt chandobrÃhmaïÃnÃm api anityatà prÃpnoti . i«yate ca tadvi«ayatà eva syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti chandobrÃhmaïÃnÃm tadvi«ayavacanam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra yathÃdhikÃram tadvi«ayaprasaÇga÷># . tatra yathÃdhikÃram tadvi«ayatà prÃpnoti . adhÅte veda iti vartate . tena adhyet­veditro÷ eva tadvi«ayatà syÃt . ye anye upacÃrÃ÷ tatra na syÃt . yathà iha bhavati pÃïinÅyam mahat suvihitam iti evam iha api syÃt kaÂham mahat suvihitam iti . #<siddham tu proktÃdhikÃre tadvi«ayavacanÃt># . siddham etat . katham . proktÃdhikÃre eva tadvi«ayatà vaktavyà . tena proktam . chandobrÃhmaïÃni adhyet­veditro÷ eva iti . tat tarhi adhyet­vedit­grahaïam kartavyam . nanu ca iha api kriyate . parÃrtham etad bhavati tat adhÅte tat veda iti . evam tarhi yÃvat iha chandobrÃhmaïagrahaïam tÃvat atra adhyet­vedit­grahaïam . nanu ca tatra api kriyate . parÃrtham tat bhavi«yati . purÃïprokte«u brÃhmaïakalpe«u ÓaunakÃdibhya÷ chandasi iti . iha và chandobrÃhmaïagrahaïam kriyate tatra và adhyet­vedit­grahaïam . ka÷ nu atra viÓe«a÷ .

(P_4,2.66.2)  KA_II,285.21-286.19  Ro_III,657-659     #<yÃj¤avakkyÃdibhya÷ prati«edha÷># . yÃj¤avakyÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . yÃj¤avalkÃni brÃhmaïÃni . saulabhÃni . kim proktÃdhikÃre tadvi«ayatà kriyate iti ata÷ yÃj¤avakkyÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . na iti Ãha . sarvathà yÃj¤avakkyÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . #<ini÷ và prokte tadvi«aya÷># . atha và ini÷ prokte tadvi«aya÷ bhavati iti vaktavyam . yadi ini÷ prokte tadvi«aya÷ bhavati iti ucyate paiÇgÅ kalpa÷ atra api prÃpnoti . #<kÃÓyapakauÓikagrahaïam ca kalpe niyamÃrtham># . kÃÓyapakauÓikagrahaïam ca kalpe niyamÃrtham dra«Âavyam . kÃÓyapakauÓikÃbhyÃm eva ini÷ kalpe tadvi«aya÷ bhavati na anyebhya÷ iti . evam api chaïÃdÅnÃm tadvi«ayatà na prÃpnoti . taittirÅyÃ÷ vÃratantavÅyÃ÷ . yadi puna÷ chaïÃdaya÷ prokte tadvi«ayÃ÷ bhavanti iti ucyeta . evam api paiÇgÅ kalpa÷ atra api prÃpnoti . kÃÓyapakauÓikagrahaïam ca kalpe niyamÃrtham iti eva . evam api autsargikÃïÃm tadvi«ayatà na prÃpnoti . krau¬Ã÷ kÃÇkatÃ÷ maudÃ÷ paippalÃdÃ÷ . chaïÃdaya÷ ca api autsargikÃn adhyet­veditro÷ eva bÃdheran . ye anye upacÃrÃ÷ tatra na bÃdheran . tittiriïà proktÃ÷ ÓlokÃ÷ iti . asti tarhi aviÓe«eïa . nanu ca uktam yÃj¤avakyÃdibhya÷ prati«edha÷ iti . vak«yati etat . yÃj¤avakyÃdibhya÷ prati«edha÷ tulyakÃlatvÃt iti . tatra eva vaktavyam . tadvi«ayatà ca na bhavati iti . katham kÃÓyapina÷ kauÓikina÷ iti . ini÷ prokte tadvi«aya÷ bhavati iti ucyamÃne avaÓyam kÃÓyapakauÓikagrahaïam kalpe niyamÃrtham dra«Âavyam . tat eva idÃnÅm vidhyartham bhavi«yati . katham pÃrÃÓariïa÷ bhik«ava÷ ÓailÃlina÷ naÂÃ÷ . atra api tadvi«ayatà ca iti anuvarti«yate .

(P_4,2.67-70)  KA_II,286.24-287.10  Ro_III,660-661     kim puna÷ ayam eka÷ yoga÷ Ãhosvit nÃnÃyogÃ÷ . kim ca ata÷ . yadi eka÷ yoga÷ uttare«u arthÃdeÓane«u deÓe tannÃmni deÓe tannÃmni iti asya anuv­tti÷ kartavyà . na hi ekayoge anuv­tti÷ bhavati . katham j¤Ãyate . yat ayam tat adhÅte tat veda iti dvi÷ tadgrahaïam karoti . atha nÃnÃyogÃ÷ o÷ a¤ iti evamÃdi anukramaïam yat eva sarvÃntyam arthÃdeÓanam tasya eva vi«aye syÃt . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat eka÷ yoga÷ . nanu ca uktam uttare«u arthÃdeÓane«u deÓe tannÃmni deÓe tannÃmni iti asya anuv­tti÷ kartavyà . na hi ekayoge anuv­tti÷ bhavati iti . ekayoge api anuv­tti÷ bhavati . katham j¤Ãyate . yat ayam tat asya asti asmin iti matup iti dvi÷ tadgrahaïam na karoti . katham tat adhÅte tat veda iti . pramÃdak­tam ÃcÃryasya Óakyam akartum . atha và puna÷ santu nÃnÃyogÃ÷ . nanu ca uktam o÷ a¤ iti evamÃdi anukramaïam yat eva sarvÃntyam arthÃdeÓanam tasya eva vi«aye syÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . goyÆthavat adhikÃrÃ÷ . tat yathà goyÆtham ekadaï¬apraghaÂÂitam sarvam samam gho«am gacchati tadvat adhikÃrÃ÷ .

(P_4,2.71)  KA_II,287.13-16  Ro_III,661     #<o÷ a¤vidhe÷ nadyÃm matu>#P#< viprati«iddham># . o÷ a¤vidhe÷ nadyÃm matup bhavati viprati«edhena . o÷ a¤a÷ avakÃÓah÷ kannatu kÃnnavatam . matupa÷ avakÃÓa÷ udumbarÃvatÅ maÓakÃvatÅ . iha ubhayam prÃpnoti . ik«umatÅ drumatÅ . matup bhavati viprati«edhena .

(P_4,2.72)  KA_II,287.18-21  Ro_III,661-662     aÇgagrahaïam kimartham . yathà bahvajgrahaïam aÇgaviÓe«aïam vij¤Ãyeta . bahvaca÷ aÇgÃt iti . atha akriyamÃïe aÇgagrahaïe bahvajgrahaïam kasya viÓe«aïam syÃt . matvantaviÓe«aïam . tatra ka÷ do«a÷ . iha api prasajyeta . mÃlÃvatÃm ayam nivÃsa÷ mÃlÃvatam . asti ca idÃnÅm abahvac matvanta÷ yadartha÷ vidhi÷ syÃt . asti iti Ãha : svavÃn , ÓvavÃn .

(P_4,2.85)  KA_II,287.23-288.5  Ro_III,662     kimartham nadyÃm matup vidhÅyate na tat asya asti asmin iti matup iti eva siddham . n#<adyÃm matubvacanam matvarthe aïvidhÃnÃt># . nadyÃm matubvacanam kriyate matvarthe aïvidhÃnÃt . ayam matvarthe aï vidhÅyate . sa÷ viÓe«avihita÷ sÃmÃnyavihitam matupam bÃdheta . #<nirv­ttÃdyartham ca># . nirv­ttÃdyartham ca nadyÃm matubvacanam kriyate . nirv­ttÃdyarthe«u matup yathà syÃt .

(P_4,2.87)  KA_II,288.7  Ro_III,662     mahi«Ãt ca iti vaktavyam . mahi«mÃn .

(P_4,2.91)  KA_II,288.9-289.6  Ro_III,662-664     yadi puna÷ ayam ku parÃdi÷ kriyeta . #<kuÂi pratyayÃde÷ ÃdeÓÃnupapatti÷ anÃditvÃt># . kuÂi sati pratyayÃde÷ iti ÃdeÓasya anupapatti÷ . kuÂi k­te anÃditvÃt ÃdeÓa÷ na prÃpnoti . evam tarhi pÆrvÃnta÷ kari«yate . #<pÆrvÃnte hrasvatvam># . yadi pÆrvÃnta÷ hrasvatvam vaktavyam . ku¤cakÅyÃ÷ . parÃdau puna÷ sati ke aïa÷ iti hrasvatvam siddham bhavati . astu tarhi parÃdi÷ . nanu ca uktam kuÂi k­te anÃditvÃt ÃdeÓa÷ na prÃpnoti iti . #<siddham tu Ãdi«Âasya ku¬vacanÃt># . siddham etat . katham . ku Ãdi«Âasya iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . #<sanniyogÃt siddham># . sanniyog÷ kari«yate . ka÷ e«a÷ yatna÷ codyate sanniyoga÷ nÃma . cakÃra÷ kartavya÷ . ku ca . yat ca anyat prÃpnoti . kim ca anyat prÃpnoti . ÃdeÓa÷ . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam . pÆrvÃnte hrasvatvam iti . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . kru¤cÃ÷ hrasvatvam ca iti . tat tarhi pÆrvÃnte sati nipÃtanam kartavyam . parÃdau api e«a÷ do«a÷ . yat hi tat ke aïa÷ iti hrasvatvam na tat kÃdimÃtre Óakhyam vij¤Ãtum . iha api prasajyeta . nadÅkalpa÷ parÅvÃha÷ kumÃrÅkÃmyati iti . tasmÃt ubhÃbhyÃm etat vaktavyam . kru¤cÃ÷ hrasvatvam ca iti .

(P_4,2.92)  KA_II,290.2-291 8  Ro_III,664-670     Óe«e iti ucyate . ka÷ Óe«a÷ nÃma . apatyÃdibhya÷ cÃturarthparyantebhya÷ ye anye arthÃ÷ sa÷ Óe«a÷ . kimartham puna÷ Óe«agrahaïam . Óe«e ghÃdaya÷ yathà syu÷ . svÃrthe mà bhÆvan iti . na etat asti prayojanam . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ .  aïÃdaya÷ svÃrthe kasmÃt na bhavanti iti . apatyÃdi«u arthe«u aïÃdaya÷ vidhÅyante . tena svÃrthe na bhavi«yanti . ime api tarhi jÃtÃdi«u arthe«u vidhÅyante . tena svÃrthe na bhavi«yanti . katham puna÷ iha ucyamÃnÃ÷ ghÃdaya÷ jÃtÃdi«u ÓakyÃ÷ vij¤Ãtum . anuvarti«yante tatra ghÃdaya÷ . yadi anuvartante ghÃdaya÷ yà yà parà prak­ti÷ tasyÃ÷ tasyÃ÷ pÆrve pÆrve pratyayÃ÷ prÃpnuvanti . evam tarhi jÃtÃdi«u arthe«u ghÃdÅn apek«i«yÃmahe . ayuktà evam bahuna÷ apek«Ã . apek«amÃïa÷ ayam anantaram yogam apek«eta . bahuna÷ api apek«Ã bhavati . tat yathà ka«Ãdi«u yathÃvidhi anuprayoga÷ iti sÃmÃnyakam saviÓe«akam sarvam apek«yate . atha và puna÷ astu anuv­tti÷ . nanu ca uktam yà yà parà prak­ti÷ tasyÃ÷ tasyÃ÷ pÆrve pÆrve pratyayÃ÷ prÃpnuvanti iti . na e«a÷ do«a÷ . sambandham anuvarti«yate . rëÂrÃvÃrapÃrÃt ghakhau . grÃmÃt yakha¤au rëÂrÃvÃrapÃrÃt ghakhau . kattryÃdibhya÷ ¬haka¤ rëÂrÃvÃrapÃrÃt ghakhau grÃmÃt yakha¤au iti . ata÷ uttaram paÂhati . #<Óe«avacanam ghÃdÅnÃm apatyÃdi«u aprasaÇgÃrtham># . Óe«avacanam kriyate Óe«e ghÃdaya÷ yathà syu÷ . apatyÃdi«u mà bhÆvan iti iti . katham ca prÃpnuvanti . #<tasyedaævacanÃt prasaÇga÷># . tasyedaæviÓe«Ã÷ hi ete apatyam samÆha÷ nivÃsa÷ vikÃra÷ iti . #<viprati«edhÃt siddham># . aïÃdaya÷ kriyantÃm ghÃtaya÷ iti aïÃdaya÷ bhavanti viprati«edhena . #<na và paratvÃt ghÃdÅnÃm># . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . kim kÃraïam . paratvÃt ghÃdÅnÃm . viprati«edhe param iti ucyate . pÆrve ca aïÃdaya÷ pare ghÃdaya÷ . pare aïÃdaya÷ kari«yante . sÆtraviparyÃsa÷ ca evam k­ta÷ bhavati . #<aïapavÃdatvÃt ca aïvi«aye ghÃdiprasaÇga÷># . aïapavÃdatvÃt ca ghÃdÅnÃm aïvi«aye ghÃdaya÷ prÃpnuvanti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na aïvi«aye ghÃdaya÷ bhavanti iti yat ayam phe÷ cha ca iti phyantam cham ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . phinartham etat syÃt . sauvÅre«u iti vartate na ca phinantam sauvÅragotram asti . gotragrahaïam sÃmuhike«u j¤Ãpakam daivayÃtavagrahaïam vai«ayike«u bhÃstrÃyaïagrahaïam naivÃsike«u .

(P_4,2.93)  KA_II,291.10-13  Ro_III,670     #<avÃrapÃrÃt vig­hÅtÃt api># . avÃrapÃrÃt vig­hÅtÃt api iti vaktavyam . avarÅïa÷ pÃrÅïa÷ avÃrapÃrÅïa÷ . #<viparÅtÃt ca># . viparÅtÃt ca iti vaktavyam . pÃrÃvÃrÅïa÷ .

(P_4,2.95)  KA_II,291.15-16  Ro_III,670     grÃmÃt ca iti vaktavyam . grÃmeyaka÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kattryÃdibhya÷ ¬haka¤ iti atra grÃmÃt iti anuvarti«yate .

(P_4,2.96)  KA_II,291.18-20  Ro_III,670-671     ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham kauleyaka÷ . kulasya apatyam . #<kuk«igrÅvÃt tu kan ¬ha¤a÷># . kulasya apatyam  kauleyaka÷ iti bhavi«yati . kuk«igrÅvÃt api ¬ha¤antÃt kan bhavi«yati .

(P_4,2.99)  KA_II,292.2  Ro_III,671     bÃhlyurdipardibhya÷ ca iti vaktavyam . bÃhlÃyanÅ aurdÃyanÅ pÃrdÃyanÅ .

(P_4,2.100)  KA_II,292.4-14  Ro_III,671-672     amanu«ye iti kimartham . rÃÇkavaka÷ manu«ya÷ . #<raÇko÷ amanu«yagrahaïÃnarthakyam manu«yatatsthayo÷ vu¤vidhÃnÃt># . raÇko÷ amanu«yagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . manu«yatatsthayo÷ vu¤vidhÃnÃt . ayam manu«ye manu«yatatsthe ca vu¤ vidhÅyate . sa÷ bÃdhaka÷ bhavi«yati . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ amanu«ye manu«yasthe «phagaïau bhavata÷ iti . #<amanu«ye manu«yasthe «phagaïo÷ j¤Ãpakam iti cet na ani«ÂatvÃt># . amanu«ye manu«yasthe «phagaïo÷ j¤Ãpakam iti cet tat na . kim kÃraïam . ani«ÂatvÃt . na hi amanu«ye manu«yasthe «phagaïau i«yete . kim tarhi . vu¤ eva i«yate . #<aïgrahanam ca kacchÃdibhya÷ aïvacanÃt># . aïgrahanam ca anarthakam . kim kÃraïam . kacchÃdibhya÷ aïvacanÃt . kacchÃdipÃÂhÃt atra aï bhavi«yati .

(P_4,2.104.1)  KA_II,292.16-293.7  Ro_III,672-673     parigaïanam kartavyam . #<amehakvatasitrebhya÷ tyabvidhi÷ yo avyayÃt sm­ta÷># . amà amÃtya÷ amà . iha ihatya÷ iha . kva kvatya÷ kva . tasi tatastya÷ yatastya÷ . tra tatratrya÷ yatratya÷ . itarathà hi auttarÃhaupari«ÂapÃratÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ syÃt . auttarÃha÷ aupari«Âa÷ pÃrata÷ . tyap ne÷ dhruve . tyap ne÷ dhruve vaktavya÷ . nitya÷ . nisa÷ gate . tyap vaktavya÷ iti . ni«Âya÷ . araïyÃt ïa÷ . araïyÃt ïa÷ vaktavya÷ . ÃraïyÃ÷ sumanasa÷ . dÆrÃt etya÷ ¬ÆrÃt etya÷ vaktavya÷ . dÆretya÷ . uttarÃt Ãha¤ . uttarÃt Ãha¤ vaktavya÷ . auttarÃha÷ . #<avyayÃt tyapi Ãvi«Âasya upasaÇkhyÃnam chandasi># . avyayÃt tyap iti atra Ãvi«Âasya chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam . Ãvi«Âya÷ vardhate cÃru÷ [Ãsu (R)].

(P_4,2.104.2)  KA_II,293.8-299.5  Ro_III,674-683     #<ayayatÅrarÆpyottarapadodÅcyagrÃmakopadhavidhe÷ v­ddhÃt cha÷ viprati«edhena># . ayayatÅrarÆpyottarapadodÅcyagrÃmakopadhavidhe÷ v­ddhÃt cha÷ bhavati viprati«edhena . avyayÃt tyap bhavati iti asya avakÃÓa÷ amÃtya÷ . chasya avakÃÓa÷ ÓÃlÅya÷ mÃlÅya÷ . ÃrÃt ubhayam prÃpnoti . ÃrÃtÅya÷ . tÅrottarapadÃd a¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ kakhatÅra kÃkhatÅrÅ . chasya sa÷ eva . vÃyastÅrÃt ubhayam prÃpnoti . vÃyasatÅrÅya÷ . rÆpyottarapadÃt ¤a÷ bhavati iti asya avakÃÓa÷ caïÃrarÆpya cÃïÃrarÆpyà . chasya sa÷ eva . mÃïirÆpyÃt ubhayam prÃpnoti . tam ca api cham paratvÃt yopadhalak«aïa÷ vu¤ bÃdhate . mÃïirÆpyaka÷ . udÅcyagrÃmÃt ca bahvaca÷ antodÃttÃt a¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ Óivapura Óaivapura÷ . chasya sa÷ eva . vìavakar«Ãt ubhayam prÃpnoti . vìavakar«Åya÷ . kopadhÃt aï bhavati iti asya avakÃÓa÷ nilÅnaka÷ nailÅnaka÷ . chasya sa÷ eva . aulÆkÃt ubhayam prÃpnoti . aulÆkÅya÷ . #<tebhya÷ Âha¤¤iÂhau># . tebhya÷ tyabÃdibhya÷ Âha¤¤iÂhau bhavata÷ viprati«edhena . avyayÃt tyap bhavati iti asya avakÃÓa÷ amÃtya÷ . Âha¤¤iÂhayo÷ avakÃÓa÷ kÃrantavikÅ kÃrantavikà [R: kÃratantavikÅ kÃratantavikÃ] . ÃrÃt nÃma vÃhÅkagrÃma÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . ÃrÃtkÅ ÃrÃtkà . tÅrottarapadÃd a¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ kakhatÅra kÃkhatÅrÅ . Âha¤¤iÂhayo÷ sa÷ eva . kÃstÅra÷ [R: kÃstÅram] nÃma vÃhÅkagrÃma÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . kÃstÅrikÅ kÃstirikà . rÆpyottarapadÃt ¤a÷ bhavati iti asya avakÃÓa÷ caïÃrarÆpya cÃïÃrarÆpyà . Âha¤¤iÂhayo÷ sa÷ eva . dÃsarÆpam nÃma vÃhÅkagrÃma÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . tau ca api Âha¤¤iÂhau paratvÃt yopadhalak«aïa÷ vu¤ bÃdhate . dÃsarÆpyaka÷ . udÅcyagrÃmÃt ca bahvaca÷ antodÃttÃt a¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ Óivapura Óaivapura÷ . Âha¤¤iÂhayo÷ sa÷ eva . ÓÃkalam nÃma vÃhÅkagrÃma÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . ÓÃkalikÅ ÓÃkalikà . kopadhÃt aï bhavati iti asya avakÃÓa÷ nilÅnaka÷ nailÅnaka÷ . Âha¤¤iÂhayo÷ sa÷ eva . sausukam nÃma vÃhÅkagrÃma÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . tau ca api Âha¤¤iÂhau paratvÃt kopadhalak«aïa÷ cha÷ bÃdhate . sausukÅya÷ . #<na và Âha¤ÃdÅnÃm chÃpavÃdatvÃt tadvi«aye ca abhÃvÃt itare«Ãm># . na và artha÷ viprati«edhena . kim kÃraïam . Âha¤ÃdÅnÃm chÃpavÃdatvÃt . Âha¤Ãdaya÷ chÃpavÃdÃ÷ . tadvi«aye ca abhÃvÃt itare«Ãm . tadvi«aye chavi«aye tyabÃdÅnÃm abhÃva÷ . #<kopadhÃt aïa÷ punarvacanam anyaniv­ttyartham># . ayam ca api ayukta÷ viprati«edha÷ ya÷ ayam kopadhÃt aïa÷ chasya ca . kim kÃraïam . kopadhÃt aïa÷ punarvacanam anyaniv­ttyartham . siddha÷ atra aï utsargeïa eva . tasya punarvacane etat prayojanam ye anye tadapavÃdÃ÷ prÃpnuvanti tadbÃdhanÃrtham . sa÷ yathà eva tadapavÃdam a¤am bÃdhate evam cham api bÃdheta . #<tasmÃt antodÃtte kopadhaprati«edha÷># . tasmÃt antodÃtte kopadhÃt a¤a÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti evam kopadhÃt aï a¤am eva bÃdhi«yate . cham na bÃdhi«yate . #<chÃt o÷ deÓe kÃlÃt Âha¤># . chÃt o÷ deÓe Âha¤ kÃlÃt Âha¤ iti etat bhavati viprati«edhena . chasya avakÃÓa÷ ÓÃlÅya÷ mÃlÅya÷ . o÷ deÓe Âha¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ ni«Ãhakar«Æ nai«Ãhakar«uka÷ [R: ni«Ãdakar«Æ÷ nÃma deÓa÷ nai«Ãdakar«uka÷ ] . iha ubhayam prÃpnoti . dÃk«ikar«uka÷ . kÃlÃt Âha¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ ÃrdhamÃsikam sÃævatsarikam . chasya sa÷ eva. mÃsÃt ubhayam prÃpnoti . mÃsikam . #<nak«atrÃt aï># . nak«atrÃt aï chÃt bhavati viprati«edhena . aïa÷ avakÃÓa÷ tai«a÷ pau«a÷ . chasya sa÷ eva . svÃte÷ ubhayam prÃpnoti . sauvÃta÷ . #<avyayÃt ÂyuÂyulau># . avyayÃt ÂyuÂyulau chÃt bhavata÷ viprati«edhena . ÂyuÂyulayo÷ avakÃÓa÷ do«Ãntanam divÃtanam . chasya sa÷ eva. prÃta÷ÓabdÃt ubhayam prÃpnoti . prÃtastanam . #<ÓarÅrÃvayavÃt yat># . ÓarÅrÃvayavÃt yat chÃt bhavati viprati«edhena . yata÷ avakÃÓa÷ dantyam o«Âhyam . chasya sa÷ eva . pÃdaÓabdÃt ubhayam prÃpnoti . padyam . #<vargÃntÃt ca aÓabde yatkhau># . vargÃntÃt ca aÓabde yatkhau chÃt bhavata÷ viprati«edhena . yatkhayo÷ avakÃÓa÷ akrÆravagya÷ akrÆravargÅïa÷ . chasya sa÷ eva . vÃsudevavargÃt ubhayam prÃpnoti . vÃsudevÃvargya÷ vÃsudevavargÅïa÷ . #<bahvaca÷ antodÃttÃt vu¤># . bahvaca÷ antodÃttÃt Âha¤ chÃt bhavati viprati«edhena . Âha¤a÷ avakÃÓa÷ natÃnana nÃtÃnatika÷ . chasya sa÷ eva . sÃmastÃt ubhayam prÃpnoti . sÃmastika÷ . #<ÃyasthÃnebhya÷ Âhak># . ÃyasthÃnebhya÷ Âhak chÃt bhavati viprati«edhena . Âhaka÷ avakÃÓa÷ Óaulkikam gaulkikam . chasya sa÷ eva . ÃpaïÃt ubhayam prÃpnoti . Ãpaïikam . vidyÃyonisambandhebhya÷ vu¤ . vidyÃyonisambandhebhya÷ vu¤ chÃt bhavati viprati«edhena . vu¤a÷ avakÃÓa÷ aupÃdhyÃyakam paitÃmahakam . chasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . ÃcÃryakam mÃtulakam . #<­ta÷ Âha¤># . ­ta÷ Âha¤ chÃt bhavati viprati«edhena . Âha¤a÷ avakÃÓa÷ haut­kam svÃs­kam . chasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . ÓÃst­kam bhrÃt­kam . #<rÆpyamayaÂau># . rÆpyamayaÂau chÃt bhavata÷ viprati«edhena . rÆpyamayaÂo÷ avakÃÓa÷ devadattarÆpyam devadattamayam . chasya sa÷ eva . vÃyudattÃt ubhayam prÃpnoti . vÃyudattarÆpam vÃyudattamayam . #<acittÃt Âhak># .
acittÃt Âhak chÃt bhavati viprati«edhena . Âhaka÷ avakÃÓa÷ ÃpÆpika÷ Óëkulika÷ maudakika÷ . chasya sa÷ eva . pÃyasÃt ubhayam prÃpnoti . pÃyasika÷ . #<gotrak«atriyÃkhyebhya÷ bahulam vu¤># . gotrak«atriyÃkhyebhya÷ bahulam vu¤ chÃt bhavati viprati«edhena . vu¤a÷ avakÃÓa÷ glaucukÃyana÷ traigartaka÷ . chasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . gÃrgika÷ vÃtsaka÷ mÃlavaka÷ . #<ïini÷ antevÃsibrÃhmaïebhya÷># . ïini÷ antevÃsibrÃhmaïebhya÷  chÃt bhavati viprati«edhena . ïine÷ avakÃÓa÷ hÃridraviïa÷ taumburaviïa÷ bhÃllavina÷ . chasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . Ãruïina÷ ÓÃÂyÃyanina÷ . #<pattrapÆrvÃt a¤># . pattrapÆrvÃt a¤ chÃt bhavati viprati«edhena . a¤a÷ avakÃÓa÷ u«Âra au«Âram au«Âraratham . chasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . vÃmÅ vÃmam vÃmÅratham . #<dvandvÃt vun vairamaithunikayo÷># . dvandvÃt vun vairamaithunikayo÷ chÃt bhavati viprati«edhena . vuna÷ avakÃÓa÷ ahinakulikà . chasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . kÃkolÆkika ÓvÃvarÃhikà . #<gotracaraïÃt vu¤># . gotracaraïÃt vu¤ chÃt bhavati viprati«edhena . vu¤a÷ avakÃÓa÷ glaucukÃyanakam mlaucukÃyanakam kÃÂhakam kÃlÃpakam . chasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . gÃrgakam vÃtsakam maudakam paippalÃdakam . #<kaïvÃdŤa÷ aïvidhe÷># . kaïvÃdibhya÷ aï bhavati Ťa÷ aï bhavati iti etasmÃt vu¤ bhavati viprati«edhena . kaïvÃdibhya÷ aï bhavati Ťa÷ aï bhavati iti asya avakÃÓa÷ kÃïvÃ÷ daï¬amÃïavÃ÷ dÃk«Ã÷ daï¬amÃïavÃ÷ . vu¤a÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . kÃïvakam dÃk«akam . Â#<ha¤¤iÂhÃbhyÃm o÷ deÓe Âha¤># . Âha¤¤iÂhÃbhyÃm o÷ deÓe Âha¤ iti etat bhavati viprati«edhena . Âha¤¤iÂhayo÷ avakÃÓa÷ kÃrantavikÅ kÃrantavikà [R: kÃratantavikÅ kÃratantavikÃ] . o÷ deÓe Âha¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ ni«Ãhakar«Æ nai«Ãhakar«uka÷ [R: ni«Ãdakar«Æ÷ nÃma deÓa÷ nai«Ãdakar«uka÷ ] . iha ubhayam prÃpnoti . nÃpitavÃstuka÷ . Âha¤ bhavati viprati«edhena . #<na và Âha¤a÷ anavakÃÓatvÃt># . na và artha÷ viprati«edhena . kim kÃraïam . Âha¤a÷ anavakÃÓatvÃt . anavakÃÓa÷ Âha¤ Âha¤¤iÂhau bÃdhi«yate . nanu ca idÃnÅm eva avakÃÓa÷ prakÊpta÷ . yat v­ddham anuvarïÃntam vÃhÅkagrÃma÷ sa÷ Âha¤¤iÂhayo÷ avakÃÓa÷ . yat av­ddham uvarïÃntam sa÷ Âha¤a÷ avakÃÓa÷ . yat v­ddham uvarïÃntam vÃhÅkagrÃma÷ tasmÃt ubhayam prÃpnoti . evam tarhi na ayam asya viprati«edhasya upÃlambha÷ . kasya tarhi . chÃt o÷ deÓe kÃlÃt Âha¤ iti etasya . nanu ca tatra api avakÃÓa÷ prakÊpta÷ . yat v­ddham uvarïÃntam sa÷ chasya avakÃÓa÷ . yat av­ddham uvarïÃntam sa÷ Âha¤a÷ avakÃÓa÷ . yat v­ddham uvarïÃntam deÓa÷ ca tasmÃt ubhayam prÃpnoti . evam tarhi v­ddhÃt prÃcÃm iti anena v­ddhagrahaïena kim kriyate . yÃvat brÆyÃt pÆrvasmin yoge v­ddhÃt ca av­ddhÃt ca iti . yat etasmin yoge v­ddhagrahaïam tat anavakÃÓam . tasya anavakÃÓatvÃt ayukta÷ viprati«edha÷ . #<yopadhaprasthÃdÅnÃm vu¤># . yopadhaprasthÃdÅnÃm vu¤ Âha¤¤iÂhÃbhyÃm bhavati viprati«edhena . yopadhÃt vu¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ sÃÇkÃÓya sÃÇkÃsyaka÷ . Âha¤¤iÂhayo÷ sa÷ eva . dÃsarÆpyam nÃma vÃhÅkagrÃma÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . dÃsarÆpyaka÷ . prasthÃnÃntÃt vu¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ mÃlÃprastha pÃlÃprasthaka÷ . Âha¤¤iÂhayo÷ sa÷ eva . pÃtÃnaprastham nÃma vÃhÅkagrÃma÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . pÃtÃnaprasthaka÷ . purÃntÃt vu¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ käcÅpura käcÅpuraka÷ . Âha¤¤iÂhayo÷ sa÷ eva . nÃndÅpuram nÃma vÃhÅkagrÃma÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . nÃndÅpuraka÷ . vahÃntÃt vu¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ vÃtavaha vÃtavahaka÷ . Âha¤¤iÂhayo÷ sa÷ eva . kaukku¬Åvaham nÃma vÃhÅkagrÃma÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . kaukku¬Åvahaka÷ . #<o÷ ca Âha¤a÷># . o÷ ca Âha¤a÷ vu¤ bhavati viprati«edhena . o÷ Âha¤a÷ avakÃÓa÷ nai«Ãhakar«uka÷ [R: nai«Ãdakar«uka÷ ] . vu¤a÷ sa÷ eva . ÃprÅtamÃyo÷ ubhayam prÃpnoti . ÃprÅtamÃyavaka÷ . #<janapadÃnÃm akÃïau># . janapadÃnÃm akÃïau o÷ Âha¤a÷ bhavata÷ viprati«edhena . akasya avakÃÓa÷ aÇgÃ÷ ÃÇgaka÷ . o÷ Âha¤a÷ sa÷ eva . jihnava÷ nÃma janapada÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . jaihnavaka÷ . aïa÷ avakÃÓa÷ . ­«ika Ãr«ika÷ . o÷ Âha¤a÷ sa÷ eva . ik«vÃkava÷ nÃma janapada÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . ik«vÃka÷ . #<na và vu¤apavÃdatvÃt aïa÷># . na và artha÷ viprati«edhena . kim kÃraïam . vu¤apavÃdatvÃt aïa÷ . vu¤apavÃda÷ aï . vu¤ ca o÷ Âha¤am bÃdhi«yate . #<kopadhÃt aïa÷ akÃntÃt cha÷># . kopadhÃt aï bhavati iti etasmÃt akÃntÃt cha÷ bhavati viprati«edhena . kopadhÃt aï bhavati iti asya avakÃÓa÷ nilÅnaka nailÅnaka÷ . akÃntÃt cha÷ bhavati iti asya avakÃÓa÷ ÃrÅhaïaka ÃrÅhaïakÅya÷ . brÃhmaïaka÷ nÃma janapada÷ tasmÃt ubhayam prÃpnoti . brÃhmaïakÅya÷ . #<dhanvavu¤a÷ ca># . dhanvavu¤a÷ ca cha÷ bhavati viprati«edhena . dhanvana÷ vu¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ pÃredhanva pÃredhanvaka÷ . chasya sa÷ eva . ëÂakam nÃma dhanva . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . ëÂakÅya÷ . #<na và chasya punarvacanam chÃpavÃdaniv­ttyartham># . na và artha÷ viprati«edhena
. kim kÃraïam . chasya punarvacanam chÃpavÃdaniv­ttyartham . siddha÷ atra cha÷ v­ddhÃt cha÷ iti eva . tasya punarvacane etatprayojanam ye anye tadapavÃdÃ÷ prÃpnuvanti tadbÃdhanÃrtham . sa÷ yathà eva anyÃn tadapavÃdÃn bÃdhate evam imam api bÃdhi«yate .

(P_4,2.124)  KA_II,299.7-14  Ro_III,684     #<janapadatadavahyo÷ vu¤vidhÃne avayavamÃtrÃt prasaÇga÷># . janapadatadavahyo÷ vu¤vidhÃne avayavamÃtrÃt prÃpnoti . mau¤ja÷ nÃma vÃhÅke«u grÃma÷ . tasmin bhava÷ mau¤jÅya÷ . evam tarhi janapadÃt eva janapadÃvadhe÷ . #<janapadÃt iti cet vacanÃnarthakyam># . janapadÃt iti cet avadhigrahaïam anarthakam . siddham janapadÃt iti eva . idam tarhi prayojanam . janapadÃt janapadÃvade÷ vu¤ yathà syÃt . yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti . kim ca anyat prÃpnoti . cha÷ . gartottarapadÃt chavidhe÷ janapadÃt vu¤ pÆrvaviprati«iddham vak«yati . sa÷ pÆrvaviprati«edha÷ na paÂhitavya÷ bhavati .

(P_4,2.129)  KA_II,299.16-19  Ro_III,684-685     atyalpam idam ucyate : manu«ye iti . pathyadhyÃyanyÃyavihÃramanu«yahasti«u iti vaktavyam : Ãraïyaka÷ panthÃ÷ Ãraïyaka÷ adhyÃya÷ Ãraïyaka÷ nyÃya÷ Ãraïyaka÷ vihÃra÷ Ãraïyaka÷ manu«ya÷ Ãraïyaka÷ hastÅ . và gomaye«u iti vaktavyam . ÃraïyakÃ÷ gomayÃ÷ ÃraïyÃ÷ gomayÃ÷ .

(P_4,2.130)  KA_II,299.21-300.8  Ro_III,685     #<kuruyugandharebhya÷ vÃvacanÃt manu«yatatsthayo÷ vu¤vidhÃnam># . kuruyugandharebhya÷ vÃvacanÃt manu«yatatsthayo÷ vu¤ iti etat bhavati viprati«edhena . kuruyugandharebhya÷ vÃvacanasya avakÃÓa÷ kaurava÷ kauravaka÷ yaugandhara÷ yaugandharaka÷ . manu«yatatsthayo÷ vu¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ anye kacchÃdaya÷ . kÃcchaka÷ manu«ya÷ kÃcchakam asya Åk«itam jalpitam hasitam smitam . iha ubhayam prÃpnoti . kauravka÷ manu«ya÷ kauravakam asya Åk«itam jalpitam hasitam smitam . vu¤ bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . na hi kuruÓabdasya anye kacchÃdaya÷ avakÃÓa÷ . kuruÓabdasya ya÷ kaccÃdi«u pÃÂha÷ sa÷ anavakÃÓa÷ . na khalu api kuruÓabda÷ vibhëÃm prayojayati . anena vu¤ kacchÃdipÃÂhÃt aï bhavi«yati . sà e«Ã yugandharÃrthà vibhëà .

(P_4,2.133)  KA_II,300.10-15  Ro_III,686     kimartham sÃlvÃnÃm kacchÃdi«u pÃÂha÷ kriyate . #<sÃlvÃnÃm kacchÃdi«u pÃÂha÷ aïvidhÃnÃrtha÷># . sÃlvÃnÃm kacchÃdi«u pÃÂha÷ aïvidhÃnÃrtha÷ kriyate . aï yathà syÃt . vu¤ mà bhÆt iti . #<na và apadÃtiyogavÃgrahaïam avadhÃraïÃrtham># . na và etat prayojanam . kim kÃraïam . apadÃtiyogavÃgrahaïam avadhÃraïÃrtham bhavi«yati . apadÃtau eva sÃlvÃt . goyavÃgvo÷ eva ca sÃlvÃt iti .

(P_4,2.137)  KA_II,300.17-22  Ro_III,686     #<gartottarapadÃt chavidhe÷ janapadÃt vu¤ pÆrvaviprati«iddham># . garttottarapadÃt chavidhe÷ janapadÃt vu¤ bhavati pÆrvaviprati«edhena . garttottarapadÃt cha÷ bhavati iti asya avakÃÓa÷ ÓvÃvidgarta ÓvÃvidgartÅya÷ . vu¤a÷ avakÃÓa÷ aÇgÃ÷ ÃÇgaka÷ . iha ubhayam prÃpnoti . traigartaka÷ . vu¤ bhavati pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . uktam eva avadhigrahaïasya prayojanam janapadÃt janapadÃvade÷ vu¤ yathà syÃt . yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti . 

(P_4,2.138)  KA_II,301.2-6  Ro_III,687     #<gahÃdi«u p­thivÅmadhyasya madhyamabhÃva÷># . gahÃdi«u p­thivÅmadhyasya madhyamabhÃva÷ vaktavya÷ . p­thivÅmadhye bhava÷ madhyamÅya÷ . #<caraïasambandhena nivÃsalak«aïa÷ aï># . caraïasambandhena nivÃsalak«aïa÷ aï vaktavya÷ . traya÷ prÃcyÃ÷ traya÷ mÃdhyamÃ÷ . sarve nivÃsalak«aïÃ÷ .

(P_4,2.141)  KA_II,301.8-12  Ro_III,687-688     ÅkÃntÃt api iti vaktavyam iha yathà syÃt . aiïÅkÅya÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . #<akekÃntagrahaïe kopadhagrahaïam sausukÃdyartham># . akekÃntagrahaïe kopadhagrahaïam kartavyam . kim prayojanam . sausukÃdyartham . sausukÅya÷ .

(P_4,3.1)  KA_II,302.2-7  Ro_III,689     #<yu«madasmadbhyÃm pratyayavidhÃne yogavibhÃga÷># . yu«madasmadbhyÃm pratyayavidhÃne yogavibhÃga÷ kartavya÷ . yu«madasmado÷ anyatarasyÃm cha÷ bhavati . yu«madÅya÷ asmadÅya÷ . tata÷ kha¤ ca .  kha¤ ca bhavati yu«madasmado÷ anyatarasyÃm . yau«makÅïa÷ ÃsmÃkÅna÷ . kimartha÷ yogavibhÃga÷ . #<samasaÇkhyÃprati«edhÃrtha÷># . saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ mà bhÆt iti .

(P_4,3.2)  KA_II,302.9-16  Ro_III,690     #<ÃdeÓavacane ca># . kim . yogavibhÃga÷ kartavya÷ . tasmin aïi yu«mÃkÃsmÃkau bhavata÷ . yau«mÃka÷ ÃsmÃka÷ . tata÷ kha¤i . kha¤i ca yu«mÃkÃsmÃkau bhavata÷ . yau«mÃkÅïa÷ ÃsmÃkÅna÷ . kimartha÷ yogavibhÃga÷ . samasaÇkhyÃprati«edhÃrtha÷ iti eva . #<tatra puna÷ kha¤grahaïam># . tatra puna÷ kha¤grahaïam kartavyam . na hi antareïa kha¤grahaïam yogÃÇgam upajÃyate . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . evam vak«yÃmi . tasmin kha¤i yu«mÃkÃsmÃkau bhavata÷ . tata÷ aïi ca . aïi cayu«mÃkÃsmÃkau bhavata÷ iti .

(P_4,3.3)  KA_II,302.18-303.7  Ro_III,690-691     #<ekÃrthagrahaïam ca># . ekÃrthagrahaïam ca kartavyam . ekÃrthayo÷ yu«madasmado÷ iti vaktavyam . kimartham na ekavacane iti eva siddham . na sidhyati . kim kÃraïam . ekavacanÃbhÃvÃt . ekavacane iti ucyate . na ca atra ekavacanam paÓyÃma÷ . yadi puna÷ ekavacanaparatvena aïkha¤au viÓe«yeyÃtÃm . na evam Óakyam . iha hi prasajyeyÃtÃm . yu«mÃkam chÃtra÷ yau«mÃkÅïa÷ . ÃsmÃkÅna÷ . iha ca na syÃtÃm . tava chÃtrÃ÷ tÃvakÅnÃ÷ . mÃmakÅnÃ÷ . tasmÃt na evam Óakyam . na cet evam ekÃrthagrahaïam kartavyam . na kartavyam . na idam pÃribhëikasya ekavacanasya grahaïam . kim tarhi . anvarthagrahaïam . ucyate vacanam . ekasya arthasya vacanam ekavacanam .

(P_4,3.4)  KA_II,303.9-16  Ro_III,691-692     #<ardhÃt yadvidhÃne sapÆrvÃt Âha¤># . ardhÃt yadvidhÃne sapÆrvÃt Âha¤ vaktavya÷ . bÃleyÃrdhika÷ gautamÃrdhika÷ . #<dikpÆrvapadÃt yat ca># . dikpÆrvapadÃt yat ca Âha¤ ca vaktavya÷ . pÆrvÃrdhya÷ paurvÃrdhika÷ dak«iïÃrdhya÷ dÃk«iïÃrdhika÷ uttarÃrdhya÷ auttarÃrdhika÷ . kimartham idam ucyate yadà ÃdyanyÃse eva dikpÆrvapadÃt ardhÃt ubhayam ucyate . idam adya apÆrvam kriyate : ardhÃt yadvidhÃne sapÆrvÃt Âha¤ iti . tat dve«yam vijÃnÅyÃt : sarvam vikalpate iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«te : dikpÆrvapadÃt yathÃnyÃsam eva bhavati iti .

(P_4,3.15)  KA_II,303.18-304.5  Ro_III,692-693     #<Óvasa÷ tuÂi ÃdeÓÃnupapatti÷ anÃditvÃt># . Óvasa÷ tuÂi k­te ÃdeÓÃnupapatti÷ . kim kÃraïam . anÃditvÃt . tuÂi k­te anÃditvÃt ÃdeÓa÷ na prÃpnoti . evam tarhi pÆrvÃnta÷ kari«yate . #<pÆrvÃnte kaprati«edha÷># . yadi pÆrvÃnta÷  kÃdeÓasya prati«edha÷ vaktavya÷ . Óauvastikam . tÃntÃt iti kÃdeÓa÷ prÃpnoti . astu tarhi parÃdi÷ . nanu ca uktam Óvasa÷ tuÂi ÃdeÓÃnupapatti÷ anÃditvÃt iti . #<siddham tu Ãdi«Âasya tu¬vacanÃt># . siddham etat . katham . tu¬ Ãdi«Âasya iti vaktavyam . atha và cena sanniyoga÷ kari«yate . tu ca . kim ca . yat ca anyat prÃpnoti . kim ca anyat prÃpnoti . ÃdeÓa÷ .

(P_4,3.22)  KA_II,304.7-14  Ro_III,693-694     #<hemantasya aïi talopavacanÃnarthakyam hemna÷ prak­tyantaratvÃt># . hemantasya aïi talopavacanam anarthakam . kim kÃraïam . hemna÷ prak­tyantaratvÃt . prak­tyantaram hemanÓabda÷ . Ãta÷ ca prak­tyantaram . evam hi Ãha . heman heman ÃganÅganti karïau . tasmÃt etau heman na Óu«yata÷ iti . #<alopadarÓanÃt ca># . alopa÷ khalu api d­Óyate . paÇkti÷ haimantÅ iti . apara÷ Ãha : hemantasya aïvacanam aïi ca talopavacanam anarthakam . kim kÃraïam . hemna÷ prak­tyantaratvÃt alopadarÓanÃt ca iti eva  . tatra ­tubhya÷ iti eva siddham .

(P_4,3.23.1)  KA_II,304.16-19  Ro_III,694     ciraparutparÃribhya÷ tna÷ vaktavya÷ . ciratnam paruttnam parÃritnam . pragasya chandasi galopa÷ ca tna÷ ca vaktavya÷ . pratnam ÃtmÃnam . agrÃdipaÓcÃt ¬imuc sm­ta÷ . agrimam Ãdimam paÓcimam . antÃt ca iti vaktavyam . antimam.

(P_4,3.23.2)  KA_II,304.20-305.20  Ro_III,695-696     atha sÃyacirayo÷ kim nipÃtyate . #<sÃyacirayo÷ makÃrÃntatvam pratyayasanniyuktam># .  sÃyacirayo÷ makÃrÃntatvam pratyayasanniyogena nipÃtyate . sÃyantanam cirantanam . na etat asti prayojanam . makÃrÃnta÷ sÃyaæÓabda÷ . katham sÃyÃhna÷ . sÃyama÷ ahne malopa÷ . sÃyama÷ ahne malopa÷ vaktavya÷ . katham sÃyatare . tare ca iti vaktavyam . katham sÃyam sÃye . và saptamyÃm iti vaktavyam . atha prÃhïapragayo÷ kim nipÃtyate . #<prÃhïapragyo÷ ekÃrÃntatvam># . prÃhïapragyo÷ ekÃrÃntatvam nipÃtyate . prÃhïetanam pragetanam . na etat asti prayojanam . saptamyÃ÷ alukà api siddham . bhavet siddham yadà saptamÅ . yadà tu anyà vibhakti÷ tadà na sidhyati . #<tuÂi uktam># . kim uktam . tuÂi ÃdeÓÃnupapatti÷ anÃditvÃt iti . tuÂi k­te anÃditvÃt ÃdeÓa÷ na prÃpnoti . evam tarhi pÆrvÃnta÷ kari«yate . #<pÆrvÃnte visarjanÅya÷># . yadi pÆrvÃnta÷ visarjanÅya÷ vaktavya÷ . prÃtastanam punastanam . parÃdau puna÷ sati kharavasÃnayo÷ visarjanÅya÷ iti visarjanÅya÷ siddha÷ bhavati . astu tarhi parÃdi÷ . nanu ca uktam tuÂi k­te anÃditvÃt ÃdeÓa÷ na prÃpnoti iti . #<siddham tu Ãdi«Âasya tu¬vacanÃt># . siddham etat . katham . tu¬ Ãdi«Âasya iti vaktavyam . atha và cena sanniyoga÷ kari«yate . tu ca . kim ca . yat ca anyat prÃpnoti . kim ca anyat prÃpnoti . ÃdeÓa÷ .

(P_4,3.24)  KA_II,305.22-306.27  Ro_III,697-700     #<pÆrvÃhïÃparÃhïÃbhyÃm subantavacanam saptamÅÓravaïítham># . pÆrvÃhïÃparÃhïÃbhyÃm subantatvam vaktavyam . kim prayojanam . saptamÅÓravaïítham . saptamyÃ÷ Óravaïam yathà syÃt . pÆrvÃhïetanam aparÃhïetanam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati atra saptamÅ iti yat ayam ghakÃlatane«u kÃlanÃmna÷ iti saptamyÃ÷ alukam ÓÃsti . #<alugvacanam j¤Ãpakam iti cet avyayÃt saptamÅprasaÇga÷># . alugvacanam j¤Ãpakam iti cet avyayÃt saptamÅ prÃpnoti . do«Ãtanam divÃtanam . astu avyayÃt iti luk bhavi«yati . iha api luk prÃpnoti . pÆrvÃhïetanam aparÃhïetanam . aluk atra lukam bÃdhi«yate . iha api bÃdheta . do«Ãtanam divÃtanam . samÃnÃÓraya÷ luk alukà bÃdhyate . ka÷ ca samÃnÃÓraya÷ . ya÷ pratyayÃÓraya÷ . atra ca prÃk eva pratyayotpatte÷ luk bhavati . na sidhyati . iha hi sati pratyaye lukà bhavitavyam . sati luki alukà bhavitavyam . tatra ca pratyaya÷ eva na asti . kuta÷ luk bhavi«yati . sà e«Ã j¤Ãpakena asatÅ vibhakti÷ Ãk­«yate . sà yathà iha bÃdhikà bhavati pÆrvÃhïetanam aparÃhïetanam evam iha api syÃt do«Ãtanam divÃtanam . evam tarhi na brÆma÷ alugvacanam j¤Ãpakam bhavati atra saptamÅ iti . kim tarhi . bhavati subantÃt utpatti÷ iti . kim puna÷ j¤Ãpyam etat yÃvatà samarthÃnÃm prathamÃt và iti vartate sÃmarthyam ca subantena . j¤Ãpyam iti Ãha . katham . ÇyÃpprÃtipadikÃt iti api vartate . tatra kuta÷ etat subantÃt utpatti÷ bhavi«yati na puna÷ ÇyÃpprÃtipadikÃt iti . katham yat uktam v­ddhÃv­ddhÃvarïasvaradvyajlak«aïe ca pratyayavidhau tatsampratyayÃrtham iti . samarthasya yat v­ddham ÇyÃpprÃtipadikam iti etat vij¤Ãyate . yadi etat j¤apyate katham dvipada÷ Ãgatam dvipÃdrÆpyam pra«Âhauha÷ Ãgatam pra«ÂhvìrÆpyam kÅlÃlapa÷ Ãgatam kÅlÃlapÃrÆpyam papu«a÷ Ãgatam papiva¬rÆpyam . padbhÃva÷ ÆhÃkÃralopa÷ prasÃraïam iti ete vidhaya÷ prÃpnuvanti . luke k­te na bhavi«yanti . iha tarhi sÃmasu sÃdhu÷ sÃmanya÷ vemanya÷ nalopa÷ prÃtipadikÃntasya iti nalopa÷ prÃpnoti . luki k­te bhatvÃt na bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . luk kriyatÃm nalopa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt nalopa÷ . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . nalopa÷ kriyatÃm taddhitotpatti÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt nalopa÷ . asiddha÷ nalopa÷ . tasya asiddhatvÃt taddhitotpatti÷ bhavi«yati . parigaïite«u kÃrye«u nalopa÷ asiddha÷ na ca idam tatra parigaïyate . idam api tatra parigaïyate . katham . subvidhi÷ iti sarvavibhaktyanta÷ samÃsa÷ : supa÷ vidhi÷ subvidhi÷ , subantÃt vidhi÷ subvidhi÷ iti .

(P_4,3.25)  KA_II,307.2-18  Ro_III,700-701     kimartham jÃtÃdaya÷ arthÃ÷ nirdiÓyante . jÃtÃdi«u arthe«u ghÃdaya÷ yathà syu÷ . svÃrthe mà bhÆvan iti . na etat asti prayojanam . Óe«e iti vartate . tena svÃrthe na bhavi«yanti . ata÷ uttaram paÂhat . #<tatrajÃtÃdi«u vacanam niyamÃrtham># . niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . jÃtÃdi«u eva ghÃdaya÷ yathà syu÷ . iha mà bhÆvan . tatra Ãste tatra Óete iti . yadi niyama÷ kriyate dÃr«adÃ÷ saktava÷ aulÆkhala÷ yÃvaka÷ iti na sidhyati . saæsk­tam iti evam bhavi«yati .  bhavet siddham dÃr«adÃ÷ saktava÷ iti . idam tu na sidhyati : aulÆkhala÷ yÃvaka÷ iti . saæsk­tam hi nÃma tat bhavati yat tata÷ eva apak­«ya abhyavahriyate . na ca yÃvaka÷ ulÆkhalÃt eva apak­«ya abhyavahriyate . avaÓyam randhanÃdÅni pratÅk«yÃïi . tasmÃt na artha÷ anena niyamena . kasmÃt na bhavati : tatra Ãste tatra Óete iti . anabhidhÃnÃt . tat ca avaÓyam anabhidhÃnam ÃÓrayitavyam . kriyamÃïe«u api hi arthanirdeÓe«u yatra jÃtÃdi«u utpadyamÃnena pratyayena arthasya abhidhÃna na bhavati na bhavati tatra pratyayotpatti÷ . tat yathà : aÇgulyà khanati v­k«amÆlÃt Ãgata÷ iti . na tarhi idÃnÅm jÃtÃdaya÷ arthÃ÷ nirde«ÂavyÃ÷ . nirde«ÂavyÃ÷ ca . kim prayojanam . apavÃdavidhÃnÃrtham . prÃvi«a÷ Âhap . prÃv­«i jÃta÷ prÃv­«aka÷ . kva mà bhÆt . prÃv­«i bhava÷ prÃve«eïyÃ÷ balÃhakÃ÷ . yÃni tu etÃni nirapavÃdÃni arthÃpadeÓÃni tÃni ÓakyÃni akartum . k­talabdhakrÅtakuÓalÃ÷ . sraughna÷ devadatta÷ iti .

(P_4,3.34)  KA_II,307.21-308.8  Ro_III,702     #<lukprakaraïe citrÃrevatÅrohiïÅbhya÷ striyÃm upasaÇkhyÃnam># .  lukprakaraïe citrÃrevatÅrohiïÅbhya÷ striyÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . citrÃyÃm jÃtà citrà strÅ citrà . revatÅ revatÅ strÅ revatÅ . rohiïÅ rohiïÅ strÅ . #<phalgunya«Ã¬hÃbhyÃm ÂÃnau># . phalgunya«Ã¬hÃbhyÃm ÂÃnau vaktavyau . phalgunÅ . a«Ã¬hÃ÷ upadadhÃti . #<Óravi«ÂhëìhÃbhyÃm chaï># . Óravi«ÂhëìhÃbhyÃm chaï vaktavya÷ . ÓrÃvi«ÂhÅyÃ÷ ëìhÅyÃ÷ . #<na và nak«atrebhya÷ balulam lugvacanÃt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . nak«atrebhya÷ balulam lugvacanÃt . nak«atrebhya÷ balulam luk iti evam atra luk bhavi«yati .

(P_4,3.39)  KA_II,308.10-23  Ro_III,703-704     #<prÃyabhavagrahaïam anarthakam tatrabhavena k­tatvÃt># . prÃyabhavagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . tatrabhavena k­tatvÃt . ya÷ hi rëÂre prÃyeïa bhavati tatra bhava÷ asau bhavati . tatra tatra bhava÷ iti eva siddham . na sidhyati . anityabhava÷ prÃyabhava÷ . #<anityabhava÷ prÃyabhava÷ iti cet muktasaæÓayena tulyam># . yat bhavÃn muktasaæÓayam tatra bhave udÃharaïam nyÃyyam manyate sraughna÷ devadatta÷ iti tena etat tulyam . sa÷ api hi avaÓyam udakdeÓÃdÅni abhini«krÃmati . atha etat bhavÃn prÃyabhave udÃharaïam nyÃyyam manyate tatra bhave kim udÃharaïam . yat tatra nityam bhavati . sraughnÃ÷ prÃsÃdÃ÷ sraughnÃ÷ prÃkÃrÃ÷ iti . evam tarhi tatra bhavati iti prak­tya jÅhvÃmÆlÃÇgule÷ cha÷ vidhÅyate . sa÷ yathà d­«ÂÃpacare aÇgulÅyam iti bhavati evam prayabhave api bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . prÃyabhava÷ iti prak­tya upajÃnÆpakarïopanÅve÷ Âhakam vak«yati . sa÷ prÃyabhave eva yathà syÃt . tatra bhave mà bhÆt . upajÃnubhavam ga¬u iti . atha idÃnÅm tatra bhava÷ iti prak­tya ÓarÅrÃvayavÃt yat vidhÅyate . sa÷ atra kasmÃt na bhavati . anabhidhÃnÃt . sa÷ yathà eva anabhidhÃnÃt yat na bhavati evam Âhak api na bhavi«yati .

(P_4,3.42)  KA_II,309.2-9  Ro_III,704-705     #<vikÃre koÓÃt ¬ha¤># . vikÃre koÓÃt ¬ha¤ vaktavya÷ . koÓasya vikÃra÷ kauÓeyam . #<sambhÆte hi arthÃnupapatti÷># . sambhÆte iti hi ucyamÃne arthasya anupapatti÷ syÃt . na hi ada÷ koÓe sambhavati . kim tarhi . koÓasya ada÷ vikÃra÷ . yadi vikÃra÷ iti ucyate bhasmani api prÃpnoti . bhasma api koÓasya vikÃra÷ . atha sambhÆte iti ucyamÃne krimau kasmÃt na bhavati . krimi÷ api hi koÓe sambhavati . anabhidhÃnÃt . yathà eva tarhi anabhidhÃnÃt krimau na bhavati evam bhasmani api na bhavi«yati . artha÷ ca upapanna÷ bhavati .

(P_4,3.48)  KA_II,309.11-13  Ro_III,705     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . kÃlÃt iti vartate. na ca kalÃpÅ nÃma kala÷ asti . na e«a÷ do«a÷ . sÃhacaryÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . kalÃpisahacarita÷ kÃla÷ kalÃpÅ kÃla÷ iti .

(P_4,3.53)  KA_II,309.15-20  Ro_III,705-706     tatra iti vartamÃne puna÷ tatragrahaïam kimartham . #<tatraprakaraïe tatra iti punarvacanam kÃlaniv­ttyartham># . tatraprakaraïe tatra iti punarvacanam kriyate kÃlaniv­ttyartham . kÃlÃdhikÃra÷ nivartyate . na hi kÃka÷ vÃÓyate iti eva adhikÃrÃ÷ nivartante . ka÷ và abhisambandha÷ yat tatragrahaïam kÃlÃdhikÃram nivartayet . e«a÷ abhisambandha÷ . kÃlÃbhisambaddham tatragrahaïam anuvartate . tatragrahaïam ca tatragrahaïasya nivartakam bhavati . tasmin niv­tte kÃlÃdhikÃra÷ api nivartate .

(P_4,3.58)  KA_II,310.2-6  Ro_III,706     #<¤yaprakaraïe parimukhÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># . ¤yaprakaraïe parimukhÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . pÃrimukhyam pÃrihanavyam . #<avyayÅbhÃvÃd vidhÃne upakÆlÃdibhya÷ prati«edha÷># . avyayÅbhÃvÃd vidhÃne upakÆlÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . aupakÆla÷ aupamÆla÷ aupaÓÃla÷ .

(P_4,3.60)  KA_II,310.8-311 7  Ro_III,707-708     atyalpam idam ucyate . #<samÃnasya tadÃde÷ ca adhyÃtmÃdi«u ca i«yate># . samÃnasya : sÃmÃnika÷ . tadÃde÷ : samÃnagrÃmika÷ samÃnadeÓika÷ . adhyÃtmÃdi«u ca i«yate . ÃdhyÃtmika÷ Ãdhidaivika÷ Ãdhibhautika÷ . #<ÆrdhvandamÃt ca dehÃt ca># . Âha¤ vaktavya÷ . aurdhvandamikam aurdhvadehikam . #<lokottarapadasya ca># . Âha¤ vaktavya÷ . aihalaukikam pÃralaukikam . #<mukhapÃrÓvataso÷ Åya÷># . mukha pÃrÓva iti etÃbhyÃm tasantÃbhyÃm  Åya÷ vaktavya÷ . mukhatÅya÷ pÃrÓvatÅya÷ . #<kuk janasya parasya ca># .Åya÷ vaktavya÷ . janakÅyam parakÅyam . #<Åya÷ kÃrya÷ atha madhyasya># . madhyÅya÷ . #<maïmÅyau ca pratyayau># . maïmÅyau ca api pratyayau vaktavyau . mÃdhyama÷ madhyamÅya÷ . #<madhya [R: madhya÷]  madhyam dinaï ca asmÃt># . madhyaÓabda÷  madhyaÓabdam Ãpadyate dinaï ca asmÃt pratyaya÷ bhavati . mÃdhyandina÷ udgÃyati . #<sthÃmna÷ luk ajinÃt tathÃ># . sthÃmna÷ luk vaktavya÷ . aÓvatthÃmà . ajinÃntÃt ca luk vaktavya÷ . ulÃjina÷ siæhÃjina÷ vyÃghrÃjina÷ . #<bÃhya÷ daivya÷ päcajanya÷ gÃmbhÅryam ca ¤ya÷ i«yate># .

(P_4,3.66.1)  KA_II,311.9-312.2  Ro_III,709-710     kimartham bhavavyÃkhyÃnayo÷ yugapat adhikÃra÷ kriyate . #<bhavavyÃkhyÃnayo÷ yugapat adhikÃra÷ apavÃdavidhÃnÃrtha÷># . bhavavyÃkhyÃnayo÷ yugapat adhikÃra÷ kriyate apavÃdavidhÃnÃrtha÷ . yugapad apavÃdÃn vak«yÃmi iti . kim ucyate apavÃdavidhÃnÃrtha÷ iti na puna÷ nirdeÓÃrtha÷ api syÃt . #<k­tanirdeÓau hi tau># . k­tanirdeÓau hi etau arthau . eka÷ tatra bhava÷ iti apara÷ tasya idam iti . atha vyÃkhyÃtavyanÃmna÷ grahaïam kimartham . #<tatra vyÃkhyÃtavyanÃmna÷ grahaïam bhavÃrtham># . tatra vyÃkhyÃtavyanÃmna÷ grahaïam kriyate bhavÃrtham . kim ucyate bhavÃrtham iti na puna÷ vyÃkhyÃnÃrtham api . #<vyÃkhyÃne hi avacanÃt siddham># . vyÃkhyÃne hi sati antareïa vacanam siddham . yat prati vyÃkhyÃnam iti etat bhavati tasmÃt utpatti÷ bhavi«yati . kim prati etat bhavati . vyÃkhyÃtavyanÃma . yat ucyate bhavÃrtham iti tat na . vyÃkhyÃnÃrtham api vyÃkhyÃtavyanÃmna÷ grahaïam kriyate . iha mà bhÆt . pÃÂaliputrasya vyÃkhyÃnÅ sukosalà iti . atha kriaymÃïe api vyÃkhyÃtavyanÃmna÷ grahaïe kasmÃt eva atra na bhavati . avayaÓa÷ hi ÃkhyÃnam vyÃkhyÃnam . pÃÂaliputram ca api avayavaÓa÷ vyÃca«Âe . Åd­ÓÃ÷ asya prÃkÃrÃ÷ iti . satyam evam etat . kva cit tu kà cit pras­tatarà gati÷ bhavati . Óabdagranthe«u ca e«Ã pras­tatarà gati÷ bhavati . niruktam vyÃkhyÃyate . vyÃkaraïam vyÃkhyÃyate  iti ucyate . na ka÷ cit Ãha . pÃÂaliputram vyÃkhyÃyate iti .

(P_4,3.66.2)  KA_II,312.3-12  Ro_III,710     #<bhave mantre«u lugvacanam># . bhave mantre«u luk vaktavya÷ . agni«Âome bhava÷ mantra÷ agni«Âoma÷ . rÃjasÆya÷ vÃjapeya÷ . #<kalpe ca vyÃkhyÃne># . kalpe ca vyÃkhyÃne luk vaktavya÷ . agni«Âomasya vyÃkhyÃna÷ kalpa÷ agni«Âoma÷ . rÃjasÆya÷ vÃjapeya÷ . sa÷ tarhi vaktavya÷ . #<na và tÃdarthyÃt tÃcchabdyam># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . tÃdarthyÃt tÃcchabdyam . tÃdarthyÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . agni«ÂomÃrtha÷ agni«Âoma÷ . rÃjasÆya÷ vÃjapeya÷ .

(P_4,3.68)  KA_II,312.14-20  Ro_III,711     kratugrahaïam kimartham . yaj¤ebhya÷ iti iyati ucyamÃne ye eva sa¤j¤ÅbhÆtakÃ÷ yaj¤Ã÷ tata÷ utpatti÷ syÃt : Ãgni«Âomika÷ rÃjasÆyika÷ vÃjapeyika÷ . yatra và yaj¤aÓabda÷ asti . nÃvayaj¤ika÷ pÃkayaj¤ika÷ . iha na syÃt . päcaudanika÷ sÃptaudanika÷ ÓÃtaudanika÷ . kratugrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha yaj¤agrahaïam kimartham . kratubhya÷ iti iyati ucyamÃne ye eva sa¤j¤ÅbhÆtakÃ÷ kratava÷ tata÷ utpatti÷ syÃt . Ãgni«Âomika÷ rÃjasÆyika÷ vÃjapeyika÷ . iha na syÃt . päcaudanika÷ sÃptaudanika÷ ÓÃtaudanika÷ . yaj¤agrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati .

(P_4,3.72)  KA_II,312.22-24  Ro_III,711     #<nÃmÃkhyÃtagrahaïam saÇghÃtavig­hÅtÃrtham># . nÃmÃkhyÃtagrahaïam saÇghÃtavig­hÅtÃrtham dra«Âavyam . nÃmika÷ ÃkhyÃtika÷ nÃmÃkhyÃtika÷ .

(P_4,3.84)  KA_II,313.2-13  Ro_III,712     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . na hi asau vidÆrÃt prabhavati . kim tarhi. vÃlavÃyÃt prabhavati vidÆre saæskriyate . evam tarhi . #<vÃlavÃya÷ vidÆram ca># . vÃlavÃya÷ vidÆraÓabdam Ãpadyate ¤ya÷ ca pratyaya÷ vaktavya÷ . #<prak­tyantaram eva  và >#. atha và prak­tyantaram vidÆraÓabda÷ vÃlavÃyasya . na vai tatra vÃlayvÃyam vidÆra÷ iti upÃcaranti . #<na vai tatra iti cet brÆyÃt jitvarÅvat upÃcaret># . tat yathà vÃïija÷ vÃrÃïasÅm jitvarÅm iti upÃcaranti evam vaiyÃkaraïÃ÷ vÃlavÃyam vidura÷ iti upÃcaranti . #<vÃlavÃya÷ vidÆram ca . prak­tyantaram eva  và . na vai tatra iti cet brÆyÃt jitvarÅvat upÃcaret >#.

(P_4,3.86)  KA_II,313.15-18  Ro_III,713     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . cetanÃvata÷ etat bhavati ni«krÃmaïam và apakramaïam và dvÃram ca acetanam . katham tarhi nirdeÓa÷ karatvya÷ . abhini«kramaïam dvÃram iti . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ karatvya÷ . na kartavya÷ . acetane«u api cetanÃvat upacÃra÷ d­Óyate . tat yathà . ayam asya koïa÷ abhini÷s­ta÷ . ayam abhipravi«Âa÷ iti .

(P_4,3.87)  KA_II,313.20-22  Ro_III,713     #<adhik­tya k­te granthe lu>#P#< ÃkhyÃyikÃbhya÷ bahulam># . adhik­tya k­te granthe iti atra ÃkhyÃyikÃbhya÷ bahulam  lup vaktavya÷ . vÃsavadattà sumanottarà . na ca bhavati . bhaimarathÅ .

(P_4,3.88)  KA_II,314.2-4  Ro_III,713     #<dvandve devÃsurÃdibhya÷ prati«edha÷># . dvandve devÃsurÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . daivÃsuram rÃk«osuram daivÃsurÅ rak«osurÅ .

(P_4,3.89-90)  KA_II,314.7-8  Ro_III,714     nivÃsÃbhijanayo÷ ka÷ viÓe«a÷ . nivÃsa÷ nÃma yatra samprati u«yate . abhijana÷ nÃma yatra pÆrvai÷ u«itam .

(P_4,3.98)  KA_II,314.10-13  Ro_III,714     kimartham vÃsudevaÓabdÃt vun vidhÅyate na gotrak«atriyÃkhyebhya÷ bahulam vu¤ iti eva siddham . na hi asti viÓe«a÷ vÃsudevaÓabdÃt vuna÷ và vu¤a÷ và . tat eva rÆpam sa÷ eva svara÷ . idam tarhi prayojanam . vÃsudevaÓabdasya pÆrvanipÃtam vak«yÃmi iti . atha và na e«Ã k«atriyÃkhyà . sa¤j¤Ã e«Ã tatrabhavata÷ .

(P_4,3.100)  KA_II,314.16-315.2  Ro_III,715     sarvavacanam kimartham . #<sarvavacanam prak­tinirhrÃsÃrtham># . sarvavacanam kriyate prak­tinirhrÃsÃrtham . prak­tinirhrÃsa÷ yathà syÃt . #<tat ca madrav­jyartham># . tat ca madrav­jyartham dra«Âavyam . mÃdra÷ bhakti÷ asya mÃdrau và bhakti÷ asya madraka÷ iti eva yathà syÃt . vÃrjya÷ bhakti÷ asya vÃrjyau và bhakti÷ asya v­jika÷ iti eva yathà syÃt .

(P_4,3.101)  KA_II,315.4-19  Ro_III,716-717     #<proktagrahaïam anarthakam tatra adarÓanÃt># . proktagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . tatra adarÓanÃt . grÃme grÃme kÃÂhakam kÃlÃpakam ca procyate . tatra adarÓanÃt . na ca tatra pratyaya÷ d­Óyate . #<granthe ca darÓanÃt># . yatra ca d­Óyate grantha÷ sa÷ . tatra k­te granthe iti eva siddham . chandortham tarhi idam vaktavyam . na hi chandÃæsi kriyante . nityÃni chandÃæsi . #<chandortham iti cet tulayam># . chandortham iti cet tulayam etat bhavati . grÃme grÃme kÃÂhakam kÃlÃpakam ca procyate . tatra adarÓanÃt . na ca tatra pratyaya÷ d­Óyate . granthe ca darÓanÃt . yatra ca d­Óyate grantha÷ sa÷ . tatra k­te granthe iti eva siddham . nanu ca uktam na hi chandÃæsi kriyante . nityÃni chandÃæsi iti . yadi api artha÷ nitya÷ yà tu asau varïÃnupÆrvÅ sa anityà . tadbhedÃt ca etat bhavati . kÃÂhakam kÃlÃpakam maudakam paippalÃdakam iti . na tarhi idÃnÅm idam vaktavyam . vaktavyam ca . kim prayojanam . yat tena proktam na ca tena k­tam . mÃdhurÅ v­tti÷ . yadi tarhi asya nibandhanam asti idam eva vaktavyam . tat na vaktavyam . tat api avaÓyam vaktavyam . yat ten k­tam na ca tena proktam . vÃrarucam kÃvyam jÃlÆkÃ÷ ÓlokÃ÷ .

(P_4,3.104)  KA_II,315.21-316.10  Ro_III,718     #<pratyak«akÃrigrahaïam># . pratyak«akÃrigrahaïam kartavyam antevÃsyantevÃsibhya÷ mà bhÆt iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . #<kalÃpikhìÃyagrahaïam j¤Ãpakam vaiÓampÃyanÃntevÃsi«u pratyak«akÃrigrahaïasya># . yat ayam kalÃpikhìÃyagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na antevÃsyantevÃsibhya÷ bhavati iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . vaiÓampÃyanÃntevÃsÅ kaÂha÷ kaÂhÃntevÃsÅ khìÃyana÷ . vaiÓampÃyanÃntevÃsÅ kalÃpÅ . yadi ca antevÃsyantevÃsibhya÷ api syÃt kalÃpikhìÃyagrahaïam anarthakam syÃt . paÓyati tu ÃcÃrya÷ na antevÃsyantevÃsibhya÷ bhavati iti . tata÷ kalÃpikhìÃyagrahaïam karoti . #<chandograhaïam ca itarathà hi atiprasaÇga÷># . chandograhaïam ca kartavyam . itarathà hi atiprasaÇga÷ . itarathà hi atiprasaÇga÷ syÃt . iha api prasajyeta . tittiriïà proktÃ÷ ÓlokÃ÷ iti .

(P_4,3.105)  KA_II,316.12-16  Ro_III,719     #<purÃïaprokte«u brÃhmaïakalpe«u yÃj¤avalkyÃdibhya÷ prati«edha÷ tulyakÃlatvÃt># . purÃïaprokte«u brÃhmaïakalpe«u iti atra yÃj¤avalkyÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . yÃj¤avalkÃni brÃhmaïÃni . saulabhÃni iti . kim kÃraïam . tulyakÃlatvÃt . etÃni api tulyakÃlÃni iti .

(P_4,3.116)  KA_II,316.18-317.4  Ro_III,319-320     #<k­te granthe mak«ikÃdibhya÷ aï># . k­te granthe iti atra mak«ikÃdibhya÷ aï vaktavya÷ . mak«ikÃbhi÷ k­tam mÃk«ikam . #<tadviÓe«ebhya÷ ca># . tadviÓe«ebhya÷ ca aï vaktavya÷ . saraghÃbhi÷ k­tam sÃragham . gÃrmutam pauttikam . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate . k­te granthe . tata÷ sa¤j¤ÃyÃm . sa¤j¤ÃyÃm ca tena k­te iti etasmin arthe yathÃvihitam pratyaya÷ bhavati . saraghÃbhi÷ k­tam sÃragham . gÃrmutam pauttikam . tata÷ kulÃlÃdibhya÷ vu¤ . sa¤j¤ÃyÃm iti eva .

(P_4,3.120)  KA_II,318.2-319.13  Ro_III,720-722     #<tasya idam iti asannihite aprÃpti÷ idama÷ pratyak«avÃcitvÃt># . tasya idam iti asannihite aprÃpti÷ . kim kÃraïam . idama÷ pratyak«avÃcitvÃt . idam iti etat pratyak«e vartate . tena iha eva syÃt . tasya idam iti . tasya ada÷ iti tasya tat iti na syÃt . #<siddham tu yadyogà «a«ÂhÅ tatra># . siddham etat . katham . yadyogà «a«ÂhÅ pravartate tatra iti vaktavyam . #<anantarÃdi«u ca prati«edha÷># . anantarÃdi«u ca prati«edha÷ vaktavya÷ . tasya anantara÷ tasya samÅpa÷ iti . kim yadyogà «a«ÂhÅ pravartate iti ata÷ anantarÃdi«u prati«edha÷ vaktavya÷ . na iti Ãha . sarvatha anantarÃdi«u prati«edha÷ vaktavya÷ . #<siddham tu parigaïanÃt># . siddham etat . katham . parigaïanam kartavyam . #<sve grÃmajanapadmanu«yebhya÷># . sve grÃmajanapadmanu«yebhya÷ iti vaktavyam . sraughna÷ mÃthura÷ grÃma . janapada ÃÇgaka÷ vÃÇgaka÷ janapada . manu«ya daivadatta÷ yÃj¤adatta÷ . #<pattrÃt vÃhye># . pattrÃt vÃhye iti vaktavyam . ÃÓvam Ãu«Âram gÃrdabham . #<rathÃt rathÃÇge># . rathÃt rathÃÇge iti vaktavyam . ÃÓvaratham au«Âraratham gÃrdabharatham . #<vahe÷ tu÷ aï i ca># . vahe÷ trantÃt aï valtavya÷ i ca vaktavya÷ . saævo¬hu÷ svam sÃævahitram .  #<agnÅdha÷ Óaraïe ra¤ bha ca># . agnÅdha÷ Óaraïe ra¤ vaktavya÷ bhasa¤j¤Ã ca vaktavyà . agnÅdha÷ Óaraïam ÃgnÅdhram . #<samidhÃm ÃdhÃne «eïyaï># . samidhÃm ÃdhÃne «eïyaï vaktavya÷ . samidhÃm ÃdhÃna÷ mantra÷ sÃmidhenya÷ mantra÷ . sÃmidhenÅ ­k .  caraïÃt dharmÃmnÃyayo÷ . caraïÃt dharmÃmnÃyayo÷ iti vaktavyam . kaÂhÃnÃm dharma÷ ÃmnÃya÷ và kÃÂhakam . kÃlÃpakam maudukam paippalÃdakam iti . tat tarhi bahu vaktavyam . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam tasya idam iti asannihite aprÃpti÷ iti . kim idam bhavÃn pratyayÃrtham eva upÃlambhate na puna÷ prak­tyartham api . yathà eva hi idam iti etat pratyak«e vartate evam tat iti etat parok«e vartate . tena iha eva syÃt . tasya idam iti . asya amu«ya iti atra na syÃt . asti atra viÓe«a÷ . ekaÓe«anirdeÓa÷ atra bhavi«yati . tasya ca asya ca amu«ya ta tasya iti bhavati . iha api tarhi ekaÓe«anirdeÓa÷ bhavi«yati . tat ca ada÷ ca idam ca idam iti eva . yat api ucyate anantarÃdi«u ca prati«edha÷ vaktavya÷ iti . na vaktavya÷ . anabhidhÃnÃt anantarÃdi«u utpatti÷ na bhavi«yati .

(P_4,3.125)  KA_II,319.15-16  Ro_III,723     #<vaire devÃsurÃdibhya÷ prati«edha÷># . vaire devÃsurÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . daivÃsuram rÃk«osuram .

(P_4,3.127.1)  KA_II,319.18-19  Ro_III,723     #<saÇghÃdi«u gho«agrahaïam># . saÇghÃdi«u gho«agrahaïam kartavya÷ . gÃrga÷ gho«a÷ vÃtsa÷ gho«a÷ .

(P_4,3.127.2)  KA_II,319.20-320.4  Ro_III,723     kimartha÷ ïakÃra÷ . v­ddhyartha÷ . ¤ïiti iti v­ddhi÷ yathà syÃt . #<saÇghÃdi«u pratyayasya ïitkaraïÃnarthakyam v­ddhatvÃt prÃtidikasya># . saÇghÃdi«u pratyayasya ïitkaraïam anarthakam . kim kÃraïam . v­ddhatvÃt prÃtidikasya . v­ddham eva etat prÃtipadikam . #<liÇgapuævadbhÃvaprati«edhÃrtham tu># . liÇgapuævadbhÃvaprati«edhÃrtham tu ïakÃra÷ kartavya÷ . liÇgÃrtham . vaidÅ . puævadbhÃvaprati«edhÃrtham . baidÅ sthÆïà asya baidÅsthÆïa÷ . v­ddhinimittasya iti puævadbhÃvaprati«edha÷ yathà syÃt .

(P_4,3.131)  KA_II,320.6-21  Ro_III,724-725     #<kaupi¤jalahastipadÃd aï># . kaupi¤jalahastipadÃd aï vaktavya÷ . kaupi¤jalÃ÷ hÃstipadÃ÷ . #<Ãtharvaïikasya ikalopa÷ ca># . Ãtharvaïikasya ikalopa÷ ca aï ca vaktavya÷ . Ãtharvaïa÷ dharma÷ Ãtharvaïa÷ ÃmnÃya÷ . idam ÃtharvaïÃrtham ÃtharvaïikÃrtham ca caturgrahaïam kriyate . vasantÃdi«u atharvanÓabda÷ ÃtharvaïaÓabda÷ ca paÂhyate . «a«thÃdhyÃye prak­tibhÃvÃrtham grahaïam kriyate . idam caturtham ikalopÃrtham . dvirgrahaïam Óakyam akartum . katham . tena proktam iti prak­tya ­«ibhya÷ luk vaktavya÷ vasi«Âha÷ anuvÃka÷ viÓvÃmitra÷ anuvÃka÷ iti evamartham . tata÷ vaktavyam atharvaïa÷ và iti . ten siddham atharvà Ãtharvaïa÷ iti ca . atha vasantÃdi«u ÃtharvaïaÓabda÷ paÂhitavya÷ . tatra na eva artha÷ prak­tibhÃvíthena na api ikalopÃrthena . yadi vasantÃdi«u ÃtharvaïaÓabda÷ paÂhyate atharvÃïam adhÅte Ãtharvaïika÷ iti na sidhyati . na e«a÷ do«a÷ . iha asmÃbhi÷ traiÓabdyam sÃdhyam . tatra dvayo÷ Óabdayo÷ samÃnÃrthayo÷ ekena vigraha÷ aparasmÃt utpatti÷ bhavi«yati aviravikanyÃyena . tat yathà . ave÷ mÃæsam iti vig­hya avikaÓabdÃt utpatti÷ bhavati . evam Ãtharvaïam adhÅte iti vig­hya Ãtharvaïika÷ iti bhavi«yati atharvÃïam adhÅte iti vig­hya vÃkyam eva . tatra abhisambandhamÃtram kartavyam ÃtharvaïikÃnÃm iti . na ca idÃnÅm anyat ÃtharvaïikÃnÃm svam bhavitum arhati anyat ata÷ dharmÃt ÃmnÃyÃt và .

(P_4,3.134)  KA_II,320.23-322.15  Ro_III,725-730     tasya iti vartamÃne puna÷ tasyagrahaïam kimartham . #<tasyaprakaraïe tasyapunarvacanam Óai«ikaniv­ttyartham># . tasyaprakaraïe tasya iti punarvacanam kriyate Óai«ikaniv­ttyartham . Óai«ikÃ÷ nivartyante . katham ca prÃpnunvanti . #<tasyedaævacanÃt prasaÇga÷># . tasyedaæviÓe«Ã÷ hi ete apatyam samÆha÷ vikÃra÷ nivÃsa÷ iti . kimartham idam ucyate . #<bÃdhanÃrtham k­tam bhavet># . ye tasya bÃdhakÃ÷ tadbÃdhanÃrtham . katham puna÷ aÓai«ikam Óai«ikam bÃdheta . #<utsarga÷ Óe«a÷ eva asau># . ya÷ hi utsarga÷ sa÷ api Óe«a÷ eva . ke puna÷ Óai«ikÃïÃm vikÃrÃvayavayo÷ prÃpnuvanti yÃvatà sarvam adya apavÃdai÷ vyÃptam . iha na kim cit ucyate . halasÅrÃt Âhak iti . katham puna÷ icchatà api apavÃda÷ prÃpnuvan Óakya÷ bÃdhitum . tasyagrahaïasÃmarthyÃt . kim idam bhavÃn adhyÃruhya tasyagrahaïasya eva prayojanam Ãha na puna÷ sarvasya eva yogasya . avaÓyam uttarÃrtha÷ arthanirdeÓa÷ kartavya÷ . samarthavibhakti÷ api tarhi avaÓyam uttarÃrthà nirde«Âavyà . prak­tà samarthavibhakti÷ anuvartate tasya idam iti . #<na và sampratyaya÷># . na và sampratyaya÷ iyatà sÆtreïa Óai«ikÃïÃm niv­tte÷ . na hi kÃka÷ vÃÓyate iti eva adhikÃrÃ÷ nivartante . yadi khalu api vikÃrÃvayavayo÷ Óai«ikÃ÷ na i«yante mahatà sÆtreïa niv­tti÷ vaktavyà . #<avayave ca aprÃïyo«adhiv­k«ebhya÷ aniv­tti÷># . avayave ca aprÃïyo«adhiv­k«ebhya÷ aniv­tti÷ i«Âà tatra ca niv­tti÷ prÃpnoti . pÃÂaliputrakÃ÷ prÃsÃdÃ÷ pÃÂaliputrakÃ÷ prÃkÃrÃ÷ iti . #<aïmayaÂo÷ ca viprati«edhÃnupapatti÷ maya¬utsargÃt># . aïmayaÂo÷ ca viprati«edha÷ na upapadyate . paÂhi«yati hi viprati«edham : aïa÷ v­ddhÃt maya iti . sa÷ viprati«edha÷ na upapadyate . kim kÃraïam . maya¬utsargÃt . niv­tte«u hi Óai«ike«u v­ddhÃt maya utsarga÷ . tasya aï apavÃda÷ . utsargÃpavÃdayo÷ ca ayukta÷ viprati«edha÷ . #<anuv­ttau hi chotsargÃpavÃdaviprati«edhÃt mayaÂ># . anuvartamÃne«u hi Óai«ike«u v­ddhÃt cha÷ utsaga÷ tasya aïmayaÂau apavÃdau . apavÃdaviprati«edhÃt maya bhavi«yati . yat tÃvat ucyate na và sampratyaya÷ iyatà sÆtreïa Óai«ikÃïÃm niv­tte÷ iti . sampratyaya÷ eva . na hi atra aï durlabha÷ . siddha÷ atra aï tasya idam iti eva . sa÷ ayam puna÷ tasyagrahaïena tasya sÃpavÃdasya aïa÷ prasaÇga÷ imam nirapavÃdakam aïam pratipÃdayati . tatra ye tÃvat dvitÅyÃ÷ tÃn ayam apavÃdatvÃt bÃdhi«yate ye t­tÅyÃ÷ tÃn paratvÃt . ye caturthÃ÷ tatra ke cit purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante iti evam imam na bÃdhi«yante ke cit madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti . etÃvanta÷ ca ete syu÷ yat uta dvitÅyÃ÷ t­tÅyÃ÷ caturthÃ÷ và . na pa¤camÃ÷ santi na «a«ÂhÃ÷ . yat api ucyate avayave ca aprÃïyo«adhiv­k«ebhya÷ aniv­tti÷ iti prÃïyo«adhiv­k«ebhya÷ niv­tti÷  ucyate . tatra ka÷ prasaÇga÷ yat aprÃïyo«adhiv­k«ebhya÷ niv­tti÷ syÃt . yat api ucyate aïmayaÂo÷ ca viprati«edhÃnupapatti÷ maya¬utsargÃt iti mà bhÆt viprati«edha÷ . purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante iti evam aïa¤am bÃdhi«yate . mayaÂam na bÃdhi«yate .

(P_4,3.135)  KA_II,322.17-21  Ro_III,730-731     kimartham vikÃrÃvayavayo÷ yugapadadhikÃra÷ . #<vikÃrÃvayavayo÷ uktam># . kim uktam . tatra tÃvat uktam bhavavyÃkhyÃnayo÷ yugapat adhikÃra÷ apavÃdavidhÃnÃrtha÷ . k­tanirdeÓau hi tau iti . iha api vikÃrÃvayavayo÷ yugapadadhikÃra÷ apavÃdavidhÃnÃrtha÷ . k­tanirdeÓau hi tau tasya idam iti .

(P_4,3.136)  KA_II,322.23-323.2  Ro_III,731     kimartham bilvÃdi«u gavÅdhukÃÓabda÷ paÂhyate na kopadhÃt aï iti eva siddham . #<bilvÃdi«u gavÅdhukÃgrahaïam mayaÂprati«edhÃrtham># . bilvÃdi«u gavÅdhukÃgrahaïam kriyate mayaÂprati«edhÃrtham . maya ata÷ mà bhÆt iti .

(P_4,3.140)  KA_II,323.4-24  Ro_III,731-733     #<anudÃttÃde÷ a¤a÷ vidhÃne ÃdyudÃttÃt ÇÅ«a÷ upasaÇkhyÃnam># . anudÃttÃde÷ a¤a÷ vidhÃne ÃdyudÃttÃt ÇÅ«a÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . kuvalÅ kauvalam badarÅ bÃdaram . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . nighÃte k­te anudÃttÃde÷ iti eva siddham . na sidhyati . kim kÃraïam . #<padasya hi anudÃttÃditvam># . padasya hi nighÃta÷ subantam ca padam . ÇyÃpprÃtipadikÃt ca pratyaya÷ vidhÅyate . #<na và samarthasya anudÃttÃditvÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam . samarthasya anudÃttÃditvÃt . samartham anudÃttÃditvena viÓe«ayi«yÃma÷ . na evam Óakyam . iha hi prasajyeta . vÃca÷ vikÃra÷ tvaca÷ vikÃra÷ iti . etad hi samartham anudÃttÃdi . iha ca na syÃt sarve«Ãm vikÃra÷ iti . tasmÃt na evam Óakyam . na cet evam upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati yÃvati eva dvitÅyasya svarasya prÃdurbhÃva÷ tÃvati eva pÆrvasya nighÃta÷ iti yat ayam bhik«Ãdi«u garbhiïÅÓabdasya pÃÂham karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . bhik«Ãdi«u garbhiïÅÓabdasya pÃÂhe etat prayojanam anudÃttÃdilak«aïa÷ a¤ mà bhÆt iti . yadi ca padasya nighÃta÷ garbhaÓabda÷ ayam ÃdyudÃtta÷ tasmÃt in antÃt ya÷ pratyaya÷ prÃpnoti sa÷ tÃvat syÃt . tasmin avasthite nighÃta÷ . tatra ka÷ anudÃttÃdilak«aïasya a¤a÷ prasaÇga÷ . paÓyati tu ÃcÃrya÷ yÃvati eva dvitÅyasya svarasya prÃdurbhÃva÷ tÃvati eva pÆrvasya nighÃta÷ iti . ata÷ bhik«Ãdi«u garbhiïÅÓabdam paÂhati . #<padagrahaïam parimÃïÃrtham># . padagrahaïam kriyate parimÃïÃrtham . vÃkyasya mà bhÆt anudÃttam padam ekavarjam iti .

(P_4,3.143)  KA_II,324.2-7  Ro_III,733     kimartham etayo÷ iti ucyate . #<maya¬vaitayorvacanam apavÃdavi«aye aniv­ttyartham># . maya và etayo÷ iti ucyate apavÃdavi«aye aniv­tti÷ yathà syÃt . bilvamayam bailvam . #<etayo÷ iti arthanirdeÓa÷># . etayo÷ iti arthanirdeÓa÷ dra«Âavya÷ . dve«yam vijÃnÅyÃt : yogayo÷ và pratyayayo÷ và iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«Âe : etayo÷ iti arthanirdeÓa÷ iti .

(P_4,3.155)  KA_II,324.9-325.18  Ro_III,733-736     kimartham idam ucyate . #<vikÃrÃvayavayo÷ vikÃrÃvayavayuktatvÃt mayaÂprati«edhÃrtham ¤ita÷ ca tatpratyayÃt a¤a÷ vidhÃnam># . vikÃra÷ vikÃreïa yujyate avayavena avayava÷ . vikÃrÃvayavayo÷ vikÃrÃvayavayuktatvÃt maya prÃpnoti . i«yate ca a¤ eva syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti mayaÂprati«edhÃrtham ¤ita÷ ca tatpratyayÃt a¤a÷ vidhÃnam . evamartham idam ucyate . #<na và d­«Âa÷ hi avayave samudÃyaÓabda÷ vikÃre ca prak­tiÓabda÷ tasmÃt maya¬abhÃva÷># . na và etat prayojanam asti . kim kÃraïam . d­«Âa÷ hi avayave samudÃyaÓabda÷ . tat yathà pÆrve pa¤cÃlÃ÷ uttare pa¤cÃlÃ÷ tailam bhuktam gh­tam bhuktam . vikÃre ca prak­tiÓabda÷ d­Óyate . tat yathà . ÓÃlÅn bhuÇkte mudgai÷ . ÓÃlÅvikÃram mudgavikÃreïa iti . tasmÃt maya ata÷ na bhavi«yati . na etat vivadÃmahe . avayave samudÃyaÓabda÷ asti na asti iti vikÃre và prak­tiÓabda÷ iti . kim tarhi vikÃrÃvayavaÓabda÷ api tu asti . tata÷ utpatti÷ prÃpnoti . #<vikÃrÃvayavaÓabdÃt prasaÇga÷ iti cet na tena anabhidhÃnÃt># . vikÃrÃvayavaÓabdÃt prasaÇga÷ iti cet tat na . kim kÃraïam . tena anabhidhÃnÃt . na hi vikÃrÃvayavaÓabdÃt utpadyamÃnena pratyayena arthasya abhidhÃnam syÃt . anabhidhÃnÃt tata÷ utapatti÷ na bhavi«yati . tat ca avaÓyam anabhidhÃnam ÃÓrayitavyam . #<abhidhÃne hi anyata÷ api mayaÂprasaÇga÷># . abhidhÃne hi sati anyata÷ api maya prasajyeta : bailvasya vikÃra÷ iti . #<tasmÃt tatpratyayÃntÃt lugvacanam># . tasmÃt tatpratyayÃntÃt luk vaktavya÷ . yadi luk ucyate katham gaumayam bhasma drauvayam mÃnam kÃpittha÷ rasa÷ iti . anyatra gomayÃt druvayÃt phalÃt ca luk vaktavya÷ . iha tarhi au«ÂrakÅ a¤antÃt iti ÅkÃra÷ na prÃpnoti . i«Âam eva etat saÇg­hÅtam . au«Ârikà iti eva bhavitavyam . evam hi saunÃgÃ÷ paÂhanti . vu¤a÷ ca a¤ k­taprasaÇga÷ iti . iha tarhi pÃlÃÓÅ samit iti anupasarjanalak«aïa÷ ÅkÃra÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam a¤ ya÷ anuparsarjanam iti . a¤antÃt anupasarjanÃt iti evam bhavi«yati . na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt . kÃÓak­tsninà proktà mÅmÃæsà kÃÓak­tsnÅ tÃm adhÅte kÃÓak­tsnà brÃhmaïÅ iti . aïantÃt iti ÅkÃra÷ prasajyeta . tasmÃt astu na tena anabhibhÃnÃt iti eva . iha tarhi kÃpota÷ rasa÷ it prÃïiÓabda÷ na upapadyate . na e«a÷ do«a÷ . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . atha ya÷ asau Ãdya÷ kapota÷ salomaka÷ sapak«a÷ na ca samprati praïiti katham tatra prÃïiÓabda÷ vartate iti . atha matam etat prak­tyanvayÃ÷ vikÃrÃ÷ bhavanti iti iha api na do«a÷ bhavati .

(P_4,3.156.1)  KA_II,325.20-326.6  Ro_III,737     katham idam vij¤Ãyate . krÅte ye pratyayÃ÷ vihitÃ÷ te bhavanti parimÃïÃt vikÃrÃvayavayo÷ iti . Ãhosvit parimÃïÃt krÅte ye pratyayÃ÷ vihitÃ÷ te bhavanti vikÃrÃvayavayo÷ iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate krÅte ye pratyayÃ÷ vihitÃ÷ te bhavanti parimÃïÃt vikÃrÃvayavayo÷ iti pratyayamÃtram prÃpnoti . atha vij¤Ãyate parimÃïÃt krÅte ye pratyayÃ÷ vihitÃ÷ te bhavanti vikÃrÃvayavayo÷ iti prak­timÃtrÃt prÃpnuvanti . tasmÃt #<krÅtavat parimÃïÃt aÇgam ca># . aÇgam ca krÅtavat iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . krÅtavat iti vatinirdeÓa÷ ayam . yadi ca yÃbhya÷ prak­tibhya÷ yena viÓe«eïa krÅte pratyayÃ÷ vihitÃ÷ tÃbhya÷ prak­tibhya÷ tena viÓe«eïa vikÃrÃvayavayo÷ bhavanti tata÷ amÅ krÅtavat k­tÃ÷ syu÷ . atha hi prak­timÃtrÃt và syu÷ pratyayamÃtram và syÃt na amÅ krÅtavat k­tÃ÷ syu÷ .

(P_4,3.156.2)  KA_II,326.7-327.12  Ro_III,737-740     #<aïa÷ v­ddhÃt mayaÂ># . aïa÷ v­ddhÃt maya iti etat bhavati viprati«edhena . aïa÷ avakÃÓa÷ titti¬Åka taitti¬Åkam . mayaÂa÷ avakÃÓa÷ këÂhamayam . iha ubhayam prÃpnoti . ÓÃkamayam . o÷ a¤a÷ anudÃttÃde÷ a¤a÷ ca maya bhavati viprati«edhena . o÷ a¤a÷ avakÃÓa÷ Ãra¬avam . mayaÂa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . dÃrumayam . anudÃttÃde÷ a¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ kauvalam jaradv­k«a jÃradv­k«am . mayaÂa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . Ãmramayam . #<mayaÂa÷ prÃïya¤ viprati«edhena># . mayaÂa÷ prÃïya¤ bhavati viprati«edhena . prÃïya¤a÷ avakÃÓa÷ g­dhra gÃrdhram . mayaÂa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . cëam bhÃsam . prÃïya¤ bhavati viprati«edhena . #<na và anavakÃÓatvÃt apavÃda÷ mayaÂ># . na và e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ ya÷ ayam a¤a÷ mayaÂa÷ ca . kim kÃraïam . anavakÃÓatvÃt apavÃda÷ maya . anavakÃÓa÷ maya sÃvakÃÓam a¤am bÃdhi«yate . sa÷ katham anavakÃÓa÷ . yadi anuvartante Óai«ikÃ÷ . atha niv­ttÃ÷ Óai«ikÃ÷ v­ddham ÃdyudÃttam mayaÂa÷ avakÃÓa÷ . #<prÃïya¤a÷ ca># . ayam ca api ayukta÷ viprati«edha÷ ya÷ ayam mayaÂa÷ prÃïya¤a÷ ca . kim kÃraïam . anavakÃÓatvÃt apavÃda÷ maya iti eva . anavakÃÓa÷ maya . sa÷ yathà eva o÷ a¤am anudÃttÃde÷ a¤am ca bÃdhate evam prÃïya¤am api bÃdheta . #<tasmÃt maya¬vidhÃne prÃïiprati«edha÷># . tasmÃt maya¬vidhÃne prÃïibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ . madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti evam ayam maya o÷ a¤am anudÃttÃde÷ a¤am ca bÃdhi«yate . prÃïya¤am na bÃdhi«yate . yadi etat asti madhye apavÃdÃ÷ purastÃt apavÃdÃ÷ iti mà anuv­tan Óai«ikÃ÷ . purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante iti evam ayam aï a¤am bÃdhi«yate . mayaÂam na bÃdhi«yate . #<anudÃttÃde÷ a¤a÷ prÃïya¤ viprati«edhena># . anudÃttÃde÷ a¤a÷ prÃïya¤ bhavati viprati«edhena . anudÃttÃde÷ a¤ bhavati iti asya avakÃÓa÷ jaradv­k«a jÃradv­k«am . prÃïya¤a÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . kapota kÃpotam . prÃïya¤ bhavati viprati«edhena . ka÷ puna÷ atra viÓe«a÷ tena và sati anena và . sÃpavÃdaka÷ sa÷ vidhi÷ . ayam puna÷ nirapavÃdaka÷ . yadi tena syÃt iha na syÃt . ÓvÃvidha÷ vikÃra÷ ÓauvÃvidham .

(P_4,3.163)  KA_II,327.14-18  Ro_III,740-741     #<phale lugvacanÃnarthakyam prak­tyantaratvÃt># . phale lugvacanam anarthakam . kim kÃraïam . prak­tyantaratvÃt . prak­tyantaram ÃmalakaÓabda÷ phale vartate . ekÃntadarÓanÃt prÃpnoti . #<ekÃntadarÓanÃt prasaÇga÷ iti cet v­k«e lugvacanam># . ekÃntadarÓanÃt prasaÇga÷ iti cet v­k«e luk vaktavya÷ . v­k«a÷ api phalaikÃnta÷ .

(P_4,3.166)  KA_II,327.20-328.3  Ro_III,741     #<lupprakaraïe phalapÃkaÓu«Ãm upasaÇkhyÃnam># . lupprakaraïe phalapÃkaÓu«Ãm upasaÇkhyÃnam kartavyam . vrÅhaya÷ yavÃ÷ mëÃ÷ mudgÃ÷ tilÃ÷ . #<pu«pamÆle«u ca bahulam># . pu«pamÆle«u ca bahulam lup vaktavya÷ . mallikà karavÅram bisam m­ïÃlam . na ca bhavati . pÃÂalÃni mÆlÃni .

(P_4,4.1)  KA_II,329.2-10  Ro_III,742     #<Âhakprakaraïe tat Ãha iti mÃÓabdÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># . Âhakprakaraïe tat Ãha iti mÃÓabdÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . mÃÓabdika÷ naityaÓabdika÷ kÃryaÓabdika÷ . #<Ãhau prabhÆtÃdibhya÷># . Ãhau prabhÆtÃdibhya÷ Âhak vaktavya÷ . prabhÆtam Ãha prÃbhÆtika÷ . pÃryÃptika÷ . #<p­cchatau susnÃtÃdibhya÷># . p­cchatau susnÃtÃdibhya÷ Âhak vaktavya÷ . sausnÃtika÷ saukharÃtrika÷ saukhaÓÃyika÷ . #<gacchatau paradÃrÃdibhya÷># . gacchatau paradÃrÃdibhya÷ Âhak vaktavya÷ . pÃradÃrika÷ gaurutalpika÷ .

(P_4,4.9)  KA_II,12-15  Ro_III,743     iha ke«Ãm cit sÃæhitikam «atvam ke«Ãm cit «idartham . tatra na j¤Ãyate ke«Ãm sÃæhitikam «atvam ke«Ãm «idartham iti . parigaïanam kartavyam . #<Ãkar«Ãt parpÃde÷ bhastrÃdibhya÷ kusÅdsÆtrÃt ca ÃvasathÃt kisarÃde÷ «ita÷ «a ete ÂhagadhikÃre># .

(P_4,4.17)  KA_II,329.17  Ro_III,743     vÅvadhÃt ca iti vaktavyam . vaivadhika÷ .

(P_4,4.20)  KA_II,330.2-12  Ro_III,743-745     nityagrahaïam kimartham . vibha«Ã mà bhÆt . na etat asti prayojanam . pÆrvasmin eva yoge vibhëÃgrahaïam niv­ttam . idam tarhi prayojanam . #<tre÷ mamnityavacanam vi«ayÃrtham># . nityam tryantam mabvi«ayam eva yathà syÃt . kevalasya prayoga÷ mà bhÆt . asti prayojanam etat . kim tarhi iti. #<tatra yathÃdhikÃram tadvi«ayaprasaÇga÷># . tatra yathÃdhikÃram tadvi«ayatà prÃpnoti . nirv­tte it vartate . tena nirv­tte eva tryantam mabvi«ayam syÃt . ye anye upacÃrÃ÷ tatra na syÃt . k­trimam mahat suvihitam iti . evam tarhi bhÃve iti prak­tya imap vaktavya÷ kuÂÂimà bhÆmi÷ sekima÷ asi÷ iti evamartham . tata÷ vaktavyam tre÷ . tre÷ map bhavati . tata÷ nityam . nityam tryantÃt imap iti . kimartham idam . nityam tryantam imabvi«aye eva yathà syÃt . kevalasya prayoga÷ mà bhÆt iti .

(P_4,4.23)  KA_II,330.14-15  Ro_III,745     ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham cÆrïÅ cÆrïinau cÆrïina÷ iti . ininà etat matvarthÅyena siddham .

(P_4,4.24)  KA_II,330.17-331.2  Ro_III,745     #<lavaïÃt lugvacanÃnarthakyam rasavÃcivtÃt># . lavaïÃt lugvacanam anarthakam . kim kÃraïam . rasavÃcivtÃt . rasavÃcÅ e«a÷ lavaïaÓabda÷ . na e«a÷ saæs­«Âanimitta÷ . Ãta÷ ca rasavÃcÅ . #<asaæs­«Âe ca darÓanÃt># . asaæs­«Âe api hi lavaïaÓabda÷ vartate . tat yathà . lavaïam k«Åram lavaïam pÃnÅyam iti . #<saæs­«Âe ca adarÓanÃt># . saæs­«Âe api ca yadà na upalabhyate tadà Ãha . alavaïa÷ sÆpa÷ alavaïa÷ ÓÃkam iti .

(P_4,4.30)  KA_II,331.4-13  Ro_III,746     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . yat asau alpam dattvà bahu g­hïÃti tat garhyam . katham tarhi nirdeÓa÷ kartavya÷ . #<prayacchati garhÃya># iti . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . tÃdarthyÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . garhyÃrtham garhyam . #<mesyÃllopa÷ vÃ># . mesyÃcchabdalopa÷ và dra«Âavya÷ . dviguïam me syÃt iti prayacchati dvaiguïika÷ . traiguïika÷ . #<v­ddhe÷ v­dhu«ibhÃva÷># . v­ddhe÷ v­dhu«ibhÃva÷ vaktavya÷ . vÃrdhu«ika÷ .

(P_4,4.41)  KA_II,331.15-16  Ro_III,746     #<adharmÃt ca># . adharmÃt ca iti vaktavyam . Ãdharmika÷ .

(P_4,4.49)  KA_II,331.18-332.2  Ro_III,747     #<n­narÃbhyÃm a¤vacanam># . n­narÃbhyÃm ca iti vaktavyam . nu÷ dharmyà nÃrÅ . narasya api nÃrÅ . #<viÓasitu÷ i¬lopa÷># #<ca># . viÓasitu÷ i¬lopa÷ ca a¤ ca vaktavya÷ . viÓasitu÷ dharmyam vaiÓastram . #<vibhÃjayitu÷ ïilopa÷ ca># . vibhÃjayitu÷ ïilopa÷ ca a¤ ca vaktavya÷ . vibhÃjayitu÷ dharmyam vaibhÃjitram .

(P_4,4.55)  KA_II,332.4-6  Ro_III,747     kim yasya m­daÇga÷ Óilpam sa÷ mÃrdaÇgika÷ . kim ca ata÷ . kumbhakÃre prÃpnoti . evam tarhi uttarapadalopa÷ dra«Âavya÷ . Óilpam iva Óilpam . m­daÇgvÃdanam Óilpam asya mÃrdaÇgika÷ . paiÂharika÷ .

(P_4,4.59)  KA_II,332.8-15  Ro_III,748     kimartham idam ucyate . na kak eva ucyate kà rÆpasiddhi÷ : ÓÃktÅka÷ yëÂÅka÷ iti . Óaktiya«Âyo÷ ÅkÃra÷ ante kaÓabda÷ ca pratyaya÷ . na sidhyati . vibhëà ca eva hi Óaktiya«Âyo÷ ÅkÃra÷ api ca ke aïa÷ iti hrasvatvam prasajyeta . evam tarhi ikak ucyate . kà rÆpasiddhi÷ . ÓÃktÅka÷ yëÂÅka÷ iti . savarïadÅrghatvena siddham . na sidhyati . yasya iti ca lopa÷ prÃpnoti . ikÃroccÃraïasÃmÃrthyÃt na bhavi«yati . yadi tarhi prÃpnuvan vidhi÷ uccÃraïasÃmarthyÃt bÃdhyate savarïadÅrghatvam api na prÃpnoti . yam vidhim prati upadeÓa÷ anarthaka÷ sa÷ vidhi÷ bÃdhyate . yasya tu vidhe÷ nimittam eva na asau bÃdhyate . yasya iti lopam ca prati ikÃroccÃraïam anarthakam savarïadÅrghatvasya tu nimittam eva .

(P_4,4.60)  KA_II,332.17-19  Ro_III,749     kim yasya asti mati÷ sa÷ Ãstika÷ . kim ca ata÷ . caure api prÃpnoti . evam tarhi itilopa÷ atra dra«Âavya÷ . asti iti asya mati÷ Ãstika÷ . na asti iti asya mati÷ nÃstika÷ . di«Âam iti asya mati÷ dai«Âika÷ .

(P_4,4.62)  KA_II,332.21-333.2  Ro_III,749     kim yasya chatradhÃraïam ÓÅlam sa÷ chÃtra÷ . kim ca ata÷ . rÃjapuru«e prÃpnoti . evam tarhi uttarapadalopa÷ atra dra«Âavya÷. chatram iva chatram . guru÷ chatram . guruïà Ói«ya÷ chatravat chÃdya÷ Ói«yeïa ca guru÷ chatravat paripÃlya÷ .

(P_4,4.65)  KA_II,333.4-9  Ro_III,750     #<hitam bhak«Ã÷ iti caturthÅnirdeÓa÷># . hitam bhak«Ã÷ iti caturthÅnirdeÓa÷ kartavya÷ . #<itarathà hi anirdeÓa÷># . itarathà hi nirdeÓa÷ na bhavati . hitaÓabdena ca yoge caturthÅ vidhÅyate . sà prÃpnoti . sa÷ tarhi caturthÅnirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . evam vak«yÃmi . hitam bhak«Ã÷ tasmai . tata÷ dÅyate niyuktam . tat asmai iti .

(P_4,4.76)  KA_II,333.11-22  Ro_III,750-751     #<vahatyabhidhÃne rathaÓakaÂahalasÅrebhya÷ pratyayavidhÃnÃnarthakyam vihitatvÃt># . vahat iti abhidhÃne rathaÓakaÂahalasÅrebhya÷ pratyayavidhÃnam anarthakam . kim kÃraïam . vihitatvÃt . vihita÷ atra pratyaya÷ tasya idam iti . ÓabdabhedÃt avidhÃnam . ÓabdabhedÃt avidhi÷ sa÷ bhavati . anya÷ hi Óabda÷ ratham vahati anya÷ hi rathasya vo¬hà iti . #<ÓabdabhedÃt avidhÃnam iti cet arthÃÓrayatvÃt pratyayavidhÃnasya arthasÃmÃnyÃt siddham># . ÓabdabhedÃt avidhÃnam iti cet arthÃÓraya÷ pratyayavidhi÷ . sa÷ eva artha ratham vahati sa÷ eva rathasya vo¬hà iti .  tatra arthasÃmÃnyÃt siddham . idam tarhi prayojanam . ya÷ dvau rathau vahati sa÷ dvirathya÷ . ya÷ dvayo÷ rathayo÷ vo¬hà sa÷ dviratha÷ . tena sati luk bhavati . anena sati kasmÃt na bhavati . prÃk dÅvyata÷ iti ucyate .

(P_4,4.82)  KA_II,334.2-6  Ro_III,751-752     kim nipÃtyate . jananyÃ÷ janÅbhÃva÷ nipÃtyate yat ca pratyaya÷ . #<janyÃ÷ iti nipÃtanÃnarthakyam pa¤camÅnirdeÓÃt># . janyÃ÷ iti nipÃtanam anarthakam . kim kÃraïam . pa¤camÅnirdeÓÃt . jananÅÓabdÃt e«Ã pa¤camÅ . idam tarhi prayojanam . sarvakÃla÷ pratyayavidhi÷ yathà vij¤Ãyeta . janÅm vahanti janyÃ÷ . janÅm vo¬hÃra÷ janyÃ÷ . janÅm avÃk«u÷ janyÃ÷ iti .

(P_4,4.83)  KA_II,334.8-13  Ro_III,752     #<vidhyati akaraïena># . vidhyati akaraïena iti vaktavyam . #<itarathà ha atiprasaÇga÷># . adhanu«Ã iti ucyamÃne atriprasaÇga÷ bhavati . iha api prasajyeta . ÓarkarÃbhi÷ vidhyati . kaïÂakai÷ vidhyati iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kasmÃt na bhavati ÓarkarÃbhi÷ vidhyati kaïÂakai÷ vidhyati iti . anabhidhÃnÃt .

(P_4,4.90)  KA_II,334.15-19  Ro_III,752-753     g­hapatinà saæyukte iti ucyate . tatra dak«iïÃgnau api prÃpnoti . dak«iïÃgni÷ api g­hapatinà saæyujyate . evam tarhi g­hapatinà saæyukte iti ucyate sarva÷ ca g­hapatinà saæyukta÷ . tatra prakar«agati÷ bhavi«yati : sÃdhÅya÷ ya÷ g­hapatinà saæyukta÷ iti . ka÷ ca sÃdhÅya÷ . yasmin patnÅsaæyÃjyÃ÷ kriyante . atha và g­hapati÷ nÃma mantra÷ . sa÷ yasmin ucyate . atha và sa¤j¤ÃyÃm iti vartate .

(P_4,4.128)  KA_II,334.21-335.3  Ro_III,753     #<mÃsatanvo÷ anantarÃrthe vÃ># . mÃsatanvo÷ anantarÃrthe và iti vaktavyam . madhu asmin asiti madhu anantaram và madhavya÷ mÃdhava÷ . #<lugakÃrekÃrarephÃ÷ ca># . lugakÃrekÃrarephÃ÷ ca pratyayÃ÷ vaktavyÃ÷ . luk madhu÷ tapa÷ nabha÷ . akÃra÷ i«a÷ Ærja÷ . ikÃra÷ Óuci÷ . repha÷ ca Óukra÷ .

(P_4,4.140)  KA_II,335.5-15  Ro_III,753-754     #<ak«arasamÆhe chandasa÷ upasaÇkhyÃnam># . ak«arasamÆhe chandasa÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . o ÓrÃvaya iti caturak«aram . astu Órau«a iti caturak«aram . ye yajÃmahe iti pa¤cÃk«aram . yaja iti dvyak«aram . dvyak«ara÷ va«aÂkÃra÷ . e«a÷ vai saptadaÓÃk«ara÷ chandasya÷ praj¤Ãpati÷ yaj¤am anu vihita÷ . #<chandasi bahubhirvasavyairupasaÇkhyÃnam># . chandasi bahubhirvasavyairupasaÇkhyÃnam . hastau p­ïasva bahuvi÷ vasavyai÷ . #<agnirÅÓevasavyasya># . agnirÅÓevasavyasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . svÃrthavij¤ÃnÃt siddham . svÃrthavij¤ÃnÃt siddham etat . vasava÷ eva vasavyÃ÷ pÃntu .



(P_5,1.1)  KA_II.336.2-23  Ro_IV.3-6     prÃgvacanam kimartham . #<prÃgvacane uktam . >#kim uktam . tatra tÃvat uktam prÃgvacanam sak­dvidhÃnÃrtham . adhikÃrÃt siddham iti cet apavÃdavi«aye aïprasaÇga÷ iti . iha api prÃgvacanam kriyate sak­dvidhÃnÃrtham . sak­t vihita÷ pratyaya÷ vihita÷ yathà syÃt . yoge yoge tasya grahaïam mà kÃr«am iti . na etat asti prayojanam . adhikÃrÃt api etat siddham . adhikÃra÷ pratiyogam tasya anirdeÓÃrtha÷ iti yoge yoge upati«Âhate . adhikÃrÃt siddham iti cet apavÃdavi«aye chaprasaÇga÷ . adhikÃrÃt siddham iti cet apavÃdavi«aye cha÷ prÃpnoti . ugavÃdibhya÷ yat  cha÷ ca iti cha÷ api prÃpnoti . tasmÃt prÃgvacanam kartavyam . atha kriymÃïe api prÃgvacane katham idam vij¤Ãyate . prÃk krÅtÃt yÃ÷ prak­taya÷ Ãhosvit prÃk krÅtÃt ye arthÃ÷ iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate prÃk krÅtÃt yÃ÷ prak­taya÷ iti sa÷ eva do«a÷ apavÃdavi«aye api chaprasaÇga÷ iti . atha vij¤Ãyate prÃk krÅtÃt ye arthÃ÷ iti na do«a÷ bhavati . samÃne arthe prak­tiviÓe«Ãt utpadyamÃna÷ yat cham bÃdhi«yate . yathà na do«a÷ tathà astu. prÃk krÅtÃt ye arthÃ÷ iti vij¤Ãyate . kuta÷ etat . tathà hi ayam prÃdhÃnyena artham pratinirdiÓati . itarathà hi bahvya÷ tatra prak­taya÷ paÂhyante . tata÷ yÃm kÃm cit evam prak­tim avadhitvena upÃdadÅta . atha và puna÷ astu prÃk krÅtÃt yÃ÷ prak­taya÷ iti . nanu ca uktam apavÃdavi«aye api chaprasaÇga÷ iti . na và kva cit vÃvacanÃt . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . kva cit vÃvacanÃt . yat ayam kvac vÃvacanam karoti vibhëà havirapÆpÃdibhya÷ iti tat j¤Ãpayati na apavÃdavi«aye cha÷ bhavati iti . yadi evam na artha÷ prÃgvacanena . adhikÃrÃt siddham . nanu ca uktam adhikÃrÃt siddham iti cet apavÃdavi«aye chaprasaÇga÷ iti . parih­tam etat ïa và kva cit vÃvacanÃt iti . atha kimartham iyÃn avadhi÷ g­hyate na prÃk Âha¤a÷ iti eva ucyeta . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ arthe«u ayam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . samÃne arthe prak­tiviÓe«Ãt utpadyamÃna÷ yat cham bÃdhate .

(P_5,1.2.1)  KA_II.337.2-21  Ro_IV.6-7     #<ya¤¤yau a¤a÷ pÆrvaviprati«iddham sanaÇgÆpÃnahau prayojanam >#. ya¤¤yau bhavata÷ a¤a÷ pÆrvaviprati«edhena . kim prayojanam «anaÇgÆpÃnahau prayojanam . yata÷ avakÃÓa÷ ÓaÇkavyam dÃru picavya÷ kÃrpÃsa÷ . a¤a÷ avakÃÓa÷ vÃrdhram vÃratram . sanaÇgu÷ nÃma carmavikÃra÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . sanaÇgavyam carma . ¤yasya avakÃÓa÷ aupÃnahyam dÃru . a¤a÷ sa÷ eva . upÃnat nÃma carmavikÃra÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . aupÃnahyam carma . #<¬ha¤ ca># . ¬ha¤ ca bhavati a¤a÷ pÆrvaviprati«edhena . ¬ha¤a÷ avakÃÓa÷ chÃdi«eyam t­ïam . a¤a÷ sa÷ eva . chadi÷ nÃm carmavikÃra÷ . tasmÃt ubhayam prÃpnoti . chÃdi«eyam carma . ¬ha¤ bhavati pÆrvaviprati«edhena . #<havirapÆpÃdibhya÷ vibhëÃyÃ÷ yat >#. havirapÆpÃdibhya÷ vibhëÃyÃ÷ yat bhavati pÆrvaviprati«edhena . havirapÆpÃdibhya÷ vibhëÃyÃ÷ avakÃÓa÷ Ãmik«yam Ãmik«Åyam puro¬ÃÓyam puro¬ÃÓÅyam . yata÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . caravyÃ÷ taï¬ulÃ÷ . yat bhavati pÆrvaviprati«edhena . #<annavikÃrebhya÷ ca >#. annavikÃrebhya÷ ca vibhëÃyÃ÷ yat bhavati pÆrvaviprati«edhena . annavikÃrebhya÷ ca vibhëÃyÃ÷ avakÃÓa÷ suryÃ÷ surÅyÃ÷ . yata÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . saktavyÃ÷ dhÃnÃ÷ iti . yat bhavati pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati iti .

(P_5,1.2.2)  KA_II.337.22-338.15  Ro_IV.7-10     ayam nÃbhiÓabda÷ gavÃdi«u paÂhyate. tatra eva ucyate nÃbhi nabham ca iti . tatra codyate . #<nÃbhe÷ nabhabhÃve pratyayÃnupapatti÷ prak­tyabhÃvÃt >#. nÃbhe÷ nabhabhÃve pratyayÃnupapatti÷ . kim kÃraïam . prak­tyabhÃvÃt . vik­te÷ prak­tau abhidheyÃyÃm pratyayena bhavitavyam na ca nÃbhisa¤j¤ikÃyÃ÷ vik­te÷ prak­ti÷ asti . yat eva hi tanmaï¬alacakrÃïÃm maï¬alacakram tat nabhyam iti ucyate . #<siddham tu ÓÃkhÃdi«u vacanÃt hrasvatvam ca># . siddham etat . katham . ÓÃkhÃdi«u nÃbhiÓabda÷ paÂhitavya÷ hrasvatvam ca vaktavyam . nÃbhi÷ iva nabhyam iti . ka÷ puna÷ iha upamÃrtha÷ . yat tat ak«adhÃraïam parivartanam và . apara÷ Ãha : yat tat a¤janopäjanam iti . na tarhi idÃnÅm idam vaktavyam nÃbhi nabham ca iti . vaktavyam ca . kim prayojanam . yÃni etÃni aravanti cakrÃïi tadartham . tatra nÃbhisa¤j¤ikÃyÃ÷ vik­te÷ prak­ti÷ asti . yÃni ca api anaravanti cakrÃïi tadartham api idam vaktavyam . d­Óyate hi samudÃyÃt avayavasya p­thaktvam . tat yathà vÃrk«Å ÓÃkhà iti . guïÃntarayogÃt ca vikÃraÓabda÷ d­Óyate . tat yathà vaibhÅtaka÷ yÆpa÷ khÃdiram ca«Ãlam iti . tatra avayavasamudÃye v­tti÷ bhavi«yati . atha ya÷ nabhyÃrtha÷ v­k«a÷ katham tatra bhavitavyam . nabhya÷ v­k«a÷ nabhyà ÓiæÓipà iti . #<nabhyÃt tu lugvacanam >#. nabhyÃt tu luk vaktavya÷ . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ . tÃdarthyÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . nabhyÃrtha÷ nabhya÷ iti .

(P_5,1.3)  KA_II.338.17-21  Ro_IV.10     ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham aÓÅtiÓatam kambalyam iti . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . aparimÃïavistÃcitakambalebhya÷ na taddhitaluki iti . idam tarhi prayojanam sa¤j¤ÃyÃm iti vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt . kambalÅyÃ÷ ÆrïÃ÷ . etat api na asti prayojanam . parimÃïaparyudÃsena paryudÃse prÃpte tatra kambalagrahaïam kriyate parimÃïÃrtham parimÃïam ca sa¤j¤Ã eva .

(P_5,1.4)  KA_II.338.23-339.2  Ro_IV.10-11     kim iyam prÃpte vibhëà Ãhosvit aprÃpte . katham ca prÃpte katham và aprÃpte . uvarïÃntÃt iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte . #<havirapÆpÃdibhya÷ aprÃpte># . havirapÆpÃdibhya÷ aprÃpte vibhëà . prÃpte nitya÷ vidhi÷ . caravyÃ÷ taï¬ulÃ÷ .

(P_5,1.6)  KA_II.339.4-5  Ro_IV.11     #<yatprakaraïe rathÃt ca >#. yatprakaraïe rathÃt ca upasaÇkhyÃnam . rathÃya hità rathyà .

(P_5,1.7)  KA_II.339.7-18  Ro_IV.11-12     v­«aÓabda÷ ayam akÃrÃnta÷ g­hyate . v­«anÓabda÷ api nakÃrÃnta÷ asti . tasya upasaÇkhyÃnam kartavyam v­«aÓabda÷ ca ÃdeÓa÷ vaktavya÷ v­«ïe hitam iti vig­hya v­«yam iti eva yathà syÃt . tathà brahmanÓabda÷ nakÃrÃnta÷ g­hyate . brÃhmaïaÓabda÷ ca akÃrÃnta÷ asti . tasya upasaÇkhyÃnam kartavyam brahmanÓabda÷ ca ÃdeÓa÷ vaktavya÷ brÃhmaïebhya÷ hitam iti vig­hya brahmaïyam iti eva yathà syÃt . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . samÃnÃrthau etau v­«aÓabda÷ v­«anÓabda÷ ca brahmanÓabda÷ brÃhmaïaÓabda÷ ca . Ãta÷ ca samÃnÃrthau . evam hi Ãha . kuta÷ nu carasi brahman . kuta÷ nu carasi brÃhmaïa iti .  tatra dvayo÷  Óabdayo÷  samÃnÃrthayo÷  ekena vigraha÷  aparasmÃt utpatti÷  bhavi«yati aviravikanyÃyena . tat yathà . ave÷  mÃæsam iti vig­hya avikaÓabdÃt utpatti÷  bhavati Ãvikam iti . evam iha api v­«Ãya hitam iti vig­hya v­«yam iti bhavi«yati . v­«ïe hitam iti vig­hya vÃkyam eva . tathà brahmaïe hitam iti vig­hya brahmaïyam iti bhavi«yati . brÃhmaïebhya÷ hitam iti vig­hya vÃkyam eva bhavi«yati . traiÓabdyam ca iha sÃdhyam . tat ca evam sati siddham bhavati .

(P_5,1.9.1)  KA_II.339.20-340.18  Ro_IV.12-14     #<bhogottarapadÃt khavidhÃne anirdeÓa÷ pÆrvapadÃrthahitatvÃt >#. bhogottarapadÃt khavidhÃne anirdeÓa÷ . agamaka÷ nirdeÓa÷ anirdeÓa÷ . kim kÃraïam . pÆrvapadÃrthahitatvÃt . uttarapadÃrthapradhÃna÷ tatpuru«a÷ pÆrvapadÃrthapradhÃne ca pratyaya÷ i«yate . pit­bhogÃya hite prÃpnoti pitre ca eva hite i«yate . evam tarhi bhogÅnarpratyaya÷ vij¤Ãsyate . #<bhogÅnar iti cet vÃvacanam># . bhogÅnar iti yadi pratyaya÷ vidhÅyate vÃvacanam kartavyam mÃtrÅya÷ pitrÅya÷ iti api yathà syÃt . #<rÃjÃcÃryÃbhyÃm nityam >#. rÃjÃcÃryÃbhyÃm nityam iti vaktavyam . rÃjabhogÅna÷ . ÃcÃryÃt aïatvam ca . ÃcÃryabhogÅna÷ . kim bhogÅnarpratyaya÷ vidhÅyate iti ata÷ rÃjÃcÃryÃbhyÃm nityam iti vaktavyam . na iti Ãha . sarvathà rÃjÃcÃryÃbhyÃm nityam iti vaktavyam . iha ca grÃmaïibhogÅna÷ senÃnibhogÅna÷ iti uttarapade iti hrasvatvam na prÃpnoti . iha ca abbhogina÷ iti apa÷ bhi iti tatvam prÃpnoti . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam bhogottarapadÃt khavidhÃne anirdeÓa÷ pÆrvapadÃrthahitatvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . ayam bhogaÓabda÷ asti eva dravyapadÃrthaka÷ . tat yathà bhogavÃn ayam deÓa÷ iti ucyate yasmin gÃva÷ sasnÃni ca vartante . asti kriyÃpadÃrthaka÷ . tat yathà bhogavÃn ayam brÃhmaïa÷ iti ucyate ya÷ samyak snÃnÃdÅ÷ kriyÃ÷ anubhavati . tat ya÷ kriyÃpadÃrthaka÷ tasya ayam grahaïam . ya÷ ca pit­sthÃbhya÷ kriyÃbhya÷ hita÷ sambandhÃt asau pitre api hita÷ bhavati . yadi sambandhÃt astu dravyapadÃrthakasya api grahaïam . ya÷ api hi pit­dravyÃya hita÷ sambandhÃt asau pitre hita÷ bhavati . atha và bhogaÓabda÷ ÓarÅravÃcÅ api drÓyate . tat yathà ahi÷ iva bhogai÷ paryeti bÃhum iti. ahi÷ iva ÓarÅrai÷ iti gamyate . evam pit­ÓarÅrÃya hita÷ pit­bhogÅïa÷ iti .

(P_5,1.9.2)  KA_II.340.19-341.6  Ro_IV.14-15     #<khavidhÃne pa¤cajanÃt upasaÇkhyÃnam >#. khavidhÃne pa¤cajanÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam . pa¤cajanÃya hita÷ pa¤cajanÅna÷ . samÃnÃdhikaraïe iti vaktavyam . ya÷ hi pa¤cÃnÃm janÃya hita÷ pa¤cajanÅya÷ sa÷ bhavati . #<sarvajanÃt Âha¤ ca >#. sarvajanÃt Âha¤ vaktavya÷ kha÷ ca . sarvajanÃya hita÷ sÃrvajanika÷ sÃrvajanÅna÷ . samÃnÃdhikaraïe iti ca vaktavyam . ya÷ hi sarve«Ãm janÃya hita÷ sarvajanÅya÷ sa÷ . #<mahÃjanÃt nityam >#. mahÃjanÃt nityam Âha¤ vaktavya÷ . mahÃjanÃya hita÷ mÃhÃjanika÷ . tatpuru«e iti vaktavyam bahuvrÅhau mà bhÆt iti . mahÃn jana÷ asya mahÃjana÷ mahÃjanÃya hita÷ mahÃjanÅya÷ . yadi tarhi atiprasaÇgÃ÷ santi iti upÃdhi÷ kriyate ÃdyanyÃse api upÃdhi÷ kartavya÷ . ÃtmanviÓvajane samÃnÃdhikaraïe iti vaktavyam . ya÷ his viÓve«Ãm janÃya hita÷ viÓvajanÅya÷ sa÷ bhavati . atha matam etat anabhidhÃnÃt ÃdyanyÃse na bhavi«yati iti iha api na artha÷ upÃdhigrahaïena . iha api anabhidhÃnÃt na bhavi«yati .

(P_5,1.10)  KA_II.341.8-13  Ro_IV. 15-16     #<sarvÃt ïasya vÃvacanam >#. sarvÃt ïasya và iti vaktavyam . sÃrva÷ sarvÅya÷ . #<puru«Ãt vadhe >#. puru«Ãt vadhe iti vaktavyam : pauru«eya÷ vadha÷ . atyalpam idam ucyate : puru«Ãt vadhe iti . puru«Ãt vadhavikÃrasamÆhatenak­te«u iti vaktavyam : pauru«eya÷ vadha÷ , pauru«eya÷ vikÃra÷ , pauru«eya÷ samÆha÷ , tena k­tam pauru«eyam .

(P_5,1.12)  KA_II.341.15-20  Ro_IV.16     #<tadartham iti k­tyanÃmabhya÷ Âha¤># . tadartham iti k­tyanÃmabhya÷ Âha¤ vaktavya÷ . indramahÃrtham aindramahiham gÃÇgÃmahiham kÃÓeruyaj¤ikam . #<na và prayojanena k­tatvÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . prayojanena k­tatvÃt . yat hi indramahÃrtham indramaha÷ tasya prayojanam bhavati . tatra prayojanam iti eva siddham .

(P_5,1.13)  KA_II.341.22-342.20  Ro_IV.17-19     #<upadhyartham iti pratyayÃnupapatti÷ >#. upadhyartham iti pratyayasya iha anupapatti÷ . kim kÃraïam . upadhyabhÃvÃt . vik­te÷ prak­tau abhidheyÃyÃm pratyayena bhavitavyam . na ca upadhisa¤j¤ikÃyÃ÷ vik­te÷ prak­ti÷ asti . yat hi tat rathÃÇgam tat aupadheyam iti ucyate . #<siddham tu k­dantasya svÃrthe a¤vacanÃt >#. siddham etat . katham . k­dantasya svÃrthe a¤ vaktavya÷ . upadhÅyate upadheyam . upadheyam eva aupadheyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam upadhyartham iti pratyayÃnupapatti÷ iti . na etat asti . ayam upadhiÓabda÷ asti eva karmasÃdhana÷ . upadhÅyate upadhi÷ iti . asti bhÃvasÃdhana÷ . upadhÃnam upadhi÷ iti .  tat ya÷ bhÃvasÃdhana÷ tasya idam grahaïam . evam api na sidhyati . kim kÃraïam . vik­te÷ prak­tau iti vartate . prak­tivik­tigrahaïam nivarti«yate . tat ca avaÓyam nivartyam ihÃrtham uttarÃtham ca . ihÃrtham tÃvat . bÃleyÃ÷ taï¬ulÃ÷ . uttarÃrtham ­«abhopÃnaho÷ ¤ya÷ . Ãr«abhya÷ vatsa÷ iti . atha tadartham iti anuvartate utÃho na . kim ca artha÷ anuv­ttyà . bìham artha÷ . tat asya tat asmin syÃt iti tadarthe yathà syÃt . iha mà bhÆt . prÃsÃda÷ devadattasya syÃt iti . prÃkÃra÷ nagarasya syÃt iti . yadi tadartham iti anuvartate ­«abhopÃnaho÷ ¤ya÷ ­«abhÃrtha÷ ghÃsa÷ upÃnadartha÷ tilakalka÷ iti atra api prÃpnoti . evam tarhi anuvartate prak­tivik­tigrahaïam . nanu ca uktam baly­«abhayo÷ na sidhyati iti . kim puna÷ bhavÃn vikÃram matvà Ãha baly­«abhayo÷ na sidhyati iti . yadi tÃvat ya÷ prak­tyupamardena bhavati sa÷ vikÃra÷ vaibhÅtaka÷ yÆpa÷ khÃdiram ca«Ãlam iti na sidhyati . atha matam etat eva guïÃntarayuktam vikÃra÷ iti baly­«abhayo÷ api siddham bhavati . guïantarayuktÃ÷ hi taï¬ulÃ÷ bÃleyÃ÷ guïÃntarayukta÷ ca vatsa÷ Ãr«abha÷ . aupadheyam tu na sidhyati . vacanÃt svÃrthika÷ bhavi«yati .

(P_5,1.16)  KA_II.342.22-343.6  Ro_IV.19-21     syÃdgrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . prÃsÃda÷ devadattasya prÃkÃra÷ nagarasya iti . atha kriyamÃïe api syÃdgrahaïe iha kasmÃt na bhavati . prÃsÃda÷ devadattasya syÃt . prÃkÃra÷ nagarasya syÃt iti . ÓakyÃrthe liÇ iti vaktavyam . na evam Óakyam . idÃnÅm eva hi uktam na hi upÃdhe÷ upÃdhi÷ bhavati viÓe«aïasya và viÓe«aïam iti . evam tarhi itikaraïa÷ kriyate . tata÷ cet vivak«Ã bhavati . vivak«Ã ca dvayÅ . asti eva prÃyoktrÅ vivak«Ã asti laukikÅ . prayoktà hi m­dvyà snigdhayà Ólak«ïayà jihvayà m­dÆn snigdhÃn Ólak«ïÃn ÓabdÃn prayuÇkte . laukikÅ vivak«Ã yatra prÃyasya sampratyaya÷ . prÃya÷ iti loka÷ vyapadiÓyate . na ca prÃsÃda÷ devadattasya syÃt prÃkÃra÷ nagarasya syÃt iti atra utpadyamÃnena pratyayena prÃyasya sampratyaya÷ syÃt . yadi evam na artha÷ syÃdgrahaïena . na hi prÃsÃda÷ devadattasya syÃt prÃkÃra÷ nagarasya syÃt iti atra utpadyamÃnena pratyayena prÃyasya sampratyaya÷ syÃt .

(P_5,1.19.1)  KA_II.343.8-344.10  Ro_IV.22-25     kimartham saÇkhyÃyÃ÷ p­thaggrahaïam kriyate na saÇkhyà api parimÃïam eva tatra parimÃïaparyudÃsena paryudÃsa÷ bhavi«yati . evam tarhi siddhe sati yat saÇkhyayÃ÷ p­thaggrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyà saÇkhyà anyat parimÃïam iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . aparimÃïabistÃcitakambaelbhya÷ na taddhitaluki iti dvÃbhyÃm ÓatÃbhyÃm krÅtà dviÓatà triÓatà parimÃïaparyudÃsena na bhavati iti . yadi etat j¤Ãpyate tat asya parimÃïam saÇkhyÃyÃ÷ sa¤j¤ÃsaÇghasÆtrÃdhyayane«u iti viÓe«aïam na prakalpate parimÃïam yà saÇkhyà iti . iha ca krÅtavat parimÃïat iti saÇkhyÃvihitasya pratyayasya atideÓa÷ na prakalpate . Óatasya vikÃra÷ Óatya÷ Óatika÷ . sÃhasra÷ iti . yat tÃvat ucyate tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyà saÇkhyà anyat parimÃïam iti . nyÃyasiddham eva etat . bhedamÃtram saÇkhyà Ãha . yat ca i«ÅkÃntam yat ca aparimÃïam sarvasya saÇkhyà bhedamÃtram bravÅti . parimÃïam tu sarvata÷ . sarvata÷ mÃnam iti ca ata÷ parimÃïam iti . prasthasya ca samÃnÃk­te÷ na kuta÷ cit viÓe«a÷ gamyate na ca unmÃnata÷ na parimÃïata÷ na pramÃïata÷ . kim puna÷ unmÃnam kim parimÃïam kim pramÃïam . #<ÆrdhvamÃnam kila unmÃnam># . Ærdhvam yat mÅyate tat unmÃnam . #<parimÃïam tu sarvata÷ >#. sarvata÷ mÃnam iti ca ata÷ parimÃïam . kuta etat . pari÷ sarvatobhÃve vartate . #<ÃyÃma÷ tu pramÃïam syÃt >#. ÃyÃmavivak«ÃyÃm pramÃïam iti etat bhavati . saÇkhyà bÃhyà tu sarvata÷ . Ãta÷ ca sarvata÷ saÇkhyà bÃhyà . #<bhedabhÃvam bravÅti e«Ã na e«Ã mÃnam kuta÷ cana >#. evam ca k­tvà saÇkhyÃyÃ÷ p­thaggrahaïam kriyate . yat api ucyate tat asya parimÃïam saÇkhyÃyÃ÷ sa¤j¤ÃsaÇghasÆtrÃdhyayane«u iti viÓe«aïam na prakalpate iti . Ãha ayam parimÃïam yà saÇkhyà iti . na ca asti saÇkhyà parimÃïam . tatra vacanÃt iyatÅ vivak«Ã bhavi«yati . yad api ucyate krÅtavat parimÃïat iti saÇkhyÃvihitasya pratyayasya atideÓa÷ na prakalpate iti . saÇkhyÃyÃ÷ iti ca tatra vaktavyam .

(P_5,1.19.2)  KA_II.344.11-345.7  Ro_IV.25-27      kim puna÷ ime ÂhagÃdaya÷ prÃk arhÃt bhavanti Ãhosvit saha arheïa . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ÂhagÃdaya÷ prÃk arhÃt cet arhe tadvidhi÷># . ÂhagÃdaya÷ prÃk arhÃt cet arhe tadvidhi÷ . arhe ÂhagÃdaya÷ vidheyÃ÷ . Óatam arhati Óatya÷ Óatika÷ . sÃhara÷ iti . vasne vasanÃt siddham . iha ya÷ Óatam arhati Óatam tasya vasna÷ bhavati . tatra sa÷ asya aæÓavasnabh­taya÷ iti eva siddham . #<vasne vacanÃt siddham iti cet mÃæsaudanikÃdi«u aprÃpti÷># . vasne vacanÃt siddham iti cet mÃæsaudanikÃdi«u aprÃpti÷ . mÃæsaudanika÷ atithi÷ Óvaitacchatrika÷ kÃlÃyasÆpika÷ . tathà guïÃnÃm paripraÓna÷ bhavati . kim ayam brÃhmaïa÷ arhati . Óatam arhati Óatya÷ Óatika÷ sÃhasra÷ nai«kika÷ iti na sidhyati . santu tarhi sahÃrheïa . #<à arhÃt cet bhojanÃdi«u atrprasaÇga÷ >#. à arhÃt cet bhojanÃdi«u atrprasaÇga÷ bhavati . bhojanam arhati . pÃnam arhati iti . kim ucyate bhojanÃdi«u atrprasaÇga÷ iti yadà chedÃdibhya÷ iti ucyate . avaÓyam mÃæsaudanikÃdyartham yogavibhÃga÷ kartavya÷ . tat arhati . tata÷ chedÃdibhya÷ nityam iti . tasmin kriyamÃïe bhojanÃdi«u atrprasaÇga÷ bhavati . #<uktam và >#. kim uktam . anabhidhÃnÃt iti . anabhidhÃnÃt bhojanÃdi«u atiprasaÇga÷ na bhavati [R: bhavi«yati] . atha và yogavibhÃga÷ na kari«yate . katham mÃæsaudanika÷ atithi÷ Óvaitacchatrika÷ kÃlÃyasÆpika÷ . asmin dÅyate asmai iti ca evam etat siddham . atha và puna÷ astu prÃk arhÃt . nanu ca uktam ÂhagÃdaya÷ prÃk arhÃt cet arhe tadvidhi÷ iti . parih­tam etat vasne vacanÃt siddham iti . nanu ca uktam vasne vacanÃt siddham iti cet mÃæsaudanikÃdi«u aprÃpti÷ . mÃæsaudanika÷ atithi÷ Óvaitacchatrika÷ kÃlÃyasÆpika÷ . tathà guïÃnÃm paripraÓna÷ bhavati . kim ayam brÃhmaïa÷ arhati . Óatam arhati Óatya÷ Óatika÷ sÃhasra÷ nai«kika÷ iti na sidhyati . na e«a÷ do«a÷ . asmin dÅyate asmai iti ca evam etat siddham .

(P_5,1.20.1)  KA_II.345.9-25  Ro_IV. 27-29     asamÃse iti kimartham . paramani«keïa krÅtam paramanai«kikam . na etat asti . ni«kaÓabdÃt pratyaya÷ vidhÅyate . tatra ka÷ prasaÇga÷ yat paramani«kaÓabdÃt syÃt . na eva prÃpnoti na artha÷ prati«edhena . tadantavidhinà prÃpnoti . grahaïavatà prÃtipadikena tadantividhi÷ prati«idhyate . #<ni«kÃdi«u asamÃsagrahaïam j¤Ãpakam pÆrvatra tadantÃprati«edhasya >#. ni«kÃdi«u asamÃsagrahaïam kriyate j¤ÃpakÃrtham . kim j¤Ãpyam . pÆrvatra tadantvidhe÷ prati«edha÷ na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . prÃk vate÷ Âha¤ iti atra tadantavidhi÷ siddha÷ bhavati . na etat asti prayojanam . grahaïavatà prÃtipadikena tadantividhi÷ prati«idhyate . na ca Âha¤vidhau kà cit prak­ti÷ g­hyate . idam tarhi prayojanam . à arhÃt agopucchasaÇkhyÃparimÃïÃt Âhak . paramagopucchena krÅtam pÃramagopucchikam . atra tadantavidhi÷ siddha÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . vidhau prati«edha÷ prati«edha÷ ca ayam . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ ita÷ uttaram tadantavidhe÷ prati«edha÷ na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . pÃryÃïaturÃyaïacÃndrÃyaïam vartayati dvaipÃrÃyaïika÷ traipÃrÃyaïika÷ . atra tadantavidhi÷ siddha÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . vak«yati etat . prÃk vate÷ saÇkhyÃpÆrvapadÃnÃm tadantagrahaïam aluki . pÆrvatra eva tarhi prayojanam . khalayavamëatilav­«abrahmaïa÷ ca iti . k­«ïatilebhya÷ hita÷ k­«ïatilya÷ . rÃjamëebhya÷ hitam rÃjamëyam .

(P_5,1.20.2)  KA_II.346.1-4  Ro_IV.29-30     #<prÃk vate÷ saÇkhyÃpÆrvapadÃnÃm tadantagrahaïam aluki># . prÃk vate÷ saÇkhyÃpÆrvapadÃnÃm tadantagrahaïam aluki kartavyam . pÃryÃïaturÃyaïacÃndrÃyaïam vartayati dvaipÃrÃyaïika÷ traipÃrÃyaïika÷ . aluki iti kimartham . dvÃbhyÃm ÓÆrpÃbhyÃm krÅtam dviÓÆrpam . triÓÆrpam . dviÓÆrpeïa krÅtam dvaiÓaurpikam . traiÓaurpikam .

(P_5,1.21)  KA_II.346.6-8  Ro_IV.30-31     #<Óataprati«edhe anyaÓatatve aprati«edha÷># . Óataprati«edhe anyaÓatatve prati«edha÷ na bhavati iti vaktavyam. iha mà bhÆt . Óatena krÅtam Óatyam ÓÃÂakaÓatam iti . anyaÓatatve iti kim . Óatakam nidÃnam .

(P_5,1.22)  KA_II.346.10-18  Ro_IV.31-32     ¬ate÷ ca iti vaktavyam iha api yathà syÃt . katibhi÷ krÅtam katikam . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . tyantÃyÃ÷ na iti prati«edha÷ prÃpnoti . #<tiprati«edhÃt ¬atigrahaïam iti cet arthavadgrahaïÃt siddham># . arthavata÷ tiÓabdasya grahaïam na ca ¬ate÷ tiÓabda÷ arthavÃn . na e«Ã paribhëà iha Óakyà vij¤Ãtum . na hi kevalena pratyayena artha÷ gamyate . kena tarhi . saprak­tikena . kva tarhi e«Ã paribhëà bhavati . yÃni etÃni ÓabdasaÇghÃtagrahaïÃni . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . arthavadgrahaïÃt siddham . nanu ca uktam na e«Ã paribhëà iha Óakyà vij¤Ãtum . na hi kevalena pratyayena artha÷ gamyate iti . kevalena api pratyayena artha÷ gamyate . katham . uktam anvayavyatirekÃbhyÃm .

(P_5,1.23)  KA_II.346.20-347.8  Ro_IV.32-33     kasya ayam i vidhÅyate . kana÷ iti Ãha . tat kana÷ grahaïam kartavyam . akriyamÃïe hi kana÷ grahaïe pratyayÃdhikÃrÃt pratyaya÷ ayam vij¤Ãyeta . ÂitkaraïasÃmarthyÃt Ãdi÷ bhavi«yati . asti anyat Âitkaraïe prayojanam . Âita÷ iti ÅkÃra÷ yathà syÃt . akÃrÃntaprakaraïe ÅkÃra÷ na ca e«a÷ akÃrÃnta÷ . evam api kuta÷ etat ÂitkaraïasÃmarthyÃt Ãdi÷ bhavi«yati na puna÷ akÃrÃntaprakaraïe sati anakÃrÃntÃt api ÅkÃra÷ syÃt . tasmÃt kaïa÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . saÇkhyÃyÃ÷ atiÓadantÃyÃ÷ kan iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . vato÷ iti e«Ã pa¤camÅ kan iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . pratyayavidhi÷ ayam . na ca pratyayavidhau pa¤camyÃ÷ prakalpikÃ÷ bhavanti . na ayam pratyayavidhi÷ . vihita÷ pratyaya÷ prak­ta÷ ca anuvartate .

(P_5,1.24)  KA_II.347.10-14  Ro_IV.33-34     asa¤j¤ÃyÃm iti kimartham . triæÓatka÷ viæÓatka÷ . katham ca atra kan bhavati . saÇkhyÃyÃ÷ kan bhavati iti . atiÓadantÃyÃ÷ iti prati«edha÷ prÃpnoti . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati atra kan iti yat ayam viæÓatikÃt kha÷ iti pratyayÃntanipÃtanam karoti . viæÓate÷ etat j¤Ãpakam syÃt . na iti Ãha . yogÃpek«am j¤Ãpakam . atha và yogavibhÃga÷ kari«yate . viæÓatitriæÓabhyÃm kan bhavati iti . tata÷ ¬vun asa¤j¤ÃyÃm iti .

(P_5,1.25)  KA_II.347.16-20  Ro_IV.34     #<Âithan ardhÃt ca># . Âithan ardhÃt ca iti vaktavyam . ardhika÷ ardhikÅ . #<kÃr«ÃpaïÃt và prati÷ ca># . kÃr«ÃpaïÃt ÂiÂhan vaktavya÷ và ca prati÷ ÃdeÓa÷ vaktavya÷ . kÃr«Ãpaïika÷ kÃr«ÃpaïikÅ pratika÷ pratikÅ .

(P_5,1.28)  KA_II.347.22-349.4  Ro_IV.35-37     dvigo÷ luki uktam . kim uktam . tatra tÃvat uktam dvigo÷ luki tannimittagrahaïam. arthaviÓe«Ãsampratyaye atannimittÃt api iti . iha api dvigo÷ luki tannimittagrahaïam kartavyam . dvigo÷ nimittam ya÷ taddhita÷ tasya luk bhavati iti vaktavyam . iha mà bhÆt . dvÃbhyÃm ÓÆrpÃbhyÃm krÅtam dviÓÆrpam . triÓÆrpam . dviÓÆrpeïa krÅtam dvaiÓaurpikam . traiÓaurpikam . arthaviÓe«Ãsampratyaye atannimittÃt api . arthaviÓe«asya asampratyaye atannimittÃt api vaktavyam . kim prayojanam . dvayo÷ ÓÆrpayo÷ samÃhÃra÷ dviÓÆrpÅ . dviÓÆrpyà krÅtam iti vig­hya dviÓÆrpam iti eva yathà syÃt .  atha kriyamÃïe api tannimittagrahaïe katham idam vij¤Ãyate . tasya nimittam tannimittam tannimittÃt iti Ãhosvit sa÷ nimittam asya sa÷ ayam tannimitta÷ tannimittÃt iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate tasya nimittam tannimittam tannimittÃt iti kriyamÃïe api tannimittagrahaïe atra prÃpnoti . dvÃbhyÃm ÓÆrpÃbhyÃm krÅtam dviÓÆrpam . triÓÆrpam . dviÓÆrpeïa krÅtam dvaiÓaurpikam . traiÓaurpikam . atha vij¤Ãyate sa÷ nimittam asya sa÷ ayam tannimitta÷ tannimittÃt iti na do«a÷ bhavati . yatha na do«a÷ tathà astu . sa÷ nimittam asya sa÷ ayam tannimitta÷ tannimittÃt iti vij¤Ãyate . kuta÷ etat . yat ayam Ãha arthaviÓe«Ãsampratyaye atannimittÃt api iti . tat tarhi tannimittagrahaïam kartavyam . na kartavyam . dvigo÷ iti na e«Ã pa¤camÅ . kà tarhi . sambandha«a«ÂhÅ . dvigo÷ taddhitasya luk bhavati . kim ca dvigo÷ taddhita÷ . nimittam . yasmin dvigu÷ iti etat bhavati . kasmin ca etat bhavati . pratyaye . idam tarhi vaktavyam arthaviÓe«Ãsampratyaye atannimittÃt api iti . etat ca na vaktavyam . iha asmÃbhi÷ traiÓabdyam sÃdhyam . dvÃbhyÃm ÓÆrpÃbhyÃm krÅtam dviÓÆrpam . triÓÆrpam . dviÓÆrpeïa krÅtam dvaiÓaurpikam . traiÓaurpikam iti . tatra dvayo÷ Óabdayo÷ samÃnÃrthayo÷ ekena vigraha÷ aparasmÃt utpatti÷ bhavi«yati aviravikanyÃyena . tat yathà . ave÷ mÃæsam iti vig­hya avikaÓabdÃt utpatti÷ bhavati . evam iha api dvÃbhyÃm ÓÆrpÃbhyÃm krÅtam iti vig­hya dviÓÆrpam iti bhavi«yati . dviÓÆrpyà krÅtam iti vig­hya vÃkyam eva bhavi«yati . atha asa¤j¤ÃyÃm iti kimartham . päcalohitikam päcakalÃpikam . #<sa¤j¤Ãprati«edhÃnarthakyam ca tannimittatvÃt lopasya># . sa¤j¤Ãprati«edha÷ ca anarthaka÷ . kim kÃraïam . tannimittatvÃt lopasya . na antareïa taddhitam taddhitasya ca lukam dvigu÷ sa¤j¤Ã asti . ya÷ tasmÃt utpadyate na asu tannimittam syÃt . evam tarhi idam syÃt . pa¤cÃnÃm lohitÃnÃm samÃhÃra÷ pa¤calohitÅ pa¤calohityà krÅtam . atra api pa¤calohitam iti eva bhavitavyam . katham . uktam hi etat arthaviÓe«Ãsampratyaye atannimittÃt api iti . #<uktam saÇkhyÃtve prayojanam tasmÃt iha adhyardhagrahaïÃnarthakyam># . uktam saÇkhyÃtve adhyardhagrahaïasya prayojanam . kim uktam . adhyardhagrahaïam ca samÃsakanvidhyartham luki ca agrahaïam iti . tasmÃt iha adhyardhagrahaïÃnarthakyam . tasmÃt iha adhyardhagrahaïam anarthakam . dvigo÷ iti eva luk siddha÷ .

(P_5,1.29)  KA_II.349.6-9  Ro_IV.37     kÃr«ÃpaïasahasrÃbhyÃm suvarïaÓatamÃnayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . adhyardhasuvarïam adhyardhasauvarïikam adhyardhaÓatamÃnam adhyardhaÓÃtamÃnam dviÓatamÃnam dviÓÃtamÃnam 

(P_5,1.30-31)  KA_II.349.12-18  Ro_IV.37-38     #<dvitribhyÃm dvaiyogyam># . dvitribhyÃm iti yat ucyate dvaiyogyam etat dra«Âavyam . kim idam dvaiyogyam iti . dvayo÷ yogayo÷ bhavam dviyogam . dviyogasya bhÃva÷ dvaiyogyam iti . dve«yam vijÃnÅyÃt : aviÓe«eïa ita÷ uttaram dvitribhyÃm iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«Âe : dvitribhyÃm dvaiyogyam iti . #<tatra ca bahugrahaïam># . tatra ca bahugrahaïam kartavyam . bahuni«kam bahunai«kikam . bahubistam bahubaistikam .

(P_5,1.33)  KA_II.349.20-350.4  Ro_IV.38     #<khÃryÃ÷ Åkan kevalÃyÃ÷ ca># . khÃryÃ÷ Åkan kevalÃyÃ÷ ca iti vaktavyam . khÃrÅkam . #<kÃkiïyÃ÷ ca upasaÇkhyÃnam># .kÃkiïyÃ÷ ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . adhyardhakÃkiïÅkam dvikÃkiïÅkam . #<kevalÃyÃ÷ ca># . kevalÃyÃ÷ ca iti vaktavyam . kÃkiïÅkam .

(P_5,1.35)  KA_II.350.6-11  Ro_IV.38-39     #<ÓataÓÃïÃbhyÃm vÃ># . ÓataÓÃïÃbhyÃm và iti vaktavyam . adhyardhaÓatam adhyardhaÓatyam pa¤caÓatam pa¤caÓatyam adhyardhaÓÃïam adhyardhaÓÃïyam pa¤caÓÃïam pa¤caÓÃïyam . #<dvitripÆrvÃt aï ca># . dvitripÆrvÃt aï ca iti vaktavyam . dviÓÃïam triÓÃïam dvaiÓÃïam traiÓÃïam dviÓÃïyam triÓÃïyam .

(P_5,1.37)  KA_II.350.13-351.6  Ro_IV.39-40     #<tena krÅtam iti karaïÃt># . tena krÅtam iti atra karaïÃt iti vaktavyam . iha mà bhÆt . devadattena krÅtam . yaj¤adattena krÅtam iti . #<akartrekÃntÃt># . akartrekÃntÃt iti vaktavyam . iha mà bhÆt . devadattena pÃïinà krÅtam iti . #<saÇkhyaikavacanÃt dvigo÷ ca upasaÇkhyÃnam># . saÇkhyÃyÃ÷ iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . pa¤cabhi÷ krÅtam pa¤cakam . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . ekavacanÃntÃt iti vak«yati . tasya ayam purastÃt apakar«a÷ . ekavacanÃt . ekavacanÃntÃt iti vaktavyam . iha mà bhÆt . ÓÆrpÃbhyÃm krÅtam . ÓÆrpai÷ krÅtam iti . dvigo÷ ca . dvigo÷ ca iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . dvÃbhyÃm ÓÆrpÃbhyÃm krÅtam dviÓÆrpam triÓÆrpam iti . yadi ekavacanÃntÃt iti ucyate mudgai÷ krÅtam maudgikam mëai÷ krÅtam mëikam iti na sidhyati . parimÃïasya saÇkhyÃyÃ÷ yat ekavacanam tadantÃt iti vaktavyam . tat tarhi ekavacanÃntÃt iti vaktavyam . tasmin ca kriyamÃïe bahu vaktavyam bhavati . na vaktavyam . kasmÃt na bhavati ÓÆrpÃbhyÃm krÅtam . ÓÆrpai÷ krÅtam iti . #<uktam vÃ># . kim uktam . anabhidhÃnÃt iti . yadi evam karaïÃt akartrekÃntÃt iti api na vaktavyam . kartu÷ kartrekÃntÃt và kasmÃt na bhavati . anabhidhÃnÃt .

(P_5,1.38)  KA_II.351.8-14  Ro_IV.40-41     saæyoganipÃtayo÷ ka÷ viÓe«a÷ . saæyoga÷ nÃma sa÷ bhavati idam k­tvà idam avÃpyate iti . utpÃta÷ nÃma sa÷ bhavati yÃd­cchika÷ bheda÷ và cheda÷ và padmam và parïam và . #<tasyanimittaprakaraïe vÃtapittaÓle«mabhya÷ Óamakopanayo÷ upasaÇkhyÃnam># . tasyanimittaprakaraïe vÃtapittaÓle«mabhya÷ Óamakopanayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . vÃtasya Óamanam kopanam và vÃtikam . paittikam Ólai«mikam . #<sannipÃtÃt ca># . sannipÃtÃt ca iti vaktavyam . sÃnnipÃtikam .

(P_5,1.39)  KA_II.351.16-18  Ro_IV.41     #<yatprakaraïe brahmavarcasÃt ca># . yatprakaraïe brahmavarcasÃt ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . brahmavarcasasya nimittam brahmvarcasya÷ . utpÃta÷ và .

(P_5,1.47)  KA_II.351.20-352.2  Ro_IV.41     #<tad asmin dÅyate asmai iti ca># . tad asmin dÅyate asmai iti ca iti vaktavyam . pa¤ca v­ddhi÷ và Ãya÷ và lÃbha÷ và Óulka÷ và upadà và dÅyate asmai pa¤caka÷ . saptaka÷ . a«Âaka÷ . navaka÷ . daÓaka÷ . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . yat hi yasmai dÅyate tasmin api tat dÅyate . tat asmin dÅyate iti eva siddham .

(P_5,1.48)  KA_II.352.4-8  Ro_IV.41-42     #<Âhanprakaraïe anantÃt upasaÇkhyÃnam># . Âhanprakaraïe anantÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam . dvitÅyaka÷ . t­tÅyaka÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . pÆraïÃt iti ucyate . na ca etat pÆraïÃntam . anà etat paryavapannam . pÆraïam nÃma artha÷ . tam artham Ãha tÅyaÓabda÷ . pÆraïam sa÷ asau bhavati . pÆraïantÃt svÃrthe bhÃge an . sa÷ api pÆraïam bhavati eva .

(P_5,1.52)  KA_II.352.10-11  Ro_IV.42     #<tat pacati iti droïÃt aï ca># . tat pacati iti droïÃt aï ca iti vaktavyam . droïam pacati . drauïÅ . drauïikÅ .

(P_5,1.55)  KA_II.352.13-15  Ro_IV.42-43     #<kulijÃt ca iti siddhe lukkhagrahaïÃnarthakyam pÆrvsamin trikabhÃvÃt># . kulijÃt ca iti eva siddham . na artha÷ lukkhagrahaïena . kim kÃraïam . pÆrvasmin trikabhÃvÃt . pÆrvasmin yoge sarva÷ e«a÷ trika÷ nirdiÓyate . dvyìhakÅ . dvyìhikÅ . dvyìhakÅnà .

(P_5,1.57-58.1)  KA_II.352.18-354.6  Ro_IV.43-46     #<sa¤j¤ÃyÃm svÃrthe># . sa¤j¤ÃyÃm svÃrthe pratyaya÷ utpÃdya÷ . pa¤ca eva pa¤cakÃ÷ Óakunaya÷ . trikÃ÷ ÓÃlaÇkÃyanÃ÷ . saptakÃ÷ brahmav­k«Ã÷ . #<tata÷ parimÃïini># . tata÷ para÷ pratyaya÷ parimÃïini iti vaktavyam . pa¤caka÷ saÇgha÷ . daÓaka÷ saÇgha÷ . #<jÅvitaparimÃïe ca upasaÇkhyÃnam># . jÅvitaparimÃïe ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . «a«Âi÷ jÅvitaparimÃïam asya «Ã«Âika÷ . sÃptatika÷ . #<jÅvitaparimÃïe ca iti anarthakam vacanam kÃlÃt iti siddhatvÃt># . jÅvitaparimÃïe ca iti anarthakam vacanam . kim kÃraïam . kÃlÃt iti siddhatvÃt . kÃlÃt iti eva siddham . iha yasya «a«Âi÷ jÅvitaparimÃïam «a«tim asu bhÆta÷ bhavati . tatra tam adhÅ«Âa÷ bh­ta÷ bhÆta÷ bhÃvÅ iti eva siddham . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . #<iha vacane hi lukprasaÇga÷># . iha hi kriyamÃïe luk prasajyeta : dvi«Ã«Âika÷ . tri«Ã«Âika÷ . anena sati luk bhavati . tena sati kasmÃt na bhavati . à arhÃt iti ucyate . na sidhyati . kim kÃraïam . na hi ime kÃlaÓabdÃ÷ . kim tarhi saÇkhyÃÓabdÃ÷ ime . ime api kÃlaÓabdÃ÷ . katham . saÇkhyà saÇkhyeye vartate . yadi tarhi ya÷ ya÷ kÃle vartate sa÷ sa÷ kÃlaÓabda÷ ramaïÅyÃdi«u atriprasaÇga÷ bhavati . ramaïÅyam kÃlam bhÆta÷ . Óobhanam kÃlam bhÆta÷ . atha matam etat  . kÃle d­«Âa÷ Óabda÷ kÃlaÓabda÷ kÃlam ya÷ na vyabhicarati iti na ramaïÅyÃdi«u atriprasaÇga÷ bhavati . jÅvitaparimÃïe tu upasaÇkhyÃnam kartavyam . iha ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . vÃr«aÓatika÷ . vÃr«asahasrika÷ iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . na hi var«aÓataÓabda÷ saÇkhyà . kim tarhi saÇkhyeye vartate var«aÓataÓabda÷ . evam tarhi #<anyebhya÷ api d­Óyate khÃraÓatÃdyartham># . anyebhya÷ api d­Óyate iti vaktavyam . kim prayojanam . khÃraÓatÃdyartham . khÃraÓatika÷ rÃÓi÷ . khÃrasahastrika÷ rÃÓi÷ . ayam tarhi do«a÷ . iha vacane hi lukprasaÇga÷ iti . na brÆma÷ yatra kriyamÃïe do«a÷ tatra kartavyam iti . kim tarhi . yatra kriyamÃïe na do«a÷ tatra kartavyam . kva ca kriyamÃïe na do«a÷ . param arhÃt . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . kÃlÃt iti eva siddham . nanu ca uktam na ime kÃlaÓabdÃ÷ . kim tarhi . saÇkhyÃÓabdÃ÷ iti . nanu ca uktam ime api kÃlaÓabdÃ÷ . katham . saÇkhyà saÇkhyeye vartate . nanu ca uktam yadi tarhi ya÷ ya÷ kÃle vartate sa÷ sa÷ kÃlaÓabda÷ ramaïÅyÃdi«u atriprasaÇga÷ bhavati iti . #<uktam vÃ># . kim uktam . anabhidhÃnÃt iti . anabhidhÃnÃt ramaïÅyÃdi«u utpatti÷ na bhavi«yati .

(P_5,1.57-58.2)  KA_II.354.7-9  Ro_IV.46     #<stome ¬avidhi÷ pa¤cadaÓÃdyartha÷># . stome ¬a÷ vidheya÷ . kim prayojanam . pa¤cadaÓÃdyartha÷ . pa¤cadaÓa÷ stoma÷ . saptadaÓa÷ stoma÷ iti .

(P_5,1.59)  KA_II.355.2-357.8  Ro_IV.46-56     ime viæÓatyÃdaya÷ saprak­tikÃ÷ sapratyayakÃ÷ nipÃtyante . tatra na j¤Ãyate kà prak­ti÷ ka÷ pratyaya÷ ka÷ pratyayÃrtha÷ iti . tatra vaktavyam iyam prak­ti÷ ayam pratyaya÷ ayam pratyayÃrtha÷ iti . ime brÆma÷ dviÓabdÃt ayam daÓadarthÃbhidÃhina÷ svÃrthe Óaticpratyaya÷ nipÃtyate vinbhÃva÷ ca . dvau daÓatau viæÓati÷ . #<viæÓatyÃdaya÷ daÓÃt cet samÃsavacanÃnupapatti÷># . viæÓatyÃdaya÷ daÓÃt cet samÃsa÷ na upapadyate . viæÓatigavam iti . kim kÃraïam . dravyam anabhihitam . tasya anabhihitatvÃt «a«ÂhÅ prÃpnoti . «a«Âhyantam ca samÃse pÆrvam nipatati . tatra goviæÓati÷ iti prÃpnoti . na ca evam bhavitavyam . bhavitavyam ca viæÓatigavam tu na sidhyati . iha ca triæÓatpÆlÅ catvÃriæÓatpÆlÅ samÃnÃdhikaraïalak«aïa÷ samÃsa÷ na prÃpnoti . vacanam ca vidheyam . viæÓati÷ . dvitvÃt daÓato÷ dvayo÷ dvivacanam iti dvivacanam prÃpnoti . evam tarhi parimÃïini viæÓatyÃdaya÷ bhavi«yanti . #<parimÃïini cet puna÷ svÃrthe pratyayavidhÃnam># . parimÃïini cet puna÷ svÃrthe pratyaya÷ vidheya÷ . viæÓaka÷ saÇgha÷ . #<«a«ÂhÅvacanavidhi÷ ca># . «a«ÂhÅ ca vidheyà . gavÃm viæÓati÷ . dravyam abhihitam . tasya abhihitatvÃt «a«ÂhÅ na prÃpnoti . ekavacanam ca vidheyam . viæÓati÷ gÃva÷ . gobhi÷ sÃmÃnÃdhikaraïyÃt bahu«u bahuvacanam iti bahuvacanam prÃpnoti . #<anÃrambha÷ và prÃtipadikavij¤ÃnÃt yathà sahasrÃdi«u># . anÃrambha÷ và puna÷ viæÓatyÃdÅnÃm nyÃyya÷ . katham sidhyati . prÃtipadikavij¤ÃnÃt . katham prÃtipadikavij¤Ãnam . viæÓatyÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni yathà sahasrÃdi«u . tat yathà sahasram ayutam arbudam iti na ca anugama÷ kriyate bhavati ca abhidhÃnam . yathà sahasrÃdi«u iti ucyate . atha sahasrÃdi«u api katham bhavitavyam . sahasram gavÃm . sahasram gÃva÷ . sahasragavam . gosahasram iti . yÃvatà atra api sandeha÷ na asÆyà kartavyà yatra anugama÷ kriyate . nanu ca uktam viæÓatyÃdaya÷ daÓÃt cet samÃsavacanÃnupapatti÷ . parimÃïini cet puna÷ svÃrthe pratyayavidhÃnam . «a«ÂhÅvacanavidhi÷ ca iti . na e«a÷ do«a÷ . samudÃye viæÓatyÃdaya÷ bhavi«yanti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . saÇgha÷ iti vartate . saÇgha÷ samÆha÷ samudÃya÷ iti anarthÃntaram . te ete viæÓatyÃdaya÷ samudÃye santa÷ bhÃvavacanÃ÷ bhavanti bhÃvavacanÃ÷ santa÷ guïavacanÃ÷ bhavanti guïavacanÃ÷ santa÷ aviÓi«ÂÃ÷ bhavanti anyai÷ guïavacanai÷ . anye«u ca guïavacane«u kadà cit guïa÷ guïiviÓe«aka÷ bhavati . tat yathà Óukla÷ paÂa÷ iti . kadà cit guïinà guïa÷ vyapadiÓyate : paÂasya Óukla÷ iti . tat yadà tÃvat ucyate viæÓatyÃdaya÷ daÓÃt cet samÃsavacanÃnupapatti÷ iti sÃmÃnÃdhikaraïyam tadà guïaguïino÷ . vacanaparihÃra÷ ti«Âhatu tÃvat . parimÃïini cet puna÷ svÃrthe pratyayavidhÃnam iti saæhanane v­tta÷ saæhanane varti«yate . saÇkhyÃsaæhanane v­tta÷ dravyasaæhanane varti«yate . atha «a«ÂhÅ tadà guïinà guïa÷ viÓe«yate . vacanaparihÃra÷ ubhayo÷ api . yadi tarhi ime viæÓatyÃdaya÷ guïavacanÃ÷ syu÷ sadharmabhi÷ anyai÷ guïavacanai÷ bhavitavyam . anye ca guïavacanÃ÷ dravyasya liÇgasaÇkhye anuvartante . tat yathà . Óuklam vastram . Óuklà ÓÃÂÅ . Óukla÷ kambala÷ . Óuklau kambalau . ÓuklÃ÷ kambalÃ÷ iti . yat asau dravyam Órita÷ guïa÷ tasya yat liÇgam vacanam ca tat guïasya api bhavati . viæÓatyÃdaya÷ puna÷ na anuvartante . anye api vai guïavacanÃ÷ na avaÓyam dravyasya liÇgasaÇkhye anuvartante . tat yathà . gÃva÷ dhanam . putrà apatyam . indrÃgnÅ devatà . viÓvedevÃ÷ devatà . yÃvanta÷ te vÃÓitÃm anuyanti sarve te dak«iïà sam­ddhyai iti . atha atra ananuv­ttau hetu÷ Óakya÷ vaktum . bìham Óakya÷ vaktum . kÃmam tarhi ucyatÃm . iha kadà cit guïa÷ prÃdhÃnyena vivak«ita÷ bhavati . tat yathà : pa¤ca u¬upaÓatÃni tÅrïÃni . pa¤ca phalakaÓatÃni tÅrïÃni . aÓvai÷ yuddham . asibhi÷ yuddham iti . na ca asaya÷ yudhyante . asiguïÃ÷ puru«Ã÷ yudhyante guïa÷ tu khalu prÃdhÃnyena vivak«ita÷ . iha tÃvat gÃva÷ dhanam iti dhinote÷ dhanam eka÷ guïa÷ . sa÷ prÃdhÃnyena vivak«ita÷
. putrÃ÷ apatyam iti apatanÃt apatyam eka÷ guïa÷ . sa÷ prÃdhÃnyena vivak«ita÷ . indrÃgnÅ devatà . viÓvedevÃ÷ devatà iti dive÷ aiÓvaryakarmaïa÷ deva÷ . tasmÃt svÃrthe tal . eka÷ guïa÷ . sa÷ prÃdhÃnyena vivak«ita÷ . yÃvanta÷ te vÃÓitÃm anuyanti sarve te dak«iïà sam­ddhyà iti dak«e÷ v­ddhikarmaïa÷ dak«iïà eka÷ guïa÷ . sa÷ prÃdhÃnyena vivak«ita÷ . tasya ekatvÃt ekavacanam bhavi«yati . viæÓatyÃdi«u ca api eka÷ guïa÷ . sa÷ prÃdhÃnyena vivak«ita÷ . tasya ekatvÃt ekavacanam bhavi«yati . ayam tarhi viæÓatyÃdi«u bhÃvavacane«u do«a÷ . goviæÓati÷ ÃnÅyatÃm iti bhÃvÃnayane codite dravyÃnanam na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ : atha iha gau÷ anubandhya÷ aja÷ agnÅ«omÅya÷ iti katham Ãk­tau coditÃyÃm dravye Ãrambhaïalambhanaprok«aïaviÓasanÃdÅni kriyante iti . asambhavÃt . Ãk­tau ÃrambhaïÃdÅnÃm sambhava÷ na asti iti k­tvà Ãk­tisahacarite dravye ÃrambhaïÃdÅni kriyante . idam api eva¤jÃtÅyakam eva . asambhavÃt bhÃvÃnayanasya dravyÃnayanam bhavi«yati . atha và avyatirekÃt .

(P_5,1.64, 76)  KA_II.357.11-20  Ro_IV.56-58     #<chedÃdipathibhya÷ vigrahadarÓanÃt nityagrahaïÃnarthakyam># . chedÃdipathibhya÷ nityagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . vigrahadarÓanÃt . vigraha÷ d­Óyate . chedam arhati . panthÃnam gacchati iti . vikÃrÃrtham tarhi idam nityagrahaïam kriyate . vikÃreïa vigraha÷ mà bhÆt iti . virÃgaviraÇgam ca . pantha÷ ïa nityam iti . #<vikÃrÃrtham iti cet akaÇÃdibhi÷ tulyam># . vikÃrÃrtham iti cet akaÇÃdibhi÷ tulyam etat . yathà akaÇÃdibhi÷ vikÃrai÷ vigraha÷ na bhavati evam ÃbhyÃm api na bhavi«yati . kim puna÷ iha akartavyam nityagrahaïam kriyate Ãhosvit anyatra kartavyam na kriyate . iha akartavyam kriyate . e«a÷ eva nyÃya÷ yat uta sanniyogaÓi«ÂÃnÃm anyatarÃpÃye ubhayo÷ api abhÃva÷ . tat yathà . devadattayaj¤adattÃbhyÃm idam kartavyam iti . devadattÃpÃye yaj¤adatta÷ api na karoti .

(P_5,1.71)  KA_II.357.22-24  Ro_IV.58     #<yaj¤artvigbhyÃmtat karma arhati iti upasaÇkhyÃnam >#. yaj¤artvigbhyÃmtat karma arhati iti upasaÇkhyÃnam kartavyam . yja¤akarma arhati yaj¤iya÷ deÓa÷ . ­tvikkarma arhati ÃrtvijÅnam brÃhmaïakulam iti .

(P_5,1.72)  KA_II.358.2-10  Ro_IV.58-59     #<tat vartayati iti anirdeÓa÷ tatra adarÓanÃt># . tat vartayati iti anirdeÓa÷ . agamaka÷ nirdeÓa÷ anirdeÓa÷ . pÃrÃyaïam ka÷ vartayati . ya÷ parasya karoti . turÃyaïam ka÷ vartayati . ya÷ carupuro¬ÃÓÃn nirvapati . tatra adarÓanÃt . na ca tatra pratyaya÷ d­Óyate . #<iÇyajyo÷ ca darÓanÃt># . iÇyajyo÷ ca pratyaya÷ d­Óyate . ya÷ pÃrÃyaïam adhÅte sa÷ pÃrÃyaïika÷ iti ucyate . ya÷ turÃyaïena yajate sa÷ taurÃyaïika÷ iti ucyate . ya÷ ca eva adhÅte ya÷ parasya karoti ubhau tau vartayata÷ . ya÷ ca yajate ya÷ ca ya÷ carupuro¬ÃÓÃn nirvapati ubhau tau vartayata÷ . ubhayatra kasmÃt na bhavati . anabhidhÃnÃt .

(P_5,1.74)  KA_II.358.12-18  Ro_IV.59     #<yojanam gacchati iti kroÓaÓatayojanaÓatayo÷ upasaÇkhyÃnam># . yojanam gacchati iti kroÓaÓatayojanaÓatayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . kroÓaÓatam gacchati iti krauÓaÓatika÷ . yojanaÓatam gacchati iti yaujanaÓatika÷ iti . #<tata÷ abhigamanam arhati iti ca># . tata÷ abhigamanam arhati iti ca kroÓaÓatayojanaÓatayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . kroÓaÓatÃt abhigamanam arhati krauÓaÓatika÷ bhik«u÷ . yojanaÓatÃt abhigamanam arhati yaujanaÓatika÷ guru÷ .

(P_5,1.77)  KA_II.358.20-359.10  Ro_IV.60     #<Ãh­taprakaraïe vÃrijaÇgalasthalakÃntÃrapÆrvapadÃt upasaÇkhyÃnam># . Ãh­taprakaraïe vÃrijaÇgalasthalakÃntÃrapÆrvapadÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam . vÃripathena gacchati vÃripathika÷ . vÃripathena Ãh­tam vÃripathikam . vÃri . jaÇgala . jaÇgalapathena gacchati jÃÇgalapathika÷ . jaÇgalapathena Ãh­tam jÃÇgalapathikam . jaÇgala . sthala . sthalapathena gacchati sthÃlapathika÷ . sthalapathena Ãh­tam sthÃlapathikam . sthala . kÃntÃra . kÃntÃrapathena gacchati kÃntÃrapathika÷ . kÃntÃrapathena Ãh­tam kÃntÃrapathikam . #<ajapathaÓaÇkupathÃbhyÃm ca># . ajapathaÓaÇkupathÃbhyÃm ca iti vaktavyam . ajapathena gacchati Ãjapathika÷ . ajapathena Ãh­tam Ãjapathikam. ÓaÇkupathena gacchati ÓÃÇkupathika÷ . ÓaÇkupathena Ãh­tam ÓÃÇkupathikam . #<madhukamaricayo÷ aï sthalÃt># . madhukamaricayo÷ aï sthalÃt vaktavya÷ . sthÃlapatham madhukam . sthÃlapatham maricam .

(P_5,1.80)  KA_II.12-18  Ro_IV.60-61     #<adhÅ«Âabh­tayo÷ dvitÅyÃnirdeÓa÷ anarthaka÷ tatra adarÓanÃt># . adhÅ«Âabh­tayo÷ dvitÅyÃnirdeÓa÷ anarthaka÷ . kim kÃraïam . tatra adarÓanÃt . na hi asau mÃsam adhÅ«yate . kim tarhi muhÆrtam adhÅ«Âa÷ mÃsam tat karma karoti . #<siddham tu caturthÅnirdeÓÃt># . siddham etat . katham . caturthÅnirdeÓÃt . caturthÅnirdeÓa÷ kartavya÷ . tasmai adhÅ«Âa÷ iti . sa÷ tarhi caturthÅnirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . tÃdarthyÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . mÃsÃrtha÷ muhÆrta÷ mÃsa÷ .

(P_5,1.84)  KA_II.359.20-22  Ro_IV.61-62     #<avayasi Âhan ca iti anantarasya anukar«a÷># . avayasi Âhan ca iti anantarasya anukar«a÷ dra«Âavya÷ . dve«yam vijÃnÅyÃt : yap api anuvartate iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«Âe : avayasi Âhan ca iti anantarasya anukar«a÷ iti .

(P_5,1.90)  KA_II.360.2-6  Ro_IV.62     #<«a«Âike sa¤j¤Ãgrahaïam># . «a«Âike sa¤j¤Ãgrahaïam kartavyam . mudgÃ÷ api hi «a«ÂirÃtreïe pacyante . tatra mà bhÆt iti . #<uktam vÃ># . kim uktam . anabhidhÃnÃt iti .

(P_5,1.94)  KA_II.360.8-361.5  Ro_IV.62-64)      #<tat asya brahmacaryam iti mahÃnÃmnyÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># .  tat asya brahmacaryam iti mahÃnÃmnyÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . mahÃnÃmnÅnÃm brahmacaryam mÃhÃnÃmnikam . Ãdityavratikam . #<tat carati iti ca># . tat carati iti ca mahÃnÃmnyÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . mahÃnÃmnÅ÷ carati mÃhÃnÃmnika÷ . Ãdityavratika÷ . na e«a÷ yukta÷ nirdeÓa÷ tat carati iti . mahÃnÃmnya÷ nÃma ­ca÷ . na ca tÃ÷ caryante . vratam tÃsÃm caryate . na e«a÷ do«a÷ . sÃhacaryÃt tÃcchabyam bhavi«yati . mahÃnÃmnÅsahacaritam vratam mahÃnÃmnya÷ vratam iti . #<avÃntaradÅk«Ãdibhya÷ ¬ini÷># . avÃntaradÅk«Ãdibhya÷ ¬ini÷ vaktavya÷ . avÃntaradÅk«Å . tilavratÅ . #<a«ÂÃcatvÃriæÓata÷ ¬vun ca># . a«ÂÃcatvÃriæÓata÷ ¬vun ca ¬ini÷ ca vaktavya÷ . a«ÂÃcatvÃriæÓaka÷ . a«ÂÃcatvÃriæÓÅ . #<cÃturmÃsyÃnÃm yalopa÷ ca># . cÃturmÃsyÃnÃm yalopa÷ ca ¬vun ca ¬ini÷ ca vaktavya÷ . cÃturmÃsika÷ . cÃturmÃsÅ . atha kim idam cÃturmÃsyÃnÃm iti . #<caturmÃsÃt ïya÷ yaj¤e tatra bhave># . caturmÃsÃt ïya÷ vaktavya÷ yaj¤e tatra bhave iti etasmin arthe . catur«u mÃse«u bhavÃni cÃturmÃsyÃni yaj¤Ã÷ . #<sa¤j¤ÃyÃm aï >#. sa¤j¤ÃyÃm aï vaktavya÷ . catur«u mÃse«u bhavà cÃturmÃsÅ pauïamÃsÅ . 

(P_5,1.95)  KA_II.361.7-12  Ro_IV.64     ÃkhyÃgrahaïam kimartham. tasya dak«iïà yaj¤ebhya÷ iti iyati ucyamÃne ye ete sa¤j¤ÅbhÆtakÃ÷ yaj¤Ã÷ tata÷ utapatti÷ syÃt . agni«Âomikya÷ . rÃjasÆyika÷ . vÃjapeyikya÷ . yatra và yaj¤aÓabda÷ asti . nÃvayaj¤ikya÷ . pÃkayaj¤ikya÷ . iha na syÃt . päcaudanikya÷ . dÃÓaudanikya÷ . ÃkhyÃgrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . ye ca sa¤j¤ÅbhÆtakÃ÷ yatra ca yaj¤aÓabda÷ asti yatra ca na asti tadÃkhyÃmÃtrÃt siccham bhavati .

(P_5,1.96)  KA_II.361.14-22  Ro_IV.65-66     #<kÃryagrahaïam anarthakam tatrabhavena k­tatvÃt >#. kÃryagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . tatrabhavena k­tatvÃt . yat hi mÃse kÃryam mÃse bhavam tat bhavati . tatra tatra bhava÷ iti eva siddham . kim idam bhavÃn kÃryagrahaïam eva pratyÃca«Âe na puna÷ dÅyategrahaïam api . yathà eva hi yat mÃse kÃryam tat mÃse bhavam bhavati evam yat api mÃse dÅyate tat api mÃse bhavam bhavati . tatra tatra bhava÷ iti eva siddham . na sidhyati . na tat mÃse dÅyate . kim tarhi mÃse gate . evam tarhi aupaÓle«ikam adhikaraïam vij¤Ãsyate . evam tarhi yogavibhÃgottarakÃlam idam paÂhitavyam . tasya dak«iïà yaj¤Ãkhyebhya÷ . tatra ca dÅyate . tata÷ kÃryam bhavavat kÃlÃt iti .

(P_5,1.97)  KA_II.362.2-11  Ro_IV.66     #<aïprakaraïe agnipadÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># . aïprakaraïe agnipadÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . trÅïi imÃni aïgrahaïÃni . vyu«ÂÃdibhya÷ aï . samaya÷ tat asya prÃptam . ­to÷ aï . prayojanam . viÓÃkhëìhÃt aï manthadaï¬ayo÷ iti . tatra na j¤Ãyate katarasmin aïprakaraïe agnipadÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam . aviÓe«Ãt sarvatra . vyu«ÂÃdibhya÷ aï bhavati iti uktvà agnipadÃdibhya÷ ca iti vaktavyam . agnipade dÅyate kÃryam và Ãgnipadam . pailumÆlam . samaya÷ tat asya prÃptam . ­to÷ aï . agnipadÃdibhya÷ ca iti vaktavyam . upavastà prÃpta÷ asya aupavastram . prÃÓità prÃpta÷ asya prÃÓitram . prayojanam . viÓÃkhëìhÃt aï manthadaï¬ayo÷ .agnipadÃdibhya÷ ca iti vaktavyam . cƬà prayojanam asya cau¬am . Óraddhà prayojanam asya ÓrÃddham .

(P_5,1.111)  KA_II.362.13-21  Ro_IV.66-67     #<chaprakaraïe viÓipÆripadiruhiprak­te÷ anÃt sapÆrvapadÃt upasaÇkhyÃnam># . chaprakaraïe viÓipÆripadiruhiprak­te÷ anÃt sapÆrrvapadÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam . viÓi . gehÃnupraveÓanÅyam . pÆri . prapÃpÆraïÅyam . padi . goprapadanÅyam . aÓvaprapadanÅyam . ruhi . prÃÓÃdÃrohaïÅyam . #<svargÃdibhya÷ yat># «vargÃdibhya÷ yat pratyaya÷ bhavati . svargyam . dhanyam . yaÓasyam . Ãyu«yam . #<puïyÃhavÃcanÃdibhya÷ luk># . puïyÃhavÃcanÃdibhya÷ luk vaktavya÷ . puïyÃhavÃcanam . ÓÃntivÃcanam . svastivÃcanam .

(P_5,1.113)  KA_II.362.23-363.2  Ro_IV.67     #<ekÃgÃrÃt nipÃtanÃnarthakyam Âha¤prakaraïÃt># . ekÃgÃrÃt nipÃtanam anarthakam . kim kÃraïam . Âha¤prakaraïÃt . Âha¤ prak­ta÷ . sa÷ anuvarti«yate . idam tarhi prayojanam . caure iti vak«yÃmi iti . iha mà bhÆt . ekÃgÃram prayojanam asya bhik«o÷ iti . yadi etÃvat prayojanam syÃt ekÃgÃrÃt caure iti eva brÆyÃt .

(P_5,1.114)  KA_II.363.4-9  Ro_IV.68-69     #<ÃkÃlÃt nipÃtanÃnarthakyam Âha¤prakaraïÃt># . ÃkÃlÃt nipÃtanam narthakam . kim kÃraïam . Âha¤prakaraïÃt . Âha¤ prak­ta÷ . sa÷ anuvarti«yate . idam tarhi prayojanam . etasmin viÓe«e nipÃtanam kari«yÃmi samÃnakÃlasya Ãdyantavivak«ÃyÃm iti . #<ÃkÃlÃt Âhan ca># . ÃkÃlÃt Âhan ca vaktavya÷ . ÃkÃlikÅ . ÃkÃlikà .

(P_5,1.115)  KA_II.363.11-364.10  Ro_IV.69-75     idam ayuktam vartate . kim atra ayuktam . yat tat t­tÅyÃsamartham kriyà cet sà bhavati iti ucyate . katham ca t­tÅyÃsamartham nÃma kriyà syÃt . na e«a÷ do«a÷ . sarve ete ÓabdÃ÷ guïasamudÃye«u vartante . brÃhmaïa÷ k«atriya÷ . vaiÓya÷ ÓÆdra÷ iti . Ãta÷ ca guïasamudÃye evam hi Ãha . #<tapa÷ Órutam ca yoni÷ ca iti etad brÃhmaïakÃrakam . tapa÷ÓtrutÃbhyÃm ya÷ hÅna÷ jÃtibrÃhmaïa÷ eva sa÷># . tathà gaura÷ ÓucyÃcÃra÷ piÇgala÷ kapilakeÓa÷ iti etÃn api abhyantarÃn brÃhmaïe guïan kurvanti . samudÃye«u ca ÓabdÃ÷ v­ttÃ÷ avayave«u api vartante . tat yathà : pÆrve pa¤cÃlÃ÷ , uttare pa¤cÃlÃ÷ , tailam bhuktam , gh­tam bhuktam , Óukla÷ , nÅla÷ , k­«ïa÷ iti . evam ayam brÃhmaïaÓabdaya samudÃye v­tta÷ avayave«u api vartate . yadi tarhi t­tÅyÃsamartham viÓe«yate pratyayÃrtha÷ aviÓe«ita÷ bhavati . tatra ka÷ do«a÷ . t­tÅyÃsamarthÃt kriyÃvÃcina÷ guïatulye api pratyaya÷ syÃt . putreïa tulya÷ sthÆla÷ . putreïa tulya÷ piÇgala÷ . astu tarhi pratyayÃrthaviÓe«aïam . yat tat tulyam kriyà cet sà bhavati iti . evam api t­tÅyÃsamartham aviÓe«itam bhavati . tatra ka÷ do«a÷ . t­tÅyÃsamarthÃt akriyÃvÃcina÷ kriyÃtulye api pratyaya÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yat tat tulyam kriyà cet sà bhavati iti ucyate . tulayà ca sammitam tulyam . yadi ca t­tÅyÃsamartham api kriyà pratyayÃrtha÷ api kriyà tata÷ tulayam bhavati . atha và puna÷ astu yat tat t­tÅyÃsamartham kriyà cet sà bhavati iti eva . nanu ca uktam pratyayÃrtha÷ aviÓe«ita÷ iti . tatra ka÷ do«a÷ . t­tÅyÃsamarthÃt kriyÃvÃcina÷ guïatulye api pratyaya÷ syÃt . putreïa tulya÷ sthÆla÷ . putreïa tulya÷ piÇgala÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . yat tat t­tÅyÃsamartham kriyà cet sà bhavati iti ucyate . tulayà ca sammitam tulyam . yadi ca t­tÅyÃsamartham api kriyà pratyayÃrtha÷ api kriyà tata÷ tulayam bhavati . kim puna÷ atra jyÃya÷ . pratyayÃrthaviÓe«aïam eva jyÃya÷ . kuta÷ etat . evam ca eva k­tvà ÃcÃryeïa sÆtram paÂhitam . vatinà sÃmÃnÃdhikaraïyam k­tam . api ca vate÷ avyaye«u pÃÂha÷ na kartavya÷ bhavati . kriyÃyÃm ayam bhavan liÇgasaÇkhyÃbhyam na yok«yate .

(P_5,1.116)  KA_II.365.12-17  Ro_IV.75-77     kimartham idam ucyate na tena tulyam kriyà cet vati÷ iti eva siddham . na sidhyati . t­tÅyÃsamarthÃt tatra pratyaya÷ yadà anyena kartavyÃm kriyÃm anya÷ karoti tadà pratyaya÷ utpÃdyate . na ca kà cid ivaÓabdena yoge t­tÅyà vidhÅyate . nanu ca sapatamÅ api na vidhÅyate . evam tarhi siddhe sati yat ivaÓabdena yoge saptamÅsamarthÃt vatim ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati ivaÓabdena yoge saptamÅ iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . deve«u iva nÃma . brÃhmaïe«u iva nÃma . e«a÷ prayoga÷ upapanna÷ bhavati .

(P_5,1.117)  KA_II.364.19-22  Ro_IV.77-79     kimartham idam ucyate na tena tulyam kriyà cet vati÷ iti eva siddham . na sidhyati . t­tÅyÃsamarthÃt tatra pratyaya÷ yadà anyena kartavyÃm kriyÃm anya÷ karoti tadà pratyaya÷ utpÃdyate . iha puna÷ dvitÅyÃsamarthÃt ÃtmÃrhÃyÃm kriyÃyÃm arhatikartari niÓcitabalÃdhÃne pratyaya÷ utpÃdyate . brÃhmaïavat bhavÃn vartate . etat v­ttam brÃhmaïa÷ arhati iti .

(P_5,1.118.1)  KA_II.365.2-6  Ro_IV.79     arthagrahaïam kimartham . na upasargÃt chandasi dhÃtavu iti eva ucyeta . dhÃtu÷ vai Óabda÷ . Óabde kÃryasya asambhavÃt arthe kÃryam vij¤Ãsyate . ka÷ puna÷ dhÃtvartha÷ . kriyà . idam tarhi prayojanam . uttarapadalopa÷ yathà vij¤Ãyeta . dhÃtuk­ta÷ artha÷ dhÃtvartha÷ iti . ka÷ puna÷ dhÃtuk­ta÷ artha÷ . sÃdhanam . kim prayojanam . sÃdhane ayam bhavan liÇgasaÇkhyÃbhyam yok«yate . udgatÃni udvata÷ . nigatÃni nivata÷ iti .

(P_5,1.118.2)  KA_II.365.7-12  Ro_IV.80     #<strÅpuæsÃbhyÃm vatyupasaÇkhyÃnam># . strÅpuæsÃbhyÃm vatyupasaÇkhyÃnam kartavyam . strÅvat . puævat iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . imau na¤sna¤au prÃk bhavanÃt iti ucyete . tau viÓe«avihitau sÃmÃnyavihitam vatim bÃdheyÃtÃm . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na vatyarthe na¤sna¤au bhavata÷ iti yat ayam striyÃ÷ puævat iti nirdeÓam karoti . evam api strÅvat iti na sidhyati . yopÃpek«am j¤Ãpakam .

(P_5,1.119.1)  KA_II.365.14-366.6  Ro_IV.81-82     #<strÅpuæsÃbhyÃm tvatalo÷ upasaÇkhyÃnam># . strÅpuæsÃbhyÃm tvatalo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . strÅbhÃva÷ strÅtvam strÅtà . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . imau na¤sna¤au prÃk bhavanÃt iti ucyete . tau viÓe«avihitau sÃmÃnyavihitam vatim bÃdheyÃtÃm . #<vÃvacanam ca># . vÃvacanam ca kartavyam . kim prayojanam . na¤sna¤au api yathà syÃtÃm . strÅbhÃva÷ straiïam . pummbhÃva÷ pauæsnam iti . #<apavÃdasamÃveÓÃt và siddham># . apavÃdasamÃveÓÃt và siddham etat . tat yathà imanicprabh­tibhi÷ apavÃdai÷ samÃveÓa÷ bhavati evam ÃbhyÃm api bhavi«yati . na eva ÅÓvara÷ Ãj¤Ãpapayati na api dharmasÆtrakÃrÃ÷ paÂhanti imanicprabh­tibhi÷ apavÃdai÷ samÃveÓa÷ bhavati iti . kim tarhi à ca tvÃt iti etasmÃt yatnÃt imanicprabh­tibhi÷ apavÃdai÷ samÃveÓa÷ bhavati . na ca etau atra abhyantarau . etau api atra abhyantarau . katham . apavÃdasadeÓÃ÷ apavÃdÃ÷ bhavanti iti . etat ca eva na jÃnÅma÷ apavÃdasadeÓÃ÷ apavÃdÃ÷ bhavanti iti . api ca kuta÷ etat etau api atra abhyantarau na puna÷ pÆrvau và syÃtÃm parau và . evam tarhi vak«yati à ca tvÃt iti atra cakÃrakaraïasya prayojanam . na¤sna¤bhyÃm api samÃveÓa÷ bhavati iti .

(P_5,1.119.2)  KA_II.366.4-368.4  Ro_IV.83-93     #<tasya bhÃva÷ iti abhiprÃyÃdi«u atiprasaÇga÷># . tasya bhÃva÷ iti abhiprÃyÃdi«u atiprasaÇga÷ bhavati . iha api prÃpnoti . abhiprÃya÷ devadattasya modake«u bhojane . ye na÷ bhÃvÃ÷ te na÷ bhÃvÃ÷ putrÃ÷ putrai÷ ce«Âante iti . #<siddham tu yasya guïasya bhÃvÃt dravye ÓabdaniveÓa÷ tadabhidhÃne tvatalau># . siddham etat . katham . yasya guïasya bhÃvÃt dravye ÓabdaniveÓa÷ tadabhidhÃne tasmin guïe vaktavye pratyayena bhavitavyam . na ca abhiprÃyÃdÅnÃm bhÃvÃt dravye devadattaÓabda÷ vartate . kim puna÷ dravyam ke puna÷ guïÃ÷ . ÓabdasparÓarÆparasagandhÃ÷ guïÃ÷ . tata÷ anyat dravyam . kim puna÷ anyat ÓabdÃdibhya÷ dravyam Ãhosvit ananyat . guïasya ayam bhÃvÃt dravye ÓabdaniveÓam kurvan khyÃpayati anyat ÓabdÃdibhya÷ dravyam iti . ananyat ÓabdÃdibhya÷ dravyam . na hi anyat upalabhyate . paÓo÷ khalu api viÓasitasya parïaÓate nyastasya na anyat ÓabdÃdibhya÷ upalabhyate . anyat ÓabdÃdibhya÷ dravyam tat tu anumÃnagamyam . tat yathà o«adhivanaspatÅnÃm v­ddhihrÃsau . jyoti«Ãm gati÷ iti . ka÷ asau anumÃna÷ . iha samÃne var«maïi pariïÃhe ca anyat tulÃgram bhavati lohasya anyat kÃrpÃsÃnÃm . yatk­ta÷ viÓe«a÷ tat dravyam . tathà ka÷ cit sp­Óan eva chinatti ka÷ cit lambamÃna÷ api na chinatti . yatk­ta÷ viÓe«a÷ tat dravyam . ka÷ cit ekena eva prahÃreïa vyapavargam karoti ka÷ cit dvÃbhyÃm api an karoti . yatk­ta÷ viÓe«a÷ tat dravyam . atha và yasya guïÃntare«u api prÃdurbhÃvatsu tattvam na vihanyate tat dravyam . kim puna÷ tattvam . tadbhÃva÷ tattvam . tat yathà ÃmalakÃdÅnÃm phalÃnÃm raktÃdaya÷ pÅtÃdaya÷ ca guïÃ÷ prÃdu÷ bhavanti . Ãmalakam badaram iti eva bhavati . anvartham khalu api nirvacanam . guïasandrÃva÷ dravyam iti . yadi tarhi «a«ÂhÅsamarthÃt guïe pratyayÃ÷ utapdyante kim iyatà sÆtreïa . etÃvat vaktavyam : «a«ÂhÅsamarthÃt guïe iti . «a«ÂhÅsamarthÃt guïe iti iyati ucyamÃne dviguïà rajju÷ triguïà rajju÷ atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . guïaÓabda÷ ayam bahvartha÷ . asti eva same«u avayave«u vartate . tat yathà dviguïà rajju÷ triguïà rajju÷ iti . asti dravyapadÃrthaka÷ . tat yathà guïavÃn ayam deÓa÷ iti ucyate yasmin gÃva÷ sasyÃni ca vartante . asti aprÃdhÃnye vartate . tat yathà ya÷ yatra apradhÃnam bhavati sa÷ Ãha guïabhÆtÃ÷ vayam atra iti . asti ÃcÃre vartate . tat yathà guïavÃn ayam brÃhmaïa÷ iti ucyate ya÷ samyak ÃcÃram karoti . asti saæskÃre vartate . tat yathà saæsk­tam annam guïavat iti ucyate . atha và sarvatra eva ayam guïaÓabda÷ same«u avayave«u vartate . tat yathà dviguïam adhyayanam triguïam adhyayanam iti ucyate . carcÃguïÃn kramaguïÃn ca apek«ya bhavati na saæhitÃguïÃn carcÃguïÃn ca . yadi evam guïavat annam iti guïaÓabda÷ na upapadyate . na hi annasya sÆpÃdaya÷ guïÃ÷ samÃ÷ bhavanti . na avaÓyam var«mata÷ parimÃïata÷ eva và sÃmyam bhavati . kim tarhi yuktita÷ api . Ãta÷ ca yuktita÷ . ya÷ hi mudgaprasthe lavaïaprastham prak«ipet na ada÷ yuktam syÃt . yadi tÃvat ade÷ annam na ada÷ attavyam syÃt . atha anite÷ annam na ada÷ jagdvhà prÃïyÃt . ÓuklÃdi«u tarhi vartyabhÃvÃt v­tti÷ na prÃpnoti . Óuklatvam . Óuklatà iti . kim puna÷ kÃraïam ÓuklÃdaya÷ eva udÃhriyante na puna÷ v­k«Ãdaya÷ api . v­k«atvam v­k«atà iti . asti atra viÓe«a÷ . ubhayavacanÃ÷ hi ete dravyam ca Ãhu÷ guïam ca . yata÷ dravyavacanÃ÷ tata÷ v­tti÷ bhavi«yati . ime api tarhi ubhayavacanÃ÷ . katham . Ãrabhyate matublopa÷ guïavacanebhya÷ matupa÷ luk bhavati iti . yata÷ dravyavacanÃ÷ tata÷ v­tti÷ bhavi«yati . ¬itthÃdi«u tarhi vartyabhÃvÃt v­tti÷ na prÃpnoti . ¬itthatvam . ¬itthatà . ¬ÃmbhiÂÂatvam iti . atra api ka÷ cit prÃthamakalpika÷ ¬ittha÷ ¬ÃmbhiÂÂa÷ ca . tena k­tÃm kriyÃm guïam và ya÷ ka÷ cit karoti sa÷ ucyate ¬itthatvam te etat ¬ÃmbhiÂÂatvam te etat . evam ¬itthÃ÷ kurvanti . evam ¬ÃmbhiÂÂÃ÷ kurvanti . ya÷ tarhi prÃthamakalpika÷ ¬ittha÷ ¬ÃmbhiÂÂa÷ ca tasya vartyabhÃvÃt v­tti÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yathà eva tasya kÃtha¤citka÷ prayoga÷ evam v­tti÷ api bhavi«yati . #<yat và sarve bhÃvÃ÷ svena bhÃvena bhavanti sa÷ te«Ãm bhÃva÷ tadabhidhÃne># . kim ebhi÷ tribhi÷ bhÃvagrahaïai÷ kriyate . ekena Óabda÷ pratinirdiÓyate dvÃbhyÃm artha÷ . yat và sarve ÓabdÃ÷ svena arthena bhavanti . sa÷ te«Ãm artha÷ iti tadabhidhÃne và tvatalau bhavata÷ iti vaktavyam . na evam anyatra bhavati . na hi tena raktam rÃgÃt iti atra Óabdena rakte pratyayÃ÷ utpadyante . Óabde asambhavÃt arthena rakte pratyayÃ÷ bhavi«yanti . tat tarhi anyatarat kartavyam . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam tasya bhÃva÷ iti abhiprÃyÃdi«u atiprasaÇga÷
iti . #<uktam vÃ># . kim uktam . anabhidhÃnÃt iti . anabhidhÃnÃt abhiprÃyÃdi«u utapatti÷ na bhavi«yati .

(P_5,1.119.3)  KA_II.368.5-369.2  Ro_IV.93-95     #<tvatalbhyÃm na¤samÃsa÷ pÆrvaviprati«iddham tvatalo÷ svarasiddhyartham># . tvatalbhyÃm na¤samÃsa÷ bhavati pÆrvaviprati«dhena . kim prayojanam . tvatalo÷ svarasiddhyartham . tvatalo÷ svarasiddhi÷ yathà syÃt . tvatalo÷ avakÃÓa÷ bhÃvasya vacanam prati«edhasya avacanam . brÃhmaïatvam . brÃhmïatà . na¤samÃsasya avakÃÓa÷ prati«edhasya vacanam bhÃvasya avacanam . abrÃhmaïa÷ . av­«ala÷ . ubhayavacane ubhayam prÃpnoti . abrÃhmaïatvam . abrÃhmaïatà . na¤samÃsa÷ bhavati pÆrvaviprati«dhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . na atra tvatalau prÃpnuta÷ . kim kÃraïam . asÃmarthyÃt . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . yÃvatà brÃhmaïaÓabda÷ prati«edham apek«ate . na¤samÃsa÷ api tarhi na prÃpnoti . kim kÃraïam . asÃmarthyÃt eva . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asamartham bhavati iti . yÃvatà brÃhmaïaÓabda÷ bhÃvam apek«ate . pradhÃnam tadà brÃhmaïaÓabda÷ . bhavati ca pradhÃnasya sÃpek«asya api samÃsa÷ . idam tarhi prayojanam . na¤samÃdÃt anya÷ bhÃvavacana÷ svarottarapadav­ddhyartham iti vak«yati . tatra vyavasthÃrtham idam vaktavyam . #<và chandasi># . và chandasi na¤samÃsa÷ vaktavya÷ . nirvÅryatÃm vai yajamÃna÷ ÃÓÃste apaÓutÃm . ayonitvÃya . aÓithilatvÃya . agotÃm anapatyatÃm . bhavet idam yuktam udÃharaïam . ayonitvÃya . aÓithilatvÃya iti . idam tu ayuktam apaÓutÃm iti . na hi asau samÃsabhÃvam ÃÓÃste . kim tarhi . uttarapadÃbhÃvam ÃÓÃste . na paÓo÷ bhÃva÷ iti . #<na¤samÃsÃt anya÷ bhÃvavacana÷># . na¤samÃsÃt anya÷ bhÃvavacana÷ bhavati viprati«edhena . kim prayojanam . svarottarapadav­ddhyartham . svarÃrtham uttarapadav­ddhyartham ca . svarÃrtham tÃvat . aprathimà . amradimà . uttarapadav­ddhyartham . aÓauklyam . akÃr«ïyam .

(P_5,1.120)  KA_II.369.4-16  Ro_IV.95-97     kimartha÷ cakÃra÷ . anukar«aïÃrtha÷ . tvatalau anuk­«yete . na etat asti prayojanam . prak­tau tvatalau anuvarti«yete . ata÷ uttaram paÂhati . #<à ca tvÃt iti cakÃrakaraïam apavÃdasamÃveÓÃrtham># . à ca tvÃt iti cakÃrakaraïam kriyate apavÃdasamÃveÓÃrtham . imanicprabh­tibhi÷ apavÃdai÷ samÃveÓa÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . à tvÃt iti evam imanicprabh­tibhi÷ apavÃdai÷ samÃveÓa÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . à tvÃt yÃ÷ prak­taya÷ tÃbhya÷ ca tvatalau yathà syÃtÃm yata÷ ca ucyete . etat api na asti prayojanam . à tvÃt iti eva yÃ÷ prak­taya÷ tÃbhya÷ tvatalau bhavi«yata÷ yata÷ ca ucyete . idam tarhi prayojanam . à tvÃt ye arthÃ÷ tatra tvatalau yathà syÃtÃm yatra ca ucyete . etat api na asti prayojanam . à tvÃt iti eva à tvÃt ye arthÃ÷ tatra tvatalau bhavi«yata÷ yatra ca ucyete . idam tarhi prayojanam . à tvÃt yÃ÷ prak­taya÷ tÃbhya÷ ca tvatalau yathà syÃtÃm yasyÃ÷ ca prak­te÷ atasmin viÓe«e anya÷ pratyaya÷ utpadyate . kim k­tam bhavati . strÅpuæsÃbhyÃm tvatalo÷ upasaÇkhyÃnam coditam . tat na vaktavyam bhavati .

(P_5,1.121)  KA_II.369.19-370.12  Ro_IV.97-100     kasya ayam prati«edha÷ . tvatalo÷ iti Ãha . na etat asi prayojanam . i«yete na¤pÆrvÃt tatpuru«Ãt tvatalau : abrÃhmaïatvam abrÃhmaïatà iti . ata÷ uttaram paÂhati . #<na na¤pÆrvÃt iti uttarasya prati«edha÷># . na na¤pÆrvÃt iti uttarasya bhÃvapratyayasya prati«edha÷ kriyate . na etat asti prayojanam . parigaïitÃbhya÷ prak­tibhya÷ uttara÷ bhÃvapratyaya÷ vidhÅyate . na ca tatra kà cit na¤pÆrvà prak­ti÷ g­hyate . tadantavidhinà prÃpnoti . grahaïavatà prÃtipadikena tadantavidhi÷ prati«idhyate . yatra tarhi tadantavidhi÷ asti . patyantapurohitÃdibhya÷ yak iti . yadi etÃvat prayojanam syÃt tatra eva ayam brÆyÃt apatyantÃt yak bhavati na¤pÆrvÃt tatpuru«Ãt iti . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃraya÷ uttara÷ bhÃvapratyaya÷ na¤pÆrvÃt bahuvrÅhe÷ bhavati iti . na i«yate . tvatalau eva i«yete : avidyamÃnÃ÷ p­thava÷ asya ap­thu÷ , ap­tho÷ bhÃva÷ ap­thutvam ap­thutà iti . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃraya÷ uttara÷ bhÃvapratyaya÷ anyapÆrvÃt tatpuru«Ãt bhavati iti . na i«yate . tvatalau eva i«yete : parama÷ p­thu÷ paramap­thu÷ , paramap­tho÷ bhÃva÷ paramap­thutvam paramap­thutà . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃraya÷ uttara÷ bhÃvapratyaya÷ sÃpek«Ãt bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . na¤samÃsÃt anya÷ bhÃvavacana÷ svarottarapadav­ddhyartham iti uktam . tat upapannam bhavati . etat api na asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati sarve ete taddhitÃ÷ sÃpek«Ãt bhavanti iti yat ayam na¤a÷ guïaprati«edhe sampÃdyarhahitÃlamarthÃ÷ taddhitÃ÷ iti Ãha .

(P_5,1.122)  KA_II.370.14-19  Ro_IV.100-101     vÃvacanam kimartham . vÃkyam api yathà syÃt . na etat asti prayojanam . prak­Âà mahÃvibhëà . tayà vÃkyam api bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . tvatalau api yathà syÃtÃm . etat api na asti prayojanam . à ca tvÃt iti etasmÃt yatnÃt tvatalau api bhavi«yata÷ . ata÷ uttaram paÂhati . #<p­thvÃdibhya÷ vÃvacanam aïsamÃveÓÃrtham># . p­thvÃdibhya÷ vÃvacanam kriyate aïsamÃveÓa÷ yathà syÃt . pÃrthavam . prathimà .

(P_5,1.124)  KA_II.370.21-371.2  Ro_IV.101     #<brÃhmaïÃdi«u cÃturvarïyÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam># . brÃhmaïÃdi«u cÃturvarïyÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . cÃturvarïyam . cÃturvaidyam . cÃturÃÓramyam . #<arhata÷ num ca># . arhata÷ num ca «ya¤ ca vaktavya÷ . arhata÷ bhÃva÷ Ãrhantyam ÃrhatÅ .

(P_5,1.125)  KA_II.371.4-6  Ro_IV.101-102     kim idam nalope varïagrahaïam Ãhosvit saÇghÃtagrahaïam . kim ca ata÷ . yadi varïagrahaïam steyam . nalope k­te ayÃdeÓa÷ prÃpnoti . atha saÇghÃtagrahaïam antyasya lopa÷ kasmÃt na bhavati . siddha÷ antyasya lopa÷ yasya iti eva . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt sarvasya bhavi«yati .

(P_5,1.130)  KA_II.371.8-10  Ro_IV.102     #<aïprakaraïe Órotriyasya># . aïprakaraïe Órotriyasya upasaÇkhyÃnam kartavyam ghalopa÷ ca . Órotriyasya bhÃva÷ Órautram .

(P_5,2.4)  KA_II.372.2-21  Ro_IV.103-105     #<tilÃdibhya÷ kha¤ ca># . tilÃdibhya÷ kha¤ ca iti vaktavyam . tilyam . tailÅnam . kimartham idam ucyate na yatà mukte dhÃnyÃnÃm bhavane k«etre kha¤ iti eva siddham . na sidhyati . kim kÃraïam . #<umÃbhaÇgayo÷ adhÃnyatvÃt># . dhÃnyÃnÃm bhavane k«etre kha¤ iti ucyate . na ca umÃbhaÇge dhÃnye . came«u yat paÂhyate tat dhÃnyam . na ca ete tatra paÂhyete . tat tarhi kha¤grahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . dhÃnyÃnÃm bhavane k«etre kha¤ iti . yadi tat anuvartate vrÅhiÓÃlayo÷ ¬hak yavayavaka«a«ÂikÃt yat iti kha¤ ca iti kha¤ api prÃpnoti . sambandham anuvarti«yate . dhÃnyÃnÃm bhavane k«etre kha¤ . vrÅhiÓÃlayo÷ ¬hak bhavati . dhÃnyÃnÃm bhavane k«etre kha¤ . yavayavaka«a«ÂikÃt yat bhavati . dhÃnyÃnÃm bhavane k«etre kha¤ bhavati . vibhëà tilamëomÃbhaÇgaïubhya÷ . bhavanek«etregrahaïam anuvartate . dhÃnyÃnÃm iti niv­ttam . atha và maï¬Ækaplutaya÷ adhikÃrÃ÷ . yathà maï¬ÆkÃ÷ utplutya utplutya gacchanti tadvat adhikÃrÃ÷ . atha và anyavacanÃt cakÃrÃkaraïÃt prak­tÃpavÃda÷ vij¤Ãyate yathà utsargeïa prasaktasya apavÃda÷ . anyasya pratyayasya vacanÃt cakÃrasya ca anukar«aïÃrthasya akaraïÃt prak­tasya kha¤a÷ ¬hagyatau bÃdhakau bhavi«yata÷ yathà utsargeïa prasaktasya apavÃda÷ bÃdhaka÷ bhavati . atha và etat j¤Ãpayati anuvartante ca nÃma vidhaya÷ na ca anuvartanÃt eva bhavanti . kim tarhi . yatnÃt bhavanti . atha và yatà mukte dhÃnyÃnÃm bhavane k«etre kha¤ iti eva siddham . nanu ca uktam . na sidhyati . kim kÃraïam . umÃbhaÇgayo÷ adhÃnyatvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . dhinote÷ dhÃnyam . ete ca api dhinuta÷ . atha và ÓaïasaptadaÓÃni dhÃnyÃni .

(P_5,2.6)  KA_II.372.23-373.2  Ro_IV.105     sammukha iti kim nipÃtyate . #<sammukha iti samasya antalopa÷># . sammukha iti samasya antalopa÷ nipÃtyate . samamukhasya darÓana÷ sammukhÅna÷ .

(P_5,2.9)  KA_II.373.4-6  Ro_IV.105-106     ayÃnayam neya÷ iti ucyate . tatra na j¤Ãyate ka÷ aya÷ ka÷ anaya÷ iti . aya÷ pradak«iïam . anaya÷ prasavyam . pradak«iïaprasavyagaminÃm ÓÃrÃïÃm yasmin parai÷ padÃnÃm asamÃveÓa÷ sa÷ ayÃnaya÷ . ayÃnayam neya÷ ayÃnayÅna÷ ÓÃra÷ .

(P_5,2.10)  KA_II.373.8-15  Ro_IV.106-107     parovara iti kim nipÃtyate . #<parovara iti parasotvavacanam># . parovara iti parasya otvam nipÃtyate . yadi evam parasyautvavacanam iti prÃpnoti . ÓakandhunyÃyena nirdeÓa÷ . atha và na evam vij¤Ãyate parasya otvam nipÃtyate iti . katham tarhi . parasya ÓabdarÆpasya Ãde÷ utvam nipÃtyate iti . parÃn ca avarÃn ca anubhavati parovarÅïa÷ . atha parampara iti kim nipÃtyate . #<paraparatarÃïÃm paramparabhÃva÷ >#. paraparatarÃïÃm paramparabhÃva÷ nipÃtyate . parÃn ca paratarÃn ca anubhavati paramparÅïa÷ .

(P_5,2.12)  KA_II.373.17-374.9  Ro_IV.107-108     iha samÃæsamÅnà gau÷ supa÷ dhÃtuprÃtipadikayo÷ iti subluk prÃpnoti . samÃm samÃm vijÃyate iti yalopavacanÃt alugvij¤Ãnam . samÃm samÃm vijÃyate iti yalopavacanÃt alugvij¤Ãnam bhavi«yati . yat ayam yalopam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na atra luk bhavati iti . #<samÃm samÃm vijÃyate iti yalopavacanÃt alugvij¤Ãnam iti cet uttarapadasya lugvacanam># . samÃm samÃm vijÃyate iti yalopavacanÃt alugvij¤Ãnam iti cet uttarapadasya luk vaktavya÷ . #<siddham tu pÆrvapadasya yalopavacanÃt># . siddham etat . katham . pÆrvapadasya yalopa÷ vaktavya÷ . #<anutpattau uttarapadasya ca vÃvacanam># . anutpattau pÆrvapadasya uttarapadasya ca yalopa÷ và vaktavya÷ . samÃm samÃm vijÃyate . samÃyÃm samÃyÃm vijÃyate iti .

(P_5,2.14)  KA_II.374.11-14  Ro_IV.108     ÃgavÅna÷ iti kim nipÃtyate . #<go÷ ÃÇpÆrvÃt a tasya go÷ pratidÃnÃt kÃriïi kha÷># . go÷ ÃÇpÆrvÃt a tasya go÷ pratidÃnÃt kÃriïi kha÷ nipÃtyate . a tasya go÷ pratidÃnÃt karmakÃrÅ ÃgavÅna÷ karmakara÷ .

(P_5,2.20)  KA_II.374.16-18  Ro_IV.109     kim ya÷ ÓÃlÃyÃm adh­«Âa÷ sa÷ ÓÃlÅna÷ kÆpe và yat akÃryam tat kaupÅnam . na iti Ãha . uttarapadalopa÷ atra dra«Âavya÷ . ÓÃlÃpraveÓanam arhati adh­«Âa÷ sa÷ ÓÃlÅna÷ . kÆpÃvataraïam arhati akÃryam tat kaupÅnam .

(P_5,2.21)  KA_II.374.20-21  Ro_IV.109-110     vrÃtena jÅvati iti ucyate . kim vrÃtam nÃma . nÃnÃjÃtÅyÃ÷ aniyatav­ttaya÷ utsedhajÅvina÷ saÇghÃ÷ vrÃtÃ÷ . te«Ãm karma vrÃtam . vrÃtakarmaïà jÅvati iti vrÃtÅna÷ .

(P_5,2.23)  KA_II.375.2-6  Ro_IV.110     haiyaÇgavÅnam iti kim nipÃtyate . #<hyogodohasya hiyaÇgvÃdeÓa÷ sa¤j¤ÃyÃm tasya vikÃre># . hyogodohasya hiyaÇgvÃdeÓa÷ nipÃtyate sa¤j¤ÃyÃm vi«aye tasya vikÃre iti etasmin arthe . hyogodohasya vikÃra÷ haiyaÇgavÅnam gh­tam . sa¤j¤ÃyÃm iti kimartham . hyogodohasya vikÃra÷ udaÓvit . atra mà bhÆt iti .

(P_5,2.25)  KA_II.375.8-13  Ro_IV.110-111     mÆle iti vaktavyam . pak«asya mÆlam pak«ati÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . mÆle iti vartate . kva prak­tam . tasya pÃkamÆle pÅlvÃdikarïÃidibhya÷ kuïabjÃhacau iti . yadi tat anuvartate pÃke api prÃpnoti . mÆle iti anuvartate . pÃke iti niv­ttam . katham puna÷ ekayoganirdi«Âayo÷ ekadeÓa÷ anuvarteta ekadeÓa÷ và nivarteta . ekayoganirdi«ÂÃnÃm api ekadeÓÃnuv­tti÷ bhavati . tat yathà . saÇkhyÃvayÃde÷ ÇÅp . dÃmahÃyanÃntÃt ca . saÇkhyÃde÷ iti anuvartate . avyayÃde÷ iti niv­ttam .

(P_5,2.27)  KA_II.375.15-17  Ro_IV.111     iha nÃnà iti sahÃrtha÷ gamyeta . dvau hi prati«edhau prak­tam artham gamayata÷ . na na sa÷ saha eva iti . na e«a÷ do«a÷ . na ayam pratyayÃrtha÷ . kim tarhi prak­tiviÓe«aïam etat . vi na¤ iti etÃbhyÃm asahavÃcibhyÃm nÃnäau bhavata÷ . kasmin arthe . svíthe .

(P_5,2.28)  KA_II.375.19-376.6  Ro_IV.111-112     kasmin arthe ÓÃlajÃdaya÷ bhavanti . na saha iti vartate . bhavet siddham viÓÃle Ó­Çge viÓaÇkaÂe Ó­Çge iti . iha khalu saÇkaÂam iti saÇgatÃrtha÷ gamyate . prakaÂam iti pragarÃrtha÷ gamyate . utkaÂam iti udgatÃrtha÷ gamyate . evam tarhi sÃdhane ÓÃlajÃdaya÷ bhavanti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . upasargebhya÷ ime vidhÅyante . upasargÃ÷ ca puna÷ evamÃtmakÃ÷ yatra ka÷ cit kriyÃvÃcai Óabda÷ prayujyate tatra kriyÃviÓe«am Ãhu÷ . yatra hi na prayujyate sasÃdhanam tatra kriyÃm Ãhu÷ . te ete upasargebhya÷ vidhÅyamÃnÃ÷ sasÃdhanÃyÃm kriyÃyÃm bhavi«yanti . evam api bhavet siddham viÓÃle Ó­Çge iti . idam tu na sidhyati . viÓÃla÷ . viÓaÇkaÂa÷ iti . etat api siddham . katham . akÃra÷ matvarthÅya÷ . viÓÃle asya sta÷ viÓÃla÷ . viÓaÇkaÂe asya sta÷ viÓaÇkaÂa÷ iti .

(P_5,2.29)  KA_II.376.8-377.4  Ro_IV.112-114     #<kaÂacprakaraïe alÃbÆtilomÃbhya÷ rajasi upasaÇkhyÃnam># . kaÂacprakaraïe alÃbÆtilomÃbhya÷ rajasi abhidheye upasaÇkhyÃnam kartavyam . alÃbÆkaÂa÷ . tilakaÂa÷ . umÃkaÂa÷ . #<bhaÇgÃyÃ÷ ca># . bhaÇgÃyÃ÷ ca iti vaktavyam . bhaÇgÃkaÂa÷ . #<go«ÂhÃdaya÷ sthÃnÃdi«u paÓunÃmÃdibhya÷># . go«ÂhÃdaya÷ pratyayÃ÷ sthÃnÃdi«u arthe«u paÓunÃmÃdibhya÷ vaktavyÃ÷ . gogo«Âham . avigo«Âham . kaÂac ca vaktavya÷ . avikaÂa÷ u«ÂrakaÂa÷ . paÂac ca vaktavya÷ . avipaÂa÷ u«ÂrapaÂa÷ . goyugaÓabda÷ ca pratyaya÷ vaktavya÷ . u«Âragoyugam . kharagoyugam . tailaÓabda÷ ca pratyaya÷ vaktavya÷ . iÇgudatailam . sar«apatailam . ÓÃkaÂaÓabda÷ ca pratyaya÷ vaktavya÷ . ik«uÓÃkaÂam . mÆlaÓÃkaÂam . ÓÃkinaÓabda÷ ca pratyaya÷ vaktavya÷ . ik«uÓÃkinam mÆlaÓÃkinam . #<upamÃnÃt và siddham># . upamÃnÃt và siddham etat . gavÃm sthÃnam go«Âham . yathà gavam tadvat u«ÂrÃïÃm . kaÂac vaktavya÷ iti . yathà nÃnÃdravyÃïÃm saÇghÃta÷ kaÂa÷ evam avaya÷ saæhatÃ÷ avikaÂa÷ . paÂat ca vaktaya÷ iti . yathà paÂa÷ prastÅrïa÷ evam avaya÷ prastÅrïÃ÷ avipaÂa÷ . goyugaÓabda÷ ca pratyaya÷ vaktavya÷ iti . go÷ yugam goyugam . yathà go÷ tadvat u«Ârasya . u«Âragoyugam . tailaÓabda÷ ca pratyaya÷ vaktavya÷ iti . prak­tyantaram tailaÓabda÷ vikÃre vartate . evam ca k­tvà tilatailam iti api siddham bhavati . ÓÃkaÂaÓabda÷ ca pratyaya÷ vaktavya÷ eva . ÓÃkinaÓabda÷ ca pratyaya÷ vaktavya÷ eva .

(P_5,2.33)  KA_II.377.6-14  Ro_IV.115     inacpiÂackÃ÷ pratyayÃ÷ vaktavyÃ÷ cikacicik iti ete ca prak­tyÃdeÓÃ÷ vaktavyÃ÷ . cikina÷ . cipiÂa÷ . cikka÷ . #<klinnasya cilpil la÷ ca asya cak«u«Å># . klinnasya cil pil iti etau prak­tyÃdeÓau vaktavyau la÷ ca pratyaya÷ asya cak«u«Å iti etasmin arthe . klinne asya cak«u«Å cilla÷ . pilla÷ . cul ca vaktavya÷ . culla÷ . yadi asya iti ucyate cille cak«u«Å pille cak«u«Å iti na sidhyati . tasmÃn na artha÷ asya grahaïe . katham cilla÷ pilla÷ iti . akÃra÷ matvarthÅya÷ . cille asya sta÷ cilla÷ . pille asya sta÷ pilla÷ iti .

(P_5,2.37)  KA_II.337.16-378.17  Ro_IV.115-118     pramÃïe iti kimayam pratyayÃrtha÷ . #<pramÃïam pratyayÃrtha÷ na >#. pramÃïe iti na ayam pratyayÃrtha÷ . kva tarhi pratyayÃ÷ bhavanti . #<tadvati># . kuta÷ etat . #<asya iti vartanÃt># . asya iti vartate . kva prak­tam . tad asya sa¤jÃtam tÃrakÃdibhya÷ itac iti . #<prathama÷ ca dvitÅya÷ ca ÆrdhvamÃne matau mama># . Ærudvayasam . Ærudaghnam . #<pramÃïe la÷># . pramÃïe la÷ vaktavya÷ : Óama÷ , di«Âi÷ , vitasti÷ . #<dvigo÷ nityam># . dvigo÷ nityam la÷ vaktavya÷ . dviÓatam . triÓatam . dvidi«Âi÷ . tridi«Âi÷ . dvivitasti÷ . trivitasti÷ . kimartham idam ucyate . saæÓaye ÓrÃviïam vak«yati yasya asyam purastÃt apakar«a÷ . #<¬a stome># . ¬a stome vaktavya÷ . pa¤cadaÓa÷ stoma÷ . #<ÓacÓano÷ ¬ini÷># . ÓacÓano÷ ¬ini÷ vaktavya÷ . triæÓina÷ mÃsÃ÷ . pa¤cadaÓina÷ ardhamÃsÃ÷ . viæÓate÷ ca iti vaktavyam . viæÓina÷ aÇgirasa÷ . #<pramÃïaparimÃïÃbhyÃm saÇkhyÃyÃ÷ ca saæÓaye># . mÃtrac vaktavya÷ . ÓamamÃtram . di«ÂimÃtram . vitastimÃtram . ku¬avamÃtram . pa¤camÃtrÃ÷ . daÓamÃtrÃ÷ . #<vatvantÃt svÃrthe dvayasajmÃtracau bahulam># . vatvantÃt svÃrthe dvayasajmÃtracau bahulam vaktavyau . tÃvat eva tÃvaddvayasam . tÃvanmÃtram . yÃvat eva yÃvaddvayasam . yÃvanmÃtram . [pramÃïam pratyayÃrtha÷ na tadvati asya iti vartanÃt . prathama÷ ca dvitÅya÷ ca ÆrdhvamÃne matau mama . pramÃïe la÷ . dvigo÷ nityam . ¬a stome . ÓacÓano÷ ¬ini÷ . pramÃïaparimÃïÃbhyÃm saÇkhyÃyÃ÷ ca saæÓaye (R IV.118)]

(P_5,2.39.1)  KA_II.378.19-379.1  Ro_IV.118-119     kimartham parimÃïe iti ucyate na pramÃïe iti vartate . evam tarhi siddhe sati yat parimÃïagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyat pramÃïam anyat parimÃïam iti . #<¬Ãvatau arthavaiÓe«yÃt nirdeÓa÷ p­thak ucyate># . na etat j¤ÃpakasÃdhyam anyat pramÃïam anyat parimÃïam iti . ukta÷ atra viÓe«a÷ . #<mÃtrÃdyapratighÃtÃya># . evam ca k­tvà mÃtrÃdÅnÃm pratighÃta÷ na bhavati . #<bhÃva÷ siddha÷ ca ¬Ãvato÷># . ¬ÃvatvantÃt mÃtrajÃdÅnÃm bhÃva÷ siddha÷ bhavati .

(P_5,2.39.2)  KA_II.379.2-5  Ro_IV. 119-120     #<vatupprakaraïe yu«madasmadbhyÃm chandasi sÃd­Óe upasaÇkhyÃnam># . vatupprakaraïe yu«madasmadbhyÃm chandasi sÃd­Óe upasaÇkhyÃnam kartavyam . na tvÃvÃn anya÷ divya÷ na parthiva÷ na jÃta÷ na jani«yate . tvavata÷ purÆvaso . yaj¤am viprasya mavata÷ . tvatsad­Óasya . matsad­Óasya iti . [¬Ãvatau arthavaiÓe«yÃt nirdeÓa÷ p­thak ucyate . mÃtrÃdyapratighÃtÃya . bhÃva÷ siddha÷ ca ¬Ãvato÷ (R IV.120)]

(P_5,2.40)  KA_II.379.7-10  Ro_IV.120     kena vihitasya kimidambhyÃm vatupa÷ va÷ ghatvam ucyate . etat eva j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati kimidambhyÃm vatup iti yat ayam kimidambhyÃm uttarasya vatupa÷ va÷ ghatvam ÓÃsti . atha và yogavibhÃga÷ kari«yate . kimidambhyÃm vatup bhavati . tata÷ va÷ gha÷ iti . va÷ ca asya gha÷ bhavati iti .

(P_5,2.41)  KA_II.379.12-15  Ro_IV.120-121     bahu«u iti vaktavyam . iha mà bhÆt . kiyÃn . kiyantau . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kim iti etat paripraÓne vartate paripraÓna÷ ca anirj¤Ãte anirj¤Ãtam ca bahu«u . dvyekayo÷ puna÷ nirj¤Ãtam . nirj¤ÃtatvÃt dvyekayo÷ paripraÓna÷ na bhavati . paripraÓnÃbhÃvÃt kim eva tÃvat na asti kuta÷ pratyaya÷ .

(P_5,2.42)  KA_II.379.17-380.4  Ro_IV.121-122     iha kasmÃt na bhavati . bahava÷ avayavÃ÷ asyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ iti . avayave yà saÇkhyà iti ucyate . na ca kà cit saÇkhyà asti yasyÃ÷ bahuÓabda÷ avayava÷ syÃt . nanu ca iyam asti saÇkhyà iti eva . na e«Ã saÇkhyà . sa¤j¤Ã e«Ã . #<avayavavidhÃne avayavini pratyaya÷># . avayavavidhÃne avayavini pratyaya÷ bhavati iti vaktavyam . iha mà bhÆt . pa¤ca avayavÃ÷ . daÓa avayavÃ÷ iti . atha avayavini iti ucyamÃne avayavasvÃmini kasmÃt na bhavati . pa¤ca paÓvavayavÃ÷ devadattasya iti . avayavaÓabda÷ ayam guïaÓabda÷ asya iti ca vartate . tena yam prati avayava÷ guïa÷ tasmin avayavini pratyayena bhavitavyam . kam ca prati avayava÷ guïa÷ . samudÃyam . yadi evam avayavini iti api na vaktavyam . avayave«u kasmÃt na bhavati . asya iti vartate .

(P_5,2.44)  KA_II.380.6-12  Ro_IV.122-123     kimartham udÃtta÷ iti ucyate . udÃtta÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . pratyayasvareïa api e«a÷ svara÷ siddha÷ . na sidhyati . cita÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti antodÃttatvam prasajyeta . atha udÃtta÷ iti ucyamÃne kuta÷ etat Ãde÷ udÃttatvam bhavi«yati na puna÷ antasya iti . udÃttavacanasÃmarthyÃt yasya aprÃpta÷ svara÷ tasya bhavi«yati . kasya ca aprÃpta÷ . Ãde÷ . antasya puna÷ citsvareïa eva siddham .

(P_5,2.45)  KA_II.380.12-381.5  Ro_IV.123-125     iha kasmÃt na bhavati . ekÃdaÓa mëÃ÷ adhikÃ÷ asmin kÃr«ÃpaïaÓate iti . #<adhike samÃnajÃtau># . samÃnajÃtau adhike i«yate . atha iha kasmÃt na bhavati . ekÃdaÓa kÃr«ÃpaïÃ÷ adhikÃ÷ asyÃm kÃr«Ãpaïatriæsati iti . #<i«Âam Óatasahasrayo÷># . Óatasahasrayo÷ adhike i«yate . atha ekÃdaÓam Óatasahasram iti kasya Ãdhikye bhavitavyam . #<yasya saÇkhyà tadÃdhikye ¬a÷ kartavya÷ mata÷ mama># . yadi tÃvat ÓatÃni saÇkhyÃyante ÓatÃdhikye bhavitavyam . atha sahasrÃïi saÇkhyÃyante sahasrÃdhikye bhavitavyam . #<¬avidhÃne parimÃïaÓabdÃnÃm Ãdhikyasya adhikaraïÃbhÃvÃt anirdeÓa÷># . ¬avidhÃne parimÃïaÓabdÃnÃm Ãdhikyasya adhikaraïÃbhÃvÃt anirdeÓa÷ . agamaka÷ nirdeÓa÷ anirdeÓa÷ . na hi ekÃdaÓÃnÃm Óatam adhikaraïam . #<siddham tu pa¤camÅnirdeÓÃt># . siddham etat . katham . pa¤camÅnirdeÓÃt . pa¤camÅnirdeÓa÷ kartavya÷ . tat asmÃt adhikam iti . sa÷ tarhi pa¤camÅnirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . yadi api tÃvat vyÃpake vai«ayike và adhikaraïe sambhava÷ na asti aupaÓle«ikam adhikaraïam vij¤Ãsyate . ekÃdaÓa kÃr«ÃpaïÃ÷ upaÓli«ÂÃ÷ asmin Óate ekÃdaÓam Óatam .

(P_5,2.46)  KA_II.381.7-16  Ro_IV.125-126     kimartham Óadgrahaïe antagrahaïam . #<Óadgrahaïe antagrahaïam pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ adhikÃrtham># . Óadgrahaïe antagrahaïam kriyate . pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ vihita÷ tadÃde÷ tadantasya grahaïam bhavati iti iha na prÃpnoti : ekatriæÓam Óatam . i«yate ca atra api syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti antagrahaïam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<saÇkhyÃgrahaïam ca># . saÇkhyÃgrahaïam ca kartavyam . iha mà bhÆt . gotriæÓat adhikarm asmin Óate iti . #<viæÓate÷ ca># . viæÓate÷ ca antagrahaïam kartavyam . iha api yathà syÃt . ekaviæÓam Óatam . cakÃrÃt saÇkhyÃgrahaïam ca kartavyam . iha mà bhÆt . goviæÓati÷ adhikam asmin Óate iti .

(P_5,2.47)  KA_II.381.18-382.16  Ro_IV.126-129     #<nimÃne guïini># . nimÃne guïini iti vaktavyam . kim prayojanam . guïe«u mà bhÆt . #<bhÆyasa÷># . bhÆyasa÷ iti ca vaktavyam . kim prayojanam . bhÆyasa÷ vÃcikÃyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ utpatti÷ yathà syÃt alpÅyasa÷ vÃcikÃyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ utpatti÷ mà bhÆt iti . #<eka÷ anyatara÷># . eka÷ cet anyatara÷ bhavati iti vaktavyam . iha mà bhÆt . dvau yavÃnÃm traya÷ udaÓvita÷ iti . #<samÃnÃnÃm># . samÃnÃnÃm ca iti vaktavyam . iha mà bhÆt . eka÷ yavÃnÃm adhyardha÷ udaÓvita÷ iti . tat tarhi bahu vaktavyam . na vaktavyam . yat tÃvat ucyate . guïini iti vaktavyam iti . na vaktavyam . guïe«u kasmÃt na bhavati . asya iti vartate . yat uktam bhÆyasa÷ iti vaktavyam iti . na vaktavyam . alpÅyasa÷ vÃcikÃyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ utpatti÷ kasmÃt na bhavati . anabhidhÃnÃt . yat uktam eka÷ cet anyatara÷ bhavati iti vaktavyam iti . na vaktavyam . kasmÃt na bhavati dvau yavÃnÃm traya÷ udaÓvita÷ iti . tantram vibhaktinirdeÓa÷ . yat api ucyate samÃnÃnÃm ca iti vaktavyam iti . na vaktavyam . kasmÃt na bhavati eka÷ yavÃnÃm adhyardha÷ udaÓvita÷ iti . anabhidhÃnÃt . #<nimeye ca api d­Óyate># . nimeye ca api pratyaya÷ d­Óyate . dvimayÃ÷ yavÃ÷ . trimayÃ÷ . kim puna÷ iha nimÃnam kim nimeyam yÃvatà ubhayam tyajyate . satyam evam etat . kva cit tu kà cit pras­tatarà gati÷ bhavati . tat yathà . samÃne tyÃge dhÃnyam vikrÅïite yavÃn vikrÅïÅte iti ucyate . na ka÷ cit Ãha kÃr«Ãpaïam vikrÅïite iti . atha và yena adhigamyate tat nimÃnam . yat adhimayate tat nimeyam .

(P_5,2.48)  KA_II.382.18-383.22  Ro_IV.129-133     #<tasya pÆraïe iti atiprasaÇga÷># . tasya pÆraïe iti atiprasaÇga÷ bhavati . iha api prapnoti . pa¤cÃnÃm u«ÂrikÃïÃm pÆraïa÷ ghaÂa÷ . #<siddham tu saÇkhyÃpÆraïe iti vacanÃt># . siddham etat . katham . saÇkhyÃpÆraïe iti vaktavyam . evam api ghaÂe prÃpnoti . saÇkhyeyam hi asau adbhi÷ pÆrayati . saÇkhyÃpÆraïe iti brÆma÷ na saÇkhyeyapÆraïe iti . #<yasya và bhÃvÃt anyasaÇkhyÃtvam tatra># . atha và yasya bhÃvÃt anyà saÇkhyà pravartate tatra iti vaktavyam . evam api dvitÅye adhyÃye a«Âama÷ iti prÃpnoti . sarve«Ãm hi te«Ãm bhÃvÃt saÇkhyà pravartate . caramopajÃte pÆrvasmin ca anapagate iti vaktavyam . evam api ekÃdaÓÅdvÃdaÓyau sauvi«Âak­tÅ . idam dvitÅyam idam t­tÅyam . daÓa daÓamÃni iti na sidhyati . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam tasya pÆraïe iti atiprasaÇga÷ iti . parih­tam etat siddham saÇkhyÃpÆraïe iti vacanÃt iti . tat tarhi saÇkhyÃgrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . saÇkhyÃyÃ÷ guïasya nimÃne maya iti . evam tarhi na iyam v­tti÷ upÃlabhyate . kim tarhi . v­ttisthÃnam upÃlabhyate . v­tti÷ eva atra na prÃpnoti . kim kÃraïam . pratyayÃrthÃbhÃvÃt . na e«a÷ do«a÷ . vacanÃt svíthika÷ bhavi«yati . atha và pÆrvasyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ parÃpek«ÃyÃ÷ utpatti÷ vaktavyà uttarà ca sÃÇkhyà ÃdeÓa÷ vaktavya÷ . atha và nyÆne ayam k­tsnaÓabda÷ dra«Âavya÷ : catur«u pa¤caÓabda÷ . atha và sarve eva dvyÃdaya÷ anyonyam apek«ante . yadi evam dvitÅye adhyÃye a«Âama÷ iti prÃpnoti . bhavati eva . #<prak­tyarthÃt bahi÷ sarvà v­tti÷ prÃyeïa lak«yate . pÆraïe syÃt katham v­tti÷ . vacanÃt iti lak«yatÃm . tasyÃ÷ pÆrvà tu yà saÇkhyà tasyÃ÷ [R tasyÃm ] bhavatu taddhita÷ . ÃdeÓa÷ ca ottarà saÇkhyà tathà nyÃyyà bhavi«yati . nyÆne và k­tsnaÓabda÷ ayam pÆrvasyÃm uttarÃm yadi sÃmarthyam ca tayà tasyÃ÷ tathà nyÃyyà bhavi«yati . anyonyam và vyapÃÓritya sarvasmin dvyÃdaya÷ yadi pravartante tathà nyÃyyà v­tti÷ bhavati pÆraïe . bahÆnÃm vÃcikà saÇkhyà pÆraïa÷ ca eka÷ i«yate . anyatvÃt ubhayo÷ nyÃyyà vÃrk«Å ÓÃkhà nidarÓanam># .

(P_5,2.49)  KA_II.383.24-384.7  Ro_IV.133-134     #<ma¬Ãdi«u yasya Ãdi÷ tannirderdeÓa÷># . ma¬Ãdi«u yasya Ãdi÷ kriyate tannirderdeÓa÷ kartavya÷ . asya Ãdi÷ bhavati iti vaktavyam . akiryamÃïe hi pratyayÃdhikÃrÃt pratyaya÷ ayam vij¤Ãyeta . tatra ka÷ do«a÷ . #<pratyayÃntare hi svare do«a÷># . pratyayÃntare hi sati svare do«a÷ syÃt . viæÓatitama÷ . e«a÷ svara÷ prasajyeta . viæÓatitama÷ iti ca i«yate . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . prak­tam ¬a¬grahaïam anuvartate . kva prak­tam . tasya pÆraïe ¬a iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca artha÷ . nÃntÃt iti pa¤camÅ ¬a iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati . tasmÃt iti uttarasya iti . pratyayavidhi÷ ayam na ca pratyayavidhau pa¤camya÷ prakalpikÃ÷ bhavanti . na ayam pratyayavidhi÷ . vihita÷ pratyaya÷ prak­ta÷ ca anuvartate .

(P_5,2.51.1)  KA_II.384.9-10  Ro_IV.134     #<catura÷ chayatau Ãdyak«aralopa÷ ca># . catura÷ chayatau vaktavyau Ãdyak«aralopa÷ ca vaktavya÷ . turÅyam . turyam .

(P_5,2.51.2)  KA_II.384.11-17  Ro_IV.134-135     atha kimartham thaÂthukau p­thak kriyete na sarvam tha eva syÃt thuk eva và . #<thaÂthuko÷ p­thakkaraïam padÃntavidhiprati«edhítham># . thaÂthuko÷ p­thakkaraïam kriyate padÃntavidhiprati«edhítham . padÃntavidhyartham padÃntaprati«edhítham ca . padÃntavidhyartham tÃvat . parïamayÃni pa¤cathÃni bhavanti . ratha÷ saptatha÷ . padantasya iti nalopa÷ yathà syÃt . padÃntaprati«edhítham . «a«Âha÷ . padÃntasya iti jaÓtvam mà bhÆt . iha caturtha÷ iti padÃntasya iti visarjanÅya÷ mà bhÆt iti .

(P_5,2.52)  KA_II.384.19-385.13  Ro_IV.135-136     bahukatipayavatÆnÃm liÇgaviÓi«ÂÃt utpatti÷ . bahukatipayavatÆnÃm liÇgaviÓi«ÂÃd utpatti÷ vaktavyà . iha api yathà syÃt . bahvÅnÃm pÆraïÅ bahutithÅ . katipayÃnÃm pÆraïÅ katipayathÅ . tÃvatÅnÃm pÆraïÅ tÃvatithÅ . #<bahukatipayavatÆnÃm liÇgaviÓi«ÂÃd utpatti÷ siddhÃ># . katham . prÃtipadikagrahaïe liÇgaviÓi«Âasya api grahaïam bhavati iti . #<puævadvacanam ca >#. puævadbhÃva÷ ca vaktavya÷ . bahvÅnÃm pÆraïÅ bahutithÅ . kimartham na bhasya a¬he taddhite puævat bhavati iti siddham . bhasya iti ucyate . yajÃdau ca bham bhavati . na ca atra yajÃdim paÓyÃma÷ . kim kÃraïam . tithukà vyavihitatvÃt na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . tithuk kriyatÃm puævadbhÃva÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt puævadbhÃva÷ . nitya÷ tithuk . k­te api puævadbhÃve prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . tithuk api anitya÷ . anyasya k­te puævadbhÃve prÃpnoti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . antaraÇga÷ tarhi tithuk . kà antaraÇgatà . utpattisanniyogena tithuk ucyate utpanne pratyayte prak­tipratyayau ÃÓritya puævadbhÃva÷ . puævadbhÃva÷ api antaraÇga÷ . katham . uktam etat siddha÷ ca pratyayavidhau iti . ubhayo÷ antaraÇgayo÷ paratvÃt puævadbhÃva÷ . puævadbhÃve k­te puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt tithuk siddha÷ : bahutithÅ .

(P_5,2.58)  KA_II.385.15-20  Ro_IV.136-137     asaÇkhyÃde÷ iti kimartham . iha mà bhÆt . eka«a«Âa÷ . dvi«a«Âa÷ . asaÇkhyÃde÷ iti Óakyam avaktum . kasmÃt na bhavati eka«a«Âa÷ . dvi«a«Âa÷ iti . «a«ÂiÓabdÃt pratyaya÷ vidhÅyate . ka÷ prasaÇga÷ yat eka«a«ÂiÓabdÃt syÃt . na eva prÃpnoti na artha÷ prati«edhena . tadantavidhinà prÃpnoti . grahaïavatà prÃtipadikena tadantavidhi÷ prati«idhyate . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati iha tadantavidhi÷ iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . ekaviæÓatitama÷ . etat siddham bhavati .

(P_5,2.59)  KA_II.385.22-386.14  Ro_IV.137-140     #<chaprakaraïe anekapadÃt api># . chaprakaraïe anekapadÃt api iti vaktavyam . iha api yathà syÃt : asyavÃmÅyam , kayÃÓubhÅyam . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . aprÃtipadikatvÃt . #<siddham tu prÃtipadikavij¤ÃnÃt># . siddham etat . katham . prÃtipadikavij¤ÃnÃt . katham prÃtipadikavij¤Ãnam . #<svam rÆpam Óabdasya aÓabdasa¤j¤Ã iti vacanÃt># . svam rÆpam Óabdasya aÓabdasa¤j¤Ã bhavati iti . evam ya÷ asau ÃmnÃye asyavÃmaÓabda÷ paÂhyate sa÷ asya padÃrtha÷ . kim puna÷ anye ÃmnÃyaÓabdÃ÷ anye ime . om iti Ãha . kuta÷ etat . #<ÃmnÃyaÓabdÃnÃm anyabhÃvyam svaravarïÃnupÆrvÅdeÓakÃlaniyatatvÃt># . svara÷ niyata÷ ÃmnÃye asyavÃmaÓabdasya . varïÃnupÆrvÅ khalu api ÃmnÃye niyatà asyavÃmaÓabdasya . deÓa÷ khalu api ÃmnÃye niyata÷ . ÓmaÓÃne na adhyeyam . catu«pathe na adhyeyam iti . kÃla÷ khalu api ÃmnÃye niyata÷ . na amÃvÃsyÃyÃm na caturdaÓÃyÃm iti . #<padaikadeÓasubalopadarÓanÃt ca># . padaikadeÓa÷ khalu api ÃmnÃye d­Óyate . asyavÃmÅyam . nanu ca e«a÷ sublopa÷ syÃt . subalopadarÓanÃt ca . subalopa÷ khalu api d­Óyate . asyavÃmÅyam iti . yadi tarhi anye ÃmnÃyaÓabdÃ÷ anye ime matvartha÷ na upapadyate . asyavÃmaÓabda÷ asmin asti iti . na sa¤j¤Ã sa¤j¤inam vyabhicarati .

(P_5,2.60)  KA_II.386.16-18  Ro_IV.140     #<adhyÃyÃnuvÃkÃbhyÃm và luk># . adhyÃyÃnuvÃkÃbhyÃm và luk vaktavya÷ . stambha÷ . stambhÅya÷ . gardabhÃï¬a÷ . gardabhÃï¬Åya÷ . anuka÷ . anukÅya÷ .

(P_5,2.65)  KA_II.386.20-387.3  Ro_IV.140-141     #<dhanahiraïyÃt kÃmÃbhidhÃne># . dhanahiraïyÃt kÃmÃbhidhÃne iti vaktavyam . #<«a«thyarthe hi ani«ÂaprasaÇga÷># . «a«thyarthe hi sati ani«Âa÷ prÃpnoti . dhane kÃma÷ asya iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kasmÃt na bhavati dhane kÃma÷ asya iti . anabhidhÃnÃt .

(P_5,2.72)  KA_II.387.5-8  Ro_IV.141     kim ya÷ ÓÅtam karoti sa÷ ÓÅtaka÷ ya÷ và u«ïam karoti sa u«ïaka÷ . kim ca ata÷ . tu«Ãre Ãditye ca prÃpnoti . evam tarhi uttarapadalopa÷ atra dra«Âavya÷ . ÓÅtam iva ÓÅtam . u«ïam iva u«ïam . ya÷ ÃÓu kartavyÃn arthÃn cireïa karoti sa÷ ucyate ÓÅtaka÷ iti . ya÷ puna÷ ÃÓu kartavyÃn arthÃn ÃÓu eva karoti sa÷ ucyate u«ïaka÷ iti .

(P_5,2.73)  KA_II.387.10-13  Ro_IV.141-142     adhikam iti kim nipÃtyate . adyÃrƬhasya uttarapadalopa÷ ca kan ca pratyaya÷ . adhyÃrƬham adhikam iti . bhavet siddham adhyÃrƬha÷ droïa÷ khÃryÃm adhika÷ droïa÷ khÃryÃm iti . idam tu na sidhyati . adhyÃrƬhà droïena khÃrÅ . adhikà droïena khÃrÅ iti . gatyarthÃnÃm hi kta÷ kartari vidhÅyate . gatyarthÃnÃm vai kta÷ karmaïi api vidhÅyate .

(P_5,2.75)  KA_II.387.15-17  Ro_IV.142)     kim ya÷ pÃrÓvena anvicchati sa÷ pÃrvÓvaka÷ . kim ca ata÷ . rÃjapuru«e prÃpnoti . evam tarhi uttarapadalopa÷ atra dra«Âavya÷ . pÃrÓvam iva pÃrÓvam . ya÷ ­junà upÃyena anve«ÂavyÃn arthÃn an­junà upÃyena anvicchati sa÷ ucyate pÃrÓvaka÷ iti .

(P_5,2.76)  KA_II.387.19-388.2  Ro_IV.142     kim ya÷ aya÷Óulena anvicchati sa÷ Ãya÷ÓÆlika÷ . kim ca ata÷ . ÓivabhÃgavate prÃpnoti . evam tarhi uttarapadalopa÷ atra dra«Âavya÷ . aya÷Óulam iva aya÷Óulam . ya÷ m­dunà upÃyena anve«ÂavyÃn arthÃn rabhasena upÃyena anvicchati sa÷ ucyate Ãya÷ÓÆlika÷ iti .

(P_5,2.77)  KA_II.388.4-8  Ro_IV.143     #<tÃvatitham grahaïam iti luk vÃvacanÃnarthakyam vibhëÃprakaraïÃt># . tÃvatitham grahaïam iti luk vÃvacanam anarthakam . kim kÃraïam . vibhëÃprakaraïÃt . prak­tà mahÃvibhëà . tayà etat siddham . t#<Ãvatithena g­hïÃti iti luk ca># . tÃvatithena g­hïÃti iti upasaÇkhyÃnam kartavya luk ca vaktavya÷ . «a«thena g­hïÃti «aÂka÷ .

(P_5,2.79)  KA_II.388.10-17  Ro_IV.143-144     #<Ó­Çkhalam asya bandhanam karabhe iti anirdeÓa÷># . Ó­Çkhalam asya bandhanam karabhe iti anirdeÓa÷ . agamaka÷ nirdeÓa÷ anirdeÓa÷ . na hi tasya Ó­Çkhalabandhanam . Ó­Çkhalavatyà asau rajjvà badhyate . #<siddham tu tadvannirdeÓÃt luk ca># . siddham etat . katham . tadvannirdeÓa÷ kartavya÷ luk ca vaktavya÷ . Ó­Çkhalavat bandhanam iti . sa÷ tarhi tadvannirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . iha yat na antareïa yasya prav­tti÷ bhavati tat tasya nimittatvÃya kalpate . na ca antareïa Ó­Çkhalam bandhanam pravartate . atha và sÃhacaryÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . Ó­Çkhalasahacaritam bandhanam ÓrÇkhalam bandhanam iti .

(P_5,2.82)  KA_II.388.19-20  Ro_IV.144     #<prÃye sa¤j¤ÃyÃm vaÂakebhya÷ ini÷># . prÃye sa¤j¤ÃyÃm vaÂakebhya÷ ini÷ vaktavya÷ . vaÂakinÅ paurïamÃsÅ .

(P_5,2.84)  KA_II.389.2-7  Ro_IV. 144-145     kim nipÃtyate . #<Órotriyan chanda÷ adhÅte iti vÃkyÃrthe padavacanam># . chanda÷ adhÅte iti asya vÃkyasya arthe Órotriyan iti etat padam nipÃtyate . #<chandasa÷ và ÓrtotrabhÃva÷ tat adhÅte iti ghan ca># . chandasa÷ và ÓrtotrabhÃva÷ nipÃtyate tat adhÅte iti etasmin arthe ghan ca pratyaya÷ . chanda÷ adhÅte Ó­otriya÷ .

(P_5,2.85)  KA_II.389.9-12  Ro_IV.145     #<iniÂhano÷ samÃnakÃlagrahaïam># . iniÂhano÷ samÃnakÃlagrahaïam kartavyam . adya bhukte Óra÷ ÓrÃddhika÷ iti mà bhÆt . #<uktam vÃ># . kim uktam . anabhidhÃnÃt iti .

(P_5,2.91)  KA_II.389.14-16  Ro_IV.145-146     sa¤j¤ÃyÃm iti kimartham . tribhi÷ sÃk«Ãt d­«Âam bhavati ya÷ ca dadÃti yasmai ca dÅyate ya÷ ca upadra«Âà . tatra sarvatra pratyaya÷ prÃpnoti . sa¤j¤ÃgrahaïasÃmarthyÃt dhanikÃntevÃsino÷ na bhavati .

(P_5,2.92)  KA_II.389.18-390.6  Ro_IV.146-147     kim nipÃtyate . #<k«etriya÷ Órotriyavat >#. k«etriya÷ Órotriyavat nipÃtyate . parak«etre cikitsya÷ iti etasya vÃkyasya arthe k«etriyac iti etat padam nipÃtyate . #<parak«etrÃt và tatra cikitsya÷ iti paralopa÷ ghac ca># . parak«etrÃt và tatra cikitsya÷ iti etasmin arthe paralopa÷ nipÃtyate ghac ca . parak«etre cikitsya÷ k«etriya÷ .

(P_5,2.94.1)  KA_II.391.2-23  Ro_IV.147-153     kimartham imau arthau ubhau nirdiÓyete : asya asmin iti na yat yasya bhavati tasmin api tat bhavati yat ca yasmin bhavati tat tasya api bhavati . na etayo÷ ÃvaÓyaka÷ samÃveÓa÷ . bhavanti hi devadattasya gÃva÷ na ca tÃ÷ tasmin Ãdh­tÃ÷ bhavanti . bhavanti ca parvate v­k«Ã÷ na ca te tasya bhavanti . atha astigrahaïam kimartham . sattÃyÃm arthe pratyaya÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . na sattÃm padÃrtha÷ vyabhicarati . idam tarhi prayojanam : sampratisattÃyÃm yathà syÃt , bhÆtabhavi«yatsattÃyÃm mà bhÆt : gÃva÷ asya Ãsan . gÃva÷ asya bhavitÃra÷ iti . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : gomÃn ÃsÅt . gomÃn bhavità iti . bhavati na tu etasmin vÃkye . yadi etasmin vÃkye syÃt yathà iha aste÷ prayoga÷ na bhavati gomÃn yavamÃn iti evam iha api na syÃt : gomÃn ÃsÅt . gomÃn bhavità iti . sati api aste÷ prayoge yathà iha bahuvacanam ÓrÆyate gÃva÷ asya Ãsan gÃva÷ asya bhavitÃra÷ evam iha api syÃt . gomÃn ÃsÅt . gomÃn bhavità iti . kà tarhi iyam vÃcoyukti÷ . gomÃn ÃsÅt . gomÃn bhavità iti . e«Ã e«Ã vÃcoyukti÷ . na e«Ã gavÃm sattà kathyate . kim tarhi . gomatsattà e«Ã kathyate . asti atra vartamÃnakÃla÷ asti÷ . katham tarhi bhÆtabhavi«yatsattà gamyate . dhÃtusambandhe pratyayÃ÷ iti . idam tarhi prayojanam . astiyuktÃt yathà syÃt . anantarÃdiyuktÃt mà bhÆt iti . gÃva÷ asya anantarÃ÷ . gÃva÷ asya samÅpe iti . atha kriyamÃïe api astrigrahaïe iha kasmÃt na bhavati . gÃva÷ asya santi anantarÃ÷ . gÃva÷ asya santi samÅpe iti . asÃmarthyÃt . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asarmartham bhavati iti . yathà eva tarhi kriyamÃïe astrigrahaïe asÃmarthyÃt anantarÃdi«u na bhavanti evam akriyamÃïe api na bhavi«yati . asti atra viÓe«a÷ . kriyamÃïe astrigrahaïe na antareïa t­tÅyasya padasya prayogam antarÃdaya÷ arthÃ÷ gamyante . akriyamÃïe puna÷ astrigrahaïe antareïa api t­tÅyasya padasya prayogam antarÃdaya÷ arthÃ÷ gamyante .

(P_5,2.94.2)  KA_II.391.24-392.19  Ro_IV.153-156     atha iha kasmÃt na bhavati . citragu÷ . Óabalagu÷ iti . bahuvrÅhyuktatvÃt matvarthasya . atha iha kasmÃt na bhavati . citrÃ÷ gÃva÷ asya santi iti . kuta÷ kasmÃt na bhavati . kim avayavÃt Ãhosvit samudÃyÃt . avayavÃt kasmÃt na bhavati . asÃmarthyÃt . katham asÃmarthyam . sÃpek«am asarmartham bhavati iti . samudÃyÃt tarhi kasmÃt na bhavati . aprÃtipadikatvÃt . nanu ca bho÷ Ãk­tau ÓÃstrÃïi pravartante . tat yathà sup supà iti vartamÃne anyasya ca anyasya ca samÃsa÷ bhavati . satyam evam etat . Ãk­ti÷ tu pratyekam parisamÃpyate . yÃvati etat parisamÃpyate ÇyÃpprÃtipadikÃt iti tÃvata÷ utpattyà bhavitavyam . avayave ca etat parisamÃpyate na samudÃye . atha iha kasmÃt na bhavati . pa¤ca gÃva÷ asya santi pa¤cagu÷ . daÓagu÷ iti . pratyekam asÃmarthyÃt samudÃyÃt aprÃtipadikatvÃt samÃsÃt samÃsena uktatvÃt . na etat sÃram . ukte api hi pratyayÃrthe utpadyate dvigo÷ taddhita÷ . tat yathà dvaimÃtura÷ päcanÃpiti÷ iti . na e«a÷ dvigu÷ . ka÷ tarhi . bahuvrÅhi÷ . apavÃdatvÃt dvigu÷ prÃpnoti . antaraÇgatvÃt bahuvrÅhi÷ bhavi«yati . kà antaraÇgatà . anyapadÃrthe bahuvrÅhi÷ vartate viÓi«Âe anyapadÃrthe taddhitÃrthe dvigu÷ . tasmin ca asya taddhite astigrahaïam kriyate . yadi tarhi atiprasaÇgÃ÷ santi bahuvrÅhau api astigrahaïam kartavyam astiyuktÃt yathà syÃt anantarÃdiyuktÃt mà bhÆt iti . atha na santi taddhitavidhau api na artha÷ astigrahaïena . satyam evam etat . kriyate tu idÃnÅm taddhitavidhau astigrahaïam . tat vai kriyamÃïam api pratyayavidhyartham na upÃdhyartham . astimÃn iti matup yathà syÃt . kim ca kÃraïam na syÃt . aprÃtipadikatvÃt . na e«a÷ do«a÷ . avyayam e«a÷ astiÓabda÷ . na e«a aste÷ la . katham avyayatvam . vibhaktisvarapratirÆpakÃ÷ ca nipÃtÃ÷ bhavanti iti nipÃtasa¤j¤Ã . nipÃta÷ avyayam iti avyayasa¤j¤Ã . evam api na sidhyati . kim kÃraïam . astisÃmÃnÃdhikaraïye matup vidhÅyate . na ca aste÷ astinà sÃmÃnÃdhikaraïyam . tat etat kriyamÃïam api pratyayavidhyartham na upÃdhyartham . tasmÃt dvigo÷ taddhitasya prati«edha÷ vaktavya÷ yadi tat na asti sarvatra matvarthe prati«edha÷ iti . sati hi tasmin tena eva siddham .

(P_5,2.94.3)  KA_II.392.20-393.10  Ro_IV.156-159     atha matvarthÅyÃt matvarthÅyena bhavitavyam . na bhavitavyam . kim kÃraïam . arthagatyartha÷ Óabdaprayoga÷ . artham sampratyÃyayi«yÃmi iti Óabda÷ prayujyate . tatra ekena uktatvÃt tasya arthasya dvitÅyasya prayogeïa na bhavitavyam . kim kÃraïam . uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : daï¬imatÅ ÓÃlà . hastimatÅ upapatyakà iti . bhavati . arthÃntare v­ttÃt arthÃntare v­tti÷ . «a«Âhyarthe và v­ttam saptamyarthe vartate saptamyarthe và v­ttam «a«Âhyarthe vartate . atha matvantÃt matupà bhavitavyam : gomanta÷ asya santi . yavamanta÷ asya santi iti . na bhavitavyam . kim kíaïam . yasya gomanta÷ santi gÃva÷ api tasya santi . tatra ukta÷ gobhi÷ abhisambandhe pratyaya÷ iti k­tvà taddhita÷ na bhavi«yati . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : daï¬imatÅ ÓÃlà . hastimatÅ upapatyakà iti . bhavati . arthÃntare v­ttÃt arthÃntare v­tti÷ . «a«Âhyarthe và v­ttam saptamyarthe vartate saptamyarthe và v­ttam «a«Âhyarthe vartate . iha api saptamyarthe và v­ttam «a«Âhyarthe vartate «a«Âhyarthe và v­ttam saptamyarthe vartate . anyathÃjÃtÅyaka÷ khalu api gobhi÷ abhisambandhe pratyaya÷ anyathÃjÃtÅyaka÷ tadvatà . yena eva khalu api hetunà etat vÃkyam bhavati gomanta÷ asya santi , yavamanta÷ asya santi iti tena eva hetunà v­tti÷ api prÃpnoti . tasmÃt matvarthÅyÃt matubÃde÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . tam ca api bruvatà samÃnv­ttau sarÆpa÷ iti vaktavyam . bhavati hi daï¬imatÅ ÓÃlà hastimatÅ upapatyakà iti . #<Óai«ikÃt matubarthÅyÃt Óai«ika÷ matubarthÅya÷ sarÆpa÷ pratyaya÷ na i«Âa÷ . sanantÃt na san i«yate># .

(P_5,2.94.4)  KA_II.393.11-394.6  Ro_IV.159-161     kim puna÷ ime matupprabh­taya÷ sanmÃtre bhavanti . evam bhavitum arhati . #<matupprabh­taya÷ sanmÃtre cet atiprasaÇga÷># . matupprabh­taya÷ sanmÃtre cet atiprasaÇga÷ bhavati . iha api prÃpnoti . vrÅhi÷ asya . yava÷ asya iti . tasmÃt bhÆmÃdigrahaïam kartavyam . ke puna÷ bhÆmÃdaya÷ . #<bhÆmanindÃpraÓaæsÃsu nityayoge atiÓÃyane saæsarge astivivak«ÃyÃm bhavanti matubÃdaya÷># . bhÆmni : gomÃn yavamÃn . nindÃyÃm : kakudÃvartÅ saÇkhÃdakÅ . praÓaæsayÃm : rÆpavÃn varïavÃn . nityayoge : k«Åriïa÷ v­k«Ã÷ , kaïÂakina÷ v­k«Ã÷ iti . atiÓÃyane : udariïÅ kanyà . saæsarge : daï¬Å chatrÅ . tat tarhi bhÆmÃdigrahaïam kartavyam . na kartavyam . kasmÃt na bhavati . vrÅhi÷ asya . yava÷ asya iti . #<uktam vÃ>#. kim uktam . anabhidhÃnÃt iti . itikaraïa÷ khalu api kriyate . tata÷ cet vivak«Ã . bhÆmÃdiyuktasya eva ca vivak«Ã . gomÃn yavamÃn . bhÆmÃdiyuktasya eva sattà kathyate . na hi kasya cit yava÷ na asti . saÇkhÃdakÅ kakudÃvartinÅ . nindÃuktasya eva sattà kathyate . na hi ka÷ cit na saÇkhÃdakÅ . rÆpavÃn varïavÃn . praÓaæsÃyuktasya eva sattà kathyate . na hi kasya cit rÆpam na asti . k«Åriïa÷ v­k«Ã÷ . kaïÂakina÷ v­k«Ã÷ iti . nityayuktasya eva sattà kathyate . na hi kasya cit k«iram na asti . udariïÅ kanyà iti . atiÓÃyanayuktasya eva sattà kathyate . na hi kasya cit udaram na asti . daï¬Å chatrÅ . saæsargayuktasya eva sattà kathyate . na hi kasya cit daï¬a÷ na asti . yÃvatÅbhi÷ khalu api gobhi÷ vÃhadohaprasavÃ÷ kalpante tÃvatÅ«u sattà kathyate . kasya cit tis­bhi÷ kalpante kasya cit Óatena api na prakalpante . #<sanmÃtre ca ­«idarÓanÃt># . sanmÃtre ca puna÷ ­«i÷ darÓayati matupam . yavamatÅbhi÷ adbhi÷ yÆpam prok«ati iti .

(P_5,2.94.5)  KA_II.394.7-15  Ro_IV.161-162     #<guïavacanebhya÷ matupa÷ luk># . guïavacanebhya÷ matupa÷ luk vaktavya÷ . Óukla÷ k­«ïa÷ iti . avyatirekÃt siddham . na guïa÷ guïinam vyabhicarati iti . #<avyatirekÃt siddham iti cet d­«Âa÷ vyatireka÷># . d­Óyate vyatireka÷ . tat yatha paÂasya Óukla÷ iti . #<tathà ca liÇgavacanasiddhi÷># . evam ca k­tvà liÇgavacanÃni siddhÃni bhavanti . Óuklam vastram . Óuklà ÓÃÂÅ . Óukla÷ kambala÷ . Óuklau kambalau . ÓuklÃ÷ kambalÃ÷ iti . yat asau dravyam Órita÷ bhavati guïa÷ tasya yat liÇgam vacanam ca tat guïasya api bhavati .

(P_5,2.95)  KA_II.394.17-22  Ro_IV.162-163     kimartham idam ucyate na tat asya asti asmin iti eva matup siddha÷ . #<rasÃdibhya÷ punarvacanam anyanirv­ttyartham># . rasÃdibhya÷ punarvacanam kriyate anye«Ãm matvarthÅyÃnÃm prati«edhÃrtham . matup eva yathà syÃt . ye anye matvarthÅyÃ÷ prÃpnuvanti te mà bhÆvan iti . na etat asti prayojanam . d­Óyante hi anye rasÃdibhya÷ matvarthÅyÃ÷ . rasika÷ naÂa÷ . urvaÓÅ vai rÆpiïÅ apsarasÃm . sparÓika÷ vÃyu÷ iti .

(P_5,2.96)  KA_II.395.2-4  Ro_IV.163     iha kasmÃt na bhavati : cikÅr«Ã asya asti , jihÅr«Ã asya asti iti . prÃïyaÇgÃt iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kasmÃt na bhavati : cikÅr«Ã asya asti , jihÅr«Ã asya asti iti . anabhidhÃnÃt .

(P_5,2.97)  KA_II.395.6-396.5  Ro_IV.163-165     sidhmÃdi«u yÃni akÃrÃntÃni tebhya÷ lacà mukte iniÂhanau prapnuta÷ iniÂhanau ca na i«yete . #<lac anyatarasyÃm iti samuccaya÷># . lac anyatarasyÃm iti samuccaya÷ ayam na vibhëà . lac ca matup ca . katham puna÷ etat j¤Ãyate lac anyatarasyÃm iti samuccaya÷ ayam na vibhëà iti . #<picchÃdibhya÷ tundÃdÅnÃm nÃnÃyogakaraïam j¤Ãpakam asamÃveÓasya># . yat ayam picchÃdibhya÷ tundÃdÅnÃm nÃnÃyogam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ samuccaya÷ ayam na vibhëà iti . yadi vibhëà syÃt nÃnÃyogakaraïam anarthakam syÃt . tundÃdÅni api picchÃdi«u eva paÂhet . na etat asti j¤Ãpakam . asti hi anyat nÃnÃyogakaraïe prayojanam . kim . tundÃdi«u yÃni anakÃrÃntÃni tebhya÷ iniÂhanau yathà syÃtÃm . yÃni tarhi akÃrÃntÃni te«Ãm pÃÂha÷ kimartha÷ . j¤ÃpakÃrtha÷ eva . apara÷ Ãha : picchÃdibhya÷ tundÃdÅnÃm nÃnÃyogakaraïam j¤Ãpakam asamÃveÓasya . yat ayam tundÃdibhya÷ picchÃdÅnÃm nÃnÃyogam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ samuccaya÷ ayam na vibhëà iti . yadi vibhëà syÃt nÃnÃyogakaraïam anarthakam syÃt . picchÃdÅni api tundÃdi«u eva paÂhet . na etat asti j¤Ãpakam . asti hi anyat nÃnÃyogakaraïe prayojanam . kim . picchÃdi«u yÃni anakÃrÃntÃni tebhya÷ iniÂhanau yathà syÃtÃm . yÃni tarhi akÃrÃntÃni te«Ãm pÃÂha÷ kimartha÷ . j¤ÃpakÃrtha÷ eva . #<vasya ca punarvacanam sarvavibhëÃrtham># . vasya khalu api punarvacanam kriyate sarvavibhëÃrtham . keÓÃt va÷ anyatarasyÃm iti . etat eva j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ samuccaya÷ ayam na vibhëà iti . dyudrubhyÃm nityÃrtham eke anyatarasyÃÇgrahaïam icchanti . katham . vibhëÃmadhye ayam yoga÷ kriyate . vibhëÃmadhye ye vidhaya÷ nityÃ÷ te bhavanti iti .

(P_5,2.100)  KA_II.396.7-13  Ro_IV.165     #<naprakaraïe dadrvÃ÷ hrasvatvam ca># . naprakaraïe dadrvÃ÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam hrasvatvam ca naprakaraïe dadrvÃ÷ hrasvatvam ca vaktavyam . dadruïa÷ . atyalpam idam ucyate . ÓÃkÅpalÃlÅdadrÆïÃm hrasvatvam ca iti vaktavyam . ÓÃkinam , palÃlinam , dadruïam . #<vi«vak iti uttarapadalopa÷ ca ak­tasandhe÷># . vi«vak iti upasaÇkhyÃnam kartavyam uttarapadalopa÷ ca ak­tasandhe÷ vaktavya÷ . vi«vak gatÃni asya vi«uïa÷ .

(P_5,2.101)  KA_II.396.15-16  Ro_IV.166     #<v­tte÷ ca># . v­tte÷ ca iti vaktavyam . vÃrttam .

(P_5,2.102-103.1)  KA_II.396.19-22  Ro_IV.166     kimartham tapa÷ÓabdÃt vin vidhÅyate na asantÃt iti eva siddham . t#<apasa÷ vinvacanam aïvidhÃnÃt># . tapasa÷ vinvacanam kriyate . tapa÷ÓabdÃt an vidhÅyate . sa÷ viÓe«avihita÷ sÃmÃnyvihitam vinam bÃdheta .

(P_5,2.102-103.2)  KA_II.397.1-3  Ro_IV.167     #<aïprakaraïe jyotsnÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># . aïprakaraïe jyotsnÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . jyautsna÷ . tÃmisra÷ . kauï¬ala÷ . kautapa÷ . vaipÃdika÷ .

(P_5,2.107.1)  KA_II.397.5-7  Ro_IV.167     ayam madhuÓabda÷ asti eva dravyapadÃrthaka÷ asti rasavÃcÅ . Ãta÷ ca rasavÃcÅ api . madhuni eva hi madhu idam madhuram iti prasajyate . tat ya÷ rasavÃcÅ tasya idam grahaïam . yadi hi dravyapadÃrthakasya grahaïam syÃt iha api prasajyeta . madhu asmin ghaÂe asti .

(P_5,2.107.2)  KA_II.397.8-10  Ro_IV.167-168     #<raprakaraïe khamukhku¤jebhya÷ upasaÇkhyÃnam># . khara÷ . mukhara÷ . ku¤jara÷ . nagÃt ca iti vaktavyam . nagaram .

(P_5,2.109)  KA_II.397.12-20  Ro_IV.168-169     #<vaprakaraïe maïihiraïyÃbhyÃm upasaÇkhyÃnam># . vaprakaraïe maïihiraïyÃbhyÃm upasaÇkhyÃnam vaktavyam . maïiva÷ . hiraïyava÷ . #<chandasi Åvanipau ca># . chandasi Åvanipau ca vaktavyau va÷ ca matup ca . rathÅ÷ abhÆt mudgalanÅ gavi«Âau . sumaÇgalÅ÷ iyam vadhu÷ . ­tavÃnam . maghavÃnam Åmahe . ut và ca udvatÅ ca . #<medhÃrathÃbhyÃm iraniracau># . medhÃrathÃbhyÃm iraniracau vaktavyau . medhira÷ . rathira÷ . apara÷ Ãha : vÃprakaraïe anyebhya÷ api d­Óyate iti vaktavyam . bimbÃvam . kurarÃvam i«ÂakÃvam .

(P_5,2.112)  KA_II.397.22-24  Ro_IV.169     #<valacprakaraïe anyebhya÷ api ¬rÓyate># . valacprakaraïe anyebhya÷ api ¬rÓyate iti vaktavyam . bhrÃt­vala÷ . putravala÷ . utsaÇgavala÷ .

(P_5,2.115)  KA_II.398.2-11  Ro_IV.169-170     #<iniÂhano÷ ekÃk«arÃt prati«edha÷># . iniÂhano÷ ekÃk«arÃt prati«edha÷ vaktavya÷ : svavÃn , khavÃn . atyalpam idam ucyate . ekÃk«arÃt k­ta÷ jÃte÷ saptamyÃm ca na tau sm­tau . ekÃk«arÃt : svavÃn , khavÃn . k­ta÷ : kÃrakavÃn , hÃrakavÃn . jÃte÷ : v­k«avÃn , plak«avÃn , vyÃghravÃn , siæhavÃn . saptamyÃm ca na tau . daï¬Ã÷ asyÃm ÓÃlÃyÃm santi iti . yadi k­ta÷ na iti ucyate kÃryÅ kÃryika÷ iti na sidhyati . tathà ca yadi jÃte÷ na iti ucyate tuï¬alÅ tuï¬alika÷ iti na sidhyati . evam tarhi na ayam samuccaya÷ k­ta÷ ca jÃte÷ ca iti . kim tarhi . jÃtiviÓe«aïam k­dgrahaïam : k­t yà jÃti÷ iti . katham kÃrakavÃn , hÃrakavÃn . anabhidhÃnÃt na bhavi«yati . yadi evam na artha÷ anena . katham svavÃn , v­k«avÃn , siæhavÃn , vyÃghravÃn daï¬Ã÷ asyÃm ÓÃlÃyÃm santi iti . anabhidhÃnÃt na bhavi«yati .

(P_5,2.116)  KA_II.398.13-17  Ro_IV.170     #<ÓikhÃdibhya÷ ini÷ vaktavya÷ ikan yavakhadÃdi«u># . kim prayojanam . niyamÃrtham . ini÷ eva ÓikhÃdibhya÷  ikan eva yavkhadÃdibhya÷ . #<ÓikhÃyavakhadÃdibhya÷ niyamasya avacanam nivartakatvÃt># . ÓikhÃyavakhadÃdibhya÷ niyamasya avacanam . kim kÃraïam . nivartakatvÃt . kim nivartakam . anabhidhÃnam .

(P_5,2.118)  KA_II.398.19-399.2  Ro_IV.170-171     nityagrahaïam kimartham . vibhëà mà bhÆt . na etat asti prayojanam . pÆrvasmin eva yoge vibhëÃgrahaïam niv­ttam . evam tarhi siddhe sati yat nityagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ prÃk etasmÃt yogÃt vibhëà iti anuvartate . atha ata÷ iti anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate ekagavika÷ na sidhyati . samÃsÃnte k­te bhavi«yati . evam api gauÓakaÂika÷ na sidhyati . atha niv­ttam iha api prÃpnoti . goviæÓati÷ asya asti iti . niv­ttam . kasmÃt na bhavati : goviæÓati÷ asya asti iti . anabhidhÃnÃt na bhavi«yati .

(P_5,2.120)  KA_II.399.4  Ro_IV.171     #<yapprakaraïe anyebhya÷ api d­Óyate># . yapprakaraïe anyebhya÷ api d­Óyate iti vaktavyam. himyÃ÷ parvatÃ÷ . guïyÃ÷ brÃhmaïÃ÷ .

(P_5,2.122)  KA_II.399.7-400.8  Ro_IV.171-172     #<chandovinprakaraïe a«Â­ÃmekhalÃdvayobhayarujÃh­dayÃnÃm dÅrgha÷ ca># . chandovinprakaraïe a«Â­ÃmekhalÃdvayobhayarujÃh­dayÃnÃm dÅrgha÷ ca iti vaktavyam . a«ÂrÃvÅ . mekhalÃvÅ . dvayÃvÅ . ubhayÃvÅ . rujÃvÅ . h­dayÃvÅ . marmaïa÷ ca iti vaktavyam . mamÃvÅ . #<sarvatra Ãmayasya># . sarvatra Ãmayasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . ÃmayÃvÅ . #<Ó­Çgav­ndÃbhyÃm Ãrakan># . Ó­Çgav­ndÃbhyÃm Ãrakan vaktavya÷ . Ó­ÇgÃraka÷ . v­dÃraka÷ . #<phalabarhÃbhyÃm inac># . phalabarhÃbhyÃm inac vaktavya÷ . phalina÷ . barhiïa÷ . #<h­dayÃt cÃlu÷ anyatarasyÃm># . h­dayÃt cÃlu÷ vaktavya÷ anyatarasyÃm . h­dayÃlu÷ . h­dayÅ . h­dayika÷ . h­dayavÃn . #<ÓÅto«ïat­prebhya÷ tat na sahate># . ÓÅto«ïat­prebhya÷ tat na sahate iti cÃlu÷ vaktavya÷ . ÓÅtÃlu÷ . u«ïÃlu÷ . t­prÃlu÷ . #<himÃt celu÷># . himÃt celu÷ vaktavya÷ tat na sahate iti etasmin arthe . himelu÷ . #<balÃt ca Æla÷># . balÃt ca Æla÷ vaktavya÷ tat na sahate iti etasmin arthe . balÆla÷ . #<vÃtÃt samÆhe ca># . vÃtÃt samÆhe ca tat na sahate iti etasmin arthe Æla÷ vaktavya÷ . vÃtÆla÷ . #<parvamarudbhyÃm tap># . parvamarudbhyÃm tap vaktavya÷ . parvata÷ . marutta÷ . #<dadÃtiv­ttam vÃ># . dadÃtiv­ttam và puna÷ etat bhavi«yati . marudbhi÷ datta÷ marutta÷ .

(P_5,2.125)  KA_II.400.10-11  Ro_IV.173     kutsite iti vaktavyam . ya÷ hi samyak bahu bhëate vÃgmÅ iti eva sa÷ bhavati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . nÃnÃyogakaraïasÃmarthyÃt na bhavi«yati .

(P_5,2.126)  KA_II.400.13-14  Ro_IV.173     iha kasmÃt na bhavati . svam asya asti iti . na e«a÷ do«a÷ . na ayam pratyayÃrtha÷ . kim tarhi prak­tiviÓe«aïam etat . svÃmin aiÓvarye nipÃtyate iti .

(P_5,2.129)  KA_II.400.16  Ro_IV.174     piÓÃcÃt ca iti vaktavyam . piÓÃcakÅ vaiÓravaïa÷ .

(P_5,2.135)  KA_II.400.18-401.10  Ro_IV.174-176     #<iniprakaraïe balÃt bÃhÆrupÆrvapadÃt upasaÇkhyÃnam># . iniprakaraïe balÃt bÃhÆrupÆrvapadÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam . bÃhubalÅ . ÆrubalÅ . #<sarvÃde÷ ca># . sarvÃde÷ ca ini÷ vaktavya÷ . sarvadhanÅ . sarvabÅjÅ . sarvakeÓÅ . #<arthÃt ca asannihite># . arthÃt ca asannihite ini÷ vaktavya÷ . arthÅ . asannihite iti kimartham . arthavÃn . #<tadantÃt ca># . tadantÃt ca iti vaktavyam . dhÃnyÃrthÅ . hiraïyÃrthÅ . kimartham tadantÃt iti ucyate na tadantavidhinà siddham . grahaïavatà prÃtipadikena tadantavidhi÷ prati«idhyate . evarm tarhi inantena saha samÃsa÷ bhavi«yati . dhÃnyena arthÅ dhÃnyÃrthÅ . sa÷ hi samÃsa÷ na prÃpnoti . yadi puna÷ ayam arthayate÷ ïini÷ syÃt . evam api kriyÃm eva kurvÃïe syÃt . tÆ«ïÅm api ÃsÅna÷ ya÷ tatsamarthÃni Ãcarati sa÷ abhiprÃyeïa gamyate arthyam anena iti . evam tarhi ayam arthaÓabda÷ asti eva dravyapadÃrthaka÷ . tat yathà arthavÃn ayam deÓa÷ iti ucyate yasmin gÃva÷ sasyÃni ca vartante . asti kriyÃpadÃrthaka÷ bhÃvasÃdhana÷ . arthanam artha÷ iti . tat ya÷ kriyÃpadÃrthaka÷ tasya idam grahaïam . evam ca k­tvà arthikapratyarthikau api siddhau bhavata÷ .

(P_5,3.1)  KA_II.402.2-13  Ro_IV.177-178     vibhaktitve kim prayojanam . #<vibhaktitve prayojanam itprati«edha÷># . idÃnÅm . na vibhaktau tusmÃ÷ iti itprati«edha÷ siddha÷ bhavati . yadi evam kima÷ at kva prepsyan dÅpyase kva ardhamÃsÃ÷ . atra api prÃpnoti . #<tau ca uktam># . kim uktam . vibhaktau tavargaprati«edha÷ ataddhite iti . #<idama÷ vibhaktisvara÷ ca># . idama÷ vibhaktisvara÷ ca prayojanam . ita÷ . iha . idama÷ t­tÅyÃdi÷ vibhakti÷ udÃttà bhavati iti e«a÷ svara÷ bhavati . #<tyadÃdividhaya÷ ca># . tyadÃdividhaya÷ ca prayojanam . yata÷ . yatra . vibhaktau iti tyadÃdividhaya÷ siddhÃ÷ bhavanti .

(P_5,3.2)  KA_II.402.15-20  Ro_IV.178     #<bahugrahaïe saÇkhyÃgrahaïam># . bahugrahaïe saÇkhyÃgrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . bahau . baho÷ iti . atha kimartham kima÷ upasaÇkhyÃnam kriyate na sarvanÃmna÷ iti eva siddham . #<dvyÃtiprati«edhÃt kima÷ upasaÇkhyÃnam># . dvyÃtiprati«edhÃt kima÷ upasaÇkhyÃnam kriyate . advyÃdibhya÷ iti prati«edhe prÃpte kima÷ upasaÇkhyÃnam kriyate .

(P_5,3.5.1)  KA_II.403.2-15  Ro_IV.178-179     kva ayam nakÃra÷ ÓrÆyate . na kva cit ÓrÆyate . lopa÷ asya bhavati nalopa÷ prÃtipadikÃntasya iti . yadi na kva cit ÓrÆyate kimartham uccÃryate . anekÃlÓit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ yathà syÃt . kriyamÃïe api nakÃre sarvÃdeÓa÷ na prÃpnoti . kim kÃraïam . nalope k­te ekÃltvÃt . idam iha sampradhÃryam . nalopa÷ kriyatÃm sarvÃdeÓa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt nalopa÷ . asiddha÷ nalopa÷ . tasya asiddhatvÃt sarvÃdeÓa÷ bhavati . parigaïite«u kÃrye«u nalopa÷ asiddha÷ na ca idam tatra parigaïyate . evam tarhi ÃnupÆrvyà siddham etat . na ak­te sarvÃdeÓe prÃtipadikasa¤j¤Ã prÃpnoti na ca ak­tÃyÃm prÃtipadikasa¤j¤ÃyÃm nalopa÷ prÃpnoti . tat ÃnupÆrvyà siddham . na etat asti prayojanam . ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti akÃrasya akÃravacane prayojanam na asti iti k­tvà antareïa nakÃram sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . asti anyat akÃrasya akÃravacane prayojanam . kim . ye anye akÃrÃdeÓÃ÷ prÃpnuvanti tadbÃdhanÃrtham . tat yathà ma÷ rÃji sama÷ kvau iti makÃrasya makÃravacanasÃmarthyÃt anusvÃrÃdaya÷ na bhavanti . tasmÃt nakÃra÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . kriyate nyÃse eva .praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam a a a iti . sa÷ anekÃlÓit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati .

(P_5,3.5.2)  KA_II.403.16-24  Ro_IV.180     #<etada÷ iti yogavibhÃga÷># . etada÷ iti yogavibhÃga÷ kartavya÷ . etada÷ eta it iti etau ÃdeÓau bhavata÷ tata÷ an . an ca bhavati etada÷ iti . kena vihitena thakÃre etada÷ ÃdeÓa÷ ucyate . #<etada÷ ca thama÷ upasaÇkhyÃnam># . etada÷ ca thama÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . etatprakÃram ittham . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . etat j¤Ãpayati bhavati atra thamu÷ iti yat ayam thakÃrÃdau ÃdeÓam ÓÃsti . kuta÷ nu khalu etajj¤ÃpakÃt atra thamu÷ bhavi«yati . na puna÷ ya÷ eva asau aviÓe«avihita÷ thakÃrÃdi÷ tasmin ÃdeÓa÷ syÃt . idamà thakÃrÃdim viÓe«ayi«yÃma÷ . idama÷ ya÷ thakÃrÃdi÷ iti .

(P_5,3.7, 10)  KA_II.404.3-23  Ro_IV.180-182     idam vicÃryate : ime tasilÃdaya÷ vibhaktyÃdeÓa÷ và syu÷ pare và iti . katham ca ÃdeÓa÷ syu÷ katham và pare . yadi pa¤camyÃ÷ saptamyÃ÷ iti «a«ÂhÅ tadà ÃdeÓÃ÷ . atha pa¤camÅ tata÷ pare . kuta÷ sandeha÷ . samÃna÷ nirdeÓa÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<tasilÃdaya÷ vibhaktyÃdeÓÃ÷ cet subluksvaraguïadÅrghaittvauttvasmÃyÃdividhiprati«edha÷># . tasilÃdaya÷ vibhaktyÃdeÓÃ÷ cet subluksvaraguïadÅrghaittvauttvasmÃyÃdividhiprati«edha÷ vaktavya÷ . subluk . tatastya÷ . yatastya÷ . tatratya÷ . yatratya÷ . supa÷ dhÃtuprÃtipadikayo÷ iti subluk prÃpnoti . subluk . svara . yadà . tadà . anudÃttau suppitau iti e«a÷ svara÷ prÃpnoti . svara . guïa . kasmÃt . kuta÷ . ghe÷ Çiti iti guïa÷ prÃpnoti . guïa . dÅrgha . tasmin . tarhi . ata÷ dÅrgha÷ ya¤i supi ca iti dÅrghatvam prÃpnoti . dÅrgha . ettva. te«u . tatra . bahuvacane jhali et iti ettvam prÃpnoti . ettva . auttva . kasmin . kutra . idudbhyÃm aut at ca ghe÷ iti auttvam prÃpnoti . auttva . smÃyÃdividhi÷ . tasmÃt . tata÷ . tasmin . tatra . ÇasiÇyo÷ smÃtsminau it smÃdaya÷ prÃpnuvanti . #<pa¤camÅnirdeÓÃt siddham># . santu pare . yadi pare samÃnaÓabdÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . tasmÃt tasyati . yasmÃt tasyati . pa¤camyantasya tase÷ tasil bhavati iti tasil prÃpnoti . #<anÃdeÓe svÃrthavij¤ÃnÃt samÃnaÓabdÃprati«edha÷># . anÃdeÓe svÃrthavij¤ÃnÃt samÃnaÓabdÃprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . tasil kasmÃt na bhavati . svÃrthavij¤ÃnÃt . pa¤camyantÃt parasya tase÷ svÃrthe vartamÃnasya tasilà bhavitavyam . na ca atra pa¤camyantÃt para÷ tasi÷ svÃrthe vartate .

(P_5,3.8)  KA_II.405.2-8  Ro_IV.182-183     kimartham tase÷ tasil ucyate . #<tase÷ tasilvacanam svarÃrtham># . tase÷ tasilvacanam kriyate svarÃrtham . liti pratyayÃt pÆrvam udÃttam bhavati iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . nanu ca ayam tasil tasim bÃdhi«yate . na sidhyati . paratvÃt tasi÷ prÃpnoti . tasila÷ avakÃÓa÷ . tata÷ hÅyate . tata÷ avarohati . tase÷ avakÃÓa÷ . grÃmata÷ Ãgacchati . nagarata÷ Ãgacchati . iha ubhayam prÃpnoti . tata÷ Ãgacchati . yata÷ Ãgacchati . paratvÃt tasi÷ prÃpnoti . tasmÃt su«thu ucyate tase÷ tasilvacanam svarÃrtham iti .

(P_5,3.9)  KA_II.405.10-12  Ro_IV.183     paryabhibhyÃm ca iti yat ucyate tat sarvobhayÃrthe dra«Âavyam . yÃvat sarvata÷ tÃvat parita÷ . yÃvat ubhayata÷ tÃvat abhita÷ .

(P_5,3.14)  KA_II.405.14-22  Ro_IV.183     iha kasmÃt na bhavati . sa÷ . tau . te . bhavadÃdibhi÷ yoge iti vaktavyam . ke puna÷ bhavadÃdaya÷ . bhavÃn . dÅrghÃyu÷ . devÃnÃmpriya÷ . Ãyu«mÃn iti . sa÷ bhavÃn . tatra bhavÃn . tata÷ bhavÃn . tam bhavantam . tatra bhavantam . tata÷ bhavantam . tena bhavatà . tatra bhavatà tata÷ bhavatà . tasmai bhavate . tatra bhavate . tata÷ bhavate . tasmÃt bhavata÷ . tatra bhavata÷ . tata÷ bhavata÷ . tasmin bhavati . tatra bhavati . tata÷ bhavati . sa÷ dÅrghÃyu÷ . tatra dÅrghÃyu÷ . tata÷ dÅrghÃyu÷ . tam dÅrghÃyu«am . tatra dÅrghÃyu«am . tata÷ dÅrghÃyu«am . sa÷ devÃnÃmpriya÷ . tatra devÃnÃmpriya÷ . tata÷ devÃnÃmpriya÷ . tam devÃnÃmpriyam . tatra devÃnÃmpriyam . tata÷ devÃnÃmpriyam . sa÷ Ãyu«mÃn . tatra Ãyu«mÃn . tata÷ Ãyu«mÃn . tam Ãyu«mantam . tatra Ãyu«mantam . tata÷ Ãyu«mantam . 

(P_5,3.17)  KA_II.406.2-3  Ro_IV.184     adhunà iti kim nipÃtyate . idama÷ aÓbhÃva÷ dhunà ca pratyaya÷ idama÷ và lopa÷ adhunà ca pratyaya÷ . asmin kÃle adhuna .

(P_5,3.18)  KA_II.406.5-10  Ro_IV.184     idÃnÅm . idama÷ t­tÅyÃdivibhakti÷ udÃttà bhavati iti e«a÷ svara÷ prÃpnoti . #<dÃnÅm iti nipÃtanÃt svarasiddhi÷># . dÃnÅm iti nipÃtanÃt svarasiddhi÷ bhavi«yati . ÃdyudÃttanipÃtanam kari«yate . sa÷ nipÃtanasvara÷ vibhaktisvarasya bÃdhaka÷ bhavi«yati . #<uktam vÃ># . kim uktam . Ãdau siddham iti .

(P_5,3.19)  KA_II.406.12-14  Ro_IV.184     #<tada÷ dÃvacanam anarthakam vihitatvÃt># . tada÷ dÃvacanam anarthakam . kim kÃraïam . vihitatvÃt . vihita÷ atra pratyaya÷ sarvaikÃnyakiæyattada÷ kÃle dà iti .

(P_5,3.20)  KA_II.406.16-18  Ro_IV.184     #<tayo÷ iti prÃtipadikanirdeÓa÷># . tayo÷ iti prÃtipadikanirdeÓa÷ dra«Âavya÷ . dve«yam vijÃnÅyÃt :yogayo÷ và pratyayayo÷ và iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«Âe : tayo÷ iti prÃtipadikanirdeÓa÷ iti .

(P_5,3.22)  KA_II.407.2-408.2  Ro_IV.185-186     sadya÷ iti kim nipÃtyate . #<samÃnasya sabhÃva÷ dya÷ ca ahani># . samÃnasya sabhÃva÷ nipÃtyate dya÷ ca pratyaya÷ ahani abhidheye . samÃne ahani sadya÷ . parut parÃri iti kim nipÃtyate . #<pÆrvapÆrvatayo÷ parabhÃva÷ udÃrÅ ca saævatsare># . pÆrvapÆrvatayo÷ parabhÃva÷ nipÃtyate udÃrÅ ca pratyayau saævatsare abhidheye . pÆrvasmin saævatsare parut . pÆrvatare saævatsare parÃri . ai«ama÷ iti kim nipÃtyate . #<idama÷ samasaï># . idama÷ samasaï pratyaya÷ nipÃtyate saævatsare abhidheye . asmin saævatsare ai«ama÷ . paredyavi iti kim nipÃtyate . #<parasmÃt edyavi ahani># . parasmÃt edyavi pratyaya÷ nipÃtyate ahani abhidheye . parasmin ahani paredyavi . adya iti kim nipÃtyate . #<idama÷ aÓbhÃva÷ dya÷ ca># . idama÷ aÓbhÃva÷ nipÃtyate dya÷ ca pratyaya÷ ahani abhidheye . asmin ahani adya . pÆrvedyu÷ anyedyu÷ anyataredyu÷ itaredyu÷ aparedyu÷ adharedyu÷ ubhayedyu÷ uttaredyu÷ iti kim nipÃtyate . pÆrvÃnyÃnyatarerÃparÃdharobhayottarebhya÷ edyusuc . pÆrvÃnyÃnyatarerÃparÃdharobhayottarebhya÷ edyusuc pratyaya÷ nipÃtyate ahani abhidheye . pÆrvasmin ahani pÆrvedyu÷ . anyasmin ahani anyedyu÷ . anyatarasmin ahani anyataredyu÷ . itarasmin ahani itaredyu÷ . aparasmin ahani aparedyu÷ . adharasmin ahani adharedyu÷ . ubhayo÷ ahno÷ ubhayedyu÷ . uttarasmin ahani uttaredyu÷ . #<dyu÷ ca ubhayÃt >#. ubhayaÓabdÃt dyu÷ ca vaktavya÷ . tasmÃt manu«yebhya÷ ubhayadyu÷ .

(P_5,3.27)  KA_II.408.5  Ro_IV.187     iha kasmÃt na bhavati . pÆrvasmin deÓe vasati iti . na e«a÷ deÓa÷ . deÓaviÓe«aïam etat .

(P_5,3.28)  KA_II.408.7-22  Ro_IV.188-190     kimartham atasuc kriyate na tasuc eva kriyate . tatra ayam api artha÷ . svarÃrtha÷ cakÃra÷ na kartavya÷ bhavati . pratyayasvareïa eva siddham . kà rÆpasiddhi÷ : dak«iïata÷ grÃmasya . uttarata÷ grÃmasya . dak«iïottaraÓabdau akÃrÃntau . tasuÓabda÷ pratyaya÷ . bhavet siddham yadà akÃrÃntau . yatu tu khalu ÃkÃrÃntau tadà na sidhyati . tadà api siddham . katham . puævadbhÃvena . katham puævadbhÃva÷ . tasilÃdi«u à k­tvasuca÷ iti . na sidhyati . bhëitapuæskasya puævadbhÃva÷ na ca etau bhëitapuæskau . nanu ca bho dak«iïaÓabda÷ uttaraÓabda÷ ca puæsi bhëyete . samÃnÃyÃm Ãk­tau yat bhëitapuæskam iti ucyate Ãk­tyantare ca etau bhëitapuæskau . dak«iïà uttarà iti dikÓabdau . dak«iïa÷ uttara÷ iti vyavasthÃÓabdau . yadi puna÷ dikÓabdÃ÷ api vyavasthÃÓabdÃ÷ syu÷ . katham yÃni digapadi«ÂÃni kÃryÃïi . diÓa÷ yadà vyavasthÃm vak«yanti . yadi tari ya÷ ya÷ diÓi vartate sa÷ sa÷ dikÓabda÷ ramaïÅyÃdi«u atiprasaÇga÷ bhavati . ramaïÅyà dik Óobhanà dik iti . atha matam etat diÓi d­«Âa÷ digd­«Âa÷ digd­«Âa÷ Óabda÷ dikÓabda÷ diÓam ya÷ na vyabhicarati iti ramaïÅyÃdi«u atiprasaÇga÷ na bhavati . puævadbhÃva÷ tu prÃpnoti . evam tarhi sarvanÃmna÷ v­ttimÃtre puævadbhÃva÷ vaktavya÷ dak«iïottarapÆrvÃïÃm iti evamartham . viÓe«aïÃrtham tarhi . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . «a«ÂhÅ atasarthapratyayena iti . «a«ÂhÅ tasarthapratyayene iti ucyamÃne iha api syÃt . tata÷ grÃmÃt . yata÷ grÃmÃt iti .

(P_5,3.31)  KA_II.409.2-4  Ro_IV.191     upari upari«ÂÃt iti kim nipÃtyate . #<Ærdhvasya upabhÃva÷ rili«ÂÃtilau ca># . Ærdhvasya upabhÃva÷ rili«ÂÃtilau ca pratyayau nipÃtyete . upari upari«tÃt .

(P_5,3.32)  KA_II.409.6-16  Ro_IV.191     paÓcÃt iti kim nipÃtyate . #<aparasya paÓcabhÃva÷ Ãti÷ ca pratayaya÷># . aparasya paÓcabhÃva÷ nipÃtyate Ãti÷ ca pratayaya÷ . paÓcÃt . #<dikpÆrvapadasya ca># . dikpÆrvapadasya ca aparasya paÓcabhÃva÷ vaktavya÷ Ãti÷ ca pratayaya÷ . dak«iïapaÓcÃt . uttarapaÓcÃt . #<ardhottarapadasya ca samÃse># . ardhottarapadasya ca samÃse aparasya paÓcabhÃva÷ vaktavya÷ . dak«iïapaÓcÃrdha÷ . uttarapaÓcÃrdha÷ . #<ardhe ca># . ardhe ca parata÷ aparasya paÓcabhÃva÷ vaktavya÷ . paÓcÃrdha÷ .

(P_5,3.35)  KA_II.409.18-20  Ro_IV.191     #<apa¤camyÃ÷ iti prÃk asa÷># . apa¤camyÃ÷ iti yat ucyate prÃk asa÷ tat dra«Âavyam . dve«yam vijÃnÅyÃt : aviÓe«eïa uttaram apa¤camyÃ÷ iti . tat ÃcÃrya÷ suh­t bhÆtvà anvÃca«Âe : apa¤camyÃ÷ iti prÃk asa÷ iti .

(P_5,3.36)  KA_II.410.2-5  Ro_IV.191     kimartha÷ cakÃra÷ . svarÃrtha÷ . cita÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti antodÃttatvam yathà syÃt . na etat asti prayojanam . ekÃc ayam . tatra na artha÷ svarÃrthena cakÃreïa anubandhena . pratyayasvareïa eva siddham . viÓe«aïÃrtha÷ tarhi . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . anyÃrÃditarartedikÓabdäcÆÆttarapadÃjÃhiyukte .

(P_5,3.42)  KA_II.410.7-15  Ro_IV.192-193     vidhÃrthe iti ucyate . ka÷ vidhÃrtha÷ nÃma . vidhÃyÃ÷ artha÷ vidhÃrtha÷ . yadi evam ekà govidhà . ekà hastividhà . atra api prÃpnoti . evam tarhi #<dhÃvidhÃnam dhÃtvarthap­thagbhÃve># . dhÃvidhÃnam dhÃtvarthap­thagbhÃve iti vaktavyam . ka÷ puna÷ dhÃtvarthap­thagbhÃva÷ . kim yat tat devadatta÷ kaæsapÃtryÃm pÃïinà odanam bhuÇkte iti . na iti Ãha . kÃrakap­thaktvam etat . yat tarhi tat kÃlye bhuÇke sÃyam bhuÇkte iti . na iti Ãha . kÃlap­thaktvam etat . yat tarhi ÓÅtam bhuÇkte u«ïam bhuÇkte iti . na iti Ãha . guïap­thaktvam etat . ka÷ tarhi dhÃtvarthap­thagbhÃva÷ . kÃrakÃïÃm prav­ttiviÓe«a÷ kriyà . yadi evam kriyÃprakÃre ayam bhavati . vidhayuktagatÃ÷ ca prakÃre bhavanti . evaævidham . evaæyuktam . evaÇgatam . evamprakÃram iti .

(P_5,3.44)  KA_II.410.17-20  Ro_IV.194     #<sahabhÃve dhyamu¤># . sahabhÃve dhyamu¤ vaktavya÷ . eikadhyam rÃÓim kuru . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ . adhikaraïavicÃle iti ucyate na ca sa÷ eva adhikaraïavicÃla÷ yat ekam anekam kriyate . yat api anekam ekam kriyate sa÷ api adhikaraïavicÃla÷ .

(P_5,3.45)  KA_II.411.2-3  Ro_IV.194-195     #<dhamu¤antÃt svÃrthe ¬adarÓanam># . dhamu¤antÃt svÃrthe ¬a÷ d­Óyate sa÷ ca vidheya÷ . pathi dvaidhÃni . saæÓaye dvaidhÃni .

(P_5,3.47)  KA_II.411.5-10  Ro_IV.195     #<pÃÓapi kutsitagrahaïam># . pÃÓapi kutsitagrahaïam kartavyam . vaiyÃkaraïapÃÓa÷ . yÃj¤ikapÃÓa÷ . ya÷ hi yÃpayitavya÷ yÃpya÷ tatra mà bhÆt iti . atha vaiyÃkaraïa÷ ÓarÅreïa k­Óa÷ vyÃkaraïena ca Óobhana÷ kartavya÷ vaiyÃkaraïapÃÓa÷ iti . na kartavya÷ . katham . yasya bhÃvÃt dravye ÓabdaniveÓa÷ tadabhidhÃne tadguïe vaktavye pratyayena bhavitavyam . na ca kÃrÓyasya bhÃvÃt dravye vaiyÃkaraïaÓabda÷ .

(P_5,3.48)  KA_II.411.12-15  Ro_IV.195     pÆraïagrahaïam Óakyam akartum . na hi apÆraïa÷ tÅyaÓabda÷ asti yatra do«a÷ syÃt . nanu ca ayam asti mukhatÅya÷ pÃrÓvatÅya÷ iti . arthavadgrahaïe na anarthakasya iti evam asya na bhavi«yati . uttarÃrtham tarhi pÆraïagrahaïam kartavyam . prÃk ekÃdaÓabhya÷ acchandasi iti pÆraïÃt yathà syÃt .

(P_5,3.52)  KA_II.411.17-412.10  Ro_IV.19196-197     #<ekÃt Ãkinici dvibahvarthe pratyayavidhÃnam># . ekÃt Ãkinici dvibahvarthe pratyaya÷ vidheya÷ . ekÃkinau . ekÃkina÷ iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . ekaÓabda÷ ayam saÇkhyÃpadam saÇkhyÃyÃ÷ ca saÇkhyeyam artha÷ . #<siddham tu saÇkhyÃdeÓavacanÃt># . siddham etat . katham .  dvibahvarthÃyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ ekaÓabda÷ ÃdeÓa÷ vaktavya÷ . #<asahÃyasya vÃ># . asahÃyasya và ekaÓabda÷ ÃdeÓa÷ vaktavya÷ . asahÃya÷ ekÃkÅ . asahÃyau ekÃkinau . asahÃyÃ÷ ekÃkina÷ . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam ekÃt Ãkinici dvibahvarthe pratyayavidhÃnam iti . na e«a÷ do«a÷ . ayam ekaÓabda÷ asti eva saÇkhyÃpadam . tat yathà eka÷ dvau bahava÷ iti . asti anyÃrthe vartate . tat yathà sadhamÃda÷ dyumna÷ ekÃ÷ tÃ÷ . anyÃ÷ iti artha÷ . asti asahÃyavÃcÅ . tat yathà . ekÃgnaya÷ . ekahalÃni . ekÃkibhi÷ k«udrakai÷ jitam iti . tat ya÷ asahÃyavÃcÅ tasya e«a÷ prayoga÷ .

(P_5,3.55.1)  KA_II.413.2-414.14  Ro_IV.197-205     atiÓÃyane iti ucyate . kim idam atiÓÃyane iti . deÓyÃ÷ sÆtranibandhÃ÷ kriyante . yÃvat brÆyÃt prakar«e atiÓaye iti tÃvat atiÓÃyane iti . kasya puna÷ prakar«e pratyaya÷ utpadyate . ÇyÃpprÃtipadikÃt iti vartate . ÇyÃpprÃtipadikasya prakar«e . ÇyÃpprÃtipadikam vai Óabda÷ na ca Óabdasya prakar«Ãpakar«au sta÷ . Óabde asambhavÃt arthe kÃryam vij¤Ãsyate . ka÷ puna÷ ÇyÃpprÃtipadikÃrtha÷ . dravyam . na vai dravyasaya prakar«e i«yate . evam tarhi guïa÷ . evam api guïagrahaïam kartavyam . dravyam api ÇyÃpprÃtipadikÃrtha÷ guïa÷ api . tatra kuta÷ etat guïasya prakar«e bhavi«yati na puna÷ dravyasya prakar«e iti . kriyamÃïe ca api guïagrahaïe samÃnaguïagrahaïam kartavyam ÓuklÃt k­«ïe mà bhÆt iti . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : adhvaryu÷ vai ÓreyÃn . pÃpÅyÃn pratiprasthÃtà . andhÃnÃm kÃïatama÷ iti . samÃnaguïe e«Ã spardhà bhavati . adhvaryu÷ vai ÓreyÃn anyebhya÷ praÓasyebhya÷ . pÃpÅyÃn pratiprasthÃtà anyebhya÷ pÃpebhya÷ . andhÃnÃm kÃïatama÷ iti kaïi÷ ayam sauk«mye vartate . sarve ime kim cit paÓyanti . ayam e«Ãm kÃïatama÷ iti . adÆraviprakar«e iti vaktavyam . iha mà bhÆt . mahÃn sar«apa÷ . mahÃn himavÃn iti . jÃte÷ na iti vaktavyam . iha mà bhÆt : v­k«a÷ ayam plak«a÷ ayam iti . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : gotara÷ . gotarà . aÓvatara÷ iti . na e«a÷ jÃte÷ prakar«a÷ . kasya tarhi . guïasya . gau÷ ayam ÓakaÂam vahati . gotarar÷ ayam ya÷ ÓakaÂam vahati sÅram ca . gau÷ iyam yà samÃm samÃm vijÃyate . gotarà iyam yà samÃm samÃm vijÃyate strÅvatsà ca . aÓva÷ ayam ya÷ catvÃri yojanÃni gacchati . aÓvatara÷ ayam ya÷ a«Âau yojanÃni gacchati . tathà tiÇa÷ ca iti atra kriyÃgrahaïam kartavyam sÃdhanaprakar«e mà bhÆt . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate guïagrahaïam kartavyam iti . na kartavyam . yasya prakar«a÷ asti tasya prakar«e bhavi«yati . guïasya ca eva prakar«a÷ na dravyasya . katham j¤Ãyate . evam hi d­Óyate loke . iha samÃne ÃyÃme vistÃre paÂasya anya÷ argha÷ bhavati kÃÓikasya anya÷ mÃthurasya . guïÃntaram khalu api Óilpina÷ utpÃdayamÃnÃ÷ dravyÃntareïa prak«Ãlayanti . anyena Óuddham dhautakam kurvanti anyena ÓaiphÃlikam anyena mÃdhyamikam . yat api ucyate kriyamÃïe ca api guïagrahaïe samÃnaguïagrahaïam kartavyam ÓuklÃt k­«ïe mà bhÆt iti .  na kartavyam . samÃnaguïe eva spardhà bhavati . nahi ìhyÃbhirÆpau spardhete . vÃcakena khalu api utpattavyam na ca ÓuklÃt k­«ïe pratyaya÷ utpadyamÃna÷ vÃcaka÷ syÃt . yat api ucyate adÆraviprakar«e iti vaktavyam iti . na vaktavyam . adÆraviprakar«e eva spardhà bhavati . na hi ni«kadhana÷ Óatani«kadhanena spardhate . yat api ucyate jÃte÷ na iti vaktavyam iti . na vaktavyam . jananena yà prÃpyate sà jÃti÷ na ca etasya arthasya prakar«Ãpakar«au sta÷ . yat api ucyate tiÇa÷ ca iti atra kriyÃgrahaïam kartavyam sÃdhanaprakar«e mà bhÆt iti . na kartavyam . sÃdhanam vai dravyam na ca dravyasya prakar«Ãpakar«au sta÷ . kim puna÷ ekam Óauklyam Ãhosvit nÃnà . kim ca ata÷ . yadi ekam prakar«a÷ na upapadyate . na hi tena eva tasya prakar«a÷ bhavati . atha nÃnà samÃnaguïagrahaïam kartavyam ÓuklÃt k­«ïe mà bhÆt iti . asti ekam Óauklyam tat tu viÓe«avat . kiÇk­ta÷ viÓe«a÷ . alpatvamahattvak­ta÷ . atha và puna÷ astu ekam nirviÓe«am ca . nanu ca uktam prakar«a÷ na upapadyate . na hi tena eva tasya prakar«a÷ bhavati iti . guïÃntareïa pracchÃdÃt prakar«a÷ bhavi«yati . atha và puna÷ astu nÃnà . nanu ca uktam samÃnaguïagrahaïam kartavyam ÓuklÃt k­«ïe mà bhÆt iti . na kartavyam . samÃnaguïe eva spardhà bhavati . nahi ìhyÃbhirÆpau spardhete . vÃcakena khalu api utpattavyam na ca ÓuklÃt k­«ïe pratyaya÷ utpadyamÃna÷ vÃcaka÷ syÃt .

(P_5,3.55.2)  KA_II.414.15-415.17  Ro_IV.205-209     kimantÃt puna÷ utpattyà bhavitavyam . dvitÅyÃntÃt atiÓayyamÃnÃt . Óuklam atiÓete Óuklatara÷ . k­«ïam atiÓete k­«ïatara÷ . yadi dvitÅyÃntÃt atiÓayyamÃnÃt kÃla÷ atiÓete kÃlÅm kÃlitara÷ iti prÃpnoti kÃlatara÷ iti ca i«yate . tathà kÃlÅ atiÓete kÃlam kÃlatara÷ iti prÃpnoti kÃlitarà iti ca i«yate . tathà gÃrgya÷ atiÓete gargÃn gargatara÷ iti prÃpnoti gÃrgyatara÷ iti ca i«yate . tathà gargÃ÷ atiÓerate gÃrgyam gÃrgyatarÃ÷ iti prÃpnoti gargatarÃ÷ iti ca i«yate . evam tarhi prathamÃntÃt svÃrthika÷ bhavi«yati . kÃla÷ atiÓete kÃlatara÷ . kÃlÅ atiÓete kÃlitarà . gÃrgya÷ atiÓete gÃrgyatara÷ . gargÃ÷ atiÓerate gargatarÃ÷ . yadi prathamÃntÃt svÃrthika÷ kumÃritarà kiÓoritarà avyatiriktam vaya÷ iti k­tvà vayasi prathame iti ÇÅp prÃpnoti . tarapà uktatvÃt strÅpratyaya÷ na bhavi«yati . ÂÃp api tarhi na prÃpnoti . ukte api hi bhavanti ete ÂÃbÃdaya÷ . uktam etat svÃrthikÃ÷ ÂÃbÃdaya÷ iti . ÇÅp api tarhi prÃpnoti . evam tarhi guïa÷ abhidhÅyate . evam api liÇgavacanÃni na sidhyanti . Óuklataram . Óuklatarà . Óuklatara÷ . Óuklatarau . ÓuklatarÃ÷ iti . ÃÓrayata÷ liÇgavacanÃni bhavi«yanti . guïavacanÃnÃm hi ÓabdÃnÃm ÃÓrayata  liÇgavacanÃni bhavanti . Óuklam vastram , Óuklà ÓÃÂÅ Óukla÷ kambala÷ , Óuklau kambalau ÓuklÃ÷ kambalÃ÷ iti . yat asau dravyam Órita÷ bhavati guïa÷ tasya yat liÇgam vacanam ca tat gu asya api bhavi«yati . atha và kriyà abhidhÅyate . evam api liÇgavacanÃni na sidhyanti . ÃÓrayata÷ liÇgavacanÃni bhavi«yanti . evam api dvivacanam prÃpnoti . ya÷ ca atiÓete ya÷ ca atiÓayyate ubhau tau tasya ÃÓrayau bhavata÷ . na e«a÷ do«a÷ . katham . Óeti÷ akarmaka÷ . akarmakÃ÷ api dhÃtava÷ sopasargÃ÷ sakarmakÃ÷ bhavanti . karmÃpadi«ÂÃ÷ vidhaya÷ karmasthabhÃvakÃnÃm karmasthakriyÃïam và bhavanti kart­sthabhÃvaka÷ ca Óeti÷ . atha yadi eva dvitÅyÃntÃt utpatti÷ prathamÃntÃt và svÃrthika÷ atha api guïa÷ abhidhÅyate atha api kriyà kim gatam etat iyatà sÆtreïa Ãhosvit anyatarasmin pak«e bhÆya÷ sÆtram kartavyam . gatam iti Ãha . katham . yadà tÃvat dvitÅyÃntÃt utpatti÷ prathamÃntÃt và svÃrthika÷ tadà k­tyalyuÂa÷ bahulam iti evam atra lyu bhavi«yati . yadà guïa÷ abhidhÅyate tadà nyÃyasiddham eva . yadà lapi kriyà tadà api nyÃyasiddham eva . atha và atiÓÃyayati iti atiÓÃyanam . ka÷ prayojyÃrtha÷ . guïÃ÷ guïinam prayojayanti guïÅ và guïÃn prayojayati . ka÷ puna÷ iha Óetyartha÷ . iha ya÷ yatra bhavati Óete asau tatra . guïÃ÷ ca guïini Óerate . #<Óetyartha÷ kÃritÃrtha÷ và nirdeÓa÷ ayam samÅk«ita÷ . Óetyarthe na asti vaktavyam . kÃritÃrthe bravÅmi te . guïÅ và guïasaæyogÃt guïa÷ và guïinà yadi abhivyajyeta saæyogÃt kÃritÃrtha÷ bhavi«yati># .

(P_5,3.55.3)  KA_II.415.18-416.15  Ro_IV.209-211     iha asya api sÆk«mÃïi vastrÃïi asya api sÆk«mÃïi vastrÃïi iti paratvÃt ÃtiÓÃyika÷ prÃpnoti . #<atiÓÃyane bahuvrÅhau uktam># . kim uktam . pÆrvpadÃtiÓaye ÃtiÓÃyikÃt bahuvrÅhi÷ sÆk«mavastratarÃdyartha÷ . uttarapadÃtiÓaye ÃtiÓÃyika÷ bahuvrÅhe÷ bahvìhyatarÃdyartha÷ iti . iha trÅïi ÓuklÃni vastrÃïi prakar«Ãpakar«ayuktÃni . tatra pÆrvam apek«ya uttare dve tarabante . tatra dvayo÷ tarabantayo÷ ekasmÃt prakar«ayuktÃt ÓuklataraÓabdÃt utpatti÷ prÃpnoti ÓuklaÓabdÃt eva ca i«yate .  #<Óuklatarasya ÓuklabhÃvÃt prak­te÷ pratyayavij¤Ãnam># . ÓuklataraÓabde ÓuklaÓabda÷ asti . tasmÃt utpatti÷ bhavi«yati . na etat vivadÃmahe ÓuklataraÓabde ÓuklaÓabda÷ asti na asti iti . kim tarhi . ÓuklataraÓabda÷ api asti . tata÷ utpatti÷ prÃpnoti . #<tadantÃt ca svÃrthe chandasi darÓanam Óre«ÂhamÃya iti># . tadantÃt ÃtiÓÃyikÃntÃt ca svÃrthe chandasi ÃtiÓÃyika÷ d­Óyate . devo va÷ savita prarpayatu Óre«ÂhamÃya karmaïe . evam tarhi madhyamÃt ÓuklaÓabdÃt pÆrvaparÃpek«Ãt utpatti÷ vaktavyà . madhyama÷ ca ÓuklaÓabda÷ pÆrvam apek«ya prak­«Âa÷ param apek«ya nyÆna÷ na ca nyÆna÷ pravartate . atha và utpadyatÃm . luk bhavi«yati . vÃcakena khalu api utpattavyam na ca ÓuklataraÓabdÃt utpadyamÃna÷ vÃcaka÷ syÃt . na khalu api bahÆnÃm prakar«e tarapà bhavitavyam . kena tarhi . tamapà . #<pÆrveïa spardhamÃna÷ ayam labhate sita÷ . parasmin nyÆnatÃm eti na ca nyÆna÷ pravartate . apek«ya madhyama÷ pÆrvam Ãdhikyam labhate sita÷ . parasmin nyÆnatÃm eti yathà amÃtya÷ sthite n­pe . astu và api tara÷ tasmÃt . na apaÓabda÷ bhavi«yati . vÃcaka÷ cet prayoktavya÷ vÃcaka÷ cet prayujyatÃm># .

(P_5,3.57)  KA_II.416.17-417.7  Ro_IV.212-215     dvivacane iti ucyate . tatra idam na sidhyati . danto«Âhasya dantÃ÷ snigdhatarÃ÷ . pÃïipÃdasya pÃdau sukumÃratarau . asmÃkam ca devadattasya ca devadatta÷ abhirÆpatara÷ iti . yadi puna÷ dvyarthopapade iti ucyeta . tatra ayam api artha÷ . vibhajyopapadagrahaïam na kartavyam . iha api ÓaÇkÃÓyakebhya÷ pÃÂaliputrakÃ÷ abhirÆpatarÃ÷ iti dvyarthopapade iti eva siddham . na eva¤jÃtÅyakà dvyarthatà Óakyà vij¤Ãtum . iha api prasjyeta . ÓaÇkÃÓyakÃnÃm pÃÂaliputrakÃïÃm ca pÃÂaliputrakÃ÷ abhirÆpatamÃ÷ iti . avaÓyam khalu api vibhajyopapadagrahaïam kartavyam ya÷ hi bahÆnÃm vibhÃga÷ tadartham . ÓaÇkÃÓyakebhya÷ ca pÃÂaliputrakebhya÷ ca mÃthurÃ÷ abhirÆpatarÃ÷ iti . tat tarhi dvyarthopapade iti vaktavyam . na vaktavyam . na idam pÃribhëikasya dvivacanasya grahaïam . kim tarhi anvarthagrahaïam . ucyate vacanam . dvayo÷ arthayo÷ vacanam dvivacanam iti . evam api #<tarabÅyasuno÷ ekadravyasya utkar«Ãpakar«ayo÷ upasaÇkhyÃnam># . tarabÅyasuno÷ ekadravyasya utkar«Ãpakar«ayo÷ upasaÇkhyÃnam vaktavyam . parut bhavÃn paÂu÷ ÃsÅt . paÂutara÷ ca ai«ama÷ iti . #<siddham tu guïapradhÃnatvÃt># . siddham etat . katham . guïapradhÃnatvÃt . guïapradhÃna÷ ayam nirdeÓa÷ kriyate . guïÃntarayogÃt ca anyatvam bhavati . tat yathà tam eva guïÃntarayuktam vaktÃra÷ bhavanti anya÷ bhavÃn saæv­tta÷ iti .

(P_5,3.58)  KA_II.417.9-12  Ro_IV.215     evakÃra÷ kimartha÷ . niyamÃrtha÷ . na etat asti prayojanam . siddhe vidhi÷ ÃrabhyamÃïa÷ antareïa evakÃram niyamÃrtha÷ bhavi«yati . i«Âata÷ avadhÃraïÃrtha÷ tarhi . yathà evam vij¤Ãyeta . ajÃdÅ guïavacanÃt eva iti . mà evam vij¤Ãyi . ajÃdÅ eva guïavacanÃt iti . kim ca syÃt na vya¤janÃdÅ guïavacanÃt syÃtÃm .

(P_5,3.60)  KA_II.417.14-418.4  Ro_IV.215-217     idam ayuktam vartate . kim atra ayuktam . ajÃdÅ guïavacanÃt eva iti uktvà aguïavacanÃnÃm api ajÃdyo÷ ÃdeÓÃ÷ ucyante . na e«a÷ do«a÷ . etat eva j¤Ãpayati bhavata÷ etebhya÷ aguïavacanebhya÷ api ajÃdÅ iti yat ayam ajÃdyo÷ parata÷ ÃdeÓÃn ÓÃsti . evam api tayo÷ iti vaktavyam syÃt . tayo÷ parata÷ iti . yadi puna÷ ayam vidhi÷ vij¤Ãyeta . na evam Óakyam . vya¤janÃdÅ hi na syÃtÃm upÃdhÅnÃm ca saÇkara÷ syÃt punarvidhÃnÃt ajÃdyo÷ . nanu ca ete viÓe«Ã÷ anuvarteran . yadi api ete anuvarteran vya¤janÃdÅ tarhi na syÃtÃm . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavata÷ etebhya÷ aguïavacanebhya÷ api ajÃdÅ iti yat ayam ajÃdyo÷ parata÷ ÃdeÓÃn ÓÃsti . nanu ca uktam tayo÷ iti vaktavyam iti . na vaktavyam . prak­tam ajÃdÅgrahaïam anuvartate . kva prak­tam . ajÃdÅ guïavacanÃt eva iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam saptamÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . arthÃt vibhaktivipariïÃma÷ bhavi«yati . tat yathà . uccÃni devadattasya g­hÃïi . Ãmantrayasva enam . devadattam iti gamyate . devadattasya gÃva  aÓvà  hiraïyam iti . ìhya÷  vaidhaveya÷  . devadatta÷ iti gamyate . purastÃt «a«ÂhÅnirdi«Âam sat arthÃt dvitÅyÃnirdi«Âam prathamÃnirdi«Âam ca bhavati . evam iha api purastÃt prathamÃnirdi«Âam sat arthÃt saptamÅnirdi«Âam bhavi«yati .

(P_5,3.66.1)  KA_II.418.6-25  Ro_IV.217-220     strÅliÇgena nirdeÓa÷ kriyate ekavacanÃntena ca . tena strÅliÇgÃt eva utpatti÷ syÃt ekavacanÃntÃt ca . punnapuæsakaliÇgÃt dvivacanabahuvacanÃntÃt ca na syÃt . na e«a÷ do«a÷ . na ayam pratyayÃrtha÷ . kim tarhi . prak­tyarthaviÓe«aïam etat . praÓaæsÃyÃm yat prÃtipadikam vartate tasmÃt rÆpap bhavati . kasmin arthe . svÃrthe iti . svÃrthikÃ÷ ca prak­tita÷ liÇgavacanÃni anuvartante . #<prak­te÷ liÇgavacanÃbhÃvÃt tiÇprak­te÷ ambhÃvavacanam># . prak­te÷ liÇgavacanÃbhÃvÃt tiÇprak­te÷ rÆpapa÷ ambhÃva÷ vaktavya÷ . pacatirÆpam . pacatorÆpam . pacantirÆpam iti . #<siddham tu kriyÃpradhÃnatvÃt># . siddham etat . katham . kriyÃpradhÃnatvÃt . kriyÃpradhÃnam ÃkhyÃtam ekà ca kriyà . dravyapradhÃnam nÃma . katham puna÷ j¤ayate kriyÃpradhÃnam ÃkhyÃtam bhavati dravyapradhÃnam nÃma iti . yat kriyÃm p­«Âa÷ tiÇà Ãca«Âe . kim devadatta÷ karoti . pacati iti . dravyam p­«Âa÷ k­tà Ãca«Âe . katara÷ devadatta÷ . ya÷ kÃraka÷ hÃraka÷ iti . yadi tarhi ekà kriyà dvivacanabahuvacanÃni na sidyanti . pacata÷ . pacanti iti . na etÃni kriyÃpek«Ãïi . kim tarhi sÃdhanÃpek«Ãïi . iha api tarhi prÃpnuvanti . pacatirÆpam . pacatorÆpam . pacantirÆpam iti . tiÇà uktatvÃt tasya abhisambandhasya na bhavi«yati . ekavacanam api tarhi na prÃpnoti . samayÃt bhavi«yati . dvivacanabahuvacanÃni api tarhi samayÃt prÃpnuvanti . evam tarhi ekavacanam utsarga÷ kari«yate . tasya dvibahvo÷ dvivacanabahuvacane apavÃvau bhavi«yata÷ . evam api napuæsakatvam vaktavyam . na vaktavyam . liÇgam aÓi«yam lokÃÓrayatvÃt liÇgasya .

(P_5,3.66.2)  KA_II.419.1-6  Ro_IV.221-222     #<v­«alÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># . v­«alÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . v­«alarÆpa÷ . dasyurÆpa÷ . corarÆpa÷ iti . #<siddham tu prak­tyarthavaiÓi«ÂyavacanÃt># . siddham etat . katham . prak­tyarthasya vaiÓi«Âye iti vaktavyam . v­«alarÆpa÷ ayam . api ayam palÃï¬unà surÃm pibet . corarÆpa÷ ayam . api ayam ak«ïo÷ a¤janam haret . dasyurÆpa÷ ayam . api ayam dhÃvata÷ lohitam pibet .

(P_5,3.67)  KA_II.419.8-420.17  Ro_IV.222-226     #<Å«adasamÃptaukriyÃpradhÃnatvÃt liÇgavacanÃnupapatti÷># . Å«adasamÃptau kriyÃpradhÃnatvÃt liÇgavacanayo÷ anupapatti÷ . paÂukalpa÷ . paÂukalpau . paÂukalpÃ÷ iti . eka÷ ayam artha÷ Å«adasamÃpti÷ nÃma . tasya ekatvÃt ekavacanam prÃpnoti . #<prak­tyarthaviÓe«aïatvÃd siddham># . siddham etat . katham . na ayam pratyayÃrtha÷ . kim tarhi prak­tyarthaviÓe«aïam etat . Å«adasamÃptau yat prÃtipadikam vartate tasmÃt kalpabÃdaya÷ bhavanti . kasmin arthe . svÃrthe iti . svÃrthikÃ÷ ca prak­tita÷ liÇgavacanÃni anuvartante . #<prak­tyarthe cet liÇgavacanÃnupapatti÷># . prak­tyarthe cet liÇgavacanayo÷ anupapatti÷ . gu¬akalpà drÃk«Ã . tailakalpà prasannà . payaskalpà yavÃgÆ÷ iti . #<siddham tu tatsambandhe uttarapadÃrthe pratyayavacanÃt># . siddham etat . katham . tatsambandhe Å«adasamÃptisambandhe uttarapadÃrthe pratyaya÷ bhavati iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam Å«adasamÃptaukriyÃpradhÃnatvÃt liÇgavacanÃnupapatti÷ iti . parih­tam etat prak­tyarthaviÓe«aïatvÃd siddham iti . nanu ca uktam prak­tyarthe cet liÇgavacanÃnupapatti÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati svÃrthikÃ÷ ativartante api liÇgavacanÃni iti yat ayam ïaca÷ striyÃm a¤ iti strÅgrahaïam karoti . yadi etat j¤Ãpyate bahugu¬a÷ drÃk«Ã . bahutailam prasannà . bahupaya÷ yavÃgÆ÷ iti atra api prÃpnoti . na api ativartante . kim puna÷ iha udÃharaïam . paÂukalpa÷ . m­dukalpa÷ iti . na etat asti . nirj¤Ãtasya arthasya samÃpti÷ và bhavati visamÃpti÷ và guïa÷ ca anirj¤Ãta÷ . idam tarhi . gu¬akalpà drÃk«Ã . tailakalpà prasannà . payaskalpà yavÃgÆ÷ iti . dravyam api anirj¤Ãtam . idam tarhi . k­takalpam . bhuktakalpam . pÅtakalpam iti . #<ktÃntÃt pratyayavidhÃnÃnupapatti÷ ktasya bhÆtakÃlalak«aïatvÃt kalpÃdÅnÃm ca asamÃptivacanÃt># .  ktÃntÃt pratyayavidhÃne÷ anupapatti÷ . kim kÃraïam . ktasya bhÆtakÃlalak«aïatvÃt . bhÆtakÃlalak«aïa÷ kta÷ . kalpÃdÅnÃm ca asamÃptivacanÃt . visamÃptivacanÃ÷ ca kalpÃdaya÷ . na ca asti sambhava÷ yat bhÆtakÃla÷ ca syÃt asamÃpti÷ ca iti . #<siddham tu ÃÓaæsÃyÃm bhÆtavadvacanÃt># . siddham etat . katham . ÃÓaæsÃyÃm bhÆtavat ca iti evam atra kta÷ bhavi«yati . idam ca api udÃharaïam paÂukalpa÷ . m­dukalpa÷ iti . nanu ca uktam nirj¤Ãtasya arthasya samÃpti÷ và bhavati visamÃpti÷ và guïa÷ ca anirj¤Ãta÷ iti . lokata÷ vyavahÃram d­«Âvà guïasya nirj¤Ãnam . tat yathà paÂu÷ ayam brÃhmaïa÷ iti ucyate ya÷ laghunà upÃyena athÃn sÃdhayati . paÂukalpa÷ ayam iti ucyati ya÷ na tathà sÃdhayati . idam ca api udÃharaïam gu¬akalpà drÃk«Ã . tailakalpà prasannà . payaskalpà yavÃgÆ÷ iti . nanu ca uktam dravyam api anirj¤Ãtam iti . lokata÷ dravyam api nirj¤Ãtam .

(P_5,3.68.1)  KA_II.420.19-422.4  Ro_IV.226-229     vibhëÃgrahaïam kimartham . vibhëà bahuc yathà syÃt . bahucà mukte vÃkyam api yathà syÃt . na etat asti prayojanam . prak­tà mahÃvibhëà . tayà vÃkyam bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . kalpÃdaya÷ api yathà syu÷ iti . etat api na asti prayojanam . bahuc ucyate kalpÃdaya÷ api . tat ubhayam vacanÃt bhavi«yati . na evam Óakyam . akriyamÃïe hi vibhëÃgrahaïe anavakÃÓa÷ bahuc kalpÃdÅn bÃdheta . kalpÃdaya÷ api anavakÃÓÃ÷ . te vacanÃt bhavi«yanti . sÃvakÃÓÃ÷ kalpÃdaya÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . tiÇantÃni avakÃÓa÷ . atha subgrahaïam kimartham . subantÃt utpatti÷ yathà syÃt . prÃtipadikÃt mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . na asti atra viÓe«a÷ subantÃt utpattau satyÃm prÃtipadikÃt và . yadi evam iha api na artha÷ subgrahaïena . supa÷ Ãtmana÷ kyac iti . iha api na asti atra viÓe«a÷ subantÃt utpattau satyÃm prÃtipadikÃt và . ayam asti viÓe«a÷ . subantÃt utpattau satyÃm padasa¤j¤Ã siddhà bhavati . prÃtipadikÃt utpattau satyÃm padasa¤j¤Ã na prÃpnoti . nanu ca prÃtipadikÃt api utpattau satyÃm padasa¤j¤Ã siddhà . katham . Ãrabhyate na÷ kye iti . tat ca avaÓyam kartavyam subantÃt utpattau niyamÃrtham . tat eva prÃtipadikÃt utpattau satyÃm vidhyartham bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . subantÃt utpatti÷ yathà syÃt . tiÇantÃt mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . ÇyÃpprÃtipadikÃt iti vartate . ata÷ uttaram paÂhati . #<bahuci subgrahaïÃt pÆrvatra tiÇa÷ vidhÃnam># . bahuci subgrahaïam kriyate pÆrvatra tiÇa÷ vidhi÷ yathà vij¤Ãyeta . na etat asti prayojanam . prak­tam tiÇgrahaïam anuvartate . kva prak­tam . atiÓÃyane tamabi«Âhanau . tiÇa÷ ca iti . evam tarhi bahuci subgrahaïam pÆrvatra tiÇa÷ vidhÃnÃt . bahuci subgrahaïam kriyate . kim kÃraïam . pÆrvatra tiÇa÷ vidhÃnÃt . pÆrvatra tiÇa÷ ca iti anuvartate . tat iha api prÃpnoti . nanu ca tiÇgrahaïam nivarteta . avaÓyam uttarÃrtham anuvartyam avyayasarvanÃmnÃm akac prÃk Âe÷ iti pacataki jalpataki iti evamartham . yadi subgrahaïam kriyate svara÷ na sidhyati . bahupaÂava÷ evam svara÷ prasajyeta bahupaÂava÷ iti ca i«yate . paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ cita÷ saprak­te÷ bahvakajartham iti . svara÷ katham . #<svara÷ prÃtipadikatvÃt># . subluki k­te prÃtipadikatvÃt svara÷ bhavi«yati . atha tugrahaïam kimartham . #<tugrahaïam nityapÆrvÃrtham># . tugrahaïam kriyate nityam pÆrva÷ yathà syÃt . vibhëà mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . na vibhëÃgrahaïena pÆrvam abhisambadhyate . kim tarhi . bahuc abhisambadhyate : vibhëà bahuc bhavati iti . yadà ca bhavati tadà pÆrva÷ bhavati . idam tarhi prayojanam . prÃk utpatte÷ yat liÇgam vacanam ca tat utpanne api pratyaye yathà syÃt . bahugu¬a÷ drÃk«Ã . bahutailam prasannà . bahupaya÷ yavÃgÆ÷ iti . etat api na asti prayojanam . svíthika÷ ayam svÃrthikÃ÷ ca prak­tita÷ liÇgavacanÃni anuvartante . evam tarhi siddhe sati yat tugrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ svÃrthikÃ÷ ativartante api liÇgavacanÃni iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . gu¬akalpà drÃk«Ã , tailakalpà prasannà , payaskalpà yavÃgÆ÷ iti etat siddham bhavati .

(P_5,3.68.2)  KA_II.422.5-10  Ro_IV.229-230     #<tamÃdibhya÷ kalpÃdaya÷ viprati«edhena># . tamÃdibhya÷ kalpÃdaya÷ bhavanti viprati«edhena . tamÃdÅnÃm avakÃÓa÷ prakar«asya vacanam Å«adasamÃpte÷ avacanam . paÂutara÷ . paÂutama÷ . kalpÃdÅnÃm Å«adasamÃpte÷ vacanam prakar«asya avacanam . paÂukalpa÷ . m­dukalpa÷ . ubhayavacane ubhayam prÃpnoti . paÂukalpatara÷ . m­dukalpatara÷ . kalpÃdaya÷ bhavanti viprati«edhena . yadi evam Å«adasamÃpte÷ prakar«e tamÃdi÷ pratyaya÷ prÃpnoti prak­te÷ eva ca i«yate . #<tamÃdi÷ Å«atpradhÃnÃt># . tamÃdi÷ Å«atpradhÃnÃt api bhavati . asya prakar«a÷ asti . tasya prakar«e bhavi«yati . kasya ca prakar«a÷ asti. prak­te÷ eva .

(P_5,3.71-72.1)  KA_II.422.16-21  Ro_IV.230     kim ayam subantasya prÃk Âe÷ bhavati Ãhosvit ÇyÃpprÃtipadikasya . kuta÷ sandeha÷ . ubhayam prak­tam . anyatarat Óakyam viÓe«ayitum . kim ca ata÷ . yadi subantasya yu«makÃbhi÷ asmakÃbhi÷ yu«makÃsu asmakÃsu yuvakayo÷ Ãvakayo÷ iti na sidhyati . atha prÃtipadikasya tvayakà mayakà tvayaki mayaki iti atra api prÃpnoti . astu subantasya . katham yu«makÃbhi÷ asmakÃbhi÷ yu«makÃsu asmakÃsu yuvakayo÷ Ãvakayo÷ iti . anokÃrasakÃrabhakÃrÃdau iti vaktavyam .

(P_5,3.71-72.2)  KA_II.422.22-423.2  Ro_IV.230-231     #<akacprakaraïe tÆ«ïÅma÷ kÃm># . akacprakaraïe tÆ«ïÅma÷ kÃm vaktavya÷ . Ãsitavyam kila tÆ«ïÅkÃm etat paÓyata÷ cintitam . #<ÓÅle ka÷ malopa÷ ca># . ÓÅle ka÷ malopa÷ ca vaktavya÷ . tÆ«ïÅÓÅla÷ . tÆ«ïÅka÷ .

(P_5,3.71-72.3)  KA_II.423.3-8  Ro_IV.231     iha bhinatti chinatti iti Óanami k­te Óap prÃpnoti . bahuk­tam bahubhuktam bahupÅtam iti bahuci k­te kalpÃdaya÷ prÃpnuvanti . uccakai÷ nÅcakai÷ akaci k­te kÃdaya÷ prÃpnuvanti . nanu ca Ónambahujakaca÷ apavÃdÃ÷ te bÃdhakÃ÷ bhavi«yanti . #<Ónambahujakak«u nÃnÃdeÓatvÃt utsargaprati«edha÷># . Ónambahujakak«u nÃnÃdeÓatvÃt utsargaprati«edha÷ vaktavya÷ . samÃnadeÓai÷ apavÃdai÷ utsargÃïÃm bÃdhanam bhavati . nÃnÃdeÓatvÃt na prÃpnoti .

(P_5,3.71-72.4)  KA_II.423.9-24  Ro_IV.231-232     #<kavidhe÷ tamÃdaya÷ pÆrvaviprati«iddham># . kavidhe÷ tamÃdaya÷ bhavanti pÆrvaviprati«edhena . kavidhe÷ avakÃÓa÷ kutsÃdÅnÃm vacanam prakar«asya avacanam . paÂuka÷ . m­duka÷ . tamÃdÅnÃm avakÃÓa÷ prakar«asya vacanam kutsÃdÅnÃm avacanam . paÂutara÷ . paÂutama÷ . ubhayavacane ubhayam prÃpnoti . paÂutaraka÷ . paÂutamaka÷ . tamÃdaya÷ bhavanti pÆrvaviprati«edhena . #<kadà cit chinnakatarÃdaya÷># . kadà cit chinnakatarÃdaya÷ bhavanti viprati«edhena . chinnakataram . chinnakatamam .#< ekadeÓipradhÃna÷ ca samÃsa÷># . ekadeÓipradhÃna÷ ca samÃsa÷ kavidhe÷ bhavati pÆrvaviprati«edhena . ardhapippalikà . ardhakoÓÃtakikà . #<uttarapadÃrthapradhÃna÷ ca sa¤j¤ÃyÃm kanvidhyartham># . uttarapadÃrthapradhÃna÷ ca samÃsa÷ kavidhe÷ bhavati pÆrvaviprati«edhena . kim prayojanam . sa¤j¤ÃyÃm kanvidhyartham . sa¤j¤ÃyÃm kan yathà syÃt . navagrÃmakam . navarëÂrakam . navanagarakam . #<kadà cit dvandva÷># . kadà cit dvandva÷ kavidhe÷ bhavati pÆrvaviprati«edhena . plak«akanyagrodakau . plak«anyagrodhakau iti .

(P_5,3.74.)  KA_II.424.2-24  Ro_IV.232-237     iha kutsitaka÷ anukampitaka÷ iti svaÓabdena uktatvÃt tasya arthasya pratyaya÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . kutsitasya anukampÃyÃm bhavi«yati anukampitasya kutsÃyÃm . atha và #<svÃrtham abhidhÃya÷ Óabda÷ nirapek«a÷ dravyam Ãha samavetam . samavetasya ca vacane liÇgam vacanam vibhaktim ca . abhidhÃya tÃn viÓe«Ãn apek«amÃïa÷ ca k­tsnamÃtmÃnam priyakutsanÃdi«u puna÷ pravartate asau vibhaktyanta÷># . katham puna÷ idam vij¤Ãyate : kutsitÃdÅnÃm arthe iti Ãhosvit kutsitÃdisamÃnÃdhikaraïÃt iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<kutsidÃdÅnÃm arthe cet liÇgavacanÃnupapatti÷># . kutsidÃdÅnÃm arthe cet liÇgavacanayo÷ anupapatti÷ . paÂukam . paÂukà . paÂuka÷ . paÂukau . paÂukÃ÷ iti . eka÷ ayam artha÷ kutsitam nÃma . tasya ekatvÃt ekavacanam eva prÃpnoti . asti tarhi kutsitÃdisamÃnÃdhikaraïÃt iti . #<kutsidÃdisamÃnÃdhikaraïÃt iti cet atiprasaÇga÷ yathà ÂÃbÃdi«u># . kutsidÃdisamÃnÃdhikaraïÃt iti cet atiprasaÇga÷ bhavati yathà ÂÃbÃdi«u . katham ca ÂÃbÃdi«u . uktam tatra strÅsamÃnÃdhikaraïÃt iti cet bhÆtÃdi«u atiprasaÇga÷ iti . evam iha api kutsidÃdisamÃnÃdhikaraïÃt iti cet atiprasaÇga÷ bhavati . idam gh­takam . idam tailakam . idamÓabdÃt api prÃpnoti . #<siddham tu yena kutsitÃdivacanam tadyuktÃt svÃrthe pratyayavidhÃnÃt># . siddham etat . katham . yena kutsitÃdaya÷ arthÃ÷ gamyante tadyuktÃt svÃrthe pratyaya÷ bhavati iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam kutsidÃdÅnÃm arthe cet liÇgavacanÃnupapatti÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . na ayam pratyayÃrtha÷ . kim tarhi prak­tyarthaviÓe«aïam etat . kutsitÃdi«u yat prÃtipadikam vartate tasmÃt kÃdaya÷ bhavanti . kasmin arthe . svÃrthe . svíthikÃ÷ ca prak­tita÷ liÇgavacanÃni anuvartante .

(P_5,3.83.1)  KA_II.425.2-12  Ro_IV.237     #<caturthyÃt># . caturthyÃt lopa÷ vaktavya÷ . b­haspatidattaka÷ . b­haspatika÷  . prajÃpatidattaka÷ . prajÃpatika÷ . #<anajÃdau ca># . anajÃdau ca lopa÷ vaktavya÷ . devadattaka÷ . devaka÷ . yaj¤adattaka÷ . yaj¤aka÷ . #<lopa÷ pÆrvapadasya ca># . pÆrvapadasya ca lopa÷ vaktavya÷ . devadattaka÷ . dattaka÷ . yaj¤adattaka÷ . dattaka÷ . #<apratyaye tathà eva i«Âa÷># . devadatta÷ . datta÷ . yaj¤adatta÷ . datta÷ . #<uvarïÃt la÷ ilasya ca># . uvarïÃt ilasya ca lopa÷ vaktavya÷ . bhÃnudattaka÷ . bhÃnula÷ . vasudattaka÷ . vasula÷ .

(P_5,3.83.2)  KA_II.425.13-22  Ro_IV.237-238     atha Âhaggrahaïam kimartham na ike k­te ajÃdau iti eva siddham . #<Âhaggrahaïam uka÷ dvitÅyatve kavidhÃnÃrtham># . Âhaggrahaïam kriyate uka÷ dvitÅyatve kavidhi÷ yathà syÃt . vÃyudattaka÷ . vÃyuka÷ . pit­dattaka÷ . pit­ka÷ . #<ajÃdilak«aïe hi mÃthikÃdivat prasaÇga÷># . ajÃdilak«aïe hi mÃthikÃdivat prasajyeta . tat yatha mathitam païyam asya mÃthitika÷ iti akÃralope k­te tÃntÃt iti kÃdeÓa÷ na bhavati evam iha api na syÃt . #<dvitÅyÃt aca÷ lope sandhyak«aradvitÅyatve tadÃde÷ lopavacanam># . dvitÅyÃt aca÷ lope kartavye sandhyak«aradvitÅyatve tadÃde÷ lopa÷ vaktavya÷ . laho¬a÷ . lahika÷ . kaho¬a÷ . kahika÷ .

(P_5,3.84)  KA_II.426.2-15  Ro_IV.238-240     #<varuïÃdÅnÃm ca t­tÅyÃt sa÷ ca ak­tasandhÅnÃm># . varuïÃdÅnÃm ca t­tÅyÃt lopa÷ ucyate . sa÷ ca ak­tasandhÅnÃm vaktavya÷ . suparyÃÓÅrdatta÷ . suparika÷ , supariya÷ , suparila÷ . iha «a¬aÇguli÷ «a¬ika÷ iti ajÃdilope k­te padasa¤j¤Ã na prÃpnoti . tatra ka÷ do«a÷ . jaÓtvam na syÃt . #<«a¬ike jaÓtve uktam># . kim uktam . siddham aca÷ sthÃnivatvÃt iti . yadi evam #<vÃcikÃdi«u padav­ttaprati«edha÷># . vÃcikÃdi«u padav­ttasya prati«edha÷ vaktavya÷ . #<siddham ekÃk«arapÆrvapadÃnÃm uttarapadalopavacanÃt># . siddham etat . katham . ekÃk«arapÆrvapadÃnÃm uttarapadasya lopa÷ vaktavya÷ . iha api tarhi prÃpnoti .  «a¬aÇguli÷ . «a¬ika÷ iti . #<«a«a÷ ÂhÃjÃdivacanÃt siddham># . «a«a÷ ÂhÃjÃdivacanÃt siddham etat .

(P_5,3.85-86)  KA_II.426.18-21  Ro_IV.340     kimartham imau ubhau arthau nirdiÓyete na yat alpam hrasvam api tat bhavati yat ca hrasvam alpam api tat bhavati . na etayo÷ ÃvaÓyaka÷ samÃveÓa÷ . alpam gh­tam . alpam tailam iti ucyate . na ka÷ cit Ãha hrasvam gh­tam . hrasvam tailam iti . tathà hrasva÷ paÂa÷ . hrasva÷ ÓÃÂaka÷ iti ucyate . na ka÷ cit Ãha alpa÷ paÂa÷ . alpa÷ ÓÃÂaka÷ iti .

(P_5,3.88)  KA_II.427.2-7  Ro_IV.241     #<kuÂÅÓamÅÓuï¬Ãbhya÷ pratyayasanniyogena puævadbhÃva÷># . kuÂÅÓamÅÓuï¬Ãbhya÷ pratyayasanniyogena puævadbhÃva÷ vaktavya÷ . kuÂÅ . kuÂÅra÷ . ÓamÅ . ÓamÅra÷ . Óuï¬Ã . Óuï¬Ãra÷ iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . svÃrthika÷ ayam svÃrthikÃ÷ ca prak­tita÷ liÇgavacanÃni anuvartante . #<uktam vÃ># . kim uktam . svíthikÃ÷ ativartante api liÇgavacanÃni iti .

(P_5,3.91)  KA_II.427.9-13  Ro_IV.241     #<vatsÃdibhya÷ tanutve kÃrÓye prati«edha÷># . vatsÃdibhya÷ tanutve kÃrÓye prati«edha÷ vaktavya÷ . k­Óa÷ vatsa÷ vatsatara÷ iti mà bhÆt iti . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . yasya guïasya hi bhÃvÃt dravye ÓabdaniveÓa÷ tadabhidhÃne tasmin guïe vaktavye pratyayena bhavitavyam . na ca kÃrÓyasya sadbhÃvÃt dravye vatsaÓabda÷ .

(P_5,3.92-93)  KA_II.427.16-428.4  Ro_IV. 242     #<kimÃdÅnÃm dvibahvarthe pratyayavidhÃnÃt upÃdhyÃnarthakyam># . kimÃdÅnÃm dvibahvarthe pratyayavidhÃnÃt upÃdhigrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . bahirdhÃraïam nirdhÃraïam . yÃvatà dvayo÷ ekasya eva bahirdhÃraïam bhavati . apara÷ Ãha : bahÆnÃm jatiparipraÓne ¬atamac iti atra bahugrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . kim iti etat paripraÓne vartate paripraÓna÷ ca anirj¤Ãte anirj¤Ãtam ca bahu«u . dvyekayo÷ puna÷ nirj¤Ãtam . nirj¤ÃtatvÃt dvyekayo÷ paripraÓna÷ na . paripraÓnÃbhÃvÃt kim eva na asti . kuta÷ pratyaya÷ .

(P_5,3.94)  KA_II.428.6-9  Ro_IV.242-243     prÃgvacanam kimartham . vibhëà yathà syÃt . #<prÃgvacanÃnarthakyam ca vibhëÃprakaraïÃt># . prÃgvacanam anarthakam . kim kÃraïam . prak­tà mahÃvibhëà . taya eva siddham .

(P_5,3.95)  KA_II.428.11-15  Ro_IV.243     avak«epaïe kan vidhÅyate kutsite ka÷ . ka÷ etayo÷ arthayo÷ viÓe«a÷ . avak«epaïam karaïam kutsitam karma . avak«epaïam vai kutsitam karaïam . tena yat kutysyate tat api kutsitam bhavati . tatra kutsitam iti eva siddham bhavati . evam tarhi yat parasya kutsÃrtham upÃdÅyate tat iha udÃharaïam . vyÃkaraïakena nÃma ayam garvita÷ . yÃj¤ikyena nÃma ayam garvita÷ . yat svakutsÃrtham kutsÃrtham upÃdÅyate tat tatra udÃharaïam . devadattaka÷ . yaj¤adattaka÷ .

(P_5,3.98)  KA_II.428.17-20  Ro_IV.243     kimartham manu«ye lup ucyate na luk eva ucyeta . #<liÇgasiddhyartham lup manu«ye># . liÇgasiddhyartham manu«ye lup ucyate . ca¤cà iva ca¤cà . vadhrikà iva vadhrikà . kharakuÂÅ iva kharakuÂÅ .     kimartham manu«ye lup ucyate na luk eva ucyeta: 1.1.72.5

(P_5,3.99)  KA_II.429.2-4  Ro_IV.244     apaïye iti ucyate . tatra idam na sidhyati . Óiva÷ . skanda÷ . viÓÃkha÷ iti . kim kÃraïam . mauryai÷ hiraïyíthibhi÷ arcÃ÷ prakalpitÃ÷ . bhavet tÃsu na syÃt . yÃ÷ tu etÃ÷ sampratipÆjÃrthÃ÷ tÃsu bhavi«yati .

(P_5,3.106)  KA_II.429.6-9  Ro_IV.244-245     tat iti anena kim pratinirdiÓyate . cha÷ . katham puna÷ samÃsa÷ nÃma chavi«aya÷ syÃt . evam tarhi ivÃrtha÷ . yadi tarhi samÃsa÷ api ivÃrthe pratyaya÷ api samÃsenoktatvÃt pratyaya÷ na prÃpnoti . evam tarhi dvau ivÃrthau . katham . kÃkÃgamanam iva tÃlapatanam iva kÃkatÃlam . kÃkatÃlam iva kÃkatÃlÅyam .

(P_5,3.118)  KA_II.429.12-16  Ro_IV.245-246     #<aïa÷ gotrÃt gotravacanam># . aïa÷ gotrÃt gotragrahaïam kartavyam . gotrÃt iti vaktavyam . iha mà bhÆt . Ãbhijita÷ muhÆrta÷ . Ãbhijita÷ sthÃlÅpÃka÷ iti . gotram iti ca vaktavyam . kim prayojanam . Ãbhijitaka÷ . gotrÃÓraya÷ vu¤ yathà syÃt . gotram iti Óakyam akartum . katham Ãbhijitaka÷ . gotrÃt ayam svÃrthika÷ gotram eva bhavati .

(P_5,4.1)  KA_II.430.2-4  Ro_IV.247     #<pÃdaÓatagrahaïam anarthakam anyatra api darÓanÃt># . pÃdaÓatagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . anyatra api darÓanÃt . anyatra api hi vun d­Óyate . dvimodikÃm dadÃti .

(P_5,4.3)  KA_II.430.6-7  Ro_IV.247     #<kanprakaraïe ca¤cadbrhato÷ upasaÇkhyÃnam># . kanprakaraïe ca¤cadbrhato÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . ca~catka÷ . b­hatka÷ .

(P_5,4.4)  KA_II.430.9-16  Ro_IV.247-248     #<anatyantagatau ktÃntÃt tamÃdaya÷ pÆrvaviprati«iddham># . anatyantagatau ktÃntÃt tamÃdaya÷ bhavanti pÆrvaviprati«edhena . anatyantagatau ktÃntÃt kan bhavati iti asya avakÃÓa÷ anatyantagate÷ vacanam prakar«asya avacanam . bhinnakam . chinnakam . tamÃdÅnÃm avakÃÓa÷ prakar«asya vacanam anatyantagate÷ avacanam . paÂutara÷ . paÂutama÷ . ubhayavacane ubhayam prÃpnoti . bhinnatarakam . chinnatarakam . tamÃdaya÷ bhavanti pÆrvaviprati«edhena . #<tadantÃt ca svÃrthe kanvacanam># . tadantÃt ca svÃrthe kan vaktavya÷ . bhinnatarakam .

(P_5,4.5)  KA_II.431.2-4  Ro_IV.248     sÃmivacane prati«edhÃnarthakyam prak­tyabhihitatvÃt . sÃmivacane prati«edha÷ anarthaka÷ . kim kÃraïam . prak­tyabhihitatvÃt . prak­tyabhihita÷ sa÷ artha÷ iti k­tvà kan na bhavi«yati .

(P_5,4.7)  KA_II.431.6-23  Ro_IV.248-251     #<adhyuttarapadÃt pratyayavidhÃnÃnupapatti÷ vigrahÃbhÃvÃt># . adhyuttarapadÃt pratyayavidhe÷ anupapatti÷ . kim kÃraïam . vigrahÃbhÃvÃt . vigrahapÆrvikà taddhitotpatti÷ . na ca adhyuttarapadena vigraha÷ d­Óyate . #<tasmÃt tatra idam iti sadhÅnar># . tasmÃt tatra idam iti sadhÅnar pratyaya÷ vaktavya÷ . rÃjani idam rÃjÃdhÅnam . yadi sadhÅnar kriyate sakÃrasya itsa¤j¤Ã na prÃpnoti . iha ca ÓryadhÅna÷ bhrvadhÅna÷ iti aÇgasya iti iyaÇuvaÇau syÃtÃm . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam adhyuttarapadÃt pratyayavidhÃnÃnupapatti÷ vigrahÃbhÃvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . asti kÃraïam yena atra vigraha÷ na bhavati . kim kÃraïam . nityapratyaya÷ ayam . ke puna÷ nityapratyayÃ÷ . tamÃdaya÷ prÃk kana÷ ¤yÃdaya÷ prÃk vuna÷ ÃmÃdaya÷ prÃk mayaÂa÷ b­hatÅjÃtyantÃ÷ samÃsÃntÃ÷ ca iti . evam tarhi na ayam pratyayavidhi÷ upÃlabhyate . kim tarhi . prak­ti÷ upÃlabhyate . adhyuttarapadà prak­ti÷ na asti . kim kÃraïam . vigrahÃbhÃvÃt . vigrahapÆrvikà samÃsav­tti÷ . na ca adhinà vigraha÷ d­Óyate . evam tarhi bahuvrÅhi÷ bhavi«yati . kim k­tam bhavati . bhavati vai ka÷ cit asvapadavigraha÷ api bahuvrÅhi÷ . tat yathà Óobhanam mukham asyÃ÷ sumukhÅ iti . na evam Óakyam . iha hi mahadadhÅnam iti Ãttvakapau prasajyeyÃtÃm . evam tarhi avyayÅbhÃva÷ bhavi«yati . evam api adhe÷ pÆrvanipÃta÷ prÃpnoti . rÃjadantÃdi«u pÃÂha÷ kari«yate . atha và saptamÅsamÃsa÷ ayam . adhi÷ Óauï¬Ãdi«u paÂhyate .

(P_5,4.8)  KA_II.432.2-5  Ro_IV.251     diggrahaïam kimartham . astriyÃm iti iyati ucyamÃne prÃcÅnà brÃhmaïÅ avÃcÅnà Óikhà iti atra api prasajyeta . diggrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha strÅgrahaïam kimartham yÃvatà dikÓabda÷ strÅvi«aya÷ eva . bhavati vai ka÷ cit dikÓabda÷ astrÅvi«aya÷ api . tat yathà prÃk prÃcÅnam . pratyak pratÅcÅnam . ucak udÅcÅnam .

(P_5,4.14)  KA_II.432.7-10  Ro_IV.252     strÅgrahaïam kimartham na svÃrthika÷ ayam svÃrthikÃ÷ ca prak­tita÷ liÇgavacanÃni anuvartante . evam tarhi siddhe sati yat strÅgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ svÃrthikÃ÷ ativartante api liÇgavacanÃni . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . gu¬akalpà drÃk«Ã . tailakalpà prasannà payaskalpà yavÃgÆ÷ iti etat siddham bhavati .

(P_5,4.19)  KA_II.432.12-433.10  Ro_IV.252-256     sak­dÃdeÓe abhyÃv­ttigrahaïam nivartyam . kim prayojanam . puna÷ puna÷ Ãv­tti÷ abhyÃv­tti÷ . na ca ekasya puna÷ puna÷ Ãv­tti÷ bhavati . atha kriyÃgrahaïam anuvartate Ãhosvit na . kim ca artha÷ anuv­ttyà . bìham artha÷ . iha mà bhÆt : eka÷ bhuÇkte iti . atha anuvartamÃne api kriyÃgrahaïe iha kasmÃt na bhavati . eka÷ pÃka÷ iti . pÆrvayo÷ ca yogayo÷ kasmÃt na bhavati . dvau pÃkau. traya÷ pÃkÃ÷ . catvÃra÷ pÃkÃ÷ . pa¤ca pÃkÃ÷ . daÓa pÃkÃ÷ iti . na etat kriyÃgaïanam . kim tarhi . dravyagaïanam etat . katham . k­dabhihita÷ bhÃva÷ dravyavat bhavati iti . iha api tarhi dravyagaïanÃt na prÃpnoti . sak­t bhuktvà . sak­t bhoktum iti . pÆrvayo÷ ca yogayo÷ dvi÷ bhuktvà dvi÷ boktum tri÷ bhuktvà tri÷ bhoktum pa¤cak­tvà bhuktvà pa¤cak­tvà bhoktum daÓak­tvà bhuktvà daÓak­tvà bhoktum iti dravyagaïanÃn na prÃpnoti . yadi khalu api puna÷ puna÷ Ãv­tti÷ abhyÃv­tti÷ dvi÷ Ãv­tte sak­t iti syÃt tri÷ Ãv­tte dvi÷ iti . evam tarhi anuvartate abhyÃv­ttigrahaïam na tu puna÷ puna÷ Ãv­tti÷ abhyÃv­tti÷ . kim tarhi abhimuk÷Å prav­tti÷ abhyÃv­tti÷ . pÆrvà ca pare prati abhimuk÷Å pare ca pÆrvÃm prati abhimukhyau . yat api ucyate anuvartamÃne api kriyÃgrahaïe iha kasmÃt na bhavati . eka÷ pÃka÷ iti . pÆrvayo÷ ca yogayo÷ kasmÃt na bhavati . dvau pÃkau. traya÷ pÃkÃ÷ . catvÃra÷ pÃkÃ÷ . pa¤ca pÃkÃ÷ . daÓa pÃkÃ÷ iti parih­tam etat . na etat kriyÃgaïanam . kim tarhi . dravyagaïanam etat . katham . k­dabhihita÷ bhÃva÷ dravyavat bhavati iti . nanu ca uktam iha api tarhi dravyagaïanÃt na prÃpnoti . sak­t bhuktvà . sak­t bhoktum iti . pÆrvayo÷ ca yogayo÷ dvi÷ bhuktvà dvi÷ boktum tri÷ bhuktvà tri÷ bhoktum pa¤cak­tvà bhuktvà pa¤cak­tvà bhoktum daÓak­tvà bhuktvà daÓak­tvà bhoktum iti dravyagaïanÃn na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . kriyÃgaïanÃt bhavi«yati . katham . k­dabhihita÷ bhÃva÷ dravyavat api kriyÃvat api bhavati .

(P_5,4.24)  KA_II.433.12-14  Ro_IV.256     devatÃntÃt iti ucyate . tata idam na sidhyati . pit­devatyam iti . kim kÃraïam . na hi lpitara÷ devatà . na e«a÷ do«a÷ . dive÷ aiÓvaryakarmaïa÷ deva÷ . tasmÃt svÃrthe tal . evam ca k­tvà devadevatyam api siddham bhavati .

(P_5,4.27)  KA_II.433.16-20  Ro_IV.256     #<tali strÅliÇgavacanam># . tali strÅliÇgam vaktavyam . devatà . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . devaÓabda÷ ayam puæliÇga÷ svÃrthika÷ ca ayam . svÃrthikÃ÷ ca prak­tita÷ liÇgavacanÃni anuvartante . #<uktam vÃ># . kim uktam . svÃrthikÃ÷ ativartante api liÇgavacanÃni iti .

(P_5,4.30)  KA_II.433.22-435.3  Ro_IV.257-259     #<lohitÃt liÇgabÃdhanam vÃ># . lohitÃt liÇgabÃdhanam và iti vaktavyam . lohitika . lohinikà . #<ak«arasamÆhe chandasa÷ upasaÇkhyÃnam># . ak«arasamÆhe chandasa÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . o ÓrÃvaya iti caturak«aram . astu Órau«a iti caturak«aram . ye yajÃmahe iti pa¤cÃk«aram . yaja iti dvyak«aram . dvyak«ara÷ va«aÂkÃra÷ . e«a÷ vai saptadaÓÃk«ara÷ chandasya÷ praj¤Ãpati÷ yaj¤am anu vihita÷ . #<chandasi bahubhirvasavyairupasaÇkhyÃnam># . chandasi bahubhirvasavyairupasaÇkhyÃnam . hastau p­ïasva bahuvi÷ vasavyai÷ . #<agnirÅÓevasavyasya># . agnirÅÓevasavyasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . #<uktam vÃ># . kim uktam . svÃrthavij¤ÃnÃt siddham iti . apasya÷ vasÃnÃ÷ . apa÷ vasÃnÃ÷ . sve okye . sve oke . kavya÷ asi havyasÆdana . kavi÷ asi . raudreïa anÅkena kavyatÃyai . kavitayai . Ãmu«yÃyaïasya . amu«yaputrasya . k«emyasya ÅÓe . k«emasya ÅÓe . k«emyam adhyavasyati . k«emam adhyavasyati . Ãyu÷ varcasyam . varca÷ eva varcasyam . ni«kevalyam . ni«kevalam . ukthyam . uktham . janyam tÃbhi÷ sajanyam tÃbhi÷ . janam tÃbhi÷ sajanaæ tÃbhi÷ . stomai÷ janayÃmi navyam . navam . pra na÷ navyebhi÷ . navai÷ . brahma pÆrvyam . pÃtha÷ pÆrvyam . tanu«u pÆrvyam . pÆrvam . pÆrvyÃha÷ . pÆrvÃha÷ . pÆrvyÃ÷ viÓa÷ . pÆrvÃ÷ viÓa÷ . pÆrvyÃsa÷ . pÆrvÃsa÷ . sa÷ pra pÆrvya÷ . sa÷ pra pÆrva÷ . agnim vai pÆrvyam . pÆrvam . tam ju«asva yavi«Âhya . yavi«Âha . hotravÃham yavi«Âhyam . yavi«Âham . tvam ha yat yavi«Âhya . yavi«Âha . samÃvat vasati samÃvat g­hïÃti . samam vasati samam g­hïÃti . samÃvat devayaj¤e hastau . samam . samÃvat vÅryÃvahÃni . samÃni . samÃvat vIryÃïi karoti . samÃni . u Åvate u lokam . ya÷ Åvate brahmaïe . ya÷ iyate . #<navasya nÆtnaptanakhÃ÷ ca># . navasya nÆ iti ayam ÃdeÓa÷ vaktavya÷ tnaptanakhÃ÷ ca pratyayÃ÷ vaktavyÃ÷ . nÆtnam . nÆtanam . navÅnam . #<na÷ ca purÃïe prÃt># . na÷ ca purÃïe prÃt vaktavya÷ tnaptanakhÃ÷ ca pratyayÃ÷ vaktavyÃ÷ . praïam . pratnam . pratanam . prÅïam .

(P_5,4.36)  KA_II.435.5-436.4  Ro_IV.259-260     tat iti anena kim pratinirdiÓyate . vÃk eva . yat eva vÃcà vyavahiryate tat karmaïà kriyate . #<aïprakaraïe kulÃlavaru¬ani«Ãdacaï¬ÃlÃmitrebhya÷ chandasi># . aïprakaraïe kulÃlavaru¬ani«Ãdacaï¬ÃlÃmitrebhya÷ chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam . kaulÃla÷ . víu¬a÷ . nai«Ãda÷ . cÃï¬Ãla÷ . Ãmitra÷ . #<bhÃgarÆpanÃmabhya÷ dheya÷># . bhÃgarÆpanÃmabhya÷ dheya÷ vaktavya÷ . bhÃgadheyam . rÆpadheyam . nÃmadheyam . #<mitrÃt chandasi># . mitrÃt chandasi dheya÷ vaktavya÷ . mitradheye yatasva . #<aï amitrÃt ca># . aï amitrÃt ca iti vaktavyam . maitra÷ . Ãmitra÷ . sÃnnÃyyÃnujÃvarÃnu«ÆkacÃtu«prÃÓyarÃk«oghnavaiyÃtavaik­tavÃrivask­tÃgrÃyaïÃgrahÃyaïasÃntapanÃni nipÃtnyante . sÃnnÃyyam . ÃnujÃvara÷ . Ãnu«Æka÷ . cÃtu«prÃÓya÷ . rÃk«oghna÷ . vaiyÃta÷ . vaik­ta÷ . vÃrivask­ta÷ . ÃgrÃyaïa÷ . ÃgrahÃyaïa÷ . sÃntapana÷ . #<agnÅdhrasÃdhÃraïÃt a¤># . agnÅdhrasÃdhÃraïÃt a¤ vaktavya÷ . ÃgnÅdhram . sÃdhÃraïam . #<ayavasamarudbhyÃm chandasi># . ayavasamarudbhyÃm chandasi a¤ vaktavya÷ . Ãyavase vardhante . mÃrutam Óardha÷ . #<navasÆramartayavi«Âhebhya÷ yat># . navasÆramartayavi«Âhebhya÷ yat vaktavya÷ . navya÷ . sÆrya÷ . martya÷ . yavi«thya÷ . #<k«emÃt ya÷># . k«emÃt ya÷ vaktavya÷ . k«emya÷ ti«Âhan prataraïa÷ suvÅra÷ .

(P_5,4.42)  KA_II.436.6-9  Ro_IV.260-261     #<bahvalpÃrthÃt maÇgalavacanam># [R: #<maÇgalÃmaÇgalavacanam] >#. bahvalpÃrthÃt maÇgalavacanam [maÇgalÃmaÇgalavacanam ] kartavyam . bahuÓa÷ dehi . ani«Âe«u ÓrÃddhÃdi«u mà bhÆt . i«Âe«u prÃÓitrÃdi«u yathà syÃt . alpaÓa÷ dehi . i«Âe«u prÃÓitrÃdi«u mà bhÆt . ani«Âe«u ÓrÃddhÃdi«u yathà syÃt .

(P_5,4.44)  KA_II.436.11-12  Ro_IV. 261     #<tasiprakaraïe ÃdyÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># . tasiprakaraïe ÃdyÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . Ãdita÷ . madhyata÷ . antata÷ .

(P_5,4.50)  KA_II.436.14-437.3  Ro_IV.261-262     #<cvividhau abhÆtatadbhÃvagrahaïam># . cvividhau abhÆtatadbhÃvagrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . sampadyante yavÃ÷ . sampadyante ÓÃlaya÷ iti . atha kriyamÃïe api và abhÆtatadbhÃvagrahaïe iha kasmÃt na bhavati . sampadyante asmin k«etra ÓÃlaya÷ iti . #<prak­tivivak«Ãgrahaïam ca># . prak­tivivak«Ãgrahaïam ca kartavyam . #<samÅpÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam># . samÅpÃdibhya÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . samÅpÅ bhavati . abhyÃÓÅ bhavati . antikÅ bhavati . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . na hi asamÅpam samÅpam bhavati . kim tarhi . asamÅpastham samÅpastham bhavati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . tÃtsthyÃt tÃcchabdyam bhavi«yati .

(P_5,4.57)  KA_II.437.5-12  Ro_IV.262-263     kimartha÷ cakÃra÷ . svarÃrtha÷ . cita÷ anta÷ udÃttat÷ bhavati iti udÃttatvam yathà syÃt . na etat asti prayojanam . ekÃc ayam . tatra na artha÷ svarÃrthena cakÃreïa anubandhena . pratyayasvareïa eva siddham . ata÷ uttaram paÂhati . #<¬Ãci citkaraïam viÓe«aïÃrtham># . ¬Ãci citkaraïam kriyate viÓe«aïÃrtham . kva viÓe«aïíthena artha÷ . lohitÃdi¬Ãjbhya÷ kya« iti . ¬Ã iti hi ucyamÃne i¬Ã ata÷ api prasajyeta . arthavadgrahaïe na anarthakasya iti evam etasya na bhavi«yati . iha tarhi prÃpnoti . nÃbhà p­thivyÃ÷ nihita÷ davidyutat . tasmÃt cakÃra÷ kartavya÷ .

(P_5,4.67)  KA_II.437.14  Ro_IV.263     bhadrÃt ca iti vaktavyam . bhadrà karoti .

(P_5,4.68)  KA_II.437.16-438.21  Ro_IV.263-265     antagrahaïam kimartham . anta÷ yathà syÃt . na eatat asti prayojanam . pratyayparatvena api etat siddham . idam tarhi prayojanam . tadgrahaïena grahaïam yathà syÃt . kÃni puna÷ tadgrahaïasya prayojanÃni . #<prayojanam avyayÅbhÃvadvigudvandvatatpuru«abahuvrÅhisa¤j¤Ã÷># . avyayÅbhÃva÷ prayojanam . pratirÃjam . uparÃjam . avyayÅbhÃva÷ ca samÃsa÷ napuæsakaliÇga÷ bhavati iti napuæsakaliÇgatà yathà syÃt . na etat asti prayojanam . liÇgam aÓi«yam lokÃÓrayatvÃt liÇgasya . idam tarhi prayojanam . na avyayÅbhÃvÃt ata÷ am tu apa¤camyÃ÷ iti e«a÷ vidhi÷ yathà syÃt . avyayÅbhÃva . dvigu . dvigusa¤j¤Ã ca prayojanam . pa¤cagavam . daÓagavam . dvigu÷ ca samÃsa÷ napuæsakaliÇga÷ bhavati iti napuæsakaliÇgatà yathà syÃt . na etat asti prayojanam . liÇgam aÓi«yam lokÃÓrayatvÃt liÇgasya . idam tarhi prayojanam . dvipurÅ . tripurÅ . dvigo÷ akÃrÃntÃt iti ÅkÃra÷ yathà syÃt . etat api na asti prayojanam . puraÓabda÷ ayam akÃrÃnta÷ . tena samÃsa÷ bhavi«yati . Ãta÷ ca akÃrÃnta÷ iti Ãha . k«eme subhik«e k­tasa¤cayÃni purÃïi vinayanti kopam iti . idam tarhi prayojanam . dvidhurÅ tridhurÅ . dvigo÷ akÃrÃntÃt iti ÇÅp yathà syÃt . dvigu . dvandva . dvandvasa¤j¤Ã ca prayojanam . vÃktvacam . sraktvacam . dvandva÷ ca samÃsa÷ napuæsakaliÇga÷ bhavati iti napuæsakaliÇgatà yathà syÃt . na etat asti prayojanam . liÇgam aÓi«yam lokÃÓrayatvÃt liÇgasya . idam tarhi prayojanam . idam tarhi prayojanam . koÓa÷ ca ni«at ca koÓani«adam . koÓani«adinÅ . dvandvopatÃpagarhyÃt prÃïisthÃt ini÷ iti ini÷ yathà syÃt . dvandva . tatpuru«a . tatpuru«asa¤j¤Ã ca prayojanam . paramadhurà uttamadhurà . paravat liÇgam dvandvatatpuru«ayo÷ iti paravalliÇgatà yathà syÃt . na etat asti prayjonam . uttarapadÃrthapradhÃna÷ tatpuru«a÷ . idam tarhi prayojanam . ardhadhurà . etat api na asti prayojanam . liÇgam aÓi«yam lokÃÓrayatvÃt liÇgasya . idam tarhi prayojanam . idam tarhi . nirdhura÷ . avyayam tatpuru«e prak­tisvaram bhavati iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . tatpuru«a . bahuvrÅhi . bahuvrÅhisa¤j¤Ã ca prayojanam . uccadhura÷ . nÅcadhura÷ . bahuvrÅhau prak­tyà pÆrvapadam bhavati iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt .

(P_5,4.69.1)  KA_II.438.23-26  Ro_IV.265     idam viprati«iddham . ka÷ prati«edha÷ . parigaïitÃbhya÷ prak­tibhya÷ samÃsÃnta÷ vidhÅyate na ca tatra kà cit pÆjanÃntà prak­ti÷ nirdiÓyate . na etat viprati«iddham . na evam vij¤Ãyate . yÃbhya÷ prak­tibhya÷ samÃsÃnta÷ vidhÅyate na cet tÃ÷ pÆjanÃntÃ÷ bhavanti iti . katham tarhi . na cet tÃ÷ pÆjanÃt parÃ÷ bhavanti iti .

(P_5,4.69.2)  KA_II.439.1-5  Ro_IV.265     #<pÆjÃyÃm svatigrahaïam># . pÆjÃyÃm svatigrahaïam kartavyam . surÃjà . atirÃjà . kva mà bhÆt . paramagava÷ . uttamagava÷ . #<prÃgbahuvrÅhigrahaïam ca># . prÃgbahuvrÅhigrahaïam ca kartavyam . iha mà bhÆt . svak«a÷ . atyak«a÷ iti .

(P_5,4.70)  KA_II.439.7-8  Ro_IV.266     k«epe iti kimartham . kasya rÃjà kiærÃjà . k«epe iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati kasya rÃjà kiærÃjà iti . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti .

(P_5,4.73)  KA_II.439.10-17  Ro_IV.266     #<¬acprakaraïe saÇkhyÃyÃ÷ tatpuru«asya upasaÇkhyÃnam nistriæÓÃdyartham># . ¬acprakaraïe saÇkhyÃyÃ÷ tatpuru«asya upasaÇkhyÃnam kartavyam . kim prayojanam . nistriæÓÃdyartham . nistriæÓÃni var«Ãïi . niÓcatvÃriæÓÃni var«Ãïi . #<anyatra adhikalopÃt># . anyatra adhikalopÃt iti vaktavyam . iha mà bhÆt . ekÃdhikà viæÓati÷ ekaviæÓati÷ . dvyadhikà viæÓati÷ dvÃviæÓati÷ . avyayÃde÷ iti vaktavyam .  iha mà bhÆt . gotriæÓat . gocatvÃriæÓat iti . tat tarhi vaktavyam . yadi api etat ucyate atha và etarhi anyatra adhikalopÃt iti etat na kriyate .

(P_5,4.74)  KA_II.439.19-440.5  Ro_IV.266-267     anak«e iti katham idam vij¤Ãyate . na cet ak«adhÆranta÷ samÃsa÷ iti Ãhosvit na cet ak«a÷ samÃsÃrtha÷ iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate na cet ak«adhÆranta÷ samÃsa÷ iti siddham ak«asya dhÆ÷ ak«adhÆ÷ iti . idam tu na sidhyati . d­¬hadhÆ÷ ayam ak«a÷ . astu tarhi na cet ak«a÷ samÃsÃrtha÷ iti . siddham d­¬hadhÆ÷ ak«a÷ iti . idam tu na sidhyati . ak«asya dhÆ÷ ak«adhÆ÷ iti . evam tarhi na evam vij¤Ãyate na cet ak«adhÆranta÷ samÃsa÷ iti na api na cet ak«a÷ samÃsÃrtha÷ iti . katham tarhi . na cet ak«asya dhÆ÷ iti . evam ca k­tvà na api na cet ak«adhÆranta÷ samÃsa÷ iti vij¤Ãyate na api na cet ak«a÷ samÃsÃrtha÷ iti . atha ca ubhayo÷ na bhavati .

(P_5,4.76)  KA_II.440.7-8  Ro_IV.267     adarÓanÃt iti ucyate . tatra idam na sidhyati . kavarÃk«am . adarÓanÃt iti Óakyam akartum . katham brÃhmaïak«i k«atriyÃk«i . aprÃïyaÇgÃt iti vaktavyam .

(P_5,4.77)  KA_II.440.13-23  Ro_IV.268     ÃdyÃ÷ traya÷ bahuvrÅhaya÷ . adra«Âà caturïÃm acatura÷  . vidra«Âà caturïÃm vicatura÷ . sudra«Âà caturïÃm sucatura÷ . tata÷ pare ekÃdaÓa dvandvÃ÷ .  strÅpuæsa dhenvana¬uha ­ksÃma vÃÇmanasa ak«ibhruva dÃragava Ærva«ÂhÅva pada«ÂhÅva naktandiva rÃtrindiva ahardiva . tata÷ avyayÅbhÃva÷ . saha rajasà sarajasam . tata÷ tatpuru«a÷ . niÓritam Óreya÷ ni÷Óreyasam . tata÷ «a«ÂhÅsamÃsa÷ . puru«asya Ãyu÷ puru«Ãyu«am . tata÷ dvigÆ . dve Ãyu«Å dvyÃyu«am . trÅïi ÃyÆæ«i tryÃyu«am . tata÷ dvandva÷ . ­k ca yaju÷ ca rgyaju«am . jÃtÃdaya÷ uk«ÃntÃ÷ samÃnÃdhikaraïÃ÷ . jÃta÷ uk«Ã jÃtok«a÷ . mahÃn uk«Ã mahok«a÷ . v­ddha÷ uk«Ã v­ddhok«a÷ . tata÷ avyayÅbhÃva÷ . Óuna÷ samÅpam upaÓunam . tata÷ saptamÅsamÃsa÷ go«Âhe Óvà go«ÂhaÓva÷ . #<catura÷ acprakaraïe tryupÃbhyÃm upasaÇkhyÃnam># . catura÷ acprakaraïe tryupÃbhyÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . tricaturÃ÷ . upacaturÃ÷ .

(P_5,4.78)  KA_II.441.2  Ro_IV.268     palyarÃjabhyÃm ca iti vaktavyam . palyavarcasam . rÃjavarcasam .

(P_5,4.87)  KA_II.441.4-6  Ro_IV.268     #<ahargrahaïam dvandvÃrtham># . ahargrahaïam dvandvÃrtham dra«Âavyam . kim ucyate dvandvÃrtham iti na puna÷ tatpuru«Ãrtham api syÃt . tatpuru«ÃbhÃvÃt . na hi rÃtryanta÷ aharÃdi÷ tatpuru«a÷ asti .

(P_5,4.88)  KA_II.441.8-10  Ro_IV.269     #<ahna÷ ahnavacanÃnarthakyam ca ahna÷ Âakho÷ niyamavacanÃt># . ahna÷ ahnavacanam anarthakam . kim kÃraïam . ahna÷ Âakho÷ niyamavacanÃt . ahna÷ Âakho÷ eva iti etat niyamÃrtham bhavi«yati .

(P_5,4.103)  KA_II.441.12-13  Ro_IV.268     anasantÃt napuæsakÃt chandasi và iti vaktavyam . brahmasÃmam . brahmasÃma . devacchandasam . devacchanda÷ .

(P_5,4.113)  KA_II.441.15-442.3  Ro_IV.269-270     kimartham «ac pratyayÃntaram vidhÅyate na Âac prak­ta÷ sa÷ anuvarti«yate . ata÷ uttaram paÂhati . #<«aci pratyayÃntarakaraïam anantodÃttÃrtham># . «aci pratyayÃntaram kriyate . kim prayojanam . anantodÃttÃrtham . anantodÃttÃ÷ prayojayanti . cakrasaktham . cakrasakthÅ .

(P_5,4.115)  KA_II.442.5-7  Ro_IV.270     kimartham mÆrdhna÷ «a pratyayÃntaram vidhÅyate na «ac prak­ta÷ sa÷ anuvarti«yate . #<mÆrdhna÷ ca «avacanam># . kim . anantodÃttÃrtham iti eva . dvimÆrdha÷ . trimÆrdha÷ .

(P_5,4.116)  KA_II.442.9-20  Ro_IV.271     #<api pradhÃnapÆraïÅgrahaïam># . api pradhÃnapÆraïÅgrahaïam kartavyam . pradhÃnam yà pÆraïÅ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . kalyÃïÅ pa¤camÅ asya pak«asya kalyÃïapa¤camÅka÷ pak«a÷ . atha iha katham bhavitavyam . kalyÃïÅ pa¤camÅ asÃm rÃtrÅïÃm iti . kalyÃïÅpa¤camÃ÷ rÃtraya÷ iti bhavitavyam . ratraya÷ atra pradhÃnam . #<netu÷ nak«atre upasaÇkhyÃnam># . netu÷ nak«atre upasaÇkhyÃnam kartavyam . pu«yanetrÃ÷ . m­ganetrÃ÷ . #<chandasi ca># . chandasi ca netu÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . b­haspatinetrÃ÷ . somanetrÃ÷ . #<mÃsÃt bh­tipratyayapÆrvapadÃt Âhajvidhi÷># . mÃsÃt bh­tipratyayapÆrvapadÃt Âhac vidheya÷ . pa¤cakamÃsika÷ . «aÂkamÃsika÷ . daÓakamÃsika÷ .

(P_5,4.118)  KA_II.443.2-3  Ro_IV.272     kharakhurÃbhyÃm ca nas vaktavya÷ . kharaïÃ÷ . khuraïÃ÷ . ÓitinÃ÷ arcanÃ÷ ahinÃ÷ iti naigamÃ÷ . ÓitinÃ÷ arcanÃ÷ ahinÃ÷ .

(P_5,4.119)  KA_II.443.5  Ro_IV.272     ve÷ gra÷ vaktavya÷ . vigra÷ .

(P_5,4.131)  KA_II.443.7-8  Ro_IV.272     #<Ædhasa÷ anaÇi strÅgrahaïam># . Ædhasa÷ anaÇi strÅgrahaïam kartavyam iha mà bhÆt . mahodhÃ÷ parjanya÷ iti .

(P_5,4.135)  KA_II.443.10-13  Ro_IV.272-273     #<gandhasya ittve tadekÃntagrahaïam># . gandhasya ittve tadekÃntagrahaïam kartavyam iha mà bhÆt . ÓobhanÃ÷ gandhÃ÷ asya sugandha÷ Ãpaïika÷ iti . atha anulipte katham bhavitavyam . yadi tÃvat yat anugatam tat abhisamÅk«itam sugandhi÷ iti bhavitavyam . atha yat praviÓÅrïam sugandha÷ iti bhavitavyam .

(P_5,4.154)  KA_II.443.14-444.11  Ro_IV.273-275     Óe«Ãt iti ucyate . ka÷ Óe«a÷ nÃma . yÃbhya÷ prak­tibhya÷ samÃsÃnta÷ ni vidhÅyate sa÷ Óe«a÷ . kimartham puna÷ Óe«agrahaïam kriyate . yÃbhya÷ prak­tibhya÷ samÃsÃnta÷ vidhÅyate tÃbhya÷ mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . ye pratipadam vidhÅyante te tatra bÃdhakÃ÷ bhavi«yanti . anavakÃÓÃ÷ hi vidhaya÷ bÃdhakÃ÷ bhavanti sÃvakÃÓÃ÷ ca samÃsÃntÃ÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . vibhëà kap . yadà na kap sa÷ avakÃÓa÷ . kapa÷ prasaÇge ubhayam prÃpnoti . paratvÃt kap prÃpnoti . tasmÃt Óe«agrahaïam kartavyam . kim puna÷ idam Óe«agrahaïam kabapek«am yasmÃt bahuvrÅhe÷ kap iti Ãhosvit samÃsÃntÃpek«am yasmÃt bahuvrÅhe÷ samÃsÃnta÷ na vihita÷ iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate kabapek«am an­ca÷ bahv­ca÷ iti atra api prÃpnoti . atha samÃsÃntÃpek«am an­kkam bahv­kkam sÆktam iti na sidhyati . astu kabapek«am . katham an­ca÷ bahv­ca÷ iti . viÓe«e etat vaktavyam . an­ca÷ mÃïave bahv­ca÷ caraïaÓÃkhÃyÃm iti . idam tarhi Ædhasa÷ anaÇi strÅgrahaïam coditam . tasmin kriyamÃïe api prÃpnoti . evam tarhi na eva kabapek«am Óe«agrahaïam na api samÃsÃntÃpek«am . kim tarhi anantara÷ ya÷ bahuvrÅhyadhikÃra÷ sa÷ apek«yate . anantare bahuvrÅhyadhikÃre yasmÃt bahuvrÅhe÷ samÃsÃnta÷ na vihita÷ iti . katham an­ca÷ bahv­ca÷ iti . vaktavyam eva an­ca÷ mÃïave bahv­ca÷ caraïaÓÃkhÃyÃm iti .

(P_5,4.156)  KA_II.444.13-17  Ro_IV.275-276     #<Åyasa÷ upasarjanadÅrghatvam ca># .  Åyasa÷ upasarjanadÅrghatvam ca vaktavyam . bahvya÷ Óreyasya÷ asya bahuÓreyasÅ . vidyamÃnaÓreyasÅ . #<puævadvacanÃt siddham># . puævadbhÃva÷ atra bhavati Åyasa÷ bahuvrÅhau puævadvacanam iti .



(P_6,1.1.1)  KA_III.1.1-3.23  Ro_IV.279-287     ekÃca÷ iti kim ayam bahuvrÅhi÷ . eka÷ ac asmin sa÷ ekÃc . ekÃca÷ iti . Ãhosvit tatpuru«a÷ ayam samÃnÃdhikaraïa÷ . eka÷ ac ekÃc . ekÃca÷ . kim ca ata÷ . yadi bahuvrÅhi÷ siddham papÃca papÃÂha . iyÃya . Ãra iti na sidhyati . atha tatpuru«a÷ samÃnÃdhikaraïa÷ siddham iyÃya . Ãra iti . papÃca papÃÂha iti na sidhyati . ata÷ uttaram paÂhati . #<ekÃca÷ dve prathamasya iti bahuvrÅhinirdeÓa÷># . ekÃca÷ dve prathamasya iti bahuvrÅhinirdeÓa÷ ayam . ekavarïe«u katham . #<ekavarïe«u vyapadeÓivadvacanÃt># . vyapadeÓivat ekasmin kÃryam bhavati iti vaktavyam . evam ekavarïe«u dvirvacanam bhavi«yati . ekÃca÷ dve bhavata÷ iti ucyate . tatra na j¤Ãyate kasya ekÃca÷ dve bhavata÷ iti . vak«yati liÂi dhÃto÷ anabhyÃsasya iti . tena dhÃto÷ ekÃca÷ iti vij¤Ãyate . yadi dhÃto÷ ekÃca÷ siddham papÃca papÃÂha . jajÃgÃra puputrÅyi«ati iti na sidhyati . dhÃto÷ iti na e«Ã ekÃcsamÃnÃdhikaraïà «a«ÂhÅ . dhÃto÷ ekÃca÷ iti . kim tarhi avayavayogà e«Ã «a«ÂhÅ . dhÃto÷ ya÷ ekÃc avayava÷ iti .  avayavayogà e«Ã «a«ÂhÅ iti cet siddham jajÃgÃra puputrÅyi«ati iti . papÃca papÃÂha iti na sidhyati . e«a÷  api vyapadeÓivadbhÃvena dhÃto÷ ekÃc avayava÷ bhavati . ekÃca÷ dve prathamasya iti ucyate . tena yatra eva prathama÷ ca aprathama÷ ca tatra dvirvacanam syÃt . jajÃgÃra puputrÅyi«ati iti . papÃca papÃÂha iti atra na syÃt . #<prathamatve ca># . prathamatve ca kim . vyapadeÓivadvacanÃt siddham iti eva . sa÷ tarhi vyapadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<uktam vÃ># . kim uktam . tatra vyapadeÓivadvacanam . ekÃca÷ dve prathamÃrtham . «atve ca ÃdeÓasampratyayÃrtham . avacanÃt lokavij¤ÃnÃt siddham iti eva . #<yogavibhÃga÷ vÃ># . atha và yogavibhÃga÷ kari«yate . ekÃca÷ dve bhavata÷ . kimartha÷ yogavibhÃga÷ . #<ekÃjmÃtrasya dvirvacanÃrtha÷># . ekÃjmÃtrayta dvirvacanam yathà syÃt . iyÃya papÃca . tata÷ prathamasya . prathamasya ekÃca÷ dve bhavata÷ . idam idÃnÅm kimartham . niyamítham . yatra prathama÷ ca aprathama÷ ca asti tatra prathamasya ekÃca÷ dvirvacanam yathà syÃt . aprathamasya mà bhÆt . jajÃgÃra puputrÅyi«ati iti . #<ekÃca÷ avayavaikÃctvÃt avayavÃnÃm dvirvacanaprasaÇga÷># . ekÃca÷ avayavaikÃctvÃt avayavÃnÃm dvirvacanam prÃpnoti . nenijati iti atra nijÓabda÷ api ekÃc ijÓabda÷ api ekÃc ikÃra÷ api ekÃc niÓabda÷ api . tatra nijÓabdasya dvirvacane rÆpam siddham do«Ã÷ ca na santi . ijÓabdasya dvirvacane rÆpam na sidhyati do«Ã÷ ca na santi . ikÃrasya dvirvacane rÆpam na sidhati do«Ã÷ ca na santi . niÓabdasya dvirvacane rÆpam siddham do«Ã÷ tu santi . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra jusbhÃvavacanam># . tatra jusbhÃva÷ vaktavya÷ . aneniju÷ . paryavevi«u÷ . abhyastÃt jhe÷ jusbhÃva÷ bhavati iti jusbhÃva÷ na prÃpnoti jakÃreïavyavadhÃnÃt . #<svara÷ ca># . svara÷ ca na sidhyati . nenijati . yat parivevi«ati iti . abhyastÃnÃm Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati ajÃdau lasÃrvadhÃtuke iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . #<adbhÃva÷ ca># . adbhÃva÷ ca na sidhyati . nenijati . parivevi«ati iti . abhyastÃt iti adbhÃva÷ na prÃpnoti . #<numprati«edha÷ ca># . numprati«edha÷ ca na sidhyati . nenijat . parivevi«at . na abhyÃstÃt Óatu÷ it numprati«edha÷ na prÃpnoti jakÃreïavyavadhÃnÃt . #<ÓÃstrahÃni÷ ca># . ÓÃstrahÃni÷ ca bhavati . samudÃyaikÃca÷ ÓÃstram hÅyate . #<siddham tu tatsamudÃyaikÃctvÃt ÓÃstrÃhÃne÷># . siddham etat . katham . tatsamudÃyaikÃctvÃt . kim idam tatsamudÃyaikÃctvÃt iti . tasya samudÃya÷ tatsamudÃya÷ . ekÃjbhÃva÷ ekÃctvam . tatsamudÃyasya ekÃctvam  tatsamudÃyaikÃctvam . tatsamudÃyaikÃctvÃt . tatsamudÃyaikÃca÷ dvirvacanam bhavi«yati . kuta÷ . ÓÃstrÃhÃne÷ . evam hi ÓÃstram ahÅnam bhavati . nanu ca samudÃyaikÃca÷ dvirvacane kriyamÃïe api avayavaikÃca÷ ÓÃstram hÅyate . na hÅyate . kim kÃraïam . avayavÃtmakatvÃt samudÃyasya . avayavÃtmaka÷ samudÃya÷ . abhyantara÷ hi samudÃye avayava÷ . tat yathà v­k«a÷ pracalan
sahÃvayavai÷ pracalati .  #<tatra bahuvrÅhinirdeÓe anackasya dvirvacanam anyapadÃrthatvÃt># .  tatra bahuvrÅhinirdeÓe anackasya dvirvacanam prÃpnoti . ÃÂatu÷ . ÃÂu÷ . kim kÃraïam . anyapadÃrthatvÃt bahuvrÅhe÷ . anyapadÃrthe bahuvrÅhi÷ vartate . tena yat anyat aca÷ tasya dvirvacanam syÃt . tat yathà citragu÷ ÃnÅyatÃm iti ukte yasya tÃ÷ gÃva÷ santi sa÷ ÃnÅyate na gÃva÷ . #<siddham tu tadguïasaævij¤ÃnÃt pÃïine÷ yathà loke># . siddham etat . katham . tadguïasaævij¤ÃnÃt bhagavata÷ pÃïine÷ ÃcÃryasya yathà loke . loke ÓuklavÃsasam Ãnaya . lohito«ïÅ«Ã÷ pracaranti iti . tadguïa÷ ÃnÅyate tadguïÃ÷ ca pracaranti . evam iha api .

(P_6,1.1.2)  KA_III.3.24-5.19  Ro_IV.287-293     atha yasya dvirvacanam Ãrabhyate kim tasya sthÃne bhavati Ãhosvit dvi÷prayoga÷ iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ .  #<sthÃne dvirvacane ïilopavacanam samudÃyÃdeÓatvÃt># .  sthÃne dvirvacane ïilopa÷ vaktavya÷ . ÃÂiÂat . ÃÓiÓat . kim kÃraïam . samudÃyÃdeÓatvÃt . samudÃyasya samudÃya÷ ÃdeÓa÷ . tatra sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasamudÃyasya na«Âa÷ ïi÷ bhavati iti ïe÷ aniÂi iti ïilopa÷ na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . dvirvacanam kriyatÃm ïilopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt ïilopa÷ . nityam dvirvacanam . k­te api ïilope prÃpnoti ak­te api . dvirvacanam api nityam . anyasya k­te ïilope prÃpnoti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . nityam eva dvirvacanam . katham . rÆpasya sthÃnivatvÃt . #<yat ca sanyaÇantasya dvirvacane># . yat ca sanyaÇantasya dvirvacane codyam tat iha api codyam . kim puna÷ tat . sanyaÇantasya cet aÓe÷ sani aniÂa÷ . dÅrghakutvaprasÃraïa«atvam adhikasya dvirvacanÃt . Ãb­dhyo÷ ca abhyastaviprati«edha÷ . saÇÃÓraye ca samudÃyasya samudÃyÃdeÓatvÃt jhalÃÓraye ca avyapadeÓa÷ ÃmiÓratvÃt iti . astu tarhi dvi÷prayoga÷ dvirvacanam . #<dvi÷prayoga÷ iti cet ïakÃra«akÃrÃdeÓÃde÷ ettvavacanam liÂi># . dvi÷prayoga÷ iti cet ïakÃra«akÃrÃdeÓÃde÷ ettvam liÂi vaktavyam . nematu÷ . nemu÷ . sehe . sehÃte . sahire . anÃdeÓÃde÷ iti prati«edha÷ prÃpnoti .  sthÃne puna÷ dvirvacane sati samudÃyasya samudÃya÷ ÃdeÓa÷ . tatra sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasya na«Âa÷ sa÷ ÃdeÓÃdi÷ bhavati . dvi÷prayoge api dvirvacane sati na do«a÷ . vak«yati tatra li¬grahaïasya prayojanam . liÂi ya÷ ÃdeÓÃdi÷ tadÃde÷ na iti . #<i¬vacanam ca yaÇlope># . i ca yaÇlope vaktavya÷ . bebhidità . bebhiditum . ekÃca÷ upadeÓe anudÃttÃt iti iÂprati«edha÷ prÃpnoti . sthÃne puna÷ dvirvacane sati samudÃyasya samudÃya÷ ÃdeÓa÷ . tatra sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasya na«Âa÷ sa÷ bhavati ya÷ ekÃc upadeÓe anudÃtta÷ . dvi÷prayoge api dvirvacane sati na do«a÷ . ekÃjgrahaïena aÇgam viÓe«ayi«yÃma÷ . ekÃca÷ aÇgÃt iti . nanu ca ekaikam atra aÇgam . samudÃye yà vÃkyaparisamÃpti÷ tasya aÇgasa¤j¤Ã bhavi«yati . kuta÷ etat . ÓÃstrÃhÃne÷ . evam hi ÓÃstram ahÅnam bhavati .#< i¬dÅrghaprati«edha÷ ca># . iÂa÷ dÅrghatvasya ca prati«edha÷ vaktavya÷ . jarÅg­hità . jarÅg­hitum . graha÷ aliÂi dÅrgha÷ iti dÅrghatvam prÃpnoti . sthÃne puna÷ dvirvacane samudÃyasya samudÃya÷ ÃdeÓa÷ . tatra sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasya na«Âa÷ grahi÷ . dvi÷prayoge api dvirvacane na do«a÷ . grahiïà aÇgam viÓe«ayi«yÃma÷ . grahe÷ aÇgÃt iti . nanu ca ekaikam atra aÇgam . samudÃye yà vÃkyaparisamÃpti÷ tasya aÇgasa¤j¤Ã bhavi«yati . kuta÷ etat . ÓÃstrÃhÃne÷ . evam hi ÓÃstram ahÅnam bhavati .#< padÃdividhiprati«edha÷ ca># . padÃdilak«aïa vidhe÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . si«eca . su«vÃpa . sÃtpadÃdyo÷ iti «atvaprati«edha÷ prÃpnoti . sthÃne puna÷ dvirvacane sati samudÃyasya samudÃya÷ ÃdeÓa÷ . tatra sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasya na«Âa÷ sa÷ padÃdi÷ bhavati . dvi÷prayoge ca api dvirvacane na do«a÷ . suptiÇbhyÃm padam viÓe«ayi«yÃma÷ . yasmÃt suptiÇvidhi÷ tadÃdi subantam tiÇantam ca . nanu ca ekaikasmÃt [api atra (R)] suptiÇvidhi÷ . samudÃye yà vÃkyaparisamÃpti÷ tayà padasa¤j¤Ã bhavi«yati . kuta÷ etat . ÓÃstrÃhÃne÷ . evam hi ÓÃstram ahÅnam bhavati .  #<tau eva suptiÇau tata÷ parau sà eva ca prak­ti÷ Ãdyà . Ãdigrahaïam prak­tam . samudÃyapadatvam etena >#.

(P_6,1.2.1)  KA_III.5.21-24  Ro_IV.294     #<dvitÅyasya iti avacanam ajÃde÷ iti karmadhÃrayÃt pa¤camÅ># . dvitÅyasya iti Óakyam avaktum . katham .  ajÃde÷ iti na e«Ã bahuvrÅhe÷ «a«ÂhÅ . ac Ãdi÷ yasya sa÷ ayam ajÃdi÷ . ajÃde÷ . kim tarhi karmadhÃrayÃt pa¤camÅ . ac Ãdi÷ ajÃdi÷ . ajÃde÷ parasya iti . tatra antareïa dvitÅyagrahaïam dvitÅyasya eva bhavi«yati .

(P_6,1.2.2)  KA_III.6.1-8.7  Ro_IV.294-301     #<dvitÅyadvirvacane prathamaniv­tti÷ prÃptatvÃt># . dvitÅyadvirvacane prathamasya niv­tti÷ vaktavyà . aÂiÂi«ati . aÓiÓi«ati iti . kim kÃraïam . prÃptatvÃt . prÃpnoti ekÃca÷ dve prathamasya iti . nanu ca dvitÅyadvirvacanam prathamadvirvacanam bÃdhi«yate . katham anyasya ucyamÃnasya bÃdhakam syÃt . asati khalu api sambhave bÃdhanam bhavati asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt . #<na và prathamavij¤Ãne hi dvitÅyÃprÃpti÷ advitÅyatvÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . prathamavij¤Ãne hi sati dvitÅyasya aprÃpti÷ syÃt . kim kÃraïam . advitÅyatvÃt . na hi idÃnÅm prathamadvirvacane k­te dvitÅya÷ dvitÅya÷ bhavati . ka÷ tarhi . t­tÅya÷ . tat yathà dvayo÷ ÃsÅnayo÷ t­tÅye upajÃte na dvitÅya÷ dvitÅya÷ bhavati . ka÷ tarhi . t­tÅya÷ . na hi kim cit ucyate ak­te dvirvacane ya÷ dvitÅya÷ tasya bhavitavyam iti . kim tarhi k­te dvirvacane ya÷ dvitÅya÷ tasya bhavi«yati . anÃrambhasamam evam syÃt . aÂe÷ prathamasya dvirvacanam syÃt . halÃdiÓe«a÷ . dvitÅyasya dvirvacanam . halÃdiÓe«a÷ . trayÃïÃm akÃrÃïÃm pararÆpatve aÂi«ati iti evam rÆpam syÃt . na anÃrambhasamam . aÂe÷ prathamasya dvirvacanam . halÃdiÓe«a÷ . ittvam . dvitÅyasya dvirvacanam . halÃdiÓe«a÷ . ittvam ¬vayo÷ ikÃrayo÷ savarïadÅrghatvam . abhyÃsasya asavarïe iti iyaÇÃdeÓa÷ . iyaÂi«ati iti etat rÆpam yathà syÃt . oïe÷ ca uvaïi«ati iti . na ani«ÂÃrthà ÓÃstraprav­tti÷ bhavitum arhati . #<yathà và ÃdivikÃre ala÷ antyavikÃrÃbhÃva÷># . yathà và Ãdivividhau ala÷ antyavidhi÷ na bhavati evam dvitÅyadvirvacane prathamadvirvacanam na bhavi«yati . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . na aprÃpte ala÷ antyavidhau Ãdividhi÷ Ãrabhyate . sa÷ tasya bÃdhaka÷ bhavi«yati . idam api eva¤jÃtÅyakam . na aprÃpte prathamadvirvacane dvitÅyadvirvacanamÃrabhyate . tat bÃdhakam bhavi«yati . yat api ucyate asati khalu api sambhave bÃdhanam bhavati asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt iti . na etat asti . sati api sambhave bÃdhanam bhavati . tat yathà dadhi brÃhmaïebhya÷ dÅyatÃm takram kauï¬inyÃya iti . sati api dadhidÃnasya sambhave takradÃnam nivartakam bhavati . evam iha api sati api sambhave prathamadvirvacanasya dvitÅyadvirvacanam bÃdhi«yate . tatra pÆrvasya aca÷ niv­ttau vya¤janasya aniv­tti÷ vaktavyà . aÂiÂi«ati iti . yathà eva aca÷ niv­tti÷ bhavati evam vya¤janasya api prÃpnoti . #<tatra pÆrvasya aca÷ niv­ttau vya¤janÃniv­tti÷ aÓÃsanÃt pÆrvasya># . tatra pÆrvasya aca÷ niv­ttau vya¤janasya aniv­tti÷ siddhà . kuta÷ . aÓÃsanÃt pÆrvasya . na iha vayam pÆrvasya prati«edham Ói«ma÷ . kim tarhi dvitÅyasya dvirvacanam ÃrabhÃmahe . vya¤janÃni puna÷ naÂabhÃryavat bhavanti . tat yathà . naÂÃnÃm striya÷ raÇgam gatÃ÷ ya÷ ya÷ p­cchati kasya yÆyam kasya yÆyam iti tam tam tava tava iti Ãhu÷ . evam vya¤janÃni yasya yasya aca÷ kÃryam ucyate tam tam bhajante . #<ndrÃdiprati«edhÃt ca># . yat ayam na ndrÃ÷ saæyogÃdaya÷ iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ pÆrvaniv­ttau vya¤janasya aniv­tti÷ iti . #<tatra dvitÅyÃbhÃve prathamÃdvirvacanam prati«iddhatvÃt># . tatra dvitÅyasya ekÃca÷ abhÃve prathamasya dvirvacanam na prÃpnoti . ÃÂatu÷ . ÃÂu÷ . kim kÃraïam . prati«iddhatvÃt . ajÃde÷ dvitÅyasya iti prati«edhÃt . na e«a do«a÷ . sati tasmin prati«edha÷ . sati dvitÅyadvirvacane prathamasya prati«edha÷ . #<sati tasmin prati«edha÷ iti cet halÃdiÓe«e do«a÷># . sati tasmin prati«edha÷ iti cet halÃdiÓe«e do«a÷ bhavati . halÃdiÓe«e sati Ãdye hali anÃdyasya lopa÷ syÃt . iha eva syÃt . papÃca . papÃÂha iti . iha na syÃt . ÃÂatu÷ . ÃÂu÷ iti . #<lokavat halÃdiÓe«e>#
. lokavat halÃdiÓe«e siddham . tat yathà loke ÅÓvara÷ Ãj¤Ãpayati grÃmÃt grÃmÃt manu«yÃ÷ ÃnÅyantÃm prÃgÃÇgam grÃmebhya÷ brÃhmaïÃ÷ ÃnÅyantÃm iti . ye«u tatra grÃme«u brÃhmaïÃ÷ na santi na tarhi idÃnÅm tata÷ anyasya Ãnayanam bhavati . yathà tatra kva cit api brÃhmaïasya sattà (R: sarvatra) abrÃhmaïasya nivarttikà bhavati evam iha api kva cit api hal Ãdya÷ san sarvasya anÃdyasya hala÷ nivartaka÷ bhavati . #<kva cit anyatra lopa÷ iti cet dvirvacanam># . kva cit anyatra lopa÷ iti cet dvirvacanam api evam prÃpnoti . kva cit api dvitÅya÷ san sarvasya prathamasya nivartaka÷ syÃt . tasmÃt astu sati tasmin prati«edha÷ iti eva. nanu ca uktam sati tasmin prati«edha÷ iti cet halÃdiÓe«e do«a÷ iti . pratividhÃsyate halÃdiÓe«e .

(P_6,1.3)  KA_III.8.9-22  Ro_IV.301-302     kimartham idam ucyate . #<ndrÃde÷ dvirvacanaprasaÇga÷ tatra ndrÃïÃm prati«edha÷># . ndrÃde÷ ekÃca÷ dvirvacanam prÃpnoti . tatra ndrÃïÃm saæyogÃdÅnÃm prati«edha÷ ucyate . #<År«yate÷ t­tÅyasya># . År«yate÷ t­tÅyasya dve bhavata÷ iti vaktavyam . ke cit tÃvat Ãhu÷ ekÃca÷ iti . År«yi«i«ati . apara÷ Ãha :vya¤janasya iti : År«yiyi«ati . #<kaï¬vÃdÅnÃm ca># . kaï¬vÃdÅnÃm ca t­tÅyasya dve bhavata÷ iti vaktavyam . kaï¬Æyiyi«ati . asÆyiyi«ati . #<và nÃmadhÃtÆnÃm># . và nÃmadhÃtÆnÃm t­tÅyasya dve bhavata÷ iti vaktavyam . aÓvÅyiyi«ati . aÓiÓvÅyi«ati . apara÷ Ãha yathe«Âam và . yathe«Âam và nÃmadhÃtÆnÃm iti . puputrÅyi«ati . putitrÅyi«ati . putrÅyiyi«ati .

(P_6,1.4)  KA_III.9.2-7  Ro_IV.302     pÆrva÷ abhyÃsa÷ iti ucyate . kasya pÆrva÷ abhyÃsasa¤j¤a÷ bhavati . dve iti vartate . dvayo÷ iti vaktavyam . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . arthÃt vibhaktivipariïÃma÷ bhavi«yati . tat yathà . uccÃni devadattasya g­hÃïi . Ãmantrayasva enam . devadattam iti gamyate . devadattasya gÃva÷ aÓvÃ÷ hiraïyam iti . ìhya÷ vaidhaveya÷ . devadatta÷ iti gamyate . purastÃt «a«ÂhÅnirdi«Âam sat arthÃt dvitÅyÃnirdi«Âam prathamÃnirdi«Âam ca bhavati . evam iha api purastÃt prathamÃnirdi«Âam sat arthÃt «a«ÂhÅnirdi«Âam bhavi«yati .

(P_6,1.5)  KA_III.9.9-11.3  Ro_IV.302-307     #<abhyastasa¤j¤ÃyÃm sahavacanam># . abhyastasa¤j¤ÃyÃm sahagrahaïam kartavyam . kim prayojanam . #<ÃdyudÃttatve p­thagaprasaÇgÃrtham># . ÃdyudÃttatvam saha bhÆtayo÷ yathà syÃt . ekaikasya mà bhÆt iti . yasmin eva abhyastakÃrye ado«a÷ tat eva paÂhitam anudÃttam padam ekavarjam iti . na asti yaugapadyena sambhava÷ . paryÃya÷ tarhi prasajyeta . paryÃya÷ ca . pÆrvasya tÃvat pareïa rÆpeïa vyavahitatvÃt na bhavi«yati . parasya tarhi syÃt . tatra ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na parasya bhavati iti yat ayam bibhetyÃdÅnÃm piti pratyayÃt pÆrvam udÃttam bhavati iti Ãha . evam vyavadhÃnÃt na pÆrvasya j¤ÃpakÃt na parasya ucyate ca idam abhyastÃnÃm Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati iti . tatra sa÷ eva do«a÷ paryÃya÷ prasajyeta . tasmÃt sahagrahaïam kartavyam . na kartavyam . ubhegrahaïam kriyate . tat sahÃrtham vij¤Ãsyate . asti anyat ubhegrahaïasya prayojanam . kim . ubhegrahaïam sa¤j¤inirdeÓÃrtham . antareïa api ubhegrahaïam prakÊpta÷ sa¤j¤inirdeÓa÷ . katham . dve iti vartate . idam tarhi prayojanam . yatra ubhe ÓabdarÆpe ÓrÆyete tatra abhyastasa¤j¤Ã yathà syÃt . iha mà bhÆt : Årtsanti , Åpsanti , Årtsan , Åpsan , airtsan , aipsan . kim ca syÃt . adbhÃva÷ numprati«edha÷ jusbhÃva÷ iti ete vidhaya÷ prasajyeran . adbhÃve tÃvat na do«a÷ . saptame yogavibhÃga÷ kari«yate . idam asti : at abhyastÃt . tata÷ Ãtmanepade«u . Ãtmanepade«u ca at bhavati . anata÷ iti ubhayo÷ Óe«a÷ . yat api ucyate numprati«edha÷ iti ekÃdeÓe k­te vyapavargÃbhÃvÃt na bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . numprati«edha÷ kriyatÃm ekÃdeÓa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt numprati«edha÷ . nitya÷ ekÃdeÓa÷ . k­te api numprati«edhe prÃpnoti ak­te api . ekÃdeÓa÷ api nitya÷ . anyasya k­te numprati«edhe prÃpnoti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . antaraÇga÷ tarhi ekÃdeÓa÷ . kà antaraÇgatà . varïau ÃÓritya ekÃdeÓa÷ . vidhivi«aye numprati«edha÷ vidhi÷ ca numa÷ sarvanÃmasthÃne prÃk tu sarvanÃmasthÃnotpatte÷ ekÃdeÓa÷ . tatra nityatvÃt ca antaraÇgatvÃt ca ekÃdeÓa÷ . ekÃdeÓe k­te vyapavargÃbhÃvÃt na bhavi«yati . yat api ucyate jusbhÃva÷ iti ekÃdeÓe k­te vyapavargÃbhÃvÃt na bhavi«yati . ekÃdeÓe iti ucyate kena ca atra ekÃdeÓa÷ . antinà . na atra antibhÃva÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . jusbhÃvena bÃdhyate . na atra jusbhÃva÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . Óapà vyavahitatvÃt . ekÃdeÓe k­te na asti vyavadhÃnam . ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat bhavati iti vyavadhÃnam eva . kim puïa÷ kÃraïam nimittavÃn anti÷ ekÃdeÓam tÃvat pratÅk«ate na puna÷ tÃvati eva nimittam asti iti antibhÃvena bhÃvyam . iha api tarhi tÃvati eva nimittam asti iti antibhÃva÷ syÃt . aneniju÷ . paryavevi«u÷ iti . astu . antibhÃve k­te sthÃnivadbhÃvÃt jhigrahaïena grahaïÃt jusbhÃva÷ bhavi«yati . atha và yadi api nimittavÃn anti÷ ayam tasya jusbhÃva÷ apavÃda÷ . na ca apavÃdavi«aye utsargÃ÷ abhiniviÓante . pÆrvam hi apavÃdÃ÷ abhiniviÓante paÓcÃt utsargÃ÷ . prakalpya và apavÃdavi«ayam tata÷ utasrga÷ pravartate . na tÃvat atra kadà cit api antibhÃva÷ bhavati . apavÃdam jusbhÃvam pratÅk«ate . na khalu api kva cit abhyastÃnÃm jhe÷ ca Ãnantaryam . sarvatra vikaraïai÷ vyavadhÃnam . tena anena avaÓyam vikaraïanÃÓa÷ pratÅk«ya÷ kva cit lukà kva cit Ólunà kva cit ekÃdeÓena . sa÷ yathà Ólulukau pratÅk«ate evam ekÃdeÓam api pratÅk«ate . evam tarhi idam iha vyapadeÓyam sat ÃcÃrya÷ na vyapadiÓati . kim . sthÃnivadbhÃvam . sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam . vyavadhÃnÃt na bhavi«yati . pÆrvavidhau sthÃnivadbhÃva÷ na ca ayam pÆrvasya vidhi÷ . pÆrvasmÃt api vidhi÷ pÆrvavidhi÷ . tat etat asati prayojane ubhegrahaïam sahÃrtham vij¤Ãsyate . katham k­tvà ekaikasya abhyastasa¤j¤Ã prÃpnoti . pratyekam vÃkyaparisamÃpti÷ d­«Âà . tat yathà . v­ddhiguïasa¤j¤e pratyekam bhavata÷ . nanu ca ayam api asti d­«ÂÃnta÷ samudÃye vÃkyaparisamÃpti÷ iti . tat yathà . gargÃ÷ Óatam daï¬yantÃm iti . arthina÷ ca rÃjÃna÷ hiraïyena bhavanti na ca pratyekam daï¬ayanti . sati etasmin d­«ÂÃnte yadi tatra pratyekam iti ucyate iha api sahagrahaïam kartavyam . atha tatra antareïa pratyekam iti vacanam pratyekam guïv­ddhisa¤j¤e bhavata÷  iha api na artha÷  sahagrahaïena .

(P_6,1.6)  KA_III.11.6-19  Ro_IV.307-309     #<jak«ityÃdi«u saptagrahaïam vevÅtyartham># . jak«ityÃdi«u saptagrahaïam kartavyam . sapta jak«ityÃdaya÷ abhyastasa¤j¤akÃ÷ bhavanti iti vaktavyam . kim prayojanam . vevÅtyartham . vevÅte÷ abhyastasa¤j¤Ã yathà syÃt . vevyate . #<aparigaïanam và ÃgaïÃntatvÃt># . na và artha÷ parigaïanena . astu ÃgaïÃntam abhyastasa¤j¤Ã . iha api tarhi prÃpnoti . ÃÇa÷ ÓÃsu . astu . abhyastakÃryÃïi kasmÃt na bhavanti . bhÆyi«ÂhÃni parasmaipade«u ÃtmanepadÅ ca ayam . svara÷ tarhi prÃpnoti . yatra api asya Ãtmanepade«u abhyastakÃryam svara÷ tatra api anudÃtteta÷ param lasÃrvadhÃtukam anudÃttam bhavati iti anudÃttatve k­te na asti viÓe«a÷ dhÃtusvareïa udÃttatve sati abhyastasvareïa và . «asivaÓÅ chÃndasau . d­«ÂÃnuvidhi÷ chandasi bhavati . carkarÅtam abhyastam eva . hnuÇa÷ tarhi prÃpnoti . astu . abhyastakÃryÃïi kasmÃt na bhavanti . bhÆyi«ÂhÃni parasmaipade«u ÃtmanepadÅ ca ayam . svara÷ tarhi prÃpnoti . ahnviÇo÷ iti prati«edhavidhÃnasÃmarthyÃt svara÷ na bhavi«yati . atha và sapta eva ime dhÃtava÷ paÂhyante . jak« abhyastasa¤j¤a÷ bhavati . ityÃdaya÷ ca «a . jak« ityÃdaya÷ «a iti .

(P_6,1.7)  KA_III.11.21-12.9  Ro_IV.309-310     #<tujÃdi«u chanda÷pratyayagrahaïam># . tujÃdi«u chanda÷pratyayagrahaïam kartavyam . chandasi tujÃdÅnÃm dÅrgha÷ bhavati iti vaktavyam . asmin ca asmin ca pratyaye iti vaktavyam . iha mà bhÆt . tutoja ÓabalÃn harÃn . #<anÃrambha÷ và aparigaïitatvÃt># . anÃrambha÷ và chandasi dÅrghatvasya nyÃyya÷ . kuta÷ . aparigaïitatvÃt . na hi chandasi dÅrghatvasya parigaïanam kartum Óakyam . kim kÃraïam .  #<anye«Ãm ca darÓanÃt># . ye«Ãm api dÅrghatvam na Ãrabhyate te«Ãm api chandasi dÅrghatvam d­Óyate . tat yathà pÆru«a÷ . nÃraka÷ iti . #<anekÃntatvÃt ca># . ye«Ãm ca api Ãrabhyate te«Ãm api anekÃnta÷ . yasmin eva ca pratyaye dÅrghatvam d­Óyate tasmin eva ca na d­Óyate . mÃmahÃna÷ ukthapÃtram . mamahÃna÷ iti ca .

(P_6,1.8)  KA_III.12.11-13.5  Ro_IV.310-311     dhÃto÷ iti kimartham . ÅhÃm cakre . na etat asti . liÂi iti ucyate na ca atra liÂam paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . na lumatà tasmin iti pratyayalak«aïaprati«edha÷ . idam tarhi . sas­vÃæsa÷ viÓ­ïvire . #<liÂi dvirvacane jÃgarte÷ vÃvacanam># . liÂi dvirvacane jÃgarte÷ và iti vaktavyam . ya÷ jÃgara tam ­ca÷ kÃmayante . ya÷ jajÃgÃra tam ­ca÷ kÃmayante . anabhyÃsasya iti kim . k­«ïa÷ nonÃva v­«abha÷ yadi idam . nonÆyate÷ nonÃva . #<abhyÃsaprati«edhÃnarthakyam ca chandasi vÃvacanÃt># . abhyÃsaprati«edha÷ ca anarthaka÷ . kim kÃraïam . chandasi vÃvacanÃt . avaÓyam chandasi và dve bhavata÷ iti vaktavyam . kim prayojanam . #<prayojanam ÃdityÃn yÃci«Ãmahe># . yiyÃci«Ãmahe iti prÃpte . devatà no dÃti priyÃïi . dadÃti priyÃïi . maghavà dÃtu . maghavà dadÃtu . sa÷ na÷ stuta÷ vÅravat dhÃtu . vÅravat dadhÃtu . yÃvatà idÃnÅm chandasi và dve bhavata÷ iti ucyate dhÃtugrahaïena api na artha÷ . kasmÃt na bhavati sas­vÃæsa÷ viÓ­ïvire iti . chandasi vÃvacanÃt . tat etat dhÃtugrahaïam sÃnnyÃsikam ti«Âhatu tÃvat .

(P_6,1.9)  KA_III.13.7-16.7  Ro_IV.311-317     kim iyam «a«ÂhÅ Ãhosvit saptamÅ . kuta÷ sandeha÷ . samÃna÷ nirdeÓa÷ . kim ca ata÷ . yadi «a«ÂhÅ sanyaÇantasya dvirvacanena bhavitavyam . atha saptamÅ sanyaÇo÷ parata÷ pÆrvasya dvirvacanam . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<sanyaÇo÷ parata÷ iti cet iÂa÷ dvirvacanam parÃditvÃt># . sanyaÇo÷ parata÷ iti cet iÂa÷ dvirvacanam kartavyam . aÂiÂi«ati . aÓiÓi«ati . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . parÃditvÃt . i parÃdi÷ . #<hante÷ ca ÅÂa÷># . hante÷ ca ÅÂa÷ dvirvacanam kartavyam . jeghnÅyate . nanu ca yasya api sanyaÇantasya dvirvacanam tasya api sthÃnivadbhÃvaprasaÇga÷ . ÅÂi sthÃnivadbhÃvÃt ÅÂa÷ dvirvacanam na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . dvirvacananimitte aci sthÃnivat iti ucyate na ca asau dvirvacananimittam . yasmin api dvirvacanam yasya api dvirvacanam sarva÷ asau dvirvacananimittam . tasmÃt ÅÂa÷ dvirvacanam . tasmÃt ubhÃbhyÃm ÅÂa÷ dvirvacanam kartavyam . ya÷ ca ubhayo÷ do«a÷ na tam eka÷ codya÷ bhavati . #<ekÃca÷ upadeÓe anudÃttÃt iti upadeÓavacanam udÃttaviÓe«aïam cet sana÷ iÂprati«edha÷># . ekÃca÷ upadeÓe anudÃttÃt iti upadeÓavacanam udÃttaviÓe«aïam cet sana÷ iÂprati«edha÷ vaktavya÷ . bibhitsati . cicchitsati . dvirvacane k­te upadeÓe anudÃttÃt ekÃca÷ ÓrÆyamÃïÃt iti iÂprati«edha÷ na prÃpnoti . astu tarhi sanyaÇantasya . #<sanyaÇantasya iti cet aÓe÷ sani aniÂa÷># . sanyaÇantasya iti cet aÓe÷ sani aniÂa÷ dvirvacanam vaktavyam . iyak«amÃïÃ÷ bh­gubhi÷ sajo«Ã÷ . yasya api sanyaÇo÷ parata÷ dvirvacanam tena api atra avaÓyam i¬abhÃve yatna÷ kartavya÷ . kim kÃraïam . aÓe÷ hi pratipadam i vidhÅyate smipÆÇra¤jvaÓÃm sani iti . tena eva dvitÅyadvirvacanam api na bhavi«yati . atha và na etat aÓe÷ rÆpam . yaje÷ e«a÷ chÃndasa÷ varïalopa÷ . tat yathà tubhya idam agne . tubhyam idam agne iti prÃpte . ambÃnÃm carum . nÃmbÃnÃm carum iti prÃpte . ÃvyÃdhinÅ÷ ugaïÃ÷ . sugaïÃ÷ iti prÃpte . i«kartaram adhvarasya . ni«kartÃram iti prÃpte . Óivà udrasya bhe«ajÅ . Óivà rudrasya bhe«ajÅ iti prÃpte . aÓyartha÷ vai gamyate . ka÷ puna÷ aÓe÷ artha÷ . aÓnoti÷ vyaptikarmà . yaji÷ api aÓyarthe vartate . katham puna÷ anya÷ nÃma anyasya arthe vartate . bahvarthÃ÷ api dhÃtava÷ bhavanti iti . tat yathà . vapi÷ prakiraïe d­«Âa÷ chedane ca api vartate . keÓÃn vapati iti . Ŭi÷ studicodanÃyÃc¤Ãsu d­«Âa÷ Åraïe ca api vartate . agni÷ vai ita÷ v­«Âim ÅÂÂe . maruta÷ amuta÷ cyÃvayanti . karoti÷ ayam abhÆtaprÃdurbhÃve d­«Âa÷ nirmalÅkaraïe ca api vartate . p­«Âham kuru . pÃdau kuru . unm­dÃna iti gamyate . nik«epaïe ca api d­Óyate . kaÂe kuru . ghaÂe kuru . aÓmÃnam ita÷ kuru . sthÃpaya iti gamyate . evam tarhi #<dÅrghakutvaprasÃraïa«atvam adhikasya dvirvacanÃt >#. dÅrghatvam dvirvacanÃdhikasya na sidhyati . cicÅ«ati . tu«ÂÆ«ati . samudÃyasya samudÃya÷ ÃdeÓa÷ . tatra sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasya na«Âa÷ san bhavati . tatra ajantÃnÃm sani iti dÅrghatvam na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam dÅrghatvam kriyatÃm dvirvacanam iti kim atra kartavyam . paratvÃt dÅrghatvam . nityam dvirvacanam . k­te api dÅrghatve prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . dÅrghatvam api nityam . k­te api dvirvacane prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . anityam dÅrghatvam . na hi k­te dvirvacane prÃpnoti . kim kÃraïam . samudÃyasya samudÃya÷ ÃdeÓa÷ . tatra sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasya ajantatà na asti iti dÅrghatvam na prÃpnoti . dvirvacanam api anityam . anyasya k­te dÅrghatve prÃpnoti anyasya ak­te . ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt dÅrghatvam . yat tarhi na ak­te dvirvacane dÅrghatvam tat na sidhyati . juhÆ«ati iti . kutvam dvirvacanÃdhikasya na sidhyati . jighÃæsati . jaÇghanyate . kim kÃraïam . samudÃyasya samudÃya÷ ÃdeÓa÷ . tatra sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasya na«Âa÷ hanti÷ bhavati . tatra abhyÃsÃt hantihakÃrasya iti kutvam na sidhyati . samprasÃraïam ca dvirvacanÃdhikasya na sidhyati . juhÆ«ati.
johÆyate . samudÃyasya samudÃya÷ ÃdeÓa÷ . tatra sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasya na«Âa÷ havayati÷ bhavati . tatra hva÷ samprasÃraïam abhyastasya iti samprasÃraïam na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . vak«yati hi etat hva÷ abhyastanimittasya iti . yÃvatà ca idÃnÅm hva÷ abhyastanimittasya iti ucyate sa÷ api ado«a÷ bhavati yat uktam yat tarhi na ak­te dvirvacane dÅrghatvam tat na sidhyati iti . «atvam ca dvirvacanÃdhikasya na sidhyati . pipak«ati . yiyak«ati . samudÃyasya samudÃya÷ ÃdeÓa÷ . tatra sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasya na«Âa÷ san bhavati . tatra iïkubhyÃm uttarasya pratyayasakÃrasya iti «atvam na prÃpoti . idam iha sampradhÃryam dvirvacanam kriyatÃm «atvam iti kim atra kartavyam . paratvÃt «atvam . pÆrvatrÃsiddhe «atvam siddhÃsiddhayo÷ ca na asti sampradhÃraïà . #<Ãb­dhyo÷ ca abhyastavidhiprati«edha÷># . Ãb­dhyo÷ ca abhyastÃÓraya÷ vidhi÷ prÃpnoti . sa÷ prati«edhya÷ . Åpsati . Årtsati . Åpsan . Årtsan . aipsan . airtsan . kim ca syÃt . adbhÃva÷ numprati«edha÷ jusbhÃva÷ iti ete vidhaya÷ prasajyeran . na e«a÷ do«a÷ . uktÃ÷ atra parihÃrÃ÷ . #<saÇÃÓraye ca samudÃyasya samudÃyÃdeÓatvÃt jhalÃÓraye ca avyapadeÓa÷ ÃmiÓratvÃt># . saÇÃÓraye ca kÃrye samudÃyasya samudÃyÃdeÓatvÃt jhalÃÓraye ca avyapadeÓa÷ . kim kÃraïam . ÃmiÓratvÃt . ÃmiÓrÅbhÆtam idam bhavati . tat yathà . k«Årodake samp­kte . ÃmiÓratvÃt na j¤Ãyate kiyat k«Åram kiyat udakam iti . kasmin avakÃÓe k«Åram kasmin avakÃÓe udakam iti . evam iha api  ÃmiÓratvÃt na j¤Ãyate kà prak­ti÷ ka÷ pratyaya÷ kasmin avakÃÓe prak­ti÷ kasmin avakÃÓe pratyaya÷ iti . tatra ka÷ do«a÷ . saÇi jhali iti kutvÃdÅni na sidhyanti . idam iha sampradhÃryam dvirvacanam kriyatÃm kutvÃdÅni iti kim atra kartavyam . paratvÃt kutvÃdÅni . pÆrvatrÃsiddhe kutvÃdÅni siddhÃsiddhayo÷ ca na asti sampradhÃraïà . evam tarhi pÆrvatrÃsiddhÅyam advirvacane iti vaktavyam. tat ca avaÓyam vaktavyam . vibhëitÃ÷ prayojayanti . drogdhà drogdhà . dro¬hà dro¬hà . yÃvatà ca idÃnÅm pÆrvatrÃsiddhÅyam advirvacane iti ucyate sa÷ api ado«a÷ bhavati yat uktam «atvam na sidhyati . iha sthÃne dvirvacane ïilopa÷ aparih­ta÷ . sanyaÇo÷ parata÷ dvirvacane iÂa÷ dvirvacanam vaktavyam . sanyaÇantasya dvirvacane hante÷ kutvam aparih­tam . tatra sanyaÇantasya dvirvacanam dvi÷prayoga÷ ca iti e«a÷ pak«a÷ nirdo«a÷ . tatra idam aparih­tam sana÷ iÂa÷ prati«edha÷ iti . etasya api parihÃram vak«yati ubhayaviÓe«aïatvÃt siddham iti . katham jeghnÅyate . vak«yati etat yaÇprakaraïe hante÷ hiæsÃyÃm ghnÅ iti .

(P_6,1.12.1)  KA_III.16.9-23  Ro_IV.317-318     dÃÓvÃn iti kim nipÃtyate . #<dÃÓe÷ vasau dvitveÂprati«edhau># . dÃÓe÷ vasau dvitveÂprati«edhau nipÃtyete . dÃÓvaæsa÷ dÃÓu«a÷ sutam . dÃÓvÃn . sÃhvÃn iti kim nipÃtyate . #<sahe÷ dÅrghatvam ca># . kim ca . dvitveÂprati«edhau ca . sÃhvÃn balÃhaka÷ . sÃhvÃn . mŬhvÃn iti kim nipÃtyate . #<mihe÷ ¬hatvam ca># . kim ca . yat ca pÆrvayo÷ . kim ca pÆrvayo÷ . dvitveÂprati«edhau dÅrghatvam ca . mŬhva÷ tokaya tanayÃya m­¬aya . yathà iyam indra mŬhva÷ . mahyartha÷ vai gamyate . ka÷ puna÷ mahyartha÷ . mahati÷ dÃnakarmà . ata÷ kim . itvam api nipÃtyam . #<mahyartha÷ iti cet mihe÷ tadarthatvÃt siddham># . mahyartha÷ iti cet mihi÷ api mahyarthe vartate . katham puna÷ anya÷ nÃma anyasya arthe vartate . bahvarthÃ÷ api dhÃtava÷ bhavanti iti . asti puna÷ anyatra api kva cit mihi÷ mahyarthe vartate . asti iti Ãha . mihe÷ megha÷ . megha÷ ca kasmÃt bhavati . apa÷ dadÃti iti .

(P_6,1.12.2)  KA_III.17.1-11  Ro_IV.318-319     #<dvirvacanaprakaraïe k­¤ÃdÅnÃm ke># . dvirvacanaprakaraïe k­¤ÃdÅnÃm ke upasaÇkhyÃnam kartavyam . cakram . ciklidam . caknam iti . kÃdi«u iti vaktavyam iha api yathà syÃt . babhru÷ . yayu÷ iti . #<caricalipativadÅnÃm aci Ãk ca abhyÃsasya># . caricalipativadÅnÃm aci  dve bhavata÷ iti vaktavyam Ãk ca abhyÃsasya . carÃcara÷ . calÃcala÷ . patÃpata÷ . vadÃvada÷ . #<hante÷ gha÷ ca># . hante÷ gha÷ ca vaktavya÷ . aci  dve bhavata÷ Ãk ca abhyÃsasya . ghanÃghana÷ . #<pÃÂe÷ ïiluk ca dÅrgha÷ ca abhyÃsasya Æk ca># . pÃÂayate÷ ïiluk ca vaktavya÷ . aci  dve bhavata÷ iti vaktavyam . dÅrgha÷ ca abhyÃsasya Æk ca Ãgama÷ . pÃÂupaÂa÷ .

(P_6,1.12.3)  KA_III.17.12-19.10  Ro_IV.319-323     #<dvirvacanam yaïayavÃyÃvÃdeÓÃllopopadhÃlopaïilopakikinoruttvebhya÷># .  yaïayavÃyÃvÃdeÓÃllopopadhÃlopaïilopakikinoruttvebhya÷ dvirvacanam bhavati viprati«edhena . dvirvacanasya avakÃÓa÷ . bibhidatu÷ . bibhidu÷ . yaïÃdeÓasya avakÃÓa÷ . dadhi atra . madhu atra . iha ubhayam prÃpnoti . cakratu÷ . cakru÷ . ayavÃyÃvÃdeÓÃnÃm avakÃÓa÷ . cayanam . cÃyaka÷ . lavanam . lÃvaka÷ . dvirvacanasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . cicÃya . cicayitha . lulÃva . lulavitha . Ãllopasya avakÃÓa÷ . . goda÷ . kambalada÷ . dvirvacanasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . yayatu÷ . yayu÷ . tasthatu÷ . tasthu÷ . upadhÃlopÃsya avakÃÓa÷ . Óle«maghnam madhu . pittaghnam gh­tam . dvirvacanasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . ÃÂitat . ÃÓiÓat . uttvasya avakÃÓa÷ nipÆrtÃ÷ piï¬Ã÷ . dvirvacanasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . mitrÃtvaruïau taturi÷ . dÆre hyadhvà jaguri÷ . dvirvacanam bhavati pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati iti . #<dvirvacanÃt prasÃraïÃttvadhÃtvÃdivikÃrarÅtvettvottvaguïav­ddhividhaya÷># . dvirvacanÃt prasÃraïÃttvadhÃtvÃdivikÃrarÅtvettvottvaguïav­ddhividhaya÷ bhavanti viprati«edhena . dvirvacanasya avakÃÓa÷ . bibhidatu÷ . bibhidu÷ . samprasÃraïasya avakÃÓa÷ . i«Âam . suptam . iha ubhayam prÃpnoti . Åjatu÷ . Åju÷ . na etat asti prayojanam . astu atra dvirvacanam . dvirvacane k­te parasya rÆpasya kiti iti bhavi«yati pÆrvasya liÂi abhyÃsasya ubhaye«Ãm iti . idam tarhi so«upyate . idam ca api udÃharaïam .  Åjatu÷ , Åju÷ iti . nanu ca uktam . astu atra dvirvacanam . dvirvacane k­te parasya rÆpasya kiti iti bhavi«yati pÆrvasya liÂi abhyÃsasya ubhaye«Ãm iti . na sidhyati . na samprasÃraïe samprasÃraïam iti prati«edha÷ prÃpnoti . akÃreïa vyavhitatvÃt na bhavi«yati . ekÃdeÓe k­te na asti vyavadhÃnam . ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . evam tarhi samÃnÃÇgagrahaïam tatra codayi«yati . Ãttvasya avakÃÓa÷ . glÃtà . mlÃtà . dvirvacanasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . jagle . mamle . dhÃtvÃdivikÃrÃïÃm avakÃÓa÷ . namati . si¤cati . dvirvacanasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . nanÃma . siseca . sasnau . rÅtvasya avakÃÓa÷ . mÃtrÅyati . pitrÅyati . dvirvacanasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . cekrÅyate . jehrÅyate . Åtvasya avakÃÓa÷ . pÅyate . gÅyate . dvirvacanasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . pepÅyate . jegÅyate . ittvottvayo÷ avakÃÓa÷ . ÃstÅrïam . nipÆrtÃ÷ . dvirvacanasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . ÃtestÅryate . nipopÆryate . guïav­ddhyo÷ avakÃÓa÷ . cetà . gau÷ .  dvirvacanasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . cicÃya . cicayitha . lulÃva . lulavitha . na etat asti prayojanam . astu atra dvirvacanam . dvirvacane k­te parasya rÆpasya guïav­ddhÅ bhavi«yata÷ . idam tarhi prayojanam . iyÃya . iyayitha . nanu ca uktam na etat asti prayojanam . astu atra dvirvacanam . dvirvacane k­te parasya rÆpasya guïav­ddhÅ bhavi«yata÷ . na sidhyati . antaraÇgatvÃt savarïadÅrghatvam prÃpnoti . vÃrïÃt ÃÇgam balÅya÷ iti guïav­ddhÅ bhavi«yata÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati vÃrïÃt ÃÇgam balÅya÷ bhavati iti
yat ayam abhyÃsasya asavarïe iti asavarïagrahaïam karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . na hi antareïa  guïav­ddhÅ asavarïapara÷ abhyÃsa÷ bhavati . na etat asti j¤Ãpakam . artyartham etat syÃt . iy­ta÷ . iy­tha÷ . [uvoïa . uvoïitha÷ (R)] . yat tarhi dÅrgha÷ iïa÷ kiti iti dÅrghatvam ÓÃsti . etasya api asti vacane prayojanam . kim . savarïadÅrghabÃdhanÃrtham etat syÃt . sa÷ yathà eva tarhi savarïadÅrghatvam bÃdhate evam yaïÃdeÓam api bÃdheta . evam tarhi yaïÃdeÓe yogavibhÃga÷ kari«yate . idam asti iïa÷ yaï bhavati . tata÷ e÷ anekÃca÷ . e÷ ca anekÃca÷ iïa÷ yaï bhavati . tata÷ asaæyogapÆrvasya . e÷ anekÃca÷ iti eva . asavarïagrahaïam eva tarhi j¤Ãpakam . nanu ca uktam artyartham etat syÃt iti . na ekam udÃharaïam asavarïagrahaïam prayojayati . evam api sthÃnivadbhÃvÃt iyaÇ na prÃpnoti . atha sati api viprati«edhe yÃvatà sthÃnivadbhÃva÷ katham eva etat sidhyati . ya÷ anÃdi«ÂÃt aca÷ pÆrva÷ tasya vidhim prati sthÃnivadbhÃva÷ . Ãdi«ÂÃt ca e«a÷ aca÷ pÆrva÷ bhavati .

(P_6,1.13.1)  KA_III.20.2-22  Ro_IV.323-326     #<«yaÇa÷ samprasÃraïe putrapatyo÷ tadÃdau atiprasaÇga÷># . «yaÇa÷ samprasÃraïe putrapatyo÷ tadÃdau atiprasaÇga÷ bhavati . putrapatyÃdau samprasÃraïam prÃpnoti . kÃrÅ«agandhyÃputrakulam , kÃrÅ«agandhyÃpatikulam . varïagrahaïÃt siddham . varïagrahaïe etat bhavati yasmin vidhi÷ tadÃdau iti na ca idam varïagrahaïam . #<varïagrahaïe iti cet tadantaprati«edha÷># . varïagrahaïe iti cet tadantasya prati«edha÷ vaktavya÷ . putrapatyante samprasÃraïam prÃpnoti . kÃrÅ«agandhyÃparamaputra÷ , kÃrÅ«agandhyÃparamapati÷ . kaumudagandhyÃparamaputra÷ , kaumudagandhyÃparamapati÷ . kim kÃraïam . yatra hi tadÃdividhi÷ na asti tadantavidhinà tatra bhavitavyam . #<siddham tu uttarapadavacanÃt># . siddham etat . katham . uttarapadavacanÃt . putrapatyo÷ uttarapadayo÷ iti vaktavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . pÆrvapadam uttarapadam iti sambandhiÓabdau etau . sati pÆrvapade uttarapadam bhavati sati ca uttarapade pÆrvapadam iti . na ca atra putrapatÅ uttarapade . iha api tarhi na prÃpnoti . kÃrÅ«agandhÅputra÷ , kÃrÅ«agandhÅpati÷ iti . kim kÃraïam . pÆrvapadam iti ucyate . na hi atra «yaÇ pÆrvapadam asti . «yaÇantam etat pÆrvapadam . katham . pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati . yadi pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti ucyate paramakÃrÅ«agandhÅputra÷ , paramakÃrÅ«agandhÅpati÷ iti na sidhyati . pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati astrÅpratyayena iti . yadi astrÅpratyayena iti ucyate atikrÃnta÷ kÃrÅ«agandhyÃm atikÃrÅ«agandhya÷ , tasya putra÷ atikÃrÅ«agandhyaputra÷ , atikÃrÅ«agandhyapati÷ iti atra api prÃpnoti . astrÅpratyayena anupasarjanena . ya÷ hi upasarjanam strÅpratyaya÷ bhavati e«Ã tatra paribhëà pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti .

(P_6,1.13.2)  KA_III.20.23-23.25  Ro_IV.326-330     «yaÇante yÃvanta÷ yaïa÷ te«Ãm sarve«Ãm samprasÃraïam prÃpnoti . vÃrÃhiputra÷ , tÃrïakarïÅputra÷ . tatra apratyayasthasya prati«edha÷ vaktavya÷ . #<yathÃg­hÅtasya ÃdeÓavacanÃt apratyayasthe siddham># . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti evam apratyayasthasya na bhavi«yati . #<anantyavikÃre antyasadeÓasya vÃ># . atha và anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati iti e«Ã paribhëà kartavyà . ka÷ puna÷ atra viÓe«a÷ e«Ã và paribhëà kriyeta apratyayasthasya và prati«edha÷ ucyeta . avaÓyam e«Ã paribhëà kartavyà . bahÆni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . kÃni . #<prayojanam na samprasÃraïe samprasÃraïam># . na samprasÃraïe samprasÃraïam iti etat na vaktavyam bhavati . katham vyadhe÷ viddha÷ iti . anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati iti na do«a÷ bhavati . na etat asti prayojanam . kriyate nyÃse eva . #<sÃntamahata÷ dÅrghatve># . sÃntamahata÷ dÅrghatve prayojanam . payÃæsi, yaÓÃæsi . pa iti asya api prÃpnoti . anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . nopadhÃyÃ÷ iti tatra vartate . evam api anÃæsi, manÃæsi iti atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . sÃntasaæyogena nopadhÃm viÓe«ayi«yÃma÷ . sÃntasaæyogasya nopÃdhÃyÃ÷ iti . evam api haæsaÓirÃæsi , dhvaæsaÓirÃæsai iti atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . hammate÷ haæsa÷ . ka÷ puna÷ Ãha hammate÷ haæsa÷ iti . kim tarhi hante÷ haæsa÷ . hanti adhvÃnam iti . evam tarhi sarvanÃmasthÃne iti vartate . sarvanÃmasthÃnaparatayà sÃntasaæyogam viÓe«ayi«yÃma÷ . sarvanÃmasthÃnaparasya sÃntasaæyogasya nopÃdhÃyÃ÷ iti . #<ankÃrÃntasya allope># . ankÃrÃntasya allope prayojanam . tak«ïà , tak«ïe iti . ta iti atra api prÃpnoti . anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . anà akÃram viÓe«ayi«yÃma÷ . ana÷ ya÷ akÃra÷ iti . evam api anasà , anase iti atra api prÃpnoti . ankÃreïa aÇgam viÓe«ayi«yÃma÷ . ankÃrÃntasya aÇgasya ana÷ ya÷ akÃra÷ iti . evam api anastak«ïà , anastak«ïe iti atra api prÃpnoti . evam tarhi kÃryakÃlam sa¤j¤Ãparibhëam . yatra kÃryam tatra upasthitam dra«Âavyam . bhasya iti upasthitam idam bhavati yaci bham iti . tatra yajÃdiparatyà ankÃram viÓe«ayi«yÃma÷ anà akÃram . yajÃdiparasya ana÷ ya÷ akÃra÷ iti . #<m­je÷ v­ddhividhau># . m­je÷ v­ddhividhau prayojanam . nyamÃr . aÂa÷ api v­ddhi÷ prÃpnoti . anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . yathÃparibhëitam ika÷ guïav­ddhÅ iti ika÷ eva v­ddhi÷ bhavi«yati . evam api mimÃrji«ati iti atra prÃpnoti . astu . abhyÃsanirhrÃsena hrasva÷ bhavi«yati . #<vaso÷ samprasÃraïe ca># . vaso÷ samprasÃraïe ca prayojanam . vidu«a÷ paÓya . vidivakÃrasya api prÃpnoti . anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . na samprasÃraïe samprasÃraïam iti prati«edha÷ bhavi«yati . dakÃreïa (R: idkÃreïa) vyavahitatvÃt na prÃpnoti . evam tarhi nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti na bhavi«yati . #<yuvÃdÅnÃm ca># . yuvÃdÅnÃm ca samprasÃraïe prayojanam . yÆna÷ , yÆnà , yÆne . yakÃrasya api prÃpnoti . anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . na samprasÃraïe samprasÃraïam iti na bhavi«yati . ukÃreïa vyavahitatvÃt na prÃpnoti . ekÃdeÓe k­te na asti vyavadhÃnam . ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . evam tarhi samÃnÃÇgagrahaïam atra codayi«yati . #<rvo÷ upadhÃgrahaïam ca># . rvo÷ upadhÃgrahaïam ca na kartavyam bhavati . iha kasmÃt na bhavati . abibha÷ bhavÃn . anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati iti na do«a÷ bhavati . etat api na asti prayojanam . kriyate nyÃse eva . #<ÃdityadÃdividhisaæyogÃdilopakutva¬hatvabha«bhÃva«atvaïatve«u atiprasaÇga÷># . Ãdividhau
atiprasaÇga÷ bhavati . dhÃtvÃde÷ «a÷ sa÷ . ïa÷ na÷ . iha eva syÃt . netà , sotà . iha na syÃt . namati , si¤cati . Ãdi . tyadÃdividhi . iha eva syÃt . tat , sa÷ . tyat , sya÷ iti atra na syÃt . tyadÃdividhi . saæyogÃdilopa . iha eva syÃt . maÇktà . maÇktavyam iti atra na syÃt . saæyogÃdilopa . kutva . iha eva syÃt . paktà . paktavyambha«bhÃva .  iti atra na syÃt . kutva . ¬hatva . iha eva syÃt . le¬hà . le¬havyam iti atra na syÃt . ¬hatva . bha«bhÃva .  iha eva syÃt . abhutsi . abhutsÃtÃm iti atra na syÃt . bha«bhÃva . «atva .  iha eva syÃt . dra«Âà . dra«Âavyam iti atra na syÃt . «atva . ïatva . iha eva syÃt . mëÃvÃpeïa . mëÃvÃpÃïÃm iti atra na syÃt . ïatva . ete do«Ã÷ samÃ÷ bhÆyÃæsa÷ và . tasmÃt na artha÷ anayà paribhëayà . na hi do«Ã  santi iti paribhëà na kartavyà lak«aïam và na praïeyam . na hi bhik«ukÃ÷ santi iti sthÃlya÷ na adhiÓrÅyante na ca m­gÃ÷ santi iti yavÃ÷ na upyante . do«Ã÷ khalu api sÃkalyena parigaïitÃ÷ prayojanÃnÃm udÃharaïamÃtram . kuta etat . na hi do«ÃïÃm lak«aïam asti . tasmÃt yÃni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni tadartham e«Ã paribhëà kartavyà pratividheyam ca do«e«u . idam pratividhÅyate . #<udÃttanirdeÓÃt siddham># . yatra e«Ã paribhëà i«yate tatra udÃttanirdeÓa÷ kartavya÷ . tata÷ vaktavyam anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati udÃttanirdeÓe iti . sa÷ tarhi udÃttanirdeÓ÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . yatra eva antyasadeÓa÷ ca anantyasadeÓa÷ ca yugapat samavasthitau tatra e«Ã paribhëà bhavati . do«e«u ca anyatra antyasadeÓa÷ anyatra anantyasadeÓa÷ . prayojane«u puna÷ tatra eva antyasadeÓa÷ ca anantyasadeÓa÷ ca . tathÃjÃtÅyakÃni khalu api ÃcÃryeïa prayojanÃni paÂhitÃni yÃni ubhayavanti . idam ekam yathà do«a÷ tathà rvo÷ upadhÃgrahaïam iti . tat ca api kriyate nyÃse eva .

(P_6,1.14)  KA_III.24.2-5  Ro_IV.331     mÃtac . kÃrÅ«agandhyà mÃtà asya kÃrÅ«agandhÅmÃta÷ , kÃrÅ«agandhyÃmÃta÷ . mÃtac . mÃt­ka . kÃrÅ«agandhÅmÃt­ka÷ , kÃrÅ«agandhyÃmÃt­ka÷ . mÃt­ka . mÃt­ . kÃrÅ«agandhÅmÃtà , kÃrÅ«agandhyÃmÃtà . mÃt­ .

(P_6,1.16)  KA_III.24.8-25.5  Ro_IV.331-333     vayigrahaïam kimartham na ve¤ yajÃdi«u paÂhyate ve¤a÷ ca vayi÷ ÃdeÓa÷ kriyate tatra yajÃdÅnÃm kiti iti eva siddham . tatra etat syÃt . Çidartha÷ ayam Ãrambha÷ iti . tat ca na . liÂi ayam ÃdeÓa÷ li ca kit eva . ata÷ uttaram paÂhati . #<vayigrahaïam ve¤a÷ prati«edhÃt># . vayigrahaïam kriyate ve¤a÷ prati«edhÃt . ve¤a÷ liÂi prati«edham vak«yati . sa÷ vaye÷ mà bhÆt iti . yathà eva hi ve¤grahaïÃt vidhi÷ prÃrthyate evam prati«edha÷ api prÃpnoti . #<na và yakÃraprati«edha÷ j¤Ãpaka÷ aprati«edhasya># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . yat ayam liÂi vaya÷ ya÷ iti vaye÷ yakÃrasya samprasÃraïaprati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpati ÃcÃrya÷ na ve¤grahaïÃt samprasÃraïaprati«edha÷ bhavati iti . na etat asti j¤Ãpakam . piti abhyÃsÃrtham etat syÃt . vaye÷ pitsu vacane«u abhyÃsasya yakÃrasya samprasÃraïam mà bhÆt iti . nanu ca ve¤grahaïÃt vaye÷ pitsu api vacane«u abhyÃsayakÃrasya samprasÃraïaprati«edha÷ siddha÷ . na sidhyati . kim kÃraïam . kiti iti tatra anuvartate . evam api vaye÷ pitsu api vacane«u abhyÃsayakÃrasya samprasÃraïam na prÃpnoti . kim kÃraïam . halÃdiÓe«eïa bÃdhyate . na atra halÃdiÓe«a÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . vak«yati hi etat abhyÃsasamprasÃraïam halÃdiÓe«Ãt viprati«edhena iti . sa÷ e«a÷ vaye÷ yakÃrasya samprasÃraïaprati«edha÷ piti abhyÃsÃrtha÷ na j¤ÃpakÃrtha÷ bhavati . #<piti abhyÃsÃrtham iti cet na aviÓi«ÂatvÃt># . piti abhyÃsÃrtham iti cet tat na . kim kÃraïam . aviÓi«ÂatvÃt . aviÓe«eïa prati«edha÷ . niv­ttam tatra kiti iti . Ãta÷ ca aviÓe«eïa . ve¤a÷ api hi pitsu vacane«u abhyÃsasya samprasÃraïam na i«yate . vavau vavitha iti . vik­tigrahaïam khalu api prati«edhe kriyate na ca vik­ti÷ prak­tim g­hïÃti .

(P_6,1.17.1)  KA_III.25.7-10  Ro_IV.333     grahiv­Ócatip­cchatibh­jjatÅnÃm aviÓe«a÷ . yat ucyate v­Óce÷ aviÓe«a÷ iti tat na . yadi atra rephasya samprasÃraïam na syÃt vakÃrasya prasajyeta . rephasya puna÷ samprasÃraïe sati u÷ adattvasya sthÃnivadbhÃvÃt na samprasÃraïe samprasÃraïam iti prati«edha÷ siddha÷ bhavati . tasmÃt vaktavyam grahe÷ avi«e«a÷ p­cchatibh­jjatyo÷ aviÓe«a÷ iti .

(P_6,1.17.2)  KA_III.25.11-22  Ro_IV. 333-334     atha ubhayagrahaïam kimartham . ubhaye«Ãm abhyÃsasya samprasÃraïam yathà syÃt vacisvapiyajÃdÅnÃm grahÃdÅnÃm ca . na etat asti prayojanam . prak­tam ubhaye«Ãm grahaïam anuvartate . yadi anuvartate grahijyÃvayivyadhiva«Âivicativ­Ócatip­cchatibh­jjatÅnÃm Çiti ca iti yajÃdÅnÃm Çiti api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . sambandham anuvarti«yate . vacisvapiyajÃdÅnÃm kiti . grahÃdÅnÃm Çiti ca  vacisvapiyajÃdÅnÃm kiti . tata÷ liÂi abhyÃsasya ubhaye«Ãm . kiti Çiti iti niv­ttam . atha và maï¬Ækagataya÷ adhikÃrÃ÷ . yathà maï¬ÆkÃ÷ utplutya utplutya gacchanti tadvat adhikÃrÃ÷ . atha và ekayoga÷ kari«yate . vacisvapiyajÃdÅnÃm kiti grahÃdÅnÃm Çiti ca iti . tata÷ liÂi abhyÃsasya iti . na ca ekayoge anuv­tti÷ bhavati . atha và ubhayam niv­ttam . tat apek«i«yÃmahe . idam tarhi ubhaye«ÃÇgrahaïasya prayojanam . ubhaye«Ãm abhyÃsasya samprasÃraïam eva yathà syÃt . yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti . kim ca anyat prÃpnoti . halÃdiÓe«a÷ . abhyÃsasamprasÃraïam halÃdiÓe«Ãt viprati«edhena iti vak«yati . sa÷ pÆrvaviprati«edha÷ na paÂhitavya÷ bhavati .

(P_6,1.17.3)  KA_III.25.23-27.3  Ro_IV.334-336     #<abhyÃsasamprasÃraïam halÃdiÓe«Ãt viprati«edhena># . abhyÃsasamprasÃraïam halÃdiÓe«Ãt bhavati [bhavati halÃdiÓe«Ãt : R] viprati«edhena . abhyÃsasamprasÃraïasya avakÃÓa÷ : iyÃja, uvÃpa . halÃdiÓe«asya avakÃÓa÷ : bibhidatu÷ , bibhidu÷ . iha ubhayam prÃpnoti vivyÃdha , vivyadhitha . abhyÃsasamprasÃraïam bhavati pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . #<na và samprasÃraïÃÓrayabalÅyastvÃt anyatra api># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . samprasÃraïÃÓrayabalÅyastvÃt anyatra api . samprasÃraïam samprasÃraïÃÓrayam ca balÅya÷ bhavati iti vaktavyam . anyatra api na avaÓyam iha eva vaktavyam . kim prayojanam . #<prayojanam ramÃllopeyiaÇyaïa÷># . ram . bh­«Âa÷, bh­«ÂavÃn . samprasÃraïam ca prÃpnoti rambhÃva÷ ca . paratvÃt rambhÃva÷ syÃt . samprasÃraïam balÅya÷ bhavati iti vaktavyam samprasÃraïam yathà syÃt . ram . Ãllopa÷ . juhuvatu÷ , juhuvu÷ . samprasÃraïam ca prÃpnoti Ãllopa÷ ca . paratvÃt Ãllopa÷ syÃt . samprasÃraïam balÅya÷ bhavati iti vaktavyam samprasÃraïam yathà syÃt . samprasÃraïe k­te pÆrvatvam ca prÃpnoti Ãllopa÷ ca . paratvÃt Ãllopa÷ syÃt . samprasÃraïÃÓrayam balÅya÷ bhavati iti vaktavyam pÆrvatvam yathà syÃt . iyaÇ . ÓuÓuvatu÷ , ÓuÓuvu÷ . samprasÃraïam ca prÃpnoti iyaÇÃdeÓa÷ ca . paratvÃt iyaÇÃdeÓa÷ syÃt . samprasÃraïam balÅya÷ bhavati iti vaktavyam samprasÃraïam yathà syÃt . yaï . samprasÃraïe k­te pÆrvatvam ca prÃpnoti yaïÃdeÓa÷ ca . paratvÃt yaïÃdeÓa÷ syÃt . samprasÃraïÃÓrayam balÅya÷ bhavati iti vaktavyam pÆrvatvam yathà syÃt . iyaÇ . na etÃni santi prayojanÃni . yat tÃvat ucyate ram iti idam iha sampradhÃryam : rambhÃva÷ kriyatÃm samprasÃraïam iti . kim atra kartavyam . paratvÃt rambhÃva÷ . nityam samprasÃraïam . k­te api rambhÃbe prÃpnoti ak­te api . rambhÃva÷ api nitya÷ . k­te api samprasÃraïe prÃpnoti ak­te api . katham . ya÷ asau ­kÃre repha÷ tasya ca upadhÃyÃ÷ ca prÃpnoti . anitya÷ rambhÃva÷ . na hi k­te samprasÃraïe prÃpnoti . kim kÃraïam  . upadeÓe iti vartate . tat ca avaÓyam upadeÓagrahaïam anuvartyam barÅbh­jyate iti evamartham . ÃllopeyaÇyaïa÷ iti . nityam samprasÃraïam . antaraÇgam pÆrvatvam . tat etat ananyÃrtham samprasÃraïÃÓrayam balÅya÷ bhavati iti vaktavyam pÆrvaviprati«edha÷ và vaktavya÷ . ubhayam na vaktavyam . uktam atra ubhaye«ÃÇgrahaïasya prayojanam ubhaye«Ãm abhyÃsasya samprasÃraïam eva yathà syÃt . yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti .

(P_6,1.17.4)  KA_III.27.4-7  Ro_IV.336     #<vyace÷ kuÂÃditvam anasi a¤ïiti samprasÃraïÃrtham># . vyace÷ kuÂÃditvam anasi iti vaktavyam . kim prayojanam . a¤ïiti samprasÃraïÃrtham . a¤ïiti samprasÃraïam yathà syÃt . udvicità , udvicitum , udvicitavyam . anasi iti kimartham . uruvyacÃ÷ kaïÂaka÷ .

(P_6,1.18)  KA_III.27.9-10  Ro_IV.336-337     caÇgrahaïam Óakyam akartum . katham . Çiti iti vartate na ca anya÷ svÃpe÷ Çit asti anyat ata÷ caÇa÷ .

(P_6,1.20)  KA_III.27.12-16  Ro_IV.337     #<vaÓe÷ yaÇi prati«edha÷># . vaÓe÷ yaÇi prati«edha÷ vaktavya÷ samprasÃraïasya . vÃvaÓyate . kva mà bhÆt . u«Âa÷ , uÓanti iti . sa÷ tarhi tathà prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . yaÇi iti vartate . evam tarhi anvÃca«Âe yaÇi iti vartate iti . na etat anvÃkhyeyam adhikÃrÃ÷ anuvartante iti . e«a÷ eva nyÃya÷ yat uta adhikÃrÃ÷ anuvarteran iti .

(P_6,1.27)  KA_III.27.18-28.5  Ro_IV.337-338     kim nipÃtyate . #<ÓrÃsrapyo÷ Ó­bhÃva÷># . ÓrÃsrapyo÷ Ó­bhÃva÷ nipÃtyate . k«Årahavi«o÷ iti vaktavyam . Ó­tam k«Åram . Ó­tam havi÷ . kva mà bhÆt . ÓrÃïà yavÃgÆ÷ , Órapità yavÃgÆ÷ iti . #<Órape÷ Ó­tam anyatra heto÷># . Órape÷ Ó­tam anyatra heto÷ iti vaktavyam iha mà bhÆt . Órapitam k«Åram devadattena yaj¤adattena iti .

(P_6,1.28)  KA_III.28.7-12  Ro_IV.338-339     #<ÃÇpÆrvÃt andhÆdhaso÷># .  ÃÇpÆrvÃt andhÆdhaso÷ iti vaktavyam . ÃpÅna÷ andhu÷ , ÃpÅnam Ædha÷ . kim prayojanam . niyamÃrtham . ÃÇpÆrvÃt andhÆdhaso÷ eva . kva mà bhÆt . ÃpyÃna÷ candramÃ÷ iti . ubhayata÷ niyama÷ ca ayam dra«Âavya÷ . ÃÇpÆrvÃt eva andhÆdhaso÷ , andhÆdhaso÷ eva ÃÇpÆrvÃt iti . kva mà bhÆt . prapyÃna÷ andhu÷ , prapyÃnam Ædha÷ . ÃÇpÆrvÃt ca e«a niyama÷ dra«Âavya÷ . bhavati hi pÅnam mukham , pÅnÃ÷ ÓambaÂya÷ , Ólak«ïapÅnamukhÅ kanyà iti .

(P_6,1.30)  KA_III.28.14-29.6  Ro_IV.339-340     #<Óve÷ liÂi abhyÃsalak«aïaprati«edha÷># . Óve÷ liÂi abhyÃsalak«aïam samprasÃraïam nityam prÃpnoti . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . ÓiÓviyatu÷ , ÓiÓviyu÷ . kim ucyate liÂi abhyÃsalak«aïasya iti na puna÷ killak«aïasya api . killak«aïam api hi nityam atra prÃpnoti . killak«aïam Óvayatilak«aïam bÃdhi«yate . yathà eva tarhi killak«aïam Óvayatilak«aïam bÃdhate evam abhyÃsalak«aïam api bÃdheta . na brÆma÷ apavÃdatvÃt killak«aïam Óvayatilak«aïam bÃdhi«yate iti . kim tarhi . paratvÃt . Óvayatilak«aïasya avakÃÓa÷ piti vacanÃni . ÓuÓÃva, ÓuÓavitha , ÓiÓvÃya, ÓiÓvayitha . killak«aïasya avakÃÓa÷ anye kita÷ . ÓÆna÷, ÓÆnavÃn . iha ubhayam prÃpnoti . ÓiÓviyatu÷ , ÓiÓviyu÷ iti . Óvayatilak«aïam bhavati viprati«edhena . abhyÃsalak«aïÃt api tarhi Óvayatilak«aïam bhavi«yati viprati«edhena . abhyÃsalak«aïasya avakÃÓa÷ anye yajÃdaya÷ . iyÃja, uvÃpa . Óvayatilak«aïasya avakÃÓa÷ param dhÃturÆpam . ÓuÓuvatu÷ , ÓuÓuvu÷ , ÓuÓuvitha . Óvayate÷ abhyÃsasya ubhayam prÃpnoti . ÓiÓiviyatu÷ , ÓiÓviyu÷ . Óvayatilak«aïam bhavi«yati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . na hi Óvayate÷ abhyÃsasya anye yajÃdaya÷ avakÃÓa÷ . Óvayate÷ yajÃdi«u ya÷ pÃÂha÷ sa÷ anavakÃÓa÷ . tasya anavakÃÓatvÃt ayukta÷ viprati«edha÷ . tasmÃt su«Âhu uktam Óve÷ liÂi abhyÃsalak«aïaprati«edha÷ iti .

(P_6,1.32-33)  KA_III.29.8-30.14  Ro_IV.341-344     #<hva÷ samprasÃraïe yogavibhÃga÷># . hva÷ samprasÃraïe yogavibhÃga÷ kartavya÷ . hva÷ samprasÃraïam bhavati ïau ca saæÓcaÇo÷ . tata÷ abhyastasya ca . abhyastasya ca hva÷ samprasÃraïam bhavati iti . kimartha÷ yogavibhÃga÷ . #<ïau saæÓcaÇvi«ayítha÷># . ïau ca saæÓcaÇvi«aye hva÷ samprasÃraïam yathà syÃt . juhÃvayi«ati , ajÆhavat . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . hva÷ abhyastasya iti ucyate na ca etat hva÷ abhyastam . kasya tarhi . hvÃyayate÷ . hva÷ etat abhyastam . katham . ekÃca÷ dve prathamasya . evam tarhi hvayate÷ abhyastasya iti ucyate na ca atra hvayati÷ abhyasta÷ . ka÷ tarhi . hvÃyayati÷ . hvayati÷ eva atra abhyasta÷ . katham .  ekÃca÷ dve prathamasya iti . evam api #<abhyastinimitte anabhyastaprasÃraïÃrtham># . abhyastinimitte iti vaktavyam . kim prayojanam . anabhyastaprasÃraïÃrtham . anabhyastasya prasÃraïam yathà syÃt . juhÆ«ati , johÆyate . #<abhyastaprasÃraïe hi abhyÃsaprasÃraïÃprÃpti÷># . abhyastaprasÃraïe hi abhyÃsaprasÃraïasya aprÃpti÷ syÃt . na samprasÃraïe samprasÃraïam iti prati«edha÷ prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . vyavahitatvÃt na bhavi«yati . #<samÃnÃÇge prasÃraïaprati«edhÃt prati«edha÷># . samÃnÃÇge prasÃraïaprati«edhÃt prati«edha÷ prÃpnoti . samÃnÃÇgagrahaïam tatra codayi«yati . #<k­dantaprati«edhÃrtham ca># . k­dantaprati«edhÃrtham ca abhyastinimitte iti vaktavyam . kim prayojanam . hvÃyakam icchati hvÃyakÅyati . hvÃyakÅyate÷ san . jihvÃyakÅyi«ati . sa÷ tarhi nimittaÓabda÷ upÃdeya÷ . na hi antareïa nimittaÓabdam nimittÃrtha÷ gamyate . antareïa api nimittaÓabdam nimittÃrtha÷ gamyate . tat yathà : dadhitrapusam pratyak«a÷ jvara÷ . jvaranimittam iti gamyate . na¬valodakam pÃdaroga÷ . pÃdaroganimittam iti gamyate . Ãyu÷ gh­tam . Ãyu«a÷ nimittam iti gamyate . atha và akÃra÷ matvarthÅya÷ . abhyastam asmin asti sa÷ ayam abhyasta÷ . abhyastasya iti . atha và abhyastasya iti na e«Ã hvayatisamÃnÃdhikaraïà «a«ÂhÅ . kà tarhi . sambandha«a«ÂhÅ . abhyastasya ya÷ hvayati÷ . kim ca abhyastasya hvayati÷ . prak­ti÷ . hva÷ abhyastasya prak­te÷ iti . yogavibhÃga÷ tu kartavya÷ eva . na atra hvayati÷ abhyastasya prak­ti÷ . kim tarhi . hvÃyayati÷ .

(P_6,1.36)  KA_III.30.17-31.2  Ro_IV.344-345     apasp­dhethÃm iti kim nipÃtyate . spardhe÷ laÇi ÃtmanepadÃnÃm madhyamapuru«asya dvivacane ÃthÃmi dvirvacanam samprasÃraïam akÃralopa÷ ca nipÃtyate . indra÷ ca vi«ïo yat apasp­dhethÃm . asp­dhethÃm iti bhëÃyÃm . apara÷ Ãha : apapÆrvÃt spardhe÷ laÇi ÃtmanepadÃnÃm madhyamapuru«asya dvivacane ÃthÃmi dvirvacanam samprasÃraïam akÃralopa÷ ca nipÃtyate . indra÷ ca vi«ïo yat apasp­dhethÃm . apÃsp­dhethÃm iti bhëÃyÃm . ÓrÃtÃ÷ Óritam iti kim nipÃtyate . ÓrÅïÃte÷ kte ÓrÃbhÃvaÓribhÃvau nipÃtyete . kva puna÷ ÓrÃbhÃva÷ kva và ÓribhÃva÷ . some ÓrÃbhÃva÷ anyatra ÓribhÃva÷ . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : Órita÷ soma÷ iti . bahuvacane ÓrÃbhÃva÷ . na tarhi idÃnÅm idam bhavati : ÓritÃ÷ na÷ grahÃ÷ iti . somabahutve ÓrÃbhÃva÷ anyatra ÓribhÃva÷ .

(P_6,1.37.1)  KA_III.31.4-32.14  Ro_IV.345-347     kimartham idam ucyate . vacispaviyajÃdÅnÃm grahÃdÅnÃm ca samprasÃraïam uktam . tatra yÃvanta÷ yaïa÷ sarve«Ãm samprasÃraïam prÃpnoti . i«yate ca parasya yathà syÃt na pÆrvasya tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti na samprasÃraïe samprasÃraïam . kim anye api evam vidhaya÷ bhavanti . ata÷ dÅrgha÷ ya¤i . supi ca iti . ghaÂÃbhyÃm . akÃramÃtrasya dÅrghatvam kasmÃt na bhavati . asti atra viÓe«a÷ . iyam atra paribhëà upati«Âhate . ala÷ antyasya iti . nanu ca idÃnÅm etayà paribhëayà iha (R: iha api) Óakyam upasthÃtum . na iti Ãha . na hi vacispaviyajÃdÅnÃm grahÃdÅnÃm ca antya÷ yaï asti . evam tarhi anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati iti antyasasdeÓa÷ ya÷ yaï tasya kÃryam bhavi«yati . na etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ santi prayojanÃni . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na sarvasya yaïa÷ samprasÃraïam bhavati iti yat ayam pyÃya÷ pÅbhÃvam ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . pÅbhÃvavacane etat prayojanam ÃpÅna÷ andhu÷ , ÃpÅnam Ædha÷ etat rÆpam yathà syÃt iti . yadi ca atra sarvasya yaïa÷ samprasÃraïam syÃt pÅbhÃvavacanam anarthakam syÃt . samprasÃraïe k­te samprasÃraïaparapÆrvatve ca dvayo÷ ikÃrayo÷ ekÃdeÓe siddham rÆpam syÃt ÃpÅna÷ andhu÷ , ÃpÅnam Ædha÷ iti . paÓyati tu ÃcÃrya÷ na sarvasya yaïa÷ samprasÃraïam bhavati iti . tata÷ ayam pyÃya÷ pÅbhÃvam ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . siddhe hi vidhi÷ ÃrabhyamÃïa÷ j¤ÃpakÃrtha÷ bhavati na ca pyÃya÷ samprasÃraïena sidhyati . samprasÃraïe hi sati antyasya prasajyeta . evam api j¤Ãpakam eva . katham . pyÃya÷ iti na e«Ã sthÃna«a«ÂhÅ . kà tarhi . viÓe«aïa«a«ÂhÅ . pyÃya÷ ya÷ yaï iti . tat etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na sarvasya yaïa÷ samprasÃraïam bhavati iti yat ayam pyÃya÷ pÅbhÃvam ÓÃsti . evam api anaikÃntikam etat . etÃvat j¤Ãpyate na sarvasya yaïa÷ samprasÃraïam bhavati iti . tatra kuta÷ etat parasya bhavi«yati na pÆrvasya iti . ucyamÃne api etasmin kuta÷ etat parasya bhavi«yati na pÆrvasya iti . ekayogak«aïam khalu api samprasÃraïam . tat yadi tÃvat param abhinirv­ttam pÆrvam api abhinirv­ttam eva . prasaktasya anabhinirv­ttasya prati«edhena niv­tti÷ Óakyà kartum na abhinirv­ttasya . ya÷ hi bhuktavantam brÆyÃt mà bhukthÃ÷ iti kim tena k­tam syÃt . atha api pÆrvam anabhinirv­ttam param api anabhinirv­ttam eva . tatra nimittasaæÓraya÷ anupapanna÷ na samprasÃraïe samprasÃraïam iti . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate ucyamÃne api etasmin kuta÷ etat parasya bhavi«yati na pÆrvasya iti . iha iÇgitena ce«Âitena nimi«itena mahatà và sÆtraprabandhena ÃcÃryÃïÃm abhiprÃya÷ gamyate . etat eva j¤Ãpayati parasya bhavi«yati na pÆrvasya iti yat ayam na samprasÃraïe samprasÃraïam iti prati«edham ÓÃsti . yat api ucyate ekayogalak«aïam khalu api samprasÃraïam . tat yadi tÃvat param abhinirv­ttam pÆrvam api abhinirv­ttam eva . prasaktasya anabhinirv­ttasya prati«edhena niv­tti÷ Óakyà kartum iti . astu ubhayo÷ abhinirv­tti÷ . na vayam pÆrvasya prati«edham Ói«ma÷ . kim tarhi . samprasÃraïÃÓrayam yat prÃpnoti tasya prati«edham . tata÷ pÆrvatve prati«iddhe yaïÃdeÓena siddham . yat api ucyate atha api pÆrvam anabhinirv­ttam param api anabhinirv­ttam eva . tatra nimittasaæÓraya÷ anupapanna÷ iti . tÃdarthyÃt tÃcchabdyam bhavi«yati . tat yathà indrÃrthà sthÆïà indra÷ iti evam iha api samprasÃraïÃrtham samprasÃraïam . tat yat prasÃraïÃrtham prasÃraïam tasmin prati«edha÷ bhavi«yati .

(P_6,1.37.2)  KA_III.32.15-33.8  Ro_IV.347-349     atha samprasÃraïam iti vartamÃne puna÷ samprasÃraïagrahaïam kimartham . #<prasÃraïaprakaraïe puna÷ prasÃraïagrahaïam ata÷ anyatra prasÃraïaprati«edhÃrtham># . samprasÃraïaprakaraïe puna÷ prasÃraïagrahaïe (R: samprasÃraïagrahaïe) etat prayojanam . videÓastham api yat samprasÃraïam tasya api prati«edha÷ yathà syÃt . vyatha÷ liÂi . vivyathe . na etat asti prayojanam . halÃdiÓe«ÃpavÃda÷ atra samprasÃraïam . idam tarhi ÓvayuvamaghonÃm ataddhite . yÆnà , yÆne . ucyamÃne api etasmin na sidhyati . kim kÃraïam . ukÃreïa vyavadhÃnÃt . ekÃdeÓe k­te na asti vyavadhÃnam . ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . evam tarhi #<samÃnÃÇgagrahaïam ca># . samÃnÃÇgagrahaïam ca kartavyam . na samprasÃraïe samprasÃraïam samÃnÃÇge iti vaktavyam . #<tatra upo«u«i do«a÷># . tatra upo«u«i do«a÷ bhavati . #<na và yasya aÇgasya prasÃraïaprÃpti÷ tasmin prÃptiprati«edhÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam yasya aÇgasya prasÃraïaprÃpti÷ tasmin dvitÅyà yà prÃpti÷ sà prati«idhyate . atra ca vasi÷ kvasau aÇgam kvasantam puna÷ vibhaktau . atha và yasya aÇgasya prasÃraïaprÃpti÷ iti anena kim kriyate . yÃvat brÆyÃt prasaktasya anabhinirv­ttasya prati«edhena niv­tti÷ Óakyà kartum iti . atra ca yadà vase÷ na tadà kvaso÷ yadà ca kvaso÷ abhinirv­ttam tadà vase÷ bhavati . atha và yasya aÇgasya prasÃraïaprÃpti÷ iti anena kim kriyate . yÃvat brÆyÃt asiddham bahiraÇgam antaraÇge iti . asiddhatvÃt bahiraÇgalak«aïasya vasausamprasÃraïasya antaraÇgalak«aïa÷ prati«edha÷ na bhavi«yati .

(P_6,1.37.3)  KA_III.33.9-17  Ro_IV.349-350     #<­ci tre÷ uttarapadÃdilopa÷ chandasi># . ­ci tre÷ samprasÃraïam vaktavyam . uttarapadÃdilopa÷ chandasi vaktavya÷ . t­cam sÆktam . t­cam sÃma . chandasi iti kim . try­cÃni . #<raye÷ matau bahulam># . raye÷ matau samprasÃraïam bahulam vaktavyam . à revÃn etu na÷ viÓa÷ . na ca bhavati . rayiman pu«Âivardhana÷ . #<kak«yÃyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃm># . kak«yÃyÃ÷ sa¤j¤ÃyÃm matau samprasÃraïam vaktavyam . kak«Åvantam ya÷ ÃÓija÷ . kaïva÷ kak«ÅvÃn . sa¤j¤ÃyÃm iti kim . ka«yÃvÃn hastÅ .

(P_6,1.39)  KA_III.33.19-34.2  Ro_IV.350     vaÓcÃsyagrahaïam Óakyam akartum . anyatarasyÃm kiti ve¤a÷ na samprasÃraïam bhavati iti eva siddham . katham . samprasÃraïe k­te uvaÇÃdeÓe ca dvirvacanam savarïadÅrghatvam . tena siddham vavatu÷, vavu÷ , Ævatu÷, Ævu÷ . vaye÷ api nityam yakÃrasya prati«edha÷ samprasÃraïasya Æyatu÷ , Æyu÷ . traiÓabyam ca iha sÃdhyam . tat ca evam sati siddham bhavati . yadi evam vavau, vavitha iti na sidhyati . lyapi ca iti anena cakÃreïa li api anuk­«yate . tasmin nitye prasÃraïaprati«edhe prÃpte iyam kiti vibhëà Ãrabhyate .

(P_6,1.45.1)  KA_III.34.6-35.19  Ro_IV.351-355     katham idam vij¤Ãyate : ec ya÷ upadeÓe iti Ãhosvit ejantantam yat upadeÓe iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate : ec ya÷ upadeÓe iti ¬haukità traukità iti atra api prÃpnoti . atha vij¤Ãyate : ejantantam yat upadeÓe iti na do«a÷ bhavati . nanu ca ejantantam yat upadeÓe iti api vij¤ÃyamÃne atra api prÃpnoti . etat api vyapadeÓivadbhÃvena ejantam bhavati upadeÓe . arthavatà vyapadeÓivadbhÃva÷ . nanu ca ec ya÷ upadeÓe iti api vij¤ÃyamÃne na do«a÷ bhavati . aÓiti iti ucyate na ca atra aÓitam paÓyÃma÷ . nanu ca kakÃra÷ eva atra aÓit . na kakÃre bhavitavyam . kim kÃraïam . na¤ivayuktam anyasad­ÓÃdhikaraïe . tathà hi arthagati÷ . na¤yuktam ivayuktam ca anyasmin tatsad­Óe kÃryam vij¤Ãyate . tathà hi artha÷ gamyate . tat yathà loke : abrÃhmaïam Ãnaya iti ukte brÃhmaïasad­Óam Ãnayati . na asau lo«Âam ÃnÅya k­tÅ bhavati . evam iha api aÓiti iti Óitprati«edhÃt anyasmin aÓiti Óitsad­Óe kÃryam vij¤Ãsyate . kim ca anyat Óitsad­Óam . pratyaya÷ . iha tarhi : glai : glÃnÅyam , mlai : mlÃnÅyam , ve¤ : vÃnÅyam , Óo : niÓÃmÅyam : paratvÃt ÃyÃdaya÷ prÃpnuvanti . nanu ca ejantantam yat upadeÓe iti api vij¤ÃyamÃne paratvÃt ÃyÃdaya÷ prÃpnuvanti . santu . ÃyÃdi«u k­te«u sthÃnivadbhÃvÃt ejgrahaïena grahaïÃt puna÷ Ãttvam bhavi«yati . nanu ca ec ya÷ upadeÓe iti api vij¤ÃyamÃne paratvÃt ÃyÃdi«u k­te«u sthÃnivadbhÃvÃt ejgrahaïena grahaïÃt Ãttvam bhavi«yati . na bhavi«yati . analvidhau sthÃnivadbhÃva÷ alvidhi÷ ca ayam . evam tarhi ejantantam yat upadeÓe iti api vij¤ÃyamÃne hÆta÷ , hÆtavÃn iti atra api prÃpnoti . bhavatu eva atra Ãttvam . Óravaïam kasmÃt na bhavati . pÆrvatvam asya bhavi«yati . na sidhyati . idam iha sampradhÃryam : Ãttvam kriyatÃm pÆrvatvam iti . kim atra kartavyam . paratvÃt pÆrvatvam . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . Ãttvam kriyatÃm samprasÃraïam iti . kim atra kartavyam . paratvÃt Ãttvam . nityam samprasÃraïam . k­te api Ãttve prÃpnoti ak­te api . Ãttvam api nityam . k­te api samprasÃraïe prÃpnoti ak­te api . anityam Ãttvam . na hi k­te samprasÃraïe prÃpnoti . kim kÃraïam . antaraÇgam pÆrvatvam . tena bÃdhyate . yasya lak«aïantareïa nimittam vihanyate na tat anityam . na ca samprasÃraïam eva Ãttvasya nimittam hanti . avaÓyam lak«aïÃntaram pÆrvatvam pratÅk«yam . ubhayo÷ nityayo÷ paratvÃt Ãttve k­te samprasÃraïam samprasÃraïapÆrvatvam . kÃryak­tatvÃt puna÷ Ãttvam na bhavi«yati . atha api katham cit Ãttvam anityam syÃt evam api na do«a÷ . upadeÓagrahaïam na kari«yate . yadi na kriyate cetà stotà iti atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na paranimittakasya Ãttvam bhavati iti yat ayam krÅÇjÅïÃm ïau Ãttvam ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . niyamÃrtham etat syÃt . krÅÇjÅïÃm ïau eva iti . yat tarhi mÅnÃtiminotidÅÇÃm lyapi ca iti atra ejgrahaïam anuvartayati . iha tarhi glai glÃnÅyam , mlai mlÃnÅyam , ve¤ vÃnÅyam , Óo niÓÃmÅyam paratvÃt ÃyÃdaya÷ prÃpnuvanti . atra api  ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na ÃyÃdaya÷ Ãttvam bÃdhante iti yat ayam aÓiti iti prati«edham ÓÃsti . yadi hi bÃdheran Óiti api bÃdheran . atha và puna÷ astu ec ya÷ upadeÓe iti . nanu ca uktam glai glÃnÅyam , mlai mlÃnÅyam , ve¤ vÃnÅyam , Óo niÓÃmÅyam paratvÃt ÃyÃdaya÷ prÃpnuvanti iti . atra api Óitprati«edha÷ j¤Ãpaka÷ na ÃyÃdaya÷ Ãttvam bÃdhante iti . #<Ãttve eÓi upasaÇkhyÃnam># . Ãttve eÓi upasaÇkhyÃnam kartavyam . jagle mamle . aÓiti iti prati«edha÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate . ÓakÃra÷ it yasya sa÷ ayam Óit . na Óit aÓit . aÓiti iti
. katham tarhi . ÓakÃra÷ it Óit . na Óit Óit aÓit . aÓiti iti . yadi evam stanandhaya÷ iti atra api prÃpnoti . atra api Óap Óit bhavati .

(P_6,1.45.2)  KA_III.35.20-37.5  Ro_IV.355-358     kim puna÷ ayam paryudÃsa÷ : yat anyat Óita÷ iti Ãhosvit prasajya ayam prati«edha÷ : Óiti na iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<aÓiti ekÃdeÓe prati«edha÷ ÃdivattvÃt># . aÓiti ekÃdeÓe prati«edha÷ vaktavya÷ : glÃyanti mlayanti . kim kÃraïam . ÃdivattvÃt . ÓidaÓito÷ ekÃdeÓa÷ Ãdivat syÃt . asti anyat Óita÷ iti k­tvà Ãttvam prÃpnoti . #<pratyayavidhi÷># . pratyayavidhi÷ ca na sidhyati . sugla÷ sumla÷ . ÃkÃrÃntalak«aïa÷ pratyayavidhi÷ na prÃpnoti . ani«Âasya pratyayasya Óravaïam prasajyeta . #<abhyÃsarÆpam ca># . abhyÃsarÆpam ca na sidhyati : jagle mamle . ivarïÃbhyÃsatà prÃpnoti . #<ayavÃyÃvÃm prati«edha÷ ca># . ayavÃyÃvÃm ca prati«edha÷ vaktavya÷ : glai : glÃnÅyam , mlai : mlÃnÅyam , ve¤ : vÃnÅyam , Óo : niÓÃmÅyam : paratvÃt ÃyÃdaya÷ prÃpnuvanti . astu tarhi prasajya prati«edha÷ Óiti na iti . #<Óiti prati«edhe Óluluko÷ upasaÇkhyÃnam rarÅdhvam trÃdhvam ÓiÓÅte># . Óiti prati«edhe Óluluko÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . diva÷ na÷ v­«Âim maruta÷ rarÅdhvam . luk . trÃdhvam na÷ devà nijura÷ v­kasya . ÓiÓÅte Ó­Çge rak«ase vinik«e . na e«a÷ do«a÷ . iha tÃvat diva÷ na÷ v­«Âim maruta÷ rarÅdhvam iti . na etat rai iti asya rÆpam . kasya tarhi . rÃte÷ dÃnakarmaïa÷ . ÓiÓÅte Ó­Çge iti na etat Óyate÷ rÆpam . kasya tarhi . ÓÅÇa÷ . Óyatyartha÷ vai gamyate . ka÷ puna÷ Óyate÷ artha÷ . Óyati÷ niÓÃne vartate . ÓÅÇ api Óyatyarthe vartate . katham puna÷ anya÷ nÃma anyasya arthe vartate . bahvarthÃ÷ api dhÃtava÷ bhavanti iti . tat yathà . vapi÷ prakiraïe d­«Âa÷ chedane ca api vartate . keÓÃn vapati iti . Ŭi÷ studicodanÃyÃc¤Ãsu d­«Âa÷ Åraïe ca api vartate . agni÷ vai ita÷ v­«Âim ÅÂÂe . maruta÷ amuta÷ cyÃvayanti . karoti÷ ayam abhÆtaprÃdurbhÃve d­«Âa÷ nirmalÅkaraïe ca api vartate . p­«Âham kuru . pÃdau kuru . unm­dÃna iti gamyate . nik«epaïe ca api d­Óyate . kaÂe kuru . ghaÂe kuru . aÓmÃnam ita÷ kuru . sthÃpaya iti gamyate . sarve«Ãm eva parihÃra÷ . Óiti iti ucyate na ca atra Óitam paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . na lumatà tasmin iti pratyayalak«aïaprati«edha÷ . trÃdhvam iti luÇi e«a÷ vyatyayena bhavi«yati . atha và puna÷ astu paryudÃsa÷ . nanu ca uktam aÓiti ekÃdeÓe prati«edha÷ ÃdivattvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam . yat api pratyayavidhi÷ iti . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati ejantebhya÷ ÃkÃrÃntalak«aïa÷ pratyayavidhi÷ iti yat ayam hvÃvÃma÷ ca iti aïam kabÃdhanÃrtham ÓÃsti . yat api abhyÃsarÆpam iti : pratyÃkhyÃyate sa÷ yoga÷ . atha api kriyate evam api na do«a÷ . katham . liÂi iti anuvartate . dvilakÃraka÷ ca ayam nirdeÓa÷ : liÂi lakÃrÃdau iti . evam ca k­tvà sa÷ api ado«a÷ bhavati yat uktam Ãttve eÓi upasaÇkhyÃnam iti . yat api uktam ayavÃyÃvÃm prati«edha÷ ca iti . Óiti prati«edha÷ j¤Ãpaka÷ na ayÃdaya÷ Ãttvam bÃdhante iti .

(P_6,1.45.3)  KA_III.37.6-16  Ro_IV.358-359     #<prÃtipadikaprati«edha÷># . prÃtipadikÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . gobhyÃm , gobhi÷ , naubhyÃm , naubhi÷ . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na prÃtipadikÃnÃm Ãttvam bhavati iti yat ayam rÃya÷ hala÷ iti Ãttvam ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . niyamÃrtham etat syÃt . rÃya÷ hali eva iti . yat tarhi à ota÷ amÓaso÷ iti Ãttvam ÓÃsti . etasya api asti vacane prayojanam . ami v­ddhibÃdhanÃrtham etat syÃt Óasi prati«edhÃrtham ca . tasmÃt prÃtipadikÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<dhÃtvadhikÃrÃt prÃtipadikasyÃprÃpti÷># . dhÃtvadhikÃrÃt prÃtipadikasya Ãttvam na bhavi«yati . dhÃto÷ iti vartate . kva prak­tam . liÂi dhÃto÷ anabhyÃsasya iti . atha api niv­ttam evam api ado«a÷ . upadeÓe iti ucyate uddeÓa÷ ca prÃtipadikÃnÃm na upadeÓa÷ .

(P_6,1.48)  KA_III.37.18-22  Ro_IV.359     #<Ãttve ïau lÅyate÷ upasaÇkhyÃnam pralambhanaÓÃlÅnÅkaraïayo÷># . Ãttve ïau lÅyate÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . kim prayojanam . pralambhane ca arthe ÓÃlÅnÅkaraïe ca nityam Ãttvam yathà syÃt . pralambhane tÃvat . jaÂÃbhi÷ ÃlÃpayate . ÓmaÓrubhi÷ ÃlÃpayate . ÓÃlÅnÅkaraïe . Óyena÷ vÃrtikam ullÃpayate . rathÅ rathinam upalapayate .

(P_6,1.49)  KA_III.38.2-8  Ro_IV.360-361     #<sidhyate÷ aj¤ÃnÃrthasya># . sidhyate÷ aj¤ÃnÃrthasya iti vaktavyam . #<itarathà hi ani«ÂaprasaÇga÷># . apÃralaukike iti ucyamÃne ani«Âam prasajyeta . annam sÃdhayati brÃhmaïebhya÷ dÃsyÃmi iti . asti puna÷ ayam sidhyati÷ kva cit anyatra vartate . asti iti Ãha . tapa÷ tÃpasam sedhayati . j¤Ãnam asya prakÃÓayati . svÃni eva enam karmÃïi sedhayanti . j¤Ãnam asya prakÃÓayanti iti artha÷ .

(P_6,1.50.1)  KA_III.38.10-39.12  Ro_IV.361-363     #<mÅnÃtyÃdÅnÃm Ãttve upadeÓavacanam pratyayavidhyartham># . mÅnÃtyÃdÅnÃm Ãttve upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . upadeÓÃvasthÃyÃm Ãttvam bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . pratyayavidhyartham . upadeÓÃvasthÃyÃm Ãttve k­te i«Âa÷ pratyayavidhi÷ yathà syÃt . ke puna÷ pratyayÃ÷ upadeÓivadbhÃvam prayojayanti . kÃ÷ . kÃ÷ tÃvat na prayojayanti . kim kÃraïam . eca÷ iti ucyate na ca ke«u ec asti . ïagha¤yujvidhaya÷ tarhi prayojayanti . ïa . avadÃya÷ . Ãta÷ iti ïa÷ siddha÷ bhavati . gha¤ . avadÃya÷ vartate . Ãta÷ iti gha¤ siddha÷ bhavati . kim ca bho Ãta÷ iti bha¤ ucyate . na khalu api Ãta÷ iti ucyate Ãta÷ tu vij¤Ãyate . katham . aviÓe«eïa gha¤ utsarga÷ . tasya ivarïÃntÃt uvarïÃntÃt ca ajapau apavÃdau . tatra upadeÓÃvasthÃyÃm Ãttve k­te apavÃdasya nimittam na asti iti k­tvà utsargeïa gha¤ siddha÷ bhavati . evam ca k­tvà na ca Ãta÷ iti ucyate Ãta÷ tu vij¤Ãyate . yuc . Å«adavadÃnam svavadÃnam . Ãta÷ iti yuc siddha÷ bhavati . idam viprati«iddham eca÷ upadeÓa÷ iti . yadi eca÷ na upadeÓe atha upadeÓe na eca÷ . eca÷ ca upadeÓe ca iti viprati«iddham . na etat viprati«iddham . Ãha ayam eca÷ upadeÓe iti . yadi eca÷ na upadeÓe atha upadeÓa na eca÷ . te vayam vi«ayam vij¤ÃsyÃma÷ . ejvi«aye iti . tat tarhi upadeÓagrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . Ãt eca÷ upadeÓe iti . tat vai prak­tiviÓe«aïam vi«ayaviÓe«aïena ca iha artha÷ . na ca anyÃrtham prak­tam anyÃrtham bhavati . na khalu api anyat prak­tam anuvartanÃt anyat bhavati . na hi godhà sarpantÅ sarpaïÃt ahi÷ bhavati . yat tÃvat ucyate na ca anyÃrtham prak­tam anyÃrtham bhavati iti anyÃrtham api prak­tam anyÃrtham bhavati Âat yathà . ÓÃlyartham kulyÃ÷ praïÅyante tÃbhya÷ ca pÃïÅyam pÅyate upaÓp­Óyate ca ÓÃlaya÷ ca bhÃvyante . yat api ucyate na khalu api anyat prak­tam anuvartanÃt anyat bhavati . na hi godhà sarpantÅ sarpaïÃt ahi÷ bhavati iti . bhavet dravye«u  etat evam syÃt . Óabda÷ tu khalu yena yena viÓe«eïa abhisambadhyate tasya tasya viÓe«aka÷ bhavati . tat yatha gau÷ Óukla÷ aÓva÷ ca . Óukla÷ iti gamyate .

(P_6,1.50.2)  KA_III.39.13-16  Ro_IV.364     #<nimimÅliyÃm khalaco÷ prati«edha÷># . nimimÅliyÃm khalaco÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . Å«annimayam , sunimayam , nimaya÷ vartate . mi . mÅ . Å«apramayam , supramayam , pramaya÷ vartate , pramaya÷ . mÅ . lÅ . Å«advilayam , suvilayam , vilaya÷ vartate , vilaya÷ .

(P_6,1.51)  KA_III.39.18  Ro_IV.364     kim idam lÅyate÷ iti . linÃtilÅyatyo÷ yakà nirdeÓa÷ .

(P_6,1.56)  KA_III.39.20-23  Ro_IV.364-365     hetubhaye iti kimartham . ku¤cikayà enam bhÃyayati . ahinà enam bhÃyayati . hetubhaye iti ucyamÃne api atra prÃpnoti . etat api hi hetubhayam . hetubhaye iti na evam vij¤Ãyate . heto÷ bhayam hetubhayam . hetubhaye iti . katham tarhi . hetu÷ eva bhayam hetubhayam . hetubhaye iti . yadi sa÷ eva hetu÷ bhayam bhavati iti .

(P_6,1.58)  KA_III.40.2-8  Ro_IV.365     #<ami saÇgrahaïam># . ami saÇgrahaïam . kim idam saÇ iti . pratyÃhÃragrahaïam . kva sannivi«ÂÃnÃm pratyÃhÃra÷ . sana÷ prabh­ti à mahiÇa÷ ÇakÃrÃt . kim prayojanam .#< kvipprati«edhítham># . kvibantasya mà bhÆt . rajjus­¬bhyÃm , rajjus­¬bhi÷ , devad­gbhyÃm , devad­gbhi÷ . #<uktam vÃ># . kim uktam . dhÃto÷ svarÆpagrahaïe tatpratyayavij¤ÃnÃt siddham iti .

(P_6,1.60)  KA_III.40.10-15  Ro_IV.365-366     #<ÓÅr«an chandasi prak­tyantaram># . ÓÅr«an chandasi prak­tyantaram dra«Âavyam . kim prayojanam . kim prayojanam . #<ÃdeÓaprati«edhÃrtham># . ÃdeÓa÷ mà vij¤Ãyi . prak­tyantaram yathà vij¤Ãyeta . kim ca syÃt . askÃrÃntasya chandasi Óravaïam na syÃt . Óira÷ me ÓÅryaÓa÷ mukham (R: ÓÅryate mukhe ) . idam te Óira÷ bhinadmi iti . tat vai atharvaïa÷ Óira÷ .

(P_6,1.61)  KA_III.40.17-41.16  Ro_IV.366-368     #<ye ca taddhite Óirasa÷ ÃdeÓÃrtham># . ye ca taddhite iti atra Óirasa÷ grahaïam kartavyam . kim prayojanam .ÃdeÓÃrtham . ÃdeÓa÷ yathà vij¤Ãyeta . prak­tyantaram mà vij¤Ãyi . kim ca syÃt . yakÃrÃdau taddhite askÃrÃntasya Óravaïam prasajyeta . ÓÅr«aïya÷ hi mukhya÷ bhavati . ÓÅr«aïya÷ khara÷ . #<và keÓe«u># . và keÓe«u Óirasa÷ ÓÅr«anbhÃva÷ vaktavya÷ . ÓÅr«aïyÃ÷ keÓÃ÷ , ÓirasyÃ÷ . #<aci ÓÅr«a÷># . aci parata÷ Óirasa÷ ÓÅr«abhÃva÷ vaktavya÷ . hÃstiÓÅr«i÷ , sthaulyaÓÅr«i÷, pailuÓÅr«i÷ . #<chandasi ca># . chandasi ca Óirasa÷ ÓÅr«abhÃva÷ vaktavya÷ . dve ÓÅr«e . iha hÃstiÓÅr«yà pailuÓÅr«yà iti Óirasa÷ grahaïena grahaïÃt ÓÅr«anbhÃva÷ prÃpnoti . astu . na÷ taddhite iti Âilopa÷ bhavi«yati . na sidhyati . ye ca abhÃvakarmaïo÷ iti prak­tibhÃva÷ prasajyeta . yadi puna÷ ye aci taddhite iti ucyeta . kim k­tam bhavati . i¤i ÓÅr«anbhÃve k­te Âilopena siddham . na evam Óakyam . iha hi sthÆlaÓirasa÷ idam sthaulaÓÅr«am iti anaïi iti prak­tibhÃva÷ prasajyeta . tasmÃt na evam Óakyam . na cet evam Óirasa÷ grahaïena grahaïÃt ÓÅr«anbhÃva÷ prÃpnoti . pÃk«ika÷ e«a÷ do«a÷ . katarasmin pak«e . «yaÇvidhau dvaitam bhavati . aïi¤o÷ và ÃdeÓa÷ «yaÇ aïi¤bhyÃm và para÷ iti . tat yadà tÃvad aïi¤o÷ ÃdeÓa÷ tadà e«a÷ do«a÷ . yadà hi aïi¤bhyÃm para÷ na tadà do«a÷ bhavati aïi¤bhyÃm vyavahitatvÃt .

(P_6,1.63)  KA_III.41.19-42.6  Ro_IV.368-369     Óasprabh­ti«u iti ucyate . aÓasprabh­ti«u api d­Óyate . Óalà do«aïÅ . kakut do«aïÅ . yÃcate mahÃdeva÷ . #<padÃdi«u mÃæsp­tsnÆnÃm upasaÇkhyÃnam># . padÃdi«u mÃæsp­tsnÆnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . mÃæs . yat nÅk«aïam mÃæspacanyÃ÷ . mÃæsapacanyÃ÷ iti prÃpte . mÃæs . p­t. p­tsu martyam . p­tanÃsu martyam iti prÃpte . p­t . snu . na te diva÷ na p­thivya÷ adhi snu«u . adhi sÃnu«u iti prÃpte . #<nas nÃsikÃyÃ÷ yattask«udre«u># .  yattask«udre«u parata÷ nÃsikÃyÃ÷ nasbhÃva÷ vaktavya÷ . yat . nasyam . yat . tas . nasta÷ . tas. k«udra . na÷k«udra÷ . avarïanagarayo÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . nÃsikya÷ varïa÷ , nÃsikyam nagaram . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . iha tÃvat nÃsikya÷ varïa÷ iti . parimukhÃdi«u pÃÂha÷ kari«yate . nÃsikyam nagaram iti . saÇkÃÓÃdi«u pÃÂha÷ kari«yate .

(P_6,1.64)  KA_III.42.8-43.10  Ro_IV.369-371     dhÃtugrahaïam kimartham . iha mà bhÆt : «o¬an , «aï¬a÷ , «o¬ika÷ . atha Ãdigrahaïam kimartham . iha mà bhÆt : pe«Âà pe«Âum . na etat asti prayojanam . astu atra satvam . satve k­te iïa÷ uttarasya ÃdeÓasakÃrasya iti «atvam bhavi«yati . idam tarhi : la«ità la«itum . idam ca api udÃrharaïam : pe«Âà pe«Âum . nanu ca uktam astu atra satvam . satve k­te iïa÷ uttarasya ÃdeÓasakÃrasya iti «atvam bhavi«yati iti . na evam Óakyam . iha hi pek«yati iti «atvasya asiddhatvÃt «a¬ho÷ ka÷ si iti katvam na syÃt . #<sÃdeÓe subdhÃtu«Âhivu«va«katÅnÃm prati«edha÷># . sÃdeÓe subdhÃtu«Âhivu«va«katÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . subdhÃtu : «o¬Åyati «aï¬Åyati . «Âhivu : «ÂhÅvati . «va«k : «va«kate . subdhÃtÆnÃm tÃvat na vaktavya÷ . upadeÓe iti vartate uddeÓa÷ ca prÃtipadikÃnÃm na upadeÓa÷ . yadi evam na artha÷ dhÃtugrahaïena . kasmÃt na bhavati «o¬an , «aï¬a÷ , «o¬ika÷ iti . upadeÓe iti vartate uddeÓa÷ ca prÃtipadikÃnÃm na upadeÓa÷ . «Âhive÷ api dvitÅya÷ varïa÷ ÂhakÃra÷ . yadi ÂhakÃra÷ te«ÂhÅvyate iti na sidhyati . evam tarhi thakÃra÷ . yadi thakÃra÷ Âu«ÂhyÆ«ati Âe«ÂhÅvyatie iti na sidhyati . evam tarhi dvau imau «ÂhivÆ . akasya dvitÅya÷ varïa÷ ÂhakÃra÷ aparasya thakÃra÷ . yasya thakÃra÷ tasya satvam prÃpnoti . evam tarhi dvau imau dvi«akÃrau «Âhivu«va«katÅ . kim k­tam bhavati . pÆrvasya satve k­te pareïa sannipÃte «Âutvam bhavi«yati . na evam Óakyam . iha hi Óvali «ÂhÅvati madhuli «va«kate «Âutvasya asiddhatvÃt ¬a÷ si dhu iti dhu prasajyeta . evam tarhi yakÃrÃdÅ dvi«akÃrau «Âhivu«va«katÅ . kim yakÃra÷ na ÓrÆyate . luptanirdi«Âa÷ yakÃra÷ . atha kimartham «akÃram upadiÓya tasya sakÃra÷ ÃdeÓa÷ kriyate na sakÃra÷ eva upadiÓyeta . laghvartham iti Ãha . katham . aviÓe«eïa ayam «akÃram upadiÓya sakÃram ÃdeÓam uktvà laghunà upÃyena «atvam nirvartayati ÃdeÓapratyayayo÷ iti . itarathà hi ye«Ãm «atvam i«yate te«Ãm tatra grahaïam kartavyam syÃt . ke puna÷ «opadeÓÃ÷ dhÃtava÷ . paÂhitavyÃ÷ . ka÷ atra bhavata÷ puru«akÃra÷ . yadi antareïa pÃÂham kim cit Óakyate vaktum tat ucyatÃm . antareïa api pÃÂham kim cit Óakyate vaktum . katham . ajdantyaparÃ÷ sÃdaya÷ «opadeÓÃ÷ smiÇsvadisvidisva¤jisvapaya÷ ca s­pis­jist­styÃsek­s­varjam .

(P_6,1.65)  KA_III.43.12-18  Ro_IV.372      atha kimartham ïakÃram upadiÓya tasya nakÃra÷ ÃdeÓa÷ kriyate na nakÃra÷ eva upadiÓyeta . laghvartham iti Ãha . katham . aviÓe«eïa ayam ïakÃram upadiÓya nakÃram ÃdeÓam uktvà laghunà upÃyena ïatvam nirvartayati upasargÃt asamÃse api ïopadeÓasya iti . itarathà hi ye«Ãm ïatvam i«yate te«Ãm tatra grahaïam kartavyam syÃt . ke puna÷ ïopadeÓÃ÷ dhÃtava÷ . paÂhitavyÃ÷ . ka÷ atra bhavata÷ puru«akÃra÷ . yadi antareïa pÃÂham kim cit Óakyate vaktum tat ucyatÃm . antareïa api pÃÂham kim cit Óakyate vaktum . katham . sarve nÃdaya÷ ïopadeÓÃ÷ n­tinandinardinakkinÃÂinÃth­nÃdh­nÌvarjam .

(P_6,1.66.1)  KA_III.43.20-44.7  Ro_IV.372-374     #<vyo÷ lope kvau upasaÇkhyÃnam># . vyo÷ lope kvau upasaÇkhyÃnam kartavyam iha api yathà syÃt . kaï¬Æyate÷ apratyaya÷ kaï¬Æ÷ iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . vali iti ucyate na ca atra valÃdim paÓyÃma÷ . nanu ca ayam kvip eva valÃdi÷ bhavati . kviblope k­te valÃdyabhÃvÃt na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . kviblopa÷ kriyatÃm yalopa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt kviblopa÷ nityatvÃt ca . nitya÷ khalu api kviblopa÷ . k­te api yalope prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . nityatvÃt paratvÃt ca kviblopa÷ . kviblope k­te valÃdyabhÃvÃt yalopa÷ na prÃpnoti . evam tarhi pratyayalak«aïena bhavi«yati . varïÃÓraye na asti pratyayalak«aïam . yadi và kÃni cit varïÃÓrayÃïi pratyayalak«aïena bhavanti tathà idam api bhavi«yati . atha và evam vak«yÃmi . lopa÷ vyo÷ vali . tata÷ ve÷ . vyantayo÷ ca vyo÷ lopa÷ bhavati . tata÷ ap­ktasya . ap­ktasya ca lopa÷ bhavati . ve÷ iti eva .

(P_6,1.66.2)  KA_III.44.8-45.2  Ro_IV.374-375     #<valopÃprasiddhi÷ ƬbhÃvavacanÃt># . valopasya aprasiddhi÷ . ÃsremÃïam , jÅradÃnu÷ iti . kim kÃraïam . ƬbhÃvavacanÃt . cchvo÷ ÓÆ anunÃsike ca iti ÆÂh prÃpnoti . #<atiprasaÇga÷ vraÓcÃdi«u># . vraÓcÃdi«u ca atiprasaÇga÷ bhavati . iha api prÃpnoti . vraÓcana÷ , vrÅhi÷ , vraïa÷ iti . upadeÓasÃmarthyÃt siddham . upadeÓasÃmarthyÃt vraÓcÃdi«u lopa÷ na bhavi«yati . #<upadeÓasÃmarthyÃt siddham iti cet samprasÃraïahalÃdiÓe«e«u sÃmarthyam># . upadeÓasÃmarthyÃt siddham iti cet asti anyat upadeÓavacane prayojanam . samprasÃraïahalÃdiÓe«e«u k­te«u vakÃrasya Óravaïam yathà syÃt . (R: v­kïa÷ ) v­kïavÃn , (R v­Ócati ) vivraÓci«ati iti . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và etat prayojanam asti . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgÃ÷ samprasÃraïahalÃdiÓe«Ã÷ . antaraÇga÷ lopa÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . #<anÃrambha÷ vÃ># . anÃrambha÷ và puna÷ valopasya nyÃyya÷ . katham ÃsremÃïam , jÅradÃnu÷ iti . #<ÃsremÃïam jÅradÃnu÷ iti varïalopÃt># . ÃsremÃïam , jÅradÃnu÷ iti chÃndasÃt varïalopÃt siddham . #<yathà saæsphÃna÷ gayasphÃna÷># . tat yathà saæsphayana÷ , saæsphÃna÷ , gayasphÃna÷, gayasphÃna÷ iti .

(P_6,1.67)  KA_III.45.4-20  Ro_IV.375-376     darvijÃg­vyo÷ prati«edha÷ vaktavya÷ : darvi÷ , jÃg­vi÷ . kim ucyate darvijÃg­vyo÷ prati«edha÷ vaktavya÷ iti yadà ap­ktasya iti ucyati . bhavati vai kim cit ÃcÃryÃ÷ kriyamÃïam api codayanti . tat và kartavyam darvijÃg­vyo÷ và prati«edha÷ vaktavya÷ .#<ve÷ lope darvijÃg­vyo÷ aprati«edha÷ anunÃsikaparatvÃt># . ve÷ lope darvijÃg­vyo÷ aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . lopa÷ kasmÃt na bhavati . anunÃsikaparatvÃt . anunÃsikaparasya viÓabdasya grahaïam na ca atra anunÃsikapara÷ viÓabda÷ . Óuddhapara÷ ca atra viÓabda÷ . yadi anunÃsikaparasya viÓabdasya grahaïam iti ucyate gh­tasp­k, dalasp­k , atra na prÃpnoti . na hi etasmÃt viÓabdÃt anunÃsikam param paÓyÃma÷ . anunÃsikaparatvÃt iti na evam vij¤Ãyate . anunÃsika÷ para÷ asmÃt sa÷ ayam anunÃsikapara÷ , anunÃsikaparatvÃt iti . katham tarhi . anunÃsika÷ para÷ asmin sa÷ ayam anunÃsikapara÷ , anunÃsikaparatvÃt iti . evam api priyadarvi , atra prÃpnoti . asiddha÷ atra anunÃsika÷ . evam api dhÃtvantasya prati«edha÷ vaktavya÷ . ivi divi dhivi . #<dhÃtvantasya ca arthavadgrahaïÃt># . arthavata÷ viÓabdasya grahaïam . na dhÃtvanta÷ arthavÃn . #<vasya và anunÃsikatvÃt siddham># . atha và vakÃrasya eva idam anunÃsikasya grahaïam . santi hi yaïa÷ sÃnunÃsikÃ÷ niranunÃsikÃ÷ ca .

(P_6,1.68)  KA_III.46.2-47.12  Ro_IV.377-380     yadi puna÷ ayam ap­ktalopa÷ saæyogÃntalopa÷ vij¤Ãyeta . kim k­tam bhavati . dvihalap­ktagrahaïam tisyo÷ ca grahaïam na kartavyam bhavati . #<halantÃt ap­ktalopa÷ saæyogÃntalopa÷ cet nalopÃbhÃva÷ yathà pacan iti . >#halantÃt ap­ktalopa÷ saæyogÃntalopa÷ cet nalopÃbhÃva÷ . rÃjà tak«Ã . saæyogÃntalopasya asiddhatvÃt nalopa÷ na prÃpnoti yathà pacan iti . tat yathà pacan, yajan iti atra saæyogÃntalopasya asiddhatvÃt nalopa÷ na bhavati . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati siddha÷ saæyogÃntalopa÷ nalope iti yat ayam na Çisambuddhyo÷ iti sambuddhau prati«edham ÓÃsti . iha api tarhi prÃpnoti pacan, yajan . tulyajÃtÅyasya j¤Ãpakam bhavati . ka÷ ca tulyajÃtÅya÷ . ya÷ sambuddhau anantara÷ . #<vasvÃdi«u datvam saæyogÃdilopabalÅyastvÃt># . vasvÃdi«u datvam na sidhyati . ukhÃsrat , parïadvhat . kim kÃraïam . #<saæyogÃdilopabalÅyastvÃt >#. saæyogÃntalopÃt saæyogÃdilopa÷ balÅyÃn . #<yathà kÆÂata iti># . tat yathà kÆÂata , këÂhata iti atra saæyogÃntalopÃt saæyogÃdilopa÷ balÅyÃn bhavati . nanu ca datve k­te na bhavi«yati . asiddham datvam . tasya asiddhatvÃt prÃpnoti . siddhakÃï¬e paÂhitam vasvÃdi«u datvam sau dÅrghatve iti . tatra sau dÅrghatvagrahaïam na kari«yate . vasvÃdi«u datvam iti eva . evam api apadÃntatvÃt na prÃpnoti . atha sau api padam bhavati rÃjà tak«Ã nalope k­te vibhakte÷ Óravaïam prÃpnoti . sà e«Ã ubhayataspÃÓà rajju÷ bhavati . #<rÃttalopa÷ niyamavacanÃt># . rÃt tasya lopa÷ vaktavya÷ . abibha÷ bhavÃn . ajÃga÷ bhavÃn . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . niyamavacanÃt . rÃt sasya iti etasmÃt niyamÃt na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . rÃt sasya iti atra takÃra÷ api nirdiÓyate . yadi evam kÅrtayate÷ apratyaya÷ kÅ÷ iti prÃpnoti . kÅrt iti ca i«yate . yathÃlak«aïam aprayukte . #<ro÷ uttvam ca># . ro÷ uttvam ca vaktavyam . abhina÷ atra, acchina÷ atra . saæyogÃntalopasya asiddhatvÃt ata÷ ati iti uttrvam na prÃpnoti . #<na và saæyogÃntalopasya uttve siddhatvÃt . >#na và vaktavyam . kim kÃraïam . saæyogÃntalopasya uttve siddhatvÃt . saæyogÃntalopa÷ uttve siddha÷ bhavati . #<yathà hariva÷ medinam iti >#. tat yathà hariva÷ medinam tvà iti atra saæyogÃntalopa÷ uttve siddha÷ bhavati . sa÷ eva darhi do«a÷ sà e«Ã ubhayataspÃÓà . tasmÃt aÓakya÷ ap­ktalopa÷ saæyogÃntalopa÷ vij¤Ãtum . na cet vij¤Ãyate dvihalap­ktagrahaïam tisyo÷ ca grahaïam kartavyam eva .

(P_6,1.69.1)  KA_III.47.14-48.27  Ro_IV.380-383     #<sambuddhilope ¬atarÃdibhya÷ prati«edha÷># . sambuddhilope ¬atarÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . he katarat, he katamat . kim ucyate ¬atarÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ iti yadà ap­ktasya iti anuvartate . #<ap­ktÃdhikÃrasya niv­ttatvÃt># . niv­tta÷ ap­ktÃdhikÃra÷ . kim ¬atarÃdibhya÷ prati«edham vak«yÃmi iti ap­ktÃdhikÃra÷ nivartyate . na iti Ãha . #<tat ca amartham># . sa÷ ca avaÓyam ap­ktÃdhikÃra÷ nivartya÷ . kimartham . amartham . ama÷ lopa÷ yathà syÃt . he kuï¬a , he pÅÂha . niv­tte api ap­ktÃdhikÃre ama÷ lopa÷ na prÃpnoti . na hi lopa÷ sarvÃpahÃrÅ . mà bhÆt sarvasya lopa÷ . ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti antyasya lope k­te dvayo÷ akÃrayo÷ pararÆpeïa siddham rÆpam syÃt he kuï¬a , he pÅÂha iti . yadi etat labhyeta k­tam syÃt . tat tu na labhyate . kim kÃraïam . atra hi tasmÃt iti uttarasya Ãde÷ parasya iti akÃrasya lopa÷ prÃpnoti . akÃralope ca sati makÃre ata÷ dÅrgha÷ ya¤i supi ca iti dÅrghatve he kuï¬Ãm , he pÅÂhÃm iti etat rÆpam prasajyeta . evam tarhi hala÷ lopa÷ sambuddhilopa÷ . tat halgrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . halÇyÃbbhya÷ dÅrghÃt sutisi ap­ktam hal iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . na e«a÷ do«a÷ . eÇ hrasvÃt iti e«Ã pa¤camÅ hal iti asyÃ÷ prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . evam api prathamayo÷ pÆrvasavarïadÅrghatve k­te he pÅÂhà iti etat rÆpam prasajyeta . ami pÆrvatvam atra bÃdhakam bhavi«yati . ami iti ucyate na ca atra amam paÓyÃma÷ . ekadeÓavik­tam ananyavat bhavati iti . atha và idam iha sampradhÃryam . sambuddhilopa÷ kriyatÃm ekÃdeÓa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt ekÃdeÓa÷ . evam api ekÃdeÓe k­te vyapavargÃbhÃvÃt sambuddhilopa÷ na prÃpnoti . antÃdivadbhÃvena vyapavarga÷ bhavi«yati . ubhayata÷ ÃÓraye na antÃdivat . na ubhayata÷ ÃÓraya÷ kari«yate . katham . na evam vij¤Ãyate . hrasvÃt uttarasyÃ÷ sambuddhe÷ lopa÷ bhavati iti . katham tarhi . hrasvÃt uttarasya hala÷ lopa÷ bhavati sa÷ cet sambuddhe÷ iti . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<uktam vÃ># . kim uktam . siddham anunÃsikopadhatvÃt iti . evam api dalopa÷ sÃdhÅya÷ prÃpnoti . dukkaraïÃt và . atha và duk ¬atarÃdÅnÃm iti vak«yÃmi . ¬itkaraïÃt và . atha và ¬it ayam Óabda÷ kari«yate . sa÷ tarhi ¬akÃra÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . kriyate nyÃse eva . dvi¬akÃra÷ nirdeÓa÷ ad¬ ¬atarÃdibhya÷ iti . evam api lopa÷ prÃpnoti . vihitaviÓe«aïam hrasvagrahaïam . yasmÃt hrasvÃt sambuddhi÷ vihità iti .

(P_6,1.69.2)  KA_III.49.1-10  Ro_IV.383-384     #<ap­ktasambuddhilopÃbhyÃm luk># . ap­ktasambuddhilopÃbhyÃm luk bhavati viprati«edhena . ap­ktalopasya avakÃÓa÷ gomÃn , yavamÃn . luka÷ avakÃÓa÷ trapu, jatu . iha ubhayam prÃpnoti . tat brÃhmaïakulam , yat brÃhmaïakulam . sambuddhilopasya avakÃÓa÷ he agne, he vÃyo . luka÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . he trapu , he jatu . luk bhavati viprati«edhena . sa÷ tarhi viprati«edha÷ vaktavya÷ . #<na và lopaluko÷ lugavadhÃraïÃt yathà ana¬uhyate iti># . na và artha÷ viprati«edhena . kim kÃraïam . lopaluko÷ lugavadhÃraïÃt . lopaluko÷ hi luk avadhÃryate . luk lopayaïayavÃyÃvekÃdeÓebhya÷ . yathà ana¬uhyate iti . tat yathà ana¬vÃn iva Ãcarati ana¬uhyate iti atra lopaluko÷ luk avadhÃryate evam iha api .

(P_6,1.70)  KA_III.49.12-19  Ro_IV.384     ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham agne trÅ te vajinà trÅ sadhasthà , ta tà piï¬ÃnÃm iti . pÆrvasavarïena api etat siddham . na sidhyati . numà vyavahitatvÃt pÆrvasavarïa÷ na prÃpnoti . chandasi napuæsakasya puævadbhÃva÷ vaktavya÷ madho÷ g­hïÃti , maho÷ t­ptà iva Ãsate iti evamartham . tatra pÆævadbhÃvena numa÷ niv­tti÷ . numi niv­tte pÆrvasavarïena siddham . bhavet siddham agne trÅ te vajinà trÅ «adhasthà iti . idam tu na sidhyati ta tà piï¬ÃnÃm iti . idam api siddham . katham . sÃptamike pÆrvasavarïe k­te puna÷ «Ã«Âhika÷ bhavi«yati . evam api jasi guïa÷ prÃpnoti . vak«yati etat . jasÃdi«u chandovÃvacanam prÃk ïau caÇi upadhÃyÃ÷ iti .

(P_6,1.71)  KA_III.49.21-51.6  Ro_IV.385-386     #<tuki pÆrvÃnte napuæsakopasarjanahrasvatvam dvigusvara÷ ca># . tuki pÆrvÃnte napuæsakopasarjanahrasvatvam dvigusvara÷ ca na sidhyati . ÃrÃÓastri chatram , dhÃnÃÓa«kuli chatram . ni«kauÓÃmbi chatram , nirvÃrÃïasi chatram . pa¤cÃratni chatram , daÓÃratni chatram . tuke k­te anantyatvÃt ete vidhaya÷ na prÃpnuvanti . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgalak«aïa÷ tuk . antaraÇgÃ÷ ete vidhaya÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . idam tarhi grÃmaïiputra÷ , senÃniputra÷ iti hrasvatve k­te tuk prÃpnoti . #<grÃmaïiputrÃdi«u ca aprÃpti÷># . grÃmaïiputrÃdi«u ca aprÃpti÷ . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt eva . atha và parÃdi÷ kari«yate . #<parÃdau saæyogÃde÷ iti atiprasaÇga÷># . parÃdau saæyogÃde÷ iti atiprasaÇga÷ bhavati . apacchÃyÃt . và anyasya saæyogÃde÷ iti etvam prasajyeta . #<vilopavacanam ca># . ve÷ ca lopa÷ vaktavya÷ . agnicit , somasut . ap­ktasya iti ve÷ lopa÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ap­ktagrahaïam na kari«yate . yadi na kriyate darvi÷ , jÃg­vi÷ , atra api prÃpnoti . anunÃsikaparasya viÓabdasya grahaïam Óuddhapara÷ ca atra viÓabda÷ . evam api satukkasya lopa÷ prÃpnoti . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti evam na bhavi«yati . #<iÂprati«edha÷ ca># . iÂprati«edha÷ ca vaktavya÷ . parÅtat . satukkasya valÃdilak«aïa÷ i prasajyeta . evam tarhi abhakta÷ . #<abhakte svara÷># . yadi abhakta÷ tarhi svare do«a÷ bhavati . dadhi chÃdayati , madhu chÃdayati . tiÇ atiÇa÷ iti nighÃta÷ na prÃpnoti . nanu ca tuk eva atiÇ . na tuka÷ parasya nighÃta÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . na¤ivayuktam anyasad­ÓÃdhikaraïe . tathà hi arthagati÷ . na¤yukte ivayukte và anyasmin tatsad­Óe kÃryam vij¤Ãyate . tathà hi artha÷ gamyate . tat yathà . abrÃhmaïam Ãnaya iti ukte brÃhmaïasad­Óam eva Ãnayati . na asau lo«Âam ÃnÅya k­tÅ bhavati . evam iha api atiÇ iti tiÇprati«edhÃt anyasmÃt atiÇa÷ tiÇsad­ÓÃt kÃryam vij¤Ãsyate . kim ca anyat atiÇ tiÇsad­Óam . padam .

(P_6,1.72)  KA_III.51.8-11  Ro_IV.387-388     ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham . adhikaraïam nÃma triprakÃram vyÃpakam aupaÓle«ikam vai«ayikam iti . Óabdasya ca Óabdena ka÷ anya÷ abhisambandha÷ bhavitum arhati anyat ata÷ upaÓle«Ãt . ika÷ yaï aci . aci upaÓli«Âasya iti . tatra antareïa saæhitÃgrahaïam saæhitÃyÃm eva bhavi«yati .

(P_6,1.74)  KA_III.51.13-17  Ro_IV.388     atha kimartham ÃÇmÃÇo÷ sÃnubandhakayo÷ nirdeÓa÷ . #<ÃÇmÃÇo÷ sÃnubandhakanirdeÓa÷ gatikarmapravacanÅyaprati«edhasampratyayÃrtha÷># . ÃÇmÃÇo÷ sÃnubandhakayo÷ nirdeÓa÷ kriyate ÃÇa÷ gatikarmapravacanÅyasampratyayÃrtha÷ mÃÇa÷ prati«edhasampratyayÃrtha÷ . iha mà bhÆt . à chÃyÃ, Ãc chÃyà . pramà chanda÷ , pramÃc chanda÷ .

(P_6,1.75-76)  KA_III.51.20-22  Ro_IV.389     #<dÅrghÃt padÃntÃt và viÓvajanÃdÅnÃm chandasi># . dÅrghÃt padÃntÃt và iti atra viÓvajanÃdÅnÃm chandasi upasaÇkhyanam kartavyam . viÓvajanasya chatram , viÓvajanasya cchatram . na chÃyÃm kurava÷ aparÃm , nac chÃyÃm kurava÷ aparÃm .

(P_6,1.77.1)  KA_III.52.2-53.6  Ro_IV.389-391     iggrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . agnicit atra , somasut atra . na etat asti prayojanam . jaÓtvam atra bÃdhakam bhavi«yati . #<jaÓtvam na siddham yaïam atra paÓya >#. asiddham atra jaÓtvam . tasya asiddhatvÃt yaïÃdeÓa÷ prÃpnoti . #<ya÷ ca apadÃnta÷ hal aca÷ ca pÆrva÷># . ya÷ ca apadÃnta÷ hal aca÷ ca pÆrva÷ tasya prÃpnoti . pacati iti . evam tarhi #<dÅrghasya yaï># . dÅrghasya yaï ÃdeÓam vak«yÃmi . tat dÅrghagrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . dÅrghÃt padÃntÃt và iti . tat vai pa¤camÅnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . aci iti e«Ã saptamÅ dÅrghÃt iti pa¤camyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti . bhavet siddham kumÃrÅ atra , brahmabandhvartham iti . idam tu na sidhyati . dadhi atra , madhu atra iti . #<hrasva÷ iti prtav­ttam># . hrasvagrahaïam api prak­tam anuvartate . kva prak­tam . hrasvyasya piti k­ti tuk iti . yadi tat anuvartate dÅrghÃt padÃntÃt và iti hrasvÃt api padÃntÃt vikalpena prÃpnoti . #<sambandhav­ttyÃ># . sambandham anuvarti«yate . hrasvyasya piti k­ti tuk . saæhitÃyÃm hrasvyasya piti k­ti tuk . che ca hrasvyasya piti k­ti tuk . ÃÇmÃÇo÷ ca hrasvyasya piti k­ti tuk . dÅrghÃt padÃntÃt và hrasvyasya piti k­ti tuk . tata÷ ika÷ yaï aci . hrasvyasya iti vartate . piti k­ti tuk iti niv­ttam . iha tarhi prÃpnoti cayanam , cÃyaka÷ , lavaïam , lÃvaka÷ . ayÃdaya÷ atra bÃdhakÃ÷ bhavi«yanti . iha tarhi prÃpnoti khaÂvà indra÷ , mÃlà indra÷ , khaÂvà elakà , mÃlà elakà . #<guïav­ddhibÃdhya÷># . guïav­ddhÅ atra bÃdhike bhavi«yata÷ . idam tarhi prayojanam . ika÷ aci yaï eva syÃt . yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti . kim ca anyat prÃpnoti . ÓÃkalam . sinnityasamÃsayo÷ ÓÃkalaprati«edham codayi«yati . sa na vaktavya÷ bhavati .

(P_6,1.77.2)  KA_III.53.7-54.4  Ro_IV.391-393     #<yaïÃdeÓa÷ plutapÆrvasya ca># . yaïÃdeÓa÷ plutapÆrvasya ca iti vaktavyam . agnÃ3i* indram , agnÃ3y indram , paÂÃ3u* udakam , paÂÃ3v udakam , agnÃ3i* ÃÓà , agnÃ3y ÃÓà , paÂÃ3u* ÃÓà , paÂÃ3v ÃÓà . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . asiddha÷ pluta÷ plutavikÃrau ca imau . siddha÷ pluta÷ svarasandhi«u . katham j¤Ãyate . yat ayam plutaprag­hyÃ÷ aci iti plutasya prak­tibhÃvam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ siddha÷ pluta÷ svarasandhi«u iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . sata÷ hi kÃryiïa÷ kÃryeïa bhavitavyam . idam tarhi prayojanam #<dÅrghaÓÃkalaprati«edhÃrtham># . dÅrghatvam ÓÃkalam ca mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . Ãrabhyate plutapÆrvasya yaïÃdeÓa÷ tayo÷ yvau aci saæhitÃyÃm iti . tat dÅrghaÓÃkalaprati«edhÃrtham bhavi«yati . tat na vaktavyam bhavati . nanu ca tasmin api ucyamÃne idam na vaktavyam bhavati . avaÓyam idam vaktavyam yau plutapÆrvau idutau aplutavikÃrau tadartham . bho3i indram , bho3y indram , bho3i iha bho3y iha iti . yad tarhi asya nibandhanam asti idam eva vaktavyam . tat na vaktavyam . tat api avaÓyam svarÃrtham vaktavyam . anena hi sati udÃttasvaritayo÷ yaïa÷ iti e«a÷ svara÷ prasajyeta . tena puna÷ sati asiddhatvÃt na bhavi«yati . yadi tarhi tasya nibandhanam asti tat eva vaktavyam . idam na vaktavyam . nanu ca uktam idam api avaÓyam vaktavyam yau plutapÆrvau idutau aplutavikÃrau tadartham . bho3i indram , bho3y indram , bho3i iha bho3y iha iti . chÃndasam etat d­«ÂÃnuvidhi÷ chandasi bhavati . yat tarhi na chÃndasam bho3y indram , bho3y iha iti sÃma gÃyati . e«a÷ api chandasi d­«Âasya anuprayoga÷ kriyate .  #<jaÓtvam na siddham yaïam atra paÓya . ya÷ ca apadÃnta÷ hal aca÷ ca pÆrva÷ . dÅrghasya yaï . hrasva÷ iti prtav­ttam . sambandhav­ttyà . guïav­ddhibÃdhya÷ . nitye ca ya÷ ÓÃkalabhÃksamÃse tadartham etad bhagavÃn cakÃra . sÃmarthyayogÃt na hi kim cit asmin paÓyÃmi ÓÃstre yat anarthakam syÃt># .

(P_6,1.79.1)  KA_III.54.6-16  Ro_IV.393-394     #<vÃntÃdeÓe sthÃninirdeÓa÷># . vÃntÃdeÓe sthÃninirdeÓa÷ kartavya÷ . okÃraukÃrayo÷ iti vaktavyam ekÃraikÃrayo÷ mà bhÆt iti . sa÷ tarhi kartavya÷ . na kartavya÷ . vÃntagrahaïam na kari«yate . eca÷ yi pratyaye ayÃdaya÷ bhavanti iti eva siddham . yadi vÃntagrahaïam na kriyate ceyam , jeyam iti atra api prÃpnoti . k«ayyajayyau ÓakyÃrthe iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . k«ijyo÷ eva iti . tayo÷ tarhi ÓakyÃrthÃt anyatra api prÃpnoti . k«eyam pÃpam , jeya÷ v­«ala÷ iti . ubhayata÷ niyama÷ vij¤Ãsyate . k«ijyo÷ eva eca÷ tayo÷ ca ÓakyÃrthe eva iti . iha api tarhi niyamÃt na prÃpnoti . lavyam , pavyam , avaÓyalÃvyam , avaÓyapÃvyam . tulyajÃtÅyasya niyama÷ . ka÷ ca tulyajÃtÅya÷ . yathÃjÃtÅyaka÷ k«ijyo÷ ec . katha¤jÃtÅyaka÷ k«ijyo÷ ec . ekÃra÷ . evam api rÃyam icchati , raiyati , atra api prÃpnoti . rÃyi÷ chÃndasa÷ . d­«ÂÃnuvidhi÷ chandasi bhavati .

(P_6,1.79.2)  KA_III.54.17-22  Ro_IV. 394     #<go÷ yÆtau chandasi># . go÷ yÆtau chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam . a na÷ mitrÃvaruïà gh­tai÷ gavyÆtim uk«atam . goyÆtim iti eva anyatra . #<adhvaparimÃïe ca># . adhvaparimÃïe ca go÷ yÆtau upasaÇkhyÃnam kartavyam . gavyÆtim adhvÃnam gata÷ . goyÆtim iti eva anyatra .

(P_6,1.80)  KA_III.54.24-55.2  Ro_IV.394     evakÃra÷ kimartha÷ . niyamÃrtha÷ . na etat prayojanam .  na etat asti prayojanam . siddhe vidhi÷ ÃrabhyamÃïa÷  antareïa evakÃram niyamÃrthaÇ bhavi«yati . i«Âata÷ avadhÃraïÃrtha÷ tarhi . yathà evam vij¤Ãyeta . dhÃto÷ tannimittasya eva iti . mà evam vij¤Ãyi . dhÃto÷ eva tannimittasya iti . kim ca syÃt . adhÃto÷ tannimittasya na syÃt . ÓaÇkavyam dÃru , picavya÷ kÃrpÃsa÷ iti .

(P_6,1.82)  KA_III.55.4-5  Ro_IV.395     tat iti anena kim pratinirdiÓyate . sa÷ eva krÅïÃtyartha÷ . iha mà bhÆt . kreyam na÷ dhÃnyam . na ca asti krayyam iti .

(P_6,1.83)  KA_III.55.7-17  Ro_IV.395-396     #<bhayyÃdiprakaraïe hradayyÃ÷ upasaÇkhyÃnam># . bhayyÃdiprakaraïe hradayyÃ÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . hradayyÃ÷ Ãpa÷ . #<av Óarasya ca># . Óarasya ca hradasya ca ata÷ av vaktaya÷ . hradavyÃ÷ Ãpa÷ . ÓaravyÃ÷ vai tejanam . Óaravyasya paÓÆn abhighÃtaka÷ syÃt . #<Óaruv­ttÃt và siddham># . Óaruv­ttÃt và siddham puna÷ siddham etat . #<­¤jatÅ Óaru÷ iti api d­Óyate># . ­¤jatÅ Óaru÷ iti api ÓaruÓabdaprav­tti÷ d­Óyate . #<Óaruhasta÷ iti ca loke># . Óaruhasta÷ iti ca loke Óarahastam upÃcaranti .

(P_6,1.84.1)  KA_III.56.2-57.6  Ro_IV.396-398     ekavacanam kimartham . #<ekavacanam p­thak ÃdeÓaprati«edhÃrtham># . ekavacanam kriyate eka÷ ÃdeÓa÷ yathà syÃt . p­thak ÃdeÓa÷ mà bhÆt iti . #<na và dravyavat karmacodanÃyÃm dvayo÷ ekasya abhinirv­tte÷># . na và etat prayojanam asti . kim kÃraïam . dravyavat karmacodanÃyÃm dvayo÷ ekasya abhinirv­tte÷ eka÷ ÃdeÓa÷ bhavi«yati . tat yathà dravye«u karmacodanÃyÃm dvayo÷ ekasya abhinirv­tti÷ bhavati . anayo÷ pÆlayo÷ kaÂam kuru . anayo÷ mitpiï¬ayo÷ ghaÂam kuru iti . na ca ucyate ekam iti ekam ca asau karoti . kim puna÷ kÃraïam dravye«u karmacodanÃyÃm dvayo÷ ekasya abhinirv­tti÷ bhavati . #<tat ca ekavÃkyabhÃvÃt># . ekavÃkyabhÃvÃt dravye«u karmacodanÃyÃm dvayo÷ ekasya abhinirv­tti÷ bhavati . Ãta÷ ca ekavÃkyabhÃvÃt . vyÃkaraïe api hi anyatra dvayo÷ sthÃnino÷ eka÷ ÃdeÓa÷ bhavati . jvaratvarasrivyavimavÃm upadhÃyÃ÷ ca . bhrasja÷ ropadhayo÷ ram anyatarasyÃm iti . yat tÃvat ucyate ekavÃkyabhÃvÃt iti tat na . arthÃt prakaraïÃt và loke dvayo÷ ekasya abhinirv­tti÷ bhavati . Ãta÷ ca arthÃt prakaraïÃt và . vyÃkaraïe api hi anyatra dvayo÷ sthÃnino÷ dvau ÃdeÓau bhavata÷ . radÃbhyÃm ni«ÂhÃta÷ na÷ pÆrvasya ca da÷ . ubhau sÃbhyÃsasya iti . katham yat tat uktam vyÃkaraïe api hi anyatra dvayo÷ sthÃnino÷ eka÷ ÃdeÓa÷ bhavati . jvaratvarasrivyavimavÃm upadhÃyÃ÷ ca . bhrasja÷ ropadhayo÷ ram anyatarasyÃm iti . iha tÃvat  jvaratvarasrivyavimavÃm upadhÃyÃ÷ ca iti . stÃm dvau ÆÂhau . na asti do«a÷ . savarïadÅrghatvena siddham . iha bhrasja÷ ropadhayo÷ ram anyatarasyÃm iti . vak«yati hi etat . bhrasja÷ ropadhayo÷ lopa÷ Ãgama÷ ram vidhÅyate iti . yat ucyate arthÃt prakaraïÃt và iti tat na . kim kÃraïam . ekavÃkyabhÃvÃt eva loke dvayo÷ ekasya abhinirv­tti÷ bhavati . Ãta÷ ca ekavÃkyabhÃvÃt . aÇga hi bhavÃn grÃmyam pÃæsulapÃdam aprakaraïaj¤am Ãgatam bravÅtu anayo÷ pÆlayo÷ kaÂam kuru . anayo÷ mitpiï¬ayo÷ ghaÂam kuru iti . ekam eva asau kari«yati . katham yat uktam vyÃkaraïe api hi anyatra dvayo÷ sthÃnino÷ dvau ÃdeÓau bhavata÷ . radÃbhyÃm ni«ÂhÃta÷ na÷ pÆrvasya ca da÷ . ubhau sÃbhyÃsasya iti . iha tÃvat radÃbhyÃm ni«ÂhÃta÷ na÷ pÆrvasya ca da÷ iti dve vÃkye . katham . yogavibhÃga÷ kari«yate . radÃbhyÃm ni«ÂhÃta÷ na÷ . tata÷ pÆrvasya ca da÷ iti . iha ubhau sÃbhyÃsasya iti ubhaugrahaïasÃmarthyÃt dvau ÃdeÓau bhavi«yata÷ .

(P_6,1.84.2)  KA_III.57.7-58.17  Ro_IV.399-402     #<tatra avayave ÓÃstrÃrthasampratyaya÷ yathà loke># Âatra avayave ÓÃstrÃrthasampratyaya÷ prÃpnoti yathà loke . tat yathà loke .  vasante brÃhmaïa÷ agnÅn ÃdadhÅta iti sak­t ÃdhÃya k­ta÷ ÓÃstrÃrtha÷ iti k­tvà puna÷ prav­tti÷ na bhavati . tathà garbhëÂame brÃhmaïa÷ upaneya÷ iti sak­t upanÅya k­ta÷ ÓÃstrÃrtha÷ iti k­tvà puna÷ prav­tti÷ na bhavati . tathà tri÷ h­dayaÇgamÃbhi÷ adbhi÷ aÓabdÃbhi÷ upasp­Óet iti sak­t upasp­Óya k­ta÷ ÓÃstrÃrtha÷ iti k­tvà puna÷ prav­tti÷ na bhavati . evam iha api khaÂvendre k­ta÷ ÓÃstrÃrtha÷ iti k­tvà mÃlendrÃdi«u na syÃt . #<siddham tu dharmopadeÓane anavayavavij¤ÃnÃt yathà laukikavaidike«u># . siddham etat . katham . dharmopadeÓanam idam ÓÃstram . dharmopadeÓane ca asmin ÓÃstre anavayavena ÓÃstrÃrtha÷ sampratÅyate yathà laukike«u vaidike«u ca k­tÃnte«u . loke tÃvat : brÃhmaïa÷ na hantavya÷ . surà na peyà iti . brÃhmaïamÃtram na hanyate surÃmÃtram ca na pÅyate . yadi ca avayavena ÓÃstrÃrthasampratyaya÷ syÃt ekam ca brÃhmaïam ahatvà ekÃm ca surÃm apÅtvà anyatra kÃmacÃra÷ syÃt . tathà pÆrvavayÃ÷ brÃhmaïa÷ pratyuttheya÷ iti pÆrvavayomÃtram pratyutthÅyate . yadi avayavena ÓÃstrÃrthasampratyaya÷ syÃt ekam pÆrvavayasam pratyutthÃya anyatra kÃmacÃra÷ syÃt . tathà vede khalu api . vasante brÃhmaïa÷ agni«ÂomÃdibhi÷ kratubhi÷ yajeta iti agnyÃdhÃnanimittam vasante vasante ijyate . yadi avayavena ÓÃstrÃrthasampratyaya÷ syÃt sak­t i«Âvà puna÷ ijyà na pravarteta . ubhayathà iha loke d­Óyate .  avayavena api ÓÃstrÃrthasampratyaya÷ anavayavena api . katham puna÷ idam ubhayam labhyam . labhyam iti Ãha . katham . iha tÃvat vasante brÃhmaïa÷ agnÅn ÃdadhÅta iti . agnyÃdhÃnam yaj¤amukhaprtipattyartham . sak­t ÃdhÃya k­ta÷ ÓÃstrÃrtha÷ pratipannam yaj¤am iti k­tvà puna÷ prav­tti÷ na bhavati . ata÷ atra avayavena ÓÃstrÃrtha÷ sampratÅyate . tathà garbhëÂame brÃhmaïa÷ upaneya÷ iti . upanayanam saæskÃrÃrtham . sak­t ca asau upanÅta÷ saæsk­ta÷ bhavati . ata÷ atra api avayavena ÓÃstrÃrtha÷ sampratÅyate . tathà tri÷ h­dayaÇgamÃbhi÷ adbhi÷ aÓabdÃbhi÷ upasp­Óet iti . upasparÓanam ÓaucÃrtham . sak­t ca asau upasp­Óya Óuci÷ bhavati . ata÷ atra api avayavena ÓÃstrÃrtha÷ sampratÅyate . iha idÃnÅm brÃhmaïa÷ na hantavya÷ . surà na peyà iti . brÃhmaïavadhe surÃpÃne ca mahÃn do«a÷ ukta÷ . sa÷ brÃhmaïavadhamÃtre surÃpÃnamÃtre ca prasakta÷ . ata÷ atra anavayavena ÓÃstrÃrtha÷ sampratÅyate . tathà pÆrvavayÃ÷ brÃhmaïa÷ pratyuttheya÷ iti . pÆrvavayasa÷ apratyutthÃne do«a÷ ukta÷ pratyutthÃne ca guïa÷ . katham . #<Ærdhvam prÃïÃ÷ hi utkrÃmanti yÆna÷ sthavire Ãyati . pratyutthÃnÃbhÃbhivÃdÃbhyÃm puna÷ tÃn pratipadyate># iti . sa÷ ca prÆrvavayomÃtre prasakta÷ . ata÷ atra api anavayavena ÓÃstrÃrtha÷ sampratÅyate . tathà vasante brÃhmaïa÷ agni«ÂomÃdibhi÷ kratubhi÷ yajeta iti ijyÃyÃ÷ kim cit prayojanam uktam . kim . svarge loke apsarasa÷ enam jÃyÃ÷ bhÆtvà upaÓerate iti . tat ca dvitÅyasyÃ÷ t­tÅyasyÃ÷ ca ijyÃyÃ÷ bhavitum arhati .  ata÷ atra api anavayavena ÓÃstrÃrtha÷ sampratÅyate . tathà Óabdasya api j¤Ãne prayoge prayojanam uktam . kim . eka÷ Óabda÷ samyak j¤Ãta÷ ÓÃstrÃnvita÷ suprayukta÷ svarge loke kÃmadhuk bhavati iti . yadi eka÷ Óabda÷ samyak j¤Ãta÷ ÓÃstrÃnvita÷ suprayukta÷ svarge loke kÃmadhuk bhavati kimartham dvitÅya÷ t­tÅya÷ ca prayujyate . na vai kÃmÃnÃm t­pti÷ asti .

(P_6,1.84.3)  KA_III.58.18-59.8  Ro_IV.402-403     atha pÆrvagrahaïam kimartham . #<pÆrvaparagrahaïam parasya ÃdeÓaprati«edhÃrtham># . pÆrvaparagrahaïam kriyate parasya ÃdeÓaprati«edhÃrtham . parasya ÃdeÓa÷ mà bhÆt . Ãt guïa÷ iti . katham ca prÃpnoti . #<pa¤camÅnirdi«ÂÃt hi parasya># . pa¤camÅnirdi«ÂÃt hi parasya kÃryam ucyate . tat yathà dvyantarupasargebhya÷ apa÷ Åt iti . #<«a«ÂhÅnirdi«ÂÃrtham tu># . «a«ÂhÅnirdi«ÂÃrtham ca pÆrvaparagrahaïam kriyate . «a«ÂhÅnirdeÓa÷ yathà pakalpeta . #<anirdi«Âe hi «a«ÂhyarthÃprasiddhi÷># . akriyamÃïe hi pÆrvaparagrahaïe «a«Âhyarthasya aprasiddhi÷ syÃt . kasya . sthÃneyogatvasya . na e«a÷ do«a÷ . Ãt iti e«Ã pa¤camÅ aci iti saptamyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . tathà ca aci iti e«Ã saptamÅ Ãt iti pa¤camyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti . evam tarhi siddhe sati yat pÆrvagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na ubhe yugapat prakalpike bhavata÷ iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . yat uktam : saptamÅpa¤camyo÷ ca bhÃvÃt ubhayatra «a«ÂhÅprakÊpti÷ tatra ubhayakÃryaprasaÇga÷ iti . sa÷ na do«a÷ bhavati .

(P_6,1.85.1)  KA_III.59.10-60.6  Ro_IV. 404-406     kimartham idam ucyate . #<antÃdivadvacanam ÃmiÓrasya ÃdeÓavacanÃt># . antÃdivat iti ucyate ÃmiÓrasya ÃdeÓavacanÃt . ÃmiÓrasya ayam ÃdeÓa÷ ucyate . sa÷ na eva pÆrvagrahaïena g­hyate na api paragrahaïena . tat yathà k«Årodake samp­kte ÃmiÓratvÃt na eva k«Åragrahaïena g­hyate na api udakagrahaïena . i«yate ca grahaïam syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti antÃdivacvacanam . evamartham idam ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra yasya antÃdivat tannirdeÓa÷># . tatra yasya antÃdivadbhÃva÷ i«yate  tannirdeÓa÷ kartavya÷ . asya antavat bhavati asya Ãdivat bhavati iti vaktavyam . #<siddham tu pÆrvaparÃdhikÃrÃt># . siddham etat . katham . pÆrvaparÃdhikÃrÃt . pÆrvaparayo÷ iti vartate . pÆrvasya kÃryam prati antavat bhavati . parasya kÃryam prati Ãdivat bhavati . atha yatra ubhayam ÃÓrÅyate kim tatra pÆrvasya antavat bhavati Ãhosvit parasya Ãdivat bhavati . ubhayata÷ ÃÓraye na antÃdivat . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . laukika÷ ayam d­«ÂÃnta÷ . tat yathà loke ya÷ dvayo÷ tulyabalayo÷ pre«ya÷ bhavati sa÷ tayo÷ paryÃyeïa kÃryam karoti . yadà tu tam ubhau yugapat pre«ayata÷ nÃnÃdik«u ca kÃrye bhavata÷ tatra yadi asau avirodhíthÅ bhavati tata÷ ubhayo÷ na karoti . kim puna÷ kÃraïam ubhayo÷ na karoti . yaugapadyÃsambhavÃt . na asti yaugapadyena sambhava÷ .

(P_6,1.85.2)  KA_III.60.7-63.7  Ro_IV.406-411     atha antavattve kÃni prayojanÃni . #<antavattve prayojanam bahvacpÆrvapadÃt ÂhajvidhÃne># .  antavattve bahvacpÆrvapadÃt ÂhajvidhÃne prayojanam . dvÃdaÓÃnyika÷ . pÆrvapadottarapadayo÷ ekÃdeÓa÷ pÆrvapadasaya antavat bhavati yathà Óakyeta kartum bahucpÆrvapadÃt Âhac bhavati iti . kva tarhi syÃt . yatra k­te api ekÃdeÓe bahvacpÆrvapadam bhavati . tarayodaÓÃnyika÷ . #<pratyayaikÃdeÓa÷ pÆrvavidhau># . pratyayaikÃdeÓa÷ pÆrvavidhau prayojanam . madhu pibanti . ÓidaÓito÷ ekÃdeÓa÷ Óita÷ antavat bhavati yathà Óakyeta kartum Óiti iti pibÃdeÓa÷ . kva tarhi syÃt . yatra ekÃdeÓa÷ na bhavati . pibati . #<vaibhaktasya ïatve># . vaibhaktasya ïatve prayojanam . k«Årapeïa , surÃpeïa . uttarapadavibhaktyo÷ ekÃdeÓa÷ uttarapadasya antavat bhavati yathà Óakyeta kartum ekÃjuttarapade ïa÷ bhavati iti .  kva tarhi syÃt . yatra ekÃdeÓa÷ na bhavati . k«ÅrapÃïÃm , surÃpÃïam . #<adasa÷ Åttvottve># . adasa÷ Åttvottve prayojanam . amÅ atra , amÅ Ãsate , amÆ atra , amÆ ÃsÃte . adasvibhaktyo÷ ekÃdeÓa÷ adasa÷ antavat bhavati yathà Óakyeta kartum adasa÷ ase÷ dÃt u da÷ ma÷ eta÷ Åt bahuvacane iti . kva tarhi syÃt . yatra ekÃdeÓa÷ na bhavati . amÅbhi÷ , amÆbhyÃm . svaritatve prayojanam . kÃryà , hÃryà . tidatiro÷ ekÃdeÓa÷ tita÷ antavat bhavati yathà Óakyeta kartum tit svaritam iti . kva tarhi syÃt . yatra ekÃdeÓa÷ na bhavati . kÃrya÷ , hÃrya÷ . #<svaritatvam viprati«edhÃt># . svaritatvam kriyatÃm ekÃdeÓa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt svaritatvam bhavi«yati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . nitya÷ ekÃdeÓa÷ . k­te api svaritatve prÃpnoti ak­te api . anitya÷ ekÃdeÓa÷ . anyathÃsvarasya k­te svaritatve prÃpnoti anyathÃsvarasya ak­te svaritatve prÃpnoti . svarabhinnasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . antaraÇga÷ tarhi ekÃdeÓa÷ . kà antaraÇgatà . varïau ÃÓritya ekÃdeÓa÷ padasya svaritatvam . svaritatvam api antaraÇgam . katham . uktam etat padagrahaïam parimÃïÃrtham iti . ubhayo÷ antaraÇgayo÷ paratvÃt svaritatvam . svaritatve k­te Ãntaryata÷ svaritÃnudÃttayo÷ ekÃdeÓa÷ svarita÷ bhavi«yati . #<liÇgaviÓi«tagrahaïÃt vÃ># . atha và prÃtipadikagrahaïe liÇgaviÓi«tasya api grahaïm bhavati iti evam atra svaritatvam bhavi«yati . pÆrvapadÃntodÃttatvam ca prayojanam . gu¬odakam , mathitodakam . pÆrvapadottarapadayo÷ ekÃdeÓa÷ pÆrvapadasya antavat bhavati yathà Óakyeta kartum udake akevale pÆrvapadasya anta÷ udÃtta÷ bhavati iti . kva tarhi syÃt . yatra akÃdeÓa÷ na bhavati . udaÓvidudakam . #<pÆrvapadÃntodÃttatvam ca># . pÆrvapadÃntodÃttatvam ca viprati«edhÃt . pÆrvapadÃntodÃttatvam kriyatÃm ekÃdeÓa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt pÆrvapadÃntodÃttatvam . pÆrvapadÃntodÃttatvasya avakÃÓa÷ udaÓvidudakam . ekÃdeÓasya avakÃÓa÷ daï¬Ãgram , k«upÃgram . iha ubhayam prÃpnoti . mathitodakam , gu¬odakam . pÆrvapadÃntodÃttatvam bhavati viprati«edhena . sa÷ ca avaÓyam viprati«edha÷ ÃÓrayayitavya÷ . #<ekÃdeÓe hi svaritÃprasiddhi÷># . ekÃdeÓe hi svaritasya aprasiddhi÷ syÃt . ya÷ hi manyate astu atra ekÃdeÓa÷ ekÃdeÓe k­te pÆrvapadÃntodÃttatvam bhavi«yati iti svaritatvam tasya na sidhyati svarita÷ và anudÃtte padÃdau iti . mathitodakam , gu¬odakam . k­dantaprak­tisvaratvam ca prayojanam . prÃÂità , prÃÓità . k­dgatyo÷ ekÃdeÓa÷ gate÷ antavat bhavati yathà Óakyeta kartum gatikÃrakopapadÃt k­dantam uttarapadam prak­tisvaram bhavati iti . kva tarhi syÃt . yatra na akÃdeÓa÷ . prakÃraka÷ , prakaraïam .#< k­dantaprak­tisvaratvam ca># . k­dantaprak­tisvaratvam ca viprati«edhÃt . k­dantaprak­tisvaratvam kriyatÃm ekÃdeÓa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt k­dantaprak­tisvaratvam bhavati viprati«edhena . k­dantaprak­tisvaratvasya avakÃÓa÷ prakÃraka÷ , prakaraïam . ekÃdeÓasya avakÃÓa÷ daï¬Ãgram , k«upÃgram . iha ubhayam prÃpnoti . prÃÂità , prÃÓità . k­dantaprak­tisvaratvam bhavati viprati«edhena . sa÷ ca avaÓyam viprati«edha÷ ÃÓrayayitavya÷ . #<ekÃdeÓe hi a prasiddhi÷ uttarapadasya aparatvÃt># . ya÷ hi manyate astu atra ekÃdeÓa÷ ekÃdeÓe k­te k­dantaprak­tisvaratvam bhavi«yati iti k­dantaprak­tisvaratvam tasya na sidhyati . kim kÃraïam . uttarapadasya aparatvÃt . na hi idÃnÅm ekÃdeÓe k­te uttarapadam param bhavati . nanu ca antÃdivadbhÃvena param . ubhayata÷ ÃÓraye na antÃdivat . #<uttarapadav­ddhi÷ ca ekÃdeÓÃt># . uttarapadav­ddhi÷ ca ekÃdeÓÃt bhavati viprati«edhena . uttarapadav­ddhe÷ avakÃÓa÷ pÆrvatraigartaka÷, aparatraigartaka÷ . ekÃdeÓasya avakÃÓa÷ daï¬Ãgram ,
k«upÃgram . iha ubhayam prÃpnoti . pÆrvai«ukÃmaÓama÷ , aparai«ukÃmaÓa÷ . uttarapadav­ddhi÷ bhavati viprati«edhena . #<ekÃdeÓaprasaÇga÷ tu antaraÇgabalÅyastvÃt># . ekÃdeÓa÷ tu prÃpnoti . kim kÃraïam . antaraÇgasya balÅyastvÃt . antaraÇgam balÅya÷ . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra v­ddhividhÃnam># . tatra v­ddhi÷ vidheyà . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati pÆrvottarapadayo÷ tÃvat kÃryam bhavati na ekÃdeÓa÷ iti yat ayam na indrasya parasya iti prati«edham ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . indre dvau acau . tatra eka÷ yasya Åti ca iti lopena hriyate apara÷ ekÃdeÓena . tata÷ anacka÷  indra÷ sampanna÷ . tatra ka÷ prasaÇga÷ v­ddhe÷ . paÓyati tu ÃcÃrya÷ pÆrvapadottarapadyo÷ tÃvatkÃryam bhavati na ekÃdeÓa÷  iti tata÷  na indrasya parasya iti prati«edham ÓÃsti .

(P_6,1.85.3)  KA_III.63.8-64.8  Ro_IV.411-412     atha Ãdivattve kÃni prayojanÃni . #<Ãdivattve prayojanam prag­hyasa¤j¤ÃyÃm># . Ãdivattve prag­hyasa¤j¤ÃyÃm prayojanam . agnÅ iti , vÃyÆ iti . dvivacanÃdvivacanayo÷ ekÃdeÓa÷ dvivacanasya Ãdivat bhavati yathà Óakyeta kartum ÅdÆdet dvivacanam prag­hyam iti . kva tarhi syÃt . yatra ekÃdeÓa÷ na bhavati . trapuïÅ iti , jatunÅ iti . #<suptiÇÃbvidhi«u># . suptiÇÃbvidhi«u prayojanam . sup . v­k«e ti«Âhati . plak«e ti«Âhati . subasupo÷ ekÃdeÓa÷ supa÷ Ãdivat bhavati yathà Óakyeta kartum subantam padam iti . kva tarhi syÃt . yatra ekÃdeÓa÷ na bhavati . v­k«a÷ ti«Âhati . plak«a÷ ti«thati . sup . tiÇ . pace, yaje iti . tiÇatiÇo÷ ekÃdeÓa÷ tiÇa÷ Ãdivat bhavati yathà Óakyeta kartum tiÇantam padam iti . kva tarhi syÃt . yatra ekÃdeÓa÷ na bhavati . pacati , yajati . tiÇ . Ãp . khaÂvà , mÃlà . abanÃpo÷ ekÃdeÓa÷ Ãpa÷ Ãdivat bhavati yathà Óakyeta kartum ÃbantÃt so÷ lopa÷ bhavati iti . kva tarhi syÃt . yatra ekÃdeÓa÷ na bhavati . kru¤cà , u«ïihà , devadiÓà . #<ÃÇgrahaïe padavidhau># . ÃÇgrahaïe padavidhau prayojanam . adya Ãhate . kadà Ãhate . ÃÇanÃÇo÷ ekÃdeÓa÷ ÃÇa÷ Ãdivat bhavati yathà Óakyeta kartum ÃÇa÷ yamahana÷ iti Ãtmanepadam bhavati iti . kva tarhi syÃt . yatra ekÃdeÓa÷ na bhavati . Ãhate . #<ÃÂa÷ ca v­ddhividhau># . ÃÂa÷ ca v­ddhividhau prayojanam . adya aihi«Âa . kadà aihi«Âa . ÃÂa÷ adyaÓabdasya ca ekÃdeÓa÷ ÃÂa÷ Ãdivat bhavati yathà Óakyeta kartum ÃÂa÷ ca aci v­ddhi÷ bhavati iti . kva tarhi syÃt . yatra ekÃdeÓa÷ na . aihi«Âa , aik«i«Âa . #<k­dantaprÃtipadikatve ca># . k­dantaprÃtipadikatve ca prayojanam . dhÃraya÷ , pÃraya÷ . k­dak­to÷ ekÃdeÓa÷ k­ta÷ Ãdivat bhavati yathà Óakyeta kartum k­dantam prÃtipadikam iti . kva tarhi syÃt . yatra ekÃdeÓa÷ na . kÃraka÷ , hÃraka÷ .

(P_6,1.85.4)  KA_III.64.9-65.6  Ro_IV.413-414     #<na abhyÃsÃdÅnÃm hrasvatve># .  abhyÃsÃdÅnÃm hrasvatve na antÃdivat bhavati iti vaktavyam . ke puna÷ abhyÃsÃdaya÷ . abhyÃsohÃmbÃrthanadÅnapuæsakopasarjanahrasvatvÃni . abhyÃsahrasvatvam . upeyÃja , upovÃpa . Æhe÷ hrasvavam . upohyate , prohyate , parohyate . ambÃrthanadÅnapuæsakopasarjanahrasvatvÃni . amba atra , akka atra . kumÃri idam , kiÓori idam . ÃrÃÓastri idam , dhÃnÃÓa«kuli idam . ni«kauÓÃmbi idam , nirvÃrÃïasi idam . abhyÃsohÃmbÃrthanadÅnapuæsakopasarjanagrahaïena grahaïÃt hrasvatvam prÃpnoti . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và etat vaktavyam . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . antaraÇgam hrasvatvam . bahiraÇgÃ÷ ete vidhaya÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . #<varïÃÓrayavidhau ca># . varïÃÓrayavidhau ca na antÃdivat bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . #<prayojanam khaÂvÃbhi÷ juhÃva asyai aÓva÷ iti># . iha khaÂvÃbhi÷ , mÃlÃbhi÷ , ata÷ bhisa÷ ais bhavati iti aisbhÃva÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . taparakaraïasÃmarthyÃt na bhavi«yati . asti anyat taparakaraïe prayojanam . kim . kÅlÃlapÃbhi÷ , ÓubhaæyÃbhi÷ . juhÃva . Ãta÷ au ïala÷ iti autvam prÃpnoti . asyai aÓva÷ iti . eÇa÷ padÃntÃt ati iti pÆrvatvam prÃpnoti . #<na và atÃdrÆpyÃtideÓÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . atÃdrÆpyÃtideÓÃt . na iha tÃdrÆpyam atidiÓyate . rÆpÃÓrayÃ÷ vai ete vidhaya÷ atÃdrÆpyÃt na bhavi«yanti .

(P_6,1.86.1)  KA_III.65.8-66.7  Ro_IV.414-415     kimartham idam ucyate . #<«atvatuko÷ asiddhavacanam ÃdeÓalak«aïaprati«edhítham utsargalak«aïabhÃvÃrtham ca># . «atvatuko÷ asiddhatvam ucyate  ÃdeÓalak«aïaprati«edhítham utsargalak«aïabhÃvÃrtham ca . ÃdeÓalak«aïaprati«edhítham tÃvat . kosi¤cat . yosi¤cat . ekÃdeÓe k­te iïa÷ iti «atvam prÃpnoti . asiddhatvÃt na bhavati . utsargalak«aïabhÃvÃrtham ca . adhÅtya , pretya . ekÃdeÓe k­te hrasvasya iti tuk na prÃpnoti . asiddhatvÃt bhavati .  asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra utsargalak«aïÃprasiddhi÷ utsargÃbhÃvÃt># . tatra utsargalak«aïasya kÃryasya aprasiddhi÷ . adhÅtya , pretya iti . kim kÃraïam . utsargÃbhÃvÃt . hrasvasya iti ucyate na ca atra hrasvam paÓyÃma÷ . nanu ca atra api asiddhavacanÃt siddham . #<asiddhavacanÃt siddham iti cet na anyasya asiddhavacanÃt anyasya bhÃva÷># . asiddhavacanÃt siddham iti cet tat na . kim kÃraïam . anyasya asiddhavacanÃt anyasya bhÃva÷ . na hi anyasya asiddhavacanÃt anyasya prÃdurbhÃva÷ bhavati . na hi devadattasya hantari hate devadattasya prÃdurbhÃva÷ bhavati . #<tasmÃt sthÃnivadvacanam asiddhatvam ca># . tasmÃt sthÃnivadbhÃva÷ vaktavya÷ asiddhatvam ca . adhÅtya , pretya iti sthÃnivadbhÃva÷ . kosi¤cat , yosi¤cat iti atra asiddhatvam . #<sthÃnivadvacanÃnarthakyam ÓÃstrÃsiddhatvÃt># . sthÃnivadvacanam anarthakam . kim kÃraïam . ÓÃstrÃsiddhatvÃt . na anena kÃryÃsiddhatvam kriyate . kim tarhi . ÓÃstrÃsiddhatvam anena kriyate . ekÃdeÓaÓÃstram tukÓÃstre asiddham bhavati iti .

(P_6,1.86.2)  KA_III.66.8-23  Ro_IV.416-418     samprasÃraïaÇÅÂsu siddha÷ . samprasÃraïaÇÅÂsu siddha÷ ekÃdeÓa÷ iti vaktavyam . ÓakahÆ«u , parivÅ«u . samprasÃraïa . Çi . v­k«e cchatram , v­k«e chatram . Çi . i . apace cchatram , apace chatram . #<samprasÃraïaÇÅÂsu siddha÷ padÃntapadÃdyo÷ ekÃdeÓasya asiddhavacanÃt >#. samprasÃraïaÇÅÂsu siddha÷ ekÃdeÓa÷ . kuta÷ . padÃntapadÃdyo÷ ekÃdeÓasya asiddhavacanÃt . padÃntapadÃdyo÷ ekÃdeÓa÷ asiddha÷ bhavati iti ucyate na ca e«a÷ padÃntapadÃdyo÷ ekÃdeÓa÷ . yadi padÃntapadÃdyo÷ ekÃdeÓa÷ asiddha÷ susasyÃ÷ o«adhÅ÷ k­dhi , supippalÃ÷ o«adhÅ÷ k­dhi , atra «atvam prÃpnoti . tugvidhim prati padÃntapadÃdyo÷ ekÃdeÓa÷ asiddha÷ . «atvam prati ekÃdeÓamÃtram asiddham bhavati . yadi «atvam prati ekÃdeÓamÃtram asiddham ÓakahÆ«u , parivÅ«u , atra «atvam na prÃpnoti . astu tarhi aviÓe«eïa . katham susasyÃ÷ o«adhÅ÷ k­dhi , supippalÃ÷ o«adhÅ÷ k­dhi iti . na e«a÷ do«a÷ . bhrÃtu«putragrahaïam j¤Ãpakam ekÃdeÓanimittÃt «atvaprati«edhasya . yat ayam kaskÃdi«u bhrÃtu«putragrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na ekÃdeÓanimittÃt «atvam bhavati iti . yadi etat j¤Ãpyate ÓakahÆ«u , parivÅ«u iti atra «atvam na prÃpnoti . tulyajÃtÅyakasya j¤Ãpakam . kim ca tuljyajÃtÅyam . ya÷ kupvo÷ . yadi evam ve¤a÷ apratyaye parata÷ u÷ iti prÃpnoti ut iti ca i«yate . yathÃlak«aïam aprayukte . atha và na evam vij¤Ãyate . pÆrvasya ca padÃde÷ parasya ca padÃntasya iti . katham tarhi . parasya ca padÃde÷ pÆrvasya ca padÃntasya iti .

(P_6,1.87.1)  KA_III.66.25-68.3  Ro_IV.418-420     guïagrahaïam kimartham na Ãt eka÷ bhavati iti eva ucyeta . #<Ãt eka÷ cet guïa÷ kena># .  Ãt eka÷ cet guïa÷ kena idÃnÅm bhavi«yati . khaÂvendra÷ , mÃlendra÷ , khaÂvodakam , mÃlodakam . #<sthÃne antaratama÷ hi sa÷># . sthÃne prÃpyamÃïÃnÃm antaratama÷ ÃdeÓa÷ bhavati . aidautau api tarhi prapnuta÷ . #<aidautau na eci tau uktau >#. aidautau na bhavi«yata÷ . kim kÃraïam . eci hi aidautau ucyete . iha tarhi khaÂvarÓya÷ , mÃlarÓya÷ , ­kÃra÷ tarhi prÃpnoti . #<­kÃra÷ na ubhayÃntara÷># . ubhayo÷ ya÷ antaratama÷ tena bhavitavyam . na ca ­kÃra÷ ubhayo÷ antaratama÷ . ÃkÃra÷ tarhi prÃpnoti . #<ÃkÃra÷ na ­ti dhÃtau sa÷># . ÃkÃra÷ na bhavi«yati . kim kÃraïam . ­ti dhÃtau ÃkÃra÷ ucyate . tat niyamÃrtham bhavi«yati . ­kÃrÃdau dhÃtau eva na anyatra iti . pluta÷ tarhi prÃpnoti . #<pluta÷ ca vi«aye sm­ta÷># . vi«aye pluta÷ ucyate . yadà ca sa÷ vi«aya÷ bhavitavyam tadà plutena . #<ÃntaryÃt trimÃtracaturmÃtrÃ÷ >#.  idam tarhi prayojanam . Ãntaryata÷ trimÃtracaturmÃtrÃïÃm sthÃne trimÃtracaturmÃtrÃ÷ ÃdeÓÃ÷ mà bhÆvan iti . khaÂvà indra÷ khaÂvendra÷ . khaÂvà udakam khaÂvodakam . khaÂvà ūà khaÂve«Ã . khaÂvà Ƭhà khaÂvo¬hà . khaÂvà elakà khaÂvailakà . khaÂvà odana÷ khaÂvaudana÷ khaÂvà aitikÃyana÷ khaÂvaitikÃyana÷ . khaÂvà aupagava÷ khaÂvaupagava÷ . atha kriyamÃïe api guïagrahaïe kasmÃt eva atra trimÃtracaturmÃtrÃïÃm sthÃne trimÃtracaturmÃtrÃ÷ ÃdeÓÃ÷ na bhavanti . #<taparatvÃt ne te sm­tÃ÷># . tapare guïav­ddhÅ . nanu ca bho÷ ta÷ para÷ yasmÃt sa÷ ayam tapara÷ . na iti Ãha . tÃt api para÷ tapara÷ iti . yadi tÃt api para÷ tapara÷ Ìdo÷ ap iti iha eva syÃt . yava÷ stava÷ . lava÷ pava÷ iti atra na syÃt . na e«a÷ takÃra÷ . ka÷ tarhi . dakÃra÷ . kim dakÃre prayojanam . atha kim takÃre prayojanam . yadi asandehÃrtha÷ takÃra÷ dakÃra÷ api .

(P_6,1.87.2)  KA_III.4-10  Ro_IV.420     #<guïe ÇiÓÅtÃm upasaÇkhyÃnam dÅrghatvabÃdhanÃrtham># . guïe ÇiÓÅtÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . Çi . v­k«e indra÷ , plak«e indra÷ . ÓÅ . ye indram , te indram . i . apace indram , ayaje indram . kim prayojanam . dÅrghatvabÃdhanÃrtham . savarïadÅrghatvam mà bhÆt iti . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgalak«aïam savarïadÅrghatvam . asiddham bahiraÇgam antaraÇge .

(P_6,1.87.3)  KA_III.68.11-14  Ro_IV.420     #<Ãt eka÷ cet guïa÷ kena . sthÃne antaratama÷ hi sa÷ . aidautau na eci tau uktau . ­kÃra÷ na ubhayÃntara÷ . ÃkÃra÷ na ­ti dhÃtau sa÷ . pluta÷ ca vi«aye sm­ta÷ . ÃntaryÃt trimÃtracaturmÃtrÃ÷ . taparatvÃt ne te sm­tÃ÷># .

(P_6,1.89.1)  KA_III.68.16-69.6  Ro_IV.421-422     kim idam etyedhatyo÷ rÆpagrahaïam Ãhosvit dhÃtugrahaïam . kim ca ata÷ . yadi rÆpagrahaïam siddham upaiti , praiti . upai«i , prai«i iti na sidhyati . atha dhÃtugrahaïam siddham etat bhavati . kim tarhi iti . #<iïi ikÃrÃdau v­ddhiprati«edha÷># . iïi ikÃrÃdau v­ddhe÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . upeta÷ preta÷ iti . #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate . v­ddhi÷ eci . tata÷ etyedhatyo÷ . etyedhatyo÷ ca eci v­ddhi÷ bhavati . tata ÆÂhi . ÆÂhi ca v­ddhi÷ bhavati . evam api à ita÷ eta÷ . upeta÷ , preta÷ iti atra api prÃpnoti . ÃÇi pararaÆpam atra bÃdhakam bhavi«yati . na aprÃpte pararÆpam iyam v­ddhi÷ Ãrabhyate . sà yathà eÇi pararÆpam bÃdhate evam ÃÇi pararÆpam bÃdheta . na bÃdhate . kim kÃraïam . yena na aprÃpte tasya bÃdhanam bhavati . na ca aprÃpte eÇi pararÆpam iyam v­ddhi÷ Ãrabhyate . ÃÇi pararÆpe puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . athavà purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante iti iyam v­ddhi÷ eÇi pararÆpam bÃdhi«yate na ÃÇi pararÆpam .

(P_6,1.89.2)  KA_III.69.7-21  Ro_IV.422-423     #<ak«Ãt ÆhinyÃm># . ak«Ãt ÆhinyÃm v­ddhi÷ vaktavyà . ak«auhiïÅ . #<prÃt Æho¬ho¬hye«ai«ye«u># . prÃt Æha, Ƭha, Ƭhi, e«a, e«ya iti ete«u v­ddhi÷ vaktavyà . prauha÷ , prau¬ha÷ , pru¬hi÷ , prai«a÷ , prai«ya÷ . #<svÃt Åreriïo÷># . svÃt Åra , Årin iti etayo÷ v­ddhi÷ vaktavyà . svaira÷ , svairÅ . Åringrahaïam Óakyam akartum . katham svarÅ iti . ininà etat matvarthÅyena siddham . svaira÷ asya asti iti svairÅ . #<­te ca t­tÅyÃsamÃse># . ­te ca t­tÅyÃsamÃse v­ddhi÷ vaktavyà . sukhÃrta÷ , du÷khÃrta÷ . ­te iti kim . sukheta÷ , du÷kheta÷ . t­tÅyÃgrahaïam kim . paramarta÷ . samÃse iti kim . sukhenarta÷ .  #<pravatsatarakambalvasanÃnÃm ca ­ïe># .  pravatsatarakambalvasanÃnÃm ca ­ïe v­ddhi÷ vaktavyà . prÃrïam , vatsatarÃïam , vasanÃrïam . #<­ïadaÓÃbhyÃm ca># .­ïadaÓÃbhyÃm ca v­ddhi÷ vaktavyà . ­ïÃrïam , daÓÃrïam .

(P_6,1.90)  KA_III.70.2-5  Ro_IV.423     kimartha÷ cakÃra÷ . v­ddhe÷ anukar«aïÃrtha÷ . na etat asti prayojanam . prak­tà v­ddhi÷ anuvarti«yate . idam tarhi prayojanam . Ãta÷ aci v­ddhi÷ eva yathà syÃt . yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti . kim ca anyat prÃpnoti . pararÆpam . usi omÃÇk«u ÃÂa÷ pararÆpaprati«edham codayi«yati . sa÷ na vaktavya÷ bhavati .

(P_6,1.91.1)  KA_III.70.7-14  Ro_IV.423-424     dhÃtau iti kimartham . iha mà bhÆt . prar«abham vanam . #<upasargÃt v­ddhividhau dhÃtugrahaïe uktam># . kim uktam . gatyupasargasa¤j¤Ã÷ kriyÃyoge yatkriyÃyuktÃ÷ prÃdaya÷ tam prati iti vacanam iti . kriyamÃïe api dhÃtugrahaïe prarcchaka÷ iti prÃpnoti . yatkriyÃyuktÃ÷ prÃdaya÷ tam prati iti vacanÃt na bhavati . idam tarhi prayojanam . upasargÃt ­ti dhÃtau v­ddhi÷ eva yathà syÃt . yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti . kim ca anyat prÃpnoti . hrasvatvam . ­ti aka÷ iti . ­ti hrasvÃt upasargÃt v­ddhi÷ pÆrvaviprati«edhena iti codayi«yati . sa÷ na vaktavya÷ bhavati .

(P_6,1.91.2)  KA_III.70.15-73.14  Ro_IV.424-431     #<che tuka÷ sambuddhiguïa÷># . che tuk bhavati iti asmÃt sambuddhiguïa÷ bhavati viprati«edhena . che tuk bhavati iti asya avakÃÓa÷ . icchati , gacchati . sambuddhiguïasya avakÃÓa÷ . agne, vÃyo . iha ubhayam prÃpnoti . agnec chatram , agne chatram , vÃyoc chatram , vÃyo chatram . sambuddhiguïa÷ bhavati viprati«edhena . sa÷ tarhi viprati«edha÷ vaktavya÷ . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt >#. na và vaktavya÷ . kim kíaïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgalak«aïa÷ tuk antaraÇgalak«aïa÷ sambuddhiguïa÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . antareïa viprati«edham antareïa api ca etÃm paribhëÃm siddham . katham . idam iha sampradhÃryam . sambuddhilopa÷ kriyatÃm guïa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt guïa÷ . nitya÷ sambuddhilopa÷ . k­te api guïe prÃpnoti ak­te api . guïa÷ api nitya÷ . k­te api samubuddhilope prÃpnoti ak­te api . anitya÷ guïa÷ . na hi k­te sambuddhilope prÃpnoti . tÃvati eva chena Ãnantaryam . tatra tukà bhavitavyam . tasmÃt su«Âhu ucyate . che tuka÷ sambuddhiguïa÷ . na và bahiraÇgalak«aïatvÃt iti . #<samprasÃraïadÅrghatvaïyallopÃbhyÃsaguïÃdaya÷ ca># . samprasÃraïadÅrghatvaïyallopÃbhyÃsaguïÃdaya÷ ca tuka÷ bhavanti viprati«edhena . samprasÃraïadÅrghatvasya avakÃÓa÷ . hÆta÷ , jÅna÷ , saævÅta÷ , ÓÆna÷ . tuka÷ avakÃÓa÷ . agnicit , somasut . iha ubhayam prÃpnoti . parivÅ«u , ÓakahÆ«u . ïilopasya avakÃÓa÷ .kÃraïà , hÃraïà . tuka÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . prakÃrya gata÷ . prahÃrya gata÷ . allopasya avakÃÓa÷ . cikÅr«ità , jihÅr«ità . tuka÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . pracikÅr«ya gata÷ , prajihÅr«ya gata÷ . abhyÃsaguïÃdaya÷ ca tuka÷ bhavanti viprati«edhena . ke puna÷ abhyÃsaguïÃdaya÷ . hrasvatvÃttvettvaguïÃ÷ . hrasvatvasya avakÃÓa÷ . papatu÷ , papu÷ , tasthatu÷ , tasthu÷ . tuka÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . apacacchatu÷ , apacacchu÷ . attvasya avakÃÓa÷ . cakratu÷ , cakru÷ . tuka÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . apacacch­datu÷ , apacacch­du÷ . ittvasya avakÃÓa÷ . pipak«ati , yiyak«ati . tuka÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . cicchÃdayi«ati , cicchardayi«ati . guïasya avakÃÓa÷ . lolÆyate , bebhidyate . tuka÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . cecchidyate , cocchupyate . #<yaïadeÓÃt Ãt guïa÷># . yaïadeÓÃt Ãt guïa÷ bhavati viprati«edhena . yaïadeÓasya avakÃÓa÷ . dadhi atra , madhu atra . Ãt guïasya avakÃÓa÷ . khaÂvendra÷ , khaÂvodakam . iha ubhayam prÃpnoti . v­k«a÷ atra, plakÓa÷ atra . #<irurguïav­ddhividhaya÷ ca># . irurguïav­ddhividhaya÷ ca yaïadeÓÃt bhavanti viprati«edhena . iruro÷ avakÃÓa÷ . ÃstÅrïam , nipÆrtÃ÷ piï¬Ã÷ . yaïadeÓasya avakÃÓa÷ . cakratu÷ , cakru÷ . iha ubhayam prÃpnoti . dÆre hi adhvà jaguri÷ . mitrÃvaruïau taturi÷ . kirati , girati . guïav­ddhyo÷ avakÃÓa÷ . cetà , gau÷ . yaïadeÓasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . cayanam , cÃyaka÷ , lavanam , lÃvaka÷ . #<bhalopadhÃtuprÃtipadikapratyayasamÃsÃntodÃttaniv­ttisvarÃ÷ ekÃdeÓÃt ca># . bhalopadhÃtuprÃtipadikapratyayasamÃsÃntodÃttaniv­ttisvarÃ÷ ekÃdeÓÃt ca yaïadeÓÃt ca bhavanti viprati«edhena . bhalopasya avakÃÓa÷ . gÃrgya÷ , vÃtsya÷ . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ avakÃÓa÷ . dadhÅndra÷ , madhÆdakam . dadhi atra , madhu atra. iha ubhayam prÃpnoti . dÃk«Å , dÃk«Ãyaïa÷ , plÃk«Å , plÃk«Ãyaïa÷ . aci bhalopa÷ ekÃdeÓÃt bhavati viprti«edhena . aci bhalopasya avakÃÓa÷ . dÃk«Å , dÃk«Ãyaïa÷ , plÃk«Å , plÃk«Ãyaïa÷ . ekÃdeÓasya avakÃÓa÷ . daï¬Ãgram , k«upÃgram . iha ubhayam prÃpnoti . gÃÇgeya÷ gÃÇga÷ . dhÃtusvarasya avakÃÓa÷ . pacati , paÂhati . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha
ubhayam prÃpnoti . Óryartham , ÓrÅ«Ã . prÃtipadikasvarasya avakÃÓa÷ . Ãmra÷ . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . agnyudakam , v­k«Ãrtham . pratyayasvarasya avakÃÓa÷ . cikÅr«u÷ , aupagava÷ . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . cikÅr«uartham , aupagavÃrtham . samÃsÃntodÃttasya avakÃÓa÷ . rÃjapuru«a÷ , brÃhmaïakambala÷ . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . rÃjavaidyartham , rÃjavaidÅ Åhate . udÃttaniv­ttisvarasya avakÃÓa÷ . nadÅ , kumÃrÅ .  ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . kumÃryartham , kumÃrÅ Åhate . #<allopÃllopau ca ÃrdhadhÃtuke># . allopÃllopau ca ÃrdhadhÃtuke ekÃdeÓÃt bhavata÷ viprati«edhena . allopasya avakÃÓa÷ . cikÅr«ità , jihÅr«ità . ekÃdeÓasya avakÃÓa÷ . pacanti , paÂhanti . iha ubhayam prÃpnoti . cikÅr«aka÷ , jihÅr«aka÷ . Ãllopasya avakÃÓa÷ . papi÷ somam , dadi÷ ga÷ . ekÃdeÓasya avakÃÓa÷ . yÃnti , vÃnti . iha ubhayam prÃpnoti . yayatu÷ , yayu÷ . #<iyaÇuvaÇguïav­ddhiÂitkinmitpÆrvapadavikÃrÃ÷ ca># . iyaÇuvaÇguïav­ddhiÂitkinmitpÆrvapadavikÃrÃ÷ ca ekÃdeÓayaïÃdeÓÃbhyÃm bhavanti viprati«edhena . iyaÇuvaÇo÷ avakÃÓa÷ . Óriyau , Óriya÷ , bhruvau , bhruva÷ . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . cik«iyiva , cik«iyima , luluvatu÷ , luluvu÷ , pupuvatu÷ , pupuvu÷ . guïav­ddhyo÷ avakÃÓa÷ . cetà , gau÷ . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . sÃdhucÃyÅ , sucÃyÅ , nagnambhÃvuka÷ adhvaryu÷ , Óayità , Óayitum . Âita÷ avakÃÓa÷ . agnÅnÃm , indÆnÃm . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . v­k«ÃïÃm , plak«ÃïÃm . kita÷ avakÃÓa÷ . sÃdhudÃyÅ , su«ÂhudÃyÅ . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . dÃyaka÷ , dhÃyaka÷ . mita÷ avakÃÓa÷ . trapuïÅ , jatunÅ . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . asthÅni , dadhÅni , atisakhÅni brÃhmaïakulÃni . pÆrvapadavikÃrÃïÃm avakÃÓa÷ . hotÃpotÃrau . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . ne«ÂodgÃtÃrau Ãgnendram . uttarapadavikÃrÃ÷ ca iti vaktavyam . uttarapadavikÃrÃïÃm avakÃÓa÷ . samÅpam , durÅpam . ekÃdeÓayaïÃdeÓayo÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . prepam , parepam .

(P_6,1.93)  KA_III.73.16-75.8  Ro_IV.431-433     #<ota÷ tiÇi prati«edha÷># . ota÷ tiÇi prati«edha÷ vaktavya÷ . acinavam , asunavam . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . gograhaïam kari«yate . à gota÷ iti vaktavyam . #<gograhaïe dyo÷ upasaÇkhyanam># . gograhaïe dyo÷ upasaÇkhyanam kartavyam . dyam gaccha . #<samÃsÃt ca prati«edha÷># . samÃsÃt ca prati«edha÷ vaktavya÷ . citragum paÓya . Óabalagum paÓya . nanu ca à ota÷ iti ucyamÃne api samÃsÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . hrasvatve k­te na bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . Ãtvam kriyatÃm hrasvatvam iti kim atra kartavyam . paratvÃt Ãtvam . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgalak«aïam Ãtvam . antaraÇgam hrasvatvam . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . nanu ca à gota÷ iti ucyamÃne api samÃsÃt prati«edha÷ na vaktavya÷ . katham . hrasvatve k­te na bhavi«yati . sthÃnivadbhÃvÃt prÃpnoti . nanu ca à ota÷ iti ucyamÃne api sthÃnivadbhÃvÃt prÃpnoti . na iti Ãha . analvidhau sthÃnivadbhÃva÷ . à gota÷ iti ucyamÃne api na do«a÷ . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ . go÷ pÆrvaïitvÃtvasvare«u sthÃnivat na bhavati iti . sa÷ eva tarhi do«a÷ . gograhaïe dyo÷ upasaÇkhyanam iti . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam ota÷ tiÇi prati«edha÷ iti . #<subadhikÃrÃt siddham># . supi iti vartate . kva prak­tam . và supi ÃpiÓale÷ iti . yadi anuvartate iha api vibhëà prÃpnoti . subgrahaïam anuvartate . vÃgrahaïam niv­ttam . katham puna÷ ekayoganirdi«Âayo÷ ekadeÓa÷ anuvartate ekadeÓa÷ na . #<ekayoge ca ekadeÓÃnuv­tti÷ anyatra api># . ekayognirdi«ÂÃnÃm api ekadeÓÃnuv­tti÷ bhavati . anyatra api . na avaÓyam iha eva . kva anyatra . alugadhikÃra÷ prÃk ÃnaÇa÷ . uttarapadÃhikÃra÷ prÃk aÇgÃdhikÃra÷ . evam api #<ami upasaÇkhyÃnam v­ddhibalÅyastvÃt># . ami upasaÇkhyÃnam kartavyam . gÃm paÓya . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . v­ddhibalÅyastvÃt . paratvÃt v­ddhi÷ prÃpnoti . #<na và anavakÃÓatvÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . anavakÃÓatvÃt . anavakÃÓam Ãtvam v­ddhim bÃdhi«yate . sÃvakÃÓam Ãtvam . ka÷ avakÃÓa÷ . dyÃm gaccha . #<dyo÷ ca sarvanÃmasthÃne v­ddhividhi÷># . dyo÷ ca sarvanÃmasthÃne v­ddhi÷ vidheyà . kim prayojanam . #<yat dyÃva÷ indra iti darÓanÃt># . yat dyava÷ indra te Óataæ Óatam bhumÅ÷ uta syu÷ . yÃvatà ca idÃnÅm dyo÷ api sarvanÃmasthÃne v­ddhi÷ ucyate anavakÃÓam Ãtvam v­ddhim bÃdhi«yate .

(P_6,1.94)  KA_III.75.10-76.5  Ro_IV.434-435     #<pararÆpaprakaraïe tunvo÷ vi nipÃte upasaÇkhyÃnam># . pararÆpaprakaraïe tu , nu, iti etayo÷ vakÃrÃdau nipÃte upasaÇkhyÃnam kartavyam . tu vai tvai , nu vai nvai . vakÃrÃdau iti kimartham . tvÃvat , nvÃvat . nipÃte iti kimartham . tu vÃni , nu vÃni . #<na và nipÃtaikatvÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam . nipÃtaikatvÃt . eka÷ eva ayam nipÃta÷ . tvai , nvai . #<eve ca aniyoge># . eve ca aniyoge pararÆpam vaktavyam . iha eva , iheva . adyeva . aniyoge iti kimartham . ihaiva bhava ma sma gÃ÷ . atraiva tvam iha vayam suÓevÃ÷ . #<ÓakandhvÃdi«u ca># . ÓakandhvÃdi«u ca pararÆpam vaktavyam . Óaka-andhu÷ Óakandhu÷ , kula-aÂà , kulaÂà , sÅma-anta÷ sÅmanta÷ . keÓe«u iti vaktavyam . ya÷ hi sÅmna÷ anta÷ sÅmÃnta÷ sa÷ bhavati . #<otvo«Âhayo÷ samÃse và >#. otvo«Âhayo÷ samÃse và pararÆpam vaktavyam . sthÆlautu÷ , sthÆlotu÷ . bimbau«thÅ , bimbo«ÂhÅ . #<emanÃdi«u chandasi># . emanÃdi«u chandasi pararÆpam vaktavyam . apam tveman sÃdayÃmi apam todayan sÃdayÃmi iti .

(P_6,1.95)  KA_III.76.8-14  Ro_IV.435     kimartha÷ cakÃra÷ . eÇi iti anuk­«yate . kim prayojanam . iha mà bhÆt . adya à ­ÓyÃt , adyÃrÓyÃt , kadÃrÓyÃt . na etat asti prayojanam . adyarÓyÃt iti eva bhavitavyam . evam hi saunÃgÃ÷ paÂhanti . ca÷ anarthaka÷ anadhikÃrÃt eÇa÷ . #<usyomÃÇk«u ÃÂa÷ prati«edha÷># . usi pararÆpe omÃÇo÷ ca ÃÂa÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . ausrÅyat , au¬hÅyat , auÇkÃrÅyat . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . uktam Ãta÷ ca iti atra cakÃrasya prayojanam . v­ddhi÷ eva yathà syÃt . yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti .

(P_6,1.96)  KA_III.76.16-21  Ro_IV.436     apadÃntÃt iti kimartham . kà , usrà , kosrà . apadÃntÃt iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati kà , usrà , kosrà . arthavadgrahaïe na anarthakasya iti . na e«Ã paribhëà iha Óakyà vij¤Ãtum . iha hi do«a÷ syÃt . bhindyÃ-us , bhindyu÷ , chindyÃ-us, chindyu÷ . evam tarhi lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti evam na bhavi«yati . uttarÃrtham tarhi apadÃntagrahaïam kartavyam . ata÷ guïe apadÃntÃt yathà syÃt . iha mà bhÆt . daï¬Ãgram , k«upÃgram iti .

(P_6,1.98)  KA_III.77.2-3  Ro_IV.436     #<itau anekÃjgrahaïam Óradartham># . itau anekÃjgrahaïam kartavyam . kim prayojanam . Óradartham . Órat iti .

(P_6,1.99)  KA_III.77.5-9  Ro_IV.437     #<nityam Ãmre¬ite ¬Ãci># . nityam Ãmre¬ite ¬Ãci pararÆpam kartavyam . paÂapaÂÃyati . #<akÃrantÃt anukaraïÃt vÃ># . atha và akÃrÃntam etad udÃharaïam . bhavet siddham yadà akÃrÃntam . yadà tu khalu acchabdÃntam tadà na sidhyati . vicitrÃ÷ taddhitav­ttaya÷ . na ata÷ taddhita÷ utpadyate .

(P_6,1.101)  KA_III.77.11-4  Ro_IV.437     #<savarïadÅrghatve ­ti ­vÃvacanam># . savarïadÅrghatve ­ti ­ và bhavati iti vaktavyam . hot­ ­kÃra÷ , hotÌkÃra÷ . #<l­ti l­vÃvacanam># . l­ti Ê và bhavati iti vaktavyam . hot­ ÊkÃra÷ , hotùÊkÃra÷ .

(P_6,1.102.1)  KA_III.78.2-19  Ro_IV.438-441     prathamyo÷ iti ucyate . kayo÷ iha prathamyo÷ grahaïam . kim vibhaktyo÷ Ãhosvit pratyayayo÷ . vibhaktyo÷ iti Ãha . katham j¤Ãyate . aci iti vartate na ca ajÃdau prathamau pratyayau sta÷ . nanu ca evam vij¤Ãyate . ajÃdÅ yau prathamau ajÃdÅnÃm và yau prathamau iti . yat tarhi tasmÃt Óasa÷ na÷ puæsi iti anukrÃntam pÆrvasavarïam pratinirdiÓati tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ vibhaktyo÷ grahaïam iti . atha và supi iti vartate . atham kimartham pÆrvasavarïadÅrgha÷ ami pÆrvatvam ca ucyate na prathamyo÷ pÆrvasavarïa÷ iti eva siddham . na sidhyati . prathamyo÷ pÆrvasavarïa÷ iti ucyamÃne ami api dÅrgha÷ prÃpnoti . v­k«am , plak«am . na e«a÷ do«a÷ . yat pÆrvasmin yoge dÅrghagrahaïam tat uttaratra niv­ttam . evam api idam iha pÆrvasavarïagrahaïam kriyate . tena ami api pÆrvasavarïa÷ prasajyeta . v­k«am , plak«am . dvimÃtra÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . savarïagrahaïam na kari«yate . yadi savarïagrahaïam na kriyate kuta÷ vyavasthà . Ãntaryata÷ . yadi evam agnÅ vÃyÆ trimÃtra÷ prÃpnoti v­k«am , plak«am dvimÃtra÷ . tasmÃt savarïagrahaïam kartavyam . tasmin ca kriyamÃïe dÅrghagrahaïam anuvartate . tasmin anuvartamÃne ami pÆrva÷ iti api vaktavyam . atha kimartham p­thak ucyate na iha eka eva ucyeta . prathamayo÷ pÆrvasavarïa÷ ami ca iti . yadi prathamayo÷ pÆrvasavarïadÅrgha÷ ami ca iti ucyate tana ami api dÅrgha÷ prasajyeta . v­k«am , plak«am . na e«a÷ do«a÷ . dÅrghagrahaïam nivartayi«yate . evam api pÆrvasavarïa÷ prasajyeta . savarïagrahaïam na kari«yate . yadi savarïagrahaïam na kriyate pÆrvasmin yoge viprati«iddham . yadi pÆrva÷ na dÅrgha÷ atha dÅrgha÷ na pÆrva÷ . pÆrva÷ dÅrgha÷ ca iti viprati«iddham . tasmÃt ubhayam Ãrabdhavyam p­thak ca kartavyam .

(P_6,1.102.2)  KA_III.78.20-80.21  Ro_IV.441-446     #<prathamayo÷ iti yogavibhÃga÷ savarïadÅrghÃrtha÷># . prathamayo÷ iti yogavibhÃga÷ kartavya÷ . prathamayo÷ eka÷ savarïadÅrgha÷ bhavati . tata÷ pÆrvasavarïa÷ . pÆrvasavarïadÅrgha÷ bhavati eka÷ prathamayo÷ iti . kimartha÷ yogavibhÃga÷ . savarïadÅrghatvam yathà syÃt . #<ekayoge hi jaÓÓaho÷ pararÆpaprasaÇga÷># . ekayoge hi sati jaÓÓaho÷ pararÆpam prasajyeta . v­k«Ã÷ , plak«Ã÷ , v­k«Ãn , plak«Ãn . nanu ca pÆrvasavarïadÅrghatvam pararÆpam bÃdhi«yate . na utsahate bÃdhitum . kim kÃraïam . #<ÃdguïayaïÃdeÓayo÷ apavÃdÃ÷ v­ddhisavarïadÅrghapÆrvasavarïÃdeÓÃ÷ te«Ãm pararÆpam svarasandhi«u># . ÃdguïayaïÃdeÓau utsargau . tayo÷ apavÃdÃ÷ v­ddhisavarïadÅrghapÆrvasavarïÃdeÓÃ÷ te«Ãm sarve«Ãm pararÆpam apavÃda÷ . tat sarvabÃdhakam . sarvabÃdhakatvÃt prÃpnoti . atha kriyamÃïe api yogavibhÃge yÃvatà pararÆpam apavÃda÷ kasmÃt eva na bÃdhate . yogavibhÃga÷ anyaÓÃstraniv­ttiyartha÷ . yogavibhÃga÷ anyaÓÃstraniv­ttiyartha÷ vij¤Ãyate . #<yogavibhÃga÷ anyaÓÃstraniv­ttiyartha÷ cet ami atiprasaÇga÷ >#. yogavibhÃga÷ anyaÓÃstraniv­ttiyartha÷ cet ami atiprasaÇga÷ bhavati . v­k«am , plak«am . yathà eva hi yogavibhÃga÷ pararÆpam bÃdhate evam ami pÆrvatvam api bÃdheta . #<nakÃrÃbhÃva÷ ca tasmÃt iti anantaranirdeÓÃt># . natvasya ca abhÃva÷ . v­k«Ãn , plak«Ãn . kim kÃraïam .  ca tasmÃt iti anantaranirdeÓÃt . tasmÃt iti anena anantara÷ yoga÷ pratinirdiÓyate . kim puna÷ kÃraïam tasmÃt iti anena anantara÷ yoga÷ pratinirdiÓyate . iha mà bhÆt . etÃn gÃ÷ paÓya [R: etÃn gÃ÷ catura÷ balivardÃn paÓya] iti . astu tarhi ekayoga÷ eva . nanu ca uktam ekayoge hi jaÓÓaho÷ pararÆpaprasaÇga÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . #<ijgrahaïam tu j¤Ãpakam pararÆpÃbhÃvasya># . yat ayam na Ãt ici iti ijgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na jaÓÓaso÷ pararÆpam bhavati iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . ijgrahaïasya idam prayojanam . iha mà bhÆt . v­k«Ã÷ , plak«Ã÷ , v­k«Ãn , plak«Ãn . yadi ca jaÓÓaso÷ pararÆpam syÃt ijgrahaïam anarthakam syÃt . paÓyati tu ÃcÃrya÷ na jaÓÓaso÷ pararÆpam bhavati iti . tata÷ ijgrahaïam karoti . na etat asti j¤Ãpakam . uttarÃrtham etat syÃt . dÅrghÃt jasi ca ici ca iti . yadi uttarÃrtham etat syÃt atra eva ayam ijdgrahaïam kurvÅta . iha api tarhi kriyamÃïam yadi uttarÃrtham na j¤Ãpakam bhavati . evam tarhi yadi uttarÃrtham etat syÃt na eva ayam ijdgrahaïam kurvÅta na api jasgrahaïam . etÃvat ayam brÆyÃt . dÅrghÃt Óasi pÆrvasavarïa÷ bhavati iti . tat niyamÃrtham bhavi«yati . dÅrghÃt Óasi eva na anyatra iti . sa÷ ayam evam laghÅyasà nyÃsena siddhe yat ijgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na jaÓÓaso÷ pararÆpam bhavati iti . atha và puna÷ astu yogavibhÃga÷ . nanu ca uktam yogavibhÃga÷ anyaÓÃstraniv­ttiyartha÷ cet ami atiprasaÇga÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . ami api yogavibhÃga÷ kari«yate . ami . ami yat uktam tat na bhavati iti . tata÷ pÆrva÷ . pÆrva÷ ca bhavati ami iti . yat api ucyate nakÃrÃbhÃva÷ ca tasmÃt iti anantaranirdeÓÃt iti . ka÷ puna÷ arhati tasmÃt iti anena anantaram yogam pratinirde«Âum . evam kila pratinirdiÓyate . tasmÃt pÆrvasavarïadÅrghÃt iti . tat ca na . evam pratinirdiÓyate . tasmÃt aka÷ savarïÃt iti . atha và tasmÃt prathamyo÷ dÅrghÃt iti . atha và puna÷ astu ami ekayoga÷ . nanu ca uktam yogavibhÃga÷ anyaÓÃstraniv­ttiyartha÷ cet ami atiprasaÇga÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti evam ayam yogavibhÃga÷ pararÆpam bÃdhi«yate ami pÆrvatvam na bÃdhi«yate . yadi etat asti madhye apavÃdÃ÷ purastÃt apavÃdÃ÷ iti na artha÷ ekena api yogavibhÃgena . purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante iti evam pararÆpam savarïadÅrghatvam bÃdhi«yate prathamayo÷ pÆrvasavarïadÅrghatvam na bÃdhi«yate . atha và saptame yogavibhÃga÷ kari«yate . idam asti ata÷ dÅrgha÷ ya¤i supi ca iti . tata÷ vak«yÃmi bahuvacane . bahuvacane ca ata÷ dÅrgha÷ bhavati . ekÃra÷ ca bhavati bahuvacane jhali iti . iha api tarhi prÃpnoti . v­«ÃïÃm , plak«ÃïÃm . tatra ka÷ do«a÷ . dÅrghatve k­te hrasvÃÓraya÷ nu na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . dÅrghatvam kriyatÃm nu iti kim atra kartavyam . paratvÃt dÅrghatvam . nityam khalu api dÅrghatvam . k­te api nuÂi prÃpnoti ak­te api
. nityatvÃt paratvÃt ca dÅrghatve k­te hrasvÃÓraya÷ nu na prÃpnoti . evam tarhi Ãdgrahaïam iha api prak­tam anuvartate . kva prak­tam . Ãt jase÷ asuk iti . tena k­te api dÅrghatve nu bhavi«yati . iha api tarhi prÃpnoti . kÅlÃlapÃm , ÓubhaæyÃm . Ãta÷ lopa÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . lopa÷ kriyatÃm nu iti kim atra kartavyam . paratvÃt nu . evam tarhi hrasvanadyÃpa÷ nu iti atra Ãta÷ dhÃto÷ iti Ãta÷ lopa÷ sambandham anuvarti«yate . iha api tarhi prÃpnoti . kÅlÃlapÃnÃm brÃhmaïakulÃnÃm . napuæsakasya na iti anuvarti«yate .

(P_6,1.103)  KA_III.80.23-81.19  Ro_IV.446-448     kim idam natvam puæsÃm bahutve bhavati Ãhosvit puæÓabdÃt bahu«u . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<natvam puæsÃm bahutve cet puæÓabdÃt i«yate striyÃm># . tat na sidhyati . bhrÆkuæsÃn paÓya iti . #<napuæsake tathà eva i«Âam># . tat na sidhyati . «aï¬hÃn paÓya . paï¬akÃn paÓya iti . #<strÅÓabdÃt ca prasajyate >#. strÅÓabdÃt ca prÃpnoti : ca¤cÃ÷ paÓya , vadhrikÃ÷ paÓya , kharakuÂÅ÷ paÓya . astu tarhi puæÓabdÃt bahu«u . #<puæÓabÃt iti cet i«Âam sthÆrÃpatyam na sidhyati >#. sthÆrÃn paÓya iti . #<kuï¬inyÃ÷ ararakÃyÃ÷># . apatyam ca na sidhyati . kuï¬inÃn paÓya . ararakÃn paÓya .  #<puæsprÃdhÃnyÃt prasidhyati >#. puæspradhÃnà ete ÓabdÃ÷ . tata÷ natvam bhavi«yati .  #<puæsprÃdhÃnye te eva syu÷ ye do«Ã÷ pÆrvacoditÃ÷># . bhrÆkuæsÃn paÓya . «aï¬hÃn paÓya . paï¬akÃn paÓya . ca¤cÃ÷ paÓya . vadhrikÃ÷ paÓya . kharakuÂÅ÷ paÓya iti . tasmÃt yasmin pak«e alpÅyÃæsa÷ do«Ã÷ tam ÃsthÃya pratividheyam do«e«u .

(P_6,1.107)  KA_III.81.21-22  Ro_IV.448     và chandasi iti eva . yamÅm ca yamyam ca . ÓamÅm ca Óamyam ca . garuÅm ca gauryam ca . kiÓorÅm ca kiÓoryam ca .

(P_6,1.108.1)  KA_III.82.2  Ro_IV.448     và chandasi iti eva . mitrÃvaruïau yajyamÃna÷ . mitrÃvaruïau ijyamÃna÷ .

(P_6,1.108.2)  KA_III.82.3-20  Ro_IV.449-450     #<samprasÃraïÃt pÆrvatve samÃnÃÇgagrahaïam asamÃnÃÇgaprati«edhÃrtham># . samprasÃraïÃt pÆrvatve samÃnÃÇgagrahaïam kartavyam . kim prayojanam . asamÃnÃÇgaprati«edhÃrtham . asamÃnÃÇgasya mà bhÆt iti . Óakahvartham , parivyartham . #<siddham asamprasÃraïÃt># . siddham etat . katham . asamprasÃraïÃt . vÃkyasya samprasÃraïasa¤j¤Ã na varïasya . atha varïasya samprasÃraïasa¤j¤ÃyÃm do«a÷ eva . varïasya ca samprasÃraïasa¤j¤ÃyÃm na do«a÷ . katham . anya÷ ayam samprasÃraïÃsamprasÃraïayo÷ sthÃne eka÷ ÃdiÓyate . #<kÃryak­tatvÃt vÃ># . atha và sak­t k­tam pÆrvatvam iti k­tvà puna÷ na bhavi«yati . tat yathà vasante brÃhmaïa÷ agnÅn ÃdadhÅta iti sak­t ÃdhÃya k­ta÷ ÓÃstrÃrtha÷ iti k­tvà puna÷ prav­tti÷ na bhavati . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . yuktam yat tasya puna÷ prav­tti÷ na bhavati . ya÷ tu tadÃÓrayam prÃpnoti na tat Óakyam bÃdhitum . tat yathà vasante brÃhmaïa÷ agni«ÂomÃdibhi÷ kratubhi÷ yajeta iti agnyÃdhÃnanimittam vasante vasante ijyate . tasmÃt pÆrvokta÷ eva parihÃra÷ siddham asamprasÃraïÃt iti . yadi tarhi na idam samprasÃraïam hÆta÷ iti dÅrghatvam na prÃpnoti . #<dÅrghatvam vacanaprÃmÃïyÃt># . anavakÃÓam dÅrghatvam . tat vacanaprÃmÃïyÃt bhavi«yati . #<antavattvÃt vÃ># . atha và pÆrvasya kÃryam prati antavat bhavati iti dÅrghatvam bhavi«yati .

(P_6,1.108.2)  KA_III.82.21-84.23  Ro_IV.450-455     #<ÃÂa÷ v­ddhe÷ iyaÇ># . ÃÂa÷ v­ddhi÷ bhavati iti etasmÃt iyaÇ bhavati viprati«edhena . ÃÂa÷ v­ddhi÷ bhavati iti asya avakÃÓa÷ aik«i«Âa , aihi«Âa . iyaÇa÷ avakÃÓa÷ : adhÅyÃte , adhÅyate . iha ubhayam prÃpnoti : adhyaiyÃtÃm adhyaiyata . iyaÇÃdeÓa÷ bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . antaraÇgà ÃÂa÷ v­ddhi÷ . kà antaraÇgatà . varïau ÃÓritya ÃÂa÷ v­ddhi÷ . aÇgasya iyaÇ ÃdeÓa÷ . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . àkriyatÃm iyaÇÃdeÓa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt iyaÇ . nitya÷ àÃgama÷ . k­te api iyaÇi prÃpnoti ak­te api . iyaÇ api nitya÷ . k­te api ÃÂi prÃpnoti ak­te api . anitya÷ iyaÇ . na hi k­te Ãti prÃpnoti . kim kÃraïam . antaraÇgà ÃÂa÷ v­ddhi÷ . yasya ca lak«aïÃntareïa nimittam vihanyate na tat anityam . na ca atra Ãt eva iyaÇa÷ nimittam vihanti . avaÓyam lak«aïÃntaram ÃÂa÷ v­ddhi÷ pratÅk«yà . ubhayo÷ nityayo÷ paratvÃt iyaÇ ÃdeÓa÷ . #<Ãt guïÃt savarïadÅrghatvam ÃÇabhyÃsayo÷># . Ãt guïÃt savarïadÅrghatvam bhavati viprati«edhena . kva . ÃÇabhyÃsayo÷ . Ãt guïasya avakÃÓa÷ : khaÂvendra÷ , khaÂvodakam . savarïadÅrghatvasya avakÃÓa÷ : daï¬Ãgram , k«upÃgram . iha ubhayam prÃpnoti : adya , à , Ƭhà : adyo¬hà , kadà , à , Ƭhà : kado¬hà , upa , i , ijatu÷ : upejatu÷ , upa , u , upatu÷ : upopatu÷ . savarïadÅrghatvam bhavati viprati«edhena . abhyÃsÃrthena tÃvat na artha÷ . astu atra Ãt guïa÷ ayavau ca halÃdiÓe«a÷ . puna÷ Ãt guïa÷ bhavi«yati . bhavet siddham upejatu÷ , upejatu÷ iti . idam tu na sidhyati : upopatu÷ , upopu÷ iti . atra hi Ãt guïe k­te odanta÷ nipÃta÷ iti prag­hyasa¤j¤Ã , prag­hya÷ prak­tyà iti prag­hyÃÓraya÷ prak­tibhÃva÷ prÃpnoti . padÃntaprakaraïe prk­tibhÃva÷ na ca e«a÷ padÃnta÷ . padÃntabhakta÷ padÃntagrahaïena grÃhÅ«yate . evam tarhi etat eva atra na asti odanta÷ nipÃta÷ iti . kim kÃraïam . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . iha api tarhi adyo¬hà , kado¬hà iti bhavet rÆpam siddham syÃt .#< svare do«a÷ tu># . svare tu do«a÷ bhavati . adyo¬hÃ* evam svara÷ prasajyeta. adyo¬hÃ* iti ca i«yate . ÃÇi pararÆpavacanam ca idÃnÅm anarthakam syÃt . na anarthakam . j¤ÃpakÃrtham . kim j¤Ãpyam . #<ÃÇi pararÆpavacanam tu j¤Ãpakam antaraÇgabalÅyastvÃt># . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ . antaraÇgam balÅya÷ bhavati iti . kim puna÷ iha antaraÇgam kim bahiraÇgam yÃvatà dve pade ÃÓritya savarïadÅrghatvam bhavati Ãt guïa÷ api . dhÃtÆpasargayo÷ yat kÃryam tat antaraÇgam . kuta÷ etat . pÆrvam upasargasya dhÃtuna yoga÷ bhavati na adya Óabdena . kimartham tarhi adyaÓabda÷ prayujyate . adyaÓabdaysa api samudÃyena yoga÷ bhavati . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . #<prayojanam pÆrvasavarïapÆrvatvatahilopaÂenaÇeyyaÇisminÇiïalautvam antaraÇgam bahiraÇgalak«aïÃt varïavikÃrÃt># . pÆrvasavarïa÷ prayojanam . agnÅ atra , vÃyÆ atra . pÆrvasavarïa÷ ca prÃpnoti bahiraÇgalak«aïa÷ ca varïavikÃra÷ ÃvÃdeÓa÷ . pÆrvasavarïadÅrghatvam bhavati antaraÇgata÷ . pÆrvatva . Óakahvartham , parivyartham . pÆrvatvam ca prÃpnoti bahiraÇgalak«aïa÷ ca varïavikÃra÷ savarïadÅrghatvam . pÆrvatvam bhavati antaraÇgata÷ . tahilopa . akÃri atra . ahÃri atra . paca idam . tahilopau ca prÃpnuta÷ bahiraÇgalak«aïa÷ ca varïavikÃra÷ savarïadÅrghatvam . tahilopau bhavata÷ antaraÇgata÷ .  Âena . v­k«eïa atra , plak«eïa atra . inÃdeÓa÷ ca prÃpnoti bahiraÇgalak«aïa÷ ca varïavikÃra÷ savarïadÅrghatvam . inÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . Çerya . v­k«Ãya atra , plak«Ãya atra . Çe÷ yÃdeÓa÷ ca prÃpnoti bahiraÇgalak«aïa÷ ca varïavikÃra÷ eÇa÷ padÃntÃt ati iti pararÆpatvam . Çe÷ yÃdeÓa÷ bhavati antaraÇgata÷ . Çismin . yasmin idam , tasmin idam . sminbhÃva÷ ca prÃpnoti bahiraÇgalak«aïa÷ ca varïavikÃra÷ savarïadÅrghatvam . sminbhÃva÷ bhavati antaraÇgata÷ . Çiïalautvam . agnau idam , yayau atra .  Çiïalautvam prÃpnoti bahiraÇgalak«aïa÷ ca varïavikÃra÷
savarïadÅrghatvam . autvam bhavati antaraÇgata÷ . na etÃni santi prayojanÃni . viprati«edhena api etÃni siddhÃni . idam tarhi prayojanam . v­k«Ã÷ atra . plak«Ã÷ atra . pÆrvasavarïa÷ ca prÃpnoti bahiraÇgalak«aïa÷ ca varïavikÃra÷ ro÷ aplutÃt aplute iti uttvam . pÆrvasavarïa÷ bhavati antaraÇgata÷ . na ca avaÓyam idam eva prayojanam . Ãdye yoge bahÆni prayojanÃni santi yadartham e«Ã paribhëà kartavyà . pratividheyam do«e«u .

(P_6,1.112)  KA_III.84.25-85.3  Ro_IV.455-456     kim idam khyatyÃt iti . sakhipatyo÷ vik­tagrahaïam . kim puna÷ kÃraïam sakhipatyo÷ vik­tagrahaïam kriyate na sakhipatibhyÃm iti eva ucyeta . na evam Óakyam . garÅyÃn ca eva hi nirdeÓa÷ syÃt iha ca prasajyeta . atisakhe÷ ÃgacchÃmi . atisakhe÷ svam . iha ca na syÃt : sakhÅyate÷ apratyaya÷ sakhyu÷ , patyu÷ . lunÅyate÷ apratyaya÷ . lÆnyu÷ , pÆnyu÷ .

(P_6,1.113)  KA_III.85.5-24  Ro_IV.457-459     kimartham aplutÃt aplute iti ucyate . plutÃt parasya plute và parata÷ mà bhÆt iti . plutÃt parasya susrotÃ3 atra nu asi . plute parata÷ ti«Âhatu paya÷ Ã3gnidatta . ata÷ ati iti ucyate . ka÷ prasaÇga÷ plutÃt parasya plute và parata÷ . asiddha÷ pluta÷ . tasya asiddhatvÃt prÃpnoti . atha aplutÃt aplute iti ucyamÃne yÃvatà asiddha÷ pluta÷ kasmÃt eva atra na prÃpnoti . aplutabhÃvina÷ aplutabhÃvini iti evam etat vij¤Ãyate . na etat asti prayojanam . siddha÷ pluta÷ svarasandhi«u . katham j¤Ãyate . yat ayam pluta÷ prak­tyà iti plutasya prak­tibhÃvam ÓÃsti . sata÷ hi kÃryiïa÷ kÃryeïa bhavitavyam . #<aplutÃdaplutavacane akÃrahaÓo÷ samÃnapade prati«edha÷># . aplutÃdaplutavacane akÃrahaÓo÷ samÃnapade prati«edha÷ vaktavya÷ . payo3 , payo3da . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇga÷ plura÷ . antaraÇgam uttvam . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . iha api tarhi prÃpnoti . susrotÃ3 atra nu asi . antaraÇga÷ atra pluta÷ bahiraÇgam uttvam . kva puna÷ iha antaraÇga÷ pluta÷ kva và bahiraÇgam uttvam uttvam và antaraÇgam pluta÷ và bahiraÇga÷ . vÃkyÃntasya vÃkyÃdau antaraÇga÷ pluta÷ bahiraÇgam uttvam . samÃnavÃkye padÃntasya padÃdau uttvam antaraÇgam bahiraÇga÷ pluta÷ . kim puna÷ kÃraïam bahiraÇgatvam uttve hetu÷ vyapadiÓyate na puna÷ asiddhatvam api . yathà eva hi ayam bahiraÇga÷ evam asiddha÷ api . evam manyate . asiddha÷ pluta÷ ÃÓrayÃt siddha÷ bhavati . atha và yasyÃm na aprÃptÃyÃm paribhëÃyÃm uttvam Ãrabhyate sà ÃÓrayÃt siddhà syÃt . kasyÃm ca na aprÃptÃyÃm . asiddhaparibhëÃyÃm . bahiraÇgaparibhëÃyÃm puna÷ prÃptÃyÃm aprÃptÃyÃm ca .

(P_6,1.115)  KA_III.86.2-20  Ro_IV.459-461     kasya ayam prati«edha÷ . nÃnta÷pÃdam iti sarvaprati«edha÷ . nÃnta÷pÃdam iti sarvasya ayam prati«edha÷ . katham . aci iti vartate . aci yat prÃpnoti tasya prati«edha÷ . #<nÃnta÷pÃdam iti sarvaprati«edha÷ cet atiprasaÇga÷># . nÃnta÷pÃdam iti sarvaprati«edha÷ cet atiprasaÇga÷ bhavati . iha api prÃpnoti . anu agni÷ u«asÃm agram akhyat , prati agni÷ u«asÃm agram akhyat . evam tarhi ati iti vartate . akÃrÃÓrayam yat prÃpnoti tasya prati«edha÷ . #<akÃrÃÓrayam iti cet uttvavacanam># . akÃrÃÓrayam iti cet uttvam vaktavyam . kÃla÷ aÓva÷ . ÓatadhÃra÷ ayam maïi÷ . #<ayavo÷ prati«edha÷ ca># . ayavo÷ ca prati«edha÷ ca vaktavya÷ . sujÃte aÓvasÆn­te . adhvaro adribhi÷ sutam . Óukram te anyat . eÇprakaraïÃt siddham . eÇa÷ ati iti vartate . eÇa÷ ati yat prÃpnoti tasya prati«edha÷ . #<eÇprakaraïÃt siddham cet uttvaprati«edha÷># . eÇprakaraïÃt siddham cet uttvaprati«edha÷ vaktavya÷ . agne÷ atra , vÃyo÷ atra. ata÷ ro÷ aplutÃt aplute eÇa÷ ca iti uttvam prÃpnoti . #<puna÷ eÇgrahaïÃt siddham># . puna÷ eÇgrahaïam kartavyam . tat tarhi kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . nanu ca uktam eÇprakaraïÃt siddham cet uttvaprati«edha÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . padÃntÃbhisambaddham eÇgrahaïam anuvartate na ca eÇa÷ padÃntÃt para÷ ru÷ asti .

(P_6,1.123)  KA_III.86.22-87.18  Ro_IV.461-463     #<go÷ agvacanam gavÃgre svarasiddhyartham># . go÷ ak vaktavya÷ . kim prayojanam . gavÃgre svarasiddhyartham . gavÃgre svarasiddhi÷ yathà syÃt . gavÃgram . #<avaÇÃdeÓe hi svare do«a÷># . avaÇÃdeÓe hi svare do«a÷ syÃt . antodÃttasya Ãntaryata÷ antodÃtta÷ ÃdeÓa÷ prasjyate . katham puna÷ ayam antodÃtta÷ yadà ekÃc . vyapadeÓivadbhÃvena . yathà eva tarhi vyapadeÓivadbhÃvena antodÃtta÷ evam ÃdyudÃtta÷ api . tatra Ãntaryata÷ ÃdyudÃttasya ÃdyudÃtta÷ ÃdeÓa÷ bhavati . satyam evam etat . na tu idam lak«aïam asti . prÃtipadikasya Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati iti . idam puna÷ asti . prÃtipadikasya anta÷ udÃtta÷ bhavati iti . sa÷ asau lak«aïena antodÃtta÷ . tatra Ãntaryata÷ antodÃttasya antodÃtta÷ ÃdeÓa÷ prasjyeta . yadi puna÷ game÷ ¬o vidhÅyeta . kim k­tam bhavati . pratyayÃdyudÃttatve k­te Ãntaryata÷ ÃdyudÃttasya ÃdyudÃtta÷ ÃdeÓa÷ bhavi«yati . katham puna÷ ayam ÃdyudÃtta÷ yadà ekÃc . vyapadeÓivadbhÃvena . yathà eva tarhi vyapadeÓivadbhÃvena ÃdyudÃtta÷ evam antodÃtta÷ api . tatra Ãntaryata÷ antodÃttasya antodÃtta÷ ÃdeÓa÷ prasjyeta . satyam evam etat . na tu idam lak«aïam asti . pratyayasya anta÷ udÃtta÷ bhavati iti . idam puna÷ asti . pratyayasya Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati iti . sa÷ asau lak«aïena ÃdyudÃtta÷ . tatra Ãntaryata÷ ÃdyudÃttasya ÃdyudÃtta÷ ÃdeÓa÷ bhavi«yati .etat api ÃdeÓe na asti . ÃdeÓasya Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati iti . prak­tita÷ anena svara÷ labhya÷ . prak­ti÷ ca asya yathà eva ÃdyudÃttà evam antodÃttà api . evam tarhi ÃdyudÃttanipÃtanam kari«yate . sa÷ nipÃtanasvara÷ prak­tisvarasya bÃdhaka÷ bhavi«yati . evam api upadeÓivadbhÃva÷ vaktaya÷ . yathà eva nipÃtanasvara÷ prak­tsvarasya bÃdhaka÷ evam samÃsasvarasya api . gavÃsthi , gavÃk«i .

(P_6,1.124)  KA_III.87.20-22  Ro_IV.463     indrÃdau iti vaktavyam iha api yathà syÃt . gavendrayaj¤e vÅhi iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na evam vij¤Ãyate indre aci iti . katham tarhi . aci bhavati . katarasmin . indre aci iti .

(P_6,1.125.1)  KA_III.87.24-88.11  Ro_IV.464-465     nityagrahaïam kimartham . vibhëà mà bhÆt iti . ma etat asti prayojanam . pÆrvasmin eva yoge vibhëÃgrahaïam niv­ttam . idam tarhi prayojanam . plutaprag­hyÃïam aci prak­tibhÃva÷ eva yathà syÃt . yat anyat prÃpnoti tat mà bhÆt iti . kim ca anyat prÃpnoti . ÓÃkalam . sinnityasamÃsayo÷ ÓÃkalaprati«edham vak«yati . sa÷ na vaktavya÷ bhavati . atha ajgrahaïam kimartham . aci prak­tibhÃva÷ yathà syÃt . #<plutaprag­hye«u ajgrahaïam anarthakam adhikÃrÃt siddham># . plutaprag­hye«u ajgrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . adhikÃrÃt eva siddham . aci iti prak­tam anuvartate . kva prak­tam . ika÷ yaï aci iti . #<tat tu tasmin prak­tibhÃvÃrtham># . tat tu dvitÅyam ajgrahaïam kartavyam prak­tibhÃvÃrtham . tasmin aci pÆrvasya prak­tibhÃva÷ yathà syÃt . iha mà bhÆt . jÃnu u asya rujati . jÃnÆ asya rujati . jÃnv asya rujati iti .

(P_6,1.125.2)  KA_III.87.12-23  Ro_IV.465-466     atha kimartham plutasya prak­tibhÃva÷ ucyate . svarasandhi÷ mà bhÆt iti . ucyamÃne api etasmin svarsandhi÷ prÃpnoti . plute k­te na bhavi«yati . asiddha÷ pluta÷ . tasya asiddhatvÃt prÃpnoti . #<plutaprak­tibhÃvavacanam tu j¤Ãpakam ekÃdeÓÃt pluta÷ viprati«edhena iti># . yat ayam pluta÷ prak­tyà iti prak­tibhÃvam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ ekÃdeÓÃt pluta÷ bhavati viprati«edhena iti . #<ekÃdeÓÃt pluta÷ viprati«edhena iti cet ÓÃlendre atiprasaÇga÷># . ekÃdeÓÃt pluta÷ viprati«edhena iti cet ÓÃlendre atiprasaÇga÷ bhavati . ÓÃlÃyÃm indra÷ ÓÃlendra÷ . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và atiprasaÇga÷ . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇga÷ pluta÷ . antaraÇga÷ ekÃdeÓa÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge .

(P_6,1.126)  KA_III.89.2-5  Ro_IV.466     #<ÃÇa÷ anarthakasya># . ÃÇa÷ anarthakasya iti vaktavyam . iha mà bhÆt . indra÷ bÃhubhyÃm Ãtarat . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . bahulagrahaïÃt na bhavi«yati . ÃÇa÷ anunÃsika÷ chandasi bahulam .

(P_6,1.127.1)  KA_III.89.7-19  Ro_IV.467-468     kimartha÷ cakÃra÷ . prak­tyà iti etat anuk­«yate . kim prayojanam . svarasandhi÷ mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . hrasvavacanasÃrmarthyÃt na bhavi«yati . bhavet dÅrghÃïÃm hrasvavacanasÃrmarthyÃt svarasandhi÷ na syÃt . hrasvÃnÃm tu khalu svarasandhi÷ prÃpnoti . hrasvÃnÃm api hrasvavacanasÃmarthyÃn svarasandhi÷ na bhavi«yati . na hrasvÃnÃm hrasvÃ÷ prÃpnuvanti . na hi bhuktavÃn puna÷ bhuÇkte . na ca k­taÓmaÓru÷ puna÷ ÓmaÓrÆni kÃrayati . nanu ca puna÷prav­tti÷ api d­«Âà . bhuktavÃn ca puna÷ bhuÇkte k­taÓmaÓru÷ ca puna÷ ÓmaÓrÆni kÃrayati . sÃmarthyÃt tatra puna÷prav­tti÷ bhavati bhojanaviÓe«Ãt ÓilpiviÓe«Ãt và . hrasvÃïÃm puna÷ hrasvavacane na kim cit prayojanam asti . ak­takÃri khalu api ÓÃstram agnivat . tat yathà agni÷ yad adagdham tat dahati . hrasvÃïÃm api  hrasvavacane etat prayojanam svarasandhi÷ mà bhÆt iti . k­takÃri khalu api ÓÃstram parjanyavat . tat yathà parjanya÷ yÃvat Ænam pÆrïam ca sarvam abhivar«ayati . idam tarhi prayojanam . plutaprag­hyÃ÷ anuk­«yante . ika÷ asavarïe ÓÃkalyasya hrasva÷ ca plutaprg­hyÃ÷ ca prak­tyà . nityagrahaïasya api etat prayojanam uktam . anyatarat Óakyam akartum .

(P_6,1.127.2)  KA_III.89.20-90.3  Ro_IV.468     #<sinnityasamÃsayo÷ ÓÃkalaprati«edha÷># . sinnityasamÃsayo÷ ÓÃkalaprati«edha÷ vaktavya÷ . ayam te yoni÷ ­tviya÷ . prajÃm vindÃma ­tviyÃm . vaiyÃkaraïa÷ , sauvaÓva÷ . nityagrahaïena na artha÷ . sitsamÃsayo÷ ÓÃkalam na bhavati iti eva . idam api siddham bhavati . vÃpyÃm Ãsva÷ , vÃpyaÓva÷ , nadyÃm Ãti÷ , nadyÃti÷ . #<Å«Ã ak«Ãdi«u chandasi prak­tibhÃvamÃtram># . Å«Ã ak«Ãdi«u chandasi prak­tibhÃvamÃtram dra«Âavyam . Å«a ak«a÷ . ka Åm are piÓaÇgila . yathà aÇgada÷ .

(P_6,1.128.1)  KA_III.90.5-9  Ro_IV.469     kimartham idam ucyate . #<­ti aka÷ savarïÃrtham># . savarïÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . hot­ ­Óya÷ . #<anigantÃrtham ca># . khaÂva ­Óya÷ , mÃla ­Óya÷ .

(P_6,1.128.2)  KA_III.90.10-16  Ro_IV.469     #<­ti hrasvÃt upasargÃt v­ddhi÷ viprati«edhena >#. ­ti hrasva÷ bhavati iti etasmÃt upasargÃt v­ddhi÷ bhavati viprati«edhena . ­ti hrasva÷ bhavati iti etasya avakÃÓa÷ khaÂva ­Óya÷ , mÃla ­Óya÷ . upasargÃt v­ddhe÷ avakÃÓa÷ . vibhëà hrasvatvam . yadà na hrasvatvam tadà avakÃÓa÷ . hrasvaprasaÇge ubhayam prÃpnoti . upÃrdhnoti , prÃrdhnoti . upasargÃt v­ddhi÷ bhavati viprati«edhena . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . uktam tatra dhÃtugrahaïasya prayojanam . upasargÃt ­ti dhÃtau v­ddhi÷ eva yathà syÃt . anyat yat prÃpnoti tat mà bhÆt iti .

(P_6,1.129)  KA_III.90.18-91.8  Ro_IV.469-470     upasthite iti ucyate . kim idam upasthitam nÃma . anÃr«a÷ itikaraïa÷ . suÓlokÃ3 iti suÓloketi . atha vadvacanam kimartham . #<vadvacanam plutakÃryaprati«edhÃrtham># . vadvacanam kriyate plutakÃryaprati«edhÃrtham . plutakÃryam prati«idhyate . trimÃtratà na prati«idhyate . kim ca idÃnÅm trimÃtratÃyÃ÷ aprati«edhe prayojanam yÃvatà plutakÃrye prati«iddhe svarasandhinà bhavitavyam . #<plutaprati«edhe hi prag­hyaplutaprati«edhaprasaÇga÷ anyena vihitatvÃt># . plutaprati«edhe hi sati prag­hyasya api plutasya trimÃtratÃyÃ÷ prati«edha÷ prasajyeta . agnÅ3 iti , vÃyÆ3 iti .  kim ca idÃnÅm tasyÃ÷ api trimÃtratÃyÃ÷ aprati«edhe prayojanam yÃvatà plutakÃrye prati«iddhe svarasandhinà bhavitavyam . na bhavitavyam . kim kÃraïam . anyena vihitatvÃt . anyena hi lak«aïena plutaprag­hyasya prak­tibhÃva÷ ucyate prag­hya÷ prak­tyà iti .

(P_6,1.130)  KA_III.91.10-14  Ro_IV.470     kimartham idam ucyate . #<Å3 cÃkravarmaïasya iti anupasthitÃrtham># . anupasthitÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . cinu hi3 idam . cinu hÅdam . sunu hi3 idam . sunu hÅdam . ÅkÃragrahaïena na artha÷ . aviÓe«eïa cÃkravarmaïasya ÃcÃryasya aplutavat bhavati iti eva . idam api siddham bhavati . vaÓa3 iyam , vaÓeyam .

(P_6,1.131)  KA_III.91.16-20  Ro_IV.471     kimartha÷ takÃra÷ . tapara÷ tatkÃlasya iti tatkala÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . Ãntaryata÷ ardhamÃtrikasya vya¤janasya mÃtrika÷ bhavi«yati . na sidhyati . ÆÂhi k­te Ãntaryata÷ dÅrghasya dÅrgha÷ prÃpnoti . #<tadartham tapara÷ k­ta÷># . evamartha÷ tapara÷ kriyate .

(P_6,1.135.1)  KA_III.91.22-94.2  Ro_IV.471-478     kÃtpÆrvagrahaïam kimartham . kÃt pÆrva÷ yathà syÃt . saæskartà , saæskartum . na etat asti prayojanam . su iti ÃdiliÇga÷ ayam karoti÷ ca kakÃrÃdi÷ . tatra antareïa kÃtpÆrvagrahaïam kÃt pÆrva÷ eva bhavi«yati . ata÷ uttaram paÂhati suÂi kÃtpÆrvavacanam akakÃrÃdau kÃtpÆrvÃrtham . suÂi kÃtpÆrvavacanam kriyate akakÃrÃdau kÃtpÆrva÷ yathà syÃt . sa¤caskaratu÷ , sa¤caskaru÷ . #<suÂi kÃtpÆrvavacanam akakÃrÃdau kÃtpÆrvÃrtham iti cet antareïa api tat siddham># . suÂi kÃtpÆrvavacanam akakÃrÃdau kÃtpÆrvÃrtham iti cet antareïa api kÃtpÆrvagrahaïam siddham . katham . dvirvacanÃt su viprati«edhena . dvirvacanam kriyatÃm su iti su bhavi«yati viprati«edhena . tatra dvirvacanam bhavati iti asya avakÃÓa÷ bibhidatu÷ , bibhidu÷ . suÂa÷ avakÃÓa÷ saæskartà , saæskartum . iha ubhayam prÃpnoti sa¤caskaratu÷ , sa¤caskaru÷ . su bhavati viprati«edhena . #<dvirvacanÃt su viprati«edhena iti cet dvirbhÆte ÓabdÃntarabhÃvÃt puna÷ prasaÇga÷># . dvirvacanÃt su viprati«edhena iti cet dvirbhÆte ÓabdÃntarasya ak­ta÷ su iti puna÷ su syÃt . #<dvirbhÆte ÓabdÃntarabhÃvÃt puna÷ prasaÇga÷ iti cet dvirvacanam># . suÂi k­te ÓabdÃntarasya ak­tam dvirvacanam iti puna÷ dvirvacanam prÃpnoti . #<tathà ca anavasthÃ># . puna÷ su puna÷ dvirvacanam iti cakrakam anavasthà prasajyeta . na asti cakrakaprasaÇga÷ . na hi anavasthÃkÃriïà ÓÃstreïa bhavitavyam . ÓÃstrata÷ hi nÃma vyavasthÃt . tatra suÂi k­te dvirvacanam . dvirvacanena avasthÃnam bhavi«yati . #<a¬vyavÃye upasaÇkhyÃnam># . a¬vyavÃye upasaÇkhyÃnam kartavyam . samaskarot , samaskÃr«Åt . #<abhyÃsavyavÃye ca># . abhyÃsavyavÃye ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . sa¤caskaratu÷ , sa¤caskaru÷ . kim ucyate abhyÃsavyavÃye iti yadà idÃnÅm eva uktam dvirvacanÃt su viprati«edhena iti . #<aviprati«edha÷ và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . aviprati«edha÷ và puna÷ suÂa÷ . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgalak«aïa÷ su . antaraÇgam dvirvacanam . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . evamartham eva tarhi kÃtpÆrvagrahaïam kartavyam kÃt pÆrva÷ yathà syÃt . kriyamÃïe api vai kÃtpÆrvagrahaïe atra na sidhyati . na hi ayam kÃtpÆrvagrahaïena Óakya÷ madhye praveÓayitum . kim kÃraïam . ÃdiliÇga÷ ayam kriyate karoti÷ ca kakÃrÃdi÷ d­«Âa÷ ca lpuna÷ ÃtideÓika÷ karoti÷ akakÃrÃdi÷ . pÃk«ika÷ ayam do«a÷ . katarasmin pak«e . su¬vidhau dvaitam bhavati . aviÓe«eïa và vihitasya suÂa÷ kÃtpÆrvagrahaïam deÓaprakÊptyartham syÃt viÓe«eïa và vidhi÷ iti . dvirvacanavidhau ca api dvaitam bhavati . sthÃne dvirvacanam syÃt dvi÷ prayoga÷ và dvirvacanam iti . tat yadà dvi÷ prayoga÷ dvirvacanam aviÓe«eïa vihitasya ca suÂa÷ kÃtpÆrvagrahaïam deÓaprakÊptyartham tadà e«a÷ do«a÷ . yadà hi sthÃne dvirvacanam tadà yadi aviÓe«eïa vihitasya suÂa÷ kÃtpÆrvagrahaïam deÓaprakÊptyartham atha api viÓe«avidhi÷ na tadà do«a÷ bhavati . dvi÷prayoge ca api dvirvacane na do«a÷ . samparibhyÃm iti na e«Ã pa¤camÅ . kà tarhi . t­tÅyà . samparibhyÃm upas­«Âasya iti . vyavahita÷ ca api upas­«Âa÷ bhavati . #<upadeÓivadvacanam ca># . upadeÓivadbhÃva÷ ca vaktavya÷ . kim prayojanam . #<liÂiguïacaÇidÅrghaprati«edhÃrtham># . liÂi guïÃrtham caÇi dÅrghaprati«edhÃrtham . liÂi guïÃrtham tÃvat . sa¤caskaratu÷ , sa¤caskaru÷ . caÇi dÅrghaprati«edhÃrtham ca . samaciskarat . liÂi guïÃrthena tÃvat na artha÷ . vak«yati etat saæyogÃde÷ guïavidhÃne saæyogopadhÃgrahaïam k­¤artham iti . caÇi dÅrghaprati«edhena api na artha÷ . padam iti iyam bhagavata÷ k­trimà sa¤j¤Ã . yuktam iha dra«Âavyam . kim antaraÇgam kim bahiraÇgam iti . dhÃtÆpasargayo÷ kÃryam yat tat antaraÇgam . kuta÷ etat . pÆrvam hi dhÃtu÷ upasargeïa yujyate paÓcÃt sÃdhanena . na etat sÃram . pÆrvam dhÃtu÷ sÃdhanena yujyate paÓcÃt upasargeïa . sÃdhanam hi kriyÃm nirvartayati . tÃm upasarga÷ viÓina«ti . abhinirv­ttasya ca arthasya upasargeïa viÓe«a÷ Óakyam kartÆm . satyam evam etat . ya÷ tu asau dhÃtÆpasargayo÷ abhisambandha÷ tam abhyantaram k­tvà dhÃtu÷ sÃdhanena yujyate . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . ya÷ hi manyate pÆrvam dhÃtu÷ sÃdhanena yujyate paÓcÃt upasargeïa iti tasya Ãsyate guruïà iti akarmaka÷ upÃsyate guru÷ iti kena sakarmaka÷ syÃt . evam k­tvà su sarvata÷ antaraÇgataraka÷ bhavati kÃtpÆrvagrahaïam ca api Óakyam akartum .

(P_6,1.135.2)  KA_III.94.3-20  Ro_IV.478-480     yadi puna÷ ayam su kÃt pÆrvÃnta÷ kriyeta . #<kÃt pÆrvÃnta÷ iti cet ruvidhiprati«edha÷># . kÃt pÆrvÃnta÷ iti cet ka÷ cit vidheya÷ ka÷ cit pati«edhya÷ . saæskartà . sama÷ vidheya÷ suÂa÷ prati«edhya÷ . sama÷ tÃvat na vidheya÷ . vak«yati etat sampuÇkÃnÃm satvam ruvidhau hi ani«ÂaprasaÇga÷ iti . suÂa÷ ca api na prati«edhya÷ . sama÷ suÂi iti dvisakÃraka÷ nirdeÓa÷ : suÂi sakÃrÃdau iti . atha và  padÃdi÷ kariy«yate . #<parÃdau i¬grahaïaprasaÇga÷># . yadi parÃdi÷ i¬guïau prÃpnuta÷ . saæsk­«Å«Âa . ­ta÷ ca saæyogÃde÷ iti i prÃpnoti . saæskriyate . guïa÷ artisaæyogÃdyo÷ iti guïa÷ prÃpnoti . evam tarhi abhakta÷ kari«yate . #<abhakte svara÷># . yadi abhakta÷ svara÷ na sidhyati . saæskaroti . tiÇ atiÇa÷ iti nighÃta÷ na prÃpnoti . nanu ca su eva atiÇ . na suÂa÷ parasya nighÃtena bhavitavyam . kim kÃraïam . na¤ivayuktam anyasad­ÓÃdhikaraïe . tathà hi arthagati÷ . na¤yuktam ivayuktam ca anyasmin tatsad­Óe kÃryam vij¤Ãyate . tathà hi artha÷ gamyate . tat yathà abrÃhmaïam Ãnaya iti ukte brÃhmaïasad­Óam k«atriyam Ãnayati . na asau lo«Âam ÃnÅyà k­tÅ bhavati . evam iha api atiÇ iti prati«edhÃt anyasmÃt atiÇsad­ÓÃt kÃryam vij¤Ãyate . kim ca anyat atiÇ tiÇsad­Óam . padam .

(P_6,1.142)  KA_III.94.22-24  Ro_IV.480     #<kirate÷ har«ajÅvikÃkulÃyakaraïe«u># . kirate÷ har«ajÅvikÃkulÃyakaraïe«u iti vaktavyam . apaskirate v­«abha÷ h­«Âa÷ . apaskirate kukkuÂa÷ bhak«ÃrthÅ . apaskirate Óvà ÃÓrayÃrthÅ .

(P_6,1.144)  KA_III.95.2-9  Ro_IV.480-481     kim idam sÃtatye iti . santatabhÃva÷ sÃtatyam . yadi evam sÃntatye iti bhavitavyam . #<sama÷ hitatatayo÷ và lopa÷># . sama÷ hitatatayo÷ và lopa÷ vaktavya÷ . saæhitam , sahitam , santatam , satatam . #<samtumuno÷ kÃme># .  samtumuno÷ kÃme lopa÷ vaktavya÷ . sakÃma÷ , bhoktukÃma÷ . manasi ca iti vaktavyam . samanÃ÷ , bhoktumanÃ÷ . #<avaÓyama÷ k­tye># . avaÓyama÷ k­tye lopa÷ vaktavya÷ . avaÓyabhÃvyam .

(P_6,1.145)  KA_III.95.11-14  Ro_IV.481     idam atibahu kriyate sevite , asevite , pramÃïe iti . sevitapramÃïayo÷ iti eva siddham . kena idÃnÅm asevite bhavi«yati . na¤Ã sevitaprati«edham vij¤ÃsyÃma÷ . na evam Óakyam . sevitaprasaÇge eva syÃt . asevite na syÃt . asevitagrahaïe puna÷ kriyamÃïe bahuvrÅhi÷ ayam vij¤Ãsyate . avidyamÃnasevite asevite iti . tasmÃt asevitagrahaïam kartavyam .

(P_6,1.150)  KA_III.95.16-20  Ro_IV.482     #<vi«kira÷ Óakunau vikira÷ vÃ># . vi«kira÷ Óakunau vikira÷ và iti vaktavyam . Óakunau và iti hi ucyamÃne Óakunau và syÃt anyatra api nityam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na vÃvacanena Óakuni÷ abhisambadhyate . kim tarhi . nipÃtanam abhisambadhyate : vi«kira÷ iti etat nipÃtanam Óakunau và nipÃtyate iti .

(P_6,1.147)  KA_III.96.2-9  Ro_IV.482-483     #<ÃÓcaryam adbhute># . ÃÓcaryam adbhute iti vaktavyam iha api yathà syÃt . ÃÓcaryam uccatà v­k«asya . ÃÓcaryam nÅlà dyau÷ . ÃÓcaryam antarik«e abandhanÃni nak«atrÃïi na patanti iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . anitye iti eva siddham . iha tÃvat ÃÓcaryam uccatà v­k«asya iti . ÃÓcaryagrahaïena na v­k«a÷ abhisambadhyate . kim tarhi . uccatà . sà ca anityà .  ÃÓcaryam nÅlà dyau÷ iti . na ÃÓcaryagrahaïena dyau÷ abhisambadhyate . kim tarhi . nÅlatà . sà ca anityà . ÃÓcaryam antarik«e abandhanÃni nak«atrÃïi na patanti iti . na ÃÓcaryagrahaïena nak«atrÃïi  abhisambadhyante . kim tarhi . patanakriyà . sà ca anityà . tatra anitye iti eva siddham .

(P_6,1.154)  KA_III.96.11-14  Ro_IV.483     maskarigrahaïam Óakyam akartum . katham maskarÅ parivrÃjaka÷ iti . ininà etat matvarthÅyena siddham . maskara÷ asya asti . na vai maskara÷ asya asti iti maskarÅ parivrÃjaka÷ . kim tarhi mà k­ta karmÃïi . mà k­ta karmÃïi . ÓÃnti÷ va÷ ÓreyasÅ iti Ãha . ata÷ maskarÅ parivrÃjaka÷ .

(P_6,1.157)  KA_III.96.16-19  Ro_IV.483-484     avihitalak«aïa÷ su pÃraskaraprabh­ti«u dra«Âavya÷ . pÃraskara÷ deÓa÷ . kÃraskara÷ v­k«a÷ . rathaspà nadÅ . ki«kindhà guhà . ki«ku÷ . tadb­hato÷ karapatyo÷ coradevatayo÷ su talopa÷ ca . taskara÷ , b­haspati÷ . prÃyasya citticittayo÷ su askÃra÷ và . prÃyaÓcitti÷ , prÃyaÓcittam .

(P_6,1.158.1)  KA_III.97.2-6  Ro_IV.484-485     kim anudÃttÃni padÃni bhavanti ekam padam varjayitvà . na iti Ãha . pade ye«Ãm udÃttaprasaÇga÷ anudÃttÃ÷ bhavanti ekam acam varjayitvà . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ : anudÃttÃ÷ pade , anudÃttÃ÷ padasya iti và . na kartavya÷ . anudÃttam padam ekavarjam iti eva siddham . katham . matublopa÷ atra dra«Âavya÷ . tat yathà pu«yakÃ÷ e«Ãm pu«yakÃ÷ , kÃlakÃ÷ e«Ãm kÃlakÃ÷ iti . atha và akÃra÷ matvarthÅya÷ . tat yathà tunda÷ , ghÃÂa÷ iti .

(P_6,1.158.2)  KA_III.97.7-25  Ro_IV.485-486     kimartham puna÷ idam ucyate . #<Ãgamasya vikÃrasya prak­te÷ pratyayasya ca p­thak svaraniv­ttyartham ekavarjam padasvara÷># . Ãgamasya . caturana¬uho÷ Ãm udÃtta÷ . catvÃra÷ , ana¬vÃha÷ . vikÃrasya . asthidadhisakthyak«ïÃm anaÇ udÃtta÷ . asthnà , dadhnà . prak­te÷ . gopÃyati , dhÆpÃyati . pratyayasya ca . kartavyam , taittirÅya÷ . ete«Ãm pade yugapat svara÷ prÃpnoti . i«yate ca ekasya syÃt iti . tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti anudÃttam padam ekavarjam . evamartham idam ucyate . na etat asti prayojanam . #<yaugapadyam tavai siddham># . yat ayam tavai ca anta÷ ca yugapat iti siddhe yaugapadye yaugapadyam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na yugapat svara÷ bhavati iti . paryÃya÷ tarhi prÃpnoti . #<paryÃya÷ riktaÓÃsanÃt># . yat ayam rikte vibhëà iti siddhe paryÃye paryÃyam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na paryÃya÷ bhavati iti . #<udÃtte j¤Ãpakam tu etat># . etat udÃtte j¤Ãpakam syÃt . #<svaritena samÃviÓet># . svaritena samÃveÓa÷ prÃpnoti . svarite api udÃtta÷ asti . tasmÃt na artha÷ anena yogena .

(P_6,1.158.3)  KA_III.98.1-99.21  Ro_IV.487-491     ÃrabhyamÃïe api etasmin yoge #<anudÃtte viprati«edhÃnupapatti÷ ekasmin yugapat sambhavÃt># . anudÃtte viprati«edha÷ na upapadyate . paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ viprati«edham je dÅrghÃt bahvaca÷ iti . sa÷ viprati«edha÷ na upapadyate . kim kÃraïam . ekasmin yugapat sambhavÃt . asati khalu sambhave viprati«edha÷ bhavati asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt . katham sambhava÷ yadà anudÃttam padam ekavarjam iti ucyate . tat iha na asti . kim kÃraïam . na anena udÃttatvam prati«idhyate . kim tarhi anudÃttatvam anena kriyate asti ca sambhava÷ yat ubhayo÷ ca udÃttatvam syÃt anye«Ãm ca anudÃttatvam . yadi puna÷ ayam adhikÃra÷ vij¤Ãyeta . kim k­tam bhavati . adhikÃra÷ pratiyogam tasya anirdeÓÃrtha÷ iti yoge yoge upati«Âhate . je dÅrghÃntasya Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati . upasthitam idam bhavati anudÃttam padam ekavarjam iti . antyÃt pÆrvam bahvaca÷ . upasthitam idam bhavati anudÃttam padam ekavarjam iti . tatra pÆrveïa astu varjyamÃnatà pareïa và iti pareïa bhavi«yati paratvÃt . na evam Óakyam . «Ã«thika÷ eka÷ svara÷ saÇg­hÅta÷ syÃt . ye anye saptÃdhyÃyyÃm svarÃ÷ te na saÇg­hÅtÃ÷ syu÷ . samÃnodare Óayite o ca udÃtta÷ . asthidadhisakthyak«ïÃm anaÇ udÃtta÷ iti . #<siddham tu ekÃnanudÃttatvÃt># . siddham etat . katham . ekÃnanudÃttatvÃt . ekÃnanudÃttam padam bhavati iti vaktavyam . kim idam ananudÃttatvÃt iti . na udÃtta÷ anudÃtta÷ . na anudÃtta÷ . ananudÃtta÷ . eka÷ ananudÃtta÷ asmin tat idam ekÃnanudÃttam . ekÃnanudÃttatvÃt iti . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam anudÃtte viprati«edhÃnupapatti÷ ekasmin yugapat sambhavÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . paribhëà iyam . kim k­tam bhavati . kÃryakÃlam hi sa¤j¤Ãparibhëam . yatra kÃryam tatra upasthitam idam dra«Âavyam . je dÅrghÃntasya Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati . upasthitam idam bhavati anudÃttam padam ekavarjam iti . antyÃt pÆrvam bahvaca÷ . upasthitam idam bhavati anudÃttam padam ekavarjam iti . tatra pÆrveïa astu varjyamÃnatà pareïa và iti pareïa bhavi«yati paratvÃt . atha và na idam pÃribhëikÃnudÃttasya grahaïam . kim tarhi . anvarthagrahaïam . avidyamÃnodÃttam anudÃttam iti . #<ekavarjam iti ca aprasiddhi÷ sandehÃt># . ekavarjam iti ca aprasiddhi÷ . kuta÷ sandehÃt . na j¤Ãyate ka÷ eka÷ varjayitavya÷ iti . #<siddham tu yasmin anudÃtte udÃttavacanÃnarthakyam tadvarjam># . siddham etat . katham . yasmin anudÃtte udÃttavacanam anarthakam syÃt sa÷ eka÷ varjayitavya÷ . #<prak­tipratyayayo÷ svarasya sÃvakÃÓatvÃt aprasiddhi÷># . prak­tipratyayayo÷ svarasya sÃvakÃÓatvÃt aprasiddhi÷ syÃt . prak­tisvarasya avakÃÓa÷ yatra anudÃtta÷ pratyaya÷ . pacati , paÂhati . pratyayayasvarasya avakÃÓa÷ yatra anudÃttà prak­ti÷ . samatvam , simatvam . iha ubhayam prÃpnoti . kartavyam, taittirÅya÷ . viprati«edhÃt pratyayasvara÷ . viprati«edhÃt pratyayasvara÷ bhavi«yati . na evam . viprati«edhe param kÃryam iti ucyate . na para÷ pratyayasvara÷ . na e«a÷ do«a÷ . i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati . #<viprati«edhÃt pratyayasvara÷ iti cet kÃmyÃdi«u citkaraïam># . viprati«edhÃt pratyayasvara÷ iti cet kÃmyÃdaya÷ cita÷ kartavyÃ÷ . putrakÃmyati , gopÃyati , ­tÅyate . na e«a÷ do«a÷ . prak­tisvara÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . #<prak­tisvare pratyayasvarÃbhÃva÷># . prak­tisvare pratyayasvarasya abhÃva÷ . kartavyam, taittirÅya÷ . #<siddham tu prak­tisvarabalÅyastvÃt pratyayasvarabhÃva÷># . siddham etat . katham .  prak­tisvarÃt balÅyastvÃt pratyayasvarasya bhÃva÷ siddha÷ . katham . prak­tisvarÃt pratyayasvara÷ balÅyÃn bhavati .

(P_6,1.158.4)  KA_III.99.22-101.4  Ro_IV.491-493     #<satiÓi«ÂasvarabalÅyastvam ca># . satiÓi«Âasvara÷ balÅyÃn bhavati iti vaktavyam . #<tat ca anekapratyayasamÃsÃrtham># . tat ca avaÓyam satiÓi«ÂasvarabalÅyastvam vaktavyam . kim prayojanam . anekapratyayÃrtham anekasamÃsÃrtham ca . anekapratyayÃrtham tÃvat . aupagava÷ . prak­tisvaram aïsvara÷ bÃdhate . aupagavatvam . tvasvara÷ aïsvaram bÃdhate . aupagavatvakam . tvasvaram kasvara÷ bÃdhate . anekasamÃsÃrtham . rÃjapuru«a÷ , rÃjapuru«aputra÷ , rÃjapuru«aputrapuru«a÷ . yadi satiÓi«ÂasvarabalÅyastvam ucyate syÃdisvara÷ sÃrvadhÃtukasvaram bÃdheta . sunuta÷ , cinuta÷ . #<syÃdisvarÃprasaÇga÷ ca tÃse÷ parasya anudÃttavacanÃt># . syÃdisvarasya ca aprasaÇga÷ . kuta÷ . tÃse÷ parasya anudÃttavacanÃt . yat ayam tÃse÷ parasya lasÃrvadhÃtukasya anudÃttatvam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ satiÓi«Âa÷ api vikaraïasvara÷ lasÃrvadhÃtukasvaram na bÃdhate . #<ÓÃstraparaviprati«edhÃniyamÃt và Óabdaviprati«edhÃt siddham># . atha và ÓÃstraparaviprati«edhe na sarvam i«Âam saÇg­hÅtam bhavati iti k­tvà Óabdaviprati«edha÷ vij¤Ãsyate . yadi Óabdaviprati«edha÷ bhavati kÃmyÃdaya÷ cita÷ kartavyÃ÷ . putrakÃmyati , gopÃyati , ­tÅyate . Óabdaviprati«edha÷ nÃma bhavati yatra ubhayo÷ yugapatprasaÇga÷ na ca kÃmyÃdi«u yugapatprasaÇga÷ . #<vibhaktisvarÃt na¤svara÷ balÅyÃn># . vibhaktisvarÃt na¤svara÷ balÅyÃn iti vaktavyam . vibhaktisvarasya avakÃÓa÷ . tisra÷ ti«Âhanti . na¤svarasya avakÃÓa÷ . abrÃhmaïa÷ , av­«ala÷ . iha ubhayam prÃpnoti . atisra÷ . na¤svara÷ bhavati . #<vibhaktinimittasvarÃt ca># . vibhaktinimittasvarÃt ca na¤svara÷ balÅyÃn iti vaktavyam . vibhaktinimittasvarasya avakÃÓa÷ . catvÃra÷ , ana¬vÃha÷ . na¤svarasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . acatvÃra÷ . anana¬vÃha÷ . #<yat ca upapadam k­ti na¤># . yat ca upapadam k­ti na¤ tasya svara÷ balÅyÃn iti vaktavyam . akaraïi÷ hi te v­«ala . #<sahanirdi«Âasya ca># . sahanirdi«Âasya ca na¤a÷ svara÷ balÅyÃn iti vaktavyam . avyathÅ .

(P_6,1.159)  KA_III.101.6-12  Ro_IV.494     kimartham k­«ate÷ vik­tasya grahaïam kriyate na k­«Ãtvata÷ iti eva ucyeta . yasya k­«e÷ vikaraïe etat rÆpam tasya yathà syÃt . iha mà bhÆt . halasya kar«a÷ iti . atha kimartham matupà nirdeÓa÷ kriyate na kar«Ãt iti eva ucyeta . kar«Ãt iti iyati ucyamÃne yatra eva ÃkÃrÃt anantara÷ gha¤ asti tatra eva syÃt : dÃya÷ , dhÃya÷ . iha na syÃt : pÃka÷ , pÃÂha÷ . na kva cit ÃkÃrÃt anantara÷ gha¤ asti . iha api dÃya÷ , dhÃya÷ iti yukà vyavadhÃnam . evam api vihitavi«e«anam ÃkÃragrahaïam vij¤Ãyeta . ÃkÃrÃt ya÷ vihita÷ iti . matubgrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati .

(P_6,1.161.1)  KA_III.101.14-102.2  Ro_IV.494-495     anudÃttasya iti kimartham . prÃsaÇgam vahati prÃsaÇgya÷ . #<udÃttalope svaritodÃttayo÷ abhÃvÃt anudÃttagrahaïÃnarthakyam># . udÃttalope svaritodÃttayo÷ abhÃvÃt anudÃttagrahaïam anarthakam . ha hi ka÷ cit udÃtta÷ udÃtte svarite và lupyate . sarva÷ anudÃtte eva . nan ca ayam udÃtta÷ svarite lupyate . prÃsaÇgam vahati prÃsaÇgya÷ iti . e«a÷ api nighÃte k­te anudÃtte eva lupyate . idam iha sampradhÃryam . nighÃta÷ kriyatÃm lopa÷ iti . kim atra kartavyam . paratvÃt lopa÷ . evam tarhi ayam adya nighÃtasvara÷ sarvasvarÃïÃm apavÃda÷ .  na ca apavÃdavi«aye utsarga÷ bhiniviÓate . pÆrvam hi apavÃdÃ÷ abhiniviÓante paÓcÃt utsargÃ÷ . prakalpya và apavÃdavi«ayam tata÷ utsarga÷ abhiniviÓate . tat na tÃvat atra kadà cit thÃthÃdisvara÷ bhavati . apavÃdam nighÃtam pratÅk«ate . tatra nighÃta÷ kriyatÃm lopa÷ iti yadi api paratvÃt lopa÷ sa÷ asau avidyamÃnodÃtta÷ anudÃtta÷ lupyate .

(P_6,1.161.2)  KA_III.102.3-20  Ro_IV.495-497     kim puna÷ anudÃttasya anta÷ udÃtta÷ bhavati Ãhosvit Ãdi÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<anta÷ iti cet Ónamksayu«madasmadidaÇkiælope«u svara÷># . anta÷ iti cet Ónamksayu«madasmadidaÇkiælope«u svara÷ na sidhyati . Ónam . vindate , khindate . Ónam . ksa . mà hi dhuk«ÃtÃm . mà hi dhuk«ÃthÃm . ksa . yu«madasmad . yu«mabhyam , asmabhyam . idaÇkiælopa÷ . iyÃn , kiyÃn . astu tarhi Ãdi÷ . #<Ãdi÷ iti cet indhÅta dvayam iti anta÷># . Ãdi÷ iti cet indhÅta dvayam iti antodÃttatvam na sidhyati . indhÅta . dvayam , trayam . #<Ãdau siddham># . astu tarhi Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati iti . nanu ca uktam Ãdi÷ iti cet indhÅta dvayam iti anta÷ iti . #<vidÅndhikhidibhya÷ ca lasÃrvadhÃtukÃnudÃttaprati«edhÃt liÇi siddham># . vidÅndhikhidibhya÷ ca lasÃrvadhÃtukÃnudÃttatvam liÇi na iti vaktavyam . liÇgrahaïena na artha÷ . aviÓe«eïa #<ikhidibhya÷ ca lasÃrvadhÃtukÃnudÃttaprati«edhÃt liÇi siddham># . vidÅndhikhidibhya÷ ca lasÃrvadhÃtukÃnudÃttatvam na iti eva . idam api siddham bhavati . vindate , khindate . ayaci katham . #<ayaci citkaraïÃt># . ayaci citkaraïasÃmarthyÃt antodÃttatvam bhavi«yati .

(P_6,1.162)  KA_III.102.22-103.25  Ro_IV.497-499     kim dhÃto÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati Ãhosvit Ãdi÷ iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<dhÃto÷ anta÷ iti cet anudÃtte ca bagrahaïam># . dhÃto÷ anta÷ iti cet anudÃtte ca bagrahaïam kartavyam . abhyastÃnÃm Ãdi÷ anudÃtte ca iti vaktavyam . bagrahaïam ca kartavyam . bÃnta÷ ca pibi÷ ÃdyudÃtta÷ bhavati iti vaktavyam . pibati . #<san ca nit># . san ca nit kartavya÷ . kim prayojanam . cikÅr«ati jihÅr«ati . niti iti ÃdyudÃttatvam yathà syÃt . astu tarhi Ãdi÷ .  #<Ãdau ÆrïapratyayadhÃtu«u antodÃttatvam ># .  Ãdau ÆrïapratyayadhÃtu«u antodÃttatvam na sidhyati . Ærïoti . Ærïu . pratyayadhÃtu . gopÃyati , dhÆpÃyati , ­tÅyate . #<antodÃttavacanÃt siddham># . astu tarhi antodÃtta÷ bhavati iti . nanu ca uktam dhÃto÷ anta÷ iti cet anudÃtte ca bagrahaïam kartavyam iti . yat tÃvat ucyate . anudÃtte ca grahaïam kartavyam iti . kriyate nyÃse eva . abhyastÃnÃm Ãdi÷ anudÃtte ca iti . bagrahaïam kartavyam iti . #<pibau nipÃtanÃt># . pibau ÃdyudÃttanipÃtanam kriyate . sa÷ nipÃtanasvara÷ prak­tisvarasya bÃdhaka÷ bhavi«yati . san ca nit kartavya÷ iti . avaÓyam sana÷ viÓe«aïÃrtha÷ nakÃra÷ kartavya÷ . kva viÓe«aïÃrthena artha÷ . sanyaÇo÷ iti . sayaÇo÷ iti iyati ucyamÃne haæsa÷ , vatsa÷ , atra api prÃpnoti . arthavadgrahaïe na anarthakasya iti evam na bhavi«yati . iha api tarhi na prÃpnoti . jugupsate , mÅmÃæsate iti . arthavÃn e«a÷ . na vai ka÷ cit artha÷ ÃdiÓyate . yadi api ka÷ cit artha÷ na ÃdiÓyate anirdi«ÂÃrthÃ÷ svÃrthe bhavanti iti antata÷ svÃrthe bhavi«yati . ka÷ ca asya svÃrtha÷ . prak­tyartha÷ . iha api prÃpnoti . haæsa÷ , vatsa÷ iti . uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni . sa÷ e«a÷ ananyÃrtha÷ nakÃra÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . kriyate nyÃse eva . atha và dhÃto÷ iti vartate . dhÃto÷ saÓabdÃntasya dve bhavata÷ iti .

(P_6,1.163)  KA_III.104.2-7  Ro_IV.500     #<cita÷ saprak­te÷ bahvakajartham># . cita÷ saprak­te÷ iti vaktavyam . kim prayojanam . bahvakajartham . bahujartham akajartham ca . bahujartham tÃvat . bahubhuktam , bahuk­tam . akajartham . sarvakai÷ , viÓvakai÷ , uccakai÷ , nÅcakai÷ , sarvake , viÓvake . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . matublopa÷ atra dra«Âavya÷ . tat yathà pu«yakÃ÷ e«Ãm pu«yakÃ÷ kÃlakÃ÷ e«Ãm kÃlakÃ÷ iti . atha và akÃra÷ matvarthÅya÷ . tat yathà tunda÷ , ghÃÂa÷ iti . pÆrvasÆtranirdeÓa÷ ca citvÃn cita÷ iti .

(P_6,1.166)  KA_III.104.9-22  Ro_IV.500-501     jasa÷ iti kimartham . tis­kà . #<tis­bhya÷ jasgrahaïÃnarthakyam anyatra abhÃvÃt># . tis­bhya÷ jasgrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . anyatra abhÃvÃt . na hi anyat tis­ÓabdÃt antodÃttatvam prayojayati anyat ata÷ jasa÷ . kim kÃraïam . bahuvacanavi«aya÷ eva tis­Óabda÷ . tena ekavacanadvivacane na sta÷ . Óasi bhavitavyam udÃttayaïa÷ halpÆrvÃt iti . anyÃ÷ sarvÃ÷ halÃdaya÷ vibhaktaya÷ . tatra «aÂtricaturbhya÷ halÃdi÷ jhali upottamam iti anena svareïa bhavitavyam . tatra antareïa jasa÷ grahaïam jasa÷ eva bhavi«yati . nanu ca idÃnÅm eva udÃh­tam tis­kà iti . nitsvara÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . na aprÃpte anyasvare tis­svara÷ Ãrabhyate . sa÷ yathà eva anudÃttau suppitau iti etam svaram bÃdhate evam nitsvaram api bÃdheta . na e«a÷ do«a÷ . yena na aprÃpte tasya bÃdhanam bhavati . na ca aprÃpte anudÃttau suppitau iti etasmin tis­svara÷ Ãrabhyate . nitsvara÷ puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . atha và madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti evam tis­svara÷ anudÃttau suppitau iti svaram bÃdhi«yate nitsvaram na bÃdhi«yate . upasamastÃrtham eke jasa÷ grahaïam icchanti : atitisrau , atitisra÷ .

(P_6,1.167)  KA_III.105.2-106.7  Ro_IV.502-504     Óasi striyÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . catasra÷ paÓya . #<catura÷ Óasi striyÃm aprati«edha÷ ÃdyudÃttanipÃtanÃt># . catura÷ Óasi striyÃm aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . Óasi svara÷ kasmÃt na bhavati . ÃdyudÃttanipÃtanÃt . ÃdyudÃttanipÃtanam kari«yate . sa÷ nipÃtanasvara÷ Óasi svarasya bÃdhaka÷ bhavi«yati . evam api upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . yathà eva nipÃtanasvara÷ Óasi svaram bÃdhate evam vibhaktisvaram api bÃdheta catas­ïam iti . #<vibhaktisvarabhÃva÷ ca halÃdigrahaïÃt># . vibhaktisvarabhÃva÷ ca siddha÷ . kuta÷ . halÃdigrahaïÃt . yat ayam «aÂtricaturbhya÷ halÃdi÷ iti halÃdigrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na nipÃtanasvara÷ vibhaktisvaram bÃdhate iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . #<ÃdyudÃttanipÃtane hi halÃdigrahaïÃnarthakyam># . ÃdyudÃttanipÃtane hi sati halÃdigrahaïam anarthakam syÃt . na hi anyat halÃdigrahaïam prayojayati anyat ata÷ catas­ÓabdÃt . «aÂsa¤j¤Ã÷ tÃvat na prayojayanti . kim kÃraïam . bahuvacanavi«ayatvÃt . tena dvivacanaikavacane na sta÷ . jaÓÓasÅ ca atra lupyete . anyÃ÷ sarvÃ÷ halÃdaya÷ vibhaktaya÷ . triÓabda÷ ca api na prayojayati . kim kÃraïam . bahuvacanavi«ayatvÃt . tena dvivacanaikavacane na sta÷ . asarvanÃmasthÃnam iti vacanÃt jasi na bhavi«yati . Óasi bhavitavyam ekÃdeÓe udÃttena udÃtta÷ iti . anyÃ÷ sarvÃ÷ halÃdaya÷ vibhaktaya÷ . tis­Óabda÷ ca api na prayojayati . kim kÃraïam . bahuvacanavi«ayatvÃt . tena dvivacanaikavacane na sta÷ . asarvanÃmasthÃnam iti vacanÃt jasi na bhavitavyam . Óasi bhavitavyam udÃttayaïa÷ halpÆrvÃt iti . anyÃ÷ sarvÃ÷ halÃdaya÷ vibhaktaya÷ . catu÷Óabda÷ tis­Óabda÷ ca api na prayojayati . kim kÃraïam . bahuvacanavi«ayatvÃt . tena dvivacanaikavacane na sta÷ . asarvanÃmasthÃnam iti vacanÃt jasi na bhavitavyam . Óasi bhavitavyam catura÷ Óasi iti . anyÃ÷ sarvÃ÷ halÃdaya÷ vibhaktaya÷ . tatra catas­ÓabdÃt ekasmÃt Óas asarvanÃmasthÃnam ajÃdi÷ vibhakti÷ asti . yadi ca atra nipÃtanasvara÷ syÃt halÃdigrahaïam anarthakam syÃt . na eva và puna÷ atra Óasisvara÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . yaïÃdeÓe k­te Óasa÷ pÆrva÷ udÃttabhÃvÅ na asti iti k­tvà . avaÓi«Âasya tarhi prÃpnoti . ­kÃreïa vyavahitatvÃt na bhavi«yati . yaïÃdeÓe k­te na asti vyavadhÃnam . sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ svaravidhim prati na sthÃnivat bhavati iti . na e«a÷ asti prati«edha÷ . uktam etat prati«edhe svaradÅrghayalope«u lopÃdÃdeÓa÷ na sthÃnivat iti .

(P_6,1.168.1)  KA_III.106.9-18  Ro_IV.504-505     sau iti kim idam prathamaikavacanasya grahaïam Ãhosvit saptamÅbahuvacanasya . kuta÷ sandeha÷ . samÃna÷ nirdeÓa÷ . saptamÅbahuvacanasya grahaïam . katham j¤Ãyate . yat ayam na goÓvansÃvavarïa iti goÓuno÷ prati«edham ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . yadi prathamaikavacanasya grahaïam syÃt goÓuno÷ prati«edhavacanam anarthakam syÃt . nanu ca arthasiddhi÷ eva e«Ã . anug­hÅtÃ÷ sma÷ yai÷ asmÃbhi÷ prathamaikavacanam ÃsthÃya goÓuno÷ prati«edha÷ na vaktavya÷ bhavati . bhavet prati«edha÷ na vaktavya÷ do«Ã÷ tu bhavanti . tatra ka÷ do«a÷ . svinà khinà . antodÃttatvam na prÃpnoti . svinkhinau na sta÷ . uktam etat ekÃk«arÃt k­ta÷ jÃte÷ saptamyÃm ca na tau sm­tau . svavÃn , khavÃn iti eva bhavitavyam . iha tarhi yÃdbhyÃm , yÃbhi÷ iti na sidhyati . tasmÃt saptamÅbahuvacanasya grahaïam .

(P_6,1.168.2)  KA_III.106.19-25  Ro_IV.505-506     #<sau ekÃca÷ udÃttatve tvanmado÷ prati«edha÷># . sau ekÃca÷ udÃttatve tvanmado÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . tvayà mayà . #<siddham tu yasmÃt t­tÅyÃdi÷ tasya abhÃvÃt sau># . siddham etat . katham . yasmÃt atra t­tÅyÃdi÷ vibhakti÷ na tat sau asti . yadi api etat sau na asti prak­ti÷ tu asya sau asti . #<prak­te÷ ca anekÃctvÃt># . yadi api tasya prak­ti÷ asti sau anekÃc tu sà bhavati .

(P_6,1.169)  KA_III.107.2-5  Ro_IV.506     uttarapadagrahaïam kimartham . yathà ekÃjgrahaïam uttarapadaviÓe«aïam vij¤Ãyeta . ekÃca÷ uttarapadÃt iti . atha akriyamÃïe uttarapadagrahaïe kasya ekÃjgrahaïam viÓe«aïam syÃt . samÃsaviÓe«aïam . asti ca idÃnÅm ka÷ cit ekÃc samÃsa÷ yadartha÷ vidhi÷ syÃt . asti iti Ãha : Óuna÷ Ærk : Óvork , Óvorjà , Óvorje iti .

(P_6,1.171)  KA_III.107.7-10  Ro_IV.507     padÃdi«u nicantÃni prayojayanti . anyÃni padÃdÅni udÃttaniv­ttisvareïa siddhÃni . #<ÆÂhi upadhÃgrahaïam antyaprati«edhÃrtham >#. ÆÂhi upadhÃgrahaïam kartavyam . kim prayojanam . antyaprati«edhÃrtham . antyasya mà bhÆt . ak«adyuvà , ak«adyuve .

(P_6,1.172)  KA_III.107.13-22  Ro_IV.507-508     dÅrghagrahaïam kimartham . a«Âasu prakrame«u brÃhmaïa÷ ÃdadhÅta . dÅrghÃt iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati a«Âasu prakrame«u brÃhmaïa÷ ÃdadhÅta iti . «aÂsvara÷ bÃdhaka÷ bhavi«yati . na aprÃpte «aÂsvare a«Âana÷ svara÷ Ãrabhyate . sa÷ yathà eva dÅrghÃt bÃdhate evam hrasvÃt api bÃdheta . na dÅrghÃt «aÂsvara÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . Ãte k­te «aÂsa¤j¤ÃbhÃvÃt . ata÷ uttaram paÂhati #<a«Âana÷ dÅrghagrahaïam «aÂsa¤j¤Ãj¤Ãpakam ÃkÃrÃntasya nu¬artham># . a«Âana÷ dÅrghagrahaïam kriyate j¤ÃpakÃrtham . kim j¤Ãpyam . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati Ãtve k­te «aÂsa¤j¤Ã iti . kim etasya j¤apane prayojanam . ÃkÃrÃntasya nu¬artham . ÃkÃrÃntasya nu¬ siddha÷ bhavati . a«ÂÃnÃm iti . nanu ca nityam Ãtvam . etat eva j¤Ãpayati vibhëà Ãtvam iti yat ayam dÅrghagrahaïam karoti . itarathà hi a«Âana÷ iti eva brÆyÃt .

(P_6,1.173)  KA_III.2-4  Ro_IV.508     #<nadyajÃdyudÃttatve b­hanmahato÷ upasaÇkhyÃnam># . nadyajÃdyudÃttatve b­hanmahato÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . b­hatÅ mahatÅ b­hatà mahatà .

(P_6,1.174)  KA_III.108.6-16  Ro_IV.509-510     halpÆrvÃt iti kimartham . agnaye vÃyave . #<udÃttayaïi halgrahaïam nakÃrÃntÃrtham># . udÃttayaïi halgrahaïam kartavyam . kim prayojanam . nakÃrÃntÃrtham . nakÃrÃntÃt api yathà syÃt . vÃkpatnÅ citpatnÅ . #<halpÆrvagrahaïÃnarthakyam ca samudÃyÃdeÓatvÃt># . halpÆrvagrahaïam ca anarthakam . kim kíaïam . samudÃyÃdeÓatvÃt . samudÃya÷ atra ÃdeÓa÷ . #<svaritatve ca avacanÃt># . svaritatve ca halpÆrvagrahaïasya avacanÃt manyÃmahe halpÆrvagrahaïam anarthakam iti . yat tÃvat ucyate udÃttayaïi halgrahaïam nakÃrÃntÃrtham iti kriyate nyÃse eva . dvinakÃraka÷ nirdeÓa÷ . udÃttayaïa÷ halpÆrvÃt na ÆÇdhÃtvo÷ iti . yat api ucyate halpÆrvagrahaïÃnarthakyam ca samudÃyÃdeÓatvÃt iti . ayam asti kevala÷ ÃdeÓa÷ . bahutitavà .

(P_6,1.176)  KA_III.108.18-21  Ro_IV.510     #<matubudÃttatve regrahaïam># . matubudÃttatve regrahaïam kartavyam . à revÃn etu na÷ viÓa÷ . #<triprati«edha÷ ca># . tre÷ ca prati«edha÷ vaktavya÷ . trivatÅ÷ yÃjyÃnuvÃkyÃ÷ bhavanti .

(P_6,1.177)  KA_III.109.2-21  Ro_IV.510-512     iha kasmÃt na bhavati . kiÓorÅïÃm , kumÃrÅïÃm . hrasvÃt iti vartate . iha api tarhi na prÃpnoti . agnÅnÃm , vÃyÆnÃm . kim kÃraïam . dÅrghatve k­te hrasvÃbhÃvÃt . idam iha sampradhÃryam . dÅrghatvam kriyatÃm svara÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt dÅrghatvam . evam tarhi #<nÃmsvare matau hrasvagrahaïam># . nÃmsvare matau hrasvagrahaïam kartavyam . matau hrasvÃntÃt iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . Ãha ayam hrasvÃntÃt na ca nÃmi hrasvÃnta÷ asti . tatra bhÆtapÆrvagati÷ vij¤Ãsyate : hrasvÃntam yat bhÆtapÆrvam iti . sÃmpratikÃbhÃve bhÆtapÆrvagati÷ vij¤Ãyate ayam ca asti sÃmpratika÷ : tis­ïÃm , catas­ïÃm iti . na etat asti . «aÂtricaturbhya÷ halÃdi÷ iti anena svareïa bhavitavyam . tasmin nitye prÃpte iyam vibhëà Ãrabhyate . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . «aÂtricaturbhya÷ nÃm udÃtta÷ bhavati . tata÷ halÃdi÷ . halÃdi÷ ca vibhakti÷ udÃttà bhavati «aÂtricaturbhya÷ iti . idam tarhi tvam n­ïam n­pate jÃyase Óuci÷ . nanu ca atra api n­ ca anyatarasyÃm iti e«a÷ svara÷ bÃdhaka÷ bhavi«yati . na sidhyati . na sidhyati . kim kÃraïam . jhalgrahaïam tatra anuvartate . kim puna÷ kÃraïam jhalgrahaïam tatra anuvartate . iha mà bhÆt . nrà nre . udÃttayaïa÷ halpÆrvÃt iti e«a÷ svara÷ atra svara÷ bÃdhaka÷ bhavi«yati . idam tarhi nari . na ekam udÃharam hrasvagrahaïam prayojayati . yadi etÃvat prayojanam syÃt nÃm iti eva brÆyÃt . tatra vacanÃt bhÆtapÆrvagati÷ vij¤Ãsyate . hrasvÃntam yat bhÆtapÆrvam iti . atha và na evam vij¤Ãyate . nÃm svarau matau hrasvagrahaïam kartavyam iti . katham tarhi . nÃmsvare matau hrasvÃt iti vartate iti .

(P_6,1.182)  KA_III.109.23-110.11  Ro_IV.512-513     sau iti kim prathamaikavacanasya grahaïam Ãhosvit saptamÅbahuvacanasya . kuta÷ sandeha÷ . samÃna÷ nirdeÓa÷ . purastÃt e«a÷ nirïaya÷ saptamÅbahuvacanasya grahaïam iti . iha api tat eva bhavitum arhati . yadi saptamÅbahuvacanasya grahaïam tÃbhyÃm brÃhmaïÃbhyÃm , yÃbhyÃm brÃhmaïÃbhyÃm atra na prÃpnoti . vidhi÷ api atra na sidhyati . kim kÃraïam . na hi etat bhavati yat sau rÆpam . idam tarhi tebhya÷ brÃhmaïebhya÷ , yebhya÷ brÃhmaïebhya÷ . vidhi÷ ca sidddha÷ bhavati prati«edha÷ tu na prÃpnoti . asti puna÷ kim cit  sati i«Âam saÇg­hÅtam bhavati Ãhosvit do«Ãntam eva . asti iti Ãha . iha yÃbhya÷ brÃhmaïÅbhya÷ , tÃbhya÷ brÃhmaïÅbhya÷ iti vidhi÷ ca sidddha÷ bhavati prati«edha÷ ca . asti tarhi prathamaikavacanasya grahaïam . yadi prathamaikavacanasya grahaïam tena iti svara÷ puæsi na sidhyati . na ca avaÓyam puæsi eva striyÃm puæsi napuæsake ca . tena brÃhmaïena tayà brÃhmaïyà tena kuï¬ena iti . saptamÅbahuvacanasya grahaïe api e«a÷ do«a÷ . tasmÃt ubhÃbhyÃm eva prati«edhe yattatado÷ ca grahaïam kartavyam . na goÓvansÃvavarïarìaÇkruÇk­dbhya÷ yattado÷ ca iti .

(P_6,1.185)  KA_III.13-24  Ro_IV.514-515     #<titi pratyayagrahaïam># . titi pratyayagrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . Ìta÷ it dhÃto÷ . kirati , girati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na e«a÷ takÃra÷ . ka÷ tarhi . dakÃra÷ . yadi dakÃra÷ Ãntaryata÷ dÅrghasya dÅrgha÷ prÃpnoti . bhÃvyamÃnena savarïÃnÃm grahaïam na iti evam na bhavi«yati . yadi bhÃvyamÃnena savarïÃnÃm grahaïam na iti ucyate adasa÷ ase÷ dÃt u da÷ ma÷ , amÆbhyÃm iti atra na prÃpnoti . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati ukÃreïa bhÃvyamÃnena savarïÃnÃm grahaïam iti yat ayam diva÷ ut iti ukÃram taparam karoti . evamartham eva tarhi pratyayagrahaïam kartavyam atra mà bhÆt iti . na e«a÷ takÃhara÷ . ka÷ tarhi . dakÃra÷ . yadi dakÃra÷ na j¤Ãpakam bhavati . evam tarhi tapara÷ tatkÃlasya iti dakÃra÷ api cartvabhÆta÷ nirdiÓyate . yadi evam cartvasya asiddhatvÃt haÓi ca iti uttvam prÃpnoti . sautra÷ nirdeÓa÷ . atha và asaæhitayà nirdeÓa÷ kari«yate . aïudit savarïasya ca apratyaya÷ , ttapara÷ tatkÃlasya iti .

(P_6,1.186.1)  KA_III.111.3-16  Ro_IV.515-517     adupadeÓÃt iti kim idam vij¤Ãyate . akÃra÷ ya÷ upadeÓa÷ iti Ãhosvit akÃrÃntam yat upadeÓa÷ iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate akÃra÷ ya÷ upadeÓa÷ iti hata÷ , hatha÷ iti atra api prÃpnoti . atha vij¤Ãyate akÃrÃntam yat upadeÓa÷ iti na do«a÷ bhavati . nanu ca akÃrÃntam yat upadeÓa÷ iti vij¤ÃyamÃne api atra api prÃpnoti . etat api hi vyapadeÓivadbhÃvena akÃrÃntam bhavati upadeÓe . arthavatà vyapadeÓivadbhÃva÷ . yadi tarhi akÃrÃntam yat upadeÓa÷ iti vij¤Ãyate mà hi dhuk«ÃtÃm , mà hi dhu«ÃthÃm atra api prÃpnoti . astu . anudÃttatve k­te lope udÃttaniv­ttisvareïa siddham . na sidhyati . idam iha sampradhÃryam . adnudÃttatvam kriyatÃm lopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt lopa÷ . evam tarhi idam adya lasÃrvadhÃdukÃnudÃttatvam pratyayasvarasya apavÃda÷ . na ca apavÃdavi«aye utsarga÷ abhiniviÓate .  pÆrvam hi apavÃdÃ÷ abhiniviÓante paÓcÃt utsargÃ÷ . prakalpya và apavÃdavi«ayam tata÷ utasrga÷ abhiniviÓate . tat na tÃvat atra kadà cit pratyayasvara÷ bhavati . apavÃdavi«ayam lasÃrvadhÃtukÃnudÃttatvam pratÅk«ate . tatra ÃnudÃttatvam kriyatÃm lopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt lopa÷ . yadi api paratvÃt lopa÷ sa÷ asau avidyamÃnodÃtte anudÃtte udÃtta÷ lupyate .

(P_6,1.186.2)  KA_III.111.17-23  Ro_IV.517     #<tÃsyÃdibhya÷ anudÃttatve saptamÅnirdeÓa÷ abhyastasijartha÷># . tÃsyÃdibhya÷ anudÃttatve saptamÅnirdeÓa÷ kartavya÷ . lasÃrvadhÃtuke iti vaktavyam . kim prayojanam . abhyastasijartha÷ . abhyastÃnÃm Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati lasÃrvadhÃtuke . sijantasya Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati lasÃrvadhÃtuke . lasÃrvadhÃtukam iti ucyamÃne tasya eva ÃdyudÃttatvam syÃt . yadi saptamÅnirdeÓa÷ kriyate tÃsyÃdÅnÃm eva anudÃttatvam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . tÃsiyÃdibhya÷ iti e«Ã pa¤camÅ lasÃrvadhÃtuke iti saptamyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti .

(P_6,1.186.3)  KA_III.111.24-113.8  Ro_IV.518-520     #<citsvarÃt tÃsyÃdibhya÷ anudÃttatvam viprati«edhena># . citsvarÃt tÃsyÃdibhya÷ anudÃttatvam bhavati viprati«edhena . citsvarasya avakÃÓa÷ calana÷ , copana÷ . tÃsyÃdibhya÷ anudÃttatvasya avakÃÓa÷ . Ãste Óete . iha ubhayam prÃpnoti . ÃsÅna÷ , ÓayÃna÷ . tÃsyÃdibhya÷ anudÃttatvam bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . kim kÃraïam . dvikÃryayoga÷ hi viprati«edha÷ . na ca atra eka÷ dvikÃryayukta÷ . Ãde÷ anudÃttatvam antasya udÃttatvam . na avaÓyam dvikÃryayoga÷ eva viprati«edha÷ . kim tarhi. asambhava÷ api . nanu ca atra api asti sambhava÷ . Ãde÷ anudÃttatvam antasya udÃttatvam iti . asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt . na e«a÷ asti sambhava÷ . vak«yati etat svaravidhau saÇghÃta÷ kÃryÅ bhavati iti . #<muka÷ ca upasaÇkhyÃnam># . muka÷ ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . pacamÃna÷ , yajamÃna÷ . mukà vyavahitatvÃt adupadeÓÃt lasÃrvadhÃtukam anudÃttam bhavati iti anudÃttatvam na prÃpnoti . nanu ca ayam muk adupadeÓabhakta÷ adupadeÓagrahaïena grÃhi«yate . na sidhyati . aÇgasya muk ucyate vikaraïÃntam ca aÇgam . sa÷ asau saÇghÃtabhakta÷ aÓakya÷ muk adupadeÓagrahaïena grahÅtum . atha ayam adbhakta÷ syÃt g­hyeta ayam adupadeÓagrahaïena . bìham g­hyeta . adbhakta÷ tarhi bhavi«yati . tat katham . vak«yati etasya parihÃram . #<ita÷ ca upasaÇkhyÃnam># . ita÷ ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . idbhi÷ ca vyavahitatvÃt anudÃttatvam na prÃpnoti . pacata÷ , paÂhata÷ . #<ita÷ ca anekÃntatvÃt># . anekÃntÃ÷ anubandhÃ÷ . yadi anekÃntÃ÷ anubandhÃ÷ adiprabh­tijuhotyÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . atta÷ , juhuta÷ iti . adupadeÓÃt iti anudÃttatvam prÃpnoti . #<tatra adiprabh­tijuhotyÃdibhya÷ aprati«edha÷ sthÃnyÃdeÓÃbhÃvÃt># . tatra adiprabh­tibhya÷ juhotyÃdibhya÷ aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . anudÃttatvam kasmÃt na bhavati . sthÃnyÃdeÓÃbhÃvÃt . na eva atra sthÃninam na eva ÃdeÓam paÓyÃma÷ . #<anudÃttaÇidgrahaïÃt vÃ># . atha và yat ayam anudÃttaÇidgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na luptavikaraïebhya÷ anudÃttatvam bhavati iti . na etat asti j¤Ãpakam . Ónanartham etat syÃt . vindÃte , khindÃte . yat tarhi Çidgrahaïam karoti . na hi Ónamvikaraïa÷ Çit bhavati . Çita÷ anudÃttatve vikaraïebhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . cinuta÷ , sunuta÷ , lunÅta÷ , punÅta÷ . Çita÷ iti anudÃttatvam prÃpnoti . #<Çita÷ anudÃttatve vikaraïebhya÷ aprati«edha÷ sarvasya upadeÓaviÓe«aïatvÃt># . Çita÷ anudÃttatve vikaraïebhya÷ aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . anudÃttatvam kasmÃt na bhavati . sarvasya upadeÓaviÓe«aïatvÃt . sarvam upadeÓagrahaïena viÓe«ayi«yÃma÷ . upadeÓe anudÃtteta÷ , upadeÓe Çita÷ , upadeÓe akÃrÃntÃt .

(P_6,1.187)  KA_III.113.10-12  Ro_IV.520-521     #<sica÷ ÃdyudÃttatve aniÂa÷ pita÷ upasaÇkhyÃnam># . sica÷ ÃdyudÃttatve aniÂa÷ pita÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . mà hi kar«am , mà hi kÃr«am . aniÂa÷ iti kimartham . mà hi lavi«am .

(P_6,1.188)  KA_III.113.14-17  Ro_IV.521     #<svapÃdÅnÃm vÃvacanÃt abhyastasvara÷ viprati«edhena># . svapÃdÅnÃm vÃvacanÃt abhyastasvara÷ bhavati viprati«edhena . svapÃdÅnÃm vÃvacanasya avakÃÓa÷ svapanti Óvasanti . abhyastasvarasya avakÃÓa÷ dadati , dadhati . iha ubhayam prÃpnoti . jagrati . abhyastasvara÷ bhavati viprati«edhena .

(P_6,1.190)  KA_III.113.19-22  Ro_IV.521     #<anudÃtte ca iti bahuvrÅhinirdeÓa÷ lopayaïÃdeÓÃrtham># . anudÃtte ca iti bahuvrÅhinirdeÓa÷ kartavya÷ . avidyamÃnodÃtte iti vaktavyam . kim prayojanam . lopayaïÃdeÓÃrtham . lopayaïÃdeÓayo÷ k­tayo÷ ÃdyudÃttatvam yathà syÃt . mà hi dadhÃt . dadhÃti atra .

(P_6,1.191.1)  KA_III.114.2-3  Ro_IV.522     #<sarvasvara÷ anackasya># . sarvasvara÷ anackasya iti vaktavyam . iha mà bhÆt sarvake .

(P_6,1.191.2)  KA_III.114.6-115.2  Ro_IV.522-525     bhyÃdigrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . dadÃti dadhÃti . na etat asti prayojanam . abhyastasvara÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . antata÷ ubhayam syÃt . anavakÃÓÃ÷ khalu api vidhaya÷ bÃdhakÃ÷ bhavanti sÃvakÃÓa÷ ca abhyastasvara÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . mimÅte . atha pratyayagrahaïam kimartham . pratyayÃt pÆrvasya udÃttatvam yathà syÃt . ÃÂa÷ pÆrvasya mà bhÆt iti . bibhayÃni . na ca eva asti viÓe«a÷ pratyayÃt và pÆrvasya udÃttatve sati ÃÂa÷ và . api ca pidbhakta÷ pidgrahaïena grÃhi«yate . idam tarhi prayojanam . pratyayÃt pÆrvasya udÃttatvam yathà syÃt . ÃÂa÷ eva mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . pidbhakta÷ pidgrahaïena grÃhi«yate . evam tarhi siddhe sati yat pratyayagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ svaravidhau saÇghÃta÷ kÃryÅ bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . citsvarÃt tÃsyÃdibhya÷ anudÃttatvam viprati«edhena iti uktam . tat upapannam bhavati . atha pÆrvagrahaïam kimartham na tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti pÆrvasya eva bhavi«yati . evam tarhi siddhe sati yat pÆrvagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ svaravidhau saptamya÷ tadantasaptamya÷ bhavanti iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . upottamam riti ridantasya . caÇi anyatarasyÃm caÇantasya . yadi etat j¤Ãpyate catura÷ Óasi iti Óasantasya api prÃpnoti . ÓasgrahaïasÃmarthyÃt na bhavi«yati . itarathà hi tatra eva ayam brÆyÃt ƬidampadÃdyappumraidyubhya÷ caturbhya÷ ca iti . atha pidgrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . jÃgrati. na etat asti prayojanam . bhavati eva atra pÆrveïa . idam tarhi prayojanam daridrati . ÃkÃreïa vyavahitatvÃt na bhavi«yati . lope k­te na asti vyavadhÃnam . sthÃnivadbhÃvÃd vyavadhÃnam eva . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ svarasandhim prati na sthÃnivat iti .

(P_6,1.195)  KA_III.115.4-21  Ro_IV.525-526     #<yaki rapare upasaÇkhyÃnam># . yaki rapare upasaÇkhyÃnamkartavyam . stÅryate svayam eva . #<upadeÓavacanÃt siddham># . upadeÓe iti vaktavyam . #<upadeÓavacane janÃdÅnÃm># . upadeÓavacane janÃdÅnÃm svara÷ na sidhyati . jayate svayam eva . jÃyate svayam eva . #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate . ajantÃnÃm kart­yaki và Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati . cÅyate svayam eva . ciyate svayam eva . jayate svayam eva . jÃyate svayam eva . tata÷ upadeÓe . upadeÓe ca ajantÃnÃm kart­yaki và Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati . stÅryate svayam eva . stÅryate svayam eva . tat tarhi upadeÓagrahaïam kartavyam . na hi antareïa upadeÓagrahaïam yogÃÇgam jÃyate . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . tÃsyanudÃttenÇidadupadeÓÃt lasÃrvadhÃtukam anudÃttam ahnviÇo÷ iti . nanu ca uktam upadeÓavacane janÃdÅnÃm svara÷ na sidhyati iti . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate upadeÓavacane janÃdÅnÃm svara÷ na sidhyati iti . katham tarhi . janÃdÅnÃm api Ãttve upadeÓavacanam kartavyam . tat tarhi tatra upadeÓagrahaïam kartavyam .  na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . anudÃttopadeÓavanatitanotyÃdÅnÃm anunÃsikalopa÷ jhali kÇiti iti .

(P_6,1.196)  KA_III.115.23-116.1  Ro_IV.526     se¬grahaïam kimartham na thali i anta÷ và iti ucyeta . i anta÷ và iti ucyamÃne iha api prasajyeta papaktha . na etat asti prayojanam . aca÷ iti vartate . idam tarhi prayojanam yayÃtha iti .

(P_6,1.204)  KA_III.116.3-21  Ro_IV.527-528     kimartham idam ucyate na ¤niti Ãdi÷ nityam iti eva siddham . ¤niti iti ucyate na ca atra ¤nitam paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . na lumatà tasmin iti pratyayalak«aïaprati«edha÷ . aÇgÃdhikÃroktasya sa÷ prati«edha÷ na lumatà aÇgasya iti . ata÷ uttaram paÂhati #<upamÃnasya ÃdyudÃttavacanam j¤Ãpakam anubandhalak«aïe svare pratyayalak«aïaprati«edhasya># . upamÃnasya ÃdyudÃttavacanam j¤ÃpakÃrtham kriyate . kim j¤Ãpyate . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anubandhalak«aïe svare pratyayalak«aïam na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . garga÷ , vatsa÷  , bida÷ , urvÃ÷ , u«ÂragrÅva÷ , vÃmarajju÷ : ¤niti iti ÃdyudÃttatvam mà bhÆt iti . iha ca : atraya÷ iti : taddhitasya kita÷ iti antodÃttatvam na bhavati . yadi anubandhalak«aïe iti ucyate pathipriya÷ , mathipriya÷ iti : pathimatho÷ sarvanÃmasthÃne iti ÃdyudÃttatvam prÃpnoti . evam tarhi ÃcÃrya÷ j¤Ãpayati svare pratyayalak«aïam na bhavati iti . evam api sarpi÷ Ãgaccha , sapta Ãgacchata iti : Ãmantritasya ca iti ÃdyudÃttatvam na prÃpnoti . iha ca : ma hi datÃm , ma hi dhatÃm : Ãdi÷ sica÷ anyatarasyÃm iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ saptamÅnirdi«Âe svare pratyayalak«aïam na bhavati iti . evam api sarvastoma÷ , sarvap­«Âha÷ : sarvasya supi iti ÃdyudÃttatvam na prÃpnoti . astu tarhi anubandhalak«aïe iti eva . katham pathipriya÷ , mathipriya÷ . vaktavyam eva etat : pathimatho÷ sarvanÃmasthÃne luki lumatà lupte pratyayalak«aïam na bhavati iti .

(P_6,1.205)  KA_III.116.23-117.12  Ro_IV.529-530     #<ni«ÂhÃyÃm ya¤i dÅrghatve prati«edha÷># . ni«ÂhÃyÃm ya¤i dÅrghatve prati«edha÷ vaktavya÷ . dattÃbhyÃm , guptÃbhyÃm . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇga÷ atra dÅrgha÷ , antaraÇga÷ svara÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . antareïa prati«edham antareïa ca etÃm paribhëÃm siddham . katham . na evam vij¤Ãyate na cet ÃkÃrÃntà ni«Âhà iti . katham tarhi . na cet ÃkÃrÃt parà ni«Âhà iti . yadi evam nirdeÓa÷ ca eva na upapadyate . na hi e«Ã ÃkÃrÃt parà pa¤camÅ yuktà . iha ca prÃpnoti . Ãpta÷ , rÃddha÷ iti . evam tarhi na cet avarïÃt parà ni«Âhà iti . bhavet nirdeÓa÷ upapanna÷ . iha tu prÃpnoti . Ãpta÷ , rÃddha÷ iti . iha ca na prÃpnoti . yata÷ , rata÷ . evam tarhi vihitaviÓe«aïam akÃragrahaïam . na cet akÃrÃrÃntÃt vihità ni«Âhà iti . evam api datta÷ , atra na prÃpnoti iha ca prÃpnoti . Ãpta÷ , rÃddha÷ iti . evam tarhi kÃryiviÓe«aïam akÃragrahaïam . na cet ÃkÃrÃra÷ kÃryÅ bhavati . evam api adya a«Âa÷ , kadà a«Âa÷ , atra na prÃpnoti . tasmÃt su«Âhu ucyate ni«ÂhÃyÃm ya¤i dÅrghatve prati«edha÷ , na và bahiraÇgalak«aïatvÃt iti .

(P_6,1.207)  KA_III.117.14-19  Ro_IV.530     kim nipÃtyate . #<ÃÓite kartari nipÃtanam upadhÃdÅrhatvam ÃdyudÃttatvam ca># . ÃÓita÷ iti kta÷ kartari nipÃtyate upadhÃdÅrhatvam . ÃÓitavÃn ÃÓita÷ . ÃdyudÃttatvam ca nipÃtyate . ÃdyudÃttatvam anipÃtyam . adhikÃrÃt siddham . upadhÃdÅrhatvam anipÃtyam . ÃÇpÆrvasya prayoga÷ . yadi evam avagraha÷ prÃpnoti . na lak«aïena padakÃrÃ÷ anuvartyÃ÷ . padkÃrai÷ nÃma lak«aïam anuvartyam . yathÃlak«aïam padam kartavyam .

(P_6,1.208, 215)  KA_III.117.22-118.3  Ro_IV.531     kim iyam prÃpte vibhëà Ãhosvit aprÃpte . katham ca prÃpte katham và aprÃpte . yadi sa¤j¤ÃyÃm upamÃnam , ni«Âhà ca dvyac anÃt iti nitye prÃpte Ãrambha÷ tata prÃpte anyatra và aprÃpte . #<veïuriktayo÷ aprÃpte># . veïuriktayo÷ aprÃpte vibhëà prÃpte nitya÷ vidhi÷ . veïu÷ iva veïu÷ . rikta÷ nÃma ka÷ cit .

(P_6,1.217)  KA_III.118.5-8  Ro_IV. 531     upottamagrahaïam kimarthan na riti pÆrvam iti eva ucyeta . tatra ayam api artha÷ . mato÷ pÆrvam Ãt sa¤j¤ÃyÃm striyÃm iti atra pÆrvagrahaïam na kartavyam bhavati . evam tarhi upottamagrahaïam uttarÃrtham . caÇi anyatarasyÃm upottamam iti eva . iha mà bhÆt . mà hi sma dadhat .

(P_6,1.220-221)  KA_III.118.11-15  Ro_IV.532     kimartham idam ucyate na vatyÃ÷ iti eva ucyate . vatyÃ÷ iti iyati ucyamÃne rÃjavatÅ , atra api prasajyeta . atha avatyÃ÷ iti ucyamÃne kasmÃt eva atra na bhavati . asiddha÷ nalopa÷ . tasya asiddhatvÃt na e«a÷ avatÅÓabda÷ . ka÷ tarhi . anvatÅÓabda÷ . yathà eva tarhi nalopasya asiddhatvÃt na avatÅÓabda÷ evam vatvasya api asiddhatvÃt na avatÅÓabda÷ . ÃÓrayÃt siddhatvam syÃt .

(P_6,1.222)  KA_III.118.17-119.14  Ro_IV.532-534     #<co÷ ataddhite># . cusvara÷ ataddhite iti vaktavyam . iha mà bhÆt . dÃdhÅca÷ , mÃdhÆca÷ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . pratyayasvara÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . sthÃnÃntaraprÃpta÷ cusvara÷ . pratyayasvarasya apavÃda÷ anudÃttau suppitau iti . anudÃttau suppitau iti asya udÃttaniv­ttisvara÷ . udÃttaniv­ttisvarasya cusvara÷ . sa÷ yathà eva udÃttaniv­ttisvaram bÃdhate evam pratyayasvaram api bÃdheta . na atra udÃttaniv­ttisvara÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . na goÓvansÃvavarïa iti prati«edhÃt . na e«a÷ udÃttaniv­ttisvarasya prati«edha÷ . kasya tarhi . t­tÅyÃdisvarasya . yatra tarhi t­tÅyÃdisvara÷ na asti dadhÅca÷ paÓya iti . evam tarhi na t­tÅyÃdilak«aïasya prati«edham «i«ma÷ . kim tarhi . yena kena cit lak«aïena prÃptasya vibhaktisvarasya prati«edham . yadi vibhaktisvarasya prati«edha÷ v­k«avÃn , plak«avÃn atra na prÃpnoti . matubgrahaïam api prak­tam anuvartate . kva prak­tam . hrasvanu¬bhyÃm matup iti . yadi tat anuvartate vetasvÃn iti atra prÃpnoti . matubgrahaïam anuvartate ¬matup ca e«a÷ . yadi tari matubgrahaïe ¬matupa÷ grahaïam na bhavati vetasvÃn iti atra vatvam na prÃpnoti . sÃmÃnyagrahaïam vatve iha puna÷ viÓi«Âasya grahaïam . yatra tarhi vibhakti÷ na asti dadhÅcÅ iti . yadi puna÷ ayam udÃttaniv­ttisvarasya api prati«edha÷ vij¤Ãyeta . na evam Óakyam . iha api prasajyeta kumÃrÅ iti . satiÓi«Âa÷ khalu api cusvara÷ . katham . cau iti ucyate . yatra asya etat rÆpam . ajÃdau asarvanÃmasthÃne abhinirv­tte akÃralope nakÃralope ca . tasmÃt su«thu ucyate co÷ ataddhite iti .

(P_6,1.223)  KA_III.119.16-120.24  Ro_IV.534-537     #<samÃsÃntodÃttatve vya¤janÃnte«u upasaÇkhyÃnam># . samÃsÃntodÃttatve vya¤janÃnte«u upasaÇkhyÃnam kartavyam : rÃjad­«at, brÃhmaïasamit . #<halsvaraprÃptau và vya¤janam avidyamÃnavat># . atha và halsvaraprÃptau vya¤janam avidyamÃnavat bhavati iti e«Ã paribhëà kartavyà . kimartham idam ubhayam ucyate na halsvaraprÃptau avidyamÃnavat iti eva ucyate svaraprÃptau vya¤janam avidyamÃnavat bhavati iti và . dvirbaddham subaddham bhavati iti . yadi halsvaraprÃptau vya¤janam avidyamÃnavat iti ucyate dadhi , udÃttÃt anudÃttasya svarita÷ iti svaritatvam na prÃpnoti . udÃttÃt ca svaravidhau vya¤janam avidyamÃnavat bhavati iti e«Ã paribhëà kartavyà . kÃni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . #<prayojanam lidÃdyudÃttÃntodÃttvidhaya÷># . liti pratyayÃt pÆrvam udÃttam bhavati iti iha eva syÃt : bhaurikividham , bhaulikividham . cikÅr«aka÷ , jihÅr«aka÷ iti atra na syÃt . ¤niti Ãdi÷ nityam iti iha eva syÃt : ahicumbukÃyani÷ , ÃgniveÓya÷ . gÃrgya÷ , k­ti÷ iti atra na syÃt . dhÃto÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati iti iha eva syÃt Ærïoti . pacati iti atra na syÃt . idam tÃvat yat ucyate halsvaraprÃptau vya¤janam avidyamÃnavat bhavati iti katham hi hala÷ nÃma svaraprÃpti÷ syÃt . tat ca api bruvatà udÃttÃt ca svaravidhau iti vaktavyam . tathà anudÃttÃde÷ antodÃttÃt ca yat ucyate tat vya¤janÃde÷ vya¤janÃntÃt ca na prÃpnoti . yadi puna÷ svaravidhau vya¤janam avidyamÃnavat bhavati iti ucyeta . atha svaravidhau vya¤janam avidyamÃnavat bhavati iti ucyamÃne anudÃttÃde÷ antodÃttÃt ca yat ucyate tat kim siddham bhavati vya¤janÃde÷ vya¤janÃntÃt ca . bìham siddham . katham . svaravidhi÷ iti sarvavibhaktyanta÷ samÃsa÷ : svareïa vidhi÷ svaravidhi÷ , svarasya vidhi÷ svaravidhi÷ iti . na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt . udaÓvitvÃn gho«a÷ , vidyutvÃn balÃhaka÷ iti . hrasvanu¬bhyÃm matup iti e«a÷ svara÷ prasajyeta . astu tarhi halsvaraprÃptau vya¤janam avidyamÃnavat bhavati iti . nanu ca uktam katham hi hala÷ nÃma svaraprÃpti÷ syÃt . uccai÷ udÃtta÷ , nÅcai÷ anudÃtta÷ iti atra «a«ÂhÅnirdi«Âam ajgrahaïam niv­ttam . tasmin niv­tte hala÷ api svaraprÃpti÷ bhavati . yat api ucyate udÃttÃt ca svaravidhau iti vaktavyam iti . na vaktavyam . na idam pÃribhëikasya anudÃttasya grahaïam . kim tarhi . anvarthagrahaïam . avidyamÃnodÃttam anudÃttam . tasya svarita÷ iti . yat api ucyate tat vya¤janÃde÷ vya¤janÃntÃt ca na prÃpnoti iti . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati siddham tat bhavati vya¤janÃde÷ vya¤janÃntÃt ca iti yat ayam na uttarapade anudÃttÃdau iti uktvà ap­thivÅrudralkpÆ«amanthi«u iti prati«edham ÓÃsti . sà tarhi e«Ã paribhëà kartavyà . na kartavyà . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati e«Ã paribhëà yat ayam yata÷ anÃva÷ iti nÃva÷ prati«edham ÓÃsti .

(P_6,2.1)  KA_III.121.2-123.3  Ro_IV.538-542     kimartham idam ucyate . #<bahuvrÅhisvaram ÓÃsti samÃsÃntavidhe÷ suk­t># . suk­t ÃcÃrya÷ samÃsÃntodÃttatve prÃpte bahuvrÅhisvaram apavÃdam ÓÃsti . na etat asti prayojanam . #<na¤subhyÃm niyamÃrtham tu># . na¤subhyÃm iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . na¤subhyÃm eva bahuvrÅhe÷ anta÷ udÃtta÷ bhavati na anyasya iti . evam api kutat etat pÆrvapadaprak­tisvaratvam bhavi«yati na puna÷ parasya iti . #<parasya ÓitiÓÃsanÃt># . Óite÷ nityÃbahvac iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . Óite÷ eva na anyata÷ iti . yat tÃvat ucyate na¤subhyÃm niyamÃrtham iti #<k«epe vidhi÷ na¤a÷ asiddha÷># . udarÃÓve«u«u k«epe iti etasmin prÃpte tata÷ etat ucyate . yat api ucyate parasya ÓitiÓÃsanÃt iti  #<parasya niyama÷ bhavet># . parasya e«a÷ niyama÷ syÃt . Óite÷ nityÃbahvac iti . yadi pÆrvapadaprak­tisvaram samÃsÃntodÃttatvam bÃdhate capriya÷ vÃpriya÷ , atra api prÃpnoti . #<anta÷ cavÃpriye sambhavÃt >#. antodÃttatvam cavÃpriye siddham . kuta÷ . sambhavÃt . asati khalu api sambhave bÃdhanam bhavati . asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt . sati api sambhave bÃdhanam bhavati . tat yathà . dadhi brÃhmaïebhya÷ dÅyatÃm takram kauï¬inyÃya iti sati api sambhave dadhidÃnasya takradÃnam nivartakam bhavati . evam iha api sati api sambhave pÆrvapadaprak­tisvaram samÃsÃntodÃttatvam bÃdhi«yate . evam tarhi #<prak­tÃt vidhe÷ >#. bahuvrÅhau prk­tyà pÆrvapadam prak­tisvaram bhavati iti . kim ca prak­tam . udÃtta÷ iti ca vartate . evam api kÃryapriya÷ , hÃryapriya÷ , atra na prÃpnoti . svarite api udÃtta÷ asti . atha và svaritagrahaïam api prak­tam anuvartate . kva prak­tam . tit svaritam iti . #<bahuvrÅhau ­te siddham >#. antareïa api bahuvrÅhigrahaïam siddham . tatpuru«e kasmÃt na bhavati . tatpuru«e tulyÃrthat­tÅyÃsaptamyupamÃnÃvyayadvitÅyÃk­tyÃ÷ iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . dvigau tarhi kasmÃt na bhavati . igante dvigau iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . dvandve tarhi prÃpnoti . rÃjanyabahuvacanadvandve andhakav­«ïi«u iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . avyayÅbhÃve tarhi prÃpnoti . paripratyupÃpÃ÷ varjyamÃnÃhorÃtrÃvayave«u iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . evam api kuta÷ etat evam niyama÷ bhavi«yati ete«Ãm eva tatpuru«Ãdi«u iti na puna÷ evam niyama÷ syÃt ete«Ãm tatpuru«Ãdi«u eva iti . #<i«Âata÷ ca avadhÃraïam># . i«Âata÷ ca avadhÃraïam bhavi«yati . ete«Ãm tarhi bahuvrÅhe÷ ca paryÃya÷ prÃpnoti . #<dvipÃddi«Âe÷ vitaste÷ ca paryÃya÷ na prakalpate >#. yat ayam dvitribhyÃm pÃddanmÆrdhasu bahuvrÅhau di«Âivitasyo÷ ca iti siddhe paryÃye paryÃyam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na paryÃya÷ bhavati iti . #<udÃtte j¤Ãpakam tu etat >#. udÃtte etat j¤Ãpakam syÃt . #<svaritena samÃviÓet >#. svaritena samÃveÓa÷ prÃpnoti . svarite api udÃtta÷ asti . #<bahuvrÅhisvaram ÓÃsti samÃsÃntavidhe÷ suk­t . na¤subhyÃm niyamÃrtham tu . parasya ÓitiÓÃsanÃt . k«epe vidhi÷ na¤a÷ asiddha÷ . parasya niyama÷ bhavet . anta÷ cavÃpriye sambhavÃt . prak­tÃt vidhe÷ . bahuvrÅhau ­te siddham . i«Âata÷ ca avadhÃraïam . dvipÃddi«Âe÷ vitaste÷ ca paryÃya÷ na prakalpate . udÃtte j¤Ãpakam tu etat . svaritena samÃviÓet >#.

(P_6,2.2)  KA_III.123.5-21  Ro_IV.542-543     #<tatpuru«e vibhaktiprak­tisvaratve karmadhÃraye prati«edha÷># . tatpuru«e vibhaktiprak­tisvaratve karmadhÃraye prati«edha÷ vaktavya÷ . paramam kÃrakam paramakÃrakam paramena kÃrakeïa paramakÃrakeïa , parame kÃrake paramakÃrake . #<siddham tu lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva grahaïÃt># . siddham etat . katham . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti pratipadam ya÷ dvitÅyÃt­tÅyÃsaptamÅsamÃsa÷ tasya grahaïam lak«aïokta÷ ca ayam . avyaye parigaïanam kartavyam . #<avyaye na¤kunipÃtÃnÃm># . avyaye na¤kunipÃtÃnÃm iti vaktavyam . na¤ . abrÃhmaïa÷ , av­«ala÷ . na¤ . ku . kubrÃhmaïa÷ , kuv­«ala÷ . ku . nipÃta . ni«kauÓÃmbi÷ , nirvÃrÃïasi÷ . kva mà bhÆt . snÃtvÃkÃlaka÷ , pÅtvÃsthiraka÷ . #<ktvÃyÃm và prati«edha÷># . ktvÃyÃm và prati«edha÷ vaktavya÷ . snÃtvÃkÃlaka÷ , pÅtvÃsthiraka÷ . ubhayam na vaktavyam . #<nipÃtanÃt siddham># . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . avaÓyam atra samÃsÃrtham lyababhÃvÃrtham ca nipÃtanam kartavyam . tena eva yatnena svara÷ bhavi«yati .

(P_6,2.11)  KA_III.123.23-124.12  Ro_IV.544     #<sad­Óagrahaïam anarthakam t­tÅyÃsamÃsavacanÃt># . sad­Óagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . t­tÅyÃsamÃsavacanÃt . sad­ÓaÓabdena t­tÅyÃsamÃsa÷ ucyate . tatra t­tÅyÃpÆrvapadam prak­tisvaram bhavati iti eva siddham . «a«Âhyartham tarhi idam vaktavyam . pitu÷ sad­Óa÷ pit­sad­Óa÷ iti . #<«a«Âhyartham iti cet t­tÅyÃsamÃsavacanÃnarthakyam># . «a«Âhyartham iti cet t­tÅyÃsamÃsavacanam anarthakam syÃt . kim kÃraïam . iha asmÃbhi÷ traiÓabdyam sÃdhyam . pitrà sad­Óa÷ pitu÷ sad­Óa÷ pit­sad­Óa÷ iti . tatra dvayo÷ Óabdayo÷ samÃnÃrthayo÷ ekena vigraha÷ apareïa samÃsa÷ bhavi«yati aviravikanyÃyena . tat yathà ave÷ mÃæsam iti vig­hya avikaÓabdÃt utpatti÷ bhavati , Ãvikam iti evam pitu÷ sad­Óa÷ iti vig­hya pit­sad­Óa÷ iti bhavi«yati pitrà sad­Óa÷ iti vig­hya vÃkyam eva . avaÓyam t­tÅyÃsamÃsa÷ vaktavya÷ yatra «a«Âhyartha÷ na asti tadartham . bhojanasad­Óa÷ , adhayayanasad­Óa÷ iti . yadi tarhi tasya nibandhanam asti tat eva vaktavyam idam na vaktavyam . idam api avaÓyam vaktavyam yatra «a«ÂhÅ ÓrÆyate tadartham . dÃsyÃ÷sad­Óa÷ , v­«alyÃ÷sad­Óa÷ iti .

(P_6,2.29)  KA_III.124.14-19  Ro_IV.545     #<igantaprak­tisvaratve yaïguïayo÷ upasaÇkhyÃnam># . igantaprak­tisvaratve yaïguïayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . pa¤cÃratnya÷ , daÓÃratanya÷ . yaïguïayo÷ k­tayo÷ igante dvigau iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgau yaïguïau . antaraÇga÷ svara÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge .

(P_6,2.33)  KA_III.124.21-125.8  Ro_IV.545-546     #<paripratyupÃpebhya÷ vanam samÃse viprati«edhena># . paripratyupÃpebhya÷ vanam samÃse iti etat bhavati viprati«edhena . paripratyupÃpÃ÷ varjyamÃnÃhorÃtÃvayave«u iti asya avakÃÓa÷ paritrigartam, parisauvÅram . vanam samÃse iti asya avakÃÓa÷ pravaïe ya«Âavyam . iha ubhayam prÃpnoti parivanam apavanam . vanam samÃse iti etat bhavati viprati«edhena . #<na và vanasyÃndodÃttatvavacanam tadapavÃdaniv­ttyartham># . na và artha÷ viprati«edhena . kim kÃraïam . vanasyÃndodÃttatvavacanam tadapavÃdaniv­ttyartham . siddham atra antodÃttatvam utsargeïa eva . tasya punarvacane etat prayojanam . ye anye tadapavÃdÃ÷ prÃpnuvanti tadbÃdhanÃrtham . sa÷ yathà eva tadapavÃdam avyayasvaram bÃdhate evam idam api bÃdhi«yate .

(P_6,2.36)  KA_III.125.10-16  Ro_IV.546-547     #<ÃcÃryopasarjane anekasya api pÆrvapadatvÃt sandeha÷># . ÃcÃryopasarjane anekasya api pÆrvapadatvÃt sandeha÷ bhavati . ÃpiÓalapÃïinÅyavyìÅyagautamÅyÃ÷ . ekam padam varjayitvà sarvÃïi pÆrvapadÃni . tatra na j¤Ãyate kasya pÆrvapadasya prak­tisvareïa bhavitavyam iti . #<lokavij¤ÃnÃt siddham># . tat yathà loke , amÅ«Ãm brÃhmaïÃnÃm pÆrvam Ãnaya iti ya÷ sarvapÆrva÷ sa÷ ÃnÅyate evam iha api yat sarvapÆrvapadam tasya prak­tisvaratvam bhavi«yati .

(P_6,2.38)  KA_III.125.19-21  Ro_IV.547     kimartham mahata÷ prav­ddhaÓabde uttarapade pÆrvapadaprak­tisvaratvam ucyate na karmadhÃraye ani«Âhà iti eva siddham . na sidhyati . kim kÃraïam . ÓreïyÃdisamÃse evat tat iha mà bhÆt , mahÃnira«Âa÷ dak«iïà dÅyate .

(P_6,2.42)  KA_III.126.3-14  Ro_IV.547-549     #<kuruv­jyo÷ gÃrhapate># . kuruv­jyo÷ gÃrhapate iti vaktavyam . kurugÃrhapatam , v­jigíhapatam . kurugÃrhapatariktarurvasÆtajaratyaÓlÅlad­¬harÆpÃpÃreva¬avÃtailikadrÆ÷païyakamabala÷ dÃsÅbhÃrÃdÅnÃm iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . devahÆti÷ , devanÅti÷ , vasunÅti÷ , o«adhi÷ , candramÃ÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yogavibhÃga÷ kari«yate . kurugÃrhapatariktarurvasÆtajaratyaÓlÅlad­¬harÆpÃpÃreva¬avÃtailikadrÆ÷païyakamabala÷ iti . tata÷ dÃsÅbhÃrÃïÃm ca iti . tatra bahuvacananirdeÓÃt dÃsÅbhÃrÃdÅnÃm iti vij¤Ãsyate . #<païyakambala÷ sa¤j¤ÃyÃm># . païyakambala÷ sa¤j¤ÃyÃm iti vaktavyam . ya÷ païitavya÷ kambala÷ païyakambala÷ eva asau bhavati . apara÷ Ãha : païyakambala÷ eva yathà syÃt . kva mà bhÆt . païyagava÷ , païyahastÅ .

(P_6,2.47)  KA_III.126.16-20  Ro_IV.549     ahÅne iti kimartham . kÃntÃrÃtÅta÷ , yojanÃtÅta÷ . #<ahÅne dvitÅyà anupasarge># . ahÅne dvitÅyà anupasarge iti vaktavyam . iha mà bhÆt . sukhaprÃpta÷ , du÷khaprÃpta÷ . tat tarhi vaktavyam . yadi api etat ucyate atha và etarhi ahÅnagrahaïam na kari«yate . iha api kÃntÃrÃtÅta÷ , yojanÃtÅta÷ iti anupasarge iti eva siddham .

(P_6,2.49)  KA_III.126.22-128.14  Ro_IV.550-555     anantara÷ iti kimartham . iha mà bhÆt . abhyuddh­tam , upasamÃh­tam . #<gate÷ anantaragrahaïam anarthakam gati÷ gatau anudÃttavacanÃt># . gate÷ anantaragrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . gati÷ gatau anudÃttavacanÃt . gatau parata÷ gate÷ anudÃttatvam ucyate . tat bÃdhakam bhavi«yati . #<tatra yasya aprak­tisvaratvam tasmÃt antodÃttaprasaÇga÷>#. tatra yasya gate÷ aprak­tisvaratvam tasmÃt antodÃttatvam prÃpnoti anta÷ thÃthagha¤ktÃjabitrakÃïÃm iti . #<prak­tisvaravacanÃt hi ananodÃttatvam># . prak­tisvaravacanasÃmarthyÃt hi antodÃttatvam na bhavi«yati . yadi hi syÃt prak­tisvaravacanam idÃnÅm kimartham syÃt . #<prak­tisvaravacanam kimartham iti cet ekagatyartham># . prak­tisvaravacanam kimartham iti cet ekagatyartham . yatra eka÷ gati÷ tadartham etat syÃt . prak­tam , prah­tam . evamartham eva tarhi anantagrahaïam kartavyam atra yathà syÃt . kriyamÃïe api vai anantagrahaïe atra na sidhyati . kim kÃraïam . gati÷ anantara÷ pÆrvapadam prak­tisvaram bhavati iti ucyate . ya÷ ca atra gati÷ anantara÷ na asau pÆrvapadam ya÷ ca pÆrvapadam na asau anantara÷ . apÆrvapadÃrtham tarhi idam vaktavyam . apÆrvapadasya api gate÷ prak­tisvaratvam yathà syÃt . #<apÆrvapadÃrtham iti cet kÃrake atiprasaÇga÷># .apÆrvapadÃrtham iti cet kÃrake atiprasaÇga÷ bhavati . Ãgata÷ , dÆrÃdÃgata÷ . sa÷ yathà eva gatipÆrvapadasya bhavati evam kÃrakapÆrvapadasya api prÃpnoti . #<siddham tu gate÷ antodÃttÃprasaÇgÃt># . siddham etat . katham .yat tat gate÷ antodÃttÃprasaÇgÃt anta÷ thÃthagha¤ktÃjabitrakÃïÃm iti etat gate÷ na prasaÇktavyam . kim k­tam bhavati . k­tsvarÃpavÃda÷ ayam bhavati . tatra gati÷ anantara÷ iti asya avakÃÓa÷ prak­tam , prah­tam . anta÷ thÃthagha¤ktÃjabitrakÃïÃm iti asya avakÃÓa÷ , dÆrÃdgata÷ , dÆrÃdyÃta÷ . iha ubhayam prÃpnoti . Ãgata÷ , dÆrÃdÃgata÷ . anta÷ thÃthagha¤ktÃjabitrakÃïÃm iti etat bhavati viprati«edhena . avaÓyam gate÷ tat prasaÇktavyam bheda÷ prabheda÷ iti evamartham . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . anta÷ thÃthagha¤ktÃjabitrakÃïÃm iti . tata÷ kta÷ . ktÃntam uttarapadam antodÃttam bhavati . atra kÃrakopapadagrahaïam . anuvartate gatigrahaïam niv­ttam . atha và upari«ÂÃd yogavibhÃga÷ kari«yate . idam asti sÆpamÃnÃt kta÷ , sa¤j¤ÃyÃm anÃcitÃdÅnÃm , prav­ddhÃdÅnÃm ca iti . tata÷ vak«yÃmi kÃrakÃt . kÃrakÃt ca ktÃntam uttarapadam antodÃttam bhavati . tata÷ dattaÓrutayo÷ eva ÃÓi«i kÃrakÃt iti . evam ca k­tvà na artha÷ anantagrahaïena . katham abhyuddh­tam . ut haratikriyam viÓina«Âi . udà viÓi«Âam abhi÷ viÓina«Âi . . tatra gati÷ anantara÷ iti ca prÃpnoti gati÷ gatau iti ca . gati÷ anantara÷ iti asya avakÃÓa÷ prak­tam prah­tam . gati÷ gatau iti asya avakÃÓa÷ abhi ut harati , upa sam à dadhÃti . iha ubhayam prÃpnoti , abhyuddh­tam , upasamÃh­tam . gati÷ gatau iti etat bhavati viprati«edhena .evam tarhi siddhe sati yat anantaragrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati e«Ã paribhëà k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasya api iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . avataptenakulasthitam te etat , udakeviÓÅrïam te etat . sagatikena sanakulena samÃsa÷ siddha÷ bhavati .

(P_6,2.50)  KA_III.128.16-129.2  Ro_IV.555-556     k­dgrahaïam kimartham . yathà takÃrÃdigrahïam k­dviÓe«aïam vij¤Ãyeta . takÃrÃdau niti k­ti iti . atha akriyamÃïe k­dgrahaïe kasya takÃrÃdigrahïam viÓe«aïam syÃt . uttarapadaviÓe«aïam . tatra ka÷ do«a÷ . iha eva syÃt pratarità prataritum . iha na syÃt prakartà prakartum . #<tÃdau niti k­dgrahaïÃnarthakyam># . tÃdau niti k­dgrahaïam anarthakam . kriyamÃïe api k­dgrahaïe ani«Âam Óakyam vij¤Ãtum . takÃrÃdau uttarapade niti k­ti iti . akriyamÃïe ca i«Âam . nit ya÷ takÃrÃdi÷ tadante uttarapade iti . yÃvatà kriyamÃïe api ani«Âam vij¤Ãyate akriyamÃïe ca i«Âam akriyamÃïe eva i«Âam vij¤ÃsyÃma÷ . #<k­dupadeÓe và tÃdyartham i¬artham># .k­dupadeÓe tarhi tÃdyartham i¬artham k­dgrahaïam kartavyam . k­dupadeÓe ya÷ takÃrÃdi÷ iti evam yathà vij¤Ãyeta . kim prayojanam . i¬artham . i¬Ãdau api siddham bhavati . pralavità pralavitum .

(P_6,2.52.1)  KA_III.129.4-21  Ro_IV.556-557      #<anigantaprak­tisvaratve yaïÃdeÓe prak­tisvarabhÃvaprasaÇga÷># .  anigantaprak­tisvaratve yaïÃdeÓe prak­tisvarabhÃva÷ prÃpnoti . pratyaÇ pratya¤cau pratya¤ca÷ . anigantavacanam idÃnÅm kimartham syÃt . #<anigantavacanam kimartham iti cet ayaïÃdi«ÂÃrtham># . ayaïÃdi«ÂÃrtham etat syÃt . yadà yaïÃdeÓa÷ na . kadà ca yaïÃdeÓa÷ na . yÃdà ÓÃkalam . #<uktam vÃ># . kim uktam . samÃse ÓÃkalam na bhavati iti . yatra tarhi a¤cate÷ akÃra÷ lupyate : pratÅca÷ pratÅicà . cusvara÷ tatra bÃdhaka÷ bhavi«yati . ayam eva i«yate . vak«yati hi etat : co÷ aniganta÷ a¤catau vapratyaye iti . yat tarhi nyadhyo÷ prak­tisvaram ÓÃsti . e«a÷ hi yaïÃdi«ÂÃrtha÷ Ãrambha÷ . etat api ayaïÃdi«ÂÃrtham eva syÃt . yadà yaïÃdeÓa÷ na . kadà ca yaïÃdeÓa÷ na . yÃdà ÓÃkalam . uktam và . kim uktam . samÃse ÓÃkalam na bhavati iti . yatra tarhi a¤cate÷ akÃra÷ lupyate . adhÅca÷ adhÅcà . cusvara÷ tatra bÃdhaka÷ bhavi«yati . ayam eva i«yate . vak«yati he etat co÷ aniganta÷ a¤catau vapratyaye iti . yat tarhi ne÷ eva prak­tisvaram ÓÃsti . e«a÷ hi yaïÃdi«ÂÃrtha÷ Ãrambha÷ . etat api ayaïÃdi«ÂÃrtham eva syÃt . katham . ak­te yaïÃdeÓa pÆrvapadaprak­tisvaratve k­te udÃttasvarito÷ yaïa÷ svarita÷ và anudÃttasya iti e«a÷ svara÷ siddha÷ bhavati . nyaÇ . tasmÃt su«Âhu ucyate anigantaprak­tisvaratve yaïÃdeÓe prak­tisvarabhÃvaprasaÇga÷ iti .

(P_6,2.52.2)  KA_III.129.22-131.14  Ro_IV.557-561     #<co÷ aniganta÷ a¤catau vapratyaye># . cusvarÃt aniganta÷ a¤catau vapratyaye iti e«a÷ svara÷ bhavati viprati«edhena . cusvarasya avakÃÓa÷ dadhÅca÷ paÓya . dadhÅcà dadhÅce . aniganta÷ a¤catau vapratyaye iti asya avakÃÓa÷ parÃÇ paräcau paräca÷ . iha ubhayam prÃpnoti . avÃcà , avÃce . avakÃÓa÷ iti etat bhavati viprati«edhena . #<na và cusvarasya pÆrvapadaprak­tisvarabhÃvini prati«edhÃt itarathà hi sarvÃpavÃda÷># . na và etat viprati«edhena api sidhyati . katham tarhi sidhyati . cusvarasya pÆrvapadaprak­tisvarabhÃvini prati«edhÃt . cursvara÷ pÆrvapadaprak­tisvarabhÃvina÷ prati«edhya÷ . itarathà hi sarvÃpavÃda÷ cusvara÷ . akriyamÃïe hi prati«edhe sarvÃpavÃda÷ ayam cusvara÷ . katham . pratyayasvarasya apavÃda÷ anudÃttau suppitau iti . anudÃttau suppitau iti asya udÃttaniv­ttisvara÷ . udÃttaniv­ttisvarasya cusvara÷ . sa÷ yathà eva udÃttaniv­ttisvaram bÃdhate evam anigantasvaram api bÃdheta . yadi tÃvat saÇkhyÃta÷ sÃmyam ayam api caturtha÷ . samÃsÃntodÃttatvasya apavÃda÷ avyayasvara÷ . avyayasvarasya k­tsvara÷ . k­tsvarasya ayam . ubhayo÷ caturthayo÷ yukta÷ viprati«edha÷ .  satiÓi«Âa÷ tarhi cusvara÷ . katham . cau iti ucyate . yatra asya etat rÆpam . ajÃdau asarvanÃmasthÃne abhinirv­tte akÃralope nakÃralope ca . tasmÃt su«thu ucyate na và cusvarasya pÆrvapadaprak­tisvarabhÃvini prati«edhÃt itarathà hi sarvÃpavÃda÷ iti . #<vibhaktÅ«atsvarÃt k­tsvara÷># . vibhaktisvarÃt Å«atsvarÃt ca k­tsvara÷ bhavati viprati«edhena . vibhaktisvarasya avakÃÓa÷ ak«aÓauï¬a÷ , strÅÓauï¬a÷ . k­tsvarasya avakÃÓa÷ , idhmapravraÓcana÷ . iha ubhayam prÃpnoti pÆrvÃhïesphoÂakÃ÷ . k­tsvara÷ bhavati viprati«edhena . Å«atsvarasya avakÃÓa÷ , Å«atka¬Ãra÷ , Å«atpiÇgala÷ . k­tsvarasya sa÷ eva .  iha ubhayam prÃpnoti , Å«adbheda÷ . k­tsvara÷ bhavati viprati«edhena . #<citsvarÃt hÃrisvara÷># . citsvarÃt hÃrisvara÷ bhavati viprati«edhena . citsvarasya avakÃÓa÷ , calana÷ , copana÷ . hÃrisvarasya avakÃÓa÷ , yÃj¤ikÃÓva÷ , vaiyÃkaraïahasÅ . iha ubhayam prÃpnoti , pit­gava÷, mÃt­gava÷ . hÃrisvara÷ bhavati viprati«edhena . #<k­tsvarÃt ca># . k­tsvarÃt ca hÃrisvara÷ bhavati viprati«edhena . k­tsvarasya avakÃÓa÷ , idhmapravraÓcana÷ . hÃrisvarasya sa÷ eva .  iha ubhayam prÃpnoti , ak«ah­ta÷ , vìavah­ta÷ . hÃrisvara÷ bhavati viprati«edhena . #<na và haraïaprati«edha÷ j¤Ãpaka÷ k­tsvarÃbhÃdhakatavsya># . na và artha÷ viprati«edhena . kim kÃraïam . haraïaprati«edha÷ j¤Ãpaka÷ k­tsvarÃbhÃdhakatvasya . yat ayam aharaïe iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na k­tsvara÷ hÃrisvaram bÃdhate iti . na etat asti j¤Ãpakam . ana÷ bhÃvakarmavacana÷ iti etasmin prÃpte tata etat ucyate . yadi evam sÃdhÅya÷ j¤Ãpakam . k­tsvarasya apavÃda÷ ana÷ bhÃvakarmavacana÷ iti . bÃdhakam kila bÃdhate kim puna÷ tam . yuktasvara÷ ca k­tsvarÃt bhavati viprati«edhena . yuktasvarasya avakÃÓa÷ , govallava÷ , aÓvavallava÷ . k­tsvarasya sa÷ eva. iha ubhayam prÃpnoti , gosaÇkhya÷ , paÓÆsaÇkhya÷ , aÓvasaÇkhya÷ . yuktasvara÷ bhavati viprati«edhena .

(P_6,2.80)  KA_III.131.16-25  Ro_IV.561-562     upamÃnam iti kimartham . ÓabdÃrthaprak­tau eva iti iyati ucyamÃne pÆrveïa atiprasaktam iti k­tvà niyama÷ ayam vij¤Ãyeta . tatra ka÷ do«a÷ . iha na syÃt . pu«phÃrÅ phalahÃrÅ . upamÃnagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha ÓabdÃrthagrahaïam kimartham . upamÃnam prak­tau eva iti iyati ucyamÃne iha api prasajyeta . v­kava¤cÅ v­kaprek«Å . Óabdíthagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha prak­tigrahaïam kimartham . ÓabdÃrthaprak­ti÷ eva ya÷ nityam tatra yathà syÃt . iha mà bhÆt . kokilabhivyÃhÃrÅ . atha evakÃra÷ kimartha÷ . niyamÃrtha÷ . na etat asti prayojanam . siddhe vidhi÷ ÃrabhyamÃïa÷ antareïa evakÃram niyamítha÷ bhavi«yati . i«Âata÷ avadhÃraïÃrtha÷ tarhi . yathà evam vij¤Ãyete : upamÃnam ÓabdÃrthaprak­tau eva iti . mà evam vij¤ÃyÅta : upamÃnam eva ÓabdÃrthaprak­tau iti . ÓabdÃrthaprak­tau hi upamÃnam ca anupamÃnam ca ÃdyudÃttam i«yate : sÃdhvadhyÃÅ vilambÃdhyÃyÅ .

(P_6,2.82)  KA_III.132.2-6  Ro_IV.562     #<je dÅrghÃt bahvaca÷># . je dÅrghÃntasya Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati iti etasmÃt anytÃt pÆrvam bahvaca÷ iti etat bhavati viprati«edhena . je dÅrghÃntasya Ãdi÷ udÃtta÷ bhavati iti asya avakÃÓa÷ kuÂÅja÷ , ÓamÅja÷ . anytÃt pÆrvam bahvaca÷ iti asya avakÃÓa÷ upasaraja÷ , manduraja÷ . iha ubhayam prÃpnoti . ÃmalakÅja÷ , balabhÅja÷ . anytÃt pÆrvam bahvaca÷ iti etat bhavati viprati«edhena .

(P_6,2.91)  KA_III.132.8-10  Ro_IV.562     #<ÃdyudÃttaprakaraïe divodÃsÃdÅnÃm chandasi upasaÇkhyÃnam># . ÃdyudÃttaprakaraïe divodÃsÃdÅnÃm chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam . divodÃsÃya gÃyata vadhryaÓvÃya dÃÓu«e .

(P_6,2.92-93)  KA_III.132.13-21  Ro_IV.562-563     sarvagrahaïam kimartham . guïÃt kÃrtsnye iti iyati ucyamÃne iha api prasajyeta paramaÓukla÷ , paramak«­ïa iti . sarvagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha guïagrahaïam kimartham . sarvam kÃrtsnye iti iyati ucyamÃne iha api prasajyeta sarvasauvarïa÷ sarvarÃjata÷ iti . guïagrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . atha kÃrtsnyagrahaïam kimartham . sarvam guïe iti iyati ucyamÃne iha api prasajyeta sarve«Ãm Óveta÷ sarvaÓveta÷ iti . katham ca atra samÃsa÷ . «a«ÂhÅsubantena samasyate iti . guïena na iti prati«edha÷ prÃpnoti . #<guïÃt tareïa samÃsa÷ taralopa÷ ca># . guïÃt tareïa samÃsa÷ taralopa÷ ca vaktavya÷ . sarve«Ãm Óvetatara÷ sarvaÓveta÷ .

(P_6,2.105)  KA_III.133.2-5  Ro_IV.563-564     ayukta÷ ayam nirdeÓa÷ . na hi uttarapadam nÃma v­ddhi÷ asti . katham tarhi nirdeÓa÷ kartavya÷ . v­ddhimati uttarapade iti . sa÷ tarhi tathà nirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . na evam vij¤Ãyate . uttarapadam v­ddhi÷ uttarapadav­ddhi÷ , uttarapadav­ddhau iti . katham tarhi . uttarapadasya v­ddhi÷ asmin sa÷ ayam uttarapadav­ddhi÷ , uttarapadav­ddhau iti .

(P_6,2.106)  KA_III.133.7-14  Ro_IV.564     #<bahuvrÅhau viÓvasya antodÃttÃt sa¤j¤ÃyÃm mitrÃjinayo÷ anta÷># .bahuvrÅhau viÓvasya antodÃttÃt sa¤j¤ÃyÃm mitrÃjinayo÷ anta÷ iti etat bhavati viprati«edhena . bahuvrÅhau viÓvam sa¤j¤ÃyÃm iti asya avakÃÓa÷ , viÓvadeva÷ , viÓvayaÓÃ÷ . sa¤j¤ÃyÃm mitrÃjinayo÷ anta÷ iti asya avakÃÓa÷ kulamitram , kulÃjinam . iha ubhayam prÃpnoti viÓvamitra÷ , viÓvÃjina÷ . sa¤j¤ÃyÃm mitrÃjinayo÷ anta÷ iti etat bhavati viprati«edhena . #<antodÃttaprakaraïe marudv­dhÃdÅnÃm chandasi upasaÇkhyÃnam># . antodÃttaprakaraïe marudv­dhÃdÅnÃm chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam . marudv­dha÷ suvayÃ÷ upatasthe .

(P_6,2.107-108)  KA_III.133.16-20  Ro_IV.564     #<udarÃdibhya÷ na¤subhyÃm># . udarÃÓve«u«u k«epe iti etasmÃt na¤subhyÃm iti etat bhavati viprati«edhena . udarÃÓve«u«u k«epe iti asya avakÃÓa÷ kuï¬odara÷ , ghaÂodara÷ . na¤subhyÃm iti asya avakÃÓa÷ ayava÷ , atila÷ , amëa÷ , suyava÷ , sutila÷ , sumëa÷ . iha ubhayam prÃpnoti , anudara÷ , sÆdara÷ . na¤subhyÃm iti etat bhavati viprati«edhena .

(P_6,2.117)  KA_III.133.22-134.3  Ro_IV.565     #<so÷ manaso÷ kapi># . so÷ manasÅ alomo«asÅ iti etasmÃt kapi pÆrvam iti etat bhavati viprati«edhena . so÷ manasÅ alomo«asÅ iti etasya avakÃÓa÷ suÓarmÃïam adhi nÃvam ruheyam . suÓarmà asi suprati«ÂhÃna÷ . susrotÃ÷ , supayÃ÷ , suvarcÃ÷ . kapi pÆrvam iti asya avakÃÓa÷ ayavaka÷ . iha ubhayam prÃpnoti suÓarmaka÷ , susrotaka÷ . kapi pÆrvam iti etat bhavati viprati«edhena .

(P_6,2.121)  KA_III.134.5-9  Ro_IV.565     #<pÆrvÃdibhya÷ kÆlÃdÅnÃm ÃdyudÃttatvam># . pÆrvÃdibhya÷ kÆlÃdÅnÃm ÃdyudÃttatvam bhavati viprati«edhena . paripratiupÃpÃ÷ varyajÃnÃhorÃtrÃvayave«u iti asya avakÃÓa÷ paritrigatam , parisauvÅram . kÆlÃdÅnÃm ÃdyudÃttatvasya avakÃÓa÷ , atikÆlam , anukÆlam . iha ubhayam prÃpnoti parikÆlam , kÆlÃdÅnÃm ÃdyudÃttatvam bhavati viprati«edhena .

(P_6,2.126, 130)  KA_III.134.12-17  Ro_IV.565     #<celarÃjyÃdibhya÷ avyayam># . celarÃjyÃdisvarÃt  avyayayasvara÷ bhavati viprati«edhena . celarÃjyÃdisvarasya avakÃÓa÷ , bhÃryÃcelam , putracelam , brÃhmaïarÃjyam . avyayayasvarÃvakÃÓa÷ , ni«kauÓÃmbi÷ , nirvÃrÃïasi÷ . iha ubhayam prÃpnoti kucelam , kurÃjyam . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati .

(P_6,2.136)  KA_III.19-21  Ro_IV.566     #<kuï¬ÃdyudÃttatve tatsamudÃyagrahaïam># . kuï¬ÃdyudÃttatve tatsamudÃyagrahaïam kartavyam . vanasamudÃyavÃcÅcet kuï¬aÓabda÷ bhavati iti vaktavyam . iha mà bhÆt . m­tkuï¬am .

(P_6,2.139)  KA_III.135.2-136.6  Ro_IV.566-570     gatikÃrakopapadÃt iti kimartham . iha mà bhÆt . paramam kÃrakam , paramakÃrakam . gatikÃrakopapadÃt iti ucyamÃne api tatra prÃpnoti . etat hi kÃrakam . idam tarhi . devadattasya kÃrakam , devadattakÃrakam . idam ca api udÃharaïam paramam kÃrakam , paramakÃrakam iti . na etat kÃrakam . kÃrakaviÓe«aïam etat . yÃvat brÆyÃt prak­«Âam kÃrakam Óobhanam kÃrakam iti tÃvat etat paramakÃrakam iti . atha k­dgrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . ni«kauÓÃmbi÷ , nivÃrÃïasi÷ iti . ata÷ uttaram paÂhati #<gatyÃdibhya÷ prak­tisvaratve k­dgrahaïÃnarthakyam anyasya uttarapadasya abhÃvÃt># . gatyÃdibhya÷ prak­tisvaratve k­dgrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . anyasya uttarapadasya abhÃvÃt . na hi anyat gatiyÃdibhya÷ uttarapadam asti anyat ata÷ k­ta÷ . kim kÃraïam . dhÃto÷ hi dvaye pratyayÃ÷ vidhÅyante tiÇa÷ k­ta÷ ca . tatra k­tà saha samÃsa÷ bhavati tiÇà ca na bhavati . tatra antareïa k­dgrahaïam k­ta÷ eva bhavi«yati . nanu ca idÃnÅm eva udÃh­tam ni«kauÓÃmbi÷ , nirvÃrÃïasi÷ iti . yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargsa¤j¤e bhavata÷ na ca nisa÷ kauÓÃmbÅÓabdam prati kriyÃyoga÷ . #<k­tprak­tau và gatitvÃt adhikítham k­dgrahaïam># . k­tprak­tau tarhi gatitvÃt adhikítham k­dgrahaïam kartavyam . k­tprak­ti÷ dhÃtu÷ . dhÃtum ca prati kriyÃyoga÷ . tatra yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati iti iha eva syÃt . praïÅ÷ , unnÅ÷ . iha na syÃt . praïÃyaka÷ , unnÃyaka÷ . etat api na asti prayojanam . yatkriyÃyuktÃ÷ iti na evam vij¤Ãyate . yasya kriyà yatkriyà yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargsa¤j¤e bhavata÷ iti . katham tarhi yà kriyà yatkriyà yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargsa¤j¤e bhavata÷ iti . na ca ka÷ cit kevala÷ Óabda÷ asti ya÷ tasya arthasya vÃcaka÷ syÃt . kevala÷ tasya arthasya vÃcaka÷ na asti iti k­tvà k­dadhikasya bhavi«yati . nanu ca yayam tasya eva arthasya vÃcaka÷ praïÅ÷ iti . e«a÷ api hi kart­viÓi«Âasya . ayam tarhi tasya eva arthasya vÃcaka÷ prabhavanam iti . tasmÃt k­dgrahaïam kartavyam . yadi k­dgrahaïam kriyate Ãmante svara÷ na prÃpnoti . prapacatitarÃm , prajalpatitarÃm . asati puna÷ k­dgrahaïe kriyÃpradhÃnam ÃkhyÃtam tasya atiÓaye tarap utpadyate tarabantasya svÃrthe Ãm . tatra yatkriyÃyuktÃ÷ iti bhavati eva saÇghÃtam prati kriyÃyoga÷ . na ca ka÷ cit kevala÷ Óabda÷ asti ya÷ tasya arthasya vÃcaka÷ syÃt . kevala÷ tasya arthasya vÃcaka÷ na asti iti k­tvà adhikasya bhavi«yati . nanu ca yayam tasya eva arthasya vÃcaka÷ prabhavanam iti . e«a÷ api dravyaviÓi«Âasya . katham k­dabhihita÷ bhÃva÷ dravyavat bhavati kriyÃvat api iti .

(P_6,2.143)  KA_III.136.8-137.4  Ro_IV.571-573     kim samÃsaya anta÷ udÃtta÷ bhavati Ãhosvit uttarapadasya . kuta÷ sandeha÷ . ubhayam prak­tam . tatra anyatarat Óakyam viÓe«ayitum . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<antodÃttatvam samÃsasya iti cet kapi upasaÇkhyÃnam># . antodÃttatvam samÃsasya iti cet kapi upasaÇkhyÃnam kartavyam . idametattadbhya÷ prathamapÆraïayo÷ kriyÃgaïane kapi ca iti vaktavyam iha api yathà syÃt . idamprathamakÃ÷ . astu tarhi uttarapadasya . #<uttarapadÃntodÃttatve na¤subhyÃm samÃsÃntodÃttatvam># . uttarapadÃntodÃttatve na¤subhyÃm samÃsÃntodÃttatvam vaktavyam . an­ca÷ , bahv­ca÷ . apara÷ Ãha : uttarapadÃntodÃttatve na¤subhyÃm samÃsÃntodÃttatvam vaktavyam . aj¤aka÷ , asvaka÷ . kapi pÆrvam iti asya apavÃda÷ hrasvÃnte antyÃt pÆrvam iti . tatra  hrasvÃnte antyÃt pÆrva÷ udÃttabhÃvÅ na asti iti k­tvà utsargeïa antodÃttatvam prÃpnoti . #<na và kapi pÆrvavacanam j¤Ãpakam uttarapadÃnantodÃttatvasya># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . yat ayam kapi pÆrvam iti Ãha tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na uttarapadasya anta÷ udÃttat÷ bhavati iti . #<prakaraïÃt ca samÃsÃntodÃttatvam># . prak­tam samÃsagrahaïam anuvartate . kva prak­tam . cau samÃsasya iti . nanu ca uktam antodÃttatvam samÃsasya iti cet kapi upasaÇkhyÃnam iti . na e«a÷ do«a÷ . uttarapadagrahaïam api prak­tam anuvartate . kva prak­tam . uttarapadÃdi÷ iti . tatra evam abhisambandha÷ kari«yate . na¤subhyÃm samÃsasya anta÷ udÃtta÷ bhavati . idametattadbhya÷ prathamapÆraïayo÷ kriyÃgaïane uttarapadasya iti .

(P_6,2.148)  KA_III.137.6-10  Ro_IV.573     #<kÃrakÃt dattaÓrutayo÷ anÃÓi«i prati«edha÷># . kÃrakÃt dattaÓrutayo÷ anÃÓi«i prati«edha÷  vaktavya÷ . anÃhata÷ nadati devadatta÷ . #<siddham tu ubhayaniyamÃt># . siddham etat . katham . ubhayaniyamÃt . ubhayata÷ niyama÷ ÃÓrayi«yate . kÃrakÃt dattaÓrutayo÷ eva ÃÓi«i. ÃÓi«i eva kÃrakÃt dattaÓrutayo÷ iti .

(P_6,2.165)  KA_III.137.12-13  Ro_IV.574     #<­«iprati«edha÷ mitre># . ­«iprati«edha÷ mitre vaktavya÷ . viÓvÃmitra÷ ­«i÷ .

(P_6,2.175)  KA_III.137.15-138.4  Ro_IV.574     kimartham baho÷ na¤vat atideÓa÷ kriyate na na¤subahubhya÷ iti eva ucyeta . na evam Óakyam . uttarapadabhÆmni iti vak«yati . tat baho÷ eva yathà syÃt . na¤subhyÃm mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . ekayoge api hi sati yasya uttarapadabhÆmà asti tasya bhavi«yati . kasya ca asti . baho÷ eva . idam tarhi prayojanam . na guïÃdaya÷ avyavÃ÷ iti vak«yati . tat baho÷ eva yathà syÃt . na¤subhyÃm mà bhÆt iti . etat api na asti prayojanam . ekayoge api sati yasya guïÃdaya÷ avayavà santi tasya kasya ca santi . baho÷ eva . ata÷ uttaram paÂhati #<baho÷ na¤vat uttarapadÃdyudÃttÃrtham># . baho÷ na¤vat atideÓa÷ kriayte uttarapadÃdyudÃttÃrtham . uttarapadasya ÃdyudÃttatvam yathà syÃt . na¤a÷ jaramaramitram­tÃ÷ . ajara÷ , amara÷ , bahujara÷ , bahumitra÷ .

(P_6,2.177)  KA_III.1386-11  Ro_IV.575     #<upasargÃt svÃÇgam dhruvam mukhasya antodÃttatvÃt># . mukhasya antodÃttatvÃt upasargÃt svÃÇgam dhruvam iti etat bhavati viprati«edhena . mukhÃntodÃttatvasya avakÃÓa÷ gauramukha÷ , Ólak«ïamukha÷ . upasargÃt svÃÇgam iti asya avakÃÓa÷ prasphik , prodara÷ . iha ubhayam prÃpnoti . pramukha÷ . upasargÃt svÃÇgam iti etat bhavati viprati«edhena . ka÷ puna÷ viÓe«a÷ tena và sati anena và . sÃpavÃdaka÷ sa÷ vidhi÷ ayam puna÷ nirapavÃdaka÷ . avyayÃt tasya prati«edha÷ apavÃda÷ .

(P_6,2.185-186)  KA_III.138.14-18  Ro_IV.576     kimartham idam ucyate na upasargÃt svÃÇgam dhruvam iti eva siddham . #<abhe÷ mukham apÃt ca adhruvÃrtham># . adhruvÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . #<abhuvrÅhyartham vÃ># . atha và bahuvrÅhe÷ iti vartate . abhuvrÅhyartha÷ ayam Ãrambha÷ .

(P_6,2.187)  KA_III.138.20-139.2  Ro_IV.576     sphigapÆtagrahaïam kimartham na upasargÃt svÃÇgam dhruvam iti eva siddham . #<sphigapÆtagrahaïam ca># . kim .  adhruvÃrtham abhuvrÅhyartham eva và .

(P_6,2.191)  KA_III.139.4-6  Ro_IV.576     #<ate÷ dhÃtulope># . ate÷ dhÃtulope iti vaktavyam . ak­tpade iti hi ucyamÃne iha ca prasajyeta Óobhana÷ gÃrgya÷ atigÃrgya÷ , iha ca na syÃt , atikíaka÷, atipadà ÓakvarÅ .

(P_6,2.197)  KA_III.139.8-140.6  Ro_IV.577-579     kim idam dvitribhyÃm mÆrdhani akÃrÃntagrahaïam Ãhosvit nakÃrÃntagrahaïam . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<dvitribhyÃm mÆrdhani akÃrÃntagrahaïam cet nakÃrÃntasya upasaÇkhyÃnam># . dvitribhyÃm mÆrdhani akÃrÃntagrahaïam cet nakÃrÃntasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . dvimÆrdhà trimÆrdhà . astu tarhi nakÃrÃntagrahaïam . #<nakÃrÃnte akÃrÃntasya># . nakÃrÃnte akÃrÃntasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . dvimÆrdha÷ , trimÆrdha÷ . #<udÃttalopÃt siddham># . astu tarhi nakÃrÃntagrahaïam . antodÃttatve k­te lopa÷ udÃttaniv­ttisvareïa siddham . idam iha sampradhÃryam . antodÃttatvam kriyatÃm lopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt lopa÷ . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . antodÃttatvam kriyatÃm samÃsÃnta÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt antodÃttatvam . nitya÷ samÃsÃnta÷ . k­te api antodÃttatve prÃpnoti ak­te api . antodÃttatvam api nityam . k­te api samÃsÃnte prÃpnoti ak­te api . anityam antodÃttatvam . na hi k­te samÃsÃnte prÃpnoti . paratvÃt lopena bhavitavyam . yasya ca lak«aïÃntareïa nimittam vihanyate na tat anityam . na ca samÃsÃnta÷ eva antodÃttatvasya nimittam hanti . avaÓyam lak«aïÃntaram lopa÷ pratÅk«ya÷ . ubhayo÷ nityayo÷ paratvÃt antodÃttatvam . antodÃttatve k­te samÃsÃnta÷ , Âilopa÷ . Âilope k­te udÃttaniv­ttisvareïa siddham . yuktam puna÷ idam vicÃrayitum . nan u anena asandigdhena nakÃrÃntasya grahaïena bhavitavyam yÃvatà mÆrdhasu iti ucyate . yadi hi akÃrÃntasya grahaïam syÃt mÆrdhe«u iti brÆyÃt . sà e«Ã samÃsÃntÃrthà vicÃraïà . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ . vibhëà samÃsÃnta÷ bhavati iti .

(P_6,2.199)  KA_III.140.8-13  Ro_IV.579-580     atyalpam idam ucyate . #<parÃdi÷ ca parÃnta÷ ca pÆrvÃnta÷ ca d­Óyate .pÆrvÃdaya÷ ca vidyante . vyataya÷ bahulam sm­ta÷># . #<antodÃttaprakaraïe tricakrÃdÅnÃm chandasi upasaÇkhyÃnam># . antodÃttaprakaraïe tricakrÃdÅnÃm chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam : tricakreïa tribandhureïa triv­tà rathena .

(P_6,3.1.2)  KA_III.141.12-142.9  Ro_IV.582-584     ekavat ca aluk bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . stokÃbhyÃm mukta÷ , stokebhya÷ mukta÷ iti vig­hya stokÃnmukta÷ iti eva yathà syÃt . #<ekavadvcanam anarthakam># . ekavadbhÃva÷ ca  anarthaka÷ . dvibahvo÷ aluk kasmÃt na bhavati . #<dvibahu«u asamÃsa÷># . dvivacanabahuvacanÃnÃm asamÃsa÷ . kim vaktavyam etat . na hi anucyamÃnaæ gaæsyate . #<uktam vÃ># . kim uktam . anabhidhÃnÃt iti . tat ca avaÓyam anabhidhÃnam ÃÓrayitavyam . #<ekavadvacane hi go«ucare atiprasaÇga÷># . ekavadvacane hi go«ucare atiprasaÇga÷ syÃt : go«ucara÷ . #<var«Ãbhya÷ ca je># . var«Ãbhya÷ ca je atiprasaÇga÷ bhavati . var«Ãsuja÷ . #<apa÷ yoniyanmati«u ca># . apa÷ yoniyanmati«u ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . #<je care ca># . je care ca atiprasaÇga÷ bhavati . yoni . apsuyoni÷ . yat . apsavyam . mati . apsumati÷ . je . apsuja÷ . care . apsucara÷ gahvare«ÂhÃ÷ .

(P_6,3.2)  KA_III.142.11-16  Ro_IV.584-585     #<pa¤camÅprakaraïe brÃhmaïÃcchaæsina÷ upasaÇkhyÃnam># . pa¤camÅprakaraïe brÃhmaïÃcchaæsina÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . brÃhmaïÃcchaæsÅ .#< anyÃrthe ca># . anyÃrthe ca e«Ã pa¤camÅ dra«Âavyà . brÃhmaïÃni Óaæsati iti brÃhmaïÃcchaæsÅ . atha và yukta÷ eva atra pa¤camyartha÷ . brÃhmaïebhya÷ g­hÅtvà , Ãh­tya Ãh­tya Óaæsati iti brÃhmaïÃcchaæsÅ .

(P_6,3.3)  KA_III.142.18-22  Ro_IV.585     #<a¤jasa÷ upasaÇkhyÃnam># . a¤jasa÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . a¤jasÃk­tam . #<puæsÃnuja÷ janu«Ãndha÷ vik­tÃk«a÷ iti ca># . puæsÃnuja÷ janu«Ãndha÷ vik­tÃk«a÷ iti ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . puæsÃnuja÷ , janu«Ãndha÷ , vik­tÃk«a÷ .

(P_6,3.5)  KA_III.143.2-8  Ro_IV. 585-586     #<Ãtmana÷ ca pÆraïe># . Ãtmana÷ ca pÆraïe upasaÇkhyÃnam kartavyam . ÃtmanÃpa¤cama÷ , ÃtmanÃdaÓama÷ . #<anyÃrthe ca># . anyÃrthe ca e«Ã t­tÅyà dra«Âavyà . Ãtmà pa¤cama÷ asya ÃtmÃpa¤cama÷ . atha và yukta÷ eva atra t­tÅyÃrtha÷ . Ãtmanà k­tam tat tasya yena asau pa¤cama÷ . katham janÃrdana÷ tu Ãtmacaturtha÷ eva iti . bahuvrÅ÷ ayam . Ãtmà caturtha÷ asya iti .

(P_6,3.7-8)  KA_III.143.11-18  Ro_IV.586-587     #<Ãtmanebhëaparasmaibhëayo÷ upasaÇkhyÃnam># . Ãtmanebhëaparasmaibhëayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . Ãtmanebhëa÷ , parasmaibhëa÷ . tat katham kartavyam . yadi vyÃkaraïe bhavà vaiyÃkaraïÅ , vaiyÃkaraïÅ Ãkhyà vaiyÃkaraïÃkhyà vaiyÃkaraïakhyÃyÃm iti . atha hi vaiyÃkaraïÃnÃm Ãkhyà vaiyÃkaraïÃkhyà na artha÷ upasaÇkhyÃnena . yadi api vyÃkaraïe bhavà vaiyÃkaraïÅ , vaiyÃkaraïÅ Ãkhyà vaiyÃkaraïÃkhyà evam api na artha÷ upasaÇkhyÃnena . vacanÃt bhavi«yati . asti vacane prayojanam . kim . Ãtmanepadam . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . anudÃttaÇita÷ Ãtmanepadam , Óe«Ãt kartari parasmaipadam iti .

(P_6,3.9)  KA_III.143.20-144.17  Ro_IV.587-588     #<h­ddyubhyÃm Çe÷ upasaÇkhyÃnam># . h­ddyubhyÃm Çe÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . h­disp­k , divisp­k . #<anyÃrthe ca># . anyÃrthe ca e«Ã saptamÅ dra«Âavyà . h­dayam sp­Óati iti h­disp­k . divam ÓprÓati iti divisp­k . #<haladantÃdhikÃre go÷ upasaÇkhyÃnam># . haladantÃdhikÃre go÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . gavi«thira÷ . na kartavyam . luka÷ avÃdeÓa÷ viprati«edhena . luk kriyatÃm avÃdeÓa÷ iti avÃdeÓa÷ bhavi«yati viprati«edhena . avÃdeÓe k­te halantÃt iti eva siddham . #<luka÷ avÃdeÓa÷ viprati«edhena iti cet bhÆmipÃÓe atiprasaÇga÷># . luka÷ avÃdeÓa÷ viprati«edhena iti cet bhÆmipÃÓe atiprasaÇga÷ bhavati . bhÆmyÃm pÃÓa÷ , bhÆmipÃÓa÷ . #<aka÷ ata÷ iti và sandhyak«arÃrtham># . evam tarhi aviÓe«eïa saptamyÃ÷ alukam uktvà aka÷ ata÷ iti vak«yÃmi . tat niyamÃrtham bhavi«yati . aka÷ ata÷ iti eva bhavati na anyata÷ iti .  tena sandhyak«arÃïÃm siddham bhavati . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam haladantÃdhikÃre go÷ upasaÇkhyÃnam iti . na e«a÷ do«a÷ . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . gavi«ÂhiraÓabda÷ vidÃdi«u paÂhyate . asak­t khalu api nipÃtanam kriyate . gaviyudhibhyà sthira÷ iti .

(P_6,3.10)  KA_III.144.19-145.13  Ro_IV.589-591     kim iyam prÃpte vibhëà Ãhosvit aprÃpte . katham ca prÃpte katham ca aprÃpte . yadi sa¤j¤ÃyÃm iti vartate tata÷ prÃpte . atha niv­ttam tata÷ aprÃpte . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<kÃranÃmni vÃvacanÃrtham cet ajÃdau atiprasaÇga÷># . kÃranÃmni vÃvacanÃrtham cet ajÃdau atiprasaÇga÷ bhavati . iha api prÃpnoti . avikaÂe uraïa÷ dÃtavya÷ avikaÂoraïa÷ . astu tarhi aprÃpte . #<aprÃpte samÃsavidhÃnam># . yadi aprÃpte samÃsa÷ vidheya÷ . prÃpte puna÷ sati sa¤j¤ÃyÃm iti eva samÃsa÷ siddha÷ . na e«a÷ do«a÷ . etat eva j¤Ãpayati bhavati atra samÃsa÷ iti yat ayam kÃranÃmni saptamyÃ÷ alukam ÓÃsti . yadi api tÃvat j¤ÃpakÃt samÃsa÷ syÃt svara÷ tu na sidhyati . yat hi tat saptamÅpÆrvapadam prak­tisvaram bhavati iti lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti evam tat . na eva atra anena svareïa bhavitavyam . kim tarhi saptamÅhÃriïau dharmye aharaïe iti anena atra svareïa bhavitavyam .kim ca bho÷ sa¤j¤Ã÷ api loke kriyante na loka÷ sa¤j¤Ãsu pramÃïam . loke ca kÃranÃma sa¤j¤Ã . nanu ca uktam kÃranÃmni vÃvacanÃrtham cet ajÃdau atiprasaÇga÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate . kÃranÃmni ca prÃcÃm , tata÷ halÃdau . halÃdau ca kÃranÃmni saptamyÃ÷ aluk bhavati . idam idÃnÅm kimartham . niyamÃrtham . halÃdau eva kÃranÃmni na anyatra . kva mà bhÆt . avikaÂe uraïa÷ dÃtavya÷ avikaÂoraïa÷ .

(P_6,3.11)  KA_III.145.15-16  Ro_IV.591     #<gurau antÃt ca># . gurau antÃt ca iti vaktavyam . anteguru÷ .

(P_6,3.13)  KA_III.145.18-146.2  Ro_IV.591-592     svÃÇgagrahaïam anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate siddham hastebandha÷ , hastabandha÷ . cakrebhanda÷ , cakrabandha÷ iti na sidhyati . atha niv­ttam siddham cakrebhanda÷ , cakrabandha÷ . hastebandha÷ , hastabandha÷ iti na sidhyati . kim kÃraïam . na insiddhabadhnÃti«u iti prati«edha÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . sarvatra eva atra uttarapadÃdhikare tatpuru«ed k­ti bahulam iti prÃpte na insiddhabadhnÃti«u iti prati«edha÷ ucyate . tasmin nitye prÃpte iyam vibhëà Ãrabhyate . evam api na j¤Ãyate kasmin vi«aye vibhëà kasmin vi«aye prati«edha÷ iti . gha¤antasya idam bandhaÓabdasya grahaïam prati«edhe puna÷ dhÃtugrahaïam . gha¤ante vibhëà anyatra prati«edha÷ .

(P_6,3.14)  KA_III.146.4-16  Ro_IV.592-594     #<tatpuru«e k­ti bahulam akarmadhÃraye># . tatpuru«e k­ti bahulam iti atra akarmadhÃraye iti vaktavyam . iha mà bhÆt . parame kÃrake paramakÃrake iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . bahulavacanÃt na bhavi«yati . atha kimartham lugaluganukramaïam kriyate na tatpuru«e k­ti bahulam iti eva siddham . l#<ugaluganukramaïam bahulavacanasya ak­tsnatvÃt># . lugaluganukramaïam kriyate ak­tsnam bahulavacanam iti . yadi ak­tsnam yat anena k­tam ak­tam tat . evam tarhi na brÆma÷ ak­tsnam iti . k­tsnam ca kÃrakam ca sÃdhakam ca nirvartakam ca . yat ca anena k­tam sukt­tam tat . kimartham tarhi lugaluganukramaïam kriyate . udÃharaïabhÆyastvÃt . te khalu api vidhaya÷ suparig­hÅtÃ÷ bhavanti ye«u lak«aïam prapa¤ca÷ ca . kevalam lak«aïam kevala÷ prapa¤ca÷ và na tathà kÃrakam bhavati . avaÓyam khalu asmÃbhi÷ idam vaktavyam bahulam anyatarasyÃm ubhayathà và eke«Ãm iti . sarvavedapíi«adam hi idam ÓÃstram . tatra na eka÷ panthÃ÷ Óakya ÃsthÃtum .

(P_6,3.21)  KA_III.146.18-147.7  Ro_IV.594     #<«a«ÂhÅprakaraïe vÃgdikpaÓyadbhya÷ yuktidaï¬ahare«u upasaÇkhyÃnam># . «a«ÂhÅprakaraïe vÃgdikpaÓyadbhya÷ yuktidaï¬ahare«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . vÃcoyukti÷ , diÓodaï¬a÷ , paÓyatohara÷ . #<Ãmu«yÃyaïÃmu«yputrikà iti upasaÇkhyÃnam># . Ãmu«yÃyaïÃmu«yputrikà iti upasaÇkhyÃnam kartavyam . Ãmu«yÃyaïa÷ , Ãmu«yaputrikà . Ãmu«yakulikà iti ca vaktavyam . Ãmu«yakulikà . #<devÃnÃmpriya÷ iti ca># . devÃnÃmpriya÷ iti ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . devÃnÃmpriya÷ . #<ÓepapucchalÃÇgÆle«u Óuna÷ sa¤j¤ÃyÃm># . ÓepapucchalÃÇgÆle«u Óuna÷ sa¤j¤ÃyÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . Óuna÷Óepha÷ , Óuna÷puccha÷ , ÓunolÃÇgÆla÷ . #<diva÷ ca dÃse># . diva÷ ca dÃse upasaÇkhyÃnam kartavyam . divodÃsÃya gÃyata .

(P_6,3.23)  KA_III.147.9-12  Ro_IV.595     #<vidyÃyonisambandhebhya÷ tatpÆrvapadottarapadagrahaïam># . vidyÃyonisambandhebhya÷ tatpÆrvapadottarapadagrahaïam kartavyam , vidyÃsambandhebhya÷ vidyÃsambandhe«u yathà syÃt , yonisambandhebhya÷ yonisambandhe«u yathà syÃt , vyatikara÷ mà bhÆt . atha e«Ãm vyatikareïa bhavitavyam . bìham bhavitavyam . hotu÷putra÷ , pitu÷antevÃsÅ .

(P_6,3.25.1)  KA_III.147.14-18  Ro_IV.595     kva ayam nakÃra÷ ÓrÆyate . na kva cit ÓrÆyate . lopa÷ asya bhavati nalopa÷ prÃtipadikasya iti . yadi na ÓrÆyate kimartham uccÃryate . raparatvam mà bhÆt iti . kriyamÃïe api vai nakÃre raparatvam prÃpnoti . kim kÃraïam . nalope k­te e«a÷ api hi u÷ sthÃne aï Ói«yate . na e«a÷ do«a÷ . u÷ sthÃne aï prasajymÃna÷ eva rapara÷ bhavati iti ucyate na ca ayam u÷ sthÃne aï eva Ói«yate . kim tarhi aï ca anaï ca .

(P_6,3.25.2)  KA_III.147.18-148.18  Ro_IV.596-597     katham puna÷ idam vij¤Ãyate : ­kÃrÃntÃnÃm ya÷ dvandva÷ iti Ãhosvit dvandve ­kÃrasya iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<­kÃrÃntÃnÃm dvandve putre upasaÇkhyÃnam># . ­kÃrÃntÃnÃm dvandve putre upasaÇkhyÃnam kartavyam . pitÃputrau . #<kÃryÅ ca anirdi«Âa÷># . kÃryÅ ca anirdi«Âa÷ bhavati . ­kÃrÃntÃnÃm dvandve na j¤Ãyate kasya ÃnaÇà bhavitavyam iti . astu tarhi dvande ­kÃrasya iti . #<aviÓe«eïa pit­pitÃmahÃdi«u atiprasaÇga÷># . aviÓe«eïa pit­pitÃmahÃdi«u atiprasaÇga÷ bhavati . pit­pitÃmahau iti . astu tarhi ­kÃrÃntÃnÃm ya÷ dvandva÷ iti . nanu ca uktam ­kÃrÃntÃnÃm dvandve putre upasaÇkhyÃnam iti . na e«a÷ do«a÷ . putragrahaïam api prak­tam anuvartate . kva prak­tam . putre anyatarasyÃm iti . yadi tat anuvartate vibhëà svas­patyo÷ putre ca iti putre api vibhëà prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . sambandham anuvarti«yate . «a«ÂhyÃ÷ ÃkroÓe . putre anyatarasyÃm «a«ÂhyÃ÷ ÃkroÓe . ­ta÷ vidyÃyonisambandhebhya÷ putre anyatarasyÃm «a«ÂhyÃ÷ ÃkroÓe . vibhëà svas­patyo÷ putre anyatarasyÃm «a«ÂhyÃ÷ ÃkroÓe . ÃnaÇ ­ta÷ dvandve . putragrahaïam anuvartate . «a«ÂhyÃ÷ ÃkroÓe iti niv­ttam . yat api ucyate kÃryÅ ca anirdi«Âa÷ iti . kÃryÅ ca nirdi«Âa÷ . katham . uttarapade iti vartate . Çit ca ayam kriyate . sa÷ antareïa api kÃryinirdeÓam ­kÃrÃntasya eva bhavi«yati . putre tarhi kÃryÅ anirdi«Âa÷ . putre ca kÃryÅ nirdi«Âa÷ . katham . ­kÃragrahaïam api prak­tam anuvartate . kva prak­tam . ­ta÷ vidyÃyonisambandhebhya÷ . tat vai pa¤camÅnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . putre iti e«Ã saptamÅ ­ta÷ iti pa¤camyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti .

(P_6,3.26)  KA_III.148.20-149.2  Ro_IV.597     #<devatÃdvandve ubhayatra vÃyo÷ prati«edha÷># . devatÃdvandve ubhayatra vÃyo÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . vÃyvagnÅ , agnivÃyÆ . #<brahmaprajÃpatyÃdÅnÃm ca># . brahmaprajÃpatyÃdÅnÃm ca prati«edha÷ vaktavya÷ . brahmaprajÃpatÅ , ÓivavaiÓravaïau , skandviÓÃkhau . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . dvandve iti vartamÃne puna÷ dvandragrahaïasya etat prayojanam lokavedayo÷ ya÷ dvandva÷ tatra yathà syÃt . ka÷ ca lokavedayo÷ dvandva÷ . vede ye sahanirvÃpanirdi«ÂÃ÷ na ca ete sahanirvÃpanirdi«ÂÃ÷ .

(P_6,3.28)  KA_III.149.4-5  Ro_IV.598     #<id v­ddhau vi«ïo÷ prati«edha÷># . id v­ddhau vi«ïo÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . ÃgnÃvai«ïavam carum nirvapet .

(P_6,3.32-33)  KA_III.149.8-10  Ro_IV.598     kim nipÃtyate . pÆrvapadottarapadayo÷ ­kÃrasya arÃrau nipÃtyete . mÃtarapitarau bhojayata÷ . mÃtarapitarau Ãnaya . a mà gantÃm pitarÃmÃtarà ca a mà soma÷ am­tatvaya gamyÃt .

(P_6,3.34.1)  KA_III.150.3-16  Ro_IV.599-601     bhëitapuæskÃt iti katham idam vij¤Ãyate . samÃnÃyÃm Ãk­tau yat bhëitapuæskam Ãhosvit kva cit bhëitapuæskam iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate samÃnÃyÃm Ãk­tau yat bhëitapuæskam iti garbhibhÃrya÷ , prajÃtabhÃrya÷ , prasÆtabhÃra÷ iti atra na prÃpnoti . atha vij¤Ãyate kva cit bhëitapuæskam iti droïÅbhÃrya÷ , kuÂÅbhÃrya÷ , pÃtrÅbhÃrya÷ atra api prÃpnoti . astu samÃnÃyÃm Ãk­tau yat bhëitapuæskam iti . katham  garbhibhÃrya÷ , prajÃtabhÃrya÷ , prasÆtabhÃra÷ iti . kartavya÷ atra yatna÷ . atha kimartham ÆÇa÷ p­thak prati«edha÷ ucyate na yatra eva anya÷ prati«edha÷ tatra eva ayam ucyeta . na kopadhÃyÃ÷ iti uktvà tata÷ ÆÇa÷ ca iti ucyeta . tatra api ayam artha÷ dvi÷ prati«edha÷ na vaktavya÷ bhavati . na evam Óakyam . paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ puævat karmadhÃraye prati«iddhÃrtham iti . sa÷ puævadbhÃva÷ yathà iha bhavati : kÃrikà v­ndÃrikà kÃrakav­ndÃrikà iti evam iha api syÃt : brahmabandhÆ÷ v­ndÃrikà brahmabandÆv­ndÃrikà iti . atha p­thak prati«edhe api ucyamÃne yÃvatà sa÷ prati«iddhÃrtha÷ Ãrambha÷ kasmÃt eva atra na bhavati . p­thakprati«edhavacanasÃmarthyÃt . atha và anÆÇ iti tatra anuvarti«yate . atha và na ayam prasajyaprati«edha÷ . kim tarhi paryudÃsa÷ ayam yat anyat anÆÇ iti . sa÷ ca prati«edhítha÷ Ãrambha÷ .

(P_6,3.34.2)  KA_III.150.17-153.20  Ro_IV.601-609     kim puna÷ idam puævadbhÃve strÅgrhaïam strÅpratyayagrahaïam Ãhosvit strÅÓabdgrahaïam Ãhosvit stryarthagrahaïam . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<puævadbhÃve strÅgrahaïam strÅpratyayagrahaïam cet tatra puævat iti uttarapade tatprati«edhavij¤Ãnam># . puævadbhÃve strÅgrahaïam strÅpratyayagrahaïam cet tatra puævat iti uttarapade tatprati«edha÷ ayam vij¤Ãyeta . kasya . strÅpratyayasya prati«edha÷ . kim ucyate strÅpratyayasya prati«edha÷ iti . na puna÷ anyat api kim cit puæsa÷ pratipadam kÃryam ucyate yat samÃnÃdhikaraïe uttarapade bhëitapuæskasya atidiÓyeta . anÃrambhÃt puæsi . na hi kim cit puæsa÷ pratipadam kÃryam ucyate yat samÃnÃdhikaraïe uttarapade bhëitapuæskasya atidiÓyeta . tatra kim anyat Óakyam vij¤Ãtum anyat ata÷ strÅpratyayaprati«edhÃt . katham puna÷ puævat iti anena strÅpratyayasya prati«edha÷ Óakya÷ vij¤Ãtum . vatinirdeÓa÷ ayam kÃmacÃra÷ ca vatinirdeÓe vÃkyaÓe«am samarthayitum . tat yathà . uÓÅnaravat madre«u yavÃ÷ . santi na santi iti . mÃt­vat asyÃ÷ kalÃ÷ . santi na santi . evam iha api puævat bhavati puævat na bhavati iti vÃkyaÓe«am samarthayi«yÃmahe . yathà puæsa÷ strÅpratyaya÷ na bhavati evam samÃnÃdhikaraïe uttarapade bhëitapuæskasya na bhavati iti . #<prÃtipadikasya ca pratyÃpatti÷># . prÃtipadikasya ca pratyÃpatti÷ vaktavyà . enÅ bhÃryà asya , etabhÃrya÷ , ÓyetabhÃrya÷ . puævadbhÃvena kim kriyate . strÅpratyayasya niv­tti÷ . artha÷ aniv­tta÷ strÅtvam . tasya aniv­ttatvÃt kena naÓabda÷ na ÓrÆyeta . striyÃm iti ucyamÃna÷ prÃpnoti . #<sthÃnivatprasaÇga÷ ca># . sthÃnivabhÃva÷ ca prÃpnoti . paÂvÅbhÃrà asya paÂubhÃrya÷ . puævadbhÃvena kim kriyate . strÅpratyayasya niv­tti÷ . tasya sthÃnivabhÃvÃt yaïÃdeÓa÷ prÃpnoti . kimartham idam ubhayam ucyate na prÃtipadikasya ca pratyÃpatti÷ iti eva sthÃnivabhÃva÷ api codita÷ syÃt . purastÃt idam ÃcÃryeïa d­«Âam sthÃnivatprasaÇga÷ ca iti tat paÂhitam . tata÷ uttarakÃlam idam d­«Âam prÃtipadikasya ca pratyÃpatti÷ iti . tat  api paÂhitam . na ca idÃnÅm ÃcÃryÃ÷ sÆtrÃïi k­tvà nivartayanti . #<vataï¬yÃdi«u puævadvacanam># . vataï¬yÃdi«u puævadbhÃva÷ vaktavya÷ . ke puna÷ vataï¬yÃdaya÷ . lugalugastrÅvi«ayadvistrÅpratyayÃ÷ . luk . gÃrgya÷ v­ndÃrikà gargav­ndÃrikà . puævadbhÃvena kim kriyate . strÅpratyayasya niv­tti÷ . artha÷ aniv­tta÷ strÅtvam . tasya aniv­ttatvÃt kena yaÓabda÷ na ÓrÆyeta . astriyÃm iti hi luk ucyate . luk . aluk . vataï¬Å v­ndÃrikà vÃtaï¬yav­ndÃrikà . puævadbhÃvena kim kriyate . strÅpratyayasya niv­tti÷ . artha÷ aniv­tta÷ strÅtvam . tasya aniv­ttatvÃt luk striyÃm vataï¬Ãt iti yakÃrasya luk prÃpnoti . yadi puna÷ ayam ÅkÃre eva luk ucyeta . tat ÅkÃragrahaïam kartavyam . na kartavyam . kriyate nyÃse eva . praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam . strÅ , Å strÅ , striyÃm . ÅkÃravidhau vai apratyayakasya pÃÂha÷ kriyate vataï¬a iti . ÓÃrÇgaravÃdau sapratyayakasya pÃÂha÷ kari«yate . sa÷ vai sapratyayakasya pÃÂha÷ kartavya÷ . antaraÇgatvÃt ca luk prÃpnoti . aluk . astrÅvi«aya . kauï¬Åv­sÅ v­ndÃrikà kauï¬Åv­syav­ndÃrikà . puævadbhÃvena kim kriyate . strÅpratyayasya niv­tti÷ . artha÷ aniv­tta÷ strÅtvam . tasya aniv­ttatvÃt kena yaÓabda÷ ÓrÆyeta . astriyÃm iti hi ¤ya÷ vidhÅyate . astrÅvi«aya . dvistrÅpratyaya . gÃrgyÃyaïÅ v­ndÃrikà gÃrgyav­ndÃrikà . atra puævadbhÃva÷ na prÃpnoti . kim kÃraïam . bhëitapuæskÃt anÆÇa÷ samÃnÃdhikaraïe uttarapade puævadbhÃva÷ bhavati iti ucyate . ya÷ ca atra bhëitapuæskÃt anÆÇ na asau uttarapade ya÷ ca uttarapade na asau bhëitapuæskÃt anÆÇ iti . astu tarhi strÅÓabdagrahaïam . #<strÅÓabdasya puæÓabdÃtideÓa÷ iti cet sarvaprasaÇga÷ aviÓe«Ãt># . strÅÓabdasya puæÓabdÃtideÓa÷ iti cet sarvasya strÅÓabdasya puæÓabdÃtideÓa÷ prÃpnoti . asya api prÃpnoti , aÇgÃrakÃ÷ nÃma Óakunaya÷ . te«Ãm kÃlikÃ÷ striya÷ . kÃlikÃv­ndÃrikÃ÷ . aÇgÃrakav­ndÃrikÃ÷ prÃpnuvanti . k«emav­ddhaya÷ k«atriyÃ÷ . te«Ãm tanukeÓya÷ striya÷ . tanukeÓÅv­ndÃrikÃ÷ . k«emav­ddhiv­ndÃrikÃ÷ prÃpnuvanti . haæsasya varaÂà . kacchapasya ¬ulÅ . ­Óyasya rohit . aÓvasya va¬avà . puru«asya yo«it . kim kÃraïam . aviÓe«Ãt . na hi ka÷ cit viÓe«a÷ upÃdÅyate eva¤jÃtÅyakasya strÅÓabdasya puæÓabdÃtideÓa÷ bhavati iti . anupÃdÅyamÃne
viÓe«e sarvatra prasaÇga÷ . katham ca nÃma na upÃdÅyate yÃvatà bhëitapuæskÃt iti ucyate . #<bhëitapuæskÃnupapatti÷ ca># . hyarthe ca ayam ca÷ paÂhita÷ . sarva÷ hi Óabda÷ bhëitapuæskÃt para÷ Óakya÷ kartum . astu tarhi arthagrahaïam . #<arthÃtideÓe viprati«edhÃnupapatti÷># . arthÃtideÓe viprati«edha÷ na upapadyate . paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ viprati«edham puævadbhÃvÃt hrasvatvam khidghÃdike«u iti . sa÷ viprati«edha÷ na upapadyate . dvikÃryayoga÷ hi nÃma viprati«edha÷ na ca atra eka÷ dvikÃryayukta÷ . Óabdasya hrasvatvam arthasya puævadbhÃva÷ . kim ca sarvaprasaÇga÷ aviÓe«Ãt iti . sarvasya strÅÓabdasya puæÓabdÃtideÓa÷ prÃpnoti . asya api prÃpnoti , aÇgÃrakÃ÷ nÃma Óakunaya÷ . te«Ãm kÃlikÃ÷ striya÷ . kÃlikÃv­ndÃrikÃ÷ . aÇgÃrakav­ndÃrikÃ÷ prÃpnuvanti . k«emav­ddhaya÷ k«atriyÃ÷ . te«Ãm tanukeÓya÷ striya÷ . tanukeÓÅv­ndÃrikÃ÷ . k«emav­ddhiv­ndÃrikÃ÷ prÃpnuvanti . haæsasya varaÂà . kacchapasya ¬ulÅ . ­Óyasya rohit . aÓvasya va¬avà . puru«asya yo«it . kim kÃraïam . aviÓe«Ãt . na hi ka÷ cit viÓe«a÷ upÃdÅyate eva¤jÃtÅyakasya strÅÓabdasya puæÓabdÃtideÓa÷ bhavati iti . katham ca nÃma na upÃdÅyate yÃvatà bhëitapuæskÃt iti ucyate . bhëitapuæskÃnupapatti÷ hi bhavati . na hi arthen paurvÃparyam asti . ayam tÃvat ado«a÷ yat ucyate arthÃtideÓe viprati«edhÃnupapatti÷ iti . na avaÓyam dvikÃrayoga÷ eva viprati«edha÷ . kim tarhi . asambhava÷ api . sa÷ ca atra asti asambhava÷ . ka÷ asambhava÷ . puævadbhÃva÷ abhinirvartamÃna÷ hrasvatvasya nimittam vihanti . hrasvatvam abhinirvartamÃnam puævadbhÃvam bÃdhate . sati asambhave yukta÷ viprati«edha÷ . ayam tarhi do«a÷ sarvaprasaÇga÷ aviÓe«Ãt iti . tasmÃt astu sa÷ eva madhyama÷ pak«a÷ . nanu ca uktam strÅÓabdasya puæÓabdÃtideÓa÷ iti cet sarvaprasaÇga÷ aviÓe«Ãt iti . na e«a÷ do«a÷ . samÃsanirdeÓa÷ ayam : bhëitapuæskÃt anÆÇ yasmin sa÷ ayam bhëitapuæskÃdanÆÇ iti . yadi evam luk prÃpnoti . nipÃtanÃt na bhavi«yati . atha và aluk prak­ta÷ sa÷ anuvarti«yate . katham puna÷ anÆÇ iti anyena strÅpratyayagrahaïam Óakyam vij¤Ãtum . na¤ivayuktam anyasad­ÓÃdhikaraïe tathà hi arthagati÷ . na¤yuktam ivayuktam ca anyasmin tatsad­Óe kÃryam vij¤Ãyate . tathà hi artha÷ gamyate . tat yathà abrÃhmaïam Ãnaya iti ukte brÃhmaïasad­Óa÷ ÃnÅyate . na asau lo«Âam ÃnÅya k­tÅ bhavati . evam iha api anÆÇ iti ÆÇprati«edhÃt anyasmin ÆÇsad­Óe kÃryam vij¤Ãyate . kim ca anyat anÆÇ ÆÇsad­Óam . strÅpratyaya÷ . evam api i¬abi¬ v­ndÃrikà , ai¬abi¬v­ndÃrikà , p­th v­ndÃrikà , pÃrthav­ndÃrikà , darat v­ndÃrikà , dÃradav­ndÃrikà , uÓik v­ndÃrikà , auÓijav­ndÃrikà , atra puævadbhÃva÷ na prÃpnoti . kartavya÷ atra yatna÷ .

(P_6,3.34.3)  KA_III.153.21-28  Ro_IV.609-610     atha iha katham bhavitavyam . paÂvÅm­dvyau bhÃrye asya paÂvÅm­dubhÃrya÷ , Ãhosvit paÂum­dubhÃrya÷ iti . paÂvÅm­dubhÃrya÷ iti bhavitavyam . puævadbhÃva÷ kasmÃt na bhavati . bhëitapuæskÃt iti ucyate . nanu ca bho÷ paÂuÓabda÷ m­duÓabda÷ puæsi bhëyete . samÃnÃyÃm Ãk­tau yat bhëitapuæskam Ãk­tyantare ca etau bhëitapuæskau . samÃnÃyÃm Ãk­tau api etau bhëitapuæskau . katham . Ãrabhyate matublopa÷ . evam tarhi bhëitapuæskÃt anÆÇ samÃnÃdhikaraïe uttarapade k­ta÷ tasya puævadbhÃva÷ yasya ca ak­ta÷ na asau bhëitapuæskÃt anÆÇ samÃnÃdhikaraïe uttarapade .

(P_6,3.34.4)  KA_III.154.1-4  Ro_IV.610     #<pÆraïyÃm pradhÃnapÆraïÅgrahaïam># . pÆraïyÃm pradhÃnapÆraïÅgrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . kalyÃïÅ pa¤camÅ asya pak«asya kalyÃïapa¤camÅka÷ pak«a÷ iti . atha iha katham bhavitavyam kalyÃïÅ pa¤camÅ ÃsÃm rÃtrÅïÃm iti . kalyÃïÅpa¤camÃ÷ rÃtraya÷ iti bhavitavyam . rÃtraya÷ atra pradhÃnam .

(P_6,3.35)  KA_III.154.6-155.24  Ro_IV.610-614     iha ke cit tasilÃdaya÷ à k­tvasuca÷ paÂhyante ye«u puævadbhÃva÷ na i«yate ke cit ca anyatra paÂhyante ye«u puævadbhÃva÷ i«yate . tatra kim nyÃyyam . parigaïanam kartavyam .#< tasilÃdÅ tratasau># .  tratasau tasilÃdÅ dra«Âavyau . tasyÃm ÓÃlÃyÃm vasati . tatra vasati . tasyÃ÷ , tata÷ , yasyÃm , yatra, yasyÃ÷ , yata÷ . #<taratamapau># . taratamapau tasilÃdÅ dra«Âavyau . darÓanÅyatarà darÓanÅyatamà . #<cara¬jÃtÅyarau># . cara¬jÃtÅyarau tasilÃdÅ dra«Âavyau . paÂucarÅ , paÂujÃtÅyà . #<kalpabdeÓÅyarau># . kalpabdeÓÅyarau tasilÃdÅ dra«Âavyau . darÓanÅyakalpà , darÓanÅyadeÓÅyà . #<rÆpappÃÓapau># . rÆpappÃÓapau tasilÃdÅ dra«Âavyau . darÓanÅyarÆpà , darÓanÅyapÃÓà . #<thamthÃlau># . thamthÃlau tasilÃdÅ dra«Âavyau . kayà Ãk­tyà katham , yayà yathà . #<dÃrhilau># . dÃrhilau tasilÃdÅ dra«Âavyau . tasyÃm velÃyÃm , tadà , tarhi .#< tilthyanau># .  tilthyanau tasilÃdÅ dra«Âavyau . v­kÅ v­kati÷ , ajathyà yÆthi÷ . #<Óasi bahvalpÃrthasya># . Óasi bahvalpÃrthasya puævadbhÃva÷ vaktavya÷ . bahvÅbhya÷ dehi . bahuÓa÷ dehi . alpaÓa÷ . #<tvatalo÷ guïavacanasya># . tvatalo÷ guïavacanasya puævadbhÃva÷ vaktavya÷ . paÂvyÃ÷ bhÃva÷ paÂutvam , paÂutà . guïavacanasya iti kimartham . kaÂhyÃ÷ bhÃva÷ kaÂhÅtvam , kaÂhÅtà . #<bhasya a¬he taddhite># . bhasya a¬he taddhite  puævadbhÃva÷ vaktavya÷ . hastinÅnÃm samÆha÷ hÃstikam . a¬he iti kimartham . Óyaineya÷ , rauhiïeya÷ . yadi a¬he iti ucyate , agnÃyÅ devatà asya , Ãgneya÷ sthÃlÅpÃka÷ , atra na prÃpnoti . iha ca prÃpnoti , kauï¬inya÷ , sÃpatna÷ iti . yadi puna÷ anapatye iti ucyeta . na evam Óakyam . iha hi na syÃt . gÃrgyÃyaïyÃ÷ apatyam mÃïavaka÷ gÃrga÷ jÃlma÷ . astu tarhi a¬he iti eva . katham kauï¬inya÷ , sÃpatna÷ iti . kauï¬inye nipÃtanÃt siddham . kim nipÃtanam . Ãgastyakauï¬inyayo÷ iti . sÃpatnaÓabda÷ prak­tayataram . [R 613: sÃpatna÷ prak­tyantatatvÃt . sÃpatnaÓabda÷ prak­tayataram asti .] katham agnÃyÅ devatà asya sthÃlÅpÃkasya , Ãgneya÷ sthÃlÅpÃka÷ iti . astu tarhi anapatye iti . katham gÃrga÷ jÃlma÷ . gÃrgÃgneyau na saævadete . kartavya÷ atra yatna÷ . #<Âhakchaso÷ ca># . Âhakchaso÷ ca puævadbhÃva÷ vaktavya÷ . bhavatyÃ÷ chÃtrÃ÷ , bhÃvatkÃ÷ , bhavadÅyÃ÷ . Âhaggrahaïam kimartham na ike k­te ajÃdau iti . na evam Óakyam . ajÃdilak«aïe hi mÃthitikÃdivat prasaÇga÷ .  ajÃdilak«aïe hi mÃthikÃdivat prasajyeta . tat yatha mathitam païyam asya mÃthitika÷ iti akÃralope k­te tÃntÃt iti kÃdeÓa÷ na bhavati evam iha api na syÃt .

(P_6,3.36)  KA_III.156.2-6  Ro_IV.614     maningrahaïam kimartham . #<mÃningrahaïam astryartham asamÃnÃdhikaraïÃrtham ca># . mÃningrahaïam kriyate astryartham asamÃnÃdhikaraïÃrtham ca . astryartham tÃvat . darÓanÅyÃm manyate devadatta÷ yaj¤adattÃm darÓanÅyamÃnÅ ayam asyÃ÷ . asamÃnÃdhikaraïÃrtham . darÓanÅyÃm manyate devadattà yaj¤adattÃm darÓanÅyamÃninÅ iyam asyÃ÷ .

(P_6,3.37)  KA_III.156.8-17  Ro_IV.615-616     kim idam evamÃdi anukramaïam Ãdyasya yogasya vi«aye Ãhosvit puævadbhÃvamÃtrasya . kim ca ata÷ . yadi Ãdyasya yogasya vi«aye mÃdhyamkÅya÷ , ÓÃlÆkikÅya÷ , atra na prÃpnoti . vidhÅ÷ api atra na sidhyati . kim kÃraïam . bhëitapÆæÓkÃt anÆÇ iti ucyate . na hi etat bhavati bhëitapÆæÓkÃt anÆÇ . idam tarhi vilepikÃyÃ÷ dharmyam vailepikam . vidhi÷ ca siddha÷ bhavati prati«edha÷ ca na prÃpnoti . atha puævabhÃvamÃtrasya vi«aye hastinÅnÃm samÆha÷ hÃstikam , jÃtilak«aïa÷ puævabhÃvaprati«edha÷ prÃpnoti . evam tarhi na kopadhÃyÃ÷ iti e«a÷ yoga÷ puævabhÃvamÃtrasya uttaram evamÃdi anukramaïam Ãdyasya yogasya vi«aye . #<na kopadhaprati«edhe taddhitavugrahaïam># . na kopadhaprati«edhe taddhitavugrahaïam kartavyam . taddhitasya ya÷ kakÃra÷ vo÷ ca ya÷ kakÃra÷ tasya grahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . pÃkabhÃrya÷ , bhekabhÃrya÷ .

(P_6,3.40)  KA_III.156.19-157.2  Ro_IV.616     #<svÃÇgÃt ca Åta÷ amÃnini># .  svÃÇgÃt ca Åta÷ amÃnini iti vaktavyam iha api yathà syÃt . dÅrghamukhamÃnÅ , Ólak«ïamukhamÃninÅ . yadi amÃnini iti ucyate dÅrghamukhamÃninÅ , Ólak«ïamukhamÃnininÅ iti na sidhyati . prÃtipadikagrahaïe liÇgaviÓi«Âasya api grahaïam bhavati iti evam bhavi«yati .

(P_6,3.42.1)  KA_III.157.4-14  Ro_IV.616-617     kimartham idam ucyate . #<puævat karmadhÃraye prati«iddhÃrtham># . prati«iddhítha÷ ayam Ãrambha÷ . na kopadhÃyÃ÷ iti uktam . tatra api puævat bhavati . kÃrikà v­ndÃrikà kÃrakav­ndÃrikà kÃrakajÃtÅyà kÃrakadeÓÅyà . sa¤j¤ÃpÆraïayo÷ ca iti uktam . tatra api puævat bhavati . dattà v­ndÃrikà dattav­ndÃrikà dattajÃtÅyà dattadeÓÅyà . pa¤camÅ v­ndÃrikà pa¤camav­ndÃrikà pa¤camajÃtÅyà pa¤camadeÓÅyà . v­ddhinimittasya iti uktam . tatra api puævat bhavati . sraughnÅ v­ndÃrikà sraughnav­ndÃrikà sraughnajÃtÅyà sraughnadeÓÅyà . svÃÇgÃt ca Åta÷ amÃnini iti uktam . tatra api puævat bhavati . Ólak«ïamukhÅ v­ndÃrikà Ólak«ïamukhav­ndÃrikà Ólak«ïamukhajÃtÅyà Ólak«ïamukhadeÓÅyà . jÃte÷ ca iti uktam . tatra api puævat bhavati . kaÂhÅ v­ndÃrikà kaÂhav­ndÃrikà kaÂhajÃtÅyà kaÂhadeÓÅyà .

(P_6,3.42.2)  KA_III.157.15-24  Ro_IV.617-618     #<kukkuÂyÃdÅnÃm aï¬Ãdi«u puævadvacanam># . kukkuÂyÃdÅnÃm aï¬Ãdi«u puævadbhÃva÷ vaktavya÷ . kukkuÂyÃ÷ aï¬am kukkuÂÃï¬am , m­gyÃ÷ padam m­gapadam , kÃkyÃ÷ ÓÃva÷ kÃkaÓÃva÷ . #<na và astrÅpÆrvapadavivak«itatvÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam astrÅpÆrvapadavivak«itatvÃt . na atra strÅpÆrvapadam vivak«itam . kim tarhi . astrÅpÆrvapadam . ubhayo÷ aï¬am ubhayo÷ padam ubhayo÷ ÓÃva÷ . yadi api tÃvat atra etat Óakyate vaktum iha tu katham . m­gyÃ÷ k«Åram m­ghak«Åram iti . atra api na và astrÅpÆrvapadavivak«itatvÃt iti eva . katham puna÷ sata÷ nÃma avÃvivak«Ã syÃt . sata÷ api avivak«Ã bhavati . tat yathà . alomikà e¬akà . anudarà kanyà iti . asata÷ ca vivak«Ã bhavati . samudra÷ kuï¬ikà . vindhya÷ vardhitakam iti .

(P_6,3.42.3)  KA_III.158.1-18  Ro_IV.618-619     #<agne÷ ÅttvÃt varuïasya v­ddhi÷ viprati«edhena># . agne÷ ÅttvÃt varuïasya v­ddhi÷ bhavati viprati«edhena . agne÷ Åttvasya avakÃÓa÷ , agnÅ«omau . varuïasya v­ddhe÷ avakÃÓa÷ , vÃyuvÃruïam . iha ubhayam prÃpnoti , ÃgnivÃruïÅm ana¬vÃhÅm Ãlabheta . varuïasya v­ddhi÷ bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . dvikÃryayoga÷ hi viprati«edha÷ na ca atra eka÷ dvikÃryayukta÷ . katham . agne÷ Åttvam varuïasya v­ddhi÷ . na avaÓyam dvikÃrayoga÷ eva viprati«edha÷ . kim tarhi . asambhava÷ api . sa÷ ca atra asti asambhava÷ . ka÷ asau asambhava÷ . agne÷ Åttvam abhinirvartamanam varuïasya v­ddhim bÃdhate . varuïasya v­ddhi÷ abhinirvartamanà agne÷ Åttvam bÃdhate . e«a÷ asambhava÷ . sati asambhave yukta÷ viprati«edha÷ . #<pÆævadbhÃvÃt hrasvatvam khidghÃdi«u># . pÆævadbhÃvÃt hrasvatvam bhavati viprati«edhena khidghÃdi«u . pÆævadbhÃvasya avakÃÓa÷ , paÂubhÃrya÷ , m­dubhÃrya÷ . khiti hrasva÷ bhavati iti asya avakÃÓa÷ , kÃlimmanya÷ , hariïimmanya÷ . iha ubhayam prÃpnoti , kÃlimmanyà , hariïimmanyà . ghÃdi«u nadyÃ÷ hrasva÷ bhavati iti asya avakÃÓa÷ , nartakitarà , nartakitamà . pÆævadbhÃvasya avakÃÓa÷ , darÓanÅyatarà , darÓanÅyatamà .  iha ubhayam prÃpnoti , paÂvitarà , paÂvitamà . ke hrasva÷ bhavati iti asya avakÃÓa÷ , nartakika . pÆævadbhÃvasya avakÃÓa÷ , dÃradikà . iha ubhayam prÃpnoti , paÂvikà , m­dvikà . hrasvatvam bhavati viprati«edhena . atha idÃnÅm hrasvatve k­te puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt puævadbhÃva÷ kasmÃt na bhavati . sak­t gatau viprati«edhe yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva iti .

(P_6,3.43)  KA_III.158.21-159.9  Ro_IV.620-621     ÇÅgrahaïam kimartham . anekÃca÷ hrasva÷ iti iyati ucyamÃne khaÂvÃtarà mÃlÃtarà , atra api prasajyeta . na etat asti prayojanam . bhëitapuæskÃt iti vartate . evam api dattÃtarà guptÃtarà , atra api prÃpnoti . Åta÷ iti vartate . evam api grÃmaïÅtara÷ , senÃïÅtara÷ atra api prÃpnoti . striyÃm iti vartate . evam api grÃmaïÅtarà , senÃïÅtarà atra api prÃpnoti . striyÃ÷ striyÃm iti vartate . Óe«aprakÊptyartham tarhi ÇÅgrahaïam kartavyam , nadyÃ÷ Óe«asya anyatarasyÃm iti . ka÷ Óe«a÷ . ÃÇÅca yà nadÅ Çyantam ca yat ekÃc . antareïa api ÇÅgrahaïam kÊpta÷ Óe«a÷ . katham . Åta÷ iti vartate . anÅt ca yà nadÅ , Ådantam ca yat ekÃc . Óe«agrahaïam ca api Óakyam akartum . katham . aviÓe«eïa ghÃdi«u nadyÃ÷ anyatarasyÃm hrasvatvam utsarga÷ . tasya anekÃca÷ nityam hrasvatvam apavÃda÷ . tasmin nitye prÃpte ugita÷ vibhëà Ãrabhyate . yadi evam lak«mitarà tantritarà iti na sidhyati . lak«mÅtarà tantrÅtarà iti prÃpnoti . i«Âam eva etad saÇg­hÅtam . lak«mÅtarà tantrÅtarà iti eva bhavitavyam . evam hi saunÃgÃ÷ paÂhanti . ghÃdi«u nadyÃ÷ hrasvatve k­nnadyÃ÷ prati«edha÷ .

(P_6,3.46.1)  KA_III.160.2-161.5  Ro_IV.622-627     iha kasmÃt na bhavati , amahÃn mahÃn sampanna÷ mahadbhÆta÷ candramÃ÷ iti . #<anyaprak­ti÷ tu amahÃn mahatprak­tau mahÃn mahati eva >#. anya÷ mahÃn . anya÷ mahÃn bhÆtaprak­tau vartate . mahÃn mahati eva . #<tasmÃt Ãttvam na syÃt >#. tasmÃt Ãttvam na bhavi«yati . #<puævattvam tu katham bhavet atra># . puævadbhÃva÷ api tarhi na prÃpnoti . amahatÅ mahatÅ sampannà mahadbhÆtà brÃhmaïÅ . evam tarhi #<amahati mahÃn hi v­tta÷ tadvÃcÅ ca atra bhÆtaÓabda÷ ayam># . amahati hi  mahacchabda÷ vartate tadvÃcÅ ca atra bhÆtaÓabda÷ prayujyate . kiævÃcÅ . mahadvÃcÅ . #<tasmÃt sidhyati puævat >#. tasmÃt sidhyati puævadbhÃva÷ . yadi evam Ãttvam api prÃpnoti . mahadbhÆta÷ candramÃ÷ . #<nivartyam Ãttvam tu manyante># . Ãttvam api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . #<ya÷ tu mahata÷ pratipadam samÃsa÷ ukta÷ tadÃÓrayam hi Ãttvam kartavyam manyante na lak«aïena lak«aïokta÷ ca ayam >#. evam tarhi lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti pratipadam ya÷ samÃsa÷ vihita÷ tasya grahaïam . lak«aïokta÷ ca ayam . iha api tarhi na prÃpnoti . mahÃn bÃhu÷ asya mahÃbÃhu÷ iti . #<Óe«avacanÃt tu ya÷ asau pratyÃrambhÃt k­ta÷ bahuvrÅhi÷ tasmÃt sidhyati tasmin># . yasmÃt Óe«a÷ bahuvrÅhi÷ iti siddhe anekam anyapadÃrthe iti Ãha tena pratipadam bhavati . #<pradhÃnata÷ và yata÷ v­tti÷># . atha và gauïamukhyayo÷ mukhye kÃryasampratyaya÷ . tat yathà gau÷ anubandhya÷ aja÷ agnÅ«omÅya÷ iti na bÃhÅka÷ anubadhyate . katham tarhi bÃhÅke v­ddhyÃttve bhavata÷ . gau÷ ti«Âhati , gÃm Ãnaya iti . arthÃÓraye etat evam . yat hi ÓabdÃÓrayam ÓabdamÃtre tat bhavati . ÓabdÃÓraye ca v­ddhyÃttve .

(P_6,3.46.2)  KA_III.161.6-15  Ro_IV.627-628     #<mahadÃttve ghÃsakaraviÓi«Âe«u upasaÇkhyÃnam puævadvacanam ca asamÃnÃdhikaraïÃrtham># . mahadÃttve ghÃsakaraviÓi«Âe«u upasaÇkhyÃnam kartavyam puævadbhÃva÷ ca asamÃnÃdhikaraïÃrtha÷ kartavya÷ . mahatyÃ÷ ghÃsa÷ mahÃghÃsa÷ , mahatyÃ÷ kara÷ mahÃkara÷ , mahatyÃ÷ viÓi«Âa÷ mahÃviÓi«Âa÷ . #<a«Âana÷ kapÃle havi«i># . a«Âana÷ kapÃle havi«i upasaÇkhyÃnam kartavyam . a«ÂÃkapÃlam carum nirvapet . havi«i iti kimartham . a«ÂakapÃlam brÃhmaïasya . #<gavi ca yukte># . gavi ca yukte upasaÇkhyÃnam kartavyam . a«ÂÃgavena ÓakaÂena . yukte iti kimartham . a«Âagavam brÃhmaïasya .

(P_6,3.47)  KA_III.161.17-18  Ro_IV.629     prÃk ÓatÃt iti vaktavyam iha mà bhÆt . dviÓatam , dvisahasram , a«taÓatam , a«Âasahasram .

(P_6,3.48)  KA_III.161.20-162.3  Ro_IV.629     sarve«ÃÇgrahaïam kimartham . catvÃriæÓatprabh­tau sarve«Ãm vibhëà yathà syÃt , dvya«Âano÷ ca tre÷ ca . na etat asti prayojanam . prak­tam dvya«Âangrahaïamanuvarti«yate . yadi tat anuvartate tre÷ traya÷ dvya«Âano÷ ca  iti dvya«Âano÷ api dtraya÷ ÃdeÓa÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . maï¬Ækagataya÷ adhikÃrÃ÷ . yathà maï¬ÆkÃ÷ utplutya utplutya gacchanti tadvat adhikÃrÃ÷ . atha và ekayoga÷ kari«yate . dvya«Âana÷ saÇkhyayÃm abahuvrÅhyaÓÅtyo÷ tre÷ traya÷ . tata÷ vibhëà catvÃriæÓatprabh­tau sarve«Ãm iti . atha và ubhayam niv­ttam tat apek«i«yÃmahe .

(P_6,3.50)  KA_III.162.5-17  Ro_IV.629-631     yaïgrahaïam idam pratyayagrahaïam . tatra pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti yadaïante prÃpnoti . #<yadaïgrahaïe rÆpagrahaïam lekhagrahaïÃt># . yadaïgrahaïe rÆpagrahaïam dra«Âavyam . kuta÷ . lekhagrahaïÃt . yat ayam lekhagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na yadaïante bhavati iti . apara÷ Ãha : atyalpam idam ucyate . sarvatra eva uttarapadÃdhikÃre pratyayagrahaïe rÆpagrahaïam dra«Âavyam . kuta÷ . lekhagrahaïÃt eva . kim prayojanam . kumÃrÅ gauritarà . ghÃdi«u nadyÃ÷ hrasva÷ bhavati iti hrasvatvam prasajyeta . yadi etat j¤Ãpyate khiti anavyayasya iti khiti eva anantarasya anavyayasya hrasvatvam prÃpnoti . khiti anantara÷ hrasvabhÃvÅ na asti iti k­tvà khidante bhavi«yati . nanu ca ayam asti stanandhaya÷ iti . atra api Óapà vyavadhÃnam . ekÃdeÓe k­te na asti vyavadhÃnam . ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . atha và etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ khiti anantarasya na bhavati iti yat ayam anavyayasya iti prati«edham ÓÃsti . na hi khiti anantaram avyayam asti .

(P_6,3.52)  KA_III.162.19-163.4  Ro_IV.631-632     #<padÃdeÓe antodÃttanipÃtanam># [R: #<padopahatÃrtham>#] . padÃdeÓe antodÃttanipÃtanam kartavyam . kim prayojanam . #<padopahatÃrtham># . pÃdena upahatam padopahatam . t­tÅyà karmaïi iti prak­tisvaratve pÆrvapadÃntodÃttatvam yathà syÃt . #<upadeÓivadvacanam ca svarasiddhyartham># . upadeÓivadbhÃva÷ ca vaktavya÷ . kim prayojanam . svarasiddhyartham . upadeÓÃvasthÃyÃm antodÃttanipÃtane k­te samÃsasvareïa bÃdhanam yathà syÃt . padÃji÷ , padÃti÷ .

(P_6,3.53)  KA_III.163.6-7  Ro_IV.632     #<padbhÃve ike caratau upasaÇkhyÃnam># . padbhÃve ike caratau upasaÇkhyÃnam  kartavyam . pÃdÃbhyÃm carati padika÷ .

(P_6,3.56)  KA_III.163.9  Ro_IV.632     ni«ke ca upasaÇkhyÃnam  kartavyam . panni«keïa pÃdani«keïa .

(P_6,3.57)  KA_III.163.11-12  Ro_IV.632     sa¤j¤ÃyÃm uttarapadasya iti vaktavyam iha api yathà syÃt . lohitoda÷ , k«Åroda÷ iti .

(P_6,3.59)  KA_III.163.14-164.2  Ro_IV.633     ekahalÃdau iti kimartham . udakasthÃnam . ucyamÃne api etasmin atra prapnoti . etat api ekahalÃdi . kim kÃraïam . ekaikavarïavartitvÃt vÃca÷ uccaritapradhvaæsitvÃt ca varïÃnÃm . ekaikavarïavartinÅ vÃk . na dvau varïau yugapat uccÃrayati . tat yathà gau÷ iti ukte yÃvat gakÃre vÃk vartate tÃvat na aukÃre na visarjanÅye . yÃvat auakÃre na tÃvat gakÃre na visarjanÅye . yÃvat visarjanÅye na tÃvat gakÃre na aukÃre . uccaritapradhvaæsitvÃt ca varïÃnÃm . uccarita÷ varïa÷ pradhvasta÷ ca . atha apara÷ prayujyate . na varïa÷ varïasya sahÃya÷ . evam tarhi ekahalÃdau iti ucyate sarva÷ ca ekahalÃdi÷ . tatra prakar«agati÷ vij¤Ãyate : sÃdhÅya÷ ya÷ ekahalÃdi÷ iti . ka÷ ca sÃdhÅya÷ . yatra ekam halam uccÃrya ac ucyate .

(P_6,3.61)  KA_III.164.4-19  Ro_IV.634-635     #<ika÷ hrasvatvam uttarapadamÃtre># . ika÷ hrasvatvam uttarapadamÃtre vaktavyam iha api yathà syÃt , alÃbukarkandhud­nbhuphalam iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . #<sarvÃnte hi lokavij¤Ãnam># . lokavij¤ÃnÃt hi yat eva sarvÃntam padam tasmin pÆrvapadasya hrasvatvam syÃt . atha và evam vigraha÷ kari«yate . alÃbÆ÷ ca karkandhÆ÷ ca , alÃbukarkandhvau , alÃbukarkandhvau d­nbhÆ÷ ca, alÃbukarkandhud­nbhva÷ , alÃbukarkandhud­nbhÆnÃm phalam alÃbukarkandhud­nbhuphalam iti . yadi evam d­nbhvÃ÷ pÆrvanipÃta÷ prÃpnoti . rÃjadantÃdi«u pÃÂha÷ kari«yate . atha và evam vigraha÷ kari«yate . d­nbhvÃ÷ phalam d­nbhuphalam , karkandhÆ÷ ca d­nbhuphalam ca karkandhud­nbhuphalam , alÃbÆ÷ ca karkandhud­nbhuphalam ca alÃbukarkandhud­nbhuphalam iti . evam api phalena ak­ta÷ abhisambandha÷ bhavati . pratyekam phalaÓabda÷ parisamÃpyate . #<iyaÇuvaÇavyayaprati«edha÷># . iyaÇuvaÇbhÃinÃm avyayÃnÃm ca prati«edha÷ vaktavya÷ . ÓrÅkulam , bhrÆkulam , kÃï¬ÅbhÆtam v­«alakulam , ku¬yÅbhÆtam v­«alakulam . abhrÆkaæsÃdÅnÃm iti vaktavyam . bhrukuæsa÷ , bhrukuÂi÷ . apara÷ Ãha : akÃra÷ bhrÆkaæsÃdÅnÃm iti vaktavyam . bhrakuæsa÷ , bhrakuÂi÷ .

(P_6,3.62)  KA_III.164.21  Ro_IV.635-636     taddhite kim udÃharaïam . ekatvam , ekatà . na etat asti prayojanam . puævadbhÃvena api etat siddham . katham puævadbhÃva÷ . tÃsilÃdi«u à k­tvasuca÷ . idam tarhi prayojanam . ekasyÃ÷ Ãgatam ekarÆpyam , ekamayam . idam ca api udÃharaïam . ekatvam , ekatà . nanu ca uktam puævadbhÃvena api etat siddham iti . na sidhyati . uktam etat tvatalo÷ guïavacanasya iti . atha uttarapade kim udÃharaïam . ekaÓÃÂÅ . na etat asti . puævadbhÃvena api etat siddham . katham puævadbhÃva÷ . samÃnÃdhikaraïalak«aïa÷ . idam tarhi prayojanam . ekasyÃ÷ k«Åram eka«Åram . idam ca api udÃharaïam . ekaÓÃÂÅ . nanu ca uktam puævadbhÃvena api etat siddham iti . na sidhyati . na kopadhÃyÃ÷ iti prati«edha÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . uktam etat kopadhaprati«edhe taddhitavugrahaïam iti .

(P_6,3.66)  KA_III.165.9-166.3  Ro_IV.636-637     #<khiti hrasvÃprasiddhi÷ anajantatvÃt># . khiti hrasvÃprasiddhi÷ . kÃlimmanyà , hariïimmanyà . kim kÃraïam . anajantatvÃt . mumi k­te anajantatvÃt hrasvatvam na prÃpnoti . #<siddham tu hrasvÃntasya mumvacanÃt># . siddham etat . katham . hrasvÃntasya mum bhavati iti vaktavyam . #<sanniyogÃt vÃ># . atha và sanniyoga÷ kari«yate . ka÷ e«a÷ yatna÷ codyate sanniyoga÷ nÃma . cakÃra÷ kartavya÷ . mum ca . kim ca. yat ca anyat prÃpnoti . kim ca anyat prÃpnoti . hrasvatvam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam khiti hrasvÃprasiddhi÷ anajantatvÃt iti . parih­tam etat siddham tu hrasvÃntasya mumvacanÃt iti . tat tarhi hrasvagrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . ika÷ hrasva÷ aÇya÷ gÃlavasya iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . khiti iti e«Ã saptamÅ hrasva÷ iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti . atha và khiti hrasva÷ bhavati iti ucyate . khiti hrasvabhÃvÅ na asti iti k­tvà bhÆtapÆrvagati÷ vij¤Ãsyate . ajantam yat bhÆtapÆrvam iti . atha và kÃryakÃlam sa¤j¤Ãparibhëam yatra kÃryam tatra dra«Âavyam . khiti hrasva÷ bhavati iti upasthitam idam bhavati aca÷ iti . tatra vacanÃt anajantasya api bhavi«yati . iha api tarhi vacanÃt prÃpnoti . vÃÇmanya÷ iti . na etat asti . ika÷ iti vartate . evam api khaÂvammanya÷ , atra na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . Ãbgrahaïam api prak­tam anuvartate . kva prak­tam . ÇyÃpo÷ sa¤j¤Ãcchandaso÷ bahulam iti . evam api kÅlÃlapammanya÷ , Óubhaæyammanya÷ atra na prÃpnoti . tasmÃt pÆrvoktau eva parihÃrau .

(P_6,3.68.1)  KA_III.166.5-167.3  Ro_IV.638-639     ama÷ pratyayavadanudeÓe kim prayojanam . #<ama÷ pratyayavadanudeÓe prayojanam ÃtvapÆrvasavarïaguïeyaÇuvaÇÃdeÓÃ÷># . ama÷ pratyayavadanudeÓe ÃtvapÆrvasavarïaguïeyaÇuvaÇÃdeÓÃ÷ prayojanam . Ãtvam prayojanam . gÃmmanya÷ . pÆrvasavarïa÷ prayojanam . strÅmmanya÷ . guïa÷ prayojanam . narammanya÷ . iyaÇuvaÇau prayojanam . Óriyammanya÷ , bhruvammanya÷ . #<ama÷ pratyayavadanudeÓe ÃtvapÆrvasavarïÃprasiddhi÷ aprathamÃtvÃt># . ama÷ pratyayavadanudeÓe ÃtvapÆrvasavarïayo÷ aprasiddhi÷ . kim kÃraïam . aprathamÃtvÃt . prathamayo÷ iti ucyate na ca atra prathamÃm paÓyÃma÷ . kim ca bho÷ Ãtvam prathamayo÷ iti ucyate . na khalu prathamayo÷ iti ucyate . prathamayo÷ iti tu vij¤Ãyate . katham . amÓaso÷ iti ucyate . te evam vij¤ÃsyÃma÷ . Óassahacarita÷ ya÷ amÓabda÷ . ka÷ ca Óassahacarita÷ . prathamà eva . nanu ca pratyayavadanudeÓÃt bhavi«yati . na sidhyati . kim kÃraïam . #<sÃmÃnyÃtideÓe [R:  hi] viÓe«ÃnatideÓa÷># . sÃmanye hi atidiÓyamÃne viÓe«a÷ na atidi«Âa÷ bhavati . tat yathà . brahmaïavat asmin k«atriye vartitavyam iti sÃmÃnyam yat brÃhmaïakÃryam tat k«atriye atidiÓyate . yat viÓi«Âam mÃÂhare kauï¬inye và na tat atidiÓyate . evam iha api sÃmÃnyam yat pratyayakÃryam tat atidiÓyate yat viÓi«Âam dvitÅyaikavacane bhavati prathamayo÷ iti na tat atidiÓyate . #<siddham tu dvitÅyaikavacanavadvacanÃt># . siddham etat . katham . dvitÅyaikavacanavat bhavati iti vaktavyam . #<ekaÓe«anirdeÓÃt vÃ># . atha và ekaÓe«anirdeÓa÷ ayam . am ca am ca am . ica÷ ekÃca÷ am bhavati ampratyayavat ca asmin kÃryam bhavati iti .

(P_6,3.68.2)  KA_III.167.4-14  Ro_IV.639-640     atha iha katham bhavitavyam . Óriyam ÃtmÃnam manyate brÃhmaïakulam . Óriyammanyam Ãhosvit Órimanyam iti . Óriyammanyam iti bhavitavyam . svamo÷ napuæsakÃt iti luk kasmÃt na bhavati . na aprÃpte luki am Ãrabhyate . sa÷ yathà eva supa÷ dhÃtuprÃtipadikayo÷ iti etam bÃdhate evam svamo÷ napuæsakÃt iti etam ami lukam bÃdheta . na bÃdhate . kim kÃraïam . yena na aprÃpte tasya bÃdhanam bhavati . na ca aprÃpte supa÷ dhÃtuprÃtipadikayo÷ iti etasmin etat Ãrabhyate . svamo÷ napuæsakÃt iti etasmin puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . atha và madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti evam supa÷ dhÃtuprÃtipadikayo÷ iti etam bÃdhate . svamo÷ napuæsakÃt iti etam na bÃdhi«yate . evam tarhi asiddham bahiraÇgam antaraÇge iti asiddhatvÃt bahiraÇgalak«aïasya ama÷ antaraÇgalak«aïa÷ luk na bhavi«yati . na e«Ã paribhëà uttarapadÃdhikÃre Óakyà vij¤Ãtum . iha hi do«a÷ syÃt . dvi«antapa÷ , parantapa÷ . saæyogÃntalopa÷ na syÃt . tasmÃt Órimanyam iti eva bhavitavyam .

(P_6,3.70)  KA_III.167.16-168.14  Ro_IV.641-642     #<astusatyÃgadasya kÃre># . astusatyÃgadasya kÃre upasaÇkhyÃnam kartavyam . astuÇkÃra÷ , satyaÇkÃra÷ , agadaÇkÃra÷ . #<bhak«asya chandasi># . bhak«asya chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam . tasya te bhak«aÇkÃrasya . chandasi iti kim . bhak«akÃrasya tat matam iti . #<dheno÷ bhavyÃyÃm># . dheno÷ bhavyÃyÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . dhenumbhavyà . l#<okasya p­ïe># . lokasya p­ïe upasaÇkhyÃnam kartavyam . lokamprïasya dhanvina÷ . #<itye anabhyÃÓasya># . itye anabhyÃÓasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . anabhyÃÓamitya÷ . #<bhrëÂrÃgnyo÷ indhe># . bhrëÂrÃgnyo÷ indhe upasaÇkhyÃnam kartavyam . bhrëÂramindha÷ , agnimindha÷ . #<gile agilasya># . gile agilasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . timiÇgila÷ . agilasya iti kimartham . gilagila÷ . gilagile ca iti vaktavyam . timiÇgilagila÷ . #<u«ïabhadrayo÷ karaïe># . u«ïabhadrayo÷ karaïe upasaÇkhyÃnam kartavyam . u«ïaÇkaraïam , bhadraÇkaraïam . #<sÆtograrÃjabhojakulamerubhya÷ duhitu÷ putra vÃ># . sÆtograrÃjabhojakulamerubhya÷ duhitu÷ putra và bhavati iti vaktavyam . sÆtaputrÅ , sÆtaduhità , ugraputrÅ , ugraduhità , rajaputrÅ , rÃjaduhità , bhojaputrÅ , bhojaduhità , kulaputrÅ , kuladuhità , meruputrÅ , meruduhità .

(P_6,3.72)  KA_III.168.16-20  Ro_IV.642-643     kim iyam prÃpte vibhëà Ãhosvit aprÃpte . katham ca prÃpte katham và aprÃpte . khiti iti và nitye prÃpte anyatra và aprÃpte . #<rÃtre÷ aprÃpte># . rÃtre÷ aprÃpte vibhëà . prÃpte nitya÷ vidhi÷ . rÃtrimmanya÷ . aprÃpte vibhëà . rÃtryaÂa÷ , rÃtrimaÂa÷ .

(P_6,3.73)  KA_III.168.22-169.8  Ro_IV.642-643     kimartham na¤a÷ sÃnubandhakasya grahaïam kriyate na nasya iti eva ucyeta . nasya iti ucyamÃne karïaputra÷ , varïaputra÷ iti atra api prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . arthavadgrahaïe na anarthakasya iti evam etasya na bhavi«yati . evam api praÓnaputra÷ , viÓnaputra÷ iti atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ananubandhakagrahaïe na sÃnubandhakasya iti evam etasya na bhavi«yati . evam api vÃmanaputra÷ , pÃmanaputra÷ iti atra api prÃpnoti . tasmÃt sÃnubandhakasya grahaïam kartavyam . #<na¤a÷ nalope avak«epe tiÇi upasaÇkhyÃnam># . na¤a÷ nalope avak«epe tiÇi upasaÇkhyÃnam kartavyam . apacasi vai tvam jÃlma . akaro«i vai tvam jÃlma .

(P_6,3.74)  KA_III.169.10-16  Ro_IV.644     kimartham tasmÃt iti ucyate na nu aci iti eva ucyeta . nu aci iti ucyamÃne na¤a÷ eva nu prasajyeta . evam tarhi pÆrvÃnta÷ kari«yate . tatra ayam api artha÷ . tado÷ sa÷ sau anantyayo÷ iti tado÷ grahaïam na kartavyam . tatra hi tavargÃnirdeÓe etat prayojanam iha mà bhÆt . ane«a÷ karoti iti . yÃvatà pÆrvÃnta÷ sa÷ api ado«a÷ bhavati . na evam Óakyam . anu«ïa÷ iti nalopa÷ prÃtipadikÃntasya iti nalopa÷ prasajyeta . nugvacanÃt na bhavi«yati . Çamu tarhi prÃpnoti . tasmÃt parÃdi÷ kartavya÷ . parÃdau ca kriyamÃïe tasmÃt iti vaktavyam .

(P_6,3.76)  KA_III.169.18-170.4  Ro_IV.644-645      kimartham Ãduk ucyate na aduk eva ucyate . kà rÆpasiddhi÷ : ekÃnnaviæÓati÷ , ekÃnnaÓatam . savarïadÅrghatvena siddham . na sidhyati . ata÷ guïe iti pararÆpatvam prÃpnoti . evam tarhi adu kari«yate . adu ca aÓakya÷ kartum . ÃnunÃsikyam hi na syÃt . yat hi tat yara÷ anunÃsike anunÃsika÷ va iti padÃntasya iti evam tat . kim puna÷ kÃraïam padÃntasya iti evam tat . iha mà bhÆt . budhna÷ , bradhna÷ , badhnÃti . evam tarhi anu kari«yate . anu ca aÓakya÷ kartum . vibhëayà ÃnunÃsikyam . tena idam eva rÆpam syÃt ekÃnnaviæÓati÷ . idam na syÃt . ekÃnnaviæÓati÷ iti . astu tarhi aduk eva . nanu ca uktam  ata÷ guïe iti pararÆpatvam prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . akÃroccÃraïasÃmarthyÃt na bhavi«yati . yadi tarhi prÃpnuvan vidhi÷ akÃroccÃraïasÃmarthyÃt bÃdhyate savarïadÅrghatvam api na prÃpnoti . yam vidhim prati upadeÓa÷ anarthaka÷ sa÷ vidhi÷ bÃdhyate . yasya tu vidhi÷ nimittam eva na asau bÃdhyate . pararÆpam ca prati akÃroccÃraïam anarthakam savarïadÅrghatvasya puna÷ nimittam eva .

(P_6,3.78)  KA_III.170.6-12  Ro_IV.645-646     #<sahasya halopavacanam># . sahasya halopa÷ vaktavya÷ . #<sÃdeÓe hi svare do«a÷># . sÃdeÓe hi [sati] svare do«a÷ syÃt . Ãntaryata÷ udÃttÃnudÃttayo÷ [sthÃne] svarita÷ ÃdeÓa÷ prasajyeta . [saputra÷ , sabhÃrya÷ .] sa÷ tarhi lopa÷ vaktatvya÷ . na vaktatvya÷ . ÃdyudÃttanipÃtanam kari«yate . sa÷ nipÃtanasvara÷ prak­tisvarasya bÃdhaka÷ bhavi«yati . evam api upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . sa÷ yathà eva hi nipÃtanasvara÷ prak­tisvaram bÃdhate evam samÃsasvaram api bÃdheta . se«Âi , sapaÓubandham .

(P_6,3.79)  KA_III.170.14-17  Ro_IV.646     #<granthÃnte vacanÃnarthakyam avyayÅbhÃvena k­tatvÃt >#. granthÃnte vacanam anarthakam . kim kÃraïam . avyayÅbhÃvena k­tatvÃt . avyayÅbhÃve ca akÃle iti eva siddham . ya÷ tarhi kÃlottarapada÷ granthÃnta÷ tadartham idam vaktavyam . sakëÂham jyoti«am adhÅte . sakalam , samuhÆrtam .

(P_6,3.82):  KA_III.170.19-171.11  Ro_IV.646-647     #<upasarjanasya vÃvacane sarvaprasaÇga÷ aviÓe«Ãt># . upasarjanasya vÃvacane sarvaprasaÇga÷ . sarvasya upasarjanasya sÃdeÓa÷ prÃpnoti . asya api prÃpnoti : sahayudhvà , sahak­tvà . kim kÃraïam . aviÓe«Ãt  . na hi ka÷ cit viÓe«a÷ upÃdÅyate eva¤jÃtÅyakasya sÃdeÓa÷ bhavati iti . anupÃdÅyamÃne viÓe«e sarvaprasaÇga÷ . #<siddham tu bahuvrÅhinirdeÓÃt># . siddham etat . katham . bahuvrÅhinirdeÓÃt . bahuvrÅhinirdeÓa÷ kartavya÷ . evam api sahayudhvapriya÷ , sahak­tvapriya÷ iti atra prÃpnoti . bahuvrÅhau yat uttarapadam iti evam vij¤Ãsyate . nanu etat api bahuvrÅhau uttarapadam . evam tarhi bahuvrÅhau yat upasarjanam iti evam vij¤Ãsyate . bahuvrÅhau ca yat upasarjanam bahuvrÅhim prati ca yat upasarjanam . sa÷ tarhi bahuvrÅhinirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . iha ka÷ cit pradhÃnÃnÃm eva samÃsa÷ ka÷ cit upasarjanÃnÃm eva ka÷ cit pradhÃnopasarjanÃnÃm . tat ya÷ upasarjanÃnÃm eva samÃsa÷ tat upasarjanam . atha và akÃra÷ matvarthÅya÷ .  tat yathà tunda÷ ghÃÂa÷ iti . atha và matublopa÷ atra dra«Âavya÷ . tat yathà pu«yakÃ÷ e«Ãm te ime pu«yakÃ÷ . kÃlakÃ÷ e«Ãm te ime kÃlakÃ÷ iti .

(P_6,3.83):  KA_III.171.13-14  Ro_IV.648     #<prak­tyà ÃÓi«i agavÃdi«u># . prak­tyà ÃÓi«i agavÃdi«u iti vaktavyam . iha mà bhÆt . sagave savatsÃya sahalÃya iti .

(P_6,3.86)  KA_III.171.16-19  Ro_IV.648     caraïe kim nipÃtyate . #<brahmaïi upapade samÃnapÆrve vrate karmaïi care÷ ïini÷ vratalopa÷ ca># . brahmaïi upapade samÃnapÆrve vrate karmaïi care÷ ïini÷ pratyaya÷ vratalopa÷ ca nipÃtyate . samÃne brahmaïi vratam catarti iti sabrahmacÃrÅ .

(P_6,3.89)  KA_III.171.21-22  Ro_IV.649     #<d­gd­Óavatu«u d­k«e upasaÇkhyÃnam >#. d­gd­Óavatu«u d­k«e upasaÇkhyÃnam kartavyam . sad­k«Ãsa÷ pratisad­k«Ãsa÷ .

(P_6,3.93, 116)  KA_III.172.2-11  Ro_IV.649-650     kimartham a¤catinahyÃdi«u kvibgrahaïam kriyate . iha mà bhÆt . sama¤canam , upanahanam . na etat asti prayojanam . uttarapade iti vartate na ca antareïa kvipam a¤catinahyÃdaya÷ uttarapadÃni bhavanti . tatra antareïa kvibgrahaïam kvibante eva bhavi«yati . tadÃdividhinà prÃpnoti . ata÷ uttaram paÂhati #<a¤catinahyÃdi«u kvibgrahaïanÃrthakyam yasmin vidhi÷ tadÃdau algrahaïe># . a¤catinahyÃdi«u kvibgrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . yasmin vidhi÷ tadÃdau algrahaïe . algrahaïe«u etat bhavati na ca idam algrahaïam . evam tarhi siddhe sati yat kvibgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyatra dhÃtugrahaïe tadÃdividhi÷ bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . ata÷ k­kami iti atra , ayask­t ayaskÃra iti api siddham bhavati .

(P_6,3.92)  KA_III.172.14-21  Ro_IV.650     #<adrisadhryo÷ antodÃttavacanam k­tsvaraniv­ttyartham># . adrisadhryo÷ antodÃttatvam vaktavyam . kim prayojanam . k­tsvaraniv­ttyartham . k­tsvara÷ mà bhÆt . vi«vadryaÇ , vi«vadrya¤cau , vi«vadrya¤ca÷ , sadhryaÇ , sadhrya¤cau , sadhrya¤ca÷ . #<tatra chandasi striyÃm prati«edha÷># . tatra chandasi striyÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . viÓvÃcÅ , gh­tÃcÅ . yadi chandasi striyÃm prati«edha÷ ucyate katham sà kadrÅcÅ . evam tarhi chandasi striyÃm bahulam iti vaktavyam .

(P_6,3.97)  KA_III.173.2-5  Ro_IV.651     #<samÃpa÷ Åttvaprati«edha÷># . samÃpa÷ Åttvaprati«edha÷ vaktavya÷ . samÃpam nÃma devayajanam . apara÷ Ãha : Åttvam anavarïÃt iti vaktavyam . samÅpam , antarÅpam . iha mà bhÆt . prÃpam , parÃpam .

(P_6,3.98)  KA_III.173.7-8  Ro_IV.651     dÅrghoccÃraïam kimartham na udano÷ deÓe iti eva ucyeta . kà rÆpasiddhi÷ : anÆpa÷ . savarïadÅrghatven siddham . na sidhyati . avagrahe do«a÷ syÃt .

(P_6,3.99)  KA_III.173.11-13  Ro_IV.651     a«a«Âhyat­tÅyasthasya iti ucyate . tatra idam na sidhyati . anyasya idam anyadÅyam . anyasya kÃrakam anyatkÃrakam . evam tarhi aviÓe«eïa anyasya duk chakÃrakayo÷ iti uktvà tata÷ vak«yÃmi a«a«Âhyat­tÅyasthasya ÃÓÅrÃÓÃsthÃsthitotsukotirÃge«u iti .

(P_6,3.101)  KA_III.173.16-17  Ro_IV.651     #<kadbhÃve trau upasaÇkhyÃnam># . kadbhÃve trau upasaÇkhyÃnam kartavyam . kutsitÃ÷ traya÷ kattraya÷ . ke và traya÷ . na bibh­yu÷ kattraya÷ . 

(P_6,3.109.1)  KA_III.173.19-174.15  Ro_IV.652-654     p­«odarÃdÅni iti ucyate . kÃni p­«odarÃdÅni . p­«odaraprakÃrÃïi . kÃni puna÷ p­«odaraprakÃrÃïi . ye«u lopÃgamavikÃrÃ÷ ÓrÆyante na ca ucyante . atha yathà iti kim idam . prakÃravacane thÃl . atha kim idam upadi«ÂÃni iti . uccÃritÃni . kuta÷ etat . diÓi÷ uccÃraïakriya÷ . uccÃrya hi varïÃn Ãha updi«ÂÃ÷ ime varïÃ÷ iti . kai÷ puna÷ upadi«ÂÃ÷ . Ói«Âai÷ . ke puna÷ Ói«ÂÃ÷ . vaiyÃkaraïÃ÷ . kuta÷ etat . ÓÃstrapÆrvikà hi Ói«Âi÷ vaiyÃkaraïÃ÷ ca ÓÃstraj¤Ã÷ . yadi tarhi ÓÃstrapÆrvikà Ói«Âi÷ Ói«ÂipÆrvakam ca ÓÃstram tat itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca na prakalpante . evam tarhi nivÃsata÷ ÃcÃrata÷ ca . sa÷ ca ÃcÃra÷ ÃryÃvartte eva . ka÷ puna÷  ÃryÃvartta÷ . prÃk ÃdarÓÃt [R adarÓanÃt] pratyak kÃlakavanÃt dak«iïena himavantam uttareïa pÃriyÃtram . etasmin ÃryanivÃse ye brÃhmaïÃ÷ kumbhÅdhÃnyÃ÷ alolupÃ÷ ag­hyamÃïakÃraïÃ÷ kim cit antareïa kasyÃ÷ cit vidyÃyÃ÷ pÃragÃ÷ tatrabhavanta÷ Ói«ÂÃ÷ . yadi tarhi Ói«ÂÃ÷ Óabde«u pramÃïam kim a«ÂÃdhyÃyyà kriyate . Ói«Âaj¤ÃnÃrthà a«ÂÃdhyÃyÅ . katham puna÷ a«ÂÃdhyÃyyà Ói«ÂÃ÷ ÓakyÃ÷ vij¤Ãtum . a«ÂÃdhyÃyÅm adhÅyÃna÷ anyam paÓyati anadhÅyÃnam ye atra vihitÃ÷ ÓabdÃ÷ tÃn prayu¤jÃnam . sa÷ paÓyati . nÆnam asya daivÃnugraha÷ svabhÃva÷ và ya÷ ayam na ca a«ÂÃdhyÃyÅm adhÅte ye ca asyam vihitÃ÷ ÓabdÃ÷ tÃn prayuÇkte . nÆnam ayam anyÃn api jÃnÃti . evam e«Ã Ói«Âaj¤ÃnÃrthà a«ÂÃdhyÃyÅ .

(P_6,3.109.2)  KA_III.174.16-175.7  Ro_IV.654-655     #<dikÓabdebhya÷ tÅrasya tÃrabhÃva÷ vÃ># . dikÓabdebhya÷ tÅrasya tÃrabhÃva÷ và vaktavya÷ . dak«iïatÅram , dak«iïatÃram . #<vÃca÷ vÃde ¬atvam valabhÃva÷ ca uttarapadasya i¤i># . vÃca÷ vÃde ¬atvam vaktavyam valabhÃva÷ ca uttarapadasya i¤i vaktavya÷ . vÃgvÃdasya apatyam vìvali÷ . #<«a«a÷ utvam dat­daÓasu uttarapadÃde÷ «Âutvam ca># . «a«a÷ utvam vaktavyam uttarapadÃde÷ «Âutvam ca vaktavyam . «o¬aÓan , «o¬aÓa . #<dhÃsu vÃ># . dhÃsu và iti vaktavyam uttarapadÃde÷ «Âutvam ca vaktavyam . «o¬hà «a¬¬hà kuru . atha kimartham bahuvacananirdeÓa÷ kriyate na puna÷ dhÃyÃm iti eva ucyate . nÃnÃdhikaraïavÃcÅ ya÷ dhÃÓabda÷ tasya grahaïam yathà vij¤Ãyeta . iha mà bhÆt . «a dadhÃti iti «a¬dhà iti . #<dura÷ dÃÓanÃÓadabhadhye«u># . dura÷ dÃÓanÃÓadabhadhye«u utvam vaktavyam uttarapadÃde÷ ca «Âutvam . dƬÃÓa÷ , dÆïÃÓa÷ , dƬabha÷ , dƬhya÷ . #<svaro rohatau chandasi># . svaro rohatau chandasi utvam vaktavyam . ehi tvam jÃye svo rohÃva . pÅvopavasanÃdÅnÃm chandasi lopa÷ vaktavya÷ . pÅvopavasanÃnÃm payopavasanÃnÃm Óriyà idam .

(P_6,3.111)  KA_III.175.9-14  Ro_IV. 656     pÆrvagrahaïam kimartham na tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti pÆrvasya eva bhavi«yati . na sidhyati . na hi ¬hralopena Ãnantaryam . iha kasmÃt na bhavati karaïÅyam , haraïÅyam . na evam vij¤Ãyate ¬hro÷ lopa÷ ¬hralopa÷ , ¬hralope iti . katham tarhi . ¬hro÷ lopa÷ asmin sa÷ ayam ¬hralopa÷ , ¬hralope iti . yadi evam na artha÷ pÆrvagrahaïena . bhavati hi ¬hralopena Ãnantaryam . idam tarhi prayojanam . uttarapade iti vartate . tena ÃnantaryamÃtre yathà syÃt . audumbari÷ rÃjà . puna÷ rÆpÃïi kalpayet .

(P_6,3.112)  KA_III.175.16-176.4  Ro_IV.656-657     varïagrahaïam kimartham na sahivaho÷ ot asya iti eva ucyeta . v­ddhau api k­tÃyÃm yathà syÃt . udavo¬hÃm , udavo¬ham , udavo¬ha iti . atha avarïagrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . Ƭha÷ , ƬhavÃn iti . na etat asti prayojanam . bhavatu atra ottvam . Óravaïam kasmÃt na bhavati . pÆrvatvam asya bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . ottvam kriyatÃm pÆrvatvam iti kim atra kartavyam . paratvÃt ottvam . antaraÇgam pÆrvatvam . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . ottvam kriyatÃm samprasÃraïam iti kim atra kartavyam . paratvÃt ottvam . nityam samprasÃraïam . k­te api ottve prÃpnoti ak­te api . ottvam api nityam . k­te api samprasÃraïe prÃpnoti ak­te api . anityam ottvam . na hi k­te samprasÃraïe prÃpnoti . antaraÇgam pÆrvatvam . yasya ca lak«aïÃntareïa nimittam vihanyate na tat anityam . na ca samprasÃraïam eva ottvasya nimittam vihanti . avaÓyam lak«aïÃntaram pÆrvatvam pratÅk«yam . ubhayo÷ nityayo÷ paratvÃt ottvam . ottve k­te samprasÃraïam samprasÃraïapÆrvatvam . tatra kÃryak­tatvÃt puna÷ ottvam na bhavi«yati .

(P_6,3.121)  KA_III.176.6  Ro_IV.658     apÅlvÃdÅnÃm iti vaktavyam . iha mà bhÆt . rucivaham , cÃruvaham .

(P_6,3.122)  KA_III.176.8-13  Ro_IV.658     amnu«yÃdi«u iti vaktavyam . iha mà bhÆt . praseva÷ , prahÃra÷ , prasÃra÷ . #<sÃdakÃrayo÷ k­trime># . sÃdakÃrayo÷ k­trime iti vaktavyam . iha eva yathà syÃt . prÃsÃda÷ , prÃkÃra÷ . iha mà bhÆt . e«a÷ asya prasÃda÷ . e«a÷ asya prakÃra÷ . #<prativeÓÃdÅnÃm vibhëÃ># . prativeÓÃdÅnÃm vibhëà dÅrghatvam vaktavyam . prativeÓa÷ , pratÅveÓa÷ , pratikÃra÷ , pratÅkÃra÷ .

(P_6,3.124)  KA_III.176.15-20  Ro_IV.658-659     katham idam vij¤Ãyate . dà iti etasmin takÃrÃdau , Ãhosvit  dà iti etasmin takÃrÃnte iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate takÃrÃdau iti nÅttà vittà , atra na prÃpnoti . atha vij¤Ãyate takÃrÃnte iti sudattam pratidattam atra api prÃpnoti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat takÃrÃdau iti . katham nÅttà vittà . cartve k­te bhavi«yati . asiddham cartvam . tasya asiddhatvÃt na prÃpnoti . ÃÓrayÃt siddhatvam bhavi«yati . atha và puna÷ astu takÃrÃnte iti . katham sudattam pratidattam . na etat takÃrÃntam . thakÃrÃntam etat .

(P_6,3.138)  KA_III.177.5-10  Ro_IV.659#<     >#iha anye ÃcÃryÃ÷ cau pratyaÇgasya prati«edham Ãhu÷ . tat iha api sÃdhyam . na e«a÷ do«a÷ . etat eva j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na pratyaÇgam bhavati iti yat ayam cau dÅrghatvam ÓÃsti .

(P_6,3.139)  KA_III.177.2-3  Ro_IV.659-660     #<ika÷ hrasvÃt samprasÃraïadÅrghatvam viprati«edhena># . ika÷ hrasvÃt samprasÃraïadÅrghatvam bhavati viprati«edhena . ika÷ hrasvasya avakÃÓa÷ . grÃmaïikulam , senÃnikulam . samprasÃraïadÅrghatvasya avakÃÓa÷ . vibhëà hrasvatvam . yadà na hrasvatvam sa÷ avakÃÓa÷ . hrasvaprasaÇge ubhayam prÃpnoti . kÃrÅ«agandhÅputra÷ , kaumudagandhÅputra÷ . samprasÃraïadÅrghatvam bhavati viprati«edhena . atha idÃnÅm dÅrghatve k­te puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt hrasvatvam kasmÃt na bhavati . sak­dgatau viprati«edhena yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva  iti .

(P_6,4.1.1)  KA_III.178.2-10  Ro_IV.661-662     à kuta÷ ayam adhikÃra÷ . à saptamÃdhyÃyaparisamÃpte÷ aÇgÃdhikÃra÷ . yadi à saptamÃdhyÃyaparisamÃpte÷ aÇgÃdhikÃra÷ guïa÷ yaÇluko÷ iti yaÇluggrahaïam kartavyam . prÃk abhyÃsavikÃrebhya÷ puna÷ aÇgÃdhikÃre sati pratyayalak«aïena siddham . astu tarhi prÃk abhyÃsavikÃrebhya÷ aÇgÃdhikÃra÷ . yadi prÃk abhyÃsavikÃrebhya÷ aÇgÃdhikÃra÷ vavraÓca vakÃrasya samprasÃraïam prÃpnoti . à saptamÃdhyÃyaparisamÃpte÷ puna÷ aÇgÃdhikÃre sati u÷ adatvasya sthÃnivadbhÃvÃn na samprasÃraïe samprasÃraïam iti prati«edha÷ siddha÷ bhavati . sa÷ ca idÃnÅm aparihÃra÷ bhavati yat tat uktam aÇgÃnyatvÃt ca siddham iti . astu tarhi à saptamÃdhyÃyaparisamÃpte÷ aÇgÃdhikÃra÷ . nanu ca uktam guïa÷ yaÇluko÷ iti yaÇluggrahaïam kartavyam iti . kriyate nyÃse eva .

(P_6,4.1.2)  KA_III.178.11-179.10  Ro_IV.662-665     kim puna÷ iyam sthÃn«a«ÂhÅ , aÇgasya sthÃne iti . evam bhavitum arhati . #<aÇgasya iti sthÃna«a«ÂhÅ cet pa¤camyantasya ca adhikÃra÷># . aÇgasya iti sthÃna«a«ÂhÅ cet pa¤camyantasya ca adhikÃra÷ kartavya÷ . aÇgÃt iti api vaktavyam . anucyamÃne hi ata÷ bhisa÷ ais bhavati iti ata÷ iti pa¤camÅ aÇgasya iti sthÃna«a«ÂhÅ . tatra aÓakyam vivibhaktikatvÃt ata÷ iti pa¤camyà aÇgam viÓe«ayitum . tatra ka÷ do«a÷ . akÃrÃt parasya bhismÃtrasya ais-bhÃva÷ bhavati iti iha api prasajyeta : brÃhmaïabhissà , odanabhissaÂà iti . #<avayava«a«ÂhyÃdÅnÃm ca aprasiddhi÷># . avayava«a«ÂhyÃdaya÷ ca na sidhyanti . tatra ka÷ do«a÷ . ÓÃsa÷ it aÇhalo÷ iti ÓÃse÷ ca antyasya syÃt upadhÃmÃtrasya ca . Æt upadhÃyÃ÷ goha÷ iti gohe÷ ca antyasya syÃt upadhÃmÃtrasya ca . #<siddham tu parasparam prati aÇgapratyayasaÇj¤ÃbhÃvÃt># . siddham etat . katham . parasparam prati aÇgapratyayasaÇj¤e bhavata÷ . aÇgasa¤j¤Ãm prati pratyayasa¤j¤Ã pratyayasa¤j¤Ãm prati aÇgasa¤j¤Ã . kim ata÷ yat parasparam prati aÇgapratyayasaÇj¤e bhavata÷ . #<sambandha«a«thÅnirdeÓa÷ ca># . sambandha«a«thÅnirdeÓa÷ ca ayam k­ta÷ bhavati . aÇgasya ya÷ bhis-Óabda÷ iti . kim ca aÇgasya bhis-Óabda÷ . nimittam . yasmin aÇgam iti etat bhavati . kasmin ca etat bhavati . pratyaye . evam api avayava«a«ÂhyÃdaya÷ aviÓe«itÃ÷ bhavanti . avayava«a«ÂhyÃdaya÷ api sambandhe eva . evam api sthÃnam aviÓe«itam bhavati . sthÃnam api sambandha÷ eva . evam api na j¤Ãyate kva sthÃna«a«ÂhÅ kva viÓe«aïa«a«ÂhÅ iti . yatra «a«ÂhÅ anyayogam na apek«ate sà sthÃna«a«ÂhÅ . yatra hi anyayogam apek«ate sà viÓe«aïa«a«ÂhÅ .

(P_6,4.1.3)  KA_III.179.11-180.23  Ro_IV.665-669     kÃni puna÷ aÇgÃdhikÃrasya prayojanani . #<aÇgÃdhikÃrasya prayojanam samprasÃraïadÅrghatve># . hala÷ uttarasya samprasÃraïasya dÅrgha÷ bhavati . hÆta÷ , jÅna÷ , saævÅta÷ , ÓÆna÷ . aÇgasya iti kimartham . nirutam , durutam . #<nÃmsano÷ ca># . nÃmsano÷ ca dÅrghatve prayojanam . nÃmi dÅrgha÷ bhavati . agnÅnÃm , vÃyÆnÃm . aÇgasya iti kimartham . krimiïÃm paÓya . pÃmanÃm paÓya . sani dÅrgha÷ bhavati . cicÅ«ati , tu«ÂÆ«ati . aÇgasya iti kimartham . dadhi sanoti . madhu sanoti . #<liÇi etve># . liÇi etve prayojanam . gleyÃt , mleyÃt . aÇgasya iti kimartham . niryÃyÃt , nirvÃyÃt . #<ata÷ bhisa÷ aistve># . ata÷ bhisa÷ aistve prayojanam . v­k«ai÷ , plak«ai÷ . aÇgasya iti kimartham . brÃhmaïabhissà , odanabhissaÂà . #<luÇÃdi«u a¬ÃÂau># . luÇÃdi«u a¬ÃÂau prayojanam . akÃr«Åt , aihi«Âa . aÇgasya iti kimartham . prÃkarot , upaihi«Âa . #<iyaÇuvaÇyu«madasmattÃtaÇÃminu¬ÃnemukkehrasvayidÅrghabhitatvÃni># . iyaÇuvaÇau prayojanam . Óriyau Óriya÷ , bhruvau bhruva÷ . aÇgasya iti kimartham . Óryartham , bhrvartham . yu«madasmado÷ prayojanam . sÃma÷ Ãkam . yu«mÃkam asmÃkam . aÇgasya iti kimartham . yu«matsÃma , asmatsÃma . tÃtaÇ prayojanam . jÅvatÃt bhavÃn . aÇgasya iti kimartham . paca hi tÃvat tvam . jalpa tu tÃvat tvam . Ãmi nu prayojanam . kumÃrÅïam , kiÓorÅïÃm . aÇgasya iti kimartham . kumÃrÅ , Ãm iti Ãha . kiÓorÅ , Ãm iti Ãha . Ãne muk prayojanam . pacamÃna÷ , yajamÃna÷ . aÇgasya iti kimartham . prÃïa÷ . ke hrasva÷ prayojanam . kiÓorikà , kumÃrikà . aÇgasya iti kimartham . kumÃrÅ kÃyati kumÃrÅka÷ . yi dÅrgha÷ prayojanam . cÅyate , stÆyate . aÇgasya iti kimartham . dadhiyÃnam , madhuyÃnam . bhi tatvam prayojanam . adbhi÷ , adbhya÷ . aÇgasya iti kimartham . abbhÃra÷ , abbhak«a÷ . na etÃni santi prayojanÃni . katham . #<arthavadgrahaïapratyayagrahaïÃbhyÃm siddham># . arthavadgrahaïapratyayagrahaïÃbhyÃm etÃni siddhÃni . kva cit arthavadgrahaïe na anarthakasya iti evam bhavi«yati kva cit pratyayÃpratyayo÷ grahaïe pratyayasya eva grahaïam bhavati iti . atha và pratyaye iti prak­tya aÇgakÃryam adhye«ye . yadi pratyaye iti prak­tya aÇgakÃryam adhÅ«e prÃkarot , upaihi«Âa , upasargÃt pÆrvam a¬ÃÂau prÃpnuta÷ . siddham tu pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ vihita÷ tadÃde÷ tadantasya ca grahaïam . siddham etat . katham . pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ vihita÷ tadÃde÷ tadantasya ca grahaïam bhavati iti evam upasargÃt pÆrvam a¬ÃÂau na bhavi«yata÷ .

(P_6,4.2)  KA_III.180.25-181.10  Ro_IV.669-670     iha kasmÃt na bhavati : t­tÅya÷ . #<aïprakaraïÃt ­kÃrasya aprÃpti÷># . aïprakaraïÃt ­kÃrasya dÅrghatvam na bhavi«yati . aïa÷ iti vartate . kva prak­tam . ¬hralope pÆrvasya dÅrgha÷ aïa÷ iti . tat vai ika÷ kÃÓe iti anena iggrahaïena vyavacchinnam na Óakyam anuvartayitum . #<iggrahaïasya ca aïviÓe«aïatvÃt># . aïviÓe«aïam iggrahaïam . aïa÷ ika÷ iti . yadi tarhi aïviÓe«aïam iggrahaïam cau dÅrgha÷ bhavati iti iha na prÃpnoti : avÃcà , avÃce . na e«a÷ do«a÷ . aïgrahaïam anuvartate iggrahaïam niv­ttam . evam api kartÌcà kartÌce , atra na prÃpnoti . yathÃlak«aïam aprayukte . atha và ubhayam niv­ttam . kasmÃt na bhavati t­tÅya÷ . nipÃtanÃt . kim nipÃtanam . dvitÅyat­tÅyacaturthaturyÃïi anyatarasyÃm iti .

(P_6,4.3)  KA_III.181.12-182.4  Ro_IV.670-673     kimartham Ãma÷ sanakÃrasya grahaïam kriyate na Ãmi dÅrgha÷ iti eva ucyeta . kena idÃnim sanakÃrake bhavi«yati . nu ayam Ãmbhakta÷ Ãmgrahaïena grÃhi«yate . ata÷ uttaram paÂhati : #<nÃmi dÅrgha÷ Ãmi cet  syÃt k­te dÅrghe na nu bhavet># . nÃmi dÅrgha÷ Ãmi cet  syÃt k­te dÅrghatve na nu syÃt . idam iha sampradhÃryam . dÅrghatvam kriyatÃm nu iti kim atra kartavyam . paratvÃt nu . nityam dÅrghatvam . k­te api nuÂi prÃpnoti ak­te api . nityatvÃt dÅrghatve k­te hrasvÃÓraya÷ nu na prÃpnoti . evam tarhi Ãha ayam hrasvÃntÃt nu iti na ca hrasvÃnta÷ asti . tatra vacanÃt bhavi«yati . #<vacanÃt yatra tat na asti># . na idam vacanÃt labhyam . asti anyat etasya vacane prayojanam . kim . yatra dÅrghatvam prati«idhyate . tis­ïÃm , catas­ïÃm iti . na etat asti prayojanam . iha tÃvat catas­ïÃm iti «aÂcaturbhya÷ ca iti evam bhavi«yati . tis­ïÃm iti trigrahaïam api tatra prak­tam anuvartate . kva prak­tam . tre÷ traya÷ iti . idam tarhi tvam n­ïam n­pate jÃyase Óuci÷ . na ekam udÃharaïam hrasvagrahaïam prayojayati . tatra vacanÃt bhÆtapÆrvagati÷ vij¤Ãsyate . hrasvÃntam yat bhÆtapÆrvam iti . uttarítham tarhi sanakÃragrahaïam kartavyam . #<nopadhÃyÃ÷ ca carmaïÃm># . nopadhÃyÃ÷ nÃmi yathà syÃt . iha mà bhÆt : carmaïÃm , varmaïÃm iti . #<nÃmi dÅrgha÷ Ãmi cet  syÃt k­te dÅrghe na nu bhavet >#.#<  vacanÃt yatra tat na asti >#.#< nopadhÃyÃ÷ ca carmaïÃm># .

(P_6,4.12-13)  KA_III.182.7-183.18  Ro_IV.673-677     #<hana÷ kvau upadhÃdÅrghatvaprasaÇga÷># . hana÷ kvau upadhÃlak«aïam dÅrghatvam prÃpnoti . anunÃsikasya kvijhalo÷ kÇiti iti . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . v­trahaïau v­trahaïa÷ iti . niyamavacanÃt siddham . inhanpÆ«ÃryamïÃm Óau sau ca iti etasmÃt niyamavacanÃt dÅrghatvam na bhavi«yati . #<niyamavacanÃt siddham iti cet sarvanÃmasthÃnaprakaraïe niyamavacanÃt anyatra aniyama÷># . niyamavacanÃt siddham iti cet sarvanÃmasthÃnaprakaraïe niyamavacanÃt anyatra niyama÷ na prÃpnoti . kva anyatra . v­trahaïi bhrÆïahani . evam tarhi #<dÅrghavidhi÷ ya÷ iha inprabh­tÅnÃm tam viniyamya suÂi iti suvidvÃn># . dÅrghavidhi÷ ya÷ iha inprabh­tÅnÃm tam sarvanÃmasthÃne viniyamya , inhanpÆ«ÃryamïÃm sarvanÃmasthÃne dÅrgha÷ bhavati . kimartham idam . niyamítham . inhanpÆ«ÃryamïÃm sarvanÃmasthÃne eva na anyatra . #<Óau niyamam puna÷ eva vidadhyÃt># . tata÷ Óau . Óau eva sarvanÃmasthÃne na anyatra . tata÷ sau . sau eva sarvanÃmasthÃne na anyatra . #<bhrÆïahani iti tathà asya na du«yet># . tathà asya bhrÆïahani iti na do«a÷ bhavati . #<ÓÃsti nivartya suÂi iti aviÓe«e Óau niyamam kuru và api asamÅk«ya># . atha và niv­tte sarvanÃmasthÃnaprakaraïe aviÓe«eïa Óau niyamam vak«yÃmi . inhanpÆ«ÃryamïÃm Óau eva . tata÷ sau . sau eva . iha api tarhi niyamÃt na prÃpnoti : indra÷ v­trahÃyate . #<dÅrghavidhe÷ upadhÃniyamÃt me hanta yi dÅrghavidhau ca na do«a÷># . upadhÃlak«aïadÅrghatvasya niyama÷ na ca etat upadhÃlak«aïam dÅrghatvam . #<suÂi api và prak­te anavakÃÓa÷ Óau niyama÷ aprak­taprati«edhe># . atha và anuvartamÃne sarvanÃmasthÃnagrahaïe anavakÃÓa÷ Óau niyama÷ aprak­tasya api dÅrghatvasya niyÃmaka÷ bhavi«yati . katham . #<yasya hi Óau niyama÷ suÂi na etat tena na tatra bhavet viniyamyam># . yasya hi Ói÷ sarvanÃmasthÃnam na tasya su . yasya su sarvanÃmasthÃnam na tasya Ói÷ . tatra sarvanÃmasthÃnaprakaraïe niyamyam na asti iti k­tvà aviÓe«eïa Óau niyama÷ vij¤Ãsyate . #<dÅrghavidhi÷ ya÷ iha inprabh­tÅnÃm tam viniyamya suÂi iti suvidvÃn . Óau niyamam puna÷ eva vidadhyÃt . bhrÆïahani iti tathà asya na du«yet . ÓÃsti nivartya suÂi iti aviÓe«e Óau niyamam kuru và api asamÅk«ya . dÅrghavidhe÷ upadhÃniyamÃt me hanta yi dÅrghavidhau ca na do«a÷ . suÂi api và prak­te anavakÃÓa÷ Óau niyama÷ aprak­taprati«edhe . yasya hi Óau niyama÷ suÂi na etat tena na tatra bhavet viniyamyam># .

(P_6,4.14)  KA_III.183.20-184.11  Ro_IV.677-679     #<atvasantasya dÅrghatve pita÷ upasaÇkhyÃnam># . atvasantasya dÅrghatve pita÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . gomÃn , yavamÃn . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . ananubandhakagrahaïe hi sÃnubandhakasya grahaïam na iti evam pita÷ na prÃpnoti . ananubandhakagrahaïe iti ucyate . sÃnubandhakasya idam grahaïam . evam tarhi tadanubandhakagrahaïe atadanubandhakasya grahaïam na iti evam pita÷ na prÃpnoti . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . pakÃralope k­te na atubantam bhavati atvantam eva . yathà eva tarhi pakÃralope k­te na atubantam evam ukÃralope api k­te na atvantam . nanu ca bhÆtapÆrvagatyà bhavi«yati atvantam . yathà eva tarhi bhÆtapÆrvagatyà atvantam evam atubantam api . evam tarhi ÃÓrÅyamÃïe bhÆtapÆrvagati÷ atvantam ca ÃsrÅyate na atubantam . na sidhyati . iha hi vyÃkaraïe sarve«u eva sÃnubandhakagrahaïe«u rÆpam ÃÓrÅyate : yatra asya etat rÆpam iti . rÆpanirgraha÷ ca na antareïa laukikam prayogam . tasmin ca laukike prayoge sÃnubandhakÃnÃm prayoga÷ na asti iti k­tvà dvitÅya÷ prayoga÷ upÃsyate . ka÷ asau . upadeÓa÷ nÃma . upadeÓe ca etat atubantam na atvantam . yadi puna÷ atÓabdam g­hÅtvà dÅrghatvam ucyeta . na evam Óakyam . iha api prasajyeta : jagat , janagat . arthavadgrahaïe na anarthakasya iti evam etasya na bhavi«yati . iha api tarhi na prÃpnoti : k­tavÃn , bhuktavÃn iti . kva tarhi syÃt . pacan , yajan . na vai atra i«yate . ani«Âam ca prÃpnoti i«tam ca na sidhyati . tasmÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam .

(P_6,4.16.1)  KA_III.184.13-25  Ro_IV.679-680     #<game÷ dÅrghatve iÇgrahaïam >#. game÷ dÅrghatve iÇgrahaïam kartavyam . iÇgame÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt : sa¤jigaæsate vatsa÷ mÃtrà iti . #<agrahaïe hi anÃdeÓasya api dÅrghaprasaÇga÷># . akriyamÃïe hi iÇgrahaïe anÃdeÓasya api dÅrghatvam prasajyeta . sa¤jigaæsate vatsa÷ mÃtrà iti . #<na và chandasi anÃdeÓasya api dÅrghatvadarÓanÃt iÇgrahaïÃnarthakyam># . na và iÇgrahaïam kartavyam . kim kÃraïam . chandasi anÃdeÓasya api dÅrghatvadarÓanÃt . chandasi anÃdeÓasya api game÷ dÅrghatvam d­Óyate . svargam lokam sa¤jigÃæsat . chandasi anÃdeÓasya api dÅrghatvadarÓanÃt iÇgrahaïam anarthakam . yathà eva tarhi chandasi anÃdeÓasya api game÷ dÅrghatvam bhavati evam bhëÃyÃm api prÃpnoti . tasmÃt iÇgrahaïam kartavyam . na kartavyam . yogavibhÃga÷ kari«yate . aca÷ sani . ajantÃnÃm sani dÅrgha÷ bhavati . tata÷ hanigamyo÷ . hanigamyo÷ ca sani dÅrgha÷ bhavati . aca÷ iti eva . aca÷ sthÃne yau hanigamÅ .

(P_6,4.16.2)  KA_III.185.1-7  Ro_IV.681     atha upadhÃgrahaïam anuvartate uta aho na . kim ca ata÷ . #<sani dÅrghe upadhÃdhikÃra÷ cet vya¤janaprati«edha÷># . sani dÅrghe upadhÃdhikÃra÷ cet vya¤janaprati«edha÷ vaktavya÷ , cicÅ«ati tu«ÂÆ«ati iti evam artham . evam tarhi niv­ttam . #<anadhikÃre uktam># . kim uktam . hanigamidÅrghe«u ajgrahaïam iti . na e«a÷ do«a÷ . uktam etat hrasva÷ dÅrgha÷ pluta÷ iti yatra brÆyÃt aca÷ iti etat tatra upasthitam dra«Âavyam iti .

(P_6,4.19.1)  KA_III.185.9-16  Ro_IV.681-683     atha , Æ Ãdi÷ kasmÃn na bhavati . Ãdi÷ Âit bhavati iti prÃpnoti . kasya puna÷ Ãdi÷ . vakÃrasya . astu . vakÃrakasya kà pratipatti÷ . lopa÷ vyo÷ vali iti lopa÷ bhavi«yati . na evam Óakyam . jvaratvarasrivyavimavÃm upadhÃyÃ÷ ca iti dvau ÆÂau syÃtÃm . evam tarhi na e«a÷ Âit . ka÷ tarhi . Âhit . yadi tarhi Âhit , dhauta÷ paÂa÷ iti etyedhatyÆÂsu iti v­ddhi÷ na prÃpnoti . cartve k­te bhavi«yati . asiddham cartvam . tasya asiddhatvÃt na prÃpnoti . ÃÓrayÃt siddhatvam bhavi«yati . asati anyasmin ÃÓrayÃt siddhatvam syÃt asti ca anya÷ siddha÷ vÃha÷ u iti . e«a÷ api Âhit kari«yate . tatra ubhayo÷ cartve k­te ÃÓrayÃt siddhatvam bhavi«yati .

(P_6,4.19.2)  KA_III.185.17-186.15  Ro_IV.683-686     atha kÇidgrahaïam anuvartate uta aho na . kim ca ata÷ . #<ÓÆÂtve kÇidadhikÃra÷ cet cha÷ «atvam># . ÓÆÂtve kÇidadhikÃra÷ cet cha÷ «atvam vaktavyam . pra«Âà , pra«Âum , pra«Âavyam . #<tukprasaÇga÷ ca># . tuk ca prÃpnoti . niv­tte api kÇidgrahaïe avaÓyam atra tugabhÃvÃrtha÷ yatna÷ kartavya÷ . antaraÇgatvÃt hi tuk prÃpnoti . cchvo÷ iti sannipÃtagrahaïam vij¤Ãyate . nanu evam api antyasya prÃpnoti . sannipÃtagrahaïasÃmarthyÃt sarvasya bhavi«yati . evam api aÇgasya prÃpnoti . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti evam aÇgasya na bhavi«yati . yadi evam utpucchayate÷ apratyaya÷ utpu iti prÃpnoti , utput iti ca i«yate . tathà vächate÷ apratyaya÷ vÃn , vÃæÓau vÃæÓa÷ iti na sidhyati . yathÃlak«aïam aprayukte . tatra tu etÃvÃn viÓe«a÷ . anuvartamÃne kÇidgrahaïe cha÷ «atvam vaktavyam tatra ca api sannipÃtagrahaïam vij¤eyam . #<niv­tte diva÷ ƬbhÃva÷># . niv­tte diva÷ ƬbhÃva÷ prÃpnoti . dyubhyÃm , dyubhi÷ . astu . katham dyubhyÃm , dyubhi÷ iti . ÆÂhi k­te diva÷ ut iti uttvam bhavi«yati . na sidhyati . Ãntaryata÷ dÅrghasya dÅrgha÷ prÃpnoti . #<tadartham tapara÷ k­ta÷># . evamartham tapara÷ kriyate . kva puna÷ kÇidgrahaïam prak­tam . anunÃsikasya kvijhalo÷ kÇiti iti . yadi tat anuvartate ajjhanagamÃm sani kvijhalo÷ ca iti kvijhalo÷ api dÅrghatvam prÃpnoti . jhali tÃvat na do«a÷ . sanam jhalgrahaïena viÓe«ayi«yÃma÷ . sani jhalÃdau iti . kvau api ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na anena kvau dÅrghatvam bhavati iti yat ayam kvibvacipracchyÃyatastukaÂaprujuÓrÅïÃm dÅrgha÷ asamprasÃram ca iti dÅrghatvam ÓÃsti .

(P_6,4.22.1)  KA_III.187.2-9  Ro_IV.687-688     asiddhavacanam kimartham . #<asiddhavacane uktam># . kim uktam . tatra tÃvat uktam «atvatuko÷ asiddhavacanam ÃdeÓalak«aïaprati«edhítham utsargalak«aïabhÃvÃrtham ca iti . iha api asiddhavacanam ÃdeÓalak«aïaprati«edhítham utsargalak«aïabhÃvÃrtham ca . ÃdeÓalak«aïaprati«edhítham tÃvat . Ãgahi jahi gata÷ , gatavÃn . anunÃsikalope jabhÃve ca k­te ata÷ lopa÷ , ata÷ he÷ iti ca prÃpnoti . asiddhatvÃt na bhavati . utsargalak«aïabhÃvÃrtham ca . edhi ÓÃdhi . astiÓÃstyo÷ ettvaÓÃbhÃvayo÷ k­tayo÷ jhallak«aïam dhitvam na prÃpnoti . asiddhatvÃt bhavati . atha atragrahaïam kimartham . #<atragrahaïam vi«ayÃrtham># . vi«aya÷ pratinirdiÓyate . atra etasmin ÃbhÃcchÃstre ÃbhÃcchÃstram asiddham yathà syÃt . iha mà bhÆt : abhÃji, rÃga÷, upabarhaïam iti .

(P_6,4.22.2)  KA_III.187.10-189.13  Ro_IV.688-693     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . #<prayojanam Óaittvam dhitve># . ÓÃbhÃva÷ ettvam ca dhitve prayojanam . edhi ÓÃdhi . astiÓÃstyo÷ ettvaÓÃbhÃvayo÷ k­tayo÷ jhallak«aïam dhitvam na prÃpnoti . asiddhatvÃt bhavati . ÓÃbhÃva÷ tÃvat na prayojayati . evam vak«yÃmi . ÓÃs hau Óà hau iti . yatvabhÆta÷ sakÃra÷ . tatra sÃt dhitvam dhi ca iti sakÃrasya lopa÷ . atha và , à hau iti vak«yÃmi . evam api sakÃrasya prÃpnoti . upadhÃyÃ÷ iti vartate . upadhÃyÃ÷ Ãtve k­te sÃt dhitvam dhi ca iti sakÃrasya lopa÷ . atha và na hau iti vak«yÃmi . tatra ettve prati«iddhe sÃt dhitvam dhi ca iti sakÃrasya lopa÷ . ettvam api lopÃpavÃda÷ vij¤Ãsyate na ca sakÃrasya lopa÷ prÃpnoti . #<hilopa÷ uttve># . hilopa÷ uttve prayojanam . kuru iti atra hilope k­te sÃrvadhÃtukapare ukÃre iti uttvam na prÃpnoti . asiddhatvÃt bhavati . etat api na asti prayojanam . vak«yati tatra sÃrvadhÃtukagrahaïasya prayojanam sÃrvadhÃtuke bhÆtapÆrvamÃtre yathà styÃt uttvam . #<tÃstilopeïyaïÃdeÓÃ÷ a¬Ã¬vidhau># . talopa÷ astilopa÷ iïa÷ ca yaïÃdeÓa÷ a¬Ã¬vidhau prayojanam . akÃri , aihÅ iti . talope k­te luÇi iti a¬ÃÂau na klprÃpnuta÷ . asiddhatvÃt bhavata÷ . astilopa÷ iïa÷ ca yaïÃdeÓa÷ prayojanam . Ãsan , Ãyan iti . iïastyo÷ yaïlopayo÷ k­tayo÷ anajÃditvÃt àna prÃpnoti . asiddhatvÃt bhavati . astilopa÷ tÃvat na prayojayati . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati lopÃt àbalÅyÃn iti yat ayam Ónaso÷ allopa÷ iti taparakaraïam karoti . iïyaïÃdeÓa÷ ca api na prayojayati . yaïÃdeÓe yogavibhÃga÷ kari«yate . iïa÷ yaï bhavati . tata÷ e÷ anekÃca÷ . e÷ ca anekÃca÷ iïa÷ yaï bhavati . tata÷ asaæyogapÆrvasya yaï bhavati . e÷ anekÃca÷ iti eva . sarve«Ãm eva parihÃra÷ . upadeÓa÷ iti vartate . tatra upadeÓÃvasthÃyÃm eva a¬ÃÂau bhavata÷ . atha và ÃrdhadhÃtuke iti vartate . atha và luÇlaÇl­Çk«u a iti dvilakÃraka÷ nirdeÓa÷ : luÇÃdi«u lakÃrÃdi«u iti . sarvathà , aijyata , aupyata iti na sidhyati . vak«yati etat ajÃdÅnÃm aÂà siddham iti . #<anunÃsikalopa÷ hilopÃllopayo÷ jabhÃva÷ ca># . anunÃsikalopa÷ hilopÃllopayo÷ jabhÃva÷ ca prayojanam . Ãgahi jahi gata÷ , gatavÃn . anunÃsikalope k­te jabhÃve ca ata÷ he÷ ata÷ lopa÷ iti ca lopa÷ prÃpnoti . asiddhatvÃt na bhavati . anunÃsikalopa÷ tÃvat na prayojayati . allope upadeÓe iti vartate . yadi upadeÓe iti vartate dhinuta÷ , k­ïuta÷ atra na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na upadeÓagrahaïena prak­ti÷ abhisambadhyate . kim tarhi . ÃrdhadhÃtukam abhisambadhyate : ÃrdhadhÃtukopadeÓe yat akÃrÃntam iti . jabhÃva÷ ca na prayojayati . hilope yogavibhÃga÷ kari«yate . ata÷ he÷ . tata÷ uta÷ ca . uta÷ ca he÷ luk bhavati iti . tata÷ pratyayÃt . pratyayÃt iti ubhayo÷ Óe«a÷ . atha kimartham anunÃsikalopa÷ hilopÃllopayo÷ jabhÃva÷ ca iti ucyate na anunÃsikalopajabhÃvau allopahilopayo÷ iti eva ucyate . saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ mà bhÆt iti . anunÃsikalopa÷ hilope prayojayati . maï¬Æki tÃbhi÷ Ãgahi . rohita÷ ca iha a gahi . marudbhi÷ agne agahi . #<samprasÃraïam avarïalope># . samprasÃraïam avarïalope prayojanam . madhona÷ paÓya . maghonà , maghone . samprasÃraïe k­te yasya iti lopa÷ prÃpnoti . asiddhatvÃt na bhavati . na etat asti prayojanam . vak«yati etat : maghavanÓabda÷ avyutpannam prÃtipadikam iti . #<rebhÃva÷ Ãllope># . rebhÃva÷ Ãllope prayojanam . kim svit garbham prathamam dadhre Ãpa÷ . rebhÃve k­te Ãta÷ lopa÷ iÂi
ca iti ÃkÃralopa÷ na prÃpnoti . asiddhatvÃt bhavati . etat api na asti prayojanam . chÃndasa÷ rebhÃva÷ li ca chandasi sÃrvadhÃtukam api bhavati . tatra sÃrvadhÃtukam apit Çit bhavati iti Çitvam . ÓnÃbhyastayo÷ Ãta÷ iti ÃkÃralopa÷ bhavati .

(P_6,4.22.3)  KA_III.189.14-190.9  Ro_IV.693-695     yadi tarhi ayam yoga÷ na Ãrabhyate , #<ut tu k­¤a÷ katham o÷ viniv­ttau >#. iha kurva÷ kurma÷ kuryÃt iti ukÃralope k­te sÃrvadhÃtukapare ukÃre iti uttvam na prÃpnoti . #<ïe÷ api ca iÂi katham viniv­tti÷># . iha ca kÃrayate÷ kÃri«yate ïe÷ aniÂi iti ïilopa÷ na prÃpnoti . #<abruvata÷ tava yogam imam syÃt luk ca ciïa÷ nu katham na tarasya># . iha ca , akÃritarÃm ahÃritarÃm iti ciïa÷ uttarasya tarasya luk na syÃt . #<cam bhagavÃn k­tavÃn tu tadartham tena bhavet iÂi ïe÷ niv­tti÷># . iha syasicsÅyuÂtÃsi«u bhÃvakarmaïo÷ upadeÓe ajjhanagrahad­ÓÃm và ciïvat i ca kim ca . ïilopa÷ ca . #<mvo÷ api ye ca tathà api anuv­ttau># . iha api kurva÷ kurma÷ kuryÃt iti mvo÷ ye ca iti etat api anuvarti«yate . #<ciïluki ca kÇita÷ eva luk syÃt># . ciïluki api prak­tam kÇidgrahaïam anuvartate . kva prak­tam . gamahanakhanaghasÃm lopa÷ kÇiti anaÇi iti . tat vai saptamÅnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . ciïa÷ iti e«Ã pa¤camÅ kÇiti iti saptamyÃ÷ «a«ÂhÅm lprakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . #<ut tu k­¤a÷ katham o÷ viniv­ttau . ïe÷ api ca iÂi katham viniv­tti÷ . abruvata÷ tava yogam imam syÃt luk ca ciïa÷ nu katham na tarasya . cam bhagavÃn k­tavÃn tu tadartham tena bhavet iÂi ïe÷ niv­tti÷ . mvo÷ api ye ca tathà api anuv­ttau . ciïluki ca kÇita÷ eva luk syÃt># .

(P_6,4.22.4)  KA_III.190.10-192.8  Ro_IV.695-701     ÃrabhyamÃïe api etasmin yoge #<siddham vasusamprasÃraïam ajvidhau># . vasusamprasÃraïam ajvidhau siddham vaktavyam . kim prayojanam . papu«a÷ paÓya . tasthu«a÷ paÓya . ninyu«a÷ paÓya . cicyu«a÷ paÓya . luluvu«a÷ paÓya . pupuvu«a÷ paÓya iti . vaso÷ samprasÃraïe k­te aci iti ÃkÃralopÃdÅni yathà syu÷ iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyanti . #<bahiraÇgalak«aïatvÃt asiddhatvÃt ca># . bahiraÇgalak«aïam ca eva hi vasusamprasÃraïam asiddham ca . #<Ãttvam yalopÃllopayo÷ paÓu«a÷ na vÃjÃn cÃkhÃyità cÃkhÃyitum># . Ãttvam yalopÃllopayo÷ siddham vaktavyam . kim prayojanam . paÓu«a÷ na vÃjÃn . paÓu«a÷ iti Ãtttvasya asiddhatvÃt Ãta÷ dhÃto÷ iti ÃkÃralopa÷ na prÃpnoti . cÃkhÃyità cÃkhÃyitum iti Ãttvasya asiddhatvÃt  yasya hala÷ iti yalopa÷ prÃpnoti . #<samÃnÃÓrayavacanÃt siddham># . samÃnÃÓrayam asiddham bhavati vyÃÓrayam ca etat . iha tÃvat papu«a÷ paÓya , tasthu«a÷ paÓya , ninyu«a÷ paÓya , cicyu«a÷ paÓya , luluvu«a÷ paÓya , pupuvu«a÷ paÓya iti . vasau ÃkÃralopÃdÅni vasantasya vibhaktau samprasÃraïam . paÓu«a÷ iti viÂi Ãttvam vi¬antasya vibhaktau ÃkÃralopa÷ . cÃkhÃyità cÃkhÃyitum iti yaÇi Ãttvam yaÇantasya ca ÃrdhadhÃtuke lopa÷ iti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . atragrahaïasÃmarthyÃt . nanu ca anyat atragrahaïasya prayojanam uktam . kim uktam . atragrahaïam vi«ayÃrtham iti . adhikÃrÃt api etat siddham . iha papu«a÷ , cicyu«a÷ , luluvu«a÷ , dvau hetÆ vypadi«Âau bahiraÇgalak«aïatvam asiddhatvam ca iti . tatra bhavaet asiddhatvam pratyuktam bahiraÇgalak«aïatvam tu na eva pratyuktam . na e«a÷ do«a÷ bahiraÇgam antaraÇgam iti ca pratidvandvibhÃvinau etau arthau . katham . sati antaraÇge bahiraÇgam sati ca bahiraÇge antaraÇgam . na ca atra antaraÇgabahiraÇgayo÷ yugapat samavasthÃnam asti . na anabhinirv­tte bahiraÇge antaraÇgam prÃpnoti . tatra nimittam eva bahiraÇgam antaraÇgasya . #<hrasvayalopÃllopÃ÷ ca ayÃdeÓe lyapi># . hrasvayalopÃllopÃ÷ ca ayÃdeÓe lyapi siddhÃ÷ vaktavyÃ÷ . praÓamayya gata÷ , pratamayya gata÷ . prabebhidayya gata÷ . pracecchidayya gata÷ . prastanayya gata÷ . pragadayya gata÷ . hrasvayalopÃllopÃnÃm asiddhatvÃt lyapi laghupÆrvÃt iti ayÃdeÓa÷ na prÃpnoti . atra api e«a÷ parihÃra÷ samÃnÃÓrayavacanÃt siddham iti . katham . ïau ete vidhaya÷ ïe÷ lyapi ayÃdeÓa÷ . #<vugyuÂau uvaÇyaïo÷># . vugyuÂau uvaÇyaïo÷ siddhau vaktavyau . babhÆvatu÷ , babhÆvu÷ : vuka÷ asiddhatvÃt uvaÇÃdeÓa÷ prÃpnoti . upadidÅye , upadidÅyÃte : yuÂa÷ asiddhatvÃt yaïÃdeÓa÷ prÃpnoti . vuka÷ tÃvat na vaktavya÷ . vukam na vak«yÃmi . evam vak«yÃmi : bhuva÷ luÇliÂo÷ Æt upadhÃyÃ÷ iti . atra uvaÇÃdeÓe k­te yà upadhà tasyÃ÷ Ættvam bhavi«yati . evam api kuta÷ nu khalu etat uvaÇÃdeÓe k­te yà upadhà tasyÃ÷ Ættvam bhavi«yati na puna÷ sÃmpratikÅ yà upadhà tasyÃ÷ syÃt bhakÃrasya . na e«a÷ do«a÷ . o÷ iti vartate . tena uvarïasya bhavi«yati . bhavet siddham babhÆvatu÷ , babhÆvu÷ . idam tu na sidhyati : babhÆva babhÆvitha iti . kim kÃraïam . guïav­ddhyo÷ k­tayo÷ uvarïÃbhÃvÃt . na atra guïav­ddhÅ prÃpnuta÷ . kim kÃraïam . kÇiti ca iti prati«edhÃt . katham kittvam . indhibhavatibhyÃm ca iti . tat vai vayam kittvam pratyÃcak«mahe vukà . iha tu kittvena vuk pratyÃkhyÃyate . kim puna÷ atra nyÃyyam . vugvacanam eva nyÃyyam . sati api hi kittve syÃtÃm eva atra guïav­ddhÅ . kim kÃraïam . iglak«aïayo÷ guïav­ddhyo÷ sa÷ prati«edha÷ na ca e«Ã iglak«aïà v­ddhi÷ . evam tarhi na artha÷ vukà na api kittvena . stÃm atra guïav­ddhÅ . guïav­ddhyo÷ k­tayo÷ avÃvo÷ ca k­tayo÷ yà upadhà tasyÃ÷ Ættvam bhavi«yati . katham . o÷ iti atra avarïam api pratinirdiÓyate . iha api tarhi prÃpnoti . kÅlÃlapa÷ paÓya . Óubhaæya÷ paÓya iti . lopa÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . iha tarhi prÃpnoti . kÅlÃlapau
kÅlÃlapÃ÷ iti . evam tarhi vyo÷ iti vartate . tena uvarïam viÓe«ayi«yÃma÷ . o÷ vyo÷ iti . iha idÃnÅm o÷ iti anuvartate . vyo÷ iti niv­ttam . yuÂa÷ ca api na vaktavyam . yu¬vacanasÃmarthyÃt na bhavi«yati . asti anyat yu¬vacane prayojanam . kim . dvayo÷ yakÃrayo÷ Óravaïam yathà syÃt . na vya¤janaparasya anekasya ekasya và yakÃrasya Óravaïam prati viÓe«a÷ asti .

(P_6,4.22.5)  KA_III.192.9-193.19  Ro_IV.701-705     kim puna÷ prÃk bhÃt asiddhatvam Ãhosvit saha tena . kuta÷ puna÷ ayam sandeha÷ . ÃÇà ayam nirdeÓa÷ kriyate ÃÇ ca puna÷ sandeham janayati . tat yathà : à pÃÂaliputrÃt v­«Âa÷ deva÷ iti sandeha÷ : kim prÃk pÃÂaliputrÃt saha tena iti . evam iha api sandeha÷ : prÃk bhÃt saha tena iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<prÃk bhÃt iti cet sunÃmaghonÃbhÆguïe«u upasaÇkhyÃnam># . prÃk bhÃt iti cet sunÃmaghonÃbhÆguïe«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . Óuna÷ paÓya . Óunà Óune . samprasÃraïe k­te allopa÷ ana÷ iti prÃpnoti . yasya puna÷ saha tena asiddhatvam asiddhatvÃt tasya na saæyogÃt vamantÃt iti prati«edha÷ bhavi«yati . yasya api prÃk bhÃt asiddhatvam tasya api e«a÷ na do«a÷ . katham . na astri atra viÓe«a÷ allopena và niv­ttau satyÃm pÆrvatvena và . ayam asti viÓe«a÷ . allopena niv­ttau satyÃm udÃttaniv­ttisvara÷ prasajyeta . na atra udÃttaniv­ttisvara÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . na goÓvansÃvavarïa iti prati«edhÃt . na e«a÷ udÃttaniv­ttisvarasya prati«edha÷ . kasya tarhi . t­tÅyÃdisvarasya . yatra tarhi t­tÅyÃdisvara÷ na asti . Óuna÷ paÓya iti . evam tarhi na vayam lak«aïasya prati«edham Ói«ma÷ . kim tarhi yena kena cit lak«aïena prÃptasya vibhaktisvarasya ayam prati«edha÷ . yatra tarhi vibhaktisvara÷ na asti . bahuÓunÅ iti . yadi puna÷ ayam udÃttaniv­ttisvarasya api prati«edha÷ vij¤Ãyeta . na evam Óakyam . iha api prasjyeta kumÃrÅ iti . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na udÃttaniv­ttisvara÷ Óuni avatarati iti yat ayam ÓvanÓabdam gaurÃdi«u paÂhati . antodÃttÃrtham yatnam karoti . siddham hi syÃt ÇÅpà eva . maghona÷ paÓya . maghonà maghone . samprasÃraïe k­te yasya iti lopa÷ prÃpnoti . yasya puna÷ saha tena asiddhatvam asiddhatvÃt tasya na bhavi«yati . yasya api prÃk bhÃt asiddhatvam tasya api e«a÷ na do«a÷ . katham . vak«yati etat maghavan-Óabda÷ avyutpannam prÃtipadikam iti . bhÆguïa÷ . bhÆyÃn . bhÆbhÃve k­te o÷ guïa÷ prÃpnoti . yasya puna÷ saha tena asiddhatvam asiddhatvÃt tasya na bhavi«yati . yasya api prÃk bhÃt asiddhatvam tasya api e«a÷ na do«a÷ . katham . dÅrghoccÃraïasÃmarthyÃt na bhavi«yati . asti dÅrghoccÃraïasya prayojanam . kim . bhÆmà iti . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . baho÷ na¤vat uttarapadabhÆmni iti . atha và puna÷ astu saha tena iti . #<à bhÃt iti cet susamprasÃraïayalopaprasthÃdÅnÃm prati«edha÷># . papu«a÷ paÓya . tasthu«a÷ , ninyu«a÷ , cicyu«a÷ , luluvu«a÷ , pupuvu«a÷ iti . vaso÷ samprasÃraïe k­te aci iti ÃkÃralopÃdÅni na sidhyanti . na e«a÷ do«a÷ . uktam etat samÃnÃÓrayavacanÃt siddham iti . katham . vasau ÃkÃralopÃdÅni vasantasya vibhaktau samprasÃraïam . yalopa÷ . saurÅ balÃkà . ya÷ asau aïi akÃra÷ lupyate tasya asiddhatvÃt Åti yalopa÷ na prÃpnoti . atra api e«a÷ eva parihÃra÷ . samÃnÃÓrayavacanÃt siddham  iti . katham . aïi akÃralopa÷ aïantasya Åti lopa÷ . prasthÃdi«u . preyÃn , stheyÃn . prasthÃdÅnÃm asiddhatvÃt prak­tyà ekÃc iti prak­tibhÃva÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yathà eva prasthÃdÅnÃm asiddhatvÃt prak­tibhÃva÷ na prÃpnoti evam Âilopa÷ api na bhavi«yati .

(P_6,4.23)  KA_III.193.21-194.8  Ro_IV.705-707     atha kimartham Ónama÷ saÓakÃrasya grahaïam kriyate na nÃt nalopa÷ iti eva ucyeta . nÃt nalopa÷ iti iyati ucyamÃne nandità nandaka÷ iti atra api prasajyeta . evam tarhi evam vak«yÃmi nÃt nalopa÷ aniditÃm . tata÷ hala÷ upadhÃyÃ÷ kÇiti . aniditÃm iti . na evam Óakyam . iha na syÃt : hinasti . tasmÃt na evam Óakyam . na cet evam nandità nandaka÷ iti prÃpnoti . evam tarhi kÇiti iti vartate . evam api hinasti iti atra na prÃpnoti . na e«Ã parasaptamÅ . kà tarhi . satsaptamÅ . kÇiti sati . evam tarhi naÓabda÷ eva atra kÇittvena viÓe«yate kÇit cet naÓabda÷ bhavati iti . evam api yaj¤ÃnÃm , yatnÃnÃm iti atra na prÃpnoti . dÅrghatvam atra bÃdhakam bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . dÅrghatvam kriyatÃm nalopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt nalopa÷ . tasmÃt saÓakÃrasya grahaïam kartavyam . atha kriyamÃïe api saÓakÃragrahaïe iha kasmÃt na bhavati viÓnÃnÃm , praÓnÃnÃm iti . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti evam na bhavi«yati .

(P_6,4.24)  KA_III.194.10-195.4  Ro_IV.707-709     #<aniditÃm nalope laÇgikampyo÷ upatapaÓarÅravikÃrayo÷ upasaÇkhyÃnam># . aniditÃm nalope laÇgikampyo÷ upatapaÓarÅravikÃrayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . vilagita÷ , vikapita÷ . upatapaÓarÅravikÃrayo÷ iti kimartham . vilaÇgita÷ , vikampita÷ . #<b­he÷ aci aniÂi># . b­he÷ aci aniÂi upasaÇkhyÃnam kartavyam . nibarhayati nibarhaka÷ . aci iti kimartham . nib­æhyate . aniÂi iti kimartham . nib­æhità nib­æhitum . tat tu upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . b­hi÷ prak­tyantaram . katham j¤Ãyate . aci iti lopa÷ ucyate . anajÃdau api d­Óyate : nib­hyate . aniÂi iti ucyate . iÂau api d­Óyate : nibarhitum . ajÃdau iti ucyate . ajÃdau api na d­Óyate : nib­æhayati nib­æhaka÷ . ra¤je÷ ïau m­gamaraïe upasaÇkhyÃnam kartavyam . rajayati m­gÃn . m­gamaraïe iti kimartham . ra¤jayati vastrÃïi . ghinuïi ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . rÃgÅ . #<ghinuïi nipÃtanÃt siddham># . kim nipÃtanam . tyajaraja iti . aÓakyam dhÃtunirdeÓe nipÃtanam tantram ÃÓrayitum . iha hi do«a÷ syÃt : daÓahana÷ karaïe : daæ«Ârà . na etat dhÃtunipÃtanam . kim tarhi . pratyayÃntasya etat rÆpam . tasmin ca asya pratyaye lopa÷ bhavati . daæÓasa¤jasva¤jÃm Óapi iti . rajakarajanaraja÷su upasaÇkhyÃnam kartavyam . rajaka÷ , rajananam , raja÷ iti . #<rajakarajanaraja÷su kittvÃt siddham># . kita÷ eva ete auïÃdikÃ÷ . tat yathà rucaka÷ , bhuvanam , Óira÷ iti .

(P_6,4.34)  KA_III.195.8-196.2  Ro_IV.709-711     #<ÓÃsa÷ ittve ÃÓÃsa÷ kvau># . ÓÃsa÷ ittve ÃÓÃsa÷ kvau upasaÇkhyÃnam kartavyam . ÃÓÅ÷ iti . kim puna÷ idam niyamÃrtham Ãhosvit vidhyartham . katham ca niyamÃrtham syÃt katham và vidhyartham . yadi tÃvat ÓÃsimÃtrasya grahaïam tata÷ niyamÃrtham . athi hi yasmÃt ÓÃsa÷ aÇ vihita÷ tasya grahaïam tata÷ vidhyartham . yadi api ÓÃsimÃtrasya grahaïam evam api vidhyartham eva . katham . aÇhalo÷ iti ucyate na ca atra halÃdim paÓyÃma÷ . nanu ca kvip eva halÃdi÷ . kvipa÷ lope k­te halÃdyabhÃvÃt na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . kviblopa÷ kriyatÃm aÇhalo÷ itttvam iti kim atra kartavyam . paratvÃt aÇhalo÷ itttvam . nitya÷ kviblopa÷ . k­te api aÇhalo÷ itttve prÃpnoti ak­te api . nityatvÃt kviblope k­te halÃdyabhÃvÃt na prÃpnoti . evam tarhi pratyayalak«aïena bhavi«yati . varïÃÓraye na asti pratyayalak«aïam . yadi và kÃni cit varïÃÓrayÃïi api pratyayalak«aïena bhavanti tathà ca idam api bhavi«yati . atha và evam vak«yÃmi . ÓÃsa÷ it aÇhalo÷ . tata÷ kvau . kvau ca ÓÃsa÷ it bhavati . ÃryaÓÅ÷ , mitraÓÅ÷ . tata÷ ÃÇa÷ . ÃÇpÆrvÃt ca kvau ÓÃsa÷ it bhavati . ÃÓÅ÷ iti . idam idÃnÅm kimartham . niyamÃrtham . ÃÇpÆrvÃt ÓÃsa÷ kvau eva . kva mà bhÆt . ÃÓÃsyate , ÃÓÃsyamÃna÷ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . aviÓe«eïa ÓÃsa÷ it bhavati iti uktvà tata÷ aÇi iti vak«yÃmi . tat niyamÃrtham bhavi«yati . aÇi eva ajÃdau na anyasmin ajÃdau iti . iha api tarhi niyamÃt ittvam prÃpnoti . ÃÓÃsyate , ÃÓÃsyamÃna÷ iti . yasmÃt ÓÃse÷ aÇ vihita÷ tasya grahaïam na ca etasmÃt ÓÃse÷ aÇ vihita÷ . katham ÃÓÅ÷ iti . nipÃtanÃt siddham . kim nipÃtanam . k«iyÃÓÅ÷prai«e«u tiÇ ÃkÃÇk«am iti .

(P_6,4.37)  KA_III.196.5-8  Ro_IV.711     #<anudÃttopadeÓe anunÃsikalopa÷ lyapi ca># . anudÃttopadeÓe anunÃsikalopa÷ lyapi ca iti vaktavyam . pramatya pratatya . tata÷ #<và ama÷># . và ama÷ iti vaktavyam . prayatya prayamya praratya praramya praïatya praïamya .

(P_6,4.40)  KA_III.196.10-12  Ro_IV.712     gamÃdÅnÃm iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . parÅtat sahakaïÂhikà . saæyat , sanut iti . ÆÇ ca gamÃdÅnÃm iti vaktavyam . agregÆ÷ , bhrÆ÷ .

(P_6,4.42.1)  KA_III.196.14-22  Ro_IV.712-713     atha kim ayam samuccaya÷ , sani ca jhalÃdau  ca iti , Ãhosvit sanviÓe«aïam jhalgrahaïam , sani jhalÃdau iti . kim ca ata÷ . yadi samuccaya÷ sani ajhalÃdau api prÃpnoti . sisani«ati jijani«ate cikhani«ati . atha sanviÓe«aïam jhalgrahaïam jÃta÷ , jÃtavÃn iti atra na prÃpnoti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat samuccaya÷ . nanu ca uktam sani ajhalÃdau api prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . prak­tam jhalgrahaïam anuvartate . tena sanam viÓe«ayi«yÃma÷ . sani jhalÃdau iti . atha và puna÷ astu sanviÓe«aïam . katham jÃta÷ , jÃtavÃn iti . prak­tam jhali kÇiti iti anuvartate . yadi evam na artha÷ jhalgrahaïena . yogavibhÃga÷ kari«yate . janasanakhanÃm anunÃsikasya ÃkÃra÷ bhavati jhali kÇiti . tata÷ sani . sani ca janasanakhanÃm anunÃsikasya ÃkÃra÷ bhavati jhali iti eva . tasmÃt na artha÷ jhalgrahaïena .

(P_6,4.42.2)  KA_III.197.1-198.12  Ro_IV.713-716     #<sanote÷ anunÃsikalopÃt Ãttvam viprati«edhena># . sanote÷ anunÃsikalopÃt Ãttvam bhavati viprati«edhena . sanote÷ anunÃsikalopasya avakÃÓa÷ anye tanotyÃdaya÷ . Ãttvasya avakÃÓa÷ anye janÃdaya÷ . sanote÷ anunÃsikasya ubhayam prÃpnoti . sÃta÷ sÃtavÃn iti . Ãttvam bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . na hi sanote÷ anunÃsikalopasya anye tanotyÃdaya÷ avakÃÓa÷ . sanote÷ ya÷ tanotyÃdi«u pÃÂha÷ sa÷ anavakÃÓa÷ . na khalu api Ãttvasya anye janÃdaya÷ avakÃÓa÷ . sanote÷ yat Ãttve grahaïam tat anavakÃÓam . tasya anavakÃÓatvÃt ayukta÷ viprati«edha÷ . evam tarhi tanotyÃdi«u pÃÂha÷ tÃvat sÃvakÃÓa÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . anyÃni tanotyÃdikÃryÃïi . tanÃdibhya÷ tathÃso÷ iti . Ãttve api grahaïam sÃvakÃÓam . ka÷ avakÃÓa÷ . sani ca ye vibhëà ca . ubhayo÷ sÃvakÃÓayo÷ yukta÷ viprati«edha÷ . evam api ayukta÷ viprati«edha÷ . paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ pÆrvatra asiddhe na asti viprati«edha÷ abhÃvÃt uttarasya iti . ekasya nÃma abhÃve viprati«edha÷ na syÃt kim puna÷ yatra ubhayam na asti . na e«a÷ do«a÷ . bhavati iha viprati«edha÷ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃm gaæsyate . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati iha viprati«edha÷ iti yat ayam ghumÃÓthÃgÃpÃjahÃtisÃm hali iti halgrahaïam karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . halgrahaïasya etat prayojanam halÃdau Åttvam yathà syÃt iha mà bhÆt , goda÷ , kambalada÷ iti . yadi ca atra viprati«edha÷ na syÃt halgrahaïam anarthakam syÃt . astu atra Åttvam . Åttvasya asiddhatvÃt lopa÷ bhavi«yati . paÓyati tu ÃcÃrya÷ bhavati iha viprati«edha÷ . tata÷ halgrahaïam karoti . na etat asti j¤Ãpakam . vyavasthÃrtham etat syÃt . halÃdau Åttvam yathà syÃt ajÃdau mà bhÆt iti . kim ca syÃt . iyaÇÃdeÓa÷ prasajyeta . nanu ca asiddhatvÃt eva iyaÇÃdeÓa÷ na bhavi«yati . na Óakyam Åttvam iyaÇÃdeÓe asiddham vij¤Ãtum . iha hi do«a÷ syÃt : dhiyau dhiya÷ piyau piya÷ iti . na etat Åttvam . kim tarhi . dhyÃpyo÷ samprasÃraïam etat . samÃnÃÓrayam khalu api asiddham bhavati vyÃÓram ca etat . katham . kvau Åttvam kvibantasya vibhaktau iyaÇÃdeÓa÷ . vyavasthÃrtham eva tarhi halgrahaïam kartavyam . kuta÷ hi etat Åttvasya asiddhatvÃt lopa÷ na puna÷ lopasya asiddhatvÃt Åttvam iti . tatra cakrakam avyavasthà prasajyeta . na asti cakrakaprasaÇga÷ . na hi avyavasthÃkÃriïa ÓÃstreïa bhavitavyam . ÓÃstrata÷ nÃma vyavasthà . tatra Åttvasya asiddhatvÃt lopa÷ lopena vyavasthÃnam bhavi«yati . na khalu api tasmin tat eva asiddham bhavati . vyavasthÃrtham eva  tarhi halgrahaïam kartavyam . halÃdau Åttvam yathà syÃt ajÃdau mà bhÆt iti . kuta÷ hi etat Åttvasya asiddhatvÃt lopa÷ lopena avasthÃnam bhavi«yati na puna÷ lopasya asiddhatvÃt Åttvam Åttvena vyavasthÃnam syÃt . tat eva khalu api tasmin asiddham bhavati . katham . paÂhi«yati hi ÃcÃrya÷ ciïa÷ luki tagrahaïÃnarthakyam saÇghÃtasya apratyayatvÃt talopasya ca asiddhatvÃt iti . ciïa÷ luk ciïa÷ luki eva asiddha÷ bhavati . evam tarhi yadi vyavasthÃrtham etat syÃt na eva ayam halgrahaïam kurvÅta . aviÓe«eïa ayam Åttvam uktvà tasya ajÃdau lopam apavÃdam vidadhÅta . idam asti . Ãta÷ lopa÷ iÂi ca iti . tata÷ ghumÃÓthÃgÃpÃjahÃtisÃm . lopa÷ bhavati iÂi ca ajÃdau kÇiti . kimartham puna÷ idam . Åttvam vak«yÃmi tadbÃdhanÃrtham . tata÷ Åt . Åt ca bhavati ghvÃdÅnÃm . tata÷ e÷ liÇi . và anyasya saæyogÃde÷ . na lyapi . mayate÷ it anyatarasyÃm . tata÷ yati . yati ca Åt bhavati . sa÷ ayam evam laghÅyasà nyÃsena siddhe sati yat halgrahaïam karoti garÅyÃæsam yatnam Ãrabhate tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati iha viprati«edha÷ iti .

(P_6,4.45)  KA_III.198.14-18  Ro_IV.717     iha anyatarasyÃÇgrahaïam Óakyam akartum . katham . sana÷ ktici lopa÷ ca Ãtttvam ca vibhëà iti . apara÷ Ãha : sarva÷ eva ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham . iha lopa÷ api prak­ta÷ Ãttvam api prak­tam vibhëÃgrahaïam api prak­tam . tatra kevalam abhisambandhamÃtram kartavyam : sana÷ ktici lopa÷ ca Ãttvam ca vibhëà .

(P_6,4.46)  KA_III.198.20-199.15  Ro_IV.717-721     kÃni puna÷ ÃrdhadhÃtukÃdhikÃrasya prayojanÃni . #<ata÷ lopa÷ yalopa÷ ca ïilopa÷ ca prayojanam Ãllopa÷ Åttvam etvam ca ciïvadbhÃva÷ ca sÅyuÂi># . ata÷ lopa÷ . cikÅr«ità cikÅr«itum . ÃradhadhÃtuke iti kimartham . cikÅr«ati . na etat asti prayojanam . astu atra sana÷ akÃralopa÷ . Óapa÷ akÃrasya Óravaïam bhavi«yati . Óapa÷ eva tarhi mà bhÆt . etat api na asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na anena ÓabakÃrasya lopa÷ bhavati iti yat ayam adiprabh­tibhya÷ Óapa÷ lukam ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . kÃryítham etat syÃt . vitta÷ , m­«Âa÷ iti . yat tarhi ÃkÃrÃntebhya÷ lukam ÓÃsti . idam tarhi prayojanam . v­k«asya plak«asya . ata÷ lopa÷ . prÃpnoti . yalopa÷ api prayojanam . bebhidità cecchidità . ÃradhadhÃtuke iti kimartham . bebhidyate cecchidyate . ïilopa÷ . pÃcyate yÃjyate . ÃradhadhÃtuke iti kimartham . pÃcayati yÃjayati .  Ãllopa÷ . yayatu÷ yayu÷ . ÃradhadhÃtuke iti kimartham . yÃnti vÃnti . Åttvam . dÅyate , dhÅyate . ÃradhadhÃtuke iti kimartham . adÃtÃm adhÃtÃm . etvam . sneyÃt , mleyÃt . ÃradhadhÃtuke iti kimartham . snÃyÃt . ciïvadbhÃva÷ ca sÅyuÂi . ciïvadbhÃve sÅyuÂi kim udÃharaïam . kÃri«Å«Âa hÃri«Å«Âa . ÃradhadhÃtuke iti kimartham . kriyeta hriyeta . na etat udÃharaïam . yakà vyavahitatvÃt na bhavi«yati . idam tarhi udÃharaïam : prasnuvÅta . idam ca api udÃharaïam : kriyeta hriyeta . nanu ca uktam yakà vyavahitatvÃt na bhavi«yati iti . yaka÷ eva tarhi mà bhÆt iti . kim ca syÃt . v­ddhi÷ . v­ddhau ca k­tÃyÃm yuk prasajyeta .

(P_6,4.47)  KA_III.199.17-200.11  Ro_IV.721-723     ayam ram rephasya sthÃne kasmÃt na bhavati . mit aca÷ antyÃt para÷ iti anena acÃm antyÃt para÷ kriyate . rephasya tarhi Óravaïam kasmÃt na bhavati . «a«ÂhyuccÃraïasÃmarthyÃt . bhÃradvÃjÅyÃ÷ paÂhanti bhrasja÷ ropadhayo÷ lopa÷ Ãgama÷ ram vidhÅyate iti . #<bhrasjÃdeÓÃt samprasÃraïam viprati«edhena># . bhrasjÃdeÓÃt samprasÃraïam bhavati viprati«edhena . bhrasjÃdeÓasya avakÃÓa÷ : bhar«Âà bhra«Âà . samprasÃraïasya avakÃÓa÷ : bh­jjati . iha ubhayam prÃpnoti : bh­«Âa÷ , bh­«ÂavÃn . samprasÃraïam bhavati viprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . rase÷ và ­vacanÃt siddham . raso÷ và ­ bhavati iti vak«yÃmi . #<raso÷ và ­vacane sici v­ddhe÷ bhrasjÃdeÓa÷># . raso÷ và ­vacane sici v­ddhe÷ bhrasjÃdeÓa÷ vaktavya÷ . v­ddhau k­tÃyÃm idam eva rÆpam syÃt : abhrÃk«Åt . idam na syÃt : abhÃrk«Åt . sarvathà vayam pÆrvaviprati«edhÃt na mucyÃmahe sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam bhrasjÃdeÓÃt samprasÃraïam viprati«edhena iti . idam iha sampradhÃryam . bhrasjÃdeÓa÷ kriyatÃm samprasÃraïam iti kim atra kartavyam . paratvÃt bhrasjÃdeÓa÷ . nityatvÃt samprasÃraïam . k­te api bhrasjÃdeÓe prÃpnoti ak­te api . bhrasjÃdeÓa÷ api nitya÷ . k­te api samprasÃraïe prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . katham . ya÷ asau ­kÃre repha÷ tasya ca upadhÃyÃ÷ ca k­te api prÃpnoti . anitya÷ bhrasjÃdeÓa÷ . na hi k­te samprasÃraïe prÃpnoti . kim kÃraïam . na hi varïaikadeÓÃ÷ varïagrahaïena g­hyante . atha api g­hyante evam api anitya÷ . katham . upadeÓa÷ iti vartate . tat ca avaÓyam upadeÓagrahaïam anuvartyam barÅbh­jjyata÷ iti evamartham .

(P_6,4.48)  KA_III.200.13-201.6  Ro_IV.724-725     #<ïyallopau iyaÇyaïguïav­ddhidÅrghatvebhya÷ pÆrvaviprati«iddham># . ïyallopau iyaÇyaïguïav­ddhidÅrghatvebhya÷ bhavata÷ pÆrvaviprati«edhena . ïilopasya avakÃÓa÷ : kÃryate hÃryate . iyaÇÃdeÓasya avakÃÓa÷ : Óriyau Óriya÷ . iha ubhayam prÃpnoti : ÃÂiÂat , ÃÓiÓat . nanu ca atra yaïÃdeÓena bhavitavyam . idam tarhi : atatak«at , ararak«at . yaïÃdeÓasya avakÃÓa÷ : ninyatu÷ , ninyu÷ . ïilopasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti : ÃÂiÂat , ÃÓiÓat . v­dde÷ avakÃÓa÷ : sakhÃyau sakhÃya÷ . ïilopasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti : kÃrayate÷ kÃraka÷ , hÃrayate÷ hÃraka÷ . guïasya avakÃÓa÷ : cetà stotà . ïilopasya avakÃÓa÷ : ÃÂiÂat , ÃÓiÓat . iha ubhayam prÃpnoti : kÃraïà hÃraïà . dÅrghatvasya avakÃÓa÷ : cÅyate , stÆyate . ïilopasya avakÃÓa÷ : kÃraïà hÃraïà . iha ubhayam prÃpnoti : kÃryate hÃryati . ïilopa÷ bhavati viprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . santu atra ete vidhaya÷ . ete«u vidhi«u k­te«u sthÃnivadbhÃvÃt ïigrahaïena grahaïÃt ïilopa÷ bhavi«yati . na evam Óakyam . iyaÇÃdeÓe hi do«a÷ syÃt . antyasya lopa÷ prasajyeta . allopasya iyaÇyaïo÷ ca na asti sampradhÃraïà . v­ddhe÷ avakÃÓa÷ : priyam Ãca«Âe prÃpayati . allopasya avakÃÓa÷ : cikÅr«ità cikÅr«itum . iha ubhayam prÃpnoti : cikÅr«aka÷ , jihÅr«aka÷ . guïasya allopasya ca na asti sampradhÃraïà . dÅrghatvasya avakÃÓa÷ : api kÃka÷ ÓyenÃyate . allopasya sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti : cikÅr«yate jihÅr«yate . allopa÷ bhavati viprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati iti .

(P_6,4.49)  KA_III.201.8-202.2  Ro_IV.726-728     kim idam yalope varïagrahaïam Ãhosvit saÇghÃtagrahaïam . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<yalope varïagrahaïam cet dhÃtvantasya prati«edha÷># . yalope varïagrahaïam cet dhÃtvantasya prati«edha÷ vaktavya÷ . Óucyità Óucyitum . asti tarjo saÇghÃtagrahaïam . yadi saÇghÃtagrahaïam antyasya lopa÷ prÃpnoti . siddha÷ antyasya pÆrveïa eva . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt sarvasya bhavi«yati . evam api tena atiprasaktam iti k­tvà niyama÷ vij¤Ãyeta . yasya hala÷ eva na anyata÷ . kva mà bhÆt . lolÆyità popÆyità . kaimarthakyÃt niyama÷ bhavati . vidheyam na asti iti k­tvà . iha ca asti vidheyam . kim . antyasya lopa÷ prÃpta÷ sa÷ sarvasya vidheya÷ . tatra apÆrva÷ vidhi÷ astu niyama astu iti apÆrva÷ eva vidhi÷ bhavi«yati na niyama÷ . evam api antyasya prÃpnoti . kim kÃraïam . na hi lopa÷ sarvÃpahÃrÅ . nanu ca saÇghÃtagrahaïasÃmarthyÃt sarvasya bhavi«yati . #<saÇghÃtagrahaïam cet kyasya vibhëÃyÃm do«a÷># . saÇghÃtagrahaïam cet kyasya vibhëÃyÃm do«a÷ bhavati . samidhità samidhyità . yadà lopa÷ tadà sarvasya lopa÷ . yadà alopa÷ tadà sarvasya alopa÷ prÃpnoti . #<Ãde÷ paravacanÃt siddham># . hala÷ iti pa¤camÅ . tasmÃt iti uttarasya Ãde÷ parasya iti yakÃrasya eva bhavi«yati . atha và puna÷ astu varïagrahaïam . nanu ca uktam yalope varïagrahaïam cet dhÃtvantasya prati«edha÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . aÇgÃt iti hi vartate . na và aÇgÃt iti pa¤camÅ asti . evam tarhi aÇgasya iti sambandha«a«ÂhÅ vij¤Ãsyate . aÇgasya ya÷ yakÃra÷ . kim ca aÇgasya yakÃra÷ . nimittam . yasmin aÇgam iti etat bhavati . kasmin ca etat bhavati . pratyaye .

(P_6,4.51)  KA_III.202.4-9  Ro_IV.728     atha aniÂi iti kimartham . kÃrayità kÃrayitum . aniÂi iti Óakyam avaktum . kasmÃt na bhavati kÃrayità kÃrayitum . ni«ÂhÃyÃm seÂi iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . ni«ÂhÃyÃm eva seÂi ïe÷ lopa÷ bhavati na ayatra . kva mà bhÆt . kÃrayità kÃrayitum . atha và upari«ÂÃt yogavibhÃga÷ kari«yate . idam asti . ni«ÂhÃyÃm seÂi . janita mantra . Óamità yaj¤e . tata÷ ay . ayÃdeÓa÷ bhavati ïe÷ seÂi . tata ÃmantÃlvÃyetnvi«ïu«u ay bhavati iti eva .

(P_6,4.52.1)  KA_III.202.11-203.6  Ro_IV.728-730     atha se¬grahaïam kimartham . ni«ÂhÃyÃm se¬grahaïam aniÂi prati«edhÃrtham . ni«ÂhÃyÃm se¬grahaïam kriyate aniÂi prati«edha÷ yathà syÃt iti . sa¤j¤apita÷ paÓu÷ iti . #<ni«ÂhÃyÃm se¬grahaïam aniÂi prati«edhÃrtham iti cet tat siddham ani¬abhÃvÃt># . ni«ÂhÃyÃm se¬grahaïam aniÂi prati«edhÃrtham iti cet antareïa api se¬grahaïam tat siddham . katham . ani¬abhÃvÃt . nanu ca yasya vibhëà iti j¤ape÷ iÂprati«edha÷ . #<ekÃca÷ hi prati«edha÷># . ekÃca÷ hi sa÷ prati«edha÷ j¤api÷ ca anekÃc . #<i¬bhÃvÃrtham tu tannimittatvÃt lopasya># . i¬bhÃvÃrtham tarhi se¬grahaïam kriyate . katham puna÷ seÂi iti anena i Óakya÷ bhÃvayitum . tannimittatvÃt lopasya . na atra ak­te iÂi ïilopena bhavitavyam . kim kÃraïam . seÂi iti ucyate . #<avacane hi ïilope iÂprati«edhaprasaÇga÷># . akriyamÃïe hi se¬grahaïe ïilope k­te ekÃca÷ iti iÂprati«edha÷ prasajyeta . kÃritam , hÃritam . evam tarhi na artha÷ se¬grahaïena na api sÆtreïa . katham . saptame yogavibhÃga÷ kari«yate . idam asti . ni«ÂhÃyÃm na i bhavati . tata÷ ïe÷ . ïyantasya ni«ÂhÃyÃm na i bhavati . kÃritam , hÃritam . tata÷ v­ttam . v­ttam iti ca nipÃtyate . kim nipÃtyate . ïe÷ ni«ÂhÃyÃm lopa÷ nipÃtyate . kim prayojanam . niyamÃrtham . atra eva ïe÷ ni«ÂhÃyÃm lopa÷ bhavati na anyatra . kva mà bhÆt . kÃritam , hÃritam . iha api tarhi prÃpnoti : vartitam annam , vartità bhik«Ã iti . tata÷ adhyayane . adhyayane cet v­ti÷ vartate iti .

(P_6,4.52.2)  KA_III.203.7-12  Ro_IV.731     #<v­dhiramiÓ­dhÅnÃm upasaÇkhyÃnam sÃrvadhÃtukatvÃt># . v­dhiramiÓ­dhÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . kim kÃraïam . sÃrvadhÃtukatvÃt . vardhantu tvà su«Âutaya÷ gira÷ me . vardhayantu iti evam prÃpte . b­haspati÷ tvà sumne ramïÃtu . ramayatu iti evam prÃpte . agne Óardha mahate saubhagÃya . Óardhaya iti evam prÃpte . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . v­dhiramiÓ­dhÅnÃm ÃrdhadhÃtukatvÃt siddham . katham ÃrdhadhÃtukatvam . anye api hi dhÃtupratyayÃ÷ ubhayathà chandasi d­Óyante .

(P_6,4.55)  KA_III.203.14-20  Ro_IV.731-732     kim puna÷ ayam ktnu÷ Ãhosvit itnu÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ktnau iÂi ïe÷ guïavacanam># . ktnau iÂi ïe÷ guïa÷ vaktavtya÷ . gadayitnu÷ , stanayitnu÷ . astu tarhi itnu÷ . #<itnau pratyayÃntarakaraïam># . yadi tarhi itnu÷ pratyayÃntaram kartavyam . ayÃdeÓe ca upasaÇkhyÃnam . ayÃdeÓe ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . ubhayam kriyate nyÃse eva .

(P_6,4.56)  KA_III.203.22-204.9  Ro_IV. 732-733     #<lyapi laghupÆrvasya iti cet vya¤janÃnte«u upasaÇkhyÃnam># . lyapi laghupÆrvasya iti cet vya¤janÃnte«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . praÓamayya gata÷ . pratamayya gata÷ . #<allope ca gurupÆrvÃt prati«edha÷># . allope ca gurupÆrvÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . pracikÅr«ya gata÷ . #<lyapi laghupÆrvÃt iti vacanÃt siddham># . lyapi laghupÆrvÃt iti vaktavyam . evam api hrasvayalopÃllopÃnÃm asiddhatvÃt lyapi laghupÆrvÃt iti ayÃdeÓa÷ na prÃpnoti . praÓamayya gata÷ . pratamayya gata÷ . prabebhidayya gata÷ . pracecchidayya gata÷ . pragadayya gata÷ . prastanayya gata÷ . #<hrasvÃdi«u ca uktam># . kim uktam . samÃnÃÓrayatvÃt siddham iti . katham . ïau ete vidhaya÷ . ïe÷ lyapi ayÃdeÓa÷ .

(P_6,4.57)  KA_III.204.11-15  Ro_IV. 734     iÇÃdeÓasya prati«edha÷ vaktavya÷ . adhyÃpya gata÷ . #<Ãpa÷ sÃnubandhakanirdeÓÃt iÇi siddham># . Ãpa÷ sÃnubandhakanirdeÓa÷ kari«yate . tena iÇÃdeÓasya na bhavi«yati . sa÷ tarhi sÃnubandhakanirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti evam na bhavi«yati .

(P_6,4.62.1)  KA_III.205.3-12  Ro_IV. 734-736     bhÃvakarmaïo÷ iti katham idam vij¤Ãyate . bhÃvakarmaïo÷ ye syÃdaya÷ iti , Ãhosvit bhÃvakarmavÃcini parata÷ ye syÃdaya÷ iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate bhÃvakarmaïo÷ ye syÃdaya÷ iti sÅyu viÓe«ita÷ syasictÃsaya÷ aviÓe«itÃ÷ . atha vij¤Ãyate bhÃvakarmavÃcini parata÷ ye syÃdaya÷ iti syasictÃsaya÷ viÓe«itÃ÷ sÅyu aviÓe«ita÷ . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat bhÃvakarmaïo÷ ye syÃdaya÷ iti . syasictÃsaya÷ ca viÓe«itÃ÷ . nanu ca uktam sÅyu viÓe«ita÷ syasictÃsaya÷ aviÓe«itÃ÷ iti . syasictÃsaya÷ ca viÓe«itÃ÷ . katham . bhÃvakarmaïo÷ yak bhavati iti atra syÃdaya÷ api anuvarti«yante . atha và puna÷ astu bhÃvakarmavÃcini parata÷ ye syÃdaya÷ iti . nanu ca uktam syasictÃsaya÷ viÓe«itÃ÷ sÅyu aviÓe«ita÷ iti . sÅyu ca viÓe«ita÷ . katham . bhÃvakarmavÃcini parata÷ sÅyu na asti iti k­tva bhÃvakarmavÃcini sÅyuÂi kÃryam vij¤Ãsyate .

(P_6,4.62.2)  KA_III.205.13-206.7  Ro_IV. 736-738     atha i ca iti ucyate . kasya ayam i bhavati . aÇgasya iti vartate . yadi evam Ãdita÷ i prÃpnoti a¬Ã¬vat . tat yathà a¬ÃÂau ÂittvÃt Ãdita÷ bhavata÷ tadvat . evam tarhi syÃdÅnÃm eva bhavi«yanti . evam api «a«ÂhyabhÃvÃt na prÃpnoti . nanu ca bhÃvakarmaïo÷ iti e«Ã «a«ÂhÅ . na e«Ã «a«ÂhÅ . kim tarhi arthinirdeÓe e«Ã saptamÅ : bhÃve ca arthe karmaïi ca iti . evam tarhi bhÃvakarmaïo÷ iti e«Ã saptamÅ syÃdi«u iti saptamyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti . evam api na sidhyati . kim kÃraïam . na hi arthena paurvÃparyam asti . arthe asambhavÃt tadvÃcini Óabde kÃryam vij¤Ãsyate . evam api sÅyuÂa÷ na prÃpnoti . evam tarhi saptame yogavibhÃga÷ kari«yate . ÃrdhadhÃtukasya i . yÃvÃn i nÃma sa÷ sarva÷ ÃrdhadhÃtukasya i bhavati . tata÷ valÃde÷ . valÃde÷ ÃrdhadhÃtukasya i bhavati iti . yadi evam syasicsÅyuÂtÃsi«u i bhavati ciïvadbhÃva÷ aviÓe«ita÷ bhavati . tatra ka÷ do«a÷ . syasicsÅyuÂtÃsi«u i bhavati ajjhanagrahad­ÓÃm và ciïvat iti kva cit eva ciïvadbhÃva÷ syÃt . evam tarhi syÃdÅn apek«i«yÃmahe . syasicsÅyuÂtÃsi«u i bhavati ajjhanagrahad­ÓÃm và ciïvat syÃdi«u iti . atha ke puna÷ imam iÂam prayojayanti . ye anudÃttÃ÷ . atha ye udÃttÃ÷ te«Ãm katham . siddham tena eva paratvÃt . udÃttebhya÷ api và anena eva i e«itavya÷ . kim prayojanam . kÃrayate÷ kÃri«yate , hÃrayate÷ hÃri«yate . iÂa÷ asiddhatvÃt aniÂi iti ïilopa÷ yathà syÃt . katham puna÷ icchatà api bhavatà udÃttebhya÷ anena eva i labhya÷ na puna÷ anena astu tena và iti tena eva syÃt viprati«edhena . nanu ca nitya÷ ayam k­te api tasmin prÃpnoti ak­te api  prÃpnoti . na tu asmin k­te api sa÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . avalÃditvÃt . tasmÃt anena eva bhavi«yati i .

(P_6,4.62.3)  KA_III.206.8-17  Ro_IV. 739     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . #<v­ddhi÷ ciïvat yuk ca hante÷ ca ghatvam dÅrgha÷ ca ukta÷ ya÷ mitÃm và ciïi iti># . v­ddhi÷ prayojanam . ce«yate cÃyi«yate . yuk ca prayojanam . glÃsyate , glÃyi«yate .  hante÷ ca ghatvam prayojanam . hani«yate ghÃni«yate . dÅrgha÷ ca ukta÷ ya÷ mitÃm và ciïi iti sa÷ ca prayojanam . Óami«yate ÓÃmi«yate tami«yate tÃmi«yate . #<i ca asiddha÷ tena me lupyate ïi÷ nitya÷ ca ayam valnimitta÷ vighÃtÅ># . iÂa÷ asiddhatvÃt ïe÷ aniÂi iti ïilopa÷ yathà syÃt . katham puna÷ ayam nitya÷ . k­tÃk­taprasaÇgitvÃt . k­te api tasmin iÂi sÃptamike ÃrdhadhÃtukasya i valÃde÷ iti puna÷ ayam bhavati . asmin tu vihite valÃditvasya nimittasya vihatatvÃt sÃptamika÷ na bhavati . 

(P_6,4.62.4)  KA_III.206.18-22  Ro_IV. 740     atha upadeÓagrahaïam kimartham . #<ciïvadbhÃve upadeÓavacanam ­kÃraguïabalÅyastvÃt># . ciïvadbhÃve upadeÓavacanam kriyate ­kÃraguïasya balÅyastvÃt . kÃri«yate . paratvÃt guïe k­te raparatve ca anajantatvÃt ciïvadbhÃva÷ na prÃpnoti . upadeÓagrahaïÃt bhavi«yati .

(P_6,4.62.5)  KA_III.206.23-207.7  Ro_IV. 740-741     #<vadhibhÃvÃt sÅyuÂi ciïvadbhÃva÷ viprati«edhena># . vadhibhÃvÃt sÅyuÂi ciïvadbhÃva÷ bhavati viprati«edhena . vadhibhÃvasya avakÃÓa÷ : vadhyÃt , vadhyÃstÃm , vadhyÃsu÷ . ciïvadbhÃvasya avakÃÓa÷ : ghÃni«yate , aghÃni«yata . iha ubhayam prÃpnoti : ghÃni«Å«Âa ghÃni«ÅyÃstÃm ghÃni«Åran . ciïvadbhÃva÷ bhavati viprati«edhena . atha idÃnÅm ciïvadbhÃve k­te puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt vadhibhÃva÷ kasmÃt na bhavati . sak­dgatau viprati«edhe yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva iti . haniïiÇÃdeÓaprati«edha÷ ca . haniïiÇÃdeÓÃnÃm ca prati«edha÷ vaktavya÷ . hani«yate , ghÃni«yate , e«yate , Ãyi«yate , adhye«yate , adhyÃyi«yate . luÇi iti haniïiÇÃdeÓÃ÷ prÃpnuvanti . #<aÇgasya iti tu prakaraïÃt aÇgaÓÃstrÃtideÓÃt siddham># . ÃÇgam yat kÃryam tat pratinirdiÓyate na ca haniïiÇÃdeÓÃ÷ ÃÇgÃ÷ .bhavanti iti .

(P_6,4.64)  KA_III.207.9-21  Ro_IV.741-743     atha i¬grahaïam kimartham . #<i¬grahaïam akÇidartham># . i¬grahaïam kriyate akÇiti lopa÷ yathà syÃt : papitha tasthitha iti . #<sÃrvadhÃtuke ca Ãdi iti ÃrdhadhÃtukÃdhikÃrÃt upasaÇkhyÃnam># . sÃrvadhÃtuke ca Ãdi iti ÃrdhadhÃtukÃdhikÃrÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam . i«am Ærjam aham ita÷ Ãdi . nanu ca kÇiti iti vartamÃne yathà eva i¬grahaïam akÇidartham evam ÃrdhadhÃtuke iti api vartamÃne i¬grahaïam sÃrvadhÃtukÃrtham bhavi«yati . na sidhyati . kim kÃraïam . na hi kÇità ac viÓe«yate : aci bhavati . katarasmin . kÇiti iti . kim tarhi acà kÇit viÓe«yate : kÇiti bhavati . katarasmin . aci iti . kim puna÷ kÃraïam acà kÇit viÓe«yate . yathà i api ajgrahaïena viÓe«yate . asti ca idÃnÅm kva cit i anajÃdi÷ yadartha÷ vidhi÷ syÃt . asti iti Ãha : dÃsÅya dhÃsÅya . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . ÃrdhadhÃtukagrahaïÃt siddham . katham . ÃrdhadhÃtukatvam . ubhayathà chandasi iti vacanÃt . anye api dhÃtupratyayÃ÷ ubhayathà chandasi d­Óyante .

(P_6,4.66)  KA_III.207.23-208.5  Ro_IV.743-744     #<Åttve vakÃraprati«edha÷ gh­tam gh­tapÃvÃna÷ iti darÓanÃt># . Åttve vakÃre prati«edha÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . gh­tam gh­tapÃvÃna÷ iti darÓanÃt . iha mà bhÆt : gh­tam gh­tapÃvÃna÷ pibata . vasÃm vasapÃvÃna÷ pibata iti . yadi tarhi vakÃre prati«edha÷ ucyate katham dÅvarÅ pÅvarÅ iti . dhÅvarÅ pÅvarÅ iti ca uktam . kim uktam . na etat Åttvam . kim tarhi . dhyÃpyo÷ etat samprasÃraïam iti . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktaya÷ . na vaktavya÷ . vanip e«a÷ bhavi«yati na kvanip iti .

(P_6,4.74)  KA_III.208.7-209.17  Ro_IV.745-748     kasya ayam prati«edha÷ . ÃÂa÷ prÃpnoti . aÂa÷ api i«yate . tat tarhi aÂa÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . luÇlaÇlÇk«u a udÃtta÷ iti . yadi tat anuvartate àajÃdÅnÃm a ca iti a api prÃpnoti . astu . aÂi k­te puna÷ ÃÂi bhavi«yati . iha api tarhi aÂi k­te puna÷ àprÃpnoti : akÃr«Åt , ahÃr«Åt . a¬vacanÃt na bhavi«yati . iha api tarhi a¬vacanÃt na syÃt : aihi«Âa , aik«i«ta . ìvacanÃt bhavi«yati . iha api tarhi ìvacanÃt prÃpnoti : akÃr«Åt , ahÃr«Åt . ak­te aÂi ya÷ ajÃdi÷ iti evam etat vij¤Ãsyate . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . ajvacanasÃmarthyÃt . yadi k­te aÂi ya÷ ajÃdi÷ tatra syÃt ajgrahaïam anarthakam syÃt . atha và upadeÓe iti vartate . atha và ÃrdhadhÃtuke iti vartate . atha và luÇlaÇlÇk«u a iti dvilakÃraka÷ nirdeÓa÷ : luÇÃdi«u lakÃrÃdi«u ya÷ ajÃdi÷ iti . sarvathà , aijyata , aupyata iti etat na sidhyati . evam tarhi #<ajÃdÅnÃm aÂà siddham># . ajÃdÅnÃm aÂà eva siddham . na artha÷ ÃÂà . evam tarhi v­ddhyartham àvaktavya÷ . #<v­ddhyartham iti cet aÂa÷># . aÂa÷ v­ddhim vak«yÃmi . yadi tarhi aÂa÷ v­ddhi÷ ucyate #<asvava÷ hasati iti atra >#. v­ddhi÷ prapnoti ro÷ utve k­te . #<dhÃtau v­ddhim aÂa÷ smaret >#. dhÃtau aÂa÷ v­ddhim vak«yÃmi . tat tarhi dhÃtugrahaïam kartavyam . na kartavyam . yogavibhÃga÷ kari«yate . aÂa÷ aci v­ddhi÷ bhavati . tata÷ upasargÃt ­ti v­ddhi÷ bhavati . tata÷ dhÃtau . dhÃtau iti ubhayo÷ Óe«a÷ . iha tarhi : ÃÂÅt , ÃÓÅt iti ata÷ guïe iti pararÆpatvam prÃpnoti . #<pararÆpam guïe na aÂa÷># . pararÆpam guïe aÂa÷ na iti vak«yÃmi . #<omÃÇo÷ usi tat samam># . yadi api etat ucyate atha và etarhi usi omÃÇk«u ÃÂa÷ pararÆpaprati«edha÷ codita÷ sa na vaktavya÷ bhavati . chandortham tarhi àvaktavya÷ . araik u k­«ïÃ÷ . trita÷ enam Ãyunak . suruca÷ ven Ãva÷ . #<chandortham bahulam dÅrgham># . bahulam chandasi dÅrghatvam d­Óyate . tat yathà : pÆru«a÷ , nÃraka÷ iti . evam tarhi Ãyan , Ãsan . iïastyo÷ yaïlopayo÷ k­tayo÷ anajÃditvÃt v­ddhi÷ na prÃpnoti . #<iïastyo÷ antaraÇgata÷># . antaraÇgatvÃt v­ddhi÷ bhavi«yati . tasmÃt na artha÷ ìgrahaïena . #<ajÃdÅnÃm aÂà siddham . v­ddhyartham iti cet aÂa÷ . asvava÷ hasati iti atra . dhÃtau v­ddhim aÂa÷ smaret . pararÆpam guïe na aÂa÷ . omÃÇo÷ usi tat samam . chandortham bahulam dÅrgham . iïastyo÷ antaraÇgata÷># .

(P_6,4.77)  KA_III.209.19-22  Ro_IV.748-749     #<iyaÇÃdiprakaraïe tanvÃdÅnÃm chandasi bahulam># . iyaÇÃdiprakaraïe tanvÃdÅnÃm chandasi bahulam upasaÇkhyÃnam kartavyam . tanvam pu«ema . tanuvam pu«ema . vi«vam paÓya . vi«uvam paÓya . svargam lokam . suvargam lokam . tryambakam yajÃmahe . triyambakam yajÃmahe .

(P_6,4.82)  KA_III.209.24-210.15  Ro_IV.749-751     atha iha kasmÃt na bhavati : brÃhmaïasya niyau , brÃhmaïasya niya÷ . aÇgÃdhikÃrÃt . aÇgasya iti anuvartate . evam api paramaniyau paramaniya÷ iti atra prÃpnoti . gatikÃrakapÆrvasya i«yate . #<yaïÃdeÓa÷ svarapadapÆrvopadhasya ca># . yaïÃdeÓa÷ svarapÆrvopadhasya padapÆrvopadhasya ca iti vaktavyam . svarapÆrvopadhasya : ninyatu÷ , ninyu÷ . padapÆrvopadhasya : unnyau , unnya÷ , uddhyau , uddhya÷ . ubhayak­tam: grÃmaïyau , grÃmaïya÷ , senÃnyau , senÃnya÷ . #<asaæyogapÆrve hi ani«ÂaprasaÇga÷># . asaæyogapÆrvasya iti hi ucyamÃne ani«Âam prasajyeta . uddhyau , uddhya÷ , unnyau , unnya÷ . asaæyogapÆrvasya iti prati«edha÷ prasajyeta . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . dhÃto÷ iti vartate . tatra dhÃtunà saæyogam viÓe«ayi«yÃma÷ . dhÃto÷ ya÷ saæyoga÷ tatpÆrvasya na iti . upasarjanam vai saæyoga÷ na ca upasarjanasya viÓe«aïam asti . dhÃto÷ iti anuvartanasÃmarthyÃt upasarjanasya api viÓe«aïam bhavi«yati . asti anyat dhÃto÷ iti anuvartanasya prayojanam . kim . ivarïam viÓe«ayi«yÃma÷ . na etat asti prayojanam . yat hi adhÃto÷ ivarïam bhavitavyam eva tasya yaïÃdeÓena ika÷ yaï aci iti eva .

(P_6,4.84)  KA_III.210.17-20  Ro_IV.751     #<var«ÃbhÆpunarbhva÷ ca># . var«ÃbhÆ iti atra punarbhva÷ ca iti vaktavyam : punarbhvau , punarbhva÷ . atyalpam idam ucyate . var«Ãd­nkÃrapuna÷pÆrvasya bhuva÷ iti vaktavyam : var«Ãbhvau , var«Ãbhva÷ , d­nbhvau , d­nbhva÷ , kÃrabhvau , kÃrabhva÷ , punarbhvau , punarbhva÷ .

(P_6,4.87)  KA_III.22-211.14  Ro_IV.751-752     huÓnugrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . anyasya abhÃvÃt . na hi anyat sÃrvadhÃtuke asti yasya yaïÃdeÓa÷ syÃt . nanu ca ayam asti : yÃti , vÃti iti . kÇiti anuvartate . iha tarhi : yÃta÷ , vÃta÷ iti . aci iti vartate . iha tarhi : yÃnti , vÃnti . yvo÷ iti vartate . evam api dhiyanti , piyanti iti atra prÃpnoti . o÷ iti vartate . evam api suvanti , ruvanti iti atra prÃpnoti . anekÃca÷ iti vartate . evam api asuvan , aruvan iti atra prÃpnoti . etat api aÂa÷ asiddhatvÃt ekÃc bhavati . evam api prorïuvanti iti atra prÃpnoti . asaæyogapÆrvasya iti vartate . yaÇlugartham tarhi huÓnugrahaïam kartavyam . yaÇlugantam anekÃc asaæyogapÆrvam uvarïÃntam asti . tadartham idam . nadam yoyuvatÅnÃm . v­«abham roruvatÅnÃm . #<yaÇlugartham iti cet ÃrdhadhÃtukatvÃt siddham># . yaÇlugartham iti cet tat na . kim kÃraïam . ÃrdhadhÃtukatvÃt siddham . katham ÃrdhadhÃtukatvam . ubhayathà chandasi iti vacanÃt . anye api hi dhÃtupratyayÃ÷ ubhayathà chandasi d­Óyante . evam tarhi siddhe sati yat huÓnugrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ yaÇluk bhëÃyÃm bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . bebhidÅti , cecchidÅti etat siddham bhavati bhëÃyÃm api .

(P_6,4.89)  KA_III.211.16-212.8  Ro_IV.753-754     atha kimartham guhe÷ vik­tasya grahaïam kriyate na puna÷ guha÷ iti eva ucyeta . #<gohigrahaïam vi«ayÃrtham># . gohigrahaïam kriyate vi«ayÃrtham . vi«aya÷ pratinirdiÓyate . yatra asya etat rÆpam tatra yathà syÃt . iha mà bhÆt : nijuguhatu÷ , nijuguhu÷ iti . #<ayÃdeÓaprati«edhÃrtham ca># . ayÃdeÓaprati«edhÃrtham ca vik­tagrahaïam kriyate . #<hrasvÃdeÓe hi ayÃdeÓaprasaÇga÷ Ættvasya asiddhatvÃt># . hrasvÃdeÓe hi sati ayÃdeÓa÷ prasajyeta . pragÆhya gata÷ . kim kÃraïam . Ættvasya asiddhatvÃt . asiddham Ættvam . tasya asiddhatvÃt lyapi laghupÆrvÃt iti ayÃdeÓa÷ prasajyeta . vi«ayÃrthena tÃvat na artha÷ gohigrahaïena . praÓli«ÂanirdeÓÃt siddham . praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam . u-Æt : Æt iti . tatra hrasvasya avakÃÓa÷ : nijuguhatu÷ , nijuguhu÷ . guïasya avakÃÓa÷ : nigo¬hà , nogo¬hum . iha ubhayam prÃpnoti : nigÆhayati , nigÆhaka÷ . paratvÃt guïe k­te Ãntaryata÷ dÅrghasya dÅrgha÷ bhavi«yati . ayÃdeÓaprati«edhÃrthena api na artha÷ . samÃnÃÓrayavacanÃt siddham . samÃnÃÓrayam asiddham bhavati vyÃÓrayam ca etat . katham . ïau Ættvam ïe÷ lyapi ayÃdeÓa÷ .

(P_6,4.90)  KA_III.212.10-15  Ro_IV.754     atha kimartham du«e÷ vik­tasya grahaïam kriyate na puna÷ du«a÷ iti eva ucyeta . #<do«igrahaïam ca># . kim . ayÃdeÓaprati«edhÃrtham hrasvÃdeÓe hi ayÃdeÓaprasaÇga÷ Ættvasya asiddhatvÃt . hrasvÃdeÓe hi sati ayÃdeÓa÷ prasajyeta . pradÆ«ya gata÷ . kim kÃraïam . Ættvasya asiddhatvÃt . asiddham Ættvam . tasya asiddhatvÃt lyapi laghupÆrvÃt iti ayÃdeÓa÷ prasajyeta . atra api samÃnÃÓrayavacanÃt siddham iti eva .

(P_6,4.93)  KA_III.212.17-213.4  Ro_IV.754-755     ciïïamulo÷ ïijvyavetÃnÃm yaÇlope ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . Óamayantam prayojitavÃn , aÓami , aÓÃmi , Óamam Óamam , ÓÃmam ÓÃmam . ÓaæÓamayate÷ : aÓaæÓami , aÓaæÓÃmi , ÓaæÓamam ÓaæÓamam , ÓaæÓÃmam ÓaæÓÃmam . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . ciïïamulpare ïau mitÃm aÇgÃnÃm dÅrgha÷ bhavati iti ucyate . ya÷ ca atra ciïïamulpara÷ na tasmin mit aÇgam yasmin ca mit aÇgam na asau ciïïamulpara÷ iti . lope k­te ciïïamulpara÷ bhavati . sthÃnivadbhÃvÃt na ciïïamulpara÷ . nanu ca prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ dÅrghavidhim prati na sthÃnivat iti . evam api asiddhatvÃt na prÃpnoti . evam tarhi #<ciïïamulo÷ ïijvyavetÃnÃm yaÇlope ca antaraÇgalak«aïatvÃt siddham># . kim idam antaraÇgalak«aïatvÃt iti . yÃvat brÆyÃt samÃnÃÓrayavacanÃt siddham iti eva vyÃÓrayam ca etat . katham . ïe÷ ïau lopa÷ ïau ciïïamulpare mitÃm aÇgÃnÃm dÅrghatvam ucyate . tasmÃt na artha÷ upasaÇkhyÃnena iti .

(P_6,4.96)  KA_III.213.6-9  Ro_IV.756     adviprabh­tyupasargasya iti vaktavyam iha api yathà syÃt : samupÃbhicchÃda÷ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yatra triprabh­taya÷ santi dvau api tatra sta÷ . tatra advyupasargasya iti eva siddham . na vai e«a÷ loke sampratyaya÷ . na hi dviputra÷ ÃnÅyatÃm iti ukte triputra÷ ÃnÅyate . tasmÃt adviprabh­tyupasargasya iti vaktavyam .

(P_6,4.100)  KA_III.213.11-13  Ro_IV.756-757     #<halgrahaïam anarthakam anyatra api darÓanÃt># . halgrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . anyatra api darÓanÃt . anyatra api lopa÷ d­Óyate . agni÷ t­ïÃni babsati . ÓarÃve bapsati caru÷ .

(P_6,4.101)  KA_III.213.15-214.7  Ro_IV.757-758     iÂa÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . rudihi svapihi . jhala÷ iti dhitvam prÃpnoti . #<he÷ dhitve haladhikÃrÃt iÂa÷ aprati«edha÷># . he÷ dhitve haladhikÃrÃt iÂa÷ aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . dhitvam kasmÃt na bhavati . haladhikÃrÃt . prak­tam halgrahaïam anuvartate . kva prak­tam . ghasibhaso÷ hali iti . tat vai saptamÅnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . tat vai tatra pratyÃkhyÃyate . tatra pratyÃkhyÃtam sat yayà vibhaktyà nirdiÓyamÃnam arthavattayà nirdi«Âam iha anuvarti«yate . atha và hujhalbhaya÷ iti e«Ã pa¤camÅ hali iti saptamyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . atha và nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti evam na bhavi«yati . ya÷ tarhi nirdiÓyate tasya kasmÃt na bhavati . iÂà vyavahitatvÃt . yadi evam chindhaki bhindhaki iti atra dhitvam na prÃpnoti . dhitve k­te akac bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . dhitvam kriyatÃm akac iti kim atra kartavyam . paratvÃt dhitvam . nitya÷ akac . k­te api dhitve prÃpnoti ak­te api . akac api anitya÷ . anyasya k­te dhitve prÃpnoti anyasya ak­te ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt dhitve k­te akac bhavi«yati . atha và hakÃrasya eva aÓaktijena ikÃreïa grahaïam .

(P_6,4.104)  KA_III.214.9-25  Ro_IV.759-760     ciïa÷ luki tagrahaïam kartavyam . kim prayojanam . iha mà bhÆt : akÃritarÃm , ahÃritarÃm iti . #<ciïa÷ luki tagrahaïÃnarthakyam saÇghÃtasya apratyayatvÃt >#. ciïa÷ luki tagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . saÇghÃtasya apratyayatvÃt . saÇghÃtasya luk kasmÃt na bhavati . apratyayatvÃt . pratyayasya lukÓlulupa÷ bhavanti iti ucyate na ca saÇghÃta÷ pratyaya÷ . talope tarhi k­te parasya prÃpnoti . #<talopasya ca asiddhatvÃt># . asiddha÷ talopa÷ . tasya asiddhatvÃt na bhavi«yati . #<kÃryak­tatvÃt vÃ># . atha và k­ta÷ ciïa÷ luk iti k­tvà puna÷ na bhavi«yati luk . tat yathà vasante brÃhmaïa÷ agnÅn ÃdadhÅta iti sak­t ÃdhÃya k­ta÷ ÓÃstrÃrtha÷ iti k­tvà puna÷ prav­tti÷ na bhavati . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . yuktam yat tasya eva puna÷ prav­tti÷ na syÃt . yat tu tadÃÓrayam prÃpnoti na tat Óakyam bÃdhitum . tat yathà vasante brÃhmaïa÷ agni«ÂomÃdibhi÷ kratubhi÷ yajeta iti agnyÃdhÃnanimittam vasante vasante ijyate . tasmÃt pÆrvoktau eva parihÃrau . atha và kÇiti iti vartate . kva prak­tam . gamahanajanakhanaghasÃm lopa÷ kÇiti anaÇi iti . tat vai saptamÅnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . ciïa÷ luk iti e«Ã pa¤camÅ kÇiti iti saptamyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti .

(P_6,4.106.1)  KA_III.215.2-11  Ro_IV.760-761     katham idam vij¤Ãyate . ukÃrÃt pratyayÃt iti Ãhosvit ukÃrÃntÃt pratyayÃt iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate ukÃrÃt pratyayÃt iti siddham tanu kuru . cinu sunu iti na sidhyati . atha vij¤Ãyate ukÃrÃntÃt pratyayÃt iti siddham cinu sunu iti . tanu kuru na sidhyati . tathà asaæyogapÆrvagrahaïena iha eva paryudÃsa÷ syÃt : tak«ïuhi , ak«ïuhi . Ãpnuhi Óaknuhi iti atra na syÃt . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat ukÃrÃt pratyayÃt iti . katham cinu sunu iti . tadantavidhinà bhavi«yati . atha và puna÷ astu ukÃrÃntÃt pratyayÃt iti . katham tanu kuru iti . vyapdeÓivadbhÃvena bhavi«yati . yat api ucyate tathà asaæyogapÆrvagrahaïena iha eva paryudÃsa÷ syÃt : tak«ïuhi , ak«ïuhi . Ãpnuhi Óaknuhi iti atra na syÃt iti . na asmÃbhi÷ asaæyogapÆrvagrahaïena ukÃrÃntam viÓe«yate . kim tarhi . ukÃra÷ . ukÃra÷ ya÷ asaæyogapÆrva÷ tadantÃt pratyayÃt iti .

(P_6,4.106.2)  KA_III.215.12-17  Ro_IV.760-762     #<uta÷ ca pratyayÃt chandovÃvacanam># . uta÷ ca pratyayÃt iti atra chandasi và iti vaktavyam . ava sthira tanuhi yÃtujunÃm . dhinuhi yaj¤am dhinuhi yaj¤apatim . tena mà bhÃginam k­ïuhi . #<uttarÃrtham ca># . ke cit tÃvat Ãhu÷ chandograhaïam kartavyam iti . apare Ãhu÷ : vÃvacanam kartavyam iti . lopa÷ ca asya anyaratasyÃm mvo÷ iti atra anyaratasyÃÇgrahaïam na kartavyam bhavati .

(P_6,4.110)  KA_III.215.19-217.5  Ro_IV.762-765     sÃrvadhÃtuke iti kimartham . iha mà bhÆt : sa¤caskaratu÷ , sa¤caskaru÷ . syÃntasya prati«edha÷ vaktavya÷ : kari«yati kari«yata÷ . #<k­¤a÷ uttve ukÃrÃntanirdeÓÃt syÃntasya aprati«edha÷># . k­¤a÷ uttve ukÃrÃntanirdeÓÃt syÃntasya aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . uttvam kasmÃt na bhavati . ukÃrÃntanirdeÓÃt . aÓakya÷ karotau ukÃrÃntanirdeÓa÷ tantram ÃÓrayitum . iha samparibhyÃm bhÆ«aïasamavÃyayo÷ krotau iha eva syÃt : saæskaroti . saæskartà saæsakrtum iti atra na syÃt . na brÆma÷ asmÃt ukÃrÃntanirdeÓÃt ya÷ ayam karoti iti . kim tarhi . ukÃraprakaraïÃt ukÃrÃntam aÇgam abhisambadhyate . uta÷ iti vartate . yadi evam na artha÷ sÃrvadhÃtukagrahaïena . kasmÃt na bhavati sa¤caskaratu÷ , sa¤caskaru÷ iti . uta÷ iti vartate . uttarÃrtham tarhi sÃrvadhÃtukagrahaïam kartavyam . Ónaso÷ allopa÷ iti . Ónam sÃrvadhÃtuke eva . aste÷ api ÃrdhadhÃtuke bhÆbhÃvena bhavitavyam . uttarÃrtham eva tarhi . ÓnÃbhyastayo÷ Ãta÷ iti . Ónà sÃrvadhÃtuke eva . abhyastam api ÃkÃrÃntam ÃrdhadhÃtuke na asti . nanu ca idam asti : apsu yÃyÃvara÷ pravapeta piï¬Ãn iti . na etat ÃkÃrÃntam . yakÃrÃntam etat . uttarÃrtham eva tarhi . Å hali agho÷ iti . tatra api ÓnÃbhyastayo÷ iti eva . ata÷ api uttarÃrtham eva tarhi . id daridrasya iti . vak«yati etat : daridrÃte÷ ÃrdhadhÃtuke lopa÷ siddha÷ ca pratyayavidhau iti . ata÷ api uttarÃrtham . bhiya÷ anyatarasyÃm . abhyastasya iti eva . ata÷ api uttarÃrtham eva . jahÃte÷ ca . abhyastasya iti eva . ata÷ api uttarÃrtham . à ca hau . hau iti ucyate . abhyastasya iti eva . ata÷ api uttarÃrtham . lopa÷ yi . abhyastasya iti eva . ata÷ api uttarÃrtham . ghavso÷ et hau abhyÃsalopa÷ ca iti . hau iti ucyate . tat eva tarhi prayojanam . Ónaso÷ allopa÷ iti . nanu ca uktam Ónam sÃrvadhÃtuke eva . aste÷ api ÃrdhadhÃtuke bhÆbhÃvena bhavitavyam iti . #<anuprayoge tu bhuvà astyabÃdhanam smaranti kartu÷ vacanÃt manÅ«iïa÷># . anuprayoge tu bhuvà aste÷ abÃdhanam i«yate : ÅhÃm Ãsa , ÅhÃm Ãsatu÷ , ÅhÃm Ãsu÷ iti . kim ca syÃt yadi atra lopa÷ syÃt . #<lope dvirvacanÃsiddhi÷># . lope k­te anackatvÃt dvirvacanam syÃt . sthÃnivadbhÃdÃt bhavi«yati . #<sthÃnivat iti cet k­te bhavet dvitve># . k­te dvitve lopa÷ prÃpnoti . asti tarhi parasya lopa÷ . abhyÃsasya ya÷ akÃra÷ tasya dÅrghatvam bhavi«yati . #<na evam sidhyati kasmÃt pratyaÇgatvÃt bhavet hi pararÆpam># . na evam sidhyati . kasmÃt . pratyaÇgatvÃt pararÆpam prÃpnoti . #<tasmin ca k­te lopa÷># . pararÆpe ca k­te lopa÷ prÃpnoti . #<dÅrghatvam bÃdhakam bhavet tatra># . ata÷ Ãde÷ iti dÅrghatvam bÃdhakam bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . sÃrvadhÃtuke bhÆtapÆrvamÃtre api yathà syÃt : kuru iti .

(P_6,4.111)  KA_III.217.7-8  Ro_IV. 765-766     atha atra taparakaraïam kimartham . iha mà bhÆt : ÃstÃm , Ãsan . na etat asti prayojanam . ÃÂa÷ asiddhatvÃt na bhavi«yati .

(P_6,4.114)  KA_III.217.10-18  Ro_IV.766     #<daridrÃte÷ ÃrdhadhÃtuke lopa÷># . daridrÃte÷ ÃrdhadhÃtuke lopa÷ vaktavya÷ . #<siddha÷ ca pratyayavidhau># . sa÷ ca siddha÷ pratyayavidhau . kim prayojanam . daridrÃti iti daridra÷ . ÃkÃrÃntalak«aïa÷ pratyayavidhi÷ mà bhÆt iti .#< na daridrÃyake lopa÷ daridrÃïe ca na i«yate># . #<didaridrÃsasti iti eke didaridri«ati iti vÃ># . #<và adyatanyÃm >#. adyatanyÃm và iti vaktavyam . adaridrÅt , adaridrÃsÅt .

(P_6,4.120.1)  KA_III.217.20-218.20  Ro_IV.767-768     #<ïakÃra«akÃrÃdeÓÃde÷ ettvavacanam liÂi># . ïakÃra«akÃrÃdeÓÃde÷ ettvam liÂi vaktavyam . nematu÷ , nemu÷ , sehe, sehÃte , sehire . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . anÃdeÓÃde÷ iti lprati«edha÷ prÃpnoti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . liÂà atra ÃdeÓÃdim viÓe«ayi«yÃma÷ . liÂi ya÷ ÃdeÓÃdi÷ tadÃde÷ na iti . asti anyat li¬grahaïasya prayojanam . kim . iha mà bhÆt : paktà paktum . na etat asti prayojanam . kÇiti iti vartate . evam api pakva÷ pakvavÃn iti atra prÃpnoti . abhyÃsalopasanniyogena ettvam ucyate na ca atra abhyÃsalopasam paÓyÃma÷ . evam api pÃpacyate atra prÃpnoti . dÅrghatvam atra bÃdhakam bhavi«yati . na aprÃpte abhyÃsavikÃre ettam arabhyate . tat yatha anyÃn abhyÃsavikÃrÃn bÃdhate evam dÅrghatvam api bÃdheta . satyam evam etat . abhyÃsavikÃre«u tu jye«ÂhamadhyamakanÅyÃæsa÷ prakÃrÃ÷ bhavanti . tatra hrasvahalÃdiÓe«au utsargau . tayo÷ dÅrghatvam apavÃda÷ ettvam ca . apavÃdaviprati«edhÃt dÅrghatvam bhavi«yati . iha tarhi babhaïatu÷ , babhaïu÷ iti abhyÃsÃdeÓasya asiddhatvÃt ettvam prÃpnoti . #<phalibhajigrahaïam tu j¤Ãpakam abhyÃsÃdeÓasiddhatvasya># . yat ayam phalibhajyo÷ grahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ siddha÷ abhyÃsÃdeÓa÷ ettve iti . yadi evam #<prathamat­tÅyÃdÅnÃm ÃdeÓÃditvÃt ettvÃbhÃva÷># . prathamat­tÅyÃdÅnÃm tarhi ÃdeÓÃditvÃt ettvam na prÃpnoti . pecatu÷ , pecu÷ , debhatu÷ , debhu÷ .  #<na và Óasidadyo÷ prati«edha÷ j¤Ãpaka÷ rÆpÃbhede ettvavij¤Ãnasya># .  na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . Óasidadyo÷ prati«edha÷ j¤Ãpaka÷ rÆpÃbhede ettvavij¤Ãnasya . yat ayam Óasidadyo÷ prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ rÆpÃbhedena ya÷ ÃdeÓÃdaya÷ na te«Ãm prati«edha÷ iti .

(P_6,4.120.2)  KA_III.218.21-219.7  Ro_IV.768-769     #<dambha÷ ettvam># . dambha÷ ettvam vaktavyam . debhatu÷ , debhu÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . #<nalopasya asiddhatvÃt >#. asiddha÷ nalopa÷ . tasya asiddhatvÃt ettvam na prÃpnoti . #<naÓimanyo÷ aliÂi ettvam># . naÓimanyo÷ aliÂi ettvam vaktavyam . #<chandasi amipacyo÷ api># . chandasi amipacyo÷ api iti vaktavyam . kim prayojanam . #<aneÓam menakà iti etat vyemÃnam liÇi peciran># . #<yaj Ãyeje vap Ãvepe dambha÷ ettvam alak«aïam># . asiddhatvÃt nalopasya dambha÷ ettvam na sidhyati . #<Ónaso÷ attve takÃreïa j¤Ãpyate tu ettvaÓÃsanam># . anitya÷ ayam vidhi÷ iti .

(P_6,4.121)  KA_III.219.9-19  Ro_IV.770-771     thalgrahaïam kimartham . #<thalgrahaïam akÇidartham># . thalgrahaïam kriyate akÇidartham . akÇiti ettvam yathà syÃt . pecitha Óekitha . na etat asti prayojanam . se¬grahaïam eve atra akÇidartham bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . samuccaya÷ yathà vij¤Ãyeta . thali ca seÂi kÇiti ca seÂi iti . kim prayojanam . peciva pecima. tatra pacÃdibhya÷ i¬vacanam iti vak«yati . tat na vaktavyam bhavati . iha kasmÃt na bhavati : lulavitha . guïasya prati«edhÃt . iha api tarhi na prÃpnoti : pecitha Óekitha . guïasya ya÷ akÃra÷ iti evam etat vij¤Ãsyate . evam api ÓaÓaritha , atra prÃpnoti . guïasya e«a÷ akÃra÷ . katham . v­ddhi÷ bhavati guïa÷ bhavati iti rephaÓirÃ÷ guïav­ddhisa¤j¤aka÷ abhinirvartate . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati ne eva¤jÃtÅyakÃnÃm ettvam bhavati iti yat ayam tÌphalabhajatrapa÷ ca iti tÌgrahaïam karoti .

(P_6,4.123)  KA_III.219.21-220.8  Ro_IV.771-772     #<rÃdhÃdi«u sthÃninirdeÓa÷># . rÃdhÃdi«u sthÃninirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . ekahalmadhye iti vartate . yadi evam tresatu÷ , tresu÷ , ra Óabdasya ettvam prÃpnoti . astu . ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti akÃrasya bhavi«yati . anarthake ala÷ antyavidhi÷ na iti evam na prÃpnoti . na etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ santi prayojanÃni . atha và ata÷ iti vartate . evam api rÃdhe÷ na prÃpnoti . ÃkÃragrahaïam api prak­tam anuvartate . kva prak­tam . ÓnÃbhyÃstayo÷ Ãta÷ iti . atha và Ónaso÷ allopa÷ iti atra taparakaraïam pratyÃkhyÃyate . tat prak­tam iha anuvarti«yate . yadi tat anuvartate ata÷ ekahalmadhye anÃdeÓÃde÷ liÂi asya ca iti avarïamÃtrasya ettvam prÃpnoti . babÃdhe . akÃreïa tapareïa avarïam viÓe«ayi«yÃma÷ . asya Ãta÷ iti . iha idÃnÅm asya iti anuvartate ata÷ iti niv­ttam .

(P_6,4.127-128)  KA_III.220.11-18  Ro_IV.772-773     #<arvaïas t­ maghona÷ ca na Ói«yam chÃndasam hi tat># . arvaïas t­ maghona÷ ca na Ói«yam . kim kÃraïam . chÃndasam hi tat . d­«ÂÃnuvidhi÷ chandasi bhavati . #<matubvanyo÷ vidhÃnÃt ca># . matubvanÅ khalu api chandasi vidhÅyete . #<chandasi ubhayadarÓanÃt># . ubhayam khalu api chandasi d­Óyate . imÃni arvaïa÷ padÃni . anarvaïam v­«abham mandrajihvam .

(P_6,4.130)  KA_III.221.2-222.17  Ro_IV.773-777     #<pÃda÷ upadhÃhrasvatvam># . pÃda÷ upadhÃhrasvatvam vaktavyam . dvipada÷ paÓya . #<ÃdeÓe hi sarvÃdeÓaprasaÇga÷># . ÃdeÓe hi sati sarvÃdeÓa÷ prasajyeta . sarvasya dvipÃcchabdasya tripÃcchabdasya ca pacchabdÃdeÓa÷ prasajyeta yena vidhi÷ tadantasya iti . tat tarhi vaktavyam . #<na và nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓatvÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti e«Ã paribhëà kartavyà . ka÷ puna÷ atra viÓe«a÷ e«Ã và paribhëà kriyeta upadhÃhrasvatvam và ucyeta . avaÓyam e«Ã paribhëà kartavyà . bahÆni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni kÃni . #<prayojanam suptiÇÃdeÓe># . sup . kumÃryÃm , koÓoryÃm , khaÂvÃyÃm , mÃlÃyÃm , tasyÃm , yasyÃm . ìyÃÂsyÃÂsu k­te«u sìyÃÂsyÃÂkasya Ãm prÃpnoti . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti na do«a÷ bhavati . idam iha sampradhÃryam . ìyÃÂsyÃÂa÷ kriyantÃm Ãm iti kim atra kartavyam . paratvÃt Ãm . nityÃ÷ ìyÃÂsyÃÂa÷ . k­te api Ãmi prapnuvanti ak­te api . anityÃ÷ ìyÃÂsyÃÂa÷ . anyasya k­te Ãmi prapnuvanti anyasya ak­te ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvanta÷ anityÃ÷ bhavanti . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt Ãm . idam tarhi . tasyai yasyai . syÃÂi k­te sasyÃÂkasya smaibhÃva÷ prÃpnoti . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti na do«a÷ bhavati . ya÷ tarhi nirdiÓyate tasya kasmÃt na bhavati . syÃÂà vyavahitatvÃt . sup . tiÇ. aruditÃm aruditam arudita iti . iÂi k­te seÂkasya tÃmtamtÃmÃdeÓÃ÷ prÃpnuvanti . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti na do«a÷ bhavati . idam iha sampradhÃryam . i kriyatÃm tÃmtamtÃma÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt i¬Ãgama÷ . antaraÇgÃ÷ tÃmtamtÃma÷ . idam tarhi kriyÃstÃm , kriyÃstam , kriyÃsta . yÃsuÂi k­te sayÃsuÂkasya tÃmtamtÃmÃdeÓÃ÷ prÃpnuvanti . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti na do«a÷ bhavati . #<lyabbhÃve ca># . lyabbhÃve ca prayojanam . prak­tya prah­tya . ktvÃntasya lyap prÃpnoti . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti na do«a÷ bhavati . #<tricaturyu«madasmattyadÃdivikÃre«u ca># . tricaturyu«madasmattyadÃdivikÃre«u ca prayojanam . atitisra÷ , aticatasra÷ . tricaturantasya tis­catas­bhÃva÷ prÃpnoti . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti na do«a÷ bhavati . yu«mat , asmat . atiyÆyam ativayam . yu«madasmadantasya yÆyavayau prÃpnuta÷ . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti na do«a÷ bhavati . tyadÃdivikÃra . atisya÷ , uttamasya÷ , atyasau , uttamÃsau . tyadÃdyantasya tyadÃdivikÃrÃ÷ prÃpnuvanti . kimantasya kÃdeÓa÷ prÃpnoti . atika÷ , paramaka÷ . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti na do«a÷ bhavati . #<uda÷ pÆrvatve># . uda÷ pÆrvatve prayojanam . udasthÃtÃm . aÂi k­te sÃÂkasya pÆrvasavarïa÷ prÃpnoti uda÷ sthÃstambho÷ iti . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti na do«a÷ bhavati . ya÷ tarhi nirdiÓyate tasya kasmÃt na bhavati . aÂà vyavahitatvÃt . sà tarhi paribhëà kartavyà . na kartavyà . uktam «a«ÂhÅ sthÃneyogà iti etasya yogasya vacane prayojanam «a«Âhyantam sthÃnena yathà yujyeta yata÷ «a«ÂhÅ uccÃrità iti .

(P_6,4.132)  KA_III.22219-223.7  Ro_IV.777-778     Æ Ãdi÷ kÃsmÃt na bhavati . Ãdi÷ Âit bhavati iti Ãdi÷ prÃpnoti . samprasÃraïam iti anena yaïa÷ sthÃnam hriyate . yadi evam #<vÃha÷ ƬvacanÃnarthakyam samprasÃraïena k­tatvÃt># . vÃha÷ Ƭvacanam anarthakam . kim kÃraïam . samprasÃraïena k­tatvÃt . samprasÃraïena eva siddham . kà rÆpasiddhi÷ . pra«Âhauha÷ paÓya . #<guïa÷ pratyayalak«aïatvÃt># . pratyayalak«aïena guïa÷ bhavi«yati . #<ejgrahaïÃt v­ddhi÷># . ejgrahaïÃt v­ddhi÷ bhavi«yati . evam tarhi siddhe sati yat vÃha÷ ÆÂham ÓÃsti ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati e«Ã paribhëà asiddham bahiraÇgalak«aïam antaraÇgalak«aïe iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . pacÃva idam , pacÃma idam . asiddhatvÃt bahiraÇgalak«aïasya Ãt guïasya antaraÇgalak«aïam aittvam na bhavati iti .

(P_6,4.133)  KA_III.223.9-20  Ro_IV.778-779     #<ÓvÃdÅnÃm prasÃraïe nakÃrÃntagrahaïam anakÃrÃntaprati«edhÃrtham># . ÓvÃdÅnÃm prasÃraïe nakÃrÃntagrahaïam kartavyam . kim prayojanam . anakÃrÃntaprati«edhÃrtham . anakÃrÃntasya mà bhÆt . mabhavà maghavate . tathà prÃtipadikagrahaïe liÇgaviÓi«Âasya api grahaïam bhavati iti yathà iha bhavati , yÆna÷ paÓye iti evam yuvatÅ÷ lpaÓya iti atra api syÃt iti . yat tÃvat ucyate nakÃrÃntagrahaïam kartavyam . na kartavyam . #<uktam vÃ># . kim uktam . arvaïas t­ maghona÷ ca na Ói«yam chÃndasam hi tat iti . yat api ucyate prÃtipadikagrahaïe liÇgaviÓi«Âasya api grahaïam bhavati iti yathà iha bhavati , yÆna÷ paÓye iti evam yuvatÅ÷ lpaÓya iti atra api syÃt iti liÇgaviÓi«Âagrahaïe ca uktam . kim uktam . na và vibhaktau liÇgaviÓi«ÂÃgrahaïÃt iti . atha và upari«ÂÃt yogavibhÃga÷ kari«yate . ÓvayuvamaghonÃm ataddhite . tata÷ allopa÷ . akÃrasya ca lopa÷ bhavati . tata÷ ana÷ . ana÷ iti ubhayo÷ Óe«a÷ .

(P_6,4.135)  KA_III.223.22-224.12  Ro_IV.780-781     atha kim idam «apÆrvÃdÅnÃm punarvacanam allopÃrtham Ãhosvit niyamÃrtham . katha ca allopÃrtham syÃt katham và niyamÃrtham . yadi aviÓe«eïa allopaÂilopayo÷ sa÷ prak­tibhÃva÷ tata÷ allopÃrtham . atha hi aïi Âilopasya eva prak­tibhÃva÷ tata÷ niyamÃrtham . #<«apÆrvÃdÅnÃm punarvacanam allopÃrtham># . «apÆrvÃdÅnÃm punarvacanam kriyate allopÃrtham . aviÓe«eïa allopaÂilopayo÷ sa÷ prak­tibhÃva÷ . #<avadhÃraïe hi anyatra prak­tibhÃve upadhÃlopaprasaÇga÷ >#. avadhÃraïe hi sati anyatra prak­tibhÃve upadhÃlopa÷ prasajyeta . katham . yadi tÃvat evam niyama÷ syÃt «apÆrvÃdÅnÃm eva aïi iti bhavet iha niyamÃt na syÃt sÃmana÷ , vaimana÷ iti . tÃk«aïya÷ iti prÃpnoti . atha api evam niyama÷ syÃt «apÆrvÃdÅnÃm aïi eva iti evam api bhavet iha niyamÃt na syÃt tÃk«aïya÷ iti , sÃmana÷ , vaimana÷ iti tu prÃpnoti . atha api ubhayata÷ niyama÷ syÃt «apÆrvÃdÅnÃm eva aïi , aïi eva «apÆrvÃdÅnÃm iti evam api sÃmanya÷ , vemanya÷ iti prÃpnoti . tasmÃt su«thu ucyate «apÆrvÃdÅnÃm punarvacanam allopÃrtham . avadhÃraïe hi anyatra prak­tibhÃve upadhÃlopaprasaÇga÷ iti .

(P_6,4.140)  KA_III.224.14-21  Ro_IV.781     #<Ãta÷ anÃpa÷># . Ãta÷ anÃpa÷ iti vaktavyam . iha api yathà syÃt : samÃse ana¤pÆrve ktva÷ lyap iti . anÃpa÷ iti kimartham . khaÂvÃyÃm , mÃlÃyÃm . yadi anÃpa÷ iti ucyate katham ktvÃyÃm . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . ktvÃyÃm va prati«edha÷ iti . yadi evam na artha÷ anÃpa÷ iti anena . katham samÃse ana¤pÆrve ktva÷ lyap iti . nipÃtanÃt etat siddham . katham hala÷ Óna÷ ÓÃnac hau iti . etat api nipÃtanÃt siddham . atha và yogavibhÃga÷ kari«yate . Ãta÷ : ÃkÃralopa÷ bhavati . tata÷ dhÃto÷ : dhÃto÷ ca ÃkÃrasya lopa÷ bhavati iti .

(P_6,4.141)  KA_III.224.23-225.5  Ro_IV.782     #<mantre«u Ãtmana÷ pratyayamÃtraprasaÇga÷># . mantre«u Ãtmana÷ pratyayamÃtre lopa÷ prasaÇktavya÷ . iha api yathà syÃt : tmanyà sama¤jan . tmano÷ anta÷ astha÷ iti . yadi pratyayamÃtre lopa÷ ucyate katham Ãtmana÷ eva nirmimÅ«va iti . tasmÃt na artha÷ pratyayamÃtre lopena . katham tmanyà sama¤jan . tmano÷ anta÷ astha÷ iti . chÃndasatvÃt siddham . chÃndasam etat . d­«ÂÃnuvidhi÷ chandasi bhavati . #<ÃdigrahaïÃnarthakyam ca ÃkÃraprakaraïÃt># . Ãdigrahaïam ca anarthakam  . kim kÃraïam . ÃkÃraprakaraïÃt . Ãta÷ iti vartate .

(P_6,4.142)  KA_III.225.7-11  Ro_IV.782-783     tigrahaïam kimartham na viæÓate÷ ¬iti lopa÷ iti eva ucyeta . na evam Óakyam . viæÓate÷ ¬iti lopa÷ iti ucyamÃne antyasya prasajyeta . siddha÷ antyasya yasyeta lopena . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt tiÓabdasya bhavi«yati . kuta÷ nu khalu etat ananyÃrthe Ãrambhe tiÓabdasya bhavi«yati na puna÷ aÇgasya iti . tasmÃt tigrahaïam kartavyam . atha kriyamÃïe api tigrahaïe antyasya kasmÃt na bhavati . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti evam na bhavi«yati .

(P_6,4.143)  KA_III.225.13-16  Ro_IV.783     abhasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . iha api yathà syÃt : upasaraja÷ , manduraja÷ iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . katham upasaraja÷ , manduraja÷ iti . #<¬iti abhasya api anubandhakaraïasÃmarthyÃt># . abhasya api anubandhakaraïasÃmarthyÃt bhavi«yati .

(P_6,4.144)  KA_III.225.18-226.18  Ro_IV.783-785     #<nakÃrantasya Âilope sabrahmacÃripÅÂhasarpikalÃpikuthumitaitilijÃjalilÃÇgaliÓilÃliÓikhaï¬isÆkarasdmasuparvaïÃm upasaÇkhyÃnam># . nakÃrantasya Âilope sabrahmacÃrin pÅÂhasarpin kalÃpin kuthumin taitilin jÃjalin lÃÇgalin ÓilÃlin Óikhaï¬in sÆkarasdman suparvan iti ete«Ãm  upasaÇkhyÃnam kartavyam . sabrahmacÃrin . sÃbrahmacÃrÃ÷ . sabrahmacÃrin . pÅÂhasarpin . paiÂhasarpÃ÷ . pÅÂhasarpin . kalÃpin . kÃlapÃ÷ . kalÃpin . kuthumin . kauthumÃ÷ . kuthumin . taitilin . taitilÃ÷ . taitilin . jÃjalin . jÃjalÃ÷ . jÃjalin . lÃÇgalin . lÃÇgalÃ÷ . lÃÇgalin . ÓilÃlin . ÓailÃlÃ÷ . ÓilÃlin . Óikhaï¬in . Óaikhaï¬Ã÷ . Óikhaï¬in . sÆkarasdman . saukarasadmÃ÷ . sÆkarasdman . suparvan . sauparvÃ÷ . suparvan . #<carmaïa÷ koÓe># . carmaïa÷ koÓe upasaÇkhyÃnam kartavyam . cÃrma÷ koÓa÷ . #<Ãsmana÷ vikÃre># . Ãsmana÷ vikÃre upasaÇkhyÃnam kartavyam . aÓmana÷ vikÃra÷ ÃÓma÷ . #<Óuna÷ saÇkoce># . Óauna÷ saÇkoca÷ . #<avyayÃnÃm ca >#. avyayÃnÃm ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . kim prayojanam . #<sÃyampratikÃdyartham >#. sÃyamprÃtika÷ pauna÷punika÷ . ÓÃÓvatike prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . ye«Ãm ca virodha÷ ÓÃÓvatika÷ iti . evam tarhi ÓÃÓvate prati«edha÷ vaktavya÷ . ÓÃÓvatam .

(P_6,4.148.1)  KA_III.226.20-25  Ro_IV.785-786     ivarïÃntasya iti kim udÃharaïam . he dÃk«i dÃk«yà dÃkÌya÷ . he dÃk«i iti . yadi lopa÷ na syÃt parasya hrasvatve k­te savarïadÅrghatvam prasjyeta . dÃk«yà iti . yadi lopa÷ na syÃt parasya yaïÃdeÓe k­te pÆrvasya Óravaïam prasajyeta . dÃk«eya÷ iti . yadi lopa÷ na syÃt parasya lope k­te pÆrvasya Óravaïam prasajyeta . na etÃni santi prayojanÃni . savarïadÅrghatvena api etÃni siddhÃni . idam tarhi . atisakhe÷ Ãgacchati . atisakhe÷ svam . yadi lopa÷ na syÃt upasarjanahrasvatve k­te asakhi iti prati«edha÷ prasajyeta .

(P_6,4.148.2)  KA_III.227.1-19  Ro_IV.787-788     #<yasya ÅtyÃdau ÓyÃm prati«edha÷># . yasya ÅtyÃdau ÓyÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . kÃï¬e ku¬ye . saurye nÃma himavata÷ Ó­Çge . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . iha ÓyÃm iti api prak­tam na iti api . tatra abhisambandhamÃtram kartavyam : yasya ÅtyÃdau lopa÷ bhavati ÓyÃm na . #<iyaÇuvaÇbhyÃm lopa÷ viprati«edhena># . iyaÇuvaÇbhyÃm lopa÷ bhavati viprati«edhena . iyaÇuvaÇo÷ avakÃÓa÷ Óriyau Óriya÷ , bhruvau bhruva÷ . lopasya avakÃÓa÷ kÃmaï¬aleya÷ , mÃdrabÃheya÷ . iha ubhayam prÃpnoti : vatsapreya÷ , laikhÃbhreya÷ . lopa÷ bhavati viprati«edhena . #<guïav­ddhÅ ca >#. guïav­ddhÅ ca iyaÇuvaÇbhyÃm bhavata÷ viprati«edhena . guïav­ddhyo÷ avakÃÓa÷ : cetà gau÷ . iyaÇuvaÇo÷ sa÷ eva .  iha ubhayam prÃpnoti : cayanam , cÃyaka÷ , lavanam , lÃvaka÷ . guïav­ddhÅ bhavata÷ viprati«edhena . #<na và iyaÇuvaÇÃdeÓasya anyavi«aye vacanÃt># . na và artha÷ viprati«edhena . kim kÃraïam . iyaÇuvaÇÃdeÓasya anyavi«aye vacanÃt . iyaÇuvaÇÃdeÓa÷ anyavi«aye Ãrabhyate . kiævi«aye . yaïÃdivi«aye . sa÷ yathà yaïÃdeÓam bÃdhate evam guïav­ddhÅ bÃdheta . #<tasmÃt tatra guïav­ddhivi«aye prati«edha÷># . tasmÃt tatra guïav­ddhivi«aye prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti evam iyaÇuvaÇÃdeÓa÷ yaïÃdeÓam bÃdhi«yate guïav­ddhÅ na bÃdhi«yate .

(P_6,4.149.1)  KA_III.227.21-228.12  Ro_IV.788-789     #<sÆryÃdÅnÃm aïante aprasiddhi÷ aÇgÃnyatvÃt># . sÆryÃdÅnÃm aïante aprasiddhi÷ . saurÅ balÃkà . kim kÃraïam . aÇgÃnyatvÃt . aïantam etat aÇgam anyat bhavati . lope k­te na aÇgÃnyatvam . sthÃnivadbhÃvÃt aÇgÃnyatvam bhavati . #<siddham tu sthÃnivatprati«edhÃt># . siddham etat . katham . sthÃnivatprati«edhÃt . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ yalopavidhim prati na sthÃnivat bhavati iti . evam api na sidhyati . kim kÃraïam . ÓabdÃnyatvÃt . anya÷ hi ÓÆryaÓabda÷ anya÷ sauryaÓabda÷ . na e«a÷ do«a÷ . ekadeÓavik­tam ananyavat bhavati iti bhavi«yati . #<upadhÃgrahaïÃnarthakyam ca># . sthÃnivadbhÃve ca idÃnÅm prati«iddhe upadhÃgrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . antya÷ eva hi sÆryÃdÅnÃm yakÃra÷ . kim yÃtam etat bhavati . su«Âhu ca yÃtam sÃdhu ca yÃtam yadi prÃk bhÃt asiddhatvam . atha hi saha tena asiddhatvam asiddhatvÃt lopasya na antya÷ yakÃra÷ bhavati . yadi api saha tena asiddhatvam evam api na do«a÷ . na evam vij¤Ãyate sÆryÃdÅnÃm aÇgÃnÃm yakÃralopa÷ iti . katham tarhi . aÇgasya yalopa÷ bhavati sa÷ cet sÆryÃdÅnÃm yakÃra÷ iti . evam api sÆryacarÅ , atra prÃpnoti . tasmÃt upadhÃgrahaïam kartavyam .

(P_6,4.149.2)  KA_III.228.13-229.5  Ro_IV.789-791     #<vi«ayaparigaïanam ca># . vi«ayaparigaïanam ca kartavyam . #<sÆryamatsyayo÷ ÇyÃm># . sÆryamatsyayo÷ ÇyÃm iti vaktavyam . saurÅ matsÅ . #<sÆryÃgastyayo÷ che ca># . sÆryÃgastyayo÷ che ca ÇyÃm ca iti vaktavyam . saurÅ saurÅya÷ , ÃgastÅ , ÃgastÅya÷ . #<ti«yapu«yayo÷ nak«atrÃïi># . ti«yapu«yayo÷ nak«atrÃïi lopa÷ vaktavya÷ : tai«am , pau«am . #<antikasya tasi kÃdilopa÷ ÃdyudÃttatvam ca># . antikasya tasi kÃdilopa÷ vaktavya÷ ÃdyudÃttatvam ca vaktavyam . antita÷ na dÆrÃt . #<tame tÃde÷ ca># . tame tÃde÷ ca kÃde÷ ca lopa÷ vaktavya÷ . agne tvam na÷ antama÷ . antitama÷ avarohati . #<tasi iti e«a÷ na vaktavya÷># . #<d­«Âa÷ dÃÓataye api hi ghau lopa÷ anti«at iti yatra >#. anti«at . #<tathà aghau ye antyatharvasu># . anti ye ca dÆrake .

(P_6,4.153)  KA_III.229.7-14  Ro_IV.791-793     chagrahaïam Óakyam akartum . iha kasmÃt na bhavati bilvakebhya÷ . bhasya iti vartate . evam api bilvakÃya , atra prÃpnoti . taddhitasya iti vartate . evam api bilvakasya vikÃra÷ avayava÷ và bailvaka÷ , atra prÃpnoti . taddhite taddhitasya iti vartate .  evam api bilvakÅyÃyÃm bhava÷ bailvaka÷ , bailvakasya kim cit bailvakÅyam , atra prÃpnoti . na sa÷ bilvakÃt . bilvakÃdibhya÷ ya÷ vihita÷ iti ucyate na ca asau bilvakaÓabdÃt vihita÷ . kim tarhi bilvakÅyaÓabdÃt . evam tarhi siddhe sati yat chagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati e«Ã paribhëà : sanniyogaÓi«ÂÃnÃm anyatarÃbhÃve ubhayo÷ abhÃva÷ iti . tasmÃt chagrahaïam kartavyam chasya eva luk yathà syÃt kuka÷ mà bhÆt iti .

(P_6,4.154)  KA_III.229.16-23  Ro_IV.793     tu÷ sarvasya lopa÷ vaktavya÷ antyasya lopa÷ mà bhÆt iti . sa÷ tarhi vaktavya÷ . na vaktavya÷ .#< tu÷ sarvalopavij¤Ãnam antyasya vacanÃnarthakyÃt># . tu÷ sarvalopa÷ vij¤Ãyate . kuta÷ . antyasya vacanÃnarthakyÃt . antyasya lopavacane prayojanam na asti iti k­tvà sarvasya bhavi«yati . atha và luk prak­ta÷ . sa÷ anuvarti«yate . aÓakya÷ luk anuvartayitum . kim kÃraïam . vijayi«Âhakari«thayo÷ guïadarÓanÃt . vijayi«Âhakari«thayo÷ guïa÷ d­Óyate . vijayi«Âha÷ . Ãsutim kari«Âha÷ .

(P_6,4.155)  KA_III.230.2-10  Ro_IV.794-795     #<ïau i«Âhavat prÃtipadikasya># . ïau prÃtipadikasya i«ÂhavadbhÃva÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . #<puævadbhÃvarabhÃvaÂilopayaïÃdiparÃrtham># . puævadbhÃvÃrtham . enÅm Ãca«Âe , etayati . Óyetayati . rabhÃvÃrtham . p­thum Ãca«Âe , prathayati . mradayati . ÂilopÃrtham . paÂum Ãca«Âe paÂayati . yaïÃdiparÃrtham . sthÆlam Ãca«Âe sthavayati . davayati . kim puna÷ idam parigaïanam Ãhosvit udÃharaïamÃtram . udÃharaïamÃtram iti Ãha . prÃdaya÷ api hi i«yante : priyam Ãca«Âe prÃpayati . bhÃradvÃjÅyÃ÷ paÂhanti : ïau i«Âhavat prÃtipadikasya puævadbhÃvarabhÃvaÂilopayaïÃdiparaprÃdivinmatorlukkanvidhyartham iti .

(P_6,4.159)  KA_III.230.12-13  Ro_IV.795     kim ayam yiÓabda÷ Ãhosvit yakÃra÷ . kim ca ata÷ . yadi lopa÷ api anuvartate tatao yiÓabda÷ . atha niv­ttam tata÷ yakÃra÷ .

(P_6,4.160)  KA_III.230.15-22  Ro_IV.795-796          kimartham jyÃt parasya Åyasa÷ Ãttvam ucyate na lopa÷ prak­ta÷ sa÷ anuvarteta . kà rÆpasiddhi÷ : jyÃyÃn . ak­tyakÃre iti dÅrghatvam bhavi«yati . evam tarhi siddhe sati yat jyÃt parasya Åyasa÷ Ãttvam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati e«Ã paribhëà aÇgav­tte punarv­ttau avidhi÷ iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . pibate÷ guïaprati«edha÷ codita÷ . sa÷ na vaktavya÷ bhavati . atha kimartham jyÃt parasya Åyasa÷ dÅrgha÷ ucyate na akÃra÷ eva ucyeta . kà rÆpasiddhi÷ : jyÃyÃn . Ãntaryata÷ dÅrghasya dÅrgha÷ bhavi«yati . evam tarhi siddhe sati yat dÅrgham karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati e«Ã : paribhëà bhÃvyamÃnena savarïÃnÃm grahaïam na iti .

(P_6,4.161)  KA_III.231.2-23  Ro_IV.796-799     katham idam vij¤Ãyate : halÃde÷ aÇgasya iti Ãhosvit halÃde÷ ­kÃrasya iti . yuktam puna÷ idam vicÃrayitum . nanu anena asandigdhena aÇgaviÓe«aïena bhavitavyam . katham hi ­kÃrasya nÃma hal Ãdi÷ syÃt anyasya anya÷ . ayam ÃdiÓabda÷ asti eva avayavavÃcÅ . tat yathà ­gÃdi÷ , ardharcÃdi÷ , ÓlokÃdi÷ iti . asti sÃmÅpye vartate . tat yathà . dadhibhojanam arthasiddhe÷ Ãdi÷ . dadhibhojanasamÅpe . gh­tabhojanam Ãrogyasya Ãdi÷ . gh­tabhojanasamÅpe . yÃvatà sÃmÅpye api vartate jÃyate vicÃraïà : halsamÅpasya ­kÃrasya halÃde÷ aÇgasya iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate halÃde÷ aÇgasya iti aprathÅyÃn , atra na prÃpnoti . atha vij¤Ãyate halÃde÷ ­kÃrasya iti an­cÅyÃn , atra api prÃpnoti . ubhayathà sv­cÅyÃn iti atra prÃpnoti . astu tÃvat halÃde÷ aÇgasya iti . katham aprathÅyÃn . taddhitÃntena samÃsa÷ bhavi«yati . na prathÅyÃn aprathÅyÃn iti . bhavet siddham yadà taddhitÃntena samÃsa÷ . yadà tu khalu samÃsÃt taddhitotpatti÷ tadà na sidhyati . na eva samÃsÃt taddhitotpattyà bhavitavyam . kim kÃraïam . bahuvrÅhiïà uktatvÃt matvarthasya . bhavet yadà bahuvrÅhi÷ tadà na syÃt . yadà tu khalu tatpuru«a÷ tadà prÃpnoti . na p­thu÷ ap­thu÷ . ayam api ap­thu÷ . ayam api ap­thu÷ . ayam anayo÷ aprathÅyÃn iti . na samÃsÃt ajÃdibhyÃm bhavitavyam . kim kÃraïam . guïavacanÃt iti ucyate na ca samÃsa÷ guïavacana÷ iti . yadà tarhi samÃsÃt vinmatupau vinmatubantÃt ajÃdÅ tadà prÃpnuta÷ . avidyamÃnÃ÷ p­thava÷ ap­thava÷ . ap­thava÷ asya santi ap­thumÃn . ayam ap­thumÃn .  ayam ap­thumÃn . ayam anayo÷ aprathÅyÃn iti . na e«a÷ do«a÷ . ap­thava÷ eva na santi kuta÷ yasya ap­thava÷ iti . iha kasmÃt na bhavati : mÃtayati , bhrÃtayati . lopa÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . Âilopa÷ kriyatÃm rabhÃva÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt rabhÃva÷ . yadi puna÷ avaÓi«Âasya rabhÃva÷ ucyeta . na evam Óakyam . iha api prasajyeta : k­tam Ãca«Âe , k­tayati iti . evam tarhi parigaïanam kartavyam . p­thum­duk­Óabh­Óad­¬hapariv­¬hÃnÃm iti vaktavyam .

(P_6,4.163)  KA_III.231.25-233.5  Ro_IV.799-804     prak­tyà ekÃc iti kim i«Âheymeyassu Ãhosvit aviÓe«eïa . kim ca ata÷ . yadi aviÓe«eïa svÅ khÅ Óauvam adhunà iti atra api prÃpnoti . svikhinau eva na sta÷ . katham . uktam etat . ekÃk«arÃt k­ta÷ jÃte÷ saptamyÃm ca na tau sm­tau . svavÃn khavÃn iti eva bhavitavyam . Óauvam iti paratvÃt aijÃgame k­te Âilopena bhavitavyam . adhunà iti saprak­tikasya sapratyayakasya sthÃne nipÃtanam kriyate . iha tarhi prÃpnoti : dravyam . yasya Åti Ãdau prak­tibhÃva÷ . yasya Åti yasya lopaprÃpti÷ tasya prak­tibhÃva÷ na ca etÃni yasya Åti Ãdau . evam api Óriye hita÷ ÓrÅya÷ , j¤Ã devatà asya sthÃlÅpÃkasya j¤a÷ sthÃlÅyÃpÃka÷ iti atra prÃpnoti . tasmÃt i«Âheymeyassu prak­tibhÃva÷ . atha i«Âheymeyassu prak­tibhÃve kim udÃharaïam . preyÃn pre«tha÷ . na etat asti . prÃdÅnÃm asiddhatvÃt na bhavi«yati . idam tarhi ÓreyÃn , Óre«Âha÷ . #<prak­tyà ekÃc i«Âheymeyassu cet ekÃca÷ uccÃraïasÃmarthyÃt avacanÃt prak­tibhÃva÷># . prak­tyà ekÃc i«Âheymeyassu cet tat na . kim kÃraïam . ekÃca÷ uccÃraïasÃmarthyÃt antareïa api vacanam prak­tibhÃva÷ bhavi«yati . #<vinmato÷ tu lugartham># . vinmato÷ tu lugartham prak­tibhÃva÷ vaktavya÷ . sragvitara÷ , srajÅyÃn , sragvitama÷ , sraji«Âha÷ . srugvattara÷ , srucÅyÃn , srugvattama÷ , sruci«Âha÷ . nanu ca vinmato÷ luk Âilopam bÃdhi«yate . katham anyasya ucyamÃnasya anyasya bÃdhakam syÃt . asati khalu api sambhave bÃdhanam bhavati . asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt . yathà eva khalu api vinmato÷ luk Âilopam bÃdhate eva na÷ taddhite iti etam api bÃdheta . yatara÷ na÷ brahmÅyÃn . brahmavattara÷ iti . yat tÃvat ucyate katham anyasya ucyamÃnasya anyasya bÃdhakam syÃt iti . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . yadi tarhi vinmato÷ luk na ucyeta kim iha syÃt iti . Âilopa÷ iti Ãha . Âilopa÷ cet na aprÃpte Âilope vinmato÷ luk Ãrabhyate . sa÷ bÃdhaka÷ bhavi«yati . yat api ucyate asati khalu api sambhave bÃdhanam bhavati . asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt iti . sati api sambhave bÃdhanam bhavati . tat yathà . dadhi brÃhmaïebhya÷ dÅyatÃm takram kauï¬inyÃya iti sati api sambhave dadhidÃnasya takradÃnam nivartakam bhavati . evam iha api sati api sambhave vinmato÷ luk Âilopam bÃdhi«yate . yat api ucyate yathà eva khalu api vinmato÷ luk Âilopam bÃdhate eva na÷ taddhite iti etam api bÃdheta iti . na bÃdhate . kim kÃraïam . yena na aprÃpte tasya bÃdhanam . na aprÃpte Âilope vinmato÷ luk Ãrabhyate . na÷ taddhite iti etasmin puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . atha và purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante iti evam vinmato÷ luk Âilopam bÃdhi«yate . na÷ taddhite iti etam na bÃdhi«yate . yadi tarhi vinmato÷ luk Âilopam bÃdhate payi«tha÷ iti na sidhyati . payasi«tha÷ iti prÃpnoti . yathÃlak«aïam aprayukte . #<prak­tyà ake rÃjanyamanu«yayuvÃna÷># . rÃjanyamanu«yayuvÃna÷ ake prak­tyà bhavanti iti vaktavyam . rÃjanyakam , mÃnu«yakam , yauvanikà .

(P_6,4.170)  KA_III.233.10-12  Ro_IV.804     #<mapÆrvÃt prati«edhe và hitanÃmna÷># . mapÆrvÃt prati«edhe và hitanÃmna÷ iti vaktavyam . samÃna÷ haitanÃma÷ , samÃna÷ haitanÃmana÷ iti ca .

(P_6,4.171)  KA_III.233.14-234.3  Ro_IV.805     atha kim idam brÃhmasya ajÃtau ana÷ lopÃrtham vacanam Ãhosvit niyamÃrtham . katha ca lopÃtham syÃt katham va niyamÃrtham . yadi tÃvat apatye iti vartate tata÷ niyamÃrtham . atha niv­ttam tata÷ lopÃrtham . ata÷ uttaram paÂhati #<brÃhmasya ajÃtau lopÃrtham vacanam># . brÃhmasya ajÃtau lopÃrtham vacanam kriyate . apatye iti niv­ttam . #<tatra aprÃptavidhÃne prÃptaprati«edha÷># . tatra aprÃptasya Âilopasya vidhÃne prÃptasya prati«edha÷ vaktavya÷ . brÃhmaïa÷ . #<na và paryudÃsasÃmarthyÃt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . paryudÃsasÃmarthyÃt paryudÃsa÷ atra bhavi«yati . asti anyat paryudÃse prayojanam . kim . yà jÃti÷ eva na apatyam . brÃhmÅ o«adhi÷ iti . na vai atra i«yate . ani«Âam ca prÃpnoti i«Âam ca na sidhyati . evam tarhi anuvartate apatye iti na tu apatye iti anena nipÃtanam abhisambadhyate : brÃhma÷ iti nipÃtyate apatye ajÃtau iti . kim tarhi . prati«edha÷ abhisambadhyate : brÃhma÷ iti nipÃtyate . apatye jÃtau na iti .

(P_6,4.172)  KA_III.234.5-8  Ro_IV.806     kimartham idam ucyate na na÷ taddhite iti eva siddham . na sidhyati . an aïi iti prak­tibhÃva÷ prasajyeta . aïi iti ucyate ïa÷ ca ayam . evam tarhi siddhe sati yat nipÃtanam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ tÃcchÅlike ïe aïk­tÃni bhavanti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . caurÅ tÃpasÅ iti aïantÃt iti ÅkÃra÷ siddha÷ bhavati .

(P_6,4.174)  KA_III.234.11-235.16  Ro_IV.807-809     atra bhrauïahatye kim nipÃtyate . yakÃrÃdau taddhite tatvam nipÃtyate . #<bhrauïahatye tatvanipÃtanÃnarthakyam sÃmÃnyena k­tatvÃt># . bhrauïahatye tatvanipÃtanam anarthakam . kim kÃraïam . sÃmÃnyena k­tatvÃt . sÃmÃnyena eva atra tatvam bhavi«yati . hana÷ ta÷ aciïïamulo÷ iti . #<j¤Ãpakam tu taddhite tatvaprati«edhasya># . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na taddhite tatvam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . bhrauïaghna÷ , vÃrtraghna÷ iti atra tatvam na bhavati . #<aik«vÃkasya svarabhedÃt nipÃtanam p­thaktvena># . aik«vÃkasya svarabhedÃt nipÃtanam p­thaktvena kartavyam . aik«vÃka÷ , aik«vÃka÷ . #<ekaÓrutyà nirdeÓÃt siddham># .ekaÓruti÷ svarasarvanÃma yathà napuæsakam liÇgasarvanÃma . atha maitreye kim nipÃtyate . #<maitreye ¬ha¤i yÃdilopanipÃtanam># . maitreye ¬ha¤i yÃdilopa÷ nipÃtyate . idam mitrayuÓabdasya catu÷ grahaïam kriyate . g­«ÂyÃdi«u pratyayavidhyartham pÃÂha÷ kriyate . dvitÅye adhyÃye yaskÃdi«u lugartham grahaïam kriyate . saptame adhyÃye iyÃdeÓÃrtham . idam caturtham yÃdilopÃrtham . dvirgrahaïam Óakyam akartum . bidÃdi«u pratyayavidhyartham pÃÂha÷ kartavya÷ . tatra na eva artha÷ lukà na api yÃdilopena . iyÃdeÓena eva siddham . na evam Óakyam . iha hi maitreyaka÷ saÇgha÷ iti saÇghÃtalak«aïe«u a¤ya¤i¤Ãm aï iti aï prasajyeta . hiraïmaye kim nipÃtyate . #<hiraïmaye yalopavacanam># . hiraïmaye yalopa÷ nipÃtyate . atha hiraïyaye kim nipÃtyate . #<hiraïyayasya chandasi malopavacanÃt siddham># . hiraïyayasya chandasi malopa÷ nipÃtyate . hiraïyayÅ na÷ nayatu . hiraïyayÃ÷ panthÃna÷ Ãsan . hiraïyayam Ãsanam .



(P_7,1.1.1)  KA_III,236.1-16  Ro_V,1-3     yuvo÷ anÃkau iti ucyate kayo÷ yuvo÷ anÃkau bhavata÷ . pratyayayo÷ . katham puna÷ aÇgasya iti anuvartamÃne pratyayayo÷ syÃtÃm . yuÓabdavuÓabdÃntam etat vibhaktau aÇgam bhavati . yadi yuÓabdavuÓabdÃntasya aÇgasya anÃkau bhavata÷ sarvÃdeÓau prÃpnuta÷ . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti evam na bhavi«yata÷ . yatra tarhi vibhakti÷ na asti . nandanà kÃrikà iti . atra api pratyayalak«aïena vibhakti÷ . yatra tarhi pratyayalak«aïam na asti . nandanapriya÷ kÃrakapriya÷ iti . mà bhÆtÃm yà asau sÃmÃsikÅ vibhakti÷ tasyÃm yà asau samÃsÃt vibhakti÷ tasyÃm bhavi«yata÷ . na vai tasyÃm yuÓabdavuÓabdÃntam aÇgam bhavati . bhavet ya÷ yuÓabdavuÓabdÃbhyÃm aÇgam viÓe«ayet tasya Ãnantyayo÷ na syÃtÃm . vayam khalu aÇgena yuÓabdavuÓabdau viÓe«ayi«yÃma÷ . aÇgasya yuvo÷ anÃkau bhavata÷ yatratatrasthayo÷ iti . yatra tarhi samÃsÃt vibhakti÷ na asti . nandanadadhi kÃrakadadhi . evam tarhi na ca aparam nimittam sa¤j¤Ã ca pratyayalak«aïena . na ca iha param nimittam ÃÓrÅyate : asmin parata÷ yuvo÷ anÃkau bhavata÷ iti . kim tarhi aÇgasya yuvo÷ anÃkau bhavata÷ iti . aÇgasa¤j¤Ã ca bhavati pratyayalak«aïena . atha và tayo÷ eva yat aÇgam tannimittatvena ÃÓrayi«yÃma÷ . katham . aÇgasya iti sambandhasÃmÃnye «a«ÂhÅ vij¤Ãsyate . aÇgasya yau yuvÆ . kim ca aÇgasya yuvÆ . nimittam . yayo÷ yuvo÷ aÇgam iti etat bhavati . kayo÷ ca etat bhavati . pratyayayo÷ . 

(P_7,1.1.2)  KA_III,236.17-238.13  Ro_V,3-7     #<yuvo÷ anÃkau iti cet dhÃtuprati«edha÷># . yuvo÷ anÃkau iti cet dhÃtuprati«edha÷ vaktavya÷ . yutvà yuta÷ yutavÃn yuti÷ . #<bhujyvÃdÅnÃm ca >#. bhujyvÃdÅnÃm ca prati«edha÷ vaktavya÷ . bhujyu÷ kaæyu÷ Óaæyu÷ iti .#< anunÃsikaparatvÃt siddham >#. anunÃsikaparayo÷ yuvo÷ grahaïam na ca etau anunÃsikaparau . yadi anunÃsikaparayo÷ grahaïam nandana÷ kÃraka÷ atra na prÃpnuta÷ na hi etÃbhyÃm yuÓabdavuÓabdÃbhyÃm anunÃsikam param paÓyÃma÷ . anunÃsikaparatvÃt iti na evam vij¤Ãyate anunÃsika÷ para÷ ÃbhyÃm tau imau anunÃsikaparau anunÃsikaparatvÃt iti . katham tarhi . anunÃsika÷ para÷ anayo÷ tau imau anunÃsikaparau anunÃsikaparatvÃt iti . yadi anunÃsikaparayo÷ grahaïam itsa¤j¤Ã prÃpnoti . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra ÇÅbnumo÷ prati«edha÷ >#. ÇÅbnuma÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . nandana÷ kÃraka÷ . nandanà kÃrikà . ugillak«aïau ÇÅbnumau prÃpnuta÷ .#< dhÃtvantasya ca >#. dhÃtvantasya ca prati«edha÷ vaktavya÷ . divu sivu . #<«iÂÂitkaraïam tu j¤Ãpakam ugitkÃryÃbhÃvasya >#. yat ayam yuÓabdavuÓabdau «iÂÂitau karoti Óilpini «vun ÂyuÂyulau tu ca iti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na yuvo÷ ugitkÃryam bhavati iti . katham k­tvà j¤Ãpakam «iÂÂitkaraïe etat prayojanam «iÂÂita÷ iti ikÃra÷ yathà syÃt . yadi ca atra ugitkÃryam syÃt «iÂÂitkaraïam anarthakam syÃt . paÓyati tu ÃcÃrya÷ na yuvo÷ ugitkÃryam bhavati iti tata÷ yuÓabdavuÓabdau «iÂÂitau karoti . #<na và «itkaraïam ÇÅ«vidhÃnÃrtham >#. na etat asti j¤Ãpakam . asti hi anyat etasya vacane prayojanam . kim . «itkaraïam kriyate ÇÅ«vidhÃnÃrtham . «ita÷ iti ÇÅ« yathà syÃt . #<Âitkaraïam anupasarjanÃrtham . >#Âitkaraïe api anyat prayojanam asti . kim . anupasarjanÃt Âita÷ iti ÅkÃra÷ yathà syÃt . Âita÷ anupasarjanÃt bhavati ugita÷ upasarjanÃt ca anupasarjanÃt ca . evam tarhi#< viprati«edhÃt tu ÂÃpa÷ balÅyastvam . >#viprati«edhÃt tu ÂÃpa÷ balÅyastvam bhavi«yati . ÂÃpa÷ avakÃÓa÷ khaÂvà mÃlà . ÇÅpa÷ avakÃÓa÷ gomatÅ yavamatÅ . iha ubhayam prÃpnoti nandanà kÃrikà . ÂÃp bhavati viprati«edhena . na e«a÷ yukta÷ viprati«edha÷ . viprati«edhe param iti ucyate pÆrva÷ ca ÂÃp para÷ ÇÅp . ÇÅpa÷ para÷ ÂÃp kari«yate . sÆtraviparyÃsa÷ k­ta÷ bhavati . evam tarhi ugita÷ ÇÅp bhavati iti atra api ata÷ ÂÃp iti anuvarti«yate . evam api akÃrÃntÃt ugita÷ iha eva syÃt nandanà kÃrikà . gomatÅ yavamatÅ iti atra na syÃt . evam tarhi sambandhÃnuv­tti÷ kari«yate . ajÃdyata÷ ÂÃp ­nnebhya÷ ÇÅp ata÷ ÂÃp . ugita÷ ca ÇÅp bhavati ata÷ ÂÃp . vana÷ ra ca vana÷ ÇÅp bhavati ugita÷ ata÷ ÂÃp . pÃda÷ anyatarasyÃm ÇÅp bhavati ugita÷ ata÷ ÂÃp . tata÷ ­ci . ­ci ca ÂÃp bhavati . prak­tam anuvartate . sidhyati evam yadi vÃrttikakÃra÷ paÂhati viprati«edhÃt tu ÂÃpa÷ balÅyastvam iti etat asaÇg­hÅtam bhavati . etat ca saÇg­hÅtam bhavati . katham . i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati iti .#< dhÃtvantasya ca arthavadgrahaïÃt . >#arthavato÷ yuvo÷ grahaïam na ca dhÃtvanta÷ arthavÃn . 

(P_7,1.1.3)  KA_III,238.14-239.24 Ro_V,7-9     #<numvidhau jhalgrahaïam . >#numvidhau jhalgrahaïam kartavyam . jhalantasya ugita÷ i«yate : ugidacÃm sarvanÃmasthÃne adhÃto÷ jhala÷ iti . tat ca avaÓyam kartavyam .#< liÇgaviÓi«Âaprati«edhÃrtham >#. prÃtipadikagrahaïe liÇgaviÓi«Âasya api grahaïam bhavati iti yathà iha bhavati gomÃn yavamÃn evam gomatÅ yavamatÅ iti atra api syÃt .#<na và vibhaktau liÇgaviÓi«ÂÃgrahaïÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . vibhaktau liÇgaviÓi«Âagrahaïam na iti e«Ã paribhëà kartavyà . ka÷ puna÷ atra viÓe«a÷ e«Ã và paribhëà kriyeta jhalgrahaïam và iti . avaÓyam e«Ã paribhëà kartavyà . bahÆni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . kÃni .#< prayojanam Óuna÷ svare .># yathà iha bhavati Óunà Óuna÷ evam Óunyà ÓunyÃ÷ iti atra api syÃt .#< yÆna÷ samprasÃraïe . >#yÆna÷ samprasÃraïe prayojanam . yathà iha bhavati yÆna÷ paÓya iti evam yuvatÅ÷ paÓya iti atra api syÃt .#< ugidacÃm numvidhau .># ugidacÃm numvidhau prayojanam . yathà iha bhavati gomÃn yavamÃn evam gomatÅ yavamatÅ iti atra api syÃt .#< ana¬uha÷ ca Ãmvidhau . >#ana¬uha÷ ca Ãmvidhau prayojanam . yathà iha bhavati ana¬vÃn iti evam ana¬uhÅ iti atra api syÃt . na và bhavati ana¬vÃhÅ iti . bhavati anyena yatnena . Ãm ana¬uha÷ striyÃm và iti . liÇgaviÓi«ÂagrahaïÃt ÅkÃrÃntasya prÃpnoti .#< pathimatho÷ Ãttve .># pathimatho÷ Ãttve prayojanam . yathà iha bhavati panthÃ÷ manthÃ÷ evam pathÅ mathÅ iti atra api prÃpnoti . na kevala÷ pathiÓabda÷ striyÃm vartate . upasamasta÷ tarhi vartate . supathÅ iti .#< puæsa÷ asuÇvidhau . >#puæsa÷ asuÇvidhau prayojanam . yathà iha bhavati pumÃn evam puæsÅ iti atra api syÃt . na kevala÷ puæÓabda÷ striyÃm vartate . upasamasta÷ tarhi vartate . supuæsÅ iti .#< sakhyu÷ ïittvÃnaÇau .># sakhyu÷ ïittvÃnaÇau prayojanam . yathà iha bhavati sakhà sakhÃyau sakhÃya÷ evam sakhÅ sakhyau sakhya÷ iti atra api prÃpnoti .#< bhavadbhagavadaghavatÃm odbhÃve .># bhavadbhagavadaghavatÃm odbhÃve prayojanam . yathà iha bhavati bho÷ bhago÷ agho÷ iti evam bhavati bhagavati aghavati iti atra api syÃt . etÃni asyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni yadartham e«Ã paribhëà kartavyà . etasyÃm ca satyÃm na artha÷ jhalgrahaïena . 

(P_7,1.1.4)  KA_III,240.1-16  Ro_V,9-10     tat etat ananyÃrtham jhalgrahaïam kartavyam numprati«edha÷ và vaktavya÷ . ubhayam na vaktavyam . upari«ÂÃt jhalgrahaïam kriyate tat purastÃt apakrak«yate . evam api sÆtraviparyÃsa÷ k­ta÷ bhavati . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . ugidacÃm sarvanÃmasthÃne adhÃto÷ . yuje÷ asamÃse . tata÷ napuæsakasya . napuæsakasya num bhavati . jhala÷ iti ubhayo÷ Óe«a÷ . tata÷ aca÷ . ajantasya ca napuæsakaliÇgasya num bhavati . yadi api tÃvat etat ugitkÃryam parih­tam idam aparam prÃpnoti : ÓÃtanitarà pÃtanitarà . ugita÷ nadyÃ÷ ghÃdi«u hrasva÷ bhavati iti anyatarasyÃm hrasvatvam prasajyeta nityam ca i«yate . ugita÷ yà nadÅ evam etat vij¤Ãyate . ugita÷ e«Ã nadÅ . ugita÷ yà parà . atra ca eva do«a÷ bhavati ugita÷ hi e«Ã parà nadÅ ai«umatitarÃyÃm ca prÃpnoti . ugita÷ parà yà vihità . ugita÷ e«Ã vihità . ugita÷ iti evam yà vihità . evam api bhogavatitarÃyÃm do«a÷ bhavati . bhogavatitarà bhogavatÅtarà . tasmÃt ugita÷ yà nadÅ ugita÷ yà vihità iti evam etat vij¤Ãsyate . evam vij¤ÃyamÃne ÓÃtanitarÃyÃm do«a÷ eva .#< siddham tu yuvo÷ anunÃsikatvÃt >#siddham etat . katham . yakÃravakÃrayo÷ eva idam anunÃsikayo÷ grahaïam . santi hi yaïa÷ sÃnunÃsikÃ÷ niranunÃsikÃ÷ ca .

(P_7,1.2)  KA_III,240.17-241.21  Ro_V,11.2-13.2     #<ÃyanÃdi«u upadeÓivadvacanam svarasiddhyartham >#. ÃyanÃdi«u upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . upadeÓÃvasthÃyÃm ÃyanÃdaya÷ bhavanti iti vaktavyam . kim prayojanam . svarasiddhyartham . upadeÓÃvasthÃyÃm ÃyanÃdi«u i«Âa÷ svara÷ yathà syÃt iti . Óileyam taittirÅya÷ . akriyamÃïe hi upadeÓivadbhÃve pratyayasa¤j¤Ãsanniyogena ÃdyudÃttatve k­te Ãntaryata÷ ÃdeÓÃ÷ asvarakÃïÃm asvarakÃ÷ syu÷ . #<na và kva cit citkaraïÃt upadeÓivadvacanÃnarthakyam >#na và vaktavyam . kim kÃraïam . kva cit citkaraïÃt . yat ayam kva cit ghÃdÅn cita÷ karoti agrÃt yat ghacchau ca tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ upadeÓÃvasthÃyÃm ÃyanÃdaya÷ bhavanti iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . citkaraïe etat prayojanam cita÷ iti antodÃttatvam yathà syÃt iti . yadi ca upadeÓÃvasthÃyÃm ÃyanÃdaya÷ bhavanti tata÷ citkaraïam arthavat bhavati .#< tatra uïÃdiprati«edha÷ >#. tatra uïÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . ÓaÇkha÷ ÓÃï¬ha÷ iti .#< dhÃto÷ và ÅyaÇvacanÃt >#. atha và yat ayam ­te÷ ÅyaÇ iti dhÃto÷ ÅyaÇ ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na dhÃtupratyayÃnÃm ÃyanÃdaya÷ bhavanti iti . yadi hi syu÷ ­te÷ chaÇ iti eva brÆyÃt . siddhe vidhi÷ ÃrabhyamÃïa÷ j¤ÃpakÃrtha÷ bhavati na ca ­te÷ chaÇà sidhyati . chaÇi sati valÃdilak«aïa÷ i prasajyeta . iÂi k­te anÃditvÃt ÃdeÓa÷ na syÃt . idam iha sampradhÃryam . i kriyatÃm ÃdeÓa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt i¬Ãgama÷ . nitya÷ ÃdeÓa÷ . k­te api iÂi prÃpnoti ak­te api . anitya÷ ÃdeÓa÷ na hi k­te iÂi prÃpnoti . kim kÃraïam . anÃditvÃt . antaraÇga÷ tarhi ÃdeÓa÷ . kà antaraÇgatà . idÃnÅm eva hi uktam ÃyanÃdi«u upadeÓivadvacanam svarasiddhyartham iti . tat etat ­te÷ ÅyaÇvacanam j¤Ãpakam eva na dhÃtupratyayÃnÃm ÃyanÃdaya÷ bhavanti iti .#< prÃtipadikavij¤ÃnÃt ca pÃïine÷ siddham >#prÃtipadikavij¤ÃnÃt ca bhagavata÷ pÃïine÷ ÃcÃryasya siddham . uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni .

(P_7,1.3)  KA_III,241.23-242.26  Ro_V,13.4-15.5     #<jhÃdeÓe dhÃtvantaprati«edha÷># jhÃdeÓe dhÃtvantasya prati«edha÷ vaktavya÷ . ujjhità ujjhitum iti . pratyayÃdhikÃrÃt siddham . pratyayagrahaïam prak­tam anuvartate . kva prak­tam . ÃyaneyÅnÅyiya÷ pha¬akhachaghÃm pratyayÃdÅnÃm iti . #<pratyayÃdhikÃrÃt siddham iti cet anÃde÷ ÃdeÓavacanam >#. pratyayÃdhikÃrÃt siddham iti cet anÃde÷ ÃdeÓa÷ vaktavya÷ . api na÷ Óva÷ vijani«yamÃïÃ÷ patibhi÷ saha ÓayÃntai . evam tarhi pratyayagrahaïam anuvartate Ãdigrahaïam niv­ttam . katham puna÷ samÃsanirdi«ÂÃnÃm ekadeÓa÷ anuvartate ekadeÓa÷ và nivartate . #<asamÃsanirdeÓÃt siddham >#. asamÃsanirdeÓa÷ kari«yate . pratyayasya ÃdÅnÃm iti . sa÷ tarhi asamÃsanirdeÓa÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . kriyate nyÃse eva . katham . avibhaktika÷ nirdeÓa÷ . pratyaya ÃdÅnÃm iti . #<tatra ÓayÃntai iti anakÃrÃntatvÃt aÇgasya ÃdbhÃvaprati«edha÷ >#. tatra etasmin pratyayagrahaïe anuvartamÃne Ãdigrahaïe niv­tte ÓayÃntai iti anakÃrÃntatvÃt aÇgasya ÃdbhÃva÷ prÃpnoti tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . #<siddham anÃnantaryÃt anakÃrÃntena adbhÃvaniv­tti÷ >#. siddham etat . katham . anÃnantaryÃt anakÃrÃntena adbhÃva÷ na bhavi«yati . katham k­tvà coditam katham k­tvà parihÃra÷ . anakÃrÃntagrahaïam pratyayaviÓe«aïam iti k­tvà coditam jhakÃraviÓe«aïam iti k­tvà parihÃra÷ . yadi anakÃrÃntagrahaïam jhakÃraviÓe«aïam Óerate atra na prÃpnoti . #<tatra ruÂi sanniyogavacanÃt siddham >#. tatra ruÂi sanniyoga÷ kari«yate . ka÷ e«a÷ yatna÷ codyate sanniyoga÷ nÃma . cakÃra÷ kartavya÷ . ru ca . kim ca . yat ca anyat prÃpnoti . kim ca anyat prÃpnoti . adbhÃva÷ . sa÷ tarhi cakÃra÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . yogavibhÃga÷ kari«yate . ÓÅÇa÷ . ÓÅÇa÷ uttarasya jhasya at bhavati . tata÷ ru . ru ca bhavati ÓÅÇa÷ iti . evam api paryÃya÷ prasajyeta . evam tarhi acÓabdasya ruÂam vak«yÃmi . tat acÓabdagrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . at abhyastÃt iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . ÓÅÇa÷ iti e«Ã pa¤camÅ at iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅ prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti .

(P_7,1.6)  KA_III,243.2-244.2  Ro_V,15.7-17.6     #<ruÂi d­Óiguïaprati«edha÷># . ruÂi d­Óiguïa÷ prÃpnoti . ad­Óran asya ketava÷ iti . tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . parasmin iti kÇiti ca iti prati«edha÷ bhavi«yati . evam api ad­Óram asya ketava÷ iti atra prÃpnoti . evam tarhi pÆrvÃnta÷ kari«yate . #<pÆrvÃnte ÓÅÇa÷ guïavidhi÷># pÆrvÃnte ÓÅÇa÷ guïa÷ vidheya÷ : Óerate . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam ruÂi d­Óiguïaprati«edha÷ iti . pÆrvÃnte api e«a÷ do«a÷ . katham . ayam d­Óiguïa÷ prati«edhavi«aye Ãrabhyate sa÷ yathà eva kÇiti ca iti etam prati«edham bÃdhate evam anupadhÃyÃ÷ api prasajyeta . tasmÃt ubhÃbhyÃm d­Óe÷ akpratyayÃntaram vaktavyam pitaram ca d­Óeyam mÃtaram ca d­Óeyam iti evam artham . #<jhÃdeÓÃt àleÂi># jhÃdeÓÃt àleÂi bhavati viprati«edhena . jhÃdeÓasya avakÃÓa÷ . lunate lunatÃm alunata . ÃÂa÷ avakÃÓa÷ . patÃti didyut . udadhim cyÃvayÃti . iha ubhayam prÃpnoti . api na÷ Óva÷ vijani«yamÃïÃ÷ patibhi÷ saha ÓayÃntai . àleÂi bhavati viprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . #<na và nityatvÃt ÃÂa÷># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . nityatvÃt ÃÂa÷ . nita÷ ìÃgama÷ . sa÷ katham nitya÷ . yadi anakÃrÃntagrahaïam jhakÃraviÓe«aïam . atha hi pratyayaviÓe«aïam jhÃdeÓa÷ api nitya÷ . #<antaraÇgalak«aïatvÃt ca># . antaraÇga÷ khalu api ìÃgama÷ . katham antaraÇga÷ . yadi prÃk lÃdeÓÃt dhÃtvadhikÃra÷ . atha hi lÃdeÓe dhÃtvadhikÃra÷ anuvartate ubhayam samÃnÃÓrayam . yadi eva anakÃrÃntagrahaïam pratyayaviÓe«aïam atha api lÃdeÓe dhÃtvadhikÃra÷ anuvartate ubhayathà api pÆrvaviprati«edhena na artha÷ . katham . bahulam chandasi iti evam atra Óapa÷ luk na bhavi«yati . tatra anata÷ iti prati«edha÷ bhavi«yati .

(P_7,1.7-10)  KA_III,244.7-12  Ro_V,17.11-17     idam bahulam chandasi iti dvi÷ kriyate . ekam Óakyam akartum . katham . yadi tÃvat pÆrvam kriyate param na kari«yate . ata÷ bhisa÷ ais iti atra bahulam chandasi iti etat anuvarti«yate . atha param kriyate pÆrvam na kari«yate . bahulam chandasi iti atra ru api anuvarti«yate . apara÷ Ãha : ubhe bahulagrahaïe ekam chandograhaïam Óakyam akartum . katham . idam asti . vette÷ vibhëà . tata÷ chandasi . chandasi ca vibhëà . tata÷ ata÷ bhisa÷ ais bhavati . chandasi vibhëà iti .

(P_7,1.9)  KA_III,244.14-21  Ro_V,18.2-9     iha v­k«ai÷ plak«ai÷ iti paratvÃt ettvam prÃpnoti . aisbhÃva÷ idÃnÅm kva bhavi«yati . #<k­te ettve bhautapÆrvyÃt># . k­te ettve bhÆtapÆrvamakÃrÃntam iti ais bhavi«yati . #<ais tu nitya÷ tathà sati># . evam sati nitya÷ aisbhÃva÷ k­te api ettve prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . nityatvÃt aistve k­te vihatanimittatvÃt ettvam na bhavi«yati . #<ettvam bhisi paratvÃt cet ata÷ ais kva bhavi«yati . k­te ettve bhautapÆrvyÃt ais tu nitya÷ tathà sati .     >#

(P_7,1.11)  KA_III,245.2-3  Ro_V,18.11-13     imau dvau prati«edhau ucyete . ubhau Óakyau avaktum . katham . evam vak«yÃmi . idamadaso÷ kÃt iti . tanniyamÃrtham bhavi«yati . idamadaso÷ kÃt eva na anyata÷ iti .

(P_7,1.12)  KA_III,245.5-20  Ro_V,18.15-20.3     kimartham inÃdeÓa÷ ucyate na nÃdeÓa÷ eva ucyeta . kà rÆpasiddhi÷ : v­k«eïa plak«eïa . ettve yogavibhÃga÷ kari«yate . katham . idam asti . bahuvacane jhali et osi ca . tata÷ ÃÇi ca . ÃÇi ca parata÷ ata÷ ettvam bhavati . v­k«eïa plak«eïa . tata÷ Ãpa÷ sambuddhau ca . Ãpa÷ ÃÇi ca osi ca iti . na evam Óakyam . iha hi anena iti idrÆpalopa÷ prasajyeta . jhali lopa÷ kari«yate . na Óakya÷ jhali lopa÷ kartum . iha hi do«a÷ syÃt . ayà vi«Âà iti . evam tarhi anlopÃpavÃda÷ vij¤Ãsyate . katham . evam vak«yÃmi . an ne ca api ca iti . tat nakÃragrahaïam kartavyam . na kartavyam . kriyate nyÃse eva . lupanirdi«Âa÷ nakÃra÷ . yadi evam na upadhÃyÃ÷ iti dÅrghatvam prÃpnoti . sautra÷ nirdeÓa÷ . atha và napuæsakanirdeÓa÷ kari«yate . atha kimartham Ãt ucyate na at eva ucyeta . kà rÆpasiddhi÷ v­k«Ãt : plak«Ãt . savarïadÅrghatvena siddham . na sidhyati . ata÷ guïe pararÆpam iti pararÆpatvam prÃpnoti . akÃroccÃraïasÃmarthyÃt na bhavi«yati . yadi prÃpnuvan vidhi÷ uccÃraïasÃmarthyÃt bÃdhyate savarïadÅrghatvam api na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yam vidhim prati upadeÓa÷ anarthaka÷ sa÷ vidhi÷ bÃdhyate yasya tu vidhe÷ nimittam eva na asau bÃdhyate . pararÆpam prati akÃroccÃraïam anarthakam savarïadÅrghatvasya puna÷ nimittam eva .

(P_7,1.13)  KA_III,245.22-246.4  Ro_V,20.5-10     kim idam caturthyekavacanasya grahaïam Ãhosvit saptamyekavacanasya grahaïam . kuta÷ sandeha÷ . samÃna÷ nirdeÓa÷ . caturthyekavacanasya grahaïam . katham j¤Ãyate . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . iha api tarhi caturthyekavacanasya grahaïam syÃt . Çe÷ Ãm nadyÃmnÅbhya÷ . evam tarhi vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ na hi sandehÃt alak«aïam iti iha caturthyekavacanays agrahaïam vyÃkhyÃsyÃma÷ tatra saptamyekavacanasya iti .

(P_7,1.14)  KA_III,246.6-19  Ro_V,21.2-15     #<aÓa÷ ekÃdi«ÂÃt smÃyÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam># aÓa÷ ekÃdi«ÂÃt smÃyÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . atha u atra asmai . atha u atra asmÃt . atha u atra asmin iti . ekÃdeÓe k­te ata÷ iti smÃyÃdaya÷ na prÃpnuvanti . kim puna÷ kÃraïam ekÃdeÓa÷ tÃvat bhavati na puna÷ smÃyÃdaya÷ . na paratvÃt smÃyÃdibhi÷ bhavitavyam . na bhavitavyam . kim kÃraïam . nityatvÃt ekÃdeÓa÷ . nitya÷ ekÃdeÓa÷ . k­te«u api smÃyÃdi«u prÃpnoti ak­te«u api . nityatvÃt ekÃdeÓe k­te ata÷ iti smÃyÃdaya÷ na prÃpnuvanti . kim ucyate aÓa÷ iti na iha api kartavyam . atra asmai . atra asmÃt . atra asmin iti . ekÃdeÓe k­te ata÷ iti smÃyÃdaya÷ na prÃpnuvanti . ÃnupÆrvyà siddham etat . na atra ak­te«u smÃyÃdi«u halÃdi÷ vibhakti÷ asti halÃdau cet rÆpalopa÷ na ca ak­tae idrÆpalope ekÃdeÓa÷ prÃpnoti . tat ÃnupÆryà siddham . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt># . na và kartavyam . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgalak«aïa÷ ekÃdeÓa÷ . antaraÇgÃ÷ smÃyÃdaya÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge .

(P_7,1.17,20)  KA_III,246.23-247.3  Ro_V,21.18-21     kimartham ÓÅbhÃva÷ ÓibhÃva÷ ca ucyate na ÓibhÃva÷ eva ucyeta . kà rÆpasiddhi÷ : te ye ke . Ãdguïena siddham . na evam Óakyam . iha hi trapuïÅ jatunÅ dÅrghaÓravaïam na syÃt . evam tarhi ÓÅbhava÷ eva ucyatÃm . na evam Óakyam . iha hi kuï¬Ãni vanÃni iti hrasvasya Óravaïam na syÃt . tasmÃt ÓÅbhÃva÷ ÓibhÃva÷ ca vaktavya÷ .

(P_7,1.18)  KA_III,247.5-16  Ro_V,22.2-23.6     kimartha÷ ÇakÃra÷ . sÃmÃnyagrahaïÃrtha÷ . au , iti ucyamÃne prathamÃdvivacanasya eva syÃt . atha api au iti ucyate evam api dvitÅyÃdvivacanasya eva syÃt . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . ÇitkÃryam tu prÃpnoti . khaÂve mÃle . yàÃpa÷ iti yàprÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate ÇakÃra÷ it asya sa÷ ayam Çit Çiti iti . katham tarhi . Ça÷ eva it Çit Çiti iti . evam sati varïagrahaïam idam bhavati varïagrahaïe«u ca etat bhavati yasmin vidhi÷ tadÃdau algrahaïe iti . na do«a÷ bhavati . atha và varïagrahaïam idam bhavati na ca etat varïagrahaïe«u bhavati : ananubandhakagrahaïe na sÃnubandhakasya iti . atha và pÆrvasÆtranirdeÓa÷ ayam pÆrvasÆtre«u ca ye anubandhÃ÷ na tai÷ iha itkÃryÃïi kriyante . aukÃra÷ ayam ÓÅvidhau Çit g­hÅta÷ Çit ca asmÃkam na asti ka÷ ayam prakÃra÷ . sÃmÃnyÃrtha÷ tasya ca Ãsa¤jane asmin ÇitkÃryam te ÓyÃm prasaktam sa÷ do«a÷ . Çittve vidyÃt varïanirdeÓamÃtram varïe yat syÃt tat ca vidyÃt tadÃdau . varïa÷ ca ayam tena Çittve api ado«a÷ nirdeÓa÷ ayam pÆrvasÆtreïa và syÃt .

(P_7,1.21)  KA_III,247.18-248.18  Ro_V,23.8-25.13     #<auÓaghau >#. auÓaghau iti vaktavyam . kim idam aghau iti . anuttarapade iti . kim prayojanam . iha mà bhÆt . a«Âaputra÷ a«ÂabhÃrya÷ iti . #<astu luk tatra># . astu atra auÓtvam luk bhavi«yati . #<«a¬bhya÷ api evam prasajyate># . iha api tarhi prÃpnoti . a«Âau ti«Âhanti . a«Âau paÓya iti .#< apavÃda÷># . apavÃdatvÃt atra auÓtvam lukam bÃdhi«yate . iha api tarhi bÃdheta . a«Âaputra÷ a«ÂabhÃrya÷ . #<yasya vi«aye># . yasya luka÷ vi«aye auÓtvam tasya apavÃda÷ . #<ya÷ và tasmÃt anantara÷># . atha và anantarasya luka÷ bÃdhakam bhavi«yati . kuta÷ etat . anantarasya vidhi÷ và bhavati prati«edha÷ và iti . atha iha kasmÃt na bhavati auÓtvam . a«Âa ti«Âhanti . a«Âa paÓya iti . #<Ãtvam yatra tu tatra auÓtvam># . yatra eva Ãtvam tatra eva auÓtvena bhavitavyam . kuta÷ etat . #<tathà hi asya graha÷ k­ta÷># . tathà hi asya ÃtvabhÆtasya grahaïam kriyate . a«ÂÃbhya÷ iti . nanu ca nityam Ãtvam . etat eva j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ vibhëÃtvam iti yat ayam ÃtvabhÆtasya grahaïam karoti . a«ÂÃbhya÷ iti . itarathà hi a«Âana÷ iti eva brÆyÃt . 

(P_7,1.23)  KA_III,248.20-249.18  Ro_V,26.2-28.6     #<svamo÷ luk tyadÃdibhya÷ ca># svamo÷ luk tyadÃdibhya÷ ca iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . tat brÃhmaïakulam iti . #<k­te hi atve na luk bhavet># . atve k­te luk na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam : atvam kriyatÃm luk iti kim atra kartavyam . paratvÃt atvam . nitya÷ luk . k­te api atve prÃpnoti ak­te api . anitya÷ luk na hi k­te atve prÃpnoti . ata÷ am iti ambhÃvena bhavitavyam . tasmÃt tyadÃdibhya÷ ca iti vaktavyam . idam vicÃryate : ÓiÓÅlugnumvidhi«u napuæsakagrahaïam Óabdagrahaïam và syÃt arthagrahaïam và iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ÓiÓÅlugnumvidhi«u napuæsakagrahaïam Óabdagrahaïam cet anyapadÃrthe prati«edha÷># . ÓiÓÅlugnumvidhi«u napuæsakagrahaïam Óabdagrahaïam cet anyapadÃrthe prati«edha÷ vaktavya÷ . bahutrapu÷ bahutrapÆ bahutrapava÷ iti . astu tarhi arthagrahaïam . yadi arthagrahaïam priyasakthnà brÃhmaïena iti anaÇ na prÃpnoti . astu tarhi Óabdagrahaïam eva . nanu ca uktam ÓiÓÅlugnumbidhi«u napuæsakagrahaïam cet anyapadÃrthe prati«edha÷ iti . #<siddham tu prak­tÃrthaviÓe«aïatvÃt># . siddham etat . katham . prak­tasya artha÷ viÓe«yate . kim ca prak­tam . aÇgam . aÇgasya ÓiÓÅlugnuma÷ bhavanti napuæsake vartamÃnasya . katham priyasakthnà brÃhmaïena . #<asthyÃdi«u Óabdagrahaïam># . asthyÃdi«u napuæsakagrahaïam Óabdagrahaïam dra«Âavyam . yuktam puna÷ idam vicÃrayitum . nanu anena asandigdhena arthagrahaïena bhavitavyam na hi napuæsakam nÃma Óabda÷ asti . kim tarhi ucyate asthyÃdi«u Óabdagrahaïam iti . atra api arthagrahaïam eva . atra etÃvÃn sandeha÷ kva prak­tasya artha÷ viÓe«yate kva g­hyamÃïasya iti . ÓiÓÅlugnumvidhi«u prak­tasya artha÷ viÓe«yate asthyÃdi«u g­hyamÃïasya .

(P_7,1.25)  KA_III,249.20-250.5  Ro_V,28.8-29.5     #<adbhÃve pÆrvasavarïaprati«edha÷># . adbhÃve pÆrvasavarïasya prati«edha÷ vaktavya÷ . katarat ti«Âhati , katarat paÓya . #<siddham anunÃsikopadhatvÃt># . siddham etat . katham . anunÃsikopadha÷ acÓabda÷ kari«yate . #<dukkaraïÃt vÃ># . atha và dug¬atarÃdÅnÃm iti vak«yati . #<¬itkaraïÃt vÃ># . atha và ¬id acchabda÷ kari«yate . sa÷ tarhi ¬akÃra÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . kriyate nyÃse eva . dvi¬akÃraka÷ nirdeÓa÷ . ad¬¬atarÃdibhya÷ iti . 

(P_7,1.26)  KA_III,250.7-250.18  Ro_V,29.7-30.8     #<itarÃt chandasi prati«edha÷ ekatarÃt sarvatra># . itarÃt chandasi prati«edha÷ ekatarÃt sarvatra iti vaktavyam . ekataram ti«Âhati , ekataram paÓya . #<napuæsakÃdeÓebhya÷ yu«madasmado÷ vibhaktyÃdeÓÃ÷ viprati«edhena >#. napuæsakÃdeÓebhya÷ yu«madasmado÷ vibhaktyÃdeÓÃ÷ bhavanti viprati«edhena . napuæsakÃdeÓÃnÃm avakÃÓa÷ . trapu , trapuïÅ , trapÆïi . yu«madasmado÷ vibhaktyÃdeÓÃnÃm avakÃÓa÷ . tvam brÃhmaïa÷ , aham brÃhmaïa÷ , yuvÃm brÃhmaïau , ÃvÃm brÃhmaïau , yÆyÃm brÃhmaïÃ÷ vayam brÃhmaïÃ÷ . iha ubhayam prÃpnoti . tvam brÃhmaïakulam , aham brÃhmaïakulam , yuvÃm brÃhmaïakule , ÃvÃm brÃhmaïakule , yÆyam brÃhmaïakulÃni , vayam brÃhmaïakulÃni . yu«madasmado÷ vibhaktyÃdeÓÃ÷ bhavanti viprati«edhena . atha idÃnÅm yu«madasmado÷ vibhaktyÃdeÓe«u k­te«u puna÷prasaÇgÃt ÓiÓÅlugnumvidhaya÷ kasmÃt na bhavanti . sak­dgatau viprati«edhena yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva iti . 

(P_7,1.27)  KA_III,250.20-251.17  Ro_V,30.10-31.14     kimartha÷ ÓakÃra÷ . sarvÃdeÓÃrtha÷ . Óit sarvasya iti sarvÃdeÓa÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . akriyamÃïe api ÓakÃre ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti antyasya akÃre k­te trayÃïÃm akÃrÃïÃm ata÷ guïe pararÆpatve siddham rÆpam syÃt : tava svam , mama svam . yadi etat labhyeta k­tam syÃt . tat tu na labhyam . kim kÃraïam . atra hi tasmÃt iti uttarasya Ãde÷ parasya iti akÃrasya prasajyeta . ata÷ uttaram paÂhati . #<Çasa÷ ÃdeÓe ÓitkaraïÃnarthakyam akÃrasya akÃravacanÃnarthakyÃt># . Çasa÷ ÃdeÓe Óitkaraïam anarthakam . kim kÃraïam . akÃrasya akÃravacanÃnarthakyÃt . akÃrasya akÃravacane prayojanam na asti iti k­tvà antareïa ÓakÃram sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . #<arthavattvÃdeÓe lopÃrtham># . arthavattvakÃrasya akÃravacanam . ka÷ artha÷ . ÃdeÓe lopÃrtham . ya÷ sa÷ Óe«e lopa÷ ÃdeÓe sa÷ vij¤Ãyate . nanu ca ÃdeÓa÷ yà vibhakti÷ iti evam etat vij¤Ãyate . ÃdeÓa÷ e«Ã vibhakti÷ . katham . #<sarve sarvapadÃdeÓà dÃk«Åputrasya pÃïine÷ ekadeÓavikÃre hi nityatvam na upapadyate># . #<tasmÃt Óitkaraïam># . tasmÃt ÓakÃra÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . kriyate nyÃse eva . katham . praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam . a , a , a , iti . sa÷ anekÃl Óit sarvasya iti sarvasya bhavi«yati . 

(P_7,1.28)  KA_III,251.19-252.6  Ro_V,32.2-33.8     prathamayo÷ iti ucyate kayo÷ idam prathamayo÷ grahaïam kim vibhaktyo÷ Ãhosvit pratyayayo÷ . vibhaktyo÷ iti Ãha . katham j¤Ãyate . anyatra api hi prathamayo÷ grahaïe vibhaktyo÷ grahaïam vij¤Ãyate na pratyayayo÷ . kva anyatra . prathamayo÷ pÆrvasavarïa÷ iti . asti kÃraïam yena tatra vibhaktyo÷ grahaïam vij¤Ãyate . kim kÃraïam . aci iti tatra vartate na ca ajÃdÅ prathamau sta÷ . nanu ca evam vij¤Ãyate ajÃdÅ yau prathamau ajÃdÅnÃm và yau prathamau iti . yat tarhi tasmÃt Óasa÷ na÷ puæsi iti anukrÃntam pÆrvasavarïam pratinirdiÓati tajj¤Ãpayati ÃcÃrya÷ vibhaktyo÷ grahaïam iti . iha api ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati vibhaktyo÷ grahaïam iti yat ayam Óasa÷ na iti prati«edham ÓÃsti . na e«a÷ prati«edha÷ . natvam etat vidhÅyate . siddham atra natvam tasmÃt Óasa÷ na÷ puæsi iti . yatra tena na sidhyati tadartham . kva ca tena na sidhyati . striyÃm napuæsake ca . yu«mÃn brÃhmaïÅ paÓya , asmÃn brÃhmaïÅ paÓya , yu«mÃn brÃhmaïakulÃni paÓya , asmÃn brÃhmaïakulÃni paÓya iti . yat tarhi yu«madasmado÷ anÃdeÓe dvitÅyÃyÃm ca iti Ãha tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ vibhaktyo÷ grahaïam iti . 

(P_7,1.30)  KA_III,252.8-14  Ro_V,33.10-34.6     kim ayam bhyamÓabda÷ Ãhosvit abhyamÓabda÷ . kuta÷ sandeha÷ . samÃna÷ nirdeÓa÷ . kim ca ata÷ . yadi tÃvat bhyamÓabda÷ Óe«e lopa÷ ca antyasya etvam prÃpnoti . atha abhyamÓabda÷ Óe«e lopa÷ ca Âilopa÷ udÃttniv­ttisvara÷ prÃpnoti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat abhyamÓabda÷ Óe«e lopa÷ ca antyasya . nanu ca uktam ettvam prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . aÇgav­tte puna÷ v­ttau avidhi÷ ni«Âhitasya iti na bhavi«yati . atha và puna÷ astu abhamÓabda÷ Óe«e lopa÷ ca Âilopa÷ . nanu ca uktam udÃttaniv­ttisvara÷ prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ uktam etat Ãdau siddham iti . 

(P_7,1.33)  KA_III,252.16-253.21  Ro_V,34.8-38.4     kimartham Ãma÷ sasakÃrasya grahaïam kriyate na Ãma÷ Ãkam iti eva ucyeta . kena idÃnÅm sasakÃrasya bhavi«yati . Ãma÷ su ayam bhakta÷ Ãmgrahaïena grÃhi«yate . ata÷ uttaram paÂhati . #<sÃmgrahaïam yathÃg­hÅtasya ÃdeÓavacanÃt># . sÃmgrahaïam kriyate . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti evam sasakÃrasya na prÃpnoti . i«yate ca syÃt iti tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti sÃma÷ Ãkam . evamartham idam ucyate . #<na và dviparyantÃnÃm akÃravacanÃt Ãmi sakÃrÃbhÃva÷># . na và etat prayojanam asti . kim kÃraïam . dviparyantÃnÃm akÃravacanÃt . dviparyantÃnÃm hi tyadÃdÅnam atvam ucyate tena Ãmi sakÃra÷ na bhavi«yati . #<suÂprati«edha÷ tu ÃdeÓe lopavij¤ÃnÃt># . suÂprati«edha÷ tu vaktavya÷ . kim kÃraïam . ÃdeÓe lopavij¤ÃnÃt . ya÷ sa÷ Óe«e lopa÷ ÃdeÓe sa÷ vij¤Ãyate . #<na và ÂilopavacanÃt ÃdeÓe ÂÃpprati«edhÃrtham># . na và suÂprati«edha÷ vaktavya÷ . kim kÃraïam . ÂilopavacanÃt . ÃdeÓe ya÷ sa÷ Óe«e lopa÷ Âilopa÷ sa÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . ÂÃpprati«edhÃrtham . ÂÃp mà bhÆt iti . sa÷ tarhi Âilopa÷ vaktavya÷ . #<na và liÇgÃbhÃvÃt ÂilopavacanÃnarthakyam># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . liÇgÃbhÃvÃt . aliÇge yu«madasmadÅ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . na hi asti viÓe«a÷ yu«madasmado÷ striyÃm puæsi napuæsake và . asti kÃraïam yena etat evam bhavati . kim kÃraïam . ya÷ asau viÓe«avÃcÅ Óabda÷ tadasÃnnidhyÃt . aÇga hi bhavÃn tam uccÃrayatu gaæsyate sa÷ viÓe«a÷ . nanu ca na etena evam bhavitavyam . na hi Óabdanimittakena nÃma arthena bhavitavyam . kim tarhi artha nimittakena nÃma Óabdena bhavitavyam . tat etat evam d­ÓyatÃm : artharÆpam eva etat eva¤jÃtÅyakam yena atra viÓe«a÷ na gamyate iti . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . ya÷ hi manyate ya÷ asau viÓe«avÃcÅ Óabda÷ tadasÃnnidhyÃt atra viÓe«a÷ na gamyate iti iha api tasya viÓe«a÷ na gamyate : d­«at samit iti . #<tasmÃt suÂprati«edha÷># tasmÃt suÂprati«edha÷ vaktavya÷ sasakÃragrahaïam và kartavyam . atha kriyamÃïe api sasakÃragrahaïe kasmÃt eva atra su na bhavati . sasakÃragrahaïasÃmarthyÃt bhÃvina÷ suÂa÷ ÃdeÓa÷ vij¤Ãyate . 

(P_7,1.34)  KA_III,253.23-254.4  Ro_V,39.2-8     iha papau, tasthau iti trÅïi kÃryÃïi yugapat prÃpnuvanti : dvirvacanam ekÃdeÓa÷ autvam iti . tat yadi sarvata÷ autvam labhyeta k­tam syÃt . atha api dvirvacanam labhyeta evam api k­tam syÃt . tat tu na labhyam . kim kÃraïam . atra hi paratvÃt ekÃdeÓa÷ dvirvacanam bÃdhate . paratvÃt autvam . nitya÷ ekÃdeÓa÷ autvam bÃdheta . kam puna÷ bhavÃn autvasya avakÃÓam matvà Ãha nitya÷ ekÃdeÓa÷ iti . anavakÃÓam autvam ekÃdeÓam bÃdhi«yate . autve k­te dvirvacanam ekÃdeÓa÷ iti yadi api paratvÃt ekÃdeÓa÷ sthÃnivadbhÃvÃt dvirvacanam bhavi«yati . 

(P_7,1.36)  KA_III,254.6-13  Ro_V,40.2-41.1     #<vide÷ vaso÷ kittvam># . vide÷ vaso÷ kittvam vaktavyam . kim prayojanam . vasugrahaïe«u li¬ÃdeÓasya api grahaïam yathà syÃt . kim ca kÃraïam na syÃt . ananubandhakagrahaïe hi sÃnubandhakasya grahaïam na iti evam li¬ÃdeÓasya na prÃpnoti . sÃnubandhaka÷ hi sa÷ kriyate . kim puna÷ kÃraïam sa÷ sÃnubandhaka÷ kriyate . ayam ÌkÃrÃntÃnÃm liÂi guÇa÷ prati«edhavi«aya÷ Ãrabhyate sa÷ puna÷ kitkaraïÃt bÃdhyate . ÃtistÅrvÃn , nipupÆrvÃn iti . sa÷ tarhi asya evamartha÷ anubandha÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . kriyate nyÃse eva . dvisakÃraka÷ nirdeÓa÷ : vide÷ ÓaturvasussamÃse ana¤pÆrve ktva÷ lyap .

(P_7,1.37)  KA_III,254.15-256.11  Ro_V,41-47     #<lyabÃdeÓe upadeÓivadvacanam># . lyabÃdeÓe upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . upadeÓÃvasthÃyÃm lyap bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . #<anÃdi«ÂÃrtham># . ak­te«u ÃdeÓe«u lyap yathà syÃt . ke puna÷ ÃdeÓÃ÷ upadeÓivadvacanam prayojayanti . hitvadattvÃttvetvettvadÅrghatvaÓƬita÷ . hitvam . hitvà , pradhÃya . hitvam . dattvam . dattvà , pradÃya . dattvam . Ãttvam . khÃtvà , prakhanya . Ãttvam . itvam . sthitvà , prasthÃya . itvam . Åttvam . pÅtvà , prapÃya . Åttvam . dÅrghatvam . ÓÃntvà , praÓamya . dÅrghatvam . Óatvam . p­«Âvà , Ãp­cchya . Óatvam . ÆÂh . dyÆtvà , pradÅvya . ÆÂh . i . devitvà , pradÅvya . kim puna÷ kÃraïam ÃdeÓÃ÷ tÃvat bhavanti na puna÷ lyap . na paratvÃt lyapà bhavitavyam . santi ca eva atra ke cit pare ÃdeÓÃ÷ api ca #<bahiraÇgalak«aïatvÃt># . bahiraÇga÷ lyap . antaraÇgÃ÷ ÃdeÓÃ÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . sa÷ tarhi upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati antaraÇgÃn api vidhÅn bahiraÇga÷ lyap bÃdhate iti yat ayam ada÷ jagdhi÷ lyapti kiti iti ti kiti iti eva siddhe lyabgrahaïam karoti . #<snÃtvÃkÃlakÃdi«u ca prati«edha÷># snÃtvÃkÃlakÃdi«u ca prati«edha÷ vaktavya÷ . snÃtvÃkÃlaka÷ , pÅtvÃsthiraka÷ , bhuktvÃsuhitaka÷ iti . #<tadantanirdeÓÃt siddham># . tadantanirdeÓÃt siddham etat . katham . ktvÃntasya lyapà bhavitavyam na ca etat ktvÃntam . #<samÃsanipÃtanÃt vÃ># . atha và avaÓyam atra samÃsÃrtham nipÃtanam kartavyam tena eva yatnena lyap api na bhavi«yati . #<ana¤a÷ và parasya># . atha và ana¤a÷ parasya lyapà bhavitavyam na ca atra ana¤am paÓyÃma÷ . nanu ca dhÃtu÷ eva ana¤ . na dhÃto÷ parasya bhavitavyam . kim kÃraïam . na¤ivayuktam anyasad­ÓÃdhikaraïe tathà hi arthagati÷ . na¤yuktam iva yuktam và anyasmin tatsad­Óe kÃryam vij¤Ãsyate . kuta÷ etat . tathà hi artha÷ gamyate . tat yathà . abrÃhmaïam Ãnaya iti ukte grÃhmaïasad­Óam puru«am Ãnayati na asau lo«Âam ÃnÅya k­tÅ bhavati . evam iha api ana¤ iti na¤prati«edhÃt anyasmÃt ana¤au na¤sad­ÓÃt kÃryam vij¤Ãsyate . kim ca anyat ana¤ na¤sad­Óam . padam iti Ãha . atha và pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti evam dhÃtu÷ api ktvÃgrahaïena grÃhi«yate . nanu ca iyam api paribhëà asti : k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasya api grahaïam bhavati iti sà api iha upati«Âhate . tatra ka÷ do«a÷ . iha na syÃt : prak­tya prah­tya . kva tarhi syÃt . paramak­tvà , uttamak­tvà . na vai atra i«yate . ani«Âam ca prÃpnoti i«Âam ca na sidhyati . gatikÃrakapÆrvasya eva i«yate . kuta÷ na khalu etat dvayo÷ paribhëayo÷ sÃvakÃÓayo÷ samavasthitayo÷ pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasya iti ca iyam iha paribhëà bhavati pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti iyam na bhavati k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasya api iti . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati iyam iha paribhëà bhavati pratyayagrahaïe iti iyam na bhavati k­dgrahaïe iti yat ayam ana¤ iti prati«edham ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . ayam hi na¤ na gati÷ na ca kÃrakam tatra ka÷ prasaÇga÷ yat na¤pÆrvasya syÃt . paÓyati tu ÃcÃrya÷ iyam iha paribhëà bhavati pratyayagrahaïe iti iyam na bhavati k­dgrahaïe iti tata÷ ana¤ iti prati«edham ÓÃsti . #<kim na¤a÷ prati«edhena na gati÷ na ca kÃrakam yÃvatà na¤i pÆrve tu lyabbhÃva÷ na bhavi«yati . prati«edhÃt tu jÃnÅma÷ tatpÆrvam na iha g­hyate pratyaygrahaïe yÃvat tÃvat bhavitum arhati># . 

(P_7,1.39)  KA_III,256.13-257.2  Ro_V,47-49     supÃm ca supa÷ bhavanti iti vaktavyam . yuktà mÃtà ÃsÅt bhuri dak«iïÃyÃ÷ dak«iïÃyÃm iti prÃpte . tiÇÃm ca tiÇa÷ bhavanti iti vaktavyam . ca«Ãlam ye , aÓvayÆpÃya tak«ati tak«anti iti prÃpte . luki kim udÃharaïam . Ãrdre carman , lohite carman . na etat asti . pÆrvasavarïena api etat siddham . idam tarhi . yat sthavÅyasa÷ Ãvasan uta sapta sÃkam . nanu ca etat api pÆrvasavarïena eva siddham . na sidhyati . yadi atra pÆrvasavarïa÷ syÃt tyadÃdyatvam prasajyeta . idam ca api udÃharaïam . Ãrdre carman , lohite carman . nanu ca uktam pÆrvasavarïena api etat siddham iti . na sidhyati . yadi atra pÆrvasavarïa÷ syÃt Ãntaryata÷ dakÃra÷ prasajyeta . astu . saæyogÃntalopena siddham . #<iyìiyÃjÅkÃrÃïÃm upasaÇkhyÃnam># . iyìiyÃjÅkÃrÃïÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . dÃrviyà parijman . iyà . ¬iyÃc . suk«etriyà , sugÃtuyà . ¬iyÃc . ÅkÃra . d­tim na Óu«kam sarasÅ ÓayÃnam . ÃÇayÃjayÃrÃm ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . ÃÇ , pra bÃhavà . ayÃc . svapnayà sacase janam . ayÃc . ayÃr . sa÷ na÷ sindhum iva nÃvayà . 

(P_7,1.40)  KA_III,257.4-18  Ro_V,49.4-50.3     kimartha÷ ÓakÃra÷ . Óit sarvasya iti     sarvÃdeÓa÷ yathà syÃt . akriyamÃïe hi ÓakÃre ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti antyasya prasajyeta . ata÷ uttaram paÂhati . #<ama÷ maÓ na makÃrasya># . makÃrasya makÃravacane prayojanam na asti iti k­tvà tatra antareïa ÓakÃram sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . #<vacanÃt anyabÃdhanam># . asti anyat makÃrasya makÃravacane prayojanam . ye anye makÃrÃdeÓÃ÷ prÃpnuvanti tadbÃdhanÃrtham . tat yathà . ma÷ rÃji sama÷ kvau iti makÃrasya makÃravacanasÃmarthyÃt anusvÃrÃdaya÷ bÃdhyante . evam tarhi dvimakÃraka÷ nirdeÓa÷ kari«yate . #<dvimakÃra÷ Å ap­kte># . yadi dvimakÃraka÷ ap­ktÃÓraya÷ Å na prÃpnoti . vadhÅm v­tram maruta÷ indriyeïa . #<yakÃrÃdau na du«yati># . kim yakÃra÷ na ÓrÆyate . luptanirdi«Âa÷ yakÃra÷ . #<ama÷ maÓ na makÃrasya vacanÃt anyabÃdhanam dvimakÃra÷ Å ap­kte yakÃrÃdau na du«yati># . 

(P_7,1.50)  KA_III,257.20-258.11  Ro_V,50.5-51.2     iha : ye pÆrvÃsa÷ , ye uparÃsa÷ : Ãt jase÷ asuk iti asuki k­te jasa÷ grahaïena grahaïÃt ÓÅbhÃva÷ prÃpnoti . evam tarhi jasi pÆrvÃnta÷ kari«yate . yadi pÆrvÃnta÷ kriyate kà rÆpasiddhi÷ : brÃhmaïÃsa÷ pitara÷ somyÃsa÷ . savarïadÅghatvena siddham . na sidhyati . ata÷ guïe iti pararÆpatvam prÃpnoti . akÃroccÃraïasÃmarthyÃt na bhavi«yati . yadi tarhi prÃpnuvan vidhi÷ uccÃraïasÃmarthyÃt bÃdhyate savarïadÅrghatvam api na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yam vidhim prati upadeÓa÷ anarthaka÷ sa÷ vidhi÷ bÃdhyate yasya tu vidhe÷ nimittam na asau bÃdhyate . pararÆpam ca prati akÃroccÃraïam anarthakam savarïadÅrghatvasya puna÷ nimittam eva . atha và asu kari«yate . evam api ye pÆrvÃsa÷ ye uparÃsa÷ iti asuÂi k­te jasa÷ grahaïena grahaïÃt ÓÅbhÃva÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti evam asya na bhavi«yati . ya÷ tarhi nirdiÓyate tasya kasmÃt na bhavati . asuÂà vyavahitatvÃt . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam ye pÆrvÃsa÷ ye uparÃsa÷ asuki k­te jasa÷ grahaïena grahaïÃt ÓÅbhÃva÷ prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . idam iha sampradhÃryam . ÓÅbhÃva÷ kriyatÃm asuk iti kim atra kartavyam . paratvÃt asuk . atha idÃnÅm asuki k­te puna÷ prasaÇgavij¤ÃnÃt ÓÅbhÃva÷ kasmÃt na bhavati . sak­dgatau viprati«edhe yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva iti .

(P_7,1.51)  KA_III,258.13-20  Ro_V,51.4-12     #<aÓvav­«ayo÷ maithunecchÃyÃm># . aÓvav­«ayo÷ maithunecchÃyÃm iti vaktavyam . aÓvasyati va¬avà , v­«asyati gau÷ . maithunecchÃyÃm iti kimartham . aÓvÅyati , v­«Åyati . #<k«Åralavaïayo÷ lÃlasÃyÃm># . k«Årlavaïayo÷ lÃlasÃyÃm iti vaktavyam . k«Årasyati mÃïavaka÷ , lavaïasyati u«Âra÷ iti . apara÷ Ãha : sarvaprÃtipadikebhya÷ lÃlasÃyÃm iti vaktavyam dadhyasyati madhvasyati iti evamartham . apara÷ Ãha: suk vaktavya÷ : dadhisyati madusyati iti evamartham . 

(P_7,1.52-54)  KA_III,258.24-260.11  Ro_V,51.16-54.14     ime bahava÷ ÃmÓabdÃ÷ : kÃspratyayÃt Ãm amantre liÂi . ÇasosÃm . kimettiÇavyayaghÃt Ãmu adravyaprakar«e . Çe÷ Ãm nadyÃmnÅbhya÷ iti . kasya idam grahaïam . «a«ÂhÅbahuvacanasya grahaïam . atha asya kasmÃt na bhavati kÃspratyayÃt Ãm amantre liÂi iti . ananubandhakagrahaïe hi na sÃnubandhakasya iti . sa÷ tarhi asya evamartha÷ anubandha÷ kartavya÷ iha asya grahaïam mà bhÆt iti . nanu ca avaÓyam makÃrasya itsa¤j¤ÃparitrÃïÃrtha÷ anubandha÷ kartavya÷ . na artha÷ itsa¤j¤ÃparitrÃïÃrthena . itkÃryÃbhÃvÃt atra itsa¤j¤Ã na bhavi«yati . idam asti itkÃryam mit aca÷ antyÃt para÷ iti acÃm antyÃt para÷ yathà syÃt . pratyayÃntÃt ayam vidhÅyate tatra na asti viÓe«a÷ mit aca÷ antyÃt para÷ iti và paratve pratyaya÷ para÷ iti và . ya÷ tarhi na pratyayÃntÃt ijÃdeÓa÷ ca gurumata÷ an­ccha÷ iti . atra api ÃskÃso÷ Ãmvacanam j¤Ãpakam na ayam acÃm antyÃt para÷ bhavati iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . na hi asti viÓe«a÷ Ãmi acÃm antyÃt pare sati asati và . ayam asti viÓe«a÷ . asati Ãmi dvirvacanena bhavitavyam sati na bhavitavyam . sati api bhavitavyam . katham . Ãma÷ tanmadhyapatitatvÃt dhÃtugrahaïena grahaïÃt . tat etat kÃsÃso÷ Ãmvacanam j¤Ãpakam eva na ayam acÃm antyÃt para÷ bhavati iti . atha api katham cit kÃryam syÃt evam api na do«a÷ . kriyate nyÃse eva . Ãma÷ amantre iti . yadi evam Ãmà antre iti prÃpnoti . ÓakandhunyÃyena nirdeÓa÷ . atha và astu asya grahaïam ka÷ do«a÷ . iha kÃrayäcakÃra , harayäcakÃra , cikÅr«Ã¤cakÃra , jihÅr«Ã¤cakÃra , hrasvandyÃpa÷ nu iti nu prasajyeta . lopÃyÃdeÓayo÷ k­tayo÷ na bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . lopÃyÃdeÓau kriyetÃm nu iti kim atra kartavyam . paratvÃt nu . nityau lopÃyÃdeÓau . k­te api nuÂi prÃpnuta÷ ak­te api . tatra nityatvÃt lopÃyÃdeÓayo÷ k­tayo÷ vihatanimittatvÃt nu na bhavi«yati . atha asya kasmÃt na bhavati kimettiÇavyayaghÃt Ãmu adravyaprakar«e iti . ananubandhakagrahaïe hi na sÃnubandhakasya iti . sa÷ tarhi evamartha÷ anubandha÷ kartavya÷ . nanu ca avaÓyam ugitkÃryÃrtha÷ anubandha÷ kartavya÷ . na artha÷ ugitkÃryÃrthena anubandhena . liÇgavibhaktiprakaraïe sarvam ugitkÃryam na ca Ãma÷ liÇgavibhaktÅ sta÷ . avyayam e«a÷ . makÃrasya tarhi itsa¤j¤ÃparitrÃïÃrtha÷ anubandha÷ kartavya÷ . itkÃryÃbhÃvÃt atra itsa¤j¤Ã na bhavi«yati . idam asti itkÃryam mit aca÷ antyÃt para÷ iti acÃm antyÃt para÷ yathà syÃt . na etat asti . ghÃntÃt ayam vidhÅyate tatra na asti viÓe«a÷ mit aca÷ antyÃt para÷ iti và paratve pratyaya÷ para÷ iti và paratve . atha api katham cit itkÃryam syÃt evam api na do«a÷ . kriyate nyÃse eva . atha và astu asya grahaïam ka÷ do«a÷ . iha pacatitarÃm , jalpatitarÃm , hrasvanadyÃpa÷ nu iti nu prasajyeta . lope k­te na bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . lopa÷ kriyatÃm nu iti kim atra kartavyam . paratvÃt nu . evam tarhi hrasvanadyÃpa÷ nu iti atra yasya iti lopa÷ anuvarti«yate . atha asya kasmÃt na bhavati Çe÷ Ãm nadyÃmnÅbhya÷ iti . kim ca syÃt . kumÃryÃm , kiÓoryÃm , khaÂvÃyÃm , mÃlÃyÃm , tasyÃm , yasyÃm iti hrasvanadyÃpa÷ nu iti nu prasajyeta . ìyÃÂsyÃÂa÷ atra bÃdhakÃ÷ bhavi«yanti . idam iha sampradhÃryam . ìyÃÂsyÃÂa÷ kriyantÃm nu iti kim atra kartavyam . paratvÃt ìyÃÂsyÃÂa÷ . atha idÃnÅm ìyÃÂsyÃÂsu k­te«u puna÷prasaÇgÃt nu kasmÃt na bhavati . sak­dgatau viprati«edhe yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva iti .

(P_7,1.56)  KA_III,260.13-16  Ro_V,55.2-5     ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham ÓrÅïÃm udÃra÷ dharuïa÷ rayÅïÃm , api tatra sÆtagrÃmaïÅnÃm . iha tÃvat ÓrÅïÃm udÃra÷ dharuïa÷ rayÅïÃm vibhëà Ãmi nadÅsa¤j¤Ã sà chandasi vyavasthitavibhëà bhavi«yati . api tatra sÆtagrÃmaïÅnÃm iti sÆtÃ÷ ca grÃmaïya÷ ca sÆtagrÃmaïi tatra hrasvanadyÃpa÷ nu iti eva siddham . 

(P_7,1.58)  KA_III,261.2-17  Ro_V,55.9-56.13     atha dhÃto÷ iti kimartham . abhaitsÅt , acchaitsÅt . #<numvidhau upadeÓivadvacanam pratyayavidhyartham># . numvidhau upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . upadeÓÃvasthÃyÃm num bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . pratyayavidhyartham . upadeÓÃvasthÃyÃm numi k­te i«Âa÷ pratyayavidhi÷ yathà syÃt . kuï¬Ã , huï¬Ã iti . #<itarathà hi anakÃre pratyaya÷># . akriyamÃïe hi upadeÓivadbhÃve anakÃre ya÷ pratyaya÷ prÃpnoti sa÷ tÃvat syÃt tasmin avasthite num . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra ayathe«ÂaprasaÇga÷># . tatra ayathe«Âam prasajyeta . ani«Âe pratyaye avasthite num . ani«Âasya pratyayasya Óravaïam prasajyeta . #<dhÃtugrahaïasÃmarthyÃt và tadupadeÓe numvidhÃnam># dhÃtugrahaïasÃmarthyÃt và tadupadeÓe dhÃtÆpadeÓe num bhavi«yati . nanu ca anyat dhÃtugrahaïasya prayojanam uktam . kim . abhaitsÅt , acchaitsÅt iti . na etat asti prayojanam . prayojanam nÃma tat vaktavyam yat niyogata÷ syÃt . yat ca atra ikÃreïa kriyate akÃreïa api tat Óakyam kartum . 

(P_7,1.59)  KA_III,261.19-262.3  Ro_V,57.2-58.6     #<Óe t­mpÃdÅnÃm># . Óe t­mpÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . t­mpati , t­mphati . kimartham idam . na numanu«aktÃ÷ eva ete paÂhyante . #<luptanakÃratvÃt># . lupyate atra nakÃra÷ aniditÃm hala÷ upadhÃyÃ÷ kÇiti iti . yadi puna÷ ime idita÷ paÂhyeran . na evam Óakyam . iha hi lopa÷ na syÃt . t­pita÷ , d­pita÷ iti . yadi puna÷ ime mucÃdi«u paÂhyeran . na do«a÷ syÃt . atha và na evam vij¤Ãyate idita÷ num dhÃto÷ iti . katham tarhi . idita÷ num . tata÷ dhÃto÷ iti . 

(P_7,1.62)  KA_III,262.5-7  Ro_V,58.8-59.2     imau dvau prati«edhau ucyete . ubhau Óakyau avaktum . katham . evam vak«yÃmi . iÂi liÂi radhe÷ num bhavati iti . tanniyamÃrtham bhavi«yati . liÂi eva i¬Ãdau na anyasmin i¬Ãdau iti . 

(P_7,1.65)  KA_III,262.9-12  Ro_V,59.4-8     iha kasmÃt na bhavati : Ãlabhyate . astu . aniditÃm hala÷ upadhÃyÃ÷ kÇiti iti lopa÷ bhavi«yati . iha tarhi Ãlambhyà gau÷ po÷ adupadhÃt iti yati avasthite num . tatra ka÷ do«a÷ . ÃlambhyÃ* e«a÷ svara÷ prasajyeta . ÃlambhyÃ* iti ca i«yate . na e«a÷ do«a÷ . uktam etat dhÃtugrahaïasÃmarthyÃt upadeÓe numvidhÃnam iti . 

(P_7,1.68)  KA_III,262.14-22  Ro_V,59.10-61.2     atha kevalagrahaïam kimartham na na sudurbhyÃm iti eva ucyeta . #<suduro÷ kevalagrahaïam anyopasargaprati«edhÃrtham># . suduro÷ kevalagrahaïam kriyate anyopas­«ÂÃt mà bhÆt iti . prasulambham . na e«a÷ asti prayoga÷ . idam tarhi . supralambham . preïa vyavahitatvÃt na bhavi«yati . idam tarhi . atisulambham . karmapravacanÅyasa¤j¤Ã atra bÃdhikà bhavi«yati su÷ pÆjÃyÃm ati÷ atikramaïe ca iti . yadà tarhi na atikramaïam na pÆjà . idam ca api udÃharaïam . supralambham . nanu ca uktam preïa vyavahitatvÃt na bhavi«yati iti . na e«a÷ do«a÷ . sudurbhyÃm iti na e«Ã pa¤camÅ . kà tarhi . t­tÅyà . sudurbhyÃm upas­«Âasya iti . vyavahita÷ ca api upas­«Âa÷ bhavati . 

(P_7,1.69)  KA_III,263.2-5  Ro_V,61.4-7     #<ciïïamulo÷ anupasargasya># . ciïïamulo÷ anupasargasya iti vaktavyam . iha mà bhÆt . prÃlambhi . pralambham pralambham . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . iha upasargÃt iti api prak­tam na iti api tatra abhisambandhamÃtram kartavyam : vibhëà ciïïamulo÷ upasargÃt na iti . 

(P_7,1.70)  KA_III,263.7-13  Ro_V,61-62     adhÃto÷ iti kimartham . ukhÃsrat , parïadhvat . adhÃto÷ iti Óakyam avaktum . kasmÃt na bhavati khÃsrat , parïadhvat iti . #<ugiti a¤catigrahaïÃt siddham adhÃto÷># . ugiti a¤catigrahaïÃt adhÃto÷ siddham . a¤catigrahaïam niyamÃrtham bhavi«yati . a¤cate÷ eva ugita÷ dhÃto÷ na anyasya ugita÷ dhÃto÷ iti . idam tarhi prayojanam adhÃtubhÆtapÆrvasya api yathà syÃt . gomantam icchati gomatyati gomatyate÷ apratyaya÷ gomÃn iti . 

(P_7,1.72)  KA_III,263.15-265.16  Ro_V,62-66     #<jhalaca÷ numvidhau ugitprati«edha÷># . jhalaca÷ numvidhau ugillak«aïasya prati«edha÷ vaktavya÷ . gomanti brÃhmaïakulÃni , ÓreyÃæsi , bhÆyÃæsi . nanu ca jhallak«aïa÷ ugillak«aïam bÃdhi«yate . katham anyasya ucyamÃnam anyasya bÃdhakam syÃt . asati khalu api sambhave bÃdhanam bhavati asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt . kim ca syÃt yadi atra ugillak«aïa÷ api syÃt . dvayo÷ nakÃrayo÷ Óravaïam prasajyeta . na vya¤janaparasya ekasya và aneakasya và Óravaïam prati viÓe«a÷ asti . nanu ca pratij¤Ãbheda÷ bhavati . Órutibhede asti kim pratij¤Ãbheda÷ kari«yati . nanu ca Órutik­ta÷ api bheda÷ asti . iha tÃvat ÓreyÃæsi , bhÆyÃæsi iti parasya anusvÃre k­te pÆrvasya Óravaïam prÃpnoti . tathà kurvanti , k­«anti iti parasya anusvÃraparasavarïayo÷ k­tayo÷ pÆrvasya ïatvam prÃpnoti . atha ekasmin api numi ïatvam kasmÃt na bhavati . anusvÃrÅbhÆta÷ ïatvam atikrÃmati . k­te tarhi parasavarïe kasmÃt na bhavati . asiddhe ca parasavarïa÷ . #<viprati«edhÃt siddham># . viprati«edhÃt siddham etat . jhallak«aïa÷ kriyatÃm ugillak«aïa÷ iti jhallak«aïa÷ bhavi«yati viprati«edhena . jhallak«aïasya avakÃÓa÷ . sarpÅæ«i , dhanÆæ«i . ugillak«aïasya avakÃÓa÷ . gomÃn , yavamÃn . iha ubhayam prÃpnoti . gomanti brÃhmaïakulÃni , yavamanti brÃhmaïakulÃni , ÓreyÃæsi , bhÆyÃæsi iti . jhallak«aïa÷ bhavi«yati viprati«edhena . nanu ca puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt ugillak«aïa÷ prÃpnoti . #<puna÷prasaÇga÷ iti cet amÃdibhi÷ tulyam># . puna÷ prasaÇga÷ iti cet amÃdibhi÷ tulyam etat bhavati . tat yathà . yu«madasmado÷ amÃdi«u k­te«u puna÷prasaÇgÃt ÓaÓÅlugnuma÷ na bhavanti . evam jhallak«aïe k­te puna÷prasaÇgÃt ugillak«aïa÷ na bhavi«yati . yat api ucyate asati khalu api sambhave bÃdhanam bhavati asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt iti sati api sambhave bÃdhanam bhavati . tat yathà . dadhi brÃhmaïebhya÷ dÅyatÃm takram kauï¬inyÃya iti sati api sambhave dadhidÃnasya takradÃnam nivartakam bhavati . evam iha api sati api sambhave jhallak«aïa÷ ugillak«aïam bÃdhi«yate . atha và astu atra ugillak«aïa÷ api . nanu ca uktam cvayo÷ nakÃrayo÷ Óravaïam prasajyeta iti . parih­tam etat na vya¤janaparasya ekasya và anekasya và Óravaïam prati viÓe«a÷ asti . nanu ca uktam pratij¤Ãbheda÷ bhavati iti . Órutibhede asati pratij¤Ãbheda÷ kim kari«yati . nanu ca Órutik­ta÷ api bheda÷ ukta÷ iha tÃvat ÓreyÃæsi , bhÆyÃæsi iti parasya anusvÃre k­te pÆrvasya Óravaïam prasajyeta kurvanti , k­«anti iti parasya anusvÃraparasavarïayo÷ k­tayo÷ pÆrvasya ïatvam prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . ayogavÃhÃnÃm aviÓe«eïa upadeÓa÷ codita÷ . tatra iha tÃvat ÓreyÃæsi , bhÆyÃæsi iti parasya anusvÃre k­te tasya jhalgrahaïena grahaïÃt pÆrvasya anusvÃra÷ bhavi«yati kurvanti , k­«anti iti parasya anusvÃraparasavarïayo÷ k­tayo÷ tasya jhalgrahaïena grahaïÃt pÆrvasya anusvÃraparasavarïau bhavi«yata÷ . na eva và puna÷ atra ugillak«aïa÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . midaca÷ antyÃt para÷ iti ucyate na ca dvayo÷ mito÷ acÃm antyÃt paratve sambhava÷ asti . katham tarhi imau dvau mitau acÃm antyÃt parau sta÷ . bahvana¬vÃæhi brÃhmaïakulÃni iti . vinimittau etau . #<tatra bahÆrji prati«edha÷># . tatra bahÆrji prati«edha÷ vaktavya÷ . bahÆrji brÃhmaïakulÃni iti . #<antyÃt pÆrvam numam eke># . antyÃt pÆrvam numam eke icchanti . kim aviÓe«eïa Ãhosvit bahÆrjau eva . kim ca ata÷ . yadi aviÓe«eïa këÂhatakæ«i iti bhavitavyam . atha bahÆrjau eva këÂhataÇk«i iti bhavitavyam . evam tarhi bahÆrjau eva . bahÆr¤ji . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . aca÷ iti e«Ã pa¤camÅ . aca÷ uttara÷ ya÷ jhal tadantasya napuæsakasya numà bhavitavyam .
ya÷ ca atra aca÷ uttara÷ na asau jhal na api tadantam napuæsakam yadantam ca napuæsakam na asau aca÷ uttara÷ . iha api tarhi na prÃpnoti . këÂhataÇk«i iti . atra ya÷ aca÷ uttara÷ jhal na tadantam napuæsakam yadantam ca napuæsakam na asau aca÷ uttara÷ . na etat asti . jhaljÃti÷ pratinirdiÓyate . aca÷ uttarà yà jhaljÃti÷ iti . yadi pa¤camÅ kuï¬Ãni , vanÃni iti atra na prÃpnoti . eva tarhi ika÷ aci vibhaktau iti atra aca÷ sarvanÃmasthÃne iti etat anuvarti«yate . evam api «a«ÂhyabhÃvÃt na prÃpnoti . sarvanÃmasthÃne iti e«Ã saptamÅ aca÷ iti pa¤camyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti . 

(P_7,1.73)  KA_III,265.18-267.12  Ro_V,66-69     ajgrahaïam kimartham . #<ika÷ aci vya¤jane mà bhÆt># . ika÷ aci iti ucyate vya¤janÃdau mà bhÆt . trapubhyÃm , trapubhi÷ . #<astu lopa÷># . astu atra num . nalopa÷ prÃtipadikÃntasya iti nalopa÷ bhavi«yati . #<svara÷ katham># pa¤catrapubhyÃm , pa¤catrapubhya÷ . igante dvigau iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . #<svara÷ vai ÓrÆyamÃïe api># . ÓrÆyamÃïe api numi svara÷ bhavati . pa¤catrapuïà , pa¤catrapuïa÷ iti . #<lupte kim na bhavi«yati># . lupte idÃnÅm kim na bhavi«yati . kim puna÷ kÃraïam ÓrÆyamÃne api numi svara÷ bhavati . saÇghÃtabhakta÷ asau na utsahate avayavasya igantatÃm vihantum iti k­tvà tata÷ ÓrÆyamÃïe api numi svara÷ bhavati . idam tarhi . atirÃbhyÃm , atirÃbhi÷ . numi k­te rÃya÷ hali iti Ãtvam na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . num kriyatÃm Ãtvam iti kim atra kartavyam . paratvÃt Ãtvam . iha tarhi priyatis­bhyÃm priyatis­bhi÷ numi k­te tis­bhÃva÷ na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . num kriyatÃm tis­bhÃva÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt tis­bhÃva÷ . atha idÃnÅm tis­bhÃve k­te puna÷prasaÇgÃt num kasmÃt na bhavati . sak­dgatau viprati«edhe yat bÃdhitam tat bÃdhitam eva iti . ata÷ uttaram paÂhati . #<ika÷ aci vibhaktau ajgrahaïam numnuÂo÷ viprati«edhÃrtham># . ika÷ aci vibhaktau ajgrahaïam kriyate numa÷ nu viprati«edhena yathà syÃt . trapÆïÃm , jatÆnÃm . akriyamÃïe hi ajgrahaïe nityanimitta÷ num . k­te api nuÂi prÃpnoti ak­te api . nityanimittatvÃt numi k­te nuÂa÷ abhÃva÷ syÃt . etat api na asti prayojanam . kriyamÃïe api và ajgrahaïe avaÓyam atra nu¬artha÷ yatna÷ kartavya÷ . pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . idam tarhi prayojanam nuÂi k­te num mà bhÆt iti . kim ca syÃt . trapÆïÃm , jatÆnÃm .  #<itarathà hi numa÷ nityanimittatvÃt nu¬abhÃva÷># . nÃmi iti dÅrghatvam na syÃt . mà bhÆt evam . nopadhÃyÃ÷ iti evam bhavi«yati . iha tarhi ÓucÅnÃm inhanpÆ«ÃryamïÃm Óau sau ca iti asmÃt niyamÃt na prÃpnoti dÅrghatvam . arthavadgrahaïe na anarthakasya iti evam na bhavi«yati . na e«Ã paribhëà iha Óakyà vij¤Ãtum . iha hi do«a÷ syÃt . vÃgmi iti . evam tarhi lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . #<uttarÃrtham ca># . uttarÃrtham tarhi ajgrahaïam kartavyam . asthidadhisakthyak«ïÃm anaÇ udÃtta÷ ajÃdau yathà syÃt . iha mà bhÆt . asthibhyÃm , asthibhi÷ iti . yadi uttarÃrtham syÃt tatra eva ayam ajgrahaïam kurvÅta . iha kriyamÃïe yadi kim cit prayojanam asti tat ucyatÃm . iha api kriyamÃïe prayojanam asti . kim . ajÃdau yathà syÃt . iha mà bhÆt . trapu , jatu . etat api na asti prayojanam . vibhaktau iti ucyate na ca atra vibhaktim paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . na lumatà aÇgasya iti pratyayalak«aïasya prati«edha÷ . evam tarhi siddhe sati yat ajgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati iha ka÷ cit anya÷ api prakÃra÷ pratyayalak«aïam nÃma iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . he trapu , he trapo . atra guïa÷ siddha÷ bhavati iti . #<ika÷ aci vya¤jane mà bhÆt astu lopa÷ svara÷ katham . svara÷ vai ÓrÆyamÃïe api lupte kim na bhavi«yati . rÃyÃtvam tis­bhÃva÷ ca vyavadhÃnÃt numà api nu vÃcya÷ uttarÃrtham tu iha kim cit trapa÷ iti># . 

(P_7,1.74)  KA_III,267.14-268.14  Ro_V,70.2-72.7     kim iha puævadbhÃvena atidiÓyate . numprati«edha÷ . katham puna÷ puævat iti anena numprati«edha÷ Óakya÷ vij¤Ãtum . vatinirdeÓa÷ ayam kÃmacÃra÷ ca vatinirdeÓe vÃkyaÓe«am samarthayitum . tat yathà : uÓÅnaravat madre«u yavÃ÷ . santi na santi iti . mÃt­vat asyÃ÷ kalÃ÷ . santi na santi iti . evam iha api puævat bhavati puævat na bhavati iti vÃkyaÓe«am samarthayi«yÃmahe . yathà puæsa÷ na num bhavati evam t­tÅyÃdi«u bhëitapuæskasya api na bhavati iti . kim ucyate numprati«edha÷ iti na puna÷ anyat api puæsa÷ pratipadam kÃryam ucyate yat t­tÅyÃdi«u vibhakti«u ajÃdi«u bhëitapuæskasya atidiÓyeta . anÃrambhÃt puæsi . na hi kim cit puæsa÷ pratipadam kÃryam ucyate yat t­tÅyÃdi«u ajÃdi«u bhëitapuæskasya atidiÓyeta . num prak­ta÷ tatra kim anyat Óakyam vij¤Ãtum anyat ata÷ numprati«edhÃt . #<puævat iti numprati«edha÷ cet guïanÃbhÃvanu¬auttvaprati«edha÷># . puævat iti njumprati«edha÷ cet guïanÃbhÃvanu¬auttvÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . guïa . grÃmaïye brÃhmaïakulÃya . guïa . nÃbhÃva . grÃmaïyà brÃhmaïakulena . nÃbhÃva . nu . grÃmaïyÃm brÃhmaïakulÃnÃm . nu . auttvam . grÃmaïyÃm brÃhmaïakule . hrasvatvam aprati«iddham hrasvÃÓrayÃ÷ ca ete vidhaya÷ prÃpnuvanti . #<hrasvÃbhÃvÃrtham ca># . kim ca . numprati«edhÃrtham ca . katham puna÷ atra aprak­tasya asaæÓabditasya hrasvatvasya prati«edha÷ Óakya÷ vij¤Ãtum . #<arthÃtideÓÃt siddham># . na evam vij¤Ãyate bhëyate pumÃn anena Óabdena sa÷ ayam bhëitapuæska÷ bhëitapuæskasya Óabdasya puæÓabda÷ bhavati iti . katham tarhi . bhëyate pumÃn asmin arthe sa÷ ayam bhëitapuæska÷ bhëitapuæskasya arthasya puævadartha÷ bhavati iti . #<taddhitalukprati«edha÷ ca># . taddhitaluka÷ ca prati«edha÷ vaktavya÷ . pÅlu÷ v­k«a÷ , pÅlu phalam . pÅlunà , piluna÷ iti . #<na và samÃnÃyÃm Ãk­tau bhëitapuæskavij¤ÃnÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . samÃnÃyÃm Ãk­tau bhëitapuæskavij¤ÃnÃt . samÃnÃyÃm Ãk­tau yat bhëitapuæskam Ãk­tyantare ca etat bhëitapuæskam . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . etat api arthanirdeÓÃt siddham . 

(P_7,1.77)  KA_III,268.16-24  Ro_V,72.9-73.8     kim udÃharaïam . ak«Å te indra piÇgale . na etat asti . pÆrvasavarïena api etat siddham . idam tarhi . ak«ÅbhyÃm te nÃsikÃbhyÃm . idam ca api udÃharaïam . ak«Å te indra piÇgale . nanu ca uktam pÆrvasavarïena api etat siddham iti . na sidhyati . numà vyavahitatvÃt pÆrvasavarïa÷ na prÃpnoti . chandasi napuæsakasya puævadbhÃva÷ vaktavya÷ madho÷ g­bhïÃmi , madho÷ t­ptÃ÷ iva asata÷ iti evamartham . puævadbhÃvena numa÷ niv­tti÷ numi niv­tte pÆrvasavarïena eva siddham . svarÃrtha÷ tarhi ÅkÃra÷ vaktavya÷ . udÃttasvara÷ yathà syÃt napuæsakasvara÷ mà bhÆt iti . nanu ca puævadbhÃvÃtideÓÃt eva svara÷ bhavi«yati . aÓakya÷ puævadbhÃvÃtideÓa÷ svare tantram ÃÓrayitum . iha hi do«a÷ syÃt : madhu asmin asti madhu÷ mÃsa÷ iti . sa÷ tarhi puævadbhÃva÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . prak­tam puævat iti vartate . 

(P_7,1.78)  KA_III,269.2-8  Ro_V,74.2-8     kasya ayam prati«edha÷ . numa÷ iti Ãha . tat numa÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . idita÷ num dhÃto÷ iti tat và anekagrahaïena vyavacchinnam aÓakyam anuvartayitum . evam tarhi sarvanÃmasthÃne iti varate sarvanÃmasthÃne yat prÃpnoti tasya prati«edha÷ . tat vai bahutarakeïa grahaïena vyavacchinnam aÓakyam anuvartayitum . atha idÃnÅm vyavahitam api Óakyate anuvartayitum num eva anuvartya iha ihÃrtham uttarÃrtham ca . iha ca eva prati«edha÷ siddha÷ bhavati iha ca Ãt ÓÅnadyo÷ num iti numgrahaïam na kartavyam bhavati . 

(P_7,1.80)  KA_III,269.10-14  Ro_V,74.10-75.4     iha kasmÃt na bhavati . adatÅ , ghnatÅ , lunatÅ , punatÅ . lope k­te avarïÃbhÃvÃt . kim tarhi asmin yoge udÃharaïam . yÃtÅ , yÃntÅ . atra api ekÃdeÓe k­te vyapavargÃbhÃvÃt na prÃpnoti . antÃdivadbhÃvena vyapavarga÷ . ubhayata÷ ÃÓraye na antÃdivat . na ubhayata÷ ÃÓraya÷ kari«yate . na evam vij¤Ãyate avarïÃntÃt Óatu÷ num bhavati iti . katham tarhi . avarïÃt num bhavati tat cet avarïam Óatu÷ anantaram iti . 

(P_7,1.81)  KA_III,269.16-18  Ro_V,75.6-8          nityagrahaïam kimartham . vibhëà mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . siddha÷ atra pÆrveïa eva . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt nitya÷ vidhi÷ bhavi«yati . tat etat nityagrahaïam sÃnnyÃsikam ti«Âhatu tÃvat . 

(P_7,1.82)  KA_III,269.21-270.17  Ro_V,75.14-76.14     #<ana¬uha÷ sau Ãmprati«edha÷ numa÷ anavakÃÓatvÃt># . ana¬uha÷ sau Ãmprati«edha÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . numa÷ anavakÃÓatvÃt . anavakÃÓa÷ num Ãmam bÃdhate . #<na và avarïopadhasya numvacanÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . avarïopadhasya numvacanÃt . avarïopadhasya numam vak«yÃmi . tadarthagrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . Ãt ÓÅnadyo÷ num iti . yadi tat anuvartate ana¬uhi yÃvanti avarïÃni sarvebhya÷ para÷ num prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . mit aca÷ antyÃt para÷ iti anena yat sarvÃntyam avarïam tasmÃt para÷ bhavi«yati . #<puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt và siddham># . atha và puna÷prsaÇgÃt numi k­te Ãm bhavi«yati . #<yathÃttvÃdi«u dvirvacanam># . tat yathà jagle , mamle , Åjatu÷ , Åju÷ iti ÃttvÃdi«u k­te«u puna÷prasaÇgÃt dvirvacanam bhavati evam atra api numi k­te Ãm bhavi«yati . na e«a÷ yukta÷ parihÃra÷ . viprati«edhe puna÷prasaÇga÷ viprati«edha÷ ca dvayo÷ sÃvakÃÓayo÷ bhavati . iha puna÷ anavakÃÓa÷ num Ãmam bÃdhate . evam tarhi v­ttÃntÃt e«a÷ parihÃra÷ prasthita÷ . kasmÃt v­ttÃntÃt . idam ayam codya÷ bhavati ana¬uha÷ sau Ãmprati«edha÷ numa÷ anavakÃÓatvÃt iti . tasya parihÃra÷ na và avarïopadhasya numvacanÃt iti . tata÷ ayam codya÷ bhavati yatra tarhi avarïaprakaraïam na asti tatra ta÷ Ãmà numa÷ bÃdhanam prÃpnoti bahvan¬vÃæhi brÃhmaïakulÃni iti . tata÷ uttarakÃlam idam paÂhitam puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt và siddham iti . 

(P_7,1.84)  KA_III,270.19-271.3  Ro_V,77.2-11     #<diva÷ auttve dhÃtuprati«edha÷># . diva÷ auttve dhÃto÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . ak«adyÆ÷ iti . adhÃtvadhikÃrÃt siddham . adhÃto÷ iti vartate . kva prak­tam . ugidacÃm sarvanÃmasthÃne adhÃto÷ iti . #<adhÃtvadhikÃrÃt siddham iti cet napuæsake do«a÷># . adhÃtvadhikÃrÃt siddham iti cet napuæsake do«a÷ bhavati . këÂhataÇk«i , kÆÂataÇk«i . napuæsakasya jhal aca÷ adhÃto÷ iti prati«edha÷ prÃpnoti . #<uktam vÃ># . kim uktam . ananubandhakagrahaïe hi na sÃnubandhakasya iti . atha và sambandham anuvarti«yate . 

(P_7,1.86)  KA_III,271.5-8  Ro_V,77.13-78.4     #<ita÷ advacanam anarthakam ÃkÃraprakaraïÃt># . ita÷ advacanam anarthakam . kim kÃraïam . ÃkÃraprakaraïÃt . Ãt iti vartate . #<«apÆrvÃrtham tu># . «apÆrvÃrtham tarhi at vaktavya÷ . ­bhuk«Ãïam indram , ­bhuk«aïam indram . 

(P_7,1.89)  KA_III,271.10-20  Ro_V,78.-79     #<asuÇi upadeÓivadvacanam svarasiddhyartham bahiraÇgalak«aïatvÃt># . asuÇi upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . upadeÓÃvasthÃyÃm eva asuÇ bhavati iti vaktavyam . kim prayojanam . svarasiddhyartham . upadeÓÃvasthÃyÃm asuÇi k­te i«Âa÷ svara÷ yathà syÃt . paramapumÃn iti . akriyamÃïe hi upadeÓivadbhÃve samÃsÃntodÃttatve asuÇ Ãntaryata÷ asvarakasya asvaraka÷ syÃt . kim puna÷ kÃraïam samÃsÃntodÃttatvam tÃvat bhavati na puna÷ asuÇ . na paratvÃt asuÇà bhavitavyam . bahirÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgalak«aïa÷ asuÇ . antaraÇga÷ svara÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . sa÷ tarhi upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . ÃdyudÃttanipÃtanam kari«yate sa÷ nipÃtanasvara÷ samÃsasvarasya bÃdhaka÷ bhavi«yati . evam api upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . sa÷ yathà eva hi nipÃtanasvara÷ samÃsasvaram bÃdhate evam prak­tisvaram api bÃdheta . pumÃn . tasmÃt su«Âhu ucyate asuÇi upadeÓivadvacanam svarasiddhyartham bahiraÇgalak«aïatvÃt iti . 

(P_7,1.90)  KA_III,271.22-272.22  Ro_V,79.7-81.7     kim idam gota÷ parasya sarvanÃmasthÃnasya Çittvam ucyate Ãhosvit sarvanÃmasthÃne parata÷ ÇitkÃryam atidiÓyate . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<gota÷ sarvanÃmasthÃne ÇitkÃryÃtideÓa÷># . gota÷ sarvanÃmasthÃne ÇitkÃryam atidiÓyate . #<sarvanÃmasthÃne ïittvavacane hi asampratyaya÷ «a«ÂhyanirdeÓÃt># . sarvanÃmasthÃnasya ïidvacane hi asampratyaya÷ syÃt . kim kÃraïam . «a«ÂhyabhÃvÃt . «a«ÂhÅnirdi«Âasya ÃdeÓÃ÷ ucyante na ca atra «a«ÂhÅm paÓyÃma÷ . evam tarhi vatinirdeÓa÷ ayam : gota÷ Çidvat bhavati iti . sa÷ tarhi vatinirdeÓa÷ kartavya÷ na hi antareïa vatim atideÓa÷ gamyate . antareïa api vatim atideÓa÷ gamyate . tat yathà : e«a÷ brahmadatta÷ . abrahmadattam brahmadatta÷ iti Ãha . te manyÃmahe : brahmadattavat ayam bhavati iti . evam iha api aïitam ïit iti Ãha ïidvat iti gamyate . atha và puna÷ astu gota÷ parasya sarvanÃmasthÃnasya ïittvam . nanu ca uktam sarvanÃmasthÃne ïittvavacane hi asampratyaya÷ «a«ÂhyanirdeÓÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . gota÷ iti e«Ã pa¤camÅ sarvanÃmasthÃne iti saptamyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . atha taparakaraïam kimartham . iha mà bhÆt . citragu÷ Óabalagu÷ iti . na etat asti . hrasvatve k­te na bhavi«yati . sthÃnivadbhÃvÃt prÃpnoti . ata÷ uttaram paÂhati . #<taparakaraïam anarthakam sthÃnivatprati«edhÃt># . taparakarïam anarthakam . kim kÃraïam . sthÃnivatprati«edhÃt . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ go÷ pÆrvaïittvÃtvasvare«u sthÃnivadbhÃva÷ na bhavati iti . sa÷ ca avaÓyam prati«edha÷ ÃÓrayitavya÷ . #<itarathà hi sambuddhijaso÷ prati«edha÷># . ya÷ hi manyate taparakaraïasÃmarthyÃt atra na bhavi«yati iti sambuddhijaso÷ tena prati«edha÷ vaktavya÷ syÃt : he citrago citragava÷ iti . atha idÃnÅm sati api sthÃnivadbhÃvaprati«edha guïe k­te kasmÃt eva atra na bhavati . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . nanu ca idÃnÅm asati api sthÃnivadbhÃvaprati«edhe etayà paribhëayà Óakyam upasthÃtum . na iti Ãha na hi idÃnÅm kva cit api sthÃnivat syÃt . 

(P_7,1.95-96.1)  KA_III,272.25-273.19  Ro_V,81-84     atha atra vibhaktau iti anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . #<t­jvat striyÃm vibhaktau cet kro«ÂrÅbhakti÷ na sidhyati># . t­jvat striyÃm vibhaktau cet kro«ÂrÅbhakti÷ iti na sidhyati . evam tarhi ÅkÃre t­jvadbhÃvam vak«yÃmi . tat ÅkÃragrahaïam kartavyam . na kartavyam . kriyate nyÃse eva . praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam . strÅ , Å strÅ striyÃm iti . #<ÅkÃre tannimitta÷ sa÷># . ÅkÃre cet tat na . kim kÃraïam . tannimitta÷ sa÷ . t­jvadbhÃvanimitta÷ sa÷ ÅkÃra÷ . na ak­te t­jvadbhÃve ÅkÃra÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . ­nnebhya÷ ÇÅp iti ucyate ÅkÃre ca t­jvadbhÃva÷ . tat idam itaretarÃÓrayam bhavati . itaretarÃÓrayÃïi ca na prakalpante . evam tarhi gaurÃdi«u pÃÂhÃt ÅkÃra÷ bhavi«yati . #<gaurÃdi«u na paÂhyate># . na hi kim cit tunantam gaurÃdi«u paÂhyate . evam tarhi etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati atra ÅkÃra÷ iti yat ayam ÅkÃre t­jvadbhÃvam ÓÃsti . #<tena eva bhÃvanam cet syÃt ani«Âa÷ api prasajyate># . yadi api na asti viÓe«a÷ ÇÅpa÷ và ÇÅ«a÷ và  ÇÅn api tu prÃpnoti . iha ca na prÃpnoti . pa¤cabhi÷ kro«ÂrÅbhi÷ krÅtai÷ rathai÷ pa¤cakro«Â­bhi÷ rathai÷ iti . evam tarhi na ca aparam nimittam sa¤j¤Ã ca pratyayalak«aïena . na ca aparam nimittam ÃÓrÅyate : asmin parata÷ kro«Âu÷ t­jvat bhavati iti . kim tarhi aÇgasya kro«Âu÷ t­jvat bhavati . aÇgasa¤j¤Ã ca bhavati pratyayalak«aïena . 

(P_7,1.95-96.2)  KA_III,273.20-275.22  Ro_V,84-91     kim puna÷ ayam ÓÃstrÃtideÓa÷ : t­ca÷ yat ÓÃstram tat atidiÓyate . Ãhosvit rÆpÃtideÓa÷ : t­ca÷ yat rÆpam tat atidiÓyate iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<t­jvat iti ÓÃstrÃtideÓa÷ cet yathà ciïi tadvat># . t­jvat iti ÓÃstrÃtideÓa÷ cet yathà ciïi tadvat prÃpnoti . katham ca ciïi . uktam aÇgasya iti tu prakaraïÃt ÃïgaÓÃstrÃtideÓÃt siddham iti . ÃÇgam yat kÃryam tat atidiÓyate . evam iha api anaÇguïadÅrghatvÃni atidi«ÂÃni raparatvam anatidi«Âam . tatra ka÷ do«a÷ .  #<tatra raparavacanam># . tatra raparatvam na sidhyati tat vaktavyam . na e«a÷ do«a÷ . guïe atidi«Âe raparatvam api atidi«Âam bhavati . katham . kÃryakÃlam sa¤j¤Ãparibhëam yatra kÃryam tatra dra«Âavyam . ­ta÷ ÇisarvanÃmasthÃnayo÷ guÇa÷ bhavati . upasthitam idam bhavati u÷ aï rapara÷ iti . evam tarhi ayam anya÷ do«a÷ jÃyate . Ãhatya t­ca÷ yat ÓÃstram tat atidiÓyeta anÃhatya và iti . kim ca ata÷ . yadi Ãhatya dÅrghatvam atidi«Âam anaÇguïaraparatvÃni anatidi«ÂÃni . atha anÃhatya anaÇguïaraparatvÃni atidi«ÂÃni dÅrghatvam anatidi«Âam . astu Ãhatya . nanu ca uktam dÅrghatvam atidi«Âam anaÇguïaraparatvÃni anatidi«ÂÃni iti . na e«a÷ do«a÷ . dÅrghatve atidi«Âe anaÇguïaraparatvÃni api atidi«ÂÃni bhavanti . katham . upadhÃyÃ÷ iti vartate na ca ak­te«u ete«u dÅrghabhÃvini upadhà bhavati . kuta÷ nu khalu etat ete«u vidhi«u k­te«u yà upadhà tasyÃ÷ dÅrghatvam bhavi«yati na puna÷ kro«Âo÷ ya÷ antaratama÷ guïa÷ tasmin k­te avÃdeÓe ca yà upadhà tasyÃ÷ dÅrghatvam bhavi«yati . na ekam udÃharaïam yogÃrambham prayojayati iti . tatra t­jvadvacanasÃmarthyÃt ete«u vidhi«u k­te«u yà upadhà tasyÃ÷ dÅrghatvam bhavi«yati . atha và kim na÷ etena Ãhatya anÃhatya và iti . Ãhatya anÃhatya ca t­ca÷ yat ÓÃstram tat atidiÓyate . atha và puna÷ astu rÆpÃtideÓa÷ . atha etasmin rÆpÃtideÓe sati kim prÃk ÃdeÓebhya÷ yat rÆpam tat atidiÓyate Ãhosvit k­te«u ÃdeÓe«u . kim ca ata÷ . yadi prÃk ÃdeÓebhya÷ yat rÆpam tat atidiÓyate ­kÃra÷ eka÷ atidi«Âa÷ anaÇguïaraparatvadÅrghatvÃni anatidi«ÂÃni . atha k­te«u ÃdeÓe«u ­kÃra÷ anatidi«Âa÷ anaÇguïaraparatvadÅrghatvÃni atidi«ÂÃni . ubhayathà ca svara÷ anatidi«Âa÷ na hi svara÷ rÆpavÃn . astu prÃk ÃdeÓebhya÷ yat rÆpam tat atidiÓyate . nanu ca uktam ­kÃra÷ atidi«Âa÷ anaÇguïaraparatvadÅrghatvÃni anatidi«ÂÃni iti . na e«a÷ do«a÷ . ­kÃre atidi«Âe svÃÓrayÃ÷ atra ete vidhaya÷ bhavi«yanti . yat api ucyate ubhayathà ca svara÷ anatidi«Âa÷ na hi svara÷ rÆpavÃn iti sacakÃragrahaïasÃmarthyÃt svara÷ bhavi«yati . #<rÆpÃtideÓa÷ iti cet sarvÃdeÓaprasaÇga÷># . rÆpÃtideÓa÷ iti cet sarvÃdeÓa÷ prÃpnoti . sarvasya tunantasya t­Óabda÷ ÃdeÓa÷ prÃpnoti . #<siddham tu rÆpÃtideÓÃt># . siddham etat . katham . rÆpÃtideÓÃt . rÆpÃtideÓa÷ ayam . nanu ca evam eva k­tvà codyate rÆpÃtideÓa÷ iti cet sarvÃdeÓaprasaÇga÷ iti . #<siddham tu pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃditadantavij¤ÃnÃt># . siddham etat . katham . pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ vihita÷ tadÃde÷ tadantasya ca grahaïam bhavati iti evam tunantasya t­janta÷ ÃdeÓa÷ bhavi«yati . evam api kim cit eva t­jantam prÃpnoti . idam api prÃpnoti paktà iti . #<ÃntaratamyÃt ca siddham># . kro«Âo÷ yat antaratamam tat bhavi«yati . kim puna÷ tat . kruÓe÷ ya÷ t­c vihita÷ tadantam . #<t­jvadvacanam anarthakam t­jvi«aye t­ca÷ m­gavÃcitvÃt># . t­jvi«aye etat t­jantam m­gavÃci . tuna÷ niv­ttyartham tarhi idam vaktavyam . tuna÷ sarvanÃmasthÃne niv­tti÷ yathà syÃt . #<tuna÷ niv­ttyartham iti cet siddham yathà anyatra api># . tuna÷ niv­ttyartham iti cet tat antareïa vacanam siddham yathà anyatra api aviÓe«avihitÃ÷ ÓabdÃ÷ niyatavi«ayÃ÷ d­Óyante . kva anyatra . tat yathà . gharati÷ asmai aviÓe«eïa upadi«Âa÷ sa÷ gh­tam , gh­ïà , gharma÷ iti evaævi«aya÷ . raÓi÷ asmai aviÓe«eïa upadi«Âa÷ sa÷ rÃÓi÷ , raÓmi÷ , raÓanà iti evaævi«aya÷ . luÓi÷ asmai aviÓe«eïa upadi«Âa÷ sa÷ lo«Âa÷ iti evaævi«aya÷ . idam tarhi prayojanam vibhëà vak«yÃmi iti . vibhëÃ
t­tÅyÃdi«u aci iti . #<vÃvacanÃnarthakyam ca svabhÃvasiddhatvÃt># . vÃvacanam ca anarthakam . kim kÃraïam . svabhÃvasiddhatvÃt . svabhÃvata÷ eva t­tÅyÃdi«u ajÃdi«u vibhakti«u t­jantam ca tunantam ca m­gavÃci iti . 

(P_7,1.95-96.3)  KA_III,275.23-276.22  Ro_V,91-92     #<guïav­ddhyauttvat­jvadbhÃvebhya÷ num pÆrvaviprati«iddham># . guïav­ddhyauttvat­jvadbhÃvebhya÷ num bhavati pÆrvaviprati«edhena . tatra guïasya avakÃÓa÷ . agnaye , vÃyave . numa÷ avakÃÓa÷ . trapuïÅ , jatunÅ . iha ubhayam prÃpnoti . trapuïe , jatune . v­ddhe÷ avakÃÓa÷ . sakhÃyai . sakhÃya÷ . numa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . atisakhÅni brÃhmaïakulÃni iti . auttvasya avakÃÓa÷ . agnau , vÃyau . numa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . trapuïi , jatuni iti . t­jvadbhÃvasya avakÃÓa÷ . kro«Âunà . numa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . k­Óak­o«Âune arïyÃya . hitakro«Âune v­«alakulÃya . num bhavati pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . i«ÂavÃcÅ paraÓabda÷ . viprati«edhe param yat i«Âam tat bhavati iti . #<numacirat­jvadbhÃvebhya÷ nuÂ># . numacirat­jvadbhÃvebhya÷ nu pÆrvaviprati«edhena vaktavya÷ . numa÷ avakÃÓa÷ . trapÆïi , jatÆni . nuÂa÷ avakÃÓa÷ . agnÅnÃm , vÃyÆnÃm . iha ubhayam prÃpnoti . trapÆïÃm , jatÆnÃm . aci rÃdeÓasya avakÃÓa÷ . tisra÷ ti«Âhanti catasra÷ ti«Âhanti . nuÂa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . tis­ïÃm , catas­ïÃm . t­jvadbhÃvasya avakÃÓa÷ . kro«Ârà , kro«Âunà . nuÂa÷ sa÷ eva . iha ubhayam prÃpnoti . kro«ÂÆnÃm . nu bhavati pÆrvaviprati«edhena . sa÷ tarhi pÆrvaviprati«edha÷ vaktavya÷ . #<na và nu¬vi«aye raprati«edhÃt># . na và etat viprati«edhena api sidhyati tis­ïÃm , catas­ïÃm iti . katham tarhi sidhyati . nu¬vi«aye raprati«edhÃt . nu¬vi«aye raprati«edha÷ vaktavya÷ . #<itarathà hi sarvÃpavÃda÷># . itarathà hi sarvÃpavÃda÷ rÃdeÓa÷ . sa÷ yathà eva guïapÆrvasavarïau bÃdhate eva nuÂam api bÃdheta . #<tasmÃt nu¬vi«aye raprati«edha÷># . tasmÃt nu¬vi«aye rÃdeÓasya prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na rÃdeÓa÷ nuÂam bÃdhate iti yat ayam na tis­catas­ , iti prati«edham ÓÃsti nÃmi dÅrghatvasya . 

(P_7,1.98)  KA_III,276.24-25  Ro_V,92.12-13     #<Ãm ana¬uha÷ striyÃm vÃ># . Ãm ana¬uha÷ striyÃm và iti vaktavyam . ana¬uhÅ , ana¬vÃhÅ . 

(P_7,1.100-102)  KA_III,277.4-8  Ro_V,93.4-8     ittvottvÃbhyÃm guïav­ddhÅ bhavata÷ viprati«edhena . ittvottvayo÷ avakÃÓa÷ . ÃstÅrïam , nipÆrtÃ÷ piï¬Ã÷ . guïav­ddhyo÷ avakÃÓa÷ . cayanam , cÃyaka÷ , lavanam , lÃvaka÷ . iha ubhayam prÃpnoti . Ãstaraïam , ÃstÃraka÷ , niparaïam , nipÃraka÷ . guïav­ddhÅ bhavata÷ viprati«edhena . ayukta÷ ayam viprati«edha÷ ya÷ ayam guïasya ittvottayo÷ ca . katham . nitya÷ guïa÷ . 

(P_7,2.1)  KA_III,278.2-15  Ro_V,94.3-95.9     #<sici v­ddhau okÃraprati«edha÷># . sici v­ddhau okÃrasya prati«edha÷ vaktavya÷ . udavo¬hÃm , udavo¬ham , udavo¬ha iti . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . okÃrÃt v­ddhi÷ viprati«edhena . ottvam kriyatÃm v­ddhi÷ iti . v­ddhi÷ bhavi«yati viprati«edhena . #<okÃrÃt v­ddhi÷ viprati«edhena iti cet ottvÃbhÃva÷># . okÃrÃt v­ddhi÷ viprati«edhena iti cet ottvasya abhÃva÷ . udavo¬hÃm , udavo¬ham . udavo¬ha iti . na e«a÷ do«a÷ . uktam tatra varïagrahaïasya prayojanam v­ddhau api k­tÃyÃm ottvam yathà syÃt . #<puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt và siddham yathà prasÃraïÃdi«u dvirvacanam># . atha và puna÷prasaÇgÃt atra v­ddhau k­tÃyÃm ottvam bhavi«yati . #<sau¬hÃmitrau bahiraÇgalak«aïatvÃt siddham># . bahiraÇgalak«aïà v­ddhi÷ . antaraÇgam ottvam . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . 

(P_7,2.2)  KA_III,278.17-279.3  Ro_V,95.10-96.3     antagrahaïam kimartham na ata÷ rla÷ iti eva ucyate . kena idÃnÅm tadantasya bhavi«yati . tadantavidhinà . idam tarhi prayojanam . ayam antaÓabda÷ asti eva avayavavÃcÅ . tat yathà . vastrÃnta÷ , vasanÃnta÷ . asti sÃmÅpye vartate . tat yathà . udakÃntam gata÷ . udakasamÅpam gata÷ iti gamyate . tat ya÷ sÃmÅpye vartate tasya idam grahaïam yathà vij¤Ãyeta . aÇgÃntau yau rephalakÃrau tayo÷ samÅpe ya÷ akÃra÷ tasya yathà syÃt . iha mà bhÆt . aÓvallÅt , avabhrÅt . 

(P_7,2.3)  KA_III,279.5-281.8  Ro_V,96.5-101.2     halgrahaïam kimartham . samuccaya÷ yathà vij¤Ãyeta . vadivrajyo÷ ca halantasya ca aca÷ iti . na etat asti prayojanam . ajgrahaïÃt eva atra samuccaya÷ bhavi«yati . vadivrajyo÷ ca aca÷ ca iti . asti anyat ajgrahaïe prayojanam vadivrajiviÓe«aïam yathà vij¤Ãyeta . vadivrajyo÷ eca÷ iti . yadi etÃvat prayojanam syÃt vadivrajyo÷ ata÷ iti evam brÆyÃt . atha và etat api na brÆyÃt . ata÷ iti vartate . idam tarhi prayojanam halantasya yathà syÃt ajantasya mà bhÆt . kasya puna÷ ajantasya prÃpnoti . akÃrasya . acikÅr«Åt , ajihÅr«Åt . lopa÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . ÃkÃrasya tarhi prÃpnoti . ayÃsÅt , avÃsÅt . na asti atra viÓe«a÷ satyÃm và v­ddhau asatyÃm và . sandhyak«arasya tarhi prÃpnoti . na vai sandhyak«aram antyam asti . nanu ca idam asti ¬halope k­te udavo¬hÃm , udavo¬ham , udavo¬ha iti . asiddha÷ ¬halopa÷ tasya asiddhatvÃt na etat antyam bhavati . ata÷ uttaram paÂhati . #<halgrahaïam iÂi prati«edhÃrtham># . halgrahaïam kriyate iÂi prati«edhÃrtham . na iÂi iti prati«edham vak«yati sa÷ halantasya yathà syÃt ajantasya mà bhÆt . alÃvÅt , apÃvÅt . #<na và anantarasya prati«edhÃt># . na và etat prayojanam asti . kim kÃraïam . anantarasya prati«edhÃt . anantaram yat v­ddhividhÃnam tat prati«idhyate . kuta÷ etat . anantarasya vidhi÷ và bhavati prati«edha÷ và iti . #<tat ca anantyÃrtham># . tat ca anantaram v­ddhividhÃnam anantyÃrtham vij¤Ãyate . katham puna÷ anantaram v­ddhividhÃnam anantyÃrtham Óakyam vij¤Ãtum . #<antyasya vacanÃnarthakyÃt># . antyasya v­ddhividhÃne prayojanam na asti iti k­tvà anantaram v­ddhividhÃnam anantyÃrtham vij¤Ãyate . ata÷ vibhëÃrtham tarhi idam vaktavyam . ata÷ halÃde÷ lagho÷ iti vibhëà v­ddhim vak«yati sà halantasya yathà syÃt ajantasya mà bhÆt . acikÅr«Åt , ajihÅr«Åt . #<ata÷ vibhëÃrtham iti cet siddham v­ddhe÷ lopabalÅyastvÃt># . ata÷ vibhëÃrtham iti cet tat antareïa api halgrahaïam siddham . katham . v­ddhe÷ lopabalÅyastvÃt . v­ddhe÷ lopa÷ balÅyÃn bhavati iti . idam iha sampradhÃryam . v­ddhi÷ kriyatÃm lopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt v­ddhi÷ . nitya÷ lopa÷ . k­tÃyÃm api v­ddhau prÃpnoti ak­tÃyÃm api . anitya÷ lopa÷ na hi k­tÃyÃm v­ddhau prÃpnoti . paratvÃt sagi¬bhyÃm bhavitavyam . na atra sagiÂau prÃpnuta÷ . kim kÃraïam . #<ekÃca÷ tau vali iti vÃ># . ekÃca÷ sagiÂau ucyete atha và vali iti tatra anuvartate . kim puna÷ kÃraïam ekÃca÷ tau valÅ iti và . dardrÃte÷ mà bhÆt iti . daridrÃte÷ na sagi¬bhyÃm bhavitavyam . uktam etat daridrÃte÷ ÃrdhadhÃtuke lopa÷ siddha÷ ca pratyayavidhau iti . ya÷ ca idÃnÅm pratyayavidhau siddha÷ siddha÷ asau sagi¬vidhau . evamartham eva tarhi ekÃjgrahaïam anuvartyam atra sagiÂau mà bhÆtÃm iti . sa÷ e«a÷ nitya÷ lopa÷ v­ddhim bÃdhi«yate . kam puna÷ bhavÃn v­ddhe÷ avakÃÓam matvà Ãha nitya÷ lopa÷ iti . anavakÃÓà v­ddhi÷ lopam bÃdhi«yate . sÃvakÃÓà v­ddhi÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . anantya÷ : akaïÅt , akÃïÅt . katham puna÷ sati antye anantyasya v­ddhi÷ syÃt . bhavet ya÷ atà aÇgam viÓe«ayet tasya anantyasya na syÃt . vayam tu khalu aÇgena akÃram viÓe«ayi«yÃma÷ . tatra anantya÷ v­ddhe÷ avakÃÓa÷ antyasya lopa÷ bÃdhaka÷ bhavi«yati . evam v­ddhe÷ lopabalÅyastvÃt . atha và Ãrabhyate pÆrvaviprati«edha÷ ïyallopau iyaÇyaïguïav­ddhidÅrghatvebhya÷ pÆrvaviprati«iddham . sà tarhi e«Ã anantyÃrthà v­ddhi÷ halantasya yathà syÃt ajantasya mà bhÆt . apipaÂhi«Åt . etat api na asti prayojanam . katham . halÃde÷ iti na e«Ã bahuvrÅhe÷ «a«ÂhÅ : hal Ãdi÷ yasya sa÷ ayam halÃdi÷ halÃde÷ iti . kà tarhi . karmadhÃrayÃt pa¤camÅ . hal Ãdi÷ halÃdi÷ halÃde÷ parasya iti . yadi karmadhÃrayÃt pa¤camÅ acakÃsÅt atra prÃpnoti . sicà anantaryam viÓe«ayi«yÃma÷ . halÃde÷ parasya sici
anantarasya iti . yadi sicà Ãnantaryam viÓe«yate akaïÅt , akÃïÅt atra na prÃpnoti . vacanÃt bhavi«yati . iha api tarhi vacanÃt prÃpnoti . acakÃsÅt . yena na avyavadhÃnam tena vyavahite api vacanaprÃmÃïyÃt . kena ca na avyavadhÃnam . varïena ekena . saÇgÃtena puna÷ vyavadhÃnam bhavati na ca bhavati . yadi sicà Ãnantaryam viÓe«yate astu bahuvrÅhe÷ «a«ÂhÅ . kasmÃt na bhavati . apipaÂhi«Åt . vyavahitatvÃt . evam tarhi atidÆram eva idam halgrahaïam anus­tam . halgrahaïam anantyÃrtham . ajgrahaïam anigartham . 

(P_7,2.5)  KA_III,281.10-19  Ro_V,101.4-102.7     kimartham jÃgarte÷ v­ddhiprati«edha÷ ucyate . sici v­ddhi÷ mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . jÃgarte÷ guïa÷ ucyate v­ddhivi«aye prati«edhavi«aye ca sa÷ bÃdhaka÷ bhavi«yati . guïe tarhi k­te raparatve ca halantalak«aïà v­ddhi÷ prÃpnoti . na iÂi iti tasyÃ÷ prati«edha÷ bhavi«yati . iyam tarhi prati«edhottarakÃlà v­ddhi÷ Ãrabhyate ata÷ rlÃntasya iti . apara÷ Ãha : kak«yayà kak«yà nimÃtavyà . sici v­ddhi÷ ca prÃpnoti guïÃ÷ ca . guïa÷ bhavati . guïe k­te raparatve ca halantalak«aïà v­ddhi÷ prÃpnoti na iÂi iti ca tasyÃ÷ prati«edha÷ bhavati . prati«edhottarakÃlam ata÷ halÃde÷ lagho÷ iti vibhëà v­ddhi÷ prÃpnoti na ca kim cit . ata÷ rlÃntasya iti ca v­ddhi÷ prÃpnoti na ca kim cit . 

(P_7,2.8.1)  KA_III,281.21-282.14  Ro_V,103-105     kimartham purastÃt prati«edha÷ ucyate na vidhyuttarakÃla÷ prati«edha÷ kriyeta . tat yathà anyatra api vidhyuttarakÃlÃ÷ prati«edhÃ÷ bhavanti . kva anyatra . kartari karmavyatihÃre na gatihiæsÃrthebhya÷ iti . devatÃdvandve ca na indrasya parasya . tatra ayam api artha÷ dvi÷ i¬grahaïam na kartavyam bhavati prak­tam anuvartate . na evam Óakyam . i¬artham sÃrvadhÃtukagrahaïam liÇa÷ salope sannihitam tat vicchidyeta . yadi puna÷ na v­dbhya÷ caturbhya÷ iti atra eva ucyeta . kim k­tam bhavati . vidhyuttarakÃlÃ÷ ca eva prati«edha÷ k­ata÷ bhavati dvi÷ ca i¬grahaïam na kartavyam i¬artham ca sÃrvadhÃtukagrahaïam liÇa÷ salope sannihitam bhavati . tatra ayam api artha÷ dvi÷ prati«edha÷ na kartavya÷ iti etasmÃt niyamÃt i prasajyeta . k­s­bh­v­studruÓrusruva÷ liÂi iti e«a÷ yoga÷ prati«edhÃrtha÷ bhavi«yati . yadi e«a÷ yoga÷ prati«edhÃrtha÷ ya÷ etasmÃt yogÃt i pariprÃpyate niyamÃt sa÷ na sidhyati : peciva , pecima , Óekiva, Óekima . evam tarhi k­s­bh­ , iti ete«Ãm grahaïam niyamÃrtham bhavi«yati studruÓrusruvÃm prati«edhÃrtham v­Çv­¤o÷ j¤ÃpakÃrtham . evam api sÃmÃnyavihitasya eva iÂa÷ prati«edha÷ vij¤Ãyeta viÓe«avihita÷ ca ayam thali iti . purastÃt puna÷ prati«edhe sati anÃrabhyÃpavÃda÷ ayam bhavati tena yÃvÃn iï nÃma tasya sarvasya eva prati«edha÷ siddha÷ bhavati . yadi khalu api e«a÷ abhiprÃya÷ tat na kriyate iti purastÃt api prati«edhe sati tat na kari«yate . katham . idam asti na i vaÓi k­ti iti . tata÷ vak«yÃmi . ÃrdhadhÃtukasya valÃde÷ iti . i iti anuvartate na iti niv­ttam . 

(P_7,2.8.2)  KA_III,282.15-283.4  Ro_V,105-107     atha k­dgrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . bibhidiva , bibhidima iti . na etat asti prayojanam . k­s­bh­v­studruÓrusruva÷ liÂi iti etasmÃt niyamÃt atra i bhavi«yati . na atra tena pariprÃpaïam prÃpnoti . kim kÃraïam . prak­tilak«aïasya prati«edhasya sa÷ pratyÃrambha÷ pratyayalak«aïa÷ ca ayam prati«edha÷ . ubhayo÷ sa÷ pratyÃrambha÷ . katham j¤Ãyate . v­Çv­¤o÷ grahaïÃt . katham k­tvà j¤Ãpakam . imau v­Çv­¤au udÃttau tayo÷ prak­tilak«aïa÷ pratyayalak«aïa÷ ca . tata÷ kim . tulyajÃtÅye asati yathà eva prak­tilak«aïasya niyÃmaka÷ bhavati evam pratyayalak«aïasya api niyÃmaka÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . iha mà bhÆt . rudiva÷ , rudima÷ . etat api na asti prayojanam . upari«ÂÃt yogavibhÃga÷ kari«yate . ÃrdhadhÃtukasya . yat etat anukrÃntam etat ÃrdhadhÃtukasya dra«Âavyam . tata÷ i valÃde÷ iti . tatra etÃvat dra«Âavyam yadi kim cit tatra anyat api ÃrdhadhÃtukagrahaïasya prayojanam asti . atha na kim cit iha và k­dgrahaïam kriyeta tatra và ÃrdhadhÃtukagrahaïam ka÷ nu atra viÓe«a÷ . #<na i varam anÃdau k­ti># . varam anÃdau k­ti iÂprati«edham prayojayati . ÅÓità , ÅÓitum , ÅÓvara÷ . va . ra . dÅpità , dÅpitum , dÅpra÷ . ra . ma . bhasità , bhasitum , bhasma . ma . na . yatità , yatitum , yatna÷ . atha anye ye vaÓÃdaya÷ tatra katham . uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni . 

(P_7,2.9)  KA_III,283.6-8  Ro_V,107.5-7     #<titutre«u agrahÃdÅnÃm># . titutre«u agrahÃdÅnÃm iti vaktavyam . iha mà bhÆt . nig­hiti÷ , upasnihita÷ , nikuciti÷ , nipaÂhiti÷ iti . 

(P_7,2.10)  KA_III,283.10-286.2  Ro_V,107.9-115.2     ekÃjgrahaïam kimartham . #<ekÃjgrahaïam jÃgartyartham># . ekÃjgrahaïam kriyate jÃgarte÷ iÂprati«edha÷ mà bhÆt iti . jÃgarità , jÃgaritum . na etat asti prayojanam . upadeÓe anudÃttÃt iti ucyate jÃgarti÷ ca upadeÓe udÃtta÷ . na brÆma÷ ihÃrtham jÃgartyartham ekÃjgrahaïam kartavyam iti . kim tarhi . uttarÃrtham . Óryuka÷ kiti iti iÂprati«edham vak«yati sa÷ jÃgarte÷ mà bhÆt . jÃgarita÷ , jÃgaritavÃn iti . etat api na asti prayojanam . jÃgarte÷ guïa÷ ucyate v­ddhivi«aye prati«edhavi«aye ca sa÷ bÃdhaka÷ bhavi«yati . tatra guïe k­te raparatve ca k­te anugantatvÃt iÂprati«edha÷ na bhavi«yati . nanu ca upadeÓÃdhikÃrÃt prÃpnoti . upadeÓagrahaïam nivartayi«yate . yadi nivartyate stÅrtvà , pÆrtvà , ittvottvayo÷ k­tayo÷ raparatve ca anugantatvÃt iÂprati«edha÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃnupÆrvyà siddham etat . na atra ak­te iÂprati«edhe ittvottve prÃpnuta÷ . kim kÃraïam . na ktvà se iti kittvaprati«edhÃt . idam tarhi . ÃtistÅr«ati , nipupÆr«ati . ittvottvayo÷ k­tayo÷ raparatve cxa anugantatvÃt iÂprati«edha÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam Óryuka÷ kiti iti . i sani và iti evam bhavi«yati . idam tarhi . ÃstÅrïam , nipÆrtÃ÷ piï¬Ã÷ . ittvottvayo÷ k­tayo÷ raparatve ca anugantatvÃt iÂprati«edha÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam . i sani và iti sani vibhëà yasya vibhëà iti prati«edha÷ bhavi«yati . ihÃrtham eva tarhi vadhyartham ekÃjgrahaïam kartavyam . vadha÷ iÂprati«edha÷ mà bhÆt iti . vadhi«Å«Âa iti . etat api na asti prayojanam . kriyamÃïe api và ekÃjgrahaïe vadha÷ iÂprati«edha÷ prÃpnoti . vadhi«Å«Âa iti . kim kÃraïam . #<vadha÷ iÂprati«edha÷ sannipÃte ekÃctvÃt prak­te÷ ca anudÃttatvÃt># . sannipÃte ca eva hi vadhi÷ ekÃc ÓrÆyate prak­ti÷ ca asya anudÃttà . kim puna÷ kÃraïam evam vij¤Ãyate upadeÓe anudÃttÃt ekÃca÷ ÓrÆyamÃïÃt iti . yaÇlopÃrtham . yaÇlope mà bhÆt iti . bebhidità , bebhiditum , cecchidità , cecchiditum . #<ekÃca÷ upadeÓe anudÃttÃt iti upadeÓavacanam anudÃttaviÓe«aïam cet k­¤Ãdibhya÷ liÂi niyamÃnupapatti÷ aprÃptatvÃt prati«edhasya># . ekÃca÷ upadeÓe anudÃttÃt iti upadeÓavacanam anudÃttaviÓe«aïam cet k­¤Ãdibhya÷ liÂi niyamasya anupapatti÷ . kim kÃraïam . aprÃptatvÃt prati«edhasya . dvirvacane k­te upadeÓe anudÃttÃt ekÃca÷ ÓrÆyamÃïÃt iti iÂprati«edha÷ na prÃpnoti . asati iÂprati«edhe niyama÷ na upapadyate . asati niyame ka÷ do«a÷ . #<tatra pacÃdibhya÷ i¬vacanam># . tatra pacÃdibhya÷ i vaktavya÷ . pecima , Óekima . #<sana÷ ca iÂprati«edha÷># . sana÷ ca iÂprati«edha÷ vaktavya÷ . bibhitsati , cicchitsati . dvirvacane k­te upadeÓe anudÃttÃt ekÃca÷ ÓrÆyamÃïÃt iti iÂprati«edha÷ na prÃpnoti . iha ca nÅtta÷ tatve k­te anackatvÃt iÂprati«edha÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃnupÆrvyà siddham etat . na atra ak­te iÂprati«edhe tatvam prÃpnoti . kim kÃraïam . ti kiti iti ucyate . yat api ucyate ekÃca÷ upadeÓe anudÃttÃt iti upadeÓavacanam anudÃttaviÓe«aïam cet k­¤Ãdibhya÷ liÂi niyamÃnupapatti÷ aprÃptatvÃt prati«edhasya iti mà bhÆt niyama÷ . nanu ca uktam tatra pacÃdibhya÷ i¬vacanam iti . na e«a÷ do«a÷ . uktam tatra thalgrahaïasya prayojanam samuccaya÷ yathà vij¤Ãyeta thali ca seÂi kÇiti ca seÂi iti . yat api ucyate sana÷ ca iÂprati«edha÷ iti . #<ubhayaviÓe«aïatvÃt siddham># . ubhayam upadeÓagrahaïena viÓe«ayi«yÃma÷ . upadeÓe anudÃttÃt upadeÓe ekÃca÷ iti . #<yaÇlope ca tadantadvirvacanÃt># . sanyaÇantasya sthÃne dvirvacanam tatra sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasya na«Âa÷ sa÷ bhavati ya÷ sa÷ ekÃjupadeÓe anudÃtta÷ . atha api dvi÷prayoga÷ dvirvacanam evam api na do«a÷ . na hi asya bhidyupadeÓe upadeÓa÷ . atha api
bhidyupadeÓe upadeÓa÷ evam api na do«a÷ . akÃreïa vyavahitatvÃt na bhavi«yati . nanu ca lope k­te na asti vyavadhÃnam . sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . na sidhyati . pÆrvavidhau sthÃnivadbhÃva÷ na ca ayam pÆrvavidhi÷ . evam tarhi pÆrvasmÃt api vidhi÷ pÆrvavidhi÷ . ka÷ puna÷ upadeÓa÷ nyÃyya÷ . ya÷ k­tsna÷ . ka÷ ca k­tsna÷ . ya÷ ubhayo÷ . yadi tarhi ya÷ ubhayo÷ sa÷ k­tsna÷ sa÷ ca nyÃyya÷ vadha÷ iÂprati«edha÷ prÃpnoti . Ãvadhi«Å«Âa iti . na e«a÷ do«a÷ . ÃdyudÃttanipÃtanam kari«yate sa÷ nipÃtanasvara÷ prak­tisvarasya bÃdhaka÷ bhavi«yati . evam api upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . yathà eva hi sa÷ nipÃtanasvara÷ prak­tisvaram bÃdhate evam pratyayasvaram api bÃdheta : Ãvadhi«Å«Âa iti . na e«a÷ do«a÷ . ÃrdhadhÃtukÅyÃ÷ sÃmÃnyena bhavanti anavasthite«u pratyaye«u . tatra ÃrdhadhÃtukasÃmÃnye vadhibhÃve k­te satiÓi«ÂatvÃt pratyayasvara÷ bhavi«yati . atha ke puna÷ anudÃttÃ÷ . ÃdantÃ÷ , adaridrÃ÷ . ivarïÃntÃ÷ ca aÓviÓri¬ÅÓÅdÅdhÅvevÅÇa÷ . uvarïÃntÃ÷ yuruïuk«uk«ïusnÆrïuvarjam . ­dantÃ÷ ca ajÃg­v­Çv­¤a÷ . Óaki÷ kavargÃntÃnÃm . pacivacisicimuciricivicipracchiyajibhajis­jityajibhujibhrasjibha¤jirujiyujiïijivijisi¤jisva¤jaya÷ cavargÃntÃnÃm . sadiÓadihadicchiditudisvidibhidiskandik«udikhidyativindividyatirÃdhiyudhibudhiÓudhikrudhirudhisÃdhivyadhibandhisidhyatihanimanyataya÷ tavargÃntÃnÃm . tapitipivapiÓapicupilupilipisvapyÃpik«ipis­pit­pid­piyabhirabhilabhiyamiraminamigamaya÷ pavargÃntÃnÃm . ruÓiriÓidiÓiviÓiliÓisp­Óid­ÓikruÓim­ÓidaæÓitvi«ik­«iÓli«ivi«ipi«itu«idu«idvi«ighasivasidahidihivahiduhinahiruhilihimihaya÷ ca u«mÃntÃnÃm . vasi÷ prasÃraïÅ . 

(P_7,2.13)  KA_III,286.4-7  Ro_V,115.4-7     #<k­¤a÷ asuÂa÷># . k­¤a÷ asuÂa÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . sa¤caskariva , sa¤caskarima . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . guïe k­te raparatve ca anugantatvÃt iÂprati«edha÷ na bhavi«yati . evam api upadeÓÃdhikÃrÃt prÃpnoti . tasmÃt asuÂa÷ iti vaktavyam . 

(P_7,2.14)  KA_III,286.9-10  Ro_V,115-116     Óvigrahaïam kimartham na prasÃraïe k­te prasÃraïapÆrvatve ca ugantÃt iti eva siddham . ata÷ uttaram paÂhati . #<Óvigrahaïam idantatvÃt upadeÓasya># . Óvigrahaïam kriyate idantatvÃt upadeÓasya . upadeÓa÷ ugantÃt iti ucyate Óvayati÷ ca upadeÓa÷ idanta÷ . 

(P_7,2.15)  KA_III,286.15-18  Ro_V,117     #<yasya vibhëà avide÷># . yasya vibhëà avide÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . vidita÷ , viditavÃn iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yadupÃdhe÷ vibhëà tadupÃdhe÷ prati«edha÷ . ÓÃbvikaraïasya vibhëà lugvikaraïa÷ ca ayam . 

(P_7,2.16-17)  KA_III,286.20-287.4  Ro_V,117.8-118.2     kimartha÷ yogavibhÃga÷ na Ãdita÷ vibhëà bhÃvÃdikarmaïo÷ iti eva ucyate . kena idÃnÅm kartari prati«edha÷ bhavi«yati . yasya vibhëà iti anena . evam tarhi siddhe sati yat yogavibhÃgam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ yadupÃdhe÷ vibhëà tadupÃdhe÷ prati«edha÷ iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . yasya vibhëà avide÷ iti uktam tat na vaktavyam bhavati . 

(P_7,2.18)  KA_III,287.7-13  Ro_V,118.5-119.12     #<k«ubdham manthÃbhidhÃne># . k«ubdham manthÃbhidhÃne iti vaktavyam . k«ubhitam manthena iti eva anyatra . k«ubdha . svÃnta . #<svÃntam mano'bhidhÃne># . svÃntam mano'bhidhÃne iti vaktavyam . svanitam manasà iti eva anyatra . svÃnta . dhvÃnta .#<[># #<dhvÃntam tamo'bhidhÃne># .#<]># dhvÃntam tamo'bhidhÃne iti vaktavyam . dhvanitam tamasà iti eva anyatra . [R lagna . #<lagnam saktÃbhidhÃne># . lagnam saktÃbhidhÃne iti vaktavyam . lagitam saktena iti eva anyatra . lagna . mli«Âa . #<mli«Âam avispa«ÂÃbhidhÃne># . mli«Âam avispa«ÂÃbhidhÃne iti vaktavyam . mlecchitam vispa«Âena iti eva anyatra . mli«Âà . viribdha . #<viribdham svarÃbhidhÃne . >#viribdham svarÃbhidhÃne iti vaktavyam . virebhitam svareïa iti eva anyatra . viribdha . phÃïÂa . #<phÃïÂam anÃyÃsÃbhidhÃne># . phÃïÂam anÃyÃsÃbhidhÃne iti vaktavyam . phaïitam eva anyatra . phÃïÂa . bìha . #<bìham b­ÓÃbhidhÃne># . bìham b­ÓÃbhidhÃne iti vaktavyam . bÃhitam eva anyatra . ]

(P_7,2.19)  KA_III,287.15  Ro_V,119.14     kim idam vaiyÃtye iti . viyÃtabhÃva÷ vaiyÃtyam . 

(P_7,2.20)  KA_III,287.17-288.5  Ro_V,119.16-120.10     d­¬hanipÃtanam kimartham na d­he÷ na i bhavati iti eva ucyeta . #<d­¬hanipÃtanam nakÃrahakÃralopÃrtham parasya ca ¬atvÃrtham># . d­¬hanipÃtanam kriyate nakÃrahakÃralopÃrtham . nakÃrahakÃralopa÷ yathà syÃt . parasya ca ¬hatvÃrtham . parasya ca ¬hatvam yathà syÃt . #<ani¬vacane hi rabhÃvÃprasiddhi÷ alaghutvÃt># . ani¬vacane hi rabhÃvasya aprasiddhi÷ . dra¬hÅyÃn . kim kÃraïam . alaghutvÃt . #<nalopavacanam ca># . nalopa÷ ca vaktavya÷ . iha ca paridra¬hayya gata÷ lyapi laghupÆrvasya iti ayÃdeÓa÷ na syÃt . iha ca pÃrid­¬hÅ kanyà iti gurÆpottamalak«aïa÷ «yaÇ prasajyeta . 

(P_7,2.21)  KA_III,288.7-13  Ro_V,120.12-113.5     pariv­¬ha÷ iti kimartham nipÃtyate na paripÆrvÃt v­he÷ na i bhavati iti eva ucyeta . #<pariv­¬hanipÃtanam ca># . kim . nakÃrahakÃralopÃrtham parasya ca ¬hatvÃrtham ani¬vacane hi rabhÃvÃprasiddhi÷ alaghutvÃt nalopavacanam ca iti eva . parivra¬hÅyÃn iti ra÷ ­ta÷ halÃde÷ lagho÷ iti rabhÃva÷ na syÃt . iha ca parivra¬hayya gata÷ iti lyapi laghupÆrvasya iti ayÃdeÓa÷ na syÃt . iha ca pÃriv­¬hÅ kanyà iti gurÆpottamalak«aïa÷ «yaÇ prasajyeta . 

(P_7,2.23)  KA_III,288.15-19  Ro_V,121.7-11     kimartham aviÓabdane iti ucyate na viÓabdane curÃdiïicà bhavitavyam . evam tarhi siddhe sati yat ayam aviÓabdane iti Ãha tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ viÓabdane ghu«e÷ vibhëà ïic bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . mahÅpÃlavaca÷ Órutvà jughu«u÷ pu«yamÃïavÃ÷ . e«a÷ prayoga÷ upapanna÷ bhavati . 

(P_7,2.26)  KA_III,288.21-289.17  Ro_V,122.2-123.10     kim idam adhyayanÃbhidhÃyikÃyÃm ni«ÂhÃyÃm nipÃtanam kriyate Ãhosvit adhyayane cet v­ti÷ vartate iti . kim ca ata÷ . yadi adhyayanÃbhidhÃyikÃyÃm ni«ÂhÃyÃm nipÃtanam kriyate siddham v­tta÷ guïa÷ v­ttam pÃrÃyaïam v­ttam guïasya v­ttam pÃrÃyaïasya iti na sidhyati . atha vij¤Ãyate adhyayane cet v­ti÷ vartate iti na do«a÷ bhavati . yathà na do«a÷ tathà astu . adhyayane cet v­ti÷ vartate iti api vai vij¤ÃyamÃne na sidhyati . kim kÃraïam . v­ti÷ ayam akarmaka÷ . akarmakÃ÷ ca api ïyantÃ÷ sakarmakÃ÷ bhavanti . akarmka÷ ca atra v­ti÷ . katham puna÷ j¤Ãyate akarmaka÷ atra v­ti÷ iti . akarmakÃïÃm bhÃve kta÷ bhavati iti evam atra bhÃve kta÷ bhavati . tatra udita÷ ktvi vibhëà yasya vibhëà iti iÂprati«edha÷ bhavi«yati . atha ïigrahaïam kimartham . #<v­ttanipÃtane ïigrahaïam aïyantasya avadhÃraïaprati«edhÃrtham># . v­ttanipÃtane ïigrahaïam kriyate aïyantasya avadhÃraïam mà bhÆt iti . kaimarthakyÃt niyama÷ bhavati . vidheyam na asti iti k­tvà . iha ca asti vidheyam . kim . ïyadhikÃt v­te÷ iÂprati«edha÷ vidheya÷ . tatra apÆrva÷ vidhi÷ astu niyama÷ astu iti apÆrva÷ eva vidhi÷ bhavi«yati na niyama÷ . kuta÷ nu khalu etat adhikÃrthe Ãrambhe sati ïyadhikasya bhavi«yati na puna÷ sanadhikasya và syÃt yaÇadhikasya và iti . tasmÃt ïigrahaïam kartavyam . atha kimartham nipÃtanam kriyate . #<nipÃtanam ïilpe¬guïaprati«edhÃrtham># . nipÃtanam kriyate ïilpÃrtham i¬guïaprati«edhÃrtham ca . 

(P_7,2.27)  KA_III,289.19-290.5  Ro_V,124.2-12     dÃntaÓÃntayo÷ kim nipÃtyate . #<dÃntaÓÃntayo÷ upadhÃdÅrghatvam ca># . kim ca . ïilopeÂprati«edhau ca . upadhÃdÅrghatvam anipÃtyam . v­ddhyà siddham . na sidhyati . mitÃm hrasva÷ iti hrasvatvena bhavitavyam . evam tarhi anunÃsikasya kvijhalo÷ kÇiti iti evam atra dÅrghatvam bhavi«yati . na sidhyati . kim kÃraïam . ïicà vyavahitatvÃt . ïilope k­te na asti vyavadhÃnam . sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ dÅrghavidhim prati na sthÃnivat iti . atha spa«Âacchannayo÷ kim nipÃtyate . #<spa«Âacchannayo÷ upadhÃhrasvatvam ca># . kim ca . ïilopeÂprati«edhau 

(P_7,2.28)  KA_III,290.7-14  Ro_V,124.14-22     #<ghu«isvano÷ vÃvacanam iÂprati«edhÃt viprati«edhena># . ghu«isvano÷ vÃvacanam iÂprati«edhÃt bhavati viprati«edhena . ghu«e÷ iÂprati«edhasya avakÃÓa÷ asampÆrvÃt aviÓabdanam . ghu«Âà rajju÷ , ghu«Âa÷ mÃrga÷ . vÃvacanasya avakÃÓa÷ sampÆrvÃt viÓabdanam . saÇghu«Âam vÃkyam , saÇghu«itam vÃkyam . sampÆrvÃt aviÓabdane ubhayam prÃpnoti . saÇghu«Âà rajju÷ , saÇghu«ità rajju÷ . vÃvacanam bhavati viprati«edhena . svana÷ iÂprati«edhasya avakÃÓa÷ anÃÇpÆrvÃt mano'bhidhÃnam . svÃntam mana÷ . vÃvacanasya avakÃÓa÷ aÇpÆrvÃt amano'bhidhÃnam . ÃsvÃnta÷ devadatta÷ , Ãsvanita÷ devadatta÷ . ÃÇpÆrvÃt mano'bhidhÃne ubhayam prÃpnoti . ÃsvÃntam mana÷ . Ãsvanitam mana÷ . vÃvacanam bhavati viprati«edhena . 

(P_7,2.29)  KA_III,290.16-19  Ro_V,125.2-6     h­«e÷ lomakeÓakart­kasya iti vaktavyam . h­«ÂÃni lomÃni , h­«itÃni lomÃni , h­«Âam lomabhi÷ , h­«itam lomabhi÷ , h­«ÂÃ÷ keÓÃ÷ , h­«itÃ÷ keÓÃ÷ , h­«Âam keÓai÷ , h­«itam keÓai÷ . vismitapratÅghÃtayo÷ iti vaktavyam . h­«Âa÷ devadatta÷ , h­«ita÷ devadatta÷ , h­«ÂÃ÷ dantÃ÷ , h­«itÃ÷ dantÃ÷ . 

(P_7,2.30)  KA_III,290.21-22  Ro_V,125.8-9     apacita÷ iti kim nipÃtyate . cÃya÷ cibhÃva÷ nipÃtyate . apacita÷ . ktini nityam iti vaktavyam . apaciti÷ . 

(P_7,2.35)  KA_III,291.2-17  Ro_V,125.11-126.13     ÃrdhadhÃtukagrahaïam kimartham . yathà valÃdigrahaïam ÃrdhadhÃtukaviÓe«aïam vij¤Ãyeta . valÃde÷ ÃrdhadhÃtukasya iti . atha akriyamÃïe ÃrdhadhÃtukagrahaïe kasya valÃdigrahaïam viÓe«aïam syÃt . aÇgasya iti vartate . aÇgaviÓe«aïam . tatra ka÷ do«a÷ . aÇgasya valÃde÷ Ãdita÷ i prasajyeta ììvat . tat yathà ìÃÂau aÇgasya Ãdita÷ bhavata÷ tadvat . kriyamÃïe api ÃrdhadhÃtukagrahaïe ani«Âam Óakyam vij¤Ãtum . valÃde÷ ÃrdhadhÃtukasya yat aÇgam iti . akriyamÃïe ca i«Âam . aÇgasya ya÷ valÃdi÷ iti . kim ca aÇgasya valÃdi÷ . nimittam . yasmin aÇgam iti etat bhavati . kasmin ca etat bhavati . pratyaye . yÃvatà kriyamÃïe ca ani«Âam vij¤Ãyate akriyamÃïe ca i«Âam tatra akriyamÃïe eva i«Âam vij¤ÃsyÃma÷ . idam tarhi prayojanam . iha mà bhÆt . Ãste, Óete . etat api na asti prayojanam . rudÃdibhya÷ sÃrvadhÃtuke iti etanniyamÃrtham bhavi«yati . rudÃdibhya÷ eva sÃrvadhÃtuka÷ i bhavati na anyebhya÷ iti . evam api v­k«atvam , v­k«atà atra prÃpnoti . evam tarhi vihitaviÓe«aïam dhÃtugrahaïam . dhÃto÷ ya÷ vihita÷ . nanu dhÃto÷ eva ayam vihita÷ . na ca ayam dhÃto÷ iti evam vihita÷ . kva puna÷ dhÃtugrahaïam prak­tam . ­ta÷ it dhÃto÷ iti . tat vai «a«ÂhÅnirdi«Âam pa¤camÅnirdi«Âena ca iha vihita÷ Óakyate viÓe«ayitum . atha idÃnÅm «a«ÂhÅnirdi«Âena ca api vihita÷ Óakyate viÓe«ayitum Óakyam ÃrdhadhÃtukagrahaïam akartum iti . 

(P_7,2.36)  KA_III,292.2-293.9  Ro_V,127.2-130.4     #<snukramo÷ anÃtmanepadanimitte cet k­ti upasaÇkhyÃnam># . snukramo÷ anÃtmanepadanimitte cet k­ti upasaÇkhyÃnam kartavyam . prasnavità , prasnavitum , prasnavitavyam , prakramità , prakramitum , prakramitavyam . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . aviÓe«eïa snukramo÷ i¬Ãgamam uktvà Ãtmanepadapare na iti vak«yÃmi . #<Ãtmanepadaparaprati«edhe tatparaparasÅyu¬ekÃdeÓe«u prati«edha÷># . Ãtmanepadaparaprati«edhe ca tatparaparasÅyu¬ekÃdeÓe«u prati«edha÷ vaktavya÷ . tatparapare tÃvat : prasusnÆ«i«yate , pracikraæsi«yate . sÅyuÂi : prasno«Å«ta , prakraæsÅ«Âa . ekÃdeÓe . prasno«yante , prakraæsyante . ekÃdeÓe k­te vyapavargÃbhÃvÃt na prÃpnoti . antÃdivadbhÃvena vyapavarga÷ . ubhayata÷ ÃÓraye na antÃdivat . evam tarhi ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhim prati sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyapavarga÷ . tatparaparasÅyuÂo÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . #<siddham tu sno÷ Ãtmanepadena samÃnapadasthasya iÂprati«edhÃt># . siddham etat . katham . sno÷ Ãtmanepadena samÃnapadasthasya na i bhavati iti vaktavyam . yadi sno÷ Ãtmanepadena samÃnapadasthasya i na bhavati iti ucyate prasnavità iva Ãcarati prasnavitrÅyate atra na prÃpnoti . bahiraÇgalak«aïam atra Ãtmanepadam . #<kramo÷ ca># . kramo÷ ca Ãtmanepadena samÃnapadasthasya i na bhavati iti vaktavyam . atha kimartham krame÷ p­thaggrahaïam kriyate na snukramibhyÃm iti eva ucyeta . kartari ca Ãtmanepadavi«ayÃt k­ti na iti vak«yatgi tat krame÷ eva syÃt sno÷ mà bhÆt . vyatiprasnavitÃrau , vyatiprasnativÃra÷ . #<kartari ca Ãtmanepadavi«ayÃt k­ti># . kartari ca Ãtmanepadavi«ayÃt k­ti prati«edha÷ vaktavya÷ . prakrantà , upakrantà . tat tarhi idam bahu vaktavyam . sno÷ Ãtmanepadena samÃnapadasthasya i na bhavati iti vaktavyam . krame÷ ca iti vaktavyam . kartari ca Ãtmanepadavi«ayÃt k­ti iti vaktavyam . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam snukramo÷ anÃtmanepadanimitte cet k­ti upasaÇkhyÃnam iti . na e«a÷ do«a÷ . snukramÅ eva Ãtmanepadanimittatvena viÓe«ayi«yÃma÷ . na cet snukramÅ Ãtmanepadasya nimitte iti . katham puna÷ dhÃtu÷ nÃma Ãtmanepadasya nimittam syÃt . dhÃtu÷ eva nimittam . Ãha hi bhagavÃn anudÃttaÇita÷ Ãtmanepadam Óe«Ãt kartari parasmaipadam iti . yatra tarhi dhÃtu÷ na ÃÓrÅyate bhÃvakarmaïo÷ iti . atra api dhÃtu÷ eva ÃÓrÅyate . bhÃvakarmav­ttÃt dhÃto÷ iti . katham prakramitavyam . sati Ãtmanepade nimittaÓabda÷ vartate . katham prakrantà , upakrantà . tasmÃt asati api . katham prakramitavyam . tasmÃt sati eva . katham prakrantà , upakrantà . vaktavyam eva etat kartari ca Ãtmanepadavi«ayÃt k­ti iti . atha và k­ti iti vartate . 

(P_7,2.37)  KA_III,293.11-294.26  Ro_V,131.5-135.9     #<grahe÷ dÅrghatve i¬grahaïam># . grahe÷ dÅrghatve i¬grahaïam kartavyam . iÂa÷ dÅrgha÷ iti vaktavyam . na vaktavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . ÃrdhadhÃtukasya i valÃde÷ iti . evam api kartavyam eva . #<agrahaïe hi asampratyaya÷ «a«ÂhyabhÃvÃt># . akriyamÃïe hi i¬grahaïe asampratyaya÷ syÃt . kim kÃraïam . «a«ÂhyabhÃvÃt . «a«ÂhÅnirdi«Âasya ÃdeÓÃ÷ ucyante na ca atra «a«ÂhÅm paÓyÃma÷ . kriyamÃïe ca api i¬grahaïe . #<ciïvadiÂa÷ prati«edha÷># . ciÇvadita÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . grÃhi«yate . #<yaÇlope ca># . yaÇlope ca prati«edha÷ vaktavya÷ . jarÅg­hità , jarÅg­hitum , jarÅg­hitavyam . yadi puna÷ i dÅrgha÷ ÃgamÃntaram vij¤Ãyeta . #<i dÅrgha÷ iti cet viprati«iddham># . i dÅrgha÷ iti cet viprati«iddham bhavati . yadi i na dÅrgha÷ . atha dÅrgha÷ na i . i dÅrgha÷ ca iti viprati«iddham . #<prati«iddhasya ca punarvidhÃne dÅrghatvÃbhÃva÷># . prati«iddhasya ca punarvidhÃne dÅrghatvasya abhÃva÷ . vuvÆr«ate , vivari«ate , vavarÅ«ate . atra api i dÅrgha÷ iti anuvarti«yate . yat tarhi videÓastham prati«idhya punarvidhÃnam tat na sidhyati . jÌvraÓcyo÷ ktvi . Óryuka÷ kiti iti anena prati«iddhe dÅrghatvam na prÃpnoti . jaritvà , jarÅtvà . ÅÂa÷ vidhi÷ iÂa÷ prati«edha÷ . yathÃprÃpta÷ i dÅrgha÷ bhavi«yati . yadi tarhi iÂa÷ grahaïe ÅÂa÷ grahaïam na bhavati jarÅtvà na ktvà se iti kittvaprati«edha÷ na prÃpnoti . iha ca agrhÅt iti iÂa÷ ÅÂi iti sijlopa÷ na prÃpnoti . iha ca agrahÅt na iÂi iti v­ddhiprati«edha÷ na prÃpnoti . mà bhÆt evam . hmyantÃnÃm iti evam bhavi«yati . atra api na i iti eva anuvartate . tat ca avaÓyam i¬grahaïam anuvartyam adhÃk«Åt iti evamartham . tathà agrahÅdhvam , agrahŬhvam vibhëà iÂa÷ iti mÆrdhanya÷ na prÃpnoti . tasmÃt na evam Óakyam vaktum iÂa÷ grahaïe ÅÂa÷ grahaïam na bhavati iti . bhavati cet prati«iddhasya ca punarvidhÃne dÅrghÃbhÃva÷ iti eva . tasmÃt aÓakya÷ i dÅrgha÷ ÃgamÃntaram vij¤Ãtum . na cet vij¤Ãyate iÂa÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . ÃrdhadhÃtukasya iti vartate . graha÷ parasya ÃrdhadhÃtukasya dÅrghatvam vak«yÃmi . iha api tarhi prÃpnoti . grahaïam , grahaïÅyam . valÃde÷ iti vartate . evam api grahÅtà , grahÅtum atra na prÃpnoti . bhÆtapÆrvagatyà bhavi«yati . evam api grÃhaka÷ atra prÃpnoti . kim ca iÂpratÅghÃtena khalu api dÅrghatvam ucyamÃnam iÂam bÃdhate . tasmÃt iÂa÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . ÃrdhadhÃtukasya i valÃde÷ iti . nanu ca uktam evam api kartavyam eva agrahaïe hi asampratyaya÷ «a«ÂhyanirdeÓÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . grha÷ iti e«Ã pa¤camÅ i iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . evam ca k­tvà sa÷ api ado«a÷ bhavati yat uktam ciïvadiÂa÷ prati«edha÷ iti . katham . prak­tasya iÂa÷ idam dÅrghatvam na ca ciïvadi prak­ta÷ . yaÇlope katham . yaÇlope ca uktam iÂi sarvatra . kva sarvatra . yadi eva prak­tasya iÂa÷ dÅrghatvam atha api i dÅrgha÷ ÃgamÃntaram vij¤Ãyeta . #<yaÇlope ca uktam># . kim uktam . tadantadvirvacanÃt iti . 

(P_7,2.44)  KA_III,295.2-296.6  Ro_V,136.2-139.5     atha và iti vartamÃne puna÷ vÃvacanam kimartham . #<puna÷ vÃvacanam kriyate liÇsico÷ niv­ttyartham># . puna÷ vÃvacanam kriyate liÇsico÷ niv­ttyartham . atha kimartham sÆtisÆyatyo÷ p­thaggrahaïam kriyate . suvate÷ mà bhÆt . atha kimartham dhƤa÷ sÃnubandhakasya grahaïam kriyate . dhuvate÷ mà bhÆt iti . kim puna÷ iyam prÃpte vibhëà Ãhosvit aprÃpte . katham ca prÃpte katham và aprÃpte . yadi svarati÷ udÃtta÷ tata÷ prÃpte . atha anudÃtta÷ tata÷ aprÃpte . #<svarati÷ udÃtta÷># . svarati÷ udÃtta÷ paÂhyate . kimartham tarhi vÃvacanam . #<vÃvacanam niv­ttyartham># . vÃvacanam kriyate niv­ttyartham . #<anudÃtte hi kiti vÃprasaÇga÷ prati«idhya puna÷ vidhÃnÃt># . anudÃtte hi sati kiti vibhëà prasajyeta . sv­tvà . prati«idhya puna÷ vidhÃnÃt . prati«idhya kila ayam puna÷ vidhÅyate . sa÷ yathà eva ekÃjlak«aïam prati«edham bÃdhate evam Óryuka÷ kiti iti etam api bÃdheta . yadi tarhi udÃtta÷ svarati÷ paÂhi«yati viprati«edham svarate÷ veÂtvÃt ­ta÷ sye viprati«edhena iti sa÷ viprati«edha÷ na upapadyate . kim kÃraïam . sa÷ vidhi÷ ayam prati«edha÷ vidhiprati«edhayo÷ ca ayukta÷ viprati«edha÷ . sa÷ api vidhi÷ na m­dÆnÃm iva kÃrpÃsÃnÃm k­ta÷ prati«edhavi«aye Ãrabhyate . sa÷ yathà eva ekÃjlak«aïam prati«edham bÃdhate evam imam api bÃdhi«yate . atha và yena na aprÃpte tasya bÃdhanam bhavati na ca aprÃpte valÃdilak«aïe iyam vibhëà Ãrabhyate syalak«aïe puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . atha và madhye apavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante iti evam iyam vibhëà valÃdilak«aïam iÂam bÃdhi«yate syalak«aïam na bÃdhi«yate . atha và puna÷ astu anudÃtta÷ . nanu ca uktam anudÃtte hi kiti vÃprasaÇga÷ prati«idhya puna÷ vidhÃnÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . yena na aprÃpte tasya bÃdhanam bhavati na ca aprÃpte ekÃjlak«aïe prati«edhe iyam vibhëà Ãrabhyate Óryuka÷ kiti iti etasmin puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . atha và Óryuka÷ kiti iti e«a÷ yoga÷ udÃttÃrtha÷ ca yebhya÷ ca anudÃttebhya÷ i prÃpyate tadbÃdhanÃrtha÷ ca . atha và Óryuka÷ kiti iti iha anuvarti«yate . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na iyam vibhëà uglak«aïasya prati«edhasya vi«aye bhavati iti yat ayam sanÅvantardhabhrasjadambhuÓrisv­yÆrïubharaj¤apisanÃm iti sv­grahaïam karoti . 

(P_7,2.47)  KA_III,296.8-13  Ro_V,139.7-12     i iti vartamÃne puna÷ i¬grahaïam kimartham . #<i¬grahaïam nityÃrtham># . nitya÷ ayam Ãrambha÷ . na etat asti prayojanam . siddhà atra vibha«Ã pÆrveïa eva tatra ÃrambhasÃmarthyÃt nitya÷ vidhi÷ bhavi«yati . na atra pÆrveïa vibhëà prÃpnoti . kim kÃraïam . yasya vibhëà iti prati«edhÃt . tatra ÃrambhasÃmarthyÃt vibha«Ã labhyeta puna÷ i¬grahaïÃt i eva bhavati . 

(P_7,2.48)  KA_III,296.15-17  Ro_V,140.1-3     #<i«e÷ takÃre ÓyanpratyayÃt prati«edha÷># . i«e÷ takÃre ÓyanpratyayÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . iha mà bhÆt . pre«ità , pre«itum , pre«itavyam . 

(P_7,2.52)  KA_III,296.19-21  Ro_V,140.5-7     i iti vartamÃne puna÷ i¬grahaïam kimartham . #<puna÷ i¬grahaïam nityÃrtham># . i iti vartamÃne puna÷ i¬grahaïam kriyate nityÃrtham . nityÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . 

(P_7,2.58)  KA_III,297.2-12  Ro_V,140.9-141.2     #<game÷ i parasmaipade«u cet k­ti upasaÇkhyÃnam># . game÷ i parasmaipade«u cet k­ti upasaÇkhyÃnam kartavyam . jigami«ità , jigami«itum , jigami«itavyam . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . aviÓe«eïa game÷ i¬Ãgamam uktvà Ãtmanepadapare na iti vak«yÃmi . #<Ãtmanepadaparaprati«edhe uktam># . kim uktam . Ãtmanepadaparaprati«edhe tatparaparasÅyu¬ekÃdeÓe«u prati«edha÷ iti . iha api Ãtmanepadaparaprati«edhe tatparaparasÅyu¬ekÃdeÓe«u prati«edha÷ vaktavya÷ . taparapare tÃvat . saÇjigaæsi«yate . sÅyuÂi . saÇgaæsÅ«Âa . ekÃdeÓe . saÇgaæsyante . ekÃdeÓe k­te vyapavargÃbhÃvÃt na prÃpnoti . #<siddham tu game÷ Ãtmanepadena samÃnapadasthasya iÂprati«edhÃt># . siddham etat . katham . game÷ Ãtmanepadena samÃnapadastheïa na bhavati iti vaktavyam . 

(P_7,2.59)  KA_III,297.14-298.12  Ro_V,141.3-142.9     #<v­tÃdiprati«edhe ca># . kim . k­ti upasaÇkhyÃnam kartavyam : viv­tsità viv­tsitum , viv­tsitavyam . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . aviÓe«eïa v­tÃdibhya÷ iÂprati«edham uktvà Ãtmanepadapara÷ i bhavati iti vak«yÃmi . #<Ãtmanepadapare i¬vacane tatparaparasÅyu¬ekÃdeÓe«u i¬vacanam># . Ãtmanepadapare i¬vacane tatparaparasÅyu¬ekÃdeÓe«u i vaktavya÷ . taparapare tÃvat . vivarti«i«yate . sÅyuÂi . varti«Å«Âa . ekÃdeÓe . varti«yante , vardhi«yante . #<siddham tu v­tÃdÅnÃm Ãtmanepadena samÃnapadasthasya i¬vacanÃt># . siddham etat . katham . v­tÃdÅnÃm Ãtmanepadena samÃnapdasthasya i bhavati iti vaktavyam . #<catustÃsikÊpigrahaïÃnarthakyam ca># . caturgrahaïam ca anarthakam . sarvebhya÷ hi v­tÃdibhya÷ prati«edha÷ i«yate . tÃsigrahaïam ca anarthakam . kim kÃraïam . #<niv­ttatvÃt sakÃrasya># . niv­ttam sakÃrÃdau iti . tÃsgrahaïe ca idÃnÅm akriyamÃïe kÊpigrahaïena api na artha÷ e«a÷ api hi v­tÃdi÷ pa¤cama÷ . bhavet kÊpigrahaïam na kartavyam tÃsgrahaïam tu kartavyam . yat hi tat sakÃrÃdau iti na tat Óakyam nivartayitum t­ci api hi prasajyeta . vartità , vardhità . tÃsgrahaïe ca idÃnÅm kriyamÃïe kÊpigrahaïam api kartavyam anyebhya÷ api v­tÃdibhya÷ tÃsau mà bhÆt iti . bhavet tÃsgrahaïam kartavyam kÊpigrahaïam tu na eva kartavyam . anyebhya÷ api v­tÃdibhya÷ tÃsau kasmÃt na bhavati . parasmaipade«u iti vartate kÊpe÷ eva ca tÃsparasmaipadapara÷ na anyebhya÷ v­tÃdibhya÷ . yadi evam tÃsgrahaïena api na artha÷ . t­ci kasmÃt na bhavati . parasmaipade«u iti vartate . 

(P_7,2.62)  KA_III,298.14-299.4  Ro_V,143.2-144.5     #<tÃsau atvatprati«edhe ghase÷ prati«edhaprasaÇga÷ akÃravattvÃt># . tÃsau atvatprati«edhe ghase÷ prati«edha÷ prÃpnoti . jaghasitha . kim kÃraïam . akÃravattvÃt . sa÷ api hi akÃravÃn . #<siddham tu halÃdigrahaïÃt># . siddham etat . katham . halÃdigrahaïam kartavyam . tat ca avaÓyam kartavyam . aÂhyaÓÅ prayojayata÷ . ÃthyaÓÅ tÃvat na prayojayata÷ . kim kÃraïam . tÃsau aniÂa÷ iti ucyate seÂau ca imau tÃsau . a¤jvaÓÆ tarhi prayojayata÷ . a¤jvaÓÆ ca api na prayojayata÷ . kim kÃraïam . tÃsau nityÃniÂa÷ iti ucyate vibhëiteÂau ca etau . adi÷ tarhi prayojayati . Ãditha . kriyamÃïe api vai halÃdigrahaïe atra prÃpnoti . jaghasitha . e«a÷ api halÃdi÷ . #<tasya ca abhÃvÃt tÃsau># . tÃsau aniÂa÷ iti ucyate na ca ghasi÷ tÃsau asti . nanu ca ya÷ tÃsau na asti ani api asau tÃsau bhavati . na evam vij¤Ãyate ya÷ tÃsau ani iti . katham tarhi . ya÷ tÃsau asti ani ca iti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . saptamyarthe api vai vati÷ bhavati . tat yathà . mathurÃyÃm iva mathurÃvat . pÃÂaliputre iva pÃÂaliputravat . evam tÃsau iva tÃsvat . 

(P_7,2.63)  KA_III,299.6-19  Ro_V,145.2-146.3     kimartham idam ucyate na aca÷ tÃsvat thali aniÂa÷ nityam iti eva siddham . evam tarhi niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . ­ta÷ eva bhÃradvÃjasya na anyata÷ bhÃradvÃjasya iti . kva mà bhÆt . yayitha , vavitha iti . #<­ta÷ bhÃradvÃjasya iti niyamÃnupapatti÷ aprÃptatvÃt prati«edhasya># . ­ta÷ bhÃradvÃjasya iti niyamÃnupapatti÷ . kim kÃraïam . aprÃptatvÃt prati«edhasya . guïe k­te raparatve ca anajantatvÃt prati«edha÷ na prÃpnoti . asati niyame ka÷ do«a÷ . #<tatra pacÃdibhya÷ i¬vacanam># . tatra pacÃdibhya÷ i vaktavya÷ . pecitha , Óekitha iti . yadi÷ puna÷ ayam bhÃradvÃja÷ purastÃt apak­«yeta . aca÷ tÃsvat thali aniÂa÷ nityam bhÃradvÃjasya . upadeÓe atvata÷ bhÃradvÃjasya . tata÷ ­ta÷ . bhÃradvÃjasya iti niv­ttam . sidhyate evam ayam tu bhÃradvÃja÷ svasmÃt matÃt pracyÃvita÷ bhavati . evam tarhi #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate . aca÷ tÃsvat thali aniÂa÷ nityam upadeÓe . tata÷ atvata÷ . atvata÷ ca upadeÓe iti . 

(P_7,2.64)  KA_III,299.21-22  Ro_V,146.5-7     v­grahaïam kimartham na k­s­bh­v­studruÓrusruva÷ liÂi iti eva siddham . evam tarhi niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . nigama÷ eva yathà syÃt . kva mà bhÆt . vavaritha . 

(P_7,2.67.1)  KA_III,300.2-16  Ro_V,147     kimartham idam ucyate . #<vasvekÃjÃdghasÃævacanam niyamÃrtham># . niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . vasau ekÃjÃt ghasÃm eva . kva mà bhÆt . bibhidvÃn . kim ucyate niyamÃrtham iti na puna÷ vidhyartha÷ api syÃt . prati«edha÷ api hi atra prÃpnoti na i vaÓi k­ti iti . k­t ca eva hi ayam vaÓÃdi÷ ca . evam tarhi k­s­bh­v­studruÓrusruva÷ liÂi iti etasmÃt niyamÃt atra i bhavi«yati . na atra tena pariprÃpaïam prÃpnoti . kim kÃraïam . prak­tilak«aïasya prati«edhasya sa÷ pratyÃrambha÷ pratyayalak«aïa÷ ca ayam prati«edha÷ . ubhayo÷ sa÷ pratyÃrambha÷ . katham j¤Ãyate . v­Çv­¤o÷ grahaïÃt . katham k­tvà j¤Ãpakam . imau v­Çv­¤au udÃttau tayo÷ prak­tilak«aïa÷ prati«edha÷ na prÃpnoti . paÓyati tu ÃcÃrya÷ ubhayo÷ sa÷ pratyÃrambha÷ iti tata÷ v­Çv­¤o÷ grahaïam karoti . na khalu api ka÷ cit ubhayavÃn prati«edha÷ prak­tilak«aïa÷ pratyayalak«aïa÷ ca . tulyajÃtÅye asati yathà eva prak­tilak«aïasaya niyÃmaka÷ bhavati evam pratyayalak«aïasya api niyÃmaka÷ bhavi«yati . atha yÃvatà vasau ekÃjbhya÷ iÂà bhavitavyam ka÷ nu atra viÓe«a÷ niyamÃrthe và sati vidhyarthe và . na khalu ka÷ cit viÓe«a÷ . Ãhopuru«ikÃmÃtram tu bhavÃn Ãha vidhyartham iti . vayam tu brÆma÷ niyamÃrtham iti . 

(P_7,2.67.2)  KA_III,300.17-27  Ro_V,148-149     atha ekÃjgrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . bibhidvÃn , cicchidvÃn iti . kriyamÃïe api và ekÃjgrahaïe atra prÃpnoti . e«a÷ api hi ekÃc . evam tarhi k­te dvirvacane ya÷ ekÃc . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . ekÃjgrahaïasÃmarthyÃt . na hi ka÷ cit ak­te cirvacane enakÃc asti yadartham ekÃjgrahaïam kriyate . nanu ca ayam asti jÃgarti÷ . gÃg­vÃæsa÷ anu gman . yat tarhi ÃkÃragrahaïam karoti na hi ka÷ cit ak­te dvirvacane ÃkÃrÃnta÷ anekÃc asti . nanu ca ayam asti daridrÃti÷ . na daridrÃte÷ iÂà bhavitavyam . kim kÃraïam . uktam etat daridrÃte÷ ÃrdhadhÃtuke lopa÷ siddha÷ ca pratyayavidhau iti . ya÷ ca idÃnÅm pratyayavidhau siddha÷ siddha÷ asau i¬vidhau . evam api bhÆtapÆrvagati÷ vij¤Ãyeta . ÃkÃrÃnta÷ ya÷ bhÆtapÆrva÷ iti . ekÃjgrahaïam eva tarhi j¤Ãpakam . nanu ca uktam jÃgartyartham etat syÃt . na ekam udÃharaïam ekÃjgrahaïam prayojayati . yadi etÃvat prayojanam syÃt jÃgarte÷ na iti eva bhrÆyÃt . 

(P_7,2.67.3)  KA_III,301.1-11  Ro_V, 150-151     atha ghasigrahaïam kimartha na ekÃc iti eva siddham . #<ghasigrahaïam anackatvÃt># . ghasigrahaïam kriyate lope k­te anackatvÃt i na prÃpnoti . idam iha sampradhÃryam . i kriyatÃm lopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt i¬Ãgama÷ . nitya÷ lopa÷ . k­te api iÂi prÃpnoti ak­te api . i api nitya÷ . k­te api lope prÃpnoti ak­te api . anitya÷ i na hi k­te lope prÃpnoti . kim kÃraïam . anackatvÃt . evam tarhi dvirvacane k­te abhyÃse ya÷ akÃra÷ tadÃÓraya÷ i bhavi«yati . na sidhyati . kim kÃraïam . dvitvÃt lopasya paratvÃt . dvirvacanam kriyatÃm lopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt lopa÷ . lope k­te anackatvÃt dvirvacanam na prÃpnoti . ghasigrahaïe puna÷ kriyamÃïe na do«a÷ bhavati . katham . vacanÃt i bhavi«yati . iÂi k­te dvirvacanam kriyatÃm lopa÷ iti yadi api paratvÃt lopa÷ sthÃnivadbhÃvÃt dvirvacanam bhavi«yati . 

(P_7,2.68)  KA_III,301.13-14  Ro_V,151.5-6     d­Óe÷ ca iti vaktavyam . dad­ÓvÃn , dad­ÓivÃn . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . d­Óe÷ iti vartate . 

(P_7,2.70)  KA_III,301,16-20  Ro_V,151.8-12     #<svarate÷ veÂtvÃt ­ta÷ sye viprati«edhena># . svaratilak«aïÃt vÃvacanÃt ­ta÷ sye iti etat bhavati viprati«edhena . svaratilak«aïasya vÃvacanasya avakÃÓa÷ . svartà , svarità . ­ta÷ sye iti asya avakÃÓa÷ . kari«yate , hari«yate . iha ubhayam prÃpnoti . svari«yati , asvari«yat . ­ta÷ sye iti etat bhavati viprati«edhena . 

(P_7,2.73)  KA_III,301.21-302.10  Ro_V,151.14-152.10     kim udÃharaïam . ayaæsÅt , vyaraæsÅt , anaæsÅt , ayÃsÅt , avÃsÅt . na etat asti . na asti atra viÓe«a÷ sati và iÂi asati và . idam tarhi . ayaæsi«ÂÃm , ayaæsi«u÷ , vyaraæsi«ÂÃm , vyaraæsi«u÷ , anaæsi«ÂÃm , anaæsi«u÷ , ayÃsi«ÂÃm , ayÃsi«u÷ , avÃsi«ÂÃm , avÃsi«u÷ . idam ca api udÃharaïam . ayaæsÅt , vyaraæsÅt , anaæsÅt , ayÃsÅt , avÃsÅt . nanu ca uktam na asti atra viÓe«a÷ sati và iÂi asati và iti . ayam asti viÓe«a÷ . yadi atra i na syÃt v­ddhi÷ prasajyeta . iÂi puna÷ sati na iÂi iti prati«edha÷ siddha÷ bhavati . mà bhÆt evam hmyantÃnÃm iti evam bhavi«yati . atra api na iÂi iti anuvartate . tat ca avaÓyam i¬grahaïam anuvartyam adhÃk«Åt iti evamartham . ÃkÃrÃntÃ÷ ca api padapÆrvÃ÷ ekavacane udÃharaïam . mà hi yÃsÅt . yadi atra i na syÃt anudÃttasya ÅÂa÷ Óravaïam prasajyeta . iÂi puna÷ sati uktam etat arthavat tu sica÷ citkaraïasÃmarthyÃt hi iÂa÷ udÃttatvam iti tatra ekÃdeÓa÷ udÃttena udÃtta÷ iti udÃttatvam siddham bhavati . 

(P_7,2.77-78)  KA_III,302.13-18  Ro_V,152.13-153.4     kimartha÷ yogavibhÃga÷ na iÓŬajanÃm sdhve iti eva ucyeta . ÅÓa÷ dhve mà bhÆt iti . i«yate eva : ÅÓidhve iti . Ŭajano÷ tarhi se mà bhÆt iti . i«yate eva . Ŭi«e , jani«e iti . ÅÓa÷ tarhi sve mà bhÆt iti . i«yate eva . ÅÓi«va iti . se tarhi ya÷ svaÓabda÷ tatra yathà syÃt kriyÃsamabhihÃre ya÷ svaÓabda÷ tatra mà bhÆt iti . atra api i«yate . sa÷ bhavÃn ÅÓi«va iti eva ayam Å«Âe iti . Ãta÷ ca i«yate evam hi Ãha siddham tu loïmadhyamapuru«aikavacanasya kriyÃsamabhihÃre dvirvacanÃt iti .

(P_7,2.80)  KA_III,302.20-303.2  Ro_V,154.1-6     kim sÃrvadhÃtukagrahaïam anuvartate utÃho na . kim ca artha÷ anuv­ttyà . bìham artha÷ yadi akÃrÃt para÷ yÃÓabda÷ ÃrdhadhÃtukam asti . nanu ca ayam asti . cikÅr«yÃt , jihÅr«yÃt . lopa÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . kim tarhi asmin yoge udÃharaïam . pacet , yajet . atra api ata÷ dÅrgha÷ ya¤i iti dÅrghatvam prÃpnoti . sa÷ yathà eva ayÃdeÓa÷ dÅrghatvam bÃdhate evam lopam api bÃdheta . tasmÃt sÃrvadhÃtukagrahaïam anuvartyam . 

(P_7,2.82)  KA_III,303.4-23  Ro_V,155.2-156.15     #<muki svare do«a÷># . muki sati svare do«a÷ bhavati . pacamÃna÷ , yajamÃna÷ . mukà vyavahitatvÃt anudÃttatvam na prÃpnoti . nanu ca ayam muk adupadeÓabhakta÷ adupadeÓagrahaïena grÃhi«yate . na sidhyati . aÇgasya muk ucyate vikaraïÃntam ca aÇgam sa÷ ayam saÇghÃtabhakta÷ aÓakya÷ adupadeÓagrahaïena grahÅtum . evam tarhi abhakta÷ kari«yate . #<abhakte ca># . kim . svare do«a÷ bhavati . pacamÃna÷ , yajamÃna÷ . mukà vyavahitatvÃt anudÃttatvam na prÃpnoti . evam tarhi parÃdi÷ kari«yate . #<parÃdau dÅrghaprasaÇga÷># . yadi parÃdi÷ kriyate ata÷ dÅrgha÷ ya¤i iti dÅrghatvam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . tiÇi iti evam tat . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam muki svare do«a÷ iti . parih­tam etat adupadeÓabhakta÷ adupadeÓagrahaïena grÃhi«yate . nanu ca uktam aÇgasya muk ucyate vikaraïÃntam ca aÇgam sa÷ ayam saÇghÃtabhakta÷ aÓakya÷ adupadeÓagrahaïena grahÅtum iti . atha ayam adbhakta÷ syÃt g­hyeta adupadeÓagrahaïena . bìham g­hyeta . adbhakta÷ tarhi bhavi«yati . tat katham . ata÷ yà iya÷ iti atra akÃragrahaïam pa¤camÅnirdi«Âam aÇgasya iti ca «a«ÂhÅnirdi«Âam tatra aÓakyam vivibhaktitvÃt ata÷ iti pa¤camyà aÇgam viÓe«ayitum . tat prak­tam iha anuvarti«yate . evam api «a«ÂhyabhÃvÃt na prÃpnoti . Ãna÷ iti e«Ã saptamÅ ata÷ iti pa¤camyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmin iti nirdi«Âe pÆrvasya iti . 

(P_7,2.84)  KA_III,304.2-15  Ro_V,157.2-159.3#<     a«ÂanjanÃdipathimathyÃtve«u ÃntaratamyÃt anunÃsikaprasaÇga÷># . a«ÂanjanÃdipathimathyÃtve«u ÃntaratamyÃt anunÃsika÷ prÃpnoti . a«ÂÃbhi÷ , a«ÂÃbhya÷ , jÃta÷ , jÃtavÃn , panthÃ÷ , manthÃ÷ . #<siddham anaïtvÃt># . siddham etat . katham . anaïtvÃt . katham anaïtvam . aïsavarïÃn g­hïÃti iti ucyate na ca akÃra÷ aï . #<uccÃraïasÃmarthyÃt vÃ># . atha và ÓuddhoccÃraïasÃmarthyÃt na bhavi«yati . na etau sta÷ parihÃrau . yat tÃvat ucyate anaïtvÃt iti na brÆma÷ aïsavarïÃn g­hïÃti iti . katham tarhi tapara÷ tatkÃlasya iti . yat api ucyate uccÃraïasÃmarthyÃt và iti asti anyat uccÃraïe prayojanam . kim . uttarÃrtham . rÃya÷ hali iti . evam tarhi na imau p­thakparihÃrau . ekaparihara÷ ayam . siddham anaïtvÃt uccÃraïasÃmarthyÃt và iti . iha tÃvat a«ÂÃbhi÷ , a«ÂÃbhya÷ iti anaïtvÃt siddham . jÃta÷ , jÃtavÃn , panthÃ÷ , manthÃ÷ uccÃraïsÃmarthyÃt siddham . yadi evam p­thakparihÃrayo÷ api na do«a÷ . ya÷ yatra parihÃra÷ sa÷ tatra bhavi«yati . 

(P_7,2.86)  KA_III,304.17-18  Ro_V,159.5-6     anÃdeÓagrahaïam Óakyam akartum . katham hali iti anuvartate na ca ÃdeÓa÷ halÃdi÷ asti . tat etat anÃdeÓagrahaïam ti«Âhatu tÃvat sÃnnyÃsikam . 

(P_7,2.89)  KA_III,304-21  Ro_V,159.8-9     ajgrahaïam Óakyam akartum . katham . aviÓe«eïa yatvam utsarga÷ tasya halÃdau Ãtvam apavÃda÷ . 

(P_7,2.90)  KA_III,305.2-3  Ro_V,160.2-3     Óe«agrahaïam Óakyam akartum . katham . aviÓe«eïa lopa÷ utsarga÷ tasya ajÃdau yatvam apavÃda÷ halÃdau Ãtvam . 

(P_7,2.91)  KA_III,305.5-13  Ro_V,160.5-162.2     parigrahaïam Óakyam akartum . mÃntasya iti eva siddham . na sidhyati . kim kÃraïam . antaÓabdasya ubhayÃrthatvÃt . katham . ayam antaÓabda÷ asti eva saha tena vartate . tat yathà . maryÃdÃntam devadattasya k«etram . saha maryÃdayà iti gamyate . asti prÃk tasmÃt vartate . tat yathà . nadyantam devadattasya k«etram iti . prÃk nadyÃ÷ iti gamyate . tat ya÷ saha tena vartate tasya idam grahaïam yathà vij¤Ãyeta . na etat asti prayojanam . sarvatra eva antaÓabda÷ saha tena vartate . atha katham nadyantam devadattasya k«etram iti . nadyÃ÷ k«etratve sambha÷ na asti iti k­tvà prÃk nadyÃ÷ iti gamyate . avadhidyotanÃrtham tarhi parigrahaïam kartavyam . mÃntasya iti iyati ucyamÃne yatra eva mÃnte yu«madasmadÅ tatra eva ÃdeÓÃ÷ syu÷ . kva ca mÃnte yu«madasmadÅ . yu«mÃn Ãca«Âe , asmÃn Ãca«Âe iti yu«mayate÷ asmayate÷ ca apratyaya÷ . 

(P_7,2.98.1)  KA_III,305.15-306.5  Ro_V,163-164     kimartham idam ucyate na tvamau ekavacane iti eva siddham . na sidhyati . kim kÃraïam . ekavacanÃbhÃvÃt . ekavacane iti ucyate na ca atra ekavacanam paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . na lumatà aÇgasya iti pratyayalak«aïasya prati«edha÷ . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . luk kriyatÃm ÃdeÓau iti kim atra kartavyam . paratvÃt ÃdeÓau . nitya÷ luk . k­tayo÷ api ÃdeÓayo÷ prÃpnoti ak­tayo÷ api . antaraÇgau ÃdeÓau . evam tarhi siddhe sati yatpratyayottarapadayo÷ tvamau ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ antaraÇgÃn api vidhÅn bÃdhitvà bahiraÇga÷ luk bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . gomÃn priya÷ asya gomatpriya÷ , yavamatpriya÷ gomÃn iva Ãcarati gomatyate , yavamatyate antaraÇgÃn api numÃdÅn bahiraÇga÷ luk bÃdhate iti . na etat asti j¤Ãpakam . asti anyat etasya vacane prayojanam . kim . ye anye ekavacanÃdeÓÃ÷ prÃpnuvanti tadbÃdhanÃrtham etat syÃt . tat yathà . tava putra÷ tvatputra÷ , mama putra÷ matputra÷ , tubhyam hitam tvaddhitam , mahyam hitam maddhitam iti . yat tarhi maparyantagrahaïam anuvartayati . yati atra anye ekavacanÃdeÓÃ÷ syu÷ mapartyantÃnuv­tti÷ anarthikà syÃt . 

(P_7,2.98.2)  KA_III,306.6-307.16  Ro_V,165-167     #<tricaturyu«madasmadgrahaïe«u arthagrahaïam ÓabdaviÓe«aïam># . tricaturyu«madasmadbrahaïe«u arthagrahaïam ÓabdaviÓe«aïam dra«Âavyam . tricaturo÷ striyÃm tis­catas­ . yadi api samÃsa÷ puæsi napuæsake và vartate tricaturau ca striyÃm vartete bhavati eva tis­catas­bhÃva÷ . priyÃ÷ tisra÷ brÃhmaïya÷ asya brÃhmaïasya priyatisà , priyatisrau , priyatisra÷ , priyacatasà , priyacatasrau , priyacatasra÷ , priyÃ÷ tisra÷ brÃhmaïya÷ asya brÃhmaïakulasya priyatis­, priyatis­ïÅ , priyatisÌïi , priyacatas­ , priyacatas­ïÅ , priyacatasÌïi . yadà hi samÃsa÷ striyÃm vartate tricaturau ca puæsi napuæsake và tadà ma bhÆtÃm iti . priyÃ÷ traya÷ brÃhmaïÃ÷ asyÃ÷ brÃhmaïyÃ÷ pryatri÷ , priyatrÅ , priyatraya÷ , priyacatvÃ÷ , priyacatvÃrau , priyacatvÃra÷ . priyÃïi trÅïi brÃhmaïakulÃni asyÃ÷ brÃhmaïyÃ÷ priyatri÷ , priyatrÅ , priyatraya÷ , priyacatvÃ÷ priyacatvÃrau priyacatvÃra÷ . yuvÃvau dvivacane . yadi api samÃsa÷ ekÃrtha÷ và bhavati bahvartha÷ và bhavati dvyarthe ca yu«madasmadÅ bhavata÷ eva yuvÃvau . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha . yÆyavayau jasi tvÃhau sau tubhyamahyau Çayi tavamamau Çasi iti etÃn vidhÅn varjayitvà . atikrÃnta÷ yuvÃm atitvam , atyaham , atikrÃntau yuvÃm atiyuvÃm , atyÃvÃm , atikrÃntau yuvÃm atiyuvÃm , atyÃvÃm , atikrÃntÃn yuvÃm atiyuvÃn , atyÃvÃn , atiyuvayà , atyÃvayà , atiyuvÃbhyÃm , atyÃvÃbhyÃm , atiyuvÃbhi÷ atyÃvÃbhi÷ , atitubhyam , atimahyam , atiyuvÃbhyÃm , atyÃvÃbhyÃm , atiyuvabhyam , atyÃvabhyam , atiyuvat , atyÃvat , atiyuvÃbhyÃm atyÃvÃbhyam , atiyuvat , atyÃvat , atitava , atimama, atiyuvayo÷ , atyÃvayo÷ , atiyuvÃkam , atyÃvÃkam , atiyuvayi , atyÃvayi , atiyuvayo÷ , atyÃvayo÷ , atiyuvÃsu , atyÃvÃsu . tmau ekavacane . yadi api samÃsa÷ dvyartha÷ bhavati bahvartha÷ và ekÃrthe ca yu«madasmadÅ bhavata÷ eva tvamau . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha . tÃn eva vidhÅn varjayitvà . atikrÃnta÷ tvÃm atitvam , atyaham , atikrÃntau tvÃm atitvÃm , atimÃm , atikrÃntau tvÃm atitvÃm , atimÃm , atikrÃntÃn tvÃm atitvÃn atimÃn , atitvayà , atimayà , atitvÃbhyÃm , atimÃbhyÃm , atitvabhyam , atimabhyam , atitvat , atimat , atitvÃbhyÃm , atimÃbhyÃm , atitvabhyam , atimabhyam , atitvat , atimat , atimÃbhyÃm , atitvat , atimat , atitava , atimama , atitvayo÷ atimayo÷ , atitvÃkam , atimÃkam , atitvayi , atimayi , atitvayo÷ , atimayo÷ , atitvÃsu , atimÃsu . yadi evam yÆyavayau jasi tvÃhau sau tubhyamahyau Çayi tavamamau Çasi iti etebhya÷ vidhibhya÷ paratvÃt tvamau ekavacane iti prÃpnoti . sÃvakÃsÃ÷ hi ete vidhaya÷ idÃnÅm bhavanti . ka÷ avakÃÓa÷ . anekÃrthe yu«madasmadÅ . tvamau ekavacane iti asya avakÃÓa÷ . anyÃni vacanÃni . ekÃrthayo÷ yu«madasmado÷ ete«u vacane«u ubhayam prÃpnoti . paratvÃt tvamau ekavacane iti prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . Óe«e iti vartate . ka÷ ca Óe«a÷ . jasÃdibhi÷ avyÃptam yat ekavacanam tasmin Óe«e . aÓe«atvÃt na bhavi«yati . atha và tamau ekavacane iti atra yÆyavayau jasi tvÃhau sau tubhyamahyau Çayi tavamamau Çasi iti etat anuvarti«yate . 

(P_7,2.99)  KA_III,307.18-308.6  Ro_V,167.16-169.2     #<tis­bhÃve sa¤j¤ÃyÃm kani upasaÇkhyÃnam># . tis­bhÃve sa¤j¤ÃyÃm kani upasaÇkhyÃnam kartavyam . tis­kà nÃma grÃma÷ . #<catasari ÃdyudÃttanipÃtanam ca># . catasari ÃdyudÃttanipÃtanam kartavyam . tricaturo÷ striyÃm tis­catas­ . kim prayojanam . catasra÷ paÓya . Óasi svara÷ mà bhÆt iti . kim ca anyat . #<upadeÓivadvacanam ca># . upadeÓivadbhÃva÷ ca vaktavya÷ . kim prayojanam . #<svarasiddhyartham># . upadeÓÃvasthÃyÃm eva ÃdyudÃttanipÃtane k­te vibhaktisvareïa bÃdhanam yathà syÃt : catas­ïÃm iti . sa÷ tarhi upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<uktam vÃ># . kim uktam . vibhaktisvarabhÃva÷ ca halÃdigrahaïÃt ÃdyudÃttanipÃtane hi halÃdigrahaïÃnarthakyam iti . 

(P_7,2.100)  KA_III,308.8-22  Ro_V,169.4-171.3     #<aci rÃdeÓe jasi upasaÇkhyÃnam guïaparatvÃt># . aci rÃdeÓe jasi upasaÇkhyÃnam kartavyam . tisra÷ ti«Âhanti , catasra÷ ti«Âhanti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . guïaparatvÃt . paratvÃt guïa÷ prÃpnoti . tat tarhi vaktavyam . #<na và anavakÃÓatvÃt rasya># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . anavakÃÓatvÃt rasya . anavakÃÓa÷ rÃdeÓa÷ guïam bÃdhi«yate . sÃvakÃÓa÷ rÃdeÓa÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . tisra÷ paÓya . catasra÷ paÓya . na e«a÷ asti avakÃÓa÷ . atra api pÆrvasavarïadÅrgha÷ prÃpnoti . sa÷ yathà eva pÆrvasavarïam bÃdhate evam guïam api bÃdhi«yate . guïa÷ api anavakÃÓa÷ . sÃvakÃÓa÷ guïa÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . he karta÷ . na e«a÷ sarvanÃmasthÃne guïa÷ . ka÷ tarhi . sambuddhiguïa÷ . ayam tarhi . he mÃta÷ . e«a÷ api sambuddhiguïa÷ eva . na atra sambuddhiguïa÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . ambÃrthanadyo÷ hrasva÷ iti hrasvatvena bhavitavyam . bhavet dÅrghÃïÃm hrasvavacanasÃmarthyÃt na syÃt hrasvÃnÃm tu khalu hrasvatvam kriyatÃm sambuddhiguïa÷ iti paratvÃt sambuddhiguïena bhavitavyam . atha api katham cit sÃvakÃsa÷ guïa÷ syÃt evam api na do«a÷ . purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante iti evam ayam rÃdeÓa÷ jasi guïam bÃdhate sarvanÃmasthÃnaguïam na bÃdhi«yate . tasmÃt su«Âhu ucyate aci rÃdeÓe jasi upasaÇkhyÃnam guïaparatvÃt iti . 

(P_7,2.101)  KA_III,309.2-12  Ro_V,172.2-173.4     numa÷ anaÇjarasau bhavata÷ viprati«edhena . numa÷ avakÃÓa÷ . trapuïÅ , jatunÅ , tumburuïÅ . anaÇa÷ avakÃÓa÷ . priyasakthnà brÃhmaïena . iha ubhayam prÃpnoti . dadhnà , sakthnà . jarasa÷ avakÃÓa÷ . jarasà , jarase . numa÷ avakÃÓa÷ . kuï¬Ãni , vanÃni . iha ubhayam prÃpnoti . atijarÃæsi brÃhmaïakulÃni . anaÇjarasau numa÷ bhavata÷ viprati«edhena . atha iha luk kasmÃt na bhavati . atijarasam paÓya iti . kim puna÷ kÃraïam dvitÅyaikavacanam eva udÃhriyate na puna÷ prathamaikavacanam api . atijarasam ti«Âhati iti . asti atra viÓe«a÷ . na atra ak­te ambhÃve jarasbhÃva÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . aci iti ucyate . yadà ca jarasbhÃva÷ k­ta÷ tadà luk na bhavi«yati sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti . yadi evam atijarasam , atijarasai÷ iti atra na prÃpnoti atijaram , atijarai÷ iti bhavitavyam . gonardÅya÷ Ãha . i«Âam eva etat saÇg­hÅtam bhavati . atijaram atijarai÷ iti bhavitavyam satyÃm etasyÃm paribhëÃyÃm sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti . 

(P_7,2.102)  KA_III,309.15-310.25  Ro_V,174.2-178.6     #<tyadÃdÅnÃm dviparyantÃnÃm akÃravacanam># . tyadÃdÅnÃm dviparyantÃnÃm atvam vaktavyam . kim prayojanam . yu«madasmadantÃnÃm bhavadantÃnÃm và mà bhÆt iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . #<tyadÃdÅnÃm akÃreïa siddhatvÃt yu«madasmado÷ , Óe«e lopasya lopena j¤Ãyate prÃk tata÷ at iti># . yat ayam tyadÃdÅnÃm atvena siddhe yu«madasmado÷ Óe«e lopam ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ prÃk tata÷ atvam bhavati iti . na sarve«Ãm iti . #<api và upasamastÃrtham atvÃbhÃvÃt k­tam bhavet># . na etat asti prayojanam . upasamastÃrtham etat syÃt : atiyÆyam , ativayam . upasamastÃnÃm hi tyadÃdÅnÃm atvam na i«yate : atitat , atitadau , atitada÷ . #<Âilopa÷ ÂÃbabhÃvÃrtha÷ kartavya÷ iti tat sm­tam># . ya÷ tu Óe«e lopa÷ Âilopa÷ sa÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . ÂÃpprati«edhÃrtham . ÂÃp mà bhÆt iti . sa÷ tarhi Âilopa÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<atha và Óe«asaptamyà Óe«e lopa÷ vidhÅyate># . iha yu«madasmado÷ lopa÷ iti iyatà antyasya lopa÷ siddha÷ . sa÷ ayam evam siddhe sati yat Óe«agrahaïam karoti tasya etat prayojanam avaÓi«Âasya lopa÷ yathà syÃt iti . #<luptaÓi«Âe hi tasya Ãhu÷ kÃryasiddhim manÅ«iïa÷># . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na sarve«Ãm tyadÃdÅnÃm atvam bhavati iti yat ayam kima÷ ka÷ iti kÃdeÓam ÓÃsti . itarathà hi kima÷ at bhavati iti eva brÆyÃt . siddhe vidhi÷ ÃrabhyamÃïa÷ j¤ÃpakÃrtha÷ bhavati na ca kima÷ attvena sidhyati . attve hi sati antyasya prasajyeta . siddham antyasya pÆrveïa eva tatra ÃrambhasÃmarthyÃt ikÃrasya bhavi«yati . kuta÷ nu khalu etat anantyÃrthe Ãrambhe sati ikÃrasya bhavi«yati na puna÷ kakÃrasya syÃt . yat tarhi kima÷ grahaïam karoti . itarathà hi ka at bhavati iti eva brÆyÃt . evam api kakÃramÃtrÃt parasya prÃpnoti . tyadÃdÅnÃm iti vartate na ca anyat kima÷ tyadÃdi«u kakÃravat asti . evam api anaikÃntikam j¤Ãpakam . etÃvat tu j¤Ãpyate na sarve«Ãm tyadÃdÅnÃm atvam bhavati iti tatra kuta÷ etat dviparyantÃnÃm bhavi«yati na puna÷ yu«madasmadantÃnÃm và syÃt bhavadantÃnÃm và . kim ca avaÓyam khalu api uttarÃrtham kima÷ grahaïam kartavyam . ku tiho÷ kva ati iti . kÃdeÓa÷ khalu api avaÓyam sÃkackÃrtha÷ vaktavya÷ ka÷ kau ke iti evam artham . tasmÃt dviparyantÃnÃm atvam vaktavyam . #<tyadÃdÅnÃm akÃreïa siddhatvÃt yu«madasmado÷ , Óe«e lopasya lopena j¤Ãyate prÃk tata÷ at iti . api và upasamastÃrtham atvÃbhÃvÃt k­tam bhavet , Âilopa÷ ÂÃbabhÃvÃrtha÷ kartavya÷ iti tat sm­tam . atha và Óe«asaptamyà Óe«e lopa÷ vidhÅyate , luptaÓi«Âe hi tasya Ãhu÷ kÃryasiddhim manÅ«iïa÷># . 

(P_7,2.105)  KA_III,310.27-28  Ro_V,178.8-9     kimartham kvÃdeÓa÷ ucyate na ku tihÃt si iti eva ucyate . kà rÆpasiddhi÷ : kva . yaïÃdeÓena siddham . na sidhyati . o÷ guïa÷ prasajyeta . 

(P_7,2.106)  KA_III,311.2-12  Ro_V,178.11-180.5     kimartham anantyayo÷ iti ucyate . antyayo÷ mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . atvam antyayo÷ bÃdhakam bhavi«yati . anavakÃÓÃ÷ vidhaya÷ bÃdhakÃ÷ bhavanti sÃvakÃÓam ca atvam . ka÷ avakÃÓa÷ . dviÓabda÷ . satvam api sÃvakÃÓam . ka÷ avakÃÓa÷ . anantya÷ . katham puna÷ sati antye anantyasya satvam syÃt . bhavet ya÷ takÃradakÃrÃbhyÃm aÇgam viÓe«ayet tasya anantyayo÷ na syÃt . vayam tu khalu aÇgena takÃradakÃrau viÓe«ayi«yÃma÷ . evam api ubhayo÷ sÃvakÃsaÓayo÷ paratvÃt satvam prÃpnoti . kim ca syÃt yadi antyayo÷ satvam syÃt . iha he sa÷ iti eÇhrasvÃt iti sambuddhilopa÷ na syÃt . iha ca yà sà ata÷ iti ÂÃp na syÃt . tasmÃt anantyayo÷ iti vaktavyam . na vaktavyam . evam vak«yÃmi . tado÷ sa÷ sau . tata÷ adasa÷ . adasa÷ ca dakÃrasya sa÷ bhavati iti . idam idÃnÅm kimartham . niyamÃrtham . adasa÷ eva dakÃrasya na anyasya dakÃrasya iti . yadi niyama÷ kriyate dvÅyate÷ apratyaya÷ dva÷ iti prÃpnoti sva÷ iti ca i«yate . yathÃlak«aïam aprayukte . 

(P_7,2.107.1)  KA_III,311.14-312.13  Ro_V,180-182     #<adasa÷ so÷ bhavet autvam kim sulopa÷ vidhÅyate># . adasa÷ eva so÷ bhavet autvam kimartham sulopa÷ vidhÅyate . #<hrasvÃt lupyeta sambuddhi÷># . iha he asau iti eÇhrasvÃt sambuddhe÷ iti lopa÷ prasajyeta . #<na hala÷># . hala÷ lopa÷ sambuddhilopa÷ . tat halgrahaïam kartavyam . #<prak­tam hi tat># . prak­tam halgrahaïam . kva prak­tam . halÇyÃbbhya÷ dÅrghÃt sutisyap­ktam hal iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . hrasvÃt iti e«Ã pa¤camÅ hal iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasmÃt iti uttarasya iti . #<Ãpa÷ ettvam bhavet tasmin># . iha he asau brÃhmaïi ÃÇi ca Ãpa÷ sambuddhau ca iti ettvam prasajyeta . #<na jhali iti anuvartanÃt># . jhali iti tatra anuvartate . kva prak­tam . supi ca bahuvacane jhali et iti . #<pratyayasthÃt ca kÃt ittvam># . iha ca asakau brÃhmaïÅ iti pratyaysthÃt kÃt pÆrvasya iti Åttvam prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . praÓli«ÂanirdeÓa÷ ayam . à , Ãp , Ãp iti . iha api tarhi na prÃpnoti . kÃrike , hÃrike , iti . #<ÓÅbhÃva÷ ca prasajyate># . iha ca ÓÅbhÃva÷ ca prÃpnoti . asau brÃhmaïÅ . Ãpa÷ uttarasya auÇa÷ ÓÅ bhavati iti ÓÅbhÃva÷ prÃpnoti . tasmÃt so÷ lopa÷ vaktavya÷ . 

(P_7,2.107.2)  KA_III,312.14-313.4  Ro_V,182     #<sau autvaprati«edha÷ sÃkackÃt và sÃt utvam ca># . sau autvaprati«edha÷ sÃkackÃt và vaktavya÷ . sÃt ca parasya utvam vaktavyam . asakau , asuka÷ . #<uttarapadabhÆtÃnÃm ÃdeÓe upadeÓavadvacanam># . uttarapadabhÆtÃnÃm tyadÃdÅnÃm ÃdeÓe upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . paramÃham , paramÃyam , paramÃnena . kim prayojanam . #<anÃdi«ÂÃrtham># . ak­te ekÃdeÓe ÃdeÓÃ÷ yathà syu÷ iti . kim puna÷ kÃraïam ekÃdeÓa÷ tÃvat bhavati na puna÷ ÃdeÓÃ÷ . na paratvÃt ÃdeÓai÷ bhavitavyam . #<bahiraÇgalak«aïatvÃt># . bahiraÇgÃ÷ ÃdeÓÃ÷ . antaraÇga÷ ekÃdeÓa÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . sa÷ tarhi upadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati pÆrvapadottarapadayo÷ tÃvat kÃryam bhavati na ekÃdeÓa÷ iti yat ayam na indrasya parasya iti prati«edham ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . indre dvau acau . tatra eka÷ yasya iti lopena apahriyate apara÷ ekÃdeÓena . anacka÷ indra÷ saæv­tta÷ . tatra ka÷ v­ddhe÷ prasaÇga÷ . paÓyati tu ÃcÃrya÷ pÆrvapadottarapadayo÷ tÃvat kÃryam bhavati na ekÃdeÓe iti tata÷ na indrasya parasya iti prati«edham ÓÃsti . 

(P_7,2.107.3)  KA_III,313.5-8  Ro_V,182-183     #<adasa÷ so÷ bhavet autvam kim sulopa÷ vidhÅyate , hrasvÃt lupyeta sambuddhi÷ na hala÷ prak­tam hi tat . Ãpa÷ ettvam bhavet tasmin na jhali iti anuvartanÃt , pratyayasthÃt ca kÃt ittvam ÓÅbhÃva÷ ca prasajyate># . 

(P_7,2.114)  KA_III,313.10-22  Ro_V,183.4-184.4     #<m­je÷ v­ddhividhau kviprati«edha÷># . m­je÷ v­ddhividhau kvyantasya prati«edha÷ vaktavya÷ . kaæsaparim­¬bhyÃm , kaæsaparim­¬bhi÷ . #<dhÃto÷ svarÆpagrahaïe và tatpratyayavij¤ÃnÃt siddham># . atha và dhÃto÷ svarÆpagrahaïe tatpratyaye kÃryavij¤ÃnÃt siddham . dhÃtupratyaye kÃryam bhavati iti e«Ã paribhëà kartavyà . kÃni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . #<prayojanam s­jid­ÓimasjinaÓihantigiratyartham># . s­ji . rajjus­¬bhyÃm , rajjus­¬bhi÷ . s­ji . d­Ói . devad­gbhyÃm , devad­gbhi÷ . d­Ói . masji . udakamagbhyÃm , udakamagbhi÷ . masji . naÓi . prana¬bhyÃm , prana¬bhi÷ . naÓi . hanti . vÃrtraghna÷ , bhrauïaghna÷ . hanti . girati . devagira÷ . yadi svarÆpagrahaïe iti ucyate pras­bbhyÃm , pras­bbhi÷ , anudÃttasya ca ­dupasya anyatarasyÃm iti am prÃpnoti . evam tarhi iyam paribhëà kartavyà dhÃto÷ kÃryam ucyamÃnam tatpratyaye bhavati iti . sà tarhi e«Ã paribhëà kartavyà . na kartavyà . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati e«Ã paribhëà iti yat ayam bhrauïahatye tatvam ÓÃsti . 

(P_7,2.115)  KA_III,313.24-314.14  Ro_V,184.5-185.7     #<v­ddhau ajgrahaïam go'rtham># . v­ddhau ajgrahaïam kriyate gota÷ v­dhi÷ yathà syÃt . gau÷ iti . na etat asti prayojanam . ïitkaraïasÃmarthyÃt eva atra v­ddhi÷ bhavi«yati . atha yogavibhÃga÷ kimartha÷ na ¤ïiti ata÷ upadhÃyÃ÷ iti eva ucyeta . kà rÆpasiddha÷ cÃyaka÷ , lÃvaka÷ , kÃraka÷ . guïe k­te ayava÷ raparatve ca ata÷ upadhÃyÃ÷ iti eva siddham . #<yogavibhÃga÷ sakhivya¤janÃdyartha÷># . yogavibhÃga÷ kriyate sakhyartha÷ vya¤janÃdyartha÷ ca . sakhyartha÷ tÃvat . sakhÃyau , sakhÃya÷ . vya¤janÃdyartha÷ . jaitram , yautram , cyautram . yogavibhÃge ca idÃnÅm sakhivya¤janÃdyarthe kriyamÃïe ajgrahaïam api kartavyam bhavati . kim prayojanam . gortham . nanu ca uktam ïitkaraïasÃmarthyÃt eva atra v­ddhi÷ bhavi«yati iti . asti anyat ïitkaraïasaya prayojanam . kim . gÃvau , gÃva÷ . avÃdeÓe k­te ata÷ upadhÃyÃ÷ iti v­ddhi÷ yathà syÃt . yat tu sau ïitkaraïam tat anavakÃÓam tasya anavakÃÓatvÃt eva v­ddhi÷ bhavi«yati . yathà eva khalu api ïitkaraïasÃmarthyÃt anika÷ api v­ddhi÷ prÃrthyate evam tatvam api prÃpnoti . tatvam api hi ¤ïiti iti ucyate . tasmÃt ajgrahaïam kartavyam . 

(P_7,2.117.1)  KA_III,314.16-315.2  Ro_V,185-186     ajgrahaïam kartavyam . nanu ca kriyate eva . dvitÅyam kartavyam yathà acÃmÃdigrahaïam ajviÓe«aïam vij¤Ãyeta . acÃm Ãde÷ aca÷ iti . atha akriyamÃïe ajgrahaïe kasya acÃmÃdigrahaïam viÓe«aïam syÃt . igviÓe«aïam iti Ãha . acÃm Ãde÷ ika÷ iti . tatra ka÷ do«a÷ . iha eva syÃt . aitkÃyana÷ , aupagava÷ . iha na syÃt . gÃrgya÷ , vÃtsya÷ iti . tat tarhi ajgrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . aca÷ ¤ïiti iti . yadi tat anuvartate ata÷ upadhÃyÃ÷ aca÷ iti ajmÃtrasya upadhÃyÃ÷ v­ddhi÷ prasajyeta . chedaka÷ iti . akÃreïa tapareïa acam viÓe«ayi«yÃma÷ . aca÷ ata÷ iti . iha idÃnÅm aca÷ iti eva anuvartate ata÷ iti niv­ttam . atha và maï¬Ækagataya÷ adhikÃrÃ÷ . yathà maï¬ÆkÃ÷ utplutya utplutya gacchanti tadvat adhikÃrÃ÷ . atha và ekayoga÷ kari«yate . aca÷ ¤ïiti ata÷ upadhÃyÃ÷ . tata÷ taddhite«u acÃm Ãde÷ iti . na ca ekayoge anuv­tti÷ bhavati . 

(P_7,2.117.2)  KA_III,315.3-16  Ro_V,186-188     #<taddhite«u acÃmÃdiv­ddhau antyopadhalak«aïaprati«edha÷># . taddhite«u acÃmÃdiv­ddhau antyopadhalak«aïÃyÃ÷ v­ddhe÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . krau«Âu÷ jÃgata÷ iti . nanu ca acÃmÃdiv­ddhi÷ antyopadhalak«aïÃm v­ddhim bÃdhi«yate . katham anyasya ucyamÃnà anyasya bÃdhikà syÃt . asati khalu api sambhave bÃdhanam bhavati asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt . #<lokavij¤ÃnÃt siddham># . sati api sambhave bÃdhanam bhavati . tat yathà . brÃhmaïebhya÷ dadhi dÅyatÃm takram kauï¬inyÃya iti sati api sambhave dadhidÃnasya takradÃnam nivartakam bhavati . evam iha api sati api sambhave acÃmÃdiv­ddhi÷ antyopadhalak«aïÃm v­ddhim bÃdhi«yate . vi«ama÷ upanyÃsa÷ . na aprÃpte dadhidÃne takradÃnam Ãrabhyate tat prÃpte ÃrabhyamÃïam bÃdhakam bhavi«yati . iha puna÷ aprÃptÃyÃm antyopadhalak«aïÃyÃm v­ddhau acÃmÃdiv­ddhi÷ Ãrabhyate . suÓrut , sauÓruta÷ iti . #<pu«karasadgrahaïÃt vÃ># . atha và yat ayam anuÓatikÃdi«u pu«karasacÓabdam paÂhati tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ acÃmÃdiv­ddhau antyopadhalak«aïà v­ddhi÷ na bhavati iti . 

(P_7,3.1)  KA_III,316.2-317.10  Ro_V,189.3-192.2     #<devikÃdi«u tadÃdigrahaïam># . devikÃdi«u tadÃdigrahaïam kartavyam . devikÃdyÃdÅnÃm iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . dÃvikÃkulÃ÷ ÓÃlaya÷ , ÓÃæÓapÃsthalÃ÷ devÃ÷ . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . #<anyatra tadgrahaïÃt tadantagrahaïÃt vÃ># . anyatra hi tasya và grahaïam bhavati tadantasya và  na ca idam tat na api tadantam . #<ÃdyajviÓe«aïatvÃt siddham># . ÃdyajviÓe«aïam devikÃdaya÷ . na evam vij¤Ãyate devikÃdÅnÃm aÇgÃnÃm acÃm Ãde÷ ÃkÃra÷ bhavati iti . katham tarhi . ¤ïiti aÇgasya acÃm Ãde÷ ÃkÃra÷ bhavati sa÷ cet devikÃdÅnÃm Ãdjyac bhavati iti . #<ÃntaratamyanivartakatvÃt vÃ># . atha và na anena anantaratamà v­ddhi÷ nirvartyate . kim tarhi antaratamà anena nivartyate . siddhà atra v­ddhi÷ taddhite«u acÃm Ãde÷ iti eva tatra anena antaratamà v­ddhi÷ nivartyate . parihÃrÃntaram eva idam matvà paÂhitam katham ca idam parihÃrÃntaram syÃt . yadi na ÃdyajviÓe«aïam devikÃdaya÷ . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam adyajviÓe«aïam devikÃdaya÷ iti . yadi na ÃdyajviÓe«aïam devikÃdaya÷ syu÷ iha api prÃpnoti : sudevikÃyÃm bhava÷ saudevika÷ iti . atha atra api ÃdyajviÓe«aïatvÃt iti eva siddham parihÃrÃntaram na bhavati . na brÆma÷ yatra kriyamÃïe do«a÷ tatra kartavyam iti . kim tarhi . yatra kriyamÃïe na do«a÷ tatra kartavyam . kva ca kriyamÃïe na do«a÷ . sa¤j¤Ãvidhau . v­ddhi÷ Ãt aic devikÃdÅnÃm ÃkÃra÷ iti . idhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam devikÃdi«u tadÃdigrahaïam anyatra tadgrahaïÃt tadantagrahaïÃt và iti . parih­tam etat ÃdyajviÓe«aïatvÃt siddham iti . #<nyagrodhe ca kevalagrahaïÃt># . nyagrodhe ca kevalagrahaïÃt manyÃmahe ÃdyajviÓe«aïam devikÃdaya÷ iti . tasya hi kevalagrahaïasya etat prayojanam iha mà bhÆt nyÃgrodhamÆlÃ÷ ÓÃlaya÷ iti . yadi ca ÃdyajviÓe«aïam devikÃdaya÷ tata÷ kevalagrahaïam arthavat bhavati . tat etat katham k­tvà j¤Ãpakam bhavati . yadi nyagrodhaÓabda÷ avyutpannam prÃtipadikam bhavati . atha hi nyagrohati iti nyagrodha÷ tata÷ niyamÃrtham padÃnta÷ iti k­tvà na j¤Ãpakam bhavati . #<vahÅnarasya idvacanam># . vahÅnarasya ittvam vaktavyam . vahÅnarasya apatyam vaihÅnari÷ . kuïaravìava÷ tu Ãha . na e«a÷ vahÅnara÷ . ka÷ tarhi . vihÅnara÷ e«a÷ . vihÅna÷ nara÷ kÃmabhogÃbhyÃm vihÅnara÷ . vihÅnarasya apatyam vaihÅnari÷ . 

(P_7,3.3)  KA_III,317.8-318.24  Ro_V,192.4-194.11     #<yvÃbhyÃm parasya av­ddhitvam># . yvÃbhyÃm parasya av­ddhitvam siddham . kuta÷ . #<apavÃdau v­ddhe÷ hi tau># . apavÃdau hi v­ddhe÷ tau aicau ucyete . #<nityau aicau tayo÷ v­ddhi÷># . atha và nityau aicau . k­tÃyÃm api v­ddhau prÃpnuta÷ ak­tÃyÃm api . nityatvÃt aico÷ k­tayo÷ yadi api v­ddhi÷ tayo÷ eva . #<kimartham na iti Ói«yate># . atha kimartham prati«edha÷ ucyate . #<eco÷ vi«ayÃrtham prati«edhasanniyuktavacanam># . eco÷ vi«ayÃrtham prati«edhasanniyogena aicau ucyete . #<yatra yvÃbhyÃm parÃv­ddhi÷ tatra adhyaÓve÷ yathà na tau># . yatra yvÃbhyÃm parasya av­ddhitvam ucyate tatra aicau yathà syÃtÃm . iha mà bhÆtÃm . ÃdhyaÓvi÷ , dÃdhyaÓvi÷ , mÃdhvaÓvi÷ iti . na etat asti prayojanam . #<acÃm Ãde÷ yvÃbhyÃm hi tau># . acÃm Ãdinà atra yvau viÓe«ayi«yÃma÷ . acÃm Ãde÷ yau yvau iti . #<katham dvyÃÓÅtike na tau># . dvyÃÓÅtika÷ iti atra kasmÃt na tau bhavata÷ . #<yatra v­ddhi÷ acÃm Ãde÷ tatra aicau atra gho÷ hi sÃ># . tatra acÃm Ãde÷ iti evam v­ddhi÷ tatra aicau ucyete . atra gho÷ iti evam v­ddhi÷ . kim idam gho÷ iti . uttarapadasya iti . uttarapadÃdhikÃre api avaÓyam aijÃgama÷ anuvartya÷ pÆrvatryalinde bhava÷ pÆrvatrayalinda÷ iti evamartham . na e«a÷ do«a÷ . uttarapadena atra acÃm Ãdi viÓe«ayi«yÃma÷ acÃm Ãdinà yvau . uttarapadasya acÃm Ãde÷ yau yvau iti . #<atha kasmÃt padÃntÃbhyÃm># . atha kimartham padÃntÃbhyÃm iti ucyate . #<yathà iïa÷ na bhavet yaïa÷># . iïa÷ yaïÃdeÓe mà bhÆt. yata÷ chÃtrà , yÃtà iti . iha vaiyÃkaraïa÷ , sauvaÓva÷ iti ÓÃkalam prÃpnoti yvo÷ ca sthÃnivadbhÃvÃt ÃyÃvau prÃpnuta÷ . #<ÓakalÃyÃvÃdeÓe«u ca uktam># . kim uktam . ÓÃkale tÃvat uktam sinnityasamÃsayo÷ ÓÃkalaprati«edha÷ iti . ÃyÃvo÷ kim uktam . aca÷ pÆrvavij¤ÃnÃt aico÷ siddham iti . #<yvÃbhyÃm parasya av­ddhitvam apavÃdau v­ddhe÷ hi tau , nityau aicau tayo÷ v­ddhi÷ kimartham na iti Ói«yate . yatra yvÃbhyÃm parÃv­ddhi÷ tatra adhyaÓve÷ yathà na tau , acÃm Ãde÷ yvÃbhyÃm hi tau katham dvyÃÓÅtike na tau . yatra v­ddhi÷ acÃm Ãde÷ tatra aicau atra gho÷ hi sà , atha kasmÃt padÃntÃbhyÃm yathà iïa÷ na bhavet yaïa÷># . 

(P_7,3.4)  KA_III,318.26-319.9  Ro_V,195.13-197.2     atha parasya av­ddhi÷ iti anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate Óauvam mÃæsam Âilope k­te aijÃgama÷ na prÃpnoti . atha niv­ttam svÃdhyÃyaÓabda÷ dvÃrÃdi«u paÂhyate tatra yÃvanta÷ yaïa÷ sarvebhya÷ pÆrva÷ aijÃgama÷ prÃpnoti . yatha icchasi tathà astu . astu tÃvat anuvartate . katha Óauvam mÃæsam . ÃnupÆrvyà siddham etat . na atra ak­te aijÃgame Âilopa÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . prak­tyà ekÃc iti prak­tibhÃvena bhavitavyam . tat etat ÃnupÆrvyà siddham bhavati . atha và puna÷ astu niv­ttam . nanu ca uktam svÃdhyÃyaÓabda÷ dvÃrÃdi«u paÂhyate tatra yÃvanta÷ yaïa÷ sarvebhya÷ pÆrva÷ aijÃgama÷ prÃpnoti iti . ka÷ puna÷ arhati svÃdhyÃyaÓabdam dvÃrÃdi«u paÂhitum . evam kil paÂhyeta svam adhyayanam svÃdhyÃya÷ iti . tat ca na . su«Âhu và adhyayanam svÃdhyÃya÷ Óobhanam và adhyayanam svÃdhyÃya÷ . atha api svam adhyayanam svÃdhyÃya÷ evam api na do«a÷ . acÃm Ãde÷ iti vartate .

(P_7,3.8)  KA_III,319.11-22  Ro_V,197.4-198.5     ayam ÓvanÓabda÷ dvÃrÃdi«u paÂhyate tatra ka÷ prasaÇga÷ yat tadÃde÷ syÃt . na eva prÃpnoti na artha÷ prati«edhena . tadÃdividhinà prÃpnoti . na eva tadÃdividhi÷ asti . ata÷ uttaram paÂhati . #<prati«edhe ÓvÃdigrahaïam j¤Ãpakam anyatra Óvangrahaïe tadÃdigrahaïasya ÓauvahÃnÃdyartham># . prati«edhe ÓvÃdigrahaïam kriyate j¤ÃpakÃrtham . kim j¤Ãpyam . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyatra Óvangrahaïe tadÃdividhi÷ bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . ÓauvahÃnÃdyartham . ÓauvahÃnam nÃma nagaram . ÓauvÃdaæ«Âra÷ maïi÷ iti . #<ikÃrÃdigrahaïam ca ÓvÃgaïikÃdyartham># . ikÃrÃdigrahaïam ca kartavyam . kim prayojanam . ÓvÃgaïikÃdyartham . Óvagaïena carati ÓvÃgaïika÷ . #<tadantasya ca anyatra prati«edha÷># . tadantasya ca anyatra prati«edha÷ vaktavya÷ . ÓvÃbhastre÷ svam ÓvÃbhastram . 

(P_7,3.10)  KA_III,320.2-16  Ro_V,198.7-199.9     kimartham idam ucyate . avayavÃt ­to÷ iti vak«yati taduttarapadasya yathà syÃt acÃm Ãde÷ mà bhÆt . na etat asti prayojanam . avayavÃt iti pa¤camÅ tatra antareïa api uttarapadagrahaïam uttarapadasya eva bhavi«yati . uttarÃrtham tarhi susarvÃrdhÃt janapadasya iti . susarvÃrdhÃt iti pa¤camÅ . diÓa÷ amadrÃïÃm . diÓa÷ iti pa¤camÅ . prÃcÃm grÃmanagarÃïÃm . diÓa÷ iti eva . saÇkhyÃyÃ÷ saævatsarasaÇkhyasya ca . saÇkhyÃyÃ÷ iti pa¤camÅ . var«asya abhavi«yati . saÇkhyÃyÃ÷ iti eva . parimÃïÃntasya asa¤j¤ÃÓÃïayo÷ iti . saÇkhyÃyÃ÷ iti eva . idam tarhi prayojanam je pro«ÂhapadÃnÃm uttarapadasya yathà syÃt pÆrvapadasya mà bhÆt . pro«ÂhapadÃsu jÃta÷ pro«ÂhapÃda÷ brÃhmaïa÷ . #<taddhite«u acÃm Ãdiv­ddhe÷ uttarapadav­ddhi÷ viprati«edhena dvyÃÓÅtikÃdyartham># . taddhite«u acÃm Ãdiv­ddhe÷ uttarapadav­ddhi÷ bhavati viprati«edhena . kim prayojanam . dvyÃÓÅtikÃdyartham . acÃm Ãdiv­ddhe÷ avakÃÓa÷ . aitikÃyana÷ , aupagava÷ . uttarapadav­ddhe÷ anavakÃÓa÷ . dvi«Ã«Âika÷ , tri«Ã«Âika÷ . iha ubhayam prÃpnoti . dvyÃÓÅtika÷ , tryÃÓÅtika÷ . uttarapadav­ddhi÷ bhavati viprati«edhena . ka÷ puna÷ atra viÓe«a÷ acÃm Ãdiv­ddhau và satyÃm uttarapadav­ddhau và . ayam asti viÓe«a÷ . yadi atra acÃm Ãdiv­ddhi÷ syÃt aijÃgama÷ prasajyeta . 

(P_7,3.14)  KA_III,320.18-321.10  Ro_V,199.11-201.3     nagaragrahaïam kimartham na prÃcÃm grÃmÃïÃm iti eva siddham . na sidhyati . anya÷ grÃma÷ anyat nagaram . katham j¤Ãyate . evam hi ka÷ cit kam cit p­cchati . kuta÷ bhavÃn Ãgacchati grÃmÃt . sa÷ hi Ãha . na grÃmÃt nagarÃt iti . nanu ca bho ya÷ eva grÃma÷ tat nagaram . katham j¤Ãyate . lokata÷ . ye hi grÃme vidhaya÷ na i«yante sÃdhÅya÷ te nagare na kriyante . tat yathà . abhak«ya÷ grÃmyakukkuÂa÷ abhak«ya÷ grÃmyaÓÆkara÷ iti ukte sutarÃm nÃgara÷ api na bhak«yate . tathà grÃme na adhyeyam iti sÃdhÅya÷ nagare na adhÅyate . tasmÃt ya÷ eva grÃma÷ tat nagaram . katham yat uktam evam hi ka÷ cit kam cit p­cchati kuta÷ bhavÃn Ãgacchati grÃmÃt sa÷ Ãha na grÃmÃt nagarÃt iti . saæstyÃyaviÓe«am asau Ãca«Âe . saæstyÃyaviÓe«Ã÷ hi ete grÃma÷ gho«a÷ nagaram saævÃha÷ iti . evam tarhi siddhe sati yat grÃmagrahaïe nagaragrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyatra grÃmagrahaïe nagaragrahaïam na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . viÓi«ÂaliÇga÷ nadÅdeÓa÷ agrÃmÃ÷ iti atra nagaraprati«edha÷ codita÷ sa÷ na vaktavya÷ bhavati . yadi etat j¤Ãpyate udÅcyagrÃmÃt ca bahvaca÷ antodÃttÃt iti atra nagaragrahaïam kartavyam . bÃhÅkagrÃmebhya÷ ca nagaragrahaïam kartavyam . dikÓabdÃ÷ grÃmajanapadÃkhyÃnacÃnarÃÂe«u nagaragrahaïam kartavyam . idam caturtham j¤ÃpakÃrtham . tatra atinirbandha÷ na lÃbha÷ . tasmÃt yasmin eva grÃmagrahaïe nagaragrahaïam na i«yate tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . 

(P_7,3.15)  KA_III,321.12-25  Ro_V,201.5-18     #<saævatsaragrahaïam anarthakam parimÃïÃntasya iti k­tatvÃt># . saævatsaragrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . parimÃïÃntasya iti k­tatvÃt . parimÃïÃntasya asa¤j¤ÃÓÃïayo÷ iti eva siddham . #<j¤Ãpakam tu kÃlaparimÃïÃnÃm v­ddhiprati«edhasya># . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ kÃlaparimÃïÃnÃm v­ddhi÷ na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . dvairÃtrika÷ , trairÃtrika÷ , atra v­ddhi÷ na bhavati . na etat asti prayojanam . na asti atra viÓe«a÷ satyÃm và uttarapadav­ddhau asatyÃm và . idam tarhi . dvasamika÷ , traisamika÷ . idam ca api prayojanam dvairÃtrika÷ , trairÃtrika÷ . nanu ca uktam na asti atra viÓe«a÷ satyÃm và uttarapadav­ddhau asatyÃm và iti . ayam asti viÓe«a÷ . yadi atra uttarapadav­ddhi÷ syÃt acÃm Ãde÷ v­ddhi÷ na syÃt . apara÷ Ãha : j¤Ãpakam tu kÃlaparimÃïÃnÃm parimÃïÃgrahaïasya . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ kÃlaparimÃïÃnÃm parimÃïagrahaïena grahaïam na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . aparimÃïabistÃcitakambalyebhya÷ na taddhitaluki dvivar«Ã , trivar«Ã . parimÃïaparyudÃsena paryudÃsa÷ na bhavati . 

(P_7,3.28)  KA_III,322.2-6  Ro_V,202.2-7     parasya v­ddhi÷ na iti anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate pravÃhaïeyÅ bhÃryà asya iti pravÃhaïeyÅbhÃrya÷ v­ddhinimittasya iti puævadbhÃvaprati«edha÷ na prÃpnoti . atha niv­ttam na do«a÷ bhavati . yathà na do«a÷ tathà astu . atha và puna÷ astu anuvartate . nanu ca uktam pravÃhaïeyÅ bhÃryà asya pravÃhaïeyÅbhÃrya÷ v­ddhinimittasya iti puævadbhÃvaprati«edha÷ na prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . mà bhÆt evam . jÃte÷ iti evam bhavi«yati . 

(P_7,3.31)  KA_III,322.8-11  Ro_V,202.9-203.3     ayam yoga÷ Óakya÷ avaktum . katham ayÃthÃtathyam , ÃyathÃtathyam , ayÃthÃpuryam , ÃyathÃpuryam . yadà tÃvat pÆrvapadasya v­ddhi÷ tadà evam vigraha÷ kari«yate . na yathÃtathà , ayathÃtathà . ayathÃtathÃbhÃva÷ ÃyathÃtathyam . yadà uttarapadasya v­ddhi÷ tadà evam vigraha÷ kari«yate . yathÃtathÃbhÃva÷ yÃthÃtathyam . na yÃthÃtathyam ayÃthÃtathyam . 

(P_7,3.32)  KA_III,322.13-16  Ro_V,203.5-8     #<hante÷ takÃre taddhite prati«edha÷># . hante÷ takÃre taddhite prati«edha÷ vaktavya÷ . vÃrtraghnam , bhrauïaghnam . #<uktam vÃ># . kim uktam . dhÃto÷ svarÆpagrahaïe tatpratyaye kÃryavij¤ÃnÃt siddham iti . 

(P_7,3.33)  KA_III,322.18-323.4  Ro_V,203.10-204.2     k­dgrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . dadau , dadhau . na etat asti prayojanam . aciïïalo÷ iti vartate . yadi aciïïalo÷ iti vartate adÃyi , adhÃyi iti atra na prÃpnoti . vacanÃt ciïi bhavi«yati . aciïïalo÷ iti vartate . evam api cau¬i÷ , bÃlÃki÷ iti atra prÃpnoti . lopa÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . lopa÷ kriyatÃm yuk iti kim atra kartavyam . paratvÃt yuk . evam tarhi acÃm Ãde÷ iti vartate . yatra acÃm Ãdi÷ ÃkÃra÷ tatra yuk iti . evam api j¤Ã devatà asya sthÃlÅpÃkasya j¤a÷ sthÃlÅpÃka÷ , atra prÃpnoti . tasmÃt k­dgrahaïam kartavyam . 

(P_7,3.34)  KA_III,323.5-7  Ro_V,204.4-5     atyalpam idam ucyate : anÃcame÷ iti . avamikamicamÅnÃm iti vaktavyam : vÃma÷ , kÃma÷ , ÃcÃma÷ . 

(P_7,3.37)  KA_III,323.9-12  Ro_V,204.6-10     #<ïicprakaraïe dhƤprŤo÷ nugvacanam># . ïicprakaraïe dhƤprŤo÷ nuk vaktavya÷ . dhÆnayati , prÅïayati . #<pÃte÷ lugvacanam># . pÃlayati . 

(P_7,3.44.1)  KA_III,323.14-21  Ro_V,204-205     sthagrahaïam kimartham . idam vicÃrayi«yate ittve kagrahaïam saÇghÃtagrahaïam và syÃt varïagrahaïam và iti . tat yadà saÇghatagrahaïam tadà sthagrahaïam kartavyam iha api yathà syÃt kÃrikà , hÃrikà . yadà hi varïagrahaïam tadà kevala÷ kakÃra÷ pratyaya÷ na asti iti k­tvà vacanÃt bhavi«yati . atha asupa÷ iti katham idam vij¤Ãyate . asubvata÷ aÇgasya iti . Ãhosvit na cet supa÷ para÷ Ãp iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate asubvata÷ aÇgasya iti bahucarmikà atra na prÃpnoti . atha vij¤Ãyate na cet supa÷ para÷ Ãp iti na do«a÷ bhavati . yathà na do«a÷ tathà astu . 

(P_7,3.44.2)  KA_III,323.22-324.18  Ro_V,206-208     idam vicÃryate : ittve kagrahaïam saÇghÃtagrahaïam và syÃt varïagrahaïam và iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ittve kagrahaïam saÇghÃtagrahaïam cet etikÃsu aprÃpti÷># . ittve kagrahaïam saÇghÃtagrahaïam cet etikÃsvu aprÃpti÷ . etikÃ÷ caranti . vacanÃt bhavi«yati . asti vacane prayojanam . kim . kÃrikà , hÃrikà . astu tarhi varïagrahaïam . #<varïagrahaïam cet vyavahitatvÃt aprasiddhi÷># . varïagrahaïam cet vyavahitatvÃt na prÃpnoti . kÃrikà , hÃrikà . akÃreïa vyavahitatvÃt na prÃpnoti . ekÃdeÓe k­te na asti vyavadhÃnam . ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . evam tarhi Ãha ayam pratyayasthÃt kÃt pÆrvasya iti na kva cit avyavadhÃnam tatra vacanÃt bhavi«yati . #<vacanaprÃmÃïyÃt iti cet rathakaÂyÃdi«u atiprasaÇga÷># . vacanaprÃmÃïyÃt iti cet rathakaÂyÃdi«u do«a÷ bhavati . rathakaÂyà , gargakÃmyà . na e«a÷ do«a÷ . yena na avyavadhÃnam tena vyavahite api vacanaprÃmÃïyÃt . kena ca na avyavadhÃnam varïena ekena . saÇghÃtena puna÷ vyavadhÃnam bhavati na bhavati ca . atha và puna÷ astu saÇghÃtagrahaïam . nanu ca uktam ittve kagrahaïam saÇghÃtagrahaïam cet etikÃsu aprÃpti÷ iti . parih­tam etat vacanÃt bhavi«yati iti . nanu ca uktam asti vacane prayojanam . kim . kÃrikà , hÃrikà iti . atra api ekÃdeÓe k­te vyapavargÃbhÃvÃt na prÃpnoti . antÃdivadbhÃvena vyapavarga÷ . ubhayata÷ ÃÓraye na antÃdivat . evam tarhi ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyapavarga÷ . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati eva¤jÃtÅyakÃnÃm api ittvam iti yat ayam na yÃsayo÷ iti prati«edham ÓÃsti . 

(P_7,3.44.3)  KA_III,324.19-25  Ro_V,208     #<mamaka(>#R:#< mÃmaka)narakayo÷ upasaÇkhyÃnam apratyayasthatvÃt># . mamaka(R: mÃmaka)narakayo÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . mÃmikà , narikà . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . apratyayasthatvÃt . #<tyaktyapo÷ ca prati«iddhatvÃt># . tyaktyapo÷ ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . dÃk«iïÃtyikà , amÃtyikà . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . prati«iddhatvÃt . udÅcÃm Ãta÷ sthÃne yakapÆrvÃyÃ÷ iti prati«iddhatvÃt . 

(P_7,3.45.)  KA_III,325.2-326.9  Ro_V,208.10-210.15     na yattado÷ iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . yakÃm yakÃm adhÅte , takÃm takÃm pacÃmahe iti . #<prati«edhe tyakana÷ upasaÇkhyÃnam># . prati«edhe tyakana÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . upatyakà , adhityakà . tat tarhi upasaÇkhyÃnam kartavyam . na kartavyam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na eva¤jÃtÅyakÃnÃm ittvam bhavati iti yat ayam m­da÷ tikan iti ittvabhÆtam nirdeÓam karoti . #<pÃvakÃdÅnÃm chandasi upasaÇkhyÃnam># . pÃvakÃdÅnÃm chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam . hiraïyavarïÃ÷ Órucaya÷ pÃvakÃ÷ , ­k«akÃ÷ , alomakÃ÷ . chandasi iti kimartham . pÃvikà , alomikà . #<ÃÓi«i ca># . ÃÓi«i ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . jÅvatÃt jÅvakà , nandatÃt nandakà , bhavatÃt bhavakà . #<uttarapadalope ca># . uttarapadalope ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . devadattikà , devakà , yaj¤adattikà , yaj¤akà . #<k«ipakÃdÅnÃm ca># . k«ipakÃdÅnÃm ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . k«ipakà , dhruvakà , dhuvakà . #<tÃrakà jyoti«i># . tÃrakà jyoti«i upasaÇkhyÃnam kartavyam . tÃrakà . jyoti«i iti kimartham . tÃrikà dÃsÅ . #<varïakà tÃnave># . varïakà tÃntave upasaÇkhyÃnam kartavyam . varïakà . tÃntave iti kimartham . varïikà bhÃgurÅ lokÃyatasya . #<vartakà Óakunau prÃcÃm># . vartakà Óakunau prÃcÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . vartakà Óakuni÷ . Óakunau iti kimartham . vartikà bhÃgurÅ lokÃyatasya . prÃcÃm iti kimartham . vartikà . #<a«Âakà pit­devatye># . a«Âakà pit­devatye upasaÇkhyÃnam kartavyam . a«Âakà . pit­devatye iti kimartham . a«Âikà khÃrÅ . #<và sÆtakÃputrakÃv­ndÃrakÃïÃm># . và sÆtakÃputrakÃv­ndÃrakÃïÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . sÆtakà , sÆtikà , putrakà , putrikà , v­ndÃrakà , v­ndÃrikà . 

(P_7,3.46)  KA_III,326.11-16  Ro_V,211.2-7     kimartham strÅliÇganirdeÓa÷ kriyate na yakapÆrvasya iti eva ucyeta . strÅvi«aya÷ ya÷ ÃkÃra÷ tasya sthÃne ya÷ akÃra÷ tasya prati«edha÷ yathà syÃt . iha mà bhÆt . Óubham yÃti iti ÓubhaæyÃ÷ Óubhaæyikà , bhadraæyikà . #<yakapÆrve dhÃtvantaprati«edha÷># . yakapÆrve dhÃtvantaprati«edha÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . sunayikà , aÓokikà , apÃkikà . 

(P_7,3.47)  KA_III,326.18-327.3  Ro_V,211.9-212.3     e«Ãdve na¤pÆrve anudÃharaïe asupa÷ iti prati«edhÃt . atha bhastrÃgrahaïam kimartham na abhëitapuæskÃt iti eva siddham . #<bhastrÃgrahaïam upasarjanÃrtham># . upasarjanÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . abhastrikà , abhastrakà . #<na¤pÆrvagrahaïÃnarthakyam ca uttarapadamÃtrasya idvacanÃt># . na¤pÆrvagrahaïam ca anarthakam . kim kÃraïam . uttarapadamÃtrasya idvacanÃt . uttarapadamÃtrasya ittvam vaktavyam . nirbhastrakà , nirbhastrikà , bahubhastrakà , bahubhastrikà . 

(P_7,3.50)  KA_III,328.2-329.5  Ro_V,212.7-215.1     kim idam ÂhÃdeÓe varïagrahaïam Ãhosvit saÇghÃtagrahaïam . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ÂhÃdeÓe varïagrahaïam cet dhÃtvantasya prati«edha÷># . ÂhÃdeÓe varïagrahaïam cet dhÃtvantasya prati«edha÷ vaktavya÷ . paÂhità , paÂhitum . astu tarhi saÇghÃtagrahaïam . #<saÇghÃtagrahaïam cet aïÃdimÃthitikÃdÅnÃm prati«edha÷># . saÇghÃtagrahaïam cet uïÃdimÃthitikÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . uïÃdÅnÃm tÃvat . kaïÂha÷ , vaïÂha÷ , ÓaïÂha÷ . iha ca mathitam païyam asya mÃthitika÷ iti akÃralope k­te tÃntÃt iti kÃdeÓa÷ prÃpnoti . varÇagrahaïe puna÷ sati alvidhi÷ ayam bhavati . #<tasmÃt viÓi«Âagrahaïam># . tasmÃt viÓi«Âasya ÂhakÃrasya grahaïam kartavyam . na kartavyam . astu tÃvat varïagrahaïam . nanu ca uktam ÂhÃdeÓe varïagrahaïam cet dhÃtvantasya prati«edha÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . aÇgÃt iti vartate . na và aÇgÃt iti pa¤camÅ asti . evam tarhi pratyayasthasya iti vartate . kva prak­tam . pratyayasthÃt kÃt pÆrvasya ata÷ it Ãpi asupa÷ iti . tat vai pa¤camÅnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . arthÃt vibhaktivipariïÃma÷ bhavi«yati . tat yathà . uccÃni devadattasya g­hÃïi . Ãmantrayasva enam . devadattam iti gamyate . devadattasya gÃva÷ aÓvÃ÷ hiraïyam . ìhya÷ vaidhaveya÷ . devadatta÷ iti gamyate . purastÃt «a«ÂhÅnirdi«Âam sat arthÃt prathamÃnirdi«Âam dvitÅyÃnirdi«Âam ca bhavati . evam iha api purastÃt pa¤camÅnirdi«Âam sat arthÃt «a«ÂhÅnirdi«Âam bhavi«yati . evam api uïÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni . evam api karmaÂha÷ iti atra prÃpnoti . evam tarhi aÇgasya iti sambandha«a«ÂhÅ vij¤Ãsyate . aÇgasya ya÷ ÂhakÃra÷ . kim ca aÇgasya ÂhakÃra÷ . nimittam . yasmin aÇgam iti etat bhavati . kasmin ca etat bhavati . pratyaye . atha và puna÷ astu saÇghÃtagrahaïam . nanu ca uktam saÇghÃtagrahaïam cet uïÃdimÃthitikÃdÅnÃm prati«edha÷ iti uïÃdÅnÃm tÃvat prati«edha÷ na vaktavya÷ . parih­tam etat uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni iti . yat api ucyate iha ca mathitam païyam asya mÃthitika÷ iti akÃralope k­te tÃntÃt iti kÃdeÓa÷ prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . akÃralopasya sthÃnivadbhÃvÃt na bhavi«yati . na sidhyati . pÆrvavidhau sthÃnivadbhÃva÷ na ca ayam pÆrvavidhi÷ . ayam api pÆrvavidhi÷ . pÆrvasmÃt api vidhi÷ pÆrvavidhi÷ iti . atha api uïÃdaya÷ vyutpÃdyante evam api na do«a÷ . kriyate nyÃse eva viÓi«Âagrahaïam Âhasya iti . 

(P_7,3.51)  KA_III, 329.7-9  Ro_V,215.3-5     iha kasmÃt na bhavati . ÃÓi«Ã tarati ÃÓi«ika÷ , u«Ã tarati au«ika÷ . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . atha iha katham bhavitavyam . dorbhyÃm tarati . dau«ka÷ iti bhavitavyam . katham . yadi varïaikadeÓÃ÷ varïagrahaïena g­hyante . 

(P_7,3.54)  KA_III,329.11-330.16  Ro_V,215.7-217.13     kim idam ¤ïinnakÃragrahaïam hantiviÓe«aïam : ¤ïinnakÃraparasya hante÷ ya÷ hakÃra÷ iti . Ãhosvit hakÃraviÓe«aïam : ¤ïinnakÃraparasya hakÃrasya sa÷ cet hante÷ iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<hante÷ tatparasya iti cet nakÃre aprasiddhi÷># . hante÷ tatparasya iti cet nakÃre aprasiddhi÷ . ghnanti , ghnantu , aghnan . astu tarhi hakÃraviÓe«aïam . #<hakÃrasya iti cet ¤ïiti aprÃpti÷># . hakÃrasya iti cet ¤ïiti aprÃpti÷ . ghÃtayati ghÃtaka÷ . kim kÃraïam . nakÃreïa vyavahitatvÃt na prÃpnoti . vacanÃt bhavi«yati . iha api vacanÃt prÃpnoti . hananam icchati hananÅyate hananÅyate÷ ïvul hananÅyaka÷ iti . #<sthÃnivadbhÃvÃt ca aca÷ nakÃre aprasiddhi÷># . sthÃnivadbhÃvÃt ca aca÷ nakÃre aprasiddhi÷ . ghnanti , ghnantu . vacanÃt bhavi«yati . #<vacanaprÃmÃïyÃt iti cet alope prati«edha÷># . vacanaprÃmÃïyÃt iti cet alope prati«edha÷ vaktavya÷ . hantà , hantum . nakÃragrahaïasÃmarthyÃt alope na bhavi«yati . asti anyat nakÃragrahaïasya prayojanam . kim . ÓrÆyamÃïaviÓe«aïam . yatra nakÃra÷ ÓrÆyate tatra yathà syÃt . iha mà bhÆt . hata÷ hatha÷ iti . #<siddham tu upadhÃlope iti vacanÃt># . siddham etat . katham . upadhÃlope ca iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam hante÷ tatparasya iti cet nakÃre aprasiddhi÷ iti . vacanÃt bhavi«yati . atha và puna÷ astu hakÃraviÓe«aïam . nanu ca uktam hakÃrasya iti cet ¤ïiti aprÃpti÷ iti . vacanÃt bhavi«yati . nanu ca uktam iha api vacanÃt prÃpnoti hananÅyaka÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . yena na avyavadhÃnam tena vyavahite api vacanaprÃmÃïyÃt . na ca kva cit dhÃtvavayavena avyavadhÃnam etena puna÷ saÇghÃtena vyavadhÃnam bhavati na ca bhavati . yat api ucyate sthÃnivadbhÃvÃt ca aca÷ nakÃre aprasiddhi÷ iti vacanÃt bhavi«yati . nanu ca uktam vacanaprÃmÃïyÃt iti cet alope prati«edha÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . Ãnantaryam iha ÃÓrÅyate hakÃrasya nakÃra÷ iti . kva cit ca sannipÃtak­tam Ãnantaryam ÓÃstrak­tam anÃnantaryam kva cit ca na sannipÃtak­tam na api ÓÃstrak­tam . lope sannipÃtak­tam Ãnantaryam alope na eva sannipÃtak­tam na api ÓÃstrak­tam . yatra kuta÷ cit eva Ãnantaryam tat ÃÓrayi«yÃma÷ . 

(P_7,3.55)  KA_III,330.18-25  Ro_V,217.15-218.8     #<abhyÃsÃt kutvam asupa÷># . abhyÃsÃt kutvam asupa÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . hananam icchati hananÅyati hananÅyate÷ san jihananÅyi«ati iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . hante÷ abhyÃsÃt iti ucyate na ca e«a÷ hante÷ abhyÃsa÷ . hante÷ e«a÷ abhyÃsa÷ . katham . ekÃca÷ dve prathamasya iti . evam tarhi hante÷ aÇgasya ya÷ abhyÃsa÷ tasmÃt iti ucyate na ca e«a÷ hante÷ aÇgasya abhyÃsa÷ . hante÷ aÇgasya e«a÷ abhyÃsa÷ . katham . ekÃca÷ dve prathamasya iti . evam tarhi yasmin hanti÷ aÇgam tasmin ya÷ abhyÃsa÷ tasmÃt iti ucyate . yasmin ca atra hanti÷ aÇgam na tasmin abhyÃsa÷ yasmin ca abhyÃsa÷ na tasmin hanti÷ aÇgam bhavati . 

(P_7,3.56)  KA_III,331.2-8  Ro_V,219.2-8     acaÇi iti kimartham . prÃjÅhayat dÆtam . #<he÷ caÇi prati«edhÃnarthakyam aÇgÃnyatvÃt># . he÷ caÇi prati«edha÷ anarthaka÷ . kim kÃraïam . aÇgÃnyatvÃt . ïyantam etat aÇgam anyat bhavati . lope k­te na aÇgÃnyatvam . sthÃnivadbhÃvÃt aÇgÃnyatvam eva . #<j¤Ãpakam tu anytra ïyadhikasya kutvavij¤ÃnÃrtham># . evam tarhi j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyatra ïyadhikasya kutvam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . prajighÃyayi«ati iti atra kutvam siddham bhavati . 

(P_7,3.57)  KA_III,331.10-14  Ro_V,219.10-14     #<jigrahaïe jya÷ prati«edha÷># . jigrahaïe jya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . jijyatu÷ , jijyu÷ iti . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti evam etasya na bhavi«yati . sà tarhi e«Ã paribha«Ã kartavyà . avaÓyam kartavyà adhyÃpya gata÷ iti evamartham . 

(P_7,3.59)  KA_III,331.16-332.2  Ro_V,219.16-220.7     #<kvÃdyajivrajiyÃcirucÅnÃm aprati«edha÷ ni«ÂhÃyÃm aniÂa÷ kutvavacanÃt># . kvÃdyajivrajiyÃcirucÅnÃm aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . kutvam kasmÃt na bhavati . ni«ÂhÃyÃm aniÂa÷ kutvavacanÃt . ni«ÂhÃyÃm aniÂa÷ kutvam vak«yÃmi seÂa÷ ca ete ni«ÂhÃyÃm . yadi ni«ÂhÃyÃm aniÂa÷ kutvam ucyate katham Óoka÷ samudra÷ iti . #< Óucyubjyo÷ gha¤i kutvam># . Óucyubjyo÷ gha¤i kutvam vaktavyam . katham arka÷ . #<arce÷ kavidhÃnÃt siddham># . na etat gha¤antam . auïÃdika÷ e«a÷ kaÓabda÷ tasmin ëÂamikam kutvam . 

(P_7,3.61)  KA_III,332.4-10  Ro_V,221.2-8     #<bhuja÷ pÃïau># . bhuja÷ pÃïau iti vaktavyam . katham nyubja÷ upatÃpe iti . #<nyubje÷ kart­tvÃt aprati«edha÷># . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . kutvam kasmat na bhavati . kart­tvÃt . na etat gha¤antam . kart­pratyaya÷ e«a÷ . nyubjati iti nyubja÷ . adhikaraïasÃdhana÷ vai lak«yate gha¤ . nyubjitÃ÷ Óerate asmin nyubja÷ upatÃpe iti . e«a÷ api hi kart­sÃdhana÷  eva . nyubjayati iti nyubja÷ . 

(P_7,3.66)  KA_III,332.12-21  Ro_V,221.10-222.8     #<pravacigrahaïam anarthakam vaca÷ aÓabdasa¤j¤ÃbhÃvÃt># . pravacigrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . vaco'Óabdasa¤j¤ÃbhÃvÃt . vaco'Óabdasa¤j¤ÃyÃm prati«edha÷ ucyate prapÆrva÷ ca vaci÷ aÓabdasa¤j¤ÃyÃm vartate . upasarganiyamÃrtham tarhi idam vaktavyam . prapÆrvasya eva vace÷ aÓabdasa¤j¤ÃyÃm prati«edha÷ yathà syÃt . iha mà bhÆt . avivÃkyam iti . #<upasargapÆrvaniyamÃrtham iti cet avivÃkyasya viÓe«avacanat siddham># . viÓe«e etat vaktavyam . avivÃkyam aha÷ iti . kva mà bhÆt . avivÃcyam eva anyat iti . #<ïyaprati«edhe tyaje÷ upasaÇkhyÃnam># . ïyaprati«edhe tyaje÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . tyÃjyam . 

(P_7,3.69)  KA_III,333.2-6  Ro_V,222.10-14     #<[bhojyam abhyavahÃrhye]># . bhojyam abhyavahÃrye iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . bhojya÷ sÆpa÷ , bhojyà yavÃgÆ÷ iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . bhak«i÷ ayam kharaviÓade vartate tena drave na prÃpnoti . na avaÓyam bhak«i÷ kharaviÓade eva vartate . kim tarhi anyatra api vartate . tat yathà . abbhak«a÷ , vÃyubhak«a÷ iti . 

(P_7,3.70)  KA_III,333.8-10  Ro_V,223.2-4     và iti Óakyam avaktum . kasmÃt na bhavati . tat agni÷ agnaye dadÃt . astu atra lopa÷ ÃÂa÷ Óravaïam bhavi«yati tena ubhayam sidhyati . dadhat ratnÃni dÃÓu«e , dadÃt ratnÃni dÃÓu«e . 

(P_7,3.71)  KA_III,333.12-20  Ro_V,223.6-224.1     #<[ota÷ Óiti]># . ota÷ Óiti iti vaktavyam . kim prayojanam . #<uttaratra ÓidgrahaïÃbhÃvÃya># . tatra ayam api artha÷ «ÂhivuklamvÃcamÃm Óiti iti Óidgrahaïam na kartavyam bhavati . nanu ca bho÷ Óyangrahaïam api tarhi uttarÃrtham kartavyam . ÓamÃm a«ÂÃnÃm dÅrgha÷ Óyani iti Óyangrahaïam na kartavyam bhavati . atra api astu Óiti iti eva . yadi Óiti iti ucyate anu tvà indra÷ bhramatu madatu atra api prÃpnoti . ÓamÃdibhi÷ atra Óitam viÓe«ayi«yÃma÷ . ÓamÃdÅnÃm ya÷ Óit iti . ka÷ ca ÓamÃdÅnÃm Óit . ÓamÃdibhya÷ ya÷ vihita÷ . evam api tasyati , yasyati atra prÃpnoti . a«ÂÃnÃm iti vacanÃt na bhavi«yati . 

(P_7,3.75)  KA_III,334.2-4  Ro_V,224.3-5     #<dÅrghatvam ÃÇi cama÷># . dÅrghatvam ÃÇi cama÷ iti vaktavyam . ÃcÃmati . iha mà bhÆt . uccamati , vicamati iti . 

(P_7,3.77)  KA_III,334.6-12  Ro_V,224.7-13     #<i«e÷ chatvam ahali># . i«e÷ chatvam ahali iti vaktavyam . iha mà bhÆt . i«ïÃti , i«yati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . aci iti vartate . evam api i«Ãïa iti atra prÃpnoti . atha ahali iti ucyamÃne kasmÃt eva atra chatvam na bhavati . na evam vij¤Ãyate na hal ahal ahali iti . katham tarhi . avidyamÃna÷ hal asmin sa÷ ayam ahal ahali iti . yadi evam aci iti api vartamÃne na do«a÷ . na hi acà Óit viÓe«yate . Óiti bhavati katarsmin aci iti . katham tarhi . Óità ac viÓe«yate . aci bhavati katarsmin Óiti iti . 

(P_7,3.78)  KA_III,334.15-20  Ro_V,225.3-8     #<pibe÷ guïaprati«edha÷># . pibe÷ guïaprati«edha÷ vaktavya÷ . pibati . laghÆpadhaguïa÷ prÃpnoti . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . guïa÷ kasmÃt na bhavati . pibi÷ adanta÷ . #<adante iti cet uktam># . kim uktam . dhÃto÷ ante iti cet anudÃttecabagrahaïam iti . atha và aÇgav­tte punarv­ttau avidhi÷ ni«Âhitasya iti evam na bhavi«yati . 

(P_7,3.79)  KA_III,335.2-6  Ro_V,225-226     dÅrghoccÃraïam kimartham na j¤Ãjano÷ ja÷ iti eva ucyeta . kà rÆpasiddhi÷ : jÃnÃti , jÃyate . ata÷ dÅrgha÷ ya¤i iti dÅrghatvam bhavi«yati . evam tarhi siddhe sati yat dÅrghoccÃraïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati e«Ã paribhëà aÇgav­tte punarv­ttau avidhi÷ iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . pibe÷ guïaprati«edha÷ codita÷ sa÷ na vaktavya÷ bhavati . 

(P_7,3.83)  KA_III,335.8-16  Ro_V,226     #<jusi guïe yÃsuÂprati«edha÷># . jusi guïe yÃsu¬Ãdau prati«edha÷ vaktavya÷ . cinuyu÷ , sunuyu÷ iti . na vaktavya÷ . na evam vij¤Ãyate mide÷ guïa÷ jusi ca iti . katham tarhi . mide÷ guïa÷ ajusi ca iti . kim idam ajusi iti . ajÃdau usi ajusi iti . iha api tarhi prÃpnoti . cakru÷ , jahru÷ iti . evam tarhi Óiti iti vartate . evam api ajuhavu÷ , abibhayu÷ iti atra na prÃpnoti . bhÆtapÆrvagatyà bhavi«yati . na sidhyati na hi us ÓidbhÆtapÆrva÷ . us ÓidbhÆtapÆrva÷ na asti iti k­tvà usi ya÷ ÓidbhÆtapÆrva÷ tasmin bhavi«yati . atha và kriyate nyÃse eva . avibhaktika÷ nirdeÓa÷ . na evam vij¤Ãyate mide÷ guïa÷ jusi ca iti . katham tarhi . mide÷ guïa÷ u jusi iti . kim idam u jusi iti . ukÃrÃdau jusi . atha và aci iti vartate tena jusam viÓe«ayi«yÃma÷ . ajÃdau jusi iti . 

(P_7,3.85)  KA_III,335.18-337.3  Ro_V,226.15-229.3     iha jÃgarayati , jÃgaraka÷ iti guïe k­te raparatve ca ata÷ upadhÃyÃ÷ iti v­ddhi÷ prÃpnoti tasyÃ÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . #<ciïïalo÷ prati«edhasÃmarthyÃt anyatra guïabhÆtasya v­ddhiprati«edha÷># . yat ayam aciïïalo÷ iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na guïÃbhinirv­ttasya v­ddhi÷ bhavati iti . kim puna÷ ayam paryudÃsa÷ : yat anyat viciïïalÇidbhya÷ iti . Ãhosvit prasajya ayam prati«edha÷ : viciïïalÇitsu na iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<prasajyaprati«edhe jusiguïaprati«edhaprasaÇga÷># . prasajyaprati«edhe jusiguïaprati«edha÷ prÃpnoti . ajÃgaru÷ . #<uttame ca ïali># . prasajyaprati«edhe jusiguïaprati«edha÷ prÃpnoti . ajÃgaru÷ . #<na và anantarasya prati«edhÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . anantarasya prati«edhÃt . anantaram yat guïavidhÃnam tasya prati«edha÷ . #<jusi pÆrveïa guïavidhÃnam># . jusi pÆrveïa guïa÷ vidhÅyate jusi ca iti . #<ïali ca># . kim . na và anantarasya prati«edhÃt iti eva . ïali ca pÆrveïa guïa÷ vidhÅyate sÃrvadhÃtukÃrdhadhÃtukayo÷ iti . atha và puna÷ astu paryudÃsa÷ . #<ata÷ anyatra vidhÃne vau aguïatvam># . ata÷ anyatra vidhÃne vau aguïatvam . #<na và paryudÃsasÃmarthyÃt># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . paryudÃsasÃmarthyÃt atra guïa÷ na bhavi«yati . asti anyat paryudÃse prayojanam . kim . kvibartham paryudÃsa÷ syÃt . Óuddhaparasya viÓabdasya prati«edhe grahaïam anunÃsikapara÷ ca kvau viÓabda÷ . vasvartham tarhi paryudÃsa÷ syÃt . jÃg­vÃæsa÷ anu gman . katham puna÷ ve÷ paryudÃsa÷ ucyamÃna÷ vasvartha÷ Óakya÷ vij¤Ãtum . sÃmarthyÃt vasvartham iti vij¤Ãsyate . #<vasvartham iti cet na sÃrvadhÃtukatvÃt siddham># . vasvartham iti cet na . kim kÃraïam . sÃrvadhÃtukatvÃt siddham . katham sÃrvadhÃtukasa¤j¤Ã . chÃndasa÷ kvasu÷ . li ca chandasi sÃrvadhÃtukam api bhavati . tatra sÃrvadhÃtukam apin Çit iti ÇittvÃt paryudÃsa÷ bhavi«yati . atha và vakÃrasya eva idam aÓaktijena ikÃreïa grahaïam . 

(P_7,3.86)  KA_III,337.5-338.12  Ro_V,229.5-232.4#<     saæyoge gurusa¤j¤ÃyÃm guïa÷ bhettu÷ na sidhyati># . saæyoge gurusa¤j¤ÃyÃm bhettà , bhettum iti guïa÷ na prÃpnoti . #<vidhyapek«am lagho÷ ca asau># . vidhyapek«am laghugrahaïam k­tam lagho÷ ca asau vihita÷ . #<katham kuï¬i÷ na du«yati># . kuï¬ità , huï¬ità atra kasmÃt na bhavati . #<dhÃto÷ numa÷># . dhÃto÷ numvidhau uktam tatra dhÃtugrahaïasya prayojanam dhÃtÆpadeÓÃvasthÃyÃm eva num bhavati iti . #<katham ra¤je÷># . katham ra¤je÷ upadhÃlak«aïà v­ddhi÷ . ÃÓcarya÷ rÃga÷ , vicitra÷ rÃga÷ . #<syandiÓranthyo÷ nipÃtanÃt># . yat ayam syandiÓranthyo÷ av­ddhyartham nipÃtanam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati eva¤jÃtÅyakÃnÃm v­ddhi÷ iti . #<anaÇlopaÓidÅrghatve vidhyapek«e na sidhyata÷># . anaÇlopa÷ . dadhnà , sakthnà . ÓidÅrghatvam . kuï¬Ãni , vanÃni . evam tarhi #<abhyastasya yat Ãha aci># . yat ayam na abhyastasya aci piti sÃrvadhÃtuke iti ajgrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati eva¤jÃtÅyakÃnÃm guïa÷ iti . #<laÇartham tat k­tam bhavet># . laÇartham etat syÃt . anena ik . #<knusuno÷ yat k­tam kittvam j¤Ãpakam syÃt lagho÷ guïe># . yat ayam trasig­dhidh­«ik«ipe÷ knu÷ ika÷ jhal halantÃt ca iti knusanau kitau karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati eva¤jÃtÅyakÃnÃm guïa÷ iti . #<saæyoge gurusa¤j¤ÃyÃm guïa÷ bhettu÷ na sidhyati , vidhyapek«am lagho÷ ca asau katham kuï¬i÷ na du«yati . dhÃto÷ numa÷ katham ra¤je÷ syandiÓranthyo÷ nipÃtanÃt , anaÇlopaÓidÅrghatve vidhyapek«e na sidhyata÷ . abhyastasya yat Ãha aci laÇartham tat k­tam bhavet , knusuno÷ yat k­tam kittvam j¤Ãpakam syÃt lagho÷ guïe># . 

(P_7,3.87)  KA_III,338.14-26  Ro_V,232.6-233.4     #<abhyastÃnÃm upadhÃhrasvatvam aci paspaÓÃte , cÃkaÓÅmi , vÃvaÓatÅ÷ iti darÓanÃt># . abhyastÃnÃm upadhÃhrasvatvam aci vaktavyam . kim prayojanam . paspaÓÃte , cÃkaÓÅmi . vÃvaÓatÅ÷ iti prayoga÷ d­Óyate . kapota÷ Óaradam paspaÓÃte . aham bhuvanam cÃkaÓÅmi . vÃvaÓatÅ÷ ut Ãjat iti . #<bahulam chandasi Ãnu«ak jujo«at iti darÓanÃt># . bahulam chandasi vaktavyam upadhÃhrasvatvam . kim prayojanam . Ãnu«ak jujo«at iti darÓanÃt . ya÷ te Ãtityam Ãnu«ak jujo«at . yadi upadhÃhrasvatvam ucyate , priyÃm mayÆra÷ pratinarn­tÅti yadvat tvam naravara narn­tÅ«i h­«Âa÷ , atra guïa÷ prÃpnoti . tasmÃt na artha÷ upadhÃhrasvatvena . kasmÃt na bhavati . paspaÓÃte , cÃkaÓÅmi , vÃvaÓatÅ÷ iti . spaÓikaÓivaÓaya÷ prak­tyantarÃïi . 

(P_7,3.88)  KA_III,339.2-7  Ro_V,233.6-11     #<bhÆsuvo÷ prati«edhe ekÃjgrahaïam bobhavÅtyartham># . bhÆsuvo÷ prati«edhe ekÃjgrahaïam kartavyam . kim prayojanam . bobhavÅtyartham . iha mà bhÆt . bobhavÅti . yadi ekÃjgrahaïam kriyate abhÆt atra na prÃpnoti . kva tarhi syÃt . mà bhÆt . tasmÃt na artha÷ ekÃjgrahaïena . kasmÃt na bhavati . bobhavÅti iti . bobhÆtu iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . atra eva yaÇlugantasya guïa÷ na bhavati na anyatra iti . kva mà bhÆt . bobhavÅti iti . 

(P_7,3.92)  KA_III,339.9  Ro_V,234.2-12     kimartham t­hirÃgataÓnamka÷ na t­he÷ im bhavati iti eva ucyeta . #<t­ïahigrahaïam Ónamimo÷ vyavasthÃrtham># . t­ïahigrahaïam Ónami k­te im yathà syÃt . #<t­higrahaïe hi imvi«aye ÓnamabhÃva÷ anavakÃÓatvÃt># . t­higrahaïe hi sati imvi«aye Ónama÷ abhÃva÷ syÃt . kim kÃraïam . anavakÃÓatvÃt . anavakÃÓa÷ im Ónamam bÃdheta . idam ayuktam vartate . kim atra ayuktam . t­ïahigrahaïam Ónamimo÷ vyavasthÃrtham iti uktvà tata÷ ucyate t­higrahaïe hi imvi«aye ÓnamabhÃva÷ anavakÃÓatvÃt iti . tatra vaktavyam t­ïahigrahaïam Ónamimo÷ bhÃvÃya t­higrahaïe hi imvi«eye ÓnamabhÃva÷ anavakÃÓatvÃt iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . vyavasthÃrtham iti eva siddham na hi asata÷ vyavasthà iti . 

(P_7,3.95)  KA_III,339.20-22  Ro_V,234.14-235.1     sÃrvadhÃtuke iti vartamÃne puna÷ sÃrvadhÃtukagrahaïam kimartham . #<puna÷ sÃrvadhÃtukagrahaïam apidartham># . apidartha÷ ayam Ãrambha÷ . adhrigo ÓamÅdhvam suÓami ÓamÅdhva ÓamÅdhvam adhrigo . 

(P_7,3.103)  KA_III,340.2-5  Ro_V,235.3-7     #<ata÷ dÅrghÃt bahuvacane ettvam viprati«edhena># . ata÷ dÅrghÃt bahuvacane ettvam bhavati viprati«edhena . ata÷ dÅrgha÷ ya¤i supi ca iti asya avakÃÓa÷ . v­k«ÃbhyÃm , plak«ÃbhyÃm . bahuvacane jhali et iti asya avakÃÓa÷ . v­k«e«u , plak«e«u . iha ubhayam prÃpnoti . v­k«ebhya÷ , plak«ebhya÷ . ettvam bhavati viprati«edhena . 

(P_7,3.107)  KA_III,340.7-16  Ro_V,235.9-236.3#<     >#¬alakavatÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . ambìe , ambÃle , ambike . talhrasvatvam và Çisambuddhyo÷ . talhrasvatvam và Çisambuddhyo÷ iti vaktavyam . devata , devate . devatÃyÃm , devate . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . sa÷ katham na vaktavya÷ bhavati . #<ambÃrtham dvyak«aram yadi># . yadi ambÃrtham dvyak«aram g­hyate . tat tarhi hrasvatvam vaktavyam . avaÓyam chandasi hrasvatvam vaktavyam upagÃyantu mÃm patnaya÷ garbhiïaya÷ yuvataya÷ iti evam artham . mÃtÌïÃm mÃtac putrÃrtham arhate . mÃtÌïÃm mÃtajÃdeÓa÷ vaktavya÷ putrÃrtham arhate . gÃrgÅmÃta , vÃtsÅmÃta . 

(P_7,3.108)  KA_III,340.18-341.2  Ro_V,236.5-12     iha kasmÃt na bhavati . nadi, kumÃri , kiÓori , brÃhmaïi , brahmabandhu . hrasvavacanasÃmarthyÃt . asti anyat hrasvavacane prayojanam p­thagvibhaktim mà uccÅcaram iti . Óakyam p­thagvibhakti÷ anuccÃrayitum . katham . evam ayam brÆyÃt . ambÃrthÃnÃm hrasva÷ nadÅhrasvayo÷ guïa÷ iti . yadi evam ucyate jasi ca iti atra nadyÃ÷ api guïa÷ prÃpnoti . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . ambÃrthanadyo÷ hrasva÷ . tata÷ hrasvasya . hrasvasya ca hrasva÷ bhavati . kimartham idam . guïam vak«yati tadbÃdhanÃrtham . tata÷ guïa÷ . guïa÷ ca bhavati hrasvasya iti . atha và hrasvasya guïa÷ iti atra ambÃrthanadyo÷ hrasva÷ iti etat anuvarti«yate . 

(P_7,3.109)  KA_III,341.4-9  Ro_V,237.2-7     #<jasÃdi«u chandasi vÃvacanam prÃk ïau caÇi upadhÃyÃ÷># . jasÃdi«u chandasi và iti vaktavyam . kim aviÓe«eïa . na iti Ãha . prÃk ïau caÇyupadhÃyÃ÷ . kim prayojanam . #<ambe, darvi , Óatakratva÷ , paÓve n­bhya÷ , kikidÅvyÃ># . ambe , amba , darvi , darve , Óatakrava÷ Óatakratava÷ , paÓve , paÓave , kikidÅvyà , kikidÅvinà . 

(P_7,3.111)  KA_III,341.11-15  Ro_V,237.9-238.3     #<ghe÷ Çiti guïavidhÃne ÇÅsÃrvadhÃtuke prati«edha÷># . ghe÷ Çiti guïavidhÃne ÇÅsÃrvadhÃtuke prati«edha÷ vaktavya÷ . paÂvÅ , m­dvÅ , kuruta÷ iti . #<subadhikÃrÃt siddham># . sup iti vartate . kva prak­tam . supi ca bahuvacane jhali et iti . 

(P_7,3.113)  KA_III,341.17-342.5  Ro_V,238.5-13     iha atikhaÂvÃya , atimÃlÃya iti hrasvatve k­te sthÃnivadbhÃvÃt yàprÃpnoti tasya prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<yìvidhÃne atikhaÂvÃya iti aprati«edha÷ hrasvÃdeÓatvÃt># . yìvidhÃne atikhaÂvÃya , atimÃlÃya iti aprati«edha÷ . anarthaka÷ prati«edha÷ aprati«edha÷ . yàkasmÃt na bhavati . hrasvÃdeÓatvÃt . hrasvÃdeÓa÷ ayam . uktam etat ÇyÃbgrahaïe adÅrgha÷ iti . atha idÃnÅm asati api sthÃnivadbhÃve dÅrghatve k­te Ãp ca asau bhÆtapÆrva÷ iti k­tvà yàkasmÃt na bhavati . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . nanu ca idÃnÅm sati api sthÃnivadbhÃve etayà paribhëayà Óakyam upasthÃtum . na iti Ãha . na ca tadÃnÅm kvacit api sthÃnivadbhÃva÷ syÃt . 

(P_7,3.116)  KA_III,342.7-12  Ro_V,239.2-7     #<idudbhyÃm ÃmvidhÃnam auttvasya paratvÃt># . idudbhyÃm Ãm vidheya÷ . ÓakaÂyÃm , paddhatyÃm , dhenvÃm iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . auttvasya paratvÃt . paratvÃt auttvam prÃpnoti . #<yogavibhÃgÃt siddham># . yogavibhÃga÷ kari«yate . Çe÷ Ãm nadyÃmnÅbhya÷ . tata÷ idudbhyÃm . idudbhyÃm uttarasya Çe÷ Ãm bhavati iti . ÓakaÂyÃm , paddhatyÃm , dhenvÃm iti . tata÷ aut at ca ghe÷ . 

(P_7,3.118-119)  KA_III,342.14-343.9  Ro_V,239.9-241.1     #<auttve yogavibhÃga÷># . auttve yogavibhÃga÷ kartavya÷ . aut . aut bhavati idudbhyÃm . tata÷ at ca ghe÷ . akÃra÷ ca bhavati ghe÷ iti . kimartha÷ yogavibhÃga÷ . #<sakhipatibhyÃm auttvÃrtha÷># . sakhipatibhyÃm auttvam yathà syÃt . sakhyau , patyau . #<ekayoge hi aprÃpti÷ attvasanniyogÃt># . ekayoge hi sati auttvasya aprÃpti÷ . kim kÃraïam . attvasanniyogÃt . attvasanniyogena auttvam ucyate tena yatra eva auttvam syÃt . #<na và akÃrasya anvÃcayavacanÃt yathà kyaÇi salopa÷># . na và artha auttve yogavibhÃgena . kim kÃraïam . akÃrasya anvÃcayavacanÃt . pradhÃnaÓi«Âam auttvam anvÃcayaÓi«Âam attvam yathà kyaÇi salopa÷ . tat yathà . pradhÃnaÓi«Âa÷ kyaÇ prÃtipadikamÃtrÃt bhavati yatra ca skÃra÷ tatra lopa÷ . #<attve ÂÃpprati«edha÷># . attve ÂÃpa÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . ÓakaÂau , paddhatau , dhenau . attve k­te ÂÃp prÃpnoti . #<na và sannipÃtalak«aïasya animittatvÃt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . sannipÃtalak«aïasya animittatvÃt . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti ÂÃp na bhavi«yati . #<¬itkaraïÃt vÃ># . atha và ¬it ÃukÃra÷ kari«yate . au ¬it ca ghe÷ . 

(P_7,3.120)  KA_III,343.11-14  Ro_V,241.3-6     kimartham astriyÃm iti ucyate na ÃÇa÷ nà puæsi iti eva ucyeta . kà rÆpasiddhi÷ : trapuïà , jatunà . numà siddham . na evam Óakyam . iha hi amunà brÃhmaïakulena iti mubhÃvasya asiddhatvÃt num na syÃt . astriyÃm iti puna÷ ucyamÃne na do«a÷ bhavati . katham . vak«yati etat na mu ÂÃdeÓe . 

(P_7,4.1.1)  KA_III,344.2-345.7  Ro_V,242-245     atha ïigrahaïam kimartham na caÇi upadhÃyÃ÷ hrasva÷ iti eva ucyeta . caÇi upadhÃyÃ÷ hrasva÷ iti iyati ucyamÃne , alÅlavat , apÅpavat , ÆkÃrasya eva hrasvatvam prasajyeta . na etat asti prayojanam . v­ddhi÷ atra bÃdhikà bhavi«yati . v­ddhau tarhi k­tÃyÃm aukÃrasya eva hrasvatvam prasajyeta . na etat asti . antaraÇgatvÃt atra ÃvÃdeÓa÷ bhavi«yati . na hi idÃnÅm hrasvabhÃvinÅ upadhà bhavati . tasmÃt ïigrahaïam kartavyam . atha caÇgrahaïam kimartham na ïau upadhÃyÃ÷ iti eva siddham . ïau upadhÃyÃ÷ hrasva÷ iti iyati ucyamÃne , kÃrayati , hÃrayati iti atra api prasajyeta . na etat asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na ïau eva hrasvatvam bhavati iti yat ayam mitÃm hrasvatvam ÓÃsti . iha api tarhi na prÃpnoti . acÅkarat , ajÅharat . vacanÃt bhavi«yati . iha api tarhi vacanÃt prÃpnoti . kÃrayati , hÃrayati . tasmÃt caÇgrahaïam kartavyam . atha upadhÃgrahaïam kimartham . #<ïau caÇi upadhÃgrahaïam antyaprati«edhÃrtham># . ïau caÇi upadhÃgrahaïam kriyate antyasya hrastvatvam mà bhÆt . ïau caÇi hrasva÷ iti iyati ucyamÃne , alÅlavat , apÅpavat , antyasya eva hrasvatvam prasajyeta . na etat asti prayojanam . antaraÇgatvÃt atra ÃvÃdeÓa÷ bhavati . na hi idÃnÅm hrasvabhÃvÅ antya÷ asti . antya÷ hrasvabhÃvÅ na asti iti k­tvà vacanÃt anantyasya bhavi«yati . iha api vacanÃt prÃpnoti . acakÃÇk«at , avavächat . yena na avyavadhÃnam tena vyavahite api vacanaprÃmÃïyÃt . kena ca na avyavadhÃnam . varïena . etena puna÷ saÇghatena vayvadhÃnam bhavati na bhavati ca . uttarÃrtham tarhi upadhÃgrahaïam kartavyam . lopa÷ pibate÷ Å ca abhyÃsasya upadhÃyÃ÷ yathà syÃt . apÅpyat , apÅpyatÃm , apÅpyan . atha iha katham bhavitavyam . mà bhavÃn aÂiÂat iti . Ãhosvit mà bhavÃn ÃÂiÂat iti . mà bhavÃn ÃÂiÂat iti bhavitavyam . hrasvatvam kasmÃt na bhavati . dvirvacane k­te pareïa rÆpeïa vyavahitam iti k­tvà . idam iha sampradhÃryam . dvirvacanam kriyatÃm hrasvatvam iti kim atra kartavyam . paratvÃt hrasvatvam . nityam dvirvacanam . k­te hrasvatve prÃpnoti ak­te api . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati dvirvacanÃt hrasvatvam balÅya÷ iti yat ayam oïim ­ditam karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . ­ditkaraïe etat prayojanam ­ditÃm na iti prati«edha÷ yathà syÃt . yadi ca atra pÆrvam dvirvacanam syÃt ­ditkaraïam anarthakam syÃt . dvirvacane k­te pareïa vyavahitatvÃt hrasvatvam na bhavi«yati . paÓyati tu ÃcÃrya÷ dvirvacanÃt hrasvatvam balÅya÷ iti tata÷ oïim ­ditam karoti . tasmÃt mà bhavÃn aÂiÂat iti eva bhavitavyam . 

(P_7,4.1.2)  KA_III,345.8-22  Ro_V,245-247     #<upadhÃhrasvatve ïe÷ ïici upasaÇkhyÃnÃt># . upadhÃhrasvatve ïe÷ ïici upasaÇkhyÃnam kartavyam : vÃditavantam prayojitavÃn avÅvadadvÅïÃm parivÃdakena . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . ïicà vyavahitatvÃt . ïilope k­te na asti vyavadhÃnam . sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ caÇparanirhrÃse na sthÃnivat iti . evam api aglopinÃm na iti prati«edha÷ prÃpnoti . v­ddhau k­tÃyÃm lopa÷ tat na aglopai aÇgam bhavati . idam iha sampradhÃryam . v­ddhi÷ kriyatÃm lopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt v­ddhi÷ . nitya÷ lopa÷ . k­tÃyÃm api v­ddhau prÃpnoti ak­tÃyÃm api . anitya÷ lopa÷ . anyasya k­tÃyÃm v­ddhau prÃpnoti anyasya ak­tÃyÃm ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt v­ddhi÷ . v­ddhau k­tÃyÃm lopa÷ tat na aglopi aÇgam bhavati . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati v­ddhe÷ lopa÷ balÅyÃn iti yat ayam aglopinÃm na iti prati«edham ÓÃsti . na etat asti j¤Ãpakam . asti anyat etasya vacane prayojanam . kim . yatra v­ddhau api k­tÃyÃm eva lupyate . atyararÃjat . yat tarhi pratyÃhÃragrahaïam karoti . itarathà hi alopinÃm na iti brÆyÃt . evam và v­ddhe÷ lopa÷ balÅyÃn iti . atha và Ãrabhyate pÆrvaviprati«edha÷ ïyallopÃviyaÇyaïguïav­ddhidÅrghatvebhya÷ pÆrvaviprati«iddham iti . tasmÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam iti . 

(P_7,4.2)  KA_III,345.24-346.16  Ro_V,247.4-249.4     #<aglopiprati«edhÃnarthakyam ca sthÃnivadbhÃvÃt># . aglopiprati«edha÷ ca anarthaka÷ . kim kÃraïam . sthÃnivadbhÃvÃt . sthÃnivadbhÃvÃt atra hrasvatvam na bhavi«yati . yatra tarhi sthÃnivadbhÃva÷ na asti tadartham ayam yoga÷ vaktavya÷ . kva sthÃnivadbhÃva÷ na asti . ya÷ halaco÷ ÃdeÓa÷ . atyararÃjat . kim puna÷ kÃraïam halaco÷ ÃdeÓa÷ na sthÃnivat iti ucyate . ajÃdeÓa÷ sthÃnivat iti ucyate na ca ayam aca÷ eva ÃdeÓa÷ . kim tarhi aca÷ anyasya ca . aglopinÃm na iti api tarhi prati«edha÷ na prÃpnoti . kim kÃraïam . aglopinÃm na iti ucyate na ca atra ac eva lupyate . kim tarhi . ac ca anya÷ ca . ya÷ atra ac lupyate tadÃÓraya÷ prati«edha÷ bhavi«yati . yathà eva tarhi ya÷ atra ac lupyate tadÃÓraya÷ prati«edha÷ bhavati evam ya÷ atra ac lupyate tadÃÓraya÷ sthÃnivadbhÃva÷ bhavi«yati . evam tarhi siddhe sati yat aglopinÃm na iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ ita÷ uttaram sthÃnivadbhÃva÷ na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . pÆrvatra asiddhe na sthÃnivat iti uktam tat na vaktavyam bhavati . yadi etat j¤Ãpyate , ÃdÅdhayate÷ ÃdÅdhaka÷ , Ãvevayate÷ Ãvevaka÷ . yÅvarïayo÷ dÅdhÅvevyo÷ iti lopa÷ na prÃpnoti . iha ca yat pralunÅhi atra tiÇi ca udÃttavati iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yat tÃvat ucyate ÃdÅdhayate÷ ÃdÅdhaka÷ , Ãvevayate÷ Ãvevaka÷ , yÅvarïayo÷ iti lopa÷ na prÃpnoti iti yÅvarïayo÷ iti atra varïagrahaïasÃmarthyÃt bhavi«yati . yat api ucyate yat pralunÅhi atra tiÇi ca udÃttavati iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti iti bahiraÇga÷ yaïÃdeÓa÷ antaraÇga÷ svara÷ asiddham bahiraÇgam antaraÇge . 

(P_7,4.3)  KA_III,346.18-20  Ro_V,249.6-250.3     kÃïyÃdÅnÃm ca iti vaktavyam . ke puna÷ kÃïyÃdaya÷ . kÃïirÃïiÓrÃïibhÃïiheÂhilopaya÷ . acakÃïat , acÅkaïat , ararÃïat , arÅraïat , aÓaÓrÃïat , aÓÅÓraïat , ababhÃïat , abÅbhaïat , ajiheÂhat , ajÅhiÂhat , alulopat , alÆlupat . 

(P_7,4.9)  KA_III,346.22-347.15  Ro_V,250.5-252.5     iha avadigye , avadigyÃte , avadigyare digyÃdeÓe k­te dvirvacanam prÃpnoti tatra sÃbhyÃsasya iti vaktavyam . nanu ca dvirvacane k­te sÃbhyÃsasya digyÃdeÓa÷ bhavi«yati . na sidhyati . kim kÃraïam . #<digyÃdeÓasya paratvÃt sÃbhyÃsasya ÃdeÓavacanam># . digyÃdeÓa÷ kriyatÃm dvirvacanam iti paratvÃt digyÃdeÓena bhavitavyam . tatra sÃbhyÃsasya iti vaktavyam . evam tarhi digyÃdeÓa÷ dvirvacanam bÃdhi«yate . puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt dvirvacanam prÃpnoti . puna÷prasaÇga÷ iti cet amÃdibhi÷ tulyam . puna÷prasaÇga÷ iti cet amÃdibhi÷ tulyam etat bhavati . tat yathà . amÃdi«u k­te«u puna÷prasaÇgÃt ÓiÓÅlugnuma÷ na bhavanti . evam digyÃdeÓe k­te puna÷prasaÇgÃt dvirvacanam na bhavi«yati . atha và viprati«edhe puna÷prasaÇga÷ iti ucyate viprati«edha÷ ca dvayo÷ sÃvakaÓayo÷ . iha puna÷ anavakÃÓa÷ digyÃdeÓa÷ dvirvacanam bÃdhi«yate . yadi tarhi anavakÃÓÃ÷ vidhaya÷ bÃdhakÃ÷ bhavanti , babhÆva , bhÆbhÃva÷ dvirvacanam bÃdheta . sÃvakÃÓa÷ bhÆbhÃva÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . bhavità , bhavitum . iha tarhi cak«iÇa÷ khyä và liÂi iti khyä dvirvacanam bÃdheta . iha ca api babhÆva iti yadi tÃvat sthÃne dvirvacanam bhÆbhÃva÷ sarvÃdeÓa÷ prÃpnoti atha dvi÷prayoga÷ dvirvacanam parasya bhÆbhÃve k­te pÆrvasya Óravaïam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ÃrdhadhÃtukÅyÃ÷ sÃmÃnyena bhavanti anavasthite«u pratyaye«u . tatra ÃrdhadhÃtukasÃmÃnye bhÆbhÃve k­te ya÷ yata÷ pratyaya÷ prÃpnoti sa÷ tata÷ bhavi«yati . 

(P_7,4.10)  KA_III,347.17-348.7  Ro_V,252.7-254.3     #<saæyogÃde÷ guïavidhÃne saæyogopadhagrahaïam k­¤artham># . saæyogÃde÷ guïavidhÃne saæyogopadhagrahaïam kartavyam . kimartham . k­¤artham . iha api yathà syÃt . sa¤caskaratu÷ , sa¤caskaru÷ . yadi saæyogopadhagrahaïam kriyate na artha÷ saæyogÃdigrahaïena . iha api sasvaratu÷ , sasvaru÷ saæyogopadhasya iti eva siddham . bhavet siddham sasvaratu÷ , sasvaru÷ iti idam tu na sidhyati sa¤caskaratu÷ , sa¤caskaru÷ iti . kim kÃraïam . suÂa÷ bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgam su . antaraÇga÷ guïa÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . saæyogÃdigrahaïe tu kriyamÃïe saæyogopadhagrahaïam ananyÃrtham vij¤Ãyate . #<­ta÷ liÂi guïÃt ¤ïiti v­ddhi÷ viprati«edhena># . ­ta÷ liÂi guïä ¤Çiti v­ddhi÷ bhavati pÆrvaviprati«edhena . ­ta÷ liÂi guïasya avakÃÓa÷ . sasvaratu÷ , sasvaru÷ . ¤ïiti v­ddhe÷ avakÃÓa÷ . svÃraka÷ , dhvÃraka÷ . iha ubhayam prÃpnoti . sasvÃra , dadhvÃra . ¤ïiti v­ddhi÷ bhavati pÆrvaviprati«edhena . #<puna÷prasaÇgavij¤ÃnÃt và siddham># . atha và puna÷prasaÇgÃt guïe k­te raparatve ca ata÷ upadhÃyÃ÷ iti v­ddhi÷ bhavi«yati . na e«a÷ yukta÷ parihÃra÷ . puna÷prasaÇga÷ nÃma sa÷ bhavati yatra tena eva k­te prÃpnoti tena eva ca ak­te . atra khalu guïe k­te raparatve ca ata÷ upadhÃyÃ÷ iti v­ddhi÷ prÃpnoti ak­te ca aca÷ ¤ïiti iti . tasmÃt su«Âhu ucyate liti guïÃt ¤ïiti v­ddhi÷ viprati«edhena iti . 

(P_7,4.12)  KA_III,348.9-14  Ro_V,254.5-10     kimartham hrasva÷ và iti ucyate na guïa÷ và iti ucyeta . tatra ayam api artha÷ guïagrahaïam na kartavyam bhavati . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . ­ta÷ ca saæyogÃde÷ guïa÷ iti . #<­ta÷ hrasvatvam ittvaprati«edhÃrtham># . ­ta÷ hrasvatvam ucyate ittvaprati«edhÃrtham . ittvam mà bhÆt iti . guïa÷ và iti iyati ucyamÃne guïena mukte ittvam prasajyeta . hrasva÷ và iti ucyamÃne hrasvena mukte yathÃprÃpta÷ guïa÷ bhavi«yati . 

(P_7,4.13)  KA_III,348.16-19  Ro_V,255.2-5     #<ke aïa÷ hrasvatve taddhitagrahaïam k­nniv­ttyartham># . ke aïa÷ hrasvatve taddhitagrahaïam kartavyam . kim prayojanam . k­nniv­ttyartham . k­ti mà bhÆt . rÃkà , dhÃkà iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni . 

(P_7,4.23)  KA_III,348.21-22  Ro_V,255.7-8     iha kasmÃt na bhavati . prohyate , upohyate . ekÃdeÓe k­te vyapavargÃbhÃvÃt . evam api à , Æhyate , ohyate , samohyate . aïa÷ iti vartate . 

(P_7,4.24)  KA_III,349.2-6  Ro_V,256.1-5     #<ete÷ liÇi upasargÃt># . ete÷ liÇi upasargÃt iti vaktavyam . iha mà bhÆt . ÅyÃt . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . upasargÃt iti vartate . evam tarhi ÃcÃrya÷ anvÃca«Âe upasargÃt iti anuvartate iti . na etat anvÃkhyeyam adhikÃrÃ÷ anuvartante iti . e«a÷ eva nyÃya÷ yat uta adhikÃrÃ÷ anuvarteran . 

(P_7,4.27)  KA_III,349.8-12  Ro_V,256.7-11     dÅrghoccÃraïam kimartham na riÇ ­ta÷ iti eva ucyate . kà rÆpasiddhi÷ : mÃtrÅyati , pitrÅyati . ak­tsÃrvadhÃtukayo÷ iti dÅrghatvam bhavi«yati . evam tarhi siddhe sati yat dÅrghoccÃraïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati e«Ã paribhëà aÇgav­tte puna÷ v­ttau avidhi÷ ni«Âhitasya iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . pibe÷ guïaprati«edha÷ codita÷ sa÷ na vaktavya÷ bhavati . 

(P_7,4.30)  KA_III,349.14-16  Ro_V,256.13-257.3     #<yaÇprakaraïe hante÷ hiæsÃyÃm ÅÂ># . yaïprakaraïe hante÷ hiæsÃyÃm ÅÂ vaktavya÷ . jeghnÅyate . yadi ÅÂ abhyÃsarÆpam na sidhyati . evam tarhi yaÇprakaraïe hante÷ hiæsÃyÃm Åk . evam api upadhÃlopa÷ na prÃpnoti . evam tarhi yaÇprakaraïe hante÷ hiæsÃyÃm ghnÅ . 

(P_7,4.35)  KA_III,349.19-350.5  Ro_V,257.5-11     atyalpam idam ucyate : aputrasya iti . aputrÃdÅnÃm iti vaktavyam iha api yathà syÃt : janÅyanta÷ nvagrava÷ putrÅyanta÷ sudÃnava÷ . #<chandasi prati«edhe dÅrghaprati«edha÷># . chandasi prati«edhe dÅrghatvasya prati«edha÷ vaktavya÷ . saæsvedayu÷ , mitrayu÷ . #<na và aÓvÃghasya Ãdvacanam avadhÃraïÃrtham># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . aÓvÃghasya Ãdvacanam avadhÃraïÃrtham bhavi«yati aÓvÃghayo÷ eva chancasi dÅrgha÷ bhavi«yati na anyasya iti . 

(P_7,4.41)  KA_III,350.7-11  Ro_V,258.2-6     #<Óyate÷ ittvam vrate nityam># . Óyate÷ ittvam vrate nityam iti vaktavyam . saæÓitavrata÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . #<devatrÃta÷ gala÷ grÃha÷  itiyoge ca sadvidhi÷ , mitha÷ te na vibhëyante gavÃk«a÷ saæÓitavrata÷># . 

(P_7,4.46)  KA_III,350.15-351.2  Ro_V,259.2-15     #<avadattam vidattam ca pradattam ca Ãdikarmaïi , sudattam anudattam ca nidattam iti ca i«yate># . kim puna÷ ayam takÃrÃnta÷ Ãhosvit dakÃrÃnta÷ uta dhakÃrÃnta÷ atha và thakÃrÃnta÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<tÃnte do«a÷ dÅrghatvam syÃt># . yadi takÃrÃnta÷ dasti iti dÅrghatvam prÃpnoti . #<dÃnte do«a÷ ni«ÂhÃnatvam># . atha dakÃrÃnta÷ radÃbhyÃm ni«ÂhÃta÷ iti natvam prÃpnoti . #<dhÃnte do«a÷ dhatvaprÃpti÷># . atha dhÃnta÷ jha«a÷ tatho÷ dha÷ adha÷ iti dhatvam prÃpnoti . #<thÃnte ado«a÷ tasmÃt thÃnta÷># . atha thakÃrÃnta÷ na do«a÷ bhavati . 

(P_7,4.47)  KA_III,351.4-22  Ro_V,260.2-261.4     #<aca÷ upasargÃt tatve ÃkÃragrahaïam># . aca÷ upasargÃt tatve ÃkÃragrahaïam kartavyam . na kartavyam . ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti ÃkÃrasya bhavi«yati . na sidhyati . kim kÃraïam . #<Ãde÷ hi parasya># . atra hi tasmÃt iti uttarasya Ãde÷ parasya iti dakÃrasya prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . #<avarïaprakaraïÃt siddham># . asya iti vartate . kva prak­tam . asya dvau iti . yadi avarïagrahaïam anuvartate dadbhÃve do«a÷ bhavati . evam tarhi evam vak«yÃmi da÷ adgho÷ iti . da÷ ya÷ ÃkÃra÷ tasya at bhavati . tata÷ aca÷ upasargÃt ta÷ . asya iti eva . evam api sÆtrabheda÷ k­ta÷ bhavati . na asau sÆtrabheda÷ . sÆtrabhedam kam upÃcaranti . yatra tat eva anyat sÆtram kriyate bhÆya÷ và . yat hi tat eva upasaæh­tya kriyate na asau sÆtrabheda÷ . atha và dvitakÃraka÷ nirdeÓa÷ kriyate sa÷ anekÃl Óit sarvasya iti sarvasya bhavi«yati . iha api tarhi prÃpnoti . adbhi÷ , adbhya÷ iti . aca÷ iti vartate . tat ca avaÓyam ajgrahaïam anuvartyam lavÃbhyÃm iti evamartham . atha và tritakÃraka÷ nirdeÓa÷ kari«yate ihÃrthau dvau uttarÃrtha÷ ca eka÷ . #<dyate÷ ittvÃt aca÷ ta÷># . dyate÷ ittvÃt aca÷ ta÷ iti etat bhavati viprati«edhena . dyate÷ ittvasya avakÃÓa÷ . nirditam , nirditavÃn . aca÷ ta÷ iti asya avakÃÓa÷ . prattam , avattam . iha ubhayam prÃpnoti . nÅttam , vÅttam . aca÷ ta÷ iti etat bhavati viprati«edhena . 

(P_7,4.48)  KA_III,351.24-352.3  Ro_V,261.6-10     #<apa÷ bhi mÃsa÷ chandasi># . apa÷ bhi iti atra mÃsa÷ chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam : mà adbhi÷ i«Âvà indra÷ v­trahà . atyalpam idam ucyate . #<svavassvatavaso÷ mÃsa÷ u«asa÷ ca ta÷ i«yate># : svavadbhi÷ , svatavadbhi÷ , samu«adbhi÷ ajÃyathÃ÷ , mà adbhi÷ i«Âvà indra÷ v­trahà . 

(P_7,4.54)  KA_III,352.5-7  Ro_V,261.12-14     #<istvam sani rÃdha÷ hiæsÃyÃm># . istvam sani rÃdha÷ hiæsÃyÃm iti vaktavyam . pratiritsati . hiæsÃyÃm iti kimartham . ÃrirÃtsati . 

(P_7,4.55)  KA_III,352.9-17  Ro_V,262.1-9     #<j¤ape÷ Åttvam anantyasya># . j¤ape÷ Åttvam anantyasya iti vaktavyam . j¤Åpsati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . lopa÷ antyasya bÃdhaka÷ bhavi«yati . anavakÃÓÃ÷ vidhaya÷ bÃdhakÃ÷ bhavanti sÃvakÃÓa÷ ca ïilopa÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . kÃraïà , hÃraïà . evam api Åttvam antyasya lopasya bÃdhakam syÃt . anavakÃÓÃ÷ hi vidhaya÷ bÃdhakÃ÷ bhavanti Åttvam api sÃvakÃÓam . ka÷ avakÃÓa÷ . anantya÷ . katham puna÷ sati antye anantyasya Åttvam syÃt . bhavet ya÷ acà ÃÇgam viÓe«ayet tasya anantyasya na syÃt . vayam tu khalu aÇena acam viÓe«ayi«yÃma÷ . aÇgasya aca÷ yatratatrasthasya iti . evam api ubhayo÷ sÃvakÃÓayo÷ paratvÃt Åttvam prÃpnoti . tasmÃt anantyasya iti vaktavyam . 

(P_7,4.58)  KA_III,352.19-20  Ro_V,262.11-12     #<abhyÃsasya anaci># . abhyÃsasya iti yat ucyate tat anaci dra«Âavyam . patÃpata÷ , carÃcara÷ , vadÃvada÷ . 

(P_7,4.60)  KA_III,353.2-20  Ro_V,263.2-264.6     kim ayam «a«ÂhÅsamÃsa÷ : halÃm Ãdi÷ halÃdi÷ halÃdi÷ Ói«yate iti . Ãhosvit karmadhÃraya÷ : hal Ãdi÷ halÃdi÷ halÃdi÷ Ói«yate iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<halÃdiÓe«e «a«ÂhÅsamÃsa÷ iti cet ajÃdi«u Óe«aprasaÇga÷># . halÃdiÓe«e «a«ÂhÅsamÃsa÷ iti cet ajÃdi«u Óe«a÷ prÃpnoti . Ãnak«a , Ãnak«atu÷ , Ãnak«u÷ . astu tarhi karmadhÃraya÷ . #<karmadhÃraya÷ iti cet ÃdiÓe«animittatvÃt lopasya tadabhÃve lopavacanam># . karmadhÃraya÷ iti cet ÃdiÓe«animittatvÃt lopasya tadabhÃve Ãdyasya hala÷ abhave lopa÷ vaktavya÷ . ÃÂatu÷ , ÃÂu÷ . #<tasmÃt anÃdilopa÷># . tasmÃt anÃdi÷ hal lupyate iti vaktavyam . #<uktam vÃ># . kim uktam . pratividhÃsyate halÃdiÓe«a÷ iti . ayam idÃnÅm sa÷ pratividhÃnakÃla÷ . idam pratividhÅyate . idam prak­tam atra lopa÷ abhyÃsasya iti . tata÷ vak«yÃmi . hrasva÷ . hrasva÷ bhavati ÃdeÓa÷ . abhyÃsasya lopa÷ iti anuvartate . tatra hrasvabhÃvinÃm hrasva÷ lopabhÃvinÃm lopa÷ bhavi«yati . tata÷ halÃdi÷ Óe«a÷ ca iti . atha và evam vak«yÃmi . hrasva÷ ahal . hrasva÷ bhavati abhyÃsasya iti . tata÷ ahal . ahal ca bhavati abhyÃsa÷ . tata÷ Ãdi÷ Óe«a÷ . Ãdi÷ Óe«a÷ bhavati abhyÃsasya iti . atha và yogavibhÃga÷ kari«yate . hrasvÃdeÓa÷ bhavati abhyÃsasya . tata÷ hal . hal ca lupyate abhyÃsasya . tata÷ Ãdi÷ Óe«a÷ . Ãdi÷ Óe«a÷ ca bhavati abhyÃsasya . 

(P_7,4.61)  KA_III,353.22-354.20  Ro_V,264.8-266.10     #<ÓarpÆrvaÓe«e kharpÆrvagrahaïam># . ÓarpÆrvaÓe«e kharpÆrvagrahaïam kartavyam . kharpÆrvÃ÷ khaya÷ Ói«yante khara÷ lupyante iti vaktavyam . kim prayojanam . ucicchi«ati . vyucicchi«ati . tuka÷ Óravaïam mà bhÆt iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . cartve k­te tuk na bhavi«yati . asiddham cartvam tasya asiddhatvÃt tuk prÃpnoti . siddhakÃï¬e paÂhitam abhyÃsajaÓtvacartvam ettvatuko÷ iti . evam api antaraÇgatvÃt prÃpnoti tasmÃt kharpÆrvagrahaïam kartavyam . na kartavyam . ettvatuggrahaïam na kari«yate . abhyÃsajaÓtvacartvam siddham iti eva . #<ÃdiÓe«aprasaÇga÷ tu># . ÃdiÓe«a÷ tu prÃpnoti . ti«ÂhÃsati . nanu ca anÃdiÓe«a÷ ÃdiÓe«am bÃdhi«yate . katham anyasya ucyamÃnam anyasya bÃdhakam syÃt . asati khalu api sambhave bÃdhanam bhavati asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt . yadi ÃdiÓe«a÷ api bhavati ÓarpÆrvavacanam idÃnÅm kimartham syÃt . #<ÓarpÆrvavacanam kimartham iti cet khayÃm lopaprati«edhÃrtham># . ÓarpÆrvavacanam kimartham iti cet khayÃm lopa÷ mà bhÆt iti . #<vyapakar«avij¤ÃnÃt siddham># . vyapakar«avij¤ÃnÃt siddham etat . kim idam vyapakar«avij¤ÃnÃt iti . apavÃdavij¤ÃnÃt . apavÃdatvÃt atra anÃdiÓe«a÷ ÃdiÓe«am bÃdhi«yate . nanu ca uktam katham anyasya ucyamÃnam anyasya bÃdhakam syÃt iti . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . yadi tat na ucyeta kim iha syÃt . halÃdiÓe«a÷ . halÃdiÓe«a÷ cet na aprÃpte halÃdiÓe«e idam ucyate tat bÃdhakam bhavi«yati . yat api ucyate asati khalu api sambhave bÃdhanam bhavati asti ca sambhava÷ yat ubhayam syÃt iti sati api sambhave bÃdhanam bhavati . tat yathà . dadhi brÃhmaïebhya÷ dÅyatÃm takram kauï¬inyÃya iti sati api sambhave dadhidÃnasya takradÃnam bÃdhakam bhavati . evam iha api sati api sambhave anÃdiÓe«a÷ ÃdiÓe«am bÃdhi«yate . 

(P_7,4.65)  KA_III,354.24-355.16  Ro_V,266.14-267.15     dÃdharti iti kim nipÃtyate . dhÃrayate÷ Ólau abhyÃsasya dÅrghatvam ïiluk ca . anipÃtyam . tÆtujÃnavadabhyÃsasya dÅrghatvam parïaÓu«ivat ïiluk bhavi«yati . dh­Ça÷ và abhyÃsasya dÅrghatvam parasmaipadam ca . anipÃtyam . tÆtujÃnavadabhyÃsasya dÅrghatvam yudhyativat parasmaipadam bhavi«yati . dardharti iti kim nipÃtyate . dhÃrayate÷ Ólau abhyÃsasya ruk ïiluk ca . anipÃtyam . devÃaduhravadru parïaÓru«ivat ïiluk bhavi«yati . dh­Ça÷ và abhyÃsasya ruk parasmaipadam ca . anipÃtyam . devÃaduhravat ru¬yudhyativat parasmaipadam ca bhavi«yati . bobhÆtu iti kim nipÃtyate . bhavate÷ yaÇlugantasya aguïatvam nipÃtyate . na etat asti prayojanam . siddham atra aguïatvam bhÆsuvo÷ tiÇi iti . evam tarhi niyamÃrtham bhavi«yati . atra eva yaÇlugantasya guïa÷ na bhavati na anyatra iti . kva mà bhÆt . bobhavÅti iti . tetikte iti kim nipÃtyate . tije÷ yaÇlugantasya Ãtmanepadam nipÃtyate . na etat asti prayojanam . siddham atra Ãtmanepadam anudÃttaÇita÷ Ãtmanepadam iti . niyamÃrtham tarhi bhavi«yati . atra eva yaÇlugantasya Ãtmanepadam bhavati na anyatra iti . kva mà bhÆt . bebhidi iti cecchidi iti . 

(P_7,4.67)  KA_III,355.18-356.5  Ro_V,268.2-269.2     kimartham svape÷ abhyÃsasya samprasÃraïam ucyate yadà sarve«u abhyÃsasthÃne«u svape÷ samprasÃraïam uktam . #<svÃpigrahaïam vyapetÃrtham># . svÃpigrahaïam kriyate vyapetÃrtham . vyapetÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . su«vÃpayi«ati iti . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra kyajante atiprasaÇga÷># . tatra kyajante atiprasaÇga÷ bhavati . iha api prÃpnoti . svÃpakam icchati svÃpakÅyati svÃpakÅyate÷ san sisvÃpakÅyi«ati iti . #<siddham tu ïigrahaïÃt># . siddham etat . katham . ïigrahaïam kartavyam . na kartavyam . nirdeÓÃt eva hi vyaktam ïyantasya grahaïam iti . na atra nirdeÓa÷ pramÃïam Óakyam kartum . yathà hi nirdeÓa÷ tathà iha api prasajyeta . svÃpam karoti svÃpayati svÃpayate÷ san sisvÃpayi«ati iti . tasmÃt ïigrahaïam kartavyam . 

(P_7,4.75)  KA_III,356.7-11  Ro_V,269.4-8     #<trigrahaïÃnarthakyam gaïÃntatvÃt># . trigrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . gaïÃntatvÃt . traya÷ eva nijÃdaya÷ . #<uttarÃrtham tu># . uttarÃrtham tarhi trigrahaïam kartavyam . bh­¤Ãm it trayÃïÃm yathà syÃt . iha mà bhÆt . jahÃti . 

(P_7,4.77)  KA_III,356.13-15  Ro_V,269.10-270.3     artigrahaïam kimartham na bahulam chandasi iti eva siddham . na hi antareïa chanda÷ arte÷ Ólu÷ labhya÷ . evam tarhi siddhe yat artigrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhëÃyÃm Ólu÷ bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . iyarti iti etat siddham bhavati . 

(P_7,4.82)  KA_III,356.17-357.19  Ro_V,270.5-272.2     #<aico÷ yaÇi dÅrghaprasaÇga÷ hrasvÃt hi param dÅrghatvam># . aico÷ yaÇi dÅrghatvam prÃpnoti . ¬o¬haukyate , totraukyate iti . nanu ca hrasvatve k­te dÅrghatvam na bhavi«yati . na sidhyati . kim kÃraïam . hrasvÃt hi param dÅrghatvam . hrasvatvam kriyatÃm dÅrghatvam iti kim atra kartavyam . paratvÃt dÅrghatvena bhavitavyam . #<na và abhyÃsavikÃre«u apavÃdasya utsargÃbÃdhakatvÃt># . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . abhyÃsavikÃre«u apavÃdasya utsargÃbÃdhakatvÃt . abhyÃsavikÃre«u apavÃdÃ÷ utsargÃn na bÃdhante iti e«Ã paribhëà kartavyà . kÃni etasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni . #<prayojanam sanvadbhÃvasya dÅrghatvam># . acÅkarat , ajÅharat . sanvadbhÃvam apavÃdatvÃt dÅrghatvam na bÃdhate . #<mÃnprabh­tÅnÃm dÅrghatvam ittvasya># . mÃnprabh­tÅnÃm dÅrghatvam apavÃdatvÃt ittvam na bÃdhate . #<gaïe÷ Åtvam halÃdiÓe«asya># . gaïe÷ Åtvam apavÃdatvÃt halÃdiÓe«am na bÃdhate . idam ayuktam vartate . kim atra ayuktam . aico÷ yaÇi dÅrghaprasaÇga÷ hrasvÃt hi param dÅrghatvam iti uktvà tata÷ ucyate na và abhyÃsavikÃre«u apavÃdasya utsargÃbÃdhakatvÃt iti . tasyÃ÷ ca paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni nÃma ucyante prayojanam sanvadbhÃvasya dÅrghatvam mÃnprabh­tÅnÃm dÅrghatvam ittvasya gaïe÷ Åtvam halÃdiÓe«asya iti ca . na ca sanvadbhÃvam apavÃdatvÃt dÅrghatvam bÃdhate . kim tarhi paratvÃt . na khalu api mÃnprabh­tÅnÃm dÅrghatvam apavÃdatvÃt dÅrghatvam bÃdhate . kim tarhi antaraÇgatvÃt . na khalu api gaïe÷ Åttvam apavÃdatvÃt halÃdiÓe«am bÃdhate . kim tarhi anavakÃÓatvÃt . evam tarhi iyam paribhëà kartavyà abhyÃsavikÃre«u bÃdhakÃ÷ na bÃdhante iti . sà tarhi e«Ã paribhëà kartavyà . na kartavyà . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati e«Ã paribhëà iti yat ayam akita÷ iti prati«edham ÓÃsti . 

(P_7,4.83)  KA_III,357.21-358.18  Ro_V,272.4-274.2     akita÷ iti kimartham . yaæyamyate , raæramyate . akita÷ iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati yaæyamyate , raæramyate iti . nuki k­te anajantatvÃt . ata÷ uttaram paÂhati . #<akidvacanam anyatra kidantasya ala÷ antyaniv­ttyartham># . akidvacanam kriyate j¤ÃpakÃrtham . kim j¤Ãpyam . etat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anyatra kidantasya abhyÃsasya alontyavidhi÷ na bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . #<prayojanam hrasvatvÃttvettvaguïe«u># . hrasvatvam . avacacchatu÷ , avacacchu÷ . attvam . cacch­datu÷ , cacch­du÷ . ittvam . cicchÃdayi«ati , cicchardayi«ati . guïa÷ . cecchidyate , cocchu«yate . tuki k­te anantyatvÃt ete vidhaya÷ na prÃpnuvanti . #<viprati«edhÃt siddham># . na etÃni santi prayojanÃni . viprati«edhena api etÃni siddhÃni . tuk kriyatÃm ete vidhaya÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt ete vidhaya÷ iti . #<tadantÃgrahaïÃt vÃ># . atha và na evam vij¤Ãyate abhyÃsasya ajantasya ­kÃrÃntasya akÃrÃntasya igantasya iti . katham tarhi . abhyÃse ya÷ ac abhyÃse ya÷ ­kÃra÷ abhyÃse ya÷ akÃra÷ abhyÃse ya÷ ic iti . evam ca k­tvà dÅrghatvam prÃpnoti . evam tarhi idam iha vyapadeÓyam sat ÃcÃrya÷ na vyapadiÓati . kim apavÃda÷ nuk dÅrghatvasya iti . evam tarhi siddhe sati yat akita÷ iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati e«Ã paribhëà abhyÃsavikÃre«u bÃdhakÃ÷ na bÃdhante iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . aico÷ yaÇi dÅrghaprasaÇga÷ hrasvÃt hi param dÅrghatvam iti uktam sa÷ na do«a÷ bhavati . 

(P_7,4.85)  KA_III,358.20-359.2  Ro_V,274.4-10     #<nuki yaæyamyate , raæramyate iti rÆpÃsiddhi÷># . nuki sati yaæyamyate , raæramyate iti rÆpam na sidhyati . #<anusvÃrÃgamavacanÃt siddham># . anusvÃrÃgama÷ vaktavya÷ . evam api idam eva rÆpam syÃt yaæyyamyate , idam na syÃt yaæyamyate . #<padÃntavat ca># . padÃntÃt ca iti vaktavyam . và padÃntasya iti . 

(P_7,4.90)  KA_III,359.4-6  Ro_V,274.12-14     #<rÅk ­tvata÷ saæyogÃrtham># . rÅk ­tvata÷ iti vaktavyam . kim prayojanam . saæyogÃrtham . saæyogÃntÃ÷ prayojayanti . varÅv­Ócyate , parÅp­cchyate , barÅbh­jjyate . 

(P_7,4.91)  KA_III,359.8-9  Ro_V,275.2-4     #<marm­jyate , marm­jyamÃnÃsa÷ iti ca upasaÇkhyÃnam># . marm­jyate , marm­jyamÃnÃsa÷ iti ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . marm­jyate , marm­jyamÃnÃsa÷ . 

(P_7,4.92)  KA_III,359.11-17  Ro_V,275.6-12     kim idam ­kÃragrahaïam aÇgaviÓe«aïam . ­kÃrÃntasya aÇgasya iti . Ãhosvit abhyÃsaviÓe«aïam . ­kÃrÃntasya abhyÃsasya iti . aÇgaviÓe«aïam iti Ãha . katham j¤Ãyate . yat ayam taparakaraïam karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . na hi ka÷ cit abhyÃse dÅrgha÷ asti yadartham taparakaraïam kriyeta . atha aÇgaviÓe«aïe ­kÃragrahaïe sati taparakaraïe kim prayojanam . iha mà bhÆt . cÃkÅrti , cÃkÅrta÷ , cÃkirati . #<kiratim carkarÅtÃntam pacati iti atra ya÷ nayet , prÃptij¤am tam aham manye prÃrabdha÷ tena saÇgraha÷># . 

(P_7,4.93)  KA_III,359.19-360.24  Ro_V,276.1-278.3     iha kasmÃt na bhavati . ajajÃgarat . laghuni caÇpare iti ucyate vyavahitam ca atra laghu caÇparam . iha api tarhi na prÃpnoti . acÅkarat , ajÅharat . vacanÃt bhavi«yati . iha api vacanÃt prÃpnoti . ajajÃgarat . yena na avyavadhÃnam tena vyavahite api vacanaprÃmÃïyÃt . kena ca na avyavadhÃnam . varïena . etena puna÷ saÇghÃtena vyavadhÃnam bhavati na bhavati ca . evam api acik«aïat atra na prÃpnoti . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati eva¤jÃtÅyakÃnÃm ittvam iti yat ayam atsm­dÌtvaraprathamradastÌspaÓÃm iti ittvabÃdhanÃrtham attvam ÓÃsti . #<sanvadbhÃvadÅrghatve ïe÷ ïici upasaÇkhyÃnam># . sanvadbhÃvadÅrghatve ïe÷ ïici upasaÇkhyÃnam kartavyam : vÃditavantam prayojitavÃn , avÅvadat vÅïÃm parivÃdakena . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . ïicà vyavahitatvÃt . lope k­te na asti vyavadhÃnam . sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ dÅrghavidhim prati na sthÃnivat iti . evam api anaglopa÷ iti prati«edham prÃpnoti . v­ddhau k­tÃyÃm lopa÷ tat na aglopi aÇgam bhavati . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . v­ddhi÷ kriyatÃm lopa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt v­ddhi÷ . nitya÷ lopa÷ . k­tÃyÃm api v­ddhau prÃpnoti ak­tÃyÃm api . lopa÷ api anitya÷ . anyasya k­tÃyÃm v­ddhau prÃpnoti ak­tÃyÃm anyasya ÓabdÃntasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt v­ddhi÷ . v­ddhau k­tÃyÃm lopa÷ tat na aglopi aÇgam bhavati . #<mÅmÃdÅnÃm tu lopaprasaÇga÷># . mÅmÃdÅnÃm tu lopa÷ prÃpnoti . amÅmapat . #<siddham tu rÆpÃtideÓÃt># . siddham etat . katham . rÆpÃtideÓa÷ ayam . sani yÃd­Óam abhyÃsarÆpam tat sanvadbhÃvena atidiÓyate na ca mÅmÃdÅnÃm sani abhyÃsarÆpam asti . #<aÇgÃnyatvÃt và siddham># . atha và ïyantam etat aÇgam anyat . lope k­te na aÇgÃnyatvam . sthÃnivadbhÃvÃt aÇgam anyat . katham ajij¤apat . atra sani api ïyantasya eva upÃdÃnam Ãpj¤apy­dhÃm Åt iti . atra aÇgÃnyatvÃbhÃvÃt abhyÃsalopa÷ syÃt . tasmÃt pÆrva÷ eva parihÃra÷ siddham tu rÆpÃtideÓÃt iti . 



(P_8,1.1.1)  KA_III,361.1-364.12  Ro_V,279-288     sarvavacanam kimartham . #<sarvavacanam alontyaniv­ttyartham># . sarvagrahaïam kriyate alontyaniv­ttyartham . ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti antyasya dvirvacanam mà bhÆt iti . kva puna÷ alontyaniv­ttyarthena artha÷ sarvagrahaïena . nityavÅpsayo÷ iti . nityavÅpsayo÷ iti ucyate na ca antyasya dvirvacanena nityatà vÅpsà và gamyate . iha tarhi pare÷ varjane iti antyasya api dvirvacanena varjyamÃnatà gamyeta . #<«a«ÂhÅnirdeÓÃrtham ca .># «a«ÂhÅnirdeÓÃrtham ca sarvagrahaïam kartavyam . «a«ÂhÅnirdeÓa÷ yathà prakalpeta . #<anirdeÓe hi «a«ÂhyarthÃprasiddhi÷ .># akriyamÃïe sarvagrahaïe «a«Âhyarthasya aprasiddhi÷ syÃt . kasya . sthÃneyogatvasya . kva puna÷ iha «a«ÂhÅnirdeÓÃrthena artha÷ sarvagrahaïena yÃvatà sarvatra eva «a«ÂhÅ uccÃryate . parervarjane prasamupoda÷pÃdapÆraïe uparyadhyadhasa÷sÃmÅpye vÃkyÃderÃmantritasya iti . iha na kà cit «a«ÂhÅ nityavÅpsayo÷ iti . nanu ca e«Ã eva «a«ÂhÅ . na e«Ã «a«ÂhÅ . kim tarhi . arthanirdeÓa÷ e«a÷ . nitye ca arthe vÅpsÃyÃm ca iti . alontyaniv­ttyarthena tÃvat na artha÷ sarvagrahaïena . idam tÃvat ayam pra«Âavya÷ . nityavÅpsayo÷ dve bhavata÷ iti ucyate dviÓabda÷ ÃdeÓa÷ kasmÃt na bhavati . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na dviÓabda÷ ÃdeÓa÷ bhavati iti yat ayam tasyaparamÃmre¬itam anudÃttamca iti Ãha . katham k­tvà j¤Ãpakam . dviÓabda÷ ayam ekÃc tasya ekÃctvÃt tasyaparamÃmre¬itam anudÃttamca iti etat na asti . paÓyati tu ÃcÃrya÷ na dviÓabda÷ ÃdeÓa÷ bhavati iti tata÷ tasya paramÃmre¬itam anudÃttamca iti Ãha . yadi tarhi na dviÓabda÷ ÃdeÓa÷ bhavati ke tarhi idÃnÅm dve bhavata÷ . dviÓabdena yat ucyate . kim puna÷ tat . dviÓabda÷ ayam saÇkhyÃpadam saÇkhyÃyÃ÷ ca saÇkhyeyam artha÷ . saÇkhyeye dve bhavi«yata÷ . ke puna÷ te . pade vÃkye mÃtre và . tat yadà tÃvat pade vÃkye và tadà anekÃltvÃt sarvÃdeÓa÷ siddha÷ . yadà mÃtre api tadà anekÃlÓitsarvasya iti sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . yadà tarhi ardhamÃtre tadà sarvÃdeÓa÷ na sidhyati . na e«a÷ do«a÷ . na ca ardhamÃtre dvi÷ ucyete . kim kÃraïam . iha vyÃkareïe ya÷ sarvÃlpÅyÃn svaravyavahÃra÷ sa÷ mÃtrayà bhavati na ardhamÃtrayà vyavahÃra÷ asti . tena ardhamÃtre na bhavi«yata÷ . evam api kuta÷ etat pade dve bhavi«yata÷ iti na puna÷ vÃkye syÃtÃm mÃtre và . nityavÅpsayo÷ dve bhavata÷ iti ucyate na ca vÃkyadvirvacanena mÃtrÃdvirvacanena và nityatà vÅpsà và gamyate . «a«ÂhÅnirdeÓÃrtham eva tarhi sarvagrahaïam kartavyam . #<na và padÃdhikÃrÃt .># na và vaktavyam . kim kÃraïam . padÃdhikÃrÃt . padasya iti prak­tya dvirvacanam vak«yÃmi . #<tat ca samÃsataddhitavÃkyaniv­ttyartham .># tat ca avaÓyam padagrahaïam kartavyam samÃsaniv­ttyartham taddhitaniv­ttyartham vÃkyaniv­ttyartham ca . samÃsaniv­ttyartham tÃvat . saptaparïa÷ a«ÂÃpadam . taddhitaniv­ttyartham . dvipadikà tripadikà . mëaÓa÷ kÃr«ÃpaïaÓa÷ . vÃkyaniv­ttyartham . grÃme grÃme pÃnÅyam . mëam mëam dehi . atha kriyamÃïe api vai padagrahaïe samÃsaniv­ttyartham iti katham idam vij¤Ãyate . samasasya niv­ttyartham samÃsaniv­ttyartham iti . Ãhosvit samÃse niv­ttyartham samÃsaniv­ttyartham iti . kim ca ata÷ . yadi vi¤Ãyate samÃsasya niv­ttyartham samÃsaniv­ttyartham iti siddham saptaparïa÷ saptaparïau saptaparïÃ÷ iti saptaparïÃbhyÃm saptaparïebhya÷ iti atra prÃpnoti . atha vij¤Ãyate samÃse niv­ttyartham samÃsaniv­ttyartham iti saptaparïa÷ saptaparïau saptaparïÃ÷ iti atra api prÃpnoti . tathà taddhitaniv­ttyartham iti . katham idam vij¤Ãyate . taddhitasya niv­ttyartham taddhitaniv­ttyartham iti . Ãhosvit taddhite niv­ttyartham taddhitaniv­ttyartham iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate taddhitasya niv­ttyartham taddhitaniv­ttyartham iti siddham dvipadikÃ÷ tripadikÃ÷ dvipadikÃbhyÃm tripadikÃbhyÃm mëaÓa÷ kÃr«ÃpaïaÓa÷ iti atra prÃpnoti . atha vij¤Ãyate taddhite niv­ttyartham taddhitaniv­ttyartham iti dvipadikÃ÷ tripadikÃ÷ iti atra api prÃpnoti . tathà vÃkyaniv­ttyartham iti katham idam vij¤Ãyate . vÃkyasya niv­ttyartham vÃkyaniv­ttyartham iti . Ãhosvit vÃkye niv­ttyartham vÃkyaniv­ttyartham iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate vÃkyasya niv­ttyartham vÃkyaniv­ttyartham iti yadi vÃkyam vÅpsÃyuktam bhavitavyam
eva dvirvacanena . atha api avayava÷ bhavatu eva . tat etat kriyamÃïe api padagrahaïe ÃlÆnaviÓÅrïam bhavati . kim cit saÇg­hÅtam kim cit asaÇg­hÅtam . #<sagatigrahaïam ca .># sagatigrahaïam ca kartavyam . prapacati prapacati . prakaroti prakaroti iti . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . na hi sagatikam padam bhavati . samÃsaniv­ttyarthena tÃvat na artha÷ padagrahaïena . samÃsena uktatvÃt vÅpsÃyÃ÷ dvirvacanam na bhavi«yati . kim ca bho÷ samÃsa÷ vÅpsÃyÃm iti ucyate . na khalu vÅpsÃyÃm iti ucyate gamyate tu sa÷ artha÷ . tatra ukta÷ samÃsena iti k­tvà dvirvacanam na bhavi«yati . yatra ca samÃsena anuktà vÅpsà bhavati tatra dvirvacanam . tat yathà . ekaikavicitÃ÷ anyonyasahÃyÃ÷ iti . atha và yat atra vÅpsÃyuktam na ada÷ prayujyate . kim puna÷ tat . parvaïi parvaïi sapta parïÃni asya . paÇktau paÇktau a«Âau padÃni asya iti . taddhitaniv­ttyarthena ca api na artha÷ padagrahaïena . taddhitena ukatvÃt vÅpsÃyÃ÷ dvirvacanam na bhavi«yati . taddhita÷ khalu api vÅpsÃyÃm iti ucyate . yatra ca taddhitena anuktà vÅpsà bhavati tatra dvirvacanam . tat yathà . ekaikaÓa÷ dadÃti iti . vÃkyaniv­ttyarthena ca api na artha÷ padagrahaïena . padadvirvacanena uktatvÃt vÅpsÃyÃ÷ vÃkyadvirvacanam na bhavi«yati . yatra ca padadvirvacanena anuktà vÅpsà bhavati tatra dvirvacanam . tat yathà . prapacati prapacati . prakaroti prakaroti . uttarÃrtham tarhi padagrahaïam kartavyam . tasyaparamÃmre¬itam anudÃttamca iti vak«yati tat padadvirvacane yathà syÃt vÃkyadvirvacanemà bhÆt . mahyam grahÅ«yati mahyam grahÅ«yati . mÃm abhivyÃhari«yati mÃm abhvyÃhari«yati . katham ca atra dvirvacanam . chÃndasatvÃt . svara÷ api tarhi chÃndasatvÃt eva na bhavi«yati . uttarÃrtham eva tarhi padagrahaïam kartavyam . padasya padÃt iti vak«yati tat padagrahaïam na kartavyam bhavati . sarvagrahaïam api tarhi uttarÃrtham . anudÃttaæsarvamapÃdÃdau iti vak«yati tat sarvagrahaïam kartavyam bhavati . ubhayam kriyate tatra eva . 

(P_8,1.1.2)  KA_III,363.28-364.13  Ro_V,288-292     ihÃrtham eva tarhi «a«ÂhÅnirdeÓÃrtham anyatarat kartavyam . «a«ÂhÅnirdi«Âasya sthÃne dvirvacanam yathà syÃt dvi÷prayoga÷ mà bhÆt iti . kim ca syÃt . Ãm pacasi devadattÃ3 ÃmaekÃntaramÃmantritamanantike iti ekÃntaratà na syÃt . iha ca pauna÷punyam pauna÷punikam iti aprÃtipadikatvÃt taddhitotpatti÷ na syÃt . yadi tarhi sthÃne dvirvacanam rÃjà rÃjà vÃk vÃk padasya iti nalopÃdÅni na sidhyanti . idam iha sampradhÃryam . dvirvacanam kriyatÃm nalopÃdÅni iti kim atra kartavyam . paratvÃt nalopÃdÅni . pÆrvatra asiddhe nalopÃdÅni siddhÃsiddhayo÷ ca na asti sampradhÃraïà . evam tarhi pÆrvatra asiddhÅyam advirvacane iti vak«yÃmi . tat ca avaÓyam vaktavyam . kim prayojanam . vibhëitÃ÷ prayojayanti . drogdhà drogdhà . dro¬hà dro¬hà iti . iha tarhi bisam bisam musalam musalam ÃdeÓapratyayayo÷ iti «atvam prÃpnoti . ÃdeÓa÷ ya÷ sakÃra÷ prataya÷ ya÷ sakÃra÷ iti evam etat vij¤Ãyate . iha tarhi n­bhi÷ n­bhi÷ ra«ÃbhyÃnnoïa÷samÃnapade iti ïatvam prÃpnoti . samÃnapade iti ucyate samÃnam eva yat nityam na ca etat nityam samÃnapadam eva . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . samÃnagrahaïasÃmarthyÃt . yadi hi yat samÃnam ca asamÃnam ca tatra syÃt samÃnagrahaïam anarthakaæ syÃt . 

(P_8,1.1.3)  KA_III,364.14-21  Ro_V,292-294     atha và puna÷ astu dvi÷prayoga÷ dvirvacanam . nanu ca uktam Ãm pacasi pacasi devadattÃ3 Ãma÷ ekÃntaram Ãmantritam anantike iti ekÃntaratà na prÃpnoti . na  e«a÷ do«a÷ . suptiÇbhyÃm padam viÓe«ayi«yÃma÷ . suptiÇantampadam . yasmÃt suptiÇvidhi÷ tadÃdi suptiÇantam ca . nanu ca ekaikasmÃt eva atra suptiÇvidhi÷ . samudÃye yà vÃkyaparisamÃpti÷ tayà padasa¤j¤Ã . kuta÷ etat . ÓÃstrÃhÃne÷ . evam hi ÓÃstram ahÅnam bhavati . yat api ucyate iha pauna÷punyam pauna÷punikam iti aprÃtipadikatvÃt taddhitotpatti÷ na prÃpnoti iti mà bhÆt evam . samarthÃt iti evam bhavi«yati . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati eva¤jÃtÅyakebhya÷ taddhitotpatti÷ iti yat ayam kaskÃdi«u kautaskutaÓabdam paÂhati . 

(P_8,1.4.1)  KA_III,364.22-26  Ro_V,294-296     iha kasmÃt na bhavati . himavÃn khÃï¬ava÷ pÃriyÃtra÷ samudra÷ iti . nitye dve bhavata÷ iti prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ayam nityaÓabda÷ asti eva kÆÂasthe«u avicÃli«u bhÃve«u vartate . tat yathà : nityà dyau÷ nityà p­thivÅ nityam ÃkÃÓam iti . asti ÃbhÅk«ïye vartate . tat yathà : nityaprahasita÷ nityaprajalpita÷ iti . tat ya÷ ÃbhÅk«ïye vartate tasya idam grahaïam .

(P_8,1.4.2)  KA_III,365.1-21  Ro_V,297-300     atha kim idam vÅpsà iti . Ãpnote÷ ayam vipÆrvÃi icchÃyÃm arthe san vidhÅyate . yadi evam cikÅr«ati jihÅr«ati iti atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate vÅpsÃyÃm abhidheyÃyÃm iti . katham tarhi . kart­viÓe«aïam etat . vÅpsati iti vÅpsa÷ . vÅpsa÷ cet kartà bhavati iti . ka÷ puna÷ vÅpsÃrtha÷ . anavayavÃbhidhÃnam vÅpsÃrtha÷ . anavayavena dravyÃïÃm abhidhÃnam e«a÷ vÅpsÃrtha÷ . #<anavayavÃbhidhÃnam vÅpsÃrtha÷ iti cet jÃtyÃkhyÃyÃm dvirvacanaprasaÇga÷># . anavayavÃbhidhÃnam vÅpsÃrtha÷ iti cet jÃtyÃkhyÃyÃm dvirvacanam prÃpnoti . vrÅhibhi÷ yavai÷ và iti . #<na và ekÃrthatvÃt jÃte÷ .># na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . ekÃrthatvÃt jÃte÷ . ekÃrtha÷ hi jÃti÷ . ekam artham pratyÃyayi«yÃmi iti jÃtiÓabda÷ prayujyate . #<anekÃrthÃÓrayatvÃt ca vÅpsÃyÃ÷ .># anekÃrthÃÓrayà ca puna÷ vÅpsà . anekam artham sampratyÃyayi«yÃmi iti vÅpsà prayujyate . ekÃrthatvÃt jÃte÷ anekÃrthÃÓrayatvÃt ca vÅpsÃyÃ÷ jÃtyÃkhyÃyÃm dvirvacanam na bhavi«yati . #<nivartakatvÃdvà >#. atha và na anena dvirvacanam nirvartyate . kim tarhi advirvacanam anena nivartyate . yÃvanta÷ te arthÃ÷ tÃvatÃm ÓabdÃnÃm prayoga÷ prÃpnoti . tatra anena niv­tti÷ kriyate . nityavÅpsayo÷ arthayo÷ dve eva ÓabdarÆpe prayoktavye na atibahu prayoktavyam iti . #<sarvapadasagatigrahaïÃnarthakyam ca arthÃbhidhÃne dvirvacanavidhÃnÃt .># sarvagrahaïam ca anarthakam . kim kÃraïam . sarvasya eva hi dvirvacanena artha÷ gamyate na avayavasya . padagrahaïam ca anarthakam padasya eva hi dvirvacanena artha÷ gamyate na agatikasya . 

(P_8,1.4.3)  KA_III,365.22-366.11  Ro_V,300-302     kim puna÷ idam vÅpsÃyÃm sarvam abhidhÅyate Ãhosvit ekam . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<vÅpsÃyÃm sarvÃbhidhÃne vacanÃprasiddhi÷># . vÅpsÃyÃm sarvÃbhidhÃne vacanam na sidhyati . grÃma÷ grÃma÷ . janapada÷ janapada÷ . bahava÷ te arthÃ÷ tatra bahu«ubahuvacanam iti bahuvacanam prÃpnoti . astu tarhi ekam . #<ekÃbhidhÃne asarvadravyagati÷ .># ekÃbhidhÃne sarvadravyagati÷ na sidhyati . astu tarhi sarvam . nanu ca uktam vÅpsÃyÃm sarvÃbhidhÃne vacanÃprasiddhi÷ iti . #<na và padÃrthatvÃt .># na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . padÃrthatvÃt . padasya artha÷ vÅpsà . subantam ca padam ÇyÃpprÃtipadikÃt ca ekatvÃdi«u arthe«u svÃdaya÷ vidhÅyante na ca etat prÃtipadikam . yat tarhi prÃtipadikam : d­«at d­«at samit samit iti . etat api pratyayalak«aïena subantam na prÃtipadikam . apara Ãha . na và padÃrthatvÃt . na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . padÃrthatvÃt . padasya artha÷ vÅpsà subantam ca padam ÇyÃpprÃtipadikÃt ca ekatvÃdi«u arthe«u svÃdaya÷ vidhÅyante na ca etat prÃtipadikam . yat tarhi prÃtipadikam . d­«at d­«at samit samit iti . etat api pratyayalak«aïena subantam na prÃtipadikam . 

(P_8,1.4.4)  KA_III,366.12-366.23  Ro_V,302-304     atha iha katham bhavitavyam . pacati pacatitarÃm ti«Âhati . Ãhosvit pacatitarÃm pacatitarÃm ti«Âhati iti . pacati pacatitarÃm ti«ÂhatÅti bhavitavyam . katham . dvirvacanam kriyatÃm ÃtiÓÃyika÷ iti dvirvacanam bhavi«yati viprati«edhena . iha api tarhi ÃtiÓÃyikÃt dvirvacanam syÃt . Ãdyataram Ãdyataram Ãnaya iti . asti atra viÓe«a÷ . antaraÇga÷ ÃtiÓÃyika÷ . kà antaraÇgatà . ÇyÃpprÃtipadikÃt ÃtiÓÃyika÷ padasya dvirvacanam . ÃtiÓÃyika÷ api na antaraÇga÷ . katham . samarthÃt taddhita÷ asau utpadyate sÃmarthyam ca subantena . atha và spardhÃyÃm ÃtiÓÃyika÷ vidhÅyate na ca antareïa pratiyoginam spardhà gamyate . evam tarhi iha dvau arthau vaktavyau nityavÅpse ca atiÓaya÷ ca na ca ekasya prayoktu÷ anekam artham yugapat vaktum sambhava÷ asti . tat etat prayoktari adhÅnam bhavati . etasmin ca prayoktari adhÅne kva cit kà cit pras­tatarà gati÷ bhavati . iha tÃvat pacati pacatitarÃm ti«Âhati iti e«Ã pras­tatarà gati÷ yat nityam uktvà atiÓaya÷ ucyate . iha idÃnÅm Ãdyataram Ãdyataram Ãnaya iti e«Ã pras­tatarà gati÷ yat atiÓayam uktvà vÅpsÃdvirvacanam ucyate . 

(P_8,1.5)  KA_III,366.24-367.5  Ro_V,304-305     #<pare÷ asamÃse># . pare÷ asamÃse iti vaktavyam . iha mà bhÆt . paritrigartam v­«Âa÷ deva÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . pare÷ varjane iti ucyate na ca atra pari÷ varjane vartate . ka÷ tarhi . samÃsa÷ . #<parervarjane vÃvacanam .># parervarvane và iti vaktavyam . pari trigartebhya÷ v­«Âa÷ deva÷ . pari pari trigartebhya÷ v­«Âa÷ deva÷ . 

(P_8,1.8)  KA_III,367.6-13  Ro_V,305-306     #<asÆyÃkutsanayo÷ kopabhartsanayo÷ ca ekÃrthatvÃt p­thaktvanirdeÓÃnarthakyam># . asÆyà kutsanam iti eka÷ artha÷ . kopa÷ bhartsanam iti eka÷ artha÷ . asÆyÃkutsanayo÷ kopabhartsanayo÷ ca ekÃrthatvÃt p­thaktvanirdeÓa÷ anarthaka÷ . na hi anasÆyan kutsayati na ca api akupita÷ bhartsayate . nanu ca bho÷ akupitÃ÷ api d­Óyante dÃrakÃn bhartsayamÃnÃ÷ . antata÷ te tÃm ÓarÅrÃk­tim kurvanti yà kupitasya bhavati . evam tarhi Ãha . #<sÃm­tai÷ pÃïibhi÷ ghnanti gurava÷ na vi«okitai÷ . lìanÃÓrayiïa÷ do«Ã÷ tìanÃÓrayiïa÷ guïÃ÷ . ekaæ bahuvrÅhivat >#

(P_8,1.9)  KA_III,367.14-22  Ro_V,306-307     iha kasmÃt bahuvrÅhivadbhÃva÷ na bhavati . eka÷ iti . ekasya dvirvacanasambandhena bahuvrÅhivadbhÃva÷ ucyate na ca atra dvirvacanam paÓyÃma÷ . #<ekasya dvirvacanasambandhena iti cet arthanirdeÓa÷># . ekasya dvirvacanasambandhena iti cet arthanirdeÓa÷ kartavya÷ . dvirvacanam api hi atra kasmÃt na bhavati . tasmÃt vÃcyam asmin arthe dve bhavata÷ bahuvrÅhivat ca iti . #<na và vÅpsÃdhikÃrÃt .># na và vaktavyam . kim kÃraïam . vÅpsÃdhikÃrÃt . nityavÅpsayo÷ iti vartate . 

(P_8,1.9)  KA_III,367.22-368.11  Ro_V,307-309     atha bahuvrÅhivattve kim prayojanam . #<bahuvrÅhivattve prayojanam sublopapuævadbhÃvau># . sublopa÷ . ekaikam . puævadbhÃva÷ . gatagatà . yadi evam #<sarvanÃmasvarasamÃsÃnte«u do«a÷ .># sarvanÃmasvarasamÃsÃnte«u do«a÷ bhavati . sarvanÃmavidhau do«a÷ bhavati . ekaikasmai . nabahuvrÅhau iti prati«edha÷ prÃpnoti . sarvanÃma . svara . nana susu . na¤subhyÃm iti e«a÷ svara÷ prÃpnoti . svara . samÃsÃnta . ­g­k pÆ÷pÆ÷ . ­kpÆrabdhÆ÷pathÃmÃnak«e iti samÃsÃnta÷ prÃpnoti . sarvanÃmavidhau tÃvat na do«a÷ . uktam tatra bahuvrÅhigrahaïasya prayojanam bahuvrÅhi÷ eva ya÷ buhuvrÅhi÷ tatra prati«edha÷ yathà syÃt bahuvrÅhivadbhÃvena ya÷ bahuvrÅhi÷ tatra mà bhÆt iti . svarasamÃsÃntayo÷ api prak­tam samÃsagrahaïam anuvartate tena eva bahuvrÅhim viÓe«ayi«yÃma÷ . samÃsa÷ ya÷ bahuvrÅhi÷ iti . 

(P_8,1.11)  KA_III,368.12-368.15  Ro_V,310     karmadhÃrayavattve kÃni prayojanÃni . #<karmadhÃrayavattve prayojanam sublopapuævadbhÃvÃntodÃttatvÃni># . sublopa÷ . paÂupaÂu÷ . puævadbhÃva÷ . paÂupaÂvÅ . antodÃttatvam . paÂupaÂu÷ . 

(P_8,1.12.1)  KA_III,368.16-369.8  Ro_V,310-312     guïavacanasya iti kimartham . agni÷ mÃïavaka÷ . gau÷ vÃhÅka÷ . #<prakÃre sarve«Ãm guïavacanatvÃt sarvaprasaÇga÷># . sarve hi ÓabdÃ÷ prakÃre vartamÃnÃ÷ guïavacanÃ÷ sampadyante tena iha api prÃpnoti . agni÷ mÃïavaka÷ . gau÷ vÃhÅka÷ iti . #<siddham tu prak­tyarthaviÓe«aïatvÃt .># siddham etat . katham . prak­tyarthaviÓe«aïatvÃt . prak­tyartha÷ viÓe«yate . na evam vij¤Ãyate prakÃre guïavacanasya iti . katham tarhi . guïavacanasya Óabdasya dve bhavata÷ prakÃre vartamÃnasya iti . atha và prakÃre guïavacanasya iti ucyate sarva÷ ca Óabda÷ prakÃre vartamÃna÷ guïavacana÷ sampadyate tatra prakar«agati÷ vij¤Ãsyate : sÃdhÅya÷ ya÷ guïavacana÷ iti . ka÷ ca sÃdhÅya÷ . ya÷ prakÃre ca prÃk ca prakÃrÃt . atha và prakÃre guïavacanasya iti ucyate sarva÷ ca Óabda÷ prakÃre vartamÃna÷ guïavacana÷ sampadyate te evam vij¤ÃsyÃma÷ prÃk prakÃrÃt ya÷ guïavacana÷ iti . 

(P_8,1.12.2)  KA_III,369.9-10-370.19  Ro_V,312-318     #<[ÃnupÆrvye]># . ÃnupÆrvye dve bhavata÷ iti vaktavyam . mÆle mÆle sthÆlÃ÷ . agre agre sÆk«mÃ÷ . #<svÃrthe avadhÃryamÃïe anekasmin >#. svÃrthe avadhÃryamÃïe anekasmin dve bhavata÷ iti vaktavyam . asmÃt kÃr«ÃpaïÃt iha bhavadbhyÃm mëam mëam dehi . avadhÃryamÃïe iti kimartham . asmÃt kÃr«ÃpaïÃt iha bhavadbhyÃm mëam dehi dvau dehi trÅn dehi . anekasmin iti kimartham . asmÃt kÃr«ÃpaïÃt iha bhavadbhyÃm mëam dehi . mëam eva dehi . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . anavayavÃbhidhÃnam vÅpsÃrtha÷ iti ucyate avayavÃbhidhÃnam ca atra gamyate . Ãta÷ ca avayavÃbhidhÃnam ya÷ hi ucyate asmÃt kÃr«ÃpaïÃt iha bhavadbhyÃm mëam mëam dehi iti mëam mëam asau dattvà Óe«am p­cchati kim anena kriyatÃm iti. ya÷ puna÷ ucyate imam kÃr«Ãpaïam iha bhavadbhyÃm mëam mëam dehi iti mëam mëam asau dattvà tÆ«ïÅm Ãste . #<[cÃpale .>#] cÃpale dve bhavata÷ iti vaktavyam . ahi÷ ahi÷ budhyasva budhyasva . na ca avaÓyam dve eva . yÃvadbhi÷ Óabdai÷ sa÷ artha÷ gamyate tÃvanta÷ prayokavyÃ÷ . ahi÷ ahi÷ ahi÷ budhyasva budhyasva budhyasva iti .#<kriyÃsamabhihÃre .># kriyÃsamabhihÃre dve bhavata÷ iti vaktavyam . sa÷ bhavÃn lunÅhi lunÅhi iti eva ayam lunÃti . #<[ÃbhÅk«ïye .>#] ÃbhÅk«ïye dve bhavata÷ iti vaktavyam . bhuktvà bhuktvà vrajati . bhojam bhojam vrajati . #<¬Ãci ca .># ¬Ãci ca dve bhavata÷ iti vaktavyam . paÂapaÂÃyati maÂamaÂÃyati . #<pÆrvaprathamayo÷ arthÃtiÓayavivak«ÃyÃm .># pÆrvaprathamayo÷ arthÃtiÓayavivak«ÃyÃm dve bhavata÷ iti vaktavyam . pÆrvam pÆrvam pu«pyanti . prathamam prathamam pacyante . #<¬atara¬atamayo÷ samasampradhÃraïÃyÃm strÅnigade bhÃve .># ¬atara¬atamayo÷ samasampradhÃraïÃyÃm strÅnigade bhÃve dve bhavata÷ iti vaktavyam . ubhau imau ìhyau katarà katarà anayo÷ ìhyatà . sarve ime ìhyÃ÷ katamà katamà e«Ãm iti . #<karmavyatihÃre sarvanÃmna÷ samÃsavat ca bahulam yadà na samÃsavat prathamaikavacanam tadà pÆrvapadasya .># karmavyatihÃre sarvanÃmna÷ dve bhavata÷ iti vaktavyam samÃsavat ca bahulam . yadà na samÃsavat prathamaikavacanam bhavati tadà pÆrvapadasya . anyo'nyam ime brÃhmaïÃ÷ bhojayanti . anyo'nyasya bhojayanti . itaretaram bhojayanti . itaretarasya bhojayanti . #<strÅnapuæsakayo÷ uttarapadasya và ambhÃva÷ .># strÅnapuæsakayo÷ uttarapadasya và ambhÃva÷ vaktavya÷ . anyo'nyam ime brÃhmaïyau bhojayata÷ . anyo'nyÃm bhojayata÷ . itaretaram bhojayata÷ . itaretarÃm bhojayata÷ . anyo'nyam ime brÃhmaïakule bhojayata÷ . anyo'nyÃm bhojayata÷ . itaretaram bhojayata÷ . itaretarÃm bhojayata÷ . 

(P_8,1.15)  KA_III,370.20-371.2  Ro_V,319     #<atyantasahacarite lokavij¤Ãte dvandvam iti upasaÇkhyÃnam># . atyantasahacarite lokavij¤Ãte dvandvam iti upasaÇkhyÃnam kartavyam . dvandvam skandaviÓÃkhau . dvandvam nÃradaparvatau . atyantasahacarite iti kimartham . dvau yudhi«ÂhirÃrjunau . lokavij¤Ãte iti kimartham . dvau devadattayaj¤adattau . 

(P_8,1.15)  KA_III,371.2-7  Ro_V,319     atha dvandvam iti kim nipÃtyate . #<dvandvam iti pÆrvapadasya ca ambhÃva÷ uttarapadasya ca atvam napuæsakatvam ca># . pÆrvapadasya ca ambhÃva÷ nipÃtyate uttarapadasya ca atvam napuæsakatvam ca . #<uktam và .># kim uktam . liÇgam aÓi«yam lokÃÓrayatvÃt liÇgasya iti tatra napuæsakatvam anipÃtyam . 

(P_8,1.16-17)  KA_III,371.8-372.7  Ro_V,320-322     à kuta÷ padÃdhikÃra÷ . #<padÃdhikÃra÷ prÃk apadÃntÃdhikÃrÃt># . apadÃntasyamÆrdhanya÷ iti ata÷ prÃk padÃdhikÃra÷ . atha padÃt iti adhikÃra÷ à kuta÷ . #<padÃt prÃk supi kutsanÃt .># padÃt iti adhikÃra÷ prÃk supi kutsanÃt . kutsane ca supy agotrÃdau iti ata÷ prÃk . #<yaïekÃdeÓasvara÷ tu Ærdhvam padÃdhikÃrÃt .># yaïekÃdeÓasvara÷ tu Ærdhvam padÃdhikÃrÃt kartavya÷ . #<iha vacane hi apadÃntasya aprÃpti÷ >#. iha hi kriyamÃïe apadÃntasya aprÃpti÷ syÃt . udÃttasvaritayor yaïa÷svarita÷ anudÃttasya iti iha eva syÃt kumÃryau kiÓoryau iha na syÃt kumÃrya÷ kiÓorya÷ . ekÃdeÓe udÃttenodÃtta÷ iha eva syÃt v­k«au plak«au iha na syÃt v­k«Ã÷ plak«Ã÷ . #<na và padÃdhikÃrasya viÓe«aïatvÃt >#. na và Ærdhvam padÃdhikÃrÃt kartavya÷ yaïekÃdeÓasvara÷ . kim kÃraïam . padÃdhikÃrasya viÓe«aïatvÃt . padasya iti na e«Ã sthÃna«a«ÂhÅ . kà tarhi . viÓe«aïa«a«ÂhÅ . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . pratyÃkhyÃyate sthana«a«ÂhÅ . #<antagrahaïÃt và nalope .># atha và yat ayam nalopa÷prÃtipadikÃntasya iti antagrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ viÓe«aïa«a«ÂhÅ e«Ã na sthÃna«a«ÂhÅ iti . 

(P_8,1.18.1)  KA_III,372.8-373.9  Ro_V,322-324     sarvavacanam kimartham . sarvavacanam anÃde÷ anudÃttÃrtham . sarvagrahaïam kriyate anÃde÷ api anudÃttatvam yathà syÃt iti . tiÇatiÇa÷ iha eva syÃt devadatta÷ : pacati iti iha na syÃt : devadatta÷ karoti iti . #<sarvavacanam anÃde÷ anudÃttÃrtham iti cet luÂi prati«edhÃt siddham># . sarvavacanam anÃde÷ anudÃttÃrtham iti cet tat na . kim kÃraïam . luÂi prati«edhÃt siddham . yat ayam luÂi prati«edham ÓÃsti nalu iti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anÃde÷ api anudÃttatvam bhavati iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . na hi lu¬antam ÃdyudÃttam asti . #<alo'ntyavidhiprasaÇga÷ tu .># ala÷ antyasya vidhaya÷ bhavanti iti antyasya vidhi÷ prÃpnoti . yatra hi Ãdividhi÷ na asti alo'ntyavidhinà tatra bhavitavyam . tatra ka÷ do«a÷ . tiÇatiÇa÷ iti iha eva syÃt devadattayaj¤adattau kuruta÷ iha na syÃt devadatta÷ karoti iti . #<l­Âi prati«edhÃt siddham .># yat ayam l­Âi prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ anantyasya api anudÃttatvam bhavati iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . na hi l­¬antam antodÃttam asti . nanu ca idam asti bhok«ye iti . #<uktam và .># kim uktam . na và padÃdhikÃrasya viÓe«aïatvÃt iti . idam tarhi prayojanam yu«madasmado÷«a«ÂhÅcaturthÅdvitÅyÃsthayorvÃmnÃvau iti vÃmnau Ãdaya÷ savibhaktikasya yathà syu÷ iti . etat api na asti prayojanam . padasya iti hi vartate vibhaktyantam ca padam tatra antareïa sarvagrahaïam savibhaktikasya bhavi«yati . bhavet siddham yatra vibhaktyantam padam yatra tu khalu vibhaktau padam tatra na sidhyati . grÃma÷ vÃm dÅyate . grÃma÷ nau dÅyate . janapada÷ vÃm dÅyate . janapada÷ nau dÅyate . nanu ca sthagrahaïam kriyate tena savibhaktikasya eva bhavi«yati . astÅ anyat sthagrahaïasya prayaojanam . kim . ÓrÆyamÃïavibhakiviÓe«aïam yathà vij¤Ãyeta . yatra vibhakti÷ ÓrÆyate tatra yathà syÃt iha mà bhÆt iti yu«matputra÷ dadÃti iti asmatputra÷ dadÃti iti . 

(P_8,1.18.2)  KA_III,373.10-19  Ro_V,324-325     #<samÃnavÃkye nighÃtayu«madasmadÃdeÓÃ÷># . samÃnavÃkye iti prak­tya nighÃtayu«madasmadÃdeÓÃ÷ vaktavyÃ÷ . kim prayojanam . nÃnÃvÃkye mà bhÆvan iti . ayam daï¬a÷ hara anena . odanam paca tava bhavi«yati mama bhavi«yati . #<paÓyÃrthai÷ ca prati«edha÷ .># paÓyÃrthai÷ ca prati«edha÷ samÃnavÃkye iti prak­tya vaktavya÷ . itarathà hi yatra eva paÓyÃrthÃnÃm yu«madasmadÅ sÃdhanam tatra prati«edha÷ syÃt . grÃma÷ tvÃm samprek«ya sand­Óya samÅk«ya gata÷ . grÃma÷ mÃm samprek«ya sand­Óya samÅk«ya gata÷. iha na syÃt . grÃma÷ tava svam samprek«ya sand­Óya samÅk«ya gata÷ . grÃma÷ mama svam samprek«ya sand­Óya samÅk«ya gata÷ . 

(P_8,1.26)  KA_III,373.20-374.6  Ro_V,326     #<yu«madasmado÷ anyatarasyÃm ananvÃdeÓe># . yu«madasmado÷ anyatarasyÃm ananvÃdeÓe iti vaktavyam . grÃme kambala÷ te svam . grÃme kambala÷ tava svam . grÃme kambala÷ me svam . grÃme kambala÷ mama svam . ananvÃdeÓe iti kimartham . atho grÃme kambala÷ te svam . atho grÃme kambala÷ me svam . apara÷ Ãha : sarve eva vÃmnÃvÃdaya÷ ananvÃdeÓe vibhëà vaktavyÃ÷ . kambala÷ te svam . kambala÷ tava svam . kambala÷ me svam . kambala÷ mama svam . ananvÃdeÓe iti kimartham . atho kambala÷ te svam . atho kambala÷ me svam . na tarhi idÃnÅm idam vaktavyam sapÆrvÃyÃ÷ prathamÃyÃ÷ vibhëà iti . vaktavyam ca . kim prayojanam . anvÃdeÓÃrtham . anvÃdeÓe vibhëà yathà syÃt . atho grÃme kambala÷ te svam . atho grÃme kambala÷ tava svam . atho grÃme kambala÷ me svam . atho grÃme kambala÷ mama svam . 

(P_8,1.27)  KA_III,374.7-20  Ro_V,327     kim idam tiÇa÷ gotrÃdi«u kutsanÃbhÅk«ïyagrahaïam pÃÂhaviÓe«aïam . kutsanÃbhÅk«ïyayo÷ arthayo÷ gotrÃdÅni bhavanti tiÇa÷ parÃïi anudÃttÃni iti . Ãhosvit anudÃttaviÓe«aïam . tiÇa÷ parÃïi gotrÃdÅni kutsanÃbhÅk«ïyayo÷ arthayo÷ anudÃttÃni bhavanti iti . #<tiÇa÷ gotrÃdi«u kutsanÃbhÅk«ïyagrahaïam pÃÂhaviÓe«aïam># . tiÇa÷ gotrÃdi«u kutsanÃbhÅk«ïyagrahaïam kriyate pÃÂhaviÓe«aïam . pÃÂha÷ viÓe«yate . #<anudÃttaviÓe«aïe hi anyatra gotrÃdigrahaïe kutsanÃbhÅk«ïyagrahaïam .># anudÃttaviÓe«aïe hi sati anyatra gotrÃdigrahaïe kutsanÃbhÅk«ïyagrahaïam kartavyam syÃt . canacidivagotrÃditaddhitÃmre¬ite«vagate÷ iti kutsanÃbhÅk«ïyayo÷ iti vaktavyam syÃt . #<anudÃttagrahaïam và .># atha và yÃni anudÃttÃni iti vaktavyam syÃt . tasmÃt su«Âhu ucyate tiÇa÷ gotrÃdi«u kutsanÃbhÅk«ïyagrahaïam pÃÂhaviÓe«aïam anudÃttaviÓe«aïe hi anyatra gotrÃdigrahaïe kutsanÃbhÅk«ïyagrahaïam anudÃttagrahaïam và iti . 

(P_8,1.28)  KA_III,374.21-25  Ro_V,327-328     atiÇa÷ iti kimartham . pacati karoti . #<atiÇvacanam anarthakam samÃnavÃkyÃdhikÃrÃt># . atiÇvacanam anarthakam . kim kÃraïam . samÃnavÃkyÃdhikÃrÃt . samÃnavÃkye iti vartate na ca samÃnavÃkye dve tiÇante sta÷ . 

(P_8,1.30.1)  KA_III,375.1-6  Ro_V,328     nipÃtai÷ iti kimartham . yat kÆjati ÓakaÂam . yatÅ kÆjati ÓakaÂÅ . yan ratha÷ kÆjati . nipÃtai÷ iti Óakyam avaktum . kasmÃt na bhavati . yat kÆjati ÓakaÂam . yatÅ kÆjati ÓakaÂÅ . yan ratha÷ kÆjati . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . na e«Ã paribhëà iha Óakyà vij¤Ãtum . iha hi do«a÷ syÃt . yÃvadyathÃbhyÃm iha na syÃt yÃvat asti atra e«a÷ sara÷ janebhya÷ k­ïavat . 

(P_8,1.30.2)  KA_III,375.7-9  Ro_V,329     #<caï ïidviÓi«Âa÷ cedarthe># . caï ïidviÓi«Âa÷ cedarthe dra«Âavya÷ . ayam ca vai mari«yati . ayam cet mari«yati . na ca pit­bhya÷ pÆrvebhya÷ dÃsyati . aprÃyaÓcittik­tau ca syÃtÃm . 

(P_8,1.35)  KA_III,375.10-13  Ro_V,329     anekam iti kim udÃharaïam . yadà hi asau matta÷ bhavati atha yat tapati . na etat asti . ekam atra hiyuktam aparam yadyuktam tata÷ ubhayo÷ api anighÃta÷ . idam tarhi . an­tam hi matta÷ vadati pÃpmà enam vipunÃti . ekam khalu api . agni÷ hi pÆrvam udajayat tam indra÷ anÆdajayat iti . 

(P_8,1.39)  KA_III,375.14-19  Ro_V,330     pÆjÃyÃm iti vartamÃne puna÷ pÆjÃgrahaïam kimartham . anighÃtaprati«edhÃbhisambaddham tat . yadi tat anuvarteta iha api anighÃtaprati«edha÷ prasajyeta . i«yate ca atra nighÃtaprati«edha÷ . yathà puna÷ tatra yÃvat yathà iti etÃbhyÃm anighÃte prÃpte anighÃtaprati«edha÷ ucyate iha idÃnÅm kena anighÃte prÃpte anighÃtaprati«edha÷ ucyeta . iha api yadv­ttÃnnityam iti evamÃdibhi÷ . 

(P_8,1.46)  KA_III,375.20-22  Ro_V,330     kimartham idam ucyate na gatyarthaloÂà l­Â iti eva siddham . niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . ehi manye prahÃse eva yathà syÃt . kva mà bhÆt . ehi manye rathena yÃsyasi iti . 

(P_8,1.47)  KA_III,376.1-10  Ro_V,331     kim idam apÆrvagrahaïam jÃtuviÓe«aïam . jÃtuÓabdÃt apÆrvÃt tiÇantam iti . Ãhosvit tiÇantaviÓe«aïam . jÃtuÓabdÃt tiÇantam apÆrvam iti . jÃtuviÓe«aïam iti Ãha . katham j¤Ãyate . yat ayam kiæv­tta¤caciduttaram iti Ãha . katham k­tvà j¤Ãpakam . atra api apÆrvam iti etat anuvartate na ca asti sambhava÷ yat kiæv­ttam ca ciduttaram syÃt tiÇantam ca apÆrvam . atra api tiÇantaviÓe«aïam eva . katham . kiæv­ttÃt ciduttarÃt tiÇantam apÆrvam iti . yat tarhi ÃhoutÃhocÃnantaram iti anantaragrahaïam karoti . etasya api asti vacane prayojanam . kim . Óe«aprakÊptyartham etat syÃt . Óe«evibhëà ka÷ ca Óe«a÷ . sÃntaram Óe«a÷ iti . antareïa api anantaragrahaïam prakÊpta÷ Óe«a÷ . katham. apÆrva÷ iti vartate . Óe«e vibhëà . ka÷ ca Óe«a÷ . sapÆrva÷ Óe«a÷ iti . 

(P_8,1.51)  KA_III,377.1-17  Ro_V,332-333     #<l­Âa÷ prak­tibhÃve kartu÷ anyatve upasaÇkhyÃnam kÃrakÃnyatvÃt># . l­Âa÷ prak­tibhÃve kartu÷ yat kÃrakam anyat tasya anyatve upasaÇkhyÃnam kartavyam . Ãgaccha devadatta grÃmam odanam bhok«yase . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . kÃrakÃnyatvÃt . na cet kÃrakam sarvÃnyat iti ucyate sarvÃnyat ca atra kÃrakam . kim puna÷ kÃraïam sarvÃnyatprati«edhena ÃÓrÅyate na puna÷ asarvÃnyadvidhÃnena ÃÓrÅyeta . kartà ca atra asarvÃnya÷ tata÷ kart­sÃmÃnyÃt siddham . #<kart­sÃmÃnyÃt siddham iti cet tadbhede anyasÃmÃnye prak­tibhÃvaprasaÇga÷ .># kart­sÃmÃnyÃt siddham iti cet tadbhede kart­bhede anyasmin kÃrakasÃmÃnye prak­tibhÃva÷ prÃpnoti . Ãhara devadatta ÓÃlÅn yaj¤adatta enÃn bhok«yate . evam tarhi vyaktam eva paÂhitavyam na cet kartà sarvÃnya÷ iti . #<na cet kartà sarvÃnya÷ iti cet anyÃbhidhÃne prati«edham eke >#. na cet kartà sarvÃnya÷ iti cet anyÃbhidhÃne prati«edham eke icchanti . uhyantÃm devadattena ÓÃlaya÷ yaj¤adattena bhok«yante iti prÃpnoti bhok«yante iti ca i«yate . #<siddham tu tiÇo÷ ekadravyÃbhidhÃnÃt .># siddham etat . katham . tiÇo÷ ekadravyÃbhidhÃnÃt . yatra tiÇbhyÃm ekam dravyam abhidhÅyate tatra iti vaktavyam . 

(P_8,1.55)  KA_III,377.18-378.7  Ro_V,334-336     kasya ayam prati«edha÷ . #<Ãma÷ ekÃntare aikaÓrutyaprati«edha÷># . Ãma÷ ekÃntare aikaÓrutyasya ayam prati«edha÷ . katham puna÷ aprak­tasya asaæÓabditasya aikaÓrutyasya prati«edha÷ Óakya÷ vij¤Ãtum . anantike iti ucyate . anantikam ca kim . dÆram . dÆrÃt sambuddhau ekaÓruti÷ ucyate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<nighÃtaprasaÇga÷ tu .># nighÃta÷ tu prÃpnoti . Ãm bho÷ devadatta3 . Ãmantritasya anudÃttatvam prÃpnoti . #<siddham tu prati«edhÃdhikÃre prati«edhavacanÃt .># siddham etat . katham . prati«edhÃdhikÃre prati«edhavacanasÃmarthyÃt nighÃta÷ na bhavi«yati . na eva và puna÷ atra aikaÓrutyam prÃpnoti . kim kÃraïam . anantike iti ucyate anyat ca dÆram anyat anantikam . yadi evam pluta÷ api tarhi na prÃpnoti pluta÷ api hi dÆrÃt iti ucyate . i«Âam eva etat saÇg­hÅtam . Ãm bho÷ devadatta iti eva bhavitavyam . 

(P_8,1.56)  KA_III,378.8-19  Ro_V,336-338     kimartham idam ucyate . yadÃdai÷ eva sarvai÷ etai÷ anighÃtakÃraïai÷ yoge anighÃta÷ ucyate . yathà eva pÆrvai÷ yoge evam parai÷ api . ata÷ uttaram paÂhati . #<yaddhituparasya chandasi anighÃta÷ anyaparaprati«edhÃrtha÷># . yaddhituparasya chandasi anighÃta÷ ucyate anyaparaprati«edhÃrtha÷ . anyaparasya prati«edha÷ mà bhÆt iti . jÃye sva÷ rohÃva ehi . atha idÃnÅm rohÃva iti anena yukte ehi iti asya kasmÃt na bhavati . lo ca gatyarthaloÂà yukta÷ iti prÃpnoti . na ruhi÷ gatyartha÷ . katham j¤Ãyate . yat ayam gatyarthÃkarmakaÓli«aÓÅÇsthÃsavasajanaruhajÅryatibhyaÓca iti p­thak ruhigrahaïam karoti . yadi na ruhi÷ gatyartha÷ Ãrohanti hastinam manu«yÃ÷ Ãrohayati hastÅ sthalam manu«yÃn gatibuddhipratyavasÃnÃrthaÓabdakarmÃkarmakÃïÃmaïikartÃsaïau iti karmasa¤j¤Ã na prÃpnoti . tasmÃt na etat Óakyam vaktum na ruhi÷ gatyartha÷ iti . kasmÃt tarhi rohÃva iti anena yukte ehi iti asya na bhavati . chÃndasatvÃt . 

(P_8,1.57)  KA_III,378.20-379.4  Ro_V,338     #<Ãmre¬ite«u agate÷ sagati÷ api tiÇ iti atra gatigrahaïe upasargagrahaÇam># . Ãmre¬ite«u agate÷ sagatirapitiÇ iti atra gatigrahaïe upasargagrahaïam dra«Âavyam . iha mà bhÆt . ÓuklÅkaroti cana . kr«ïÅkaroti cana . yatkëÂhà ÓuklÅkaroti . yatkëÂhà k­«ïÅkaroti . apara Ãha . sarvatra eva ëÂamike gatigrahaïe upasargagrahaïam dra«tavyam gatirgatautiÇicodÃttavativarjam iti . 

(P_8,1.66)  KA_III,379.5-13  Ro_V,339     yadv­ttÃt iti ucyate tatra idam na sidhyati ya÷ pacati yam pacati iti . v­ttagrahaïena tadvibhaktyantam pratÅyÃt . katham yatara÷ pacati yatama÷ pacati iti . ¬atara¬atamau ca pratÅyÃt . katham yadà dadÃti iti . e«a÷ api vibhaktisa¤j¤a÷ . katham yÃvat asti atra e«a÷ sara÷ janebhya÷ k­ïavat . yÃvadyathÃbhyÃm iti evam bhavi«yati . katham yadryaÇ vÃyu÷ pavate yatkÃmÃ÷ te juhuma÷ . evam tarhi yat asmin vartate yadv­ttam yadv­ttÃt iti evam bhavi«yati . #<và yÃthÃkÃmye># . và yÃthÃkÃmye iti vaktavyam . yatra kva cana yajate devayajane eva yajate . 

(P_8,1.67)  KA_III,379.14-19  Ro_V,340     #<pÆjitasya anudÃttatve këÂhÃdigrahaïam># . pÆjitasya anudÃttatve këÂhÃdigrahaïam kartavyam . këÂhÃdibhya÷ pÆjanÃt iti vaktavyam . iha mà bhÆt . Óobhana÷ adhyÃpaka÷ . #<malopavacanam ca .># malopa÷ ca vaktavya÷ . dÃruïÃdhyÃpaka÷ dÃruïÃbhirÆpa÷ . 

(P_8,1.68.1)  KA_III,379.20-380.10  Ro_V,340-341     sagatigrahaïam kimartham . #<sagatigrahaïam apadatvÃt># . sagatigrahaïam kriyate apadatvÃt . padasya iti vartate na hi sagatikam padam bhavati . #<uttarÃrtham ca .># uttarÃrtham ca sagatigrahaïam kriyate . kutsane ca supi agotrÃdau sagati÷ api . prapacati pÆti . atha apigrahaïam kimartham . agatikasya api yathà syÃt . yat këÂhà pacati . na etat asti prayojanam . siddham pÆrveïa agatikasya . na sidhyati . malopÃbhisambaddham tat . yadi tat anuvarteta iha api malopa÷ prasajyeta . dÃruïam pacati iti . uttarÃrtham ca apigrahaïam kriyate . kutsane ca supi agotrÃdau agati÷ api iti . pacati pÆti iti . 

(P_8,1.68.2)  KA_III,380.11-16  Ro_V,341-342     #<tiÇnighÃtÃt pÆjanÃt pÆjitam anudÃttam viprati«edhena># . tiÇnighÃtÃt pÆjanÃt pÆjitam anudÃttam iti etat bhavati viprati«edhena . tiÇnighÃtasya avakÃÓa÷ . devadatta÷ pacati . pÆjanÃt pÆjitam anudÃttam iti asya avakÃÓa÷ . këÂÃdhyÃpaka÷ . iha ubhayam prÃpnoti . këÂhà pacati . pÆjanÃt pÆjitam iti etat bhavati viprati«edhena . ka÷ puna÷ atra viÓe«a÷ tena và sati anena và . ayam asti viÓe«a÷ . sÃpavÃdaka÷ sa÷ vidhi÷ ayam puna÷ nirapavÃdaka÷ . yadi hi tena syÃt iha na syÃt . yat këÂhà pacati . 


(P_8,1.69)  KA_III,380.17-25  Ro_V,342-344     #<supi kutsane kriyÃyÃ÷ makÃralopa÷ atiÇi iti ca uktÃrtham . >#kriyÃyÃ÷ kutsane iti vaktavyam . kartu÷ kutsane mà bhÆt . pacati puti÷ . #<pÆti÷ ca cÃnubandha÷># . pÆti÷ ca cÃnubandha÷ dra«Âavya÷ . pacati pÆti . #<vibhëitam ca api bahvartham .># vibhëitam ca api bahvartham dra«Âavyam . pacanti puti . pacanti puti . #<supi kutsane kriyÃyÃ÷ makÃralopa÷ atiÇi iti ca uktÃrtham . pÆti÷ ca cÃnubandha÷ . vibhëitam ca api bahvartham .># 

(P_8,1.70)  KA_III,381.1-23  Ro_V,344-347     gatau iti kimartham . prapacati prakaroti . #<gate÷ anudÃttatve gatigrahaïÃnarthakyam tiÇi avadhÃraïÃt># . gate÷ anudÃttatve gatigrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . tiÇi avadhÃraïÃt . tiÇica udÃttavati iti etat niyamÃrtham bhavi«yati . tiÇi udÃttavati eva gati÷ anudÃtta÷ bhavati na anyatra iti . chandortham tarhi gatigrahaïam kartavyam . chandasi gatau parata÷ anudÃttatvam yathà syÃt mandraÓabde mà bhÆt . a mandrai÷ indra haribhi÷ yÃhi mayuraromabhi÷ . #<chandortham iti cet na agatitvÃt >#. chandortham iti cet tat na . kim kÃraïam . agatitvÃt . yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ na ca atra ÃÇa÷ mandraÓabdam prati kriyÃyoga÷ . kim tarhi yÃhiÓabdam prati . iha api tarhi na prÃpnoti . abhyuddharati upasamÃdadhÃti iti . atra api na abhe÷ udam prati kriyÃyoga÷ . kim tarhi haratim prati kriyÃyoga÷ . na e«a÷ do«a÷ . udam prati kriyÃyoga÷ . katham . uddharatikriyÃm viÓina«Âi . udà viÓi«ÂÃm abhi÷ viÓina«Âi . tatra yatkriyÃyuktÃ÷ iti bhavati eva saÇghÃtam prati kriyÃyoga÷ . iha api tarhi mandrasÃdhanà kriyà ÃÇà vyajyate . à yÃhi mandrai÷ iti . nanu pÆrvam dhÃtu÷ upasargeïa yujyate paÓcÃt sÃdhanena iti . na etat sÃram . pÆrvam dhÃtu÷ sÃdhanena yujyate paÓcÃt upasargeïa . kim kÃraïam . sÃdhanam hi kriyÃm nirvartayati tÃm upasarga÷ viÓina«Âi abhinirv­ttasya ca arthasya upasargeïa viÓe«a÷ Óakya÷ vaktum . satyam evam etat . ya÷ tu asau dhÃtÆpasargayo÷ abhisambandha÷ tam abhyantare k­tvà dhÃtu÷ sÃdhanena yujyate . avaÓyam ca etat evam vij¤eyam . ya÷ hi manyate pÆrvam dhÃtu÷ sÃdhanena yujyate paÓcÃt upasargeïa iti Ãsyate guruïà iti akarmaka÷ upÃsyate guru÷ iti kena sakarmaka÷ syÃt . #<gatinà tu viÓi«Âasya gati÷ eva viÓe«aka÷ . sÃdhane kena te na syÃt bÃhyam Ãbhyantara÷ hi sa÷ >#. 

(P_8,1.71)  KA_III,381.24-382.15  Ro_V,347-349     tiÇgrahaïam kimartham . #<tiÇgrahaïam udÃttavata÷ parimÃïÃrtham># . tiÇgrahaïam kriyate udÃttavata÷ parimÃïÃrtham . tiÇi udÃttavati yathà syÃt mandraÓabde mà bhÆt . à mandrai÷ indra haribhi÷ yÃhi . yadyogÃt gati÷ . yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ na ca ÃÇa÷ mandraÓabdam prati kriyÃyoga÷ . kim tarhi yÃhiÓabdam prati . #<yadyogÃt gati÷ iti cet pratyayodÃttatve aprasiddhi÷ .># yadyogÃt gati÷ iti cet pratyayodÃttatve aprasiddhi÷ syÃt . yatprakaroti . tasmÃt tiÇgrahaïam kartavyam . yadi tiÇgrahaïam kriyate Ãmante na prÃpnoti . prapacatitarÃm . prajalpatitarÃm . asati puna÷ tiÇgrahaïe kriyÃpradhÃnam ÃkhyÃtam tasmÃt atiÓaye tarap utpadyate tarabantÃt svÃrthe Ãm tatra yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ iti bhavati etam saÇghÃtam prati kriyÃyoga÷ . tasmÃt na artha÷ tiÇgrahaïena . kasmÃt na bhavati . a mandrai÷ indra haribhi÷ yÃhi mayuraromabhi÷ . yadyogÃt gati÷ iti . nanu ca uktam yadyogÃt gati÷ iti cet pratyayodÃttatve aprasiddhi÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . yadkriyÃyuktÃ÷ iti na evam vij¤Ãyate yasya kriyà yatkriyà yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ iti . katham tarhi . yà kriyà yatkriyà yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ iti . 

(P_8,1.72.1)  KA_III,382.16-382.18  Ro_V,349     vatkaraïam kimartham . svÃÓrayam api yathà syÃt . Ãm bho÷ devadatta iti atra ÃmaekÃntaramÃmantritamanantike iti ekÃntaratà yathà syÃt . 

(P_8,1.72.2)  KA_III,382.19-382.25  Ro_V,349-350     #<pÆrvam prati vidyamÃnavattvÃt uttaratra ÃnantaryÃprasiddhi÷ . >#pÆrvam prati vidyamÃnavattvÃt uttaratra Ãnantaryasya aprasiddhi÷ syÃt . imam me gaÇge yamune sarasvati . gaÇgeÓabda÷ ayam yamuneÓabdam prati avidyamÃnavat bhavati . tatra Ãmantritasya padÃt parasya iti anudÃttatvam na syÃt . #<siddham tu padapÆrvasya iti vacanÃt># . siddham etat . katham . padapÆrvasya iti vacanÃt . padapÆrvasya ca Ãmantritasya avidyamÃnavadbhÃva÷ bhavati iti vaktavyam . 

(P_8,1.72.3)  KA_III,383.1-383.20  Ro_V,350-352     kÃni puna÷ asya yogasya prayojanÃni . #<avidyamÃnavattve prayojanam Ãmantritayu«madasmattiÇnighÃtÃ÷># . Ãmantritasya padÃt parasya anudÃtta÷ bhavati iti iha eva bhavati pacasi devadatta . devadatta yaj¤adatta iti atra na bhavati avidyamÃnavattvÃt Ãmantritasya . yu«madasmado÷«a«ÂhÅcaturthÅdvitÅyÃsthayorvÃmnÃvau iti iha eva bhavati grÃma÷ vÃm svam janapada÷ nau svam . devadattayaj¤adattau yuvayo÷ svam iti atra na bhavati avidyamÃnavattvÃt Ãmantritasya . tiÇatiÇa÷ iti iha eva bhavati devadatta÷ pacati . devadatta pacasi iti atra na bhavati avidyamÃnavattvÃt Ãmantritasya . #<pÆjÃyÃm anantaraprati«edha÷># . pÆjÃyÃm anantaraprati«edha÷ prayojanam . yÃvat pacati Óobhanam . yÃvat devadatta pacati iti atra api siddham bhavati . #<jÃtu apÆrvam .># jÃtu apÆrvam prayojanam . jÃtu pacati . devadatta jÃtu pacasi iti atra api siddham bhavati . #<Ãho utÃho ca anantaravidhau .># Ãho utÃho ca anantaravidhau prayojanam . Ãho pacasi . Ãho devadatta pacasi iti atra api siddham bhavati . utÃho pacasi . utÃho devadatta pacasi iti atra api siddham bhavati . #<Ãma÷ ekÃntaravidhau .># Ãma÷ ekÃntaravidhau prayojanam . Ãm pacasi devadatta . Ãm bho÷ pacasi devadatta atra api siddham bhavati . 

(P_8,1.73)  KA_III,383.21-24  Ro_V,352     iha kasmÃt na bhavati . aghnye devi sarasvati i¬e kavye vihavye etani te aghnye namÃni . yogavibhÃga÷ kari«yate . na Ãmantrite samÃnÃdhikaraïe sÃmÃnyavacanam . tata÷ vibhëitam viÓe«avacane iti . 

(P_8,1.74)  KA_III,384.1-8  Ro_V,353     iha kasmÃt na bhavati . brahmaïa vaiyÃkaraïa . bahuvacanam iti vak«yÃmi . sÃmÃnyavacanam iti Óakyam avaktum . katham . vibhëitam viÓe«avacane iti ucyate tena yat prati viÓe«avacanam iti etat bhavati tasya bhavi«yati . kim ca prati etat bhavati . sÃmÃnyavacanam . apara÷ Ãha : viÓe«avacane iti Óakyam avaktum . katham . sÃmÃnyavacanam vibhëitam iti ucyate tena yat prati sÃmÃnyavacanam iti etat bhavati . kim ca prati etat bhavati . viÓe«avacanam . sÃmÃnyavacanam vibhëitam viÓe«avacane iti . 

(P_8,2.1.1)  KA_III,385.1-21  Ro_V,354-356     yà iyam sapÃdasaptÃdhyÃyÅ anukrÃntà etasyÃm ayam pÃdona÷ adhyÃya÷ asiddha÷ veditavya÷ . yadi sapÃdÃyÃm saptÃdhyÃyyÃm ayam pÃdona÷ adhyÃya÷ asiddha÷ iti ucyate ya÷ iha saptamÅnirdeÓÃ÷ pa¤camÅnirdeÓÃ÷ ca ucyante «a«ÂhÅnirdeÓÃ÷ ca ucyante te api asiddhÃ÷ syÆ÷ . tatra ka÷ do«a÷ . jhalojhali hrasvÃdaÇgÃt saæyogÃntasyalopa÷ iti ete«Ãm nirdeÓÃnÃm asiddhatvÃt tasminnitinirde«ÂepÆrvasya tasmÃdityuttarasya «a«ÂhÅsthÃneyogà iti etÃ÷ paribhëÃ÷ na prakalperan . na e«a÷ do«a÷ . yadi api idam tatra asiddham tat tu iha siddham . katham . kÃryakÃlam sa¤j¤Ãparibhëam yatra kÃryam tatra dra«Âavyam . jhalojhali . hrasvÃdaÇgÃt . saæyogÃntasyalopa÷ . upasthitam idam bhavati tasminnitinirdi«ÂepÆrvasya tasmÃdityuttarasya «a«ÂhÅsthÃneyogà iti . yadi kÃryakÃlam sa¤j¤Ãparibhëam iti ucyate iyam api paribhëà asti viprati«edhe param iti sà api iha upati«Âheta . tatra ka÷ do«a÷ . visphoryam avagoryam iti guïÃt dÅrghatvam syÃt viprati«edhena . ata÷ uttaram paÂhati . #<pÆrvatrÃsiddhe na asti viprati«edha÷ abhÃvÃt uttarasya># . pÆrvatrÃsiddhe na asti viprati«edha÷ . kim kÃraïam . abhÃvÃt uttarasya . dvayo÷ hi sÃvakÃÓayo÷ samavasthitayo÷ viprati«edha÷ bhavati na ca pÆrvatrÃsiddhe param pÆrvam prati bhavati . yadi evam dogdhà dogdhum ghatvasya asiddhatvÃt ¬hatvam prÃpnoti këÂhata kÆÂata saæyogÃdilopsya asiddhatvÃt saæyogÃntalopa÷ prÃpnoti . #<apavÃda÷ vacanaprÃmÃïyÃt .># anavakÃÓau etau vacanaprÃmÃïyÃt bhavi«yata÷ . tasmÃt kÃryakÃlam sa¤j¤Ãparibhëam iti na do«a÷ . 

(P_8,2.1.2)  KA_III,386.1-11  Ro_V,356-357     #<pÆrvatrÃsiddham adhikÃra÷># . pÆrvatrÃsiddham iti adhikÃra÷ ayam dra«Âavya÷ . kim prayojanam . #<parasya parasya pÆrvatra pÆrvatra asiddhavij¤ÃnÃrtham .># para÷ para÷ yoga÷ pÆrvam pÆrvam yogam prati asiddha÷ yathà syÃt . #<anadhikÃre hi samudÃye asiddhavij¤Ãnam .># anadhikÃre hi sati samudÃyasya samudÃye asiddhatvam vij¤Ãyeta . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra ayathe«ÂaprasaÇga÷ .># tatra ayathe«Âam prasajyeta . yodhuÇmÃn gu¬aliïmÃn iti . ghatva¬hatvayo÷ k­tayo÷ jhaya÷ iti vatvam prasajyeta . #<tasmÃt adhikÃra÷ .># tasmÃt adhikÃra÷ ayam dra«Âavya÷ . 

(P_8,2.1.3)  KA_III,386.12-21  Ro_V,357-358     asiddhavacanam kimartham . #<asiddhavacane uktam># . kim uktam . tatra tÃvat uktam «atvatuko÷ asiddhavacanam ÃdeÓalak«aïaprati«edhÃrtham utsargalak«aïabhÃvÃrtham ca iti . evam iha api pÆrvatrÃsiddhavacanam ÃdeÓalak«aïaprati«edhÃrtham utsargalak«aïabhÃvÃrtham ca . ÃdeÓalak«aïaprati«edhÃrtham tÃvat . rÃjabhi÷ tak«abhi÷ rÃjabhyÃm tak«abhyÃm rÃjasu tak«asu iti nalope k­te ata÷ iti aisbhÃvÃdaya÷ prÃpnuvanti . asiddhatvÃt na bhavanti . utsargalak«aïabhÃvÃrtham ca . amu«mai amu«mÃt amu«ya amu«min iti atra mubhÃve k­te ata÷ iti smÃyÃdaya÷ na prÃpnuvanti . asiddhatvÃt bhavanti . suparvÃïau suparvÃïa÷ . ïatve k­te nopadhÃyÃ÷ iti dÅrghatvam na prapnoti . asiddhatvÃt bhavati . 

(P_8,2.2.1)  KA_III,386.22-387.3  Ro_V,358     subvidhim prati nalopa÷ asiddha÷ bhavati iti ucyate . bhavet iha rÃjabhi÷ tak«abhi÷ iti nalope k­te ata÷ iti aisbhÃva÷ na syÃt . iha tu khalu rÃjabhyÃm tak«abhyÃm rÃjasu tak«asu iti nalope k­te dÅrghatvaittve prÃpnuta÷. na e«a÷ do«a÷ . subvidhi÷ iti sarvavibhaktyanta÷ samÃsa÷ : supa÷ vidhi÷ subvidhi÷ , supi vidhi÷ subvidhi÷ iti . 

(P_8,2.2.2)  KA_III,387.4-18  Ro_V,359-361     atha sa¤j¤Ãvidhau kim udÃharaïam . pa¤ca sapta . pa¤ca sapta iti atra nalope k­te «ïÃntëa iti «aÂsa¤j¤Ã na prÃpnoti . asiddhatvÃt bhavati . #<sa¤j¤ÃgrahaïÃnarthakyam ca tannimittatvÃt lopasya># . sa¤j¤Ãgrahaïam ca anarthakam . kim kÃraïam . tannimittatvÃt lopasya . na ak­tÃyÃm «aÂsa¤j¤ÃyÃm jaÓÓaso÷ luk na ca ak­te luki padasa¤j¤Ã na ca ak­tÃyÃm padasa¤j¤ÃyÃm nalopa÷ prÃpnoti . tat etat ÃnupÆrvyà siddham bhavati . idam tarhi prayojanam pa¤cabhi÷ saptabhi÷ iti «aÂtricaturbhyohalÃdi÷ jhalyupottamam iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . #<svare avadhÃraïÃt ca .># svare avadhÃraïÃt ca sa¤j¤Ãgrahaïam anarthakam . svare avadhÃraïam kriyate svaravidhim prati iti . tugvidhau kim udÃharaïam . v­trahabhyÃm v­trahabhi÷ . nalope k­te hrasvasyapitik­tituk iti tuk prÃpnoti . asiddhatvÃt na bhavati . #<tugvidhau ca uktam .># kim uktam . sannipÃtalak«aïa÷ vidhi÷ animittam tadvighÃtasya iti . idam tarhi prayojanam . k­ti iti vak«yÃmi . iha mà bhÆt . brahmahacchatram bhrÆïahacchÃyà . na e«a÷ sannipÃtalak«aïa÷ . 

(P_8,2.3)  KA_III,387.19  Ro_V,361-362     iha ne yat kÃryam prÃpnoti tat prati mubhÃva÷ na asiddha÷ iti ucyate nÃbhÃva÷ ca eva tÃvat na prÃpnoti . evam tarhi #<na mu ÂÃdeÓe># . na mu ÂÃdeÓe iti vaktavyam . kim idam ÂÃdeÓa÷ iti . ÂÃyÃ÷ ÃdeÓa÷ ÂÃdeÓa÷ iti . yadi tarhi ÂÃyÃ÷ ÃdeÓe iti ucyate ÂÃyÃm ÃdeÓe aprasiddhi÷ . tatra ka÷ do«a÷ . amunà iti atra mubhÃvasya asiddhatvÃt atodÅrghoya¤i supica iti dÅrghatvam prasajyeta . na e«a÷ do«a÷ . sarvavibhaktyanta÷ samÃsa÷ : ÂÃyÃ÷ ÃdeÓa÷ ÂÃdeÓa÷ , ÂÃyÃm ÃdeÓa÷ ÂÃdeÓa÷ iti . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam ne yat kÃryam prÃpnoti tasmin mubhÃva÷ na asiddha÷ iti ucyate nÃbhÃva÷ ca eva tÃvat na prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . iha iÇgitena ce«Âitena nimi«itena mahatà và sÆtranibandhena ÃcÃryÃïÃm abhiprÃya÷ lak«yate . etat eva j¤Ãpayati bhavati atra nÃbhÃva÷ iti yat ayam ne parata÷ asiddhatvaprati«edham ÓÃsti . atha và dvigatÃ÷ api hetava÷ bhavanti . tat yathà . ÃmrÃ÷ ca siktÃ÷ pitara÷ ca prÅïitÃ÷ bhavanti . tathà vÃkyÃni api dvigatÃni d­Óyante . Óveta÷ dhÃvati . alambusÃnÃm yÃtà iti . atha và v­ddhakumÃrÅvÃkyavat idam dra«Âavyam . tat yathà . v­ddhakumÃrÅ indreïa uktà varam v­ïÅ«va iti sà varam av­ïÅta putrÃ÷ me bahuk«Åragh­tam odanam kÃæsyapÃtryÃm bhu¤jÅran iti . na ca tÃvat asyÃ÷ pati÷ bhavati kuta÷ putrÃ÷ kuta÷ gÃva÷ kuta÷ dhÃnyam . tatrs anayà ekena vÃkyena pati÷ putrÃ÷ gÃva÷ dhÃnyam iti sarvam saÇg­hÅtam bhavati . evam iha api ne asiddhatvaprati«edham bruvatà nÃbhÃva÷ api saÇg­hÅta÷ bhavati . 

(P_8,2.4)  KA_III,388.16-389.6  Ro_V,362-364     #<yaïsvara÷ yaïÃdeÓe svaritayaïa÷ svaritÃrtham># . yaïsvara÷ yaïÃdeÓe siddha÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . svaritayaïa÷ svaritÃrtham . svaritayaïa÷ svaritatvam yathà syÃt . khalapvi aÂati . khalpvi aÓnÃti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . Ãha ayam svaritayaïa÷ iti na ca asti siddha÷ svarita÷ tatra ÃÓrayÃt siddhatvam bhavi«yati . #<ÃÓrayÃt siddhatvam iti cet udÃttÃt svarite do«a÷ .># ÃÓrayÃt siddhatvam iti cet udÃttÃt svarite do«a÷ bhavati . dadhyÃÓa . madhvÃÓa . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . udÃttayaïa÷ parasya anudÃttasya svarita÷ bhavati . tata÷ svaritayaïa÷ . svaritayaïa÷ ca parasya anudÃttasya svarita÷ bhavati . udÃttayaïa÷ iti eva . atha và svaritagrahaïam na kari«yate . kena idÃnÅm svaritayaïa÷ parasya anudÃttasya svarita÷ bhavi«yati . udÃttayaïa÷ iti eva . nanu ca svaritayaïà vyavahitatvÃt na prÃpnoti . svaravidhau vya¤janam avidyamÃnavat iti na asti vyavadhÃnam . atha và na evam vij¤Ãyate svaritasya yaï svaritayaï svaritayaïa÷ iti . katham tarhi . svarite yaï svaritayaï svaritayaïa÷ iti . 

(P_8,2.6.1)  KA_III,389.7-15  Ro_V,364-365     svaritagrahaïam Óakyam akartum . katham . anudÃtte parata÷ padÃdau và udÃtta÷ iti eva siddham . kena idÃnÅm svarita÷ bhavi«yati . gÃÇge anÆpe iti . Ãntaryata÷ udÃttÃnudÃttayo÷ ekÃdeÓa÷ svarita÷ bhavi«yati . idam tarhi prayojanam tena varjyamÃnatà mà bhÆt . atha kriyamÃïe api svaritagrahaïe ya÷ siddha÷ svarita÷ tena varjyamÃnatà kasmÃt na bhavati . kanyà anÆpe iti . bahiraÇgalak«aïatvÃt . asiddham bahiraÇgam antaraÇge iti evam na bhavi«yati . yathà eva tarhi kriyamÃïe svaritagrahaïe ya÷ siddha÷ svarita÷ tena varjyamÃnatà na bhavati evam akriyamÃïe api na bhavi«yati . tasmÃt na artha÷ svaritagrahaïena . bahiraÇgalak«aïatvÃt siddham . 

(P_8,2.6.2)  KA_III,389.16-394.4  Ro_V,365-375     #<ekÃdeÓasvara÷ antaraÇga÷># . ekÃdeÓasvara÷ antaraÇga÷ siddha÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . #<ayavÃyÃvekÃdeÓaÓat­svaraikÃnanudÃttasarvÃnudÃttÃrtham .># ay . v­k«e idam plak«e idam . udÃttÃnudÃttayo÷ ekÃdeÓa÷ . tasya ekÃdeÓe udÃttenodÃtta÷ iti etat bhavati . tasya siddhatvam vaktavyam Ãntaryata÷ udÃttasya udÃtta÷ ayÃdeÓa÷ yathà syÃt . avÃdeÓa÷ na asti . Ãy . kumÃryai idam . udÃttÃnudÃttayo÷ ekÃdeÓa÷ . tasya ekÃdeÓe udÃttenodÃtta÷ iti etat bhavati . tasya siddhatvam vaktavyam Ãntaryata÷ udÃttasya udÃtta÷ ÃyÃdeÓa÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . ekÃdeÓe k­te udÃttayaïohalpÆrvÃt iti udÃttatvam bhavi«yati . idam iha sampradhÃryam . udÃttatvam kriyatÃm ekÃdeÓa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt udÃttatvam . nitya÷ ekÃdeÓa÷ . k­te api udÃttatve prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . ekÃdeÓa÷ api anitya÷ . anyathÃsvarasya k­te udÃttatve prÃpnoti anyathÃsvarasya ak­te svarabhinnasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . antaraÇga÷ tarhi ekÃdeÓa÷ . kà antaraÇgatà . varïau ÃÓritya ekÃdeÓa÷ padasya udÃttatvam . evam tarhi idam iha sampradhÃryam . àkriyatÃm udÃttatvam iti kim atra kartavyam . paratvÃt ìÃgama÷ . nityam udÃttatvam . k­te api ÃÂi prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . àapi nitya÷ . k­te api udÃttatve prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . anitya÷ à. anyathÃsvarasya k­te udÃttatve prÃpnoti anyathÃsvarasya ak­te svarabhinnasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . udÃttatvam api anityam . anyasya k­te ÃÂi prÃpnoti anyasya ak­te prÃpnoti ÓabdÃntarasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . ubhayo÷ anityayo÷ paratvÃt ìÃgama÷ ÃÂi k­te antaraÇga÷ ekÃdeÓa÷ . Ãv . v­k«avidam . udÃttÃnudÃttayo÷ ekÃdeÓa÷ . tasya ekÃdeÓe udÃttena udÃtta÷ iti etat bhavati . tasya siddhatvam vaktavyam Ãntaryata÷ udÃttasya udÃtta÷ ÃvÃdeÓa÷ yathà syÃt . ekÃdeÓasvara . gÃÇge anÆpe iti . udÃttÃnudÃttayo÷ ekÃdeÓa÷ . tasya ekÃdeÓe udÃttena udÃtta÷ iti etat bhavati . tasya siddhatvam vaktavyam svaritovÃnudÃttepadÃdau iti etat yathà syÃt . Óat­svara . tudati nudati . udÃttÃnudÃttayo÷ ekÃdeÓa÷ . tasya ekÃdeÓe udÃttena udÃtta÷ iti etat bhavati . tasya siddhatvam vaktavyam Óatu÷ anuma÷ nadyajÃdi÷ antodÃttÃt iti e«a÷ svara÷ yathà syÃt . na etat asti prayojanam . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati siddha÷ ekÃdeÓasvara÷ Óat­svara÷ iti yat ayam anuma÷ iti prati«edham ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . na hi antareïa udÃttÃnudÃtto÷ ekÃdeÓam Óatrantam sanumkam antodÃttam asti . nanu ca idam asti yantÅ vantÅ . etat api nighÃte k­te na antareïa udÃttÃnudÃttayo÷ ekÃdeÓam Óatrantam sanumkam antodÃttam asti . idam iha sampradhÃryam . nighÃta÷ kriyatÃm ekÃdeÓa÷ iti kim atra kartavyam . paratvÃt nighÃta÷ . nitya÷ ekÃdeÓa÷ . k­te api nighÃte prÃpnoti ak­te api prÃpnoti . ekÃdeÓa÷ api anitya÷ . anyathÃsvarasya k­te nighÃte prÃpnoti anyathÃsvarasya ak­te nighÃte svarabhinnasya ca prÃpnuvan vidhi÷ anitya÷ bhavati . antaraÇga÷ tarhi ekÃdeÓa÷ . kà antaraÇgatà . varïau ÃÓritya ekÃdeÓa÷ padasya nighÃta÷ . nighÃta÷ api antaraÇga÷ . katham . uktam etat padagrahaïam parimÃïÃrtham iti . ubhayo÷ antaraÇgayo÷ paratvÃt nighÃta÷ nighÃte k­te etat api na antareïa udÃttÃnudÃttayo÷ ekÃdeÓam antodÃttam bhavati . Óat­svara . ekÃnudÃtta . tudanti likhanti. udÃttÃnudÃttayo÷ ekÃdeÓa÷ . tasya ekÃdeÓe udÃttena udÃtta÷ iti etat bhavati . tasya siddhatvam vaktavyam tena varjyamÃnatà yathà syÃt . sarvÃnudÃtta . brÃhmaïÃ÷ tudanti . brÃhmaïÃ÷ likhanti . udÃttÃnudÃttayo÷ ekÃdeÓa÷ . tasya ekÃdeÓe udÃttenodÃtta÷ iti etat bhavati . tasya siddhatvam vaktavyam . kim prayojanam . tiÇatiÇa÷ iti nighÃta÷ yathà syÃt . kim ucyate antaraÇga÷ iti . ya÷ hi bahiraÇga÷ asiddha÷ eva asau bhavati . prapacatiti . somasut pacatiti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . sarvatra eva numprati«edha÷ j¤Ãpaka÷ siddha÷ ekÃdeÓasvara÷ antaraÇga÷ iti . #<saæyogÃntalopa÷ ro÷ uttve hariva÷ medinam tvà .># saæyogÃntalopa÷ ro÷ uttve siddha÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . hariva÷ medinam tvà . saæyogÃntalopasya asiddhatvÃt haÓi iti uttvam na prÃpnoti . #<pluti÷ ca .># pluti÷ ca uttve siddhà vaktavyà . susrota3 atra nu asi iti atra plute÷ asiddhatvÃt ata÷ ati iti uttvam prÃpnoti . aplutÃt aplute iti etat na vaktavyam bhavati . na etat asti prayojanam . kriyate nyÃse eva . #<sijlopa÷ ekÃdeÓe .># sijlopa÷ ekÃdeÓe siddha÷ vaktavya÷ . alÃvÅt apÃvÅt .
sijlopasya asiddhatvÃt savarïadÅrghatvam na prÃpnoti . yadi puna÷ i¬Ãde÷ sica÷ lopa÷ ucyeta . na evam Óakyam . iha hi mà hi lÃvit mà hi pÃvit yadi atra i na syÃt anudÃttasya ÅÂa÷ Óravaïam prasajyeta . iÂi puna÷ sati uktam etat arthavat tu citkaraïasÃmarthyÃt hi iÂa÷ udÃttatvam iti tatra ekÃdeÓe udÃttenodÃtta÷ iti udÃttatvam siddham bhavati . #<saæyogÃdilopa÷ saæyogÃntalope >#. saæyogÃdilopa÷ saæyogÃntasya lope siddha÷ vaktavya÷ . këÂhata kÆÂata . saæyogÃdilopasya asiddhatvÃt saæyogÃntalopa÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . ukam etat apavÃda÷ vacanaprÃmÃïyÃt iti . #<ni«ÂhÃdeÓa÷ «atvasvarapratyaye¬vidhi«u .># ni«ÂhÃdeÓa÷ «atvasvarapratyaye¬vidhi«u siddha÷ vaktavya÷ . v­kïa÷ v­kïavÃn . ni«ÂhÃdeÓasya asiddhatvÃt jhali iti «atvam prÃpnoti . svara . k«iva÷ . ni«ÂhÃdeÓasya asiddhatvÃt ni«ÂhÃcadvyajanÃt iti e«a÷ svara÷ na prÃpnoti . pratyaya . k«Åveïa tarati k«Åvika÷ . ni«ÂhÃdeÓasya asiddhatvÃt dvyaca÷ Âhan iti Âhan na prÃpnoti . i¬vidhi . ni«ÂhÃdeÓasya asiddhatvÃt valÃdilak«aïa÷ i prÃpnoti . nanu ca ya÷ pratyayavidhau siddha÷ siddha÷ asau i¬vidhau . idam tarhi prayojanam . olasjÅ lagna÷ . ni«ÂhÃdeÓa÷ siddha÷ vaktavya÷ ne¬vaÓik­ti iti iÂprati«edha÷ yathà syÃt . Åditkaraïam na kartavyam bhavati . etat api na asti prayojanam . kriyate etat nyÃse eva . #<vasvÃdi«u datvam sau dÅrghatve .># vasvÃdi«u datvam sau dÅrghatve siddham vaktavyam . ukhÃsrat . parïadhvat . datvasya asiddhatvÃt atvasantasya iti dÅrghatvam prÃpnoti . adhÃto÷ iti na vaktavyam bhavati . na etat asti prayojanam . kriyate nyÃse eva . #<adasa÷ Åttvotve svare bahi«padalak«aïe .># adasa÷ Åttvotve svare bahi«padalak«aïe siddhe vaktavye . amÅ atra . amÅ Ãsate . amÆ atra . amÆ ÃsÃte . Åttvotvayo÷ asiddhatvÃt eca÷ iti ayÃvekÃdeÓÃ÷ prÃpnuvanti . kim ucyate bahi«padalak«aïe iti . ya÷ hi anya÷ asiddha÷ eva asau bhavati . amuyà amuyo÷ iti . #<prag­hyasa¤j¤ÃyÃm ca .># prag­hyasa¤j¤ÃyÃm ca siddhe vaktavye . amÅ atra . amÅ Ãsate . amÆ atra . amÆ ÃsÃte . Åttvotvayo÷ asiddhatvÃt adasomÃt iti prag­hyasa¤j¤Ã na prÃpnoti . kim artham idam ubhayam ucyate na prag­hyasa¤j¤ÃyÃm iti eva svare api bahi«padalak«aïe coditam syÃt . purastÃt idam ÃcÃryeïa d­«Âam svare bahi«padalak«aïe iti tat paÂhitam . tata÷ uttarakÃlam idam d­«Âam prag­hyasa¤j¤ÃyÃm ca iti tad api paÂhitam . na ca idÃnÅm ÃcÃryÃ÷ sÆtrÃïi k­tvà nivartayanti . #<pluti÷ tugvidhau che .># pluti÷ tugvidhau che siddhà vakavyà . agna3i cchattram . paÂa3u cchattram . plute÷ asiddhatvÃt checa iti tuk na prÃpnoti . kim ucyate che iti . ya÷ hi anya÷ asiddha÷ eva asau bhavati . agnici3t somasu3t .#<Ócutvam dhuÂtve .># Ócutvam dhuÂtve siddham vaktavyam . a Ócyotati . pa scyotati . Ócutvasya asiddhatvÃt ¬a÷sidhu iti dhu prasajyeta . #<abhyÃsajaÓtvacartvam ettvatuko÷ .># abhyÃsajaÓtvacartvam ettvatuko÷ siddham vaktavyam . babhaïatu÷ babhaïu÷ . abhyÃsÃdeÓasya asiddhatvÃt ettvam prÃpnoti . ucicchi«ati . abhyÃsÃdeÓasya asiddhatvÃt checa iti tuk prÃpnoti . #<dvirvacane parasavarïatvam .># dvirvacane parasavarïatvam siddham vaktavyam . sayæyantà savævatsara÷ talæ lokam yalæ lokam iti parasavarïasya asiddhatvÃt yara÷ iti dvirvacanam na prÃpnoti . #<padÃdhikÃra÷ cet latvaghatvanatvarutva«atvaïatvÃnunÃsikachatvÃni .># padÃdhikÃra÷ cet latvaghatvanatvarutva«atvaïatvÃnunÃsikachatvÃni siddhÃni vaktavyÃni . latva gara÷ gara÷ . gala÷ gala÷ . latva. ghatva . drogdhà drogdhà . dro¬hà dro¬hà . ghatva . natva. nunna÷ nunna÷ . nutta÷ nutta÷ . natva . rutva . abhina÷ abhina÷ . abhinat abhinat . rutva «atva . mÃtu÷«vasà mÃtu÷«vasà . mÃtu÷svasà mÃtu÷svasà pitu÷«vasà pitu÷«vasà . pitu÷svasà pitu÷svasà . «atva . ïatva . mëavÃpÃïi mëavÃpÃïi . mëavÃpÃni mëavÃpÃni . ïatva . anunÃsika . nÃÇnayanam nÃÇnayanam . vÃgnayanam vÃgnayanam . anunÃsika . chatva . vÃkchayanam vÃkchayanam .
vÃkÓayanam vÃkÓayanam . ubhayathà ca ayam do«a÷ yadi api sthÃne dvirvacanam atha api dvi÷prayoga÷ . katham . yadi tÃvat sthÃne dvirvacanam sampramugdhatvÃt prak­tipratyayasya latvÃdyabhÃva÷ . atha dvi÷prayoga÷ asiddhatvÃt latvÃdÅni nivarteran . 

(P_8,2.7.1)  KA_III,394.5-9  Ro_V,375     antagrahaïam kimartham . #<nalope antagrahaïam padÃdhikÃrasya viÓe«aïatvÃt># . nalope antagrahaïam kriyate . kim kÃraïam . padÃdhikÃrasya viÓe«aïatvÃt . padÃdhikÃra÷ viÓe«aïam . katham . padasya iti na e«Ã sthÃna«a«ÂhÅ . kà tarhi . viÓe«aïa«a«ÂhÅ . 

(P_8,2.7.2)  KA_III,394.10-19  Ro_V,375-376     #<ahna÷ nalopaprati«edha÷># . ahna÷ nalopaprati«edha÷ vaktavya÷ . ahobhyÃm ahobhi÷ iti . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . ru÷ atra bÃdhaka÷ bhavi«yati . asiddha÷ ru÷ tasya asiddhatvÃt nalopa÷ prÃpnoti . anavakÃÓa÷ ru÷ nalopam bÃdhi«yate . sÃvakÃÓa÷ ru÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . anantya÷ akÃra÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na anantyasya ru÷ bhavati iti yat ayam ahangrahaïam karoti . #<ahangrahaïÃt iti cet sambuddhyartham vacanam .># ahangrahaïÃt iti cet sambuddhyartham etat syÃt . he aha÷ iti . yat tarhi rutvam ÓÃsti . etat api sambuddhyartham eva syÃt . he dÅrghÃha÷ atra . yat tarhi rÆparÃtrirathantare«u upasaÇkhyÃnam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na anantyasya ru÷ bhavati iti . katham k­tvà j¤Ãpakam . na hi asti viÓe«a÷ rÆparÃtrirathantare«u anantyasya rau và re và . 

(P_8,2.8)  KA_III,394.20-395.18  Ro_V,377-378     #<na Çisambuddhyo÷ anuttarapade># . na Çisambuddhyo÷ anuttarapade iti vaktavyam . iha mà bhÆt . carmaïi tilà asya carmatila÷ iti . rÃjan v­ndÃraka rÃjav­ndÃraka iti . #<và napuæsakÃnÃm .># và napuæsakÃnÃm iti vaktavyam . he carma he carman . he varma he varman . tat tarhi anuttarapade iti vaktavyam . na vaktavyam . na Çisambuddhyo÷ iti ucyate na ca atra ÇisambuddhÅ paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . na lumatà tasmin iti pratyayalak«aïasya prati«edha÷ . na kvacit Çi÷ lopena lupyate sarvatra lumatà eva . yathà eva iha bhavati Ãrdre carman lohite carman iti evam iha api syÃt carmaïi tilà asya carmatila÷ iti . tasmÃt upasaÇkhyÃnam kartavyam . evam tarhi Çyarthena tÃvat na artha÷ . #<bhatvÃt tu Çau prati«edhÃnarthakyam .># Çau prati«edha÷ anarthaka÷ . kim kÃraïam . bhatvÃt . bhasa¤j¤Ã atra bhavi«yati . yadi tarhi bhasa¤j¤Ã atra bhavati rathantare sÃman iti atra allopa÷ ana÷ iti allopa÷ prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . uktam ubhayasa¤j¤Ãni api chandÃæsi d­Óyante tad yathà sa÷ su«Âubhà sa÷ ­kvatà gaïena padatvÃt kutvam bhatvÃt jaÓtvam na bhavati . evam iha api padatvÃt allopa÷ na bhatvÃt nalopa÷ na bhavi«yati . tasmÃt na artha÷ Çigrahaïena . sambuddhyarthena ca api na artha÷ . katham . sambuddhyantÃnÃm asamÃsa÷ . rÃjav­ndÃraka iti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . iha samÃnÃrthena vÃkyena bhavitavyam samÃsena ca ya÷ ca iha artha÷ vÃkyena gamyate na asau jÃtu cit samÃsena gamyate . avayavasambodhanam vÃkyena gamyate samudÃyasambodhanam samÃsena . và napuæsakÃnÃm iti etat vaktavyam eva . 

(P_8,2.9, 42)  KA_III,395.19-24  Ro_V,378     #<anantyayo÷ api ni«ÂhÃmatupo÷ ÃdeÓa÷># . ni«ÂhÃmatupo÷ ÃdeÓa÷ anantyayo÷ api iti vaktavyam . bhinnavantau bhinnavanta÷ . v­k«avantau v­k«avanta÷ . na vaktavyam . vacanÃt bhavi«yati . asti vacane prayojanam . kim . bhinnavÃn chinnavÃn . v­k«avÃn plak«avÃn . 

(P_8,2.9)  KA_III,396.1-5  Ro_V,378-379     #<nÃrmate prati«edha÷># . nÃrmate prati«edha÷ vaktavya÷ . n­mata÷ nÃrmata÷ iti . #<uktam và .># kim uktam . ni«ÂhÃmatupo÷ tÃvat uktam na và padÃdhikÃrasya viÓe«aïatvÃt iti . nÃrmate api uktam na và bahiraÇgalak«aïatvÃt iti . 


(P_8,2.11-12)  KA_III,396.6-13  Ro_V,379     kim ayam ekayoga÷ Ãhosvit nÃnÃyogau . kim ca ata÷ . yadi ekayoga÷ hÅvatÅ kapÅvatÅ atra na prÃpnoti . atha nÃnÃyogau ik«umatÅ drumatÅ atra api prÃpnoti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat ekayoga÷ . katham ahÅvatÅ kapÅvatÅ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati eva¤jÃtÅyakÃnÃm vatvam iti yat ayam anto'vatyÃ÷ ÅvatyÃ÷ iti Ãha . atha và puna÷ astu nÃnÃyogau . nanu ca uktam ik«umatÅ drumatÅ atra api prÃpnoti iti . yavÃdi«u pÃtha÷ kari«yate . 

(P_8,2.15)  KA_III,396.14-397.2  Ro_V,379-380     chandasi ira÷ iti ucyate tatra te viÓvakarmÃïam te saptar«imantam iti atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . na evam vij¤Ãyate chandasi ira÷ iti . katham tarhi . chandasi Åra÷ iti . evam api tvi«ÅmÃn patÅmÃn iti atra api prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . vihitaviÓe«aïam ÅkÃragrahaÇam . ÅkÃrÃntÃt ya÷ vihita÷ iti . evam api sÆram te dyÃvÃp­thivÅmantam iti atra api prÃpnoti . iha ca na prÃpnoti trivatÅ÷ yÃjyÃnuvÃkyÃ÷ bhavanti iti . evam tarhi parigaïanam kartavyam . triharyadhipatyagnire . trivatÅ÷ yÃjyÃnuvÃkyÃ÷ bhavanti . tri . hari . hariva÷ medinam tvà . hari . adhipati . adhipativatÅ÷ juhoti . adhipati . agni . caru÷ agnivÃn iva . agni . re . à revan etu no viÓa iti . yadi tarhi parigaïanam kriyate sarasvatÅvÃn bhÃratÅvÃn apÆpavÃn dadhivÃn caru÷ iti atra na prÃpnoti . evam tarhi chandasi ira÷ bahulam iti vaktavyam . 

(P_8,2.16)  KA_III,397.3-398.10  Ro_V,380-382     yadi puna÷ ayam nu pÆrvÃnta÷ kriyeta . #<ana÷ nuki vinÃmaruvidhiprati«edha÷># . ana÷ nuki sati vinÃma÷ vidheya÷ . ak«aïvÃn . padÃntasya na iti prati«edha÷ prÃpnoti . ru÷ ca prati«edhya÷ . supathintara÷ . naÓchavyapraÓÃn iti ru÷ prÃpnoti . astu tarhi parÃdi÷ . #<parÃdau vatvaprati«edha÷ avagraha÷ ca .># yadi parÃdi÷ vatvasya prati«edha÷ vaktavya÷ . ak«aïvÃn . mÃdupadhÃyÃÓcamatorvo'yavÃdibhya÷ iti vatvam prÃpnoti . avagraha÷ ca ani«Âe deÓe prÃpnoti . ak«aïvÃn . astu tarhi pÆrvÃnta÷ . nanu ca uktam ana÷ nuki vinÃmaruvidhiprati«edha÷ iti . #<bhatvÃt siddham .># bhasa¤j¤Ã vaktavyà . yadi tarhi bhasa¤j¤Ã allopo'na÷ iti allopa÷ prÃpnoti . #<ana÷ tu prak­tibhÃve matubgrahaïam chandasi .># ana÷ tu prak­tibhÃve matubgrahaïam chandasi vaktavyam . iha tarhi supathintara÷ nÃntasya Âi÷ taddhite lupyate iti lopa÷ prÃpnoti . #<ghagrahaïam ca .># ghagrahaïam ca kartavyam . tat tarhi idam bahu vaktavyam . nuk vaktavya÷ . bhasa¤j¤Ã ca vaktavyà . ana÷ tu prak­tibhÃve matubgrahaïam chandasi vaktavyam . ghagrahaïam ca kartavyam iti . na kartavyam . yat tÃvat ucyate nuk vaktavya÷ iti nuka÷ e«a÷ parihÃra÷ bhatvÃt siddham iti . bhasa¤j¤Ã vaktavyà iti kriyate nyÃse eva ayasmayÃdÅni chandasi iti . yat api ucyate ana÷ tu prak­tibhÃve matubgrahaïam chandasi ghagrahaïam ca kartavyam iti na kartavyam . ubhayasa¤j¤Ãni api hi chandÃæsi d­Óyante . tat yathà . sa÷ su«Âubhà sa ­kvatà gaïena . padatvÃt kutvam bhatvÃt jaÓtvam na bhavati . evam iha api padatvÃt allopaÂilopau na bhatvÃt vinÃmaruvidhiprati«edhau bhavi«yata÷ . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam parÃdau vatvaprati«edha÷ avagraha÷ ca iti . yat tÃvat ucyate vatvaprati«edha÷ iti nirdiÓyamÃnasya ÃdeÓÃ÷ bhavanti iti evam na bhavi«yati . ya÷ tarhi nirdiÓyate tasya na prÃpnoti . kim kÃraïam . nuÂà vyavahitatvÃt . asiddha÷ nu tasya asiddhatvÃt bhavi«yati . avagrahe api na lak«aïena padakÃrÃ÷ anuvartyÃ÷ padakÃrai÷ nÃma lak«aïam anuvartyam . yathÃlak«aïam padam kartavyam . 

(P_8,2.17)  KA_III,398.11-15  Ro_V,382     #<Åt rathina÷># . rathina÷ Åt vaktavya÷ . rathÅtara÷ . #<bhÆridÃvna÷ tu .># bhuridÃvna÷ tu vaktavya÷ . bhÆridÃvattara÷ jana÷ . 

(P_8,2.18)  KA_III,398.16-23  Ro_V,382-383     k­païÃdÅnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . k­païa÷ k­pÃïa÷ k­pÅÂam . vÃlamÆlalaghvalama¬gulÅnÃm và la÷ ram Ãpadyate iti vaktavyam . aÓvavÃla÷ aÓvavÃra÷ . mÆladeva÷ mÆradeva÷ . varuïasya laghusyada÷ varuïasya raghusyada÷ . alam bhaktÃya aram bhaktÃya . subÃhu÷ svaÇguli÷ subÃhu÷ svaÇguri÷ . sa¤j¤Ãchandaso÷ và kapilakÃdÅnÃm iti vaktavyam . kapiraka÷ kapilaka÷ . tilvirÅka÷ tilvilÅka÷ . romÃïi lomÃni . pÃæsuram pÃæsulam . karma kalma . Óukra÷ Óukla÷ . 


(P_8,2.19)  KA_III,399.1-19  Ro_V,383-384     kim idam ayatigrahaïam rephaviÓe«aïam : ayatiparasya rephasya la÷ bhavati sa÷ cet upasargasya bhavati iti . Ãhosvit upasargaviÓe«aïam : ayatiparasya upasargasya ya÷ repha÷ tasya la÷ bhavati iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<rephasya ayatau iti cet pare÷ upasaÇkhyÃnam># . rephasya ayatau iti cet pare÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . palyayate . vacanÃt bhavi«yati . asti vacane prayojanam . kim . plÃyate palÃyate . astu tarhi upasargaviÓe«aïam . #<upasargasya iti cet ekÃdeÓe aprasiddhi÷ .># upasargasya iti cet ekÃdeÓe aprasiddhi÷ bhavati . plÃyate palÃyate . ekÃdeÓe k­te vyapavargÃbhÃvÃt na prÃpnoti . antÃdivat bhÃvena vyapavarga÷ . ubhayata÷ ÃÓraye na antÃdivat . evam tarhi ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyapavarga÷ . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ pÆrvatrÃsiddhe na sthÃnivat iti . do«Ã÷ eva ete tasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ tasya do«a÷ saæyogÃdilopalatvaïatve«u iti . atha và puna÷ astu rephaviÓe«aïam . nanu ca uktam rephasya ayatau iti cet pare÷ upasaÇkhyÃnam iti . vacanÃt bhavi«yati . nanu ca uktam asti vacane prayojanam kim plÃyate palÃyate iti . atra api akÃreïa vyavahitatvÃt na prÃpnoti . ekÃdeÓe k­te na asti vyavadhÃnam . ekÃdeÓa÷ pÆrvavidhau sthÃnivat bhavati iti sthÃnivadbhÃvÃt vyavadhÃnam eva . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ pÆrvatrÃsiddhe na sthÃnivat iti . do«Ã÷ eva ete tasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ tasya do«a÷ saæyogÃdilopalatvaïatve«u iti . 

(P_8,2.21)  KA_III,399.20-400.2  Ro_V,385     ïau upasaÇkhyÃnam kartavyam . iha api yathà syÃt . nigÃryate nigÃlyate . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . aci iti ucyate na ca atra ajÃdim paÓyÃma÷ . pratyayalak«aïena . varïÃÓraye na asti pratyayalak«aïam . evam tarhi sthÃnivadbhÃvÃt bhavi«yati . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ pÆrvatrÃsiddhe na sthÃnivat iti . ata÷ uttaram paÂhati . #<girate÷ latve ïau uktam># . kim uktam . tasya do«a÷ saæyogÃdilopalatvaïatve«u iti . 

(P_8,2.22.1)  KA_III,400.3-4  Ro_V,385     yoge ca iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . pariyoga÷ paliyoga÷ . 

(P_8,2.22.2)  KA_III,400.5-24  Ro_V,385-387     #<saÇi latvasalopasaæyogÃdilopakutvadÅrghatvÃni># . saÇi iti prak­tya latvasalopasaæyogÃdilopakutvadÅrghatvÃni vaktavyÃni . kim prayojanam . #<prayojanam girau gira÷ paya÷ dhÃvati dvi«ÂarÃm d­«atsthÃnam këÂhaÓaksthÃtà kru¤cà dhurya÷ iti .># gi­au gira÷ iti atra acivibhëà iti latvam prÃpnoti . saÇi iti vacanÃt na bhavati . na etat asti prayojanam . uktam etat dhÃto÷ svarÆpagrahaïe tatpratyaye kÃryavij¤ÃnÃt siddham iti . paya÷ dhÃvati iti atra dhica iti salopa÷ prÃpnoti saÇi iti vacanÃt na bhavati . etat api na asti prayojanam . vak«yati etat dhisakÃre sica÷ lopa÷ iti . dvi«ÂarÃm iti atra hrasvÃt aÇgÃt iti salopa÷ prÃpnoti saÇi iti vacanÃt na bhavati . etat api na asti prayojanam . atra api sica÷ iti eva anuvarti«yate . d­«atsthÃnam iti atra jhalojhali iti salopa÷ prÃpnoti saÇi iti vacanÃt na bhavati . etat api na asti prayojanam . atra api sica÷ iti eva anuvarti«yate . këÂhaÓaksthÃtà iti atra sko÷saæyogÃdyoranteca iti kakÃralopa÷ prÃpnoti saÇi iti vacanÃt na bhavati . etat api na asti prayojanam . këÂhaÓak eva na asti kuta÷ ya÷ këÂhaÓaki ti«Âhet . kru¤cà iti atra co÷ku÷ jhali iti kutvam prÃpnoti saÇi iti vacanÃt na bhavati . etat api na asti prayojanam . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . ­tvigdadh­ksragdigu«ïiga¤cuyujikru¤cÃm iti . dhurya÷ iti atra halica iti dÅrghatvam prÃpnoti saÇi iti vacanÃt na bhavati . etat api na asti prayojanam . nabhakurchurÃm iti prati«edha÷ bhavi«yati .

(P_8,2.23.1)  KA_III,401.1-9  Ro_V,387-388     #<saæyogÃntasya lope yaïa÷ prati«edha÷ >#. saæyogÃntasya lope yaïa÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . dadhi atra madhu atra iti . saæyogÃdilope ca yaïa÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . kÃkÅ artham vÃsÅ artham . #<na và jhala÷ lopÃt># . na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . jhala÷ lopÃt . jhala÷ lopa÷ saæyogÃntalopa÷ vaktavya÷ . #<bahiraÇgalak«aïatvÃt và .># atha và bahiraÇga÷ yaïÃdeÓa÷ antaraÇga÷ lopa÷ asiddham bahiraÇgam antaraÇge . 

(P_8,2.23.2)  KA_III,401.10-402.2  Ro_V,388-389     #<saæyogÃntalope sagrahaïam># . saæyogÃntalope sagrahaïam kartavyam . saæyogÃntalopa÷ sasya ca iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . ÓreyÃn bhÆyÃn jyÃyÃn . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . paratvÃt ru÷ prÃpnoti . asiddha÷ ru÷ tasya asiddhatvÃt lopa÷ bhavi«yati . na sidhyati . kim kÃraïam . #<ruvidhÃnasya anavakÃÓatvÃt .># anavakÃsa÷ ru÷ lopam bÃdheta . sÃvakÃÓa÷ ru÷ . ka÷ avakÃÓa÷ . paya÷ Óira÷ . nanu ca atra api jaÓtvam prÃpnoti . sa÷ yathà eva ru÷ jaÓtvam bÃdhate evam lopam api bÃdheta . na bÃdhate . kim kÃraïam . yena nÃprÃpte tasya bÃdhanam bhavati na ca aprÃpte jaÓtve ru÷ Ãrabhyate lope puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . #<yogavibhÃgÃt siddham .># atha và yogavibhÃga÷ kari«yate . evam vak«yÃmi . saæyogÃntasya lopa÷ arÃt . saæyogÃntasya lopa÷ bhavati arÃt . tata÷ sasya . sasya ca lopa÷ bhavati saæyogÃntasya . kim artham puna÷ idam ucyate . prati«iddhÃrtham rubÃdhanÃrtham ca . atha và yat etat rÃt sasya iti sagrahaïam tat purastÃt apakrak«yate . saæyogÃntasya lopa÷ . tata÷ sasya . sasya ca saæyogÃntasya lopa÷ bhavati . tata÷ rÃt . rÃt sasya eva saæyogÃntasya lopa÷ bhavati . atha và rÃt sasya iti atra saæyogÃntasya lopa÷ iti etat anuvarti«yate . 

(P_8,2.25)  KA_III,402.3-403.24  Ro_V,389-391     #<dhi sakÃre sica÷ lopa÷># . dhi sakÃre sica÷ lopa÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . #<cakÃddhi iti prayojanam .># iha mà bhÆt . cakÃddhi palitam Óira÷ . yadi tarhi sica÷ lopa÷ iti ucyate . #<ÃÓÃdhvam tu katham te syÃt .># ÃÓÃdhvam iti atra na prÃpnoti . #<jaÓtvam sasya bhavi«yati .># jaÓtvam atra sakÃrasya bhavi«yati . #<sarvatra evam prasiddham syÃt .># sarvatra evam jaÓtvena siddham syÃt . iha api Ãyandhvam arandhvam iti jaÓtvena eva siddham . #<Óruti÷ ca api na bhidyate .># Órutik­ta÷ ca api na ka÷ cit bheda÷ bhavati . #<luÇa÷ ca api na mÆrdhanye grahaïam .># tatra ayam api artha÷ iïa÷«ÅdhvaæluÇliÂÃndho'ÇgÃt iti atra luÇgrahaïam na kartavyam . iha api acyo¬¬hvam aplo¬¬hvam iti «atve sica÷ dhasya «Âutve ca k­te jaÓtvena siddham . #<seÂi du«yati .># seÂi do«a÷ bhavati . idam eva rÆpam syÃt alavi¬¬hvam idam na syÃt alavidhvam iti . tasmÃt sica÷ grahaïam kartavyam . yadi tarhi sica÷ grahaïam kriyate . #<ghasibhasyo÷ na sidhyet tu .># ghasibhasyo÷ na sidhyati . sagdhi÷ ca me sapÅti÷ ca me, babdhÃm te harÅ dhÃnÃ÷ iti atra na prÃpnoti . #<tasmÃt sijgrahaïam na tat .># tasmÃt dhica iti atra sica÷ grahaïam na kartavyam . katham cakÃddhi palitam Óira÷ iti . evam tarhi sijgrahaïam kartavyam . katham sagdhi÷ ca me sapÅti÷ ca me , babdham te harÅ dhÃnÃ÷ iti . iha tÃvat sagdhi÷ iti na etat ghase÷ rÆpam . kim tarhi saghe÷ etat rÆpam . babdhÃm te harÅ dhÃnÃ÷ iti na etat bhase÷ rÆpam . kim tarhi bandhe÷ etat rÆpam . #<chÃndasa÷ varïalopa÷ và yathà i«kartÃramadhvare .># atha và chÃndasa÷ varïalopa÷ bhavi«yati yathà i«kartÃramadhvare . tat yathà . tubhyedam agne . tubhyam idam agne iti prÃpte . ÃmbÃnÃm caru÷ . nÃmbÃnÃm caru÷ iti prÃpte . ÃvyÃdhinÅ÷ ugaïÃ÷ . ÃvyÃdhinÅ÷ sugaïÃ÷ iti prÃpte . i«kartÃram adhvarasya . ni«kartÃram iti prÃpte . Óivà udrasya bhe«ajÅ . Óivà rudrasya bhe«ajÅti prÃpte . tasmÃt sijgrahaïam kartavyam . na kartavyam . yat etat rÃtsasya iti sakÃragrahaïam tat sica÷ grahaïam vij¤Ãsyate . katham . rÃtsasya iti ucyate na ca anya÷ rephÃt para÷ sakÃra÷ asti anyat ata÷ sica÷ . nanu ca ayam asti mÃtu÷ pitu÷ iti . tasmÃt sica÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . kasmÃt na bhavati cakÃddhi palitam Óira÷ iti . i«Âam eva etat saÇg­hÅtam . cakÃdhi iti eva bhavitavyam . #<dhi sakÃre sica÷ lopa÷ . cakÃddhi iti prayojanam . ÃÓÃdhvam tu katham te syÃt . jaÓtvam sasya bhavi«yati . sarvatra evam prasiddham syÃt . Óruti÷ ca api na bhidyate . luÇa÷ ca api na mÆrdhanye grahaïam . seÂi du«yati . ghasibhasyo÷ na sidhyet tu . tasmÃt sijgrahaïam na tat . chÃndasa÷ varïalopa÷ và yathà i«kartÃramadhvare . dÃder dhÃtor gha÷>#

(P_8,2.32.1)  KA_III,403.25-404.2  Ro_V,392     iha dogdhà dogdhum iti ghatvasya asiddhatvÃt ¬hatvam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . uktam etat apavÃda÷ vacanaprÃmÃïyÃt iti . atha và evam vak«yÃmi . ha÷ ¬ha÷ adÃde÷ . ha÷ ¬ha÷ bhavati adÃde÷ . tata÷ dhÃto÷ gha÷ iti . dÃde÷ iti anuvartate na iti niv­ttam . 

(P_8,2.32.2)  KA_III,404.3-8  Ro_V,392-393     dÃde÷ iti ucyate tatra idam na sidhyati . adhok . kva tarhi syÃt . mà sma dhok. na e«a÷ do«a÷ . dhÃto÷ iti na e«Ã dÃdisamÃnÃdhikaraïà «a«ÂhÅ . dÃde÷ dhÃto÷ iti . kà tarhi . avayavayogà e«Ã «a«ÂhÅ . dhÃto÷ ya÷ dÃdi÷ avayava÷ iti . sà ca avaÓyam avayavayogà «a«ÂhÅ vij¤eyà uttarÃrthà . kim prayojanam . ekÃca÷ baÓa÷ bha« jha«antasya sdhvo÷ iti iha api yathà syÃt : gardabhayate÷ apratyaya÷ gardhap iti . yadi avayavayogà «a«ÂhÅ dogdhà dogdhum iti atra na prÃpnoti . e«a÷ api vyapadeÓivadbhÃvena dhÃto÷ dÃdi÷ avayava÷ bhavati .

(P_8,2.32.3)  KA_III,404.9-11  Ro_V,393     #<h­graho÷ bha÷ chandasi hasya># . h­graho÷ chandasi hasya bhatvam vaktavyam . gardabhena sambharati . marut asya grabhÅtà . sÃmidhenya÷ jabhrire . udgrÃbham ca nigrÃbham ca brahma devÃ÷ avÅv­dhan . 

(P_8,2.38.1)  KA_III,404.12-24  Ro_V,393     kimartha÷ cakÃra÷ . sdhvo÷ iti etat anuk­«yate . na etat asti prayojanam . siddham sdhvo÷ pÆrveïa eva . na sidhyati . kim kÃraïam . abaÓÃditvÃt . nanu ca jaÓtve k­te baÓÃdi÷ . asiddham jaÓtvam tasya asiddhatvÃt na baÓÃdi÷ . evam tarhi siddhakÃï¬e paÂhitam abhyÃsajaÓtvacartvam ettvatuko÷ iti . ettvatuko÷ grahaïam na kari«yate . abhyÃsajaÓtvacartvam siddham iti eva . evam api ajha«antatvÃt na prÃpnoti . lope k­te jha«anta÷ . sthÃnivadbhÃvÃt na jha«anta÷ . ata÷ uttaram paÂhati . #<dadha÷ tatho÷ anukar«aïÃnarthakyam sthÃnivatprati«edhÃt >#. dadha÷ tatho÷ anukar«aïam anarthakam . kim kÃraïam . sthÃnivatprati«edhÃt . prati«idhyate atra sthanivadbhÃva÷ pÆrvatrÃsiddhe na sthÃnivat iti . sa ca avaÓyam prati«edha÷ ÃÓrayitavya÷ . #<itarathà hi alope prati«edha÷ >#. ya÷ hi manyate anukar«aïasÃmarthyÃt me atra bhavati alope tena prati«edha÷ vaktavya÷ syÃt : dadhÃti dadhÃsi . 

(P_8,2.38.2)  KA_III,405.1-2  Ro_V,394     tatho÷ ca api grahaïam Óakyam akartum . katham . jhali jha«antasya iti ucyate tatho÷ ca ayam jhali jha«anta÷ bhavati na anyatra . 

(P_8,2.38.3)  KA_III,405.3-7  Ro_V,394     atha api etat na asti pÆrvatrÃsiddhe na sthÃnivat iti evam api na eva artha÷ anukar«aïÃrthena cakÃreïa na api tatho÷ grahaïena . Ãnantaryam iha ÃÓrÅyate jhali jha«antasya iti . kva cit ca sannipÃtak­tam Ãnantaryam ÓÃstrak­tam anÃnantaryam kva cit na eva sannipÃtak­tam na api ÓÃstrak­tam . lope sannipÃtak­tam Ãnantaryam ÓÃstrak­tam anÃnantaryam alope na eva sannipÃtak­tam na api ÓÃstrak­tam . yatra kuta÷ cit eva Ãnantaryam tat ÃÓrayi«yÃma÷ .

(P_8,2.40)  KA_III,405.8-12  Ro_V,394     adha÷ iti kimartham . dhatta÷ . dhattha÷ . adha÷ iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati dhatta÷ dhattha÷ iti . jaÓtve yogavibhÃga÷ kari«yate . idam asti dadhastathoÓca iti . tata÷ vak«yÃmi jhalÃm jaÓa÷ . jhalÃm jaÓa÷ bhavanti dadha÷ tatho÷ . tata÷ ante . ante ca jhalÃm jaÓa÷ bhavanti . tatra jaÓtve k­te ajha«antatvÃt na bhavi«yati .

(P_8,2.42.1)  KA_III,406.1-10  Ro_V,395     radÃbhyÃm iti kimartham . caritam muditam . nanu ca radÃbhyÃm iti ucyamÃne api atra prÃpnoti . atra api rephadakÃrÃbhyÃm parà ni«Âhà . na rephadakÃrÃbhyÃm ni«Âhà viÓe«yate . kim tarhi . takÃra÷ viÓe«yate . raphadakÃrÃbhyÃm uttarasya takÃrasya na÷ bhavati sa cet ni«ÂhÃyÃ÷ iti . atha pÆrvagrahaïam kimartham . #<ni«ÂhÃdeÓe pÆrvagrahaïam parasya ÃdeÓaprati«edhÃrtham># . ni«ÂhÃdeÓe pÆrvagrahaïam kriyate parasya ÃdeÓa÷ mà bhÆt iti . bhinnavadbhyÃm bhinnavadbhi÷ . #<pa¤camÅnirdi«ÂÃt hi parasya .># pa¤camÅnirdi«ÂÃt hi parasya iti parasya prÃpnoti . 

(P_8,2.42.2)  KA_III,406.11-407.7  Ro_V,396-397     #<v­ddhinimittÃt prati«edha÷># . v­ddhinimittÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . kim prayojanam . #<prayojanam kÃrtik«aitiphaullaya÷ .># kÃrti÷ iti v­ddhau k­tÃyÃm radÃbhyÃm iti natvam prÃpnoti . k«aiti÷ iti v­ddhau k­tÃyÃm k«iyodÅrghÃt iti natvam prÃpnoti . phaulli÷ iti v­ddhau k­tÃyÃm udupadhatvasanniyogena latvam ucyamÃnam na prÃpnoti . atha ucyamÃne api prati«edhe v­ddhinimittÃt iti katham idam vij¤Ãyate . v­ddhi÷ eva nimittam v­ddhinimittam v­ddhinimittÃt iti . Ãhosvit v­ddhi÷ nimittam asya sa÷ ayam v­ddhinimitta÷ v­ddhinimittÃt iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤Ãyate v­ddhi÷ eva nimittam v­ddhinimittam v­ddhinimittÃt iti k«aiti÷ saÇg­hÅta÷ kÃrti÷ asaÇg­hÅta÷ . atha vij¤Ãyate v­ddhi÷ nimittam asya sa÷ ayam v­ddhinimitta÷ v­ddhinimittÃt iti kÃrti÷ saÇg­hÅta÷ k«aiti÷ asaÇg­hÅta÷ . ubhayathà ca phaulli÷ asaÇg­hÅta÷ . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat v­ddhi÷ eva nimittam v­ddhinimittam v­ddhinimittÃt iti . nanu ca uktam k«aiti÷ saÇgrhÅta÷ kÃrti÷ asaÇg­hÅta÷ iti . kÃrti÷ ca saÇg­hÅta÷ . katham . v­ddhi÷ bhavati guïa÷ bhavati iti rephaÓirÃ÷ guïav­ddhisa¤j¤aka÷ abhinirvartate . atha và puna÷ astu v­ddhi÷ nimittam asya sa÷ ayam v­ddhinimitta÷ v­ddhinimittÃt iti . nanu ca uktam kÃrti÷ saÇg­hÅta÷ k«aiti÷ asaÇg­hÅta÷ iti . k«aiti÷ ca saÇg­hÅta÷ . katham . yat tat v­ddhiÓÃstram tasmin v­ddhiÓabda÷ vartate . sa÷ tarhi prati«edha÷ vaktavya÷ . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt .># na và vaktavyam . kim kÃraïam . bahiraÇgalak«aïatvÃt . bahiraÇgà v­ddhi÷ . antaraÇgam natvam . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . evam ca k­tvà latvam api siddham bhavati phaulli÷ iti . 

(P_8,2.44)  KA_III,407.8-18  Ro_V,397-398     ­kÃralvÃdibhya÷ ktinni«ÂhÃvat . ­kÃralvÃdibhya÷ ktin ni«ÂhÃvat bhavati iti vaktavyam . kÅrïi÷ gÅrïi÷ . lÆni÷ dhÆni÷ . #<dugvo÷ dÅrgha÷ ca .># dugvo÷ dÅrgha÷ ca iti vaktavyam . ÃdÆna÷ vigÆna÷ . #<pƤa÷ vinÃÓe .># pƤa÷ vinÃÓe iti vaktavyam . pÆnÃ÷ yavÃ÷ . vinÃÓe iti kimartham . pÆtam dhÃnyam . #<sinote÷ grÃsakarmakart­kasya .># sinote÷ grÃsakarmakart­kasya iti vaktavyam . sina÷ grÃsa÷ . grÃsakarmakart­kasya iti kimartham . sità pÃÓena sÆkarÅ . 

(P_8,2.46)  KA_III,407.19-408.10  Ro_V,398-399     dÅrghÃt iti kimartham . ak«itam asi mà me k«e«ÂhÃ÷ . dÅrghÃt iti Óakyam akartum . kasmÃt na bhavati ak«itam asi mà me k«e«ÂhÃ÷ iti . nirdeÓÃt eva idam abhivyaktam dÅrghasya grahaïam iti . yadi hrasvasya grahaïam syÃt k«e÷ iti eva brÆyÃt . na atra nirdeÓa÷ pramÃïaæ Óakyam kartum . yathà eva atra aprÃptà vibhakti÷ evam iyaÇÃdeÓa÷ api . na atra aprÃptà vibhakti÷ . siddhà atra vibhakti÷ prÃtipadikÃt iti . katham prÃtipadikasa¤j¤Ã . arthavat prÃtipadikam iti . nanu ca adhÃtu÷ iti prati«edha÷ prÃpnoti . na e«a÷ dhÃtu÷ dhÃto÷ e«a÷ anukaraïa÷ . yadi anukaraïa÷ iyaÇÃdeÓa÷ na prÃpnoti . prak­tivat anukaraïam bhavati iti evam iyaÇÃdeÓa÷ bhavi«yati . yadi prak­tivat anukaraïam bhavati iti ucyate svÃdyutpatti÷ na prÃpnoti . evam tarhi ÃtideÓikÃnÃm svÃÓrayÃïi api na nivartante . atha api etat na asti ÃtideÓikÃnÃm svÃÓrayÃïi api na nivartante iti evam api na do«a÷ . avaÓyam atra sarvata÷ nairdeÓikÅ vibhakti÷ vaktavyà . tat yathà . nerviÓa÷ parivyavebhya÷kriya÷ viparÃbhyäje÷ iti . atha api etat na asti prak­tivat anukaraïam bhavati iti evam api na do«a÷ . dhÃto÷ ajÃdau yat rÆpam tat anukriyate . 

(P_8,2.48)  KA_III,408.11-409.2  Ro_V,400-401     #<a¤ce÷ natve vyaktaprati«edha÷># . a¤ce÷ natve vyaktasya prati«edha÷ vaktavya÷ . vyaktam an­tam kathayati iti . #<a¤jivij¤ÃnÃt siddham .># na etat a¤ce÷ rÆpam . a¤je÷ etat rÆpam . a¤catyartha÷ vai gamyate . ka÷ puna÷ a¤catyartha÷ . a¤cati÷ prakÃÓane vartate . a¤citam gacchati . prakÃÓayati ÃtmÃnam iti gamyate . na vai loke a¤citam gacchati iti prakÃÓanam gamyate . kim tarhi . samÃdhÃnam gamyate . samÃhita÷ bhÆtvà gacchati iti . evam tarhi a¤cate÷ aÇka÷ aÇka÷ ca prakÃÓanam . aÇkitÃ÷ gÃva÷ iti ucyate anyÃbhya÷ gobhya÷ prakÃÓyante . #<a¤catyartha÷ iti cet a¤je÷ tadarthatvÃt siddham .># a¤catyartha÷ iti cet a¤ji÷ api a¤catyarthe vartate . katham puna÷ anya÷ nÃma anyasya arthe vartate . katham a¤ji÷ a¤catyarthe vartate . anekÃrthÃ÷ api dhÃtava÷ bhavanti . asti puna÷ kva cit anyatra api a¤ji÷ a¤catyarthe vartate . asti iti Ãha . a¤je÷ a¤janam a¤janam ca prakÃÓanam . aÇkte«iïÅ iti ucyate yat tat sitam ca asitam ca etat prakÃÓayati . tathà a¤je÷ vya¤janam vya¤janam ca prakÃÓanam . yat tat snehena madhureïa ca ja¬Åk­tÃnÃm indriyÃïÃm svasmin Ãtmani vyavasthÃpanam sa÷ rÃga÷ tat vya¤janam . anvartham khalu api nirvacanam . vyajyate anena iti vya¤janam iti . 

(P_8,2.50)  KA_III,409.3-6  Ro_V,401-402     #<avÃtÃbhidhÃne># . avÃtÃbhidhÃne iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . nirvÃïa÷ agni÷ vÃtena . nirvÃïa÷ pradÅpa÷ vÃtena iti . 

(P_8,2.55.1)  KA_III,409.7-16  Ro_V,402-403     anupasargÃt iti ucyate tatra idam na sidhyati parik­Óam iti . #<k­Óe÷ ka÷ e«a÷ vihita÷ igupadhÃt># . na etat ni«ÂhÃntam . kim tarhi k­Óa÷ e«a÷ igupadhÃt ka÷ vihita÷ . #<svare hi do«a÷ bhavati parik­Óe .># na evam Óakyam . iha hi parik­Óa÷ iti svare do«a÷ syÃt . antasthÃthagha¤ktÃjabitrakÃïÃm . iti e«a÷ svara÷ prasajyeta . #<padasya lopa÷ vihita÷ iti matam .># evam tarhi padasya lopa÷ dra«Âavya÷ . paryÃgata÷ kÃrÓyena parik­Óa÷ . #<jagatÅ anÆnà bhavati hi rucirà .># 

(P_8,2.55.2)  KA_III,409.17-24  Ro_V,403     #<phale÷ latve utpÆrvasya upasaÇkhyÃnam># . phale÷ latve utpÆrvasya upasaÇkhyÃnam kartavyam : utphulla÷ an­tam kathayati . atyalpam idam ucyate utpÆrvÃt iti . utphullasamphullayo÷ iti vaktavyam : utphulla÷ , samphulla÷ . #<k­Óe÷ ka÷ e«a÷ vihita÷ igupadhÃt . svare hi do«a÷ bhavati parik­Óe . padasya lopa÷ vihita÷ iti matam . jagati anÆnà bhavati hi rucirà >#. 

(P_8,2.56)  KA_III,410.1-11  Ro_V,403-404     kim ayam vidhi÷ Ãhosvit prati«edha÷ . kim ca ata÷ . yadi tÃvat vidhi÷ nakÃragrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . radÃbhyÃnni«ÂhÃtona÷pÆrvasyacada÷ iti . tat và anekena nipÃtanena vyavacchinnam na Óakyam anuvartayitum . atha prati«edha÷ hrÅgrahaïam anarthakam na hi etasmÃt vidhi÷ asti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat vidhi÷ . nanu ca uktam nakÃragrahaïam kartavyam . na kartavyam . prak­tam anuvartate . kva prak­tam . radÃbhyÃnni«ÂhÃtona÷pÆrvasyacada÷ iti . tat và anekena nipÃtanena vyavacchinnam na Óakyam anuvartayitum iti . sambandham anuvarti«yate . atha và kriyate nyÃse eva . dvinakÃraka÷ nirdeÓa÷ . nudavidondatrÃghrÃhrÅbhya÷ anyatarasyÃm n na dhyÃkhyÃpÌmÆrchimadÃm iti . atha và puna÷ astu prati«edha÷ . nanu ca uktam hrÅgrahaïam anarthakam na hi etasmÃt vidhi÷ asti iti . na anarthakam . etat eva j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati etasmÃt vidhi÷ iti yat ayam hrÅgrahaïam karoti . 

(P_8,2.58)  KA_III,410.12-411.2  Ro_V,404-405     bahava÷ ime vidaya÷ paÂhyante . tatra na j¤Ãyate kasya nityam natvam kasya vibhëà kasya prati«edha÷ kasya i iti . ata÷ uttaram paÂhati . #<yasya vide÷ ÓnaÓakau taparatve tanavacane tad u vÃprati«edhau># . Ónavikaraïasya vibhëà Óavikaraïasya prati«edha÷ . #<ÓyavikaraïÃt navidhi÷ chiditulya÷ .># ÓyanvikaraïÃt vide÷ navidhi÷ chidinà tulya÷ . #<lugvikaraïa÷ vali paryavapanna÷ .># lugvikaraïa÷ vidi÷ valÃdau paryavapanna÷ . e«a evÃrtha÷ . #<yayo÷ vidyo÷ ÓnaÓau uktau tayo÷ natvasya vÃna¤au . yayo÷ tu Óya~llukau tÃbhyÃm chidivac ca i ca i«yate .># apara÷ Ãha : #<vette÷ tu vidita÷ ni«Âhà . vidyate÷ vinna÷ i«yate . vintte÷ vinna÷ ca vitta÷ ca vitta÷ bhoge«u vindate÷ . bhittaæ Óakalam># .

(P_8,2.59)  KA_III,411.3-8  Ro_V,405-406     bhittam Óakalam iti ucyate tatra idam na sidhyati bhittam bhinnam iti . na e«a÷ do«a÷ . sarvatra eva atra bhidi÷ vidÃraïasÃmÃnye vartate tatra avaÓyam viÓe«Ãrthinà viÓe«a÷ anuprayoktavya÷ . bhinnam kim bhittam iti . #<tatvam abhidhÃyakam cet Óakalasya anarthaka÷ prayoga÷ syÃt . Óakalena ca api abhihite na bhavati tatvam nigamayÃma÷ . kvin pratyayasya ku÷># .

(P_8,2.62)  KA_III,411.9-18  Ro_V,407     pratyayagrahaïam kimartham na kvina÷ ku÷ iti eva ucyeta . kvina÷ ku÷ iti iyati ucyamÃne vakÃrasya eva kutvam prasajyeta . nanu ca lope k­te na bhavi«yati . anavakÃÓam kutvam lopam bÃdheta . sÃvakÃÓam kutvam . ka÷ avakÃÓa÷ . anantya÷ . katham puna÷ sati antye anantyasya kutvam syÃt . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati nÃntyasya kutvam bhavati iti yat ayam kvina÷ ku÷ iti kavarganirdeÓam karoti . itarathà hi tadguïam eva ayam nirdiÓet . idam tarhi prayojanam yebhya÷ kvinpratyaya÷ vidhÅyate te«Ãm anyapratyayÃntÃnÃm api padÃnte kutvam yathà syÃt . mà na÷ asrÃk . mà na÷ adrÃk . #<kvina÷ ku÷ iti vaktavye pratyayagrahaïam k­tam . kvinpratyayasya sarvatra padÃnte kutvam i«yate >#. 

(P_8,2.68)  KA_III,411.19-22  Ro_V,408     #<ruvidhau ahna÷ rÆparÃtrirathantare«u upasaÇkhyÃnam># . ruvidhau ahna÷ rÆparÃtrirathantare«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . ahorÆpam ahorÃtra÷ ahorathantaram sÃma . 

(P_8,2.69)  KA_III,412.1-9  Ro_V,408-409     #<asupi rÃdeÓe upasarjanasamÃse prati«edha÷ aluki># . asupi rÃdeÓe upasarjanasamÃse aluki prati«edha÷ vaktavya÷ . dÅrghÃhà nidÃgha÷ iti . #<siddham tu supi prati«edhÃt .># siddham etat . katham . supi prati«edhÃt . prasajya ayam prati«edha÷ supi na iti . iha api tarhi na prÃpnoti . ahan dadÃti . ahan bhuÇkte iti . #<luki ca uktam .># kim uktam . ahna÷ ravidhau lumatà lupte pratyayalak«aïam na bhavati iti . 

(P_8,2.70)  KA_III,412.10-15  Ro_V,409     #<chandasi bhëÃyÃm ca pracetasa÷ rÃjani upasaÇkhyÃnam># . chandasi bhëÃyÃm ca pracetasa÷ rÃjani upasaÇkhyÃnam kartavyam . praceta÷ rÃjan . pracetar rÃjan . aharÃdÅnÃm patyÃdi«u upasaÇkhyÃnam kartavyam . aharpati÷ aha÷pati÷ . aharputra÷ aha÷putra÷ . gÅrpati÷ gÅ÷pati÷ . 

(P_8,2.72)  KA_III,412.16-413.10  Ro_V,409-410     iha kasmÃt na bhavati . papivÃn tasthivÃn iti . sasya iti vartate . evam api atra prÃpnoti . lope k­te na bhavi«yati . anavakÃÓam datvam lopam bÃdheta . sÃvakÃÓam datvam . ka÷ avakÃÓa÷ . papivadbhyÃm papivadbhi÷ iti . atra api ru÷ prÃpnoti . tat yathà eva rum bÃdhate evam lopam api bÃdheta . na bÃdhate . kim kÃraïam . yena na aprÃpte tasya bÃdhanam bhavati na ca aprÃpte rau datvam Ãrabhyate lope puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . yadi tarhi sasya iti vartate ana¬udbhyÃm ana¬udbhi÷ iti atra na prÃpnoti . vacanÃt ana¬uhi bhavi«yati . yadi evam . #<ana¬uha÷ datve nakÃraprati«edha÷># . ana¬uha÷ datve nakÃrasya prati«edha÷ vaktavya÷ . ana¬vÃn . #<siddham tu pratipadavidhÃnÃt numa÷ .># siddham etat . katham . numa÷ pratipadavidhÃnasÃmarthyÃt datvam na bhavi«yati . yadi tarhi yat yat ana¬uha÷ prÃptam tat tat numa÷ pratipadavidhÃnasÃmarthyÃt bÃdhyate rutvam api na prÃpnoti . ana¬vÃn tatra iti . na e«a÷ do«a÷ . yam vidhim prati upadeÓa÷ anarthaka÷ sa÷ vidhi÷ bÃdhyate yasya tu vidhe÷ nimittam eva na asau bÃdhyate . datvam ca prati numa÷ pratipadavidhi÷ anarthaka÷ ro÷ puna÷ nimittam eva . 

(P_8,2.78.1)  KA_III,413.11-19  Ro_V,411     kimartham idam ucyate na hali iti eva siddham . na sidhyati . dhÃto÷ iti tatra vartate tatra rephavakÃrÃbhyÃm dhÃtu÷ viÓe«yate . rephavakÃrÃntasya dhÃto÷ iti . kim puna÷ kÃraïam pÆrvasmin yoge rephavakÃrÃbhyÃm dhÃtu÷ viÓe«yate . iha mà bhÆt . agni÷ vÃyu÷ iti . evam tarhi pÆrvasmin yoge yat dhÃtugrahaïam tat uttaratra niv­ttam . evam api kurkura÷ murmura÷ iti atra api prÃpnoti . evam tarhi anuvartate tatra dhÃtugrahaïam na tu rephavakÃrÃbhyÃm dhÃtu÷ viÓe«yate . kim tarhi . ik viÓe«yate . rephavakÃrÃntasya ika÷ dhÃto÷ iti . evam api kurkurÅyati murmurÅyati iti atra prÃpnoti . tasmÃt dhÃtu÷ eva viÓe«ya÷ dhÃtau ca viÓe«yamÃïe upadhÃyÃm ca iti vaktavyam . 

(P_8,2.78.2)  KA_III,413.20-414.7  Ro_V,411-412     #<upadhÃdÅrghatve abhyÃsajivricaturïÃm prati«edha÷># . upadhÃdÅrghatve abhyÃsajiv­icaturïÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . riryatu÷ riryu÷ . saævivyatu÷ saævivyu÷ . jivra÷ . caturyità caturyitum . #<uïÃdiprati«edha÷ ca .># uïÃdÅnÃm ca prati«edha÷ vaktavya÷ . kiryo÷ giryo÷ iti . abhyÃsaprati«edha÷ tÃvat na vaktavya÷ . hali iti ucyate na ca atra halÃdim paÓyÃma÷ . yaïÃdeÓe k­te prÃpnoti . sthÃnivadbhÃvÃt na bhavi«yati . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ dÅrghavidhim prati na sthÃnivat iti . na e«a÷ asti prati«edha÷ . uktam etat prati«edhe svaradirghayalope«u lopÃjÃdeÓa÷ iti . jivriprati«edha÷ ca na vaktavya÷ . uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni . caturyità caturyitum iti supi na iti vartate . yadi evam gÅrbhyÃm gÅrbhi÷ iti aprasiddhi÷ . na supa÷ vibhaktivipariïÃmÃt gÅrbhyÃm gÅrbhi÷ iti ado«a÷ . uïÃdiprati«edha÷ vaktavya÷ iti parih­tam etat uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni iti . 

(P_8,2.80.1)  KA_III,414.8-19  Ro_V,412-413     #<adasa÷ anosre÷># . adasa÷ anosre÷ iti vaktavyam . kim idam anosre÷ iti . anokÃrasya asakÃrasya arephakasya iti . anokÃrasya . ada÷ atra . asakÃrasya . adasyate . arephakasya . ada÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kriyate nyÃse eva . avibhaktika÷ nirdeÓa÷ . adas , o , iti . okÃrÃt para÷ pati«edha÷ pÆrvabhÆta÷ . tata÷ sakÃra÷ . tata÷ repha÷ iti . atha và na evam vij¤Ãyate adasa÷ asakÃrasya iti . katham tarhi . akÃra÷ asya sakÃrasya sa÷ ayam asi÷ ase÷ iti . yadi evam amumuyaÇ iti na sidhyati adadryaÇ iti prÃpnoti . adamuyaÇ iti bhavitavyam anantyavikÃre antyasadeÓasya kÃryam bhavati iti . #<adasa÷ adre÷ p­thak mutvam kecit icchanti latvavat . kecit antyasadeÓasya . na iti eke . ase÷ hi d­Óyate . >#

(P_8,2.80.2)  KA_III,414.20-24  Ro_V,413     #<tatra padÃdhikÃrÃt apadÃntasya aprÃpti÷># . tatra padÃdhikÃrÃt apadÃntasya na prÃpnoti . amuyà amuyo÷ iti . #<siddham tu sakÃraprati«edhÃt .># siddham etat . katham . sakÃraprati«edhÃt . yat ayam ase÷ iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ apadÃntasya api bhavati iti . 

(P_8,2.80.3)  KA_III,415.1-4  Ro_V,414     atha dÃdgrahaïam kimartham . #<dÃdgrahaïam antyaprati«edhÃrtham># . dÃdgrahaïam kriyate antyaprati«edhÃrtham . ala÷ antyasya mà bhÆt iti . amuyà amuyo÷ iti . 

(P_8,2.81)  KA_III,415.5-10  Ro_V,414     #<Åttvam bahuvacanÃntasya># . Åttvam bahuvacanÃntasya iti vaktavyam . bahuvacane iti iyati ucyamÃne iha eva syÃt . amÅbhi÷ amÅ«u. iha na syÃt . amÅ atra . amÅ Ãsate . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na idam pÃribhëikasya bahuvacanasya grahaïam . kim tarhi . anvarthagrahaïam etat . bahÆnÃm arthÃnÃm vacanam bahuvacanam bahuvacane iti . 

(P_8,2.82)  KA_III,415.11-416.6  Ro_V,414-416     vÃkyÃdhikÃra÷ kimartha÷ . #<vÃkyÃdhikÃra÷ padaniv­ttyartha÷ . vÃkyÃdhikÃra÷ kriyate padaniv­ttyartha÷ . padÃdhikÃra÷ nivartyate . na hi kÃka÷ vÃÓyate iti adhikÃrÃ÷ nivartante . do«a÷ khalu api syÃt yadi vÃkyÃdhikÃra÷ padÃdhikÃram nivartayet . i«yante eva uttaratra padakÃryÃïi tÃni na sidhyanti . naÓchavyapraÓÃn iti . padaniv­ttyartham iti na evam vij¤Ãyate padasya niv­ttyartham padaniv­ttyartham iti . kim tarhi. pade niv­ttyartham padaniv­ttyartham iti . vÃkye yÃvanti padÃni te«Ãm sarve«Ãm Âe÷ pluta÷ prÃpnoti . i«yate ca vÃkyapadayo÷ antyasya syÃt iti tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti evamartha÷ vÃkyÃdhikÃra÷ . atha Âigrahaïam kimartham . Âigrahaïam ala÷ antyaniyame vya¤janÃntÃrtham .># Âigrahaïam kriyate ala÷ antyaniyame vya¤janÃntasya api yathà syÃt . agnici3t somasu3t . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<sarvÃdeÓaprasaÇga÷ tu .># sarvÃdeÓa÷ tu Âe÷ pluta÷ prÃpnoti . kim kÃraïam . aca÷ iti vacanÃt antyasya na antyasya iti vacanÃt aca÷ na ucyate ca pluta÷ sa÷ sarvÃdeÓa÷ prÃpnoti . #<uktam và .># kim uktam . hrasva÷ dÅrgha÷ pluta÷ iti yatra brÆyÃt aca÷ iti etat tatra upasthitam dra«Âavyam iti . 

(P_8,2.83.1)  KA_III,416.7-15  Ro_V,416-417     aÓÆdre iti kimartham . kuÓalÅ asi tu«ajaka . atyalpam idam ucyate : asÆdre iti . #<aÓÆdrastryasÆyake«u >#. aÓÆdrastryasÆyake«u iti vaktavyam . tatra ÓÆdre udÃh­tam . striyÃm : gÃrgÅ aham , bho÷ Ãyu«matÅ bhava gÃrgi . asÆyake : sthÃlÅ aham , bho÷ Ãyu«mÃn edhi sthÃli3n . na e«Ã mama sa¤j¤Ã sthÃlÅ iti . kim tarhi daï¬inyÃya÷ mama vivak«ita÷ . sa÷ vaktavya÷ . sthÃlÅ aham bho÷ Ãyu«mÃn edhi sthÃlin . na mama daï¬inyÃya÷ vivak«ita÷ . kim tarhi sa¤j¤Ã mama e«Ã . asÆyaka÷ tvam asi jÃlma na tvam pratyabhivÃdam arhasi bhidyasva v­«ala sthÃlin . 

(P_8,2.83.2)  KA_III,416.16-22  Ro_V,417     #<bhorÃjanyaviÓÃm vÃ># . bhorÃjanyaviÓÃm và iti vaktavyam . devadatta÷ aham bho÷ Ãyu«mÃn edhi devadatta bho3÷ . devadatta bho÷ . bho÷ . rÃjanya . indravarmà aham bho÷ Ãyu«mÃn edhi indravarma3n . indravarman . rÃjanya . vi . indrapÃlita÷ aham bho÷ Ãyu«mÃn edhi indrapÃlita3 . indrapÃlita . apara÷ Ãha : . sarvasya eva nÃmna÷ pratyabhivÃde bho÷Óabda÷ ÃdeÓa÷ vaktavya÷ . devadatta÷ aham bho÷ Ãyu«mÃn edhi bho3÷ . Ãyu«mÃn edhi devadatta3 iti và . 

(P_8,2.83.3)  KA_III,416.23-417.5  Ro_V,417-418     iha kasmÃt na bhavati . devadatta kuÓalÅ asi iti . iha kim cit ucyate kim cit pratyucyate . apradhÃnam ucyate pradhÃnam pratyucyate . tatra pradhÃnasthasya Âisa¤j¤akasya plutyà bhavitavyam na ca atra pradhÃnastham Âisa¤j¤am . iha api tarhi na prÃpnoti . Ãdheya÷ agni3÷ na Ãdheya3÷ iti . na etat vicÃryate Ãdheya÷ na Ãdheya÷ agni÷ cet bhavati iti . kim tarhi . iha agnisÃdhanà kriyà vicÃryate Ãdheya÷ agni÷ na Ãdheya÷ iti . yadi evam dvitÅya÷ agniÓabdasya prayoga÷ prÃpnoti . uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ iti na bhavi«yati . yadi evam ÃdheyaÓabdasya api tarhi dvitÅyasya prayoga÷ na prÃpnoti uktÃrthÃnÃm aprayoga÷ nÃma bhavati iti . na e«a÷ do«a÷ . uktÃrthÃnÃm api prayoga÷ d­Óyate . tat yathà . apÆpau dvau Ãnaya . brÃhmaïau dvau Ãnaya iti . 

(P_8,2.84)  KA_III,417.6-14  Ro_V,419     dÆrÃt hÆte iti ucyate dÆraÓabda÷ ca ayam anavasthitapadÃrthaka÷ . tat eva hi kam cit prati dÆram kam cit prati antikam bhavati . evam hi ka÷ cit kam cit Ãha . e«a÷ pÃrÓvata÷ karaka÷ tam Ãnaya iti . sa÷ Ãha . utthÃya g­hÃïa dÆram na Óak«yÃmi iti . apara÷ Ãha : dÆram mathurÃyÃ÷ pÃÂaliputram iti . sa÷ Ãha . na dÆram idam antikam iti . evam e«a÷ dÆraÓabda÷ anavasthitapadÃrthaka÷ tasya anavasthitapadÃrthakatvÃt na j¤Ãyate kasyÃm avasthÃyÃm plutyà bhavitavyam iti . evam tarhi hvayatinà ayam nirdeÓa÷ kriyate . hvayatiprasaÇge yat dÆram . kim puna÷ tat . tatra prÃk­tÃt prayatnÃt prayatnaviÓe«e upÃdÅyamÃne sandeha÷ bhavati Óro«yati na Óro«yati iti tat dÆram iha avagamyate . 

(P_8,2.85)  KA_III,417.15-24  Ro_V,419-420     haihegrahaïam kimartham . #<haiheprayoge haihegrahaïam haihayo÷ plutyartham># . haiheprayoge ÷aihegrahaïam kriyate haihayo÷ pluti÷ yathà syÃt . devadatta hai3 . devadatta he3 . akriyamÃïe hi haihegrahaïe tayo÷ prayoge anyasya syÃt . atha prayogagrahaïam kimartham . #<prayogagrahaïam arthavadgrahaïe anarthakÃrtham .># prayogagrahaïam kriyate arthavadgrahaïe anarthakayo÷ api yathà syÃt . devadatta hai3 . devadatta he3 . atha puna÷ haihegrahaïam kimartham . #<puna÷ haihegrahaïam anantyÃrtham .># puna÷ haihegrahaïam kriyate anantyayo÷ api yathà syÃt . hai3 devadatta . he3 devadatta iti . 

(P_8,2.86.1)  KA_III,418.1-10  Ro_V,420-421     #<guro÷ plutavidhÃne lagho÷ antyasya plutaprasaÇga÷ anyena vihitatvÃt># . guro÷ plutavidhÃne lagho÷ antyasya pluta÷ prÃpnoti . de3vadatta . kim kÃraïam . anyena vihitatvÃt . anyena hi lak«aïena lagho÷ antyasya pluta÷ vidhÅyate dÆrÃddhÆteca iti . #<na và anantyasya api iti vacanam ubhayanirdeÓÃrtham .># na và e«a÷ do«a÷ . kim kÃraïam . anantyasya api iti vacanam ubhayanirdeÓÃrtham bhavi«yati . anantyasya api guro÷ antyasya api Âe÷ iti . nanu ca etat gurvapek«am syÃt . anantyasya api guro÷ antyasya api guro÷ iti . na iti Ãha . dvyapek«am etat . anantyasya api guro÷ antyasya api Âe÷ iti . 

(P_8,2.86.2)  KA_III,418.10-24  Ro_V,421-422     atha prÃgvacanam kimartham . #<prÃgvacanam vibhëÃrtham># . prÃgvacanam kriyate vibhëà yathà syÃt . #<prÃgvacanÃnarthakyam ca ekaikasya iti vacanÃt .># prÃgvacanam anarthakam . kim kÃraïam . ekaikasya iti vacanÃt . ekaikagrahaïam kriyate tat vibhëÃrtham bhavi«yati . asti anyat ekaikagrahaïasya prayojanam . kim . yugapat pluta÷ mà bhÆt iti . anudÃttam padam ekavarjam iti vacanÃt na asti yaugapadyena sambhava÷ . asiddha÷ pluta÷ tasya asiddhatvÃt niyama÷ na prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . yadi api idam tatra asiddham tat tu iha siddham . katham . kÃryakÃlam sa¤j¤Ãparibhëam iti yatra kÃryam tatra upasthitam dra«Âavyam . guro÷ an­ta÷ anantyasya api ekaikasya prÃcÃm . upasthitam idam bhavati anudÃttampadamekavarjam iti . iha api tarhi samÃveÓa÷ na prÃpnoti . devadatta3 . siddhÃsiddhau etau . yau hi siddhau eva asiddhau eva và tayo÷ niyama÷ . ya÷ tarhi svaritapluta÷ tena samÃveÓa÷ prÃpnoti . svaritamÃmre¬ite'sÆyÃsammatikopakutsane«u iti . svarite api udÃtta÷ asti . ya÷ tarhi anudÃttapluta÷ tena samÃveÓa÷ prÃpnoti . anudÃttampraÓnÃntÃbhipÆjitayo÷ iti . tasmÃt prÃgvacanam kartavyam . 

(P_8,2.88)  KA_III,419.1-5  Ro_V,422     #<ye yaj¤akarmaïi iti atiprasaÇga÷># . ye yaj¤akarmaïi iti atiprasaÇga÷ bhavati . iha api prÃpnoti . ye devÃsa÷ divyekÃdaÓa stha iti . #<siddham tu ye yajÃmahe iti brÆhyÃdi«u upasaÇkhyÃnÃt .># siddham etat . katham . yeyajÃmaheÓabda÷ brÆhyÃdi«u upasaÇkhyeya÷ . 

(P_8,2.89)  KA_III,419.6-9  Ro_V,423     praïava÷ iti ucyate ka÷ praïava÷ nÃma . pÃdasya và ardharcasya và antyam ak«aram upasaæh­tya tadÃdyak«araÓe«asya sthÃne trimÃtram oÇkÃram trimÃtram okÃram và vidadhati tam praïava÷ iti Ãcak«ate . atha Âigrahaïam kimartham . Âigrahaïam sarvÃdeÓÃrtham . yadà okÃra÷ tadà sarvÃdeÓa÷ yathà syÃt . yadà oÇkÃra÷ tadà anekÃlÓitsarvasya iti sarvÃdeÓa÷ bhavi«yati . 

(P_8,2.90)  KA_III,519.13-16  Ro_V,424     antagrahaïam kimartham . yÃjyà nÃma ­ca÷ vÃkyasamudÃya÷ tatra yÃvanti vÃkyÃni sarve«Ãm Âe÷ pluta÷ prÃpnoti . i«yate ca antyasya syÃt iti tat ca antareïa yatnam na sidhyati iti evamartham antagrahaïam . 

(P_8,2.92.1)  KA_III,419.17-420.4  Ro_V,424     #<agnÅtpre«aïe iti atiprasaÇga÷># . agnÅtpre«aïe iti atiprasaÇga÷ bhavati . iha api prÃpnoti . agnÅdagnÅnvihara . #<siddham tu oÓrÃvaye parasya ca iti vacanÃt .># siddham etat . katham . oÓrÃvaye parasya iti vaktavyam . o3 ÓrÃ3vaya . Ã3 ÓrÃ3vaya . apara÷ Ãha : oÓrÃvayÃÓrÃvayayo÷ iti vaktavyam . o3 ÓrÃ3vaya . a3 Óra3vaya . 

(P_8,2.92.2)  KA_III,420.5-8  Ro_V,424-425     bahulam anyatra iti vaktavyam . uddhara3 uddhara . Ãhara3 Ãhara . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yogavibhÃga÷ kari«yate . agnÅtpre«aïe parasya ca vibhëà . tata÷ p­«Âhaprativacane he÷ . vibhëà iti eva . apara÷ Ãha : sarva÷ eva pluta÷ sÃhasam anicchatà vibhëà vaktavya÷ . 

(P_8,2.95)  KA_III,420.9-12  Ro_V,425     #<bhartsane paryÃyeïa># . bhartsane paryÃyeïa iti vaktavyam . caura3 caura . caura caura3 . kuÓÅla3 kuÓÅla . kuÓÅla kuÓÅla3 . 

(P_8,2.103)  KA_III,420.13-16  Ro_V,425     #<asÆyÃdi«u vÃvacanam># . asÆyÃdi«u và iti vaktavyam . kanye3 kanye . kanye kanye . Óaktike3 Óaktike . Óaktike Óaktike . 

(P_8,2.106)  KA_III,420.17-421.14  Ro_V,426-427     kimartham idam ucyate . #<aico÷ ubhayaviv­ddhiprasaÇgÃt iduto÷ plutavacanam># . aico÷ ubhayavi­ddhiprasaÇgÃt iduto÷ pluta÷ ucyate . kim ucyate ubhayaviv­ddhiprasaÇgÃt iti yadà nityÃ÷ ÓabdÃ÷ nitye«u ca Óabde«u kÆÂasthai÷ avicÃlibhi÷ varïai÷ bhavitavyam anapÃyopajanavikÃribhi÷ . na e«a÷ do«a÷ . ubhayaviv­ddhiprasaÇgÃt iti na evam vij¤Ãyate ubhayo÷ viv­ddhi÷ ubhayaviv­ddhi÷ ubhayaviv­ddhiprasaÇgÃt iti . katham tarhi . ubhayo÷ viv­ddhi÷ asmin sa÷ ayam ubhayaviv­ddhi÷ ubhayaviv­ddhiprasaÇgÃt iti . imau aicau samÃhÃravarïau mÃtrà avarïasya mÃtrà ivarïovarïayo÷ iti tayo÷ pluta÷ ucyamÃne ubhayaviv­ddhi÷ prÃpnoti . tat yathà . abhivardhamÃna÷ garbha÷ sarvÃÇgaparipÆrïa÷ vardhate . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<tatra ayathe«ÂaprasaÇga÷ .># tatra ayathe«Âam prasajyeta . caturmÃtra÷ pluta÷ prÃpnoti . #<siddham tu iduto÷ dÅrghavacanÃt .># siddham etat . katham . iduto÷ dÅrgha÷ bhavati iti vaktavyam . tat etat katham k­tvà siddham bhavati . yadi sama÷ pravibhÃga÷ mÃtrà avarïasya mÃtrà ivarïovarïayo÷ . atha hi ardhamÃtrà avarïasya adhyardhamÃtrà ivarïovarïayo÷ ardhat­tÅyamÃtra÷ prÃpnoti . atha hi adhyardhamÃtrà avarïasya ardhamÃtrà ivarïovarïayo÷ ardhacaturthamÃtra÷ prÃpnoti . sÆtram ca bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam tatra ayathe«ÂaprasaÇga÷ iti . tatra sauryabhagavatà uktam ani«Âij¤a÷ vìava÷ paÂhati . i«yate eva caturmÃtra÷ pluta÷ . 

(P_8,2.107.1)  KA_III,421.15-422.2  Ro_V,427-428     #<eca÷ plutavikÃre padÃntagrahaïam >#. eca÷ plutavikÃre padÃntagrahaïam kartavyam iha mà bhÆt : bhadram karo«i gau3÷ iti . #<vi«ayaparigaïanam ca># . vi«ayaparigaïanam ca kartavyam . praÓnÃntÃbhipÆjitavicÃryamÃïapratyabhivÃdayÃjyÃnte«u iti vaktavyam . praÓnÃnta . agama3÷ pÆrva3n grÃma3n agnibhÆta3i . paÂa3u . praÓnÃnta . abhipÆjita . siddha÷ asi mÃïavaka agnibhÆta3i . paÂa3u . abhipÆjita . vicÃryamÃïa . hotavyam dÅk«itasya g­ha3i . vicÃryamÃïa . pratyabhivÃda . Ãyu«mÃn edhi agnibhÆta3i . pratyabhivÃda . yÃjyÃnta . uk«annÃya vaÓannÃya somap­«ÂhÃya vedhase . stomai÷ vidhema agnaya3i . 

(P_8,2.107.2)  KA_III,422.3-5  Ro_V,428     #<Ãmantrite chandasi upasaÇkhyÃnam># . Ãmantrite chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam . agna3i patnÅva3÷ saju÷ devena tva«Ârà somam piba . 

(P_8,2.108.1)  KA_III,422.6-10  Ro_V,428-429     atha kayo÷ imau yvau ucyete . iduto÷ iti Ãha . tat iduto÷ grahaïam kartavyam . na kartavyam . prk­tam anuvartate . kva prak­tam . pÆrvasya ardhasya aduttarasya idutau iti . tat vai prathamÃnirdi«Âam «a«ÂhÅnirdi«Âena ca iha artha÷ . aci iti e«Ã saptamÅ idutau iti prathamÃyÃ÷ «a«ÂhÅm prakalpayi«yati tasminnitinirdi«ÂepÆrvasya iti . 

(P_8,2.108.2)  KA_III,422.11-423.4  Ro_V,429-430     kimartham idam ucyate na ika÷ yaï aci iti eva siddham . na sidhyati . asiddha÷ pluta÷ plutavikÃrau ca imau . siddha÷ pluta÷ svarasandhi«u . katham j¤Ãyate . yat ayam pluta÷ prak­tyà iti plutasya prak­tibhÃvam ÓÃsti . katham k­tvà j¤Ãpakam . sata÷ hi kÃryiïa÷ kÃryeïa bhavitavyam . idam tarhi prayojanam dÅrghaÓÃkalaprati«edhÃrtham . dÅrghatvam ÓÃkalam ca mà bhÆt iti . agnÃ3yindram . paÂÃ3vudakam . etat api na asti prayojanam . Ãrabhyate plutapÆrvasya yaïÃdeÓa÷ plutapurvasya dÅrghaÓÃkalaprati«edhÃrtham iti . tat na vaktavyam bhavati . avaÓyam tat vaktavyam yau plutapÆrvau idutau aplutavikÃrau tadartham . bho3yindra . bho3yiha iti . yadi tarhi tasya nibandhanam asti tat eva vaktavyam idam na vaktavyam . idam api avaÓyam vaktavyam svarÃrtham . tena hi sati udÃttasvaritayoryaïa÷svarito'nudÃttasya iti e«a÷ svara÷ prasajyeta . anena puna÷ sati asiddhatvÃt na bhavi«yati . yadi tarhi asya nibandhanam asti idam eva vaktavyam tat na vaktavyam . nanu ca uktam tat api avaÓyam vaktavyam yau plutapÆrvau idutau aplutavikÃrau tadartham bho3yindra bho3yiha iti . chÃndasam etat d­«ÂÃnuvidhi÷ chandasi bhavati . yat tarhi na chÃndasam . bho3yindram sÃma gÃyati . e«a÷ api chandasi d­«Âasya anuprayoga÷ iti . kim nu yaïà bhavati iha na siddham yvau iduto÷ yat ayam vidadhÃti . tau ca mama svarasandhi«u siddhau ÓÃkaladÅrghavidhÅ tu nivartyau .1. ik tu yadà bhavati plutapÆrva÷ tasya yaïam vidadhÃti apavÃdam . tena tayo÷ ca na ÓÃkaladÅrghau yaïsvarabÃdhanam eva tu hetu÷ . 

(P_8,3.1.1)  KA_III,424.1-6  Ro_V,431     #<matuvasa÷ rÃdeÓe vana÷ upasaÇkhyÃnam># . matuvasa÷ rÃdeÓe vana÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . ya÷ tvà Ãyantam vasunà prÃtaritva÷ . #<ibhëà bhavadbhagavadaghavatÃm ot ca avasya .># chandasi bhëÃyÃm ca bhavat bhagavat aghavat iti ete«Ãm vibhëà ru÷ vaktavya÷ ot ca avasya vaktavya÷ . bho÷ , bhavan . bhago÷ , bhagavan . agho÷ , aghavan iti . 

(P_8,3.1.2)  KA_III,424.6-10  Ro_V,431-432     sambuddhau iti ucyate tatra idam na sidhyati . bho÷ brÃhmaïÃ÷ iti . tathà vibhaktau liÇgaviÓi«Âagrahaïam na iti iha na prÃpnoti . bho÷ brÃhmaïi . na e«a÷ do«a÷ . avyayam e«a÷ bho÷Óabda÷ na e«Ã bhavata÷ prav­tti÷ . katham avyayatvam . vibhaktisvarapratirÆpakÃ÷ ca nipÃtÃ÷ bhavanti iti nipÃtasa¤j¤Ã nipÃta÷ avyayam iti avyayasa¤j¤Ã . 

(P_8,3.5-6, 12)  KA_III,424.11-416.8  Ro_V,432-434     #<sampuÇkÃnÃm satvam># . sampuÇkÃnÃm satvam vaktavyam . saæskartà puæskÃmà kÃæs kÃn iti . #<ruvidhau hi ani«ÂaprasaÇga÷ .># ruvidhau hi sati ani«Âam prasajyeta . iha tÃvat saæskartà iti và Óari iti prasajyeta . puæskÃmà iti idudupadhasya iti «atvam prasajyeta . kÃæs kÃn iti kupvo÷ hka÷ prasajyeta . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . kriyate nyÃse eva . sama÷ suÂi iti dvisakÃraka÷ nirdeÓa÷ : sama÷ suÂi sakÃra÷ bhavati . tat prak­tam uttaratra anuvarti«yate . yadi tat anuvartate naÓchavyapraÓÃn iti atra api prÃpnoti . sambandham anuvarti«yate . sama÷suÂi . puma÷ khayi ampare sa÷ bhavati . na÷ chavi apraÓÃn ru÷ bhavati puma÷ khayi ampare sakÃra÷ . ubhayathark«u dÅrghÃdaÂisamÃnapÃde nÌnpe svatavÃnpÃyau ru÷ bhavati puma÷ khayi ampare sakÃra÷ . kÃn Ãmre¬ite sakÃra÷ . puma÷ khayi ampare iti niv­ttam . sama÷ và lopam eke icchanti : saæskartà saæskartà . 

(P_8,3.13)  KA_III,425.9-23  Ro_V,434-435     ¬halope apadÃntagrahaïam . ¬halope apadÃntagrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . Óvali ¬haukate . gu¬ali ¬haukate . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . jaÓtvam atra bÃdhakam bhavi«yati . #<jaÓbhÃvÃt iti cet uttaratra ¬hasya abhÃvÃt apavÃdaprasaÇga÷ .># jaÓbhÃvÃt iti cet uttaratra ¬hakÃrasya abhÃvÃt asiddhatvÃt apavÃda÷ ayam vij¤Ãyate . kasya . jaÓtvasya . #<tasmÃt siddhavacanam .># tasmÃt siddhatvam vaktavyam . kasya . «Âutvasya . #<saÇgrahaïam và .># saÇgrahaïam và kartavyam . saÇi ¬ha÷ iti vaktavyam . tattarhi vaktavyam . na vaktavyam . Ãnantaryam iha ÃÓrÅyate ¬hakÃrasya ¬hakÃre iti . kva cit ca sannipÃtak­tam Ãnantaryam ÓÃstrak­tam anÃnantaryam kva cit ca na eva sannipÃtak­tam na api ÓÃstrak­tam . «Âutve sannipÃtak­tam Ãnantaryam jaÓtve na eva sannipÃtak­tam na api ÓÃstrak­tam . yatra kuta÷ cit eva Ãnantaryam tat ÃÓrayi«yÃma÷ . 

(P_8,3.15)  KA_III,426.1-19  Ro_V,435-439     #<visarjanÅya÷ anuttarapade># . visarjanÅya÷ anuttarapade iti vaktavyam . iha mà bhÆt . nÃrkuÂa÷ nÃrpatya÷ iti . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt .># na và vaktavyam . kim kÃraïam . bahiraÇalak«aïatvÃt . bahiraÇga÷ repha÷ . antaraÇga÷ visarjanÅya÷ . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . na e«a÷ yukta÷ parihÃra÷ . antaraÇgam bahiraÇgam iti pratidvandvabhÃvinau etau pak«au . sati antaraÇge bahiraÇgam sati bahiraÇge antargam . na ca atra antaraÇgabahiraÇgayo÷ yugapat samavasthÃnam asti . kim kÃraïam . asiddhatvÃt . na ca anabhinirv­tte bahiraÇge antaraÇgam prÃpnoti . tatra nimittam eva bahiraÇgam antaraÇgasya . animittam bahiraÇgam antaraÇgasya . kim kÃraïam . asiddhatvÃt . katham asiddhatvam yÃvatà pÆrvatra asiddham iti asiddhà paribhëà . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . katham . kÃryakÃlam sa¤j¤Ãparibhëam iti kharavasÃnayorvisarjanÅya÷ upasthitam idam bhavati asiddham bahiraÇgam antaraÇge iti . evam e«Ã siddhà paribhëà bhavati . kuta÷ nu khalu etat dvayo÷ paribhëayo÷ sÃvakÃÓayo÷ samavasthitayo÷ pÆrvatra asiddham iti ca asiddham bahiraÇgam antaraÇge iti ca pÆrvatrÃsiddham iti etÃm upam­dya asiddham bahiraÇgam antaraÇge iti etayà vyavasthà bhavi«yati na puna÷ asiddham bahiraÇgam antaraÇge iti etÃm upam­dya purvatrÃsiddham iti etayà vyavasthà syÃt . ata÷ kim . ata÷ ayukta÷ parihÃra÷ na và bahiraÇgalak«aïatvÃt iti . 

(P_8,3.16)  KA_III,426.20-22  Ro_V,439     kimartham idam ucyate na kharavasÃnayo÷ visarjanÅya÷ iti eva siddham . niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . ro÷ eva supi na anyasya supi . kva mà bhÆt . gÅr«u dhÆr«u . 

(P_8,3.17)  KA_III,427.1-12  Ro_V,440-441     #<aÓgrahaïam anarthakam anyatra abhÃvÃt># . aÓgrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . anyatra abhÃvÃt . na hi anyatra ru÷ asti anyat ata÷ aÓa÷ . nanu ca ayam asti. chanda÷su paya÷su iti . kim puna÷ kÃraïam sukÃrapara÷ eva udÃhriyate na puna÷ ayam v­k«a÷ tatra plak«a÷ tatra iti . asti atra viÓe«a÷ . visarjanÅye k­te na bhavi«yati . iha api tarhi visarjanÅye k­te na bhavi«yati . chanda÷su paya÷sviti . sthÃnivadbhÃvÃt prÃpnoti . nanu ca iha api sthÃnivadbhÃvÃt prÃpnoti . v­k«a÷ tatra plak«a÷ tatra iti . analvidhau sthÃnivadbhÃva÷ . atha ayam alvidhi÷ syÃt Óakyam aÓgrahaïam avaktum . bìham Óakyam . alvidhi÷ tarhi bhavi«yati . katham . idam asti rori iti . tata÷ vak«yÃmi kharavasÃnayo÷ visarjanÅya÷ ra÷ . tata÷ ro÷ supi visarjanÅya÷ ra÷ iti eva . uttarÃrtham tarhi aÓgrahaïam kartavyam halisarve«Ãm hali aÓi iti yathà syÃt . iha mà bhÆt : v­k«avayate÷ apratyaya÷ v­k«av karoti . 

(P_8,3.20)  KA_III,427.13-16  Ro_V,442     kimartham idam ucyate na lopa÷ ÓÃkalyasya iti eva siddham . #<okÃrÃt lopavacanam nityÃrtham># . okÃrÃt lopavacanam kriyate . nityÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . 

(P_8,3.21)  KA_III,427.17-21  Ro_V,442     pade iti kimartham . tantre , utam , tantrayutam , tantra*utam . pade iti Óakyam avaktum . kasmÃt na bhavati tantre , utam , tantrayutam , tantra*utam iti . lak«aïapratipadoktayo÷ pratipadoktasya eva iti . uttarÃrtham tarhi padagrahaïam kartavyam ÇamohrasvÃdaciÇamuïnityam iti apade mà bhÆt . daï¬inà ÓakaÂinà . 

(P_8,3.26)  KA_III,428.1-4  Ro_V,443     #<yavalapare yavalÃ÷ vÃ># . yavalapare hakÃre yavalÃ÷ và iti vaktavyam . kiyhya÷ kim hya÷ . kivhvalayati kim hvalayati . kilhlÃdayati kim hlÃdayati . 

(P_8,3.28-32)  KA_III,428.5-429.6  Ro_V,443-444     iha dhu¬Ãdi«u kecit pÆrvÃntÃ÷ kecit parÃdaya÷ . yadi puna÷ sarve eva pÆrvÃntÃ÷ syu÷ sarve eva parÃdaya÷ . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<dhugÃdi«u «Âutvaïatvaprati«edha÷># . dhugÃdi«u satsu «Âutvaïatvayo÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . «Âutvasya tÃvat . ÓvaliÂtsÃye . madhuliÂtsÃye . «ÂunëÂu÷ iti «Âutvam prÃpnoti . parÃdau puna÷ sati napadÃntÃÂÂoranÃm iti prati«edha÷ siddha÷ bhavati . ïatvasya . kurvannÃste . k­«annÃste . ra«ÃbhyÃnnoïa÷samÃnapade it ïatvam prÃpnoti . parÃdau puna÷ sati padÃntasya na iti prati«edha÷ siddha÷ bhavati . santu tarhi parÃdaya÷ . #<parÃdau chatva«atvavidhiprati«edha÷ .># yadi parÃdaya÷ chatvam vidheyam «atvam ca prati«edhyam . chatvam vidheyam . kurva¤cchete . k­«a¤cchete . yat hi tat ÓaÓcho'Âi iti jhaya÷ padÃntÃt iti evam tat . kim puna÷ kÃraïam jhaya÷ padÃntÃt iti evam tat . iha mà bhÆt . purà krÆrasya vis­pa÷ virapÓin iti . «atvam ca prati«edhyam . pratyaÇksi¤ca . udaÇksi¤ca . ÃdeÓapratyayayo÷ iti «atvam prÃpnoti . pÆrvÃnte puna÷ sati sÃtpadÃdyo÷ iti prati«edha÷ siddha÷ bhavati . tasmÃt santu yathÃnyÃsam eva kecit pÆrvÃntÃ÷ kecit parÃdaya÷ .

(P_8,3.32.1)  KA_III,429.6-10  Ro_V,444     ayam tu khalu Ói tuk chatvÃrtham niyogata÷ pÆrvÃnta÷ kartavya÷ tatra kurva¤cchete k­«a¤cchete iti ra«ÃbhyÃnnoïa÷samÃnapade iti ïatvam prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . Ócutve yogavibhÃga÷ kari«yate . idam asti k«ubhnÃdi«u na ïakÃra÷ bhavati . tata÷ sto÷ Ócunà . sto÷ Ócunà sannipÃte na ïakÃra÷ bhavati . tata÷ Ócu÷ . Ócu÷ ca bhavati sto÷ Ócunà sannipÃte . 

(P_8,3.32.2)  KA_III,429.11-24  Ro_V,444-446     #<ÇamuÂi padÃdigrahaïam># . ÇamuÂi padÃdigrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . daï¬inà ÓakaÂinà iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . padÃt iti vartate . evam api paramadaï¬inà paramacchattriïà iti prÃpnoti . na e«a÷ do«a÷ . uktam etat uttarapadatve ca apadÃdividhau lumatà lupte pratyayalak«aïam na bhavati iti . evam api padÃt iti vaktavyam . yat hi tat prak­tam prÃk supi kutsanÃt iti evam tat . evam tarhi Çama÷ eva ayam Çamu kriyate . katham . padasya iti vartate Çama÷ iti ca na e«Ã pa¤camÅ . kà tarhi . sambandha«a«ÂhÅ . padÃntasya Çama÷ Çamu bhavati hrasvÃt uttarasya aci iti . yadi Çama÷ eva Çamu kriyate kurvannÃste k­«annÃste ra«ÃbhyÃnnoïa÷samÃnapade iti ïatvam prÃpnoti . padÃntasya na iti prati«edha÷ bhavi«yati . padÃntasya iti ucyate na e«a÷ padÃnta÷ . padÃntabhakta÷ padÃntagrahaïena grÃhi«yate . evam api na sidhyati . kim kÃraïam . uktam etat na và padÃdhikÃrasya viÓe«aïatvÃt iti . evam tarhi pade iti vartate . kva prak­tam . u¤i ca pade iti . 

(P_8,3.33)  KA_III,430.1-6  Ro_V,446     kimartham maya÷ uttarasya u¤a÷ va÷ và iti ucyate na ika÷ yaïaci iti eva siddham . na sidhyati . prag­hya÷ prak­tyà iti prak­tibhÃva÷ prÃpnoti . yadi puna÷ tatra eva ucyeta ika÷ yaïaci maya÷ u¤a÷ và iti . na evam Óakyam . iha hi do«a÷ syÃt . kimvÃvapanam mahat . ma÷ anusvÃra÷ hali iti anusvÃra÷ prasajyeta . vatve puna÷ sati asiddhatvÃt na bhavi«yati . 

(P_8,3.34)  KA_III,430.7-431.6  Ro_V,447-450     iha kasmÃt na bhavati : v­k«a÷ , plak«a÷ iti . saæhitÃyÃm iti vartate . evam api atra prÃpnoti . kim kÃraïam . para÷ sannikar«a÷ saæhità iti ucyate . sa÷ yathà eva pareïa para÷ sannikar«a÷ evam pÆrveïa api . evam tarhi anavakÃÓà avasÃnasa¤j¤Ã saæhitÃsa¤j¤Ãm bÃdhi«yate . atha và saæhitÃsa¤j¤ÃyÃm prakar«agati÷ vij¤Ãsyate : sÃdhÅya÷ ya÷ para÷ sannikar«a÷ iti . ka÷ ca sÃdhÅya÷ . ya÷ pÆrvaparayo÷ . yadi eva anavakÃÓà avasÃnasa¤j¤Ã saæhitÃsa¤j¤Ãm bÃdhate atha api saæhitÃsa¤j¤ÃyÃm prakar«agati÷ vij¤Ãyate ubhayathà do«a÷ bhavati . i«yante ita÷ uttaram avasÃne saæhitÃkÃryÃïi tÃni na sidhyanti . aïa÷ aprag­hyasya anunÃsika÷ iti . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na sarvasya visarjanÅyasya satvam bhavati iti yat ayam kharavasÃnayorvisjanÅya÷ iti Ãha . itarathà kharavasÃnayo÷ sa÷ bhavati iti eva brÆyÃt . tat ca laghu bhavati visarjanÅyasya sa÷ iti etat ca na vaktavyaæ bhavati . avaÓyam ÓarparevisarjanÅya÷ iti atra prak­tinirdeÓÃrtham visarjanÅyagrahaïam kartavyam . atha idÃnÅm etat api rasÃnnidhyÃrtham purastÃt apakrak«yate kharavasÃnayo÷ sa÷ iti atra eva evam api kupvo÷ XkkaXppau ca iti evamÃdinà anukramaïena vyavacchinnam bhobhagoaghoapÆrvasyayo'Ói iti atra rugrahaïam kartavyam syÃt . evam api ekam visarjanÅyagrahaïam vyÃja÷ bhavati . sa÷ ayam evam laghÅyasà nyÃsena siddhe sati yat garÅyÃæsam yatnam Ãrabhate tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na sarvasya visarjanÅyasya satvam bhavati iti . evam api anaikÃntikam j¤Ãpakam . etÃvat j¤Ãpyate na sarvasya vijanÅyasya satvam bhavati iti tatra kuta÷ etat iha bhavi«yati v­k«a÷ tatra plak«a÷ tatra iti iha na bhavi«yati v­k«a÷ plak«a÷ iti . evam tarhi ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na asya visarjanÅyasya satvam bhavati iti yat ayam Óarpare visarjanÅya÷ iti Ãha . atha và hali iti vartate . kva prak­tam . hali sarve«Ãm iti . yadi tat anuvartate maya÷ u¤a÷ va÷ và hali ca iti hali api vatvam prÃpnoti . Óamu na÷ . Óamu yo÷ astu . evam tarhi visarjanÅyasyasa÷ iti atra khari iti anuvarti«yate . atha và sambandham anuvarti«yate . 

(P_8,3.36)  KA_III,431.7-9  Ro_V,450     #<vÃÓarprakaraïe kharpare lopa÷># . vÃÓarprakaraïe kharpare lopa÷ vaktavya÷ . v­k«Ã÷ sthÃtÃra÷ . v­k«Ã÷ sthÃtÃra÷ . 

(P_8,3.37)  KA_III,431.10-432.7  Ro_V,450-453     #<sasya kupvo÷ visarjanÅyajihvÃmÆlÅyopadhmÃnÅyÃ÷># . sasya kupvo÷ visarjanÅyajihvÃmÆlÅyopadhmÃnÅyÃ÷ vaktavyÃ÷ . #<visarjanÅyÃdeÓe hi Óarparayo÷ eva ÃdeÓaprasaÇga÷ .># visarjanÅyÃdeÓe hi sati Óarparayo÷ eva kupvo÷ hkkahppau syÃtÃm . adbhi÷ psÃtam . vÃsa÷ k«aumam . vacanÃt na bhavi«yata÷ . asti vacane prayojanam . kim . puru«a÷ tsaruka÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . yat etat visarjanÅyasya sa÷ iti atra visarjanÅyagrahaïam etat uttaratra anuvarti«yate tasmin ca Óarpare visarjanÅya÷ asiddha÷ . na asiddha÷ . katham . adhikÃra÷ nÃma triprakÃra÷ . ka÷ cit ekadeÓastha÷ sarvam ÓÃstram abhijvalayati yathà pradÅpa÷ suprajvalita÷ sarvam veÓma abhijvalayati . apara÷ yathà rajjvà ayasà và baddham këÂham anuk­«yate tadvat . apara÷ adhikÃra÷ pratiyogam tasya anirdeÓÃrtha÷ iti yoge yoge upati«Âhate . tat yadà e«a÷ pak«a÷ adhikÃra÷ pratiyogam tasya anirdeÓÃrtha÷ iti tadà hi yat etat visarjanÅyasyasa÷ iti atra visarjanÅyagrahaïam etat uttaratra anuv­ttam sat anyat sampadyate tasmin ca Óarpare visarjanÅya÷ siddha÷ . evam ca krtvà Óarparayo÷ eva kupvo÷ hkkahppau syÃtÃm . adbhi÷ psÃtam . vÃsa÷ k«aumam iti . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . Óarpare visarjanÅya÷ . và Óari . tata÷ kupvo÷ . kupvo÷ ca Óarparayo÷ visarjanÅyasya visarjanÅya÷ bhavati iti . kimartham idam . kupvo÷ hkkahppau vak«yati tadbÃdhanÃrtham . tata÷ hkkahppau bhavata÷ kupvo÷ iti eva . Óarparayo÷ iti niv­ttam . atha và ÓarparevisarjanÅya÷ iti etat kupvo÷ hkkahppau ca iti atra anuvarti«yate . 

(P_8,3.38)  KA_III,432.8-23  Ro_V,453-454     #<sa÷ apadÃdau anavyayasya># . sa÷ apadÃdau anavyayasya iti vaktavyam . iha mà bhÆt . prÃta÷kalpam puna÷kalpam . #<ro÷ kÃmye niyamÃrtham .># ro÷ kÃmye iti vaktavyam . kim prayojanam . niyamÃrtham . ro÷ eva kÃmye na anyasya . payaskÃmyati . kva mà bhÆt . gÅ÷kÃmyati pÆ÷kÃmyati . upadhmÃnÅyasya ca satvam vaktavyam . kim prayojanam . ayam ubji÷ upadhmÃnÅyopadha÷ paÂhyate tasya satve k­te jaÓbhÃve ca abhyudga÷ samudga÷ iti etat rÆpam yathà syÃt . yadi upadhmÃnÅyopadha÷ paÂhyate ubjiji«ati iti upadhmÃnÅyasya dvirvacanam prÃpnoti . dakÃropadhe puna÷ sati nandrÃ÷saæyogÃdaya÷ iti prati«edha÷ siddha÷ bhavati . yadi dakÃropadha÷ paÂhyate kà rÆpasiddhi÷ : ubjità ubjitum iti . asiddhe bha÷ udje÷ . idam asti sto÷ÓcunÃÓcu÷ . tata÷ vak«yÃmi . bha÷ udje÷ . udje÷ ca Ócunà sannipÃte bha÷ bhavati iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . nipÃtanÃt etat siddham . kim nipÃtanam . bhujanyubjaupÃïyupatÃpayo÷ iti . iha api prÃpnoti . abhyudga÷ samudga÷ . akutvavi«aye nipÃtanam . atha và na etat ubje÷ rÆpam . kim tarhi game÷ dvyupasargÃt ¬a÷ vidhÅyate . abhyudgata÷ abhyudga÷ . samudgata÷ samudga÷ . 

(P_8,3.39)  KA_III,432.24-433.28  Ro_V,454-456     kim aviÓe«eïa satvam uktvà tata÷ iïa÷ uttarasya sakÃrasya «atvam ucyate Ãhosvit iïa÷ uttarasya visarjanÅyasya eva «atvam vidhÅyate . kim ca ata÷ . yadi aviÓe«eïa satvam uktvà iïa÷ uttarasya sakÃrasya «atvam ucyate ni«k­tam , ni«pÅtam iti atra satvasya asiddhatvÃt «atvam na prÃpnoti . atha iïa÷ uttarasya visarjanÅyasya eva «atvam vidhÅyate satvam api anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate satvam api prÃpnoti . atha niv­ttam namaspurasorgatyo÷ iti atra sakÃragrahaïam kartavyam . tasmin ca kriyamÃïe «atvam api anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate «atvam api prÃpnoti . atha niv­ttam idudupadhasya ca apratyasya iti atra «akÃragrahaïam kartavyam . tasmin ca kriyamÃïe satvam api anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate satvam api prÃpnoti . atha niv­ttam tirasa÷ anyatarasyÃm iti atra sakÃragrahaïam kartavyam . tasmin ca kriyamÃïe «atvam api anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate «atvam api prÃpnoti . atha niv­ttam dvistriÓcaturitik­tvo'rthe isuso÷ sÃmarthye nityaæsamÃse anuttarapadasthasya iti «akÃragrahaïam kartavyam . tasmin ca kriyamÃïe satvam api anuvartate utÃho na . kim ca ata÷ . yadi anuvartate satvam api prÃpnoti . atha niv­ttam ata÷k­kamikaæsakumbhapÃtrakuÓÃkarïÅ«vanavyayasya iti sakÃragrahaïam kartavyam . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat aviÓe«eïa satvam uktvà iïa÷ uttarasya sakÃrasya «atvam ucyate . nanu ca uktam ni«k­tam , ni«pÅtam iti atra satvasya asiddhatvÃt «atvam na prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na yoge yoga÷ asiddha÷ . kim tarhi prakaraïe prakaraïam asiddham iti yat ayam upasargÃt asamÃse api ïopadeÓasya iti asamÃsepigrahaïam karoti . atha và puna÷ astu iïa÷ uttarasya visarjanÅyasya «atvam vidhÅyate . nanu ca uktam satvam api anuvartate utÃho na kim ca ata÷ yadi anuvartate satvam api prÃpnoti iti . na e«a÷ do«a÷ . sambandham anuvarti«yate . sa÷ apadÃdau . iïa÷«a÷ . namaspuraso÷ gatyo÷ sakÃra÷ iïa÷ uttarasya «akÃra÷ . idudupadhasya ca apratyayasya «akÃra÷ namaspuraso÷ gatyo÷ sakÃra÷ . tirasa÷ anyatarasyÃm sakÃra÷ idudupadhasya ca apratyayasya «akÃra÷ . dvistriÓcaturitik­tvo'rthe isuso÷sÃmarthye nityamsamÃse'nuttarapadasthasya iti «akÃra÷ tirasa÷ anyatarasyÃm sakÃra÷ . ata÷k­kamikaæsakumbhapÃtrakuÓÃkarïÅ«vanavyayasya . sakÃra÷ anuvartate «akÃragrahaïam niv­ttam . 

(P_8,3.41.1)  KA_III,434.1-10  Ro_V,456-457     #<idudupadhasya ca apratyayasya iti cet pummuhuso÷ prati«edha÷># . idudupadhasya ca apratyayasya iti cet pummuhuso÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . puæskÃmà muhu÷kÃma÷ iti . v­ddhibhÆtÃnÃm «atvam vaktavyam . dau«kulyam nai«puru«yam . #<plutÃnÃm tÃdau ca .># plutÃnÃm tÃdau ca kupvo÷ ca iti vaktavyam . sarpi3«Âara . barhÅ3«Âara ni3«kula du3«puru«a . #<na và bahiraÇgalak«aïatvÃt .># na và vaktavyam . kim kÃraïam . bahirangalak«aïatvÃt v­ddhe÷ . bahiraÇgalak«aïà v­ddhi÷ . 

(P_8,3.41.2)  KA_III,434.10-16  Ro_V,457-458     iha kasmÃt na bhavati . pitu÷ karoti . mÃtu÷ karoti . apratyayavisarjanÅyasya iti «atvam prasajyeta . apratyayavisarjanÅyasya iti ucyate pratyayavisarjanÅya÷ ca ayam . lupyate atra pratyayavisarjanÅya÷ rÃtsasya iti . evam tarhi . #<bhrÃtu«putragrahaïam j¤Ãpakam ekÃdeÓanimittÃt «atvaprati«edhasya># . yat ayam kaskÃdi«u bhrÃtu«putraÓabdam paÂhati tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na ekÃdeÓanimittÃt «atvam bhavati iti . 

(P_8,3.43)  KA_III,434.17-18  Ro_V,458-460     dvistriÓcaturgrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . pa¤cak­tva÷ karoti . atha k­tvorthagrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . catu«kapÃla÷ catu«kaïÂaka÷ iti . na etat asti . astu etena vibhëà pÆrveïa nitya÷ vidhi÷ bhavi«yati . na aprÃpte pÆrveïa iyam vibhëà Ãrabhyate sà yathà eva iha bÃdhikà bhavati catu÷ karoti catu«karoti iti evam catu«kapÃle api bÃdhikà syÃt . na atra pÆrveïa «atvam prÃpnoti . kim kÃraïam . apratyayavisarjanÅyasya iti ucyate pratyayavisarjanÅya÷ ca ayam . lupyate pratyayavisarjanÅya÷ rÃtsasya iti . tasmÃt k­tvorthagrahaïam kartavyam . dvistriÓcaturgrahaïam Óakyamavaktum . kasmÃt na bhavati pa¤cak­tva÷ karoti iti . idudupadhasya iti vartate . na evam Óakyam . akriyamÃïe dvistriÓcaturgrahaïe k­tvo'rthagrahaïena visarjanÅya÷ viÓe«yeta . tatra ka÷ do«a÷ . iha eva syÃt dvi«karoti dvi÷ karoti . iha na syÃt catu«karoti catu÷ karoti iti . dvistriÓcaturgrahaïe puna÷ kriyamÃïe k­tvo'rthagrahaïe dvistriÓcatura÷ viÓe«yante . dvistriÓcaturïÃm k­tro'rthe vartamÃnÃnÃm ya÷ visarjanÅya÷ iti . etat api na asti prayojanam . padasya iti vartate tat k­tvo'rthagrahaïena viÓe«ayi«ya÷ . padasya k­tvo'rthe vartamÃnasya ya÷ visarjanÅya÷ iti . #<k­tvasujarthe «atvam bravÅti># . kasmÃt catu«kapÃle mà . «atvam vibhëayà bhÆt . nanu siddham tatra pÆrveïa . siddhe hi ayam vidhatte catura÷ «atvam tadà api krtvo'rthe . lupte k­tvo'rthÅye rephasya visarjanÅya÷ hi . evam sati tu idÃnÅm dvi÷ tri÷ catu÷ iti anena kim kÃryam . anya÷ hi na idudupadha÷ k­tvo'rthe ka÷ cit api asti . akriyamÃïe grahaïe visarjanÅya÷ tadà viÓe«yeta . catura÷ na sidhyati tadà rephasya visarjanÅya÷ hi . tasmin tu g­hyamÃïe yuktam catura÷ viÓe«aïam bhavati . prak­tam padam tadantam tasya api viÓe«aïam nyÃyyam . 

(P_8,3.45)  KA_III,435.20-436.24  Ro_V,460-462     anuttarapadasthasya iti kimartham . paramasarpi÷kuï¬ikà . atha idÃnÅm anena mukte pÆrveïa «atvam vibhëà kasmÃt na bhavati isuso÷ sÃmarthye iti . #<nÃnÃpadÃrthayo÷ vartamÃnayo÷ khyÃyate yadà yoga÷># . tasmin «atvam kÃryam tat yuktam tat ca me na iha . vyapek«ÃsÃmarthye pÆrvayoga÷ na ca atra vyapek«ÃsÃmarthyam . kim puna÷ kÃraïam vyapek«ÃsÃmarthyam ÃÓrÅyate na puna÷ ekÃrthÅbhÃva÷ yathà anyatra . #<aikÃrthye sÃmarthye vÃkye «atvam na me prasajyeta .># aikÃrthye sÃmarthye sati vÃkye «atvam na syÃt : sarpi« karoti . sarpi÷ karoti iti . #<tasmÃt iha vyapek«Ãm sÃmarthyam sÃdhu manyante . atha cet k­dantam etat tata÷ adhike na eva me bhavet prÃpti÷ >#. yadi k­dantam etat tata÷ adhikasya «atvam na prÃpnoti . kim kÃraïam . pratyayagrahaïe yasmÃt sa÷ tadÃde÷ grahaïam bhavati iti . vÃkye api tarhi na prÃpnoti . paramasarpi«karoti paramasarpi÷ karoti iti . #<vÃkye ca me vibhëà prati«edha÷ na prakalpeta .># yat ayam anuttarapadasthasya iti prati«edham ÓÃsti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ bhavati vÃkye vibhëà iti . #<atha cet saævij¤Ãnam nitye «atve tata÷ vibhëà iyam .># atha avyutpannam prÃtipadikam tata÷ nitye «atve prÃpte iyam vibhëà Ãrabhyate . #<siddham ca me samÃse . >#«atvam . kimartham tarhi idam ucyate . #<prati«edhÃrtha÷ tu yatna÷ ayam .># anuttarapadasthasya iti prati«edham vak«yÃmi iti . #<nÃnÃpadÃrthayo÷ vartamÃnayo÷ khyÃyate yadà yoga÷ . tasmin «atvam kÃryam tat yuktam tat ca me na iha . aikÃrthye sÃmarthye vÃkye «atvam na me prasajyeta . tasmÃt iha vyapek«Ãm sÃmarthyam sÃdhu manyante . atha cet k­dantam etat tata÷ adhike na eva me bhavet prÃpti÷ . vÃkye ca me vibhëà prati«edha÷ na prakalpeta . atha cet saævij¤Ãnam nitye «atve tata÷ vibhëà iyam . siddham ca me samÃse prati«edhÃrtha÷ tu yatna÷ ayam .># 

(P_8,3.55)  KA_III,436.25-437.6  Ro_V,463     atha mÆrdhanyagrahaïam kimartham na apadÃntasya «a÷ bhavati iti eva ucyeta . tatra ayam api artha÷ «akÃragrahaïam na kartavyam bhavati prak­tam anuvartate . kva prak­tam . iïa÷«a÷ iti . na evam Óakyam . avaÓyam mÆrdhanyagrahaïam kartavyam ihÃrtham uttarÃrtham ca . ihÃrtham tÃvat . iïa÷«ÅdhvaæluÇliÂÃmdho'ÇgÃt iti atra æÆrdhanyagrahaïam na kartavyam bhavati . uttarÃrtham ca . ra«ÃbhyÃnnoïa÷samÃnapade iti atra ïakÃragrahaïam na kartavyam bhavati . tatra ayam api artha÷ padÃntasya na iti prati«edha÷ na vaktavya÷ bhavati . apadÃntÃbhisambaddham mÆrdhanyagrahaïam anuvartate .

(P_8,3.56)  KA_III,438.1-19  Ro_V,464-465     sagrahaïam kimartham na sahe÷ sìa÷ mÆrdhanya÷ bhavati iti eva ucyeta . sahe÷ sìa÷ mÆrdhanya÷ bhavati iti ucyamÃne antyasya prasajyeta . nanu ca antyasya mÆrdhanyavacane prayojanam na asti iti k­tvà sakÃrasya bhavi«yati . kuta÷ nu khalu etat anantyÃrthe Ãrambhe sakÃrasya bhavi«yati . na puna÷ ÃkÃrasya syÃt . sthane antaratama÷ bhavati iti sakÃrasya bhavi«yati . bhavet prak­tita÷ antaratamanirv­ttau satyÃm siddham syÃt . ÃdeÓata÷ tu antaratamanirv­ttau satyÃm ÃkÃrasya prasajyeta . tasmÃt sakÃragrahaïam kartavyam . uttarÃrtham ca sakÃragrahaïam kriyate . ÃdeÓapratyayayo÷ sakÃrasya yathà syÃt . iha mà bhÆt . citam , stutam . atha sahigrahaïam kimartham na sìa÷ sa÷ bhavati iti eva ucyeta . sahe÷ eva sìrÆpam bhavati na anyasya . yadi evaæ . #<sìa÷ «atve samÃnaÓabdaprati«edha÷># . sìa÷ «atve samÃnaÓabdÃnÃm prati«edha÷ vaktavya÷ . sìa÷ daï¬a÷. sìa÷ v­Ócika÷ iti . arthavadgrahaïÃt siddham . arthavata÷ sìÓabdasya grahaïam na ca e«a÷ arthavÃn . #<arthavadgrahaïÃt siddham iti cet taddhitalope arthavattvÃt prati«edha÷ .># arthavadgrahaïÃt siddham iti cet taddhitalope arthavattvÃt prati«edha÷ vaktavya÷ . saha a¬ena sìa÷ sìasya apatyam sìi÷ atra prÃpnoti . na vaktavya÷ . «atvatuko÷ ekÃdeÓasya asiddhatvÃt na e«a÷ sìÓabda÷ . evam api saha ¬ena sa¬a÷ sa¬asya apatram sìi÷ atra prÃpnoti . tasmÃt sahigrahaïam kartavyam . 

(P_8,3.57-58)  KA_III,438.20-439.9  Ro_V,465-466     #<numvisarjanÅyaÓarvyavÃye niæse÷ prati«edha÷># . numvisarjanÅyaÓarvyavÃye niæse÷ prati«eda÷ vaktavya÷ . niæsse niæssva iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . numà eva vyavÃye visarjanÅyena eva vyavÃye Óarà eva vyavÃye iti . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . pratyekam vÃkyaparisamÃpti÷ d­«Âà iti . tat yathà . guïav­ddhisa¤j¤e pratyekam bhavata÷ . nanu ca ayam api asti d­«ÂÃnta÷ samudÃye vÃkyaparisamÃpti÷ . tat yathà . gargÃ÷ Óatam daï¬yantÃm . arthina÷ ca rÃjÃna÷ hiraïyena bhavanti na ca pratyekam daï¬ayanti . evam tarhi . #<yogavibhÃgÃt siddham .># yogavibhÃga÷ kari«yate . numvyavÃye . tata÷ visarjanÅyavyavÃye . tata÷ ÓarvyavÃye . sa÷ tarhi yogavibhÃga÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . pratyekam vyavÃyaÓabda÷ parisamÃpyate . 

(P_8,3.59.1)  KA_III,439.10-18  Ro_V,466-467     #<ÃdeÓapratyayayo÷ «atve saraka÷ prati«edha÷ >#. ÃdeÓapratyayayo÷ «atve saraka÷ prati«eda÷ vaktavya÷ : k­sara÷ , dhÆsara÷ . atyalpam idam ucyate : saraka÷ iti . saragÃdÅnÃm iti vaktavyam iha api yathà syÃt : varsam tarsam iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . uïÃdaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni . na vai etat «atve Óakyam vij¤Ãtum uïadaya÷ avyutpannÃni prÃtipadikÃni iti . iha hi na syÃt . sarpi«a÷ yaju«a÷ iti . evam tarhi . #<bahulavacanÃt siddham >#. bahulam pratyayasa¤j¤Ã bhavati . 

(P_8,3.59.2)  KA_III,439.19-441.5  Ro_V,467-469     kim puna÷ iyam avayava«a«ÂhÅ : ÃdeÓasya ya÷ sakÃra÷ pratyayasya ya÷ sakÃra÷ iti . Ãhosvit samÃnÃdhikaraïà : ÃdeÓa÷ ya÷ sakÃra÷ pratyaya÷ ya÷ sakÃra÷ iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<ÃdeÓapratyayayo÷ iti avayava«a«ÂhÅ cet dvirvacane prati«edha÷># . ÃdeÓapratyayayo÷ iti avayava«a«ÂhÅ cet dvirvacane prati«edha÷ vaktavya÷ . bisam bisam . musalam musalam . #<samÃnÃdhikaraïÃnÃm ca aprÃpti÷ .># samÃnÃdhikaraïÃnÃm ca «atvasya aprÃpti÷ . e«a÷ , akÃr«Åt . astu tarhi samÃnÃdhikaraïà . yadi samÃnÃdhikaraïà si«eca su«vÃpa , atra na prÃpnoti . na dhÃtudvirvacane sthÃne dvirvacanam Óakyam ÃsthÃtum . iha api hi prasajyeta sarÅs­pyate iti . tasmÃt tatra dvi÷prayoga÷ dvirvacanam . iha tarhi kari«yati hari«yati pratyaya÷ ya÷ sakÃra÷ iti «atvam na prÃpnoti . astu tarhi ÃdeÓa÷ ya÷ sakÃra÷ pratyayasya ya÷ sakÃra÷ iti . iha tarhi akÃr«Åt pratyayasya ya÷ sakÃra÷ iti «atvam na prÃpnoti . mà bhÆt evam ÃdeÓa÷ ya÷ sakÃra÷ iti evam bhavi«yati . iha tarhi : jo«i«at , mandi«at iti pratyayasya ya÷ sakÃra÷ iti «atvam na prÃpnoti . e«a÷ api iÂi k­te pratyayasya sakÃra÷ . iha tarhi indra÷ mà vak«at sa÷ , sa÷ devan yak«at . #<nÃnÃvibhaktÅnÃm ca samÃsÃnupapatti÷ .># nÃnÃvibhaktÅnÃm ca samÃsa÷ na upapadyate ÃdeÓapratyayayo÷ iti . #<yogavibhÃgÃt siddham .># yogavibhÃga÷ kari«yate . ÃdeÓasya «a÷ bhavati iti . tata÷ pratyayasakÃrasya «a÷ bhavati iti . sa tarhi yogavibhÃga÷ kartavya÷ . na kartavya÷ . katham . astu tÃvat avayava«a«ÂhÅ . nanu ca uktam ÃdeÓapratyayayo÷ iti avayava«a«ÂhÅ cet dvirvacane prati«edha÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . dvi÷prayoga÷ dvirvacanam . yat api ucyate samÃnÃdhikaraïÃnÃm ca aprÃpti÷ iti vyapadeÓivadbhÃvena bhavi«yati . atha và puna÷ astu samÃnÃdhikaraïà . katham kari«yati hari«yati . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati eva¤jÃtÅyakÃnÃm «atvam iti yat ayam sÃtpadÃdyo÷ iti sÃtprati«edham ÓÃsti . atha và puna÷ astu ÃdeÓa÷ ya÷ sakÃra÷ pratyayasya ya÷ sakÃra÷ iti . katham indra÷ mà , vak«at sa÷ devÃn yak«at . vyapadeÓivadbhÃvena bhavi«yati . sa÷ tarhi vyapadeÓivadbhÃva÷ vaktavya÷ . na vaktavya÷ . #<uktam và .># kim uktam . tatra vyapadeÓivadvacanam ekÃca÷ dve prathamÃrtham «atve ca ÃdeÓasampratyayÃrtham avacanÃt lokavij¤anÃt siddham iti . yat api nÃnÃvibhaktÅnÃm ca samÃsÃnupapatti÷ iti ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati nÃnÃvibhaktyo÷ e«a÷ samÃsa÷ iti yat ayam ÓÃsivasighasÅnäca iti ghasigrahaïam karoti . katham k­tvà j¤Ãpakam . yadi hi ÃdeÓasya ya÷ sakÃra÷ iti evam syÃt ghasigrahaïam anarthakam syÃt . paÓyati tu ÃcÃrya÷ ÃdeÓa÷ ya÷ sakÃra÷ tasya «atvam iti tata÷ ghasigrahaïam karoti .

(P_8,3.61)  KA_III,441.6-21  Ro_V,470-471     stautiïigrahaïam kimartham . astautiïyantÃnÃm mà bhÆt . sisik«ati . atha evakÃra÷ kimartha÷ . niyamÃrtha÷ . sthautiïyantÃnÃm eva na anye«Ãm iti . na etat asti prayojanam . siddhe vidhi÷ ÃrabhyamÃïa÷ antareïa evakÃrakaraïam niyamÃrtha÷ bhavi«yati . i«Âata÷ avadhÃraïÃrtha÷ tarhi . yathà evam vij¤Ãyeta stautiïyo÷ eva «aïi iti . mà evam vij¤Ãyi stautiïyo÷ «aïi eva iti . iha na syÃt tu«ÂÃva . atha «aïi iti kimartham . se«Åvyate . ka÷ vinate anurodha÷ . avinate niyama÷ mà bhÆt . su«upsati iti . ka÷ sÃnubandhe anurodha÷ . «aÓabdamÃtre niyama÷ mà bhÆt . su«upi«e indram . su«upi«e iha iti . abhyÃsÃt iti kimartham . abhyÃsÃt yà prÃpti÷ tasyÃ÷ niyama÷ yathà syÃt upasargÃt yà prÃpti÷ tasyÃ÷ niyama÷ mà bhÆt . abhi«i«ik«ati . na etat asti . asiddham upasargÃt «atvam tasya asiddhatvÃt niyama÷ na bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . sani ya÷ abhyÃsa÷ tasmÃt yà prÃpti÷ tasyÃ÷ niyama÷ yathà syÃt yaÇi ya÷ abhyÃsa÷ tasmÃt yà prÃpti÷ tatra niyama÷ mà bhÆt iti . so«upyate÷ san so«upi«ate . atha và abhyÃsÃt yà prÃpti÷ tasyÃ÷ niyama÷ yathà syÃt dhÃto÷ yà prÃpti÷ tasyÃ÷ niyama÷ mà bhÆt . adhÅ«i«ati . nanu ca «aïi iti ucyate . «aïi iti na e«Ã parasaptamÅ Óakyà vij¤Ãtum sanyaÇantam hi dvirucyate . tasmÃt e«Ã satsaptamÅ «aïi sati iti . satsaptamÅ cet prÃpnoti . 

(P_8,3.64)  KA_III,441.22-442.8  Ro_V,472     kimartham idam ucyate . #<sthÃdi«u abhyÃsavacanam niyamÃrtham># . niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . sthÃdi«u eva abhyÃsasya yathà syÃt . iha mà bhÆt . abhisusÆ«ati . atha kimartham abhyÃsena ca iti ucyate . #<tadvyavÃye ca a«opadeÓÃrtham .># tadvyavÃye abhyÃsavyavÃye ca a«opadeÓasya api yathà syÃt . abhi«i«eïayi«ati . #<avarïÃrtham «aïi prati«edhÃrtham ca .># avaïÃrtham tavat . abhita«Âhau . «aïi prati«edhÃrtham . abhi«i«ik«ati . 

(P_8,3.65.1)  KA_III,442.9-21  Ro_V,473-474     #<upasargÃt «atve nisa÷ upasaÇkhyÃnam aniïantatvÃt># . upasargÃt «atve nisa÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . ni÷«uïoti ni÷«i¤cati . kim puna÷ kÃraïam na sidhyati . aniïantatvÃt . iïantÃt upasargÃt «atvam ucyate na ca nis* iïanta÷ . #<na và varïÃÓrayatvÃt «atvasya tadviÓe«aka÷ upasarga÷ dhÃtu÷ ca># . na và vaktavyam . kim kÃraïam . varïÃÓrayatvÃt «atvasya . varïÃÓrayam «atvam . tadviÓe«aka÷ upasarga÷ dhÃtu÷ ca . na evam vij¤Ãyate iïantÃt upasargÃt iti . katham tarhi . iïa÷ uttarasya sakÃrasya sa÷ cet iï upasargasya sa÷ cet sakÃra÷ sunotyÃdÅnÃm iti . tatra ÓarvyavÃye iti eva siddham . yadi evam dhÃtÆpasargayo÷ abhisambandha÷ ak­ta÷ bhavati . tatra ka÷ do«a÷ . iha api prÃpnoti . vigatÃ÷ secakÃ÷ asmÃt grÃmÃt visecaka÷ grÃma÷ . dhÃtÆpasargayo÷ ca abhisambandha÷ k­ta÷ . katham . sunotyÃdibhi÷ atra upasargam viÓe«ayi«yÃma÷ sunotyÃdÅnÃm ya÷ upasarga÷ tasya ya÷ iï iti . 

(P_8,3.65.2)  KA_III,442.21-443.4  Ro_V,474     #<sunotyÃdÅnÃm «atve ïyantasya upasaÇkhyÃnam adhikatvÃt># . sunotyÃdÅnÃm «atve ïyantasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . abhi«Ãvayati . kim kÃraïam . adhikatvÃt . vyatirikta÷ sunotyÃdi÷ iti k­tvà upasargÃt sunotyÃdÅnÃm iti «atvam na prÃpnoti . #<na và avayavasya ananyatvÃt .># na và vaktavyam . kim kÃraïam . avayavasya ananyatvÃt . avayava÷ atra ananya÷ . 

(P_8,3.65.3)  KA_III,443.5-443.12  Ro_V,474-475     #<nÃmadhÃto÷ tu prati«edha÷># . nÃmadhÃto÷ tu prati«edha÷ vaktavya÷ . sÃvakam icchati abhisÃvakÅyati parisÃvakÅyati . #<na và anupasargatvÃt .># na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . anupasargatvÃt . yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ na ca atra sunotim prati kriyÃyoga÷ . kim tarhi sÃvakÅyatim prati . iha api tarhi na prÃpnoti : abhi«Ãvayati . atra api na sunotim prati kriyÃyoga÷ . kim tarhi sÃvayatim prati . sunotim prati atra kriyÃyoga÷ . katham . na asau evam pre«yate sunu abhi iti . kim tarhi . upasargaviÓi«ÂÃm asau kriyÃm pre«yate abhi«uïu iti . 

(P_8,3.67)  KA_III,443.13-18  Ro_V,475     aprate÷ iti vartate utÃho niv­ttam . niv­ttam iti Ãha . katham j¤Ãyate . yogavibhÃgakaraïasÃmarthyÃt . itarathà hi sadistambhyo÷ aprate÷ iti eva brÆyÃt . asti anyat yogavibhÃgakaraïe prayojanam . kim . avÃccÃlambanÃvidÆrvayo÷ iti vak«yati tat stambhe÷ eva yathà syÃt sade÷ mà bhÆt iti . na etat asti prayojanam . ekayoge api sati yasya ÃlambanÃvidÆrye sta÷ tasya bhavi«yati . kasya ca ÃlambanÃvidÆrye sta÷ . stambhe÷ eva . 

(P_8,3.72)  KA_III,443.19-23  Ro_V,475     atha ya÷ prÃïÅ aprÃïÅ ca katham tatra bhavitavyam . anu«yandete matsyodake iti . Ãhosvit anusyandete matsyodake iti . yadi tÃvat aprÃïÅ vidhinà ÃÓrÅyate asti atra aprÃïÅ iti k­tvà bhavitavyam «atvena . atha prÃïÅ prati«edhena ÃÓrÅyate asti atra prÃïÅ iti k­tvà bhavitavyam prati«eedhena . kim puna÷ atra arthasatattvam . devÃ÷ j¤Ãtum arhanti . 

(P_8,3.74)  KA_III,444.1-4  Ro_V,476     ani«ÂhÃyÃm iti vartate utÃho niv­ttam . niv­ttam iti Ãha . katham j¤Ãyate . yogavibhÃgakaraïasÃmarthyÃt . itarathà hi viparibhyÃm ca skande÷ ani«ÂhÃyÃm iti eva brÆyÃt . 

(P_8,3.78-79)  KA_III,444.5-9  Ro_V,476     iïgrahaïam kimartham . #<iïgrahaïam ¬hatve kavarganiv­ttyartham># . iïghrahaïam kriyate kavargÃt ¬hatvam mà bhÆt iti . pak«Ådhvam yak«Ådhvam . 

(P_8,3.79)  KA_III,444.10-445.14  Ro_V,476-478     kim puna÷ idam iïgrahaïam pratyayaviÓe«aïam : iïa÷ uttare«Ãm «ÅdhvaæluÇliÂÃm ya÷ dhakÃra÷ iti . Ãhosvit dhakÃraviÓe«aïam : iïa÷ uttarasya dhakÃrasya sa÷ cet «ÅdhvaæluÇliÂÃm dhakÃra÷ iti . ka÷ ca atra viÓe«a÷ . #<tatra pratyayaparatve iÂa÷ liÂi ¬hatvam parÃditvÃt >#. tatra pratyayaparatve iÂa÷ liÂi ¬hatvam na prÃpnoti . luluvi¬hve luluvidhve iti . kim kÃraïam . parÃditvÃt . i parÃdi÷ . vacanÃt bhavi«yati . asti vacane prayojanam . kim . alavi¬hvam alavidhvam . astu tarhi dhakÃraviÓe«aïam . #<dhakÃraparatve «Ådhvami ananantaratvÃt iÂa÷ vibhëÃbhÃva÷># . dhakÃraparatve «Ådhvami ananantaratvÃt iÂa÷ vibhëà na prÃpnoti . lavi«Å¬hvam lavi«Ådhvam iti . vacanÃt bhavi«yati . asti vacane prayojanam . kim . luluvi¬hve luluvidhve iti . #<iïgrahaïasya ca aviÓe«aïatvÃt «yÃdimÃtre ¬hatvaprasaÇga÷ .># iïgrahaïasya ca aviÓe«aïatvÃt «yÃdimÃtre ¬hatvam prÃpnoti : pak«Ådhvam , yak«Ådhvam iti . na e«a÷ do«a÷ . aÇgÃt iti vak«yÃmi . aÇgagrahaïÃt ca do«a÷ . iha na prÃpnoti : upadidÅyidhve , upadidÅyi¬hve . ya÷ hi atra aÇgÃntya÷ iï na tasmÃt uttara÷ i yasmÃt ca uttara÷ i na asau aÇgÃntya÷ iï iti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat pratyayaviÓe«aïam . nanu ca uktam tatra pratyayaparatve iÂa÷ liÂi ¬hatvam parÃditvÃt luluvi¬hve luluvidhve iti . vacanÃt bhavi«yati . nanu ca uktam asti vacane prayojanam . kim . alavi¬hvam alavidhvam iti . yat etasmin yoge li¬grahaïam tadanavakÃÓam tasya anavakÃÓatvÃt vacanÃt bhavi«yati . atha và puna÷ astu dhakÃraviÓe«aïam iti . nanu ca uktam dhakÃraparatve «Ådhvami ananantaratvÃt iÂa÷ vibhëÃbhÃva÷ lavi«Å¬hvam lavi«Ådhvam iti . vacanÃt bhavi«yati . nanu ca uktam asti vacane prayojanam . kim . luluvi¬hve luluvidhve iti . yat etasmin yoge «ÅdhvaÇgrahaïam tat anavakÃÓam tasya anavakÃÓatvÃt vacanÃt bhavi«yati . yat api ucyate iïgrahaïasya ca aviÓe«aïatvÃt «yÃdimÃtre ¬hatvaprasaÇga÷ iti aÇgÃt iti vak«yÃmi . nanu ca uktam aÇgagrahaïÃt ca do«a÷ iti . pÆrvasmin yoge yat aÇgagrahaïam tat uttaratra niv­ttam . atha và pÆrvasmin yoge iïgrahaïam pratyayaviÓe«aïam uttaratra dhakÃraviÓe«aïam . 

(P_8,3.82)  KA_III,445.15-23  Ro_V,478-479     #<agne÷ dÅrghÃt somasya># . agne÷ dÅrghÃt somasya iti vaktavyam . agnÅ«omau . #<itarathà hi ani«ÂaprasaÇga÷ .># itarathà hi ani«Âam prasajyeta . agnisomau mÃïavakau iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . gauïamukhyayo÷ mukhye sampratipratti÷ . tat yathà . gau÷ anubandhya÷ aja÷ agnÅ«omÅya÷ iti na bÃhÅka÷ anubadhyate . katham tarhi bÃhÅke v­ddhyÃttve bhavata÷ . gau÷ ti«Âhati . gÃm Ãnaya iti . arthÃÓraye etat evam bhavati . yat hi ÓabdÃÓrayam ÓabdamÃtre tat bhavati . ÓabdÃÓraye ca v­ddhyÃtve . 

(P_8,3.85)  KA_III,446.1-6  Ro_V,480     sÃntÃbhyÃm ca iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . mÃtu÷«vasà mÃtu÷svasà . pitu÷«vasà pitu÷svaseti . #<mÃtu÷ pitu÷ iti sÃntagrahaïÃnarthakyam ekadeÓavik­tasya ananyatvÃt># . mÃtu÷ pitu÷ iti sÃntagrahaïam anarthakam . kim kÃraïam . ekadeÓavik­tasya ananyatvÃt . ekadeÓavik­tam ananyavat bhavati iti sÃntasya api bhavi«yati . 

(P_8,3.87)  KA_III,446.7-18  Ro_V,480-481     astigrahaïam kimartham . iha mà bhÆt . anus­tam , vis­tam iti . na etat asti prayojanam . yadkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ na ca etam sakÃram prati kriyÃyoga÷ . iha api tarhi na prÃpnoti abhi«anti vi«anti iti na hi asti÷ kriyÃvacana÷ . ka÷ puna÷ Ãha na asti÷ kriyÃvacana÷ iti . kriyÃvacana÷ asti÷ . Ãta÷ ca kriyÃvacana÷ vyatyanu«ate kartarikarmavyatihÃre iti anena Ãtmanepadam bhavati . karmavyatihÃra÷ ca ka÷ . kriyÃvyatihÃra÷ . prÃdu÷ÓabdÃt tarhi mà bhÆt . prÃdu÷Óabda÷ ca niyatavi«aya÷ k­bhvastiyoge eva vartate . upasargÃt tarhi syate÷ mà bhÆt iti . i«yate upasargÃt syate÷ «atvam . ÃtaÓ ca i«yate . evam hi Ãha : upasargÃt sunotisuvatisyatistautistobhatisthÃsenayasedhasicasa¤jasvaÇjÃm iti . prÃdu÷ÓabdÃt tarhi syate÷ mà bhÆt iti . prÃdu÷Óabda÷ ca niyatavi«aya÷ k­bhvastiyoge eva vartate . idam tarhi prayojanam iha mà bhÆt : anusÆte÷ apratyaya÷ anusÆ÷ anusva÷ apatyam Ãnuseya÷ . 

(P_8,3.88)  KA_III,446.19-447.20  Ro_V,481-483     kimartham svape÷ supibhÆtasya grahaïam kriyate . #<supe÷ «atvam svape÷ mà bhÆt># . supe÷ «atvam ucyate tat svape÷ mà bhÆt iti . susvapna÷ visvapnak iti . #<visu«vÃpa iti kena na >#. visu«vÃpa iti atra kasmÃt na bhavati . #<halÃdiÓe«Ãt na supi÷ .># halÃdiÓe«e k­te na e«a÷ supi÷ bhavati . idam iha sampradhÃryam . halÃdiÓe«a÷ kriyatÃm samprasÃraïam iti kim atra kartavyam . paratvÃt halÃdiÓe«a÷ . #<i«Âam pÆrvam prasÃraïam .># i«yate halÃdiÓe«Ãt pÆrvam samprasÃraïam . Ãta÷ ca i«yate . evam hi Ãha : abhyÃsasamprasÃraïam halÃdiÓe«Ãt viprati«edhena iti . evam tarhi sthÃdi«u abhyÃsasya iti etasmÃt niyamÃt na bhavi«yati . #<sthÃdÅnÃm niyama÷ na atra prÃk sitÃt uttara÷ supi÷ .># prÃk sitasaæÓabdanÃt sa÷ niyama÷ uttara÷ ca supi÷ paÂhyate . evam tarhi arthavadgrahaïe na anarthakasya iti evam etasya na bhavi«yati . #<anarthake vi«u«upu÷ .># yadi arthavata÷ grahaïam vi«u«upu÷ iti na sidhyati . na e«a÷ do«a÷ . katham . #<supibhÆta÷ dvi÷ ucyate .># supibhutasya dvirvacanam . #<supe÷ «atvam svape÷ mà bhÆt . visu«vÃpa iti kena na . halÃdiÓe«Ãt na supi÷ . i«Âam pÆrvam prasÃraïam . sthÃdÅnÃm niyama÷ na atra prÃk sitÃt uttara÷ supi÷ . anarthake vi«u«upu÷ supibhÆta÷ dvi÷ ucyate >#.

(P_8,3.91)  KA_III,447.21-448.2  Ro_V,483-484     #<kapi«Âhala÷ gotraprak­tau># . kapi«Âhala÷ gotraprak­tau iti vaktavyam . gotre iti ucyamÃne iha eva syÃt . kÃpi«Âhali÷ . iha na syÃt . kapi«Âhala÷ kÃpi«ÂhalÃyana÷ . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na evam vij¤Ãyate kapi«Âhala÷ iti gotre nipÃtyate iti . katham tarhi . gotre ya÷ kapi«ÂhalaÓabda÷ tasya «atvam nipÃtyate yatra và tatra và iti . 

(P_8,3.97)  KA_III,448.3-9  Ro_V,484     stha÷ iti kim idam dhÃtugrahaïam Ãhosvit rÆpagrahaïam . kim ca ata÷ . yadi dhÃtugrahaïam gosthÃnam iti atra prÃpnoti . atha rÆpagrahaïam savye«ÂhÃ÷ , parame«ÂhÅ , savye«Âhà sÃrathi÷ iti atra na prÃpnoti . yathà icchasi tathà astu . astu tÃvat dhÃtugrahaïam . katham gosthÃnam iti . savanÃdi«u pÃÂha÷ kari«yate . atha và puna÷ astu rÆpagrahaïam . katham savye«ÂhÃ÷ , parme«ÂhÅ , savye«Âhà sÃrathi÷ iti . stha÷ sthÃsthinsthÌïÃm iti vaktavyam . 

(P_8,3.98)  KA_III,448.10-11  Ro_V,485     avihitalak«aïa÷ mÆrdhanya÷ su«ÃmÃdi«u dra«Âavya÷ . 

(P_8,3.101)  KA_III,448.12-14  Ro_V,485     #<hrasvÃt tÃdau tiÇi prati«edha÷># . hrasvÃt tÃdau tiÇi prati«edha÷ vaktavya÷ . bhindyustarÃm chindyustarÃm iti . 


(P_8,3.105)  KA_III,448.15-18  Ro_V,485     #<stutastomayo÷ chandasi anarthakam vacanam pÆrvapadÃt iti siddhatvÃt># . stutastomayo÷ chandasi vacanam anarthakam . kim kÃraïam . pÆrvapadÃt iti siddhatvÃt . pÆrvapadÃt iti eva siddham . 

(P_8,3.108)  KA_III,449.1-13  Ro_V,485-486     #<sanote÷ ana÷ iti ca># . kim . vacanam anarthakam iti eva . kim kÃraïam . pÆrvapadÃt iti siddhatvÃt . niyamÃrtham tarhi idam vaktavyam . sanote÷ anakÃrasya eva yathà syÃt . iha mà bhÆt . gosanim iti . #<sanote÷ ana÷ iti niyamÃrtham iti cet savanÃdik­tatvÃt siddham .># sanote÷ ana÷ iti niyamÃrtham iti cet savanÃdi«u pÃÂha÷ kari«yate . #<sanartham tu .># sanartham tu idam vaktavyam . sisani«ati . etat api na asti prayojanam . stautiïyoreva«aïyabhyÃsÃt iti etasmÃt niyamÃt na bhavi«yati . ïyartham tarhi idam vaktavyam . sisÃnayi«ati . katham puna÷ aïyantasya prati«edhe ïyanta÷ Óakya÷ vij¤Ãtum . sÃmarthyÃt . aïyantasya prati«edhavacane prayojanam na asti iti k­tvà ïyante vij¤Ãsyate . atha và ayam asti aïyanta÷ : sisani«ate÷ apratyaya÷ sisanÅ÷ . 

(P_8,3.110)  KA_III,449.14-20  Ro_V,486     kimartham savÃdi«u aÓvasaniÓabda÷ paÂhyate . pÆrvapadÃt iti «atvam prÃpnoti . tadbÃdhanÃrtham . na etat asti prayojanam . iïantÃt iti tatra anuvartate aniïanta÷ ca ayam . na eva prÃpnoti na artha÷ prati«edhena . evam tarhi siddhe sati yat savanÃdi«u aÓvasaniÓabdam paÂhati tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ aniïantÃt api «atvam bhavati iti . kim etasya j¤Ãpane prayojanam . jalëÃham mëa÷ iti etat siddham bhavati . atha và ekadeÓavik­tÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . aÓva«Ã÷ iti . 

(P_8,3.112)  KA_III,450.1-8  Ro_V,486-487     upasargÃt iti yà prÃpti÷ bhavitavyam tasyÃ÷ prati«edhena utÃho na . na bhavitavyam . kim kÃraïam . upasargÃt «atvam prati«edhavi«aye Ãrabhyate tat yathà eva padÃdilak«aïam prati«edham bÃdhate evam sica÷ yaÇi iti etam api bÃdhate . na bÃdhate . kim kÃraïam . yena na aprÃpte tasya bÃdhanam bhavati na ca aprÃpte padÃdilak«aïe prati«edhe upasargÃt «atvam Ãrabhyate sica÷ yaÇi iti etasmin puna÷ prÃpte ca aprÃpte ca . atha và purastÃt apavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante iti evam upasargÃt «atvam padÃdilak«aïam prati«edham bÃdhi«yate sica÷ yaÇi iti etam na bÃdhi«yate . tasmÃt abhisesicyate iti bhavitavyam . 

(P_8,3.115)  KA_III,450.9-11  Ro_V,487     kimartham sahi÷ so¬habhÆta÷ g­hyate . yatra asya etat rÆpam tatra yathà syÃt . iha mà bhÆt . pari«ahate iti . 

(P_8,3.116)  KA_III,450.12-16  Ro_V,487     #<stambhusivusahÃm caÇi upasargÃt># . stambhusivusahÃm caÇi upasargÃt iti vaktavyam . kim prayojanam . upasargÃt yà prÃpti÷ tasyÃ÷ prati«edha÷ yathà syÃt . abhyÃsÃt yà prÃpti÷ tasyÃ÷ prati«edha÷ mà bhÆt iti . paryasÅ«ahat . 

(P_8,3.117)  KA_III,450.17-21  Ro_V,487     sani kim udÃharaïam . susÆ«ati . na etat asti prayojanam . stautiïyo÷ eva «aïi iti etasmÃt niyamÃt na bhavi«yati . idam tarhi . abhisusÆ«ati . etat api na asti prayojanam . sthÃdi«vabhyÃsenacÃbhyÃsasya iti etasmÃt niyamÃt na bhavi«yati . idam tarhi prayojanam : abhisusÆ«ate÷ apratyaya÷ abhisusÆ÷ . 

(P_8,3.118)  KA_III,451.1-3  Ro_V,487     #<sada÷ liÂi prati«edhe sva¤je÷ upasaÇkhyanam># . sada÷ liÂi prati«edhe sva¤je÷ upasaÇkhyÃnam kartavyam . pari«asvaje . 

(P_8,4.1)  KA_III,452.1-20  Ro_V,488-490     #<ra«ÃbhyÃm ïatve ­kÃragrahaïam># . ra«ÃbhyÃm ïatve ­kÃragrahaïam kartavyam . ra«ÃbhyÃm na÷ ïa÷ samÃnapade ­kÃrÃt ca iti vaktavyam . iha api yathà syÃt : mÃtÌïÃm , pitÌïÃm iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . ya÷ asau ­kÃre repha÷ tadÃÓrayam ïatvam bhavi«yati . na sidhyati . kim kÃraïam . na hi varïaikadeÓÃ÷ varïagrahaïena g­hyante . #<ekadeÓe nu¬Ãdi«u ca uktam >#. kim uktam . agrahaïam cet nu¬vidhilÃdeÓavinÃme«u ­kÃragrahaïam iti . tasmÃt g­hyante . evam api na sidhyati . kim kÃraïam . ananantaratvÃt . yat tat rephÃt param bhakte÷ tena vyavahitatvÃt na prÃpnoti . a¬vyavÃye iti evam bhavi«yati . na sidhyati . kim kÃraïam . varïaikadeÓÃ÷ ke varïagrahaïena g­hyante . ye vyapav­ktÃ÷ api varïÃ÷ bhavanti . yat ca atra rephÃt param bhakte÷ na tat kva cit api vyapav­ktam d­Óyate . evam tarhi yogavibhÃga÷ kari«yate . ra«ÃbhyÃm na÷ ïa÷ samÃnapade . tata÷ vyavÃye . vyavÃye ca ra«ÃbhyÃm na÷ ïa÷ bhavati iti . tata÷ aÂkupvÃÇnumbhi÷ iti . idam idÃnÅm kimartham . niyamÃrtham . etai÷ eva ak«arasamÃmnÃyikai÷ vyavÃye na anyai÷ iti . atha và ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati bhavati ­kÃrÃt ïatvam iti yat ayam k«ubhnÃdi«u n­namanaÓabdam paÂhati . na etat asti j¤Ãpakam . v­ddhyartham etat syÃt . nÃrnamani÷ iti . yat tarhi tatra eva t­pnotiÓabdam paÂhati . yat ca api n­namanaÓabdam paÂhati . nanu ca uktam v­ddhyartham etat syÃt iti . bahiraÇgà v­ddhi÷ . antaraÇgam ïatvam . asiddham bahiraÇgam antaraÇge . atha và upari«ÂÃt yogavibhÃga÷ kari«yate . ­ta÷ na÷ ïa÷ bhavati . tata÷ chandasi avagrahÃt ­ta÷ iti eva . 

(P_8,4.2.1)  KA_III,452.21-453.8  Ro_V,490-491     #<a¬vyavÃye ïatve anyavyavÃye prati«edha÷># . a¬vyavÃye ïatve anyavyavÃye prati«edha÷ vaktavya÷ . ÃdarÓena ak«adarÓena . #<na và anyena vyapetatvÃt .># na và vaktavya÷ . kim kÃraïam . anyena vyapetatvÃt . anyena atra vyavÃya÷ . yadi api atra anyena vyavÃya÷ aÂà api tu vyavÃya÷ asti tatra asti a¬vyavÃye iti prÃpnoti . aÂà eva vyavÃye bhavati . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . a¬grahaïasÃmarthyÃt . yadi hi yatra aÂà ca anyena ca vyavÃya÷ tatra syÃt a¬grahaïam anarthakam syÃt . vyavÃye na÷ ïa÷ bhavati iti eva brÆyÃt . asti anyat a¬grahaïasya prayojanam . kim . ya÷ anirdi«Âai÷ eva vyavÃya÷ tatra mà bhÆt . k­tsnam m­tsnà iti . yadi etÃvat prayojanam syÃt ÓarvyavÃye na iti eva brÆyÃt . 

(P_8,4.2.2)  KA_III,453.9-17  Ro_V,491     #<tatsamudÃye ïatvÃprasiddhi÷ yathà anyatra># . tatsamudÃye vyavÃyasamudÃye ïatvasya aprasiddhi÷ . arkeïa argheïa . yathà anyatra api vyavÃyasamudÃye kÃryam na bhavati . kva anyatra . numvisarjanÅyaÓarvyavÃye'pi niæsse niæssva iti . kim puna÷ kÃraïam anyatra api vyavÃyasamudÃye kÃryam na bhavati . pratyekam vÃkyaparisamÃpti÷ d­«Âà iti . tat yathà . guïav­ddhisa¤j¤e pratyekam bhavata÷ . nanu ca ayam api asti d­«ÂÃnta÷ samudÃye vÃkyaparisamÃpti÷ iti . tat yathà . gargÃ÷ Óatam daï¬yantÃm iti . arthina÷ ca rÃjÃna÷ hiraïyena bhavanti na ca pratyekam daï¬ayanti . yadi evam ekena vyavÃye na prÃpnoti . kiriïà ririïà iti . ubhayathà api vÃkyaparisamÃpti÷ d­Óyate . tat yathà . gargai÷ saha na bhoktavyam iti pratyekam ca na sambhujyate samuditai÷ ca . 

(P_8,4.2.3)  KA_III,453.18-454.7  Ro_V,491-492     #<kuvyavÃye hÃdeÓe«u prati«edha÷># . kuvyavÃye hÃdeÓe«u prati«edha÷ vakavya÷ . kim prayojanam . #<prayojanam v­traghna÷ srughna÷ prÃghÃni iti .># hanteratpÆrvasya iti atpÆrvagrahaïam na kartavyam bhavati . #<numvyavÃye ïatve anusvÃrÃbhÃve prati«edha÷ .># numvyavÃye ïatve anusvÃrÃbhÃve prati«edha÷ vaktavya÷ . prenvanam prenvanÅyam . #<anÃgame ca ïatvam .># anÃgame ca ïatvam vaktavyam . t­mpaïÅyam . #<anusvÃravyavÃyavacanÃt tu siddham >#. anusvÃravyavÃye na÷ ïa÷ bhavati iti vaktavyam . tadanusvÃragrahaïam kartavyam . na kartavyam . kriyate nyÃse eva . nakÃre anusvÃra÷ parasavarïÅbhÆta÷ nirdiÓyate . iha api tarhi prÃpnoti . prenvanam prenvanÅyam . anusvÃraviÓe«aïam numgrahaïam . numa÷ ya÷ anusvÃra÷ iti . iha api tarhi na prÃpnoti . t­mpaïam t­mpaïÅyam . evam tarhi ayogavÃhÃnÃm aviÓe«eïa upadeÓa÷ codita÷ tatra anusvÃre k­te a¬vyavÃye iti eva siddham . yadi evam na artha÷ numgrahaïena . anusvÃre k­te a¬vyavÃye iti eva siddham . 

(P_8,4.3.1)  KA_III,454.8-16  Ro_V,493     #<pÆrvapadÃt sa¤j¤ÃyÃm uttarapadagrahaïam># . pÆrvapadÃt sa¤j¤ÃyÃm uttarapadagrahaïam kartavyam . kim prayojanam . #<taddhitapÆrvapadasthÃprati«edhÃrtham .># taddhitasthasya pÆrvapadasthasya ca prati«edha÷ mà bhÆt . khÃrapÃyaïa÷ karaïapriya÷ .. tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . pÆrvapadam uttarapadam iti sambandhiÓabdau etau . sati pÆrvapade uttarapadam bhavati sati ca uttarapade pÆrvapadam bhavati . tatra sambandhÃt etat gantavyam yat prati pÆrvapadam iti etat bhavati tatsthasya niyama÷ iti . kim ca prati etat bhavati . uttarapadam prati . 

(P_8,4.3.2)  KA_III,454.17-455.9  Ro_V,493-494     #<sa¤j¤ÃyÃm niyamavacane gaprati«edhÃt niyamaprati«edha÷># . sa¤j¤ÃyÃm niyamavacane gaprati«edhÃt niyamasya ayam prati«edha÷ vij¤Ãyate aga÷ iti . tatra ka÷ do«a÷ . #<tatra nityam ïatvaprasaÇga÷ .># tatra pÆrveïa sa¤j¤ÃyÃm ca asa¤j¤ÃyÃm ca nityam ïatvam prÃpnoti . #<yogavibhÃgÃt siddham .># yogavibhÃga÷ kari«yate . pÆrvapadÃt sa¤j¤ÃyÃm . tata÷ aga÷ . gÃntÃt pÆrvapadÃt yà ca yÃvatÅ ïatvaprÃpti÷ tasyÃ÷ sarvasyÃ÷ prati«edha÷ . #<aprati«edha÷ và yathà sarvanÃmasa¤j¤ÃyÃm .># na và artha÷ prati«edhena . ïatvam kasmÃt na bhavati . yathà sarvanÃmasa¤j¤ÃyÃm . uktam ca sarvanÃmasa¤j¤ÃyÃm sarvanÃmasa¤j¤ÃyÃm nipÃtanÃt ïatvÃbhÃva÷ iti . yathà puna÷ tatra nipÃtanam kriyate sarvÃdÅni sarvanÃmÃni iti iha idÃnÅm kim nipÃtanam . iha api nipÃtanam asti . kim . aï­gayanÃdibhya÷ iti . na eva và puna÷ atra pÆrveïa ïatvam prÃpnoti . kim kÃraïam . samÃnapade iti ucyate na ca etat samÃnapadam . samÃse k­te samÃnapadam . samÃnam eva yat nityam na ca etat nityam samÃnapadam eva . kim vaktavyam etat . na hi . katham anucyamÃnam gaæsyate . samÃnagrahaïasÃmarthyÃt. yadi hi yat samÃnam ca asamÃnam ca tatra syÃt samanagrahaïam anarthakam syÃt . 

(P_8,4.6)  KA_III,455.10-12  Ro_V,494     dvyak«aratryak«arebhya÷ iti vaktavyam . iha mà bhÆt . devadÃruvanam . irikÃdibhya÷ prati«edha÷ vaktavya÷ . irikÃvanam timiravanam . 

(P_8,4.7)  KA_III,455.13-16  Ro_V,494-495     adantÃt adantasya iti vaktavyam . iha mà bhÆt . dÅrghÃhnÅ Óarat iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na e«Ã ahanÓabdÃt «a«ÂhÅ . kà tarhi . ahnaÓabdÃt prathamà pÆrvasÆtranirdeÓa÷ ca . atha và yuvÃdi«u pÃÂha÷ kari«yate . 

(P_8,4.8)  KA_III,455.17-21  Ro_V,495     Ãhitopasthitayo÷ iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . ik«uvÃhaïam ÓaravÃhaïam . apara÷ Ãha : vÃhanam vÃhyÃt iti vaktavyam . yadà hi gargÃïÃm vÃhanam apaviddham ti«Âhati tadà mà bhÆt . gargavÃhanam iti . 

(P_8,4.10)  KA_III,456.1-4  Ro_V,495     #<vÃprakaraïe girinadyÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam># . vÃprakaraïe girinadyÃdÅnÃm upasaÇkhyÃnam kartavyam . giriïadÅ girinadÅ . cakraïitambà cakranitambà . 

(P_8,4.11)  KA_III,456.5-14  Ro_V,495-496     #<prÃtipadikÃntasya ïatve samÃsÃntagrahaïam asamÃsÃntaprati«edhÃrtham># . prÃtipadikÃntasya ïatve samÃsÃntagrahaïam kartavyam . kim prayojanam . asamÃsÃntaprati«edhÃrtham . asamÃsÃntasya mà bhÆt . gargabhaginÅ dak«abhaginÅ iti . na và bhavati gargabhagiïÅ iti . bhavati yadà etat vÃkyam gargÃïÃm bhaga÷ gargabhaga÷ gargabhaga÷ asyÃ÷ asti iti . yadà tu etat vÃkyam bhavati gargÃïÃm bhaginÅ gargabhaginÅ iti tadà na bhavitavyam . tadà mà bhÆt iti . yadi samÃsÃntagrahaïam kriyate mëavÃpiïÅ v­ÅhivÃpiïÅ atra na prÃpnoti . #<liÇgaviÓi«Âagrahaïe ca uktam .># kim uktam . gatikÃrakopapadÃnÃm k­dbhi÷ saha samÃsavacanam prÃk subutpatte÷ iti . 

(P_8,4.11)  KA_III,456.15-17  Ro_V,496     #<tatra yuvÃdiprati«edha÷># . tatra yuvÃdÅnÃm prati«eda÷ vaktavya÷ . ÃryayÆnà k«atriyayÆnà prapakvÃni paripakvÃni dÅrghÃhnÅ Óarat iti . 

(P_8,4.13)  KA_III,456.18-457.2  Ro_V,496-497     atha iha katham bhavitavyam . mëakumbhavÃpeïa vrÅhikumbhavÃpeïa iti . kim nityam ïatvena bhavitavyam Ãhosvit vibhëayà . yadà tÃvat etat vÃkyam bhavati kumbhasya vÃpa÷ kumbhavÃpa÷ mëÃïÃm kumbhavÃpa÷ mëakumbhavÃpa iti tadà nityam ïatvena bhavitavyam . yadà tu etat vÃkyam bhavati mëÃïÃm kumbha÷ mëakumbha÷ mëakumbhasya vÃpa÷ mëakumbhavÃpa÷ iti tadà vibhëayà bhavitavyam . 

(P_8,4.14.1)  KA_III,457.3-14  Ro_V,497-498     asamÃsagrahaïam kimartham . samÃse iti vartate asamÃse api yathà syÃt . praïamati pariïamati . kva puna÷ samÃsagrahaïam prak­tam . pÆrvapadÃtsa¤j¤ÃyÃmaga÷ iti . katham puna÷ tena samÃsagrahaïam Óakyam vij¤Ãtum . pÆrvapadagrahaïasÃmarthyÃt . samÃse eva etat bhavati pÆrvapadam uttarapadam iti . atha apigrahaïam kimartham . samÃse api yathà syÃt . praïÃmaka÷ pariïÃmaka÷ . yadi tarhi samÃse ca asamÃse ca i«yate na artha÷ asamÃsepigrahaïena . niv­ttam pÆrvapadÃt iti . aviÓe«eïa upasargÃt ïatvam vak«yÃmi . samÃse niyamÃt na prÃpnoti . asiddham upasargÃt ïatvam tasya asiddhatvÃt niyama÷ na bhavi«yati . evam tarhi siddhe sati yat asamÃse apigrahaïam karoti tat j¤Ãpayati ÃcÃrya÷ na yoge yoga÷ asiddha÷ . kim tarhi prakaraïe prakaraïam asiddham iti . kim etasya j¤apane prayojanam . yat tat uktam ni«k­tam ni«pÅtam iti atra satvasya asiddhatvÃt «atvam na prÃpnoti iti sa÷ na do«a÷ bhavati . 

(P_8,4.14.2)  KA_III,457.15-458.2  Ro_V,498     ïopadeÓam prati upasargÃbhÃvÃt anirdeÓa÷ . agamaka÷ nirdeÓa÷ anirdeÓa÷ . yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ na ca ïopadeÓam prati kriyÃyoga÷ . evam tarhi Ãha ayam upasargÃt asamÃse api ïopadeÓasya iti na ca ïopadeÓam prati upasarga÷ asti tatra vacanÃt bhavi«yati . #<vacanaprÃmÃïyÃt iti cet padalope prati«edha÷ .># vacanaprÃmÃïyÃt iti cet padalope prati«edha÷ vaktavya÷ . pragatÃ÷ nÃyakÃ÷ asmÃt grÃmÃt pranÃyaka÷ grÃma÷ iti . #<siddham tu yam prati upasarga÷ tatsthasya iti vacanÃt .># siddham etat . katham . yam prati upasarga÷ tatsthasya ïa÷ bhavati iti vaktavyam . sidhyati . sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam ïopadeÓam prati upasargÃbhÃvÃt anirdeÓa÷ iti . na e«a÷ do«a÷ . ïopadeÓa÷ iti na evam vij¤Ãyate ïa÷ upadeÓa÷ ïopadeÓa÷ ïopadeÓasya iti . katham tarhi . ïa÷ upadeÓa÷ asya sa÷ ayam ïopadeÓa÷ ïopadeÓasya iti . 

(P_8,4.15)  KA_III,458.3-10  Ro_V,499     #<hinumÅnÃgrahaïe vik­tasya upasaÇkhyÃnam># . hinumÅnÃgrahaïe vik­tasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . prahiïoti pramÅïÅte . vacanÃt bhavi«yati . asti vacane prayojanam . kim . prahiïuta÷ pramÅïÃti . #<siddham aca÷ sthÃnivattvÃt .># siddham etat . katham . aca÷ sthÃnivattvÃt . sthÃnivadbhÃvÃt atra ïatvam bhavi«yati . prati«idhyate atra sthÃnivadbhÃva÷ pÆrvatrÃseddhe na sthÃnivat iti . do«Ã÷ eva ete tasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ tasya do«a÷ saæyogÃdilopalatvaïatve«u iti . 

(P_8,4.16)  KA_III,458.11-22  Ro_V,499     lo iti kimartham . prahimÃni kulÃni . pravapÃni mÃæsÃni . #<Ãni lo¬grahaïÃnarthakyam arthavadgrahaïÃt># . Ãni lo¬grahaïam anarthakam . kim kÃraïam . arthavadgrahaïÃt . arthavata÷ ÃniÓabdasya grahaïam na e«a÷ arthavÃn . #<anupasargÃt và .># atha và yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ na ca etam ÃniÓabdam prati kriyÃyoga÷ . iha api tarhi na prÃpnoti . prayÃïi pariyÃïi iti . atra api na ÃniÓabdam prati kriyÃyoga÷ . ÃniÓabdam prati atra kriyÃyoga÷ . katham . yatkriyayuktÃ÷ iti na evam vij¤Ãyate yasya kriyà yatkriyà yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ iti . katham tarhi . yà kriyà yatkriyà yatkriyÃyuktÃ÷ tam prati gatyupasargasa¤j¤e bhavata÷ iti . 

(P_8,4.17)  KA_III,459.1-10  Ro_V,500     #<ne÷ gadÃdi«u a¬vyavÃye upasaÇkhyÃnam># . ne÷ gadÃdi«u a¬vyavÃye upasaÇkhyÃnam kartavyam . praïyagadat pariïyagadat . ÃÇà ca iti vaktavyam . praïyÃgadat . nanu ca ayam a gadÃdibhakta÷ gadÃdigrahaïena grÃhi«yate . na sidhyati . aÇgasya a ucyate vikaraïÃntam ca aÇgam sa÷ asau saÇghÃtabhakta÷ aÓakya÷ gadÃdigrahaïena grahÅtum . evam tarhi a¬vyavÃye iti vartate . kva prak­tam . aÂkupvÃÇnumvyavÃye api iti . tat vai kÃryiviÓe«aïam nimittaviÓe«aïena ca iha artha÷ . tatra api nimittaviÓe«aïam eva . 

(P_8,4.19-20)  KA_III,459.11-22  Ro_V,500-501     antagrahaïam kimartham . #<anite÷ antagrahaïam sambuddhyartham># . anite÷ antagrahaïam kriyate sambuddhyartham . he prÃï . aprara÷ Ãha . anite÷ anta÷ padÃntasya . anite÷ antagrahaïam kriyate padÃntasya na iti prati«edha÷ prÃpnoti tadbÃdhanÃrtham . #<ya÷ và tasmÃt anantara÷ >#. atha và ayam antaÓabda÷ asti eva avayavavÃcÅ . tat yathà : vastrÃnta÷ vasanÃnta÷ iti . asti sÃmÅpye vartate . tat yathà . udakÃntam gata÷ . udakasamÅpam gata÷ iti gamyate . tat ya÷ sÃmÅpye vartate tasya grahaïam vij¤Ãyate . anite÷ samÅpe ya÷ repha÷ tasmÃt nasya yathà syÃt . prÃïiti . iha mà bhÆt . paryaniti . 

(P_8,4.21)  KA_III,460.1-3  Ro_V,501     #<sÃbhyÃsasya dvayo÷ i«Âam># . sÃbhyÃsasya dvayo÷ ïatvam i«yate . prÃïiïi«ati . 

(P_8,4.22)  KA_III,460.4-7  Ro_V,501     atpÆrvasya iti kimartham . praghnanti parighnanti . #<hante÷ atpÆrvasya vacane uktam># . kim uktam . kuvyavÃye hÃdeÓe«u prati«edha÷ iti . 

(P_8,4.28)  KA_III,460.8-16  Ro_V,502     katham idam vij¤ayate . okÃrÃt para÷ otpara÷ na otpara÷ anotpara÷ iti . Ãhosvit okÃra÷ para÷ asmÃt sa÷ ayam otpara÷ na otpara÷ anotpara÷ iti . kim ca ata÷ . yadi vij¤ayate okÃrÃt para÷ otpara÷ na otpara÷ anotpara÷ iti pra na÷ mu¤catam atra api prÃpnoti . atha vij¤Ãyate okÃra÷ para÷ asmÃt sa÷ ayam otpara÷ na otpara÷ anotpara÷ iti pra ïa÷ vani÷ devak­tà atra na prÃpnoti . ubhayathà ca prakrame do«a÷ bhavati . pra na÷* mu¤catam , pra na÷ mu¤catam . pra* u na÷ , pra u na÷ . #<bhÃvini api oti na i«yate># . bhÃvini api okÃre ïatvam na i«yate . evam tarhi upasargÃt bahulam iti vaktavyam . 

(P_8,4.29)  KA_III,460.17-19  Ro_V,503     #<k­tsthasya ïatve nirviïïasya upasaÇkhyÃnam># . k­tsthasya ïatve nirviïïasya upasaÇkhyÃnam kartavyam . nirviïïa÷ aham anena vÃsena . 

(P_8,4.30)  KA_III,461.1-7  Ro_V,503     ïervibhëÃyÃm sÃdhanavyavÃye upasaÇkhyÃnam . ïervibhëÃyÃm sÃdhanavyavÃye upasaÇkhyÃnam kartavyam . prÃpyamÃïam prÃpyamÃnam . #<tadvidhÃnÃt siddham .># vihitaviÓe«aïam ïigrahaïam . ïyantÃt ya÷ vihita÷ iti . #<a¬adhikÃrÃt và .># atha và a¬vyavÃye iti vartate . 

(P_8,4.32)  KA_III,461.8-462.6  Ro_V,503-504     kimartham idam ucyate na k­tyaca÷ iti eva siddham . niyamÃrtha÷ ayam Ãrambha÷ . ijÃde÷ eva ca sanumkÃt na anyasmÃt sanumkÃt iti . kva mà bhÆt . pramaÇkanam parimaÇkanam . #<sanuma÷ ïatve avadhÃraïÃprasiddhi÷ vidheyabhÃvÃt># . sanuma÷ ïatve avadhÃraïasya aprÃpti÷ . kim kÃraïam . vidheyabhÃvÃt . kaimarthakyÃt niyama÷ bhavati . vidheyam na asti iti k­tvà . iha ca asti vidheyam . kim . ïyantÃt vibhëà prÃptà tatra nityam ïatvam vidheyam . tatra apÆrva÷ vidhi÷ astu niyama÷ astu iti apÆrva÷ vidhi÷ bhavi«yati na niyama÷ . #<siddham tu prati«edhÃdhikÃre sanumgrahaïÃt .># siddham etat . katham . prati«edhÃdhikÃre sanumgrahaïÃt . prati«edhÃdhikÃre sanumgrahaïam kartavyam . na bhÃbhÆpÆkamigamipyÃyivepisanumÃm iti . iha api tarhi na prÃpnoti . preÇgaïam preÇgaïÅyam . #<k­tsthasya ca ïatve ijÃde÷ sanuma÷ grahaïam .># k­tsthasya ca ïatve ijÃde÷ sanuma÷ grahaïam kartavyam . sidhyati sÆtram tarhi bhidyate . yathÃnyÃsam eva astu . nanu ca uktam sanuma÷ ïatve avadhÃraïÃprasiddhi÷ vidheyabhÃvÃt iti . na e«a÷ do«a÷ . hala÷ iti vartate . kva prak­tam . halaÓcejupadhÃt iti . tat vai tatra ÃdiviÓe«aïam antaviÓe«aïena ca iha artha÷ . katham puna÷ j¤Ãyate tatra ÃdiviÓe«aïam iti . ijupadhÃt iti ucyate atra na artha÷ antaviÓe«aïena . tatra ÃdiviÓe«aïam sat iha antaviÓe«aïam bhavi«yati . katham . ijÃde÷ iti ucyate tatra na artha÷ ÃdiviÓe«aïena . atha và ijÃde÷ sanuma÷ iti atra ïervibhëà iti etat anuvarti«yate . 

(P_8,4.34)  KA_III,462.7-12  Ro_V,505     #<bhÃdi«u pƤgrahaïam . bhÃdi«u pƤgrahaïam kartavyam . iha mà bhÆt . prapavaïam somasya iti . ïyantasya ca upasaÇkhyanam .># ïyantasya ca upasaÇkhyÃnam kartavyam . kim pƤa÷ eva . na iti Ãha . aviÓe«eïa . prabhÃpanam paribhÃpanam . 

(P_8,4.35)  KA_III,462.13-17  Ro_V,505     «Ãt padÃdiparavacanam . «ÃtpadÃdiparagrahaïam kartavyam . iha eva yathà syÃt . ni«pÃnam du«pÃnam . iha mà bhÆt . sasarpi«keïa sayaju«keïa . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na evam vij¤Ãyate padasya anta÷ padÃnta÷ padÃntÃt iti . katham tarhi . pade anta÷ padÃnta÷ padÃntÃt iti . 

(P_8,4.36)  KA_III,462.18-22  Ro_V,505     #<naÓe÷ aÓa÷># . naÓe÷ aÓa÷ iti vaktavyam . iha api yathà syÃt . pranaÇk«yati parinaÇk«yati . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . iha naÓe÷ «a÷ iti iyatà siddham . sa÷ ayam evam siddhe sati yat antagrahaïam karoti tasya etat prayojanam «ÃntabhÆtapÆrvasya api yathà syÃt . 

(P_8,4.38)  KA_III,463.1-5  Ro_V,506     #<padavyavÃye ataddhite># . padavyavÃye ataddhite iti vaktavyam . iha mà bhÆt . Ãrdragomayeïa Óu«kagomayeïa iti . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na evam vij¤Ãyate padena vyavÃye padavyavÃye iti . katham tarhi . pade vyavÃya÷ padavyavÃya÷ padvyavÃye iti . 

(P_8,4.39)  KA_III,463.6-7  Ro_V,506     avihitalak«aïa÷ ïatvaprati«edha÷ k«ubhnÃdi«u dra«Âavya÷ . 

(P_8,4.40)  KA_III,463.8-11  Ro_V,506     kimartham t­tÅyÃnirdeÓa÷ kriyate na Ócau iti eva ucyeta . ÃnantaryamÃtre Ócutvam yathà syÃt . yaj¤a÷ rÃj¤a÷ yÃc¤Ã . atha saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ kasmÃt na bhavati . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ na iha iti yat ayam ÓÃt prati«edham ÓÃsti . 

(P_8,4.41)  KA_III,463.12-15  Ro_V,507     kimartham trtÅyÃnirdeÓa÷ kriyate na «Âau iti eva ucyeta . ÃnantaryamÃtre «Âutvam yathà syÃt . pe«Âà le¬hà . atha saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ kasmÃt na bhavati . ÃcÃryaprav­tti÷ j¤Ãpayati na iha saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ bhavati iti yat ayam to÷«i iti prati«edham ÓÃsti . 

(P_8,4.42)  KA_III,463.16-18  Ro_V,507     anÃm iti kim . «aïïÃm bhavati kaÓyapa÷ . atyalpam idam ucyate anÃm iti . anÃnnavatinagarÅïÃm ca iti vaktavyam : «aïïÃm , «aïïavati÷ , «aïïagarÅ . 

(P_8,4.45)  KA_III,464.1-4  Ro_V,507     #<yara÷ anunÃsike pratyaye bhëÃyÃm nityavacanam># . yara÷ anunÃsike pratyaye bhëÃyÃm nityam iti ca vaktavyam . vÃÇmayam . tvaÇmayam iti . 

(P_8,4.47)  KA_III,464.5-17  Ro_V,507-508     #<dvirvacane yaïa÷ maya÷ >#. dvirvacane yaïa÷ maya÷ iti vaktavyam . kim udÃharaïam . yadi yaïa÷ iti pa¤camÅ maya÷ iti «a«ÂhÅ ulkkà valmmÅkam iti udaharaïam . atha maya÷ iti pa¤camÅ yaïa÷ iti «a«ÂhÅ dadhyyatra madhvvatra iti udÃharaïam . #<Óara÷ khaya÷># . Óara÷ khaya÷ iti vaktavyam . kim udÃharaïam . yadi Óara÷ iti pa¤camÅ khaya÷ iti «a«ÂhÅ sththÃlÅ sththÃtà iti udÃharaïam . atha khaya÷ iti pa¤camÅ Óara÷ iti «a«ÂhÅ vatssa÷ k««Åram apssarÃ÷ iti udÃharaïam . #<avasÃne ca .># avasÃne ca dve bhavata÷ iti vaktavyam . vÃkk vÃk . tvakk tvak . srukk sruk . tat tarhi vaktavyam . na vaktavyam . na ayam prasajyaprati«edha÷ . aci na iti . kim tarhi paryudasa÷ ayam . yat anyat aca÷ iti . 

(P_8,4.48)  KA_III,464.18-20  Ro_V,508     #<na Ãdini ÃkroÓe putrasya iti tatpare ca># . na Ãdini ÃkroÓe putrasya iti atra tatpare ca iti vaktavyam . putraputrÃdini . 

(P_8,4.48)  KA_III,464.21-22  Ro_V,508     #<và hatajagdhapare ca># . và hatajagdhapare iti vaktavyam . putrahatŠputtrahatŠ. putrajagdhŠputtrajagdhŠ. 

(P_8,4.48)  KA_III,465.1-3  Ro_V,508     #<caya÷ dvitÅyÃ÷ Óari pau«karasÃde÷># . caya÷ dvitÅyÃ÷ bhavanti Óari parata÷ pau«karasÃde÷ ÃcÃryasya matena . vathsa÷ , kh«Åram , aphsarÃ÷ . 

(P_8,4.61)  KA_III,465.4-6  Ro_V,509     #<uda÷ pÆrvatve skande÷ chandasi upasaÇkhyÃnam># . uda÷ pÆrvatve skande÷ chandasi upasaÇkhyÃnam kartavyam . aghnye dÆram utkanda . 

(P_8,4.61)  KA_III,465.7  Ro_V,509     roge ca iti vaktavyam . utkandaka÷ roga÷ . 

(P_8,4.63)  KA_III,465.8-10  Ro_V,509     #<chatvam ami tacchlokena tacchmaÓruïà iti prayojanam># . chatvam ami iti vaktavyam . kim prayojanam . tacchlokena . tacchmaÓruïà iti . 

(P_8,4.65)  KA_III,465.11-15  Ro_V,509     savarïagrahaïam kimartham . #<jhara÷ jhari savarïagrahaïam samasaÇkhyaprati«edhÃrtham># . jhara÷ jhari savarïagrahaïam kriyate samasaÇkhyaprati«edhÃrtham . saÇkhyÃtÃnudeÓa÷ mà bhÆt iti . kim ca syÃt . iha na syÃt . Óiï¬hi piï¬hi iti . 

(P_8,4.68)  KA_III,465.16-467.3  Ro_V,509-512     kimartham idam ucyate . akÃra÷ ayam ak«arasamÃmnÃye viv­ta÷ upadi«Âa÷ tasya saæv­tatÃpratyÃpatti÷ kriyate . kim puna÷ kÃraïam viv­ta÷ upadiÓyate . #<ÃdeÓÃrtham savarïÃrtham akÃra÷ viv­ta÷ sm­ta÷># . ÃkÃrasya tathà hrasva÷ tadartham pÃïine÷ a a . ÃdeÓÃrtham tÃvat . v­k«ÃbhyÃm , devadattÃ3 . Ãntaryata÷ viv­tasya viv­tau dÅrghaplutau yathà syÃtÃm . savarïÃrtham ca . akÃra÷ savarïagrahaïena ÃkÃram api yathà g­hïÅyÃt . ÃkÃrasya tathà hrasva÷ . tathà ca atikhaÂva÷ , atimÃla÷ iti atra ÃkÃrasya hrasva÷ ucyamÃna÷ viv­ta÷ prÃpnoti sa÷ saæv­ta÷ syÃt iti evamarthà prayÃpatti÷ . asti prayojanam etat . kim tarhi iti . #<akÃrasya pratyÃpattau dÅrghaprati«edha÷ .># akÃrasya pratyÃpattau dÅrghasya prati«edha÷ vaktavya÷ . khaÂvà mÃlà . na e«a÷ do«a÷ . yathà eva prak­tita÷ savarïagrahaïam evam ÃdeÓata÷ api bhavitavyam tatra Ãntaryata÷ hrasvasya hrasva÷ dÅrghasya dÅrgha÷ bhavi«yati . #<ÃdeÓasya ca anaïtvÃt na savarïagrahaïam .># ÃdeÓasya ca anaïtvÃt savarïÃnÃm grahaïam na prÃpnoti . ke«Ãm . udÃttÃnudÃttasvaritÃnunÃsikÃnÃm . #<siddham tu taparanirdeÓÃt .># siddham etat . katham . taparanirdeÓÃt . taparanirdeÓa÷ kartavya÷ . at a* iti . apara÷ Ãha : akÃrasya pratyÃpattau dÅrghaprati«edha÷ . akÃrasya pratyÃpattau dÅrghasya prati«edha÷ vaktavya÷ : khaÂvà mÃlà . na e«a÷ do«a÷ . dÅrghoccÃraïasÃmarthyÃt na bhavi«yati . idam tarhi prayojanam . v­k«ÃbhyÃm plak«ÃbhyÃm . atra api dÅrghavacanasÃmarthyÃt na bhavi«yati . idam tarhi . api kÃka÷ ÓyenÃyate . nanu ca atra api dÅrghavacanasamarthyÃt eva na bhavi«yati . asti anyat dÅrghavacane prayojanam . kim . dadhÅyati madhÆyati . atra eva ca e«a÷ do«a÷ ÃdeÓasya ca anaïtvÃt savarïÃnÃm grahaïam na prÃpnoti . ke«Ãm . udÃttÃnudÃttasvaritÃnunÃsikÃnÃm . siddham tu taparanirdeÓÃt . siddham etat . katham . taparanirdeÓÃt . taparanirdeÓa÷ kartavya÷ . at at iti . #<ekaÓe«anirdeÓÃt và svarabhinnÃnÃm bhagavata÷ pÃïine÷ siddham .># ekaÓe«anirdeÓÃt và svarabhinnÃnam bhagavata÷ pÃïine÷ ÃcÃryasya siddham . ekaÓe«anirdesa÷ ayam . a ,  a , a iti .