Narayana: Hitopadesa
(version 1.1)

Input by Jan Brzezinski
Revised by Ulrich Stiehl

Missing parts: Hit_2.167-169, 171-176


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




maïgalàcaraõam

siddhiþ sàdhye satàm astu prasàdàt tasya dhårjañeþ |
jàhnavã-phena-lekheva yan-mårdhni ÷a÷inaþ kalà  // Hit_0.1 //

÷ruto hitopade÷o 'yaü pàñavaü saüskçtoktiùu |
vàcàü sarvatra vaicitryaü nãti-vidyàü dadàti ca  // Hit_0.2 //

vidyà-pra÷aüsà

ajaràmaravat pràj¤o vidyàmarthaü ca cintayet |
gçhãta iva ke÷eùu mçtyunà dharmamàcaret  // Hit_0.3 //

sarva-dravyeùu vidyaiva dravyam àhur anuttamam |
ahàryatvàd anarghatvàd akùayatvàc ca sarvadà  // Hit_0.4 //

saüyojayati vidyaiva nãcagàpi naraü sarit |
samudram iva durgharùaü nçpaü bhàgyam ataþ param  // Hit_0.5 //

vidyà dadàti vinayaü vinayàd yàti pàtratàm |
pàtratvàt dhanam àpnoti dhanàd dharmaü tataþ sukham  // Hit_0.6 //

vidyà ÷astraü ca ÷àstraü ca dve vidye pratipattaye |
àdyà hàsyaya vçddhatve dvitãyàdriyate sadà  // Hit_0.7 //

yan nave bhàjane lagnaþ saüskàro nànyathà bhavet |
kathà-cchalena bàlànàü nãtis tad iha kathyate  // Hit_0.8 //

mitra-làbhaþ suhçd-bhedo vigrahaþ sandhir eva ca |
pa¤ca-tantràt tathànyasmàd granthàd àkçùya likhyate  // Hit_0.9 //

atha kathà-mukham

asti bhàgãrathã-tãre pàñaliputra-nàmadheyaü nagaram | tatra sarva-svàmi-guõopetaþ sudar÷ano nàma narapatir àsãt | sa bhåpatir ekadà kenàpi pàñhyamànaü ÷loka-dvayaü ÷u÷ràva-

aneka-saü÷ayocchedi parokùàrthasya dar÷akam |
sarvasya locanaü ÷àstraü yasya nàsty andha eva saþ  // Hit_0.10 //

yauvanaü dhana-sampattiþ prabhutvam avivekità |
ekaikam apy anarthàya kim u yatra catuùñayam  // Hit_0.11 //

ity àkarõyàtmanaþ putràõàm anadhigata-÷àstràõàü nityam unmàrga-gàminàü ÷àstrànanuùñhànenodvigna-manàþ sa ràjà cintayàmàsa |

ko 'rthaþ putreõa jàtena yo na vidvàn na dhàrmikaþ |
kàõena cakùuùà kiü và cakùuþ pãóaiva kevalam  // Hit_0.12 //

ajàta-mçta-mårkhàõàü varam àdyau na càntimaþ |
sakçd duþkha-karàv àdyàv antimas tu pade pade  // Hit_0.13 //

kiü ca-
varaü garbha-sràvo varam api ca naivàbhigamanaü
varaü jàtaþ preto varam api ca kanyàvajanità |
varaü bandhyà bhàryà varam api ca garbheùu vasatir
na vàvidvàn råpa-draviõa-guõa-yukto 'pi tanayaþ  // Hit_0.14 //

sa jàto yena jàtena yàti vaü÷aþ samunnatim |
parivartini saüsàre mçtaþ ko và na jàyate  // Hit_0.15 //

anyac ca-
guõi-gaõa-gaõanà'rambhe
na patati kañhinã sa-sambhramàd yasya |
tenàmbà yadi sutinã
vada bandhyà kãdç÷ã bhavati ?  // Hit_0.16 //

api ca-
       dàne tapasi ÷aurye ca yasya na prathitaü manaþ |
       vidyàyàm artha-làbhe ca màtur uccàra eva saþ  // Hit_0.17 //

aparaü ca-
varam eko guõã putro na ca mårkha-÷atair api |
eka÷ candramas tamo hanti na ca tàrà-gaõair api  // Hit_0.18 //

puõya-tãrthe kçtaü yena tapaþ kvàpy atiduùkaram |
tasya putro bhaved va÷yaþ samçddho dhàrmikaþ sudhãþ  // Hit_0.19 //

tathà coktaü-
arthàgamo nityam arogità ca priyà ca bhàryà priya-vàdinã ca |
va÷ya÷ ca putro 'rtha-karã ca vidyà ùaó jãva-lokasya sukhàni ràjan  // Hit_0.20 //

ko dhanyo bahubhiþ putraiþ ku÷ålàpåraõàóhakaiþ |
varam ekaþ kulàlambã yatra vi÷råyate pità  // Hit_0.21 //

çõa-kartà pità ÷atrur màtà ca vyabhicàriõã |
bhàryà råpavatã ÷atruþ putraþ ÷atrur apaõóitaþ  // Hit_0.22 //

yasya kasya prasåto 'pi guõavàn påjyate naraþ |
dhanur vaü÷a-vi÷uddho 'pi nirguõaþ kiü kariùyati  // Hit_0.23 //

hà hà putraka nàdhãtaü gatàsv etàsu ràtriùu |
tena tvaü viduùàü madhye païke gaur iva sãdasi  // Hit_0.24 //

tat katham idànãm ete mama putrà guõavantaþ kriyantàm ? yataþ-

àhàra-nidrà-bhaya-maithunàni sàmànyam etat pa÷ubhir naràõàm |
j¤ànaü naràõàm adhiko vi÷eùo j¤ànena hãnàþ pa÷ubhiþ samànàþ  // Hit_0.25 //

yataþ-
       dharmàrtha-kàma-mokùàõàü yasyaiko 'pi na vidyate |
       ajàgala-stanasyeva tasya janma nirarthakam  // Hit_0.26 //

yac cocyate-
àyuþ karma ca vittaü ca vidyà nidhanam eva ca |
pa¤caitàni hi sçjyante garbhasthasyaiva dehinaþ  // Hit_0.27 //

kiü ca-
ava÷yaü bhàvino bhàvà bhavanti mahatàm api |
nagnatvaü nãlakaõñhasya mahàhi-÷ayanaü hareþ  // Hit_0.28 //

anyac ca-
       yad abhàvi na tad bhàvi bhàvi cen na tad anyathà |
iti cintà-viùa-ghno 'yam agadaþ kiü na pãyate  // Hit_0.29 //

etat kàryàkùamàõàü keùàücid àlasya-vacanam | puruùakàrautkàrùyam àha-
       yathà hy ekena cakreõa na rathasya gatir bhavet |
tathà puruùakàreõa vinà daivaü na siddhyati  // Hit_0.30 //

tathà ca-
pårva-janma-kçtaü karma tad daivam iti kathyate |
tasmàt puruùakàreõa yatnaü kuryàd atandritaþ  // Hit_0.31 //

na daivam api saücintya tyajed udyogam àtmanaþ |
anudyogena tailàni tilebhyo nàptum arhati  // Hit_0.32 //

anyac ca-
       udyoginaü puruùa-siüham upaiti lakùmãr
daivena deyam iti kàpuruùà vadanti |
daivaü nihatya kuru pauruùam àtma-÷aktyà
yatne kçte yadi na sidhyati ko 'tra doùaþ  // Hit_0.33 //

yathà mçt-piõóataþ kartà kurute yad yad icchati |
evam àtma-kçtaü karma mànavaþ pratipadyate  // Hit_0.34 //

kàkatàlãyavat pràptaü dçùñvàpi nidhim agrataþ |
na svayaü daivam àdatte puruùàrtham apekùate  // Hit_0.

udyamena hi sidhyanti kàryàõi na manorathaiþ |
nahi suptasya siühasya pravi÷anti mukhe mçgàþ  // Hit_0.36 //

tathà coktaü-
màtà ÷atruþ pità vairã yena bàlo na pàñhitaþ |
na ÷obhate sabhà-madhye haüsa-madhye bako yathà  // Hit_0.37 //

råpa-yauvana-sampannà vi÷àla-kula-sambhavàþ |
vidyà-hãnà na ÷obhante nirgandhà iva kiü÷ukàþ  // Hit_0.38 //

aparac ca-
pustakeùu ca nàdhãtaü nàdhãtaü guru-sannidhau |
na ÷obhate sambhà-madhye jàra-garbha iva striyàþ  // Hit_0.39 //

etac cintayitvà ràjà paõóita-sabhàü kàritavàn | ràjovàca-bho bhoþ paõóitàþ ! ÷råyatàü mama vacanam | asti ka÷cid evambhåto vidvàn yo mama putràõàü nityam unmàrga-gàminàm anadhigata-÷àstràõàm idànãü nãti-÷àstropade÷ena punar janma kàrayituü samarthaþ ? yataþ-

       kàcaþ kà¤cana-saüsargàd dhatte màrakatãr dyutãþ |
       tathà sat-sannidhànena mårkho yàti pravãõatàm  // Hit_0.40 //

uktaü ca-
       hãyate hi matis tàta hãnaiþ saha samàgamàt |
       samai÷ ca samatàm eti vi÷iùñai÷ ca vi÷iùñatàm  // Hit_0.41 //

atràntare viùõu-÷arma-nàmà mahà-paõóitaþ sakala-nãiti-÷àstra-tattva-j¤o bçhaspatir ivàbravãt-deva mahàkula-sambhåtà ete ràjaputràþ | tat mayà nãtiü gràhayituü ÷akyante | yataþ-

       nàdravye nihità kàcit kriyà phalavatã bhavet |
na vyàpàra-÷atenàpi ÷ukavat pàñhyate bakaþ  // Hit_0.42 //

anyac ca-
asmiüs tu nirguõaü gotre nàpatyam upajàyate |
àkare padya-ràgànàü janma kàca-maõeþ kutaþ  // Hit_0.43 //

ato 'haü ùaõ-màsàbhyantare bhavat-putràn nãti-÷àstràbhij¤àn kariùyàmi | ràjà sa-vinayaü punar uvàca |

       kãño 'pi sumanaþ-saïgàd àrohati satàü ÷iraþ |
a÷màpi yàti devatvaü mahadbhiþ supratiùñhitaþ  // Hit_0.44 //

anyac ca-
yathodaya-girer dravyaü sannikarùeõa dãpyate |
tathà sat-sannidhànena hãna-varõo 'pi dãpyate  // Hit_0.45 //

guõà guõaj¤eùu guõà bhavanti
te nirguõaü pràpya bhavanti doùàþ |
àsvàdya-toyàþ pravahanti nadyaþ
samudram àsàdya bhavanty upeyàþ  // Hit_0.46 //

tad eteùàm asmat-putràõàü nãti-÷àstropade÷àya bhavantaþ pramàõam ity uktvà tasya viùõu-÷armaõo kare bahumàna-puraþsaraü putràn samarpitavàn  //

 --o)0(o--

i.
mitra-làbhaþ

atha pràsàda-pçùñhe sukhopaviùñànàü ràjaputràõàü purastàt prastàva-krameõa paõóito 'bravãt-bho ràja-putràþ ÷çõuta-

kàvya-÷àstra-vinodena kàlo gacchati dhãmatàm |
vyasanena tu mårkhàõàü nidrayà kalahena và  // Hit_1.1 //

tad bhavatàü vinodàya kàka-kårmàdãnàü vicitràü kathàü kathayiùyàmi | ràja-putrair uktam-àrya ! kathyatàü | viùõu-÷armovàca-÷çõuta yåyam | samprati mitra-làbhaþ praståyate | yasyàyam àdyaþ ÷lokaþ-

asàdhanà vitta-hãnà buddhimantaþ suhçn-matàþ |
sàdhayanty à÷u kàryàõi kàka-kårma-mçgàkhuvat  // Hit_1.2 //

ràjaputrà åcuþ-katham etat ?

so 'bravãt-asti godàvarã-tãre vi÷àlaþ ÷àlmalã-taruþ | tatra nànà-dig-de÷àd àgatya ràtrau pakùiõo nivasanti | atha kadàcid avasannàyàü ràtrau astàcala-cåóàvalambini bhagavati kumudinã-nàyake candramasi | laghupatana-nàmà vàyasaþ prabuddhaþ kçtàntam iva dvitãyam añantaü pà÷a-hastaü vyàgham apa÷yat | tam àlokyàcintayat-adya pràtar evàniùña-dar÷anaü jàtam | na jàne kim anabhimataü dar÷ayiùyati | ity uktvà tad anusaraõa-krameõa vyàkula÷ calati | yataþ-

       ÷oka-sthàna-sahasràõi bhaya-sthàna-÷atàni ca |
divase divase måóham àvi÷anti na paõóitam  // Hit_1.3 //

anyac ca-viùayiõàm idam ava÷yaü kartavyam |
utthàyotthàya boddhavyaü kim adya sukçtaü kçtam |
àyuùaþ khaõóam àdàya ravir astaü gamiùyati  // Hit_1.4 //

atha tena vyàdhena taõóula-kaõàn vikãrya jàlaü vistãrõam | sa ca tatra pracchanno bhåtvà sthitaþ | asminn eva kàle citragrãva-nàmà kapota-ràjaþ sa-parivàro viyati visarpaüs taõóula-kaõàn avalokayàmàsa | tataþ kapota-ràjas taõóula-kaõa-lubdhàn kapotàn pràha-kuto 'tra nirjane vane taõóula-kaõànàü sambhavaþ | tan niråpyatàü tàvat | bhadram idaü na pa÷yàmi pràyeõànena taõóula-kaõa-lobhenàsmàbhir api tathà bhavitavyam |

       kaïkaõasya tu lobhena magnaþ païke sudustare |
vçddha-vyàghreõa sampràptaþ pathikaþ sammçtaþ  // Hit_1.5 //

kapotà åcuþ-katham etat ?
kathà 1

so 'bravãt-aham ekadà dakùiõàraõye carann apa÷yam eko vçddho vyàghraþ snàtaþ ku÷a-hastaþ saras-tãre bråte-bho bho panthàþ ! idaü suvarõa-kaïkaõaü gçhyatàm | tato lobhàkçùñena kenacit pànthena àlocitam-bhàgyena etat sambhavati | kintu asmin àtma-sandehe pravçttir na vidheyà | yataþ-

aniùñàd iùña-làbhe'pi na gatir jàyate ÷ubhà |
yatràste viùa-saüsargo 'mçtaü tad api mçtyave  // Hit_1.6 //

kintu sarvatràrthàrjana-pravçttau sandeha eva | tathà coktam-

       na saü÷ayam anàruhya naro bhadràõi pa÷yati |
       saü÷ayaü punar àruhya yadi jãvati pa÷yati  // Hit_1.7 //

tan niråpayàmi tàvat | prakà÷aü bråte | kutra tava kaïkaõam ? vyàghro hastaü prasàrya dar÷ayati | pàntho 'vadat-kathaü màràtmake tvayi vi÷vàsaþ ?

vyàghra uvàca-÷çõu re pàntha ! pràg eva yauvana-da÷àyàm aham atãva durvçtta àsam | aneka-go-mànuùàõàü vadhàd me putrà mçtà dàrà÷ ca | vaü÷a-hãna÷ càham | tataþ kenacid dhàrmikeõàham upadiùñaþ | dàna-dharmàdikaü caratu bhavàn iti | tad-upade÷àdi-dànãm ahaü snàna-÷ãlo dàtà vçddho galita-nakha-dantaþ na kathaü vi÷vàsa-bhåmiþ ? uktaü ca-

ijyà'dhyayana-dànàni tapaþ satyaü dhçtiþ kùamà |
alobha iti màrgo 'yaü dharmasyàùña-vidhaþ smçtaþ  // Hit_1.8 //

tatra pårva÷ caturvargo dambhàrtham api sevyate |
uttaras tu caturvargo mahàtmany eva tiùñhati  // Hit_1.9 //

mama caitàvàn lobha-virahaþ | yena sva-hasta-stham api suvarõa-kaïkaõaü yasmai kasmaicid dàtum icchàmi tathàpi vyàghro mànuùaü khàdatãti lokàpavàdo durnivàraþ | yataþ-

       gatànugatiko lokaþ kuññanãm upade÷inãm |
pramàõayati no dharme yathà goghnam api dvijam  // Hit_1.10 //

mayà ca dharma-÷àstràõi adhãtàni | ÷çõu-

       maru-sthalyàü yathà vçùñiþ kùudhàrte bhojanaü tathà |
daridre dãyate dànaü saphalaü pàõóu-nandana  // Hit_1.11 //

pràõà yathàtmano 'bhãùñà bhåtànàm api te tathà |
àtmaupamyena bhåtànàü dayàü kurvanti sàdhavaþ  // Hit_1.12 //

aparaü ca-
pratyàkhyàne ca dàne ca sukha-duþkhe priyàpriye |
àtmaupamyena puruùaþ pramàõam adhigacchati  // Hit_1.13 //

anyac ca-
       màtçvat para-dàreùu para-dravyeùu loùñravat |
àtmavat sarva-bhåteùu yaþ pa÷yati sa paõóitaþ  // Hit_1.14 //

tvaü ca atãva-durgataþ | tena tat tubhyaü dàtuü sa-yatno 'ham | tathà coktam-

       daridràn bhara kaunteya mà prayacche÷vare dhanam |
       vyàdhitasyauùadhaü pathyaü nãrujasya kim auùadhaiþ  // Hit_1.15 //

anyat ca-
       dàtavyam iti yad dànaü dãyate'nupakàriõi |
       de÷e kàle ca pàtre ca tad dànaü sàttvikaü viduþ  // Hit_1.16 //

tad atra sarasi snàtvà suvarõa-kaïkaõam idaü gçhàõa | tato yàvad asau tad-vacaþ-pratãto lobhàt saraþ snàtuü praviùñaþ, tàvan mahà-païke nimagnaþ palàyitum akùamaþ | taü païke patitaü dçùñvà vyàghro 'vadat-ahaha mahà-païke patito 'si | atas tvàm aham utthàpayàmi | ity uktvà ÷anaiþ ÷anair upagamya tena vyàghreõa dhçtaþ sa pàntho 'cintayat-

       na dharma-÷àstraü pañhatãti kàraõaü
na càpi vedàdhyayanaü duràtmanaþ |
svabhàva evàtra tathàtiricyate
yathà prakçtyà madhuraü gavàü payaþ  // Hit_1.17 //

kiü ca-
ava÷endriya-cittànàü hasti-snànam iva kriyà |
durbhagàbharaõa-pràyo j¤ànaü bhàraþ kriyàü vinà  // Hit_1.18 //

tan mayà bhadraü na kçtam | yad atra màràtmake vi÷vàsaþ kçtaþ | tathà coktam-

       nadãnàü ÷astra-pàõãnàü nakhinàü ÷çïgiõàü tathà |
       vi÷vàso naiva kartavyaþ strãùu ràja-kuleùu ca  // Hit_1.19 //

aparaü ca-
sarvasya hi parãkùyante svabhàvà netare guõàþ |
atãtya hi guõàn sarvàn svabhàvo mårdhni vartate  // Hit_1.20 //

anyac ca-
       sa hi gagana-vihàrã kalmaùa-dhvaüsa-kàrã
       da÷a-÷ata-kara-dhàrã jyotiùàü madhya-càrã |
vidhur api vidhi-yogàd grasyate ràhuõàsau
likhitam api lalàñe projjhitaü kaþ samarthaþ  // Hit_1.21 //

iti cintayann evàsau vyàghreõa dhçtvà vyàpàditaþ khàdita÷ ca | ato 'haü bravãmi-kaïkaõasya tu lobhenety àdi | ata eva sarvathàvicàritaü karma na kartavyam iti | yataþ-

       sujãrõam annaü suvicakùaõaþ sutaþ
su÷àsità strã nçpatiþ susevitaþ |
sucintya coktaü suvicàrya yat kçtaü
sudãrgha-kàle'pi na yàti vikriyàm  // Hit_1.22 //

etad vacanaü ÷rutvà ka÷cit kapotaþ sa-darpam àha-àþ ! kim evam ucyate ?

       vçddhasya vacanaü gràhyam àpat-kàle hy upasthite |
       sarvatraivaü vicàre ca bhojane'pi pravartatàm  // Hit_1.23 //

yataþ-
÷aïkàbhiþ sarvam àkràntam annaü pànaü ca bhåtale |
pravçttiþ kutra kartavyà jãvitavyaü kathaü na và ?  // Hit_1.24 //

yathà coktam-
ãrùyã ghçõã tv asantuùñaþ krodhano nitya-÷aïkitaþ |
para-bhàgyopajãvã ca ùaó ete nitya-duþkhitàþ  // Hit_1.25 //

etac chrutvà taõóul-kaõa-lobhena nabho-maõóalàd avatãryas arve kapotàs tatropaviùñàþ | yataþ-

       sumahànty api ÷àstràõi dhàrayanto bahu-÷rutàþ |
       chettàþ saüayànàü ca kli÷yante lobha-mohitàþ  // Hit_1.26 //

anyac ca-
lobhàt krodhaþ prabhavati lobhàt kàmaþ prajàyate |
lobhàn moha÷ ca nà÷a÷ ca lobhaþ pàpasya kàraõam  // Hit_1.27 //

anyac ca-
asaübhavaü hema-mçgasya janma
tathàpi ràmo lulubhe mçgàya |
pràyaþ samàpanna-vipatti-kàle
dhiyo 'pi puüsàü malinà bhavanti  // Hit_1.28 //

anantaraü te sarve jàla-nibaddhà babhåvuþ, tato yasya vacanàt tatràvalambitàs taü sarve tiraskurvanti sma | yataþ,

na gaõasyàgrato gacchet siddhe kàrye samaü phalam |
yadi kàrya-vipattiþ syàn mukharas tatra hanyate  // Hit_1.29 //

tasya tiraskàraü ÷rutvà citragrãva uvàca-nàyam asya doùaþ, yataþ

àpadàm àpatantãnàü hito 'py àyàti hetutàm |
màtç-jaïghà hi vatsasya stambhã-bhavati bandhane  // Hit_1.30 //

anyac ca-
sa bandhur yo vipannànàm àpad-uddharaõa-kùamaþ |
na tu bhãta-paritràõa-vaståpàlambha-paõóitaþ  // Hit_1.31 //

vipat-kàle vismaya eva kàpuruùa-lakùaõam | tad atra dhairyam avalambya pratãkàra÷ cintyatàm, yataþ-

vipadi dhairyam athàbhyudaye kùamà
sadasi vàkya-pañutà yudhi vikramaþ |
ya÷asi càbhirucir vyasanaü ÷rutau
prakçti-siddham idaü hi mahàtmanàm  // Hit_1.32 //

sampadi yasya na harùo vipadi viùàdo raõe ca bhãrutvam |
taü bhuvana-traya-tilakaü janayati jananã sutaü viralam  // Hit_1.33 //

anyac ca-
ùaó-doùàþ puruùeõeha hàtavyà bhåtim icchatà |
nidrà tandrà bhayaü krodha àlasyaü dãrgha-såtratà  // Hit_1.34 //

idànãm api evaü kriyatàm-sarvair ekacittãbhåya jàlam àdàya uóóãyatàm | yataþ-

alpànàm api vastånàü saühatiþ kàrya-sàdhikà |
tçõair guõatvam àpannair badhyante matta-dantinaþ  // Hit_1.35 //

saühatiþ ÷reyasã puüsàü svakulair alpakair api |
tuùeõàpi parityaktà na prarohanti taõóulàþ  // Hit_1.36 //

iti vicitya pakùiõaþ sarve jàlam àdàya utpatitàþ |  anantaraü ca vyàdhaþ sudåràj jàlàpahàrakàüs tàn avalokya pa÷càd dhàvito 'cintayat-

saühatàs tu haranty ete mama jàlaü vihaïgamàþ |
yadà tu nipatiùyanti va÷am eùyanti me tadà  // Hit_1.37 //

tatas teùu cakùur viùayam atikrànteùu pakùiùu sa vyàdho nivçttaþ | atha lubdhakaü nivçttaü dçùñvà kapotà åcuþ-svàmin ! kim idànãü kartum ucitam ?

citragrãva uvàca-
màtà mitraü pità ceti svabhàvàt tritayaü hitam | kàrya-kàraõata÷ cànye bhavanti hita-buddhayaþ  // Hit_1.38 //

tan me mitraü hiraõyako nàma måùika-ràjo gaõóakã-tãre citra-vane nivasati | so 'smàkaü pà÷àü÷ chetsyati ity àlocya sarve hiraõyaka-vivara-samãpaü gatàþ | hiraõyaka÷ ca sarvadà apàya-÷aïkayà ÷ata-dvàraü vivaraü kçtvà nivasati |  tato hiraõyakaþ kapotàvapàta-bhayàc cakitaþ tåùõãü sthitaþ | citragrãva uvàca-sakhe hiraõyaka ! katham asmàn na sambhàùase ?

tato hiraõyakas tad-vacanaü pratyabhij¤àya sa-sambhramaü bahir niþsçtya abravãt-àþ ! puõyavàn asmi priya-suhçn me citragrãvaþ samàyàtaþ |

yasya mitreõa sambhàùo yasya mitreõa saüsthitiþ |
yasya mitreõa saülàpas tato nàstãha puõyavàn  // Hit_1.39 //

atha pà÷a-baddhàü÷ caitàn dçùñvà sa-vismayaþ kùaõaü sthitvà uvàca-sakhe ! kim etat ?

citragrãva uvàca-sakhe ! asmàkaü pràktana-janma-karmaõaþ phalam etat |

yasmàc ca yena ca yathà ca yadà ca yac ca
yàvac ca yatra ca ÷ubhà÷ubham àtma-karma |
tasmàc ca tena ca tathà ca tadà ca tac ca
tàvac ca tatra ca vidhàtç-va÷àd upaiti  // Hit_1.40 //

ràga-÷oka-parãtàpa-bandhana-vyasanàni ca | àtmàparàdha-vçkùàõàü phalàny etàni dehinàm  // Hit_1.41 //

etac chrutvà hiraõyaka÷ citragrãvasya bandhanaü chettuü satvaram upasarpati | tatra citragrãva uvàca-mitra ! mà maivaü kuru | prathamam asmad-à÷ritànàm eteùàü tàvat pà÷àü÷ chindhi | mama pà÷aü pa÷càc chetsyasi |

hiraõyako 'py àha-aham alpa-÷aktiþ | dantà÷ ca me komalàþ | tad eteùàü pà÷àü÷ chettuü kathaü samartho bhavàmi ? tat yàvan me dantà na truñyanti, tàvat tava pà÷aü chinadmi | tad-anantaram apy eteùàü bandhanaü yàvat ÷akyaü chetsyàmi |

citragrãva uvàca-astv evam | tathàpi yathà-÷akti bandhanam eteùàü khaõóaya |

hiraõyakenoktam-àtma-parityàgena yadà÷ritànàü parirakùaõaü tan na nãti-vedinàü sammatam | yataþ-

àpad-arthe dhanaü rakùed dàràn rakùed dhanair api |
àtmànaü satataü rakùed dàrair api dhanair api  // Hit_1.42 //

anyac ca--
dharmàrtha-kàma-mokùàõàü pràõàþ saüsthita-hetavaþ |
       tàn nighnatà kiü na hataü rakùatà kiü na rakùitam  // Hit_1.43 //

citragrãva uvàca-sakhe ! nãtis tàvad ãdç÷y eva, kintv aham asmad-à÷ritànàü duþkhaü soóhuü sarvathàsamarthas tenedaü bravãmi | yataþ-

dhanàni jãvitaü caiva paràrthe pràj¤a utsçjet |
sannimitte varaü tyàgo vinà÷e niyate sati  // Hit_1.44 //

ayam apara÷ càsàdhàraõo hetuþ |

jàti-dravya-balànàü ca sàmyam eùàü mayà saha |
mat-prabhutva-phalaü bråhi kadà kiü tad bhaviùyati  // Hit_1.45 //

anyac ca-
vinà vartanam evaite na tyajanti mamàntikam |
tan me pràõa-vyayenàpi jãvayaitàn mamà÷ritàn  // Hit_1.46 //

kiü ca-
màüsa-måtra-purãùàsthi-pårite'tra kalevare |
vina÷vare vihàyàsthàü ya÷aþ pàlaya mitra me  // Hit_1.47 //

aparaü ca pa÷ya-
yadi nityam anityena nirmalaü mala-vàhinà |
ya÷aþ kàyena labhyeta tan na labdhaü bhaven nu kim  // Hit_1.48 //

yataþ-
÷arãrasya guõànàü ca dåram atyantam antaram |
÷arãraü kùaõa-vidhvaüsi kalpànta-sthàyino guõàþ  // Hit_1.49 //

ity àkarõya hiraõyakaþ prahçùña-manàþ pulakitaþ san abravãt-sàdhu mitra ! sàdhu | anenà÷rita-vàtsalyena trailokyasyàpi prabhutvaü tvayi yujyate | evam uktvà tena sarveùàü kapotànàü bandhanàni chinnàni | tato hiraõyakaþ sarvàn sàdaraü sampåjya àha-sakhe citragrãva ! sarvathàtra jàla-bandhana-vidhau sati doùam à÷aïkya àtmani avaj¤à na kartavyà | yataþ-

yo 'dhikàd yojana-÷atàn pa÷yatãhàmiùaü khagaþ |
sa eva pràpta-kàlas tu pà÷a-bandhaü na pa÷yati  // Hit_1.50 //

aparaü ca-
÷a÷i-divàkarayor graha-pãóanaü
gaja-bhujaïgamayor api bandhanam |
matimatàü ca vilokya daridratàü
vidhir aho balavàn iti me matiþ  // Hit_1.51 //

anyac ca-
vyomaikànta-vihàriõo 'pi vihagàþ sampràpnuvanty àpadaü
badhyante nipuõair agàdha-salilàn matsyàþ samudràd api |
durnãtaü kim ihàsti kiü sucaritaü kaþ sthàna-làbhe guõaþ
kàlo hi vyasana-prasàrita-karo gçhõàti dåràd api  // Hit_1.52 //

iti prabodhya àtithyaü kçtvà àliïgya ca tena sampreùita÷ citragrãvo 'pi saparivàro yatheùña-de÷àn yayau, hiraõyako 'pi sva-vivaraü praviùñaþ |

yàni kàni ca mitràõi kartavyàni ÷atàni ca |
pa÷ya måùika-mitreõa kapotà mukta-bandhanàþ  // Hit_1.53 //

atha laghu-patanaka-nàmà kàkaþ sarva-vçttànta-dar÷ã sà÷caryam idam àha-aho hiraõyaka ! ÷làghyo 'si, ato 'ham api tvayà saha maitrãü kartum icchàmi | atas tvaü màü maitryeõànugrahãtum arhasi | etac chrutvà hiraõyako 'pi vivaràbhyantaràd àha-kas tvam ?

sa bråte-laghupatanaka-nàmà vàyaso 'ham | hiraõyako vihasyàha-kà tvayà saha maitrã ? yataþ-

yad yena yujyate loke budhas tat tena yojayet |
aham annaü bhavàn bhoktà kathaü prãtir bhaviùyati  // Hit_1.54 //

aparaü ca-
bhakùya-bhakùayoþ prãtir vipatteþ kàraõaü matam |
÷çgàlàt pà÷abaddho 'sau mçgaþ kàkena rakùitaþ  // Hit_1.55 //

vàyaso 'bravãt--katham etat ?

hiraõyakaþ kathayati-

kathà 2

asti magadha-de÷e campakavatã nàma araõyànã | tasyàü ciràt mahatà snehena mçga-kàkau nivasataþ | sa ca mçgaþ svecchayà bhràmyan hçùña-puùñàïgaþ kenacit ÷çgàlenàvalokitaþ | taü dçùñvà ÷çgàlo 'cintayat-àþ ! katham etan-màüsaü sulalitaü bhakùayàmi ? bhavatu, vi÷vàsaü tàvad utpàdayàmi ity àlocya upasçtyàbravãt-mitra ! ku÷alaü te ?

mçgeõoktam-kas tvam ?

sa bråte-kùudra-buddhi-nàmà jambuko 'ham | atràraõye bandhu-hãno mçtavat ekàkã nivasàmi | idànãü tvàü mitram àsàdya punaþ sa-bandhur jãva-lokaü praviùño 'smi | adhunà tavànucareõa mayà sarvathà bhavitavyam iti |

mçgeõoktam-evam astu |

tataþ pa÷càd astaü gate savitari bhagavati marãci-màlini tau mçgasya vàsa-bhåmiü gatau | tatra campaka-vçkùa-÷àkhàyàü subuddhi-nàmà kàko mçgasya cira-mitraü nivasati | tau dçùñvà kàko 'vadat-sakhe citràïga ! ko 'yaü dvitãyaþ ?
mçgo bråte-mitra ! akasmàd àgantunà saha maitrã na yuktà | tan na bhadram àcaritam | tathà coktam-

aj¤àta-kula-÷ãlasya vàso deyo na kasyacit |
màrjàrasya hi doùeõa hato gçdhro jarad-gavaþ  // Hit_1.56 //

tau àhatuþ--katham etat ?

kàkaþ kathayati-
kathà 3

asti bhàgãrathã-tãre gçdhrakåña-nàmni parvate mahàn parkañã-vçkùaþ tasya koñare daiva-durvipàkàt galita-nakha-nayano jaradgava-nàmà gçdhraþ prativasati | atha kçpayà taj-jãvanàya tad-vçkùa-vàsinaþ pakùiõaþ svàhàràt kiücit kiücid uddhçtya tasmai dadati, tenàsau jãvati, teùàü ÷àvaka-rakùàü ca karoti | atha kadàcit dãrghakarõa-nàmà màrjàraþ pakùi-÷àvakàn bhakùayituü tatràgataþ | tatas tam àyàntaü dçùñvà pakùi-÷àvakair bhayàrtaiþ kolàhalaþ kçtaþ | tac chrutvà jaradgavena uktam-ko 'yam àyàti ? dãrghakarõo gçdhram avalokya sa-bhayam àha-hà hato 'smi yato
'yaü màü vyàpàdayiùyati | athavà-

tàvad bhayasya bhetavyaü yàvad bhayam anàgatam |
àgataü tu bhayaü vãkùya naraþ kuryàd yathocitam  // Hit_1.57 //

adhunàtisannidhàne palàyitum akùamaþ | tad yathà bhavitavyaü tathà bhavatu, tàvat vi÷vàsam utpàdyàsya samãpam upagacchàmãty àlocya tam upasçtyàbravãt-àrya ! tvàm abhivande |

gçdhro 'vadat-kas tvam ?

so 'vadat-màrjàro 'ham |

gçdhro bråte-dåram apasara no cet hantavyo 'si mayà |

màrjàro 'vadat-÷råyatàü tàvat mad-vacanam | tato yady ahaü vadhyas tadà hantavyaþ | yataþ -

jàti-màtreõa kiü ka÷cid vadhyate påjyate kvacit |
vyavahàraü parij¤àya vadhyaþ påjyo 'thavà bhavet  // Hit_1.58 //

gçdhro bråte-bråhi kim artham àgato 'si ?

so 'vadat-aham atra gaïgà-tãre nitya-snàyã niràmiùà÷ã brahmacàrã càndràyaõa-vratam àcaraüs tiùñhàmi | yuùmàn dharma-j¤àna-ratàþ prema-vi÷vàsa-bhåmayaþ iti pakùiõaþ sarve sarvadà mamàgre prastuvanti, ato bhavadbhyo vidyàvayo-vçddhebhyo dharmaü ÷rotum ihàgataþ | bhavanta÷ caitàdç÷à dharmaj¤àþ, yan màm atithiü hantum udyatàþ ? gçhastha-dharma÷ ca eùaþ -

aràv apy ucitaü kàryam àtithyaü gçham àgate |
chettum apy àgate chàyàü nopasaüharate drumaþ  // Hit_1.59 //

kiü ca-yadi annaü nàsti, tadà suprãtenàpi vacasà tàvad atithiþ påjya eva |

tçõàni bhåmir udakaü vàk caturthã ca sånçtà |
etàny api satàü gehe nocchidyante kadàcana  // Hit_1.60 //

anyac ca-
bàlo và yadi và vçddho yuvà và gçham àgataþ |
tasya påjà vidhàtavyà sarvasyàbhyàgato guruþ  // Hit_1.61 //

aparaü ca-
nirguõeùv api sattveùu dayàü kurvanti sàdhavaþ |
na hi saüharate jyotsnàü candra÷ càõóàla-ve÷manaþ  // Hit_1.62 //

anyac ca-
atithir yasya bhagnà÷o gçhàt pratinivartate |
sa dattvà duùkçtaü tasmai puõyam àdàya gacchati  // Hit_1.63 //

anyac ca-
uttamasyàpi varõasya nãco 'pi gçham àgataþ |
påjanãyo yathà-yogyaü sarva-deva-mayo 'tithiþ  // Hit_1.64 //

gçdhro 'vadat-màrjàro hi màüsa-ruciþ | pakùi-÷àvakà÷ càtra nivasanti | tenàham eva bravãmi | tac chrutvà màrjàro bhåmiü spçùñvà karõau spç÷ati, bråte ca-mayà dharma-÷àstraü ÷rutvà vãta-ràgenedaü duùkaraü vrataü càndràyaõam adhyavasitam | yataþ parasparaü vivadamànànàm api dharma-÷àstràõàm ahiüsà paramo dharmaþ ity atraikamatyam | yataþ-

sarva-hiüsà-nivçttà ye naràþ sarva-sahà÷ ca ye |
sarvasyà÷raya-bhåtà÷ ca te naràþ svarga-gàminaþ  // Hit_1.65 //

anyac ca-
eka eva suhçd dharmo nidhane'py anuyàti yaþ |
÷arãreõa samaü nà÷aü sarvam anyad hi gacchati  // Hit_1.66 //

kiü ca-
yo 'tti yasya yadà màüsam ubhayoþ pa÷yatàntaram |
ekasya kùaõikà prãtir anyaþ pràõair vimucyate  // Hit_1.67 //

api ca-
martavyam iti yad duþkhaü puruùasyopajàyate |
÷akyas tenànumànena paro 'pi parirakùitum  // Hit_1.68 //

÷çõu punaþ-
svacchanda-vana-jàtena ÷àkenàpi prapåryate |
asya dagdhodarasyàrthe kaþ kuryàt pàtakaü mahat  // Hit_1.69 //

evaü vi÷vàsya sa màrjàras taru-koñare sthitaþ | tato dineùu gacchatsu asau pakùi-÷àvakàn àkramya sva-koñaram ànãya pratyahaü khàdati | atha yeùàm apatyàni khàditàni | taiþ ÷okàrtair vilapadbhir itas tato jij¤àsà samàrabdhà | tat parij¤àya màrjàraþ koñaràn niþsçtya bahiþ palàyitaþ | pa÷càt pakùibhir itas tato niråpayadbhis tatra taru-koñare ÷àvakàþ khàdità iti sarvaiþ pakùibhir ni÷citya ca gçdhro vyàpàditaþ | ato 'haü bravãmi-aj¤àta-kula-÷ãlasya ity àdi |

 --o)0(o--

ity àkarõya sa jambukaþ sa-kopam àha-mçgasya prathama-dar÷ana-dine bhavàn api aj¤àta-kula-÷ãla eva àsãt | tat kathaü bhavatà saha etasya snehànuvçttir uttarottaraü vardhate ? athavà-

yatra vidvaj-jano nàsti ÷làghyas tatràlpadhãr api |
nirasta-pàdape de÷e eraõóo 'pi drumàyate  // Hit_1.70 //

anyac ca-
ayaü nijaþ paro veti gaõanà laghu-cetasàm |
udàra-caritànàü tu vasudhaiva kuñumbakam  // Hit_1.71 //

yathà càyaü mçgo mama bandhus tathà bhavàn api | mçgo 'bravãt kamanena uttarottareõa ? sarvair ekatra vi÷rambhàlàpaiþ sukham anubhavadbhiþ sthãyatàm | yataþ-
na ka÷cit kasyacin mitraü na ka÷cit kasyacid ripuþ |
vyavahàreõa mitràõi jàyante ripavas tathà  // Hit_1.72 //

kàkena uktam-evam astu | atha pràtaþ sarve yathàbhimata-de÷aü gatàþ | ekadà nibhçtaü ÷çgàlo bråte-sakhe mçga ! etasminn eva vanaika-de÷e sasya-pårõaü kùetram asti | tad ahaü tvàü tatra nãtvà dar÷ayàmi | tathà kçte sati mçgaþ pratyahaü tatra gatvà sasyaü khàdati | tato dina-katipayena kùetra-patinà tad dçùñvà pà÷às tatra yojitàþ | anantaraü punar àgato mçgaþ tatra caran pà÷air baddho 'cintayat-ko màm itaþ kàla-pà÷àd iva vyàdha-pà÷àt tràtuü mitràd anyaþ samarthaþ ?

atràntare jambukas tatràgatya upasthito 'cintayat-phalitas tàvad asmàkaü kapaña-prabandhaþ | manoratha-siddhir api bàhulyàn me bhaviùyati | yataþ etasya uktçtyamànasya màüsàsçg-liptàni asthãni mayà ava÷yaü pràptavyàni | tàni ca bàhulyena mama bhojanàni bhaviùyanti | sa ca mçgas taü dçùñvà ullàsito bråte-sakhe ! chindhi tàvan mama bandhanam | satvaraü tràyasva màm | yataþ-

àpatsu mitraü jànãyàd raõe ÷åraü çõe ÷ucim |
bhàryàü kùãõeùu vitteùu vyasaneùu ca bàndhavàn  // Hit_1.73 //

aparaü ca-
utsave vyasane pràpte durbhikùe ÷atru-saïkañe |
ràja-dvàre ÷ma÷àne ca yas tiùñhati sa bàndhavaþ  // Hit_1.74 //

jambukaþ pà÷aü muhur muhur vilokyàcintayat-dçóhas tàvad ayaü bandhaþ | bråte ca-sakhe ! snàyu-nirmitàþ pà÷àþ, tad adya bhaññàraka-vàre katham etàn dantaiþ spç÷àmi ? mitra ! yadi citte na anyathà manyase, tadà prabhàte yat tvayà vaktavyaü tat kartavyam iti | anantaraü sa kàkaþ pradoùakà mçgamanàgatam avalokya itas tato 'nviùyan tathàvidhaü taü dçùñvà uvàca-sakhe ! kim etat ? mçgeõoktam-avadhãrita-suhçd-vàkyasya phalam etat tathà coktam-

suhçdàü hita-kàmànàü yaþ ÷çõoti na bhàùitam |
vipat sannihità tasya sa naraþ ÷atrunandanaþ  // Hit_1.75 //

kàko bråte-sa va¤cakaþ kvàste ?

mçgeõoktaü-man-màüsàrthã tiùñhaty atraiva |

kàko bråte-mitra ! uktam eva mayà pårvam |

aparàdho na me'stãti naitad vi÷vàsa-kàraõam |
vidyate hi nç÷aüsebhyo bhayaü guõavatàm api  // Hit_1.76 //

dãpa-nirvàõa-gandhaü ca suhçd-vàkyam arundhatãm |
na jighranti na ÷çõvanti na p÷yanti gatàyuùaþ  // Hit_1.77 //

parokùe kàrya-hantàraü pratyakùe priya-vàdinam |
varjayet tàdç÷aü mitraü viùa-kumbhaü payomukham  // Hit_1.78 //

tataþ kàko dãrghaü niþ÷vasya uvàca-are va¤caka ! kiü tvayà  pàpa-karmaõà kçtam | yataþ-
saülàpitànàü madhurair vacobhir
mithyopacàrai÷ ca va÷ãkçtànàm |
à÷àvatàü ÷raddadhatàü ca loke
kim arthinàü va¤cayitavyam asti  // Hit_1.79 //

anyac ca-
upakàriõi vi÷rabdhe ÷uddha-matau yaþ samàcarati pàpam |
taü janam asatya-sandhaü bhagavati vasudhe kathaü vahasi  // Hit_1.80 //

durjanena samaü sakhyaü vairaü càpi na kàrayet |
uùõo dahati càïgàraþ ÷ãtaþ kçùõàyate karam  // Hit_1.81 //

athavà sthitir iyaü durjanànàm-

pràk pàdayoþ patati khàdati pçùñha-màüsaü
karõe phalaü kim api rauti ÷anair vicitram |
chidraü niråpya sahasà pravi÷aty a÷aïkaþ
sarvaü khalasya caritaü ma÷akaþ karoti  // Hit_1.82 //

tathà ca-
durjanaþ priya-vàdã ca naitad vi÷vàsa-kàraõam |
madhu tiùñhati jihvàgre hçdi hàlàhalaü viùam  // Hit_1.83 //

atha prabhàte sa kùetra-patir laguóa-hastas taü prade÷am àgacchan kàkenàvalokitaþ | tam avalokya kàkenoktam-sakhe mçga ! tvam àtmànaü mçtavat sandar÷ya vàtenodaraü pårayitvà pàdàn stabdhãkçtya tiùñha | ahaü tava cakùuùã ca¤cvà kim api vilikhàmi, yadàhaü ÷abdaü karomi, tadà tvam utthàya satvaraü palàyiùyase |

mçgas tathaiva kàka-vacanena sthitaþ | tataþ kùetra-patinà harùotphulla-locanena tathàvidho mçga àlokitaþ | athàsau-àþ ! svayaü mçto 'si ? ity uktvà mçgaü bandhanàt mocayitvà pà÷àn saüvarãtuü satvaro babhåva | tataþ kiyad dåre antarite kùetra-patau sa mçgaþ kàkasya ÷abdaü ÷rutvà satvaram utthàya palàyitaþ | tam uddi÷ya tena kùetra-patinà prakopàt kùiptena laguóena ÷çgàlo vyàpàditaþ | tathà coktam-

tribhir varùais tribhir màsais tribhiþ pakùais tribhir dinaiþ |
atyutkañaiþ pàpa-puõyair ihaiva phalam a÷nute  // Hit_1.84 //

ato 'haü bravãmi-bhakùya-bhakùyakayoþ prãtir ity àdi |

iti mçga-vàyasa-÷çgàla-kathà

kàkaþ punar àha-

bhakùitenàpi bhavatà nàhàro mama puùkalaþ |
tvayi jãvati jãvàmi citragrãva ivànagha  // Hit_1.85 //

anyac ca-
tira÷càm api vi÷vàso dçùñaþ puõyaika-karmaõàm |
satàü hi sàdhu-÷ãlatvàt svabhàvo na nivartate  // Hit_1.86 //

kiü ca-
sàdhoþ prakopitasyàpi mano nàyàti vikriyàm |
na hi tàpayituü ÷akyaü sàgaràmbhas tçõolkayà  // Hit_1.87 //

hiraõyako bråte-capalas tvam | capalena saha snehaþ sarvathà na kartavyaþ | tathà coktam-

màrjàro mahiùo meùaþ kàkaþ kàpuruùas tathà |
vi÷vàsàt prabhavanty ete vi÷vàsas tatra no hitaþ  // Hit_1.88 //

kiü cànyat-÷atru-pakùo bhavàn asmàkam | ÷atruõà sandhir na vidheyam | uktaü caitat-
÷atruõà na hi sandadhyàt saü÷liùñenàpi sandhinà |
sutaptam api pànãyaü ÷amayaty eva pàvakam  // Hit_1.89 //

durjanaþ parihartavyo vidyayàlaïkçto 'pi san |
maõinà bhåùitaþ sarpaþ kim asau na bhayaïkaraþ  // Hit_1.90 //

yad a÷akyaü na tac chaktyaü yac chaktyaü ÷akyam eva tat |
nodake ÷akañaü yàti na ca naur gacchati sthale  // Hit_1.91 //

aparaü ca-
mahatàpy artha-sàreõa yo vi÷vasiti ÷atruùu |
bhàryàsu ca viraktàsu tad-antaü tasya jãvanam  // Hit_1.92 //

laghu-patanako bråte-÷rutaü mayà sarvaü, tathàpi mamaitàvan eva saïkalpaþ | yat tvayà saha sauhçdyam ava÷yaü karaõãyam iti | anyathà anàhàreõàtmànaü tava dvàri vyàpàdayiùyàmãti | tathà hi-

mçd-ghañavat sukha-bhedyo duþsandhàna÷ ca durjano bhavati |
sujanas tu kanaka-ghañavad durbhedya÷ cà÷u sandheyaþ  // Hit_1.93 //

kiü ca-
dravatvàt sarva-lohànàü nimittàd mçga-pakùiõàm |
bhayàl lobhàc ca mårkhàõàü saïgataþ dar÷anàt satàm  // Hit_1.94 //

kiü ca-
nàrikela-samàkàrà dç÷yante hi suhçjjanàþ |
anye badarikàkàrà bahir eva manoharàþ  // Hit_1.95 //

anyac ca-
sneha-cchede'pi sàdhånàü guõà nàyànti vikriyàm |
bhaïge'pi hi mçõàlànàm anubadhnanti tantavaþ  // Hit_1.96 //

anyac ca-
÷ucitvam tyàgità ÷auryaü sàmànyaü sukha-duþkhayoþ |
dàkùiõyaü cànurakti÷ ca satyatà ca suhçd-guõàþ  // Hit_1.97 //

etair guõair upeto bhavad=anyo mayà kaþ suhçt pràptavyaþ ? ity àdi tad-vacanam àkarõya hiraõyako bahiþ niþsçtyàha-àpyàyito 'haü bhavatàm etena vacanàmçtena | tathà coktam-

gharmàrtaü na tathà su÷ãtala-jalaiþ snànaü na muktàvalã
na ÷rãkhaõóa-vilepanam sukhayati pratyaïgam apy arpitam |
prãtyai sajjana-bhàùitaü prabhavati pràyo yathà cetasaþ
sad-yuktyà ca pariùkçtaü sukçtinàm àkçùñi-mantropamam  // Hit_1.98 //

anyac ca-
rahasya-bhedo yàc¤à ca naiùñhuryaü cala-cittayà |
krodho niþsatyatà dyåtam etan mitrasya dåùaõam  // Hit_1.99 //

anena vacana-krameõa tat ekam api dåùaõaü tvayi na lakùyate | yataþ-

pañutvaü satyavàditvaü kathà-yogena buddhyate |
astabdhatvam acàpalyaü pratyakùenàvagamyate  // Hit_1.100 //

aparaü ca-
anyathaiva hi sauhàrdaü bhavet svacchàntaràtmanaþ |
pravartate'nyathà vàõã ÷àñhyopahata-cetasaþ  // Hit_1.101 //

manasy anyad vacasy anyat karmaõy anyad duràtmanàm |
manasy ekaü vacasy ekaü karmaõy ekaü mahàtmanàm  // Hit_1.102 //

tad bhavatu bhavataþ abhimatam eva ity uktvà hiraõyako maitryaü vidhàya bhojana-vi÷eùair vàyasaü santoùya vivaraü praviùñaþ | vàyaso 'pi sva-sthànaü gataþ tataþ-prabhçti tayoþ anyo 'nyàhàra-pradànena ku÷ala-pra÷naiþ vi÷rambhàlàpai÷ ca kiyat-kàlo 'tivartane | ekadà laghu-patanako hiraõyakam àha-sakhe ! vàyasasya kaùñataralabhyàhàram idaü sthànam | tad etat parityajya sthànàntaraü gantum icchàmi |

hiraõyako bråte-
sthàna-bhraùñà na ÷obhante dantàþ ke÷à nakhà naràþ |
iti vij¤àya matimàn sva-sthànaü na parityajet  // Hit_1.103 //

kàko bråte-mitra ! kàpuruùasya vacanam etat | yataþ-

sthànam utsçjya gacchanti siühàþ sat-puruùà gajàþ |
tatraiva nidhanaü yànti kàkàþ kàpuruùà mçgàþ  // Hit_1.104 //

anyac ca-
ko vãrasya manasvinaþ sva-viùayaþ ko và vide÷aþ smçtaþ
yaü de÷aü ÷rayate tam eva kurute bàhu-pratàpàrjitam |
yad daüùñrànakha-làïgula-praharaõaþ siüho vanaü gàhate
tasminn eva hata-dvipendra-rudhirais tçùõàü chinnatty àtmanaþ  // Hit_1.105 //

hiraõyako bråte-mitra kva gantavyam ? tathà coktam-

calaty ekena pàdena tiùñhaty ekena buddhimàn |
nàsamãkùya paraü sthànaü pårvam àyatanaü tyajet  // Hit_1.106 //

vàyaso bråte-mitra ! asti suniråpitaü sthànam |

hiraõyako 'vadat-kiü tat ?

vàyasaþ kathayati-asti daõóakàraõye karpåragauràbhidhànaü saraþ | tatra cira-kàlopàrjitaþ priya-suhçn me mantharàbhidhànaþ kårmaþ sahaja-dhàrmikaþ prativasati | pa÷ya mitra !

paropade÷e pàõóityaü sarveùàü sukaraü nçõàm |
dharme svãyam anuùñhànaü kasyacit tu mahàtmanaþ  // Hit_1.107 //

sa ca bhojana-vi÷eùair màü saüvardhayiùyati | hiraõyako 'py àha-tat kim atràvasthàya mayà kartavyam ? yataþ-

yasmin de÷e na sammàno na vçttir na ca bàndhavaþ |
na ca vidyàgamaþ ka÷cit taü de÷aü parivarjayet  // Hit_1.108 //

aparaü ca---
dhanikaþ ÷rotriyo ràjà nadã vaidyas tu pa¤camaþ |
pa¤ca yatra na vidyante tatra vàsaü na kàrayet  // Hit_1.109 //

aparaü ca---
loka-yàtrà bhayaü lajjà dàkùiõyaü tyàga-÷ãlatà |
pa¤ca yatra na vidyante na kuryàt tatra saüsthitim  // Hit_1.110 //

anyac ca-
tatra mitra ! na vastavyaü yatra nàsti catuùñayam |
çõa-dàtà ca vaidya÷ ca ÷rotriyaþ sajalà nadã  // Hit_1.111 //

ato màm api tatra naya |

vàyaso 'vadat-evam astu |

atha vàyasas tena mitreõa saha vicitràlàpa-sukhena tasya sarasaþ samãpaü yayau | tato mantharo dåràd eva laghu-patanakam avalokya utthàya yathocitam àtithyaü vidhàya måùikasyàpy atithi-satkàraü cakàra | yataþ-

bàlo và yadi và vçddho yuvà và gçham àgataþ |
tasya påjà vidhàtavyà sarvatràbhyàgato guruþ  // Hit_1.112 //

tathà-
gurur agnir dvijàtãnàü varõànàü bràhmaõo guruþ |
patir eko guruþ strãõàü sarvatràbhyàgato guruþ  // Hit_1.113 //

aparaü ca-
uttamasyàpi varõasya nãco 'pi gçham àgataþ |
påjanãyo yathà-yogyaü sarva-deva-mayo 'tithiþ  // Hit_1.114 //

vàyaso 'vadat-sakhe ! manthara ! sa-vi÷eùa-påjàm asami vidhehi, yato 'yaü puõya-karmaõàü dhurãõaþ kàruõya-ratnàkaro hiraõyaka-nàmà måùika-ràjaþ | etasya guõa-stutiü jihvà-sahasra-dvayenàpi yadi sarpa-ràjaþ kadàcit kartuü samarthaþ syàt ity uktvà citragrãvopàkhyànaü varõitavàn | tato mantharaþ sàdaraü hiraõyakaü sampåjyàha-bhadra ! àtmano nirjana-vanàgamana-kàraõam àkhyàtum arhasi ?

hiraõyako 'vadat-kathayàmi, ÷råyatàm |
kathà 4

asti campakàbhidhànàyàü nagaryàü parivràjakàvasathaþ | tatra cåóàkarõo nàma parivràjakaþ prativasati | sa ca bhojanàva÷iùña-bhikùànna-sahitaü bhikùàpàtraü nàgadantake'vasthàpya svapiti | ahaü ca tad annam utplutya utplutya pratyahaü  bhakùayàmi | anantaraü tasya priya-suhçd vãõàkarõo nàma parivràjakaþ samàyàtaþ, tena saha nànà-kathà-prasaïgàvasthito mama tràsàrthaü jarjara-vaü÷a-khaõóena cåóàkarõo bhåmim atàóayat | taü tathàvidhaü dçùñvà vãõàkarõa uvàca-sakhe ! kim iti mama kathà-virakto 'nyàsakto bhavàn ? yataþ-

mukhaü prasannaü vimalà ca dçùñiþ
kathànuràgo madhurà ca vàõã |
sneho 'dhikaþ sambhrama-dar÷anaü ca
sadànuraktasya janasya lakùma  // Hit_1.115 //

adçùñi-dànaü kçta-pårva-nà÷anam
ànanaü du÷caritànukãrtanam |
kathà-prasaïgena ca nàma-vismçtir
virakta-bhàvasya janasya lakùaõam  // Hit_1.116 //

cåóàkarõenoktam-bhadra ! nàhaü viraktaþ, kintu pa÷ya ayaü måùiko mamàpakàrã sadà pàtrasthaü bhikùànnam utplutya bhakùayati | vãõàkarõo nàgadantam avalokyàha-katham ayaü måùikaþ svalpa-balo 'py etàvad dåram utpatati ? tad atra kenàpi kàraõena bhavitavyam |

kùaõaü vicintya parivràjakenoktam-kàraõaü càtra dhana-bàhulyam eva pratibhàti | yataþ-

dhanavàn balavàn loke sarvaþ sarvatra sarvadà |
prabhutvaü dhana-målaü hi ràj¤àm apy upajàyate  // Hit_1.117 //

tataþ khanitram àdàya tena parivràjakena vivaraü khanitvà cira-sa¤citaü mama dhanaü gçhãtam | tataþ prabhçti pratyahaü nija-÷akti-hãnaþ sattvotsàha-rahitaþ svàhàram apy utpàdayitum akùamaþ sann àsaü mandaü mandam upasarpan cåóàkarõenàvalokitaþ | tatas tenoktam-

dhanena balavàn loko dhanàd bhavati paõóitaþ |
pa÷yainaü måùikaü pàpaü svajàti-samatàü gatam  // Hit_1.118 //

kiü ca-
arthena tu vihãnasya puruùasyàlpa-medhasaþ |
kriyà sarvà vina÷yanti grãùme kusarito yathà  // Hit_1.119 //

aparaü ca-
yasyàrthàs tasya mitràõi yasyàrthàs tasya bàndhavàþ |
yasyàrthàþ sa pumàn loke yasyàrthàþ sa hi paõóitaþ  // Hit_1.120 //

aparaü ca-
aputrasya gçhaü ÷ånyaü san-mitra-rahitasya ca |
mårkhasya ca di÷aþ ÷ånyàþ sarva-÷ånyà daridratà  // Hit_1.121 //

aparaü ca-
dàridryàn maraõàd vàpi dàridryam avaraü smçtam |
alpa-kle÷ena maraõaü dàridryam atiduþsaham  // Hit_1.122 //

anyac ca-
tànãndriyàõy avikalàni tad eva nàma
sà buddhir apratihatà vacanaü tad eva |
arthoùmaõà virahitaþ puruùaþ sa eva
anyaþ kùaõena bhavatãti vicitram etat  // Hit_1.123 //

etat sarvam àkarõya mayàlocitaü-mamànnàvasthànam ayuktam idànãm | tathà coktam-
atyanta-vimukhe daive vyarthe yatne ca pauruùe |
manasvino daridrasya vanàd anyat kutaþ sukham  // Hit_1.124 //

anyac ca-
manasvã miryate kàmaü kàrpaõyaü na tu gacchati |
api nirvàõam àyàti nànalo yàti ÷ãtatàm  // Hit_1.125 //

kiü ca-
kusuma-stavakasyeva dve vçttã tu manasvinaþ |
sarveùàü mårdhni và tiùñhed vi÷ãryeta vane'thavà  // Hit_1.126 //

yac cànyasmai etad vçttànta-kathanaü tad apy anucitam | yataþ-

artha-nà÷aü manas-tàpaü gçhe du÷caritàni ca |
va¤canaü càpamànaü ca matimàn na prakà÷ayet  // Hit_1.127 //

yac càtraiva yàc¤ayà jãvanaü tad apy atãva-garhitam | yataþ-

varaü vibhava-hãnena pràõaiþ santarpito 'nalaþ |
nopacàra-paribhraùñaþ kçpaõaþ pràrthyate janaþ  // Hit_1.128 //

anyac ca-
dàridryàd dhriyam eti hrã-parigataþ sattvàt paribhra÷yate
niþsattvaü paribhåyate paribhavàn nirvedam àpadyate |
nirviõõaþ ÷ucam eti ÷oka-phihito buddhyà parityajyate
nirbuddhiþ kùayam ety aho nidhanatà sarvàpadàm àspadam  // Hit_1.129 //

kiü ca-
varaü maunaü kàryaü na ca vacanam uktaü yad ançtaü
varaü klaibyaü puüsàü na ca para-kalatràbhigamanam |
varaü pràõa-tyàgo na ca pi÷una-vàkyeùv abhirucir
varaü bhikùà÷itvaü na ca para-dhanàsvàdana-sukham  // Hit_1.130 //

varaü ÷ånyà ÷àlà na ca khalu varo duùña-vçùabho
varaü ve÷yà patnã na punar avinãtà kula-vadhåþ |
varaü vàso 'raõye na punar avivekàdhipa-pure
varaü pràõa-tyàgo na punar adhamànàm upagamaþ  // Hit_1.131 //

api ca-
seveva mànam akhilaü jyotsneva tamo jareva làvaõyam |
hari-hara-katheva duritaü guõa-÷atam apy arthità harati  // Hit_1.132 //

tat kim ahaü para-piõóena àtmànaü poùayàmi ? kaùñaü bhoþ ! tad api dvitãyaü mçtyu-dvàram | anyac ca-

rogã cira-pravàsã parànna-bhojã paràvasatha-÷àyã |
yaj jãvati tan maraõaü yan maraõaü so 'sya vi÷ràmaþ  // Hit_1.133 //

ity àlocyàpi lobhàt punar api tadãyam annaü grahãtuü graham akaravam | tathà coktam-

lobhena buddhi÷ calati lobho janayate tçùàm |
tçùàrto duþkham àpnoti paratreha ca mànavaþ  // Hit_1.134 //

tato 'haü mandaü mandam upasarpaüs tena vãõàkarõena jarjara-vaü÷a-khaõóena tàóita÷ càcintayam-lubdho hy asantuùño niyatam àtma-drohã bhavati |  tathà ca-

dhana-lubdho hy asantuùño 'niyatàtmàjitendriyaþ |
sarvà evàpadas tasya yasya tuùñaü na mànasam  // Hit_1.135 //

sarvàþ sampattasyas tasya santuùñaü yasya mànasam |
upànad-gåóha-pàdasya nanu carmàvçteva bhåþ  // Hit_1.136 //

aparaü ca-
santoùàmçta-tçptànàü yat sukhaü ÷ànta-cetasàm |
kutas tad-dhana-lubdhànàm ita÷ ceta÷ ca dhàvatàm  // Hit_1.137 //

kiü ca-
tenàdhãtaü ÷rutaü tena tena sarvam anuùñhitam |
yenà÷àþ pçùñhataþ kçtvà nairà÷yam avalambitam  // Hit_1.138 //

api ca-
asevite÷vara-dvàram adçùña-viraha-vyatham |
anukta-klãba-vacanaü dhanyaü kasyàpi jãvanam  // Hit_1.139 //

na yojana-÷ataü dåraü vàhyamànasya tçùõayà |
santuùñasya kara-pràpte'py arthe bhavati nàdaraþ  // Hit_1.140 //

tad atra avasthocita-kàrya-paricchedaþ ÷reyàn |

ko dharmo bhåta-dayà kiü saukhyaü nityam aroginà jagati |
kaþ snehaþ sad-bhàvaþ kiü pàõóityaü paricchedaþ  // Hit_1.141 //

tathà ca-
paricchedo hi pàõóityaü yadàpannà vipattayaþ |
apariccheda-kartéõàü vipadaþ syuþ pade pade  // Hit_1.142 //

tathà hi-
tyajed ekaü kulasyàrthe gràmasyàrthe kulaü tyajet |
gràmaü janapadasyàrthe àtmàrthe pçthivãü tyajet  // Hit_1.143 //

aparaü ca-
pànãyaü và niràyàsaü svàdvannaü và bhayottaram |
vicàryaü khalu pa÷yàmi tat sukhaü yatra nirvçtiþ  // Hit_1.144 //

ity àlocyàhaü nirjana-vanam àgataþ | yataþ-

varaü vanaü vyàghra-gajendra-sevitaü
drumàlayaþ patra-phalàmbu-bhakùitam |
tçõàni ÷ayyà vasanaü ca valkalaü
na bandhu-madhye dhana-hãna-jãvanam  // Hit_1.145 //

ataþ-
saüsàra-viùaya-vçkùasya dve eva rasavat phale |
kàvyàmçta-rasàsvàdaþ saïgamaþ sajjanaiþ saha  // Hit_1.146 //

aparaü ca-
sat-saïgaþ ke÷ave bhaktir gaïgàmbhasi nimajjanam |
asàre khalu saüsàre trãõi sàràõi bhàvayet  // Hit_1.147 //

manthara uvàca-
arthàþ pàda-rajopamà giri-nadã-vegopamaü yauvanam
àyuùyaü jala-bindu-lola-capalaü phenopamaü jãvanam |
dharmaü yo na karoti ni÷cala-matiþ svargàrgalodghàñanaü
pa÷càt-tàpa-hato jarà-pariõataþ ÷okàgninà dahyate  // Hit_1.148 //

yuùmàbhir atisa¤cayaþ kçtaþ | tasyàyaü doùaþ | ÷çõu-
upàrjitànàü vittànàü tyàga eva hi rakùaõam |
taóàgodara-saüsthànàü parãvàhaivàmbhasàm  // Hit_1.149 //

anyac ca-
yad adho 'dhaþ kùitau vittaü nicakhàna mitampacaþ |
tad-adho nilayaü gantuü cakre panthànam agrataþ  // Hit_1.150 //

yataþ-
nija-saukhyaü nirundhàno yo dhanàrjanam icchati |
paràrtha-bhàra-vàhãva sa kle÷asyaiva bhàjanam  // Hit_1.151 //

tathà coktaü-
dànopabhoga-hãnena dhanena dhanino yadi |
bhavàmaþ kiü na tenaiva dhanena dhanino vayam  // Hit_1.152 //

yataþ-
dhanena kiü yo na dadàti nà÷nute
balena kiü ya÷ ca ripån na yàdhatte |
÷rutena kiü yo na ca dharmam àcaret
kim àtmanà yo na jitendriyo bhavet  // Hit_1.153 //

anyac ca-
asambhogena sàmànyaü kçpaõasya dhanaü paraiþ |
asyedam iti sambandho hànau duþkhena gamyate  // Hit_1.154 //

api ca-
na devàya na vipràya na bandhubhyo na càtmane |
kçpaõasya dhanaü yàti vahni-taskara-pàrthivaiþ  // Hit_1.155 //

tathà coktam-
dànaü priya-vàk-sahitaü
j¤ànam agarvaü kùamànvitaü sauryam |
tyàgaü sahitaü ca vittaü
durlabham etac catur bhadram  // Hit_1.156 //

uktaü ca-
kartavyaþ sa¤cayo nityaü na tu kàryo 'tisa¤cayaþ |
atisa¤caya-÷ãlo 'yaü dhanuùà jambuko hataþ  // Hit_1.157 //

tàv àhatuþ-katham etat ?

mantharaþ kathayati-

kathà 5

àsãt kalyàõa-kañaka-vàstavyo bhairavo nàma vyàdhaþ | sa caikadà màüsa-lubdho dhanur àdàya mçgam anviùyan vindhyàñavã-madhyaü gataþ | tatra tena mçga eko vyàpàditaþ | tato mçgam àdàya gacchatà tena ghoràkçtiþ ÷åkaro dçùñaþ | tatas tena mçgaü bhåmau nidhàya ÷åkaraþ ÷areõa hataþ | ÷åkareõàpy àgatya pralaya-ghana-ghora-garjanaü kurvàõena sa vyàdho muùka-de÷e hataþ chinna-druma iva papàta | tathà coktam-

jalam agnir viùaü ÷astaü kùud vyàdhiþ patanaü gireþ |
nimittaü ki¤cid àsàdya dehã pràõair vimucyate  // Hit_1.158 //

atha tayoþ pàdàsphàlanena ekaþ sarpo 'pi mçtaþ | atràntare dãrgharàvo nàma jambukaþ paribhramanàhàràrthà tàn mçtàn mçga-vyàdha-sarpa-÷åkaràn apa÷yat | àlokyàcintayac ca-aho bhàgyam ! adya mahad bhojyaü me samupasthitam |

athavà-
acintitàni duþkhàni yathaivàyànti dehinàm |
sukhàny api tathà manye daivam atràtiricyate  // Hit_1.159 //

màsam ekaü naro yàti dvau màsau mçga-÷åkarau |
ahir ekaü dinaü yàti adya bhakùyo dhanurguõaþ  // Hit_1.160 //

tataþ prathama-bubhukùàyàm idaü niþsvàdu kodaõóa-lagnaü snàyu-bandhanaü khàdàmi, ity uktvà tathàkarot | tata÷ chinne snàyu-bandhane drutam utpatitena dhanuùà hçdi nirbhinnaþ sa dãrgharàvaþ pa¤catvaü gataþ | ato 'haü bravãmi kartavyaþ sa¤cayo nityam ity àdi | tathà ca-

yad dadàti yad a÷nàti tad eva dhanino dhanam |
anye mçtasya krãóanti dàrair api dhanair api  // Hit_1.161 //

kiü ca-
yad dadàsi vi÷iùñebhyo yac cà÷nàsi dine dine |
tat te vittam ahaü manye ÷eùaü kasyàpi rakùasi  // Hit_1.162 //

yàtu, kim idànãm atikràntopavarõanena | yataþ-

nàpràyam abhivà¤chanti naùñaü necchanti ÷ocitum |
àpatsv api na muhyanti naràþ paõóita-buddhayaþ  // Hit_1.163 //

tat sakhe ! sarvadà tvayà sotsàhena bhavitavyam, yataþ-

÷àstràõy adhãtyàpi bhavanti mårkhà
yas tu kriyàvàn puruùaþ sa vidvàn |
sucintitaü cauùadham àturàõàü
na nàma-màtreõa karoty arogam  // Hit_1.164 //

anyac ca-
na svalpam apy adhyavasàya-bhãroþ
karoti vij¤àna-vidhir guõaü hi |
andhasya kiü hasta-tala-sthito 'pi
prakà÷ayaty artham iha pradãpaþ  // Hit_1.165 //

tad atra sakhe da÷àti÷eùEõa ÷àntiþ karaõãyà | etad apy atikaùñaü tvayà na mantavyam |

sukham àpatitaü sevyaü duþkham àpatitaü tathà |
cakravat parivartante duþkhàni ca sukhàni ca  // Hit_1.166 //

aparaü ca-
nipànam iva maõóåkàþ saraþ pårõam ivàõóajàþ |
sodyogaü naram àyànti viva÷àþ sarva-sampadaþ  // Hit_1.167 //

api ca-
utsàha-saüpannam adãrgha-såtraü kriyà-vidhij¤aü vyasaneùv asaktam |
÷åraü kçtaj¤aü dçóha-sauhçdaü ca- lakùmãþ svayaü và¤chati vàsa-hetoþ  // Hit_1.168 //

vi÷eùata÷ ca-
vinàpy arthair dhãraþ spç÷ati  bahumànonnati-padaü
samàyukto 'py arthaiþ paribhava-padaü yàti kçpaõaþ |
svabhàvàd udbhåtàü guõa-samudayàvàpti-viùayàü
dyutiü saiühãü ÷và kiü dhçta-kanaka-màlo 'pi labhate  // Hit_1.169 //

kiü ca-
dhanavàn iti hi madas te kiü gata-vibhavo viùàdam upayàsi |
kara-nihata-kanduka-samàþ pàtotpàtà manuùyàõàm  // Hit_1.170 //

anyac ca-
vçtty-arthaü nàticeùñate sà hi dhàtraiva nirmità |
garbhàd utpatite jantau màtuþ prasravataþ stanau  // Hit_1.171 //

api ca sakhe ÷çõu-
yena ÷uklã-kçtà haüsàþ ÷ukà÷ ca haritãkçtàþ |
mayårà÷ citrità yena sa te vçttiü vidhàsyati  // Hit_1.172 //

aparaü ca satàü rahasyaü ÷çõu, mitra !

janayanty arjane duþkhaü tàpayanti vipattiùu |
mohayanti ca sampattau katham arthàþ sukhàvahàþ  // Hit_1.173 //

aparaü ca-
dharmàrdhaü yasya vittehà varaü tasya nirãhatà |
prakùàlanàd dhi païkasya dåràd aspar÷anaü varam  // Hit_1.174 //

yataþ-
yathààmiùam àkà÷e pakùibhiþ ÷vàpadair bhuvi |
bhakùyate salile matsyais tathà sarvatra vittavàn  // Hit_1.175 //

anyac ca-
ràjataþ salilàd agne÷ corataþ svajanàd api |
bhayam arthavatàü nityaü mçtyoþ pràõa-bhçtàm iva  // Hit_1.176 //

tathà hi-
janmani kle÷a-bahule kiü nu duþkham ataþ param |
icchà-sampad yato nàsti yac cecchà na nivartate  // Hit_1.177 //

anyac ca bhràtaþ ÷çõu-
dhanaü tàvad asulabhaü labdhaü kçcchreõa pàlyate |
labdha-nà÷o yathà mçtyus tasmàd etan na cintayet  // Hit_1.178 //

sà tçùõà cet parityaktà ko daridraþ ka ã÷varaþ |
tasyà÷ cet prasaro datto dàsyaü ca ÷irasi sthitam  // Hit_1.179 //

aparaü ca-
yad yad eva hi và¤cheta tato và¤chà pravartate |
pràpta evàrthataþ so 'rtho yato và¤chà nivartate  // Hit_1.180 //

kiü bahunà, vi÷rambhàlàpair mayaiva sahàtra kàlo nãyatàm | yataþ-

àmraõàntàþ praõayàþ kopà÷ ca kùaõa-bhaïguràþ |
parityàgà÷ ca niþsaïgà na bhavanti mahàtmanàm  // Hit_1.181 //

iti ÷rutvà laghupatanako bråte-dhanyo 'si manthara ! sarvathà à÷rayaõãyo 'si | yataþ-

santa eva satàü nityam àpad-uddharaõa-kùamàþ |
gajànàü païka-magnànàü gajà eva dhurandharàþ  // Hit_1.182 //

aparaü ca-
÷làghyaþ sa eko bhuvi mànavànàü
sa uttamaþ sat-puruùaþ sa dhanyaþ |
yasyàrthino và ÷araõàgatà và
nà÷àvibhaïgà vimukhàþ prayànti  // Hit_1.183 //

tad evaü te svecchàhàra-vihàraü kurvàõàþ santuùñàþ sukhaü nivasanti sma | atha kadàcit citràïga-nàmà mçgaþ kenàpi tràsitas tatràgatya militaþ | tat-pa÷càd àyàntaü bhaya-hetuü sambhàvya mantharo jalaü praviùñaþ | måùika÷ ca vivaraü gataþ, kàko 'pi uóóãya vçkùàgram àråóhaþ | tato laghupatanakena sudåraü niråpya bhaya-hetur na ko 'py avalambitaþ | pa÷càt tad-vacanàd àgatya punaþ sarve militvà tatraivopaviùñàþ | manthareõoktaü-bhadra mçga ! ku÷alaü te ? svecchayà udakàdyàhàro 'nubhåyatàm | atràvasthànena vanam idaü sanàthãkriyatàm
|

citràïgo bråte-lubdhaka-tràsito 'haü bhavatàü ÷araõam àgataþ | tata÷ ca, bhavadbhiþ saha mitratvam icchàmi | bhavanta÷ ca anukampayantu maitryeõa | yataþ-
lobhàd vàtha bhayàd vàpi  yas tyajec charaõàgatam |
brahma-hatyà-samaü tasya pàpam àhur manãùiõaþ  // Hit_1.184 //

hiraõyako 'py avadat-mitratvaü tàvad asmàbhiþ saha, ayatnena niùpannaü bhavataþ | yataþ-
aurasaü kçta-sambandhaü tathà vaü÷a-kramàgatam |
rakùakaü vyasanebhya÷ ca mitraü j¤eyaü catur-vidham  // Hit_1.185 //

tad atra bhavatà sva-gçha-nirvi÷eùeõa sthãyatàm | tac chrutvà mçgaþ sànando bhåtvà kçta-svecchàhàraþ pànãyaü pãtvà jalàsanna-vaña-taru-cchàyàyàm upaviùñaþ |

atha mantharo bråte-sakhe mçga ! kena tràsito 'si ? asmin nirjane vane kadàcit kiü vyàdhàþ sa¤caranti ?

mçgeõoktam-asti kaliïga-viùaye rukmàïgado nàma nçpatiþ | sa ca digvijaya-vyàpàra-krameõa àgatya candrabhàgà-nadã-tãre samàve÷ita-kañako vartate, pràta÷ ca tenàtràgatya karpåra-saraþ samãpe bhavitavyam iti vyàdhànàü mukhàt kiüvadantã ÷råyate | tad atràpi pràtar-avasthànaü bhaya-hetukam ity àlocya yathà kàryaü tathà àrabhyatàm |

tac chrutvà kårmaþ sa-bhayam àha-mitra ! jalà÷ayàntaraü gacchàmi |

kàka-mçgàv api uktavantau-mitra ! evam astu !

hiraõyako vimç÷yàbravãt-punar jalà÷aye pràpte mantharasya ku÷alam | sthale gacchato 'sya kà vidhà ?

ambhàüsi jala-jantånàü durgaü durga-nivàsinàm |
sva-bhåmiþ ÷vàpadàdãnàü ràj¤àü sainyaü paraü balam  // Hit_1.186 //

upàyena hi yac chakyaü na tac chakyaü paràkramaiþ |
kàkã kanaka-såtreõa kçùõa-sarpam aghàtayat  // Hit_1.187 //

tad yathà-
kathà 6

asti brahmàraõye karp¨åratilako nàma hastã | tam avalokya sarve ÷çgàlà÷ cintayanti sma | yady ayaü kenàpy upàyena miryate, tadàsmàkam etena dehena màsa-catuùñayasya svecchà-bhojanaü bhavet | tatas tan-madhyàd ekena  vçddha-÷çgàlena pratij¤à kçtà | mayà buddhi-prabhàvàd asya maraõaü sàdhayitavyam | anantaraü sa va¤cakaþ karpåratilaka-samãpaü gatvà sàùñàïga-pàtaü praõamyovàca-deva ! dçùñi-prasàdaü kuru |

hastã bråte-kas tvam ? kutaþ samàyàtaþ ?

so 'vadat-jambuko 'haü sarvair vana-vàsibhiþ pa÷ubhir militvà bhavat-sakà÷aü prasthàpitaþ | yad vinà ràj¤à sthàtuü na yuktam | tad atràñavã-ràjye'bhiùektuü bhavàn sarva-svàmi-guõopeto niråpitaþ | yataþ-

kulàcàra-janàcàrair ati÷uddhaþ pratàpavàn |
dhàrmiko nãti-ku÷alaþ sa svàmã yujyate bhuvi  // Hit_1.188 //

aparaü ca pa÷ya-
ràjànaü prathamaü vindet tato bhàryàü tato dhanam |
ràjany asati loke'smin kuto bhàryà kuto dhanam  // Hit_1.189 //

anyac ca-
parjanya iva bhåtànàm àdhàraþ pçthivã-patiþ |
vikale'pi hi parjanye jãvyate na tu bhåpatau  // Hit_1.190 //

kiü ca-
niyata-viùaya-vartã pràya÷o daõóa-yogàj
jagati para-va÷e'smin durlabhaþ sàdhu-vçtteþ |
kç÷am api vikalaü và vyàdhitaü vàdhanaü và
patim api kula-nàrã daõóa-bhãtyàbhyupaiti  // Hit_1.191 //

tad yathà lagna-velà na calati tathà kçtvà satvaram àgamyatàü devena | ity uktvà utthàya calitaþ | tato 'sau ràjya-làbhàkçùñaþ karpåratilakaþ ÷çgàla-dar÷ita-vartmanà dhàvan mahà-païke nimagnaþ | hastinoktam-sakhe ÷çgàla ! kim adhunà vidheyam ? mahà-païke patito 'haü mriye | paràvçtya pa÷ya !

÷çgàlena vihasyoktam-deva ! mama pucchàgre hastaü dattvà uttiùñha | yasmàt mad-vidhasya vacasi tvayà vi÷vàsaþ kçtaþ, tasya phalam etat | tad anubhåyatàm a÷araõaü duþkham | tathà coktam-

yadàsat-saïga-rahito bhaviùyasi  bhaviùyasi |
yadàsajjana-goùñhãùu patiùyasi patiùyasi  // Hit_1.192 //

tato mahà-païke nimagno hastã ÷çgàlair bhakùitaþ | ato 'haü bravãmi-upàyena hi yac chakyam ity àdi |

 --o)0(o--

tatas tad-dhita-vacanam avadhãrya mahatà bhayena vimugdha iva mantharass taj-jalà÷ayam utsçjya pracalitaþ | te'pi hiraõyakàdayaþ snehàd aniùñaü ÷aïkamànàs tam anujagmuþ | tataþ sthale gacchan kenàpi vyàdhena vane paryañatà sa mantharaþ pràptaþ | sa ca taü gçhãtvà utthàya dhanuùi baddhvà dhanyo 'smãty abhidhàya bhramaõa-kle÷àt kùut-pipàsàkulaþ sva-gçhàbhimukhaü prayàtaþ | atha te mçga-vàyasa-måùikàþ paraü viùàdam upagatàþ tam anugacchanti sma | tato hiraõyako vilapati-

ekasya duþkhasya na yàvad antaü gacchàmy ahaü pàram ivàrõavasya |
tàvad dvitãyaü samupasthitaü me chidreùv anarthà bahulã-bhavanti  // Hit_1.193 //

svabhàvajaü tu yan mitraü bhàgyenaivàbhijàyate |
tad-akçtrima-sauhàrdam àpatsv api na mu¤cati  // Hit_1.194 //

api ca-
na màtari na dàreùu na sodarye na càtmaje |
vi÷vàsas tàdç÷aþ puüsàü yàdçï mitre svabhàvaje  // Hit_1.195 //

iti muhuþ vicintya pràha-aho me durdaivam | yataþ-

sva-karma-santàna-viceùñitàni
kàlàntaràvarti-÷ubhà÷ubhàni |
ihaiva dçùñàni mayaiva tàni
janmàntaràõãva da÷àntaràõi  // Hit_1.196 //

athavà ittham evaitat |
kàyaþ saünihitàpàyaþ sampadaþ padam àpadàm |
samàgamàþ sàpagamàþ sarvam utpàdi bhaïguram  // Hit_1.197 //

punar vimç÷yàha-
÷okàràti-bhaya-tràõaü prãti-vi÷rambha-bhàjanam |
kena ratnam idaü sçùñaü mitram ity akùara-dvayam  // Hit_1.198 //

kiü ca-
mitraü prãti-rasàyanaü nayanayor ànandanaü cetasaþ
pàtraü yat sukha-duþkhayoþ samam idaü puõyàtmanà labhyate |
ye cànye suhçdaþ samçddhi-samaye dravyàbhilàùàkulàs
te sarvatra milanti tattva-nikaùa-gràvà tu teùàü vipat  // Hit_1.199 //

iti bahu vilapya hiraõyaka÷ citràïga-laghupatanakàv àha-yàvad ayaü vyàdho vanàn na niþsarati, tàvan mantharaü mocayituü yatnaþ kriyatàm |

tàv åcatuþ-satvaraü yathà-kàryam upadi÷a |

hiraõyako bråte-citràïgo jala-samãpaü gatvà mçtam ivàtmànaü ni÷ceùñaü dar÷ayatu | kàka÷ ca tasyopari sthitvà ca¤cvà kim api vilikhatu | nånam anena lubdhakena mçga-màüsàrthinà tatra kacchapaü parityajya sarvaraü gantavyam | tato 'haü mantharasya bandhanaü chetsyàmi | sannihite lubdhake bhavadbhyàü palàyitavyam |

tata÷ citràïga-laghupatanakàbhyàü ÷ãghraü gatvà tathànuùñhite sati sa vyàdhaþ pari÷ràntaþ pànãyaü pãtvà taror adhastàd upaviùñaþ san tathàvidhaü mçgam apa÷yat | tataþ kacchapaü jala-samãpe nidhàya kartarikàm àdàya prahçùña-manà mçgàntikaü calitaþ | atràntare hiraõyakena àgatya mantharasya bandhanaü chinnam | chinna-bandhanaþ kårmaþ satvaraü jalà÷ayaü praviùñaþ | sa ca mçga àsannaü taü vyàdhaü vilokyotthàya drutaü palàyitaþ | pratyàvçttya lubdhako yàvat taru-talam àyàti tàvat kårmam apa÷yann acintayat-ucitam evaitat
mamàsamãkùya-kàriõaþ | yataþ-

yo dhruvàõi parityajya adhruvàõi niùevate |
dhruvàõi tasya na÷yanti adhruvaü naùñam eva hi  // Hit_1.200 //

tato 'sau sva-karma-va÷àn nirà÷aþ kañakaü praviùñaþ | mantharàdaya÷ ca sarve muktàpadaþ sva-sthànaü gatvà yathà-sukham àsthitàþ |

atha ràja-putraiþ sànandam uktam-sarve ÷rutavantaþ sukhino vayam | siddhaü naþ samãhitam |

viùõu-÷armovàca-etad bhavatàm abhilaùitam api sampannam | aparam apãdam astu-

mitraü yàntu ca sajjanà janapadair lakùmãþ samàlabhyatàü
bhåpàlàþ paripàlayantu vasudhàü ÷a÷vat sva-dharme sthitàþ |
àstàü mànasa-tuùñaye sukçtinàü nãtir navoóheva vaþ
kalyàõaü kurutàü janasya bhagavàü÷ candràrdha-cåóàmaõiþ  // Hit_1.201 //


 --o)0(o--

ii.
suhçd-bhedaþ

atha ràja-putrà åcuþ-àrya ! mitralàbhaþ ÷rutas tàvad asmàbhiþ | idànãü suhçd-bhedaü ÷rotum icchàmaþ |

viùõu÷armovàca-suhçd-bhedaü tàvac chçõuta, yasyàyam àdyaþ ÷lokaþ-

vardhamàno mahàn sneho mçgendra-vçùayor vane |
pi÷unenàtilubdhena jambukena vinà÷itaþ  // Hit_2.1 //

ràja-putrair uktam-katham etat ?

viùõu÷armà kathayati-asti dakùiõà-pathe suvarõavatã nàma nagarã | tatra vardhamàno nàma vaõig nivasati | tasya pracure'pi vitte' paràn bandhån atisamçddhàn samãkùya punar artha-vçddhiþ karaõãyeti matir babhåva | yataþ,

adho 'dhaþ pa÷yataþ kasya mahimà nopacãyate |
upary upari pa÷yantaþ sarva eva daridrati  // Hit_2.2 //

aparaü ca-
brahmahàpi naraþ påjyo yasyàsti vipulaü dhanam |
÷a÷inas tulya-vaü÷o 'pi nirdhanaþ paribhåyate  // Hit_2.3 //

anyac ca-
avyavasàyinam alasaü daiva-paraü sahasàc ca parihãõam |
pramadeva hi vçddha-patiü necchaty avagåhituü lakùmãþ  // Hit_2.4 //

kiü ca-
àlasyaü strã-sevà sa-rogatà janma-bhåmi-vàtsalyam |
santoùo bhãrutvaü ùaó vyàghàtà mahattvasya  // Hit_2.5 //

yataþ-
sampadà susthiraü-manyo bhavati svalpayàpi yaþ |
kçtakçtyo vidhir manye na vardhayati tasya tàm  // Hit_2.6 //

aparaü ca-
nirutsàhaü nirànandaü nirvãryam ari-nandanam |
mà sma sãmantinã kàcij janayet putram ãdç÷am  // Hit_2.7 //

tathà coktam-
alabdhaü caiva lipseta labdhaü rakùet prayatnataþ |
rakùitaü vardhayec caiva vçddhaü pàtreùu nikùipet  // Hit_2.8 //

yato 'labdham icchato 'rtha-yogàd arthasya pràptir eva | labdhasyàpy arakùitasya nidher api svayaü vinà÷aþ | api ca, avardhamàna÷ càrthaþ kàle svalpa-vyayo 'py a¤janavat kùayam eti | naupabhujyamàna÷ ca niùprayojana eva saþ | tathà coktam-

dhanena kiü yo na dadàti nà÷nute
balena kiü ya÷ ca ripån na bàdhate |
÷rutena kiü yo na ca dharmam àcaret
kim àtmanà yo na jitendriyo bhavet  // Hit_2.9 //

yataþ,
jala-bindu-nipàtena krama÷aþ påryate ghañaþ |
sa hetuþ sarva-vidyànàü dharmasya ca dhanasya ca  // Hit_2.10 //

dànopabhoga-rahità divasà yasya yànti vai |
sa karma-kàra-bhastreva ÷vasann api na jãvati  // Hit_2.11 //

iti saücintya nandaka-sajãvaka-nàmànau vçùabhau dhuri niyojya ÷akañaü nànàvidha-dravya-pårõaü kçtvà vàõijyena gataþ ka÷mãraü prati | anyac ca-

a¤janasya kùayaü dçùñvà valmãkasya ca sa¤cayam |
avandhyaü divasaü kuryàd dànàdhyayana-karmabhiþ  // Hit_2.12 //

yataþ-
ko 'tibhàraþ samarthànàü kiü dåraü vyavasàyinàm |
ko vide÷aþ savidyànàü kaþ paraþ priya-vàdinàm  // Hit_2.13 //

atha gacchatas tasya sudurga-nàmni mahàraõye sa¤jãvako bhagna-jànur nipatitaþ | tam àlokya vardhamàno 'cintayat-

karotu nàma nãti-j¤o vyavasàyam itas tataþ |
phalaü punas tad eva syàd yad vidher manasi sthitam  // Hit_2.14 //

kintu-
vismayaþ sarvathà heyaþ pratyåhaþ sarva-karmaõàm |
tasmàd vismayam utsçjya sàdhye siddhir vidhãyatàm  // Hit_2.15 //

iti saücintya saüjãvakaü tatra parityajya vardhamànaþ punaþ svayaü dharmapuraü nàma nagaraü gatvà mahàkàyam anyaü vçùabham ekaü samànãya dhuri niyojya calitaþ | tataþ saüjãvako 'pi kathaü katham api khura-traye bharaü kçtvotthitaþ | yataþ-
nimagnasya payo-rà÷au parvatàt patitasya ca |
takùakeõàpi daùñasya àyur marmàõi rakùati  // Hit_2.16 //

nàkàle miryate jantur viddhaþ ÷ara-÷atair api |
ku÷àgreõaiva saüspçùñaþ pràpta-kàlo na jãvati  // Hit_2.17 //

arakùitaü tiùñhati daiva-rakùitaü
surakùitaü daiva-hataü vina÷yati |
jãvaty anàtho 'pi vane visarjitaþ
kçta-prayatno 'pi gçhe na jãvati  // Hit_2.18 //

tato dineùu gacchatsu saüjãvakaþ svecchàhàra-vihàraü kçtvàraõyaü bhràmyan hçùña-puùñàïgo balavan nanàda | tasmin vane piïgalaka-nàmà siühaþ sva-bhujopàrjita-ràjya-sukham anubhavan nivasati | tathà coktam-

nàbhiùeko na saüskàraþ siühasya kriyate mçgaiþ |
vikramàrjita-ràjyasya svayam eva mçgendratà  // Hit_2.19 //

sa caikadà pipàsàkulitaþ pànãyaü pàtuü yamunà-kaccham agacchat | tena ca tatra siühenànanubhåta-pårvakam akàla-ghana-garjitam iva saüjãvaka-narditam a÷ràvi | tac chrutvà pànãyam apãtvà sa-cakitaþ parivçtya sva-sthànam àgatya kim idam ity àlocayaüs tåùõãü sthitaþ | sa ca tathàvidhaþ karaña-kadamanakàbhyàm asya mantri-putràbhyàü dçùñaþ | taü tathàvidhaü dçùñvà damanakaþ karañakam àha-sakhe karañaka ! kim ity ayam udakàrthã svàmã pànãyam apãtvà sacakito mandaü mandam avatiùñhate |

karañako bråte-mitra damanaka ! asman-matenàsya sevaiva na kriyate | yadi tathà bhavati tarhi kim anena svàmi-ceùñàniråpeõàsmàkam | yato 'nena ràj¤à vinàparàdhena ciram avadhãritàbhyàm àvàbhyàü mahad-duþkham anubhåtam |

sevayà dhanam icchadbhiþ sevakaiþ pa÷ya yat kçtam |
svàtantryaü yac charãrasya måóhais tad api hàritam  // Hit_2.20 //

aparaü ca-
÷ãta-vàtàtapa-kle÷àn sahante yàn parà÷ritàþ |
tad-aü÷enàpi medhàvã tapas taptvà mukhã bhavet  // Hit_2.21 //

anyac ca-
etàvaj janmasàphalyaü dehinàm iha dehiùu |
pràõair arthair dhiyà vàcà ÷reya evàcaret sadà  // Hit_2.22 //

aparaü ca-
ehi gaccha patottiùñha vada maunaü samàcara |
iti vitrasta-sàraïga-netrayà ko na va¤citaþ  // Hit_2.23 //

kiü ca-
abudhair artha-làbhàya paõya-strãbhir iva svayam |
àtmà saüskçtya saüskçtya paropakaraõã-kçtaþ  // Hit_2.24 //

kiü ca-
yà prakçtyaiva capalà nipataty a÷ucàv api |
svàmino bahu manyante dçùñiü tàm api sevakàþ  // Hit_2.25 //

aparaü ca-
maunàn mårkhaþ pravacana-pañur bàtulo jalpako và
kùàntyà bhãrur yadi na sahate pràya÷o nàbhijàtaþ |
dhçùñaþ pàr÷ve vasati niyataü dårata÷ càpragalbhaþ
sevà-dharmaþ parama-gahano yoginàm apy agamyaþ  // Hit_2.26 //

vi÷eùata÷ ca-
praõamaty unnati-hetor jãvita-hetor vimu¤cati pràõàn |
duþkhãyati sukha-hetoþ ko måóhaþ sevakàd anyaþ  // Hit_2.27 //

damanako bråte-mitra sarvathà manasàpi naitat kartavyam, yataþ-

kathaü nàma na sevyante yatnataþ parame÷varàþ |
acireõaiva ye tuùñàþ pårayanti manorathàn  // Hit_2.28 //

anyac ca-
kutaþ sevà-vihãnànàü càmaroddhåta-sampadaþ |
uddaõóa-dhavala-cchatraü vàji-vàraõa-vàhinã  // Hit_2.29 //

karañako bråte-tathàpi kim anenàsmàkaü vyàpàreõa | yato 'vyàpàreùu vyàpàraþ sarvathà pariharaõãyaþ | pa÷ya-

avyàpareùu vyàpàraü yo naraþ kartum icchati |
sa eva nidhanaü yàti kãlotpañãva vànaraþ  // Hit_2.30 //

damanakaþ pçcchati--katham etat ?

karakañaþ kathayati-

kathà 1

asti magadha-de÷e dharmàraõya-saünihita-vasudhàyàü ÷ubhadatta-nàmnà kàyasthena vihàraþ kartum àrabdhaþ | tatra karapatradàrya-màõaika-stambhasya kiyad dårasphàñitasya kàùñha-khaõóa-dvaya-madhye kãlakaþ såtra-dhàreõa nihitaþ | tatra balavàn vànara-yåthaþ krãóann àgataþ | eko vànaraþ kàla-prerita iva taü kãlakaü hastàbhyàü dhçtvopaviùñam | anantaraü  sa ca sahaja-capalatayà mahatà prayatnena taü kãlakam àkçùñavàn | àkçùñe ca kãlake cårõitàõóa-dvayaþ pa¤catvaü gataþ | ato 'haü bravãmi-avyàpareùu vyàpàram ity àdi |

damanako bråte-tathàpi svàmi-ceùñà-niråpaõaü sevakenàva÷yaü karaõãyam |

karañako bråte-sarvasminn adhikàre ya eva niyuktaþ pradhàna-mantrã sa karotu | yato 'nujãvinà paràdhikàra-carcà sarvathà na kartavyà | pa÷ya-

paràdhikàra-carcà yaþ kuryàt svàmi-hitecchayà |
sa viùãdati cãtkàràd gardabhas tàóito yathà  // Hit_2.31 //

damanakaþ pçcchati--katham etat ?

karañako bråte-

kathà 2

asti vàràõasyàü karpåra-pañako nàma rajakaþ | sa ràtrau gàóha-nidràyàü prasuptaþ | tad-anantaraü tad-gçha-dravyàõi hartuü cauraþ praviùñaþ | tasya pràïgaõe gardabho baddhas tiùñhati | kukkura÷ copaviùño 'sti | atha gardabhaþ ÷vànam àha-sakhe ! bhavatas tàvad ayaü vyàpàraþ | tat kim iti tvam uccaiþ ÷abdaü kçtvà svàminaü na jàgarayasi |

kukkuro bråte-bhadra ! mama niyogasya carcà tvayà na kartavyà | tvam eva kiü na jànàsi yathà tasyàharni÷aü gçha-rakùàü karomi | yato 'yaü ciràn nirvçto mamopayogaü na jànàti | tenàdhunàpi mamàhàra-dàne mandàdaraþ | yato vinà vidhura-dar÷anaü svàmina upajãviùu mandàdarà bhavanti |

gardabho bråte-÷çõu re barbara !
yàcate kàrya-kàle yaþ sa kiü-bhçtyaþ sa kiü-suhçt |

kukkuro bråte-
bhçtyàn sambhàùayed yas tu kàrya-kàle sa kiü-prabhuþ  // Hit_2.32 //

yataþ-
à÷ritànàü bhçtau svàmi-sevàyàü dharma-sevane |
putrasyotpàdane caiva na santi pratihastakàþ  // Hit_2.33 //

tato gardabhaþ sa-kopam àha-are duùña-mate ! pàpãyàüs tvaü yad vipattau svàmi-kàrye upekùàü karoùi | bhavatu tàvat | yathà svàmã jàgariùyati, tan mayà kartavyam | yataþ-
pçùñhataþ sevayed arkaü jañhareõa hutà÷anam |
svàminaü sarva-bhàvena paralokam amàyayà  // Hit_2.34 //

ity uktvàtãva cãtkàra-÷abdaü kçtavàn | tataþ sa rajakas tena cãtkàreõa prabuddho nidrà-bhaïga-kopàd utthàya gardabhaü laguóena tàdayàmàsa | tenàsau pa¤catvam agamat | ato 'haü bravãmi-paràdhikàra-carcàm ity àdi | pa÷ya, pa÷ånàm anveùaõam evàsman-niyogaþ | sva-niyoga-carcà kriyatàm | kintv adya tayà carcayà na prayojanam | yata àvayor bhakùita-÷eùàhàraþ pracuro 'sti |

damanakaþ saroùam àha-katham àhàràrthã bhavàn kevalaü ràjànaü sevate ? etad ayuktam uktaü tvayà | yataþ-

suhçdàm upakàra-kàraõàd
dviùatàm apy apakàra-kàraõàt |
nçpa-saü÷raya iùyate budhair
jañharaü ko na bibharti kevalam  // Hit_2.35 //

jãvite yasya jãvanti viprà mitràõi bàndhavàþ |
saphalaü jãvitaü tasya àtmàrthe ko na jãvati  // Hit_2.36 //

api ca-
yasmin jãvati jãvanti bahavaþ sa tu jãvatu |
kàko 'pi kiü na kurute ca¤cvà svodara-påraõam  // Hit_2.37 //

pa÷ya-
pa¤cabhir yàti dàsatvaü puràõaiþ ko 'pi mànavaþ |
ko 'pi lakùaiþ kçtã ko 'pi lakùair api na labhyate  // Hit_2.38 //

anyac ca-
manuùya-jàtau tulyàyàü bhçtyatvam ati-garhitam |
prathamo yo na tan nàpi sa kiü jãvatsu gaõyate  // Hit_2.39 //

tathà coktaü-
vàji-vàraõa-lohànàü kàùñha-pàùàõa-vàsasàm |
nàrã-puruùa-toyànàm antaraü hada-hantaram  // Hit_2.40 //

tathà hi svalpam apy atiricyate-
svalpa-snàyu-vasàva÷eùa-malinaü nirmàüsam apy asthikaü
÷và labdhvà paritoùam eti na bhavet tasya kùudhaþ ÷àntaye |
siüho jambukam aïkam àgatam api tyaktvà nihanti dvipaü
sarvaþ kçcchra-gato 'pi và¤chati janaþ sattvànuråpaü phalam  // Hit_2.41 //
aparaü ca, sevya-sevakayor antaraü pa÷ya-

làïgåla-càlanam adha÷ caraõàvapàtaü
bhåmau nipatya vadanodara-dar÷anaü ca |
÷và piõóadasya kurute gaja-puïgavas tu
dhãraü vilokayati càñu-÷atai÷ ca bhuïkte  // Hit_2.42 //

kiü ca-
yaj jãvyate kùaõam api prathitaü manuùyair
vij¤àna-vikrama-ya÷obhir abhajyamànam |
tan nàma jãvitam iha pravadanti taj-j¤àþ
kàko 'pi jãvati ciràya baliü ca bhuïkte  // Hit_2.43 //

aparaü ca-
yo nàtmaje na ca gurau na ca bhçtya-varge
dãne dayàü na kurute na ca bandhu-varge |
kiü tasya jãvita-phalena manuùya-loke
kàko 'pi jãvati ciràya baliü ca bhuïkte  // Hit_2.44 //

aparam api-
ahita-hita-vicàra-÷ånya-buddheþ
÷ruti-samayair bahubhir bahiùkçtasya |
udara-bharaõa-màtra-kevalecchoþ
puruùa-pa÷o÷ ca pa÷o÷ ca ko vi÷eùaþ  // Hit_2.45 //

karañako bråte-àvàü tàvad apradhànau | tadàpy àvayoþ kim anayà vicàraõayà |

damanako bråte-kiyatà kàlenàmàtyàþ pradhànatàm apradhànatàü và labhante, yataþ-

na kasyacit ka÷cid iha svabhàvàd
bhavaty udàro 'bhimataþ khalo và |
loke gurutvaü viparãtatàü và
sva-ceùñitàny eva naraü nayanti  // Hit_2.46 //

kiü ca-
àropyate ÷ilà ÷aile yatnena mahatà yathà |
nipàtyate kùaõenàdhas tathàtmà guõa-doùayoþ  // Hit_2.47 //

yàty adho 'dhaþ vrajaty uccair naraþ svair eva karmabhiþ |
kåpasya khanità yadvat pràkàrasyeva kàrakaþ  // Hit_2.48 //

tad bhadram | svayatnàyatto hy àtmà sarvasya |

karañako bråte-atha bhavàn kiü bravãti ?

sa àha-ayaü tàvat svàmã piïgalakaþ kuto 'pi kàraõàt sa-cakitaþ parivçtyopaviùñaþ |

karañako bråte-
udãrito 'rthaþ pa÷unàpi gçhyate  hayà÷ ca nàgà÷ ca vahanti coditàþ |
anuktam apy åhati paõóito janaþ pareïgita-j¤àna-phalà hi buddhayaþ  // Hit_2.49 //

àkàra-riïgatair gatyà ceùñayà bhàùaõena ca |
netra-vaktra-vikàreõa lakùyate'ntargataü manaþ  // Hit_2.50 //

atra bhaya-prastàve praj¤à-balenàham enaü svàminam àtmãyaü kariùyàmi | yataþ-

prastàva-sadç÷aü vàkyaü sad-bhàva-sadç÷aü priyam |
àtma-÷akti-samaü kopaü yo jànàti sa paõóitaþ  // Hit_2.51 //

karañako bråte-sakhe tvaü sevànabhij¤aþ | pa÷ya-

anàhåto vi÷ed yas tu apçùño bahu bhàùate |
àtmànaü manyate prãtaü bhå-pàlasya sa durmatiþ  // Hit_2.52 //

damanako bråte-bhadra ! katham ahaü sevànabhij¤aþ ? pa÷ya-

kim apy asti svabhàvena sundaraü vàpy asundaram |
yad eva rocate yasmai bhavet tat tasya sundaram  // Hit_2.53 //

yataþ-
yasya yasya hi yo bhàvas tena tena hi taü naram |
anupravi÷ya medhàvã kùipram àtma-va÷aü nayet  // Hit_2.54 //

anyac ca-
ko 'trety aham iti bråyàt samyag àde÷ayeti ca |
àj¤àm avitathàü kuryàd yathà-÷akti mahãpateþ  // Hit_2.55 //

aparaü ca-
alpecchur dhçtimàn pràj¤a÷ chàyevànugataþ sadà |
àdiùño na vikalpeta sa ràja-vasatiü vaset  // Hit_2.56 //

karañako bråte-kadàcit tvàm anavasara-prave÷àd avagamyate svàmã |

sa càha-astv evam | tathàpy anujãvinà svàmi-sàünidhyam ava÷yaü karaõãyam |
yataþ-
doùa-bhãter anàrambhas tat kàpuruùa-lakùaõam |
kair ajãrõa-bhayàd bhràtar bhojanaü parihãyate  // Hit_2.57 //

pa÷ya-
àsannam eva nçpatir bhajate manuùyaü vidyà-vihãnam akulãnam asaüstutaü và |
pràyeõa bhåmi-patayaþ pramadà-latà÷ ca yaþ pàr÷vato vasati taü pariveùñayanti  // Hit_2.58 //

karañako bråte-atha tatra gatvà kiü vakùyati bhavàn |

sa àha-÷çõu ! kim anurakto virakto và mayi svàmãti j¤àsyàmi |

karañako bråte-kiü taj j¤àna-lakùaõam |

damanako bråte-÷çõu-
dåràd avekùaõaü hàsaþ sampra÷neùv àdaro bhç÷am |
parokùe'pi guõa-÷làghà smaraõaü priya-vastuùu  // Hit_2.59 //

asevake cànuraktir dànaü sa-priya-bhàùaõam |
anuraktasya cihnàni doùe'pi guõa-saïgrahaþ  // Hit_2.60 //

anyac ca--
kàla-yàpanam à÷ànàü vardhanaü phala-khaõóanam |
virakte÷vara-cihnàni jànãyàn matimàn naraþ  // Hit_2.61 //

etaj j¤àtvà yathà càyaü mamàyatto bhaviùyati | tathà vadiùyàmi |

apàyasaü dar÷anajàü vipattim
upàya-sandar÷ana-jàü ca siddhim |
medhàvino nãti-vidhi-prayuktàü
puraþ sphurantãm iva dar÷ayanti  // Hit_2.62 //

karañako bråte-tathàpy apràpte prastàve na vaktum arhasi, yataþ-

apràpta-kàlaü vacanaü bçhaspatir api bruvan |
labhate buddhy-avaj¤ànam avamànaü ca bhàrata  // Hit_2.63 //

damanako bråte-mitra ! mà bhaiùãþ ! nàham apràptàvasaraü vacanaü vadiùyàmi | yataþ-
àpady unmàrga-gamane kàrya-kàlàtyayeùu ca |
apçùño 'pi hitànveùã bråyàt kalyàõa-bhàùitam  // Hit_2.64 //

yadi ca pràptàvasareõàpi mayà mantro na vaktavyas tadà mantritvam eva mamànupapannam | yataþ-

kalpayati yena vçttiü yena ca loke pra÷asyate |
sa guõas tena guõinà rakùyaþ saüvardhanãya÷ ca  // Hit_2.65 //

tad bhadra ! anujànãhi màm | gacchàmi |

karañako bråte-÷ubham astu | ÷ivàs te panthànaþ | yathàbhilaùitam anuùñhãyatàm iti |

tato damanako vismita iva piïgalaka-samãpaü gataþ | atha dåràd eva sàdaraü ràj¤à prave÷itaþ sàùñàïga-praõipàtaü praõipatyopaviùñaþ | ràjàha-ciràd dçùño 'si |

damanako bråte-yadyapi mayà sevakena ÷rãmad-devapàdànàü na kiücit prayojanam asti, tathàpi pràpta-kàlam anujãvinà sàünidhyam ava÷yaü kartavyam ity àgato 'smi | kiü ca-

dantasya nirgharùaõakena ràjan
karõasya kaõóåyanakena vàpi |
tçõena kàryaü bhavatã÷varàõàü
kim aïga-vàk-pàõi-matà nareõa  // Hit_2.66 //

yadyapi cireõàvadhãritasya deva-pàdair me buddhi-nà÷aþ ÷akyate, tad api na ÷aïkanãyam | yataþ-

kadarthitasyàpi ca dhairya-vçtter
buddher vinà÷o nahi ÷aïkanãyaþ |
adhaþ-kçtasyàpi tanånapàto
nàdhaþ ÷ikhà yàti kadàcid eva  // Hit_2.67 //

deva ! tat sarvathà vi÷eùaj¤ena svàminà bhavitavyam | yataþ-

maõir luñhati pàdeùu kàcaþ ÷irasi dhàryate |
yathaivàste tathaivàstàü kàcaþ kàco maõir maõiþ  // Hit_2.68 //

anyac ca-
nirvi÷eùo yadà ràjà samaü sarveùu vartate |
tadodyama-samarthànàm utsàhaþ parihãyate  // Hit_2.69 //

kiü ca-
trividhàþ puruùà ràjann uttamàdhama-madhyamàþ |
niyojayet tathaivaitàüs trividheùv eva karmasu  // Hit_2.70 //

yataþ-
sthàna eva nijyojyante bhçtyà÷ càbharaõàni ca |
nahi cåóàmaõiþ pàde nåpuraü ÷irasà kçtam  // Hit_2.71 //

api ca-
kanaka-bhåùaõa-saïgrahaõocito yadi maõis trapuõi praõidhãyate |
na sa virauti na càpi na ÷obhate bhavati yojayitur vacanãyatà  // Hit_2.72 //

anyac ca-
mukuñe ropità kàca÷ caraõàbharaõe maõiþ |
nahi doùo maõer asti kintu sàdhor avij¤atà  // Hit_2.73 //

pa÷ya-
buddhimàn anurakto 'yam ayaü ÷åra ito bhayam |
iti bhçtya-vicàraj¤o bhçtyair àpåryate nçpaþ  // Hit_2.74 //

tathà hi-
a÷vaþ ÷astraü ÷àstraü vãõà vàõã nara÷ ca nàrã ca |
puruùa-vi÷eùaü pràptà bhavanty ayogyà÷ ca yogyà÷ ca  // Hit_2.75 //

anyac ca-
kiü bhaktenàsamarthena kiü ÷aktenàpakàriõà |
bhaktaü ÷aktaü ca màü ràjan nàvaj¤àtuü tvam arhasi  // Hit_2.76 //

yataþ-
avaj¤ànàd ràj¤o bhavati mati-hãnaþ parijanas
tatas tat-pràmàõyàd bhavati na samãpe budha-janaþ |
budhais tyakte ràjye na hi bhavati nãtir guõavatã
vipannàyàü nãtau sakalam ava÷aü sãdati jagat  // Hit_2.77 //

aparaü ca-
janaü janapadà nityam arcayanti nçpàrcitam |
nçpeõàvamato yas tu sa sarvair avamanyate  // Hit_2.78 //

kiü ca-
bàlàd api gçhãtavyaü yuktam uktaü manãùibhiþ |
raver aviùaye kiü na pradãpasya prakà÷anam  // Hit_2.79 //

piïgalako 'vadat-bhadra damanaka ! kim etat ? tvam asmadãya-pradhànàmàtya-putra iyantaü kàlaü yàvat kuto 'pi khala-vàkyàn nàgato 'si | idànãü yathàbhimataü bråhi |

damanako bråte-deva ! pçcchàmi kiücit | ucyatàm | udakàrthã svàmã pànãyam apãtvà kim iti vismita iva tiùñhati |

piïgalako 'vadat-bhadram uktaü tvayà | kintv etad rahasyaü vaktuü kàcid vi÷vàsa-bhåmir nàsti | tathàpi nibhçtaü kçtvà kathayàmi | ÷çõu, samprati vanam idam apårva-sattvàdhiùñhitam ato 'smàkaü tyàjyam | anena hetunà vismito 'smi | tathà ca ÷ruto mayàpi mahàn apårva-÷abdaþ | ÷abdànuråpeõàsya pràõino mahatà balena bhavitavyam |

damanako bråte-deva ! asti tàvad ayaü mahàn bhaya-hetuþ | sa ÷abdo 'syàbhir apy àkarõitaþ | kintu sa kiü mantrã yaþ prathamaü bhåmi-tyàgaü pa÷càd yuddhaü copavi÷ati asmin kàrya-sandehe bhçtyànàm upayoga eva j¤àtavyaþ | yataþ-

bandhu-strã-bhçtya-vargasya buddheþ sattvasya càtmanaþ |
àpan-nikaùa-pàùàõe naro jànàti sàratàm  // Hit_2.80 //

siüho bråte-bhadra ! mahatã ÷aïkà màü bàdhate |

damanakaþ punar àha svagatam-anyathà ràjya-sukhaü parityajya sthànàntaraü gantuü kathaü màü sambhàùase ? prakà÷aü bråte-deva ! yàvad ahaü jãvàmi tàvad bhayaü na kartavyam | kintu karañakàdayo 'py à÷vàsyantàü yasmàd àpat-pratãkàra-kàle durlabhah puruùa-samavàyaþ |

tatas tau damanaka-karañakau ràj¤à sarvasvenàpi påjitau bhaya-pratãkàraü pratij¤àya calitau | karañako gacchan damanakam àha-sakhe ! kiü ÷aktya-pratãkàro bhaya-hetur a÷akya-pratãkàro veti na j¤àtvà bhayopa÷amaü pratij¤àya katham ayaü mahà-prasàdo gçhãtaþ ? yato 'nupakurvàõo na kasyàpy upàyanaü gçhõãyàd vi÷eùato ràj¤aþ | pa÷ya-
yasya prasàde padmàste vijaya÷ ca paràkrame |
mçtyu÷ ca vasati krodhe sarva-tejomayo hi saþ  // Hit_2.81 //

tathà hi-
bàlo 'pi nàvamantavyo manuùya iti bhåmipaþ |
mahatã devatà hy eùà nara-råpeõa tiùñhati  // Hit_2.82 //

damanako vihasyàha-mitra ! tåùõãm àsyatàm | j¤àtaü mayà bhaya-kàraõam | balãvarda-narditaü tat | vçùabhà÷ càsmàkam api bhakùyàþ | kiü punaþ siühasya |

karañako bråte-yady evaü tadà kim punaþ svàmi-tràsas tatraiva kim iti nàpanãtaþ |

damanako bråte-yadi svàmi-tràsas tatraiva mucyate tadà katham ayaü mahà-prasàda-làbhaþ syàt | aparaü ca-

nirapekùo na kartavyo bhçtyai svàmã kadàcana |
nirapekùaü prabhuü kçtvà bhçtyaþ syàd dadhi-karõavat  // Hit_2.83 //

karañakaþ pçcchati--katham etat ?

damanakaþ kathayati-

kathà 3

asty uttara-pathe'rbuda÷ikhara-nàmni parvate durdànto nàma mahà-vikramaþ siühaþ | tasya parvata-kandaram adhi÷ayànasya kesaràgraü ka÷cin måùikaþ pratyahaü chinatti | tataþ kesaràgraü lånaü dçùñvà kupito vivaràntargataü måùikam alabhamàno 'cintayat-

kùudra-÷atrur bhaved yas tu vikramàn naiva labhyate |
tam àhantuü puraskàryaþ sadç÷as tasya sainikaþ  // Hit_2.84 //
ity àlocya tena gràmaü gatvà vi÷vàsaü kçtvà dadhikarõa-nàmà bióàlo yatnevànãya màüsàhàraü dattvà sva-kandare sthàpitaþ | anantaraü tad-bhayàn måùiko 'pi vilàn na niþsarati | tenàsau siüho 'kùata-ke÷araþ sukhaü svapiti | måùika-÷abdaü yadà yadà ÷çõoti, tadà tadà màüsàhàra-dànena taü bióàlaü saüvardhayati |

àj¤à-bhaïgo narendràõàü bràhmaõànàm anàdaraþ |
pçthak ÷ayyà ca nàrãõàm a÷astra-vihito vadhaþ  // Hit_2.85 //

tato de÷a-vyavahàrànabhij¤aþ saüjãvakaþ sabhayam upasçtya sàùñàïga-pàtaü karañakaü praõatavàn | tathà coktam-

matir eva balàd garãyasã yad-abhàve kariõàm iyaü da÷à |
iti ghoùayatãva óiõóimaþ kariõo hastipakàhataþ kvaõan  // Hit_2.86 //

atha saüjãvakaþ sà÷aïkam àha-senàpate ! kiü mayà kartavyam | tad abhidhãyatàm |

karañako bråte-vçùabha ! atra kànane tiùñhasi | asmad-deva-pàdàravindaü praõaya |

saüjãvako bråte-tad-abhaya-vàcaü me yaccha | gacchàmi |

karañako bråte-÷çõu re balãvarda ! alam anayà ÷aïkayà | yataþ-

prativàcam adatta ke÷avaþ ÷apamànàya na cedi-bhåbhuje |
anuhuïkurute ghana-dhvaniü na hi gomàyu-rutàni kesarã  // Hit_2.87 //

anyac ca-
tçõàni nonmålayati prabha¤jano
mçdåni nãcaiþ praõalàni sarvataþ |
samucchritàn eva tarån prabàdhate
mahàn mahaty eva karoti vikramam  // Hit_2.88 //

tatas tau saüjãvakaü kiyad dåre saüsthàpya piïgalaka-samãpaü gatau | tato ràjà sàdaram avalokitau praõamyopaviùñau | ràjàha-tvayà sa dçùñaþ ?

damanako bråte-deva ! dçùñaþ | kintu yad devena j¤àtaü tat tathà | mahàn evàsau devaü draùñum icchati | kintu mahàbalo 'sau tataþ sajjãbhåyopavi÷ya dç÷yatàm | ÷abda-màtràd eva na bhetavyam | tathà coktam-

÷abda-màtràn na bhetavyam aj¤àtvà ÷abda-kàraõam |
÷abda-hetuü parij¤àya kuññanã gauravaü gatà  // Hit_2.89 //

ràjàha-katham etat ?

damanakaþ kathayati---

kathà 4

asti ÷rã-parvata-madhye brahmapuràkhyaü nagaram | tac-chikhara-prade÷e ghaõñàkarõo nàma ràkùasaþ prativasatãti jana-pravàdaþ ÷råyate | ekadà ghaõñàm àdàya palàyamànaþ ka÷cic cauro vyàghreõa vyàpàditaþ | tat-pàõi-patità ghaõñà vànaraiþ pràptà | vànaràs tàü ghaõñàm anukùaõaü vàdayanti | tato nagara-janaiþ sa manuùyaþ khàdito dçùñaþ pratikùaõaü ghaõñà-rava÷ ca ÷råyate | anantaraü ghaõñàkarõaþ kupito manuùyàn khàdati ghaõñàü ca vàdayatãty uktvà sarve janà nagaràt palàyitàþ | tataþ karàlayà nàma kuññanyà vimç÷yànavaro 'yaü ghaõñà-nàdaþ
| tat kiü markañà ghaõñàü vàdayantãti svayaü vij¤àya ràjà vij¤àpitaþ-deva ! yadi kiyad dhanopakùayaþ kriyate, tadàham enaü ghaõñàkarõaü sàdhayàmi |

tato ràjà tasyai dhanaü dattam | kuññanyà maõóalaü kçtvà tatra gaõe÷àdi-påjà-gauravaü dar÷ayitvà svayaü vànara-priya-phalàny àdàya vanaü pravi÷ya phalàny àkãrõàni | tato ghaõñàü parityajya vànaràþ phalàsaktà babhåvuþ | kuññanã ca ghaõñàü gçhãtvà nagaram àgatà sarva-jana-påjyàbhavat | ato 'haü bravãmi-÷abda-màtràn na bhetavyam ity àdi | tataþ saüjãvakam ànãya dar÷anaü kàritavantau | pa÷càt tatraiva parama-prãtyà nivasati |

 --o)0(o--

atha kadàcit tasya siühasya bhràtà stabdha-karõa-nàmà siühaþ samàgataþ | tasyàtithyaü kçtvà siüham upave÷ya piïgalakas tad-àhàràya pa÷uü hantuü calitaþ | atràntare saüjãvako vadati-deva ! adya hata-mçgàõàü màüsàni kva ?

ràjàha-damanaka-karañakau jànãtaþ |

saüjãvako bråte-j¤àyatàü kim asti nàsti và ?

siüho vimç÷yàha-nàsty eva tat |

saüjãvako bråte-katham etàvan màüsaü tàbhyàü khàditam ?

ràjàha-khàditaü vyayitam avadhãritaü ca | pratyaham eùa kramaþ |

saüjãvako bråte-kathaü ÷rãmad-deva-pàdànàü agocareõaiva kriyate ?

ràjàha-madãyàgocareõaiva kriyate |

atha saüjãvako bråte-naitad ucitam | tathà coktam-

nànivedya prakurvãta bhartuþ kiücid api svayam |
kàryam àpat-pratãkàràd anyatra jagatã-pate  // Hit_2.90 //

anyac ca-
kamaõóalåpamo 'màtyas tanu-tyàgã bahu-grahaþ |
nçpate kiïkùaõo mårkho daridraþ kiüvaràñakaþ  // Hit_2.91 //

sa hy amàtyaþ sadà ÷reyàn kàkinãü yaþ pravardhayet |
koùaþ koùavataþ pràõàþ pràõàþ pràõà na bhåpateþ  // Hit_2.92 //

kiü càrthair na kulàcàraiþ sevatàm eti påruùaþ |
dhana-hãnaþ sva-patnyàpi tyajyate kiü punaþ paraiþ  // Hit_2.93 //

etac ca ràj¤aþ pradhànaü dåùaõam-

ativyayo 'napekùà ca tathàrjanam adharmataþ |
moùaõaü dåra-saüsthànàü koùa-vyasanam ucyate  // Hit_2.94 //

yataþ-
kùipram àyatam anàlocya vyayamànaþ sva-và¤chayà |
parikùãyata evàsau dhanã vai÷ravaõopamaþ  // Hit_2.95 //

stabdhakarõo bråte-÷çõu bhràtaþ cirà÷ritàd etau damanaka-karañakau sandhi-vigraha-kàryàdhikàriõau ca kadàcid arthàdhikàre na niyoktavyau | aparaü ca niyoga-prastàve yan mayà ÷rutaü tat kathyate |

bràhmaõaþ kùatriyo bandhur nàdhikàre pra÷asyate |
bràhmaõaþ siddham apy arthaü kçcchreõàpi na yacchati  // Hit_2.96 //

niyuktaþ kùatriyo dravye khaógaü dar÷ayate dhruvam |
sarvasvaü grasate bandhur àkramya j¤àti-bhàvataþ  // Hit_2.97 //

aparàdhe'pi niþ÷aïko niyogã cira-sevakaþ |
sa svàminam avaj¤àya carec ca niravagrahaþ  // Hit_2.98 //

upakartàdhikàra-sthaþ svàparàdhaü na manyate |
upakàraü dhvajã-kçtya sarvam eva vilumpati  // Hit_2.99 //

upaü÷u-krãóito 'màtyaþ svayaü ràjàyate yataþ |
avaj¤à kriyate tena sadà paricayàd dhruvam  // Hit_2.100 //

antar-duùñaþ kùamà-yuktaþ sarvànartha-karaþ kila |
÷akuniþ ÷akañàra÷ ca dçùñàntàv atra bhåpate  // Hit_2.101 //

sadàmatyo na sàdhyaþ syàt samçddhaþ sarva eva hi |
siddhànàm ayam àde÷aþ çddhi÷ citta-vikàriõã  // Hit_2.102 //

pràptàrtha-grahaõaü dravya-parãvarto 'nurodhanam |
upekùà buddhi-hãnatvaü bhogo 'màtyasya dåùaõam  // Hit_2.103 //

niyogy artha-grahopàyo ràj¤à nitya-parãkùaõam |
pratipatti-pradànaü ca tathà karma-viparyayaþ  // Hit_2.104 //

nipãóità vamanty uccair antaþ-sàraü mahãpateþ |
duùña-vraõà iva pràyo bhavanti hi niyoginaþ  // Hit_2.105 //

muhur niyoginã bàdhyà vasudhàrà mahãpate |
sakçt kiü pãóitaü snàna-vastraü mu¤ced dhçtaü payaþ  // Hit_2.106 //

etat sarvaü yathàvasaraü j¤àtvà vyavahartavyam |

siüho bråte-asti tàvad evam | kintv etau sarvathà na mama vacana-kàriõau |

stabdhakarõo bråte-etat sarvam anucitaü sarvathà | yataþ-

àj¤à-bhaïga-karàn ràjà na kùameta sutàn api |
vi÷eùaþ ko nu ràj¤a÷ ca ràj¤a÷ citra-gatasya ca  // Hit_2.107 //

stabdhasya na÷yati ya÷o viùam asya maitrã
naùñendriyasya kulam artha-parasya dharmaþ |
vidyà-phalaü vyasaninaþ kçpaõasya saukhyaü
ràjyaü pramatta-sacivasya naràdhipasya  // Hit_2.108 //

aparaü ca-
taskarebhyo niyuktebhyaþ ÷atrubhyo nçpa-vallabhàt |
nçpatir nija-lobhàc ca prajà rakùet piteva hi  // Hit_2.109 //

bhràtaþ ! sarvathàsmad-vacanaü kriyatàm | vyavahàro 'py asmàbhiþ kçta eva | ayaü saüjãvakaþ sasya-bhakùako 'rthàdhikàre niyujyatàm |

etad-vacanàt tathànuùñhite sati tad àrabhya piïgalaka-saüjãvakayoþ sarva-bandhu-parityàgena mahatà snehena kàlo 'tivartate | tato 'nujãvinàm apyàhàra-dàne ÷aithilya-dar÷anàd damanaka-karañakàv anyonyaü cintayataþ | tad àha damanakaþ karañakam-mitra ! kiü kartavyam ? àtma-kçto 'yaü doùaþ | svayaü kçte'pi doùe paridevanam apy anucitam | tathà coktam-

svarõa-rekhàm ahaü spçùñvà baddhvàtmànaü ca dåtikà |
àditsu÷ ca maõiü sàdhuþ sva-doùàd duþkhità ime  // Hit_2.110 //

karañako bråte--katham etat ?

damanakaþ kathayati-

kathà 5

asti kà¤canapura-nàmni nagare vãravikramo ràjà | tasya dharmàdhikàriõà ka÷cin nàpito vadhya-bhåmiü nãyamànaþ kandarpaketu-nàmnà parivràjakena sàdhu-dvitãyakena nàyaü hantavyaþ ity uktvà vastrà¤calena dhçtaþ | ràja-puruùà åcuþ-kim iti nàyaü vadhyaþ |

sa àha-÷råyatàm | svarõa-rekhàm ahaü spçùñvà ity àdi pañhati |

ta àhuþ--katham etat ?

parivràjakaþ kathayati-ahaü siühala-dvãpasya bhåpater jãmåtaketaþ putraþ dandarpaketur nàma | madhye caturda÷yàm àvirbhåta-kalpataru-tale ratnàvalã-kiraõa-kabåtara-paryaïka-sthità sarvàlaïkàra-bhåùità lakùmãr iva vãnàü vàdayantã kanyà kàcid dç÷yate iti | tato 'haü pota-võijam àdàya potam àruhya tatra gataþ | anantaraü tatra gatvà paryaïke'dhamagrà tathaiva sàvalokità | tatas tal-làvaõya-guõàkçùñena mayàpi tat-pa÷càj jhampo dattaþ | tad-anantaraü kanakapattanaü pràpya suvarõa-pràsàde tathaiva paryaïke sthità vidyàdharãbhir upàsyamànà mayàlokità | tathàpy ahaü dåràd eva dçùñvà sakhãü prasthàpya sàdaraü sambhàùitaþ
| tat-sakhyà ca mayà pçùñayà samàkhyàtam-eùà kandarpakeli-nàmno vidyàdhara-cakravartinaþ putrã ratnama¤jarã nàma pratij¤àpità vidyate | yaþ kanakavartanaü sva-cakùuùàgatya pa÷yati, sa eva pitur agocaro 'pi màü pariõeùyatãti manasaþ saïkalpaþ | tad enàü gàndharva-vivàhena pariõayatu bhavàn |

atha tatra vçtte gandharva-vivàhe tathà saha ramamàõas tatràhaü tiùñhàmi | tata ekadà rahasi tayoktam-svàmin ! svecchayà sarvam idam upabhoktavyam | eùà citra-gatà svarõa-rekhà nàma vidyàdharã na kadàcit spraùñavyà | pa÷càd upajàta-kautukena mayà svarõarekhà sva-hastena spçùñà | tathà citratayàpy ahaü caraõa-padmena tàóita àgatya sva-ràùñre patitaþ |

atha duþkhito 'haü parivrajitaþ pçthivãü paribhràmyann imàü ngarãm anupràptaþ | atra càtikànte divase gopa-gçhe suptaþ sann apa÷yam | pradoùa-samaye pa÷ånàü pàlanaü kçtvà sva-geham àgato gopaþ sva-vadhåü dåtyà saha kim api mantrayantãm apa÷yat | tatas tàü gopãü tàóayitvà stambhe baddhvà suptaþ | tato 'rdha-ràtre etasya nàpitasya vadhår dåtã punas tàü gopãm upetyàvadat-tava virahànala-dagdho 'sau smara-÷ara-jarjarito mumårùur iva vartate | tathà coktam-

rajanã-cara-nàthena khaõóite timire ni÷i |
yånàü manàüsi vivyàdha dçùñvà dçùñvà manobhavaþ  // Hit_2.111 //

tasya tàdç÷ãm avasthàm avalokya parikliùña-manàs tvàm anuvartitum àgatà | tad aham atràtmànaü baddhvà tiùñhàmi | tvaü tatra gatvà taü santoùya satvaram àgamiùyasi | tathànuùñhite sati sa gopaþ prabuddho 'vadat-idànãü tvàü pàpiùñhàü jàràntikaü nayàmi | tato yadàsau na kiücid api bråte tadà kruddho gopaþ-darpàn mama vacasi pratyuttaram api na dadàsi ity uktvà kopena tena kartarikàmàdàyàsyà nàsikà chinnà | tathà kçtvà punaþ supto gopo nidràm upagataþ | athàgatya gopã dåtãm apçcchat-kà vàrtà ?

dåtyoktam-pa÷ya màm | mukham eva vàrtàü kathayati |

anantaraü sà gopã tathà kçtvàtmànaü baddhvà sthità | iyaü ca dåtã tàü chinna-nàsikàü gçhãtvà sva-gçhaü pravi÷ya sthità | tataþ pràtar evànena nàpitena sva-vadhåþ kùura-bhàõóaü yàcità satã kùuram ekaü pràdàt | tato 'samagra-bhàõóe pràpte samupajàta-kopo 'yaü nàpitas taü kùuraü dåràd eva gçhe kùiptavàn | atha kçtàrtaràyeyaü me nàsikànena chinnety uktvà dharmàdhikàri-samãpam etam ànãtavatã | sà ca gopã tena gopena punaþ pçùñovàca-are pàpa ! ko màü mahàsatã viråpayituü samarthaþ | mama vyavahàram akalmaùam aùñau lokapàlà eva jànanti,
yataþ-

àditya-candràvanilànala÷ ca
dyaur bhåmir àpo hçdayaü yama÷ ca |
aha÷ ca ràtri÷ ca ubhe ca sandhye
dharma÷ ca jànàti narasya vçttam  // Hit_2.112 //

atathyàny api tathyàni dar÷ayanti hi pe÷alàþ |
same nimnonnatànãva citra-karma-vido janàþ  // Hit_2.113 //

utpanneùu ca kàryeùu matir yasya na hãyate |
sa nistarati durgàõi gopã jàra-dvayaü yathà  // Hit_2.114 //

karañakaþ pçcchati-katham etat ?

kathà 6

damanakaþ kathayati-asti dvàravatyàü puryàü kasyacid gopasya vadhår bandhakã | sà gràmasya daõóa-nàyakena tat-putreõa ca samaü ramate | tathà coktam-

nàgnis tçpyati kàùñhànàü nàpagànàü mahodadhiþ |
nàntakaþ sarva-bhåtànàü na puüsàü vàma-locanà  // Hit_2.115 //
na dànena na mànena nàrjavena na sevayà |
na ÷astreõa na ÷àstreõa sarvathà viùamàþ striyaþ  // Hit_2.116 //

yataþ-
guõà÷rayaü kãrti-yutaü ca kàntaü
patiü ratij¤aü sadhanaü yuvànam |
vihàya ÷ãghraü vanità vrajanti
naràntaraü ÷ãla-guõàdi-hãnam  // Hit_2.117 //

aparaü ca-
na tàdç÷ãü prãtim upaiti nàrã
vicitra-÷ayyà ÷ayitàpi kàmam |
yathà hi dårvàdi-vikãrõa-bhåmau
prayàti saukhyaü para-kànti-saïgàt  // Hit_2.118 //

atha kadàcit sà daõóa-nàyaka-putreõa saha ramamàõà tiùñhati | atha daõóa-nàyako 'pi rantuü tatràgataþ | tam àyàntaü dçùñvà tat-putraü kusåle nikùipya daõóanàyakena saha tathaiva krãóati | anantaraü tasya bhartà gopo goùñhàt samàgataþ | tam avalokya gopyoktam-daõóanàyaka ! tvaü laguóaü gçhãtvà kopaü dar÷ayan satvaraü gaccha | tathà tenànuùñhite gopena gçham àgatya pçùñhà-kena kàryeõa daõóanàyakaþ samàgatyàtra sthitaþ ?

sà bråte-anyaü kenàpi kàryeõa putrasyopari kruddhaþ | sa ca màryamàõo 'py atràgatya praviùño mayà kusåle nikùipya rakùitaþ | tat-pitrà cànviùyàtra na dçùñaþ | ata evàyaü daõóanàyakaþ kruddha eva gacchati |

tataþ sà tat-putraü kuùulàd bahiùkçtya dar÷itavatã | tathà coktam-

àhàro dviguõaþ strãõàü buddhis tàsàü catur-guõà |
ùaó-guõo vyavasàya÷ ca kàmà÷ càùñaguõaþ smçtaþ  // Hit_2.119 //

ato 'haü bravãmi-utapanneùv api kàryeùu ity àdi |
karañako bråte-astv evam | kintv anayor mahànanyognya-nisargopajàta-sneha kathaü bhedayituü ÷akyaþ ?

damanako bråte-upàyaþ kriyatàm | tathà coktam-

upàyena jayo yàdçg ripos tàdçï na hetibhiþ |
upàya-j¤o 'lpa-kàyo 'pi na ÷åraiþ paribhåyate  // Hit_2.120 //

karañakaþ pçcchati-katham etat ?

damanakaþ kathayati--
kathà 7

kasmiü÷cit tarau vàyasa-dampatã nivasataþ | tayo÷ càpçtyàni tat-koñaràvasthitena kçùõa-sarpeõa khàditàni | tataþ punar garbhavatã vàyasã vàyasm àha-nàtha ! tyajyatàm ayaü vçkùaþ | atràvasthita-kçùõa-sarpeõàvayoþ santatiþ satataü bhakùyate | yataþ-
duùñà bhàryà ÷añhaü mitraü bhçtya÷ cottara-dàyakaþ |
sa-sarpe ca gçhe vàso mçtyur eva na saü÷ayaþ  // Hit_2.121 //

vàyaso bråte-priye ! na bhetavyam | vàraü vàraü mavaitasya soóhaþ | idànãü punar na kùantavyaþ |

vàyasy àha-katham etena balavatà sàrdhe bhavàn vigrahãtuü samarthaþ |

vàyaso bråte-alam anayà ÷aïkayà | yataþ-

buddhir yasya balaü tasya nirbuddhes tu kuto balam |
pa÷ya siüho madonmattaþ ÷a÷akena nipàtitaþ  // Hit_2.122 //
vàyasã vihasyàha--katham etat ?

vàyasaþ kathayati-
kathà 8
asti mandara-nàmni parvate durdànto nàma siühaþ | sa ca sarvadà pa÷ånàü vadhaü kurvann àste | tataþ sarvaiþ pa÷ubhir militvà sa siüho vij¤aptaþ-mçgendra ! kim artham ekadà bahu-pa÷u-ghàtaþ kriyate | yadi prasàdo bhavati tadà vayam eva bhavad-àhàràya pratyaham ekaikaü pa÷um upaóhaukayàmaþ |

tataþ siühenoktam-yady etad abhimataü bhavatàü tarhi bhavatu tat |

tataþ-prabhçty ekaikaü pa÷um upakalpitaü bhakùayann àste | atha kadàcid vçddha-÷a÷akasya vàraþ samàyàtaþ | so 'cintayat-

tràsa-hetor vinãtis tu kriyate jãvità÷ayà |
pa¤catvaü ced gamiùyàmi kiü siühànunayena me  // Hit_2.123 //

tan mandaü mandaü gacchàmi | tataþ siüho 'pi kùudhà-pãóitaþ kopàt tam uvàca-kutas tvaü vilambya samàgato 'si |

÷a÷ako 'bravãt-deva ! nàham aparàdhã | àgacchan pathi siühàntareõa balàd dhçtaþ | tasyàgre punar àgamanàya ÷apathaü kçtvà svàminaü nivedayitum atràgato 'sim |

siühaþ sakopam àha-satvaraü gatvà duràtmànaü dar÷aya | kva sa duràtmà tiùñhati |

tataþ ÷a÷akas taü gçhãtvà gabhãra-kåpaü dar÷ayituü gataþ | tatràgatya svayam eva pa÷yatu svàmãty uktvà tasmin kåpa-jale tasya siühasyaiva pratibimbaü dar÷itavàn | tato 'sau krodhàdhmàto darpàt tasyopary àtmànaü nikùipya pa¤catvaü gataþ | ato 'haü bravãmi buddhir yasya ity àdi |

vàyasy àha-÷rutaü mayà sarvam | samprati yathà kartavyaü bråhi |

vàyaso 'vadat-atràsanne sarasi ràja-putraþ pratyaham àgatya snàti | snàna-samaye mad-aïgàd avatàritaü tãrtha-÷ilà-nihitaü kanaka-såtraü ca¤cvà vidhçtyànãyàsmin koñare dhàrayiùyasi  |

atha kadàcit snàtuü jalaü praviùñe ràja-putre vàyasyà tad-anuùñhitam | atha kanaka-såtrànusaraõa-pravçttai ràja-puruùais tatra taru-koñare kçùõa-sarpo dçùño vyàpàdita÷ ca | ato 'haü bravãmi-upàyena hi yac chakyam itena hi yac chakyam ity àdi |

karañako bråte-yady evaü tarhi gaccha | ÷ivàs te santu panthànaþ |

tato damanakaþ piïgalaka-samãpaü gatvà praõamyovàca-deva ! àtyantikaü kim api mahà-bhaya-kàri kàryaü manyamànaþ samàgato 'smi | yataþ-

àpady unmàrga-gamane kàrya-kàlàtyayeùu ca |
kalyàõa-vacanaü bråyàd apçùño 'pi hito naraþ  // Hit_2.124 //

anyac ca-
bhogasya bhàjanaü ràjà na ràjà kàrya-bhàjanam |
ràja-kàrya-paridhvaüsã mantrã doùeõa lipyate  // Hit_2.125 //

tathà hi pa÷ya | amàtyànàm eùa kramaþ |

varaü pràõa-parityàgaþ ÷irasà vàpi kartanam |
na tu svàmi-padàvàpti-pàtakecchor upekùaõam  // Hit_2.126 //

piïgalakaþ sàdaram àha-atha bhavàn kiü vaktum icchati |

damanako bråte-deva ! saüjãvakas tavopaya-sadç÷a-vyavahàrãva lakùyate | tathà càsmat sannidhàne ÷rãmad-deva-pàdànàü ÷akti-traya-nindàü kçtvà ràjyam evàbhilaùati |

etac chrutvà, piïgalakaþ sabhayaü sà÷caryaü matvà tåùõãü sthitaþ | damanakaþ punar àha-deva ! sarvàmàtya-parityàgaü kçtvaika evàyaü yat tvàü sarvàdhikàrã kçtaþ | sa eva doùaþ | yataþ-

atyucchrite mantriõi pàrthive ca
viùñabhya pàdàv upatiùñhate ÷rãþ |
sà strã-svabhàvàd asahà bharasya
tayor dvayor ekataraü jahàti  // Hit_2.127 //

aparaü ca-
ekaü bhåmi-patiþ karoti sacivaü ràjye pramàõaü yadà taü mohàt ÷rayate madaþ sa ca madàlasyena nirvidyate |
nirviõõasya padaü karoti hçdaye tasya svatantra-spçhà- svàtantrya-spçhayà tataþ sa nçpateþ pràõàn abhidruhyati  // Hit_2.128 //

anyac ca-
viùa-dagdhasya bhaktasya dantasya calitasya ca |
amàtyasya ca duùñasya målàd uddharaõaü sukham  // Hit_2.129 //

kiü ca-
yaþ kuryàt sacivàyattàü ÷riyaü tad-vyasane sati |
so 'ndhavaj jagatã-pàlaþ sãdet sa¤càrakair vinà  // Hit_2.130 //

sarva-kàryeùu svecchàtaþ pravartate | tad atra pramàõaü svàmã | etaü ca jànàti |

na so 'sti puruùo loke yo na kàmayate ÷riyam |
parasya yuvatiü ramyàü sàdaraü nekùate'tra kaþ  // Hit_2.131 //

siüho vimç÷yàha-bhadra ! yadyapy evaü tathàpi saüjãvakena saha mama mahàn snehaþ | pa÷ya-

kurvann api  vyalãkàni yaþ priyaþ priya eva saþ |
a÷eùa-doùa-duùño 'pi kàyaþ kasya na vallabhaþ  // Hit_2.132 //

anyac ca-
apriyàõy api kurvàõo yaþ priyaþ priya eva saþ |
dagdha-mandira-sàre'pi kasya vahnàv anàdaraþ  // Hit_2.133 //

damanakaþ punare evàha-deva ! sa evàtidoùaþ, yataþ-

yasminn evàdhikaü cakùur àrohayati pàrthivaþ |
sute'màtye'py udàsãne sa lakùmyà÷rãyate janaþ  // Hit_2.134 //

÷çõu deva !
apriyasyàpi pathyasya pariõàmaþ sukhàvahaþ |
vaktà ÷rotà ca yatràsti ramante tatra sampadaþ  // Hit_2.135 //

tvayà ca måla-bhçtyànapàsyàyam àgantukaþ puraskçtaþ | etac cànucitaü kçtam | yataþ-
måla-bhçtyàn parityajya nàgantån pratimànayet |
nàtaþ parataro doùo ràjya-bheda-karo yataþ  // Hit_2.136 //

siüho bråte-kim à÷caryam | mayà yad abhaya-vàcaü dattvànãtaþ saüvardhita÷ ca tat kathaü mahyaü druhyati |

damanako bråte-deva !

durjano nàrjavaü yàti sevyamàno 'pi nitya÷aþ |
sveda-nàbhya¤janopàyaiþ ÷vapuccham iva nàmitam  // Hit_2.137 //

aparaü ca-
svedito mardita÷ caiva ra¤jubhiþ pariveùñitaþ |
mukto dvàda÷abhir varùaiþ ÷va-pucchaþ prakçtiü gataþ  // Hit_2.138 //

anyac ca-
vardhanaü và sammànaü khalànàü prãtaye kutaþ |
phalanty amçta-seke'pi na pathyàni viùa-drumàþ  // Hit_2.139 //

ato 'haü bravãmi-
apçùñas tasya na bråyàd ya÷ ca necchet paràbhavam |
eùa eva satàü dharmo viparãto 'satàü mataþ  // Hit_2.140 //

tathà coktam-
snigdho 'ku÷alàn nivàrayati yas tat karma yan nirmalaü
sà strã yàtu-vidhàyinã sa matimàn yaþ sadbhir abhyarcyate |
sà ÷rãr yà na madaü karoti sa sukhã yas tçùõayà mucyate
tan mitraü yat kçtrimaü sa puruùo yaþ khidyate nendriyaiþ  // Hit_2.141 //

yadi sa¤jãvaka-vyasanàdito 'vij¤àpito 'pi svàmã na nivartate, tad ãdç÷e bhçtye na doùaþ | tathà ca-

nçpaþ kàmàsakto gaõayati na kàrye na ca hitaü
yatheùñaü svacchandaþ pravicarati matto gaja iva |
tato màna-dhmàtaþ sa patati yadà ÷oka-gahane
tadà bhçtye doùàn kùipati na nijaü vetty avinayam  // Hit_2.142 //

piïgalakaþ svagatam-

na parasyàparàdhena pareùàü daõóam àcaret |
àtmanàvagataü kçtvà badhnãyàt påjayec ca và  // Hit_2.143 //

tathà coktam-
guõa-doùàv ani÷citya vidhinaü graha-nigrahe |
sva-nà÷àya yathà nyasto darpàt sarpa-mukhe karaþ  // Hit_2.144 //

prakà÷aü bråte-tadà saüjãvakaþ kiü pratyàdi÷yatàm |

damanakaþ sa-sambhramam àha-deva ! mà maivam | etàvatà mantra-bhedo jàyate | tathà hy uktam-

mantra-bãjam idaü guptaü rakùaõãyaü yathà tathà |
manàg api na bhidyeta tad bhinnaü na prarohati  // Hit_2.145 //

kiü ca-
àdeyasya pradeyasya kartavyasya ca karmaõaþ |
kùipram akriyamàõasya kàlaþ pibati tad-rasam  // Hit_2.146 //

tad ava÷yaü samàrabdhaü mahatà prayatnena sampàdanãyam | kiü ca-

mantro yodhaþ ivàdhãraþ sarvàïgaiþ saüvçtair api |
ciraü na sahate sthàtuü parebhyo bheda-÷aïkayà  // Hit_2.147 //

yady asau dçùña-doùo 'pi doùàn nivatyaü sandhàtavyas tad atãvànucitam | yataþ-

sakçd duùñaü tu yo mitraü punaþ sandhàtum icchati |
sa mçtyur eva gçhõàti garbham a÷vatarã yathà  // Hit_2.148 //

aïgàïgi-bhàvam aj¤àtvà kathaü sàmarthya-nirõayaþ |
pa÷ya ñiññibha-màtreõa samudro vyàkulãkçtaþ  // Hit_2.149 //

siühaþ pçcchati--katham etat ?

damanakaþ kathayati-

kathà 9

dakùiõa-samudra-tãre ñiññibha-dampatã nivasataþ | tatra càsanna-prasadà ñiññibhã bhartàram àha-nàtha ! prasava-yogya-sthànaü nibhçtam anusandhãyatàm |

ñiññibho 'vadat-bhàrye, nanv idam eva sthànaü prasåti-yogyam |

sà bråte-samudra-velayà vyàpyate sthànam etam |

ñiññibho 'vadat-kim ahaü tvayà nirbalaþ samudreõa nigrahãtavyaþ |

ñiññibhã vihasyàha-svàmin ! tvayà samudreõa ca mahad antaram | athavà-

paràbhavaü paricchettuü yogyàyogyaü ca vetti yaþ |
astãha yasya vij¤ànaü kçcchreõàpi na sãdati  // Hit_2.150 //

api ca-
anucita-kàryàrambhaþ svajana-virodho balãyasà spardhà |
pramadà-jana-vi÷vàso mçtyor dvàràõi catvàri  // Hit_2.151 //

tataþ kçcchreõa svàmi-vacanàtmà tatraiva prasåtà | etat sarvaü ÷rutvà samudreõàpi yac chakti-j¤ànàrthaü tad-aõóàny avahçtàni | tataù ñiññibhã ÷okàrtà bhartàram àha-nàtha ! kaùñam àpatitam | tàny aõóàni me naùñàni |

ñiññibho 'vadat-priye ! mà bhaiùãþ ity uktvà pakùiõàü melakaü kçtvà pakùi-svàmino garuóasya samãpaü gataþ | tatra gatvà sakala-vçttàntaü ñiññibhena bhagavato garuóasya purato niveditam-deva, samudreõàhaü sva-gçhàvasthito vinàparàdhanenaiva nigçhãtaþ |

tatas tad-vacanam àkarõya garutmanà prabhur bhagavàn nàràyaõaþ sçùñi-sthiti-pralaya-hetur vij¤aptaþ | sa samudram aõóa-dànàyàdide÷a | tato bhagavad-àj¤àü maulau nidhàya samudreõa tàny aõóàni ñiññibhàya samarpitàni | ato 'haü bravãmi-aïgàïgi-bhàvam aj¤àtvà ity àdi |

ràjàha-katham asau j¤àtavyo droha-buddhir iti |

damanako bråte-yadàsau sa-darpaþ ÷çïgàgra-praharaõàbhimukha÷ cakitam ivàgacchati tadà j¤àsyati svàmã | evam uktvà saüjãvaka-samãpaü gataþ | tatra gata÷ ca mandaü mandam upasarpan vismitam ivàtmànam adar÷ayat | saüjãvakena sàdaram uktam-bhadra ! ku÷alaü te |

damanako bråte-anujãvinàü kutaþ ku÷alam | yataþ-

sampattayaþ paràdhãnàþ sadà cittam anirvçttam |
sva-jãivite'py avi÷vàsas teùàü ye ràja-sevakàþ  // Hit_2.152 //

anyac ca-
ko 'rthàn pràpya na garvito viùayiõaþ kasyàpado 'staü gatàþ
strãbhiþ kasya na khaõóitaü bhuvi manaþ ko vàsti ràj¤àü priyà |
kaþ kàlasya bhujàntaraü na ca gataþ ko 'rthã gato gauravaü
ko và durjana-vàguràsu patitaþ kùemeõa yàtaþ pumàn  // Hit_2.153 //

saüjãvakenoktam-sakhe ! bråhi kim etat ?

damanaka àha-kiü bravãmi manda-bhàgyaþ | pa÷ya-

majjann api payorà÷au labdhvà sarpàvalambanam |
na mu¤cati na càdatte tathà mugdho 'smi samprati  // Hit_2.154 //

yataþ-
ekatra ràja-vi÷vàso na÷yaty anyatra bàndhavaþ |
kiü karomi kva gacchàmi patit o duþkha-sàgare  // Hit_2.155 //

ity uktvà dãrghaþ niþ÷vasyopaviùñaþ | saüjãvako bråte-mitra ! tathàpi sa-vistaraü manogatam ucyatàm |

damanakaþ sunibhçtam àha-yadyapi ràja-vi÷vàso na kathanãyas tathàpi bhavàn asmadãya-pratyayàd àgataþ | mayà paralokàrthinàva÷yaü tava hitam àkhyeyam | ÷çõu, ayaü svàmã tavopari vikçta-buddhã rahasy uktavàn -saüjãvakam eva hatvà sva-parivàraü tarpayàmi |

etac chrutvà saüjãvakaþ paraü viùàdam agamat | damanakaþ punar àha-alaü viùàdena | pràpta-kàlakàyam anuùñhãyatàm | saüjãvakaþ kùaõaü vimç÷yàha sva-gatam-suùñhu khalv idam ucyate | kiü và durjana-ceùñitaü na vety etad vyavahàràn nirõetuü na ÷akyate | yataþ-
durjana-gamyà nàryaþ pràyeõàpàtra-bhçd bhavati ràjà |
kçpaõànusàri ca dhanaü devo giri-jaladhi-varùã ca  // Hit_2.156 //

ka÷cid à÷raya-saundaryàd dhatte ÷obhàm asajjanaþ |
pramadàlocana-nyastaü malãmasam ivà¤janam  // Hit_2.157 //

àràdhyamàno nçpatiþ prayatnàn na toùam àyàti kim atra citram |
ayaü tv apårva-pratimà-vi÷eùo yaþ sevyamàno riputàm upaiti  // Hit_2.158 //

tad ayam a÷akyarthaþ prameyaþ, yataþ-

nimittam uddi÷ya hi yaþ prakupyati
dhruvaü sa tasyàpagame prasãdati |
akàraõa-dveùi manas tu yasya vai
kathaü janas taü paritoùayiùyati  // Hit_2.159 //

kiü mayàpakçtaü ràj¤aþ | athavà nirnimittàpakàriõa÷ ca bhavanti ràjànaþ |

damanako bråte-evam etat | ÷çõu-

vij¤aiþ snigdhair upakçtam api dveùyatàm eti kai÷cit
sàkùàd anyair apakçtam api prãtim evopayàti |
citraü citraü kim atha caritaü naikabhàvà÷rayàõàü
sevà-dharmaþ parama-gahano yoginàm apy agamyaþ  // Hit_2.160 //

anyac ca-
kçta-÷atam asatsu naùñaü subhàùita-÷ataü ca naùñam abudheùu |
vacana-÷atam avacana-kare buddhi-÷atam acetane naùñam  // Hit_2.161 //

kiü ca-
candana-taruùu bhujaïgà jaleùu kamalàni tatra ca gràhàþ |
guõa-ghàtina÷ ca bhoge khalà na ca sukhàny avighnàni  // Hit_2.162 //

målaü bhujaïgaiþ kusumàni bhçïgaiþ
÷àkhàþ plavaïgaiþ ÷ikharàõi bhallaiþ |
nàsty eva tac-candana-pàdapasya
yan nà÷ritaü duùñatarai÷ ca hiüsraiþ  // Hit_2.163 //

ayaü tàvat svàmã vàci madhuro viùa-hçdayo j¤àtaþ | yataþ-

dåràd ucchrita-pàõir àdra-nayanaþ protsàritàrdhàsano
gàóhàliïgana-tat-paraþ priya-kathà-pra÷neùu dattàdaraþ |
antarbhåta-viùo bahir madhumaya÷ càtãva màyà-pañuþ
ko nàmàyam apårva-nàñaka-vidhir yaþ ÷ikùito durjanaiþ  // Hit_2.164 //

tathà hi-
poto dustara-vàri-rà÷itaraõe dãpo 'ndhakàràgame
nirvàte vyajanaü madàndha-kariõàü darpopa÷àntyai sçõiþ |
itthaü tad bhuvi nàsti yasya vidhinà nopàya-cintà kçtà
manye durjana-citta-vçtti-haraõe dhàtàpi bhagnodyamaþ  // Hit_2.165 //

saüjãvakaþ punar niþ÷vasya-kaùñaü bhoþ ! katham ahaü sasya-bhakùakaþ siühena nipàtayitavyaþ ? yataþ-

yayor eva samaü vittaü yayor eva samaü balam |
tayor vivàdo mantavyo nottamàdhamayoþ kvacit  // Hit_2.166 //


ayuddhe hi yadà pa÷yen na kà¤cid hitam àtmanaþ |
yudhyamànas tadà pràj¤o mriyate ripuõà saha  // Hit_2.170 //


aparaü ca-
bhåmy-eka-de÷asya guõànvitasya
bhçtyasya và buddhimataþ praõà÷aþ |
bhçtya-praõà÷o maraõaü nçpàõàü
naùñàpi bhåmiþ sulabhà na bhçtyàþ  // Hit_2.177 //

damanako bråte-svàmin ! ko 'yaü nåtano nyàyo yad aràtiü hatvà santàpaþ kriyate ? tathà coktam-

pità và yadi và bhràtà putrã và yadi và suhçt |
pràõa-ccheda-karà ràj¤à hantavyà bhåtim icchatà  // Hit_2.178 //

api ca-
dharmàrtha-kàma-tattvaj¤o naikànta-karuõo bhavet |
nahi hastastham apy annaü kùamàvàn bhakùituü kùamaþ  // Hit_2.179 //

kiü ca-
kùamà ÷atrau ca mitre ca yatãnàm eva bhåùaõam |
aparàdhiùu sattveùu nçpàõàü saiva dåùaõam  // Hit_2.180 //

aparaü ca-
ràjya-lobhàd ahaïkàràd icchataþ svàminaþ padam |
pràya÷cittaü tu tasyaikaü jãvotsargo na càparam  // Hit_2.181 //

anyac ca-
ràjà ghçõã bràhmaõaþ sarva-bhakùã
strã càvaj¤à duùprakçtiþ sahàyaþ |
preùyaþ pratãpo 'dhikçtaþ pramàdã
tyàjyà ime ya÷ ca kçtaü na vetti  // Hit_2.182 //

vi÷eùata÷ ca-
satyànçtà ca paruùà priya-vàdinã ca
hiüsrà dayàlur api càrtha-parà vadànyà |
nitya-vyayà pracura-ratna-dhanàgamà ca
vàràïganeva nçpa-nãtir aneka-råpà  // Hit_2.183 //

iti damanakena santoùitaþ piïgalakaþ svàü prakçtim àpannaþ siühàsane samupaviùñaþ | damanakaþ prahçùña-manàþ vijayatàü mahàràjaþ ÷ubham astu sarva-jagatàm ity uktvà yathà-sukham avasthitaþ |

viùõu-÷armovàca-suhçd-bhedaþ ÷rutas tàvad bhavadbhiþ |

ràja-putrà åcuþ-bhavat-prasàdàc chrutaþ | sukhino bhåtà vayam |

viùõu÷armàbravãt-aparam apãdam astu-

suhçd-bhedas tàvad bhavatu bhavatàü ÷atru-nilaye
khalaþ kàlàkçùñaþ pralayam upasarpatv ahar-ahaþ |
jano nityaü bhåyàt sakala-sukha-sampatti-vasatiþ
kathàrambhe rambhye satatam iha bàlo 'pi ramatàm  // Hit_2.184 //

iti hitopade÷e suhçd-bhedo nàma dvitãyaþ
kathà-saïgrahaþ samàptaþ


 --o)0(o--


iii.
vigrahaþ

atha punaþ kathàrambha-kàle ràja-putrà åcuþ-àrya ! ràjaputrà vayam | tad vigrahaü ÷rotuü naþ kutåhalam asti | viùõu÷armaõoktam-yad evaü bhavadbhyo rocate tat kathayàmi | vigrahaþ ÷råyatàü, yasyàyam àdyaþ ÷lokaþ-

haüsaiþ saha mayåràõàü vigrahe tulya-vikrame |
vi÷vàsya va¤cità haüsàþ kàkaiþ sthitvàri-mandire  // Hit_3.1 //

ràja-putrà åcuþ-katham etat ? viùõu÷armà kathayati-

asti karpåradvãpe padmakeli-nàmadheyaü saraþ | tatra hiraõyagarbho nàma ràjahaüsaþ prativasati | sa ca sarvair jalacaraiþ pakùibhir militvà pakùi-ràjye'bhiùiktaþ | yataþ-

yadi na syàn narapatiþ samyaï-netà tataþ prajà |
akarõa-dhàrà jaladhau viplaveteha naur iva  // Hit_3.2 //
aparaü ca-
prajàü saürakùati nçpaþ sà vardhayati pàrthivam |
vardhanàd rakùaõaü ÷reyas tad-abhàve sad apy asat  // Hit_3.3 //

ekadàsau ràjahaüsaiþ suvistãrõa-kamala-paryaïke sukhàsãnaþ parivàra-parivçtas tiùñhati | tataþ kuta÷cid de÷àd àgatya dãrgha-mukho nàma bakaþ praõamyopaviùñaþ | ràjovàca-dãrghamukha ! da÷àntaràd àgato 'si | vàrtàü kathaya |

sa bråte-deva ! asti mahatã vàrtà | tàm àkhyàtukàma eva satvaram àgato 'ham | ÷råyatàm-

asti jambådvãpe vindhyo nàma giriþ | tatra citravarõo nàma mayåraþ pakùiràjo nivasati | tasyànucarai÷ caradbhiþ pakùibhir ahaü dagdhàracya-madhye carann avalokitaþ | pçùña÷ ca-kas tvam ? kutaþ samàgato 'si ?

tadà mayoktam-karpåradvãpasya ràjacakravartino hiraõyagarbhasya rjahaüsasyànucaro 'haü, kautukàd de÷àntaraü draùñum àgato 'smi | etac chrutvà pakùibhir uktam-anayor de÷ayoþ ko de÷o bhadrataro ràjà ca ?

tato mayoktam-àþ kim evam ucyate mahad antaram | yataþ karpåradvãpaþ svarga eva | ràjahaüsa÷ ca dvitãyaþ svargapatiþ kathaü varõayituü ÷akyate | atra marusthale patità yåyaü kiü kurutha | asmad-de÷e gamyatàm |

tato 'smad-vacanam àkarõya sarva-pakùiõaþ sakopà babhåvuþ | tathà coktam-
payaþ-pànaü bhujaïgànàü kevalaü viùa-vardhanam |
upade÷o hi mårkhàõàü prakopàya na ÷àntaye  // Hit_3.4 //
anyac ca-
vidvàn evopadeùñavyo nàvidvàüs tu kadàcana |
vànarànupadi÷yàtha sthàna-bhraùñà yayuþ khagàþ  // Hit_3.5 //

ràjovàca-katham etat ?

dãrghamukhaþ kathayati-
kathà 1

asti narmadà-tãre parvatopatyakàyàü vi÷àlaþ ÷àlmalã-taruþ | tatra nirmita-nãóa-koóe pakùiõaþ sukhena nivasanti | athaikadà varùàsu nãlapañair iva jaladhara-pañalair àvçte nabhas-tale | dhàrà-sàrair mahatã vçùñir babhåva | tato vànaràü÷ ca taru-tale'vasthitàn ÷ãtàkulàn kampamànàn avalokya, kçpayà pakùibhir uktam-bho bho vànaràþ ! ÷çõuta--
asmàbhir nirmità nãóà÷ ca¤cu-màtràhçtais tçõaiþ |
hasta-pàdàdi-saüyuktà yåyaü kim avasãdatha  // Hit_3.6 //

tac chrutvà vànarair jàtàmarùair àlocitam-aho ! nirvàta-nãóa-garbhàvasthitàþ sukhinaþ pakùiõo 'smàn nindanti | tad bhavatu tàvad vçùñer upa÷amaþ |

anantaraü ÷ànte pànãya-varùe tair vànarair vçkùam àruhya, sarve nãóà bhagnàþ, teùàm aõóàni càdhaþ pàtitàni | ato 'haü bravãmi vidvàn evopadeùñavyaþ ity àdi |

ràjovàca-tatas taiþ pakùibhiþ kiü kçtam ?

bakaþ kathayati-tatas taiþ pakùibhiþ kopàd uktam-kenàsau ràjahaüso ràjà kçtaþ ?

tato mayopajàta-kopenoktam-ayaü yuùmadãyo mayåraþ kena ràjà kçtaþ ?

etac chrutvà te pakùiõo màü hantum udyatàþ | tato mayàpi sva-vikramo dar÷itaþ | yataþ-
anyadà bhåùaõaü puüsaþ kùamà lajjeva yoùitaþ |
paràkramaþ paribhave vaiyàtyaü surateùv iva  // Hit_3.7 //

ràjà vihasyàha-
àtmana÷ ca pareùàü ca yaþ samãkùya balàbalam |
antaraü naiva jànàti sa tiraskriyate'ribhiþ  // Hit_3.8 //

suciraü hi caran nityaü kùetre satyam abuddhimàn |
dvãpi-carma-paricchanno vàg-doùàd gardabho hataþ  // Hit_3.9 //

bakaþ pçcchati-katham etat ?

ràjà kathayati-
kathà 2

asti hastinàpure vilàso nàma rajakaþ | tasya gardabho 'tibhàra-vahanàd durbalo mumårùur ivàbhavat | tatas tena rajakenàsau vyàghracarmaõà pracchàdyàraõyaka-samãpe sasya-kùetre vimuktaþ | tato dåràt tam avalokya vyàghra-buddhyà kùetra-patayaþ satvaraü palàyante |

athaikadà kenàpi sasya-rakùakeõa dhåsara-kambala-kçta-tanu-tràõena dhanuùkàõóaü sajjãkçtyànata-kàyenaikànte sthitam | taü ca dåràd dçùñvà gardabhaþ puùñàïgo yetheùña-sasya-bhakùaõa-jàta-balo gardabho 'yam iti matvoccaiþ ÷abdaü kurvàõas tad-abhimukhaü dhàvitaþ | tatas tena sasya-rakùakeõa cãtkàra-÷abdàd gardabho 'yam iti ni÷citya, lãlayaiva vyàpàditaþ | ato 'haü bravãmi-suciraü hi caran nityam ity àdi |

dãrghamukho bråte-tataþ pa÷càt taiþ pakùibhir uktam-are pàpà duùña-baka ! asmàkaü bhåmau carann asmàkaü svàminam adhikùipasi | tan na kùantavyam idànãm | ity uktvà sarve màü ca¤cubhir hatvà, sa-kopà åcuþ-pa÷ya re mårkha ! sa haüsas tava ràjà sarvathà mçduþ | tasya ràjyàdhikàro nàsti | yata ekànta-mçduþ karatalastham apy arthaü rakùitum akùamaþ | sa kathaü pçthivãü ÷àsti ? ràjyaü và tasya kim ? tvaü ca kåpa-maõóåkaþ | tena tad-à÷rayam upadi÷asi | ÷çõu-

sevitavyo mahà-vçkùaþ phala-cchàyà-samanvitaþ |
yadi daivàt phalaü nàsti cchàyà kena nivàryate  // Hit_3.10 //
anyac ca-
hãna-sevà na kartavyà kartavyo mahad à÷rayaþ |
payo 'pi ÷auõóikã-haste vàruõäty abhidhãyate  // Hit_3.11 //
anyac ca-
mahàn apy alpatàü yàti nirguõe guõa-vistaraþ |
àdhàràdheya-bhàvena gajendra iva darpaõe  // Hit_3.12 //
kintu-
ajà siüha-prasàdena vane carati nirbhayam |
ràmam àsàdya laïkàyàü lebhe ràjyaü vibhãùaõaþ  // Hit_3.13 //

vi÷eùata÷ ca-
vyapade÷e'pi siddhiþ syàd ati÷akte naràdhipe |
÷a÷ino vyapade÷ena ÷a÷akàþ sukham àsate  // Hit_3.14 //

mayoktam-katham etat ?

pakùiõaþ kathayanti-
kathà 3

kadàcid varùàsv api vçùñer abhàvàt tçùàrto gaja-yåtho yåthapatim àha-nàtha ! ko 'bhyupàyo 'smàkaü jãvanàya ? nàsti kùudra-jantånàü api nimajjana-sthànam | vayaü ca nimajjana-sthànàbhàvàn mçtàþ | andhà iva kiü kurmaþ ? kva yàmaþ ?

tato hastiràjo nàtidåraü gatvà nirmalaü hradaü dar÷itavàn | tato dineùu gacchatsu tat-tãràvasthitàþ kùudra-÷a÷akà gaja-pàdàhatibhi÷ cårõitàþ | anantaraü ÷ilãmukho nàma ÷a÷aka÷ cintayàmàsa-anena gajayåthena pipàsàkulitena pratyaham atràgantavyam | tato vinaùñam asmat-kulam |

tato vijayo nàma vçddha-÷a÷ako 'vadat-mà viùãdata | mayàtra pratãkàraþ kartavyaþ | tato 'sau pratij¤àya calitaþ | gacchatà ca tenàlocitam-kathaü mayà gaja-yåtha-nàtha-samãpe sthitvà vaktavyam | yataþ-

spç÷ann api gajo hanti jighrann api bhujaïgamaþ |
pàlayann api bhåpàlaþ prahasann api durjanaþ  // Hit_3.15 //

ato 'haü parvata-÷ikharam àruhya yåthanàthaü saüvàdayàmi | tathànuùñhite sati yåthanàtha uvàca-kas tvam ? kutaþ samàyàtaþ ?

sa bråte-÷a÷ako 'ham | bhagavatà candreõa bhavad-antikaü preùitaþ |

yåthapatir àha-kàryam ucyatàm |

vijayo bråte-
udyateùv api ÷astreùu dåto vadati nànyathà |
sadaivàvadhya-bhàvena yathàrthasya hi vàcakaþ  // Hit_3.16 //

tad ahaü tad-àj¤ayà bravãmi, ÷çõu | yad ete candrasaro-rakùakàþ ÷a÷akàs tvayà niþsàritàs tad anucitaü kçtam | te ÷a÷akà÷ ciram asmàkaü rakùitàþ | ata eva me ÷a÷àïka iti prasiddhiþ |

evam uktavati dåte yåthapatir bhayàd idam àha-praõidhe ! idam aj¤ànataþ kçtam | punar na tatra gamiùyàmi |

dåta uvàca-yady evaü tad atra sarasi kopàt kampamànaü bhagavantaü ÷a÷àïkaü praõamya, prasàdya ca gaccha |

tatas tena ràtrau yåthapatiü nãtvà, tatra jale ca¤calaü candra-bimbaü dar÷ayitvà sa yåthaptiþ praõàmaü kàritaþ | uktaü ca tena-deva ! aj¤ànàd anenàparàdhaþ kçtaþ | tataþ kùamyatàm | naivaü vàràntaraü vidhàsyate | ity uktvà prasthàpitaþ | ato vayaü bråmaþ-vyapade÷e'pi siddhiþ syàt iti |

 --o)0(o--

tato mayoktam-sa evàsmat-prabhå ràjahaüso mahà-pratàpo 'tismarthaþ | trailokyasyàpi prabhutvaü tatra yujyate, kiü punà ràjyam iti | tadàhaü taiþ pakùibhiþ-duùña ! katham asmad-bhåmau carasi ity abhidhàya ràj¤a÷ citravarõasya samãpaü nãtaþ | tato ràj¤aþ puro màü pradar÷ya taiþ praõamyoktam-deva ! avadhãyatàm | eùa duùño 'smad-de÷e carann api deva-pàdàn adhikùipati |

ràjàha-ko 'yam ? kutaþ samàyàtaþ ?

te åcuþ-hiraõyagarbha-nàmno ràjahaüsasyànucaraþ karpåradvãpàd àgataþ |

athàhaü gçdhreõa mantriõà pçùñaþ-kas tatra mukhyo mantrã ? iti |

mayoktam-sarva-÷àstràrtha-pàragaþ ÷arvaj¤o nàma cakravàkaþ |

gçdhro bråte-yujyate | sva-de÷ajo 'sau | yataþ-

svade÷ajaü kulàcàra-vi÷uddham upadhà÷ucim |
mantraj¤am avasaninaü vyabhicàra-vivarjitam  // Hit_3.17 //
adhãta-vyavahàràrthaü maulaü khyàtaü vipa÷citam |
arthasyotpàdakaü caiva vidadhyàn mantriõaü nçpaþ  // Hit_3.18 //

atràntare ÷ukenoktam-deva ! karpåra-dvãpàdayo laghudvãpà jambådvãpàntargatà eva | tatràpi deva-pàdànàm evàdhipatyam | tato ràj¤àpy uktam-evam eva | yataþ-

ràjà mattaþ ÷i÷u÷ caiva pramadà dhana-garvitaþ |
apràpyam api và¤chanti kiü punar labhyate'pi yat  // Hit_3.19 //

tato mayoktam-yadi vacanam-màtreõaivàdhipatyaü siddhyati | tadà jambådvãpe'py asmat-prabhor hiraõyagarbhasya svàmyam asti |
÷uko bråte-katham atra nirõayaþ ?

mayoktaü-saïgràma eva |

ràj¤à vihasyoktam-sva-svàminaü gatvà sajjãkuru |

tadà mayoktam-sva-dåto 'pi prasthàpyatàm |

ràjovàca-kaþ prayàsyati dautyena ? yata evambhåto dåtaþ kàryaþ-

bhakto guõã ÷ucir dakùaþ pragalbho 'vyasanã kùamã |
bràhmaõaþ paramarmaj¤o dåtaþ syàt pratibhànavàn  // Hit_3.20 //

gçdhro vadati-santy eva dåtà bahavaþ, kintu bràhmaõa eva kartavyaþ | yataþ,

prasàdaü kurute patyuþ sampattiü nàbhivà¤chati |
kàlimà kàlakåñasya nàpaitã÷vara-saïgamàt  // Hit_3.21 //

ràjàha-tataþ ÷uka eva vrajatu | ÷uka ! tvam evànena saha tatra gatvàsmad-abhilaùitaü bråhi |

÷uko bråte-yathàj¤àpayati devaþ | kintv ayaü durjano bakaþ | tad anena saha na gacchàmi | tathà coktam-

khalaþ karoti durvçttaü nånaü phalati sàdhuùu |
da÷ànano 'harat sãtàü bandhanaü syàn mahodadheþ  // Hit_3.22 //
aparaü ca-
na sthàtavyaü na gantavyaü durjanena samaü kvacit |
kàka-saïgàd dhato haüsas tiùñhan gachaü÷ ca vartakaþ  // Hit_3.23 //

ràjovàca-katham etat ?

÷ukaþ kathayati-
kathà 4

asty ujjayinã-vartma-pràntare plakùa-taruþ | tatra haüsa-kàkau nivasataþ | kadàcit grãùma-samaye pari÷ràntaþ ka÷cit pathikas tatra taru-tale dhanuùkàõóaü saünidhàya suptaþ | tatra kùaõàntare tan-mukhàd vçkùa-cchàyàpagatà | tataþ sårya-tejasà tan-mukhaü vyàptam avalokya, tad-vçkùa-sthitena puõya-÷ãlena ÷ucinà ràjahaüsena kçpayà pakùau prasàrya punas tan-mukhe chàyà kçtà | tato nirbhara-nidrà-÷ukhinà pathi-bhramaõa-pari÷ràntena pànthena mukha-vyàdànaü kçtam |

atha para-sukham asahiùõuþ svabhàva-daurjanyena sa kàkas tasya mukhe purãùotsargaü kçtvà palàyitaþ | tato yàvad asau pàntha utthàyordhvaü nirãkùate, tàvat tenàvalokito haüsaþ kàõóena hato vyàpàditaþ | ato 'haü bravãmi-na sthàtavyam iti |

 --o)0(o--

deva ! vartaka-kathàm api kathayàmi | ÷råyatàm-
kathà 5

ekatra vçkùe kàka-vartukau sukhaü nivasataþ | ekadà bhagavato garuóasya yàtrà-prasaïgena sarve pakùiõaþ samudra-tãraü gatàþ | tataþ kàkena saha vartaka÷ calitaþ | atha gacchato gopàlasya mastakàvasthita-dadhi-bhàõóàd vàraü vàraü tena kàkena dadhi khàdyate | tato yàvad asau dadhi-bhàõóaü bhåmau nidhàyordhvam avalokate, tàvat tena kàka-vartakau dçùñau | tatas tena dçùñaþ kàkaþ palàyitaþ | vartakaþ svabhàva-niraparàdho manda-gatis tena pràpto vyàpàditaþ | ato 'haü bravãmi-na gantavyam ity àdi |

 --o)0(o--

tato mayoktam-bhràtaþ ÷uka ! kim evaü bravãùi ? màü prati yathà ÷rãmad-deva-pàdàs tathà bhavàn api | ÷ukenoktam-astv evam | kintu,

durjanair ucyamànàni saümatàni priyàõy api |
akàla-kusumànãva bhayaü saüjanayanti hi  // Hit_3.24 //

durjanatvaü ca bhavato vàkyàd eva j¤àtam | yad anayor bhåpàlayor vigrahe bhavad-vacanam eva nidànam | pa÷ya-

pratyakùe'pi kçte doùe mårkhaþ sàntvena tuùyati |
ratha-kàro nijàü bhàryàü sajàràü ÷irasàkarot  // Hit_3.25 //

ràj¤oktam--katham etat ?

÷ukaþ kathayati-
kathà 6

asti yauvana-÷rã-nagare manda-matir nàma rathakàraþ | sa ca sva-bhàryàü bandhakãü jànàti | kintu jàreõa samaü sva-cakùuùà naika-sthàne pa÷yati | tato 'sau rathakàraþ aham anyaü gràmaü gacchàmãty uktvà calitaþ | sa kiyad dåraü gatvà punar àgatya paryaïka-tale sva-gçhe nibhçtaü sthitaþ | atha rathakàro gràmàntaraü gata ity upajàta-vi÷vàsaþ sa jàraþ sandhyà-kàla evàgataþ | paxcàt tena jàreõa samaü tasmin paryaïke nirbharaü krãóantã, paryaïka-tala-sthitasya bhartuþ ki¤cid aïga-spar÷àt svàminaü màyàvinaü vij¤àya, manasi sà viùaõõàbhavat |

tato jàreõoktam-kim iti tvam adya mayà saha nirbharaü na ramase ? vismiteva pratibhàsi me tvam |

atha tayoktam-anabhij¤o 'si | yo 'sau mama pràõe÷varo, yena mamàkaumàraü sakhyaü so 'dya gràmàntaraü gataþ | tena vinà sakala-jana-pårõo 'pi gràmo màü praty araõyavat pratibhàti | kiü bhàvi ? tatra para-sthàne kiü khàditavàn ? kathaü và prasuptaþ ? ity asmad-dhçdayaü vidãryate |

jàro bråte-tava kim evaüvidhà sneha-bhåmã rathakàraþ ?

bandhaky avadat-re barbara ! kiü vadasi ? ÷çõu-

paruùàõy api yà proktà dçùñà yà krodha-cakùuùà |
suprasanna-mukhã bhartuþ sà nàrã dharma-bhàjanam  // Hit_3.26 //
aparaü ca-
nagarastho vanastho và pàpo và yadi và ÷uciþ |
yàsàü strãõàü priyo bhartà tàsàü lokà mahodayàþ  // Hit_3.27 //
anyac ca-
bhartà hi paramaü nàryà bhåùaõaü bhåùaõair vinà |
eùà virahità tena ÷obhanàpi na ÷obhate  // Hit_3.28 //

tvaü ca jàraþ pàpa-matiþ, mano-laulyàt puùpa-tàmbåla-sadç÷aþ kadàcit sevyase, kadàcin na sevyase ca | sa ca punar me svàmã , màü vikretuü, devebhyo, bràhmaõebhyo và dàtum ã÷varaþ | kiü bahunà ? tasmin jãvati jãvàmi | tan-maraõe cànumaraõaü kariùyàmãti pratij¤à vartate | yataþ-

tisraþ koñyo 'rdha-koñã ca yàni lomàni mànave |
tàvat kàlaü vaset svarge bhartàraü yo 'nugacchati  // Hit_3.29 //
anyac ca-
vyàla-gràhã yathà vyàlaü balàd uddharate bilàt |
tadvad bhartàram àdàya svarga-loke mahãyate  // Hit_3.30 //
aparaü ca-
citau pariùvajya vicetanaü patiü
priyà hi yà mu¤cati deham àtmanaþ |
kçtvàpi pàpaü ÷ata-lakùam apy asau
patiü gçhãtvà sura-lokam àpnuyàt  // Hit_3.31 //
yataþ-
yasmai dadyàt pità tv enàü bhràtà vànumate pituþ |
taü ÷u÷råùeta jãvantaü saüsthitaü ca na laïghayet  // Hit_3.32 //

etat sarvaü ÷rutvà manda-matiþ sa rathakàraþ-dhanyo 'haü yasyedç÷ã priya-vàdinã, svàmi-vatsalà ca bhàryà iti manasi nidhàya, tàü khañvàü strã-puruùa-sahitàü mårdhni kçtvà sànandaü nanarta | ato 'haü bravãmi prayakùe'pi kçte doùe ity àdi |

 --o)0(o--

ato 'haü tena ràj¤à yathà-vyavahàraü sampåjya prasthàpitaþ | ÷uko 'pi mama pa÷càd àgacchann àste | etat sarvaü parij¤àya yathà-kartavyam anusandhãyatàm |

cakravàko vihasyàha-deva ! bakena tàvad de÷àntaram api gatvà yathà-÷akti ràja-kàryam anuùñhitam | kintu deva svabhàva eùa mårkhànàm | yataþ,

÷ataü dadyàn na vivaded iti vij¤asya saümatam |
vinà hetum api dvandvam etan mårkhasya lakùaõam  // Hit_3.33 //

ràjàha-alam anenàtãtopàlambhanena | prastutam anusandhãyatàm |

cakravàko bråte-deva ! vijane bravãmi | yataþ,

varõàkàra-pratidhvànair netra-vaktra-vikàrataþ |
apy åhanti mano dhãràs tasmàd rahasi mantrayet  // Hit_3.34 //

tato ràjà mantrã ca tatra sthitau anye'nyatra gatàþ | cakravàko bråte-deva ! aham evaü jànàm-kasyàpy asman-niyoginaþ preraõayà bakenedam anuùñhitam | yataþ,

vedyànàm àturaþ ÷reyàn vyasanã yo niyoginàm |
viduùàü jãvanaü mårkhaþ sad-varõo jãvanaü satàm  // Hit_3.35 //

ràjàbravãt-bhavatu, kàraõam atra pa÷càn niråpaõãyam | samprati yat kartavyaü tan niråpyatàm |

cakravàko bråte-deva ! praõidhis tàvat tatra prahãyatàm | tatas tad-anuùñhànaü balàbalaü ca jànãmaþ | tathà hi-

bhavet sva-para-ràùñràõàü kàryàkàryàvalokane |
càra÷ cakùur mahãbhartur yasya nàsty andha eva saþ  // Hit_3.36 //

sa ca dvitãyaü vi÷vàsa-pàtraü gçhãtvà yàtu | tenàsau svayaü tatràvasthàya, dvitãyaü tatratya-mantra-kàryaü sunibhçtaü ni÷citya nigadya prasthàpayati | tathà coktaü-

tãrthà÷rama-sura-sthàne ÷àstara-vij¤àna-hetunà |
tapasvi-vya¤janopetaiþ sva-caraiþ saha saüvaset  // Hit_3.37 //

gåóha-càra÷ ca-yo jale sthale ca carati | tato 'sàv eva bako niyujyatàm | etàdç÷a eva ka÷cid bako dvitãyatvena prayàtu | tad-gçha-lokà÷ ca ràja-dvàre tiùñhantu | kintu etad api suguptam anuùñhàtavyam | yataþ-

ùañ-karõo bhidyate mantras tathà pràpta÷ ca vàrtayà |
ity àtmanà dvitãyena mantraþ kàryo mahã-bhçtà  // Hit_3.38 //

pa÷ya-
mantra-bhede hi ye doùà bhavanti pçthivã-pateþ |
na ÷akyàs te samàdhàtum iti nãti-vidàü matam  // Hit_3.39 //

ràjà vimç÷yovàca-pràptas tàvan mayottamaþ pratinidhiþ |

mantrã bråte-deva ! saïgràme vijayo 'pi pràptaþ |

atràntare pratãhàraþ pravi÷ya praõamyovàca-deva ! jambådvãpàd àgato dvàri ÷ukas tiùñhati |

ràjà cakravàkam àlokate | cakravàkenoktam-kçtàvàse tàvad gatvà tiùñhatu, pa÷càd ànãya draùñavyaþ |

yathàj¤àpayati devaþ ity abhidhàya pratãhàraþ ÷ukaü gçhãtvà tam àvàsa-sthànaü gataþ | ràjàha-vigrahas tàvat samupasthitaþ |

cakravàko bråte-deva ! tathàpi pràg eva vigraho na vidhiþ | yataþ-

sa kiü bhçtyaþ sa kiü mantrã ya àdàv eva bhåpatim |
yuddhodyogaü sva-bhå-tyàgaü nirdi÷aty avicàritam  // Hit_3.40 //

aparaü ca-
vijetuü prayatetàrãn na yuddhena kadàcana |
anityo vijayo yasmàd dç÷yate yudhyamànayoþ  // Hit_3.41|

anyac ca-
sàmnà dànena bhedena samastair athavà pçthak |
sàdhituü prayatetàrãn na yuddhena kadàcana  // Hit_3.42 //

aparaü ca-
sarva eva janaþ ÷åro hy anàsàdita-vigrahaþ |
adçùña-para-sàmarthyaþ sa-darpaþ ko bhaven na hi  // Hit_3.43 //

kiü ca-
na tathotthàpyate gràvà pràõibhir dàruõà yathà |
alpopàyàn mahà-siddhir etan-mantra-phalaü mahat  // Hit_3.44 //

kintu vigraham upasthitaü vilokya vyavahriyatàm, yataþ-

yathà kàla-kçtodyogàt kçùiþ phalavatã bhavet |
tadvan nãtir iyaü deva ciràt phalati na kùaõàt  // Hit_3.45 //

aparaü ca-
dåre bhãrutvam àsanne ÷åratà mahato guõaþ |
vipattau hi mahàn loke dhãratvam adhigacchati  // Hit_3.46 //

anyac ca-
pratyåhaþ sarva-siddhãnàm uttàpaþ prathamaþ kila |
ati÷ãtalam apy ambhaþ kiü bhinatti na bhåbhçtaþ  // Hit_3.47 //

balinà saha yoddhavyam iti nàsti nidar÷anam |
tad yuddhaü hastinà sàrdhaü naràõàü mçtyum àvahet  // Hit_3.48 //

anyac ca-
sa mårkhaþ kàlam apràpya yo 'pakartari vartate |
kalir balavatà sàrdhaü kãña-pakùodgamo yathà  // Hit_3.49 //

kiü ca-
kaurmaü saïkocam àsthàya prahàram api marùayet |
pràpta-kàle tu nãtij¤a uttiùñhet kråra-sarpavat  // Hit_3.50 //

mahaty alpe'py upàyaj¤aþ samam eva bhavet kùamaþ |
samunmålayituü vçkùàüs tçõànãva nadãrayaþ  // Hit_3.51 //

ato dåto 'yaü ÷uko 'trà÷vàsya tàvad dhriyatàü yàvad durgaü sajjãkriyate, yataþ-

ekaþ ÷ataü yodhayati pràkàra-stho dhanurdharaþ |
÷ataü ÷ata-sahasràõi tasmàd durgaü vi÷iùyate  // Hit_3.52 //

kiü ca-
adurga-viùayaþ kasya nàreþ paribhavàspadam |
adurgo 'nà÷rayo ràjà pota-cyuta-manuùyavat  // Hit_3.53 //

durgaü kuryàn mahàkhàtam ucca-pràkàra-saüyutam |
sa-yantraü sa-jalaü ÷aila-sarin-maru-vanà÷rayam  // Hit_3.54 //

vistãrõatàti-vaiùamyaü rasa-dhànyedhma-saïgrahaþ |
prave÷a÷ càpa-sàra÷ ca saptaità durga-sampadaþ  // Hit_3.55 //

ràjàha-durgànusandhàne ko niyujyatàm ?

cakravàko bråte-

yo yatra ku÷alaþ kàrye taü tatra viniyojayet |
karmasv adçùña-karmà yaþ ÷àstraj¤o 'pi vimuhyati  // Hit_3.56 //
tadàhåyatàü sàrasaþ | tathànuùñhite sati samàgataü sàrasam avalokya ràjovàca-bhoþ sàrasa ! tvaü satvaraü durgam anusandhehi |

sàrasaþ praõamyovàca-deva ! durgaü tàvad idam eva ciràt suniråpitam àste mahat saraþ | kintv etan-madhya-dvãpe dravya-saïgrahaþ kriyatàm | yataþ-

dhànyànàü saïgraho ràjann uttamaþ sarva-saïgrahàt |
nikùiptaü hi mukhe ratnaü na kuryàt pràõa-dhàraõam  // Hit_3.57 //

kiü ca-
khyàtaþ sarva-rasànàü hi lavaõo rasa uttamaþ |
gçhõãyàt taü vinà tena vya¤janaü gomayàyate  // Hit_3.58 //

ràjàha-satvaraü gatvà sarvam anuùñhãyatàm |

punaþ pravi÷ya pratãhàro bråte-deva ! siühala-dvãpàd àgato meghavarõo nàma vàyasaþ saparivàro dvàri vartate | sa ca deva-pàdàn draùñum icchati |

ràjàha-kàkaþ pràj¤o bahudç÷và ca tad bhavati sa saïgràhyaþ |

cakravàko bråte-deva ! asty evaü | kintu asmad-vipakùaþ kàkaþ sthalacaraþ | tenàsmad-vipakùa-pakùe niyuktaþ kathaü saïgçhyate ? tathà coktam-

àtma-pakùaü parityajya para-pakùeùu yo rataþ |
sa parair hanyate måóho nãla-varõa-÷çgàlavat  // Hit_3.59 //

ràjovàca--katham etat ?

mantrã kathayati-

kathà 7

asty araõye ka÷cic chçgàlaþ svecchayà nagaropànte bhràmyan nãlãbhàõóe nipatitaþ | pa÷càt tata utthàtum asamarthaþ, pràtar àtmànaü mçtavat sandar÷ya sthitaþ | atha nãlã-bhàõóa-svàminà mçti iti j¤àtvà, tasmàt samutthàpya, dåre nãtvàsau parityaktaþ | tasmàt palàyitaþ |

tato 'sau vane gatvà àtmànaü nãlapvarõam avalokyàcintayat-aham idànãm uttama-varõaþ | tad ahaü svakãyotkarùaü kiü na sàdhayàmi ity àlocya ÷çgàlàn àhåya, tenoktaü-ahaü bhagavatyà vana-devatayà sva-hastenàraõya-ràjye sarvauùadhi-rasenàbhiùiktaþ | pa÷yantu mama varõam | tad adyàrabhyàsmad-àj¤ayàsminn araõye vyavahàraþ kàryaþ |

÷çgàlà÷ ca taü vi÷iùña-varõam avalokya, sàùñàïga-pàtaü praõamyocuþ-yathàj¤àpayati devaþ iti | anenaiva krameõa sarveùv araõya-vàsiùv àdhipatyaü tasya babhåva | tatas tena svaj¤àtibhir àvçtenàdhikyaü sàdhitam | tatas tena vyàghra-siühàdãn uttama-parijanàn pràpya, sadasi ÷çgàlàn avalokya lajjamànenàvaj¤ayà svaj¤àtayaþ sarve dårãkçtàþ | tato viùaõõàn ÷çgàlàn avalokya kenacid vçddha-÷çgàlenaitat pratij¤àtaü-mà viùãdata, yad anenànãtij¤ena vayaü marmaj¤àþ | sva-samãpàt paribhåtàs tad yathàyaü na÷yati tathà vidheyam | yato 'mã vyàghràdayo varõa-màtra-vipralabdhàþ ÷çgàlam aj¤àtvà ràjànam imaü manyante
| tad yathàyaü paricãyate tathà kuruta | tatra caivam anuùñheyam, yathà vadàmi-sarve sandhyà-samaye tat-sannidhàne mahàràvam ekadaiva kariùyatha | tatas taü ÷abdam àkarõya jàti-svabhàvàt tenàpi ÷abdaþ kartavyaþ | yataþ-

yaþ svabhàvo hi yasyàsti sa nityaü duratikramaþ |
÷và yadi kriyate ràjà tat kiü nà÷nàty upànaham  // Hit_3.60 //

tataþ ÷abdàd abhij¤àya sa vyàghreõa hantavyaþ | tatas tathànuùñhite sati tad vçttam | tathà coktam-

chidraü marma ca vãryaü ca sarvaü vetti nijo ripuþ |
dahaty antargata÷ caiva ÷uùkaü vçkùam ivànalaþ  // Hit_3.61 //

ato 'haü bravãmi-àtma-pakùaü parityajyety àdi |

 --o)0(o--

ràjàha-yady evaü tathàpi dç÷yatàü tàvad ayaü dåràd àgataþ | tat-saïgrahe vicàraþ kàryaþ |

cakro bråte-deva ! praõidhis tàvat prahito, durgaü ca sajjãkçtam | ataþ ÷uko 'py ànãya prasthàpyatàm | kintu yodha-bala-samanvito bhåtvà, dåràd eva tam avalokaya | yataþ-

nandaü jaghàna càõakyas tãkùõa-dåta-prayogataþ |
tad dåràntaritaü dåtaü pa÷yed vãra-samanvitaþ  // Hit_3.62 //

tataþ sabhàü kçtvàhåtaþ ÷ukaþ kàka÷ ca | ÷ukaþ kiücid unnata-÷irà dattàsane upavi÷ya bråte-bho hiraõyagarbha ! tvàü mahàràjàdhiràjaþ ÷rãmac-citravarõaþ samàj¤àpayati-yadi jãvitena ÷riyà và prayojanam asti, tadà satvaram àgatyàsmac-caraõau praõama | no ced avasthàtuü sthànàntaraü paricintaya |

ràjà sa-kopam àha-àþ, sabhàyàm asmàkaü na ko 'pi vidyate ya enaü galahastayati ? tata utthàya meghavarõo bråte-deva ! àj¤àpaya, hami cainaü duùña-÷ukam |

sarvaj¤o ràjànaü kàkaü ca sàntvayan bråte-bhadra ! mà maivam | ÷çõu tàvat-

na sà sabhà yatra na santi vçddhà
vçddhà na te ye na vadanti dharmam |
dharmaþ sa no yatra na satyam asti
satyaü na tad yac chalam abhyupaiti  // Hit_3.63 //

yato ràjadharma÷ caiùaþ-
dåto mleccho 'py avadhyaþ syàd ràjà dåta-mukho yataþ |
udyateùv api ÷astreùu dåto vadati nànyathà  // Hit_3.64 //

anyac ca-
svàpakarùaü parotkarùaü dåtoktair manyate tu kaþ |
sadaivàvadhya-bhàvena dåtaþ sarvaü hi jalpati  // Hit_3.65 //

tato ràjà kàka÷ ca svàü prakçtim àpannau | ÷uko 'py utthàya calitaþ | pa÷càc cakravàkeõànãya prabodhya kanakàlaïkàràdikaü datvà sampreùitaþ svade÷aü yayau | ÷uko 'pi vindhyàcalaü gatvà, svasya ràjànaü citravarõaü praõatavàn |

taü vilokya ràjovàca-÷uka ! kà vàrtà ? kãdç÷o 'sau de÷aþ ?

÷uko bråte-deva ! saükùepàd iyaü vàrtà | samprati yuddhodyogaþ kriyatàm | de÷a÷ càsau karpåra-dvãpaþ svargaika-de÷o, ràjà ca dvitãyaþ svarga-patiþ kathaü varõayituü ÷akyate | tataþ sarvàn ÷iùñàn àhåya ràjà mantrayitum upaviùñaþ | àha ca tàn-samprati kartavye vigrahe yathà-kartavyam upade÷aü bråta | vigrahaþ punar ava÷yaü kartavyaþ | tathà coktam-

asantuùñà dvijà naùñàþ santuùñà÷ ca mahãbhçtaþ |
salajjà gaõikà naùñà nirlajjà÷ ca kulàïganà  // Hit_3.66 //

dåradar÷ã nàma gçdhro mantrã bråte-deva ! vyasanitayà vigraho na vidhiþ | yataþ-

mitràmàtya-suhçd-vargà yadà syur dçóha-bhaktayaþ |
÷atråõàü viparãtà÷ ca kartavyo vigrahas tadà  // Hit_3.67 //

anyac ca-
bhåmir mitraü hiraõyaü ca vigrahasya phalaü trayam |
yadaitan ni÷citaü bhàvi kartavyo vigrahas tadà  // Hit_3.68 //

ràjàha-mad-balaü tàvad avalokayatu mantrã | tadaiteùàm upayogo j¤àyatàm | evam àhåyatàü mauhårtikaþ | sa yàtràrthaü ÷ubha-lagnaü nirõãya dadàtu |

mantrã bråte-deva ! tathàpi sahasà yàtrà-karaõam anucitam | yataþ-

vi÷anti sahasà måóhà ye'vicàrya dviùad-balam |
khaóga-dhàrà-pariùvaïgaü labhante te suni÷citam  // Hit_3.69 //

ràjàha-mantrin ! mamotsàha-bhaïgaü sarvathà mà kçthàþ | vijigãùur yathà para-bhåmim àkramati tathà kathaya |

gçdhro bråte-deva ! tat kathayàmi | kintu tad-anuùñhitam eva phala-pradam | tathà coktam-
kiü mantreõànanuùñhàne ÷àstravit pçthivã-pateþ |
na hy auùadha-parij¤ànàd vyàdheþ ÷àntiþ kvacid bhavet  // Hit_3.70 //

ràjàde÷a÷ cànatikramaõãya iti yathà-÷rutaü nivedayàmi ÷çõu-deva !

nady-adri-vana-durgeùu yatra yatra bhayaü nçpa |
tatra tatra ca senànãr yàyàd vyåhãkçtair balaiþ  // Hit_3.71 //
balàdhyakùaþ puro yàyàt pravãra-puruùànvitaþ |
madhye kalatraü svàmã ca ko÷aþ phalgu ca yad balam  // Hit_3.72 //
pàr÷vayor ubhayor a÷và a÷vànàü pàr÷vato rathàþ |
rathànàü pàr÷vato nàgà nàgànàü ca padàtayaþ  // Hit_3.73 //
pa÷càt senàpatir yàyàt khinnànà÷vàsayan chanaiþ |
mantribhiþ subhañair yuktaþ pratigçhya balaü nçpaþ  // Hit_3.74 //
sameyàd viùamaü nàgair jalàóhyaü samahãdharam |
samam a÷vair jalaü nãmiþ sarvatraiva padàtibhiþ  // Hit_3.75 //
hastinàü gamanaü proktaü pra÷astaü jaladàgame |
tad anyatra turaïgàõàü pattãnàü sarvadaiva hi  // Hit_3.76 //
÷aileùu durga-màrgeùu vidheyaü nçpa-rakùaõam |
sva-yodhai rakùitasyàpi ÷ayanaü yoga-nidrayà  // Hit_3.77 //
nà÷ayet karùayec chatrån durga-kaõñaka-mardanaiþ |
para-de÷a-prave÷e ca kuryàd àñavikàn puraþ  // Hit_3.78 //
yatra ràjà tatra ko÷o vinà ko÷aü na ràjatà |
subhañebhyas tato dadyàt ko hi dàtur na yudhyate  // Hit_3.79 //

yataþ-
na narasya naro dàso dàsas tv arthasya bhåpate |
gauravaü làghavaü vàpi dhanàdhana-nibandhanam  // Hit_3.80 //
abhedena ca yudhyeta rakùec caiva parasparam |
phalgu sainyaü ca yat kiücin madhye vyåhasya kàrayet  // Hit_3.81 //
padàtãü÷ ca mahãpàlaþ puro 'nãkasya yojayet |
uparudhyàrim àsãta ràùñraü càsyopapãóayet  // Hit_3.82 //
syandanà÷vaiþ same yudhyed anåpe nau-dvipais tathà |
vçkùa-gulmàvçte càpair asi-carmàyudhaiþ sthale  // Hit_3.83 //
dåùayec càsya satataü yavasàn nodakendhanam |
bhindyàc caiva taóàgàni prakàràràn parikhàs tathà  // Hit_3.84 //
baleùu pramukho hastã na tathànyo mahãpateþ |
nijair avayavair eva màtaïgo 'ùñàyudhaþ smçtaþ  // Hit_3.85 //
balam a÷va÷ ca sainyànàü pràkàro jaïgamo yataþ |
tasmàd a÷vàdhiko ràjà vijayã sthala-vigrahe  // Hit_3.86 //

tathà coktam-
yudhyamànà hayàråóhà devànàm api durjayàþ |
api dårasthitàs teùàü vairiõo hastavattinaþ  // Hit_3.87 //
prathamaü yuddha-kàritvaü samasta-bala-pàlanam |
diï-màrgàõàü vi÷odhitvaü patti-karma pracakùate  // Hit_3.88 //
svabhàva-÷åram astraj¤am aviraktaü jita-÷ramam |
prasiddha-kùatriya-pràyaü balaü ÷reùñhatamaü viduþ  // Hit_3.89 //
yathà prabhu-kçtàn mànàd yudhyante bhuvi mànavàþ |
na tathà bahubhir dattair draviõair api bhåpate  // Hit_3.90 //
varam alpa-balaü sàraü na kuryàn muõóa-maõóalãm |
kuryàd asàra-bhaïgo hi sàra-bhaïgam api sphuñam  // Hit_3.91 //
aprasàdo 'nadhiùñhànaü deyàü÷a-haraõaü ca yat |
kàla-yàpo 'pratãkàras tad vairàgyasya kàraõam  // Hit_3.92 //
apãóayan balaü ÷atrå¤ jigãùur abhiùeõayet |
sukha-sàdhyaü dviùàü sainyaü dãrgha-prayàõa-pãóitam  // Hit_3.93 //
dàyàdàd aparo yasmàn nàsti bheda-karo dviùàm |
tasmàd utthàpayed yatnàd dàyàdaü tasya vidviùaþ  // Hit_3.94 //
sandhàya yuvaràjena yadi và mukhya-mantriõà |
antaþ-prakopaõaü kuryàd abhiyoktà sthiràtmanaþ  // Hit_3.95 //
kråràmitraü raõe càpi bhaïgaü dattvà vighàtayet |
athavà go-grahàkçùñyà tan-mukhyà÷rita-bandhanàt  // Hit_3.96 //
svaràjyaü vàsayed ràjà para-de÷àpaharaõàt |
athavà dàna-mànàbhyàü vàsitaü dhanadaü hi tat  // Hit_3.97 //

athavà bahunoditena-
àtmodayaþ para-glànir dvayaü nãtir itãyatã |
tad årãkçtya kçtibhir vàcaspatyaü pratãyate  // Hit_3.98 //

ràj¤à vihasyoktam-sarvam etad vi÷eùata÷ cocyate | kintu,

anyad ucchçïkhalaü sattvam anyac chàstra-niyantritam |
sàmànàdhikaraõyaü hi tejas-timirayoþ kutaþ  // Hit_3.99 //

tata utthàya ràjà mauhårtikàvedita-lagne prasthitaþ | atha prahita-praõidhi÷ caro hiraõyagarbham àgatya praõamyovàca-deva ! samàgata-pràyo ràjà citravarõaþ | samprati malaya-parvatàdhityakàyàü samàvàsita-kañako vartate | durga-÷odhanaü pratikùaõam anusandhàtavyam | yato 'sau gçdhro mahàmantrã | kiü ca kenacit saha tasya vi÷vàsa-kathà-prasaïgenetad iïgitam avagataü mayà | yat-anena ko 'py asmad-durge pràg eva niyuktaþ |

cakravàko bråte-deva ! kàka evàsau sambhavati |

ràjàha-na kadàcid etat | yady evaü tadà kathaü tena ÷ukasyàbhibhavodyogaþ kçtaþ ? aparaü ca, ÷ukasyàgamanàt tasya vigrahotsàhaþ | sa ca ciràd atràste |

mantrã bråte-tathàpy àgantukaþ ÷aïkanãyaþ |

ràjàha-àgantukà api kadàcid upakàrakà dç÷yante | ÷çõu-

paro 'pi hitavàn bandhur bandhur apy ahitaþ paraþ |
ahito dehajo vyàdhir hitam àraõyam auùadham  // Hit_3.100 //

aparaü ca-
àsãd vãra-varo nàma ÷ådrakasya mahãbhçtaþ |
sevakaþ svalpa-kàlena sa dadau sutam àtmanaþ  // Hit_3.101 //

cakravàkaþ pçcchati--katham etat ?

ràjà kathayati-

kathà 8

ahaü purà ÷ådrakasya ràj¤aþ krãóà-sarasi karpårakeli-nàmno ràjahaüsasya putryà karpårama¤jaryà sahànuràgavàn abhavam | vãravaro nàma ràjaputraþ kuta÷cid de÷àd àgatya ràja-dvàram upagamya pratãhàram uvàca-ahaü tàvad vartanàrthã ràjaputraþ | màü raja-dar÷anaü kàraya | tatas tenàsau ràja-dar÷anaü kàrito bråte-deva ! yadi mayà sevakena prayojanam asti, tadàsmad-vartanaü kriyatàm |

÷ådraka uvàca-kiü te vartanam ?

vãravaro bråte-pratyahaü suvarõa-pa¤ca-÷atàni dehi |

ràjàha-kà te sàmagrã ?

vãravaro bråte-dvau bàhå | tçtãya÷ ca khaógaþ |

ràjàha-naitac chakyam |

tac chrutvà vãravaraþ praõamya calitaþ | atha mantribhir uktam-deva ! dina-catuùñayasya vartanaü dattvà j¤àyatàm asya svaråpam | kim upayukto 'yam etàvad vartanaü gçhõàti anupayukto veti |

tato mantri-vacanàd àhuhåya vãravaràya tàmbålaü dattvà pa¤ca-÷atàni suvarõàni dattàni | vartana-viniyoga÷ ca ràj¤à sunibhçtaü niråpitaþ | tad-ardhaü vãravareõa devebhyo bràhmaõebhyo dattam | sthitasyàrdhaü duþkhitebhyaþ | tad ava÷iùñaü bhojya-vilàsa-vyayena | etat sarvaü nitya-kçtyaü kçtvà, ràja-dvàram aharni÷aü khaóga-pàõiþ sevate | yadà ca ràjà svayaü samàdi÷ati tadà sva-gçham api yàti |

athaikadà kçùõa-caturda÷yàü ràtrau sa ràjà sa-karuõa-krandana-dhvaniü ÷u÷ràva | tat ÷rutvà ràjà bråte-kaþ ko 'tra dvàri tiùñhati ?

tadà tenoktaü-deva ! ahaü vãravaraþ |

ràjovàca-krandanànusaraõaü kriyatàm |

vãravaro 'pi-yathàj¤àpayati devaþ, ity uktvà calitaþ |

ràj¤à ca cintitam-ayam ekàkã ràjaputro mayà såcãbhedye tamasi prahitaþ | naitad ucitam | tad aham api gatvà kim etad iti niråpayàmi |

tato ràjàpi khaógam àdàya tad-anusaraõa-krameõa nagaràd bahir nirjagàma | gatvà ca vãravareõa rudatã rupa-yauvana-sampannà sarvàlaïkàra-bhåùità kàcit strã dçùñà, pçùñà ca-kà tvam ? kim arthaü rodiùi ? iti |

striyoktam-aham etasya ÷ådrakasya ràja-lakùmãþ | ciràd etasya bhuja-cchàyàyàü mahatà sukhena vi÷ràntà | idànãm anyatra gamiùyàmi |

vãravaro bråte-yatàpàyaþ sambhavati, tatropàyo 'py asti | tat kathaü syàt punar ihàvàso bhavatyàþ ?

lakùmãr uvàca-yadi tvam àtmanaþ putraü ÷aktidharaü dvàtriü÷al-lakùaõopetaü bhagavatyàþ sarva-maïgalàyà upahàrãkaroùi, tadàhaü punar atra suciraü nivasàmi | ity uktvàdç÷yàbhavat |

tato vãravareõa sva-gçhaü gatvà nidràyamàõà sva-vadhåþ prabodhità putra÷ ca | tau nidràü parityajyotthàyopaviùñau | vãravaras tat sarvaü lakùmã-vacanam uktavàn | tac chrutvà sànandaþ ÷aktidharo bråte-dhanyo 'ham evambhåtaþ | svàmi-ràjya-rakùàrthaü yasyopayogaþ | tàta ! tat ko 'dhunà vilambasya hetuþ ? evaü-vidhe karmaõi dehasya viniyogaþ ÷làghyaþ | yataþ-

dhanàni jãvitaü caiva paràrthe pràj¤a utsçjet |
tan-nimitto varaü tyàgo vinà÷e niyate sati  // Hit_3.102 //

÷aktidhara-màtovàca-yady etan na kartavyaü tat kenànyena karmaõà gçhãtasya mahàvartanasya niùkrayo bhaviùyati | ity àlocya sarve sarvamaïgalàyàþ sthànaü gatàþ | tatra sarvamaïgalàü sampåjya vãravaro bråte-devi ! prasãda | vijayatàü ÷ådrako mahàràjaþ | gçhyatàm ayam upahàraþ | ity uktvà putrasya ÷ira÷ ciccheda | tato vãravara÷ cintayàmàsa-gçhãta-ràja-vartanasya nistàraþ kçtaþ | adhunà niùputrasya me jãvanenàlam | ity àlocyàtmanaþ ÷ira÷ ciccheda |

tataþ striyàpi svàmi-putra-÷okàrtayà tad anuùñhitam | tat sarvaü dçùñvà ràjà sà÷caryaü cintayàmàsa--
jàyante ca mriyante ca mad-vidhàþ kùudra-jantavaþ |
anena sadç÷o loke na bhåto na bhaviùyati  // Hit_3.103 //

tad etat-parityaktena mama ràjyenàpi kiü prayojanam | tataþ ÷ådrakeõàpi sva-÷ira÷ chettuü khaógaþ samutthàpitaþ | atha bhagavatyà sarvamaïgalayà pratyakùa-bhåtayà ràjà haste dhçtaþ | uktaü ca-putra ! prasanno 'smi te, etàvatà sàhasenàlam | jãvanànte'pi tava ràja-bhaïgo nàsti |
ràjà ca sàùñàïga-pàtaü praõamyovàca-devi ! kiü me ràjyena ? jãvitena và mama kiü prayojanam ? yady aham anukampanãyas tadà mamàyuþ-÷eùeõàpy ayaü sa-dàra-putro vãravaro jãvatu | anyathàhaü yathà-pràptàü gatiü gacchàmi |

bhagavaty uvàca-putra ! anena te sattvotkarùeõa bhçtya-vàtsalyena ca sarvathà santuùñàsmi | gaccha vijayã bhava | ayam api sa-parivàro ràja-putro jãvatu | ity uktvà devy adç÷yàbhavat | tato vãravaraþ sa-putra-dàraþ pràpta-jãvanaþ sva-gçhaü gataþ | ràjàpi tair alakùitaþ satvaram antaþ-puraü praviùñaþ |

atha prabhàte vãravaro dvàrasthaþ punar bhåpàlena pçùñaþ sann àha-deva ! sà rudatã màm avalokyàdç÷yàbhavat | na kàpy anyà vàrtà vidyate |

tad vacanam àkarõya santuùño ràjà sà÷caryaü cintayàmàsa-katham ayaü ÷làghyo mahà-sattvaþ ? yataþ-

priyaü bråyàd akçpaõaþ ÷åraþ syàd avikatthanaþ |
dàtà nàpàtra-varùã ca pragalbhaþ syàd aniùñhuraþ  // Hit_3.104 //

etan mahàpuruùa-lakùaõam etasmin sarvam asti | tataþ sa ràjà pràtaþ ÷iùña-sabhàü kçtvà, sarvaü vçttàntaü prastutya prasàdàt tasmai karõàñaka-ràjyaü dadau | tat kim àgantuko jàti-màtràd duùñaþ ? tatràpy uttamàdhama-madhyamàþ santi |

cakravàko bråte-
yo 'kàryaü kàryavac chàsti sa kiü mantrã nçpecchayà |
varaü svàmi-mano-duþkhaü tan-nà÷o na tv akàryataþ  // Hit_3.105 //
vaidyo guru÷ ca mantrã ca yasya ràj¤aþ priyaüvadàþ |
÷arãra-dharma-ko÷ebhyaþ kùipraü sa parihãyate  // Hit_3.106 //

÷çõu deva !
puõyàl labdhaü yad ekena tan mamàpi bhaviùyati |
hatvà bhikùuü yato mohàn nidhy-arthã nàpito hataþ  // Hit_3.107 //

ràjà pçcchati--katham etat ?

mantrã kathayati-

kathà 9

asty ayodhyàyàü puri cåóàmaõir nàma kùatriyaþ | tena dhanàrthinà mahatà kle÷ena bhagavàü÷ candràrdha-cåóàmaõi÷ ciram àràdhitaþ | tataþ kùãõa-pàpo 'sau svapne  dar÷anaü dattvà, bhagavad-àde÷àdy-akùe÷vareõàdiùño yat tvam adya pràtaþ kùauraü kàrayitvà, laguóa-hastaþ san sva-gçha-dvàri nibhçtaü sthàsyasi, tato yam evàgataü bhikùukaü pràïgaõe pa÷yasi taü nirdakùaü laguóa-prahàreõa haniùyasi | tato 'sau bhikùukas tat-kùaõàt suvarõa-kalaso bhaviùyati | tena tvayà yàvaj-jãvaü sukhinà bhavitavyam | tatas tathànuùñhite
tad vçttam |

tatra kùaura-karaõàyànãtena nàpitena tat sarvam àlokya cintitam-aye nidhi-pràpter ayam upàyaþ | tad aham apy evaü kiü na karomi ? tataþ prabhçti sa nàpitaþ pratyahaü tathàvidho laguóa-hastaþ sunibhçtaü bhikùor àgamanaü pratãkùate | ekadà tena pràpto bhikùur laguóena vyàpàditaþ | tasmàd aparàdhàt so 'pi nàpito ràja-puruùair vyàpàditaþ | ato 'haü bravãmi-puõyàl labdhaü yad ekena ity àdi |

 --o)0(o--

ràjàha-
puràvçtta-kathodgàraiþ kathaü nirõãyate paraþ |
syàn niùkàraõa-bandhur và kiü và vi÷vàsa-ghàtakaþ  // Hit_3.108 //

yàtu, prastutam anusandhãyatàm | malayàdhityakàyàü cec citravarõas tad adhunà kiü vidheyam ? mantrã vadati-deva ! àgata-praõidhi-mukhàn mayà ÷rutaü, yat mahà-mantriõo gçdhrasyopade÷e citravarõenànàdaraþ kçtaþ tato 'sau måóho jetuü ÷akyaþ | tathà coktam-

lubdhaþ kråro 'laso 'satyaþ pramàdã bhãrur asthiraþ |
måóho yodhàvamantà ca sukha-cchedyo ripuþ smçtaþ  // Hit_3.109 //

tato 'sau yàvad asmad durga-dvàra-rodhaü na karoti, tàvan nady-adri-vana-vartmasu tad-balàni hantuü sàrasàdayaþ senàpatayo niyujyantàm | tathà coktam-

dãrgha-vartma-pari÷ràntaü nady-adri-vana-saïkulam |
ghoràgni-bhaya-santrastaü kùut-pipàsàrditaü tathà  // Hit_3.110 //
pramattaü bhojana-vyagraü vyàdhi-durbhikùa-pãóitam |
asaüsthitam abhåyiùñhaü vçùñi-vàta-samàkulam  // Hit_3.111 //
païka-pàü÷u-jalàcchannaü suvyastaü dasyu-vidrutam |
evambhåtaü mahãpàlaþ para-sainyaü vighàtayet  // Hit_3.112 //

anyac ca-
avaskanda-bhayàd ràjà prajàgara-kçta-÷ramam |
divà-suptaü sadà hanyàn nidrà-vyàkula-sainikam  // Hit_3.113 //

atas tasya pramàdito balaü gatvà yathàvakà÷aü divà-ni÷aü ghnantv asmat-senàpatayaþ | tathànuùñhite citravarõasya sainikàþ senàpataya÷ ca bahavo nihatàþ | tata÷ citravarõo viùaõõaþ sva-mantriõaü dåra-dar÷inam àha-tàta ! kim ity asmad-upekùà kriyate ? kiü kvàpy avinayo mamàsti ? tathà coktam-

na ràjyaü pràptam ity eva vartitavyam asàmpratam |
÷riyaü hy avinayo hanti jarà råpam ivottamam  // Hit_3.114 //

api ca-
dakùaþ ÷riyam adhigacchati pathy à÷ã kalyatàü sukham arogã |
udyukto viyàntaü dharmàrtha-ya÷àüsi ca vinãtaþ  // Hit_3.115 //

gçdhro 'vadat-deva ! ÷çõu-
avidvàn api bhå-pàlo vidyà-vçddhopasevayà |
paràü ÷riyam avàpnoti jalàsanna-tarur yathà  // Hit_3.116 //

anyac ca-
pàpaü strã mçgayà dyåtam artha-dåùaõam eva ca |
vàg-daõóayo÷ ca pàruùyaü vyasanàni mahãbhujàm  // Hit_3.117 //

kiü ca-
na sàhasaikànta-rasànuvartinà
na càpy upàyopahatàntaràtmanà |
vibhåtayaþ ÷akyam avàptum årjità
naye ca ÷aurye ca vasanti sampadaþ  // Hit_3.118 //

tvayà sva-balotsàham avalokya, sàhasaika-rasikena mayopanthas teùv api mantreùv anavadhànaü, vàk-pàruùyaü ca kçtam | ato durnãteþ phalam idam anubhåyate | tathà coktam-
durmantriõaü kam upayànti na nãti-doùàþ ?
santàpayanti kam apathya-bhujaü na rogàþ ?
kaü ÷rãr na darpayati kaü na nihanti mçtyuþ
kaü strã-kçtà na viùayàþ paritàpayanti  // Hit_3.119 //

aparaü ca-
mudaü viùàdaþ ÷aradaü himàgamas
tamo vivasvàn sukçtaü kçtaghnatà |
priyopapattiþ ÷ucam àpadaü nayaþ
÷riyaþ samçddhà api hanti durnayaþ  // Hit_3.120 //

tato mayàpy àlocitam-praj¤à-hãno 'yaü ràjà | na cet kathaü nãti-÷àstra-kathà-kaumudãü vàg-ulkàbhis timirayati | yataþ-

yasya nàsti svayaü praj¤à ÷àstraü tasya karoti kim ?
locanàbhyàü vihãnasya darpaõaþ kiü kariùyati  // Hit_3.121 //

ity àlocyàham api tåùõãü sthitaþ | atha ràjà baddhà¤jalir àha-tàta ! asty ayaü mamàparàdhaþ, idànãü yathàham ava÷iùña-bala-sahitaþ pratyàvçttya vindhyàcalaü gacchàmi, tathopadi÷a |

gçdhraþ svagataü cintayati-kriyatàm atra pratãkàraþ | yataþ,

devatàsu gurau goùu ràjasu bràhmaõeùu ca |
niyantavyaþ sadà kopo bàla-vçddhàtureùu ca  // Hit_3.122 //

mantrã prahasya bråte-deva mà bhaiùãþ | samà÷vasihi | ÷çõu deva-

mantriõàü bhinna-sandhàne bhiùajàü sàünipàtike |
karmaõi vyajyate praj¤à susthe ko và na paõóitaþ  // Hit_3.123 //

aparaü ca-
àrambhante'lpam evàj¤àþ kàmaü vyagrà bhavanti ca |
mahàrambhàþ kçta-dhiyas tiùñhanti ca niràkulàþ  // Hit_3.124 //

tad atra bhavat-pratàpàd eva durgaü bhaïktvà, kãrti-pratàpa-sahitaü tvàm acireõa kàlena vindhyàcalaü neùyàmi |

ràjàha-katham adhunà svalpa-balena tat sampadyate ?

gçdhro vadati-deva ! sarvaü bhaviùyati | yato vijigãùor adãrgha-såtratà vijaya-siddher ava÷yambhàvi lakùaõam | tat sahasaiva durga-dvàràvarodhaþ kriyatàm |

atha prahita-praõidhinà bakenàgatya hiraõyagarbhasya kathitam-deva ! svalpa-bala evàyaü ràjà citravarõo gçdhrasya vacanopaùñambhàd àgatya durga-dvàràvarodhaü kariùyati |

ràjahaüso bråte-sva-bale sàràsàra-vicàraþ kriyatàm | taj j¤àtvà suvarõa-vastràdikaü yathàrhaü prasàda-pradànaü ca kriyatàm | yataþ-

yaþ kàkiõãm apy apatha-prapannàü
samuddharen niùka-sahasra-tulyàm |
kàleùu koñiùv api mukta-hastas
taü ràja-siühaü na jahàti lakùmãþ  // Hit_3.125 //

anyac ca-
kratau vivàhe vyasane ripu-kùaye
ya÷askare karmaõi mitra-saïgrahe |
priyàsu nàrãùv adhaneùu bàndhaveùv
ativyayo nàsti naràdhipàùñasu  // Hit_3.126 //

yataþ-
mårkhaþ svalpa-vyaya-tràsàt sarvanà÷aü karoti hi |
kaþ sudhãþ santyajed bhàõóaü ÷uklasyaivàtisàdhvasàt  // Hit_3.127 //

ràjàha-katham iha samaye'tivyayo yujyate ? uktaü ca-àpad-arthe dhanaü rakùed iti |

mantrã bråte-÷rãmatàü katham àpadaþ ?

ràjàha-kadàcic calità lakùmãþ |

mantrã bråte-sa¤citàpi vina÷yati | tad deva ! kàrpaõyaü vimucya sva-bhañà dàna-mànàbhyàü puraskriyantàm | tathà coktam-

parasparaj¤àþ saühçùñàs tyaktuü pràõàn suni÷citàþ |
kulãnàþ påjitàþ samyag vijayante dviùad-balam  // Hit_3.128 //

aparaü ca-
subhañàþ ÷ãla-sampannàþ saühatàþ kçta-ni÷cayàþ |
api pa¤ca-÷ataü ÷årà nighnanti ripu-vàhinãm  // Hit_3.129 //

kiü ca-
÷iùñair apy ava÷eùaj¤a ugra÷ ca kçta-nà÷akaþ |
tyajyate kiü punar nànyair ya÷ càpy àtmambharir naraþ  // Hit_3.130 //

yataþ-
satyaü ÷auryaü dayà tyàgo nçpasyaite mahà-guõàþ |
etais tyakto mahãpàlaþ pràpnoti khalu vàcyatàm  // Hit_3.131 //

ãdç÷i prastàve'màtyàs tàvad ava÷yam eva puraskartavyàþ | tathà coktam-

yo yena pratibaddhaþ syàt saha tenodayã vyayã |
sa vi÷vasto niyoktavyaþ pràõeùu ca dhaneùu ca  // Hit_3.132 //

yataþ-
dhårtaþ strã và ÷i÷ur yasya mantriõaþ syur mahãpateþ |
anãti-pavana-kùipto 'kàryàbdhau sa nimajjati  // Hit_3.133 //

÷çõu deva! -
harùa-krodhau yatau yasya ÷àstràrthe pratyayas tathà |
nityaü bhçtyànupekùà ca tasya syàd dhanadà dharà  // Hit_3.134 //
yeùàü ràj¤à saha syàtàm uccayàpacayau dhruvam |
amàtyà iti tàn ràjà nàvamanyet kadàcana  // Hit_3.135 //
mahãbhujo madàndhasya saïkãrõasyeva dantinaþ |
skhalato hi karàlambaþ su÷iùñair eva kãyate  // Hit_3.136 //

athàgatya praõamya meghavarõo bråte-deva ! dçùñi-prasàdaü kuru | idànãü vipakùo durga-dvàri vartate | tad deva-pàdàde÷àd bahir niþsçtya sva-vikramaü dar÷ayàmi | tena deva-pàdànàm ànçõyam upagacchàmi |

cakravàko bråte-maivam | yadi bahir niþsçtya yoddhavyam | tadà durgà÷rayaõam eva niùprayojanam | aparaü ca-

viùamo 'pi yathà nakraþ salilàn nisçto va÷aþ |
vanàd vinirgataþ ÷åraþ siüho 'pi syàc chagàlavat  // Hit_3.137 //

atha te sarve durga-dvàraü gatvà mahàhavaü kçtavantaþ | aparedyu÷ citravarõo ràjà gçdhram uvàca-tàta ! sva-pratij¤àtam adhunà nirvàhaya |

vàyaso bråte-deva ! svayaü gatvà dç÷yatàü yuddham | yataþ-

puraskçtya balaü ràjà yodhayed avalokayan |
svàminàdhiùñhitaþ ÷vàpi kiü na siühàyate dhruvam  // Hit_3.138 //

gçdhro bråte-deva ! ÷çõu tàvat-

akàla-sahamaty-alpaü mårkha-vyasani-nàyakam |
aguptaü bhãru-yodhaü ca durga-vyasanam ucyate  // Hit_3.139 //

tat tàvad atra nàsti-

upajàpa÷ ciràrodho 'vaskandas tãvra-pauruùam |
durgasya laïghanopàyà÷ catvàraþ kathità ime  // Hit_3.140 //

atra yathà÷akti kriyate yatnaþ | karõe kathayati-evam evam | tato 'nudita eva bhàskare caturùv api durga-dvàreùu pravçtte yuddhe, durgàbhyantara-gçheùv ekadà kàkair agni-nikùiptaþ | tataþ gçhãtaü gçhãtaü durgam iti kolàhalaü ÷rutvà sarvataþ pradãptàgnim avalokya ràja-haüsa-sainikà bahavo durga-vàsina÷ ca satvaraü hradaü praviùñàþ, yataþ-

sumantritaü suvikràntaü suyuddhaü supalàyitam |
kàrya-kàle yathà-÷akti kuryàn na tu vicàrayet  // Hit_3.141 //

ràjà haüsa÷ ca svabhàvàn manda-gatiþ | sàrasa-dvitãya÷ citravarõasya senàpatinà kukkuñenàgatya veùñitaþ | hiraõyagarbhaþ sàrasam àha-senàpate ! sàrasa ! mamànurodhàd àtmànaü kathaü vyàpàdayasi | adhunàhaü gantum asamarthaþ | tvaü gantum adhunàpi samarthaþ | tad gatvà jalaü pravi÷yàtmànaü parirakùa | asmat-putraü cåóàmaõi-nàmànaü sarvaj¤asya saümatyà ràjànaü kariùyasi |

sàraso bråte-deva ! na vaktavyam evaü duþsahaü vacaþ, yàvac candràrkau divi tiùñhatas tàvad vijayatàü devaþ | ahaü deva durgàdhikàrã | tan mama màüsàsçg viliptena dvàra-vartmanà tàvat pravi÷atu ÷atruþ | aparaü ca, deva--

dàtà kùamã guõa-gràhã svàmã duþkhena labhyate |

ràjàha-satyam evaitat | kintu-
÷ucir dakùo 'nurakta÷ ca jàne bhçtyo 'pi durlabhaþ  // Hit_3.142 //

sàraso bråte-÷çõu deva!

yadi samaram apàsya nàsti mçtyor
bhayam iti yuktam ito 'nyataþ prayàtum |
atha maraõam ava÷yam eva jantoþ
kim iti mudhà malinaü ya÷aþ kriyate ?  // Hit_3.143 //

anyac ca-
bhave'smin pavanodbhrànta-vãci-vibhrama-bhaïgure |
jàyate puõay-yogena paràrthe jãvita-vyayaþ  // Hit_3.144 //
svàmy-amàtya÷ ca ràùñraü ca durgaü ko÷o balaü suhçt |
ràjyàïgàni prakçtayaþ pauràõàü ÷reõayo 'pi ca  // Hit_3.145 //

deva ! tvaü ca svàmã sarvathà rakùaõãyaþ | yataþ-

prakçtiþ svàminaü tyaktvà samçddhàpi na jãvati |
api dhanvantarir vaidyaþ kiü karoti gatàyuùi   // Hit_3.146 //

aparaü ca-
nare÷e jãva-loko 'yaü nimãlati nimãlati |
udety udãyamàne ca ravàv iva saroruham  // Hit_3.147 //

atràpi pradhànàïgaü ràjà |

atha kukkuñenàgatya ràjahaüsasya ÷arãre kharatara-nakhàghàtaþ kçtaþ | tadà satvaram upasçtya sàrasena sva-dehàntarito ràjà jale kùiptaþ |

atha kukkuña-nakha-prahàra-jarjarãkçtenàpi sàrasena kukkuña-senà bahu÷o hatà | pa÷càt sàraso 'pi bahubhiþ pakùibhiþ sametya ca¤cu-prahàreõa vibhidya vyàpàditaþ | atha citravarõo durgaü pravi÷ya, durgàvasthitaü dravyaü gràhayitvà vandibhir jaya-÷abdair ànanditaþ sva-skandhàvàraü jagàma |

atha ràja-putrair uktaü-tasmin ràjahaüsa-pakùe puõyavàn sa sàrasa eva, yena sva-deha-tyàgena svàmã rakùitaþ | yataþ-

janayanti sutàn gàvaþ sarvà eva gavàkçtãn |
viùàõollikhita-skandhaü kàcid eva gavàü patim  // Hit_3.148 //

viùõu÷armovàca-sa tàvat sattva-krãtàn akùaya-lokàn vidyàdharã-parivçtto 'nubhavatu mahà-sattvaþ | tathà coktam-

àhaveùu ca ye ÷åràþ svàmy-arthe tyakta-jãvitàþ |
bhartç-bhaktàþ kçtaj¤à÷ ca te naràþ svarga-gàminaþ  // Hit_3.149 //

yatra tatra hataþ ÷åraþ ÷atrubhiþ pariveùñitaþ |
akùayàn labhate lokàn yadi klaibyaü na gacchati  // Hit_3.150 //

atha viùõu÷armà pràha-vigrahaþ ÷ruto bhavadbhiþ |

ràjaputrair uktam-÷rutvà sukhino bhåtà vayam |

viùõu÷armàbravãt-aparam apy evam astu-

vigrahaþ kari-turaïga-pattibhir
no kadàpi bhavatàn mahãbhujàm |
nãti-mantra-pavanaiþ samàhatàþ
saü÷rayantu giri-gahvaraü dviùaþ  // Hit_3.151 //

iti ÷rã-nàràyaõa-paõóita-kçte hitopade÷e nãti-÷àstre
vigraho nàma tçtãyaþ kathà-saïgrahaþ |


 --o)0(o--


iv.
sandhiþ

punaþ kathàrambha-kàle ràja-putrair uktam-àrya ! vigrahaþ ÷ruto 'smàbhiþ | sandhir adhunàbhidhãyatàm |

viùõu÷armeõoktam-÷råyatàm | sandhim api kathayàmi | yasyàyam àdyaþ ÷lokaþ-

vçtte mahati saïgràme ràj¤or nihata-senayoþ |
stheyàbhyàü gçdhra-cakràbhyàü vàcà sandhiþ kçtaü kùaõat  // Hit_4.1 //

ràjaputrà åcuþ-katham etat ?

viùõu÷armà kathayati-tatas tena ràjahaüsena uktam-kenàsmad-durge nikùipto 'gniþ ? kiü pàrakyeõa ? kiü vàsmad-durga-vàsinà kenàpi vipakùa-prayuktena ?

cakravàko bråte-deva ! bhavato niùkàraõa-bandhur asau meghavarõaþ saparivàro na dç÷yate | tan manye tasyaiva viceùñitam idam |

ràjà kùaõaü vicintyàha-asti tàvad evam | mama durdaivam etat | tathà coktam-

aparàdhaþ sa daivasya na punar mantriõàm ayam |
kàryaü sucaritaü kvàpi daiva-yogàd vina÷yati  // Hit_4.2 //
viùamàü hi da÷àü pràpya daivaü garhayate naraþ |
àtmanaþ karma-doùàü÷ ca naiva jànàty apaõóitaþ  // Hit_4.3 //
aparaü ca-
suhçdàü hita-kàmànàü yo vàkyaü nàbhinandati |
sa kårma iva durbuddhiþ kàùñhàd bhraùño vina÷yati  // Hit_4.4 //
anyac ca-
rakùitavyaü sadà vàkyaü vàkyàd bhavati nà÷anam |
haüsàbhyàü nãyamànasya kårmasya patanaü yathà  // Hit_4.5 //

ràhàha-katham etat ?

mantrã kathayati-
kathà 1

asti magadha-de÷e phullotpalàbhidhànaü saraþ | tatra ciraü saïkaña-vikaña-nàmànau haüsau nivasataþ | tayor mitraü kambugrãva-nàmà kårma÷ ca prativasati | athaikadà dhãvarair àgatya tathoktaü yat-atràsmàbhir adyoùitvà pràtar matsya-kårmàdayo vyàpàdayitavyàþ |

tad àkarõya kårmo haüsàv àha-suhçdau ! ÷ruto 'yaü dhãvaràlàpaþ | adhunà kiü mayà kartavyam?

haüsàv àhatuþ-j¤àyatàü tàvat | punas tàvat pràtar yad ucitaü tat kartavyam |

kårmo bråte-maivam | yato dçùña-vyatikaro 'ham atra | yathà coktam-

anàgata-vidhàtà ca pratyutpanna-matis tathà |
dvàv eva sukham edhete yad-bhaviùyo vina÷yati  // Hit_4.6 //

tàv åcatuþ-katham etat ?

kårmaþ kathayati-

kathà 2

puràsminn eva sarasy evaüvidheùv eva dhãvareùåpasthiteùu matsya-trayeõàlocitam | tatrànàgata-vidhàtà nàmaiko matsyaþ | tenoktaü-ahaü tàvaj-jalà÷ayàntaraü gacchàmi | ity uktvà sa hradàntaraü gataþ | apareõa pratyutpannamati-nàmnà mastyenàbhihitam-bhaviùyad-arthe pramàõàbhàvàt kutra mayà gantavyam ? tad utpanne yathà-kàryaü tad anuùñheyam | tathà coktam-

utpannàm àpadaü yas tu samàdhatte sa buddhimàn |
vaõijo bhàryayà jàraþ pratyakùe nihnuto yathà  // Hit_4.7 //

yadbhaviùyaþ pçcchati-katham etat ?

pratyutpannamatiþ kathayati-

kathà 3

purà vikramapure samudradatto nàma vaõig asti | tasya ratnaprabhà nàma gçhiõã sva-sevakena saha sadà ramate | yataþ-

na strãõàm apriyaþ ka÷cit priyo vàpi na vidyate |
gàvas tçõam ivàraõye pràrthayante navaü navam  // Hit_4.8 //

athaikadà sà ratnaprabhà tasya sevakasya mukhe cumbanaü dadatã samudradattenàvalokità | tataþ sà bandhakã satvaraü bhartuþ samãpaü matvàha-nàtha ! etasya sevakasya mahatã nikçtiþ | yato 'yaü caurikàü kçtvà karpåraü khàdatãti | mayàsya mukham àghràya j¤àtam | tathà coktam-

àhàro dviguõaþ strãõàü buddhis tàsàü catur-guõà |
ùaó-guõo vyavasàya÷ ca kàmà÷ càùñaguõaþ smçtaþ  // Hit_4.9 //

tac chrutvà sevakenàpi prakupyoktaü-nàtha ! yasya svàmino gçhe etàdç÷ã bhàryà tatra sevakena kathaü sthàtavyam ? yatra ca pratikùaõaü gçhiõã sevakasya mukhaü jighrati | tato 'sàv utthàya calitaþ | sàdhunà ca yatnàt prabodhya dhçtaþ | ato 'haü bravãmi-utpannàm àpadam ity àdi |

 --o)0(o--

tato yadbhaviùyeõoktam-

yad abhàvi na tad bhàvi bhàvi cen na tad anyathà |
iti cintà-viùa-ghno 'yam agadaþ kiü na pãyate  // Hit_4.10 //

tataþ pràtar jàlena baddhaþ pratyutpannamatir mçtavad àtmànaü sandar÷ya sthitaþ | tato jàlàd apasàrito yathà÷akty utplutya gabhãraü nãraü praviùñaþ | yadbhaviùya÷ ca dhãvaraiþ pràpto vyàpàditaþ | ato 'haü bravãmi-anàgata-vidhàtà ca ity àdi | tad yathàham anyaü hradaü pràpnomi tathà kriyatàm |

haüsàv àhatuþ-jalà÷ayàntare pràpte tava ku÷alam | sthale gacchatas te ko vidhiþ ?

kårma àha-yathàhaü bhavadbhyàü sahàkà÷a-vartmanà yàmi, tathà vidhãyatàm |

haüsàv bråtaþ-katham upàyaþ sambhavati ?

kacchapo vadati-yuvàbhyàü ca¤cu-dhçtaü kàùñha-khaõóam ekaü mayà mukhenàvalambitavyam | tata÷ ca yuvayoþ pakùa-balena mayàpi sukhena gantavyam |

haüsau bråtaþ-sambhavaty eùa upàyaþ | kintu-

upàyaü cintayet pràj¤o hy apàyam api cintayet |
pa÷yato baka-mårkhasya nakulair bhakùitàþ sutàþ  // Hit_4.11 //

kårmaþ pçcchati--katham etat ?

tau kathayataþ-
kathà 4

asty uttarà-pathe gçdhrakåña-nàmni parvate mahàn pippala-vçkùaþ | tatràneke bakà nivasanti | tasya vçkùasyàdhastàd vivare sarpas tiùñhati | sa ca bakànàü bàlàpatyàni khàdati | atha ÷okàrtànàü vilàpaü ÷rutvà kenacid vçddha-bakenàbhihitaü-bho evaü kuruta, yåyaü matsyàn upàdàya nakula-vivaràd àrabhya sarpa-vivaraü yàvat-païkti-krameõa ekaika÷o vikirata | tatas tad-àhàra-lubdhair nakulair àgatya sarpo draùñavyaþ | svabhàva-dveùàd vyàpadayitavya÷ ca | tathànuùñhite sati tad vçttam |

atha nakulair vçkùopari baka-÷àvakànàü ràvaþ ÷rutaþ | pa÷càt tad-vçkùam àruhya baka-÷àvakàþ khàditàþ | ata àvàü bråvaþ-upàyaü cintayan ity àdi |

àvàbhyàü nãyamànaü tvàm avalokya lokaiþ kiücid vaktavyam eva | yadi tvam uttaraü dàsyasi, tadà tvan-maraõam | tat sarvathaiva sthãyatàm |

kårmo vadati-kim aham apràj¤aþ ? nàham uttaraü dàsyàmi | na kim api mayà vaktavyam | tathànuùñhite tathà-vidhaü kårmam àlokya sarve go-rakùakàþ pa÷càd dhàvanti, vadanti ca-aho ! mahad à÷caryam ! pakùibhyàü kårmo nãyate |

ka÷cid vadati-yady ayaü kårmaþ patati, tadàtraiva paktvà khàditavyaþ |

ka÷cid vadati-sarasas tãre dagdhvà khàditavyo 'yam |

ka÷cid vadati-gçhaü nãtvà bhakùaõãyaþ | iti |

tad-vacanaü ÷rutvà sa kårmaþ kopàviùño vismçta-pårva-saüskàraþ pràha-yuùmàbhir bhasma bhakùitavyam iti vadann eva patitas tair vyàpàdita÷ ca | ato 'haü bravãmi-suhçdàü hita-kàmànàm ity àdi |

atha praõidhir bakas tatràgatyovàca-deva ! pràg eva mayà nigaditaü durga-÷odha hi pratikùaõaü kartavyam iti | tac ca yuùmàbhir na kçtaü, tad-anavadhànasya phalam idam anubhåtam | durga-dàho meghavarõena vàyasena gçdhra-pratyuktena kçtaþ | ràjà niþ÷vasyàha-

praõayàd upakàràd và yo vi÷vasiti ÷atruùu |
sa supta iva vçkùàgràt patitaþ pratibudhyate  // Hit_4.12 //

atha praõidhir uvàca-ito durgadàhaü vidhàya, yadà yato meghavarõas tadà citravarõena prasàditenoktam-ayaü meghavarõo 'tra karpåra-dvãpa-ràjye'bhiùicyatàm | tathà coktam-

kçta-kçtyasya bhçtyasya kçtaü naiva praõà÷ayet |
phalena manasà vàcà dçùñyà cainaü praharùayet  // Hit_4.13 //

cakravàko bråte-deva ! ÷rutaü yat praõidhiþ kathayati ?

ràjà pràha--tatas tataþ ?

praõidhir uvàca-tataþ pradhàna-mantriõà gçdhreõàbhihitam-deva ! nedam ucitam | prasàdàntaraü kim api kriyatàm | yataþ-

avicàrayato yukti-kathanaü tuùa-khaõóanam |
nãceùåpakçtaü ràjan bàlukàsv iva måtritam  // Hit_4.14 //

mahatàm àspade nãcaþ kadàpi na kartavyaþ | tathà coktam-

nãcaþ ÷làghya-padaü pràpya svàminaü hantum icchati |
måùiko vyàghratàü pràpya muniü hantuü gato yathà  // Hit_4.15 //

citravarõaþ pçcchati--katham etat ?

mantrã kathayati-
kathà 5

asti gautamasya maharùes tapovane mahàtapà nàma muniþ | tatra tena à÷rama-saünidhàne måùika-÷àvakaþ kàka-mukhàd bhraùño dçùñaþ | tato dayà-yuktena tena munià nãvàra-kaõaiþ saüvardhitaþ | tato bióàlas taü måùikaü khàditum upadhàvati | tam avalokya måùikas tasya muneþ kroóe pravive÷a | tato muninoktam-måùika ! tvaü màrjàro bhava | tataþ sa bióàlaþ kukkuraü dçùñvà palàyate | tato muninoktaü-kukkuràd bibheùi, tvam eva kukkuro bhava | sa ca kukkuro vyàghràd bibheti tatas tena muninà kukkuro vyàghraþ kçtaþ |

atha taü vyàghraü munir måùiko 'yam iti pa÷yati | atha taü muniü vyàghraü ca dçùñvà sarve vadanti-anena muninà måùiko vyàghratàü nãtaþ | etac chrutvà sa-vyatho vyàghro 'cintayat-yàvad anena muninà sthãyate, tàvad idaü me svaråpàkhyànam akãrtikaraü na palàyiùyate ity àlocya måùikas taü muniü hantuü gataþ | tato muninà taj j¤àtvà-punar måùiko bhava ity uktvà måùika eva kçtaþ | ato 'haü bravãmi-nãcaþ ÷làghya-padaü pràpyety àdi  // Hit_4.

 --o)0(o--

aparaü ca, deva ! sukaram idam iti na mantavyam | ÷çõu-

bhakùayitvà bahån matsyàn uttamàdhama-madhyamàn |
atilobhàd bakaþ pa÷càn mçtaþ karkañaka-grahàt  // Hit_4.16 //

citravarõaþ pçcchati--katham etat ?

mantrã kathayati-
kathà 6

asti màlava-viùaye padmagarbhàbhidhànaü saraþ | tatraiko vçddho bakaþ sàmarthya-hãna udvignam ivàtmànaü dar÷ayitvà sthitaþ | sa ca kenacit kulãraõe dåràd eva dçùñaþ | pçùña÷ ca-kim iti bhavàn atràhàra-tyàgena tiùñhati ?

bakenoktam-matsyà mama jãvana-hetavaþ | te kaivartair àgatya vyàpàdayitavyà iti vàrtà nagaropànte mayà ÷rutà | ato vartanàbhàvàd evàsman maraõam upasthitam iti j¤àtvàhàre'py anàdaraþ kçtaþ | tato matsyair àlocitam-iha samaye tàvad upakàraka evàyaü lakùyate | tad ayam eva yathà-kartavyaü pçcchyatàm | tathà coktam-

upakartràriõà sandhir na mitreõàpakàriõà |
upakàràpakàro hi lakùyaü lakùaõam etayoþ  // Hit_4.17 //

matsyà åcuþ-bho baka ! ko 'tra asmàkaü rakùanopàyaþ ?

bako bråte-asti rakùaõopàyo jalà÷ayàntarà÷rayaõam | tatràham ekaika÷o yuùmàn nayàmi |

matsyà àhuþ-evam astu | tato 'sau duùña-bakas tàn matsyàn ekaika÷o nãtvà khàdati | anantaraü kulãras tam uvàca-bho baka ! màm api tatra naya | tato bako 'py apårva-kulãra-màüsàrthã sàdaraü taü nãtvà sthale dhçtavàn | kulãro 'pi mastya-kaõñakàkãrõaü taü sthalam àlokyàcintayat-hà hato 'smi manda-bhàgyaþ | bhavatu idànãü samayocitaü vyavahariùyàmi | yataþ-

tàvad bhayena bhetavyaü yàvad bhayam anàgatam |
àgataü tu bhayaü dçùñvà praharatvayam abhãtivat  // Hit_4.18 //

kiü ca-
abhiyukto yadà pa÷yen na ki¤cid gatim àtmanaþ |
yudhyamànas tadà pràj¤o mriyate ripuõà saha  // Hit_4.19 //

ity àlocya sa kulãrakas tasya bakasya grãvàü ciccheda | atha sa bakaþ pa¤catvaü gataþ | ato 'haü bravãmi-bhakùayitvà bahån matsyàn ity àdi |

 --o)0(o--

tata÷ citravarõo 'vadat-÷çõu tàvan mantrin ! mayaitad àlocitam | asti yad atràvasthitenànena meghavarõena ràj¤à yàvanti vaståni karpåra-dvãpasyottamàni tàvanty asmàkam upanetavyàni | tenàsmàbhir mahà-sukhena vindhyàcale sthàtavyam | dåradar÷ã vihasyàha-deva !

anàgatavatãü cintàü kçtvà yas tu prahçùyati |
sa tiraskàram àpnoti bhagna-bhàõóo dvijo yathà  // Hit_4.20 //

ràjàha--katham etat ?

mantrã kathayati---
kathà 7

asti devã-koña-nàmni nagare deva÷armà nàma bràhmaõaþ | tena mahàviùuvat-saïkràntyàü saktupårõa÷aràva ekaþ pràptaþ | tatas tam àdàyàsau kumbhakàrasya bhàõóapårõa-maõóapaika-de÷e raudreõàkulitaþ suptaþ | tataþ saktu-rakùàrthaü haste daõóam ekam àdàyàcintayat-adyàhaü saktu÷aràvaü vikrãya da÷a kapardakàn pràpsyàmi, tadàtraiva taiþ kapardakair ghaña÷aràvàdikam upakrãyànekadhà vçddhais tad-dhanaiþ punaþ punaþ pårga-vastràdim upakrãya, vikrãya lakùa-saïkhyàni dhanàni kçtvà, vivàha-catuùñayaü kariùyàmi | anantaraü tàsu sva-patnãùu yà råpa-yauvanavatã tasyàm adhikànuràgaü
kariùyàmi  | sapatnyo yadà dvandvaü kariùyàmi, tadà kopàkulo 'haü tàþ sarvà laguóena tàóayiùyàmãty abhidhàya tena laguóaþ prakùiptaþ | tena saktu÷aràva÷ cårõito bhàõóàni ca bahåni bhagnàni | tatas tena ÷abdenàgatena kumbhakàreõa tathà-vidhàni bhàõóàny avalokya, bràhmaõas tiraskçto maõóapàd bahiùkçta÷ ca | ato 'haü bravãmi - anàgatavatãü cintàm ity àdi |

 --o)0(o--

tato ràjà rahasi gçdhram uvàca-tàta ! yathà kartavyaü tathopadi÷a |

gçdhro bråte-

madoddhatasya nçpateþ prakãrõasyeva dantinaþ |
gacchanty unmàrga-yàtasya netàraþ khalu vàcyatàm  // Hit_4.21 //

÷çõu deva ! kim asmàbhir bala-darpàd durgaü bhagnam ? uta tava pratàpàdhiùñhitenopàyena ?

ràjàha-bhavatàm upàyena |

gçdhro bråte-yady asmad-vacanaü kriyate, tadà sva-de÷e gamyatàm | anyathà varùà-kàle pràpte punas tulya-balena vigrahe saty asmàkaü para-bhåmiùñhànàü sva-de÷a-gamanam api durlabhaü bhaviùyati | tat-sukha-÷obhàrthaü sandhàya gamyatàm | durgaü bhagnaü, kãrti÷ ca labdheva | mama saümataü tàvad etat | yataþ-

yo hi dharmaü puraskçtya hitvà bhartuþ priyàpriye |
apriyàõy àha pathyàni tena ràjà sahàyavàn  // Hit_4.22 //

anyac ca-
suhçd-balaü tathà ràjyam àtmànaü kãrtim eva ca |
yudhi sandehadolàsthaü ko hi kuryàd abàli÷aþ  // Hit_4.23 //

aparaü ca-
sandhim icchet samenàpi sandigdho vijayo yudhi |
nahi saü÷ayitaü kuryàd ity uvàca bçhaspatiþ  // Hit_4.24 //

api ca-
yuddhe vinà÷o bhavati kadàcid ubhayor api |
sundopa-sundàv anyonyaü naùñau tulya-balau na kim  // Hit_4.25 //

ràjovàca--katham etat ?

mantrã kathayati-

kathà 8

purà daityau sahodarau sundopasunda-nàmànau mahatà kàya-kle÷ena trailokya-ràjya-kàmanayà ciràc candra-÷ekharam àràdhitavantau | tatas tayor bhagavàn parituùñaþ san varaü varayatam ity uvàca | anantaraü tayoþ kaõñhàdhiùñhitàyàþ sarasvatyàþ prabhàvàt tàv anyad vaktu-kàmàv anyad-abhihitavantau-yady àvayor bhavàn parituùñas tadà sva-priyàü pàrvatãü parame÷varo dadàtu |

atha bhagavatà kruddhena varadànasyàva÷yakatayà, vicàra-måóhayoþ pàrvatã pradattà | tatas tasyà råpa-làvaõya-lubdhàbhyàü, jagad-ghàtibhyàü masasotsukàbhyàü, pàpa-timiràbhyàm, mamety anyonyaü kalahàyamànàbhyàü, pramàõa-puruùaþ ka÷cit pçcchyatàm iti matau kçtàyàü, sa eva bhaññàrako vçddha-dvija-råpaþ samàgatya tatropasthitaþ | anantaraü-àvàbhyàm iyaü sva-bala-labdhà, kasyeyam àvayor bhavati iti bràhmaõam apçcchatàm | bràhmaõo bråte-

j¤àna-÷reùñho dvijaþ påjyaþ kùatriyo balavàn api |
dhana-dhànyàdhiko vai÷yaþ ÷ådras tu dvija-sevayà  // Hit_4.26 //

tad yuvàü kùàtra-dharmànugau | yudda eva yuvayor niyama ity abhihite sati sàdhåktam aneneti kçtvànyonya-tulya-vãryau, sama-kàlam anyonya-ghàtena vinà÷am upàgatau | ato 'haü bravãmi-sandhim icchet samenàpi ity àdi |

 --o)0(o--

ràjàha-tat pràg eva kiü nedam upadiùñaü bhavadbhiþ ?

mantrã bråte-tadà mad-vacanaü kim avasàna-paryantaü ÷rutaü bhavadbhiþ ? tadàpi mama saümatyà nàyaü vigrahàrambhaþ | yataþ-sàdhu-guõa-yukto 'yaü hiraõyagarbho na vigràhyaþ | tathà coktaü-

satyàrthau dhàrmiko 'nàryo bhràtç-saïhàtavàn balã |
aneka-yuddha-vijayã sandheyàþ sapta kãrtitàþ  // Hit_4.27 //
satyo 'nupàlayan satyaü sandhito naiti vikriyàm |
pràõa-bàdhe'pi suvyaktam àryo nàyàty anàrthatàm  // Hit_4.28 //
dhàrmikasyàbhiyuktasya sarva eva hi yudhyate |
prajànuràgàd dharmàc ca duþkhocchedyo hi dhàrmikaþ  // Hit_4.29 //
sandhiþ kàryo 'py anàryeõa vinà÷e samupasthite |
vinà tasyà÷rayeõàryo na kuryàt kàla-yàpanam  // Hit_4.30 //
saühatatvàd yathà veõur nivióaiþ kaõñakair vçtaþ |
na ÷akyate samucchettuü bhràtç-saïghàtavàüs tathà  // Hit_4.31 //
balinà saha yoddhavyam iti nàsti nidar÷anam |
prativàtaü na hi ghanaþ kadàcid upasarpati  // Hit_4.32 //
jamadagneþ sutasyeva sarvaþ sarvatra sarvadà |
aneka-yuddha-jayinaþ pratàpàd eva bhajyate  // Hit_4.33 //
aneka-yuddha-vijayã sandhànaü yasya gacchati |
tat-pratàpena tasyà÷u va÷am àyànti ÷atravaþ  // Hit_4.34 //

tatra tàvad bahubhir guõair upetaþ sandheyo 'yaü ràjà | cakravàko 'vadat-praõidhe ! sarvam avagatam | vraja | punar àgamiùyasi |

atha ràjà hiraõyagarbha÷ cakravàkaü pçùñhavàn-mantrin ! asandheyàþ kati ? tàn ÷rotum icchàmi | mantrã bråte-deva ! kathayàmi | ÷çõu-

bàlo vçddho dãrgha-rogã tathàj¤àti-bahiùkçtaþ |
bhãruko bhãruka-jano lubdho lubdha-janas tathà  // Hit_4.35 //
virakta-prakçti÷ caiva viùayeùv atisaktimàn |
aneka-citta-mantras tu deva-bràhmaõa-nindakaþ  // Hit_4.36 //
daivopahataka÷ caiva tathà daiva-paràyaõaþ |
durbhikùa-vyasanopeto bala-vyasana-saïkulaþ  // Hit_4.37 //
ade÷astho bahu-ripur yuktaþ kàlena ya÷ ca na |
satya-dharma-vyapeta÷ ca viü÷atiþ puruùà amã  // Hit_4.38 //
etaiþ sandhiü na kurvãta vigçhõãyàt tu kevalam |
ete vigçhyamàõà hi kùipraü yànti ripor va÷am  // Hit_4.39 //
bàlasyàlpa-prabhàvatvàn na loko yoddhum icchati |
yuddhàyuddha-phalaü yasmàj j¤àtuü ÷akto na bàli÷aþ  // Hit_4.40 //
utsàha-÷akti-hãnatvàd vçddho dãrghàmayas tathà |
svair eva paribhåyete dvàv apy etàv asaü÷ayam  // Hit_4.41 //
sukha-cchedyo hi bhavati sarva-j¤àti-bahiùkçtaþ |
ta evainaü vinighnanti j¤àtayas tv àtma-sàtkçtàþ  // Hit_4.42 //
bhãrur yuddha-parityàgàt svayam eva praõa÷yati |
tathaiva bhãru-puruùaþ saïgràme tair vimucyate  // Hit_4.43 //
lubdhasyàsaüvibhàgitvàn na yudhyante'nujãvinaþ |
lubdhànujãvã tair eva dàna-bhinnair nihanyate  // Hit_4.44 //
santy ajyate prakçtibhir virakta-prakçtir yudhi |
sukhàbhiyojyo bhavati viùayev atisaktimàn  // Hit_4.45 //
aneka-citta-mantras tu dveùyo bhavati mantriõàm |
anavasthita-cittatvàt karyataþ sa upekùyate  // Hit_4.46 //
sadàdharma-balãyastvàd deva bràhmaõa-nindakaþ |
vi÷ãryate svayaü hy eùa daivopahatakas tathà  // Hit_4.47 //
sampatte÷ ca vipatte÷ ca daivam eva hi kàraõam |
iti daivaparo dhyàyann àtmanà na viceùñate  // Hit_4.48 //
durbhikùa-vyasanã caiva svayam eva viùãdati |
bala-vyasana-saktasya yoddhuü ÷aktir na jàyate  // Hit_4.49 //
ade÷a-stho hi ripuõà svalpakenàpi hanyate |
gràho 'lpãyàn api jale jalendram api karùati  // Hit_4.50 //
bahu-÷atrus tu santrastaþ ÷yena-madhye kapotavat |
yenaiva gacchati pathà tenaivà÷u vipadyate  // Hit_4.51 //
akàla-yukta-sainyas tu hanyate kàla-yodhinà |
kau÷ikena hata-jyotir ni÷ãtha iva vàyasaþ  // Hit_4.52 //
satya-dharma-vyapetena sandadhyàn na kadàcana |
sa sandhito 'py asàdhutvàd aciràd yàti vikriyàm  // Hit_4.53 //

aparam api kathayàmi-sandhi-vigraha-yànàsana-saü÷raya-dvaidhã-bhàvàþ ùàóguõyam | karmaõàm àrambhopàyaþ | puruùa-dravya-sampat | de÷a-kàa-vibhàgaþ | vinipàta-pratãkàraþ | kàrya-siddhi÷ ceti pa¤càïgo mantraþ | sàma-dàna-bheda-daõóà÷ catvàra upàyàþ | utsàha-÷aktiþ, mantra-÷aktiþ, prabhu- ÷akti÷ ceti ÷akti-trayam | etat sarvam àlocya nityaü vijigãùavo bhavanti mahàntaþ | yataþ-

yà hi pràõa-parityàga-målyenàpi na labhyate |
sà ÷rãr nãtividaü pa÷ya ca¤calàpi pradhàvati  // Hit_4.54 //

yathà coktaü-
vittaü sadà yasya samaü vibhaktaü
gåóha÷ caraþ saünibhçta÷ ca mantraþ |
nacàpriyaü pràõiùu yo bravãti
sa sàgaràntàü pçthivãü pra÷àsti  // Hit_4.55 //

kintu deva yadyapi mahà-mantriõà gçdhreõa sandhànam upanyastaü, tathàpi tena ràj¤à samprati bhåta-jaya-darpàn na mantavyam | deva ! tad evaü kriyatàü | siühala-dvãpasya mahàbalo nàma sàraso ràjàsman-mitraü jambudvãpe kopaü janayatu | yataþ-
suguptim àdhàya susaühatena
balena vãro vicarann aràtim |
santàpayed yena samaü sutaptas
taptena sandhànam upaiti taptaþ  // Hit_4.56 //

ràj¤à evam astv iti nigadya vicitra-nàmà bakaþ sugupta-lekhaü dattvà siühala-dvãpaü prahitaþ |

atha praõidhiþ punar àgatyovàca-deva ! ÷råyatàü tàvat tatratya-prastàvaþ |

evaü tatra gçdhreõoktam-deva ! meghavarõas tatra ciram uùitaþ | sa vetti kiü sandheya-guõa-yukto hiraõyagarbho ràjà, na và ? iti |

tato 'sau meghavarõa÷ citravarõena ràj¤à samàhåya pçùñaþ-vàyasa ! kãdç÷o hiraõyagarbho ràjà ? cakravàko mantrã và kãdç÷aþ ?

vàyasa uvàca-deva ! sa hiraõyagarbho ràjà  yudhiùñhira-samo mahà÷ayaþ satya-vàk | cakravàka-samo mantrã na kvàpy avalokyate |

ràjàha-yady evaü tadà katham asau tvayà va¤citaþ ?

vihasya meghavarõaþ pràha-deva !

vi÷vàsa-pratipannànàü va¤cane kà vidagdhatà |
aïkam àruhya suptaü hi hatvà kiü nàma pauruùam  // Hit_4.57 //

÷çõu deva ! tena mantriõàhaü prathama-dar÷ane evaü vij¤àtaþ, kintu mahà÷ayo 'sau ràjà, tena mayà vipralabdhaþ | tathà coktam-

àtmaupamyena yo vetti durjanaü satya-vàdinam |
sa tathà va¤cyate dhårtair bràhmaõà÷ chàgato yathà  // Hit_4.58 //

ràjovàca-katham etat ?

meghavarõaþ kathayati-
kathà 9

asti gautamasyàraõye prastuta-yaj¤aþ ka÷cid bràhmaõaþ | sa ca yaj¤àrthaü gràmàntaràc chàgam upakrãya, skandhe nãtvà, gaccha dhårta-trayeõàvalokitaþ | tatas te dhårtàþ-yady eùa chàgaþ kenàpy upàyena labhyate, tadà mati-prakarùo bhavatãti samàlocya, vçkùa-traya-tale kro÷àntareõa tasya bràhmaõasyàgamanaü pratãkùya pathi sthitàþ |

tatraikena dhårtena gacchan sa bràhmaõo 'bhihitaþ-bho bràhmaõa ! kim iti tvayà kukkuraþ skandhenohyate |

vipreõoktaü-nàyaü ÷và, kintu yaj¤a-cchàgaþ |

athàntara-sthitenànyena dhårtena tathaivoktam | tad àkarõya bràhmaõa÷ chàgaü bhåmau nidhàya muhur nirãkùya, punaþ skandhe kçtvà dolàyamàna-mati÷ calitaþ | yataþ-

matir dolàyate satyaü satàm api khaloktibhiþ |
tàbhir vi÷vàsita÷ càsau mriyate citrakarõavat  // Hit_4.59 //

ràjàha--katham etat ?

sa kathayati-
kathà 10

asti kasmiü÷cid vanodde÷e madotkaño nàma siühaþ | tasya sevakàs trayaþ kàko vyàghro jambuka÷ ca | atha tair bhramadbhiþ sàrtha-bhraùñaþ ka÷cid uùñro dçùñaþ | pçùña÷ ca-kuto bhavàn àgataþ sàrthàd bhraùñaþ ?

sa càtma-vçttàntam akathayat | tatas tair nãtvà siühàyàsau samarpitaþ | tena càbhaya-vàcaü dattvà, citrakarõa iti nàma kçtvà sthàpitaþ |

atha kadàcit siühasya ÷arãra-vaikalyàd bhåri-vçùñi-kàraõàc càhàram alabhamànàs te vyagrà babhåvuþ | tatas tair àlocitam | citrakarõam eva yathà svàmã vyàpàdayati tathànuùñhãyatàm | kim anena kaõñaka-bhujàsmàkam ?      

vyàghra uvàca-svàminàbhaya-vàcaü dattvànugçhãto 'yaü, tat katham evaü sambhavati ?

kàko bråte-iha samaye parikùãõaþ svàmã pàpam api kariùyati | yataþ-

tyajet kùudhàrtà mahilà svaputraü
khàdet kùudhàrtà bhujagã svamaõóam |
bubhukùitaþ kiü na karoti pàpaü
kùãõà narà niùkaruõà bhavanti  // Hit_4.60 //

anyac ca-
mattaþ pramatta÷ conmattaþ ÷ràntaþ kruddho bubhukùitaþ |
lubdho bhãrus tvarà-yuktaþ kàmuka÷ ca na dharma-vit  // Hit_4.61 //

iti sa¤cintya sarve siühàntikaü jagmuþ | siühenoktam-àhàràrthaü ki¤cit pràptam ?

tair uktam-deva ! yatnàd api pràptaü ki¤cit ?

siühenoktaü-ko 'dhunà jãvanopàyaþ ?

kàko vadati-deva ! svàdhãnàhàra-parityàgàt sarva-nà÷o 'yam upasthitaþ ?

siühenoktam-atràhàraþ kaþ svàdhãnaþ ?

kàkaþ karõe kathayati-citrakarõa iti | siüho bhåmiü spçùñvà karõau spç÷ati | abravãc ca-abhaya-vàcaü dattvà dhçto 'yam asmàbhiþ | tat katham evaü sambhavati ? tathà hi-
na bhåta-dànaü na suvarõa-dànaü
na go-pradànaü na tathànna-dànam |
yathà vadantãha mahà-pradànaü
sarveùu dàneùv abhaya-pradànam  // Hit_4.62 //

anyac ca-
sarva-kàma-samçddhasya a÷vamedhasya yat phalam |
tat-phalaü labhate samyag rakùite ÷araõàgate  // Hit_4.63 //

kàko bråte-nàsau svàminà vyàpàdayitavyaþ | kintv asmàbhir eva tathà kartavyaü, yathàsau sva-deha-dànam aïgãkaroti |

siühas tac chrutvà tåùõãü sthitaþ | tato 'sau labdhàvakà÷aþ kåñaü kçtvà sarvàn àdàya siühàntikaü gataþ | atha kàkenoktaü-deva ! yatnàd apy àhàro na pràptaþ | anekopavàsa-kliùña÷ ca svàmã | tad idànãü madãya-màüsam upabhujyatàm | yataþ-

svàmi-målà bhavanty eva sarvàþ prakçtayaþ khalu |
samåleùv api vçkùeùu prayatnaþ saphalo nçõàm  // Hit_4.64 //

siühenoktaü-bhadra ! varaü pràõa-parityàgo, na punar ãdç÷e karmaõi pravçttiþ |

jambukenàpi tathoktam | tataþ siühenoktaü-maivam |

atha vyàghreõoktaü-mad-dehena jãvatu svàmã |

siühenoktaü-na kadàcid evam ucitam |

atha citrakarõo 'pi jàta-vi÷vàsas tathaivàtma-deha-dànam àha-tatas tad-vacanàt tena vyàghreõàsau kukùiü vidàrya vyàpàditaþ | sarvair bhakùita÷ ca | ato 'haü bravãmi-matir dolàyate satyam ity àdi |

tatas tçtãya-dhårta-vacanaü ÷rutvà, sva-mati-bhramaü ni÷citya chàgaü tyaktvà, bràhmaõaþ snàtvà gçhaü yayau | chàga÷ ca tair dhårtair nãtvà bhakùitaþ | ato 'haü bravãmi-àtmaupamyena yo vettãty àdi |

ràjàha-meghavarõa ! kathaü ÷atru-madhye tvayà suciram uùitam ? kathaü và teùàm anunayaþ kçtaþ ?

meghavarõa uvàca-deva ! svàmi-kàryàrthitayà sva-prayojana-va÷àd và kiü kiü na kriyate ? pa÷ya-

loko vahati kiü ràjan na mårdhnà dagdhum indhanam |
kùàlayanty api vçkùàïghriü nadã-velà nikçntati  // Hit_4.65 //

tathà coktam-
skandhenàpi vahec chatrån kàryam àsàdya buddhimàn |
yathà vçddhena sarpeõa maõóåkà vinipàtitàþ  // Hit_4.66 //

ràjàha-katham etat ?

meghavarõaþ kathayati-
kathà 11

asti jãrõodyàne manda-viùo nàma sarpaþ | so 'tijãrõatayà svàhàram apy anveùñum akùamaþ saras-tãre patitvà sthitaþ | tato dåràd eva kenacin maõóåkena dçùñaþ, pçùña÷ ca-kim iti tvàm àhàraü nànviùyati ?

sarpo 'vadat-gaccha bhadra ! kiü te mama manda-bhàgyasya vçttànta-pra÷nena ? tataþ sa¤jàta-kautukaþ sa ca bhekaþ sarvathà kathyatàm ity àha | sarpo 'py àha-bhadra ! pura-vàsinaþ ÷rotriyasya kauõóinyasya putro viü÷ati-varùa-de÷ãyaþ sarva-guõa-sampanno durdaivàn mayà nç÷aüsena daùñaþ | tatas taü su÷ãla-nàmànaü putraü mçtam avalokya, ÷okena mårcchitaþ kauõóinyaþ pçthivyàü luloñha | anantaraü brahmapura-vàsinaþ sarve bàndhavàs tatràgatyopaviùñàþ | tathà coktam-

utsave vyasane yuddhe durbhikùe ràùñra-viplave |
ràja-dvàre ÷ma÷àne ca yas tiùñhati sa bàndhavaþ  // Hit_4.67 //

tatra kapilo nàma snàtako 'vadat-are kauõóinya ! måóho 'si yenaivaü vilapasi | ÷çõu-
kroóãkaroti prathamaü yadà jàtam anityatà |
dhàtrãva jananã pa÷càt tadà ÷okasya kaþ kramaþ  // Hit_4.68 //

tathà ca-
kva gatàþ pçthivã-pàlàþ sa-sainya-bala-vàhanàþ |
viyoga-sàkùiõã yeùàü bhåmir adyàpi tiùñhati  // Hit_4.69 //

tathà ca-
jàtasya hi dhruvo mçtyur dhruvaü janma mçtasya ca |
adya vàbda-÷atànte và mçtyur vai pràõinàü dhruvaþ  // Hit_4.70 //

aparaü ca-
kàyaþ saünihitàpàyaþ sampadaþ padam àpadàm |
samàgamàþ sàpagamàþ sarvam utpàdi bhaïguram  // Hit_4.71 //
pratikùaõam ayaü kàyaþ kùãyamàõo na lakùyate |
àmakumbha ivàmbhaþ-stho vi÷ãrõaþ san vibhàùyate  // Hit_4.72 //
àsannataratàmeti mçtyur jantor dine dine |
àghàtaü nãyamànasya vadhyasyeva pade pade  // Hit_4.73 //

yataþ-
anityaü yauvanaü råpaü jãvitaü dravya-sa¤cayaþ |
ai÷varyaü priya-saüvàso muhyet tatra na paõóitaþ  // Hit_4.74 //
yathà kàùñhaü ca kàùñhaü ca sameyàtàü mahodadhau |
sametya ca vyapeyàtàü tadvad bhåta-samàgamaþ  // Hit_4.75 //
yathà hi pathikaþ ka÷cic chàyàm à÷ritya tiùñhati |
vi÷ramya ca punar gacched tadvad bhåta-samàgamaþ  // Hit_4.76 //

anyac ca-
pa¤cabhir nirmite dehe pa¤catvaü ca punar gate |
svàü svàü yonim anupràpte tatra kà paridevanà  // Hit_4.77 //
yàvataþ kurute jantuþ sambandhàn manasaþ priyàn |
tàvanto 'sya nikhanyante hçdaye ÷oka-÷aïkavaþ  // Hit_4.78 //
nàyam atyanta-saüvàso labhyate yena kenacit |
api svena ÷arãreõa kim utànyena kenacit  // Hit_4.79 //

api ca-
saüyogo hi viyogasya saüsåcayati sambhavam |
anatikramaõãyasya janma mçtyor ivàgamam  // Hit_4.80 //
àpàta-ramaõãyànàü saüyogànàü priyaiþ saha |
apathyànàm ivànnànàü pariõàmo hi dàruõaþ  // Hit_4.81 //

aparaü ca-
vrajanti na nivartante srotàüsi saritàü yathà |
àyur àdàya martyànàü tathà ràtry-ahanã sadà  // Hit_4.82 //
sukhàsvàda-paro yas tu saüsàre sat-samàgamaþ |
sa viyogàvasànatvàd duþkhànàü dhuri yujyate  // Hit_4.83 //
ata eva hi necchanti sàdhavaþ sat-samàgamam |
yad-viyogàsi-lånasya manaso nàsti bheùajam  // Hit_4.84 //
sukçtàny api karmàõi ràjabhiþ sagaràdibhiþ |
atha tàny eva karmàõi te càpi pralayaü gatàþ  // Hit_4.85 //

saücintya saücintya tam ugra-daõóaü
mçtyuü manuùyasya vicakùaõasya |
varùàmbu-siktà iva carma-bandhàþ
sarve prayatnàþ ÷ithilãbhavanti  // Hit_4.86 //

yàm eva ràtriü prathamàm upaiti
garbhe nivàsaü naravãra lokaþ |
tataþ prabhçty askhalita-prayàõaþ
sa pratyahaü mçtyu-samãpam eti  // Hit_4.87 //

aj¤ànaü kàraõaü na syàd viyogo yadi kàraõam |
÷oko dineùu gacchatsu vardhatàm apayàti kim  // Hit_4.88 //

tad bhadra ! tad àtmànam anusandhehi | ÷oka-carcàü ca parihara, yataþ-

akàõóa-pàta-jàtànàm astràõàü marma-bhedinàm |
gàóha-÷oka-prahàràõàm acintaiva mahauùadham  // Hit_4.89 //

tatas tad-vacanaü ni÷amya, prabuddha iva kauõóinya utthàyàbravãt | tad alam idànãü gçha-naraka-vàsena vanam eva gacchàmi | kapilaþ punar àha-

vane'pi doùàþ prabhavanti ràgiõàü
gçhe'pi pa¤cendriya-nigrahas tapaþ |
akutsite karmaõi yaþ pravartate
trivçtta-ràgasya gçhaü tapovanam  // Hit_4.90 //

yataþ-
duþkhito 'pi cared dharmaü yatra kutrà÷rame rataþ |
samaþ sarveùu bhåteùu na liïgaü dharma-kàraõam  // Hit_4.91 //

uktaü ca-
vçtty-arthaü bhojanaü yeùàü santànàrthaü ca maithunam |
vàk satya-vacanàrthàya durgàõy api taranti te  // Hit_4.92 //

tathà hi-
àtmà nadã saüyam apuõya-tãrthà
satyodakà ÷ãla-tañà dayormiþ |
tatràbhiùekaü kuru pàõóu-putra !
na vàriõà ÷uùyati càntaràtmà  // Hit_4.93 //

vi÷eùata÷ ca-
janma-mçtyu-jarà-vyàdhi-vedanàbhir upadrutam |
saüsàram imam utpannam asàraü tyajataþ sukham  // Hit_4.94 //

yataþ-
duþkham evàsti na sukhaü yasmàt tad upalakùyate |
duþkhàrtasya pratãkàre sukha-saüj¤à vidhãyate  // Hit_4.95 //

kauõóinyo bråte-evam eva | tato 'haü tena ÷okàkulena bràhmaõena ÷apto, yad adyàrabhya maõóåkànàü vàhanaü bhaviùyatãti |

kapilo bråte-sampraty upade÷àsahiùõur bhavàn | ÷okàviùñaü te hçdayam | tathàpi kàryaü ÷çõu-

saïgaþ sarvàtmanà tyàjyaþ sa cet tyaktuü na ÷akyate |
sa sadbhiþ saha kartavyaþ satàü saïgo hi bheùajam  // Hit_4.96 //

anyac ca-
kàmaþ sarvàtmanà heyaþ sa ced dhàtuü na ÷akyate |
sva-bhàryàü prati kartavyaþ saiva tasya hi bheùajam  // Hit_4.97 //

etac chrutvà sa kauõóinyaþ kapilopade÷àmçta-pra÷ànta-÷okànalo yathàvidhi daõóa-grahaõaü kçtavàn | ato bràhmaõa-÷àpàn maõóåkàn voóhum atra tiùñhàmi | anantaraü tena maõóåkena gatvà maõóåka-nàthasya jàlapàda-nàmno 'gre tat kathitam | tato 'sàv àgatya maõóåka-nàthas tasya sarpasya pçùñham àråóhavàn | sa ca sarpas taü pçùñhe kçtvà citrapada-kramaü babhràma |

paredyu÷ calitum asamarthaü taü maõóåka-nàtham avadat-kim adya bhavàn manda-gatiþ ?

sarpo bråte-deva ! àhàra-virahàd asamartho 'smi |

maõóåka-nàtho 'vadat-asmàd àj¤ayà maõóåkàn bhakùaya | tataþ gçhãto 'yaü mahà-prasàda ity uktvà krama÷o maõóåkàn khàditavàn | atha nirmaõóåkaü saro vilokya maõóåka-nàtho 'pi tena khàditaþ | ato 'haü bravãmi-skandhenàpi vahec chatrån ity àdi | deva ! yàtv idànãü puràvçttàkhyàna-kathanaü sarvathà sandheyo 'yaü hiraõyagarbha-ràjà sandhãyatàm iti me matiþ |

ràjovàca-ko 'yaü bhavato vicàraþ ? yato jitas tàvad ayam asmàbhiþ | tato yady asmat sevayà vasati, tad àstàm | no ced vigçhyatàm |

atràntare jambådvãpàd àgatya ÷ukenoktaü-deva ! siühala-dvãpasya sàraso ràjà samprati jambådvãpam àkramyàvatiùñhate |

ràjà sa-sambhramaü bråte-kiü kim ?

÷ukaþ pårvoktaü kathayati | gçdhraþ svagatam uvàca-sàdhu re cakravàka mantrin ! sàdhu !

ràjà sa-kopam àha-àstàü tàvad ayaü gatvà tam eva sa-målam unmålayàmi |

dåradar÷ã vihasyàha-

na ÷aran-meghavat kàryaü vçthaiva ghana-garjitam |
parasyàrtham anarthaü và prakà÷ayati no mahàn  // Hit_4.98 //

aparaü ca-
ekadà na vigçhõãyàd bahån ràjàbhighàtinaþ |
sa-darpo 'py uragaþ kãñair bahubhir nà÷yate dhruvam  // Hit_4.99 //

deva ! kim ito vinà sandhànaü gamanam asti ? yatas tadàsmàkaü pa÷càt prakopo 'nena kartavyaþ | aparaü ca-

yo 'rtha-tattvam avij¤àya krodhasyaiva va÷aü gataþ |
sa tathà tapyate måóho bràhmaõo nakulàd yathà  // Hit_4.100 //

ràjàha--katham etat ?

dåradar÷ã kathayati-
kathà 11

asty ujjayinyàü màdhavo nàma vipraþ | tasya bràhmaõã prasåtà, bàlàpatyasya rakùàrthaü bràhmaõam avasthàpya sthàtuü gatà | atha bràhmaõàya ràj¤aþ pàrvaõa-÷ràddhaü dàtum àhvànam àgatam | tac chrutvà bràhmaõo 'pi sahaja-dàridryàd acintayat-yadi satvaraü na gacchàmi, tadànyà ka÷cic chrutvà ÷ràddhaü grahãùyati | yataþ-
àdeyasya pradeyasya kartavyasya ca karmaõaþ |
kùipram akriyamàõasya kàlaþ pibati tad-rasam  // Hit_4.101 //

kintu bàlàkasyàtra rakùako nàsti | tat kiü karomi ? yàtu, cira-kàla-pàlitam imaü nakulaü putra-nirvi÷eùaü bàlaka-rakùàyàü vyavasthàpya gacchàmi | tathà kçtvà gataþ | tatas tena nakulena bàlaka-samãpam àgacchan kçùõa-sarpo dçùño vyàpàdya kopàt khaõóaü khaõóaü kçtvà bhakùita÷ ca | tato 'sau nakulo bràhmaõam àyàntam avalokya rakta-vilipta-mukha-padaþ satvaram upagamya tac-caraõayor luloñha | tataþ sa vipras tathà-vidhaü dçùñvà mama bàlako 'nena khàdita ity avadhàrya nakulaþ vyàpàditavàn | anantaraü yàvad upasçtyàpatyaü pa÷yati bràhmaõas tàvad bàlakaþ susthaþ svapiti
sarpa÷ ca vyàpàditas tiùñhati | tatas tam upakàrakaü nakulaü nirãkùya, bhàvita-cetàþ sa bràhmaõaþ paraü viùàdam agamat | ato 'haü bravãmi-yo 'rtha-tattvam avij¤àya ity àdi | aparaü ca-

kàmaþ krodhas tathà lobho harùo màno madas tathà |
ùaó-vargam utsçjed enaü tasmiüs tyakte sukhã nçpaþ  // Hit_4.102 //

ràjàha-mantrin ! eùa te ni÷cayaþ ?

mantrã bråte-evam eva | yataþ-
smçtis tat-paratàrtheùu vitarko j¤àna-ni÷cayaþ |
dçóhatà mantra-gupti÷ ca mantriõaþ paramo guõaþ  // Hit_4.103 //

tathà ca-
sahasà vidadhãta na kriyàm
avivekaþ paramàpadàü padam |
vçõute hi vimç÷ya kàriõaü
guõa-lubdhàþ svayam eva sampadaþ  // Hit_4.104 //

tad deva ! yadãdànãm asmad-vacanaü kriyate, tadà sandhàya gamyatàm | yataþ-

yadyapy upàyà÷ catvàro nirdiùñàþ sadhya-sàdhane |
saïkhyà-màtraü phalaü teùàü siddhiþ sàmni vyavasthità  // Hit_4.105 //

ràjàha-katham evaü satvaraü sambhàvyate ?

mantrã bråte-deva ! satvaraü bhaviùyati | yataþ-

mçd-ghañavat sukha-bhedyo
duþsandhàna÷ ca durjano bhavati |
sujanas tu kanaka-ghañavad
durbhedya÷ cà÷u sandheyaþ  // Hit_4.106 //

aj¤aþ sukham àràdhyaþ sukhataram àràdhyate vi÷eùaj¤aþ |
j¤àna-lava-durvidagdhaü brahmàpi naraü na ra¤jayati  // Hit_4.107 //
karmànumeyàþ sarvatra parokùa-guõa-vçttayaþ |
tasmàt parokùa-vçttãnàü phalaiþ karma vibhàvayet  // Hit_4.108 //

ràjàha-alam uttarottareõa, yathàbhipretam anuùñhãyatàm | etan mantrayitvà gçdhro mahàmantrã-tatra yathàrhaü kartavyam ity uktvà durgàbhyantaraü calitaþ | tataþ praõidhi-bakenàgatya ràj¤ã hiraõyagarbhasya niveditaü-deva ! sandhi-kartuü mahàmantrã gçdhro 'smat-samãpam àgacchati |

ràjahaüso bråte-mantrin ! punar abhisandhinà kenacid atràgamanam |

sarvaj¤o vihasyàha-deva ! na ÷aïkàspadam etat | yato 'sau mahà÷ayo dåradar÷ã | athavà sthitir iyaü manda-matãnàü, kadàcic chaïkaiva na kriyate, kadàcit sarvatra ÷aïkà | tathà hi-

sarasi bahu÷as tàràcchàyekùaõàt pariva¤citaþ
kumuda-viñapànveùã haüso ni÷àsvavicakùaõaþ |
na da÷ati punas tàrà÷aïkã divàpi sitotpalaü
kuhuka-cakito lokaþ satye'py apàyam apekùate  // Hit_4.109 //

durjana-dåùita-manasaþ sujaneùv api nàsti vi÷vàsaþ |
bàlaþ pàyasa-dagdho dadhy api phåtkçtya bhakùayati  // Hit_4.110 //

tad deva ! yathà-÷akti tat-påjàrthaü ratnopahàràdi-sàmagrã susajjãkriyatàm | tathànuùñhite sati sa gçdhro durga-dvàràc cakravàkeõopagamya, satkçtyànãya ràja-dar÷anaü kàrito dattàsane copaviùñaþ | cakravàka uvàca-mantrin ! yuùmad-àyattaü sarvaü svecchayopabhujyatàm idaü ràjyam ‘

ràjahaüso bråte-evam eva |

dåradar÷ã kathayati-evam evaitat | kintv idànãü bahu-prapa¤ca-vacanaü niùparyojanam | yataþ-

lubdham arthena gçhõãyàt stabdham a¤jali-karmaõà |
mårkhaü chandànurodhena yàthàtathyena paõóitam  // Hit_4.111 //

anyac ca-
sad-bhàvena haren mitraü sambhrameõa tu bàndhavàn |
strã-bhçtyau dàna-mànàbhyàü dàkùiõyenetaràn janàn  // Hit_4.112 //

tad idànãü sandhàtuü gamyatàm | mahà-pratàpa÷ citravarõo ràjà |

cakravàko bråte-yathà sandhànaü kàryam | tad apy ucyatàm |

ràjahaüso bråte-kati prakàràþ sandhãnàü sambhavanti ?

gçdhro bråte-kathayàmi ÷råyatàm-

balãyasàbhiyuktas tu nçpo nànya-pratikriyaþ |
àpannaþ sandhim anvicchet kurvàõaþ kàla-yàpanam  // Hit_4.113 //
kapàla upahàra÷ ca santànaþ saügatas tathà |
upanyàsaþ pratãkàraþ saüyogaþ puruùàntaraþ  // Hit_4.114 //
adçùña-nara àdiùña àtmàmiùa upagrahaþ |
parikrayas tathocchinnas tathà ca para-dåùaõaþ  // Hit_4.115 //
skandhopaneyaþ sandhi÷ ca ùoóa÷aþ parakãrtitaþ |
iti ùoóa÷akaü pràhuþ sandhiü sandhi-vicakùaõàþ  // Hit_4.116 //
kapàla-sandhir vij¤eyaþ kevalaü sama-sandhikaþ |
sampradànàd bhavati ya upahàraþ sa ucyate  // Hit_4.117 //
santàna-sandhir vij¤eyo dàrikà-dàna-pårvakaþ |
sadbhis tu saïgataþ sandhir maitrã-pårva udàhçtaþ  // Hit_4.118 //
yàvad àyuþ-pramàõas tu samànàrtha-prayojanaþ |
sampattau và vipattau và kàraõair yo na bhidyate  // Hit_4.119 //
saïgataþ sandhir evàyaü prakçùñatvàt suvarõavat |
tathànyaiþ sandhi-ku÷alaiþ kà¤canaþ samudàhçtaþ  // Hit_4.120 //
àtma-kàryasya siddhiü tu samuddi÷ya kriyeta yaþ |
sa upanyàsa-ku÷alair upanyàsa udàhçtaþ  // Hit_4.121 //
mayàsyopakçtaü pårvaü mamàpy eùa kariùyati |
iti yaþ kriyate sandhiþ pratãkàraþ sa ucyate  // Hit_4.122 //
upakàraü karomy asya mamàpy eùa kariùyati |
ayaü càpi pratãkàro ràma-sugçãvayor iva  // Hit_4.123 //
ekàrthàü samyag uddi÷ya yàtràü yatra hi gacchataþ |
susaühita-prayàõas tu sandhiþ saüyoga ucyate  // Hit_4.124 //
àvayor yodha-mukhyàbhyàü mad-arthaþ sàdhyatàm iti |
yasmin paõaþ prakriyate sa sandhiþ puruùàntaraþ  // Hit_4.125 //
tvayaikena madãyo 'rthaþ samprasàdhyas tv asàv iti |
yatra ÷atruþ paõaü kuryàt so 'dçùña-puruùaþ smçtaþ  // Hit_4.126 //
yatra bhåmy-eka-de÷ena paõena ripur årjitaþ |
sandhãyate sandhi-vidbhiþ sa càdiùña udàhçtaþ  // Hit_4.127 //
sva-sainyena tu sandhànam àtmàdiùña udàhçtaþ |
kriyate pràõa-rakùàrthaü sarva-dànàd upagrahaþ  // Hit_4.128 //
ko÷àü÷enàrdha-ko÷ena sarva-ko÷ena và punaþ |
÷iùñasya pratirakùàrthaü parikraya udàhçtaþ  // Hit_4.129 //
bhuvàü sàravatãnàü tu dànàd ucchinna ucyate |
bhåmy-uttha-phala-dànena sarveõa para-bhåùaõaþ  // Hit_4.130 //
paricchinnaü phalaü yatra pratiskandhena dãyate |
skandhopaneyaü taü pràhuþ sandhiü sandhi-vicakùaõàþ  // Hit_4.131 //
parasparopakàras tu maitrã sambandhakas tathà |
upahàra÷ ca vij¤eyà÷ catvàra÷ caiva sandhayaþ  // Hit_4.132 //
eka evopahàras tu sandhir etan mataü hi naþ |
upahàrasya bhedàs tu sarve'nye maitra-varjitàþ  // Hit_4.133 //
abhiyoktà balã yasmàd alabdhvà na nivartate |
upahàràd çte tasmàt saüdhir anyo na vidyate  // Hit_4.134 //

ràjàha-bhavanto mahàntaþ paõóità÷ ca | tad atràsmàkaü yathà-kàryam upadi÷yatàm |

dåradar÷ã bråte-àþ kim evam ucyate?

àdhi-vyàdhi-parãtàpàd adya ÷vo và vinà÷ine |
ko hi nàma ÷arãràya dharmàpetaü samàcaret  // Hit_4.135 //
jalànta÷ candra-capalaü jãvitaü khalu dehinàm |
tathà-vidham iti j¤àtvà ÷a÷vat-kalyàõam àcaret  // Hit_4.136 //

vàtàbhra-vibhramam idaü vasudhàdhipatyam
àpàta-màtra-madhuro viùayopabhogaþ |
pràõàs tçõàgra-jala-bindu-samàna-lolà
dharmaþ sakhà param aho paraloka-yàne  // Hit_4.137 //

mçga-tçùõà-samaü vãkùya saüsàraü kùaõa-bhaïguram |
sajjanaiþ saïgataü kuryàd dharmàya ca sukhàya ca  // Hit_4.138 //

tan mama saümatena tad eva kriyatàm | yataþ-

a÷vamedha-sahasraü ca satyaü ca tulayà dhçtam |
a÷vamedha-sahasràd dhi satyam eva vi÷iùyate  // Hit_4.139 //

ataþ satyàbhidhàna-divya-puraþsaram anayor bhåpàlayoþ kà¤canàbhidhànaþ sandhir vidhãyatàm | sarvaj¤o bråte-evam astu | tato ràjahaüsena ràj¤à vastràlaïkàropahàraiþ sa mantrã dåradar÷ã påjitaþ | prahçùña-manà÷ cakravàkaü gçhãtvà, ràj¤o mayårasya saünidhànaü gataþ | tatra citravarõena ràj¤à sarvaj¤o gçdhra-vacanàd bahu-màna-dàna-puraþ-saraü sambhàùitas tathà-vidhaü sandhiü svãkçtya ràjahaüsa-samãpaü prasthàpitaþ |

dåradar÷ã bråte-deva ! siddhaü naþ samãhitam | idànãü svasthànam eva vindhyàcalaü vyàvçtya pratigamyatàm | atha sarve sva-sthànaü pràpya, manàbhilaùitaü phalaü pràpnuvann iti |

viùõu÷armenoktaü-aparaü kiü kathayàmi, tad ucyatàm |

ràja-putrà åcuþ-àrya ! tava prasàdàt sakala-ràjya-vyavahàràïgaü jàtam | tataþ sukhino bhåtà vayam |

viùõu-÷armovàca-yadyapy evaü tathàpy aparam apãdam astu |

sandhiþ sarva-mahã-bhujàü vijayinàm astu pramodaþ sadà
santaþ santu niràpadaþ sukçtinàü kãrti÷ ciraü vardhatàm |
nãti-vàra-vilàsinãva satataü vakùaþ-sthale saüsthità
vaktraü cumbatu mantriõàm aharahar bhåyàn mahàn utsavaþ  // Hit_4.140 //

anyac càstu-
pràleyàdreþ sutàyàþ praõaya-nivasati÷ candramauliþ sa yàvad
yàval lakùmãr muràrer jalada iva taóin mànase visphurantã |
yàvat svarõàcalo 'yaü dava-dahana-samo yasya såryaþ sphuliïgas
tàvan nàràyaõena pracaratu racitaþ saïgraho 'yaü kathànàm  // Hit_4.141 //

kiü ca-
urvãm uddàma-sasyàü janayatu visçjan vàsavo vçùñim iùñàm iùñais traiviùñapànàü vidadhatu vidhivat prãõanaü vipra-mukhyàþ |
àkalpàntaü ca bhåyàt sthira-samupacità saïgatiþ sajjanànàü niþ÷eùaü yàntu ÷àntiü pi÷una-jana-giro duþsahà vajra-lepàþ  // Hit_4.142 //

aparaü ca-
÷rãmàndhavalacandro 'sau jãyàn màõóaliko ripån |
yenàyaü saïgraho yatnàl lekhayitvà pracàritaþ  // Hit_4.143 //

iti hitopade÷e sandhir nàma caturthaþ kathà-saïgrahaþ
|| samàpta÷ càyaü hitopade÷aþ  //