Bana: Harsacarita Based on Parab: The Harùacharita of Bàõabhañña. 7th ed. Bombay : Nirnaya-Sagar Press 1946 Input by Jens Thomas, Willem Boll‚e [GRETIL-Version: 2018-05-18] PLAIN TEXT VERSION In order to facilitate word search, all brackets and all special characters have been removed or reduced to conform to GRETIL's character list below. ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ Bàõa: Harùacarita prathama ucchvàsaþ namas tuïga÷ira÷cumbicandracàmaracàrave / trailokyanagaràrambhamålastambhàya ÷ambhave // 1.1 // harakaõñhagrahànandamãlitàkùãü namàmy umàm / kàlakåñaviùaspar÷ajàtamårcchàgamàm iva // 1.2 // namaþ sarvavide tasmai vyàsàya kavivedhase / cakre puõyaü sarasvatyà yo varùam iva bhàratam // 1.3 // pràyaþ kukavayo loke ràgàdhiùñhitadçùñayaþ / kokilà iva jàyante vàcàlàþ kàmakàriõaþ // 1.4 // santi ÷vàna ivàsaükhyà jàtibhàjo gçhegçhe / utpàdakà na bahavaþ kavayaþ ÷arabhà iva // 1.5 // anyavarõaparàvçttyà bandhacihnanigåhanaiþ / anàkhyàtàþ satàü madhye kavi÷ cauro vibhàvyate // 1.6 // ÷leùapràyam udãcyeùu pratãcyeùv arthamàtrakam / utprekùà dàkùiõàtyeùu gauóeùv akùaraóambaram // 1.7 // navo 'rtho jàtir agràmyà ÷leùo 'kliùñaþ sphuño rasaþ / vikañàkùarabandha÷ ca kçtsnam ekatra duùkaram // 1.8 // kiü kaves tasya kàvyena sarvavçttàntagàminã / katheva bhàratã yasya na vyàpnoti jagattrayam // 1.9 // ucchvàsànte 'py akhinnàs te yeùàü vaktre sarasvatã / katham àkhyàyikàkàrà na te vandyàþ kavã÷varàþ // 1.10 // kavãnàm agalad darpo nånaü vàsavadattayà / ÷akty eva pàõóuputràõàü gatayà karõagocaram // 1.11 // padabandhojjvalo hàrã kçtavarõakramasthitiþ / bhaññàrahari÷candrasya gadyabandho nçpàyate // 1.12 // avinà÷inam agràmyam akarot sàtavàhanaþ / vi÷uddhajàtibhiþ ko÷aü ratnair iva subhàùitaiþ // 1.13 // kãrtiþ pravarasenasya prayàtà kumudojjvalà / sàgarasya paraü pàraü kapisenaiva setunà // 1.14 // såtradhàrakçtàrambhair nàñakair bahubhåmikaiþ / sapatàkair ya÷o lebhe bhàso devakulair iva // 1.15 // nirgatàsu na và kasya kàlidàsasya såktiùu / prãtir madhurasàndràsu ma¤jarãùv iva jàyate // 1.16 // samuddãpitakandarpà kçtagaurãprasàdhanà / haralãleva no kasya vismayàya bçhatkathà // 1.17 // àóhyaràjakçtotsàhair hçdayasthaiþ smçtair api / jihvàntaþ kçùyamàõeva na kavitve pravartate // 1.18 // tathàpi nçpater bhaktyà bhãto nirvahaõàkulaþ / karomy àkhyàyikàmbhodhau jihvàplavanacàpalam // 1.19 // sukhaprabodhalalità suvarõaghañanojjvalaiþ / ÷abdair àkhyàyikà bhàti ÷ayyeva pratipàdakaiþ // 1.20 // jayati jvalatpratàpajvalanapràkàrakçtajagadrakùaþ / sakalapraõayimanorathasiddhi÷rãparvato harùaþ // 1.21 // evam anu÷råyate: purà kila bhagavàn svalokam adhitiùñhan parameùñhã vikàsinipadmaviùñhare samupaviùñaþ sunàsãr apramukhair gãrvàõaiþ parivçto brahmodyàþ kathàþ kurvann anyà÷ ca niravadyà vidyàgoùñhãr bhàvayan kadàcid àsàücakre. tathàsãnaü ca taü tribhuvanapratãkùyaü manudakùacàkùuùaprabhçtayaþ prajàpatayaþ sarve ca saptarùipuraþsarà maharùayaþ siùevire. kecid çcaþ stuticaturàþ samudacàrayan. kecid apacitibhà¤ji yajåüùy apañhan. kecit pra÷aüsàsàmàni sàmàni jaguþ. apare vivçtakratukriyàtantràn mantràn vyàcacakùire. vidyàvisaüvàdakçtà÷ ca tatra teùàm anyonyasya vivàdàþ pràdur abhavan. athàtiroùaõaþ prakçtyà mahàtapà munir atres tanayas tàràpater bhratà nàmnà durvàsà dvitãyenopamanyunàmnà muninà saha kalahàyamànaþ sàmagàyan krodhàndho visvaram akarot. sarveùu ca teùu ÷àpabhayapratipannamauneùu muniùv anyàlàpalãlayà càvadhãrayati kamalasaübhave bhagavatã kumàrã ki¤cid unmuktabàlabhàve bhåùitanavayauvane vayasi vartamànà, gçhãtacàmarapracaladbhujalatà pitàmaham upavãjayantã, nirbhartsanatàóanajàtaràgàbhyàm iva svabhàvàruõàbhyàü pàdapallavàbhyàü samudbhàsamànà, ÷iùyadvayeneva padakramamukhareõa nåpurayugalena vàcàlitacaraõayugalà, dharmanagaratoraõastambhavibhramaü bibhràõà jaïghàdvitayam, salãlam utkakalahaüsakulakalàlàpapralàpini mekhalàdàmni vinyastavàmahastakisalayà, vidvanmànasanivàsalagnena guõakalàpenevàüsàvalambinà brahmàsåtreõa pavitrãkçtakàyà, bhàsvanmadhyanàyakam anekam uktànuyàtam apavargamàrgam iva hàram udvahantã, vadanapraviùñasarvavidyàlaktakaraseneva pàñalena sphuratà da÷anacchadena viràjamànà, saükràntakamalàsanakçùõàjinapratimàü madhuragãtàkarõanàvatãrõa÷a÷ihariõàm iva kapolasthalãü dadhànà, tiryaksàvaj¤am unnamitaikabhrålatà, ÷rotram ekaü visvara÷ravaõakaluùitaü prakùàlayantãvàpàïganirgatena locanà÷rujalapravàheõetara÷ravaõena ca vikasitasitasindhuvàrama¤jarãjuùà hasateva prakañitavidyàmadà, ÷rutipraõayibhiþ praõavair iva karõàvataüsakusumamadhukarakulair upàsyamànà, såkùmavimalena praj¤àpratànenevàü÷ukenàcchàdita÷arãrà, vàïmayam iva nirmalaü dikùu da÷anajyotsnàlokaü vikirantã devã sarasvatã ÷rutvà jahàsa. dçùñvà ca tàü tathà hasantãü sa muniþ: "àþ pàpakàriõi, durgçhãtavidyàlavàvalepadurvidagdhe, màm upahasasi" ity uktvà ÷iraþkampa÷ãryamàõabandhavi÷aràror unmiùatpiïgalimno jañàkalàpasya rociùà si¤cann iva roùadahanadraveõa da÷a di÷aþ kçtakàlasaünidhànàm ivàndhakàritalalàñapaññàùñàpadàm antakàntaþ puramaõóanapatrabhaïgamakarikàü bhrukuñim àbadhnan, atilohitena cakùuùàmarùadevatàyai svarudhiropahàram iva prayacchan, nirdayadaùñada÷anacchadabhayapalàyamànàm iva vàcaü rundhan dantàü÷ucchalena, aüsàvasraüsinaþ ÷àpa÷àsanapaññasyeva grathnan granthim anyathà kçùõàjinasya, svedakaõapratibimbitaiþ ÷àpa÷aïkà÷araõàgatair iva suràsuramunibhiþ pratipannasarvàvayavaþ, kopakampataralitàïgulinà kareõa prasàdanalagnàm akùaramàlàm ivàkùamàlàm àkùipya kàmaõóalavena vàriõà samupaspç÷ya ÷àpajalaü jagràha. atràntare svayambhuvo 'bhyà÷e samupaviùñà devã mårtimatã pãyåùaphenapañalapàõóaraü kalpadrumadukålavalkalaü vasànà, bisatantumayenàü÷ukenonnatastanamadhyabaddhagàtrikàgranthiþ, tapobalanirjitatribhuvanajayapatàkàbhir iva tisçbhir bhasmapuõórakaràjibhir viràjitalalàñàjirà, skandhàvalambinà sudhàphenadhavalena tapaþprabhàvakuõóalãkçtena gaïgàsrotaseva yogapaññakena viracitavaikakùyakà, savyena brahmotpattipuõóarãkamukulam iva sphañikakamaõóaluü kareõa kalayantã, dakùiõam akùamàlàkçtaparikùepaü kambunirmitormikàdanturitaü tarjanataraïgitatarjanãkam utkùipantã karam, "àþ pàpa, krodhopahata, duràtman, aj¤a, anàtmaj¤a, brahmabandho, muni÷eña, apasada, niràkçta, katham àtmaskhalitavilakùaþ suràsuramunimanujavçndavandanãyàü tribhuvanamàtaraü bhagavatãü sarasvatãü ÷aptum abhilaùasi" ity abhidadhànà, roùavimuktavetràsanair oïkàramukharitamukhair utkùepadolàyamànajañàbhàrabharitadigbhiþ parikarabandhabhramitakçùõàjinàñopacchàyà÷yàmàyamànadivasair amarùaniþ÷vàsadolàpreïkholitabrahmalokaiþ somarasam iva svedavisaravyàjena sravadbhir agnihotrapavitrabhasmasmeralalàñaiþ ku÷atantucàmaracãracãvaribhir àùàóhibhiþ praharaõãkçtakamaõóalumaõóalair mårtai÷ caturbhir vedaiþ saha bçsãm apahàya sàvitrã samuttasthau. tato "marùaya bhagavan, abhåmir eùà ÷àpasya" ity anunàthyamàno 'pi vibudhaiþ, "upàdhyàya, skhalitam ekaü kùamasva" iti baddhà¤jalipuñaiþ prasàdyamàno 'pi sva÷iùyaiþ, "putra, mà kçthàs tapasaþ pratyåham" iti nivàryamàõo 'py atriõà, roùàve÷aviva÷o durvàsàþ "durvinãte, vyapanayàmi te vidyàjanitàm unnatim imàm. adhastàd gaccha martyalokam" ity uktvà tacchàpodakaü visasarja. prati÷àpadànodyatàü sàvitrãm "sakhi, saühara roùam. asaüskçtamatayo 'pi jàtyaiva dvijanmàno mànanãyàþ" ity abhidadhànà sarasvaty eva nyavàrayat. atha tàü tathà ÷aptàü sarasvatãü dçùñvà pitàmaho bhagavàn kamalotpattilagnamçõàlasåtràm iva dhavalayaj¤opavãtinãü tanum udvahan, udgacchadacchàïgulãyamarakatamayåkhalatàkalàpena tribhuvanopaplavapra÷amaku÷àpãóadhàriõeva dakùiõena kareõa nivàrya ÷àpakalakalam, ativimaladãrghair bhàvikçtayugàrambhasåtrapàtam iva dikùu pàtayan da÷anakiraõaiþ, sarasvatãprasthànamaïgalapañaheneva pårayann à÷àþ, svareõa sudhãram uvàca: "brahman, na khalu sàdhusevito 'yaü panthàþ yenàsi pravçttaþ. nihanty eùa parastàt. uddàmaprasçtendriyà÷vasamutthàpitaü hi rajaþ kaluùayati dçùñim anakùajitàm. kiyad dåraü và cakùur ãkùate. vi÷uddhayà hi dhiyà pa÷yanti kçtabuddhayaþ sarvàn arthàn asataþ sato và. nisargavirodhinã ceyaü payaþpàvakayor iva dharmakrodhayor ekatra vçttiþ. àlokam apahàya kathaü tamasi nimajjasi ? kùamà hi målaü sarvatapasàm. paradoùadar÷anadakùà dçùñir iva kupità buddhir na te àtmaràgadoùaü pa÷yati. kva mahàtapobhàravaivadhikatà, kva purobhàgitvam ? atiroùaõa÷ cakùuùmàn andha eva janaþ. na hi kopakaluùità vimç÷ati matiþ kartavyam akartavyaü và. kupitasya prathamam andhakàrã bhavati vidyà, tato bhrukuñiþ. àdàv indriyàõi ràgaþ samàskandati, caramaü cakùuþ. àrambhe tapo galati, pa÷càt svedasalilam. pårvam aya÷aþ sphurati, anantaram adharaþ. kathaü lokavinà÷àya te viùapàdapasyeva jañàvalkalàni jàtàni. anucità khalv asya muniveùasya hàrayaùñir iva vçttamuktà cittavçttiþ. ÷ailåùa iva vçthà vahasi kçtrimam upa÷ama÷ånyena cetasà tàpasàkalpam. alpam api na te pa÷yàmi ku÷alajàtam. anenàtilaghimnàdyàpy upary eva plavase j¤ànodanvataþ. na khalv aneóamåkàþ eóà jaóà và sarva ete maharùayaþ. roùadoùaniùadye svahçdaye nigràhye kim artham asi nigçhãtavàn anàgasaü sarasvatãm. etàni tàny àtmapramàdaskhalitavailakùyàõi, yair yàpyatàü yàty avidagdho janaþ" ity uktvà punar àha: "vatse sarasvati, viùàdaü mà gàþ. eùà tvàm anuyàsyati sàvitrã. vinodayiùyati càsmadvirahaduþkhitàm. àtmajamukhakamalàvalokanàvadhi÷ ca te ÷àpo 'yaü bhaviùyati" iti. etàvad abhidhàya visarjitasuràsuramunimanujamaõóalaþ sasaübhramopagatanàradaskandhavinyastahastaþ samucitàhnikakaraõàyodatiùñhat. sarasvaty api ÷aptà ki¤cid adhomukhã dhavalakçùõa÷àràü kçùõàjinalekhàm iva dçùñim urasi pàtayantã surabhiniþ÷vàsaparimalalagnair mårtaiþ ÷àpàkùarair iva ùañcaraõacakrair àkçùyamàõà ÷àpa÷oka÷ithilitahastà 'dhomukhãbhåtenopadi÷yamànamartyalokàvataraõamàrgeva nakhamayåkhajàlakena nåpuravyàhàràhåtair bhavanakalahaüsakulair brahmalokanivàsihçdayair ivànugamyamànà samaü sàvitryà gçham agàt. atràntare sarasvatyavataraõavàrtàm iva kathayituü madhyamaü lokam avatatàràü÷umàlã. krameõa ca mandàyamàne mukulitabisinãvisaravyasanaviùaõõasarasi vàsare, madhumadamuditakàminãkopakuñilakañàkùakùipyamàõa iva kùepãyaþ kùitidhara÷ikharam avatarati taruõatarakapilapanalohite lokaikacakùuùi bhagavati, prasnutamukhamàheyãyåthakùaratkùãradhàràdhavaliteùv àsannacandrodayoddàmakùãrodalaharãkùàliteùv iva divyà÷ramopa÷alyeùu, aparàhõapracàracalite càmariõi càmãkaratañatàóanaraõitaradane radati surasravantãrodhàüsi svairam airàvate, prasçtànekavidyàdharàbhisàrikàsahasracaraõàlaktakarasànulipta iva prakañayati ca tàràpathe pàñalatàm, tàràpathaprasthitasiddhadattadinakaràstamayàrghyàvarjite ra¤jitakakubhi, kusumbhabhàsi sravati pinàkipraõatimuditasaüdhyàsvedasalila iva raktacandanadrave, vandàrumunivçndàrakavçndabadhyamànasaüdhyà¤jalivane, brahmotpattikamalasevàgatasakalakamalàkara iva ràjati brahmaloke, samuccàritatçtãyasavanabrahmaõi brahmaõi, jvalitavaitànajvalanajvàlàjañàlàjireùv àrabdhadharmasàdhana÷ibiranãràjaneùv iva saptarùimandireùu, aghamarùaõamuùitakilbiùaviùagadollàghalaghuùu yatiùu saüdhyopàsanàsãnatapasvipaïktipåtapuline plavamànanalinayoniyànahaüsahàsadanturitormiõi mandàkinãjale, jaladevatàtapatre patrarathakulakalatràntaþpurasaudhe nijamadhumadhuràmodini kçtamadhupamudi mumudiùamàõe kumudavane, divasàvasànatàmyattàmarasamadhuramadhusapãtiprãte suùupsati mçdumçõàlakàõóakaõóåyanakuõóalitakandhare dhutapakùaràjivãjitaràjãvasarasi ràjahaüsayåthe, tañalatàkusumadhålidhåsaritasariti siddhapurapuraüdhridhammillamallikàgandhagràhiõi sàyaütane tanãyasi ni÷àniþ÷vàsanibhe nabhasvati, saükocoda¤caduccakesarakoñisaükañaku÷e÷ayako÷akoñarakuñã÷àyini ùañcaraõacakre, nçtyoddhåtadhårjañijañàñavãkuñajakuómalanikaranibhe nabhastalaü stabakayati tàràgaõe, saüdhyànubandhatàmre pariõamattàlaphalatvaktviùi kàlameghamedure, medinãü mãlayati navavayasi tamasi taruõataratimirapañalapàñanapañãyasi samunmiùati yàminãkàminãkarõapåracampakakalikàkadambake pradãpaprakare, pratanutuhinakiraõakiraõalàvaõyàlokapàõóunyà÷yànanãlanãramuktakàlindãkålabàlapulinàyamàne ÷àtakratave kra÷ayati timiram à÷àmukhe, khamuci mecakitavikacitakuvalayasarasi ÷a÷adharakaranikarakacagrahàvile vilãyamàne màninãmanasãva ÷arvarã÷abarãcikuracaye càùapakùatviùi tamasi, udite bhagavaty udayagiri÷ikharakañakakuharaharikharanakharanivahahetinihatanijahariõagalitarudhiranicayanicitam iva lohitaü vapur udayaràgadharam adharam iva vibhàvarãvadhvà dhàrayati ÷vetabhànau, acalacyutacandrakàntajaladhàràdhauta iva dhvaste dhvànte, golokagalitadugdhavisaravàhini dantamayamakaramukhamahàpraõàla ivàpårayituü pravçtte payodhim indumaõóale, spaùñe pradoùasamaye sàvitrã ÷ånyahçdayàm iva kim api dhyàyantãü sàsràü sarasvatãm avàdãt: "sakhi, tribhuvanopade÷adànadakùàyàs tava puro jihvà jihreti me jalpantã. jànàsy eva yàdç÷yo visaüsthulà guõavaty api jane durjanavannirdàkùiõyàþ kùaõabhaïginyo duratikramaõãyà na ramaõãyà daivasya vàmà vçttayaþ. niùkàraõà ca nikàrakaõikàpi kaluùayati manasvino 'pi mànasam asadç÷ajanàd àpatantã. anavaratanayanajalasicyamàna÷ ca tarur iva vipallavo 'pi sahasradhà prarohati. atisukumàraü ca janaü saütàpaparamàõavo màlatãkusumam iva mlànim ànayanti. mahatàü copari nipatann aõur api sçõir iva kariõàü kle÷aþ kadarthanàyàlam. sahajasnehapà÷agranthibandhanà÷ ca bàndhavabhåtà dustyajà janmabhåmayaþ. dàrayati dàruõaþ krakacapàta iva hçdayaü saüstutajanavirahaþ, sà nàrhasy evaü bhavitum. abhåmiþ khalv asi duþkhakùveóàïkuraprasavànàm. api ca puràkçte karmaõi balavati ÷ubhe '÷ubhe và phalakçti tiùñhaty adhiùñhàtari praùñhe pçùñhata÷ ca ko 'vasaro viduùi ÷ucàm. idaü ca te tribhuvanamaïgalaikakamalam amaïgalabhåtàþ katham iva mukham apavitrayanty a÷rubindavaþ. tad alam. adhunà kathaya katamaü bhuvo bhàgam alaïkartum icchasi. kasminn avatitãrùati te puõyabhàji prade÷e hçdayam. kàni và tãrthàny anugrahãtum abhilaùasi. keùu và dhanyeùu tapovanadhàmasu tapasyantã sthàtum icchasi. sajjo 'yam upacaraõacaturaþ sahapàü÷ukrãóàparicayape÷alaþ preyàn sakhãjanaþ kùititalàvataraõàya. ananya÷araõà càdyaiva prabhçti pratipadyasva manasà vàcà kriyayà ca sarvavidyàvidhàtàraü dàtàraü ca ÷vaþ÷reyasasya caraõarajaþpavitritatrida÷àsuraü sudhàsåtikalikàkalpitakarõàvataüsaü devadevaü tribhuvanaguruü tryambakam. alpãyasaiva kàlena sa te ÷àpa÷okaviratiü vitariùyati" iti. evamuktà muktamuktàphaladhavalalocanajalalavà sarasvatã pratyavàdãt: "priyasakhi, tvayà saha vicarantyà na me kàücid api pãóàm utpàdayiùyati brahmalokavirahaþ ÷àpa÷oko và. kevalaü kamalàsanasevàsukham àrdrayati me hçdayam. api ca tvam eva vetsi me bhuvi dharmadhàmàni samàdhisàdhanàni yogayogyàni ca sthànàni sthàtum" ity evam abhidhàya viraràma. raõaraõakopanãtaprajàgarà cànimãlitalocanaiva tàü ni÷àm anayat anyedyur udite bhagavati tribhuvana÷ekhare khaõakhaõàyamànaskhalatkhalãnakùatanijaturagamukhakùiptena kùatajeneva pàñalitavapuùy udayàcalacåóàmaõau jaratkçkavàkucåóàruõàruõapuraþsare virocane nàtidåravartã vivicya pitàmahavimànahaüsakulapàlaþ paryañann aparavaktram uccair agàyat: "taralayasi dç÷aü kim utsukàm akaluùamànasavàsalàlite / avatara kalahaüsi vàpikàü punar api yàsyasi païkajàlayam" // 1.21 [sic] // tac chrutvà sarasvatã punar acintayat: "aham ivànena paryanuyuktà. bhavatu. mànayàmi muner vacanam" ity uktvotthàya kçtamahãtalàvataraõasaükalpà parityajya viyogaviklavaü svaparijanaü j¤àtivargam avigaõayyàvagaõà triþ pradakùiõãkçtya caturmukhaü katham apy anunayanivartitànuyàyivrativràtà brahmalokataþ sàvitrãdvitãyà nirjagàma. tataþ krameõa dhruvapravçttàü dharmadhenum ivàdhodhàvamànadhavalapayodharàm, uddhuradhvanim, andhakamathanamaulimàlatãmàlikàm, àlãyamànavàlakhilyaruddharodhasam, arundhatãdhautatàravatvacam tvaïgattuïgataraïgatarattaralataratàratàrakàm, tàpasavitãrõataralatilodakapulakitapulinàm, àplavanapåtapitàmahapàtitapitçpiõóapàõóuritapàràm, paryantasuptasaptarùiku÷a÷ayanasåcitasåryagrahasåtakopavàsàm, àcamana÷uci÷acãpatimucyamànàrcanakusumanikara÷àràm, ÷ivapurapatitanirmàlyamandàradàmakàm anàdaradàritamandaradarãdçùadam, anekanàkanàyakanikàyakàminãkucakala÷avilulitavigrahàm, gràhagràvagràmaskhalanamukharitasrotasam, suùumõàsruta÷a÷isudhà÷ãkarastabakatàrakitatãràm, dhiùaõàgnikàryadhåmadhåsaritasaikatàm, siddhaviracitavàlukàliïgalaïghanatràsavidrutavidyàdharàm, nirmokamuktim iva gaganoragasya, lãlàlalàñikàm iva triviùñapaviñasya, vikrayavãthãm iva puõyapaõyasya, dattàrgalàm iva narakanagaradvàrasya, aü÷ukoùõãùapaññikàm iva sumerunçpasya, dugålakadalikàm iva kailàsaku¤jarasya, paddhatim ivàpavargasya, nemim iva kçtayugasya saptasàgararàjamahiùãü mandàkinãm anusarantã martyalokam avatatàra. apa÷yac càmbaratalasthitaiva hàram iva varuõasya, amçtanirjharam iva candràcalasya, ÷a÷imaõiniùyandam iva vindhyasya, karpåradrumadravapravàham iva daõóakàraõyasya, làvaõyarasaprasravaõam iva di÷àm, sphàñika÷ilàpañña÷ayanam ivàmbara÷riyàþ svaccha÷i÷irasurasavàripårõaü bhagavataþ pitàmahasyàpatyaü hiraõyavàhanàmànaü mahànadam, yaü janàþ ÷oõa iti kathayanti. dçùñvà ca taü ràmaõãyakahçtahçdayà tasyaiva tãre vàsam aracayat. uvàca ca sàvitrãm: "sakhi, madhuramayåravirutayaþ kusumapàü÷upañalasikatilatarutalàþ parimalamattamadhupaveõãvãõàraõitaramaõãyà ramayanti màü mandãkçtamandàkinãdyuter asya mahànadasyopakaõñhabhåmayaþ. pakùapàti ca hçdayam atraiva sthàtuü me" iti. abhinanditavacanà ca tatheti tayà tasya pa÷cime tãre samavàtarat. ekasmiü÷ ca ÷ucau ÷ilàtalasanàthe tañalatàmaõóape gçhabuddhiü babandha. vi÷ràntà ca nàticiràd utthàya sàvitryà sàrdham uccitàrcanakusumà sasnau. pulinapçùñhapratiùñhita÷ivaliïgà ca bhaktyà paramayà parabrahmapuraþsaràü samyaïmudràbandhavihitaparikaràü dhruvàgãtigarbhàm avanipavanavanagaganadahanatapanatuhinakiraõayajamànamayãr mårtir aùñàv api dhyàyantã suciram aùñapuùpikàm adàt. ayatnopanatena phalamålenàmçtarasamam apy ati÷i÷ayiùamàõena ca svàdimnà ÷i÷ireõa ÷oõavàriõà ÷arãrasthitim akarot. ativàhitadivasà ca tasmiül latàmaõóapa÷ilàtale kalpitapallava÷ayanà suùvàpa. anyedyur apy anenaiva krameõa naktaüdinam atyavàhayat. evam atikràmatsu divaseùu gacchati ca kàle yàmamàtrodgate ca ravàv uttarasyàü kakubhi prati÷abdapåritavanagahvaraü gambhãratàrataraü turaïgaheùitahràdam a÷çõot. upajàtakutåhalà ca nirgatya latàmaõóapàd vilokayantã vikacaketakãgarbhapattrapàõóuraü rajaþsaïghàtaü nàtidavãyasi saümukham àpatantam apa÷yat. krameõa ca sàmãpyopajàyamànàbhivyakti tasmin mahati ÷apharodaradhåsare rajasi payasãva makaracakraü plavamànaü puraþ pradhàvamànena, pralambakuñilakacapallavaghañitalalàñajåñakena, dhavaladantapatrikàdyutihasitakapolabhittinà, pinaddhakçùõàgurupaïkakalkacchuraõakçùõa÷abalakaùàyaka¤cukena, uttarãyakçta÷iroveùñanena, vàmaprakoùñhaniviùñaspaùñahàñakakañakena, dviguõapaññapaññikàgàóhagranthigrathitàsidhenunà, anavaratavyàyàmakçtakarka÷a÷arãreõa, vàtahariõayåtheneva muhurmuhuþ kham uóóãyamànena, laïghitasamaviùamàvañaviñapena, koõadhàriõà, kçpàõapàõinà, sevàgçhãtavividhavanakusumaphalamålaparõena, "cala cala, yàhi yàhi, apasarpàpasarpa, puraþ prayaccha panthànam" ity anavaratakçtakalakalena yuvapràyeõa, sahasramàtreõa padàtijanena sanàtham a÷vavçndaü saüdadar÷a. madhye ca tasya sàrdhacandreõa muktàphalajàlamàlinà vividharatnakhaõóakhacitena ÷aïkhakùãraphenapàõóureõa kùãrodeneva svayaü lakùmãü dàtum àgatena gaganagatenàtapatreõa kçtacchàyam, acchàcchenàbharaõadyutãnàü nivahena di÷àm iva dar÷anànuràgalagnena cakravàlenànugamyamànam, ànitambavilambinyà màlatã÷ekharasrajà sakalabhuvanavijayàrjitayà råpapatàkayeva viràjamànam, utsarpibhiþ ÷ikhaõóakhaõóikàpadmaràgamaõer aruõair aü÷ujàlair adç÷yamànavanadevatàvidhçtair bàlapallavair iva pramçjyamànamàrgareõuparuùavapuùam, bakulakuómalamaõóalãmuõóamàlàmaõóanamanohareõa kuñilakuntalastabakamàlinà maulinà mãlitàtapaü pibantam iva divasam, pa÷upatijañàmukuñamçgàïkadvitãya÷akalaghañitasyeva sahajalakùmãsamàliïgitasya lalàñapaññasya manaþ÷ilàpaïkapiïgalena làvaõyena limpantam ivàntarikùam, abhinavayauvanàrambhàvaùñambhapragalbhadçùñipàtatçõãkçtatribhuvanasya cakùuùaþ prathimnà vikacakumudakuvalayakamalasaraþsahasrasaüchàditada÷adi÷aü ÷aradam iva pravartayantam, àyatanayananadãsãmàntasetubandhena lalàñataña÷a÷imaõi÷ilàtalagalitena kàntisalilasrotaseva dràghãyasà nàsàvaü÷ena ÷obhamànam, atisurabhisahakàrakarpårakakkolalavaïgapàrijàtakaparimalapucà mattamadhukarakulakolàhalamukhareõa mukhena sanandanavanaü vasantam ivàvatàrayantam, àsannasuhçtparihàsabhàvanottànitamukhamugdhahasitair da÷anajyotsnàsnapitadiïmukhaiþ punaþpunar nabhasi saücàriõaü candràlokam iva kalpayantam, kadambamukulasthålamuktàphalayugalamadhyàdhyàsitamarakatasya trikaõñakakarõàbharaõasya preïkhataþ prabhayà samutsarpantyà kçtasakusumaharitakundapallavakarõàvataüsam ivopalakùyamàõam, àmoditamçgamadapaïkalikhitapatrabhaïgabhàsvaram, bhujayugalam uddàmamakaràkrànta÷ikharam iva makaraketuketoþ daõóadvayaü dadhànam, dhavalabrahmasåtrasãmantitaü sàgaramathanasàmarùagaïgàsrotaþsaüdànitam iva mandaraü deham udvahantam, karpårakùodamuùñicchuraõapàü÷uleneva kàntoccakucacakravàkayugalavipulapulinenoraþsthalena sthålabhujàyàmapu¤jitam, puro vistàrayantam iva dikcakram, purastàd ãùadadhonàbhinihitaikakoõakramanãyena pçùñhataþ kakùyàdhikakùiptapallavenobhayataþ saüvalanaprakañitorutribhàgena hàrãtaharità nibióanipãóitenàdharavàsasà vibhajyamànatanutaramadhyabhàgam, anavarata÷ramopacitamàüsakañhinavikañamakaramukhasaülagnajànubhyàm ativi÷àlavakùaþsthalopalavedikottambhana÷ilàstambhàbhyàü càrucandanasthàsakasthålatarakàntibhyàm årudaõóàbhyàm upahasantam ivairàvatakaràyàmam, atibharitorubhàravahanakhedeneva tanutarajaïghàkàõóam, kalpapàdapapallavadvayasyeva pàñalasyobhayapàr÷vàvalambinaþ pàdadvayasya dolàyamànair nakhamayåkhair a÷vamaõóanacàmaramàlàm iva racayantam, abhimukham uccair uda¤cadbhir aticiram uparivi÷ràmyadbhir iva valitavikañaü, patadbhiþ khuraiþ khaõóitabhuvi pratikùaõada÷anavimuktakhaõakhaõàyitakharakhalãne dãrghaghràõalãnalàlike lalàñalulitacàrucàmãkaracakrake ÷i¤jàna÷àtakaumbhàyàna÷obhini manoraühasi golàïgålakapolakàlakàyalomni nãlasindhuvàravarõe vàjini mahati samàråóham, ubhayataþ paryàõapañña÷liùñahastàbhyàm àsannaparicàrakàbhyàü dodhåyamànadhavalacàmarikàyugalam, agrataþ pañhato bandinaþ subhàùitam utkaõñakitakapolaphalakena lagnakarõotpalakesarapakùma÷akaleneva mukha÷a÷inà bhàvayantam. anaïgayugàvatàram iva dar÷ayantam, candramayãm iva sçùñim utpàdayantam, vilàsapràyam iva jãvalokaü janayantam, anuràgamayam iva sargàntaram àracayantam, ÷çïgàramayam iva divasam àpàdayantam, ràgaràjyam iva pravartayantam, àkarùaõà¤janam iva cakùuùoþ, va÷ãkaraõamantram iva manasaþ, svasthàve÷acårõam ivendriyàõàm, asaütoùam iva kautukasya, siddhayogam iva saubhàgyasya, punarjanmadivasam iva manmathasya, rasàyanam iva yauvanasya, ekaràjyam iva ràmaõãyakasya, kãrtistambham iva råpasya, målako÷am iva làvaõyasya, puõyakarmapariõàmam iva saüsàrasya, prathamàïkuram iva kàntilatàyàþ, sargàbhyàsaphalam iva prajàpateþ, pratàpam iva vibhramasya, ya÷aþpravàham iva vaidagdhayasya, aùñàda÷avarùade÷ãyaü yuvànam adràkùãt. pàr÷ve ca tasya dvitãyam aparasaü÷liùñaturaïgam, pràü÷um uttaptatapanãyastambhàkàram, pariõatavayasam api vyàyàmakañhinakàyam, nãcanakha÷ma÷ruke÷am, ÷uktikhalatim, iùattundilam, roma÷oraþsthalam, anulvaõodàraveùatayà jaràm api vinayam iva ÷ikùayantam, guõàn api garimàõam ivànayantam, mahànubhàvatàm api ÷iùyatàm ivànayantam, àcàrasyàpy àcàryam iva kurvàõam, valakùavàrabàõadhàriõam, dhautadukålapaññikàpariveùñitamauliü puruùam. atha sa yuvà puroyàyinàü yathàdar÷anaü pratinivçtyàtivismitamanasàü kathayatàü padàtãnàü sakà÷àd upalabhya divyàkçtitatkanyàyugalam upajàtakutåhalaþ pratårõaturago didçkùus taü latàmaõóapodde÷am àjagàma. dåràd eva ca turagàd avatatàra. nivàritaparijana÷ ca tena dvitãyena sàdhunà saha caraõàbhyàm eva savinayam upasasarpa. kçtopasaügrahaõau tau sàvitrã samaü sarasvatyà kisalayàsanadànàdinà sakusumaphalàrghyàvasànena vanavàsocitenàtithyena yathàkramam upajagràha. àsãnayo÷ ca tayor àsãna nàticiram iva sthitvà taü dvitãyaü pravayasam uddi÷yàvàdãt: "àrya, sahajalajjàdhanasya pramadàjanasya prathamàbhibhàùaõam a÷àlãnatà, vi÷eùato vanamçgãmugdhasya kulakumàrãjanasya. kevalam iyam àlokanakçtàrthàya cakùuùe spçhayantã prerayaty udanta÷ravaõakutåhalinã ÷rotravçttiþ. prathamadar÷ane copàyanam ivopanayati sajjanaþ praõayam. apragalbham api janaü prabhavatà pra÷rayeõàrpitaü manomadhv iva vàcàlayati. ayatnenaivàtinamre sàdhau dhanuùãva guõaþ paràü koñim àropayati visrambhaþ. janayanti ca vismayam atidhãradhiyàm apy adçùñapårvà dç÷yamànà jagati sraùñuþ sçùñyati÷ayàþ. yatas tribhuvanàbhibhàvi råpam idam asya mahànubhàvasya. saujanyaparatantrà ceyaü devànàüpriyasyàtibhadratà kàrayati kathàü na tu yuvatijanasahotthà taralatà. tat kathayàgamanenàpuõyabhàk katamo vijçmbhitavirahavyathaþ ÷ånyatàü nãto de÷aþ? kva và gantavyam? kasya vàyam apahçtaharahuïkàràhaïkàro 'para ivànanyajo yuvà? kiünàmno và samçddhatapasaþ pitur ayam amçtavarùã kaustubhamaõir iva harer hçdayam àhlàdayati? kà càsya tribhuvananamasyà vibhàtasaüdhyeva mahatas tejeso jananã? kàni vàsya puõyabhà¤ji bhajanty abhikyàm akùaràõi? àryaparij¤àne 'py ayam eva kramaþ kautukànurodhino hçdayasya" ity uktavatyàü tasyàü prakañita÷rayo 'sau prativyàjahàra: "àyuùmati, satàü hi priyaüvadatà kulavidyà. na kevalam ànanaü hçdayam api ca te candramayam iva sudhà÷ãkara÷ãtalair àhlàdayati vacobhiþ. saujanyajanmabhåmayo bhåyasà ÷ubhena sajjananirmàõa÷ilpakalà iva bhavàdç÷yo dç÷yante. dåre tàvad anyonyasyàbhilapanam abhijàtaiþ saha dç÷o 'pi mi÷rãbhåtà mahatãü bhåmim àropayanti. ÷råyatàm: "ayaü khalu bhåùaõaü bhàrgavavaü÷asya bhagavato bhårbhuvaþsvastritayatilakasya, adabhraprabhàvastambhitajambhàribhujastambhasya, suràsuramukuñamaõi÷ilà÷ayanadurlalitapàdapaïkeruhasya, nijatejaþprasarapluùñapulomna÷ cyavanasya bahirvçttijãvitaü dadhãco nàma tanayaþ. janyany apy asya jitajagato 'nekapàrthivasahasrànuyàtasya ÷aryàtasya sutà ràjaputrã tribhuvanakanyàratnaü sukanyà nàma. tàü khalu devãm antarvatnãü viditvà vaijanane màsi prasavàya pità patyuþ pàr÷vàt svagçham ànàyayata. asåta ca sà tatra devã dãrghàyuùam enam. avardhatànehasà ca tatraivàyam ànanditaj¤àtivargo bàlas tàrakaràja iva ràjãvalocano ràjagçhe. bhartçbhavanam àgacchantyàm api duhitari nàsecanakadar÷anam imam amu¤can màtàmaho manovinodanaü naptàram. a÷ikùatàyaü tatraiva sarvà vidyàþ sakalà÷ ca kalàþ. kàlena copàråóhayauvanam imam àlokyàham ivàsàv apy anubhavatu mukhakamalàvalokanànandam asyeti màtàmahaþ kathaïkatham apy enaü pitur antikam adhunà vyasarjayat. màmàpi tasyaiva devasya sugçhãtanàmnaþ ÷aryàtasyàj¤àkàriõaü vikukùinàmànaü bhçtyaparamàõum avadhàrayatu bhavatã. pituþ pàdamålam àyàntaü mayà sàbhisàram akarot svàmã. tad dhi naþ kulakramàgataü ràjakulam. uttamànàü ca cirantanatà janayaty anujãviny api jane kiyanmàtram api mandàkùam. akùãõaþ khalu dàkùiõyako÷o mahatàm. ita÷ ca gavyåtimàtramiva pàre÷oõaü tasya bhagavata÷ cyavanasya svanàmnà nirmitavyapade÷aü cyàvanaü nàma caitrarathakalpaü kànanaü nivàsaþ. tadavadhir eveyaü nau yàtrà. yadi ca vo gçhãtakùaõaü dàkùiõyam anavahelaü và hçdayam asmàkam upari bhåmir và prasàdànàm ayaü janaþ ÷ravaõàrhe và, tato na vimànanãyo 'yaü naþ prathamaþ praõayaþ kutåhalasya. vayam api ÷u÷råùavo vçttàntam àyuùmatyoþ. neyam àkçtir divyatàü vyabhicarati. gotranàmanã tu ÷rotum abhilaùati nau hçdayam. tat kathaya katamo vaü÷aþ spçhaõãyatàü janmanà nãtaþ. kà ceyam atrabhavatã bhavatyàþ samãpe samavàya iva virodhinàü padàrthànàm. tathà hi, saünihitabàlàndhakàrà bhàsvanmårti÷ ca, puõóarãkamukhã hariõalocanà ca, bàlàtapaprabhàdhàrà kumudahàsinã ca, kalahaüsasvanà samunnatapayodharà ca, kamalakomalakarà himagiri÷ilàpçthunitambà ca, karabhorur vilambitagamanà ca, amuktakumàrabhàvà snigdhatàrakà ca" iti. sà tv àvàdãt: "àrya, ÷roùyasi kàlena. bhåyaso divasàn atra sthàtum abhilaùati nau hçdayam. alpãyàü÷ càyam adhvà. paricaya eva prakañãkariùyati. àryeõa na vismaraõãyo 'yam anuùaïgadçùño janaþ" ity abhidhàya tåùõãm abhåt. dadhãcas tu navàmbhobharagabhãràmbhodharadhvànanibhayà bhàratyà nartayan vanalatàbhavanabhàjo bhujaïgabhujaþ sudhãram uvàca: "àrya, kariùyati prasàdam àryàràdhyamànà. pa÷yàmas tàvat tàtam. uttiùñha. vrajàmaþ" iti. tatheti ca tenàbhyanuj¤àtaþ ÷anakair utthàya kçtanamaskçtir uccacàla. turagàråóhaü ca taü prayàntaü sarasvatã suciram uttambhitapakùmaõà ni÷calatàrakeõa likhiteneva cakùuùà vyalokayat. uttãrya ca ÷oõam acireõaiva kàlena dadhãcaþ pitur à÷ramapadaü jagàma. gate ca tasmin sà tàm eva di÷am àlokayantã suciram atiùñhat. kçcchràd iva ca saüjahàra dç÷am. atha muhårtamàtram iva sthitvà smçtvà ca tàü tasya råpasaüpadaü punaþpunar vyasmayatàsyà hçdayam. bhåyo 'pi cakùur àkakàïkùa taddar÷anam. ava÷eva kenàpy anãyata tàm eva di÷aü dçùñiþ. aprihatam api manas tenaiva sàrdham agàt. ajàyata ca navapallava iva bàlavanalatàyàþ kuto 'py asyà anuràga÷ cetasi. tataþprabhçti ca sàlasyeva ÷ånyeva sanidreva divasam anayat. astam upayàti ca pratyakparyastamaõóale làïgalikàstabakatàmratviùi kamalinãkàmuke kañhorasàlasa÷iraþ÷oõa÷ociùi sàvitre trayãmaye tejasi, taruõataratamàla÷yàmale ca malinayati vyoma vyomavyàpini timirasaücaye, saücaratsiddhasundarãnåpuraravànusàriõi ca mandaü mandaü mandàkinãhaüsa iva samutsarpati ÷a÷ini gaganatalam, kçtasaüdhyàpraõàmà ni÷àmukha eva nipatya vimuktàïgã pallava÷ayane tasthau. sàvitry api kçtvà yathàkriyamàõaü sàyantanaü kriyàkalàpam ucite ÷ayanakàle kisalaya÷ayanam abhajata. jàtanidrà ca suùvàpa. itarà tu muhurmuhuraïgavalanair vilulitakisalaya÷ayanatalà nimãlitanayanàpi nàlabhata nidràm. acintayac ca: "martyalokaþ khalu sarvalokànàm upari, yasminn evaüvidhàni bhavanti tribhuvanabhåùaõàni sakalaguõagràmaguråõi ratnàni. tathà hi: tasya mukhalàvaõyapravàhasya niùyandabindur induþ. tasya ca cakùuùo vikùepàþ kumudakuvalayakamalàkaràþ. tasya càdharamaõer dãdhitayo vikasitabandhåkavanaràjayaþ. tasya càïgasya parabhàgopakaraõam anaïgaþ. puõyabhà¤ji tàni cakùåüùi cetàüsi yauvanàni và straiõàni, yeùàm asàv aviùayo dar÷anasya. kùaõaü nu dar÷ayatà ca tam anyajanmajaniteneva me phalitam adharmeõa. kà pratipattir idànãm?" iti cintayanty eva kathaükatham apy upajàtanidrà ciràt kùaõam a÷eta. suptàpi ca tam eva dãrghalocanaü dadar÷a. svapnàsàditadvitãyadar÷anà càkarõàkçùñakàrmukeõa manasi nirdayam atàóyata makaraketunà. pratibuddhàyà madana÷aràhatàyà÷ ca tasyà vàrtàm ivopalabdhum aratir àjagàma. tathà hi: tataþprabhçti kusumadhålidhavalàbhir vanalatàbhir atàóitàpi vedanàm adhatta. mandamandam àrutavidhutaiþ kusumarajobhir adåùitalocanàpy a÷rujalaü mumoca. haüsapakùatàlavçntavàtavràtavitataiþ ÷oõa÷ãkarair asiktàpy àrdratàm agàt. preïkhatkàdambamithunàbhir anåóhàpy aghårõata vanakamalinãkalloladolàbhiþ. vighañamànacakravàkayugalavimçùñair aspçùñàpi ÷yàmatàm àsasàda virahaniþ÷vàsadhåmaiþ. puùpadhålidhåsarair adaùñàpi vyaceùñata madhukarakulaiþ. atha gaõaràtràpagame nivartamànas tenaiva vartmanà taü de÷aü samàgatya tathaiva nivàritaparijana÷ chatradhàradvitãyo vikukùir óuóhauke. sarasvatã tu taü dåràd eva saümukham àgacchantaü prãtyà sasaübhramam utthàya vanamçgãvodgrãvà vilokayantã màrgapari÷ràntam asnapayad iva dhavalitada÷adi÷à dç÷à. kçtàsanaparigrahaü tu taü prãtyà sàvitrã papraccha: "àrya, kaccit ku÷alã kumàraþ?" iti. so 'bravãt: "àyuùmati, ku÷alã. smarati ca bhavatyoþ. kevalam amãùu divaseùu tanãyasãm iva tanu bibharti. avij¤àyamànanimittàü ca ÷ånyatàm ivàdhatte. api ca. anvakùam àgamiùyaty eva màlatãti nàmnà vàõinã vàrtàü vo vij¤àtum. ucchvasitaü hi sà kumàrasya" iti. tac chrutvà punar api sàvitrã samabhàùata: "atimahànubhàvaþ khalu kumàro yenaivam avij¤àyamàne kùaõadçùñe 'pi jane paricitim anubadhnàti. tasya hi gacchato yadçcchayà katham apy aü÷ukam iva màrgalatàsu mànasam asmàsu muhårtam àsaktam àsãt. a÷ånyaü hi saujanyam àbijàtyena vaþ svàmisånoþ. alasaþ khalu loko yad evaü sulabhasauhàrdàni yena kenacin na krãõàti mahatàü manàüsi. so 'yam audàryàti÷ayaþ ko 'pi mahàtmanàm itarajanadurlabho yenopakaraõãkurvanti tribhuvanam" iti. vikukùis tåccàvacair àlàpaiþ suciram iva sthitvà yathàbhilaùitaü de÷am ayàsãt. aparedyur udyati bhagavati dyumaõàv uddàmadyutàv abhidrutatàrake tiraskçtatamasi tàmarasavyàsavyasanini sahasrara÷mau ÷oõam uttãryàyàntã, taraladehaprabhàvitànacchalenàtyacchaü sakalaü ÷oõasalilam ivànayantãü, sphuñitàtimuktakakusumastabakasamatviùi sañàle mahati mçgapatàv iva gaurã turaïgame sthità, salãlam urobandhàropitasya tiryagutkarõaturagàkarõyamànanåpurapañuraõitasyàtibahalena piõóàlaktakena pallavitasya kuïkumapi¤jaritapçùñhasya caraõayugalasya prasaradbhir atilohitaiþ prabhàpravàhair ubhayatastàóanadohadalobhàgatàni kisalayitàni raktà÷okavanànãvàkarùayantã, sakalajãvalokahçdayahañhaharaõàghoùaõayeva ra÷anayà ÷i¤jànajaghanasthalà, dhautadhavalanetranirmitena nirmokalaghutareõàprapadãnena ka¤cukena tirohitatanulatà, chàtaka¤cukàntaradç÷yamànair à÷yànacandanadhavalair avayavaiþ svacchasalilàbhyantaravibhàvyamànamçõàlakàõóeva sarasã, kusumbharàgapàñalaü pulakabandhacitraü caõóàtakam antaþsphuñaü sphañikabhåmir iva ratnanidhànam àdadhànà, hàreõàmalakãphalanistulamuktàphalena sphuritasthålagrahagaõa÷àrà ÷àradãva ÷vetaviralajaladharapañalàvçtà dyauþ, kucapårõakala÷ayor upari ratnapràlambamàlikàm aruõaharitakiraõakisalayinãü kasyàpi puõyavato hçdayaprave÷avanamàlikàm iva baddhàü dhàrayantã, prakoùñhaniviùñasyaikasya hàñakakañakasya marakatamakaravedikàsanàthasya haritãkçtadigantàbhir mayåkhasaütatibhiþ sthalakamalinãbir iva lakùmã÷aïkhayànugamyamànà, atibahalatàmbålakçùõikàndhakàritenàdharasaüpuñena mukha÷a÷ipãtaü sasaüdhyàràgaü timiram iva vamantã, vikacanayanakuvalayakutåhalànilãyamànayalikulasaühatyà nãlàü÷ukajàlikayeva niruddhàdhavadanà, nãlãràganihitanãlimnà ÷ikhigala÷itinà vàma÷ravaõà÷rayiõà dantapatreõa kàlameghapallavenena vidyud iva dyotamànà bakulaphalànukàriõãbhis tisçbhir muktàbhiþ kalpitena bàlikàyugalenàdhomukhenàlokajalavarùiõà si¤cantãvàtikomale bhujalate, dakùiõakarõàvataüsitayà ketakãgarbhapalà÷alekhayà rajanikarajihvàlatayeva làvaõyalobhena lihyamànakapolatalà, tamàla÷yàmalena mçgamadàmodaniùyadinà tilakabindunà mudritam iva manobhavasarvasvaü vadanam udvahantã, lalàñalàsakasya sãmantacumbina÷ cañulàtilakamaõer uda¤catà cañulenàü÷ujàleva raktàü÷ukeneva kçta÷iro'vaguõñhanà, pçùñhapreïkhadanàdarasaüyamana÷ithilajåñikàbandhà nãlacàmaràvakålinãva, cåóàmaõimakarikàsanàthà, makaraketupatàkayeva, kuladevateva candramasaþ, punaþsa¤jãvanauùadhir iva puùpadhanuùaþ, veleva ràgasàgarasya, jyotsneva yauvanacandrodayasya, mahànadãva ratirasàmçtasya, kusumodgatir iva suratataroþ, bàlavidyeva vaidagdhyasya, kaumudãva kànteþ, dhçtir iva dhairyasya, guru÷àleva gauravasya, bãjabhåmir iva vinayasya, goùñhãva guõànàm, manasviteva mahànubhàvatàyàþ, tçptir iva tàruõyasya, kuvalayadaladàmadãrghalocanayà pàñalàdharayà kundakuóhmalasphuñada÷anayà ÷irãùamàlàsukumàrabhujayugalayà kamalakomalakarayà bakulasurabhiniþ÷vasitayà campakàvadàtadehayà kusumamayyeva tàmbålakaraõóavàhinyà màlatã samadç÷yata. dåràd eva ca dadhãcapremõà sarasvatyà luõñhiteva manorathaiþ, àkçùñeva kutåhalena, pratyudgatevotkalikàbhiþ, àliïgitevotkaõñhayà, antaþprave÷iteva hçdayena, snapitevànandà÷rubhiþ, vilipteva smitena, vãjitevocchvasitaiþ, àcchàditeva cakùuùà, abhyarciteva vadanapuõóarãkeõa, sakhãkçtevà÷ayà savidham upayayau. avatãrya ca dåràd evànatena mårdhnà praõàmam akarot. àliïgità ca tàbhyàü savinayam upàvi÷at. sapra÷rayaü tàbhyàü saübhàùità ca puõyabhàjanam àtmànam amanyata. akathayac ca dadhãcasaüdiùñaü ÷irasi nihitenà¤jalinà namaskàram. agçhõàc càkarataþ prabhçty agràmyatayà tais tair atipe÷alair àlàpaiþ sàvitrãsarasvatyor manasã. krameõa càtãte madhyandinasamaye ÷oõam avatãrõàyàü sàvitryàü snàtum utsàritaparijanà sàkåteva màlatã kusumasrastara÷àyinãü samupasçtya sarasvatãm àbabhàùe: "devi, vij¤àpyaü naþ ki¤cid asti rahasi. yato muhårtam avadhànadànena prasàdaü kriyamàõam icchàmi" iti. sarasvatã tu dadhãcasade÷à÷aïkinã kiü vakùyatãti stananihitavàmakaranakharakiraõadanturitam udbhidyamànakutåhalàïkuranikaram iva hçdayam uttarãyadukålavalkalaikade÷ena saüchàdayantã, galatàvataüsapallavena ÷rotuü ÷ravaõeneva kutåhalàd dhàvamànenàvirata÷vàsasaüdohadolàyitàü jãvità÷àm iva samàsannataruõatarulatàm avalambamànà, samutphullasya mukha÷a÷ino làvaõyapravàheõa ÷çïgàrarasenevàplàvayantã sakalaü jãvalokam, ÷ayanakusumaparimalalagnair madhukarakadambakair madanànaladàha÷yàmalair manorathair iva nirgatya mårtair utkùipyamàõà, kusuma÷ayanãyàt smara÷arasaüjvariõã, mandaü mandam udagàt. "upàü÷u kathaya" iti kapolatalapratibimbitàü lajjayà karõamålam iva màlatãü prave÷ayantã madhurayà girà sudhãram uvàca: "sakhi màlati, kimartham evam abhidadhàsi? kàham avadhànadànasya ÷arãrasya pràõànàü và? sarvasyàpràrthito 'pi prabhavaty evàtivelaü cakùuùyo janaþ. sà na kàcid yà na bhavasi me svasà sakhã praõayinã pràõasamà ca. niyujyatàü yàvataþ kàryasya kùamaü kùodãyaso garãyaso và ÷arãrakam idam. anavaskaram à÷ravaü tvayi hçdayam. prãtyà pratisarà vidheyàsmi te. vyàvçõu varavarõini, vivakùitam" iti. sà tv avàdãt: "devi, jànàsy eva màdhuryaü viùayàõàm, lolupatàü cendriyagràmasya, unmàditàü ca navayauvanasya, pàriplavatàü ca manasaþ. prakhyàtaiva manmathasya durnivàratà. ato na màm upàlambhenopasthàtum arhasi. na ca bàli÷atà capalatà càraõatà và vàcàlatàyàþ kàraõam. na ki¤cin na kàrayaty asàdhàraõà svàmibhaktiþ. sà tvaü devi, yadaiva dçùñàsi devena tata evàrabhyàsya kàmo guruþ, candramà jãvite÷aþ, malayamaruducchvàsahetuþ, àdhayo 'ntaraïgasthàneùu, saütàpaþ, paramasuhçt, prajàgara àptaþ, manorathàþ sarvagatàþ, niþ÷vàsà vigrahàgresaràþ, mçtyuþ pàr÷vavartã, raõaraõakaþ saücàrakaþ saükalpà buddhyupade÷avçddhàþ. ki¤ ca vij¤àpayàmi. anuråpo deva ity àtmasaübhàvanà, ÷ãlavàn iti prakramaviruddham, dhora ity avasthàviparãtam, subhaga iti tvadàyattam, sthiraprãtir iti nipuõopakùepaþ, jànàti sevitum ity asvàmibhàvocitam, icchati dàsabhàvam àmaraõàt kartum iti dhårtàlàpaþ, bhavanasvàminã bhavety upapralobhanam, puõyabhàginã bhajati bhartàraü tàdç÷am iti svàmipakùapàtaþ, tvaü tasya mçtyur ity apriyam, aguõaj¤àsãty adhikùepaþ, svapne 'py asya bahu÷aþ kçtaprasàdàsãty asàkùikam, pràõarakùàrtham arthayata iti kàtaratà, tatra gamyatàm ity àj¤à, vàrito 'pi balàd àgacchatãti paribhavaþ. tad evam agocare giràm asãti ÷rutvà devã pramàõam" ity abhidhàya tåùõãm abhåt. atha sarasvatã prãtivisphàritena cakùuùà pratyavàdãt: "ayi, na ÷aknomi bahu bhàùitum. eùàsmi te smitavàdini vacasi sthità. gçhyantàm amã pràõàþ" iti. màlatã tu "devi, yad àj¤àpayasi, atiprasàdàya" iti vyàhçtya praharùaparava÷à praõamya prajavinà turageõa tatàra ÷oõam. agàc ca dadhãcam ànetuü cyavanà÷ramapadam. itarà tu sakhãsnehena sàvitrãm api viditavçttàntàm akarot. utkaõñhàbhàrabhçtà ca tàmyatà cetasà kalpàyitaü kathaïkatham api divasa÷eùam anaiùãt, astamupagate ca bhagavati gabhastimati, stimitataram avatarati tamasi, prahasitàm iva sitàü di÷aü paurandarãü darãm iva kesariõi mu¤cati candramasi sarasvatã ÷ucini cãnàü÷ukasukumàratare taraïgiõi dugålakomala÷ayana iva ÷oõasaikate samupaviùñà svapnakçtapràrthanà pàdapatanalagnàü dadhãcacaraõanakhacandrikàm iva lalàñikàü dadhànà, gaõóasthalàdar÷apratibimbitena "càruhàsini, ayam asàv àhçto hçdayadayito janaþ" iti ÷ravaõasamãpavartinà nivedyamànamadanasaüde÷evendunà, vikãryamàõanakhakiraõacakravàlena vàlavyajanãkçtacandrakalàkalàpeneva kareõa vãjayantã svedinaü kapolapaññam, "atra dadhãcàd çte na kenacit praveùñavyam" iti tira÷cãnaü cittabhuvà pàtitàü vilàsavetralatàm iva bàlamçõàlikàm adhistanaü stanayantã katham api hçdayena vahantã pratipàlayàm àsa. àsãc càsyà manasi: "aham api nàma sarasvatã yatràmunà manojanmanà jànatyeva parava÷ãkçtà. tatra kà gaõanetaràsu tapasvinãùv atitaralàsu taruõãùu" iti. àjagàma ca madhumàsa iva surabhigandhavàhaþ, haüsa iva kçtamçõàladhçtiþ, ÷ikhaõóãva ghanaprãtyunmukhaþ, malayànila ivàhitasarasacandanadhavalatanulatotkampaþ, kçùyamàõa iva kçtakarakacagraheõa grahapatinà, preryamàõa iva kandarpoddãpanadakùeõa dakùiõànilena, uhyamàna ivotkalikàbahulena ratisarasena, parimalasaüpàtinà madhupapañalena pañeneva nãlenàcchàditàïgayaùñiþ, antaþsphuratà mattamadanakarikarõa÷aïkhàyamànena pratimendunà prathamasamàgamavilàsavilakùasmiteneva dhavalãkriyamàõaikakapolodaro màlatãdvitãyo dadhãcaþ. àgatya ca hçdayagatadayitànåpuraravavimi÷rayeva haüsagadgadayà girà kçtasaübhàùaõo yathà manmathaþ samàj¤àpayati, yathà yauvanam upadi÷ati, yathà vidagdhatàdhyàpayati, yathànuràgaþ ÷ikùayati, tathà tàm abhiràmàü ràmàm aramayat. upajàtavisrambhà càtmànam akathayad asya sarasvatã. tena tu sàrdham ekadivasam iva saüvatsaram adhikam anayat. atha daivayogàt sarasvatã babhàra garbham. asåta cànehasà sarvalakùaõàbhiràmaü tanayam. tasmai ca jàtamàtràyaiva "samyaksarahasyàþ sarve vedàþ sarvàõi ca ÷àstràõi sakalà÷ ca kalà matprabhàvàt svayam àvirbhaviùyanti" iti varam adàt. sadbhartç÷làghayà dar÷ayitum iva hçdayenàdàya dadhãcaü pitàmahàde÷àt samaü sàvitryà punar api brahmalokam àruroha. gatàyàü ca tasyàü dadhãco 'pi hçdaye hràdiny evàbhihato bhàrgavavaü÷asaübhåtasya bhràtur bràhmaõasya jàyàm akùamàlàbhidhànàü munikanyakàm àtmasånoþ saüvardhanàya niyujya virahàturas tapase vanam agàt. yasminn evàvasare sarasvaty asåta tanayaü tasminn evàkùamàlàpi sutaü prasåtavatã. tau tu sà nirvi÷eùaü sàmànyastanyàdinà ÷anaiþ ÷anaiþ ÷i÷å samavardhayat. ekas tayoþ sàrasvatàkhya evàbhavat, aparo 'pi vatsanàmàsãt. àsãc ca tayoþ sodaryayor iva spçhaõãyà prãtiþ. atha sàrasvato màtur mahimnà yauvanàrambha evàvirbhåtà÷eùavidyàsaübhàras tasmin savayasi bhràtari preyasi pràõasame suhçdi vatse vàïmayaü samastam eva saücàrayàm àsa. cakàra ca kçtadàraparigrahasyàsya tasminn eva prade÷e prãtyà prãtikåñanàmànaü nivàsam. àtmanàpy àùàóhã, kçùõàjinã, akùavalayã, valkalã, mekhalã, jañã ca bhåtvà tapasyato janayitur eva jagàmàntikam. atha vatsàt pravardhamànàdipuruùajanitàtmacaraõonnatinirgatapraghoùaþ, parame÷vara÷irodhçtaþ, sakalakalàgamagambhãraþ, mahàmunimànyaþ, vipakùakùobhakùamaþ, kùititalalabdhàyatiþ, askhalitapravçtto bhàgãrathãpravàha iva pàvanaþ pràvartata vimalo vaü÷aþ. yasmàd ajàyanta vàtsyàyanà nàma gçhamunayaþ, à÷rita÷rautà apy anàlambitàlãkabakakàkavaþ, kçtakukkuñavratà apy abaióàlavçttayaþ, vivarjitajanapaïktayaþ, parihçtakapañakaurukucãkårcàkåtàþ, agçhãtagahvaràþ, nyakkçtanikçtayaþ, prasannaprakçtayaþ, vihatavikçtayaþ, paraparãvàdaparàcãnacetovçttayaþ, varõatrayavyàvçttivi÷uddhàndhasaþ, dhãraviùaõaþ, vidhåtàdhyeùaõàþ, asaïkasukasvabhàvàþ, praõatapraõayinaþ, ÷amitasamasta÷àkhàntarasaü÷ãtayaþ udghàñitasamagragranthàrthagranthayaþ, kavayaþ, vàgminaþ, vimatsaràþ, parasubhàùitavyasaninaþ, vidagdhaparihàsavedinaþ, paricayape÷alàþ, nçtyagãtavàditreùv abàhyàþ,aitihyasyàvitçùõàþ, sànukro÷àþ, sarvàtithayaþ, sarvasàdhusaümatàþ, sarvasattvasàdhàraõasauhàrdadravàrdrãkçtahçdayàþ, tathà sarvaguõopetà ràjasenànabhibhåtàþ, kùamàbhàja à÷ritanandanàþ, anistriü÷à vidyàdharàþ, ajaóàþ kalàvantaþ, adoùàs tàrakàþ, aparopatàpino bhàsvantaþ, anuùmàõo hutabhujaþ, akusçtayo bhoginaþ, astambhàþ puõyàlayàþ, aluptakratukriyà dakùàþ, avyàlàþ kàmajitaþ, asàdhàraõà dvijàtayaþ. teùu caivam utpadyamàneùu, saüsarati ca saüsàre, yàtsu yugeùu, avatãrõe kalau, vahatsu vatsareùu, vrajatsu vàsareùu, atikràmati ca kàle prasavaparamparàbhir anavaratam àpatati vikà÷ini vàtsyàyanakule, krameõa kuberanàmà vainateya iva gurupakùapàtã dvijo janma lebhe. tasyàbhavann acyuta i÷àno haraþ pà÷upata÷ ceti catvàro yugàrambhà iva bràhmatejojanyamànaprajàvistàrà nàràyaõabàhudaõóà iva saccakranandakàs tanayàþ. tatra pà÷upatasyaika evàbhavad bhåbhàra ivàcalakulasthitiþ sthira÷ caturudadhigambhãro 'rthapatir iti nàmnà samagràgrajanmacakracåóàmaõirmahàtmà sånuþ. so 'janayad bhçguü haüsaü ÷uciü kaviü mahãdattaü dharmaü jàtavedasaü citrabhànuü tryakùaü mahidattaü vi÷varåpaü cety ekàda÷a rudràn iva somàmçtarasa÷ãkaracchuritamukhàn pavitràn putràn. alabhata ca citrabhànus teùàü madhye ràjadevyabhidhànàyàü bràhmaõyàü bàõam àtmajam. sa bàla eva balavato vidher va÷àd upasaüpannayà vyayujyata jananyà. jàtasnehas tu nitaràü pitaivàsya màtçtàm akarot. avardhata ca tenàdhikataram àdhãyamànadhçtir dhàmni nije. kçtopanayanàdikriyàkalàpasya samàvçttasya càsya caturda÷avarùade÷ãyasya pitàpi ÷rutismçtivihitaü kçtvà dvijajanocitaü nikhilaü puõyajàtaü kàlenàda÷amãstha evàstamagamat. saüsthite ca pitari mahatà ÷okenàbhãlam anupràpto divàni÷aü dahnamànahçdayaþ kathaïkatham api katipayàn divasàn àtmagçha evànaiùãt. gate ca viralatàü ÷oke ÷anaiþ ÷anair avinayanidànatayà svàtantrayasya, kutåhalabahulatayà ca bàlabhàvasya, dhairyapratipakùatayà ca yauvanàrambhasya, ÷ai÷avocitàny anekàni càpalàny àcarann itvaro babhåva. abhavaü÷ càsya savayasaþ samànàþ suhçdaþ sahàyà÷ ca. tathà ca. bhràtarau pàra÷avau candrasenamàtçùeõau, bhàùàkavir ã÷ànaþ paraü mittram, praõayinau rudranàràyaõau, vidvàüsau vàrabàõavàsabàõau, varõakavir veõãbhàrataþ pràkçtakçtkulaputro vàyuvikàraþ, bandinàv anaïgabàõasåcãbàõau, katyàyanikà cakravàkikà, jàïguliko mayårakaþ, tàmbåladàyaka÷ caõóakaþ, bhiùakputro mandàrakaþ,pustakavàcakaþ sudçùñiþ, kalàda÷ càmãkaraþ, hairikaþ sindhuùeõaþ, lekhako govindakaþ, citrakçd vãravarmà, pustakçt kumàradattaþ, màrdaïgiko jãmåtaþ, gàyanau somilagrahàdityau, sairandhrã kuraïgikà, vàü÷ikau madhukarapàràvatau, gàndharvopàdhyàyo dardurakaþ, saüvàhikà keralikà làsakayuvà tàõóavikaþ, àkùika àkhaõjalaþ, kitavo bhãmakaþ, ÷ailàliyuvà ÷ikhaõóakaþ, nartakã hariõikà, pàrà÷arã sumatiþ, kùapaõako vãradevaþ, kathako jayasenaþ, ÷aivo vakraghoõaþ, mantrasàdhakaþ karàlaþ, asuravivaravyasanã lohitàkùaþ, dhàtuvàdavid vihaïgamaþ, dàrduriko dàmodaraþ, aindrajàlika÷ cakãràkùaþ, maskarã tàmracåóakaþ. sa ebhir anyai÷ cànugamyamàno bàlatayà nighnatàm upagato de÷àntaràvalokanakautukàkùiptahçdayaþ satsv api pitçpitàmahopàtteùu bràhmaõajanociteùu vibhaveùu sati càvicchinne vidyàprasaïge gçhàn niragàt. agàc ca niravagraho grahavàn iva navayauvanena svairiõà manasà mahatàm upahàsyatàm. atha ÷anaiþ ÷anair atyudàravyavahçtimanohçnti bçhanti ràjakulàni vãkùamàõaþ, niravadyavidyàvidyotitàni gurukulàni ca sevamànaþ, mahàrhàlàpagambhãraguõavadgoùñhã÷ copatiùñhamànaþ, svabhàvagambhãradhãr dhanàni vidagdhamaõóalàni ca gàhamànaþ, punar api tam eva vaipa÷citãm àtmavaü÷ocitàü prakçtim abhajat. mahata÷ ca kàlàt tam eva bhåyo vàtsyàyanavaü÷à÷ramam àtmano janmabhuvaü bràhmaõàdhivàsam agamat. tatra ca ciradar÷anàd abhinavãbhåtasnehasadbhàvaiþ sasaüstavaprakañitaj¤àteyair àptair utsavadivasa ivànanditàgamano bàlamitramaõóalamadhyagato mokùasukham ivànvabhavat. iti ÷rãmahàkavibàõabhaññakçtau harùacarite vàtsyàyanavaü÷avarõanaü nàma prathama ucchvàsaþ dvitãya ucchvàsaþ atigambhãre bhåpe kåpa iva janasya niravatàrasya / dadhati samãhitasiddhiü guõavantaþ pàrthivà ghañakàþ // 2.1 // ràgiõi naline lakùmãü divaso nidadhàti dinakaraprabhavàm / anapekùitaguõadoùaþ paropakàraþ satàü vyasanam // 2.2 // atha tatrànavaratàdhyayanadhvanimukharàõi, bhasmapuõórakapàõóuralalàñaiþ kapila÷ikhàjàlajañilaiþ kç÷ànubhir iva kratulobhàgatair bañubhir adhyàsyamànàni, sekasukumàrasomakedàrikàharitàyamànapraghanàni, kçùõàjinavikãrõa÷uùyatpuroóà÷ãya÷yàmàkataõóulàni, bàlikàvikãryamàõanãvàrabalãni, ÷uci÷iùya÷atànãyamànaharitaku÷apålãpalà÷asamindhi, indhanagomayapiõóakåñasaükañàni, àmikùãyakùãrakùàriõãnàm agnihotradhenånàü khuravalayair vilikhitàjiravitardikàni, kamaõóalavyamçtpiõóamardanavyagrayatijanàni, vaitànavedã÷aïkavyànàm audumbarãõàü ÷àkhànàü rà÷ibhiþ pavitritaparyantàni vai÷vadevapiõóapàõóuritaprade÷àni, havirdhåmadhåsaritàïgaõaviñapikisalayàni, vatsãyabàlakalàlitalalattaralatarõakàni, krãóatkçùõasàracchàga÷àvakaprakañitapa÷ubandhaprabandhàni, ÷ukasàrikàrabdhàdhyayanadãyamànopàdhyàyavi÷ràntisukhàni, sàkùàttrayãtapovanànãva ciradçùñànàü bàndhavànàü prãyamàõo bhraman bhavanàni, bàõaþ sukham atiùñhat. tatrasthasya càsya kadàcit kusumasamayayugam upasaüharann ajçmbhata grãùmàbhidhànaþ saüphullamallikàdhavalàññahàso mahàkàlaþ. pratyagranirjitasyàstamupagatavato vasantasàmantasya bàlàpatyeùv iva payaþpàyiùu navodyàneùu dar÷itasneho mçdur abhåt. abhinavodita÷ ca sarvasyàü pçthivyàü sakalakusumabandhanamokùam akarot pratapann uùõasamayaþ. svayam çturàjasyàbhiùekàrdrà÷ càmarakalàpà ivàgçhyanta kàminãcikuracayàþ kusumàyudhena, himadagdhasakalakamalinãkopeneva himàlayàbhimukhãü yàtràm adàd aü÷umàlã. atha lalàñantape tapati tapane candanalikhitalalàñikàpuõórakair alakacãracãvarasaüvãtaiþ svedodabindumuktàkùavalayavàhibhir dinakaràràdhananiyamà ivàgçhyanta lalanàlalàñendudyutibhiþ. candanadhåsaràbhir asåryampa÷yàbhiþ kumudinãbhir iva divasam asupyata sundarãbhiþ. nidràlasà ratnàlokam api nàsahanta dç÷aþ, kim uta jarañham àtapam. a÷i÷irasamayena cakravàkamithunàbhinanditàþ sarita iva tanimànam ànãyanta soóupàþ ÷arvaryaþ. abhinavapañupàñalàmodasurabhiparimalaü na kevalaü jalam, janasya pavanam api pàtum abhåd abhilàùo divasakarasaütàpàt. krameõa ca kharakhagamayåkhe khaõóita÷ai÷ave, ÷uùyatsarasi, sãdatsrotasi, mandanirjhare jhillikàjhàïkàriõi, kàtarakapotakåjitànubandhabadhiritavi÷ve10, ÷vasatpatattriõi, karãrùaükaùamaruti, viralavãrudhi, rudhirakutåhalikesariki÷orakalihyamànakañhoradhàtakãstabake, tàmyatstamberamayåthavamathutimyanmahàmahãdharanitambe, dinakaradåyamànadviradadãnadànà÷yànadàna÷yàmikàlãnamåkamadhulihi, lohitàyamànamandàrasindåritasãmni, salilasyandasaüdohasaüdehamuhyanmahàmahiùaviùàõakoñivilikhyamànasphuñatsphàñikadçùadi, gharmamarmaritagarmuti, taptapàü÷ukukålakàtaravikire, vivara÷araõa÷vàvidhe, tañàrjunakurarakåjàjvaravivartamànottàna÷aphara÷àrapaïka÷eùapalpalàmbhasi, dàvajanitajagannãràjane, rajanãràjayakùmaõi, kañhorãbhavati nidàghakàle pratidi÷am àñãkamànà ivoùareùu prapàvàñakuñãpañalaprakañaluõñhakàþ, prapakvakapikacchågucchacchañàcchoñanacàpalair akàõóakaõóålà iva karùantaþ ÷arkarilàþ karkarasthalãþ, sthåladçùaccårõamucaþ, mucukundakandaladalanadanturàþ, saütatatapanatàpamukharacãrãgaõamukha÷ãkara÷ãkyamànatanavaþ, taruõatarataraõitàpatarale taranta iva taraïgiõi mçgatçùõikàtaraïgiõãnàm alãkavàriõi, ÷uùyacchamãmarmaramàravamàrgalaïghanalàghavajavajaïghàlàþ, raiõavàvartamaõóalãrecakaràsarasarabhasàrabdhanartanàrambhàrabhañãnañàþ, dàvadagdhasthalãmaùãmilanamalinàþ ÷ikùitakùapaõakavçttaya iva vanamayårapicchacayàn uccinvantaþ, saprayàõagu¤jà iva ÷i¤jànajaratkara¤jama¤jarãbãjajàlakaiþ, saprarohà ivàtapàturavanamahiùanàsàniku¤jasthålaniþ÷vàsaiþ, sàpatyà ivoóóãyamànajavanavàtahariõaparipàñãpeñakaiþ, sabhrukuñaya iva dahyamànakhaladhànabusakåñakuñiladhåmakoñibhiþ, sàvãcivãcaya iva mahoùmamuktibhiþ, loma÷à iva ÷ãryamàõa÷àlmaliphalatålatantubhiþ, dadruõà iva ÷uùkapatraprakaràkçùñibhiþ, ÷iràlà iva tçõaveõãvikaraõaiþ ucchma÷rava iva dhåyamànanavayava÷åka÷akala÷aïkubhiþ, daüùñràlà iva calita÷alalasåcã÷ataiþ, jihvàlà iva vai÷vànara÷ikhàbhiþ, utsarpatsarpaka¤cukai÷ cåóàlà iva brahmastambharasàbhyavaharaõàya kavalagraham ivoùõaiþ kamalavanamadhubhir abhyasyantaþ sakalasalilocchoùaõagharmaghoùaõàghorapañahair iva ÷uùkaveõuvanàsphoñanapañuravais tribhuvanabibhãùikàm udbhàvayantaþ, cyutacapalacàùapakùa÷reõã÷àritasçtayaþ, tviùimanmayåkhalatàlàtaploùakalmàùavapuùa iva sphuñitagu¤jàphalasphuliïgàïgàràïkitàïgàþ, giriguhàgambhãrabhàïkàrabhãùaõabhràntayaþ, bhuvanabhasmãkaraõàbhicàracarupacanacaturàþ, rudhiràhutibhir iva pàribhadradrumastabakavçùñibhis tarpayantas tàravàn vanavibhàvasån, a÷i÷irasikatàtàrakitaraühasaþ, tapta÷ailavilãyamàna÷ilàjaturasalavaliptadi÷aþ, dàvadahanapacyamànacañakàõóakhaõóakhacitatarukoñarakãñapañalapuñapàkagandhakañavaþ, pràvartantonmattà màtari÷vànaþ. sarvata÷ ca bhåribhastràsahasrasaüdhukùaõakùubhità iva jarañhàjagaragambhãragalaguhàvàhivàyavaþ, kvacit svacchandatçõacàriõo hariõàþ, kvacit tarutalavivaravivartino babhravaþ, kvacij jañàvalambinaþ kapilàþ kvacic chakunikulakulàyapàtinaþ ÷yenàþ, kvacid vilãnalàkùàrasalohitacchavayo 'dharàþ, kvacid àsàdita÷akunipakùakçtapañugatayo vi÷ikhàþ, kvacid dagdhaniþ÷eùajanmahetavo nirvàõàþ, kvacit kusumavàsitàmbarasurabhayo ràgiõaþ, kvacit sadhåmodgàrà mandarucayaþ, kvacit sakalajagadgràsaghasmaràþ sabhasmakàþ, kvacid veõu÷ikharalagnamårtayo 'tyantavçddhàþ, kvacid acalopayukta÷ilàjatavaþ kùayiõaþ kvacit sarvarasabhujaþ pãvànaþ, kvacid dagdhaguggulavo raudràþ, kvacij jvalitanetradahanadagdhasakusuma÷aramadanàþ kçtasthàõusthitayaþ, cañula÷ikhànartanàrambhàrabhañãnañàþ kvacic chuùkakàsàrasçtibhiþ sphuñannãrasanãvàrabãjalàjavarùibhir jvàlà¤jalibhir arcayanta iva gharmaghçõim, aghçõà iva hañhahåyamànakañhorasthalakamañhavasàvisragandhagçdhnavaþ, svam api dhåmam ambhodasamudbhåtibhiyeva bhakùayantaþ, satilàhutaya iva sphuñadbahalabàlakãñapañalàþ kakùeùu, ÷vitriõa iva ploùavicañadvalkaladhavala÷ambåka÷uktayaþ, ÷uùkeùu saraþsu, svedina iva vilãyamànamadhupañalagolagalitamadhåcchiùñavçùñayaþ kànaneùu, khalataya iva pari÷ãryamàõa÷ikhàsaühatayo mahoùareùu, gçhãta÷ilàkavalà iva jvalitasåryamaõi÷akaleùu ÷iloccayeùu, pratyadç÷yanta dàruõà dàvàgnayaþ. tathàbhåte ca tasminn atyugre grãùmasamaye kadàcid asya svagçhàvasthitasya bhuktavato 'paràhõasamaye bhràtà pàra÷ava÷ candrasenanàmà pravi÷yàkathayat: "eùa khalu devasya catuþsamudràdhipateþ sakalaràjacakracåóàmaõi÷reõã÷àõakoõakaùaõanirmalãkçtacaraõanakhamaõeþ sarvacakravartinàü dhaureyasya mahàràjàdhiràjaparame÷vara÷rãharùadevasya bhràtrà kçùõanàmnà bhavatàm antikaü praj¤àtatamo dãrghàdhvagaþ prahito dvàram adhyàste" iti. so 'bravãt: "àyuùman, avilambitaü prave÷ayainam" iti. atha tenànãyamànam, atidåragamanagurujaóajaïghàkàõóam, kàrdamikacelacãrikàniyamitoccaõóacaõóàtakam, pçùñhapreïkhatpañaccarakarpañaghañitagalagranthim, atinibióasåtrabandhanimnitàntaràlakçtalekhavyavacchedayà lekhamàlikayà parikalitamårdhànam, pravi÷antaü lekhahàrakam adràkùãt. apràkùãc ca dåràd eva: "bhadra, bhadram a÷eùabhuvananiùkàraõabandhos tatrabhavataþ kçùõasya?" iti. sa "bhadram" ity uktvà praõamya nàtidåre samupàvi÷at. vi÷rànta÷ càbravãt: "eùa khalu svàminà mànanãyasya lekhaþ prahitaþ" iti vimucyàrpayat. bàõas tu sàdaraü gçhãtvà svayam evàvàcayat: "mekhalakàt saüdiùñam avadhàrya phalapratibandhã dhãmatà pariharaõãyaþ kàlàtipàta ity etàvad atràrthajàtam. itaradvàrtàsaüvàdanamàtrakam". avadhçtalekhàrtha÷ ca samutsàritaparijanaþ saüde÷aü pçùñavàn. mekhalakas tv avàdãt: "evam àha medhàvinaü svàmã: jànàty eva mànyo yathaikagotratà và, samànaj¤ànatà và, samànajàtità và, sahasaüvardhanaü và, ekade÷anivàso và, dar÷anàbhyàso và, parasparànuràga, ÷ravaõaü và, parokùopakàrakaraõaü và, samàna÷ãlatà và, snehasya hetavaþ. tvayi tu vinà kàraõenàdçùñe 'pi pratyàsanne bandhàv iva baddhapakùapàtaü kim api snihyati me hçdayaü dårasthe 'pãndor iva kumudàkare. yato bhavantam antareõànyathà cànyathà càyaü cakravartã durjanair gràhita àsãt. na ca tat tathà. na santy eva te yeùàü satàm api satàü na vidyante mitrodàsãna÷atravaþ. ÷i÷ucàpalàparàcãnacetovçttitayà ca bhavataþ kenacid asahiùõunà yatki¤cid asadç÷am udãritam. itaro lokas tathaiva tad gçhõàti vakti ca. salilànãva gatànugatikàni lolàni khalu bhavanty avivekinàü manàüsi. bahumukha÷ravaõani÷calãkçtani÷caya÷ ca kiü karotu pçthivãpatiþ. tattvànveùibhi÷ càsmàbhir dårasthito 'pi pratyakùãkçto 'si. vij¤apta÷ cakravartã tvadartham: yathà pràyeõa prathame vayasi sarvasyaiva càpalaiþ ÷ai÷avam aparàdhãti. tatheti ca svàminà pratipannam. ato bhavatà ràjakulam akçtakàlakùepam àgantavyam. avake÷ãvàdçùñaparame÷varo bandhumadhyam adhivasann api na me bahumataþ. na ca sevàvaiùamyaviùàdinà parame÷varopasarpaõabhãruõà và bhavatà bhavitavyam. yato yady api: svecchopajàtaviùayo 'pi na yàti vaktuü dehãti màrgaõa÷atai÷ ca dadàti duþkham / mohàt samàkùipati jãvanam apy akàõóe kaùñaü manobhava ive÷varadurvidagdhaþ //2.3// tathàpy anye te bhåpatayaþ, anya evàyam. nyakkçtançganalaniùadhanahuùàmbarãùada÷arathadilãpanàbhàgabharatabhagãrathayayàtir amçtamayaþ svàmã. nàsyàhaïkàrakàlakåñaviùadigdhaduùñà dçùñayaþ, na garvagaragurugalagrahagadagadgadà giraþ, nàtismayoùmàpasmàravismçtasthairyàõi sthànakàni, noddàmadarpadàhajvaravegaviklavà vikàràþ, nàbhimànamahàsaünipàtanirmitàïgabhaïgàni gatàni, na madàrditavakrãkçtauùñhaniùñhyåtaniùñhuràkùaràõi jalpitàni. tathà ca: asya vimaleùu sàdhuùu ratnabuddhiþ, na ÷ilà÷akaleùu. muktàdhavaleùu guõeùu prasàdhanadhãþ, nàbharaõabhàreùu. dànavatsu karmasu sàdhana÷raddhà, na karikãñeùu. sarvàgresare ya÷asi mahàprãtiþ, na jãvitajarattçõe. gçhãtakaràsv à÷àsu prasàdhnàbhiyogaþ, na nijakalatradharmaputrikàsu. guõavati dhanuùi sahàyabuddhiþ, na piõóopajãvini sevakajane. api ca,: asya mitropakaraõam àtmà, bhçtyopakaraõaü prabhutvam, paõóitopakaraõaü vaidagdhyam, bàndhavopakaraõaü lakùmãþ, kçpaõopakaraõam ai÷varyam, dvijopakaraõaü sarvasvam, sukçtasaüsmaraõopakaraõaü hçdayam, dharmopakaraõam àyuþ, sàhasopakaraõaü ÷arãram asilatopakaraõaü pçthivã, vinodopakaraõaü ràjakam, pratàpopakaraõaü pratipakùaþ. nàsyàlpapuõyair avàpyate sarvàti÷àyisukharasaprasåtiþ pàdapallavacchàyà" iti. ÷rutvà ca tam eva candrasenaü samàdi÷at: "kçtaka÷ipuü vi÷ràntasukhinam enaü kàraya" iti. atha gate tasmin, paryaste ca vàsare, saüghaññamànaraktapaïkajasaüpuñapãyamàna eva kùayiõi kùàmatàü vrajati bàlavàyasàsyàruõe 'paràhõàtape, ÷ithilitanijavàjijave japàpãóapàñalimny astàcala÷ikharaskhalite kha¤jatãva kamalinãkaõñakakùatapàdapallave pataïge, puraþ paràpatati preïkhadandhakàrale÷alambàlake ÷a÷iviraha÷oka÷yàma iva ÷yàmàmukhe, kçtasaüdhyopàsanaþ ÷ayanãyam agàt. acintayac caikàkã: kiü karomi. anyathà sambhàvito 'smi ràj¤à. nirnimittabandhunà ca saüdiùñam evaü kçùõena. kaùñà ca sevà. viùamaü bhçtyatvam. atigambhãraü mahadràjakulam. na ca me tatra pårvajapuruùapravartità prãtiþ, na kulakramàgatà gatiþ, nopakàrasmaraõànurodhaþ, na bàlasevàsnehaþ, na gotragauravam, na pårvadar÷anadàkùiõyam, na praj¤àsaüvibhàgopapralobhanam, na vidyàti÷ayakutåhalam, nàkàrasaundaryàdaraþ, na sevàkàkukau÷alam, na vidvadgoùñhãbandhavaidagdhyam, na vittavyayava÷ãkaraõam, na rajavallabhaparicayaþ. ava÷yaü gantavya¤ ca. sarvathà bhagavàn bhavànãpatir bhuvanapatir gatasya me ÷araõam, sarvaü sàüpratacariùyati, ity avadhàryaü gamanàya matim akarot. athànyasminn ahany utthàya, pràtar eva snàtvà, dhçtadhavaladukålavàsàþ, gçhãtàkùamàlaþ, pràsthànikàni såktàni mantrapadàni ca bahu÷aþ samàvartya devadevasya viråpàkùasya kùãrasnapanapuraþsaràü surabhikusumadhåpagandhadhvajabalivilepanapradãpakabahulàü vidhàya paramayà bhaktyà påjàm, prathamahutataralatilatvagvighañanacañulamukhara÷ikhà÷ekharaü pràjyàjyàhutipravardhitadakùiõàrciùaü bhagavantam à÷u÷ukùaõiü hutvà, dattvà dyumnaü yathàvidyamànaü dvijebhyaþ, pradakùiõãkçtya pràïmukhãü naicikãm, ÷uklàïgaràgaþ, ÷uklamàlyaþ, ÷uklavàsàþ, rocanàcitradårvàgrapallavagrathitagirikarõikàkusumakçtakarõapåraþ, ÷ikhàsaktasiddhàrthakaþ, pituþ kanãyasyà svasrà màtreva snehàrdrahçdayayà ÷vetavàsasà sàkùàd iva bhagavatyà mahà÷vetayà màlatyàkhyayà kçtasakalagamanamaïgalaþ, dattà÷ãrvàdo bàndhavavçddhàbhiþ, abhinanditaþ parijanajaratãbhiþ vanditacaraõair abhyanuj¤àto gurubhiþ, abhivàditair àghràtaþ ÷irasi kulavçddhaiþ, vardhitagamanotsàhaþ ÷akunaiþ, mauhårtikamatena kçtanakùatradohadaþ, ÷obhane muhårte haritagomayopaliptàjirasthaõóilasthàpitam asitetarakusumamàlàparikùiptakaõñhaü dattapiùñapa¤càïgulapàõóuraü mukhanihitanavacåtapallavaü pårõakala÷am ãkùamàõaþ, praõamya kuladevatàbhyaþ kusumaphalapàõibhir apratirathaü japadbhir nijadvijair anugamyamànaþ, prathamacalitadakùiõacaraõaþ, prãtikåñàn niragàt. prathame 'hani tu gharmakàlakaùñaü nirudakaü niùpatrapàdapaviùamaü pathikajananamaskriyamàõaprave÷apàdapotkãrõakàtyàyanãpratiyàtanaü ÷uùkam api pallavitam iva tçùita÷vàpadakulalambitalolajihvàlatàsahasraiþ pulakitam ivàcchabhallagolàïgålalihyamànamadhugolacalitasaraghàsaüghàtai romà¤citam iva dagdhasthalãråóhasthålàbhãrukandala÷ataiþ ÷anai÷ caõóikàyatanakànanam atikramya mallakåñanàmànaü gràmam agàt. tatra ca hçdayanirvi÷eùeõa bhràtrà suhçdà ca jagatpatinàmnà saüpàditasaparyaþ sukham avasat. athàparedyur uttãrya bhagavatãü bhàgãrathãü yaùñigçhakanàmni vanagràmake ni÷àm anayat. anyasmin divase skandhàvàram upamaõipuram anvajiravati kçtasannive÷aü samàsasàda. atiùñhac ca nàtidåre rajabhavanasya. nivartitasnànà÷anavyatikaro vi÷rànta÷ ca mekhalakena saha yàmamàtràva÷eùe divase bhuktavati bhåbhuji prakhyàtànàü kùitibhujàü bahå¤ ÷ibirasaünive÷ànvãkùamàõaþ ÷anaiþ ÷anaiþ paññabandhàrtham upasthàpitai÷ ca óiõóimàdhirohaõàyàhçtai÷ càbhinavabaddhai÷ ca vikùepàpàrjitai÷ ca kau÷alikàgatai÷ ca prathamadar÷anakutåhalopanãtai÷ ca nàgavãthãpàlapreùitai÷ ca pallãparivçóhaóhaukitai÷ ca svecchàyuddhakrãóàkautukàkàritai÷ ca dåtasaüpreùaõapreùitai÷ ca dãyamànai÷ càcchidyamànai÷ ca mucyamànai÷ ca yàmàvasthàpitai÷ ca sarvadvãpavijigãùayà giribhir iva sàgarasetubandhanàrtham ekãkçtair dhvajapañapañupañaha÷aïkhacàmaràïgaràgaramaõãyaiþ puùyàbhiùekadivasair iva kalpitair vàraõendraiþ ÷yàmàyamànam, anavaratacalitakhurapuñaprahatamçdaïgai÷ ca nartayadbhir iva ràjalakùmãm upahasadbhir iva sçkvipuñaprasçtaphenàññahàsena javajaóajaïghàü hariõajàtim àkàrayadbhir iva saüghaññahetor harùaheùitenoccair uccaiþ÷ravasam utpatadbhir iva divasakararathaturagaruùà yakùàyamàõamaõóanacàmaramàlair gaganatalaü turaïgais taraïgàyamàõam, anyatra preùitai÷ ca preùyamàõai÷ ca preùitapratinivçttai÷ ca bahuyojanagamanagaõanasaükhyàkùaràvalãbhir iva varàñikàvalãbhir ghañitamukhamaõóanakais tàrakitair iva saüdhyàtapacchedair aruõacàmarikàracitakarõapåraiþ saraktotpalair iva rakta÷àli÷àleyair anavaratajhaõajhaõàyamànacàrucàmãkaraghurughurukamàlikair jaratkara¤javanair iva raõita÷uùkabãjako÷ã÷ataiþ ÷ravaõopàntapreïkhatpa¤caràgavarõorõàcitrasåtrajåñajañàjàlaiþ kapikapolakapilaiþ kramelakakulaiþ kapilàyamànam, anayatra ÷arajjaladharair iva sadyaþsrutapayaþpañaladhavalatanubhiþ kalpapàdapair iva muktàphalajàlakajàyamànàlokaluptacchàyàmaõóalair nàràyaõanàbhipuõóarãkair ivà÷liùñagaruóapakùaiþ kùãrododde÷air iva dyotamànavikañavidrumadaõóaiþ ÷eùaphaõàphalakair ivoparisphuratsphãtamàõikyakhaõóaiþ ÷vetagaïgàpulinair iva ràjahaüsopasevitair abhibhavadbhir iva nidàghasamayam upahasadbhir iva vivasvataþ pratàpam àpibadbhir ivàtapaü candralokamayam iva jãvalokaü janayadbhiþ kumudamayam iva kàlaü kurvadbhir jyotsnàmayam iva vàsaraü viracayadbhiþ phenamayãm iva divaü dar÷ayadbhir akàlakaumudãsahasràõãva sçjadbhir upahasadbhir iva ÷àtakratavãü ÷riyaü ÷vetàyamànair àtapatrakhaõóaiþ ÷vetadvãpàyamànam, kùaõadçùñanaùñàùñadiïmukhaü ca muùõadbhir iva bhuvanam àkùepotkùepadolàyitaü dinaü gatàgatànãva kàrayadbhir utsàrayadbhir iva kunçpatisamparkakalaïkakàlãü kàleyãü sthitiü vikacavi÷adakà÷avanapàõóurada÷adi÷aü ÷aratsamayam ivopapàdayadbhir bisatantumayam ivàntarikùam àvirbhàvayadbhiþ ÷a÷ikararucãnàü calatàü càmaràõàü sahasrair delàyamànam, api ca haüsayåthàyamànaü karikarõa÷aïkhaiþ, kalpalatàvanàyamànaü kadalikàbhiþ, màõikyavçkùakavanàyamànaü màyåràtapatraiþ, mandàkinãpravàhàyamàõam aü÷ukaiþ, kùãrodàyamànaü kùaumaiþ, kadalãvanàyamànaü marakatamayåkhaiþ, janyamànànyadivasam iva padmaràgabàlàtapaiþ, utpadyamànàparàmbaram ivendranãlaprabhàpañalaiþ, àrabhyamàõàpårvani÷am iva mahànãlamayåkhàndhakàraiþ syandamànànekakàlindãsahasram iva gàruóamaõiprabhàpratànaiþ aïgàrakitam iva puùparàgara÷mibhiþ, kai÷cit prave÷am alabhamànair adhomukhai÷ caraõanakhapatitavadanapratibimbanibhena lajjayà svàïgànàva vi÷adbhiþ kai÷cid aïgulãlikhitàyàþ kùiter vikãryamàõakaranakhakiraõakadambavyàjena sevàcàmaràõãvàrpayadbhiþ kai÷cid uraþsthaladolàyamànendranãlataralaprabhàpaññaiþ svàmikopapra÷amanàya kaõñhabaddhakçpàõapaññair iva kai÷cid ucchvàsasaurabhabhràmyadbhramarapañalàndhakàritamukhair apahçtalakùmã÷okadhçtalamba÷ma÷rubhir ivànyaiþ ÷ekharoóóãyamànamadhupamaõóalaiþ praõàmavióambanàbhayapalàyamànamaulibhir iva nirjitair api susaümànitair ivànanya÷araõair antaràntarà niùpatatàü pravi÷atàü càntarapratãhàràõàm anumàrgapradhànitànekàrthijanasahasràõàm anuyàyinaþ puruùàn a÷ràntaiþ punaþ punaþ pçcchadbhiþ "bhadra! adya bhaviùyati bhuktvà sthàne dàsyati dar÷anaü parame÷varaþ, niùpatiùyati và bàhyàü kakùàm" iti dar÷anà÷ayà divasaü nayadbhir bhujanirjitaiþ ÷atrumahàsàmantaiþ samantàd àsevyamànam, anyai÷ ca pratàpànuràgàgatair nànàde÷ajair mahàmahãpàlaiþ pratipàlayadbhir narapatidar÷anakàlam adhyàsyamànam, ekàntopaviùñai÷ ca jainair àrhataiþ pà÷upataiþ pàrà÷aribhir varõibhiþ sarvade÷ajanmabhi÷ ca janapadaiþ sarvàmbhodhivelàvanavalayavàsibhi÷ ca mlecchajàtibhiþ sarvade÷àntaràgatai÷ ca dåtamaõóalair upàsyamànam sarvaprajànirmàõabhåmim iva prajàpatãnàü, lokatrayasàroccayaracitaü caturtham iva lokam, mahàbhàrata÷atair apy akathanãyasamçddhisaübhàram, kçtayugasahasrair iva kalpitasaünive÷am, svargàrbudair iva vihitaràmaõãyakam, ràjalakùmãkoñibhir iva kçtaparigrahaü ràjadvàram agamat. abhavac càsya jàtavismayasya manasi: "katham ivedam iyatpramàõaü pràõijàtaü janayatàü prajàsçjàü nàsãt pari÷ramaþ, mahàbhåtànàü và parikùayaþ, paramàõånàü và vicchedaþ, kàlasya vàntaþ, àyuùo và vyuparamaþ, àkçtãnàü và parisamàptiþ" iti. mekhalakas tu dåràd eva dvàrapàlalokena pratyabhij¤àyamànaþ "tiùñhatu tàvat kùaõamàtram atraiva puõyabàgã" iti tam abhidhàyàpratihataþ puraþ pràvi÷at. atha sa muhårtàd iva pràü÷unà, karõikàragaureõa, vãdhraka¤cukacchannavapuùà, samunmiùanmàõikyapadakabandhabandhuravastabandhakç÷àvalagnena, hima÷aila÷ilàvi÷àlavakùasà, haravçùakakudakåñavikañàüsatañena, urasà capalahçùãkahariõakulasaüyamanapà÷am iva hàraü bibhratà, "kathayataü yadi somavaü÷asaübhavaþ såryavaü÷asaübhavo và bhåpatir abhåd evaüvidhaþ" iti praùñum ànãtàbhyàü somasåryàbhyàm iva ÷ravaõagatàbhyàü maõikuõóalàbyàü samudbhàsamànena, vahadvadanalàvaõyavisaraveõikàkùipyamàõair adhikàragauravàd dãyamànamàrgeõeva dinakçtaþ kiraõaiþ prasàdalabdhayà vikacapuõóarãkamuõóamàlayeva dãrghayà dçùñyà dåràd evànandayatà, naiùñhuryàdhiùñhàne 'pi pratiùñhitena pade pade pra÷rayam ivàvanamreõa, maulinà pàõóuram uùõãùam udvahatà, vàmena sthålamuktàphalacchuraõadanturatsaruü karakisalayena kalayatà kçpàõam, itareõàpanãtataralatàü tàóanãm iva latàü ÷àtakaumbhãü vetrayaùñim unmçùñàü dhàrayatà puruùeõànugamyamàno nirgatyàvocat: "eùa khalu mahàpratãhàràõàm anantara÷ cakùuùyo devasya pàriyàtranàmà dauvàrikaþ. samanugçhõàtv enam anuråpayà pratipattyà kalyàõàbhinive÷ã" iti. dauvàrikas tu samupasçtya kçtapraõàmo madhurayà girà savinayam abhàùata: "àgacchata. pravi÷ata devadar÷anàya. kçtaprasàdo devaþ" iti. bàõas tu "dhanyo 'smi, yad evam anugràhyaü màü devo manyate" ity uktvà tenopadi÷yamànamàrgaþ pràvi÷ad abhyantaram. atha vanàyujaiþ, àraññajaiþ, kàmbojaiþ, bhàradvàjaiþ, sindhude÷ajaiþ, pàrasãkai÷ ca, ÷oõai÷ ca, ÷yàmai÷ ca, ÷vetai÷ ca, pi¤jarai÷ ca, haridbhi÷ ca, tittirikalmàùai÷ ca, pa¤cabhadrai÷ ca, mallikàkùai÷ ca, kçttikàpi¤jarai÷ ca, àyatanirmàüsamukhaiþ, anutkañakarõako÷aiþ, suvçtta÷lakùõasughañitaghaõñikàbandhaiþ, yåpànupårvãvakràyatodagragrãvaiþ, upacaya÷vasatskandhasaüdhibhiþ, nirbhugnoraþsthalaiþ asthålapraguõaprasçtair lohapãñhakañhinakhuramaõóalaiþ, atijavatruñanabhayàd anirmitàntràõãvodaràõi vçttàni dhàrayadbhiþ, udyaddroõãvibhajyamànapçthujaghanaiþ, jagatãdolàyamànabàlapallavaiþ, katham apy ubhayato nikhàtadçóhabhåripà÷asaüyamananiyantritaiþ, àyatair api pa÷càt pà÷abandhaparava÷aprasàritaikàïghribhir àyatatarair ivopalakùyamàõaiþ, bahuguõasåtragrathitagrãvàgaõóakaiþ, àmãlitalocanaiþ, dårvàrasa÷yàmalaphenalava÷abalàn da÷anagçhãtamuktàn pharapharitatvacaþ kaõóåjuùaþ prade÷àn pracàlayadbhiþ, sàlasavalitavàladhibhiþ, eka÷aphavi÷rànti÷ramasrasta÷ithilitajaghanàrdhaiþ, nidrayà pradhyàyadbhi÷ ca, skhalitahuïkàramandamanda÷abdàyamànai÷ ca, tàóitakhuradharaõãraõitamukhara÷ikharakhuralikhitakùmàtalair ghàsam abhilaùadbhi÷ ca, tàóitakhåradharaõãraõitamukhara÷ikharakhuralikhitakùmàtalairghàsamabhilaùadbhi÷ca, prakãryamàõayavasagràsarasamatsarasamudbhåtakùobhai÷ ca, prakupitacaõóacaõóàlahuïkàrakàtaratarataralatàrakai÷ ca, kuïkumapramçùñipi¤jaràïgatayà satatasaünihitanãràjanànalarakùyamàõair ivoparivitatavitànaiþ, puraþpåjitàbhimatadaivataiþ, bhåpàlavallabhais turaïgair àracitàü manduràü vilokayan, kutåhalàkùiptahçdayaþ ki¤cid antaram atikrànto hastavàmenàtyuccatayà niravakà÷am ivàkà÷aü kurvàõam, mahatà kadalãvanena parivçtaparyantaü sarvato madhukaramayãbhir madasrutibhir nadãbhir ivàpatantãbhir àpåryamàõam, à÷àmukhavisarpiõà bakulavanànàm iva vikasatàm àmodena limpantaü ghràõendriyaü dåràd avyaktam ibhadhiùõyàgàram apa÷yat. apçcchac ca: "atra devaþ kiü karoti?" iti. asàv akathayat: "eùa khalu devasyaupavàhyo vàhyaü hçdayaü jàtyantarita àtmà bahi÷caràþ pràõà vikramakrãóàsuhçd darpa÷àta iti yathàrthanàmà vàraõapatiþ. tasyàvasthànamaõóapo 'yaü mahàn dç÷yate" iti. sa tam avàdãt: "bhadra! ÷råyate darpa÷àtaþ. yady evam adoùo và pa÷yàmi tàvad vàraõendram eva. ato 'rhasi màm atra pràpayitum. atiparavàn asmi kåtåhalena" iti. so 'bhàùata: "bhavatv evam. àgacchatu bhavàn. ko doùaþ. pa÷yatu tàvad vàraõendram" iti. gatvà ca taü prade÷aü dåràd eva gabhbhãragalagarjitair viyati càtakakadambakair bhuvi ca bhavananãlakaõñhakulaiþ kalakekàkalakalamukharamukhaiþ kriyamàõàkàlakolàhalam, vikacakadambasaüvàdimadasuràsaurabhabharitabhuvanam, kàyavantam ivàkàlameghakàlam, aviralamadhubindupiïgalapadmajàlakitàü sarasãm ivàtyavagàóhàü da÷àü caturthãm utsçjantam, anavaratam avataüsa÷aïkair àmandrakarõatàladundubhidhvanibhiþ pa¤camãprave÷amaïgalàrambham iva såcayantam, aviratacalanacitratripadãlalitalàsyalayair dolàyamànadãrghadehàbhogavattayà medinãvidalanabhayena bhàram iva laghayantam, digbhittitañeùu kàyam iva kaõóåyamànam, àhavàyodastahastatayà digvàraõàn ivàhvayamànam, brahmastambham iva sthålani÷itadantena karapatreõa pàñayantam, amàntaü bhuvanàbyantare bahir iva nirgantum ãhamànam; sarvataþsarasakisalayalatàlàsibhir le÷ikai÷ ciraparicayopacitair vanair iva vikùiptaü, sa÷aivalabisavisara÷abalasalilaiþ sarobhir iva càdhoraõair àdhãyamànanidàghasamayasamucitopacàrànandam, api ca pratigajadànapavanàdànadårotkùiptenànekasamaravijayagaõanàlekhàbhir iva valivalayaràjibhis tanãyasãbhis taraïgitodareõàtisthavãyasà hastàrgaladaõóenàrgalayantam iva sakalaü sakula÷ailasamudradvãpakànanaü kakubhàü cakravàlam, ekaü karàntaràrpitenotpalà÷ena kadalãdaõóenàntargata÷ãkarasicyamànamålam, muktapallavamivàparaü lãlàvalambinà mçõàlajàlakena samararasoccaromà¤cakaõñakitam iva dantakàõóam udvahantam, visarpantyà ca dantakàõóayugalasya kàntyà saraþkrãóàsvàditàni kumudavanànãva bahudhà vamantam, nijaya÷orà÷im iva di÷àm arpayantam, kukarikãñapàñanadurvidagdhàn siühàn ivopahasantam, kalpadrumadukålamukhapañam iva càtmanaþ kalayantam, hastakàõóadaõóoddharaõalãlàsu ca lakùyamàõena raktàü÷ukasukumàratareõa tàlunà kavalitàni raktapadmavanànãva varùantam, abhinavakisalayarà÷ãn ivodgirantam, kamalakavalapãtaü madhurasam iva svabhàvapiïgalena vamantaü cakùuùà, cåtacampakalavalãlavaïgakakkolavanty elàlatàmi÷ritàni sasahakàràõi karpårapåritàni pàrijàtakavanànãvopabhuktàni punaþ punaþ karañàbhyàü bahalamadàmodavyàjena visçjantam, aharni÷aü vibhramakçtahastasthitibhir ardhakhaõóitapuõórekùukàõóakaõóåyanalikhitair alikulavàcàlitair dànapaññakair vilabhamànam iva sarvakànanàni karipatãnàm, aviralodabindusyandinà hima÷ilà÷akalamayena vibhramanakùatramàlàguõena ÷i÷irãkriyamàõam, sakalavàraõendràdhipatyapaññabandhabandhuram ivoccaistaràü ÷iro dadhànam, muhurmuhuþ sthagitàpàvçtadiïmukhàbhyàü karõatàlatàlavçntàbhyàü vãjayantam iva bhartçbhaktyà dantaparyaïkikàsthitàü ràjalakùmãm, àyatavaü÷akramàgatena gajàdhipatyacihnena càmareõeva calatà vàladhinà viràjamànam, svaccha÷i÷ira÷ãkaracchalena digvijayapãtàþ sarita iva punaþpunar mukhena mu¤cantam, kùaõam avadhànadànaniþspandãkçtasakalàvayavànàm anyadviradaóiõóimàkarõanàïgavalanànàm ante dãrghaphåtkàraiþ paribhavaduþkham ivàvedayantam, alabdhayuddham ivàtmànam anu÷ocantam, àrohàdhiråóhiparibhavena lajjamànam ivàïgulãlikhitamahãtalam, madaü mu¤cantam, avaj¤àgçhãtamuktakavalakupitàrohàrañanànurodhena madatandrãnimãlitanetratribhàgam, kathaü katham api mandamandam anàdaràd àdadànaü kavalàn, ardhajagdhatamàlapallavasruta÷yàmalarasena prabhåtatayà madapravàham iva mukhenàpy utsçjantam, calantam iva darpeõa, ÷vasantam iva ÷auryeõa, mårcchantam iva madena, truñyantam iva tàruõyena, dravantam iva dànena, valgantam iva balena, màdyantam iva mànena, udyantam ivotsàhena, tàmyantam iva tejasà, limpantam iva làvaõyena, si¤cantam iva saubhàgyena, snigdhaü nakheùu, paruùaü romaviùaye, guruü mukhe, sacchiùyaü vinaye, mçduü ÷irasi, dçóhaü paricayeùu, hrasvaü skandhabandhe, dãrgham àyuùi, daridram udare, satatapravçttaü dàne, balabhadraü madalãlàsu, kulakalatram àyattatàsu, jinaü kùamàsu, vahnivarùaü krodhamokùeùu, garuóaü nàgoddhçtiùu, nàradaü kalahakutåhaleùu, ÷uùkà÷anipàtam avaskandeùu, makaraü vàhinãkùobheùu, à÷ãviùaü da÷anakarmasu, varuõaü hastapà÷àkçùñiùu, yamavàguràmaràtisaüveùñaneùu, kàlaü pariõatiùu, ràhuü tãkùõakaragrahaõeùu, lohitàïgaü vakracàreùu, alàtacakraü maõóalabhràntivij¤àneùu, manorathasaüpàdakaü cintàmaõiparvataü vikramasya, dantamuktà÷ailastambhanivàsapràsàdam abhimànasya, ghaõñàcàmaramaõóanamanoharam icchàsaücaraõavimànaü manasvitàyàþ, madadhàràdurdinàndhakàraü gandhodakadhàràgçhaü krodhasya, sakà¤canapratimaü mahàniketanam ahaïkàrasya, sagaõóa÷ailaprasravaõaü krãóàparvatam avalepasya, sadantatoraõaü vajramandiraü darpasya, uccakumbhakåñàññàlakavikañaü saücàrigiridurgaü ràjyasya, kçtànekabàõavivarasahasraü lohapràkàraü pçthivyàþ, ÷ilãmukha÷atajhàïkàritaü pàrijàtapàdapaü bhånandanasya, tathà ca saügãtagçhaü karõatàlatàõóavànàm, àpànamaõóapaü madhupamaõóalànàm, antaþpuraü ÷çïgàràbharaõànàm, madanotsavaü madalãlàlàsyànàm, akùuõõapradoùaü nakùatramàlàmaõóalànàm, akàlapràvçñkàlaü madamahànadãpåraplavànàm, alãka÷aratsamayaü saptacchadavanaparimalànàm, apårvahimàgamaü ÷ãkaranãhàràõàm, mithyàjaladharaü garjitàóambaràõàü darpa÷àtam apa÷yat. àsãc càsya cetasi: "nånam asya nirmàõe girayo gràhitàþ paramàõutàm. kuto 'nyathà gauravam idam. à÷caryam etat. vindhyasya dantàv àdivaràhasya karaþ" iti vismayamànam evaü dauvàriko 'bravãt: "pa÷ya,: mityaivàlikhitàü manoratha÷atair niþ÷eùanaùñàü ÷riyaü cintàsàdhanakalpanàkuladhiyàü bhåyo vane vidviùàm / àyàtaþ katham apy ayaü smçtipathaü ÷ånyãbhavaccetasàü nàgendraþ sahate na mànasagatàn à÷àgajendràn api //2.4// tad ehi. punar apy enaü drakùyasi. pa÷ya tàvad devam" ity abhidhãyamàna÷ ca tena madajalapaïkilakapolapaññapatitàü mattàm iva madaparimalena mukulitàü katham api tasmàd dçùñim àkçùya tenaiva dauvàrikeõopadi÷yamànavartmà samatikramya bhåpàlakulasahasrasaükulàni trãõi kakùàntaràõi caturthe bhuktàsthànamaõóapasya purastàd ajire sthitam, dåràd årdhvasthitena pràü÷ånà karõikàragaureõa vyàyàmavyàyatavapuùà ÷astriõà maulena ÷arãraparivàrakalokena païktisthitena kàrtasvarastambhamaõóaleneva parivçtam, àsannopaviùñavi÷iùñeùñalokam, haricandanarasaprakùàlite tuùàra÷ãkara÷ãtalatale dantapàõóurapàde ÷a÷imaya iva muktà÷aila÷ilàpañña÷ayane samupaviùñam, ÷ayanãyaparyantavinyaste samarpitasakalavigrahabhàraü bhuje, diïmukhavisarpiõi dehaprabhàvitàne vitatamaõimayåkhe gharmasamayasubhage sarasãva mçdumçõàlajàlajañilajale saràjakaü ramamàõam, tejasaþ paramàõubhir iva kevalair nirmitam, anicchantam api balàd àropayitum iva siühàsanam, sarvàvayaveùu sarvalakùaõair gçhãtam, gçhãtabrahmacaryam àliïgitaü ràjalakùamyà, pratipannàsidhàràdhàraõavratam avisaüvàdinaü ràjarùim, viùamaràjamàrgavinihitapadaskhalanabhiyeva sulagnaü dharme, sakalabhåpàlaparityaktena bhãteneva labdhavàcà sarvàtmanà satyena sevyamànam, àsannavàravilàsinãpratiyàtanàbhi÷ caraõanakhapàtinãbhir digbhir iva da÷abhir vigrahàvarjitàbhiþ praõamyamànam, dãrghair digantapàtibhir dçùñipàtair lokapàlànàü kçtàkçtam iva pratyavekùamàõam, maõipàdapãñhapçùñhapratiùñhitakareõoparigamanàbhyanuj¤àü mçgyamàõam iva divasakareõa, bhåùaõaprabhàsamutsàraõabaddhaparyantamaõóalena pradakùiõãkriyamàõam iva divasena, apramaõadbhir giribhir api dåyamànaü, ÷auryoùmaõà phenàyamànam iva candanadhavalaü làvaõyajaladhim udvahantam ekaràjyorjityena, nijapratibimbàny api nçpacakracåóàmaõidhçtàny asahamànam iva darpaduþkhàsikayà càmarànilanibhena bahudheva ÷vasantãü ràjalakùmãü dadhànam, sakalam iva catuþsamudralàvaõyam àdàyotthitayà ÷riyà samupa÷liùñam, àbharaõamaõikiraõaprabhàjàlajàyamànànãndradhanuþsahasràõãndrapràbhçtaprahitàni vilabhamànam iva ràj¤àü saübhàùaõeùu parityaktam api madhu varùantam, kàvyakathàsv apãtam apy amçtam udvamantam, visrambhabhàùiteùv anàkçùñam api hçdayaü dar÷ayantam, prasàdeùu ni÷calàm api ÷riyaü sthàne sthàne sthàpayantam, vãragoùñhãùu pulakitena kapolasthalenànuràgasaüde÷am ivopàü÷u raõa÷riyaþ ÷çõvantam, atikràntasubhañakalahàlàpeùu snehavçùñim iva dçùñim iùñe kçpàõe pàtayantam, parihàsasmiteùu gurupratàpabhãtasya ràjakasya svaccham à÷ayam iva da÷anàü÷ubhiþ kathayantam, sakalalokahçdayasthitam api nyàye tiùñhantam, agocare guõànàm abhåmau saubhàgyànàm aviùaye varapradànànàm a÷akya à÷iùàm amàrge manorathànàm atidåre daivasyàdi÷y upamànànàm asàdhye dharmasyàdçùñapårve lakùmyà mahattve sthitam, aruõapàdapallavena sugatamantharoruõà vajràyudhaniùñhuraprakoùñhapçùñhena vçùaskandhena bhàsvadbimbàdhareõa prasannàvalokitena candramukhena kçùõake÷ena vapuùà sarvadevatàvatàram ivaikatra dar÷ayantam, api ca màüsalamayåkhamàlàmalinitamahãtale mahati mahàrhe màõikyamàlàmaõóitamekhale mahànãlamaye pàdapãñhe kalikàla÷irasãva salãlaü vinyastavàmacaraõam, àkràntakàliyaphaõàcakravàlaü bàlam iva puõóarãkàkùam, kùaumapàõóureõa caraõanakhadãdhitipratànena prasaratà mahãü mahàdevãpaññabandheneva mahimànam àropayantam, apraõatalokapàlakopenevàtilohitau sakalançpatimaulimàlàsv atipãtaü padmaràgaratnàtapam iva vamantau sarvatejasvimaõóalàstamayasaüdhyàm iva dhàrayantàv a÷eùaràjakakusuma÷ekharamadhurasasrotàüsãva sravantau samastasàmantasãmantottaüsasraksaurabhabhràntair bhramaramaõóalair amitrottamàïgair iva muhårtam apy avirahitau saüvàhanatatparàyàþ ÷riyo vikacaraktapaïkajavanavàsabhavanànãva kalpayantau jalaja÷aïkhamãnamakarasanàthatalatayà kathitacaturambhodhibhogacihnàv iva caraõau dadhànam, diïnàgadantamusalàbhyàm iva vikañamakaramukhapratibandhabandhuràbhyàm udvelalàvaõyapayodhipravàhàbhyàm iva phenàhita÷obhàbyàü kalàcandanadrumàbhyàm iva bhogimaõóala÷iroratnara÷mirajyamànamålàbhyàü hçdayàropitabhåbhàradhàraõamàõikyastambhàbyàm årudaõóàbhyàü viràjamànam, amçtaphenapiõóapàõóunà mekhalàmaõimayåkhakhacitena nitambabimbavyàsaïginà vimalapayodhautena netrasåtranive÷a÷obhinàdharavàsasà vàsukinirmokeõeva mandaraü dyotamànam, aghanena satàràgaõenoparikçtena dvitãyàmbareõa bhuvanàbhogam iva bhàsamànam, ibhapatida÷anamusalasahasrollekhakañhinamasçõenàparyàptàmbaraprathimnà vividhavàhinãsaükùobhakalakalasaümardasahiùõunà kailàsam iva mahatà sphañikatañenoruõoraþkapàñena viràjamànam, ÷rãsarasvatyor urovadanopabhogavibhàgasåtreõeva pàtitena ÷eùeõeva ca tadbhujastambhavinyastasamastabhåbhàralabdhavi÷ràntisukhaprasuptena hàradaõóena parivalitakaüdharam. jãvitàvadhigçhãtasarvasvamahàdànadãkùàcãreõeva hàramuktàphalànàü kiraõanikareõa pràvçtavakùaþsthalam, ajajigãùayà bàlair bhujair ivàparaiþ prarohadbhir bàhåpadhàna÷àyinyàþ ÷riyàþ karõotpalamadhurasadhàràsaütànair iva galadbhir bhujajanmanaþ pratàpasya nirgamanamàrgair ivàvirbhavadbhir aruõaiþ keyåraratnakiraõadaõóair ubhayataþ prasàritamaõimayapakùavitànam iva màõikyamahãdharam, sakalalokàlokamàrgàrgalena caturudadhiparikùepakhàta÷àtakumbha÷ilàpràkàreõa sarvaràjahaüsabandhavajrapa¤jareõa bhuvanalakùmãprave÷amaïgalamahàmaõitoraõenàtidãrghadordaõóayugalena di÷àü dikpàlànàü ca yugapadàyatim apaharantam, sodaryalakùmãcumbanalobhena kaustubhamaõer iva mukhàvayavatàü gatasyàdharasya galatà ràgeõa pàrijàtapallavaraseneva si¤cantaü diïmukhàni, antaràntarà suhçtparihàsasmitaiþ prakãryamàõavimalada÷ana÷ikhàpratànaiþ prakçtimåóhàyà ràja÷riyàþ praj¤àlokam iva dar÷ayantam, mukhajanitendusaüdehàgatàni kumudinãvanànãva preùayantam, sphuñasphañikadhavalada÷anapaïktikçtakumudavana÷aïkàpraviùñàü ÷arajjyotsnàm iva visarjayantam, madiràmçtapàrijàtagandhagarbheõa bharitasakalakakubhà mukhàmodenàmçtamathanadivasam iva sçjantam, vikacamukhakamalakarõikàko÷enànavaratam àpãyamàna÷vàsasaurabham ivàdhomukhena nàsàvaü÷ena, cakùuùaþ kùãrasnigdhasya dhavalimnà diïmukhàny apårvavadanacandrodayodvelakùãrodotplàvitànãva kurvàõam, vimalakapolaphalakapratibimbitàü càmaragràhiõãü vigrahiõãm iva mukhanivàsinãü sarasvatãü dadhànam, aruõena cåóàmaõi÷ociùà sarasvatãrùyàkupitalakùmãprasàdanalagnena caraõàlaktakeneva lohitàyatalalàñatañam, àpàñalàü÷utantrãsaütànavalayinãü kuõóalamaõikuñilakoñibàlavãõàm anavaratacalitacaraõànàü vàdayatàm upavãõayatàm iva svaravyàkaraõavivekavi÷àradam, ÷ravaõàvataüsamadhukarakulànàü kalakvaõitam àkarõayantam, utphullamàlatãmayena ràjalakùmyàþ kacagrahalãlàlagnena nakhajyotsnàvalayeneva mukha÷a÷ipariveùamaõóalena muõóamàlàguõena parikalitake÷àntam, ÷ikhaõóàbharaõabhuvà muktàphalàlokena marakatamaõikiraõakalàpena cànyonyasaüvalanavçjinena prayàgapravàhaveõikàvàriõevàgatya svayam abhiùicyamànam, ÷ramajalavilãnabahalakçùõàgurupaïkatilakakalaïkakalpitena kàlimnà pràrthanàcàñucaturacaraõapatana÷ata÷yàmikàkiõeneva nãlàyamànalalàñendulekhàbhiþ kùubhitamànasodgatair utkalikàkalàpair iva hàrair ullasadbhir avaùñabhyamànàbhir vilàsavalganacañulair bhrålatàkalpair ãrùyayà ÷riyam iva tarjayantãbhir àyàmibhiþ svasitair aviralaparimalair malayamàrutamayaiþ pà÷air ivàkarùantãbhir vikañabakulàvalãvaràñakaveùñitamukhair bçhadbhiþ stanakala÷aiþ svadàrasaütoùarasam ivà÷eùam uddharantãbhiþ kucotkampikàvikàrapreïkhitànàü hàrataralamaõãnàü ra÷mibhir àkçùya hçdayam iva hañhàt prave÷ayantãbhiþ prabhàmucàm àbharaõamaõãnàü mayåkhaiþ prasàritair bahubhir iva bàhubhir àliïgantãbhir jçmbhànubandhabandhuravadanàravindàvaraõãkçtair uttànaiþ karakisalayaiþ sarabhasapradhàvitàni mànasànãva nirundhatãbhir madanàndhamadhukarakulakãryamàõakarõakusumarajaþkaõakåõitakoõàni kusuma÷ara÷aranikaraprahàramårcchàmukulitànãva locanàni caturaü saücàrayantãbhir anyonyamatsaràd àvirbhavadbhaïghurabhrukuñivibhramakùiptaiþ kañàkùaiþ karõendãvaràõãva tàóayantãbhir animeùadar÷anasukharasarà÷iü mantharitapakùmaõà cakùuùà pãtam iva komalakapolapàlãpratibimbitaü vahantãbhir abhilàùalãlànirnimittasmitai÷ candrodayàn iva madanasahàyakàya saüpàdayantãbhir aïgabhaïgavalanànyonyaghañitottànakaraveõikàbhiþ sphuñanamukharàïgulãkàõóakuõóalãkriyamàõanakhadãdhitinivahanibhenàki¤citkarakàmakàrmukàõãva ruùà bha¤jantãbhir vàravilàsinãbhir vilupyamànasaubhàgyam iva sarvataþ, spar÷asvinnavepamànakarakisalayagalitacaraõàravindàü caraõagràhiõãü vihasya koõena lãlàlasaü ÷irasi tàóayantam, anavaratakarakalitakoõatayà càtmanaþ priyàü vãõàm iva ÷riyam api ÷ikùayantam, niþsneha iti dhanaiþ, anà÷rayaõãya iti doùaiþ, nigraharucir itãndriyaiþ, durupasarpa iti kalinà, nãrasa iti vyasanaiþ, bhãrur ity aya÷asà, durgrahacittavçttir iti cittabhuvà, strãpara iti sarasvatyà, ùaõóha iti parakalatraiþ, kàùñhàmunir iti yatibhiþ, dhårta iti ve÷yàbhiþ, neya iti suhçdbhiþ, karmakara iti vipraiþ, susahàya iti ÷atruyodhaiþ, ekam apy anekadhà gçhyamàõam, ÷antanor mahàvàhinãpatim, bhãùmàj jitakà÷itamam, droõàccàpalàlasam, guruputràd amoghamàrgaõam, karõàn mitrapriyam, yudhiùñhiràd bahukùamam, bhãmàd anekanàgàyutabalam, dhana¤jayàn mahàbhàrataraõayogyam, kàraõam iva kçtayugasya, bãjam iva vibudhasargasya, utpattidvãpam iva darpasya, ekàgàram iva karuõàyàþ, pràtive÷ikam iva puruùottamasya, khaniparvatam iva paràkramasya, sarvavidyàsaügãtagçham iva sarasvatyàþ, dvitãyàmçtamanthanadivasam iva lakùmãsamutthànasya, baladar÷anam iva vaidagdhyasya, ekasthànam iva sthitãnàm, sarvasvakathanam iva kànteþ, apavargam iva råpaparamàõusargasya, sakaladu÷caritapràya÷cittam iva ràjyasya, sarvabalasandohàvaskandam iva kandarpasya, upàyam iva purandaradar÷anasya, àvartanam iva dharmasya, kanyàntaþpuram iva kalànàm, paramapramàõam iva saubhàgyasya ràjasargasamàptyavabhçthasnànadivasam iva sarvaprajàpatãnàm, gambhãraü ca, prasannaü ca, tràsajananaü ca, ramaõãyaü ca, kautukajananaü ca, puõyaü ca, cakravartinaü harùam adràkùãt. dçùñvà cànugçhãta iva nigçhãta iva sàbhilàùa iva tçpta iva romà¤camucà mukhena mu¤cann ànandabàùpavàribindån dåràd eva vismayasmeraþ samacintayat: "so 'yaü sujanmà, sugçhãtanàmà, tejasàü rà÷iþ, caturudadhikedàrakuñumbã, bhoktà brahmastambhaphalasya, sakalàdiràjacaritajayajyeùñhamallo devaþ parame÷varo harùaþ. etena ca khalu ràjanvatã pçthvã. nàsya harer iva vçùavirodhãni bàlacaritàni, na pa÷upater iva dakùajanodvegakàrãõy ai÷varyavilàsatàni, na ÷atakrator iva gotravinà÷api÷unàþ pravàdàþ na yamasyevàtivallabhàni daõóagrahaõàni, na varuõasyeva nistriü÷agràhasahasrarakùità ratnàlayàþ, na dhanadasyeva niùphalàþ sannidhilàbhàþ, na jinasyevàrthavàda÷ånyàni dar÷anàni, na candramasa iva bahuladoùopahatàþ ÷riyaþ. citram idam atyamaraü ràjatvam. api càsya tyàgasyàrthinaþ, praj¤àyàþ ÷àstràõi, kavitvasya vàcaþ, sattvasya sàhasasthànàni, utsàhasya vyàpàràþ kãrter diïmukhàni, anuràgasya lokahçdayàni, guõagaõasya saükhyà, kau÷alasya kalà, na paryàpto viùayaþ. asmiü÷ca ràjani yatãnàü yogapaññakàþ, pustakarmaõàü pàrthivavigçhàþ, ùañpadànàü dànagrahaõakalahàþ, vçttànàü pàdacchedàþ, aùñapadànàü caturaïgakalpanà, pannagànàü dvijagurudveùàþ, vàkyavidàm adhikaraõavicàràþ," iti samupasçtya copavãtã svasti÷abdam akarot. athottare nàtidåre ràjadhiùõyasya gajaparicàrako madhuram aparavaktram uccair agàyat: "karikalabha vimu¤ca lolatàü cara vinayavratam ànatànanaþ / mçgapatinakhakoñibhaïguro gurur upari kùamate na te 'ïku÷aþ" //2.5// ràjà tu tac chrutvà dçùñvà ca taü giriguhàgatasiühabçühitagambhãreõa svareõa pårayann iva nabhobhàgam apçcchat: "eùa sa bàõaþ?" iti. "yathàj¤àpayati devaþ. so 'yam" iti vij¤àpito dauvàrikeõa. "na tàvad enam akçtaprasàdaþ pa÷yàmi" iti tiryaïnãladhavalàü÷uka÷àràü tiraskariõãm iva bhramayann apàïganãyamànataralatàrakasyàyàminãü cakùuùaþ prabhàü parivçtya preùñhasya pçùñhato niùaõõasya màlavaràjasånor akathayat: "mahàn ayaü bhujaïgaþ" iti. tåùõãübhàvena tv agamitanarendravacasi tasmin måke ca ràjaloke muhårtam iva tåùõãü sthitvà bàõo vyaj¤àpayat: "deva! avij¤àtatattva iva, a÷raddadhàna iva, neya iva, aviditalokavçttànta iva ca kasmàd evam àj¤àpayasi? svairiõo vicitrà÷ ca lokasya svabhàvàþ pravàdà÷ ca. mahadbhis tu yathàrthadar÷ibhir bhavitavyam. nàrhasi màm anyathà saübhàvayitum avi÷iùñam iva. bhràhmaõo 'smi jàtaþ somapàyinàü vaü÷e vàtsyàyanànàm. yathàkàlam upanayanàdayàþ kçtàþ saüskàràþ. samyakpañhitaþ sàïgo vedaþ. ÷rutàni ce yathà÷akti ÷àstràõi. dàraparigrahàd abhyàgàriko 'smi. kàme bhujaïgatà. lokadvayàvirodhibhis tu càpalaiþ ÷ai÷avam a÷ånyam àsãt. atrànapalàpo 'smi. anenaiva ca gçhãtavipratãsàram iva me hçdayam. idànãü tu sugata iva ÷àntamanasi manàv iva kartari varõà÷ramavyavasthànàü samavartinãva ca sàkùàddaõóabhçti deve ÷àsati saptàmburà÷ira÷anàm a÷eùadvãpamàlinãü mahãü ka ivàvi÷aïkaþ sarvavyasanabandhor avinayasya manasàpy abhinayaü kalpayiùyati. àsatàü ca tàvan mànuùyakopetàþ. tvatprabhàvàd alayo 'pi bhãtà iva madhu pibanti. rathàïganàmàno 'pi lajjanta ivàbhyanuvçttivyasanaiþ priyàõàm. kapayo 'pi cakità iva capalàyante. ÷aràravo 'pi sànukro÷à iva ÷vàpadagaõàþ pi÷itàni bhu¤jate. sarvathà kàlena màü j¤àsyati svàmã svayam eva. anapàcãnacittavçttigràhiõyo hi bhavanti praj¤àvatàü prakçtayaþ" ity abhidhàya tåùõãm abhåt. bhåpatir api "evam asmàbhiþ ÷rutam" ity abhidhàya tåùõãm evàbhavat. saübhàùaõàsanadànàdinà tu prasàdenainam anvagrahãt. kevalam amçtavçùñibhiþ snapayann iva snehagarbheõa dçùñipàtamàtreõàntargatàü prãtim akathayat. astàbhilàùiõi ca lambamàne savitari visarjitaràjaloko 'bhyantaraü pràvi÷at. bàõo 'pi nirgatya dhautàrakåñakomalàtapatviùi nirvàti vàsare, astàcalakåñakirãñe niculama¤jarãbhàüsi tejàüsi mu¤cati viyanmuci marãcimàlini, atiromanthamantharakuraïgakuñumbakàdhyàsyamànamradiùñhagoùñhãnapçùñhàsv araõyasthalãùu, ÷okàkulakokakàminãkåjitakaruõàsu taraïgiõãtañãùu vàsaviñapopaviùñavàcàñacañakacakravàleùv àlavàlàvarjitasekajalakuñeùu niùkuñeùu, divasavihçtipratyàgataü prasrutastanaü stanandhaye dhayati dhenuvargam udgatakùãraü kùudhitatarõakavràte, krameõa càstadharàdharadhàtudhunãpåraplàvita iva lohitàyamànamahasi majjati sandhyàsindhupànapàtre pàtaïge maõóale, kamaõóalujala÷uci÷ayacaraõeùu caityapraõatipareùu pàrà÷ariùu, yaj¤apàtrapavitrapàõau prakãrõabarhiùy uttejasi jàtavedasi havãüùi vaùañkurvanti yàyajåkajane, nidràvidràõadroõakulakalilakulàyeùu kàpeyavikalakapikuleùv àràmataruùu, nirjigamiùati jarattarukoñarakuñãkuñumbini kau÷ikakule, munikarasahasraprakãrõasandhyàvandanodabindunikara iva danturayati tàràpathasthalãü sthavãyasi tàrakànikurambe ambarà÷rayiõi ÷arvarã÷abarã÷ikhaõóe, khaõóapara÷ukaõñhakàle kavalayati bàle jyotiþ÷eùaü sàndhyam andhakàràvatàre, timiratarjananirgatàsu dahanapraviùñadinakarakara÷àkhàsv iva sphurantãùu dãpalekhàsu, ararasaüpuñasaükrãóanakathitàvçttiùv iva gopureùu, ÷ayanopajoùajuùi jaratãkathitakathe ÷i÷ayiùamàõe ÷i÷ujane, jaranmahiùamaùãmalãmasatamasi janitapuõyajanaprajàgare vijçmbhamàõe bhãùaõatame tamãmukhe, mukharitavitatajyadhanuùi varùati ÷aranikaram anavaratam a÷eùasaüsàra÷emuùãmuùi makaradhvaje, ratàkalpàrambha÷obhini ÷ambhalãsubhàùitabhàji bhajati bhåùàü bhujiùyàjane, sairandhrãbadhyamànara÷anàjàlajalpàkajaghanàsu janãùu, va÷ikavi÷ikhàvihàriõãùv ananyajànuplavàsu pracalitàsv abhisàrikàsu, viralãbhavati varañànàü ve÷anta÷àyinãnàü ma¤juni ma¤jãra÷i¤jitajaóe jalpite, nidràvidràõadràghãyasi dràvayatãva ca virahihçdayàni sàrasarasite, bhàvivàsarabãjàïkuranikara iva ca vikãryamàõe jagati pradãpaprakare nivàsasthànam agàt. akaroc ca cetasi: "atidakùiõaþ khalu devo harùaþ, yad evam anekabàlacaritacàpalocitakaulãnakopito 'pi manasà snihyaty eva mayi. yady aham akùigataþ syàm, na me dar÷anena prasàdaü kuryàt. icchati tu màü guõavantam. upadi÷anti hi vinayam anuråpapratipattyupapàdanena vàcà vinàpi bhartavyànàü svàminaþ. api ca dhiï màü svadoùàndhamànasamanàdarapãóitam evam atiguõavati ràjany anyathà cànyathà ca cintayantam. sarvathà tathà karomi, yathà yathàvasthitaü jànàti màm ayaü kàlena" ity evam avadhàrya càparedyur niùkramya kañakàt suhçdàü bàndhavànàü ca bhavaneùu tàvad atiùñhat, yàvad asya svayam eva gçhãtasvabhàvaþ pçthivãpatiþ prasàdavàn abhåt. avi÷ac ca punar api narapatibhavanam. svalpair eva càhobhiþ paramaprãtena prasàdajanmano mànasya premõo visrambhasya draviõasya narmaõaþ prabhàvasya ca paràü koñim ànãyata narendreõeti. iti ÷rãmahàkavibàõabhaññakçte harùacarite ràjadar÷anaü nàma dvitãya ucchvàsaþ. tçtãya ucchvàsaþ nijavarùàhitasnehà bahubhaktajanànvitàþ / sukàlà iva jàyante prajàpuõyena bhåbhujaþ // 3.1 // sàdhånàm upakartuü lakùmãü draùñuü vihàyasà gantum / na kutåhali kasya mana÷caritaü ca mahàtmanàü ÷rotum // 3.2 // atha kadàcid viralitabalàhake, càtakàtaïkakàriõi kvaõatkàdambe, darduradviùi, mayåramadamuùi, haüsapathikasàrthasarvàtithau, dhautàsinibhanabhasi, bhàsvarabhàsvati, ÷uci÷a÷ini, taruõatàràgaõe, galatsunàsãra÷aràsane, sãdatsaudàmanãdàmni, dàmodaranidràdruhi, drutavaidåryavarõàrõasi ghårõamànamihikàlaghumeghamoghamaghavati, nimãlannãpe, niùkusumakuñaje, nirmukulakandale, komalakamale, madhusyandãndãvare, kahlàràhlàdini, ÷ephàlikà÷ãtalãkçtani÷e, yåthikàmodini, modamànakumudàvadàtada÷adi÷i, saptacchadadhålidhåsaritasamãre, stabakitabandhurabandhåkàbadhyamànàkàõóasaüdhye, nãràjitavàjini, uddàmadantini darpakùãbaukùake, kùãyamàõapaïkacakravàle, bàlapulinapallavitasindhurodhasi, pariõàmà÷yàna÷yàmàke, janitapriyaïguma¤jarãrajasi, kañhoritatrapusatvaci, kusumasmera÷are, ÷aratsamayàrambhe ràj¤aþ samãpàd bàõo bandhån draùñuü punar api taü bràhmaõàdhivàsam agàt. samupalabdhabhåpàlasaümànàti÷ayaparituùñàs tv asya j¤àtayaþ ÷làghamànà niryayuþ. krameõa ca kàü÷cid abhivàdayamànaþ, kai÷cid abhivàdyamànaþ, kai÷cic chirasi cumbyamànaþ, kàü÷cin mårdhni samàjighran, kai÷cid àliïgyamànaþ, kàü÷cid àliïgan, anyair à÷iùànugçhyamàõaþ, paràn anugçhõan, bahubandhumadhyavartã paraü mumude. saübhràntaparijanopanãtaü càsanam àsãneùu guruùu bheje. bhajamàna÷ càrcàdisatkàraü nitaràü nananda. prãyamàõena ca manasà sarvàüs tàn paryapçcchat: "kaccid etàvato divasàn sukhino yåyam? apratyåhà và samyakkaraõaparitoùitadvijacakrà kràtavã kriyà kriyate? yathàvadavikalamantrabhà¤ji bhu¤jate và havãüùi hutabhujaþ? yathàkàlam adhãyate và bañavaþ? pratidinam avicchinno và vedàbhyàsaþ? kaccit sa eva ciraütano yaj¤avidyàkarnaõy abhiyogaþ? tàny eva vyàkaraõe parasparaspardhànubandhàbandhyadivasadar÷itàdaràõi vyàkhyànamaõóalàni, saiva và puràtanã parityaktànyakartavyà pramàõagoùñhã, sa eva và mandãkçtetara÷àstraraso mãmàüsàyàm atirasaþ? kaccit ta evàbhinavasubhàùitasudhàvarùiõaþ kàvyàlàpàþ?" iti. atha te tam åcuþ: "tàta! saütoùajuùàü satatasaünihitavidyàvinodànàü vaitànavahnimàtrasahàyànàü kiyanmàtraü na kçtyaü sukhitayà sakalabhuvanabhuji bhujaïgaràjadehadãrghe rakùati kùitiü kùitibhuje. sarvathà sukhina eva vayam, vi÷eùeõa tu tvayi vimuktakausãdye parame÷varapàr÷vavartini vetràsanam adhitiùñhati. sarve ca yathà÷akti yathàvibhavaü yathàkàlaü ca saüpàdyante viprajanocitàþ kriyàkalàpàþ" ity evamàdibhir àlàpaiþ skandhàvàravàrtàbhi÷ ca ÷ai÷avàtikràntakrãóànusmaraõaiþ pårvajakathàbhi÷ ca vinoditamanàs taiþ saha suciram atiùñhat. utthàya ca madhyaüdine yathàkriyamàõàþ sthitãr akarot. bhuktavantaü ca taü sarve j¤àtayaþ paryavàrayan. atràntare dugålapaññaprabhave ÷ikhaõóyapàïgapàõóunã pauõóre vàsasã vasànaþ snànàvasànasamaye banditayà tãrthamçdà gorocanayà ca racitatilakaþ, tailàmalakamasçõitamauliþ, anuccacåóàcumbinà nibióena kusumàpãóakena samudbhàsamànaþ, asakçdupayuktatàmbålaviralàdhararàgakàntiþ, eka÷alàkà¤janajanitalocanaruciþ, acirabhuktaþ, vinãtam àryaü ca veùaü dadhànaþ, pustakavàcakaþ sudçùñir àjagàma. nàtidåravartinyàü càsandyàü niùasàda. sthitvà ca muhårtam iva tatkàlàpanãtasåtraveùñanam api nakhakiraõair mçdumçõàlasåtrair ivàveùñitaü pustakaü puronihita÷ara÷alàkàyantrake nidhàya, pçùñhataþ sanãóasaüniviùñàbhyàü madhukarapàràvatàbhyàü vaü÷ikàbhyàü datte sthànake pràbhàtikaprapàñhakacchedacihnãkçtam antaraü patram utkùipya, gçhãtvà ca katipayapatralaghvãü kapàñikàm kùàlayann iva maùãmalinàny akùaràõi dantakàntibhiþ, arcayann iva sitakusumamuktibhir grantham, mukhasaünihitasarasvatãnåpuraravair iva gamakair madhurair àkùipan manàüsi ÷rotéõàü gãtyà pavamànaproktaü puràõaü papàñha. tasmiü÷ ca tathà ÷rutisubhagagãtigarbhaü pañhati sudçùñau nàtidåravartã bandã såcãbàõas tàramadhureõa gãtidhvanim anuvartamànaþ svareõedam àryàyugalam agàyat: tad api munigãtam atipçthu tad api jagadvyàpi pàvanaü tad api / harùacaritàd abhinnaü pratibhàti hi me påràõam idam // 3.3 // vaü÷ànugamavivàdi sphuñakaraõaü bharatamàrgabhajanaguru / ÷rãkaõñhaviniryàtaü gãtam idaü harùaràjyam iva // 3.4 // tac chrutvà bàõasya catvàraþ pitàmahamukhapadmà iva vedàbhyàsapavatritamårtayaþ, upàyà iva sàmaprayogalalitamukhàþ, gaõapatiþ, adhipatiþ, tàràpatiþ, ÷yàmala iti pitçvyaputrà bhràtaraþ, prasannavçttayaþ, gçhãtavàkyàþ, kçtagurupadanyàsàþ, nyàyavàdinaþ, sukçtasaügrahàbhyàsaguravo labdhasàdhu÷abdà loka iva vyàkaraõe 'pi sakalapuràõaràjarùicaritàbhij¤àþ, mahàbhàratabhàvitàtmànaþ, viditasakaletihàsàþ, mahàvidvàüsaþ, mahàkavayaþ, mahàpuruùavçttàntakutåhalinaþ, subhàùita÷ravaõarasarasàyanàþ, vitçùõàþ, vayasi vacasi ya÷asi tapasi sadasi mahasi vapuùi yajuùi ca prathamàþ, pårvam eva kçtasaügaràþ, vivakùavaþ, smitasudhàdhavalitakapolodaràþ, parasparasya mukhàni vyalokayan. atha teùàü kanãyàn kamaladaladãrghalocanaþ ÷yàmalo nàma bàõasya preyàn pràõànàm api va÷ayità dattasaüj¤astaiþ sapraõayaü da÷anajyotsnàsnapitakakubhà mukhendunà babhàùe: "tàta bàõa! dvijànàü ràjà gurudàragrahaõam akàrùãt. puråravà bràhmaõadhanatçùõayà dayitenàyuùà vyayujyata. nahuùaþ parakalatràbhilàùà mahàbhujaïga àsãt. yayàtir àhitabràhmaõãpàõigrahaõaþ papàta. sudyumnaþ strãmaya evàbhavat. somakasya prakhyàtà jagati jantuvadhanirghçõatà. màüdhàtà màrgaõavyasanena saputrapautro rasàtalam agàt. purukutsaþ kutsitaü karma tapasyann api mekalakanyakàyàm akarot. kuvalayà÷vo bhujaïgalokaparigrahàd a÷vatarakanyàm api na parijahàra. pçthuþ prathamapuruùakaþ paribhåtavàn pçthivãm. nçgasya kçkalàsabhàve 'pi varõasaükaraþ samadç÷yata. saudàsena narakùità paryàkulãkçtà kùitiþ. nalam ava÷àkùahçdayaü kalir abhibhåtavàn. saüvaraõo mitraduhitari viklavatàm agàt. da÷aratha iùñaràmonmàdena mçtyum avàpa. kàrtavãryo gobràhmaõàtipãóanena nidhanam ayàsãt. marutta iùñabahusuvarõako 'pi devadvijabahumato na babhåva. ÷antanur ativyasanàd ekàkã viyukto vàhinyà vipine vilalàpa. pàõóur vanamadhyagato matsya iva madanarasàviùñaþ pràõàn mumoca. yudhiùñhiro gurubhayaviùaõõahçdayaþ samara÷irasi satyam utsçùñavàn. itthaü nàsti ràjatvam apakalaïkam çte devadevàd amutaþ sarvadvãpabhujo harùàt. asya hi bahåny à÷caryàõi ÷råyante. tathà hi: atra balajità ni÷calãkçtà÷ calantaþ kçtapakùàþ kùitibhçtaþ. atra prajàpatinà ÷eùabhogimaõóalasyopari kùamà kçtà. atra puruùottamena sindhuràjaü pramathya lakùmãr àtmãkçtà. atra balinà mocitabhåbhçdveùñano mukto mahànàgaþ. atra devenàbhiùiktaþ kumàraþ. atra svàminaikaprahàraprapatitàràtinà prakhyàpità ÷aktiþ. atra narasiühena svahastavi÷asitàràtinà prakañãkçto vikramaþ. atra parame÷vareõa tuùàra÷ailabhuvo durgàyà gçhãtaþ karaþ. atra lokanàthena di÷àü mukheùu parikalpità lokapàlàþ, sakalabhuvanako÷a÷ càgrajanmanàü vibhaktaþ, ity evamàdayaþ prathamakçtayugasyeva dç÷yante mahàsamàrambhàþ. ato 'sya sugçhãtanàmnaþ puõyarà÷eþ pårvapuruùavaü÷ànukrameõàditaþ prabhçti caritam icchàmaþ ÷rotum. sumahàn kàlo naþ ÷u÷råùamàõànàm. ayaskàntamaõaya iva lohàni nãrasaniùñhuràõi kùullakànàm apy àkarùanti manàüsi mahatàü guõàþ, kim uta svabhàvasarasamçdånãtareùàm. kasya na dvitãyamahàbhàrate bhaved asya carite kutåhalam? àcaùñàü bhavàn. bhavatu bhàrgavo 'yaü vaü÷aþ ÷ucinànena puõyaràjarùicarita÷ravaõena sutaràü ÷ucitaraþ," ity evam abhidhàya tåùõãm abhåt. bàõas tu vihasyàbravãt: "àrya! na yuktyanuråpam abhihitam. aghañamànamanoratham iva bhavatàü kutåhalam avakalpayàmi. ÷akyà÷akyaparisaükhyàna÷ånyàþ pràyeõa svàrthatçùaþ. paraguõànuràgiõã priyajanakathà÷ravaõarasarabhasamohità ca manye mahatàm api matir apaharati pravivekam. pa÷yatv àryaþ kva paramàõuparimàõaü bañuhçdayam, kva samastabrahmastambhavyàpi devasya caritam? kva parimitavarõavçttayaþ katipaye ÷abdàþ, kva saükhyàtigàs tadguõàþ? sarvaj¤asyàpy ayam aviùayaþ, vàcaspater apy agocaraþ, sarasvatyà apy atibhàraþ, kim utàsmadvidhasya? kaþ khalu puruùàyuùa÷atenàpi ÷aknuyàd avikalam asya caritaü varõayitum? ekade÷e tu yadi kutåhalaü vaþ, sajjà vayam. iyam adhigata katipayàkùaralavalaghãyasã jihvà kvopayogaü gamiùyati? bhavantaþ ÷rotàraþ. vaõyate harùacaritam. kim anyat. adya tu pariõatapràyo divasaþ. pa÷càl lambamànakapilakiraõajañàbhàrabhàsvaro bhagavàn bhàrgavo ràma iva samantapa¤cakarudhiramahàhrade nimajjati saüdhyàràgapañale påùà. ÷vo nivedayitàsmi" iti. sarve ca te "tathà" iti pratyapadyanta. nàticiràd utthàya saüdhyàm upàsituü ÷oõam ayàsãt. atha madhumadapallavitamàlavãkapolakomalàtape mukulite 'hni, kamalinãmãlanàd iva lohitatame tamolihi ravau lambamàne, ravirathaturagamàrgànusàreõa yamamahiùa iva dhàvati nabhasi tamasi, krameõa ca gçhatàpasakuñãrakapañalàvalambiùu raktàtapacchedaiþ saha saühçteùu valkaleùu, kalikalmaùamuùi muùõati gaganam agnihotradhàmadhåme, saniyame yajamànajane maunavratini, vihàravelàvilole paryañati patnãjane, vikãryamàõaharita÷yàmàka÷àlipålikàsu dugdhàsu homakapilàsu, håyamàne vaitànatanånapàti, påtaviùñaropaviùñe kçùõàjinajañile jañini japati bañujane, brahmàsanàdhyàsini dhyàyati yogigaõe, tàladhvanidhàvamànànantàntevàsini alasavçddha÷rotriyànumatena galadgranthadaõóakodgàriõi sadyàü samavadhàrayati vañharaviñabañusamàje, samunmajjati ca jyotiùi tàrakàkhye khe, pràpte pradoùàrambhe bhavanam àgatyopaviùñaþ snigdhair bandhubhi÷ ca sàrdha tayaiva goùñhyà tasthau. nãtaprathamayàma÷ ca gaõapater bhavane parikalpitaü ÷ayanãyam asevata. itareùàü tu sarveùàü nimãlitadç÷àm apy anupajàtanidràõàü kamalavanànàm iva såryodayaü pratipàlayatàü kutåhalena katham api sà kùapà kùayam agacchat. atha yàminyàs turye yàme pratibuddhaþ sa eva bandã ÷lokadvayam agàyat: "pa÷càd aïghriü prasàrya trikanativitataü dràghayitvàïgam uccair àsajyàbhugnakaõñho mukham urasi sañà dhålidhåmrà vidhåya / ghàsagràsàbhilàùàd anavaratacalatprothatuõóas turaïgo mandaü ÷abdàyamàno vilikhati ÷ayanàd utthitaþ kùmàü khureõa // 3.5 // kurvann àbhugnapçùñho mukhanikañakañiþ kaüdharàm àtira÷cãü lolenàhanyamànaü tuhinakaõamucà ca¤catà kesareõa / nidràkaõóåkaùàyaü kaùati nibióita÷rotra÷uktis turaïgas tvaïgatpakùmàgralagnapratanubusakaõaü koõam akùõaþ khureõa" // 3.6 // bàõas tu tac chrutvà samutsçjya nidràm utthàya prakùàlya vadanam upàsya ca bhagavatãü saüdhyàmudite ca bhagavati savitari gçhãtatàmbålas tatraivàtiùñhat. atràntare sarve 'sya j¤àtayaþ samàjagmuþ, parivàrya càsàücakrire. asàv api pårvoddhàtena viditàbhipràyas teùàü puro harùacaritaü kathayitum àrebhe: ÷råyatàm: asti puõyakçtàm adhivàso vàsavàvàsa iva vasudhàm avatãrõaþ satatamasaükãrõavarõavyavahàrasthitiþ kçtayugavyavasthaþ, sthalakamalabahalatayà potronmålyamànamçõàlair udgãtamedinãsàraguõair iva kçtamadhukarakolàhalair halair ullikhyamànakùetraþ, kùãrodapayaþpàyipayodasiktàbhir iva puõórekùuvàñasaütatibhir nirantaraþ, pratidi÷am apårvaparvatakair iva khaladhànadhàmabhir vibhajyamànaiþ sasyakåñaiþ saükañasakalasãmàntaþ, samantàd uddhàtaghañãsicyamànair jãrakajåñair jañilitabhåmiþ, urvaràvarãyobhiþ ÷àleyair alaükçtaþ, pàkavi÷aràruràjamàùanikarakirmãritai÷ ca sphuñitamudgaphalako÷ãkapi÷itair godhåmadhàmabhiþ sthalãpçùñhair adhiùñhitaþ, mahiùapçùñhapratiùñhitagàyadgopàlapàlitai÷ ca kãñapañalalampañacañakànusçtair avañughañitaghaõñàghañãrañitaramaõãyair añadbhir añavãü haravçùabhapãtam àmayà÷aïkayà bahudhàvibhaktaü kùãrodam iva kùãraü kùaradbhir bàùpacchedyatçõatçptair godhanair dhavalitavipinaþ, vividhamakhahomadhåmàndha÷atamanyumuktair locanair iva sahasrasaükhyaiþ kçùõa÷àraiþ ÷àrãkçtodde÷aþ, dhavaladhålimucà ketakãvanànàü rajobhiþ pàõóurãkçtaiþ prathamoddhålanabhasmadhåsaraiþ ÷ivapurasyeva prave÷aiþ prade÷air upa÷obhitaþ, ÷àkakandala÷yàmalitagràmopakaõñhakà÷yapãpçùñhaþ, pade pade karabhapàlãbhiþ pãlupallavaprasphoñitaiþ karapuñapãóitakomalamàtuluïgãdalarasopaliptaiþ svecchàvicitakuïkumakesarakçtapuùpaprakaraiþ pratyagraphalarasapànasukhasuptapathikair vanadevatàdãyamànàmçtarasaprapàgçhair iva dràkùàlatàmaõóapaiþ sphuratphalànàü ca bãjalagna÷ukaca¤curàgàõàm iva samàråóhakapikulakapolasaüdihyamànakusumànàü dàóimãnàü vanair vilobhanãyopanirgamaþ, vanapàlapãyamànanàrikelarasàsavai÷ ca pathikalokalupyamànapiõóakharjårair golàïgålalihyamànamadhuràmodapiõóãrasai÷ cakoraca¤cujarjaritàrukair upavanair abhiràmaþ, tuïgàrjunapàlãparivçtai÷ ca gokulàvatàrakaluùitakålakãlàlair adhvaga÷ata÷araõyair araõyavaruõadharàbandhair avandhyavanarandhraþ, karabhãyakumàrakapàlyamànair auùñrakair aurabhrakai÷ ca kçtasaübàdhaþ, di÷i di÷i ravirathaturagavilobhanàyaiva viloñhanamçditakuïkumasthalãrasasamàlabdhànàm utprothapuñair unmukhair udara÷àyiki÷orakajavajananàya prabha¤janam iva càpibantãnàü vàtahariõãnàm iva svacchandacàriõãnàü vaóavànàü vçndair vicaradbhir àcitaþ, anavaratakratudhåmàndhakàrapravçttair haüsayåthair iva guõair dhavalitabhuvanaþ, saügãtagatamurajaravamattair mayårair iva vibhavair mukharitajãvalokaþ, ÷a÷ikaràvadàtavçttair muktàphalair iva guõibhiþ prasàdhitaþ, pathika÷atavilupyamànasphãtaphalair mahàtarubhir iva sarvàtithibhir abhigamanãyaþ, mçgamadaparimalavàhimçgaromàcchàditair himavatpàdair iva mahattaraiþ sthirãkçtaþ, proddaõóasahasrapatropaviùñadvijottamair nàràyaõanàbhimaõóalair iva toyà÷ayair maõóitaþ, mathitapayaþpravàhaprakùàlitakùitibhiþ kùãrodamathanàrambhair iva mahàghoùaiþ pårità÷aþ ÷rãkaõñho nàma janapadaþ. yatra tretàgnidhåmà÷rupàtajalakùàlità ivàkùãyanta kudçùñayaþ. pacyamànacayaneùñakàdahanadagdhànãva nàdç÷yanta duritàni. chidyamànayåpadàrupara÷upàñita iva vyadãryatàdharmaþ. makha÷ikhidhåmajaladharadhàràdhauta iva nanà÷a varõasaükaraþ. dãyamànànekagosahasra÷çïgakhaõóyamàna ivàpalàyata kaliþ. suràlaya÷ilàghaññanañaïkanikaranikçtà iva vyadãryanta vipadaþ. mahàdànavidhànakalakalàbhidrutà iva pràdravann upadravàþ. dãpyamànasatramahànasasahasrànalasaütàpità iva vyalãyanta vyàdhayaþ. vçùavivàhaprahatapuõyapañahapañuravatràsità iva nopàsarpann apamçtyavaþ. saütatabrahmaghoùabadhirãkçtà ivàpajagmur ãtayaþ. dharmàdhikàraparibhåtam iva na pràbhavad durvaivam. tatra caivaüvidhe nànàràmàbhiràmakusumagandhaparimalasubhago yaunàrambha iva bhuvanasya, kuïkumamalanapi¤jaritabahumahiùãsahasra÷obhito 'ntaþpuranive÷a iva dharmasya, marududdhåyamànacamarãbàlavyajana÷atadhavalitaprànta ekade÷a iva suraràjyasya, jvalanmakha÷ikhisahasradãpyamànada÷adigantaþ ÷ibirasaünive÷a iva kçtayugasya; padmàsanasthitabrahmarùidhyànàdhãyamànasakalàku÷alapra÷amaþ prathamo 'vatàra iva brahmalokasya, kalakalamukharamahàvàhinã÷atasaükulo vipakùa ivottarakuråõàm, ã÷varamàrgaõasaütàpànabhij¤asakalajano vijigãùur iva tripurasya, sudhàrasasiktadhavalagçhapaïktipàõóuraþ pratinidhir iva candralokasya, madhumadamattakà÷inãbhåùaõaravabharitabhuvano nàmàbhihàra iva kuberanagarasya, sthàõvã÷varàkhyo janapadavi÷eùaþ. yas tapovanam iti munibhiþ, kàmàyatanam iti ve÷yàbhiþ, saügãta÷àleti làsakaiþ, yamanagaram iti ÷atrubhiþ, cintàmaõibhåmir ity arthibhiþ vãrakùetram iti ÷astropajãvibhiþ, gurukulam iti vidyàrthibhiþ, gandharvanagaram iti gàyanaiþ, vi÷vakarmamandiram iti vij¤ànibhiþ, làbhabhåmir iti vaidehakaiþ, dyåtasthànam iti bandhibhiþ, sàdhusamàgama iti sadbhiþ, vajrapa¤jaram iti ÷araõàgataiþ, viñagoùñhãti vidagdhaiþ, sukçtapariõàma iti pathikaiþ, asuravivaram iti vàtikaiþ ÷àkyà÷rama iti ÷amibhiþ, apsaraþpuram iti kàmibhiþ, mahotsavasamàja iti càraõaiþ, vasudhàreti ca viprair agçhyata. yatra ca màtaïgagàminyaþ ÷ãlavatya÷ ca, gauryo vibhavaratà÷ ca, ÷màmàþ padmaràgiõya÷ ca, dhavaladvija÷ucivadanà madiràmodi÷vasanà÷ ca, candrakàntavapuùaþ ÷irãùakomalàïgya÷ ca, abhujaïgagamyàþ ka¤cukinya÷ ca, pçthukalatra÷riyo daridramadhyakalità÷ ca, làvaõyavatyo madhurabhàùiõya÷ ca, apramattàþ prasannojjvalamukharàgà÷ ca akautukàþ prauóhà÷ ca pramadàþ. yatra ca pramadànàü cakùur eva sahajaü muõóamàlàmaõóanaü bhàraþ kuvalayadaladàmàni, alakapratibimbàny eva kapolatalagatàny akliùñàþ ÷ravaõàvataüsàþ punaruktàni tamàlakisalayàni, priyakathà eva subhagàþ karõàlaükàrà àóambaraþ kumóalàdiþ, kapolà eva satatam àlokakàrakà vibhavo niþ÷vàsamaõipradopàþ surabhiniþsvàsàkçùñaü madhukarakulam eva ramaõãyaü mukhàvaraõaü kulastrãjanàcàro jàlikà, vàõy eva madhuratarà vãõà bàhyavij¤ànaü tantrãtàóanam, hàsà evàti÷ayasurabhayaþ pañavàsà nirarthakàþ karpårapàüsavaþ, adharakàntivisara evojjvalataro 'ïgaràgo nirguõo làvaõyakalaïkaþ kuïkumapaïkaþ, bàhava eva komalatamàþ, parihàsaprahàravetralatà niùprayojanàni mçõàlàni, yauvanoùmasvedabindava eva vidagdhàþ kucàlaükçtayo hàràs tu bhàràþ, ÷roõya eva vi÷àlasphañika÷ilàtalacaturasrà ràgiõàü vi÷ramakàraõam animittaü bhavanamaõivedikàþ. kamalalobhanilànàny alikulàny eva mukharàõi padàbharaõakàni niùphalànãndranãlamaõinåpuràõi. nåpuraravàhçtà bhavanakalahaüsà eva samucitàþ saücaraõasahàyà ai÷varyaprapa¤càþ parijanàþ. tatra ca sàkùàtsahasràkùa iva sarvavarõadharaü dhanur dadhànaþ, merumaya iva kalyàõaprakçtitve, mandaramaya iva lakùmãsamàkarùaõe, jalanidhimaya iva maryàdàyàm, àkà÷amaya iva ÷abdapràdurbhàve, ÷a÷imaya iva kalàsaügrahe, vedamaya ivàkçtrimàlàpatve, dharaõimaya iva lokadhçtikaraõe, pavanamaya iva sarvapàrthivarajovikàraharaõe, gurur vacasi, pçthur urasi, vi÷àlo manasi, janakas tapasi, suyàtras tejasi, sumantro rahasi, budhaþ sadasi, arjuno ya÷asi, bhãùmo dhanuùi, niùadho vapuùi, ÷atrughnaþ samare, ÷åraþ ÷årasenàkramaõe, dakùaþ prajàkarmaõi, sarvàdiràjatejaþpu¤janirmita iva ràjà puùpabhåtir iti nàmnà babhåva. pçthunà gaur iveyaü kçteti yaþ spardhamàna iva mahãü mahiùãü cakàra. nisargasvairiõã svarucyanurodhinã ca bhavati hi mahatàü matiþ. yatas tasya kenacid anupadiùñà sahajaiva ÷ai÷avàd àrabhyànanyadevatà bhagavati, bhaktisulabhe, bhuvanabhçti, bhåtabhàvane, bhavacchidi, bhave bhåyasã bhaktir abhåt. akçtavçùabhadhvajapåjàvidhir na svapne 'py àhàram akarot. ajam, ajaram, amaragurum, asurapuraripum, aparimitagaõapatim, acaladuhitçpatim, akhilabhuvanakçtacaraõanatim, pa÷upatiü prapanno 'nyadevatà÷ånyam amanyata trailokyam. bhartçcittànuvartinya÷ cànujãvinàü prakçtayaþ. tathà hi: gçhe gçhe bhagavàn apåjyata khaõóapara÷uþ. vavur asya homàlavàlànalavilãyamànabahalaguggulugandhagarbhàþ snapanakùãra÷ãkarakùodakùàriõo bilvapallavadàmadalodvàhinaþ puõyaviùayeùu vàyavaþ. ÷ivasaparyàsamucitair upàyanaiþ pràbhçtai÷ ca pauràþ pàdopajãvinaþ sacivàþ svabhujabalanirjità÷ ca karadãkçtà mahàsàmantàs taü siùevire. tathà hi: kailàsakåñadhavalaiþ kanakapatralatàlaïkçtaviùàõakoñibhir mahàpramàõaiþ saüdhyàbalivçùaiþ sauvarõai÷ ca snapanakala÷air arghabhàjanai÷ ca dhåpapàtrai÷ ca puùpapaññai÷ ca maõiyaùñipradãpai÷ ca brahmasåtrai÷ ca mahàrhamàõikyakhaõóakhacitai÷ ca mukhakoùaiþ paritoùam asya manasi cakruþ. antaþpuràõy api svayamàrabdhabàleyataõóulakaõóanàni devagçhopalepanalohitatarakarakisalayàni kusumagrathanavyagrasamastaparijanàni tasyàbhilaùitam anvavartanta. tathà ca paramamàhe÷varaþ sa bhåpàlo lokataþ ÷u÷ràva bhuvi bhagavantam aparam iva sàkùàd dakùamakhamathanaü dàkùiõàtyaü bahuvidhavidyàprabhàvaprakhyàtair guõaiþ ÷iùyair ivànekasahasrasaükhyair vyàptamartyalokaü bhairavàcàryanàmànaü mahà÷aivam. upanayanti hi hçdayam adçùñam api janaü ÷ãlasaüvàdàþ. yataþ sa ràjà ÷ravaõasamakàlam eva tasmin bhairavàcàrye bhagavati dvitãya iva kapardini dåragate 'pi garãyasãü babandha bhaktim. àcakàïkùa ca manorathair apy asya sarvathà dar÷anam. atha kadàcit paryaste 'stàcalacumbini vàsare 'ntaþpuravartinaü ràjànam upasçtya pratãhàrã vij¤àpitavatã: "deva! dvàri parivràó àste, kathayati ca bhairavàcàryavacanàd devam anupràpto 'smi" iti. ràjà tu tac chratvà sàdaram: "kvàsau? ànayàtraiva, prave÷ayainam" iti càbravãt. tathà càkarot pratãhàrã. na ciràc ca pravi÷antaü pràü÷um, àjànubhujam, bhaikùakùàmam api sthålàsthibhir avayavaiþ pãvaram ivopalakùyamàõam, pçthåttamàïgam, uttuïgavalibhaïgasthapuñalalàñam, nirmàüsagaõóakåpakam, madhubindupiïgalaparimaõóalàkùam, ãùadàvakraghoõam, atipralambaikakarõapà÷am, alàbubãjavikañonnatadantapaïktim, turagànåka÷lathàdharalekham, lambacibukàyatataralapanam, aüsàvalambinà kàùàyeõa yogapaññakena viracitavaikakùakam, hçdayamadhyanibaddhagranthinà ca ràgeõeva khaõóa÷aþ kçtena dhàturasàruõena karpañena kçtottaràsaïgam. punaruktabàlapragrahaveùñanani÷calamålena baddhamçtpari÷odhanavaü÷atvaktitaunà kaupãnasanàtha÷ikhareõa kharjårapuñasamudgakagarbhãkçtabhikùàkapàlakena dàravaphalakatrayatrikoõatriyaùñiniviùñakamaõóalunà bahirupapàditapàdukàvasthànena sthålada÷àsåtraniyantritapustikàpålakena vàmakaradhçtena yogabhàrakeõàdhyàsitaskandham, itarakaragçhãtavetràsanaü maskariõam adràkùãt. kùitipatir apy upagatam ucitena cainam àdareõànvagrahãt. àsãnaü ca papraccha: "kva bhairavàcàryaþ?" iti. sàdaranarapativacanamuditamatis tu parivràñ tam upanagaraü sarasvatãtañavanàvalambini ÷ånyàyatane sthitam àcacakùe. bhåya÷ càbabhàùe: "arcayati hi mahàbhàgaü bhagavàn à÷ãrvacasà" ity uktvà copaninye yogabhàrakàd àkçùya bhairavàcàryaprahitàni ratnavanti bahalàlokaliptàntaþpuràõi pa¤ca ràjatàni puõóarãkàõi. narapatis tu priyajanapraõayabhaïgakàtaro dàkùiõyam anurudhyamàno grahaõalàghavaü ca laïghayitum asamartho dolàyamànena manasà sthitvà ciraü kathaükatham apy atisaujanyanighnas tàni jagràha. jagàda ca: "sarvaphalaprasavahetuþ ÷ivabhaktir iyaü no manorathadurlabhàni phalati phalàni. yenaivam asmàsu prãyate tatrabhagavàn bhuvanagurur bhairavàcàryaþ. ÷vo draùñàsmi bhagavantam" ity uktvà ca maskariõaü vyasarjayat. anayà ca vàrtayà paràü mudam avàpa. aparedyu÷ ca pràtar evotthàya vàjinam adhiruhya samucchrita÷vetàtapatraþ samuddhåyamànadhavalacàmarayugalaþ katipayair eva ràjaputraiþ parivçto bhairavàcàryaü savitàram iva ÷a÷ã draùñuü pratasthe. gatvà ca ki¤cid antaraü tadãyam evàbhimukham àpatantam anyatamaü ÷iùyam adràkùrãt. apràkùãc ca: "kva bhagavàn àste?" iti. so 'kathayat: "asya jãrõamàtçgçhasyotareõa bilvavàñikàm adhyàste" iti. gatvà ca taü prade÷am avatatàra turagàt. pravive÷a ca bilvavàñikàm. atha mahataþ kàrpañhikavçndasya madhye pràtar eva snàtam, dattàùñapuùpikam, anuùñhitàgnikàryam, kçtabhasmarekhàparihàraparikare haritagomayopaliptakùititalavitate vyàghracarmaõy upaviùñam, kçùõakambalapràvaraõanibhenàsuravivaraprave÷à÷aïkayà pàtàlàndhakàràvàsam ivàbhyasyantam, unmiùatà vidyutkapilenàtmatejasà mahàmàüsavikrayakrãtena manaþ÷ilàpaïkeneva ÷iùyalokaü limpantam, jañãkçtaikade÷alambamànarudràkùa÷aïkhaguñikenordhvabaddhena ÷ikhàpà÷ena badhnantam iva vidyàvalepadurvidagdhàn uparisaücarataþ siddhàn dhavalakatipaya÷iroruheõa vayasà pa¤capa¤cà÷ataü varùàõy atikràmantam, khàlityakùãyamàõa÷aïkhalomalekham, loma÷akarõa÷aùkulãprade÷am, pçthulalàñatañam, tiraþ÷yàmabhasmalalàñikayà bahu÷aþ ÷irordhadhçtadagdhaguggulusaütàpasphuñitakapàlàsthipàõóuraràji÷aïkàmiva janayantam, sahajalalàñavalibhaïgasaükocitakårcabhàgàü babhrubhàsaü bhråsaügatyà nirantaràm àyàminãm ekàm iva bhrålekhàü bibhràõam, ãùatkàcarakanãnikena raktàpàïganirgatàü÷upratànena madhyadhvalabhàsãndràyudhenevàtidãrgheõa locanayugalena parito mahàmaõóalam ivànekavarõaràgam àlikhantam, sitapãtalohitapatàkàvali÷abalam, ÷ivabalim iva dikùu vikùipantam, tàrkùyatuõóakoñikubjàgraghoõam, dåravidãrõasçkkasaükùiptakapolam, ki¤cid danturatayà sadàhçdayasaünihitaharamaulicandràtapeneva nirgacchatà dantàlokena dhavalayantaü di÷aü jàlam, jihvàgrasthitasarva÷aivasaühitàtibhàreõeva manàkpralambitauùñham, pralamba÷ravanapàlãpreïkhitàbhyàü sphàñikakuõóalàbhyàü ÷ukrabçhaspatibhyàm iva suràsuravijayavidyàsiddhi÷raddhayànubadhyamànam, baddhavividhauùadhimantrasåtrapaïktinà salohavalayenaikaprakoùñena ÷aïkhakhaõóaü påùõo dantam iva bhagavatà bhavena bhagnaü bhaktyà bhåùaõãkçtaü kalayantam, akhilarasakåpoda¤canaghañãyantramàlàm iva rudràkùamàlàü dakùiõena pàõinà bhramayantam, urasi dolàyamànenàpiïgalàgreõa kårcakacakalàpena saümàrjayantam ivàntargataü nijarajonikaram, atinibióanãlalomamaõóalavicitaü ca dhyànalabdhena jyotiùà dagdham iva hçdayade÷e dadhànarm, ãùatpra÷ithilavalivalayabadhyamànatundam, upayamànasphiïmàüsapiõóakam, pàõóurapavitrakùaumàvçtakaupãnam, sàvaùñhambhaparyaïkabandhamaõóalitenàmçtaphena÷vetarucà yogapaññakena vàsukinevàpratihatànekamantraprabhàvàvirbhåtena pradakùiõãkriyamõam, aruõatàmarasasukumàrataratalasya pàdayugalasya nirmalair nakhamayåkhajàlakair jarjarayantam iva mahànidhànoddharaõarasena rasàtalam, toyakùàlita÷ucinà dhautapàdukàyugalena haüsamithuneneva bhàghãrathãtãrthayàtràparicayàgatenàmucyamànacaraõàntikam, ÷ikharanikhàtakubjakàlàyasakaõñakena vaiõavena vi÷àkhikàdaõóena sarvavidyàsiddhivighnavinàyakàpanayanàïku÷eneva satatapàr÷vavartinà viràjamànam, abahubhàùiõaü mandahàsinaü sarvopakàriõaü kumàrabrahmacàriõam, atitapasvinam, mahàmanasvinaü kç÷akrodham, akç÷ànurodham, mahànagaram ivàdãnaprakçti÷obhitam, merum iva kalpatarupallavarà÷isukumàracchàyam, kailàsam iva pa÷upaticaraõarajaþpavitrita÷irasam, ÷ivalokam iva màhe÷varagaõànuyàtam, jalanidhim ivànekanadanadãsahasraprakùàlita÷arãram, jàhnavãpravàham iva bahupuõyatãrthasthàna÷ucim, dhàma dharmasya, tãrthaü tathyasya, ko÷aü ku÷alasya, pattanaü påtatàyàþ ÷àlà ÷ãlasya, kùetraü kùamàyàþ ÷àleyaü ÷àlãnatàyàþ, sthànaü sthiteþ, àdhàraü dhçteþ àkaraü karuõàyàþ, niketanaü kautukasya, àràmaü ràmaõãyakasya, pàsàdaü prasàdasya, agàraü gauravasya, samàjaü saujanyasya, saübhavaü sadbhàvasya, kàlaü kaleþ, bhagavantaü sàkùàd iva viråpàkùaü bhairavàcàryaü dadar÷a. bhairavàcàryas tu dåràd eva ràjànaü dçùñvà ÷a÷inam iva jalanidhi÷ cacàla. prathamatarotthita÷iùyaloka÷ cotthàya pratyujjagàma. samarpita÷rãphalopàyana÷ ca jahnukarõasamudgãryamàõagaïgàpravàhahràdagambhãrayà girà svasti÷abdam akarot. narapatir api prãtivistàryamàõadhavalimnà cakùuùà pratyarpayann iva bahutaràõi puõóarãkavanàni lalàñapaññaparyastena codaü÷unà ÷ikhàmaõinà mahe÷varaprasàdam iva tçtãyanayanodgamena prakà÷ayann àvarjitakarõapallavapalàyamànamadhukaraþ ÷ivasevàsamunmålità÷eùapàpalavamucyamàna iva dåràd avanataþ praõàmam abhinavaü cakàra. àcàryo 'pi: "àgaccha. atropavi÷a" iti ÷àrdålacarmàtmãyam adar÷ayat. upadar÷itapra÷rayas tu ràjà mattahaüsakalagadgadasvarasubhagàü madhurasamayãü mahànadãm iva pravartayan vàcaü vyàjahàra: "bhagavan! nàrhasi màm anyançpaskhalitaiþ khalãkartum. a÷eùaràjakopekùitàyà hatalakùmyàþ khalv ayaü ÷ãlàparàdho draviõadauràtmyaü và yad evam àcarati mayi guruþ. abhåmir ayam upacàràõàm. alam atiyantraõayà. dårasthito 'pi manoratha÷iùyo 'yaü jano bhavatàm. mànanãyaü ca guruvan nollaïghanam arhati guror àsanam. àsatàü ca bhavanta evàtra" iti vyàhçtyà parijanopanãte vàsasi niùasàda. bhairavàcàryo 'pi prãtyànatikramaõãyaü nçpavacanam anuvartamànaþ pårvavat tad eva vyàghràjinam abhajata. àsãne ca saràjake parijane ÷iùyajane ca samucitam ardhyàdikaü cakre. krameõa ca nçpamàdhuryahçtàntaþkaraõaþ ÷a÷ikaranikaravimalà da÷anadãdhitãþ sphurantãþ ÷ivabhaktãr iva sàkùàd dra÷ayann uvàca: "tàta! atinamrataiva te kathayati guõànàü gauravam. sakalasaüpatpàtram asi. vibhavànuråpàs tu pratipattayaþ. janmanaþ prabhaty adattadçùñir evàsmi svàpateyeùu. yataþ sakaladoùakalàpànalendhanair dhanair avikrãtaü kvacic charãrakam asti. bhaikùarakùitàþ santi pràõàþ. durgçhãtàni katicid vidyante vidyàkùaràõi. bhagavac chivabhaññàrakapàdasevayà samupàrjitàþ kiyatyo 'pi saünihitàþ puõyakaõikàþ. svãkriyatàü yad atropayogàrham. pratanuguõagràhyàõi kusumànãva hi bhavanti satàü manàüsi. api ca, vidvatsaümatàþ ÷råyamàõà api sàdhavaþ ÷abdà iva sudhãre 'pi hi manasi ya÷àüsi kurvanti. vivaraü vi÷ataþ kutåhalasya phenadhavalaiþ srotobhir ivàpahriyamàõo guõagaõair ànãto 'smi kalyàõinà" iti. ràjà tu taü pratyavàdãt: "bhagavan! anurakteùv api ÷arãràdiùu sàdhånàü svàmina eva praõayinaþ. yuùmaddar÷anàd upàrjitam eva càparimitaü ku÷alajàtam. anenaivàgamanena spçhaõãyaü padam àropito 'smi guruõà" iti vividhàbhi÷ ca kathàbhi÷ ciraü sthitvà gçham agàt. anyasmin divase bhairavàcàryo 'pi ràjànaü draùñuü yayau. tasmai ca ràjà sàntaþpuraü saparijanaü sakoùam àtmànaü niveditavàn. sa ca vihasyovàca: "tàta! kva vibhavàþ, kva ca vayaü vanavardhitàþ? dhanoùmaõà mlàyaty alaü lateva manasvità. khadyotànàm ivàsmàkam iyam aparopatàpinã ràjate tejasvità. bhavàdç÷à eva bhàjanaü bhåteþ" iti sthitvà ca kaücit kàlaü jagàma. parivràñ tenaiva krameõa pa¤ca pa¤ca ràjatàni puõóarãkàõy upàyanãcakàra. ekadà tu ÷vetakarpañàvçtaü kim apy àdàya pràvi÷at. upavi÷ya ca pårvavat sthitvà muhårtam abravãt: "mahàbhàga! bhavantam àha bhagavàn yathàsmacchiùyaþ pàtàlasvàminàmà bràhmaõaþ. tena brahmaràkùasahastàd apahçto mahàsir aññahàsanàmà. so 'yaü bhavadbhujayogyo gçhyatàm" ity abhidhàyàpahçtakarpañàvacchàdanàt parivàràd àcakarùa ÷aradgaganatalam iva piõóatàü nãtam, kàlindãpravàham iva stambhitajalam, nandakajigãùayà kçùõakopitaü kàliyam iva kçpàõatàü gatam, lokavinà÷àya prakà÷itadhàràsàraü pralayakàlameghakhaõóam iva nabhastalàt patitam, dç÷yamànavikañadantamaõóalaü hàsam iva hiüsàyàþ, haribàhudaõóam iva kçtadçóhamuùñigraham, sakalabhuvanajãvitàpaharaõakùameõa kàlakåñeneva nirmitam, kçtàntakopànalataptenevàyasà ghañitam, atitãkùõatayà pavanaspar÷enàpi ruùeva kvaõantam maõisabhàkuññimapatatpratibimbacchadmanàtmànam api dvidheva pàñayantam, ari÷ira÷chedalagnaiþ kacair iva kiraõaiþ karàlitadhàram, muhurmuhus taóidunmeùataralaiþ prabhàcakracchuritair jarjaritàtapam, khaõóa÷a÷ chindantam iva divasam, kañàkùam iva kàlaràtreþ, karõotpalam iva kàlasya, oükàram iva krauryasya alaükàram ahaükàrasya, kulamitraü kopasya, dehaü darpasya, susahàyaü sàhasasya, apatyaü mçtyoþ, àgamanamàrgaü lakùmyàþ, nirgamanamàrgaü kãrteþ, kçpàõam. avanipatis tu taü gçhãtvà kareõàyudhaprãtyà pratimànibhenàliïgann iva suciraü dadar÷a. saüdide÷a ca: "vaktavyo bhagavàn paradravyagrahaõàvaj¤àdurvidagdham api hi me mano yuùmadviùaye na ÷aknoti vacanavyatikramavyabhicàram àcaritum" iti. parivràñ tu gçhãte tasmin parituùñaþ "svasti bhavate. sàdhayàmaþ" ity uktvà nirayàsãt. nçpa÷ ca prakçtyà vãrarasànuràgã tena kçpàõenàmanyata karatalavartinãü medinãm. atha vrajatsu divaseùv ekadà bhairavàcàryo ràjànam upahvare sopagraham avàdãt: "tàta! svàrthàlasàþ paropakàradakùà÷ ca prakçtayo bhavanti bhavyànàm. bhavàdç÷àü càrthidar÷anaü mahotsavaþ praõayanam àràdhanam arthagrahaõam upakàraþ. bhåmir asi sarvalokamanorathànàm. yenàbhidhãyase. ÷råyatàm. bhagavato mahàkàlahçdayanàmno mahàmantrasya kçùõasragambarànulepanenàkalpena kalpakathitena mahà÷ma÷àne japakoñyà kçtapårvasevo 'smi. tasya ca vetàlasàdhanàvasànà siddhiþ. asahàyai÷ ca sà duravàpà. tvaü càlam asmai karmaõe. tvayi ca gçhãtabhare bhaviùyanty apare sahàyàs trayaþ ekaþ sa evàsmàkaü ñãñibhanàmà bàlamitraü maskarã yo bhavantam upatiùñhate. dvitãyaþ sa pàtàlasvàmã. aparo macchiùya eva karõatàlanàmà dràvióaþ. yadi sàdhu manyase tato nãyatàm ayaü diïnàgahastadãrgho gçhãtàññahàso ni÷àm ekàm ekadiïmukhàrgalatàü bàhuþ." iti kçtavacasi ca tasminn andhakàrapraviùña iva dçùñaprakà÷aþ pràptopakàràvakà÷aþ pramuditenàntaràtmanà narendraþ samabhàùata: "bhagavan! param anugçhãto 'smy anena ÷iùyajanasàmànyena nide÷ena kçtaparigraham ivàtmànam evaimi" iti. nananda ca tena narendravyàhçtena bhairavàcàryaþ. cakàra ca saüketam: "asyàm evàgàminyàm asitapakùacaturda÷ãkùapàyàm iyatyàü velàyàm amuùmin mahà÷ma÷ànasamãpabhàji ÷ånyàyatane ÷astradvitãyenàyuùmatà draùñavyà vayam" iti. athàtikrànteùv ahaþsu pràptàyàü ca tasyàm eva kçùõacaturda÷yàü ÷aivena vidhinà dãkùitaþ kùitipo niyamavàn abhåt. kçtàdhivàsaü ca saüpàditagandhadhåpamàlyàdipåjaü khaógam aññahàsam akarot. tataþ pariõate divase kenàpi karmasàdhanàya kçtarudhirabalividhànàsv iva lohitàyamànàsu dikùu, rudhirabalilampañàsu ca vetàlajihvàsv iva lambamànàsu ca ravidãdhitiùu, narendrànuràgeõa gçhãtàparadi÷i svayam iva dikpàlatàü cikãrùati savitari, yàtudhànãùv iva vardhamànàsu tarucchàyàsu, pàtàlatalavàsiùu vighnàya dànaveùv ivottiùñhatsu tamomaõóaleùu, nabhasi pu¤jãbhavati, raudraü karma didçkùamàõà iva nakùatragaõe vigàóhàyàü ÷arvaryàm, suptajane niþ÷abdas timite ni÷ãthe, ràjà sàntaþpuraü parijanaü va¤cayitvà vàmakarasphuratsarur dakùiõakareõotkhàtaü khaógam aññahàsam àdàya visarpatà ca khaógaprabhàpañalena nãlàü÷ukapañeneva dar÷anabhayàd avaguõñhitanikhilagàtrayaùñir anàdiùñayàpy anugamyamàno ràjalakùmyà pçùñhataþ parimalalagnamadhukaraveõivyàjena ke÷eùv iva karmasiddhim àkarùann ekàkã nagaràn niragàt. agàc ca tam udde÷am. atha pratyupajagmus te trayo 'pi drauõikçpakçtavarmàõa iva sauptike saünaddhàþ snàtàþ sragviõo gçhãtavikañaveùàþ, kusuma÷ekharasaücàribhiþ kriyamàõamantra÷ikhàbandhà iva gu¤jadbhiþ ùañcaraõair uùõãùapaññakàül lalàñamadhyaghañitavikañasvastikàgranthãnmahàmudràbandhàn iva dhàrayanto mårdhabhiþ eka÷ravaõavivaravitatavimaladantapatraprabhàlokalepadhavalitakapolair mukhair àpibanta iva ni÷àcaràpacayacikãrùayà ÷àrvaram andhakàram, itarakarõàvalambinàü ratnakuõóalànàm acchàcchayà rucà gorocanayeva mantraparijaptayà samàlabdhàïgàþ, svapratibimbagarbhàn karmasiddhaye dattapuruùopahàràn ivollàsayanto ni÷itàn nistriü÷àn, nistriü÷àü÷usaütànasãmantitatimiràm àtmãyàtmãyadigvibhàgasaürakùaõàya tridheva triyàmàü pàñayantaþ sàrdhacandraiþ kaladhautabudbudàvalitaralatàràgaõair ni÷àyà iva paruùàsidhàrànikçttaiþ khaõóair gçhãtai÷ carmaphalakair akàõóa÷arvarãm aparàü ghañayantaþ, kà¤cana÷çïkhalàkalàpaniyamitanibióaniùpravàõayaþ, baddhàsidhenavaþ, ñãñibhakarõatàlapàtàlasvàmino niveditavanta÷càtmànam. avanipatis tu: "ko 'tra kaþ?" iti trãn apçcchat. àcacakùire ca svaü svaü nàma trayo 'pi te. tair eva cànugamyamàno jagàma tàü balidãpàlokajarjaritagugguludhåpadhåmagçhyamàõadigvibhàgatayà vikùipyamàõarakùàsarùapàrdhadagdhàndhakàrapalàyamànani÷àm iva samupakalpitasarvopakaraõàü niþ÷abdàü ca gambhãràü ca bhãùaõàü ca sàdhanabhåmim. tasyàü ca kumudadhålidhavalena bhasmanà likhitasya mahato maõóalasya madhye sthitaü dãptataratejaþprasaram, pçthupariveùaparikùiptam iva ÷aratsavitàram, mathyamànakùãrodàvartavartinam iva mandaram, raktacandanànulepino raktasragambaràbharaõasyottàna÷ayasya ÷avasyorasy upavi÷ya jàtajàtavedasi mukhakuhare pràrabdhàgnikàryam, kçùõoùõãùam, kçùõàïgaràgam, kçùõapratisaram, kçùõavàsasam, kçùõatilàhutinibhena vidyàdharatvatçùõayà mànuùanirmàõakàraõakàluùyaparamàõån iva kùayam upanayantam, àhutidànaparyastàbhiþ pretamukhaspar÷adåùitaü prakùàlayantam ivà÷u÷ukùaõiü karanakhadãdhitibhiþ, dhåmàlohitena cakùuùà kùatajàhutim iva hutabhuji pàtayantam, ãùadvivçtàdharapuñaprakañitasitada÷ana÷ikhareõa dç÷yamànamårtamantràkùarapaïktineva mukhena kim api japantam, homa÷ramasvedasalilapratibimbitàbhir àsannadãpikàbhir dahantam iva karmasiddhaye sarvàvayavàn, aüsàvalambinà bahuguõena vidyàràjeneva brahmasåtraõa parigçhãtaü bhairavàcàryam apa÷yat. upasçtya càkaron namaskàram. abhinandita÷ ca tena svavyàpàram anvatiùñhat. atràntare pàtàlasvàmã ÷àtakratavãm à÷àm aïgãcakàra, karõatàlaþ kauberãü parivràñ pràcetasãm. ràjà tu trai÷aïkavena jyotiùàïkitàü kakubham alaükçtavàn. evaü càvasthiteùu dikpàleùu dikpàlabhujapa¤jarapraviùñe visrabdhaü karma sàdhayati bhairavaü bhairavàcàrye 'ticiraü ca kçtakolàhaleùu niùphalaprayatneùu pratyåhakàriùu ÷ànteùu kauõapeùu galaty ardharàtrasamaye maõóalasya nàtidavãyasy uttareõàkasmàd eva pralayamahàvaràhadaüùñràvivaram iva dar÷ayantã kùitir adãryata. sahasaiva ca tasmàd vivaràd à÷àvàraõotkùipta ivàlànà lohastambhaþ, mahàvaràhapãvaraskandhapãñho narakàsura iva bhuvo garbhàd udbhåto balidànava iva bhittvotthitaþ pàtàlam, indranãlapràsàda ivoparijvalitaratnapradãpaþ, snigdhanãlaghananibióakuñilakuntalakàntamaulir unmãlan màlatãmuõóamàlaþ, gadgadatayà svarasya svabhàvapàñalatayà ca cakùuùaþ kùãba iva yauvanamadena valgadgaladàmakaþ, karasaüpuñamçditayà mçdà diïnàgakumbhàbhàvaüsakåñau punaþ punaþ paripaïkayan sàndracandanakardamadattair avyavasthàsthàsakair atisitajaladhara÷akala÷àrita iva ÷àradàkà÷aikade÷aþ, ketakãgarbhapatrapàõóurasya caõóàtakasyopari kùàmatarãkçtakukùiþ, kakùyàbandhaü vidhàya vilàsavikùiptena dhavalavyàyàmaphàlãpañàntena dharaõitalagatena dhàryamàõa iva pçùñhataþ ÷eùeõa, sthirasthålorudaõóaþ, bhåmibhaïgabhayeneva mantharàõi sthàpayan padàni nirbharagarvaguru katham api ÷ailam iva gàtram udvahan darpeõa muhurmuhur urasi dviguõite doùõi vàme tiryagutkùipte ca dakùiõe jaïghàkàõóe kuõóalite ca caõóàsphoñanañàïkàraiþ karmavighnanirghàtàn iva pàtayann ekendriyavikalam iva jãvalokaü kurvan kuvalaya÷yàmalaþ puruùa ujjagàma. jagàda ca vihasya narasiühanàdanirghoùaghorayà bhàratyà: "bho vidyàdharã÷raddhàkàmuka! kim ayaü vidyàvalepaþ sahàyamado và yad asmai janàyàvidhàya baliü bàli÷a iva siddhim abhilaùasi? kà te durbuddhir iyam? etàvatà kàlena kùetràdhipatir asya mannàmnaiva labdhavyapade÷asya de÷asya nàgatas te ÷rotropakaõñhaü ÷rãkaõñhanàmà nàgo 'ham? anicchati mayi kà ÷aktir grahagaõasyàpi gantuü gagane. bhånàtho 'py ayam anàthas tapasvã yas tvàdç÷aiþ ÷aivàpasadair upakaraõãkriyate. sahasvedànãü sahàmunà durnarendreõa durnayasya phalam" ity abhidhàya ca niùñhuraiþ prakoùñhaprahàrais trãn api ñãñibhaprabhçtãn abhimukhaü pradhàvitàn sa÷arãràvaraõakçpàõàn apàtayat. athàpårvàdhikùepa÷ravaõàd a÷astravraõair apy amarùasvedacchalenànekasamarapãtam asidhàràjalam iva vamadbhir avayavair api romà¤canibhena mukta÷ara÷ata÷alyanikarabharalaghum ivàtmànaü raõàya kurvadbhir aññahàsenàpi pratibimbitatàràgaõena spaùñadçùñadhavaladantamàlam avaj¤ayà hasateva kathyamànasattvàvaùñambhaþ parikarabandhavibhramabhramitakaranakhakiraõacakravàlena vyapagamanà÷aïkayà nàgadamanamantramaõóalabandheneva rundhan da÷adi÷o naranàthaþ sàvaj¤am avàdãt: "are kàkodara kàka! mayi sthite ràjahaüse na jihreùi baliü yàcitum? amãbhiþ kiü và paruùabhàùitaiþ? bhuje vãryaü nivasati, na vàci. pratipadyasva ÷astram. ayaü na bhavasi. agçhãtahetiùv a÷ikùito me bhujaþ prahartum" iti. nàgas tv anàdçtataram: "ehi, kiü ÷astreõa? bhujàbhyàm eva bhanajmi bhavato darpam" ity abhidhàyàsphoñayàmàsa. narapatir api niràyudham àyudhena yudhi lajjamàno jetum utsçjya sacarmaphalakam aññahàsam asim ardhorukasyopari babandha bàhuyuddhàya kakùyàm. yuyudhàte ca nirdayàsphoñanasphuñitabhujarudhira÷ãkarasicyamànau ÷ilàstambhair iva patadbhir bàhudaõóaiþ ÷abdamayam iva kurvàõau bhuvanaü tau. na ciràc ca pàtayàmàsa bhåtale bhujaïgamaü bhåpatiþ. jagràha ca ke÷eùu. uccakhàna ca ÷ira÷ chettum aññahàsam. apa÷yac ca vaikakùakamàlàntareõàsya yaj¤opavãtam. upasaühçta÷astravyàpàra÷ càvàdãt: "durvinãta! asti te durnayanirvàhabãjam idam. yato vi÷rabdham evàcarasi càpalàni" ity uktvotsasarja ca tam. anantaraü ca sahasaivàtibahalàü jyotsnàü dadar÷a. ÷aradi vikasatàü kamalavanànàm iva ca ghràõàvalepinam àmodam ajighrat. jhañiti ca nåpura÷abdam a÷çõot. vyàpàrayàmàsa ca ÷abdànusàreõa dçùñim. atha karatalasthitasyàññahàsasya madhye taóitam iva nãlajaladharodare sphurantãü prabhayà pibantãm iva triyàmàm, tàmarasahastàm, komalàïguliràgaràjijàlakàni ca caraõalagnàni velàbàlavidrumalatàvanànãvàkarùantãm, karapaïkajasaükocà÷aïkayà ÷a÷àïkamaõóalam iva khaõóa÷aþ kçtaü nirmalacaraõanakhanivahanibhena bibhratãm, gulphàvalambinåpurapuñatayà sthitanibióakañakàvalibandhanàd iva paribhra÷yàgatàm, bahuvidhakusuma÷akuni÷ata÷obhitàt pavanacalitatanutaraïgàd atisvacchàd aü÷ukàd udadhisalilàd ivottarantãm, udadhijanmapremõà trivalicchalena tripathagayeva pariùvaktamadhyàm, atyunnatastanamaõóalàm, dç÷yamànadiïnàgakumbhàm iva kakubham, madalagnair àvatakara÷ãkaranikaram iva ÷arattàràgaõatàraü hàram urasà dadhànàm, dhavalacàmarair iva ca mandamandaniþ÷vàsadolàyitair hàrakiraõair upavãjyamànàm, svabhàvalohitena madàndhagandhebhakumbhàsphàlanasaükràntasindureõeva karadvayena dyotamànàm, hara÷ikhaõóendudvitãyakhaõóeneva kuõóalãkçtena jyotsnàmucà dantapatreõa vibhràjamànàm, kaustubhagabhastistabakeneva ca ÷ravaõalagnenà÷okakisalayenàlaükçtàm, mahatà mattamàtaïgamadamayena tilakenàdç÷yacchatracchàyàmaõóalenevàvirahitalalàñàm, àpàdatalàd àsãmantàc ca candràtapadhavalena candanenàdiràjaya÷aseva dhavalãkçtàm, dharaõitalacumbinãbiþ kaõñhakusumamàlàbhiþ saridbhir iva sàgaràdhiùñhàtrãbhir adhiùñhitàm, mçõàlakomalair avayavaiþ kamalasaübhavatvam anakùaram àcakùàõàü striyam apa÷yat. asaübhrànta÷ ca papraccha: "bhadre! kàsi, kimarthaü và dar÷anapatham àgatàsi?" iti. sà tu strãjanaviruddhenàvaùñambhenàbhibhavantãvàbhàùata tam: "vãra! viddhi màü nàràyaõoraþsthalãlãlàvihàrahariõãm, pçthubharatabhagãrathàdiràjavaü÷apatàkàm, subhañabhujajayastambhavilàsa÷àlabha¤jikàm, raõarudhirataraïgiõãtaraïgakrãóàdohadadurlalitaràjahaüsãm, sitançpacchatraùaõóa÷ikhaõóinãm, atini÷ita÷astradhàràvanabhramaõavibhramasiühãm, asidhàràjalakamalinãü ÷riyam. apahçtàsmi tavàmunà ÷auryarasena. yàcasva. dadàmi te varam abhilaùitam" iti. vãràõàü tv apunaruktàþ paropakàràþ. yato ràjà tàü praõamya svàrthavimukho bhairavàcàryasya siddhiü yayàce. lakùmãs tu devã prãtatarahçdayà vistãryamàõena cakùuùà kùãrodenevopari paryastenàbhiùi¤cantã bhåpàlam "evam astu" ity abravãt. avàdãc ca punaþ: "anena sattvotkarùeõa bhagavacchivabhaññàrakabhaktyà càsàdhàraõayà bhavàn bhuvi såryàcandramasos tçtãya ivàvicchinnasya pratidinam upacãyamànavçddheþ ÷ucisubhagamànyasatyatyàga÷aurya÷auõóapuruùaprakàõóapràyasya mahato ràjavaü÷asya kartà bhaviùyati. yasminn utpatsyate sarvadvãpànàü bhoktà hari÷candra iva harùanàmà cakravartã tribhuvanavijigãùur dvitãyo màndhàteva yasyàyaü karaþ svayam eva kamalam apahàya grahãùyati càmaram" iti vacaso 'nte tirobabhåva. bhåmipàlas tu tad àkarõya hçdayenàtimàtram aprãyata. bhairavàcàryo 'pi tasyà devyàs tena vacasà karmaõà ca samyagupapàditena sadya eva kuntalã kirãñã kuõóalã hàrã keyårã mekhalã mudgarã khaóhgã ca bhåtvàvàpa vidyàdharatvam. provàca ca: "ràjan! adåravyàpinaþ phalgucetasàm alasànàü manorathàþ. satàü tu bhuvi vistàravatyaþ svabhàvenaivopakçtayaþ. svapne 'py asaübàvitàü dàtum imàü dakùiõàü kùamaþ ko 'nyo bhavantam apahàya. saüpatkaõikàm api pràpya tuleva laghuprakçtir unnatim àyàti. tvadãyair guõair upakaraõãkçtasya tvatta eva ca labdhàtmalàbhasya nirlajjateyam asya måóhahçdayasya. tad icchàmi yena kenacit kàryalavopapàdanopayogena smarayitum àtmànam" iti. pratyupakàraduùprave÷às tu bhavanti dhãràõàü hçdayàvaùñambhàþ. yatas taü ràjà "bhavatsiddhyaiva parisamàptakçtyo 'smi. sàdhayatu mànyo yathàsamãhitaü sthànam" iti pratyàcacakùe. tathokta÷ ca bhåbhujà jigamiùuþ sudçóhaü samàliïgya ñãñibhàdãn kuvalayavanenevà÷yàya÷ãkarasràviõà sàsreõa cakùuùà vãkùamàõaþ kùitipatiü punaruvàca: "tàta! bravãmi yàmãti na snehasadç÷am. tvadãyàþ pràõà iti punar uktam. gçhyatàm idaü ÷arãrakam iti vyatirekeõàrthakaraõam. tila÷aþ krãtà vayam iti nopakàrànuråpam. bàndhavo 'sãti dårãkaraõam iva. tvayi sthitaü hçdayam ity apratyakùam. tvadvirahànukàriõã kàraõeyaü na siddhir ity a÷raddheyam. niùkàraõas tavopakàra ity anuvàdaþ. smartavyà vayam ity àj¤à. sarvathà kçtaghnàlàpeùv asajjanakathàsu ca cetasi kartavyo 'yaü svàrthaniùñhuro janaþ" ity abhidhàya vegacchinnahàrocchalitamuktàphalanikaratàóitatàràgaõaü gaganatalamutpapàta. yayau ca sãmantitagrahagràmaþ siddhyucitaü dhàma. ÷rãkaõñho 'pi: "ràjan! paràkramakrãtaþ kartavyeùu niyogenànugràhyo gràhitavinayo 'yaü janaþ" ity abhidhàya ràjànumoditas tad eva bhåyo bhåvivaraü vive÷a. narapatis tu kùãõabhåyiùñhàyàü kùapàyàü, pravàtum àrabdhe prabudhyamànakamalinãniþ÷vàsasurabhau, vanadevatàkucàü÷ukàpaharaõaparihàsasvedinãva sàva÷yàya÷ãkare parimalàkçùñamadhukçti kumudanidràvàhini ni÷àpariõatijaóe tuùàrale÷ini vanànile, virahavidhuracakravàkacakraniþ÷vasitasaütàpitàyàm ivàparajalanidhim avatarantyàü triyàmàyàü, sàkùàdàgatalakùmãvilokanakutåhalinãùv iva samunmãlantãùu nalinãùu, unnidrapakùiõi kùarati kusumavisaram iva tuhinakaõanikaraü mçdupavanalàsitalate kànane, kamalalakùmãprabodhamaïgala÷aïkheùv iva rasatsv antarbaddhadhvananmadhukareùu mukulàyamàneùu, kumudeùu, ujjihànaravirathavàjivisçùñaiþ prothapañupavanaiþ protsàyamàõàsv iva vàruõyàü kakubhi pu¤jãbhavantãùu ÷yàmàlatàkalikàsu tàrakàsu, mandara÷ikharà÷rayiõi mandànilalulitakalpalatàvanakusumadhålivicchurita iva dhåsarãbhavati saptarùimaõóale, suravàraõàïku÷a iva cyute galati tàràmaye mçge trãn api ñãñibhàdãn gçhãtvà nàgayuddhavyatikaramalãmasàni ÷ucini vanavàpãpayasi prakùàlyàïgàni nagaraü vive÷a. anyasminn ahani teùàm àtma÷arãrànantaraü snànabhojanàc chàdanàdinà prãtim akarot. katipayadivasàpagame ca piravràó bhåbhujà vàryamàõo 'pi vanaü yayau. pàtàlasvàmikarõatàlau tu ÷auryànuraktau tam eva siùevàte. saüpàditamanorathàtiriktavibhavau ca subhañamaõóalamadhye niùkçùñamaõóalàgrau samaramukheùu prathamam upayujyamànau kathàntareùu càntaràntarà samàdiùño vicitràõi bhairavàcàryacaritàni ÷ai÷avavçttàntàü÷ ca kathayantau tenaiva sàrdhaü jaràm àjagmatur iti. iti mahàkavi÷rãbàõabhaññakçte harùacarite ràjadar÷anaü nàma tçtãya ucchvàsaþ caturtha ucchvàsaþ yogaü svapne 'pi necchanti kurvate na karagraham / mahanto nàmamàtreõa bhavanti patayo bhuvaþ // 4.1 // sakalamahãbhçtkampakçd utpadyata eva eva nçpavaü÷e / vipule 'pi pçthupratimo danta iva gaõàdhipasya mukhe // 4.2 // atha tasmàt puùpabhåter dvijavarasvecchàgçhãtakoùo nàbhipadma iva puõóarãkekùaõàt, lakùmãpuraþsaro ratnasaücaya iva ratnàkaràt, gurubudhakavikalàbhçttejasvibhånandanapràyo grahagaõa ivodayasthànàt mahàbhàravàhanayogyaþ sàgara iva sagaraprabhàvàt, durjayabalasanàtho harivaü÷a iva ÷åràn nirjagàma ràjavaü÷aþ. yasmàd avinaùñadharmadhavalàþ prajàsargà iva kçtamukhàt, pratàpàkràntabhuvanàþ kiraõà iva tejonidheþ, vigrahavyàptidiïmukhà giraya iva bhåbhçtpravaràt, dharaõidhàraõakùamà diggajà iva brahmakaràt, udadhãn pàtum udyatà jaladharà iva ghanàgamàt, icchàphaladàyinaþ kalpatarava iva nandanàt, sarvabhåtà÷rayà vi÷varåpaprakàrà iva ÷rãdharàd ajàyanta ràjànaþ. teùu caivam utpadyamàneùu krameõodapàdi håõahariõakesarã sindhuràjajvaro gårjaraprajàgaro gàndhàràdipagandhadvipakåñapàkalo làñapàñavapàñaccaro màlavalakùmãlatàpara÷uþ pratàpa÷ãla iti prathitàparanàmà prabhàkaravardhano nàma ràjàdhiràjaþ. yo ràjyàïgasaïgãny abhiùicyamàna eva malànãva mumoca dhanàni. yaþ parakãyenàpi kàtaravallabhena raõamukhe tçõeneva dhçtenàlajjata jãvitena. yaþ karadhçtadhautàsipratibimbitenàtmanàpy adåyata samitiùu sahàyena ripåõàü puraþ pradhaneùu dhanuùàpi namatà yo mànã mànasenàkhidyata. ya÷ càntargatàparimitaripu÷astra÷alya÷aïkukãlatàm iva ni÷calàm uvàha ràjalakùmãm. ya÷ ca sarvàsu dikùu samãkçtatañàvañaviñapàñavãtarutçõagulmavalmãkagirigahanair daõóayàtràpathaiþ pçthubhir bhçtyopayogàya vyabhajateva vasudhàü bahudhà. yaü càlabdhayuddhadohadam àtmãyo 'pi sakalaripusamutsàrakaþ parakãya iva tatàpa pratàpaþ. yasya ca vahnimayo hçdayeùu, jalamayo locanapuñeùu, màrutamayo niþ÷vasiteùu, kùamàmayo 'ïgeùu, àkà÷amayaþ ÷ånyatàyàü, pa¤camahàbhåtamayo mårta ivàdç÷yata nihatapratisàmantàntaþpureùu pratàpaþ. yasya càsanneùu bhçtyaratneùu pratibimbateva tulyaråpà samalakùyata lakùmãþ. tathà ca yasya pratàpàgninà bhåtiþ, ÷auryoùmaõà siddhiþ, asidhàràjalena vaü÷avçddhiþ, ÷astravraõamukhaiþ puruùakàroktiþ, dhanurguõakiõena karagçhãtir abhavat. ya÷ ca vairam upàyanaü vigraham anugrahaü samaràgamaü mahotsavaü ÷atruü nidhidar÷anam aribàhulyam abhyudayam àhavàhvànaü varapradànam avaskandapàtaü diùñavçddhiü ÷astraprahàrapatanaü vasudhàràrasam amanyata. yasmiü÷ ca ràjani nirantarair yåpanikarair aïkuritam iva kçtayugena, diïmukhavisarpibhir adhvaradhåmaiþ palàyitam iva kalinà, sasudhaiþ suràlayair avatãrõàm iva svargeõa, suràlaya÷ikharoddhåyamànair dhavaladhvajaiþ pallavitam iva dharmeõa, bahiruparacitavikañasabhàsatraprapàpràgvaü÷amaõóapaiþ prasåtam iva gràmaiþ, kà¤canamayasarvopakaraõair vibhavair vi÷ãrõam iva meruõà, dvijadãyamànair arthakala÷aiþ phalitam iva bhàgyasaüpadà. tasya ca janmàntare 'pi satã pàrvatãva ÷aïkarasya, gçhãtaparahçdayà lakùmãr iva lokaguroþ, sphurattaralatàrakà rohiõãva kalàvataþ, sarvajanajananã buddhir iva prajàpateþ, mahàbhåbhçtkulodgatà gaïgeva vàhinãnàyakasya, mànasànuvartanacaturà haüsãva ràjahaüsasya, sakalalokàrcitacaraõà trayãva dharmasya, divàni÷am amuktapàr÷vasthitir arundhatãva mahàmune haüsamayãva gatiùu, parapuùñamayãvàlàpeùu, cakravàkamayãva patipremõi, pràvçõmayãva payodharonnatau, madiràmayãva vilàseùu, nidhimayãvàrthasaücayeùu, vasudhàràmayãva prasàdeùu, kamalamayãva ko÷asaügraheùu, kusumamayãva phaladàneùu, saüdhyàmayãva vandyatve, candramayãva niråùmatve, darpaõamayãva pratipràõigrahaõeùu, sàmudramayãva paracittaj¤àneùu, paramàtmamayãva vyàptiùu, smçtimayãva puõyavçttiùu, madhumayãva saübhàùaõeùu, amçtamayãva tçùyatsu, vçùñimayãva bhçtyeùu, nirvçtimayãva sakhãùu, vetasamayãva guruùu, gotravçddhir iva vilàsànàm, pràya÷citta÷uddhir iva strãtvasya, àj¤àsiddhir iva makaradhvajasya, vyutthànabuddhir iva råpasya, diùñavçddhir iva rateþ, manorathasiddhir iva ràmaõãyakasya, daivasaüpattir iva làvaõyasya, vaü÷otpattir ivànuràgasya, varapràptir iva saubhàgyasya, utpattibhåmir iva kànteþ, sargasamàptir iva saundaryasya, àyatir iva yauvanasya, anabhravçùñir iva vaidagdhyasya, aya÷aþpramçùñir iva lakùmyàþ, ya÷aþpuùñir iva càritrasya, hçdayatuùñir iva dharmasya, sauhàrdasya bhàgyaråpaparamàõusçùñir iva prajàpateþ, ÷amasyàpi ÷àntir iva, vinayasyàpi vinãtir iva, àbhijàtyasyàpy abhijàtir iva, saüyamasyàpi saüyatir iva, dhairyasyàpi dhçtir iva, vibhramasyàpi vibhràntir iva, ya÷omatã nàma mahàdevã pràõànàü praõayasya visrambhasya dhramasya sukhasya ca bhåmir abhåt. yàsya vakùasi narakajito lakùmãr iva lalàsa. nisargata eva ca sa nçpatir àdityabhakto babhåva. pratidinam udaye dinakçtaþ snàtaþ sitadukåladhàrã dhavalakarpañapràvçta÷iràþ pràïmukhaþ kùitau jànubhyàü sthitvà kuïkumapaïkànulipte maõóalake pavitrapadmaràgapàtrãnihitena svahçdayeneva såryànuraktena raktakamalaùaõóenàrghaü dadau. ajapac ca japyaü sucaritaþ pratyuùasi madhyandine dinànte càpatyahetoþ pràdhvaü prayatena manasà ja¤japåko mantram àdityahçdayam. bhaktajanànurodhavidheyàni tu bhavanti devatànàü manàüsi. yataþ sa ràjà kadàcid grãùmasamaye yadçcchayà sitakarakarasitasudhàdhavalasya harmyasya pçùñhe suùvàpa. vàmapàr÷ve càsya dvitãya÷ayane devã ya÷omatã ÷i÷ye. pariõatapràyàyàü tu ÷yàmàyàm, àsannaprabhàtavelàvilupyamànalàvaõye lilambiùamàõe sãdattejasi tàrake÷vare, karàgraspçùñakumudinãpramodajanmani ÷a÷adharasveda iva galaty ati÷ãtale 'va÷yàyapayasi, madhumadamattaprasuptasãmantinãniþ÷vàsàhateùu saükràntamadeùv iva ghårõamàneùv antaþpurapradãpeùu, ràjani ca vimalanakhapratibimbitàbhiþ saüvàhyamànacaraõa iva tàrakàbhiþ visrabdhaprasàritair digaïganànàm ivàrpitair aïgair madhusugandhibhiþ svahastakamalatàlavçntavàtair iva ÷vasitair mukha÷riyà vãjyamàne vimalakapolasthalasthitena sitakusuma÷ekhareõeva ratikelikacagrahalambitena pratimà÷a÷ibimbena viràjite svapati devã ya÷omatã sahasaiva "àryaputra! paritràyasva paritràyasva" iti bhàùamàõà bhåùaõaraveõa vyàharantãva parijanam utkampamànàïgayaùñir udatiùñhat. atha tena sarvasyàm api pçthivyàm a÷rutapårveõa kim uta devãmukhe paritràyasveti dhvaninà dagdha iva ÷ravaõayor ekapada eva nidràü tatyàja ràjà. ÷irobhàgàc ca kopakampamànadakùiõakaràkçùñena karõotpaleneva nirgacchatàcchadhàreõa dhautàsinà sãmantayann iva ni÷àm, antaràlavyavadhàyakam àkà÷am ivottarãyàü÷ukaü vikùipan vàmakarapallavena, karavikùepavegagalitena hçdayeneva bhayanimittànveùiõà bhramatà dikùu kanakavalayena viràjamànaþ, satvaràvatàritavàmacaraõàkràntikampitapràsàdaþ, puraþpatitenàsidhàràgocaragatena ÷a÷imayåkhakhaõóeneva khaõóitena hàreõa ràjamànaþ, lakùmãcumbanalagnatàmbålarasara¤jitàbhyàm iva nidrayà kopena càtilohitàbhyàü locanàbhyàü pàñalayan paryantàn à÷ànàm, baddhàndhakàrayà tripatàkayà bhrukuñyà punar iva triyàmàü parivartayan "devi! na bhetavyaü na bhetavyam" ity abhidadhàno vegenotpapàta. sarvàsu ca dikùu vikùiptacakùur yadà nàdràkùãt ki¤cid api tadà papraccha tàü bhayakàraõam. atha gçhadevatàsv iva pradhàvitàsu yàmikinãùu, prabuddhe ca samãpa÷àyini parijane, ÷ànte ca hçdayotkampakàriõi sàdhvase sà samabhàùata: "àryaputra! jànàmi svapne bhagavataþ savitur maõóalàn nirgatya dvau kumàrakau, tejomayau, bàlàtapenevàpårayantau digbhàgàn, vaidyutam iva jãvalokaü kurvàõau, mukuñinau, kuõóalinau, aïgadinau, kavacinau, gçhãta÷astrau, indragopakarucà rudhireõa snàtau, unmukhenottamàïgaghañamànà¤jalinà jagatà nikhilena praõamyamànau, kanyayaikayà ca candramårtyeva suùumõara÷minirgatayànugamyamànau, kùititalam avatãrõau. tau ca me vilapantyàþ ÷astreõodaraü vidàrya praveùñum àrabdhau. pratibuddhàsmi càryaputra! vikro÷ayantã vepamànahçdayà" iti. etasminn eva ca kàlakrame ràjalakùmyàþ prathamàlàpaþ prathayann iva svapnaphalam upatoraõaü raràõa prabhàta÷aïkhaþ. bhàvinãü bhåtim ivàbhidadhànà dadhvanur amandaü dundubhayaþ. cakàõa koõàhatànandàd iva pratyåùanàndã. jayajayeti prabodhamaïgalaparipàñhakànàm uccair vàco '÷råyanta. puruùa÷ ca vallabhaturaïgamanduràmandire mandamandaü suptotthitaþ saptãnàü kçtamadhuraheùàravàõàü pura÷cyotattuùàrasalila÷ãkaraü kiranmarakataharitaü yavasaü vaktràparavaktre papàñha: "nidhis taruvikàreõa sanmaõiþ sphuratà dhàmnà / ÷ubhàgamo nimittena spaùñam àkhyàyate loke // 4.3 // aruõa iva puraþsaro raviü pavana ivàtijavo jalàgamam / ÷ubham a÷ubham athàpi và nçõàü kathayati pårvanidar÷anodayaþ" // 4.4 // narapatis tu tac chrutvà prãyamàõenàntaþkaraõena tàm avàdãt: "devi. mudo 'vasare viùãdasi. samçddhàs te gurujanà÷iùaþ. pårõà no manorathàþ. parigçhãtàsi kuladevatàbhiþ. prasannas te bhagavàn aü÷umàlã. na cireõaivàtiguõavadapatyatrayalàbhenànandayiùyati bhavatãm" iti. avatãrya ca yathàkriyamàõàþ kriyà÷ cakàra. ya÷omaty api tutoùa tena patyur bhàùitena. tataþ samatikrànte kasmiü÷cit kàlàü÷e devyàü ca ya÷omatyàü devo ràjyavardhanaþ prathamam eva saübabhåva garbhe. garbhasthitasyaiva ca yasya ya÷aseva pàõóutàm àdatta jananã. guõagauravaklànteva gàtram udvoóhuü na ÷a÷àka. kàntivisaràmçtarasatçptevàhàraü prati paràïmukhã babhåva. ÷anaiþ ÷anair upacãyamànagarbhabharàlasà ca gurubhir vàritàpi vandanàya katham api sakhãbhir hastàvalambenànãyata. vi÷ràmyantã sàlabha¤jikeva samãpagatastambhabhittiùv alakùyata. kamalalobhanilãnair alibhir iva vçtàv uddhartuü nà÷akac caraõau. mçõàlalobhena ca caraõanakhamayåkhalagnair bhavanahaüsair iva saücàryamàõà mandamanda babhràma. maõibhittipàtinãùu nijapratimàsv api hastàvalambanalobhena prasàrayàmàsa karakamalam, kim uta sakhãùu. màõikyastambhadãdhitãr apy àlambitum àcakàïkùa, kiü punar bhavanalatàþ. samàdeùñum apy asamarthàsãd gçhakàryàõi, kaiva kathà kartum. àstàü nåpurabhàrakheditaü caraõayugalaü manasàpi nodasahata saudham àroóhum. aïgàny api nà÷aknod dhàrayituü dåre bhåùaõàni. cintayitvàpi krãóàparvatàdhirohaõam utkampitastanã tastàna. pratyutthàneùåbhayajànu÷ikharavinihatakarakisalayàpi garvàd iva garbheõàdhàryata. divasaü càdhomukhã stanapçùñhasaükràntenàpatyadar÷anautsukyàd antaþpraviùñeneva mukhakamalenaivaü prãyamàõà dadar÷a garbham. udare tanayena hçdaye ca bhartrà tiùñhatà dviguõitàm iva lakùmãm uvàha. sakhyutsaïgamukta÷arãrà ca ÷arãraparicàrikàõàm aïkeùu sapatnãnàü tu ÷iraþsu pàdau cakàra. avatãrõe ca da÷ame màsi sarvorvibhçtpakùapàtàya vajraparamàõubir iva nirmitam, tribhuvanabhàradhàraõasamarthaü ÷eùaphaõàmaõóalopakaraõair iva kalpitam, sakalabhåbhçtkampakàriõaü diggajàvayavair iva vihitam asåta devaü ràjyavardhanam. yasmiü÷ ca jàte jàtapramodà nçtyamayya ivàjàyanta prajàþ. påritàsaükhya÷aïkha÷abdamukharaü prahatapañaha÷atapañuravaü gambhãrabherãninàdanirbharabharitabhuvanaü pramodonmattamartyalokamanoharaü màsam ekaü divasam iva mahotsavam akaron narapatiþ. athànyasminn atikrànte kasmiü÷cit kàle kandalini kuómalitakadambatarau råóhatokmatçõastambe stambhitatàmarase vikasitacàtakacetasi måkamànasaukasi nabhasi màsi devyà devakyà iva cakrapàõir ya÷omatyà hçdaye garbhe ca samam eva saübabhåva harùaþ. ÷anaiþ ÷anai÷ càsyàþ sarvaprajàpuõyair iva parigçhãtà bhåyo 'py àpàõóutàm aïgayaùñir jagàma. garbhàrambheõa ÷yàmàyamànacàrucåcukacåliko cakravartinaþ pàtuü mudritàv iva payodharakala÷au babhàroraþsthaleva. stanyàrthamànananihità dugdhanadãva dãrghasnigdhadhavalà màdhuryam adhatta dçùñiþ. sakalamaïgalagaõàdhiùñhitagàtragarimõeva gatir amandàyata. mandaümandaü saücarantyà nirmalamaõikuññimanimagnapratibimbanibhena gçhãtapàdapallavà pårvasevàm ivàrebhe pçtivyasyàþ. divasam adhi÷ayànàyàþ ÷ayanãyam apà÷rayapatrabhaïgaputrikàpratimà vimalakapolodaragatà prasavasamayaü pratipàlyantã lakùmãr ivàlakùyata. kùapàsu saudha÷ikharàgragatàyà garbhonmàthamuktàü÷uke stanamaõóale saükràntam uóupatimaõóalam upari garbhasya ÷vetàtapatram iva kenàpi dhàryamàõam adç÷yata. suptàyà vàsabhavane citrabhitticàmaragràhiõyo 'pi càmaràõi càlayàücakruþ. svapneùu karavidhçtakamalinãpalà÷apuñasalilai÷ caturbhir api dikkaribhir akriyatàbhiùekaþ. pratibudhyamànàyà÷ ca candra÷àlikàsàlabha¤jikàparijano 'pi jaya÷abdam asakçd ajanayat. parijanàhvàneùv àdi÷ety a÷arãrà vàco ni÷ceruþ. krãóàyàm api nàsahatàj¤àbhaïgam. api ca caturõàm api mahàrõavànàm ekãkçtenàmbhasà snàtuü và¤chà babhåva. velàvanalatàgçhodarapulinaparisareùu paryañituü hçdayam abhilalàùa. àtyayikeùv api kàryeùu savibhramaü bhrålatà cacàla. saünihiteùv api maõidarpaõeùu mukham utkhàte khaógapaññe vãkùituü vyasanam àsãt. utsàritavãõàþ strãjanaviruddhà dhanurdhvanayaþ ÷rutàv asukhàyanta. pa¤jarakesariùu cakùur aramata. gurupraõàmeùv api stambhitam iva ÷iraþ katham api nanàma. sakhya÷ càsyàþ pramodavisphàritair locanapuñair àsannaprasavamahotsavadhiyeva dhavalayantyo bhavanaü vikacakumudakamalakuvalayapalà÷avçùñimayaü rakùàbalinidhim ivànavarataü vidadhànà dikùu kùaõam api na mumucuþ pàr÷vam. àtmocitasthànaniùaõõà÷ ca mahànto vividhauùadhidharà bhiùajo bhådharà iva bhuvo dhçtiü cakruþ. payonidhãnàü hçdayànãva lakùmyà sahàgatàni grãvàsåtragranthiùu pra÷astaratnàny abadhyanta. tata÷ ca pràpte jyeùñhàmålãye màsi bahulàsu bahulapakùadvàdasyàü vyatãte pradoùasamaye samàrurukùati kùapàyauvane sahasaivàntaþpure samudapàdi kolàhalaþ strãjanasya. nirgatya ca saübhramaü ya÷ovatyàþ svayam eva hçdayanirvi÷eùà dhàtryàþ sutà supàtreti nàmnà ràj¤aþ pàdayor nipatya "deva. diùñyà vardhase dvitãyasutajanmanà" iti vyàharantã pårõapàtraü jahàra. asminn eva ca kàle ràj¤aþ paramasaümataþ ÷ata÷aþ saüvàditàtãndriyàde÷aþ, dar÷itaprabhàvaþ saükalitã, jyotiùi sarvàsàü grahasaühitànàü pàradç÷và, sakalagaõakamadhye mahito hita÷ ca trikàlaj¤ànabhàgbhojakas tàrako nàma gaõakaþ samupasçtya vij¤àpitavàn: "deva! ÷råyate màüdhàtà kilaivaüvidhe vyatãpàtàdisarvadoùàbhiùaïgarahite 'hani sarveùåccasthànasthiteùv evaü graheùv ãdç÷i lagne bheje janma. arvàk tato 'sminn antaràle punar evaüvidhe yoge cakravartijanane nàjani jagati ka÷cid aparaþ. saptànàü cakravartinàm agraõã÷ cakravarticihnànàü mahàratnànàü ca bhàjanaü saptànàü sàgaràõàü pàlayità saptatantånàü sarveùàü pravartayità saptasaptisamaþ suto 'yaü devasya jàtaþ" iti. atràntare svayam evànàdmàtà api tàramadhuraü ÷ahkhà viresuþ. atàóito 'pi kùubhitajalanidhijaladhvanidhãraü jugu¤jàbhiùekadundubhiþ. anàhatàny api maïgalatåryàõi reõuþ. sarvabhuvanàbhayaghoùaõàpañaha iva digantareùu babhràma tåryaprati÷abdaþ. vidhutakesarasañà÷ca sàñopagçhãtaharitadårvàpallavakavalapra÷astair mukhapuñaiþ samaheùanta hçùñà vàjinaþ. salãlam utkùiptair hastapallavair nçtyanta iva ÷ravaõasubhagaü jagarjur gajàþ. vavau càciràc cakràyudham utsçjantyà lakùmyà niþ÷vàsa iva suràmodasurabhir divyànilaþ. yajvanàü mandireùu pradakùiõa÷ikhàkalàpakathitakalyàõàgamàþ. prajajvalur anindhanà vaitànavahnayaþ. bhuvas talàt tapanãya÷çïkhalàbandhabandhurakala÷ãko÷àþ samudagur mahànidhayaþ. prahatamaïgalatåryaprati÷abdanibhena dikùu dikpàlair api pramodàd akriyateva diùñavçddhikalakalaþ. tatkùaõa eva ca ÷uklavàsaso brahmamukhàþ kçtayugaprajàpataya iva prajàvçddhaye samupatasthire dvijàtayaþ. sàkùàddharma iva ÷àntyudakaphalahastas tasthau puraþ purodhàþ. puràtanyaþ sthitaya ivàdç÷yantàgatà bàndhavavçddhàþ. pralamba÷ma÷rujàlajañilànanàni bahalamalapaïkakalaïkakàlakàyàni na÷yataþ kalikàlasya bàndhavakulànãvàkulàny adhàvanta muktàni bandhanavçndàni. tatkàlàpakràntasyàdharmasya ÷ibira÷reõaya ivàlakùyanta lokaviluõñhità vipaõivãthyaþ. vilasadunmukhavàmanakabadhiravçndaveùñitàþ sàkùàjjàtamàtçdevatà iva bahubàlakavyàkulà nançtur vçddhadhàtryaþ. pràvartata ca vigataràjakulasthitir adhaþkçtapratãhàràkçtir apanãtavetrivetro nirdoùàntaþpuraprave÷aþ samasvàmiparijano nirvi÷eùabàlavçddhaþ samàna÷iùñà÷iùñajano durj¤eyamattàmattapravibhàgas tulyakulayuvative÷yàlàpavilàsaþ prançttasakalakañakalokaþ putrajanmotsavo mahàn. aparedyur àrabhya sarvàbhyo digbhyaþ strãràjyànãvàvarjitàni, asuravivaràõãvàpàvçtàni, nàràyaõàvarodhànãva praskhalitàni, apsarasàm iva mahãm avatãrõàni kulàni, parijanena pçthukaraõóaparigçhãtàþ snànãyacårõàvakãrõakusumàþ sumanaþsrajaþ, sphañika÷ilà÷akala÷uklakarpårakhaõóapåritàþ pàtrãþ, kuïkumàdhivàsabhà¤ji bhàjanàni ca maõimayàni, sahakàratailatimyattanukhadirakesarajàlajañilàni candanadhavalapågaphalaphàlãdanturadanta÷apharukàõi, gu¤janmadhukarakulapãyamànapàrijàtaparimalàni pàñalàni pàñalakàni ca, sindårapàtràõi ca piùñàtakapàtràõi ca bàlalatàlambamànaviñakavãñakàü÷ ca tàmbålavçkùakàn bibhràõenànugamyamànàni caraõanikuññanaraõitamaõinåpuramukharitadiïmukhàni nçtyanti ràjakulam àgacchanti samantàt sàmantàntaþpurasahasràõy adçsyanta. ÷anaiþ ÷anair vyajçmbhata ca kvacin nçttànucitacirantana÷àlãnakulaputrakalokalàsyaprathitapàrthivànuràgaþ, kvacid antaþsmitakùitipàlàpekùitakùãbakùudradàsãsamàkçùyamàõaràjavallabhaþ, kvacinmattakañakakuññanãkaõñhalagnavçddhàryasàmantançttanirbharahasitanarapatiþ, kvacit kùitipàkùisaüj¤àdiùñaduùñadàserakagãtasåcyamànasacivacauryarataprapa¤caþ, kvacin madotkañakuñahàrikàpariùvajyamànajaratpravrajitajanitajanahàsaþ, kvacid anyonyanirbharaspardhoddhuraviñakaceñakàrabdhàvàcyavacanayuddhaþ, kvacin nçpàbalàbalàtkàrakçùñanartyamànançttànabhij¤àntaþpurapàlabhàvitabhujiùyaþ, saparvata iva kusumarà÷ibhiþ, sadhàràgçha iva sãdhuprapàbhiþ, sanandanavana iva pàrijàtakàmodaiþ sanãhàra iva karpårareõubhiþ, sàññahàsa iva pañaharavaiþ, sàmçtamathana iva mahàkalakalaiþ, sàvarta iva ràsakamaõóalaiþ, saromà¤ca iva bhåùaõamaõikiraõaiþ, sapaññabandha iva candanalalàñikàbhiþ, saprasava iva prati÷abdakaiþ, sapraroha iva prasàdadànair utsavàmodaþ. skandhàvalambamànakesaramàlàþ kàmbojavàjina ivàskandantaþ, taralatàrakà hariõà ivoóóãyamànàþ, sagarasutà iva khanitrair nirdayai÷ caraõàbhighàtair dàrayanto bhuvam, anekasahasrasaükhyà÷ cikrãóur yuvànaþ. katham api tàlàvacaracàraõacaraõakùobhaü cakùame kùamà. kùitipàlakumàrakàõàü ca khelatàm anyonyàsphàlair àbharaõeùu muktàphalàni pheluþ. sindårareõunà punar utpannahiraõyagarbhagarbha÷oõita÷oõà÷am iva brahmàõóakapàlam abhavat. pañavàsapàüsupañalena prakañitamandàkinãsaikatasahasram iva ÷u÷ubhe nabhastalam. viprakãryamàõapiùñàtakaparàgapi¤jaritàtapà bhuvanakùobhavi÷ãrõapitàmahakamalaki¤jalkarajoràjira¤jita iva rejur divasàþ. saüghaññavighañitahàrapatitamuktàphalapañaleùu caskhàla lokaþ. sthànasthàneùu ca mandamandam àsphàlyamànàliïgyakena ÷i¤jànama¤juveõunà jhaõajhaõàyamànajhallarãkeõa tàóyamànatantrãpañahikena vàdyamànànuttàlàlàbuvãõena kalakàüsyako÷ãkvaõitakàhalena samakàladãyamànànuttàlatàlikenàtodyavàdyenànugamyamànàþ, pade pade jhaõajhaõitabhåùaõaravair api sahçdayair ivànuvartamànatàlalayàþ, kokilà iva madakalakàkalãkomalàlàpinyaþ, viñànàü karõàmçtàny a÷lãlaràsakapadàni gàyantyaþ, samuõóamàlikàþ, sakarõapallavàþ, sacandanatilakàþ, samucchritàbhir valayàvalãvàcàlàbhir bàhulatikàbhiþ savitàram ivàliïgayantyaþ, kuïkumapramçùñirucirakàyàþ kà÷mãraki÷orya iva valgantyaþ, nitambabimbalambivikañakuraõañaka÷ekharàþ pradãptà iva ràgàgninà, sindåracchañàcchuritamukhamudràþ, ÷àsanapaññapaïktaya ivàpratihata÷àsanasya kaüdarpasya, muùñiprakãryamàõakarpårapañavàsapàüsulà manorathasaücaraõarathyà iva yauvanasya, uddàmakusumadàmatàóitataruõajanàþ pratãhàrya iva taruõamahotsavasya, pracalatpatrakuõóalà lasantyo latà iva madanacandanadrumasya, lalitapadahaüsakaravamukharàþ samullasantyo vãcaya iva ÷çïgàrarasasàgarasya, vàcyàvàcyaviveka÷ånyà bàlakrãóà iva saubhàgyasya, ghanapañaharavotkaõñakitagàtrayaùñayaþ ketakya iva kusumadhålim udgirantyaþ, kamalinya iva divasam utphullànanàþ, kumudinya iva ràtràv anupajàtanidràþ, àviùñà iva narendravçndaparivçtàþ, prãtaya iva hçdayam apaharantyaþ, gãtaya iva ràgam uddãpayantyaþ, puùñaya ivànandam utpàdayantyaþ, madam api madayantya iva, ràgam api ra¤jayantya iva, ànandam api ànandayantya iva, nçtyam api nartayamànà iva, utsavam apy utsavayantya iva, kañàkùekùiteùu pibantya ivàpàïga÷uktibhiþ, tarjaneùu saüyamayantya iva nakhamayåkhapà÷aiþ, kopàbhinayeùu tàóayantya iva bhrålatàvibhàgaiþ, praõayasaübhàùaõeùu varùantya iva sarvarasàn, caturacaïkramaõeùu vikirantya iva vikàràn, paõyavilàsinyaþ prànçtyan. anyatra vetrivetravitràsitajanadattàntaràlàþ dhriyamàõadhavalàtapatravanà vanadevatà iva kalpatarutalavicàriõyaþ, kà÷cit skandhobhayapàlãlambamànalambottarãyalagnahastà lãlàdolàdhiråóhà iva preïkhantyaþ, kà÷cit kanakakeyårakoñivipàñyamànapaññàü÷ukottaraïgàs taraïgiõya iva taraccakravàkasãmantyamànasrotasaþ, kà÷cid uddhåyamànadhavalacàmarasañàlagnatrikaõñakavalitavikañakañàkùàþ, sarasya iva haüsàkçùyamàõanãlotpalavanàþ, kà÷cic calaccaraõacyutàlaktakàruõasveda÷ãkarasicyamànabhavanahaüsàþ, saüdhyàràgarajyamànendubimbà iva kaumudãrajanyaþ, kà÷cit kaõñhanihitakà¤canakà¤cãguõà¤citaka¤cukivikàràku¤citabruvaþ kàmavàgurà iva prasàritabàhupà÷à ràjamahiùyaþ pràrabdhançttà vilesuþ. sarvata÷ ca nçtyataþ straiõasya galadbhiþ pàdàlaktakair aruõità ràgamayãva ÷u÷oõa kùoõã. samullasadbhiþ stanamaõóalair maïgalakala÷amaya iva babhåva mahotsavaþ. bhujalatàvikùepair mçõàlavalayamaya iva raràja jãvalokaþ. samullasadbhir vilàsasmitais taóinmaya ivàkriyata kàlaþ. ca¤calànàü cakùuùàm aü÷ubhiþ kçùõasàramayà ivàsan vàsaràþ. samullasadbhiþ ÷irãùakusumastabakakarõapåraiþ ÷ukapicchamaya iva haritacchàyo 'bhåd àtapaþ. visraüsamànair dhammillatamàlapallavaiþ kajjalamayam ivàlakùyatàntarikùam. utkùiptair hastakisalayaiþ kamalinãmayya iva babhàsire sçùñayaþ màõikyendràyudhànàm arciùà càùapatramayà iva cakà÷ire ravimarãcayaþ. raõatàm àbharaõagaõànàü prati÷abdakaiþ kiïkiõãmayya iva ÷i÷i¤jire di÷aþ. jaratyo 'py unmàdinya iva ramaõyo reõuþ. varùãyàüso 'pi grahagçhãtà iva nàpatrepire. vidvàüso 'pi mattà ivàtmànaü visasmaruþ. ninartiùayà munãnàm api manàüsi vipuspuluþ. sarvasvaü ca dadau narapatiþ. di÷i di÷i kuberakoùà ivàlupyanta lokena draviõarà÷ayaþ. evaü ca vçtte tasmin mahotsave, ÷anaiþ ÷anaiþ punar apy atikràmati kàle, deve cottamàïganihitarakùàsarùape, samunmiùatpratàpàgnisphuliïga iva gorocanàpi¤jaritavapuùi, samabhivyajyamànasahajakùàtratejasãva hàñakabaddhavikañavyàghranakhapaïktimaõóitagrãvake hçdayodbhidyamànadarpàïkura iva, prathamàvyaktajalpitena sasyasya ÷anaiþ÷anairoükàram iva kurvàõe, mugdhasmitaiþ kusumair iva madhukarakulàni bandhuhçdayàny àkarùati, jananãpayodharakala÷apayaþsãkarasekàd iva jàyamànair vilàsahasitàïkurair da÷anakair alaükriyamàõamukhakamalake, càritra ivàntaþpurastrãkadambakena pàlyamàne, mantra iva sacivamaõóalena rakùyamàõe, vçtta iva kulaputrakalokenàmucyamàne, ya÷asãvàtmava÷ena saüvardhyamàne, mçgapatipota iva rakùipuruùa÷astrapa¤jaramadhyagate, dhàtrãkaràïgulilagne pa¤caùàõi padàni prayacchati harùe, ùaùñhaü varùam avatarati ca ràjyavardhane devã ya÷omatã garbheõàdhatta nàràyaõamårtir iva vasudhàü devãü ràjya÷riyam. pårõeùu ca prasavadivaseùu dãrgharaktanàlanetràm utpalinãm iva sarasã, haüsamadhurasvaràü ÷aradam iva pràvçñ, kusumasukumàràvayavàü vanaràjim iva madhu÷rãþ, mahàkanakàvadàta vasudhàràm iva dyauþ, prabhàvarùiõãü ratnajàtim iva velà, sakalajananayanànandakàriõãü candralekhàm iva pratipat, sahasranetradar÷anayogyàü jayantãm iva ÷acã, sarvabhåbhçdabhyarthitàü gaurãm iva menà prasåtavatã duhitaram. yayà dvayoþ sutayor upari stanayor ivaikàvalãlatayà nitaràm aràjata jananã. asminn eva tu kàle devyà ya÷omatyà bhràtà sutam aùñavarùade÷ãyam uddhåyamànakuñilakàkapakùaka÷ikhaõóaü khaõóapara÷uhuükàràgnidhåmalekhànubaddhamårdhànaü makaradhvajam iva punar jàtam, ekenendranãlakuõóalàü÷u÷yàmalitena ÷arãràrdhenetareõa ca trikaõñakamuktàphalàlokadhavalitena saüpçktàvatàram iva hariharayor dar÷ayantam, pãnaprakoùñhapratiùñhitapuùpalohavalayaü para÷uràmam iva kùatrakùapaõakùãõaparasupà÷acihnitaü bàlatàïgatam, kaõñhasåtragrathitabhaïgurapravàlàïkuraü hiraõyaka÷ipum ivoraþkàñhinyakhaõóitanarasiühanakharakhaõóaü, gçhãtajanmàntaram, ÷ai÷ave 'pi sàvaùñambhaü bãjam iva vãryadrumasya bhaõóinàmànam anucaraü kumàrayor arpitavàn. avanipates tu tasyopari putrayos tçtãyasya netrayor ive÷varasya tulyaü dar÷anam àsãt. ràjaputràv api sakalajãvalokahçdayànandadàyinau tena prakçtidakùiõena madhumàdhavàv iva malayamàrutenopetau nitaràü rejatuþ. krameõa càpareõeva bhràtrà prajànandena saha vardhamànau yauvanam avateratuþ. sthirorustambhau ca pçthuprakoùñhau dãrghabhujàrgalau vikañoraþkavàñau pràü÷usàlàbhiràmau mahànagarasaünive÷àv iva sarvalokà÷rayakùamau babhåvatuþ. atha candrasåryàv iva sphurajjyotsnàya÷aþpratàpàkràntabhuvanàv abhiràmadurnirãkùyau, agnimàrutàv iva samabhivyaktatejobalàv ekãbhåtau, ÷ilàkañhinakàyabandhau himavadvindhyàv ivàcalau, mahàvçùàv iva kçtayugayogyau, aruõagaruóàv iva harivàhanavibhakta÷arãrau, indropendràv iva nàgendragatau, karõàrjunàv iva kuõóalakirãñadharau, pårvàparadigbhàgàv iva sarvatejasvinàm udayàstamayasaüpàdanasamarthau, amàntàv ivàtimànenàsannavelàrgalanirodhasaükañe kukuñãrake, tejaþparàïmukhãü chàyàm api jugupsamànau, svàtmapratibimbenàpi pàdanakhalagnena lajjamànau, ÷iroruhàõàm api bhaïgena duþkham avatiùñamànau, cåóàmaõisaükràntenepi dvitãyenàtapatreõàpatrapamàõau, bhagavati ùaõmukhe 'pi svàmi÷abdenàsukhàyamàna÷ravaõau, darpaõadçùñenàpi pratipuruùeõa dåyamànanayanau, saüdhyà¤jalighañaneùv api ÷ålàyamànottamàïgau, jaladharadhçtenàpi dhanuùà dodhåyamànahçdayau, àlekhyakùitipatibhir apy apraõamadbhiþ saütapyamànacaraõau, parimitamaõóalasaütuùñaü tejaþ savitur apy abahumanyamànau, bhåbhçdapahçtalakùmãkaü sàgaram apy upahasantau, balavantam akçtavigrahaü màrutam api nindantau, himavato 'pi camarãbàlavyajanavãjitena dahyamànau, jaladhãnàm api ÷aïkhaiþ khidyamànau, catuþsamudràdhipatim aparaü pracetasam apy asahamànau, anapahçtacchatràn api vicchàyàn avanipàlàn kurvàõau, sàdhuùv apy asevitaprasannau, mukhena madhu kùarantau, duùñaràjavaü÷àn åùmaõà dåra sthitàn api mlànim ànayantau, anudivasaü ÷astràbhyàsa÷yàmikàkalaïkitam a÷eùaràjakapratàpàgninirvapaõamalinam iva karatalam udvahantau, yogyàkàleùu dhãrair dhanurdhvanibhir abhyarõopabhogàd digvadhåbhir ivàlapantau ràjyavardhana iti harùa iti sarvasyàm eva pçthivyàm àvirbhåta÷abdapràdurbhàvau, svalpãyasaiva kàlena dvãpàntareùv api prakà÷atàü jagmatuþ. ekadà ca tàv àhåya bhuktavàn abhyantaragataþ pità sasneham avàdãt: "vatsau! prathamaü ràjyàïgaü, durlabhàþ sadbhçtyàþ. pràyeõa paramàõava iva samavàyeùv anuguõãbhåya dravyaü kurvanti pàrthivaü kùudràþ. krãóàrasena nartayantau mayåratàü nayanti bàli÷àþ. darpaõam ivànupravi÷yàtmãyàü prakçtiü saükràmayanti pallavikàþ. svapnà iva mithyàdar÷anair asadbuddhiü janayanti vipralambhakàþ. gãtançtyahasitair unmattatàm àvahanty apekùità vikàrà iva vàtikàþ. càtakà iva tçùõàvanto na ÷akyante grahãtum akulãnàþ. mànase mãnam iva sphurantam evàbhipràyaü gçhõanti jàlikàþ. yamapaññikà ivàmbare citram àlikhanty udgãtakàþ. ÷alyaü hçdaye nikùipanty atimàrgaõàþ. yataþ sarvair ebhir doùàbhiùaïgair asaügatau bahudhopadhàbhiþ parãkùitau ÷ucã vinãtau vikràntàv abhiråpau màlavaràjaputrau bhràtarau bujàv iva me ÷arãràd avyatiriktau kumàraguptamàdhavaguptanàmànàv asmàbhir bhavator anucaratvàryam imau nirdiùñau. anayor upari bhavadbhyàm api nànyaparijanasamavçttibhyàü bhavitavyam", ity uktvà tayor àhvànàya pratãhàram àdide÷a. na ciràd dvàràd dvàrade÷anihitalocanau ràjyavardhanaharùau pratãhàreõa saha pravi÷antam, agrato jyeùñham aùñàda÷avarùavayasaü nàtyuccaü nàtikharvam atigurubhiþ padanyàsair anekanarapatisaücaraõacalàü ni÷calãkurvàõam ivorvãm, anavaratàbhyastalaïghanaghanopacayakañhinamàüsameduràd årudvayàn niùpatatevànulbaõajànugranthiprasåtena tanutarajaïghàkàõóayugalena bhàsamànam, ullikhitapàr÷vaprakà÷itakra÷imnà mandaram iva suràsurarabhasabhramitavàsukikaùaõakùãõena madhyena lakùyamàõam, ativistãrõenorasà svàmisaübhàvanànàm aparimitànàm avakà÷am iva prayacchantam, pralambamànasya bhujayugalasya nibhçtalalitair vikùepair atidustaraü tarantam iva yauvanodadhim, vàmakarakañakamàõikyamarãcima¤jarãjàlinyà samudbhidyamànapratàpànala÷ikhàpallavayeva càpaguõakiõalekhayàïkitapãvaraprakoùñham, àlohinãm uccàüsatañàvalambinãm astragrahaõavratavidhçtàü rauravãm iva tvacaü karõàbharaõamaõeþ prabhàü bibhràõam, utkoñikeyårapatrabhaïgaputrikàpratibimbagarbhakapolaü mukhaü candramasam iva hçdayasthitarohiõãkam udvahantam, acapalàstamitatàrakeõàdhomukhena cakùuùà ÷ikùayantam iva lakùmãlàbhottànitamukhàni païkajavanàni vinayam, svàmyanuràgam ivàmlàtakam uttaüsãkçtaü ÷irasà dhàrayantam, nirdayayà kaïkaõabhaïgabhãtasakalakàrmukàrpitàm iva namratàü prakà÷ayantatam, ÷ai÷ava eva nirjitair indriyair aribhir iva saüyataiþ ÷obhamànam, praõayinãm iva vi÷vàsabhåmiü kulaputratàm anuvartamànam, tejasvinam api ÷ãlenàhlàdakena savitàram iva ÷a÷inàntargatena viràjamànam, acalànàm api kàyakàrka÷yena gandhanam ivàcarantam, dar÷anakrãtam ànandahaste vikrãõànam iva janaü saubhàgyena kumàraguptam, pçùñhatas tasya kanãyàüsam atipràü÷utayà gauratayà ca manaþ÷ilà÷ailam iva saücarantam, anulbaõamàlatãkusuma÷ekharanibhena nirjigamiùatà guruõà ÷irasi cumbitam iva ya÷asà, parasparaviruddhayor vinayayauvanayo÷ ciràt prathamasaügamacihnam iva bhråsaügatakena kathayantam, atidhãratayà hçdayanihità svàmibhaktim iva ni÷calàü dçùñiü dhàrayantam, acchàcchacandanarasànulepana÷ãtalaü saünihitahàropadhànaü vakùaþsthalam anantasàmantasaükrànti÷ràntàyàþ ÷riyo vi÷àlaü ÷a÷imaõi÷ilàpañña÷ayanam iva bibràõam, cakùuþ kuraïgakair ghoõàvaü÷aü varàhaiþ skandhapãñhaü mahiùaiþ prakoùñhabandhaü vyàghraiþ paràkramaü kesaribhir gamanaü mataïgajair mçgayàkùapita÷eùair bhãtair utkocam iva dattaü dar÷ayantaü màdhavaguptaü dadç÷atuþ. pravi÷ya ca tau dåràd eva caturbhir aïgair uttamàïgena ca gàü spç÷antau nama÷ cakratuþ. snigdhanarendradçùñinirdiùñàm ucitàü bhåmiü bhejàte. muhårtaü ca sthitvà bhåpatir àdide÷a tau: "adyaprabhçti bhavadbhyàü kumàràv anuvartanãyau" iti. "yathàj¤àpayati devaþ" iti medinãdolàyamànamaulibhyàm utthàya ràjyavardhanaharùau praõematuþ. tau ca pitaram. tata÷ càrabhya kùaõam api nimeùoomeùàv iva cakùurgocaràd anapayàntàv ucchvàsaniþ÷vàsàv iva naktaüdivam abhimukhasthitau bhujàv iva satatapàr÷vavartinau kumàrayos tau babhåvatuþ. atha ràjya÷rãr api nçttagãtàdiùu vidagdhàsu sakhãùu sakalàsu kalàsu ca pratidivasam upacãyamànaparicayà ÷anaiþ ÷anair avardhata. parimitair eva divasair yauvanam àruroha. nipetur ekasyàü tasyàü ÷arà iva lakùyabhuvi bhåbhujàü sarveùàü dçùñayaþ. dåtasaüpreùaõàdibhi÷ ca tàü yayàcire ràjànaþ. kadàcit tu ràjàntaþpuraprasàdasthito bàhyakakùyàvasthitena puruùeõa svaprastàvàgatàü gãyamànàm àryàm a÷çõot: "udvegamahàvarte pàtayati payodharonnamanakàle / sarid iva tañam anuvarùaü vivardhamànà sutà pitaram" // 4.5 // tàü ca ÷rutvà pàr÷vasthitàü mahàdevãm utsàritaparijano jagàda: "devi,! taruõãbhåtà vatsà ràjya÷rãþ. etadãyà guõavatteva kùaõam api hçdayàn nàpayàti me cintà. yauvanàrambha eva ca kanyakànàm indhanãbhavanti pitaraþ saütàpànalasya. hçdayam andhakàrayati me divasam iva payodharonnatir asyàþ. kenàpi kçtà dharmyà nàbhimatà me sthitir iyaü yad aïgasaübhåtàny aïkalàlitàny aparityàjyàny apatyakàny akàõóa evàgatyàsaüstutair nãyante. etàni tàni khalv aïkanasthànàni saüsàrasya. seyaü sarvàbhibhàvinã ÷okàgner dàha÷aktir yad apatyatve samàne 'pi jàtàyàü duhitari dåyante santaþ. etadarthaü janmakàla eva kanyakàbhyaþ prayacchanti salilam a÷rubiþ sàdhavaþ. etadbhayàd akçtadàraparigrahàþ parihçtagçhavasatayaþ ÷ånyàny araõyàny adhi÷erate munayaþ. ko hi nàma saheta sacetano viraham apatyànàm. yathà yathà samàpatanti dåtà varàõàü varàkã lajjamàneva cintà tathà tathà nitaràü pravi÷ati me hçdayam. kiü kriyate. tathàpi gçhagatair anugantavyà eva lokavçttayaþ. pràyeõa ca satsv apy anyeùu varaguõeùv abhijanam evànurudhyante dhãmantaþ. dharaõãdharàõàü ca mårdhni sthito màhe÷varà pàdanyàsa iva sakalabhuvananamaskçto maukharo vaü÷aþ. tatràpi tilakabhåtasyàvantivarmaõaþ sånur agrajo grahavarmà nàma grahapatir iva gàü gataþ pitur anyåno guõair enàü pràrthayate. yadi bhavatyà api matir anumanyate tatas tasmai dàtum icchàmi" ity uktavati bhartari duhitçsnehakàtaratarahçdayà sà÷rulocanà mahàdevã pratyuvàca: "àryaputra! saüvardhanamàtropayoginyo dhàtrãnirvi÷eùà bhavanti khalu màtaraþ kanyakànàm. dàne tu pramàõam àsàü pitaraþ. kevalaü kçpàkçtavi÷eùaþ sudåreõa tanayasnehàd atiricyate duhitçsnehaþ. yathà neyaü yàvajjãvam àvayor àrtitàü pratipadyate tathàryaputra eva jànàti" iti. ràjà tu jàtani÷cayo duhitçdànaü prati samàhåya sutàv api viditàrthàv akàrùãt. ÷obhane ca divase grahavarmaõà kanyàü pràrthayituü preùitasya pårvàgatasyaiva pradhànadåtapuruùasya kare sarvaràjakulasamakùaü duhitçdànajalam apàtayat. jàtamudi kçtàrthe gate ca tasminn àsanneùu ca vivàhadivaseùåddàmadãyamànatàmbålapañavàsakusumaprasàdhitasarvalokam, sakalade÷àdi÷yamàna÷ilpisàrthàgamanam, avanipàlapuruùagçhãtasamagragràmãõànãyamànopakaraõasaübhàram, ràjadauvàrikopanãyamànànekançpopàyanam, upanimantritàgatabandhuvargasaüvargaõavayagraràjavallabham, labdhamadhumadapracaõóacarmakàrakarapuñollàlitakoõapañuvighaññanaraõanmaïgalapañaham, piùñapa¤càïgulamaõóyamànolåkhalamusala÷ilàdyupakaraõam, a÷eùà÷àmukhàvirbhåtacàraõaparamparàpåryamàõaprakoùñhapratiùñhàpyamànendràõãdaivatam, sitakusumavilepanavasanasatkçtaiþ såtradhàrair àdãyamànavivàhavedãsåtrapàtam, utkårcakakarai÷ ca sudhàkarpåraskandhair adhirohiõãsamàråóhair dhavair dhavalãkriyamàõapràsàdapratolãpràkàra÷ikharam, kùuõõakùàlyamànakusumbhasaübhàràmbhaþplavapårarajyamànajanapàdapallavam, niråpyamàõayautakayogyamàtaïgaturaïgataraïgitàïganam, gaõanàbhiyuktagaõakagaõagçhyamàõalagnaguõam, gandhodakavàhimakaramukhapraõàlãpåryamàõakrãóàvàpãsamåham, hemakàracakraprakràntahàñakaghañanañàïkàravàcàlitàlindakam, utthàpitàbhinavabhittipàtyamànabahalavàlukàkaõñhakàlepàkulàlepakalokam, caturacitrakaracakravàlalikhyamànamàïgalyàlekhyam, lepyakàrakadambakakriyamàõamçnmayamãnakårmamakaranàrikelakadalãpågavçkùakam, kùitipàlai÷ ca svayam àbaddhakakùyaiþ svàmyarpitakarma÷obhàsaüpàdanàkulaiþ sindårakuññim abhåmã÷ ca masçõayadbhir vinihitasarasàtarpaõahastàn vinyastàlaktakapàñalàü÷ ca cåtà÷okapallavalà¤chita÷ikharàn udvàhavitardikàstambhàn uttambhayadbhiþ pràrabdhavividhavyàpàram, àsåryodayàc ca praviùñàbhiþ satãbhiþ subhagàbhiþ suråpàbhiþ suve÷àbhir avidhavàbhiþ sindårarajoràjiràjitalalàñàbhir vadhåvaragotragrahaõagarbhàõi ÷rutisubhagàni maïgalàni gàyantãbhir bahuvidhavarõakàdigdhàïgulãbhir grãvàsåtràõi ca citrayantãbhi÷ citralatàlekhyaku÷alàbhiþ kala÷àü÷ ca dhavalitठ÷ãtala÷àràjira÷reõã÷ ca maõóayantãbhir abhinnapuñakarpàsatålapallavàü÷ ca vaivàhikakaïkaõorõàsåtrasaünàhàü÷ ca ra¤jayantãbhir balà÷anàghçtaghanãkçtakuïkumakalkami÷ritàü÷ càïgaràgàül làvaõyavi÷eùakçnti ca mukhàlepanàni kalpayantãbhiþ kakkolami÷ràþ sajàtãphalàþ sphuratsphãtasphàñikakarpåra÷akalakhacitàntaràlà lavaïgamàlà racayantãbhiþ samantàt sàmantasãmantinãbhir vyàptam, bahuvidhabhaktinirmàõanipuõapuràõapaurapuraüdhribadhyamànair baddhai÷ càcàracaturàntaþpurajaratãjanitapåjàràjamànarajakarajyamànai raktai÷ cobhayapañàntalagnaparijanapreïkholitai÷ chàyàsu ÷oùyamàõaiþ ÷uùkai÷ ca kuñilakramaråpakriyamàõapallavaparabhàgair aparair àrabdhakuïkumapaïkasthàsakacchuraõair aparair udbhujabhujiùyabhajyamànabhaïgurottarãyaiþ kùaumai÷ ca bàdarai÷ ca dukålai÷ ca làlàtantujai÷ càü÷ukai÷ ca netrai÷ ca nirmokanibhair akañhorarambhàgarbhakomalair niþ÷vàsahàryaiþ spar÷ànumeyair vàsobhiþ sarvataþ sphuradbhir indràyudhasahasrair iva saüchàditam, ujjvalanicolakàvaguõñhyamànahaüsakulai÷ ca ÷ayanãyais tàràmuktàphalopacãyamànai÷ ca ka¤cukair anekopayogapàñyamànai÷ càparimitaiþ paññapañãsahasrair abhinavaràgakomaladukålaràjamànai÷ ca pañavitànaiþ stavarakanivahanirantaracchàdyamànasamastapañalai÷ ca maõóapair uccitranetrapañaveùñyamànai÷ ca stambhair ujjvalaü ramaõãyaü cautsukyadaü ca maïgalyaü càsãdràjakulam. devã tu ya÷omatã vivàhotsavaparyàkulahçdayà hçdayena bhartari, kutåhalena jàmàtari, snehena duhitari, upacàreõa nimantritastrãùu, àde÷ena parijane, ÷arãreõa saücaraõe, cakùuùà kçtàkçtapratyavekùaõeùu, ànandena mahotsave, ekàpi bahudhà vibhaktevàbhavat. bhåpatir apy upary upari visarjitoùñravàmãjanitajàmàtçjoùaþ saty apyàj¤àsaüpàdanadakùe mukhekùaõapare parijane samaü putràbhyàü duhitçsnehaviklavaþ sarvaü svayam akarot. evaü ca tasminn avidhavàmaya iva bhavati ràjakule, maïgalamaya iva jàyamàne jãvaloke, càraõamayeùv iva lakùyamàõeùu diïmukheùu, pañaharavamaya iva kçte 'ntarikùe, bhåùaõamaya iva bhramati parijane, bàndhavamaya iva dç÷yamàne sarge, nirvçtimaya ivopalakùyamàõe kàle, lakùmãmaya iva vijçmbhamàõe mahotsave, nidhàna iva sukhasya, phala iva janmanaþ, pariõàma iva puõyasya, yauvana iva vibhåteþ, yauvaràjya iva prãteþ, siddhikàla iva manorathasya vartamàne, gaõyamàna iva janàïgulãbhiþ, àlokyamàna iva màrgadhvajaiþ, pratyudgamyamàna iva maïgalyavàdyaprati÷abdakaiþ, àhåyamàna iva mauhårtikaiþ, àkçùyamàõa iva manorathaiþ, pariùvajyamàna iva vadhåsakhãhçdayair àjagàma vivàhadivasaþ. pràtar eva pratãhàraiþ samutsàritanikhilànibaddhalokaü viviktam akriyata ràjakulam. atha mahàpratãhàraþ pravi÷ya nçpasamãpam "deva! jàmàtur antikàt tàmbåladàyakaþ pàrijàtakanàmà saüpràptaþ" ity abhidhàya svàkàraü yuvànam adar÷ayat. ràjà tu taü dåràd eva jàmàtçbahumànàd dar÷itàdaraþ "bàlaka! kaccit ku÷alã grahavarmà?" iti papraccha. asau tu samàkarõitanaràdhipadhvanir dhàvamànaþ katicit padàny upasçtya prasàrya ca bàhå sevàcatura÷ ciraü vasuüdharàyàü nidhàya mårdhànam utthàya "deva! ku÷alã yathàj¤àpayasy arcayati ca devaü namaskàreõa" iti vyaj¤àpayat. àgatajàmàtçnivedanàgataü ca taü j¤àtvà kçtasatkàraü ràjà "yàminyàþ prathame yàme vivàhakàlàtyayakçto yathà na bhavati doùaþ" iti saüdi÷ya pratãpaü pràhiõot. atha sakalakamalavanalakùmãü vadhåmukha iva saücàrya samavasite vàsare, vivàhadivasa÷riyaþ pàdapallava iva rajyamàne savitari, vadhåvarànuràgalaghåkçtapremalajjiteùv iva vighañamàneùu cakravàkamithuneùu, saubhàgyadhvaja iva raktàü÷ukasukumàravapuùi nabhasi sphurati saüdhyàràge, kapotakaõñhakarbure varayàtràgamanarajasãva kaluùayati diïmukhàni timire, lagnasaüpàdanasajja ivojjihàne jyotirgaõe vivàhamaïgalakala÷a ivodaya÷ikhariõà samutkùipyamàõe vardhamànadhavalacchàye tàràdhipamaõóale, vadhåvadanalàvaõyajyotsnàparipãtatamasi pradoùe, vçthoditam upahasatsv iva rajanikaram uttànitamukhesu kumudavaneùv àjagàma muhur muhur ullàsitasphàrasphuritàruõacàmarair manorathair ivotthitaràgàgrapallavaiþ purodhàvamànaiþ pàdàtair utkarõakañakahayapratiheùitadãyamànasvàgatair iva vàjinàü vçndair àpåritadigvibhàgaþ, calakarõacàmaràõàü càmãkaramaya sarvopakaraõànàü varõakalambinàü balinàü ghaõñàñàïkàriõàü kariõàü ghañàbhiþ, ghañayann iva punar indådayavilãnam andhakàram, nakùatramàlàmaõóitamukhãü kariõãü ni÷àkara iva pauraüdarãü di÷am àråóhaþ, prakañitavividhavihagavirutais tàlàvacaracàraõaiþ puraþsarair bàlo vasanta ivopavanaiþ kriyamàgakolàhalo gandhatailàvasekasugandhinà dãpikàcakravàlàlokena kuïkumapañavàsadhålipañaleneva pi¤jarãkurvan sakalaü lokam, utphullamallikàmuõóamàlàmadhyàdhyàsitakusuma÷ekhareõa ÷irasà hasann iva sapariveùakùapàkaraü kaumudãpradoùam, àtmaråpanirjitamakaraketukaràpahçtena kàrmukeõeva kausumena dàmnà viracitavaikakùakavilàsaþ, kusumasaurabhagarvabhràntabhramarakulakalakalapralàpasubhagaþ pàrijàta iva jàtaþ ÷riyà saha punar avatàrito medinãm, navavadhåvadanàvalokanakutåhaleneva kçùyamàõahçdayaþ patann iva mukhena pratyàsannalagno grahavarmà tvaritam àjagàma. ràjà tu tam upadvàram àgataü caraõàbhyàm eva ràjacakrànugamyamànaþ sasutaþ pratyujjagàma. avatãrõaü ca taü kçtanamaskàraü manmatham iva màdhavaþ prasàritabhujo gàóham àliliïga. yathàkramaü pariùvaktaràjyavardhanaharùaü ca haste gçhãtvàbhyantaraü ninye. svanirvi÷eùàsanadànàdinà cainam upacàreõopacacàra. na ciràc ca gambhãranàmà nçpateþ praõayã vidvàn dvijanamà grahavarmàõam uvàca: "tàta! tvàü pràpya ciràt khalu ràjya÷riyà ghañitau tejomayau sakalajagadgãyamànabudhakarõànandakàriguõagaõau somasåryavaü÷àv iva puùpabhåtimukaravaü÷au. prathamam eva kaustubhamaõir iva guõaiþ sthito 'si hçdaye devasya. idànãü tu ÷a÷ãva sirasà parame÷vareõàsi voóhavyo jàtaþ" iti. evaü vadaty eva tasmin nçpam upasçtya mauhårtikàþ "deva! samàsãdati lagnavelà. vrajatu jàmàtà kautukagçham" ity åcuþ. atha narendreõa "uttiùñha, gaccha" iti gadito grahavarmà pravi÷yàntaþpuraü jàmàtçdar÷anakutåhalinãnàü strãõàü patitàni locanasahasràõi vikacanãlakuvalayavanànãva laïghayann àsasàda kautukagçhadvàram. nivàritaparijana÷ ca pravive÷a. atha tatra katipayàptapriyasakhãsvajanapramadàpràyaparivàràm, aruõàü÷ukàvaguõñhitamukhãü prabàtasaüdhyàm iva svaprabhayà niùprabhàn pradãpakàn kurvàõàm, atisaukumàrya÷aïkiteneva yauvanena nàtinirbharam upagåóhàm, sàdhvasanirudhyamànahçdayade÷aduþkhamuktair nibhçtàyataiþ ÷vasitair apayàntaü kumàrabhàvam ivànu÷ocantãm, atyutkampinãü patanabhiyeva trapayà niùpandaü dhàryamàõàm, hastaü tàmarasapratipakùam àsannagrahaõaü ÷a÷inam iva rohiõãü bhayavepamànamànasàm avalokayantãm, candanadhavalatanulatàm, jyotsnàdànasaücitalàvaõyàt kumudinãgarbhàd iva prasåtàm, kusumàmodanirhàriõãü vasantahçdyàd iva nirgatàm, niþ÷vàsaparimalàkçùñamadhukarakulàü malayamàrutàd ivotpannàm, kçtakaüdarpànusaraõàü ratim iva punarjàtàm, prabhàlàvaõyamadasaurabhamàdhuryaiþ kaustubha÷a÷imadiràpàrijàtàmçtaprabhavaiþ sarvaratnaguõair aparàm iva suràsuraruùà ratnàkareõa kalpitàü ÷riyam, snigdhena bàlikàlokena sitasindhuvàrakusumama¤jarãbhir iva muktàdãdhitibhiþ kalpitakarõàvataüsàm, karõàbharaõamarakataprabhàharita÷àdvalena kapolasthalãtalena vinodayantãm iva hàriõãü locanacchàyàm, adhomukhaü varakautukàlokanàkulaü muhurmuhuþ kçtamukhonnamanaprayatnaü sakhãjanaü hçdayaü ca nirbhartsayantãü vadhåm apa÷yat. pravi÷antam eva taü hçdayacauraü vadhvà samarpitaü jagràha kaüdarpaþ. parihàsasmeramukhãbi÷ ca nàrãbhiþ kautukagçhe yad yat kàryate jàmàtà tat tat sarvam atipe÷alaü cakàra. kçtapariõayànuråpave÷aparigrahàü gçhãtvà kare vadhåü nirjagàma. jagàma ca navasudhàdhavalàü nimantritàgatais tuùàra÷ailopatyakàm iva tryambakàmbikàvivàhàhåtair bhåbhçdbhiþ parivçtàm, sekasukumàrayavàïkuradanturaiþ pa¤càsyaiþ kala÷aiþ komalavarõikàvicitrair amitramukhai÷ ca maïgalyaphalahastàbhir a¤jalikàrikàbhir udbhàsitaparyantàm, upàdhyàyopadhãyamànãndhanadhåmàyamànàgnisaüdhukùaõàkùaõikopadraùñçdvijàm, upakç÷ànunihitànupahataharitaku÷àm saünihitadçùadajinàjyasruksamitpålãnivahàm, nåtana÷årpàrpita÷yàmala÷amãpalà÷ami÷ralàjahàsinãü vedãm. àruroha ca tàü divam iva sajyotsnaþ ÷a÷ã. samutsasarpa ca vellitàruõa÷ikhàpallavasya ÷ikhinaþ kusumàyudha iva ratidvitãyo raktà÷okasya samãpam. hute ca hutabhuji pradakùiõàvartapravçttàbhir vadhåvadanavilokanakutåhalinãbhir iva jvàlàbhir eva saha pradakùiõaü babhràma. pàtyamàne ca làjà¤jalau nakhamayåkhadhavalitatanur adçùñapårvavadhåvararåpavismayasmera ivàdçsyata vibhàvasuþ. atràntare svacchakapolodarasaükràntam analapratibimbam iva nirvàpayantã sthålamuktàphalavimalabàùpabindusaüdohadar÷itadurdinà nirvadanavikàraü ruroda vadhåþ. uda÷ruvilocanànàü ca bàndhavavadhånàm udapàdi mahàn àkrandaþ. parisamàpitavaivàhikakriyàkalàpas tu jàmàtà vadhvà samaü praõanàma ÷va÷urau. pravive÷a ca dvàrapakùalikhitaratiprãtidaivataü, praõayibhir iva prathamapraviùñair alikulaiþ kçtakolàhalam, alikulapakùapavanapreïkholitaiþ karõotpalaprahàrabhayaprakampitair iva maïgalapradãpaiþ prakà÷itam, ekade÷alikhitastabakitaraktà÷okatarutalabhàjàdhijyacàpena tiryakkåõitanetratribhàgeõa ÷aram çjåkurvatà kàmadevenàdhiùñhitam, ekapàr÷vanyastena kà¤canàcàmarukeõetarapàr÷vavartinyà ca dànta÷apharukadhàriõyà kanakaputrikayà sàkùàl lakùmyevoddaõóapuõóarãkahastayà sanàthena sopadhànena svàstãrõena ÷ayanena ÷obhamànam, ÷ayana÷irobhàgasthitena ca kçtakumuda÷obhena kusumàyudhasàhàyakàyàgatena ÷a÷ineva nidràkala÷ena ràjatena viràjamànaü vàsagçham. tatra ca hrãtàyà navavadhåkàyàþ paràïmukhaprasuptàyà maõibhittidarpaõeùu mukhapratibimbàni prathamàlàpàkarõanakautukàgatagçhadevatànanànãva maõigavàkùakeùu vãkùamàõaþ kùaõadàü ninye. sthitvà ca ÷va÷urakule ÷ãlenàmçtam iva ÷va÷råhçdaye varùann abhinavàbhinavopacàrair apunaruktàny ànandamayàni da÷a dinàni, dattvà ca ràjadauvàrikam iva ràjakule raõaraõakaü yautakaniveditànãva ÷ambalàny àdàya hçdayàni sarvalokasya kathaü katham api visarjito nçpeõa vadhvà saha svade÷am agamad iti. iti ÷rãmahàkavibàõabhaññakçtau harùacarite cakravartijanmavarõanaü nàma caturtha ucchvàsaþ. pa¤cama ucchvàsaþ niyatir vidhàya puüsàü prathamaü sukham upari dàruõaü duþkham / kçtvà lokaü taralà taóid iva vajraü nipàtayati // 5.1 // pàtayati mahàpuruùàn samam eva bahån anàdareõaiva / parivartamàna ekaþ kàlaþ ÷ailàn ivànantaþ // 5.2 // atha kadàcid ràjà ràjyavardhanaü kavacaharam àhåya håõàn hantuü hariõàn iva harir hariõe÷aki÷oram aparimitabalànuyàtaü ciraütanair amàtyair anuraktai÷ ca mahàsàmantaiþ kçtvà sàbhisaram uttaràpathaü pràhiõot. prayàntaü ca taü devo harùaþ katicit prayàõakàni turaïgamair anuvavràja. praviùñe ca kailàsaprabhàbhàsinãü kakubhaü bhràtari vartamàno nave vayasi vikramarasànurodhini kesari÷arabha÷àrdålavaràhabahuleùu tuùàra÷ailopakaõñheùåtkaõñhamànavanadevatàkañàkùàü÷u÷àrita÷arãrakàntiþ krãóan mçgayàü mçgalocanaþ katipayàny ahàni bahir eva vyalambata. cakàra càkarõàntàkçùñakàrmukanirgatabhàsurabhallavarùã svalpãyobhir eva divasair niþ÷vàpadàny araõyàni. ekadà tu vàsateyyàs turãye yàme pratyuùasyeva svapne cañulajvàlàpu¤japi¤jarãkçtasakalakukubhà durnivàreõa davahutabhujà dahyamànaü kesariõam adràkùãt. tasminn eva ca dàvadahane samutsçjya ÷àvakàn utplutya càtmànaü pàtayantãü siühãm apa÷yat. àsãc càsya cetasi: "loke hi lohebhyaþ kañhinataràþ khalu snehamayà bandhanapà÷àþ yad àkçùñàs tirya¤co 'py evam àcàranti" iti. prabuddhasya càsya muhurmuhur dakùiõetaram akùi paspande. gàtreùu càkasmàd eva vepathur vipaprathe. nirnimittam evàntarbandhanasthànàc cacàleva hçdayam. akàraõàd eva càjàyata garãyasã duþkhàsikà. kim idam iti ca samutpannavividhavikalpavimathitamatir apagatadhçtiù cintàvanamitavadanaþ stimitatàrakeõa cakùuùà samudbhidyamànasthalakamalinãvanàm iva cakàra cakorekùaõaþ kùanaü kùoõãm. ahni ca tasmi¤ ÷ånyenaiva ca cetasà cikrãóa mçgayàm. àrohati ca haritahaye madhyam ahno bhavanam àgatyobhayato mandamandaü saüvàhyamànatanutàlavçntaþ kùititalavitatàm ati÷i÷iramalayajarasalavalulitavapuùam indudhavalopadhànadhàriõãü vetrapaññikàm adhi÷ayànaþ sà÷aïka eva tasthau. atha dåràd eva lekhagarbhayà nãlãràgamecakarucà cãracãrikayà racitamuõóamàlakam, ÷ramàtapàbhyàm àropyamàõakàyakàlimànam, antargatena ÷oka÷ikhinà 'ïgàratàm iva nãyamànam, atitvaràgamanadrutatarapadoddhåyamànadhåliràjivyàjena ràjavàrtà÷ravaõakutåhalinyà medinyevànugamyamànam, abhimukhapavanapreïkhatpravitatottarãyapañapràntavãjyamànobhayapàr÷vam atitvarayà kçtapakùam ivà÷u paràpatantam, preryamàõam iva pçùñhataþ svàmyàde÷enàkçùyamàõam iva purastàd àyataiþ ÷rama÷vàsamokùaiþ svidyallalàñatañaghañamànapratibimbakena kàryakautukàd apahriyamàõalekham iva bhàsvatà saübhramabhraùñair ivendriyaiþ ÷ånyãkçta÷arãram, lekhàrpitaprayojanagauravàd iva same 'pi vartmani ÷ånyahçdayatayà skhalantam, kàlamegha÷akalam iva patiùyato durvàrtàvajrasya, dhåmapallavam iva jvaliùyataþ ÷okajvalanasya, bãjam iva phaliùyato duùkçta÷àler animittabhåtadãrghàdhvagam kuraïgakanàmànam àyantam adràkùãt. dçùñvà ca pårvanimittaparamparàvirbhàvitabhãtir abhidyata hçdayena. kuraïgakas tu kçtapraõàmaþ samupasçtya prathamam ànanalagnaü viùàdam upaninye pa÷càl lekham. taü ca devo harùaþ svayam evàdàyàvàcayat. lekhàrthenaiva ca samaü gçhãtvà hçdayena saütàpam avagraharåpo 'bhyadhàt: "kuraïgaka! kiü màndyaü tàtasya?" iti. sa cakùuùà bàùpajalabindubhir mukhena ca kha¤jàkùaraiþ kùaradbhir yugapad àcacakùe: "deva! dàhajvaro mahàn" iti. tac càkarõya sahasà sahasradhevàsya hçdayaü paphàla. kçtàcamana÷ ca janayitur àyuùkàmo 'parimitamaõikanakarajatajàtam àtmaparibarham a÷eùaü bràhmaõasàd akarot. abhukta evoccacàla. "dàpaya vàjinaþ paryàõam" iti ca puraþsthitaü ÷iraþkçpàõaü bibhràõaü babhàõa yuvànam. vepamànahçdaya÷ ca sasaübhramapradhàvitaparivardhakopanãtam àruhya turaïgam ekàky eva pràvartata. akàõóaprayàõasaüj¤à÷aïkhakùubhitaü tu saübhramàt sajjãbhåtam udbhåtamukharakhuraravabharitasakalabhuvanavivaram àgatyàgatya sarvàbhyo digbhyo dhàvamànam a÷vo 'yam aóhaukata. prasthitasya càsya pradakùiõetaraü prayànto vinà÷am upasthitaü ràjasiühasya hariõàþ prakañayàübabhåvuþ. a÷i÷irara÷mimaõóalàbhimukha÷ ca hçdayam avadàrayann iva dàva÷uùke dàruõi dàruõaü raràõa vàyasaþ. kajjalamaya iva bahudivasam upacitabahalamalapañalamalinitatanur abhimukham àjagàma ÷ikhipicchàlà¤chano nagnàñakaþ. durnimittair anabhinandyamànagamana÷ ca nitaràm a÷aïkata. hçdayena pitçsnehàhitamradimnà ca tat tad upekùamàõas turaïgamaskandhabaddhalakùyaü cakùur avicalaü dadhàno duþkham avasitahasitasaükathas tåùõãübhåtena bhåpàlalokenànugamyamàno bahuyojanasaüpiõóitam adhvànam ekenaivàhnà samalaïghayat. upalabdhanarendramàndyavàrtàviùaõõa iva naùñatejasy adhomukhãbhavati bhagavati bhànumati bhaõóipramukhena praõayinà ràjaputralokena bahu÷o vij¤àpyamàno 'pi nàhàram akarot. puraþpravçttapratãhàragçhyamàõagràmãõaparamparàprakañitapraguõavartmà ca vahann eva ninye ni÷àm. anyasminn ahani madhyaüdine vigatajaya÷abdam, astamitatåryanàdam upasaühçtagãtam, utsàritotsavam, apragãtacàraõam, aprasàritàpaõapaõyam, sthànasthàneùu pavanabalakuñilàbhiþ koñihomadhåmalekhàbhir ullasantãbhir yamamahiùaviùàõakoñibhir ivollikhyamànam, kçtàntapà÷avàguràbhir iva veùñyamànam, upari kàlamahiùàlaükàrakàlàyasakiïkiõãbhir iva kañu kvaõantãbhir divasam, vàyasamaõóalãbhir bhramantãbhir àvedyamànapratyàsannà÷ubham, kvacit prati÷àyitasnigdhabàndhavàràdhyamànàhirbudhnam, kvacid dãpikàdahyamànakulaputrakaprasàdyamànamàtçmaõóalam, kvacin muõóopahàraharaõodyatadravióapràrthyamànàmardakam, kvacid àndhroddhriyamànabàhuvapropayàcyamànacaõóikam, anyatra ÷irovidhçtavilãyamànagaladgugguluvikalanavasevakànunãyamànamahàkàlam, aparatra ni÷ita÷astrãnikçttàtmamàüsahomaprasaktàptavargam, aparatra prakà÷anarapatikumàrakakriyamàõamahàmàüsavikrayaprakramam, upahatam iva ÷ma÷ànapàü÷ubhir amaïgalair iva parigçhãtam, yàtudhànair iva vidhvastam, kalikàleneva kavalitam, pàpapañalair iva saüchàditam, adharmavikùepair iva luõñhitam, anityatàdhikàrair ivàkràntam, niyativilàsair ivàtmãkçtam, ÷ånyam iva suptam iva muùitam iva vilakùitam iva chalitam iva mårcchitam iva skandhàvàraü samàsasàda. pravi÷ann eva ca vipaõivartmani kutåhalàkulabahalabàlakaparivçtam årdhvayaùñiviùkambhavitate vàmahastavartini bhãùaõamahiùàdhiråóhapretanàthasanàthe citravati pañe paralokavyatikaram itarakarakalitena ÷arakàõóena kathayantaü yamapaññikaü dadar÷a. tenaiva ca gãyamànaü ÷lokam a÷çõot: "màtàpitçsahasràõi putradàra÷atàni ca / yuge yuge vyatãtàni kasya te kasya và bhavàn" // 5.3 // iti. tena càdhikataram avadãryamàõahçdayaþ krameõa ràjadvàraü pratiùiddhasakalalokaprave÷aü yayau. turagàd avatãrõa÷ càbhyantaràn niùkràmantam aprasannamukharàgam unmuktam ivendriyaiþ suùeõanàmànaü vaidyakumàrakam adràkùãt. kçtanamaskàraü ca tam apràkùãt: "suùeõa! asti tàtasya vi÷eùo na và?" iti. so 'bravãt: "nàstãdànãü yadi bhavet kumàraü dçùñvà" iti. mandaü mandaü dvàrapàlaiþ praõamyamàna÷ ca dãyamànasarvasvam, påjyamànakuladevatam, pràrabdhàmçtacarupacanakriyam, kriyamàõaùaóàhutihomam, håyamànapçùadàjyalavaliptapracaladårvàpallavam, pañhyamànamahàmàyårãpravartyamànagçha÷àntinirvartyamànabhåtarakùàbalividhànam, prayatavipraprastutasaühitàjapam japyamànarudraikàda÷ã÷abdàyamàna÷ivagçham, ati÷uci÷aivasaüpàdyamànaviråpàkùakùãrakala÷asahasrasnapanam, ajiropaviùñai÷ cànàsàditasvàmidar÷anadåyamànamànasair abhyantaraniùpatitanikañavartiparijananivedyamànavàrtair vàrtãbhåtasnànabhojana÷ayanair ujjhitàtmasaüskàramalinave÷air likhitair iva ni÷calair narapatibhir nãyamànanaktaüdivaü duþkhadãnavadanena ca praghaõeùu baddhamaõóalenopàü÷uvyàhçtaiþ kenacic cikitsakadoùàn udbhàvayatà, kenacid asàdhyavyàdhilakùaõapadàni pañhatà, kenacid duþsvapnàn àvedayatà, kenacit pa÷àcavàrtàü vivçõvatà, kenacit kàrtàntikàde÷àn prakà÷ayatà, kenacid upaliïgàni gàyatà, anyenànityatàü bhàvayatà, saüsàraü càpavadatà, kalikàlavilasitàni ca nindatà, daivaü copàlabhamànenàpareõa dharmàya kupyatà, ràjakuladevatà÷ càdhikùipatà, apareõa kliùñakulaputrakabhàgyàni garhayatà, bàhyaparijanena kathyamànakaùñapàrthivàvasthaü ràjakulaü vive÷a. aviralabàùpapayaþpariplutalocanena pitçparijanena vãkùyamàõo vividhauùadhidravyadravagandhagarbham utkvathatàü kvàthànàü sarpiùàü tailànàü ca prapacyamànànàü gandham àjighrann avàpa tçtãyaü kakùyàntaram. tatra càtiniþ÷abde gçhàvagrahaõãgràhibahuvetriõi, triguõatiraskariõãtirohitasuvãthãpathe, pihitapakùadvàrake, parihçtakavàñarañite, ghañitagavàkùarakùitamaruti, dåyamànaparicàrake, caraõatàóanasvanatsopànaprakupitapratãhàre, nibhçtasaüj¤ànirdi÷yamànasakalakarmaõi, nàtinikañopaviùñakaïkañini, koõasthitàhvànacakitàcamanakavàhini, caüdra÷àlikàlãnamåkamaulaloke, mahàdhividhurabàndhavàïganàvargagçhãtapracchannapragrãvake, saüjavanapu¤jitodvignaparijane, praviùñakatipayapraõayini, gambhãrajvaràrambhabhãtabhiùaji, durmanàyamànamanttriõi, mandàyamànapurodhasi, sãdatsuhçdi, vidràõavipa÷citi, saütaptàptasàmante, vicittacàmaragràhiõi, duþkhakùàma÷irorakùiõi, kùãyamàõaprasàdavittakamanorathasaüpadi, svàmibhaktiparityaktàhàrahãyamànabalavikalavallabhabhåbhçti, kùititalapatitasakalarajanãjàgaråkaràjaputrakumàrake, kulakramàgatakulaputranivahohyamàna÷uci, ÷okasaükucitaka¤cukini, nirànandanandini, niþ÷vasannirà÷àsannasevake, niþsçtatàmbåladhåsaràdharavàrayoùiti, vilakùavaidyopadi÷yamànapathyàharaõàvahitapaurogave, anujãvipãyamànoccacaùakadhàràvàrivinodyamànàsya÷oùaruji, ràjàbhilàùabhojyamànabahubhuji, bheùajasàmagrãsaüpàdanavyagrasamagravyavahàriõi, muhurmuhuràhåyamànatoyakarmàntikànumitaghoràturatçùi, tuùàraparikaritakaraka÷i÷irãkriyamàõoda÷viti, ÷vetàrdrakarpañàrpitakarpåraparàga÷ãtalãkçta÷alàke, nà÷yànapaïkilipyamànanavabhàõóagatagaõóåùagrahaõamastuni, timyatkomalakamalinãpalà÷apràvçtamçdumçõàlake, sanàlanãlotpalapålãsanàthasalilapànabhàjanabhuvi, dhàrànipàtanirvàrpyamàõakvathitàmbhasi, pañupàñala÷arkaràmodamuci, ma¤cakà÷ritasikatilakarkarãvi÷ràntàntaracakùuùi, sarala÷evàlavalayitagaladgolayantrake, galvarka÷àlàjirollàsitalàjasaktunipãtamasàrapàrãparigçhãtakarka÷arkare, ÷i÷irauùadharasacårõàvakãrõasphañika÷ukti÷aïkhasaücaye, saücitapracurapràcãnàmalakamàtuluïgadràkùàdàóimàdiphale, pratigràhitavipraviprakãryamàõa÷àntyudakavipruùi, preùyàpreùyamàõalalàñalepopadigdhadçùadi dhavalagçhe sthitam, paralokavijayàya nãràjyamàõam iva jvarajvalanenànavarataparivartanaistaraïgiõi ÷ayanãye ÷eùam iva viùoùmaõà kùãrodanvati viceùñamànam, muktàphalavàlukàdhålidhavalitaü jaladhim iva kùayakàle ÷uùyantam, kàlena kailàsam iva da÷ànanenoddhriyamàõam, aviratacandanacarcàparàõàü paricàrikàõàü atyuùõàvayavaspar÷abhasmãbhåtodarair iva dhavalaiþ karaiþ spç÷yamànaü lokàntaraprasthitam, sthàsnunà svaya÷aseva candanànulepanacchalenàpçcchyamànam, avicchinnadãyamànakamalakumudendãvaradalam, kàlakañàkùapatana÷abalam iva ÷arãram udvahantam, nibióadukålapaññanipãóitake÷àntakathyamànakaùñavedanànubandhaü mårdhànaü dhàrayantam, durdharavedanonnamannãla÷iràjàlakakaràlena ca kàlàïgulilikhyamànalekhàkhyàtamaraõàvadhidivasasaükhyàneneva lalàñaphalakena bhayam upajanayantam, àsannayamadar÷anodvegàd iva ca kiücidantaþpraviùñatàrakaü cakùur dadhànam, ÷uùyadda÷anapaïktiprasçtadhåsaradãdhititaraïgiõãü mçgatçùõikàm ivoùõàü niþ÷vàsaparamparàm udvahantam, atyuùõaniþ÷vàsadagdhayeva ÷yàmàyamànayà rasanayà nivedyamànadàruõasaünipàtàrambham, uraþsthalasthàpitamaõimauktikahàracandanacandrakàntam, kçtàntadåtadar÷anayogyam ivàtmànaü kurvàõam, aïgabhaïgavalanotkùiptabhujayugalam, paryastahastanakhamayåkhair dhàràgçham iva tàpa÷àntaye racayantam, nediùñhasalilamaõikuññimàdar÷odareùu nipatadbhiþ pratibimbair api saütàpàti÷ayam iva kathayantam, spçùantãü praõayinãm iva vi÷vàsabhåmiü mårcchàm api bahu manyamànam, antakàhvànàkùarair iva sabhayabhiùagdçùñair ariùñair àviùñam, mahàprasthànakàle svasaütàpasaütànam àptahçdayeùu saücàrayantam, aratiparigçhãtam ãrùyayeva chàyayà vimucyamànam, udyogam ivopadravàõam, sarvàstramokùam iva kùàmatàyàþ, hastãkçtaü vihastatayà, viùayãkçtaü vaiùamyeõa, kùetrãkçtaü kùayeõa, gocarãkçtaü glànyà, daùñaü duþkhàsikayà, àtmãkçtaü asvàsthyena, vidheyãkçtaü vyàdhinà, kroóãkçtaü kàlena, lakùyãkçtaü dakùiõà÷ayà, pãtam iva pãóàbhiþ, jagdham iva jàgareõa, nigãrõam iva vaivarõyena, gràsãkçtaü iva gàtrabhaïgena, hriyamàõam iva vipadbhiþ, vaõñyamànam iva vedanàbhiþ, luõñhyamànam iva duþkhaiþ, àditsitaü daivena, niråpitaü niyatyà, samàghràtam anityatvena, abhibhåyamànam abhàvena, parikalitaü paràsutayà, dattàvakà÷aü kle÷asya, nivàsaü vaimanasyasya, samãpe kàlasya, antike 'ntyocchvàsasya, mukhe mahàpravàsasya, dvàri dãrghanidràyàþ, jihvàgre jãvite÷asya vartamànam, viralaü vàci, calitaü cetasi, vihvalaü vapuùi, kùãõam àyuùi, pracuraü pralàpe, saütataü ÷vasite, jitaü jçmbhikàbhiþ, paràdhãnam àdhibhiþ, anubaddham anubandhikàbhiþ, pàr÷vàpaviùñayà, cànavaratarodanocchånanayanayà gçhãtacàmarikayàpi niþ÷vasitair eva vãjayantyà vividhauùadhidhålidhåsarita÷arãrayà muhur muhuþ "àryaputra! svapiùi" iti vyàharantyà devyà ya÷omatyà ÷irasi vakùasi ca spç÷yamànaü pitaram adràkùãt. dçùñvà ca prathamaduþkhasaüpàtamathyamànamatir à÷aïkita iva bhàgadheyebhyaþ samabhavat. antakapuravartinam eva ca pitaram amanyata. niràkçta iva càntaþkaraõena kùaõam àsãt. avadhåta÷ ca dhairyeõa, kùetrãkçtaþ kùobheõa, riktãkçtaþ ratyà, viùayãkçto viùàdena, pàvakamayam iva hçdayam udvahan, viùamavidåùitànãva muhyantãndriyàõi bibhràõaþ, tamasà rasàtalam api vi÷eùayan, ÷ånyatvenàkà÷am apy ati÷ayàno nàvindata kartavyam. paspar÷a ca hçdayena bhiyam uttamàïgena ca gàm. avanipatis tu dåràd eva dçùñvàtidayitaü tanayaü tadavastho 'pi nirbharasnehàvarjitaþ pradhàvamàno manasà prasàrya bhujau "ehy ehi" ity àhvayan ÷arãràrdhena ÷ayanàd udagàt. sasaübhramam upasçtaü cainaü vinayàvanamram unnamayya balàd urasi nive÷ya, vi÷ann iva premõà ni÷àkaramaõóalamadhyam, majjann ivàmçtamaye mahàsarasi, snàpayann iva mahati haricandanarasaprasravaõe, abhiùicyamàna iva tuùàràdridraveõa, pãóayann aïgair aïgàni, kapolena kapolam avaghaññayan, nimãlayan pakùmàgragrathitàjasràsravisràviõã vilocane vismçtajvarasaüjvaraþ suciram àliliïga. kathaü katham api ciràd vimuktam apasçtya kçtanamaskàraü praõatajananãkam upàgatam àsãnaü ca ÷ayanàntike pibann iva vigatanimeùani÷calena cakùuùà vyalokayat. paspar÷a ca punaþ punar vepathumatà pàõitalena kùayakùàmakaõñha÷ ca kçcchràd ivàvadãt: "vatsa! kç÷o 'si" iti. bhaõóis tv akathayat: "deva! tçtãyam ahaþ kçtàhàrasyàsyàdya" iti. tac chrutvà bàùpavegagçhyamàõàkùaraü kathaü katham apy àyataü niþ÷vasyovàca: "vatsa! jànàmi tvàü pitçpriyam atimçduhçdayam. ãdç÷eùu vidhurayati dhãmato 'pi dhiyam. atidurdharo bàndhavasnehaþ sarvapramàthã. yato nàrhasy àtmànaü ÷uce dàtum. uddàmamahàdàhajvaradagdho 'pi dahye khalv aham adhikataram anenàyuùmadàdhinà. ni÷itam iva ÷astraü takùõoti màü tvadãyas tanimà. sukhaü ca ràjyaü ca vaü÷a÷ ca pràõà÷ ca paraloka÷ ca tvayi me sthitàþ. yathà mama tathà sarvàsàü prajànàm. tvadvidhànàü pãóàþ pãóayanti sakalam eva bhuvanatalam. na ny alpapuõyabhàjàü vaü÷am alaükurvanti bhavàdç÷àþ phalam asyànekajanmàntaropàrjitasyàkaluùasya karmaõaþ. karatalagatam iva kathayanti caturõàm apy arõavànàm àdhipatyaü te lakùaõàni. tvajjanmanaiva kçtàrtho 'smi. nirabhilàùo 'smi jãvitavye. bhiùaganurodhaþ pàyayati màm auùadham. api ca vatsa! sarvaprajàpuõyaiþ sakalabhuvanatalaparipàlanàrtham utpatsyamànànàü bhavàdç÷àü janmagrahaõopàyaþ pitarau. prajàbhis tu bandhumanto ràjànaþ, na j¤àtibhiþ. tad uttiùñha. kuru punar eva sarvàþ kriyàþ. kçtàhàre ca tvayy aham api svayam upayokùye pathyam" ity evam abhihitasya càsya dhakùyann iva hçdayam atitaràü ÷okànalaþ saüdudhukùe. kùaõamàtraü ca sthitvà pitrà punar àhàràrtham àdi÷yamàno dhavalagçhàd avatatàra. cakàra ca cetasi: "akàõóe khalv ayaü samupasthito mahàpralayo vyabhra iva vajrapàtaþ. sàmànyo 'pi tàvac chokaþ, socchvàsaü maraõam, anupadiùñauùadho mahàvyàdhiþ, abhasmãkaraõo 'gniprave÷aþ, anuparatasyaiva narakavàsaþ nirjyotiraïgàravarùam a÷akalãkaraõaü krakacadàraõam avraõo vajrasåcãpàtaþ. kim uta vi÷eùa÷ritaþ. kim atra karavàõi" iti. ràjapuruùeõàdhiùñhita÷ ca gatvà svadhàma dhåmamayàn iva kçtà÷rupàtàn, agnimayàn iva janitahçdayadàhàn, viùamayàn iva dattamårcchàvegàn. mahàpàtakamayàn ivotpàditaghçõàn, kùàramayàn ivànãtavedanàn, katicit kavalàn agçhõàt. àcàmaü÷ ca càmaragràhiõam àdide÷a: "vij¤àyàgaccha katham àste tàtaþ" iti. gatvà ca pratinivçttya ca "deva! tathaiva" iti vij¤àpitas tenàgçhãtatàmbåla evottàmyatà manasàstàbhilàùiõi savitari sarvàn àhåyopahvare vaidyàn, "kim asminn evaüvidhe vidheyam adhunà?" iti viùaõõahçdayaþ papraccha. te tu vyaj¤àpayan: "deva! dhairyam avalambasva. katipayair eva vàsaraiþ punaþ svàü prakçtim àpannaü svasthaü ÷roùyasi pitaram" iti. teùàü tu bhiùajàü madhye paunarvasavo yuvàùñàda÷avarùade÷ãyas tasminn eva ràjakule kulakramàgato gataþ parampàram aùñàïgasyàyurvedasya bhåbhujà sutanirvi÷eùaü làlitaþ prakçtyaivàtipañãyasyà praj¤ayà yathàvadvij¤àtà vyàdhisvaråpàõàü rasàyano nàma vaidyakumàrakaþ sàsras tuùõãm adhomukho 'bhåt. pçùña÷ ca ràjasånunà: "sakhe rasàyana! kathaya tathyaü yad asàdhv iva pa÷yasi" iti. so 'bravãt: "deva! ÷vaþ prabhàte yathàvasthitam àvedayitàsmi" iti. atraiva càntare bhavanakamalinãpàlaþ kokam à÷vàsayann aparavaktram uccair apañhat: "vihaga! kuru dçóhaü manaþ svayaü tyaja ÷ucam àssva vivekavartmani / saha kamalasarojinã÷riyà ÷rayati sumeru÷iro virocanaþ" // 5.4 // tac càkarõya vàõnimittaj¤aþ pitari sutaràü jãvità÷àü ÷ithilãcakàra. gateùu ca bhiùakùu kùatadhçtiþ kùapàmukhe kùitipàlasamãpam eva punar àruroha. tatra ca: "dàho mahàn. àhara hàràn hariõi! maõidarpaõàn me dehe dehi vaidehi! himalavair limpa lalàñaü lãlàvati! ghanasàrakùodadhålãr nidhehi dhavalàkùi! nikùipa cakùuùi candrakàntaü kàntimati! kapole kalaya kuvalayaü kalàvati! candanacarcàü racaya càrumati! pàñaya pañamàrutaü pàñalike! mandaya dàham indumati! aravindair janaya jalàrdrayà mudaü madiràvati! samupanaya mçõàlàni màlati! taralaya tàlavçntam àvantike! mårdhànaü dhàvamànaü badhàna bandhumati! kandharàü dhàraya dhàraõike! urasi sa÷ãkaraü karaü kuru kuraïgavati! saüvàhaya bàhå balàhike! pãóaya pàdau padmàvati! gçhàõa gàóham aïgam anaïgasene! kà velà vartate vilàsavati! naiti nidrà, kathà kathaya kumudvati!" ity evaü pràyàn pitur àlàpàn anavaratam àkarõayan dåyamànahçdayo duþkhadãrghàü jàgrad eva ni÷àm anaiùãt. uùasi càvatãrya ràjadvàrade÷opasarpiõà parivardhakenopasthàpite 'pi turaïge caraõàbhyàm evàjagàma svamandiram. tatra ca tvaramàõo bhràtur àgamanàrtham upary upari kùiprapàtino dãrghàdhvagàn atijavina÷ coùñrapàlàn pràhiõot. prakùàlitavadana÷ ca parijanenopanitam api pratikarma nàgrahãt. agrataþ sthitànàü ràjaputrayånàü vimanasàü "rasàyano rasàyanaþ" iti jalpitam avyaktam a÷rauùãt. paryapçcchac ca tàn: "bhadràþ! kiü rasàyana!" iti. pçùñà÷ ca te sarve samam eva tåùõãübabhåvuþ. bhåyo bhåya÷ cànubadhyamànà duþkhena kathaü katham apy àcacakùire: "deva! pàvakaü praviùñaþ" iti. tac ca ÷rutvà pluùña ivàntastàpena sadyo vivarõatàm agàt. utpàñyamànam iva ca na ÷a÷àka ÷okàndhaü dhàrayituü hçdayam. àsãc càsya cetasi kàmaü svayaü na bhavati na tu ÷ràvayaty apriyaü vacanam aratikaram itara ivàbhijàto janaþ. kçcchre ca yathànenànuùñhitam ujjvalãkçtam adhikataraü jvalanaprave÷ena kalyàõaprakçtikàrtasvaram iva kaulaputram asyeti. puna÷ càcintayat: "samucitam evàthavà snehasyedam. kim asya tàto na tàtaþ, kiü vàmbà na jananã vayaü na bhràtaraþ. anyasminn api tàvat svàmini durlabhãbhavati bhavanty asavo dhriyamàõà hrãhetavo loke kim utàmçtamaye 'nujãvinàü nirvyàjabàndhave 'vandhyaprasàde sugçhãtanàmni tàte. saüprati sàüpratam àcaritam anenàtmànaü dahatà. kiü vàsyàkalpam avasthitasya stheyaso ya÷omayasya dahyate. patitaþ sa kevalaü dahane. dagdhàs tu vayam. dhanyaþ khalv asàv agraõãþ puõyabhàjàm. apuõyabhàk tv idam eva ràjakulaü kulaputreõa yat tàdç÷à viyuktam. api ca mamàpi kaþ khalv eteùàü pràõànàü kàryàtibhàraþ kçtya÷eùo và, kà và vyàpçtatà yena nàdyàpi niùñhuràþ pràõàþ pratiùñhante. ko vàntaràyo hçdayasya yena sahasradhà na dalatãti." duþkhàrta÷ ca na jagàma ràjasadma. samutsasarja ca sarvakàryàõi. ÷ayanãye nipatyottarãyavàsasà sottamàïgaü àtmàn avaguõñhyàtiùñhat. itthaübhåte ca deve harùe ràjani ca tadavasthe sarvasyaiva lokasya kapoleùu kãlità iva karàþ, locaneùu lepyamayya ivà÷rusrutayaþ, nàsàgreùu grathità iva dçùñayaþ, karõeùåtkãrõà iva ruditadhvanayaþ, jihvàsu sahajànãva hà kaùñàni, lapaneùu pallavitànãva ÷vasitàni, adhareùu likhitànãva paridevitapadàni, hçdayeùu nidhànãkçtànãva duþkhàny abhavan. uùõà÷rudàhabhãteva nàbhajata netrodaràõi nidrà. niþ÷vàsavàtavidhåtà iva vyalãyanta hàsàþ. nirava÷eùadagdheva ca saütàpena na pravartata vàõã. kathàsv api nà÷råyanta parihàsàþ. kvàpy agamann iti nàj¤àyanta gãtagoùñhyaþ. janmàntaràtãtànãva nàsmaryanta làsyàni. svapne 'pi nàgçhyanta prasàdhanàni. vàrtàpi nàlabhyatopabhogànàm. nàmàpi nàkãrtyatàhàrasya. khapuùpapratimàny àsann àpànamaõóalàni. lokàntaram ivànãyanta bandivàcaþ. yugàntara ivàvartanta nivçttayaþ. punar ivàdahyata ÷okàgninà makaraketuþ. divàpi nàmucyanta ÷ayanàni. ÷anaiþ ÷anai÷ ca mahàpuruùavinipàtapi÷unàþ samaü samantàt samudabhavan bhuvane bhåyàüso bhåpater abhàvàya bhayam utpàdayanto bhåtànàü mahotpàtàþ. tathà hi dolàyamànasakalakulàcalacakravàlà patyà sàrdhaü gantukàmeva prathamam acalad dharitrã. dhànvantarer ivàntare tasmin smarantaþ parasparàsphàlanavàcàlavãcayo vijughårõire 'rõavàþ. bhåbhçdabhàvabhãtànàü vitata÷ikhikalàpavikañakuñilàþ ke÷apà÷à ivordhvãbabhåvur dhåmaketavaþ kakubhàm. dhåmaketukaràlitadiïmukhaü dikpàlàrabdhàyuùkàmahomadhåmadhåmram ivàbhavad bhuvanam. bhraùñabhàsi taptakàlàyasakumbhababhruõi bhànumaõóale bhayaükarakabandhakàyavyàjena ko 'pi pàrthivapràõitàrthã puruùopahàram ivopajahàra. jvalitapariveùamaõóalàbhogabhàsvaro jighçkùàjçmbhamàõasvarbhànubhayàd uparacitàgnipràkàra iva pratyadç÷yata ÷vetabhànuþ. avanipatipratàpaprasàdhitàþ prathamatarakçtapàvakaprave÷à ivàdahyantànuraktà di÷aþ. sruta÷oõita÷ãkaràsàràruõitatanur anumaraõàya pràvçtapàñalàü÷ukapañevàdç÷yata vasudhàvadhåþ. naràdhipavinà÷asaübhramabhãtair lokapàlair iva kàlàyasakavàñapuñair akàlakàlameghapañalair arudhyanta digdvàràõi. pretapatiprayàõaprahatàþ pañavaþ pañahà ivàrañanto hçdayasphoñanàþ pasphàyire nipatatàü nirghàtànàü ghorà ghananirghoùàþ. nikañãbhavadyamamahiùakhurapuñodbhåtà iva dyumaõidhàma dhåsarãcakruþ kramelakakacakapilàþ pàü÷uvçùñayaþ. virasaviràviõãnàm unmukhãnàü ÷ikhino jvàlàþ pratãcchantya iva patantãr ulkà nabhaso vavà÷ire ÷ivànàü ràjayaþ. ràjadhàmani dhåmàyamànakabarãvibhàgavibhàvitavikàràþ prakãrõake÷apà÷aprakà÷ita÷okà iva pràkà÷anta pratimàþ kuladevatànàm. upasiühàsanam àkulaü kàlaràtrividhåyamànavçjinaceõãbandhavibhramaü bibhràõaü babhràma bhràmaraü pañalam. añatàm antaþpurasyopari kùaõam api na ÷a÷àma vyàkro÷ã vàyasànàm. ÷vetàtapatramaõóalamadhyàj jãvitam iva ràjyasya sarasapi÷itapiõóalohitaü ca¤cacca¤cur uccair uccakhàna khaõóaü maõikyasya kåjajjaradgçdhro mahotpàtadåyamàna÷ ca katham api ninàya ni÷àm. anyasminn ahani samãpam asya ràjakulàd drutagativi÷avi÷ãryamàõàlaükàrajhàükàriõã vijayaghoùeõeva viùàdasyàkulacaraõacalattulàkoñikvaõitavàcàlitàbhir udgrãvàbhiþ, kiü kim etad iti pçcchyamàneva dåràd eva bhavanahaüsãbhiþ, skhalitavi÷àla÷roõi÷i¤jànara÷anànuràviõãbhi÷ ca bàùpàndhà samupadi÷yamànamàrgeva gçhasàrasãbhiþ adçùñakavàñapaññasaüghaññasphuñitalalàñapaññarudhirapañalena pañànteneva raktàü÷ukasya mukham àcchàdya prarudatã, saütàpabalavilãnakanakavalayarasadhàràm iva vetralatàm utsçjantã, mukhamaruttaraïgitàm uttarãyàü÷ukapañãü sphurantã phaõinãva nirmokama¤jarãm àkarùantã, namràüsasraüsinànilavilolena nãlatamena tamàlapallavacãracãvareõeva ÷okocitena dhammillaracanàrahitena ÷iroruhasaücayena ca¤catà pràvçtakucà, kucatàóanapãóayà samucchånàtàmra÷yàmatalaü muhur muhur atyuùõà÷rupramàrjanapradagdham iva karakisalayaü dhunànà, cakùurnirjhare ÷ãryati snapayantãva ÷okàgniprave÷àya svakapolatalapratibimbitam àsannalokaü lolalocanapravçttais taralais tàrakàü÷ubhiþ ÷yàmàyamànam àtmaduþkhena divasam api dahantãva "kva kumàraþ kva kumàraþ?" iti pratipuruùaü pçcchantã veleti nàmnà ya÷omatyàþ pratãhàryàjagàma. viùaõõalokalocanapratyudgatà copasçtya kuññimanyastahastayugalà galantãbhiþ si¤cantãva ÷uùyantaü da÷anadãdhitidhàràbhir àdhåsaram adharam adhomukhã vij¤àpitavatã: "deva! paritràyasva paritràyasva. jãvaty eva bhartari kim apy adhyavasitaü devyà" iti. tatas tad aparam àkarõya cyuta iva sattvena, druta iva duþkhena, àcànta iva cintayà, tulita iva tàpena, aïgãkçta ivàïgenàpratipattir àsãt. àsãc càsya cetasi: "pratipannasaüj¤asya bahu÷o 'pi hçdaye duþkhàbhiùaïgo nipatann a÷manãva lohaprahàraþ kañhine hutabhujam utthàpayati na tu bhasmasàtkaroti me niranukro÷asya kàyam" iti. utthàya ca tvaramàõo 'ntaþpuram agàt. tatra ca martum udyatànàü ràjamahiùãõàü a÷çõod duràd eva "tàta cåta! cintayàtmànaü pravasati te jananã. vatsa jàtãguccha! gacchàmy àpçcchasva màm. mayà vinàdyànàthà bhavasi bhagini bhavanadàóimalate! raktà÷oka! marùaõãyàþ pàdaprahàràþ karõapårapallavabhaïgàparàdhà÷ ca. putraka! antaþpurabàlabakulaka vàruõãgaõóåùagrahaõadurlalita! dçùño 'si. vatse priyaïgulatike! gàóham àliïga màü durlabhà bhavàmi te. bhadra bhavanadvàrasahakàraka! dàtavyo nivàpatoyà¤jalir apatyam asi. bhràtaþ pa¤jara÷uka! yathà na vismarasi màm, kiü vyàharasi dårãbhåtàsmi te? ÷àrike! svapne naþ samàgamaþ punar bhåyàt. màtaþ! màrgalagnaü kasya samarpayàmi gçhamayårakam? amba! sutaval làlanãyam idaü haüsamithunaü mandapuõyayà mayà na saübhàvito 'sya cakravàkayugalasya vibàhotsavaþ. màtçvatsale! nivartasva. gçhahariõike! samupanaya sauvidallavallabhavallakãü pariùvaje tàvad enàm. candrasene! sudçùñaþ kriyatàm ayaü janaþ. bindumati! iyaü te 'ntyà vandanà. ceñi! mu¤ca caraõau. àrye! kàtyàyanike kiü rodiùi nãtàsmi daivena. tàta ka¤cukin! kiü màm alakùaõàü pradakùiõãkaroùi. dhàtreyi! dhàrayàtmànaü kiü pàdayoþ patasi. bhagini! gçhàõa màm apa÷cimàü kaõñhe kaùñaü na dçùñà priyasakhã malayavatã. kuraïgavati! ayam àmantraõà¤jaliþ. sànumati! ayam antyaþ praõàmaþ. kuvalayavati! eùa te 'vasànapariùvaïgaþ. sakhyaþ! kùantavyàþ praõayakalahàþ ity evaüpràyàn àlàpàn. dahyamàna÷ravaõa÷ ca taiþ pravi÷ann eva niryàntãü dattasarvasvàpateyàü gçhãtamaraõaprasàdhanàm, jànakãm iva jàtavedasaü patyuþ puraþ pravekùyantãü, pratyagrasnànàrdradehatayà ÷riyam iva bhagavatãü sadyaþ samudràd utthitàm, kusumbhababhruõã vàsasã divam iva tejasã sàüdhye dadhànàm, tàmbåladigdharàgàndhakàràdharaprabhàpañapàñalaü paññàü÷ukam iva vidhavàmaraõacihnam aïgalagnam udvahantãm, raktakaõñhasåtreõa kucàntaràvalambinà sphuñitahçdayavigalitarudhiradhàrà÷aïkàü kurvantãü, tiryakkuñilakuõóalakoñikaõñakàkçùñatantunà hàreõa valitena sitàü÷ukapà÷eneva kaõñham utpãóayantãm, sarasakuïkumàïgaràgatayà kavalitàm iva didhakùatà citàrciùmatà citànalàrcanakusumair iva dhavaladhavalair a÷rubindubhir aü÷ukotsaïgam àpårayantãm, gçhadevatàmantraõabalim iva valayair vigaladbhiþ pade pade vikirantãm àprapadãnàm, kaõñhe guõakusumamàlàü yamadolàm ivàråóhàm, antargu¤janmadhukaramukhareõàmantryamàõalocanotpalàm iva karõotpalena pradakùiõãkriyamàõam iva maõinåpurabandhubhir baddhamaõóalaü bhramadbhir bhavanahaüsaiþ saünihitapràõasamaü maraõàya cittam iva citraphalakam avicalaü dhàrayantãm, arcàbaddhoddhåyamànadhavalapuùpadàmakàm, pativratàpatàkàm iva patipràsayaùñim iùñàm upagåhamànàm, bandhor iva nijacàritrasya dhavalasya nçpàtapatrasya puro netrodakam utsçjantãm, patyuþ pàdapatanasamudvamadabhyadhikabàùpàmbhaþpravàhapratiruddhadç÷aþ katham api pratipannàde÷àn sacivàn saüdi÷antãm, anunayanivartitavidhuravçddhabandhuvargavardhamànadhvanibhir gçhàkrandair àkçùyamàõa÷ravaõàm, bhartçbhàùitanibhaiþ pa¤jarasiühabçühitair hriyamàõahçdayàm, dhàtryà bhartçbhaktyà ca nijayà prasàdhitàm, mårcchayà jaratyà ca saüstutayà dhàryamàõàm, sakhyà pãóayà ca vyasanasaügatayà samàliïgitàm, parijanena saütàpena ca gçhãtasarvàvayavena parãtàm, kulaputrocchvasitai÷ ca mahattarair adhiùñhitàm, ka¤cukibhir duþkhai÷ càtivçddhair anugatàm, bhåpàlavallabhàn kauleyakàn api sàsram àlokayantãm, sapatnãnàm api pàdayoþ patantãm, citraputrikàm apy àmantrayamàõàm, gçhapatatriõàm apy a¤jaliü purastàd uparacayantãm, pa÷ån apy àpçcchyamànàm, bhavanapàdapàn api pariùvajyamànàü màtaraü dadar÷a. dåràd eva ca bàùpàyamàõadçùñir abhyadhàt: amba! tvam aou màü mandapuõyaü tyajasi? prasãda nivartasva" ity abhidadhàna eva ca sasneham iva nåpuramaõimarãcibhi÷ cumbyamànacåóa÷ caraõayor nyapatat. devã tu ya÷omatã tathà tiùñhati pàpanihita÷irasi vimanasi kanãyasi preyasi tanaye guruõà giriõevodvegàvegenàvaùñabhyamànà, mårcchàndhatamasaü rasàtalam iva pravi÷antã, bàùpapravàheõeva ciranirodhasaüpiõóitena snehasaübhàreõa nirbharàvirbhåtenàbhibhåyamànà, kçtaprayatnàpi nivàrayituü na ÷a÷àka bàùpotpatanam. utkañakucotkampaprakañitàsahya÷okàkåtà ca gadgadikàgçhyamàõagalavikalà niþsàmànyamanyutaralãkriyamàõàdharodde÷à punaruktasphuraõanibióitanàsàpuñà nimãlya nayane nayanàmbhaþsekaplavena plàvayantã vimalau kapolau saücchàdya karanakhamayåkhamàlàkhacitatanunà tanvantaranirgacchadacchàsrasrotasevàü÷ukapañàntena kiücid uttànitam vadanenduü dåyamànamànasà smarantã prasnutastanã prasavadivasàd àrabhya sakalam aïka÷àyinaþ ÷ai÷avam asya j¤àtigçhagatahçdayà "amba, tàta! na pa÷yataü pàpàü paralokaprasthitàü màm evam atiduþkhitàm" iti muhur muhur àkrandatã pitarau "hà vatsa! vi÷ràntabhàgadheyayà na dçùño 'si" iti preùñhaü jyeùñhaü tanayam asaünihitaü kro÷antã "anàthà jàtà" iti ÷va÷urakulavartinãü duhitaram anu÷ocantã "niùkaruõa! kim aparàddhaü tavàmunà janena?" iti daivam upàlabhamànà, "nàsti matsamà sãmantinã duþkhabhàginã" iti nindantã bahuvidham àtmànam, "muùitàsmi kçtànta nç÷aüsa! tvayà" ity akàõóe kçtàntaü garhamàõà muktakaõñham aticiraü pràkçtapramadeva pràrodãt. pra÷ànte ca manyuvege sasneham utthàpayàm àsa sutam. hastena càsya praruditasya pakùmapàlãpu¤jyamànà÷rukaõanivahàü drutàm ivàdhikataraü kùarantãü dçùñim unmamàrja. svayam api kañhoraràgaparipãyamànena dhavalimnà mucyamànodare kvathada÷rusravatparyante ÷ukla÷ãkaratàratàrakitapakùmaõã såkùmatarà÷rubinduparipàñãpatanànubandhavidhure locane punaþ punar àpåryamàõe pramçjya bàùpàrdragaõóagçhãtàü ca ÷ravaõa÷ikharam àropya ÷okalambàm alakalatàm adhaþsrastavilolabàlikàvyàkulitàü ca samutsàrya tira÷cãü cikurasañàm a÷rupravàhapåritam àrdraü ca kiücic cyutam utkùipya hastena stanottarãyaü taraïgitam iva nakhàü÷upañalena magnàü÷ukapañàntatanutàmralekhàlà¤chitalàvaõyaku¤jikàvarjitaràjataràjahaüsàsyasamudgãrõena payasà prakùàlya mukhakamalaü kalamåkalokavidhçte vàsaþ÷akale ÷ucini samunmçjjya pàõã sutavadanavinihitanibhçtanayanayugalà ciraü sthitvà punaþ punar àyataü niþ÷vasyàvàdãt: "vatsa! nàsti na priyo nirguõo và parityàgàrho và. stanyenaiva saha tvayà pãtaü me hçdayam. asmiü÷ ca samaye prabhåtaprabhuprasàdàntarità tvàü na pa÷yati dçùñiþ. api ca putraka! puruùàntaravilokanavyasaninã ràjyopakaraõam akaruõà và nàsmi lakùmãþ kùamà và. kulakalatram asmi càritramàtradhanà dharmadhavale kule jàtà. kiü vismçto 'si màü samara÷ata÷auõóasya puruùaprakàõóasya kesariõa iva kesariõãü gçhiõãm? vãrajà vãrajàyà vãrajananã ca màdç÷ã paràkramakrayakrãtà katham anyathà kuryàt. evaüvidhena pitrà te bharatabhagãrathanàbhàganibhena narendravçndàrakeõa gçhãtaþ pàõiþ. àsevitaþ sevàsaübhràntànantasàmantasãmantinãsamàvarjitajàmbånadaghañàbhiùekaþ ÷irasà. labdho manorathadurlabho mahàdevãpaññabandhasatkàralàbho lalàñena. àpãtau yuùmadvidhaiþ putrair amitrakalatrabandivçndavidhåyamànacàmaramaruccalacãnàü÷ukadharau payodharau. sapatnãnàü ÷iraþsu nihitaü namannikhilakañakakuñumbinãkirãñamàõikyamàlàrcitaü caraõayugalakam. evaü kçtàrthasarvàvayavà kim aparam apekùe kùãõapuõyà? martum avidhavaiva và¤chàmi. na ca ÷aknomi dagdhasya svabhartur àryaputravirahità ratir iva nirarthakàn pralàpàn kartum. pitu÷ ca te pàdadhålir iva prathamaü gaganagamanam àvedayantã bahumatà bhaviùyàmi ÷årànuràgiõãnàü suràïganànàm. pratyagradçùñadàruõaduþkhadagdhàyà÷ ca me kiü dhakùyati dhåmadhvajaþ. maraõàc ca me jãvitam evàsmin samaye sàhasam. ati÷ãlaþ pati÷okànalàd akùayasnehendhanàd asmàd analaþ. kailàsakalpe pravasati jãve÷vare jarattçõakaõikàlaghãyasi jãvite lobha iti kva ghañate? api ca jãvantãm api màü narapatimaraõàvadhãraõamahàpàtakinãü na sprakùyanti putra! putraràjyasukhàni. duþkhadagdhànàü ca bhåtir amaïgalà càpra÷astà ca nirupayogà ca bhavati. vatsa! vi÷vastànàü ya÷asà sthàtum icchàmi loke na vapuùà. tad aham eva tvàü tàvat tàta! prasàdayàmi na punar manorathapràtikålyena kadarthanãyàsmi." ity uktvà pàdayor apatat. sa tu sasaübhramam apanãya caraõayugalam avanamitatanur ubhayakaravidhçtavapuùam avanitalagata÷irasam udanamayan màtaram. durnivàratàü ca ÷ucaþ samavadhàrya kulayoùiducitàü ca tàm eva ÷reyasãü manyamànaþ kriyàü kçtani÷cayàü ca tàü j¤àtvà tåùõãm adhomukho 'bhavat. abhinandanti hi snehakàtaràpi kulãnatà de÷akàlànuråpam. devy api ya÷omatã pariùvajya samàghràya ca ÷irasi nirgatya caraõàbhyàm eva càntaþpuràt pauràkrandaprati÷abdanirbharàbhir uparudhyamàneva digbhiþ sarasvatãtãraü yayau. tatra ca strãsvabhàvakàtarair dçùñipàtaiþ pravikasitaraktapaïkajapu¤jair ivàrcayitvà bhagavantaü bhànumantam iva mårtir aindavã citrabhànuü pràvi÷at. itaro 'pi màtçmaraõavihvalo bandhuvargaparivçtaþ pituþ pàr÷vaü pràyàt. apa÷yac ca svalpàva÷eùapràõavçttiü parivartyamànatàrakaü tàrakaràjam ivàstam abhilaùantaü janayitàram. asahya÷okodrekàbhidruta÷ ca tyàjitaþ snehena dhairyam. à÷liùyàsya sakaladurmadamahãpàlamaulimàlàlàlitau pàdapadmàv antastàpàn mukhacandram iva dravãbhavantaü da÷anajyotsnàjàlam iva jalatàm àpadyamànaü locanalàvaõyam iva vilãyamànaü mukhasudhàrasam iva syandamànam acchàccham a÷rusrotasàü saütànaü mahàmeghamayavilocana iva varùan nitaravadvimuktàràva÷ ciraü ruroda. ràjà tu tam uparudhyamànadçùñir aviratarudita÷abdà÷rita÷ravaõaþ pratyabhij¤àya ÷anaiþ ÷anair avàdãt: "putra! nàrhasy evaü bhavitum. bhavadvidhà na hy amahàsattvàþ. mahàsattvatà hi prathamam avalambanaü lokasya pa÷càd ràjavãjità. sattvavatàü càgraõãþ sarvàti÷ayà÷ritaþ kva bhavàn, kva vaiklavyam?" "kulapradãpo 'si" iti divasakarasadç÷atejasas te laghåkaraõam iva. "puruùasiüho 'si" iti ÷auryapañupraj¤opabçühitaparàkramasya nindeva. "kùitir iyaü tava" iti lakùaõàkhyàtacakravartipadasya punaruktam iva. "gçhyatàü ÷rãþ" iti svayam eva ÷riyà parigçhãtasya viparãtam iva. "adhyàsyatàm ayaü lokaþ" ity ubhayalokavijigãùor apuùkalam iva. "svãkriyatàü ko÷a" iti ÷a÷ikaranikaranirmalaya÷aþsaücayaikàbhinive÷ino nirupayogam iva. "àtmãkriyatàü ràjakam" iti guõagaõàtmãkçtajagato gatàrtham iva. "uhyatàü ràjyabhàraþ" iti bhuvanatrayabhàravahanocitasyànucitaviyoga iva. "prajàþ parirakùyantàm" iti dãrghadordaõóàrgalitadiïmukhasyànuvàda iva. "parijanaþ paripàlyatàm" iti lokapàlopamasyànuùaïgikam iva. "sàtatyena ÷astràbhyàsaþ kàryaþ" iti dhanurguõakiõakalaïkakàlãkçtaprakoùñhasya kim àdi÷yate. "nigràhyatàü càpalajàtam" iti nåtanataravayasi nigçhãtendriyasya niravakà÷eva me vàõã. "nirava÷eùatàü ÷atravo neyàþ" iti sahajasya tejasa eveyaü cintà." ity evaü vadann evàpunarunmãlanàya nimimãla ràjasiüho locane pratyapadyata ca påùàtmajaþ. asminn evàntare påùàpy àyuùeva tejasà vyayujyata tata÷ ca lajjamàna iva narapatijãvitàpaharaõajanitàd àtmajàparàdhàd adhomukhaþ samabhavat. bhåpàlàbhàva÷oka÷ikhinevàntastàpyamànas tàmratàü prapede. mandaü mandam apriyapra÷nàrtham iva laukikãü sthitim anuvartamàno 'vàtarad divaþ. ditsur iva jane÷àya janà¤jalim aparajalanidhisamãpam upasasarpa. sadyodattajalà¤jalir duþkhadahanadagdham iva karasahasram àlohitam àdhatta. evaü ca mahànaràdhipanidhananidhãyamànavipulavairagya iva ÷àntavapuùi, vi÷ati giriguhàgahvaraü gabhastimàlini, samupohyamànamahàjanà÷rudurdinàrdrãkçta iva nirvàrtyàtape, rodanatàmrasakalalokalocanaruceva lohitàyati jagati, uùõàyamànànekanaraniþ÷vàsasaütàpapluùña iva ca nãlàyamàne divase, nçpànugamanapracalitayeva lakùmyà mucyamànàsu kamalinãùu, pati÷uceva parivçtacchàyàyàü ÷yàmàyamànàyàü bhuvi kulapatreùv iva parityaktakalatreùu, kçtakaruõapralàpeùu vanàntàn à÷rayatsu duþkhiteùu cakravàkeùu, chatrabhaïgabhãteùv iva nigåóhako÷eùu ku÷e÷ayeùu sphuñitadigvadhåhçdayarudhirapañalaplava iva galite raktàtape, krameõa ca lokàntaram upagatavaty anuràga÷eùe jàte tejasàm adhã÷e, gaganatalavitanyamànabahalaràgapàñalàyàü pretapatàkàyàm iva pravçttàyàü saüdhyàyàü, ÷ava÷ibikàlaükàrakçùõacàmaramàlàsv iva sphurantãùu dar÷anapratikålàsu timiralekhàsu, asitàgurukàlakàùñhàyàü kenàpi citàyàm iva racitàyàü rajanyàü, dantàmalapatraprasàdhitakarõikàsu kesaramàlàkalpitamuõóamàlikàsu, anumartum ivodyatàsu prahasitamukhãùu kumudalakùmãùu, avatarattrida÷avimànakiïkiõãkvaõita iva ÷råyamàõe, ÷àkhi÷ikharakulàyalãyamàna÷akunikulakåjite, nàkapathaprasthitapàrthivapratyudgatapuruhåtàtapatra iva pårvasyàü di÷i dç÷yamàne candramasi, narendraþ svayaü samarpitaskandhair gçhãtvà ÷ava÷ibikàü ÷ibisamaþ sàmantaiþ paurai÷ ca purohitapuraþsaraiþ saritaü sarasvatãü nãtvà narapatisamucitàyàü citàyàü hutà÷asatkriyayà ya÷aþ÷eùatàm anãyata. devo 'pi harùaþ pu¤jãbhåtena sakaleneva jãvalokena lokena ràjakulasaübaddhenà÷eùeõa ÷okamåkena parivçto 'ntarvartinàpi ÷okànalataptena snehadraveõa bahir iva sicyamàno nirvyavadhànàyàü dharaõyàm upaviùña eva tàü ni÷ãthinãü bhãmarathãbhãmàm akhilàü saràjako jajàgàra. ajani càsya cetasi tàte dårãbhåte saüpraty etàvàn khalu jãvalokaþ, lokasya bhagnàþ panthànaþ, manorathànàü khilãbhåtàni bhåtisthànàni, sthagitàny ànandasya dvàràõi, suptà satyavàdità, luptà lokayàtrà, vilãnà bàhu÷àlità, pralãnà priyàlàpità, proùitàþ puruùakàravihàravikàràþ, samàptà samara÷auõóatà, dhvastà paraguõaprãtiþ, vi÷ràntà vi÷vàsabhåmayaþ, apadàny apadànàni, nirupayogàni ÷àstràõi, niravalambanà vikramaikarasatà, kathàva÷eùà vi÷eùaj¤atà, dadàtu jano jalà¤jalim aurjityàya, pratipadyatàü pravrajyàü prajàpàlatà badhnàtu vaidhavyaveõãü varamanuùyatà, samà÷rayatu ràja÷rãr à÷ramapadam, paridhattàü dhavale vàsasã vasumatã, vahatu valkale vilàsità, tapasyatu tapovaneùu tejasvità, pràvçõotu cãvare vãratà, kva gamyatàü punas tasya kçte kçtaj¤atayà, kva punaþ pràpsyati tàdç÷àn mahàpuruùanirmàõaparamàõån parameùñhã, ÷ånyàþ saüvçttà da÷a di÷o guõànàm, jagaj jàtam andhakàraü dharmasya, niùphalam adhunà janma ÷astropajãvinàm. tàtena vinà kutas tyàs tàdç÷yo divasam asamasamararasasamàrabdhakalahakathàkaõñakitasubhañakapolabhittayo vãragoùñhyaþ. api nàma svapne 'pi dç÷yeta dãrgharaktanayanaü punas tanmukhasarojam, janmàntare 'pi punaþ pariùvajyeta tallohastambhàbhyadhikagarimagarbhaü bhujayugalam. lokàntare 'pi putrety àlapataþ punaþ punaþ ÷råyeta sà sudhàrasam udgirantã mathyamànakùãrasàgarodgàragambhãrà bhàratãti. etàni cànyàni ca cintayata evàsya katham api sà kùayam iyàya yàminã. tataþ ÷uceva muktakaõñham àrañatsu kçkavàkakuleùu, gçhagiritaru÷ikharebhyaþ pàtayatsv àtmànaü mandiramayåreùu, parityaktanijanivàseùu ca vanàya prasthiteùu patraratheùu, sadyastanåbhåte tàmyati tamasi, mandãbhåtàtmasneheùv abhàvam abhilaùatsu pradãpeùu, sphuradaruõakiraõavalkalapràvçtavapuùi pravrajyàm iva pratipanne nabhasi, prabhàtasamayena samuttãryamàõàsu pàrthivàsthi÷akalakalàsv iva kalaviïkakaüdharàdhåsaràsu tàrakàsu, bhåbhçddhàtugarbhakumbhadhàriùu vividhasaraþsarittãrthàbhimukheùu prasthiteùu vanakarikuleùu, ÷àva÷ucisikthapañalapàõóure, piõóa ivàparapayonidhipulinaparisare, pàtyamàne ÷a÷ini, krameõa ca nçpacitànaladhåmavisaradhåsarãkçtatejasãva, narapati÷okapàvakadàhakiraõakalaïkakàlãkçtacetasãva, proùitasamastàntaþpurapuraüdhrimukhacandravçndodvegavidràõavapuùãva, prathamàstamitarohiõãraõaraõakavimanasãva, càstamupagate ràjanikare, ràjatãva deve divam àråóhe savitari, parivçtte ràjya iva rajanãprabandhe, prabuddharàjahaüsamaõóalaprabodhyamànaþ païkajàkara iva cacàla snànàya devo harùaþ. tata÷ ca nåpuraravaviràmamåkamandamandirahaüseùu, ÷okàkulakatipayaka¤cukimàtràva÷eùeùu ÷uddhànteùu, patitayåthapa iva vanagajayåthe, kakùyàntaravartini pitçparijane, viùàdiny uparirudanniùàdini ca stambhaniùaõõe, niùpandamande ràjaku¤jare, manduràpàlakàkrandakathite càjirabhàji, ràjavàjini vi÷ràntajaya÷abdakalakale ca ÷ånye ca mahàsthànamaõóape dahyamànadçùñir nirjagàma ràjakulàt. agàc ca sarasvatãtãram. tasyàü snàtvà pitre dadàv udakam. apasnàta÷ càniùpãóitamaulir eva paridhàyodgamanãyadukålavàsasã niþ÷vàsaparo niràtapatro nirutsàraõaþ samupanãte 'pi saptau caraõàbhyàm eva nàsàgràsaktena raktatàmarasatàmreõa cakùuùà hçdayàva÷eùasyàpi pitur dàha÷aïkayà ÷okàgnim iva udgirann atàmbålasyàpi suciraprakùàlitasya kalpatarukisalayakomalasyeva svabhàvapàñalasyàdharasyàdharapallavasya prabhayà màüsarudhirakavalàn iva hçdayàbhighàtàd udvamann uùõaniþ÷vàsamokùair bhavanam àjagàma. ràjavallabhàs tu bhçtyàþ suhçdaþ sacivà÷ ca tasminn evàhani nirgatya priyaü putradàram utsçjyodbàùpair bandhubhir vàryamàõà api bahunçpaguõagaõahçtahçdayàþ kecid àtmànaü bhçguùu babandhuþ, kecit tatraiva tãrtheùu tasthuþ, kecid ana÷anair àstãrõatçõaku÷à vyathamànamànasàþ ÷ucam asamàm a÷amayan, kecic chalabhà iva vai÷vànaraü ÷okàvegaviva÷à vivi÷uþ, kecid dàruõaduþkhadahanadahyamànahçdayà gçhãtavàcas tuùàra÷ikhariõaü ÷araõam upàyayuþ, kecid vindhyopatyakàsu vanakarikulakara÷ãkaràsàrasicyamànatanavaþ pallava÷ayana÷àyinaþ saütàpam a÷amayan, kecit saünihitàn api viùayàn utsçjya sevàvimukhàþ paricchinnaiþ piõóakair añavãbhuvaþ ÷ånyà jagçhuþ, kecit pavanà÷anà dharmadhanà dhamaddhamanayo munayo babhåvuþ, kecid gçhãtakàùàyàþ kàpilaü matam adhijagire giriùu, kecid àcoñitacåóàmaõiùu ÷iraþsu ÷araõãkçtadhårjañayo jañà jaghañire. apare paripàñalapralambacãvaràmbarasaüvãtàþ svàmyanuràgam ujjvalaü cakruþ. anye tapovanahariõajihvà¤calollihyamànamårtayo jaràü yayuþ. apare punaþ pàõipallavapramçùñair àtàmraràgair nayanapuñaiþ kamaõóalubhi÷ ca vàri vahanto gçhãtavratà muõóà viceruþ. devam api harùaü tadavasthaü pitç÷okavihvalãkçtam, ÷riyaü ÷àpa iti, mahãü mahàpàtakam iti, ràjyaü roga iti, bhogàn bhujaïgà iti, nilayaü niraya iti, bandhuü bandhanam iti, jãvitam aya÷a iti, dehaü droha iti, kalyatàü kalaïka iti, àyur apuõyaphalam iti, àhàraü viùam iti, viùam amçtam iti, candanaü dahana iti, kàmaü krakaca iti, hçdayasphoñanam abhyudaya iti ca manyamànam, sarvàsu kriyàsu vimukham, pitçpitàmahaparigrahàgatà÷ ciraütanàþ kulaputràþ, vaü÷akramàhitagauravà÷ ca gràhyagiro guravaþ, ÷rutismçtãtihàsavi÷àradà÷ ca jaraddvijàtayaþ, ÷rutàbhijana÷ãla÷àlino mårdhàbhiùiktà÷ càmàtyà ràjàno, yathàvadadhigatàtmatattvà÷ ca saüstutà maskariõaþ, samaduþkhasukhà÷ ca munayaþ, saüsàràsàratvakathanaku÷alà brahmavàdinaþ, ÷okàpanayananipuõà÷ ca pauràõikàþ paryavàrayan. asvatantrãkçta÷ ca tair manasàpi nàlabhata ÷okànupravaõam àcaritum. pracuramitrànunãyamàna÷ ca sanàbhibhiþ kathaü katham apy àhàràdikàsu kriyàsv àbhimukhyam abhajata. bhràtçgatahçdaya÷ càcintayat: "api nàma tàtasya maraõaü mahàpralayasadç÷am idam upa÷rutya àryo bàùpajalasnàto na gçhõãyàd valkale. nà÷rayed và ràjarùir à÷ramapadam. na vi÷ed và puruùasiüho giriguhàm. a÷rusalilanirbharabharitanayananalinayugalo và pa÷yed anàthàü pçthivãm. prathamavyasanaviùamavihvalaþ smared àtmànaü và puruùottamaþ. anityatayà janitavairàgyo và na niràkuryàd upasarpantãü ràjyalakùmãm. dàruõaduþkhadahanaprajvalitadeho và pratipadyetàbhiùekam. ihàgato và ràjabhir abhidhãyamàno na paràcãnatàm àcared iti. atipitçpakùapàtã khalv àryaþ. sarvadà tàta÷làghayà màm abhidhatte: "tàta harùa! kasyacid abhåd bhaviùyati và punaþ kà¤canatàlatarupràü÷u kàyapramàõam idam? ãdçk ca divasakaraprãtyà divasamunmukhavikasitaü mukhamahàkamalam. etau ca vajrastambhabhàsvarau bhujakàõóau. ete ca hasitamadàlasahaladharavibhramà vilàsàþ ko 'nyo mànã vikrànto vadànyo và?"" iti. etàni cànyàni ca cintayan dar÷anotsukahçdayo bhràtur àgamanam udãkùamàõaþ kathaü katham apy atiùñhad iti. iti mahàkavi÷rãbàõabhaññakçtau harùacarite mahàràjamaraõavarõanaü nàma pa¤cama ucchvàsaþ. ùaùñha ucchvàsaþ uccityoccitya bhuvi prahitanigåóhàtmadåtanãtànàm / vijigãùur iva kçtàntaþ ÷åràõàü saügrahaü kurute // 6.1 // visrabdhaghàtadoùaþ svavadhàya khalasya vãrakopakaraþ / navatarubhaïgadhvanir iva harinidràtaskaraþ kariõaþ // 6.2 // atha prathamapretapiõóabhuji bhukte dvijanmani, gateùådvejanãyeùv a÷aucadivaseùu, cakùurdàhadàyini dãyamàne dvijebhyaþ ÷ayanàsanacàmaràtapattràmatrapattra÷astràdike nçpanikañopakaraõakalàpe, nãteùu tãrthasthànàni saha janahçdayaiþ kãkaseùu, kalpita÷oka÷alye sudhànicayacite citàcaityacihne, vanàya visarjite mahàjijiti ràjagajendre, krameõa ca mandaùv àkrandeùu, viralãbhavatsu ca vilàpeùu, vi÷ràmyaty a÷ruõi, ÷ithilãbhavatsu ÷vasiteùu, avispaùñeùu, hàkaùñàkùareùu, utsàryamàõàsu ca vyasana÷ayyàsu, upade÷a÷ravaõakùameùu ÷rotreùu, anurodhàvadhànayogyeùu hçdayeùu, gaõanãyeùu nçpaguõeùu, prade÷avçttitàm à÷rayati ÷oke, kçteùu kaviruditakeùu, jàte ca svapnàva÷eùadar÷ane hçdayàva÷eùàvasthàne citràva÷eùàkçtau kàvyàva÷eùanàmni naranàthe devo harùaþ kadàcid utsçùñavyàpàraþ pu¤jãbhåtavçddhabandhuvargàgresareõàvanatamåkamukhena mahàjanena maulenàkàla àtmànaü veùñyamànam adràkùãt. dçùñvà càkaron manasi: "kim anyad àryam àgatam àvedayaty ayaü ÷okaparàbhåto lokàkaraþ" iti. vepamànahçdaya÷ ca papraccha pravi÷antam adhikatarapracàram anyatamaü puruùam "aïga! kathaya. kim àryaþ pràptaþ" iti. sa mandam abravãt: "deva! yathàdi÷asi dvàri" iti ÷rutvà ca sodaryasnehanihitanirati÷ayamanyumçdåkçtamanàþ katham api na vavàma bàùpavàripravàhotpãóena saha jãvitam. anantaraü ca dvàrapàlapramuktena prathamapraviùñena parijanenevàkrandena kathyamànam, dåradrutàgamanamuùitabàhulyena vicchinnacchatradhàreõa lambitàmbaravàhinà bhraùñabhçïgàragràhiõà cyutàcamanadhàriõà tàmyattàmbålikena kha¤jatkhaógagràhiõà katipayaprakà÷adàserakapràyeõa bahuvàsaràntaritasnànabhojana÷ayana÷yàmakùàmavapuùà parijanena parivçtam, aviralamàrgadhålidhåsarita÷arãratayà ÷araõãkçtam ivà÷araõayà kramàgatayà vasuüdharayà, håõanirjayasamara÷aravraõabaddhapaññakair dãrghadhavalaiþ samàsannaràjyalakùmãkañàkùapàtair iva ÷abalãkçtakàyam, avanipatipràõaparitràõàrtham iva ca ÷okahutabhuji hutamàüsair atikç÷air avayavair àvedyamànaduþkhabhàram, apagatacåóàmaõini malinàkulakuntale ÷ekhara÷ånye ÷irasi ÷ucam àråóhàü mårtimatãm iva dadhànam, àtapagalitasvedaràjinà rudateva pitçpàdapatanotkaõñhitena lalàñapaññena lakùyamàõam, prathãyasà bàùpapayaþpravàheõàbhimatapatimaraõamårcchitàm iva mahãm anavarataü si¤cantam, anantasaütatà÷rupravàhanipatananimnãkçtàv iva duþkhakùàõau kapolàv udvahantam, atyuùõamukhamàrutamàrgagatena dravateva galitatàmbålaràgeõàdharabimbenopalakùitam, pavitrikàmàtràva÷eùendaranãlikàü÷u÷yàmàyamànam acira÷rutapitçmaraõajanyamahà÷okàgnidagdham iva ÷ravaõaprade÷am udvahantam, asphuñàbhivyaktavya¤janenàpy adhomukhastimitanayananãlatàrakamayåkhamàlàkhacitena ÷okapraråóha÷ma÷ru÷yàmaleneva mukha÷a÷inà lakùyamàõam, kesariõam iva mahàbhåbhçdvinipàtavihvalaniravalaübanam, divasam iva tejaþpatipatanaparimlàna÷riyaü ÷yàmãbhåtam, nandanam iva bhagnakalpapàdapaü vicchàyam, digbhàgam iva proùitadikku¤jara÷ånyam, girim iva guruvajrapàtadàritaü prakampamànam, krãtam iva kra÷imnà, kiükarãkçtam iva kàruõyena, dàsãkçtam iva daurmanasyena, ÷iùyãkçtam iva ÷ocitavyena, andhãkçtam ivàdhinà, måkãkçtam iva maunena, piùñam iva pióayà, svinnam iva saütàpena, uccitam iva cintayà, viluptam iva vilàpena, dhçtam iva vairàgyeõa, pratyàkhyàtam iva pratisaükhyànena, avaj¤àtam iva praj¤ayà, dårãkçtam iva durabhibhavatvena, abodhyena vçddhabuddhãnàm, asàdhyena sàdhubhàùitànàm, agamyena gurugiràm, a÷akyena ÷àstra÷aktãnàm, apathena praj¤àprayatnànàm, agocareõa suhçdanurodhànàm, aviùayeõa viùayopabhogànàm, abhåmibhåtena kàlakramopacayànàü ÷okena kavalãkçtaü jyeùñhaü bhràtaram apa÷yat. àvegodgatakçtsnasnehotkalikàkalàpotkùipyamàõakàya iva ca parava÷aþ samudagàt. atha taü dåràd eva dçùñvà devo ràjyavardhana÷ cirakàlakalitaü bàùpàvegaü mumukùuþ sudåraprasàritena saükalpayann iva sarvaduþkhàni dãrgheõa dordaõóadvayena gçhãtvà kaõñhe muktakaõñhaü punaþ patitakùaume kùàme vakùasi punaþ kaõñhe punaþ skandhabhàge punaþ kapolodare nidhàya tathà tathà ruroda yathà saübandhanànãvodapàñyanta hçdayàni. a÷rusrotaþ÷irà ivàmucyata locaneùu lokena smçtançpatinà ràjavallabhenàpi prati÷abdakanibhena nirbharam ivàrudyata. suciràc ca kathaü katham api nirvçùñanayanajalaþ parjanya iva ÷aradi svayam evopa÷a÷àma. upaviùña÷ ca parijanopanãtena toyena taratkaranakhamayåkhapu¤jatayà mahàjalaplavajàyamànaphenalekham iva punaþ punaþ pramçùñam api pakùmàgrasaügaladbàùpabinduvçndamandonmeùamuùitadar÷anaü kathaü katham api cakùur akùàlayat. tàmbålikopasthàpitena ca vàsasà candràtapa÷akalenevoùõoùõabàùpadagdhaü vadanam unmamàrja. tåùõãm eva ca ciraü sthitvotthàya snànabhåmim agàt. tasyàü ca sthitvà vibhåùaü vitrastavyastakuntalaü maulim anàdaràn niùpãóya sàva÷eùamanyusphuritena jijãviùateva jaladhautasubhagam àtmànam api cucumbiùatevàdhareõa kùàlitasya cakùuùaþ ÷vetimnà ca ÷àrada÷a÷ikaravikasitavi÷adakumudavanadalàvalibalivikùepair iva digdevatàrcanakarma kurvàõa÷ catuþ÷àlavitardikàvinive÷itàyàm apratipàdikàyàü càpà÷rayavinihitaikopabarhaõàyàü paryaïkikàyàü nipatya joùam asthàt. devo 'pi harùas tathaiva snàtvà dharaõitalanihitakuthàprasàritamårtir adåra evàsya tåùõãm eva samavàtiùñhata. dçùñvà dçùñvà dåyamànamànasam agrajanmànaü samasphuñad ivàsya sahasradhà hçdayam. aurasadar÷anaü hi yauvanaü ÷okasya. lokasya tu narapatimaraõadivasàd api dàruõataraþ sa babhåva divasaþ. sarvasminn eva ca nagare na kenacid apàci na kenacidasnàyi nàbhoji. sarvatra sarveõàrodi. kevalam anena ca krameõàticakràma divasaþ. sa ca pratyagratvaùñçñaïkataùñatanur iva vamadbahalarudhirarasamàüsacchedalohitacchavir aparapàràvàrapayasi mamajja ma¤jiùñhàruõo 'ruõasàrathiþ. mukulàyamànakamalinãko÷avikalaü cakàõa ca¤carãkakulaü kamalasarasi. savidhavirahavyàdhividhuravadhåbàdhyamànaü babandha bandhàv iva vibuddhabandhåkabhàsi bhàsvati sàsràü dç÷aü cakravàkacakravàlam. saücarantyàþ samadhukararavaü kairavàkaraü kalahaüsaramaõãramaõãyaü màõikyakà¤cãkiïkiõãjàlam ivàcakàõa ÷riyaþ. prakañakalaïkam udayamànaü vi÷aïkañaviùàõotkãrõapaïkasaükara÷aïkarabarkura÷akvarakakudakåñasaükà÷am akà÷atàkà÷e ÷a÷àïkamaõóalam. asyàü ca velàyàm anatikramaõãyavacanair upasçtya pradhànasàmantair vij¤àpyamànaþ kathaü katham apy abhukta. prabhàtàyàü ca ÷arvaryàü sarveùu praviùñeùu ràjasu samãpasthitaü harùadevam uvàca: "tàta! bhåmir asi guruniyogànàm. ÷ai÷ava evàgràhi guõavatpatàkeva bhavatà tàtasya cittavçttiþ. yato bhavantam evaüvidhaü vidheyaü vidhividhànopanatanairghçõyam idaü kim api bibhaõiùati me hçdayam. nàvalambanãyà bàlabhàvasulabhà premavilomà vàmatà. vaidheya iva mà kçthàþ pratyåham ãhite 'smin. ÷çõu na khalu na jànàsi lokavçttam. lokatrayatràtari màndhàtari mçte kiü na kçtaü purukutsena? bhrålatàdiùñàùñàda÷advãpe dilãpe và raghuõà. mahàsurasamaramadhyàdhyàsitatrida÷arathe da÷arathe và ràmeõa? goùpadãkçtacaturudanvadante duùyante và bharatena? tiùñhantu tàvat te tàtenaiva ÷atasamadhikàdhigatàdhvaradhåmavisaradhåsaritavàsavavayasi sugçhãtanàmni tatrabhavati paràsutàü gate pitari kiü nàkàri ràjyam? yaü ca kila ÷okaþ samabhibhavati taü kàpuruùam àcakùate ÷àstravidaþ. striyo hi viùayaþ ÷ucàm. tathàpi kiü karomi. svabhàvasya seyaü kàpuruùatà và straiõaü và yad evam àspadaü pitç÷okahutabhujo jàto 'smi. mama hi bhåbhçti paryaste nirava÷eùataþ prasravaõànãva srutàny a÷råõy astamite mahati tejasy andhakàrãbhåtada÷à÷asya pranaùñaþ praj¤àlokaþ, prajvalitaü hçdayam, àtmadàhabhãta iva svapne 'pi nopasarpati vivekaþ, balãyasà saütàpena jàtuùam iva vilãnam akhilaü dhairyam, pade pade digdharopàhateva hariõã muhyati matiþ, puruùadveùiõãva dårata eva bhramati pariharantã smçtiþ, ambeva tàtenaiva saha gatà dhçtiþ, vàrdhuùikaprayuktànãva dhanànãva pratidivasaü vardhante duþkhàni, ÷okànaladhåmasaübhàrasaübhåtàmbhodharabharitam iva varùati nayanavàridhàràvisaraü ÷arãram. sarvaþ pa¤cajanaþ pa¤catvam upagataþ prayàti. vitatham etad vadati bàlo lokaþ. tàto hutà÷anatàm eva kevalàm àpanno 'pi naivaü dahati màm. antas tad evam idam asàüparàyikam iva hçdayam avaùñabhya vyutthitaþ ÷oko durnivàro vàóava iva vàrirà÷im, pavir iva parvatam, kùaya iva kùapàkaram, ràhur iva ravim, dahati dàrayati tanåkaroti kavalayati ca màm. kàmaü na ÷aknoti me hçdayaü tàdç÷asya sumerukalpasya kalpamahàpuruùasya vinipàtam a÷rubindubhir eva kevalair ativàhayitum. ràjye viùa iva cakorasya me viraktaü cakùuþ. bahumçtapañàvaguõñhanàü ra¤jitaraïgàü janaïgamànàm iva vaü÷abàhyàm anàryàü ÷riyaü tyaktum abhilaùati me manaþ. kùaõam api dagdhagçhe ÷akunir iva na pàrayàmi sthàtum. so 'ham icchàmi manasi vàsasãva sulagnaü snehamalam idam amalaiþ ÷ikhari÷ikharaprasravaõaiþ svacchasrotombubhiþ prakùàlayitum à÷ramapade. yatas tvam antaritayauvanasukhàm anabhimatàm api jaràm iva pururàj¤ayà guror gçhàõa me ràjyacintàm. tyaktasakalabàlakrãóena hariõeva dãyatàm uro lakùmyai. parityaktaü mayà ÷astram." ity abhidhàya ca khaógagràhiõo hastàd àdàya nijaü nistriü÷am utsasarja dharaõyàm. atha tac chrutvà ni÷ita÷ikhena ÷ålenevàhataþ pravidãrõahçdayo devo harùaþ samacintayat: "kiü nu khalu màm antareõàryaþ kenacid asahiùõunà ki¤cid gràhitaþ kupitaþ syàt. utànayà di÷à parãkùitukàmo màm. uta tàta÷okajanmà cetasaþ samàkùepo 'yam asya. àhosvid àrya evàyaü na bhavati, kiü vàryeõànyad evàbhihitam anyad evà÷ràvi mayà ÷oka÷ånyena ÷ravaõendriyeõa. àryasya cànyad vivakùitam anyad evàpatitaü mukhena. athavà sakalavaü÷avinà÷àya nipàtanopàyo 'yaü vidheþ. mama và nikhilapuõyaparikùayopakùepaþ. karmaõàm ananukålasamagragrahacakravàlavilasitaü và. athavà tàtavinà÷aniþ÷aïkakalikàlakrãóitaü yenàyaü yaþ ka÷cid iva yatki¤canakàriõaü màm apuùpabhåtivaü÷asaübhåtam iva, atàtatanayam iva, anàtmànujam iva, abhaktam iva, adçùñadoùam api ÷rotriyam iva suràpàne, sadbhçtyam iva svàmidrohe sajjanam iva nãcopasarpaõe, sukalatram iva vyabhicàre, atiduùkare karmaõi samàdiùñavàn. tad etat tàvad anuråpaü yac chauryonmàdamadironmattasamastasàmantamaõóalasamudramathanamandare tàdç÷i pitari mçte tapovanaü và gamyate valkalàni và gçhyante tapàüsi và sevyante. yà tu mayi ràjàj¤à sà dagdhe 'pi dàhakàriõã mayy avagrahaglapite dhanvanãvàïgàravçùñiþ. tad asadç÷am idam àryasya. yady api ca vibhur anabhimànaþ. dvijàtir aneùaõaþ, munir aroùaõaþ, kapir acapalaþ kavir amatsaraþ, vaõig ataskaraþ priyajànir akuhanaþ, sàdhur adaridraþ, draviõavàn akhalaþ, kãnà÷o 'nakùigataþ, mçgayur ahiüsraþ, pàrà÷arã bràhmaõyaþ, sevakaþ sukhã, kitavaþ kçtaj¤aþ, parivràó abubhukùuþ, nç÷aüsaþ priyavàk, amàtyaþ satyavàdã, ràjasånur adurvinãta÷ ca jagati durlabhaþ, tathàpi mamàrya evàcàryaþ. ko hi nàma tadvidhe nipatite ràjagandhaku¤jare janayitari cedç÷e viphalãkçtavi÷àla÷ilàstambhorubhuje bhåbhuji bhràtari tyaktaràjye jyàyasi navavayasi tapovanaü gacchati sakalalokalocanajalapàtàpavitraü mçdgolakaü vasudhàbhidhànaü dhanamadakhelanikhilakhalamukhavikàralakùaõàkhyàyamànanãcàcaraõàü ÷rãsaüj¤ikàü subhañakuñumbakarmakumbhadàsãü caõóàlo 'pi kàmayeta. katham iva saübhàvitam atyantam anucitam idam àryeõa. kim upalakùitam anavadàtam idaü mayi. kiü vàsya cetasa÷ cyutaþ saumitrir vismçtà và vçkodaraprabhçtayaþ. anapekùitabhaktajanà svàrthaikaniùpàdananiùñhurà nàsãd iyam àryasyedç÷ã prabhaviùõutà. api càrye tapovanaü gate jijãviùuþ ko manasàpi mahãü dhyàyet. kuli÷a÷ikharakharanakharapracayapracaõóacapeñàpàñitamattamàtaïgottamàïgamadacchañàcchuritacàrukesarabhàrabhàsvaramukhe kesariõi vanavihàràya vinirgate nivàsaü giriguhàü kaþ pàti pçùñhataþ. pratàpasahàyà hi sattvavantaþ. ka÷ capalàü ràjalakùmãü praty anurodho 'yam àryasya yadãyam api na cãvaràntaritakucà ku÷akusumasamitpalà÷apålikàü vahantã tatraiva tapovane vanamçgãva nãyate jaràjàlinã. kiü và mamànena vçthà bahudhà vikalpitena tåùõãm evàryam anugamiùyàmi. guruvacanàtikramakçtaü ca kilbiùam etat tapovane tapa evàpàsyati". ity avadhàrya manasà prathamataraü gatas tapovanam adhomukhas tåùõãm avàtiùñhat. atràntare pårvàdiùñenaiva rudatà vastrakarmàntikena samupasthàpiteùu valkaleùu, nirdayakaratalatàóanabhiyeva kvàpi gate hçdaye, rañati ràjastraiõe tàram abrahmaõyam årdhvadoùõi virudati, viprajane, pàdapraõatipare, phåtkurvati pauravçnde, vidràti vidrutacetasi ciraütane parijane, parijanàvalambite, gate varùãyasi, vepamànavapuùi, paryàkulavàsasi, ÷okagadgadavacasi, vigalitanayanapayasi, nivàraõodyatamanasi, vi÷ati bandhuvarge, nirà÷eùu nakhalikhitamaõikuññimeùv avàïmukheùu, niþ÷vasatsu sàmanteùu, sabàlavçddhàsu tapovanàya prasthitàsu sarvàsu prajàsu sahasaiva pravi÷ya ÷okaviklavaþ prakùaritanayanasalilo ràjya÷riyaþ paricàrakaþ saüvàdako nàma praj¤àtatamo vimuktàkrandaþ sadasy àtmànam apàtayat. atha saübhrànto bhràtrà saha svayaü devo ràjyavardhanas taü paryapçcchat: "bhadra! bhaõa bhaõa kim asmadvyasanavyavasàyavardhanabaddhadhçtiþ, avanipatimaraõamuditamatiþ, adhçtikaram aparam adhikataram ito duþkhàti÷ayaü samupanayati vidhiþ" iti. sa kathaü katham apy akathayat: "deva! pi÷àcànàm iva nãcàtmanàü caritàni chidraprahàrãõi pràya÷o bhavanti. yato yasminn ahany avanipatir uparata ity abhåd vàrtà tasminn eva devo grahavarmà duràtmanà màlavaràjena jãvalokam àtmanaþ sukçtena saha tyàjitaþ. bhartçdàrikàpi ràjya÷rãþ kàlàyasanigaóayugalacumbitacaraõà cauràïganeva saüyatà kànyakubje kàràyàü nikùiptà. kiüvadantã ca yathà kilànàyakaü sàdhanaü matvà jighçkùuþ sudurmatir etàm api bhuvam àjigamiùati." iti vi¤j¤àpite. prabhuþ prabhavatãti. tata÷ ca tàdç÷am anupekùaõãyam asaübhàvitam àkasmikam upari vyatikaram àkarõyà÷rutapårvatvàt paribhavasya, paraparibhavàsahiùõutayà ca svabhàvasya, darpabahulatayà ca navayauvanasya, vãrakùetrasaübhavatvàc ca janmanaþ, kçpàbhåmibhåtàyà÷ ca svasuþ snehàt sa tàdç÷o 'pi baddhamålo 'py atyantagurur ekapada evàsya nanàsya nanà÷a ÷okàvegaþ. vive÷a ca sahasà kesarãva giriguhàgçhaü gabhãrahçdayaü bhayaïkaraþ kopàvegaþ. ke÷iniùådana÷aïkàkulakàliyabhaïgurabhråbhaïgataraïgiõã ÷yàmàyamànà yamasvaseva prathãyasã lalàñapaññe bhãùaõà bhrukuñir udabhidyata. darpàt paràmç÷annakhakiraõasalilanirjharaiþ samarabhàrasaübhàvanàbhiùekam iva cakàra diïnàgakumbhakåñavikañasya bàhu÷ikharako÷asya vàmaþ pàõipallavaþ. saügalatsvedasalilapåritodaro nirmålaü màlavonmålanàya gçhãtake÷a iva durmada÷rãkacagrahotkaõñhayeva ca kampamànaþ punar api samutsasarpa bhãùaõaü kçpàõaü pàõir aparaþ. ÷astragrahaõamuditaràjalakùmãkriyamàõadiùñavçddhividhutasindåradhålir iva kapilaþ kapolayor adçsyata roùaràgaþ. samàsannasakalamahãpàlacåóàmaõicakràkramaõajàtàhaükàra iva ca samàruroha vàmam årudaõóam uttànita÷ caraõo dakùiõaþ. niùñhuràïguùñakaùaõaniùñhyåtadhåmalekho nirvãrorvãkaraõàya vimukta÷ikha iva lilekha maõikuññimam itaraþ pàdapadmaþ. darpasphuñitasarasavraõocchalitarudhiracchañàvasekaiþ ÷okaviùaprasuptaü prabodhayann iva paràkramam anujam avàdãt: "àyuùman! idaü ràjakulam, amã bàndhavàþ, parijano 'yam, iyaü bhåmiþ, bhåpatibhujaparighapàlità÷ caitàþ prajàþ, gato 'ham adyaiva màlavaràjakulapralayàya. idam eva tàvad valkalagrahaõam idam eva tapaþ ÷okàpagamopàya÷ càyam eva yad atyantàvinãtàrinigrahaþ. so 'yaü kuraïgakaiþ kacagrahaþ kesariõaþ, bhekaiþ karapàtaþ kàlasarpasya, vatsakair bandigraho vyàghrasya, alagardair galagraho garuóasya, dàrubhir dàhàde÷o dahanasya, timirais tiraskàro raveþ, yo màlavaiþ paribhavaþ puùpabhåtivaü÷asya. antaritas tàpo me mahãyasà manyunà. tiùñhantu sarva eva ràjànaþ kariõa÷ ca tvayaiva sàrdham. ayam eko bhaõóir ayutamàtreõa turaïgamàõàm anuyàtu màm." ity abhidhàya cànantaram eva prayàõapañaham àdide÷a. taü ca tathà samàdi÷antam àkarõya jàmijàmàtçvçttàntavij¤ànaprakopàdhànadåyamàne manasi nirvartanàde÷ena dårapraråóhapraõayapãóa iva provàca devo harùaþ: "kim iva hi doùaü pa÷yaty àryo mamànugamanena? yadi bàla iti nitaràü tarhi na parityàjyo 'smi. rakùaõãya iti bhavadbhujapa¤jaro rakùàsthànam, a÷akta iti kva parãkùito 'smi, saüvardhanãya iti viyogas tanåkaroti, akle÷asaha iti strãpakùe nikùipto 'smi, sukham anubhavatv iti tvayaiva saha tat prayàti mahàn adhvanaþ kle÷a iti virahàgnir aviùahyataraþ, kalatraü rakùatv iti ÷rãs te nistriü÷e 'dhivasati, pçùñhataþ ÷ånyam iti tiùñhaty eva pratàpaþ, ràjakam anadhiùñhitam iti tatsubaddham àryaguõaiþ, na bàhyaþ sahàyo mahata iti vyatiriktam eva màü gaõayati pralaghuparikaraþ, prayàmãti pàdarajasi ko 'tibhàraþ dvayor gamanam asàüpratam iti màm anugçhàõa gamanàj¤ayà, kàtaro bhràtçsneha iti sadç÷o doùaþ. kà ceyam àtmaübharità bhujasya te yad ekàkã kùãrodaphenapañalapàõóuram amçtam iva ya÷aþ pipàsati. ava¤citapårvo 'smi vipraprasàdeùu. tat prasãdatv àryo nayatu màm api" ity abhidhàya kùititalavinihitamauliþ pàdayor apatat. tam utthàpya punar agrajo jagàda: "tàta! kim evam atimahàrambhaparigrahaõena garimàõam àropyate balàd atilaghãyàn apy ahitaþ. hariõàrtham atihrepaõaþ siühasaübhàraþ. tçõànàm upari kati kavacayanty à÷u÷ukùaõayaþ. api ca tavàùñàda÷advãpàùñamaïgalakamàlinã mediny asty eva vikramasya viùayaþ. na hi kula÷ailanivahavàhino vàyavaþ saünahyanty atitarale tålarà÷au. na sumeruvaprapraõayapragalbhà và dikkariõaþ pariõamanty aõãyasi valmãke. grahãùyasi sakalapçthvãpatipralayotpàtamahàdhåmaketuü màndhàteva càrucàmãkarapaïkapatralatàlaükàràükakàyaü kàrmukaü kakubhàü vijaye. mama tu durnivàràyàm asyàü vipakùakùapaõakùudhi kùubhitàyàü kùamyatàm ayam ekàkinaþ kopakavala ekaþ. tiùñhatu bhavàn." ity abhidhàya ca tasminn eva vàsare nirjagàmàbhyamitram. atha tathàgate bhràtari, uparate ca pitari, proùitajãvite ca jàmàtari, mçtàyàü ca màtari, saüyatàyàü ca svasari, svayåthabhraùña iva vanyaþ karã devo harùaþ kathaü katham apy ekàkã kàlaü tam anaiùãt. atikrànteùu bahuùu vàsareùu kadàcit tayaiva bhràtçgamanaduþkhàsikayà dattaprajàgaras tribhàga÷eùàyàü triyàmàyàü yàmikena gãyamànàm imàm àryàü ÷u÷ràva: "dvãpopagãtaguõam api samupàrjitaratnarà÷isàram api. / potaü pavana iva vidhiþ puruùam akàõóe nipàtayati" // 6.3 // tàü ca ÷rutvà sutaràm anityatàbhàvanayà dåyamànahçdayaþ prakùãõabhåyiùñhàyàü kùapàyàü kùaõam iva nidràm alabhata. svapne càbraülihaü lohastambhaü bhajyamànam apa÷yat. utkampamànahçdaya÷ ca punaþ pratyabudhyata. acintayac ca: "kiü nu khalu màm evam amã satatam anubadhnanti duþsvapnàþ. sphurati ca divàni÷am akalyàõàkhyànavicakùaõamadakùiõam akùi. sudàruõà÷ càkùudrakùitipakùayam àcakùàõàþ kùaõam api na ÷àmyanti punarutpàtàþ. pratyahaü ràhur avikalakàyabandha iva kabandhavati bradhnabimbe ghañamàno vibhàvyate. tapaþkaraõakàlakavalitàn iva dhåsaritasamagragrahàn udgiranti dhåmodgàràn saptarùayaþ. dine dine dàruõà di÷àü dàhà dç÷yante. digdàhabhasmakaõanikara iva nipatati nabhastalàt tàràgaõaþ. tàràpàta÷ucàva niùprabhaþ ÷asã. ni÷i ni÷i itas tataþ prajvalitàbhir ulkàbhir ugraü grahayuddham iva viyati vilokayanti vilolatàrakàþ kakubhaþ. ràjyasaücàrasåcakaþ saücàrayatãva kùmàü kvàpi vahadbahalarajaþpañalakalila÷arkarà÷akalasåtkàrã màrutaþ. na ku÷alam iva pa÷yàmi lagnasya. asminn asmadvaü÷e kariõa iva karãraü komalam api kalayataþ kçtàntasya kaþ paripanthã? sarvathà svasti bhavatv àryàya." iti cintayitvà ca antarbhinnaü bhràtçsnehakàtaraü dravad iva hçdayaü kathaü katham api saüstabhyotthàya yathàkriyamàõaü kriyàkalàpam akarot. àsthànagata÷ ca sahasaiva pravi÷antam, anupravi÷atà viùaõõavadanena lokenànugamyamànam, asahyaduþkhoùõaniþ÷vàsadhåmaraktatantuneva malinena pañena pràvçtavapuùam, jãvitadhàraõalajjayevàvanatamukham, nàsàvaü÷asyàgre grathitadçùñim, duþkhadårapraråóharomõà måkenàpi mukhena svàmivyasanam avicchinnair a÷rubindubhir vij¤àpayantaü kuntalaü nàma bçhada÷vavàram, ràjyavardhanasya prasàdabhåmim abhij¤àtatamaü dadar÷a. dçùñvà ca jàtà÷aïka÷ cakùuùi salilena, mukha÷a÷ini ÷vasitena, hçdaye hutà÷anena utsaïge bhuvà, dàruõàpriya÷ravaõasamaye samam iva sarveùv aïgeùv agçhyata lokapàlaiþ. tasmàc ca helànirjitamàlavànãkam api gauóàdhipena mithyopacàropacitavi÷vàsaü mukta÷astram ekàkinaü vi÷rabdhaü svabhavana eva bhràtaraü vyàpàditam a÷rauùãt. ÷rutvà ca mahàtejasvã pracaõóakopapàvakaprasaraparicãyamàna÷okàvegaþ sahasaiva prajajvàla. tata÷ càmarùavidhuta÷iraþ ÷ãryamàõa÷ikhàmaõi÷akalàïgàrakitàïgam iva roùàgnim udvamann anavaratasphuritena pibann iva sarvatejasvinàm àyåüùi roùanirbhugnena da÷anacchadena, lohitàyamànalocanàlokavikùepair digdàhàn iva dar÷ayan, roùànalenàpy asahyasahaja÷auryoùmadahanadahyamàneneva vitanyamànasvedasalila÷ãkaràsàradurdinaþ, svàvayavair apy adçùñapårvaprakopabhãtair iva kampamànair upetaþ, hara iva kçtabhairavàkàraþ, harir iva prakañitanarasiüharåpaþ, såryakànta÷aila ivàparatejaþprasaradar÷anaprajvalitaþ, kùayadivasa ivoditadvàda÷adinakaradurnirãkùyamårtiþ, mahotpàtamàruta iva sakalabhåbhçtprakampakàrã, vindhya iva vardhamànavigrahotsedhaþ, mahà÷ãviùa iva durnaràndràbhibhavaroùitaþ, parãkùita iva sarvabhogidahanodyataþ, vçkodara iva ripurudhiratçùitaþ, suragaja iva pratipakùavàraõapradhàvitaþ, pårvàgama iva pauruùasya, unmàda iva madasya, àvega ivàvalepasya, tàruõyàvatàra iva tejasaþ, sarvodyoga iva darpasya, yugàgama iva yauvanoùmaõaþ, ràjyàbhiùeka iva raõarasasya, nãràjanadivasa ivàsahiùõutàyàþ paràü bhãùaõatàm ayàsãt. avàdãc ca "gauóàdhipàdhamam apahàya kas tàdç÷aü mahàpuruùaü tatkùaõa ve nirvyàjabhujavãryanirjitasamastaràjakaü mukta÷astraü kala÷ayonim iva kçùõavartmaprasåtir ãdç÷ena sarvavãralokavigarhitena mçtyunà ÷amayed evam àryam. anàryaü ca taü muktvà bhàgãrathãphenapañalapàõóuràþ keùàü manaþsu saraþsu ràjahaüsà iva para÷uràmaparàkramasmçtikçto na kuryur àrya÷auryaguõàþ pakùapàtam. katham ivàtyugrasyàsyàryajãvitaharaõe nidàgharaver iva kamalàkarasalila÷oùaõe 'napekùitaprãtayaþ prasçtàþ karàþ. kàü nu gatiü gamiùyati, kàü và yoniü pravekùyati, kasmin và narake nipatiùyati. ÷vapàko 'pi ka idam àcaret. nàmàpi ca gçhõato 'sya pàpakàriõaþ pàpamalena lipyata iva me jihvà. kiü vàïgãkçtya kàryam àryas tena kùudreõànupravi÷ya vigataghçõena ghuõeneva sakalabhuvanàhlàdanacatura÷ candanastambhaþ kùayam upanãtaþ. nånaü nànena måóhena madhurasàsvàdalubdhena madhv ivàryajãvitam àkarùatà bhàvã dçùñaþ ÷ilãmukhasaüpàtopadravaþ. nijagçhadåùaõaü jàlamàrgapradãpakena kajjalam ivàtimalinaü kevalam aya÷aþ saücitaü gauóàdhamena. natvà÷v evàstamupagatavaty api tribhuvanacåóàmaõau savitari vedhasàdiùñaþ satpatha÷atror andhakàrasya nigrahàya grahaùaõóavihàraikahariõàdhipaþ ÷a÷ã. vinayavidhàyini bhagne 'pi càïku÷e vidyata eva vyàlavàraõasya vinayàya sakalamattamàtaïgakumbhasthalasthira÷irobhàgabhiduraþ kharataraþ kesarinakharaþ. tàdç÷àþ kuvaikañikà iva tejasviratnavinà÷akàþ kasya na vadhyàþ. kvedànãü yàsyati durbuddhiþ?" ity evam abhidadhata evàsya pitur api mitraü senàpatiþ samagravigrahapràgraharo haritàla÷ailàvadàtadehaþ pariõatapraguõasàlaprakàõóaprakà÷aþ, pràü÷uþ, ati÷auryoùmaõeva paripàkam àgato gatabhåyiùñhe vayasi vartamànaþ, bahu÷ara÷ayanasuptotthito 'pi hasann iva ÷àntanavamatidãrgheõàyuùà durabhibhava÷arãratayà jarayàpi bhãtabhãtayeva prakañitaprakampayà paràmçùñaþ katham api sàramayeùu ÷iroruheùu ÷a÷ikaranikarasitasarala÷iroruhasañàlàü saiühãm iva niùkapañaparàkramarasaracitàü saükrànto jãvann eva jàtim, aparàmaparasvàmimukhadar÷anamahàpàtakaparijihãrùayeva bhråyugalena valina÷ithilapralambacarmaõà sthagitadçùñiþ, dhavalasthålagu¤jàpicchapracchàditakapolabhàgabhàsvareõa vamann iva vikramakàlam akàle 'pi vikà÷ikà÷akànanavi÷adaü ÷aradàrambhaü bhãmena mukhena, mçtam api hçdayasthitaü svàminam iva sitacàmareõa vãjayan nàbhilambena kårcakalàpena, pariõàme 'pi dhautàsidhàràjalapànatçùitair iva vivçtavadanair bçhadbhir vraõavidàrair viùamitavi÷àlavakùàþ, ni÷ita÷astrañaïkakoñikuññitabahubçhadvarõàkùarapaïktinirantaratayà ca sakalasamaravijayaparvagaõanàm iva kurvan pårvaparvata iva pàdacàrã, vividhavãrarasavçttàntaràmaõãyakena mahàbhàratam api laghayann iva, pratipakùakùapaõàtinirbandhena para÷uràmam api ÷ikùayann iva, abbhramaõenànàdara÷rãsamàkarùaõavibhrameõa mandaram api mandayann iva, vàhinãnàyakamaryàdànuvartanenàmbhodhim apy abhibhavann iva, sthairyakàrkasyonnatibhir acalànapi hrepayann iva, sahajapracaõóatejaþprasaraparisphuraõena savitàram api tçõãkurvann iva, i÷varabhàrodvahanaghçùñapçùñhatayà haravçùabham api hasann iva, araõir amarùàgneþ, ai÷varyaü ÷auryasya, visarpo darpasya, hçdayaü hañhasya, jãvitaü jigãùutàyàþ, samucchvasitam utsàhasya, aïku÷o durmadànàm, nàgadamano duùñabhoginàm, viràmo varamanuùyatàyàþ, kulagurur vãragoùñhãnàm, tulà ÷aurya÷àlinàm, sãmàntadç÷và ÷astragràmasya, nirvoóhà prauóhavàdànàm, saüstambhayità bhagnànàm, pàragaþ pratij¤àyàþ, marmaj¤o mahàvigrahàõàm, àghoùaõàpañahaþ samaràrthinàm, saünidhàv eva samupaviùñaþ siühanàdanàmà svareõaiva dundubhighoùagambhãreõa subhañànàü samararasam ànayan vij¤àpitavàn: "deva! na kvacit kçtà÷rayayà malinayà malinataràþ kokilayà kàkà iva kàpuruùà hatalakùmyà vipralabhyamànam àtmànaü na cetayante. ÷riyo hi doùà andhatàdayaþ kàmalà vikàràþ. chatracchàyàntaritaravayo vismaranty anyaü tejasvinaü jaóadhiyaþ. kiü và karotu varàkaþ yenàtibhãrutayà nityaparàïmukhena na tu dçùñàny eva sarvàti÷àyi÷auryàti÷aya÷vayathukapilakapolapulakapallavitakopànalàni kupitànàü tejasvinàü mukhàni. nàsau tapasvã jànàty evaü yathàbhicàrà iva viprakçtàþ sadyaþ sakalakulapralayam upàharanti manasvina iti. jale 'pi jvalanti tàóitàs tejasvinaþ. sakalavãragoùñhãbàhyasya tasyaivedam ucitam anuttàranirayanipàtanipuõaü karma. manasvinàü hi pradhanapradhànadhane dhanuùi dhriyamàõe sati ca kamalàkalahaüsãkelikuvalayakànane kçpàõe kçpaõopàyàþ payodhimathanaprabhçtayo 'pi ÷rãsamutthànasya kiü punar ãdç÷àþ. yeùàü ca dhàtrà dharitrãü tràtuü niyuktàþ svayam asamarthà iva kuli÷akarka÷abhujaparighapraharaõahetor udgiranti girayo 'pi lohàni te katham iva bàhu÷àlino manasàpi vimalaya÷obhàndhavà dhyàyeyur akàryam. sarvagrahàbhibhavabhàsvaràõàü hi subhañakaràõàm agrato diggrahaõe païgavaþ pataïgakaràþ. mahàmahiùa÷çïgataraïgabhaïgabhaïgurabhãùaõàntaràlà lokapravàdamàtreõa ca dakùiõà÷à paramàrthato bhañabhrukuñir adhivàso yamasya. citraü ca yad unmuktasiühanàdànàü sahasà sàhasarabhasarasaromà¤cakaõñakanikareõa saha na niryànti sañàþ ÷åràõàü raõeùu. dvayam eva ca catuþsàgarasaübhçtasya bhåtisaübhàrasya bhàjanaü pratipakùadàhi dàruõaü vaóavàmukhaü và mahàpuruùahçdayaü và. tejasvinaþ sakalàn anavàpya payorà÷ãn sahajasya kuto nivçttir åùmaõaþ. vçthàvitatavipulaphaõàbhàro bhujaïgànàü bhartà bibharti yo bhogena mçtpiõóam eva kevalam. apratihata÷àsanàkràntyupabhogasukharasaü tu rasàyàü dikku¤jarakarabhàrabhàsvaraprakoùñhà vãrabàhava eva jànanti. ravir ivonmukhapadmàkaragçhãtapàdapallavaþ sukhenàkhaõóitatejà divasàn nayati ÷åraþ. kàtarasya tu ÷a÷ina iva hariõahçdayasya pàõóurapçùñhasya kuto dviràtram api ni÷calà lakùmãþ. aparimitaya÷aþprakaravarùã vikàsã vãrarasaþ. puraþpravçttapratàpaprahatàþ panthànaþ pauruùasya. ÷abdavidrutavidviùanti bhavanti dvàràõi darpasya. ÷astràlokaprakà÷itàþ ÷ånyà di÷aþ ÷auryasya. ripurudhira÷ãkaràsàreõa bhår iva ÷rãr apy anurajyate. bahunarapatimukuñamaõi÷ilà÷àõakoõakaùaõena caraõanakharàjir iva ràjatàpy ujjvalãbhavati. anavarata÷astràbhyàsena karatalànãva ripumukhàny api ÷yàmãbhavanti. vividhavraõabaddhapaññaka÷ataiþ ÷arãram iva ya÷o 'pi dhavalãbhavati. kavaciùu ripåraþkavàñeùu pàtyamànàþ, pàvaka÷ikhàm iva ÷riyam api vamanti niùñhurà nistriü÷aprahàràþ. ya÷ càhitahatasvajano manasvijano dviùadyoùidurastàóanena kathayati hçdayaduþkham. paruùàsilatànipàtapavanenocchvasiti nirucchvasita÷atrudhàràpàtena roditi vipakùavanitàcakùuùà dadàti jalaü sa ÷reyàn netaraþ. na ca svapnadçùñanaùñeùv iva kùaõikeùu ÷arãreùu nibadhnanti bandhubuddhiü prabuddhàþ. sthàyini ya÷asãva ÷arãradhãr vãràõàm. anavarataprajvalitatejaþprasarabhàsvarasvabhàvaü ca maõipradãpam iva kaluùaþ kajjalamalo na spç÷aty evàtitejasvinaü ÷okaþ. sa tvaü sattvavatàm agraõãþ pràgraharaþ pràj¤ànàü prathamaþ samarthànàü praùñho 'bhijàtànàm agresaras tejasvinàm àdir asahiùõånàm. età÷ ca satatasaünihitadhåmàyamànakopàgnayaþ sulabhàsidhàràtoyatçptayo vikañabàhuvanacchàyopagåóhà dhãratàyà nivàsa÷i÷irabhåmayaþ svàyattàþ subhañànàm uraþkavàñabhittayaþ. yataþ kiü gauóàdhipàdhamaikena. tathà kuru yathà nànyo 'pi ka÷cid àcaratye vaü bhåyaþ. sarvorvã÷raddhàkàmukànàm alãkavijigãùåõàü saücàraya càmaràõy antaþpurapurandhriniþ÷vasitaiþ. ucchindhi rudhiragandhàndhagçdhramaõóalacchàdanai÷ cchattracchàyàvyasanàni. apàkuru kaduùõa÷oõitodakasvedaiþ kulakùmãkulañàkañàkùacakùåràgarogàn. upa÷amaya ni÷ita÷ara÷iràvedhair akàrya÷aurya÷vayathån. unmålaya lohanigaóàpãóamàlàmalamahauùadhaiþ pàdapãñhadohadadurlalitapàdapañumàndyàni. kùapaya tãkùõàj¤àkùarakùàrapàtair jaya÷abda÷ravaõakarõakaõóåþ. apanaya caraõanakhamarãcicandanacarcàlalàñalepair anamitastimitamastakastambhavikàràn. uddhara karadànasaüde÷asaüdaü÷air draviõadarpoùmàyamàõaduþ÷ãlalãlà÷alyàni. bhindhi maõipàdapãñhadãdhitidãprapradãpikàbhiþ ÷uùkasubhañàñopabhrukuñibandhàndhakàràn. jaya caraõalaïghanalàghavagalita÷irogauravàrogyair mithyàbhimànamahàsaünipàtàn. mradaya satatasevà¤jalimukulitakarasaüpuñoùmabhir iùvasanaguõakiõakàrka÷yàni. yenaiva ca te gataþ pità pitàmahaþ prapitàmaho và tam eva mà hàsãs tribhuvanaspçhaõãryaü panthànam. apahàya kupuruùocitàü ÷ucaü pratipadyasva kulakramàgatà kesarãva kuraïgãü ràjalakùmãm. deva! devabhåyaü gate narendre duùñagauóabhujaïgajagdhajãvite ca ràjyavardhane vçtte 'smin mahàpralaye dharaõãdhàraõàyàdhunà tvaü ÷eùaþ. samà÷vàsaya a÷araõàþ prajàþ. kùmàpatãnàü ÷iraþsu ÷aratsaviteva lalàñaütapàn prayaccha pàdanyàsàn. ahitànàm abhinavasevàdãkùàduþkhasaütapta÷vàsadhåmamaõóalair nakhaüpacaiþ pracalitacåóàmaõicakravàlabàlàtapai÷ càyàhi kalmàùapàdatàm. api ca hate pitary ekàkã tapasvã mçgaiþ saha saüvardhitaþ sahajabràhmaõyamàrdavasukumàramanàþ kçtani÷caya÷ caõóacàpavanàñaniñàïkàranàdanirmadãkçtadiggajaü gu¤jajjyàjàlajanitajagajjvaraü samagram udyatam ekaviü÷atikçtvaþ kçtavaü÷am utkhàtavàn ràjanyakaü para÷uràmaþ, kiü punar naisargikakàyakàrka÷yakuli÷àyamànamànaso màninàü mårdhanyo devaþ. tad adyaiva kçtapratij¤o gçhàõa gauóàdhipàdhamajãvitadhvastaye jãvitasaükalanàkulakàlàkàõóadaõóayàtràcihnadhvajaü dhanuþ. na hy ayam aràtiraktacandanacarcà÷i÷iropacàram antareõa sàmyati paribhavànalapacyamànadehasya devasya duþkhadàhajvara sudàruõaþ. nikàrasaütàpa÷àntyupàyaparikùaye hi hióimbàcumbanàsvàditam iva ripurudhiràmçtam amandaropàyam apàyi pavanàtmajena. jàmadagnyena ca ÷àmyan manyu÷ikhi÷ikhàsaüjvarasukhàyamànaspar÷a÷ãtaleùu kùatriyakùatajahradeùv asnàyi." ity uktvà vyaraüsãt. devas tu harùas taü pratyavàdãt: "karaõãyam evedam abhihitaü mànyena. itarathà hi me gçhãtabhuvi bhoginàthe 'pi dàyàdadçùñir ãrùyàlor bhujasya. upari gacchatãcchati nigrahàya grahagaõe 'pi bhrålatà calitum. anamatsu ÷aileùv api kacagraham abhilaùati dàtuü karaþ. tejodurvidagdhàn arkakaràn api càmaràõi gràhayitum ãhate hçdayam. ràja÷abdaruùà mçgaràjànàm api ÷iràü÷i và¤chati pàdaþ pàdapãñhãkartum. svacchandalokapàlasvecchàgçhãtànàm àkùepàde÷àya di÷àm api sphuraty adharaþ. kiü punar ãdç÷e durjàte jàte jàtàmarùanirbhare ca manasi nàsty evàvakà÷aþ ÷okakriyàkaraõasya? api ca hçdayaviùama÷alye musalye jãvati jàlme jagadvigahite gauóàdhipàdhamacaõóàle jihremi ÷uùkàdharapuñaþ poñeva pratikàra÷ånyaü ÷ucà ÷åtkartum. akçtaripubalàbalàvilolalocanodakadurdinasya me kutaþ karayugalasya jalà¤jalidànam. adçùñagauóàdhamacitàdhåmamaõóalasya và cakùuùaþ svalpam apy a÷rusalilam. ÷råyatàü me pratij¤à: "÷apàmy àryasyaiva pàdapàüsuspar÷ena, yadi parigaõitair eva vàsaraiþ sakalacàpacàpaladurlalitanarapaticaraõaraõaraõàyamànanigaóàü nirgauóàü gàü na karomi tatas tanånapàti pãtasarpiùi pataïga iva pàtakã pàtayàmy àtmànam"" ity uktvà ca mahàsaüdhivigrahàdhikçtam avantikam antikastham àdide÷a: "likhyatàm. à ravirathacakracãtkàracakitacàraõamithunamuktasànor udayàcalàt, à trikåñakañakakuññàkañaïkalikhitakàkutsthalaïkàluõñhanavyatikaràt suvelàt, à vàruõãmadaskhalitavaruõavaranàrãnåpuraravamukharakuharakukùer astagireþ, à guhyakagehinãparimalasugandhigandhapàùàõavàsitaguhàgçhàc ca gandhamàdanàt, sarveùàü ràj¤àü sajjãkriyantàü karàþ karadànàya ÷astragrahaõàya và, gçhyantàü di÷a÷ càmaràõi và, namantu ÷iràüsi dhanåüùi và, karõapårãkriyantàm àj¤à maurvyo và, ÷ekharãbhavantu pàdarajàüsi ÷irastràõi và, ghañantàm a¤jalayaþ karighañàbandhà và, mucyantàü bhåmaya iùavo và, samàlambyantàü vetrayaùñayaþ kuntayaùñayo và, sudçùñaþ kriyatàm àtmà maccaraõanakheùu kçpàõadarpaõeùu và. paràgato 'ham. païgor iva me kuto nivçttis tàvad yàvan na kçtaþ sarvadvãpàntarasaücàrã sakalanarapatimukuñamaõi÷ilàlokamayaþ pàdalepaþ." iti kçtani÷caya÷ ca muktàsthàno visarjitaràjalokaþ snànàrambhàkàïkùã sabhàm atyàkùãt. utthàya ca svasthavan niþ÷eùam àhnikam akàrùãt. agalac ca darpaprasara iva ÷rutapratij¤asya ÷àmyadåùmà divasas tribhuvanasya. tata÷ ca nijàdhikàràpahàrabhãta iva bhagavaty api kvàpi gate gatatejasy ahimabhàsi, tàmarasavaneùv api nigåóha÷ilãmukhàlàpeùu tràsàd iva saükucatsu, vihagagaõeùv api samupasaühçtanijapakùavikùepani÷caleùu bhiyevàprakañãbhavatsu, bhuvanavyàpinãü saüdhyàü pratij¤àm iva mànayati nata÷irasi ghañità¤jalivane jane sakale, svapadacyuticakitadikpàladãyamànàbhraülihalohapràkàravalayakalitàsv iva bahalatimiramàlàtirodhãyamànàsu dikùu pradoùàsthàne nàticiraü tasthau. namannçpalokalolàü÷ukapavanakampita÷ikhair dãpikàcakravàlair api praõamyamàna iva pràhiõollokaü pratiùiddhaparijanaprave÷a÷ ca ÷ayanagçhaü pràvi÷at. uttàna÷ ca mumocàïgàni ÷ayanatale. dãpadvitãyaü ca tam abhisara iva labdhàvasaras tarasà bhràtç÷oko jagràha. jãvantam iva hçdaye nimãlitalocano dadar÷àgrajam. upary upari bhràtçjãvitànveùiõa iva prasasruþ ÷vàsàþ. dhavalàü÷ukapañànteneva cà÷rujalaplavena mukham àcchàdya niþ÷abdam aticiraü ruroda. cakàra cetasi: kathaü nàmàkçtes tàdçsyà yuktaþ pariõàmo 'yam ãdç÷aþ. pçthu÷ilàsaüghàtakarka÷akàyabandhàt tàtàd acalàd iva lohadhàtuþ kañhinatara àsãd àryaþ. kathaü càsya me hatahçdayasyàryavirahe sakçd api yuktaü samucchvasitum. iyaü sà prãtir bhaktir anuvçttir và. bàli÷o 'pi kaþ saübhàvayed àryamaraõe majjãvitam. tat tàdç÷am aikyam ekapada eva kvàpi gatam. ayatnenaiva hatavidhinà pçthakkçto 'smi. dagdharoùàntarita÷ucà suciraü ruditam api na muktakaõñhaü gataghçõena mayà. sarvathà låtàtantucchañàcchiduràs tucchàþ prãtayaþ pràõinàm. lokayàtràmàtranibandhanà bàndhavatà yatràham api nàma para ivàrye svargasthe svastha ivàse. kiü ca daivahatakena phalam àsàditam ãdç÷i parasparaprãtibandhanirvçtahçdaye sukhabhàji bhràtçmithune vighañite. tathà ca candramayà iva jagadàhlàdino lokàntarãbhåtasya lagnacitàgnaya ivàryasya ta eva dahanti guõàþ. ity etàni cànyàni ca hçdayena paryadevata. prabhàtàyàü ca ÷arvaryàü pratãhàram àdide÷à÷eùagajasàdhanàdhikçtaü skandaguptaü draùñum icchàmãti. atha yugapatpradhàvitabahupuruùaparamparàhåyamànaþ, svamandiràd apratipàlitakareõu÷ caraõàbhyàm eva saübhràntaþ, sasaübhramair daõóibhir utsàryamàõajanapadaþ, pade pade praõamataþ pratidi÷am ibhabhiùagvarànvaravàraõànàü vibhàvarãvàrtàþ pçcchann ucchrita÷ikhipicchalà¤chitavaü÷alatàvanagahanagçhãtadigàyàmair vindhyavanair iva vàraõabandhavimardodyogàgataiþ, puraþpradhàvadbhir anàyattamaõóalair àdhoraõagaõai÷ ca marakataharitaghàsamuùñã÷ ca dar÷ayadbhir navagrahagajapatãü÷ ca pràrthayamànai÷ ca labdhàbhimatamattamàtaïgamuditamànasai÷ ca sudåram upasçtya namasyadbhir àtmãyamàtaïgamadàgamàü÷ ca nivedayadbhiþ, óiõóimàdhirohaõàya ca vij¤àpayadbhiþ, pramàdapatitàparàdhàpahçtadviradaduþkhadhçtadãrgha÷ma÷rubhir agrato gacchadbhiþ, abhinavopasçtai÷ ca karpañibhir vàraõàptisukhapratyà÷ayà dhàvamànaiþ, gaõikàdhikàrigaõai÷ ciralabdhàntarair ucchritakaraiþ, karmaõy akareõukàsaükathanàkulair ullàsitapallavacihnàbhir araõyapàlapaïktibhi÷ ca, niùpàditanavagrahanàganivahanivedanodyatàbhir uttambhitatuïgatotravanàbhir mahàmàtrapeñakai÷ ca prakañitakarikarmacarmapuñaiþ, abhinavagajasàdhanasaücaraõavàrtànivedanavisarjitai÷ ca nàgavanavãthãpàladåtavçndaiþ, pratikùaõapratyavekùitakarikavalakåñai÷ ca, kañabhaïgasaügrahaü gràmanagaranigameùu nivedayamànaiþ, kañakakadambakaiþ kriyamàõakolàhalaþ, svàmiprasàdasaübhçtena mahàdhikàràviùkàreõa svàbhàvikena càvaùñambhàbhogenodàsãno 'py àdi÷ann iva, asaükhyakarikarõa÷aïkhasampatsampàdanàya samudràn àj¤àpayann iva, ÷çïgàragairikapaïkàïgaràgasaügrahàya girãn muùõann iva, diggajàdhikàraü kakubhàm airàvatam ivàpaharan harer harapadabharanamitakailàsagirigurubiþ pàdanyàsair gurubhàragrahaõagarvam urvyàþ saüharann iva, gatava÷avilolasya càjànulambasya bàhudaõóadvayasya vikùepair àlàna÷ilàstambhamàlàm ivobhayato nikhanann ãùaduttaïgalambenàdharabimbenàmçtarasasvàdunà navapallavakomalena kavaleneva ÷rãkareõukàü vilobhayan nijançpavaü÷adãrghaü nàsàvaü÷aü dadhànaþ, atisnigdhamadhuradhavalavi÷àlatayà pãtakùãrodeneva pibann ãkùaõayugmàyàmena di÷àm àyàmaü merutañàd api vikañavipulàlikaþ, satatam avicchinnacchatracchàyàpraråóhiva÷àd iva nitàntàyatanãlakomalacchavisubhagena svabhàvabhaïgureõa kuntalabàlavallarãvellitavilàsinà lunann iva luptàlokàn arkakaràn barbarakeõàripakùaparikùayaparityaktakàrmukakarmàpi sakaladiganta÷råyamàõaguruguõadhvaniþ, àtmasthasamastamattamàtaïgasàdhano 'py aspçùño madena bhåtimàn api snehamayaþ pàrthivo 'pi guõamayaþ kariõàm iva dànavatàm upari sthitaþ, svàmitàm iva spçhaõãyàü bhçtyatàm apy aparibhåtàm udvahann ekabhartçbhaktini÷calàü kulàïganàm ivànanyagamyàü prabhuprasàdabhåmim àråóhaþ, niùkàraõabàndavo vidagdhànàm, abhçtabhçtyo bhajatàm, akrãtadàso viduùàm, skandagupto vive÷a ràjakulam. dåràd eva cobhayakarakamalàvalambitaü spç÷an maulinà mahãtalaü namaskàram akarot. upaviùñaü ca nàtinikañe taü tadà jagàda devo harùaþ: "÷ruto vistara evàsyàryavyatikarasyàsmaccikãrùitasya ca. ataþ ÷ãghraü prave÷yantàü pracàranirgatàni gajasàdhanàni. na kùàmyaty atisvalpam apy àryaparibhavapãóàpàvakaþ prayàõavilambam." ity evam abhihita÷ ca praõamya vyaj¤àpayat: "kçtam avadhàrayatu svàmã samàdiùñaü kiü tu svalpaü vij¤apyam asti bhartçbhakteþ. tadàkarõayatu devaþ. devena hi puùpabhåtivaü÷asaübhåtasyàbhijanasyàbhijàtyasya sahajasya tejaso dikkarikarapralambasya bàhuyugalasyàsàdhàraõasya ca sodarasnehasya sarvaü sadç÷am upakràntam. kàkodaràbhidhànàþ kçpaõàþ kçmayo 'pi na mçùyanti nikàraü kim uta bhavàdç÷às tejasàü rà÷ayaþ. kevalaü devaràjyavardhanodantena kiyad api dçùñam eva devena durjanadauràtmyam. ãdç÷àþ khalu lokasvabhàvàþ pratigràmaü pratinagaraü pratide÷aü pratidvãpaü pratidi÷aü ca bhinnà ve÷à÷ càkàrà÷ càhàrà÷ ca vyàhàrà÷ ca vyavahàrà÷ ca janapadànàm. tad iyam àtmade÷àcàrocità svabhàvasaralahçdayajà tyajyatàü sarvavi÷vàsità. pramàdadoùàbhiùaïgeùu ÷rutabahuvàrta eva pratidinaü devaþ. yathà nàgakulajanmanaþ sàrikà÷ràvitamantrasyàsãn nà÷o nàgasenasya padmàvatyàm. ÷uka÷rutarahasyasya ca ÷rãr a÷ãryata ÷rutavarmaõaþ ÷ràvastyàm. svapnàyamànasya ca mantrabhedo 'bhån mçtyave mçttikàvatyàü suvarõacåóasya. cåóàmaõilagnalekhapratibimbavàcitàkùarà ca càrucàmãkaracàmaragràhiõã yamatàü yayau yavane÷varasya. lobhabahulaü ca bahulani÷i nidhànam utkhanantam utkhàtakhaógapramàthinã mamantha màthuraü bçhadrathaü vidårathavaråthinã. nàgavanavihàra÷ãlaü ca màyàmàtaïgàïgàn nirgatà mahàsenasainikà vatsapatiü nyayaüsiùuþ. atidayitalàsyasya ca ÷ailåùamadhyam adhyàsya mårdhànam asilatayà mçõàlam ivàlunàd agnimitràtmajasya sumitrasya mitradevaþ. priyatantrãvàdyasyàlàbuvãõàbhyantara÷uùiranihitani÷itataravàrayo gàndharvacchàtracchadmànaþ cicchidur a÷make÷varasya ÷arabhasya ÷iro ripupuruùàþ. praj¤àdurbalaü ca baladar÷anavyapade÷adar÷ità÷eùasainyaþ, senànãr anàryo mauryaü bçhadrathaü pipeùa puùpamitraþ svàminam. kàryakutåhalã ca caõóãpatir daõóopanatayavananirmitena nabhastalayàyinà yantrayànenànãyata kvàpi. kàkavarõaþ ÷ai÷unàri÷ ca nagaropakaõñhe kaõñhe nicakçte nistriü÷ena. atistrãsaïgaratam anaïgaparava÷aü ÷uïgam amàtyo vasudevo devabhåtidàsãduhitrà devãvya¤janayà vãtajãvitam akàrayat. asuravivaravyasaninaü, càpajahrur aparimitaramaõãmaõinåpurajhaõajhaõàhlàdaramyayà màgadhaü govardhanagirisuruïgayà svaviùayaü mekalàdhipamantriõaþ. mahàkàlamahe ca mahàmàüsavikrayavàdavàtålaü vetàlas tàlajaïgho jaghàna jaghanyajaü pradyotasya pauõakiü kumàraü kumàrasenam. rasàyanarasàbhinive÷ina÷ ca vaidyavya¤janàþ subahupuruùànataraprakà÷itauùadhiguõà gaõapater videharàjasutasya ràjayakùmàõam ajanayan. strãvi÷vàsinas ca mahàdevãgçhagåóhabhittibhàgbhåtvà bhràtà bhadrasenasyàbhavan mçtyave kàliïgasya vãrasenaþ. màtç÷ayanãyatålikàtalaniùaõõa÷ ca tanayo 'nyaü tanayam abhiùektukàmasya dadhrasya karåùàdhipater abhavan mçtyave. utsàrakaruciü ca rahasi sasacivam eva dårãcakàra cakoranàthaü ÷ådrakadåta÷ candraketuü jãvitàt. mçgayàsaktasya ca mathnato gaõóakàn uddaõóanaóvalanalavananilãnà÷ ca campàdhipacamåcarabhañà÷ càmuõóãpater àcemuþ pràõàn puùkarasya. bandiràgaparaü ca paraprayuktà jaya÷abdamukharamukhà maïkhà maukhariü mårkhaü kùatravarmàõam udakhanan. aripure ca parakalatrakàmukaü kàminãve÷agupta÷ ca candraguptaþ ÷akapatim a÷àtayad iti. pramattànàü ca pramadàkçtà api pramàdàþ ÷rutiviùayam àgatà eva devasya. yathà madhumocitamadhurakasaüliptair làjaiþ suprabhà putraràjyàrthaü mahàsenaü kà÷iràjaü jaghàna. vyàjajanitakandarpadarpà ca darpaõena kùuradhàràparyantenàyodhyàdhipatiü parantapaü ratnavatã jàråthyam, viùacårõacumbitamakarandena ca karõendãvareõa devakã devarànuruktà devasenaü sauhmyam, yogaparàgavirasavarùiõà ca maõinåpureõa vallabhà sapatnãr uùà vairantyà rantidevam, veõãvinigåóhena ca ÷astreõa bindumatã vçùõiü vidåratham, rasadigdhamadyena ca mekhalàmaõinà haüsavatã sauvãraü vãrasenam, adç÷yàgadaviliptavadanà ca viùavàruõãgaõóåùapàyanena pauravã paurave÷varaü somakam." ity uktvà viraràma svàmyàde÷asaüpàdanàya ca nirjagàma. devo 'pi haùaþ sakalaràjyasthitã÷ cakàra. tata÷ ca tathà kçtapratij¤e prayàõaü vijayàya di÷àü samàdi÷ati deve harùe gatàyuùàü pratisàmantànàm udavasiteùu bahuråpàõy upaliïgàni vitenire. tathà hy aviprakçùñàþ kàladåtadçùñaya ivetastata÷ cañulàþ kçùõa÷àra÷reõayaþ. pracalitalakùmãnåpurapraõàdapratimà madhusaraghàsaüghàtajhaükàrà jahràdire. ciraü vivçtavikçtavadanavivaraniþsçtavahnivisarà vàsare 'pi virasaü viresu÷ ciram a÷ivàrtham a÷ivàþ ÷ivàþ. ÷avapi÷itapraråóhaprasarà iva kapipotakapolakapilapakùatayaþ kànanakapotàþ petuþ. àmantrayamàõà iva dadhur akàlakusumàni samam upavanataravaþ. taralakaratalaprahàraprahatapayodharà ruruduþ prasabhaü sabhà÷àlabha¤jikàþ. dadç÷ur àsannakacagrahabhayodbhràntottamàïgam ivàtmànaü kabandham àdar÷odareùu yodhàþ. cåóàmaõiùu cakra÷aïkhakamalalakùmàõaþ pràdurabhavan pàdanyàsà ràjamahiùãõàm. ceñãcàmaràõy akasmàd adhàvanta pàõipallavàt. praõayakalahe 'pi dattapçùñhà÷ ciram abhavan bhañàþ paràïmukhà màninãnàm. kariõãkapoleùu vyaghañanta madhulihàü madhumadiràpànagoùñhyaþ. samàghràtayamamahiùagandhà iva tàmyantaþ stambakarim api harayo haritaü navayavasaü na ceruþ. calavalayàvalãvàcàlabàlikàtàlikàtodyalàlità api na nançtur mandà mandiramayåràþ. ni÷i ni÷i rajanikarahariõanihitanayana ivonmukhas tàram upatoraõam akàraõam akàõãt kauleyakagaõaþ. gaõayantãva gatàyuùas tarjanataralayà tarjanyà divasam àña vàñakeùu koñavã. kuññimeùu kuñilahariõakhuraveõãtaraïgiõya÷ ca ÷aùparàjayo 'jàyanta. janitaveõãbandhàni nira¤janarocanàrocãüùi caùakamadhuni mukhakamalapratibimbàny adç÷yanta bhañãnàm. samàsannàtmàpahàracakità iva cakampire bhåmayaþ. vadhyàlaükàraraktacandanarasacchañà ivàlakùyanta ÷åràõàü patitàþ ÷arãreùu vikasitabandhåkakusuma÷oõita÷ociùaþ ÷oõitavçùñayaþ. paryagnãkurvàõà iva vina÷varãü ÷riyam aviralasphuratsphuliïgàïgàrodgàradagdhatàràgaõà gaõa÷aþ patantaþ prajvalanto na vyaraüsiùur ulkàdaõóàþ. prathamam eva pratãhàrãvàpaharantã pratibhavanaü càmaràtapatravyajanàni paruùà babhràma vàtyeti. iti ÷rãbàõabhaññakçtau harùacarite ràjapratij¤àvarõanaü nàma ùaùñha ucchvàsaþ. saptama ucchvàsaþ aïganavedã vasudhà kulyà jaladhiþ sthalã ca pàtàlam / valmãka÷ ca sumeruþ kçtapratij¤asya vãrasya // 7.1 // dhçtadhanuùi bàhu÷àlini ÷ailà na namanti yat tad à÷caryam / ripusaüj¤akeùu gaõanà kaiva varàkeùu kàkeùu // 7.2 // atha vyatãteùu ca keùucid divaseùu mauhårtikamaõóalena ÷ata÷aþ sugaõite supra÷aste 'hani datte catasçõàm api di÷àü vijayayogye daõóayàtràlagne salilamokùavi÷àradaiþ ÷àradair ivàmbhodharaiþ kàladhautaiþ ÷àtakaumbhai÷ ca kumbhaiþ snàtvà viracayya paramayà bhaktyà bhagavato nãlalohitasyàrcàmudarciùaü hutvà pradakùiõàvarta÷ikhàkalàpam à÷u÷ukùaõiü, dattvà dvijebhyo ratnavanti ràjatàni jàtaråpamayàni ca sahasra÷as tilapàtràõi kanakapatralatàlaükçta÷apha÷çïga÷ikharà gà÷ càrbuda÷aþ, samupavi÷ya vitatavyàghracarmaõi bhadràsane vilipya prathamaviliptàyudho nijaya÷odhavalenàcaraõata÷ candanena ÷arãraü, paridhàya ràjahaüsamithunalakùmaõã sadç÷e dukåle, parame÷varacihnabhåtàü ÷a÷ikalàm iva kalpayitvà sitakusumamuõóamàlikàü ÷irasi nãtvà, karõàbharaõamarakatamayåkham iva karõagocaratàü gorocanàcchuritam abhinavaü dårvàpallavaü vinyasya saha ÷àsanavalayena gamanamaïgalapratisaraü prakoùñhe paripåjitaprahçùñapurohitakaraprakãryamàõa÷àntisalilasãkaranikaràbhyukùita÷iràþ saüpreùya mahàrhàõi vàhanàni bahalaratnàlokaliptakakumbhi ca bhåùaõàni bhåbhujàü savibhajya kliùñakàrpañikakulaputrakalokamocitaiþ prasàdadànai÷ ca vimucya bandhanàni sakalàni niyujya tatkàlasmaraõasphuraõena kathitàtmànam iva càùñàda÷advãpajetavyàdhikàre dakùiõaü bhujastambham ahamahamikayà sevakair iva sanimittair api samagrair agrato bhavadbhiþ pramuditaprajàjanyamànajaya÷abdakolàhalo hiraõyagarbha iva brahmàõóàt kçtayugakaraõàya bhavanàn nirjagàma. nàtidåre ca nagaràd upasarasvati nirmite mahati tçõamaye, samuttambhitatuïgatoraõe, vedãvinihitapallavalalàmahemakala÷e, baddhavanamàlàdàmni, dhavaladhvajamàlini, bhramacchuklavàsasi, pañhaddvijanmani mandire prasthànam akarot. tatrasthasya càsya gràmàkùapañalikaþ sakalakaraõiparikaraþ "karotu devo divasagrahaõam adyaivàvandhya÷àsanaþ ÷àsanànàm" ity abhidhàya vçùàïkàm abhinavaghañitàü hàñakamayãü mudràü samupaninye. jagràha ca tàü ràjà. samupasthàpite ca prathamata eva mçtpiõóe paribhra÷ya karakamalàd adhomukhã mahãtale papàta mudrà. mandà÷yànapaïkapañale mçdumçdi sarasvatãtãre parisphuñaü vyaràjanta ràjayo varõànàm. amaïgalà÷aïkini ca viùãdati parijane narapatir akaron manasy etat: "atattvadar÷inyo hi bhavanty avidagdhànàü dhiyaþ. tathà hi: eka÷àsanamudràïkà bhår bhavato bhaviùyatãti niveditam api nimittenànyathà gçhõanti gràmyàþ." ity abhinandya manasà mahànimittaü tat sãrasahasrasaümitasãmnàü gràmàõàü ÷atam adàd dvijebhyaþ. ninàya ca tatra taü divasam. pratipannàyàü ÷arvaryàü saümànitasarvaràjalokaþ suùvàpa. atha galati tçtãye yàme suptasamastasattvaniþ÷abde dikku¤jarajçmbhamàõagambhãradhvanir atàóhyata prayàõapañahaþ. agrataþ sthitvà ca muhårtam iva punaþ prayàõakro÷asaükhyàpakàþ spaùñam aùñàv adãyanta prahàràþ pañahe pañãyàüsaþ. tato rañatpañahe, nandannàndãke, gu¤jadku¤je, kåjatkàhale, ÷abdàyamàna÷aïkhe, kramopacãyamànakañakakalakale, parijanotthàpanavyàpçtavyavahàriõi, drutadrughaõaghàtaghañyamànakoõikàkãlakolàhalakalitakakubhi, balàdhikçtabadhyamànapàñãpatipeñake, janajvalitolkàsahasràlokalupyamànatriyàmàtamasi, yàmaceñãcaraõacalanotthàpyamànakàmimithune, kañukakañukanirde÷ana÷yannidronmiùanniùàdini, prabuddhahàstika÷ånyãkriyamàõa÷ayyàgçhe, suptotthità÷vãyavidhåyamànasañe, rañatkañakamukharakhanitrakhanyamànakùoõãpà÷e, samutkãlyamànakãla÷i¤jànahi¤jãre, upanãyamànanigaóatàlakalaravottàlaturaïgataraïgyamàõakhurapuñe, le÷ikamucyamànamadasyandidantisaüdàna÷çïkhalàkhanakhananinàdanirbharabharitada÷adi÷i, ghàsapålakaprahàrapramçùñapàüsulakaripçùñhaprasàryamàõaprasphoñitapramçùñacarmaõi, gçhacintakaceñakasaüveùñyamànapañapuñãkàõóapaóamaõóapaparivastràvitànake, kãlakalàpàpåryamàõacipiñacarmapuñe, saübhàõóàyamànabhàõóàgàriõi, bhàõóàgàravahanasaüvàhyamànabahunàlãvàhike, niùàdini÷calànekànãkapàropyamàõako÷akala÷apãóàpãóasaükañàyamànasàmantaukasi, dåragatadakùadàserakakùipraprakùipyamàõopakaraõasaübhàrabhriyamàõaduùñadantini, tiryagànamajjàghanikakarakçcchràkçùñalambamànaparatantratundilacundãjanajanitajanahàse, pãóyamàna÷àra÷àrivaratràguõagràhitagàtravihàrabçühadbahubçhadunmadakariõi, karighañàghañamànaghaõñàñàïkàrakriyamàõakarõajvare, pçùñhapratiùñhàpyamànakaõñhàlakakadarthitakåjatkarabhe, abhijàtaràjaputrapreùyamàõakuprayuktàkulakulãnakulaputrakalatravàhane, gamanavelàvipralabdhavàraõàdhoraõànviùyamàõanavasevake, prasàdavittapattinãyamànanarapativallabhavàravàjini, càrucàrabhañasainyanyasyamànanàsãramaõóalàóambarasthålasthàsake, sthànapàlaparyàõalambamànalavaõakalàyãkiïkiõãnàlãsanàthasaükalitatalasàrake, kuõóalãkçtàvarakùaõãjàlajañilavallabhapàlà÷vaghañànive÷yamànasàkhàmçge, parivardhakàkçùyamàõàrdhajagdhapràbhàtikayogyà÷anapràrohake, vyakro÷ãvijçmbhamàõaghàsikàghoùe, gamanasaübhramabhraùñabhramaduttuõóataruõaturaïgamatanyamànànekamanduràvimarde, sajjãkçtakareõukàrohàhvànasatvarasundarãdãyamànamukhàlepane, calitamàtaïgaturaïgapradhàvitapràkçtapràtive÷ikalokaluõñhyamànanirghàsasasyasaücaye, saücaraccelacakràkàntacakrãvati, cakracãtkàrigantrãgaõagçhyamàõaprahatavartmani, akàõóakoóóãyamànabhàõóabharitànaóuhi, nikañaghàsalàbhalubhyallambamànaprathamaprasàryamàõasàrasaurabheye, pramukhapravartyamànamahàsamàmantamahànase, puraþpradhàvaddhvajavàhini, priya÷atopalabhyamànasaükañakuñãrakàntaràlaniþsaraõe, karicaraõadalitamañhikotthitalokaloùñahanyamànameõñhakriyamàõàsannasàkùiüõi, saüghaññavighaññamànavyàghrapallãpalàyamànakùudrakuñumbake, kalakalopadravadravaddraviõabalãvardavidràõavaõiji, puraþsaradãpikàlokaviralàyamànalokotpãóàprasthitàntaþpurakariõãkadambake, hayàrohàhåyamànalambita÷uni, sarabhasacaraõanipatanani÷calagamanasukhàyamànakhakkhañaståyamànatuïgataïgaõaguõe, srastavesaravisaüvàdisãdaddàkùiõàtyasàdini, rajojagdhajagati prayàõasamaye, pratidi÷am àgacchadbhir gajavadhåsamàråóhair àdhoraõair årdhvadhriyamàõahemapatrabhaïga÷àra÷àrïgaiþ, antaràsanàsãnàntaraïgagçhãtàsibhiþ, tàmbålikavidhåyamànacàmarapallavaiþ, pa÷cimàsanikàrpitabhastràbharaõabhindipàlapåliïkaiþ, patralatàkuñilakaladhautanalakapallavitaparyàõaiþ, paryàõapakùakaparikùepapaññikàbandhani÷calapaññopadhànasthiràvadhànaiþ, pracalapàdaphalikàsphàlanasphàyamànapadabandhamaõi÷ilà÷abdaiþ, uccitranetrasukumàrasvasthànasthagitajaïghàkàõóai÷ ca kàrdamikapañakalmàùitapi÷aïgapiïgaiþ, alinãlamasçõasatulàsamutpàditasitàsamàyogaparabhàgai÷ càvadàtadehavarõaviràjamànaràjàvartamecakaiþ, ka¤cukai÷ càpacitacãnacolakai÷ ca tàramuktàstabakitastavarakavàrabàõai÷ ca nànàkaùàyakarburakårpasakai÷ ca ÷ukapicchacchàyàcchàdanakai÷ ca vyàyàmolluptapàr÷vapraviùñacàru÷astra÷ ca gativa÷avellitahàralatàgalallolakuõóalonmocanapradhàvitaparijanaiþ, càmãkarapatràïkurakarõapårakavighaññamànavàcàlavàlapà÷ai÷ coùõãùapaññàvaùñabdhakarõotpalanàlai÷ ca kuïkumaràgakomalottarãyàntaritottamàïgai÷ ca cåóàmaõikhaõóakhacitakùaumakholai÷ ca màyåràtapatràyamàõa÷ekharaùañpadapañalai÷ ca màrgàgata÷àrãrika÷àrivàhavegadaõóaiþ, puna÷ca¤caccàmarakirmãrakàrdaraïgacarmamaõóalamaõóanoóóãyamànacañulaóàmaracàrabhañabharitabhuvanàntaraiþ, àskandatkàmbojavàji÷ata÷i¤jànajàtaråpàyànaravamukharitadiïmukhai÷ ca nirdayaprahatalambàpañaha÷atapañuravabadhirãkçta÷ravaõavivaraiþ, udghoùyamàõanàmabhiþ, unmukhapàdàtapratipàlyamànàj¤àpàtai ràjabhir àpupåre ràjadvàram. udite ca bhagavati dinakçti ràj¤aþ samàyogagrahaõasamaya÷aüsã sasvàna saüj¤à÷aïkho muhur muhuþ. atha na ciràd iva prathamaprayàõa eva digvijayàya diggajasamàgamam iva gamanavilolakarõatàladolàvilàsaiþ kurvàõayà kareõukayà siddhayàtrayohyamànaþ, vaidåryadaõóavikañenopari pratyuptapadmaràgakhaõóamayåkhakhacitatayà såryodayadar÷anakopàd iva lohitàyatayà dhriyamàõena maïgalàtapatreõa kadalãgarbhàbhyadhikamradimnà navanetranirmitena dvitãya iva bhoginàm adhipatir aïgalagnena ka¤cukenàmçtamathanadivasa iva kùãrodaphenapañaladhavalàmbaravàhã, bàla eva pàrijàtapàdapa ivàkhaõóalabhåmim àråóhaþ, vidhåyamànacàmaramarudvidhåtakarõapårakusumama¤jarãrajasà sakalabhuvanava÷ãkaraõacårõeneva di÷a÷ churayann abhimukhacåóàmaõighañamànapàñalapratibimbam udayamànaü savitàram api pibann iva tejasà bahalatàmbålasindåracchuritayà vilabhamàna iva dvãpàntaràõy oùñhamudrayànuràgasya sphuran mahàhàramarãcicakravàlàni càmaràõãva di÷o 'pi gràhayan, ràjakekùaõotkùiptatribhàgayà trãn api lokàn karadànàyàj¤àpayann iva savibhramaü bhrålatayà dràghãyasà bàhupràkàreõa parikùipann iva rirakùayà saptàpi sàgaramahàkhàtàn akhilam iva kùãrodamàdhuryam àdàyodgatayà lakùmyà samupagåóhaþ, gàóham amçtamaya iva pãyamànaþ kutåhalottànakañakalokalocanasahasraiþ snehàrdreùu ràj¤àü hçdayeùu guõagauraveõa majjann iva, limpann iva, saubhàgyadraveõa draùñéõàm amarapatir ivàgrajavadhakalaïkaprakùàlanàkulaþ, pçthur iva pçthivãpari÷odhanàvadhànasaükalitasakalamahãbhçtsamutsàraõaþ, puraþsarair àlokakàrakaiþ sahasrasaükhyair arka iva kiraõair adhikàracàturyaca¤calacaraõair vyavasthàsthàpananiùñhuraiþ bhayapalàyamànalokotpãóàntarità da÷àpi di÷o gràhayadbhir iva, calitakadalikàsaüpàtapãtapracàraü pavanam api vinaye sthàpayadbhir iva, drutacaraõoddhåtadhålipañalàvadhåtàn dinakarakiraõàn apy utsàrayadbhir iva, kanakavetralatàlokavikùipyamàõaü dinam api dårãkurvadbhir iva, daõóibhir itastataþ samutsàryamàõajanasamåho nirjagàma narapatiþ. avanamati ca vinayanamitavapuùi, bhayacakitamanasi, calana÷ithilamaõikanakamukuñakiraõanikaraparikararucira÷irasi, vilulitakusuma÷ekhararajasi rajacakre, prabhàmucàü cåóàmaõãnàm avà¤cas tirya¤ca uda¤ca÷ ca ca¤canto marãcaya÷ càparà÷aya iva su÷akunasaüpàdanàya celuþ. meghàyamànareõumeduraü mandira÷ikhaõóina iva kham uóóãyamànàþ komalakalpapàdapapallavavandanamàlàkalàpà ivàbadhyanta digdvàreùu dikpàlaiþ praõamyamàna÷ ca netravibhàgai÷ ca kañàkùai÷ ca samagrekùitair bhråva¤citai÷ càrdhasmitai÷ ca parihàsai÷ ca chekàlàpai÷ ca ku÷alapra÷nai÷ ca pratipraõàmai÷ conmattabhråvãkùitai÷ càj¤àdànai÷ càkrãõann iva mànamayàn pràõàn praõayadànaiþ pravãràõàü vãro yathànuråpaü vibabhàja ràjakam. atha prasthite ràjani bahalakalakalatrastadiïnàga÷åtkàrarava ivetastatas tastàra tàrataras tåryàõàü pratidhvanir à÷àtañeùu. diggajebhyaþ prakupitànàü triprasrutànàü kariõàü madaprasravaõavãthãbhir alikulakàlãbhiþ kàlindãveõikàsahasràõãva sasyandire. sindårareõurà÷ibhir aruõàyamànabimbe ravàv astamayasamayaü ÷a÷aïkire ÷akunayaþ. kariõàü ùañpadakolàhalamàüsalaiþ karõatàlaniþsvanais tirodadhire dundubhidhvanayaþ. dodhåyamàna÷ ca sacaràcaram àcacàma càmarasaüghàto vi÷vam. a÷vãya÷vàsanikùiptaiþ ÷i÷vinde sitasindhuvàradàma÷ucibhir nirantaram antarikùaü phenapiõóaiþ. piõóãbhåtatagarastabakapàõóuràõi papur iva parasparasaüghaññanaùñàùñadi÷aü divasam uccacàmãkaradaõóàny àtapatravanàni. rajorajanãnimãlito mukuñamaõi÷ilàvalãbàlàtapena vicakàsa vàsaraþ. ràjatair hiraõyai÷ ca maõóanakabhàõóamaõóalair hràdamànair haritãkçtàþ parihràdà harito badhiratàü dadhuþ. aripratàpànalanirmålanàyeva madoùma÷ãkaraiþ ÷i÷ekire kariõaþ kakubhàü cakram. cakùuùàm unmeùaü mumuùus taóicca¤calàni cåóàmaõãnàm arcãùi. svayam api visiùmiye balànàü bhåpàlaþ sarvatovikùiptacakùu÷ càdràkùãd àvàsasthànasakà÷àt pratiùñhamànaü skandhàvàram, adhokùajakukùer iva yugàdau niùpatantaü jãvalokam, ambhonidhim iva kumbhabhuvo vadanàt plàvitabhuvanam udbhavantam, arjunabàhudaõóasahasrasaüpiõóitonmuktam iva sahasradhà pravartamànaü pravàhaü narmadàyàþ. "prasara tàta. bhàva, kiü vilambase? laïghati turaïgamaþ. bhadra, bhagnacaraõa iva saücarasi yàvad amã puraþsaràþ sarabhasam upari patanti. vàhayasi kim uùñram? na pa÷yasi nirdaya, niþ÷åka÷i÷ukaü ÷ayànam? vatsa ràmila, rajasi yathà na na÷yasi tathà samãpe bhava, kiü na pa÷yasi galati ÷aktuprasevakaþ? kim evam itvara, tvarase. saurabheya, saraõim apahàya hayamadhyaü dhàvasi? dhãvari, vi÷asi. gantukàmà màtaïgi, màtaïgamàrgam. aïga, galati tira÷cãnà caõakagoõã. gaõayasi na màm àrañantam? avañam avañenàvatarasi. sukham àssva svairiõi. sauvãraka, kumbho bhagnaþ. mantharaka, khàdiùyasi gataþ sann ikùum. ukùàõaü prasàdaya. kiyacciram uccinoùi ceña, badaràõi? dåraü gantavyam. kim adyaiva vidràsi droõaka, dràghãyasi daõóayàtrà vinaikena niùñhurakeõa niùkreyam asmàkam. agrataþ panthàþ sthapuñaka, sthàvaraka, yathà na bhanakùi phàõitasthàlãü, garãyàn gaõóakataõóulabhàrako na nirvahati damyaþ. dàsaka, màùãõàd amuto dràg dàtreõa mukhaghàsapålakaü nunãhi. ko jànàti yavasagataü gatànàm. dhava, vàraya balãvardàn, vàhãkarakùitaü kùetram idam. lambità ÷akañã. ÷àkkaraü dhuraüdharaü dhuri dhavalaü niyuïkùva. yakùapàlita, pramadàþ pinakùi. akùiõã kiü te sphuñite. hata hastipaka, nedãyasi karikaradaõóe samadaþ saümardakardame skhalasi. bhràtar bhàvavidhurabandho, uddhara païkàd anaóvàham. ita ehi màõavaka, ghanebhaghañàsaüghaññasaükañe nàsti nistaraõasaraõiþ." ity evamàdipravartamànànekasaülàpaü kvacit svecchàmçditoddàmasasyaghàsavighasasukhasaüpannànnapuùñaiþ kelikalaiþ kilakilàyamànair meõñhavaõñhavañharalambanale÷ikaluõñhakaceña÷àñacaõóàlamaõóalair àõóãraiþ ståyamànam, kvacid asahàyaiþ kle÷àrjitakugràmakuñumbisaüpàditasãdatsaurabheya÷ambalasaüvàhanàyàsàvegàgatasaüyogaiþ svayaügçhãtagçhopaskaraõaiþ "iyam ekà kathaücid daõóayàtrà yàtu. yàtu pàtàlatalaü tçùõàbhåter abhavaniþ. bhavatu ÷ivam. sevàü karotu. svasti sarvaduþkhakåñàya kañakàya" iti durvidhavçddhakulaputrakair nindyamànam, kvacid atitãkùõasalilasrotaþpàtinaugatair iva grathitair iva païktibhåtair janair atidrutam, dravadbhiþ kçùõakañhinaskandhagurulaguóair gçhãtasauvarõapàdapãñhãkaraïkakala÷apatadgrahàvagràhaiþ pratyàsannapàrthivopakaraõagrahaõagarvadurvàraiþ sarvam eva bahiþ kàrayadbhir bhåpatibhçtakabhàrikair mahànasopakaraõavàhibhi÷ ca baddhavaràhavardhravàrdhãõasair lambamànahariõacañukacañakajåñajañilaiþ ÷i÷u÷a÷aka÷àkapatravetràgrasaügrahasaügràhibhiþ ÷uklakarpañapràvçtamukhaikade÷adattàrdramudràguptagorasabhaõóais talakatàpakatàpikàhastakatàmracarukakañàhasaükañapiñakabhàrikaiþ samutsàryamàõapurovartijanam, kvacit "klo÷o 'smàkam. phalakàle 'nya eva viñàþ samupasthàsyante" iti mukharaiþ pade pade patatàü durbalabalãvardànàü niyuktaiþ skhalane khalaceñakaiþ khedyamànàsaüvibhaktakulaputralokam, kvacin narapatidar÷anakutåhalàd ubhayataþ prajavipradhàvitagràmeyakajanapadam, màrgagràmanirgatair àgrahàrikajàlmai÷ ca puraþsarajaranmahattarottambhitàmbhaþkumbhair upàyanãkçtadadhiguóakhaõóakusumakaraõóakair ghañitapeñakaiþ sarabhasaü samutsarpadbhiþ prakupitapracaõóadaõóivitràsanavidrutair dåragatair api skhaladbhir api patadbhir api narendranihitadçùñibhir asato 'pi pårvabhogapatidoùàn udbhàvayadbhir adhikràntàyuktaka÷atàni ca ÷aüsadbhi÷ ciraütanacàñàparàdhàü÷ càbhidadhànair uddhåyamànadhålipañalam, kvacid ekàntapravçttà÷vavàracakracarcyamàõàgàmigauóavimçgyamàõasasyasaürakùaõam, aparair àdiùñaparipàlakapuruùaparituùñaiþ "dharmaþ pratyakùo devaþ" iti stutãr àtanvadbiþ, aparair låyamànaniùpannasasyaprakañitaviùàdaiþ kùetra÷ucà sakuñumbakair eva nirgataiþ praråóhapràõacchedaiþ paritàpatyàjitabhayaiþ "kva ràjà, kuto ràjà. kãdç÷o và ràjà?" iti pràrabdhanaranàthanindam, ÷a÷akai÷ ca kai÷cit pade pade prajavipracaõóadaõóapàõipeñakànubaddhair giriguóakair iva hanyamànair itastataþ saücaradbhiþ, aparair yugapatparàpatitamahàjanagrastais tila÷o vilupyamànair anekajantujaïghàntaràlaniþsaraõaku÷alibhiþ kuñilikàvyaüsitasàdibahu÷vabhiþ patalloùñalaguóakoõakuñhàrakãlakuddàlakhanitradàtrayaùñivçùñibhir api niþsaradbhir àyuùo balàt kçtakalakalam, anyatra saügha÷o ghàsikair busadhålidhåsaritaghàsajàlajàlakitajaghanai÷ ca puràõaparyàõaikade÷adolàyamànadàtrai÷ ca sãrõorõà÷akala÷ithilamalinamalakuthai÷ ca prabhuprasàdãkçtapàñitapañaccaracalaccolakadhàribhi÷ ca dhàvamànair uddhåyamànadhålipañalam, kvacid ekàntapravçttà÷vavàracakracarcyamànàgàmigauóavigraham, kvacit païkilaprade÷apåraõàde÷àkulasakalalokalåyamànatçõapålakam, kvacit talavartivetrivetravitràsyamàna÷àkhi÷ikharagatavikro÷advivàdibràhmaõam, kvacit kuluõñhakapà÷aviveùñyamànagràmãõagràmàkçùñakauleyakam, kvacid anyonyavibhavaspardhoddhuraràjaputravàhyamànavàjisaüghaññamaõóitam, anekavçttàntatayà kautukajananam, pralayajaladhim iva jagadgràsagrahaõàya pravçttam, pàtàlam iva mahàbhoginàü guptaye samutpàditam, kailàsam iva parame÷varavasataye sçùñam, dçsyamànasakalapràõiparyàyaü caturyugasargako÷am iva prajàpatãnàü kle÷abahulam api tapaþkaraõam iva kramakàriõaü kalyàõànàm, evaü ca vãkùyamàõaþ kañakaü jagàma. àsannavartinàü ca "tatrabhavatà màüdhàtrà pravartitàþ panthàno digvijayàya apratihataratharaühasà raghuõà laghunaiva kàlenàkàri kakubhàü prasàdanam. ÷aràsanadvitãyaþ karadãcakàra cakraü kramàgatabhujabalàbhijanadhanamadàvaliptànàü bhåbhujàü pàõóuþ. pàõóavaþ savyasàcã cãnaviùayam atikramya ràjasåyasaüpade krudhyadgandharvadhanuùkoñiñàïkàrakåjitaku¤jaü hemakåñaparvataü paràjaiùña. saükalpàntarito vijayas tarasvinàm. sahimahimavadvyavahito 'py uvàha bàhubalavyatikarakàtaraþ karaü kaurave÷varasya kiïkara ivàkçtã drumaþ. nàtijigãùavaþ khalu pårve yenàlpa eva bhåbhàge bhåyàüso bhagadattadantavakrakràthakarõakaurava÷i÷upàlasàlvajaràsaüdhasindhuràjaprabhçtayo 'bhavan bhåpatayaþ. saütuùño ràjà yudhiùñhiro yo hy asahata samãpa eva dhana¤jayajayajanitajagatkampaþ kiüpuruùàõàü ràjyam. alasa÷ caõóako÷o yo na pràvikùat kùmàü jitvà strãràjyam. hrasãya evàntaraü tuùàragirigandhamàdanayoþ utsàhinaþ. kiùkuþ turuùkaviùayaþ. pràde÷aþ pàrasãkade÷aþ. ÷a÷apadaü ÷akasthànam. adç÷yamànapratiprahàre pariyàtre yàtraiva ÷ithilà. ÷aurya÷ulkaþ sulabho dakùiõàpathaþ. dakùiõàrõavakallolànilacalitacandanalatàsaurabhasundarãkçtadarãmandiràd darduràd adrer nedãyasi malayo malayalagna eva ca mahendraþ." ity evaüpràyàn udyogadyotakànàm àlàpàn pàrthivakumàràõàü bàhu÷àlinàü ÷çõvann evàsasàdàvàsam. mandiradvàri cobhayataþ sabahumànaü bhrålatàbhyàü visarjitaràjalokaþ pravi÷ya càvatatàra bàhyàsthànamaõóapasthàpitam àsanam àcakràma. apàstasamàyoga÷ ca kùaõam àsiùña. atha tatra pratãhàraþ pçthivãpçùñhapratiùñhàpitapàõipallavo vij¤àpitavàn: "deva! pràgjyotiùe÷vareõa kumàreõa prahito haüsaveganàmà dåto 'ntaraïgas toraõam adhyàste" iti. ràjà tu "tam à÷u prave÷aya" iti sàdaram àdide÷a. atha dakùatayà kùitipàlàdaràc ca pratãhàraþ svayam eva niragàt. anantaraü ca haüsavegaþ savinayam àkçtyaiva nayanànandasaüpàdanasubhagàbhogabhadratayà samullaïghyamànaguõagarimà prabhåtapràbhçtabhçtàü puruùàõàü samåhena mahatànugamyamànaþ pravive÷a ràjamandiram. àràd eva pa¤càïgàliïgitàïganaþ praõàmam akarot. "ehy ehi" iti sabahumànam àhåta÷ ca pradhàvito 'pasçtaþ pàdapãñhaluñhitalalàñalekho nyastahastaþ pçùñhe pàrthivenopasçtya bhåyo nama÷ cakre. snigdhanarendradçùñyà nirdiùñam aviprakçùñaü sa prade÷am adhyàste. tato ràjà tira÷cãü tanum ãùad iva dadhàna÷ càmaragràhiõãm antaràlavartinãü samutsàrya saümukhãnas taü sapra÷rayaü papraccha: "haüsavega! ÷rãmàn kaccit ku÷alã kumàraþ?" iti. sa tam anvavàdãt: "adya ku÷alã yenaivaü snehasnapitayà sauhàrdadravàrdrayà sagauravaü girà pçcchati devaþ" iti. sthitvà ca muhårtam iva punaþ sa caturam uvàca: "caturambhodhibhogabhåtibhàjanabhåtasya devasya sadbhàvagarbham apahàya hçdayam ekam anyad anuråpaü pràbhçtam eva durlabhaü loke tathàpy asmatsvàminà saüde÷am a÷ånyatàü nayatà pårvajopàrjitaü vàruõàtapatram àbhogàkhyam anuråpasthànanyàsena kçtàrthãkçtam etat. asya ca kutåhalakçnti bahåny à÷caryàõi dçsyante. tathà hi: pratidivasaü pravi÷ati ÷aityaheto÷ chàyàyàþ kiraõasahasràd ekaikaþ somasya ra÷mir asmin. yasmin praviùñe pradhyànànantaraü svàdavodantavãõopade÷àcàryà÷ cyotanti candrabhàsàm ambhasàü maõi÷alàkàbhyo yàvadiccham acchà dhàràþ. pracetà iva ya÷ caturõàm arõavànàm adhipatir bhåto bhàvã và tam idam anugçhõàti cchàyayà netaram. idaü ca na saptàrcir dahati, na pçùada÷vo harati, nodakam àrdrayati, na rajàüsi malinayanti, na jarà jarjarayatãti. etat tàvad anugçhõàtu dç÷à devaþ saüde÷am api visrabdhaü ÷roùyati." ity evam abhidhàya vivçtyàtmãyaü puruùam abhyadhàt: "uttiùñha! dar÷aya devasya" iti. sa ca vacanànantaram utthàya pumàn årdhvãcakàra tad dhautadukålakalpitàc ca nicolakàd akoùãt. àkçùyamàõa eva ca yasminn atisitamahasi sarabhasam ahàsãva hareõa, rasàtalàd udalàsãva ÷eùaphaõiphaõàphalakamaõóalena, asthàyãva cakrãbhåyàntarikùe kùãrodena, aghañãva gaganàïgane goùñhãbandhaþ ÷àradena balàhakavyåhena, vi÷ràntam iva vitatapakùatinà viyati pitàmahavimànahaüsayåthena, atrinetranirgatasya dhavaladhàmamaõóalamanoharo dçùña iva janena janmadivasaþ kumudabandhoþ, pratyakùãkçta ivodgamanakùaõo nàràyaõanàbhipuõóarãkasya, àhiteva kãmudãpradoùadar÷anànandatçptir akùõàm, udamàïkùãd iva mandàkinãpulinamaõóalaü mahadambarodare, parivartita iva divasaþ paurõamàsãni÷ayà, mandaümandam indådayasaüdehahåyamànamànasair vighañitaü ghañamànaca¤cucyutamçõàlakoñibhir àsannakamalinãcakravàkamithunaiþ ÷arajjaladharapañalà÷aïkàsaükocitakekàravamåkamukhapuñaiþ paràïmukhãbhåtaü bhavana÷ikhaõóimaõóalaiþ, prabuddham àbaddhacandrànandoddàmoddaladdalapuñàññahàsavi÷adaü kumudaùaõóaiþ. citrãyamàõacetà÷ ca saràjako ràjà daõóànusàràdhirohiõyà dçùñyà sàdaram aikùiùña tat tilakam iva tribhuvanasya, ÷ai÷avam iva ÷vetadvãpasya, aü÷àvatàramiva ÷aradindoþ, hçdayam iva dharmasya, nive÷am iva ÷a÷ilokasya, dantamaóalakadyutidhavalaü mukham iva cakravartitvasya, mauktikajàlaparikarasitaü sãmantacakram iva divaþ, bahalajyotsnà÷uklodaram aindavam iva pariveùavalayaü ÷auklyàpahasita÷aïkha÷rãkaü ÷ravaõamaõóalam iva ni÷calatàü gatam airàvatasya, ÷vetagaïgàvartapàõóuraü padam iva tribhuvanavandanãyaü trivikramasya, pracetasa÷ cåóàmaõimarãci÷ikhàbhir iva ÷liùñhàbhir mànasabisatantumayãbhi÷ càmarikàvalãbhir viracitapariveùam, upari cakravartilakùmãnåpurasvana÷ravaõadohadani÷caleneva lakùmaõà vitatapatreõa haüsena sanàthãkçta÷ikharam, spar÷avatà ca prabhàvastambhitena mandàkinãmçõàlena mukulitaphaõena vàsukineva nãtena daõóatàü dyotamànam, dhavalimnà kùàlayad iva nakùatrapatham, prabhàpravàhaprathimnà pràvçõvad iva divasam, samucchràyeõàdhaþkurvad iva divam, uparisthitam iva sarvamaïgalànàm, ÷vetamaõóapam iva ÷riyaþ, stabakam iva brahmastambasya, nàbhimaõóalam iva jyotsnàyàþ, vi÷adahàsam iva kãrteþ, phenarà÷im iva khaógadhàràjalànàm, ya÷aþpañalam iva ÷aurya÷àlitàyàþ, trailaukyàdbhutaü mahac chatram. dçùñe tasmin ràj¤à prathame ÷eùam api pràbhçtaü prakà÷ayàücakruþ krameõa kàrmàþ. tad yathà paràrdhyaratnàü÷u÷oõãkçtadigbhàgàn, bhagadattaprabhçtikhyàtapàrthivaparàgatàn àhatalakùaõàn alaükàràn, prabhàlepinàü ca cåóàmaõãnàü samutkarùàn, kùãrodadher dhavalatàhetån iva hàràn, anekaràgaruciravetrakaraõóakuõóalãkçtàni ÷araccandramarãciru¤ci ÷aucakùamàõi kùaumàõi, ku÷ala÷ilpilokollikhitànàü ca ÷ukti÷aïkhagalvarkapramukhànàü pànabhàjanànàü nicayàn, nicolakarakùitarucàü ca rucirakà¤canapatrabhaïgabhaïguràõàm atibandhuraparive÷ànàü kàrdaraïgacarmaõàü saübhàràn, bhårjatvakkomalàþ spar÷avatãr jàtipaññikàþ citrapañànàü ca mradãyasàü samårukopadhànàdãn vikàràn, priyaïguprasavapiïgalatva¤ci càsanàni vetramayàny aguruvalkalakalpitasaücayàni ca subhàùitabhà¤ji pustakàni, pariõatapàñalapañolatviüùi ca taruõahàrãtaharinti kùãrakùàrãõi ca pågànàü pallavàvalambãni sarasàni phalàni, sahakàralatàrasànàü ca kçùõàgurutailasya ca kupitakapikapolakapilakàpotikàpalà÷ako÷ãkavacitàïgãþ sthavãyasãr vaiõavãr nàóã÷ ca paññasåtraprasevakàrpitàü÷ ca bhinnà¤janavarõasya kçùõàguruõo guruparitàpamuùa÷ ca go÷ãrùacandanasya, tuùàra÷ilà÷akala÷i÷irasvacchasitasya ca karpårasya, kastårikàko÷akànàü ca pakvaphalajåñajañilànàü ca kakkolapallavànàm, lavaïgapuùpama¤jarãõàü jàtãphalastabakànàü ca rà÷ãn, atimadhuramadhurasàmodanirhàriõã÷ collakakala÷ãþ sitàsitasya ca càmarajàtasya nicayàn, avalambamànatålikàlàbukàü÷ ca likhitànekalekhyaphalakasaüpuñàn, kutåhalakçnti ca kanaka÷çïkhalàniyamitagrãvàõàü kiünaràõàü ca vanamànuùàõàü ca jãva¤jãvakànàü ca jalamànuùàõàü ca mithunàni, parimalàmoditakakubha÷ ca kastårikàkuraïgàn, gehaparisaraõaparicità÷ ca camarãþ, càmãkararasacitravetrapa¤jaràntargatàü÷ ca bahusubhàùitajalpàkajihvàü÷ ca ÷uka÷àrikàprabhçtãn pakùiõaþ, pravàlapa¤jaragatàü÷ ca cakoràn, jalahastinàm udagrakumbhamuktàphaladàmadanturàõi ca dantakàõóakuõóalàni. ràjà tu chatradar÷anàt prahçùñahçdayaþ prathamaprayàõe ÷obhananimittam iti manasà jagràha. haüsavegaü ca prãyamàõo babhàùe: "bhadra! sakalaratnadhàmnaþ parame÷vara÷irodhàraõàrhasyàsya mahàtapatrasya mahàrõavàd iva kumudabàndhavasya kumàràl làbho na vismayàya. bàlavidyàþ khalu mahatàm upakçtayaþ" iti. apanãte ca tasmàt prade÷àt pràbhçtasaübhàre kùaõam iva sthitvà "haüsavega! vi÷ramyatàm" iti pratãhàrabhavanaü visarjayàübabhåva. svayam apy utthàya snàtvà maïgalàkàïkùã pràïmukhaþ pràvi÷ad àbhogasya chàyàm. atha vi÷ata evàsya chàyàjanmanà jaóimnà cåóàmaõitàm anãyateva ÷a÷ibimbam ambubindumuca÷ cucumbur iva candrakàntamaõayo lalàñatañaü karpårareõava iva vyalãyanta locanayågale gale galattuhinakaõanikarakçtanãhàrà hàrà ivàvabadhyanta haricandanarasàsàreõevàpàti saütatam urasi kumudamayam iva hçdayam abhavad ati÷i÷iram antarhitahima÷ileva vilãyamànà vyalimpad aïgàni. jàtavismaya÷ càkaron manasi "ekam ajaryaü saügatam apahàya kà'sty ànyà pratikau÷aliketi." àhàrakàle ca haüsavegàya dhavalakarpañapràvçtadhautanàlikeraparigçhãtaü vilipta÷eùaü candanam aïgaspçùñe ca vàsasã ÷arattàrakàkàratàramuktàstabakitapadaü parive÷aü nàma kañisåtrakam. atimahàrhapadmaràgàlokalohitãkçtadivasaü ca taraïgakaü nàma karõàbharaõaü prabåtaü ca bhojyajàtaü pràhiõot. evaüpràyeõa ca krameõa jagàma divasaþ. tataþ kañakasthabalabahaladhålidhåsaritavapuraü÷umàlã malãmasam aïgam iva kùàlayitum aparajalanidhim avàtarat. àbhogàtapatrapradànavàrtàm iva nivedayituü varuõàya vàruõãü di÷am ayàsãt. mukulàyamànasakalakamalavanà pramukha eva baddhasevà¤jalipuñeva sadvãpà bhår abhåd bhåpateþ. bhåpàlànuràgamaya iva nikhilajãvalokalokà¤jalibaddhabandhur jagaj jagràha saüdhyàràgaþ. gauóàparàdha÷aïkinãva ÷yàmatàü prapede dik pràcã. pracitatimiranirvahà nirvàõànyançpapratàpànalakalàpeva kàlimànam atànãn medinã. medinã÷apradoùàsthànapuùpanikaram iva vikacatavararuciram avacakarur uóunikaram aviralaü kakubhaþ. skandhàvàragandhagajamadàmodadhàvitasyeva màrgo viyati viraràja rajaþpàõóurair àvatasya. kupitançpavyàghràghràtàm upasçùñàm iva pauruùñutãü vihàya vihàyas talam àruroha rohiõãramaõaþ. prayàõavàrtà iva màninãnàü hçdayabhedinyo yayur indudãdhitayo da÷a di÷aþ. navançpadaõóayàtràtràsàturà iva taralitasattvavçttaya÷ cukùubhuþ patayo vàhinãnàm. cinteva bhåbhçtàü hçdayàni vive÷a guhàvivaràõi vimuktasarvà÷àtimirasaütatiþ. pratisàmantacakùuùàm iva nanà÷a nidrà kumudavanànàm. asyàü ca velàyàü vitatavitànatalavartã narendro "yàta tàvat" iti visarjyànujãvino haüsavegam àdiùñavàn: "kathaya saüde÷am" iti. praõamya sa kathayituü pràstàvãt: "deva! purà mahàvaràhasaüparkasaübhåtagarbhayà bhagavatyà bhuvà narako nàma sånur asàvi rasàtale. vãrasya yasyàbhavan bàlya eva pàdapraõàmapraõayina÷ cåóàmaõayo lokapàlànàm yasya ca tribhuvanabhujo bhuja÷auõóasya bhavanakamalinãcakravàkãkopakuñilakañàkùekùito 'pi bhayacakitàruõaparivartitaratho nàj¤ayà vinà ravir astamavràjãt. ya÷ ca varuõasya bahirvçtti hçdayam idam àtapatram ahàrùãt. mahàtmanas tasyànvaye bhagadattapuùpadattavajradattaprabhçtiùu vyatãteùu bahuùu meråpameùu mahatsu mahãpàleùu prapautro mahàràjabhåtivarmaõaþ pautra÷ candramukhavarmaõaþ putro devasya kailàsasthirasthiteþ sthitivarmaõaþ susthiravarmà nàma mahàràjàdhiràjo jaj¤e tejasàü rà÷ir mçgàïka iti yaü janà jaguþ. yo 'yam agrajenevàjàyata sahaivàhaükàreõa. ya÷ ca bàla eva prãtyà dvijàtãn aprãtyà càràtãn samagràn pratigrahàn agràhayat. yatra càtidurlabhaü lavaõàlayasaübhåtàyàþ paraü màdhuryam abhål lakùmyàþ. tathà ca yo vàhinãnàthànàü ÷aïkhठjahàra na ratnàni, pçthivyàþ sthairyaü jagràha na karam, avanibhçtàü gauravam àdatta na naiùñhuryam. tasya ca sugçhãtanàmno devasya devyàü ÷yàmàdevyàü bhàskaradyutir bhàskaravarmàparanàmà tanayaþ ÷aütanor bhàgãrathyàü bhãùma iva kumàraþ samabhavat. ayam asya ca ÷ai÷avàd àrabhya saükalpaþ stheyàn sthàõupàdàravindadvayàd çte nàham anyaü namaskuryàm iti ãdç÷a÷ càyaü manorathas tribhuvanadurlabhas trayàõàm anyatamena saüpadyate sakalabuvanavijayena và mçtyunà và yadi và pracaõóapratàpajvalanajanitadigdàhena jagaty ekavãreõa devopamena mitreõa. maitrã ca pràyaþ kàryavyapekùiõã kùoõãbhçtàm. kàryaü ca kãdç÷aü nàma tad bhaved yad upanyasyamànam upanayen mitratàü devam. devasya hi ya÷àüsi sa¤cicãùato bahiraïgabhåtàni dhanàni. bàhàv eva ca kevale niùaõõasya ÷eùàvayavànàm api sàhàyakasaüpàdanamanoratho niravakà÷aþ kim uta bàhyajanasya. catuþsàgaragràmagrahaõaghasmarasya pçthivyekade÷adànopanyàsenàpi kà tuùñiþ. abhiråpakanyàvi÷ràõanavilobhanam api lakùmãmukhàravindadar÷anadurlalitadçùñer aki¤cit karam. evam aghañamànasakalopàyasaüpàditapadàrthe 'smin pràrthanàmàtrakam eva kevalam anurudhyamànaþ ÷çõotu devaþ. pràgjyotiùe÷varo hi devena sahaikapiïga ivànaïgadviùà, da÷aratha iva gotrabhidà, dhana¤jaya iva puùkaràkùeõa, vakartana iva duryodhanena, malayànila iva màdhavena, ajaryaü saügatam icchati. yadi ca devasyàpi maitrã yatihçdayam avagacchati ca paryàyàntaritaü dàsyam anutiùñhanti suhçda iti tataþ kim àsyate samàj¤àpyatàm anubhavatu viùõor mandaragirir iva vikañakeyårakoñimaõivighaññanakaõitakañakamaõi÷ilà÷akalàni gàóhopagåóhàni devasya kàmaråpàdhipatiþ. asminn àtçpter anavaratavimalalàvaõyasaubhàgyasudhànirjhariõi mukha÷a÷ini ciràc cakùuùã làlayatu pràgjyotiùe÷vara÷rãþ. nàbhinandati ced devaþ praõayam àj¤àpayatu kiü kathanãyaü mayà svàmina" iti. viratavacasi tasmin bhåpàlaþ pårvopalabdhair eva gurubhir guõair àropitabahumànaþ kumàre sudåram àbhogàtapatravyatikareõa tu paràü koñim àropite premõi lajjamàna iva sàdaraü jagàda: "haüsavega! katham iva tàdç÷i mahàtmani mahàbhijane puõyarà÷au guõãnàü pràgrahare parokùasuhçdi snihyati madvidhasyànyathà svapne 'pi pravarteta manaþ. sakalajagaduttàpanapañavo 'pi ÷i÷iràyante tribuvananayanànandakare kamalàkare karàs tigmatejasaþ. subahuguõakrãtà÷ ca ke vayaü sakhyasya. sajjanamàdhuryàõàm abhçtadàsyo da÷a di÷aþ. ekàntàvadàtottànasvabhàvasaübhçtasàdç÷yasya kumudasya kçte kenàbhihitaþ ÷i÷irara÷miþ. ÷reyàü÷ ca saükalpaþ kumàrasya. svayaü bàhu÷àlã mayi ca samàlambita÷aràsane suhçdi haràd çte kam anyaü namasyati. saüvardhità me prãtir amunà saükalpena. avalepini pa÷àv api kesariõi bahumàno hçdayasya kiü punaþ suhçdi. tat tathà yatethàþ yathà na ciram iyam asmàn kle÷ayati kumàradar÷anotkaõñhà" iti. haüsavegas tu vij¤àpayàübabhåva: "deva! kim aparam idànãü kle÷ayaty abhijàtam abhihitaü devena. sevàbhãravo hi santaþ, tatràpi vi÷eùeõàyam ahaükàradhano vaiùõavo vaü÷aþ. àstàü tàvad asmatsvàmivaü÷aþ. pa÷yatu devaþ puruùasya hi sevàü prati durjananyevàtivçddhayà durgatyà vàbhimukhãkriyamàõasya, kuñumbinyevàsaütuùñayà tçùõayà và preryamàõasya, durapatyair iva yauvanajanitairnànàbhilàùibhir asatsaükalpair vàkulãkriyamàõasya, jaratkumàrãm iva paramàrgaõayogyàm atimahatãü và avasthàü pa÷yataþ, svagçhe durbandhubhir iva duþsthitaiþ samagrair grahair và gràhyamàõasyàbhiyogaü, puràtanair atidustyajair bhçtyair iva malinaiþ karmabhir vànuvartyamànasya, sakala÷arãrasaütàpakaraü karãùàgnim iva duùkçtinaþ kçtacittasya saüpraveùñuü ràjakulam upahatasakalendriya÷akter iva mithyaiva hçdayagataviùayagràmagrahaõàbhilàùasya, prathamam eva toraõatale vandanamàlàkisalayasyeva ÷uùyato dvàrarakùibhir niruddhasya, pãóitasya pravi÷ato dvàre hariõasyevàparair hanyamànasya, karikarmacarmapuñasyeva muhurmuhuþ pratihàramaõóalakaraprahàrair nirasyamànasya, nidhipàdapaprarohasyeva draviõàbhilàùàd adhomukhãbhavataþ, dåram amàrgaõasyàpy ativiprakçùñavivçttavisarjitasyodvegaü vrajataþ, akaõñakasyàpi caraõatalalagnasyàkçùya kùepãyaþ kùipyamàõasya, amakaraketor apy akàlopasarpaõàprakupite÷varadçùñidagdhasya, pralayam upagacchataþ kaper iva kopanirbhartsitasyàpy abhinnamukharàgasya, brahmaghna iva pratidivasavandanoddhçùña÷iraþkapàlasya, spar÷arahitasyà÷ubhakarmàõi nirvahataþ, tri÷aïkor ivobhayalokabhraùñasya naktaüdinam avàk÷irasas tiùñhataþ, vàjina iva kavalava÷ena sukhavàhyam àtmànaü vidadhànasya, ana÷ana÷àyina iva hçdayasthàpitajãvanà÷asya, ÷arãraü kùapayataþ ÷una iva nijadàraparàïmukhasya, jaghanyakarmalagnam àtmànaü tàóayataþ, pretasyevànucitabhåmidãyamànànnapiõóasya, balibhuja iva jihvàlaulyopayuktapuruùavarcaso vçthà vihitàyuùo jãvitaþ, ÷ma÷ànapàdapàn iva pi÷àcasya dagdhabhåtyà paruùãkçtàn ràjavallabhàn upasarpataþ viparãtajihvàjanitamàdhuryair oùñhamàtraprakañitaràgai ràja÷ukàlàpaiþ ÷i÷or iva mugdhavilobhyamànasya, vetàlasyeva narendraprabhàvàviùñasya na kiücin nàcarataþ, citradhanuùa ivàlãkaguõàdhyàropaõaikakriyànityanamrasya nirvàõatejasaþ, saümàrjanãsamupàrjitarajaso 'vakarakåñasyeva nirmàlyavàhinaþ, kaphavikàriõa iva dine dine kañukair udvejyamànasya, saugatasyevàrtha÷ånyavij¤aptijanitavairàgyasya kàùàyàõy abhilaùataþ, ni÷àsv api màtçbalipiõóasyeva dikùu vikùipyamàõasya, a÷aucagatasyeva ku÷ayanajanitasamadhikataraduþkhavçtteþ, tulàyantrasyeva pa÷càtkçtagauravasya toyàrtham api namataþ, atikçpaõasya ÷irasà kevalenàsaütuùñasya vacasàpi pàdau spç÷ataþ, nirdayavetrivetratàóanatrastayeva trapayà tyaktasya, dainyasaükocitahçdayahçtàvakà÷ayevàhopuruùikayà parivarjitasya, kutsitakarmàïgãkaraõakupitayevonnatyà viyuktasya, dhana÷raddhayà kle÷àn upàrjayataþ. svavçddhibuddhyàvamànaü saüvardhayato måóhasya, saty api vividhakusumàdhivàsasurabhiõi vane tçùõayà¤jalim uparacayataþ, kulaputrasyàpi kçtàgasa iva bhãtabhãtasya samãpam upasarpataþ, dar÷anãyasyàpy àlekhyakusumasyeva niùphalajanmanaþ, viduùo 'pi vaidheyasyevàpa÷abdamukhasya, ÷aktimato 'pi ÷vitriõa iva saükocitakarayugalasya, samasamutkarùeùu niragnipacyamànasya, nãcasamãkaraõeùu nirucchvàsaü mriyamàõasya, paribhavais tçõãkçtasya, duþkhànilenànirvçter jvalataþ, bhaktasyàpy abhaktasya, niråùmaõaþ saütàpayato bandhån, vimànasyàpy agatikasya, cyutagauravasyàpy adhastàd gacchataþ, niþsattvasyàpi mahàmàüsavikrayaü kurvataþ, nirmadasyàpy asvatantravçtteþ, ayogino 'pi dhyànava÷ãkçtàtmanaþ, ÷ayyotthàyaü praõamato dagdhamuõóasya, gotravidåùakasya naktaüdinaü nçtyato manasvijanaü hàsayataþ, kulàïgàrasya vaü÷aü dahataþ, nçpa÷os tçõe 'pi labde kandharàm avanamayataþ, jañharaparipåraõamàtraprayojanajanmano màüsapiõóasya garbharogasya màtuþ, apuõyànàü karmaõàm àcaraõàd bhçtakasya kiü pràya÷cittam, kà pratipattikriyà, kva gatasya ÷àntiþ, kãdç÷aü jãvitam, kaþ puruùàbhimànaþ, kiünàmàno vilàsàþ, kãdç÷ã bhoga÷raddhà, prabalapaïka iva sarvam adhastàn nayati dàruõo dàsa÷abdaþ. dhik tad ucchvasitam upayàtu nidhanaü dhanam, abhavanirbhåter astu tasyà namo bhagavadbhyas tebhyaþ sukhebhyas tasyàyam a¤jalir ai÷varyasya tiùñhatu dåra eva sà ÷rãþ ÷ivaü sa paricchadaþ karotu yad artham uttamàïgaü gàü gamiùyaty a÷àpànugrahakùamas tapasvã mukhapriyarataþ klãbo påtimàüsamayaþ kçmir agaõyamàno narakaþ, pàdarajodhåsarottamàïgo jaïgamaþ pàdapãñhaþ puüskokilaþ kàkukvaõiteùu, ÷ikhã sukhakarakekàsu, sthålakårmaþ kroóakaùaõeùu, ÷và nãcacàñukaraõeùu, kçkalàsaþ ÷irovióambanàsu, jàhaka àtmasaükocaneùu, veõur mårcchanàsu, ve÷yàkàyaþ karaõabandhakle÷eùu, palàlaü sattva÷àliùu, pratipàdakaþ pàdasaüvàhanàsu, kandukaþ karatalatàóaneùu, vãõàdaõóaþ koõàbighàteùu, varàkaþ sevako 'pi martyamadhye ràjilo 'pi và, bhogã pulàko 'pi và, kalamo varaü kùaõam api kçtà mànavatà mànavatà na mato namatas trailokyàdhiràjyopabhogo 'pi manasvinaþ. tad evam abhinanditàsmadãyapraõayo devo 'pi divasaiþ katipayair eva paràgataþ pràgjyotiùe÷vara iti karotu cetasi" ity uktvà tåùõãm abhåt. aciràc ca namaskçtya nirjagàma. ràjàpi rajanãü tàü kumàradar÷anautsukyasvãkçtahçdayaþ samanaiùãt. àtmàrpaõaü hi mahatàm amålamantramayaü va÷ãkaraõam. prabhàte ca prabhåtaü pratipràbhçtaü pradhànapratidåtàdhiùñhitaü dattvà haüsavegaü pràhiõot. àtmanàpi tataþ prabhçti prayàõakair anavaratair abhyamitraü pràvartata. kadàcit tu ràjyavardhanabhujabalopàrjitam a÷eùaü màlavaràjasàdhanam àdàyàgataü samãpa evàvàsitaü lekhahàrakàd bhaõóim a÷çõot. ÷rutvà càbhinavãbhåtabhràtç÷okahutà÷anas taddar÷anakàtarahçdayo babhåva mårcchàndhakàram iva vive÷àtiùñhac ca samutsçùñasakalavyàpàraþ pratãhàranivàraõanibhçtaniþ÷abdaparijane nijamandire saràjakaparivàras tadàgamanam udãkùamàõo muhårtam. atha bhaõóir ekenaiva vàjinà katipayakulaputraparivçto malinavàsà ripu÷ara÷alyapåritena nikhàtabahulohakãlakaparikararakùitasphuñaneneva hçdayena, hçdayalagnaiþ svàmisatkçtair iva ÷ma÷rubhiþ, ÷ucaü samupadar÷ayan dårãkçtavyàyàma÷ithilabhujadaõóadolàyamànamaïgalavalayaika÷eùàlaükçtir anàdaropayuktatàmbålaviralaràgeõa ÷okadahanadahyamànasya hçdayasyàïgàreõeva, dãrghaniþ÷vàsaveganirgatenàdhareõa ÷uùyatà svàmivirahavidhçtajãvitàparàdhavailakùyàd iva, bàùpavàripañalena pañeneva pràvçtavadanaþ, vi÷ann iva durbalãbhåtaiþ svàïgam apatrapayàïgair vamann iva ca vyarthãbhåtabhujoùmàõam àyatair niþ÷vasitaiþ, pàtakãva, aparàdhãva, drohãva, muùita iva, chalita iva, yåthapatipatanaviùaõõa iva vegadaõóavàraõaþ, såryàstamayaniþ÷rãka iva kamalàkaraþ, duryodhananidhanadurmanà iva drauõiþ, apahçtaratna iva sàgaro ràjadvàram àjagàma. avatãrya ca turaïgamàd avanatamukho vive÷a ràjamandiram. dåràd eva ca vimuktàkrandaþ papàta pàdayoþ. avanipatir api dçùñvà tam utthàya praviralaiþ padaiþ pratyudgamyotthàpya ca gàóham upagåhya kaõñhe karuõam aticiraü ruroda. ÷ithilãbhåtamanyuvega÷ ca pureva punar àgatya nijàsane niùasàda. prathamaprakùàlitamukhe ca bhaõóau mukham prakùàlayat69. samatikrànte ca kiyaty api kàlakalàkalàpe bhràtçmaraõavçttàntam apràkùãt. athàkathayac ca yathàvçttam akhilaü bhaõóiþ. atha narapatis tam uvàca: "ràjya÷rãvyatikaraþ kaþ?" iti. sa punar avàdãt: "deva! devabhåyaü gate deve ràjyavardhane guptanàmnà ca gçhãte ku÷asthale devã ràjya÷rãþ paribhra÷ya bandhanàd vindhyàñavãü saparivàrà praviùñeti lokato vàrtàm a÷çõavam. anveùñàras tu tàü prati prabhåtàþ prahità janà nàdyàpi nivartante" iti. tac càkarõya bhåpatir abravãt: "kim anyair anupadibiþ yatra sà tatra parityaktànyakçtyaþ svayam evàhaü yàsyàmi. bhavàn api kañakam àdàya pravartatàü gauóàbhimukham." ity uktvà cotthàya snànabhuvam agàt. kàrita÷oka÷ma÷ruvapanakarmaõà ca mahàpratãhàrabhavanasnàtena, ÷àrãrikavasanakusumàïgaràgàlaükàrapreùaõaprakañitaprasàdena bhaõóinà sàrdham abhukta, ninàya ca tenaiva saha vàsaram. athàparedyur uùasy eva bhaõóir bhåpàlam upasçtya vyaj¤àpayat: "pa÷yatu devaþ ÷rãràjyavardhanabhujabalàrjitaü sàdhanaü saparibarhaü màlavaràjasya" iti. narapatinà sa "evaü kriyatàm" ity abhyanuj¤àto dar÷ayàübabhåva. tad yàthà: anavaratagalitamadamadiràmodamukharamadhukarajåñajañilakarañapaññapaïkilagaõóàn, gaõóa÷ailàn iva jaïgamàn, gambhãragarjitaravà¤jaladharàn iva mahãm avatãrõàn utphullasaptacchadavanàmodamucaþ, ÷araddivasàn iva pu¤jabhåtàn, anekasahasrasaükhyàn kariõaþ, càrucàmãkaracitracàmaramaõóalamanoharàü÷ ca hariõaraühaso harãn, bàlàtapavisaravarùiõàü ca kriraõair anekendràyudhãkçtada÷adi÷àm alaükàràõàü vi÷eùàn, vismayakçtaþ smaronmàditamàlavãkucaparimaladurlalitàü÷ ca nijajyotsnàpåraplàvitadigantàn api tàràn hàràn, uóupatipàdasaücaya÷åcãni nijaya÷àüsãva bàlavyajanàni, jàtaråpamayanàlaü ca nivàsapuõóarãkam iva ÷riyaþ ÷vetam àtapatram, apsarasa iva bahusamararasasàhasànuràgàvatãrõà vàravilàsinãþ, siühàsana÷ayanàsandãprabhçtãni ràjyopakaraõàni, kàlàyasanigaóani÷calãkçtacaraõayugalaü ca sakalaü màlavaràjalokam, a÷eùàü÷ ca sasaükhyàlekhyapatràn, sàlaükàràpãóapãóàn ko÷akala÷àn. athàlocya tat sarvam avanipàlaþ svãkartuü yathàdhikàram àdi÷ad adhyakùàn. anyasmiü÷ càhani hayair eva svasàram anveùñum uccacàla vindhyàñavãm avàpa ca parimitair eva prayàõakais tàm. atha pravi÷an dåràd eva dahyamànaùaùñikabusavisaravisàrivibhàvasånàü vanyadhànyabãjadhànãnàü dhåmena dhåsarimàõam àdadhànaiþ ÷uùka÷àkhàsaücayaracitagovàñaveùñitavikañavañaiþ, vyàpàditavatsaråpakaroùàviùñagopàlakalpitavyàghrayantraiþ, ayantritavanapàlahañhahriyamàõaparagràmãõakàùñhikakuñhàraiþ, gahanatarukhaõóanirmitacàmuõóàmaõóapair vanaprade÷aiþ, prakàsyamànam añavãpràyapràntatayà kuñumbabharaõàkulaiþ kuddàlapràyakçùibhiþ kçùãvalair abalavadbhir uccabhàgabhàùitena bhajyamànabhåri÷àlikhalakùetrakhaõóalakam alpàvakà÷ai÷ ca kàpilaiþ, kàlàyasair iva kçùõamçttikàkañhinaiþ, sthànasthànasthàpitasthàõåtthitasthålapallavaiþ durupagama÷yàmàkapraråóhibhir alambusabahulaiþ, avirahitakokilàkùakùupair viralaviralaiþ kedàraiþ, kçcchràt kçùyamàõair ntiprabhåtapravçttagatàgatàprahatabhuvam upakùetram uparacitair uccair ma¤cai÷ ca såcyamàna÷vàpadopadravaü, di÷i di÷i ca pratimàrgadrumakçtànàü pathikapàdaprasphoñanadhålidhåsarair navapallavair là¤chitacchàyànàm, añavãsulabhasàlakusumastabakà¤citanavakhàtakåpikopakaõñhapratiùñhitanàgasphuñànàm acchidrakañakalpitakuñãrakàõàm, kuñilakãñaveõãveùñyamàna÷aktu÷àra÷aràva÷reõã÷ritànàm, adhvagajanajagdhajambåphalàsthi÷abalasamãpabhuvàm, uddhålitadhålãkadambastabakaprakarapulakinãnàm, kaõñakitakarkarãcakràkràntakàùñhama¤cikàmuùitatçùàm, timyattala÷ãtalasikatilakala÷ã÷amita÷ramàõàm, à÷yàna÷aivala÷yàmalitàli¤jarajàyamànajalajaóimnàm, udakumbhàkçùñapàñala÷arkarà÷akala÷i÷irãkçtadi÷àm, ghañamukhaghañitakañahàrapàñalapuùpapuñànàm, ÷ãkarapulakitapallavapålãpàlyamàna÷oùyasarasa÷i÷usahakàraphalajåñãjañilasthàõånàm, vi÷ràmyatkàrpañikapeñakaparipàñãpãyamànapayasàm añavãprave÷aprapàõàü ÷aityena tyàjayantam iva graiùmam åùmàõaü kvacid anyatra gràhayantam ivàïgàrãyadàrusaügrahadàhibhiþ vyokàraiþ, sarvata÷ ca pràtive÷yaviùayavàsinà samàsannagràmagçhasthagçhasthàpitasthaviraparipàlyamànapàtheyasthagitena kçtadàruõadàruvyàyàmayogyàïgàbhyaïgena skandhàdyàsitakañhorakuñhàrakaõñhalambamànapràtarà÷apuñena pàñaccarapratyavàyapratipannapañaccareõa kàlavetrakatriguõavratativalayapà÷agrathitagrãvàgrathitaiþ patravãñàvçtamukhaiþ, pãtakåñair åóhavàriõà puraþsarabaladbalãvardayugasareõa naikañikakuñumbikalokena kàùñhasaügrahàrtham añavãü pravi÷atà svàpadavyadhanavyavadhànabahalãsamàropitakuñãkçtakåñapà÷ai÷ ca gçhãtamçgatantutantrãjàlavalayavàguraiþ, bahirvyàdhair vicaradbhir aüsàvasaktavãtaüsavyàlambamànabàlapà÷ikai÷ ca saügçhãtagràhakakrakarakapi¤jalàdipa¤jarakaiþ ÷àkunikaiþ, saücaradbhi÷ cyutalàsakale÷aliptalatàvadhålañvàlampañànàü capeñakaiþ, pà÷aka÷i÷ånàm añadbhiþ tçõastambàntaritatittiritaralàyamànakauleyakakulacàñukàrai÷ caladvihagamçgayàü mçgayuyuvabhiþ krãóadbhiþ, pariõatacakravàkakaõñhakaùàyarucàü ÷ãdhavyànàü valkalànàü kalàpàn, nàticiroddhçtànàü ca dhàtutviùàü dhàtakãkusumànàü goõãr agaõitàþ picavyànàü càtasãgaõapaññamålakànàü puùkalàn saübhàràn, bhàràü÷ ca madhuno màkùikasya mayåràïgajasyàkliùñamadhåcchiùñacakramàlànàü lambamànalàmajjakamu¤jajåñajañànàm apatvacàü khadirakàùñhànàü kuùñhasya kañhorakesarisañàbhàrababhruõa÷ ca rodhrasya bhåyaso bhàrakàn, lokenàdàya vrajatà pravicitavividhavanaphalapåritapiñakamastakàbhi÷ càbhyarõagràmagatvarãbhis tvaramàõàbhir vikrayacintàvyagràbhir gràmeyakàbhir vyàptadigantaram itas tata÷ ca yukta÷åra÷akura÷àkvaràõàü puràõapàüsåtkirakarãùakåñavàhinãnàü dhårgatadhålidhåsarasairibhasaroùasvarasàryamàõànàü saükrãóaccañulacakracãtkàriõãnàü ÷akaña÷reõãnàü saüpàtaiþ, saüpàdyamànadurbalorvãviråkùakùetrasaüskàram àrakùakùiptadàntavàhakadaõóoóóãyamànahariõahelàlaïghitatuïgavaiõavavçtibhi÷ ca nikhàtagaurakaraïka÷aïku÷aïkita÷a÷aka÷akalitatuïga÷uïgaiþ, prayatnaprabhçtavi÷aïkañaviñapair vàcair aikùavaiþ, subahubhiþ ÷yàmàyamànopakaõñham ativiprakùñàntarair marakatasnigdhasnuhàvàñaveùñitaiþ, kàrmukakarmaõyavaü÷aviñapasaükañaiþ, kaõñakitakara¤jaràjiduùprave÷yaiþ, urubåkavacàvaïgakasurasasåraõa÷igrugranthiparõagavedhukàgarmudgulmagahanagçhavàñikaiþ, nikhàtoccakàùñhàropitakàùñhàlukalatàpratànavihitacchàyaiþ, parimaõóalabadarãmaõóapakatalanikhàtakhàdirakãlabaddhavatsaråpaiþ, katham api kukkuñarañitànumãyamànasaünive÷air aïganà÷astistambhatalaviracitapakùipåpikàvàpikair vikãrõabadarapàñalapañalaiþ, veõupoñadalanalakalita÷aramayavçtivihitabhittibhiþ, kiü÷ukagorocanàracitamaõóalamaõóapabalvajabaddhàïgàrarà÷ibhiþ, ÷àlmalãphalatålasaücayabahulaiþ, saünihitanala÷àli÷àlåkakhaõóakumudabãjaveõutaõóulaiþ, saügçhãtatamàlabãjaiþ, bhasmamalinamlànakà÷maryakåñavyàdhçtakañair à÷yànaràjàdanamadanaphalasphãtair madhåkàsavamadyapràyaiþ, kusumbhakumbhagaõóakusålair avirahitaràjamàùatrapuùakarkañikàkåùmàõóàlàbubãjaiþ, poùyamàõavanabióàlamàludhànanakula÷àlijàtajàtakàdibhir añavãkuñumbinàü gçhair upetaü vanagràmakaü dadar÷a. tatraiva ca taü divasam atyavàhayad iti. iti ÷rãmahàkavibàõabhaññakçtau harùacarite chatralabdhir nàma saptama ucchvàsa. aùñama ucchvàsaþ. sahasà saüpàdayatà manorathapràrthitàni vaståni / daivenàpi kriyate bhavyànàü pårvaseveva // 8.1 // vidvajjanasaüparko naùñeùñaj¤àtidar÷anàbhyudayaþ / kasya na sukhàya bhavane bhavati mahàratnalàbha÷ ca // 8.2 // athàparedyur utthàya pàrthivas tasmàd gràmakàn nirgatya vive÷a vindhyàñavãm. àña ca tasyàm ita÷ ceta÷ ca subahån divasàn. ekadà tu bhåpater bhramata evàñavikasàmantasya ÷arabhaketoþ sånur vyàghraketur nàma kuto 'pi kajjala÷yàmala÷yàmalatàvalayenàdhilalàñam uccaiþ kçtamaulibandham, andhakàriõãm akàraõabhuvà bhrukuñibhaïgena tri÷àkhena triyàmàm iva sàhasasahacàriõãü lalàñasthalãü sadà samudvahantam, avataüsitaika÷ukapakùakaprabhàharitàyamànena pinaddhakàcarakàcamaõikarõikena ÷ravaõena ÷obhamànam, kiücic cullasya praviralapakùmaõa÷ cakùuùaþ sahajena ràgarociùà rasàyanarasopayuktaü tàrakùavaü kùatajam iva kùarantam, avanàñanàsikam cipiñàdharam, cikinacibukam, ahãnahanåtkañakapolakåñàsthiparyantam ãùadavàgragrãvàbandham, skannaskandhàrdhabhàgam, anavaratakañhinakodaõóakuõóalãkaraõakarka÷avyàyàmavistàritenàüsalenorasà hasantam iva taña÷ilàprathimànaü, vindhyagirer ajagaragarãyasà ca bhujayugalena laghayantaü, tuhina÷aila÷àladrumàõàü dràghimàõam, varàhabàlavalitabandhanàbhir nàgadamanajåñikàvàñikàbhir jañilãkçtapçùñhe prakoùñhe pratiùñhàü gataü godantamaõicitraü tràpuùaü valayaü bibhràõam, atundilam api tuõóibham, ahãramaõãcarmanirmitapaññikayo÷ citracitrakatvaktàrakitaparivàrayà saükubjàjinajàlakitayà ÷çïgamayamasçõamuùñibhàgabhàsvarayà pàradarasale÷aliptasamastamastikayà kçpàõyà karàlitavi÷aükañakañiprade÷am, prathamayauvanollikhyamànamadhyabhàgabhraùñamàüsabharitàv iva sthavãyasàv årudaõóau dadhatam, acchabhallacarmamayena bhallãpràyaprabhåta÷arabhçtà ÷abala÷àrdålacarmapañapãóitenàlikulakàlakambalalolalomnà pçùñhabhàgabhàjà bhastràbharaõena pallavitam iva kàr÷yam upadar÷ayantam, uttaratribhàgottaüsitacàùapicchacàru÷ikhare khadirajañànirmàõe kharapràõe pracuramayårapittapatralatàcitritatvaci tvaci sàraguõe guruõi vàmaskandhàdhyàsitadhanuùi doùi lambamànenàvàk÷irasà ÷ita÷arakçttaikanalakavivaraprave÷itetarajaïghajanitasvastikabandhena bandhåkalohitarudhiraràjira¤jitaghràõavartmanà vapurvitativyaktavibhàvyamànakomalakroóaroma÷uklimnà ÷a÷ena ÷itàñanã÷ikhàgragrathitagrãveõa càpàvçtaca¤cåttànatàmratàlunà tittiriõà varõakamuùñim iva mçgayàyàþ dar÷ayantam, viùamaviùadåùitavadanena ca vivarõena kçùõàhineva målagçhãtena vyagradakùiõakaràgram, jaïgamam iva giritañatamàlapàdapam, yantrollikhitam a÷masàrastambham iva bhramantama, a¤jana÷ilàcchedam iva calantam, ayaþsàram iva girer vindhyasya galantam, pàkalaü karikulànàm, kàlapà÷aü kuraïgayåthànàm, dhåmaketuü mçgaràjacakràõàm, mahànavamãmahaü mahãùamaõóalànàm, hçdayam iva hiüsàyàþ, phalam iva pàpasya, kàraõam iva kalikàlasya, kàmukam iva kàlaràtreþ, ÷abarayuvànam àdàyàjagàma. dåre ca sthàpayitvà vij¤àpayàübabhåva: "deva! sarvasyàsya vindhyasya svàmã sarvapallãpatãnàü pràgraharaþ ÷abarasenàpatir bhåkampo nàma. tasyàyaü nirghàtanàmà svasrãyaþ sakalasyàsya vindhyakàntàràraõyasya parõànàm apy abhij¤aþ kim uta prade÷ànàm. enaü pçcchatu devo yogyo 'yam àj¤àü kartum." iti kathite ca nirgàtas tu kùititalanihitamauliþ praõàmam akarot. upaninye ca tittiriõà saha ÷a÷opàyanam. avanipatis tu saümànayan svayam eva tam apràkùãt: "aïga! abhij¤à yåyam asya sarvasyodde÷asya? vihàra÷ãlà÷ ca divaseùv eteùu bhavantaþ? senàpater vànyasya và tadanujãvinaþ kasyacid udàraråpa nàrã na gatà bhaved dar÷anagocaram?" iti. nirghàtas tu bhåpàlàlàpanaprasàdenàtmànaü bahumanyamànaþ praõanàma, dar÷itàdaraü ca vyaj¤àpayat: "deva! pràyeõàtra hiraõyo 'pi nàparigatàþ saücaranti, senàpateþ kuta eva nàryaþ? nàpy evaüråpà kàcid abalà. tathàpi devàde÷àd idànãm anveùaõaü prati pratidinam ananyakçtyaiþ kriyate yatnaþ. ita÷ càrdhagavyåtimàtra eva munimahite mahati mahãdharamàlàmålaruhi mahãruhàü ùaõóe 'pi piõóapàtã prabhåtàntevàsiparivçtaþ pàrà÷arã divàkaramitranàmà girinadãm à÷ritya prativasati, sa yadi vinded vàrtàm" iti. tac chrutvà narapatir acintayat: "÷råyate hi tatrabhavataþ sugçhãtanàmnaþ svargatasya grahavarmaõo bàlamitraü maitràyaõãyas trayãü vihàya bràhmaõàyano vidvàn utpannasamàdhiþ saugate mate yuvaiva kàùàyàõi gçhãtavàn" iti. pràya÷a÷ ca janasya janayati suhçd api dçùño bhç÷am à÷vàsam. abhigamanãyà÷ ca guõàþ sarvasya. kasya na pratãkùyo munibhàvaþ. bhagavatã ca vaidheye 'pi dharmagçhiõã garimàõam àpàdayati, pravrajyà kiü punaþ sakalajanamanomuùi viduùi jane. yato naþ kutåhali hçdayam abhåt satatam asya dar÷anaü prati pràsaïgikam evedam àpatitam atikalyàõaü pa÷yàmaþ prayatnapràrthitadar÷anaü janam iti. prakà÷aü càbravãt: "aïga! samupadi÷a tam udde÷aü yatràste sa piõóapàtã" iti. evam uktvà ca tenaivopadi÷yamànavartmà pràvartata gantum. atha krameõa gacchata eva tasya anavake÷inaþ kuómalitakarõikàràþ, pracuracampakàþ sphãtaphalegrahayaþ, phalabharabharitanameravaþ nãladalanaladanàrikelanikaràþ, harikesarasaralaparikaràþ korakanikurambaromà¤citakurabakaràjayaþ, raktà÷okapallavalàvaõyalipyamànada÷adi÷aþ, pravikasitakesararajovisarabadhyamànacàrudhåsarimàõaþ svarajaþsikatilatilakatàlàþ, pravicalitahiïgavaþ, pracurapågaphalàþ, prasavapågapiïgalapriyaïgavaþ, paràgapi¤jaritama¤jarãpu¤jàyamànamadhupama¤ju÷i¤jàjanitajanamudaþ, madamalamecakitamucukundaskandhakàõóakathyamànaniþ÷aïkakarikarañakaõóåtayaþ, uóóãyamànaniþ÷aïkacañulakçùõa÷àra÷àvasakala÷àdvalasubhagabhåmayaþ, tamaþkàlatamatamàlamàlàmãlitàtapàþ, stabakadanturitadevadàravaþ, taralatàmbålãstambajàlakitajambåjambhãravãthayaþ, kusumarajodhavaladhålãkadambacakracumbitavyomànaþ, bahalamadhumokùokùitakùitayaþ, parimalaghañitaghanaghràõatçptayaþ; katipayadivasasåtakukkuñãkuñãkçtakuñajakoñaràþ, cañakàsaücàryamàõavàcàñacàñakairakriyamàõacàñavaþ, sahacarãcàraõaca¤curacakoraca¤cavaþ, nirbhayabhåribhuruõóabhujyamànapàkakapilapãlavaþ, sadàphalakañphalavi÷asananiþ÷åka÷uka÷akunta÷àtita÷alàñavaþ, ÷aileyasukumàra÷ilàtalasukha÷ayita÷a÷a÷i÷avaþ, ÷ephàlikà÷iphàvivaravisrabdhavivartamànagaudherarà÷ayaþ, niràtaïkaraïkavaþ, niràkulanakulakulakelayaþ, kalakokilakulakavalitakalikodgamàþ, sahakàràràmaromanthàyamànacamarayåthàþ, yathàsukhaniùaõõanãlàõóajamaõóalàþ, nirvikàravçkavilokyamànapotapãtagavayadhenavaþ, ÷ravaõahàrisanãóagirinitambanirjharaninàdanidrànandamandàyamànakarikulakarõatàladundubhyaþ, samàsannakinnarãgãtaravarasamànaruravaþ, pramuditataratarakùavaþ, kùataharitaharidràdravarajyamànanavavaràhapotapotravalayaþ, gu¤jàku¤jagu¤jajjàhakàþ, jàtãphalakasupta÷àlijàtakavalayaþ, da÷anakupitakapipotapeñakapàñitapàñalamukhakãñapuñakàþ, lakucalampañagolàïgålalaïghyamànalavalayaþ, baddhavàlukàlavàlavalayàþ, kuñilakuñàvalivalitavegagirinadikàsrotasaþ nibióa÷àkhàkàõóalambamànakamaõóalavaþ, såtra÷ikyàsaktariktabhikùàkapàlapallavitalatàmaõóapàþ, nikañakuñãkçtapàñalamudràcaityakamårtayaþ, cãvaràmbararàgakaùàyodakadåùitodde÷àþ, meghamayà iva kçta÷ikhaõóikulakolàhalàþ, vedamayà ivàparimita÷àkhàbhedagahanàþ, màõikyamayà iva mahànãlatanavaþ, timiramayà iva sakalajananayanamuùaþ, yàmunà ivordhvãkçtamahàhradàþ, marakatamaõi÷yàmalàþ krãóàparvatakà iva vasantasya, a¤janàcalà iva pallavitàþ, tanayà ivàñavãjàtà vindhyasyàdreþ, pàtàlàndhakàrarà÷aya iva bhittvà bhuvam utthitàþ, pratiprave÷ikà iva varùàvàsaràõàm, aü÷àvatàrà iva kçùõàrdharàtrãõàm, indranãlamayàþ pràsàdà iva vanadevatànàm, purastàd dar÷anapatham avaterus taravaþ. tato narapater abhavan manasy adåravartinà khalu bhavitavyaü bhadanteneti. avatãrya ca girisariti samupaspç÷ya yugapadvi÷ràmasamayasamunmuktaheùàghoùabadhirãkçtàñavãgahanàm asminn eva prade÷e sthàpayitvà vàjisenàm avalambya ca tapasvijanadar÷anocitaü vinayaü hçdayena dakùiõena ca hastena màdhavaguptam aüse viralair eva ràjabhir anugamyamàna÷ caraõàbhyàm eva pràvartata gantum. atha teùàü taråõàü madhye nànàde÷ãyaiþ sthànasthàneùu sthàõån à÷ritaiþ ÷ilàtaleùåpaviùñair latàbhavanàny adhyàvasadbhir araõyànãniku¤jeùu nilãnair viñapacchàyàsu niùaõõais tarumålàni niùevamàõair vãtaràgair àrhatair maskaribhiþ ÷vetapañaiþ pàõóurabhikùubhir bhàgavatair varõibiþ ke÷alu¤cakaiþ kàpilair jainair lokàyatikaiþ kàõàdair aupaniùadair ai÷varakàraõikaiþ kàrandhamibhir dharma÷àstribhiþ pauràõikaiþ sàptatantavaiþ ÷aivaiþ ÷àbdikaiþ pà¤caràtrikair anyai÷ ca svàn svàn siddhàntठ÷çõvadbhir abhiyuktai÷ cintayadbhi÷ ca pratyuccaradbhi÷ ca saü÷ayànai÷ ca ni÷cinvadbhi÷ ca vyutpàdayadbhi÷ ca vivadamànai÷ càbhyasyadbhi÷ ca vyàcakùàõai÷ ca ÷iùyatàü pratipannair dåràd evàvedyamànam, ativinãtaiþ kapibhir api caityakarma kurvàõais trisaraõaparaiþ paramopàsakaiþ ÷ukair api ÷àkya÷àsanaku÷alaiþ ko÷aü samupadi÷adbhiþ ÷ikùàpadopade÷adoùopa÷ama÷àlinãbhiþ ÷àrikàbhir api dharmade÷anàü dar÷ayantãbhir anavarata÷ravaõagçhãtàlikaiþ kau÷ikair api bodhisattvajàtakàni japadbhir jàtasaugata÷ãla÷ãtalasvabhàvaiþ ÷àrdålair apy amàüsà÷ibhir upàsyamànam, àsanopàntopaviùñavisrabdhànekakesari÷àvakatayà muniparame÷varam, akçtrima iva siühàsane niùaõõam, upasamam iva pibadbhir vanahariõair jihvàlatàbhir upalihyamànapàdapallavam, vàmakaratalaniviùñena nãvàram a÷natà pàràvatapotakena karõotpaleneva priyàü maitrãü prasàdayantam, itarakarakisalayanakhamayåkhalekhàbhir janitajanavyàmoham, udgrãvaü mayåraü marakatamaõikarakam iva vàridhàràbhiþ pårayantam, itastataþ pipãlaka÷reõãnàü ÷yàmàkataõóulakaõàn svayam eva kirantam, aruõena cãvarapañalena mradrãyasà saüvãtam, bahalabàlàtapànuliptam iva pauraüdaraü digbhàgam, ullikhitapadmaràgaprabhàpratimayà raktàvadàtayà dehaprabhayà pàñalãkçtànàü kàùàyagrahaõam iva di÷àm apy upadi÷antam, anauddhatyàd adhomukhena mandamukulitakumudàkareõa snigdhadhavalaprasannena cakùuùà janakùuõõakùudrajantujãvanàrtham amçtam iva varùantam, sarva÷àstràkùaraparamàõubhir iva nirmitam, paramasaugatam apy avalokite÷varam, askhalitam api tapasi lagnam, àlokam iva yathàvasthitasakalapadàrthaprakà÷akaü dar÷anàrthinàm, sugatasyàpy abhigamanãyam, avadharmasyàpy àràdhanãyam iva, prasàdasyàpi prasàdanãyam iva, mànasyàpi mànanãyam iva, vandyatvasyàpi vandanãyam iva, àtmano 'pi spçhaõãyam iva, dhyànasyàpi dhyeyam iva, j¤ànasyàpi j¤eyam iva, janma japasya, nemiü niyamasya, tattvaü tapasaþ, ÷arãraü ÷aucasya, ko÷aü ku÷alasya, ve÷ma vi÷vàsasya, sadvçttaü sadvçttatàyàþ, sarvasvaü sarvaj¤atàyàþ, dàkùyaü dàkùiõyasya, pàraü parànukampàyàþ, nirvçtiü sukhasya, madhyame vayasi vartamànaü divàkaramitram adràkùãt. atipra÷àntagambhãràkàràropitabahumàna÷ va sàdaraü dåràd eva ÷irasà vacasà manasà ca vavande. divàkaramitras tu maitrãmayaþ prakçtyà vi÷eùatas tenàpareõàdçùñapårveõàmànuùalokocitena sarvàbhibhàvinà mahànubhàvàbhogabhàjà bhràjiùõunà bhåpater apràkçtenàkàravi÷eùeõa tena càbhijàtyaprakà÷akena garãyasà pra÷rayeõa càhlàdita÷ cakùuùi ca cetasi ca yugapad agrahãt. vãrasvabhàvo 'pi ca saüpàditasasaübhramàbhyutthànaþ saükalayya kiücid udgamanakena vilolaü vilambamànaü vàmàüsàc cãvarapañàntam utkùipya cànekàbhayadànadãkùàdakùiõo dakùiõaü mahàpuruùalakùaõalekhàpra÷astaü snigdhamadhurayà vàcà sagauravam àrogyadànena ràjànam anvagrahãt. abhyanandac ca svàgatagirà gurum ivàbhyàgataü bahu manyamànaþ svenàsanenàddhvam atreti nimantrayàücakàra. pàr÷vasthitaü ca ÷iùyam abravãt: "àyuùman! upànaya kamaõóalunà pàdodakam" iti. ràjà tv acintayat: "alohaþ khalu saüyamanapà÷aþ ÷aujanyam abhijàtànàm. sthàne khalu tatrabhavàn guõànuràgã grahavarmà bahu÷o varõitavàn asya guõàn" iti. prakà÷aü càbabhàùe: "bhagavan! bhavaddar÷anapuõyànugçhãtasya mama punar ukta ivàyam àryaprayuktaþ pratibhàty anugrahaþ. cakùuþpramàõaprasàdasvãkçtasya ca parakaraõam ivàsanàdidànopacàraceùñitam. atibhåmir bhåmir evàsanaü bhavàdç÷àü puraþ saübhàùaõàmçtàbhiùekaprakùàlitasakalavapuùa÷ ca me prade÷avçttiþ. pàdyam apy apàrthakam. àsatàü bhavanto yathàsukham. àsãno 'ham" ity abhidhàya kùitàv evopàvi÷at. "alaükàro hi paramàrthataþ prabhavatàü pra÷rayàti÷ayaþ, ratnàdikas tu ÷ilàbhàraþ" ity àkalayya punaþ punar abhyarthyamàno 'pi yadà na pratyapadyata pàrthivo vacanaü tadà svam evàsanaü punar api bheje bhadantaþ. bhåpatimukhanalinanihitanibhçtanayanayugalanigaóani÷calãkçtahçdaya÷ ca sthitvà kàücit kàlakalàü kalikàlakalmaùakàluùyam iva kùàlayann amalàbhir dantamayåkhamàlàbhir målaphalàbhyavahàrasaübhavam udvamann iva ca parimalasubhagaü vikacakusumapañalapàõóuraü latàvanam avàdãt: "adyaprabhçti na kevalam ayam anindyo vandyo 'pi prakà÷itasatsàraþ saüsàraþ. kiü nàma nàlokyate jãvadbhir adbhutaü yena råpam acintatopanatam idaü dçkpatham upagatam. evaüvidhair anumãyante janmàntaràvasthitasukçtàni hçdayotsavaiþ. ihàpi janmani dattam evàsmàkam amunà tapaþkle÷ena phalam asulabhadar÷anaü dar÷ayatà devànàüpriyam. à tçpter àpãtam amçtam ãkùaõàbhyàm. jàtaü nirutkaõñhaü mànasaü nivçttisukhasya. mahadbhiþ puõyair vinà na vi÷ràmyanti sajjane tvàdçsi dç÷aþ. sudivasaþ sa tvaü yasmi¤ jàto 'si. sà sujàtà jananã yà sakalajãvalokajãvitajanakam ajanayad àyuùmantam. puõyavanti puõyàny api tàni yeùàm asi pariõàmaþ. sukçtatapasas te paramàõavo ye tava parigçhãtasarvàvayavàþ. tat subhagaü saubhàgyam à÷rito 'si yena. bhavyaþ sa puruùabhàvo bhavaty avasthito yaþ. yat satyaü mumukùor api me puõyabhàjam àlokya punaþ ÷raddhà jàtà manujajanmani. necchadbhir apy asmàbhir dçùñaþ kusumàyudhaþ. kçtàrtham adya cakùur vanadevatànàm. adya saphalaü janma pàdapànàü yeùàm asi gato gocaram. amçtamayasya bhavato vacasàü màdhuryaü kàryam eva. asya tv ãdç÷e ÷ai÷ave vinayasyopàdhyàyaü dhyàyann api na saübhàvayàmi bhuvi. sarvathà ÷ånya asãd ajàte dãrghàyuùi guõagràmaþ. dhanyaþ sa bhåbhçd yasya vaü÷e maõir iva muktàmayaþ saübhåto 'si. evaüvidhasya ca puõyavataþ kathaücit pràptasya kena priyaü samàcaràma iti pàriplavaü ceto naþ. sakalavanacarasàrthasàdhàraõasya kandamålaphalasya girisaridambhaso và ke vayam. aparopakaraõãkçtas tu kàyakalir ayam asmàkam. sarvasvam ava÷iùñam iùñàtithyàya. svàyattà÷ ca vidyante vidyàbindavaþ katicit. upayogaü tu na prãtir vicàrayati. yadi ca noparuõaddhi kaücit kàryalavam arakùaõãyàkùaraü và kathanãyaü tat kathayatu bhavàn sa ÷rotum abhilaùati hçdayaü sarvam idaü naþ. kena kçtyàtibhàreõa bhavyo bhåùitavàn bhåmim etàm abhramaõayogyàm? kiyadavadhir và 'yaü ÷ånyàñavãparyañanakle÷aþ kalyàõarà÷eþ? kasmàc ca saütaptaråpeva te tanur iyam asaütàpàrhà vibhàvyate?" iti. ràjà tu sàdarataram abravãt: "àrya! dar÷itasaübhrameõànena madhurasavisaram amçtam iva hçdayadhçtikaram anavarataü varùatà vacasaiva te sarvam anuùñhitam. dhanyo 'smi yad evam abhyarhitam anupacaraõãyam api mànyo manyate màm. asya ca mahàvanabhramaõaparikle÷asya kàraõam avadhàrayatu matimàn. mama hi vinaùñanikhileùñabandhor jãvitànubandhasya nibandhanam ekaiva yavãyasã svasàva÷eùà. sàpi bhartur viyogàd vairiparibhavabhayàd bhramantã katham api vindhyavanam idam, a÷ubha÷abarabalabahulam, agaõitagajakulakalilam, aparimitamçgapati÷arabhabhayam, urumahiùamuùitapathikagamanam, atini÷ita÷araku÷aparuùam, avaña÷ataviùamam avi÷at. atas tàm anveùñuü vayam ani÷aü ni÷i ni÷i ca satatam imàm añavãm añàmaþ. na cainàm àsàdayàmaþ. kathayatu ca gurur api yadi kadàcit kuta÷cid vane carataþ ÷rutipatham upagatà tadvàrtà" iti. atha tac chrutvà jàtodvega iva bhadantaþ punar abhyadhàt: "dhãman! na khalu ka÷cid evaüråpo vçttànto 'smàn upàgatavàn. abhàjanaü hi vayam ãdç÷ànàü priyàkhyànopàyanànàü bhavatàm." ity evaü bhàùmàõa iva tasminn akasmàd àgtayàparaþ ÷amini vayasi vartamànaþ saübhràntaråpa iva purastàd uparacità¤jalir jàtakaruõaþ prakùaritacakùur bikùur abhàùata: "bhagavan bhadanta! mahat karuõaü vartate. bàlaiva ca balavadvyasanàbhibhåtà bhåtapårvàpi kalyàõaråpà strã ÷okàve÷aviva÷à vai÷vànaraü vi÷ati. saübhàvayatu tàm aproùitapràõàü bhagavàn. abhyupapadyatàü samucitaiþ samà÷vàsanaiþ. anuparatapårvaü kçmikãñapràyam api duþkhitaü dayàrà÷er àryasya gocaragatam" iti. ràjà tu jàtànujà÷aïkaþ sodaryasnehàc càntardruta iva duþkhena dodåyamànahçdayaþ katham api gadgadikàgçhãtakaõñho vikalavàgbàùpàyamàõadçùñiþ papraccha: "pàrà÷arin! kiyaddåre sà yoùid evaüjàtãyà jãved và kàlam etàvantam iti. pçùñà và tvayà bhadre! kàsi, kasyàsi, kuto 'si, kimarthaü vanam idam abhyupagatàsi, vi÷asi ca kiünimittam analam? ity àdita÷ ca prabhçti kàrtsnyena kathyamànam icchàmi ÷rotuü katham àryasya gatà dar÷anagocaram àkàrato và kãdç÷o" iti. tathàbhihitas tu bhåbhujà bhikùur àcacakùe: "mahàbhàga! ÷råyatàm: ahaü hi pratyuùasy evàdya vanditvà bhagavantam anenaiva nadãrodhasà saikatasukumàreõa yadçcchayà vihçtavàn atidåram. ekasmiü÷ ca vanalatàgahane girinadãsamãpabhàji bhramarãõàm iva himahatakamalàkarakàtaràõàü rasitaü sàryamàõànàm atitàratànavartinãnàü vãõàtantrãõàm iva jhàçkàram ekatànaü nàrãõàü ruditam adhçti.karam atikaruõam àkarõitavàn asmi. samupajàtakçpa÷ ca gato 'smi taü prade÷am. dçùñavàn asmi ca dçùatkhaõóakhaõóitàïguligalallohitena ca pàrùõipraviùña÷ara÷alàkà÷alya÷ålasaükocitacakùuùà càdhvanãna÷rama÷vayathuni÷calacaraõena ca sthàõavavraõavyathitagulphabaddhabhårjatvacà ca vàtakhuóakhedakha¤jajaïghàjàtajvareõa ca pàüsupàõóurapicchakena ca kharjårajåñajañàjarjaritajànunà ca ÷atàvarãvidàritoruõà ca vidàrãdàritatanudukålapallavena cotkañavaü÷aviñapakaõñakakoñipàñitaka¤cukakarpañena ca phalalobhàvalambitànamrabadarãlatàjàlakair utkaõñakair ullikhitasukumàrakarodareõa ca kuraïga÷çïgotkhàtaiþ kandamålaphalaiþ kadarthitabàhunà tàmbålavirahavirasamukhakhaõóitakomalàmalakãphalena ku÷akusumàhatilohitànàü ÷vayathumatàm akùõàü lepãkçtamanaþ÷ilena ca kaõñakãlatàlånàlakale÷ena ca kenacit kisalayopapàditàtapatrakçtyena kenacit kadalãdalavyajanavàhinà kenacit kamalinãpalà÷apuñagçhãtàmbhasà kenacit pàtheyãkçtamçõàlapålikena kenacic cãnàü÷ukada÷à÷ikyanihitanàlikerako÷akala÷ãkalitasaralatailena, katipayàva÷eùa÷okavikalakalàmåkakubjavàmanabadhirabarbaràviralenàbalànàü cakravàlena parivçtàm, àpatkàle 'pi kulodgatenevàmucyamànàü prabhàlepinà làvaõyena, pratibimbitair àsannavanalatàkisalayaiþ sarasair duþkhakùatair ivàntaþpañalãkriyamàõakàyàm, kañhoradarbhàïkurakùatakùàriõà kùatajenànusaraõàlaktakeneva raktacaraõàm, unnàlenànyataranàrãdhçtenàravindinãdalena kçtacchàyam api vicchàyaü mukham udvahantãm, àkà÷am api ÷ånaytayàti÷ayànàm, mçnmayãm iva ni÷cetanatayà marunmayãm iva niþ÷vàsasaüpadà pàvakamayãm iva saütàpasaütànena salilamayãm ivà÷ruprasravaõena viyanmayãm iva niravalambanatayà taóinmayãm iva pàriplavatayà ÷abdamayãm iva paridevitavàõãbàhulyena muktamuktàü÷ukaratnakusumakanakapatràbharaõàü kalpalatàm iva mahàvane patitàm, parame÷varottamàïgapàtadurlalitàïgàü gaïgàm iva gàü gàtam, vanakusumadhålidhåsaritapàdapallavàm, prabhàtacandramårtim iva lokàntaram abhilaùantãm, nijajalamokùakadarthitadar÷itadhavalàyatanetra÷obhàü mandàkinãmçõàlinãm iva parimlàyamànàm, duþsaharavikiraõasaüspar÷akhedanimãlitàü kumudinãm iva duþkhena divasaü nayantãm, dagdhada÷àvisaüvàditàü pratyåùapradãpa÷ikhàm iva kùàmakùàmàü pàõóuvapuùam, pàr÷vavartivàraõàbhiyogarakùyamàõàü vanakariõãm iva mahàhrade nimagnàm, praviùñàü vanagahanaü dhyànaü ca, sthità tarutale maraõe ca patitàü dhàtryutsaïge mahànarthe ca, dårãkçtàü bhartrà sukhena ca, virecitàü bhramaõenàyuùà ca, àkulàü ke÷akalàpena maraõopàyena ca, vivarõitàm adhvadhålibhir aïgavedanàbhi÷ ca, dagdhàü caõóàtapena vaidhavyena ca, dhçtamukhãü pàõinà maunena ca, gçhãtàü priyasakhãjanena manyunà ca, tathà ca bhraùñair bandhubhir vilàsai÷ ca, muktena ÷ravaõayugalenàtmanà ca, parityaktair bhåùaõaiþ sarvàrambhai÷ ca, bhagnair valayair manorathai÷ ca, caraõalagnàbhiþ, paricàrikàbhir darbhàïkurasåcãbhi÷ ca, hçdayavinihitena cakùuùà priyeõa ca, dãrghaiþ ÷okasvasitaiþ ke÷ai÷ ca, kùãõena vapuùà puõyena ca pàdayoþ patantãbhir vçddhàbhir a÷rudhàràbhi÷ ca, svalpàva÷eùeõa parijanena jãvitena ca, alasàm unmeùe, dakùàm a÷rumokùe, saütatàü cintàsu, vicchinnàm à÷àsu, kçsàü kàye, sthålàü ÷vasite, påritàü duþkhena, riktàü sattvena, adhyàsitàm àyàsena, ÷ånyàü hçdayena, ni÷calàü ni÷cayena, calitàü dhairyàt, api ca vasatiü vyasanànàm, àdhànam àdhãnàm, avasthànam anavasthànàm, àdhàram adhçtãnàm, àvàsam avasàdànàm, àspadam àpadàm, abhiyogam abhàgyànàm, udvegam udvegànàm, kàraõaü karuõàyàþ, pàraü paràyattatàyà yoùitam. cintitavàn asmi ca citram ãdç÷ãm apy àkçtim upatàpàþ spç÷antãti. sà tu samãpagate mayi tadavasthàpi sabahumànam ànatamauliþ praõatavatã. ahaü tu prabalakaruõàpreryamàõas tàm àlapitukàmaþ punaþ kçtavàn manasi: "katham iva mahànubhàvàm enàm àmantraye. "vatse" ity atipraõayaþ, "màtaþ" iti càñu, "bhagini" ity àtmasaübhàvanà, "devi" iti parijanàlàpaþ, "rajaputri" ity asphuñam, "upàsike" iti manorathaþ, "svàmini" iti bhçtyabhàvàbhyupagamaþ, "bhadre" itãtarastrãsamucitam, "àyuùmati" ity avasthàyàm apriyam, "kalyàõini" iti da÷àyàü viruddham, "candramukhi" ity amunimatam, "bàle" ity agauravopetam, "àrye" iti jaràropaõam. "puõyavati" iti phalaviparãtam, "bhavati" iti sarvasàdhàraõam. api ca "kàsi" ity anabhijàtam, "kimarthaü rodiùi" iti duþkhakàraõasmaraõakàri, "mà rodãþ" iti ÷okahetum anapanãya na ÷obhate, "samà÷vasihi" iti kim à÷ritya, "svàgatam" iti yàtayàmam, "sukham àsyate" iti mityà". ity evaü cintayaty eva mayi tasmàt straiõàd utthàyànyatarà yoùidàryaråpeva ÷okaviklavà samupasçtya katipayapalita÷àraü ÷iro nãtvà mahãtalam atulahçdayasaütàpasåcakair a÷rubindubhis caraõayugalaü dahantã mamàtikçpaõair akùarai÷ ca hçdayam abhihitavatã: "bhagavan! sarvasattvànukampinã pràyaþ pravrajyà. pratipannaduþkhakùapaõadãkùàdakùà÷ ca bhavanti saugatàþ. karuõàkulagçhaü ca bhagavataþ ÷àkyamuneþ ÷àsanam. sakalajanopakàrasajjà sajjanatà jainã. paralokasàdhanaü ca dharmo munãnàm. pràõarakùaõàc ca na paraü puõyajàtaü jagati gãyate janena. anukampàbhåmayaþ prakçtyaiva yuvatayaþ kiü punar vipadabhibhåtàþ? sàdhujana÷ ca siddhakùetram àrtavacasàm. yata iyaü naþ svàminã maraõena pitur abhàvena bhartuþ pravàsena ca bhràtuþ bhraü÷ena ca ÷eùasya bàndhavavargasyàtimçduhçdayatayànapatyatayà ca niravalambanà, paribhavena ca nãcàràtikçtena, prakçtimanasvinã amunà ca mahàñavãparyañanakle÷ena kadarthitasaukumàryà, dagdhadaivadattair evaüvidhair bahubhir uparyupari vyasanair viklavãkçtahçdayà, dàruõaü duþkham apàrayantã soóhuü nivàrayantam anàkràntapårvaü svapne 'py avagaõayya gurujanam anunayantãr akhaõóitapraõayà narmasv api samavadhãrya priyasakhãr vij¤àpayantam a÷araõam anàtham a÷ruvyàkulanayanam aparibhåtapårvaü manasàpi paribhåya bhçtyavargam agniü pravi÷ati. paritràyatàm. àryo 'pi tàvad asahya÷okàpanayanopàyopade÷anipuõàü vyàpàrayatu vàõãm asyàm" iti càtikçpaõaü vyàharantãm aham utthàpyodvignataraþ ÷anair abhihitavàn: "àrye! yathà kathayasi tathà. asmadgiràm agocaro 'yam asyàþ puõyà÷ayàyàþ ÷okaþ. ÷akyate cen muhårtamàtram api tràtum upariùñàn na vyartheyam abhyarthanà bhaviùyati. mama hi gurur apara iva bhagavàn sugataþ samãpagata eva / kathite mayàsminn udante niyatam àgamiùyati paramadayàluþ. duþkhàndhakàrapañalabhidurai÷ ca saugataiþ subhàùitaiþ svakãyai÷ ca dar÷itanidar÷anair nànàgamagurubhir giràü kau÷alaiþ ku÷ala÷ãlàm enàü prabodhapadavãm àropayiùñati" iti. tac ca ÷rutvà "tvaratàm àryaþ" ity abhidadhànà sà punar api pàdayoþ patitavatã. so 'ham upagatya tvaramàõo vyatikaram imam adhçtikaram a÷araõakçpaõaü bahuyuvatimaraõam atikaruõam atrabhavate gurave niveditavàn" iti. atha bhåbhçd bhaikùavaü samavadhàrya tadbhàùitam a÷rumi÷ritam a÷rute 'pi svasur nàmni nimnãkçtamanà manyunà sarvàkàrasaüvàdinyà da÷ayaiva dårãkçtasaüdeho dagdha iva sodaryàvasthà÷ravaõena ÷ravaõayoþ ÷ramaõàcàryam uvàca: "àrya! niyataü saiveyam anàryasyàsya janasyàtikañhinahçdayasyàtinç÷aüsasya mandabhàgyasya bhaginã bhàgadheyair etàm avasthàü nãtà niùkàraõavairibhir varàkã vidãryamàõaü me hçdayam evaü nivedayati" ity uktvà tam api ÷ramaõam abhyadhàt: "àrya! uttiùñha. dar÷aya kvàsau. yatasva prabhåtapràõaparitràõapuõyopàrjanàya yàmaþ, yadi kathaücij jãvantãü saübhàvayàmaþ" iti bhàùamàõa evottasthau. atha samagra÷iùyavarghànugatenàcàryeõa turagebhya÷ càvatãrya samastena sàmantalokena pa÷càd àkçùyamàõà÷vãyenànugamyamànaþ purastàc ca tena ÷àkyaputrãyeõa pradi÷yamànavartmà padbhyàm eva taü prade÷am aviralaiþ padaiþ pibann iva pràvartata. krameõa ca samãpam upagataþ ÷u÷ràva latàvanàntaritasya mumårùor mahataþ straiõasya tatkàlocitàn anekaprakàràn àlàpàn: "bhagavan dharma! dhàva ÷ãghram. kvàsi kuladevate. devi dharaõi, dhãrayasi na dukhitàü duhitaram. kva nu khalu proùità puùpabhåtikuñumbinã lakùmãþ. anàthàü nàtha mukharavaü÷ya, vividhàdhividhuràü vadhåü vidhavàü vibodhayasi kim iti nemàm. bhagavan, bhaktajane saüjvariõi sugata supto 'si. ràjadharma puùpabhåtibhavanapakùapàtin, udàsãnãbhåto 'si katham. tvayy api vipadbàndhava vindhya, vandhyo 'yam a¤jalibandhaþ. màtar mahàñavi, rañantãü, na ÷çõoùãmàm àpatpatitàm. pataïga, prasãda pàhi pativratàm a÷araõàm. prayatnarakùita kçtaghna càritracaõóàla, na rakùasi ràjaputrãm. kim avadhçtaü lakùaõaiþ. hà devi duhitçsnehamayi ya÷omati, muùitàsi dagdhadaivadasyunà. deva, duhitari dahyamànàyàü nàpatasi pratàpa÷ãla, ÷ithilãbhåtam apatyaprema. mahàràja ràjyavardhana, na dhàvasi mandãbhåtà bhaginãprãtiþ. aho niùñhuraþ pretabhàvaþ. vyapehi pàpa pàvaka strãghàtanirghçõa, jvalan na lajjase. bhràtar vàta, dàsã tavàsmi. saüvàdaya drutaü devãdàhaü devàya duþkhitajanàrtiharàya harùàya. nitàntaniþ÷åka ÷oka÷vapàka, sakàmo 'si. duþkhadàyin viyogaràkùasa, saütuùño'si. vijane vane kam àkrandàmi kasmai kathayàmi, kam upayàmi ÷araõam, kàü di÷aü pratipadye, karomi kim abhàgadheyà. gàndhàrike, gçhãto 'yaü latàpà÷aþ. pi÷àci mocanike, mu¤ca ÷àkhàgrahaõakalaham. kalahaüsi haüsi, kim ataþ param uttamàïgam. maïgalike muktagalaü kim adyàpi rudyate. sundari, dårãbhavati sakhãsàrthaþ. sthàsyasi katham ivà÷ive ÷ava÷ibire ÷abarike. sutanu, tanån apàti patiùyasi tvam api. mçõàlakomale màlàvati, mlànàsi. màtar màtaïgike, aïgãkçtas tvayàpi mçtyuþ. vatse vatsike, vatsyasi katham anabhiprete pretanagare. nàgarike, garimàõam àgatàsy anayà svàmibhaktyà. viràjike, viràjitàsi ràjaputrãvipadi jãvitavyayavyavasàyena. bhçgupatanàbhyudyamabhàgàbhij¤e bhçïgàradhàriõi, dhanyàsi. ketaki, kutaþ punar ãdç÷ã svapne 'pi susvàminã. menake, janmani janmani devãdàsyam eva dadàtu devo dehaü dahan dahanaþ. vijaye, vãjaya kç÷ànum. sànumati, namatãndãvarikà divaü gantukàmà. kàmadàsi, dehi dahanapradakùiõàvakà÷am. vicàrike, viracaya vahnim. vikira kiràtike, kusumaprakaram. kurarike, kuru kurubakakorakàcitàü citàm. càmaraü càmaragràhiõi, gçhàõa. punar api kaõñhe marùayitavyàni narmade, narmanirmitàni nirmaryàdahasitàni. bhadre subhadre, bhadram astu te paralokagamanam. agràmãõaguõànuràgiõi gràmeyike, gaccha sugatim. vasantike, antaraü prayaccha. àpçcchate chatradhàrã devi, dehi dçùñim. iùñà tava jahàti jãvitaü vijayasenà. seyaü muktikà muktakaõñham àrañati nikañe nàñakasåtradhàrã. pàdayoþ patati te tàmbålavàhinã bahumatà ràjaputri, patralatà. kaliïgasene, ayaü pa÷cimaþ pariùvaïgaþ. pãóaya nirbharam urasà màm. asavaþ pravasanti vasantasene. ma¤julike, màrjayasi katikçtvaþ suduþsahaduþkhasahasràsradigdhaü cakùur idaü rodiùi kiyad à÷liùya ca màm. nirmàõam ãdç÷aü pràya÷o ya÷odhane. dhãrayasy adyàpi kiü màü màdhavike. kveyam avasthà saüsthàpanànàm. gataþ kàlaþ kàlindi, sakhãjanànunayà¤jalãnàm. unmattike mattapàlike, kçtàþ pçùñataþ praõayinãpraõipàtànurodhàþ. ÷ithilaya cakoravati, caraõagrahaõaü grahiõi. kamalini, kim anena punaþpunardaivopàlambhena. na pràptaü ciraü sakhãjanasaügamasukham. àrye mahattarike taraïgasene, namaskàraþ. sakhi saudàmini, dçùñàsi. samupanaya havyavàhanàrcanakusumàni kumudike. dehi citàrohaõàya rohiõi, hastàvalambanam. amba, dhàtri, dhãrà bhava. bhavanty evaüvidhà eva karmaõàü vipàkàþ pàpakàriõãnàm. àryacaraõànàm ayam a¤jaliþ. paraþ paralokaprayàõapraõàmo 'yaü màtaþ. maraõasamaye kasmàl lavalike, halahalako balãyàn ànandamayo hçdayasya me. hçùyanty uccaromà¤camu¤ci kim aïgãkçtyàïgàni. vàmanike, vàmena me sphuritam akùõà. vçthà viramasi vayasya vàyasa, vçkùe kùãriõi kùaõe kùaõe kùãõapuõyàyàþ puraþ. hariõi, heùitam iva hayànàm uttarataþ. kasyedam àtapatram uccam atra pàdapàntareõa prabhàvati, vibhàvyate. kuraïgike, kena sugçhãtanàmno nàma gçhãtam amçtamayam àryasya. devi, diùñyà vardhase devasya harùasyàgamanam ahotsavena." ity etac ca ÷rutvà satvaram upasasarpa. dadar÷a ca muhyantãm agniprave÷àyodyatàü ràjà ràjya÷riyam. àlalambe ca mårcchàmãlitalocanàyà lalàñaü hastena tasyàþ sasaübhramam. atha tena bhràtuþ preyasaþ prakoùñhabaddhànàm oùadhãnàü rasavirasam iva pratyujjãvanakùamaü kùaratà vamateva pàrihàryamaõãnàm acintyaü prabhàvam amçtam iva nakhacandrara÷mibhir udgiratà badhnateva candrodayacyuta÷i÷ira÷ãkaraü candrakàntacåóàmaõiü mårdhani mçõàlamayàïgulinevàti÷ãtalena nirvàpayatà dahyamànaü hçdayaü pratyànayateva kuto 'pi jãvitam àhlàdakena hastasaüspar÷ena sahasaiva samunmimãla ràjya÷rãþ. tathà càsaübhàvitàgamanasyàcintitadar÷anasya sahasà pràptasya bhràtuþ svapnadçùñadar÷anasyeva kaõñhe samà÷liùya tatkàlàvirbhàvanirbhareõàbhibhåtasarvàtmanà duþkhasaübhàreõa nirdayaü nadãmukhapraõàlàbhyàm iva muktàbhyàü sthålapravàham utsçjantã bàùpavàri vilocanàbhyàm "hà tàta, hà amba hà sakhyaþ" iti vyàharantã, muhurmuhur uccais taràü ca samudbhåtabhaginãsnehasadbhàvabhàrabhàvitamanyunà muktakaõñham aticiraü vikru÷ya "vatse, sthirà bhava tvam" iti bhràtrà karasthagitamukhã samà÷vàsyamànàpi, "kalyàõini, kuru vacanam agrajasya guroþ" ity àcàryeõa yàcyamànàpi, "devi, na pa÷yasi devasyàvasthàm. alam atiruditena" iti rajalokenàbhyarthyamànàpi, "svàmini, bhràtaram avekùasva" iti parijanena vij¤àpyamànàpi, "duhitar, vi÷ramya punar àrañitavyam" iti nivàryamàõàpi bàndhavavçddhàbhiþ, "priyasakhi, kiyad rodiùi, tåùõãm àssva. dçóhaü dåyate deva" iti sakhãbhir anunãyamànàpi, ciraü saübhàvitànekaduþsahaduþkhanivahanirvavaõabàùpotpãóapãóyamànakaõñhabhàgà, prabhåtamanyubhàrabharitàntaþkaraõà karuõaü kàhalena svareõa katicit kàlam atidãrghaü ruroda. vigate ca manyuvege vahneþ samãpàd àkùipya bhràtrà nãtà nikañavartini tarutale niùasàda. ÷anair àcàryas tu tathà harùa iti vij¤àya vivardhitàdaraþ sutaràü muhårtam ivàtivàhya nibhçtasaüj¤àj¤àpitena ÷iùyeõopanãtaü nalinãdalaiþ svayam evàdàya namro mukhaprakùàlanàyodakam upaninye. narendro 'pi sàdaraü gçhãtvà prathamam anavaratarodanàtàmraü cirapravçttà÷rujalajàlaü raktapaïgajam iva svasu÷ cakùur akùàlayat pa÷càd àtmanaþ. prakùàlitamukha÷a÷ini ca mahãpàle sarvato niþ÷abdaþ saübabhåva sakalo likhita iva lokaþ. tato narendro mandamandam abravãt svasàram: "vatse! vandasvàtrabhavantaü bhadantam. eùa te bhartur hçdayaü dvitãyam asmàkaü ca guruþ" iti. ràjavacanàt tu ràjaduhitari patiparicaya÷ravaõodghàtena punar ànãtanetràmbhasi namantyàm àcàryaþ prayatnarakùitàgamàgatabàùpàmbhaþsaübhàrabhajyamànadhairyàrdralocanaþ kiücit paràvçttanayano dãrghaü niþ÷a÷vàsa. sthitvà ca kùaõam ekaü pradar÷itapra÷rayo mçduvàdã madhurayà vàcà vyàjahàra: "kalyàõarà÷e! alaü ruditvà na ciram àste. ràjaloko nàdyàpi rodanàn nivartate. kriyatàm ava÷yakaraõãyaþ snànavidhiþ. snàtvà ca gamyatàü tàm eva bhåyo bhuvam" iti. atha bhåpatir anuvartamàno laukikam àcàram àcàryavacanaü cotthàya snàtvà girisariti saha svasrà tàm eva bhåmim ayàsãt. tasyàü ca saparijanàü prathamam àhitàvadhànaþ pàr÷vavartã paravatãü ÷ucà patipiõóapradar÷itaprayatnapratipannàbhyavahàrakàraõàü bhaginãm abhojayat. anantaraü ca svayam àhàrasthitim akarot. bhuktavàü÷ ca bandhanàt prabhçti vistarataþ svasuþ kànyakubjàd gauóasaübhramaü guptito guptanàmnà kulaputreõa niùkàsanaü nirgatàyà÷ ca ràjyavardhanamaraõa÷ravaõaü ÷rutvà càhàraniràkaraõam anàhàraparàhatàyà÷ ca vindhyàñavãparyañanakhedaü jàtanirvedàyàþ pàvakaprave÷opakramaõaü yàvatsarvam a÷çõod vyatikaraü parijanataþ. tataþ sukhàsãnam ekatra tarutale viviktabhuvi bhaginãdvitãyaü dårasthitànujãvijanaü ràjànam àcàryaþ samupasçtya ÷anair àsàücakre. sthitvà ca kaücit kàlàü÷aü le÷ato vaktum upacakrame: "÷rãman! àkarõyatàm. àkhyeyam asti naþ kiücit: ayaü hi yauvanonmàdàt paribhåya bhåyasãr bhàryà yauvanàvatàrataralataràs tàràràjo rajanãkarõapåraþ purà puruhåtapurodhaso dhiùaõasya puraüdhrãü dharmapatnãü patnãyann atitaralas tàràü nàmàpajahàra. nàkata÷ ca palàyàücakre. cakitacakoralocanayà ca tayà sahàtikàmayà sarvàkàràbhiràmayà ramamàõo ramaõãyeùu de÷eùu cacàra. ciràc ca kathaücit sarvagãrvàõavàõãgauravàd giràü patyuþ punar ipa pratyarpayàm àsa tàm. hçdaye tv anindhanam adahyata virahàd varàrohàyàs tasyàþ satatam. ekadà tu ÷ailàd udayàd udayamàno vimale vàriõi varuõàlayasya saükràntam àtmanaþ pratibimbaü vilokitavàn. dçùñvà ca tat tadà sasmaraþ sasmàra smeragaõóasthalasya tàràyà mukhasya. mumoca sa manmathonmàdamathyamànamànasaþ svaþstho 'py asvasthaþ sthavãyasaþ pãtasakalakumudavanaprabhàpravàhadhavalatàràbhyàm iva locanàbhyàü bàùpavàribindån. atha patatas tàn udanvati samastàn evàcemur muktà÷uktayaþ. tàsàü ca kukùikoùeùu muktàphalãbhåtàn avàpa tàn katham api rasàtalanivàsã vàsukir nàma viùamucàm ã÷aþ. sa ca tair muktàphalaiþ pàtàlatale 'pi tàràgaõam iva dar÷ayadbhir ekàvalãm akalpayat. cakàra ca mandàkinãti nàma tasyàþ. sà ca bhagavataþ somasya sarvàsàm oùadhãnàm adhipateþ prabhàvàd atyantaviùaghnã himàmçtasaübhavatvàc ca spar÷ena sarvasattvasaütàpahàriõã babhåva. yataþ sa tàü sarvadà viùoùma÷àntaye vàsukiþ paryadhatta. samatikràmati ca kiyaty api kàle kadàcin nàmaikàvalãü tasmàn nàgaràjàn nàgàrjuno nàma nàgair evànãtaþ pàtàlatalaü bhikùur abhikùata lebhe ca. nirgatya ca rasàtalàt trisamudràdhipataye sàtavàhananàmne narendràya suhçde sa dadau tàm. sà càsmàkaü kàlena ÷iùyaparamparayà katham api hastam upagatà. "yady api ca paribhava iva bhavati bhavàdç÷àü dattrima upacàras tathàpy oùadhibuddhyà buddhimatà sarvasattvarà÷irakùàpravçttena rakùaõãya÷arãreõàyuùmatà viùarakùàpekùayà gçhyatàm" ity abhidhàya bhikùor abhyà÷avartina÷ cãvarapañàntasaüyatàü mumoca tàm ekàvalãü mandàkinãm. unmucyamànàyà eva yasyàþ prabhàlepini labdhàvakà÷e vi÷adamahasi mahãyasi visarpati ra÷mimaõóale yugapaddhavalàyamàneùu diïmukeùu mukulitalatàvadhåtkaõñhitair àmålàd vikasitam iva tarubhiþ, abhinavamçõàlalubdhair dhàvitam iva dhutapakùapuñapañaladhavalitagaganaü vanasarasãhaüsayåthaiþ, sphuñitam iva bharava÷avi÷ãryamàõadhålidhavalair garbhabhedasåcitasåcãsaücaya÷ucibhiþ ketakãvàñeþ, uddalitadanturàbiþ prabuddham iva kumudinãbhiþ, vidhutasitasañàbhàrabharitadikcakrai÷ calitam iva kesarikulaiþ, prahasitam iva sitada÷anàü÷umàlàlokalipyamànavanaü vanadevatàbhiþ, vikasitam iva ÷ithilitakusumako÷akesaràññahàsaniraïku÷aü kà÷akànanaiþ, bhràntam iva saübhramabhramitabàlapallavapariveùa÷vetàyamànai÷ camarãkadambakaiþ, prasçtam iva sphàyamànaphenilataralatarataraïgodgàriõà girinadãpåreõa, aparatàràgaõalobhamuditenoditam iva vikacamarãcicakràkràntakakubhà pårõacandreõa, prakùàlita iva dàvànaladhålidhåsaritadiganto divasaþ, punar iva dhautàny a÷rujalakliùñàni nàrãõàü mukhàni. ràjà tu màüsalais tasyàþ saümukhair mayåkhair àkulãkriyamàõaü muhurmuhur unmãlayan nimãlayaü÷ ca cakùuþ katham api prayatnena dadar÷a sarvà÷àpåraõãü païktãkçtàm iva diïnàgakara÷ãkarasaühatim, ghanamuktàü ÷àradãm iva lekhãkçtàü jyotsnàm, prakañapadakacihnàü saücàravãthãm iva bàlendor ni÷calãbhåtàü saptarùimàlàm iva hastamuktàm, abhibhåtasakalabhuvanabhåùaõabhåtiprabhàvàm ivai÷ànãü ÷a÷ikalàm, dhavalatàguõaparigçhãtàü kàntim iva nirgatàü kùãrarà÷eþ, anekamahàmahãbhçtparamparàgatàü gaïgàm iva durgatiharàm, anavaratasphuritataralàü÷ukàü puraþsarapatàkàm iva mahe÷varabhàvàgamasya, ghanasàra÷uklàü dantapaïktim ivàbhimukhasye÷varasya, varamanorathapåraõasamarthàü svayaüvarasrajam iva bhuvana÷riyaþ, nijakarapallavàvaraõadurlakùyàü cakùåràgavihasatikàm iva vasudhàyàþ, mantrako÷asàdhanapravçttasyàkùamàlàm iva ràjadharmasya, samudràlaükàrabhåtàü saükhyàlekhyapaññikàm iva kuberako÷asya. pa÷yaü÷ caitàü vismayam àjagàma manasà suciram. àcàryas tu tàm uddhçtya babandha bandhure skandhabhàge bhåpateþ. atha narapatir api pratiprãtim upadar÷ayan pratyavàdãt: "àrya! ratnànàm ãdç÷ànàm anarhàþ pràyeõa puruùàþ. tapaþsiddhir iyam àryasya devatàprasàdo và. ke ca vayam idànãm àtmano 'pi kim uta grahaõasya pratyàkhyànasya và. dar÷anàt prabhçti prabhåtaguruguõagaõahçtena hçdayena paravanto vayam. saükalpitam idam àmaraõàd àryopayogàya ÷arãram. atra kàmacàro vaþ kartavyànàm" iti. samatikrànte ca kiyaty api kàle gate caikàvalãvarõanàlàpe lokasyànantaraü labdhavi÷rambhà ràjya÷rãs tàmbålavàhinãü patralatàm àhåyopàü÷u kim api karõamåle ÷anair àdide÷a. dar÷itavinayà ca patralatà pàrthivaü vyaj¤àpayat: "deva! devã vij¤àpayati na smaràmy àryasya puraþ kadàcid uccair vacanam api. kuto vij¤àpanam. iyaü hi ÷ucàm asahyatàü vyàpàrayantã hatadaivadattà ca da÷à ÷ithilayati vinayam. abalànàü hi pràya÷aþ patir apatyaü vàvalambanam. ubhayavikalànàü tu duþkhànalendhanàyamànaü pràõitam a÷àlãnatvam eva kevalam. àryàgamanena ca kçto 'pi pratihato maraõaprayatnaþ. yataþ kàùàyagrahaõàbhyanuj¤ayànugçhyatàm ayam apuõyabhàjanaü janaþ" iti. janàdhipas tu tad àkarõya tåùõãm evàvatiùñhat. athàcàryaþ sudhãram abhyadhàt: "àyuùmati! ÷oko hi nàma paryàyaþ pi÷àcasya, råpàntaram àkùepasya, tàruõyaü tamaso vi÷eùaõaü. viùasyànantakaþ pretanagaranàyakaþ, ayam anirvçtidharmà dahanaþ, ayam akùayo ràjayakùmà, ayam alakùmãnivàso janàrdanaþ, ayam apuõyapravçttaþ kùapaõakaþ, ayam apratibodho nidràprakàraþ, ayam analasadharmà saünipàtaþ, ayam a÷ivasahacaro vinàyakaþ, ayam abudhasevito grahavargaþ, ayam ayogasamuttho jyotiþprakàraþ, ayaü snehàd vàyuprakopaþ, mànasàd agnisaübhavaþ, àrdrabhàvàd rajaþkùobhaþ, rasàd abhi÷oùaþ, ràgàt kàlapariõàmaþ. tad asyàjasràsrasràviõo hçdayamahàvraõasya bahaladoùàndhakàralabdhaprave÷aprasarasya pràõataskarasya ÷ånyatàhetor mahàbhåtagràmaghàtakasya sakalavigrahakùapaõadakùasya doùacakravartinaþ kàr÷ya÷vàsapralàpopadravabahalasya dãrgharogasyàsadgrahasya sakalalokakùayadhåmaketor jãvitàpahàradakùasyàkùaõarucer anabhravajrapàtasya sphuradanavadyavidyàvidyudvidyotamànàni gahanagranthagåóhagarbhagrahaõagambhãràõi bhårikàvyakathàkañhoràõi bahu÷àstrodvahanabçhanti viduùàm api hçdayàni nàlaü soóhum àpàtaü kim uta navamàlikàkusumakomalànàü sarasabisatantudurbalakam abalànàü hçdayam. evaü sati satyavrate! vada kim atra kriyate, katama upàlabhyate, kasya pura uccair àkrandyate, hçdayadàhi duþkhaü và khyàpyate? sarvam akùiõã nimãlya soóhavyam amåóhena martyadharmaõà. puõyavati! puràtanyaþ sthitaya etàþ kena ÷akyante 'nyathàkartum. saüsarantyo naktaüdivaü dràghãyasyo janmajaràmaraõaghañanaghañãyantraràjirajjavaþ sarvapa¤cajanànàm. pa¤camahàbhåtapa¤cakulàdhiùñhitàntaþkaraõavyavahàradar÷ananipuõàþ sarvaükaùà viùamà dharmaràjasthitayaþ. kùaõam api kùamamàõà galanty àyuùkalàkalanaku÷alà nilaye nilaye kàlanàlikàþ. jagati sarvajantujãvitopahàrapàtinã saücarati jhañiti caõóikà yamàj¤à. rañanty anavaratam akhilapràõiprayàõaprakañanapañavaþ pretapatipañahàþ. pratidi÷aü paryañanti peñakaiþ pratipuraü prataptalohalohitàkùàþ kàlakåñakàntikàlakàyàþ kàlapà÷apàõayaþ kàlapuruùàþ. pratibhavanaü bhramanti bhãùaõakiükarakaraghaññitayamaghaõñàpuñapañuñàükàrabhayaükaràþ sarvasattvasaüghasaüharaõàya ghoràghàtaghoùaõàþ. di÷i di÷i vahanti bahucitàdhåmadhåsaritapretapatipatàkàpañupatitagçdhradçùñayaþ ÷okakçtakolàhalakulakuñumbinãvikãrõake÷akalàpa÷abala÷ava÷ibikàsahasrasaükulàþ kilakilàyamàna÷ma÷àna÷ibira÷ivà÷àvakàþ paralokàvasathapathikasàrthaprasthànavi÷ikhà vãthayaþ. sakalalokakavalàvalehalampañà bahalà vahaülihà leóhi lohitàcità citàïgàrakàlã kàlaràtrijihvà jãvitàni jãvinàm. tçptam a÷ikùità ca bhagavataþ sarvabhåtabhujo bubhukùà mçtyoþ. atidrutavàhinã cànityatànadã. kùaõikà÷ ca mahàbhåtagràmagoùñhyaþ. ràtriùu bhahguràõi gàtrayantrapa¤jaradàråõi dehinàm. a÷ubha÷ubhàve÷aviva÷à vi÷aràravaþ ÷arãranirmàõaparamàõavaþ. chidurà jãvabandhanapà÷atantrãtantavaþ. sarvam àtmano 'nã÷varaü vi÷vaü na÷varam. evam avadhçtya nàtyartham evàrhasi medhàvini mçduni manasi tamasaþ prasaraü dàtum. eko 'pi pratisaükhyànakùaõa àdhàrãbhavati dhçteþ. api ca dåragate 'pi hi ÷oke nanv idànãm apekùaõãya evàyaü jyeùñhaþ pitçkalpo bhràtà bhavatyà guruþ. itarathà ko na bahumanyeta kalyàõaråpam ãdçsaü saükalpam atrabhavatyàþ kàùàyagrahaõakçtam. akhilamanojvarapra÷amanakàraõaü hi bhagavatã pravrajyà. jyàyaþ khalv idaü paramàtmavatàm. mahàbhàgas tu bhinatti manorathamadhunà. yad ayam àdi÷ati tad evànuùñheyam. yadi bhràteti yadi jyeùñha iti yadi vatsa iti yadi guõavàn iti yadi ràjeti sarvathà sthàtavyam asya niyoge" ity uktvà vyaraüsãt. uparatavacasi ca tasmin nijagàda narapatiþ: "àryam apahàya ko 'nya evam abhidadhyàt. anabhyarthitadaivanirmità hi viùamavipadavalambanastambhà bhavanto lokasya. snehàrdramårtayo mohàndhakàradhvaüsina÷ ca dharmapradãpàþ. kiü tu praõayapradànadurlalità durlabham api manoratham atiprãtir abhilaùati. dhãrasyàpi dhàrùñyam àropayati hçdayalaghimalaïghitam ativallabhatvam. yuktàyuktavicàra÷ånyatvàc ca ÷àlãnam api ÷ikùayanti svàrthatçùõàþ pràgalbhyam. abhyarthanàyà rakùanti ca jalanidhaya iva maryàdàm àryàþ. dattam eva ca ÷arãram idam anabhyarthitena prathamam evàtithyàya mànanãyena bhavatà mahyam. ataþ kiücid arthaye bhadantam iyaü naþ svasà bàlà ca bahuduþkhakhedità ca sarvakàryàvadhãraõoparodhenàpi yàval làlanãyà nityam. asmàbhi÷ ca bhràtçvadhàpakàriripukulapralayakaraõodyatasya bàhor vidheyair bhåtvà sakalalokapratyakùaü pratij¤à kçtà. pårvàvamànanàbhibhavam asahamànair arpita àtmà kopasya. ato niyuktàü kiyantam api kàlam àtmànam àryo 'pi kàrye madãye. dãyatàm atithaye ÷arãram idam. adyaprabhçti yàvad ayaü jano laghayati pratij¤àbhàram, à÷vàsayati ca tàtavinà÷aduþkhaviklavàþ prajàþ, tàvad imàm atrabhavataþ kathàbhi÷ ca dharmyàbhiþ, ku÷alapratibodhavidhàyibhir upade÷ai÷ ca dåràpasàritarajobhiþ, ÷ãlopa÷amadàyinãbhi÷ ca de÷anàbhiþ, kle÷aprahàõahetubhåtai÷ ca tathàgatair dar÷anaiþ, asmatpàr÷vopayàyinãm eva pratibodhyamànàm icchàmi. iyaü tu grahãùyati mayaiva samaü samàptakçtyena kàùàyàõi. arthijane ca kimiva nàtisçjanti mahàntaþ. suranàtham àtmàsthibhir api yàvat kçtàrtham akarod dhairyodadhir dadhãcaþ. muninàtho 'py anapekùitàtmasthitir anukampeti kçtvà kçpàvàn àtmànaü vañharasattvebhyaþ katikçtvo na dattavàn. ataþ paraü bhavanta eva bahutaraü jànanti." ity uktvà tåùõãü babhåva bhåpatiþ. bhåyas tu babhàùe bhadantaþ: "bhavyà na dvir uccàrayanti vàcam. cetasà prathamam eva pratigràhità guõàs tàvakàþ kàyabalim imàm. amunà janenopayogas tu nirupayogasyàsya laghuni guruõi và kçtye guõavad àyattaþ" iti. atha tathà tasminn abhinanditapraõaye prãyamàõaþ pàrthivas tatra tàm uùitvà vibhàvarãm uùasi ca vasanàlaükàràdipradànaparitoùitaü visarjya nirghàtam àcàryeõa saha svasàram àdàya prayàõakaiþ katipayair eva kañakam anujàhnavi niviùñaü pratyàjagàma. tatra ca ràjya÷rãpràptivyatikarakathàü kathayata eva praõayibhyo ravir api tatàra gaganatalam. bahalamadhupaïkapiïgalaþ païgajàkara iva saücukoca cakravàkavallabho vàsaraþ. prakãrõàni navarudhirarasàruõavarõàni lokàlokajåüùi yajåüùãva kupitayàj¤avalkyavaktravàntàni nijavapuùi påùà pàpamåüùi punar api saüjahàra jàlakàni rociùàm. krameõa ca samupohyamànamàüsalaràgarociùõur uùõàü÷ur uùõãùabandhasahajacåóàmaõir iva vçkodarakarapuñotpàñitaþ, pratyagra÷oõita÷oõàïgaràgaraudro drauõàyanasya, rudrabhikùàdàna÷auõóapuramathanamuktamuõóasirànàóirudhirapåraõa÷oõitakapilaþ kapàlakarpara iva ca paitàmahaþ, pitçvadharuùitaràmaràgaracitaþ, pçthuvikañakàrtavãryàüsakåñakuññàkakuñhàratuõóataùñaduùñakùatriyakaõñhakuhararudhirakulyàpraõàlasahasrapårito hrada iva dårarodhã raudhiro bhayanigåóhakaracaraõamuõóamaõóalàkçtir gurugaruóanakhapa¤jaràkùepakùapaõakùiptakùatajokùito vyasur vibhàvasuþ, kaõñha iva ca loñhyamànaþ, nabhasy aruõagarbhamàüsapiõóa iva ca khaõóimànam ànãtaþ, niyatakàlàtipàtadåyamànadàkùàyaõãkùiptaþ, dhàtutaña iva ca sumeror asuravadhàbhicàracarupacanapi÷unaþ, ÷oõitakvàthakaùàyitakukùir ativisaükañaþ kañàha iva ca bàrhaspatyaþ, sadyogalitagajadànavadehalohitopalepabhãùaõaþ mukhamaõóalàbhoga iva mahàbhairavasya muhårtam adç÷yata. jalanidhijalapratibimbitaravibimbàràjibhàsvaràbhràvalambinã gçhãtàrdramàüsabhàreva càbabhàse vàsaràvasànavelà vetàlanibhà. jvalatsaüdhyàràgarajyamànajalapravàhaþ punar iva puràõapuruùapãvarorusaüpuñapiùñamadhukaiñabharudhirapañalapàñalavapur abhavad adhipatir arõasàm. samavasite ca saüdhyàsamaye samanantaram aparimitaya÷aþpànatçùitàya muktà÷aila÷ilàcaùaka iva nijakulakãrtyà, kçtayugakaraõodyatàyàdiràjaràjata÷àsanamudrànive÷a iva ràjya÷riyà, sakaladvãpajigãùàcalitàya ÷vetadvãpadåta iva càyatyà, ÷vetabhànur upànãyata ni÷ayà narendràyeti bhadram om. iti ÷rãmahàkavibàõabhaññakçtau harùacarite 'ùñama ucchvàsaþ