Nagesa [=Nagojibhatta]:
Paribhasendusekhara


Input by members of the Sansknet project
(www.sansknet.org)


This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks.
These and other irregularities cannot be standardized at present.


THE TEXT IS NOT PROOF-READ!


*{...}* = BOLD


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




÷rãràmajayam

*{paribhàùendu ÷ekharaþ//}*
/ anubanda catuùñaya niråpaõam/
*{natvàsàmbaü ÷ivaü bramha nàge÷aþ kurute sudhãþ/}*
*{bàlànàü sukhabodhàya paribhaùendu ÷ekharam//}*
pràcãna vyakaraõa tantre vàcanikànyatra pàõinãyatantre j¤apakanyàyasiddàni bhaùyavàrtikayorupanibaddàni yàni  paribhaùàråpaõi tàni vyàkhyàsyante/
*{/ ÷àstratva sampàdanodde÷aprakaraõ /}*
nanu laõ-aiuõ såtrayorõakàradvayasyaivopàdànenàõiõgrahaõeùu sandehàdanirõayo 'ta àha -

__________________________________________________________________

*{vyàkhyànato vi÷eùapratipattirnahi sandehàdalakùaõam  // Paribh_1 //}*

vi÷eùasyànyataràdyartharåpasya vyàkhyànàt ÷iùñakçtàt pratipattiþ ni÷chayo yataþ sandehàcchàstramalakùaõamananuùñàpakaü lakùaõamalakùaõaü tathà na, ÷àstrasya nirõayajanakatvaucityàdityarthaþ/  asandigdhànuùñhànasidyarthe 'tra ÷àstre sandigdhoccàraõaråpàcàryavyavahàreõasandehanivçttervyàkhyànàtiriktanimittànapekùatvaü bodyata iti yàvat  // . tenàõuditsavarõasyetatparihàràya pårveõàõ grahaõam, pareõeõ grahaõamiti laõ såtre bhàùye spaùñam  // .1 //
tatra saüj¤à paribhàùà viùaye pakùadvayamàha -

__________________________________________________________________

*{yathodde÷aü saüj¤à paribhàùam / kàrya kàlaü saüj¤à paribhàùam   // Paribh_2 //}*

uddesamanatikramya yatodde÷am /  udde÷a upade÷a de÷aþ /  adhikaraõa sàdhana÷càyam /  yatra de÷e upadi÷yate tadde÷a  eva vàkyàrtabodhena gçhãta ÷aktyà gçhãtaparibhàùàrthena ca sarvatra ÷àstre vyavahàraþ/  de÷a÷coccàraõakàla evàtra vyavahriyate/ tattadvàkyàrthabodhe jàte ' bhaviùyati ki¤cidanena prayojanam ' iti j¤ànamàtreõa santuùyad yathà÷rutagràhipratipatrapekùo 'yaü pakùa ãdådetsåtre kaiyañaþ/
kecittu - paribhaùàviùaye tasminnityàdi vàkyàrthabodhe saptamãnirde÷àdikveti paryàlocanàyàü sakalatattadvidyupasthitau sakalatattasaüskàràya guõabhedaü parikalpyaikavàkyatayaiva niyamaþ/  kàryakàlapakùetu tripàdyamapyupasthiriti vi÷eùaþ/  etadevàbhipretya 'adhikàronàma triprakàraþ, ka÷cidekade÷asthaþ sarvaü ÷àsramabhijvalayati, yathà - 'pradãpaþ suprajvalitaþ sarvaü ve÷màbhijvalayati' iti 'ùaùñãsthane' iti såtre bhàùya uktam/   adhikàra÷abdena pàràrthyàtparibhàùàpyucyate/  ka÷citparibhàùàråpa iti kaiyañaþ/ dãpo yathà - prabhàdvàrà sarvagçhaprakà÷aka evametatsvabuddhijananadvàrà
sarva÷àstropakàrakamiti tattàtparyam/  etacca pakùadvaya sàdhàraõaü bhàùyam, pakùadvaye 'pi prade÷aikavàkyatayà itaþ pratãteþ//
tatraitàvàn vi÷eùaþ - yatodde÷e parbhàùàde÷e sarvavidhisåtrabuddhàvàtmabhedaü parikalpya tairekavàkyatayà paribhàùàõàm/  taduktam - 'kiïiti ca' iti såtre kaiyañe/  'yatodde÷e pradhànànyàtmasaüskàràya sannidhãyamànàni guõabhedaü prayu¤jata'iti/  kàryakàle tu tattadvidhiprade÷e paribhàùàbuddhyaikavàkyateti/  atra ekade÷astha ityanena tatra tatra buddhàvapi tadde÷asthatvaü vàrayati, yathà - vyavaharttéõàü kàryàrthamanekade÷agamane 'pi na tattadde÷ãyatvavyavahàraþ, kintvabhijanade÷ãyatva vyavahàra eva, tadvanniùedhavàkyànàmapi niùedhyavi÷eùàkàïkùatvàdvidhyekavàkyatayaivànvaya iti paribhàùàsàdç÷yàtparibhàùàtvena vyavahàraþ
'kiïiti ca' ityatra bhàùye/  tatraikavàkyatà paryudàsena prasajya pratiùedhe 'pi tena saha vàkyàrthabodhamàtreõaikavàkyatà vyavahàraþ//
saüj¤à÷àstrasya tu kàryakàlapakùe na pçthakvàkyàrthabodhaþ, kintu prade÷avàkyena sahaiva/  ata evàõo 'pragçhyasyetyetadekavàkyatàpannàdasomàdityetatprati na mutvàdyasiddham, asiddhatvasya kàryàrthatayà kàryaj¤ànottarameva tatpravçttiþ, kàryaj¤ànaü ca prade÷a eveti tadde÷asthàsiddhatvàtpårvagrahaõenàgrahàt/  evaü tadbodhottarameva virodhapratisandhàna¤ceti tatratyaparatvena vipratiùedhasåtrapravçttau bãjam/  ata eva kàryakàlapakùe"ayàdibhyaþ paraiva pragçhya saüj¤à"iti 'adasomàt'
iti såtre bhàùya uktam//
àkaóàràdhikàrasthabhapadasaüj¤àvi÷aye tu yathodde÷apakùa eveti tatratyaparatvenaiva bàdhyabhàdhakabhàvaþ/  padàdisaüj¤anàü tatra
jàta÷aktigrahaõeva tripàdyamapi vyavahàraþ/  ata eva pårvatràsiddhamiti såtre paribhàùàõàmevatripàdyàmapravçttimà÷aïkya, kàryakàlapakùà÷rayeõa samàhitamityàhuþ/  yathodde÷apakùaþ pragçhyasaüj¤àprakaraõe bhàùye//
kàryakàlamityasya ca kàryeõa kàlyate svasannidhiü pràpyata ityarthaþ/  kàryeõa svasaüskàràya svavçttiliïgacinhitaparibhàùàõàmàkùepa iti yàvat/
ata eva 'pårvatràsiddham' iti såtre bhàùye tripàdyà asiddhatvàttatra sapàdasaptàdyàyãstha paribhàùàõàü apravçttimà÷aïkya yadyapãdaü tatràsiddhaü tatviha siddhamityuktvà, tàvatàpyasiddhirityabhipràyake kathamiti pra÷ne-'kàryakàlaü saüj¤àparibhàùam' yatra kàryaü tatropasthitaü draùñavyamityuktam/
na ca kàryakàla pakùe 'ïamo hrasvàt' ityadau ' tasmàdityuttarasya' 'tasminnitinirdiùñe pårvasya' iti paribhàùàdvayopasthitau paratvàt 'ubhayanirde÷e pa¤camãnirde÷o balãyàn' iti tasminniti såtrasthabhàùyàsaïgatiþ, ubhayorekade÷asthatvena paratvàdityasyàsaïgatyàratteþ, spaùñaü cedam 'ikoguõa' ityatra kaiyaña iti vàcyam ;
vipratiùedhasåtre 'ùñàdhyàyãsthapàñhakçtaparatvasya''÷rayaõenàdoùàt/  nahi kàryakàlapakùa ityetàvatà tadapaiti/  pakùadvaye 'pi prade÷eùu svabuddhijananenàvi÷eùàt/  nahi tatpakùe 'pyacetanasya ÷àstrasya svade÷aü vihàya tadde÷agamanaü sambhavati/  nàpyasmadàdibuddhijananena svade÷atyàgo bhavati/  ata eva bhàùye tasminniti såtre kaiyañaþ - såtra pàñhàpekùayà paratvasya vyavasathàpakatvamiti/  ikoguõeti såtrastha kaiyañastu tintya eva ; anyathà sarva÷àstràõàü prayogàrthatvena prayogaråpaikade÷astvena kvàpi paratvaü nasyàt/  ki¤ca kiïiti ceti såtrastha kaiyañarãtyà vidhisåtràõàü yathodde÷a pakùe paribhàùàde÷e sannidhànena
teùàü paratvaü vyàhanyeta/  eva¤ca vçkùebhya ityatra supicetyataþ paratvàt 'bahuvacane jhalyet' ityetvamityàdyucchidyeta, ityalam//
itsaüj¤akà anubandhàþ, teùvavayavànavayavatvasandeha àha-

__________________________________________________________________

*{anekàntàþ anubandhàþ   // Paribh_3 //}*

anekàntà anavayavàþ ityarthaþ/ yo hyanavayava sa kadàcittatropalabhyata eva, ayaü tu na tathà, tadarthabhåte vidheye kadàpyadar÷anàt/  ÷itkidityàdau samãpe 'vayavatvàropeõa samàso bodhyaþ/  'vuõchaõkañh' ityàdau õitvaprayuktaü kàryaü pårvasayaivetyàdi tu vyàkhyànate nirõeyam/  'halantyam' ityatràntya ÷abdaþ parasamãpa bodhakaþ//
vastutasttu-

__________________________________________________________________

*{ekàntàþ  // Paribh_4 //}*

ityeva nyàyyam, ÷àstre tatropalambhàdanyatrànupalambhàcca/  anavayavo hi kàkàdirekajàtãyasambandhena gçhavçkùàdiùåpalabhyate/  naivamayam/  evaü hi bahuvrãhirapi nyàyata evopapannaþ, antyàdi ÷abde lakùaõà ca na//
ki¤ca anavayavatve õa÷akapratyàdau õàderitvànàpattiþ, pratyayàditvàbhàvàt, dadhnaca÷cakàrasya vaiyyarthyàpatti÷ca/  ida¤ca 'tasyalopaþ' ityatra bhàùye spaùñam/  tatra hyuktam,"ekàntàþ anubandhàþ"ityeva nyàyyamiti dik//
nanvekàntatve 'nekàltvàdeva au÷àdãnàü sarvàde÷atva siddhyà 'anekàl' såtre ÷idgrahaõaü vyarthamata àha -

__________________________________________________________________

*{nànubandhakçtamanekàltvam   // Paribh_5 //}*

÷idgrahaõamevaitadj¤àpakam, tena 'arvaõastç' ityàderna sarvàde÷atvam/  óàdi viùaye tu sarvàde÷atvaü vinànubandhatvasyaivàbhàvena''nupårvyàtsiddham//
nanvevamapi 'avadàtaü mukham' ityatra palopottaramàtve kçte 'dàbiti ghusaüj¤àpratiùedho na syàt, daipaþ pakàrasatve 'nejantatvàpràptyà palopottaraü pakàràbhàvenàsya dàptvàbhàvàdata àha -

__________________________________________________________________

*{nànubandhakçtamanejamtatvam  // Paribh_6 //}*

'udãcàmàïaþ' iti nirde÷o 'syà j¤àpakaþ/ 'àdeca upaje÷e' iti såtreõopadi÷yamànasyaijantasyàtvaü kriyate, ïakàrasatvetvejantatvàbhàvàdàtvàpràptestasyàsaïgatiþ//
na càsyàmavasthàyàü tasya dhàtutvàbhàvàtkathamàtvam, tatra dhàtorityasya nivçtterityanyatra vistaraþ/ spaùña¤cedam"dàdhàghvadàp"iti såtre bhàùye//
nanvevamapi 'vàsaråpa' såtreõa kaviùaye 'õopyàpattirityata àha-

__________________________________________________________________

*{nànubandhakçtamasàråpyam  // Paribh_7 //}*

'dadàtidadhàtyorvibhàùà' iti õabàdhaka÷asya vikalpavidhàyakamasyàü j¤àpakam, tena 'godaþ' ityàdau nàõiti 'vàsaråpa' såtre bhàùye spaùñam//
nanu saükhyàgrahaõe bahvàdãnàmeva grahaõaü syàt, prakaraõasyàbhidhàniyàmakatvasiddhàt 'kçtrimàkçtrimayoþ kçtrime
kàryasampratyayaþ' iti nyàyàt/  asti ca prakçte bahvàdãnàü  saïkhyàsaüj¤àkçteti j¤ànaråpaü prakaraõam, natu lokaprasiddhaikadvyàdãnàmityata àha -

__________________________________________________________________

*{ubhayagatiriha bhavati   // Paribh_8 //}*
ihau÷àstre/  'saïkhyàyàþ ati÷adantàyàþ' iti niùedho 'syà j¤àpakaþ/  na hi kçtrimà saïkhyà tyantà ÷adantà vàsti, tena 'kartari kartarikarmavyatihàre' 'kaõvameghebhyaþ karaõe' 'vipratiùiddhaü cànadhikaraõe' ityàdau laukikakriyàdravyàdyavagatiþ/  tatra kvobhaya gatiþ, kvàkçtrimasyaiva, kva kçtrimasyaivetyatra lakùyànusàri vyàkhyànameva ÷araõam/ ata eva àmreóita ÷abdena kçtrimasyaiva grahaõaü na tu dvistrirghuùñamàtrasya/  spaùña¤cedaü saïkhyà saüj¤à såtre bhàùye/
yattu - saüj¤à÷àstràõàü macchàstre 'nena ÷abdenaita eveti niyamàrthatvaü kçtrimàkçtrima nyàyabãjamiti/  tanna ; teùàmagçhãta÷aktigràhakatvena vidhitve sambhavati, niyamatvàyogàt/  'sarve sarvàrtha vàcakàþ' ityabhyupagamo 'pi yogidçùñyà, natvasmaddçùñyà, vi÷iùya sarva÷abdàrthaj¤anasyà÷akyatvàt/  sàmàmyaj¤ànaü tubhodhopayogãtyanyatra niråpitam//
nanu 'adhyetà' '÷ayità' ityàdàviï÷ãïorïitvàd guõaniùedhaþ syàdata àha -

__________________________________________________________________

*{kàryamanubhavanhi kàryã nimittatayà nà÷rãyate   // Paribh_9 //}*

'sthaõóilàcchayitari' iti nirde÷a÷càsyàü j¤àpakaþ/  'årõunaviùati' ityàdi siddhaye kàryamanubhavanniti/  atra hi 'dvirvacane 'ci' iti nu ÷abdasya dvitvam, anyathà 'sanyaïoþ' ityasya ùaùñyantatvàtsannantasya kàryitvena iso dvitvanimittatvàbhàvàttatpravçttirna syàt/
vastutaþ - samavàyikàraõa nimittakàraõayorbhadasya sakalalokatantraprasiddhatayà tasya tatvenà'÷rayaõàbhàvena naiùà j¤àpakasàdhyà/  ata eva haþ prayuktaþ/  sa hi tatvenànà÷rayaõe hetoþ prasiddhatvaü dyotayatãti tatvam/  'dvirvacane 'ci' ityatra bhàùye dhvanitaiùà//
nanu 'praõidàpayati' ityàdau dàråpasya vidhãyamànà ghusaüj¤à dàpernasyàdata àha -

__________________________________________________________________

*{yadàgamàstadguõãbhåtàstadgrahaõena gçhyante   // Paribh_10 //}*

yamuddi÷yà'gamo vihitaþ, sa tadguõãbhåtaþ ÷àstreõa tadavayavatvena bodhito 'tastadgrahaõena tadgràhakena tadbodhakena ÷abdhena gçhyate bodhyata ityarthaþ/  tatra tadguõãbhåtà ityaü÷o bãjakathanam/  loke 'pi devadattasyàïgàdhikye tadvi÷iùñasyaiva devadattagrahaõena grahaõaü dç÷yate/
yamuddi÷ya vihita ityukteþ 'pranidàrayati' ityàdau na dàrityasya ghutvam/
'ànemuk' iti mugvidhànasàmarthyàdeùànityà/  anyathà 'pacamànaþ' ityàdàvakàrasya muki-anayà paribhàùayà vi÷iùñasya savarõadãrge tadvaiyarthyaü spaùñameva/  tena 'didãye' ityàdau yaõàdi na, 'jahàra' ityàdau 'àta au õalaþ' iti ca na/
na càkàràdervarõasya varõàntaramavayavaþ kathamit vàcyam, vacanenàvayavatvabodhanàt/  tasya càvayavatvasàdç÷ye paryavasànaü bodhyam/
na coktaj¤àpakàdvarõagrahaõe 'syà apravçttiriti vàcyam ; 'àne muk' iti såtra bhàùye 'kàrasyàïgàvayavasya mugityarthe 'pacamànaþ' ityatra 'tàsyanudàttet' iti svaro ma syàdityà÷aïkhyàdupade÷abhaktastadgrahaõena gràhiùyata ityukterasaïgatyàpatteþ/
ki¤ca ïamantapadàvayavasya hrasvàtparasya ïamo ïamuóityarthe 'kurvannàste' ityàdau ïamo ïamuóàgame õatvapràptimà÷aïkya 'yadàgamàþ' iti nyàyenàdyanasyàpi padàntagrahaõena grahaõàt 'padàntasya' iti niùedha ityanayà

paribhaùayà 'àgamànàmàgamidharmavai÷iùñyamapi hodhyate' ityà÷ayaka 'ïamuñ' såtrasthabhàùyàsaïgateþ/
ki¤ca-guõàde raparatve rephavi÷iùña guõatvàdyeùñavyam/  anyathà 'çkàrasya guõavçddhã aràràveva' iti niyamo na syàt/  tacca 'varõagrahaõe' etadapravçttau na saïgaccate/  ata eva 'radàbhyàü' iti såtre bhàùyam -"guõo bhavati, vçddhirbhavati,
repha÷irà guõavçdadhisaüj¤ako 'bhinirvartate"iti/  ata eva 'neñi' 'õeraniñi' ityadi caritàrtham/
'anàgamakànàü sàgamakàþ àde÷àþ' ityasya tvayamarthaþ - àrdhadhàtukasyeóàgama ityarthe j¤àte, nityeùu ÷abdeùvàgamavidhànànupatyà arthàpattimålakavàkyàntarakalpaneneórahitabuddhiprasaïge seóbuddhiþ kartavyeti/  eva¤càde÷eùvivàtràpi buddhivipariõàma iti na nityatvahàniþ/
sthànivatsåtre ca nedç÷àde÷agrahaõam/  sàkùàdaùñàdyàyãbodhitasthànyàde÷abhàve càritàrthyàt/  ki¤cevaü sati sthànibuddhyaiva kàryapravçtyà 'làvasthàyàmaóiti' siddhantàsaïgatiþ/  sthànivadbhàvaviùaye 'nirdi÷yamànasya' iti paribhàùàyàþ pravçttau 'tisçõàm' itiyatira paratvàttisràde÷e sthànivadbhàvena trayàde÷amà÷aïkhya, 'sakçdgati' nyàyena samàdhànaparabhàùyàsaïgatiþ/
'eruþ' ityàdau sthànaùaùñãnàrde÷àttadantaparatayà pañhitavàkyasyaiva samudàyàde÷aparatvenà'de÷agrahaõasàmarthyàttasya sthànivatsåtre grahaõena na doùaþ/  ànumànika sathànyàde÷abhàvakalpane 'pi ÷rautasthànyàde÷abhàvasya na tyàga iti 'acaþ parasmin' ityàdernàsaïgatiþ/
etena - 'yadàgamàþ' iti paribhàùà sthànivatsåtreõa gatàrthetyapàstham/  etatsarvam 'dàdhàghvadàp' iti såtre bhàùye spaùñam//
nanvevam udasthàdityàdau 'udaþsthàstambhoþ pårvasya' iti pårvasavarõàpattirata àha -

__________________________________________________________________

*{nirda÷yamànasyà'de÷à bhavanti//  Paribh_11  //}*

'ùaùñãsthàne yogà' iti såtramàvartate/  tatra dvitãyasyàyamarthaþ - ùaùñhyantaü nirdi÷yamànamuccàryamàõamuccàryamàõasajàtãyameva, nirdi÷yamànàvayavaråpameva và sthanena sthànaniråpitasambandhena yujyate, na tu pratãyamànamityarthaþ/  tenedaü siddham/ na ca 'asyacvau' ityàdau dãrgàõàmàde÷ànàpattiþ, teùàü nirdi÷yamànatvàbhàvàditi vàcyam, jàtipakùe doùàbhàvàt/ kiïca 'na bhåsudhiyoþ' iti niùedhena grahaõaka÷àstragçhãtànàü nirdi÷yamàkàryabodhànna doùaþ/
iyaïuvaïorïitvaü tu ivarõovarõànta÷nudhàtubhruvàmityarthena dhàtvàdãnàmapi nirdiùñatvàdantyàde÷atvàya/  rãriïorïitvaü tu spaùñàrthameva//  etenedaü ïitvaü varõagrahaõe nirdi÷yamàna paribhàùàyà apravçttij¤àpakamityapàstam/  'hayavarañ' såtrasthena 'ayogavahànàmupade÷e 'lontyavidhiþ prayojanam, vçkùasttatra/  naitadasti prayojanam, nirdi÷yamànasyetyeva siddham' - iti bhàùyeõa virodhàt/
anayà paribhàùayà 'yenavidhiþ' iti såtrabodhitatadantasya sathànivatvàbhàva bodhanam, yadàgamà iti labdhasya ca/
tena 'supadaþ' 'udasthàt' ityàdi siddhiþ/  anayà ca svasvanimittasannidhàpitànàm 'alo 'ntyasya' ityàdãnàü samàve÷a eva, na bàdhyabàdhaka bhàvaþ, virodhàbhàvàt/  nàpyetayoraïgàïgibhavaþ, ubhayorapi paràrthatvena tadayoghàt/  'anekàl ÷it' iti såtre sarva÷caitatparibhàùàbodhita eva gçhyate/
yattu 'àdeþ parasya' 'alontyasya' ityetàveva tadbàdhakàviti tanna ; 'udaþsthàt' iti såtraviùaye 'syàþ 'pàdaþ pat' iti såtre bhàùye sa¤càritatvàt/ nàpyetayoriyaü bàdhikà, etayorniviùayatvaprasaïgàditi 'ti viü÷ateþ' iti såtre kaiyañaþ/  akajviùaye nàyaü nyàyaþ, sthànivadbhàvena tanmadhyapattanyàyena tadbudhàyaiva kàryajanakatvàt/  iya¤ca avayavaùaùñãviùaye 'pi/  ata eva 'tadoþ saþ sàviti' satvam, 'atisyaþ' ityatropasargatakàrasya na/  nirdi÷yamànayuùmadàdyavayavamaparyamtasyaiva yåyàdayaþ, na tu 'atiyåyam' ityàdau sopasargàvayavamaparyantasyeti bodhyam/ 'pàdaþ pat' iti såtre
'ùaùñã sthàne' iti såtre ca bhàùye ca spaùñaiùà//
nanu 'cetà' ityàdau hrasvasyekàrasya pramàõata àntaryàdakàro 'pi syàdata àha-

__________________________________________________________________

*{yatrànekavidhamàntaryaü tatra sthanata àntaryaü balãyaþ  // Paribh_12 //}*

anekavidhamusthànaguõapramàõakçtam/ atra mànam 'ùaùñã sthàne' ityata ekade÷ànuvçtyà sthàne grahaõe 'nuvartamàne punaþ 'sthànentaratamaþ' iti såtre sthàne grahaõameva/  taddhi tçtãyayà vipariõamya vàkyabhedena sthàninaþ prasaïge jàyamànaþ sati sambhave sthànata evàntaratama ityarthakam/
tamabgrahaõamevànekavidhàntarya sattàgamakam/  sthànataþusthànenetyarthaþ/  tatra sthànata àntaryam 'iko yaõaci'

ityàdau prasiddhameva/  arthataþ 'paddanno' ityàdau sthànyarthàbhidhàna samarthasyaivà'de÷ateti siddhàntàdyadarthàbhidhànasamartho yaþ, sa tasyàde÷a iti tatsamànàrthatatsamànavarõapadàdãnàü te, tçjvatkroùñuriti ca/  guõato 'vàgghariþ' ityàdau/  pramàõataþ 'adaso 'seþ' ityàdau/  'sthàne 'ntaratamaþ' såtre bhàùye spaùñaiùà//
nanu 'proóhavàn' ityatra 'pràdåhoóheti' vçddhiþ syàdata àha-

__________________________________________________________________

*{arthavadgrahaõe nànarthakasya  // Paribh_13 //}*

vi÷iùñaråpopàdàne/   upasthitàrthasya ÷abdaü prati vi÷eùaõatayànvayasambhave tyàge mànàbhàvo 'syà målam/  atràrthaþ kalpitànvayavyatirekakalpitaþ ÷àstrãyo 'pi gçhyate iti 'saïkhyàyàþ' iti såtre bhàùye spaùñam/  iyaü varõa grahaõeùu neti 'lasya' ityatra bhàùye spaùñam/  ata eva eùà vi÷iùñaråpopàdàna viùayeti-vçddhàþ/  etanmålakameva 'yena vidhiþ' ityatra bhàùye pañhyate 'alaivànarthakena tadantavidhiþ' iti/
ki¤ca 'svaü råpam' iti ÷àstre sva÷abdenà'tmãyavàcinàr'tho gçhyate, råpa ÷abdena svaråpam, eva¤ca tadubhayaü ÷abdasya saüj¤ãti tadarthaþ/  tatràrtho na vi÷eùyastatra ÷astrãyopakàryàsambhavàt, kintu ÷abdavi÷eùaõam/  eva¤càrthavi÷iùñaþ ÷abdaþ saüj¤ãti phalitam/ tenaiùà paribhàùà siddheti bhàùye spaùñam//
nanvevamapi 'mahadbhata÷candramàþ' ityatra 'ànmahataþ' ityàtvàpattirata àha-

__________________________________________________________________

*{gauõamukhyayormukhye kàrya sampratyayaþ  // Paribh_14 //}*

guõàdàgato gauõaþ/ yathà-go÷abdasya jàóyàdiguõanimittor'tho vàhãkaþ/  aprasiddha÷ca saüj¤àdirapi tadguõàropàdeva buddhyate/  mukhamiva pradhànatvàt mukhyaþuprathama ityarthaþ/  gauõe hyarthe ÷abdaþ prayujyamàno mukhàrthàropeõa pravarthate/  evaü càprasiddhatvaü gauõalàkùaõikatvaü càtra gauõatvam/  tena 'priyatrayàõàm' ityàdau trayàde÷o bhavatyeva, tatra tri÷abdàrthasyetaravi÷eùaõatve 'pyuktagauõatvàbhàvàt/  ki¤càyaü nyàyo na pràtipadikakàrye, kintåpàttaü vi÷iùyàrthopasthàpakaü vi÷iùñaråpaü yatra tàdç÷apadakàrya eva/  pariniùñitasya padàntarasambandhe hi 'gaurvàhãkaþ' ityàdau gauõatvapratãtirnatu
pràtipadikasamskàravelàyàmityantaraïgatvàjjàtasaüskàrabàdhàyogaþ pràtipadikakàrye pravçtyabhàve bãjam/
÷va÷urasadç÷asyàpatyamityarthake '÷và÷uriþ' ityàdàvata i¤aþ siddhaye - upàttamityàdi/  na ca pràtipatikapadaü tàdç÷amiti vàcyam, tena hi pràtipadikapadavatvenopasthitiriti tasya vi÷iùyàrthopasthàpakatvàbhàvàt/  nipàtapadaü tu càditvenaiva càdãnàmupasthàpakamiti tadudde÷yakakàryanidhàyake 'ot' ityàdàvetatpravçt 'gobhavattyà' ityàdau doùo na/
'agnãùomau màõavakau' ityatra prasiddhadevatàdvandvavàcyagnãùomapadasya tatsadç÷aparatve 'pyantaraïgatvàdãtvaùatve bhavata eva/  sadç÷alàkùaõikàgnisomapadayordvandve tannàmakàvityarthake ca netvaùatve, àdye gauõalàkùaõikatvàt, antye 'prasiddhatvàt/ ata eva 'agnisomau màõavako' ityatra gauõamukhyanyàyena ÷atvavàraõaparam,"agneþ stutstomasomàþ"iti såtrasthaü bhàùyaü saïgacchate/
'gàü pàñhaya' ityàdau mukhya gopadàrthasya pàñhanakarmatvàsambhavena nibhaktyutpattivelàyàü prayoktçbhirgauõàrthatvasya pratãtàvapyapadasyàprayogeõa boddhçbhiþ sarvatra padasyaiva gauõàrthakatvasya graheõa 'atvaü tvaü sampadyate, 'amahàn mahànbhåtaþ, 'tvadbhavatiñha ityàdi bhà÷yaprayoge tvàdyàde÷adãrgàdãnàü karaõena càsya nyàyasya padakàryaviùayatvamevocitam/  anyathà vàkyasaüskàra pakùe teùu tadanàpattiþ/
ki¤ca"÷uklàm' ityukte karma nirdiùñam kartà kriyàcànirdiùñe"ityàdyuktyà 'ihedànãü gàmabhyàja kçùõàü devadattetyàdau sarvaü nirdiùñam, gàmeva karma, devadatta eva karttà, abhyàjaiva kriyà' ityarthakenàrthavatsåtrasthabhàùyeõa kàrakàdimàtraprayoge yogyasarvakriyàdhyahàre prasakte niyamàrthaþ kriyàvàcakàdiprayoga ityetattàtparyakeõa sàmànyataþ kriyàjanyaphalà÷rayatvamàtravivakùàyàü dvitãyàdãnàü sàdhutvànvàkhyànamityarthalàbhena pàñhanakriyànvayakàle padasyaiva gauõarthatvapratãtiþ prayokturapi/
etanmålakaþ"abhivyaktapadàrthàþ ye' iti ÷lokopi padakàryaviùayakaþ/  dhvanitaü cedam 'sarvàdãni' iti såtre saüj¤àbhåtànàü pratiùedhamàrabhatà vàrttikakçtà,"pårvaparà"iti såtre 'asaüj¤àyàm' iti vadatà såtrakçtà,  anvarthasaüj¤ayà tatpratyàkhyànaü kurvatà bhàùyakçtà ca/
arthà÷raya etadevaü bhavati, ÷abdà÷raye ca vçddhyàtve-iti 'ot' såtrastha bhàùyasya laukikàrthavatvayogyapadà÷raya

eùa nyàyaþ, tadrahita÷abdà÷raye ca te ityarthaþ/  'gotaþ' iti yathà÷rutasåtre vi÷iùñaråpopàdànasatvenoktarãtyaivatasya
bhàùyasya vyàkhyeyatvàdityalam//
arthavadgrahaõe-ityasyàpavàdamàha :-

__________________________________________________________________

*{aninasmingrahaõànyarthavatà cànarthakena ca tadantavidhiü prayojayanti  // Paribh_15 //}*

'yena vidhiþ' ityatra bhàùye vacana råpeõa pañhitaiùà/  tena 'ràj¤à'  'sàmnà' ityàdvallopaþ, 'daõóã' 'vàgmã' ityàdau 'inhan' iti niyamaþ, 'supayàþ' 'susrotàþ' ityàdau 'atvasantasya' iti dãrgaþ, 'su÷armà' 'suprathimà' ityàdau 'manaþ' iti ïãbniùedha÷ca siddhaþ/  anye tu 'parivãviùãdhvam' ityatra óhatvavyàvçttaye kriyamàõàt 'iõaþ ùãdhvam' ityatràïgagrahaõàdarthavatparibhàùànityà, tanmålakamidamityàhuþ/  'vibhàùeñaþ' ityatrànarthakasyaiva ùãdhvamaþ sambhavàdatràpi tasyaiva grahaõamiti bhramavàraõàya 'aïgàt' iti pare//
nanu 'u÷ca' ityatra 'liïsicau' ityataþ 'àtmanepadeùu' ityeva sambadhyeta, anantaratvàdata àha :-

__________________________________________________________________

*{ekayoganirdiùñànàü saha và pravçttiþ saha và nivçttiþ  // Paribh_16 //}*

và-÷abda evàrthe/  parasparànvitàrthakapadànàm-sahaivànuvçttinivçttã ityarthaþ/  ekakàrya niyuktànàü bahånàü loke tathaiva dar÷anàditi bhàvaþ/  yattu-atra j¤àpakam 'neóva÷i' ityata ióityanuvartamàne 'àrdhadhàtukasyeó' ityatra punariógrahaõam/   taddhi netyasyàsambamdhàrthamiti/  tanna ; 'dãdhãvevãñàm' iti såtre bhàùye tatratyeógrahaõapratyàkhyànàyeó grahaõe 'nuvartamàne punariógrahaõasyeño guõaråpavikàràrthakatvasyoktatvena tadvirodhàt/  na¤o nivçttistu 'kvacidekade÷o 'pi anuvartate' iti nyàyena siddhà/ vastu tastu 'dãdhãvevãñàm' iti såtrastha bhàùyamekade÷yuktiþ, 'àrdhadhàtukasya' iti såtrastheógrahaõasya 'neóva÷i' iti såtre bhàùye pratyàkhyànàt, tatkaraõena gurutarayatnamà÷rityaitatpratyàkhyànasyàyuktatvàt//
nanu-alugadhikraþ pràganaïaþ, uttarapadàdhikàraþ pràgaïgàdhikàràdityanupapannam, ekayoganirdiùñatvàt/  tathà 'dàmahàyanàntàcca' ityàdau 'saïkhyàvyayàdeþ' ityataþ saïkhyàderityanuvartate 'vyayàderiti nivçttamiti cànupapannamata àha-

__________________________________________________________________

*{ekayoganirdiùñànàmede÷o 'pyanuvartate  // Paribh_17 //}*

ekàrthe yogaþusambandhastena nirdiùñayoþ  samudàyàbhidhàyidvandvanirdiùñayorityartha iti 'pakùàttiþ' iti såtre kaiyañaþ/  tàvanmàtràüùe svaritatvapratij¤àbalàllabhyamidam/  spaùñà ceyam 'dàmahàyanàntàcca' iti såtre 'auto 'm÷asoþ' iti såtre ca bhàùye pårvà ca//
nanu 'tyadàdãnàmaþ' itiyàdinà 'imam' ityàdàvanunàsikaþ syàdata àha-

__________________________________________________________________

*{bhàvyamànena savarõànàü grahaõaü na  // Paribh_18 //}*

aõuditsåtre 'apratyayaþ' ityanena sàmartyàtsåtrapràptam, jàtipakùeõapràptam,guõàbhedakatvenaca pràptam, netyarthaþ/ ata evàõuditsåtre pratyayà'de÷à'gameùu savarõagrahaõàbhàvaü prakàràntareõoktvà, 'evaü tarhi siddhe yadapratyaya iti pratiùedhaü ÷àsti, tajj¤àpayati bhavatyeùàparibhàùà 'bhàvyamànena savarõànàü grahaõaü na' iti/ ki¤ca, 'jyàda ãyasaþ' ityevàntaryato dãrghe siddhe 'jyàdàt' iti dãrgoccàraõamasyà j¤àpakam/  aõuditsåtre 'jyàdàt' iti såtre ca bhàùye spaùñaiùà/
'coþ kuþ' ityàdau bhàvyamànenàpi savarõagrahaõam, vidheye udiduccàraõasàmarthyàt/  etadevàbhipretya 'bhàvyamànàõ savarõànna
gçõhàti' iti navyàþ pañhanti//
nanvevam 'adaso 'seþ' ityàdinà 'amå' ityàdau dãrgavidhànaü na syàdata àha :-

__________________________________________________________________

*{bhàvyamàno 'pyukàraþ savarõàn gçõahàti  // Paribh_19 //}*

'diva ut' 'çta ut' iti taparakaraõamasyà j¤apakam/  'titsvaritam' iti såtre bhàùye spaùñaiùà//
nanu 'gave hitaü gohitam' ityàdau pratyayalakùaõenàvàdyàde÷àpattirata àha :-


__________________________________________________________________

*{varõà÷raye nàsti pratyayalakùaõam// Paribh_20//}*

varõapràdhànyaviùayametat/  tatvaü ca 'pratyayalope'  iti såtre sthànivadityanuvçtyaiva siddhe pratyayalakùaõagrahaõaü  pratyayetaràvi÷eùaõatvaråpaü yatra pràdhànyaü tatraiva pravçtyarthametatsiddham/  varõaparàdhànyaü ca varõasyetaràvi÷eùaõatvaråpaü pratyayaniråpitani÷eùyatàråpaü ca/  tena 'gohitam' ityàdau avàdi na, 'citràyàü jàtà citrà' ityàdàvaõyo 'kàrastadantàn ïãp ca na/  iyamalvidhau sthànivatvàpràptàvapi pràptapratyayalakùaõavidherniùedhiketi spaùñaü bhàùye//
nanu 'ataþ kçkami' ityatra kami grahaõe siddhe, kaüsagrahaõaü vyartham, ata àha :-

__________________________________________________________________

*{uõàdayo 'vyutpannàni pràtipadikàni// Paribh_21//}* 

idamevàsyà j¤àpakamiti kaiyañàdayaþ/  kaüsestu na, kaüso 'nabhidhànàt/"pratyayasya luk"ityàdau bhàùye spaùñà/"õvultçcau"ityàdau bhàùye vyutpannànãtyapi/  idaü ÷àkañàyanarãtyà/  pàõinestvavyutpattipakùa eveti ÷abdendu ÷ekhare niråpitam/"àyaneyã"iti såtre bhàùye spuñametat//
nanu 'devadattaccikãrùati' ityàdau devàdeþ sannantatvaprayuktadhàtutvàdyàpattirata àha :-

__________________________________________________________________

*{pratyayagrahaõe yasmàtsa vihitastadàdestadantasya grahaõam// Paribh_22 //}*

"yasmàtpratyayavidhiþ"iti såtre yasmàtpratyayavidhistadàdipratyaya iti yogo vibhajyate/  gçhyamàõa upatiùñata iti ÷eùaþ/  tena tadàdyantàü÷aþ siddhaþ/  tadantàü÷astu"yenavidhiþ"ityanena siddhaþ/  sa ca ÷abdaråpaü vi÷eùyamàdàya vi÷eùyàntaràsatve/  yattu pratyayena svaprakçtyavayavakasamudàyàkùepàt tadvi÷eùaõatvena tadantavidhiriti/  tat, na ; 'iyàn' ityàdau tasya tàdç÷asamudàyena vyabhicàreõàkùepasambhavàt/  yatra pratyayo nimittatvenà÷rãyate, tatra tadàdãtyantàü÷amàtropasathitiriti"aïgasya"iti såtre bhàùyakaiyañayoþ//
evaü yatràpi pa¤camyantàtparaþ pratyaya àtrãyate, ratràpi tadàdãtyantàü÷opasthitiþ, parantu tatra pa¤camyantatà/ ata eva"eïhrasvàt"iti såtre eïantàdityarthalàbhaþ/   asyàþ paribhàùàyàþ prayojanàntaram, 'yenavidhiþ' ityatra, bhàùya uktam, 'paramagàrgyàyaõaþ' iti/  paramagàrgyàyaõasyàpatyamiti vigrahe 'pi gàrgyàyaõa÷abdàdeva pratyayaþ, na vi÷iùñàt/  niùkçùya tàvanmàtreõaikàrthãbhàvàbhàve 'pi vçttirbhavatyeva/  atra cedaü bhàùyameva mànamityanyatra vistaraþ/  pratyayamàtragrahaõe eùà, na tu, pratyayàpratyayagrahaõa iti"ugita÷ca"iti såtre bhàùye/  iyamaïgasaüj¤à såtre bhàùye
spaùñà//
yena vidhiriti såtre bhàùya etadghañakatadantàü÷asyàpavàdaþ pañhyate :-

__________________________________________________________________

*{pratyayagrahaõe càpa¤camyàþ  // Paribh_23 //}*

yatra pa¤camyantàtparaþ pratyayaþ kàryàntaravidhànàya parigçhyate, tatra tadantavidhirnetyarthaþ/  yathà"radàbhyàü niùñàtonaþ"ityatra/ tena dçùattãrõetyàdau dhàtutakàrasya na natvam/  tadantetyaü÷ànupasthitàvapi tadàdãtyaü÷asyopasthitau repha-dàntàtparasya niùñàtasyetyartha iti na doùaþ, tadaü÷ànupasthitau mànàbhàvàt/  tadantàü÷opasthitau tåbhayorekaniùayatvameva syàditi 'dçùattãrõaþ' ityàdau doùaþ syàdeva/"syatàsã ëluñoþ"ityàdau ëluñoþ parayorityarthe niyamenàvadhisàkàïkùatvenopasthitadhàtorityasyàvadhitvena
anvayànna tadantavijhiþ/  'ïyàbhyaþ' ityàdau tu na doùaþ, tatra kasmàditi niyatàvadhyàkàïkùàyà abhàvena pa¤camyantasya pratyayavi÷eùaõatvàbhàvàt/ aïga saüj¤à såtre tu tadàdeþ pratyaye para ityarthe pa¤camyantasya vi÷eùaõatvaü spaùñameva/  ata eva"uttamaikàbhyàm" ityàdi nirde÷àþ saïgacchante//
nanvevam 'kumàrã bràmhaõãråpà' ityàdau 'gharåpa' iti hrasvàpattirata àha:-
__________________________________________________________________

*{uttarapadàdhikàre pratyayagrahaõe na tadantagrahaõam   // Paribh_24 //}*

"hçdayasya hçllekhayaõlàde÷eùu"ityatra lekhagrahaõàt/  tatra lekheti na gha¤antam, anabhighànàt/  iyaü ca 'hçdayasya' iti såtra eva bhàùye spaùñà//
nanvevam 'paramakàrãùagandhãputraþ' ityatreva 'atikàrãùagandhyàputraþ' ityatra"ùyaïaþ samprasàraõaü putrapatyoþ"

iti syàdata àha:-

__________________________________________________________________

*{strãpratyaye cànupasarjane na   // Paribh_25 //}*

viùayasaptamãyam/  yaþ strãpratyayaþ striyaü pràdhànyenà'ha tatra tadàdiniyamo na, yastvapràdhànyenà'ha tatra tadàdiniyamo 'styevetyarthaþ/   pratyàsatyà yasya samudàyastrãpratyayàntatvamàneyaü tadarthaü pratyanupasarjanatvamevaitatparibhàùàpravçttau nimittam/  tena 'atiràjakumàriþ' ityàdau ràjakumàrã÷abdàrthasyàti÷abdàrthaü pratyupasarjanatve 'pi tadarthaü pratyanupasarjanatvàt tadàdàniyamàbhàvena hrasva siddhiþ/ ata evàtra paribhàùàyàü na ÷àstrãyamupasarjanatvam, asambhavàt/  asyàþ  'pratyayagrahaõe' ityasyàpavàdatvàt tadekavàkyatvàpannatvàccàtràpi grahaõapada
sambandhena strãpratyayasàmànyagrahaõe tadvi÷eùagrahaõe ca pravçttiþ, na tu strãpratyayàstrãpratyayagrahaõe/  dhvanita¤cedam 'arthavat'
såtre bhàùye/  iyaü ca vàcanikyeva/  'ùyaïaþ' iti såtre bhàùye spaùñà//
nanvevam"taraptamapau ghaþ"ityàdinà tarabantàdeþ saüj¤à syàdata àha:-

__________________________________________________________________

*{saüj¤àvidhau pratyayagrahaõe tadantagrahaõaü nàsti   // Paribh_26 //}*

"såptiïantam"ityantagrahaõamasyàü j¤àpakam/  na ca pratyayayoþ padasaüj¤àyàmapi pratyayagrahaõaparibhàùayà tadantagrahaõàbhàvàt j¤àpite 'pi phalàbhàva iti vàcyam, padasaüj¤àyàþ  'svàdiùu' iti viùaye prakçti niùñatayà padagrahaõasya pratyayamàtragrahaõatvàbhàvàt/"suptiïantam"iti såtre bhàùye spaùñà //
nanu 'avatapte nakulasthitam' ityàdau nakulasthita ÷abdasya ktàntatvàbhàvàt samàso na syàdata àha:-

__________________________________________________________________

*{kçdgrahaõe gatikàrakapårvasyàpi grahaõam//  Paribh_27 //}*

asyà÷ca karmaõi ktànta uttarapade 'nantaro gatiþ prakçtisvara ityarthake 'gatiranantaraþ' iti såtre anantara grahaõaü j¤àpakam/ taddhi 'abhyuddhçtam' ityàdàvativyàpti vàraõàrtham/  'pratyayagrahaõa' paribhàùayoddhçtasya ktàntatvàbhàvàdeva
apràptau tadvyarthaü sadasyà j¤àpakam/  na ca 'abhyuddhçtam' ityàdau paratvàt 'gatirgatau' ityanenàbhernighàta eveti vàcyam, pàdàdisthatvena, padàtparatvàbhàvena ca tadapràpteþ/  anantaragrahaõe kçtetu tatsàmartyàd gatyàkùiptadhàtuniråpitamevenantaryaü gçhyata iti na doùaþ/  na ca  'abhyuddhçtam' ityàdàvabhinà samàse 'nantarasyodaþ pårvapadatvàbhàve 'pi svaràrthaü taditi vàcyam/  'kàrakàd datta' iti såtre   'kàrakàt' iti yogaü vibhajya tatra gati grahaõamanuvartya kàrakàdeva paraü gatipårvapadaü
ktàntamantodàttamiti niyamena thàthàdisvaràpràptyà kçtsvareõoda udàttatvasiddheþ/  tasmàdanantaragrahaõaü vyavahitanivçtyarthameveti j¤àpakameva/  yatra gatikàrakasamabhivyàhçtaü kçdantaü tatra kçdgrahaõe tadvi÷iùñasyaiva grahaõam/  'api'
÷abdàt tadasamabhivyàhçtasya kevalasyàpãti tadarthaþ/  anyathànayà kçdgrahaõaviùaye paratvàt 'pratyayagrahaõa' paribhàùàyà bàdha eva syàdityapi grahaõam/  ata eva 'sàïkåñinam' iti 'gatikàrakopapadànàm' iti 'kçdgrahaõa' iti ca paribhàùàbhyàü kçdantena samàse kçte vi÷iùñàdevàõi siddhyati, na tu 'saïkauñinam' iti 'puüyogàt' iti såtre bhàùyoktaü saïgacchate  anyathà tatra kevalakåñinnityetasyàpãnuõantatvàttato 'õi pàkùikadoùo  durvàra eva syàt/  spaùñaü cedaü sarvam"samàse 'na¤pårve"iti såtre bhàùyakaiyañayoþ/  'gatiranantaraþ' ityatra tu gateþ pårvapadasya ktànta uttarapade pare kàryavidhànàttatsamavadhàne 'pi kevalasya ktàntatvena
grahaõaü bodhyam/  iyaü ca kçdvi÷eùagrahaõe kçtsàmànyagrahaõe ca, na tu kçdakçdgrahaõa iti/  'anupasarjanàt' iti såtre bhàùye spaùñam//

__________________________________________________________________

*{padàïgàdhikàre tasya ca tadantasya ca   // Paribh_28 //}*

padamaïgaü ca vi÷eùyaü vi÷eùaõena ca tadanta vidhiþ/  tena 'iùñakacitam, pakveùñakacitam'   ityàdau
"iùñakeùãkàmàlànàü cita"iti hrasvaþ, 'mahàn, paramamahàn, paramàtimahàn' ityàdau"sàntamahataþ"iti dãrga÷ca siddhaþ/
ata eva 'taduttarapadasya' iti pàñho 'yukta iti bhàùye spaùñam/  atra pada÷abdenottarapadàdhikàraþ, kevalapadàdhikàra÷ca/
"pàdasya padàjyàti"ityatra na tadantagrahaõam, lakùyànurodhàditi sarvam,"yena vidhiþ"ityatra bhàùye spaùñam//
nanvevam 'asyàpatyamiþ' ityàdàvadantapràtipadikàbhàvàdi¤ na syàt, ata àha :-

__________________________________________________________________

*{vyapade÷ivadekasmin   // Paribh_29 //}*

nimittasadbhàvàt vi÷iùño 'pade÷o mukhyo vyavahàro yasyàsti sa vyapade÷ã/  yastu vyapade÷ahetvabhàvàdavidyamànavyapade÷o 'sahàyaþ, sa tena tulyaü vartate, kàryaü pratãtyekasminnasahàye 'pi tatkàryaü kartavyamityarthaþ/  tenàkàrasyàpyadantatvànna kùatiþ/  ekasminnityukteþ 'sabhàsannayane' àkàrasya nàditvam, daridràghàtàvikàrasya nàntatvam/ anyathà 'sabhàsannayane bhavaþ' ityarthe"vçddhàcchaþ"daridràghàterivarõàntalakùaõo 'tta syàt/ ata eva 'hariùu' ityàdau soþ padatvaü na/  loke 'pi bahuputrasatve naikasmin jyeùñhakaniùñhatvàdivyavahàro 'yaü me jyeùñhaþ, kaniùñhaþ, madhyama iti,
kintvekaputrasatva eva/ anena a÷àstrãyasyàpyatide÷aþ/ ata eva 'iyàya' ityàdàvekàctvanibandhana dvitva siddhiþ/ ata eva 'bhavati' ityàdau 'bhå' ityasyàïgatvam, 'iyàn' ityàdau kàryakàlapakùe taddhitàntatvanibandhanapràtipadikatva¤ca siddhyati/  anyathà yasmàdvihitastadàditvàbhàvànna syàt/
yastu yor'thavàüstatràrthasya tyàgopàdànàbhyàmekàjvyapade÷aþ, yathà 'iyàya' ityàdàvarthavato dhàtorayaü varõaråpa eko 'jiti
kaiyañaþ, tanna ;  tasya 'ekapadà çk' ityatra bhàùyoktarãtyà mukhyavyavahàra satvàt/"ekapadà çk' ityatràrthena yukto
vyapade÷aþ"iti bhàùye uktam/  çktvàderartha÷abdobhayavçttitvena tasyàþ ÷abdamàtraråpaü padameko 'vayava ityartha iti tadà÷ayaþ/
tasmàdekasminstattaddharmàropeõa yugapat yathà jyeùñatvàdivyavahàraþ, yathà ca '÷ilàputrakasya ÷aråram' ityàdevekasminnaropitànekakàvasthàbhiþ samudàyaråpatvàdyàropeõaitasya ÷aråramityàdivyavahàraþ, tathàtraikàctvàdi vyavahàropapattiriti lokanyàyasiddheyam/
na càsahàya evaitatpravçttau bhavatãtyatra 'bhå' ityasyàïgatvànàpattiþ, sasahàyatvàditi vàcyam, ÷apamàdàyàïgatve kàrye yasmàdvihitastadàditvetasya sasahàyatvàbhàvàlloke vijàtãyakanyàdisatve 'pyekaputrasya tasminnevayameva jyeùñha ityàdivyavahàravat/
na caivam 'nijau catvàra ekàcaþ' iti bhàùyàsaïgatiþ, ikàrasyàsahàyatvàbhàvena tatraikàctvànupapàdanàditi vàcyam, 'ekasmin' ityasyàparyàlocanayà tatpravçtteþ/
arthavatà vyapade÷ivadbhàva ityatràrthavatpadenàpyasahàyatvamupalakùyate/  arthabodhakena ÷abdena vyapade÷isadç÷o bhàvaþ kàryaü labhyata iti tadarthaþ, pràyo 'sahàya evàrthavatvàt/  'kurute' ityàdau ta÷abdàkàro 'càmantya iti vyavahàre sa   
àdiryasyeti vyavahàre càsahàya eveti tatra vyapade÷ivadbhàvena ñisaüj¤àsiddhirityanyatra vistaraþ//
nanu gargàdibhyo vihita ya¤ tadanta vidhinà paramagargàdibhyo 'pi syàt, ata àha:-

__________________________________________________________________

*{grahaõavatà pràtipadikena tadantavidhirnàsti   // Paribh_30 //}*

iyaü  ca  'samàsapratyayavidhau pratiùedha ugidvarõagrahaõavarjam' iti vàrtikasthapratyayàü÷ànuvàdaþ/  ata eva
'yena vidhiþ' iti såtra bhàùye pratyayavidhibhinne"aptçn"ityàdau gçhyamàõapràtipadikenàpi tadanta vidhipratipàdanam 'svasà, paramasvasà' ityàdyudàharaõa¤ca saïgacchate/  ata eva ca tadantavidhisåtre bhàùye samàsetyàdiniùedhasya kathanavadasya na kathanam/  so 'pi niùedho vi÷iùya tattadråpeõa gçhãtapràtipadikasåtra eva/  dhvanitaü cedam,"asamàse niùkàdibhyaþ"iti såtre bhàùye/
atra ca j¤àpakam"sapårvàcca"iti såtram/  anyathà"pårvàdiniþ"ityatra tadantavidhinaiva siddhe kiü tena//
nanvevam"såtràntàññhak" "da÷àntàóóaþ" "ekagopårvàt"ityàdeþ kevala såtra÷abda da÷an÷abdaika÷abdàdiùvapi pravçttirvyapade÷ivadbhàvàt syàt, ata àha :-

__________________________________________________________________

*{vyapade÷ivadbhàvo 'pràtipadikena   // Paribh_31 //}*

"pårvàtsapårvàdiniþ"ityekayoga eva kartavye pçthag yogakaraõamasyà j¤àpakam/ na ca"iùñàdibhyaþ"iti såtre 'nuvçtyarthaü tathà pàñhaþ,  ata evàniùñãtyàdisiddhiriti vàcyam, j¤àpakaparabhàùyapràmàõyenàniùñãtyàdiprarayogàõàü
aniùñatvàt, ekayoge 'pi tàvata uttaratranuvçttau bàdhakàbhavàcca/
ata eva"nàntàdasaïkhyàdeþ"iti caritàrtham/  anyathà 'pa¤camaþ' ityàdàvapi vyapade÷ivadbhàvena
saïkhyàditvàt tadvaiyarthyaü spaùñameva/

iyaü ca pràtipadika grahaõe eva, na tu pràtipadikàpràtipadikagrahaõe/  tena"ugita÷ca"ityatra na doùa iti tatraiva bhàùye spaùñam/  iyam 'grahaõavatà' iti ca paribhàùà pràtyayavidhiviùayaiveti 'asamàse niùkàdibhyaþ'iti såtra bhàùyakaiyañayoþ/
tena 'ahan' ityàdeþ paramàhan÷abde kevalàhan÷abde ca pravçttirityanyatra vistaraþ//

nanu 'vànto yi' ityàdau yàdau pratyaya ityarthaþ katham? ata àha :-

__________________________________________________________________

*{yasminvidhistadàdàvalgrahaõe   // Paribh_32 //}*

tadantavidherapavàda iyam/  vàcanikyeùà"yena vidhiþ"ityatra bhàùye pañhità/  asyà÷ca svaråpasatã saptamã nimittam/  ata eva"neóva÷i kçti"ityàdau va÷àdeþ kçta ityàdyarthalàbhaþ/   
iyaü ca"àrdhadhàtukasyeó"iti såtre valàderityàdigrahaõasàmarthyàd vi÷eùyavi÷eùaõayorubhayoþ saptamyantatva eva pravartate/  tena"óaþ si dhuñ"ityàdau sàdeþ parasyeti nàrthaþ/"tãùasaha" "se 'sicã"ityàdau yathà tàderityàdyarthalàbhaþ, tathà ÷abdendu÷akhare niråpitam//
"ghañapañam, ghañapañau"ityàdi siddhaya  àha :-

__________________________________________________________________

*{sarvo dvandvo vibhàùayaikavadbhavati   // Paribh_33 //}*

"dvandva÷ca pràõi"ityàdiprakaraõaviùayaþ sarvo dvandva ityarthaþ/"càrthe dvandvaþ"iti såtreõa samàhàretarayogayoravi÷eùeõa dvandva vidhànàt nyàyasiddheyam/"tiùyapunarvasvoþ"iti såtrasthaü bahuvacanasyeti grahaõamasyà j¤àpakam/  taddhãdam"tiùyapunarvasu"ityatra tadvyàvçtyartham/
na caivamapyatra"jàtirapràõinàm"iti nityaikavadbhàvena bahuvacanàbhàvàdidaü såtraü vyarthamiti vàcyam, tadvaikalpikatvasyàpyanena j¤àpanàt/  na caite pràõina iti vàcyam,"àpomayaþ pràõaþ"iti ÷ruteradbhirvinà glàyamànapràõànàmeva pràõitvàta/  spaùñam cedam"tiùyapunarvasvoþ"iti såtre bhàùye/
ata eva"dvandva÷ca pràõã"ityàdeþ pràõyaïgàdãnàmeva samàhàra iti viparãtaniyamo na //

__________________________________________________________________

*{sarve vidhaya÷chandasi vikalpyante   // Paribh_34 //}*

"vyatyayo bahulam"iti såtre bhàùye bahulamiti yogavibhàgena"ùaùñhãyukta÷chandasi"iti såtre veti yogavibhàgena  caiùà sàdhità/   tena"pratãpamanya årmiryudhyati"ityàdi siddham/  yuddhayata iti pràpnoti//
nanu kùiya ityàdàviyaï katham? ata àha :-

__________________________________________________________________

*{prakçtivadanukaraõaü bhavati //  Paribh_35 //}*

kùiya itãyaï nirde÷o 'syà j¤àpakaþ/  tatreva pràtipadikatva nibandhana vibhaktikaraõàdanityà ceyamiti"kùiyo dãrghàt"ita såtre bhàùye spaùñam//
nanu"ràmau"ityàdau vçddhau kçtàyàü kàryakàla pakùe kathaü padatvam? ubhayata à÷rayaõe 'ntàditvàbhàvàt yasmàdvahitastadàditadantatvàbhàvàdata àha :-

__________________________________________________________________

*{ekade÷avikçtamananyavat // Paribh_36 //}*

ananyavadityasyànyavannetyarthaþ/ tatrànyasàdç÷yaniùedhe 'nyatvàbhàvaþ sutaràm/  ata eva tàdç÷àdarthabodhaþ, anyathà ÷aktatàvacchedakaimupårvyaj¤ànàt tato bodho na syàt/
eva¤ca ràniti màntasya yasmàd vihitastatvam, au ityasya paràdivatvena suptvamiti tadàditadantatvam
àrthasamàjagrastham/
chinnapucche ÷uni ÷vatvavyavacahàravanmànte tatvaü lokanyàya siddham/  ata eva"pràgdãvyata"iti såtre bhàùye
dãvyati÷abdaikade÷adãvyac÷abdànukaraõamidamityuktvà, kimarthaü vikçtanirde÷aþ? etadeva j¤àpayatyàcàryo bhavatyeùà paribhàùà"ekade÷avikçtamananyavat"ityuktam/
etenàyaü nyàyaþ ÷àstrãyakàrya eva ÷àstrãvikàra evetyapàstam/  vikçtàvayava nibandhana kàrye tu nàyam,

chinnepucche ÷uni pucchavatvavyavahàravat vikçtàvayavavyavahàrasya durupapàdatvàt/
evamaktaparimàõagrahaõe 'pi nàyam, uktayukteþ/
etat"yenavidhiþ"ityatra bhàùyakaiyañayordhvanitam/
yatra tvardhaü tadadhikaü và vikçtam, tatra jàtivya¤jakabhåyo 'vayavadar÷anàbhàvena tatvàpratãtau kàryasidhyarthaü vikçtànalråpàvayavatvapratãtyarthaü ca"sathànivat"såtram/  kvacittu lakùyànurodhànnyàyànà÷rayaõam/  tena 'àbhãyàt ityàdi siddhiþ/  spaùñaü ca kvacinnyàyàpravçttiþ"prathamayoþ pårvasavarõaþ"ityatra kaiyañena dar÷itetyanyatra vistaraþ//

*{iti ÷rãnàge÷abhaññaviracite paribhàùendu÷ekhare ÷àstratvasampàdanodde÷anàmakaü }*
*{prathamaü prakaraõam//}*

*{atha bàdhabãjanàmakaü dvitãyaü prakaraõam//}*


__________________________________________________________________

*{pårvaparanityàntarajïgàpavàdànàmuttarottaraü balãyaþ //  Paribh_37 //}*

pårvàtparaü balavat, vipratiùedha ÷àstràt, pårvasyaparaü bàdhakamiti yàvat//
nanvevam 'bhindhi' ityatra paratvàt tàtaïà bàdhito dhirna syàdata àha :-

__________________________________________________________________

*{punaþ prasaïga vij¤ànàt siddham //  Paribh_38 //
}*nanvevam 'tisçõàm' ityatra paratvàt tisràde÷e punastrayàde÷aþ syàdata àha :-

__________________________________________________________________

*{sakçdgatau vipratiùedhe yad bàdhitaü tad bàdhitameva // Paribh_39 //}*

tatra kvaciccaritàrthayorekasmin yugapadubhayoþ kàryayorasambhavena bàdhakàbhàvàt paryàyeõa tçjàdivacchàstra
dvayaprasaïge niyamàrtham"vipratiùedha"såtramiti sakçdgatinyàyasiddhiþ/
yathà tulyabalayorekaþ  preùyo bhavati/  sa tayoþ paryàyeõa kàryaü karoti, yadà tamubhau yugapat preùayato nànàdikùu ca kàrye tadobhayorna karoti, yaugapadyàsambhavàt/  tathà ÷àstrayorlakùyàrthayoþ kvacillakùye yaugapadyena pravçtyasambhavàdapratipattau praptàyàmidaü paravidhyartham/   tatra kçte yadi pårvapràptirasti, tarhi tadapi bhavatyeveti 'punaþ prasaïgavij¤àna' siddhiriti"vipratiùedha"såtre bhàùye spaùñam/
yattu kaiyañàdayo vyaktau padàrthe pratilakùyaü lakùaõopaplavàdubhayorapi ÷àstrayostattallakùyayoracaritàrthyena paryàyeõa dvayorapi pràptau parameveti niyamàrthamidamiti 'sakçdgati' nyàyasiddhiþ/ atra pakùe etanniyamava÷àdetallakùyaviùayaka pårva÷àstrànupaplava eva/   
jàtipakùe tådde÷yatàvacchedakàkrànte kvacillakùye  caritàrthayordvayoþ ÷àstrayoþ satpratipakùanyàyena yugadubhayàsambhavaråpavirodhasthala ubhayorapyapràptau paravidhyarthamidamiti  punaþ prasaïgavij¤ànasiddhirityàhuþ, tanna ; vyaktipakùe sarvaü lakùyaü ÷àstraü vyàpnoti na jàtipakùa ityatra mànàbhàvàt/
'na bràhmaõaü hanyàt' ityàdau jàtyà÷rayasakalavyaktiviùayatvàrthameva  jàtipakùà÷rayaõasya bhàùye dar÷anàt/  ata eva"saråpa"såtre bhaùye jàtau padàrthe 'navayavena sàkalyena vidhipravçtteþ"gauranubandhyaþ"ityàdau sakala gavànubandhanàsambhavàt  karmaõo vaiguõyamuktam/  dravyavàde càsarvadravyàvagateþ 'gauranubandhyaþ' ityàdàvekaþ ÷àstrokto 'paro '÷àstrokta ityuktam/
ki¤ca nahi bhàùyokta tçjàdidçùñàntasya vyaktivakùa eva sarva viùayatvam na dàtipakùa ityatra mànamasti/
api ca vyaktipakùe 'pyanyavyaktiråpa viùayalàbhena caritàrthayoriyaü vyaktivirodhàt svaviùayakatvaü na
kalpayatãti vaktuü ÷akyam/  jàtipakùe 'pi tajjàtyà÷rayatadvyaktiviùayakatvameva ; naitadvyaktiviùayakatvamityatra

niyàmakàbhàvaþ/
tatra lakùyànusàràt kvacicchàstrãyadçùañàntà÷rayaõam, kvacillaukikadçùñàntà÷rayaõamiti bhàùyasammata màrga eva yukta iti bodhyam/
dvayoþ kàryayoryaugapadyenàsambhava eva vipratiùedha ÷àstropayogã/  idam"iko guõa"iti såtre kaiyañe
spaùñam/
yathà '÷iùñàt' ityàdau tàtaï÷ãbhàvayoryugapatpravçttau svasvanimittanantaryàsambhavaþ/  yadyapi tàtaïàdeþ sthànivadbhavenàsthyeva tat, tathàpyàde÷apravçtyuttarameva saþ, na tu tatpravçttikàle/
evaü numtçjvatvayoþ 'priyakroùñåni' ityàdau yugapadasambhavaþ, yadàgamà ityasya numpravçtyuttaraü pravçttaþ/ evam 'bhindhi' ityatra tàtaïdhibhàvayoryugapadekasthànisambandhasyàïgaråpanimittànantaryasya càsambhavo bodhyaþ/  numnuñorapi nuñyajàdivibhaktyànantaryabàdhaþ, numi hrasvantàïgabàdha ityasambhavàt vipratiùedhaþ/
kvacidiùñànurodhena pårva÷àstre svaritatvapratij¤àbalàt svaritenàdhikaü kàryamityarthàt pårvameva bhavati/  tena sarve pårva vipratiùedhàþ saïgçhãtà iti"svaritena"iti såtre bhàùye/  vipratiùedhasåtrasthapara÷abdhasyeùñavàcitvàt tatsaïgraha iti"vipratiùedha" såtre bhàùye//
nanvevam 'edhate' ityàdau paratvàt vikaraõe"anudàttaïitaþ"ityàdi niyamànupapattiþ, tena vyavadhànàt,
ata àha :-

__________________________________________________________________

*{vikaraõebhyo niyamo balãyàn //  Paribh_40 //}*

atra"vçdbhyaþ syasanoþ"iti såtreõa sye vibhàùàtaïvidhànaü j¤àpakam/ anyathà svavyavadhàne niyamàpravçttau sàmànya ÷àstreõobhayasiddhau vikalpavidhànaü vyarthaü syàt/  atràrthe j¤apite tu 'sya' iti tatra viùayasaptamã bodyeti"anudàttaïitaþ"ityatra bhàùyakaiyañayoþ spaùñam/
vikaraõavyavadhàne 'pi niyamapravçtteridaü j¤apakamiti"÷adeþ ÷itaþ"ityatra bhàùye dhvanitam/
vastuto 'smàjj¤àpakàt"anudàttaïitaþ"ityàdiprakaraõaü tibàdividhyekavàkyatayà vidhàyakam/   tatra"dhàtoþ"iti vihita pa¤camã, tatsàmànàdhikaraõam"anudàttaïita"ityàdi vihitavi÷eùaõameva/  
eva¤ca làvasthàyàü sye 'pi tadvyavadhàne taïsiddhiþ/  ÷abàdibhyastu pårvameva niyamaþ/
yadvà lamàtràpekùatvàdantaraïgà àde÷àþ, lakàravi÷eùàpekùatvàt syàdayo bahiraïgà iti digyogalakùaõapa¤camyàmapi na doùaþ/  
atra pakùe"vçdbhyaþ syasanoþ"iti såtraü syaviùaya iti vyàkhyayam/  àtmane pada ÷abdàdau bhavisaüj¤à'÷rayaõãyeti tatvam/
bhinnavàkyatayà sàmànya ÷àstravihitànàü niyame tu lugàdineva niyamena jàtinivçttiraïgãkàryà/"bhuktavantaü prati mà bhukthà iti bråyàt, kiü tena kçtaü syàt"iti nyàyastu nàtra ÷àstra à÷rayituü yuktaþ, niyamàdi ÷àstràõàü vaiyarthyàpatteþ/  dhvanitaü cedam"sthane 'ntaratamaþ"iti  såtre bhàùye/
÷àstrànarthakyaü tu vçddhisaüj¤à såtre bhàùyetiraskçtam/  sàmànya÷àstreõotpattistu saråpasåtrasttha kaiyaña rãtyà  pradhànànurodhena guõabhedakalpanà tàvatprakçti kalpanayà kàryà, pratyayanivçttau ca tatkalpitaprakçterapi nivçttiþ kalpyeti gauravamityanyatra vistaraþ//

__________________________________________________________________

*{parànnityaü balavat   // Paribh_41 //}*

kçtàkçtaprasaïgitvàt/  tatràkëptàbhàvakasyàbhàvakalpanàpekùayà këptàbhàvakasyaiva  tatkalpanamucitamiti, nityasya balavatve bãjam//
tadàha :-

__________________________________________________________________

*{kçtàkçtaprasaïgi nityam, tadviparãtamanityam   // Paribh_42 //

}*ata eva 'tudati' ityàdau paràdapi guõànnityatvàt  ÷apratyayàdirbhavati//

yadvyaktisambhandhitayà pårvaü pravçttistadvyaktisambhandhitayaiva punaþ pravçttau
kçtàkçtaprasaïgitvamityà÷akhayenàha :-   

__________________________________________________________________

*{÷abdàntarasya pràpnuvanvidhiranityo bhavati   // Paribh_43 //}*

idaü '÷adeþ ÷itaþ' iti såtre bhàùye spaùñam/  tatra hi 'nyavi÷ata' ityatra vikaraõe kçte tadantasyàó, akçte vikaraõe dhàtumàtratasyetyaóanitya ityuktam//
etattulyanyàyenàha :-

__________________________________________________________________

*{÷abdàntaràt pràpnuvataþ ÷abdàntare pràpnuvata÷cànityatvam   // Paribh_44 //}*

etanmålakamevàha :-

__________________________________________________________________

*{latraõàntareõa pràpnuvan vidhiranityaþ   // Paribh_45 //}*

atide÷aviùaye iyam"asiddhavat"såtre kaiyañenoktà //
yadà tu ÷àstravyatirekeõa tadvidheyakàryayoreva nityatvàdi vicàro yadàpi vyaktivi÷eùà÷rayaõàbhàvaþ, tadàha :-

__________________________________________________________________

*{kvacitkçtàkçtaprasaïgamàtreõàpi nityatà   // Paribh_46 //}*

kçte dvitãye nityatvenàbhimatasya punaþ prasaïgamàtraü nityatvavyavahàre prayojakam, na tu bàdhakàbàdhita phalopahita prasaïgo 'pi tatheti bhàvaþ//
tadàha :-

__________________________________________________________________

*{yasya ca lakùaõàntareõa nimittaü vihanyate na tadanityam   // Paribh_47 //}*

kvacittu  bàdhakàbàdhita phalopahita prasaïga eva gçhyate tadàha :-

__________________________________________________________________

*{yasya ca lakùaõàntareõa nimittaü vihanyate tadapyanityam   // Paribh_48/./}*

saptame kaiyañenaitadupaùñambhakaü lokavyavahàradvayamudàhçtam/  vàlisugrãvayoryudhyamànayorbhagavatà vàlini hate 'pi sugrãvasya vàlitaþ pràbalyaü na vyavaharanti, bhagavatsahàyaiþ pàõóavairjaye labdhepi pàõóavànàü pràbalyaü vyavaharanti ceti
sarvaü cedaü lakùyànurodhàd vyavasthitam//
"luñaþ prathamasya"iti såtre bhàùye -

__________________________________________________________________

*{svaribhannasya pràpnuvanvidhiranityo bhavati //  Paribh_49 //}*

iti pañhyate/  yatra tvekasyaiva kàryasya paratvaü nityatvaü ca, tatrecchayànyatarattadubhayaü và tasya balavatve niyàmakamullekhyam/  ata eva tatra paratvànnityatvàcceti bhàùye ucyate/
vastutastatra paratvàdityuktirekade÷inaþ/  spaùñaü cedaü vipratiùedha såtre kaiyañe/"õaucaïi"iti hrasvàpekùayà nityatvàntaraïgatvaprayuktadvitvasya prathamataþ pravçttau nityatvàdityeva bhàùya uktam/  evaü nityàntaraïgayorbalavatvamapi yaugapadyàsambhava eveti bodyam//
nityàdapyantaraïgaü balãyaþ ; antaraïge bahiraïgasyàsiddhatvàt/  tadàha :-

__________________________________________________________________

*{asiddhaü bahiraïgamantaraïge // Paribh_50 //}*

antaþumadhye, bahiraïga ÷àstrãya nimittasamudàyamadhye, antarbhåtànyaïgàni nimittàni yasya tadantaraïgam/  evaü tadãyanimittasamudàyàd bahirbhatàïgakaü bahiraïgam/  etacca"kharavasànoþ"iti såtre"asiddhavat
såtre ca  bhàùyakaiyañayoþ spaùñam/  atràïga ÷abdena ÷abdaråpaü nimittameva gçhyate,  ÷abda÷àstre tasyaiva pradhànatvàt/  tena arthanimittakasya na bahiraïgatvam/  ata eva"na tisçcatasç"iti niùedha÷caritàrthaþ/  anyathà
strãtvaråpàrthanimittakatisràpekùayàntaraïgatvàt trayàde÷e tadasaïgatiþ spaùñaiva/

ata eva 'trayàde÷e srantasya pratiùedhaþ' iti"sthànivat"såtrastha bhàùyavàrtikàdi saïgacchate/
etena 'gaudheraþ, 'paceran' ityàdàveyàdãnàmaïgasaüj¤àsàpekùatvena bahiraïgatayàsiddhatvàd valilopo na syàditi paràstam/  eyàde÷àderaparanimittakatvenàntaraïgatvàcca/
nanu"yenavidhistadantasya"iti såtre bhàùye"ikoyaõaci"ityàdàvapi tadantavidhau 'syonaþ' ityatra
antaraïgatvàd yaõo guõabàdhakatvamiùyate, tanna sidhyet, åna÷abdamà÷ritya yaõàde÷aþ, na ÷abdhamà÷ritya guõa ityantaraïgatvàd guõa eva syàdityuktam/
atra kaiyañaþ/  siverbàhulakàdauõàdike na pratyaye guõavalopoñhàü prasaïge åñhapavàdatvàd valopaü bàdhate, guõaü tvantaraïgatvàd bàdhate/  guõohyaïgasambandhinãmiglakùaõàü laghvãmupadhàmàrdhadhàtukaü cà÷rayati/  åñh tu vakàràntamaïgamanunàsikàdi¤ca pratyayamityalpàpekùatvàdantaraïgaþ/ tatra kçte yaõ guõau prapnuta iti/
eva¤ca saüj¤àpekùasyàpi bahiraïgatvaü spaùñamevoktamiticet, na ; tadantavidhàvapi bahupadàrthàpekùatvaråpa bahiraïgatvasya guõe satvena tatra doùakathanaparabhàùyàsaïgateþ/
bahiraïgantaraïga÷abdàbhyàü  bahvapekùatvàlpàpekùatvayoþ ÷abdamaryàdayàlàbhàcca/  tathà satyasiddhaü bahvapekùamalpàpekùa ityeva vadet/
ata eva vipratiùedhasåtrabhàùye 'guõàdyaõàde÷o 'ntaraïgatvàt' ityasya 'syonaþ' ityudàharaõam, na tu guõàdåñh antaraïgatvàdityuktam/
tvadrãtyà tadapi vaktumucitam/  prathamyàt tadeva và vaktumucitam/  mama tvantaraïgaparibhàùayà tadvàraõàsambhavt tannoktam/
ki¤ca siddhànte nityatvàd guõàtpårvamåñh, guõastu yaõà bàdhitatvàdanityaþ/  åna÷abdamà÷rityetyàdi bhàùyàsaïgatyà cintyam/
vali lope 'ntaraïgaparibhàùà na pravartata iti tu na yuktam/  tatsåtre bhàùya eva vra÷càdiùu lopàtiprasaïgamà÷aïkyopade÷asàmarthyànna/
naca 'vç÷cati' ityàdau càritàrthayam, bahiraïgatayà samprasàraõasyàsiddhatvena pårvameva tatpràpteriti bhàùyokteþ/
yattu nalopasya ùañsaüj¤àyàmasiddhatvàt 'pa¤ca' ityatra"na ùañ"iti niùedha iti, taccincyam/
na lopasyahi  padasaüj¤àsàpekùatvena bahiraïgatvaü vàcyam, tacca, na ; saüj¤àkçta bahiraïgatvasyànà÷rayaõàt/   'pa¤ca' ityatra
niùedhastu striyàü yatpràpnoti, tanneti vyàkhyànasàmarthyena bhåtapårvaùañtvamàdàyeti bhodhyam/
ata eva kçtitugrahaõaü caritàrtham/  'vçtrahabhyàm' ityàdau padatvanimittakatve 'pi nalopasya bahiraïgatvàbhàvàt/ bhyàmaþ  padasaüj¤ànimittatve 'pi nalopasya tannimittakatvàbhàvàt/ paramparayà nimittatvamàdàya bahiraïgatvà÷rayaõaü tu na mànam/  dhvanitaü cedam"nalopaþ sup"itisåtre bhàùya iti, tatraiva bhàùyapradãpodyote niråpitam/
antaraïge kartavye jàtaü tatkàlapràptikaü ca bahiraïgamasiddhamityarthaþ/  vra÷càdiùu padasaüskàra pakùe samànakàlatvameva dvayoriti bodhyam/
etena 'antaraïgaü bahiraïgàd balãyaþ' iti paribhàùàntaramityapàstam/  enàmà÷ritya 'vipratiùedha' såtre bhàùye tasyàþ pratyàkhyànàcca/
antaraïga ÷àstratvamasyàliïgam/
iye ca tripàdyàü na pravartate, tripàdyà asiddhatvàt/  asyà¤ca"vàha åñh"såtrasthamåñh grahaõaü j¤àpakamityeùà sapàdasaptàdyàyãsthà/  anyathà samprasàraõamàtravidhànena laghåpadhaguõe"vçddhi reci"iti vçddhau 'vi÷vauhaþ' ityàdisiddhestadvaiyarthyaü spaùñameva/  satyàü hyetasyàü bahiraïgasamprasàraõasyàsiddhatvàllaghåpadhahuõo na syàt/
na ca"puganta"iti såtre nimittamiko vi÷eùaõam, ata eva  'bhinatti'  ityàdau na guõaþ/  evaü
"nàjànantarye"iti niùedhàt kathaü paribhàùàpravçttiriti  vàcyam, pratyayasyàïgàü÷a utthitàkàïkùatvena tatravànvayàt,"puganta"ityàdau karmadhàrayà÷rayaõena pratyayaparàïgàvayavalaghåpadhàråpeko guõa iti"ikoguõavçddhã"iti såtra bhàùya
sammater'the  'bhinatti'  ityàdàvadoùàcca/

akàràntopasarge 'nakàrànte copapade vahervàhervà--õvivicàvanabhidhànànnasta eva/
vàryåherityàdi tu 'åhateþ' kvipi bodhyam/   dhàtånàmanekàrthatvànnàrthàsaïgatiþ/  'prauhaþ' ityàdyasàdhveva,
vçddherapràpteþ/  asyohasyànarthakyànna"pràdåhoñha"ityasyàpi pravçttiþ/
na ca kàryakàlapakùe tripàdyàmetatpravçttirdurvàreti vàcyam, pårvaü prati parasyàsiddhatvàdantaraïgàbhàvena pårvasya
tanniråpitabahiraïgatvàbhàvàt tayà tasyàsiddhatva pratipàdanàsambhavàt/
na cànayà  pårvasyàsiddhatvàdabhàvena taü prati  paràsiddhatvaü pårvatretyanena vaktuma÷akyamiti vàcyam, evaü hi vinigamanàvirahàdubhayorapyapravçttyàpatteþ/
ki¤ca pårvatretyasya pratyakùatvena tenànumànikyà asyà bàdha evocitaþ/  ataþ kàryakàla pakùamevopakramyoktayuktãruktvà"ato 'yukto 'yaü parihàro na và bahiraïgalakùaõatvàt"ityuktaü visarjanãyasåtrabhàùye siddhàntinà/  tripàdãsthe 'ntaraïge kartavye parihàro na yukta iti tadarthaþ/  kintu vacanamevàrabdhavyamiti tadà÷ayaþ/
ata eva"nigàlyate"ityàdau latvàrtham  'tasya doùaþ' iti  vacanamevàrabdham/  anyathàntaraïgatvàt
õilopàt pårvaü vaikalpikalatve tadvaiyarthyaü spaùñameva/
ye 'pi lakùyànurodhàdànumànikyàpyantaraïgaparibhàùayà pratyakùasiddhasya pårvatretyasya bàdhaü vadanti, te 'pi lakùaõaikacakùurbhirnà'dartavyeti dik/  ata eva"omàïo÷ca"ityàïgrahaõaü caritàrtham/  taddhi"khañvà à åóhaþ"ityatra paramapi savarõadãrghaü bàdhitvàntaraïgatvàd guõe kçte vçddhipràptau pararåpàrtham/  sàdhanabodhakapratyayotpatyanantaraü pårvaü  dhàtorupasargayoge pa÷càt 'khañvà' ÷abdasya samudàyena yogàt guõasyàntaraïgatvamiti"samprasàraõàcca"iti såtre bhàùye
spaùñam/
'ehi' ityanukaraõasya ÷ivàdi÷abdasambandhe  tu nàsya pravçttiþ, j¤àpakapara"samprasàraõàcca"iti såtrasthabhàùyapràmàõyenàmityam, 'prakçtivadanukaraõam' ityatide÷amàdàya labdhàïgatve etadapravçtteþ/
yattu"pårvaü dhàturupasargeõa yujyate pa÷càt sàdhamema/  upasargeõa tatsaüj¤aka÷abdena, sàdhanena kàrakeõa tatprayuktakàryeõa ca/  ata eva 'anubhåyate' ityàdau sakarmakatvàt karmaõi lakàra siddhiþ' iti tanna, kriyàyàþ sàdhyatvena
bodhàt, sàdhyasya ca sàdhanàkàïkùatayà tatsambandhottarameva ni÷citakriyà bodhena sàdhanakàryapravçtyuttarameva kriyàyoganimittopasargasaüj¤akasya sambandhaucityàt/
ata eva"suñ kàtpårvaþ"iti såtre"pårvaü dhàturupasargeõa"ityuktvà 'naitat sàram,"pårvaü dhàtuþ sàdhanena
yujyate, pa÷càdupasargeõa"ityuktvoktayuktyàsyaiva yuktatvamuktam,  'sàdhanaü hi kriyàü nirvartayati' ityàdinà bhàùye/ upasargadyotyàrthàntarbhàveõa dhàtunaivàrthàbhidhànàdukteùu karmaõi lakàràdi siddhiþ/  pa÷càcchotçbodhàya dyotakopasarga sambandhaþ/
eva¤càntaraïgataràrthatopasarganimittaþ suñ sam -- kçtãtyavasthàyàü dvitvàditaþ pårvaü pravartate, tato dvitvàdi/
ata eva"praõidàpayati"ityàdau õatvam 'yadàgamàþ' iti nyàyena samàhitaü bhàùye/  ata eva 'pratyeti pratyayaþ'  ityàdi siddhiþ/
yadupasarganimittakaü kàryamusargàrthà÷ritaü vi÷iùñopasarganimittatvàt tadantaraïgam/  yattu na tathà, tatra pårvàgatasàdhananimittakamevàntaraïgam/  ata eva"na dhàtu"iti såtre"preddhaþ"ityatra"guõo bahiraïgaþ"iti bhàùye uktam/
ki¤ca"pårvamupasargayoge dhàtåpasargayoþ samàse aikasvaryàdyàpattiþ' iti"upapadamatiï"iti  såtre bhàùye spaùñam/  bhàvàrthapratyayasyàpi pårvamevotpattiþ/  ata eva"õeradhyayane"iti nirde÷aþ saïgacchate/  idaü ca sàmànyàpekùaü j¤àpakam, bhàvatiïo'pi pårvamutpatteþ/  anyathà tatra samàsàpattiþ/ tiïi tu 'atiï' iti niùedhànna tatra doùaþ,
yadi bhàvatiïyupasargayogo 'stãtyalam/
yattu"vi÷eùàpekùàt sàmànyàpekùamantaraïgam"vi÷eùàpekùe vi÷eùadharmasyàdhikasya nimittatvàt/  yathà"rudàdibhyaþ sàrvadhàtuke"ityatra  rudàditvaü sàrvadhàtukatvaü ca/  tatra sàrvadhàtukaj¤anàya prakçterdhàtutvaj¤ànaü pratyayasya
pratyayatvaj¤ànaü càva÷yakamiti yàsuóantaraïgaþ/   etena yat"anudàttaïitaþ"iti såtre kaiyañenoktam

"lamàtràpekùayàntaraïgastibàdayo lakàravi÷eùàpekùatvàdbahiraïgàþ syàdayaþ"iti, tatparàstam ;  vi÷eùàpekùatve 'pi tasya sàmànyadharmanimittakatvàbhàvena tatvasya durupapàdatvàt, paranimittakatvena syàdãnàü bahiraïgatvàcceti, tanna ; vi÷eùasya vyàpyatvena vyàpakasyànumànenopasthitàvapi tasya nimittatve mànàbhàvenàdhikadharmanimittakatvànupapàdanàt, bhàùye evaüvidha antaraïga bahiraïgabhàvasya, kvàpyanullekhàcca/
yattu matupsåtre bhàùye"pa¤ca gàvo yasya santi, sa 'pa¤caguþ' ityatra matupràptimà÷aïkya 'pratyekamasàmarthyàt, samudàyàdapràtipadikatvàt, samàsàt, samàsenoktatvàt' iti siddhàntinokte 'naitatsàram, ukte 'pi hi pratyayàrthe utpadyate dvigostaddhito yathà 'pà¤canàpitiþ' iti pårvapakùyuktirbhàùye/"dvigorluganapatye"iti lugvidhànàt taddhitàrthadvigostaddhito bhavati, pa¤cagu÷abda÷ca dviguriti tadà÷ayaü kaiyañaþ/  tataþ 'dvaimàturaþ' 'pà¤canàpitiþ' 'pa¤casu kapàleùu saüskçtaþ' ityàdau sàvakà÷advigorbahuvrãhiõà prakçte paratvàt bàdha ityà÷ayena"naiùa dviguþ, kastarhi? bahuvrãhiþ"iti siddhàntinokte tamavakà÷amajànàno 'pavàdatvàd dviguþ pràpnoti
pårvapakùã/  anyapadàrthe subantamàtrasya vidhãyamàna bahuvrãheþ  saïkhyàyàstaddhitàrthe vidhãyamàno dvigurvi÷eùavihitatvàd bàdhakaþ pràpnotãti kaiyañaþ/
tataþ siddhàntyekade÷eyàha :-"antaraïgatvàd bahuvrãhiþ/ kàntaraïgà? anyapadàrthe bahuvrãhiþ, vi÷iùñe 'nyapadàrthe dviguþ, tasmiü÷càsya taddhite 'stigrahaõaü kriyate"iti/  adhikàstyarthàpekùamatvarthanimitto dvigurbahiraïga iti kaiyaña iti/
naiùà siddhàntyuktiþ, etàvatàpyapavàdatvahàneþ/   acsàmànyàpekùayaõo vi÷iùñasavarõàjapekùadãrdheõa bàdha
dar÷anàt/
ki¤coktarãtyà paratvena bàdhasiddheþ/  ki¤càtràdhikàpekùatvenaiva bahiraïgatvam, na kevalavi÷eùàpekùatveneti natadbhàùyàråóhaü vi÷eùàpekùasya bahiraïgatvam/
ata eva subantasàmànyàpekùo bahuvrãhiþ, tadvi÷eùàpekùo dviguriti noktaü bhàùye/
na càrthakçtabahiraïgatvasyànà÷rayaõàdidamayuktam, ekade÷yuktitvenàdoùàt/
ata evàstigrahaõaü nopàdyartham, kintvasti÷abdànmatubarthamiti tvadabhimataü bahiraïgatvamapi dvigornàstãti pratipàdya siddhàntinà"matvarthe dvigoþ pratiùedho vaktavyaþ"iti vacanenaitatsiddhamityuktam/
ata eva"tadoþ saþ sàvanantyayoþ"iti såtre 'nantyayoriti caritàrtham/ anyathà pratyaya sàmànyàpekùatvenàntaraïgatvàdantyasyàtve 'nantyasyaiva satve siddhe tadvaiyyarthyaü spaùñameva/"pàdaþ pat"iti såtre
bhàùyakaiyañayorapyetadantaraïgatvàbhàva eva såcita iti sudhiyo vibhàvayantu/
nanvevaü 'asusravat' ityatralaghåpadhaguõàduvaïo'lpanimittatvàbhàvàduvaï na syaditi cet,na ;
tatràntaþkàryatvaråpàntaraïgatvasatvàt/  antaþkàryatvaü ca pårvopasthitanimittakatvam, aïga÷abdasya nimittaparatvàt/
idamantaraïgatvaü lokanyàyasiddhamiti"manuùyo 'yaü pràtarutthàya ÷arãrakàryàõi karoti, tataþ suhçdàü, tataþ sambandhinàm"/  arthànàmapi jàtivyaktiliïgasaükhyàkàrakàõàü bodhakramaþ ÷à÷trakçtkalpitaþ/ tatkrameõaiva ca tadbodhaka÷abdhapradurbhàvaþ kalpita iti tatkrameõaiva tatkàryàõãti 'pañvyà' ityàdàvantaraïgatvàt pårvaü pårvayaõàde÷aþ, parayaõàde÷asya bahiraïgatayàsiddhatvàdityanena"acaþ parasmin"iti såtre bhàùye spaùñam/
tadapi yugapatpràptau pårvapravçttiniyàmakameva/  yathà  'pañvyà' ityatra padasya vibhajyànvàkhyàne,
na tu jàtasya bahiraïgasya tàdç÷e 'ntaraïge 'siddhatàniyàmakam,"pràgukta lokanyàyena tathaiva làbhàt"iti
"vàha åñh"såtre kaiyañe spaùñam/
ata eva vàyvorityàdau valilopo yaõaþ sthànivatvena vàritaþ,"acaþ parasmin"ityatra bhàùyakçtà/  krameõànvàkhyàne tåktodàharaõe pårvapravçttikatvamantaraïgatvaü bahiraïgasyàsiddhatvamapi nimittabhàvàdapràptiråpaü bodhyam/
yattu evaü rãtyà pårvasthànikamapyantaraïgamiti, taccintyam, 'srajiùñhaþ' ityàdau vinmatorluki
ñilopasyàpavàdavinmatorlukpravçtyà jàtipakùà÷rayaõena vàraõaprayàsasya"prakçtyaikàc"iti såtra prayojanakhaõóanàvasare
bhàùyakçtkçtasya naiùphalyàpatteþ/   tvadukta rãtyà  vinmatorluko bahiraïgàsiddhatvenànàyàsatastadvàraõàt, bhàùya

ãdç÷arãtyà bahiraïgàsiddhatvasya kvàpyanà÷rayaõàcca, paribhàùàyàmaïga÷abdasya nimittaparatvàcca/
iyaü cottarapadàdhikàrasthabahiraïgasya nàsiddhatvabodhiketi"ica ekàco 'm"iti såtre bhàùye
pårvapakùyuktiriti sà nàdartavyà/"parantapaþ"ityàdàvanusvàre nàsiddhatvaü mumastripàdyàü tadapravçtteþ/
navya mate 'pi yathodde÷apakùà÷rayaõenànyathàsiddhodàharaõadànena tasya taduktitvamàva÷yakamityàhuþ/  àbhãye 'ntaraïge àbhãyasya bahiraïgasya samànà÷rayasya nànenàsiddhatvam, antaraïgasyàsiddhatvàdityasiddhavat såtre bhàùye spaùñam/
evam sici vçddheþ"yena nàprapti"nyàyenàntaraïgabàdhakatvamålakam"na sicyantaraïgamasti"
iti"ikoguõa"iti  såtre bhàùye spaùñam//
nanvevam 'akùadyåþ' ityàdau bahiraïgasyoñho 'siddhatvàdantaraïgo yaõ na syàt, ata àha :-

__________________________________________________________________

*{nàjànantarye bahiùñvaprakëptiþ //  Paribh_51 //}*

atra"ùatvatukoþ"iti såtrasthaü tuggrahaõaü j¤àpakam/ anyathà 'adhãtya 'pretya' ityàdau samàsottaraü lyappravçtyà pårvaü samàse jàte tatra saühitàyà nityatvàd lyabutpattiparyantamapyasaühitaya'vasthànàsambhavena ekàde÷e lyapi tugapekùayà padadvayasambandhivarõadvayàpekùaikàde÷asya bahiraïgatayàsiddhatvena tadvaiyarthyaü spaùñameva/
"padadvayasambandhivarõadvayàpekùaü bahiraïgam"iti 'preddhaþ' ityàdau guõo bahiraïga iti granthena"na dhàtu lopa"iti såtre"saüyogàntasya lopaþ"iti såtre ca bhàùye  spaùñam/
yattu ùatvagrahaõamapi j¤àpakam, anyathà"ko 'sicat"ityàdau padadvayasambandhivarõadvayàpekùatvena
bahiraïgasyaikàde÷asyàsiddhatvena ùatva pravçttau kiü teneti/  tanna, iõaþ pårvapadasambandhitvena ùatvasyàpi padadvaya sambandhivarõadvayàpekùatvenobhayoþ samatvàt/
ekàde÷asyaparàditvena 'osicat' ityasya padatvena padàditvàbhàvànna"sàtpadàdyoþ"ityanena niùedhaþ/  traipàdike 'ntaraïge kàryakàlapakùepi bahiraïgaparibhàùàyà apravçtteþ pårvamupapàditatvàcca/
paribhàùàrthastu -- aco 'nyànantaryanimittake 'ntaraïge kartavye jàtasya bahiraïgasya bahiùñva prakëptiþ/ bahiùpadena bahiraïgam, tasya bhàvo bahiraïgatvam/  tatprayuktàsiddhatvasya na prakëptiþ, na pràptiriti/
'asiddhaü bahiraïgam' ityuktvà 'nàjànantarya iti vakùyàmi' iti bhàùyàktyà tatratyasya antaraïga ityasyànuvçttisåcanàt/  tena 'pacàvedam' ityàdau na doùaþ/  antaraïgasyàcsthànika kàryasyaitvasya anyanantarya nimittakatvàbhàvàt/
'jàtasya bahiraïgasya' ityuktyà  'ajaye indram' 'dhiyati' ityàdau bahiraïgadãrgha guõàderasiddhatvaü siddham/
ata eva"iõïi÷ãnàmàd guõaþ, savarõadãrghatvàcchacaïantasyàntaraïgalakùaõatvàt"ityàdi saïgacchate/  ata eva"omàïo÷ca"ityàïgrahaõaü caritàrtham/  taddhi '÷ivaaàaiha' iti sthite paramapi savarõadãrghaü bàdhitvà dhàtåpasargakàryatvenàntaraïgatvàd guõe vçddhibàdhanàrtham/
nanu"akùadyåþ"ityatra  yaõi kçte åñho 'siddhatvàd valilopàpattiriti vàcyam, aco 'nyànantaryanimittake 'ntaraïge kartavye kçte ca tasminyadantaraïgaü prapnoti, tatra ca kartavye nàsiddhatvamiti tadarthàt/  asiddhaparibhàùàyà anityatvena tadvàraõe tvasyà vaiyarthyaü tenaiva siddheþ/
ata eva"na lopaþ sup"iti såtre kçti tuggrahaõaü caritàrtham/  anyathà 'vçtrahabhyàm' ityàdau  bahirbhåtabhyàmnimittakapadatvà÷rayatvena bahiraïgatayà nalopasyàsiddhatvena siddhestadvaiyarthyaü spaùñameva/ mama tu
kyajànantaryasatvànna doùaþ/
na caivaü sati"hrasvasyapiti"iti såtrasya bhàùyavirodhaþ/  tatra hi 'gràmaõi putraþ' ityatra
"ikohrasvo 'ïyaþ"iti hrasve kçte tukamà÷aïkya hrasvasyabahiraïgàsiddhatvena samàhitam/"nàjànantaryà"ityasya

satve tatra tadaprapterasaïgatiþ spaùñameveti vàcyam ; tena bhàùyeõàsyà anavakà÷atvabodhanàt/  etajj¤àpakena antaraïgaparibhàùàyà anityatvabodhanasyaiva nyàyyatvàt/
ata eva"acaþ parasmin"iti såtre bhàùye 'pañu ã à' ityatra parayaõàde÷asya anayàsiddhatvàt pårvayaõàde÷aþ sàdhitaþ/  ata evaiùà bhàùye punaþ kvàpi nollikhità/  ata eva antaraïgaparibhàùàmupakramya vipratiùedhasåtre 'syà bahåni prayojanàni santi, tadarthameùà paribhàùàkartavyà, pratividheyaü 
ca doùeùu' ityuktam,"samprasàraõàcca"iti såtre bhàùye/  pratividhànaü ca paribhàùàviùaye 'nityatvà÷rayaõameveti
dhvanitamityalam//
nanvevam 'gomatpriyaþ' ityàdau padadvayanimittakasamà÷ritatvena bahiraïgaü lukaü bàdhitvàntaraïgatvàddhalïyàdilope numàdayaþ syuþ, ata àha :-

__________________________________________________________________

*{antaraïgànapi vidhãn bahiraïgo lug bàdhate //  Paribh_52 //}*

atra ca"pratyayottarapadayo÷ca"iti såtraü j¤àpakam/  'tvatkçtam' ityàdau lugapekùayà antaraïgatvàd vibhaktinimittakena"tvamàvekavacane"ityanena siddha idaü vyarthaü sattajj¤àpakam/
nanu 'tava putraþ, tvatputraþ' ityàdau tavamamàdibàdhamàrthaü tadàva÷yakamiti cet, evaü tarhyatratya
maparyantagrahaõànuvçttistajj¤àpiketi bhàùyakçtaþ/  yuùmadàdibhya àcàrakvip tu na, sampårõa såtrasya j¤apakatàparabhàùyapràmàõayàt,"hrasvanadyàpaþ"iti nuóvidhàyakasåtrasthapramàõyena halantebhyaþ  àcàrakvipabhàvàcca/
evamevaikàrthakàbhyàü pratipàdikàbhyàü pràtipadikaõico 'pyanabhidhànaü bodhyam/  etena tatrà'de÷àrthaü pratyayagrahaõaü caritàrthamityapàstam/
nanu maparyantànuvçttirapi sarvàde÷atvavàraõàya caritrthà/  'na cotsargasamànàde÷à apavàdàþ'
iti nyàyenàsiddhavatsåtrasthabhàùyasammatena maparyantasyaivàde÷e siddhe tadanuvçttirvyattheti vàcyam, tasya ÷namakajàdau vyabhitàràditi cet, na; ÷nami mitvena, bahuci purastàdgrahaõena, akaci pràk ñegrahaõena tasya bàdhe 'pyatrotsargasya
tyàge mànàbhàvàt/
ata eva"tasminnaõi ca"ityanena yuùmàkàdyàde÷avidhànaü caritàrtham, anyathà'kaïàde÷ameva
vidadyàt/  àkaïi tavakàdyàde÷ayoretadapavàdayoruktanyàyenàntyàde÷atvàpattiþ, atastadvidhànam, idamevaca tajj¤apakam/
yadyapi virodhe bàdhakatvamiti vàrtikamate 'yaü nyàyaþ, bhàùyakàrastu vinàpi virodhaü satyapi sambhave bàdhakatvamicchati, ityanabhihitasåtrasthakaiyañarãtyà nàyaü niyamaþ, tathàpi yuùmakàdyà'de÷avidhànaj¤àpita utsargaþ svãkriyata eveti prakçte na doùaþ/  etad bhàùyamapi tatsvãkàre mànam/
eva¤ca maparyantànuvçttiþ 'tvatkçtam' ityàdau maparyantasyà'de÷avidhànàrthà/  tatra ca antaraïgatvàt tvamàvityeva siddhe vyarthà saütajj¤apikà/  j¤àpite tvasminnetadviùaye tavàdãnàmapràptyà tadapavàdatvàbhàvena  maparyantasyavà'de÷àrthaü sà caritàrtheti tadà÷ayaþ/
yattu haradattenàntaraïgapravçttau pratyaya uttarapade ca maparyantàsambhavena tadanuvçttirvyarthà satã j¤apiketyuktam, tat, na; antaraïgàõàmapyapavàdabàdhyatvena tadviùaye tadapravçtteþ/
vastuta idaü j¤àpakaü vàrtikarãtyaiva, bhàùyarãtyà tu vàcanika evàyamartha ityàhuþ/
iyam"supo dhàtu"iti lugviùayaiveti kecit/"eïhrasvàtsambuddheþ" "na yàsayoþ"iti såtrasthàkarapràmàõyena lugmàtra viùayà/  àdye 'he trapu' ityàdàvanena nyàyena lopaü bàdhitvà lug bhavatãti bhàùye
uktam/  antye 'ntaraïgàü÷ca vidhãn sarvo 'pi lugbàdhate, na tu sublugeva/  ata eva"sanãsraüsaþ"ityàdau nalopo na bhavati/  'pa¤cabhiþ khañvàbhiþ krãtaþ, pa¤cakhañvaþ' ityàdàvekàde÷àt pràgeva ñàpo luk/  anyathà
kçtaikàde÷asya lukyakàra÷ravaõaü na syàditi kaiyañe uktam/

etadvirodhàd yat"tadràjasya"iti såtre kaiyañenoktam  ' aïgànatikrànto 'tyaïgaþ' ityatra
supoluki bahuvacana paratvàbhàvàt "tadràjasya"iti lug na syàditi ÷aïkàparabhàùyavyàkhyàvasare antaraïgànapãti nyàyenàyaü luk subluko bàdhakaþ syàdityà÷aïkya subluka evànena balavatvaü bodhyata iti tatprauóhyeti draùñavyam/  lugapekùayà luko balavatvasya vaktuma÷akyatvàditi tadà ÷aïkà samàdhànaü vaktuü yuktam/
anena nyàyenàntaraïganimittavinà÷akalukastatprayojakasamàsàdãnàü ca pràbalyaü bodhyata ityanyatra vistaraþ//
nanvevam saumendre 'ntaraïgatvàdàdguõe pårvapadàtparendra÷abdàbhàvena"nendrasyapaparasya"iti vçddhiniùedho vyarthaþ/  antàdivadbhàvaståbhayata à÷rayaõe niùiddhaþ/
ki¤ca vçddhirapyatra na pràpnoti,  antàdivatvobhayàbhàve 'pi pårvàntavatvenaikàde÷avi÷iùñe pårvapadatvenendra÷abdasya 'ekade÷avikçta' nyàyena 'ubhayata à÷rayaõe nàntàdivat' ityasyàbhàvena tadà÷rayaõena vottarapadatve 'pi tasyànackatvàdekasyaikàde÷ena parasya nityena"yasyeti"lopenàpahàràt/
na ca paràdivadbhàvenaikàde÷avi÷iùñasyottarapadatvamevàstviti tatsambhava iti vàcyam; uttarapadàdyacsthànikatvàd vçddhestadabhàvenàpràptestàdråpyànatide÷àt/
anyathà 'khañvàbhiþ' ityàdàvapi pårvàntavatvenàdantatve bhisa aisàpattiriti bhàùye spaùñam/
ata eva 'pårveùukàma÷amaþ' ityàdàvantaraïgatvàd guõe vçddhirnasyàdityà÷aïkitam/  tadekade÷amàtrasya vikàràbhàvàcca/  taduktaü bhàùye 'indredvavacau, ekaþ"yasyeti"lopenàpahçto 'para ekàde÷ena, tato 'nacka indra ÷abdaþ
sampannastatra kaþ prasaïgo vçddheriti/
marudàdibhirindrasya dvandve indrasyaiva pårva nipàtaþ, ata àha :-

__________________________________________________________________

*{pårvottarapadanimittakàryàt pårvamantaraïge 'pyekàde÷o na // Paribh_53 //}*

atra ca"nendrasya"iti niùedha eva j¤àpaka iti"antàdivacca" "vipratiùedhe param"iti
såtrayorbhàùye spaùñam//
nanvevamapi 'pradhàya, prasthàya' ityàdàvantaraïgatvàdvitvàdiùu kçteùu lyap syàdata àha :-

__________________________________________________________________

*{antaraïgànapi vidhãn bahiraïgo lyabbàdhate //  Paribh_54 //}*

"ado jagdhiþ"iti såtre ti kitãtyeva siddhe lyabgrahaõamasyà j¤apakamiti"ado jagdhiþ"ityatra bhàùye spaùñam//
nanvevamapi"iyàya"ityàdau dvitve kçte 'ntaraïgatvàt savarõadãrghatve tadasiddhirata àha :-

__________________________________________________________________

*{vàrõàdàïgaü balãyo bhavati   // Paribh_55 //}*

tenàntaraïgamapi savatõadãrghaü bàdhitvà vçddhiriti tatsiddhiþ/"abhyàsasyàsavarõe"itãyaï
vidhàyaka såtrasthamasavarõagrahaõamasyà j¤àpakam/  taddhi 'ãùatuþ' ityàdàviyaïàdivyàvçtyartham/  etatparibhàùàbhàve tu  'ãùatuþ' ityàdàvantaraïgeõa savarõadãrgheõa bàdhàttadvyartham/  iyaïuvaïau hyabhyàsasambandhanimittakatvàd bahiraïgau/
na ceyaïàdirapavàdaþ, 'yenanàpràpti' nyàyena 'iyati' ityàdisakalalakùya pràpta yaõapavàdatvasyaiva nirõayàditi prà¤caþ/
pare tu - etatparibhàùàbhàve"abhyàsasya"iti såtrameva vyartham/
na ca  'iyàya' 'iyeùa' ityàdau caritàrtham, tayorapi pårvapravçttaguõasya pårvapravçttavçddhe÷ca
"dvirvacaneci"iti råpàtide÷enàpahàre dvitve kçte punaþ pràpte guõavçddhã bàdhitvàntaraïgatvàt savarõadãrdhàpatteþ/  na ca 'iyati' ityàdau taccaritàrtham, tàvanmàtraprayojakatve 'uþ' ityeva bråyàt/  yvorityanuvartate,"iõo yaõ"iti
sàhacaryàd vyàkhyànàcca çdhàtoreva grahaõam/  ataþ ivarõasyeyaïityarthaþ/  "abhyàsasyàtau"iti

"abhyàsasyàrteþ"iti và gurutvànna yuktam/
na ca"e,ai,o,au"÷abdebhya àcàrakvibantebhyo liñãyaïàdyarthaü tatsåtranàva÷yakam, tathà"uvoõakãyiùati"ityàdyarthamàva÷yakamiti vàcyam, ùàùñhaprathamànhikàntastha bhàùya pràmàõyena teùàmanabhidhànàt/
antye dvitãyadvirvacanasyaiva satvena tvadukta prayogasyaiva durlabhatvàt/  eva¤ca sampårõa såtrasya j¤àpakatà yuktà/
yadyapi bhàùye 'yadayamabhyàsasyàsavarõa ityasavarõagrahaõaü karoti' iti granthenàsavarõagrahaõasyaiva
j¤àpakatà labhyate, tathàpi 'na hyantareõa guõavçddhã asavarõaparàbhyàso bhavati' iti tadupapàdana granthena sampårõa såtrasyaiva j¤àpakatà labhyate/
agre 'pi 'naitadasti j¤àpakam, atyarthametat syàt' ityanena såtra sàrthakyameva dar÷itam/  asavarõagrahaõasyaiva j¤àpakatve tu tadvyàvartyapradar÷anena tat sàrthakyameva dar÷itaü syàt/
na  ca 'akçtavyåha' paribhàùayà 'iyeùa' ityàdau savarõadãrdhàpràptiþ, yadi dãrdhonasyàt, tarhi
guõaþ syàditi sambhàvanàyàþ satvena paribhàùàpravçtteþ såpapàdatvàditi kathaü sampårõa såtrasya j¤àpakateti vàcyam, tasyà asatvàt/  satve vaitadbhàùyapràmàõyena yatràntaraïgakàryapravçttiyogyakàlottarameva tannimittavinà÷aka bahiraïgavidheþ praptiþ, tatraiva tatparibhàùàpravçttisvãkàràcca/
na càntaraïgatvàd dãrdhopi 'iyàya' ityàdau pårvàntavatvenàbhyàsatvàdivarõatvàcca õalyasavarõa iyaïvidhànena såtraü caritàrtham/
na ca"aci ÷nu"ityanena siddhiþ, vçddhibàdhanàrthatvàditi vàcyam/  pratyàsatyàsavarõa padena abhyàsottarakhaõóasambandhyasavarõàca eva grahaõàt, ÷àstrabàdhakalpanàpekùayà paribhàùàj¤àpakatvasyaivaucityàccetyàhuþ/
sà ceyaü dharmigràhakamànàdàïgavàrõayoþ samànakàryitva eva/
yattu samànanimittakatvaråpasamànà÷rayatva evaiùeti, tat, na ; j¤àpite 'pi"iyàya""iyeùa"ityàdyasiddheþ, såtravaiyarthyasya tadavasthàtvàcca/
"syonaþ"ityatra tu vakùyamàõarãtyàsyà anityatvàdapravçttau guõàdantaraïgatvàd yaõàde÷aþ/
na caivamapi 'iyàya' ityàdàviyaï durlabhaþ, tatra kartavye vçddhyàdeþ sthànivatvena 'asavarõe' iti pratiùedhàditi vàcyam, såtràrambhasàmarthyàdeva stthànivatvàpravçtteþ/  tacca sàmànyàpekùam/  abhyàsakàrye taduttarakhaõóàde÷asya tatkàryapratibandhakãbhåtaü sthànivatvaü neti/
ata eva 'àrati' ityàdau yaõàde÷asya sthànivatvàdabhyàsasya"óhralope"iti dãrdho durlabha ityapàstam/  dãrghavidhau tanniùedhàcca/
"ariyiyàt"ityatra sthànivatveneyaï bhavatyeva, tasya sthànivatvasyàbhyàsakàrya pratibandhakatvàbhàvàt/
'iya¤càïgasambandhinyàïga eva' iti"svarito và"iti såtre bhàùye/ tatra hi 'kumàryai' ityàdo yaõuttaramàóuktaþ/
iya¤cànityà 'chvoþ' iti satugnirde÷àt/  anyathàntaraïgatvàt pårvaü tukaþ ÷àde÷e tuko 'pràptyà tadvaiyarthyaü spaùñamevetyanyatra vistaraþ//
nanvevam 'seduùaþ' ityàdau kvasontaraïgatvàdiñi, tataþ samprasàraõe 'pãñaþ ÷ravaõàpattiriti cet, atra kecit--

__________________________________________________________________

*{akçtavyåhàþ pàõinãyàþ   // Paribh_56 //  }*

na kçto vi÷iùña åhaþ -- ni÷cayaþ, ÷àstrapravçttiviùayo yairityarthaþ/  bhàvi nimittavinà÷a ityadyàhàraþ/  bahiraïgeõàntaraïgasya nimittavinà÷e pa÷càt sambhàvite 'ntaraïgaü neti yàvat/
atra ca - j¤àpakam,"samarthànàü prathamàt"iti såtre samarthànàmiti/ taddhi såtthitàdibhyaþ

kçtadãrghebhyaþ pratyayotpatyartham/  anyathàntaraïgatvàd dãrdhe kçta eva pratyayapràptyà tadvyarthatà spaùña eva/
na càtraikàde÷apravçtti samaye vçddhyapràptyaikàde÷e kçta àde÷e vçddheþ praptàvapi tannimittavinà÷àbhàva iti vàcyam,  taddavàraiva tannimittavinà÷asatvenàkùateþ/
na ca sautthitau bahiraïgatayà vçddherasiddhatvànna tannimittavinà÷a iti vàcyam, samarthagrahaõenaitad
viùaye tasyà apravçtterapi j¤àpanàt/
yattu samarthagrahaõenàntaraïgaparibhàùàyà anityatvameva j¤àpyata iti/  tanna,  asiddha paribhàùàyà samakàlapràpta bahiraïgasya pårvaü jàtabahiraïgasya  càntaraïge kartavye 'siddhatvaü bodhyate, na tu jàte 'ntaraïge tasya tatva bodhyate, mànàbhàvàt, phalàbhàvàcca/
eva¤ca såtthitàvekàde÷asya paribhàùàsàdhyatvàbhàvena tadanityatvaj¤àpanàsambhavàt/"antaraïgànapi vidhãn"ityàderapyasyàmevàntarbhàvaþ/  
etat pravçttau ca nimittavinà÷asambhàvanàpi nimittam/  ata eva 'gomaddaõóã' ityàdau halïyàdi lopo na/
anyathà halïyàdi lopa kàle sàmàsika luko 'pràptyà taduttaraü càpahàryàbhàvàdapràptyà lopasyaivàpatteþ/  asti càtràpi 'yadi lopo na syàt, tarhi luk syàt' iti sambhàvanà/
"alloponaþ"iti såtrastha taparakaraõaü tu paribhànityatvaj¤àpanenacaritàrtham/  taddhi 'àna' ityàdo lopavàraõàya/ anyathà dãrãghàbhàve lopasambhàvanayaitatparibhàùàbalàt dãrghàpràptau tadvaiyarthyaü spaùñamevetyàhuþ/
"samarthànàm"iti såtre kaiyañastu samarthavacaneneyaü paribhàùà j¤àpyate"akçtavyåhàþ pàõinãyàþ"iti/  tena 'papuùaþ' itiyàdàvantaraïgàtpårvaü kçto 'pãóàgamo nivartata iti vadan 'na kçto vyåhaþ vi÷iùñastarko nimittakàraõavinà÷e 'pi kàryasthitiråpo yaiþ' ityarthamabhipraiti/  'nimittàpàye naimittikasyàpyapàyaþ' iti yàvat/  såtthitàdi¤i vçddhau dãrghanivçttau sàvuttthitirmàbhåditi samarthànàmiti/
lokanyàya siddha÷càyamarthaþ/ tathà hi loke nimittaü dvividhaü dçùñam--kàryasthito niyàmakaü tadaniyàmakaü ca/
àdyaü yathà nyàyanaye 'pekùà buddhiþ, tannà÷e dvitvanà÷àbhyupagamàt/ vedànti naye pràrabdhasya vikùepasthiti niyàmakatvaü ca prasiddhameva/
dvitãyaü yathà daõóàdi, tannà÷e 'pi ghañanà÷adar÷anàt/  ÷àstre lakùyànurodhàd vyavasthà/
bhàvinimittavinà÷e pårvamanutpattau tu na ka÷cinnyàyaþnàpi sampratipanno dçùñàntaþ/  samarthànàmityasyàpi lokasiddhàrthaj¤àpanena cartàrthyasambhave lokasiddhàpårvatàdç÷àrthaj¤apakatve mànàbhàva iti tadà÷aya iti bodhyam/
pare tu 'seduùaþ' ityàdau padàvadhike 'nvàkhyàne 'sed vas as' iti sthite iñ samprasàraõayoþ praptau pratipadavidhitvàt pårvaü samprasàraõe valàditvàbhàdiñaþ pràptireva neti tatsiddhiriti spaùñam"samarthànàm"iti såtre kaiyañe,"asiddhavat"såtre  kaiyañe ca spaùñametat/
yadyapi pratipadavidhitvamanavakà÷atve satyeva bàdhakatve bãjam, tathàpi pårvapravçttau sàvakà÷atve 'pi niyàmakaü bhavatyeveti tadà÷ayaþ/  niråpitaü caitad bahu÷aþ ÷abdendu÷ekharàdau/
"samarthànàm"iti såtrasthasamarthagrahaõaü tu 'viùuõaþ' ityàdàvakçtasandheþ pratyayadar÷anena sarvatra tathà bhramavàraõàya nyàyasiddhàrthànuvàda eva/
dhvanitaü cedam"vipratiùedha"såtre bhàùye/  tatra hi 'vaikùamaõiþ' ityantaraïga
paribhàùodàharaõamuktam/
ki¤ca vibhajyànvàkhyàne 'su utthita as i' it sthite 'vàrõàdàïgaü balãyaþ' iti pràpta vçddhi
vàraõàya samarthagrahaõamityatraiva kaiyañe spaùñam/

ata eva"asiddhavat"såtre 'vasusamprasàraõamajvidhau siddhaü vaktavyam' 'papuùaþ' ityàdau vasoþ
samprasàraõe kçte àto lopo yathà syàt' iti bhàùye uktam/  padasya vibhajyànvàkhyàne pårvoktakaiyañarãtyà pårvaü samprasàraõe iñopràptàvusnimittaka evà'to lopa iti tadasaïgatiþ/
ata eva 'caupratyaïgastapratiùedhaþ' iti vacanaü vàrtikakçtà'rabdham, bhàùyakçtà ca na pratyàkhyàtam/  pratyaïgaü antaraïgam/  asyàü paribhàùàyàü satyàü tu tadvaiyarthyaü spaùñameva/
ata eva"chvoþ"iti såtre 'ava÷yamatra tugabhàvàrtho yatnaþ kàryaþ' antaraïgatvàddhi tuk pràpnoti' iti bhàùye uktam/  etatsatve tu tuko 'pràptyà yatnàva÷yakatvakathanamasaïgatamiti spaùñameva/
na caitadanityatvaj¤àpanàrthameva taditi tadà÷ayaþ, ava÷yamatretyakùarasvàrasyabhaïgàpatteþ/
ki¤cànayaiva"pratyayottarapadayo÷ca" "ado jagdhirlyapti kiti"itiyanayo÷càritàrthyena tajj¤àpakava÷àlluglyaporantaraïgabàdhakatà bhàùyoktà bhajyeta/
ki¤caiùà bhàùye na dç÷yate/  taduktam"asiddhavat"såtre kaiyañena  'nimittàpàye naimittikasyàpyapàyaþ' iti paribhàùàyàþ 'bhaùyakçtànà÷rayaõàt' iti/  padasaüskàra pakùe 'hariþ' ityàdau visarge kçte
tato gacchatãtyàdi sambandhe 'hariþ gacchati' ityàdyeva sàdhu/  tadviùaye padasaüskàrapakùànà÷rayaõaü veti dik//
"antaraïgàdapyapavàdo balãyàn"/--- tatra apavàda padàrthamàha ---

__________________________________________________________________

*{yena nàpràpte yo vidhiràrabhyate sa tasya bàdhako bhavati   // Paribh_57 //}*
pràpta iti bhàve ktaþ, yena nàpràpta ityasya yatkartçkàva÷yapràptàvityarthaþ/  na¤ dvayasya prakçtàrthadàróhyabodhakatvàt/
eva¤ca vi÷eùa÷àstrodde÷yavi÷eùadharmàvacchinnavçttisàmànyadharmàvacchinnodde÷yaka÷àstrasya vi÷eùa÷àstreõa
bàdhaþ/
tadapràptiyogye 'càritàrthyaü hyetasya bàdhakatve bhãjam/  ata eva"àyàdayaþ"iti såtre 'gopàyiùyati' ityàdàvàyàdãn bàdhitvà paratvàt syàdayaþ pràpnuvantãtyà÷aïkya"anavakà÷àþ àyàdayaþ"'gopàyati' ityàdàvapi ÷ap syàdiþ prapnoti/
na ca sati ÷apyasati và na vi÷eùaþ/  anyàdidànãmidamucyate--nàsti vi÷eùa iti/   yaduktam"àyàdãnàü syàdibhiravyàpto 'vakà÷a iti sa nàstyavakà÷a"iti bhàùye uktam/
evamatra tatpravçtyuttaraü càritàrthye 'pi tadavyàpto 'vak÷o nàstãti samameva/
ki¤ca tatpravçtyuttaramapi  càritàrthye tadbàdhabodhanam/  anyathànavakà÷atvenaiva bàdhe siddhe etatkathanavaiyarthyàpatteþ,"takrakauõóinya"nyàyapradar÷anasyàpi vaiyarthyàpatte÷ca/  tathà prathamadvirvacanasya taduttaraü sàvakà÷enàpi
dvitãyadvirvacanena bàdhaþ/  yathà và'derapi pravçtyà caritàrthena 'àdeþ parasya' ityanena 'alo 'ntyasya' ityasya bàdhaþ/
taduktam"midaco 'ntyàt"iti såtre bhàùye"satyapi sambhave bàdhanaü bhavati"iti/  anyathà"bràmhaõebhyo dadhi dãyatàm, takraü kauõóinyàya"ityatra takradànena dadhidànasya bàdho na syàt/  taddanottaraü tatpårvaü và taddanasya càritàrthyasambhavàt/  ata eva viùayabhede 'pyapavàdatvam/
ata evàciràde÷ena nuño 'pyapavàdatvàt bàdhamà÷aïkya 'na tisç' iti j¤àpakena samàhitam"tçjvat" såtre bhàùye/  tena viùayabhede 'pavàdatvàbhàva eva bodhyata iti ka÷cit, tanna ;  vinmatorlukà ñilopamàtrasya bàdhànàpatteþ/
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
/katipayasaüskaraõe yadyapi"antaraïgàdapyapavàdo balãyàn"ityapi paribhàùàråpeõàïgãkçtam, kintu 'paranityàntaraïgàpavàdànàmuttarottaraü balãyaþ' ityanena gatàrthatvàt, nàge÷alekhanasvarasàt, paribhàùàpàñhe pañhitatvàt,
candrikàkàreõa dhçtatvàt, siddhànta kaunudyàü bhaññoji dãkùitenàpi svãkçtatvàt, yenanàpràpte yovidhiràrabhyate sa
tasya bàdhako bhavati ityevàtra paribhàùàråpeõa pañhyate//

yattu 'dayaterdigi' iti såtre dvitvottaraü digyàde÷asya càritàrthyaü kaiyañenoktam, tat prauóhyà/
dhvanita¤ca tenàpi tasya tathàtvaü taduttaragranthena/
"asambhava eva bàdhakatvam, virodhasya tadbãjatvàt"iti vàrtikamataü tu bhàùyakçtà dåùitatvànna lakùyasiddhyupayogi/
"takrakauõóinya"nyàyopi tadapràptiyogye 'caritàrthaviùayo vidheyaviùaya eva ceti"taddhiteùvacàmàdeþ" "dhàtorekàcaþ"ityàdi såtreùu bhàùye spaùñam/
kvacittu sarvathànavakà÷atvàdeva bàdhakatvam/  yathà ïeràmo yàóàdibàdhakatvam/  na hi yàóàdiùu kçteùu ïeràm prapnoti, nirdi÷yamànasya vyavadhànàt/  tatra svasya pårvaü pravçttirityeva teùàü bàdhaþ/  tatra bàdhake pravçtte yadyutsargapràptirbhavati tadà bhavatyeva/  yathà tatraiva yàóàgamaþ/  apràptau tu na, yathà 'paceyuþ' ityàdau dãrghavàdhake niravakà÷a iyàde÷e dãrghàbhàvaþ//
tadetat pañhyate --

__________________________________________________________________

*{kvacidapavàdaviùaye 'pyutsargo 'bhinivi÷ata iti   // Paribh_58 //}*

apavàda÷abdo 'tra bàdhakaparaþ/  taduktam"guõo yaïlukoþ"ityatra bhàùye/  abhyàsavikàreùvapavàdà utsargànna bàdhante/ 'ajãgaõat'/  atra gaõerãtvamapavàdatvàddhalàdiþ÷eùaü bàdhate/  nagaõerãtvamapavàdatvàddhalàdiþ÷eùaü bàdhate/  kiü tarha?  anavakà÷atvàditi granthena gaõaråpàbhyàsàntyaõasyetvamityarthe halàdiþ÷eùa tannivçttau tadanavakà÷am, ãtve tu kçte tasya praptiþ, antya halo 'bhàvàt/  abhyàsavikàreùu bàdhyabàdhakabhàvàbhàvena ca sàdhitam/   tasmiü÷ca sati lope kçte sàmarthyàcchiùñasyàntyasyetvamiti na doùaþ/
na ca 'yena nàpràpti' nyàyenàpavàdatvamapyasya suvacam, tasya caritàrthaviùayatàyà uktatvàt/
"iko jhal"ityatra bhàùyepi dhvanitametat/  tatra hi 'ajjhana' iti dãrdheõa guõottaraü phalàbhàvenànavakà÷atvàd guõo bàdhite dãrghottaraü guõaþ syàt, dãrghavidhànaü tu minoterdãrdhe kçte"sani mãmà"ityatra mãgrahaõena grahaõer'thavattatra pa÷càt praptaguõabàdhanàrtham,"iko jhal"iti kitvamityuktam/  anyathàpavàdatvena bàdhe tadviùaye utsargàpravçtterbhàùyasya såtrasya càsaïgatiriti spaùñameva/
yattu kà¤canãtyàdàvapavàdamayaóviùaye 'yaõ bhavati, 'kvacidapavàdaviùaye 'pi' iti nyàyàditi tanna ;"aõaþ karmaõica"iti såtrasthabhàùyavirodhàt/  tatra hi 'aõaþ punarvacanamapavàdaviùaye 'nivçtyartham' 'godàyo vrajati' ityàdyuktam/
'kà¤canã' ityàdau kà¤canenanirmitetyarthe ÷aiùiko 'õ bodhyaþ/
atredaü bodhyam -- 'yenanàprapte'  ityatra  yenetyasya yadi svetareõetyarthaþ, tadà sva viùaye svataradyadyat pràpnoti tad bàdhyam, vidhyantaràpràptaviùayàbhàvàt/
iyameva bàdhyasàmànyacinteti vyavahriyate/  anavakà÷atvena bàdhe 'pyeùà vaktuü ÷akyà yadyudàharaõamasti, vinigamanàvirahàt/
yadi tu yenetyasya lakùaõenetyarthaþ, kàryeõetyartho và tadà bàdhyavi÷eùacintà/  anavakà÷atvena bàdhe 'pyetadbàdhena sàrthakyam, uta tadbàdhenetyevaü vi÷eùacintà sambhavati, yadyudàharaõamasti//
tatra kàryeõetyarthe pararåpatvavacchinne kàtya àrabhyamàõàyà vçddhestadbàdhakatve na nirõãte kiü ÷àstravihitasyetyevaü tadvi÷eùacintàyàmàha --

__________________________________________________________________

*{purastàdapavàdàþ  anantaràn vidhãn bàdhante, nottaràn   // Paribh_59 //}*

ava÷yaü svaparasmin bàdhanãye prathamopasthitànantarabàdhena càritàrthye pa÷càdupasthitasya tataþ parasya bàdhe mànàbhàva àkàïkùàyà nivçttervipratiùedha÷àstrabàdhe mànàbhàvàccetyetasya bãjam//
"nàsikodarauùñhajaïghàdante"ityauùñhàdyaü÷e ïãùniùedhatvàvacchinnahàdhakatve nirõãte kiü
nihitasyetyàkàïkùàyàmàha :--


__________________________________________________________________

*{madye 'pavàdàþ pårvàn vidhãn bàdhante, nottaràn // Paribh_60 //}*
tenauùñhàdiùu pa¤casu"asaüyogopadhàt"iti pratiùedha eva bàdhyate, na tu sahana¤vidyamànalakùaõa iti
"nàsikodara"itytra bhàùye spaùñam/  pårvopasthita bàdhena nairàkàïkùyamasyà bãjam//
nanu"và chandasi"ityanena"serhyapicca"ityanantarasyàpitvasyeva herapi vikalapaþ syàt/  tathà"noña"iti niùedho 'nantarahalantalakùaõàyà iva sicivçddhimçjivçddhayorapi syàt, ata uktanyàyamålakamevàha :-

__________________________________________________________________

*{anantarasya vidhirvà bhavati pratiùedho veti // Paribh_61 //}*

ata eva"saükhyàvyayàdeþ"iti ïãbgrahaõaü caritàrtham/  taddhyanantasyaïãùovidhyabhàvàya/"na ktici"iti såtre dãrghagrahaõa¤ca -- caritàrtham/ taddhyanantarasyànudàttopade÷etyasyaiva niùedhàbhàvàya/
madhye 'pavàdanyayàpekùayànantarasyeti nyàyaþ prabala iti"aùñàbhyaþ"iti såtre kaiyañaþ/
pratyàsattimålako 'yam/  lakùyànurodhàtta vyavasthetyapi pakùàntaram/  tatra tatra kvacit svaritatvapratij¤ànàt, sàmarthyena và bàdhyate 'yaü nyàyaþ/  yathà"ñióióhà"iti såtreõa óàpàvyavahitasyàpi ïãpo vidhiþ/"na ùañ"ityàdinà dvayorapi ñàbïãpoþ pratiùedhaþ/  iya¤ca"÷i sarvanàmasthànam"ityàdau bhàùye spaùñetyanyatra vistaraþ//
nanu dadhatãtyàdàvantaraïgatvàdantàde÷e 'lvidhau, sthànivatvàbhàvàdàde÷o na syàditi tadvaiyarthyàpattiþ, ata àha :-

__________________________________________________________________

*{pårvaü hyapavàdà abhinivi÷ante pa÷càdutsargàþ // Paribh_62 //}*

lakùaõaikacakùuùako hyapavàdaviùayaü paryàlocya tadviùayatvàbhàvaniùcaya utsargeõa tattallakùyaü saüskaroti/  anyathà vikalpàpattirityarthaþ/
abhinivi÷anta ityasya buddhyàråóhà bhavantãtyarthaþ/  'apavàdo yadyanyatra caritàrthaþ' iti nyàyasya tu nàtra praptiþ, antàde÷apràptiviùaye càritàrthyàbhàvàt//
lakùyaikacakùuùkastu tacchàstra paryàlocanaü vinàpyapavàdaviùayaü parityajyotsargeõa lakùyaü saüskaroti,
tasyàpi ÷àstraprakriyàsmaraõapårvakaprayoga eva dharmotpatteþ, tadàha :-

__________________________________________________________________

*{prakalpya càpavàdaviùayaü tata utsargo 'bhinivi÷ante //  Paribh_63 //}*

tata ityasyàpavàda÷àstraparyàlocanàt pràgapãtyarthaþ/  prakalpyetyasya parityajyetyarthaþ/  ata eva pràtipadikàrtha såtre bhàùye"idaü dvayapyuktvà na kadàcittàvadutsargo bhavati, apavàdaü tàvatpratãkùate"ityarthakamuktam//
etanmålakameva navãnàþ pañhanti :-

__________________________________________________________________

*{upasa¤janiùyamàõanimittopyapavàda upasa¤jàtanimittamapyutsargaü bàdhata iti // Paribh_64 //}*

yattvabhyastasaüj¤àsåtre kaiyañena prakalpya ceti pratãkamupàdàya yathà 'na samprasàraõa iti parasya yaõaþ pårvaü samprasàraõam, pårvasya tu tannimittakaþ pratiùedhaþ' ityuktam, tattu tata utsarga ityàdyakùaràrthànanuguõam/  yattvapavàdavàkyàrthaü vinà notsargavàkyàrtha iti, tanna, 'abhinivi÷ate 'pavàdaviùayam' ityàdipadasvàrasyabhaïgàpatteþ/
padajanyapadàrthopasthatau vàkyàrthabodhàbhàve kàraõabhàvàcca/
yatra tvapavàdo niùiddhaþ, tatràpavàdaviùaye 'pyutsargaþ pravartata eva/  yathà 'vçkùau' ityatra"nàdici"iti pårvasavarõadãrghaniùedhàdapravartamànasya vçddhibàdhakatvàbhàvàt vçddhiþ pravartate/  ata eva"tau sat' ityàdi saïgacchate/  ata eva nirde÷àd bhraùñàvasaranyàyasyàtra ÷àstreõànà÷rayaõam/  dhvanitaü cedam"ikoguõa"iti såtre bhàùya iti bhàùyapradãpodyote niråpitam/
atra 'devadattasya hantari hate devadattasyonmajjanaü na' iti nyàyasya viùaya eva nàsti/  hate
devadatta  unmajjanaü na devadattahananodyatasya, hanane tu bhavatyevonmajjanam/  prakçte 'pi na pårvasavarõadãrgheõa vçddherhananam,

kintu hananodyamasajàtãyaü prasakti màtram, prasaktasyaiva niùedhàt/
pratipadoktatvamapi niravakà÷atve satyeva bàdhaprayojakam/  spaùña¤cadam"÷eùàdvibhàùà"iti såtre bhàùye/  tatra hi '÷eùagrahaõamanarthakam, ye pratipadaü vidhãyante te bàdhakà bhaviùyanti' ityà÷aïkya, 'anavakà÷à hi vidhayo bàdhakà bhavanti samàsàntà÷ca kababhàve sàvakà÷àþ' ityuktam/
kvacidanavakà÷atvàbhàve 'pi paranityàdisamavadhàne ÷ãghropasthitikatvena pårvapravçttiprayajakaü balavatvaü pratipadavidhitvenàpi, paranityàntaraïgapratipadavidhayo virodhisannipàte teùàü mithaþ parabalãyastvamiti"pratyayottarapadayo÷ca"iti såtre kaiyañena pàñhàt/
ata eva 'rame' ityàdaupratipadoktatvàt pårvametva àkàrapra÷leùàddhalïyàdilopo na pràpnotãtyà÷aïkya"eïhrasvàt"iti lopena samàhitam//
nanu 'ayaje indiram' ityàdàvantaraïgasyàpi guõasyàpavàdena savarõa dãrghema bàdhaþ syàt, ata àha :-

__________________________________________________________________

*{apavàdo yadyanyatra caritàrthastarhyantaraïgeõa bàdhyate // Paribh_65 //}*
niravakà÷atvaråpasya bàdhakatvabãjasyàbhàvàt/  eva¤ca prakçte 'ntaraïgeõa guõena savarõadãrghaþ samànà÷raye caritàrtho yaõguõayorapavàdo 'pi bàdhyate/  pårvopasthitinimittatvaråpàntaraïgatvaviùaya idam/
yattvàgamàde÷ayorna bàdhyabàdhakabhàvaþ, bhinnaphalatvàt, ata eva 'bràmhaõebhyo dadhi dãyatàm, kambalaþ kauõóinyàya' ityàdau kambaladànena na dadhidànabàdha iti"chvoþ"iti såtre kaiyañaþ/  tanna, 'apavàdo nugdãrghatvasya' iti"dãrdho 'kitaþ"iti såtrabhàùyavirodhàt//
nanu 'ajãgaõat' ityàdau gaõerãtvaü niravakà÷atvàddhalàdiþ÷eùaü bàdheta, tatràha :-

__________________________________________________________________

*{abhyàsavikàreùu bàdhyabàdhakabhàvo nàsti // Paribh_66 //}*

"dãrgho 'kitaþ"ityakidgrahaõamasyà j¤àpakam/  anyathà 'yaüyayamyate' ityatra nuki kçte 'najantatvàd dãrghàpràptyà tadvaiyarthyaü spaùñameva/
iyaü paràntaraïgàdibàdhakànàmapyabàdhakatvabodhikà/  tena 'acãkarat' 'mãmàüsate' ityàdi siddham/
àdye sanvadbhàvasya paratvaddãrgheõa bàdhaþ pràpnoti/  antye"mànbadha"iti dãrgheõàntaraïgatvàdityasya bàdhaþ pràptaþ/
yattu yatraikaikapravçtyuttaramapi sarveùàü pravçttistatraivedamityataþ"eka"iti såtre kaiyañaþ, tanna ; nuki kçte itvàpràptyà"guõo yaïlukoþ"iti såtrasthabhàùyoktatadudàharaõàsaïgate÷cetyanyatra vistaraþ//
nanu taccholàditçnviùaye õvulapi syàt/  na ca tçnnapavàdaþ, asaråpàpavàdasya vikalpena bàdhakatvàt/  ata àha :-

__________________________________________________________________

*{tàcchãlikeùu vàsaråpavidhirnàsti // Paribh_67 //}*

õvuli siddhe"nindahiüsa"àdisåtreõaikàjbhyo vu¤vidhànamatra j¤àpakam/  tatra õvulvu¤oþ svare vi÷eùàbhàvàt/
tàcchãlikeùviti viùayasaptamã/  tena  tàcchãlikairatàcchãlikai÷ca vàsaråpavidhirneti bodhyam/
nanvevam 'kamrà, kamanà' ityàdyasiddhiþ"namikampi"iti reõa"anudàtteta÷ca halàdeþ"iti yuco bàdhàditi cet, na ;"sådadãpadãkùa÷ca"ityanena dãperyujniùedhenoktàrthasyànityatvàt//
nanvevam 'hasitaü chàtrasya hasanam' ityàdau gha¤, 'icchati bhoktum' ityatra liïloñau,
'ãùatpànaþ somo bhavatà' ityatra khal pràpnotãtyata àha :-

__________________________________________________________________

*{ktalyuñtumunkhalartheùu   vàsaråpavidhirnàsti   // Paribh_68 //}*


ida¤ca  vàsaråpavidheranityatvàt siddham/  tadanityatve j¤apakaü ca 'arhe kçtyatçca÷ca' iti/
tatra hi cakàrasamuccitaliïà kçtyatçcorbàdho mà bhåditi kçtyatçjgrahaõaü kriyata ityanyatra vistaraþ/ "vàsaråpa"såtre bhàùye spaùñà//
nanu"÷vaþ paktà"ityatra  vàsaråpavidhinà léóapi pràpnoti, kçte àde÷e vairåpyàdata àha :-

__________________________________________________________________

*{làde÷eùu  vàsaråpavidhirnàsti   // Paribh_69 //}*

àde÷akçtavairåpyavatsu lakàreùu sa nàstãtyarthaþ/  atra ca"ha÷a÷vatorlaïca"iti laï vidhànaü j¤àpakam/  anyathà"parokùe liñ"iti liñà laïaþ samàve÷o 'sàråpyàt siddha iti kiü laïvidhànena? ÷atràdibhistiïàü samàve÷àrthaü ÷atçvidhàyake vibhàùàgrahaõànuvçttiþ"liñaþ kànajvà"iti vàgrahaõaü ca kçtam/  tajj¤apayati"vàsaråpa"såtre 'pavàda àde÷atvànàkràntaþ pratyaya eva gçhyata iti kaiyañàdau dhvanitam/  tatphalaü tu sadàdibhyo bhåtasàmànye liñaþ kvasureva, na tu pakùe tiïiti bodhyam//
nanu"ïamo hrasvàt"ityàdau ïamaþ parasyàco 'ci parato ïama iti veti sandehaþ syàt, ata àha :-

__________________________________________________________________

*{ubhayanirde÷e pa¤camã nirde÷o balãyàn // Paribh_70 //}*

acãti saptamãnirde÷asya"mayau¤o"ityuttaratra càritàrthyàt pa¤camãnirde÷o 'navakà÷a iti"tasmàdityuttarasya"ityasyaiva pravçttiþ/  yatra tu"óaþ si dhuñ"ityàdàvubhayorapyacàritàrthyam, tatra"tasmin"iti såtràpekùayà"tasmàdityuttarasya"ityasya paratvàt tenaiva vyavasthà/
evamubhayo÷càritàrthye 'pi/  yathà"àmi sarvanàmnaþ suñ"ityàdau/  tatrà'mãti saptamã"trestrayaþ"ityatra caritàrthà/  àditi pa¤acamã"àjjaserasuk"ityatra caritàrtheti spaùñam"tasminniti"iti såtre bhàùye kaiyañe ca//

*{iti ÷rã nàge÷abhaññaviracite paribhàùendu÷ekhare}*
*{bàdhabãjanàmakaü dvitãyaü prakaraõam//}*

*{// atha ÷àstra÷eùa nàmakaü tçtãyaü prakaraõam //}*

nanu"ataþ kçkami"iti satvam 'ayaskumbhã' ityatra na syàt kumbha÷abdasyaivopàdànàt, ata àha :-

__________________________________________________________________

*{pràtipadikagrahaõe liïga vi÷iùñasyàpi grahaõam // Paribh_71 //}*

sàmànyaråpeõa vi÷eùaråpeõa và pràtipadikabodhaka÷abdagrahaõe sati liïgabodhaka pratyaya vi÷iùñasyàpi tena grahaõaü bodhyam/  apinà kevalasyàpãtyarthaþ/
asyà÷ca j¤àpakaü sàmànàdhikaraõàdhikàrasthe"kumàra ÷ramaõàdibhiþ"iti såtre strãliïga÷ramaõàdi÷abdapàñhaþ/  strãpratyayavi÷iùña÷ramaõàdibhi÷ca kumàrã÷abdasyaiva sàmànàdhikaraõyam, na tu kumàra÷abdasyeti tadetajj¤àpakam/
iya¤ca"dviùatparayoþ"ityàdyupapadavidhau, samàsàntavidhau, mahadàtve, ¤nitsvare, ràjasvare bràmhaõakumàrayoþ"bahorna¤vaduttarapadabhåmni"ityàdau, samàsasaïghàtagrahaõeùu ca na pravartata iti ïyàp såtre bhàùye spaùñam/
vibhaktinimittakakàrye ca netyapi tatraiva/

tatra samàsàntavidhàvayavagrahaõa eva na, samàsasaïghàtagrahaõe tu pravartata eva, svaravidhàveva samàsasaïghàtagrahaõe tatra doùokteþ,"bahuvrãherådhasaþ"iti såtrastha bhàùyàcca, 'etàvatsvevànityatvàdapravçttiþ, doùàþ khalvapi sàkalyena parigaõitàþ' iti bhàùyokteþ/
nanvevam"bahuvrãherådhasoïãù"iti såtrastha bhàùyàsaïgatiþ/  tatra hi 'kuõóodhnã' ityatra"nadyçta÷ca"iti kabàpàdito nadyantabahuvrãherityarthàt, nadyantasya bahuvrãhitvàbhàvàt tadasaïgatiþ/  nadyantànàü yaþ samàsa ityarthena ca parihçtam/
nadyantaprakçtikasubantottarapadakaþ samàsa iti cet, na ; anayà paribhàùayà strãpratyaya samabhivyàhàre tadrahite dçùñànàü pràtipadikatva tadvyàpya dharmàõàü vi÷iùñe 'pi paryàptatvamatidi÷yata ityà÷ayàt//
nanvevam 'yånaþ pa÷ya' ityatreva 'yuvatiþ pa÷ya' ityatràpi"÷vayuvonàm"iti samprasàraõaü syàt,
ata àha --

__________________________________________________________________

*{vibhaktau liïgavi÷iùñàgrahaõam   // Paribh_72 //}*

spaùñà ceyam"yuvoranàkau"ityatra bhàùye/  ghañaghañãgrahaõena liïgavi÷iùñaparibhàùayà anityatvàt tanmålaiùetyanye//
nanu"tasyàpatyam"ityekavacananapuüsakàbhyàü nirde÷àt 'gàrgàyo gàrgyau' ityàdyuktam, ata àha-

__________________________________________________________________

*{såtre liïgavacanamatantram   // Paribh_73 //}*

"arddhaü napuüsakam"iti napuüsakagrahaõamsyà j¤àpakam/  nityanapuüsakatvàrthaü tu na tadityanyatra niråpitam/
dhànyapalàlanyàyena nàntarãyakatayà tayorupàdànamiti"tasyàpatyam"ityatra bhàùye spaùñam/  ata eva"àkaóàra"såtre eketi caritàrthamityanyatra vistaraþ//
nanu"bha÷àdibhyo bhuvyacveþ"ityàdau vidhãyamànaþ kyaï 'kva divà bhç÷à bhavanti' ityatràpi syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{na¤iva yuktamanyasadç÷àdhikaraõe tathà hyarthagatiþ   // Paribh_74 //}*

na¤yuktamiva yuktaü ca yat ki¤cid dç÷yate tatra tasmàd bhinne tatsadç÷e 'dhikaraõe dravye kàryaü vij¤àyate/  hi yataþ tathàrthagatirasti/  na hi 'abrahmaõamànaya' ityukte loùñamànãya kçtã bhavati/  ata÷cavyantabhinne cvyantasadç÷e 'bhåtatadbhàvaviùaye kyaïiti nokta doùaþ/
"oùadhe÷ca vibhaktàvaprathamàyàm"ityàdau vibhaktigrahaõametannyàyasididhàrthànuvàda eva/  etena vibhaktàvityàdyasyànityatve j¤àpakamiti vadantaþ paràstàþ, anityatve bhàùyasammata phalàbhàvàt/  ata eva 'akartari ca' iti såtre kàraka grahaõaü bhàùye pratyàkhyàtamiti bodhyam/  spaùñà ceyam"bhç÷àdibhyaþ"iti såtre bhàùye/
atrànyasadç÷etyuktvà sàdç÷yasya bhedàghañitatvaü såcayati/  niråpitaü caitanma¤jåùàyàm//
nanu  'vyàghrã, kaccapã' ityàdau subantena samàsàt tato 'pyantaraïgatvàññàp adantatvàbhàvàjjàti  lakùaõo ïãù na syàt, ata àha --
*{gatikàrakopapadànàü kçdbhiþ saha samàsavacanaü}*

__________________________________________________________________

*{pràk subutpatteþ   // Paribh_75 //}*

"upapadam"iti såtre 'tiïgrahaõena"kugati"ityatra tadapakarùaõenàtiïanta÷ca samàsa ityarthàt tayoþ såtrayoþ supsupetyasya nivçtyaikade÷ànumatyà kàrakàü÷e ca siddheyam/  tena 'a÷vakrãtã' iti siddhà/  anyathà pårvaü ñàpyadantatvàbhàvàt"krãtàtkaraõapårvàt"iti ïãù na syàt/
asyà anityatvàt kvacit subutpatyanantaramapi samàsaþ/
yathà sà hi tasya dhanakrãteti/

anye tvanityatve na mànam, tatràjàditvàññàbityàhuþ/  ata eva 'kumbhakàraþ' ityàdau ùaùñhã samàso 'pi subutpatteþ pårvameva/  ùaùñhãsamàsàbhàve copapadasamàsakçta ekàrthãbhàva iti na tatra vàkyamiti bhàùye spaùñam/
tatra hi 'ùaùñhãsamàsàdupapadasamàso vipratiùedhena' iti vàrttikam/  athavà 'vibhàùà ùaùñhã samàso yadà na ùaùñhãsamàsastadopapadasamàsaþ' iti tatpratyàkhyànaü ca/
yadyapyupapadasamàsasyàntaraïgatvàbhipràyakam 'na và ùaùñhãsamàsàbhàvàdupapadasamàsaþ' iti vàrtikakçtoktam, tathàpi tadubhayapratyàkhyànaparam,  'athavà' ityàdi bhàùyaü paribhàùàyàü sàmànyataþ kàrakopàdànena kàrakavibhaktyantena kçdbhiþ samàsamàtrasya subutpatteþ pårvameva làbhàt/
etenaiùà kàrakatadvi÷eùayorupàdàna eveti paràstam/  asyà vidhyekavàkyatvàbhàvena vipratiùedhàdi
÷àstravat kàryavyavasthàpakatvenopàdàna evetyarthàlàbhàcca//
nanu"ugidacàm"ityatra dhàto÷cedugitkàryaü tarhya¤catereveti niyamenàdhàtoreva numi siddhe 'dhàtugrahaõaü vyartham, ata àha --

__________________________________________________________________

*{sampratikàbhàve bhåtapårvagatiþ   // Paribh_76 //}*

tattad vacanasàmarthya nyàyasiddheyam/  tatsàmarthyàdadhàtubhåtapårvasyàpãtyarthena gomatyateþ kvipi 'gomàn' ityàdau num siddhiþ/"nàmi"ityàdisåtreùu bhàùye spaùñà//

__________________________________________________________________

*{bahuvrãhau tadguõasaüvij¤ànamapi   // Paribh_77 //}*

apinà atadguõasaüvij¤ànam/  teùàü guõànàmavayavapadàrthànàü saüvij¤ànaü vi÷eùànvayitvamiti tadarthaþ/
yatra samavàyasambandhena sambandhyanyapadàrthaþ, tatra pràyastadguõasaüvij¤ànam/  anyatra pràyo 'nyat/  'lambakarõacitragå' udàharaõe/
'sarvàdãni, jakùatyàdayaþ' iti codàharaõe/  sarvanàmasaüj¤à såtre bhàùye spaùñà//
nanu"vadaþ supi kyap ca"iti cenànukçùñasya yataþ"bhuvo bhàve"ityatràpyanuvçttiþ syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{cànukçùñaü nottaratra //  Paribh_78 //}*

õamulyanuvartamàne"avyaye 'yathàbhipreta"iti såtre punarõamulgrahaõanasyà j¤àpakam/  anyathà 'ktvà ca' iti vadet/
taddhi uttaratrobhayoþ sambamdhàrtham/  udàharaõàni sphuñàni/
idamanityam/  ata eva"tçtãyà ca hoþ"ityatra cànukçùñàyà api dvitãyàyà"antaràntareõa"ityatra sambandhaþ/
"luñi ca kçpaþ"iti såtrasthenànuvçttyarthakasakalacakàrapratyàkhyànena viruddheyam/  vyàkhyànàdevànuvçtti nivçttyornirvàha iti tadà÷ayaþ/"kulijàllukkhau ca"iti såtrasthabhàùyaviruddhà ca/  tatra hi"dvigoþ ùñhaü÷ca"iti såtràt ùñhanaþ, tatra 'cenàpyanukçùñasya kho 'nyatarasyàm' ityasya cànuvçttiü svãkçtya lukkhau ceti bhàùye pratyàkhyàtam//
nanvanudàttàderantodàttàcca yaducyate tadvya¤janàdervya¤janàntàcca na pràpnotãtyata àha --

__________________________________________________________________

*{svaravidhau vya¤janamavidyamànavat   // Paribh_79 //}*

svarodda÷yake vidhàvityarthaþ/"nottarapade 'nudàttàdàvapçthivãrudrapåùamanthiùu"iti såtre pçthivyàdiparyudàsosyàj¤àpakaþ/  anyathà pçthivyàdãnàmanudàttàditvàbhàvàdapràptau tadvaiyarthyaü spaùñameva/
dharmigràhakamànàdeva ca svarodde÷yakaviùayamidam/  ata eva"÷aturanumonadyajàdã,"acaþ kartturyaki"
ityàdau aca ityàde÷càritàrthyam/  ata eva"ràjavatã"ityàdau  nalopasyàsiddhatvàdanvatã÷abdatvàt,"anto 'vatyàþ"iti svaro na, 'uda÷vitvàn' ityatra"hrasvanuóbhyàm"iti matubudàttatvaü ca netyàkaraþ/  spaùñaü cedam"samàsasya"iti
såtre bhàùye/

"uccairudàttaþ"iti såtre kaiyañastu 'iyamanàva÷yakã, samimavyàhçtàjuparàgeõa halo 'pyudàttàdivadavabhàsàttadupapatteþ' ityàha/  tatra bhàùye 'pi dhvanitametat//
nanvevamapi 'ràjadçùat' itiyàdau"samàsasya"ityantodàttatvaü ùakàràkàrasya na syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{halsvarapràptai vya¤janamavidyamànavat   // Paribh_80 //}*

asyà÷ca"yatonàvaþ"iti såtre 'naupratiùedho j¤àpakaþ/  'nàvyam' ityatràdirnakàro na svarayogyaþ, ya÷càkàrastadyogyo nàsàvàdiriti sa pratiùedho 'narthakaþ/
na càdireva makàra udàttaguõavi÷iùñàntaratamàjråpo 'stviti vàcyam, tathà sati nimittabhåtadvayackatvasyavinà÷àdupajãvyavirodhenàdyudàttatvàpràpteþ, ityanyatra vistaraþ/  spaùñà ceyam"samàsasya"iti såtre bhàùye//

nanu"påraõa guõa"iti niùedhastavyatyapi syàt"diva aut"itiyautvaü diveþ kvipyapi syàt, tathà"yato 'nàvaþ"iti svaro õyatyapi syàt"çdç÷o 'ïi guõaþ"iti caïyapi syàt;  ata àha --

__________________________________________________________________

*{niranubandhaka grahaõe na sànubandhakasya   // Paribh_81 //}*

*{tadanubandhaka grahaõe nàtadanubandhakasya   // Paribh_82 //}*

"vàmadevàóóayaóóyau"iti såtre óyaóótoróitvamanayoraj¤àpakam/  taddhi"yayato÷càtadarthe"
ityatra tayoragrahaõàrtham/  na¤aþ parasya yayadantasyottarapadasyànta udàtta iti tadarthaþ/  evaü càvàmadevye 'vyaya
pårvapadaprakçtisvara eva bhavati/
tanmàtrànubandhakagrahaõe sa cànya÷cànubandho yasya tadgrahaõaü netyantyàrthaþ/  ete ca pratyayàpratyayasàdhàraõe, diva aut"ityàdau sa¤càritatvàt/
varõagpahaõe cànayorapravçttiriti spaùñam"auïa àpaþ"ityatra bhàùye/  yenànubandhena sànubandhakatvaü dvyanubandhakatvàdi và tadanuccàraõe evaiùà, dharmigràhakamànàt/  tena"ja÷÷asoþ"ityatra naiùeti niranubandhakatvàt taddhita÷ata evàtra grahaõaü syàditi na ÷aïkyam/
evamantyànyatarànubandhoccàraõe eva/  tena"vano raca"ityàdau ïvanipkvaniporagrahaõasiddhiþ/
ekànubandhakagrahaõe sambhavatãti tvartho na bhàùyàdisammata ityanyatra vistaraþ//
nanu 'kuñãraþ' ityàdau svàrthikatvàt svàrthikànàü prakçtito liïgavatanànuvçtternyàyapràptatvàt puüstvànupapattiþ, 'apkalpam' ityatra napaüsakaikavacanayoranupapatti÷cetyata àha --

__________________________________________________________________

*{kvacit svàrthikàþ prakçtito liïgavatanànyativartante   // Paribh_83 //}*

"õacaþ striyàm"iti såtre striyàmityuktirasyà j¤àpikà/  anyathà"karmavyatihàre õac striyàm"iti striyàmeva vidhànàt kiü tena?  spaùñà ceyaü bahujvidhàyake bhàùye//
nanu 'supathã nagarã' iti"yuvoranàkau"iti såtrabhàùyodàhçte"inaþ striyàm"iti kap syàt ata àha --

__________________________________________________________________

*{samàsàntavidhiranityaþ   // Paribh_84 //}*

"prateraü÷vàdayastatpuruùe"ityantodàttatvàyàü÷vàdiùu ràjame ÷abdapàñho 'syà j¤àpakaþ/  anyathà ñacaüvàntodàttatve siddhe kiü tena?"dvitribhyàü pàddanmårddhasu"iti svara vidhàyake bhàùye spaùñam//
nanu '÷atàni' ityàdau numi  kçte ùañsaüj¤à pràpnoti, tata÷ca luk syàt, tathà 'upàdàsta'
ityatràtve kçte"sthaghvoricca"itãtvaü pràpnotãtyata àha --

__________________________________________________________________

*{sannipàtalakùaõo vidhiranimittaü tadvighàtasya   // Paribh_85 //}*

sannipàtaþudvayoþ sambandhaþ, tannimitto vidhistaü sannipàtaü yo vihanti, tasyànimittam/
upajãvyavirodhasyàyuktatvamiti nyàyamålaiùà/
ata evàtra sannipàta÷abdena na pårvaparayoþ sambandha eva, kintu vi÷eùyavi÷eùaõa sannipàto 'pi gçhyate/  ata eva 'gràmaõi kulam' ityàdau napuüsakahrasvatve 'pi"piti kçti"iti tuk na/  pràtipadikàjantatvasannipàtena jàtasya hrasvasya tadavidhàyakatvàt/  tukyajantatvavighàtaþ spaùña eva/
na càrthà÷rayatvena hrasvasya bahiraïgatayàsiddhatvam, arthakçtabahiraïgatvànà÷rayaõasyoktatvàt/  ki¤ca"ùatvatukorasiddhaþ"ityetadbalàt kçtituggrahaõàcca tugvidhau bahiraïgaparibhàùàyà apravçtteþ/

sarvavidhasannipàtagrahaõàdeva 'varõà÷rayaþ pratyayo varõavicàlasyànimittaü syàt' ityetatparibhàùà
doùaniråpaõàvasare vàrtikakçtoktam, -- 'na hi pratyayaþ pårva para sannipàta nimittakaþ, sa eva ca sannipàta ÷abdena gçhyata iti matvà na pratyayaþ sannipàtanimittakaþ iti ÷aïkàyàü tadabhyupetyaivàïgasaüj¤à tarhyanimittaü syàdityekade÷inoktam' iti na tadbhàùyavirodhaþ/
ki¤caivaü '÷aivaþ, gàrgàyaþ, vainateyaþ' ityàdàvapyaïgasaüj¤àyà lopanimittatvànàpatyà varõà÷raya ityasya vaiyarthayam/
'gràmaõi kulam' 'gràmaõiputraþ' ityàdàvuttarapadanimittake hrasvatve yathàkatha¤cid bahiraïgaparibhàùayàpi vàraõaü sambhavatãti"kçnmejantaþ"ityatra"hrasvasya piti"iti såtrecaikade÷inà tayà paribhàùàyà tug
vàrito bhàùye/
ata eva paribhàùàphalatvenedamuktam"kçnmejantaþ"iti såtre vàrtikakçteti kecit/
sannipàtalakùaõavidhitvamasyà liïgam/  svapravçtteþ pràk svanimittabhåto yaþ sannipàtaþ, tadvighàtasya svàtirikta÷àstrasya svayamanimittamiti phalati/
nanvevam 'ràmàya' ityàdau"supi ca"iti dãrghànàpattiþ, adantàïgasannipàtena jàtasya yàde÷asya tadvighàtakatvàt/
na ca ya¤àditvasàpekùadãrghasya bahiraïgatayàsiddhatvànnàtra sannipàtavighàta iti vàcyam, àropitàsiddhatve 'pi  vastutastadvighàtasya jàyamànatvenaitatpravçtteþ/
ki¤càntaraïge kartavye bahiraïgasyàsiddhatve 'pi tatra kçte tasyàsiddhatve mànàbhàþ/
ki¤càtide÷ikasannipàtavighàtàbhàvamàdàyaitadapravçttau 'gauri' ityàdau sambuddhilope 'pi sthànivatvena hrasvanimittasannipàtavighàtàbhàvàt, tatraitasyàtivyàptipara"kçnmejantaþ"iti såtrasthabhàùyàsaïgatiþ/
sannipàtasyà÷àstrãyatvànnàtra sthànivatvamiti cet, tarhyatràsiddhatvamapi kathamiti vibhàvya, 'a÷àstrãye 'siddhatvàpravçtteþ'"ãdådet"iti såtre kaiyañena spaùñamuktatvàt/
eva¤ca pårvatràsiddhãye 'pi kàrya etatparibhàùàpravçttirbhavatyeveti cet, na; 'kaùñàya' iti nirde÷enaitasyà anityatvàt/
yayoþ sannipàtasya vighàtakaü ÷àstram, tayoþ sannipàtanimittakavidhàvupàdànamapekùitamiti tu nàgrahaþ/  ata eva 'dàkùiþ' ityatràkàràntaprakçtã¤sannipàtanimittàïgasaüj¤ànayà paribhàùayàllopasya nimittaü na syàdityà÷aïkyànityatvena samàhitam,"kçnmejantaþ"iti såtre bhàùye; 'na hyaïgasaüj¤àyàmadantasyàïgasaüj¤à' ityuktamasti/
na ca 'kumbhakàrebhyaþ, àdhaye' ityàdàvavyayasaüj¤àyà anayà paribhàùayà vàraõaparabhàùyàsaïga
tiþ/  anayà paribhàùayà lug màbhåt, avyayatvaü tu syàdeva/  lukà hi tadãyasannipàtasya vighàtaþ, nàvyayasaüj¤ayà/  saüj¤àphalaü tvakac syàditi vàcyam,  etadudàharaõaparabhàùyapràmàõyena sàkùàtparamparayà và svanimittasannipàtavighàtakasya svayamanimityamityarthenàdoùàt/  etenàtràkac syàdityapàstam/
na ca kàryakàlapakùe lugekavàkyatàpannasaüj¤àbàdhe 'pyakajekavàkyatàpannàsyàditi vàcyam, antaraïgàyàü tadekavàkyatàpannasaüj¤àyàü bahiraïgaguõàderasiddhatvàt, lugekavàkyatàpannà tu na guõàdito 'ntaraïgà, ubhayorapi ÷abdataþ subà÷rayatvàt/
"nayàsayoþ"iti nirde÷à÷caiùànityà/  tena nàtiprasaïgaþ/  spaùñà ceyaü"kçnmejantaþ"iti såtre bhàùye/  asyà anityatve phalàni bhàùye parigaõitàni - varõà÷rayaþ, pratyayaþ varõavicàlasyànimittam,
'dàkùiþ'/  àtvaü pugvidheþ - kràpayati/  pughrasvasya - adãtapat/  tyadàdyakàraùñàbvidheþ - yà seti/  ióvidhiràkàralopasya - papivàn/"hrasvanuóbhyàü matup" "antodàttàduttarapadàt"iti matubvibhaktyudàttatvaü pårvanighàtasya - agnimàn, paramavàcà/  nadãhrasvatvaü sambuddhilopasya - 'nadi, kumàri' ityàdi/  yàde÷o dãrghatvasya -

kaùñàya/  ito 'nyatra pravçttireva, 'doùàþ khalvapi sàkalyena parigaõtàþ' iti bhàùyokteranyatravistaraþ//
nanu 'pa¤cendràõyo devatà asya pa¤cendraþ' ityàdau"dvigorluk"ityaõo luki"lukstaddhita" iti strãpratyayalukyànukaþ ÷ravaõàpattiþ, ata àha -

__________________________________________________________________

*{sanniyoga÷iùñànàmanyataràpàya ubhayorapyapàyaþ   // Paribh_86 //}*

atra ca"bilvakàdibhya÷chasya luk"iti såtrasthaü chagrahaõaü j¤àpakam/  taddhi chamàtrasya lugbodhana dvàrà kuko 'nivçttiryathà syàdityartham/  kçta kugàgamànaóàdyantargatà bilvàdaya eva tatra nirdiùñà bilvakàdi÷abdena/
nacaivamapi chagrahaõaü vyartham,  kçta kugàgamànuvàdasàmarthyàdeva tadanivçttisiddheþ, anyathà"bilvàdibhyaþ"ityeva vadet/  lakùaõapratipadoktaparibhàùayà bilvàdipuraskàreõa vihitapratyayasyaiva lugvidhànànnàtiprasaïga iti vàcyam,  tato 'pi pratipadoktatvena"bilvàdibhyoõ"iti vikàràdyarthasya lugàpattivàraõàrthaü kuganuvàdacàritàrthyàt/  samuccayàrthakaca÷abdayoge tu vidheyayorekakàlikatvaikade÷atvaniyamànnyàyasiddhapãyam/
yattu"õàviùñavat"ityanena puüvatvavidhànametadanityatvaj¤àpanàrtham/  anyathà 'etayati' ityàdau 
ñilopenaiva ïãpi nivçtte 'sanniyoga÷iùña' paribhàùayà tasyàpi nivçtyà   'etayati' ityàdisiddhau puüvatvavaiyarthyaü spaùñameveti"ñeþ"iti såtre kaiyañaþ, tat, na; 'ióabióamàcaùña aióabióayati' ityàdau puüvatvasyàva÷yakatvàt/  'aineyaþ ÷yaineyaþ' ityàdi tu sthànivatvena siddhamityanyatra vistaraþ//
nanu 'curà ÷ãlamasyàþ sà caurã'ityàdau ÷ãlam"chatràdibhyo õaþ"iti õe ïãp na pràpnotãtyata
àha --

__________________________________________________________________

*{tàcchãlike õe 'õkçtàni bhavanti   // Paribh_87 //}*

"an"ityaõi vihitaprakçtibhàvabàdhanàrtham"kàrmastàcchãlye"iti nipàtanamasyà j¤àpakam/
tàcchãlikaõàntàt"aõodvyacaþ"iti phi¤siddhirapyasyàþ prayojanamiti navyàþ/  tàcchãlika ityukteþ"tadasyàü
praharaõam"iti õe 'dàõóà' ityeva/"kàrmaþ"iti såtre bhàùye spaùñà//
nanu"kasaparimçóbhyàm"ityàdau"mçjervçddhiþ"durivàrà, ityata àha --

__________________________________________________________________

*{dhàtoþ kàryamucyamànaü tatpratyaye bhavati   // Paribh_88 //}*
bhrauõahatye tatvanipàtanamasyà j¤àpakam/
'dhàtoþ svaråpagrahaõe tatpratyaye kàryavij¤ànam' iti pàñhastu 'prasçóbhiþ' ityàdau"anudàttasya cardupadhasya"ityàmàpàdanena bhàùye dåùitaþ/
yatkàryaü pratyayanimittaü tatreyaü vyavasthàpikà/  tena  padàntatvanibandhanam"na÷ervà"iti kutvam 'praõagbhyàm' ityàdau bhavatyeva/  iyaïàdividhau tu naiùà,"na bhåsudhiyoþ"iti niùedhenànityatvàt/ "mçjervçddhiþ"ityatra  bhàùye spaùñà//
nanu 'sarvake, iccakaiþ' ityàdau sarvanàvyayasaüj¤e na syàtàm, ata àha --

__________________________________________________________________

*{tanmadhyapatitastadgrahaõena gçhyate   // Paribh_89 //}*

"nedamadasorakoþ"iti såtre 'akoþ' iti niùedho 'syà j¤àpakaþ/  'tadekade÷abhåtaü  tadgrahaõena gçhyate' iti"yena vidhiþ"iti såtre bhàùye pàñhaþ//
nanu"gàtisthàghupàbhåbhyaþ"iti sico luk 'apàsãta' ityàdau pàterapi syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{lugvikaraõàlugvikaraõayoralugvikaraõasya // Paribh_90 //}*

asyà¤ca j¤àpakaþ"svarati såti"iti såtre såïiti vaktavye såtisåyatyoþ pçthaïnirde÷a iti

kaiyañaþ/  tanna, sàhacaryàdalugvikaraõasyaiva grahaõe pràpte pçthaïnirde÷asya tajj¤àpakatvàsambhavàt/
dhvanità ceyaü  paribhàùà"yasya vibhàùà"ityatra bhàùye/  tatra hi 'viditaþ' iti prayoge niùedhamà÷aïkya 'yadupàdervibhàùà, tadupàderniùedhaþ"vibhàùà gamahanavidavi÷àm"iti såtre '÷avikaraõasya gpahaõaü lugvikaraõa÷càyam' ityuktam/  tatra co hetau, yato 'yaülugvikaraõaþ, ato vi÷isàhacaryàcchavikaraõasya grahaõam, na tu hanisàhacaryàdasyàpi, etatparibhàùàvirodhàditi tadà÷ayaþ/
ata eva paribhàùàyàü lugvikaraõasyaiveti noktam/  kaõñhatastu bhàùye eùà kvàpi na pañhità/  'gàtisthà' iti såtre 'pibatergrahaõam kartavyam' iti vàrtikakçtà 'sarvatraiva pàgrahaõe 'lugvikaraõasya gpahaõam' iti bhàùyakçtà coktam/ "svarati såti"iti såtre kaiyañena ca spaùñamuktà//
nanu 'prajighàyayiùati' ityàdau"heracaïi"iti vidhãyamànaü kutvaü na syàt ata àha --   

__________________________________________________________________

*{prakçtigrahaõe õyadhikasyàpi grahaõam   // Paribh_91 //}*

acaïãti pratiùedha evàsyà j¤àpakaþ/  iyaü ca kutva viùayaiva/"heracaïi"iti såtre bhàùye
spaùñeyam//
nanu 'yuùmabhyam' ityàdau 'bhyasaþ' ityatra bhyamiti cchede bhyaso bhyami kçte 'ntyalope etvaü syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{aïga vçtte punarvçttàvavidhiþ   // Paribh_92 //}*

aïge 'ïgàdhikàre vçttamuniùpannaü yatkàryam, tasmin sati punaranyasyàïgakàryasya vçttau pravçttàvavidhànaü bhavatãtyarthaþ/
eùà ca"jyàdàdãyasaþ"ityàdvidhànena j¤àpità/  anyathekàralopena"akçsàrva"iti dãrgheõa ca siddhe tadvaiyarthyaü spaùñameva/  ata eva"j¤àjanorjà" "jyàdàdãyasaþ"iti såtrayorenàü j¤àpayitvà kiü prayojanamiti pra÷ne pibaterguõapratiùedha uktaþ, sa na vaktavyaþ, ityeva prayojanamuktam, na tu lakùyasiddhiråpam/  taduktam"bhyaso bhyam"ityatra 'abhyam' iti cchedaþ,"÷eùe lopaþ"càntyalopa eva"ato guõe"iti pararåpeõa siddham 'yuùmabhyam' ityanyatra niråpitam/
eva¤ca såtradvayasthametajj¤àpanaparaü bhàùyam"bhyaso bhyam"iti såtrasthaü ca bhàùyamekade÷yuktirityàhuþ//
yattu 'orot' iti vàcye"orguõaþ"iti guõagrahaõàt --

__________________________________________________________________

*{saüj¤àpårvakavidheranityatvam //  Paribh_93 //}*

ida¤ca vidheyakoñau saüj¤àpårvakatva eva/  'tena svàyambhuvam' ityàdi siddham//
tathà niloóityeva siddhe ànigrahaõàt --

__________________________________________________________________
*{àgama÷àstramanityam   // Paribh_94 //}*

tena sàgaraü tarttukàmasyetyàdi siddham//
tathà tanàdipàñhàdeva siddhe"tanàdikç¤bhyaþ"iti såtre kç¤ grahaõàt --

__________________________________________________________________

*{gaõakàryamanityam   // Paribh_95 //}*

tena 'na vi÷vasedavi÷vastam' ityàdi siddham//
tathà cakùiïo ïitkaraõàt --

__________________________________________________________________

*{anudàttettvalakùaõamàtmanepadamanityam   // Paribh_96 //}*


tena 'sphàyannirmokaþ' ityàdi siddham//
tathà vinàrtha na¤à samàsena"anudàttam padamanekam"ityeva siddhe varjagrahaõàt --

__________________________________________________________________

*{na¤ghañitamanityam   // Paribh_97 //}*

tena"neyaïuvaï"ityasyànityatvàt 'he subhru' iti siddhamiti, tat, na; bhàùye 'dar÷anàt, bhàùyànuktaj¤àpitàrthasya sàdhutàniyàmakatve mànàbhàvàt, bhàùyàvicàritaprayojanànàü sautràkùaràõàü pàràyaõàdàvadçùñamàtràrthakatvakalpanàyà evaucityàt/
ki¤ca j¤àpite 'pyànãtyasya na sàrthakyam, àóàgama÷ånyaprayogasyàprasiddheþ/
àógrahaõaü tu loógrahaõavaditi bodhyam/  ata eva"ghorlopo liñi và"it såtre veti pratyàkhyàtam/  lope 'pyàñpakùe àñaþ ÷ravaõaü bhaviùyati -- 'dadhàt' iti, añi 'dadhat' iti/  àgama÷àstrasyànityatve tvàñyasati 'dadhàt' ityasiddhyà vàgrahaõasyàva÷yakatvena tatpratyàkhyànàsaïgatiþ spaùñaiva/
etena yatkaiyañena kecidityàdinàsyaiva vàgrahaõasya tadanityatvatràpakatoktà, sàpi  cintyà,pratyàkhyànaparabhàùyavirodhàt, tanàdi såtre kç¤grahaõasya bhàùye pratyàkhyànàcca/  cakùiïo ïakàrasyànteditvàbhàvasampàdanena càritàrthyàcca//
evameva --

__________________________________________________________________

*{àtide÷ikamanityam   // Paribh_98 //}*

*{sarvavidhibhyo lopavidhirióvidhi÷ca balavàn   // Paribh_99 //}*

ityàdi bhàùyànuktaü bodhyam/  'svàyamabhuvam'  ityàdi loke 'sàdhveva, ityanyatra vistaraþ//
yadapi -- nanu hanterayaïlukyà÷ãrliïi vadhàde÷o na syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{prakçtigrahaõe yaïlugantasyàpi grahaõam // Paribh_100 //}*

ùàùñadvitvasya dviþprayogasiddhàntena prayogadvayaråpe samudàye prakçtiråpatvabodhanenedaü nyàyasiddham/
ata eva juhudhãtyadau dvitve kçte dhitvasiddhiriti/  tadapi na, bhàùye 'dar÷anàt/  ki¤ca tena siddhantena pratyekaü dvayostatvabodhane 'pi samudàyasya tatvabodhane mànàbhàvaþ/
ata eva"dayaderdigi"iti såtre 'steþ paratvàd dvitve kçte parasyàsterbhåbhàve pårvasya ÷ravaõaü pràpnotãtyà÷aïkya viùayasapmyà÷rayaõena parihçtaü bhàùye/
anyathà tvaduktarãtyà 'ekàjdvirvacana' nyàyena samudàyasyaivàde÷àpattau tadasaïgatiþ spaùñaiva/
tasmàduttarakhaõóamàdàyaiva yathàyogaü tattatkàryapravçttirbodhyà/
"bhåsuvoþ"ityasya tadantàïgasyetyarthàt pràptasya guõaniùedhasya  bobhåtviti niyama iti na tadvirodhaþ/  tasmàddhanteryaïluki 'vadhyàt' ityàdi màdhavàdyudàhçtaü cintyamevetyanyatra vistaraþ//

yadapi nanu"vçddhiryasyàcàmàdiþ"ityatrekparibhàùopasthitau ÷àlãyàdyasiddhiþ, ata àha --

__________________________________________________________________

*{vidhau paribhàùopatiùñate nànuvàde // Paribh_101 //}*


anådyamàna vi÷eùaõeùu tanniyàmikà paribhàùà nopatiùñata ati tadarthaþ/
vidhyaïgabhåtànàü paribhàùàõàü vidheyenàsiddhatayà sambandhàsambhave 'pi tadvi÷eùeõavyavasthàpakatvena
caritàrthànàü tadvi÷eùeõavyavasthàpakatve mànàbhàva iti tarkamåleyam/
ki¤ca"udãcàmàtaþ sthàne"iti såtre sthàne grahaõamasyà liïgam/  anyathà"ùaùñã sthàne"
iti paribhàùayaiva tallàbhe tadvaiyarthyaü spaùñameveti, tat, na;"udàttasvaritayoryaõaþ"ityàdau"ùyaïaþ samprasàraõam"iti såtrabhàùyoktarãtyà"allopo 'naþ"ityàdau caitasyà vyabhicaritatvàt, bhàùyànuktatvàcca/  sthàna sambandho na



paribhàùàlabhya ityarthasya"ùaùñã sthàne"iti såtre bhàùye spaùñamuktatvena tvaduktaj¤apakàvambhavàcca/  tatra sthànegrahaõaü tu spaùñàrthameva/  
ki¤ca"vidhauparibhàùà"iti pravàdaþ"ikoguõavçddhã""aca÷ca"ityanayorvidhãyata ityadhyàhàramålakaþ, anyatra tu nàsyà phalamityanyatra vistaraþ//
nanu 'namaskaroti devàn' 'namasyati devàn' ityàdau"namaþ svasti"it caturthã durvàrà, ityata àha --

__________________________________________________________________

*{upapadavibhakteþ kàrakavibhaktirbalãyasã   // Paribh_102 //}*

kàrakavibhaktitva¤ca kriyàjanakàrthakavibhaktitvam/  tacca prathamàyà apyastãti sàpi kàrakavibhaktiriti"sahayukte"ityàdisåtreùu bhàùye dhvanitam/
iyaü ca vàcanikyeva/  ata eva"yasyaca bhàvena"iti saptamyapekùayàdhikaraõasaptamyà balavatvamanena nyàyena,"tatra ca dãyate"iti såtre bhàùye dhvanitam, kaiyañena ca spaùñamuktam/  etena 'kriyànvayitvaü kàrakatvam' ityapàstam, "yasyaca bhàvena"iti saptamyà api kriyànvayitvàt/
ye tu pradhànãbhåtakriyàsambandhanimittakàryatvena kàrakavibhaktãnàü balavatvaü vadanti; teùàmubhayorapi kriyàsambandhanimittakatvena tadasaïgatiþ spaùñaiva/"namo variva"itisåtre 'namasyati devàn' ityàdau caturthã vàraõàya bhàùye upanyàsasyàsaïgate÷ca//
etena 'kriyàkàrakasambandhontaraïgaþ' iti tannimittà vibhaktirantaraïgà, upapadàrthena tu yatki¤cit ktiyàkàrakamålakaþ sambandha iti tannimittà vibhaktirbahiraïgetyapàstam, 'namasyati' ityatra namaþ padàrthe 'pi kriyàkàrakàbhàve naivànvayàt/  atra ca namaþ padàrthasyàpi kriyàtvaü muõóayatau muõóasyeva/
"sahayukte"ityàdau  ca pradhàne prathamà sàdhanàrthamiyaü bhàùya upanyastetyanyatra vistaraþ//
nanu 'adamuyaï' ityàdau pårvasyàpi muktvàpattiþ, ata àha --

__________________________________________________________________

*{anantyavikàro 'ntyasade÷asya   // Paribh_103 //}*

anantyasade÷ànanyasade÷ayorekaprayoge yugapatpràptavantyasade÷asyaveti tadarthaþ/  anyathà dhàtvàdernatvasatve'netà' 'sotà' ityàdàveva syàtàm, na tu 'namati' 'si¤cati' ityàdau/
antyavikàra iti ca liïgam/
antyena samàno de÷o yasya so 'ntyasade÷aþ/ tatvaü càntyavarõatadvarõayoritaràvyavadhànena bodhyam/  
ata eva vidhdha ityàdyartham"na samprasàraõe"iti caritàrtham/
"allopo 'naþ"ityàdeþ 'anastakùõà'ityàdàvàdakàràdàvapravçttirapyasyàþ phalam, yajàdi svàdiparànnantàïgasyàkàrasya lopa ityarthasyaivàïgàü÷e pratyayasyottthitàkàïkùatayaucityàdaïgàvayava yajàdisvàdiparasyàn ityàdikrameõànekatrànekakliùñakalpanàpekùayàsyà ucitatvàt/
na caiùà"ùyaïaþ samprasàraõam"iti såtre bhàùye pratyàkhyàteti bhramitavyam, vàrtikoktaphalànàmanekakliùñakalpanàbhiranyathàsiddhiü pradar÷yàpi yànyetasyàþ paribhàùàyàþ prayojanàni, tadarthameùà kartavyà pratividheyaü doùeùu, pratividhànaü codattanirde÷àt siddhamityupasaühàràt/  'mimàrjiùati' ityarthaü caiùà/  tatra vçddheþ pårvamantaraïgatvàt dvitve paratvàdabhyàsakàrye tato 'bhyàsekàrasya vçddhivàraõàyàva÷yakã/  na ca vçddhau punarabhyàsahrasvatvena
siddhiþ, 'lakùye lakùaõasya' iti nyàyena punarapravçtteþ/
yattu"na samprasàraõe"iti såtre bhàùye 'naitasyàþ paribhàùàyàþ prayojanàni' ityuktam/  tasyàyamarthaþ --
etatsåtre prayojanànyetasyàþ paribhàùàyà na bhavanti, vyadhàdàvanatyasamànàde÷ayaõo 'bhàvàditi/  'naitàni
etasyàþ prayojanàni' iti pàñho 'pi kvacid dç÷yate/

vàcanikyevaiùà/  spaùñà ca"ùyaïaþ"iti såtre"adaso 'seþ"iti såtre ca 'kecidantyasade÷asya' ityanena bhàùya ityanyatra vistaraþ//
nanu"avyaktànukaraõasyàtaþ"iti pararåpam, 'pañat' iti 'pañiti' ityadau"alontyasya"
ityantyasya  pràpnotãtyata àha --

__________________________________________________________________

*{nànarthake 'lo 'ntyavidhiranabhyàsavikàre   // Paribh_104 //}*

anabhyàsetyukte 'vibharti' ityàdau"bhç¤àmit"ityàdyantyasyaiva/  abhyàso 'narthakaþ, arthavçtyabhàvàt, kintåttarakhaõóa evàrthavànityanyatra niråpitam/
eùà"alontyàt"såtre bhàùye spaùñà/  phalànàmanyathàsiddhikaraõepratyàkhyàtà ceti tata evàvadhàryatàm//
nanu 'bràhmaõavatsà ca bràhnaõãvatsa÷ca' ityàdau"pumàn striyà"ityeka÷eùàpattiþ, strãtvapuüstvàtiriktakçtavi÷eùàbhàvàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{pradhànàpradhànayoþ pradhàne kàryasampratyayaþ   // Paribh_105 //}*

tena pradhànastrãtvapuüstvàtiriktàpradhànastrãtvapuüstvakçtavi÷eùasyàpi satvena na doùaþ/  spaùñà ceyam"napuüsakamanapuüsakena"ityanayorbhàùye/
"antaraïgopajãvyàdapi pradhànaü prabalam' iti"hetumati ca"ityatra bhàùyakaiyañayoþ//


nanu svasràditvaprayukto màtç ÷abdasya ïãbniùedhaþ paricchettçvàcakamàtç÷abde 'pi syàt,


ata àha --



__________________________________________________________________

*{avayavaprasiddheþ samudàyaprasiddhirbalãyasã   // Paribh_106 //}*



tena ÷uddha råóhasya jananãvàcakasyaiva grahaõam, na paricchattçvàcakasya/  'yogajabodhe tadanàliïgita÷uddharåóhajopasthitiþ pratibandhikà' iti vyutpattireva tadbãjam/  rathakàràdhikaraõanyàyasiddho 'yamarthaþ/
ka÷cittu"dãdhãvevãñàm"ityatrànayà paribhàùayà dãdhãvevãïoreva grahaõam, na dãïdhãïve¤
vãnàmiti, tat, na; tathà sati 'dãvedhãvãñàm' ityeva vadediteyanye//   
nanu vàtàyanàrthe gavàkùe 'vaïo vaikalpikatvàt 'gokùaþ' ityàdyapi syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{vyavasthitavibhàùayàpi kàryàõi kriyante   // Paribh_107 //}*

lakùyànusàràd vyavasthà bodhyà/"÷àcchoþ"iti såtre"lañaþ ÷atç"ityàdi såtreùu ca bhàùye spaùñà//

__________________________________________________________________

*{vidhiniyamasambhave vidhireva jyàyàn   // Paribh_108 //}*

niyame hya÷rutàyà anyanivçtteþ sàmarthyàt parikalpanamuktànuvàdadoùa÷ceti làghavàd vidhireveti bodhyam/"yasya halaþ"ityatra"ijàdeþ sanumaþ"ityàdau ca bhàùye spaùñeyam//
nanu"à÷aüsàyàü bhåtavacca"ityanena luïa iva laïliñorapyatide÷aþ syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{sàmànyàtide÷e vi÷eùànatide÷aþ   // Paribh_109 //}*

sàmànyopasthitikàle niyamena vi÷eùopasthàpakasàmagryabhàvo 'syà bãjam/  tenànadyatanabhåtaråpe vi÷eùe vihitayostayornàtide÷aþ/ iyamanityà,"na lyapi"iti liïgàt/  tena sthànivatsåtreõa vi÷eùàtide÷o 'pi/  spaùñaü caitatsarvaü"sthànivat"såtre bhàùye//
nanu"titsvaritam"iti svaritatvam 'cikãrùati' ityàdau syàt, ata àha --


__________________________________________________________________

*{pratyayàpratyayayoþ pratyayasya grahaõam // Paribh_110 //}*

iyaü ca"aïgasya"iti såtr bhàùye pañhità/  varõagrahaõe ca na pravartata iti  tatraiva
kaiyañe spaùñam/  ata eva"sanàü÷abhikùa uþ""vale"ityatra sanvalayoþ pratyayayorgrahaõam/
pare tu"titsvaritam"iti såtra eùà paribhàùà lakùyasaüskàràya bhàùye kvàpi nà÷riteti kaiyañenoktam/"aïgasya"iti såtre tatpratyàkhyànàyaiùà bhàùya ekade÷inoktà/  ata eva"titi pratyayagrahaõaü
kartavyam"iti vàrtikakçtoktam uktasåtrayorvyàkhyànàt pratyayoreva grahaõamityàhuþ//
nanu"viparàbhyàü jeþ"ityàtmanepadaü 'paràsenà jayati' ityarthake 'paràjayati senà' ityatra
prapnotãtyata àha --

__________________________________________________________________

*{sahacaritàsahacaritayoþ sahacaritasyaiva grahaõam   // Paribh_111 //}*

tena vi÷abdasàhacaryàdupasargasyaiva parà÷abdasya grahaõamiti tatraiva bhàùye spaùñam/  sahacaraõaü sadç÷ayoreveti sahacarita÷abdena sàdç÷yavànucyate/  'ràmalakùmaõau' ityàdàvapi sàdç÷yameva niyàmakam/  sadç÷ayoreva sahavivakùà, tayoreva sahaprayoga ityutsargàcca/  dhvanitaü cedam"karmapravacanãyayukterdvitãyà"iti såtre bhàùye/
tatra hi"pa¤camyapàïparibhiþ"iti såtreõa lakùaõàdidyotakapariyoge pa¤camãmà÷aïkya 'yadyapyayaü parirdçùñàpacàro varjane càvarjane ca, ayaü khalvapa÷abdo 'dçùñàpacàro varjanàrtha eva karmapravacanãyaþ, tasya ko 'nyaþ sahàyo bhavitumarhatyanyo varjanàrthàt, yathàsya goþ sahàyenàrtha iti gaurevànãyate, nà÷vaþ, na gardabhaþ' ityuktam/  tena hi sadç÷ànàmeva prayoge sahàyabhàvo bàdhitaþ/
"dvistri÷catuþ"iti såtre sàhacaryeõaiva kçtvor'thasya grahaõe siddhe kçtvorthagrahaõàdeùànityà/  tena"dãdhãvevãñàm"ityatra dhàtusàhacarye 'pyàgamasyeño grahaõamityanyatra vistaraþ//
nanu"asthi"ityanaï 'priyasakthanà bràhmaõena' ityatra na syàt, aïgasya napuüsakatvàbhàvàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{÷rutànumitayoþ ÷rutasambandho balavàn   // Paribh_112 //}*

÷rutenaiva sambandhaþ, nànumitena prakaraõàdipràptenetyarthaþ/  prakaraõàditaþ ÷ruterbalavatvàditi bhàvaþ/
evaü ca tatra liïgamasthyàdãnàmeva vi÷eùaõam, nàïgasya ÷i÷ãlugnumvidhiùu tu gçhyamàõasyàbhàvàt prakaraõapràptaïgasyaiva vi÷eùaõam/
ata eva"và napuüsakasya"iti såtre"và ÷au"iti na kçtam/  tatra napuüsakagrahaõaü hi gçhyamàõasya ÷atrantasyaiva napuüsakatve yathà syàt, 'bahavo dadato yeùu tàni kulàni bahudadati' ityatra mà bhåt; 'bahåni dadanti yeùu te bahudadantaþ' ityatra yathà syàdityevamartham/ spaùñaü cedam"svamornapuüsakàt"ityatra bhàùye/
kecittu"aco rahàbhyaü dve"ityatra ÷rutena rephasya nimittatvena yarantarbhàvàdanumitena kàryitvaü bàdhyata ityetadudàharaõamàhuþ, tat, na; takrakauõóinyanyàyena siddherityanyatra vistaraþ//
nanu"tatpuruùe tulyàrthaþ"iti svaraþ 'parameõa, kàrakeõa, paramakàrakeõa' ityàdau syàt, tathà"gàtisthàghupàbhåbhyaþ"iti luk 'pai ovai ÷eùaõe' ityataþ kçtàtvàt parasyàpi syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{lakùaõa pratipadoktayoþ pratipadoktasyaiva grahaõam   // Paribh_113  //}*

tattadvibhaktivi÷eùàdyanuvàdena vihito hi samàsàdiþ pratipadoktaþ, tasyaiva grahaõam, ÷ãgropasthitikatvàt/  dvitãyo hi vilambopasthitikaþ/  'pai' ityasya 'pà' iti råpaü lakùaõànusandhànapårvakaü 

vilambopasthitikam/  pibatestu tacchãghropasthitikam/  idameva hyetat paribhàùàbãjam/  iyaü varõagrahaõe 'pi"ot"såtre bhàùye sa¤càritatvàt/
yattu varõagrahaõe naiùà"àdecaþ"ityatropade÷agrahaõàditi, tattu tasminneva såtre ÷abdendu÷ekhare dåùitamiti tata eva draùñavyam/
anityà ceyam"bhuva÷ca mahàvyàhçteþ"iti mahàvyahçtigrahaõàdityanyatra vistaraþ//
nanvevaü deïo dodhàto÷ca kçtàtvasya ghusaüj¤à na syàt, tathà meïa àtve 'praõimàtà' ityàdau"nergadanada"iti õatvaü na syàt, tathà 'gai' ityasyàtve"ghumàsthà"itãtvaü na syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{gàmàdàgrahaõeùvavi÷eùaþ // Paribh_114 //}*

atra ca j¤àpakaü daipaþ pitvam/  taddhi  'adàp' iti sàmànyagrahaõàrtham/  anyathà làkùaõikatvàdeva  vidhau tadgrahaõe siddhe  kiü niùedhe sàmànyagrahaõàrthena pitvena?  tena caikade÷ànumatidvàrà sampårõà paribhàùà j¤àpyate/  iyaü ca lakùaõapratipadoktaparibhàùàniranubandhakaparibhàùàlugvikaraõaparibhàùàõàü bàdhikà/"dàdhà ghu"iti såtre bhàùye spaùñà/
"gàtisthà"iti såtre iõàde÷agàgrahaõameveùyata iti na doùa ityanyatra vistaraþ//

__________________________________________________________________

*{pratyekaü vàkyaparisamàptiþ   // Paribh_115 //}*

'devadattàdayo bhojyantàm' ityatra bhujivat//
nanvevaü saüyogasaüj¤àsamàsasaüj¤àbhyastasaüj¤à api pratyekaü syuþ, à àha --

__________________________________________________________________

*{kvacitsamudàye 'pi   // Paribh_116 //}*

'gargàþ ÷ataü daõóyantàm, arthina÷ca ràjàno hiraõyàna bhavanti' ityàdau daõóanavat/  lakùyànurodhena ca vyavasthà//
nanu"yåstriyàkhyau"ityatra vyaktipakùe dãrghanirde÷àdanaõtvena gràhakasåtràpràptyodàttàdyanyatamoccàraõe 'nyasvarakasya saüj¤à na syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{abhedakàþ guõàþ   // Paribh_117 //}*

asati yatne svaråpeõoccàrito guõo na bhedakaþ, na vivakùita ityarthaþ/
jàtipakùe tu nàsyopayoga iti bodhyam/  'yå' ityàdau dãrghamàtravçttijàtinirde÷ànna kùatirityanyatra vistaraþ//
nanu 'sarvanàmàni' ityatra õatvàbhàvanipàtane 'pi loke saõatvaprayogasya sàdhutvaü syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{bàdhakànyeva nipàtanàni   // Paribh_118 //}*

tattatkàrye nàpràpte nipàtanàrambhàt/"puràõaprokteùu"iti nipàtitapuràõa÷abdena puràtana ÷abdasya bàdhaþ pràpto 'pi pçùodaràditvànneti bodhyam/
puràõeti pçùotaràdiþ puràtaneti cetyanye/  iyam"sarvàdi"såtra bhàùye spaùñà/
na caivamasthayàdãnàü"nabviùayasya"ityàdyudàttatayàntyàde÷asyànaïaþ sthànyanuråpe 'nudàtta evoccàraõãya udàttoccàraõaü vivakùàrthaü bhaviùyatãti kathamasya  j¤àpatvamiti vàcyam, paramàsthi÷abdàdàbantodàtta udàttaguõakasyàpi sthànivatvena vivakùàyàü mànàbhàvàt/
"catasaryàdyudàttanipàtanaü kariùayate, vadhàde÷e àdyudàttanipàtanaü kariùayate, padàdayo 'ntàdàttà nipàtyante, sahasya sa udàtto nipàtyate"ityàdi bhàùyaü tveka÷rutyàùñàdhyàyãpàñhe kvacidudàttàdyu

ccàraõaü vivakùàrthamityà÷ayena/
"traisvaryeõa pàñhaþ"iti pakùe tu j¤àpakaparaü bhàùyàmiti kaiyañàdayaþ/
pare tu, nipàtanaü nàmànyàdç÷e prayoge pràpte 'nyàdç÷aprayogakaraõam,  tattadråpàd yatnàt tatra tatrodàttàdivivakùà/"tisçcatasç"ityatra dvandvaprayukte 'ntodàtte uccàraõãye àdyudàttoccàraõam - anyatra
sthànyaråpe svara uccàraõãye tattaduccàraõaü vivakùàrtham/
atra vikàrakçto lakùyabhedo neti"sici vçddhiþ"iti bhàùyàt pratãyate/
atra ca"asthidadhi"ityàdàvanaïàderudàttasyaivoccàraõena siddhe udàttagrahaõaü j¤àpakam/  svaråpeõoccàrita ityukteranudàttàderantodàttàdityudàttàdi÷abdoccàraõe vivakùaiva/
"u¤a oü"ityatrànanunàsika evoccàraõãye yatnàdhkyenànunàsikoccàraõàd vivakùà bodhyà/"pathimathyçbhukùàm"ityàdau sthànyanuråpatayànunàsika evoccàraõãye niranunàsikoccàraõàt tadvivakùà/  etadarthamevàsati yatna ityuktam/
'abàdhakànyapi nipàtanàni' iti tu bhàùyaviruddham//
nanåkhadhàtordvitve svata eva hrasvatvàt pårvamabhyàsahrasvàpràptau halàdiþ ÷eùe savarõa dãrghe hrasvàpattiþ, ata àha --

__________________________________________________________________

*{parjanyavallakùaõapravçttiþ   // Paribh_119 //}*

evaü ca hrasvasyàpi hrasve kçte 'lakùye lakùaõasya' iti nyàyena na punarhrasvaþ/  taduktam
"iko jhal"iti såtre bhàùye -- 'kçtakàri khalvapi ÷àstraü parjanyavat' iti/  siddhe 'pi hrasvàdhikàrãtyarthaþ/
na ca 'lakùye lakùaõasya sakçdeva pravçttiþ' ityatra na mànamiti vàcyam,"samovàlopameke"iti lopenaikasakàrasya  dvitvena dvisakàrasya punardvitvena ca trisakàrasya siddhau"samaþ suñi"iti såtrasyaiva mànatvàt,"samprasàraõàcca" "sici vçddhiþ"ityadau bhàùye spaùñamuktatvàcca/
sampårõàùñàdhyàyyàcàryeõaika÷rutyà pañhitetyatra na mànam/  kvacitpadasyaika÷rutyàpi pàñhaþ, yathà dàõóinàyanàdisåtre aikùvàketi/  yadyapyadhyetàra eka÷rutyaivàïgàni pañhanti  brahmaõavat, tathàpi vyàkhyànato 'nunàsikatvàdivadudàttanipàtanàdij¤ànamityàhuþ/
vidheyàõ viùaye tu"apratyayaþ"iti niùedhànna guõàbhedakatvena  savarõagrahaõam, ata eva 'ghañavat' ityàdau matormasya nànunàsiko vakàraþ/  ata eva"tadvànàsàm"iti såtranirde÷aþ/  anyathà"pratyaye bhàùàyàm"iti nityamanunàsikaþ syàt, ityanyatra vistaraþ//
nanu syandådhàtoþ 'syantsyati' ityàdàvàtmanepadanimittatvàbhàvanimittatvàt"na vçdbhya÷caturbhyaþ"iti niùedhasya  bahiraïgatvenàntaraïgatvàdådillakùaõasyeóvikalpasyàpattiþ, ata àha --

__________________________________________________________________

*{niùedhà÷ca balãyàüsaþ   // Paribh_120 //}*

antaraïgàdupajãvyàdapi balãyàüsa ityarthaþ/
'caturbhyaþ' iti tu spaùñàrthameva/  ata eva tatpratyakhyànaü bhàùyoktaü saïgacchate/
ata eva savarõasaüj¤àderniùedhaviùaye na vikalpaþ/  anyathà mãmàüsakarãtyà vidherupajãvyatvena prabalyàt tasya sarvathà bàdhànupapatyà durvàraþ sa iti ma¤jåùàyàü vistaraþ/  ata eva"dvandve ca" "vibhàùà jasi"iti caritàrtham/
vidhyunmålanàya pravçttirasyà bãjam/"na lumatà'"kamerõiï"ityanayorbhàùye spaùñaiùà//
nanvatyantasvàrthikànàmarthapratyàyakatvaråpapratyayatvànupapattiþ, ata àha --

__________________________________________________________________

*{anirdiùñàrthàþ pratyayàþ svàrthe // Paribh_121 //}*


yasyàrthaþ prakçtyà pratyàyyate, so 'pi pratyaya ityasyàpyaïgãkàràt tasya pratyayatvamiti na doùaþ/
svàrtha ityasya svãyaprakçtyartha ityarthaþ/  mahàsaüj¤àbalàdarthàkàïkùàyàmanyànupasthitirasyà bãjam/"supi sthaþ"ityàdi såtreùu bhàùye spaùñaiùà//

__________________________________________________________________

*{yogavibhàgàdiùña siddhiþ   // Paribh_122 //}*

iùñasiddhireva, na tvaniùañàpàdanaü kàryamityarthaþ/  tattatsamànavidhikadvitãyayogena vibhaktasyànityatvaj¤àpanametadbãjam//

__________________________________________________________________

*{paryàya÷abdànàü làghavagauravacarcà nà'driyate   // Paribh_123 //}*

tatra tatrànyatarasyàm"vibhàùà và"iti såtranirde÷aj¤àpitamidam //

__________________________________________________________________

*{j¤àpakasiddhaü na sarvatra   // Paribh_124 //}*

spaùñameva pañhitavye 'numànàd bodhanamasàrvatrikatvàrthamityarthaþ/  tena j¤àpakasiddhaparibhàùàyàniùñaü nàpàdanãyamiti tàtparyam/  bhàùye 'pi dhvanitametat"ïyàp"såtràdau/
j¤àpaketi nyàyasyàpyupalakùaõam/  nyàyaj¤àpakasiddhànàmapi  keùà¤cit kathanamanyàùàmanityatvabodhanàyeti bhàvaþ/  yathà 'tatsthànàpanne taddharnalàbhaþ' iti nyàyasiddhaü sthànivatsåtram, j¤àpakasiddhaü ca tatra"analvidhau"iti//
nanu 'drogdhà drogdhà, droóhà droóhà' ityàdau ghatvàdãnàmasiddhatvàt pårvaü dvitve ekatra ghatvam, aparatra óhatvamityasyàpyàpattirata àga --
__________________________________________________________________
*{pårvatràsiddhamadvitve   // Paribh_125 //}*

dvitvabhinne pårvatra kartavye paramasiddhamityarthaþ/"pårivatràsiddham"ityadhikàrabhavaü ÷àstramasyà liïgam/
yatra ca siddhatvàsiddhatvayoþ phale vi÷eùaþ, tatraiveyam/  'kçùõarddhiþ' ityàdau ja÷tvàtpårvamanantaraü và dvitve råpe vi÷eùàbhàvena nàsyàþ pravçttirityanyatra vistaraþ/"sarvasya dve"iti såtre bhàùye spaùñeyam//
nanu 'goùva÷veùu ca svàmã' ityàdivat 'goùva÷vànàü ca svàmã' ityapi syàt"svàmã÷vara"iti såtreõa ùaùñhãsapmyorvidhànàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{ekasyà àkçte÷caritaþ  prayoge dvitãyasyàstçtãyasyà÷ca na bhaviùyati   // Paribh_126 //}*

yatrànyàkçtikaraõe bhinnàrthatvasambhàvanà tadviùayo 'yaü nyàya ityantra vistaraþ/"kç¤cànuprayujyate"iti såtre bhàùye spaùñeyam//  
nanu 'vivyàdha' ityàdau paratvàddhalàdiþ÷eùe vasya samprasàraõaü syàt, ata àha --

__________________________________________________________________

*{samprasàraõaü tadà÷rayaü ca kàryaü balavat // Paribh_127 //}*

tadà÷rayam"samprasàraõàcca"iti pårvaråpam/  vastutaþ"liñyabhyàsasya"iti såtre 'ubhayeùàü grahaõasyobhayeùàü  samprasàraõameva yathà syàdityarthakatvenedaü siddhamityeùà vyarthà,"liñyabhyàsasya"iti såtre bhàùye spaùñam/  phalàntarànyathàsiddhirapi tatraiva bhàùye spaùñà/"õau ca saü÷caïoþ"ityàdau saü÷caïoþ ityàdi viùayasaptamãti tatràpi na doùa ityanyatra vistaraþ//
yattu --


__________________________________________________________________

*{kvacid vikçtiþ prakçtiü gçhõàti // Paribh_128 //}*

tena"nisamupavibhyo hvaþ"ityatra hvàgrahaõena hve¤o grahaõasiddhiþ//
tathà --

__________________________________________________________________

*{aupade÷ikapràyogikayoraupade÷ikasya grahaõam // Paribh_129 //}*

tena"dàderdhàtoþ"ityatraupade÷ikadhàtoreva grahaõamiti, tat, na; tayornirmålatvàt, bhàùyàvyavahçtatvàcca, 'na ca vikçtiþ prakçtiü gçhõàti' iti"grahijyà"iti såtrasthabhàùyeõàdyàyàstiraskàràcca/
"nisamupavibhyo hvaþ"ityàdau hve¤o/ñanukaraõe sautraþ prayogaþ/
àtvaviùaya evàtmanepadam, prayogasthànàmevànukaraõasya ghusaüj¤à såtre bhàùye spaùñamuktatvàdityanye/  antyàpi tatra tatropade÷agrahaõaü kurvataþ såtrakçtovàrtikakçta÷càsammatà/
'iha hi vyàkaraõe sarveùveva sànubandhakagrahaõeùu råpamà÷rãyate -- yatràsyaitadråpamiti, råpanirgraha÷ca ÷abdasya nàntareõa laukikaü prayogam, tasmiü÷ca laukike prayoge sànubandhakànàü prayogo nàstãti kçtvà dvitãyaþ prayoga upàsyate, 'ka upade÷o nàma' iti ghusaüj¤àsåtrastha bhàùyeõa pràyogikàsambhave tadgrahaõamityarthasya làbhena bhàùyàsammatà ca /
bhàùye sànubandhaketyàdi prakçtàbhiprayeõa/"dàdeþ"iti såtre dàdipadasyaupade÷ikadàditvavati lakùaõeti na doùa ityanyatra vistaraþ//
yadapi nanu 'ajarghà bebhidãti' ityàdau tattadiguõaprayuktà vikaraõà yaïluki syuþ, tathà yaïluki 'bebhidità' ityàdau"ekàcaþ"itoõ niùedhaþ syàt, ata àha --

__________________________________________________________________
*{÷tipà ÷apànubandhena nirdiùñaü yad gaõena ca /}*
*{yatraikàjgrahaõaü caiva pa¤caitàni na yaïluki // Paribh_130 //}*

anubandhanirde÷o dvidhà -- svaråpeõa, 'ïitaþ'ityàdipadena ca/  'hanti, yàti, vàti,"sanãvanta"iti såtre bhareti,"dãïo yuóaci" "anudàtta ïitaþ" "divàdibhyaþ ÷yan""ekàca upade÷e"ityudàharaõàni/
dvitvam"sanàdyantàþ"iti"bhåvàdayaþ"iti dhàtutvaü ca bhavatyeva,"guõoyaïlukoþ"itiyãdibhirnuùedhànityatvakalpanàt/  tena bhaùbhàvo 'pi 'ajarghàþ' ityàdau bhavati/  ata eva"÷voditaþ"iti såtre kaiyañe -- 'yatraikàj grahaõaü ki¤cit' iti pàñhaþ/"ekàca upade÷e/ñanudàttàt"iti såtra ekàjgrahaõenaikade÷ànumatyaiùà j¤àpyate/  anyathopade÷e 'nkàcànudàttatvasyaiva satvena tadvaiyarthyaü spaùñameveti/
tadapi na, bhàùyànuktatvàt/  ekàjgrahaõasya vadhivyàvçtyarthamàva÷yakatvàcca/
na ca vadhissthànyupade÷a ekàjeveti vàcyam, sàkùàdupade÷asambhavenaitadviùaye sthànyupade÷àgrahaõàt, upade÷àtvàvacchedenaikàjityarthàcca/
ki¤ca uttaràrthamekàjgrahaõam/  ata eva 'jàgaritavàn' ityàdàvupade÷a ugantatvamàdàya"÷ruyukaþ kiti"itãõ niùedho na/  tatropade÷e ityanuvçtti÷ya 'stãrõam' ityàdàviõ niùedhàyetyàkare spaùñam/
na ca bhàùye yaï lopo 'bebhidità' ityàdàviñpravçtyarthamupade÷e 'nudàttàdekàcaþ ÷råyamàõàdaïgàdityarthe sanãñpratiùedho vaktavyaþ, 'bibhitsati' iti doùopanyàsavad yaïluki doùàõàmupanyàsena tatreóiùñaþ/
yaïlopetyàdi bhàùyaü tåpakramopasaühàrabalena na yaïlugviùayam/

ki¤ca, tasya tadviùayakatve yaïlope sthànivatvasyevayaïlukyupàyàpradar÷anena nyånatpattiriti vàcyam, ióviùaye yaïluko loke 'nabhidhànena chandasi sarvavidhãnàü vaikalpikatvena ca tatra doùànupanyàsenàdoùàt/  anyathà 'ekàjgrahaõaü kimartham' iti pra÷nasya 'uttaratra jàgartyarthamiha vadhyartham' ityuttarasya ca bhàùye niràlambhanatvapatteþ/
na càrdhadhàtukàkùiptadhàtorekàca iti vi÷eùaõam/  evaü ca 'bibhitsati' ityàdàvuttarakhaõóasya dhàtorekàctvamastyeva, uttarakhaõóe 'stitvavat/  etacca 'dayateþ' iti såtre bhàùye spaùñam/  evaü ca prakçtabhàùyàsaïgatiriti vàcyam ; àkùepe àkùiptasyànvaye ca mànàbhàvàt/
aïgatvaü tu vi÷iùña eveti"ekàco dve"iti såtre bhàùye spaùñam/  niråpitaü ca tanàdi÷eùe ÷abdendu÷ekhare/  dhàtutvaü tåttarakhaõóa eva/  ata eva"ekàco  ba÷o bhaù"iti såtre dhàtoravayavasyaikàca iti vaiyadhikaraõyenànvaye gardhapsiddhiþ prayojanamuktaü bhàùye, na tu prasiddham 'ajarghàþ' iti/
'ajarghàþ, bebhidãti' ityàdau ÷nam ÷yanàdayastu"carkarãtaü ca"ityasyàdàdau pàñhena
yaïlugante gaõàntaraprayuktavikaraõasyàpràptyà na bhavanti/
chàndasatvàdeva kàryàntaràõàmapi chandasi dçùñaprayogeùvadçùñànàmabhàvo bodhyaþ/
bhàùàyàü tu tàdç÷ànàmabhàva eva/  ÷tip÷abàdinirde÷àstu 'bhavateraþ' ityàdi såtrasthatannirde÷avannàrthasàdhakà ityanyatra vistaraþ//
nanu 'jabho 'ci, radhe÷ca, neñyaliñi' ityeva såtryatàm, kiü dvãradhigrahaõenetyàha --

__________________________________________________________________

*{padagauravàd yogavibhàgo garãyàn   // Paribh_131 //}*

prativàkyaü bhinnavàkyàrthabodhakalpanena gauravaü spaùñameva/  parantu bhàùyàsammateyam/"ñàïasi"iti såtrastha bhàùya viruddhà ca/  tatra ca inàde÷e ikàrapratyàkhyànaü yogavibhàgenaiva kçtamiti bahavaþ//

__________________________________________________________________

*{ardhamàtràlàghavena putrotsavaü manyante vaiyàkaraõàþ   // Paribh_132 //}*

"eoï" "aiauc"såtrayordhvanitaiùà bhàùye/
tatrànekapadaghañitasåtre pràyaþ padalàghavavicàra eva, na tu màtràlàghavavicàra iti"åkàloc,"apçkta ekàl"ityàdisåtreùu bhàùye dhvanitam/
tatra hi såtre algrahaõahalgrahaõayorvi÷eùavicàre saüj¤àyàü halgrahaõam"õyakùatriya"iti såtre aõi¤oriti vàcyamiti trãõi padànyalgrahaõe, tadekaü svàdilope halgrahaõam"õya"iti såtre aõi¤oriti na vàcyam, apçktasyeti vàcyamiti trãõyeva padànãti nàsti làghavakçto vi÷eùa ityuktam/
"aci ÷nu"iti såtre iõa ityeva siddhe yvoriti saümçdya grahaõànna pårveõeõgrahaõam/  tatra
vibhakti nirde÷e saümçdya grahaõe ca sàrdhàstrisro màtrà iõ grahaõe tisro màtrà  iti laõsåtre bhàùyokteþ, tathà"otaþ ÷yani"iti
såtre ÷itãti na vaktavyam/
tatràyamarthaþ --"ùñhivuklamu"iti såtre '÷itãti na karttavyaü bhavati' iti bhàùye na kevalaü màtràlàghavaü yàvadayamapyartha iti kaiyañokteþ pràyeõeti ÷ivam//

*{iti ÷àstra÷eùanàmakaü tçtãyaü prakaraõam//}*

*{iti ÷rãmanmahopàdhyàya÷ivabhaññasutasatãgarbhajanàgojãbhaññakçtaþ paribhàùendu÷ekharaþ samàptaþ//}*