Nagesa [=Nagojibhatta]: Paribhasendusekhara Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! *{...}* = BOLD ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ÓrÅrÃmajayam *{paribhëendu Óekhara÷//}* / anubanda catu«Âaya nirÆpaïam/ *{natvÃsÃmbaæ Óivaæ bramha nÃgeÓa÷ kurute sudhÅ÷/}* *{bÃlÃnÃæ sukhabodhÃya paribha«endu Óekharam//}* prÃcÅna vyakaraïa tantre vÃcanikÃnyatra pÃïinÅyatantre j¤apakanyÃyasiddÃni bha«yavÃrtikayorupanibaddÃni yÃni paribha«ÃrÆpaïi tÃni vyÃkhyÃsyante/ *{/ ÓÃstratva sampÃdanoddeÓaprakaraï /}* nanu laï-aiuï sÆtrayorïakÃradvayasyaivopÃdÃnenÃïiïgrahaïe«u sandehÃdanirïayo 'ta Ãha - __________________________________________________________________ *{vyÃkhyÃnato viÓe«apratipattirnahi sandehÃdalak«aïam // Paribh_1 //}* viÓe«asyÃnyatarÃdyartharÆpasya vyÃkhyÃnÃt Ói«Âak­tÃt pratipatti÷ niÓchayo yata÷ sandehÃcchÃstramalak«aïamananu«ÂÃpakaæ lak«aïamalak«aïaæ tathà na, ÓÃstrasya nirïayajanakatvaucityÃdityartha÷/ asandigdhÃnu«ÂhÃnasidyarthe 'tra ÓÃstre sandigdhoccÃraïarÆpÃcÃryavyavahÃreïasandehaniv­ttervyÃkhyÃnÃtiriktanimittÃnapek«atvaæ bodyata iti yÃvat // . tenÃïuditsavarïasyetatparihÃrÃya pÆrveïÃï grahaïam, pareïeï grahaïamiti laï sÆtre bhëye spa«Âam // .1 // tatra saæj¤Ã paribhëà vi«aye pak«advayamÃha - __________________________________________________________________ *{yathoddeÓaæ saæj¤Ã paribhëam / kÃrya kÃlaæ saæj¤Ã paribhëam // Paribh_2 //}* uddesamanatikramya yatoddeÓam / uddeÓa upadeÓa deÓa÷ / adhikaraïa sÃdhanaÓcÃyam / yatra deÓe upadiÓyate taddeÓa eva vÃkyÃrtabodhena g­hÅta Óaktyà g­hÅtaparibhëÃrthena ca sarvatra ÓÃstre vyavahÃra÷/ deÓaÓcoccÃraïakÃla evÃtra vyavahriyate/ tattadvÃkyÃrthabodhe jÃte ' bhavi«yati ki¤cidanena prayojanam ' iti j¤ÃnamÃtreïa santu«yad yathÃÓrutagrÃhipratipatrapek«o 'yaæ pak«a ÅdÆdetsÆtre kaiyaÂa÷/ kecittu - paribha«Ãvi«aye tasminnityÃdi vÃkyÃrthabodhe saptamÅnirdeÓÃdikveti paryÃlocanÃyÃæ sakalatattadvidyupasthitau sakalatattasaæskÃrÃya guïabhedaæ parikalpyaikavÃkyatayaiva niyama÷/ kÃryakÃlapak«etu tripÃdyamapyupasthiriti viÓe«a÷/ etadevÃbhipretya 'adhikÃronÃma triprakÃra÷, kaÓcidekadeÓastha÷ sarvaæ ÓÃsramabhijvalayati, yathà - 'pradÅpa÷ suprajvalita÷ sarvaæ veÓmÃbhijvalayati' iti '«a«ÂÅsthane' iti sÆtre bhëya uktam/ adhikÃraÓabdena pÃrÃrthyÃtparibhëÃpyucyate/ kaÓcitparibhëÃrÆpa iti kaiyaÂa÷/ dÅpo yathà - prabhÃdvÃrà sarvag­haprakÃÓaka evametatsvabuddhijananadvÃrà sarvaÓÃstropakÃrakamiti tattÃtparyam/ etacca pak«advaya sÃdhÃraïaæ bhëyam, pak«advaye 'pi pradeÓaikavÃkyatayà ita÷ pratÅte÷// tatraitÃvÃn viÓe«a÷ - yatoddeÓe parbhëÃdeÓe sarvavidhisÆtrabuddhÃvÃtmabhedaæ parikalpya tairekavÃkyatayà paribhëÃïÃm/ taduktam - 'kiÇiti ca' iti sÆtre kaiyaÂe/ 'yatoddeÓe pradhÃnÃnyÃtmasaæskÃrÃya sannidhÅyamÃnÃni guïabhedaæ prayu¤jata'iti/ kÃryakÃle tu tattadvidhipradeÓe paribhëÃbuddhyaikavÃkyateti/ atra ekadeÓastha ityanena tatra tatra buddhÃvapi taddeÓasthatvaæ vÃrayati, yathà - vyavaharttÌïÃæ kÃryÃrthamanekadeÓagamane 'pi na tattaddeÓÅyatvavyavahÃra÷, kintvabhijanadeÓÅyatva vyavahÃra eva, tadvanni«edhavÃkyÃnÃmapi ni«edhyaviÓe«ÃkÃÇk«atvÃdvidhyekavÃkyatayaivÃnvaya iti paribhëÃsÃd­ÓyÃtparibhëÃtvena vyavahÃra÷ 'kiÇiti ca' ityatra bhëye/ tatraikavÃkyatà paryudÃsena prasajya prati«edhe 'pi tena saha vÃkyÃrthabodhamÃtreïaikavÃkyatà vyavahÃra÷// saæj¤ÃÓÃstrasya tu kÃryakÃlapak«e na p­thakvÃkyÃrthabodha÷, kintu pradeÓavÃkyena sahaiva/ ata evÃïo 'prag­hyasyetyetadekavÃkyatÃpannÃdasomÃdityetatprati na mutvÃdyasiddham, asiddhatvasya kÃryÃrthatayà kÃryaj¤Ãnottarameva tatprav­tti÷, kÃryaj¤Ãnaæ ca pradeÓa eveti taddeÓasthÃsiddhatvÃtpÆrvagrahaïenÃgrahÃt/ evaæ tadbodhottarameva virodhapratisandhÃna¤ceti tatratyaparatvena viprati«edhasÆtraprav­ttau bÅjam/ ata eva kÃryakÃlapak«e"ayÃdibhya÷ paraiva prag­hya saæj¤Ã"iti 'adasomÃt' iti sÆtre bhëya uktam// Ãka¬ÃrÃdhikÃrasthabhapadasaæj¤ÃviÓaye tu yathoddeÓapak«a eveti tatratyaparatvenaiva bÃdhyabhÃdhakabhÃva÷/ padÃdisaæj¤anÃæ tatra jÃtaÓaktigrahaïeva tripÃdyamapi vyavahÃra÷/ ata eva pÆrvatrÃsiddhamiti sÆtre paribhëÃïÃmevatripÃdyÃmaprav­ttimÃÓaÇkya, kÃryakÃlapak«ÃÓrayeïa samÃhitamityÃhu÷/ yathoddeÓapak«a÷ prag­hyasaæj¤Ãprakaraïe bhëye// kÃryakÃlamityasya ca kÃryeïa kÃlyate svasannidhiæ prÃpyata ityartha÷/ kÃryeïa svasaæskÃrÃya svav­ttiliÇgacinhitaparibhëÃïÃmÃk«epa iti yÃvat/ ata eva 'pÆrvatrÃsiddham' iti sÆtre bhëye tripÃdyà asiddhatvÃttatra sapÃdasaptÃdyÃyÅstha paribhëÃïÃæ aprav­ttimÃÓaÇkya yadyapÅdaæ tatrÃsiddhaæ tatviha siddhamityuktvÃ, tÃvatÃpyasiddhirityabhiprÃyake kathamiti praÓne-'kÃryakÃlaæ saæj¤Ãparibhëam' yatra kÃryaæ tatropasthitaæ dra«Âavyamityuktam/ na ca kÃryakÃla pak«e 'Çamo hrasvÃt' ityadau ' tasmÃdityuttarasya' 'tasminnitinirdi«Âe pÆrvasya' iti paribhëÃdvayopasthitau paratvÃt 'ubhayanirdeÓe pa¤camÅnirdeÓo balÅyÃn' iti tasminniti sÆtrasthabhëyÃsaÇgati÷, ubhayorekadeÓasthatvena paratvÃdityasyÃsaÇgatyÃratte÷, spa«Âaæ cedam 'ikoguïa' ityatra kaiyaÂa iti vÃcyam ; viprati«edhasÆtre '«ÂÃdhyÃyÅsthapÃÂhak­taparatvasya''ÓrayaïenÃdo«Ãt/ nahi kÃryakÃlapak«a ityetÃvatà tadapaiti/ pak«advaye 'pi pradeÓe«u svabuddhijananenÃviÓe«Ãt/ nahi tatpak«e 'pyacetanasya ÓÃstrasya svadeÓaæ vihÃya taddeÓagamanaæ sambhavati/ nÃpyasmadÃdibuddhijananena svadeÓatyÃgo bhavati/ ata eva bhëye tasminniti sÆtre kaiyaÂa÷ - sÆtra pÃÂhÃpek«ayà paratvasya vyavasathÃpakatvamiti/ ikoguïeti sÆtrastha kaiyaÂastu tintya eva ; anyathà sarvaÓÃstrÃïÃæ prayogÃrthatvena prayogarÆpaikadeÓastvena kvÃpi paratvaæ nasyÃt/ ki¤ca kiÇiti ceti sÆtrastha kaiyaÂarÅtyà vidhisÆtrÃïÃæ yathoddeÓa pak«e paribhëÃdeÓe sannidhÃnena te«Ãæ paratvaæ vyÃhanyeta/ eva¤ca v­k«ebhya ityatra supicetyata÷ paratvÃt 'bahuvacane jhalyet' ityetvamityÃdyucchidyeta, ityalam// itsaæj¤akà anubandhÃ÷, te«vavayavÃnavayavatvasandeha Ãha- __________________________________________________________________ *{anekÃntÃ÷ anubandhÃ÷ // Paribh_3 //}* anekÃntà anavayavÃ÷ ityartha÷/ yo hyanavayava sa kadÃcittatropalabhyata eva, ayaæ tu na tathÃ, tadarthabhÆte vidheye kadÃpyadarÓanÃt/ ÓitkidityÃdau samÅpe 'vayavatvÃropeïa samÃso bodhya÷/ 'vuïchaïkaÂh' ityÃdau ïitvaprayuktaæ kÃryaæ pÆrvasayaivetyÃdi tu vyÃkhyÃnate nirïeyam/ 'halantyam' ityatrÃntya Óabda÷ parasamÅpa bodhaka÷// vastutasttu- __________________________________________________________________ *{ekÃntÃ÷ // Paribh_4 //}* ityeva nyÃyyam, ÓÃstre tatropalambhÃdanyatrÃnupalambhÃcca/ anavayavo hi kÃkÃdirekajÃtÅyasambandhena g­hav­k«Ãdi«Æpalabhyate/ naivamayam/ evaæ hi bahuvrÅhirapi nyÃyata evopapanna÷, antyÃdi Óabde lak«aïà ca na// ki¤ca anavayavatve ïaÓakapratyÃdau ïÃderitvÃnÃpatti÷, pratyayÃditvÃbhÃvÃt, dadhnacaÓcakÃrasya vaiyyarthyÃpattiÓca/ ida¤ca 'tasyalopa÷' ityatra bhëye spa«Âam/ tatra hyuktam,"ekÃntÃ÷ anubandhÃ÷"ityeva nyÃyyamiti dik// nanvekÃntatve 'nekÃltvÃdeva auÓÃdÅnÃæ sarvÃdeÓatva siddhyà 'anekÃl' sÆtre Óidgrahaïaæ vyarthamata Ãha - __________________________________________________________________ *{nÃnubandhak­tamanekÃltvam // Paribh_5 //}* Óidgrahaïamevaitadj¤Ãpakam, tena 'arvaïast­' ityÃderna sarvÃdeÓatvam/ ¬Ãdi vi«aye tu sarvÃdeÓatvaæ vinÃnubandhatvasyaivÃbhÃvena''nupÆrvyÃtsiddham// nanvevamapi 'avadÃtaæ mukham' ityatra palopottaramÃtve k­te 'dÃbiti ghusaæj¤Ãprati«edho na syÃt, daipa÷ pakÃrasatve 'nejantatvÃprÃptyà palopottaraæ pakÃrÃbhÃvenÃsya dÃptvÃbhÃvÃdata Ãha - __________________________________________________________________ *{nÃnubandhak­tamanejamtatvam // Paribh_6 //}* 'udÅcÃmÃÇa÷' iti nirdeÓo 'syà j¤Ãpaka÷/ 'Ãdeca upajeÓe' iti sÆtreïopadiÓyamÃnasyaijantasyÃtvaæ kriyate, ÇakÃrasatvetvejantatvÃbhÃvÃdÃtvÃprÃptestasyÃsaÇgati÷// na cÃsyÃmavasthÃyÃæ tasya dhÃtutvÃbhÃvÃtkathamÃtvam, tatra dhÃtorityasya niv­tterityanyatra vistara÷/ spa«Âa¤cedam"dÃdhÃghvadÃp"iti sÆtre bhëye// nanvevamapi 'vÃsarÆpa' sÆtreïa kavi«aye 'ïopyÃpattirityata Ãha- __________________________________________________________________ *{nÃnubandhak­tamasÃrÆpyam // Paribh_7 //}* 'dadÃtidadhÃtyorvibhëÃ' iti ïabÃdhakaÓasya vikalpavidhÃyakamasyÃæ j¤Ãpakam, tena 'goda÷' ityÃdau nÃïiti 'vÃsarÆpa' sÆtre bhëye spa«Âam// nanu saækhyÃgrahaïe bahvÃdÅnÃmeva grahaïaæ syÃt, prakaraïasyÃbhidhÃniyÃmakatvasiddhÃt 'k­trimÃk­trimayo÷ k­trime kÃryasampratyaya÷' iti nyÃyÃt/ asti ca prak­te bahvÃdÅnÃæ saÇkhyÃsaæj¤Ãk­teti j¤ÃnarÆpaæ prakaraïam, natu lokaprasiddhaikadvyÃdÅnÃmityata Ãha - __________________________________________________________________ *{ubhayagatiriha bhavati // Paribh_8 //}* ihauÓÃstre/ 'saÇkhyÃyÃ÷ atiÓadantÃyÃ÷' iti ni«edho 'syà j¤Ãpaka÷/ na hi k­trimà saÇkhyà tyantà Óadantà vÃsti, tena 'kartari kartarikarmavyatihÃre' 'kaïvameghebhya÷ karaïe' 'viprati«iddhaæ cÃnadhikaraïe' ityÃdau laukikakriyÃdravyÃdyavagati÷/ tatra kvobhaya gati÷, kvÃk­trimasyaiva, kva k­trimasyaivetyatra lak«yÃnusÃri vyÃkhyÃnameva Óaraïam/ ata eva Ãmre¬ita Óabdena k­trimasyaiva grahaïaæ na tu dvistrirghu«ÂamÃtrasya/ spa«Âa¤cedaæ saÇkhyà saæj¤Ã sÆtre bhëye/ yattu - saæj¤ÃÓÃstrÃïÃæ macchÃstre 'nena Óabdenaita eveti niyamÃrthatvaæ k­trimÃk­trima nyÃyabÅjamiti/ tanna ; te«Ãmag­hÅtaÓaktigrÃhakatvena vidhitve sambhavati, niyamatvÃyogÃt/ 'sarve sarvÃrtha vÃcakÃ÷' ityabhyupagamo 'pi yogid­«ÂyÃ, natvasmadd­«ÂyÃ, viÓi«ya sarvaÓabdÃrthaj¤anasyÃÓakyatvÃt/ sÃmÃmyaj¤Ãnaæ tubhodhopayogÅtyanyatra nirÆpitam// nanu 'adhyetÃ' 'ÓayitÃ' ityÃdÃviÇÓÅÇorÇitvÃd guïani«edha÷ syÃdata Ãha - __________________________________________________________________ *{kÃryamanubhavanhi kÃryÅ nimittatayà nÃÓrÅyate // Paribh_9 //}* 'sthaï¬ilÃcchayitari' iti nirdeÓaÓcÃsyÃæ j¤Ãpaka÷/ 'Ærïunavi«ati' ityÃdi siddhaye kÃryamanubhavanniti/ atra hi 'dvirvacane 'ci' iti nu Óabdasya dvitvam, anyathà 'sanyaÇo÷' ityasya «a«ÂyantatvÃtsannantasya kÃryitvena iso dvitvanimittatvÃbhÃvÃttatprav­ttirna syÃt/ vastuta÷ - samavÃyikÃraïa nimittakÃraïayorbhadasya sakalalokatantraprasiddhatayà tasya tatvenÃ'ÓrayaïÃbhÃvena nai«Ã j¤ÃpakasÃdhyÃ/ ata eva ha÷ prayukta÷/ sa hi tatvenÃnÃÓrayaïe heto÷ prasiddhatvaæ dyotayatÅti tatvam/ 'dvirvacane 'ci' ityatra bhëye dhvanitai«Ã// nanu 'praïidÃpayati' ityÃdau dÃrÆpasya vidhÅyamÃnà ghusaæj¤Ã dÃpernasyÃdata Ãha - __________________________________________________________________ *{yadÃgamÃstadguïÅbhÆtÃstadgrahaïena g­hyante // Paribh_10 //}* yamuddiÓyÃ'gamo vihita÷, sa tadguïÅbhÆta÷ ÓÃstreïa tadavayavatvena bodhito 'tastadgrahaïena tadgrÃhakena tadbodhakena Óabdhena g­hyate bodhyata ityartha÷/ tatra tadguïÅbhÆtà ityaæÓo bÅjakathanam/ loke 'pi devadattasyÃÇgÃdhikye tadviÓi«Âasyaiva devadattagrahaïena grahaïaæ d­Óyate/ yamuddiÓya vihita ityukte÷ 'pranidÃrayati' ityÃdau na dÃrityasya ghutvam/ 'Ãnemuk' iti mugvidhÃnasÃmarthyÃde«ÃnityÃ/ anyathà 'pacamÃna÷' ityÃdÃvakÃrasya muki-anayà paribhëayà viÓi«Âasya savarïadÅrge tadvaiyarthyaæ spa«Âameva/ tena 'didÅye' ityÃdau yaïÃdi na, 'jahÃra' ityÃdau 'Ãta au ïala÷' iti ca na/ na cÃkÃrÃdervarïasya varïÃntaramavayava÷ kathamit vÃcyam, vacanenÃvayavatvabodhanÃt/ tasya cÃvayavatvasÃd­Óye paryavasÃnaæ bodhyam/ na coktaj¤ÃpakÃdvarïagrahaïe 'syà aprav­ttiriti vÃcyam ; 'Ãne muk' iti sÆtra bhëye 'kÃrasyÃÇgÃvayavasya mugityarthe 'pacamÃna÷' ityatra 'tÃsyanudÃttet' iti svaro ma syÃdityÃÓaÇkhyÃdupadeÓabhaktastadgrahaïena grÃhi«yata ityukterasaÇgatyÃpatte÷/ ki¤ca ÇamantapadÃvayavasya hrasvÃtparasya Çamo Çamu¬ityarthe 'kurvannÃste' ityÃdau Çamo Çamu¬Ãgame ïatvaprÃptimÃÓaÇkya 'yadÃgamÃ÷' iti nyÃyenÃdyanasyÃpi padÃntagrahaïena grahaïÃt 'padÃntasya' iti ni«edha ityanayà paribha«ayà 'ÃgamÃnÃmÃgamidharmavaiÓi«Âyamapi hodhyate' ityÃÓayaka 'ÇamuÂ' sÆtrasthabhëyÃsaÇgate÷/ ki¤ca-guïÃde raparatve rephaviÓi«Âa guïatvÃdye«Âavyam/ anyathà '­kÃrasya guïav­ddhÅ arÃrÃveva' iti niyamo na syÃt/ tacca 'varïagrahaïe' etadaprav­ttau na saÇgaccate/ ata eva 'radÃbhyÃæ' iti sÆtre bhëyam -"guïo bhavati, v­ddhirbhavati, rephaÓirà guïav­dadhisaæj¤ako 'bhinirvartate"iti/ ata eva 'neÂi' 'ïeraniÂi' ityadi caritÃrtham/ 'anÃgamakÃnÃæ sÃgamakÃ÷ ÃdeÓÃ÷' ityasya tvayamartha÷ - ÃrdhadhÃtukasye¬Ãgama ityarthe j¤Ãte, nitye«u Óabde«vÃgamavidhÃnÃnupatyà arthÃpattimÆlakavÃkyÃntarakalpanene¬rahitabuddhiprasaÇge se¬buddhi÷ kartavyeti/ eva¤cÃdeÓe«vivÃtrÃpi buddhivipariïÃma iti na nityatvahÃni÷/ sthÃnivatsÆtre ca ned­ÓÃdeÓagrahaïam/ sÃk«Ãda«ÂÃdyÃyÅbodhitasthÃnyÃdeÓabhÃve cÃritÃrthyÃt/ ki¤cevaæ sati sthÃnibuddhyaiva kÃryaprav­tyà 'lÃvasthÃyÃma¬iti' siddhantÃsaÇgati÷/ sthÃnivadbhÃvavi«aye 'nirdiÓyamÃnasya' iti paribhëÃyÃ÷ prav­ttau 'tis­ïÃm' itiyatira paratvÃttisrÃdeÓe sthÃnivadbhÃvena trayÃdeÓamÃÓaÇkhya, 'sak­dgati' nyÃyena samÃdhÃnaparabhëyÃsaÇgati÷/ 'eru÷' ityÃdau sthÃna«a«ÂÅnÃrdeÓÃttadantaparatayà paÂhitavÃkyasyaiva samudÃyÃdeÓaparatvenÃ'deÓagrahaïasÃmarthyÃttasya sthÃnivatsÆtre grahaïena na do«a÷/ ÃnumÃnika sathÃnyÃdeÓabhÃvakalpane 'pi ÓrautasthÃnyÃdeÓabhÃvasya na tyÃga iti 'aca÷ parasmin' ityÃdernÃsaÇgati÷/ etena - 'yadÃgamÃ÷' iti paribhëà sthÃnivatsÆtreïa gatÃrthetyapÃstham/ etatsarvam 'dÃdhÃghvadÃp' iti sÆtre bhëye spa«Âam// nanvevam udasthÃdityÃdau 'uda÷sthÃstambho÷ pÆrvasya' iti pÆrvasavarïÃpattirata Ãha - __________________________________________________________________ *{nirdaÓyamÃnasyÃ'deÓà bhavanti// Paribh_11 //}* '«a«ÂÅsthÃne yogÃ' iti sÆtramÃvartate/ tatra dvitÅyasyÃyamartha÷ - «a«Âhyantaæ nirdiÓyamÃnamuccÃryamÃïamuccÃryamÃïasajÃtÅyameva, nirdiÓyamÃnÃvayavarÆpameva và sthanena sthÃnanirÆpitasambandhena yujyate, na tu pratÅyamÃnamityartha÷/ tenedaæ siddham/ na ca 'asyacvau' ityÃdau dÅrgÃïÃmÃdeÓÃnÃpatti÷, te«Ãæ nirdiÓyamÃnatvÃbhÃvÃditi vÃcyam, jÃtipak«e do«ÃbhÃvÃt/ kiÇca 'na bhÆsudhiyo÷' iti ni«edhena grahaïakaÓÃstrag­hÅtÃnÃæ nirdiÓyamÃkÃryabodhÃnna do«a÷/ iyaÇuvaÇorÇitvaæ tu ivarïovarïÃntaÓnudhÃtubhruvÃmityarthena dhÃtvÃdÅnÃmapi nirdi«ÂatvÃdantyÃdeÓatvÃya/ rÅriÇorÇitvaæ tu spa«ÂÃrthameva// etenedaæ Çitvaæ varïagrahaïe nirdiÓyamÃna paribhëÃyà aprav­ttij¤ÃpakamityapÃstam/ 'hayavaraÂ' sÆtrasthena 'ayogavahÃnÃmupadeÓe 'lontyavidhi÷ prayojanam, v­k«asttatra/ naitadasti prayojanam, nirdiÓyamÃnasyetyeva siddham' - iti bhëyeïa virodhÃt/ anayà paribhëayà 'yenavidhi÷' iti sÆtrabodhitatadantasya sathÃnivatvÃbhÃva bodhanam, yadÃgamà iti labdhasya ca/ tena 'supada÷' 'udasthÃt' ityÃdi siddhi÷/ anayà ca svasvanimittasannidhÃpitÃnÃm 'alo 'ntyasya' ityÃdÅnÃæ samÃveÓa eva, na bÃdhyabÃdhaka bhÃva÷, virodhÃbhÃvÃt/ nÃpyetayoraÇgÃÇgibhava÷, ubhayorapi parÃrthatvena tadayoghÃt/ 'anekÃl Óit' iti sÆtre sarvaÓcaitatparibhëÃbodhita eva g­hyate/ yattu 'Ãde÷ parasya' 'alontyasya' ityetÃveva tadbÃdhakÃviti tanna ; 'uda÷sthÃt' iti sÆtravi«aye 'syÃ÷ 'pÃda÷ pat' iti sÆtre bhëye sa¤cÃritatvÃt/ nÃpyetayoriyaæ bÃdhikÃ, etayornivi«ayatvaprasaÇgÃditi 'ti viæÓate÷' iti sÆtre kaiyaÂa÷/ akajvi«aye nÃyaæ nyÃya÷, sthÃnivadbhÃvena tanmadhyapattanyÃyena tadbudhÃyaiva kÃryajanakatvÃt/ iya¤ca avayava«a«ÂÅvi«aye 'pi/ ata eva 'tado÷ sa÷ sÃviti' satvam, 'atisya÷' ityatropasargatakÃrasya na/ nirdiÓyamÃnayu«madÃdyavayavamaparyamtasyaiva yÆyÃdaya÷, na tu 'atiyÆyam' ityÃdau sopasargÃvayavamaparyantasyeti bodhyam/ 'pÃda÷ pat' iti sÆtre '«a«ÂÅ sthÃne' iti sÆtre ca bhëye ca spa«Âai«Ã// nanu 'cetÃ' ityÃdau hrasvasyekÃrasya pramÃïata ÃntaryÃdakÃro 'pi syÃdata Ãha- __________________________________________________________________ *{yatrÃnekavidhamÃntaryaæ tatra sthanata Ãntaryaæ balÅya÷ // Paribh_12 //}* anekavidhamusthÃnaguïapramÃïak­tam/ atra mÃnam '«a«ÂÅ sthÃne' ityata ekadeÓÃnuv­tyà sthÃne grahaïe 'nuvartamÃne puna÷ 'sthÃnentaratama÷' iti sÆtre sthÃne grahaïameva/ taddhi t­tÅyayà vipariïamya vÃkyabhedena sthÃnina÷ prasaÇge jÃyamÃna÷ sati sambhave sthÃnata evÃntaratama ityarthakam/ tamabgrahaïamevÃnekavidhÃntarya sattÃgamakam/ sthÃnata÷usthÃnenetyartha÷/ tatra sthÃnata Ãntaryam 'iko yaïaci' ityÃdau prasiddhameva/ arthata÷ 'paddanno' ityÃdau sthÃnyarthÃbhidhÃna samarthasyaivÃ'deÓateti siddhÃntÃdyadarthÃbhidhÃnasamartho ya÷, sa tasyÃdeÓa iti tatsamÃnÃrthatatsamÃnavarïapadÃdÅnÃæ te, t­jvatkro«Âuriti ca/ guïato 'vÃgghari÷' ityÃdau/ pramÃïata÷ 'adaso 'se÷' ityÃdau/ 'sthÃne 'ntaratama÷' sÆtre bhëye spa«Âai«Ã// nanu 'pro¬havÃn' ityatra 'prÃdÆho¬heti' v­ddhi÷ syÃdata Ãha- __________________________________________________________________ *{arthavadgrahaïe nÃnarthakasya // Paribh_13 //}* viÓi«ÂarÆpopÃdÃne/ upasthitÃrthasya Óabdaæ prati viÓe«aïatayÃnvayasambhave tyÃge mÃnÃbhÃvo 'syà mÆlam/ atrÃrtha÷ kalpitÃnvayavyatirekakalpita÷ ÓÃstrÅyo 'pi g­hyate iti 'saÇkhyÃyÃ÷' iti sÆtre bhëye spa«Âam/ iyaæ varïa grahaïe«u neti 'lasya' ityatra bhëye spa«Âam/ ata eva e«Ã viÓi«ÂarÆpopÃdÃna vi«ayeti-v­ddhÃ÷/ etanmÆlakameva 'yena vidhi÷' ityatra bhëye paÂhyate 'alaivÃnarthakena tadantavidhi÷' iti/ ki¤ca 'svaæ rÆpam' iti ÓÃstre svaÓabdenÃ'tmÅyavÃcinÃr'tho g­hyate, rÆpa Óabdena svarÆpam, eva¤ca tadubhayaæ Óabdasya saæj¤Åti tadartha÷/ tatrÃrtho na viÓe«yastatra ÓastrÅyopakÃryÃsambhavÃt, kintu ÓabdaviÓe«aïam/ eva¤cÃrthaviÓi«Âa÷ Óabda÷ saæj¤Åti phalitam/ tenai«Ã paribhëà siddheti bhëye spa«Âam// nanvevamapi 'mahadbhataÓcandramÃ÷' ityatra 'Ãnmahata÷' ityÃtvÃpattirata Ãha- __________________________________________________________________ *{gauïamukhyayormukhye kÃrya sampratyaya÷ // Paribh_14 //}* guïÃdÃgato gauïa÷/ yathÃ-goÓabdasya jìyÃdiguïanimittor'tho vÃhÅka÷/ aprasiddhaÓca saæj¤Ãdirapi tadguïÃropÃdeva buddhyate/ mukhamiva pradhÃnatvÃt mukhya÷uprathama ityartha÷/ gauïe hyarthe Óabda÷ prayujyamÃno mukhÃrthÃropeïa pravarthate/ evaæ cÃprasiddhatvaæ gauïalÃk«aïikatvaæ cÃtra gauïatvam/ tena 'priyatrayÃïÃm' ityÃdau trayÃdeÓo bhavatyeva, tatra triÓabdÃrthasyetaraviÓe«aïatve 'pyuktagauïatvÃbhÃvÃt/ ki¤cÃyaæ nyÃyo na prÃtipadikakÃrye, kintÆpÃttaæ viÓi«yÃrthopasthÃpakaæ viÓi«ÂarÆpaæ yatra tÃd­ÓapadakÃrya eva/ parini«Âitasya padÃntarasambandhe hi 'gaurvÃhÅka÷' ityÃdau gauïatvapratÅtirnatu prÃtipadikasamskÃravelÃyÃmityantaraÇgatvÃjjÃtasaæskÃrabÃdhÃyoga÷ prÃtipadikakÃrye prav­tyabhÃve bÅjam/ ÓvaÓurasad­ÓasyÃpatyamityarthake 'ÓvÃÓuri÷' ityÃdÃvata i¤a÷ siddhaye - upÃttamityÃdi/ na ca prÃtipatikapadaæ tÃd­Óamiti vÃcyam, tena hi prÃtipadikapadavatvenopasthitiriti tasya viÓi«yÃrthopasthÃpakatvÃbhÃvÃt/ nipÃtapadaæ tu cÃditvenaiva cÃdÅnÃmupasthÃpakamiti taduddeÓyakakÃryanidhÃyake 'ot' ityÃdÃvetatprav­t 'gobhavattyÃ' ityÃdau do«o na/ 'agnÅ«omau mÃïavakau' ityatra prasiddhadevatÃdvandvavÃcyagnÅ«omapadasya tatsad­Óaparatve 'pyantaraÇgatvÃdÅtva«atve bhavata eva/ sad­ÓalÃk«aïikÃgnisomapadayordvandve tannÃmakÃvityarthake ca netva«atve, Ãdye gauïalÃk«aïikatvÃt, antye 'prasiddhatvÃt/ ata eva 'agnisomau mÃïavako' ityatra gauïamukhyanyÃyena ÓatvavÃraïaparam,"agne÷ stutstomasomÃ÷"iti sÆtrasthaæ bhëyaæ saÇgacchate/ 'gÃæ pÃÂhaya' ityÃdau mukhya gopadÃrthasya pÃÂhanakarmatvÃsambhavena nibhaktyutpattivelÃyÃæ prayokt­bhirgauïÃrthatvasya pratÅtÃvapyapadasyÃprayogeïa boddh­bhi÷ sarvatra padasyaiva gauïÃrthakatvasya graheïa 'atvaæ tvaæ sampadyate, 'amahÃn mahÃnbhÆta÷, 'tvadbhavatiÂha ityÃdi bhÃÓyaprayoge tvÃdyÃdeÓadÅrgÃdÅnÃæ karaïena cÃsya nyÃyasya padakÃryavi«ayatvamevocitam/ anyathà vÃkyasaæskÃra pak«e te«u tadanÃpatti÷/ ki¤ca"ÓuklÃm' ityukte karma nirdi«Âam kartà kriyÃcÃnirdi«Âe"ityÃdyuktyà 'ihedÃnÅæ gÃmabhyÃja k­«ïÃæ devadattetyÃdau sarvaæ nirdi«Âam, gÃmeva karma, devadatta eva karttÃ, abhyÃjaiva kriyÃ' ityarthakenÃrthavatsÆtrasthabhëyeïa kÃrakÃdimÃtraprayoge yogyasarvakriyÃdhyahÃre prasakte niyamÃrtha÷ kriyÃvÃcakÃdiprayoga ityetattÃtparyakeïa sÃmÃnyata÷ kriyÃjanyaphalÃÓrayatvamÃtravivak«ÃyÃæ dvitÅyÃdÅnÃæ sÃdhutvÃnvÃkhyÃnamityarthalÃbhena pÃÂhanakriyÃnvayakÃle padasyaiva gauïarthatvapratÅti÷ prayokturapi/ etanmÆlaka÷"abhivyaktapadÃrthÃ÷ ye' iti Ólokopi padakÃryavi«ayaka÷/ dhvanitaæ cedam 'sarvÃdÅni' iti sÆtre saæj¤ÃbhÆtÃnÃæ prati«edhamÃrabhatà vÃrttikak­tÃ,"pÆrvaparÃ"iti sÆtre 'asaæj¤ÃyÃm' iti vadatà sÆtrak­tÃ, anvarthasaæj¤ayà tatpratyÃkhyÃnaæ kurvatà bhëyak­tà ca/ arthÃÓraya etadevaæ bhavati, ÓabdÃÓraye ca v­ddhyÃtve-iti 'ot' sÆtrastha bhëyasya laukikÃrthavatvayogyapadÃÓraya e«a nyÃya÷, tadrahitaÓabdÃÓraye ca te ityartha÷/ 'gota÷' iti yathÃÓrutasÆtre viÓi«ÂarÆpopÃdÃnasatvenoktarÅtyaivatasya bhëyasya vyÃkhyeyatvÃdityalam// arthavadgrahaïe-ityasyÃpavÃdamÃha :- __________________________________________________________________ *{aninasmingrahaïÃnyarthavatà cÃnarthakena ca tadantavidhiæ prayojayanti // Paribh_15 //}* 'yena vidhi÷' ityatra bhëye vacana rÆpeïa paÂhitai«Ã/ tena 'rÃj¤Ã' 'sÃmnÃ' ityÃdvallopa÷, 'daï¬Å' 'vÃgmÅ' ityÃdau 'inhan' iti niyama÷, 'supayÃ÷' 'susrotÃ÷' ityÃdau 'atvasantasya' iti dÅrga÷, 'suÓarmÃ' 'suprathimÃ' ityÃdau 'mana÷' iti ÇÅbni«edhaÓca siddha÷/ anye tu 'parivÅvi«Ådhvam' ityatra ¬hatvavyÃv­ttaye kriyamÃïÃt 'iïa÷ «Ådhvam' ityatrÃÇgagrahaïÃdarthavatparibhëÃnityÃ, tanmÆlakamidamityÃhu÷/ 'vibhëeÂa÷' ityatrÃnarthakasyaiva «Ådhvama÷ sambhavÃdatrÃpi tasyaiva grahaïamiti bhramavÃraïÃya 'aÇgÃt' iti pare// nanu 'uÓca' ityatra 'liÇsicau' ityata÷ 'Ãtmanepade«u' ityeva sambadhyeta, anantaratvÃdata Ãha :- __________________________________________________________________ *{ekayoganirdi«ÂÃnÃæ saha và prav­tti÷ saha và niv­tti÷ // Paribh_16 //}* vÃ-Óabda evÃrthe/ parasparÃnvitÃrthakapadÃnÃm-sahaivÃnuv­ttiniv­ttÅ ityartha÷/ ekakÃrya niyuktÃnÃæ bahÆnÃæ loke tathaiva darÓanÃditi bhÃva÷/ yattu-atra j¤Ãpakam 'ne¬vaÓi' ityata i¬ityanuvartamÃne 'ÃrdhadhÃtukasye¬' ityatra punari¬grahaïam/ taddhi netyasyÃsambamdhÃrthamiti/ tanna ; 'dÅdhÅvevÅÂÃm' iti sÆtre bhëye tatratye¬grahaïapratyÃkhyÃnÃye¬ grahaïe 'nuvartamÃne punari¬grahaïasyeÂo guïarÆpavikÃrÃrthakatvasyoktatvena tadvirodhÃt/ na¤o niv­ttistu 'kvacidekadeÓo 'pi anuvartate' iti nyÃyena siddhÃ/ vastu tastu 'dÅdhÅvevÅÂÃm' iti sÆtrastha bhëyamekadeÓyukti÷, 'ÃrdhadhÃtukasya' iti sÆtrasthe¬grahaïasya 'ne¬vaÓi' iti sÆtre bhëye pratyÃkhyÃnÃt, tatkaraïena gurutarayatnamÃÓrityaitatpratyÃkhyÃnasyÃyuktatvÃt// nanu-alugadhikra÷ prÃganaÇa÷, uttarapadÃdhikÃra÷ prÃgaÇgÃdhikÃrÃdityanupapannam, ekayoganirdi«ÂatvÃt/ tathà 'dÃmahÃyanÃntÃcca' ityÃdau 'saÇkhyÃvyayÃde÷' ityata÷ saÇkhyÃderityanuvartate 'vyayÃderiti niv­ttamiti cÃnupapannamata Ãha- __________________________________________________________________ *{ekayoganirdi«ÂÃnÃmedeÓo 'pyanuvartate // Paribh_17 //}* ekÃrthe yoga÷usambandhastena nirdi«Âayo÷ samudÃyÃbhidhÃyidvandvanirdi«Âayorityartha iti 'pak«Ãtti÷' iti sÆtre kaiyaÂa÷/ tÃvanmÃtrÃæ«e svaritatvapratij¤ÃbalÃllabhyamidam/ spa«Âà ceyam 'dÃmahÃyanÃntÃcca' iti sÆtre 'auto 'mÓaso÷' iti sÆtre ca bhëye pÆrvà ca// nanu 'tyadÃdÅnÃma÷' itiyÃdinà 'imam' ityÃdÃvanunÃsika÷ syÃdata Ãha- __________________________________________________________________ *{bhÃvyamÃnena savarïÃnÃæ grahaïaæ na // Paribh_18 //}* aïuditsÆtre 'apratyaya÷' ityanena sÃmartyÃtsÆtraprÃptam, jÃtipak«eïaprÃptam,guïÃbhedakatvenaca prÃptam, netyartha÷/ ata evÃïuditsÆtre pratyayÃ'deÓÃ'game«u savarïagrahaïÃbhÃvaæ prakÃrÃntareïoktvÃ, 'evaæ tarhi siddhe yadapratyaya iti prati«edhaæ ÓÃsti, tajj¤Ãpayati bhavatye«Ãparibhëà 'bhÃvyamÃnena savarïÃnÃæ grahaïaæ na' iti/ ki¤ca, 'jyÃda Åyasa÷' ityevÃntaryato dÅrghe siddhe 'jyÃdÃt' iti dÅrgoccÃraïamasyà j¤Ãpakam/ aïuditsÆtre 'jyÃdÃt' iti sÆtre ca bhëye spa«Âai«Ã/ 'co÷ ku÷' ityÃdau bhÃvyamÃnenÃpi savarïagrahaïam, vidheye udiduccÃraïasÃmarthyÃt/ etadevÃbhipretya 'bhÃvyamÃnÃï savarïÃnna g­ïhÃti' iti navyÃ÷ paÂhanti// nanvevam 'adaso 'se÷' ityÃdinà 'amÆ' ityÃdau dÅrgavidhÃnaæ na syÃdata Ãha :- __________________________________________________________________ *{bhÃvyamÃno 'pyukÃra÷ savarïÃn g­ïahÃti // Paribh_19 //}* 'diva ut' '­ta ut' iti taparakaraïamasyà j¤apakam/ 'titsvaritam' iti sÆtre bhëye spa«Âai«Ã// nanu 'gave hitaæ gohitam' ityÃdau pratyayalak«aïenÃvÃdyÃdeÓÃpattirata Ãha :- __________________________________________________________________ *{varïÃÓraye nÃsti pratyayalak«aïam// Paribh_20//}* varïaprÃdhÃnyavi«ayametat/ tatvaæ ca 'pratyayalope' iti sÆtre sthÃnivadityanuv­tyaiva siddhe pratyayalak«aïagrahaïaæ pratyayetarÃviÓe«aïatvarÆpaæ yatra prÃdhÃnyaæ tatraiva prav­tyarthametatsiddham/ varïaparÃdhÃnyaæ ca varïasyetarÃviÓe«aïatvarÆpaæ pratyayanirÆpitaniÓe«yatÃrÆpaæ ca/ tena 'gohitam' ityÃdau avÃdi na, 'citrÃyÃæ jÃtà citrÃ' ityÃdÃvaïyo 'kÃrastadantÃn ÇÅp ca na/ iyamalvidhau sthÃnivatvÃprÃptÃvapi prÃptapratyayalak«aïavidherni«edhiketi spa«Âaæ bhëye// nanu 'ata÷ k­kami' ityatra kami grahaïe siddhe, kaæsagrahaïaæ vyartham, ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{uïÃdayo 'vyutpannÃni prÃtipadikÃni// Paribh_21//}* idamevÃsyà j¤Ãpakamiti kaiyaÂÃdaya÷/ kaæsestu na, kaæso 'nabhidhÃnÃt/"pratyayasya luk"ityÃdau bhëye spa«ÂÃ/"ïvult­cau"ityÃdau bhëye vyutpannÃnÅtyapi/ idaæ ÓÃkaÂÃyanarÅtyÃ/ pÃïinestvavyutpattipak«a eveti Óabdendu Óekhare nirÆpitam/"ÃyaneyÅ"iti sÆtre bhëye spuÂametat// nanu 'devadattaccikÅr«ati' ityÃdau devÃde÷ sannantatvaprayuktadhÃtutvÃdyÃpattirata Ãha :- __________________________________________________________________ *{pratyayagrahaïe yasmÃtsa vihitastadÃdestadantasya grahaïam// Paribh_22 //}* "yasmÃtpratyayavidhi÷"iti sÆtre yasmÃtpratyayavidhistadÃdipratyaya iti yogo vibhajyate/ g­hyamÃïa upati«Âata iti Óe«a÷/ tena tadÃdyantÃæÓa÷ siddha÷/ tadantÃæÓastu"yenavidhi÷"ityanena siddha÷/ sa ca ÓabdarÆpaæ viÓe«yamÃdÃya viÓe«yÃntarÃsatve/ yattu pratyayena svaprak­tyavayavakasamudÃyÃk«epÃt tadviÓe«aïatvena tadantavidhiriti/ tat, na ; 'iyÃn' ityÃdau tasya tÃd­ÓasamudÃyena vyabhicÃreïÃk«epasambhavÃt/ yatra pratyayo nimittatvenÃÓrÅyate, tatra tadÃdÅtyantÃæÓamÃtropasathitiriti"aÇgasya"iti sÆtre bhëyakaiyaÂayo÷// evaæ yatrÃpi pa¤camyantÃtpara÷ pratyaya ÃtrÅyate, ratrÃpi tadÃdÅtyantÃæÓopasthiti÷, parantu tatra pa¤camyantatÃ/ ata eva"eÇhrasvÃt"iti sÆtre eÇantÃdityarthalÃbha÷/ asyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃntaram, 'yenavidhi÷' ityatra, bhëya uktam, 'paramagÃrgyÃyaïa÷' iti/ paramagÃrgyÃyaïasyÃpatyamiti vigrahe 'pi gÃrgyÃyaïaÓabdÃdeva pratyaya÷, na viÓi«ÂÃt/ ni«k­«ya tÃvanmÃtreïaikÃrthÅbhÃvÃbhÃve 'pi v­ttirbhavatyeva/ atra cedaæ bhëyameva mÃnamityanyatra vistara÷/ pratyayamÃtragrahaïe e«Ã, na tu, pratyayÃpratyayagrahaïa iti"ugitaÓca"iti sÆtre bhëye/ iyamaÇgasaæj¤Ã sÆtre bhëye spa«ÂÃ// yena vidhiriti sÆtre bhëya etadghaÂakatadantÃæÓasyÃpavÃda÷ paÂhyate :- __________________________________________________________________ *{pratyayagrahaïe cÃpa¤camyÃ÷ // Paribh_23 //}* yatra pa¤camyantÃtpara÷ pratyaya÷ kÃryÃntaravidhÃnÃya parig­hyate, tatra tadantavidhirnetyartha÷/ yathÃ"radÃbhyÃæ ni«ÂÃtona÷"ityatra/ tena d­«attÅrïetyÃdau dhÃtutakÃrasya na natvam/ tadantetyaæÓÃnupasthitÃvapi tadÃdÅtyaæÓasyopasthitau repha-dÃntÃtparasya ni«ÂÃtasyetyartha iti na do«a÷, tadaæÓÃnupasthitau mÃnÃbhÃvÃt/ tadantÃæÓopasthitau tÆbhayorekani«ayatvameva syÃditi 'd­«attÅrïa÷' ityÃdau do«a÷ syÃdeva/"syatÃsÅ ÊluÂo÷"ityÃdau ÊluÂo÷ parayorityarthe niyamenÃvadhisÃkÃÇk«atvenopasthitadhÃtorityasyÃvadhitvena anvayÃnna tadantavijhi÷/ 'ÇyÃbhya÷' ityÃdau tu na do«a÷, tatra kasmÃditi niyatÃvadhyÃkÃÇk«Ãyà abhÃvena pa¤camyantasya pratyayaviÓe«aïatvÃbhÃvÃt/ aÇga saæj¤Ã sÆtre tu tadÃde÷ pratyaye para ityarthe pa¤camyantasya viÓe«aïatvaæ spa«Âameva/ ata eva"uttamaikÃbhyÃm" ityÃdi nirdeÓÃ÷ saÇgacchante// nanvevam 'kumÃrÅ brÃmhaïÅrÆpÃ' ityÃdau 'gharÆpa' iti hrasvÃpattirata Ãha:- __________________________________________________________________ *{uttarapadÃdhikÃre pratyayagrahaïe na tadantagrahaïam // Paribh_24 //}* "h­dayasya h­llekhayaïlÃdeÓe«u"ityatra lekhagrahaïÃt/ tatra lekheti na gha¤antam, anabhighÃnÃt/ iyaæ ca 'h­dayasya' iti sÆtra eva bhëye spa«ÂÃ// nanvevam 'paramakÃrÅ«agandhÅputra÷' ityatreva 'atikÃrÅ«agandhyÃputra÷' ityatra"«yaÇa÷ samprasÃraïaæ putrapatyo÷" iti syÃdata Ãha:- __________________________________________________________________ *{strÅpratyaye cÃnupasarjane na // Paribh_25 //}* vi«ayasaptamÅyam/ ya÷ strÅpratyaya÷ striyaæ prÃdhÃnyenÃ'ha tatra tadÃdiniyamo na, yastvaprÃdhÃnyenÃ'ha tatra tadÃdiniyamo 'styevetyartha÷/ pratyÃsatyà yasya samudÃyastrÅpratyayÃntatvamÃneyaæ tadarthaæ pratyanupasarjanatvamevaitatparibhëÃprav­ttau nimittam/ tena 'atirÃjakumÃri÷' ityÃdau rÃjakumÃrÅÓabdÃrthasyÃtiÓabdÃrthaæ pratyupasarjanatve 'pi tadarthaæ pratyanupasarjanatvÃt tadÃdÃniyamÃbhÃvena hrasva siddhi÷/ ata evÃtra paribhëÃyÃæ na ÓÃstrÅyamupasarjanatvam, asambhavÃt/ asyÃ÷ 'pratyayagrahaïe' ityasyÃpavÃdatvÃt tadekavÃkyatvÃpannatvÃccÃtrÃpi grahaïapada sambandhena strÅpratyayasÃmÃnyagrahaïe tadviÓe«agrahaïe ca prav­tti÷, na tu strÅpratyayÃstrÅpratyayagrahaïe/ dhvanita¤cedam 'arthavat' sÆtre bhëye/ iyaæ ca vÃcanikyeva/ '«yaÇa÷' iti sÆtre bhëye spa«ÂÃ// nanvevam"taraptamapau gha÷"ityÃdinà tarabantÃde÷ saæj¤Ã syÃdata Ãha:- __________________________________________________________________ *{saæj¤Ãvidhau pratyayagrahaïe tadantagrahaïaæ nÃsti // Paribh_26 //}* "sÆptiÇantam"ityantagrahaïamasyÃæ j¤Ãpakam/ na ca pratyayayo÷ padasaæj¤ÃyÃmapi pratyayagrahaïaparibhëayà tadantagrahaïÃbhÃvÃt j¤Ãpite 'pi phalÃbhÃva iti vÃcyam, padasaæj¤ÃyÃ÷ 'svÃdi«u' iti vi«aye prak­ti ni«Âatayà padagrahaïasya pratyayamÃtragrahaïatvÃbhÃvÃt/"suptiÇantam"iti sÆtre bhëye spa«Âà // nanu 'avatapte nakulasthitam' ityÃdau nakulasthita Óabdasya ktÃntatvÃbhÃvÃt samÃso na syÃdata Ãha:- __________________________________________________________________ *{k­dgrahaïe gatikÃrakapÆrvasyÃpi grahaïam// Paribh_27 //}* asyÃÓca karmaïi ktÃnta uttarapade 'nantaro gati÷ prak­tisvara ityarthake 'gatiranantara÷' iti sÆtre anantara grahaïaæ j¤Ãpakam/ taddhi 'abhyuddh­tam' ityÃdÃvativyÃpti vÃraïÃrtham/ 'pratyayagrahaïa' paribhëayoddh­tasya ktÃntatvÃbhÃvÃdeva aprÃptau tadvyarthaæ sadasyà j¤Ãpakam/ na ca 'abhyuddh­tam' ityÃdau paratvÃt 'gatirgatau' ityanenÃbhernighÃta eveti vÃcyam, pÃdÃdisthatvena, padÃtparatvÃbhÃvena ca tadaprÃpte÷/ anantaragrahaïe k­tetu tatsÃmartyÃd gatyÃk«iptadhÃtunirÆpitamevenantaryaæ g­hyata iti na do«a÷/ na ca 'abhyuddh­tam' ityÃdÃvabhinà samÃse 'nantarasyoda÷ pÆrvapadatvÃbhÃve 'pi svarÃrthaæ taditi vÃcyam/ 'kÃrakÃd datta' iti sÆtre 'kÃrakÃt' iti yogaæ vibhajya tatra gati grahaïamanuvartya kÃrakÃdeva paraæ gatipÆrvapadaæ ktÃntamantodÃttamiti niyamena thÃthÃdisvarÃprÃptyà k­tsvareïoda udÃttatvasiddhe÷/ tasmÃdanantaragrahaïaæ vyavahitaniv­tyarthameveti j¤Ãpakameva/ yatra gatikÃrakasamabhivyÃh­taæ k­dantaæ tatra k­dgrahaïe tadviÓi«Âasyaiva grahaïam/ 'api' ÓabdÃt tadasamabhivyÃh­tasya kevalasyÃpÅti tadartha÷/ anyathÃnayà k­dgrahaïavi«aye paratvÃt 'pratyayagrahaïa' paribhëÃyà bÃdha eva syÃdityapi grahaïam/ ata eva 'sÃÇkÆÂinam' iti 'gatikÃrakopapadÃnÃm' iti 'k­dgrahaïa' iti ca paribhëÃbhyÃæ k­dantena samÃse k­te viÓi«ÂÃdevÃïi siddhyati, na tu 'saÇkauÂinam' iti 'puæyogÃt' iti sÆtre bhëyoktaæ saÇgacchate anyathà tatra kevalakÆÂinnityetasyÃpÅnuïantatvÃttato 'ïi pÃk«ikado«o durvÃra eva syÃt/ spa«Âaæ cedaæ sarvam"samÃse 'na¤pÆrve"iti sÆtre bhëyakaiyaÂayo÷/ 'gatiranantara÷' ityatra tu gate÷ pÆrvapadasya ktÃnta uttarapade pare kÃryavidhÃnÃttatsamavadhÃne 'pi kevalasya ktÃntatvena grahaïaæ bodhyam/ iyaæ ca k­dviÓe«agrahaïe k­tsÃmÃnyagrahaïe ca, na tu k­dak­dgrahaïa iti/ 'anupasarjanÃt' iti sÆtre bhëye spa«Âam// __________________________________________________________________ *{padÃÇgÃdhikÃre tasya ca tadantasya ca // Paribh_28 //}* padamaÇgaæ ca viÓe«yaæ viÓe«aïena ca tadanta vidhi÷/ tena 'i«Âakacitam, pakve«Âakacitam' ityÃdau "i«Âake«ÅkÃmÃlÃnÃæ cita"iti hrasva÷, 'mahÃn, paramamahÃn, paramÃtimahÃn' ityÃdau"sÃntamahata÷"iti dÅrgaÓca siddha÷/ ata eva 'taduttarapadasya' iti pÃÂho 'yukta iti bhëye spa«Âam/ atra padaÓabdenottarapadÃdhikÃra÷, kevalapadÃdhikÃraÓca/ "pÃdasya padÃjyÃti"ityatra na tadantagrahaïam, lak«yÃnurodhÃditi sarvam,"yena vidhi÷"ityatra bhëye spa«Âam// nanvevam 'asyÃpatyami÷' ityÃdÃvadantaprÃtipadikÃbhÃvÃdi¤ na syÃt, ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{vyapadeÓivadekasmin // Paribh_29 //}* nimittasadbhÃvÃt viÓi«Âo 'padeÓo mukhyo vyavahÃro yasyÃsti sa vyapadeÓÅ/ yastu vyapadeÓahetvabhÃvÃdavidyamÃnavyapadeÓo 'sahÃya÷, sa tena tulyaæ vartate, kÃryaæ pratÅtyekasminnasahÃye 'pi tatkÃryaæ kartavyamityartha÷/ tenÃkÃrasyÃpyadantatvÃnna k«ati÷/ ekasminnityukte÷ 'sabhÃsannayane' ÃkÃrasya nÃditvam, daridrÃghÃtÃvikÃrasya nÃntatvam/ anyathà 'sabhÃsannayane bhava÷' ityarthe"v­ddhÃccha÷"daridrÃghÃterivarïÃntalak«aïo 'tta syÃt/ ata eva 'hari«u' ityÃdau so÷ padatvaæ na/ loke 'pi bahuputrasatve naikasmin jye«Âhakani«ÂhatvÃdivyavahÃro 'yaæ me jye«Âha÷, kani«Âha÷, madhyama iti, kintvekaputrasatva eva/ anena aÓÃstrÅyasyÃpyatideÓa÷/ ata eva 'iyÃya' ityÃdÃvekÃctvanibandhana dvitva siddhi÷/ ata eva 'bhavati' ityÃdau 'bhÆ' ityasyÃÇgatvam, 'iyÃn' ityÃdau kÃryakÃlapak«e taddhitÃntatvanibandhanaprÃtipadikatva¤ca siddhyati/ anyathà yasmÃdvihitastadÃditvÃbhÃvÃnna syÃt/ yastu yor'thavÃæstatrÃrthasya tyÃgopÃdÃnÃbhyÃmekÃjvyapadeÓa÷, yathà 'iyÃya' ityÃdÃvarthavato dhÃtorayaæ varïarÆpa eko 'jiti kaiyaÂa÷, tanna ; tasya 'ekapadà ­k' ityatra bhëyoktarÅtyà mukhyavyavahÃra satvÃt/"ekapadà ­k' ityatrÃrthena yukto vyapadeÓa÷"iti bhëye uktam/ ­ktvÃderarthaÓabdobhayav­ttitvena tasyÃ÷ ÓabdamÃtrarÆpaæ padameko 'vayava ityartha iti tadÃÓaya÷/ tasmÃdekasminstattaddharmÃropeïa yugapat yathà jye«ÂatvÃdivyavahÃra÷, yathà ca 'ÓilÃputrakasya ÓarÆram' ityÃdevekasminnaropitÃnekakÃvasthÃbhi÷ samudÃyarÆpatvÃdyÃropeïaitasya ÓarÆramityÃdivyavahÃra÷, tathÃtraikÃctvÃdi vyavahÃropapattiriti lokanyÃyasiddheyam/ na cÃsahÃya evaitatprav­ttau bhavatÅtyatra 'bhÆ' ityasyÃÇgatvÃnÃpatti÷, sasahÃyatvÃditi vÃcyam, ÓapamÃdÃyÃÇgatve kÃrye yasmÃdvihitastadÃditvetasya sasahÃyatvÃbhÃvÃlloke vijÃtÅyakanyÃdisatve 'pyekaputrasya tasminnevayameva jye«Âha ityÃdivyavahÃravat/ na caivam 'nijau catvÃra ekÃca÷' iti bhëyÃsaÇgati÷, ikÃrasyÃsahÃyatvÃbhÃvena tatraikÃctvÃnupapÃdanÃditi vÃcyam, 'ekasmin' ityasyÃparyÃlocanayà tatprav­tte÷/ arthavatà vyapadeÓivadbhÃva ityatrÃrthavatpadenÃpyasahÃyatvamupalak«yate/ arthabodhakena Óabdena vyapadeÓisad­Óo bhÃva÷ kÃryaæ labhyata iti tadartha÷, prÃyo 'sahÃya evÃrthavatvÃt/ 'kurute' ityÃdau taÓabdÃkÃro 'cÃmantya iti vyavahÃre sa Ãdiryasyeti vyavahÃre cÃsahÃya eveti tatra vyapadeÓivadbhÃvena Âisaæj¤Ãsiddhirityanyatra vistara÷// nanu gargÃdibhyo vihita ya¤ tadanta vidhinà paramagargÃdibhyo 'pi syÃt, ata Ãha:- __________________________________________________________________ *{grahaïavatà prÃtipadikena tadantavidhirnÃsti // Paribh_30 //}* iyaæ ca 'samÃsapratyayavidhau prati«edha ugidvarïagrahaïavarjam' iti vÃrtikasthapratyayÃæÓÃnuvÃda÷/ ata eva 'yena vidhi÷' iti sÆtra bhëye pratyayavidhibhinne"apt­n"ityÃdau g­hyamÃïaprÃtipadikenÃpi tadanta vidhipratipÃdanam 'svasÃ, paramasvasÃ' ityÃdyudÃharaïa¤ca saÇgacchate/ ata eva ca tadantavidhisÆtre bhëye samÃsetyÃdini«edhasya kathanavadasya na kathanam/ so 'pi ni«edho viÓi«ya tattadrÆpeïa g­hÅtaprÃtipadikasÆtra eva/ dhvanitaæ cedam,"asamÃse ni«kÃdibhya÷"iti sÆtre bhëye/ atra ca j¤Ãpakam"sapÆrvÃcca"iti sÆtram/ anyathÃ"pÆrvÃdini÷"ityatra tadantavidhinaiva siddhe kiæ tena// nanvevam"sÆtrÃntÃÂÂhak" "daÓÃntì¬a÷" "ekagopÆrvÃt"ityÃde÷ kevala sÆtraÓabda daÓanÓabdaikaÓabdÃdi«vapi prav­ttirvyapadeÓivadbhÃvÃt syÃt, ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{vyapadeÓivadbhÃvo 'prÃtipadikena // Paribh_31 //}* "pÆrvÃtsapÆrvÃdini÷"ityekayoga eva kartavye p­thag yogakaraïamasyà j¤Ãpakam/ na ca"i«ÂÃdibhya÷"iti sÆtre 'nuv­tyarthaæ tathà pÃÂha÷, ata evÃni«ÂÅtyÃdisiddhiriti vÃcyam, j¤ÃpakaparabhëyaprÃmÃïyenÃni«ÂÅtyÃdiprarayogÃïÃæ ani«ÂatvÃt, ekayoge 'pi tÃvata uttaratranuv­ttau bÃdhakÃbhavÃcca/ ata eva"nÃntÃdasaÇkhyÃde÷"iti caritÃrtham/ anyathà 'pa¤cama÷' ityÃdÃvapi vyapadeÓivadbhÃvena saÇkhyÃditvÃt tadvaiyarthyaæ spa«Âameva/ iyaæ ca prÃtipadika grahaïe eva, na tu prÃtipadikÃprÃtipadikagrahaïe/ tena"ugitaÓca"ityatra na do«a iti tatraiva bhëye spa«Âam/ iyam 'grahaïavatÃ' iti ca paribhëà prÃtyayavidhivi«ayaiveti 'asamÃse ni«kÃdibhya÷'iti sÆtra bhëyakaiyaÂayo÷/ tena 'ahan' ityÃde÷ paramÃhanÓabde kevalÃhanÓabde ca prav­ttirityanyatra vistara÷// nanu 'vÃnto yi' ityÃdau yÃdau pratyaya ityartha÷ katham? ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{yasminvidhistadÃdÃvalgrahaïe // Paribh_32 //}* tadantavidherapavÃda iyam/ vÃcanikye«Ã"yena vidhi÷"ityatra bhëye paÂhitÃ/ asyÃÓca svarÆpasatÅ saptamÅ nimittam/ ata eva"ne¬vaÓi k­ti"ityÃdau vaÓÃde÷ k­ta ityÃdyarthalÃbha÷/ iyaæ ca"ÃrdhadhÃtukasye¬"iti sÆtre valÃderityÃdigrahaïasÃmarthyÃd viÓe«yaviÓe«aïayorubhayo÷ saptamyantatva eva pravartate/ tena"¬a÷ si dhuÂ"ityÃdau sÃde÷ parasyeti nÃrtha÷/"tÅ«asaha" "se 'sicÅ"ityÃdau yathà tÃderityÃdyarthalÃbha÷, tathà ÓabdenduÓakhare nirÆpitam// "ghaÂapaÂam, ghaÂapaÂau"ityÃdi siddhaya Ãha :- __________________________________________________________________ *{sarvo dvandvo vibhëayaikavadbhavati // Paribh_33 //}* "dvandvaÓca prÃïi"ityÃdiprakaraïavi«aya÷ sarvo dvandva ityartha÷/"cÃrthe dvandva÷"iti sÆtreïa samÃhÃretarayogayoraviÓe«eïa dvandva vidhÃnÃt nyÃyasiddheyam/"ti«yapunarvasvo÷"iti sÆtrasthaæ bahuvacanasyeti grahaïamasyà j¤Ãpakam/ taddhÅdam"ti«yapunarvasu"ityatra tadvyÃv­tyartham/ na caivamapyatra"jÃtiraprÃïinÃm"iti nityaikavadbhÃvena bahuvacanÃbhÃvÃdidaæ sÆtraæ vyarthamiti vÃcyam, tadvaikalpikatvasyÃpyanena j¤ÃpanÃt/ na caite prÃïina iti vÃcyam,"Ãpomaya÷ prÃïa÷"iti Óruteradbhirvinà glÃyamÃnaprÃïÃnÃmeva prÃïitvÃta/ spa«Âam cedam"ti«yapunarvasvo÷"iti sÆtre bhëye/ ata eva"dvandvaÓca prÃïÅ"ityÃde÷ prÃïyaÇgÃdÅnÃmeva samÃhÃra iti viparÅtaniyamo na // __________________________________________________________________ *{sarve vidhayaÓchandasi vikalpyante // Paribh_34 //}* "vyatyayo bahulam"iti sÆtre bhëye bahulamiti yogavibhÃgena"«a«ÂhÅyuktaÓchandasi"iti sÆtre veti yogavibhÃgena cai«Ã sÃdhitÃ/ tena"pratÅpamanya Ærmiryudhyati"ityÃdi siddham/ yuddhayata iti prÃpnoti// nanu k«iya ityÃdÃviyaÇ katham? ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{prak­tivadanukaraïaæ bhavati // Paribh_35 //}* k«iya itÅyaÇ nirdeÓo 'syà j¤Ãpaka÷/ tatreva prÃtipadikatva nibandhana vibhaktikaraïÃdanityà ceyamiti"k«iyo dÅrghÃt"ita sÆtre bhëye spa«Âam// nanu"rÃmau"ityÃdau v­ddhau k­tÃyÃæ kÃryakÃla pak«e kathaæ padatvam? ubhayata ÃÓrayaïe 'ntÃditvÃbhÃvÃt yasmÃdvahitastadÃditadantatvÃbhÃvÃdata Ãha :- __________________________________________________________________ *{ekadeÓavik­tamananyavat // Paribh_36 //}* ananyavadityasyÃnyavannetyartha÷/ tatrÃnyasÃd­Óyani«edhe 'nyatvÃbhÃva÷ sutarÃm/ ata eva tÃd­ÓÃdarthabodha÷, anyathà ÓaktatÃvacchedakaimupÆrvyaj¤ÃnÃt tato bodho na syÃt/ eva¤ca rÃniti mÃntasya yasmÃd vihitastatvam, au ityasya parÃdivatvena suptvamiti tadÃditadantatvam ÃrthasamÃjagrastham/ chinnapucche Óuni ÓvatvavyavacahÃravanmÃnte tatvaæ lokanyÃya siddham/ ata eva"prÃgdÅvyata"iti sÆtre bhëye dÅvyatiÓabdaikadeÓadÅvyacÓabdÃnukaraïamidamityuktvÃ, kimarthaæ vik­tanirdeÓa÷? etadeva j¤ÃpayatyÃcÃryo bhavatye«Ã paribhëÃ"ekadeÓavik­tamananyavat"ityuktam/ etenÃyaæ nyÃya÷ ÓÃstrÅyakÃrya eva ÓÃstrÅvikÃra evetyapÃstam/ vik­tÃvayava nibandhana kÃrye tu nÃyam, chinnepucche Óuni pucchavatvavyavahÃravat vik­tÃvayavavyavahÃrasya durupapÃdatvÃt/ evamaktaparimÃïagrahaïe 'pi nÃyam, uktayukte÷/ etat"yenavidhi÷"ityatra bhëyakaiyaÂayordhvanitam/ yatra tvardhaæ tadadhikaæ và vik­tam, tatra jÃtivya¤jakabhÆyo 'vayavadarÓanÃbhÃvena tatvÃpratÅtau kÃryasidhyarthaæ vik­tÃnalrÆpÃvayavatvapratÅtyarthaæ ca"sathÃnivat"sÆtram/ kvacittu lak«yÃnurodhÃnnyÃyÃnÃÓrayaïam/ tena 'ÃbhÅyÃt ityÃdi siddhi÷/ spa«Âaæ ca kvacinnyÃyÃprav­tti÷"prathamayo÷ pÆrvasavarïa÷"ityatra kaiyaÂena darÓitetyanyatra vistara÷// *{iti ÓrÅnÃgeÓabhaÂÂaviracite paribhëenduÓekhare ÓÃstratvasampÃdanoddeÓanÃmakaæ }* *{prathamaæ prakaraïam//}* *{atha bÃdhabÅjanÃmakaæ dvitÅyaæ prakaraïam//}* __________________________________________________________________ *{pÆrvaparanityÃntarajÇgÃpavÃdÃnÃmuttarottaraæ balÅya÷ // Paribh_37 //}* pÆrvÃtparaæ balavat, viprati«edha ÓÃstrÃt, pÆrvasyaparaæ bÃdhakamiti yÃvat// nanvevam 'bhindhi' ityatra paratvÃt tÃtaÇà bÃdhito dhirna syÃdata Ãha :- __________________________________________________________________ *{puna÷ prasaÇga vij¤ÃnÃt siddham // Paribh_38 // }*nanvevam 'tis­ïÃm' ityatra paratvÃt tisrÃdeÓe punastrayÃdeÓa÷ syÃdata Ãha :- __________________________________________________________________ *{sak­dgatau viprati«edhe yad bÃdhitaæ tad bÃdhitameva // Paribh_39 //}* tatra kvaciccaritÃrthayorekasmin yugapadubhayo÷ kÃryayorasambhavena bÃdhakÃbhÃvÃt paryÃyeïa t­jÃdivacchÃstra dvayaprasaÇge niyamÃrtham"viprati«edha"sÆtramiti sak­dgatinyÃyasiddhi÷/ yathà tulyabalayoreka÷ pre«yo bhavati/ sa tayo÷ paryÃyeïa kÃryaæ karoti, yadà tamubhau yugapat pre«ayato nÃnÃdik«u ca kÃrye tadobhayorna karoti, yaugapadyÃsambhavÃt/ tathà ÓÃstrayorlak«yÃrthayo÷ kvacillak«ye yaugapadyena prav­tyasambhavÃdapratipattau praptÃyÃmidaæ paravidhyartham/ tatra k­te yadi pÆrvaprÃptirasti, tarhi tadapi bhavatyeveti 'puna÷ prasaÇgavij¤Ãna' siddhiriti"viprati«edha"sÆtre bhëye spa«Âam/ yattu kaiyaÂÃdayo vyaktau padÃrthe pratilak«yaæ lak«aïopaplavÃdubhayorapi ÓÃstrayostattallak«yayoracaritÃrthyena paryÃyeïa dvayorapi prÃptau parameveti niyamÃrthamidamiti 'sak­dgati' nyÃyasiddhi÷/ atra pak«e etanniyamavaÓÃdetallak«yavi«ayaka pÆrvaÓÃstrÃnupaplava eva/ jÃtipak«e tÆddeÓyatÃvacchedakÃkrÃnte kvacillak«ye caritÃrthayordvayo÷ ÓÃstrayo÷ satpratipak«anyÃyena yugadubhayÃsambhavarÆpavirodhasthala ubhayorapyaprÃptau paravidhyarthamidamiti puna÷ prasaÇgavij¤ÃnasiddhirityÃhu÷, tanna ; vyaktipak«e sarvaæ lak«yaæ ÓÃstraæ vyÃpnoti na jÃtipak«a ityatra mÃnÃbhÃvÃt/ 'na brÃhmaïaæ hanyÃt' ityÃdau jÃtyÃÓrayasakalavyaktivi«ayatvÃrthameva jÃtipak«ÃÓrayaïasya bhëye darÓanÃt/ ata eva"sarÆpa"sÆtre bha«ye jÃtau padÃrthe 'navayavena sÃkalyena vidhiprav­tte÷"gauranubandhya÷"ityÃdau sakala gavÃnubandhanÃsambhavÃt karmaïo vaiguïyamuktam/ dravyavÃde cÃsarvadravyÃvagate÷ 'gauranubandhya÷' ityÃdÃveka÷ ÓÃstrokto 'paro 'ÓÃstrokta ityuktam/ ki¤ca nahi bhëyokta t­jÃdid­«ÂÃntasya vyaktivak«a eva sarva vi«ayatvam na dÃtipak«a ityatra mÃnamasti/ api ca vyaktipak«e 'pyanyavyaktirÆpa vi«ayalÃbhena caritÃrthayoriyaæ vyaktivirodhÃt svavi«ayakatvaæ na kalpayatÅti vaktuæ Óakyam/ jÃtipak«e 'pi tajjÃtyÃÓrayatadvyaktivi«ayakatvameva ; naitadvyaktivi«ayakatvamityatra niyÃmakÃbhÃva÷/ tatra lak«yÃnusÃrÃt kvacicchÃstrÅyad­«aÂÃntÃÓrayaïam, kvacillaukikad­«ÂÃntÃÓrayaïamiti bhëyasammata mÃrga eva yukta iti bodhyam/ dvayo÷ kÃryayoryaugapadyenÃsambhava eva viprati«edha ÓÃstropayogÅ/ idam"iko guïa"iti sÆtre kaiyaÂe spa«Âam/ yathà 'Ói«ÂÃt' ityÃdau tÃtaÇÓÅbhÃvayoryugapatprav­ttau svasvanimittanantaryÃsambhava÷/ yadyapi tÃtaÇÃde÷ sthÃnivadbhavenÃsthyeva tat, tathÃpyÃdeÓaprav­tyuttarameva sa÷, na tu tatprav­ttikÃle/ evaæ numt­jvatvayo÷ 'priyakro«ÂÆni' ityÃdau yugapadasambhava÷, yadÃgamà ityasya numprav­tyuttaraæ prav­tta÷/ evam 'bhindhi' ityatra tÃtaÇdhibhÃvayoryugapadekasthÃnisambandhasyÃÇgarÆpanimittÃnantaryasya cÃsambhavo bodhya÷/ numnuÂorapi nuÂyajÃdivibhaktyÃnantaryabÃdha÷, numi hrasvantÃÇgabÃdha ityasambhavÃt viprati«edha÷/ kvacidi«ÂÃnurodhena pÆrvaÓÃstre svaritatvapratij¤ÃbalÃt svaritenÃdhikaæ kÃryamityarthÃt pÆrvameva bhavati/ tena sarve pÆrva viprati«edhÃ÷ saÇg­hÅtà iti"svaritena"iti sÆtre bhëye/ viprati«edhasÆtrasthaparaÓabdhasye«ÂavÃcitvÃt tatsaÇgraha iti"viprati«edha" sÆtre bhëye// nanvevam 'edhate' ityÃdau paratvÃt vikaraïe"anudÃttaÇita÷"ityÃdi niyamÃnupapatti÷, tena vyavadhÃnÃt, ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{vikaraïebhyo niyamo balÅyÃn // Paribh_40 //}* atra"v­dbhya÷ syasano÷"iti sÆtreïa sye vibhëÃtaÇvidhÃnaæ j¤Ãpakam/ anyathà svavyavadhÃne niyamÃprav­ttau sÃmÃnya ÓÃstreïobhayasiddhau vikalpavidhÃnaæ vyarthaæ syÃt/ atrÃrthe j¤apite tu 'sya' iti tatra vi«ayasaptamÅ bodyeti"anudÃttaÇita÷"ityatra bhëyakaiyaÂayo÷ spa«Âam/ vikaraïavyavadhÃne 'pi niyamaprav­tteridaæ j¤apakamiti"Óade÷ Óita÷"ityatra bhëye dhvanitam/ vastuto 'smÃjj¤ÃpakÃt"anudÃttaÇita÷"ityÃdiprakaraïaæ tibÃdividhyekavÃkyatayà vidhÃyakam/ tatra"dhÃto÷"iti vihita pa¤camÅ, tatsÃmÃnÃdhikaraïam"anudÃttaÇita"ityÃdi vihitaviÓe«aïameva/ eva¤ca lÃvasthÃyÃæ sye 'pi tadvyavadhÃne taÇsiddhi÷/ ÓabÃdibhyastu pÆrvameva niyama÷/ yadvà lamÃtrÃpek«atvÃdantaraÇgà ÃdeÓÃ÷, lakÃraviÓe«Ãpek«atvÃt syÃdayo bahiraÇgà iti digyogalak«aïapa¤camyÃmapi na do«a÷/ atra pak«e"v­dbhya÷ syasano÷"iti sÆtraæ syavi«aya iti vyÃkhyayam/ Ãtmane pada ÓabdÃdau bhavisaæj¤Ã'ÓrayaïÅyeti tatvam/ bhinnavÃkyatayà sÃmÃnya ÓÃstravihitÃnÃæ niyame tu lugÃdineva niyamena jÃtiniv­ttiraÇgÅkÃryÃ/"bhuktavantaæ prati mà bhukthà iti brÆyÃt, kiæ tena k­taæ syÃt"iti nyÃyastu nÃtra ÓÃstra ÃÓrayituæ yukta÷, niyamÃdi ÓÃstrÃïÃæ vaiyarthyÃpatte÷/ dhvanitaæ cedam"sthane 'ntaratama÷"iti sÆtre bhëye/ ÓÃstrÃnarthakyaæ tu v­ddhisaæj¤Ã sÆtre bhëyetirask­tam/ sÃmÃnyaÓÃstreïotpattistu sarÆpasÆtrasttha kaiyaÂa rÅtyà pradhÃnÃnurodhena guïabhedakalpanà tÃvatprak­ti kalpanayà kÃryÃ, pratyayaniv­ttau ca tatkalpitaprak­terapi niv­tti÷ kalpyeti gauravamityanyatra vistara÷// __________________________________________________________________ *{parÃnnityaæ balavat // Paribh_41 //}* k­tÃk­taprasaÇgitvÃt/ tatrÃkÊptÃbhÃvakasyÃbhÃvakalpanÃpek«ayà kÊptÃbhÃvakasyaiva tatkalpanamucitamiti, nityasya balavatve bÅjam// tadÃha :- __________________________________________________________________ *{k­tÃk­taprasaÇgi nityam, tadviparÅtamanityam // Paribh_42 // }*ata eva 'tudati' ityÃdau parÃdapi guïÃnnityatvÃt ÓapratyayÃdirbhavati// yadvyaktisambhandhitayà pÆrvaæ prav­ttistadvyaktisambhandhitayaiva puna÷ prav­ttau k­tÃk­taprasaÇgitvamityÃÓakhayenÃha :- __________________________________________________________________ *{ÓabdÃntarasya prÃpnuvanvidhiranityo bhavati // Paribh_43 //}* idaæ 'Óade÷ Óita÷' iti sÆtre bhëye spa«Âam/ tatra hi 'nyaviÓata' ityatra vikaraïe k­te tadantasyì, ak­te vikaraïe dhÃtumÃtratasyetya¬anitya ityuktam// etattulyanyÃyenÃha :- __________________________________________________________________ *{ÓabdÃntarÃt prÃpnuvata÷ ÓabdÃntare prÃpnuvataÓcÃnityatvam // Paribh_44 //}* etanmÆlakamevÃha :- __________________________________________________________________ *{latraïÃntareïa prÃpnuvan vidhiranitya÷ // Paribh_45 //}* atideÓavi«aye iyam"asiddhavat"sÆtre kaiyaÂenoktà // yadà tu ÓÃstravyatirekeïa tadvidheyakÃryayoreva nityatvÃdi vicÃro yadÃpi vyaktiviÓe«ÃÓrayaïÃbhÃva÷, tadÃha :- __________________________________________________________________ *{kvacitk­tÃk­taprasaÇgamÃtreïÃpi nityatà // Paribh_46 //}* k­te dvitÅye nityatvenÃbhimatasya puna÷ prasaÇgamÃtraæ nityatvavyavahÃre prayojakam, na tu bÃdhakÃbÃdhita phalopahita prasaÇgo 'pi tatheti bhÃva÷// tadÃha :- __________________________________________________________________ *{yasya ca lak«aïÃntareïa nimittaæ vihanyate na tadanityam // Paribh_47 //}* kvacittu bÃdhakÃbÃdhita phalopahita prasaÇga eva g­hyate tadÃha :- __________________________________________________________________ *{yasya ca lak«aïÃntareïa nimittaæ vihanyate tadapyanityam // Paribh_48/./}* saptame kaiyaÂenaitadupa«Âambhakaæ lokavyavahÃradvayamudÃh­tam/ vÃlisugrÅvayoryudhyamÃnayorbhagavatà vÃlini hate 'pi sugrÅvasya vÃlita÷ prÃbalyaæ na vyavaharanti, bhagavatsahÃyai÷ pÃï¬avairjaye labdhepi pÃï¬avÃnÃæ prÃbalyaæ vyavaharanti ceti sarvaæ cedaæ lak«yÃnurodhÃd vyavasthitam// "luÂa÷ prathamasya"iti sÆtre bhëye - __________________________________________________________________ *{svaribhannasya prÃpnuvanvidhiranityo bhavati // Paribh_49 //}* iti paÂhyate/ yatra tvekasyaiva kÃryasya paratvaæ nityatvaæ ca, tatrecchayÃnyatarattadubhayaæ và tasya balavatve niyÃmakamullekhyam/ ata eva tatra paratvÃnnityatvÃcceti bhëye ucyate/ vastutastatra paratvÃdityuktirekadeÓina÷/ spa«Âaæ cedaæ viprati«edha sÆtre kaiyaÂe/"ïaucaÇi"iti hrasvÃpek«ayà nityatvÃntaraÇgatvaprayuktadvitvasya prathamata÷ prav­ttau nityatvÃdityeva bhëya uktam/ evaæ nityÃntaraÇgayorbalavatvamapi yaugapadyÃsambhava eveti bodyam// nityÃdapyantaraÇgaæ balÅya÷ ; antaraÇge bahiraÇgasyÃsiddhatvÃt/ tadÃha :- __________________________________________________________________ *{asiddhaæ bahiraÇgamantaraÇge // Paribh_50 //}* anta÷umadhye, bahiraÇga ÓÃstrÅya nimittasamudÃyamadhye, antarbhÆtÃnyaÇgÃni nimittÃni yasya tadantaraÇgam/ evaæ tadÅyanimittasamudÃyÃd bahirbhatÃÇgakaæ bahiraÇgam/ etacca"kharavasÃno÷"iti sÆtre"asiddhavat sÆtre ca bhëyakaiyaÂayo÷ spa«Âam/ atrÃÇga Óabdena ÓabdarÆpaæ nimittameva g­hyate, ÓabdaÓÃstre tasyaiva pradhÃnatvÃt/ tena arthanimittakasya na bahiraÇgatvam/ ata eva"na tis­catas­"iti ni«edhaÓcaritÃrtha÷/ anyathà strÅtvarÆpÃrthanimittakatisrÃpek«ayÃntaraÇgatvÃt trayÃdeÓe tadasaÇgati÷ spa«Âaiva/ ata eva 'trayÃdeÓe srantasya prati«edha÷' iti"sthÃnivat"sÆtrastha bhëyavÃrtikÃdi saÇgacchate/ etena 'gaudhera÷, 'paceran' ityÃdÃveyÃdÅnÃmaÇgasaæj¤ÃsÃpek«atvena bahiraÇgatayÃsiddhatvÃd valilopo na syÃditi parÃstam/ eyÃdeÓÃderaparanimittakatvenÃntaraÇgatvÃcca/ nanu"yenavidhistadantasya"iti sÆtre bhëye"ikoyaïaci"ityÃdÃvapi tadantavidhau 'syona÷' ityatra antaraÇgatvÃd yaïo guïabÃdhakatvami«yate, tanna sidhyet, ÆnaÓabdamÃÓritya yaïÃdeÓa÷, na ÓabdhamÃÓritya guïa ityantaraÇgatvÃd guïa eva syÃdityuktam/ atra kaiyaÂa÷/ siverbÃhulakÃdauïÃdike na pratyaye guïavalopoÂhÃæ prasaÇge ÆÂhapavÃdatvÃd valopaæ bÃdhate, guïaæ tvantaraÇgatvÃd bÃdhate/ guïohyaÇgasambandhinÅmiglak«aïÃæ laghvÅmupadhÃmÃrdhadhÃtukaæ cÃÓrayati/ ÆÂh tu vakÃrÃntamaÇgamanunÃsikÃdi¤ca pratyayamityalpÃpek«atvÃdantaraÇga÷/ tatra k­te yaï guïau prapnuta iti/ eva¤ca saæj¤Ãpek«asyÃpi bahiraÇgatvaæ spa«Âamevoktamiticet, na ; tadantavidhÃvapi bahupadÃrthÃpek«atvarÆpa bahiraÇgatvasya guïe satvena tatra do«akathanaparabhëyÃsaÇgate÷/ bahiraÇgantaraÇgaÓabdÃbhyÃæ bahvapek«atvÃlpÃpek«atvayo÷ ÓabdamaryÃdayÃlÃbhÃcca/ tathà satyasiddhaæ bahvapek«amalpÃpek«a ityeva vadet/ ata eva viprati«edhasÆtrabhëye 'guïÃdyaïÃdeÓo 'ntaraÇgatvÃt' ityasya 'syona÷' ityudÃharaïam, na tu guïÃdÆÂh antaraÇgatvÃdityuktam/ tvadrÅtyà tadapi vaktumucitam/ prathamyÃt tadeva và vaktumucitam/ mama tvantaraÇgaparibhëayà tadvÃraïÃsambhavt tannoktam/ ki¤ca siddhÃnte nityatvÃd guïÃtpÆrvamÆÂh, guïastu yaïà bÃdhitatvÃdanitya÷/ ÆnaÓabdamÃÓrityetyÃdi bhëyÃsaÇgatyà cintyam/ vali lope 'ntaraÇgaparibhëà na pravartata iti tu na yuktam/ tatsÆtre bhëya eva vraÓcÃdi«u lopÃtiprasaÇgamÃÓaÇkyopadeÓasÃmarthyÃnna/ naca 'v­Ócati' ityÃdau cÃritÃrthayam, bahiraÇgatayà samprasÃraïasyÃsiddhatvena pÆrvameva tatprÃpteriti bhëyokte÷/ yattu nalopasya «aÂsaæj¤ÃyÃmasiddhatvÃt 'pa¤ca' ityatra"na «aÂ"iti ni«edha iti, taccincyam/ na lopasyahi padasaæj¤ÃsÃpek«atvena bahiraÇgatvaæ vÃcyam, tacca, na ; saæj¤Ãk­ta bahiraÇgatvasyÃnÃÓrayaïÃt/ 'pa¤ca' ityatra ni«edhastu striyÃæ yatprÃpnoti, tanneti vyÃkhyÃnasÃmarthyena bhÆtapÆrva«aÂtvamÃdÃyeti bhodhyam/ ata eva k­titugrahaïaæ caritÃrtham/ 'v­trahabhyÃm' ityÃdau padatvanimittakatve 'pi nalopasya bahiraÇgatvÃbhÃvÃt/ bhyÃma÷ padasaæj¤Ãnimittatve 'pi nalopasya tannimittakatvÃbhÃvÃt/ paramparayà nimittatvamÃdÃya bahiraÇgatvÃÓrayaïaæ tu na mÃnam/ dhvanitaæ cedam"nalopa÷ sup"itisÆtre bhëya iti, tatraiva bhëyapradÅpodyote nirÆpitam/ antaraÇge kartavye jÃtaæ tatkÃlaprÃptikaæ ca bahiraÇgamasiddhamityartha÷/ vraÓcÃdi«u padasaæskÃra pak«e samÃnakÃlatvameva dvayoriti bodhyam/ etena 'antaraÇgaæ bahiraÇgÃd balÅya÷' iti paribhëÃntaramityapÃstam/ enÃmÃÓritya 'viprati«edha' sÆtre bhëye tasyÃ÷ pratyÃkhyÃnÃcca/ antaraÇga ÓÃstratvamasyÃliÇgam/ iye ca tripÃdyÃæ na pravartate, tripÃdyà asiddhatvÃt/ asyäca"vÃha ÆÂh"sÆtrasthamÆÂh grahaïaæ j¤Ãpakamitye«Ã sapÃdasaptÃdyÃyÅsthÃ/ anyathà samprasÃraïamÃtravidhÃnena laghÆpadhaguïe"v­ddhi reci"iti v­ddhau 'viÓvauha÷' ityÃdisiddhestadvaiyarthyaæ spa«Âameva/ satyÃæ hyetasyÃæ bahiraÇgasamprasÃraïasyÃsiddhatvÃllaghÆpadhahuïo na syÃt/ na ca"puganta"iti sÆtre nimittamiko viÓe«aïam, ata eva 'bhinatti' ityÃdau na guïa÷/ evaæ "nÃjÃnantarye"iti ni«edhÃt kathaæ paribhëÃprav­ttiriti vÃcyam, pratyayasyÃÇgÃæÓa utthitÃkÃÇk«atvena tatravÃnvayÃt,"puganta"ityÃdau karmadhÃrayÃÓrayaïena pratyayaparÃÇgÃvayavalaghÆpadhÃrÆpeko guïa iti"ikoguïav­ddhÅ"iti sÆtra bhëya sammater'the 'bhinatti' ityÃdÃvado«Ãcca/ akÃrÃntopasarge 'nakÃrÃnte copapade vahervÃhervÃ--ïvivicÃvanabhidhÃnÃnnasta eva/ vÃryÆherityÃdi tu 'Æhate÷' kvipi bodhyam/ dhÃtÆnÃmanekÃrthatvÃnnÃrthÃsaÇgati÷/ 'prauha÷' ityÃdyasÃdhveva, v­ddheraprÃpte÷/ asyohasyÃnarthakyÃnna"prÃdÆhoÂha"ityasyÃpi prav­tti÷/ na ca kÃryakÃlapak«e tripÃdyÃmetatprav­ttirdurvÃreti vÃcyam, pÆrvaæ prati parasyÃsiddhatvÃdantaraÇgÃbhÃvena pÆrvasya tannirÆpitabahiraÇgatvÃbhÃvÃt tayà tasyÃsiddhatva pratipÃdanÃsambhavÃt/ na cÃnayà pÆrvasyÃsiddhatvÃdabhÃvena taæ prati parÃsiddhatvaæ pÆrvatretyanena vaktumaÓakyamiti vÃcyam, evaæ hi vinigamanÃvirahÃdubhayorapyaprav­ttyÃpatte÷/ ki¤ca pÆrvatretyasya pratyak«atvena tenÃnumÃnikyà asyà bÃdha evocita÷/ ata÷ kÃryakÃla pak«amevopakramyoktayuktÅruktvÃ"ato 'yukto 'yaæ parihÃro na và bahiraÇgalak«aïatvÃt"ityuktaæ visarjanÅyasÆtrabhëye siddhÃntinÃ/ tripÃdÅsthe 'ntaraÇge kartavye parihÃro na yukta iti tadartha÷/ kintu vacanamevÃrabdhavyamiti tadÃÓaya÷/ ata eva"nigÃlyate"ityÃdau latvÃrtham 'tasya do«a÷' iti vacanamevÃrabdham/ anyathÃntaraÇgatvÃt ïilopÃt pÆrvaæ vaikalpikalatve tadvaiyarthyaæ spa«Âameva/ ye 'pi lak«yÃnurodhÃdÃnumÃnikyÃpyantaraÇgaparibhëayà pratyak«asiddhasya pÆrvatretyasya bÃdhaæ vadanti, te 'pi lak«aïaikacak«urbhirnÃ'dartavyeti dik/ ata eva"omÃÇoÓca"ityÃÇgrahaïaæ caritÃrtham/ taddhi"khaÂvà à Ƭha÷"ityatra paramapi savarïadÅrghaæ bÃdhitvÃntaraÇgatvÃd guïe k­te v­ddhiprÃptau pararÆpÃrtham/ sÃdhanabodhakapratyayotpatyanantaraæ pÆrvaæ dhÃtorupasargayoge paÓcÃt 'khaÂvÃ' Óabdasya samudÃyena yogÃt guïasyÃntaraÇgatvamiti"samprasÃraïÃcca"iti sÆtre bhëye spa«Âam/ 'ehi' ityanukaraïasya ÓivÃdiÓabdasambandhe tu nÃsya prav­tti÷, j¤Ãpakapara"samprasÃraïÃcca"iti sÆtrasthabhëyaprÃmÃïyenÃmityam, 'prak­tivadanukaraïam' ityatideÓamÃdÃya labdhÃÇgatve etadaprav­tte÷/ yattu"pÆrvaæ dhÃturupasargeïa yujyate paÓcÃt sÃdhamema/ upasargeïa tatsaæj¤akaÓabdena, sÃdhanena kÃrakeïa tatprayuktakÃryeïa ca/ ata eva 'anubhÆyate' ityÃdau sakarmakatvÃt karmaïi lakÃra siddhi÷' iti tanna, kriyÃyÃ÷ sÃdhyatvena bodhÃt, sÃdhyasya ca sÃdhanÃkÃÇk«atayà tatsambandhottarameva niÓcitakriyà bodhena sÃdhanakÃryaprav­tyuttarameva kriyÃyoganimittopasargasaæj¤akasya sambandhaucityÃt/ ata eva"su kÃtpÆrva÷"iti sÆtre"pÆrvaæ dhÃturupasargeïa"ityuktvà 'naitat sÃram,"pÆrvaæ dhÃtu÷ sÃdhanena yujyate, paÓcÃdupasargeïa"ityuktvoktayuktyÃsyaiva yuktatvamuktam, 'sÃdhanaæ hi kriyÃæ nirvartayati' ityÃdinà bhëye/ upasargadyotyÃrthÃntarbhÃveïa dhÃtunaivÃrthÃbhidhÃnÃdukte«u karmaïi lakÃrÃdi siddhi÷/ paÓcÃcchot­bodhÃya dyotakopasarga sambandha÷/ eva¤cÃntaraÇgatarÃrthatopasarganimitta÷ su sam -- k­tÅtyavasthÃyÃæ dvitvÃdita÷ pÆrvaæ pravartate, tato dvitvÃdi/ ata eva"praïidÃpayati"ityÃdau ïatvam 'yadÃgamÃ÷' iti nyÃyena samÃhitaæ bhëye/ ata eva 'pratyeti pratyaya÷' ityÃdi siddhi÷/ yadupasarganimittakaæ kÃryamusargÃrthÃÓritaæ viÓi«ÂopasarganimittatvÃt tadantaraÇgam/ yattu na tathÃ, tatra pÆrvÃgatasÃdhananimittakamevÃntaraÇgam/ ata eva"na dhÃtu"iti sÆtre"preddha÷"ityatra"guïo bahiraÇga÷"iti bhëye uktam/ ki¤ca"pÆrvamupasargayoge dhÃtÆpasargayo÷ samÃse aikasvaryÃdyÃpatti÷' iti"upapadamatiÇ"iti sÆtre bhëye spa«Âam/ bhÃvÃrthapratyayasyÃpi pÆrvamevotpatti÷/ ata eva"ïeradhyayane"iti nirdeÓa÷ saÇgacchate/ idaæ ca sÃmÃnyÃpek«aæ j¤Ãpakam, bhÃvatiÇo'pi pÆrvamutpatte÷/ anyathà tatra samÃsÃpatti÷/ tiÇi tu 'atiÇ' iti ni«edhÃnna tatra do«a÷, yadi bhÃvatiÇyupasargayogo 'stÅtyalam/ yattu"viÓe«Ãpek«Ãt sÃmÃnyÃpek«amantaraÇgam"viÓe«Ãpek«e viÓe«adharmasyÃdhikasya nimittatvÃt/ yathÃ"rudÃdibhya÷ sÃrvadhÃtuke"ityatra rudÃditvaæ sÃrvadhÃtukatvaæ ca/ tatra sÃrvadhÃtukaj¤anÃya prak­terdhÃtutvaj¤Ãnaæ pratyayasya pratyayatvaj¤Ãnaæ cÃvaÓyakamiti yÃsu¬antaraÇga÷/ etena yat"anudÃttaÇita÷"iti sÆtre kaiyaÂenoktam "lamÃtrÃpek«ayÃntaraÇgastibÃdayo lakÃraviÓe«Ãpek«atvÃdbahiraÇgÃ÷ syÃdaya÷"iti, tatparÃstam ; viÓe«Ãpek«atve 'pi tasya sÃmÃnyadharmanimittakatvÃbhÃvena tatvasya durupapÃdatvÃt, paranimittakatvena syÃdÅnÃæ bahiraÇgatvÃcceti, tanna ; viÓe«asya vyÃpyatvena vyÃpakasyÃnumÃnenopasthitÃvapi tasya nimittatve mÃnÃbhÃvenÃdhikadharmanimittakatvÃnupapÃdanÃt, bhëye evaævidha antaraÇga bahiraÇgabhÃvasya, kvÃpyanullekhÃcca/ yattu matupsÆtre bhëye"pa¤ca gÃvo yasya santi, sa 'pa¤cagu÷' ityatra matuprÃptimÃÓaÇkya 'pratyekamasÃmarthyÃt, samudÃyÃdaprÃtipadikatvÃt, samÃsÃt, samÃsenoktatvÃt' iti siddhÃntinokte 'naitatsÃram, ukte 'pi hi pratyayÃrthe utpadyate dvigostaddhito yathà 'päcanÃpiti÷' iti pÆrvapak«yuktirbhëye/"dvigorluganapatye"iti lugvidhÃnÃt taddhitÃrthadvigostaddhito bhavati, pa¤caguÓabdaÓca dviguriti tadÃÓayaæ kaiyaÂa÷/ tata÷ 'dvaimÃtura÷' 'päcanÃpiti÷' 'pa¤casu kapÃle«u saæsk­ta÷' ityÃdau sÃvakÃÓadvigorbahuvrÅhiïà prak­te paratvÃt bÃdha ityÃÓayena"nai«a dvigu÷, kastarhi? bahuvrÅhi÷"iti siddhÃntinokte tamavakÃÓamajÃnÃno 'pavÃdatvÃd dvigu÷ prÃpnoti pÆrvapak«Å/ anyapadÃrthe subantamÃtrasya vidhÅyamÃna bahuvrÅhe÷ saÇkhyÃyÃstaddhitÃrthe vidhÅyamÃno dvigurviÓe«avihitatvÃd bÃdhaka÷ prÃpnotÅti kaiyaÂa÷/ tata÷ siddhÃntyekadeÓeyÃha :-"antaraÇgatvÃd bahuvrÅhi÷/ kÃntaraÇgÃ? anyapadÃrthe bahuvrÅhi÷, viÓi«Âe 'nyapadÃrthe dvigu÷, tasmiæÓcÃsya taddhite 'stigrahaïaæ kriyate"iti/ adhikÃstyarthÃpek«amatvarthanimitto dvigurbahiraÇga iti kaiyaÂa iti/ nai«Ã siddhÃntyukti÷, etÃvatÃpyapavÃdatvahÃne÷/ acsÃmÃnyÃpek«ayaïo viÓi«ÂasavarïÃjapek«adÅrdheïa bÃdha darÓanÃt/ ki¤coktarÅtyà paratvena bÃdhasiddhe÷/ ki¤cÃtrÃdhikÃpek«atvenaiva bahiraÇgatvam, na kevalaviÓe«Ãpek«atveneti natadbhëyÃrƬhaæ viÓe«Ãpek«asya bahiraÇgatvam/ ata eva subantasÃmÃnyÃpek«o bahuvrÅhi÷, tadviÓe«Ãpek«o dviguriti noktaæ bhëye/ na cÃrthak­tabahiraÇgatvasyÃnÃÓrayaïÃdidamayuktam, ekadeÓyuktitvenÃdo«Ãt/ ata evÃstigrahaïaæ nopÃdyartham, kintvastiÓabdÃnmatubarthamiti tvadabhimataæ bahiraÇgatvamapi dvigornÃstÅti pratipÃdya siddhÃntinÃ"matvarthe dvigo÷ prati«edho vaktavya÷"iti vacanenaitatsiddhamityuktam/ ata eva"tado÷ sa÷ sÃvanantyayo÷"iti sÆtre 'nantyayoriti caritÃrtham/ anyathà pratyaya sÃmÃnyÃpek«atvenÃntaraÇgatvÃdantyasyÃtve 'nantyasyaiva satve siddhe tadvaiyyarthyaæ spa«Âameva/"pÃda÷ pat"iti sÆtre bhëyakaiyaÂayorapyetadantaraÇgatvÃbhÃva eva sÆcita iti sudhiyo vibhÃvayantu/ nanvevaæ 'asusravat' ityatralaghÆpadhaguïÃduvaÇo'lpanimittatvÃbhÃvÃduvaÇ na syaditi cet,na ; tatrÃnta÷kÃryatvarÆpÃntaraÇgatvasatvÃt/ anta÷kÃryatvaæ ca pÆrvopasthitanimittakatvam, aÇgaÓabdasya nimittaparatvÃt/ idamantaraÇgatvaæ lokanyÃyasiddhamiti"manu«yo 'yaæ prÃtarutthÃya ÓarÅrakÃryÃïi karoti, tata÷ suh­dÃæ, tata÷ sambandhinÃm"/ arthÃnÃmapi jÃtivyaktiliÇgasaækhyÃkÃrakÃïÃæ bodhakrama÷ ÓÃÓtrak­tkalpita÷/ tatkrameïaiva ca tadbodhakaÓabdhapradurbhÃva÷ kalpita iti tatkrameïaiva tatkÃryÃïÅti 'paÂvyÃ' ityÃdÃvantaraÇgatvÃt pÆrvaæ pÆrvayaïÃdeÓa÷, parayaïÃdeÓasya bahiraÇgatayÃsiddhatvÃdityanena"aca÷ parasmin"iti sÆtre bhëye spa«Âam/ tadapi yugapatprÃptau pÆrvaprav­ttiniyÃmakameva/ yathà 'paÂvyÃ' ityatra padasya vibhajyÃnvÃkhyÃne, na tu jÃtasya bahiraÇgasya tÃd­Óe 'ntaraÇge 'siddhatÃniyÃmakam,"prÃgukta lokanyÃyena tathaiva lÃbhÃt"iti "vÃha ÆÂh"sÆtre kaiyaÂe spa«Âam/ ata eva vÃyvorityÃdau valilopo yaïa÷ sthÃnivatvena vÃrita÷,"aca÷ parasmin"ityatra bhëyak­tÃ/ krameïÃnvÃkhyÃne tÆktodÃharaïe pÆrvaprav­ttikatvamantaraÇgatvaæ bahiraÇgasyÃsiddhatvamapi nimittabhÃvÃdaprÃptirÆpaæ bodhyam/ yattu evaæ rÅtyà pÆrvasthÃnikamapyantaraÇgamiti, taccintyam, 'sraji«Âha÷' ityÃdau vinmatorluki ÂilopasyÃpavÃdavinmatorlukprav­tyà jÃtipak«ÃÓrayaïena vÃraïaprayÃsasya"prak­tyaikÃc"iti sÆtra prayojanakhaï¬anÃvasare bhëyak­tk­tasya nai«phalyÃpatte÷/ tvadukta rÅtyà vinmatorluko bahiraÇgÃsiddhatvenÃnÃyÃsatastadvÃraïÃt, bhëya Åd­ÓarÅtyà bahiraÇgÃsiddhatvasya kvÃpyanÃÓrayaïÃcca, paribhëÃyÃmaÇgaÓabdasya nimittaparatvÃcca/ iyaæ cottarapadÃdhikÃrasthabahiraÇgasya nÃsiddhatvabodhiketi"ica ekÃco 'm"iti sÆtre bhëye pÆrvapak«yuktiriti sà nÃdartavyÃ/"parantapa÷"ityÃdÃvanusvÃre nÃsiddhatvaæ mumastripÃdyÃæ tadaprav­tte÷/ navya mate 'pi yathoddeÓapak«ÃÓrayaïenÃnyathÃsiddhodÃharaïadÃnena tasya taduktitvamÃvaÓyakamityÃhu÷/ ÃbhÅye 'ntaraÇge ÃbhÅyasya bahiraÇgasya samÃnÃÓrayasya nÃnenÃsiddhatvam, antaraÇgasyÃsiddhatvÃdityasiddhavat sÆtre bhëye spa«Âam/ evam sici v­ddhe÷"yena nÃprapti"nyÃyenÃntaraÇgabÃdhakatvamÆlakam"na sicyantaraÇgamasti" iti"ikoguïa"iti sÆtre bhëye spa«Âam// nanvevam 'ak«adyÆ÷' ityÃdau bahiraÇgasyoÂho 'siddhatvÃdantaraÇgo yaï na syÃt, ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{nÃjÃnantarye bahi«ÂvaprakÊpti÷ // Paribh_51 //}* atra"«atvatuko÷"iti sÆtrasthaæ tuggrahaïaæ j¤Ãpakam/ anyathà 'adhÅtya 'pretya' ityÃdau samÃsottaraæ lyapprav­tyà pÆrvaæ samÃse jÃte tatra saæhitÃyà nityatvÃd lyabutpattiparyantamapyasaæhitaya'vasthÃnÃsambhavena ekÃdeÓe lyapi tugapek«ayà padadvayasambandhivarïadvayÃpek«aikÃdeÓasya bahiraÇgatayÃsiddhatvena tadvaiyarthyaæ spa«Âameva/ "padadvayasambandhivarïadvayÃpek«aæ bahiraÇgam"iti 'preddha÷' ityÃdau guïo bahiraÇga iti granthena"na dhÃtu lopa"iti sÆtre"saæyogÃntasya lopa÷"iti sÆtre ca bhëye spa«Âam/ yattu «atvagrahaïamapi j¤Ãpakam, anyathÃ"ko 'sicat"ityÃdau padadvayasambandhivarïadvayÃpek«atvena bahiraÇgasyaikÃdeÓasyÃsiddhatvena «atva prav­ttau kiæ teneti/ tanna, iïa÷ pÆrvapadasambandhitvena «atvasyÃpi padadvaya sambandhivarïadvayÃpek«atvenobhayo÷ samatvÃt/ ekÃdeÓasyaparÃditvena 'osicat' ityasya padatvena padÃditvÃbhÃvÃnna"sÃtpadÃdyo÷"ityanena ni«edha÷/ traipÃdike 'ntaraÇge kÃryakÃlapak«epi bahiraÇgaparibhëÃyà aprav­tte÷ pÆrvamupapÃditatvÃcca/ paribhëÃrthastu -- aco 'nyÃnantaryanimittake 'ntaraÇge kartavye jÃtasya bahiraÇgasya bahi«Âva prakÊpti÷/ bahi«padena bahiraÇgam, tasya bhÃvo bahiraÇgatvam/ tatprayuktÃsiddhatvasya na prakÊpti÷, na prÃptiriti/ 'asiddhaæ bahiraÇgam' ityuktvà 'nÃjÃnantarya iti vak«yÃmi' iti bhëyÃktyà tatratyasya antaraÇga ityasyÃnuv­ttisÆcanÃt/ tena 'pacÃvedam' ityÃdau na do«a÷/ antaraÇgasyÃcsthÃnika kÃryasyaitvasya anyanantarya nimittakatvÃbhÃvÃt/ 'jÃtasya bahiraÇgasya' ityuktyà 'ajaye indram' 'dhiyati' ityÃdau bahiraÇgadÅrgha guïÃderasiddhatvaæ siddham/ ata eva"iïÇiÓÅnÃmÃd guïa÷, savarïadÅrghatvÃcchacaÇantasyÃntaraÇgalak«aïatvÃt"ityÃdi saÇgacchate/ ata eva"omÃÇoÓca"ityÃÇgrahaïaæ caritÃrtham/ taddhi 'ÓivaaÃaiha' iti sthite paramapi savarïadÅrghaæ bÃdhitvà dhÃtÆpasargakÃryatvenÃntaraÇgatvÃd guïe v­ddhibÃdhanÃrtham/ nanu"ak«adyÆ÷"ityatra yaïi k­te ÆÂho 'siddhatvÃd valilopÃpattiriti vÃcyam, aco 'nyÃnantaryanimittake 'ntaraÇge kartavye k­te ca tasminyadantaraÇgaæ prapnoti, tatra ca kartavye nÃsiddhatvamiti tadarthÃt/ asiddhaparibhëÃyà anityatvena tadvÃraïe tvasyà vaiyarthyaæ tenaiva siddhe÷/ ata eva"na lopa÷ sup"iti sÆtre k­ti tuggrahaïaæ caritÃrtham/ anyathà 'v­trahabhyÃm' ityÃdau bahirbhÆtabhyÃmnimittakapadatvÃÓrayatvena bahiraÇgatayà nalopasyÃsiddhatvena siddhestadvaiyarthyaæ spa«Âameva/ mama tu kyajÃnantaryasatvÃnna do«a÷/ na caivaæ sati"hrasvasyapiti"iti sÆtrasya bhëyavirodha÷/ tatra hi 'grÃmaïi putra÷' ityatra "ikohrasvo 'Çya÷"iti hrasve k­te tukamÃÓaÇkya hrasvasyabahiraÇgÃsiddhatvena samÃhitam/"nÃjÃnantaryÃ"ityasya satve tatra tadaprapterasaÇgati÷ spa«Âameveti vÃcyam ; tena bhëyeïÃsyà anavakÃÓatvabodhanÃt/ etajj¤Ãpakena antaraÇgaparibhëÃyà anityatvabodhanasyaiva nyÃyyatvÃt/ ata eva"aca÷ parasmin"iti sÆtre bhëye 'paÂu Å Ã' ityatra parayaïÃdeÓasya anayÃsiddhatvÃt pÆrvayaïÃdeÓa÷ sÃdhita÷/ ata evai«Ã bhëye puna÷ kvÃpi nollikhitÃ/ ata eva antaraÇgaparibhëÃmupakramya viprati«edhasÆtre 'syà bahÆni prayojanÃni santi, tadarthame«Ã paribhëÃkartavyÃ, pratividheyaæ ca do«e«u' ityuktam,"samprasÃraïÃcca"iti sÆtre bhëye/ pratividhÃnaæ ca paribhëÃvi«aye 'nityatvÃÓrayaïameveti dhvanitamityalam// nanvevam 'gomatpriya÷' ityÃdau padadvayanimittakasamÃÓritatvena bahiraÇgaæ lukaæ bÃdhitvÃntaraÇgatvÃddhalÇyÃdilope numÃdaya÷ syu÷, ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{antaraÇgÃnapi vidhÅn bahiraÇgo lug bÃdhate // Paribh_52 //}* atra ca"pratyayottarapadayoÓca"iti sÆtraæ j¤Ãpakam/ 'tvatk­tam' ityÃdau lugapek«ayà antaraÇgatvÃd vibhaktinimittakena"tvamÃvekavacane"ityanena siddha idaæ vyarthaæ sattajj¤Ãpakam/ nanu 'tava putra÷, tvatputra÷' ityÃdau tavamamÃdibÃdhamÃrthaæ tadÃvaÓyakamiti cet, evaæ tarhyatratya maparyantagrahaïÃnuv­ttistajj¤Ãpiketi bhëyak­ta÷/ yu«madÃdibhya ÃcÃrakvip tu na, sampÆrïa sÆtrasya j¤apakatÃparabhëyaprÃmÃïayÃt,"hrasvanadyÃpa÷"iti nu¬vidhÃyakasÆtrasthapramÃïyena halantebhya÷ ÃcÃrakvipabhÃvÃcca/ evamevaikÃrthakÃbhyÃæ pratipÃdikÃbhyÃæ prÃtipadikaïico 'pyanabhidhÃnaæ bodhyam/ etena tatrÃ'deÓÃrthaæ pratyayagrahaïaæ caritÃrthamityapÃstam/ nanu maparyantÃnuv­ttirapi sarvÃdeÓatvavÃraïÃya caritrthÃ/ 'na cotsargasamÃnÃdeÓà apavÃdÃ÷' iti nyÃyenÃsiddhavatsÆtrasthabhëyasammatena maparyantasyaivÃdeÓe siddhe tadanuv­ttirvyattheti vÃcyam, tasya ÓnamakajÃdau vyabhitÃrÃditi cet, na; Ónami mitvena, bahuci purastÃdgrahaïena, akaci prÃk Âegrahaïena tasya bÃdhe 'pyatrotsargasya tyÃge mÃnÃbhÃvÃt/ ata eva"tasminnaïi ca"ityanena yu«mÃkÃdyÃdeÓavidhÃnaæ caritÃrtham, anyathÃ'kaÇÃdeÓameva vidadyÃt/ ÃkaÇi tavakÃdyÃdeÓayoretadapavÃdayoruktanyÃyenÃntyÃdeÓatvÃpatti÷, atastadvidhÃnam, idamevaca tajj¤apakam/ yadyapi virodhe bÃdhakatvamiti vÃrtikamate 'yaæ nyÃya÷, bhëyakÃrastu vinÃpi virodhaæ satyapi sambhave bÃdhakatvamicchati, ityanabhihitasÆtrasthakaiyaÂarÅtyà nÃyaæ niyama÷, tathÃpi yu«makÃdyÃ'deÓavidhÃnaj¤Ãpita utsarga÷ svÅkriyata eveti prak­te na do«a÷/ etad bhëyamapi tatsvÅkÃre mÃnam/ eva¤ca maparyantÃnuv­tti÷ 'tvatk­tam' ityÃdau maparyantasyÃ'deÓavidhÃnÃrthÃ/ tatra ca antaraÇgatvÃt tvamÃvityeva siddhe vyarthà saætajj¤apikÃ/ j¤Ãpite tvasminnetadvi«aye tavÃdÅnÃmaprÃptyà tadapavÃdatvÃbhÃvena maparyantasyavÃ'deÓÃrthaæ sà caritÃrtheti tadÃÓaya÷/ yattu haradattenÃntaraÇgaprav­ttau pratyaya uttarapade ca maparyantÃsambhavena tadanuv­ttirvyarthà satÅ j¤apiketyuktam, tat, na; antaraÇgÃïÃmapyapavÃdabÃdhyatvena tadvi«aye tadaprav­tte÷/ vastuta idaæ j¤Ãpakaæ vÃrtikarÅtyaiva, bhëyarÅtyà tu vÃcanika evÃyamartha ityÃhu÷/ iyam"supo dhÃtu"iti lugvi«ayaiveti kecit/"eÇhrasvÃtsambuddhe÷" "na yÃsayo÷"iti sÆtrasthÃkaraprÃmÃïyena lugmÃtra vi«ayÃ/ Ãdye 'he trapu' ityÃdÃvanena nyÃyena lopaæ bÃdhitvà lug bhavatÅti bhëye uktam/ antye 'ntaraÇgÃæÓca vidhÅn sarvo 'pi lugbÃdhate, na tu sublugeva/ ata eva"sanÅsraæsa÷"ityÃdau nalopo na bhavati/ 'pa¤cabhi÷ khaÂvÃbhi÷ krÅta÷, pa¤cakhaÂva÷' ityÃdÃvekÃdeÓÃt prÃgeva ÂÃpo luk/ anyathà k­taikÃdeÓasya lukyakÃraÓravaïaæ na syÃditi kaiyaÂe uktam/ etadvirodhÃd yat"tadrÃjasya"iti sÆtre kaiyaÂenoktam ' aÇgÃnatikrÃnto 'tyaÇga÷' ityatra supoluki bahuvacana paratvÃbhÃvÃt "tadrÃjasya"iti lug na syÃditi ÓaÇkÃparabhëyavyÃkhyÃvasare antaraÇgÃnapÅti nyÃyenÃyaæ luk subluko bÃdhaka÷ syÃdityÃÓaÇkya subluka evÃnena balavatvaæ bodhyata iti tatprau¬hyeti dra«Âavyam/ lugapek«ayà luko balavatvasya vaktumaÓakyatvÃditi tadà ÓaÇkà samÃdhÃnaæ vaktuæ yuktam/ anena nyÃyenÃntaraÇganimittavinÃÓakalukastatprayojakasamÃsÃdÅnÃæ ca prÃbalyaæ bodhyata ityanyatra vistara÷// nanvevam saumendre 'ntaraÇgatvÃdÃdguïe pÆrvapadÃtparendraÓabdÃbhÃvena"nendrasyapaparasya"iti v­ddhini«edho vyartha÷/ antÃdivadbhÃvastÆbhayata ÃÓrayaïe ni«iddha÷/ ki¤ca v­ddhirapyatra na prÃpnoti, antÃdivatvobhayÃbhÃve 'pi pÆrvÃntavatvenaikÃdeÓaviÓi«Âe pÆrvapadatvenendraÓabdasya 'ekadeÓavik­ta' nyÃyena 'ubhayata ÃÓrayaïe nÃntÃdivat' ityasyÃbhÃvena tadÃÓrayaïena vottarapadatve 'pi tasyÃnackatvÃdekasyaikÃdeÓena parasya nityena"yasyeti"lopenÃpahÃrÃt/ na ca parÃdivadbhÃvenaikÃdeÓaviÓi«ÂasyottarapadatvamevÃstviti tatsambhava iti vÃcyam; uttarapadÃdyacsthÃnikatvÃd v­ddhestadabhÃvenÃprÃptestÃdrÆpyÃnatideÓÃt/ anyathà 'khaÂvÃbhi÷' ityÃdÃvapi pÆrvÃntavatvenÃdantatve bhisa aisÃpattiriti bhëye spa«Âam/ ata eva 'pÆrve«ukÃmaÓama÷' ityÃdÃvantaraÇgatvÃd guïe v­ddhirnasyÃdityÃÓaÇkitam/ tadekadeÓamÃtrasya vikÃrÃbhÃvÃcca/ taduktaæ bhëye 'indredvavacau, eka÷"yasyeti"lopenÃpah­to 'para ekÃdeÓena, tato 'nacka indra Óabda÷ sampannastatra ka÷ prasaÇgo v­ddheriti/ marudÃdibhirindrasya dvandve indrasyaiva pÆrva nipÃta÷, ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{pÆrvottarapadanimittakÃryÃt pÆrvamantaraÇge 'pyekÃdeÓo na // Paribh_53 //}* atra ca"nendrasya"iti ni«edha eva j¤Ãpaka iti"antÃdivacca" "viprati«edhe param"iti sÆtrayorbhëye spa«Âam// nanvevamapi 'pradhÃya, prasthÃya' ityÃdÃvantaraÇgatvÃdvitvÃdi«u k­te«u lyap syÃdata Ãha :- __________________________________________________________________ *{antaraÇgÃnapi vidhÅn bahiraÇgo lyabbÃdhate // Paribh_54 //}* "ado jagdhi÷"iti sÆtre ti kitÅtyeva siddhe lyabgrahaïamasyà j¤apakamiti"ado jagdhi÷"ityatra bhëye spa«Âam// nanvevamapi"iyÃya"ityÃdau dvitve k­te 'ntaraÇgatvÃt savarïadÅrghatve tadasiddhirata Ãha :- __________________________________________________________________ *{vÃrïÃdÃÇgaæ balÅyo bhavati // Paribh_55 //}* tenÃntaraÇgamapi savatïadÅrghaæ bÃdhitvà v­ddhiriti tatsiddhi÷/"abhyÃsasyÃsavarïe"itÅyaÇ vidhÃyaka sÆtrasthamasavarïagrahaïamasyà j¤Ãpakam/ taddhi 'Å«atu÷' ityÃdÃviyaÇÃdivyÃv­tyartham/ etatparibhëÃbhÃve tu 'Å«atu÷' ityÃdÃvantaraÇgeïa savarïadÅrgheïa bÃdhÃttadvyartham/ iyaÇuvaÇau hyabhyÃsasambandhanimittakatvÃd bahiraÇgau/ na ceyaÇÃdirapavÃda÷, 'yenanÃprÃpti' nyÃyena 'iyati' ityÃdisakalalak«ya prÃpta yaïapavÃdatvasyaiva nirïayÃditi präca÷/ pare tu - etatparibhëÃbhÃve"abhyÃsasya"iti sÆtrameva vyartham/ na ca 'iyÃya' 'iye«a' ityÃdau caritÃrtham, tayorapi pÆrvaprav­ttaguïasya pÆrvaprav­ttav­ddheÓca "dvirvacaneci"iti rÆpÃtideÓenÃpahÃre dvitve k­te puna÷ prÃpte guïav­ddhÅ bÃdhitvÃntaraÇgatvÃt savarïadÅrdhÃpatte÷/ na ca 'iyati' ityÃdau taccaritÃrtham, tÃvanmÃtraprayojakatve 'u÷' ityeva brÆyÃt/ yvorityanuvartate,"iïo yaï"iti sÃhacaryÃd vyÃkhyÃnÃcca ­dhÃtoreva grahaïam/ ata÷ ivarïasyeyaÇityartha÷/ "abhyÃsasyÃtau"iti "abhyÃsasyÃrte÷"iti và gurutvÃnna yuktam/ na ca"e,ai,o,au"Óabdebhya ÃcÃrakvibantebhyo liÂÅyaÇÃdyarthaæ tatsÆtranÃvaÓyakam, tathÃ"uvoïakÅyi«ati"ityÃdyarthamÃvaÓyakamiti vÃcyam, «Ã«ÂhaprathamÃnhikÃntastha bhëya prÃmÃïyena te«ÃmanabhidhÃnÃt/ antye dvitÅyadvirvacanasyaiva satvena tvadukta prayogasyaiva durlabhatvÃt/ eva¤ca sampÆrïa sÆtrasya j¤Ãpakatà yuktÃ/ yadyapi bhëye 'yadayamabhyÃsasyÃsavarïa ityasavarïagrahaïaæ karoti' iti granthenÃsavarïagrahaïasyaiva j¤Ãpakatà labhyate, tathÃpi 'na hyantareïa guïav­ddhÅ asavarïaparÃbhyÃso bhavati' iti tadupapÃdana granthena sampÆrïa sÆtrasyaiva j¤Ãpakatà labhyate/ agre 'pi 'naitadasti j¤Ãpakam, atyarthametat syÃt' ityanena sÆtra sÃrthakyameva darÓitam/ asavarïagrahaïasyaiva j¤Ãpakatve tu tadvyÃvartyapradarÓanena tat sÃrthakyameva darÓitaæ syÃt/ na ca 'ak­tavyÆha' paribhëayà 'iye«a' ityÃdau savarïadÅrdhÃprÃpti÷, yadi dÅrdhonasyÃt, tarhi guïa÷ syÃditi sambhÃvanÃyÃ÷ satvena paribhëÃprav­tte÷ sÆpapÃdatvÃditi kathaæ sampÆrïa sÆtrasya j¤Ãpakateti vÃcyam, tasyà asatvÃt/ satve vaitadbhëyaprÃmÃïyena yatrÃntaraÇgakÃryaprav­ttiyogyakÃlottarameva tannimittavinÃÓaka bahiraÇgavidhe÷ prapti÷, tatraiva tatparibhëÃprav­ttisvÅkÃrÃcca/ na cÃntaraÇgatvÃd dÅrdhopi 'iyÃya' ityÃdau pÆrvÃntavatvenÃbhyÃsatvÃdivarïatvÃcca ïalyasavarïa iyaÇvidhÃnena sÆtraæ caritÃrtham/ na ca"aci Ónu"ityanena siddhi÷, v­ddhibÃdhanÃrthatvÃditi vÃcyam/ pratyÃsatyÃsavarïa padena abhyÃsottarakhaï¬asambandhyasavarïÃca eva grahaïÃt, ÓÃstrabÃdhakalpanÃpek«ayà paribhëÃj¤ÃpakatvasyaivaucityÃccetyÃhu÷/ sà ceyaæ dharmigrÃhakamÃnÃdÃÇgavÃrïayo÷ samÃnakÃryitva eva/ yattu samÃnanimittakatvarÆpasamÃnÃÓrayatva evai«eti, tat, na ; j¤Ãpite 'pi"iyÃya""iye«a"ityÃdyasiddhe÷, sÆtravaiyarthyasya tadavasthÃtvÃcca/ "syona÷"ityatra tu vak«yamÃïarÅtyÃsyà anityatvÃdaprav­ttau guïÃdantaraÇgatvÃd yaïÃdeÓa÷/ na caivamapi 'iyÃya' ityÃdÃviyaÇ durlabha÷, tatra kartavye v­ddhyÃde÷ sthÃnivatvena 'asavarïe' iti prati«edhÃditi vÃcyam, sÆtrÃrambhasÃmarthyÃdeva stthÃnivatvÃprav­tte÷/ tacca sÃmÃnyÃpek«am/ abhyÃsakÃrye taduttarakhaï¬ÃdeÓasya tatkÃryapratibandhakÅbhÆtaæ sthÃnivatvaæ neti/ ata eva 'Ãrati' ityÃdau yaïÃdeÓasya sthÃnivatvÃdabhyÃsasya"¬hralope"iti dÅrdho durlabha ityapÃstam/ dÅrghavidhau tanni«edhÃcca/ "ariyiyÃt"ityatra sthÃnivatveneyaÇ bhavatyeva, tasya sthÃnivatvasyÃbhyÃsakÃrya pratibandhakatvÃbhÃvÃt/ 'iya¤cÃÇgasambandhinyÃÇga eva' iti"svarito vÃ"iti sÆtre bhëye/ tatra hi 'kumÃryai' ityÃdo yaïuttaramìukta÷/ iya¤cÃnityà 'chvo÷' iti satugnirdeÓÃt/ anyathÃntaraÇgatvÃt pÆrvaæ tuka÷ ÓÃdeÓe tuko 'prÃptyà tadvaiyarthyaæ spa«Âamevetyanyatra vistara÷// nanvevam 'sedu«a÷' ityÃdau kvasontaraÇgatvÃdiÂi, tata÷ samprasÃraïe 'pÅÂa÷ ÓravaïÃpattiriti cet, atra kecit-- __________________________________________________________________ *{ak­tavyÆhÃ÷ pÃïinÅyÃ÷ // Paribh_56 // }* na k­to viÓi«Âa Æha÷ -- niÓcaya÷, ÓÃstraprav­ttivi«ayo yairityartha÷/ bhÃvi nimittavinÃÓa ityadyÃhÃra÷/ bahiraÇgeïÃntaraÇgasya nimittavinÃÓe paÓcÃt sambhÃvite 'ntaraÇgaæ neti yÃvat/ atra ca - j¤Ãpakam,"samarthÃnÃæ prathamÃt"iti sÆtre samarthÃnÃmiti/ taddhi sÆtthitÃdibhya÷ k­tadÅrghebhya÷ pratyayotpatyartham/ anyathÃntaraÇgatvÃd dÅrdhe k­ta eva pratyayaprÃptyà tadvyarthatà spa«Âa eva/ na cÃtraikÃdeÓaprav­tti samaye v­ddhyaprÃptyaikÃdeÓe k­ta ÃdeÓe v­ddhe÷ praptÃvapi tannimittavinÃÓÃbhÃva iti vÃcyam, taddavÃraiva tannimittavinÃÓasatvenÃk«ate÷/ na ca sautthitau bahiraÇgatayà v­ddherasiddhatvÃnna tannimittavinÃÓa iti vÃcyam, samarthagrahaïenaitad vi«aye tasyà aprav­tterapi j¤ÃpanÃt/ yattu samarthagrahaïenÃntaraÇgaparibhëÃyà anityatvameva j¤Ãpyata iti/ tanna, asiddha paribhëÃyà samakÃlaprÃpta bahiraÇgasya pÆrvaæ jÃtabahiraÇgasya cÃntaraÇge kartavye 'siddhatvaæ bodhyate, na tu jÃte 'ntaraÇge tasya tatva bodhyate, mÃnÃbhÃvÃt, phalÃbhÃvÃcca/ eva¤ca sÆtthitÃvekÃdeÓasya paribhëÃsÃdhyatvÃbhÃvena tadanityatvaj¤ÃpanÃsambhavÃt/"antaraÇgÃnapi vidhÅn"ityÃderapyasyÃmevÃntarbhÃva÷/ etat prav­ttau ca nimittavinÃÓasambhÃvanÃpi nimittam/ ata eva 'gomaddaï¬Å' ityÃdau halÇyÃdi lopo na/ anyathà halÇyÃdi lopa kÃle sÃmÃsika luko 'prÃptyà taduttaraæ cÃpahÃryÃbhÃvÃdaprÃptyà lopasyaivÃpatte÷/ asti cÃtrÃpi 'yadi lopo na syÃt, tarhi luk syÃt' iti sambhÃvanÃ/ "allopona÷"iti sÆtrastha taparakaraïaæ tu paribhÃnityatvaj¤ÃpanenacaritÃrtham/ taddhi 'Ãna' ityÃdo lopavÃraïÃya/ anyathà dÅrÅghÃbhÃve lopasambhÃvanayaitatparibhëÃbalÃt dÅrghÃprÃptau tadvaiyarthyaæ spa«ÂamevetyÃhu÷/ "samarthÃnÃm"iti sÆtre kaiyaÂastu samarthavacaneneyaæ paribhëà j¤Ãpyate"ak­tavyÆhÃ÷ pÃïinÅyÃ÷"iti/ tena 'papu«a÷' itiyÃdÃvantaraÇgÃtpÆrvaæ k­to 'pŬÃgamo nivartata iti vadan 'na k­to vyÆha÷ viÓi«Âastarko nimittakÃraïavinÃÓe 'pi kÃryasthitirÆpo yai÷' ityarthamabhipraiti/ 'nimittÃpÃye naimittikasyÃpyapÃya÷' iti yÃvat/ sÆtthitÃdi¤i v­ddhau dÅrghaniv­ttau sÃvuttthitirmÃbhÆditi samarthÃnÃmiti/ lokanyÃya siddhaÓcÃyamartha÷/ tathà hi loke nimittaæ dvividhaæ d­«Âam--kÃryasthito niyÃmakaæ tadaniyÃmakaæ ca/ Ãdyaæ yathà nyÃyanaye 'pek«Ã buddhi÷, tannÃÓe dvitvanÃÓÃbhyupagamÃt/ vedÃnti naye prÃrabdhasya vik«epasthiti niyÃmakatvaæ ca prasiddhameva/ dvitÅyaæ yathà daï¬Ãdi, tannÃÓe 'pi ghaÂanÃÓadarÓanÃt/ ÓÃstre lak«yÃnurodhÃd vyavasthÃ/ bhÃvinimittavinÃÓe pÆrvamanutpattau tu na kaÓcinnyÃya÷nÃpi sampratipanno d­«ÂÃnta÷/ samarthÃnÃmityasyÃpi lokasiddhÃrthaj¤Ãpanena cartÃrthyasambhave lokasiddhÃpÆrvatÃd­ÓÃrthaj¤apakatve mÃnÃbhÃva iti tadÃÓaya iti bodhyam/ pare tu 'sedu«a÷' ityÃdau padÃvadhike 'nvÃkhyÃne 'sed vas as' iti sthite i samprasÃraïayo÷ praptau pratipadavidhitvÃt pÆrvaæ samprasÃraïe valÃditvÃbhÃdiÂa÷ prÃptireva neti tatsiddhiriti spa«Âam"samarthÃnÃm"iti sÆtre kaiyaÂe,"asiddhavat"sÆtre kaiyaÂe ca spa«Âametat/ yadyapi pratipadavidhitvamanavakÃÓatve satyeva bÃdhakatve bÅjam, tathÃpi pÆrvaprav­ttau sÃvakÃÓatve 'pi niyÃmakaæ bhavatyeveti tadÃÓaya÷/ nirÆpitaæ caitad bahuÓa÷ ÓabdenduÓekharÃdau/ "samarthÃnÃm"iti sÆtrasthasamarthagrahaïaæ tu 'vi«uïa÷' ityÃdÃvak­tasandhe÷ pratyayadarÓanena sarvatra tathà bhramavÃraïÃya nyÃyasiddhÃrthÃnuvÃda eva/ dhvanitaæ cedam"viprati«edha"sÆtre bhëye/ tatra hi 'vaik«amaïi÷' ityantaraÇga paribhëodÃharaïamuktam/ ki¤ca vibhajyÃnvÃkhyÃne 'su utthita as i' it sthite 'vÃrïÃdÃÇgaæ balÅya÷' iti prÃpta v­ddhi vÃraïÃya samarthagrahaïamityatraiva kaiyaÂe spa«Âam/ ata eva"asiddhavat"sÆtre 'vasusamprasÃraïamajvidhau siddhaæ vaktavyam' 'papu«a÷' ityÃdau vaso÷ samprasÃraïe k­te Ãto lopo yathà syÃt' iti bhëye uktam/ padasya vibhajyÃnvÃkhyÃne pÆrvoktakaiyaÂarÅtyà pÆrvaæ samprasÃraïe iÂoprÃptÃvusnimittaka evÃ'to lopa iti tadasaÇgati÷/ ata eva 'caupratyaÇgastaprati«edha÷' iti vacanaæ vÃrtikak­tÃ'rabdham, bhëyak­tà ca na pratyÃkhyÃtam/ pratyaÇgaæ antaraÇgam/ asyÃæ paribhëÃyÃæ satyÃæ tu tadvaiyarthyaæ spa«Âameva/ ata eva"chvo÷"iti sÆtre 'avaÓyamatra tugabhÃvÃrtho yatna÷ kÃrya÷' antaraÇgatvÃddhi tuk prÃpnoti' iti bhëye uktam/ etatsatve tu tuko 'prÃptyà yatnÃvaÓyakatvakathanamasaÇgatamiti spa«Âameva/ na caitadanityatvaj¤ÃpanÃrthameva taditi tadÃÓaya÷, avaÓyamatretyak«arasvÃrasyabhaÇgÃpatte÷/ ki¤cÃnayaiva"pratyayottarapadayoÓca" "ado jagdhirlyapti kiti"itiyanayoÓcÃritÃrthyena tajj¤ÃpakavaÓÃlluglyaporantaraÇgabÃdhakatà bhëyoktà bhajyeta/ ki¤cai«Ã bhëye na d­Óyate/ taduktam"asiddhavat"sÆtre kaiyaÂena 'nimittÃpÃye naimittikasyÃpyapÃya÷' iti paribhëÃyÃ÷ 'bha«yak­tÃnÃÓrayaïÃt' iti/ padasaæskÃra pak«e 'hari÷' ityÃdau visarge k­te tato gacchatÅtyÃdi sambandhe 'hari÷ gacchati' ityÃdyeva sÃdhu/ tadvi«aye padasaæskÃrapak«ÃnÃÓrayaïaæ veti dik// "antaraÇgÃdapyapavÃdo balÅyÃn"/--- tatra apavÃda padÃrthamÃha --- __________________________________________________________________ *{yena nÃprÃpte yo vidhirÃrabhyate sa tasya bÃdhako bhavati // Paribh_57 //}* prÃpta iti bhÃve kta÷, yena nÃprÃpta ityasya yatkart­kÃvaÓyaprÃptÃvityartha÷/ na¤ dvayasya prak­tÃrthadÃr¬hyabodhakatvÃt/ eva¤ca viÓe«aÓÃstroddeÓyaviÓe«adharmÃvacchinnav­ttisÃmÃnyadharmÃvacchinnoddeÓyakaÓÃstrasya viÓe«aÓÃstreïa bÃdha÷/ tadaprÃptiyogye 'cÃritÃrthyaæ hyetasya bÃdhakatve bhÅjam/ ata eva"ÃyÃdaya÷"iti sÆtre 'gopÃyi«yati' ityÃdÃvÃyÃdÅn bÃdhitvà paratvÃt syÃdaya÷ prÃpnuvantÅtyÃÓaÇkya"anavakÃÓÃ÷ ÃyÃdaya÷"'gopÃyati' ityÃdÃvapi Óap syÃdi÷ prapnoti/ na ca sati Óapyasati và na viÓe«a÷/ anyÃdidÃnÅmidamucyate--nÃsti viÓe«a iti/ yaduktam"ÃyÃdÅnÃæ syÃdibhiravyÃpto 'vakÃÓa iti sa nÃstyavakÃÓa"iti bhëye uktam/ evamatra tatprav­tyuttaraæ cÃritÃrthye 'pi tadavyÃpto 'vakÓo nÃstÅti samameva/ ki¤ca tatprav­tyuttaramapi cÃritÃrthye tadbÃdhabodhanam/ anyathÃnavakÃÓatvenaiva bÃdhe siddhe etatkathanavaiyarthyÃpatte÷,"takrakauï¬inya"nyÃyapradarÓanasyÃpi vaiyarthyÃpatteÓca/ tathà prathamadvirvacanasya taduttaraæ sÃvakÃÓenÃpi dvitÅyadvirvacanena bÃdha÷/ yathà vÃ'derapi prav­tyà caritÃrthena 'Ãde÷ parasya' ityanena 'alo 'ntyasya' ityasya bÃdha÷/ taduktam"midaco 'ntyÃt"iti sÆtre bhëye"satyapi sambhave bÃdhanaæ bhavati"iti/ anyathÃ"brÃmhaïebhyo dadhi dÅyatÃm, takraæ kauï¬inyÃya"ityatra takradÃnena dadhidÃnasya bÃdho na syÃt/ taddanottaraæ tatpÆrvaæ và taddanasya cÃritÃrthyasambhavÃt/ ata eva vi«ayabhede 'pyapavÃdatvam/ ata evÃcirÃdeÓena nuÂo 'pyapavÃdatvÃt bÃdhamÃÓaÇkya 'na tis­' iti j¤Ãpakena samÃhitam"t­jvat" sÆtre bhëye/ tena vi«ayabhede 'pavÃdatvÃbhÃva eva bodhyata iti kaÓcit, tanna ; vinmatorlukà ÂilopamÃtrasya bÃdhÃnÃpatte÷/ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- /katipayasaæskaraïe yadyapi"antaraÇgÃdapyapavÃdo balÅyÃn"ityapi paribhëÃrÆpeïÃÇgÅk­tam, kintu 'paranityÃntaraÇgÃpavÃdÃnÃmuttarottaraæ balÅya÷' ityanena gatÃrthatvÃt, nÃgeÓalekhanasvarasÃt, paribhëÃpÃÂhe paÂhitatvÃt, candrikÃkÃreïa dh­tatvÃt, siddhÃnta kaunudyÃæ bhaÂÂoji dÅk«itenÃpi svÅk­tatvÃt, yenanÃprÃpte yovidhirÃrabhyate sa tasya bÃdhako bhavati ityevÃtra paribhëÃrÆpeïa paÂhyate// yattu 'dayaterdigi' iti sÆtre dvitvottaraæ digyÃdeÓasya cÃritÃrthyaæ kaiyaÂenoktam, tat prau¬hyÃ/ dhvanita¤ca tenÃpi tasya tathÃtvaæ taduttaragranthena/ "asambhava eva bÃdhakatvam, virodhasya tadbÅjatvÃt"iti vÃrtikamataæ tu bhëyak­tà dÆ«itatvÃnna lak«yasiddhyupayogi/ "takrakauï¬inya"nyÃyopi tadaprÃptiyogye 'caritÃrthavi«ayo vidheyavi«aya eva ceti"taddhite«vacÃmÃde÷" "dhÃtorekÃca÷"ityÃdi sÆtre«u bhëye spa«Âam/ kvacittu sarvathÃnavakÃÓatvÃdeva bÃdhakatvam/ yathà ÇerÃmo yìÃdibÃdhakatvam/ na hi yìÃdi«u k­te«u ÇerÃm prapnoti, nirdiÓyamÃnasya vyavadhÃnÃt/ tatra svasya pÆrvaæ prav­ttirityeva te«Ãæ bÃdha÷/ tatra bÃdhake prav­tte yadyutsargaprÃptirbhavati tadà bhavatyeva/ yathà tatraiva yìÃgama÷/ aprÃptau tu na, yathà 'paceyu÷' ityÃdau dÅrghavÃdhake niravakÃÓa iyÃdeÓe dÅrghÃbhÃva÷// tadetat paÂhyate -- __________________________________________________________________ *{kvacidapavÃdavi«aye 'pyutsargo 'bhiniviÓata iti // Paribh_58 //}* apavÃdaÓabdo 'tra bÃdhakapara÷/ taduktam"guïo yaÇluko÷"ityatra bhëye/ abhyÃsavikÃre«vapavÃdà utsargÃnna bÃdhante/ 'ajÅgaïat'/ atra gaïerÅtvamapavÃdatvÃddhalÃdi÷Óe«aæ bÃdhate/ nagaïerÅtvamapavÃdatvÃddhalÃdi÷Óe«aæ bÃdhate/ kiæ tarha? anavakÃÓatvÃditi granthena gaïarÆpÃbhyÃsÃntyaïasyetvamityarthe halÃdi÷Óe«a tanniv­ttau tadanavakÃÓam, Åtve tu k­te tasya prapti÷, antya halo 'bhÃvÃt/ abhyÃsavikÃre«u bÃdhyabÃdhakabhÃvÃbhÃvena ca sÃdhitam/ tasmiæÓca sati lope k­te sÃmarthyÃcchi«ÂasyÃntyasyetvamiti na do«a÷/ na ca 'yena nÃprÃpti' nyÃyenÃpavÃdatvamapyasya suvacam, tasya caritÃrthavi«ayatÃyà uktatvÃt/ "iko jhal"ityatra bhëyepi dhvanitametat/ tatra hi 'ajjhana' iti dÅrdheïa guïottaraæ phalÃbhÃvenÃnavakÃÓatvÃd guïo bÃdhite dÅrghottaraæ guïa÷ syÃt, dÅrghavidhÃnaæ tu minoterdÅrdhe k­te"sani mÅmÃ"ityatra mÅgrahaïena grahaïer'thavattatra paÓcÃt praptaguïabÃdhanÃrtham,"iko jhal"iti kitvamityuktam/ anyathÃpavÃdatvena bÃdhe tadvi«aye utsargÃprav­tterbhëyasya sÆtrasya cÃsaÇgatiriti spa«Âameva/ yattu käcanÅtyÃdÃvapavÃdamaya¬vi«aye 'yaï bhavati, 'kvacidapavÃdavi«aye 'pi' iti nyÃyÃditi tanna ;"aïa÷ karmaïica"iti sÆtrasthabhëyavirodhÃt/ tatra hi 'aïa÷ punarvacanamapavÃdavi«aye 'niv­tyartham' 'godÃyo vrajati' ityÃdyuktam/ 'käcanÅ' ityÃdau käcanenanirmitetyarthe Óai«iko 'ï bodhya÷/ atredaæ bodhyam -- 'yenanÃprapte' ityatra yenetyasya yadi svetareïetyartha÷, tadà sva vi«aye svataradyadyat prÃpnoti tad bÃdhyam, vidhyantarÃprÃptavi«ayÃbhÃvÃt/ iyameva bÃdhyasÃmÃnyacinteti vyavahriyate/ anavakÃÓatvena bÃdhe 'pye«Ã vaktuæ Óakyà yadyudÃharaïamasti, vinigamanÃvirahÃt/ yadi tu yenetyasya lak«aïenetyartha÷, kÃryeïetyartho và tadà bÃdhyaviÓe«acintÃ/ anavakÃÓatvena bÃdhe 'pyetadbÃdhena sÃrthakyam, uta tadbÃdhenetyevaæ viÓe«acintà sambhavati, yadyudÃharaïamasti// tatra kÃryeïetyarthe pararÆpatvavacchinne kÃtya ÃrabhyamÃïÃyà v­ddhestadbÃdhakatve na nirïÅte kiæ ÓÃstravihitasyetyevaæ tadviÓe«acintÃyÃmÃha -- __________________________________________________________________ *{purastÃdapavÃdÃ÷ anantarÃn vidhÅn bÃdhante, nottarÃn // Paribh_59 //}* avaÓyaæ svaparasmin bÃdhanÅye prathamopasthitÃnantarabÃdhena cÃritÃrthye paÓcÃdupasthitasya tata÷ parasya bÃdhe mÃnÃbhÃva ÃkÃÇk«Ãyà niv­tterviprati«edhaÓÃstrabÃdhe mÃnÃbhÃvÃccetyetasya bÅjam// "nÃsikodarau«ÂhajaÇghÃdante"ityau«ÂhÃdyaæÓe ÇÅ«ni«edhatvÃvacchinnahÃdhakatve nirïÅte kiæ nihitasyetyÃkÃÇk«ÃyÃmÃha :-- __________________________________________________________________ *{madye 'pavÃdÃ÷ pÆrvÃn vidhÅn bÃdhante, nottarÃn // Paribh_60 //}* tenau«ÂhÃdi«u pa¤casu"asaæyogopadhÃt"iti prati«edha eva bÃdhyate, na tu sahana¤vidyamÃnalak«aïa iti "nÃsikodara"itytra bhëye spa«Âam/ pÆrvopasthita bÃdhena nairÃkÃÇk«yamasyà bÅjam// nanu"và chandasi"ityanena"serhyapicca"ityanantarasyÃpitvasyeva herapi vikalapa÷ syÃt/ tathÃ"noÂa"iti ni«edho 'nantarahalantalak«aïÃyà iva siciv­ddhim­jiv­ddhayorapi syÃt, ata uktanyÃyamÆlakamevÃha :- __________________________________________________________________ *{anantarasya vidhirvà bhavati prati«edho veti // Paribh_61 //}* ata eva"saækhyÃvyayÃde÷"iti ÇÅbgrahaïaæ caritÃrtham/ taddhyanantasyaÇÅ«ovidhyabhÃvÃya/"na ktici"iti sÆtre dÅrghagrahaïa¤ca -- caritÃrtham/ taddhyanantarasyÃnudÃttopadeÓetyasyaiva ni«edhÃbhÃvÃya/ madhye 'pavÃdanyayÃpek«ayÃnantarasyeti nyÃya÷ prabala iti"a«ÂÃbhya÷"iti sÆtre kaiyaÂa÷/ pratyÃsattimÆlako 'yam/ lak«yÃnurodhÃtta vyavasthetyapi pak«Ãntaram/ tatra tatra kvacit svaritatvapratij¤ÃnÃt, sÃmarthyena và bÃdhyate 'yaæ nyÃya÷/ yathÃ"Âi¬i¬hÃ"iti sÆtreïa ¬ÃpÃvyavahitasyÃpi ÇÅpo vidhi÷/"na «aÂ"ityÃdinà dvayorapi ÂÃbÇÅpo÷ prati«edha÷/ iya¤ca"Ói sarvanÃmasthÃnam"ityÃdau bhëye spa«Âetyanyatra vistara÷// nanu dadhatÅtyÃdÃvantaraÇgatvÃdantÃdeÓe 'lvidhau, sthÃnivatvÃbhÃvÃdÃdeÓo na syÃditi tadvaiyarthyÃpatti÷, ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{pÆrvaæ hyapavÃdà abhiniviÓante paÓcÃdutsargÃ÷ // Paribh_62 //}* lak«aïaikacak«u«ako hyapavÃdavi«ayaæ paryÃlocya tadvi«ayatvÃbhÃvani«caya utsargeïa tattallak«yaæ saæskaroti/ anyathà vikalpÃpattirityartha÷/ abhiniviÓanta ityasya buddhyÃrƬhà bhavantÅtyartha÷/ 'apavÃdo yadyanyatra caritÃrtha÷' iti nyÃyasya tu nÃtra prapti÷, antÃdeÓaprÃptivi«aye cÃritÃrthyÃbhÃvÃt// lak«yaikacak«u«kastu tacchÃstra paryÃlocanaæ vinÃpyapavÃdavi«ayaæ parityajyotsargeïa lak«yaæ saæskaroti, tasyÃpi ÓÃstraprakriyÃsmaraïapÆrvakaprayoga eva dharmotpatte÷, tadÃha :- __________________________________________________________________ *{prakalpya cÃpavÃdavi«ayaæ tata utsargo 'bhiniviÓante // Paribh_63 //}* tata ityasyÃpavÃdaÓÃstraparyÃlocanÃt prÃgapÅtyartha÷/ prakalpyetyasya parityajyetyartha÷/ ata eva prÃtipadikÃrtha sÆtre bhëye"idaæ dvayapyuktvà na kadÃcittÃvadutsargo bhavati, apavÃdaæ tÃvatpratÅk«ate"ityarthakamuktam// etanmÆlakameva navÅnÃ÷ paÂhanti :- __________________________________________________________________ *{upasa¤jani«yamÃïanimittopyapavÃda upasa¤jÃtanimittamapyutsargaæ bÃdhata iti // Paribh_64 //}* yattvabhyastasaæj¤ÃsÆtre kaiyaÂena prakalpya ceti pratÅkamupÃdÃya yathà 'na samprasÃraïa iti parasya yaïa÷ pÆrvaæ samprasÃraïam, pÆrvasya tu tannimittaka÷ prati«edha÷' ityuktam, tattu tata utsarga ityÃdyak«arÃrthÃnanuguïam/ yattvapavÃdavÃkyÃrthaæ vinà notsargavÃkyÃrtha iti, tanna, 'abhiniviÓate 'pavÃdavi«ayam' ityÃdipadasvÃrasyabhaÇgÃpatte÷/ padajanyapadÃrthopasthatau vÃkyÃrthabodhÃbhÃve kÃraïabhÃvÃcca/ yatra tvapavÃdo ni«iddha÷, tatrÃpavÃdavi«aye 'pyutsarga÷ pravartata eva/ yathà 'v­k«au' ityatra"nÃdici"iti pÆrvasavarïadÅrghani«edhÃdapravartamÃnasya v­ddhibÃdhakatvÃbhÃvÃt v­ddhi÷ pravartate/ ata eva"tau sat' ityÃdi saÇgacchate/ ata eva nirdeÓÃd bhra«ÂÃvasaranyÃyasyÃtra ÓÃstreïÃnÃÓrayaïam/ dhvanitaæ cedam"ikoguïa"iti sÆtre bhëya iti bhëyapradÅpodyote nirÆpitam/ atra 'devadattasya hantari hate devadattasyonmajjanaæ na' iti nyÃyasya vi«aya eva nÃsti/ hate devadatta unmajjanaæ na devadattahananodyatasya, hanane tu bhavatyevonmajjanam/ prak­te 'pi na pÆrvasavarïadÅrgheïa v­ddherhananam, kintu hananodyamasajÃtÅyaæ prasakti mÃtram, prasaktasyaiva ni«edhÃt/ pratipadoktatvamapi niravakÃÓatve satyeva bÃdhaprayojakam/ spa«Âa¤cadam"Óe«ÃdvibhëÃ"iti sÆtre bhëye/ tatra hi 'Óe«agrahaïamanarthakam, ye pratipadaæ vidhÅyante te bÃdhakà bhavi«yanti' ityÃÓaÇkya, 'anavakÃÓà hi vidhayo bÃdhakà bhavanti samÃsÃntÃÓca kababhÃve sÃvakÃÓÃ÷' ityuktam/ kvacidanavakÃÓatvÃbhÃve 'pi paranityÃdisamavadhÃne ÓÅghropasthitikatvena pÆrvaprav­ttiprayajakaæ balavatvaæ pratipadavidhitvenÃpi, paranityÃntaraÇgapratipadavidhayo virodhisannipÃte te«Ãæ mitha÷ parabalÅyastvamiti"pratyayottarapadayoÓca"iti sÆtre kaiyaÂena pÃÂhÃt/ ata eva 'rame' ityÃdaupratipadoktatvÃt pÆrvametva ÃkÃrapraÓle«ÃddhalÇyÃdilopo na prÃpnotÅtyÃÓaÇkya"eÇhrasvÃt"iti lopena samÃhitam// nanu 'ayaje indiram' ityÃdÃvantaraÇgasyÃpi guïasyÃpavÃdena savarïa dÅrghema bÃdha÷ syÃt, ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{apavÃdo yadyanyatra caritÃrthastarhyantaraÇgeïa bÃdhyate // Paribh_65 //}* niravakÃÓatvarÆpasya bÃdhakatvabÅjasyÃbhÃvÃt/ eva¤ca prak­te 'ntaraÇgeïa guïena savarïadÅrgha÷ samÃnÃÓraye caritÃrtho yaïguïayorapavÃdo 'pi bÃdhyate/ pÆrvopasthitinimittatvarÆpÃntaraÇgatvavi«aya idam/ yattvÃgamÃdeÓayorna bÃdhyabÃdhakabhÃva÷, bhinnaphalatvÃt, ata eva 'brÃmhaïebhyo dadhi dÅyatÃm, kambala÷ kauï¬inyÃya' ityÃdau kambaladÃnena na dadhidÃnabÃdha iti"chvo÷"iti sÆtre kaiyaÂa÷/ tanna, 'apavÃdo nugdÅrghatvasya' iti"dÅrdho 'kita÷"iti sÆtrabhëyavirodhÃt// nanu 'ajÅgaïat' ityÃdau gaïerÅtvaæ niravakÃÓatvÃddhalÃdi÷Óe«aæ bÃdheta, tatrÃha :- __________________________________________________________________ *{abhyÃsavikÃre«u bÃdhyabÃdhakabhÃvo nÃsti // Paribh_66 //}* "dÅrgho 'kita÷"ityakidgrahaïamasyà j¤Ãpakam/ anyathà 'yaæyayamyate' ityatra nuki k­te 'najantatvÃd dÅrghÃprÃptyà tadvaiyarthyaæ spa«Âameva/ iyaæ parÃntaraÇgÃdibÃdhakÃnÃmapyabÃdhakatvabodhikÃ/ tena 'acÅkarat' 'mÅmÃæsate' ityÃdi siddham/ Ãdye sanvadbhÃvasya paratvaddÅrgheïa bÃdha÷ prÃpnoti/ antye"mÃnbadha"iti dÅrgheïÃntaraÇgatvÃdityasya bÃdha÷ prÃpta÷/ yattu yatraikaikaprav­tyuttaramapi sarve«Ãæ prav­ttistatraivedamityata÷"eka"iti sÆtre kaiyaÂa÷, tanna ; nuki k­te itvÃprÃptyÃ"guïo yaÇluko÷"iti sÆtrasthabhëyoktatadudÃharaïÃsaÇgateÓcetyanyatra vistara÷// nanu taccholÃdit­nvi«aye ïvulapi syÃt/ na ca t­nnapavÃda÷, asarÆpÃpavÃdasya vikalpena bÃdhakatvÃt/ ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{tÃcchÅlike«u vÃsarÆpavidhirnÃsti // Paribh_67 //}* ïvuli siddhe"nindahiæsa"ÃdisÆtreïaikÃjbhyo vu¤vidhÃnamatra j¤Ãpakam/ tatra ïvulvu¤o÷ svare viÓe«ÃbhÃvÃt/ tÃcchÅlike«viti vi«ayasaptamÅ/ tena tÃcchÅlikairatÃcchÅlikaiÓca vÃsarÆpavidhirneti bodhyam/ nanvevam 'kamrÃ, kamanÃ' ityÃdyasiddhi÷"namikampi"iti reïa"anudÃttetaÓca halÃde÷"iti yuco bÃdhÃditi cet, na ;"sÆdadÅpadÅk«aÓca"ityanena dÅperyujni«edhenoktÃrthasyÃnityatvÃt// nanvevam 'hasitaæ chÃtrasya hasanam' ityÃdau gha¤, 'icchati bhoktum' ityatra liÇloÂau, 'Å«atpÃna÷ somo bhavatÃ' ityatra khal prÃpnotÅtyata Ãha :- __________________________________________________________________ *{ktalyuÂtumunkhalarthe«u vÃsarÆpavidhirnÃsti // Paribh_68 //}* ida¤ca vÃsarÆpavidheranityatvÃt siddham/ tadanityatve j¤apakaæ ca 'arhe k­tyat­caÓca' iti/ tatra hi cakÃrasamuccitaliÇà k­tyat­corbÃdho mà bhÆditi k­tyat­jgrahaïaæ kriyata ityanyatra vistara÷/ "vÃsarÆpa"sÆtre bhëye spa«ÂÃ// nanu"Óva÷ paktÃ"ityatra vÃsarÆpavidhinà l̬api prÃpnoti, k­te ÃdeÓe vairÆpyÃdata Ãha :- __________________________________________________________________ *{lÃdeÓe«u vÃsarÆpavidhirnÃsti // Paribh_69 //}* ÃdeÓak­tavairÆpyavatsu lakÃre«u sa nÃstÅtyartha÷/ atra ca"haÓaÓvatorlaÇca"iti laÇ vidhÃnaæ j¤Ãpakam/ anyathÃ"parok«e liÂ"iti liÂà laÇa÷ samÃveÓo 'sÃrÆpyÃt siddha iti kiæ laÇvidhÃnena? ÓatrÃdibhistiÇÃæ samÃveÓÃrthaæ Óat­vidhÃyake vibhëÃgrahaïÃnuv­tti÷"liÂa÷ kÃnajvÃ"iti vÃgrahaïaæ ca k­tam/ tajj¤apayati"vÃsarÆpa"sÆtre 'pavÃda ÃdeÓatvÃnÃkrÃnta÷ pratyaya eva g­hyata iti kaiyaÂÃdau dhvanitam/ tatphalaæ tu sadÃdibhyo bhÆtasÃmÃnye liÂa÷ kvasureva, na tu pak«e tiÇiti bodhyam// nanu"Çamo hrasvÃt"ityÃdau Çama÷ parasyÃco 'ci parato Çama iti veti sandeha÷ syÃt, ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{ubhayanirdeÓe pa¤camÅ nirdeÓo balÅyÃn // Paribh_70 //}* acÅti saptamÅnirdeÓasya"mayau¤o"ityuttaratra cÃritÃrthyÃt pa¤camÅnirdeÓo 'navakÃÓa iti"tasmÃdityuttarasya"ityasyaiva prav­tti÷/ yatra tu"¬a÷ si dhuÂ"ityÃdÃvubhayorapyacÃritÃrthyam, tatra"tasmin"iti sÆtrÃpek«ayÃ"tasmÃdityuttarasya"ityasya paratvÃt tenaiva vyavasthÃ/ evamubhayoÓcÃritÃrthye 'pi/ yathÃ"Ãmi sarvanÃmna÷ suÂ"ityÃdau/ tatrÃ'mÅti saptamÅ"trestraya÷"ityatra caritÃrthÃ/ Ãditi pa¤acamÅ"Ãjjaserasuk"ityatra caritÃrtheti spa«Âam"tasminniti"iti sÆtre bhëye kaiyaÂe ca// *{iti ÓrÅ nÃgeÓabhaÂÂaviracite paribhëenduÓekhare}* *{bÃdhabÅjanÃmakaæ dvitÅyaæ prakaraïam//}* *{// atha ÓÃstraÓe«a nÃmakaæ t­tÅyaæ prakaraïam //}* nanu"ata÷ k­kami"iti satvam 'ayaskumbhÅ' ityatra na syÃt kumbhaÓabdasyaivopÃdÃnÃt, ata Ãha :- __________________________________________________________________ *{prÃtipadikagrahaïe liÇga viÓi«ÂasyÃpi grahaïam // Paribh_71 //}* sÃmÃnyarÆpeïa viÓe«arÆpeïa và prÃtipadikabodhakaÓabdagrahaïe sati liÇgabodhaka pratyaya viÓi«ÂasyÃpi tena grahaïaæ bodhyam/ apinà kevalasyÃpÅtyartha÷/ asyÃÓca j¤Ãpakaæ sÃmÃnÃdhikaraïÃdhikÃrasthe"kumÃra ÓramaïÃdibhi÷"iti sÆtre strÅliÇgaÓramaïÃdiÓabdapÃÂha÷/ strÅpratyayaviÓi«ÂaÓramaïÃdibhiÓca kumÃrÅÓabdasyaiva sÃmÃnÃdhikaraïyam, na tu kumÃraÓabdasyeti tadetajj¤Ãpakam/ iya¤ca"dvi«atparayo÷"ityÃdyupapadavidhau, samÃsÃntavidhau, mahadÃtve, ¤nitsvare, rÃjasvare brÃmhaïakumÃrayo÷"bahorna¤vaduttarapadabhÆmni"ityÃdau, samÃsasaÇghÃtagrahaïe«u ca na pravartata iti ÇyÃp sÆtre bhëye spa«Âam/ vibhaktinimittakakÃrye ca netyapi tatraiva/ tatra samÃsÃntavidhÃvayavagrahaïa eva na, samÃsasaÇghÃtagrahaïe tu pravartata eva, svaravidhÃveva samÃsasaÇghÃtagrahaïe tatra do«okte÷,"bahuvrÅherÆdhasa÷"iti sÆtrastha bhëyÃcca, 'etÃvatsvevÃnityatvÃdaprav­tti÷, do«Ã÷ khalvapi sÃkalyena parigaïitÃ÷' iti bhëyokte÷/ nanvevam"bahuvrÅherÆdhasoÇÅ«"iti sÆtrastha bhëyÃsaÇgati÷/ tatra hi 'kuï¬odhnÅ' ityatra"nady­taÓca"iti kabÃpÃdito nadyantabahuvrÅherityarthÃt, nadyantasya bahuvrÅhitvÃbhÃvÃt tadasaÇgati÷/ nadyantÃnÃæ ya÷ samÃsa ityarthena ca parih­tam/ nadyantaprak­tikasubantottarapadaka÷ samÃsa iti cet, na ; anayà paribhëayà strÅpratyaya samabhivyÃhÃre tadrahite d­«ÂÃnÃæ prÃtipadikatva tadvyÃpya dharmÃïÃæ viÓi«Âe 'pi paryÃptatvamatidiÓyata ityÃÓayÃt// nanvevam 'yÆna÷ paÓya' ityatreva 'yuvati÷ paÓya' ityatrÃpi"ÓvayuvonÃm"iti samprasÃraïaæ syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{vibhaktau liÇgaviÓi«ÂÃgrahaïam // Paribh_72 //}* spa«Âà ceyam"yuvoranÃkau"ityatra bhëye/ ghaÂaghaÂÅgrahaïena liÇgaviÓi«Âaparibhëayà anityatvÃt tanmÆlai«etyanye// nanu"tasyÃpatyam"ityekavacananapuæsakÃbhyÃæ nirdeÓÃt 'gÃrgÃyo gÃrgyau' ityÃdyuktam, ata Ãha- __________________________________________________________________ *{sÆtre liÇgavacanamatantram // Paribh_73 //}* "arddhaæ napuæsakam"iti napuæsakagrahaïamsyà j¤Ãpakam/ nityanapuæsakatvÃrthaæ tu na tadityanyatra nirÆpitam/ dhÃnyapalÃlanyÃyena nÃntarÅyakatayà tayorupÃdÃnamiti"tasyÃpatyam"ityatra bhëye spa«Âam/ ata eva"Ãka¬Ãra"sÆtre eketi caritÃrthamityanyatra vistara÷// nanu"bhaÓÃdibhyo bhuvyacve÷"ityÃdau vidhÅyamÃna÷ kyaÇ 'kva divà bh­Óà bhavanti' ityatrÃpi syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{na¤iva yuktamanyasad­ÓÃdhikaraïe tathà hyarthagati÷ // Paribh_74 //}* na¤yuktamiva yuktaæ ca yat ki¤cid d­Óyate tatra tasmÃd bhinne tatsad­Óe 'dhikaraïe dravye kÃryaæ vij¤Ãyate/ hi yata÷ tathÃrthagatirasti/ na hi 'abrahmaïamÃnaya' ityukte lo«ÂamÃnÅya k­tÅ bhavati/ ataÓcavyantabhinne cvyantasad­Óe 'bhÆtatadbhÃvavi«aye kyaÇiti nokta do«a÷/ "o«adheÓca vibhaktÃvaprathamÃyÃm"ityÃdau vibhaktigrahaïametannyÃyasididhÃrthÃnuvÃda eva/ etena vibhaktÃvityÃdyasyÃnityatve j¤Ãpakamiti vadanta÷ parÃstÃ÷, anityatve bhëyasammata phalÃbhÃvÃt/ ata eva 'akartari ca' iti sÆtre kÃraka grahaïaæ bhëye pratyÃkhyÃtamiti bodhyam/ spa«Âà ceyam"bh­ÓÃdibhya÷"iti sÆtre bhëye/ atrÃnyasad­Óetyuktvà sÃd­Óyasya bhedÃghaÂitatvaæ sÆcayati/ nirÆpitaæ caitanma¤jÆ«ÃyÃm// nanu 'vyÃghrÅ, kaccapÅ' ityÃdau subantena samÃsÃt tato 'pyantaraÇgatvÃÂÂÃp adantatvÃbhÃvÃjjÃti lak«aïo ÇÅ« na syÃt, ata Ãha -- *{gatikÃrakopapadÃnÃæ k­dbhi÷ saha samÃsavacanaæ}* __________________________________________________________________ *{prÃk subutpatte÷ // Paribh_75 //}* "upapadam"iti sÆtre 'tiÇgrahaïena"kugati"ityatra tadapakar«aïenÃtiÇantaÓca samÃsa ityarthÃt tayo÷ sÆtrayo÷ supsupetyasya niv­tyaikadeÓÃnumatyà kÃrakÃæÓe ca siddheyam/ tena 'aÓvakrÅtÅ' iti siddhÃ/ anyathà pÆrvaæ ÂÃpyadantatvÃbhÃvÃt"krÅtÃtkaraïapÆrvÃt"iti ÇÅ« na syÃt/ asyà anityatvÃt kvacit subutpatyanantaramapi samÃsa÷/ yathà sà hi tasya dhanakrÅteti/ anye tvanityatve na mÃnam, tatrÃjÃditvÃÂÂÃbityÃhu÷/ ata eva 'kumbhakÃra÷' ityÃdau «a«ÂhÅ samÃso 'pi subutpatte÷ pÆrvameva/ «a«ÂhÅsamÃsÃbhÃve copapadasamÃsak­ta ekÃrthÅbhÃva iti na tatra vÃkyamiti bhëye spa«Âam/ tatra hi '«a«ÂhÅsamÃsÃdupapadasamÃso viprati«edhena' iti vÃrttikam/ athavà 'vibhëà «a«ÂhÅ samÃso yadà na «a«ÂhÅsamÃsastadopapadasamÃsa÷' iti tatpratyÃkhyÃnaæ ca/ yadyapyupapadasamÃsasyÃntaraÇgatvÃbhiprÃyakam 'na và «a«ÂhÅsamÃsÃbhÃvÃdupapadasamÃsa÷' iti vÃrtikak­toktam, tathÃpi tadubhayapratyÃkhyÃnaparam, 'athavÃ' ityÃdi bhëyaæ paribhëÃyÃæ sÃmÃnyata÷ kÃrakopÃdÃnena kÃrakavibhaktyantena k­dbhi÷ samÃsamÃtrasya subutpatte÷ pÆrvameva lÃbhÃt/ etenai«Ã kÃrakatadviÓe«ayorupÃdÃna eveti parÃstam/ asyà vidhyekavÃkyatvÃbhÃvena viprati«edhÃdi ÓÃstravat kÃryavyavasthÃpakatvenopÃdÃna evetyarthÃlÃbhÃcca// nanu"ugidacÃm"ityatra dhÃtoÓcedugitkÃryaæ tarhya¤catereveti niyamenÃdhÃtoreva numi siddhe 'dhÃtugrahaïaæ vyartham, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{sampratikÃbhÃve bhÆtapÆrvagati÷ // Paribh_76 //}* tattad vacanasÃmarthya nyÃyasiddheyam/ tatsÃmarthyÃdadhÃtubhÆtapÆrvasyÃpÅtyarthena gomatyate÷ kvipi 'gomÃn' ityÃdau num siddhi÷/"nÃmi"ityÃdisÆtre«u bhëye spa«ÂÃ// __________________________________________________________________ *{bahuvrÅhau tadguïasaævij¤Ãnamapi // Paribh_77 //}* apinà atadguïasaævij¤Ãnam/ te«Ãæ guïÃnÃmavayavapadÃrthÃnÃæ saævij¤Ãnaæ viÓe«Ãnvayitvamiti tadartha÷/ yatra samavÃyasambandhena sambandhyanyapadÃrtha÷, tatra prÃyastadguïasaævij¤Ãnam/ anyatra prÃyo 'nyat/ 'lambakarïacitragÆ' udÃharaïe/ 'sarvÃdÅni, jak«atyÃdaya÷' iti codÃharaïe/ sarvanÃmasaæj¤Ã sÆtre bhëye spa«ÂÃ// nanu"vada÷ supi kyap ca"iti cenÃnuk­«Âasya yata÷"bhuvo bhÃve"ityatrÃpyanuv­tti÷ syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{cÃnuk­«Âaæ nottaratra // Paribh_78 //}* ïamulyanuvartamÃne"avyaye 'yathÃbhipreta"iti sÆtre punarïamulgrahaïanasyà j¤Ãpakam/ anyathà 'ktvà ca' iti vadet/ taddhi uttaratrobhayo÷ sambamdhÃrtham/ udÃharaïÃni sphuÂÃni/ idamanityam/ ata eva"t­tÅyà ca ho÷"ityatra cÃnuk­«ÂÃyà api dvitÅyÃyÃ"antarÃntareïa"ityatra sambandha÷/ "luÂi ca k­pa÷"iti sÆtrasthenÃnuv­ttyarthakasakalacakÃrapratyÃkhyÃnena viruddheyam/ vyÃkhyÃnÃdevÃnuv­tti niv­ttyornirvÃha iti tadÃÓaya÷/"kulijÃllukkhau ca"iti sÆtrasthabhëyaviruddhà ca/ tatra hi"dvigo÷ «ÂhaæÓca"iti sÆtrÃt «Âhana÷, tatra 'cenÃpyanuk­«Âasya kho 'nyatarasyÃm' ityasya cÃnuv­ttiæ svÅk­tya lukkhau ceti bhëye pratyÃkhyÃtam// nanvanudÃttÃderantodÃttÃcca yaducyate tadvya¤janÃdervya¤janÃntÃcca na prÃpnotÅtyata Ãha -- __________________________________________________________________ *{svaravidhau vya¤janamavidyamÃnavat // Paribh_79 //}* svaroddaÓyake vidhÃvityartha÷/"nottarapade 'nudÃttÃdÃvap­thivÅrudrapÆ«amanthi«u"iti sÆtre p­thivyÃdiparyudÃsosyÃj¤Ãpaka÷/ anyathà p­thivyÃdÅnÃmanudÃttÃditvÃbhÃvÃdaprÃptau tadvaiyarthyaæ spa«Âameva/ dharmigrÃhakamÃnÃdeva ca svaroddeÓyakavi«ayamidam/ ata eva"ÓaturanumonadyajÃdÅ,"aca÷ kartturyaki" ityÃdau aca ityÃdeÓcÃritÃrthyam/ ata eva"rÃjavatÅ"ityÃdau nalopasyÃsiddhatvÃdanvatÅÓabdatvÃt,"anto 'vatyÃ÷"iti svaro na, 'udaÓvitvÃn' ityatra"hrasvanu¬bhyÃm"iti matubudÃttatvaæ ca netyÃkara÷/ spa«Âaæ cedam"samÃsasya"iti sÆtre bhëye/ "uccairudÃtta÷"iti sÆtre kaiyaÂastu 'iyamanÃvaÓyakÅ, samimavyÃh­tÃjuparÃgeïa halo 'pyudÃttÃdivadavabhÃsÃttadupapatte÷' ityÃha/ tatra bhëye 'pi dhvanitametat// nanvevamapi 'rÃjad­«at' itiyÃdau"samÃsasya"ityantodÃttatvaæ «akÃrÃkÃrasya na syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{halsvaraprÃptai vya¤janamavidyamÃnavat // Paribh_80 //}* asyÃÓca"yatonÃva÷"iti sÆtre 'nauprati«edho j¤Ãpaka÷/ 'nÃvyam' ityatrÃdirnakÃro na svarayogya÷, yaÓcÃkÃrastadyogyo nÃsÃvÃdiriti sa prati«edho 'narthaka÷/ na cÃdireva makÃra udÃttaguïaviÓi«ÂÃntaratamÃjrÆpo 'stviti vÃcyam, tathà sati nimittabhÆtadvayackatvasyavinÃÓÃdupajÅvyavirodhenÃdyudÃttatvÃprÃpte÷, ityanyatra vistara÷/ spa«Âà ceyam"samÃsasya"iti sÆtre bhëye// nanu"pÆraïa guïa"iti ni«edhastavyatyapi syÃt"diva aut"itiyautvaæ dive÷ kvipyapi syÃt, tathÃ"yato 'nÃva÷"iti svaro ïyatyapi syÃt"­d­Óo 'Çi guïa÷"iti caÇyapi syÃt; ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{niranubandhaka grahaïe na sÃnubandhakasya // Paribh_81 //}* *{tadanubandhaka grahaïe nÃtadanubandhakasya // Paribh_82 //}* "vÃmadevì¬aya¬¬yau"iti sÆtre ¬ya¬¬tor¬itvamanayoraj¤Ãpakam/ taddhi"yayatoÓcÃtadarthe" ityatra tayoragrahaïÃrtham/ na¤a÷ parasya yayadantasyottarapadasyÃnta udÃtta iti tadartha÷/ evaæ cÃvÃmadevye 'vyaya pÆrvapadaprak­tisvara eva bhavati/ tanmÃtrÃnubandhakagrahaïe sa cÃnyaÓcÃnubandho yasya tadgrahaïaæ netyantyÃrtha÷/ ete ca pratyayÃpratyayasÃdhÃraïe, diva aut"ityÃdau sa¤cÃritatvÃt/ varïagpahaïe cÃnayoraprav­ttiriti spa«Âam"auÇa Ãpa÷"ityatra bhëye/ yenÃnubandhena sÃnubandhakatvaæ dvyanubandhakatvÃdi và tadanuccÃraïe evai«Ã, dharmigrÃhakamÃnÃt/ tena"jaÓÓaso÷"ityatra nai«eti niranubandhakatvÃt taddhitaÓata evÃtra grahaïaæ syÃditi na ÓaÇkyam/ evamantyÃnyatarÃnubandhoccÃraïe eva/ tena"vano raca"ityÃdau Çvanipkvaniporagrahaïasiddhi÷/ ekÃnubandhakagrahaïe sambhavatÅti tvartho na bhëyÃdisammata ityanyatra vistara÷// nanu 'kuÂÅra÷' ityÃdau svÃrthikatvÃt svÃrthikÃnÃæ prak­tito liÇgavatanÃnuv­tternyÃyaprÃptatvÃt puæstvÃnupapatti÷, 'apkalpam' ityatra napaæsakaikavacanayoranupapattiÓcetyata Ãha -- __________________________________________________________________ *{kvacit svÃrthikÃ÷ prak­tito liÇgavatanÃnyativartante // Paribh_83 //}* "ïaca÷ striyÃm"iti sÆtre striyÃmityuktirasyà j¤ÃpikÃ/ anyathÃ"karmavyatihÃre ïac striyÃm"iti striyÃmeva vidhÃnÃt kiæ tena? spa«Âà ceyaæ bahujvidhÃyake bhëye// nanu 'supathÅ nagarÅ' iti"yuvoranÃkau"iti sÆtrabhëyodÃh­te"ina÷ striyÃm"iti kap syÃt ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{samÃsÃntavidhiranitya÷ // Paribh_84 //}* "prateraæÓvÃdayastatpuru«e"ityantodÃttatvÃyÃæÓvÃdi«u rÃjame ÓabdapÃÂho 'syà j¤Ãpaka÷/ anyathà ÂacaævÃntodÃttatve siddhe kiæ tena?"dvitribhyÃæ pÃddanmÆrddhasu"iti svara vidhÃyake bhëye spa«Âam// nanu 'ÓatÃni' ityÃdau numi k­te «aÂsaæj¤Ã prÃpnoti, tataÓca luk syÃt, tathà 'upÃdÃsta' ityatrÃtve k­te"sthaghvoricca"itÅtvaæ prÃpnotÅtyata Ãha -- __________________________________________________________________ *{sannipÃtalak«aïo vidhiranimittaæ tadvighÃtasya // Paribh_85 //}* sannipÃta÷udvayo÷ sambandha÷, tannimitto vidhistaæ sannipÃtaæ yo vihanti, tasyÃnimittam/ upajÅvyavirodhasyÃyuktatvamiti nyÃyamÆlai«Ã/ ata evÃtra sannipÃtaÓabdena na pÆrvaparayo÷ sambandha eva, kintu viÓe«yaviÓe«aïa sannipÃto 'pi g­hyate/ ata eva 'grÃmaïi kulam' ityÃdau napuæsakahrasvatve 'pi"piti k­ti"iti tuk na/ prÃtipadikÃjantatvasannipÃtena jÃtasya hrasvasya tadavidhÃyakatvÃt/ tukyajantatvavighÃta÷ spa«Âa eva/ na cÃrthÃÓrayatvena hrasvasya bahiraÇgatayÃsiddhatvam, arthak­tabahiraÇgatvÃnÃÓrayaïasyoktatvÃt/ ki¤ca"«atvatukorasiddha÷"ityetadbalÃt k­tituggrahaïÃcca tugvidhau bahiraÇgaparibhëÃyà aprav­tte÷/ sarvavidhasannipÃtagrahaïÃdeva 'varïÃÓraya÷ pratyayo varïavicÃlasyÃnimittaæ syÃt' ityetatparibhëà do«anirÆpaïÃvasare vÃrtikak­toktam, -- 'na hi pratyaya÷ pÆrva para sannipÃta nimittaka÷, sa eva ca sannipÃta Óabdena g­hyata iti matvà na pratyaya÷ sannipÃtanimittaka÷ iti ÓaÇkÃyÃæ tadabhyupetyaivÃÇgasaæj¤Ã tarhyanimittaæ syÃdityekadeÓinoktam' iti na tadbhëyavirodha÷/ ki¤caivaæ 'Óaiva÷, gÃrgÃya÷, vainateya÷' ityÃdÃvapyaÇgasaæj¤Ãyà lopanimittatvÃnÃpatyà varïÃÓraya ityasya vaiyarthayam/ 'grÃmaïi kulam' 'grÃmaïiputra÷' ityÃdÃvuttarapadanimittake hrasvatve yathÃkatha¤cid bahiraÇgaparibhëayÃpi vÃraïaæ sambhavatÅti"k­nmejanta÷"ityatra"hrasvasya piti"iti sÆtrecaikadeÓinà tayà paribhëÃyà tug vÃrito bhëye/ ata eva paribhëÃphalatvenedamuktam"k­nmejanta÷"iti sÆtre vÃrtikak­teti kecit/ sannipÃtalak«aïavidhitvamasyà liÇgam/ svaprav­tte÷ prÃk svanimittabhÆto ya÷ sannipÃta÷, tadvighÃtasya svÃtiriktaÓÃstrasya svayamanimittamiti phalati/ nanvevam 'rÃmÃya' ityÃdau"supi ca"iti dÅrghÃnÃpatti÷, adantÃÇgasannipÃtena jÃtasya yÃdeÓasya tadvighÃtakatvÃt/ na ca ya¤ÃditvasÃpek«adÅrghasya bahiraÇgatayÃsiddhatvÃnnÃtra sannipÃtavighÃta iti vÃcyam, ÃropitÃsiddhatve 'pi vastutastadvighÃtasya jÃyamÃnatvenaitatprav­tte÷/ ki¤cÃntaraÇge kartavye bahiraÇgasyÃsiddhatve 'pi tatra k­te tasyÃsiddhatve mÃnÃbhÃ÷/ ki¤cÃtideÓikasannipÃtavighÃtÃbhÃvamÃdÃyaitadaprav­ttau 'gauri' ityÃdau sambuddhilope 'pi sthÃnivatvena hrasvanimittasannipÃtavighÃtÃbhÃvÃt, tatraitasyÃtivyÃptipara"k­nmejanta÷"iti sÆtrasthabhëyÃsaÇgati÷/ sannipÃtasyÃÓÃstrÅyatvÃnnÃtra sthÃnivatvamiti cet, tarhyatrÃsiddhatvamapi kathamiti vibhÃvya, 'aÓÃstrÅye 'siddhatvÃprav­tte÷'"ÅdÆdet"iti sÆtre kaiyaÂena spa«ÂamuktatvÃt/ eva¤ca pÆrvatrÃsiddhÅye 'pi kÃrya etatparibhëÃprav­ttirbhavatyeveti cet, na; 'ka«ÂÃya' iti nirdeÓenaitasyà anityatvÃt/ yayo÷ sannipÃtasya vighÃtakaæ ÓÃstram, tayo÷ sannipÃtanimittakavidhÃvupÃdÃnamapek«itamiti tu nÃgraha÷/ ata eva 'dÃk«i÷' ityatrÃkÃrÃntaprak­tŤsannipÃtanimittÃÇgasaæj¤Ãnayà paribhëayÃllopasya nimittaæ na syÃdityÃÓaÇkyÃnityatvena samÃhitam,"k­nmejanta÷"iti sÆtre bhëye; 'na hyaÇgasaæj¤ÃyÃmadantasyÃÇgasaæj¤Ã' ityuktamasti/ na ca 'kumbhakÃrebhya÷, Ãdhaye' ityÃdÃvavyayasaæj¤Ãyà anayà paribhëayà vÃraïaparabhëyÃsaÇga ti÷/ anayà paribhëayà lug mÃbhÆt, avyayatvaæ tu syÃdeva/ lukà hi tadÅyasannipÃtasya vighÃta÷, nÃvyayasaæj¤ayÃ/ saæj¤Ãphalaæ tvakac syÃditi vÃcyam, etadudÃharaïaparabhëyaprÃmÃïyena sÃk«Ãtparamparayà và svanimittasannipÃtavighÃtakasya svayamanimityamityarthenÃdo«Ãt/ etenÃtrÃkac syÃdityapÃstam/ na ca kÃryakÃlapak«e lugekavÃkyatÃpannasaæj¤ÃbÃdhe 'pyakajekavÃkyatÃpannÃsyÃditi vÃcyam, antaraÇgÃyÃæ tadekavÃkyatÃpannasaæj¤ÃyÃæ bahiraÇgaguïÃderasiddhatvÃt, lugekavÃkyatÃpannà tu na guïÃdito 'ntaraÇgÃ, ubhayorapi Óabdata÷ subÃÓrayatvÃt/ "nayÃsayo÷"iti nirdeÓÃÓcai«ÃnityÃ/ tena nÃtiprasaÇga÷/ spa«Âà ceyaæ"k­nmejanta÷"iti sÆtre bhëye/ asyà anityatve phalÃni bhëye parigaïitÃni - varïÃÓraya÷, pratyaya÷ varïavicÃlasyÃnimittam, 'dÃk«i÷'/ Ãtvaæ pugvidhe÷ - krÃpayati/ pughrasvasya - adÅtapat/ tyadÃdyakÃra«ÂÃbvidhe÷ - yà seti/ i¬vidhirÃkÃralopasya - papivÃn/"hrasvanu¬bhyÃæ matup" "antodÃttÃduttarapadÃt"iti matubvibhaktyudÃttatvaæ pÆrvanighÃtasya - agnimÃn, paramavÃcÃ/ nadÅhrasvatvaæ sambuddhilopasya - 'nadi, kumÃri' ityÃdi/ yÃdeÓo dÅrghatvasya - ka«ÂÃya/ ito 'nyatra prav­ttireva, 'do«Ã÷ khalvapi sÃkalyena parigaïtÃ÷' iti bhëyokteranyatravistara÷// nanu 'pa¤cendrÃïyo devatà asya pa¤cendra÷' ityÃdau"dvigorluk"ityaïo luki"lukstaddhita" iti strÅpratyayalukyÃnuka÷ ÓravaïÃpatti÷, ata Ãha - __________________________________________________________________ *{sanniyogaÓi«ÂÃnÃmanyatarÃpÃya ubhayorapyapÃya÷ // Paribh_86 //}* atra ca"bilvakÃdibhyaÓchasya luk"iti sÆtrasthaæ chagrahaïaæ j¤Ãpakam/ taddhi chamÃtrasya lugbodhana dvÃrà kuko 'niv­ttiryathà syÃdityartham/ k­ta kugÃgamÃna¬Ãdyantargatà bilvÃdaya eva tatra nirdi«Âà bilvakÃdiÓabdena/ nacaivamapi chagrahaïaæ vyartham, k­ta kugÃgamÃnuvÃdasÃmarthyÃdeva tadaniv­ttisiddhe÷, anyathÃ"bilvÃdibhya÷"ityeva vadet/ lak«aïapratipadoktaparibhëayà bilvÃdipuraskÃreïa vihitapratyayasyaiva lugvidhÃnÃnnÃtiprasaÇga iti vÃcyam, tato 'pi pratipadoktatvena"bilvÃdibhyoï"iti vikÃrÃdyarthasya lugÃpattivÃraïÃrthaæ kuganuvÃdacÃritÃrthyÃt/ samuccayÃrthakacaÓabdayoge tu vidheyayorekakÃlikatvaikadeÓatvaniyamÃnnyÃyasiddhapÅyam/ yattu"ïÃvi«Âavat"ityanena puævatvavidhÃnametadanityatvaj¤ÃpanÃrtham/ anyathà 'etayati' ityÃdau Âilopenaiva ÇÅpi niv­tte 'sanniyogaÓi«Âa' paribhëayà tasyÃpi niv­tyà 'etayati' ityÃdisiddhau puævatvavaiyarthyaæ spa«Âameveti"Âe÷"iti sÆtre kaiyaÂa÷, tat, na; 'i¬abi¬amÃca«Âa ai¬abi¬ayati' ityÃdau puævatvasyÃvaÓyakatvÃt/ 'aineya÷ Óyaineya÷' ityÃdi tu sthÃnivatvena siddhamityanyatra vistara÷// nanu 'curà ÓÅlamasyÃ÷ sà caurÅ'ityÃdau ÓÅlam"chatrÃdibhyo ïa÷"iti ïe ÇÅp na prÃpnotÅtyata Ãha -- __________________________________________________________________ *{tÃcchÅlike ïe 'ïk­tÃni bhavanti // Paribh_87 //}* "an"ityaïi vihitaprak­tibhÃvabÃdhanÃrtham"kÃrmastÃcchÅlye"iti nipÃtanamasyà j¤Ãpakam/ tÃcchÅlikaïÃntÃt"aïodvyaca÷"iti phi¤siddhirapyasyÃ÷ prayojanamiti navyÃ÷/ tÃcchÅlika ityukte÷"tadasyÃæ praharaïam"iti ïe 'dÃï¬Ã' ityeva/"kÃrma÷"iti sÆtre bhëye spa«ÂÃ// nanu"kasaparim­¬bhyÃm"ityÃdau"m­jerv­ddhi÷"durivÃrÃ, ityata Ãha -- __________________________________________________________________ *{dhÃto÷ kÃryamucyamÃnaæ tatpratyaye bhavati // Paribh_88 //}* bhrauïahatye tatvanipÃtanamasyà j¤Ãpakam/ 'dhÃto÷ svarÆpagrahaïe tatpratyaye kÃryavij¤Ãnam' iti pÃÂhastu 'pras­¬bhi÷' ityÃdau"anudÃttasya cardupadhasya"ityÃmÃpÃdanena bhëye dÆ«ita÷/ yatkÃryaæ pratyayanimittaæ tatreyaæ vyavasthÃpikÃ/ tena padÃntatvanibandhanam"naÓervÃ"iti kutvam 'praïagbhyÃm' ityÃdau bhavatyeva/ iyaÇÃdividhau tu nai«Ã,"na bhÆsudhiyo÷"iti ni«edhenÃnityatvÃt/ "m­jerv­ddhi÷"ityatra bhëye spa«ÂÃ// nanu 'sarvake, iccakai÷' ityÃdau sarvanÃvyayasaæj¤e na syÃtÃm, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{tanmadhyapatitastadgrahaïena g­hyate // Paribh_89 //}* "nedamadasorako÷"iti sÆtre 'ako÷' iti ni«edho 'syà j¤Ãpaka÷/ 'tadekadeÓabhÆtaæ tadgrahaïena g­hyate' iti"yena vidhi÷"iti sÆtre bhëye pÃÂha÷// nanu"gÃtisthÃghupÃbhÆbhya÷"iti sico luk 'apÃsÅta' ityÃdau pÃterapi syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{lugvikaraïÃlugvikaraïayoralugvikaraïasya // Paribh_90 //}* asyäca j¤Ãpaka÷"svarati sÆti"iti sÆtre sÆÇiti vaktavye sÆtisÆyatyo÷ p­thaÇnirdeÓa iti kaiyaÂa÷/ tanna, sÃhacaryÃdalugvikaraïasyaiva grahaïe prÃpte p­thaÇnirdeÓasya tajj¤ÃpakatvÃsambhavÃt/ dhvanità ceyaæ paribhëÃ"yasya vibhëÃ"ityatra bhëye/ tatra hi 'vidita÷' iti prayoge ni«edhamÃÓaÇkya 'yadupÃdervibhëÃ, tadupÃderni«edha÷"vibhëà gamahanavidaviÓÃm"iti sÆtre 'Óavikaraïasya gpahaïaæ lugvikaraïaÓcÃyam' ityuktam/ tatra co hetau, yato 'yaælugvikaraïa÷, ato viÓisÃhacaryÃcchavikaraïasya grahaïam, na tu hanisÃhacaryÃdasyÃpi, etatparibhëÃvirodhÃditi tadÃÓaya÷/ ata eva paribhëÃyÃæ lugvikaraïasyaiveti noktam/ kaïÂhatastu bhëye e«Ã kvÃpi na paÂhitÃ/ 'gÃtisthÃ' iti sÆtre 'pibatergrahaïam kartavyam' iti vÃrtikak­tà 'sarvatraiva pÃgrahaïe 'lugvikaraïasya gpahaïam' iti bhëyak­tà coktam/ "svarati sÆti"iti sÆtre kaiyaÂena ca spa«ÂamuktÃ// nanu 'prajighÃyayi«ati' ityÃdau"heracaÇi"iti vidhÅyamÃnaæ kutvaæ na syÃt ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{prak­tigrahaïe ïyadhikasyÃpi grahaïam // Paribh_91 //}* acaÇÅti prati«edha evÃsyà j¤Ãpaka÷/ iyaæ ca kutva vi«ayaiva/"heracaÇi"iti sÆtre bhëye spa«Âeyam// nanu 'yu«mabhyam' ityÃdau 'bhyasa÷' ityatra bhyamiti cchede bhyaso bhyami k­te 'ntyalope etvaæ syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{aÇga v­tte punarv­ttÃvavidhi÷ // Paribh_92 //}* aÇge 'ÇgÃdhikÃre v­ttamuni«pannaæ yatkÃryam, tasmin sati punaranyasyÃÇgakÃryasya v­ttau prav­ttÃvavidhÃnaæ bhavatÅtyartha÷/ e«Ã ca"jyÃdÃdÅyasa÷"ityÃdvidhÃnena j¤ÃpitÃ/ anyathekÃralopena"ak­sÃrva"iti dÅrgheïa ca siddhe tadvaiyarthyaæ spa«Âameva/ ata eva"j¤ÃjanorjÃ" "jyÃdÃdÅyasa÷"iti sÆtrayorenÃæ j¤Ãpayitvà kiæ prayojanamiti praÓne pibaterguïaprati«edha ukta÷, sa na vaktavya÷, ityeva prayojanamuktam, na tu lak«yasiddhirÆpam/ taduktam"bhyaso bhyam"ityatra 'abhyam' iti ccheda÷,"Óe«e lopa÷"cÃntyalopa eva"ato guïe"iti pararÆpeïa siddham 'yu«mabhyam' ityanyatra nirÆpitam/ eva¤ca sÆtradvayasthametajj¤Ãpanaparaæ bhëyam"bhyaso bhyam"iti sÆtrasthaæ ca bhëyamekadeÓyuktirityÃhu÷// yattu 'orot' iti vÃcye"orguïa÷"iti guïagrahaïÃt -- __________________________________________________________________ *{saæj¤ÃpÆrvakavidheranityatvam // Paribh_93 //}* ida¤ca vidheyakoÂau saæj¤ÃpÆrvakatva eva/ 'tena svÃyambhuvam' ityÃdi siddham// tathà nilo¬ityeva siddhe ÃnigrahaïÃt -- __________________________________________________________________ *{ÃgamaÓÃstramanityam // Paribh_94 //}* tena sÃgaraæ tarttukÃmasyetyÃdi siddham// tathà tanÃdipÃÂhÃdeva siddhe"tanÃdik­¤bhya÷"iti sÆtre k­¤ grahaïÃt -- __________________________________________________________________ *{gaïakÃryamanityam // Paribh_95 //}* tena 'na viÓvasedaviÓvastam' ityÃdi siddham// tathà cak«iÇo ÇitkaraïÃt -- __________________________________________________________________ *{anudÃttettvalak«aïamÃtmanepadamanityam // Paribh_96 //}* tena 'sphÃyannirmoka÷' ityÃdi siddham// tathà vinÃrtha na¤Ã samÃsena"anudÃttam padamanekam"ityeva siddhe varjagrahaïÃt -- __________________________________________________________________ *{na¤ghaÂitamanityam // Paribh_97 //}* tena"neyaÇuvaÇ"ityasyÃnityatvÃt 'he subhru' iti siddhamiti, tat, na; bhëye 'darÓanÃt, bhëyÃnuktaj¤ÃpitÃrthasya sÃdhutÃniyÃmakatve mÃnÃbhÃvÃt, bhëyÃvicÃritaprayojanÃnÃæ sautrÃk«arÃïÃæ pÃrÃyaïÃdÃvad­«ÂamÃtrÃrthakatvakalpanÃyà evaucityÃt/ ki¤ca j¤Ãpite 'pyÃnÅtyasya na sÃrthakyam, ìÃgamaÓÆnyaprayogasyÃprasiddhe÷/ ìgrahaïaæ tu lo¬grahaïavaditi bodhyam/ ata eva"ghorlopo liÂi vÃ"it sÆtre veti pratyÃkhyÃtam/ lope 'pyÃÂpak«e ÃÂa÷ Óravaïaæ bhavi«yati -- 'dadhÃt' iti, aÂi 'dadhat' iti/ ÃgamaÓÃstrasyÃnityatve tvÃÂyasati 'dadhÃt' ityasiddhyà vÃgrahaïasyÃvaÓyakatvena tatpratyÃkhyÃnÃsaÇgati÷ spa«Âaiva/ etena yatkaiyaÂena kecidityÃdinÃsyaiva vÃgrahaïasya tadanityatvatrÃpakatoktÃ, sÃpi cintyÃ,pratyÃkhyÃnaparabhëyavirodhÃt, tanÃdi sÆtre k­¤grahaïasya bhëye pratyÃkhyÃnÃcca/ cak«iÇo ÇakÃrasyÃnteditvÃbhÃvasampÃdanena cÃritÃrthyÃcca// evameva -- __________________________________________________________________ *{ÃtideÓikamanityam // Paribh_98 //}* *{sarvavidhibhyo lopavidhiri¬vidhiÓca balavÃn // Paribh_99 //}* ityÃdi bhëyÃnuktaæ bodhyam/ 'svÃyamabhuvam' ityÃdi loke 'sÃdhveva, ityanyatra vistara÷// yadapi -- nanu hanterayaÇlukyÃÓÅrliÇi vadhÃdeÓo na syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{prak­tigrahaïe yaÇlugantasyÃpi grahaïam // Paribh_100 //}* «Ã«Âadvitvasya dvi÷prayogasiddhÃntena prayogadvayarÆpe samudÃye prak­tirÆpatvabodhanenedaæ nyÃyasiddham/ ata eva juhudhÅtyadau dvitve k­te dhitvasiddhiriti/ tadapi na, bhëye 'darÓanÃt/ ki¤ca tena siddhantena pratyekaæ dvayostatvabodhane 'pi samudÃyasya tatvabodhane mÃnÃbhÃva÷/ ata eva"dayaderdigi"iti sÆtre 'ste÷ paratvÃd dvitve k­te parasyÃsterbhÆbhÃve pÆrvasya Óravaïaæ prÃpnotÅtyÃÓaÇkya vi«ayasapmyÃÓrayaïena parih­taæ bhëye/ anyathà tvaduktarÅtyà 'ekÃjdvirvacana' nyÃyena samudÃyasyaivÃdeÓÃpattau tadasaÇgati÷ spa«Âaiva/ tasmÃduttarakhaï¬amÃdÃyaiva yathÃyogaæ tattatkÃryaprav­ttirbodhyÃ/ "bhÆsuvo÷"ityasya tadantÃÇgasyetyarthÃt prÃptasya guïani«edhasya bobhÆtviti niyama iti na tadvirodha÷/ tasmÃddhanteryaÇluki 'vadhyÃt' ityÃdi mÃdhavÃdyudÃh­taæ cintyamevetyanyatra vistara÷// yadapi nanu"v­ddhiryasyÃcÃmÃdi÷"ityatrekparibhëopasthitau ÓÃlÅyÃdyasiddhi÷, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{vidhau paribhëopati«Âate nÃnuvÃde // Paribh_101 //}* anÆdyamÃna viÓe«aïe«u tanniyÃmikà paribhëà nopati«Âata ati tadartha÷/ vidhyaÇgabhÆtÃnÃæ paribhëÃïÃæ vidheyenÃsiddhatayà sambandhÃsambhave 'pi tadviÓe«eïavyavasthÃpakatvena caritÃrthÃnÃæ tadviÓe«eïavyavasthÃpakatve mÃnÃbhÃva iti tarkamÆleyam/ ki¤ca"udÅcÃmÃta÷ sthÃne"iti sÆtre sthÃne grahaïamasyà liÇgam/ anyathÃ"«a«ÂÅ sthÃne" iti paribhëayaiva tallÃbhe tadvaiyarthyaæ spa«Âameveti, tat, na;"udÃttasvaritayoryaïa÷"ityÃdau"«yaÇa÷ samprasÃraïam"iti sÆtrabhëyoktarÅtyÃ"allopo 'na÷"ityÃdau caitasyà vyabhicaritatvÃt, bhëyÃnuktatvÃcca/ sthÃna sambandho na paribhëÃlabhya ityarthasya"«a«ÂÅ sthÃne"iti sÆtre bhëye spa«Âamuktatvena tvaduktaj¤apakÃvambhavÃcca/ tatra sthÃnegrahaïaæ tu spa«ÂÃrthameva/ ki¤ca"vidhauparibhëÃ"iti pravÃda÷"ikoguïav­ddhÅ""acaÓca"ityanayorvidhÅyata ityadhyÃhÃramÆlaka÷, anyatra tu nÃsyà phalamityanyatra vistara÷// nanu 'namaskaroti devÃn' 'namasyati devÃn' ityÃdau"nama÷ svasti"it caturthÅ durvÃrÃ, ityata Ãha -- __________________________________________________________________ *{upapadavibhakte÷ kÃrakavibhaktirbalÅyasÅ // Paribh_102 //}* kÃrakavibhaktitva¤ca kriyÃjanakÃrthakavibhaktitvam/ tacca prathamÃyà apyastÅti sÃpi kÃrakavibhaktiriti"sahayukte"ityÃdisÆtre«u bhëye dhvanitam/ iyaæ ca vÃcanikyeva/ ata eva"yasyaca bhÃvena"iti saptamyapek«ayÃdhikaraïasaptamyà balavatvamanena nyÃyena,"tatra ca dÅyate"iti sÆtre bhëye dhvanitam, kaiyaÂena ca spa«Âamuktam/ etena 'kriyÃnvayitvaæ kÃrakatvam' ityapÃstam, "yasyaca bhÃvena"iti saptamyà api kriyÃnvayitvÃt/ ye tu pradhÃnÅbhÆtakriyÃsambandhanimittakÃryatvena kÃrakavibhaktÅnÃæ balavatvaæ vadanti; te«Ãmubhayorapi kriyÃsambandhanimittakatvena tadasaÇgati÷ spa«Âaiva/"namo variva"itisÆtre 'namasyati devÃn' ityÃdau caturthÅ vÃraïÃya bhëye upanyÃsasyÃsaÇgateÓca// etena 'kriyÃkÃrakasambandhontaraÇga÷' iti tannimittà vibhaktirantaraÇgÃ, upapadÃrthena tu yatki¤cit ktiyÃkÃrakamÆlaka÷ sambandha iti tannimittà vibhaktirbahiraÇgetyapÃstam, 'namasyati' ityatra nama÷ padÃrthe 'pi kriyÃkÃrakÃbhÃve naivÃnvayÃt/ atra ca nama÷ padÃrthasyÃpi kriyÃtvaæ muï¬ayatau muï¬asyeva/ "sahayukte"ityÃdau ca pradhÃne prathamà sÃdhanÃrthamiyaæ bhëya upanyastetyanyatra vistara÷// nanu 'adamuyaÇ' ityÃdau pÆrvasyÃpi muktvÃpatti÷, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{anantyavikÃro 'ntyasadeÓasya // Paribh_103 //}* anantyasadeÓÃnanyasadeÓayorekaprayoge yugapatprÃptavantyasadeÓasyaveti tadartha÷/ anyathà dhÃtvÃdernatvasatve'netÃ' 'sotÃ' ityÃdÃveva syÃtÃm, na tu 'namati' 'si¤cati' ityÃdau/ antyavikÃra iti ca liÇgam/ antyena samÃno deÓo yasya so 'ntyasadeÓa÷/ tatvaæ cÃntyavarïatadvarïayoritarÃvyavadhÃnena bodhyam/ ata eva vidhdha ityÃdyartham"na samprasÃraïe"iti caritÃrtham/ "allopo 'na÷"ityÃde÷ 'anastak«ïÃ'ityÃdÃvÃdakÃrÃdÃvaprav­ttirapyasyÃ÷ phalam, yajÃdi svÃdiparÃnnantÃÇgasyÃkÃrasya lopa ityarthasyaivÃÇgÃæÓe pratyayasyottthitÃkÃÇk«atayaucityÃdaÇgÃvayava yajÃdisvÃdiparasyÃn ityÃdikrameïÃnekatrÃnekakli«ÂakalpanÃpek«ayÃsyà ucitatvÃt/ na cai«Ã"«yaÇa÷ samprasÃraïam"iti sÆtre bhëye pratyÃkhyÃteti bhramitavyam, vÃrtikoktaphalÃnÃmanekakli«ÂakalpanÃbhiranyathÃsiddhiæ pradarÓyÃpi yÃnyetasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni, tadarthame«Ã kartavyà pratividheyaæ do«e«u, pratividhÃnaæ codattanirdeÓÃt siddhamityupasaæhÃrÃt/ 'mimÃrji«ati' ityarthaæ cai«Ã/ tatra v­ddhe÷ pÆrvamantaraÇgatvÃt dvitve paratvÃdabhyÃsakÃrye tato 'bhyÃsekÃrasya v­ddhivÃraïÃyÃvaÓyakÅ/ na ca v­ddhau punarabhyÃsahrasvatvena siddhi÷, 'lak«ye lak«aïasya' iti nyÃyena punaraprav­tte÷/ yattu"na samprasÃraïe"iti sÆtre bhëye 'naitasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ prayojanÃni' ityuktam/ tasyÃyamartha÷ -- etatsÆtre prayojanÃnyetasyÃ÷ paribhëÃyà na bhavanti, vyadhÃdÃvanatyasamÃnÃdeÓayaïo 'bhÃvÃditi/ 'naitÃni etasyÃ÷ prayojanÃni' iti pÃÂho 'pi kvacid d­Óyate/ vÃcanikyevai«Ã/ spa«Âà ca"«yaÇa÷"iti sÆtre"adaso 'se÷"iti sÆtre ca 'kecidantyasadeÓasya' ityanena bhëya ityanyatra vistara÷// nanu"avyaktÃnukaraïasyÃta÷"iti pararÆpam, 'paÂat' iti 'paÂiti' ityadau"alontyasya" ityantyasya prÃpnotÅtyata Ãha -- __________________________________________________________________ *{nÃnarthake 'lo 'ntyavidhiranabhyÃsavikÃre // Paribh_104 //}* anabhyÃsetyukte 'vibharti' ityÃdau"bh­¤Ãmit"ityÃdyantyasyaiva/ abhyÃso 'narthaka÷, arthav­tyabhÃvÃt, kintÆttarakhaï¬a evÃrthavÃnityanyatra nirÆpitam/ e«Ã"alontyÃt"sÆtre bhëye spa«ÂÃ/ phalÃnÃmanyathÃsiddhikaraïepratyÃkhyÃtà ceti tata evÃvadhÃryatÃm// nanu 'brÃhmaïavatsà ca brÃhnaïÅvatsaÓca' ityÃdau"pumÃn striyÃ"ityekaÓe«Ãpatti÷, strÅtvapuæstvÃtiriktak­taviÓe«ÃbhÃvÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{pradhÃnÃpradhÃnayo÷ pradhÃne kÃryasampratyaya÷ // Paribh_105 //}* tena pradhÃnastrÅtvapuæstvÃtiriktÃpradhÃnastrÅtvapuæstvak­taviÓe«asyÃpi satvena na do«a÷/ spa«Âà ceyam"napuæsakamanapuæsakena"ityanayorbhëye/ "antaraÇgopajÅvyÃdapi pradhÃnaæ prabalam' iti"hetumati ca"ityatra bhëyakaiyaÂayo÷// nanu svasrÃditvaprayukto mÃt­ Óabdasya ÇÅbni«edha÷ paricchett­vÃcakamÃt­Óabde 'pi syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{avayavaprasiddhe÷ samudÃyaprasiddhirbalÅyasÅ // Paribh_106 //}* tena Óuddha rƬhasya jananÅvÃcakasyaiva grahaïam, na paricchatt­vÃcakasya/ 'yogajabodhe tadanÃliÇgitaÓuddharƬhajopasthiti÷ pratibandhikÃ' iti vyutpattireva tadbÅjam/ rathakÃrÃdhikaraïanyÃyasiddho 'yamartha÷/ kaÓcittu"dÅdhÅvevÅÂÃm"ityatrÃnayà paribhëayà dÅdhÅvevÅÇoreva grahaïam, na dÅÇdhÅÇve¤ vÅnÃmiti, tat, na; tathà sati 'dÅvedhÅvÅÂÃm' ityeva vadediteyanye// nanu vÃtÃyanÃrthe gavÃk«e 'vaÇo vaikalpikatvÃt 'gok«a÷' ityÃdyapi syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{vyavasthitavibhëayÃpi kÃryÃïi kriyante // Paribh_107 //}* lak«yÃnusÃrÃd vyavasthà bodhyÃ/"ÓÃccho÷"iti sÆtre"laÂa÷ Óat­"ityÃdi sÆtre«u ca bhëye spa«ÂÃ// __________________________________________________________________ *{vidhiniyamasambhave vidhireva jyÃyÃn // Paribh_108 //}* niyame hyaÓrutÃyà anyaniv­tte÷ sÃmarthyÃt parikalpanamuktÃnuvÃdado«aÓceti lÃghavÃd vidhireveti bodhyam/"yasya hala÷"ityatra"ijÃde÷ sanuma÷"ityÃdau ca bhëye spa«Âeyam// nanu"ÃÓaæsÃyÃæ bhÆtavacca"ityanena luÇa iva laÇliÂorapyatideÓa÷ syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{sÃmÃnyÃtideÓe viÓe«ÃnatideÓa÷ // Paribh_109 //}* sÃmÃnyopasthitikÃle niyamena viÓe«opasthÃpakasÃmagryabhÃvo 'syà bÅjam/ tenÃnadyatanabhÆtarÆpe viÓe«e vihitayostayornÃtideÓa÷/ iyamanityÃ,"na lyapi"iti liÇgÃt/ tena sthÃnivatsÆtreïa viÓe«ÃtideÓo 'pi/ spa«Âaæ caitatsarvaæ"sthÃnivat"sÆtre bhëye// nanu"titsvaritam"iti svaritatvam 'cikÅr«ati' ityÃdau syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{pratyayÃpratyayayo÷ pratyayasya grahaïam // Paribh_110 //}* iyaæ ca"aÇgasya"iti sÆtr bhëye paÂhitÃ/ varïagrahaïe ca na pravartata iti tatraiva kaiyaÂe spa«Âam/ ata eva"sanÃæÓabhik«a u÷""vale"ityatra sanvalayo÷ pratyayayorgrahaïam/ pare tu"titsvaritam"iti sÆtra e«Ã paribhëà lak«yasaæskÃrÃya bhëye kvÃpi nÃÓriteti kaiyaÂenoktam/"aÇgasya"iti sÆtre tatpratyÃkhyÃnÃyai«Ã bhëya ekadeÓinoktÃ/ ata eva"titi pratyayagrahaïaæ kartavyam"iti vÃrtikak­toktam uktasÆtrayorvyÃkhyÃnÃt pratyayoreva grahaïamityÃhu÷// nanu"viparÃbhyÃæ je÷"ityÃtmanepadaæ 'parÃsenà jayati' ityarthake 'parÃjayati senÃ' ityatra prapnotÅtyata Ãha -- __________________________________________________________________ *{sahacaritÃsahacaritayo÷ sahacaritasyaiva grahaïam // Paribh_111 //}* tena viÓabdasÃhacaryÃdupasargasyaiva parÃÓabdasya grahaïamiti tatraiva bhëye spa«Âam/ sahacaraïaæ sad­Óayoreveti sahacaritaÓabdena sÃd­ÓyavÃnucyate/ 'rÃmalak«maïau' ityÃdÃvapi sÃd­Óyameva niyÃmakam/ sad­Óayoreva sahavivak«Ã, tayoreva sahaprayoga ityutsargÃcca/ dhvanitaæ cedam"karmapravacanÅyayukterdvitÅyÃ"iti sÆtre bhëye/ tatra hi"pa¤camyapÃÇparibhi÷"iti sÆtreïa lak«aïÃdidyotakapariyoge pa¤camÅmÃÓaÇkya 'yadyapyayaæ parird­«ÂÃpacÃro varjane cÃvarjane ca, ayaæ khalvapaÓabdo 'd­«ÂÃpacÃro varjanÃrtha eva karmapravacanÅya÷, tasya ko 'nya÷ sahÃyo bhavitumarhatyanyo varjanÃrthÃt, yathÃsya go÷ sahÃyenÃrtha iti gaurevÃnÅyate, nÃÓva÷, na gardabha÷' ityuktam/ tena hi sad­ÓÃnÃmeva prayoge sahÃyabhÃvo bÃdhita÷/ "dvistriÓcatu÷"iti sÆtre sÃhacaryeïaiva k­tvor'thasya grahaïe siddhe k­tvorthagrahaïÃde«ÃnityÃ/ tena"dÅdhÅvevÅÂÃm"ityatra dhÃtusÃhacarye 'pyÃgamasyeÂo grahaïamityanyatra vistara÷// nanu"asthi"ityanaÇ 'priyasakthanà brÃhmaïena' ityatra na syÃt, aÇgasya napuæsakatvÃbhÃvÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{ÓrutÃnumitayo÷ Órutasambandho balavÃn // Paribh_112 //}* Órutenaiva sambandha÷, nÃnumitena prakaraïÃdiprÃptenetyartha÷/ prakaraïÃdita÷ ÓruterbalavatvÃditi bhÃva÷/ evaæ ca tatra liÇgamasthyÃdÅnÃmeva viÓe«aïam, nÃÇgasya ÓiÓÅlugnumvidhi«u tu g­hyamÃïasyÃbhÃvÃt prakaraïaprÃptaÇgasyaiva viÓe«aïam/ ata eva"và napuæsakasya"iti sÆtre"và Óau"iti na k­tam/ tatra napuæsakagrahaïaæ hi g­hyamÃïasya Óatrantasyaiva napuæsakatve yathà syÃt, 'bahavo dadato ye«u tÃni kulÃni bahudadati' ityatra mà bhÆt; 'bahÆni dadanti ye«u te bahudadanta÷' ityatra yathà syÃdityevamartham/ spa«Âaæ cedam"svamornapuæsakÃt"ityatra bhëye/ kecittu"aco rahÃbhyaæ dve"ityatra Órutena rephasya nimittatvena yarantarbhÃvÃdanumitena kÃryitvaæ bÃdhyata ityetadudÃharaïamÃhu÷, tat, na; takrakauï¬inyanyÃyena siddherityanyatra vistara÷// nanu"tatpuru«e tulyÃrtha÷"iti svara÷ 'parameïa, kÃrakeïa, paramakÃrakeïa' ityÃdau syÃt, tathÃ"gÃtisthÃghupÃbhÆbhya÷"iti luk 'pai ovai Óe«aïe' ityata÷ k­tÃtvÃt parasyÃpi syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{lak«aïa pratipadoktayo÷ pratipadoktasyaiva grahaïam // Paribh_113 //}* tattadvibhaktiviÓe«ÃdyanuvÃdena vihito hi samÃsÃdi÷ pratipadokta÷, tasyaiva grahaïam, ÓÅgropasthitikatvÃt/ dvitÅyo hi vilambopasthitika÷/ 'pai' ityasya 'pÃ' iti rÆpaæ lak«aïÃnusandhÃnapÆrvakaæ vilambopasthitikam/ pibatestu tacchÅghropasthitikam/ idameva hyetat paribhëÃbÅjam/ iyaæ varïagrahaïe 'pi"ot"sÆtre bhëye sa¤cÃritatvÃt/ yattu varïagrahaïe nai«Ã"Ãdeca÷"ityatropadeÓagrahaïÃditi, tattu tasminneva sÆtre ÓabdenduÓekhare dÆ«itamiti tata eva dra«Âavyam/ anityà ceyam"bhuvaÓca mahÃvyÃh­te÷"iti mahÃvyah­tigrahaïÃdityanyatra vistara÷// nanvevaæ deÇo dodhÃtoÓca k­tÃtvasya ghusaæj¤Ã na syÃt, tathà meÇa Ãtve 'praïimÃtÃ' ityÃdau"nergadanada"iti ïatvaæ na syÃt, tathà 'gai' ityasyÃtve"ghumÃsthÃ"itÅtvaæ na syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{gÃmÃdÃgrahaïe«vaviÓe«a÷ // Paribh_114 //}* atra ca j¤Ãpakaæ daipa÷ pitvam/ taddhi 'adÃp' iti sÃmÃnyagrahaïÃrtham/ anyathà lÃk«aïikatvÃdeva vidhau tadgrahaïe siddhe kiæ ni«edhe sÃmÃnyagrahaïÃrthena pitvena? tena caikadeÓÃnumatidvÃrà sampÆrïà paribhëà j¤Ãpyate/ iyaæ ca lak«aïapratipadoktaparibhëÃniranubandhakaparibhëÃlugvikaraïaparibhëÃïÃæ bÃdhikÃ/"dÃdhà ghu"iti sÆtre bhëye spa«ÂÃ/ "gÃtisthÃ"iti sÆtre iïÃdeÓagÃgrahaïameve«yata iti na do«a ityanyatra vistara÷// __________________________________________________________________ *{pratyekaæ vÃkyaparisamÃpti÷ // Paribh_115 //}* 'devadattÃdayo bhojyantÃm' ityatra bhujivat// nanvevaæ saæyogasaæj¤ÃsamÃsasaæj¤Ãbhyastasaæj¤Ã api pratyekaæ syu÷, à Ãha -- __________________________________________________________________ *{kvacitsamudÃye 'pi // Paribh_116 //}* 'gargÃ÷ Óataæ daï¬yantÃm, arthinaÓca rÃjÃno hiraïyÃna bhavanti' ityÃdau daï¬anavat/ lak«yÃnurodhena ca vyavasthÃ// nanu"yÆstriyÃkhyau"ityatra vyaktipak«e dÅrghanirdeÓÃdanaïtvena grÃhakasÆtrÃprÃptyodÃttÃdyanyatamoccÃraïe 'nyasvarakasya saæj¤Ã na syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{abhedakÃ÷ guïÃ÷ // Paribh_117 //}* asati yatne svarÆpeïoccÃrito guïo na bhedaka÷, na vivak«ita ityartha÷/ jÃtipak«e tu nÃsyopayoga iti bodhyam/ 'yÆ' ityÃdau dÅrghamÃtrav­ttijÃtinirdeÓÃnna k«atirityanyatra vistara÷// nanu 'sarvanÃmÃni' ityatra ïatvÃbhÃvanipÃtane 'pi loke saïatvaprayogasya sÃdhutvaæ syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{bÃdhakÃnyeva nipÃtanÃni // Paribh_118 //}* tattatkÃrye nÃprÃpte nipÃtanÃrambhÃt/"purÃïaprokte«u"iti nipÃtitapurÃïaÓabdena purÃtana Óabdasya bÃdha÷ prÃpto 'pi p­«odarÃditvÃnneti bodhyam/ purÃïeti p­«otarÃdi÷ purÃtaneti cetyanye/ iyam"sarvÃdi"sÆtra bhëye spa«ÂÃ/ na caivamasthayÃdÅnÃæ"nabvi«ayasya"ityÃdyudÃttatayÃntyÃdeÓasyÃnaÇa÷ sthÃnyanurÆpe 'nudÃtta evoccÃraïÅya udÃttoccÃraïaæ vivak«Ãrthaæ bhavi«yatÅti kathamasya j¤Ãpatvamiti vÃcyam, paramÃsthiÓabdÃdÃbantodÃtta udÃttaguïakasyÃpi sthÃnivatvena vivak«ÃyÃæ mÃnÃbhÃvÃt/ "catasaryÃdyudÃttanipÃtanaæ kari«ayate, vadhÃdeÓe ÃdyudÃttanipÃtanaæ kari«ayate, padÃdayo 'ntÃdÃttà nipÃtyante, sahasya sa udÃtto nipÃtyate"ityÃdi bhëyaæ tvekaÓrutyëÂÃdhyÃyÅpÃÂhe kvacidudÃttÃdyu ccÃraïaæ vivak«ÃrthamityÃÓayena/ "traisvaryeïa pÃÂha÷"iti pak«e tu j¤Ãpakaparaæ bhëyÃmiti kaiyaÂÃdaya÷/ pare tu, nipÃtanaæ nÃmÃnyÃd­Óe prayoge prÃpte 'nyÃd­Óaprayogakaraïam, tattadrÆpÃd yatnÃt tatra tatrodÃttÃdivivak«Ã/"tis­catas­"ityatra dvandvaprayukte 'ntodÃtte uccÃraïÅye ÃdyudÃttoccÃraïam - anyatra sthÃnyarÆpe svara uccÃraïÅye tattaduccÃraïaæ vivak«Ãrtham/ atra vikÃrak­to lak«yabhedo neti"sici v­ddhi÷"iti bhëyÃt pratÅyate/ atra ca"asthidadhi"ityÃdÃvanaÇÃderudÃttasyaivoccÃraïena siddhe udÃttagrahaïaæ j¤Ãpakam/ svarÆpeïoccÃrita ityukteranudÃttÃderantodÃttÃdityudÃttÃdiÓabdoccÃraïe vivak«aiva/ "u¤a oæ"ityatrÃnanunÃsika evoccÃraïÅye yatnÃdhkyenÃnunÃsikoccÃraïÃd vivak«Ã bodhyÃ/"pathimathy­bhuk«Ãm"ityÃdau sthÃnyanurÆpatayÃnunÃsika evoccÃraïÅye niranunÃsikoccÃraïÃt tadvivak«Ã/ etadarthamevÃsati yatna ityuktam/ 'abÃdhakÃnyapi nipÃtanÃni' iti tu bhëyaviruddham// nanÆkhadhÃtordvitve svata eva hrasvatvÃt pÆrvamabhyÃsahrasvÃprÃptau halÃdi÷ Óe«e savarïa dÅrghe hrasvÃpatti÷, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{parjanyavallak«aïaprav­tti÷ // Paribh_119 //}* evaæ ca hrasvasyÃpi hrasve k­te 'lak«ye lak«aïasya' iti nyÃyena na punarhrasva÷/ taduktam "iko jhal"iti sÆtre bhëye -- 'k­takÃri khalvapi ÓÃstraæ parjanyavat' iti/ siddhe 'pi hrasvÃdhikÃrÅtyartha÷/ na ca 'lak«ye lak«aïasya sak­deva prav­tti÷' ityatra na mÃnamiti vÃcyam,"samovÃlopameke"iti lopenaikasakÃrasya dvitvena dvisakÃrasya punardvitvena ca trisakÃrasya siddhau"sama÷ suÂi"iti sÆtrasyaiva mÃnatvÃt,"samprasÃraïÃcca" "sici v­ddhi÷"ityadau bhëye spa«ÂamuktatvÃcca/ sampÆrïëÂÃdhyÃyyÃcÃryeïaikaÓrutyà paÂhitetyatra na mÃnam/ kvacitpadasyaikaÓrutyÃpi pÃÂha÷, yathà dÃï¬inÃyanÃdisÆtre aik«vÃketi/ yadyapyadhyetÃra ekaÓrutyaivÃÇgÃni paÂhanti brahmaïavat, tathÃpi vyÃkhyÃnato 'nunÃsikatvÃdivadudÃttanipÃtanÃdij¤ÃnamityÃhu÷/ vidheyÃï vi«aye tu"apratyaya÷"iti ni«edhÃnna guïÃbhedakatvena savarïagrahaïam, ata eva 'ghaÂavat' ityÃdau matormasya nÃnunÃsiko vakÃra÷/ ata eva"tadvÃnÃsÃm"iti sÆtranirdeÓa÷/ anyathÃ"pratyaye bhëÃyÃm"iti nityamanunÃsika÷ syÃt, ityanyatra vistara÷// nanu syandÆdhÃto÷ 'syantsyati' ityÃdÃvÃtmanepadanimittatvÃbhÃvanimittatvÃt"na v­dbhyaÓcaturbhya÷"iti ni«edhasya bahiraÇgatvenÃntaraÇgatvÃdÆdillak«aïasye¬vikalpasyÃpatti÷, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{ni«edhÃÓca balÅyÃæsa÷ // Paribh_120 //}* antaraÇgÃdupajÅvyÃdapi balÅyÃæsa ityartha÷/ 'caturbhya÷' iti tu spa«ÂÃrthameva/ ata eva tatpratyakhyÃnaæ bhëyoktaæ saÇgacchate/ ata eva savarïasaæj¤Ãderni«edhavi«aye na vikalpa÷/ anyathà mÅmÃæsakarÅtyà vidherupajÅvyatvena prabalyÃt tasya sarvathà bÃdhÃnupapatyà durvÃra÷ sa iti ma¤jÆ«ÃyÃæ vistara÷/ ata eva"dvandve ca" "vibhëà jasi"iti caritÃrtham/ vidhyunmÆlanÃya prav­ttirasyà bÅjam/"na lumatÃ'"kamerïiÇ"ityanayorbhëye spa«Âai«Ã// nanvatyantasvÃrthikÃnÃmarthapratyÃyakatvarÆpapratyayatvÃnupapatti÷, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{anirdi«ÂÃrthÃ÷ pratyayÃ÷ svÃrthe // Paribh_121 //}* yasyÃrtha÷ prak­tyà pratyÃyyate, so 'pi pratyaya ityasyÃpyaÇgÅkÃrÃt tasya pratyayatvamiti na do«a÷/ svÃrtha ityasya svÅyaprak­tyartha ityartha÷/ mahÃsaæj¤ÃbalÃdarthÃkÃÇk«ÃyÃmanyÃnupasthitirasyà bÅjam/"supi stha÷"ityÃdi sÆtre«u bhëye spa«Âai«Ã// __________________________________________________________________ *{yogavibhÃgÃdi«Âa siddhi÷ // Paribh_122 //}* i«Âasiddhireva, na tvani«aÂÃpÃdanaæ kÃryamityartha÷/ tattatsamÃnavidhikadvitÅyayogena vibhaktasyÃnityatvaj¤ÃpanametadbÅjam// __________________________________________________________________ *{paryÃyaÓabdÃnÃæ lÃghavagauravacarcà nÃ'driyate // Paribh_123 //}* tatra tatrÃnyatarasyÃm"vibhëà vÃ"iti sÆtranirdeÓaj¤Ãpitamidam // __________________________________________________________________ *{j¤Ãpakasiddhaæ na sarvatra // Paribh_124 //}* spa«Âameva paÂhitavye 'numÃnÃd bodhanamasÃrvatrikatvÃrthamityartha÷/ tena j¤ÃpakasiddhaparibhëÃyÃni«Âaæ nÃpÃdanÅyamiti tÃtparyam/ bhëye 'pi dhvanitametat"ÇyÃp"sÆtrÃdau/ j¤Ãpaketi nyÃyasyÃpyupalak«aïam/ nyÃyaj¤ÃpakasiddhÃnÃmapi ke«Ã¤cit kathanamanyëÃmanityatvabodhanÃyeti bhÃva÷/ yathà 'tatsthÃnÃpanne taddharnalÃbha÷' iti nyÃyasiddhaæ sthÃnivatsÆtram, j¤Ãpakasiddhaæ ca tatra"analvidhau"iti// nanu 'drogdhà drogdhÃ, dro¬hà dro¬hÃ' ityÃdau ghatvÃdÅnÃmasiddhatvÃt pÆrvaæ dvitve ekatra ghatvam, aparatra ¬hatvamityasyÃpyÃpattirata Ãga -- __________________________________________________________________ *{pÆrvatrÃsiddhamadvitve // Paribh_125 //}* dvitvabhinne pÆrvatra kartavye paramasiddhamityartha÷/"pÆrivatrÃsiddham"ityadhikÃrabhavaæ ÓÃstramasyà liÇgam/ yatra ca siddhatvÃsiddhatvayo÷ phale viÓe«a÷, tatraiveyam/ 'k­«ïarddhi÷' ityÃdau jaÓtvÃtpÆrvamanantaraæ và dvitve rÆpe viÓe«ÃbhÃvena nÃsyÃ÷ prav­ttirityanyatra vistara÷/"sarvasya dve"iti sÆtre bhëye spa«Âeyam// nanu 'go«vaÓve«u ca svÃmÅ' ityÃdivat 'go«vaÓvÃnÃæ ca svÃmÅ' ityapi syÃt"svÃmÅÓvara"iti sÆtreïa «a«ÂhÅsapmyorvidhÃnÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{ekasyà Ãk­teÓcarita÷ prayoge dvitÅyasyÃst­tÅyasyÃÓca na bhavi«yati // Paribh_126 //}* yatrÃnyÃk­tikaraïe bhinnÃrthatvasambhÃvanà tadvi«ayo 'yaæ nyÃya ityantra vistara÷/"k­¤cÃnuprayujyate"iti sÆtre bhëye spa«Âeyam// nanu 'vivyÃdha' ityÃdau paratvÃddhalÃdi÷Óe«e vasya samprasÃraïaæ syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{samprasÃraïaæ tadÃÓrayaæ ca kÃryaæ balavat // Paribh_127 //}* tadÃÓrayam"samprasÃraïÃcca"iti pÆrvarÆpam/ vastuta÷"liÂyabhyÃsasya"iti sÆtre 'ubhaye«Ãæ grahaïasyobhaye«Ãæ samprasÃraïameva yathà syÃdityarthakatvenedaæ siddhamitye«Ã vyarthÃ,"liÂyabhyÃsasya"iti sÆtre bhëye spa«Âam/ phalÃntarÃnyathÃsiddhirapi tatraiva bhëye spa«ÂÃ/"ïau ca saæÓcaÇo÷"ityÃdau saæÓcaÇo÷ ityÃdi vi«ayasaptamÅti tatrÃpi na do«a ityanyatra vistara÷// yattu -- __________________________________________________________________ *{kvacid vik­ti÷ prak­tiæ g­hïÃti // Paribh_128 //}* tena"nisamupavibhyo hva÷"ityatra hvÃgrahaïena hve¤o grahaïasiddhi÷// tathà -- __________________________________________________________________ *{aupadeÓikaprÃyogikayoraupadeÓikasya grahaïam // Paribh_129 //}* tena"dÃderdhÃto÷"ityatraupadeÓikadhÃtoreva grahaïamiti, tat, na; tayornirmÆlatvÃt, bhëyÃvyavah­tatvÃcca, 'na ca vik­ti÷ prak­tiæ g­hïÃti' iti"grahijyÃ"iti sÆtrasthabhëyeïÃdyÃyÃstiraskÃrÃcca/ "nisamupavibhyo hva÷"ityÃdau hve¤o/Âanukaraïe sautra÷ prayoga÷/ Ãtvavi«aya evÃtmanepadam, prayogasthÃnÃmevÃnukaraïasya ghusaæj¤Ã sÆtre bhëye spa«ÂamuktatvÃdityanye/ antyÃpi tatra tatropadeÓagrahaïaæ kurvata÷ sÆtrak­tovÃrtikak­taÓcÃsammatÃ/ 'iha hi vyÃkaraïe sarve«veva sÃnubandhakagrahaïe«u rÆpamÃÓrÅyate -- yatrÃsyaitadrÆpamiti, rÆpanirgrahaÓca Óabdasya nÃntareïa laukikaæ prayogam, tasmiæÓca laukike prayoge sÃnubandhakÃnÃæ prayogo nÃstÅti k­tvà dvitÅya÷ prayoga upÃsyate, 'ka upadeÓo nÃma' iti ghusaæj¤ÃsÆtrastha bhëyeïa prÃyogikÃsambhave tadgrahaïamityarthasya lÃbhena bhëyÃsammatà ca / bhëye sÃnubandhaketyÃdi prak­tÃbhiprayeïa/"dÃde÷"iti sÆtre dÃdipadasyaupadeÓikadÃditvavati lak«aïeti na do«a ityanyatra vistara÷// yadapi nanu 'ajarghà bebhidÅti' ityÃdau tattadiguïaprayuktà vikaraïà yaÇluki syu÷, tathà yaÇluki 'bebhiditÃ' ityÃdau"ekÃca÷"itoï ni«edha÷ syÃt, ata Ãha -- __________________________________________________________________ *{Ótipà ÓapÃnubandhena nirdi«Âaæ yad gaïena ca /}* *{yatraikÃjgrahaïaæ caiva pa¤caitÃni na yaÇluki // Paribh_130 //}* anubandhanirdeÓo dvidhà -- svarÆpeïa, 'Çita÷'ityÃdipadena ca/ 'hanti, yÃti, vÃti,"sanÅvanta"iti sÆtre bhareti,"dÅÇo yu¬aci" "anudÃtta Çita÷" "divÃdibhya÷ Óyan""ekÃca upadeÓe"ityudÃharaïÃni/ dvitvam"sanÃdyantÃ÷"iti"bhÆvÃdaya÷"iti dhÃtutvaæ ca bhavatyeva,"guïoyaÇluko÷"itiyÅdibhirnu«edhÃnityatvakalpanÃt/ tena bha«bhÃvo 'pi 'ajarghÃ÷' ityÃdau bhavati/ ata eva"Óvodita÷"iti sÆtre kaiyaÂe -- 'yatraikÃj grahaïaæ ki¤cit' iti pÃÂha÷/"ekÃca upadeÓe/ÂanudÃttÃt"iti sÆtra ekÃjgrahaïenaikadeÓÃnumatyai«Ã j¤Ãpyate/ anyathopadeÓe 'nkÃcÃnudÃttatvasyaiva satvena tadvaiyarthyaæ spa«Âameveti/ tadapi na, bhëyÃnuktatvÃt/ ekÃjgrahaïasya vadhivyÃv­tyarthamÃvaÓyakatvÃcca/ na ca vadhissthÃnyupadeÓa ekÃjeveti vÃcyam, sÃk«ÃdupadeÓasambhavenaitadvi«aye sthÃnyupadeÓÃgrahaïÃt, upadeÓÃtvÃvacchedenaikÃjityarthÃcca/ ki¤ca uttarÃrthamekÃjgrahaïam/ ata eva 'jÃgaritavÃn' ityÃdÃvupadeÓa ugantatvamÃdÃya"Óruyuka÷ kiti"itÅï ni«edho na/ tatropadeÓe ityanuv­ttiÓya 'stÅrïam' ityÃdÃviï ni«edhÃyetyÃkare spa«Âam/ na ca bhëye yaÇ lopo 'bebhiditÃ' ityÃdÃviÂprav­tyarthamupadeÓe 'nudÃttÃdekÃca÷ ÓrÆyamÃïÃdaÇgÃdityarthe sanÅÂprati«edho vaktavya÷, 'bibhitsati' iti do«opanyÃsavad yaÇluki do«ÃïÃmupanyÃsena tatre¬i«Âa÷/ yaÇlopetyÃdi bhëyaæ tÆpakramopasaæhÃrabalena na yaÇlugvi«ayam/ ki¤ca, tasya tadvi«ayakatve yaÇlope sthÃnivatvasyevayaÇlukyupÃyÃpradarÓanena nyÆnatpattiriti vÃcyam, i¬vi«aye yaÇluko loke 'nabhidhÃnena chandasi sarvavidhÅnÃæ vaikalpikatvena ca tatra do«ÃnupanyÃsenÃdo«Ãt/ anyathà 'ekÃjgrahaïaæ kimartham' iti praÓnasya 'uttaratra jÃgartyarthamiha vadhyartham' ityuttarasya ca bhëye nirÃlambhanatvapatte÷/ na cÃrdhadhÃtukÃk«iptadhÃtorekÃca iti viÓe«aïam/ evaæ ca 'bibhitsati' ityÃdÃvuttarakhaï¬asya dhÃtorekÃctvamastyeva, uttarakhaï¬e 'stitvavat/ etacca 'dayate÷' iti sÆtre bhëye spa«Âam/ evaæ ca prak­tabhëyÃsaÇgatiriti vÃcyam ; Ãk«epe Ãk«iptasyÃnvaye ca mÃnÃbhÃvÃt/ aÇgatvaæ tu viÓi«Âa eveti"ekÃco dve"iti sÆtre bhëye spa«Âam/ nirÆpitaæ ca tanÃdiÓe«e ÓabdenduÓekhare/ dhÃtutvaæ tÆttarakhaï¬a eva/ ata eva"ekÃco baÓo bha«"iti sÆtre dhÃtoravayavasyaikÃca iti vaiyadhikaraïyenÃnvaye gardhapsiddhi÷ prayojanamuktaæ bhëye, na tu prasiddham 'ajarghÃ÷' iti/ 'ajarghÃ÷, bebhidÅti' ityÃdau Ónam ÓyanÃdayastu"carkarÅtaæ ca"ityasyÃdÃdau pÃÂhena yaÇlugante gaïÃntaraprayuktavikaraïasyÃprÃptyà na bhavanti/ chÃndasatvÃdeva kÃryÃntarÃïÃmapi chandasi d­«Âaprayoge«vad­«ÂÃnÃmabhÃvo bodhya÷/ bhëÃyÃæ tu tÃd­ÓÃnÃmabhÃva eva/ ÓtipÓabÃdinirdeÓÃstu 'bhavatera÷' ityÃdi sÆtrasthatannirdeÓavannÃrthasÃdhakà ityanyatra vistara÷// nanu 'jabho 'ci, radheÓca, neÂyaliÂi' ityeva sÆtryatÃm, kiæ dvÅradhigrahaïenetyÃha -- __________________________________________________________________ *{padagauravÃd yogavibhÃgo garÅyÃn // Paribh_131 //}* prativÃkyaæ bhinnavÃkyÃrthabodhakalpanena gauravaæ spa«Âameva/ parantu bhëyÃsammateyam/"ÂÃÇasi"iti sÆtrastha bhëya viruddhà ca/ tatra ca inÃdeÓe ikÃrapratyÃkhyÃnaæ yogavibhÃgenaiva k­tamiti bahava÷// __________________________________________________________________ *{ardhamÃtrÃlÃghavena putrotsavaæ manyante vaiyÃkaraïÃ÷ // Paribh_132 //}* "eoÇ" "aiauc"sÆtrayordhvanitai«Ã bhëye/ tatrÃnekapadaghaÂitasÆtre prÃya÷ padalÃghavavicÃra eva, na tu mÃtrÃlÃghavavicÃra iti"ÆkÃloc,"ap­kta ekÃl"ityÃdisÆtre«u bhëye dhvanitam/ tatra hi sÆtre algrahaïahalgrahaïayorviÓe«avicÃre saæj¤ÃyÃæ halgrahaïam"ïyak«atriya"iti sÆtre aïi¤oriti vÃcyamiti trÅïi padÃnyalgrahaïe, tadekaæ svÃdilope halgrahaïam"ïya"iti sÆtre aïi¤oriti na vÃcyam, ap­ktasyeti vÃcyamiti trÅïyeva padÃnÅti nÃsti lÃghavak­to viÓe«a ityuktam/ "aci Ónu"iti sÆtre iïa ityeva siddhe yvoriti saæm­dya grahaïÃnna pÆrveïeïgrahaïam/ tatra vibhakti nirdeÓe saæm­dya grahaïe ca sÃrdhÃstrisro mÃtrà iï grahaïe tisro mÃtrà iti laïsÆtre bhëyokte÷, tathÃ"ota÷ Óyani"iti sÆtre ÓitÅti na vaktavyam/ tatrÃyamartha÷ --"«Âhivuklamu"iti sÆtre 'ÓitÅti na karttavyaæ bhavati' iti bhëye na kevalaæ mÃtrÃlÃghavaæ yÃvadayamapyartha iti kaiyaÂokte÷ prÃyeïeti Óivam// *{iti ÓÃstraÓe«anÃmakaæ t­tÅyaæ prakaraïam//}* *{iti ÓrÅmanmahopÃdhyÃyaÓivabhaÂÂasutasatÅgarbhajanÃgojÅbhaÂÂak­ta÷ paribhëenduÓekhara÷ samÃpta÷//}*