Visvanatha (kaviraja): Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara, Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya, and Anantadasa's Locana Input by members of the Sansknet project (http://sansknet.ac.in) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks The text is not proof-read! NOTE: The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda: 1) the mula text, 2) Mahe÷varabhañña's Vijnapriyà (erroneously called Vilocanà), continuously "numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.] and 3) Anantadàsa's Locanà, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, à)" etc.]. However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are missing in the mula text, which renders their coordination impossible. This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries according to the following edition: ørãmadàlaükàrikacakravartitrikaliïgagajapatisàmràjyasàndhi- vigrahakamahàpàtra-Vi÷vanàthakaviràja-praõãtaþ Sàhityadarpaõaþ granthakçdàtmabhuvà Sàhityadarpaõavasudhàkareõa, Anantadàsena viracitayà Locanàkhyayà, Bhaññàcàrya-÷rã-Mahe÷vara-Tarkàlaükàra-praõãtayà Vij¤apriyà-samàkhyayà ca vyàkhyayà samakaükçtaþ Dillã : Bhàratãya Buk Kàrpore÷an 1998 ATTENTION: The text and kàrikà-numbering of the printed edition may vary from this e-text! #<...># = BOLD for karikas ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ prathamaþ paricchedaþ granthàrambhe nirvinghena pràripsitaparisamàptikàmo vàïmayàdhikçtatayà vàgdevatàyàþ sàümukhyamàdhatte-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vãkùya kaustubhagataü nijabimbaü hçdratànyavanitàjanabuddhyà / mànamà÷ritavatãü nijakàntàü cintayàmyanunayantamanantam // 1. // dçùñvà bhåritadhvaniprabhçtikàlaïkàra÷àstraü muhu- stanmåla¤ca visçùñamarthamakhilaü kàvyaprakà÷asya ca / sàhityottaradarpaõaü vi÷adayannàndayan sajjanàn bhaññàcàryyamahe÷varo vitanute vij¤àpriyàü ñippaõãm // 2 // ÷aradindvityàdi svãya÷lokaü granthakçdutthàpayati--granthàrambha iti / granthasya prakçtagranthasya sàhityadarpaõàkhyasya, àrambhe àrambhakàle, vàgdevatàyàþ sàmmukhyàmànukålyamàdhatte janayatã arthaþ / atra granthakçdeba karttà bodhyaþ / àrambhakàlasya sthålatvàd yogyatàva÷àt tatpårvakàle eva sàmmukhyàdhànaü bodhyam / na ca ÷loke sàmmukhyàdhànabodhakàbhàvàt kathamidamàbhàùitamiti vàcyam, ÷aradindvityàdi tatsaundaryyakathanaråpastutyà svacetasi tamonà÷àr'tha prakà÷anapràrthanayà ca tallàbhàt, stutasyànukålatvaniyamàt tadànukålyaü pratyevàbhãùñhapràrthanàcca cetasyarthaprakà÷e satyapi vighnàd granthasya samàptirna bhavatãtyate / nirvighnaparisamàptirapi tatsàmmukhyàt kàmanãyetyata àha- nirvighneneti / samàptimàtrasya laukikàraõàdhãnatve 'pi tadvighnavighàto devatànukålyàdeveti vighnàbhàvavi÷iùñhasamàpti kàmanayàpi vighnàbhàvaråpavi÷eùaõàü÷o viùayãkriyate ahaü sukhã syàmiti kàmanayà sukhaü÷à iva / pràripsitagranthaparisamàptiråpe phale 'nyadevatàpekùayà tasyàþ ÷ãghnakàritvapratipàdanàya tadvi÷eùaõamàha--vàïmayeti--svàrthe mayañ / vàgadhikçtàyà ityarthaþ / vastutastu vàïmayàdhikçtatayeti pràmàõikaþ pàñhaþ / tathà ca vàgàtmakasya granthasya nirvighnaparisamàptiråpaü phalaü vàgadhikàriõyà ÷ãghraü dàtuü ÷akyameveti dar÷itam / ## (lo, a) praõamàmi paràü devãü målàdhàradhçtodayàm / yàdvivarttamimaü kçtsnnaü prapa¤caü paricakùate // 1 // àsãt kapi¤jalakulakùãràkåpàracandramàþ trikaliïgadhipadharàdhàmadhãsacivaþ kçtã // 2 // a÷eùabhàùàramaõãbhujaïgaþ sàhityavidyarõavakarõadhàraþ / dhvanyadhvaniprauóhadhiyàü purogaþ ÷rãva÷vanàthaþ kavicakavartto // 3 // svalpàkùaraþ subodhàrthaþ pradhvastà÷eùaóhåùaõaþ / sàhityadarpaõo nàma granthastena vinirmitaþ // 4 // pàraü sàhityavidyàbdhergantuü và¤chanti ye kùitau kçtireùà taristeùàü vi÷vanàthamahàkaveþ // 5 // ÷ravyàbhineyàlaïkàratattvaü satkavisammatam / yadihàsti tadanyatra yannehàsti na tat kvacit // 6 // asya satkavivàggumphajãvàtoþ kçtinàü mude / mayà vidhãyate ñãkà durbodhàrtha-vebodhainã // 7 // iha khalu såtràõàmevàrthaü vçttyà vi÷adãkurvan granthàdau vighnavighàtàya avigãtasadàcàraparamparàpràptatayà svàbhãùñadevatàràdhanena sammukhãkaraõasåcikàü kàrikàmavatàrayati-grantheti / vinghaþ pratibandhakaduritasadbhàvaþ pravarttakasukçtaviraho và, tasya abhàvaþ-nirvingham, avyayãbhàvaþ / pràripsitaü pràrabdhumiùñaü dç÷ya÷ravyakàvyaniråpakaü prameyajàtam, tasya parisamàptiryàvadvivakùitàrthasyàskhalanapårvakaü samàpanam / vàïmayetyanena sva÷àstravidheyavagvaibhavadàtçtayà hmàdidevàràdhyatvena bhagavatyàþ prakçtàrthanirvàhakatvaü såcitam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷aradindusundararuci÷cetasi sà me giraü devã / apahçtya tamaþ saütatamarthànakhilànprakà÷ayatu // VisSd_1.1 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ÷aradindvityàdi / ÷aradinduvat sundararuciþ, sà prasiddhàgiràü devã sarasvatã, me mama cetasi santataü vistçtaü, tamaþ tamastulyamaj¤ànam, apahçtya, akhilàn mayà vakùyamàõàn arthàn prakà÷ayatvityarthaþ / atràdye pàde luptopamàmahimnà ÷aradindorapi sundararucitvaü santataü tamaþ padàrthàndhakàranà÷akatvaü ghañapañàdyakhilàrthaprakà÷akatvaü ca siddhyati / tathà ca ebhiþ sàdharmyaiþ ÷aradindugãrdevyorupamànopameyabhàva iti bodhyam / ## (lo, à) ÷aradãtyàdi-÷aradindusundararucereva ÷aradindoþ sundararucirityadhyavasànà / seti tacchabdàccaturànanàdivàgvaibhavàdidàtçtayà prasiddhà / tamo 'j¤ànamamdhakàra÷ca, arthàn-vivakùitaprameyàn ghañapañàü÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** asya granthasya kàvyàïgatayà kàvyaphalaireva phalavattvamiti kàvyaphalànyàha-- ## caturvargaphalapràptihi kovyato "ràmàdivatpravatitavyaü na ràvaõàdivat" ityàdiþ kçtyàkçtyapravçttinivçttyupade÷advàreõa supratãtaiva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kàvyàïgatayeti---kàvyavicàrakatvena tadaïgatà / caturvargà dharmàrthakàmamokùàþ, tadråpasya phalasya pràptirityarthaþ / kàvyasya caturvargaphalapràpakatvaü dar÷ayati--ràmàdivaditi / pravçttinivçttyupade÷advàreõeti--pravçttyupade÷ena pravçttasya dharmotpattiþ sàkùàdeva, nivçttyupade÷ena nivçttasya dharmotpattiþ pratibandhakaduritànutpattyà ca, dvedhàpi teùàü pràpakatvam / pravçttijanyadharmàttu sàkùàdevàrthàdayaþ / ## (lo,i) "prayojanamanuddi÷ya na mando 'pi pravarttate"iti nibadhyamànakàvyaparãkùà÷àstrasya prayojane vatkavye "aïginaþ phalenaivàïgasya phalavattà"iti nyàyàt utkàü kàvyaphalapratipàdikàü dvitãyakàrikàmavatàrayati-asyeti / kàvyàïgatvaü kàvyaparãkùà÷àstratvàt / catvàro vargàþ dharmàrthakàmamokùàþ / kçtyàkçtyapravçttãtyanena kàvyasya ÷àstratvaü pradar÷itam / yadàhuþ "pravçttirvà nivçttirvà nityena kçtakena và / puüsàü yenopadi÷yeta tacchàstramiti kathyate // nanu kathaü kavinoptàditetivçttànàü màlatãmàdhavaratnàvalãmçcchakañikàdãnàü svàbhidheyeùu pràmàõyam ? nacàpramàõaråpasya ÷abdasya ÷àstratvamiti cedatràha--- "suvidagdhapramà kàvyaü pramàõaü sarvabheva naþ / svaprakà÷arasàsvàdapramitiprabhavaü yataþ" // iti / natu prakàrabhedàþ prahelikà vyahgyàrthavi÷iùñhà nãrasà vàkyavi÷eùàþ / yathà- ke dàrapoùaõaratàþ kà ÷ãtalàmbuvàhinã gaïgà / kaü saüjaghàna kçùõaþ kaü balavantaü na bàdhate ÷ãtam "iti / atra hi pra÷naråpor'tho vàcyaþ, uttararåpa÷ca vyaïgyaþ / ta÷vàvinibaddhavibhàvàdij¤ànasya bàùpàropitadhåmaj¤ànàdestàttvikadhåmadhvajàdij¤àpakatvavat rasapramityabupapàdakatvamiti cettatràpyàha---"÷arãràdivivatkàtmatattvabhàvanayà yathà / tattvato 'pramayàspaùña-tattvasàkùàtkçtiþ pramà // asatyamullikhantyàpi vibhàvàdidhiyàmuyà / tadvadeva rasàdãnàü vyaktiþ prakaraõàdiùu" // iti / iha ca nyàyo 'yamanvàcayaþ, prakaraõàdi pramàõaü rasàsvàdajanakatvàt kàvyatvàdvà, yadevaü tadevaü, yathà ràmàyaõàdi, tathà cedaü, tasmàttatheti / na yadevaü na tadevaü yathà praheliketi / nanu rasaråpapramàõatvepi prakaraõàdeþ ratyàsvàdànantaramasadbhåtatvenàrthànarthopadar÷anàbhàvàddhitàhitapravçtt inivçttikàritvaprayojitaü kathaü hi ÷àstratvamiti na vàcyam / tathà hi-- "lokaprasiddho vyutpàdo nàñakàdyavalokanàt / kàryyadar÷anatastasyànuguõà hetukalpanà"iti nyàyena satyàsatyatvaü varõanàbalàt // "sphuratà, tena vçttena vyutpattirjàyate nçõàm / satyàsatyatvajij¤àsà rasàde÷cariteùvapi // vyutpattikàlenaivàsti tayà pà÷càtyayà tvalam / "kàko 'sti vàñikàmadhye"iti bàlavibhãùikà // svàrthaüpràmàràyahãnàpi na kiü vyutpattisàdhanam / rasasya j¤ànaråpatvaü tàdàtmyàditi vakùyate // nacàpramàrasaj¤ànaü ÷uktau rajatadhãriva / tasmin na jàyate bàdho yasmàdauttarakàlikaþ," // ********** END OF COMMENTARY ********** uktaü ca (bhàmahena)-- "dharmàrthakàmamokùeùu vaicakùaõyaü kalàsu ca / karoti kãrtiü prãtiü ca sàdhukàvyaniùevaõam" // iti / ki¤ca kàvyàddharmapràptirbhagavannàràyaõacaraõàravindastavàdinà, "ekaþ ÷abdaþ suprayuktaþ samyagj¤àtaþ svarge loke kàmadhugbhavati" ityàdivedavàkyebhya÷ca suprasiddhaiva / arthapràpti÷ca pratyakùasiddhà / kàmapràpti÷càrthadvàraiva / mokùapràpti÷caitajjanyadharmaphalànanusaüdhànàt, mokùopayogivàkye vyutpattyàdhàyakatvàcca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) kalà vaidagdhã, vaicakùaõyaü pravarttakaü j¤ànaü pravçttyupade÷àt, etajjanyaphalànanusandhànàditi--tatra phalaü kà÷ãpràptiryogàbhyàsa÷ca, vyutpattyàdhàyakatvàditikàvyasthasaüskçtadar÷anàd vyutpatteþ / etàni ca phalàni kàvyavi÷eùàõàmeva / tathà ca samastakàvyaprayojanam--"kàvyaü ya÷aser'thakçteñha iti yat kàvyaprakà÷akàreõoktaü tacca "karoti kãrttiü prãtiü ca" ityatraivoktam, samastakàvyaphalena tenaivàsya phalavattvaü bodhyam, ## (lo,ã) suprayuktaþ vyàkaraõàvirodhenoktaþ / mokùopayogivàkyaü ÷rutyàdi / tatra vyutpattyàdhàyakatvaü padapadàrthasambandhabodhakatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** caturvargapràptirhi veda÷àstrebhyo nãrasatayà duþkhàdeva pariõatabuddhãnàmeva jàyate / paramànandasadohajanakatayà sukhàdeva sukumàrabuddhãnàmapi punaþ kàvyàdeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) nanu caturvargaphalasàdhake veda÷àstre sati kimarthaü lokaþ kàvye pravarttatàmityata àha--caturvargaphalapràptiriti / ## (lo, u) sukhàdityàdi vivçõoti-caturvargeti / paramànando rasàdiråpaþ tatsandoho vigalitavedyàntararasatatistajjanakatvàdyupacàràt / sukumàramatayaþ sukhaikapravaõàþ ràjaputraprabhçtayaþ / pariõatabuddhayaþ ÷rutyàdyabhyàsabdhakle÷àþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu tahi pariõatabuddhibhiþ satsu veda÷àstreùu kimiti kàvye yatnaþ karaõãya ityapi na vaktavyam / kañukauùadhopa÷amanãyasya rogasya sita÷arkaropa÷amanãyatve kasya và rogiõaþ sita÷arkaràpravçttiþ sàdhãyasã na syàt ? ki¤ca kàvyasyopàdeyatvamagnipuràõe 'pyuktam-- "naratvaü durlabhaü loke vidyà tatra sudurlabhà / kavitvaü durlabhaü tatra ÷aktistatra sudurlabhà" // iti / "trivargasàdhanaü nàñyam" iti ca / viùõupuràõe 'pi-- "kàvyàlàpà÷ca ye kecidrãtakànyakhilàni ca / ÷abdamåtidharasyaite viùõoraü÷à mahàtmanaþ" // iti / tena hetunà tasya kàvyasya svaråpaü niråpyate / etenàbhidheyaü ca pradar÷itam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) evaü càbhidheyaü ceti / niråpaõàrthaü kàvyasya etadgranthàbhidheyatvàt / ## (lo, å) ÷aktiþ kavitvabãjaråpaþ saüskàravi÷eùaþ yàü vinà kàvyaü na prasaret, prasçtaü và upahasanãyaü syàt / nàñyamabhineyaü nàñakàdi / kàvyaparãkùaõaü didar÷ayiùuþ pràcãnakàvyalakùaõeùu prameyavirodhaü dar÷ayannàha--tat kiü svaråpamityàha--"tadadoùàviti" taditi kàvyam, doùàþ ÷rutikañvàdayaþ, guõà màdhuryyàdayaþ, kvàpyanalaïkçtãtyanena sarvatra sàlaïkàrau ÷abdàrthau kàvyam, kvacittu sphuñàlaïkàravirahe 'pi na kàvyatvahàniriti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatkiüsvaråpaü tàvatkàvyamityapekùàyàü ka÷cidàha-- "tadadoùau ÷abdàrthau saguõàvanavàlaükçtã punaþ kvapi" iti / etaccintyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ka÷ciditi kàvyaprakà÷akàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi-- yadi doùarahitasyaiva kàvyatvàïgãkàrastadà-- "nyakkàro hyayameva me yadarayastatràpyasau tàpasaþ so 'pyatraiva nihanti ràkùasakulaü jãvatyaho ràvaõaþ / dhigdhikchakrajitaü prabodhitavatà kiü kumbhakarõena và svargagràmañikàviluõñhanavçthocchånaiþ kimebhirbhujaiþ" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) nyakkàro hyayameveti--÷rãràmàkràntalaïkasya ràvaõasya viùàdoktiriyam, me yadarayaþ ayameva nyakkàraþ / tapasvibhakùakasya mama ekastàpaso 'ririti, atyantanyakkàratvàt, àstàü so 'pi sindhorudãcãtãre kharadåùaõàdihantà, so 'pyatraiva nihanti ràkùasakulaü natu dvitriràkùasàn / aho à÷caryamevaü nyakkàro 'pi ràvaõo jãvatãti / bhavatu và mama daivasya pràtikålyàdevaü, ÷akrasya jetàram arthàt meghanàdaü mama putraü dhik dhik, tathà prabodhitavatà prabodhitaü prabodhaþ tadvatà bhàvaktantatvena prabodhavatà kumbhakarõena và kiü phalamityarthaþ / natvatra ktavatuþ, tasya karmaõyanabhidhànàt, tathà mama bhujairvàpi kim ? kãdç÷aiþ, mama viluõñhane svargo 'pi gràmañikà svalpagràmaþ, tadviluõñhanena vçthocchånaiþ niùphalamudbhañaiþ / ## (lo, ç) nyakkàra iti-etadràmabhadreõàbhibhåyamànasya ràvaõasya nirvedavàkyam / kùudro gràmo gràmañikà / viluõñhanaü vidhånanam / ********** END OF COMMENTARY ********** asya ÷alokasya vidheyàvimar÷adoùaduùñatayà kàvyatvaü na syàt / pratyuta dhvani(sa) tvenottamakàvyatàsyàïgãkçtà, tasmàdavyàptirlakùaõadoùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) vidheyàvimar÷eti--vidheyasya nyakkàrasyodde÷yàdarimattvàt pårvanipàtàt "anuvàdyamanuktvaina vidheyamudãrayet" iti niyamàt / anubhavabalàdeùa niyamaþ / kàvyatvaü na syàditi--natviùñhàpattirityata àha--pratyuteti / aïgãkçteti sarvairiti ÷eùaþ / na kevalaü kàvyaprakà÷akçtà, paraü sarvaiþ / kàvyaprakà÷akçtà kàvyaprakà÷e, "idamuttamamati÷ayini vyaïgye vàcyàd dhvanirbudhaiþ kathitaþ" ityanena lakùaõena dhvaniyuktatvàdasya uttamakàvyatvasvãkàràt, tasmàdavyàptidoùa iti---atra doùasàmànyàbhàvo lakùaõaghañaka iti tadabhipràyamunnãya idamuktam, tasya tu ÷àbdabodhavighañakadoùasàmànyàbhàva evàbhiprayaþ / anyathà "tathàbhåtàü dçùñvà nçpasadasi pà¤càlatanayàm" ityàdi÷lekaþ kàkusahakçtadhvanyudàharaõatayoktvà kathaü tenaiva nyånapadatvadoùe udàhçtaþ / kathaü và "kçtamanumataü dçùñaü và yairidaü gurupàtakam" ityàdi÷lekaþ raudrarasodàharaõatvenoktvàpi punaruktadoùatve udàhçtaþ / tasmàdavyàptipradar÷anaü tadabhipràyànavadhànàdeva / ## (lo, é) vidheyàvimar÷o 'vimçùñavidheyàü÷aþ / vçthocchånairityatra bhujàmucchånatayà bçthàttvasya tatkàlamàtrajàtatvàbhiprayeõa vidheyatàü netumucitasya tatpuruùasamàsena kavinà guõãbhàvaü nãtatayà pårvasiddhatvàt anuvàdyatva-pratãtiriti vidheyasya pràdhànyenàvimar÷aþ, anirdda÷aþ / asya ÷lokasyàïgãkçtà pårvàcàryyairiti ÷eùaþ / dhvanitvaü hyatra pratipadamevàvabhàsate / tathà hi, ayamevetyanyayogavyavacchedasåcakasya evakàrasya, me iti kàkupadasya, araya iti bahuvacanasya, atraiveti sarvanàmnaþ, nihanti jãvatãti tiïaþ, aho ityavyayasya, ràvaõa iti tat tat vi÷eùàrthàntarasaükamitavàcyapadasya, dhik dhik iti dvirukteþ, ÷akajitamiti tàcchãlyavihitakkippratyayasya, gràmañiketi karåpatadvitasya, viñhñhuõañhaneti vyupasargasya, bhujairiti bahuvacanasya tadvya¤jakavi÷eùatvàt asaülakùyakamo dhvani÷càtra svàmànanànnirvedàkhyaþsaücàribhàvaþ / tasmàdavyàptiþ / dhvanikàràdibhiþ dhvanitvenottamakàvyatvasyàïgãkàràt samanantara÷leke tadadoùaviti lakùaõàvyàpanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu ka÷cidevàü÷o 'tra duùño na punaþ sarvo 'pãti cet, tarhi yatràü÷e doùaþ so 'kàvyatvaprayojakaþ, yatra dhvaniþ sa uttamakàvyatvaprayojaka ityaü÷àbhyàmubhayata àkçùyamàõamidaü kàvyamakàvyaü và kimapi na syàt / na ca kaücidevàü÷aü kàvyasya dåùayantaþ ÷ratiduùñàdayo doùàþ, kiü tarhi sarvameva kàvyam / tathàhi-- kàvyàtmabhåtasya rasasyànapakarùakatve teùàü doùatvamapi nàïgãkriyate / anyathà nityadoùànityadoùatvavyavasthàpi na syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) svadattadoùaü ca svodbhàvitasiddhàntena uddhartumà÷aïkate--nanviti / taddåùayati--cettarheti / nanvaü÷avi÷eùasthitena doùeõa aparàü÷àdåùaõàttadaü÷e kàvyatvaü doùavadaü÷e càkàvyatvaü syàdata àha--naceti / kiü tarhi samastameveti, samastasyaiva dåùaõe yuktimàha--tathà hi--anyatheti / kàvyàtmabhåtarasàdyadåùaõe 'pãtyarthaþ / nityadoùànityadoùeti / cyutasaüskàràdayaþ samastarasàpakarùakatvànnityàþ, ÷rutiduùñatvaü tu katipaya÷çïgaràdirasàpakarùatvàdanityamityabhiyuktakçtàü vyavasthàpi na syàt, tanmate rasàpakarùakatvasya doùatvaprayojakatvàdityarthaþ / ## (lo, ë) ka÷cidevàü÷aþ, vçthocchånairitti bhàvaþ / idaü padyam, nanu padaikasyaiva viùayasya viruddhadharmayogaþ syàt / iha tu doùasya yadaïgasya dåùakatvaü tasyàkàvyatvam, dhvane÷ca yasyotkarùakatvaü tasyottamakàvyatvamiti dvayorna virodhaþ ityà÷aïkyàha-na ceti / kathamaïgamàtraniùñhasya doùasya kàvyàpakarùakatetyata àha-tathà hãti / rasàpakarùakàõàmeva doùatvàt, kathamevetyàha-anyatheti / rasàpakarùakatve 'pyadoùatve, nityadoùà÷cyutasaüskçtaprabhçtayaþ, teùàü sakalarasàpakarùakatvàt, anityadoùàþ ÷rutikañuprabhçtayaþ tathà hiraudràdirase praråóha÷rutikañutvasya guõatvam, yathà mama tàtapàdànàü vijayanarasiühe--- "niþ÷vàsodghàtavàtaprasaradhutakulàhàryyamudghçùñadaüùñrà- jàtajyotiþ sphuliïgaprakaraviracitolkànikàyàbhi÷aïkàþ / arddhepàrãndramarddhenaramahaha mahàlokamàlokya lokàþ stokàstokàvi÷eùàþ ÷araõamupayayurvàridhiü vàridhiü và" // ********** END OF COMMENTARY ********** yaduktaü dhavanikçtà-- "÷rutiduùñàdayo doùà anityà ye ca dar÷itàþ / dhvanyàtmanyeva ÷çïgàre te heyà ityudàhçtàþ" // iti / ki¤ca evaü kàvyaü praviralaviùayaü nirviùayaü và syàt, sarvathà nirdeùasyaikàntamasaübhavàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) dhvanyàtmanyeveti--dhvanikàvyasyàtmabhåte ÷çïgàre ityarthaþ / ÷çïgàrapadaü càtra màdhuryyavadrasopalakùakam / tena karuõa÷àntarasayo÷ca te heyà ityarthaþ / nanu nityatvànityatvaprayojakameva rasàpakarùakànapakarùakatvaü, doùatàprayojakaü tu na rasàpakarùakatvaü, kintvabhyuktoktittatsvaråpameva tatprayojakamityata àha--kiüceti / ## (lo, e) dhvanyàtmani dhvanisvaråpa ityarthaþ / nanåttamakàvyatvenàïgãkçtànàmapi sadoùatve kàvyatvaü màbhåt ityà÷aïkyàha--ki¤ceti / evam adoùa÷abdarthayorekavàkyatve / ********** END OF COMMENTARY ********** nanvãùadarthe na¤aþ prayoga iti cettarhi "ãùaddoùau ÷abdàrthau kàvyam" ityukte nirdeùayoþ kàvyatvaü na syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) ãùadarthe na¤a iti---adoùàviti na¤a ityarthaþ / nirdeùayoriti ÷abdàrthayorityarthaþ / prauóhadoùayostu kàvyatvàbhàvasya iùñatvàditi bhàvaþ / tathà ca nyakkàra ityàdàvavyàptirna doùaþ / tayoþ prauóhadoùavatoþ kàvyatvàbhàvàditi bhàvaþ / lakùaõasya doùavi÷eùàbhàvaghañitatvena ka÷ciddoùa ityuktamavadheyam / ## (lo, ai) na¤aþ adoùàvitipadasthitasya / nirdeùayoþ kvacit kadàcit kavinàdoùabhàvena nirmitayoþ kàvyatvaü na syàt, ãùaddoùatvakàvyalakùaõasya tatràsambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** sati saübhave "ãùaddoùau" iti cet , etadapi kàvyalakùaõo na vàcyam , ratnàdilakùaõo kãñànuvedhàdiparihàravat / nahã kãñànuvedhàdayo ratnasya ratnatvaü vyàhantumã÷àþ kintåpàdeyatàratamyameva kartum / tadvadatra ÷rutiduùñàdayo 'pi kàvyasya / uktaü ca-- "kãñànuviddharatnàdisàdhàraõyena kàvyatà / duùñeùvapi matà yatra rasàdyanugamaþ sphuñaþ" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) sati sambhava iti---sphuñadàùarahite kadàcidãùaddoùasya sambhave satãtyarthaþ / ukta¤ceti---yatra rasàdãnàmasaülakùyakramàõàm anugamaþ sphuñaþ tatra duùñeùvapi kãñànuviddharatnàdisàdhàraõyena kàvyatà matà ityarthaþ / ## (o) kãñànuviddheti-sàdhàraõyena sàmànyena kàvyatàduùñeùvapi mateti saübandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca / ÷abdàrthayoþ saguõatvavi÷eùaõamupapannam / guõànàü rasaikadharmatvasya "ye rasasyàïgino dharmàþ ÷auryàdaya ivàtmanaþ" ityàdinà tenaiva pratipàditatvàt / rasàbhivya¤jakatvenopacàrata upapadyata iti cet ? tathàpyayuktam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) evamadoùàviti vi÷eùaõaü dåùayitvà saguõàviti vi÷eùaõaü dåùayitumàha--ki¤ceti / tena guõà÷rayarasavya¤jakatvaråpaparamparàsambandhena ÷abdàrthayorguõavattvopacàra ityarthaþ / tathàpyuktaü guõavattvavi÷eüùaõamityarthaþ / ## (lo, au) evamadoùatvasya kàvyalakùaõatvaü dåùayitvà saguõatvasyàpi dåùayati / anupapannam asambhavãtyarthaþ / rasaikadharmmatvasya rasabhàtradharbhatvasya / tenaiva kàvyaprakà÷akàreõaiva / rasàbhivya¤jakatveneti / ayamarthaþ-÷abdàrthau khalu pràcãnoktarãtyà nirbhitau rasàbhivya¤jakau bhavato 'pyanumatau; tena rasàdiråpavyaïgyaråpàõàmapi màdhuryyàrdànàü vya¤jakaråpa÷abdàrthadharmatvenopacàraþ / yadàha sa eva "guõavçttyà punasteùàü sthitiþ ÷abdàrthayormatà"iti / maivamityàha--tathàpãti / upacàrataþ saguõau ÷abdàrthau kàvyamiti yaducyata ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi-- tayoþ kàvyasvaråpeõàbhimatayoþ ÷abdàrthayo raso 'sti, na và ? nàsti cet, guõavattvamapi nàsti, guõànàü tadanvayavyatirekànuvidhàyitvàt / asti cet ? kathaü noktaü rasavantàviti vi÷eùaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, a) kuto 'yuktamityàha--tathà hãti / tayorupacàrataþ / saguõayo raso 'sti naveti, ayamarthaþ--rasasya sadbhàve eva kàvyatvaü tadabhàve veti / àdau tucchatayà dvitãyaü niràkaroti--nàsti cediti / tadanvayeti samànadharmatvàditi bhàvaþ / raso 'stãti prathamapakùaü dåùayati--asti cediti / kathamiti--ayamà÷ayaþ, yadi guõàbhivya¤jakayoþ ÷abdàrthayoþ satoreva kàvyalakùaõatvamàbhimataü tadà lakùaõasya nyånapadatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** guõavattvànyathànupapattyaitallabhyata iti cet ? tarhi sarasàvityeva vaktuü yuktam , na saguõàviti / nahi pràõimanto de÷àiti kenàpyucyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) cettarhetyatra cettathapãtyarthaþ / nahã pràõimanta iti / ÷auryyadyà÷rayapràõyà÷raye de÷e 'nayà ÷auryyàdimanto de÷à iti kenàpi nocyate ityarthaþ / idaü ca granthakçtà'ropabãjànavadhànàdekoktam; tathà hi paramparàghañakya madhyabhåtasambandhino bahirindriyapratyakùatve satyeva naikamàropaþ / yatra tu paramparàghañakamadhyabhåtasambandhã na bahãrindriyaprataykùastatratvevamàrepo dç÷yata eva / yathà ÷ãto vàyuruùõaü jalaü sugandhirvàyurittra paramparàsambandhaghañakànàü madhyabhåtajalàgnipuùpàvayavànàü såkùyamatvenàpratyakùatvàt tàdç÷a àropaþ / prakçte 'pi bahirindriyàprataykùasya rasàde÷ca paramparàsambandhaghañakatvàt sambhavatyeva guõavattàropaþ ÷abdàrthayoriti / ata eva ÷abdatàratvavadàkà÷amiti nàropaþ / tatra paramparàsambandhaghañakasya ÷abdasya bahirindriyapratyakùatvàt / nacaivaü j¤ànatvavànàtmà ityàropàpattiþ / tatra paramparàsambandhaghañasya j¤ànasya vahirindriyàpratyakùatvàditi vàcyam / yadi ca tàdç÷aropo nàsti tadà kàraõàntaràbhàvasyaiva tatra kalpanãyatvàt / ata enodayanàcàryyairuktam, "àrope sati nimittànusaraõaü na tu nimittamasti ityàropaþ" iti / yastu javàkusumasya vahirindriyapratyakùatve 'pi lohitaþ sphañika ityàropaþ tatra javàkusumaü nedç÷aparamparàghañakaü javàkusumasya sphañikàvçttitvàt / kintu javàkusumasya svacchadravyasànnidhyameva tadrahitaü pçthagevàropanimittamiti sudhãbhiravadheyam / ## (lo, à) guõavattveti--saguõàviti padenaiva ÷abdàrthayoþ sarasatvamuktamityarthaþ, tarheti--yadi sarasatvapratipàdanàya saguõàvityuktamityarthaþ / tena alaïkàràþ kañakakuõóalàdivaditi vacanena alaïkàrasyotkarùamàtràdhàyakatvàt lakùaõaü paràstamityarthaþ / kiücàtra, tadadoùàviti lakùaõe ÷abdàrthàviti vacanamapyasamãcãnaü, tathà hi, kàvyatvasàmànyasya kiü ÷abdàrthayoþ saüyogàdivad vyàsajyavçttitvam ? uta gotvàdivat pratyekaparisamàptivçttitvam ? nàdyaþ sàmànyatvàdeva / na dvitãyaþ ÷abdàrthayoþ pratyekaü kàvyatva-prasaïgàt / etacca etadgranthakçtà svakçtàyàü kàvyaprakà÷añãkàyàü likhitamapi pràcãnagauravaniyantritenàtropekùitam / adoùatvàdãnàü tu kàvyalakùaõatve prameyàrthavirodhaprasaïga iti tanniràkçtam // ********** END OF COMMENTARY ********** nanu "÷abdàrthau saguõau" ityanenaguõàbhivya¤jakau ÷abdàrthau kàvye prayojyàvityabhipràya iti cet ? na, guõàbhivya¤jaka÷abdàrthavattvasya kàvye utkaùamàtràdhàyakatvam , na tu svaråpàdhàyakatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) idànãü saguõatvavi÷eùaõasya na lakùaõaghañakatvaü kintu kavyupade÷aparatvamityà÷aïkate, nanu ÷abdàrthàviti dåùayati---cenneti / ÷abdàrthavatvasyàpãtyatra tàdàtmyainavatadvattà ÷abdàrthàtmaka-kàvyasya bodhyà / na tu svaråpàdhàyakatvamiti svaråpaü lakùaõam / ne cedamayuktaü dåùaõaü svaråpàdhàyakatvasyoktà÷aïkàyàmaviùayatvàt, kintu kavyupade÷aparatayà evà÷aïkitatvàditi vàcyam / na tu svaråpàdhàyakatvàmityasya svaråpe lakùaõe na nive÷aucityamityeva, arthàt kavyupade÷aparavi÷eùaõasya lakùaõe dànànaucityàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** uktaü hi-- "kàvyasya ÷abdàrthau ÷arãram , rasàdi÷càtmà, guõàþ ÷auryàdivat, doùàþ kàõatvàdivat, rãtayo 'vayavasaüsthànavi÷eùavat, alaïkàràþ kañakakuõóalàdivat" iti / etena "analaïkçtã punaþ kvàpi" iti yaduktam, tadapi paràstam / asyàrthaþ- sarvatra sàlaïkàrau kvacittvasphuñàlaïkàràvapi ÷abdàrthau kàvyamiti / tatra sàlaïkàra÷abdàrthayorapi kàvye utkarùàdhàyakatvàt / etena "vakroktiþ kàvyajãvitam" iti vakroktijãvitakàroktamapi paràstam / vakrokteralaïkàraråpatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ÷auryyàdivaditi---rasasyotkarùàdhàyakà iti ÷eùaþ / kañakakuõóalàdivaditi ÷abdàrthayoþ ÷obhakà iti ÷eùaþ / eteneti / utkarùàdhàyakavi÷eùaõasya lakùaõe 'prave÷yatvena ityarthaþ / sàlaïkàra÷abdàrthayoriti---÷abdàrthayoþ sàlaïkàratvasyeti paryyavasitàrthaþ / ## (lo, i) eteneti alaïkàràdãnàü kañakakuõóalàdisàmànyatà uktà / vakrãktijãvitakàraþ, ka÷cidàha--alaïkàraråpatvàt / tathà hyuktam--- "saiùà sarvatra vakroktiranayàrtho vibhàvyate / yatno 'syàü kavinà kàryyaþ ko 'laïkàro 'nayà vinà"iti / ********** END OF COMMENTARY ********** yacca kvacidasphuñàlaïkàratve udàhçtam-- yaþ kaumàraharaþ sa eva hi varastà eva caitrakùapà- ste conmãlitamàlatãsurabhayaþ prauóhàþ kadambànilàþ / sà caivàsmi tathàpi tatra suratavyàpàralãlàvidhau revàrodhasi vetasãtarutale cetaþ samutkaõñhate // iti / etaccintyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) "yaþ kaumàrahara' ityàdi÷lokam asphuñàlaïkàrodàharaõatayà kàvyaprakà÷akàra udàhçtavàn, tatra sphuñàlaïkàra evàstãtyàha---yacceti / yaþ kaumàrahara iti / revàtãre kçtasaïketàyàþ kulañàyàþ svagçhe iyaü bhàvanà / utkaõñhàkaraõaü mama yadyapi nàsti tathàpi tatra kçtasaïkete revàrodhasi revàtãre vetasãnàmatarutale suratavyàpàraråpalãlàvidhinimittaü cetaþ samutkaõñhate ityarthaþ / utkaõñhàkàraõabhàvaü dar÷ayati---"yañha kaumàrahara' ityàdinà / kaumàraü kumàrãtvam---apariõãtàtvam, pariõayanena yastadvaraþ patirityarthaþ / sa eva varaþ ÷reùñhaþ, yatheùñaratisamartha ityarthaþ / caitrakùapà api saïketasthala ivàtràpyavi÷iùñà ityàha--"tà eva' iti / sugandhivàyurapyatràpyavi÷iùña ityàha "te ceti' / kadambànilàþ madhyasthitakadambavanànilà ityarthaþ / ata eva te prauóhàþ api mandatvaparyyavasannàþ vanànilasya prauóhatve 'pi mandatvaü vahabahirbhàvena / saugandhyaü tu màlatyadhãnameva / caitre kadambapuùpasyàbhàva eva, kecittu dhålãkadambapuùpaparatayà vyàcakùate / tanmate vàyoþ prauóhatvavi÷eùaõànaucityàpatteþ anye tånmãlitamàlatãnàü te ca prauóhasurabhayo ghràõatarpaõagandhàþ, iti vàyacakùate / tanna / tadà kadambànilà ityatra te ca ityasyàbhàvàt, pratyatrij¤ànupapatteþ / te ca ityasyànuùaüge prakamabhaïgadoùàpatteþ, anuùaügagràhakàbhàvàcca / sà ceti ahamapi tadavasthaiva, ubhayatra ityarthaþ / itthamutkaõñhàkàraõaü nàsti, tathàpi cittasvabhàvavailakùaõyàdutkaõñhetyarthaþ / ## (lo, ã) evaü kàvyalakùaõaü dåùayitvà kàvyaprakà÷akçtaþ sphuñàlaïkàravirahodàharaõe sphuñàlaïkàraü dar÷ayannàha, yacceti---udàhçtaü kàvyaprakà÷akàrairiti ÷eùaþ / "yaþ kaumàreti' kaumàraü navayauvanam, tadakçtakapremàsakçttayà yo 'tivàhitavàn sa kaumàraharaþ varaþ svayaüvçtaþ, natu pitràdibhirgràhitaþ / caitro vasanta;, tatra jàtikadambàbhàvàt, màlatã vàsantikà / kadambo dhålikadamba iti kecit / saüpradàyavidastu sa eva vasantaþ tà eva varùà iti manmathoddãpakatvàvi÷eùàd çtudvayasyàpi graha iti vyàcakùate / ********** END OF COMMENTARY ********** atra hi vibhàvanàvi÷eùoktamålasya saüdehasaïkaràlaïkàrasyasphuñatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) vibhàvaneti---utkaõñhàkàraõàbhàve 'pi utkaõñhàvarõanà vibhàvanà / "vibhàvanà vinà hetuü kàryyotpàttiryaducyate" iti tallakùaõàt / tathànutkaõñhàkàraõapatyàdisattve 'pi utkaõñhàråpasyànutkaõñhàbhàvasya varõanàd vi÷eùoktiþ / "sati hetau phalàbhàve vi÷eùoktiþ" iti ca lakùaõasya vakùyamàõatvàt; tanmålasandehasaïkarasya tanmålasandesaïkaràlaïkàrasya ityarthaþ / tayorna sandehaþ / avirodhinostayorekatra samàve÷asambhavena sandehàbhàvàt / kintu tadutthàpitàdbhutarasa÷çïgàràbhàsayoraïgaïgibhàvasandehena rasavat preyo 'laïkàrayoreva sandehaþ / tathà hi kàraõàbhàve phalàt kàraõasadbhàve phalàbhàvàcca vismayasya utthàpitattvàttat sthàyibhàvako 'dbhutarasaþ / sa kimupanàyakaviùayaratyukaõñhàlabdhasya ÷çïgàràbhàsasyàïgamiti rasavadalaïkàra;? rasasyàïgatvena rasavadalaïkàrasya vakùyamàõatvàt / kiü và sa eva rasàbhàsàdbhutarasasyàïgamiti prayo 'laïkàracha, àbhàsasyàïgatve preyo 'laïgàrasya vakùyamàõatvàt / aïgàïgibhàvaü vinà svàtantryeõa rasadvayapratãtyabhàvasya sarvàlaïkàrikasammatatvàt / sphuñatvamati---idaü ca na ruciraü dåùaõaü, tathà hi sphuñatvàsphuñatve tàvat ÷ãghrapratãyamànatvàpratãyamànatvàbhyàmeva, tathà càtra kàraõabhàvaphalàbhàvayorvàcakasya na¤o 'bhàvena tat kalpanàyà vilambenàsphuñatvàt evaü tayorasphuñatvàcca sutaràü tanmåladar÷itàlaïkàrayorasphuñatvam / ## (lo, u) atra hãti kàraõàbhàve kàryyotpattirvibhàvanà sà càtràsphuñà / ye khalu utkaõñhàyàþ kàraõàni priyasaïgamàbhàvàdayaþ, tadabhàve 'pyatra utkaõñhotpanneti; tadabhàva÷ca tadvirodhipriyasaïgamasadbhàvamukhenopanibaddha iti vibhàvànàsphuñà / yadi khalu priyasaïgamàbhàvàdãnàü kàraõànàmasadbhàvamukhena varõanaü tadeva tasyàþ sphuñatvam / vi÷eùokta÷ca kàraõasàmagrye kàryyànutpattiråpà, sàpyatràsphuñà, priyasannidhànàdayo dhçteþ kàraõàni / atra ca teùu satkhapi dhçtirnotpannetyutkaõñhotpattimukhena varõitam, yadidhçtirnotpannetyucyate, tadà kàryyànutpatteþ sphuñatayoktatvàt vi÷eùoktiþ sphuñà syàt / iha viruddharåpotkaõñhotpattimukhena dhçteranupapattiruktà, ato vi÷eùoktirasphuñà / evamatra dvayorvibhàvanàvi÷eùoktyorasphuñàrthatvàt sphuñàlaïkàraviraha iti kàvyaprakà÷akçto matam / tatràha---atrahãti, ayamarthaþ--atra vibhàvanàvi÷eùoktã asphuñe, tathàpi tadubhayàrabdhasandehe saïkaràlaïkàrasya sphuñatvàt kathaü sphuñàlaïkàraviraha iti / saüsçùñi saïkarau ca laukikamukuñàdyalaïkàrami÷raõeneva pçthagalaïkàratvenàbhyupagatau / ********** END OF COMMENTARY ********** etena-- "adoùaü guõavatkàvyamalaïkàrairalaïkçtam / rasànvitaü kaviþ kurvan kãrtiü prãtiü ca vindati" // ityàdãnàmapi kàvyalakùaõatvamapàstam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) eteneti--asmaduktadåùaõenetyarthaþ / ## (lo, å) etena-tadadoùàviti lakùaõasya kàvyalakùaõatvàbhàvakathanena / adoùabhityàdi sarasvatãkaõñhàbharaõoktalakùaõm / vi÷eùa÷càtra sarasàviti vacane ÷rutyarthatvena saguõàviti vacanaü samanantaroktarãtyànarthakam / ********** END OF COMMENTARY ********** yattu dhvanikàreõoktam-- "kàvyasyàtmà dhvaniþ"-- iti tatkiü vastvalaïkàrarasàdilakùaõàstiråpo dhvaniþ kàvyasyàtmà, uta rasàdiråpamàtro và ? nàdyaþ,-prahelikàdàvativyàpteþ / dvitãya÷cedomiti bråmaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dhvaniritãti---vyaïgyàrtha ityarthaþ / natu dhvanikàvyam / kàvyasya kàvyàtmatvàsambhavàt / prahelikàdàviti / na ca tadapi kàvyameveti vàcyaü vyaïgyasyàsvàdyatvava÷àdeva kàvyàtmatvakathanàt / prahelikàdau tu vyaïgyasyàbodhyatàyàmeva kavestàtparyyàt, abodhyatvàdeva tasya vaicitryam, natvàsvàdyavyaïgyatvam, tathà hi-- "taruõyàliïgitaþ kaõñhe nitambasthalamà÷ritaþ / guråõàü sannidhànepi kaþ kåjati muhurmuhuþ // ' ityatra yaþ pårõakala÷o vyaïgyastasyàbodhyatàyàmeva kavestàtparyyàdatraiva vaicitryeõa alaïkàra eva prahelikà / yattu asphuñàkhye guõãbhåte vyaïgye kçcchragamyatvaü tatra kçcchragamyatàyàü na kavestàtparyyamatastasya nàtikçcchragamyatvam, àsvàdyatvaü càstyeva / prahelikàdàvityàdipadàt kartçkarmaguptyàdiparigrahaþ / dvitãya÷cediti--svãkàre oükàraþ / mayàpi "vàkyaü rasàtmakaü kàvyam' iti vakùyamàõatvàditi bhàvaþ / ## (lo,ç) samprati rasamàtradhvaneþ kàvyatvaü siùàdhayiùurvastvalaïkàrayostannirasyan àha-yattviti / dhvanikàraþ ÷rãmadànandavarddhanàcàryyaþ / vastu arthamàtram, alaïkàrastadeva vicchittiyuktam / rasaþ ÷çïgàràdiþ, àdi÷abdàt bhàvatadàbhàsàdayo 'saülakùyakamabhedàþ / prahelikà-vyaïgyàrthavi÷iùño nãraso vàkyavi÷eùaþ / yathà--- "ke dàrapoùaõaratàþ kà ÷ãtalàmbuvàhinã gaïgà / kaü saüjaghàna kçùõaþ kaü balavantaü na bàdhate ÷ãtam" // ityatra pra÷raråpor'tho vàcyaþ, uttararåpa÷ca vyaïgyaþ / tathà hi--dàràõàü bhàryyàõàü poùaõe ratàþ ke ? ÷ãtambuvàhinã gaügà kà ? kaü kçùõaþ saüjaghàna ? balavantaü kaü na bàdhate ÷ãtam ? iti pra÷naþ / uttarapakùe kedàràþ kùetràõi / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu yadi rasàdiråpamàtro dhvaniþ kàvyasyàtmà, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) nanu yadi vyaïgyo rasa eva kàvyasyàtmà tadà vastuno vyaïgyatve kathaü kàvyatvamityà÷aïkate "nanu rasàdimàtreti" / ********** END OF COMMENTARY ********** tadà-- attà ettha õimajjai ettha ahaü diasaaü paloehi / mà pahia rattiandhia sejjàe maha õimajjahisi // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) attà ettheti--- "÷va÷råratra nimajjati atràhaü divasakaü pralokaya / mà pathika ràtryandha ÷ayyàyàmàvayormaïkùyasi // " ràtryandhatvena kathitàtmànaü svagçhe kçtàvàsaü pathikaü prati svayaü dåtyà uktiriyam / attà ÷va÷råþ ve÷ã / ÷va÷rà nimajjanakathanena asyà mçtapràyatvaü såcitam / ## (lo, é) atteti--divasakamiti kàle karma, atra puü÷calãvacanena mat ÷ayyàsthànam abhãtaü samàgacchetyarthamàtrasya dhvanitam / kathamevamàdãnàü kàvyatvàbhyupagama iti pårvapakùaþ / siddhàntamàha--atràpãti, rasàbhàsavattayaiva / natu kevalaü vastumàtrasya vyaïgyatvena / rasàbhàsa÷càtra puü÷calyàþ paranàyakaviùayàyà rateþ prakà÷anàt / athavà nariseùvapi vastumàtrapràdhànyena kàvyavyavahàrasvãkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityàdau vastumàtrasya vyaïgyatve kathaü kàvyavyavahàra iti cet ? na,-atràpi rasàbhàsavattaiveti bråmaþ, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) vastumàtrasya vyaïgyatva iti / mama ÷ayyàyàmàgamiùyasãtyevaü vastumàtrasya ityarthaþ / rasàbhàseti / upanàyakaviùayatvàdàbhàsaþ / vyaïgyàntarasattve 'pi rasaparyyavasàna eva kàvyatvam / tathàtvàbhàve kàvyatvasvãkàre tvativyàptirityàha---anyatheti / ********** END OF COMMENTARY ********** anyathà "devadatto gràmaü yàti" iti vàkye tadbhçtyasya tadanusaraõaråpavyaïgyàvagaterapi kàvyatvaü syàt / astviti cet ? na, rasavata eva kàvyatvàïgãkàràt / kàvyasya prayojanaü hi rasàsvàdasukhapiõóadànadvàrà veda÷àstravimukhànàü sukumàramatãnàü ràjaputràdãnàü vineyànàü "ràmàdivatpravartitavyaü na ràvaõàdivat" ityàdikçkatyàkçtyapravçttinivçttyupade÷a iti cirantanairapyuktatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) rasavata eva kàvyatvàïgãkàre bãjamàha--kàvyasya prayojanamiti / kçtyàkçtyeti rasàsvàdamukhapiõóadànadar÷anàttàdç÷amukhapiõóasyaiva mukhyaprayojanatvamuktam / tàdç÷opade÷astu yathàsambhavamevetyuktam / tathà ca---"÷ånyaü vàsagçhamityàdi' "yaþ kaumàrahara' ityàdi÷lekeùu tàdç÷opade÷àbhàve 'pi kàvyatvamakùuõõam / ## (lo, ë) kàvyasyeti--ayamarthaþ, rasàsvàda eva mukhaü piõóasya dvàreõa taduktam--- "svàdukàvyarasonmi÷raü vàkyàrthamupayu¤jate / grathamàlãóhamadhavaþ pibanti kañu bheùajam" // iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tathà càgneyapuràõo 'pyuktam-- "vàgvaidagdhyapradhàne 'pi rasa evàtra jãvitam" iti / vyaktivivekakàreõàpyuktam-- "kàvyasyàtmani aïgini, rasàdiråpe na kasyacidvimatiþ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, e) vyaktivivekakàro hi mahimàcàryyaþ / àtmalàbhaþ kavisaüj¤àpraptiþ tatsiddheþ itivçttalàbhàt / àdi÷abdena rasamàtrasya kàvyajãvàtmatvàpratipàdako vàggumphaþ / nanu tarheti--nanu yadi rasavadeva kàvyamityarthaþ / nãrasànàü varõiõataparvatàdipàtràõàm / siddhàntamàha--prabandharaso mahàkàvyam / rãtiþ padasaüghañanà, avayavàþ padàni / ********** END OF COMMENTARY ********** dhvanikàreõàpyuktam-- "nahi kaveritavçttamàtranirvàheõàtmapadalàbhaþ, itihàsàdereva tatsiddheþ" ityàdi / nanu tarhi prabandhàntarvartinàü keùàücinnãrasànàü padyànàü kàvyatvaü na syàditi cet ? na, rasavatpadyàntargatanãrasapadànàmiva padyarasena, prabandharaseneva teùàü rasavattàïgãkàràt / yattu nãraseùvapi guõàbhivya¤jakavarõasadbhàvaddoùàbhàvàdalaïkàrasadbhàvàcca kàvyavyavahàraþ sa rasàdimatkàvyabandhasàmàyàdrauõa eva / yattu vàmanenoktam-- "rãtiràtmà kàvyasya" iti, tanna; rãteþ saüghañanàvi÷eùatvàt / saüghañanàyà÷càvayavasaüsthànaråpatvàt, àtmana÷ca tadbhinnatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vàgvaidagdhyamalaïkàraþ / saüj¤ini kàvyasaüj¤àvati vyaïgyàrthasàdhàraõasyàrthasya kàvyasaüj¤àvattvàt / itivçttaü varõitàrthaþ / guõakriyeti / yadyapi varõo guõasyaiva vya¤jako na kriyàyàstathàpi atra varõapadaü varõàdiparaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yacca dhvanikàreõoktam-- "arthaþ sahçdaya÷làghyaþ kàvyàtmà yo vyavasthitaþ / vàcyapratãyamànàkhyau tasya bhedàvubhau smçtau" // iti / atra vàcyàtmatvaü "kàvyasyàtmàdhvaniþ-" iti svavacanavirodhàdevàpàstam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) nacyapratãyamànàviti / atra vàcyapadaü pratãyamànapadàrthavyaïgyabhinnaparam, tena lakùaõàrthasyàpi parigrahaþ / svavacaneti / dhvanirvyaïgyàrthaþ / tasyàtmakatvakathanavàcyàrthàtmakathanaråpayoþ svavacanayorvirodhàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatkiü punaþ kàvyamityucyate-- ## rasasvaråpaü niråpayiùyàmaþ / rasa evàtmà sàraråpatayà jãvanàdhàyako yasya / tena vinà tasya kàvyatvànaïgãkàràt / "rasyate iti rasaþ" iti vyutpattiyogàdbhàvatadàbhàsàdayo 'pi gçhyante tatra raso yathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) tat kiü punaþ kàvyamityàdipra÷raþ / "ucyate' ityàdi samàdhànam / pratipàditatvàditi--"devadatto gacchati' ityàdinetyarthaþ / ## (lo, ai) evaü pràktanalakùaõànàü prameyavirodhaü dar÷ayitvà svalakùaõàmavatàrayati / tat kiü punariti--yadi naitàni kàvyaliïgalakùaõànãtyarthaþ / rasàtmakamityatra rasapadenàsaülakùyakamabhedànàü sarveùàü parigraha ityàha--rasyata iti / rasyate àsvàdyate, svàdaþ kàvyàrthasambhedàdàtmànandasamudbhava ityuktaprakàraþ, karmatvaü rasàdãnàmupacàràt / karmakarttari, và prayogàditi vakùyate / tadàbhàsàþ rasàbhàsà bhàvàbhàsà÷ca àdi÷abdàt bhàvasya ÷àntirudayaþ sandhiþ ÷abalatà ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷ånyaü vàsagçhaü vilokya ÷ayanàdutthàya ki¤cicchanairnidràvyàjamupàgatasya suciraü nirvarõya patyurmukham / vistrabdhaü paricumbya jàtapulakàmàlokya gaõóasthalãü lajjànamramukhã priyeõa isatà bàlà ciraü cumbità // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ÷ånyaü vàsagçhamityàdi / kiücidudbhinnayauvanàyàþ navoóhayàþ kriyàvarõanamidam / atra vilokyetyàdikrameõaiva sakalakriyàõàü pårvàparabhàvaþ ktvànirddiùño bodhyaþ / ÷ayanàt kiücidutthànaü priyajàgaraõe drutaü samvaraõàya / ÷anaistvaü tu ÷abdànutpattaye / patimukhaciranirvarõanaü nidràni÷cayàyànuràgeõa ca / vi÷rabdhaü nidràni÷cayena jàtà÷vàsaü, yathà syàt tathà cumbanakriyàvi÷eùaõamidam, àlokya lajjànamramukhã jàtà iti ÷eùaþ mukhena bodhyam / tadaiva kriyàdvayaikakarttùaòkyena ktvànirdde÷opapatteþ (?) / etat paryyantàkriyàsu bàlà karttre, hàsapriyacumbanasya tu karma / cumbanasya ciratvaü nàyikàyà bhàvani÷cayena tràsà÷aïkàbhàvàdanuràgàdhikyotpatte÷ca / atra vyaïgyau paraspararatisambhoga÷çïgàrau / ÷ånyavàsagçhavilokanaü raterevoddãpanavibhàvaþ / ÷ayyotthànàdimukhanamratàntàþ kriyà nàyikàyà rateranubhàvàþ / tà eva nàyakarateruddãpanavibhàvàcha, priyeõa cumbanaü tadãyahàsa÷ca tadãyarateranubhàvau, tàveva nàyikàrateruddãpanavibhàvau, ubhayàbhij¤e sàmàjike rasotpattiþ / ## (lo, o) ÷ånyamiti-÷ånyaü viviktaü vàsagçhaü kelibhavanaü vilokya, ÷ayanàt, ÷ayyàyàþ ki¤cidutthàya utthità bhåtvà ÷anairmandaü niþ ÷abdamityarthaþ / bàlà nidràvyàjamuphagatasya priyasya mukhaü suciraü nirvarõya dãrghakàlaü vilokya samyak parãkùya ityarthaþ / vi÷rabdhaü niþ ÷aïkaü yathà syàttathà paricumbya àsvàdya jàtapulakà utphullaromà¤càïkitàü gaõóasthalãü vilokya lajjànamramukhã vrãóàvanatavadanà satã hasatà priyeõa ciraü cumbiteti sambandhaþ / nàyikà svãyà, nàyako 'nukålaþ, atra narmagarbhajàtiralaïkàraþ / ÷ånyabhityàdi, atra vilokana÷abdo 'ntarbhåtaõijarthaþ, tenàlokanam, anayorekakarttçkatayà pårvakàlãnaktvàpratyayaþ / iha ca nàyako nàyikà càlambanavibhàvau / ÷ånyavàsagçhàdiruddãpanavibhàvaþ / anubhàvà bàlàgatavilokanàdayaþ nàyakàgatà vyàjanidràdaya÷ca / nidràyà hi vyàjàrabdhatayà na vyabhicàritvam, vyabhicàriõa÷canàyikàgatàþ, vilokanena ÷aïkà, utthànena capalatà / utthànasya ÷anaistvena tràsaþ, ciraü nirvarõanena supto na veti sandehaprabhavo vitarkaþ, vi÷rabdhamityanena nidràni÷cayaj¤ànena harùaþ, paricumbanenautsukyam, àlokanena capalatà, vi÷rabdhamityanena lajjà nirddiùñaiva / nàyakagatà ca vyàjanidrà÷rayeõa dhçtiþ, ciraparicumbanenautsukyaü harùa÷ca / ebhi÷ca sàdhàraõyenàbhivyaktaþ sàmàjikaratibhàvaþ ÷çïgàrasaråpatàü bhajate / evaü vakùyamàõodàharaõoùvapi vibhàvàdiviveko boddhavyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra hi saübhoga÷rñaïgàràkhyo rasaþ / bhàvo yathà mahàpàtraràghavànandasàndhivigrahikàõàm-- "yasyàlãyata ÷alkasãmni jaladhiþ pañaùñhe jaganmaõóalaü, daüùñràyàü dharaõã, nakhe ditisutàdhã÷aþ, pade rodasã / krodhe kùaagaõaþ, ÷are da÷amukhaþ, pàõau pralambàsuro, dhyàne vi÷vamasàvadhàrmikakulaü, kasmaicidasmai namaþ" // atra bhagavadviùayàratirbhàvaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) yasyàlãyata iti / asmai yatpadopasthàpitàya kasmaicit anirvacanãyàya arthàdda÷àvatàriõe nàràyaõàya namaþ / tasya matsyàdida÷àvatàrabhedena dharmmànàha---yasyeti / uladhito 'pi matsyasya prauóhoktyà mahattvàt tacchalkasãmni layaþ / pçùñha iti-idaü kårmàvatàre / alãyata iti sarvatrànvayaþ / jaganmaõóalaü bhåmaõóalaü pçùñhasya mahattvàt / daüùñràyàmiti varàhàvatàre / ditisutàdhã÷o hiraõyaka÷ipuþ, idaü narasiühàvatàre / rodasã dyàvàpçthivyau, idaü vàmanàvatàre / krodha iti para÷uràmàvatàre / dhyànam iti buddhàvatàre vi÷vadhyàyitvàt / asàviti kalkyavatàre àsinà mlecchacchedanàt / ## (lo, au) yasyàlãyateti--atra bhagavato da÷àvatàravarõànam / atràlãyateti kiyàyàþ prativàkyamanvayaþ / ÷alkasãnmi valkalaprade÷e jaladhiralãyateti, anena matsyaþ / pçùñade÷e jaganmaõóalamalãyateti kårmaþ, evaü varàhàdayaþ / kasmaicid vi÷eùato nirddeùñuma÷akyatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** rasàbhàso yathà-- madhu dvirephaþ kusumaikaõatre papau priyàü svàmanuvartamànaþ / ÷çïgeõa ca spar÷animãlitàkùãü mçgãmakaõóåyata kçùõasàraþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) madhudvirepha iti---mahe÷atapobhaïgàyà'kàlike vasante jàte tira÷càmapi mànmathakriyàvarõanamidam / atra priyayà sàhityena madhupànaü priyàkaõóåyanaü ca dvirephakçùõasàrayo rateranubhàvau / tayoþ ÷çïgàrayostiryyaggatatvena bhàsaþ / evamanyaditi / bhàvàbhàsàdayo 'pyevam, te càgre pradar÷ayiùyante / ## (lo, a) kusumaråpe ekasmin pàtre / ********** END OF COMMENTARY ********** atra smboga÷çïgàrasya tiryagviùayatvàdrasàbhàsaþ / evamanyat / doùàþ punaþ kàvye kiüsvaråpà ? ************* COMMENTARY ************* ## (lo, à) doùàþ punariti---yeùàü sadbhàvena kàvyatvaü khaõióatamityarthaþ / kiü svaråpàþ kimàkàreõa varttante iti pårvavad vyàkhyànam / ********** END OF COMMENTARY ********** ityucyante-- #<---doùàstasyàpakarùakàþ /># ÷rutiduùñàpuùñàrthatvàdayaþ kàõatvakha¤jatvàdaya iva, ÷abdàrthadvàreõa dehadvàreõova, vyabhicàribhàvàdeþ sva÷abdavàcyatvàdayo mårkhatvàdaya iva, sàkùàtkàvyasyàtmabhåtaü rasamapakarùayantaþ kàvyasyàpakarùakà ityucyante / eùàü vi÷eùodàharaõàni vakùayàmaþguõàdayaþ kisvaråpà ityucyante-- ## guõàþ ÷auryàdivat, alaïkàràþ kañakakuõóalàdivat, rãtayo 'vayavasaüsthànavi÷eùavat, dehadvàreõova ÷abdàrthadvàreõa tasyaiva kàvyasyàtmabhåtaü rasamutkarùayantaþ kàvyasyotkarùakà ityucyante / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) ÷rutãti---÷rutiduùñàdayaþ apuùñatvàdayor'thadoùàþ / ete ca ÷abdàrthadvàreõa rasamapakaùaryanta ityanvayaþ / vyabhicàribhàvàdeþ sva÷abàdavàcyatvàdayaþ sàkùàdityarthaþ / utkarùahetava iti---kàvyàtmabhåtasya rasasya utkarùahetava ityarthaþ / taddhetutà ca ÷abdàrthadvàreõa iti vyàkhyàsyate / ÷abdàrthàvutkuùya rasamutkarùayantãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha yadyapi guõànàü rasadharmatvaü tathàpiguõa÷abdo 'tra guõàbhivya¤jaka÷abdàrthayorupacaryate / ata÷ca "guõàbhi¤jakàþ ÷abdà rasasyotkarùakàþ" ityuktaü bhavatãti pràgevoktam / eùàmapi vi÷eùodàharaõàni vakùayàmaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) nanu ÷abdàrthadvàreõa rasotkarùakatvamalaïkàrarãtãnàü ÷abdàrthadharmàõàmeva sambhavati rasamàtradharmàõàmeva guõànàü kathaü taddvàrakatvaü vyàkhyàtamityata àha---iheti / guõàbhivya¤jaka÷abdàrthayoriti / yadyapi varõà eva guõàbhivya¤jakà iti vakùyante tathàpi varõena padaütenàrthastena ca guõo vyajyate, ityabhipràyeõa arthasya guõàbhivya¤jakatvamuktam / tathà ca svàvyàkhyàtàrtha evànenopapàditaþ svayaü, tathà vyàkhyàne tu guõànàü sàkùàdrasopakàrakatvenaiva kàrikàrthaþ saügacchate iti bodhyam / pràgevoktamiti---nanu ÷abdàrthadvàrà guõànàü rasotkarùakatvaü pràïnaivauktam / tat kathamidamuktamiti cet, satyam kintåtkarùahetavaþ proktà guõàlaïkàrarãtaya ityuktau alaïkàrarãtyoþ samabhivàyahàreõa pàñhava÷àt tadrãtikatvalàbhaþ / ata uktamityatra uktapràyamityevàrthaþ / ## (lo, i) ÷auryyàdivaditi--÷auryyàdivya¤jaka÷arãrikadharmavi÷eùavat / alaïgàrà÷cànupràsopamàdayaþ, ye ca taddharmavi÷eùàntaþ pàtitvàdiråpeõa pratipàdayiùyamàõàþ pràcãnoktàþ ÷leùaprasàdàdayaþ tadyukta÷abdaþ càrtha÷ca pràcãnokta÷leùaprasàdàdiguõayuktaþ tayoþ rasàdiråpavyaïgyànàü guõànàü vya¤jakatvena upacaryyate, tadàha kàvyaprakà÷akàra eva, "guõavçttyà punasteùàü sthitiþ ÷abdàrthayormatà"iti / nanu bhavanmate màdhuryyàdayastraya eva guõàste ca rasamàtraniùñàþ / pràcãnoktàþ ÷leùaprasàdàdayaþ ÷abdàrthaniùñatvena viüsàtiprakàràste ca bhavadbhirasvãkçtatvena ca nirddeùñavyàþ; tat kathamidànãü tadyuktayoþ ÷abdàrthayorvya¤jakatvam ? ucyate na khalu teùàmakhãkàraþ, kintu antarbhàvitvàdiråpeõa ÷abdàrthamàtraniùñatvàt rasamàtraniùñaguõavaijàtyàt na pçthaguktiþ / yadàha--"kecidantarbhavantyeùu doùatyàgàt pare ÷ritàþ"iti / na vayaü teùàü yathàsambhavaü sasadharmatvenoktànàü vya¤jakatvaü na svãkurmaþ, kintu rasadharmatvam / taduktaü dhvanikçtà, "raudravãrarasàviùñà lakùyante kàvyavartinaþ / tadvyàktihetå ÷abdàrthavà÷rityaujo vyavasthitam" // iti sarvamatàvadàtam / ********** END OF COMMENTARY ********** iti ÷rãmannàràyaõacaraõàrabindhamadhuvrata- sàhatyàrõavakarõadhàra-dhvaniprasthàpana-paramàcàryakavisåktiratnàkaràùñàda÷abhàùà-vàravilàsinãbhujaïga-sàndhivigrahika-mahàpàtra-÷rãvi÷vanàtha-kaviràjakçtau sàhityadarpaõo kàvyasvaråpaniråpaõo nàma prathamaþ paricchedaþ / ___________________________________________________ dvitãyaþ paricchedaþ vàkyasvaråpamàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (lo, a) samprati kàvyalakùaõayorvàkyarasayoþ svaråpajij¤àsàyàü prathamoddiùñaü vàkyaü dvitãyaparicchedena saparikaraü niråpayitukàmaþ tat sàmànyatakùaõapratipàdikàü kàrikàmavatàrayati--vàkyasvaråpamiti / svamasàdhàraõaü råpaü svaråpam; itaravyàvartako dharmaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yogyatà padàrthànàü parasparasaübandhe bàdhàbhàvaþ / padoccayasyaitadabhàve 'pi vàkyatve "vahninà si¤citi" ityàdyapi vàkyaü syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vàkyaü rasàtmakaü kàvyamityuktatvàt vàkyalakùaõaü vaktumàha---vàkyasvaråpamiti / bàdhàbhàvo bàdhamàtràbhàvatve bàdhaj¤ànàbhàvaþ, tu bàdhite bàdhàj¤àne ÷àbdabodhànupapatteþ / vahninà si¤catãtyanvayabodhanakasyaiva vàkyatvaü, sekaü prati vanheþ karaõatànvayabàdhànnànvayabodhaþ / nanvevamanvayabodhajanakatvameva lakùaõamiti vàcyam ? anvayabodhajanakasàmagrãpradar÷anàrthaü tadghañitalakùaõakaraõàt / ********** END OF COMMENTARY ********** àkàïkùà pratãtiparyavasànavirahaþ / sa ca ÷roturjij¤àsàråpaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) àkaïkùeti---pratãtiparyyavasànavirahameva vyàcaùñhe saceti / jij¤àsà ca pratãtapadàrthàtiraktapadàrthaþ; sà ca prathamapratãtapadàrthànvayabàdhàrthamutthità bodhyà, tena gaura÷va ityàdau daivàda÷veti jij¤àsàsattve 'pi nàkàïkùà / caitrasya bhràtà gçhaü gacchatãtyàdau caitrasya na gçhe àkàïkùà udeti bhràtari janitànvayabodhàt / tena caitrasya gçhamiti na bodhaþ / "vimalaü jalaü nadyàþ kacche mahiùa÷carati"itya; vimalajale 'nvitàyà api nadyàþ kacchasya sambandhikatvenopasthiteþ nadãråpe sambandhini tàtparyya÷àt kacchànvayàrthamapi kacche jij¤àsa udeti iti na tatràvyàptiþ / vahninà si¤catãtyatra tu karaõatàyàþ kàryaü vità anupapattyà seke tat kàryye udeti eva àkàïkùà iti bodhyam / evaü càkàïkùitaparasparasambandhe bàdhaviraha eva yogyatà, anyathà anàkàïkùitasya kàlikasambandhasya vahnikaraõatàsekayorapi sattvàd yogyatà syàt / ## (lo, à) vàkyaü syàditi / etad vivçõoti / yogyateti / padàrthànàmiti / padànàü gaurityàdãnàmarthàþ padàrthaþ / etadabhàve yogyatàyà abhàve 'pi gaurityàdãnàü parasparamàkàïkùàvirahiõàü padànàü pratãtiparyyavasànaviraha ityeva vi÷àdayati÷roturjij¤àsà iti / àkàïkùà àtmadharmaþ ÷roturjij¤àsàråpatvena icchàsmatvàt / yogyatàr'thadharmaþ sphuña eva / etadabhàvàt gaura÷vaþ puruùo hastãtyatra ca nànvayabodhaþ / sàkàïkùàvàkye 'pi anvayabodhànantaraü niràkàïkùatvavyavahàràt / prakçtànvayabodhasamànàkàra÷àbdabodhàbhàvo 'pi àkàïkùàntaram / ato "ghañamànaya' iti vàkyam ekadà anvayabodhejanite na anvayabodhàntarajanakam (kà-pra-ñãdçvi÷vanàtha) / pratãtãti-pratãteþ paryyavasànam (samàptiþ) tasyaþ virahaþ (abhàvaþ) kevalaü kriyà÷ravaõe bodhàbhàvocca kàrakasya (prathamaü karttuþ tataþ karmaprabhçtãnàü) jij¤àsà svata evodeti / ********** END OF COMMENTARY ********** niràkàïkùasya vàkyatve "gaura÷vaþ puruùo istã" ityàdãnàmapa vàkyatvaü syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) gaura÷va ityàdi / atra càkàïkùàbhàvàdeva àkàïkùitasambandhe bàdhaviraharåpà yogyataiva nàsti; ityàkàïkùàyà evàbhàvànna vàkyatvam / àkàïkùàbhàva÷ca prathamàntapadàrthasya prathamàntapadàrthàntare bhedenànvayàrthaü jij¤àsànudayasyànubhàvikatvàdeva; abhedànvayetu, bàdha eva ********** END OF COMMENTARY ********** àsattirbuddhyavicchedaþ / buddhivicchede 'pi vàkyatve idànãmuccàritasya devadatta÷abdasya dinàtnaro ccàritena gacchatãti padena saïgatiþ syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) àsattilakùaõamàha--yat padabuvdyavyavadhànena yat padabuddhistenaiva saha tasyàsattirityarthaþ / avyavadhànaü ca tadanvayànupayuktàrthakasàrthakapadàntareõa, cirakàlena và bodhyam / tena kàùñhaiþ sthàlyàdipadàrthànàü tadanvayopayogitvàt / nirarthakena vyavadhàne tu astyevà'sattiþ--yathà"sa vai gacchati"ityatra vaikàrastu nirarthako 'pi pràmàõikaprayukta eva bodhyaþ / natu cakàràdiþ / tena tadanvayànupayuktàrthakena pràmàõikàprayuktanirarthakena càvyavadhànamarthaþ / girirbhuktamàgnimàn devadattena ityatra tu giryyagnimatpadayornàsattaþ / tidanvayànupayuktabhuktapadena vyavadhànàt / kàlavyavadhàne tu kàlasya ciratvaü, tatpadabuddhidhàràlopàdhikaraõatvameva / tatràsattyabhàvaü dar÷ayati--buddhivicchede 'pãti--naca tatra pårvoccàritapadàrthasmçtiryadyasti tadeùvata eva tatra vàkyatvaü, nacaitadabhàvàdeva ÷àbdabodhànutpattyà vàkyatvàbhàva iti vàcyam, ÷abdabodhajanakatvasyàsattilakùaõe 'prave÷ena tatpadasmçtyabhàvena ÷àbdabodhàjanakatayà vàkye tatràtivyàptipradar÷anasya aucityàdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** atràkàïkùàyogyatayoràtmàrthadharmatve 'pi padoccayadharmatvamapacàràt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) nanu bàdhaj¤ànàbhàvaråpàyà yogyatàyà jij¤àsàråpàyà àkàïkùàyà÷càtmàrthavçttitvàt kathaü padoccayasya tadyuktatvam ityata àha--àkàïkùàyogyatayoriti---upacàro viùayatàsambandhena vçttiþ / sà ca bàdhavirahasya pratiyogino bàghaj¤ànasya viùaye padoccaye tad viùayatà sàkùàdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yogyatàkàïkùàsattiyukta ityeva / ## itthamiti vàkyatvena mahàvàkyatvena ca / uktaü ca tantravàrtike-- "svàrthabodhasamàptànàmaïgàïgitvavyapekùayà / vàkyànàmekavàkyatvaü punaþ saühatya jàyate" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) mahàvàkyasyàpi kàvyatve àcàryyasampatiü dar÷ayati---taduktamiti / aïgaïgitvena prabandheùu vi÷akalitànyapi vàkyàni, anyo 'nyamaïgàïgibhàvaü vinà tu vàtulapralàpavadasambandhatàü bhajante / saühatya sametya vàkyamahàvàkyayorityàdiùu pratyekaü vyavaccheda ityanvayaþ / sàkàïkùàni anekapadàni, yathà devadatto daõóena gàm / anekavàkyàni ca saühatya samuditàrthabodhànàrtham itaravàkyasàpekùàõi prabandheùu prasiddhani / tathàbhåtànàü hi padànàü vàkyànàü ca vi÷akalitànekàrthabodhana eva bhaññamate sàmarthyaü natvekàrthabodhane / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vàkyaü yathà--"÷ånyaü vàsagçham-'ityàdi (22 pç.) / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) vàkyasya dvaividhyamàha---vàkyoccaya iti / kvacit vàkyamàtrasya kvacicca mahàvàkyasya vàkyatvena, dvayorapi lakùaõakathane àkàïkùàsattvàt mahàvàkyalakùaõe 'pi yogyatàdikaü vi÷eùaõamityàha---yogyatàkàïkùeti / tatràrdrakàùñhe vahnirjvalati tena si¤citãtyatra mahàvàkyatvàpattyà tadvàraõàya yogyatàyàþ, caitraþ pacati, maitrau gacchati, ityetad vàraõàyàkàïkùàyàþ, dinàntaroccàritavàkyadvayasya virodhivàkyavyavahitayoþ sàkàïkùayogyavàkyayorvàraõàyà'satterupàdànam / sånyaü vàsagçhamityàdi---atra sarvapadàrthànàmeva uttaratra sàkàïkùatvena kasyàpi svàrthabodhasamàptyabhàvàt na mahàvàkyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** mahàvàkyaü yathà-- ràmàyaõa-mahàbhàrata-raghuvaü÷àdi / padoccayo vàkyamityuktam / tatra kiü padalakùaõamityata àha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha)---varõõàþ padamiti---prayogàrhà÷ca te 'nanvitaikàrthabodhakà÷ceti karmadhàrayaþ / ekàrthabodhakà ityatra ekaikàrthabodhakà ityarthaþ / tena vàkyasthapadeùu milanena anekàrthabodhakeùu nàvyàptiþ / ekaikàrthavattvaü hi svasamasaükhyàrthatvam; arthasya ekaikatvasya vaktuma÷akyatvàt / na trividhà surà ityatra ekasurà÷abdasya gauóãpaiùñhãmàdhvãtrayabodhakatvàttatràvyàptiriti vàcyam, tatra gauóã surà paiùñhã suràmàdhvã surà ityevamàvçttyaivànvayabodhasvãkaraõe suràpadatrayasya svasamasaükhyàrthabodhakatvenàvyaptyabhàvàt / na ca taitra-maitra-devadattàþ sundarà ityatra ekasundarapadena sundaratritayàbodhanàt tatràvyàptiriti vàcyam; arthapadasyàrthatàvacchedekaparatvena saundaryyasyaikatvàdeva / na ca tathàpi trividhà surà ityatràvyàptiriti vàcyam arthatàvacchedakànekatve àvçttereva svãkàràt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--ghaña. / prayogàrheti pràtipadikasya vyavacchedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) pratipadikasyeti---tanmàtrasàyetyarthaþ / vibhaktyantasyaiva padatvasvãkàràt, nahi vibhaktiü vinà suddhapratipadikasya prayogàrhatà / nacànanvitaikàrthapade naiva padvàraõamiti vàcyam; abhihitànvayavàde tasyànanvitàbhidhàyitvàdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** ananviteti vàkyamahàvàkyayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) vàkyamahàvàkyayoriti---vyavaccheda ityatrànvayaþ / tayoþ parasparamanvitàrthabodhakatvàdeva / atra ca vàkyasyà÷vitànekàrthabodhakatvàdekàrthabodhakatvenaiva tadvàraõasambhave 'pi tad vi÷eùaõadànamanvitàbhidhànavàdo 'smabhirnàdriyate ityabhiprayasåcanàyaiva ityavadheyam / ********** END OF COMMENTARY ********** eketi sàkàïkùànekapadavàkyànàm / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) sàkàïkùàneketi---sàkàïkùàni anekàni padàni yatra tàdç÷avàkyànàü vyavaccheda ityarthaþ / atra ca vàkyànàmityeva vivakùitaü; vàkyatvenaivànekapadatvaparasparasàkàïkùatvayoþ pràpteþ / svaråpàkhyànaparatvàdeva tayorupàdanasya, na cànanvitàrthabodhakatvavi÷eùaõàdevànvitàrthabodhakavàkyàvçttiriti vàcyam; parasparanvitàrthakavàkyadvayasya militvà padatvàpattivàraõaparatvàdeva vàkyànàmityukteþ / ananvitàrthetyàdinà tu ekaikavàkyasyaiva vàraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** arthabodhakà iti kacañatapetyàdãnàm / varõà iti bahuvacanamavivakùitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) ka-ca-ña-ta-petyàdãnàmiti---nanu prayogàrhetyatra prayogo noccaraõamàtraü, tadà pratipadikavàraõàpatteþ / kintu arthabodhanàrthamuccàraõamevàva÷yaü vàcyam / pratipadikamàtrasya tadarthamanuccàraõàt / tathà ca prayogàrhapadàdeva nirarthaka-ka-ca-ña-ta-pàdãnàü vàraõaü sàyaditi cet, satyam / arthabodhakatvànupàdàner'thavi÷eùaõasyànanvitetyasyànupàdànamanàyatyaiva paryyavasyati / tata÷ca tadanupàdàne vàkyamahàvàkyayorativyàptyàpattyà tadvàraõàyànanvitetyasya dànàva÷myabhàve tadanurodhena tadvi÷eùasyàrthasya bodhakatvamupàdeyam / ata eva ka-ca-ña-ta-pityàderapi vàraõamityabhipràyàt / kacañatapadàya÷ca padaikade÷avarõõà ityatra bahutvàvivakùàmàha---varõõà iti / ## (lo, ã) varõà iti / bahuvacanamavivakùitaü tenaikasya varõàsya dvayorapi ca parigrahaþ evaü ca mayi sànugraho bhavetyatra akàrasya ekavarõasya vàsudevasambandhoktasya na padatvahàniþ / tatreti--yathàsambhavaü padavàkyayoþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## eùàü svaråpamàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) yogyatàkàïkùayorarthaghañitatvena arthasya prabhedamàha---artha ityàdi / svaråpaü lakùaõam / ÷aktayo vçttayaþ / ## (lo, u) tatràbhihitànvayavàdinàü mate vàkyàrtho 'pi padabhidheya iti vakùyeta / ànvatàbhidhànavàdinàü mate ca vàkyàbhidheyaþ, lakùya÷ca padamàtrasyàrthaþ / vyaïgya÷ca varõapadavàkyàdãnàm / ye cànvitàdayo lakùye vàkyàrthe iti åcuþ tanmate tatparyyavçttireva vàkyàrthabodhikà, dvitãyalakùaõetyaparaü nàma / nanu tatra gaïgàyàü ghoùa ityàdau tañàrthabodhikà vakùyamàõalakùaõà vçttiþ / gauõyà÷ca lakùaõàyàmantarbhàvanãyatvàdeva gauõàrthasya na pçthaïnirde÷aþ / iha vya¤janàyà abhidhàlakùaõayoþ sàhacaryyakathanaprastàvàt ÷abdamàtra÷aktitvavacanamupalakùaõam / vya¤janàprastàve lakùaõàprastàve tu bhaññamate "sà vçttirvya¤janà nàma ÷abdasyàrthàdikasya ca' iti vakùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** tà abhidhàdyàþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) tatràbhidhàlakùaõamàha--tatra saüketitàrthasyeti / abhidheti abhidhãyate bodhyate iti yogàrtha eva lakùaõam; tatra kasyàrthasya bodhanàttàdç÷o yogàrtha ityatràha saüketiteti / saüketo vçttirna tvabhidhà, àtmà÷rayàpatteþ / tatastad grahàrthe kàritam / tatra karmaõi ktapratyayena gçhãtavçttikasyàrthasyetyarthaþ / evaü càgçhãtavçttikàrthabodhikà vya¤janà kathaü vàriteti vàcyam / gçhãtatadvçttikasyotyarthàtaþ tata÷ca lakùaõàyamativyàptiþ syàdityata àha---agnimeti / prathamagçhãtetyarthaþ / lakùaõà tu ÷aktigrahottaraü bàdhàvatàre satyeva gçhyate / ata eva vyàkhyàsyati--÷attyantarànantariteti / kecittu tiséõàü vçttãnàm agroktetyagrimapadàrthaü vyàcakùate / tanna / tadbhaïgyàbhidhàbhidhetyevamananvayàpatteþ; ÷aktyantarànantariteti vyàkhyànupapatte÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** uttamavçddhena madhyamavçddhamuddi÷ya "gàmànaya" ityukte taü gavànayanapravçttamupalabhya bàlo 'sya vàkyasya "sàsnàdimatpiõóànayanamarthaþ" iti prathamaü pratipadyate, anantaraü ca "gàü badhàna" "a÷vamànaya" ityàdàvàvàpodvàpàbhyàü go÷abdasya "sàsnàdimànarthaþ" ànayanapadasya ca "àharaõamarthaþ" iti saüketamavadhàrayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) tatra vçddhavyavahàradar÷anàrthaþ saüketagrahaþ; tat prakàraü dar÷ayati--uttameti / matamà÷ritya vyàcaùñhe--uttameti / õadhyamaü vçddham / bàlo vyutpisuþ / vàkyasyàkhaõóasyetyarthaþ / sàstràdimat piõóànayanamasya khaõóàrthaþ / natu pratyekaü go÷abdasya sàstràdimàn, piõóaþ / ànayanasya àharaõamiti pratipadyate jànàti / asya vàkyasyeti / anena prathamaü vàkyavàkyàrthayoþ ÷aktigraho dar÷itaþ / àvàpaþ pratij¤à, udvàpaþ uddhàraþ / àvàpodvàpau ÷rutapadatyàgena tatsthàne padàntara÷rutiþ / ## (lo, å) krameõàbhidhàdãnàü svaråpamàha-tatrapi etat kàrikàrthamanvitàbhidhànaayamarthaþ-÷abdatadarthayorvàcyavàcakatve vyutpannànàmeva vàkyàrthapratãtiþ, vyutpatti÷ca vçddhaprayogàdeva, sa ca vàkyaråpa eva, vàkyaü cànvitabodhaniyatam / tata÷copade÷akale 'nvita eva sambandhagrahaõamiti / nanu tarhi vàkyabhàgaråpeùu padeùu padàrthabodhavyatirekeõa bhinnavàkyaniùñeùu padeùu kathamarthàvabodha ityata àha---anantaraü ceti / ayamà÷ayaþ---yadyapi vçddhavyavahàrapårvikaiva sarvà vyutpattiþ, vçddhavyavahàra÷ca vàkyenaiva, tathàpi yasya padaråpasya vàkyabhàgasya bodhe yasyàrthabhàgasyàvàpaþ, yaduddhàre coddhàrastasmen padàrthe tasya padasya ÷aktiràvàpoddharadar÷anenaivànugçhãtatayàr'thàpattyàvagamyata iti / evaü càtra pakùe pratyayànumànàrthàpattibhiþ pramàõaiþ saüketagraha iti såcitam / yadàhuþ--- "÷abdavçddhàbhidheyàü÷ca pratyakùeõàtra pa÷yati / ÷rotu÷ca pratipannatvamanumànena ceùñayà // anyathànupapattyà ca bodhacchaktiü dvayàtmikàm / arthàpattyà ca budhyeta sambandhaü tripramàõakam" // iti / asya hyarthaþ--÷abdo gàmànaya ityàdivàkyam, vçddhau prayojakaprayojyau, abhidheyo gavànayanàdiþ / tàn ÷rotà pratyakùeõa pa÷yati jànàti / anumiti ÷arãraü ca-yeyaü prayojya vçddhasya pravçttiþ sà etadanuguõabuddhi pårvikà; pravçttitvàt; madãyaivaüvidhapravçttivat / sà ca pravçttiretatprayogajanyà; etadanvayavyatirekànuvidhànàditi dvayamà÷rayabhåtasya vàkyasya vàcakatvaniyamanaü, viùayabhåtasya vàcyatvaniyamanam àtmà-svaråpaü yasyàþ tathàbhåtàü ÷aktiü vàcakavàcyatvaråpaü sambandham anyathànupapattyà arthàt prayojakavçddhapravçtterjànàti / nanvevaü bhinnavàkyayogàt prativàkyaü vyutpattirevekùaõãyà, sàvàcyà durupapàdyeti ÷abdavyavahàrecchede ityata àha--arthàpattyà ca iti / atra cakàreõa bodhe tu ÷aktiü dåyàtmikàmityasyà paràmar÷aþ / avabudhyate iti pàñhe tvarthata eva tat paràmar÷aþ / evaü càyamarthaþ; gçhãtasaüketavàkyabhàgaråpasya tadarthadvayàtmikàü ÷aktiü vàcyavàcakasambaddhàm avàpoddhàradar÷anànugçhãtatayà arthàpattyà jànàtãti / arthastu vàkyavàkyàrthayoþ vàcyavàcakatvasambandhini bodhane ekàrthàpattiþ / padatadarthayo÷càpareti dvayorapyarthàpattyoþ sàmànyata ekatayàgaõanam / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacicca prasãddhapadasamabhivyàharàt, yathà-- "iha prabhinnakamalodare madhåni madhukaraþ pibati" ityatra / kvacidàptopade÷àt, yathà-- "ayama÷va÷abdavàcyaþ" ityatra / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ç) kvacidekenaivopamànena pramàõena saüketagrahaü dar÷ayati-kvacicceti / ayamarthaþ--tridhà khalu upamànapramàõavyavasthitiþ; yadàhuþ--"sàdç÷yaü dharmamàtraü ca vaisàdç÷yaü ca bhedataþ"iti; tatra sàdç÷ye gosadç÷o gavayaþ / vaisàdç÷ye kàkavisadç÷aþ kokilaþ / dharmamàtre prakçtameva / upàdeyàdyudàharaõam--atra hi prabhinnakamalodare madhupàtçtvadharmapratipàdakaiþ pårvàvadhàritasaüketatayà prasiddhaiþ padaiþ samabhivyàhàrat madhukarapadàrtho bhramara iti saïketamavadhàrayati / etacca upalakùaõaü; tena gosadç÷o gavayaþ kàkavisadç÷aþ kokila ityanayorupamànapramàõena saïketagrahaþ såcitaþ kvacit ÷abdapramàõa ityata àha---kvaciditi / àpto vi÷vastaþ, sa ca nirddhàritavacanaþ / tenàyama÷va÷abdavàcya ityukto 'pya÷vàrthaü saüketaü gçhõàti / ********** END OF COMMENTARY ********** taü ca saïketitamarthaü bodhayantã ÷abdasya ÷aktyantarànantarità ************* COMMENTARY ************* ## (lo, é) agrimeti--kàrikàpadàrthaþ ÷aktyantarànantariteti / tena lakùaõàvya¤janayorasya vaiparãtyaü såcitam / lakùaõà hi abhidhàntaritaiva; vya¤janà yatra lakùaõà nàsti tatràbhidhàntarità / taddvitãyàntarità, yad và, agrimetyanena yannàmà yatra caitràdiþ tannàmàviùayatayàpi sa ityuktaprakàràdà÷rita caitretyàdinànnà viùayoderiva sàntaràyasaüketitàdvaitalakùaõaü såcitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷aktirabhidhà nàma / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) kvacicceti---samabhivyàhàro 'nvayitvenaikavàkye nirdde÷aþ / prabhinneti-- atra madhupadaü pibatipadaü ca prasiddham / kenàpi kçtopyagçhãta÷aktikasya madhukarapadasyasamabhivyàhçtamadhupànànvayitvàt bhramare ÷aktirgçhyate / taü ca saïketitamiti--tattadgràhakagçhãtavçttikamityarthaþ / ÷aktyantarànantariteti--÷aktivçttistadgrahànantaritetyarthaþ / iyam àgrimapadavyàkhyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## jàtirgopiõóàdiùu gotvàdikà / guõo vi÷eùàdhànahetuþ siddho vastudharmaþ / ÷uklàdayo hi gavàdiraü sajàtãyebhyaþ kçùõagavàdibhyo vyàvartayanti / dravya÷abdà ekavyaktivàcino harihara-óitthaóavitthàdayaþ / kriyàþ sàdhyaråpà vastudharmàþ pàkàdayaþ / eùu hi adhi÷rayaõàva÷rayaõàntàdipårvàparãbhåto vyàpàrakalàpaþ pàkàdi÷abdavàcyaþ / eùveva hi vyakterupàdhiùu saüketo gçhyate, na vyaktauþ ànantyavyabhicàradoùàpàtàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nanu saüketitor'thaþ kiü dharmo dharmo và ityatràha--saïketiteti / ÷abdabhedena saüketagrahaviùayor'tho bhinna ityuktakrameõa / vi÷eùàdhànamitarato vailakùaõyabodhajanakam; etad råpo yo vastudharmaþ sa siddho nitya ityàha--siddho vastudharma iti---etanmeta guõà api nityà eva---utpattivinà÷apratãtistvàvirbhàvatirobhàvaråpaiva / guõànàü vi÷eùàdhànaü gràhayati--suklàdayohi iti--vyàvarttayanti vilakùaõatayà bodhayanti harihareti / idaü ca bàlyàdyavasthàbhedena vyaktibhedànaïgãkàre / tadaïgãkarttéõàü mate tu ayamapi jàti÷abda eva / àkà÷avindhyamandaràdi÷abdà ekaikavyaktidravyavàcakà bodhyàþ / kriyà iti--sàdhyaråpàþ janyaråpà mahàpralaye paramàõånàmapi niùkriyatvena kriyàyà na nityatvam, atastasyà janyatvamevetyatastasyànàvirbhàvatirobhàvakalpanà / apàkajaråpàõi paramàõuvçttãni--nityànyeva ityatastadvçttipadàrthavibhàjakopàdhikattvaråpaü nityatvaü sarvaguõànàmevetyabhipràyaþ / eùveveti--eùu kriyàråpavastudharmeùu bodhyeùu pàkàdi÷abdavàcyo 'dhi÷rayaõàva÷rayaõàntàdikriyàkalàpa ityarthaþ / anyathànekakriyàghañitapàke kà kriyàpadadhàtvarthaþ syàditi bhàvaþ / eùveveti--dravyaüvinà eùu vyakterupàdhiùuityarthaþ / ànantyeti---gavàdivyaktãnàm ànantyena tatra sarvatra ÷aktigrahàsambhavàdityarthaþ / yadi ca ekavyaktàveva saüketagraha ityucyate tadàha---vyabhicàreti / yadvyaktau saüketo gçhãtastatabhinnastatsajàtãyavyaktàvapi svaråpodbodhàt kàraõaü ÷aktigrahaü vinàpi kàryyabodhàd vyabhicàrajoùa ityarthaþ / ## (lo, ë) iha kecidàhuþ; jàtireva padàrthaþ, kecit jàtivyaktã, kecid vyaktyàkçtijàtaya ityàdãni matàntaràõi parihçtya sarveùàü vàïmayànà vyàkaraõamålatvàt alaïkàraprantheùu ca pràyeõa tadanugatatvenaiva vyavahàràcca mahàbhàùyakàramatamà÷rityàha---saïketa iti / guõapadàrthaü vivçõoti--guõa iti / vi÷eùàdhànaheturiti jàtervyavacchedaþ / siddha iti kriyàyàþ / guõànàü vi÷eùàdhànahetutvopapattimàha--÷uklàdaya iti / gavàdikaü jàtyà labdhagovyavahàrayogyatàkam / dravyetyàdi / hetuü vinàpi ayaü óitthaþ óavittha ityàdiråpeõaü ÷çïgagràhikayà vaktçsaüketena vyaktiùu sànnive÷itaþ / sajàtãya÷ånye óitthàdyarthopasthàpakaþ ÷abdaþ saüketasya viùaya iti / pårvàparãbhåtaþ pradhànakriyàyà avayavaråpatayà kàryyakàraõabhåtena santànãbhåtaþ / eùveveti---eùu jàtyàdiùu / iha ca dravyasyopàdhiviùayatvàsambhave 'pi tatsaüj¤àyàþ upàdhitvena tattvamupacàràt / óitthàdyarthe cànantyavyabhicàràbhàvàt upàdhiü vinaiva sambhavati vàcyavàcakasambandhasamayagraha iti nopàdhirapekùyate / vaktçsvecchàkalpitasya saüj¤à÷abdasya svapravçttàvupàdhyupagame punaràtmà÷rayadoùaþ / tathàpi dravyasaüj¤àyà apyupàdhitvaü pratãtyanurodhenoktam / ata eva guõadravyakiyàsu ceti dravyakiyàsu ceti dravyasya saüketaviùayatvamuktaü, tatrànantyavyabicàradoùàpàtàbhàvàt / ànantyeti-vyaktãnàmanantatvàt pratyekaü ca rekhoparekhàdisaüsthànavi÷eùasya ca bhinnatvàt tatrà÷akyaþ sabhayagraha iti / nanvevaü gavàdipadena saüketitatvàt jàtàvantarhitàyàü kathaü vyaktipratãtiþ / avinàbhàvasyànusandhànamantareõàkùepakatvàbhàvàt / yathà và dhåmàdigatasya vahnyàderavinàbhàvànusandhànaü càtrànupalabdhibàdhitaü; tatrànupayogitayà vyakteþ ÷abdabodhitatvaü vinà ÷àbde 'nvaye prave÷àsambhava iti jàtyabhidhàyake ÷abde tadbonàrthaü vya¤janaiva vçttiråpàsitumuciteti rahasyam / evaü ca jàtimàtrasaïketapakùe ca nirvivàdam / kiü ca saü÷ayàpagamàrtham upàttàni padàni saüsargasya mukhyàïgaü saüsçjyamànaü vyaktiråpaü sàkùànna bodhayanti, bahiraïgantu tadupàdhibhåtaü sàmànyameva bodhayanti, ityasaïgatam / ye tvàhuþ, "vyaktisadhrãcãnàyàmeva jàtau saïketa' iti tairapi prakçtasya lakùaõasyàsaïketitatvàt saïketitabhedànàmabhàvàt, prakçtasaüsargayogyavyaktipratãtau ÷aktyantaramava÷yamabhyupeyam / sàmànyasya sarvavi÷eùatvàïgãkàràt saïketena sarvavi÷eùyaj¤àne tu sarvasyàpi sarvaj¤atvàpattiþ / prathamodde÷akàle tu sarvavyaktãnàü sàmmukhyàïgãkàratayà sàmànyaliïgitayà pratyaïgãkàre punaràdhunikasyàpi svalakùaõasya prathamopade÷akàlavat sammukhãkàreõaiva pratãtiþ syàt / tata÷cànvayopapàdikàyàþ sàkùàt pratãteþ padasya ÷aktyantaraü vinà kiü bãjabhityalaü bahunà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha lakùaõà-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) lakùyo lakùaõayà gràhyaþ ityuktatvàllakùaõàyà lakùaõamàha---mukhyàrtheti / mukhyàrthaþ ÷akyàrthaþ, tatràparapadàrthasyànvayabàdhe j¤àte satãtyarthaþ / gaïgàyàü ghoùa ityàdau mukhyàrthasya gaïgàyà abàdhàt; kintu aparapadàrthasya ghoùànvayasyaiva bàdhàt / tadyuktomukhyàrthasambaddhaþ anyo mukhyàrthàdanyaþ / yathà vçtyà j¤àtayà iti ÷eùaþ / na kevalaü mukhyàrthabàdhaj¤ànàdhãnaü tajj¤ànaü, api tu råóheþ prayojanàd vàpãti / ---råóhiþ bhårikàlaprayogaþ / tathà ca etattritayaj¤àpitayà yà vçttyà mukhyàrthàdanyo mukhyàrthasambaddhor'thaþ pratãyate asau ÷aktirvçttirlakùaõetyarthaþ / sà càrpità vaktçpuruùeõa lakùyàrthaviùayatayà-janitetyarthaþ, tathà ca vaktçtàtparyyatmikaiva sà bodhyà / natu naiyàyikokta÷akyasambandharåpà; tasyà vavatrànyena vàrpitatvàbhàvàt / yà tu vyaïgyàrthe tàtparyyakhyà vçttirdhvanikenoktà yà ca padàrthadvayasaüsarge tàtparyyàkhyà vçttiþ pràcãvanaiyàyikairuktà sà naitàttritaya-j¤àpità; ityato bhinnaiva sà / mukhyàrthe 'parapadàrthànvayabodhe 'pi tàtparyyaviùayasya tàdç÷ànvayasya mukhyatàvacchedakaråpeõa bodhànupapattireva; tena chatriõo gacchanti kuntàþ pravi÷antãtyatra mukhyàrthayoþ chatrikuntayoþ gamanaprave÷ànvayasattve 'pi niruktamukhyàrthabàdhasattvànnàvyàptiþ / chatrisàrthavàhitvena kintitvena ca råpeõànvayasya tàtparyyaviùayasya mukhyatàvacchedakacchatritvakuntatvàbhyàmanupapatteþ / atra ca tàtparyyaviùayatvànupàdàne tu chatrikuntayorgamanaprave÷ànvayasya mukhyatàvacchedakaccha tritvakuntàbhyàmutpadyamànatvàt--tatràvyàptyàpatteþ / evaü mukhyatàvacchedrakaråpeõa ityanupàdàne 'pi tayorevàvyàptiþ syàt / tàtparyyaviùayasya chatrisàrthavàhino gamanànvayasya kuntinaþ prave÷ànvayasya ca lakùatàvacchedakacchatrisàrthavàhitvakuntitvàbhyàmupapatteþ / anyor'tha ityatràpi mukhyatàvacchedakànyadharmàvàcchinna ityarthaþ / tena ghañapadasya nãlaghañe lakùaõàyàü tasya ghañanyatvàbhàve 'pi nàvyàptiþ / mukhyatàvacchedakaghañatvànyanãlaghañatvàvacchinnatvàt / ## (lo, e) atheti-athàbhidhànantaraü lakùaõodde÷akramapràptà lakùaõà niråõyata iti ÷eùaþ / mukhyàrtheti---mukhyàrtho gaïgàdi÷abdasya jalamayàdiþ tasya ca àdheyapadàrthàntare 'nvayànupapattau, na ca yataþ kuta÷cit yadeva tadeva lakùyate-atiprasaïgàdityata àha---tadyukta iti / tena mukhyàrthena yena kenacit sambandhena sambaddhaþ anyor'thaþ tañàdiþ yayà ÷abda÷aktyà pratãyate bodhyate; na ca sambandhamàtràdapi lakùyàrthapratãtiþ api prasaïgàdeva ityàha--råóheþ prayojanàd và / kvacid råóheþ anàdivçddhavyavahàraprasiddheþ kvacit pàvanatvàdyati÷ayaü prayojanamuddi÷ya / arpitapadàrtha÷ca vçttàveva suvyaktaþ / evaü càtra lakùaõàyàü hetutrayaü mukhyàrthabàdaþ; ca tat sambandhaþ, kvacit råóhiþ kvacit prayojanaü ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** "kaliïgaþ sàhasikaþ" ityàdau kaliïgàdi÷abdo de÷avi÷eùàdiråpe svàrthe / ¤asaübhavan yayà ÷abda÷aktyà svasaüyuktàn puruùàdãn pratyàyayati, yayà ca "gaïgàyàü ghoùaþ" ityàdau gaïgàdi÷abdo jalamayàdiråpàrthavàcakatvàtprakçte 'saübhavan svasya sàmãpyàdisaübandhasaübandhinaü tañàdiü bodhayati, sà ÷abdasyàrpità svàbhaviketarà ã÷varànudbhàvità và ÷aktirlakùaõà nàma / pårvatra hetå råóhiþ prasiddhireva / uttaratra "gaïgàtañe ghoùaþ" iti pratipàdanàlabhyasya ÷ãtatvapàvanatvàti÷ayasya bodhanaråpaü prayojanam / hetuü vinàpi yasya kasyacitsaübandhino lakùaõo 'tiprasaïgaþ syàt, ityuktam-- "råóheþ prayojanàdvàsau" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) vyàcaùñe---kaliïga iti / svàbhàviketareti / gavàdi÷abdasya svabhàvasiddhà vçttiþ ÷aktistadbhinnà / svàbhàvikasyàpi punaruktatvagauravàdàha---ã÷varamàtraniyamitetaretyarthaþ / màtragarbhatvàkaraõe vaktçtàtparyyayàpi ã÷varaniyatatvàttasya ca tadbhinnatvànupapatteþ / ã÷varànaïgãkarttçmãmàüsakamate tu ÷aktiråpàdatiriktapadàrthàntaràditaretyarthaþ / ÷aktirvçttiþ / pårvatreti--kaliïgaþ sàhaska ityatretyarthaþ / prasiddhirati bhårikàlaprayoga ityarthaþ / atiprasaïga iti-iyaü kaviprayogàrhà lakùaõà vyutpàdyate / råóhiprayojana÷ånyà, lakùaõà tu neyàrtha iti vakùyate, sà ca kàvye doùa eva / tatràti prasaïgaþ syàdityarthaþ / ## (lo, ai) udàharaõadar÷anapårvakaü kàrikàrthaü vçttyà vi÷adayati--kaliïga iti / svàrthe vàcyaråpe 'sambhavan de÷avi÷eùàdiråpàrthasyàcetanatayà sàhasikàdyarthenànvayànupapattyànupapadyamànaprayogaþ kuta ityàha--jalamayàdiråpàrthasya vàcakatvàt / ayamarthaþ--gaïgadi÷abdo yasmàt jalamayàdiråpamevàrthaü samayasmaraõàkàtaraþ san smàrayati, tasmàd vàcyaråpasya jalàdyarthasya ghoùàdyarthena sahànvayànupapattyà prakçte vàcakatvena tasya prayogo na ghañata iti / svasyàtmãyasya vàkyàdyarthasya jalamayàdeþ, tasyàkùepamàkçùyopanayanam / sambandhasyànvayasya, taddhi taña÷abdàrthaü yayà bodhayatãti sambandhaþ / bhaññamate svàbhàvikã abhidhà, tadanyà padasya ÷aktirvyàpàraþ, teùàmã÷varànàdaràt saüketasyànàdivyavahàrapravçttisvãkàràt / ã÷varànudbhàviteti naiyàyikamatam / tadanayorekatarà svàbhàvikã, itarà ã÷varànudbhàviteti dvidhà vyàkhyàtam / pårvatra kaliïgaþ sàhasika ityatra, uttaratra gaïgàyàü ghoùa ityàdau / gaïgàtaña ityàdau tañasya gaïgà÷abdena pratipàdanàt gaïgàtàdàtmyapratãteþ gaïgàrthaniùñànàü nañàrthaniùñhàti÷ayitànàü ÷ãtatvapàvanatvàdãnàü pratãtirlakùaõàyàþ phalamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kecittu "karmaõi ku÷alaþ" iti råóhàvudàharanti / teùàmayamabhipràyaþ-- ku÷àüllàtãti vyutpattilabhyaþ ku÷agràhiråpo mukhyor'thaþ prakçte 'saübhavan vivecakatvàdisàdharmyasambandhasambandhinaü dakùaråpamarthaü bodhayati / tadanye na manyante / ku÷agràhiråpàrthasya vyutpattilabhyatve 'pi dakùaråpasyaiva mukhyàrthatvàt / anyaddhi ÷abdànàü vyutpattinimittamanyacca pravçttinimittam / vyutpattilabhyasya mukhyàrthatve "gauþ ÷ete" ityatràpi lakùaõà syàt / "gameróeþ" (uõàdi--2-67) iti gamadhatoróepratyayena vyutpàditasya go÷abdasya ÷ayanakàle prayogàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) kàvyaprakà÷akçduktaü råóhilakùaõodàharaõaü dåùayitumutthàpayati--kecittu iti / prakçte asambhavanniti--karmaõãtyasya laukikakarmaparatvena tannimittaü ku÷agrahaõamasambhavadityarthaþ / dakùasyaiva mukhyàrthatvàditi---bhåriprayogeõa dakùatvasya laghutvena ca tadacchinnasyaiva ÷akyatvena mukhyatvàdityarthaþ / anyaddhi iti---vyutpattiryogàrthabàdhaþ / pravçttiþ prayogaþ / tathà ca tenaiva nimittena ÷abdasya pravçttestadavacchinna eva mukhyàrtha ityarthaþ / lakùyàrthe kvacit prayogastu tàtparyyavi÷eùasatve eva; yathà dakùe ÷aktasya ku÷alapadasya gçhavi÷eùe ÷aktasya maõóapapadasya ca daivakarmaõi ku÷ala iti rogã maõóapa iti ca tayodavakarmarogipadasamabhivyàharasya tàtparyyagràhakatvàt / gauþ ÷ete ityatra ÷ete iti suptagoþ- pradar÷anàrthameva / gaurastãti suptagavi prayoge 'pi lakùaõà syàditi bodhyam / ayaü ca pratibandhaþ na sarvasammataþ / uõàdipratyayànàü vyutpatteþ pràyikatvena tayà prayogàbhàvàt / ata eva cintàmaõikçtoktaü "pa¤capàdikàlabhyàn uõàdipratyayàn"ekenaiva "uõàdayo bahulam' iti såtreõa vadataþ pàõineþ ayamabhipràyo yaduõàdipratyayànàü pràyikyeva vyutpattiriti, tathà ca na tayà prayogaþ / tathà ca gotvenaiva råpeõa råóhi÷aktyà gopadaü svapadagacchad gosàdhàraõyena prayujyate, na uõàdi-pratyayavyutpattyà iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tadbhedànàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (lo, o) kecittviti---prakçte karmaõi ku÷ala ityanenàpi arthatayàsambhavan anupapattirbàdhitaþ / vivecakaråpasya mukhyàrthatvàdityanena mukhyàrthabàdhàbhàvàdatra kathaü lakùaõetyarthaþ / go÷abdo yadyapi gamanàrtho vyutpattinimittaü tathàpi gotvàpattikiyaiva pravçttinimittam ata eva gacchatyàgacchati gavi go÷abdaprayogaþ / yadàha, ghaña÷abdaprasaüge"ghañaüna ca tadàtmatvàpattiråpà kiyà matà' iti / tadbhedàniti;--tayoþ råóhiprayojanàbhyàü dvidhoktayorlakùaõayorbhedàn vi÷eùàn bhidyate 'nena iti bheda iti vyutpattyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tadbhedànàha---mukhyàrthasyeti / vàkyàrthe bodhye, mukhyàrthasya tàtparyyaviùayànvayasiddhaye itarasya amukhyàrthasyàkùepaþ pratyàyanamityarthaþ / anvayavàkyàrthayorabhedàt vàkyàrthe mukhyàrthasyànvayasiddhaye iti nànvayaþ / atràpi yayaiti ÷eùaþ / asyà upàdànasaüj¤àvyutpattimàha---syàdàtmano 'pãti / àtmano mukhyàrthasyàpi / atra tàtparyyaviùayatvaü yadi anvayavi÷eùaõaü na kriyate tadà chatriõe gacchanti kuntàþ pravi÷anti ityàdiùu avyàptiþ syàt; atra tàtparyyàviùayasya ÷uddha÷akyàrthasyànvayasiddhisambhavena tadarthamitireùàmacchatrikuntàdãnàmanàkùepàt / itarasàhityenànvaye tàtparyyava÷àdeva ÷uddhamukhyànvayasya bàdho 'vadheyaþ / tadbàdho 'pi mukhyatàvacchedakaråpeõàsambhavaråpa eva; lakùatàvacchedakaråpeõa tu nàsambhava iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** råóhàvupàdànalakùaõà yathà-- "÷veto dhàvati" / prayojane yathà-- "kuntàþ pravi÷anti" / anayorhi ÷vetàdibhiþ kuntàdibhi÷càcetanatayà kevalairdhàvanaprave÷anakriyayoþ kartçtayànvayamalabhamànairetatsiddhaye àtmasambandhino '÷vàdayaþ puruùàda ya÷càkùipyante / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) lakùaõasàmànyalakùaõoktaü råóhiprayojanànyatarahetukatvamatra ghañayannudàharati---råóhàvupàdàneti / ÷vetaþ ÷vetaguõavàn / kuntà iti kuntavanta ityarthaþ anayormukhyàrthànvayabàdhaü dar÷ayati / anayoriti / ÷vetàdibhirityàdipadàt nãlàdiguõànàü kuntàdibhirityàdi padàt astràntaràõàü ca parigrahaþ / acetanatayeti / idametadudàharaõàbhipràyeõaivoktam / vastutastu chatriõo gacchanti ityatra chatriõa÷cetanatve 'pi tàtparyyaviùayacchatryanvayattyàlàbha eva sarvasàdhàraõo mukhyàrthabàdho bodhyaþ / a÷vàdaya ityàdipadacchvetagavàdeþ, puruùàdayaþ ityàdipadàt kuntadhàrivat itarasya parigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** pårvatra prayojanàbhàvàdråóhiþ, uttaratra tu kuntàdãnàmatigahanatvaü prayojanam / atra ca mukhyàrthasyàtmano 'pyupàdànam / lakùaõalakùaõàyàü tu parasyaivopalakùaõamityanayorbhedaþ / iyamevàjahatsvàrthetyucyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) prayojanàbhàvàditi--råóhisattvàdena prayojanànanusandhànàt tadabhàvaþ / prayojanaü prayojanãbhåtaj¤ànaviùayaþ / evaü rãtyaiva pàvanatvàdirapi pyojanapadàrtho bodhyaþ / lakùaõalakùaõàyàmiti---vakùyamàõàyàmiti ÷eùaþ / parasyaiveti evakàrànmukhyàrthavyavacchedaþ / upalakùaõamupasthàpanam / ## (lo, au) mukhyàrtheti---mukhyàbhidheyor'thaþ tasya itaraþ prakçtanirvàhaupàyikaþ, tasyàkùepaþ àkçùya upanayanam / anvayasambandhasya siddhaye nirvàhàya / àtmano 'pyupàdànàt, ayamarthaþ, iha khalvabhidhayà bodhitasyàpi ÷vetakuntàdyarthasya punaþ puruùàdervi÷eùaõatayà lakùaõãyatvena upàdànamiti / atigahanatvaü-kuntayuktàþ puruùàþ pravi÷antãti abhidhànàlabhyam / ucyate-parairiti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) lakùaõalakùaõàmàha--arpaõamiti / atra arpaõamityatra paratraiveti ÷eùaþ, svasya paramàtraviùayatà ityarthaþ / natu mukhyàrthaviùayatàpãtyarthaþ / upàdànalakùaõàyàü tu mukhyàrthasyàpi viùayatà iti bhedaþ / svasyetyatra yasyà iti ÷eùaþ / tathà ca vàkyàrthe bodhye parasya amukhyàrthasya anvayasiddhaye anvayabodhàya yasyà lakùaõàyàþ svasya arpaõaü paramàtraviùayatà; eùà lakùaõalakùaõetyarthaþ / vàkyàrthanvayayorabhedàdvàkyàrthe parasyànvayasiddhaye iti tu nànvayaþ / tàdç÷asaüj¤àvyutpattimàha---upalakùaõeti / mukhyàrthaü vihàyàmukhyàrthamàtrabodhanam upalakùaõaü svasya taddhetutvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** råóhiprayojanayorlakùaõalakùaõà yathà-- "kaliïgaþ sàhasikaþ" "gaïgàyàü ghoùaþ" iti ca / anayorhi puruùatañayorvàkyàrthe 'nvayasiddhaye kaliïgagaïgà÷abdàvàtmànamarpayataþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) atra råóhiprayojanahetukatve yathàsaükhyamudàharaõadvayamàha---kaliïga ityàdi / atra kaliïgaþ sàhasika iti na pàñhaþ / kintu kaliïgaþ sàhasaü karoti ityeva pàñhaþ / sàdhyavasànàlakùaõàyà udàharaõaprasaïge vyaktirbhàviùyatãtyarthaþ / ubhayatraiva mukhyàrthaü kaliïgaråpaü de÷aü pravàharåpàü saïgà ca vihàya tadde÷asthapuruùatattãrayoþ parayoranvayaprabodhàya puruùatari-råpa-màtra-viùayatà lakùaõàyàþ / taddar÷ayati---anayorheti / vàkyàrtha bodhye puruùatañayoranvayasiddhaye ityanvayaþ / samarpayata ityatra paramàtra iti ÷eùaþ / paramàtraü ---viùayãkuruta ityarthaþ / kaliïgagaïgà÷abdau ityatra kaliïgagaïgà÷abàdapadaü tanniùñhalakùaõàdvayaparaü yathà vyàkhyàtàrthanusàreõa bodhyam / evamuttaratrapi vyàkhyeyam / ## (lo, a) arpaõaü svasya gaïgàdeþ / parasyàïgasya tañàdiråpalakùaõahetutvàt sambandhamàtrasya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "apakçtaü bahu tatra kimucyate sujanatà prathità bhavatà param / vidadhadãdç÷ameva sadà sakhe ! sukhitamàssva tataþ ÷aradàü ÷atam" // atràpakàràdãnàü vàkyàrthe 'nvayasiddhaye upakçtàdayaþ ÷abdà àtmànamarpayanti / apakàriõaü pratyupakàràdipratipàdanànmukhyàrthabàdho vaiparãtyalakùaõaþ sambandhaþ, phalamapyapakàràti÷ayaþ / iyameva jahatsvàrthetyucyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) prayojanahetukatve udàharaõàntaramàha-yathà và-upakçtamiti / apakàritvena anyato j¤àtaü pratãyamuktiþ / tvayà bahu upakçtaü tatra kimucyata ityarthaþ / yatreti pàñhe tu tatreti påraõãyam / apakàràdãnàmiti--atràdipadàd durjanatàduþ khitayoþ parigrahaþ / phalam apakàradyati÷aya iti phalãbhåtaj¤ànaviùaya ityarthaþ / evamuttarottaramapi bodhyam / idaü ca na ruciramuktam / lakùyàrthàti÷ayasya prayojanatve råóhilakùaõàyàmapi tatsambhavàt vi÷eùàbhàvàpatteþ / kintu apakàradurjanatvalakùaõayoþ phalaü sambodhyasya kauñilyaü duþ khitalakùaõàyàstu kauñilyaphalatvam / ## (lo, à) apakàràrdànàmityàdi÷abdena durjanatvaduþ khitatve upakçtàdayaü ityàdi÷abdena sujanatvasukhitatve / apakàràdyati÷ayaþ-sva÷abdàbhidhànàlabhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àropàdhyavasànàbhyàü pratyekaü tà api dvidhà /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) upàdànalakùaõalakùaõàdvayaü råóhiprayojanadvayahetukatvena caturvidhamuktam / adhunàtaccatuùñayasya dvaiguõyenàùñavidhamàha---àropeti / lakùyàrthe prathamataþ ÷akyàrthàbhedàropa àropaþ / tasyàropasya utkañatvamadhyavasànam / ********** END OF COMMENTARY ********** tàþ pårvoktà÷caturbhedalakùaõàþ / ## ## viùayiõà anigãrõasya viùayasya tenaiva saha tàdàtmyapratãtikçtsàropà / iyameva råpakàlaïkàrasya bãjam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) te kãdç÷atve bhavata ityatràha---viùayasyeti / viùaya àropàdhikaraõaü lakùyàrthaþ / tasya anigàrõõasya anàcchàditasya arthàt svavàcakanàmapadena uktasya anyatàdàtmyaü ÷akyàrthàbhedaþ / tatpratãtikçllakùaõa sàropà syàdityarthaþ / nigãrõõasya vi÷iùya svàvàcaka-nàmapadena anuktasya tu sàdhyavasànikà matetyarthaþ / anyatàdàtmyapratãti÷ca lakùaõaj¤ànataþ pårvaü bodhyà / tatpratãtikçcca yadyapi samànavibhaktikapadadvayameva, na tu lakùaõà; tathàpyanyatàdàtmyapratãtipårvakapratitikçdityevànyatàdàtmyapratãtikçd ityasyàrthaþ / na ca sàdhyavasànàyàü svàvàcakanàmapadenànirdde÷e samànavibhaktyantapadàbhàvàt, kathaü tàdàtmyapratãtikçditi vàcyam, àkhyàtena lakùyàrthasyoktau tat pratãteþ; taccàgre dar÷ayiùyate / ## (lo, i) evaü caturvidhàpi lakùaõà pratyekaü sàropà sàdhyavasànà ityaùñavidhetyàha--àropeti / anigãràrõasvaråpasàmànyatàdàtmyapratãtiràropaþ / viùayanigaraõe 'bhedapratipattirviùayiõo 'dhyavasànam / evaü sva÷abdàrthanàmnà gatàrthe 'pi sphuñãkaraõàya lakùaõena nirddi÷ati--viùayasyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** råóhàvupàdànalakùaõà sàropà yathà-- "a÷vaþ ÷veto dhàvati" / atra hi ÷vetaguõavàna÷vo 'nigãrõasvaråpaþ svasamavetaguõatàdàtmyena pratãyate / prayojane yathà-- "ete kuntàþ pravi÷anti" / atra sarvanàmnà kuntadhàripuruùanirde÷àt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) a÷vaþ÷veta iti---atra ÷vetaguõavàna÷vaþ lakùyàr'tho 'nigàrõõo '÷va÷abdenaivoktatvàt / ÷vetaguõa÷vayoþ samànavibhaktyà tàdàtmyapratãtiþ / prayojane yathà--iti upadànalakùaõeti ÷eùaþ / ete kuntà iti; kuntànàmaviralatvamatra prayojanam / kuntavàn lakùyàrthaþ / etat padenoktatvàt anigãrõõaþ / atra sarvanàmneti---kàvyaprakà÷e tu sarvanàmnà lakùyàrthanirdde÷e vi÷iùya svàvàcakakuntàdipadenànupàdànàt sàdhyavasànaiva setyuktam / vi÷iùya svàvàcakapadanirdde÷a eva sàropatvàt / ## (lo, ã) a÷va àropaviùayaþ / svasamaveta ityanena samavàyaråpasya lakùaõàhetoþ svasambandhasya nigaraõaü ÷vetaguõa àropyamàõaþ / prayojana ityanantaraü pårvoktà upàdànalakùaõà sàropeti anuùajyate / evamuttarodàharaõeùvapi / sarvanàmnà etat ********** END OF COMMENTARY ********** råóhau lakùaõalakùaõà sàropà yathà-- "kaliïgaþ puruùo yudhyate" / atra kaliïga puruùayoràdhàràdheyabhàvaþ sambandhaþ / prayojane yathà-- "àyurghçtam" / atràyuùkàraõamapi ghçtaü kàryakàraõabhàvasambandhasambandhyàyustàdàtmyena pratãyate / anyavailakùaõyenàvyabhicàreõàyuùkaratvaü prayojanam / yathà và-- ràjakãye puruùe gacchati "ràjàsau gacchati" iti / atra svasvàmibhàvalakùaõaþ sambandhaþ / yathà và-- agramàtre 'vayavabhàge "hasto 'yam" / atràvayavàvayavi bhàvalakùaõasambandhaþ / "bràhmaõo 'pi takùàsau" / atra tàtkarmyalakùaõaþ / indràrthàsu sthåõàsu "amã indràþ" / atra tàdarthyalakùaõaþ sambandhaþ / evamanyatràpi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) kaliïgaþ puruùa iti---atra puruùapadena lakùyàrthopàdànàt anigãrõõatvam / kaliïgatvena lakùaõà / prayojane yatheti---lakùaõalakùaõeti ÷eùaþ / anyavailakùaõyenàvyabhicàreõeti, avyabhicàraþ anyavelakùaõyaü ca heturuktaþ / kàvyaprakà÷e tu àyurghçtamiti sàropàyamanyavailakùaõyam / àyuridamiti sàdhyavasànàyamavyabhicàra iti dvayoþ pçthak prayojanadvayamuktam / kàryyakàraõabhàvaråpasambandhena sàropàü lakùaõàmuktvà sambandhàntarairapi tàü dar÷ayati---ràjarkàyetãti / atra asàvitipadena lakùyàrthe puruùe nirddiùñe ràj¤o 'bhedàropàt sàropà / evamubhayatràpi sarvanàmnà lakùyàrthanirdda÷e tathàtvàü bodhyam / sthåõàþ stambhà indradhvajaråpàþ tàdarthyalakùaõaþ tatpåjàrthatàlakùaõaþ, atra indravat påjyatvaü prayojanam / ********** END OF COMMENTARY ********** nigãrõasya punaviùayasyànyatàdàtmyapratãtikçtsàdhyavasànà / asyà÷caturùu bhedeùu pårvodàharaõànyeva / tadevamaùñaprakàrà lakùaõà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) itthaü sàropàmuktvà "nigãrõõasya matà sàdhyavasànikà' iti kàrikà¤calaü vyàcaùñe-nigãrõõasya punariti / asyà÷caturùviti råóhiprayojanadvaye upàdànalakùaõàdvayaü taddvaye lakùaõalakùaõàdvayaü ceti sàdhyavasànàya÷catvàrobhedàþ / pårvodàharaõànyeveti råóhàvupàdànalakùaõàyàþ---"÷veto dhàvati' iti prayojane upàdànalakùaõàyàþ "kuntàþ pravi÷anti' iti yaddvayamudàhçtaü råóhau lakùaõalakùaõàyàþ "kaliïgaþ sàhasaü karoti' iti prayojane lakùaõalakùaõàyàü tu ràjakãye puruùe gacchati "ràjàsau gacchati' iti yadudàhçtaü tatra idaü padatyàgena udàharaõamityata etàni catvàri sàdhyavasànàyà udàharaõànãtyarthaþ / ràjà gacchatãtyatra ràjavat paricàrakaveùñitatvaü prayojanam / eteùu caturùu hi kartryà khyàtenaiva kartçlakùyàrthasya upasthàpanàt nàmapadena tu anupasthànànnigãrõõatà / tasmiü÷ca prathamaü ÷akyàrthatàdamyàropàt sàdhyavasànatvamiti bodhyam / prathamàntoktakàrake prathamàntapadàrthasyàbhedànvayatyutpatteþ / gaïgàyàü ghoùa iti tu lakùaõalakùaõodàharaõaü yaddar÷etaü tattu na sàdhyavasànodàharaõam / tatra lakùyàrthe tãre pravàhatàdàtmyànàropàt / evaü ca råóhau lakùaõalakùaõedàharaõaü kaliïga ityàdikaü yaduktaü tatra sàhasika iti pràmàdikaþ pàñhaþ / nàmapadena sàhasika ityanena lakùyàrthasya puruùasyopàdànàt sàropatvena sàdhyavasànatvàbhàvàt / kintu kaliïgaþ sàhasaü karoti ityeva tatra pàñhaþ / itthamupàdànalakùaõàlakùaõalakùaõayoþ råóhiprayojanahetukatvena caturvidhayoþ sàropàsàdhyavasànikàråpatvena dvaiguõyàt aùñavidhatvam / ## (lo, u) evamàrope råóhiprayojanayorudàharaõe catuùñayaü dar÷ayitvà viùayavyàptyarthaü sambandhabhedena udàharaõànyàha--yathà vetyàdi---ràjàsau ityatra pårvavat adaþ ÷abdena viùayaprakañanam / agreti / atra hastàvayave 'gre 'pi hasta÷abdaprayogaþ, ekade÷adàhe 'pi gràmo dagdha iti vat / atra idaü÷abdo ràjà asau ityatra ca adaþ ÷abdavat / sàdhyavasànàlakùaõaü vivçõoti--nigãràrõasyeti--pårvodàharaõàni ÷vetodhàvati, kuntàþ pravi÷anti, kaliïgaþ sàhasikaþ, gaïgayàü ghoùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) ùoóa÷abhedànàha---sàdç÷yetareti / sàdç÷yetarasambandhàþ kàryyakàraõabhàvàdiråpàþ pårvadar÷itàþ sakalà aùñavidhà api suddhàþ ÷uddhaparibhàùitàþ / sàdç÷yasambandhàttu tà aùñavidhà gauõyaþ sàdç÷yaghañakaråpa÷akyaguõayogaråpayogàrthena gauõyo gauõãparibhàùità ityarthaþ / ùoóa÷abhedità aùñadvaiguõyàt / ## (lo å) evamaùñavidhàpi lakùaõà pratyekaü ÷uddhà gauõã ceti ùoóa÷aprakàreti dar÷ayati---sàdç÷yetareti / vçttau spaùño lakùaõàrthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tàþ pårvoktà aùñabhedà lakùaõàþ / sàdç÷yetarasaübandhàþ kàryakàraõabhàvàdayaþ / atra ÷uddhànàü pårvodàharaõànyeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) pårvoktodàharaõànyeva iti---÷veto dhàvatãtyàdãni, indràrthà sthåõà ityantàni sakalàni eva / teùu ekatràpi sàdç÷yasambandhàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** råóhàvupàdànalakùaõà sàrepà gauõã yathà-- etàni tailàni hemante sukhàni" / atra taila÷abdastilabhavasneharåpaü mukhyàrthamupàdàyaiva sàrùapàdiùu sneheùu vartate / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ç) etànãti---atra taila÷abdasya tilabhavastrehamàtravàcakatvàt prakçte tasya kevalasya sukhamayatvàdivivakùaõat mukhyàrthabàdaþ; prayojanàbhàvàt råóiþ upàdànalakùaõàtvaü mukhyàrthamupàdàyaiva iti vçttyà smàritam / streheùu varttata ityanena ubhayoþ streharåpatvàt sàdç÷yalakùaõaþ sambandhaþ / etànãti sarvànamnà sàropàtvam, evamuttarodàharaõeùvapi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** prayojane yathà-- ràjakumàreùu tatsadç÷eùu ca gacchatsu"ete ràjakumàrà gacchanti" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tilabhavasneharåpaü mukhyàrthamiti / tilasyedamiti yogàrthava÷àttasya mukhyàrthatvaü, tasya cikkaõatàkàritvena sàdç÷yà÷rayaü ÷akyalakùyobhayamevàtra taila ÷abdàrtha ityato mukhyopàdànam / ete ràjakumàrà iti / atra ràjakumàratulya÷obhàvattvaü prayojanam--tulyavayaskatvaüsàdç÷yam / ubhayatraiva etàni ete iti sarvanàmapadena lakùyàrthopàdànàt tatra ÷akyàrthatàdàtmyàropàcca sàropà lakùaõà / ********** END OF COMMENTARY ********** råóhàvupàdànalakùaõà sàdhyavasànà gauõã yathà-- "tailàni hemante sukhàni" / prayojane yathà-- "ràjakumàrà gacchanti" ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) sàdç÷yàt sàdhyavasànàmàha---tailànãti / atra sarvanàmapadena lakùyàrthànupasthàpanànna sàropà, kintu ÷akyàrthàvyàvarttakena ÷akyalakùyasàdhàraõyena sukhapadena lakùyàrthopasthàpanàttasyàcchàdanaråpà nigãrõõatà / tataþ ÷akyàrthatàdàtmyàropàt sàdhyavasànà / ràjakumàra iti / atràkhyàtenaiva karttéõàü lakùyàrthànà mupasthàpanàtteùàü nigãrõõatà / tatra ÷akyaràjakumàratàdàtmyàropa÷ceti sàdhyavasànà / tulya÷obhàvattvaü prayojanam, tulyavayaskatvaü sàüdç÷yam / ********** END OF COMMENTARY ********** råóhau lakùaõalakùaõà sàrepà gauõã yathà-- "ràjà gauóendraü kaõñakaü ÷odhayati" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) ràjà gauóendramiti / atra duþ khadàyitvena kaõñakasadç÷aþ gauóendro lakùyàrthaþ sva÷abdenaivopàttaþ / atra kaõñakatàdàtmyàropàt sàropà / ********** END OF COMMENTARY ********** prayojane yathà-- "gaurvàhãkaþ" råóhau lakùaõalakùaõà sàdhyavasànà gauõã yathà-- "ràjà kaõñakaü ÷odhayati" / prayojane yathà--gaurjalpati" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) gaurvàhãka iti / vàhãko halàvàhakaþ / sa ca sva÷abdenaivopàttaþ / aj¤atvadharmeõa sàdç÷yam / jàóyamàndyàdikam avaidagdhyaü và prayojanam / ràjà kaõñakamityarthaparamparàlikhitaþ pràmàdika eva pàñhaþ / takùyàrthasya kenàpi padena anupasthàpanàt, prathamaü tatra ÷akyatàdàtmyàropànupapatteþ / kintu ràj¤à kaõñakaü ÷odhyate, ityeva pàñhaþ / tatra karmàkhyàtenopasthàpite ÷odhye karmaõi vaurãõi prathamàntakaõñapada÷akyàrthasya tàdàtmyàropàt / gaurjalpatãtyatràpi gaurjalpakatvàsambhavàdàkhyàtenopasthàpite jalpake nigãrõõe gotàdàtmyàropàt sàdhyavasànà / govad vaidagdhyaü prayojanam, jaóatvàdinà sàdç÷yam / ## (lo, é) prayojana ityanantaram upàdànalakùaõà sàropà gauõãtyanuùajyate, evamuttaratràpyudàharaõe pårvoktà vçttiþ / ete iti / atra ràjakumàrasadç÷eùu ràjakumàraprayogàt mukhyàrthabàdaþ / ÷auryyasaundaryyaparicchadàdibhiþ sàdç÷yaü sambandhaþ / prayojanameùàmati÷ayaþ / làjeti--gauóendre kaõñaka÷abdasya prayoge prayojanàbhàvàdråóhiþ / kùudraduþ khadàyitvaü sàdç÷yaü sambandhaþ / kaõñaka÷abdasya prakçte svàrthaparityàgàt lakùaõalakùaõà, gauóendrasya viùayasyànigaraõàt sàropàtvam / gaurvàhãka ityàdietasmin udàharaõe yathà prayojane lakùaõalakùaõà sàropà gauõã / tathà vçttàvevàgre sphuñãbhaviùyati / evaü gaurjalpatãtyatràpi prayojane lakùaõalakùaõà sàdhyavasànà gauõã / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kecidàhuþ--gausahacàriõo guõà jàóyamàndyàdayo lakùyante / te ca go÷abdasya vàhãkàrthàbhidhàne nimittãbhavanti / tadayuktam-- go÷abdasyàgçhãtasaïketaü vàhãkàrthamabhidhàtuma÷akyatvàd go÷abdàrthamàtrabodhanàcca / abhidhàyà viratatvàd viratàyà÷ca punarutthànàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) atra keciditi---svàrtho gotvaü tatsahacàriõa ityarthaþ / vàhãkàrthàbhidhàne iti---abhidhayà pratipàdane ityarthaþ / nimittãbhavantãti---÷akyatàvcchedakãbhavantãtyarthaþ / tathà ca jaóatvena råpeõa vàhãkaþ ÷aktyaiva, jaóo vàhãka iti pratãtiriti tatsiddhàntaþ / tadayuktamiti / ayaü ca doùaþ tat siddhàntànavakalenàdeva dharme lakùaõayà eva dharmiõi ÷aktigràhakatvasya taiþ siddhàntitatvàt / go÷abdàrtheti---sakçduccàritasya ÷abdasya sakçdarthabodhanena ÷abdavirityà abhidhàyà api virateriti bhàvaþ / ## (lo, ë) samprati pårvapakùaniràsapårvakaü gauõyà vçtterlakùaõàyàmantarbhàvaü dar÷ayan ekatràpi udàharaõe vipratipattiniràsena sarvamapi sàma¤jasyaü bhaviùyatãtyàha--atreti / gaurvàhãka ityatra svàrtho gauþ; lakùyante lakùaõayà bodhyante te tatra lakùità guõàþ; cakàreõa na khalu teùàü lakùitatvamàtreõa vi÷rantiriti, vàhãkàrthasyàbhidhàne 'bhidhayà bodane nimittãbhavanti / punarutthànàbhàvàt ÷abdabuddhikarmmaõàü viramya vyàpàràbhàva iti nyàyàt, abhidhàntarakalpane kalpanàgauravamityà÷ayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anye ca punargau÷abdena vàhãkàrtho nàbhidhãyate, kintu svàrthasahacàriguõasàjàtyena vàhãkàrthagatà guõà eva lakùyante / tadapyanye na manyante / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) guõà eva lakùyanta iti---vàhãkapratãtistvàkùepàditi bhàvaþ / ## (lo, e) matàntaramàha--anya iti / nàbhidhãyate uktàdeva nyàyàt / svàrtho gauþ / sàjàtyena sambandhena vàhãkagatà guõà jàóyamàndyàdaya eva ; atraivakàreõa guõino vyavacchedaþ / lakùyante lakùaõayà bodhyante tat samanantaroktaü matàntaramapi / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi-- atra go÷abdàdvàhãkàrthaþ pratãyate, na và ? àdye go÷abdàdeva và ? lakùitàdvà guõàd ? avinàbhàvàdvà ? tatra, na prathamaþ, vàhãkàrthe 'syàsaïketitvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) atra pakùe àdye pratãtipakùe / lakùitàt guõàt svaniùñajàóyamàndyàdeþ / avinàbhàvo 'vyabhicàrasambandhaþ taddràrà tadvalenàkùepàdibhàvaþ / prathamaþ gau÷abdamàtràt vàhãkasya pratãtipakùeþ / pratãti÷càbhidhayà bodhità / ********** END OF COMMENTARY ********** na dvitãyaþ,-- avinàbhàvalabhyasyàrthasya ÷àbde 'nvaye prave÷àsaübhavàt / ÷àbdã hyàkàïkùà ÷abdenaiva påryate / na dvitãyaþ,-- yadi hi go÷abdàdvàhãkàrtho na pratãyate, tadàsya vàhãka÷abdasya ca sàmànàdhikaraõyamasama¤jasaü syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) àdye 'pãti--go÷abdàd vàhãkapratãtipakùe ityarthaþ / na prathamaityanena taddåùaõam / asaüketitatvàditi---etaduddhàra÷ca tanmate dar÷ita eva, ityavadheyam / na dvitãyo--lakùitaguõàvinàbhàvenàkùepàt pratãtipakùaþ / ÷àbde 'nvaye prave÷àsambhavàditi--idaü ca svasiddhàntàbhipràyeõaivoktam / vastutastu jàti÷aktivàde jàtyavinàbhàvalabhyàyà vyakteþ ÷àbdabodhaprave÷avadatràpi tathàtve bàdhakàbhàvàt / na tçtãya iti--go÷abdàt vàhãkapratãtyabhàvapakùe / sàmànàdhikaraõyamiti---svàrthayorabhedabodhakatvaniyataü samànavibhaktikatvamityarthaþ / ## (lo, o) avinàbhàvalabhyasya na tu ÷abdabodhitasyetyarthaþ / àcàryyasammatimàha--÷àbdãtyàdi--hi yasmàt ÷abdenaiva na tvàvinàbhàvàdilabhyàrthena / tçtãyo na pratãtepakùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tasmàdatra go÷abdo mukhyayàvçttyà vàhãka÷abdena sahànvayamalabhamàno 'j¤atvàdisàdharmyasaübandhàdvàhãkàrthaü lakùayati / vàhãkasyàj¤atvàdyati÷ayabodhanaü prayojanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) tathà hi go÷abdasya vàhãkagatajàóyamàndyàdi guõor'thaþ / vàhãka÷abdasya halavàhikor'thaþ / vàhãkàrthaü lakùayatãti--gosadç÷atvena råpeõeti ÷eùaþ / ## (lo, au) tat kà gatirityàkàïkùàyàü svamatamàha-tasmàditi / yasmàdevamanyà gatirnàsti ityarthaþ / go÷abdo go÷abdàrthaþ / ÷abdatadarthayorabhedopacàràt / evamanyatràpyevaüvidhasthale boddhavyam / mukhyà vçttirabhidhàprayojanam / vàhãko 'j¤a iti sva÷abdapratipàdanàlabhyam, etasyà gauõyàkhyàyà vçttermukhyàrthabàdhàditritayahetukatvàt lakùaõàyàmantarbhàvaþ sphuña eva ityà÷ayaþ / iha ca gaïgatañayostàdàtmyapratãtyà tañe ÷ãtatvàdyati÷ayaþ / gaurvàhãka ityatra govàhãka÷abdayostàdàtmyapratãtyà vàhãke jàóyàdyati÷ayaþ pratãyate iti vyartho 'yamupacàro lakùaõàyàsaþ kàvyaprakà÷akàrasyeti caõóãdàsapaõóitànàmavicàritàbhidhànam / tathàhi sàdç÷yasambandhinoriva taditarasambandhinorna sambandhaudàsãnyena vçttiþ; ata evànyairuktasambandhàntaraü lakùyalakùyakayoþ sàkùàt sambandhena, sàdç÷yaü tu gaurvàhãkàditaddharmasàjàtyaråpaü, na tatheti, ata eva kvacit tañàdau gaïgadisambandhàt ki¤cit ÷etyàdikamastvevaü, kintu gaïgà÷abdena pratipàdane gaïgàtvapratãtau tat÷aityàdikamàdhikaü pratãyate / vàhãke punargoniùñànàü guõànàü kadàcinna sambhavaþ, kintu tatsajàtãyànàm / ki¤ca gaurvàhãka ityukte 'pi pratipattuþ sarvathà nàbhedapratipattiþ, kintu sàmànàdhikaraõyaprayogàt tasyàþ sthaganamàtram / taduktaü ÷àrãrikamãmàüsàvyàkhyàne vàcaspatimi÷raiþ---"api ca para÷abdaþ paratra lakùyamàõaguõayogena varttata' iti yatra prayoktçpratipattroþ sampratipattiþ sa gauõaþ, saca bhedapratyayapuraþ sara iti / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü ca guõayogàdrauõãtyucyate / pårvà tåpacàràmi÷raõàcchuddhà / upacàro hi nàmàtyantaü vi÷akalitayoþ ÷abdayoþ sàdç÷yàti÷ayamahimnà bhedapratãtisthaganamàtram / yathà--agrimàõavakayoþ" / ÷uklapañayostu nàtyantaü bhedapratãtiþ, tasmàdevamàdiùu ÷uddhaiva lakùaõà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) guõayogàditi---÷akyagoniùñhajàïyàdiguõasajàtãyajàóyàdiguõayogàdityarthaþ / pårvà tviti--suklapañaþ, àyurghçtamityàdiketyarthaþ / nanu tatràpi samànavibhaktikatvava÷àdàyurghçtayoþ prathamabhedopacàro 'steyeva ityata àha---upacàro hãti / samànavibhaktikatvàbhidhànena upacàreõàmi÷raõaü na ÷auddhatvaprayojakaü, kintu tatraiva sàdç÷yasattve eveti bhàvaþ / ÷uklapañayostviti--àyurghçtayo÷cetyapi bodhyam / ## (lo, a) etadabhipretya uktaprakàreõa lakùaõàvi÷eùaõayorgauõa÷uddhayorbhedaü dar÷ayatiiyaü ceti / iyaü sàdç÷yasaübandhahetukà guõayogàt natu sàkùàtsambandhàt / upacàro nàma atyantaü vi÷akalitayorityanena sambandhasya sàkùàttvaü dar÷itam / sthaganamàtraü natu sarvathàbhàvaþ / nàtyantaü bhedapratãtaþ uktanayena sambandhasya sàkùàttvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## prayojane yà aùñabhedà lakùaõà da÷itàstàþ prayojanaråpavyaïgyasya gåóhàgåóhatayà pratyekaü dvidhà bhåtvà ùoóha÷a bhedàþ / tatra gåóhaþ, kàvyàrthabhàvanàparipakvabuddhivibhavamàtravedyaþ / yathà-- "upakçtaü bahu tatra-" iti / agåóhaþ, atisphuñatayà sarvajanasaüvedyaþ / yathà-- upadi÷atiü kàminãnàü yauvanamada eva lalitàni" // atra"upadi÷ati" ityanena "àviùkaroti" iti lakùyate / àviùkàrati÷aya÷càbhidheyavatsphuña pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) phalalakùaõàþ prayojanavatyo lakùaõàþ / prayojane yà aùñabhedà dar÷ità iti ùoóa÷asu råóhàvaùñau prayojane tvaùñàviti dar÷atatvàt / paripakvabuddhaiþ dçóhasaüskàrajà buddhiþ / upakçtamiti---atra granthakçnmate 'pakàradyati÷ayaþ, anyamate tvapakàriõaþ kauñilyàdikaü prayojanaü, vyaïgyavidagdhaikagamam / solluõñhanàrthasyàvidagdhàvedyatvàt / àviùkarotãti--upade÷akatvasya gurudharmatvena yauvanamade tadbàdhàt iti bhàvaþ / àviùkàràti÷aya÷ceti--idaü tu nànubhàvikamuktam / kàvyaprakà÷e tu ÷ikùàdànameva lakùyàrthastatrànàyàsa eva prayojanamabhidheyavat sarvajanavedyam / taddhi prayonajamupade÷asya vàkyàrthasya dharmo lakùyàrthe ÷ikùàdàne pratãyate---upade÷àt ÷ikùàyàü cànàyàsaþ sarvajanavedya eva iti tadabhipràyaþ / ## (lo, à) samprati vyaïgyavaicitryaiõaiva lakùaõàbhedàn dar÷ayati, vyaïgayasyetiphalaü prayojanaü, tadyuktà lakùaõà / lalitàni ceùñitàni / àbhyàmeva vyaïgyasya gåóhàgåóhatvàbhyàü dhvaniguõãbhåtavyaïgyàkhyau kàvyaprakàravi÷eùau vakùyete / ********** END OF COMMENTARY ********** ## età anantaroktàþ ùoóa÷abhedà lakùaõàþ phalasya dharmigatatvena dharmagatatvena ca pratyekaü dvidhà bhåtvà dvàtriü÷adbhedàþ / diïmàtraü yathà-- "strigdha÷yàmalakàntiliptaviyato velladvalàkà ghanà vàtàþ ÷ãkariõaþ payodasuhçdàmànandakekàþ kalàþ / kàmaü santu dçóhaü kañhorahçdayo ràmo 'smi sarvaü sahe vaidehã tu kathaü bhaviùyati hahà hà devi dhãrà bhava" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ùoóa÷abhedà iti---gåóhàgåóhaprayojanaråpà ityarthaþ / dharmidhamargatatveneti; dharmo lakùyàrthaþ / dharmastu lakùyàrthaniùñhapadàrthaþ strigdha÷yàmaleti---pràvçñkàle upasthite sãtàvirahiõo ràmasyeyamuktiþ / vellantã ca¤calà valàkà yatra tàdç÷àþ / payodasuhçdàümayåràõàm ete virahoddãpakàþ kàmaü svàcchandyena santu tathàpi màü màrayituü na ÷aktà ityarthaþ / yato ràmo 'smi, duþ khasahiùõurasmi, tathàtve hetumàhakañhoreti / ata uktaü ghanàdikaü sarvamahaü sahe ityarthaþ / vaidehã tu anãdç÷ã / kathaü bhaviùyati, kiprakàrà bhaviùyatãtyarthaþ / hàhà khede / tasmàddevi vaidehi ! dhãrà bhava---duþ khasahiùõurbhavetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atràtyantaduþkhasahiùõuråpe ràme dharmiõi lakùye tasyaivàti÷ayaþ phalam / "gaïgàyàü ghoùaþ" ityatra tañe ÷ãtatvapàvanatvaråpadharmasyàti÷ayaþ phalam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) ràme lakùye iti---ghanàdyuddãpakasaharàmatvasya prayojakatvàdduþ khasahiùõutvaråpeõa ràmo lakùyata ityarthaþ / tasyaivàti÷aya iti tasyaiva duþ khasahiùõo ràmasyàti÷ayaþ vipralambharåpaþ, nacàtra duþ khasahiùõutvasyàpyati÷ayaþ pratãyata eva / tat kathamidaü dharmagatasyodàharaõaü na dar÷itamiti vàcyam / vivakùitàrthàvivekena tasyàpi dharmigatvàdeva; tathàhi duþ khasahiùõutvaü tàvadduþ khadveùàbhàvastasya càbhàvaråpasyàti÷ayàntaràbhàvadveùasàmànyàbhàvaråpatvamevati÷ayaþ / sa ca nàtiriktapadàrthaþ / kintu abhàvasvaråpa eva / tasya ca ràmaråpadharmigatatvàdeva / ÷ãtatvapàvanatvàti÷ayasyeti---ati÷ayasyàti÷ayàntaràbhàvàdati÷ayita÷ãtatvapàvanatvayorityarthaþ / atra càti÷ayitàü÷o nàtiprayojanaþ sampàtàyàta eva bodhyaþ nanvatra dharmigate ÷ãtatvapàvanatve eva prayojane kiü na syàditicenna / gaïgasambandhava÷àttañasya ÷ãkatvapàvanatve vàstave eva / tata÷ca lakùaõayà tañapratãtau tatsambandhinoþ tayoþ smaraõasyaivaü sambhavena vyaïgyatvaniyamarahitayostayorati÷aya eva prayojanamityabhipràyàt / ## (lo, i) snigdheti--vellanaü calanaü; payodasuhçdàü mayåràõàm; ànandena kekàþ dhvanayaþ kalà madhuràsphuñàþ / atreti--ayamarthaþ; ràmo 'haü sarvaü saha ityatra ràmasya sarvaüsahatvasyàprasiddheþ; mukhyàrthabàdhàt ràmasyàtyantaduþ khasahiùõutvaråpovi÷eùo lakùyate / tena phalàt atyantaduþ khasahiùõå ràmo 'smi iti ÷abdàbhidhànàlabhyaü tathàbhåtaràmavi÷eùasya evàti÷ayastanniùñameva prayojanamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## råóhàvaùñau phale dvàtriü÷aditi catvàri÷allakùaõàbhedàþ / ki¤ca-- ## tà anantaroktà÷ca tvàriü÷adbhedàþ / tatra padagatatve yathà-- "gaïgàyàü ghoùaþ" / vàkyagatatve yathà-- "upakçtaü bahu tatra'iti / evama÷ãtiprakàrà lakùaõà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) phale dvàtriü÷aditi--pårvoktàùñavidhaprayojanasya gåóhàgåóhatvàbhyàü draiguõyena ùoóa÷avidhasya dharmidharmagatatvena dvaiguõyàd dvàtriü÷adityarthaþ / padavàkyagatatvena vyaïgyatvena / gaïgàyàmiti--nanvidamapi ghoùanvayava÷àt vàkyameva yadi ca vàkyasthaikapadasyaiva làkùaõikatvàttadvyaïgyasya padagatatvaü tadà upakçtaü bahvityatràpi na vàkyagatatvam / upakçtaü bahu tatra kimucyate iti vàkyasthasyopakçtapadasya ekasyaiva lakùaõikatvàditi cenna / vàkyagatapadadvayasya làbhaõikatve tayoþ padayorvàkyatvena vàkyagatatvàt / bhavati hi upakçtamityatra upakçtamityatra upakçtasujanatàpadayorvàkyasthayorlàkùaõikatvam / naca kimucyate ityantasya bhinnavàkyatvàt kathaü tayorekavàkyatvamiti vàkyam, "kimucyate ataþ sujanatà prathità"ityevamekavàkyatvàt / ## (lo, ã) tasmàt evamuktaprakàreõa"upakçtaü bahu tatra"ityatra bahupadaniùñatvàbhipràyeõa vàkyagatatvam / evameva hi dhvaniguõãbhåtavyaïgyadoùaguõàlaïkàràõàü vàkyaniùñatvam pràcãnàlaïkàragranthaùvapi praya÷o dç÷yate / tathàhi kàvyaprakà÷akçto hi nihatàrthatve udàharaõam / "sàyakasahàyavàhormakaradhvajaniyamitakùamàdhipateþ / abjarucibhàsvaraste bhàtitaràmavanipa÷loka." // iti / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vya¤janà-- ## ## "÷abdabuddhikarmaõàü viramya vyàpàràbhàvaþ" iti nayenàbhidhàlakùaõàtàtparyàkhyàsu tisçùu vçttiùu svaü svamarthaü bodhayitvopakùãõàsu yathà aparo 'nyo 'nyor'tho bodhyate sà ÷abdasyàrthasya prakçtipratyayàde÷ca ÷aktirvya¤janadhvananagamanapratyàyanàdivyapade÷aviùayà vya¤janà nàma / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) vyaïgyo vya¤janayetyuktatvàt vya¤janàlakùaõaü vaktumàha---atheti / nayeneti / etannyàyàt ÷abdasyeva tanniùñhavçtterapi viratiþ siddhyati ityarthaþ / upakùãõàsviti / arthàntarabodhane kùãõasamarthyàsu / ## (lo, u)--udde÷akamapràptàü vya¤janàü niråpayati--atheti / parobhidheyàdivyatirikto vyaïgyatvena niråpayiùyamàõo vastvalaïkàrarasalakùaõaþ / tisçùviti---abhihitànvayavàdimatamà÷ritya anvitàbhidhànamate tu dvayoþ / tatràpi lakùaõàyà abhàve tu prathamamate tu dvayoþ dvitãyamate tvekasyàþ / dhvananàdayo vya¤janasya paryàyàntaraõi / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## abhidhàmålàmàha-- ## àdi÷abdàdviprayogàdayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) anekàrthasyeti---saüyogàdãn vakùyati, tairanekàrthasya ÷abdasya ekàrthe niyantrite arthàntarabodhaü pratirudhya bodhite sati anyasya pratiruddhàrthasya dhiyo heturyà vçttiþ sà vya¤janàbhidhà÷rayà ityarthaþ / àdya÷abdàditi saüyogàdyairityàdya÷abdàdityarthaþ / ## (lo, å) anekàrthasya viùõusiühàdyanekàbhidheya÷abdasya haryyàdeþ ekàrthe niyantrite ityanvayaþ / arthe vàcyaråpe niyantrite arthàntaraniruddhaprasaratayà vyavasthàpite / anyasya saüyogàdisàcivyàbhàvàt abhidhàyà aviùayasya buddhihetuþ vya¤janà / ********** END OF COMMENTARY ********** uktaü hi-- "saüyogo viprayoga÷ca sàhacaryaü virodhità / arthaþ prakàraõaü liïgaü÷abdasyànyasya saünidhiþ // sàmarthyamaucitã de÷aþ kàlo vyaktiþ svaràdayaþ / ÷abdàrthasyànavacchede vi÷eùasmçtihetavaþ" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) saüyogaþ, samabhivyàhçtàparapadàrthasya / viprayogaþ---tyàgaþ, so 'pi tasyaiva / sàhacaryyaü-samabhivyàhçtapadàrthena saha sarvadà sthitiþ virodhità vairità sàpi tàdç÷àparapadàrthena saha / arthaþ prayojanaü tacca samabhivyàhçtam / prakaraõamupakramaþ / liïgaü cihnaü tadapi samabhivyàhçtam / sàmarthyaü samabhivàyàhçtapadàrthajanane / aucitã tàtparyyam / te÷akàlàvapi samabhivyàhçtau / vyaktiþ ÷abdasya puüstvàdiliïgàni / svaraþ udàttàdiþ / anavacchede 'nekatve / vi÷eùasyaikasyaivàrthasya smaraõahetavaþ saüyogàdaya ityarthaþ / naiyàyikamate sarveùàmeva padàrthanàü smaraõamanvayabodhastvekameva padàrthamàdàya / etanmate tu yasya padàrthasyànvayabodhastasyaiva vi÷eùasya smaraõamiti / ## (lo, ç) uktaü hi bhartçhariõà iti ÷eùaþ / saüyoga iti / vilodho vadhyaghàtakàdiþ / arthaþ phalam, prakaraõaü prastàvaþ / liïgam, viùayavyàvçtto dharmaþ / sannidhiþ sàmànàdhikaraõyam / sàmarthyaü tat kàraõaniyamaþ / de÷astad vi÷eùaþ / kàlastadvi÷eùaþ / vyaktiþ puüstvàdiþ svarà udàttàdayaþ / anavacchede ekavàkyaniyame / vi÷eùa ekavàkyaråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sa÷aïkhcakro hariþ" iti ÷aïkhcakrayogena hari÷abdo viùõumevàbhidhatte / "a÷aïkhacakro hariþ" iti tadviyogena tameva / "bhãmàrjunau" iti arjunaþ pàrthaþ / "karõàrjunau" iti karõaþ såtaputraþ / "sthàõuü vande" iti sthàõuþ ÷ivaþ / "sarvaü jànàti devaþ" iti devo bhavàn / "kupito makaradhvajaþ" iti makaradhvajaþ kàmaþ / "devaþ puràriþ" iti puràriþ ÷ivaþ / "madhunà mattaþ pikaþ" iti madhurvasantaþ / "yàtu vo dayitàmukham" iti mukhaü sàümukhyam / "vibhàti gagane candraþ, iti candraþ ÷a÷ã / "ni÷i citrabhànuþ" iti citrabhànurvàhniþ / "bhàti rathàïgam" rathàïgam" iti napuüsakavyaktyà rathàïgaü cakram / svarastu veda eva vi÷eùapratãtikçnna kàvya iti tasya viùayo nodàhçtaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) tadaviyogeneti---÷aïkhacakratyàgenetyarthaþ / na¤o 'tra tyàgàrthakatvàt / bhãmàrjunàviti sàhacaryye / atra arjunapadaü pàrthakàrttavãryyayoþ / bhãmapadaü mahe÷apàrthayoranekàrtham / karõàrjunàviti virodhitàyàm / atra dvayamapi padamanekàrtham / prayojane sthàõumiti / atra ràj¤a upakramo vàkyàntaràllabhyaþ / cihne-kupita iti kopasya kàmacihnatvàt / samudro 'pi makaradhvajaþ / naca kàmadevasyàpi kopa iti vàcyam, virahiõyàü kupati ityarthàt / anya÷abdasannidhau sa deva iti--atra deva÷abdo 'nekàrthaþ / tulyavibhàktikapuràràti÷abdasya sànnidhyam / sàmarthye madhuneti---atra madhurdaityavi÷eùe 'pi, kokilamàdane vasantasyaiva sàmarthyam / aucityàü "pàtu va' iti--atra mukhapadaü prabhçtyàdàvanekàrtham / màninyàþ sàmmukhye vaktustàtparyyam / de÷e bhàvãti--atra candrapadaü karpåre 'pi / de÷ogamanam / kàle ni÷ãti--citrabhànuþ såryyo 'pi / vyaktau--rathàïgamiti, cakravàkastu rathàïgaþ / ## (lo, é) eùàü niyantraõasvaråpaü kramàdudàharaõairdar÷ayati---sa÷aïkhetyàdi / viùõumevetyevakàreõa ÷akasiühà÷vàdervyavacchedaþ / tayoþ ÷aïvacakrayorviyoge 'bhàve 'pi tameva harimevàbhidhatte ityanuùajyate, pratiùedhasya prasaktipårvakatvàt / pàrtho natu vçkùavi÷eùaþ / såtapaputro natu ÷ravaõam / atra vadhyaghàtako virodhaþ, sahànavasthàne tu chàyàtapàviti / sthàõu÷abdasya ÷aïkuvàcakatve labdhacchedàkhyaü na ghañate / bhavàn prakçto ràjà / kàmo na tu makaràkàro dhvajaþ, tasya koparåpadharmàbhàvàt / ÷ivo na muraripuþ / vasanto na tu madyam / sànnidhyaü na tu vadanaü, tasya kàmakàtaratàyogyatvàbhàvàt ÷a÷ã na tu karpåram / vahnirna tu raviþ / cakaü na tu cakravàkaþ / veda eva vi÷eùapratãtikçt iti anekàrthavàcaka÷abdasya ekàrthavàcakatve niyantraõaråpaþ, tatpratyayaü ca svaro vede eva karoti / yathà indra÷atrurityàdau ùaùñãtatpuruùe samàsàntodàttasåcite indrasya ÷amãyatà và daityo 'rirevàbhidhãyate / bahuvrãhau tu pårvapadàntodàttanirõote indra eva ÷amayità ÷àtayità ceti / idaü hi kàvyaprakà÷akàrasya udàharaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü ca ke 'pyasahamànà àhuþ-- svaro 'pi kàkkàdiråpaþ kàvye vi÷eùapratãtikçdeva / udàttàdiråpo 'pi muneþ pàñhoktadi÷à ÷çïgàràdirasavi÷eùapratãtikçdeva" iti etadviùaye udàharaõamucitameva iti, tanna; tathàhi-- svaràþ kàkkàdayaþ udàttàdayo và vyaïgyaråpameva vi÷eùaü pratyàyanti, na khalu prakçtoktamanekàrtha÷abdasyaikàrthaniyantraõaråpaü vi÷eùam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ë) ke 'pãti--÷rãcaõóãdàsaràghavànandaprabhçtayaþ / asahamànà iti / ÷abdàrthasyànavacchede vi÷eùasmçtihetava ityatra vi÷eùapadasyàr'thànavabodhane iti ÷eùaþ / àhuþ--svaro 'pi ityàdi ucitamevetyantam / tatra kàvyàdãnàü vi÷eùapratãtikçdeva niyantraõaråpaþ / udàharaõaü taireva dar÷itam / yathà "mathnàmãtyanena kàkuvacanena mathnàmyeva iti vi÷eùapratãtikçditi / muneþ pàñhaguõoktamàrga÷ca taireva dar÷ito yathà---"yathàha munirbharataþ----"hasya÷çïgarayoþ svarãtodàttaü, vãraraudràdbhuteùu udàttakampitaü, karuõabãbhaütsabhayànakeùu anudàttakampitam utpàdayediti / tanna, tat teùàü vacanamayuktam, kathamityàha--tathàhãti / vyaïgyaråpameva bhavaddar÷itaü, mathnamyevetiråpaü ÷çïgàrasaråpaü ca / prakçtoktaü "saüyogo viprayoga÷ca' ityàdinà bharttçhariõà uktaü dar÷itam / anekàrthe ityàdau artha÷abdo vàcyaparaþ, vi÷eùa ityanantaraü saüyogàdiprayogàditi ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca yadi yatra kvacidanekàrtha÷abdànàü prakaraõàdiniyamàbhàvàdaniyantritayorapyarthayoranuråpasvarava÷enaikatra niyamanaü vàcyaü, tadà tathàvidhasthale ÷leùànaïgãkàraprasaïgaþ; ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) muneþ pàñhoktadi÷eti--muninà vedasya svaravi÷eùeõaiva pañhanàt / dvayorarthayoranuråpeti--dvayorrthayormadhye ekasyànuråpasvarava÷enetyarthaþ / ekoccàraõe dvayoranuråpasvaràsambhavàt / tathàtve ekatra niyamanàsambhavàcca / tadà tathàvidhasthale ÷leùànaïgãkàraprasaïga ityarthaþ / ekàrthaniyamane 'nyàrthasya vyaïgyatvena tasyopamànatvàt upamàdhvanitvasyaiva prasakternatu ÷leùasya / yathà vakùyamàõe durgàlaïghitavigrahe ityàdau prakaraõàdumàmahàdevãvallabhabhànudevaràjaniyamane pàrvatãvallabhasya vyaïgyatvena ràj¤aþ tadupamàdhvanireva / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca tathà, ata evàhuþ ÷leùaniråpaõaprastàve-- "kàvyamàrge svaro na gaõyate" itica nayaþ, ityalamupajãvyànaü mànyànàü vyàkhyàneùu kañàkùanikùepeõa / àdi÷abdàt "etàvanmàtrastanã" ityàdau hastàdiceùñàdibhiþ stanàdãnàü kamalakorakàdyàkàratvam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo e) evaü pracãnoktaü dåùayitvà svayameva pårvapakùamutpàdya niràcaùñe-ki¤ceti / yatra kvacit--- "yena dhvastamanobhavena valijitkàyaþ purà strãkçto ya÷codvçttabhujaïgahàravalayogaügàü ca yo 'dhàrayat / yasyàhuþ ÷a÷imat ÷iro hara iti stutyaü ca nàmàmaràþ pàyàt sa svayamandhakakùayakarastvàü sarvadomàdhavaþ" // ityàdau dvayorapyarthayorhariharastutiparayoranuråpaþ svara udàttàdirekatra harau hare và / naca tathà ÷leùàïgãkàraþ / atràcàryyasammati dar÷ayati--ata evetyàdi / naye nãtyàü lokaprasiddhàyàm / teùàmupajãvyatvaü-tadgranthaniùñayà svavyutpattyà vi÷eùasampàdanàt / àdi÷abdaþ, kàlo vyaktiþ svaradaya ityatra / ceùñàdãtyàdi÷abdena---"itaþ sa daityaþ pràpta÷rãrneta evàrhati kùayam' ityàdau àtmanirdde÷àdayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamekasminnarthe 'bhidhayà niyantrite yà ÷abdàrthasyànyàrthabuddhihetuþ ÷aktiþ sàbhidhàmålà vya¤janà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) na ca tatheti--tathàtve pçthukàrttasvarapàtramityàdi÷leùàlaïkàrocchedaprasaïgàditi bhàvaþ / ata evàhuriti kàvyaprakà÷akàràdaya àhurityarthaþ / upaj¤ãvyànàmiti kàvyamàrge 'pi svaragaõayitçõàü pràcãnànàmuparãtyarthaþ / àdi÷abdàditi---svaràdaya ityàdi÷abdàdityarthaþ / hasteti---hastaceùñàdibhiþ stanàdãnàü kamalakorakàdyàkàratvaü smàryyata ityarthaþ / "eddahamettathiõià eddahamettehi àcchivattehi / eddamettàvatthà eddahamettehiü diüa ehi" // ityàdi pràkçta÷lokasya hi--- "etàvanmàtrastanikà etàvanmàtrairakùipattaiþ / etàvanmàtràvasthà etàvanmàtrairdivasaiþ' // iti saüskçtam / stanàdãnàmiti---kamalakorakàdityàdipadadvayàt cakùuràdãnàü padmapalà÷àdyàkàraparigrahaþ / atra etatpadaü nànàkàrabodhakatvenànekàrtham / ceùñàvi÷eùastvàkàravi÷eùasmàrakaþ / ÷aktiþ vçttiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama tàtapàdàna mahàpàtracaturda÷abhàùàvilàsinãbhujaïgamahàkavã÷vara÷rãcandra÷ekharasaüdhivigrahikàõàm-- "durgàlaïghitavigraho manasijaü saümãlayaüstejasà prodyadràjakalo gçhãtagarimà viùvagvçto bhogibhiþ / nakùatre÷akç tekùaõo girigurau gàóhàü ruciü dhàrayan gàmàkramya vibhåtibhåùitatanå ràjatyumàvallabhaþ" // atra prakaraõonàbhidhayà umàvallabha÷abdasyomànàmnãmahàdevãvallabhabhànudevançpatiråper'the niyantrite vya¤janayaiva gaurãvallabharåpor'tho bodhyate / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) durgàlaïghiteti / atra umà nàma mahàdevã tasyà vallabho bhànudevançpatiþ / pràkaraõiko ràjati / kãdç÷aþ ÷atrudurgeõàvàritayuddhaþ / tejasà dehakàntyà manasijaü sammãlayan sàndairyyagavàrta saïkocayan / prodyantã ràjakalà nçpaticàturyyaü yasya tàdç÷aþ / garimà, vapuþ puùñiþ, gçhãtatattvaþ / bhogibhirnàma bhogavadbhiþ amàtyairviùvak sarvato vçtaþ / kùatrai÷eùu kùatriye÷vareùu ràjasu avaj¤ayà na kçtekùaõo akçtadçkpàtaþ / gurau mahatyàü giri vàci, gàóhàü ruciü prãtiü dhàrayan gàmàkramya pçthivãmadhikçtya, vibhåtyà ai÷varyyeõa bhåùitatanuþ / atra durgàdipadànyanekàrthàni prakaraõava÷àddar÷itàrthe niyantrite vàcakàni (÷abdàþ) arthàntaraü tu vya¤janayà bodhayanti / tathà hi--umàyàþ pàrvatyà vallabho mahe÷o ràjati / kãdç÷aþ--durgayà, pàrvatyà, laïghitavigrahaþ à÷leùeõa àkrànta÷arãraþ / tejasà netrajyotiùà, manasijaü sammãlayan nighnan / ràjakalà candrakalà, ÷irasi pradyottatkaþ gçhãtagarimà gçhãtajagadgurubhàraþ / bhogibhiþ sarpaiþ sarvato vçtaþ / kùatre÷ena candreõa ghañitalocanaþ såryyacandràgnimayalocanatvàt / girãõàü gurau himàlaye gàóhàü ruciü dhàrayan ÷va÷uratvàt svãyataponilayatvàcca / gàü vçùam àkramyàruhya ràjatãtyanvayaþ / vibhåtibhirbhasmabhirbhåùitatanu÷ca / itthamatràpràkaraõike mahe÷e vya¤jite prakçte saïgamanàya mahe÷a iva ràjetyupamàvya¤janàdupamàdhvanirayam / ## (lo, ai) durgàlaïghiteti---durgàõi vanagirijalamayasthànàni durgà pàrvatã ca, alaïghito laïghita÷ca, vigraho yuddhaü deha÷ca, sammãlanaü tiraskàro dahanaü ca, tejaþ kànti. nayanàgni÷ca / ràjà pàrthiva÷candra÷ca / kalà kalanàü aü÷a÷ca, garimà mahimà ai÷varyyavi÷eùa÷ca / bhoginaþ strakcandanàdibhogavantaþ sarpà÷ca / kùatre÷vareùu akçtadçùñiþ kùatre÷ena candreõa kçtanayana÷ca / gurau mahatyàm / giri vàci / girãõàü gurau, ÷reùñe ca gàü pçthivãü vçùabhaü ca / vibhåtiþ sampat bhasma ca / umàvallabho bhànudeva ã÷vara÷ca / prakaraõena varõanãyatvàt / iha ca umàvallabha÷abdena yo 'yamaprakçto mahe÷varàrthaþ pratãyate tasyàsambaddhatvamàsãditi mahe÷varabhànudevayorupamànopameyabhàvaþ kalpyate / tena umàvallabhaivetyupamàdhvaniþ vya¤janayaiva bodhyate / ityatrai vakàrasyàyamà÷ayaþ-iha khalåmàvallabha÷abde yeyaü dvitãyàrthapratãtiþ tatràbhidhàyà prakçtàrthamàtrabodhane viramàt lakùaõàyà÷ca mukhyàrthabodhahetukatvàt / tàtparyyasya ÷aktyabhihitalakùitasaüsargamàtrabodhananaiyatyàt vya¤janàkhyà turãyà vçttirupàsyaiveti / nanvatràpyarthabhedena ÷abdabheda iti dar÷anàt ÷abdabhedadvayamasti / tacca sàjàtyadaikyabhramahetuþ / ata÷ca prathamamumàvallabhàdi÷abdena ràjàrthabodhanàd viratàyàü prathamàbhidhàyàü dvitãyaþ ÷abdaþ tanniùñàbhidhà÷aktyà dvitãyàrthaü bodhayatu kiü vçttyantarakalpanayà iti cenna / atra hi ÷abdadvayakalpane kathaü prakçtàrthasya prathamaü pratãtiranubhåyate, dvayorabhidheyatvena pårvapa÷càdbhàvanaiyatyàsambhavàt / evaü"bhramimaratim"ityàdàvapi viùa÷abdasya garalàrthatve bhujaïgàdipadasàcivyàt na panarabhidhàyà ujjãvanaü, kintu vya¤janaiva vyàpàraþ / kintvatra dvitãyàrthabodhe heturbhujaïgàdiråpaþ ÷àbdaþ / durgàlaïghitetyàdàvàrthaþ / "yena dhvastam" ityàdau tu niyàmakàbhàvàt anekàrthaviùayaþ sandehaþ"vyathàü dvayeùàmapi medinãbhçtàm"ityàdau cobhayàbhidhànamapãti caõóãdàsapaõóitàþ / etanniràkariùyàmahe ÷leùàlaïkàravyàkhyànàvasare / durgàlaïghitetyàdau ca dvitãyàrthasyànubhavasiddhasyàbhàvaü vadato mahimàcàryyasya gajanimãlikaiva durvyàkhyàtçdurupade÷aparamparayaiva dvitãyàrthapratyàkhyàne vyàsavàlmãkiprabhçtimahàkavãnàü tàdç÷akàvyanibandhasya niùphalatàprasaïgaþ / arthadvayasyàpi pratãyamànatvavi÷eùàd vyàkhyàvi÷eùanigamanàyàü pràmàõyàbhàva÷ca / ki¤ca dvitãyàrthabodhane dharmikalpanàto varaü dharmakalpaneti bhinna÷abdakalpanàt bhinnà eva vya¤janàkhyà vçttiraïgãkarttumucità ; tasyàstu yatra tatra prasare 'tiprasaïgabhãtyà sambandhatvena saivàbhidhà÷rãyata iti sarvamavadàtam / ********** END OF COMMENTARY ********** lakùaõàmålàmàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, o) lakùaõàmålàmudde÷akamapràptàmiti ÷eùaþ / upàsyate àdriyate, yasya kçte yannimittam yathà ÷abda÷aktyà / ********** END OF COMMENTARY ********** "gaïgàyàü ghoùaþ" ityàdau jalamayàdyarthabodhanàdabhidhàyàü tañàdyarthabodhanàcca lakùaõàyàü viratàyàü yayà ÷ãtatvapàvanatvàdyati÷ayàdirbodhyate sà lakùaõàmålà vya¤janà / evaü ÷abdãü vya¤janàmu katvàrthomàha-- ## vya¤janeti sambadhyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) yasya kçte iti / yatpratãternimittamityarthaþ / vai÷iùñyàt vailakùaõyàt / ## (lo, au) prakaraõasaïgatimàha evamiti--bodhyate yaþ sa boddhavyaþ / ÷abdaprayogasya paràrthatvàt, yatsamavetà pratãtirupapadyate sa ityarthaþ / ucyate ÷abdena pratipàdyate yaþ sa vàcyaþ / tena vàcya-lakùya-vyaïgyàtmanastrividhasyàrthasya parigrahaþ / prastàvaþ prakaraõaü, kàkuþ dhvanervikàraþ, vai÷iùñyàt vailakùaõyàditi vaktràdiùu pratyekamanvayaþ / anyaü pràcãnàbhidheyàdivailakùaõyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vaktçvàkyaprastàvade÷akàlavai÷iùñye yathà mama-- "kàlo madhuþ kupita eùa ca puùpadhanvà dhãrà vahanti ratikhedaharàþ samãràþ / kelãvanãyamapi va¤julaku¤jama¤jur- dåre patiþ kathaya kiü karaõãyamadya" // atraitaü de÷aü prati ÷ãghraü pracchannakàmukastvayà preùyatàmiti sakhãü prati kayàcidvyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, a) kàla iti / eùa ityanena tatkàlànubhåyamànoünmàdakatvaü kàmasya såcitam / patiriti--patirbharttà na tu priyaþ / atra vaktryà madanavihvalatàdinà vai÷iùñyam, vàkyasya tathàbhåtànubhåyamànavicchittiyuktatvena / prastàvasya patidårasthityàdinà; de÷asya ca kãóàvanaråpasya vakulaku¤jàdinà; kàlasya vasantavattvena; evameùàü vai÷iùñyena vakroktyà vyaïgyàrthaprakà÷anaü sphuñameva / (vi, na) kàlo madhuriti--sakhãü prati proùitabharttçkàyà uktiriyam / spaùñor'thaþ / atreti--etaü de÷aü kelãvanãråpam / ãdç÷avyaïgyabodhe kelãvanãråpasya tatpradar÷anena karaõãyàjaj¤àsàrthakavàkyasya tat vaktryà uddãpakapradar÷analabdha÷çïgàraprakaraõasya madhuråpakàlasya ca vailakùaõyaü hetuþ / ## ********** END OF COMMENTARY ********** boddhavyavai÷iùñye yathà-- "niþ ÷eùacyutacandanaü stanatañaü nirmçùñaràgo 'dharo netre dåramana¤jane pulakità tanvã taveyaü tanuþ / mithyàvàdini ! dåti ! bàndhavajanasyàj¤àtapãóàgame vàpãü snàtumito gatàsi na punastasyàdhamasyàntikam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) niþ ÷eùeti--upanàyakamànetuü preùitàü yuvatiü tenaiva upabhuktàmàgatyàsau matpràrthanayàpi nàyàta iti pratàrayantãü dåtãü prati nàyikàyàþ solluõñhanoktiriyam / he matpràrthanayàpi nàyàta iti mithyàvàdini ! dåti ! bàndhavajanasya mama aj¤àtakàmapãóàgame itaþ stràtuü vàpãü gatàsi na punastasyàdhamasyàntikaü gatàsi / vàpãü stràtumiti nànvayaþ, stràdhàtorakarmakatvàt / àpàtataþ strànakàryyàõi dar÷ayati---niþ ÷eùeti / yataste stanatañaü stanapàr÷vabhàgo niþ ÷eùacyutacandanam / adhara÷ca nirmçùñaràgaþ / netre ca dåramati÷ayaü yathà syàttathàna¤jane jàte iti ÷eùaþ / tat kriyàvi÷eùaõaü ca dåramiti / tathà iyaü tanvã kç÷à tava tanuþ pulakità; stràna÷aityàt jàtapulakà ityarthaþ / tatheti vi÷eùaõasamuccaye / ## ( lo, à) niþ ÷eùeti--tañaü samãpaü, sa ca samaprayo de÷aþ / tatra candanaü niþ ÷eùacyutaü; cåcukàdiùu ca ÷eùam; adharo nirmçùñaràgaþ; dårabhana¤jane nikañe tu sà¤jane; a¤janasya kvacit kvacidava÷eùaþ såcitaþ / iyaü tanuþ cirakàle 'pi stràne idànãü pulakità; tanvã kùàmà ca / adhamasya pràgapi lakùitanikçùñaparigrahasya / ********** END OF COMMENTARY ********** atra tadantikameva rantuü gatàsãti viparãtalakùaõayà lakùyam / tasya ca rantumiti vyaïgyaü pratipàdyaü dåtãvai÷iùñyàdbodhyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) gatàsi iti lakùyamiti / candanacyavanàdãnàü ratikàryyatvenaiva pratãtyà tadãntake 'gamanabodhàt, tadviparãtaü gamanaü lakùaõayàrthaþ / teùàü ratikàryyatvenaita pratãtirhi-candanàdhararagayo÷cyutimàrjanàbhyàü, stràne tvanayoþ kùàlanamevoktaü syàt / tathà dåraü cumbanaspçùñaü netrapràntabhàgaü pràpya ana¤jane stràne tu samastanetrasyaivàna¤janatvamuktaü syàt / tathà candanacyutimahinmà grãùmakàlapràptau pulakena ca tadànãü snànena pulakàbhàvàt / tatà tadantikàgamane tasya doùàbhàvàt adhamatvoktyanaucityam, dåtirantçtvenaivàdhamatvopapatte÷ca / atra gamanaü lakùaõayeti yaduktaü tat kàvyaprakà÷akàrasyàsammatam / rantuü tadantikagamanasyaiva tanmate vyaïgyatvàt / tathà hi na gatàsãtyasya kàvyatvena tatra lakùaõàyà evàbhàvàt / taduktaü "vàkye na ÷aktirnavà lakùaõeti' padalakùaõà tu na sambhavatyeva gamanasya gamadhàtuvàcyatvàdeva / na¤arthasya tu vàpãgamanànvayenaiva tadupapatteþ / yadi ca vàkye 'pi lakùaõà svãkriyate tathàpi na lakùaõà / rantuü tadantikasyaiva tanmate prathamaü vyaïgyatvàdeva / tathà hi candanacyavanàdãnàü prathamaü snànakàryyatvenaiva pratãtyà bàdhànavatàràt / pratisandhànavi÷eùaõa uttarakàlameva bàdhàvatàràt / atra ca vya¤janàyàþ pravçtternatu lakùaõàyà eva / prathamaü bàdhàvatàra eva lakùaõàyàþ pravçtteþ / taduktam / "kvacit bàdhyatayà khyatiþ kvacit khyàtasya bàdhanam / pårvatra lakùaõaiva syàduttaratràbhidhaiva tu" // iti / pårvatra prathamaü bàdhyatayà khyàtau pratãtau abhidhaiva tvityanena tatra lakùaõàyà abhàvàt / taduttaraü rantuü tadantikagamanaü vya¤janaivetyuktam / atra candanacyutàdisattvaü boddhavyàyà dåtyà vailakùaõyam / ## (lo, i) eùàü ca padàrthànàü vàpãsnànaviruddhànàmanusandhànàdeva vàpãsnànàbhàvamàtrasya prarohàbhàvena tadantikaü na gatàsãtyatra viparãtalakùaõayà gatàsãti lakùyate ntumityataþ pårvaü tena saheti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anyasaünidhivai÷iùñye yathà-- "ua õiccala õippandà, bhisiõãpattammi rehai balàà / õimmalamaragaabhàaõapariññhià (dà) saïkhasutti vva" // atra balàkàyà nispandatvena vi÷vastatvam, tenàsya de÷asya vijanatvam, ataþ saüketasthànametaditi kayàpi saünihitaü pracchannakàmukaü pratyucyate / atraiva sthànanirjanatvaråpaü vyaïgyàrthavai÷iùñyaü prayojanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) saïketasthànamupanàyake dar÷ayantyà dåtyà uktiriyam--ua iti / jànãhãtyarthaþ pa÷yeti yàvat / ni÷caleti sambodhanam / athavà ni÷calaniùpandetyekaü và padam / tadà ni÷calàdapi niùpandetyarthaþ / ÷aïkha÷uktiþ ÷accyakapàlam / ucyamànasya nàyakasya sànnidhyàt--saïketasthalapradar÷anaü sàmàjikairvya¤janayàvagamyate ityarthaþ / tathà ca dyotyata ityatra dyotanaü sàmàjikairvya¤janayà budhyata iti ÷eùaþ / nàyakena tu balàkàpradar÷anaråpàt vaktryà vailakùaõyàt saïketasthalaü vya¤janayà budhyate / ## (lo, ã) usa õicceti--- pa÷ya ni÷calaniùpandà bisinãpatre ràjate balàkà / nirmalamarakatabhàjanapratiùñità ÷aïkhasuktiriva // ni÷caleti---nirudyameti viñasambodhanam / ÷aïkha÷uktiþ saükhapàtrã / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ityuktaprakàràyàþ kàkorbhedà àkarebhyo j¤àtavyàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) bhinneti--bhedàþ tattatsahakàribhedàþ svaråpabhedàntàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** etadvai÷iùñye yathà-- "guruparatantratayà bata dårataraü de÷amudyato gantum / alikulakokilalalite naiùyati sakhi ! surabhisamaye 'sau" // atra naiùyati, api tarhi eùyatyeveti kàkkà vyajyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) àkarebhya iti---bhinnakaõñhadhvanirityàdikàkuvivecakagrantha àkaraþ / svàbhàvikakaõñhadhvanito bhinnaþ kaõñhadhvanirityarthaþ / guruparatantratayeti--dåratarade÷agataü patiü ÷ocayantyà nàyikàyà uktiþ prathamàrddham / tàmà÷vàsayantyàþ sakhyà uktiþ paràrddham / naiùyatãti---api tveùyatyevetyarthaþ kàkkà vyajyate iti--kàkkàþ paraü na¤arthopasthàpanànna eùyati eùyatyevetyevaüråpaþ / atra ÷ira÷càlanasahotpannatvaü kàkorvailakùaõyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ceùñàvai÷iùñye yathà-- "saüketakàlamanasaü viñaü j¤àtvà vidagdhayà / hasannetràrpitàkåtaü lãlàpaïmaü nimãlitam" // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, å) saïketeti--hasatà vika÷atà netreõa arpitamàkåtamabhiprayoyena iti viñavi÷eùaõam / eùàü coktodàharaõànàü dhvaniguõãbhåta-vyaïgyatve tànniråpaõe agresphuñãbhaviùyati, kintu vya¤janàyà àrthatvamàtreõodàharaõam / ceùñàdãtyàdi÷abdena vararõanãyanàyakàdigatasàttvikàdiparigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra saüdhyà saüketakàla iti païmanimãlanàdiceùñayà kayàciddyotyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) saüketakàleti---viñaü dhårttam upanàyakaü saüketakàlamanasaü tajjij¤àsàrthaü tanmanaskaü j¤àtvetyarthaþ / hasatà netreõàrpitaü sthàpitam àkåtaü bhàvo yatra tàdç÷aü yathà syàttathà lãlàpadmaü nimãlitamityarthaþ / dyotyata iti viñaü pratãtyarthaþ / sàmàjikaistu taddyotanamapi budhyate iti bodhyam // ********** END OF COMMENTARY ********** evaü vaktràdãnàü vyastasamastànàü vai÷iùñye boddhavyam / ## "arthànàü vàcyalakùyavyaïgyatvena triråpatayà sarvà apyanantaroktà vya¤janàstrividhàþ / tatra vàcyàrthasya vya¤janà yathà-"kàlo madhuþ-" ityàdi / lakùyàrthasya yathà--"niþ ÷eùacyutacandanam'--ityàdi / vyaïgyàrthasya yathà--"ua õiccala-" ityàdi / prakçtipratyayàdivya¤jakatvaü tu prapa¤cayiùyate / #<÷abdabodhyo vyanaktyarthaþ ÷abdo 'pyarthàntarà÷rayaþ / ekasya vya¤jakatve tadanyasya sahakàrità // VisSd_2.18 //># ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ç) ÷abdabodhya ityarthàntaramapekùate, natvekàrthamàtrapratipàdako vya¤jakaþ yathà--durgàlaïghitetyàdau / artho 'pi ÷abdamapekùate yathà kàlo madhurityàdau / ekasyetyàderayamarthaþ / ÷abdàrthayorekasya vya¤jakatve taditaraþ sahakàrã satu avarjanãyasànnidhimàtreõàvasthitaþ / kintu yatra yacchaktirutkañà tatra tanmålo vya¤jakatvavyapade÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yataþ ÷abdo vya¤jakatve 'pyarthàntaramapekùate, artho 'pi ÷abdam, tadekasya vya¤jakatve 'nyasya sahakàritàva÷yamaïgãkartavyà / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vaktçboddhavyàdida÷avai÷iùñyàt yàr'tho vya¤janoktà, sà vya¤jakàrthatrauvidhyàt trividhetyàha--arthànàü vya¤jakàrthànàm / iyaü da÷avidhà vya¤janà / niþ ÷eùetyàdau lakùyàrthasya vya¤jakatvaü svamatàbhipràyeõaivoktam / ukta÷abdàrthavya¤jakàrthatraividhyasyaivoktatvàt idànãü vya¤jaka÷abdasyàpi traividhyamàha--abhidhàditrayeti / ********** END OF COMMENTARY ********** abhidhopàdhiko vàcakaþ / lakùaõopàdhiko lakùakaþ / vya¤janopàdhiko vyaya¤jakaþ / ki¤ca-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) na kevalaü vàcyàditrividha eva ÷abdasyàrtho 'pi tu vàcyàditrayabhinnaþ padàrthasaüsargo 'pi ÷abdàrthastadbodhakaü ca vàkyamityàha--kiü cetyàdinà / padàrthànvayabodhane tadanvayabodhanimittam / pare naiyàyikàstàtparyyàkhyàü vçttimàhuþ / tadarthaü tasyà vçtterviùayaråpamarthaü tàtparyyàrthaü saüsargaråpaü tadvodhakaü ca vàkyamityàhuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** abhidhàyà ekaikapadàrthabodhanaviràmàdvàkyàrtharåpasya padàrthànvayasya bodhikà tàtpaya nàma vçttiþ / tadartha÷ca tàtparyàrthaþ / tadvodhakaü ca vàkyamityabhihitànvayavàdinàü matam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) abhidhàyàþ saüsargabodhane 'sàmarthyaü dar÷ayan vyàcaùñe--abhidhàyà iti / tadartha÷ceti saüsargaråpa ityarthaþ / abhihitànvayavàdinàü naiyàyikànàü padena padàrthe 'bhihite smàrite tadanvayabodho vàkyàdeva // iti / iti ÷rãsàhityadarpaõañãkàyàü dvitãyaparicchedavivaraõam ********** END OF COMMENTARY ********** ihi sàhityàrpaõo vàkyasvaråpaniråpaõo nàma dvitãyaþ paricchedaþ / ___________________________________________________ tçtãyaþ paricchedaþ atha ko 'yaü rasa ityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vàkyaü rasàtmakabhityuktatvàdrasaü niråpayituü pçcchati--atheti / ## (lo, a) rasasvaråpaü niråpayitukàmastasyàvasarapraptatvaü dar÷ayannàha--atheti / atha--kàvyasvaråpaniråpaõànantaraü koyaü raso yadàtmakaü vàkyaü kàvyamityarthaþ / ityapekùàyàmucyate--tatsvaråpaü niråpyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (kha) vibhàvo ratyàderàlambanoddãpanakàraõadåyam / anubhàvastasya kàryam / sa¤càrã vyabhicàrã, nirvedàdiråpaþ kàryavi÷eùaþ / tasya pçthagupàdànaü ca govçùanyàyàt prà÷astyàrtham, pra÷astyaü ca ratyàdeþ ÷ãghrapratipàdakatvàt / yadyapi vibhàvàditrayasya militasyaiva rasahetutà vakùyate, tathàpi yatra ÷loke milità na santi tatraikenànyavya¤jane vyabhicàriõàmanyàpekùayà ÷ãghravya¤jakatvabhityetaddvàrà rasasyàpi ÷ãghrapratipàdakatvaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #< rasatàmeti ratyàdiþ sthàyãbhàvaþ sacetasàm // VisSd_3.1 //># ************* COMMENTARY ************* ## (ga) ratyàdiþ sthàyã bhàvo rasatàmetãtyanvayaþ / nanu ràmàdivçttã ratyàdirvibhàvàdibhirvyajyate / tadvya¤janàva÷àdeva rasàderasaülakùyakramavyaïgyaparibhàùà, tata÷ca bhàvanopanãtaþ sa ratyàdirvibhàvàdiniùñhena svàdanàkhyavyàpàreõa sàmàjikaratyàdyabhedenàropyamàõaþ svaprakà÷ànandatayà tathà pariõamatãti pariõàmavàdasiddhàntena, tasya sàmàjike rasatàpràptiþ / evamevàgre vyaktirbhaviùyati / ## (lo, à) vibhàvenetyàdi--sacetasàü-sahçdayànàü ratyàdiþ sthàyãbhàvaþ / bhàvyate-vàsyate iti vyutpattyà anàdivàsanàntarlona ityarthaþ / taduktam--- "vàsanànàdikàlãnà yàsau hçdi sacetasàm / svasàmagrãü samàsàdya vyaktà saiti rasàtmatàm" // yadyapãha milito ratyàdiþ prapànakarasanyàyena carvyamàõo 'khaõóasvaråpo rasaþ, tathàpi lokaprasiddhimàsàdya pratyabhij¤ànàt sthàyibhàvo rasatàmeti / ********** END OF COMMENTARY ********** vibhàvàdayo vakùyante / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) ityuktaü vivçõoti-vibhàvàdaya iti / vakùyate ihaiva paricchede / sàmànyatastu-- "kàraõàni ca kàryàõi sahakàrãõi yàni ca / ratyàdeþ sthàyino loke tàni cennàñyakàvyayoþ / vibhàvà anubhàvà÷ca kathyante vyabhicàriõaþ" // tyuktaprakàràþ / daõóyàdyairutkam--- "vibhàvairanubhàvai÷ca sàttvikairvyabhicàribhiþ / ànãya nãtaþ svàdyatvaü sthàyibhàvo rasaþ smçtaþ" // ********** END OF COMMENTARY ********** sàttvikà÷cànubhàvaråpatvàt na pçthaguktàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) nanu sàttvikabhàvo 'pi rasàdivya¤jakaþ, sa kathaü nokta ityata àha---sàttvikà÷ceti / te càgre vakùyante / ## (lo, ã) tatkathamatra lakùaõe sàttvikànàmanupàdànamityà÷aïkyàha--sàttvikà÷ceti / sàttvikàþ stambhasvedàdayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vyakto dadhyàdinyàyena råpàntarapariõato vyaktãkçta eva raso na tu dãpena ghaña iva pårvasiddho vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) pariõàmavàdasiddhàntaü dar÷ayati---dadhyadinyàyeneti / dugdhameva yathàmladravyayogàd dadhyàdiråpatayà pariõamati; tannyàyena ràmàdiratyàdireva vibhàvàdiniùñhakhàdanàkhyavyàpàreõa sàmàjikaratyàdau abhedenàropyamàõaþ svaprakà÷ànandatmakaj¤ànaråpatayà pariõamatãtyarthaþ / vyakta ityasyàrthaü pariõata ityantena dar÷ayitvà, tàdçgavastha eva rasaþ, natu atàdçgavastha iti pratipàdayan punaràha---vyakto vyaktãkçta eveti / idaü ca vyaktãkçtarasàsvàdàkhyena vyàpàreõa vibhàvàdiniùñhena vya¤janàbhinnavyàpàràntareõa ràmàdiratyàdyàropaviùayasàmàjikaratyàdeþ svaprakà÷ànandaråpatayà viùayãkaraõamityagre vyaktirbhaviùyati / ## (lo, u) dadhyàdãti---yathà dugdhaü dadhiråpeõa pariõamate ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaü locanakàraiþ-- "rasàþ pratãyanta iti tvodanaü pacatãtivad vyavahàraþ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) odanaü pacatãtivaditi / pàkottaramevodanotpattestaõóulapàkasyaiva tatropacàraþ vya¤janayà, ratyàdipratãterevaü rase vya¤janayà pratãtyupacàraþ ityarthaþ / ayamupacàro mànasa eva; ÷àbdastu nopacàraþ / kintu odanapadasya taõóule lakùaõeti bodhyam / ## (lo, å) odanaü pacatãtivat--na khalvodanaþ pårvasiddho vyajyate, kintu pakvaþ san odano bhavatãti tathàyamapi vyaktaþ san raso bhavatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca ratyàdipadopàdànàdeva pràpte sathàyitve punaþ sthàyipadopàdànaü ratyàdãnàmapi rasàntaraùvasthàyitvapratipàdanàrtham / tata÷ca hàsakrodhàdayaþ ÷çïgàravãràdau vyabhicàriõa eva / taduktam-- "rasàvasthaþ parambhàvaþ sthàyitàü pratipadyate" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) rasatàmeti ratyàdiþ sthàyãbhàvaþ sacetasàm"iti yaduktaü tatra sthàyãtyasya upàdànaphalamàha--atra ratyàdãti / asthàyitvapratipàdanàrthamiti--kintu vyabhicàribhàvatvapratipàdanàrthamiti bodhyam, tadàha--tata÷ceti / rasàntare sthàyitvàbhàve saüvàdamàha--taduktaü rasàvastha iti / rasa eva uttarakàlam avasthà yasya / paraü kevalaü tàdç÷o hàsakrodhàdibhàvaþ sthàyitàü pratipadyate ityarthaþ / atàdçgavasthastu na sthàyitvaü pratipadyate ityarthaþ / ## (lo ç) kodhàdaya ityàdi÷abdàt jugupsàdayaþ / rasàvasthaþ rasaråpatàpraptiyogyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya svaråpakathanagarbha àsvàdanaprakàraþ kathyate-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) sattvodrekàditi kàrikàrthaü pratipadaü svayameva vyàkhyàsyati / cinmaya ityatra cid j¤ànam / svàkàravadabhinnatveneti---ayaü ratyàdij¤ànaråpo rasaþ pariõàmava÷àdratyàdyabhinnatvena vi÷iùña àsvàdyate ityarthaþ / natvabhinnatvaü tadvodhe prakàraþ / àropyamàõaràmàdiratyàdyabhedana adhikaraõãbhåtasàmàjikaratyàdereva yaþ svaprakà÷a àsvàdaþ tasyeva rasatvàt tatra càbhinnatvàbhàvàt / tatràsvàdatadviùayaratyàderamabhede svàkàravàdektaü dçùñàntamàha--svàkàravaditi / svàkàravàde hi viùayo j¤ànàbhinno j¤ànasyàkàra eveti / ## (lo, é) samprati kãdçgasàvàsàdyate yenaitadàsvàdanalampañaþ kàvye pravartiùyate lokaþ ityà÷aïkyoktàü sattvodrekàditi kàrikàmavatàrayati--asyeti / àsvàdanaprakàra iti upacàraprayogaþ; asyà'svàdanàtiriktatvàt / sattvodrekàditi---svàtmaivàkàraþ / sa yathàbhinnatvenànubhåyate upacàràditi ÷eùaþ tathàyamàsvàdyate / vivçõoti-- ********** END OF COMMENTARY ********** ## "rajastamobhyàmaspçùñaü manaþ satvamihocyate" ityuktaprakàro bàhyameyavimukhatàpàdakaþ ka÷canàntaro dharmaþ sattvam / tasyodreko rajastamasã abhibhåya àvirbhàvaþ / atra ca hetustathàvidhàlaukikàvyàrthapari÷ãlanam / akhaõóa ityeka evàyaü vibhàvàdiratyàdiprakà÷asukhacamatkàràtmakaþ atra hetuü vakùyàmaþ / svaprakà÷atvàdyapi vakùyamàõaparãtyà / cinmaya iti svaråpàrthe mayañ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ë) rajastamobhyàmiti---mano hi satvarajastamoråpaü triguõàtmakam / bàhyameyà ghañapañàdayaþ / àntaro dharmaþ sattvamàtràvasthitiråpaþ / nanu kathamevaüvidhaþ sattvodreko jàyate, tata÷ca kathamakhaõóasvaprakà÷ànandàd bodhaþ ityà÷aïkyàha--tatra ceti / ayamà÷ayaþ-"sattvaü sukhe sa¤jayati rajaþ karmaõi bhàrata / pramàdamohau tamaso bhavato 'j¤ànameva ca / ityàdi bhagavadvacanàt triguõàtmake manasi sattvàü÷asya prakà÷e sukhetpattiþ sattvàü÷asya prakà÷a÷ca rajastamasorabhibhavàd vaiùayikaü sukhaü janayati / tathà hi sattvàü÷aprakà÷atàratamyàd vaiùayikasukhasyàpi tàratamyaü dç÷yate / tacca sukhatàratamyaü sukhakàraõatàratamyahetukamityava÷yamabhyupagantavyam / tacca sukhakàraõaü yadi sakalalaukikasukhakàraõottaraü tena rajastamasorabhibhavaþ sarvathà ÷akyakriya eveti / tato nyàyàt lokottarakàvyàrtha÷ravaõaråpakàraõàt sarvathà rajastamasyabhibhåya manasaþ sattvàü÷asyaiva prakà÷astadà tanmàtrahetuko 'khaõóaprakà÷aråpa àtmàvabodhaþ pramàõika eva / ata evàhuþ--"svàdaþ kàvyàrthasambhedàdàtmànandasamudbhavaþ / "ityuktaprakàraþ / sa càtmànandàd bodho yadi"anvayavyatirekàbhyàü nirasya pràõato yataþ / vãkùyàsannasya ko 'smãti tattvamityàha---sauhçdàt"ityàdi / ÷àstrànayanahetukaþ syàt tadà nirupahitaü brahma prakà÷ate / yadi punarnàdyakàvyadar÷ana÷ravaõàbhyàü, tadà vibhàvàdisamvalita-ratyàdyaü÷akarburitatvena kiükurmaþ / kàraõavecitryasyaivàyaü sahçdayànubhavasiddho 'nubhàva iti tasya ca ratyàdyaü÷a÷avalatve 'pi yathà svaprakà÷atamoviruddhaü tathehagre dar÷ayiùyate / etadevàha---svaprakà÷atvàdyapi vakùyamàõarãtyeti / ratyàdyaü÷a÷avalatvàdeva càsya brahmàsvàdasya sahodaratvaü; natu tattvaü såtreõoktam / svaråpàrtha ityanena mayañaþ prastutàrthasya niràsaþ, tena svaprakà÷ànandacidabhinnatvaü rasasyoktaü bhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** camatkàra÷icattavistàraråpo vismayàparaparyyàyaþ / tatpràõatva¤càsmadvçddhaprapitàmahasahçdayagoùñhãgariùñhakavipaõóitamukhya÷rãmannàràyaõapàdairuktam / tadàha dharmadattaþ svagranthe-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) tatra sattvamàcaùñe--rajastamobhyamiti / bàhyameyavimukhatàsàmàjikasyàvirbhàvaþ udbodhaþ sahakàripràptyà kàryajanakateti yàvat / sahakàripràptiü dar÷ayati--tatra ca heturiti / ekatvaü gràhayati---vibhàvàdãti / vibhàvàdi÷ca ratyàdi÷ca tadviùayaü yat svaprakà÷aråpaü sukhaü tatsahitaþ camatkàra àtmà svaråpaü yasya tàdç÷aþ / camatkàra÷ca vismaya iti vakùyate / tàdç÷asukhacamatkàrayorekadà sthitau tatra hetuü vakùyàmaþ "vyàpàrosti vibhàvàdeþ"ityàdinà / vibhàvàdeþ svàdanàkhyavyàpàrasya camatkàrahetutàyàþ sàmàjikànàü ràmàdinàyakàbhedàropahetutàyà÷ca vakùyamàõatvàt / cinmaya itãti---svaprakà÷ànanda eva cid j¤ànaü tat svaråpa ityarthaþ / j¤ànànandayorabhedasvãkàràt / lokottaracamatkàrapadàrthaü vyàcaùñe---camatkàra iti / cittasya vistàraþ àtmasaüyogavi÷eùeõa janitaü vilakùaõaü j¤ànam / tadeva dar÷ayati---vismayeti / tatpràõatvaü ca tatsahabhàvenaiva sthityà / tadàhetyàdi kimapi nàràyaõasyaivoktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** rase sàra÷camatkàraþ sarvatràpyanubhåyate / taccamatkàrasàratve sarvatràpyadbhuto rasaþ / tasmàdadbhutamevàha kçtã nàràyaõo rasam" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) rase sàra iti rasàsvàdahetutvàt sàraþ / taccamatkàrasàratve iti sati saptamãyam / camatkàrasya vismayaråpatvàt tena svaprakà÷asukhe 'ti÷ayakaraõàt tasya sàratvaü vilakùaõasukhàtmakarasajanakatvam / tasmin sati ÷çïgàràdirasakàvyeùvapi adbhuto rasaþ sambhavati / tathà ca sàmànyataþ ÷çïgàràdirase jàte 'dbhutamutpàdya vilakùaõàsvàdaråpaþ prakçùña÷çïgàràdiraso janyata ityarthaþ / kàvyaprakà÷e tu àsvàda eva camatkàraþ natu tadbhinno vismayaþ / ityadbhutaprave÷o na sarvatra / tasmàdadbhutameveti--ataþ ÷çïgàràdikàvye prakçùña÷çïgàràdijanakatayà adbhutamapi rasamabravãdityarthaþ / ## (lo, ai) nàràyaõadàsairapyuktamiti---camatkàra eva sarvarasapraõabhåtaþ / tasya ca ratyàdyaü÷a÷avalatvena yathàyathaü ÷çïgàràdivyapade÷aþ / tadbhàvàdadbhutavyapade÷a iti / ********** END OF COMMENTARY ********** kai÷ciditi pràktanapuõya÷àlibhiþ / yaduktam-- "puõyavantaþ pramiõvanti yogivadrasasantatim" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) puõyavadbhiriti--puõya÷àlibhiriti kvacit pàñhaþ / vàsanàyàmàsvàdanàkhyavyàpàre ca puõyameva heturityarthaþ / "na jàyate tadàsvàdo vinà ratyàdivàsanàm' iti vakùyamàõatvàt / "vilakùaõa evàyaü kçtij¤aptibhedebhyaþ svàdanàkhyaþ ka÷cid vyàpàra' iti vakùyamàõatvàcca / ## (lo, o) puõyavanta iti / pramiõvantãtyatràpi pårvavadupacàraþ / svaprakà÷aråpasyàsya pramàviùayatvànupapatteþ / yogivaditi / yathà yoginaþ ÷uddhaü brahma svaprakà÷ànandacidråpatayà sàkùàtkurvanti ratyàdyaü÷akarburitamapi tathà puõyavanta ityarthaþ / tathà coktaü "vibhàvàdisaübhinnànudriktàïgaratyàdyaü÷akarburitaþ svaprakà÷ànandacamatkàraråpo rasaþ' iti / kicittu ratyàdisaübhinnànandasàkùàtkàrànantaraü pra÷àntanikhilaprapa¤cacidànandamayabrahmatattvàbhivyaktiü suùuptida÷àvat samàdhivaccecchanti / yadàhuþ--- pàñhyàdatha dhruvàkhyànàttataþ saüpårite rase / tadàsvàdabharaikàgro hçùyatyantarmukhaþ kùaõam // tato nirviùayasyàsya svabhàvo 'vasthito nijaþ / vyajyate hlàdaniùyando yena tçpyanti yoginaþ / àcàryàstu ÷avalitasyaivànubhavàt sukhamanubhavàmãti pratisandhànasya ca tàvatavopapatteradhikaü necchanti / rasasantatiü santanyamànaü rasam / santanyamànatvena vrahmàsvàdasahodarasyàsya nidyayo 'vicchinnapravàhavàhitvaü såcitam / ********** END OF COMMENTARY ********** yadyapi "svàdaþ kàvyàrthasambhedàdàtmànandasamudbhavaþ" ityuktadi÷à rasasyàsvàdànatiriktatvamuktam, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) kàvyàrthasaübhedàt iti / ratyàdiråpo yaþ kàvyasya vyaïgyàrthastatsaübhedàt--tatpari÷ãlanàdityarthaþ / vastutastu saübhedàditi lyab--garbhatvàt pa¤camã tena vibhàvàdi÷avalita iti / àtmànandeti---àtmani ya ànandastadråpeõa samudbhavo yasya tàdç÷a ityarthaþ / tathà ca ànandàtmakasya rasasya svàdànatiriktatvabhityarthaþ / ## (lo, au) kàvyàrtho vibhàvàdiþ / tatsambhedàditi lyablope paccamã tena vibhàvàdi÷avalita ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàpi "rasaþ svàdyate" iti kàlpanikaü bhedamurarã kçtya karmakarttari và prayogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) kàlpanikam--abhede bhedàropeõa bhedam / karmakartari veti--"bhidyate ku÷ålaþ svayameva"ityatra ekasyaiva ku÷ålasya karmatvakarttçtvobhayavivakùayà bhedàropavadatràpi àsvàdyàsvàdanayorabhedepi bhedavivakùayà karmakartari prayogaþ ityarthaþ / naca àsvàdye àsvàdasya viùayitàeva, tatkathaü kartçtvamiti vàcyam, svaprakà÷atvena tatra kartçtvàropàt / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktam-"rasyamànatàmàtrasàratvàt prakà÷a÷arãràdananya eva hi rasaþ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) rasyamànatàmàtrasàratvàditi--sàrapadamatra svaråpàrthakam / tathà ca rasyamànatàyà àsvàdakarmatvaü dar÷itam / prakà÷a÷arãratvena àsvàdakartçtvaü ca dar÷itam / tathà ca karmakartçtvamupapàditam / svaprakà÷asya prakà÷akobhayaråpatvàt tàbhyàmananya evetyarthaþ / ## (lo, a) kàlpanikamaupacàrikam / karmakartari veti / svàdyate-àsvàdyate pramàõàntaropanãtaratyàditàdàtmyena samullikhyata ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatràpyevaüvidhasthaleùåpacàraõa prayogo j¤eyaþ / nanvetàvatà rasasyàj¤eyatvamuktaü bhavatãti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) evamanyatràpãti--saþ pratãyata ityàdàvityarthaþ / nanvetàvateti--rasasyàsvàdàbhinnatvakathanenetyarthaþ / aj¤eyatvaü svabhinnaj¤ànagràhyatvamityarthaþ / svenaiva svasvagràhyatvena ghañàdivat j¤eyatvàsiddheriti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vya¤janàyà÷ca j¤ànavi÷eùatvàd dvayoraikyamàpatitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nanu vibhàvàdijanyena vya¤janàdhãnaj¤ànenaiva viùayãkaraõàt svabhinnaj¤ànagràhyatvamastyevetyà÷aïkàyàmàha--aïkàyàmàha---vya¤janàyà÷ca j¤ànavi÷eùatvàditi / vya¤janàyàþ vya¤janàdhãnaj¤ànasya j¤ànavi÷eùatvàt àsvàdaråpaj¤ànavi÷eùatvàt / tathà ca tadda÷àyàü tadbhinnaj¤ànagràhyatvàdaj¤eyatvamityarthaþ / tathà ca rasaråpàsvàdavya¤janàdhãnaj¤ànayoraikyamevàpatitamityàha---dvayoraikyam iti / dvayoràsvàdàbhinnarasavya¤janàdhãnaj¤ànayorityarthaþ / nanvetàvatà kimaniùñamityato vibhàvàdervya¤jakatvànupapattyà rasasya vyaïgyatvànupapattiþ evàniùñamitivaktuü prathamaü vibhàvàdervya¤jakatvànupapattiü ghañavya¤jakadãpavailakùaõyena sàdhayati---tata÷ceti / ghañàdervya¤jako yathà dãpo vibhàvàdestathàtvàbhàvàd ghañavya¤jakadãpato vibhàvàdeþ pàrthakyaü pçthagbhàvo vailakùaõyamiti samudàyàrthaþ / yathà÷rutàkùaràrthena tvayamartho na ghañate, svaviùayaj¤ànena svajanyaj¤ànena và ghañadhiyo hetordepasya ghañavya¤jakabhàvaprasaktyà "yathà dãpa' iti dçùñàntànupapatteþ / ato 'traj¤àneneti / tçtãyàbhede / "arthenaiva vi÷eùo hi niràkàratayà dhiyàm' itivat / tathà ca svajanyaj¤ànàbhinnàyà anyasya j¤ànadanyasya dhiyo heturyaþ sa eva siddhe j¤ànaü vinàpi siddhe arthe vya¤jako mato yathà dãpa ityarthaþ vibhàvàdistu svajanyavya¤janàdhãnaj¤ànabhinnasyà'svàdàtmakarasàderjanaka eva na dãpavat vya¤jaka ityarthaþ / anyathàbhàve anyathàtve svajanyaü pratyapi svasvavya¤jakatve ityarthaþ / asya vibhàvàdeþ kàrakàt ko vi÷eùa ityarthaþ / ghañapratãpavat dvau yau vyaïgyavya¤jakau tayoþ sakà÷àdanayoþ rasavibhàvàdyoþ pàrthakyaü vailakùaõyamevetyarthaþ / na tu vyaïgyavya¤jakayoþ parasparaü pàrthakyaü bheda ityarthaþ / tadà pratyuta rasasya vyaïgyatvasyaiva siddherà÷aïkànupapatteþ / ## (lo, à) etàvatetyatra prabandheneti ÷eùaþ / rasasya vyaïgyatvena niråpyamàõasyaikaü j¤ànatvàvi÷eùàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tata÷ca-- "svaj¤ànenànyadhãhetuþ siddher'the vya¤jako mataþ / yathà dãpo 'nyathàbhàve ko vi÷eùo 'sya kàrakàt" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vya¤janàsvàdayorà÷aïkitamaikyaü nirasya rasàvasthasya vyaïgyatvàbhàvaü siddhàntayan àha---"cet satyamiti" / ## (i) anyadhãheturvyaïgyabuddheþ kàraõam / siddhe natu sàdhye vya¤jako mataþ ÷abda ityarthaþ / yathà dãpa iti / na khalu dãpo ghañàdikaü karoti / kintu svaprakà÷ena siddhameva taü prakà÷ayati / anyathàbhàve-asiddhasya sàdhane / ********** END OF COMMENTARY ********** ityuktadi÷à ghañapradãpavadvyaïgyavya¤jakayoþ pàrthakyameveti kathaü rasasya vyaïgyateti cet, satyamuktam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ã) uktadi÷à dhvanikàràdyuktamàrgeõa vyaïgyavya¤jakayoþ pàrthakyamityanena vya¤janàyà vyaïgyasya ca pàrthakyaü nyàyasiddhameva iti bhàvaþ / na khalu ghañasya dãpaprakà÷enaikyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ata evàhuþ-- "vilakùaõa evàyaü kçtij¤aptibhedebhyaþ svàdanàkhyaþ ka÷cidvyàpàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) kçtij¤aptibhedebhya iti--kçtirutpàdako vyàpàraþ daõóaderbhramyàdiþ / j¤àptiþ j¤àpako vyàpàraþ, abhidhàlakùaõàvya¤janàþ; tebhyo vyàpàrebhyo bhinna ityarthaþ / svàdanàkhyaþ àsvàdaråpaþ svaprakà÷aj¤ànajanako vçttivi÷eùa ityarthaþ / tathà ca tad viùaya eva rasaþ / vya¤janàdhãnaj¤ànaü tu ratyadiviùayaþ tato bhinnameva ityato rasavya¤janàdhãnaj¤ànayornaikyamityuktam / sa ca vibhàvàdirniùño vya¤janàbhinna ityarthaþ / tathà ca vya¤janayà ratyàdij¤ànameva, svàdanàkhyavyàpàreõa tu rasàsvàda ityanvayaþ / nanu kathaü tarhi raso vyaïgya ityucyate ityata àha---abhidhàdãti / vilakùaõo vyàpàro vya¤janà raso vyaïgya iti vyahgyaràmàdiratyàdyàropàdhikaraõasàmàjikaratyàdeþ rasaråpatayà pariõàmàt paramparayà vyaïgya ityarthaþ / ## (lo, u) ata eveti--; àhurityasya vyaïgyatvamuktaü bhavatãtyatra dårastheneti÷abdenànvayaþ / ata eva-yato j¤ànaråpa eva rasa ityarthaþ / àhurnyàyavidaþ pràcãnàcàryà iti ÷eùaþ / kçtiþ karaõaü; j¤aptirj¤ànam; svàdanaü svàdaþ"svàdaþ kàvyàrthasaübhedàdàtmànandasamudbhava"ityuktaprakàraþ / ka÷cidityalaukikaþ / vyàpàraþ--vyàpàraviùayàdrasàdabhinnaþ / vilakùaõo vya¤jakàditi ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ata eva hi rasanàsvàdanacamatkaraõàdayo vilakùaõà eva vyapade÷àþ" iti / abhidhàdivilakùaõavyàpàramàtraprasàdhanagrahilairasmàbhã rasàdãnàü vyaïgyatvamuktaü bhavatãti / ************* COMMENTARY ************* ## (å) vyaïgyatvamuktaü, prakà÷anamàtropacàràdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu tarhi karuõàdãnàü rasànàü duþ khayatvàdrasatvaü (tadunmukhatvaü ) na syàdityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) rasatvaü na syàditi---svaprakà÷ànandaråpatvàdrasasya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) rase iti--karuõàdau rasa gràhye karuõàdirasasvaråpameva yat sukhaü jàyata ityarthaþ / rasàtiriktasukhàbhàvàt / sacetasàmanubhava iti / rasàdãnàmeva ÷okaduþ khaü tajj¤àtéõaàü, sàmàjikànàü tu sukhameva jàyata ityatra sacetasàmanubhavaþ pramàõamityarthaþ / ## (ç) nanviti / tarhi yadidç÷ànandasvaråpo rasa ityarthaþ / rase sukhamityupacàraþ / sacetasàü sahçdayànàm / teùu karuõàdiùu / ********** END OF COMMENTARY ********** àdi÷abdàdbãbhatsabhayànakàdayaþ / tathàpyasahçdayànàü mukhamudraõàya pakùàntaramucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) asahçdayànàmapi paraduþ khaj¤ànàdapi duþ khameva jàyate ityevaühçdayànàmapãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## nahi ka÷cat sacetà àtmano duþkhàya pravarttate / karåõàdiùu ca sakalasyàpi sàbhinive÷apravçttidar÷anàt sukhamayatvameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha)ki¤ca teùviti---duþ khahetutve anupapattyantaramityarthaþ / ## (lo, é) sàbhinive÷à, natu ràjàdikàrità / ********** END OF COMMENTARY ********** anupapattyantaramàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) tathà ràmàyaõeti---ràmàyaõamatra karuõarasavi÷iùñatadekade÷aþ / duþkhahetutva-prasaïga iti--tathà ca tat--÷ravaõe na kopi pravartate / ## (lo, ë) ràmàyaõaü vàlmãkimahàkàvyam / ********** END OF COMMENTARY ********** karuõarasasya duþ khahetutve karuõarasapradhànaràmàyaõàdiprabandhànàmapi duþkhahetutàprasaïgaþ syàt / nanu kathaü duþkhakàraõobhyaþ sukhotpattirityàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) duþ khahetubhya iti---para÷okàdayaþ svaduþ khahetava eva, tebhyaþ kathamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (ma) hetutvamiti lokasaü÷rayàt---loke dçùñatvàt svãya--÷okaharùàderhetutvagatebhyaþ para÷okàdikàraõebhyo laukikàþ ÷okaharùàdayo jàyantàü nàmeti tuùyatu durjana iti nyàyena uktvà àha---alaukiketi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, e) hetutvamiti--hetutvaü gatebhyo ràmavanavàsàdibhyo lokasaü÷rayàt; natu kàvyasaü÷rayàt / loke natu kàvye; laukikàþ; natvalaukikàþ / tebhyaþ--- ràmavanavàsàdibhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ye khalu ràmavanavàsàdayo loke "duþkhàraõàni" ityucyante ta eva hi kàvyanàñyasamarpità alaukikavibhàvanavyàpàravattayà kàraõa÷abdavàcyatàü vihàya alaukikavibhàva÷abdavàcyatvaü bhajante / tebhya÷ca surate dantadhàtàdibhya iva sukhameva jàyate / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) alaukikavibhàvanavyàpàravattayà, natu paryàyàntaratvamàtreõa / vibhàvanàdisvaråpaü vakùyate / surate dantaghàtàdibhya iti / anena dekhakàlàdivi÷eùeõaùeõa sukhamayasyàpi duþ khamayatvaü; duþ khamayasyàpi sukhamayatvam / ata evàhuþ;--"prapa¤casya sukhaduþ khamohàtmakatvam"--sàïkhyàþ ********** END OF COMMENTARY ********** ata÷ca "laukika÷okaharùàdikàraõobhyo laukika÷okaharùàdayo jàyante" iti loka eva pratiniyamaþ / kàvye punaþ ************* COMMENTARY ************* ## (o) kàvye alaukikàrthe / ********** END OF COMMENTARY ********** "sarvebhyo 'pi vibhàvàdibhyaþ sukhameva jàyate" iti niyamànna ka÷ciddoùaþ / kathaü tarhi hari÷candràdicaritasya kàvyanàñyayorapi dar÷ana÷ravaõàbhyàma÷rupàtà dayo jàyanta ityucyate-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) drutatvàccetasa iti--cittasya sadayatvameva drutatvam / sukhasattvepi taddayayà a÷rupatà iti bhàvaþ / ## (lo, au) drutatvàt--dravãbhàvàt rasoddhodha iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tarhi kathaü kàvyataþ sarveùàmãdç÷ã rasàbhivyaktirna jàyata ityata àha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (ra) vinà ratyàdivàsanàmiti--tathà ca puõyajanitaratyàdivàsanàpi rasàsvàdaheturityuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** vàsanà cedànãntanã pràktanã ca rasàsvàdahetuþ, tatra yadyàdyà na syàttadà ÷rotriyajaranmãmàüsakàdãnàmapi sa syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (la) yadyàdyeti--idànãntanãtyarthaþ / otriyeti--jaranmãmàüsakà hi kàryakàraõabhàvàditarkamàtrànu÷ãlanàn na kàvyarasàsvàdavantaþ tadanu÷ãlanàcca tadànãntanavàsanàvanta ityarthaþ / naca pràktanavàsanàbhàvàdeva teùàü na kàvyarasàsvàda ityevamucyatàm, kimarthamidànãntana-vàsanàïgãkàraþ iti vàcyam, teùàmeva tarkànu÷ãlanatyàgena kàvyànu÷ãlanàbhyàse rasodvodhena idànãntanyà api ava÷yaüvàcyatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi dvitãyà na syàttadà yadragiõà mapi keùà¤cidrasodvodho na dç÷yate tanna syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (va) ràgiõàmapãti--kàvyarasabodhànubhàvavatàmapãtyarthaþ teùàmidànãntana-vàsanàbhàvàdeva na rasodvodha iti vàcyam / idànãntanavàsanàjanakatadanuràgasattvena tatsattvàva÷yaübhàvàt / vastutastu vàsanàtvenaiva kàraõatvamucitam / natu tatra idànãntanatvàdiprave÷aþ jaran mãmàüsakànàü tu atyantatarkànuràga eva pratibandha ityevànvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ukta¤ca dharmmadattena-- "savàsanànàü sabhyànàü rasasyàsvàdanaü bhavet / nirvàsanàstu raïgàntaþ kàùñhakuóyà÷masannibhàþ" // iti / nanu kathaü ràmàdiratyàdyudvodhakàraõaiþ sãtàdibhiþ sàmàjikaratyàdyudvodhaityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) nanu kathamiti---nàñyakàvyadçùña÷ruta--sãtàdibhyaþ ityarthaþ ## (lo, a) nanviti / ràmàdiratyàdyudvodhakàraõaiþ sãtàdibhiþ sàmàjikaratyàdyudvodhaþ tanmate rasatàmàpadyamànaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) vyàpàrosti iti / sàdhàraõã kçtiþ sàmàjike ràmàdyabhedàroparåpasya, ràmàdisãtàdau svãyatvàroparåpasya, svãyaratyàdau ràmàdiratyàdyabhedàroparåpasya ca sàdhàraõã sà iti kàrikàrthaþ / kartari api ktirata eva prayogàt / tatprabhàveõeti / yasya hanåmadàdeþ pàthodhiplavanàdayaþ àsan pramàtà tadabhedena svàtmànaü pratipadyata ityarthaþ / tatra hetumàha---tatprabhàveõeti / sàdhàraõãkçtiprabhàveõetyarthaþ / bhedàgrahe satyena abhedagraha upapadyate ityata àha---tadabhedeneti / bhedàgrahepi--sàdhàraõãkçtiprabhàveõetyarthaþ / ## (lo, à) sàdhàraõãkçtiþ--sàdhàraõãkaraõaü nàma / tatprabhàveõa--sàdhàraõãkaraõavyàparasya prabhàveõa / tadabhedena svàtmànaü pratipadyata iti sambandhaþ / yasyàsanniti / vivçõoti--tadabhedeneti / ayamarthaþ, sabhyànàü ràmàdyabhedapratipattau nàñyakàvyayoþ ràvaõàdidar÷ana÷ravaõàbhyàü roùodvodhena sabhàtaþ samutthàya dhanuràkarùaõàdirbhavat / bhedena pratipattau tu àtmaniùñaroùàdisthàyibhàvodvodho na syàt / evaü ca yo doùaþ samanantarameva dar÷ayiùyate / yaduktam---abhedena pratipadyate--akhyàtivàdinàü ÷uktau rajatapratyaye bhedagrahavat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## nanu kathaü manuùyamàtrasya samudralaïghanàdàvutsàhodvodha ityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) itthaü svasmin hanumadàdyàbhedàropamuktvà tadutsàhaj¤ànàdeva svotsàhodvodhamupapàdayitumà÷aïkate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (ha) nanu kathamiti---sàdhàraõyàbhimànataþ--svasmin hanumadàdyabhedàbhimànataþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) sàdhàraõyàbhimànataþ--uktaprakàreõa vibhàvàdãnàü sàdhàraõãkaraõavyàpàraprabhàvenotpannasya svàtmani sàdhàraõyàbhimànabalàt / nçõàü--sabhyànàm / ********** END OF COMMENTARY ********** ratyàdayo 'pi sàdhàraõyenaiva pratãyànta ityàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (ka) sàdhàraõyeneti--ubhayasàdhàraõyenetyarthaþ, na tvàtmagatatvenaiva naiva ràmàdigatatvenaivetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ã) ratyàdi; sabhyànàü sthàyibhàvaþ / sàdhàraõyena pratãyate / vibhàvàdisàdhàraõãkaraõavyàpàraprabhàvàdevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ratyàderapi svàtmagatatvena pratãtau sabhyànàü brãóàtaïkàdirbhavet / ************* COMMENTARY ************* ## (kha) ratyàderiti--àtmagatatvena--àtmamàtragatatvena evamuttaratràpi màtragarbhità / ********** END OF COMMENTARY ********** paragatatvena tvarasyatàpàtaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) àtmagatatvena pratãtàvuktam--devatàdiråpasãtàdihetukatveneti ÷eùaþ / arasyatà-anàsvàdyatà / ********** END OF COMMENTARY ********** vibhàvàdayo 'pi prathamataþ sàdhàraõyena pratãyanta ityàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (ga) parasya na parasyeti--atràpi parasyaivetyàdirarthaþ / ## (lo, å) tadàsvàde-tasya rasasyà'svàde / evaü ca vibhàvàdayaþ svayaü sàdhàraõyena pratyàyayantãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu tathàpi kathamevamalaukikatvameteùàü vibhàvàdãnàmityucyate-- ## àdi÷abdàdanubhàvasa¤càraõo / tatra vibhàvanaü ratyàde ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ç) ratyàderjagato vàsanàntargatavàsanàntarlonasyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vi÷eùaõàsvàdàïkuraõayaugyatànayanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) àsvàdàïkura iti--vya¤janayà ratyàdyupasthàpanameva tadyogyatà / asya yogàrthasyànubhàvàdàvapi sattveti paribhàùàyà yogaråóhatvànna tatra prayogaþ / evamagre anubhàvavyabhicàriparibhàùayorapi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** anubhàvanamevamyåtasya ratyàdeþ samanantarameva rasàdiråpatayà bhàvanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) anusaüj¤àrthamàha---samanantaratvamiti / evaübhåtasya àsvàdàïkuratàü pràpitasya ratyàdeþ svaniùñhasvàdanàkhyavyàpàreõa rasaråpatayà prave÷anamityarthaþ / vibhàvàdibhirevaü kriyata iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** sa¤càraõaü tathàbhåtasyaiva tasya samyak càraõam / vibhàvàdãnàü yathàsaïkhyaü kàraõakàryyasahakàritve kathaü trayàõàmapi rasodbodhe kàraõatvamityucyate -- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, é) lokato-loke / ********** END OF COMMENTARY ********** ## nanu tarhi kathaü rasàsvàde teùàmekaþ pratibhàsa ityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) kathaü trayàõàmapãti kàryasya kàraõatvàbhàvàdityarthaþ / rasàsvàde ekaþ pratibhàsa ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà khaõóamaricàdãnàü sammelanàdapårvva iva ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ë) apårva iva--tad bhinna iva / ********** END OF COMMENTARY ********** ka÷cidàsvàdaþ prapàõakarase sa¤jàyate vibhàvàdisammelanàdihàpi tathetyarthaþ / nanu yadi vibhàvànubhàvavyabhicàribhirmmilitaireva rasastat kathaü teùàmekasya dvayorvà sadbhàve 'pi sa syàdityucyate-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) jhañityanyeti---÷ãghramanyavya¤jake satãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anyasamàkùepa÷ca prakaraõàdiva÷àt / yathà-- "dãrghàkùaü ÷aradindukàntivadanaü bàhå natàvaüsayoþ saïkùiptaü nibióonnatastanamuraþ pàr÷ve pramçùñe iva / madhyaþ pàõimito nitambi jaghanaü pàdàvudagràïgulã chando narttayituryathaiva manasaþ sçùñaü tathàsyà vapuþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) dãrghàkùamiti---agnimitranàmnà ràj¤à màlavikànàmaràjaputryà råpavarõanamidam / uttamanañãü nartuyiturmanaso yathaivacchanda icchà tathaivàsyà vapuþ sçùñam (vidhàtrà) tadevàha--dãrghàkùamiti--bàhå--aüsayoþ svamålayornatau / saükùiptaü nàtisphàram / nibióau--anyonyasaüsaktau unnatau ca stanau yatra tàdç÷aü ca uruþ / pramçùñe màrjite / pàõimitaþ karatalena parimàtuü ÷akyaþ / jaghanottarabhàgaþ nitambaþ pra÷astaþ tad yuktaü jaghanam, udgrà-unnatà / atreti--abhiyaü varõayataþ / ## (lo, e) dãrghàkùamiti / chando 'bhipràyaþ / sçùñaü vidhàtrà iti ÷eùaþ nartayità nartakãùu dãrghàkùatvàdyabhinayena dar÷ayituü ÷ikùayati, màlavikàyàü sahajasaundaryàdeva tadastãti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra màlavikàmabhilaùato 'gnimitrasya màlavikàråpavibhàvamàtravarõane 'pi sa¤càriõàmautsukyàdãnàmanubhàvànà¤ca nayanavisphàràdãnàmaucityàdevàkùepaþ / ekamanyàkùepe 'pyåhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) anyàkùepa iti---anyat--ekatamaü dvitayaü và / ********** END OF COMMENTARY ********** "anukàryyagato rasaþ" iti vadataþ pratyàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) anukàryeti--nàñye 'nukàryo ràmàdiranukàrako nañaþ / ## (lo, o) anukàryo--ràmàdiþ, anakartà-nañaþ pàñhaka÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) pàrimityàditi--sãtàdiviùayarateþ ràmàdimàtraniùñhatvena parimitatvàdityarthaþ / laukikatvàditi--tanniùñharatyàdestatraiva dçùñatvàdityarthaþ / kàvyanàñyayostu tadrataratyàdyabhedena àropaviùayasya sàmàjikaratyàderalaukikatvameva / santareti---ràmàdiratyàderityarthaþ / tadabhedenàropaviùayaþ sàmàjikaratyàdireva vibhàvàdiniùñhasvàdanàkhyavyàpàrajanyàsvàdaviùayo rasaþ ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sãtàdidar÷anàdijo ràmàdiratyàdyudbodho hi parimito laukiko nàñyakàvyadar÷anàdeþ sàntaràya÷ca, tasmàt kathaü rasaråpatàmiyàt / (ka) rasasyaitaddharmmatritayavilakùaõadharmmakatvàt / anukarttçgatatva¤càsya nirasyati-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) anukarteti--anukartà naña eva / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷ikùàbhyàsàdimàtreõa ràghavàdeþ svaråpatàm // VisSd_3.18 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) sa yadà kàvyàrthabhàvakaþ syàttadà sopi sàmàjiko bhavedityàha---kiüceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-- ## yadi punarnaño 'pi kàvyàrthabhàvanayà ràmàdisvaråpatàmàtmano dar÷ayet tadà so 'pi sabhyamadhya eva gaõyate / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, au) sabhyamadhya eva gaõyate / etàvatà sabhyaniùña eva rasaþ ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) yadyapyuktarãtyà rasasya sàkùàt kriyamàõatvaü kàryatvaü kàdàcitkatvena bhaviùyadvartamànatvaü savikalpakaj¤ànaviùayatvaü taj-j¤ànasya sàkùàtkararåpatvaü ca tathàpi tasya vailakùaõyaü sàdhayituü sàkùàt kriyamàõghañàdito 'pi vailakùaõyasàdhanena kautukàdasàkùàt kriyamàõatvaü kàraõavi÷eùakàryatvasya kenaciduktasya dåùaõena kautukàt sàmànyato 'kàryatvamevamabhaviùyatvàdikamapi kautukàd vaktuü prathamaü ghañàdisàdhàraõasàkùàtkàraviùayatvàmàha--nàyaü j¤àpyeti--svàrthakakàritàntatvena (õijantatvena) nàyaü j¤eya ityarthaþ / j¤àpyatva--j¤eyatvayoþ samaniyatatvàt yathà÷rutameva và / aj¤eyatvaü càtra ghañàdisàdhàraõetarasàkùàtkàraviùayatvàm / j¤eyatvasya kevalànvayitvena tadabhàvàsambhavàt / tatra hetumàha--svasattàyàmiti / pratityavyabhicàrataþ / sàkùàtkàraü vinà asattvàt sàkùàtkàrada÷àyàmeva rasaþ / anyadà tu ratyàdireva / ghañàdistvasàkùàtkàrada÷àyàmapi ghañàdirityatastadvailakùaõyam / sàkùàtkàrahetusannikarùàrthaü pårvasattvasyàva÷yamevàpekùaõãyatvàt / etàvataiva sàmànyato 'j¤eyatvameva agre kautukàd vyaktãkariùyati / ## (lo, a) nàyaü j¤àpya iti--ayaü rasaþ sattàyàü sadbhàve pratãtimantareõàbhàvàt / asaüviditasattve ca pramàõàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yo hi j¤àpyo ghañàdiþ sannapi kadàcidaj¤àto bhavati, na hyayaü tathà; pratãtimantareõàbhàvàt / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) hetuvi÷eùakàryatvaü rasasya ye vadanti tanmataü nirasyati---yasmàdeùa ityàdi tasmànna kàrya ityantena / ayamarthaþ ---"prapànakarasanyàyàccarvyamàõo raso bhavedityuktyà vibhàvàdiratyàdisamåhàlambanàtmako rasa ityuktam / tacca samåhàlambanaü svàdanàkhyavyàpàrajanyam / kecittu tatsamakàlotpannaü vya¤janayàpi tàdç÷aü samåhàlambanànantaraü jàyate, tatkàrya eva rasa ityàhuþ, tannirasyati---yasmàdeùa iti / eùa raso yasmàt svàdanàkhyavyàparàdhãnasamåhàlambanàtmakaþ, ato na kàryaþ, na samåhàlambanakàryaþ svasya svakàryatvàt svakàlotpattikasya vya¤janàdhãnasamåhàlambanàntarasyàbhàvàcceti bhàvaþ / tatra svasya svakàryatvàsambhavasya sphuñatvàt / ## (lo, a) rasasyeti--nahi vibhàvàdij¤ànakàraõakamityanantaraü tata÷cànupalabhyamànakàraõàntarasya rasasya na kàryatvamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi rasaþ kàryaþ syàttadà vibhàvàdij¤ànakàraõaka eva syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) svasamakàlotpattikasamåhàlambanànantarakàryatvàsambhavaü vyàcaùñe---yadi rasaþ kàryaþ syàditi / yadi samåhàlambanakàryaþ syàdityarthaþ / vibhàvàdij¤ànakàraõako vibhàvàdisamåhàmbanaj¤ànakàraõakaþ syàdityarthaþ / pratyekaü vibhàvàdij¤ànakàraõakatve tviùñàpattireva / "pratãyamànaþ prathamaü pratyekaü heturucyate"ityanena pratyekasya hetutvoktyà tatkàryatve vipratipattyabhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tata÷ca rasapratãtikàle vibhàvàdayo na pratãyeran, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nanu tàdç÷samåhàtambanakàraõatve ko doùaþ ityàha--tata÷ceti / rasapratãtikàle, svàdanàkhyavyàpàrajanyavibhàvàdisamåhàlambanàtmakarasapratãtyutpattikàle vibhàvàdayo na pratãyeran; tatkàlotpannapratãtiviùayàþ syurityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kàraõaj¤ànatakàryyaj¤ànayoryugapadadar÷anàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) kàraõaj¤ànasya sthitiþ kàryaj¤ànasyotpattiriti tu na sambhavatyeva / kàryakàraõayorutpattiyogapadsyaivàbhàvàt / tadàha--j¤ànatatkàryaj¤ànayoriti / atra j¤àneti prakçtàbhiprayeõaiva / kàraõakàryamàtrayoreva yugapadutpattyabhàvàt / na ca pårvotpannameva vya¤janàdhãnasamåhàlambanamastviti vàcyam / svàdanàkhyavyàpàràdhãnarasàtmakasamåhàlambanàtiriktasamåhàlambanasyànubhàvàt, tatsvãkàravaiphalyàcca / ********** END OF COMMENTARY ********** nahi candanaspar÷aj¤ànaü tajjanyasukhaj¤àna¤caikadà sambhavati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) kàraõakàryaj¤ànayoryugapadutpattyasaübhavaü dar÷ayati--nahi candaneti / ********** END OF COMMENTARY ********** rasasya ca vibhàvàdisamåhàlambanàtmakatayaiva pratãterna vibhàvàdij¤ànakàraõatvamityabhipràyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) tasmàt rasasya samåhàlambanàtmakatvameva; natu samåhàlambanajanyatvamityupasaüharati--rasasyeti / samåhàlambanàtmakatayaiva ityevakàràt samåhàlambanajanyatvavyavacchedaþ / tadevàha--na vibhàvàdãti / j¤ànamatràpi samåhàlambanam / evaü rasasya samåhàlambanakàryatvameva khaõóitaü natu kàryatvam / etàvataiva kàryatvasàmànyàbhàvamagre kàtukàd vakùyati / ## (lo, à) no nitya iti--nityatvàbhàve hetumàha--- pårvasaüvedanojjhita iti / pårvasamvedanàbhàvàdityarthaþ / nanu pårvasaüvedanàbhàvànnityatvàbhàve itaraùàmapi nityavastånàmabhàvaprasaïga ityata àha-asamvetaneti / asya rasasya / ********** END OF COMMENTARY ********** #<-- no nityaþ pårvasaüvedanojjhitaþ / asaüvedanakàle hi na bhàvo 'ùyasya vidyate (ka) // VisSd_3.21 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) nityatvàbhàvaþ spaùña eva, tamàha--no nitya iti / pårvasaüvedanaü, saüvedanàt pårvamujjhito 'sannityarthaþ / tadeva dar÷ayati--asaüvedanakàla iti / ********** END OF COMMENTARY ********** na khalu nityasya vastuno 'saüvedanakàle 'sambhavaþ / ## (lo, i) nàpi bhaviùyannityàha--sàkùàdanubhåyamànasya hi kathaü bhaviùyattm / yasya khalu vastuno bhaviùyattvaü sahajo dharmastat sadà bhaviùyadeveti bhàvaþ / kàryaj¤àpyavilakùaõabhàvàt samanantaroktanyàyasiddhàvityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) nàpi bhaviùyanniti yadyapi saüvedanàt pårvam asattvenaiva bhaviùyatvaü durapahnavam / tathàpi bhaviùyatpadàrthàntarasya sàkùàdànandamayaprakà÷atvasvaråpàbhàvàt tadvailakùaõyameva bhaviùyatvàbhàvaþ kautukàduktaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) vartamànatvàbhàvamapi kautukàdàha--kàryaj¤àpyeti / yadyapi ghañàdisàdhàraõaj¤àpyatvasyaiva samåhàlambanakàryatvasyaiva càbhàvaþ prag dar÷itaþ, tathàpi tàvataiva kàryatvaj¤àpyatvàbhàvaü kautukàdàropyaivamuktam / tathà ca kàryaj¤àpyabhinnasyàlãkatvànna vartamàna ityarthaþ / svaprakà÷aråpasya svameva gràhakaü, tattu na nirvikalpakamityàha--vibhàvàdãti / tatparàmar÷astatsamåhàlambanaü; tadviùayatvàt svenaiva svasya viùayãkaraõàt / tat pradhànatvàditi kvacit pàñhe tatparàmar÷aþ pratyekaü taj j¤ànaü, tat pradhànatvàt tajjanyatvàdityarthaþ / ubhayathàpi nirvikalpakatvàbhàva eva / adye vibhàvàdisamåhàlambanasya savikalpakatvàt / antye tu j¤ànajanyatvena nirvikalpakatvàbhàvàt, j¤ànajanyaj¤ànasyaiva nirvikalpakatvàt / hetvantaramàha---parànandeti / prakàrapradar÷anàt saprakàratvaü pradar÷itam / tathà ca na nirvikalpakaü niùprakàrakaj¤ànasyaiva tathàtvàt / ## (lo, ã) nirvikalpakaü j¤ànam--asti hmàlocanamàtraprathamaü nirvikalpakaü j¤ànam, amukàsadç÷aü j¤ànaü ÷uddhavastujamityuktaprakàraü, tasya gràhakamityupacàraprayogaþ / sa eva raso nirvikalpakaj¤ànatvena gçhyamàõo na bhavatãtyarthaþ / tathà nirvikalpakasya j¤ànaviùayopãti / tatra pakùe yasya gràhakatvamiùyate ityatra nopacàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) savikalpakasaüvedyatvàbhàvamapi tasya kautukàdàha--tathàbhilàpeti / yadyapi tadgràhakasya nirvikalpakatvàbhàvayuktipradar÷anenaiva savikalpakasaüvedyatvaü siddhaü tathàpi savikalpakasaüvedyàntarato vailakùaõyena tadavedyatvaü kautukàduktam / vailakùaõyamevàha---tathàbhilàpeti / tatkàvyastha÷abdena tasyàbhilapyamànatvàbhàvàdityarthaþ / tasya vibhàvàdyabhidhànadvàreõaiva tasya j¤eyatvam, natu kàvyastha÷abdena / pratyuta tasya tatkàvyasya ÷abdavàcyatve sva÷abdavàcyatvaü doùa eva vakùyate / atra eva kàvyaprakà÷akçtàpyuktaü,"rasàdilakùaõastvarthaþ svapreti na vàcya' iti / ayaü rasavànityàditatkàvyasthena a÷abdena tu vàcyaü, savikalpakavedyaü padàrthàntaraü tatkàvyastha÷abdenaiva vàcyamiti tato vailakùaõyamiti vacanam / ********** END OF COMMENTARY ********** savikalpakaj¤ànasaüvedyànàü hi vacanaprayogayogyatà, na tu rasasya tathà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) prayogayogyatà tatkàvyastha÷abdeneti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--sàkùàtkàratayà na ca / parokùastatprakà÷o nàparokùaþ ÷abdasaübhavàta // VisSd_3.25 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) tatprakà÷asya parokùatvaü nàstãtyàha---sàkùàtkàrateyeti / spaùñamidam / sàkùàtkàrànantaravailakùaõyapratipàdanàya sàkùàtkàraråpasyàpi tatprakà÷asya sàkùàtkàratvàbhàvamapi kautukàdàha--nàparokùa iti / na sàkùàtkàra ityarthaþ / tatra hetumàha---÷abdasaübhavàditi / ÷abdasaübhavàt--÷àbdatvàdityarthaþ / ## (lo, ç) tathàbhilàpeti--atràpi pårvavat raso na savikalpakaråpa iti / naca tadviùayopãtivyàkhyeyam / savikalpakasvaråpaü ca---"ataþ paraü punarvastudharmairjàtyàdibhiryayà / buddhyàvasayite sàpi pratyakùatvena sammatà / "pratyakùamatra prakaraõàta savikalpakam / sàvikalpakatvena sammatetyuktaprakàram / ataþ paramityatra idamànupårvoktanirvikalpakaparàmar÷aþ ÷abdasaübhàvta ÷àbdaj¤ànam parokùamiti bhàvaþ / tat kathayatitattvaü svaråpaü, pårvaü na ÷ruto na dçùña÷coktasvaråpo niråpaõaprakàro yasya rasasyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatkathaya kãdçgasya tattvama÷rutàdçùñapårvanirupaõaprakàrasyetyàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) itthaü ki¤cit vastutaþ ki¤cicca kautukàd vailakùaõyamuktvà kãdç÷aü tàdç÷avilakùaõaü vastu tat iti pçcchati; tat kathayati / tasyàdçùñacaratvàt tanniråpamasàyapi adçùñacaratvaü bhavatãtyàha---adçùñaniråpaõeti / vilakùaõaü dar÷ayati---tasmàdalaukika iti / lokadçùñasukhàdipadàrthavilakùaõa ityarthaþ / sa cànyalokairaj¤eyaþ / ## (lo, é) alokiko laukikavastuvilakùaõaþ / yadàha etanniråpaõaprastàva eva kàvyaprakà÷akàraþ---alaukikasiddherbhåùaõaü natu dåùaõam / na khalvadar÷anamàtreõànubhåyamànavastusvaråpàpahnivaþ ÷akyakiya eveti bhàvaþ / kathamãdç÷o 'sàvasmàbhiranubhåyata ityàha--vedya iti / pràcãnavàsanàsamvalità vidyànipuõatopaskçtà buddhiratra hçdayam / tadvadbhiþ sahçdayaiþ; natuü vaiyàkaraõamãmàüsakadardurakairyuùmàbhiriti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatkiü punaþ pramàõaü tasya sadbhàva ityàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tatsaüvedyatve eva kiü pramàõamityatràha---pramàõamiti / tadãyasàkùàtkàra eva pramàõamityarthaþ / svaprakà÷atvena sàkùàtkàryasàkùàtkàrayorabhedàdidaü viduùàü matamityarthaþ / ## (lo, ë) atraivamuktaråpe rase svasyà÷carvaõàyà evàbhinne / evaü ca sahçdayànubhava evàtra pramàõamiti paryavasyati / tathàca nàtmà÷rayadoùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** carvaõà àsvàdanam / tacca "svàdaþ kàvyàrthasaübhedàdàtmànandasamudbhavaþ" ityuktaprakàram / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) svàdaþ kàvyàrtheti--svàdaþ--sàkùàtkàraþ / kàvyàrthasambhadàt kàvyasya vàcya ityarthaþ / lakùyavyaïgyavastånàü sambhedàt j¤ànàt àtmano rasasyànandaråpeõa samudbhavaþ / kçdabhihitabhàvatvàt samudbhåta ànanda ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu yadi raso na kàryastatkathaü mahaùiõà(ka) vibhàvànubhàvavyabhicàrisaüyogàdrasaniùpattiþ" iti lakùaõaü kçtamityucyate-- ## yadyapi rasàbhinnatayà carvaõasyàpi na kàryatvaü ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ràmàdiratyàdeþ sàmàjikaratyàdervo uddãpanavibhàvànubhàvavyabhicàrijanyatvaü nàstyeva, tatastadàtmakasya rasasya tatsàkùàtkàràü÷amàtrajanyatvaü siddhàntayituü kautukoktamapi tasyàkàryatvamuktvà à÷aïkate--nanu yadi raso na kàrya iti / vastutastu samåhàlambanàkàryasyaiva uktatvàt niùpatrirupacàrata iti / vibhàvàdito niùpattirityarthaþ / svakàraõàdhãnaniùpattikasya ratyàderniùpattervàstavatvena niùpatterupacàràbhàvàt / itthaü vibhàvàdita÷carvaõàyà niùpattireva vàstavikaratyàdyaü÷asya tato niùpattirupacaritetyuktyà carvaõàü÷asyàpi niùpattirupacaritaiveti vaktumàha---yadyapãti / ayamarthaþ--ratyàdayastàvaduddãpanavibhàvànubhàvavyabhicàriõàmakàryamityuktameva / ata eva ratyàdaya÷carvaõàtmakasàkùàtkàraråpatayà pariõamantãti siddhàntitam / tata÷ca ratyàdiråparasàbhinna eva carvaõàtmakaþ sàkùàtkàrastathà ratyàdeþ vibhàvàdyakàryatayaiva carvaõasyàpi vibhàvàdyakàryatvamarthasiddhamiti yadyapi ratyàderarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàpi tasya kàdàcitkatayà upacaritena kàryatvena kàryatvamupacaryate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) samàdhàne tathàpãti / pariõàmarasàsvàdacarvaõàdibhàvàdyabhinnatayà niùpannà / sà vibhàvàdij¤ànàt pårvaü nàstãti / kintu vibhàvàdij¤ànettarameva niùpannetyevaü kàdàcitkatayà upacaritena kàryatvena kàryatvamupacaryate ityartha / nacaivamanyathàsiddhavibhàvàdij¤ànottarabhàvitvena tatkàryatvaü carvaõàyàm avàstavameva tat kathamupacàra iti vàcyam / ratyàdyabhinnatayà kàryatvasyaiva vàstavatvàt, ÷uddhàyàstasyà avàstavatvamityabhipràyàt / ## (lo, e) yadyapãtyàdi---ayamarthaþ samanantaroktaprakàreõa rasàbhinne carvaõe kàdàcitkatvàd vastuni vyabhicàreõa tasya kàryatvaü kàdàcitkatvàdevopacaryate / tena carvaõasyàparicitena kàryatvena tadabhinne rasepi kàryatvamupacàràditi bhàvaþ / asya kàdàcitkatvepi na kàryatvamiti samanantaramevoktam / vya¤jananiråpaõe pa¤camaparicchede / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tasya rasasya / àdi÷abdàdalakùyatvàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa)"tathàbhilàpasaüsargayogyatvavirahànnace"tyàdinà yattat kàvyastha÷abdàvàcyatvamuktaü tadupàttamagre kariùyata ityàha---avàcyatvàdikamiti / àdi÷abdà dalakùyatvàdi ityatra àdipadàdananumeyatvaparigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu yadi milità ratyàdayo rasàstatkathamasya svaprakà÷atvaü kathaü vàkhaõóatvamityàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (sa) milità iti / vibhàvàdisàhityena samåhàlambanaviùayà ityarthaþ / tat kathamasya svaprakà÷atvamiti---ratyàderj¤ànaråpatvàbhàvàt j¤ànasyaiva svaprakà÷atvàt / milanakathaüna ca svaråpàkhyànamàtram ekaikatràpyevamà÷aïkàsambhavàt / ## (lo, ai) nanu yadãti / kathaü svaprakà÷atvaü ratyàdãnàü jaóatvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) j¤ànatàdàtmyàditi / j¤ànaråpatayà pariõàmàdityarthaþ / ## (lo, o) ratyàdiriti--asya ratyàdyaü÷asya yasyàhuþ"àtmabhåtasukhàkàraprakà÷apratimànataþ / j¤ànàkàràvalambitve siddhà syàt svaprakà÷atà' iti / asyàrthaþ--j¤ànakàràvalambitve nàtmabhåtaþ sukhàkàro 'pi prakà÷ate / tasya pratimànataþ satsàdç÷yàt ityàdyaü÷opi svaprakà÷a iti / nanu yadi caitanyasya saj¤ànatvena jaóasya svaprakà÷atà tadà pramàtçbhàvamàpannasyàntaþ karaõasyàpi svaprakà÷atvaü syàditi cenmaivam / tatra hi triguõàtmake manasi sattvàü÷asya rajastamobhyàmaspçùñatvam / yenàtmànandasvaprakà÷akàrà vçttirutpadyate / naca tayoþ ÷avalatvamapi tàttvikaü, kuto tàdàtmyamiti, kimàrdrakavaõijàü no vahitracintayà' / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi ratyàdikaü prakà÷a÷arãràdatiriktaü syàttadaivàsya svaprakà÷atvaü na sidhyate, na ca tathà, tàdàtmyàïgãkàràt / yaduktam-- "yadyapi rasànanyatayà carvaõàpi na kàryà tathàpi kàdàcitkatayà kàryatvamupakalpya tadekàtmanyanàdivàsanàpariõatiråpe ratyàdibhàve 'pi vyavahàra iti bhàvaþ" iti / "sukhàditàdàtmyàógãkàre càsmàkã siddhànta÷ayyàmadhi÷ayya divyaü varùasahastraü pramodanidràmupeyàþ" iti ca / "abhinno 'pi sa pramàtrà vàsanopanãtaratyàditàdàtmyena gocarãkçtaþ" iti ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) yadyapãti uktà÷aïkàsamàdhànayoþ pràk-kçtayoþ samvàdamàha---yaduktamiti / pràgeva kçtavyàkhyànamidam / anàdivàsaneti---anàdivàsanà pràktanã tattvàdi÷ånyà / tayà rasàdiråpà pariõatiryasya tàdç÷aråpe ratyàdibhàge vibhàvàdikàryatvavyavahàraþ ityarthaþ / dvitãya iti ceti paryantaü samvàdavàkyatvaü bodhyam / tatràbhinnopãtyàdikaü svaprakà÷anapradar÷anam / ratyàdaya ityàdipadàt vibhàvàdiparigrahaþ / tatra vibhàvàdeþ ÷abda÷aktyaiva pratãtiþ / ## (lo, au) tàdàtmyànaïgãkàre pràcãnàcàryàõàmati ÷eùaþ / yadyapãtyàdau tadekàtmanãti padaü tàdàtmyasåcakam / gecarãkçta iti cidànandamayoyaü puruùa iti vadupacàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** j¤ànasya svaprakà÷atvamanaïgãkurvatàmupari vedàntibhireva pàtanãyo daõóaþ / tàdàtmyàdevàsyàkhaõóatvam / ratyàdayo hi prathamamekaika÷aþ pratãyamànàþ sarve 'pyekãbhåtàþ sphuranta eva rasatàmàpadyante / taduktam -- "vibhàvà anubhàvà÷ca sàttvikà vyabhicàriõaþ / pratãyamànàþ prathamaü khaõóa÷o yàntyakhaõóatàm" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) sàttvikà vyabhicàriõa iti / vyabhicàriõa eva sàttvikà ityabhedenànvayaþ / ## (lo, a) akhaüõóatve sammatiü dar÷ayati--taduktamityàdi / vibhàvà ityàdi kàrikàyàü ratyàdiprakà÷asukhacamatkàrà akaõñhoktà api prakaraõadavaseyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "paramàrthatastvakhaõóa evàyaü vedàntaprasiddhabrahmatattvavadveditavyaþ" iti ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) akhaõóatàpràptau vimatiü nirasyati---paramàrthatastviti / natu pårvoktaparicchedena paramàrthatàpradar÷anam / brahmatattvavaditi---khaõóàkhaõaaóanànàpadàrthànàm advaitabhàvànayà akhaõóasvaråpatvàt brahmatattvasya itica ityantaü samvàdavàkyam / ## (lo, à) [text of comm. wanting in both printed ed. and Sansknet e-text!] ********** END OF COMMENTARY ********** athaü ke te vibhàvànubhàvavyabhicàriõa ityapekùàyàü vibhàvamàha-- ## ## (lo, i) ratyàdãti---anàdivàsanàntarlonasya ratyàdeþ prakà÷akàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ye hi loke ràmàdigataratihàsàdãnàmudvodhakàraõàni sãtàdayasta eva kàvye nàñye ca nive÷itàþ santaþ "vibhàvyante àsvàdàïkurapràdurbhàvayogyàþ kriyante sàmàjikaratyàdibhàvà ebhiþ" iti vibhàvà ucyante / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vibhàvyante iti / rasapratãtyarthaü vi÷eùeõa bhàvyanta ityarthaþ / natu pratãtyarthaü kathaü vi÷eùeõa bhàvyantetatpratipàdanasàmarthya eva tathàtvaucityàdityata àhaàsvàdàïkureti / yata ebhirvibhàvàdibhiþ sàmàjikaratyàdibhàvà àsvàdàïkurapràdurbhàvayogyàþ kriyante, ato vi÷eùeõa bhàvyanta ityarthaþ / ato vibhàvà ucyante ityarthaþ sàmàjikaratyàdibhàvànàü tathàtvakaraõaü ràmàdiratyàdãnàü ca tatràropàt bodhyam / sa càropo vàsanàsahakçtairvibhàvàdibhirvya¤janayeti bodhyam / ata evoktaü---vàsanopanãtaratyàditàdàtmyeneti / asyà paribhàùàyàyogàråóhatvàdetadyogàrthasyànubhàvàdau sattvepi na tatra prayoga iti pràgapyuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaü bharttçhariõà-- "÷abdopahitaråpàüstàn buddherviùayatàü gatàn / pratyakùàniva kaüsàdãn sàdhanatvena manyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) ÷abdopahiteti--tàn prasiddhàn kaüsàdãn ÷rãkçùõàdikrodhasya raudrarasasthàyibhàvasthàlambanavibhàvàn ÷abdopahitaråpàn ÷abdopasthàpyàt pratyakùàniva sàmàjikà manyante / manyata iti pàñhe tu sàmàjikaþ / kena hetunetyatràha---sàdhanatveneti / ÷abdopahitatvaråpeõa pratyakùasàdhanatvenetyarthaþ / idameva vi÷eùaõabhàvanaü samvàdena pradar÷itam / ## (lo, ã) ÷abdeti---÷abdopahitaråpàn kàvyaråpa÷abdopàdhinà ÷ravaõàt tadvuddhiviùayatàmàpannànàü sàdhanatvena sotsàhàdyudabodhe manyante sabhyà iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iti / tadbhedàvàha-- #<àlambanoddãpanàkhyau tasya bhedàvubhau smçtau /># spaùñam / tatra-- #<àlambanaü nàyakàdistamàlambya rasodramàt // VisSd_3.29 //># àdi÷abdànnàyikàpratinàyikàdayaþ / atha yasya rasasya yo vibhàvaþ sa tatsvaråpavarõane vakùyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) àlambanaü nàyakàdiriti nàyikà÷çïgàre bodhyam / nàyikà pratinàyakàdaya iti nàyaka÷çïgàre bodhyam / pratinàyikà copanàyikà, sà ca ÷çïgàràbhàse / evaü nàyikà÷çïgàràbhàse upanàyakopi bodhyaþ / ## (lo, u) pratinàyakàdãtyàdi÷abdena vikçtave÷à vyàghràdayaþ / vakùyata iti / ihaiva paricchede / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra nàyakaþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) tatra nàyako---nàyakalakùaõamàheti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dakùaþ kùiprakàrã / ÷ãlaü sadvçtam / evamàdiguõasampanno netà nàyako bhavati / tadbhedànàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prathamaü caturbheda iti---pa÷càttu dhãrodàttàdãnàm api dakùiõadhçùñatvàdibhedasya vakùyamàõatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** spaùñam / tatra dhãrodàttaþ-- ## ## (lo, å) stheyàn-sthirataraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** avikatthano 'nàtma÷làghàkaraþ / mahàsattvo harùa÷okàdyanabhibhåtasvabhàvaþ / nigåóhamàno vinayacchannagarvaþ / dçóhavrato 'ïgãkçtanirvàhakaþ / yathà--ràmayudhiùñiràdiþ / atha dhãroddhataþ-- ## yathà--bhãmasenàdiþ. atha dhãralalitaþ-- ## kalà nçtyàdikà / yathà--satnavàlyàdau vatsaràjàdiþ / atha dhãrapra÷àntaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) sàmànyaguõairiti---dhãrodàttàditrayasàdhàraõaguõairbhåyàn mahànityarthaþ / ## (lo, ç) sàmànyaguõà--manvàdyuktadhçtikùamàdayaþ ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--màlatãmàdhavàdau màdhavàdiþ / eùàü ca ÷çïgàràdiråpatve bhedànàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) ùoóa÷adheti---dhãrodàttàdãnàü caturõà dakùiõatvàdicàturguõyena ùoóa÷atvam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra teùàü dhãrodàttàdãnàü pratyekaü dakùiõadhçùñànukåla÷añhatvena ùoóa÷aprakàrà nàyakaþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) anekamahilà--iti vyàcaùñe dvayostricaturiti / ## (lo, é) eùu---dakùiõàdiùu nàyakamadhye / ********** END OF COMMENTARY ********** dvayostricatuþ prabhçtiùu nàyikàsu tulyànuràgo dakùiõanàyakaþ / yathà-- snàtà tiùñhati kuntale÷varasutà, vàro 'ïgaràjasvasurdyåtai ràtririyaü jità kalamayà, devã prasàdyàdya ca / ityantaþ purasundarãþ prati mayà vij¤àyà vij¤àpite devenàpratipattimåóhamanasà dvitràþ sthitaü nàóikàþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) snàtà tiùñhatãti---antaþ puracarajanasya kasmiü÷cidiyamuktiþ / anekapatnãsambhogàrhà iyaü ràtririti tatkarmaniyuktasya ràj¤i nivedanam / ÷lokàrthaþ--snàtà, çtusnàtà / vàraþ tatsambhoganiyatavàsaraþ / kamalayà tannàmnyà devyà / devãkçtàbhiùekà / màninyàstasyà adyàva÷yaü prasàdanam / dvitrà iti / sarvàsu anuràgasàmyena kasyàpyupekùànarhatvàt apratipattyà kartavyanirõayàbhàvena måóhamanaskatvena dvitràdidaõóasthitiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) kçtàgà apãti--àgoparàdhaþ / mithyàvàk kçtasyàpi mithyàtvavàdã / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- ÷oõaü vãkùya mukhaü vicumbitumahaü yàtaþ samãpaü tataþ pàdena prahçtaü tayà, sapadi taü dhçtvà sahàse mayi / ki¤cittatra vidhàtumakùamatayà bàùpaü sçjantyàþ sakhe ! dhyàta÷cetasi kautukaü vitanute kopo 'pi vàmabhruvaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) ÷oõaü vãkùyeti---roùàruõamukhãü priyàü cumbituü gatasya tayà prahartumudyataü pàdaü dhçtvà ki¤cit kartumakùamãkçtàü rudatãü tàü dçùñvà hasitavato nàyakasya sakhyau vçttàntakathanamidam / atra nàyikàkrodhava÷àt nàyakasya kçtàgastvasiddhiþ / ## (lo, ë) ÷oõamiti--vicumbituü samãpaü yàto 'nunayàdikamakçtvàpãti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ekasyàmeva nàyikàyàmàsakto 'nukålanàyakaþ / yathà-- asmàkaü sakhi ! vàsasã na rucire, graiveyakaü nojjvalaü, no vakrà gàtiruddhataü na hasitaü, naivàsti, ka÷cinmadaþ / kintvanye 'pi janà vadanti subhago 'pyasyàþ priyo nànyato dçùñaü nikùipatãti vi÷vamiyatà manyàmahe duþsthitam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) asmàkaü sakhãti--paùyau subhagàyà sakhyà uktiriyam / vastraujjvalyàdikaü saubhàgyaheturmama nàsti / kintu na kevalamahamanyepi janà vadanti asyàþ patiranyato 'nyasyàü nàyikàyàü dçùñiü na nikùipatãti / vi÷vam---etad vi÷vavarti strãjanaü duþ sthitaü, mayi asåyayà madapekùayà saubhàgyàlpatvena và duþ sthitaü vayaü manyàmahe / patiþ-kãdç÷aþ, subhagopi saundaryeõànyanàyikàbhilaùaõãyatvaråpasaubhàgyavànapi ityarthaþ / ## (lo, e) anyataþ anyasyàü vinetyarthaþ / vi÷vaü duþ sthitaü manyàmahe / kintu màmeva suüsthitàmiti bhàvaþ / graiveyakaü, kaõñhàbharaõam, madopi yauvanàdyahaïkàrajanitaþ garvopi naivàsti / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷añho 'yamekatra baddhabhàvo yaþ / dar÷itabahiranuràgo vipriyamanyatra gåóhamàcarati // VisSd_3.37 //># yaþ punarekasyàmeva nàyikàyàü baddhabhàvo dvayorapi nàyikayorbahirdar÷itànuràgo 'nyasyàü nàyikàyàü gåóhaü vipriyamàcarita sa ÷añhaþ / yathà-- "÷añànyasyàþ kà¤cãmaõiraõitamàkarõya sahasà yadà÷liùyanneva pra÷ithilabhujagranthirabhavaþ / tadetatkvàcakùe ghçtamadhumayatvadvahuvaco- viùeõàghårõantã kimapi na sakhã me gaõayati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) ÷añhànyasyà iti---nàyikàyà vipriyakàriõaü nàyakaü bhartsayantyà sakhyà uktiriyam / he ÷añha ! mama sakhãm à÷liùyanneva tvaü yadanyasyà nàyikàyàþ kà¤cãmaõiraõita÷abdamàkarõya sahasà pra÷ithilabhujagranthiþ (vàhuveùñanaü) abhavaþ tadetat kva jane àcakùe / ato me sakhã ghçtamadhumayena mi÷ritaghçtamadhuråpeõa tvadãyabahucàñuvacoviùeõàghårõantã kimapi kartavyaü na gaõayatãtyarthaþ / mi÷ritaghçtamadhunã hi àpàtamadhurepi viùatvaü pràpnutaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) eùàü ceti---eùàmuttamamadhyamàdhamatvena trauvidhyàdityanvayaþ / catvàriü÷aditi ùoóa÷a traiguõyena aùñacatvàri÷at / ********** END OF COMMENTARY ********** eùàmuktaùoóa÷abhedànàm / atha prasaïgàdeteùàü sahàyànàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atha prasaïgàditi---atra eùàmityanena nàyakamàtrasyaiva paràmar÷o natu prakànta ÷çïgàrãyàùñacatvàriü÷ata eva / ata eva ràmasya sugrãvaþ sahàyo dar÷ayiùyate / ## (lo, ai) prasaïgàditi / eùàü hi sahàyayuktatvena kàryakàritve 'dhikarasaparipoùaþ / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tasya nàyakasya bahuvyàpini prasaïgasaügate itivçtte 'nantaroktairnàyakasàmànyaguõaiþ ## (vi, o) nàyakasàmànyaguõaistyàgàdibhiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤cidånaþ pãñhamarddanàmàsahàyo bhavati / yathà-ràmacandràdãnàü sugrãvàdayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) dårànuvartinãti vyàcaùñe---tasyeti dårànuvartini ityasya vyàkhyà bahuvyàpinãti bahude÷avyàpyasàdhye ityarthaþ / prasaïgasaïgate--daivata upasthita itivçtte vçttànte / ki¤cit tadguõahãna ityasyàrthamàha---anantareti---anantaroktaiþ pårvoktaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÷çïgàrasahàyàþ-- #<÷çïgàre 'sya sahàyà viñaceñavidåùakàdyàþ syuþ / bhaktà narmasu nipuõàþ kupitavadhåmànabha¤janàþ ÷uddhàþ // VisSd_3.40 //># àdi÷abdànmàlàkàrarajakatàmbålikagàndhikàdayaþ / tatra viñaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) nàyakasàmànyaguõaistyàgàdibhiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ceñaþ prasiddha eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) ceñaþ prasiddha iti---ceñãputra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) vidåùakamàha---kusumeti / karmàdibhirhàsyakaraþ ityanvayaþ / karmaõà, vapuùà, ve÷ena, vàsanadinà bhàùàdyaiþ sarveùàü hàsyaü janayati / ## (lo, au) kusumeti---kusumàbhidho vidåùako rasàlakàdiþ / vasantàbhidhàvasantakamàdhavàdiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** svakarma hàsyàdi / arthacintane sahàyamàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) rasãyanàyakasahàyakathanaprasaïgàdanyatràpi sahàyamàha---arthacintaneti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## arthàstantràvàpàdayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tantràvàpeti / tantraü ràjakçtyaü tasya àvàpo yogyàyogyànuùñhànam / tasmin arthe mantrã sahàya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yattvatra sahàyakathanaprastàve-- "mantrã svaü cobhayaü vàpi sakhà tasyàrthacintane" iti kenàcillakùaõaü kçtam, tadapi ràj¤or'thacintanopàyalakùaõaprakaraõo lakùayitavyam, na tu sahàyakathanaprakaraõo / "nàyakasyàrthacintane mantrã sahàyaþ" ityukte 'pi nàyakasyàrthata eva siddhatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) svaü ceti--svaü ràjà tasya ràj¤aþ / kenaciditi lakùaõaü sahàyaj¤àpanam / atra svasyàpi sahàyatvena kathanàt pårvasmàd bhedaþ / sahàyakathanaprakaraõe iti---svasya svasahàyatvàt sahàyatàyà bhedaghañãtatvàt / nanvevaü tena cintà na kriyatàmityàha---nàyakasyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** yadapyuktam-- "mantriõàü lalitaþ ÷eùà mantriùvàyattasiddhayaþ" iti, tadapi svalakùaõakathanenaika lakùitasya dhãralalitasya mantrimàtràyattàrthacintanopapattergatàrtham / na càrthacintane tasya mantrã sahàyaþ, kiü tu svayameva saüpàdakaþ; tasyàrthacintanàdyabhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) mantriõeti---lalito dhãralalitastàdç÷o ràjà mantriõaivàrthasàdhakaþ iti ÷eùaþ, svasya ÷çïgàraniratatvàt / ÷eùàþ dhãrodàttadhãroddhatàdayaþ / svalakùaõakathaneneti / dhãralalitalakùaõakathanenetyarthaþ / "ni÷cinto mçdurani÷aü kalàparo dhãralalitaþ syàditi dhãralalitalakùaõe ni÷cintetvainàrthacintanasya mantrimàtraniùñhatvasiddhestasya mantriõaþ sahàyatàkathanaü gatàrthamityarthaþ / dhãralalitasya yo mantrã tasya svayamevàrthacintakatvam / natu svacintane tasya sahàyatvam / sphuñamevàha---nacàrthacintanamiti---tasyàrthacintanàdyabhàvàdityatra tasya dhãralalitasya / ayaü mantrã syàdarthànàü cintàyàmiti såtrasya parabhàgaþ / ## (lo, a) yattvatreti--yattvatretyàdergatàrthatvamityanenànvayaþ / tasya granthasyàyamarthaþ / sahàyakathanaprastàve mantriõa eva sahàyatvakathanaü yuktam; natu àtmana ubhayasya và / àtmana eva àtmasahàyatvaü viruddham / kintu ràjà kenàrthacintanaü kuryàdityapekùàyàmeva kvacin mantriõà kvacidàtmanà, kvacidubhayeneti vaktuü yuktam / dhãralalitasya ni÷cintatvàdiråpakathanena mantrimàtràyattàrthacintanamupapadyate / ki¤ca tadapyarthacintanopàyaprakaraõa eva lakùitavyam; natu sahàyakathanaprakaraõe / tasya dhãralalitasya naca sahàyaþ saþ / mantriõaþ sahàyatve dhãralalitasyàpyarthacintanaprasaïgàt / ********** END OF COMMENTARY ********** athàntaþ purasahàyàþ-- #<--tadvadavarodhe / vàmana÷aõóhakiràtamlecchàbhãràþ ÷akàrakubjàdyaþ // VisSd_3.43 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) ÷akàralakùaõamàha---madeti / duùkulatà ai÷varyaü ca tàbhyàü saüyuktopi madamårkhatàbhyàmabhimànãtyarthaþ / ## (lo, à) ÷akàrasvaråpamàha---madeti--mado garvaþ, madyavikàro và / ********** END OF COMMENTARY ********** àdya÷abdànmåkàdayaþ / tatra ÷aõóhavàmanakiràtakubjàdayo yathà ratnàbalyàm-- naùñaü varùavarairmanuùyagaõanàbhàvàdapàsya trapà- mantaþ ka¤cukika¤cukasya vi÷ati tràsàdayaü vàmanaþ / paryantà÷rayibhinijasya sadç÷aü nàmnaþ kiràtaiþ kçtaü kubjà nãcatayaiva yànti ÷anakairàtmekùaõà÷aïkinaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) naùñaü varùavarairiti---ràj¤o vàji÷àlàta àgatamekaü mahàvanaraü dçùñvà antaþ purasthanapuüsakàdãnàü bhãtikriyàvarõanamidam / ka¤cukasya sarvàïgavyàpakalambamànavastrasyàntarityarthaþ / nijasya nàmna iti kç vekùepa iti dhàtunà kiràtapadasya sàdhitatvàt svasya paryantavi÷ãrõatvaü kçtamityarthaþ / kubjà na palàyitàþ / kintu nãcatayaiva vànarakartçke àtmakarmake ãkùaõe a÷aïkinaþ ÷aïkàrahitàþ santaþ ÷anakairyàntãtyarthaþ / ## (lo, i) nijasya nàmnaþ antevàsitvasya / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷akàro mçcchakañikàdiùu prasiddhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) mçcchakañikaü nàñakavi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anye 'pi yathàdar÷anaü j¤àtavyàþ / atha daõóasahàyàþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) àñavikànàü daõóasahàyatvam / daõóanãyasya añavyàü palàyitasya pradar÷akatvàddaõóanãyavipakùaràjyàñavyàü sthitatvàttadvçttàntaj¤àtatvàcca / sàmantaþ senàpatiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** duùñanigraho daõóaþ / spaùñam / #<çtvikpurodhasaþ syurbrahmavidastàpasàstathà dharme // VisSd_3.45 //># brahmavido vedavidaþ, àtmavido và / atra ca-- ## àdya÷abdànmantripurohitàdayaþ / #<--madhyau viñavidåùakau / tathà ÷akàraceñàdyà adhamàþ parikãrtitàþ // VisSd_3.46 //># àdya÷abdàttàmbålikagàndhikàdayaþ / atha prasaïgàddåtànàü vibhàgagarbhalakùaõamàha-- ## (lo, ã) vibhàgagarbham--vibhàgasya garbhe sthitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tatra kàryapreùyo dåta iti lakùaõam / tatra-- ## ## (lo, u) bhàvamabhiprayam / su÷liùñaü su÷obhanam / unnãya åhitvà / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayoriti yena preùito yadantike preùita÷ca / ## ## (lo, å) mitàrthamàùã alpabhàùã / yàvaditi prerakeõa yàvada bhàùitasya sande÷asa hàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha sàttvikanàyakaguõàþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) sàttvikà nàyakaguõà iti / sattvaü balaü balavannàyakaguõà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷ãbhà bilàso màdhuryaü gàmbhãryaü dhairyatejasã / lalitaudàryamityaùñau sattvajàþ pauruùà guõàþ // VisSd_3.50 //># ## (lo, ç) sattvaü guõavi÷eùaþ / sattvajàþ tadudbhavàþ sattvavatàü nàyakànà guõà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- #<÷åratà takùatà satyaü mahotsàho 'nuràgità / nãye ghçõàdhike spardhà yataþ ÷obheti tàü viduþ // VisSd_3.51 //># tatrànuràgità yathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) yataþ ÷obheti--yato balàt ÷obhàlakùaõena anuràgitoktà / tàmudàharati---ahameveti / ********** END OF COMMENTARY ********** ahameva mato mahãpateriti sarvaþ prakçtiùvacintayat / upadheriva nimnagà÷ateùvabhavannàsya vimànanà kvacit // evamanyadapi / atha vilàsaþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) raghau ajavarõanamidam / prakçtiùu amàtyeùu madhye sarva eva ityacintayat kiü tat ityatràha--ahameveti / mataþ sammataþ / asya ajasya / vimànanà avaj¤à apamànam / nimnagà nadyaþ tàsàü sarvàsàmevodadhinà jalagrahaõena kçtàdaratvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) dhãreti---vilàse sàttvike guõe sati dhãretyàdikaü bhavatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- dçùñãstçõãkçtajagatrtrayasattvasàrà dhãroddhatà namayatãva gatirdharitrãm / kaumàrake 'pi girivadgurutàü dadhàno vãro rasaþ kimayametyuta darpa eva // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) dçùñistçõãkçteti---ku÷amavalokya ràmacandreõa varõanamidam / tçõãkçto jagattrayasya sattvànàü balànàü sàraþ prakçùño bhàgo yathà / asya ku÷asya dçùñistàdç÷ã / sphuñamanyat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## åhyamudàharaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) åhyamudàharaõamiti--- "tyajato maïgalakùaume cãre ca pratigçhõataþ / dadç÷urvismitàstasya mukharàgaü samaü janàþ // ' ityudàharaõam / atra hi maïgalakùaume gçhõataþ cãre pratãlakùãkçtya tyajata÷ca ràmasya mukharàgaü vismità janàþ samànaü dadç÷uþ ityanena vanavàsàrthaü cãragrahaõasaükùobhepi maïgalakùaumagrahaõavad anudvegaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) bhã÷oketi / atra bhaya÷okayoþ prave÷àt màdhuryataþ kiyàn bhedaþ / àhåtasyetyàdikaü tu màdhuryasyàpyudàharaõaü saübhavatãti bodhyam / gàmbhãryasya màdhuryàsaükãrõamudàharaõaü tu --- yo 'vikalpamidamarthamaõóalaü pa÷yatã÷a ! nikhilaü bhavadvapuþ / àtmapakùaparipårite jaga- tyasya nityasukhinaþ kuto bhayam // iti / iyaü hi tapasyataþ parame÷vareõa bhãùitasya kasyaciduktiþ / avikalpaü niþ saü÷ayam / nikhilamarthamaõóalaü yo bhagavadvapuþ svaråpaü pa÷yati / àtmapakùeõa bhavatà paripårite jagati asya kuto bhayamityarthaþ / yathà và"na khalvanirjitya raghuü kçtã bhavàn"iti indreõa bhãùitasya raghoruktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- àhåtasyàbhiùekàya visçùñasya vanàya ca / na mayà lakùitastasya svalpo 'pyàkàravibhramaþ // ## yathà-÷rutàpsarogãtirapa kùaõo 'smin haraþ prasaükhyànaparo babhåva / àtme÷varàõàü na hi jàtu vighnàþ samàdhibhedaprabhavo bhavanti // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) ÷rutàpsarogãtiriti---harasya samàdhibhaïgàrthamapsarebhirgoyamànepi tasya samàdhibhaïgo màbhåditi pårvàrddhàrthaþ / tatra prasaükhyànàü samàdhiþ / atràrthantaranyàsamàha---àtma÷varàõàmiti / àtmà dhçtistadã÷varàõàü svàyattadhçtãnàmityarthaþ / "àtmà yatno dhçtirvçddhiþ svabhàvo brahmavarùma ca' iti koùaþ / jàtu kadàcit / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## eùàmudàharaõànyåhyàni / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) eùàmapyudàharaõanyåhyàni--tatra tejasa udàharaõaü yathà--- "purojanmà nàdyaprabhçti mama ràmaþ punarahaü na putraþ pautro và raghukulabhuvàü ca kùitibhujàm / adhãraü dhãraü và kalayatu jano màmayamaho mayà baddho duùñadvijadamanadãkùàparikaraþ // iyaü para÷uràmeõàdhikùiptasya lakùmaõasya uktiþ / lalitodàharaõaü yathà--- "prasàde vartasva prakañaya mudaü saütyaja ruùam priye ÷uùyantyaïgànyamçtamiva te si¤catu vacaþ / nidhànaü saukhyànàü kùaõamabhimukhaü sthàpaya mukhaü na mugdhe pratyetuü prabhavati gataþ kàlahariõaþ // "iti / atra hi kàmino vàïmadhuratà ÷çïgàraceùñà ca / audàryodàharaõaü yathà---"ete vayamamã dàràþ kanyeyaü kulabhåùaõà / bråta kenàrthino yåyamanàsthà bàhyavastuùu / "iti saptarùon iti himàlayasyoktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nàyikàprabhedàmàha--atheti--svànyayorapi strã ityasyànvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nàyikà punarnàyakasàmànyaguõaistyàgàdibhiryathàsambhavairyuktà bhavati / sà ca svastrã anyastrã sàdhàraõastrãti trividhà / tatra svastrã-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vinayàrjavàdãti / etàdç÷aguõarahità tu svastrã api nopakrànta÷çïgàravibhàvaþ; kintu tadàbhàsavibhàva eveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "lajjàpajjattapasàhaõàiü parabhattiõippivàsaüiü / aviõaadummedhàiü dhaõõàõa ghare kalattàiü // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) lajjàpa iti--"lajjàparyàptaprasàdhanàni paracintàniùpapàsàni / avinayadurmedhàüsi dhanyànàü gçhe kalatràõi / ' iti saüskçtam / paryàptaprasàdhanaü paryavasitàlaïkàraþ / paracintà--parapuruùacintà, tatra tçùõàrahitàni / tantracintàyàü de÷ã / avinyadurmedhàüsi--avinayàd dårãkçtabuddhãni / sapãti--sà svãyà / ## (lo, é) lajjà eva paryàptaü pårvaü prasàdhanaü bhåùaõaü yeùàm / niùpipàsàni--niþ spçhàõi / durmedhàüsi anabhij¤àni / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) prathameti--prathamàvatãrõayauvanà, prathamàvatãrõamadanavikàreti dvidhà / etàni vi÷eùaõàni ekàkànyeva mugdhàyà bodhyàni / ## (lo, ë) sà svastrã / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) madhyasya prathimànamiti--nåtanaü yadasyà manoràjyaü manasyàdhipatyaü tatràbhiùiktaü kandarpaü parivãkùya subhruvaþ aïgàni parasparaü nirlluõñhanaü vidadhate ityarthaþ / ràj¤aþ prathamàdhipatyadine 'ràjake ràjye parasparanirluõñhanasya lokasiddhatvàt, taddar÷ayati--madhyasyeti / ÷ai÷ave madhyasya prathimà pçthutvamàsãt / yauvane ca madhyaü kùãõaü jaghanaü ca pçthu babhåva ityarthaþ / vakùojayormandatà tanutvaü dåramati÷ayamudara yàtãtyarthaþ / netrasya àrjavaü romalatikà dhàvati praprotãtyarthaþ, yauvanàrambhe netrayo raktatvàt romalatikàyà çjubhàvena utthitatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra prathamàvatãrõayauvanà yathà mama tàtàpàdànàm-- ## (lo, e) tatra-tàsu madhye / ********** END OF COMMENTARY ********** madhyasya prathimànameti jaghanaü vakùojayormandatà dåraü yàtyudaraü ca romalatikà netràrjavaü dhàvati / kandarpaü parivãkùya nåtanamanoràjyàbhiùiktaü kùaõà- daïgànãva parasparaü vidadhate nirluõñhanaü subhruvaþ // ## (lo, ai) prathimànaü pçthutvameti gçhaõàti / mandatàü ca yàdi gçhaõàtãtyarthaþ / nirluõñhanaü parasparavittavigrahaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamàvatãrõamadanavikàrà yathà mama prabhàvatã pariõaye-- datte sàlasamantharaü bhuvi padaü niryàti nàntaþ puràt, noddàmaü isati kùaõàtkalayate hrãyantraõàü kàmapi, kiücidbhàvagabhãravakrimalavaspñaùñaü manàgbhàùate, sabhråbhaïgamudãkùate priyakathàmullàpayantãü sakhãm // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) datte sàlaseti---priyasya kathàü prasaïgamullàsayantãü prastuvantãü sabhråbhaïgamudãkùate--pa÷yati / gabhãro duravagàho yo vakrimaþ vakratàyà lavo 'lpatvam / tena spçùñaü yathà syàttathà / manàk ÷anaiþ ki¤cidalpaü bhàùate / sàlasapadadànaü ÷u÷råùayà / kàmapi anirvacanãyàü hrãyantraõàü lajjàkçtapãóàü kalayate anubhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** ratau vàmà yathà-- "dçùñà dçùñimadho dadàti, kurute nàlapamàbhàùità, ÷ayyàyàü parivçttya tiùñhati, bàlàdàliïgità vepate / niryàntãùu sakhãùu vàsabhavanànnirgantumevehate, jàtà vàmatayaiva saüprati mama prãtyai navoóhà priyà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) dçùñà dçùñimiti---navoóhàyà vçttaü sakhye kathayata uktiriyam / ÷lokàrthaþ spaùñaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** màne mçduryathà-- "sà patyuþ prathamàparàdhasamaye sakhyopade÷aü vinà no jànàti savibhramàïgavalanàvakroktisaüsåcanam / svacchairacchakapolamålagalitaiþ paryastanetrotpalà bàlà kevalameva roditi luñhallolàlakaira÷rubhiþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) màne mçduralpamànà / sà patyuriti---alpamànàyàþ kriyàü sakhyàü kathayantyàþ sakhyà uktiriyam / sakhyà upade÷aü sakhãkartçkamupade÷aü vinà sà patyurupanàyikàsambhogaråpaprathamàparàdhasamaye savibhramayoraïgabhaïgãvakroktyoþ saüsåcanaü prakà÷aü no jànàti / tataþ kiü kurute ityatràha--svacchairiti / virahàt pàõóutvena kapolasyàcchatà / a¤janatyàgàda÷ruõaþ svacchatà / netrotpalasya paryyàsaþ pareõa tad dar÷ane lajjayà / ## (lo, o) sà patyuriti---sakhyopade÷aü sakhyena sauhàrddena kçtamupade÷am / athavà sakhyeti hetvarthatçtãyàntaü padam / tena sakhyà kçtamupade÷amityarthaþ / savilàsàïgaperivartanà satã paràïmukhãtyarthaþ / vakoktibhiþ kuñilabhàùitaiþ saüsåcanamaparàdhaj¤àpanaü yato no jànàti no vetti / tataþ svacchaiþ akaluùaiþ acchakapolamålagalitaiþ narmalagaõóapràntaniþ sçtaiþ / luñhallolàlakaiþ luñhantaþ parivartamànàþ lolà÷ca¤calà alakàþ cårõakuntalà yeùu tàni taiþ / a÷rubhirbàùpaiþ paryyastanetrotpalà-paryyaste netrotpale yasyàþ tathà bhåtvà kevalaü rodityeva-rodanameva karoti / na ki¤cidupàyaü jànàtãtyarthaþ / atra savibhramàïgavalanetyanena ÷ayyàviraho bodhyate / eka÷ayyà ÷ayanenaivàlakànàma÷ruluõñhanaü sambhavati / mugdhà tåùade÷aü vinà na ki¤cijjànàti / nàyikà svãyà mugdhà ca / nàyakaþ ÷añhaþ / pratãyamànakçto vipralambha÷çïgàraþ / a÷rubhiþ paryyastanetrotpaletisambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** samadhikalajjàvatã yathà-- "datte sàlasamantharam--'ityatra (113 pç-) ÷loke / atra samadhikalajjàvatãtvenàpi labdhàyà rativàmatàyà vicchittivi÷eùavattayà punaþ kathanam / atha madhyà-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) vicitrasuratàdikam apyekaikameva madhyàyà vi÷eùaõam / praråóhasmarà praråóhayauvaneti vi÷eùaõadvayam / ********** END OF COMMENTARY ********** vicitrasuratà yathà-- "kànte tathà kathamapi prathitaü mçgàkùyà càturyamuddhatamanobhavayà rateùu / tatkåjitànyanuvadadbhiranekavàraü ÷iùyàyitaü gçhakapota÷atairyathàsyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) kànte tatheti---surate nàyikayà nànàvidhaü càturyyaü kçtam / tatra ca kaõñhe nàyikayà pàràvatavad dhvanayaþ uccaritàþ / pàràvatai÷ca tadanuvàdaþ kçta iti samuccayàrthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** praråóhasmarà yathàtraivodàharaõo / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) atraivodàharaõe iti--kintu suratavaicitryàbhàve praråóhasmaràyà asaükãrõamudàharaõaü bodhyam; yathà--- nidrànivçttàvudite dyuratne sakhãjane dvàrapadaü prayàte / ÷lathãkçtà÷leùarase bhujaïge cacàla nàliïganato 'ïganà sà // iti / bhujaïge kàmuke / ********** END OF COMMENTARY ********** praråóhayovanà yathà mama-- "natre kha¤janaga¤jane, sarasijapratyarthi pàõidvayaü, vakùojau kàrikumbhavibhramakãmatyunnatiü gacchataþ / kàntiþ kà¤canacampakapratinidhirvàõã sudhàsyandinã, smerendãvaradàmasodaravapustasyàþ kañàkùacchañà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) netre kha¤janeti / netre ityàdiùu savatra tasyà iti sambandhaþ / pratyarthi pratidvandi / vibhramakarã vi÷eùabhràntijanikà / sodaraü tulyam / chañà kàntiþ / atra smarakriyànuktyà yauvanasyaiva praråóhatvam / evamanyatràpãti / "dãrghàkùaü ÷aradindu"ityàdaubodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatràpi / atha pragalbhà-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) smaràndhetyàdikamapi pratyekameva vi÷eùaõam / daravrãóeti--samadhikalajàjàbhinnà ityevàrthaþ / tena svalpavrãóatve vrãóàbhàve và darakrãóatvaü bodhyamiti granthakçto 'bhipràyaþ / àkràntanàyakà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** smaràndhà yathà-- "dhanyàsi yà kathayasi priyasaügame 'pi vi÷rabdhacàñuka÷atàni ratàntareùu / nãvãü prati praõihite tu kare priyeõa sakhyaþ ÷apàmi yadi kiücadapi smaràmi(ka)" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) sakhiùu madhye ekayà nàyikayà kathitam--"mayà ratikàle bahåni càñuvacàüsi patyau kathyante"tàü rasàniviùñàü pratipàdayituü tatkàle 'tyantarasàviùñatvamàtmana såcayantã kacit solluõñhamàha--dhanyàsãti / ratàntareùu atyantarasàve÷ayogyeùu ratamadhyeùu svãyotkarùakathane bahvãnàmavadhànàya sakhya iti bahvãnàü sambodhanam / ÷apàmi ÷apathaü karomi / ********** END OF COMMENTARY ********** gàóhatàruõyà yathà-- "atyunnatastanamuro nayane sudãrghe, vakre bhruvàvatitaràü, vacanaü tato 'pi / madhyo 'dhikaü tanuranånagururnitambo mandà gatiþ kimapi càdbhutayauvanàyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) atyunnatastanamiti--atra adbhutayauvanàyà iti sarvatrànvayaþ / kimapãtyatra kiü padamavyayam / kàpi gatirmanye ityarthaþ / ## (lo, au) anånaguruþ--atyantaguruþ / ********** END OF COMMENTARY ********** samastaratakovidà yathà-- "kvacittàmbålàktaþ kvacidgarupaïkàïkamalinaþ kvaciccårõodrarã kvacidapi ca sàlaktakapadaþ / valãbhaïgàbhogairalakapatitaiþ ÷ãrõakusumaiþ striyàþ sarvàvasthaü kathayati rataü pracchadapañaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) kvacit tàmbålàkta iti / pracchadapañaþ-÷ayyàcchàdanapañaþ striyàþ sarvàvasthaü nyubjottànànyàvasthãyaü rataü kathayatãtyarthaþ / pañaþ kãdç÷aþ ? kvacit tàmbålàktaþ idaü nyubjarate / kvacidagurupaïketi--idaü pàr÷varate / kvacit cårõeti--cårõakùepapårvakarate / kvacidapi sàlaktaketi--padamatra padacihnam, idamutthaitàvasthàrate / valãbhaïgaþ pracchadapañasya valanena bhaïgaþ saükocaþ tasya àbhogaiþ tatparipårõitàbhirapi kathayatãtyarthaþ / idamalakapatitetyàdikaü ca vimardarate / vicitrasuratàyàstvetàdç÷avimardàbhàvàdasyàþ tato bhedaþ / ## (lo, a) yårõàni karpåràdãnàm / valibhaïgàbhogairiti trayàõàü vi÷eùaõe tçtãyà / taireva kathayatãti kathanakaraõatvaü và / sarvàvasthaü bahuprakàram / ********** END OF COMMENTARY ********** bhàvonnatà yathà-- "madhuravacanaiþ sabhråbhaïgaiþ kçtàïgulitarjanai- rabhasaracitairaïganyàsairmahotsavabandhubhiþ / asakçdasakçtsphàrasphàraraipàïgavilokitai- sbhibhuvanajaye sà pa¤ceùoþ karoti sahàyatàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) madhuravacanairiti---nàyikà sà madhuravacanàdibhiþ pa¤ceùoþ tribhuvanajaye sahàyatàü karoti ityanvayaþ / madhuravacanàdikaü sarvaü nàyake kadàcit madhuravacana kadàcit sabhråbhaïgetyàdikaü bodhyam / rabhasaþ - sahasà / mabotsavasya bandhubhiþ sahàyaiþ yånàmànandakaraiþ raïgàbhyàsaiþ sphàraiþ sphàriratidãrghaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** svalpabrãóà yathà-- "dhanyàsi yà kathayasi"-- ityatraiva (116 pç dç) ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) dhanyàsi yetyàdikaü svalpavrãóodàharaõamuktaü, tanna yuktam--atràlpàyà api vrãóàyà apratãteþ / kintu-- "vanakoli hianiaü sanakavali sanaaavahulam / yana yuana smarunmatta ia gaaõaü pavi upari cumbi aüja" // ityeva svalpavrãóodàharaõam / yathà và"÷ålinaþ karataladvayena sàsaünirudhya nayane hçtàü÷ukà / tasya pa÷yati lalàñalocane moghayatnavidhurà rahasyabhåt // "iti / atra pàrvatã÷ålinornayane ityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** àkràntanàyakà yathà-- svàmin bhaïgurayàlakaü, satilakaü bhàlaü vilàsin kuru, pràõo÷a truñitaü payodharatañe hàraü punaryojaya / ityuktvà suratàvasànasamaye sampårõacandrànanà spçùñà tena tathaiva jàtamulakà pràptà punarmohanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) svàminityàdi---sampårõacandrànanà suratàvasànasamaye svàminnityàdikamuktvà tena spçùñà satã punarmohanaü yàtà ityanvayaþ / bhaïguràõàmalakànàü vikãrõatvàt punarbhaïgurãkaraõàya preraõà / atra svàminnityàj¤àkaraõàt nàyikàkràntaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** madhyàpragalbhayorbhedàntaràõyàha-- ## ## (lo, à) ùaóvidhe pratyekaü trividhatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** te madhyàpragalbhe / tatra-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) priyaü sotpraseti---utpràsaþ samanàk smitam / ## (lo, i) priyaü dahedityasya ruditaiþ paruùoktibhirityàbhyàü sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra madhyà dhãrà yathà-- "tadavitathamavàdãryanmama tvaü priyeti priyajanaparibhuktaü yaddukålaü dadhànaþ / madadhivasatimàgàþ kàminàü maõóana÷rãr- vrajati hi saphalatvaü vallabhàlokanena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tadavitathamityàdi--tvaü mama priyeti yadavàdãstadavitathaü satyam / yad yasmàt priyajanena upanàyikayà sapatnyà và paribhuktaü dukålaü vastraü vasànaþ dadhànaþ san madadhivasatiü mama gçhamàgàþ àgato 'si / nanu etàvatà kathaü priyetyukteþ satyatvamityata àha--kàminàmiti / vallabhàyà àlokanenetyarthaþ / priyajanaparibhuktavastradhàraõamevàtra maõóana÷rãþ saphalatvaü vrajati / seyaü sotprasavakroktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** madhyaiva dhãràdhãrà yathà-- "bàle ! nàtha ! vimu¤ca mànini ! ruùaü, roùànmayà kiü kçtaü, khedo 'smàsu, na me 'paràdhyati bhavàn sarve 'paràdhà mayi / tatkiü rodiùi gadradena vacasà, kasyàgrato rudyate, nanvetanmama, kà tavàsmi, dayità, nàsmãtyato rudyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) bàle iti---kàmukasya màninyà÷ca ime uktipratyuktã na me 'paràdhyatãtyàdi mametyantaü nàyikayà uktiþ, nanvetanme ityatràpi agrata ityasyàpyanuùaïgaþ / dayità patnã / nàyikoktau dayitàviùayaþ / ## (lo, ã) bàle aj¤e / dhãramadhyàyà vakroktyà priyatàpanam dhãràdhãràyàstu sopahàsavacaneneti bhàvaþ / sarvatra madhyàpragalbhayoþ samanantarokteùu bhedeùu / ********** END OF COMMENTARY ********** iyamevàdhãrà yathà-- "sàrdhaü manoratha÷ataistava dhårta ! kàntà saiva sthità manasi kçtrimahàvaramyà / asmàkamasti nahiü ka÷cidihàvakà÷a- rastasmàtkçtaü caraõaõatavióambanàbhiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) iyameveti madhyaiva ityarthaþ / sàrddhaü manoratheti--caraõapatitaü kàmukaü prati màninyà adhãramadhyamàyà uktiriyam / dhårteti kàntasambodhanam / saiva upanàyikaiva kçtrimabhàvaþ parastrãtvena mithyànuràgaþ / iha manasi / kçtaü vyartham, kçtaü÷abdayoge svàrthe tçtãyà / vióambanàbhiþ pratàraõàbhiþ ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) tatretyasya vyàkhyà dar÷ayantyàdaramiti / bahiràdaraü dar÷ayantãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra priye / yathà-- "ekatràsanasaüsthitiþ parihçtà pratyudramàddårata- stàmbålànayanacchalena rabhasà÷leùo 'pi saüvighnitaþ / àlàpo 'pi na mi÷ritaþ parijanaü vyàpàrayantyàntike kàntaü pratyupacàrata÷caturayà kopaþ kçtàrthokçtaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) ekatràsaneti---caturayà nàyikayà upacàrato 'thavàrthakriyàtaþ kàntaü prati kopaþ kçtàrthokçtaþ, samvaraõena tadva¤canàt sàrthokçta ityarthaþ / kopasamvaraõahetån upacàràn dar÷ayati--ekatreti--ekatra de÷e àsanasaüsthitirityarthaþ / rabhasà÷leùaþ, kàntena sahasàliïganam / antike parijanamarthàt tadupacàràrthaü gçhakàryàrthaü vyàpàrayantyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## amuü nàyakam / yathà mama-- "analaïkçto 'pi sundara ? harasi mano me yataþ prasabham / kiü punaralaïkçtastvaü samprati nakhakùataistasyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) solluõñheti--solluõñhabhàùitam àpatamadhurakañuvacanam / analaïkçtopãti / yatastvamanalaïkçtopi mama manaþ prasabhaü sahasà harasi / ataþ kiü panarityanvayaþ / tasyà upanàyikàyà atra nakhakùatànàmalaïkàratvàsambhavàt etadukteþ kañutvasya atisphuñatvàt tadavitathamavàdãrityàdi dhãramadhyodàharaõàdasya vi÷eùaþ, tatra dukålasyàlaïkàratàyà api sambhavàt / kañutvasphuñatvàdeva càsyàþ pragalbhatvaü, na madhyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## anyà adhãrà / yathà-"÷oõaü vãkùya mukhaü-" ityatra / atra ca sarvatra "ruùà" ityanuvartate / #<--pratyekaü tà api dvidhà / kaniùñhajyeùñharåpatvànnàyakapraõayaü prati // VisSd_3.64 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) ÷oõaü vãkùyetyàdi vyàkhyàtm / tatra pàdapraharakathanttàóanam / kaniùñhajyeùñheti--nàyakasya yaþ kapañapraõayastaü prati nyånàdhikyàdityarthaþ / ùaóvidhà iti / dhãrà adhãrà dhãràdhãrà ceti traividhyàt madhyàpragalbhayoþ ùañtvam / ********** END OF COMMENTARY ********** tà anantaroktàþ ùaóbhedà nàyikàþ / yathà-- "dçùñvaikàsanasaüsthite priyatame pa÷càdupetyàdarà- dekasyà nayane pidhàya vihitakrãóànubandhacchalaþ / ãùadvakritakandharaþ sapulakaþ premollasanmànasà- mantarhàsalasatkapolaphalakàü dhårto 'paràü cumbati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) dçùñvaiketi---ekàsanasaüsthitaü patnidvayaü dçùñvà vihitakrãóànubandhacchalaþ kçtakautukotpattiþ dhårto nàyakaþ àdaràt tayoþ pa÷càt pçùñhata upetya gatvà ekasyà patnyà nayena pidhàya ãùad vakritakandharaþ san aparàü cumbati / aparàü kãdç÷ãü sapulakaü yathà syàttathà premõà ullasanmànasàü hçùyanmanaskàü punaþ kãdç÷ãü antarhàsena lasatã kapolaphalake gaõóayugalaü yasyàstàm / atra nàyikànuràgasya nyånàdhikatvaü sphuñameva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) dvàda÷eti--ùañdvaiguõyàt / mugghà tvekaiveti / tasyàþ prathamàvatãrõamadanavikàràdyabhàvàdekatvam / itthaü svãyàstrayoda÷eti uktvà anyà ityuktàm anyàü vibhajati / parakãyeti--tatra parakãyàmàha / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) yàtràdãti--yà paroóhà kulañà bhavati sà galitatrapà satã yàtràdiniratà bhavatãtyarthaþ / yàtrà abhisàraþ / àdinà dåtãpreùaõàt nàyakànayanaparigrahaþ ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "svàmã niþ ÷vasite 'pyasåyati, manojighraþ sapatnãjanaþ, ÷va÷råriïgãtadaivataü nayanayorãhàliho yàtaraþ / taddåràdayama¤jaliþ kimadhunà dçgbhaïgibhàvena te, vaidagdhãmadhuraprabandharasika ! vyartho 'yamatra ÷ramaþ" // ## (lo, u) niþ ÷vasite 'pi--ceùñàyàmapãtyarthaþ / manojighraþ bhanasà ghçtamapyanàyàsàdanuminoti, iïgitadaivatam iïgitaj¤ànaü tasyà eva àyattam / yaþ khalu yatràdhiùñànaü tasya tadabhij¤ànaü sukarameva / ãhàlihaþ atraiva ceùñagrahaõa÷ãlàþ / vaidagdhyà càturyyeõa madhuro manoharo yaþ prabandho vyàpàrastatra rasiketyanena càturyyeõa nirvàhyo yo madabhigamanàrthaü prabandhastamàcareti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra hi mama pariõotànnàcchàdanàdidàtçtayà svàmyeva na tu vallabhaþ / tvaü tu vaidagdhãmadhuraprabandharasikatayà mama vallabho 'sãtyàdivyaïgyàrthava÷àdasyàþ paranàyakaviùayà ratiþ pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) svàmãti--upanàyakaü prati nàyikàyà uktiriyam / dãrghaniþ÷vàsena virahà÷aïkàyà asåyà / jighraþ ghràtà / ãùalliïgenàpi paranàyakaviùayamano 'numàpaka ityarthaþ / iïgitadaivatamiti daivatatvena atyantaü tad boddhã / nayanayoriti--lehanàt sàmastyena tad boddhrãtyarthaþ / yàtaraþ patibhràtçpatnyaþ / vallabho 'sãtyàdi--ityatra àdipadàt a¤jalikaraõàdapãtyarthaþ / ratiþ pratãyate iti tatpratãtiva÷àccàsyà niratatvasiddhiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## asyà÷ca pitràdyàyattatvàtparakãyàtvam / yathà màlatãmàdhavàdau màlatyàdiþ / ## ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) sànyà sàdhàraõãtyuktàü sàdhàraõãmàha--dhãreti / sàmànyanàyiko sàdhàraõã nàyikà, sà ca ve÷yà ityarthaþ / saiva ca dhãrà, kalàpragalbhà ca ityarthaþ, kalà vilàsakalà vilàsaþ vivvokàdayaþ / màtrà màtçdvàrà / idamupalakùaõam; anyadvàràpi iti bodhyam / taskaràdipracchannakàmàdyantà pràyeõa sukhapràptadhanàþ / ata eva tàsàü vallabhà ityarthaþ / eùàpãti--eùà sàdhàraõã madanàyattà cet tadà kvàpyanuràgiõã bhavati / tathàpi dhanamàtrasàdhyatvàdraktàyàü viraktàyàü và asyàü staü dhanaü vinà sudurllabhamityarthaþ / vàtapaõóro ratipratibandhakavyàdhivi÷eùaþ / ## (lo, å) sàmànyeti / sàmànyanàyikà sàdhàraõã strãtyuddiùñà ve÷yà / sàca dhãrà caturà / na rajyati bahirdar÷ayate, natvantarvahati / màtreti-màtrà niùkàsayet, patvàtmanà, punardhanayoge sati màtari doùaü dattvà parigràhayitum / sukheti--sukhapràptadhanaü pitràdyarjitadhanam, duþ khàrjitasya vyayituma÷akyatvàt / liïginaþ tapasvibhagavatprabhçtayaþ / madanàyatteti---ayamarthaþ / madanaparava÷atvasya strãpuruùasàdhàraõatvàt tadudbhavastasyàü na daõóakàriti iti / pracchannaü guptam / vàtapaõóro rogavi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** paõóako vàtapàõóvàdiþ / channaü pracchannaü ye kàmayante te channakàmàþ / tatraràgahãnà yathà lañakamelakàdau madanama¤jaryàdiþ / raktà yathà mçcchakañikàdau vasantasenàdiþ / puna÷ca-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) viraktàyàü vetyuktàü ràgahãnàü dar÷ayati--tatreti / avasthàbhiritisvàstrayoda÷a, parakãye dve / sàdhàraõã caikà / evaü ùoóa÷a nàyikà / avasthàbhiraùñagirvi÷eùaõairaùñau aùñaguõà bhavanti / ## (lo, ç) avasthàbhiraùñau pratyekamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) àsàmaùñàvasthàråpavi÷eùaõavau÷iùñyaü dar÷ayati--svàdhãneti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) svàdhãnabhartçkàlakùaõamàha---kànto ratãti / kanyakàyàstu upanàyaka eva kànto bhartà ca bodhyaþ / tadanåóhatvameva càsyàþ / paroóhatvamupanàyakànekahetusàdhàraõatvamasyàþ / antikàtyàgo 'nyasthale na sthitiþ / ve÷yàyàstu nijapaterevaü bhàvaþ / ## (lo, é) tatra tàsu madhye / guõe ratervicitrasuratàdiþ su÷råùàdirvà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "asmàkaü sakhi vàsasã--'ityàdi / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) khaõóitàlakùaõamàha---pàr÷vametãti---kanyakàyàstu upanàyaka eva priyaþ / evaü sàdhàraõyà api / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "tadavitathamavàdãþ--" ityàdi / ## kramàdyathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) abhisàrikàlakùaõamàha---abhisàrayate iti / naca svãyàyàþ kathamabhisàraþ / upanàyakàbhisàre paroóhatvamiti vàcyam / pitçgçhasthàyàþ svasvàminyapi abhisàrasambhavàt / kramàt yatheti / prathamaü kàntamabhisàrayantyà tataþ kàntamabhisàrantyà udàharaõamiti bråmaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca me 'vagacchati yathà laghutàü karuõàü yathà ca kurute sa mayi / nipuõaü tathainamabhigamya vaderabhidåti kaciditi saüdidi÷e // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) naca me iti / abhidåti dåtyàü kàcinnàyikà iti saüdidi÷e / sande÷amàha---naca me iti / evaü nàyakamabhigamya nipuõaü prakçùñaü vadeþ ityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "utkùiptaü karakaïkaõadvayamidaü, baddhà dçóhaü mekhalà, yatnena pratipàdità mukharayorma¤jãrayormåkatà / àrabdhe rabhasànmayà priyasakhi ! krãóàbhisàrotsave, caõóàlastimiràvaguõñhanapañakùepaü vidhatte vidhuþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) kàntamabhisarantãmudàharati---utkùiptamiti / tamasvinyàü candrodayàt pathi svasyà abhisàrabhaïga sakhyàü kathayantyà uktiriyam / avaguõñhanàmàcchàdanaü, tasya kùepamapasàraõaü vidhatte iti atãtasàmãpye vartamànaü vyadhàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) àviddhagatisaücàreti---àviddhaþ sabhaïgãkà pitçgçhagatyarthaü saücàro yasyàstàdç÷ã / ********** END OF COMMENTARY ********** tatràdye "utkùiptam" ityàdi / anyayoþ åhyamudàharaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) anayoråhyamiti---àdye / "anaõuraõanmaõinåpuramavirata÷i¤jànama¤juma¤jãram / parisaraõamaruõacaraõe raõaraõakamakàraõaü kurute // "iti iyaü hi abhisarantãü ve÷yàü prati ÷àntasya kasyaciduktiþ / raõaraõakaü kàmacintàm / preùyàyàstu"niþ ÷aïkacyuta"ityàdikamudàharaõam / madaskhalitàdivi÷eùaõànyasyàü candanàdive÷àdåhyàni / ## (lo, ë) preùyàbhisàrikà yathà-- tàmbålàktaü da÷anamasakçddar÷ayantãha ceñã ghoñã hreùàd vikçtaruditaü hetuhãnaü hasantã / sthànàsthànaskhalitapadavinyàsamàbhàùamàõà yånàmagre sarati kuñilaü nartitoccairnitambam / ********** END OF COMMENTARY ********** prasaïgàdabhisàrasthànàni kathyante-- ## (lo, e) sthànànãti--aùñànàü sthànànàü maharùiõoktatvàt bhinnanirde÷aþ / yadàha-- ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) màlàma¤camudyànam, kutracidà÷raya ityatra vinoda iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) kalahàntaritàla÷raõamàha--càñukàramapãti / kanyakàsàdhàraõyorupanàyaka eva pràõanàthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama tàtapàdànàm-- "no càñu÷ravaõaü kçtaü, na ca dç÷à hàro 'ntike vãkùitaþ, kàntasya priyahetave nijasakhãvàco 'pi dårãkçtàþ / pàdànte vinipatya tatkùaõamasau gacchanmayà måóhayà pàõibhyàmavarudhya inta ! sahasà kaõñhe kathaü nàrpitaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) no càñu÷ravaõ iti / hàrastat prãtyarthaü kàntena dattaþ / vinipatyetyanantaraü mayà niràkçta iti påraõãyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "uttiùñha dåti, yàmo yàmo yàtastathàpi nàyàtaþ / yàtaþ paramapi jãvejjãvitanàtho bhavettasyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vipralabdhàlakùaõamàha--priyaþ kçtveti / uttiùñha iti / yàmomadàgamanàvadhipraharo yàta ityarthaþ / yà nàyikà ataþ paramapi jãvet tasyà evàsau jãvitanàtho bhavet; bhaviùyatãtyarthaþ, natu mameti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "tàü jànãyàþ parimitakathàü jãvitaü me dvitãyaü dårãbhåte mayi sahacare cakravàkãmivaikàm / gàóhotkaõñhàü guruùu divaseùveùu gacchatsu bàlàü jàtàü manye ÷i÷iramathitàü padminãü vànyaråpàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) proùitabhartçkàlakùaõamàha nànàkàryyeti / atràpi kanyàparoóhayorupanàyaka eva patiþ / tàü jànãyà iti---÷àpapratiruddhapriyàsaünidhagamanasya yakùasya meghaü saübodhya priyàvasthàkathanamidam / jãnãyàþ jànãhi / eùu guruùu divaseùu gacchatsugàóhotkaõñhàmata eva ÷i÷iramathitàü padminãmivànyaråpàü jàtàmaham ityarthaþ / và÷abda ivàrthe / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ràghavànandànàü nàñake-- "vidåre keyåre kuru, karayuge ratnavalayair alaü, gurvo grãvàbharaõalatikeyaü kimanayà / navàmekàmekàvalimayi mayi tvaü viracayer na nepathyaü bahutaramanaïgotsavavidhau" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) vàsakasajjàlakùaõamàha---kuruta iti / sajjite keliyogyatayà sajjãkçte vàsave÷mani yasyà maõóanaü sakhã kuruta ityarthaþ / viditapriyasaügamà ni÷citapriyasaügamà / svãyàkanyayostu pitçgçhasthayorevaübhàvo bodhyaþ / vidåre iti / vàsagçhe nàyakasaüyogàrtham alpabhåùaõaracanàrthaü sakhãü prerayantyàstàü pratyuktiriyam / ayi sakhi tvaü navãnàm ekàmekàvalãü hàraü mayi viracayeþ / yato 'naïgotsavavidhau bahutaraü nepathyaü ve÷aþ na pathyaü na hitam; kañhinasaüyogatvena àliïgane duþ khadàyakakçt atolaïkàràntaraü niùedhati / ## (lo, ai) navàmiti / ekàvalã ekaguõamuktàhàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àgantuü kçtacitto 'pi daivànnàyàti yatpriyaþ / tadanàgamaduþkhàrtà virahotkaõñhità tu sà // VisSd_3.86 //># yathà-- "kiü ruddhaþ priyayà kayàci, dathavà sakhyà mamodvejitaþ, kiü và kàraõagauravaü kimapi, yannàdyàgato vallabhaþ / ityàlocya mçgãdç÷à karatale vinyasya vaktràmbujaü dãrghaü niþ ÷vasitaü, ciraü ca ruditaü, kùiptà÷ca puùpastrajaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) virahotkaõñhitàlakùaõam---àgantumiti / atràpi kanyakàparoóhayorupanàyaka eva pàtiþ / kiü ruddha iti---paroóhàkanyakayorupanàyakasya svãyàyà÷ca sapatnigçhaü gatasya nàyakasyànàgamanenotkaõñhitayà iti pårvàrddhektimàlocya vaktràmbujaü karatale vinyasya dãrghaü ni÷vasitamityàdi / sakhyà mayà preùitayà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) iti sàùñàviü÷atãti ùoóa÷ànàmaùñaguõena sàùñàviü÷ati÷atam / tacca uttamamadhyamàdhamasvaråpaü sat caturadhikà÷ãtiyutaü ÷atatrayam / nàyikàbhidhànam--nàyiketi abhidhànaü yasya sàùñàviü÷atinàyikà÷atasya tàdç÷amityarthaþ / kulañànàü pàpitve 'pi uttamatvàdikàmakalàkau÷alatàratamyàt / yadvà--bràhmaõadijàtitàratamyàt tathàtvam / sàùñaviü÷ati÷atatnaiguõyàduktasaükhyà / ********** END OF COMMENTARY ********** iha ca "parastriyau kanyakànyoóhe saüketàtpårvaü virahotkaõñhite, pa÷càdvidåùa kàdinà sahàbhisarantayàvabhisàrike, kuto 'pi saüketasthànamapràpte nàyake vipralabdhe, iti tryavasthaivànayorasvàdhãünapriyayoravasthàntaràyogàt" / iti ka÷cit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) atra parastriyoþ kanyakoóhayoravasthàtrayasya evàsaübhavàt aùñaguõatvàbhàvena uktasaükhyàna bhaviùyatãti ka÷cidàha--tadçr÷ayati / iha ceti / saüketàt pårvamiti saüketàt hetoþ pårvaü vilahotkaõñhite pa÷càt vidåùaketyàdyanvayaþ / avasthàntaràyogàditi---tathàhi svàpãnabhartçkàtvakhaõóitàtvakalahàntaritàtvaproùitabhartçkàtvavàsakasajjàtvaråpàþ pa¤càvasthàþ bhartçghañitàþ, kanyakàparoóhayostàdç÷àvasthàbhàvàdityarthaþ / ka÷cidityasvarasasåcanasyàyabhipràyaþ---sarvatra bhartçpatipadàni utkañànuràgaviùayakàmukaparàõi svabhartrupanàyakasàdhàraõani / atastaddhañitàþ svàdhãnabhartçkadicaturavasthaàþ saübhavantyeva / vàsakasajjàtvàvasthà tu patighañitaiva na bhavati ityataþ kanyakàparoóhayorapi tàþ pa¤càvasthàþ saübhavantyeva / evaü ca svastriyà api pitçgçhasthàyàþ pitradhãnatvena patyà saha svacchandasambhogàsaübhavàt / patyau abhisàravirahokaõñhàvipralambhà bhavantyeva iti yathoktasaükhyàþ / ## (lo, o) aùñeti---aùñàviü÷ati÷ataü ùoóa÷ànàü pratyekamaùñadhà guõanàt / puna÷ca uttamamadhyamàdhamabhedàt tat tniguõitam / catura÷ãtyadhikaü ÷atatrayamityarthaþ / ka÷cidityasaütoùoktiþ, tathà hi jayadevakçtagãtagovinde mama pitéõàü kaüsavadhe parastriyà ràdhikàyà aùñàvapyavasthàþ spaùñameva prakà÷itàþ, anyasyàpyàtmãyatvena parigçhãtasya parayoùidupabhogeùvavasthocità / mçduràntaro mànaþ / tathàpi mànena kathaücid vibhàvadar÷anàrthamabhimukhaü nàyake gate kalahàntaritàtvam / tasyaiva pravàse proùitabhartçkàtvam / ekamanyadapi subuddhibhiråhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) kvacidanyo 'nyasàïkaryyamiti---àsàü dhãràdhãràdhãraõàm / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "na khalu vayamamuùya dànayogyàþ pibati ca pàti ca yàsakau rahastvàm / viña ! viñapamamuü dadasva tasyai bhavati yataþ sadç÷o÷ciràya yogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) na khalu vayamiti---kusumitaviñapaü ditsuü svanàyakaü prati kopanàyà uktiriyam "he viña ! dhårtta !amuùya viñapasya dànayogyà na khalu vayam / kintu asakau asau yà upanàyikà tvàü cakùuùà pibati surate prãtijananàt pratipàlayati ca tasyai amu viñapaü dadasva yataþ sadç÷oryoga÷aciràya bhavati / asadç÷ostu kùaõikakçt niùphala ityarthaþ, sadç÷atvaü ca dar÷itayogàrthava÷àt / sàpi viñapã ayaü ca viñapa iti sàdç÷yam / ## (lo, au) na khalviti--pibati sarvato niruddhaprasarãkçtya svàmatràyattatàyàü prave÷ayati upabhuïktevà / madana÷arapàtakàtaraü pàti rakùati / asakàviti karåpataddhitatvena tasyàþ kutsitatvaü prakà÷yate / viñape 'pi viñaü pàti rakùatãti vyutpattiyogaþ / tasyàmapyuktaprakàreõa tathàtvamiti dvayoþ sàdç÷yam / eva¤cànayorviñapatvena sadç÷ayorviñapayuvayorvà garhitatvena sadç÷ayorvà ucito yogo yataþ tasyaiva viñapapradànena bhavatãti ubhayathà sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tava kitava kimàhitairvçthà naþ kùitiruhapallavapuùkarõapåraiþ / nanu janaviditairbhavadvyalãkai÷ciraparipåritameva karõayugmam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) tava kitaveti---vçkùapallavaü karõapåraü dadànaü nàyakaü prati kopanàyàþ nàyikàyà uktiriyam / he kitava ! dhårta ! àhataiþ dattaiþ kùitiruhàõàü vçkùàõàü pallavaråpaiþ karõapåraiþ mama kiü prayojanamityarthaþ / nanu bhoþ janaviditaiþ bhavadvyalãkaiþ bhavadapakarmabhiþ mama karõayugmaü ciraparipåritameva / tathà ca yogàrthava÷àt bhavadvyalãkameva me karõapåra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** muhurupadasitàvivàlinàdaivitarasi naþ kalikàü kimarthamenàm / vasatimupagatena dhàmni tasyàþ ÷añha ! kalireùa mahàüstvayàdya dattaþ" // "iti gaditavatã ruùà jaghàna sphuritamanoramapakùmakesareõa / ÷ravaõaniyamitena kàntamanyà samamasitàmburuheõa cakùuùà ca" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) iti gaditeti---pårvarõitanàyikàto 'nyà nàyikà iti gaditavatã satã ruùà amburuheõa cakùuùà ca taü nàyakaü jaghàna / kaùayitacakùuùà dar÷anameva hananam amburuhacakùuùordvayoþ vi÷eùaõamàha---sphuriteti---sphuritaü manoharaü pakùmaiva ke÷aravat yasya tàdç÷ena cakùuùà / sphuritomanoharapakùmavat ke÷aro yasya tàdç÷ena amburuheõa, tathà ÷ravaõaparyantaniyamitena cakùuùà ÷ravaõe niyamitena amburuheõa ubhayatra sthàpanameva niyamanam / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü hi vakroktyà paruùavacanena karõotpalatàóanena ca dhãramadhyatàdhãramadhyatàdhãrapragalbhatàbhiþ saükãrõà / ekamanyatràpyåhyam / ## ## (lo, a) itarà iti asaükhyàþ padminãmçgyàdibhedàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tà nàyikàþ / athàsàmalaïkàràþ-- ## ## (lo, à) atheti / alaïkriyate bhåùyate ebhirityalaïkàràþ / sattvaü guõavi÷eùa / tàsàü nàyikànamãrità uktàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷obhà kànti÷ca dãpti÷ca màdhuryaü ca pragalbhatà / audàrthaü dhairyamityete saptaiva syurayatnajàþ // VisSd_3.90 //># ## ## ## pårve bhàvàdayo dhairyàntà da÷a nàyakànàmapi saübhavanti / kiütu sarve 'pyamã nàyikà÷rità eva vicchittivi÷eùaü puùõànti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) alaïkàrà iti / ÷obhakà dharmà ityarthaþ / aïgajatvàyatnajatvasvabhàvajatvàni paribhàùàmàtràõi natu eùàü parasparavailakùaõyamasti / atra bhàvàdyàstrayaþ ÷obhàdyàþ sapta lãlàdyà aùñàda÷a iti aùñàviü÷atiþ / vicchittivi÷eùaü bhaïgãvi÷eùam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra bhàvaþ-- ## ## (lo, i) nirvikàreti--vikàro madanavikàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** janmataþ prabhçti nirvikàre manasi udbuddhamàtro vikàro bhàvaþ / yathà-- "sa eva surabhiþ kàlaþ sa eva malayànilaþ / saiveyamabalà kiütu mano 'nyadiva dç÷yate" // atha hàvaþ-- ## yathà-- "vivçõvatã ÷ailasutàpi bhàvamaïgaiþ sphuradvàlakadambakalpaiþ / sàcãkçtà càrutareõa tasthau mukhena paryastavilocanena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vivçõvatã ÷ailasutàpãti--tapasyato mahe÷asya samãpe kàmena dhanuùi àropite pàrvalà hàvavarõanamidam, kvacit tasthàvityanvayaþ / aïgairbhàvaü vivçõvatãtyanvayaþ / bàlakadambapuùpatulyatàm aïgànàü pulakena mukhena sàcãkçtà vakrãkçtà; vakramukhavai÷iùñyàt tasyà vakratà / ## (lo, ã) vivçõvatãti atna hàve 'pi bhàvavi÷eùatvàt bhàva÷abdaprayogaþ mukhena sàcãkçtà na saümukhãbhåtetyarthaþ / paryyastaü samantataþ kùiptam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha helà-- ## sa eva bhàva eva / yathà-- "taha te jhatti pauttà vahue savvaïgavibbhamà saalà / saüsai amuddhabhàvà hoi ciraü jai sahãõaü pi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tathà tasyà jhañiti pravçttà vadhvàþ sarvàïgavibhramàþ sakalàþ / saü÷ayitamugdhabhàvà bhavanti ciraü yathà sakhãnàmapi // iti saüskçtam / nàyakaü prati nàyikàyàþ vibhramonmeùavarõanamidam / mugdhabhàvo bàlyàt måóhabhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÷obhà-- ## #<÷obhà proktà--># tatra yauvana÷obhà yathà-- "asaübhçtaü maõóanamaïgayaùñeranàsavàkhyaü karaõaü madasya / kàmasya puùpavyatiriktamastraü bàlyàtparaü sàtha vayaþ prapede" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha)råpayauvaneti---råpàticaturbhiraïgabhåùaõam aïga÷obhà / asambhçtaü maõóanamiti--sà pàrvatã atha anantaraü bàlyàt paraü vayaþ yauvanaü prapede / vayasi råpakàõyàha--asambhçtam iti haritàlàdi saübhàrajanitam aïgayaùñermaõóanam / madasya mattatàyàþ kàraõaü hetuþ / anàsavàkhyam àsavasya madiràyà yà àkhyà saüj¤à tadrahitamàsavabhinnamitiyàvat / puùpabhinnaü kàmasya astram aïgabhåùaõam aïga÷obhà asambhçtamaõóanamiti / athànantaram / ********** END OF COMMENTARY ********** eva manyatràpi / atha kàntiþ-- ## manmathonmaùeõàtivistãrõà ÷obhaiva kàntirucyate / yathà-- "netre kha¤janaga¤jane--" ityatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) netre kha¤janeti / idamudàharaõa praråóhayauvanàyàþ praguktam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha dãptiþ-- ## yathà mama candrakalànàmanàñikàyàü candrakalàvarõanam-- "tàruõyasya vilàsaþ samadhikalàvaõyasaüpado hàsaþ / dharaõitalasyàbharaõaü yuvajanamanaso va÷ãkaraõam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tàruõyasyeti / etadàdãni candrakalàyà vi÷eùaõàni / vilàsahàsayorjanikà ityarthaþ / ÷uddhasàropà iyaü lakùaõà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha màdhuryam-- ## yathà-- "sarasijamanuviddhaü ÷aivalenàpi ramyaü malinamapi himàü÷olarlakùma lakùmãü tanoti / iyamadhikamanoj¤à valkalenàpi tanvã kimi hi madhuraõàü maõóanaü nàkçtãnàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) sarasijamiti--iyaü ÷akuntalà valkalenàpi adhikamanoj¤à / ato madhuràõàmàkçtãnàü kimiva maõóanam, tatra dçùñàntamàha---sarasijamiti--anuviddhaü sambaddham / lakùma kalaïkaþ / lakùmãü ÷obhàm / ********** END OF COMMENTARY ********** atha pragalbhatà-- ## yathà-- "samà÷liùñàþ samà÷leùai÷cumbità÷cumbanairapi / daùñà÷ca daü÷anaiþ kàntaü dàsãkurvanti yoùitaþ" // athaudàryam-- #<--audàryaü vinayaþ sadà // VisSd_3.97 //># yathà-- "na bråte paruùàü giraü vitanute na bhrayugaü bhaïgaraü, nottaüsaü kùipati kùitau ÷ravaõataþ sà me sphuñe 'pyàgasi / kàntà garbhagçhe gàvàkùavivaravyàpàritàkùyà bahãþ sakhyà vaktramabhiprayacchati paraü parya÷ruõã locane" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) na bråte iti / prayàyà÷caritaü sakhyau kathayata utkiriyam / me mama sphuñe 'pyàgasi aparàdhe s kàntà sakhyà vaktramabhi sakhyà vaktre paryya÷ruõã locane prayacchati / sakhyàþ kãdç÷ayàþ sàgasaü màü draùñuü gavàkùavivaravyàpàritàkùyàþ / mantu paruùaü ruùà na bråte ityàdi spaùñam / kùitau ÷ravaõataþ uttaüsaü kùipatãtyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha dhairyam-- ## yathà--jvalatu gagane ràtrau ràtràvakhaõóakalaþ ÷a÷ã, dahatu madanaþ, kiüvà mçtyoþ pareõa vidhàsyati / mama tu dayitaþ ÷làghyastàto jananyamalànvayà kulamamalinaü na tvevàyaü jano na ca jãvitam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) muktàtma÷làghaneti---aca¤calà manovçttiryà muktàtma÷làghanà sà dhairyyamiti bhàvaþ / jvalatu iti gaurikàvivàhe udvejamànàyàstatra saümitàyàþ màlatyà uktiriyam / mama virahoddãpanàya ràtrau akhaõóakalaþ ÷a÷ã jvalatu / madano 'pi màü dahatu / mçtyoþ pareõa karmaõà kiüvà tena vidhàsyate / varaü mçtyureva vidhãyate; tathàpi pitçmàtçkulakalaïkaü na janayiùyàmi ityabhipràyeõàha---mama tviti / atastu mayi mama dayitaþ drayàyogyo yataþ khlàghyaþ niùkalaïkaþ / atastatkalaïkaü na janayiùyàmãtyarthaþ / evamamalànvayà mama jananyapi dayitetyarthaþ / natvevàyaü jano màdhavaþ dayito jãvita¤ca na dayitamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha lãlà-- ## ## yathà--mçõàlavyàlavalayà veõãbandhakapardinã / hàranukàriõã pàtu lãlayà pàrvatã jagat // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) aïgairveùairiti / prãtiprayojitairaïgàdibhiþ prayasyànukçtiü sadç÷àcaraõaü lãlàü vidurityarthaþ / mçõàleti / mçõàlàtmakasarpavalayà / veõãbandhàtmakakapardinã pàrvatã sarpavalayasya jañàvato harasyànukàriõã jagat pàtvityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vilàsaþ-- ## ## yathà-- "atràntare kimapi vàgvibhavàtivçttavaicitryamullasitavibhramamàyatàkùyàþ / tadbhårisàttvikavikàramapàstadhairyamàcàryakaü vijayi mànmathamàviràsãt" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) yànàsaneti / iùñasaüdar÷anàdinà yànàdãnàü vi÷eùa ityanvayaþ / yànam gamanam / vi÷eùo harùasåcakaü vailakùaõyam / atràntara iti---vakulavãthyàm upaviùñaü màdhavaü vilokya gajena yàntyà màlatyà harùakriyàü makarande kathayataþ màdhavasyoktiriyam / atràntare pårvakathitavçttàntamadhye àyatàkùyà màlatyàstanmayànubhåtam; mànmathamàcàryyakaü manmathàcàryyopadiùñakriyà'viràsãdityarthaþ / kãdç÷aü vàg vibhavàtikràntavaicitryaü spaùñamanyat / ## (lo, u) atràntare iti / manmathasyàcàryakamàcàryakatvaü bhàva÷ikùàvi÷eùaþ / manmathadevàràdhanena yaü yaü bhàvavi÷eùamadhigatavatã taü taü tatra prakà÷itavatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vicchattiþ-- ## yathà-- "svacchàmbhaþ snapanavidhautamaïgamoùñastàmbåladyutivi÷ado vilàsinãnàm / vàsastu pratanu viviktamastvitãyànàkalpo yadi kusumeùuõà na ÷ånyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) stokàpãti / kàntipoùikà stokàpi àkalparacanà alpàpi ve÷aracanetyarthaþ / svacchàmbha iti--vilàsinãnàmàkalpo ve÷aþ kusumeùuõà yadi na ÷ånyaþ tadà iyànapyastu / sa ka ityatràha--svaccheti--svacchàmbhasi snapanena vidhautaü vikùàlitamaïgam / oùñha÷ca tàmbåladyutivi÷adaþ / pratanu såkùmaü viviktaü paricchinnaü vàsa÷ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vivvokaþ-- ## yathà-- "yàsàü satyapi sadguõànusaraõo doùànuvçttiþ parà, yàþ pràõàn varamarpayanti, na punaþ sampårõadçùñiü priye / atyantàbhimate 'pi vastuni vidhiryàsàü niùedhàtmaka- stàstrailokyavilakùaõaprakçtayo vàmàþ prasidantu te" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) yàsàmiti---satyapi bhàve vàmàcaraõa÷ãlàsu nàyikàsu anuràgiõaþ kasyaciduktiriyam / doùànuvçttiþ doùàrpaõam / tacca garvàt càñuü kàrayituü priyeparaü kevalaü pràõàn arpayantãti anvayaþ / na saüpårõadçùñiü garvàt kañàkùamàtram / atyantàbhimate vastuni surate / ## (lo, å) atyantàbhimate iti--niùadhàtmako vidhiþ kimanenàsmàkam ityàdyanàdarayuktamevàbhimatavastunaþ aparigraha ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha kilaki¤citam-- ## yathà-- "pàõirodhamavirodhitavà¤chaü bhartsanà÷ca madhurasmitagarbhàþ / kàminaþ sma kurute karabhorurhàri ÷uùkaruditaü ca sukhe 'pi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) pàõirodhamiti / karabhoråþ kàminaþ pàõirodhàdikamavirodhitetyàdi vi÷iùñaü yathà syàt tathà kurute sma / spaùñamanyat / ********** END OF COMMENTARY ********** atha moññàyitam-- ## yathà-- "subhaga ! tvatkathàrambhe karõakaõóåtilàlasà / ujjçmbhavanàmbhojà bhinattyaïgàni sàïganà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tad bhàva iti / vallabhasya kathàdiùu prasaïgeùu kenàpyàrabhyamàõeùu tadbhàvabhàvite tadanuràganiùovite citte sati karõakaõaaóåyanàdikaü moññàyitamiti pràhuþ ityarthaþ / kathàsu ityàdipadàdiïgitaparigrahaþ / kaõóåyanàdikamityàdipadàdaïgabhaïgãcaraõabhåmilikhanaparigrahaþ / subhagetyàdi spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha kuññamitam-- ## yathà-- "pallavopamitisàmyasapakùaü daùñavatyadharabimbamabhãùñe / paryakåji sarujeva taruõyàstàralolavalayena kareõa" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) pallavopamiti iti---abhãùñe priye 'dharabimbaü daùñavati sati arthàt niùedhàrthaü dhåyamànena kareõa paryyakåjãtyanvayaþ / kãdç÷ena kareõa tàrasvaralolabalayena / tadutprekùate--sarujeveti / dharmiõo 'dharakùatameva tadavayavasyàpi karasya ruk itibhàvaþ / adharabimbaü kãdç÷àm ? upamityarthena sàmyena pallavasapakùam / ## (lo, ç) pallaveti / pallavasya upamityà sàmyena sapakùam / dvayorapi karàdharayoþ pallavastu upamànatvena nirdi÷yate / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vibhramaþ-- ## yathà-- "÷rutvàyàntaü bahiþ kàntamasamàptavibhåùayà / bhale '¤janaü dç÷orlàkùà kapole tilakaþ kçtaþ" // atha lalitam-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sukumàratayeti---aïgànàü vinyàso vilakùaõanyàsaþ sukumàratayà komalatayà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "gurutarakalanåpurànunàdaü salalitanatitavàmapàdapadmà / itaradanatilolamàdadhànà padamatha manmathamantharaü jagàma" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) gurutaretyàdikaü narttanakriyàvi÷eùaõam / lalitaü sundaram, natu prakçtalalitabhàvam, nartanasyaiva tattvàt / itarat padam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha madaþ-- ## yathà-- "mà garvamudvaha kapolatale cakàsti kàntasvahastalikhità mama ma¤jarãti / anyàpi kiü na khalu bhàjanamãdç÷ãnàü vairã na cedbhavati vepathurantaràyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) mado vikàra iti / avalepo garvaþ / mà garvamiti--anyanàyikàyàþ patisaubhagyàdhãnagarvaü såcayantyàþ tatsakhyàþ tat sapatnyàmuktiriyam / he sàkhi ! mama kapolatale kàntasvahastalikhità ma¤jarã puùpakalikà cakàsti ÷obhate iti garva mà udvahaü / kathamityata àha--anyàpãti / anyà tava sapatnã mama sakhã kiü kapole tanna likhatãtyatràha / vairãti--vepathuratra ma¤jarãlikhanàdhikàraõamalàbho nàyikàyà eva patyurbhàvàti÷ayadar÷anena bhàvodayàt--natu lekhakasya patyuþ pàõeþ, tasya garvitanàyikàvikàratvàbhàvàt / ## (lo, é) mà garvamiti / vepathuþ kàntasya hastasambandhã / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vihçtam-- ## yathà-- "dåràgatena ku÷alaü pçùñà novàca sà mayà ki¤cit / parya÷ruõã tu nayane tasyàþ kathayàmbabhåvatuþ sarvam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) dåràgateneti / sakhyau sakhyuruktiriyam / mayà ku÷alaü pçùñetyanvayaþ sarvamitivirahàdhãnaü tat tadduþ khamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha tapanam-- ## yathà mama-- "÷vàsànmu¤cati bhåtale viluñhati, tvanmàrgamàlokate, darghaü roditi, vibhipatya itaþ kùàmàü bhujàvallarãm / ki¤ca, pràõasamàna ! kàïkùitavatã svapne 'pi te saïgamaü, nidràü và¤chati, na prayacchati punardagdho vidhistàmapi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi ïa) ÷vàsàn mu¤cati iti / iyaü virahaõyà÷ceùñàü nàyake kathayatyà uktiþ / he tasyàþ pràõasamàna ! tava virahe tava priyà ÷vàsàn mu¤catãtyàdi / kùàmàü kùãõaàm ceùñàntarakathanàrthamàha---ki¤ceti / tàmapi nidràmapi / ## (lo, ë) ki¤ceti / praõasamàneti priyasya sambodhanam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha maugdhyam-- ## yathà-- ke drumàste kva và gràme santi kena praropitàþ / nàtha ! matkaïgaõanyastaü yeùàü muktàphalaü phalam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aj¤ànàdiveti---pratãtasyàpi vastunaþ aj¤ànàdiva yà vallabhasya puraþ pçcchà ityarthaþ / ke drumà iti / yeùàü phalaü muktàphalamityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vikùepaþ-- ## yathà-- "dhammillamardhamuktaü kalayati tilakaü tathàsakalam / ki¤cidvadati rahasyaü cakitaü viùvagvilokate tanvã // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) bhåùàõàmiti---viùvak sarvato vçthànvekùaõamityanvayaþ / dayikàntike iti sarvatrànvayaþ / dhammillamiti--saüyatake÷am, arddhamuktam / tilakamasakala¤ca tanvã kalayate kurute ityarthaþ / atra pårvàrddhaü nàyakànuràgoddãpakam, paràrddhaü lajjayà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha kutåhalam-- ## yathà-- "prasàdhikàlambitamagrapàdamàkùipya kàciddravaràgameva / utsçùñalãlàgatiràgavàkùàdalaktakàïkà padavãü tatàna" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prasàdhikàlambitamiti---indumatyà svayaü vçtasya ajasya purãprave÷e didçkùoþ striyàþ kriyàvarõanamidam / prasàdhikayà striyà àlambitam agrapàdaü padàgram dravaràgama÷uùkàlaktakameva kàcit purastrã àkùipya àkçùya utsçùñalãlàgatiþ tyaktalãlàgatiþ satã padavãmàgavàkùàt gavàkùaparyyantam alaktakàïkàü tatànetyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha hasitam-- ## yathà-- "akasmàdeva tanvaïgã jahàsa yadiyaü punaþ / nånaü prasånavàõo 'syàü svaràjyamadhitiùñhati // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) avasmàdeveti---iyaü tanvã yat punarakasmàdeva jahàsa tena iti påraõàduttaràrddhànvayaþ / svàràjyaü svargaràjatvam iyameva svarga iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha cakitam-- ## yathà-- "trasyantã cala÷apharãvighaññitorårvàmorårati÷ayamàpa vibhramasya / kùubhyanti prasabhamaho vinàpi hetorlãlàbhiþ kimu sati kàraõo taruõyaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) kuto 'pãti---dayitasyàgre kuto 'pi hetoþ bhayasaübhramaþ vyàkulatà ityarthaþ / asyantãti--dayitena saha jalakrãóhàyàü nàyikàyàbhayavibhramavarõanamidam / vàmoråþ cala÷apharãbhirvighaññitoråþ satã trasyantã vibhramasya vilàsasyàti÷ayamàpa ityanvayaþ / arthàntaranyàsamàha kùubhyantãti / aho taruõyaþ hetorvinàpi lãlàbhiþ pratatamati÷ayaü kùubhyanti saücalanti kàraõe tu sati kimu ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha keliþ-- ## yathà-- "vyapohituü locanato mukhànilairapàrayantaü kila puùpajaü rajaþ / payodhareõorasi kàcidunmanàþ priyaü jaghànonnatapãvarastanã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) vyapohitumiti---kàcidunnatapãvarastanã unmanàþ kàmodvignamanàþ priyamurasi pãvarastanena jaghàna / kãdçsaü priyam puùpajaü rajaþ tasyà locanato mukhanilairvyapohitum apàkarttum apàrayantam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mugdhàkanyayoranuràgeïgitàni-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) mugdhàkanyayoranuràgeïgitàni spaùñàni / atha makalanàyikànuràgeïgitànyàha / saüvyànaü vastram (uttarãyam) ********** END OF COMMENTARY ********** atha sakalànàmapi nàyikànàmanuràgeïgitàni-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) vàgàdyairityàdipadàt tàmbåladànàdiparigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<àcchàdayati vàgàdyaiþ priyasya paricàrakàn / vi÷vasityasya mitreùu bahumànaü karoti ca // VisSd_3.116 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) svadhanaü dadàti ca ityatra yàcakàya bhatte iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) priye dårataþ pa÷yati sati iti ÷a÷vat vàramvàram asya dçùñipathe sthità bhavatãti ÷eùaþ / ## (lo, e) sthiteti / priyasya dçùñipathe sthità tasmin dårataþ pa÷yati sati / mugdhasvaravikàràdiyuktaparijanàbhàùaõàdãni svàdharada÷anaparyyantàni karmmàõi karoti ityarthaþ / yadi ca priyasya kathàü kathayati tadàdhomukhã satã kathayati / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àbhàùate parijanaü sammukhaü smarivikriyam // VisSd_3.118 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) samugdhasvaravikriyaü madhurasvaravikàraü yathà syàttathà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) sphoñayati lãlayà bhaïgurayati / bàlacumbanaü patisammukhe / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sakañàkùamiti / pårvaü kañàkùapårvakahàsoktiþ; idànãü kañàkùamatrasya iti bhedraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) adharadaü÷anamapi lãlàvi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àgacchati gçhaü tasya kàryavyàjena kenacit // VisSd_3.122 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) àgacchati gçhaü tasyeti bhinnagçhasthitasya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ai) dattamiti / kimapi tucchamapi vastu / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) pràrthayatyalpamålànãti--bahumålyapràrthane tadaprãtibhayamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) sammukhaü nàdhigacchati kintu pàr÷vasthà eva ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## (lo, o) eteùu anuràgeïgiteùu madhye / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<ànyastriyàþ pragalbhàyàstathà syurvàrayoùitaþ /># diïmàtraü yathà-- "antikagatamapi màmiyamavalokayatãva inta ! dçùñvàpi / sarasanakhakùatalakùitamàviùkurute bhujàmålam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) antikagatamapãti / sakhyau sakyuruktiriyam / hanta harùe dçùñvàpi iyaü priyàntikagatamapi màm alokayantãva apa÷yantãva sarasanakhakùatena lakùitaü cihnitaü bhujàmålaü bàhumålam àviùkuruta ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathà-- ## ## dåtya÷ca-- ## bàlà pravrajità kàråþ ÷ilpinyàdyaþ svayaü tathà / kàrå rajakãprabhçtiþ / ÷ilpinã citrakàràdistrã / àdi÷abdàttàmbålikagàndhikastrãprabhçtayaþ / tatra sakhã yathà-- "÷vàsànmu¤cati--" ityàdi / svayaüdåtã yathà mama-- "panthia piàsio via lacchãasi jàsi tà kimaõõatto / õa maõaü vi vàrao idha atthi dhare ghaõarasaü piantàõaü" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) svayaü tatheti svayamapi dåtã / panthia iti / pathika ! pipàsuriva lakùyase yàsi tat kimanyatra / na manàgapi vàraka ihàsti gçhe ghanarasaü pibatàm // iti saüskçtam manàk alpaþ / ghanarasam jalam / vyaïgyàrthastu tvaü pipàså rasasvàdecchuþ / ghanarasaü sukhena nihitaü ÷çïgàrarasaü pibatàm àsvàdayatàm / vàrako 'lpo 'pi nàstãtyarthaþ / ## (lo, au) panthia iti / pathika ! pipàsuriva lakùyase yàsi tat kimanyatra / na manàgapi vàraka ihàsti gçhe ghanarasaü pibatàm // ghanarasaü jalam / vyaïgyàrtha÷ca ghanarasàü màmanibàritamupabhuïkùva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dåtãguõànàha-- ## ## etàdåtyaþ / atha pratinàyakaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) pratinàyaka iti vãraraudrarasayorityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ràmasya ràvaõaþ / atheddãpanavibhàvàþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) itthamàlambanavibhàvapradar÷anaü samàpya uddãpanavibhàvamàha--atheti / ## (lo, a) evaü saparikaraü vibhàvasya àlambanàkhyaü bhedaü niråpya uddãpanàkhyaü bhedaü niråpayannàha--athorddàpanetyàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## te ca-- #<àlambanasya ceùñàdyà de÷akàlàdayastathà /># ceùñàdyà ityàdya÷abdàdråpabhàùaõàdayaþ / kàlàdãtyàdi÷abdàccandracandanakokilàlàpabhramarajhaükàràdayaþ / tatra candrodayo yathà mama-- "karamudayamahãdharastanàgre galitatamaþ pañalaü÷uke nive÷ya / vikasitakumudekùaõaü vicumbatyayamamare÷adi÷o mukhaü sudhàü÷uþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) karamudayamahãdhareti---ayaü sudhàü÷uþ amare÷asya indrasya di÷aþ pràcyàþ mukhaü vicumbati / kiü kçtvà galitaü tamaþ pañalaråpam aü÷ukaü yasmàt tàdç÷e udayamahãdhararåpasya stanasyàgre karaü ra÷mimeva karaü nive÷ya / yadyapyatra candro nàyaka eva na uddãpanavibhàvaþ / tathàpi candradi÷ornàyakanàyikayorvçttàntadar÷anàt uddãptasya vaktç÷çïgàrasya candra uddçpakaþ / sphuñamudàharaõantu--- karpåradhåladhavaladyutipåradhauta-- diïmaõóale ÷i÷irarociùi tasya yånaþ / lãlà÷iroü'÷ukanive÷avi÷eùakëpti-- vyaktastanonnatirabhånnayanàvanau sà // iti ## (lo, à) karamudayeti-karaü kiraõaü hasta÷ca kumudànàm ãkùaõaü dar÷anaü pakùe kumudameva ãkùaõaü cakùuryatra / evaüvidhaþ candraþ prakaraõasthaü ÷çïgàràdirasamuddãpayati / ********** END OF COMMENTARY ********** yo yasya rasamyoddãpanavibhàvaþ sa tatsvaråpavarõane vakùyate / athànubhàvàþ-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) itthaü vibhàvàn samàpya anubhàvànàha / atha anubhàvà iti / udbuddhamiti / svaiþ svaiþ kàraõaiþ udbuddhaü bhàvaü ratyàdikaü bahiþ prakà÷ayan ityarthaþ / bahirdçùñaþ san ratyàdibhàvaü sàmàjike prakà÷ayannityarthaþ / ## (lo, i) udde÷akamapràptamanubhàvaü niråpayitumavatàrayati / atheti---udbuddhamiti ràmàdervàsanàntarlonasya ratyàdibhàvanasya udvodhaü bahiþ prakañayannityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yaþ khalu loke sãtàdicandràdibhiþ svaiþ svairàlambanoddãpanakàraõe ràmàderantarudbuddhaü ratyàdikaü bahiþ prakà÷ayan kàryamityucyate, sa kàvyanàñyayoþ punaranubhàvaþ / kaþ punarasàvityàha-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) uktàþ strãõamiti---aïgajàþ svàbhàvikà÷ca ye strãõàmaùñàviü÷atiralaïkàràþ sàttvikà uktàþ tathà aparà api tàsàü puüsàü và yàþ ceùñàþ vakùyamàõàstàþ sarvàþ sàttvikàstadråpà anubhàvaråpà ityarthaþ / ## ********** END OF COMMENTARY ********** tadråpà anubhàvasvaråpàþ / tatra yo yasya rasasyànubhàvaþ sa tatsvaråpavarõane vakùyate / tatra sàttvikàþ-- ## sattvaü nàma svàtmavi÷ràmaprakà÷akàrã ka÷canàntaro dharmaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) àtmavi÷rameti---rajastamo 'dhãnavikàraràhityena àtmanaþ sthitiþ vi÷ràmaþ / tat prakà÷aþ tadutpattistatkàrãtyarthaþ / ## (lo, ã) ka÷canàntaro dharmmaþ saca paragataduþ khaharùàdibhàvanàyàmatyantànukålàntaþ karaõatvam / tasya ca samàhitamanastvena ràghavàdi samànadàntaratvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## "gobalãvarddanyayena" iti ÷eùaþ / ke ta ityàha-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) te bhinnà iti---loke yaþ kàryaråpaþ so 'nubhàva ityanena ratyàdeþ kàryamàtrasyaivànubhàvatvabhuktam / uktasàtvikabhàvànàmapi tatkàryakçt anubhàvato bhinnà ityarthaþ / nanu kiü tarhi sàttvikena pçthagupàdànamityata àha---gobalãvardeti / gotvena pràptasyàpi balãvardasyaiva kàryatvena pràptanàmipi sàttvikànàü prà÷astyàrthaü pçthagupàdànamityarthaþ / pra÷àstya¤ca anyakàryàpekùayà ratyàdiprakarùabodhakatvaråpaü pràdhànyam / tathà aparà api sàttvikà iti yaduktaü tàn pçcchati / ke te ityaùñàviti---ityaùñàvapãtyarthaþ / ## (lo, u) gobalãvarddanyàyena tu svaråpeõa / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) àmayàdibhirityatra àmayo rogaþ àdipadàt ÷okaparigrahaþ / itidharmmetyatra gharmma àtapaþ, àdipadàt jvaraparigrahaþ bhayàdibhya ityatra àdipadàt ÷ãtaparigrahaþ / madasaümadetyatra mado mattatà sammado harùaþ / pãóàdyairityàdipadàt atyantaruditaparigrahaþ / ceùñàj¤ànayorniràkçtiranutpàdaþ / ## (lo, å) sammado harùaþ / ceùñàj¤ànayorniràkçtirabhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama--tanuspar÷àdasyà daramukulite hanta ! nayane uda¤cadromà¤caü vrajati jaóatàmaïgamakhilam / kapolau gharmàrdrai dhruvamuparatà÷eùaviùayaü manaþ sàndrànandaü spç÷ati jhañiti brahma paramam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tanuspar÷àdasyà iti / asyà nàyikàyàstanuspar÷ànnayanamukulàdikapolagharmmàntà jàtà ityarthaþ / ato dhruvaü ni÷citam uparatà÷eùaviùayaü tyaktasamastaviùayaü manaþ paramaü brahma jhañiti spç÷atãtyarthaþ / atra puso romà¤càdayastrayaþ sàttvikàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyat / atha vyabhicàriõaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) sthàyinyunmagna iti---sthàyini ratyàdau àbhimukhyena ityanvayaþ àbhimukhya¤ca àsvàdavi÷eùavya¤jane sahàyatvam / kecittu cittaparaü sthàyipadam / tatra unmagnetyàdirartha ityàhuþ / ## (lo, ç) atha vyabhicàriõaþ udde÷akamapraptyà iti ÷eùaþ / ityàdau tu lavaõàkarapràye nirvedàdayo budbudpràyàþ / te tryadhikatniü÷atprakàrà vyabhicàriõa ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sthiratayà vartamàne hi ratyàdau nirvedàdayaþ pràdurbhàvatirobhàvàbhyàmàbhimukhyena caraõàd vyabhicàriõaþ kathyante / ke ta ityàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) unmagnetyàdayo vyàkhyàyante---sthiratayeti / pràdurbhàvetyunmagnatàyàstirobhàveti nirmagnatàyàþ vyàkhyà / pràdurbhàvatirobhàvau cotpattivinà÷au eva; na tu prakà÷àprakà÷au / maraõàdestathàtvàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) smçtimatisahità ityasya viùàdà ityasyànvayaþ / sàhitya¤ca uktàveva natu eùàü parasparasàhityam / ekaikasya tathàtvàt / ## (lo, é) ke kimàkhyàþ ? ete ca nirvedàdayo vitarkàntà bhàvà udde÷atastrayatriü÷aduktàþ / anyàþ cittasya vçttaya eùàmeva vakùyamàõavibhàvànubhàvaråpatayà eùvevàntarbhavitumarhantãlyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra nirvedaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) tattvaj¤àneti---tattvaj¤ànàpadãrùyàderiti àdipadàt yogàbhyàsapravçtte÷ca svasyàvamànanamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tattvaj¤ànànnirvedo yathà-- ## (lo, ë) tattveti---ayamarthaþ / nirvedàkhyasaücàribhàvasya svasyàtmano 'vamànasvaråpam / saca tatvaj¤ànàdervibhàvàdutpadyate / dainyàdikamanubhàvaü karoti / ucchvàso ni÷vàsa eva muhurutkañatayà upalabdhaþ / evameùà¤ca sarveùàmapi vyabhicàriõàü svaråpakathanaprastàve vibhàvànubhàvayoþ kathanaü vakùyamàõasva÷abdavàcyatvadoùarãtyà mahàkavibhistadradvàreõa nirde÷enàpi mahàkàvyeùu svapratipattyartham / kiücaivaü svaråpapritij¤ànamapi atisugamaü bhavatãtyà÷ayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "mçtkumbhavàlukàrandhrapidhànaracanàrthinà / dakùiõàvarta÷aïkho 'yaü hanta ! cårõokçto mayà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) mçtkumbheti sugamam / anenànyàpade÷ena aihikasvalpaduþ khanivàraõàya kukarma kurvatà mayàdhamena pàratrikàtyantasukhaü vinà÷itamiti labhyate / atra ca svasya kukarmakàritvena nindà svàvamànanameva / ## (lo, e) mçtkumbheti / atra tucchasaüsàrabhogapravaõatayà niþ ÷reyasasàdhanasamartho 'yaü deho mayà nà÷itaþ / tan màü dhigiti svàvamànanam / ********** END OF COMMENTARY ********** athàvegaþ-- #<àvegaþ saübhramastatra varùaje piõóitàïgatà / utpàtaje straratatàïge, dhåmàdyàkulatàgnije // VisSd_3.143 //># ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) àvega iti / atarkitavaståpasthityà vyàkulatà saübhramaþ / vibhinnakàraõajanyasya tasya kàryàõi vibhinnànyàha / varùajeti / varùaje tasmin sati piõóitàïgatà bhavatãtyarthaþ / ## (lo, ai) varùaje vçùñibhave strastatà anàyattatayà stabdhatà / ÷astraiþ ÷aràdibhiþ, nàgairgajai÷camiyojanaü samantàdàkramaõam / anye etajjanità lokaprasiddhàþ ÷reùñà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ÷atrujo yathà-- "arghyamarghyamiti vàdinaü nçpaü so 'navekùya bharatàgrajo yataþ / kùatrakopadahanàrciùaü tataþ sandhe dç÷amudagratàrakam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aryyamarghyamiti ràmasya ÷atrubhàvena upasthitaü para÷uràmaü dçùñavà da÷arathasya saübhramàduktiþ / prathamacaraõaü kathayantaü da÷arathamanàdçtya bhatàgrajo ràmaþ yato yasyàü di÷i varttate tatrodagratàrakàü dç÷aü saüdadhe sannihitavàn / kãdç÷ãü dç÷a kùatrakopadahanasyàrcciþ svaråpàm / atra vidràvaõàderityàdipadagràhyamunijanye saübhrame sati arghyànayanàditvam / ## (lo, o) ardhyamityatra prathamapàde evàvegaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyadåhyam / atha dainyam-- ## ## (lo, au) dairgatyaü dàridryam / anaujasyam ojo hàniþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "vçddho 'ndhaþ patireùa ma¤cakagataþ, sthåõàva÷eùaü gçhaü, kàlo 'bhyarõajalàgamaþ ku÷alinã vatsasya vàrtàpi no / yatnàtsa¤citatailabindughañikà bhagneti paryàkulà dçùñvà garbhabharàlasaü nijabadhåü ÷va÷rå÷ciraü roditi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) daurgatyàdyairityàdi / àdyapadàt iùñàlàbhena cintayà ca / anaujasyaü durbalatà / vçddho 'ndha iti---vçddhàndhadaridrabharttçkàyàþ proùitaputràyàþ tailaghañikàbhaïgena rodanasya varõanamidam / sthåõàstambhaþ uparipañalabhaïgena tadava÷eùatà / vatsasya putrasya proùitasya / tailabindurnatu bahutailam, tacca vadhåprasavàrthaü sa¤citam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÷ramaþ-- ## yathà-- "sadyaþ purãparisare 'pi ÷irãùamçdvã sãtà javàtrtricaturàõi padàni gatvà / ## (lo, a) trãõi ca caturàõi ca tricaturàõi / ********** END OF COMMENTARY ********** gantavyamasti kiyadityasakçdbruvàõà ràmà÷ruõaþ kçtavatã prathamàvatàram" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) sadyaþ purãti---vanavàse calitàyàþ sãtàyàþ purãvahireva varõanamidam / parisareùu samãpeùu / prathamàvatàramiti / sãtàharaõe tåttarottaraü bahva÷rupàtaþ syàt / ********** END OF COMMENTARY ********** atha madaþ-- ## ## yathà-- "pràtibhaü trisarakeõa gatànàü vakravàkyàracanàmaõãyaþ / gåóhasåcitarahasyasahàsaþ subhruvàü pravavçte parihàsaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) sammohànandeti---prakçtabuddhito 'nyàdç÷abuddhiþ sammohaþ / sambhedo milanam / amuneti---amunà madena uttamàdayo madyapàtàraþ / pràtibhamiti trisarakaü madhumadirà tena pratibhaü pratibhàsamåhaü gatànàü subhruvàü parihàsaþ pravavçte / gåóhasåcitarahasyavçttànta÷càsau sahasa÷ca iti vigrahaþ / atra pratibhàsamåhapràptyà vakravàkyena madhumadyopayogava÷àt prakçtabuddhyàdç÷abuddhiþ parihàsahàsàbhyàü cànandaþ / ## (lo, à) sammohànandayoþ saübhedo mi÷raõaþ / pratibhà eva pràtibham / trividhaþ sarako madhu "gauóã màdhvã paiùñã' ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atha jaóatà-- ## yathà mama kuvalayà÷vacarite pràkçtakàvye-- "õavaria taü juajualaü aõõoõõaü õihidasajalamantharadiñiüñha / àlekkhaopitrtraü via khaõamettaü tattha saüññhiaü muasaõõàü" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) õavari tamiti--- kevalaü tadyuvayugalamanyo 'nyanihitasajalamantharadçùñi / àlekhyàrpitamiva kùaõamàtraü tatra sthitamàsannakam // iti saüskçtam / cirapravàsàgatapatigçhasthitapatnãråpaü tadyuvayugalaü ca kevalamàlekhyàrpitabhiva kùaõamàtramàsannakaü tatra sthitamityarthaþ / cirapravàsàgatapatigçhasthitapatniråpaü tat yuvayugalam / navari÷abdaþ kevale de÷ã / kãdç÷am anyo 'nyanihitasajalamantharadçùñi / atreùñadar÷anàjjaóatà / ## (lo, i) õavarãti--anantaraü tat yuvayugalamanyonyanikùiptasajalamantharadçùñi / àlekhyàrpitabhiva kùaõamàtraü sthitama uktasaüj¤am / yuvà ca yuvati÷ca yuvànau tayoryugalam / atreùñadar÷anàt jaóatà / evama ********** END OF COMMENTARY ********** athogratà-- #<÷auryàparàdhàdibhavaü bhaveccaõóatvamugratà / tatra sveda÷iraþ kampatarjanàtàóanàdayaþ // VisSd_3.149 //># yathà-- "praõayisakhãsalãlaparihàsarasàdhigata- rlalita÷irãùapuùpahananairapi tàmyati yat / vapuùi vadhàya tatra tava ÷astramupakùipataþ patatu ÷irasyakàõóayamadaõóa ivaiùa bhujaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) màlatãü chettumudyatamaghoraghaõñaü prati màdhavasyoktiriyam / yadasyà màlatyà vapuþ praõayinãnàü sakhãnàü sãlapàrahàsarasenàdhigatairlalita÷irãùapuùpahananairapi tàmyati / atra vapuùi vadhàya ÷astramupakùipatastava ÷irasi mama eùa bhujo 'kàõóayamadaõóa iva patatu ityarthaþ / akàõóa àkasmikaþ / atra màdhavasya ÷auryam aghoraghaõñasyàparàdhaþ / caõóatvaü màdhavasya / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mohaþ-- ## yathà-- "tivràbhiùaïgaprabhaveõa vçttiü mohena saüstambhayatendriyàõàm aj¤àtabhartçvyasanà muhårtaü kçtopakàreva ratirbabhåva" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) moha iti / vicittatà viùayàt vigatacittatà j¤ànalopa iti yàvat / tãvràbhiùaïgeti--hareõa dagdhe kàmadeve ratirmohena j¤ànalopàt kùaõaü kçto pakàreva babhuva / upakàraü dar÷ayati---uj¤àneti / mohena kãdç÷ena tãvreõàbhiùaïgeõa àpadà (patimçnyunà ) jànitena / punaþ kãdç÷ena / indriyàõàü vçttiü gràhakatàü saüstambhayatà pratibaghnatà / ## (lo, ã) tãvrati / abhaiùaïgaþ paràbhavaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vibodhaþ-- ## yathà-- "ciraratiparikhedapràptanidràsukhànàü caramamapi ÷ayitvà pårvameva prabuddhàþ / aparicalitagàtràþ kurvate na priyàõàma÷ithilabhujacakrà÷leùabhedaü taruõyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) ciraratiparikhedeti / taruõyaþ caramaü nàyaka÷ayanataþ pa÷càd ÷ayitvà tajjàgaraõàt pårvameva prabuddhàpyaparicalitagàtràþ satyaþ priyàõàma÷ithilabhujacakrasya à÷leùabhaïgaü na kurvate ityarthaþ / atra vibodhaþ vàcya eva / ********** END OF COMMENTARY ********** atha svapnaþ-- ## yathà-- "màmàkà÷apraõihitabhujaü nirdayà÷leùahetor- labdhàyàste kathamapi mayà svapnasandar÷anena / pa÷yantãnàü na khalu bahu÷o na sthalãdevatànàü muktàsthålàstarukisalayeùva÷rule÷àþ patanti" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) màmàkà÷eti / meghadvàrà yakùasya priyàyàü svapravçttinivedanamidam / vapnasaüdar÷aneùu tava nirdayà÷leùahetoràkà÷apraõihitabhujaü màü pa÷yantãnàü sthalãdevatànàü muktàtulyasthålà a÷rubindavo baha÷aþ tarukisalayeùu na patanti na / api tu patantyeva ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athàpasmàraþ-- ## "à÷liùñabhåmiü rasitàramuccairloladbhujàkàrabçhattaraïgam / phenàyamànaü patimàpagànàmasàvapasmàriõamà÷a÷aïke" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) à÷liùñabhåmimiti--asau kçùõa àpagànàü nadãnàü patiü samudram apasmàriõam à÷a÷aïke / apasmàridharmmànàha---à÷liùñetyàdi / apasmàrã api bhåmau patati / atra samudre àropyamàõaþ puruùe smaryyamàõaþ apasmàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha garvaþ-- ## tatra ÷auryagarvo yathà-- "dhçtàyudho yàvadahaü tàvadanyaiþ kimàyudhaiþ / yadvà na siddhamastreõa mama tatkena sàdhyatàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) garva iti / avaj¤à parasmin savilàsàïgamàtmanaþ / dhçtetyàdikaüspaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha maraõam-- #<÷aràdyairmaraõaü jãvatyàgo 'ïgapatanàdikçt /># yathà-- "ràmamanmatha÷areõa tàóità duþ sahena hçdaye ni÷àcarã / gandhavadrudhiracandanokùità jãvite÷avasatiü jagàma sà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ÷aràdyairiti / ãdç÷aü maraõaü na vyabhicàribhàvaþ / kintu maraõamàtrakathanamidam / ràmamanmathetyàdikamapi maraõamàtrasyaiva udàharaõam / vyabhicàribhàvaråpamaraõantu jàtapràyameva varõanãyam, natu jàtamityagre vakùyate / ràmamanmatheti--sà ni÷àcarã tàóakaiva ni÷àcarã abhisàrikà jãvite÷asya yamasya jãvite÷asya pràõanàthasya upanàyakasya vasatiü jagàma / kãdç÷ã ràma eva manmathastasya màrakaþ tasya ÷ara eva kàmoddãpakaþ ÷araþ tena hçdayena tàóità / punaþ kãdç÷ã durgandhavat rudhirameva sugandhidravyavi÷iùñaü raktacandanaü tena ukùità / ## (lo, u) ràmeti / jãvite÷o yamaþ pràõe÷vara÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** athàlasyam -- #<àlasyaü ÷ramagarbhàdyair jàóyaü jambhàsitàdikçt // VisSd_3.155 //># yathà-- "na tathà bhåùayatyaïga na tathà bhàùate sakhãm / jçmbhate muhuràsãnà bàlà garbhabharàlasà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) jçmbhàsmitaü jçmbhàyuktahàsaþ / na tathetyàdi sugamam / ********** END OF COMMENTARY ********** athàmarùaþ-- ## yathà--pràya÷citaü cariùyàmi påjyànàü vo vyatikramàt / na tveva dåùayiùyàmi ÷astragrahamahàvratam // atha nidrà-- ## yathà-- "sàrthakànarthakapadaü bruvatã mantharàkùaram / nidràrdhamãlitàkùã sà likhitevàsti me hçdi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) sàrthaketi / kà¤cit nidràõàü priyàü smarata uktiriyam / ********** END OF COMMENTARY ********** athàvahitthà-- ## yathà-- "evaüvàdini devarùau pàr÷ve pituradhomukhã / lãlàkamalapatràõi gaõayàmàsa pàrvatã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vyàpàràntaràsaktiþ karmmàntarasaïgaþ / anyathàbhàùaõam anyathàlokana¤ca harùajanyakriyàto 'nyaråpam / evaü vàdinãti / mahe÷ena pàrvatãpariõayaghañanàvàkyavàdini satãtyarthaþ / atra padmapatragaõanamanyathà kriyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷rathautsukyam-- ## yathà-- "yaþ kaumàraharaþ sa eva hi varaþ --" ityàdau (15 pçdç) atra yat kàvyaprakà÷akàreõa rasasya pràdhànyamityuktaü tadrasanadharmayogitvàdvyabhicàribhàvasyàpi rasa÷abàdavàcyatvena gatàrthaü mantavyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) yaþ kaumàrahara ityàdi vyàkhyàtaü pràk / atra utkaõñhàpadàrthe evamautsukyam / rasanadharmayogitvàditi--asaülakùyakramatvaü rasadharmmaþ vyabhicàribhàve 'pyastãtyarthaþ / etanmate ÷çïgàràbhàso nàtra pradhànam, kintu tathàpi cetaþ samutkaõñhate ityanena vyaïgye vismaya eva pradhànatay bhàsate / sa càdbhutarasasya sthàyibhàvo 'pi ÷çïgàràbhàsãya÷leke vyabhicàribhàva ityabhipràyeõa tasya vyabhicàribhàvatvaü yuktam / tasya càtra niràkàïkùyavàkyavyaïgyatvena ÷çïgàràbhàsàpekùayà pràdhànyam / nacaivamadbhuta eva tadàtra rasa iti vàcyam, lokavilakùaõaguõabandhatulyaviùayatve eva vismayasyàdbhutarasatvapràptirnànyaviùayatve adbhutàlambanatayà / vakùyate hi "vastulokàtigam àlambanaü matam"iti / "guõànàü tasya mahimà bhaveduddãpanaü punaþ"iti ca / atra ca utkaõñhàyà ahetureva vismayasya viùayaþ / gatàrthamiti avagatàrthamityarthaþ / vyabhicàribhàva eva tatra rasa÷abdàrtha ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athonmàdaþ-- ## yathà mama-- "bhratàrdvirepha ! bhavatà bhramatà samantà- tpràõàdhikà priyatamà mama vãkùità kim ? / (jhaükàramanubhåya sànandam / ) "braùe kimomiti sakhe ! kathayà÷u tanme kiü kiü vyavasyati kuto 'sti ca kãdç÷ãyam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) bhratardvirepha iti / dvirephaü sambodhya virahonmattasya uktiriyam / jhaïkàra ityàdi madhye cårõakam / bråùe kimomiti iti jhaïkàrasyaiva svãkàràrtham / omiti ÷abdatvenàvagatatvàt / iyaü mama nàyikà kiü kiü vyavasyati kãdç÷ã ca iti kathama ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÷aïkà-- ## yathà mama-- "pràõo÷ena prahitanakhareùvaïgakeùu kùapànte jàtàtaïkà racayati ciraü candanàlepanàni / dhatte làkùàmasakçdadhare dattadantàvaghàte kùàmàïgãyaü cakitamabhita÷cakùuùã vikùipantã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) parakrauryyaiti / parasya kråratayà àtmadoùàdinànarthasya cintanaü ÷aïketyarthaþ / pràõe÷eneti--kùàmàïgã kç÷àïgãyam / cakitamabhita÷cakùuùã nikùipantã sakhãbhyo jàtà÷aïkà satã pràõe÷enàrpitanakhareùvaïgakeùu candanàlepanàni racayati dattadantàvaghàte 'dhare làkùàmalaktakam asakçtdhatte cetyarthaþ / atra sakhãnàmupade÷a eva ànandaþ / upahàsàdihetunakhakùatàditvameva càtmadoùaþ / ## (lo, å) pràõe÷eneti / aïgakeùvatra svàrthe kaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha smçtiþ-- ## yathà mama-- "mayi sakapañaü kiücitkvàpi praõãtavilocane kimapi namanaü pràpte tiryagvijçmbhitatàrakam / smitamupagatàmàlãü dçùñvà salajjamavà¤citaü kuvalayadç÷aþ smeraü smeraü smaràmi tadànanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) mayi sakapañamiti / sakapañaü yathà syàttathà kvàpi ki¤cit praõãtavilocane nibhiptacakùuùi sati mayi nayanaü nayanapathaü pràpte tiryyak vijçmbhita (prerita) tàrakam / smeraü tadànanaü smarami / punaþ kãdç÷aü smitamupagatàü sakhãü dçùñvà salajjamava¤citaü namitam / nàyikàmukhasya sakakùasmeratayà nàyako dhårta iti buddhvà evaü sakhyàþ smitamapi tat buddhvaiva / nàyikàmukhanamanaü tu svànàdarasya sakhyà dar÷anàt lajjayà / ## (lo, ç) mayãti---evaü sati sa màü pa÷yatu iti sakapañaü natu tàü vinànyatra prahitalocanatvaü mama kadàcidabhilaùitamiti bhàvaþ / avà¤citamavanatam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha matiþ-- ## yathà-- "asaü÷ayaü kùaaparigrahakùamà yàdaryamasyàmabhilàùi me manaþ / satàü hi saüdehapadeùu vastuùu pramàõamantaþ karaõapravçttayaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) asaü÷ayaü kùattraparigraheti--÷akuntalàü dçùñvà bràhmaõakanyakàbuddhyanantaraü pràptà÷vàsasya duùyantasya uktiriyam / iyam asaü÷ayaü kùattreõa parigrahasya kùamà yogyà bràhmaõakanyà naivetyarthaþ / kuta ityàha---yadàryymiti / àryamanucitànabhilàùitvena uttmaü mama mano yadasyàm abhilàùi kçtàbhilàùam / atràrthàntaranyàsamàha---satàü hãti / saüdehapadeùu vastuùu satàmantaþ karaõapravçttayo hi prasàõam sandehaniràsakam / atra svãyamanaso vi÷eùasya ni÷càyakatvasya satàü sàmànyànàü manobhiþ sàmànyaiþ samarpitatvàdarthàntaranyàsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vyàdhiþ-- ## tatra dàhamayatve bhåmãcchàdayaþ / ÷aityamayatve utkampanàdayaþ / spaùñamudàharaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) spaùñamudàharaõamiti---"bhåmau patati tàpàrttà viprayuktà vadhåriva / kadalãvàniloddhåtà jvaràrttà kampate priyà' // iti ********** END OF COMMENTARY ********** atha tràsaþ-- ## yathà-- "parisphuranmãnavighaññitoravaþ suràïganàstràsaviloladçùñayaþ / upàyayuþ kampitapàõipallavàþ sakhãjanasyàpi volokanãyatàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) parisphuraditi---jalakrióàyàmårupraviùñamãnakadarthitànàmapsarasàü tràsavarõanamidam / sakhãjanasyàpi vilokanãyatàmupàyayurityanvayaþ / mãnaghaññitorutvamajànato 'nyajanasya vilokanãyatà tàvadastu; dinàntare 'pi tayà tvaü jànataþ sakhãjanasyàpi ityarthaþ / taccàtitràsàtsarpadaü÷àdisambhàvanayeti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vrãóà-- ## yathà-- "mayi sakapañam--" ityàdi ( 173 pçdç) / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) dhàrùñyàbhàva iti---dhàrùñyamalajjatvam / mayi sakapañamityàdikaü smçterudàharaõam / yattatra salajjamavà¤icitamityanena lajjà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha harùaþ-- ## yathà-- "samãkùya putrasya ciràtpità mukhaü nidhànakumbhasya yathaiva durgataþ / mudà ÷arãre prababhåva nàtmanaþ payodhirandådayamårcchito yathà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) samãkùyeti---raghormukhaü vãkùya dilãpasya varõanamidam---nidhànakumbhasya nidhakumbhasya / mårcchito varddhitaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athàsåyà-- ## yathà-- "atha tatra pàõóutanayena sadasi vihitaü madhudviùaþ / mànamasahata na cedipatiþ paravçddhimatsari mano hi màninàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) asåyànyeti---auddhatyàdahaïkàràd anyaguõasya çddhãnàmàdhikyànàm asahiùõutetyanvayaþ / atha tatreti---arthànantaraü tatra samàyàü pàõóutanayena yudhiùñhireõa vihitaü suradviùaþ ÷rãkçùõasya mànaü påjàü cedipatiþ ÷i÷upàlaþ nàsahata / tatràrthàntaranyàsamàha--paravçddhãti / matsari asahiùõuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha viùàdaþ-- ## yathà mama--esà kuóilaghaõona ciurakaóappeõa tuha õibaddhà veõã / maha sahi dàrai óhaüsai àasadhaññãvva kàlauraivva hiaaü // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) satvasaükùayo balahàniþ / upàyàbhàvajanmatvenàsya dainyàdbhedaþ / eùà kuóileti---"eùà kuñilaghanena cikurakalàpena tava nibaddhà veõã / mama sakhi ! dàrayati da÷ati àyàsayàùñiriva kàloragãva hçdayam' // iti saüskçtam / baddhaveõikàü proùitabhartçkàü dçùñvà sakhyà viùàdoktiriyam / dàraõe àyàsayaùñirdçùñantaþ, daü÷ane ca kàloragã / ## (lo, é) eùetti---eùà kuñilaghanena cikurakalàpena tava nibaddhà veõã mama sakhi ! dàrayati da÷ati àyasayaùñiriva kàloragãva hçdayam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha dhçtiþ-- ## ## (lo, ë) j¤àneti---sauhityaü tçptiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "kçtvà dãnanipãóanàü nijajane baddhvà vacovigrahaü naivàlocya garãyasãrapi ciràdàmuùmikãryàtanàþ / dravyaughàþ parisaücitàþ khalu mayà yasyàþ kçte sàüprataü nãvàra¤jalinàpi kevalamaho seyaü kçtàrthà tanuþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) kçtvà dãneti---saüsàraviraktasya tapovanasthasya uktiriyam / yasàyàstanoþ kçte dãnanipãóanàdikaü kçtvà mayà dravyaughàþ saücitàþ seyaü tanuþ sàmprataü nãvàrà¤jalinàpi khalu kçtàrthà ityanvayaþ / nijajane iùñajane vacovigrahaü vàkkalaham / àmuùmakãþ pàralaukikãþ / ciràccirakàlãnàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha capalatà-- ## yathà-- "anyàsu tàvadupamardasahàsu bhçïga ! lolaü vinodaya manaþ sumanolatàsu / mugdhàmajàtarajasaü kalikàmakàle vyarthaü kadarthayasi kiü navamàlikàyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) anyàsviti---he bhçïga ! upamardasahàsu anyàsu sumanolatàsu puùpalatàsu lolaü mano vinodaya / navamàlikàyàþ kalikàmakàle kiü vyarthaü kadarthayàsi kãdç÷ãü mugdhàü måóhàü vimardasahàmityarthaþ / ajàtarajasam àjàtopàragà¤ca / samàsoktiva÷àcca navoóhàkadarthakanàyakapratãtiþ / atra ajàtarajasam ajàtarajoyogàmityarthaþ / atra vàcyabhçïgasya vyaïgagyanàyakasya ca capalatà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha glàniþ-- ## yathà-- "kisalayamiva mugdhaü bandhanàdvipralånaü hçdayakusuma÷oùã dàruõo dãrgha÷okaþ / glapayati paripàõóu kùàmamasyàþ ÷arãraü ÷aradija iva gharmaþ ketakãgarbhapatram" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) ratyàyàseti---niùpràõatà balahàniþ / hetuvi÷eùàdhanitvena dainyaviùàdayo bhedaþ / kisalayamiveti / dàruõo dãrgha÷okaþ asyàþ kùàmaü kùãõaü paripàõóu ca ÷arãraü glapayati / tatropamàmàha / kisalayamiveti---bandhanàt vçntàt / ## (lo, e) kisayamiveti---÷aradija ityaluk samàsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha cintà-- ## yathà mama-- "kamaleõa viasieõaü saüjoentã virohiõaü sasibimbaü / karaalapallatthamuhã kiü cintasi sumuhi antaràhiahiaà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) kamaleõeti / "kamalena vikasitena saüyojayantã virodhinaü ÷a÷ivimbam / karatalaparyastamukhã kiü cintayasi sumukhai ! antaràhitahçdayà' // iti saüskçtam / atra karatalaü vikasitakamalaü mukhaü ÷a÷ibimbam / nàyikàyà÷cintà / ## (lo, ai) kamaleõeti---"kamalena vikasitena saüyojayantã virodhinaü ÷a÷ibimbam / karatalaparyastamukhã kiü cintayasi sumukhai ! antaràhitahçdayà" // ********** END OF COMMENTARY ********** atha tarkaþ-- ## yathà-- "kiü ruddhaþ priyayà--" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) kiü ruddha iti---virahotkaõñhitàyà udàharaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ete ca trayastriü÷advyabhicàribhedà iti yaduktaü tadupalakùaõamityàha-- ## (lo, o) ete ceti---etàni ca udàharaõàni vyabhicàrisvaråpasadbhàvadar÷anamàtraparàõi / teùàü kvacit pràdhànye kvacit apràdhànye na kàcita pratãtikùatiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tathàhi--÷çïgàre 'nucchidyamànatayàvasthànàd ratireva sthàyi÷abdavàcyà hàsaþ punarupadyamàno vyabhicàryeva / vyabhicàrilakùaõàyogàt / taduktam-- "rasàvasthaþ paraü bhàvaþ sthàyitàü pratipadyate" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ratyàdayo 'pãti--sthàyibhàvànàü ye rasà niyatàstadbhinne 'niyate / vyabhicàrilakùaõeti---unmagnanirmagnatàråpasya kàdàcitkatvasya tallakùaõatvàt / sthàyibhàvo 'pi vyabhicàribhàvo bhavatyatra saüvàdaü dar÷ayati--rasàvastha iti / rasa eva uttarakàlam avasthà yasya paraü kevalaü tàdç÷a eva bhàvaþ ratyàdisthàyitvam pratipadyate / atàdçghavasthastu na sthàyitàü pratipadyate iti pahaü padàllabhyate / utàdçgavasthastu rasàntara eva sambhavati / sa ca yadi tatra upakàrako bhavati tadà tadãyasthàyini àbhimukhyena caraõàd vyabhicàrilakùaõàkràntatvena tatràpi vyabhicàripadasya yogaråóhatvàtso 'pi vyabhicàrã bhavati, arthava÷alabhyamimamarthamabhipretya sambandho dar÷ita iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷ànte jugupsà kathità vyabhicàritayà punaþ / ityàdyanyatsamunneyaü tathà bhàvitabuddhibhiþ // VisSd_3.173 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ityàdyanyatsamunneyamiti---ata eva yaþ kaumàrahara ityatràdbhutarasasthàyibhàvasya vismayasya vyabhicàribhàvatvam / granthakçnmate tu sa ÷lekaþ vyabhicàribhàvadhvanerevodàharaõamiti / rasasyaiva hi pràdhànyàt iti kàvyaprakà÷alikhane rasapadasya vyabhicàribhàvaparatvaü vyàkhyànàdavasãyate / ********** END OF COMMENTARY ********** atha sthàyibhàvaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) aviruddhà viruddhà veti--sthàyibhàvasya aviruddhà viruddhà vàvyabhicàribhàvà ityarthaþ / tirodhàtuü buddhyaviùayãkarttum / ********** END OF COMMENTARY ********** yaduktam-- "straksåtravçttyà bhàvànàmanyeùàmanugàmakaþ / na tirodhãyate sthàyã tairasau puùyate param" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) straksåtravçttyeti / bhàvànàü vyabhicàribhàvànàm anugàmukaþ sambaddhaþ sthàyã tairbhàvairna tirodhãyate na buddhyaviùayãkriyate ityarthaþ / anugàmitve dçùñàntamàhastraksåtreti / vçttyàrãtyà strajimàlàyàü yathàsåtramava÷yaü sambaddhaü bhavatãtyarthaþ / svasambaddhaiþ taiþ kãdç÷aþ kriyate ityatràha--tairasàviti / puùyate àsvàdàïkurãkriyate ityarthaþ / ## (lo, au) atheti / sthàyãbhàva udde÷akramapràptaþ / aviruddheti / viruddhairapi sthàyino 'tirodhànaü mahàkavikàvyeùvabhivyaraktameva / stragiti / stravasåtraü sarveùàü puùpàõàü muktànàü và yathà anugataü tiùñati tathetyarthaþ / tairbhàvaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tadbhedànàha-- ## ## (lo, a) ÷àntirasasthàyibhàvasya ÷amasya niràkariùyamàõavivàdasya navatve navamatayà pçthaï nirde÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ## ## ## ## yathà màlatãmàdhave ratiþ / lañakamelake hàsaþ / ràmàyaõo ÷okaþ / mahàbhàrate ÷amaþ / evamanyatràpi / ete hyeteùvantarà utpadyamànaistaistaiviruddhairaviruddhai÷ca bhàvairanucchinnàþ pratyuta paripuùñà eva sahçdayànubhavasiddhàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ratirityàdi / pravaõàyitam utkaña àve÷aþ / sa cànuràge eva paryyavasyati / vàgàdãtyàdipadàt ve÷aparigrahaþ / cetovikà÷o vilakùaõacittasaüyogajanyaü j¤ànamupahàsyatàj¤ànaparyyavasannaü yato mukhavikà÷aråpaü smitaü jàyate / vaiklavyaü duþ khavi÷eùaþ / saürambhaþ saharùatvarà / stheyàn sthàyã / taikùõyasya utkañàpacikãrùayàvabodhaþ / raudro 'pakarttuü kùamaþ; tasya ÷aktyà sàmarthyena vaikalyaü bhàviduþ khaj¤ànapalàyanahetuþ / doùekùaõàdibhiriti--doùaþ vikçta÷abdàdiþ ãkùaõàdibhirityàdipadàt ghràõaparigrahaþ / gàrhà nindà / vismayodbhaveti / kathamasya etàdç÷o doùa ityevaü vismayena janità / cetovistàro dçùñahetubhyo 'saübhavyatvaj¤ànena hetvanusaüdhànam / àtmavi÷ràntiràtmamàtraviùayaü j¤ànam / eteùviti / eteùu ratyàdiùu satsu ityarthaþ / sthàyibhàvavyabhicàribhàvàdãnàü bhàvasaüj¤àvyutpattimàha--- ## (lo, à) ratirityàdi / pravaõàyitaü pravaõãbhàvaþ / iyaü ratirmadanàviùñà / strãpuüsàniùñaiva / ÷çïgàrasya sthàyã natvànyathà sthàyilakùaõàyegàt / eteùu samanantaroktagrantheùu / ********** END OF COMMENTARY ********** kiü ca-- ## yaduktam-- "sukhaduþkhàdibhirbhàvairbhàvastadbhàvabhàvanam" ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) kiüceti / bhàvayanti j¤àpayanti / sukhaduþ khàdibhiriti / sukhaduþ khàdibhàvaistadbhàvasya ratyàdisattàyàþ bhàvanam udvodhanam ato ratyàdiko bhàva ityarthaþ / ## (lo, i) sukheti / bhàvairàtmaniùñaiþ kàvyaniùñairvà tasya ràmàderanukàryyasya yo bhàvaþ svaråpaü tasya bhàvanaü ÷ravaõaü dar÷anaü và / ********** END OF COMMENTARY ********** atha rasasya bhedànàha-- #<÷çïgàrahàsyakaruõaraudravãrabhayànakàþ / bãbhatso 'dbhuta ityaùñau rasàþ ÷àntastathà mataþ // VisSd_3.182 //># ## (lo, ã) evaü saparikarasya rasasya svaråpamuktadi÷à niråpayitumuddi÷ati / atheti / sàttvikabahulagãtavàdyàdipårvakapuràõavçttànukàràbhinayà÷rayatvena maharùiõà kaõñhoktà aùñau / ÷ravye mahàkàvyàdau ÷ànto 'pi navamo raso 'stãti tasya pçthaï nirde÷aþ na samyaï nàñyopayogitvàbhàvàt / yadàha dhanikaþ"puùñirnàñyeùunaitasyeti" / eva¤ca nirati÷ayasukhàsvàdanalakùaõatvàt eka eva raso na vi÷eùàþ santi iti vàdinàü matamapyapàstam / ata evoktam"yaktàraõaü ca kàryya¤ca ye ca syurvyabhicàriõaþ / svaråpaü yacca tadbhàvàt ÷çïgàràdibhidàþ smçtàþ / iti" ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ÷çïgàraþ-- #<÷çïga hi manmathodbhedastadàgamanahetukaþ / uttamaprakçtipràyo rasaþ ÷çïgàra iùyate // VisSd_3.183 //># ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) tadàgamanehetuka iti / manmathasyàgamanaü pràptiþ tadeva heturyasya tàdç÷aþ, kàmina eva ÷çïgàrarasodvodhàt / ve÷yàü ceti / ve÷yànåóhà; åóhàyàþ paroóhatvena eva pràpteþ / evamanuràgiõã svastrã kanyakà ca / dakùiõàdyà iti / dakùiõadhçùñànukåla÷añhà ityarthaþ / te ca svanàyakà eva paranàyakasya tu paroóhàvat ÷çïgàrabhàsàlambanameva / rolambà bhramaràþ / augryàü ÷asya tyàgaþ / sambhoga eva maraõasya jàtapràyamàtrasyaiva varõanãyatvàt vàstavamaraõasyaiva tyàgaþ / ## (lo, u) ÷çïgamiti---manmathodbhedasya ÷çïgamiti nàmantaram / tasyàgamanaü ramàdiùvàvirbhàvaþ / àïpårvàt çgatau ityasya dhàtoþ gha¤antàt àra÷abdasya vyutpàditatvàt tatra manmathodbhedasya vi÷eùanirdde÷àdubhayorapyetadrasaprakçtibhåtayoþ strãpuüsayoþ parasparaü prauóhatarànuràgahetukatvamasya såcitam / anuràgasya ekaniùñatve hi rasàbhàso vakùyate / dakùiõàdyà÷catvàraþ / eùàü rasànàü varõadaivatakathanaü nàñakàdiùu vidheyàvighnahetukeùu nañasaüpàdyapåjàdiùu pratyåhyate / vivçõoti---atra ityàdi / ihoddãpanavibhàvàd ekade÷ato dar÷itam / vistarataþ prathamaparicchedato boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "÷ånyaü vàsagçham--" ityàdi / atroktasvaråpaþ patiþ, uktasvaråpà ca bàlà àlambanavibhàvau / ÷ånyaü vàsagçhamuddãpanavibhàvaþ / cumbanamanubhàvaþ / lajjàhàsau vyabhicàriõau / etairabhivyaktaþ sahçdayaviùayo ratibhàvaþ ÷çïgàrarasaråpatàü bhajate / tadbhedàvàha- ## tatra-- ## abhãùñaü nàyakaü nàyikàü và / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) nàbhãùñamupaitãti---nàyakasya nàyikà / nàyikàyà÷ca nàyako 'bhãùñaþ / abhãùñatà ca anukålatayà / tena màninyàmanukålatàyàü pràptàyàmapi nàyakasya vipralambha eva / ## (lo, å) yatra tviti---ratiruktaõñhà prakçùñà prakçùñatàü yàtiratiprakarùasya nàyikàniùñatve nàyakaü nàyakapakùe ca nàyikàü nopaiti na pràptotãtyarthaþ / sa ca vipralambhaþ--- ********** END OF COMMENTARY ********** ## tatra-- #<÷ravaõàddar÷anàdvàpi mithaþ saüråóharàgayoþ / da÷àvi÷eùo yo 'pràptau pårvaràgaþ sa ucyate // VisSd_3.188 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) da÷àvi÷eùo yajjanya iti ÷eùaþ / da÷àvi÷eùo virahakàlãnada÷ada÷àþ / vi÷eùa ityekavacanaü vi÷eùatvaikyamà÷ritya / pårvaràgo 'bhãùñapràpteþ pårvaü ràgaþ / sa ca ÷ravaõàt dar÷anàt và bhavatãtyuktatvàt ÷ravaõadar÷anayorupàyamàha--- ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷ravaõaü tu bhavettatra dåtavandãsakhãmukhàt / indrajàle ca citre ca sàkùàtsvaùne ca dar÷anam // VisSd_3.189 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) ÷ravaõaü tviti---dåtàdimukhàt ÷ravaõam indrajàlasvapràbhyàü cakùuùà và dar÷anamityarthaþ / sàkùàtpadamatra taddhetucakùuþ param / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) aparicchedaþ cetanàcetaneùvapãti---cetanatvàdyapariccheda ityarthaþ / tena vçkùàdàvacetanatvàpratisandhànt kàtaroktiþ / saülàpasya pralàpaparyyàyatvàt pralàpalakùaõamàha---alakùyeti / alakùye 'nà÷raye àkà÷àdau vàk / idamupalakùaõamanarthakavàcàpi / dãrghani÷vàseti / tathà ca vyàdhijvaràditi yaduktaü pràk tadãyàdipadagràhyamidaü muktamiti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷eùaü spaùñam / krameõodàharaõàni-- "premàrdràþ praõayaspç÷aþ paricayàdudràóharàgodayà- stàstà mugdhadç÷o nisargamadhurà÷ceùñà bhaveyurmayi / yàsvantaþ karaõasya bàhyakaraõavyàpàrarodhã kùaõà- dà÷aüsàparikalpitàsvapi bhavatyànandasàndro layaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) premàrdrà iti---màdhavasya vacanamidam / mukhadç÷o màlatyàstàstàþ anyàdç÷aþ ceùñà mayi bhaveyuþ / ceùñavi÷eùaõàni---premàrdrà ityàdãni / àrdratvaü nispandatvena sajalatvam / praõayo vàtsalyam / tatsåcikà ityarthaþ / paricayo vàraü vàraü dar÷anam / yàsu ceùñàsu à÷aüsàyàmicchàyàü parikalpitàsvapi antaþ karaõasya ànandena sàndro vyàpto layaþ lãnatà kùaõàdbhavati / antaþ karaõamànandavyàptaü bhavatãtyarthaþ / layaþ kãdç÷aþ---bàhyakaraõasya vyàpàrasya rodhã pratibandhakaþ / atra dçkceùñà'÷aüsàdvàrà màlatyàmevàbhilàùaþ / ## (lo, ç) premàrdrà iti---dar÷anàdigato bhàvavya¤jakaþ ka÷cana cittavçttivi÷eùaþ prema tatpårvako va÷ãkàraþ praõayaþ / rahasyasamvedanam paricayaþ / layaþ tanmayatvameva / ********** END OF COMMENTARY ********** atra màlatãsàkùàddar÷anapraråóharàgasya màdhavasyàbhilàùaþ / "kathamãkùe kuraïgàkùãü sàkùàllakùmãü manobhuvaþ / iti cintàkulaþ kànto nidràü naiti ni÷ãthinãm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) kathamãkùe ityàdikaü spaùñam / ni÷ãthinãü vyàpya naiti pràpnoti / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kasyà÷cinnàyikàyà indrajàladar÷anapraråóharàgasya nàyakasya cintà / idaü mama / "mayi sakapañam'--ityàdau nàyakasya smçtiþ / netre kha¤janaga¤jane'--ityàdau guõakathanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) netre ityàdau saundaryameva guõaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "÷vàsànmu¤cati'--ityàdau udvegaþ / "tribhàga÷eùàsu ni÷àsu ca kùamaü nimãlya netre sahasà vyabudhyana / kvaþ nãlakaõñha ! vrajasãtyalakùyavàgasatyakaõñhàrpitabàhubandhanà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) tribhàga÷eùàsu iti / pàrvatãsakhyà vijayàyà jañilave÷apracchannaü mahe÷a prati uktiriyam / bhàgatraye jàgaritatvàt ÷eùàva÷iùñàsu ni÷àsu netre nimãlya mãlayitvà iyaü sahasà vyabudhyata / kãdç÷ã asatye harasya kaõñhe 'rpitabàhubandhanà satã he nãlakaõñha ! kva vrajasi ityevam alakùyavàk anà÷rayavàk / ********** END OF COMMENTARY ********** atra pralàpaþ / "bhràtardvirepha'--ityàdau unmàdaþ / "pàõóu kùàmaü vadanaü hçdayaü sarasaü tavàlasaü ca vapuþ / àvedayati nitàntaü kùetriyarogaü sakhi ! hçdantaþ" // ## (lo, é) pàõióvati---parakùetre na chedanãyo rogaþ kùetriyarogaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vyàdhiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) pàõóukùàmàmiti---màlatyàü tadvirahàvasthàü pçcchantyà lavaïgikàyà uktiriyam / he sakhi ! tava hçdantaþ kùetriyarogam asmin kùetre ÷arãre acikitsyaü rogaü pàõóukùàmavadanàdikaü karttç àvedayatãtyanvayaþ / kùàmaü kùãõam / sarasaü strahàrdram / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhisaõãalasaaõãe nihiaü savvaü suõiccalaü aïgaü / dãho õãsàsaharo eso sàhei jãaitti paraü" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) bhisiõãti---"bisinãdala÷ayanãye nihitaü sarvamapi ni÷calamaïgam / dãrgho niþ ÷vàsabhara eùa sàdhayati jãvatãti param / ' iti saüskçtam / sarvamapyaïgaü ni÷calam / ato dãrghani÷vàsa eva iyaü jãvati sàdhayati ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra jaóatà / idaü mama / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) cetasàkàïkùitamiti---maraõàkàïkùà eva varõanãyà na maraõamityarthaþ / varõyate 'pãti / punaravyavahite jãvane sati maraõamapi varõanãyamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatràdyaü yathà-- "÷ephàlikàü vidalitàmavalokya tanvã pràõàn kathaücidapi dhàrayituü prabhåtà / àkarõya saüprati rutaü caraõàyudhànàü kiü và bhaviùyati na vedmi tapasvinã sà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) ÷ephàlikàmiti---vidalitàü patitakusumàü ki¤cidava÷iùñàyàü ràtrau tadvidalanàt, kadàcittadànãmapi nàyakàgamanasaübhàvanayà pràõadhàraõam / càraõàyudhànàü kukkuñànàü rutam / pràtaþ kàla eveti tatra maraõasaübhàvanayà sakhyà viùàdoktiriyam / tapasvinã duþ khità / ## (lo, ë) ÷ephàlikàmiti---÷ephàlikàvidalanena ni÷ãthakàlaþ såcitaþ tapasvinã ÷ocyà / ********** END OF COMMENTARY ********** dvitãyaü yathà-- "rolambàþ paripårayantu harito jhaükàrakolàhalair mandaü mandamupaitu candanavanãjàto nabhasvànapi / màdyantaþ kalayantu cåta÷ikhare kelãpikàþ pa¤camaü pràõàþ satvarama÷masàrakañhinà gacchantu gacchantvamã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) rolambà iti / apràptanàyakadar÷anàyà nàyikàyà uktiriyam / paripårayantu ityasya haritaþ iti karmma / harito di÷aþ / nabhasvàn pavanaþ / kelãpikàþ / pàlitakokilàþ / bhramarajhaïkàràdayaþ tàvaduddãpakàþ santu / kañhinàþ pràõà api yàntu ityarthaþ / kalayantu gàyantu / ## (lo, e) rolambàþ bhramaràþ / ********** END OF COMMENTARY ********** mamaitau / tçtãyaü yathà-- kàdambaryàü maha÷vetàpuõóarãkavçttànte / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) tçtãyamiti---tçtãyaü maraõottaraü jãvanam / ********** END OF COMMENTARY ********** eùa ca prakàraþ karuõaþ vipralambhaviùaya iti vakùyàmaþ / ## (lo, ai) mahà÷vetàpuõóarãkavçttànte puõóarãkastyaktapràõaþ punarjovanamala bhata / karuõavipralambhasya viùayaþ, natu pårvaràgapravàsayoþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kecittu-- "nayanaprãtiþ prathamaü cittàsaïgastato 'tha saükalpaþ / nidràcchedastanutà viùayanivçttistrapànà÷aþ // unmàdo mårcchà mçtirityetàþ smarada÷à da÷aiva syu" / ityàhuþ / tatra ca-- #<àdau vàcyaþ striyà ràgaþ puüsaþ pa÷càttadiïgitaiþ /># ## (lo, o) àdàviti---tadiïgitaiþ tadiïgitàni dçùñvà ityarthaþ / iïgitàni anuràgaceùñitàni / aktànyatraiva"dçùñà dar÷ayati vrãóàm"ityàdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** iïgitànyuktani / yathà ratnàvavalyàü sàgarikàvatsaràjayoþ / àdau puruùànuroge saübhavatyapyevamadhikaü hçdayaïgamaü bhavati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) iïgitànyuktànãti--anuràgakathanameva taduktiþ / àdau stryanuràgaü dar÷ayati---ratnàvalyàmiti--atra sàgarikàyàþ praganuràgaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) nãlã nãliràgaþ "kusumbharàgaþ' ma¤jiùñàràga÷cetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) na càti÷obhate iti---avispaùñatvàt na càti÷obhate ityarthaþ / ÷rãràmasãtayoriti---÷rãràmasya dhãrodàttatvàt puråvasa ivàtyantapralàpàbhàvena nàti÷obhate ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mànaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) pårvaràgànantaraü mànamàha--atheti---praõayerùyeti / praõayena ãrùyayà và samudbhavo yasya tàdç÷a ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## dvayoriti nàyakasya nàyikàyà÷ca ubhayo÷ca praõayamàno varõanãyaþ / udàharaõam / tatra nàyakasya yathà-- "aliapasuttaa õimiliaccha desu suhaa majjha oàsaü / gaõóapariumbaõàpulaiaïga ! õa puõo ciràissaü" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) alãapasuttaa iti / alãkaprasupta vinimãlatàkùa te subhaga mamàvakà÷aþ / gaõóaparicumbanàt pulakitamaïgaü na puna÷cirayiùyàmi // iti saüskçtam / praõayamànena alãkaprasuptaü nàyakaü cumbitvà tenà÷làdhitàyà nàyikàyàstaü pratyuktiriyam / he alãkaprasupta ! he vinimãlitàkùa ! he subhaga ! mayà te tava gaõóaparicumbanayà pulakitamarthàt tavàïgameva mamàvakà÷o mama sthityavakà÷aþ / idànãmapi unmãlanàbhàvena tadabhàvani÷cayàt / ato na cirayiùyàmãtyarthaþ / atra ca"pràgàmantritamasakçdi"ti såtreõa te ityasya asambhavo nà÷aïkanãyaþ / avyavahitapårvasya àmantraõapadasyaivàsattàyàstadarthatvàt / upapårvàmantraõapadottaraü tu bhavatyeva te ityàde÷aþ / ## (lo, a) mànaþ udde÷akamapràpta ityarthaþ / praõayaþ prema / alia iti / alãkaprasuta ! nimãlatàkùa ! dehi subhaga ! mahyavakà÷am / gaõóapiracumbanàtpulakitàïga ! na punà÷ciràyiùye // etacciràyitàyàü nàyikàyàü sakalàmapi ÷ayyàmàvçtya mithyàprasuptasya nàyakasya gaõóaü paricumbya tasyà vacanam / ********** END OF COMMENTARY ********** nàyikàyà yathà kumàrasaübhave saüdhyàvarõanàvasare / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) kumàrasaübhava iti / atra pàrvatãü tyaktvà sandhyàvandanàya gate mahe÷e pàrvatyà màne tasya tadbhaïgapravçttau tatra hi "sandhyayà kamalayonikanyayà yà tanuþ sutanu ! pårvamujjhità / seyamastamudaya¤ca sevate tena mànini ! mamàtra gauravam // ' ityàdi mahe÷oktau / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayoryathà-- "paõaakuviàõaü deõha viü aliasuttàõàü màõaillàõaü / õiccalaõiruddhaõãsàsadiõõaaõõàõaü ko mallo" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) paõaakuvideti---"praõayakupitayordvayorapyalãkaprasuptayormànavij¤ayoþ / ni÷calaniruddhaniþ ÷vàsadattakarõayoþ ko mallaþ // "iti saüskçtam ko mallaþ ko mànarakùaõasamarthaþ / ## (lo, à) paõatra iti--- "praõayakupitayordvayorapyalãkaprasuptayormànavatoþ / ni÷calaniruddhaniþ ÷vàsadattakarõayoþ ko mallaþ" // atra ko mallaþ ka÷ciraü soóhuü samarthaþ na j¤àyate iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anunayaparyantàsahatve tvasya na vipralambhabhedatà, kintu saübhogasa¤càryàkhyabhàvatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) na vipralambhabhedatà na vipralambhaprabhedatà / bhråbhaïge iti mànarakùaõàsamarthàyà nàyikàyàþ sakhyàmuktiriyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "bhråbhaïge racite 'pi dçùñiradhikaü sotkaõñhamudvãkùate ruddhàyàmapi vàci sammitamidaü dagdhànanaü jàyate / kàrka÷yaü gamite 'pi cetasi tanå romà¤camàlambate dçùñe nirvahaõaü bhaviùyati kathaü mànasya tasmi¤jane" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) mayà bhråbhaïge racite 'pi mama dçùñistaü priyaü sotkaõñhamudvãkùate / ityàdirãtyà tasmin jane priyatame dçùñe sati kathaü mànasya nirvahaõaü nirvàho bhaviùyatãtyanvayaþ / dagdhànanaü garhitaü mamànanam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "ekasmi¤÷ayane paràïmukhatayà vãtottaraü tàmyator anyonyasya hçdi sthite 'pyanunaye saürakùatorgauravam / daüpatyoþ ÷anakairapàïgabalanànmi÷rãbhavaccakùuùor bhagno mànakaliþ sahàsarabhasavyàsaktakaõñhagrahaþ" // ## #<ãrùyà màno bhavetstrãõàü tatra tvanumitistridhà / utsvaùnàyitabhogàïkagotraskhalanasaümbhavà // VisSd_3.200 //># ## (lo, i) ãrùyeti---ãrùyàkhyabhàvatvaü saücàrilakùaõayogàt / utsvanpàyitamiti---utsvapràyitaü svapre ceùñà / svaprasyodramanakàla eva tatkathanàya utthànam / gotraskhalanaü saübodhane tannàmagrahaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra dçùñe yathà-- "vinayati sudç÷o dç÷oþ paràgaü praõayini kausumamànanànilena / tadahitayuvaterabhãkùõamakùõordvayamapi roùarajobhiràpuråre" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) utsvapràyitaü patyuranyanàyikàsaïgasya svapne dar÷anam / yathà mama---"sakhi ! tvaü kiü bråùe na bhavati madanyatra nirataþ patirme dhårtto 'sàvçjurasi na jànàsi tamimam / samudratyàgàràdaparayuvatãsaïganirato mayà dçùñaþ svapne tadalamiha saüprãtikathayà // "patyuranyapriyàsaïge dçùñe udàharati---vinayatãti / sapatnãråpàyàþ sudç÷o dç÷aþ / ãrùyàmànaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** saübhogacihnenànumite yathà-- "navanakhapadamaïgaü gopayasyaü÷ukena sthagayasi punaroùñhaü pàõinà dantadaùñam / pratidi÷amaparastrãsaïga÷aüsã visarpannapavarimalagandhaþ kena ÷akyo varãtum" // evamanyadapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) navanakheti---anyanàyikàsaïgacihnakhapadàdimaü÷ukàdinà yadyapi gopàyituü ÷aknoùi tathàpi vimardetthàïgaràgagandhaþ kena prakàreõa vàrayituü ÷akya iti vàkyàrthaþ / evamanyatreti / utsvapnàyite udàhçtameva / gotraskhalite yathà---"ekasmin ÷ayane vipakùaramaõãnàmagrahe mugdhayà sadyaþ kopaparàïmukhaü ÷ayitayà càñåni kurvannapi / àvegàdavadhãritaþ priyatamaþ tåùõãü sthitaþ tat kùaõàd màbhåt supta ivetyamandavalitagrãvaü punarvokùitaþ // "yathà và mama / "parasaktàsaktaþ sakhi ! mama sa yat càñu kurute samasto 'sau vyàjapraõaya iti jànãhi niyatam / tadà tàü tu dhyàyan sa khalu kitavaþ kelisamaye muhustasya nàmnà nanu rahasi sambodhayati màm // "iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) natyupekùe / nati÷ca upekùà ca iti / tat sakyupàrjanamiti / tasyàþ màninyàþ sakhyà upàrjanamàptãkaraõamityarthaþ / vyàjena bhåùàderdànaü dànamityarthaþ / ekamevàtra dànapadamuddi÷ya vidheyobhayàtmakam / rabhasatràs àkasmikatràsaþ harùàderityàdipadàt utkañakàryayatipàtaparigrahaþ / ## (lo, ã) prasaïgàt mànabhaïgopàyànàha / sàmeti / pravàsa udve÷akamapràpta / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "no càñu÷ravaõaü kçtam'--ityàdi (129 pçdç) / atra sàmàdayaþ pa¤ca såcitàþ / rasàntaramåhyam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) no càñviti / kalahàntaritodàharaõam / atra nocàñvityatra sàma / naca dç÷etyatra dànam / nijasakhãvàca ityatra bhedaþ sakhãnàmàptikaraõaråpaþ / àptibhàvàdeva kàntasya prayahetuvàkyakathanàt / pàdànta ityatra natiþ / gacchannityatra upekùà etàþ pa¤ca såcità ityarthaþ / ebhirupàyairasya mànabhaïgàbhàve 'pi na tadupàyahãniþ tasyàmajàtodvegaråpasahakàriviraheõa phalànutpàdanàt / pa÷càttu tatpràptyàü bhagna eva mànaþ / rasàntarantåhyamiti--harùàd yathà---"cirapravàsàt suhçdi prayàte yastatra harùo mithunasya jàtaþ / tanmànimãmànavighàtahetuþ sa eva yàtaþ cañulàvimànã // "atra tanmàninã tanmithunãyamàninã / atra harùa eva vyabhicàribhàvo rasàntaram / bhayàd yathà---"pravçtte mànabhaïgàya patyau nàga upàgataþ / taü dçùñvà sahasà kaõñhe patiü jagràha màninã // "iti / atra bhayànako rasàntaram / ********** END OF COMMENTARY ********** atha pravàsaþ-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) vipralambhasya pårvaràgamànapravàsakaruõaråpacàturvidhyasya uktatvàt pårvaràgaü màn¤ca samàpya pravàsamàha---atha pravàsa iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) aïgàsauùñhavàderlakùaõamàha---asauùñhavamanàyattiriti / anàyattirasvàdhãnatà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ÷eùaü spaùñam / ekade÷ato yathà mama tàtapàdànàm -- "cintàbhiþ stimitaü manaþ, karatale lãnà kapolasthalã, pratyåùakùaõade÷apàõóu vadanaü ÷vàsaikakhinno 'dharaþ / ambhaþ ÷ãkarapadminãkisalayairnàpaiti tàpaþ ÷amaü, ko 'syàþ pràrthitadurlabho 'sti sahate dãnàü da÷àmãdç÷ãm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) cintàbhiþ stimitamiti / patyau pravàsasthe karatale gaõóaü kçtvà cintayantãü prati kasyaciduktiriyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## kàryasya buddhipårvakatvàttraividhyam / tatra bhàvã yathà mama-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) pravàsasya kàryyàt ÷àpàt ityàdi traividhyasyoktatvàt kàryyajameva trividhamàha--bhàvãti / kàryyànurodhena pravàsastrividha ityarthaþ / tasya buddhãti / buddhiþ kàryyaj¤ànam / ********** END OF COMMENTARY ********** "yàmaþ sundari, yàhi pàntha, dayite ÷okaü vçthà mà kçthàþ, ÷okaste gamane kuto mama tato vàùpaü kathaü mu¤casi / ÷ãghraü na vrajasãti màü gamayituü kasmàdiyaü te tvarà, bhåyànasya saha tvayà jigamiùorjovasya me saübhramaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) yàmaþ sundarãti / dvayoruktipratyuktã ime / tatra sundarãtyantaü patyuþ / yàhi pàntheti priyàyàþ / mà kçthà ityantaü patyuþ / ÷oka ityàdikaü mametyantaü priyàyàþ / tata ityàdi mu¤casãtyantaü patyuþ / ÷ãghraü na vrajasãtyantaü priyàyàþ / tvaretyantaü patyuþ / bhåyànityàdi priyàyàþ / tvayà saha jigamiùoþ asya me jãvasya bhåyàn saübhramastvaretyarthaþ / ## (lo, u) yàma iti / tava gamane mama kutaþ ÷okaþ jãvanàbhàvàditi bhàvaþ / ÷ãghranaü na vrajasãti / tvàmagre pa÷yantyà mama tavàgamanasyapya÷aïkà / tayà dhàrayantyà nàsya mocanamityà÷ayaþ / mayi kçtakapremakavastaba na khalu kadàcid gamanam / tata÷ca durà÷ayàndolitatvena pràõànàmàkulãbhàvo 'yamasahanãya iti / tatràva÷yaübhàvini gamane hasasotpanne eùàmapi niryàõa àkulãbhàvo nivarttatàmiti / ********** END OF COMMENTARY ********** bhavan yathà-- "prasthànaü vabayaiþ kçtaü, priyasakhairastraijastraü gataü, dhçtyà na kùaõamàsitaü, vyavasitaü cittena gantuü puraþ / yàtuü ni÷citacetasi priyatame sarve samaü prasthità gantavye sati jãvita ! priyasuhçtsàrthaþ kimu tyajyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) prasthànaü valayaiþ kçtamiti / svajãvitaü sambodhya priyàyà uktiriyam / he jãvita ! priyatame yàtuü ni÷citacetasi sati tavàpi gantavye gatatve sati valayàdipriyasuhçtsàrthaþ / kimu tyajyate tenaiva saha gamyatàmityarthaþ / valayàdayaþ sarve 'pi samaü prasthità÷calitàþ / teùàü prasthànamàha---prasthànamiti / prasthànaü yàtrà bahudinavyàpakatadvàrttayà kàr÷yena valayabhraü÷aþ gataü calitam / atra pçthak priyasuhçttvopàdànam atyantapriyatvapratipàdanàya / tacca maraõahetu÷okàdiduþ khe 'pya÷rupàtena tadduþ khasya ki¤cidupa÷amàt / jãvanarakùà bhavatyataþ svarakùàkaritvenàtyantaü priyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** bhåto yathà-- "cintàbhiþ stimitam-'ityàdi (200 pçdç) ÷àpadyathà-- "tàü jànãyàþ--'ityàdi (130 pçdç) saübhramo divyamànuùanirghàtotpàtàdijaþ / yathà--vikramorva÷yàmurva÷ãpuråravasoþ / atra pårvaràgoktànàmabhilàùàdãnàmatroktànàü càïgàsauùñhavàdãnàmapi da÷ànànubhayeùàmapyubhayatra sambhave 'pi cirantanaprasiddhyà vivicya pratipàdanam / atha karuõavipralambhaþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) urva÷ãpuråravasoriti / tayorvçttànte ityarthaþ / puråravasa eva vipralambhàt / tatra ca devena urva÷yà haraõameva daiva utpàtaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--kàdambaryàü tuõóarãkamahà÷vetàvçttànte / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) puõóarãketi / tatra mahà÷vetàyà maraõe àkà÷asarasvatyàþ punarlabhyatvamuktam / tathà ca tatra vipralambha eva ityuktvà prathamaü karuõaþ pa÷càttu vipralambha ityabhiyuktànàü mataü dar÷ayitumàha--ki¤ceti / maraõavi÷eùasambhavàditi / yathà pårvaràgamànapravàsaråpà vi÷eùàstathà maraõasyàpi vi÷eùasya sambhavàdetadbhedena pravàsabhinnamapãtyarthaþ / ## (lo, å) karuõavipralambhàkhyaþ karuõàkhyo vipralambhaþ / kàdambaryàü puõóarãke mçte mahà÷vetàyà vilàpaþ / etadgranthakçtaþ kuvalayà÷vacarite ca yuvatermadàlasàyastathàbhàve kuvalayà÷vasya ÷arãràntareõa labhye ajendumatãvçttàntavat / àkà÷asarasvatãbhàùàntare tvayàsau punarlabhye iti / ********** END OF COMMENTARY ********** punaralabhye ÷arãràntareõa bàlabhye tu karuõàkhya eva rasaþ / ki¤càtràkà÷asàrasvatãbhàùànantarameva ÷çïgàraþ, sagamapratyà÷àyà raterudbhavàt / prathamaü tu karuõa eva, ityabhiyuktà manyante / yaccàtra "saïgamapratyà÷ànantaramapi bhavato vipralambha÷çïgàrasya pravàsàkhyo bheda eva" iti kecidàhuþ, tadanye "maraõaråpavi÷eùasaübhavàttadbhinnameva" iti manyante / ## (lo, ç) yaccàtretyàdi / ayamà÷ayaþ---yathà bhavadbhirekade÷asthayorviyogo virahàkhyaþ vide÷asthayoþ pravàsàkhya iti ãùadbhinnadharmayoge 'pi bhedaþ svãkçtaþ / asmàbhistasminneva ÷arãre viyogaþ--pravàsàkhyaþ, ÷arãràntare tu karuõa iti bahutarabhinnayoge iti kà kùatiþ / yattu kai÷cid abhilàùapravàserùyàviraha÷àpahetukatvena pa¤cadhà vipralambhaityuktam tatra saïgamapràgabhàvaråpo 'bhilàùaþ pårvaràga eva / ekade÷asthayorapi gurvàdiva÷àd saïgamoparodhasvaråpaþ viraha÷ca; yadi kanyàviùayastadà pårvaràga eva / yadà tu paroóhàviùayaþ tadà rasàbhàvasattvàt na ÷çïgararasabhedaþ, yadi tåpabhuktanàyikàviùayastadàsa pràvàsàkhyabhedàntaþ pàtaþ / evameva ca ÷àpato 'pyantaràye svade÷asthayorapi pravàsàkhyabhedamevàcakhyate / atra eva maharùiõà pravàsada÷ada÷àlakùaõe"pårvànubhava jà j¤eyà da÷a smarada÷à iha"iti pårvànubhavatvamuktam / pårvànubhàvaþ pårvopabhogànubhavaþ / evaü ca pårvaràgo 'nupabhukta iti viùayaþ / tathà ca ekade÷asthayorbhinnade÷asthayorvà pårvaràgapravàsau bhavataþ / yattu pravàsalakùaõe bhinnade÷atvamuktaü tadvyavahitatvamàtraviùayam / yadi caikade÷asthayorna pravàsastat kathaya kiyati yojane kiyati và ko÷e 'sau maharùibhirniråpitaþ / kathaü và dårade÷asthayornaladamayantyoþ pradyumnaprabhàvatyorhaüsamukhà guõa÷ravaõànantaraü purvaüràgastayà cakavàkayostçõamàtravyavadhàne 'pi ÷àpravàsà khya÷çïgàràbhàsa iti sarvaü sustham / ********** END OF COMMENTARY ********** atha saübhogaþ-- ## ## (lo, é) saübhoga iti---saübhogaþ sambhogàkhyo bhedaþ / vilàsã càvàlàsinã ca vilàsinau / ********** END OF COMMENTARY ********** àdi÷abdàdanyonyàdharapànacumbanàdayaþ / yathà-- "÷ånyaü vàsagçham--" (22 pçdç) ityàdau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) dar÷anaspar÷anàdãnãti---anyo 'nyamityasyàyamarthaþ / kadàcit ekaikena kadàcittåbhayena nàpi dar÷anàdikaü kriyata ityarthaþ / tena ekaikasya dar÷anàdau api sambhogo boddhyaþ / "÷ånyaü vàsagçha' mityàdau ubhayoreva / "yàntyà muhurvalitakandharamànanaü tadàvçttavçnta÷atapatranibhaü vahantyà / digdho 'mçtena ca viùeõa ca pakùmalàkùyà gàóhaü nikhàta iva me hçdaye kañàkùaþ // "ityatra gajopari sthitàyà màlatyà dar÷anam / màdhavasya tu vipralambha eva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## tathà ca bharataþ-- "yatki¤cilloke ÷uci medhyamujjvalaü dar÷anãyaü và tatsarvaü ÷çïgàreõopamãyate (upayujyate ca)" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) vàcyaü ÷ucimedhyamiti---÷uci ÷uddhaü vastràdi, medhyaü pavitram anyad và yat taduddãpanavibhàvaråpatayà vàcyamityarthaþ / ÷çïgàreõopamãyate iti / ÷çïgàreõa hetunà upamãyate taduddãpanatayà upamãyate upasthàpyate ityarthaþ / varõyate iti yàvat / yujyate iti ÷rçïgàre tadupayogàt / ## (lo, ë) saükhyàtumiti---parirambhaõàdityàdi÷abdàt vibhàvànubhàvavaicitryam / tatra syàdityanantaraü yathàsaübhavaü vibhàvàdiråpeõeti boddhavyam / yat ki¤cit dar÷anãyaü ÷ayyàgçhàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-- ## yaduktam-- "na binà vipralambhena saübhogaþ puùñima÷nute / kaùàyite hi vastràdau bhåyàn ràgo vivardhate" // iti / tatra pårvaràgànantaraü saübhogo yathà kumàrasambhave pàrvatãparame÷varayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) sambhoga÷çïgàrasya evavidhatvamuktvà pårvaràgàdyànantaryeõa tasya càturvidhyaü vaktumàha--ki¤ceti / kaùàyite prathamaü ki¤cidraktãkçte / pàrvatãparame÷varayoriti---atràpi tayorvçttànte ityarthaþ / pårvaràgasaübhogo madanadàhànantaraü vivàhe sati pàrvatãparame÷varayoþ / evaü màlatãmàdhavayorapi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** pravàsànantaraü sambhogo yathà mama tàtapàdànàm-- "kùemaü te nanu pakùmalàkùi !- kisaaü khemaü mahaïgaü dióhaü, etàdçkkç÷atà kutaþ tuha puõo puññhaü sarãraü jado / kenàhaü pçthulaþ praye !- paõaiõãdehassa sammelaõàt, tvattaþ subhru ! na kapi me, jai idaü khemaü kudo pucchasi" // ## (lo, e) kisaamiti---kç÷akaü kùemaü mamàïgaü dçóham / tuheti--tava punaþ puùñaü ÷arãraü yataþ / paõaiõãti---praõayinãdahasya saübhi÷raõàt / jai iti--- yadi idaü kùemaü kutaþ pçcchasi / ayamarthaþ---yadàhameva praõayinã kimiti màü parihçtya dåraü gato 'si yaddhetukastavàyaü pra÷raþ / sambhogaþ saüyuktanàyakaviùayaþ / saüyogaviyogau ca parasparàyattatàråpau tena dåtipraùaõàdeþ saübhogaviùayatvam / ãrùyàmànàde÷ca vipralambhaviùayatvamaviruddham / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatràpyåhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) kùemaü te nanu ityàdi---ime dampatyoruktipratyuktã / tatra pravàsàdagatasya patyuþ saüskçtoktiþ; tat patnyàþ pràkçtoktiþ / prathamasaüskçtena pçcchà nàyakasya; pràkçtenottaraü priyàyàþ / evamuttarottaram / kãdç÷am kùemaü mamàïgaü dçóhamityarthaþ / puññhamiti---tava punaþ ÷arãraü puùñaü yata ityarthaþ / paõaiõãti---praõayinyà mama dehasya saübhi÷raõàt saükocàt kç÷ãkaraõàdityarthaþ / etàvat kàlaü tava vaide÷yàt, ni÷citena tavànuràgeõa yato 'haü kç÷à; ato màü kç÷àü kçtvà manmàsena tava ÷arãraü puùñamityarthaþ / tvatta iti / he subhru ! tvattaþ kàpi na me kàpi puùñiþ ityarthaþ / jai idamiti yadãdaü tadà kùemaü kutaþ pçcchasi / svànuràgaviùayasyaiva kùemapçcchà / matkàr÷ye 'pi tava paùñyà ca mayi tavànuràgàbhàvenaiva puùñiþ / anuràgasattve tu madvirahàt kàr÷yaü syàditi bhàvaþ / evamanyatreti---karuõavipralambhànantaraü sambhoga ityarthaþ / tatra ca maraõànantaraü jãvane mahà÷vetàpuõóarãkayoþ sambhoge / ********** END OF COMMENTARY ********** atha hàsyaþ-- ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) jyeùñhànàmiti---uttamànàü nàyakànàmityarthaþ / smitahasita iti---kasyàciduttamanàyakasya smitaü kasyacittu hasitam ityarthaþ / evamuttarottaramapi ekaikasya ekaikamiti ùaóbhedà / ## (lo, ai) hàsya iti---vikçtàd vikiyàyuktàda vàgve÷aceùñàdeþ kuhakàkhyava¤canàprayogàcca hàsyaraso bhavediti sambandhaþ / pramathàþ ÷ivagaõavi÷eùàþ / yadvastu / jyeùñànàmuttamaprakçtãnàm / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ãùadvikàsinayanaü smitaü syàt spanditàdharam / ki¤cillakùyadvijaü tatra hasitaü kathitaü budhaiþ // VisSd_3.218 //># ## yathà-- "gurogiraþ pa¤cadinàn adhãtya vedànta÷àstràõi dinatrayaü ca / amã samàghràya ca tarkavàdànsamàgatàþ kukkuñami÷rapàdàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) smitàdilakùaõamàha / ãùaditi / gurorgira iti---kukkuñami÷rapàdopahàsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya lañakamelakaprabhçtiùu paripoùo draùñavyaþ / ## (lo, o) atra kukkuñami÷rapàdà àlambanam / teùàü ca pa¤cadinàdhyayanàdaya uddãpanàni / kàyocchvasanadçùñisaïkocàdayo harùàvahitthàdaya÷ca anubhàvavyabhicàriõaþ anuktà api sàmarthyàllabhyàþ / evamanyatràpi / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra cottamàdiùu ya upahàsakastasya smitàdikamunneyam / sàkùànneva nibadhyata iti / na÷abdena vàcya ityarthaþ / abhedeneti---sa upahàsakaþ sàmàjikaiþ vibhàvàdisàdhàraõyàt yataþ abhedena pratãyate tato hàsyaraso 'yamanumãyata ityarthaþ / vibhàvàdisàdhàraõya¤ca upahàsakasya yo vibhàvàdiråpo hasanãyavaikçtyàdiþ, tatra sàmàjikasyàpi svopahasanãyatvàdyàropyaþ / sa ca svàtmani upahàsakàbhedàrepàt / tata÷ca svaniùñhahàse upahàsakahàsàbhedàropaþ vibhàvàdãnàü sàdhàraõãkaraõavyàpàràt / tata÷ca svàdanàkhyena vyàpàreõa hàsyarasa àsvàdyata iti pårvàparagranthaniùkarùaþ / evameva rasàntare 'pi rãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyeùvapi raseùu boddhavyam / atha karuõaþ-- ## #<÷oko 'tra sthàyibhàvaþ syàcchocyamàlambanaü matam / tasya dàhàdikàvasthà bhaveduddãpanaü punaþ // VisSd_3.223 //># ## ## ÷ocyaü vinaùñabandhuprabhçti / yathà mama ràghavavilàse-- "vipine kva jañànibandhanaü tava cedaü kva manoharaü vapuþ / anayorghañanà vidheþ sphuñaü nanu khaógena ÷irãùakarttanam" // atra hi ràmavanavàsajanita÷okàrttasya da÷arathasya daivanindà / evaü bandhuviyogavibhavanà÷àdàvapyudàhàryam / paripoùastu mahàbhàrate strãparvaõi draùñavyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vipine kveti spaùñam / evaü bandhuviyogeti / tatra bandhuviyoge yathà---"hà màtastvaritàsi kutra kimidaü hà devatàþ kvà÷iùaþ dhik pràõàn patito '÷anirhutavahaste 'ïgeùu dagdhe dç÷au / itthaü ghargharamadhyaruddhakaruõàpauràïganànàü giraþ citrasthànapi rodayanti ÷atadhà kurvanti bhittãrapi // "idaü madàlasàyàü mçtàyàü purastrãõàü rodanasya kenàpi kathanam / vittanà÷e yathà-"kiü karomi kka gacchàmi ÷araõaü kka vrajàmyaham / cireõoparjjitaü vittaü dasyunàpahçtaü mama" // iti / ********** END OF COMMENTARY ********** asya karuõavipralambhàd bhedamàha-- #<÷okasthàyitayà bhinno vipralambhàdayaü rasaþ / vipralambhe ratiþ sthàyã punaþ saübhogahetukaþ // VisSd_3.226 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) punaþ sambhogahetuka iti / pårvaràgamànapravàsahetukatve karuõasàïkaryya÷aïkaiva nàsti / maraõe satyeva tatsàïkaryasambhàvanà / tatra punaþ sambhogasambhàvanàsattve vipralambhaþ / punaþ sambhogahetukaþ punaþ sambhogasambhàvanàhetuka ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha raudraþ-- ## ## ## ## ## yathà-- "kçtamanumataü dçùñaü và yairidaü gurupàtakaü manujapa÷ubhirnirmaryàdairbhavadbhirudàyudhaiþ / narakaripuõà sàrdhaü teùàü sabhãmakirãñinà- mayamahamasçïmedomàüsaiþ karomi di÷àü balim" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) kçtamanumatamiti / arjunaü sambodhya kruddhasya a÷vatthàmna uktiriyam / idaü svayaü mçtasya mama pituþ ÷iracchedaråpaü gurupàtakaü yairudàyudhairmanujapa÷ubhirnirmayàdairbhavaddhiþ kçtamanumataü dçùñaü và narakàsurasya ripuõà ÷rãkçùõena sàrddhaü sabhãmakirãñinàü teùàü medomàüsaiþ di÷àü diksthitabhåtànàü balimayamaham etatkùaõavartto ahaü karomãtyarthaþ / kirãñã arjunaþ / medastailam / narakaripupadopàdànàt narakahetupàtakahantàraü gurupàtakakàriõa¤ca haniùyàmãti såcanàt matkrodhe jagadeva naïkùyati iti såcitam / ## (lo, au) kçtamanumatamiti / teùàü bhavatàm / ********** END OF COMMENTARY ********** asya yuddhavãràdbhedamàha-- ## atha vãraþ-- ## #<àlambanavibhàvàstu vijetavyàdayo matàþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) dharmavãradànavãrayuddhavãradayàvãraråpatayà vãrarasasya càturvidhyaü vakùyate / teùàmàlambanàdibhedo vijetavyàdaya ityàdi sarvagrahàrthamàdipadam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## sa ca vãro dànavãro dharmavãro yuddhavãro dayàvãra÷ceti caturvidhaþ / tatra dànavãro yathà para÷uràmaþ-- "tyàgaþ saptasamudramudritamahãnirvyàjadànàvadhiþ" iti / atra para÷uràmasya tyàge utsàhaþ sthàyibhàvaþ, saüpradànabhåtabràhmaõairàlambanavibhàvaiþ sattvàdhyavasàyàdibhi÷coddãpanavibhàvaivibhàvitaþ, sarvasvatyàgàdibhiranubhàvairanubhàvito, harùadhçtyàdibhaiþ saücàribhiþ puùñiü nãto dànavãratàü bhajate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tyàgaþ saptasamudreti---saptasamudràvçttayà mahyà nirvyàjadànaparyyantaþ tyàga ityarthaþ / sattvàdhyavasàyaþ sàtvikakriyàbhàvitaþ / pårvoktaprakàreõa j¤àpitaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** dharmavãro yathà yudhiùñhiraþ-- "ràjyaü ca vasu deha÷ca bhàryà bhràtçsutà÷ca ye / yacca loke mamàyattaü tad dharmàya sadodyatam" // yuddhavãro yathà ÷rãràmacandraþ-- bho laïke÷vara ! dãyatàü janakajà ràmaþ svayaü yàcate ko 'yaü te mativibhramaþ smara nayaü nàdyàpi kiücidratam / naivaü cet kharadåùaõatri÷irasàü kaõñhàsçjà païkilaþ pattrã naiùa sahiùyate mama dhanurjyàbandhabandhåkçtaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) bho laïke÷vara iti / ràmo ràmanàmnà khyàto vàlihantà svayaü yàcate / nayaü nãtiü smara / nàdyàpãti / mayà saha sandherupàyaþ ko 'pi na gata ityarthaþ / naivaü cet sãtà na dãyate cet tadà mama dhanuþ jyàbandhasya bandhåkçta eùa patrã vàõo na sahiùyate / kãdç÷aþ kharàdãnàmasçjà raktena païkilaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** dayàvãro yathà jãmåtavàhanaþ-- "÷iràmukhaiþ syandata eva raktamadyàpi dehe mama màüsamasti / tçptiü na pa÷yàmi tavàpi tàvat kiü bhakùaõàttvaü virato garutman ! / eùvapi vibhàvàdayaþ pårvodàharaõavadåhyàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) ÷iràmukhairiti / garuóena bhakùyamàõaü nàgaü paritràtuü tadbhakùaõàya àtmadehamarpitavatastadbhakùitabahumàüsasya jãmåtavàhanasyàtçptaü pratyuktiriyam / he garutman ! adyàpi mama dehe màüsamasti / atra hetumàha---mama kãdç÷asya ÷iràmukheü raktaü syandata eva / ato yadyapi bahåni màüsàni bhakùitàni tathàpi tçptimàtmani na pa÷yàmi / atastvaü kiü bhakùaõàd viratosãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha bhayànakaþ-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) bhayànakànubhàveùu pulakaþ ki¤cid aïgeùu romà¤caþ / romà¤castu sarvàïgeùu iti bhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "naùñaü varùavaraiþ--" ityàdi (105 pçdç) atha bãbhatsaþ-- ## ## ## ## yathà-- "utkçtyotkçtya kçttiü prathamamatha pçthåcchothabhåyàüsi màüsàny aüsasphikpçùñhapiõóàdyavayavasulabhànyugrapåtãni jagdhvà / àrttaþ paryastanetraþ prakañitada÷anaþ pretaraïkaþ karaïkàdaïkasthàdasthiüsthaü sthapuñagatamapi kravyamadhyagramatti" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) tadvyabhicàribhàveùu--jugupsàbhayahetupretàdidar÷anàt / saütràsa÷ca bhayàdbhinnaþ / utkçtyeti---karàlàràdhanàya gatasya màdhavasya ÷avaü bhu¤jànaü pretaü dçùñvà uktiriyam / ayaü pretaraïgaþ / preteùu daridraþ / aïkasthàt ÷avàt asthisaüsthaü sthapuñagatamapi kravyaümàüsaü prakañitada÷anaþ sannavyagraü yathà syàttathàtti / kiü kçtvà prathamaü kçttiü carmma utkçtyokçtya / athànantaraü aüse bhujamåle sphici nitambe pçùñe ca / àdinà urau ca / piõóe 'vayave sulabhàni màüsàni jagdhvà bhakùayitvà / ãdç÷akrameõa bhakùaõàd avyagratà / màüsàni kãdç÷àni pçthunà ucchothena tatphullatayà bhåyàüsi bahåni tathà atidurgandhãni / ## (lo, a) utkçtyeti-ucchotha ucchånatà / piõóo jaïghorddhvabhàgaþ / raïka÷ciradurlabhàhàraþ / karaïko 'sthi÷eùaü ÷iraþ / sthapuñaü vikañagabhãrabhàgaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athàdbhutaþ-- ## ## ## ## yathà-- "dordaõóà¤citacandra÷ekharadhanurdaõóàvabhaïgodyata-- ùñaükàradhvaniràryabàlacaritaprastàvanàóiõóimaþ / dràkparyastakapàlasaüpuñamiladbrahmàõóabhàõóodara- bhràmyatpiõóitacaõóimà kathamaho nàdyàpi vi÷ràmyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) adbhutavyabhicàribhàveùu saübhràntiþ; bhramaõaü capalatà / tenànubhàvatvena uktasaübhramàdbhedaþ / dordaõóeti--ràmeõa dhanuùi bhagne tacchabdaü ÷rutvà lakùmaõasya uktiriyam / dordaõóenà¤citasya utkùiptasya candra÷ekharadhanurdaõóasyàvabhaïgena udgato jhaïkàradhvaniþ aho 'dyàpi na vi÷ràmyati / kãdç÷aþ / àryyasya ràmasya bàlacaritànàü prastàvanàyàþ prakhyàpanàyàþ óiõóimo vàdyavi÷eùaþ / punaþ kãdç÷aþ--dràksahasà paryyastàbhyàmutkùiptàbhyàü kapàlasaüpuñàbhyàü punarmilito brahmàõóabhàõóasya caõóa÷abdàt utphulya punarmilitaü brahmàõóakapàladvayaü tadudare bhràmyan ityarthaþ / atra ràmo lokàtigaü vastu / dhanurbhaïge guõaþ / ## (lo, à) dordaõóeti / àryyoràmaþ dràkjhañiti / paryyàptau saüpårõo kapàlasaüpuñau yasya / evaü vi÷eùaõavi÷iùñatayà milati jàyamàne brahmaõóabhàõóodare bhràmyan piõóitaþ piõóãbhåtaþ caõóimà caõóatvaü yasyeti jhaïkàradhvanorvi÷eùaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÷àntaþ-- #<÷àntaþ ÷amasthayibhàva uttamaprakçtirmataþ // VisSd_3.245 //># ## (lo, i) uktaråpaþ ÷amaþ sthàyibhàvo yasya / yattu nirvedasya sthàyibhàvatàvalambanena ÷àntarasasvãkàraþ gçtastadayuktam , tasya svàdyamànaråpatvàt saücàribhàvasyaiva nàñyatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) anityatvàdinà ityatra àdipadàt iùñaviyogàdinà vairàgyaparigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## yathà-- "rathyànta÷caratastathà dhçtajarat kanthàlavasyàdhvagaiþ satràsaü ca sakautukaü ca sadayaü dçùñasya tairnàgaraiþ / nirvyàjãkçtacitsudhàrasamudà nidràyamàõasya me niþ÷aïkaþ karañaþ kadà karapuñãbhikùàü viluõñhiùyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) rathyànta iti / saüsàraviraktasyoktiriyam / nirbojãkçtayà citsudhàrasamudà j¤ànàmçtaharùeõa nidràyamàõasya me kadà karapuñãbhikùàü karañaþ kàko viluõñhiùyati / kàmanàbhàvàt nirbojatà / mama kãdç÷asya, bhikùàviluõñhanàdibhayàbhàvàt niþ ÷aïkaü carataþ rathyàntaþ nagararàjamàrgamadhye carataþ / dhçtajaratkanthàlavasya / ataþ taiþ rathyàsthaiþ adhvagairnàgaraiþ kanthàdiviparãtadar÷anàt satràsa¤ca sakautuka¤ca daridràvasthàdar÷anàt sadaya¤ca dçùñasya / atra samastasukhahetåpakùepaõàt labdhà÷eùavastuniþ sàratà àlambanam / nàgarairuktaråpeõa dar÷anàni uddãpanàni / bhikùàviluõñhanà÷aüsàlabhyau romà¤caharùàvanubhàvavyabhicàriõau / ## (lo, ã) rathyetiü---lavo le÷aþ / chidramayatvàt vikçtàkàratvàtsatràsam / tathàdbhutasyàdçùñapårvakatvàtsakautukam / aki¤canatvàt sadayam / nirbojãkçto yo 'sau citj¤ànameva sudhàrasaþ tena prakà÷ena yà mut prãtiþ sukhaikamayatà tayà nidràyamàõasya pa÷yato 'pi prameyajàtamapa÷yataþ citsudhàrasasya / nirbojãkçtasyàyamarthaþ-- nirgataü bãjaü saüsàrakàraõam avidyàkhyaü yasmàt prakà÷àdityarthaþ / nirgataü bãjam àtmaprakà÷aj¤ànakàraõaü mano yatra sa nirbojaþ / brahmàkàraü vçttimutpàdya manasaþ sattvàü÷asyàpi vinà÷àbhyupagamàt / ********** END OF COMMENTARY ********** puùñistu mahàbhàratàdau draùñavyà / asya dayàvãràdeþ sakà÷àd bhedamàha-- ## dayàvãràdau hi nàgànandadau jãmåtavàhanàderantarà malayavatyàdyanuràgàderante ca vidyàdharacakravatitvàdyàpterdar÷anàdahaïkàropa÷amo na dç÷yate / ÷àntastu sarvàkàreõàhaïkàrapra÷amaikaråpatvànna tatràüntarbhàvamarhati / tata÷ca nàgànandàdeþ ÷àntarasapradhànatvamapàstam / nanu-- "na yatra duþkhaü na sukhaü na cintà na dveùaràgau na ca kacidicchà / rasaþ sa ÷àntaþ kathito manãndraiþ sarveùu bhàveùu samapramàõaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) dayàvãrasya bhedamàha---nirahaïkàreti / nàgànandeti---jãmåtavàhananàyake nàgànande nàñake kàvyaprakà÷e ÷àntasya jãmåtavàhanasya yuktimàkùipatiata÷ca iti / sarveùu bhàveùviti---sarveùu kàntàdisakalapadàrtheùu satsvapãtyarthaþ / atra ca iti---mokùàvasthãya÷àntaþ sa evayato rasatàmetãti kàvyanàñyasamarpitaþ sanniti ÷eùaþ / ## (lo, u) nirahamiti---dayàvãràdãtyàdi÷abdàt dharmavãràdiþ / nàgànandàkhyaü nàma nàñakam / sarveùu loùñrà÷makà¤canàdiùu bhàveùu padàrtheùu gamaü tulyaü pramàõaü j¤ànaü yatra / ********** END OF COMMENTARY ********** ityevaüråpasya ÷àntasya mokùàvasthàyàmevàtmasvaråpàpattilakùaõàyàü pràdurbhàvàttatra sa¤càryàdãnàmabhàvàt kathaü rasatvamityucyate-- ## (lo, å) àtmeti---àtmasvaråpasya àpattiþ pràptiþ lakùaõaü svaråpaü yasyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ya÷càsminsukhàbhàvo 'pyuktastasya vaiùayikasukhaparatvànna virodhaþ / uktaü hi- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) na viruddheti---nirvedaråpasaücàristhitiþ atràstyeva ityarthaþ / vaiùayikasukhaparatvàditi / tena ÷àntasya vaiùayikasukhabhinnaü tçùõàkùayàdhãnaü sukhamastyeva ityuktam / ## (lo, ç) yukteti---tatra viùayebhyaþ paràvçtya sàkùàt kartavye brahmaõi mano nidhàya varttamànatvacintàsantànavàn yuktaþ, yasya ca yogajadharmasahakçtena manasà, jij¤àsitavastusàkùàtkàro jàyate, ya÷ca bhåtvendriyajayã aõimàdyaþ kàyasiddhãrdåra÷raõàdyà hyatãndriyàõi sve sve viùaye sahattvasannikarùàdisahakàranirapekùàõi varttante, evaü yuktaviyuktàvasthàyàmityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "yacca kàmasukhaü loke yacca divyaü mahatsukham / tçùõàkùayasukhasyaite nàrhataþ ùoóa÷ãü kalàm" // "sarvàkàramahaïkàràhitatvaü brajanti cet / atràntarbhàvamarhanti dayàvãràdayastathà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) tatra ca samvàdamàha / utkaü hãti---ete kàmasukhadivyasukhe / ## (lo, é) atreti---atra mahàviùaye dayàvãràdayaþ svalpaviùayàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** àdi÷abdàddharmavãradànavãradevatàviùayaratiprabhçtayaþ / tatra devatàviùayà ratiryathà-- kadà vàràõasyàmiha suradhunãrodhasi vasan vasànaþ kaupãnaü ÷irasi nidadhàno '¤jalipuñam / aye gaurãnàtha ! tripurahara ! ÷aübho ! trinayana ! prasãdeti kro÷an nimiùamiva neùyàmi divasàn" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) devatàviùayaratiryatheti---÷àntàntarbhàvamàpannà devatàviùayaratiryathetyarthaþ / kadà vàràõasyàmiti--iha vàràõasyàü suradhunyà gaïgàyà rodhasi tãre pulin và vasan ahaü kaupãnadvaya¤ca vasànaþ ÷irasya¤jalipuñaü dadhàna÷ca aye gaurãnàthetyàdinà'kro÷an ca kadà divasàn nimeùamiva neùyàmãtyarthaþ / atra kaupãnàdivi÷eùaõaiþ sukhàdiràhityapràptyà sarvàhaïkàraràhityalàbhàd devaviùayaraterapi ÷àntarasatvapràptiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha munãndrasaümato vatsalaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) vatsalatàsneha iti---na caivaü dayàvãratvaprasaktiriti vàcyam , àtmàpakàreõàpi paropacikãrùàprayojakadharmavi÷eùasya dayàtvàt sukhasambandhini anuràgavi÷eùasya ca snehatvàt iti anayorbhedàt / ## (lo, ë) sphuñamiti---cakatkàrasyàtroktaprakàreõa rase sàratvànnarde÷aþ / tasya ca vibhàvàdi÷avàlitasvaprakà÷ànandramayatvaü daivasiddhamityuktam / camatkàri tayeti / vatsalatàråpaþ strehaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## yathà-- "yadàha dhàtryà prathamoditaü vaco yayau tadãyàmavalambya càïgalãm / abhåcca namraþ praõipàta÷ikùayà piturmudaü tena tatàna sor'bhakaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) yadàha dhàtryeti---uditasya uccàritasya prathamaü prathamoditamiti"ràjadantàdisamàsàt" / dàtryà udita÷ca nàràyaõetyàdi÷abda÷ca prathamaü"nà"ityàdi yadvacaþ raghuràha tadãyàü dhàtrãyàm aïgulimavalambya yacca yayau praõipàta÷ikùayà yacca namno 'bhåt, tena karmaõà piturdilãpasya mudaü tatàna ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** eteùàü ca rasànàü parasparavirodhamàha-- #<àdyaþ karuõabãbhatsaraudravãrabhayànakaiþ // VisSd_3.254 //># ## ## #<÷çïgàravãraràdràkhyahàsya÷àntairbhayànakaþ / ÷àntastu vãra÷çïgàraraudrahàsyabhayànakaiþ // VisSd_3.257 //># #<÷çïgàreõa tu bãbhatsa ityàkhyàtà virodhità /># àdyaþ ÷çïgàraþ / eùàü ca samàve÷aprakàrà vakùyante / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) pàtre na---svabhàvata iti ÷eùaþ / ## (lo, e) nanånmàdànàü sthàyitvamavalambya kathamanye 'pi rasà noktàþ ityà÷aïkyàha--kuto 'pãti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vikramorva÷yàü caturthe 'ïke puråravasa unmàdaþ / ## ## rasanadharmayogitvàdbhàvàdiùvapi rasatvamupacàràdityabhipràyaþ / bhàvàdaya ucyante-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) pra÷amodayo nà÷otpattã / rasanàdrasà iti---rasanam àsvàdanaü tadråpasàdç÷yàt gauõyà lakùaõayà rasapadàrtha ityarthaþ / tasya rasasya sàdç÷yaü vyàcaùñe--rasanadharmmeti-- ## (lo, ai) nanu yadi rasàtmakaü vàkyameva kàvyaü tàha bhàvàdipradhànamakàvya syàditya÷aïkyàha---rasàbhàvàditi / tadàbhàsau rasàbhàso bhàvàbhàsa÷ca / rasanaü svàdanamuktaprakàram / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## "na bhàvahãno 'sti raso na bhàvo rasavajitaþ / parasparakçtà siddhiranayo rasabhàvayoþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) pradhànànãti / niràkàïkùavàkyavyaïgyatvameva pràdhànyam / pradhànabhåtà devàdiviùayà rati÷ceti càrtho bodhyaþ / udvuddhamàtraþ j¤àtamàtraþ; natu vi÷iùya ni÷cita ityarthaþ / sthàyã sthàyibhàvavad vàcyo natu sthiratàmàpanna ityarthaþ / nanu sa¤càriõastàvadrasanadharmasambandhina eva, tata÷ca sa¤càrisattve 'va÷yaü rasasattvam / tathà ca dhvanireva rasa ityataþ kathaü tatra bhàvadhvanitvamityata àha---na bhàvo raseti / atra bhàvapadaü sa¤càriparaü, devàdiratibhàvasya rasahãnatvàd / tatra yathàpradhànatayà rasastiùñhati evaü rase 'pi apradhànatayà bhàvastiùñhatãtyàha---na bhàvahãna iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ityuktadi÷à paramàlocanayà paramavi÷ràntisthànena rasena sahaiva vartamànà api ràjànugatavivàhapravçttabhçtyavadàpàtato yatra pradhànyenàbhivyaktà vyabhicàriõo devamunigurunçpàdivaùayà ca ratirudbuddhamàtrà vibhàvàdibhiraparipuùñatayà rasaråpatàmanàpadyamànà÷ca sthàyino bhàvà bhàva÷abdavàcyàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ràjànugateti / svavivàhadine bhçtya eva pradhànam / ràjà ca tadanugaþ / evaü pradhànamapi raso niràkàïkùavàkyavyaïgyasya bhàvasya pradhànasya anuga ityarthaþ / udvuddhamàtrà ityàdikaü sthàyino bhàvà ityasya vi÷eùaõam / teùàü rasatànàptau hetuþ vibhàvàdiriti, tairaparipoùa÷ca tasya vi÷iùyàni÷citatvàt / taccagre udàharaõe dar÷ayiùyate / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vyabhicàrã yathà-- "evaüvàdini devarùau--'ityàdi(170 pç.) / atràvahitthà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) evaü vàdinãti / devarùo hareõa pàrvatãghañanàrthavàkyavàdini sati ityarthaþ / adhomukhatvaü lajjayà / kamalapatragaõanamanavadhànasåcanàd harùàkàragopanàya / avahitthà àkàraguptiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** devaviùayà ratiryathà mukundamàlàyàm-- "divi và bhuvi và mamàstu vàso narake và narakàntaka ! prakàmam / avadhãrita÷àradàravindau caraõau te maraõo 'pi cintayàmi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) divi và bhuvi veti---he narakàsuràntaka maraõe jàte mama divi bhuvi và narake và vàso 'stu / tathàpi tava caraõau smaràmi ityàrthaþ / maraõakàle 'pi smaràmãti bahavaþ / tadà ca divi và ityàdikam asambaddhaü syàt / nahi tvaccàraõasmaraõàt narakavàsaprasaktiþ; yena tatsahitoktiþ / caraõau kãdç÷au ÷obhayàvadhãrita÷aratkàlapadmau / ********** END OF COMMENTARY ********** muniviùayà ratiryathà-- "vilokanenaiva tavàmunà mune ? kçtaþ kçtàrtho 'smi nibarhitàühasà / tathàpi ÷u÷raùurahaü garãyasãrgiro 'thavà ÷reyasi kena tçpyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vilokanenaiveti / nàradaü prati ÷rãkçùõasyoktiriyam / he mune tava amunà vilokanenaiva kçtàrthaþ kato 'smi / kçtàrthatàü dar÷ayati--nibarhiteti / nabarhitaü nà÷itam aühaþ pàpaü yena tàdç÷ena / tathàpi tava garãyasãþ giraþ ÷u÷råùuþ ÷rotu micthurammi / hetuü vinaiva ÷ravaõecchàmuktvà hetumapi vaktumàha---athaveti / kena janena ÷reyasi maïgale tçpyate; api tu na kenàpãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ràjaviùayà ratiryathà mama-- "tvadvàjiràjinirdhåtadhålãpañalapaïkilàm / na dhatte ÷irasà gaïgàü bhåribhàrabhiyà haraþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tvadvàjiràjãti / tava vàjiràjyà nirdhåtaü yad dhålipañalaü tena païkilàm / païkilatvàt païkajalàbhyàü bhårirbhàraþ / bhiyeti---voóhumasàmarthyena uttarotraü bhàviduþ khadveùaråpeõa bhayenetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyat / udbuddhamàtrasthàyibhàvo yathà-- "harastu kiücitparivçttadhairya÷candrodayàrambha ivàmburà÷iþ / umàmukhe bimbaphalàdharoùñhe vyàpàrayàmàsa vilocanàni" // atra pàrvatãviùayà bhagavato ratiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) sthàyina iti / sthàyibhàvasya bhàvatvaprapteryathà ityarthaþ / kvacittu sthàyã yathetyeva pàñhaþ / harastviti / kandarpeõa dhanuùi àropite àkàlike vasante jàte tapasyato mahe÷asya pàrvatãü dçùñvà kiücid dhairyyaparàvçttivarõanamidam / candrodayasyàrambhe pràthamikada÷àyàü tadànãmeva tasya dhairyyaparàvçtteþ / kiücittvàt bhagavato ratiratrabhavatàü pràptà ityarthaþ / dhairyyaparàvçtteþ ki¤cid udbhàvena rasatàmanàptatvena bhàvatvasyaiva pràpterityarthaþ / ## (lo, o) ratirityanantaraü paripoùaü na nãteti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanåktaü prapàõakarasavadvibhàvàdãnàmeko 'tràbhàso rasa iti / tatra sa¤càriõaþ pàrthakyàbhàvàtkathaü pràdhànyenàbhivyaktirityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) saücàriõaþ pradhànàni ityanena pradhànãbhåtasyaiva vyabhicàribhàvasya bhàvatvapràptiruktà / vibhàvàdãnàü sarveùàmeva rasàdibodhe ekãbhàvena viùayatoktà / nanu tatra vyabhicàribhàvasya pàrthakyena pràdhànyamavagamyate / atra eva kathamevaüvàdinãtyatràvahitthàyàþ pràdhànyamevà÷aïkate--nanåktamiti / rasa ityatra bhàva eva rasaþ / bhàvasyaivàpràdhànya÷aïkayà bhàvatvàbhàvasyaiva ÷aïkitatvàt, pàrthakyàbhàvàt pçthak pràdhànyàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) tathà sa¤càriõa iti / udreka iti anuùaïgaþ / raso bhàva udrekaniyama÷ca niràkàïkùavàkyavyaïgyatvena / ## (lo, au) rasàsvàdanantaraü vikàreõànubhåyamànaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha rasàbhàsabhàvàbhàsau-- ## anaucityaü càtra rasànàü bhàratàdipraõãtalakùaõànàü sàmagrãrahitatve ekade÷ayogitvopalakùaõaparaü bodhyam / tacca bàlavyutpattaye ekade÷ato dar÷yate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) anaucityapravçtteti / rasànàmanaucityapravçttatve ityanvayaþ / bharatàdipraõãteti / bharatàdimunipraõãtàni yàni lakùaõàni teùàü sàmagrãsamagratvam / tadràhitye sati tadekade÷ayogitvopalakùaõamanaucityamityarthaþ / tallakùaõàkteü yat ki¤cid sattve ekade÷ayogità ityarthaþ / bharatàdyuktalakùaõaü vakùyamàõànaucityamàlàyàü yad yadàlambanàdikamuktaü tadrasàderbodhyam / ## (lo, a) sàmagrãti / na khalu sàmagrã sarvathà nàsti / kintvekade÷ayogitve sati àbhàsatvamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## #<÷ànte ca hãnaniùñhe, gurvàdyalambane hàsye / vrahmavadhàdyutsàhe 'dhamapàtragate tathà vàre // VisSd_3.265 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) upanàyaketi / upanàyakaviùayàyàmityarthaþ / idaü priyàratau / munigurviti / idaü munigurvoreva svapatnyàü ratau / anyasyàü tu paroóhàvarjanàdeva àbhàsasyàsiddhiþ / bahunàyaketi / anåóhave÷yàyà ratau tasyà upanàyakàbhàvàt / anubhàvaniùñhàyàmiti / nàyakanàyikayorekataramàtraniùñhatve ityarthaþ / pratinàyaketi / idaü vãrarase; tatra jatavyaþ pratinàyakaþ / tanniùñhatve gurvàdigate gurvàdiviùaye / evamuttarottaraü gataparaü kvacit tadviùayaparaü kvacit tadvi÷iùñaparaü yogyatayà bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra raterupanàyakaniùñhatve yathà mama-- "svàmã mugdhataro vanaü ghanamidaü bàlàhamekàkinã kùoõãmàvçõute tamàlamalinacchàyà tamaþ santatiþ / tanme sundara ! mu¤ca, kçùõa ! sahasà vartmeti gopyà giraþ ÷rutvà tàü parirabhya manmathakalàsakto hariþ pàtu vaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) sandhyàkàle panthànamàvçtya tiùñhantaü ÷rãkçùõaü prati gopyà uktiriyam / mugdhataro bhadrànabhij¤aþ, avicàreõaiva krodhakàrãtyarthaþ / atraü kçùõaviùayà gopyà ratiþ / tathà hi mugdhataro måóhataro mama tava àsaïgaü tarkayitumasamarthaþ / ghanavanàdikaü ratihetuþ / munigurupatnãgatatvenodàhçtam / tatra gurupatnãgatatve yathà--- madhau prabhåte pikanàdadåte mandàniloddhåtavikà÷icåte / priyàmukhàlokanamàtrakarmmà gururna dharmmàya na pàñhanàya // munipatnãgatatve yathà--- tapovibhàvasaübhavàtulavibhåtikaþ saubhari- rmunirnçpatikanyakà÷ataparigrahaþ kàmataþ / pracumbati muhurmuhuþ kucanipãóamàliïgati smitottaramudãkùate parihasatyajastraü priyàm // ## (lo, à) svàmãti / iha hi svàmãti mughdhatara iti ca padàbhyàü bhayadatvaü pakùe priyatvàbhàvo ratinàgaratvàbhàva÷ca, vanasya ghanatve gçhagamanadurghañatvam , bàlye bhayaü yovanaü ca, yauvanena yauvanena ca etàdç÷i vayasi anuråpapatirnàsti, ekàkinãtyanena andhakàràvaràõakathanena ca svairayànàsahatvaü gopyarasaprakà÷àbhàva÷ca, sundareti sambodhane parityàgarthaü càñuþ, svàbhilaùaõãyatva¤ca / locanã samàptà / ********** END OF COMMENTARY ********** bahunàyakaniùñhatve yathà-- "kàntàsta eva bhuvanatritaye 'pi manye yeùàü kçte sutanu ! pàõaóurayaü kapolaþ" / anubhayaniùñhatve yathà--màlatãmàdhave nandanasya màlatyàm / "pa÷càdubhayaniùñhatve 'pi prathamamekaniùñhatve rateràbhàsatvam" iti ÷rãmallocanakàràþ / tatrodàharaõaü yathà--ratnàvalyàü sàgarikàyà anyonyasaüdar÷anàtpràgvatsaràje ratiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) kàntàsta eva iti / kàntàþ kamanãyapuruùàþ / atra vahuvacanàdanåóhanàyikàyà ve÷yàyà nàyakabahutvalàbhaþ / vatsaràja iti / atra vatsaràjasyeti kvacid apràmàõikaþ pàñhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** pratinàyakaniùñhatve yathà--iyagrãvava dhe hayagrãvasya jalakrãóàvarõane / adhamapàtragatatve yathà-- "jaghanasthalanaddhapatravallã girimallãkusumàvani kàpi bhillã / avacitya girau puro niùaõõà svakacànutkacayà¤cakàra bhartrà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) jaghanasthaleti---kàpi bhillã kiràtã jaghanasthale naddhà dhçtà patravalliþ patralatà yathà sà tathà / girimallãkusumàni kuñajapuùpàõi avacitya girau puro niùaõõà satã bhartrà svaprayojyena svakacàn arthàdavacitakusumaiþ utkacayà¤cakàra uddãptàü÷cakàretyarthaþ / dãptyarthakacadhàtoþ idaü råpam / atra ca valli ityatra hrasvàntavalli÷abdasya råpam / dãrghàntatve kapratyayaprasaïgàt / atràdhamasya bharttåratiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tiryagàdigatatve yathà-- "mallãmatallãùu vanàntareùu vallyantare vallabhamàhvayantã / ca¤cadvipa¤cãkalanàdabhaïgãsaügãtamaïgãkurute sma bhçïgã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) mallãmatallãùviti / matallã puùpavi÷eùaþ / valyantare sthitvetyarthaþ / ca¤cadvipa¤cãkalanàdabhaïgãsaïgãtaü ca¤cantyà vipa¤cyà vãõàyàþ kalanàdabhaïgyà saïgãtam / ********** END OF COMMENTARY ********** àdi÷abdattàpasàdayaþ / raudràbhàso yathà-- "raktotphullavi÷àlalolanayanaþ kampottaràïgo muhur- muktvà karõamapetabhãrdhç tadhanurbàõo hareþ pa÷yataþ / àdhmàtaþ kañukoktibhiþ svamasakçddovikramaü kãrtaya- nnaüsàsphoñapañuryudhiùñhiramasau intuü praviùñor'junaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) tàpasàdaya iti / atra ca tàpasasya jãmåtavàhanasya nçpasya malayavatyàü ratau bodhyam / raktotphulleti / karõàt pràptàpamànasya yudhiùñhirasya kañukoktibhiràdhmàtaþ kupitor'junaþ yudhyamànaü karõaü tyaktvà yudhiùñhiraü hantuü pravçttaþ / apetabhãrguruhananabhayarahito hareþ kçùõasya pa÷yataþ iti---pa÷yantaü harimanàdçtya ityatrànàdare ùaùñhã / svaü svãyam / aüso bhujamålaü, tasya àsphoñe pañuþ / hãnaniùñhe ÷ànte gurvàdyàlambane hàsye brahmavadhàdyutsàhe 'dhamapàtragate vãre ca nodàhçtam / krameõa yathà caõóàlayonàviha janma labdhaü dvijàtijanmàpi na kàïkùitaü me / puõye vane kkàpi vapurvihàsyan punarbhavacchedamahaü samãhe // 1 // apànavàyuü satataü vimu¤can asaüyamavyagrakapårvake÷aþ / adhyàpayatveùa guruþ sadà me làlàktavaktro maladigdhavàsàþ // 2 // anivçttapipàsà hi kùudravãraja÷oõitaiþ / droõasya rudhireõàdya tçpyantu mama sàyakàþ // 3 // naredraputràn mçgayà pravçttàn viddhaü mçgaü netumupàttavegàþ / amã kiràtàþ ÷arapårõacàpà dhàvanti matvà tçõavattameva // 4 // ********** END OF COMMENTARY ********** bhayànakàbhàso yathà-- "a÷aknuvan soóhumadhãralocanaþ sahastrara÷meriva yasya dar÷anam / pravi÷ya hemàdriguhàgçhàntaraü ninàya vibhyaddivasàni kau÷ikaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) a÷aknuvanniti---kau÷iko vàsavo yasyàsurasya sahastra÷meriva dar÷ana soóhuma÷aknuvan bibhyat hemàdriguhàü pravi÷ya dinàni ninàya / adhãralocanaþ kàtaràt ca¤calalocanaþ / ÷abda÷aktimåla upamàdhvaniriyam / tathà hi kau÷ikaþ pecakaþ sahastrara÷merdar÷anaü soóhuma÷aknuvan adriguhàü pravi÷ya yathà dinàni nayati, adhãrabuddhiralocano divàndhatvàt, tathà ca pecaka iva indra ityupamàdhvaniþ / atra idamavadheyam / rasabhàvatadàbhàsàdãnàmasaülakùyakramavyaïgyatvaü vakùyate / tacca sthàyibhàvasya vyaïgyasya bodhakramàparicayàdeva / atra ÷loke bhayasya sthàyibhàvasya bibhyadiyetadvàcyatvàt vyaïgyatvameva nàsti, kathaü vyaïgyakramàparicayàdhãnamasaülakùyakamavyaïgyatvam atoyaü na rasàbhàsadhvaniþ, kintåpamàdhvanireva / tadudàharaõaü tu jàtiduùño 'pi saü÷làghyaþ sa kàlayavano nçpaþ / yuddhodyuktaü yamàlokya ÷rãkçùõo 'pi palàyitaþ // ********** END OF COMMENTARY ********** strãnãcaviùayameva hi bhayaü rasaprakçtiþ / evamanyatra / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) ve÷yàdiviùaye / ve÷yàdiniùñhe yathà--- lãlànamramukhã ÷iroü'÷ukamavàkçùyànayantã puro netropàntavilokanena parito yånàü dhayantã manaþ / dçùñà vàravilàsinã nanu sakhe ! kasyàpi puõyàtmanaþ puõyaughaü paripàkamà÷amayituü lãlottaraü gacchati // atra ve÷yàlajjàmi÷ritatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** spaùñam / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) sandhiruttarottaraviruddhabhàvami÷raõam / saiva ÷abalatà / tatra uttarottarabhàvasya pårvapårvàpekùayà balavattvàt / sandhistu dvayostulyakakùatve / sutanviti spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## krameõa yathà-- "sutanu ! jahihi kopaü pa÷ya pàdànataü màü na khalu tava kadàcitkopa evaüvidho 'bhåt / iti nigadati nàthe tiryagàmãlitàkùyà nayanajalamanalpaü muktamuktaü na ki¤cit" // atra bàùpamocanenerùyàkhyasa¤càribhàvasya ÷amaþ / "caraõapatanapratyàkhyànàtprasàdaparàïmukhe nibhçtakitavàcàretyuktvà ruùà paruùãkçte / vrajati ramaõo niþ ÷vasyoccau stanasthitahastayà nayanasalilacchannà dçùñiþ sakhãùu nive÷ità" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha)"he nibhçta ! kitavàcàra !"ityuktvà ityarthaþ / stanàsthitahastayà màninyà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra viùàdasyodayaþ / "nayanayugàsecanakaü mànasavçttyàpa duùpràpam / råpamidaü madiràkùyà madayati hçdayaü dunoti came" // atra harùaviùàdayoþ saüdhiþ / "kvàkàryaü , ÷a÷alakùmaõaþ kva ca kulaü, bhåyo 'pi dç÷yante sà, doùàõàü pra÷amàya me ÷rutamaho, kope 'pi kàntaü mukham / kiü vakùyantyapakalmaùà kçtadhiyaþ, svapne 'pi sà durlabhà cetaþ svàsthyamupaihi, kaþ khalu yuvà dhanyo 'dharaü dhàsyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) kvàkàryyamiti---urva÷ãvirahe maraõe pravçtya nivçttasya puråravasa uktiriyam / atra kulamityante vitarkaþ / setyante autsukyam / ÷rutamityante arthanirddhàraõaråpà matiþ / mukhamityante smaraõam / kçtadhiya ityante ÷aïkà / durlabhetyante dainyam / upaihiityante dhçtiþ / kaþ khalu ityàdau cintà / eteùàü vyabhicàribhàvànàü pårvapårvàpekùayà balavattà / iti ÷rãmahe÷varanyàyàlaïkàrabhaññàcàryaviracitàyàü sàhityadarpaõañãkàyàü tçtãyaparicchedavivaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vitakàraitsukyamatismaraõa÷aïkàdainyadhåticintànàü ÷abalatà / iti sàhityadarpaõe rasàdiniråpaõo nàma tçtãyaþ paricchedaþ / ___________________________________________________ caturthaþ paricchedaþ atha kàvyabhedamàha-- ## (lo, a) evaü kàvyasya svaråpamuktvà vi÷eùaü niråpayitumavatàrayati--atheti---bhidyate aneneti bhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tatra--- ## vàcyàdadhikacamatkàriõi vyaïgyàrthe dhvanyate 'sminniti vyutpattyà dhvanirnàmottamaü kàvyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) kàvyalakùaõe kçte tadeva kàvyaü katividhamityàkàïkùàyàmàha---kàvyaü dhvanirityàdi / dhvanyate 'sminniti--dhvanyate vyajyate vyaïgyàrthaþ ÷abdàdinà asmin kàvye ityarthaþ / ## (lo, à) vàcyeti---vàcyàdati÷ayastàtparyàviùayatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, i) lakùaõàbhidhà ca måle kàraõer'thàd vyaïgyàt vya¤jane yayoþ / yasya dhvaneþ vyaïgyàrtharåpopàdhilakùaõàbhidhàmålatvena dvaividhyapratipàdanàm tadupàdhikasya kàvyasya dvaividhyam / dhvani÷abdo hyanekàrthaþ, tathà hi dhvanyata iti dhvaniþ, ÷abdàdigatà ÷aktiþ / dhvananaü dhvaniþ rasàdipratãtiþ / dhvanyate asmin iti dhvaniþ kàvyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatràvivakùitavàcyo nàma lakùaõàmålo dhvaniþ / lakùaõàmålatvàdevàtra vàcyamavivakùitaü bàdhitasvaråpam / vivakùitànyaparavàcyastvabhidhàmålaþ, ata evàtra vàcyaü vivakùitam / anyaparaü vyaïgyaniùñham / atra hi vàcyor'thaþ svaråpaü prakà÷ayanneva vyaïgyàrthasya prakà÷akaþ / yathà---pradãpo ghañasya / abhidhàmålasya bahuviùayatayà pa÷cànnirde÷aþ / avivakùitavàcyasya bhedàvàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) lakùaõàmålàbhidhàmålayoryathàsaükhyaü svaråpamàha---aviva÷riteti---vyàcaùñe---tatreti / avivakùitamiti---vàcyàvivakùàyàü bãjamàha---bàdhitasvaråpamiti---vàcyatàvacchedakaråpeõa vivakùàbhàvàt tena råpeõa bàdho vi÷iùñàbhàvaråpaþ / tena ajahatsvàrthàtmikàyàm upàdànalakùaõàyàü vàcyasyàbàdhe 'pi vàcyatàvacchedakaråpeõa tadvàdhaþùa jahatsvàrthàyàü tu arthayoreva bàdhaþ / vàcyaü vivakùitamiti---vàcyatàvacchedakaråpeõa bodhyam / vyaïgyaniùñhamiti---vyaïgyaniùñhà tàtparyaparyàptiryasya tàdç÷am / ## (lo, ã) anyaparamiti kàrikàpadàrtho vyaïgyaniùñamiti bhàvaþ, vyaïgye niùñàtàtparyaü yasya vàcyàrthasya, etena guõãbhåtavyaïgyavyavacchedaþ / atra hãti---ayamà÷ayaþ, avivakùitavàcye lakùyor'thaþ svaråpaü prakà÷ayan vyaïgyàrthaü prakà÷ayati, tatra lakùaõàmålà vya¤janà / iha tu vàcyor'thaþ tathà ityabhidhàmålà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## avivakùitavàcyo nàma dhvanirarthàntarasaïkramitavàcyo 'tyantatiraskçtavàcya÷ceti dvividhaþ / yatra svayamanupayujyamàno mukhyor'thaþ svavi÷eùaråper'thàntare pariõamati, ## (lo, u) saükamiti iti --- yogakàkvàdisàhàyyasåcanaü vàcye iti kàkàkùinyàyenobhayatra sambadhyate / anupayujyamànatvamarthàt svaråpamàtreõa saükamite iti kàrikàpadàrthaþ / pariõamatãti---pariõàma÷ca tattvàdaparicyutasya dharmiõo 'vasthàntaragamanam / jàóyàdyati÷ayaþ sva÷abdàbhidhànàlabhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra mukhyàrthasya svavi÷eùaråpàrthàntarasaükramitatvàdarthàntarasaïkramitavàcyatvam / yathà--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) bhedàvàheti---vàcyer'ther'thàntaramavacchedakàntaraü saükramite pràpite arthàdvoddhurj¤àne ityarthaþ / atyantaü tiraskçta iti---vàcyàrthasyàvacchedakàntareõàpi avivakùaõàt atyantaü tiraskàraþ, tatràrthàntarasaükramitavàcyaü vyàcaùñe---mukhyàrthasyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** "kadalã kadalã, karabhaþ karabhaþ, kariràjakaraþ kariràjakaraþ / bhuvatritaye 'pi bibharti tulàmidamåruyugaü na camårudç÷aþ" // atra dvitãyakadalyàdi÷abdàþ paunaruktyabhiyà sàmànyakadalyàdiråpe mukhyàrthe bàdhità jàóyàdiguõavi÷iùñakadalyàdiråpamarthaü bodhayanti / jàóyàdyati÷aya÷ca vyaïgyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) kadalã kadalãtyàdi / camårudç÷aþ hariõekùaõàyàþ åruyugaü bhuvanatritaye 'pi kasyàpi tulàü sàdç÷yaü na bibharttotyarthaþ / tathà ca tena kasyàpi sàdç÷yàdhàraõàt ko 'pi tadupamànaü na astãtyatràha---kadalãti / kadalã rambhà karabhaþ årvàkàraþ paõipàr÷vabhàgaþ"maõibandhàdàkaniùñhaü karasya karabho bahiþ "iti koùàt / kariràjasya hasti÷reùñhasya karaþ, suõóà, eùu udde÷yeùu dvitãyakadalyàdipadànàü paunaruktyàt tadarthànàü vidheyatvàsambhavàt tàni padàni jàóyàdivi÷iùñakadalyàdiparàõi / padebhyaþ kadalyàdyaü÷apràptau jàóyàdivai÷iùñyamàtre dvitãyakadalyàdi÷abdànàü lakùaõà / tataþ kadalã jàóyà karabho '÷obhanaþ kariràjakaraþ karka÷a ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra punaþ svàrthaü sarvathà parityajannarthàntare pariõamati, tatra mukhyàrthasyàtyantatiraskçtatvàdatyantatiraskçtavàcyatvam / ## (lo, å) atyantatiraskçta iti kàrikàpadàrthaü vivçõoti---yatra punariti--atra pariõamatãtyupacàrapadaprayogaþ tena pravartate ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- niþ÷vàsàndha ivàdar÷a÷candramà na prakà÷ate / atràndha÷abdo mukhyàrthe bàdhite 'prakà÷aråpamarthaü bodhayati, aprakà÷àti÷aya÷ca vyaïgyaþ / andhatvàprakà÷atvayoþ sàmànyavi÷eùabhàvàbhàvànnàrthàntarasaükramitavàcyatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) niþ ÷vàsàndha iti / niþ ÷vàsena andhaþ àdar÷a iva candramà na prakà÷ate na dãpyate / atràcetanasya àdar÷asyàndhatvabàdhàt lakùyàrthamàha--atreti / tathà ca niþ ÷vàsena aprakà÷a àdar÷a ivetyarthaþ / nanu ÷akyatàvacchedakabhinnena aprakà÷atvena råpeõa bodhanàt kathaü neyamarthàntarasakramitavàcyalakùaõà ityata àha---andhatvàprakà÷atvayoriti---÷akyatàvacchedakaü sàmànyaü lakùyatàvacchedakaü yadi tadvi÷eùo bhavet tadà eva arthàntarasaükramiti vàcyalakùaõà / yathà ghañapadasya nãlaghañapadatve atra tu lakùyatàvacchedakamaprakà÷atvameva sàmànyam / andhatvameva tadvi÷eùa iti ato na tathà iti bhàvaþ / idaü tu pràyikameva na sàrvatrikaü "ràmo 'smi sarvaü sahe "ityatra duþ khasahiùõutvaràmatvayoþ karabhaþ karabhaþ ityatra ÷obhàràhityakarabhatvayo÷ca tathàtvàbhàvàt / kintu atràndhatvaråpasvàrthaparityàgàdeva na tathàtvamiti bodhyam / ## (lo, ç) andhatveti---ayamà÷ayaþ, na hyatràrthasyàprakà÷atvaü vi÷eùaþ, ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- bhaõa dhammia vãsattho, so suõao ajja màrio deõa / golàõaikacchakuóaïgavàsiõà dariasãheõa // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) bhama dhammia ityatràpi viparãlakùaõàbhramaü keùà¤cit nirasayitumàha---bhameti / bhrama dhàrmika vi÷vastaþ sa ÷vàdya màritastena / godànadãkacchaku¤cavàsinà dçptasiühena // iti saüskçtam / godàvarã nadã tattãre ku¤je kçtaüketàyàþ tatraiva pratidinaü puùpàvacayanena tatsaüketabha¤jakaü svapoùitakukkuropadraveõàpi anivçttaü dhàrmikaü prati utkirayam / sa ÷và tava upadràvakaþ kukkuraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "bhrama dhàrmika--" ityato bhramaõasya vidhiþ prakçte 'nupayujyamànatayà bhramaõaniùedhe paryavasyatãti viparãtalakùaõà÷aïkàna kàryà / yatra khalu vidhiniùaidhàvutpatsyamànàveva niùadhavidhyoþ paryavasyatastatraiva tadavasaraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) bhramaõavidhiþ prakçte anupapadyamànatayà iti---siühavattvena kathite svasaüketasthale bhramaõopade÷asya bàdhitàrthakatvàt nivçttãcchayà uktavàkyasya pravarttakatvànupapatte÷ca niùedhe paryavasyatãti viparãtalakùaõayeti ÷eùaþ / utpadyamànàveveti---vàkyàrthabodhotpattida÷àyàma eva ityarthaþ / tadda÷àyàü kvacit vidhiþ niùedhe kvacit niùedho vidhau paryavasyatãtyarthaþ / tatra tadda÷àyàü vidheþ niùedhe paryavasànaü yathà--- aunnidùaü daurbalyaü cintàlasatvaü saniþ ÷vasitam / mama mandabhàginyàþ kçte sakhi tvàmapi paribhavati // ityatra nàyikàyàþ solluõñhavàkye mama kçte iti vidheþ na mama kçte iti lakùaõayà paryavasànam / niùedhasya vidhau paryavasànaü yathà---"mà pathika ràtryandha ÷ayyàyàmàvayornimaïkùàsi "iti svayaü dåtikàyà uktau sva÷ayyàyàü gamananiùedhasya sva÷ayyàyàmàgamanavidhau lakùaõayà paryavasànam / yattu niþ ÷eùacyutacandanamityàdàvapi tadantikagamananiùedhasya tadantikagamanavidhau lakùaõayà paryavasànamiti granthakçtà pårvamuktaü tanna ruciram, tatra bhrama dhàrmika ityàdàviva prathamaü vàcyaniùedhasyaiva bodhàt uttarakàlamevàdhamatvokte÷cyutanirmçùñapadagrãùmakàlapulakakathanàt tàtparyaparyàlocanayà eva tadantikagamanavidheþ vya¤janayaiva pratãyamànatvàt / ata eva kàvyaprakà÷akçtà tatra tadantikagamanavidheþ vyaïgyatvamevoktam / ## (lo, é) utpatsyamànàveveti--anantaramanupapadyamànànvayasiddhyarthamiti ÷eùaþ / tadavasarastasyà viparãtalakùaõàyà avasaraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra punaþ prakaraõàdiparyàlocanena vidhiniùadhayorniùedhavidhã avagamyete tatra dhvanitvameva / taduktam --- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tatra dhvanitvameveti---vyaïgyatvamevetyarthaþ, na tu lakùyatvamevetyarthaþ / dhvanikàvyaü tu gamanalakùaõàyàmapi ramaõavya¤janayà avihatameva / tadvat ihàpi prathamaü bhramaõavidhiþ ÷aktyaiva pratãyate / pa÷càdeva tasyàþ kulañàtvasya prakaraõàdinà pratãtau bhramaõaniùedho vya¤janayaiva pratãyate, ityato 'tra viparãtalakùaõà÷aïkà na kàryà ityarthaþ / ## (lo, ë) vidhiniùedhayorityatra pårvamanvayànupapattyà paryavasitayoriti påraõãyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "kvacidvàdhyatayà khyàtiþ kvacit khyàtasya bàdhanam / pårvatra lakùaõaiva syàduttaratràbhidhaiva tu" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) kvacit bàdhyatayeti---khyàtiþ pratãtiþ / yathà gaïgàyàü ghoùa ityàdau ghoùanivàsasya yathà và "upakçtaü bahu tatra kimucyate "ityapakàriõaü pratyuktvà upakàrasya ca prathamameva bàdhyatayà khyàtiþ / kvacit khyàtasyeti---prathamaü pratãtasya ityarthaþ / yathàtraiva ÷loke, niþ ÷eùetyàdau ca / uttaratra abhidhaiva tu ityuktyà niùedhavidhyostu vyaïgyatvameveti dar÷itam / ## (lo, e) kvaciditi---atrottaram abhidheva tvitivacanam / yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrtha iti vyaïgyàrthasyàpyabhidhàne yatparatvena khyàtasya bàdhane 'pyabhidhàvyàpàrasvãkàrãt / etattvagre niràkariùyate / ********** END OF COMMENTARY ********** atràdye mukhàyàrthasyàrthàntare saükramaõaü prave÷aþ, na tu tirobhàvaþ / ata evàtràjahatsvàrthà lakùaõà / dvitãye tu svàrthasyàtyantaü tiraskçtatvàjjahatsvàrthà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) itthamavivakùitavàcyadhvanerarthàntarasaükramitavàcyatvàtyantatiraskçtavàcyatvena dvaividhyamuktvà tadudàhçtasya ca àdyasyàrthàntarasaükramitavàcyasya tàdç÷aparibhàùàyà bãjamàha--atràdye iti / arthàntare ÷akyatàvacchedakàrthàntare 'vacchedakàntare ÷akyatàvacchedakaråpeõa bodhanamityarthaþ , na tu tirobhàvaþ natu abodhanamityarthaþ / ata eveti svàrthaü svà÷raya÷abdasya mukhyàrthamajahatã upasthàpayantã ajahatsvàrthà (ràjadantàdisamàsasiddha) naca kadalã kadalãtyàdau prathamakadalãpadenaiva sadalyà upasthitau tatra lakùyàrthasya jaóatàyà abhedànvayasambhave kimarthaü kadalyaü÷e lakùaõeti vàcyam, lakùyatàvacchedakajaóatvà÷rayatvena tena råpeõa tadupasthàpanasya anivàryatvàt / dvitãye tviti--atyantatiraskçtavàcye ityarthaþ / atyantatiraskçtatvàt kenàpi råpeõàbodhitatvàt jahatsvàrthà, uktaråpaü svàrthaü jahatã anupasthàpayantã / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) vivakùitànyaparavàcyasyàpi prathamaü bhedadvayamàha---vivakùitàbhidheyopãti---vivakùitavàcya ityarthaþ / prathamamiti pa÷càttåbhayorapi prabhedabàhulyasya vakùyamàõatvàt / taddvaividhyamàha / asaülakùyeti---vyaïgyo yatra asaülakùyakramaþ apariceyaj¤ànotpattikramaþ, vàcyaj¤ànàntaraü vyaïgyaj¤ànaü jàyate iti kramo yatra apariceya iti bhàvaþ / rasabhàvàdãnàm atyantàsvàdyatayà ÷ãghrabodhyatvena utpalapatra÷atabhedanasyeva kramàparicayàt / aparo vastvalaïkàraråpo vyaïgyastu lakùyakramaþ / tadj¤ànotpattikramasya lakùaõãyatvàt / ## (lo, ai) vivikùitàbhidheya ityasyàrthaþ vivakùitànyaparavàcyo dhvaniriti / tatra ca rasavati kàvye jhañityàsvàdaparyantagamanàdvastvalaïkàraråpavyaïgyayorapi pratãtirna vilambità, nãrase tu pratãtivilambàttatsàjàtyena salakùyakramavyaïgyavyavahàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vivakùitànyaparavàcyo 'pi dhvanirasaülakùyakramavyaïgyaþ saülakùyakramavyaïgya÷ceti dvividhaþ / ## uktasvaråpo bhàvàdirasaülakùyakramavyaïgyaþ / atra vyaïgyapratãtervibhàvàdipratitikàraõatvàt kramo 'va÷yamasti kintåtpalapatra÷atavyatibhedavallàghavànna saülakùyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) àdyaþ asaülakùyakramaþ / vibhàvàdipratãtikàraõakatvàditi / pratyekaü tat pratãtikàraõakatvàdityarthaþ / "pratãyamànaþ prathamaü pratyekaü heturucyate"ityuktatvàt / "tat samåhàlambanapratãtistu rasa eva"ityuktatvàcca / làghavàt ÷ãghrapratãtikatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu rasàdiùu ca ekasyàpi bhesyànantatvàtsaükhyàtuma÷akyatvàdasaülakùyakramavyaïgyadhvanirnàma kàvyamekabhedamevoktam / tathàhi---ekasyaiva "÷çïgàrasyaiko 'pi saübhogaråpo bhedaþ parasparàliïganàdharapànacumbanàdibhedàt pratyekaü ca nibhàvàdivaicitryàtsaükhàyatuma÷kyaþ, kà gaõanà sarveùàm / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) eko 'pi bheda ityàdikaü vyàcaùñe--eùu ceti / ekabhedamevetiasaülakùyakramatvamekamupàdhimà÷ritya iti ÷eùaþ / vibhàvànubhàvabhedàbhedagaõane anantatvam, taddar÷ayati---tathàhãti / vibhàvàdivaicitryaü kanyàmadhyàpragalbhatvàdibhedena uttamamadhyamàdhamatvabhedena vaicitryaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷abdàrthobhaya÷aktyutthe vyaïkye 'nusvànasannibhe / dhvanirlakùyakramavyaïgyastrividhaþ kathito budhaiþ // VisSd_4.6 //># kramalakùyatvàdevànuraõanaråpo yo vyaïgyastasya ÷abda÷aktyudbhavatvena, artha÷aktyudbhavatvena ÷abdàrtha÷aktyudbhavatvena ca traividhyàtsaülakùyakramavyaïgyanàmnodhvaneþ kàvyasyàpi traividhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) lakùyakramavyaïgyadhvaniü vibhajati---÷abdàrthobhayeti--tatra anusvànasànnebha iti yaduktaü tad vyàcaùñe---kramalakùyatvàdevànuraõanaråpa iti / anuraõanaü pratidhvaniþ / sa hi prathamadhvaneranantaraü jàyate tadutpattikrama÷ca lakùyate tat tulyo yo vyaïgyastasya traividhyaü vyàcaùñe---tasya ÷abda÷aktyudbhavatvena iti / ÷abdasya arthasya ca ÷aktiþ sàmarthyam / na tu abhidhàråpà vçttiþ tayà vyaïgyàbodhanàt arthasya tadabhàvàcca / tena sàmarthyaina udbhava utpannaviùayatà yasya tàdç÷avyaïgyasyetyarthaþ / tat traividhyàt tatsambandhena saülakùyakramavyaïgyanàmno dhvanikàvyasya traividhyamityarthaþ / ## (lo, o) saülakùyakamavyaïgyabhedànàha---÷abdàrtheti / anusvàneti kàrikàpadasyàrthaü vivçõoti---anuraõanamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## alaïkàra÷abdasya pçthagupàdànàdanalaïkàraü vastumàtraü gçhyate / ## ( lo, au) analaïkaraõaü vaici¤yamàtraràhitam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vasturåpaþ ÷abda÷aktyudbhavo vyaïgyo yathà--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) tatra kàvyasya ÷aktyutthatvaprayojakaü ÷abda÷aktyudbhavaü vyaïgyaü dvidhà vibhajati---tatra vastvalaïkàraråpatvàditi / pçthak upàdànàditi vastutvasya kevalànvayitvena alaïkàrasyàpi vastutvàt / tathà ca govçùanyàyàt vastupadasyàlaïkàrabhinnavastuparatàü vyàcaùñe---alaïkaraõamiti / alaïkàraõamalaïkàraþ tadbhinnamityarthaþ / analaïkàra iti bahupustakeùu pàñhaþ tallokhakapramàdàdeva / alaïkàra÷abdasya puüliïgatvena tasya na¤ tatpuruùe liïgatyàgàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** panthi a ! õa ettha sattharamatthi maõaü pattharatthale gàme / uõõaa paoharaü pekkhia åõa jai vasati tà vasasu // ## (lo, a) strastaraü-tçõàdi÷ayyà / prastaràþ pàùàõàþ / payodharaþ meghaþ / vyaïgyapakùe strastaraü ÷àstraü satyanu÷àsakam / unnatapayodharàü màmityarthaþ / na ceha strastara÷abdasya ÷àstràrthatvena upamàdhvaniþ; sàdç÷yasyàvivakùitatvàt / rahasyasaügopanàrthameva hi hyarthaprayogaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sattharàdi÷abda÷aktyà yadyupabhogakùamo 'si tadàssveti vastu vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) panthia õa ettheti-- "pathika nàtra strastaramasti manàk prastarasthale gràme / unnatapayodharaü prekùya yadi vasasi tadvasa" // iti saüskçtam / nivàsàrthinaü pathikaü prati svayaü-dåtyà uktiriyam / he pathika ! prastarasthale 'tra gràme manàk svalpamapi strastaraü ÷ayanãyàstaraõaü nàsti / prastara evaü vayaü svamipa iti bhàvaþ / manàgityatràpi artho 'dhyàhàryaþ / unnatamudbhåtaü payodharaü meghaü prekùya gamanapratibandhàt yadi vastumicchasi tadà vasa iti àpàtato bhàvàrthaþ / ata ÷abda÷aktyutthaü gåóhaü vyaïgyàrtha dar÷ayati---atreti / pràkçta÷liùñasya stratthara÷abdasya ÷àstramapyarthaþ / prakaraõaniyantraõava÷àt sor'tho vyaïgyastathà ca "paradàrànna gacchedi ti smçtyàdi÷àstraü nàsti ityarthaþ / iti àdipadàt prastarasthalapayodharapadayorapi parigrahaþ / tathà hi ÷ayyàvirahàt prastarasthaü strãjanaü puruùo làtiratyarthaü gçhõàti iti prastarasthalaþ tatra ityarthena uttuïgastanadar÷anena ca" yadyupabhogakùametyàdi"vya¤janàt paramparayà ÷abda÷aktimålatà / ********** END OF COMMENTARY ********** alaïkàraråpo yathà--"durgàlaïghitavigrahaþ" ityàdau (59 pçdç) atra pràkaraõikasya umànàmamahàdevã-vallabha-bhànudevanàma-nçpatervarõane dvitãyàrthasåcitamapràraõikasya pàrvatãvallabhasya varõanamasambanaddhaü mà prasaïkùãditi ã÷varabhànudevayorupamànopameyabhàvaþ kalpyate tadatra umàvallabha umàvallabha ivetyupamàlaïkàro vyaïgyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ÷abda÷aktyudbhavopamàlaïkàravya¤janàmàha---durgàlaïghiteti / vyàkhyàtamidam / dvitãyàrthaþ pàrvatyàdiþ tena såcitaü pàrvatãvallabhasya varõõanamityarthaþ / mà prasàïkùãditi--prasaktaü màbhådityarthaþ / tatprasaktau kaverunmattatàpatteþ / ataþ kaverã÷varabhànudavayorupamànopameyabhàve tàtparyyàt upamànopameyabhàvaþ kalpyate saüvyajyate ityarthaþ / sa eva ca upamàlaïkàraþ / taü vyaïgyaü vi÷adayitvà dar÷ayatitadatreti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "amitaþ samitaþ pràptairutkarùairharùada ! prabho ! / ahitaþ sahitaþ sàdhu ya÷obhirasatàmasi" // atràmita ityàdàvapi÷abdàbhàvàdvirodhàbhàso vyaïgyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) ÷abda÷aktyà vyaïgyavirodhabhàsàlaïkàramàha--yathà và---amita iti / he harùada prabho ! samitaþ yuddhàt pràptaurutkarùairamitaþ aparicchinnosi, utkarùabàhulyàt tvaü kãdç÷aþ asatàmahitaþ ÷atruþ sàdhuya÷obhiþ sahitaþ / atra amitaþ parimàõarahitaþ samitaþ parimàõayukta÷ceti / ahito hita÷ånyaþ sahito hitayukta÷ceti virodhaþ / virodhasya vàcakàbhàvàt vyaïgyatàmàha---atreti / ## (lo, à) àmiti iti / samitaþ saügramàt pràptaurutkarùairaparimitaþ, asatàmahitaþ ÷uvuþ / mànaü bhitaü tena sahitaþ / hitena rahitaþ kathaü tena yukta iti virodhaþ / api÷abdàbhàvàditi / api÷abdasadbhàve"kupatimapi kalatravallabhamityàdau api÷abdabalàt jhañiti viruddhàrtha evàbhàsate / anyathà api÷abdasya nirarthakatàpatteþ / amita ityàdau tu aperabhàvàt pràkaraõikatayà prathamam aviruddhàrtha eva pratibhàsate / anantaram amitaþ sankathaü samiti iti virodhapratibhàsanàd virodhàbhàso vyaïgya iti / api÷abdàbhàvàdityupalakùaõamaþ anyeùàmapi virodhabhidhàyi ÷abdànàmabhàve 'pi virodhàbhàsasya vyaïgyatvaü boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** vyaïgyasyàlaïkàryatve 'pi bràhmaõa÷ramaõanyàyàdalaïkàratvamupacaryate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) nanu vyaïgyàrtha eva àsvàdyaþ tasya ÷obhako yaþ sa evàlaïkàraþ / tathà ca upamàdervyaïgyatve pareõa ÷obhyamàna eva saþ na ÷obhakaþ / tatkathamatra vyaïgyopamàderalaïkàratvamityata àha---vyaïgyasyeti--alaïkàryyatve vàcyàlaïkàrantareõaiva ÷obhyatve 'pi ityarthaþ / ÷ramaõaþ sanyàsã tadda÷àyàü tasya bràhmaõyàbhàve 'pi yathà tasya da÷àntarãyaü bràhmaõyamàdàya bràhmaõatvamupacaryyate tathà vàcyatàda÷àyàmalaïkàratvamàdàya vyaïgyopamàderalaïkàratvamupacaryyate ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ## (lo, i) vastu veti---svataþ sambhavikaviprauóhotkitannibaddhavastuprauóhotkisiddhàbhiþ vastvalaïkàraråpàbhaiþ ùaïvidhàbhiþ vya¤janàbhiþ vyaïgyayorvastvalaïkàrayoþ dvàda÷a vidhatvena dvàda÷aprakàramartha÷aktyudbhavavyaïgyadhvanikàvyamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** svataþ sambhavã aucityàd bahirapi sambhàvyamànaþ / prauóhoktyà siddhaþ, na tvaucityena / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) artha÷aktyudbhavaü dar÷àyituü vya¤jakàrthasya vastvalaïkàraråpadvividhasya svataþ sambhavitvàditrauvidhyena ùaóvidhatvamàha--vastu vàlaïkçtirveti / ùaóvidhavyaïgyànàü dvàda÷avidhatvamàha---ùaóbhistairiti / bahirapãti / ÷abdapramàõàt bahiþ / pramàõenàpi siddhatvàt ucitasambhàvana ityarthaþ / prauóhoktyeti--kavitannibaddhayoþ pratibhàmàtràdhãnoktyà ityarthaþ / natu aucityeneti---tasyàr'thasyàlãkatvenaucityàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra krameõa yathà-- dçùñiü he prative÷ini ! kùaõamihàpyasmadgçhe dàsyasi pràyeõàsya ÷i÷oþ pità na virasàþ kaupãrapaþ pàsyati / ekàkinyapi yàmi satvaramitaþ strotastamàlàkulaü nãrandhràþ tanumàlikhantu jarañhacchedànalagranthayaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) svataþ sambhavivastuvyaïgyaü vastvàha--dçùñiü he iti / nadãjalànayanavartmani vane kçtasaüketàyàþ kulañàyàþ tajjalànayanacchalena jigamiùorbhàvinakhakùatasamvaraõoktiriyam / ihàpãti--svagçha iva asmadgçhe 'pãtyarthaþ / asya madãyasya ÷i÷oþ pità kulañàtvàt svapatitvenànuktiþ / virasàþ svàdàrahitàþ kaupãþ kåpasambandhinãþ apaþ jalãbhipràyeõa ityanena mama bàdhyàdinà a÷aktidine pibatãtyuktam / àlikhantu iti, tadà lekhanasambhàvanàsattve 'pi yàsyàmãtyarthaþ / jarañhacchedàþ kañhinacchinnabhàgàþ nãrandhrà aviralàþ / nalagranthayaþ nalàkhyatçõaparvade÷àþ ********** END OF COMMENTARY ********** atra svataþ sambhavinà vastunà tat pratipàdikàyà bhàvaparapuùopayogajanakhakùatàdigopanaråpaü vastumàtraü vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) svataþ sambhavineti---asya ÷lokàrthasyànalãkatvena pramàõàntareõàpi gamyatvasambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** di÷i mandàyate tejo dakùiõasyàü raverapi / tasyàmeva raghoþ pàõóyàþ pratàpaü na viùehire // atra svataþ sambhavinà vastunà ravitejaso raghupratàpo 'dhika iti vyatirekàlaïkàro vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) svataþ sambhavivastuvyaïgyamalaïkàramàha---di÷ãti / pàõóyàþ pàõóyade÷ãyàþ ràjànaþ / vyatirekàlaïkàra iti upamànàt ravitejaso raghupratàpasyàdhikaråpaþ / saca vyaïgya eva asahanenaiva tatpràpteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** àpatantamamuü dåràdårãkçtaparàkramaþ / balo 'valokayàmàsa màtaïgamiva kesarã // atropamàlaïkàreõa svataþ sambhavinà vya¤jakàrthena baladevaþ kùaõenaiva veõudàriõaþ kùayaü kariùyatãti vastu vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) staþ sambhavyalaïkàravyaïgyaü vastvàha--àpatantamamumiti / àpatantam àgacchantam amuü veõudàrinàmàsuraü ràmo balaràmaþ / veõudàriõaþ kùayamiti balopamànasya siühasya veõudàryupamànamàtrasaükùayakaritvena tadupamànopameyayorapi taddharmalàbhàt / ********** END OF COMMENTARY ********** gàóhakàntada÷anakùatavyathà saïkañàdaribadhåjanasya yaþ / oùñhavidrumadalànyamocayannidar÷an yudhi ruùà nijàdharam // atra svataþ sambhavinà virodhàlaïkàreõàdharo nirdaùñaþ ÷atravo vyàpàdità÷ceti samuccayàlaïkàro vyaïgyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) svataþ sambhavyalaïkàravyaïgyamalaïkàramàha---gàóhakànteti / yo ràjà yudhi nijàdharaü nirda÷an arivadhåjanasya oùñharåpàõi vidrumasya pravàlasya dalàni ratakàlãnagàóhakàntada÷anakùatavyathàråpàt saükañàdàpado 'mocayat / yudhi krodhena svàdharaü nirda÷ya tatpatiü hatvà tathà cakàretyarthaþ / atreti---adharadaü÷akatvàdharadaü÷amocakatvayoþ vastugatyà avirodhe 'pi àpatato virodhasya àbhàsamànatvàt virodhàbhàsàlaïkàreõa ityarthaþ / samuccayàlaïkàra iti--dvayorekakàlotpattiråpa ityarthaþ / cakàradvayasya samaü ÷abdasya vàbhàvàt vyaïgyaeva ityarthaþ / ## (lo, ã) virodhàlaïkàreõeti---virodhamålena kàryakàraõaporvàparyaviparyayaråpeõaivàti÷ayoktyalaïkàreõetyarthaþ / tathà hyatra svàdharanirdaü÷anaü kàraõabhåtaü vairistrãõàm oùñànàü ca kàntadantakùatamocanaü kàryabhåtaü samakàlatayà nirdiùñam / ki¤càtra nirddaü÷anaråpakarapi÷àco mamàdharaü valiråpaü pràpyànyànadharàn sukhinaþ karotviti buddhvaiva nijàdharaü daùñavàniti tasya ràj¤aþ vuddhimapekùya utprekùà ca / tata÷càtra samuccayotprekùayorekà÷rayànuprave÷aþ saïkara÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** "sajehi surahimàso õa dàva appei juaijaõalakkhamuhe / ahiõavasahaàramuhe õavapattale aõaïgassa sare" // ## (lo, u) sajjeti---"sajjayati surabhimàso na càrpayati yuvatijanalakùyasahàn / abhinavasahakàramukhàn navapallavapattalàn anaïgasya ÷aràn" // iti saüskçtam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vasantaþ ÷arakàraþ, kàmo dhanvã, yubatayo lakùyam, puùpàõi ÷arà iti kaviprauóhoktisiddhaü vastu prakà÷ãbhavan madanavijçmbhaõaråpaü vastu vyanakti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) kaviprauóhoktisiddhavastuvyaïgyaü vastu àha---sajjei iti / "sajjayati surabhimàso na càrpayati yuvatijanalakùya÷ate / abhinavasakàramukhàn navapallavapattalàn anaïgasya ÷aràn // "iti saüskçtam / prathamapravçttavasantavarõanamidam / surabhimàso 'bhinavasahakàramukhàn abhinavàni sahakàràõi mukham àdiryeùàü tàdç÷àn anaïgasya ÷aràn sajjayati / yuvatijanaråpe lakùya÷ate ÷aravya÷ate na càrpayati / ÷arasajjanasya varttamànatvàt aniùpannatvena tanniùpattyànantarameva tàdç÷alakùya÷ate 'rpayituü prerayiùyati iti bhàvaþ / ÷atapadàt dvitriyuvatyàü tvarpàyituü prerayatãti labhyate / na càrpayatãti hetukàritàntam / anaïga÷aràn kãdç÷àn-navapallavapattalàn navapallavaiþ pattalà patraracanà yeùàü tàdç÷àn / "kharàõàü patraracanà pattalà parikãrttyate"iti koùaþ / vastuprakà÷ãbhavaditi-- na ca surabhimàsàdau ÷arakàràdiråpakàlaïkàra eva prakà÷ãbhavati ityato 'laïkàrasyaiva vya¤jakatvamàtreti vàcyam / surabhimàsàdau ÷arakàràdyabhedàprakà÷àt kintu surabhimàsàdau kharasajjanàdereva prakà÷àt / ********** END OF COMMENTARY ********** "rajanãùu vimalabhànoþ karajàlena prakà÷itaü vãra ! dhavalayati bhuvanamaõóalamakhilaü tava kãtisaütatiþ satam" // atra kaviprauóhoktisiddhena vastunà kãtisantate÷candrakarajàlàdadhikakàlaprakà÷akatvena vyatirekàlaïkàro vyaïkyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) kaviprauóhoktisiddhavastuvyaïgyamalaïkàramàha---rajanãùviti / he vãravimalabhànoþ nirmalakiraõasya candrasya karajàlena bhuvanamaõóalaü dhavalayatãtyarthaþ / vyatirekàlaïkàra iti---adhikakàlaü vyàpya prakà÷anàt upamànàt candrakaràt àdhikyaråpa ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "da÷ànanakirãñebhyastatkùaõaü ràkùasa÷riyaþ / maõivyàjena paryastàþ pçthivyàma÷rubindavaþ" // atra kaviprauóhoktisiddhenàpahnutyalaïkàreõa bhaviùyadràkùasa÷rãvinà÷aråpaü vastu vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) kaviprauóhoktisiddhàlaïkàravyaïgyaü vastvàha---dhasànaneti / da÷ànanasya kirãñebhyaþ maõivyàjena maõipatanacchalena ràkùasa÷riyaþ a÷rubindavaþ pçthivyàü paryastàþ patitàþ / apahnutyalaïkàreõeti---maõipàtàpahnutyà vyàjapadena a÷rubindusàdhanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhammille navamallikàsamudayo haste sitàmbhoruhaü hàraþ kaõñhatañe payodharayuge ÷rãkhaõóalepo ghanaþ / eko 'pi trikaliïgabhåmitilaka ! tvatkãrtirà÷iryayau / nànàmaõóanatàü purandapurãvàmabhruvàü vigrahe" // atra kaviprauóhoktisiddhena råpakàlaïkàreõa bhåmiùñho 'pi svargasthànàmupakàraü karoùãti vibhàvanàlaïkàro vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) kaviprauóhoktisiddhàlaïkàravyaïgyamalaïkàramàha---dhammilla iti / he trikaliïgabhåmitilaka ! kaliïgade÷abhåtrayàtilaka ! eko 'pi tava kãrtirà÷iþ purandarapurãvàmabhruvàü suràïganànàü vigrahe ÷arãre nànàmaõóanatàü yayau / tadeva dar÷ayatidhammilla iti / dhamillaþ saüyatàþ kacàþ / vibhàvaneti--svargasthitireva svargasthànàmupakàrakàraõam / tadabhàve 'pi svargasthopakàrakaraõaråpakaphalavyaktiråpà vibhàvanà, sà ca svargasthityabhàvavàcaka÷abdàbhàvàt vyaïgyà / ********** END OF COMMENTARY ********** "÷ikhariõi kva nu nàma kiyacciraü kimabhidhànamasàvakarottapaþ / sumukhai ! yena tavàdharapàñalaü da÷ati bimbaphalaü ÷uka÷àvakaþ" // atrànena kavinibaddhasya kasyacitkàminaþ prauóhoktisiddhena vastunà tavàdharaþ puõyàti÷ayalabhya iti vastu pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) kavinibaddhavaktçprauóhoktisiddhavastuvyaïgyaü vastvàha---÷ikhariõi iti / asau ÷uka÷àvakaþ kka nu ÷ikhariõi kasmin parvate kiyacciraü kimabhidhànaü kiü nàmakaü tapaþ akarot / yena hetunà tava adharavat pàñalaü bimbaphalaü da÷àti / tava adharatulyavastudaü÷anamapi tapaþ phalamiti ÷lokasya bhàvarathaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "subhage ! koñisaükhyatvamupetya madanà÷ugaiþ / vasante pa¤catà tyaktà pa¤catàsãdviyoginàm" // atra kavinibaddhavaktçprauóhoktisiddhena kàma÷aràõàü koñisaükhyatvapràptyo nikhilaviyogimaraõona vastunà ÷aràõàü pa¤catà ÷aràn vimucya viyoginaþ ÷riteve tyutprekùàlaïkàro vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) kavinibaddhavastuprauóhoktisiddhavastu vyaïgyamalaïkàramàha---subhaga iti / vasante madanà÷agaiþ koñisaükhyatvam upetya labdhvà, pa¤catà pa¤casaükhyatà tyaktà, viyoginàü pa¤catà maraõakàlãnapa¤cabhåtavi÷leùaþ / àsãt / atrati---subhage iti / sambodhanàt kàmuka evàtra vaktà natu kaviþ / tatprauóhoktisiddhena viyoginàü maraõena ityanvayaþ / utprekùà vyajyata iti--tadvàcakevakàràdhabhàvàd vya¤janà / ********** END OF COMMENTARY ********** "mallikàmukule caõióa ! bhàti gu¤jan madhuvrataþ / prayàõo pa¤jabàõasya ÷aïvamàpårayanniva" // atra kavinibaddhavaktçprauóhoktisiddhenotprekùàlaïkàreõa kàmasyàyamunmàdakaþ kàlaþ pràptastatkathaü mànini mànaü na mu¤casãti vastu vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) savinibaddhavaktçprauóhoktisiddhàlaïkàravyaïgyaü vastvàha---malliketi / ÷aïkhamàpårayanniveti / mallikàmukulasya ÷aïkhàkàratvàt bhçïgagu¤janasya ÷aïkha÷abdatulyatvàt / màninã pratãyamuktirityabhipràyeõa kavinibaddhavaktçprauóhoktisiddhamudàharaõamidam / ata eva kathaümànaü na mu¤casi iti vyàkhyà / ********** END OF COMMENTARY ********** "mahilàsahassabharie tuha hiae suhaa sà amàantã / aõudiõamaõaõõakammà aïga taõuttraü pi taõuei" // ## (lo, å) mahilàsahastrabharite tava hçdaye subhaga sàmàntã / anudinamananyamanà aïgaü tanukamapi tanåkaroti / ********** END OF COMMENTARY ********** atràmàantãti kavinibaddhavaktçprauóhoktisiddhena kàvyaliïgàlaïkàreõa tanostanåkaraõo 'pi tava hçdaye na vartata iti vi÷eùoktyalaïkàro vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) kavinibaddhavaktçprauóhoktisiddhàlaïkàravyaïgyamalaïkàramàha---mahilàsahasseti / "mahilàsahastrabharite tava hçdaye subhaga ! sàmàntã / anudinamananyakarmà aïgaü tanvapi tanayati // "iti saüskçtam / nàyakasya bahunàyikàbhàvanàduþ khena kç÷àyà nàyikàyà avasthàü nàyake kathayantyàstatsakhyà uktiriyam / mahilà strã tàsàü sahastreõa bharite tava hçdaye amàntã avakà÷amalabhamànà sà anudinaü divasaü vyàpya ananyakarmmà tyaktànyakàryyà satã tanu svataþ kç÷aü aïgaü tanayati tanåkaroti kç÷ataraü karoti / nàmakàritàntasya tanu÷abdasya råpamidam / kàvyaliïgeti--kàvyaliïgaü hetvalaïkàraþ / hçdaye sthànàlàbhasya aïgatanåkaraõahetutvàt / hçdaye na varttate iti---tanayatãti varttamànanirdde÷àt adyàpi hçdaye vçttyalàbhaþ / vi÷eùoktiriti aïgatanåkaraõaråpakàraõasatve 'pi hçdaye sthànalàbharåpakàryyasyàbhàvaråpà vi÷eùoktiþ / ## (lo, ç) atreti---råpaõàdayaþ kavervyàpàràþ kave÷ca pràdhànyavyaïgyabodhanàrthà råpaõàdayo vyàpàrà yathàtra camatkurvanti na tathà vàcyeùu / råpakàdyalaïkàreùu hi vàcyànàü råpyàõàü mukhàdãnàmeva råpaõàdivyàpàràd råpakàdibhya÷candràdibhya÷ca pràdhànyamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na khalu kaveþ kavinibaddhasyeva ràgàdyàviùñatà ataþ kavinibaddhavaktçprauóhoktiþ kaviprauóhokteradhikaü sahçdayavamatkàrakàriõãti pçthakpratipàdità / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) nanu---prauóhoktisiddhatvenaiva ubhayasaügrahasambhave kimarthaü kavinibaddhavaktçkatvena pçthagupàdànamityata àha-na khalviti / kavyapekùayà kavinibaddhasya ràgàti÷ayàt pçthagupàdànamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** [evaü vàcyàrthasya vya¤cakatve udàhçtam /] ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) evaü vàcyàrthasyeti---idamatràvadheyam / gàóhakàntada÷anetyàdau dar÷itasya virodhàlaïkàrasya vya¤jakasya vàcakàpikàràbhàvàd vyaïgyatvameva, evaü sajjayati surabhimàsa ityàdau vasantàdeþ ÷arakaraõadiråpavastuno vya¤jakasya vyaïgyatvameva ityato 'tra pràya÷a iti påraõãyam / kàvyaprakà÷akçnmate tu vya¤jakavastvalaïkàrayoþ vàcyatvàdyaniyama eva / ata eva lakùyavyaïgyayorapi vya¤jakatvamudàhàryyamiti tenoktam nanu råpaõameva råpakàlaïkàraþ / utprekùaõameva utprekùàlaïkàraþ, vyatirecanameva vyatirekàlaïkàraþ tathà ca yatra råpakàlaïkàrasya vyaïgayatvam tatra kiü råpyamànavastådàharaõaü na syàt / kàraþ / evamutprekùyamàõavyatiricyamànavastunorityata àha--eùu ceti--tattad vastavapekùayà tadalaïkàra eva àdhikacamatkàrãti tattadudàharaõameva tattat iti bhàvaþ / yadyapi subhage koñisaükhyàtvam ityatra utprekùàlaïkàraþ, di÷i mandàyate ityatra vyatirekàlaïkàra÷ca vyaïgya uktaþ / råpakàlaïkàra vyaïgyatvaü tu noktaü tathàpi--- calàpàïgàü dçùñiü spç÷asi bahu÷o vepathumatã rahasyàkhyàyãva svanasi mçdu karõàntikacaraþ / karaü vyàdhunvatyàþ pibasi ratisarvasvamadharaü vayaü tattvànveùànmadhukara ! hatàstvaü khalu kçtã // ityatra madhukare kàmukaråpaõaü vyaïgya bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu càlaïkçtivya¤janasthale råpaõotprekùaõavyatirecanàdimàtrasya pràdhànyaü sahçdayasaüvedyam, na tu råpyàdãnàmityalaïkçtereva mukhyatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) lakùyàrthasya yathetyàdi-idamatràvadheyam--"bhamma dhammia"ityàdàvapyabhramaõaü vyaïgyamuktam / tattulyayuktike niþ ÷eùetyàdau tadantikagamanaü lakùyamityuktamitãdaü svoktiviruddham / "kvacid bàdhyatayà khyàti "rityàdyuktayukterubhayatra samànatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## abhaya÷aktyudbhave vyaïgye eko dhvanerbhedaþ / yathà--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ubhaya÷aktyutthamudàharaõamàha---eketi / ekaþ prabheda ityarthaþ / ÷abda÷aktyutthe vya¤jane tatprapa¤casya artha÷aktyutthe vya¤jane tatprapa¤casya dar÷itatvàt / ubhaya÷aktyutthaprapa¤casya tàvataiva gatàrthatvàt eka ityuktam / na tu dar÷ayiùyamàõodàharaõe 'laïkàrasya vyaïgyatvàt alaïkàraråpatayà eka ityukta iti kenaciduktaü yuktam / "kùaõadàsàvakùaõadàvanamavanaü vyasanamavyasanam / bata vãra ! tava dviùatàü paràïmukhe tvayi paràïmukhaü sarvam" // ityatràr'thàntaranyàsaghañaka÷abda÷aktyàr'thàntaranyàsaråpàr'tha÷aktyà ca vidhirapi tvàmanuvarttate iti vastuvya¤janàyà api sambhavàt svataþ sambhavyàdyarthavyaïgyatvena bhedàntaraprasakterdurvàratvàcca / ********** END OF COMMENTARY ********** "himamuktacandraruciraþ sapadmako madayan dvijà¤janitamãnaketanaþ / abhavatprasàditasuro mahotsavaþ pramadàjanasya sa ciràya màdhavaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) himamukteti---màdhavaþ kçùõaþ pramadàjanasya mahotsavo mahotsave hetu÷ciràya abhavat / atra suddhasàropà lakùaõà / kãdç÷aþ himamuktacandra iva ruciraþ / sapadmakaþ padmayà lakùmyà hastapàdastharekhàråpapadmena và sàhitaþ / dvijàn bràhmaõàn madayan ànandayan / janito mãnaketanaþ pradyunmaþ yena tàdç÷aþ / prasàditàþ prãõitàþ surà devà yena tàdç÷a÷ca / atra màdhavo vasanto 'pi ÷abda÷aktyà artha÷aktyà ca vyajyate / tathà hi màdhava÷abdasya vasante 'pi ÷aktyà sapadmaka ityatra sapadmaka÷abdaråpasya padmasahite 'pi ÷aktyà, dvijàn ityatra dvija÷abdasya pakùiùvapi ÷aktyà janitamãnaketana ityatra suràprasàdane 'pyasya ÷abdasya ÷aktyà ca vasantapratyàyane ÷abda ÷aktiþ / himamuktetyatra pramadàjanasyetyatra ÷liùña÷abdàbhàvàt artha÷àktaþ / tata÷ca vasantasyàpràkaraõikatvena tatpratyàyanasya prakçte 'nupayogàd vasanta iva kçùõa ityupamàpratãtiþ / tadàha---upamàlaïkàra iti / ********** END OF COMMENTARY ********** atra màdhavaþ kçùõo màdhavo vasanta ivetyupamàlaïkàro vyaïgyaþ / ## (lo, é) himeti---himamuktacandra iva pakùe himamuktacandreõa ruciraþ / padmà lakùmãþ padmaü kamalaü ca / mãnaketanaþ pradyumnàvatàraþ, sàmànyamadana÷ca, suràþ trida÷àþ, murà madyam / màdhavo harirvasanta÷ca / atra màdhava÷abdapratipàdyatayà harivasantayoþ aupamyapratipàdakasya himamukta ityàdi÷abdasya ÷abdaparivçttisahatvàdartha÷akterdàróhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü ca vyaïgyabhedàdeva vya¤jakànàü kàvyànàü bhedaþ / ## avivakùitavàcyor'thàntarasaükramitavàcyo 'tyantatiraskçtavàcya÷ceti dvividhaþ / vivakùitànyaparavàcyastu asaülakùyakramavyaïgyatvenaikaþ / saülakùyakramavyaïgyatvena ca ÷abdàrthobhaya÷aktimålatayà pa¤cada÷etyaùñàda÷abhedo dhvaniþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aùñàda÷atvaü dar÷ayati---avivakùiteti / pa¤cada÷eti--÷abda÷aktyutthau dvau, artha÷aktyuttha÷ca dvàda÷a, ubhaya÷aktyutthe eva iti pa¤cada÷a / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu ca-- ## ## (lo, ë) ÷abdaparivçttisahatvàsahatvàbhyàmeva hi sarvatra ÷abdàrtha÷aktimålatvasya vyavasthàpanam / ata eva càsya bhedasya bahupadaniùñatvenaiva sambhavàbhipràyeõa granthakçtpadaniùñatvaü nàstãti vakùyati / tathaiva ca pràcãnairuktam / "pathia õa ettha"ityàdau parivçttyasaha eva strastarapayodhara÷abdayoreva vya¤jakatvamiti ÷abda÷aktimålatvam / vya¤jakatvasya bahuniùñatve 'pi padasamudayaniùñatvàbhiprayeõa vàkyaniùñatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatràrthàntarasaükramitavàcyo dhvaniþ padagato yathà--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vàkya iti---ubhaya÷aktyuttho vyaïgyo vàkyamàtravyaïgya ityarthaþ / vya¤jakàrthavàcaka÷liùña÷abdànàü ca ekavyaïgyavya¤jane vàkyatvaniyamàt / tadanye iti---tadanye vyaïgyàþ padena vàkyena ca vyaïgyà ityarthaþ / tatreti---tatra dhvanipada vyaïgyaparam / padagataþ padamàtravyaïgyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhanyaþ sa eva taruõo nayane tasyaiva nayane ca / yuvajanamohanavidya bhaviteyaü yasya saümukhe sumukhaã" // atra dvitãyanayana÷abdo bhagyavattàdiguõavi÷iùñanayanaparaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) dvijãyanayata÷abda iti---atra lakùyàrthasya ati÷ayo vyaïgya iti vakùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** vàkyagato yathà--- "tvàmasmi vacmi viduùàü samavàyo 'tra tiùñhati / àtmãyàü matimàsthàya sthitimatra vidhehi tat" // atra pratipàdyasya saümukhãnatvàdeva labdhe pratipàdyatve tvàmiti punarvacanamanyavyàvçttivi÷iùñaü tvadarthaü takùayati / evaü vacmãtyanenaiva kartari labdhe 'smãti punarvacanam / tathà viduùàü samavàya ityanenaiva vaktuþ pratipàdane siddhe punarvacmãti vacanamupadi÷àmãti vacanavi÷eùaråpamarthaü lakùayati / etàni ca svàti÷ayaü vya¤jayanti / etena mama vacanaü tavàtyantaü hitaü tadava÷yameva kartavyamityabhipràyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha)tvàmasmãtyatra tvadàdyanekalàkùaõikapadànàü làkùaõikatvaü dar÷ayati---atreti / anyavyàvçttivi÷iùñamiti---tathà ca tvàmeva ahameva ityarthaþ / etàni ceti---etàni lakùyàrthe råpàõi vastånãtyarthaþ / svàti÷ayamiti---svàpekùayàdhikàrtha eva svàti÷ayaþ / tamadhikamarthamàha---eteneti / abhipràyo abhipràyasthavyaïgyàrthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tadevamayaü vàkyagato 'parthàntarasaükramitavàcyo dhvaniþ / atyantatiraskçtavàcyaþ padagato yathà---"niþ÷vàsàndha-" ityàdi / vàkyavato yathà-"upakçtaü bahu tatra-" ityàdi / anyeùàü vàkyàgatatve udàhçtam / padagatatvaü yathà-- "làvaõyaü tadasau kàntistadråpaü sa vacaþ kramaþ / tadà sudhàspadamabhådadhunà tu jvaro mahàn" // ## (lo, e) làvaõyamiti---sarvàvayavagataþ ko 'pyàti÷ayaþ làvaõyam / kàntirujjvalatà ca pçthak pçthagavayavà÷rità / jvaraþ pãóàdàyakaþ / làvaõyàdãnàm ityataþ pårvaü pratãtervibhàvàdisàmagrãsàdhyatve 'pi påraõãyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra làvaõyàdãnàü tàdçganubhavaikagaucaratàvya¤jakànàü tadàdi÷abdànàmeva pràdhànyam, anyeùàü tu tadupakàritvameveti tanmålaka eva dhvanivyapade÷aþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) asaülakùyakramaü padagataü vyaïgyamudàharati---làvaõyamiti / atreti---làvaõyàdãnàü yadanubhavaikagocaratvaü tattad vya¤jakànàmityarthaþ / vya¤jakànàmityatra j¤àpakànàmityarthaþ / tena anubhavaikagocaratvaü tadàdipadànàü vàcyameva bodhyaü, na tu vyaïgyam kintu vipralambha eva vyaïgyaþ / tadàdyanekapadànàü càtra na vàkyatvaü vibhinnavàkyasthatvena parasparànanvayàt / na ca tadà sudhàspadamabhådityatra sarveùàü tadàdipadàrthànàmanvayàt vàkyatvameveti vàcyam / tallàvaõyamityanenaiva vipralambhavya¤janena tadà sudhàspadamityanvayàpekùàü vinaiva vya¤jaktvena padatvenaiva vya¤jakatvàt / mahàvàkyavyaïgyatve 'pi padagatavyaïgyamålo vyavahàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaü dhvanikçtà--- "ekàvayavasaüsthena bhåùaõoneva kàminã / padadyotyena sukaverdhvaninà bhàti bhàratã" // evaü bhàvàdiùvapyåhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) tanmukhenaiva kàvya÷obhàpratãtirityatra saüvàdaü dar÷ayati---taduktamiti / dhvaninà vyaïgyena bhàratã vàkyaråpà / padavyaïgye rasàdiråpe 'saülakùyakrame udàhçte bhàvàdiråpàsaülakùyakramasyàpi padavyaïgyatvamåhyamityàha / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhuktimuktikçdekàntasamàde÷anatatparaþ / kasya nànandanisyandaü vidadhàti sadàgamaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) ÷abda÷aktyudbhavaü vastupadavyaïgyamàha---bhuktimuktikçditi---upanàyakàgamanaü dçùñvà santoùaü vya¤jayantyà uktiriyam / vàcyàrthe sadàgamaþ sacchàstram / bhuktimuktã svargabhogamokùau / ekantaü samyagàde÷anaü tattvaj¤ànopade÷aþ / vyaïgyàrthe tu sadagamaþ satpuruùopanàyakàgamaþ / bhuktimuktã suratopayogagçhakarmatyàgau / ekantasya samàde÷anaü rahasyopade÷aþ / ## (lo, ai) bhuktãti / bhuktirbhogaþ, sambhoga÷ca / muktiþ niþ ÷reyasam itaravyàpàravyàsaïgaparityagasu÷aü ca / ekàntaþ paramàrthasvaråpaü saüketasthànaü ca / sadàgamaþ sacchàstraü sataþ puruùasyàgamanaü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sadàgama÷abdaþ sannahitamupanàyakaü prati sacchàstràrthamabhidhàya sataþ puruùasyàgama iti vastu vyanakti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) atra ÷liùñasadàgamapada÷aktimålakavya¤jakatvameva anyavya¤jakapadànàmiti tatpadasyaiva vya¤jakatvaü tadàha--atreti---sacchàstramàpàtataþ prakaraõagamyaü gàmànyato 'bhidhàya upanàyakaü prati satpuruùàgamaü vyanakti ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu sadàgamaþ sadàgama iveti na kathamupamàdhvaniþ ? sadàgama÷abdayorupamànopameyabhàvàvivakùaõàt / rahasyasya saïgopanàrthameva hi dvyarthapadapratipàdanam / prakaraõàdiparyàlocanena ca sacchàstràbhidhànasyàsambandhatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) satpuruùàgamasacchàstrayorupamàdhvanitvamà÷aïkate--nanviti / samàdhatte--neti / upamàvivakùàvãjamàha--rahasyeti / nanu ralasya saügopanamupamà càstvityatra àha--prakaraõadãti / àdipadàt tàtparyyaparigrahaþ / pratisandhànena satpuruùàgamasyaiva àsvàdyatvena apràkaraõikasacchàstrasya prakçtàsambandhatvàt; tasyà àsvàdyatvàbhàvàt tadupamàyà api anàsvàdyatvena tàvatà sambandhãkaraõasyàpi anupayogàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "ananyasàdhàraõadhãrdhçtàkhilavasundharaþ / ràjate ko 'pi jagati sa ràjà puruùottamaþ" // atra puruùottamaþ puruùottama ivetyupamàdhvaniþ / anayoþ ÷abda÷aktimålau saülakùyakramabhedau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) ÷abda÷aktimålamalaïkàraü padadyotyamàha--ananyeti / dhçtà pàlità, pakùe kårmànantamårttyà åóhà / asya padasyàpi ÷aktyà vyaïgyatve 'pi na vàkyavyaïgyatvaü puruùottamapada÷leùàdhãnapratãtikatvàdasya ÷liùñàrthasya / upamàdhvaniriti--asya puruùottamapadasya saïgopanàdiprayojanakatvàbhàvena upamàyàmeva tàtparyyàtsaülakùyakramabhedau vastvalaïkàrau / ********** END OF COMMENTARY ********** sàyaü snànamupàsitaü malayajenàïga samàlepitaü yàto 'stàcalamaulimambaramaõivistrabdhamatràgatiþ / à÷caryaü tava saukumàryamabhitaþ klàntàsi yenàdhunà netradvandvamamãlanavyatikaraü ÷aknoti te nàsitum" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) svataþ sambhavivastuvyaïgyaü vastupadadyotyamàha--sàyamiti / snànavartmani upanàyakopabhuktàü snàtàgatàü klàntàü sa÷ãü prati sakhyà upahàsoktiriyam / adhunà tava saukumàryyamà÷caryyam / yena saukumàryyeõa abhitaþ sarvàïgaü klàntàsi / nanu vartmani àtapàtãdç÷aþ klama ityatràha---sàyamiti / malayajena candanena iti / etaddvayamapi klamanivàrakam / nanu snànàduttaraü muhårttadvayàtmakasàyaükàle àtapasattvàt tata eva klama ityatràha--yàto 'steti / ambaramaõiþ såryyaþ / drutagamanàt klamamapi nirasyati--vistrabdhamiti---vistrabdhaü yatheùñam, àgàtikriyàvi÷eùaõamidam / vi÷rabdhamanyeti kvacit pàñhaþ / nanu klamaþ kathaü jàta ityatràha--yenàdhunà iti / yena klamena tava netradvandvam amãlanavyatikaraü mãlanasambandharahitaü yathà syàttathà àsituü sthàtuü na ÷akroti / ## (lo, o) sàyamiti---na vidyate mãlanena vyatikaraþ samparko yatra tat amãlanavyatikaraü yathà syàttathà'situü sthàtumityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra svataþ saübhavinà vastunà kçtaparapuruùaparicayà klàntàsãti vastu vyajyate / taccàdhunà klàntàsi, na tu pårvaü kadàcidapi tavaivaüvidhaþ klamo dçùña iti bodhayato 'dhunà padasyaivetarapadàrthotkarùàdasyaiva padàntaràpekùayà vai÷iùñyam / tadapràptimahàduþkhavilãnà÷eùapàtakà / taccintàvipulàïlàdakùãõapuõyacayà tathà // cintayantã jagatsåtiü paraü brahmasvaråpiõam / nirucchvàsatayà muktiü gatànyà gopakanyakà" // (yugmakam) ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) svataþ sambhavivastuvyaïgyamalaïkàraü padavyaïgyamàha--tadapràptãtyàdi÷lokadvayaü pårvavarõõitavyavasàyàd anyà gopakanyakà nirucchvàsatayà niruddhapraõavàyutayà muktiü gatà / muktihetuü ÷rãkçùõacintanamàha--cintayantãti / jagatsåtiü jagajjanakaü ÷rãkçùõaü tathàpi samastapàpapuõyakùaye eva muktirityatastadupapàdayati--tadapràptãti--taccinteti ca / ## (lo, au) tadapràptãti---muktiü guruyantraõàyà mokùam / na tasya pràõà utkàmanti tatraiva samavalãyante; iti ÷ruteþ / nirucchvàsatàyà mokùe 'pi sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atrà÷eùacayapadaprabhàvàdanekajanmasahastrabhogyaduùkçtasukçtaphalarà÷itàdàtmyàdhyavasitàtayà bhagavadvirahaduþkhacintàhlàdayoþ pratyàyanamityati÷ayoktidvayapratãtira÷eùacayapadadvayadyotyà / atra ca vya¤jakasya kaviprauóhoktimantareõàpi saübhavàtsvataþ saübhavità / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atreti---tadapràptiduþ khasya taccintàhlàdasya copabhogena tajjanakapàpapuõyayoreva kùayaþ sambhavati; natu samastapàpapuõyayoþ / ataþ samastapàpapuõyanà÷akasamastatatphaladuþ khasukheùvanukteùu uktaduþ khasukhayoràropaþ / ayameva càtràti÷ayoktyalaïkàraþ / ato 'tra tadalaïkàradvayam / anukte upameye uktopamànàropasya tattvàt / yathà kamalamanambhasãtyatra anukte upameye mukhe upamànakamalàropaþ / prakçtànãtyatra upameyàni anuktàni uktasukhaduþ khadåyaü càprakçtatvàt upamànàni atastadàropàdati÷ayoktidvayam / upameyasyànuktatvena càti÷ayoktyalaïkàro vyaïgya eva / tavdyayavya¤jakau càtrà÷eùacaya÷abdau pàpapuõyayoþ, a÷eùacayatvàbhyàü nà÷akayorduþ khasukhayora÷eùacayatvavya¤janàt / atra a÷eùacayapadayorekavàkyasthatve 'pi dvàbhyàü vyaïgyadvayavya¤janànnaikavàkyatvena vya¤jakatvamataþ padatvenaiva vya¤jakatvam ********** END OF COMMENTARY ********** "pa÷yantyasaükhyapathagàü tvaddànajalavàhinãm / deva ! tripathagàtmànaü gopayatyugramårdhani" // idaü mama / atra pa÷yantãti kaviprauóhoktisiddhena kàvyaliïgàlaïkàreõa na ke 'pyanye dàtàrastava sadç÷à iti vyatirekàlaïkàro 'saükhyapadadyotyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) saükùepàrthamalaïkàrasya vastvalaïkàravya¤janàmupekùya prauóhoktisiddhàlaïkàrasya vyaïgyamalaïkàrapadadyotyamàha--pa÷yantãti / tvaddànajalavàhinyà nadyà asaükhyapathagàmitvadar÷anàt pathatrayagàminyà gaïgàyà lajjayà ÷ivà÷irasi àtmagopanam / kàvyaliïgeneti--dar÷anasya àtmagopanahetutvàt hetvalaïkàreõa ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyeùvapyartha÷aktipålasaülakùyakramabhedeùådàhàryam / tadevaü dhvaneþ pårvokteùvaùñàda÷asu bhedeùu madhye ÷abdàrtha÷aktyuttho vyaïgyo vàkyamàtre bhavannekaþ / anye punaþ saptada÷a vàkye pade ceti catustriü÷aditi pa¤catriü÷adbhedàþ / ## prabandhe mahàvàkye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) mahàvàkyamiti--kula karåpamàhavàkyamityarthaþ / tadapràptimahàduþ khetyàdi÷lokadvayasya mahàvàkyatve 'pi tatra vya¤jakapadadvayasattvàt tadvyaïgyasyaivodàharaõatvena taddar÷itam / ********** END OF COMMENTARY ********** anantaroktadvàda÷abhedor'tha÷aktyutthaþ / yathà mahàbhàrate gçdhragomàyusaüvàde--- "alaü sthitvà ÷ma÷àne 'smin gçdhragomàyusaükule / kaïkàlabahate ghore sarvapràõibhayaïkare // na ceha jãvitaþka÷citkàladharmamupàgataþ / priyo và yadi và dveùyaþ pràõinàü gatirãdç÷aã" // ## (lo, a) alamiti---kàladharmo maraõam / asya ca ÷lokasya padyàntarasacivasyaiva mahàvàkyateti spaùñàrtham / mahàvàkyantaramudàharati / ********** END OF COMMENTARY ********** iti divà prabhavato gçdhrasya ÷ma÷àne mçtaü bàlamupàdàya tiùñhatàü taü parityajya gamanamiùñam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) alaü sthitvetyati---÷ma÷àne mçtabàlakam atyajatastadvandhån prati gçdhravàkyamidaü ÷lokadvayaråpaü mahàvàkyam / divase ÷aktasya iti--divase eva bhakùaõàsamarthasyetyarthaþ / gamanamiùñamiti--vakturgçdhrasya iùñaü mçtabandhånàü gamanamityarthaþ / tathà ca bàlakaü tyaktvà yåyaü gacchadhvamiti vastu svataþ sambhavivastunaþ uktaprabandhàrthasya vyaïgyamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "àdityo 'yaü sthito måóhàþ ! snehaü kuruta sàmpratam / bahuvighno muhårto 'yaü jãvedapi kadàcana // amuü kanakavarõàbhaü bàlamapràptayauvanam / gçdhravàkyàtkathaü måóhàstyajadhvamavi÷aïkitàþ" // iti ni÷i samarthasya gomàyordivase parityàgo 'nabhilaùita iti vàkyasamahena dyotyate / atra svataþ saübhavã vya¤jakaþ / evamanyeùvekàda÷abhedeùådàhàryam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) àdityo 'yam ityàdi÷lokadvayaråpaü mahàvàkyaü gomàyoruktiþ / vahuvighna iti--tathà ca vighna÷ånyamuhårttàntare jàvanasambhàvanà dar÷ità / evaü kanakavarõõatvena råpaviparyyayàbhàvàdapràptayauvanatvena ca mçtyuhetuyauvanàdhãnàkàryyàbhàvàjjãvanasambhàvanà dar÷ità / bàlà iti--÷i÷ubuddhaya ityarthaþ / måóhà iti kvacit pàñhaþ / nàbhilaùita iti / tathà ca àtràpi svataþ sambhavinà etatprabandhàrthena vàlakaparityàgànabhilàùaråpaü vastu vyajyate ityarthaþ / evamanyeùviti / svataþ sambhavivastuvyaïgyàlaïkàràdyekàda÷abhedeùvityarthaþ / ## (lo, à) àditya iti--strehaü jãvanopàyànusaraõabãjam / muhurttaþ sandhyàkàlaþ; bahuvinghaþ bhåtàdyàve÷asambhàvanàdàyitvàm / ataþ svataþ sambhavinà vastunà vasuta vyajyate / udàhàryyamiti--tathà ca raghuvaü÷e"samayujyata bhåpatiryuvà"ityàdinà"ubhayàü siddhimubhàvavàpatuþ"ityante tulyayogitayà kàvyaliïgena và raghuràghavayorvyatirekàlaïkàraþ pratãyate / ki¤ca kumàrasambhave himagirivarõõanaprauóhoktyaprauóhoktisiddhàlaïkàrasaüsçùñe himagireritarotkarùaþ pratãyate / artha÷aktibhårityupalakùaõam / ÷abda÷aktyudbhavo 'pi kvacit prabandhavyaïgyo dç÷yate / yathà màghakàvye ÷i÷upàladåtoktau sandhau kàvye vastumàtraråpo vigrahaþ upamàdhvanirapi tathàvidhaþ sambhàvyate / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü vàcyàrthavya¤jakatve udàhçtam / lakùyàrthasya yathà---"niþ÷eùacyutacandanam--" ityàdi (pçdç 62) / vyaïgyàrthasyayathà--"ua õiccala-" ityàdi (pçdç 63) / anayoþ svataþ saübhavinorlakùyavyaïgyàrthau ya¤jakau / evamanyeùvekàda÷abhedeùådàhàryam / ## asaülakùyakramavyaïgyo dhvanistatra padàü÷aprakçtipratyayopasarganipàtàdibhedàdanekavidhaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) padàü÷a iti---asphuñapadakramasya akramavyaïgyadhvanirartha ityàha--asaülakùyeti / atra dhvanipadaü kàvyaparam / vyaïgyaparatve vyaïgyo vyaïgya ityanvayànupapatteþ / padàü÷àdivyaïgya ityarthaþ / tatra padàü÷adyotyànàü bahuvidhatvamàha--tatreti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "calàpàïgàü dçùñiü spç÷asi bahu÷o vepathumatãü rahasyàkhyàyãva svanasi mçdu karõàntikacaraþ / karaü vyàdhunvatyàþ pibasi ratisarvasvamadharaü vayaü tattvànveùànmadhukara ! hatàstvaü khalu kçtã" // atra "hatàþ" iti na punaþ "duþkhaü pràptavantaþ" iti hanprakçteþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) calàpàïgàmitiþ ÷akuntalàü vyàkulayantaü bhramaraü prati duùyantasyoktiriyam / tattvànveùàt iti / kiü bràhmaõasya aurasakanyàtvena matpariõayàyogyà, kiü và tasya puùñakanyàtvena matpariõayayogyà ityevaü tattvasyànveùaõàdityarthaþ / hanprakçteriti / handhàturåpaprakçterityarthaþ / atra bhçtyukathanàt vipralambhàti÷ayo vyaïgyaþ / ## (lo, i) padàü÷e iti--iha yadyapi prakçtyàdeþ kevalasya na vya¤jakatvam, tathàpi vàcakasamudàyapraviùñasya rasàdiùu tadati÷ayàdhàyakatvaü sahçdayànubhavasiddham / hatà ityàdi---atra inanapratãteranantaraü nirvedavyaïgyatvamiti ÷okaþ / tathà hyatra hatà ityasya sthàne ktapratyayaü sthàpayitvà hanaþ sthàne prakçtyantaranive÷ane na tathà pratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "muhuraïgulisaüvçtàdharoùñhaü pratiùedhàkùaraviklavàbhiràmam / mukhamaüsavivarti pakùmalàkùyàþ kathamapyunnamitaü na cumbitaü tu" // atra "tu" iti nipàtasyànutàpavya¤jakatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) muhuraïgulãti---÷akuntalàü pràpya tatsambhogavighne sati anutapyasànasya duùyantasya uktiriyam / aüsavivarttoti bhujamåle paràvarttamànam / aïguli ÷akuntalàyàþ / atreti---na¤à eva cumbanàbhàvalàbhe tu÷abdena cumbasya atyantavyavacchedalàbhàt vipralambhànutàpàti÷ayo vyaïgyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "nyakkàro hyayameva me yadaraþ--" ityàdau (8 pç.) "arayaþ" iti bahuvacanasya, "tàpasaþ" ityekavacanasya, "atraiva" iti sarvanàmnaþ, "nihanti" iti "jãvati iti ca tiïaþ, "aho" ityavyayasya, "gràmañikà" iti karåpataddhitasya, "viluõñhana" iti vyupasargasya, "bhujaiþ" iti bahuvacanasya vya¤jakatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) nyakkàra iti---atra vya¤jakatvamityatra viùàdavya¤jakatvamityarthaþ / bahuvacanasyeti---mama eko 'pyarirnàsti bahu tatsattve sambhàvite viùàdaþ / ekavacanasyeti---bahvãbhaiþ pipãllikàbhirapyapakarttu÷akyatve ekasminnapakàriõi tu atyantaviùàdaþ / atraiveti iti---viprakçùñamàrgavarttikharadåùaõàdyanekaràkùasavadho 'pi sahyaþ / atraiva laïkàyàmityatra viùàdaþ / tiïa iti---madanavadhàne pårvaü nihantu, varttamànamapi hananamityatra viùàdaþ / aho iti---adç÷yaviparyayadar÷anàt vismayena atyantaviùàdaþ / karåpeti kapratyayasya taddhitatvaü pàõinimate / alpàrthakasya tasya viùàdati÷ayavya¤jakatvam / tathà hi--yadi luõñhane svargo 'pi svalpagràmaþ kapratyayava÷àt càtyantasvalpaþ / tadviluõñhanocchånabhujànàmidànãü kimapi karttumakùamatvena vaiyarthyamityantaviùàdaþ / vyupasargasyeti vi÷eùaluõñhanabodhanàt / bhujairiti ekadvikùibhujavaiyarthyaü sahyaü bahånàü vaiyarthyàdityatyantaviùàdaþ / nari nari kirati dràk sàyakàn puùpadhanvà puri puri ca nivçttà màninãmànacarccà // "a6 kiratãti varttamànapratyayena nivçttetyatra ktapratyayena kàryakàraõapaurvàparyavyatyayaråpàti÷ayoktiþ pratãyate / udàhariùyate guõarãtiniråpaõa iti ÷eùaþ / ## (lo, ã) nyakkàra ityàdau udàharaõadvaye padàü÷avya¤jakatvasya prakçtatve 'pi prasaïgàt padavya¤jakatvakathanam / evam--- "ràmo 'sau bhuvaneùu vikamaguõaiþ pràptaþ prasiddhiü paràmasmadbhàgyaviparyayàdiha paraü devo na jànàti tam / vandã vaiùa ya÷àüsi gàyati marut yasyaikabàõàhata÷reõãbhåtavi÷àla÷àlavivaroktãrõaiþ svaraiþ saptabhaiþ" // atràsàviti sarvanàmnà sàkùàt kiyamàõà tadãyalokottaraprasiddhirvyajyate / bhuvaneùvityatra bahuvacanena guõairityatra prakçtyà bahuvacanena ca / te te vi÷eùà asmad bhàgyaviparyayàdityatra ca na tava na mama kintvasmàkaü sarveùàmapi bhàgyaviparyayàdityasmadbhàgyaviparyayàdityatra na khalvabhàgyàt kintu bhagyaviparyayàt / evaü hi pårvamasmàkaü bhàgyamavasthitam / saüprati tu anavadhànena tasya viparyayo jàta iti pratipàdanàdàtmànà pratipàdanena ca te te sahçdayasaüvedyà arthàþ pratãyante / tathà saktotphulletyàdau hareþ pa÷yata ityatrànàdaraùaùñhyà ki¤ca na kevalaü rasàdidhvanereva padàü÷aprakà÷atà, kintu vastvalaïkàrayorapi / atràlaïkàrasya yathà--- "pathi pathi sukaca¤cåcàruràbhàïkuràõàü di÷i di÷i pavamàno vãrudhàü làsaka÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** "àhàre viratiþ, samastaviùayagràme nivçttiþ parà, nàsàgre nayanaü tadetadaparaü yaccaikatànaü manaþ . maunaü cedamidaü ca ÷ånyamadhunà yadvi÷vamàbhàti te, tadbråyàþ sakhi ! yoginã kimasi, bhoþ !kiü và viyoginyasi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) àhàre iti--dhyàyantãü viyoginãü yogadharmiõãü dçùñvà kasyacidiyaü pçcchà / atra nàyikàyà viprambhàti÷ayaþ samastapadavyaïgyaþ / ekatànamekamàtraviùayaþ / tava sthàne yadà vi÷vaü ÷ånyamàbhàti ityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra tu "àhàre iti viùayasaptamyàþ, "samasta" iti "parà" iti ca vi÷eùaõadvayasya, "maunaü cedam" iti pratyakùaparàmar÷inaþ sarvanàmnaþ, àbhàti" ityupasargasya "sakhi" iti praõayasmàraõasya "asi bhoþ" iti sotpràsasya "kiü và" ityuttarakùadàróhyasåcakasya và÷abdasya, "asi" iti varttamànopade÷asya ca tattadviùayavya¤jakatvaü sahçdayasavedyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) viùayasaptamyà iti / manasà api àhàraviùaya ityarthaþ / na tu àhàrakriyàyàmadhikaraõam ityarthaþ / samasteti / na tu yat ki¤cidviùaye etad vi÷eùaõasya samàsapadaikade÷aþ, kintu padasyàpi pade vya¤jakatvamastãti dar÷itam / pratyakùaparàmar÷ina iti / anubhåyamànatvaparàmar÷ina ityarthaþ / kvacittu pratyakùaparàmarùiõa iti samyak pàñhaþ / maunàt mithyàtvasåcanàcca tasya vipralambhavya¤jakatvam / idamapi padameva na padaikade÷aþ / upasargasyeti / àïupasargeõa mithyàtvaråpaü samyak pratibhàti iti bhàvabodhanàt vipralambhavya¤janam / praõayasmaraõasyeti--tena dç÷yamàno vipralambho na tvayà gopanãya ityarthaþ / sotpràsopahàsasyeti---sotpràsaþ samanàksmitam / viyogakathanàt mandasmitopahàsaþ / uttarapakùeti---viyogapakùa eva dçóha ityarthaþ / varttamànopade÷asyeti--vipralambhavi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** varõaracanayorudàhariùyate / prabandhe yathà--mahàbhàrate ÷àntaþ / ràmàyaõo karuõaþ / màlatãmàdhavaratnàvalyàdau ÷çïgàraþ / evamanyatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) prabandha iti / prabandho 'tra grantharåpaþ / ÷ànta iti / svargàrohaõaråpamahàbhàrata÷rotuþ yudhiùñhira÷amaj¤àtuþ ÷àntaraso bodhya ityarthaþ / ràmàyaõeti / ràma÷okaj¤àtuþ ràmàyaõa÷rotuþ karuõarasa ityarthaþ / màlatãti--màdhavavatsaràjaratij¤àtustannàñaka÷rotuþ ÷çïgàra ityarthaþ / ## (lo, u) prabandha ityàdi / ayamà÷ayaþ--na kevalaü vastvalaïkàradhvanivadarthàntaramàha / vàkyavyaïgye 'pi tatsamudàyabhåte mahàbhàratàdiprabandhe 'pi; anyathà kàvyatvahàneriti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ÷uddhaiþ ÷uddhabhedairekapa¤cà÷atà yojanenetyarthaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) ekapa¤cà÷aditi---pårvadar÷itàþ pa¤catriü÷at kulakaråpamahàvakyavyaïgyàþ dvàda÷apadaikade÷àdivyaïgyàþ catvàra ityekapa¤cà÷at eùàü parasparayojane saükhyàü dar÷ayati---saïkareti / aïgàïgitvaråpeõa ekà÷rayànuprave÷aråpeõa saüdigdharåpeõa ca trividhena saükareõa yojane tasya triråpatà / kimayam--ayaü veti saü÷ayàspadatvaråpaþ ekaþ, tayoþ parasparànugràhakànugràhyabhàvaråpo dvitãyaþ, tayorekavya¤jakena vya¤janaråpastçtãyaþ / saüsçùñiþ tu etat tritayaràhityenaikapade sthitiþ / ebiryàþ saükhyà bhavanti tà àhavedeti---"aïkànàü vàmataþ krama' iti rãtyàvedà÷catvàraþ tadvàme khaü ÷ånyam / tadvàme 'gnayastrayaþ / tadvàme ÷aràþ pa¤ca / nanvevamitthamekapa¤cà÷at caturguõena caturadhikadvi÷atameva bhavati / tatkathametàdç÷ã saükhyeti cenna / ekasyaiva svajàtãyena ekena svasvajàtãyaiþ pa¤cà÷atà ca caturguõane ekasyaiva caturadhikadvi÷ataråpatvam / evaü taduttarasya pårveõa saha càturvidhyaü pårvagaõanàyàü praviùñamityataþ tasya càturvidhyasya agaõyatvàt tasya dvi÷ataråpatvam / evaü taduttarasya pårvaddhàbhyàü catu÷caturvidhatvasya agaõyatvàt caturnyånadvi÷ataråpatvam / evaü rãtyà caramasya caturåpatvamàtraü guõyamiti bhavatyuktaråpà saükhyà / kàvyaprakà÷e tu dar÷itakrameõa krama÷o hrasamàvicàryya sarveùàmeva caturadhikadvi÷ataråpatvena ekapa¤cà÷ata eva tàdç÷asaükhyàtvena "vedakhàgniviyaccandràþ' ityevaü saükhyà eva utsargasiddhà dar÷itàþ / vastutastu atyantavicàre vedakhàgni÷araråpà yà saükhyà granthakçtà dar÷ità sàpi na sambhavati / tathà hi ekapa¤cà÷ata eva uktacàturvidhyaü na sambhavati, padaikade÷apadavyaïgyayoþ padavàkyavyaïgyayo÷ca ÷abda÷aktyutthavyaïgyayorarthàntarasaükramitavàcyàtyantatiraskçtavàcyavyaïgyayo÷ca ekavya¤jakànuprave÷aråpasaükaràsambhàvàt càturvidhyàbhàvàt / eùu ÷uddhaikapa¤cà÷anmãlanena saükhyàmàha---÷uddhairiùubàõeti / vyàcaùñe--÷uddhairiti / yojanena saüsthàtuü yojanena / ## (lo, å) tadevamiti---evaü vyaïgyasya padavàkyagatatveïgavçttau pa¤catriü÷adbhedàþ saükhyàtàþ / tadanantaramartha÷aktyudbhavasya prabandhagatatvena dvàda÷a / rasasya padàü÷avarõaracanàprabandhagatatvena catvàra iti militvà dhvanikàvyasya ekapa¤ca÷adbhedàþ ÷uddhà ityarthaþ / saükareõeti / saükarasyàïgàïgibhàvaikavya¤jakànuprave÷asandehabhedàt tribhiþ prakàraiþ parasparanirapekùayaikaprakàrayà saüsçùñyà cànyo 'nyami÷raõe ÷uddhabhedànàmeva pa¤cà÷ataþ sambhåya vedà÷catvàraþ, kha ÷ånyam, agnayastrayaþ, ÷aràþ pa¤ca; evaü"càïkavinyàse vailomyasya gaõita÷àstraprasiddhatvàt"pa¤casahastràõi; ÷atatrayaü catvàra÷ca bhedàþ"5304" / tathà hi prathamabhedasya sajàtãyami÷raõe catvàro bhedàþ; vijàtãyaiþ pa¤cà÷atà pratyekaü dhvaninà vima÷raõe catvàro bhedàþ iti militvà caturadhikaü bheda÷atadvayaü dvitãyasya bheda÷atadvayameva / yadi prathamabhedasya dvitãyabhedena saha mi÷rayaõaü; dvitãyabhedasya prathamabhedena saha tattadeveti / dvitãyabhede prathamabhedàpekùayà catvàro bhedàþ pàtanãyàþ / evaü tçtãye 'ùñau caturthe dvàda÷a iti krameõànyeùàmapi svakãyàdyabhedàpekùayà sarveùàü bhedacatuùñayapàtanam / ÷uddhairiti / iùavaþ pa¤cabàõàþ; pa¤ca agrayaþ trayaþ sàyakàþ pa¤ca evaü pa¤casahastràõi ÷atatrayaü pa¤cà÷at pa¤ca ca;"5355" jratra agrimàgrimabhedasya yojane ekaikabhedahràsàt evaü prakàreõa evaü yojanaü bhavati / "eko rà÷irdvidhà sthàpya ekamekàdhikaü kuru / samàrddhenàsamo guõyaþ etat saükalitaü laghu" // ityuktadi÷à dvipa¤cà÷adarddhena ùaóviü÷atyà ekapa¤cà÷ataü guõayet / tathà ( 51n2 ) --2u26 / 51n26u1326saükhyà jàyante / teùu caturbhirguõiteùu (1326u4u5304pa¤casahastràõi caturadhikaü ÷atatrayaü saükãrõõabhedàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** diïmàtraü dådàhriyate--- "atyunnatastayugà taralàyatàkùã dvàri sthità tadupayànamahotsavàya / sà pårõakumbhanavanãrajatoraõastraksaübhàramaïgalamayatnakçtaü vidhatte" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) atyunnateti---pravàsàdàgacchantaü patiü dvàri sthitvà dçùñavatãü nàyikàü kasmiü÷cinnivedayataþ kasyaciduktiriyam / stanayugaü pårõõakumbhau àyatamakùiyugaü navanãrajatoraõastraksambhàraþ / rasadhvanyoriti---etat vàkyavyaïgyatvàt ÷çïgàrasya / vvanipadamatra vyaïgyarasaparam / ekà÷raya etat vàkyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra stanàveva pårõakumbhau, dçùñaya eva navanãrajastraja iti råpakadhvanirasadhvanyorekà÷rayànuprave÷aþ saïkaraþ / "dhinvantyamåni madamårcchadalidhvanãni dhåtàdhvanãnahçdayàni madhordinàni / nistandracandravadanàvadanàravindasaurabhyasauhçdasagarvasamãraõàni" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) dhvanyoþ saüsçùñimàha---dhinvantyamåni iti / amåni madhaurdinàni dhinvanti lokàn prãõayanti / kãdç÷àni-madena mårcchan varddhamànaþ alidhvaniryeùu / tathà nistandra unnidraþ candraþ tàdç÷avadanàyàþ yad vadanàravindaü tasya saurabhyaü saugandhyaü tasya sauhçdena saüparkeõa sagarvàþ samãraõà yatra tàdç÷àni / atreti candrasya nidràbhàvàt tandràpadasyàprakà÷e lakùaõà samãraõasyotkçùñatvaü tadvyaïgyam, tathà samãraõasya garvàbhàvàt utkçùñe lakùaõà sukhaspar÷atvaü tadvyaïgyam / eùàü vyaïgyànàü trividhasaükaràbhàvàt ekapadasaüsthitiråpà saüsçùñiþ / tadàha--nistandretyàdãti / idamupalakùaõam / alidhvanicandrasamãraõaiþ kàmoddãpakaiþ vyaïgyasya ÷çïgàrasya apyatra pratãtirityatastasya candrojjvalatvena samãraõotkçùñatvena tasya sukhaspar÷atvena ca lakùaõàmålakavyaïgye na prakarùaõàdanugràhyànugràhakabhàvarupasaükaropyatraiva ÷loke bodhyaþ / saü÷ayàspadaråpasaïkarà÷càtra nodàhçtaþ / tadudàharaõaü ca kàvyaprakà÷akçtà dattamanveùñavyam / yathà--- khaõapàhuõià deara jààe kiü pide bhàõià / ruai paóàhepilahãdharammi aõuõijvau vàràã // "iti / kùaõapràghuõikà devara jàyayà kimapi te bhaõità / roditi pa÷càd bhàgavalabhãgçhe-anunãyatàü varàkã // iti saüskçtam / gçhapatiprasaktàmupanàyikàmutsave tadgçhàgatàü tatpatnyà bhartsitàü pa÷càt gçhe rudatãmanunetuü gçhapatijyeùñhabhràtçpatnyàþ sopahàsoktiriyam / atra kùaõa utsavastatra pràghuõakà abhyàgatà utsavàgatetyarthaþ / taddevara sà te tava jàyayàkimapyapriyaü bhaõità satã pa÷càdvalabhãgçhe roditãti / tàdç÷ã varàkã duþ khità anunãyatàmityarthaþ / bhavatà iti ÷eùaþ / atra ca anunayo vàcyàrthaþ / tadvyaïgya upabhoga iti / ayaü kiü svataþ sambhavivastuvyaïgyavastudhvaniþ kiüvà anunayapade upabhogalakùaõà; tadvyaïgya tasyàþ duþ khàpasàraõamityayamarthàntarasaükramitavàcyalakùaõà måladhvaniriti dhvanyoþ saü÷ayàspadatvam / etàdç÷avyaïgayopayogàya pa÷càdgçhamuktaü nirjanatvàt / ## (lo, ç) dhinvantãti---dhinvanti pràõayanti / adhvanãnàþ pathikàþ nastandrasauhçdasagarva÷abdà nirmalàdyabhàvaprauóharåpàrthaparyyavasànàdatyantatiraskçtavàcyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra nistandretyàdilakùaõàmåladhvanãnàü saüsçùñiþ / atha guõãbhåtavyaïgyam--- aparaü tu guõãbhåtavyaïgyaü vàcyàdanuttame vyaïgye / aparaü kàvyam / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) guõã bhåtavyaïgyakàvyamàha--atheti / kàvyamanuttamatvamiti / vyaïgyànuttamatvena kàvyànuttamatvam / bhedàstasyoditi iti--tasya guõãbhåtavyaïgyakàvyasya evamaùñavidhavyaïgyabhedàt tasyàùñau bhedà udità ityarthaþ / ## (lo, é) evaü dhvanyàkhyaü kàvyasya bhedaü nirupya guõãbhåtavyaïgyamavatàrayati atheti--tatra syàditi---kàkkà àkùiptaü vàcyavat sphuñãkçtam / vàcyasiddheraïgaü kàraõam / asphuñaü sahçdayànàmapi kle÷apratyeyam / evaü pårvavyaïgyàdbhedaþ / asundaraü vàcyàpakçùñacamatkàrakam / vyaïgyamiti pratipadamanvayaþ / bhedàþ vi÷eùàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** itarasya rasàderaïgarasàdivyaïgyam / yathà-- "ayaü sarasanotkarùo pãnastanavimardanaþ / nàbhyåjaghanaspar÷o nãvãvistraüsanaþ karaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) rasàderaïgaü rasàdi ityubhayatra àdipadàt bhàvàdyaïgatàpi rasàdeþ, evaü vàcyàïgatvamapi vastvalaïkàrayorityuktam / ayaü sa iti---bhåri÷ravasaþ samarapatitaü hastamàdàya rudatyàstatpatnyà uraktiriyam / atreti---rasotkarùaõàdinà vyaïgyaþ ÷çïgàraþ mçtàlambanakatvena rasatàmanàpanno mçtàlambanakasya karuõasyàïgam / rasatàpannasya tasya ÷çïgàreõa prakarùaõàt pårvànubhåtasukhasmaraõe hi karuõaprakarùaþ / ## (lo, ë) yathodde÷amudàjihãrùuritaràïgamiti vivçõoti, itarasyàrthàt pradhànabhåtasya rasàdeþ, rasa÷abdenàtra bhàvàdãnàmupagrahaþ àdi÷abdena vàcyasyàïgam utkarùakàrirasàdi atràdi÷abdàdanuraõanaråpam / ayaü sa iti ---idaü hi mahàbhàrate, samaracchinnaü bhåri÷ravaso hastamàdàya tatkàntàyà vilapanam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ÷çïgàraþ karuõasyàïgam / "mànonnatàü praõayinãmanunetukàmastvasainyasàgararavodratakarõatàpaþ / hà !hà! kathaü nu bhavato ripuràjadhànãpràsàdasaütatiùu tiùñhati kàmilokaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) bhàvasyàïgaü karuõamàha---mànonnatàmiti / unnatamànàmityarthaþ / hàheti tràsavij¤àturvaktustadviùayaka÷okaþ / bhavato ripuràjadhànãprasàdasantatiùu kathaü kamilokastiùñhati iti anvayaþ / atreti autsukyaü màninyanunayakàmanayà vyaïgyam / tadviruddhaþ tràsaþ yathoktakarõatàpapadavyaïgya ityanayoþ siddhiþ / tàdç÷asandivi÷iùñànàü ripuràjadhànãkàmilokànàü ÷ocyàvasthàj¤àturvaktuþ ÷okaråpaþ karuõo ràjaviùayaratibhàvasyàïgamityarthaþ / atra ca hàhà÷abdaþ krodhavya¤jakahuïkàravannirarthakaþ / ÷okavya¤jaka iti granthakçto 'bhipràyaþ tadaiva vyaïgyabhåtasya hàhà÷abdapratipàdyasya ÷okaråpakaruõasya vyaïgyatvopapatteþ / hàhà÷abdasya vàcya eva ÷oråpaþ karuõaþ / hàhetyukte ÷ocàmãti pratãtyà tadvacyatàsiddheþ / anyathà go÷abdasyàpi gairna vàcyaþ syàt / ato granthakçtaþ chidramevàtra / ********** END OF COMMENTARY ********** atrautsukyatràsasandhisaüskçtasya karuõasya ràjaviùayaratàvaïgabhàvaþ / "janasthàne bhràntaü kanakamçgatçùõàndhitadhiyà vaco vaidehãti pratipadamuda÷ru pralapitam / kçtàlaïkàbharturvadanaparipàñãùu ghañanà màyàptaü ràmatvaü ku÷alavasutà na tvadhigatà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) vàcyàrthasyàïgaü sàdç÷yaråpaü vastvàha---janasthàna iti / daridrasyoktiriyam / mayà ràmatvaü pràptaü ràmasadç÷o 'haü jàta ityarthaþ / ÷abdàtmakaü sàdç÷yamàha---janasthàna iti / mayà kanakaråpayà mçgatçùõayà marãcikàyàndhitadhiyà janànàü sthàne bhràntam asàre saüsàre kanakasyàpi tucchatvena tasyopàdetvabhramajanakatvàdupàdeyajalabhramakanakamçgçùõayàndhitadhiyà bhràntam / mayà vai iti sambodhya pratipadaü sthàne dehãti vacaþ / mayà bharttuþ ã÷varasya paripàñãùu paricaryyàsu aülamityarthakà ghañanà na kçtà tadvat ràmeõàpi laïkàbharttuþ ràvaõasya vadanànàü mukhànàü paripàñyàü paripàñanasya nimittamiùughañanà kçtà // kintu ku÷alaü dàridùàpanàyakaü vasu dhanaü yasya tàdç÷atà tu mayà na pràptà / atra tu÷abdena ràmavàk chedàt ràmeõa tu ku÷alavasutà pràptà ityarthaþ pratãyate--tatra ca ku÷alavau sutau yasyàstàdç÷ã sãtetyarthaþ / ## (lo, e) aïgaparipoùakatvàd vàcyàïgabhåtamanuraõanaråpaü ÷abda÷aktimålamudàharati-evaü ca rasabhàvàderaïgaü rasabhàvàdi, vàcyasya cànuraõanaråpaü vyaógyamiti dvidhetyarthaþ / janasthàna iti / janasthànaü-nagaragràmàdi, daõóakàraõyaü ca / kanakaü prati mçgatçùõà viphalà÷à, kanakamçge tçùõà ca vai ni÷citaü; dehi prayaccha; videhajà sãtà ca / alaü vyartham / kàbharttuþ kutsitasvàminaþ yad vadanaü tasya paripàñãùu paramparàsu laïkàbharttuþ ràvaõasya vadanànàü mukhànàü paripàñyàü païktau iùughañanà ÷arayoga÷ca / ku÷alam àyati÷uddhaü vasu dhanaü yasya evaübhåtatà, ku÷alavau sutau yasyàþ sà sãtà ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ràmatvaü pràptamityavacane 'pi ÷abda÷aktereva ràmatvamavagamyate / vacanena tu sàdç÷yahetukatàdàtmyàropaõamàviùkurvatà tadropanamapàkçtam / tena vàcyaü sàdç÷yaü vàkyàrthànvayopapàdakatayàïkatàü nãtam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) atra viùàdàdhikyavya¤jakayà ku÷alavasutàpràptyà pràptatatkàt ràmàt upamànàd vailakùaõyaråpo vyatirekàlaïkàraþ na¤o vàcyaþ / tatprakarùakatayà ràmasàdç÷yaü vyaïgyam / tadaïgamiti manasikçtya vyaïgyasya sàdç÷yasya agåóhatvàt guõãbhåtatvamupapàdayitumàha--atra ràmatvamiti / avacane 'pãti anuktàvapãtyarthaþ / vacanetu iti / taduktau ityarthaþ / tàdàtmyàropaõaü ràmatvapràptyà ràmatàdàtmyàropam / tadàropa÷ca sàdç÷yamålakaþ ityàha---sàdç÷yaheturiti---àviùkurvàtà vaktrà tad gopanaü dhvanitvahetutadråóhatvam / tadropanàt sàdç÷yasya guõãbhåtatvamupapàditam / yadyapi eka÷abdaråpaü sàdç÷yaü ÷rotragràhyameva na tu vàkyaü, vyaïgyasyaiva ca guõãbhåtatve guõãbhåtavyaïgyaü bhavati / tathàpi ÷abdasya sàdç÷yatvena råpeõa vyaïgyatvameva na ÷rotragrahyatvam / tathà ca tasyàparàïgatvamupapàdayati--tena vàcyamiti---vyaïgyamityarthaþ / na ca tad gopanàt agåóharåpaguõãbhåtavyaïgyaprabheda evàyamiti vàcyam / tathàtve 'pi aparaïgatànapàyàt / vàcyàrtho ràmavyatireko na¤o vàcyaþ, tatprakarùànvayopapàdakatayà ityarthaþ / na tu ràmavyatirekasyànvayaniùpàdakatayà abàdhitatvena tad vinàpi tanniùpatteþ / prakarùadvàràparàïgatvàcca / nanåpamànàpekùayà upameyasyàdhikaü vyatirekàlaïkàraþ / sa ca sàdç÷yahetukopamànatvaghañita eva / tathà ca vyatirekàlaïkàra÷arãraghañakameva sàdç÷yam; kathaü tatprakarùakamiti cenna / ekavi÷eùaõenàpi tad ghañanasambhave bahuvi÷eùaõasambhavàttatprakarùakatvamapi labhyate tacca sahçdayaikavedyam / ## (lo, ai) atreti vacane tu ràmo 'smãtyuktvà punaþ sàdç÷yahetukatàdàtmyaropaõaü janasthàna ityàdi vacanapratipàdanenàpi labhyam / tadgopanaü vyaïgyabhåtaràmatàdàtmyàropasya gopanam / vàcyaü mayàptaü ràmatvamiti padàbhidheyam / sàdç÷yasya vyaïgyato vyaïgyatve 'pi sphuñapratibhàsane vcyatvamuktam / vyaïgyamiti pàñhe tu sugamà eva vyàkhyà / sàdç÷yaü ràmeõa sahetyarthaþ / vàkyaü janasthàna ityàdi / evabhartha÷aktimålànuraõanaråpasya vyaïgyasyàpi vyaïgyatve udàhàryyam ********** END OF COMMENTARY ********** kàkvàkùiptaü yathà--- "mathnàmi kaurava÷ataü samare na kopàdduþ÷àsanasya rudhiraü na pibàmyutarastaþ / saücårõayàmi gadayà na suyodhanoråü sandhi karotu bhavatàü nçpatiþ paõena" // atra mathnàmyevetyàdivyaïgyaü vàcyasya niùedhasya sahabhàvenaiva sthitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kàkkàkùiptamiti---kàkkà uccàraõena ÷ira÷càlanasahakçtadhvanivi÷eùaõàkùiptam / ÷àbdabodhasya pràk padàrthavidhayà sahasà pratyàyitamityarthaþ / mathnàmãti---duryoghanena saha sandhikaraõe pravçttaü yudhiùñhiraü ÷rutvà kuddhasya bhãmasya sahadevaü pratyuktiriyam / bhavatàmityanena asmàkam asamãhitakàritvàt nàsmàkaü nçpatiriti såcitam / suyodhanamiti duryodhanasyàparaü nàma / kçtakaurava÷atavadhapratãj¤asya tatkrodhasattvena mathnàmãtyuktirbàdhitàrthà / ato na¤aþ ÷ira÷càlanasahakçtà kàkuþ pratãyate / tayà vya¤janayà aparana¤or'thopasthàpanàt na mathnàmãtyartho labhyate / tacca mathanàyogavyavacchedaråpam / tadàha---atra mathnàmyeveti / àdipadàt pibàmyeva ityàdikaü bodhyam / ityàdi vyaïgyamiti---ityàdi ekade÷aråpaü vyaïgyamityevàrthaþ / evakàràrthaka na¤dvaye ekana¤arthasyaiva vyaïgyatvàt / ## (lo, o) sahabhàvenaiva sthitamityanena dhvanitvaniràsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dãpayan rodasãrandhrameùa jvalati sarvataþ / pratàpastava ràjendra ! vairivaü÷adavànalaþ" // atrànvayasya veõutvàropaõaråpo vyaïgyaþ pratàpasya dàvànalatvàropasiddhyaïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) vàcyasiddhyaïgamudàharati---anupannasya vàcyàrthasya yad vyaïgyànvayenaiva siddhiþ tàdç÷aü vyaïgyaü vàcyasiddhyaïgam / dãpayanniti---ropasãrandhraü dyàvàpçthivyorantaràlam / atreti / anvayasàya vairikulasya vaü÷apadavàcyasya veõutvaropaõaråpo vyaïgaya iti kulaveõudvayàrthakasya vaü÷apadasya prakaraõàt kule niyantraõena veõo stad vyaïgyatvena tadråpaõasyàpi vyaïgyatvàt davànalatvàropasiddhyaïgamiti kule davà nalavàdhena veõàveda tad bàdhàt / atredamavadheyam / yadi prakaraõava÷àt anekàrthasya vaü÷apadasya prathamaü kulabodhakatvam; tadaiva veõuråpor'tho vyaïgyo bhavati tadeva tu na; davànalasya kule bhàdhàt / kintu kulaveõyorubhayorekadà eva davànalànvayàrthaü tàtparyyàd vaü÷ayorupasthityà arthadvayameva vàcyam / natu veõuråpor'tho vyaïgyastathà ca paramparitaråpamevedaü veõutvaråpaõasya davànalaråpaõakàraõatvàt tad vakùyati svayameva--- "yatra kasyacidàropaþ paràropasya kàraõam / tat paramparitam / iti / udàhariùyati ca--- "àhave jagaduddaõóaràjamaõóalaràhave / ÷rãnçsiühamahãpàla ! svaststu tava bàhave // "iti atra hi ràjamaõóalasya gràsakaråpasambandhitayà ràhuvàdhàt bàhau ràhuråpaõamanupapannamato nçpamaõóale candramaõóalatvasyàropo bàhau ràhurupaõakàraõamiti / ata eva kàvyaprakà÷akçtàpi sadvaü÷amuktàmaõirityatra ràj¤o muktàmaõyàropaõasya satkule bàdhàt satkule saha veõuropaõaü tatkàraõamityuktam / ato dãpayan rodasãrandhramityàdikaü paramparitaråpakodàharaõameva, na vàcyasiddhyaïgodàharaõam / anyathà svokteþ kàvyaprakà÷akçdukte÷ca virodhàpatteþ / na hi dãpayan ityàdau àhave jagaduddaõóetyàdau ca ekasya vàcyasiddhyaïgatvamanyasya paramparitaråpakatvamityatravinigamakaü nàsti / vàcyasiddhyaïgodàharaõaü tu-- "gacchàmyacyuta ! dar÷anena bhavataþ kiü tçptirutpadyate kintvevaü vijanasthagrerhatajanaþ sambhàvayatyanyathà / ityàmantraõabhaïgisåcitavçthàvasthànakhedàhasà-- mà÷liùyan pulakotkarà¤citatanugopã hariþ pàtu vàþ // "iti kàvyaprakà÷akçdbhirdattamevànveùñavyam / tathà hi ityàmantraõetyàdirvàcyàrthaþ / pårvàrddhàmantraõetyàdivàkyàrthasya apratãtikàle asiddhestad-vyaïgyàrthasya he acyuta ! madvidhanàyikàdar÷anenàpi dhairyyacyutarahita ityevaüvidhàyàþ bhaïgyàþ pratãtyaiva siddhayati / na ca nçpamaõóale candramaõóalàropaõamapi vyaïgyaü sadevàlaïkàraþ / tathà ca paramparitaråpakàlaïkàravàcyasiddhyaïgayoþ saükara eveti vàcyam / vyaïgyatve 'laïkàratvàbhàvasya brahmaõa÷ramaõetyàdinà eva uktatvàt / prathamaü nçpamaõóale ràhoranvayàsambhàvena ràjamaõóalapadàdekadaiva nçpacandramaõaaóalayoþ upasthityà drayorapi vàcyatvàcca / nanu tatkatham--- bhramimaratimalasahçdayatàü praõayaü mårcchàü tamaþ ÷arãrasàdam / maraõaü ca jaladadabhujagajaü prasahya kurute viùaü viyoginãnàm / "ityatra vi÷eùajale råpetaü halàhalaü vyaïgyaü bhujagarupaõasiddhikçdityuktyà halàhalasya vyaïgyatvamuktvà kàvyaprakà÷akçtà vàcyasiddhyaïgodàharaõatvena taduktamiti cenna / tatra uddãpakatayà pràkaraõikamanekàrthasya viùa÷abdasyàrtho jalam ityato 'pràkaraõikaü halàhalaü vyaïgyamityuktam / na ca dãpayannityatràpi pràkaraõikatvena vaü÷apadàrthakulavàcyaü veõustu apràkaraõiko vyaïgya eveti vàcyam / davànalaråpaõasyàpi tàtparyyaviùayatvena tasya kule bàdhena tadupapàdanatayà veõorapi pràkaraõikatvàt / anyathà "àhave jagaduddaõda"ityàdàvapi paramparitaråpakaü na syàt / kintu vàcyasiddhyahgameva tadapi syàt / bhramimaratimityàdau tu jalade bhujagaråpaõaü ÷yàmatvenàpakàritvena ca jale halàhalaråpaõaü vinàpi àpàtataþ siddhatyeveti halàhalamapràkaraõikamityato vyaïgyameva / parantu praõidhàne sati jalasya bhujagajanyatvàsambhavena bhajagaråpaõàsiddhyà tatsiddhikàritvena pa÷càjjale halàhalaråpaõamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** "harastu kiücitparivçttadhairyaþ--" ityàdau ((22.pç dç) vilocanavyapàralàùayoþ pràdhànye saüdehaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) saüdigdhapràdhànyamàha---harastviti / pràdhànyaü rasavya¤jakatayà vyajyate rase / kiü vàcyàrthena kiü và vyaïgyàrthena vya¤jito 'yaü ityevaü sandehaviùayatvaü tattvam / halastviti kumàrasambhave àkàlike vasante jàte sarveùàmeva kàmodreke sati halasyàpi ki¤cit tathàtvavarõanamidam / candrodayasyàrambhe natu candrasyodaye tadànãmevàmburà÷erdheryyaparivçtteþ ki¤cittvàt / atreti---pràdhànyasandeho harasya ÷çïgàravya¤jakatàsandehaþ / vilocanavyàpàro hi vàcyaþ / cumbanàbhilàùastu vyaïgyaþ taddvayamapi ÷çïgàranubhàvastat kena raso vya¤jita iti sandehàt / na ca dvàbhyàmeva vyajyatàü, tathà ca tulyapràdhànyodàharaõameva hadamastviti vàcyam / dhairyyaparivçtteþ ki¤cittvena cumbanàbhilàùo jàto na và; iti sandehena nadãyarasavya¤jakatàyà api tadadhãnasandehàt ata eva vàcyàrthena tadvya¤janamapi saüdigdhameva / ## (lo, au) sandehaþ--dvayorapi rasàbhivya¤jakatvàvi÷eùàt / ********** END OF COMMENTARY ********** bràhmaõàtikramatyàgo bhavatàmeva bhåtaye / jàmadagnaya÷ca vo mittramanyathà durmanàyate" // atra para÷uràmo rakùaþkulakùayaü kariùyatãti vyaïgyasya vàcyasya ca samaüpràdhànyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tulyapràdhànyamàha---bràhmaõeti---digvijaye para÷uràmaü jigãùuü ràvaõaü prati tadamàtyasya tattràsakavàkyamidam / bhavatàmeva bhåtaye na tu svàrtha bravãmãtyarthaþ / tatheti---bràhmaõa ityarthaþ / mitràmityatra càrtho gamyaþ mitraü cetyarthaþ / anyatheti atikrame ityarthaþ / durmanàyata ityatra bhaviùyatsàmãpye varttamànà / samaüpràdhànyamiti--yathoktavyaïgyàrthasyàpyatra niü÷citatvena dvayorapi ràvaõatràsaråpavyabhicàribhàve vya¤jakatvàt / vàcyeüna bràhmaõàtikrameõàpi ÷àpato bhasmãkaraõasambhàvanayà tràsàt / ## (lo, a) vràhmaõeti--ràvaõaü prati para÷uràmadåtasya vàkyamidam / bhavatàü rakùasàü mitre janmaprabhçti nikhilarahasyavedã / atreti--atra vàcyavyaïgyayoþ sàmadaõóayostulyatayaiva vairamocane paryyàptàtvàdaprastutapra÷aüsàvat parasparànapekùayà camatkàràspadatvàt dvayorapi samaü pràdhànyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "sandhau sarvasvaharaõaü vigrahe pràõanigrahaþ / allàvadãnançpatau na sandhirna ca vigrahaþ" // atràllàvadãnàkhye nçpatau dànasàmàdimantareõa nànyaþ pra÷amopàya iti vyaïgyaü vyutpannànàmapi jhañityasphuñam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) asphuñamàha sandhàviti---vidagdhànàmapi kaùñagmyaü vyaïgyamasphuñam / jhañityasphuñamiti tat pra÷amopàyo nàstyeva iti hi vyaïgyamàpàtataþ pratibhàti / yathoktaü vyaïgyaü tu kçchragamyam / taddhi jãvanarakùàrthaü sarvasvadànenàpi sandhikaraõãya ityevaüråpam / ## (lo, à) pårvatra sandahàlaïkàravat saüdigdhatvam / nànya upa÷amopàya iti vyaïgyam / pràõanigrahe pràpte dhanatyàgàdeþ ãùatkaratvàbhipràyoõetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "anena lokaguruõà satàü dharmopade÷inà / ahaü vratavatã svairamuktena kimataþ param" // atra pratãyamàno 'pi ÷àkyamunestiryagyoùiti bàlàtkàropabhogaþ sphuñatayà vàcyàyamàna ityagåóham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) agåóhamàha---aneneti / ÷àkyamuninà balàdupabhoktumupakramyamàõàyàþ tairthikayoùita uktiriyam / ahaü vratavatãti dharmopade÷inaþ asya upabhogo mama vratabhaïgàya no bhaviùyatãtyato 'haü vratavatyeva ityarthaþ / svairaü svacchandam ataþ param uktena kiü prayojanamityarthaþ / atreti--pratãyamàno 'pi vyajyamàno 'pi / pratãyamànasya pràya÷o 'sphuñatvena sphuñatve tad virodhe 'tràpikàraþ sphuñatayeti---prabandha÷lokàtprakaraõava÷àd balàtkaropabhogaj¤ànàt sphuñatà / ## (lo, i) anenetyàdau artha÷aktimålànuraõanaråpavyaïgyasyàgåóhatvam / atyantatiraskçtavàcyasyàgåóhatvaü yathà--- "etad vibhàti caramàcalacålacumbã hiõóãrapiõóaruci÷ãtamarãcibimbam / prajjvàlitasya rajanãü madanànalasya dhåmaü dadhat prakañalà¤chanakaitavena" / atra cumbãti pade vadanasaüsargaråpasàyarthasyàsambhavàt saüsargamàtraü lakùyaüta tadati÷aya÷càbhidheyavat sphuñaü pratãyate / ********** END OF COMMENTARY ********** "vàõãrakuóaïguóóãõasauõikolàhaõaü suõantãe / gharakammavàvaóàe bahue sãanti àïgàiü" // atra dattasaüketaþ ja÷cillatàgçhaü praviùña iti vyaïgyàt "sãdantyaïgani" iti vàcyasya camatkàraþ sahçdayasaüvedya ityasundaram / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) asundaramàha--vàõãreti / vàcyàrthànnyånacamatkàrivyaïgyamasundaram / "vànãraku¤joóóãna÷akunikolàhalaü ÷çõvantyàþ / gçhakarmavyàpçtàyà vadhvàþ sãdantyaïgàni" // iti saüskçtam / vànãraku¤je kçtasaüketàyà gçhakarmavyàpàràt tatra gantuma÷aktàyà vadhvà aïgàvasàdavarõanamidam / atreti--praviùña ityantamàtraü na vyaïgyaü vadhvàstatràgamanasyàpi tadãyapakùikolàhala÷ravaõàdhãnàïgàvasàdena vyaïgyatvàt / tathà ceti--vyaïgyàdityatra ityàdi vyaïgyàdityarthaþ vàcyasya camatkàra iti vadhvà vipralambhavya¤jakatvena hyatra camatkàraþ / sa càtroddãpaka÷akunikolàhala÷ravaõàdhãnàvasàdasya vipralambhaü vinà anyato 'sambhavàt tatpratãtyava÷yambhàvena saüketasthale vadhvà agamanàduktàïgàvasàdasahakàraü vinà na vipralambhapratãtyava÷yambhàvaþ / vadhvà ãdç÷akàryyatyàgenàpi tatràgamanasambhavàdçte vàcyàïgàvasàdamukhaprekùatvena tasya nyånacamatkàritetyarthaþ / ## (lo, ã) vànãreti---vànãraku¤joóóãna÷akunikolàhalaü ÷çõvantyàþ / gçhakarmavyàpçtàyà vadhvàþ sãdantyaïgàni // vàcyasya camatkàraþ pradhànapratyàsatteradhikatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca yo dãpakatulyayogitàdiùåpamàdyalaïkàro vyaïgyaþ sa guõãbhåtavyaïgya eva / kàvyasya dãpakàdimukhenaiva camatkàravidhàyitvàt / taduktaü dhvanikçtà-- "alaïkàràntarasyàpi pratãtau yatra bhàsate / tatparatvaü na kàvyasya nàsau màrgo dhvanermataþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) asundarasya bahånyudàharaõàni sambhavantãti dar÷ayitumàha---ki¤ca yo dãpaketi / bahåpamànànàmekadharmànvayo dãpakam / upameyopamànànàmekadharmmànvayastulyayogità / sarvatraiva vya¤janayà upamà pratãyate / asyà÷ca guõãbhåtatve hetumàha---kàvyasyeti / alaïkàràntarasyàpi pratãtau satyàü yaccàlaïkàràntaraü bhasata ityarthaþ / kàvyasya na tatparatvaü, camatkàranutkañatvena tattattàtparyyakatvam / ato bhàsamànàlaïkàraråposau na dhvanermàrga ityarthaþ / yatreti pàñhe tu yatra kàvye bhàsate ityalaïkàra iti kartçpadamadhyàhàryyam / ## (lo, u) idànãmanyatràpi vyaïgyasya guõãbhàvasthale dhvanibhramaü nirasyan àha---ki¤ceti / alaïkàràntarasyàpãti / kàvyasya ca tatparatvaü na bhàsata iti sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra ca ÷abdàntaràdinà gopanakçtacàrutvasya viparyàsaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) anyamapi guõãbhåtavyaïgyaprakàramàha yatreti---vyaïgyàrthasya gopanakçtacàrutve hi dhvanitvaü tad viparyyàso vyaktãkàraõaü yatra ÷abdàntaràdinà kriyate so 'gåóharåpaguõãbhåtavyaïgyaprabheda ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "dçùñyà ke÷ava ! goparàgahçtayà kiücinna dçùñaü mayà tenàtra skhalitàsmi nàtha ! patitàü kiü nàma nàlambase / ekastvaü viùameùu khinnamanasàü sarvàbalànàü gatir- gopyevaü gaditaþ sale÷amavatàdroùñhe harirva÷ciram" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) dçùñyeti---ke÷avaü dçùñvà madanàndhatayà goùñe patitàyà gopyàþ sale÷aü sa÷leùaü gadito hari÷ciramavatàt / dçùñyetyàdi--sa÷leùoktiþ tatra vàcyàrtho yathà---he ke÷ava gavàü paràgeõa rajasà hçtayà naùñayà dçùñyà mayà ki¤cit na dçùñam / tena hetunà atra skhalità / #<#àsmi># patitàsmi / he nàtha ! patitàü màü kiü nàlambase / kathamàlambiùye ityatràha---ekastvamiti---viùameùå¤canãceùu vartmasu khinnamanasàü patnena klàntahçdayànàü sarvàbalànàü sakalabalarahitànàü strãõàü puüsàü ca yatastvaü gatiriti / vyaïgyàrtho yathà-he ke÷ava gopa gopàlaka / ràgeõa tvayyanuràgeõa hçtayà dçùñyà mayà ki¤cinnijatiroùàdikaü na dçùñam / tenàtra goùñhe skhalitàsmi àgatàsmi / he nàtha ! patitàü patibhàvaü bharttçtvaü kiü nàma nàlambase nà÷rayasi / yato viùameùuõà pa¤ceùuõà khinnamanasàü sarvàsàm abalànàü tvameko gatiriti / ## (lo, å) dçùñyeti---gavàü paràgeõa rajasà hçtayà tiraskçtayà / gàþ indriyàõi sambhàgadànàdinà pàtãti gopaþ tasmin gope tvayi, ràgeõa pramõà hçtayà va÷ãkçtayà skhalità bhraùñapàdà gatadhairyyà ca / atha patitàü màrgapatitàü dhavatvaü ca nàvalambase na dhàrayasi na parigçhaõàsi ca / viùameùu uccanãcasthàneùu, viùameùuþ kàmaþ tena ca khinnamanasàm / abalànàü durbalànàü strãõàü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra goparàgàdi÷abdànàü gope ràga ityàdivyaïgyàrthànàü sale÷amiti padena sphuñatayàvabhàsaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) sphuñayeti---÷leùava÷àdeva tatpratãteþ sale÷apadena tat sphuñãkaraõam / rasàbhàsa iti boddhçõàmalpasantoùa ityarthaþ / na tvanaucityapravarttitaråparasàbhàsaþ tad gopane 'pi paranàyakaviùayatvena tadava÷yaübhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** sale÷amiti padasya parityàge dhvanireva / ki¤ca / yatra vastvalaïkàrasàdiråpavyaïgyànàü rasàbhyantare guõãbhàvastatra pradhànakçta eva kàvyavyavahàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) kvacittu vyaïgye guõãbhåte 'pi dhvanikàvyavyavahàra eva na guõãbhåtavyavahàra ityàha---ki¤càtra yatra vastviti / rasàbhyàntare pradhànãbhåtarasàdau / tatra pradhànakçta eveti vyavahàro dhvanivyavahàraþ / na cedaü kathamupapadyate ãdç÷asthale 'paràïgàkhyaguõãbhåtavyaïgyasyaivoktatvàt iti vàcyam, yatra guõãbhåtànàmalaïkàrasàdãnàmaïgijanakatvameva natvaïgi prakarùakatvaü tatraivàïgino vya¤jakavi÷eùaõatvenàïgina eùa camatkàritvàt dhvanivyavahàrat / yathà ca calàpàïgàü dçùñimityatra madhukarakàmukaråpàlaïkàrasya vyaïgyasya hatà iti vya¤jakavi÷eùalabhyavyaïgyavipralambhapratijanakatvàt nàparàïgatvaü kintu vipralambhadhvanitvameva / yathà--- "jàne kopaparàïmukhã priyatamà svapne 'dya dçùñà mayà mà màü saüspç÷a pàõineti rudatã gantuü pravçttà tataþ / no yàvat parirabhya càñuka÷atairà÷vàsayàmi priyàü bhratastàvadahaü ÷añhena vidhinà nidràharidrãkçtaþ" // ityatra vidhiü pratyasåyàdhvanireva ÷añhapadena vya¤jakavi÷eùeõa vyaktaþ / no yàvadà÷vàsayàmi ityanena vyaïgyasya vipralambhasya tu asåyàjanakatvameva nàsåyàprakarùakatvamityato nàparàïgatvamityàdi svayamåhyam / ## (lo, ç) ki¤càtreti / pradhànena rasenaiva kàvyavyavahàro na tu guõãbhåtavyaïgyena / tathà ca tatrottamakàvyatvameva ityarthaþ yathà"ayaü sa rasanotkarùo"tyàdaveva hi tatra ÷çïgàrasya guõãbhàve 'pi taü bhàgamavalambya madhyamakàvyavyavahàro 'pi na karttavyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaü tenaiva--- "prakàro 'yaü guõãbhåtavyahgyo 'pi dhvaniråpatàm / dhatte rasàditàtparyaparyàlocanayà punaþ" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) prakàro 'yamiti---rasàditàtparyyaparyyàlocanamaïgãbhåtarasàderaïgàdijanyatvàdino tatraiva tàtparyyaparyyàlocanam / kvacittu prakàraõagmye vastuni tàtparyyasattvena aïgãbhåtarasàdau tàtparyyàbhàve 'pi àpàtata÷camatkàribhistairaïgabhåtai rasàdyaireva paràïgavyavahàra ityàha / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra tu---"yatronmadànàü pramadàjanànàmabhraülihaþ ÷oõamaõãmayakhaþ / saüdhyàbhramaü pràpnutàkàõóe 'pyanaïgane pathyavidhiü vidhatte" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) yatra tu yatronmadànàmiti---atra pure 'bhraülihaþ meghaspar÷o ÷oõamaõãmayåkhaþ padmaràgamaõãnàü ra÷miþ / sandhyàbhramaü tàdç÷ara÷misa¤caraõàdeva sandhyàkàle iti bhràntiü pràpnuvatàmunmadànàü madanamattànàü pramadàjanànàmanaïganepathyavidhiü kàmasambhogave÷aü vidhatta ityanvayaþ / sandhyàkàle pramadànàmanaïgakrãóàrthanepathyavidhànàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ityàdau rasàdãnàü nagarãvçttàntàdivastumàtreïgatvam, tatra teùàmatàtparyaviùayatve 'pi taireva guõãbhåtaiþ kàvyavyavahàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) atra hi prakaraõàt puràprakarùe tàtparyyasattvena anaïganepathyavidhànavyaïgyasya ÷çïgàrasya tàtparyyaviùayatvàbhàve 'pi àpàtata÷camatkàritvalàbhenaivàparàïgavyavahàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktamasmadgotrakavipaõióatamukhya÷rãcaõóãdàsapàdaiþ-vàkyà (kàvyàr)thasyàkhaõóabuddhivedyatayà tanmayãbhàvenàsvàdada÷àyaü guõapradhànabhàvàvabhàsastàvannànubhåyate, kàlàntare tu prakaraõàdiparyàlocanayà bhavannapyasau na kàvyavyavade÷aüvyàhantumã÷aþ, tasyàsvàdamàtrayattatvàt" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) kàvyàrthasyàkhaõóeti---prakçte kàvyàrthaþ anaïganepathyavyaïgyaþ ÷çïgàraþ / tasya vibhàvàdinànàpadàrthaghañitatve 'pi prapànakarasanyàyenàkhaõóabuddhivedyatvaü; boddhustanmayãbhàvenà'svàdada÷àyàü ÷çïgàro guõaþ / purãprakarùaþ pradhànamityavabhàsastàvadàpàtato nànubhåyata ityarthaþ / tatra àpàtatastadananubhave 'pi uttarakàlaü prakaraõàdiparyyàlocanayà purãprakarùapràdhànyàvagamo bhavannapi kàvyasya guõãbhåtavyaïgyavyapade÷aü vyàhantuü ne÷a ityarthaþ / atra hetumàha---tasyeti / asya kàvyavyavahàrasya àsvàdamàtràyattatvàdityarthaþ / tathàca apradhànenàpi ÷çïgàreõà'svàdàt na guõãbhåtavyaïgyavyapade÷a ityarthaþ / ## (lo, é) yatreti---asau guõapradhànabhàvàbhàsaþ / kàvyavyapade÷aü pràdhànyadar÷anena måóhamatibhiþ apekùaõãyam / ********** END OF COMMENTARY ********** keciccitràkhyaü tçtãyaü kàvyabhedamicchanti / tadàhuþ--- "÷abdacitraü vàcyacitramavyaïgyaü tvavaraü smçtam" / iti / ## (lo, ë) citramiti---guõàlaïkàrayuktam / avaraü madhyamam / ********** END OF COMMENTARY ********** tanna, yadi hi avyaïgyatvena vyaïgyàbhàvastadà tasya kàvyatvamapi nàstãti pràgevoktam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) kàvyaprakà÷akçtà citràkhyaü tçtãyaü kàvyamucyate taddåùayitumàha---keciditi / taddåùayituü vitarkayati / tanna yadi hãti, kàvyatvamapi nàstãti / saguõàviti taiþ kàvyalakùaõe kçte vyaïgyarasadvàreõaiva ca saguõatvena vyaïgyàbhàve saguõatvàbhàvàt kàvyatvaü nàstãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ãùadvyaïgyatvamiti cet , kiü nàmeùadvyaïgyatvam ? àsvàdyavyaïgyatvam, anàsvàdyavyaïgyatvaü và ? àdye pràcãnabhedayorevàntaþ pàtaþ / dvitãye tvakàvyatvam / yadi càsvàdyatvaü tadàkùudratvameva kùudratàyàmanàsvàdyatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) àdye àsvàdyatve pràcãnabhedayoþ dhvaniguõãbhåtavyaïgyayoþ / dvitãye tviti---anàsvàdyavyaïgyatve ityarthaþ / akàvyatvamiti / àsvàdyavyaïgyatve eva kàvayatvàïgãkàràt idaü ca svakapolakalpitaü dåùaõam / anàsvàdyavyaïgyatve 'pyàsvàdyàlaïkàratvena taiþ kàvyatvàïgãkàràt / nanu àsvàdye eva tàratamyànna pràcãnadvayàntarbhàva ityata àha---yadi càsvàdyatvamiti---tadà kùudratvameveti---pràcãnabhedadvayàt asyàlpatvamevetyarthaþ / astu tàvat kùudratvaü tu kàvyatvàprayojakatvenànupàdeyatvàdanàsvàdyatvameva ityàha---kùudratàyàmiti---tathà ca dhvaniguõãbhåtavyaïgyàkhyaü dvayameva kàvyam / citràkhyaü padyaü na tu kàvyamiti bhàvaþ / ## (lo, e) pràcãnabhedayoþ dhvaniguõãbhåtavyaïgyayoreva / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaü dhvanikçtà--- "pradhànaguõabhàvàbhyàü vyaïgyasyaivaü vyavasthite / ubhe kàvye tato 'nyadyattaccitramabhidhãyate" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) ata eva dhvanikàroktasaüvàdamàha---yaduktamiti / evamuktaprabandhena vyaïgyasya pradhànaguõabhàvàbhyàm ubha eva kàvye vyavasthite / tato 'nyattu citràkhyapadyameva na tu kàvyamityarthaþ / tatra kàvyavyavahàrastu sàdharmyàd gauõa iti bhàvaþ / iti ÷rãmahe÷varanyàyàlaïkàrabhaññàcàryyàviricitàyàü sàhityadarpaõañãkàyàü caturthaparicchedavivaraõam // ## (lo, ai) kàvyatvamàcàryyasammatamityàha---taduktamiti / citraü vicitramàtramàsvàdàbhàvàditi bhàvaþ / nanu sarasatvameva kàvyasàmànyamiti nyàyasahastrairuktam; ucyate vakùyate ca--tasya ca vyaïgyasya pràdhànyàpràdhànyàbhyàü dhvaniguõãbhåtavyaïgyàkhyau dvau bhedau, tayorapi pratyekaü vyaïgyasya vastvalaïkàrasaråpatvena traividhyamityuktaprakàreõàtmanà eva àtmano bhedaþ prabheda÷ca / iti durupapàdaþ sàmànyala÷raõa÷ca vyàpteþ iti cet; atrocyate-yadi vayaü rasavattvàkhyasya kàvyasàmànyalakùaõasya vastvalaïkàravyaïgyayoþ kàvyabhedayorabhàvaü bråmaþ tadaiùa doùo, na tathà / "gato 'stamarka' ityàdivàkyànàü "gàvo nirudhyantà' mityàdivyaïgyeùu tàtparyye 'pina kàvyatm / kintu guõãbhåtayorvastvalaïkàraråpayoþ rapasavattvàdeva kàvyatvamityuktatvàt / rasavata eva kàvyatvàdityuktatvàttathà ceyamatra vyavasthà / rasavadeva kàvyaü; tacca kvacit vastudhvaninà ÷avalaü kvacidalaïkàradhvaninà; kvacicchuddha¤ceti trividham / evaü guõãbhåtavyaïgye 'pi traividhyaü boddhavyam / ata evàhuþ---rasàdyapekùayà tu sarvaguõàbhàvavyabhicàra eva iti / nanu tarhi kathaü niþ÷eùacyutacandanamityàdau vastudhvaneþ pràdhànyaü, tatra hi dautyakarmajãvikàyàü kçtaghnàyàü tvayi tasmin adhame ÷añhe ca mama nàsåyà, kintu yadevaüvidhàyàü tvayi vi÷vasimi, tathàvidhe ca tasmin anuraktàsmi, tadevaüva¤canàsahastrajanitaprauóhaparitàpàyàstu mama yuktameveti vipralambhaprabhederùyàmànavyabhicàranirvedadhvaniþ pradhànam / tadaïgastu lakùaõàmåladhvaniriti cet, maivam / vàcyataþ pràdhànyàpràdhànyamàtreõa vastudhvaniguõãbhåtavyaïgyàbhyupagamàt / "pràdhànyàpràdhànye ca pradhànabhåtàsvàdapratyàsaktayapratyàsaktyapekùe eva" iti nyàyavidàmabhyupagamàt / nanvevamalaü yathàkatha¤cit pràdhànyamupakalpya vastvalaïkàraråpayordhvaniguõãbhåtavyaïgyoþ kàvyavyavahàrapravarttakoktyà rasadhvaninàpi sa nivarttatàmiti cet, atràha kàvyaprakà÷akàraþ---"samanantaroktaü yadyapi sa nàsti ka÷cidviùaya iti / pradhànaü càpàtamàtreõa àparyantaü pradhànena rasena eva vyapade÷aþ" / tathà tenaivoktamalaïkàraprastàve---"rasàdiråpastadvyaïgyor'tholaïkàràntaraü ca sarvatràvyabhicàrãtyagaõayitvà eva tadalaïkàrà udàhçtàþ" / iti / nanvevamalaü dhvaniguõãbhåtavyaïgyàkhyakàvyabhedakalpanayà / tayoralaïkàrebhyaþ pçthagapratãteriti cet, maivam / yatra khalu samàsoktyàdyalaïkàreùu vyaïgyasya vaiùadyenàpi pratãtiþ, na teùu dhvanerantarbhàvaþ / vàcyàpekùayà vyaïgyasya pràdhànyàbhàvàt / yaduktaü dhvanikçtà--- "kàvyasya yatràpradhànyaü vàcyamàtrànuyàyinaþ / samàsoktyàdayastatra vàcyàlaïkçtayaþ sphuñàþ" // iti ki¤ca kvacit kadàcit yatràlaïkàre vyaïgyasyàsvàdaprakarùakatvena pràdhànyamapi yathàprastutapra÷aüsàyàü--- "jaü vellihiõa ma asi jaü càsi paraviraü pilaghemaü / tamaõóe kohali ajjaü valaü piphuli haüsi" // ityàdàvacamatkàraiõaþ kuõóàkarùaõàrthàt prastutàt gçhakarmaratyà yuvànaü prati nàyikàyà aprasaïganiùedhàya prastutasya bàlàyà yauvanodbhedakathanasya tasya dhvanau antarbhàvo 'stu, uktarãtyà tasya mahàviùayatvàt / evaü càlaïkàreùu guõãbhåtavyaïgyasyàntarbhàve eùa eva nyàyaþ / ki¤ca dãpakatulyayogitàdau yeyamupapàdyàlaïkàõõàü pratãtirna tatra guõãbhåtavyaïgyàkhyàkàvyabhedàntaþ pàto 'nàsvàdyatvàt vyaïgyasya, siü tvavarjanãyasannidhitvamàtreõàvasthiteþ / ata eva kavipratibhàsaürambhagocaratvaü teùu nàstãti vàcyam / vànãraku¤je ityàdau vyaïgyasya nànàsvàdyatvam, kintu vàcyàpekùayà àsvàdapakarùa iti teùu ucito guõãbhåtavyaïgyàkhyakàvyavyavahàraþ / kathaü ca dhvaniguõãbhåtavyaïgyayoralaïkàreùvantarbhàvaþ, tayoraïgitvàt / alaïkàraõàü ca tadaïgabhåta÷abdàrthà÷ritatvàt / taduktaü dhvanikçtà eva--- "aïgà÷ritàstvalaïkàràþ mantavyàþ kañakàdivat" // ityalaü bahunà / iti ÷rãsàhityadarpaõalocane caturthaþ paricchedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iti sàhityadarpaõe dhvaniguõãbhåtavyaïgyàkhyakàvyabhedaniråpaõo nàma caturthaþ paricchedaþ / ___________________________________________________ pa¤camaþ paricchedaþ atha keyamabhinavà vya¤janà nàma vçttirityucyate--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vyaïgyabhedàt kàvyabhedasya uktatvàd vyaïgyasya ca vya¤janàvçttigamyatvàd vya¤janàü pçcchati---atha keyamiti / abhinaveti / àlaïkàrikairevasvãkçtatvena abhinavatvam / ## (lo, a) idànãü samanantaroktakàvyabhedadvayasya vya¤janàvyàpàrasiddhyadhãnatvena tatra vipratipattiü niràcikãrùuþ prathamaü paricchedamàrabhamàõaþ prathamamabhidhàdipràcãnavçttivedyatvaniràsikàü prathamakàrikàmavatàrayati--atheti / kà--kiü pramàõà / iyaü samanantaroktà kàvyabhedadvayasya sàdhikà / abhinàvà---a÷ila÷àstràrthatattvavedinaþ kàvyapuruùasyàvatàràt ÷rãmadànandavardhanàcàryàt pràcãnairàcàryairapradar÷ità / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) vçttãnàmiti---abhidhàlakùaõàtàtparyàkhyànàü tisçõàü vçttãnàm / vikùànteriti---svabodhyàrthaü bodhayatitvà viraterityarthaþ / turyà caturthãü / ## (lo, à) vçttinàmiti---turyà vçttirvya¤janadhvananagamanapratyayanàdivyapade÷aviùayà / rasa÷abdenàtràsvàdyamàtrasya grahaõam / àdi÷abdena vastvalaïkàrayoþ / rasasya pràdhànyàt prathamaü nirde÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** abhidhàyàþ saüketitàrthamàtrabodhanaviratàyà na vastvalaïkàrarasàdivyaïgyabodhane kùamatvam / na ca saüketito rasàdiþ / nahi vibhàvàdyabhidhànameva tadabhidhànam, tasya tadekaråpyànaïgãkàràt / yatra ca sva÷abdenàbhidhànaü tatra pratyuta doùa eveti vakùyàmaþ / kvacicca "÷çïgàraraso 'yam" ityàdau sva÷abdenàbhidhàne 'pi na tatpratãtiþ, tasya svaprakà÷ànandaråpatvàt / abhihitànvayavàdibhiraïgãkçtà tàtparyàkhyà vçttirapi saüsargamàtre parikùãõà na vyaïghyabodhinã / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) vyàcaùñe---abhidhàyà iti / nanu rasàdirabhidhayaiva bodhyatàm ityata àhana ca saüketita iti / nanu vibhàvàdibhireva rasàdibhàvàdiþ saüketita eva ityatràhana hãti / tadaikyaråpyaü tatsvaråpatà, vibhàvàdirhi nàyakàdiþ, rasa÷ca tadvyakteratyàdiþ / rasasyàbhidhà gamyatve bàdhakàntaramàha---yatra ceti / kàvyàntargatarasàdi÷abdenàbhidhàne tu na rasàdipratãtirityàha---kvacicceti / nanu rasàdirnàbhidhayà bodhyatàm, naiyàyikasvãkçtayà tàtparyàkhyayà vçttyà bodhyatàmityata àha---abhihitànvayeti / ## (lo, i) saüketito vàcyàr'thaþ / rasàdirapi kathaü na saüketita ityà÷aïkyàha---na ceti / kuta ityàha---na hãti / yadi syàdayamarthaþ / yadi rasàdeþ saüketitatvamucyate tat kiü vibhàvàdivàcakena ÷abdena ? kiü sva÷abdenà và ? nàdyaþ, tasya vibhàvàdibhirvya¤janãyatvàt / sva÷abdàbhidhàne ca na tasya pratãtiþ kintu doùa eva / sva÷abdo hi rasa÷abdaþ, ÷çïgàràdi÷abdo và ityarthaþ / "÷çïgàraþ sakhi ! mårtimàniva madhau mugdho hariþ kãóatã"tyàdau ca vibhàvàdisàmagrayàdeva tadvya¤jakatvam na tu ÷çïgàràdi÷abdasya / saüsargamàtreõa pratyekaü padairabhihitàünàmarthànàmityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yacca kecidàhuþ---"so 'yamiùoriva dãrghadãrghataro 'bhidhàvyàparaþ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ubhayasiddhavàcyàrthasya bodhikà ÷aktiråpà vçttireva vyaïgyabodhikà, yathà dhanurdharamuktena iùuõà pratisaühitamekaü lakùyaü dãrgheõa vegaråpavyàpàreõa bhittvà apratisaühitaü lakùyàntaramapi dãrgatarãbhåtena tenaiva vegaråpavyàpàreõa bhidyata iti yat keùà¤cimatam, yacca tàtparyavçttireva vyaïgyabodhikà iti dhvanikasya matam, dåùayituü kadubhayamutthàpayati---yacca kecid iti / so 'yamityabhidhaiva vyaïgyabodhiketi yat kai÷ciduktaü tatra so 'yamityabhidhànaråpeùorvyàpàra ivetyarthaþ / ## (lo, ã) yacceti / ayamarthaþ--yathà khalu dhanuùmatà mukto bàõa ekenaiva vegaråpavyàpàreõa ÷atroþ kavacàdikamanekaü bhinatti, tathaika eva ÷abdasya vyàpàro yàvadudde÷yaü bodhayati / ********** END OF COMMENTARY ********** yaccadhanikenoktam--- "tàtparyàvyatirekàcca vya¤jakatvasya na dhvaniþ / yàvatkàryaprasàritvàttàtparyaü na tulàdhçtam" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) yacca dhvaniketi---tàtparyavyatirekàditi---vya¤jakatvasya vya¤janàyàstàtparyàtatiriktatvàd asau naü dhvanirna vya¤janà, kintu tàtparyamevetyarthaþ / yàvatkàrmaü yàvadarthabodhanaråpaü kàryam, tatraprasàritvàttàtparyam, na tulàdhàraõena niyamitamityarthaþ / ## (lo, u) dhvaniko da÷aråpakartà / tàtparyakàryamudde÷yam, yadarthaü ÷abdaprayoga iti bhàvaþ / na tulayà dhçtam; kvacinniråddhaprasarãkçtya vàkyàrthabodhanamàtre vyavasthàpitam / ********** END OF COMMENTARY ********** tayorupari "÷abdabuddhikarmaõàü viramya vyàpàràbhàvaþ" iti vàdibhireva pàtanãyo daõóaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) tayoruparãti / iùuvyàpàravàditàtparyavàdinoruparãtyarthaþ / vàcyavyaïgyayoryugapadbodhane tàtparyasattve krama÷o bodhanànupapattiþ, krama÷o bodhe ca tatsattve viramya vyàpàrabhàva ityarthaþ / idaü ca dåùaõaü na ruciram; vya¤janàvàdinàpi krama÷o bodhàïgãkàreõa viramya vyàpàrasvãkàràt / tàtparyasattve vçttibheda eva viramya vyàpàraþ svãkriyate, na tu ekayà vçttyà iti cenna / tàtparyasyaiva niyàmakatvena vçttibhedasyàki¤citkaratvàt; ÷abdavirate÷cobhayatra sàmyàt / tasmàt krama÷o bodhena tàtparyagràhakàbhàva eva tayorupari doùaþ / na ca phalameva tadgràhakamiti vàcyam; phalasya tàtparyottarabhàvitvàt / krama÷o vya¤janayà bodhane tu vaktçboddhavàyadivai÷iùñyameva tàtparyagràhakam / na caivaü tadgràhitaü tadevaü tàtparyaü dhvanikamate vçttirastu, na vya¤janeti vàcyam "ityatràtàtparyaviùayasya vyaïgya÷çïgàrasya aparàïgam, yathà và "surabhimàüsaü bhuïkùva "iti sugandhimàüsatàtparyake vàkye dhenumàüsavya¤janà / dãrghadãrghataràbhidhàvàdimate tu tadabhidhàgràhakakoùàdyabhàva eva doùaþ, agçhãtathaivàbhidhayà vyaïgyabodhanoktistatpramàõàbhàvenaiva nirasanãyà / ## (lo, å) viramya vyàpàràbhàvavàdibhiþ--abhihitànvayavàdibhiþ / kimasmàkamàrdrakavaõijàü vahitracintayà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü ca kimiti lakùaõàpuyapàsyà ? dãrghadãrghataràbhidhàvyàpàreõàpi tadarthabodhasiddheþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) abhidhàråpàyà vàcyàrthabodhakavçttervyaïgyabodhakatve doùàntaramàha--eca¤ceti / ## (lo, ç) evaü ca yadi ÷abda÷ruteranantaraü yàvànartho 'vagamyate tàvati ÷abdasyàbhidhà eva vàyapàra iti bhàvaþ / "lakùaõà' ityanantaraü pçthagiti ÷eùaþ / tadartho lakùaõãyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kimiti ca "bràhmaõa ! putraste jàtaþ, kanyà te garbhiõã" ityàdàvapi harùa÷okàdãnàmapi na vàcyatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) nanu na aïgãkàryaiva lakùaõà ityata àha---kimiti ceti / kanyeti---atra kanyà adattà; tasyà eva garbhe pituþ ÷okàt / atra hi sambodhyavràhmaõasannihitàparajanasya tàdç÷a÷abda÷ravaõànantaraü vràhmaõasya harùa÷okàvagamàt tacchabdãyadãrghataràbhidhayaiva tadvodhasambhavena tayorvàcyatàpattirityarthaþ / ## (lo, é) anupapattyantaramàha--kimiti ceti / ayamarthaþ--harùàdayo hi na kenàpi vàcyatvenàbhyupagamyante, yato 'mã vàcyàrthapratãtyà na kiyante / na khalu ÷abdasya kàrakatvaü, j¤àpakatvàttasya / ********** END OF COMMENTARY ********** yatpunaråktaü "pauruùeyamapauruùeyaü ca vàkyaü sarvameva kàryaparam, atatparatve 'nupàdeyatvàdunmattavàkyavat / tata÷ca kàvya÷abdànàü nirati÷ayasukhàsvàdavyatirekeõa pratipàdyapratipàdakayoþ pravçttyaupayikaprayojanànupalabdhernirati÷ayamukhàsvàda eva kàryatvenàvadhàryate / "yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrthaþ" iti nyàyàt" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrthaþ "iti jaiminivàkyameva vyaïgyabodhane tàtparyàkhyavçttau pramàõamiti mataü dåùayitumutthàpayati---yatpunariti / pauruùeyaü laukikavàkyam, apauruùeyaü vaidikavàkyam / kàryaparam---sàdhyatàtparyakam / nanu kàryaparatve prakçte kimàyàtamityata àha---tata÷ceti / nirati÷ayasukhàsvàda eva kàryatvenànubhåyata iti / tathà ca sukhàsvàdakàraõatà kàvyavàkyasya vyaïgyabodhadvàreõaiva etadvàkyasya vyaïgyatàtparyakatvàt / sa ÷abdàrtha iti / jaiminivàkyasya sa÷abdasya tàtparyavçttilabhyor'tha itiyarthaþ / kàvyaprakà÷e tu asya vàkyasya bhinna evàrthaþ kçtaþ / tathà hi--"yatparo yatsàdhyatàtparyakaþ ÷abdaþ sa ÷abdasya pràmàõyaniyàmakor'thaþ na tu siddhaü÷e tasya ÷abdasya pràmàõyam"iti / yathà,"gàmabhyàja"ityatra sàdhyàü÷o 'bhyàjanaü pràmàõyaniyàmakor'tho na tu siddhagavàü÷aþ; yathà và, "dadhnà juhoti"ityatra dadhnaþ karaõatvaü pàdhyàü÷astu tathà; na tu vàkyàntarataþ siddhahomàü÷a iti / ## (lo, ë) samprati gurumataikade÷ãyasya, "yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrthaþ "iti vàdino matamà÷aïkya dåùayati---yatpunara iti / pauruùeyamityàdinyàyàdityantaþ ÷aïkagranthaþ / tatretyàdinà siddhàntaþ / pauruùeyaü laukikam apauruùeyo vaidikam / kàryamudde÷yam / tata÷ca yasmàdevamanumànamityarthaþ / pratipàdyo yaü prati vàkyaü ÷ràvyate; pratipàdakastasya ÷ràvayità / kàryatvenàvadhàryate ityarthaþ / tasmànnirati÷ayasukhàsvàdaråpo rasàdiråpor'thaþ ÷abdasya tàtparyaviùayo jàtaþ kiü vçttyantarakalpanayeti / yatpase yadudde÷yaprayuktaþ; sa ÷abdàrthaþ ÷abdenàva÷yaü boddhavyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra praùñavyam-kimidaü tatparatvaü nàma, tadarthatvaü và, tàtparyavçttyà tadvodhakatvaü và ? àdye na vivàdaþ, vyaïgyatve 'pi tadarthatànapàyàt / dvitãye tu--keyaü tàtparyàkhyà vçttiþ, abhihitànvayavàdibhiraïgãkçtà, tadanyà và ? àdye dattamevottaram / dvitãye tu---nàmamàtre vivàdaþ, tanmate 'pi turãyavçttisiddheþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi ¤a) svayaü kalpitàrthe vitarkayati---tatra praùñavyamiti / sa ÷abdàrtha ityasya vàkyasya tatparatvamarthaþ tadeva tatparatvaü pçcchati---kimidamiti / tadarthatvamtatpratãtiprayojanakatvam / tadarthatvànapàyàt---tatpratãtiprayojanakatvànapàyàt / dattamevottaramiti---saüsargamàtra eva taistàtparyàkhyavçttyabhyupagamàdityarthaþ / tadanyà và iti tàtparyàkhyà vçttiþ saüsargaü bodhayitvà vyaïgyàrthamapi bodhayatãti dhvanikena yaduktaü tacca pràgeva dåùitam / tato 'nyà vetyasya tàtparyabhinno 'tiriktapadàrtha ityevàrthaþ / nàmamàtreti---aïgãkçtàyàü turãyavçttau, "vya¤janà và tàtparyaü và tannàma' ityeva vivàda ityarthaþ / ## (lo, e) tatreti---yaduktaü pauruùeyamityàdi tatra praùñavyamityarthaþ / tadarthatvaü tasya ÷abdasyàrthatvam / dattamevottaraü tayoruparãtyàdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** nanvastu yugapadeva tàtparya÷aktyà vibhàvàdisaüsargasya rasàde÷ca prakà÷anam-iti cet ? na, tayorhetuphalabhàvàïgãkàràt / yadàha muniþ--"vibhàvànubhàvavyabhicàrisaüyogadrasaniùpattiþ" iti / sahabhàve ca kutaþ savyetaraviùàõayoravi kàryakàraõabhàvaþ ? paurvàparyaviparyayàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) nanu atiriktapadàrtharåpà turãyà våttirdhvanikena nocyate, kintu këptatàtparyameva vyaïgyabodhakam / tena ca krama÷o bodhana eva, "÷abàdabuddhikarmaõàm "ityàdyuktaü dåùaõaü yugapadeva tena bodhyatàmityà÷aïkate---nanviti / tàtparya÷aktyà tàtparyaråpatayà vçttyà / tayoþ vibhàvàdisaüsargaprakà÷anarasàdiprakà÷anayorityarthaþ / rasaniùpattirityatra rasasya j¤ànaniùpattireva niùpattiþ svaprakà÷asya svaj¤ànàbhinnatvàt / pa¤camyà ca vibhàvàdisaüsargaj¤ànasya kàraõatàpradar÷anàt / sahabhàvenotpattau taddar÷itakàraõatànutpattiü dar÷ayati---sahabhàve ceti / savyetraraviùàõe vàmadabhiõagàvàdi÷çïge / ## (lo, ai) nanviti / prakà÷anamityanantaraü,"tathà sati viramyavyàpàro na bhaviùyati"iti ÷eùaþ / anayaiva di÷à pratãyamànayorvastvalaïkàrayorapi,"yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrthaþ"itinyàyà÷rayeõa vya¤janàïgãkàro 'nupapanna eva / ki¤ca, "yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrthaþ"iti nyàyamaïgãkurvatàü vya¤janànaïgãkàre vànãraku¤ja ityàdau guõãbhåtaþ pratãyamànor'thaþ prathamamavataran ÷abdasya tatparatvàbhàvàt kasya vyàpàrasya viùayatàmavalambatàm ? nanu tarhi bhaññanayavat, "pãno devadatto divà na bhuïkte / ' ityàdau, "ràtrau bhuïkte' ityàdivadatràpi vyaïgyàrthapratãtau vàkya÷eùaü kalpatàmiti cenna / "dharmikalpanàto varaü dharmakalpanà"iti nyàyàd vyàpàrantarakalpanasyaiva nyàyyatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "gaïgàyàü ghoùaþ" ityàdau tañàdyarthamàtrabodhaviratàyà lakùaõàyà÷ca kutaþ ÷ãtatvapàvanatvàdivyaïgyabodhakatà / tena turãyà vçttirupàsyaiveti nirvivàdametat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) nanu lakùaõàmålavya¤janà nàdriyatàm, ekayaiva lakùaõayà lakùayavyaïgyàrthadvayaü bodhyatàmityata àha---gaïgàyàmiti / ## (lo, o) evaü pårvoktavyaïgyànàmabhidhàtàtparyàvedyatvaü nirasya lakùaõàvedyatvaü dåùayati---gaïgàyàmiti / upasaüharati---teneti / tena hetunà / ********** END OF COMMENTARY ********** kiüca--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) nanu abhidhà lakùaõà ca dãrghatarãbhåtaiva vyaïgyàrthaü bodhayatu, kutastayorviràmaþ? ÷abdasya viramyavyàpàrastu bhavanmate vyaïgyabodhana iva svãkàrya ityato vaidharmyàdeva vàcyavyaïgyabodhakavyàpàrayorbhedaü sàdhayati / ki¤ca---boddhçsvaråpeti---boddhà, svaråpam, saükhyà, nimittam, kàryam, pratãtiþ, kàlaþ, à÷rayaþ, viùaya÷cetyàdãnàü ca bhedàdityarthaþ / eùàü bhedaü svayameva dar÷ayiùyati / bhinno 'bhidheyato vyaïgya iti---yadyapi abhidhàvya¤janayoreva bhedaþ pradar÷anãyaþ, tathàpi tadbhedapradar÷anenaiva tadvodhakasyàpi bhedaþ pradar÷ita ityà÷ayena itthamuktam / ## (lo, au) vyaïgyasyàbhidheyatve dåùaõàntaramavatàrayati---ki¤ceti / bhedàdityasya boddhrityàdau pratyekamanvayaþ / tena boddhçbhedàt, svaråpabhedàt, saükhyàbhedàdityàdi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** vàcyàrthavyaïgyàrthayorhi padatadarthamàtraj¤ànanipuõairvaiyàkaraõairapi sahçdayaireva ca saüvedyatayà boddhçbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) tatra boddhçbhedaü dar÷ayati---vàcyàrthavyaïgyàrthayoriti / vàcyàrthasya vaiyàkaraõairvedyatayà, vyaïgyàrthasya ca sahçdayairityevaü yathàsaükhyamanvayaþ / vaiyàkaraõa hi padasya padavàcyàrthasya j¤ànamàtre nipuõàþ, na tu vyaïgyàrthaj¤àne / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhama dhammia--" (242 pç.) ityàdau kvacidvàcye vidhiråpe niùadharåpatayà, kvacit "niþ ÷eùacyutacandanam-" (62 pç.) ityàdau niùedharåpe vidhiråpatayà ca svaråpabhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) svaråpabhedaü dar÷ayati---bhameti / atra bhramaõavidhirvàcyor'thaþ / abhramaõaü niùedho vyaïgayaþ / niùedharåpe iti---tadantike 'gamanaü niùedho vàcyaþ / tadantike gamanavidhirvyaïgya ityarthaþ / vidhiråpe vàcye j¤àte sati niùedhiråpatayà vyaïgyo j¤àyata ityarthaþ / evamuttaratràpi / ## (lo, a) "niþ ÷eùacyutacantanam ' ityàdau "gatàsãt"ityarthasya vyaïgyatvamaïgãkçtya vidhiråpatvoktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "gato 'stakarkaþ" ityàdau ca vàcyor'tha eka eva pratãyate / vyaïgyastu tadvoddhràdibhetàt kvacit "kàntamabhisara" iti, "gàvo nirudhyantàm" iti, "nàyakasyàyamàgamanàvasaraþ" iti, "saütàpo 'dhunà nàsti" ityàdiråpeõàneka iti saükhyàbhedaþ / ## (lo, à) boddhràdãtyàdi÷abdena vaktçprakaraõàdayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vàcyàrthaþ ÷abdoccàraõamàtreõa vedyaþ, eùa tu tathàvidhapratibhànairmalyàdineti nimittabhedaþ / pratãtimàtrakaraõàccamatkàrakaraõàcca kàryabhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) saükhyàbhedaü dar÷ayati---vàcyàr'thaþ iti / eùa iti---vyaïgyaityarthaþ / kàryabhadaü dar÷ayati---pratãtimàtreti---abhidhàyà abhidheyapratãtimàtraü kàryam, vya¤janàyàstu camatkàro 'pi kàryam / ********** END OF COMMENTARY ********** kevalaråpatayà camatkàritayà ca pratãtibhedaþ / pårvapa÷càdbhàvena ca kàlabhedaþ / ÷abdà÷rayatvena ÷abdatadekade÷atadarthavarõasaüghañanà÷rayatvena cà÷rayabhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) kàlabhedaü dar÷ayati---pårvapa÷càditi / à÷rayabhedaü dar÷ayati---÷abdà÷rayatveneti / abhidhàyàþ ÷abdamàtràmà÷rayaþ / vya¤janàyàstu ÷abdatadekade÷avarõàdiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "kassa va õa hoi roso daññhåõapiàeü savvaõaü aharaü / sabbhamarapaóamagghàiõi vàriavàme sahasu eïõiü" // iti sakhãtatkàntaviùayatvena viùayabhedaþ / tasmànnàbhidheya eva vyaïgyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) viùayabhedaü dar÷ayati---"kassa và õa hoi' iti / kasya và na bhavati roùo dçùñvà priyàyàþ savraõamadharam ? sabhramarapadmàghràyiõi ! vàritavàme ! sahasvedànãm / "iti saüskçtam / upanàyakadaùñàdharàü patnãü tarjayantaü prati nàyikàsakhyàþ pratàraõoktiriyam / he vàritavàme ! vàrite sabhramarapadmàghràõe vàme pratikåle ityàpàtataþ / "vàritàyàmadharadaü÷aparyantàyàü ratau vàme' iti tu gåóham / sahasvetyatra patyustarjanakarma bodhyam / sakhãtatkànteti---vaktaryàþ sakhã nàyikà, tatkàntastatpatiþ / tadviùayatvenatajj¤ànaviùayatvena / nàyikayà hi pratãyate iyaü pratàrayatãtyevaü vyaïgyàrthaþ / tasmàditi---vyaïgyàrtho nàbhidhàgamya ityarthaþ / ## (lo, i) kassa và õeti---vàritàdarthàd vàme pratikålakàriõi / tatra vàcyaü sakhãviùayam, "bhramareõa daùñadhareyaü, na punaþ parakàmukena' iti vyaïgyaü tu kàntaviùayam / evaü boddhçsvaråpàdibhede 'pi yadi vàcyavyaïgyayorekatvaü tadà kvacidapi nãlapãtàdau narapuïgavàdau bhedo na syàdityà÷ayaþ / nanu gato 'stamarka ityàdivàkye prakaraõàdiråpaj¤àpakàntarasahàyenaiva bodhitasya kàntamabhisaretyàdivyaïgyàrthasya kathaü ÷abdapramàõabodhyatvam, ÷abdaikasamadhigamyatvàbhàvàd, iti cedatra kecidàhuþ-yathà ÷abdabodhitasya kvacid vàcyasyàrthasya satyàsatyatvajij¤àsàyàü satyatvamanumànaviùaya iti ÷abdànumànapramàõayorbhinnaviùayatvam / vyaïgyastu eva eva ÷abdapramàõena prakaraõàdibodhya iti dçùñàntadàrùñànti kayorvaiùamyam / tatra kà gatiriti cet---tatraivaü saïgatiþ / yathà prakaraõàderviùõvàdyanekàbhidheyasyàpi haryàdyabhidheyàvacchedakatvaü tathànekavya¤jakasyàpi ÷abdasya ekavyaïgye prakaraõadisàhàyyasyeti kartavyatàråpatayà ÷abdasyàïgatvaü svàïgasya càvyavadhàyakatvaü nyàyasiddhameviti na ÷abdapramàõavyàkopaþ / iha ca yadyapi vàkyàrthasya pratãtyanantaraü tasya satyàsatyatvajij¤àsàyàü satyatvaü pramàõàntareõànumànenaiva bodhyate, tathàpi satyàsatyatvajij¤àsàtaþ pårvamupapannàyà vàkyàrthapramàyà apramàbhàvàt ÷abdaikasamadhigamyatvàcca na ÷abdapràmàõyavyàkopaþ / na hi cakùuràdinà pratãtau satyàsatyatvapratyakùapràmàõyaü vyàkupyeta / ********** END OF COMMENTARY ********** tathà--- ## (lo, ã) tatheti / na khalu etàvataiva vyaïgyànàmabhidhàlakùaõàbodhyatvaü nàsti, api tu itaradhàpãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## "na bodhikà" iti ÷eùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) rasàdibodhikà na lakùaõà nàpi abhidhà sambhavatãtyàha--pràgasattvàditi / tatkàvyastha÷abdajanyo yo rasastasya ÷abdabodhànantarameva janyamànatvàt tatpràk tasyàsattvàt tatra tatkàvyastha÷abdasya ÷akterlakùaõàyà và grahãtuma÷aktatvàdityarthaþ; pràgupasthite vastunyeva tayorgrahaõasambhavàt / nanu kàvyàt prathamamanubhåyamàno yo rasastanniùñhasàmànyadharmaråpayà sàmànyalakùaõayà upasthite bhàvinyapi rase ÷aktigraho 'stviti cenna / ÷aktyà lakùaõayà và pràthamikarasabodhasyaiva tatsambhavàt pràk tasyànupasthitatvàt vibhàvàdivàcaka÷abdànàütatra ÷aktigrahakatvàbhàvàccetyapi bodhyam / nàpi koùagràhita÷aktikàt kàvyastha÷çïgàràdi÷abdàttadvodhaþ, ananubhavàt / pratyuta tatsattve rasàdeþ sva÷abdavàcyatàdoùasyaiva vakùyamàõatvàt / ataþ ÷çïgàràdi÷abdàbodhyatve rasatvànàpteþ; kintu vibhàvàdyabhidhànadvàraiva tatpratãterànubhàvikatvàt nanu iha kàvyasthàt ÷çïgàràdi÷abdàjj¤àtasya rasasya pràgupasthitatvena vibhàvàdivàcaka÷abdairlaõayà rasàderbodho 'stu ityata àha---ki¤ca mukhyàrtheti / lakùaõetyasya ÷eùà¤calaü pårvato 'nuùa¤jayati---na bodhiketi / ## (lo, u) pràgiti / ayamarthaþ--rasabhàvàdervyaïgyasya pràgasattvàllakùaõàbhidhe na bodhike / trayàõàmapi vyaïgyànàü mukhyàrthabàdhavirahàdapi na lakùaõà bodhiketi / apiþ pårvoktasamuccaye / ********** END OF COMMENTARY ********** nahi ko 'pi rasanàtmakavyàpàradbhinno rasàdipadapratipàdyaþ pramàõasiddho 'sti, yamime lakùaõàbhidhe bodhayetàm / kiü¤ca, yatra"gaïgàyàü ghoùaþ" ityàdàvupàtta÷abdàrthànàü bubhåùannevànvayo 'nupapattyà bàdhyate tatraiva hi lakùaõàyàþ prave÷aþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) nanu rase 'pi tàtparyasattvàllakùaõàü vinà tadanirvàha eva mukhyàrthabàdha ucyata ityata àha--na hãti / yadi rasàdi÷abdàttasya pràgupasthitistadaiva tasya lakùaõayà bodhàrthamuktaråpamukhyàrthabàdhanirvacanaü saiva tu netyarthaþ / rasanàtmako vya¤janàtmako vyàpàro yasya, etàdç÷arasàd bhinna eva rasàdipratipàdya ityarthaþ / bubhåùan--bhavitumiccan / pravàhàdau ghoùàdyanvayaþ / ## (lo, å) pramàõàsiddha ityanantaram, "kvacid"iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yaduktaü nyàyakusumà¤jalàvudayanàcàryaiþ--- "÷rutànvayàdanàkàïkùaü na vàkyaü hyanyadicchati / padàrthànvayavaidhuryàttadàkùiptena saïgatiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) asminnarthe saüvàdaü dar÷ayati---taduktm iti / ÷rutànvayàt--÷rutapadàrthayoranvayasambhavàt; abàdhitàdanyatrànàkàïkùaü vàkyamanyaddhi necchati nàkàïkùati / padàrthànvayavaidhuryàt--padàrthayoranvayàsambhavàt / tadàkùiptena--tadullikhitena / saïgatiranvaya ityarthaþ / ## (lo, ç) ÷rutànvayàditi / anyat---padàrthàntaram / necchati nàpekùate / yadi tu "gaïgàyàü ghoùaþ' ityàdau padàrthànàmanvayakàla eva bàdhapratibhàsàdyanvayasya vidhurãbhàvastadà tena padàrthena jalamayàdinà àkùipto yastañàdistena saïgatiranvaya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na punaþ "÷ånyaü vàsagçham--" ityàdau (22 pç.) mukhàyàthabàdhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) evaü, "÷ånyaü vàsagçham' / ityàdau ÷ånyavàsagçhàdãnàü vilokanàdyanvayàbàdhàt na rasalakùaõetyaha--na punariti / ## (lo, é) tataþ kimityata àha---na punariti / tatkathaü rasàdipratãtau lakùaõà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi ca "gaïgàyàü ghoùaþ" ityàdau prayojanaü lakùyaü syàt, tãrasya mukhyàrthatvaü bàdhitatvaü ca syàt / tasyàpi ca lakùyatayà prayojanàntaraü tasyàpi prayojanàntaramityanavasthàpàtaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) nanvevaü rasabodhanàrthameva vya¤janà svãkriyatàm; "gaïgàyàü ghoùaþ' ityàdau yat ÷aityapàvanatvaü ca vyaïgyamuktaü tãralakùaõànantaraü tatràpi lakùaõaivàstu; kiü vya¤janayà ? ityàha---yadi ceti / prayojanaü prayojanãbhåtaj¤ànàviùayaþ / mukhyàrthatvaü bàdhitatvaü ca syàditi---ubhayameva tu nàstãti ÷eùaþ / prayojanasya lakùyatve 'navasthà syàdityata àha--tasyàpãti / anavasthàpàt ityatra anavasthàpàta÷cetyarthaþ / ## (lo, ë) nanvevaü vivakùitànyaparavàcye dhvanau màstu lakùaõà; avivakùitavàcye tu ÷ãtatvapàvanatvàdiråpaü prayojanaü lakùaõãyamastitvatyà÷aïkyàha---yadi ceti / ÷abdo hi prathamaü mukhyamarthaü pratipàdya tasya vàkyàrthànvayànupapattau tatsambandhinamarthaü lakùayati / iha yadi tãrapratyayànantaraü bodhyaü prayojanaü lakùayati tadà gaïgà÷abdasya tãraü mukhyor'thaþ syàt / tasya ca vàkyàrthànvayànupapattiþ syàt ityarthaþ / prayojanalakùyatve 'navasthàdoùo 'pãtyàha---tasyàpãti / tasya tayà takùyatayà aïgãkàryasya prayojanàntaram, råóhiprayojanàbhàve lakùaõàsambhàvàdityarthaþ / tasyàpi---dvitãyaprayojanasya / "anavasthà yà målakùatikàriõã"målaü hyatra tãraniùñasya pàvanatvasya ca pårvapakùeõa lakùyatvenàïgãkàraþ / tasyevaüvidhànarthamålatvena parityàgo nyàyya iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na càpi prayojanavi÷iùña eva tãre lakùaõà / viùayaprayojanayoryugapatpratãtyanabhyupagamàt / nãlàdisaüvedanànantarameva hi j¤àtatàyà anuvyavasàyasya và saübhavaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) nanu lakùyàrthabodhànantaraü yadi prayojane lakùaõà tadaivànavasthà; ÷ãtapàvane tãre ghoùa ityevaü prayojanavi÷iùña eva lakùaõàstvityata àha---na càpãti / tatra gaïgàtãre ghoùa ityato 'dhikàrthasya pratãtiþ prayojanamiti kàvyaprakà÷akçduktaü prayojanamanusandheyam / samàdhatte--viùayaprayojanayoriti / pàvanatvavi÷iùñatãralakùaõàyàü hi lakùaõàviùayastãram, vi÷eùaõaü pàvanatvàdi / prayojanaü---prayojanãbhåtaj¤ànaviùayaråpaü pàvanatvàdi tayoryugapatpratãtiþ;--lakùaõàyanyaikapratãtiþ; tadanabhyupagamàdityarthaþ / nanu tadanabhyupagame kiü bãjam ? iti cet--lakùaõayà yatpàvanatvavi÷iùñaü j¤ànaü janayitavyaü tatprayojanãbhåtaü j¤ànaü ca tadeva paryavasitamityataþ kàryakàraõayorabhedàpattireva bãjamiti sarvatra tu tayorbheda eva dç÷yate ityàha--nãlàdãti / nãlàdij¤ànaü vyavasàyaråpaü kàraõaü, tatkàryaü tu j¤àtatà / naiyàyikànàü muràre÷ca mate 'nuvyavasàyaþ tàdç÷akàryakàraõayo÷ca kramotpattireva ityarthaþ / kramikayo÷ca bheda ityarthaþ ## (lo, e) nanu yadi tañàdyarthabodhanàya lakùaõàvçttirà÷rayaõãyà, iha caitadvi÷iùñameva tañaü lakùaõà bodhayatu kiü vçttyantareõa ? tathà hi gaïgàtàdàtmyena tañapratyayastàvallakùyaþ, gaïgàtàdàtmyapratãtyà ca tañasya daivasiddhameva ÷aityàdivi÷iùñatvamityà÷aïkyàha--na càpãti---prayojanavi÷iùñe 'pi lakùaõaityarthaþ / kutaþ ? ityàha--- ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) vyaktivivekakàramate vibhàvàdibhyo ratyàdyanumitireva rasa; na ratyàdãnàü vya¤janà--iti; taddåùayati--nànumànam iti / rasàdãnàü ratyàdãnàü vyaïgyànàü bodhanakùamaü bodhakàraõaü nànumànamityarthaþ / kutaþ ? ityatràha--àbhàsatveneti / granthakçnmate hi j¤àyamànavibhàvàdãnàü ratyàdiliïgatvasambhave 'pi, ràmaþ sãtàviùayakaratimàn; sãtàdivibhàvàdimattvàt ityanumitirna rasaþ tasyànandasvaråpatvàbhàvena anàsvàdyatvàt; kintu ÷abdànvayavyatirekànuvidhàyatvena vya¤janayà ÷àbdabodhaviùayo ratyàdirbhàvukairbhàvyamànaþ svaprakà÷ànandamayatvena pariõata àsvàdyamàno rasaþ / tasya ca vyaïgyatvaü prapànakarasanyàyena, taccharãrapraviùñaratyàdervà vyaïgyatvàditi / tathà ca tàdç÷arasasya hetånàü ratyàdikàryakàraõasahakàriråpàõàü vibhàvàdànàmàbhàsatvena nànumànaü nànumitirityarthaþ / tathà hi vibhàvàdayaþ sãtàdayo hetavo mutubarthadidçkùàdisambandhena ràmàdivçttayaþ / sàdhyaståktaråpo rasaþ kàvyaboddhaniùñha ityato hetånàü viruddhatvamasiddhi÷ceti hetvàbhàsatà / vçttàvapyayamartho vyaktirbhaviùayati / rasàdibuddhiþ smçtiråpàpi netyàha--smçtirna ca rasàdidhãþ iti / saüskàrajanyatvena rasàdibuddhiþ smçtiråpeti kecidàhuþ / tacca saüskàrajanyapratyabhij¤àyàü vyabhicàràdàbhàsaråpamevetyagre vakùyate / vastutastu svaprakà÷ànandaråpatvenaiva na smçtiþ; tasyà evaübhàvàbhàvàt / ## (lo, ai) evaü vyaïgyasyàsya pràcãnavedyatvaü nirasya mahimabhaññena khalu rasavastvalaïkàravya¤jakànàü vàkyànàmantarbhàvàrthaü yadanumànaü dar÷itaü tattaddhetvàbhàsadoùeõa vidhurãkçtam / ********** END OF COMMENTARY ********** vyaktivivekakàreõa hi--"yàpi vibhàvàdibhyo rasàdãnàü pratãtiþ sànumàna evàntarbhavitumarhati / vibhàvànubhàvavyabhicàripratãtirhi rasàdipratãteþ sàdhanamiùyate" / te hi ratyàdãnàü bhàvànàü kàraõakàryasahakàribhåtàstànanumàpayanta eva rasàdãnniùpàdayanti / ta eva pratãyamànà àsvàdapadavã gatàþ santo lasà ucyante, ityava÷yaübhàvã tatpratãtikramaþ kevalamà÷ubhàvitayàsau na lakùyate, yato 'yamadyàpyabhivyaktikramaþ" iti yaduktam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vyàcaùñe---vyaktivivekakàreõeti / rasàdiniùñhà rasàdiviùayà / kvacittu, "rasàdãnàm' iti pàñhaþ / tàdç÷ã yà vibhàvàdibhyaþ pratãtiþ siddhetyarthaþ / tàn rasàdãnniùpàdayantãli niùpàdanaprakàramàha---ta eveti / ta eva anumãyamànà ratyàdaya eva punaþ punaranu÷ãlanàdàsvàdyapadavãü gatàþ santo j¤ànasambandhena sàmàjikaniùñharasatàmàpadyanta ityarthaþ / tatpratãtikrama iti---vibhàvàdij¤ànam, tato ratyanumitiþ, tataþ punaþ punaranu÷ãlanam, tata àsvàda ityevaü pratãtikrama ityarthaþ / à÷ubhàvitayà iti / ratyàdyanumitervibhàvàdij¤ànànantaryasyà÷ubhàvitayà vyàpatyàdyupasthityadhãnànumitikramo na takùyata ityarthaþ / kintu vibhàvàdibhireva ratyàdirvyajyata ityave bhramo jàyata ityàha---yato 'yamadyàpãti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra praùñavyam--kiü ÷abdàbhinayasamarpitavibhàvàdipratyayànumitaràmàdigataràgàdij¤ànameva rasatvenàbhimataü bhavataþ, tadbhàvanayàbhàvakairbhàvyamànaþ svaprakà÷ànando và / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) ÷abdàbhinayeti---÷abdo vibhàvàdivàcakaþ ÷abdaþ, abhinayo nàñyàbhinayaþ, sarmaõaü j¤àpanam, ràgo 'nuràgo ratiþ / taditi---pårvamevedaü dar÷itam / svaprakà÷ànando vetyatrànumiti iti ÷eùaþ / anumitiviùayasyaiva vitarkyamàõatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** àdye na vivàdaþ, kintu "ràmàdigataragàdij¤ànaü rasasaüj¤ayà nocyate 'smàbhiþ" ityeva vi÷eùaþ / dvitãyastu vyàptigrahaõàbhàvàddhetoràbhàsatayàsiddha eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) na vivàda iti / ratyàderanumànaü vya¤janà ceti vivàdo nàpàtata ityarthaþ / tadaivàtra vivàdaþ syàd yadà ràmàdigataratyàdivya¤janaü mayà rasatvenoktasyàt, tadeva tu netyàha---kintviti / mayocyate ràmàdigataratyàdervya¤janam, tata÷ca vyaïgyaratyàdireva sàmàjikaratyàdàvabhedenà'pyamàõo rasanàkhyavyàpàreõàsvàdyamàno rasa iti rasaniråpaõaprastàvoktasiddhàntaþ / sa eva dvitãyaþ pakùaþ, tasyànumeyatvàsambhava ityàha---dvitãyastviti / vyàptigrahaõàbhàvàditi---viruddhahetau tadbhàvaniyamàdityarthaþ / idamupalakùaõaü svaråpàsiddhe÷cetyapibodhyam, sãtàdivibhàvàdimattvasya ràmàdimàtravçtterna tu sàmàjike / ãdç÷àbhàsatàmàha---hetoriti / asiddha ityasya dvitãyaþ pakùaþ vi÷eùyam / àbhàsatvena hetånàmityasya vyàkhyànamidam / ## (lo, o) hetoràbhàsatayeti---"àbhàsatvena hetånàm' iti kàrikàpadàrthaþ / kathaü hetoràbhàsatetyàha---vyàptigrahaõàbhàvàditi / ********** END OF COMMENTARY ********** yaccoktaü tenaiva--- "yatra yatraivaüvidhànàü vibhàvànubhàvasàttvikasa¤càriõàmabhidhànamabhinayo và tatra tatra ÷çïgàràdirasàvirbhàvaþ" iti sugrahaiva vyàptiþ pakùadharmatà ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) vyaktivivekakàreõa sambandhavi÷eùaõavibhàvàdãnàü yathoktànandaråpasavyàpyatà pakùadharmatà ca sàdhyate, dåùayituü tadapyutthàpayati---yaccoktamiti / sàttvikasaücàriõàmiti---÷çïgàrarasànumityabhiprayeõoktam, teùàü ÷çïgàrarasasyaiva vyàpyatvàt / kvacittu vibhàvànubhàvasaücàriõàmityeva pàñho na sàttviketyàdiþ / abhidhànaü vàcakaþ ÷abdaþ, abhidheyo nàñyàm, tadvya¤jikà kriyà, tadubhayamapi svaviùayabodhà÷rayatàsambandhena rasà÷rayasàmajikavçttiriti vyàptiþ / pakùardhamatà ca sugrahetyarthaþ / ## (lo, au) atra mahimabhaññadar÷itàü vyàptiü dåùayitvà vyàptigrahaõàbhàvaü draóhayati--yaccetyàdi / pakùadharmatetyantena / tasmàdataþ ÷çïgàrarasàvirbhàva iti råpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tayà-- "yàr'thàntaràbhivyaktau vaþ sàmagrãùñà nibandhanam / saivànumitipakùe no gamakatvena saümatà" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) asminnetasya kàrikàmàha--yàrthàntareti / arthàntarasya rasasyàbhivyaktau àsvàdane nibandhanakàraõaü vo yuùmàkaü yà sàmagrãùñà saiva vibhàvàdiråpà sàmagrã no 'smàkaü mate gamakatvena anumàpakatvena sammateryarthaþ / ## (lo, a) bhavadbhirevaüvidhà vyàptiranveùñavyetyata àha--yàrtheti / arthàntaràbhivyaktau yà sàmagrã kàraõam iùñà saivàsmàkamanumitau liïgamityarthaþ / sàmagrãbhàve 'pi hi vyaïgyàrthapratipattau yataþ kuta÷cidapi yadeva tadeva pratãyate / evaü vyaïgyasya prakà÷ane liïgamava÷yamanveùñavyam / tasya vyàptigrahaõaü vinà àbhàsataiva syàditi bhavatàmapi vyàptigrahaõaü vinà vyaïgyaj¤ànaü na sambhavatãti bhàvaþ / sammatetyatretipadasya yaccoktamityatra sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** idamapi no na viruddham / na hyevaüvidhà pratãtiràsvàdyatvenàsmàkamabhimatà kintu--svaprakà÷amàtravi÷ràntaþ sàndrànandanirbharaþ / tenàtra siùàdhayiùitàdarthàdarthàntarasya sàdhanàddhetoràbhàsatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) dåùayati---idamapãti / anumitirhi na svaprakà÷ànandaråpà ityarthaþ / nirbharastadråpaþ, tàdç÷a eva siùàdhayiùita ityarthaþ / siùàdhayiùitatvaü càtra icchàviùayatvamàtram, na tu anumitsitatvam, rase 'numityabhàvàt / àbhàsatà asiddhasàdhanaråpàbhàsatà / idaü dåùaõaü saulabhyàdevoktam / vastutastu sàmàjike sàtràtkriyamàõaþ svaprakà÷ànando 'numãyata eva na, anumitsàbhàvàt, na hi tasya niyamato 'numitsà bhavati, rasabodhastu niyamata eva / tathà j¤àtavibhàvàdiråpà sàmagrã rasàboddhurjanasyàpyastãti vyabhicàra÷ceti bodhyam / ## (lo, à) siddhàntamàha---idamapãti / idaü mahimabhaññasya samanantaroktam / siùàdhayiùitor'tho rasàderanumànàntarbhàvaþ / sàdhitamarthàntaram / tatra kàvye ÷çïgàràdirasa ityàdij¤ànasyànumeyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** yacca "mama dhammia--" ityàdau (242 pç.) pratãyamànaü vastu / "jalakelitaralakaratalamuktapunaþ pihitaràdhikàvadanaþ / jagadavatu kokayånorvighañanasaüghañanakautukã kçùõaþ" // ityàdau ca råpakàlaïkàràdayo 'numeyà eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) yatra vastuno 'laïkàrasya và vya¤janà tatra vastvalaïkàrau anumànagamyau eveti naiyàyikamataü dåùayitumutthàmapayati---yacceti / yacca paryavasyatãti dårenvayaþ / uktamiti tasya ÷eùaþ / tathà ca yacca paryavasyatãtyuktamityarthaþ / pratãyamànaü vastu, abhramaõam / alaïkàravya¤janàsthalaü dar÷ayati--jalakelãti / jalakelau ÷rãkçùõena svãyakaradattajalena ràdhikàmukhacandraü punaþ purabhiùicya svãyakareõa pidhãyate ca mucyate ca / tatastàdç÷acandrasya pidhànamocanàbhyàü kokamithunasya saüghañanavighañane bhavataþ / pidhàne ràtrau virahiõastasya pràtaþ kàlabhramàt saüghañanam, mocane candrodayavi÷iùñasandhyàkàlabhramàd vighañanam / kçùõasya tàdç÷akautukavarõanamitam / pidhànamocane kçùõasyaiva kareõa natu ràdhikàyàcha, tatkarasya jalakelitaralatve kçùõamukhasyaiva sicyamànatvasambhavena svamukhasya pidhànàyogàt / yad và--ràdhikàreõa pidhànamocanayorapi jalasekadvàrà kçùõakaraprayojyatvàttaddvàrà kçùñakareõaiva pidhànamocane / ityàdau råpakàdaya iti / atra ÷loke mukhe candraråpaõam àdipadadvayàt ÷lokàntare alaïkàràntaramityarthaþ / ## (lo, i) evaü rasàderanumànàgocaratvaü vyavasthàpya vastvalaïkàrayorapi vyaïgyayostaddar÷ayati---yacceti / caþ pårvoktasamuccaye / paryavasyatãtyatra dårasthitena iti÷abdena mambandhaþ / yaduktaü mahimabhaññena tadapyayuktamityarthaþ / kimuktamityàha---jalakelãtyàdi / jalakelãtyàdau råpakàlaïkàraþ / ràdhikàmukhasya candratvasya vyaïgyatvàccandradar÷anàdar÷anàbhàyàü hi ràtrisadbhàvàbhàvabuddhyà cakavàkayorvighanasaüghañane bhavataþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi---"anumànaü nàma pakùasattvasapakùasattvavikùavyàvçttatvavi÷iùñàlliïgalliïgino j¤ànam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tatra vasturåpaü vyaïgyamupakramya tasyànumeyatàü ghañayati---tathà hãti / liïgini sàdhye viùaye j¤ànam / ## (lo, ã) kathamanumeya ityàha---tathàhãti / nàma pràkà÷ye / pakùe parvatàdau sapakùe mahànasàdau ca vipakùe jalahradàdau vvàvçttatvam / liïgàd vyàpyàd dhåmàdeþ liïgini vyàpake vahnyàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** tata÷ca vàcyàdasaübaddhor'thaüstàvanna pratãyate / anyathàtiprasaïgaþ syàt, iti bodhyabodhakayorarthayoþ ka÷citsaübandho 'styeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) liïgyasya triråpatà ca sàdhyavyàptisattve eva sambhavatãti / atastàn dar÷ayati--tata÷ceti / asambandho 'vyàpyaþ / atiprasaïgàvyàpakasyàpi pratãtyàpattiþ / ka÷citsambandho vyàptiråpaþ / ## (lo, u) atra prakçte, "bhrama dhàrmika' ityàdau bodhyàr'tho vyaïgyo bodhako vàcyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tata÷ca bodhakor'tho liïgam, bodhya÷ca liïgã, bodhakasya càrthasya pakùasattvaü nibaddhameva / sapakùasattvavipakùavyàvçttatve anibaddhe api sàmarthyodavaseye / tasmàdatra yadvàcyàrthàlliïgaråpàlliïgino vyaïgyàrthasyàvagamastadanumàna eva paryavasyati" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) bodhakasya càrthasya iti / godàvarãtãrade÷e bhãruõà dhàrmikeõa na bhramaõãyam, tatra siühasattvàdityanumànena bodhakàrthaþ siühasattvam / sàmarthyàditi---avyabhicàrisahacàràdityarthaþ / paryavasyatãti--yacca paryavasyatãtyuktamityarthaþ pràgeva vyàkhyàtaþ / ## (lo, å) bodhakasya càrthasya-liïgaråpasya dçptasiühasadbhàvasya / pakùe godàvarãtãraniku¤jaråpe à÷raye sàmarthyàdavaseya iti na khalu sapakùasattvavipakùavyàvçttatvàbhàvaþ / liïgàtsàdhyàvagamaþ syàt--liïginaþ sàdhyasya bhãrorabhramaõaråpavyaïgyasya / ********** END OF COMMENTARY ********** tanna, tathà hyatra "bhama ammia-" ityàdau (242 pçdç) gçhe ÷vanivçttyà vihitaü bhramaõaü godàvarãtãre siühopalabdherabhramaõamanumàpayati" iti yadvaktavyaü tatrànaikàntiko hetuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) dåùayituü tadabhimatàrthamanuvadati--tanna tathà hãti / siühopalabdheriti--kulañàvàkyopalabdhasiühàdityarthaþ / anumàpayatãtyatra kulañà kartro / dåùayatitatreti / anaikàntiko vyabhicàrã / ## (lo, ç) dåùayati--tanneti / tanna yuktam / kuto na yuktamityàha--tathà hãti atra--gçhe iti / ayamarthaþ--yasya khalu bhãrorgçhe ÷vanivçttyà bhramaõaü vihitaü sa kathaü saühopalabdhisthàne bhramiùyati / anaikàntikaþ sàdhyavyabhicàrã / ********** END OF COMMENTARY ********** bhãrorapi guroþ prabhorvà nide÷ena priyànuràgeõa và gamanasya saübhavàt, pu÷calyà vacanaü pràmàõikaü na veti saüdigdhàsiddhe÷ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vyabhicàraü gràhayati---bhãrorapãti / priyànuràgaþ siüdavadde÷aü praviùñapriyànuràgaþ / hetoþ sandigdhàsiddhimapi dar÷ayati--puü÷calyà iti / puü÷calãvàkye pràmàõyasandehàt / pakùe godàvarãtãre hetoþ siühasattvasya sandehàt sàndigdhàsiddhirityarthaþ / ## (lo, é) kuto 'naikàntika ityata àha---bhãrorapãti / priyànurageõa cetyanantaraü bhayasthàna iti ÷eùaþ / puü÷calyà vacanam--bhrama dhàrmiketyàdivacanam / ki¤ca ya khalu vãraþ spar÷àdi÷aïkayà ÷uno bibheti sa saühasadbhàvasthànaü pratyuta mçgayàdikutåhalena gacchatãti dar÷anàdviruddho bhramaõaråpasàdhyaviruddhasya sàdhanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "jalakeli-" ityatra "ya àtmadar÷anàdar÷anàbhyàü cakravàkavighañasaüghañanakàrã sa candra eva" ityanumitireveyamiti na vàcyam, uttràsakàdàvanaikàntikatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) "jalakeli' ityàdau alaïkàrasyànumeyatàmapi hetorvyabhicàràd dåùayati---jalakelãtyatreti / àtmà dar÷anãyaråpaþ / uttràsakàdàviti / uttràsako hi àtmano dar÷anàdar÷anàbhyàü cakravàkasaüghañanavighañanakàrã / na càsau candra iti vyabhicàraþ / àdipadàt såryaparigrahaþ / so 'pi tathàvidho 'pi na candraþ / ## (lo, ë) uttràsakaþ--yasya karatàladànàdinotràsena pakùiõo na ghañante, tadabhàve ca saüghañante / ********** END OF COMMENTARY ********** "evaüvidhor'tha evaüvidhàrthabodhaka evaüvidhàrthatvàt, yannaivaü tannaivam" ityanumàne 'pyàbhàsasamànayogakùemo hetuþ / "evaüvidhàrthatvàt" iti hetunà evaüvidhàniùñasàdhanasyàpyupapatteþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) sàmànyasiddhyavyàptyà vyaïgyasyànumeyatàpradar÷anamapi dåùayitumàhaevaüvidheti / àbhàsamàna àbhàsau hetorupalabhyamàno vyabhicàraþ kokatràsakavçttiþ svadar÷anàdar÷anaråpaþ / evaüvidhàrthatvàditihetustattulyayogakùemastattulyavyabhicàraþ / sa hetuþ sàdhyàbhàvena sahacaritatvena vyabhicaratãtyarthaþ / taddar÷ayati---evaüvidhàrthatvàditi / evaüvidhàniùñàrthasyeti---tathà ca evaüvidhàrthavyabhicàrã heturityarthaþ / ## (lo, e) yogakùema itikartavyatà àbhàsasya; yathà itikartavyatà kàryaniùpàdanaü tathaivevaüvidhàrthatvàditihetoriti bhàvaþ / kuta ityàha---evamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** tathà "dçùñi he prative÷ini ! kùaõamihàpyasmadgçhe-" ityàdau (250 pçdç) nalagranthãnàü tanållikhanam, ekàkitayà ca strotogamanam, tasyàþ parakàmukopabhogasya liïgino liïgamityucyate; taccàtraivàbhihitena svakàntasnehenàpi saübhavatãtyanaikàntiko hetuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ÷lokàntarepi vyaïgyàntarasyànumeyatàü hetorvyabhicàreõa dåùayitumàha--tathà yaddçùñimiti / strotogamanamityatra strotogamanakathanaü cetyarthaþ / atretthamanumànam, iyaü parakàmukopabhogecchàvatã nalagranthinà stanadàraõasambhàvanàsattve 'pi strotogamane ekàkipravçttatvàd iti / granthakçtastu stanàghàtastrotogamanayoþ pçthakkathane 'pa na pçthak hetudvayam / kintu hetuvi÷eùaõameva taddvayaü bodhyam / hetorvyàbhicàraü dar÷ayati---svakànteti / apikàràt tadbhayenàpãti bodhyam / ## (lo, ai) imamevàbhimatamarthamudàharaõeùvapi hetvàbhàsaü dar÷ayan draóhayatitatheti / heturvàcyàr'thaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yacca "niþ÷eùacyutacandanam--" ityàdau ( 62 pç.) dåtyàstatkàmukopabhogo 'numãyate tatkiü pratipàdyatayà dåtyà, tatkàlasaünihitairvànyaiþ, tatkàvyàrthabhàvanayà và sahçdayaiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) niþ ÷eùacyutetyàdàvapi dåtyàstatkàmukopabhogasya vyaïgyasyànumeyatàü dåùayitumàha---yacceti / ********** END OF COMMENTARY ********** àdyayorna vivàdaþ / tçtãye tu tathàvidhàbhipràyavirahasthale vyabhicàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) àdyayorna vivàda iti---dåtikartçkamanumànaü tàvanna sambhavatyeva, tasyàstadupayogasya pratyakùasiddhatvena siddhasàdhanàt / tatkàle sannihatajanastu yadi na vyaïgyaboddhà tadà tasyànumànamapi nàstãtyatastatràpi navivàdaþ / yadi tu vyaïgyaboddhà tadà tçtãyapakùe evàntarbhàva ityarthaþ / sàmàjikabodhaviùayasyaiva tadàsvàdyasya mayà vicàryatvena tatraivànumeyatvàdanumeyatvavivàdàt / tadanumeyatàü dåùayati---tçtãye tviti / tathàvidhàbhipràyo dåtyàstatkàmukopabhàgobhipràyaþ / tadviraheõektasya candanacyavanàderupabhogavyàpyatà nàstãti tatraiva vyabhicàra ityarthaþ / ## (lo, o) na vivàda iti---na khalu vayaü dåtyàstatkalasannihitànàü vànumànaü niràkurmaþ / tathàvidheti---na khalu, "niþ ÷eùacyutacandanam' ityàdipratipàdikàyà abhipràyaþ kenacinni÷citatayà viùayãkçtaityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu vaktràdyavasthàsahakçtatvena vi÷eùyo heturiti na vàcyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) snànàdivyàvçttacandavanàdervi÷eùaõadànena vyabhicàràbhàvoktiü dåùayitumàha---vaktràdyavastheti / vaktryavasthàdirityarthaþ / àdipadàt stanàkarùaõacumbananakhakùataparigrahaþ / avasthà tu ratiktiùñatvam / tathà ca tàdç÷àvasthàdisahakçtatvena candanacyavanàdiheturvi÷eùaõãya ityarthaþ / ## (lo, au) nanviti---vaktrã yàdç÷ãmavasthàü pràpya tathoktavatã sàvasthà hetorvi÷eùaõãkartavyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaüvidhavyàptyanusaüdhànasyàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) samàdhatte--evaüvidheti / evaüvidhavi÷eùaõaghañitavyàptyanusandhànasyetyarthaþ / na hi ÷loke tàdç÷avi÷eùaõamasti / vyàptyàdipadàdãdç÷avi÷iùñahetuparigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤caivaüvidhànàü kàvyànàü kavipratibhàmàtrajanmanàü pràmàõyànàva÷yakatvena saüdigdhàsiddhatvaü hetoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) tatràpi hetoþ sandagdhatvamapi dar÷ayati---ki¤ceti / pràmàõyànàva÷yakatveneti--vaktryà candanacyavanàdyakathane 'pi sambhàvyaiva kavestaduktyanuvàdasambhavàdityarthaþ / kavyanåditavàkyalabdhacandanacyavanàdinà hi sàmàjikaiþ sambhogo 'numàtavyaþ / taccandanàdikaü vaktrayuktamanuktaü veti sandehàtsandigdhamityarthaþ / ## (lo, a) ki¤ceti---sandigdhàsiddhatvam---na khula kaviþ siddhamevàrthaüvarõayati / ********** END OF COMMENTARY ********** vyaktivàdinà càdhamapadasahàyànàmevaiùàü padàrthànàü vya¤jakatvamuktam, tena ca tatkàntasyàdhamatvaü pràmàõikaü na veti kathamanumànam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) nanu vyabhicàriõa sandigdhena và candanacyavanàdinà kathamupabhogasya bhavanmate vya¤janàpãtyata àha---vyaktivàdinà ceti / vya¤janàvàdinetyarthaþ / phalabalena vya¤jakatvasiddhestathoktamityarthaþ / na hyanumàna iva vya¤janàyàmapi vyabhicàràdikamaïgamiti bhàvaþ / anumànapakùe adhamasaninahitapreùitatve satãti vi÷eùaõadànamapi na sambhavatãtyàha---tena ceti / tena adhamapadena uktamadhamatvamityarthaþ / idamupalakùaõam / adhamatvasya pràmàõikatvepi tasya dåtãgamanecchàràditye sati tàvatàpyanumànàsambhava ityapi bodhyam / ## (lo, à) vyaktivàdinà vya¤janàvyàpàrasthàpanàrthamudyuktena / adhamapadaü na punastasyàdhamasyàntikamityatra sthitam / ********** END OF COMMENTARY ********** etenàrthàpattivedyatvamapi vyaïgyànàmapàstam / arthàpatterapi pårvasiddhavyàptãcchàmupajãvyaiva pravçtteþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) vyaïgyànàmarthàpattivedyatvamapi khaõóayati---etenàrthàpattiriti / vyàpticchàyàü vyàptirãtimavyabhicaritasahacàramityarthaþ / ## (lo, i) eteneti--etenànumànehatvàbhàsadar÷anena / kutaþ ? ityàha--- arthàpatterapãti / pårvagçhãtàü vyàpticchàyàm / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà "yo jãvati sa kutràpyavatiùñhate, jãvati càtra goùñhyàmavidyamàna÷caitraþ" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) tàdç÷aü sahacàraü dar÷ayati--yo jãvatãti / tamupajãvya pravçttàmarthàpattiü dar÷ayati--jãvati ceti / tasmàdetadgoùñhãbhinnasthale 'stãtyarthàpattilabhyor'thaþ / tathà ca dar÷itodàharaõeùu hetorvyabhicàreõa vyàpticchàyopajãvanàsambhavànnàrthàpattiriti bhàvaþ / ## (lo, ã) yadi khalu pårvaü jãvataþ kutràpi sthànamavagacchet / arthapattisvaråpaü hi--dçùñaþ ÷ruto và anyathà nopapadyate iti, tadarthakalpanamarthàpattiriti / tadbhaññà vivçõvate--dçùña iti / pratyakùànumànopamànàrthàpattyabhàvalakùaõaþ pa¤cabhiþ pramàõairupalabdhaþ ÷abdasya ca pràdhànyakhyàpanàrthaü bhedena nirdi÷ati--÷ruta iti / ÷ruta iti ÷abdalakùaõena j¤àtor'thor'thavi÷eùo 'nyathà nopapadyata iti / ÷àbdã hyàkàïkùà ÷abdenaiva prapåryata iti dar÷anàt / "pãno devadatto divà na bhuïkte' ityatra ràtrau bhuïkte iti vàkya÷eùaþ kalpyate / prabhàkaragurustvàha--dçùñaþ ÷ruto veti / laukikãyamanàsthoktiþ / tato lokaprasiddhyopalabdhimàtre vartate, na tu vikalpapratipàdana iti / ÷abdo hi kalpyater'thapratãtyai viprakçtasàdhanaü tadvaram arthe eva kalpyatàmiti / tena bhaññamate ÷rutàrthàpattau, ràtrau bhuïkte / iti ÷abdaþ kalpate / gurumate tu arthàpattau ràtribhojanamartha eva / evamatra vàkyavi÷eùaþ kalpyatàm, maivam / gurumate tu arthàpattau ràtribhojanamartha eva / evamatra vàkyavi÷eùaþ kalpyatàm, maivam / pãno devadatta ityàdau ràtribhojane, jãvaü÷caitro 'tra goùñhyàü na vidyata ityatra kutràpyavasthàne pårvànubhavyàptimupajãvyaivàrthàpatteþ pravçttiriti / vyaïgyànàmanumànàviùayatvena nàrthàpattiviùayatvamiti bhàvaþ / vyàpti÷ca sàhacaryaniyamaþ / vyàpti÷arãraü dar÷ayati-yatheti / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ci---vastravikrayàdau tarjanãtolanena da÷asaükhyàdivatsåcanabuddhivedyo 'pyayaü na bhavati, såcanabuddherapi saïketàdilaukikapramàõasàpekùatvenànumànaprakàratàïgãkàràt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) såcanà nàma ka÷cid vyàpàraþ kai÷ciducyate tadgamya eva vyaïgyàrthaþ iti mataü dåùayitumàha---ki¤ceti / da÷asaükyàdivaditi---da÷asaükhyàdiryathà tarjanyàditolanàdhãnasåcanàbuddhigamyastathà vyaïgyàrtho 'pãtyarthaþ / såcanàpyanumitàvantarbhavatãti siddhàntayati---såcanàbuddherapãti / anumànaprakàratà anumitasvaråpatà / tathà ca yadyaïgulitolanàdau vyabhicàra÷aïkà na bhavati tatrànumànam / candanacyavanàdau tu vyabhicàragrahàt sambhogàdibuddhivya¤janàdhãnaiveti bhàvaþ / ## (lo, u) adhunà vyaïgyànàmanumànàviùayatvena ceùñàpramàõàviùayatvamapãtyàha--ki¤ceti / ayaü ---vyaïgyaþ / saüketàdilaukikapramàõàsàpekùatvenetyanena yatra yatràü rdhvatarjanã tatra tatra da÷aüsakhyeti punargçhãtavyàptiruraskàravacanam / ********** END OF COMMENTARY ********** yacca "saüskàrajanyatvàdrasàdibuddhiþ smçtiþ" ite kecit / tatràpi pratyabhij¤àyàmanaikàntikatayà hetoràbhàsatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) rasàdibuddheþ smçtiråpatvaü saüskàrajanyatvenànumanyamànànàü mataü duùayitumàha---tatràpãti / idaü càpàtata eva; sarvaü÷e saüskàrajanyatvasya hetokhyabhicàràt / kintu svaprakà÷ànandasvaråpasya rasasya smçtãtvàsambhava eva doùaþ / ## (lo, å) smçtirna ca rasàdidhãþ itikàrikàpadàrthaü vi÷adayati--ya¤ceti / anaikàntikatvaü so 'yaü devadatta ityàdij¤ànaråpàyàþ pratyabhij¤àyà api saüskàrajanyatvàt ********** END OF COMMENTARY ********** "durgàlaïghita-" ityàdau (59 pç.) ca dvitàyàrtho nàstyeva---iti yaduktaü mahimabhañañena tadanubhavasiddhimapalapato gajanimãlikaiva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) dvitãyàrtho mahe÷aråpo nàstyeveti---buddhiviùayo nàstyevetyarthaþ apalapata ityasya, upari, iti ÷eùaþ / gajanimãlikàvaj¤à / ## (lo, ç) gajanimãlikaiveti--paryàlocanaü vinàpi lokàpavàda÷aïkayà mattagajavaccakùuùã nimilya vacanamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tadevamanubhavasiddhasya tattadrasàdilakùaõàrthasyà÷akyàpalàpatayà tattacchabdàdyanvayavyatirekànuvidhàyitayà cànumànàdipramàõàvedyatayà càbhidhàdivçttitrayàbodhyatayà ca turãyà vçttirupàsyaiveti siddham / ## (lo, é) etad vivicyoktamatraiva dvitãyaparicchede / upasaüharati--tadevamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü ca vyàptyàdyanusandhànaü vinàpi bhavatãtyakhilaü nirmalam / ## (lo, ë) na ca ÷abdasamarpitasya vibhàvàderj¤ànasyaiva rasàderjanakatvàt kàvyamatra sàkùànna hetutvena vyàpriyata iti vàcyam; svàïgamavyavadhàyakamitinyàyena vibhàvàd vibhàvanasyàvàntaravyàpàrãkàraõena kàvyasyaivàsvàdo bhàvakatvàt yathà svàrthasya j¤ànadvàreõa tatsaüsargaü bhàvayatàü padànàmeva karaõatvàbhàyupagamo bhaññanaiyàyikàdãnàm / ki¤ca sadvàrakaraõam iti nyàyenàntaràlavartivyàpàràntaravirahàdasambhàvyaü vibhàvàdisaüvalanaj¤ànasyàsvàdaü prati kàraõatvam / nanvevaü vyàptyàdyanusandhànamantareõàkasmàd vàcyàrthasyàvagatau kathaü nàtiprasaïga ityà÷aïkyàha--iyaü ceti / utpattimantareõàpi anubhavasiddhàyà vyaïgyàrthapratãteranyàrthopapattyaiva / ********** END OF COMMENTARY ********** tatkiünàmikeyaü vçttirityucyate--- ## etacca vivicyoktaü rasaniråpaõaprastàva iti sarvamavadàtam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) rasavya¤janàyà rasanetyapi nàma kecidàhurityàha---rasavyaktau punariti / rasavçttau rasabodhakavçttàvityarthaþ / itthaü vyaïgyàrthabodhasya mànasabuddhiråpatvamàtraü na dåùitam / tatràyamabhipràyaþ---manasastàvad bàhaþ svàtantryameva nàsti / smçtyupanayasahakàreõa bodhanaü tu vyaïgyàrthasya påvànubhavàbhàvena smaraõàsambhàvanayaiva nirastam / nahyuktànandaråpo raso dåtyàdeþ kàmukasambhogàdiråpor'tho và pårvamanubhåtaþ / iti ÷rãmahe÷varanyàyàlaïkàrabhaññàcàryakçtàyàü sàhityadarpaõañãkàyàü pa¤camaparicche ## (lo, e) vya¤janàvyàpàrakalpanaü ÷rã÷rãmadànandavardhanàcàryasyetibhàvaþ / rasasya rasanavyàpàraprakà÷atvaü smàrayati--rasaneti / rasanirupaõaprastàve, sattvodrekàd ityàdikàrikàvyàkhyàyàm / sarvam--vya¤janàvyàpàrasthàpakaü prameyajàtam / iti sàhityadarpaõalocane vya¤janàvyàpàrasthàpano nàma pa¤camaþ paricchedaþ ********** END OF COMMENTARY ********** iti sahityarpaõo vya¤janàvyàpàraniråpaõo nàma pa¤camaþ paricchedaþ / ___________________________________________________ ùaùñhaþ paricchedaþ evaü dhvaniguõãbhåtavyaïgyatvena kàvyasya bhedadvayamuktvà punardç÷ya÷ravyatvena bhedadvayamàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) ÷ravyaü kàvyamuktvà nàñyàtmakaü dç÷yakàvyaü vaktumàha--evaü---dhvanãti / ## (lo, a) paricchedasaïgatimàha---evamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) abhineyaü nàñyam / ## (lo, à) dç÷yaü dar÷anãyapradhànam / ÷ravyaü ÷rotavyamàtram / abhineyaü nañairaïgàdibhiriti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tasyaråpakasaüj¤àhetumàha-- ## ## (lo, i) anyasya ràmàdeþ råpeõànyàn nañàn råpayatãti råpakam / ********** END OF COMMENTARY ********** taddç÷yaü kàvyaü nañe ràmàdisvaråpàropàdråpakamityucyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) nàñyaü råpakamiti paryàyàdråpasaüj¤àhetuü vaktumàha---tasyeti ràmàdisvaråpàropaõàditi ve÷àbhinayàbhyàü tadàropasyànena bodhanàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ko 'sàvabhinàya ityàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) tadàropahetutvena pràptamabhinayaü pçcchàte---ko 'sàviti / àhàrya iti / àïgikavàcikau dvàvapyàhàryo / sàtvikaþ ca tena càturvidhyam / tatra nàñyasya sattvànudrekàt rasàve÷àbhàvena kriyamàõavàhàryyau / satvodrekàdrasàve÷ena kriyamàõai sàttvikau / ## (lo, ã) aïgakçtaþ àïgikaþ / vacasà vàcikaþ / àhàryyaü mukuñakeyåràdiracanà / sàttvikaþ stambasvedàdiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nañairaïgàdibhã ràmayudhiùñhiràdãnàmavasthànukaraõamabhinayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi ïa) taccatuþ sàdhàraõamabhinayalakùaõamàha---nañairaïgàdibhiriti / aïgaü ÷arãram / àdipadàt vacanaparigrahaþ / avasthàstadãyà dharmàþ manaþ kathàvàkyapàõóutvàdiråpave÷àdhàraõaþ tasyà anukaraõaü tàdråpyeõa pratyàyanam / ********** END OF COMMENTARY ********** rupakasya bhedànàha-- ## ki¤ca--- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) da÷avidhaü råpakamuttkãrtyàùñàda÷avidharåpakamutkãrttayati / ki¤canàñiketi / nàñyàtmakamityekam / vinà vi÷eùamiti---taduktastattadvi÷eùa eva bhedakaþ / taü vihàya sarveùàü lakùma lakùaõaü nàñakavadevetyarthaþ / ## (lo, u) lakùma vakùyamàõaü lakùaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** sarveùàü prakaraõàdiråpakàõàü nàñikàdyuparåpakàõàü ca / tatra--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nàñakalakùaõamàha / nàñakamiti---khyàtetivçttàdayaþ svayameva vyàkhyàyante ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) [text missing in printed ed.] ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) eva eveti / nàñake 'vàntaranànàrasasambhave 'pi te 'ïgànyeva / samastarasanirvàhaþ ÷çïgàravãrayoreka eva tvaïgã pradhànamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## (lo, å) yathodde÷aü lakùaõamàha--nañakàmeti / yaduktaü kavinà / nànàvibhåtisamayuktamçddhivilàsàdibhirguõai÷caiveti / nirvahaõe 'ntimasandhau catvàraþ pa¤ca và ityupalakùaõamàtraü kàryavyàpàriõàü prayatne nàlpatvaü vidheyam, bahutve 'bhinayaduþ khàvahatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** khyàtaü ràmàyaõàdiprasiddhaü vçttam / yathà--ràmacaritàdi / sandhayo vakùyante / nànàvibhåtibhiryuktamiti mahàsahàyam / sukhaduþkhasamudbhåtatvaü ràmayudhiùñhiràdivçttànteùvabhiktam / ràjarùayo duùyantàdayaþ / divyàþ ÷rãkçùõàdayaþ / divyà divyaþ, yo divyo 'pyàtmaninaràbhimànã / yathà ÷rãràmacandraþ / gopucchagrasamàgramiti "krameõàïkàþ såkùmàþ kartavyàþ" iti kecit / ## (lo, ç) såkùmàþ svalpàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anye tvàhuþ--"yathà gopucche kecidvàlà hrasvàþ keciddãrghàstatheha kànicitkàryàõi mukhasaüdho samàptàni kànicitpratimukhe / evamanyeùvapi kànicitkànicit" iti / ## ## (lo, é) ko 'sàvaïka ityàha---pratyakùa iti / netàrau nàyako nàyikà ca / tayorekasya dvayorvà caritaü tatra pratyakùaü dar÷anãyamiti bhàvaþ / cårõakànàü kùudratvaü jhañiti bodhaphalaü vicchinnàvanàntaraikàrthatvàdi antimàïkavarjaü nyàyasiddham / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## (lo, ë) tatra sarvàrthavicchedàt / padyànàü pràcuryamabhinayaduþ khàvahatvàt heyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àva÷yakànàü kàryàõàmavirodhàdvinimitaþ // VisSd_6.14 //># ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) khyàtaü ràmàyaõadãti---kàryaü nirvahaõe 'dbhutamiti yaduktaü tattatprakãõàrtasamuccayãkaraõaråpe nirvahaõe 'dbhutaü kàryamityarthaþ / nirvahaõasandhirhi nànàsthale prakãrõarthànàü vai÷iùñyaråpamaikàtmyamiti vakùyate / sandhayo vakùyante / tatraikenaiva prayojanenànvitànàü kathàü÷ànàmavàntaraikàrthasaübandha iti sandhisàmànyalakùaõam / tatra ca ekenaikenetyarthaþ / tatra itivçttasyotsàhasahitabãjasamutpattirmukhasandhiþ / itivçttamabhinetavyaprasaïgaþ / bãjaü tadaïkuraþ tasyaiva yatnayukta udbhedaþ pratimukhasandhiþ / hràsonmeùavànudde÷yapràptyà÷àyuktaþ phalapradhànopàyasyodbhedo garbhasandhiþ / garbhasandhitoradhikatayà udbhinno mukhyaphalopàyaþ ÷àpàdinà vighnito vimarùasandhiþ / bãjavatàü prakãrõanàüsakalasandhyuktàrthànàmekàrthatàpràpaõaü nirvahaõasandhiþ / ayamupasaühçtisandhirityucyate / ete pa¤ca sandhayaþ / mahàsahàyamati / ràmàdeþ sugrãvàdayo mahàsahàyàþ / nàyakaþ pradhànapàtram / pa¤càdhikada÷aparàstatràïkà ityuktatvàt paricchedaråpasyàïkasya svaråpamàha---pratyakùeti / pratyakùanetreti / aïka iti kãrttita ityagrenvayaþ / netà nàyakaþ, taccaritaü pratyakùaü yatra tàdç÷aþ / rasabhàveti / bhàvo nàyakanàyakayoràkåtam / kùudracårõakamadãrghasamàsaü saüskçtam / vicchinneti / vyàpakaprasaïgasya evade÷aråpor'tho vicchinnasamàpito yatra tàdç÷aþ / ki¤citsaüsagnabinduka iti / avàntaràrthavicchede 'pi prasaïgàntaroktyàkàïkùotthàpakaü vastu bindusaüj¤akam / "avàntaràrthavicchede bindvavicchedakàraõam"iti vakùyamàõatvàt / ki¤cittadvàn ityarthaþ / bãjamabhinetavyaprasaïgasyàïkura ityarthaþ / naca tatsaühçtimàn tadvicchedavàn / aïke 'bhinetavyavastunàü niùedhamàha---dåràhvànamiti / dårasthajanasyàhvànamityarthaþ / bhojanamannabhojanam / dantacchedyanakhacchedyayorvastunorapi bhakùaõaniùedhaþ / tadapi nàbhinetavyamityarthaþ / eùàmabhinayaþ sadasyànàmamaïgalamitya bhipràyaþ / ## (lo, e) nàneketyàdinà---ekadine kathaivàïke 'bhineyà iti tricaturairiti pårvavadupalakùaõam / dåràhvànamityàdibhirvarjita iti sambandhaþ / vådhayuddhàdika¤ca yasya kasyacit mukhenànyena và kavipratibhotthitena prakàreõa dar÷anãyam / tathàrthepakùepakairiti vakùyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) devãparijanàdãnàü pratyakùacitracaritairyukta ityanvayaþ / bhàvarasodbhavairiti / bhàvo lãlà raso vaidagdhyam / tena rasabhàvasamujjvala ityanena na paunaruktyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## bindvàdayo vakùyante / àva÷yakaü saüdhyàvandanàhi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) kandhyàvandanàdãti / rasàntaraprasaktasya nàyakasyeti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** aïkaprastàvàdgarbhàïkamàha- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) garbhàïkaþ pradhànàïkamadhye 'vàntaravicchedaråpo 'paro 'ïkastallakùaõamàha--aïkodareti / prathamato 'bhinayena nañaprave÷o raïgadvàram / tadvakùyati "yasmàdabhinayàt pårvam"ityàdinàtra càbhinayo nàñyavastupradar÷anam / garbhàïkaþ prathamàïka eveti niyamàbhàvàt àha--raïgadvàràmukhàdãti / àmukhaü prastàvanà tallakùaõamagre vakùyate / raïgadvàràmukhe prathamàïke / àdipadàt vakùyamàõalakùaõaka÷uddhasaükãrõaviùkambhakadvayasyaprave÷akasya ca parigrahaþ / vakùyate hi---vçttavarttiùyamàõakathàü÷apradar÷akobhinayo viùkambhakaþ / saca madhyavidhajanapravarttitaþ ÷uddhaþ / madhyanãcàbhyàü pravarttitaþ saükãrõaþ / nãcajanamàtrapravarttitaþ prave÷akaþ / teùàntu sakalàïka eva sambhavaþ / aïkodara iti / mukhyanàñakamadhye kenàpi pàtreõa nàñakàntarapradar÷anaü garbhàïka ityarthaþ / tatpradar÷anaphalamàha---sabãja iti tatpradar÷anàt,mukhyanàñakabhinetavyàrthasyàïkuraphalayorlàbhàt tad dvayavànityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà bàlaràmàyaõo ràvaõaü prati kohalaþ--- "÷ravaõaiþ peyamanekairdç÷yaü dãrghai÷ca locanairbahubhiþ / bhavadarthamiva nibaddhaü nàñyaü sãtàsvayaüvaraõam" // ityàdinà viracitaþ sãtàsvayaüvaro nàma garbhàïkaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) taü gàrbhàïkaü dar÷ayati---yathà bàlaràmàyaõa ityàdi---tatra hi kenàpi kavinà nibaddhaü ÷ravaõairityàdiguõayuktaü sãtasvayamvaraü nàma nàñyaü ka¤cukinà ràvaõe niveditam / tacchavaõaàt sãtàharaõakanakamçgaràmakrodharåpabãjasya sãtàharaõaråpakasya ca såcanàt taddvayavat / ityàdinà viracita iti / ityàdinà dar÷itaþ kenàpi viracita ityarthaþ / ka¤cukivàkyena tadviracanàbhàvàt / ## (lo, ai) nçtyapàtrabhåto 'pi ràvaõo 'sya garbhàïkasya nañàntarairabhineyasya draùñà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) prasaïgato garbhàïkamuktvà prakçtanàñake yadyadabhinetavyaü tadàha---tatrapårvamiti---pårvaraïga÷ca nañàbhinayaråparaïgadvàràdisåtradhàraniùkàmaõàntaþ kriyàkalàpaþ nàñakasyeti---nàñakasaüj¤àyà api kathanamityarthaþ / ## (lo, o) saüj¤àdãti--àdi÷abdàt gotràdiþ / nàñakasyàpi saüj¤àsvaråpàdikathanamiti sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatreti nàñake / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) asya pårvaraïgaråpasaüj¤àvyutpattimàha---yannàñyeti / nàñyavastuno abhinetavyeti vçttaråpavastuno ràmàyaõàdeþ / ku÷ãlavà÷ca såtradhàràdinañàþ / pratyahàràdãti--såtradhàranañàdãnàü kriyàvi÷eùàþ pratyàhàràdayaþ / ## (lo, au) pratyàhàràdikànyaïgàni raïgavighna÷àntyarthaü nañamàtrakarttavyànyàkareùu boddhavyàni / kavikarttavyatvàbhàvàt neha lakùyante / ********** END OF COMMENTARY ********** tasyàþ svaråpamàha-- ## (lo, a) asyà nàndyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<à÷ãrvacanasaüyuktà stutiryasmàtprayujyate / devadvijançpàdãnàü tasmànnàndãti saüj¤ità // VisSd_6.24 //># ## (lo, à) à÷ãriti / devadvijançpàdãnàmà÷ãrà÷aüsà tatpratipàdakenavacanena yuktà / nàñakàdiùu nityamava÷yaü prayujyate, natvasyàþ kadàcitkatvasthitiþ / nàndãti nàdidhàtoþ siddhà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) nàndãsaüj¤àvyutpattimàha---à÷ãrvacaneti / à÷aüsànuråpà samçddhirnàndã / nàndisvaråpapadavyutpattau nàndã samçddhiriti cocyate iti stutivacanasaüyuktà nàndã yasmàt pravarttate sabhàsatsu ÷ràvyate / atastad vacanameva tatsambandhànnàndã / devadvijançpàdãnàmà÷ãrvacanetyanvayaþ / etàdç÷anàndãkathana¤ca na mumeþ tanmate raïgadvàrameva nàndã / kintu munibhinnànàü kàrikàkçtàmevedç÷anàndãkathanamityagre vyaktãbhaviùyati / yad yad vastvàtmikà sà tattadàha---maïgalyeti / eùàmanyataradeva ÷aüsanãyamityarthaþ / padaiþ dvàda÷abhiriti / atra capadaü ÷lokapàdo vibhaktyantaü pada¤ca / yathàsambhavaü vivakùyate / tadanyetarairyuktetyarthaþ / ## (lo, i) utetyanena kvacit padairaùñabhirdvàda÷abhirvà yutà / ********** END OF COMMENTARY ********** aùñapadà yathà anargharàghave--"niùpratyåhama" ityàdi / dvàda÷apadà yathà mama tàtapàdànàü puùpamàlàyàm--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) aùñapadà anargharàghave iti / atra niùpratyåha ityàdi viramati mahàkalpa ityàdi ÷lokaddhayàùñapàdairaùñapadatvam / naca niùpratyåhamupàsmahe bhagavataþ kaumaudakãlakùaõaþ kokaprãticakorapàraõapañujyotiùmatã locane / yàbhyàmarddhavibodhamugdhamadhura÷rãrarddhanidràyito nàbhipallavapuõóarãkamukulaþ kamboþ sapatnãkçtaþ // ityatra vibhaktyantapadànàü dvàda÷atvapyasti, tatkathamaùñapadatvaü dar÷itamiti vàcyam / ubhayasattve 'pi aùñapadatvànapàyàt taddar÷anaucityàt vyàkhyàtam / aùñapadatvàsambhave vibhaktyantapadaråpadvàda÷apadavatãü nàndãmudàharati / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷irasi dhçtasuràpage smaràràvaruõamukhendurucirgirãndraputrã / atha caraõayugànate svakànte smitasarasà bhavato 'stu bhåtihetuþ // evamanyatra / etannàndãti kasyacinmatànusàreõoktam / vastutastu "pårvaraïgasya raïgadvàràbhidhànamaïgam" ityanye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) etannàndãti / à÷ãrvacanaråpà nàndãtyarthaþ / raïgavighnopa÷àntaye ityanena pårvaïgasya raïgavighnopa÷àntaphalatvasyoktatvàt tathàpyava÷yaü kartavyà nàndã vidhnopa÷àntaye iti tadarthànmunãtaranàñyàkàrikàkçtaþ kasyacin matàbhipràyeõoktam / vastutastu pårvaraïgasya raïgadvàramevàïgaü natu nàndãtyanye àhurityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yaduktam--- "yasmàdabhinayo hyatra pràthamyàdavatàryate / raïgadvàramato j¤eyaü vàgaïgàbhinayàtmakam" // iti / uktaprakàràyà÷ca nàndyà raïgadvàràtprathamaü nañaireva kartavyatayà na maharùiõà nirde÷aþ kçtaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) raïgadvàrasyàïgadar÷ikàü kàrikàü dar÷ayati--yasmàdabhinayo hyatreti / pràthamyàdityà÷ãrvacanato 'pi pràthamyàdityarthaþ / vàgaïgeti / vàgabhinayàtmakamaïgàbhinayàtmakamityarthaþ / atra pràthamyàdityanena pårvaraïgàïgatvaü raïgadvàrasya dar÷itam / natu nàndyàiti bhàvaþ / tasyàþ pårvaraïgànaïgatve maharùestathàtvàpradar÷anamapi sàdhakamityàha / uktaprakàrayà iti / dvàda÷apadàùñapadaprakàràyà ityarthaþ / maharùiõà nàndãmàütrasyaivànirddiùñatvàt / uktakàràyà api tasyà anirdde÷aþ nañaireveti / nàñye 'va÷yaü nàndã karttavyà iti maharùibhinnànàü matànusàribhirnañairevetyarthaþ / natu maharùimatànusàribhirityarthaþ / maharùiõà tadanirdde÷àttadàha--na maharùiõeti / maharùiõa tadanirde÷e tasyà dvàda÷apadatvàdivi÷eùaõavyabhicàre heturityàha---kàlidàsàdãti / ********** END OF COMMENTARY ********** kàlidàsàdimahàkaviprabandheùu ca--- ## (lo, ã) etaditi / etannàñakàdeþ prathamaü pàdam / kasyacit kolàhalàdeþ / nañaireva narttakaireva kàvyatvàntaþ pàtitvàbhàvàt ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vedànteùu yamàhurekapuruùaü vyàpya sthitaü rodasã yasminnã÷vara ityananyaviùayaþ ÷abdo yathàrthàkùaraþ / antarya÷ca mumukùubhiniyamitapràõàdibhirmçgyate sa sthàõuþ sthirabhaktiyogasulabho niþ ÷reyasàyàstu vaþ // ## (lo, u) vedànteti / yathàrthàkùara ã÷vara÷abda ã÷idhàteþ siddhatvàdai÷varyyayogaråóharåpor'thastasmin eva tàttvika ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamàdiùu nàndãlakùaõàyogàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) vedànteùu iti / sa sthàõurmahe÷o và yuùmàkaü ÷reyase 'stu iti anvayaþ / ekapuruùaü pradhànaü puruùam / rodasã dyàvàpçthivyau / abhinnaviùayo 'nyatràpravçttiþ / ananyaviùaya iti kvacit pàñhaþ / akùaramatra padam / varõasyàrthàbhàvena yathàrthàbhàvàt / artha÷ca ã÷aai÷varyye iti karttçvihitavarapratyayàntaþ dhàtvarthaþ / pràõadayaþ pràõapànàdayaþ pa¤cavàyava ityarthaþ / antarniyamitoktau mumukùubhiryo mçgyate dhyàyate / nàndãlakùaõekati / dvàda÷atvàùñapadatvàbhàvena tallakùaõabhàvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** uktaü ca---"raïgadvàramàrabhya kaviþ kuryàt-'ityàdi / ata eva pràktanapustakeùu "nàndyante såtradhàraþ" ityanantarameva "vedànteùu-" ityàdi ÷lokale(li) khanaü dç÷yate / yacca pa÷càt "nàndyante såtradhàraþ" iti le (li) khanaü tasyàyamabhipràyaþ---nàndyante såtradhàra idaü prayojitavàn, itaþ prabhçti mayà nàñakamupàdãyata iti kaverabhipràyaþ såcita" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) tathà ca raïgadvàrameva nàndã / saivàva÷yaü karttavyeti dar÷ayatiukta¤ceti / uktamatra maharùiõeti bodhyam / ata eva tatra raïgadvàraråpaiva nàndã maharùerabhimatà / tasyà evàdau såtradhàreõa karttavyatvàdevetyarthaþ / atra ca nandyante raïgadvàraråpanàndyanta ityarthaþ / yacca pa÷càditi / vedànteùu ityàdi÷lekasya pa÷càdityarthaþ / nàndyante raïgadvàraråpanàndyante såtradhàra idaü vedànteùu ityàdi prayojitavàn / itaþ paraü mayà kavinà nàñakamupàdãyate / ityevaü kaverabhipràyo nàndyanta ityàdinà kavinaiva såcita ityarthaþ / ## (lo, å) nàndãlakùaõaü samanantaroktaprakàram / ya¤ca pa÷càditi / vedànteùu ityàdi padànantaraü tataþ ÷lokàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) pårvaraïgànantarakçtyamàha---pårvaraïgamiti / sthàpakaþ såtradhàrasadç÷aü nañàntaram / tadvaditi / såtradhàravadityarthaþ / kàvyamat nàñakaråpam / ## (lo, ç) pårvaraïga iti / evaü pratyàhàramàrabhya kavikarttavyaråparaïgadvàraparyyantàïgamadhyam iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) divyamartyeùu ityàdikaü svayameva vyàkhyàsyati / divyaü marttyaü ceti kvacit pàñhaþ / ## (lo, é) mi÷raü divyamarttyàbhyàmiti, vçttàbhyàmityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kàvyàrthasya sthàpanàtsthàpakaþ / tadvaditi såtradhàrasadç÷aguõàkàraþ / idànãü pårvaraïgasya samyakprayogàbhàvàdeka eva såtradhàraþ sarvaü prayojayatãti vyavahàraþ / sa sthàpako divyaü vastu divyo bhåtvà, martyaü martyo bhåtvà, mi÷raü ca divyamartyayoranyataro bhåtvà såcayet / vastu itivçttam, yathodàttaràghave--- ràmo mådhni nidhàya kànanamagànmàlàmivàj¤àü guro- stadbhaktyà bharatena ràjyamakhilaü màtrà sahaivojjhitam / tau sugrãvavibhãùaõàvanugatau nãtau paràmunnatiü protsiktà da÷akaüdhàraprabhçtayo dhvastàþ samastà dviùaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) vçttamiti--vçttamabhinetavyavçttàntaþ / ràmo mårdhni ityàdinà ràmo guroþ pituràj¤àü mårdhni nidhàya kànanamagàdityanvayaþ / tadbhakatyà ràmabhaktyà màtrà jananyà / tau puràõe ÷rutau / pretsiktàþ uddhatàþ / da÷akandharaprabhçtayaþ samastàdviùaþ dhvastà teneti ÷eùaþ / atràbhinetavyasya samastavastusåcakam / ## (lo, ë) prostiktàþ prakarùeõa darpiùñàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** bãjaü yathà ratnàvalyàm--- dvãpàdanyasmàdapi madhyàdapi jalanidherdi÷o 'pyantàt / ànãya jhañiti ghañayati vidhirabhimatamabhimukhãbhåtaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) bãjamiti---abhinetavyàrthamålamaïkuraþ / dvãpàdanyasmàditi / dårasthenàpi vareõa svãyakanyàpariõayasya bhàvitvena nijapatnãmà÷vàsayataþ sthàpakasya såtradhàrasya ca uktiriyam / anyadvãpàdito 'pyànãyàbhimukhãbhåto vidhirghañayatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra hi samudre pravahaõabhaïgamagnotthitàyà ratnàvalyà anukåladaivalàlito vatsaràjagçhaprave÷o yaugandharàyaõavyàpàramàrabhya ratnàvalã pràptau bãjam / mukhaü ÷leùàdinà prastutavçttàntapratipàdako vàgvi÷eùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) atreti vahanaü naukà / vahitreti kvacit pàñhaþ / gçhaprave÷o bãjamityanvayaþ / ÷leùàdinetyatra àdipadàdanyàpade÷aparigrahaþ / ## (lo, e) yaugandharàyaõaþ amàtyavi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- àsàditaprakañanirmalacandrahàsaþ pràptaþ ÷aratsamaya eùa vi÷uddhakàntiþ / utkhàyà gàóhatamasaü ghanakàlamugraü ràmo da÷àsyamiva saübhçtabandhujãvaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) tatra ÷leùeõàha / àsàditeti---gàóhatamasamati÷ayandhakàramugraü ghanakàlaü pràvçñkàlam utkhàya unmãlya ÷aratsamaya eùa pràpta àgataþ / ràmo da÷àsyamiva da÷àsyo 'pi gàóhatamo gàóhamoha ugra÷ca / ÷aratsamayaràmayorvi÷eùaõànyàha---àsàditetyàdãni---÷aratpakùe prakaño vyaktãbhåto nirmalacandra eva hàsaþ / àsàditeti / ràmapakùe candrahàsaþ khaïgaþ--ràvaõavadhàrthaü kàle eva tadàsàdanaü bodhyam / ÷aratpakùe vi÷uddha÷càsau kàntaþ kamanãya÷ceti vigrahaþ / ràmapakùe vahvau vi÷uddhà kàntà patnã yasya tàdç÷aþ / ÷aratpakùe saübhçtaü janitaü bandhujãvakusumaü yena tàdç÷aþ,ràmapakùe sambhçto janito bandhånàü raõapatitavànaràõàü jãvo 'mçtavçùñyà yena tàdç÷aþ / atra candrahàsadipada÷leùavàn vàgvi÷eùaþ / àdipadagràhyo 'nyàpade÷astu nodàhçtaþ / tacca mama tàràvatãcandra÷ekharanàñake yathà--- "udyate ÷a÷ini pårvabhådharaü ràjitaü kalpacandra÷ekharam / eùa yàsyati ÷akã mahàrõavaü tàtapàdamiva vandanamicchuþ // "tatra hi candrasya tàdamahàrõavagamanànyàpade÷ena prastutavastuna÷candra÷ekharançpasya vane tapaþ prasaktasya tàtapàdavandanàrthagamanasåcakam / evamanyatràpyanusandheyam / ## (lo, ai) àsàditeti---candrahàsaþ prabhàkhaóga÷ca / kasya jalasya / antaü svaråpam kàntà vahniprave÷a÷uddhà sãtà / tamo 'ndhakàraþ moha÷ca bandhujãvàravyaü kusumam / bandhånàü jãvàþ pràõà÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** pàtraü yathà ÷àkuntale --- tavàsmi gãtaràgeõa hàriõà prasabhaü hçtaþ / eùa ràjeva duùyantaþ sàraïgeõatiraühasà // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) tavàsmãti---tava nañyàþ / prasabhaü balàt / hàriõa manohàriõà / eùa puràõeùu ÷rutaþ / atra pàtraü ràjà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<çtuü ca ka¤citpràyeõa bhàratã vçttimà÷ritaþ /># sa sthàpakaþ / pràyeõoti kvacidçtorakãtanamapi / yathà--ratnàvalyàm / bhàratãvçttistu--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) raïgaü prasàdyeti---raïgamatra vastu, etat såcanaråpaü nàñyaikade÷am / yathà ratnàvalyàmiti / tatra vasantotsavasya varõane vasantarttorapi varõanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) bhàratãti---narà÷rayaþ puüprayojyaþ / strãvàcàü prakçtatvàt puüsàmapyadhanànàü vacaþ prakçtatvàt pràya ityuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** saüskçtabahulo vàkpradhàno vyàpàro bhàratã / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) tasyà iti / bhàratyà ityarthaþ / tatra prarocanàlakùaõamàha---atronmukhãkàra iti / ## (lo, o) tasyà bhàratãvçtteþ / vãthã vãthyaïgàni / prahasanaü prahasanàïgàni vakùyamàõàni / ********** END OF COMMENTARY ********** prastutàbhinayeùu pra÷aüsàtaþ ÷rotéõàü pravçttyunmukhãkaraõaü prarocanà / yathà ratnàvalyàm--- ÷rãharùo nipuõaþ kaviþ pariùadapyeùà guõagràhiõã, loke hàri ca vatsàràjacaritaü nàñye ca dakùà vayam / vastvekaikamapãha và¤chitaphalapràpteþ padaü kiü punar- madbhàgyopacayàdayaü samuditaþ sarvo guõànàü gaõaþ // vãthãprahasane vakùyete / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) ÷rãharùa iti / dhàvaka evàtra yadyapi kaviþ tathàpi ràj¤aþ ÷rãharùasya prãtaye tatraiva kavitvàropaþ kçtaþ / vastvekaikamapãheti / iha eùu / nipuõakavi--pariùatsvãyanàñyadakùatvàtteùu vastuùu madhye / ekaikaü vastu ityarthaþ / kiü punariti / kiü punarvaktavyamityarthaþ / guõànàü phalapràptihetutvàt upàdeyànàm / atràbhinetavyasya vatsaràjacaritasyàbhinetéõàü nañànàü pariùada÷ca pra÷aüsà / saüskçteneti / tadaïgatà / vãthãprahasane iti / taddvayamukharåpakavi÷eùau nàñakaprabhedau vakùyate / tau ca saüskçtenaiveti taddvayaü bhàratyà aïgam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) àmukharåpamàha--nañãti / ********** END OF COMMENTARY ********** såtradhàrasadç÷atvàt sthàpako 'pi såtradhàra ucyate / tasyànucaraþ pàripà÷vikaþ, tasmàtki¤cidåno nañaþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ãdç÷ãü prastàvanàmukttvà tasyàþ pa¤cabhedànàha---uddhàtyaka iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) tatra uddhàtyakalakùaõamàha---padànãti / agatarthàni ityatràrdho yojakavaktçhçdayasthitor'thaþ / tadarthàgataya iti / padadvaye 'vagatiparo 'gamiþ / tathà ca vaktrà sthàpakenànavagatatàdç÷àrthàni svoccaritapadàni, tadarthasya yojakanarahçdayasthitasyàrthasyàvagataye 'nyaiþ sthàpakoccàritabhinnaiþ padairyojayanti / svahçdayasthitàrthatàü pratipàdayantãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mudràràkùase såtradhàraþ--- "kråragrahaþ saketu÷candramasampårõamaõóalamidànãm / abhibhavitumicchati bàlat--" ## (lo, au) kåragraheti---kråro dàruõagraho ràhuþ, pakùe-kråro dàruõo graha àgrahaþ candraguptàbhibhavaråpaþ yasya / candraü ÷a÷inaü candraguptàkhyaü ràjàna¤ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ityanantaram---"(nepathye / ) àþ, ka eùa mayi jãvati candraguptamabhi- bhavitumicchati" / iti / atrànyàrthantyapi padàni hçdayasthàrthàgatyà arthàntare saükramayya pàtraprave÷aþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) kråragraheti---candragrahaõaü bhaviùyati iti pratãpàdayataþ sthàpakasyoktiriyam / sa kråragrahaþ ketå ràhurityarthaþ / eùàü padànàü candraguptançpatimantriõà càõakyabràhmaõaråpanareõa ràkùasaråpàt kråragrahàt kråro graho yasya tasmàt / candraguptançpatyabhibhavaråpe svahçdayasthiter'the saükramaþ kçtaþ / tàdç÷àrthatà dar÷itetyarthaþ / tadàha--atràrthavantayapãti / ràhucandraråpàrthavantyapãtyarthaþ / hçdãsthor'tho ràkùasacandragaptaråpaþ / pàtraü càõakyaþ / ## (lo, a) padàni kråragraha ityàdãni / hçdisthaþ såtradhàrasyetyarthaþ / prakçta÷candroparàgaråpastasyàgatyàbodhena / arthàntare prakçtagranthàbhidheye / atràha bhàõóiþ-- vismçtaü na pratãtaü và yatra vàkyaü prakà÷yate / pra÷nottaramanohàrã sa uddhàtyaka ucyate // yathà pàraõóavàbhyudaye--- kà ÷làghà guõinàü kùamàparibhavaþ ko 'kùaþ sukulyaiþ kçtaþ kiü duþ khaü parasaü÷rayo jagati kaþ ÷làghyo ya à÷rãyate / ko mçtyurvyasanaü guõa dadhati ke yairnirjità ÷atravaþ kena j¤àtamidaü viràñanagare channasthitaiþ pàõóavaiþ // ataþ såtradhàraniùkàntau pàõóavaprave÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kathoddhàtalakùaõamàha--såtradhàrasyeti / idànãü sthàpakakçtyàbhàvàt såtradhàra eva sthàparakakçtyaü karotãtyabhipràyeõàha--såtradhàrasyeti / vàkyàdànaü vàkyànukaraõam / arthàdànaü vàkyànukaraõaü vinà tadarthànu÷ãlanam / ********** END OF COMMENTARY ********** vàkyaü yathà ratnàvalyàm--"dvãpàdanyasmàdapi--'ityàdi (332 pç dç) såtradhàreõa pañhite--"(nepathye) sàdhu bharataputra! sàdhu / evametat / kaþ sandehaþ ? dvãpàdanyasmàdapi--" ityàdi pañhitvà yaugandharàyaõasya prave÷aþ / vàkyàrtho yathà veõyàm-- nirvàõavairadahanàþ pra÷amàdarãõàü nandantu pàõóutanayàþ saha màdhavena / raktaprasàdhitabhuvaþ kùatavigrahà÷ca svasthà bhavantu kururàjasutàþ sabhçtyàþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) dvãpàditi--atra yaugandharàyaõamantriråpapàtrasya tadvàkyaü punaranukçtya prave÷aþ / ## (lo, à) nirvàõeti---÷amaþ kopàdyabhàvaþ vinà÷a÷ca / raktà ra¤jità prasàdhità prakarùeõa sàdhità, raktena rudhireõa prasàdhità maõóità÷ca / vigraho yuddhaü deha÷ca / svasthàþ ku÷alinaþ svargasthà÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** iti såtradhàreõa pañhitasya vàkyasyàrthaü gçhãtvà--"(nepathye) àþ duràtman ! vçthà maïgalapàñhaka !, kathaü svasthà bhavantu mayi jãvati dhàrtaràùñàþ ?" tataþ såtradhàraniùkràntau bhãmasenasya prave÷aþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nirvàõeti--pàõóutanayàþ nirvàõavairagnayaþ santo màdhavena saha nandantu / kururàjasutà÷ca duryodhanàdayo 'nuraktaprasannãkçtabhåmiùñhalokà tyaktayuddhà÷ca santaþ sabhçtyàþ svasthà bhavantu ityarthaþ / arthaü gçhãtveti / etad vàkyànukàraõaü vinà tadarthànu÷ãlanenaiva à ityàdyuktavataþ bhãmasya prave÷aþ / ## (lo, i) bhãmasenasya prave÷a ityanantaraü prathamàrthamàdàya iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prayogàti÷ayalakùaõamàha--yadi prayoga iti / bhåya iti / punarapyanya ityarthaþ / prayogo 'nya iti kvacit pàñhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà kundamàlàyàm---"(nepathye) ita ito 'vataratvàryà / såtradhàraþ---ko 'yaü khalvàryàhvànena sàhàyakamapi me sampàdayati / (vilokya) kaùñamatikaruõaü vartate / "laïke÷varasya bhavane suciraü sthiteti ràmeõa lokaparivàdabhayàkulena / nirvàsitàü janapadàdapi garbhagurvoü sãtàü vanàya parikarùati lakùmaõo 'yam" // atra nçtyaprayogàrthaü svabhàryàhvànamicchatà såtradhàreõa "sãtàü vanàya parikarùati lakùmaõo 'yam" iti sãtàlakùmaõayoþ prave÷aü såcayitvà niùkàntena svaprayogamati÷ayàna eva prayogaþ prayojitaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) iti ito 'vataritviti / såtradhàrapatnyà àhvànanàgamanopade÷aþ kçtaþ / laïke÷varasyeti / janapadàt ayodhyàto nirvàsitàü niùkàmitàü garbhagurvomityanvayaþ / prayogàti÷ayapadayogàrthaü ghadçyan vyàcaùñe---svaprayogamati÷ayàna iti / eva prayogaþ såcita iti---sãtàlakùmaõayoþ prave÷aråpo 'nyaþ prayogaþ såcita ityarthaþ / såcita ityatra prayojita iti kvacit pàñhaþ / ## (lo, ã) ita iti / atràryyapadàrthaþ sãtàråpo nepathye pàtràbhimataþ / nañãråpastu såtradhàreõàvagataþ svaprayogamati÷ayànaþ prakçtàthapratipàdanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) pravarttake kàlà÷rayeõàha---kàlamiti / tadà÷rayasya tatsåcitasya / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---"àsàditaprakaña--" ityàdi (332 pç dç) / "tataþ pravi÷ati yathànidiùño ràmaþ" / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) avalagitalakùaõamàha--yatraikatreti / yatraikatra prayoge satãtyanyaþ / samàve÷àt tatprayogasya samanirdiùñatvàt ànyatkàryyaü prasàdhyate ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ÷àkuntale--såtradhàro nañãü prati / "tavàsmi gãtaràgeõa-" (333 pç dç) ityàdi / tato ràj¤aþ prave÷aþ / ## atra àmukhe / uddhàtya (ta) kàvalagitayoritaràõi vãthyaïgàni vakùyamàõàni / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) tavàsmãti / atra gãtapra÷aüsàråpaprayoge sati ràj¤aþ prave÷aråpamanyatkàryyaü sàdhitam / pravarttake kàlà÷rayaõamato bhedakaü bodhyam / itthaü prastàvanàråpesya udghàtakàdipa¤cabhedamuktvà tatraiva prayoge yathàlàbhaü vãthyaïgànyapi prayojanãyànãtyàha---yojyànyatreti / vãthyàkhyoparåpàtmakanàñakaprabhedasya vakùyamàõasyàïgam / udghàtyakàvalagitàdãni tayorda÷àïgàni vakùyante / àmukhaprabhedatayàpi udghàtyakàvalagite ukte / atastad bhinnaikade÷e tadaïgànyapyatra yojanãyànãtyàha---udghàtyakàvalagitayoritaràõãti / ********** END OF COMMENTARY ********** nakhakuññastu--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) pa¤caprabhedà àmukhasyàmã praviùñapàtrasåcitapàtràntaraprave÷aghañità uktaþ / apraviùñasåcitapàtraghañito 'pi nakhakuññàkhyaþ ùaùñhaprabheda ityàha--nakhakuññastu iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) tallakùaõamàha--nepathyeti / nepathye ve÷aracanàsthale uktaü pàtraü àkà÷e vacanaü yasya tàdç÷aü và pàtramà÷ritya àmukhaü karttavyamityarthaþ / itthamàmukhasya ùaó bhedàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) tenàrthamiti / såtradhçk pàtraü tadbhinnamarthaü và samàkùipyaiva såcayitvaiva tàdç÷aprastàvanànte nirgacchedityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vastvitivçttam / ## (lo, u) ÷rutaü kasyàpi sammukhãnasya mukhàditivçttaü prakçtagranthàbhidheyam / asva ca prapa¤canamarthàt patradvàreõaiva / yadyapi nàsåcitasya pàtrasya raïgabhåmiùu prave÷a iti vacanàt sarveùàmapi pàtràõàü såcitànàmeva raïge prave÷astathàpi prastàvanànantaraü prave÷yapàtràõàmuktaprakàreõa vicchittibhiþ såcanamiti ÷eùaþ / kvacittu sambhramàdiyuktànàü pàtràõàü prave÷ena såcanaü na pañãkùepo 'piþ yathà candrakalàyàü pravi÷yàpañãkùepeõa saübhràntaþ ÷abara ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, å) budhairgranthakàraiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àdhikàrikamekaü syàtpràsaïgikamathàparam // VisSd_6.42 //># ## phale pradhànaphale / yathà bàlaràmàyaõo ràmacaritam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) bàlaràmàyaõe ràmacaritamiti / ràmo 'haü ràvaõàdivadhaphale svàmã, tasya caritamàdhikàrikamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## asyàdhikàriketivçttasya upakaraõanimittaü yaccaritaü tatpràsaïgikam / yathà sugrãvàdicaritam / ## iha nàñye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) upakaraõanimittamiti / upakaraõamupakàraþ sàhàyyamityarthaþ / nàñakasyàntaraïgamàha---patàkàsthànakamiti / iha nàñye iti / àmukhe iti---vçttasàdhàraõe nàñye ityarthaþ / tenàsya àmukhe itivçtte ca sambhava ityagre vyaktãbhaviùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) takùmiïga iti / cintitàrthasamànacihna ityarthaþ / ## (lo, ç) àgantukena prakçtàditareõa / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) sahasaiveti / upacàrataþ kriyàto guõavatã / arthasaüpattirudde÷ya saüpattiþ / sahasaivetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ratnàvalyàm--"vàsavadatteyam" iti ràjà yadà tatkaõñhapà÷aü mocayati tadà taduktyà "sàgarikeyam" iti pratyabhij¤àya "kathaü ? priyà me sàgarikà ? alamalamatimàtraü sàhasenàmunà te tvaritamayi ! vimu¤ca tvaü latàpà÷ametam / calitamapi niroddhuü jãvitaü jãvite÷e ! kùaõamiha mama kaõñhe bàhupà÷aü nidhehi" // atra phalaråpàrthasaüpattiþ pårvàpekùayopacàràti÷ayàdguõavatyutkçùña / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vàsavadatteyamiti / vàsavadattà ràjapatnã / tadve÷ena sàgarikà àyàsyatãti kçtasaïkete ràj¤i sthite tajj¤àtvà vàsavadattaiva sàgarikàyà àgamanàt pårvamàgatya saïketabhgaü kçtvà ràjanàü hrepayitvàü gatà / ràjà ca tàmanunetuü pa÷càd calitaþ / tatastadve÷à sàgarikà àgatya ràjànamanàsàdya nirvadàllatàpà÷enàtmànaü baddhvà marttumudyatà / ràjà ca vàsavadattàmanunetuü calitaþ / pathi tàü dçùñvà vàsavadattaivàyaü mriyata iti j¤àtvà pà÷aü mocayan sàgarikàyà uktyà sàgarikeyamiti j¤àtvà guõavatãmudde÷yaphalasampattimàptavàn / atra vàsavadattàmaraõaråpe 'nyasminnarthe cintite àgantukena latàpà÷ena vàsavadattàmaraõacihnadyaïkitamriyamàõasàgarikàråpàrthaprayoga iti patàkasthànasàmànyalakùaõaü bodhyam / ## (lo, é) pårvàpekùayà pårvasya vàsavadattàj¤ànasyàpekùayà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dvitãyapatàkasthànamàha---vacaþ sàti÷ayamiti / nànàbandho bãjaprakà÷ananàyakamaïgalasåcanàdiråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà veõyàm--- "raktaprasàdhitabhuvaþ kùatavigrahà÷ca svasthà bhavantu kururàjasutàþ sabhçtyàþ" / atra raktàdãnàü rudhira÷arãràrthahetuka÷leùava÷ena bãjàrthapratipàdanànnetçmaïgalapratipattau satyàü dvitàyaü patàkàsthànam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) raktaprasàdhiteti / rakteõa rudhireõa bhaõóitabhåmayaþ / kùata÷arãràþ svargasthà bhavantviti ÷leùalabhyor'thaþ / tadàha---atra raktàdãnàmiti / atrànuraktàdyarthe cintite ÷abdaråpatalliïgo 'nyo rudhiràdyartha àgantukena ÷abdena prayogàt patàkasthànasàmànyalakùaõasattvam / idaü patàkàsthànamàmukhàntargataü vakùyamàõaü ca vçttàntargataü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) tçtãyamàha---arthopakùepakamiti / arthopakùepakaü prastutavastusåcakaü yattu vaca ityarthaþ / ÷liùñeti vyàcaùñe / sambandhayogyena iti uktavàkyànvayaþ savinayamityatra vinayo vi÷eùaõa nayaþ ni÷cayaþ tad vyàcaùñe--vi÷eùeti / ********** END OF COMMENTARY ********** lãnamavyaktàrtham, ÷liùñena sambandhayogyenàbhipràyàntaraprayuktena pratyuttareõotapetam, savinayaü vi÷eùani÷cayapràptyà sahitaü saüpàdyate yattattçtãyaü patàkàsthànam / yathà veõyàü dvitãye 'ïke "ka¤cukã-deva ! bhagnaü bhagnam / ràjà--kena ? ka¤cukã--bhãmena / ràjà--kasya ? ka¤cukã--bhavataþ / ràjà--àþ ! kiü pralapasi ? ka¤cukã--(sabhayam) deva ! nanu bravãmi / bhagnaü bhãmena bhavataþ / ràjà-dhig vçddhàpasada ! ko 'yamadya te vyàmohaþ ? ka¤cukã-deva ! na vyàmohaþ / satyameva-- "bhagnaü bhãmena bhavato marutà rathaketanam / patitiü kiïgiõãkvàõabaddhàkrandamiva kùitau" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) bagnamiti--- bhagnaü bhãmeva marutà bhavato rathaketanam / patitaü kiïkiõãjàlaü baddhàkrandamiva kùitau / iti ka¤cukinà vaktavye sambhramàt khaõóa÷a uktam / duryodhanorubhaïgaråpàrthopakùepakaü bhãmenetyatra bhãmasenaråpeõa svànuùñhànayogyena ketanabhaïgatiriktabhipràyayuktena duryodhanasya pratyuttareõepetam / atra lãnàdikaü spaùñàrthamavadheyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra duryodhanorubhaïgaråpaprastutasaükràntamarthopakùepaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) arthopakùepakatvaü vyàcaùñe---atreti / atra ketubhaïgaråpe 'nyasmin cintite årubhaïgaråpàrthaprayoga àgantukena ÷liùña÷abdenetyataþ patàkàsthànasàmànyalakùaõasattvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) caturthamàha---vdyartho vacaneti / su÷liùñaþ arthadvaye ÷obhana÷liùñaþ / kàvyaü ÷lokastatra yojatiþ / pradhànàrthàntarasya mukhyatayà pratipàdyàrthàntarasya såcaka ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ratnàvalyàm--- "uddàmotkalikàü vipàõóurarucaü pràrabdhajçmbhàü kùaõà- dàyàsaü ÷vasanodramairaviralairàtanvatãmàtmanaþ / adyodyànalatàmimàü samadanàü nàrãmivànyàü dhruvaü pa÷yan kopavipàñaladyuti mukhaü devyàþ kariùyàmyaham" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) uddàmeti---ràj¤à parigçhãtàü màdhavãlatàmakàlakusumitàü vàsavadattayàþ paràjaya÷aüsinãü tasyaiva dar÷ayato ràj¤a uktiriyam / samadànàü virahiõãm anyàü nàrãmiva / imàmudyànalatàü pa÷yannahaü devyà vàsavadattàyà mukhaü kopavipàñaladyutiü kariùyàmãtyanvayaþ / mamànyanàrãdar÷anena iva tatparàjayahetukusumitamàdhavãlatàdar÷anenàpi tasyàþ kopo bhàvãtyarthaþ / udyànalatàyà virahinàryà÷ca vi÷eùaõànyàha---uddàmetyàdãni / uktalikà udratakalikà utkaõñhà ca / tayoruddàmatvamati÷ayaþ / vipàõóuraü svabhàvàd virahàcca / jçmbhà vikà÷aþ ÷visavi÷eùa÷ca / ÷vasanasya vahirvàyorniþ ÷vàsasya codramàt àyàsaü vyàkulatàü kheda¤ca àtanvatãü kurvatãm / ## (lo, ë) uddàmeti---udratà kalikà koraka utkaõñhà ca / jçmbhà vikà÷aþ sukhaniþ ÷vàsavi÷eùa÷ca / ÷vasano niþ ÷vàsaþ bàhyapavana÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhàvyarthaþ såcitaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) atra bhàvyartha iti / ràj¤à sàgarikàdar÷anàt vàsavadattàyàþ bhàvã kopo mukhyàtayà pratipàdya iti pradhànaü såcitam / atra kusumilatàdar÷anàd bhàvini kope cintite sàgarikàdar÷anàt tatkopa àgantukena ÷liùña÷abdena pratipàditaþ / ataþ patàkàsthànasàmànyalakùaõasattvam / ********** END OF COMMENTARY ********** etàni catvàri patàkàsthànàni kvacinmaïgalàrthaü kvacidamaïgalàrthaü sarvasandhiùu bhavanti / kàvyakarturicchàva÷àdbhåyo bhåyo 'pi bhavanti / yatpunaþ kenaciduktam--"mukhasandhimàrabhya sandhicatuùñaye krameõa bhavanti" iti / tadanye na manyante, eùàmatyantamupàdeyànàmaniyamena sarvatràpi sarveùàmapi bhavituü yuktatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) kvacinmaïgalàrthamiti / prathame marttu pravçttavàsavadattàj¤ànàdbhilaùitasàgarikàpràpteruddàmotkalikàmityatra bhàvinyàþ sàgarikàpràpte÷ca bodhanàt maïgalàrthatà / raktaprasàdhitetyàdau kuråõàü maraõasya bhagnaü bhãmenetyàdau duryodhanorubhaïgasya ca bodhanàt teùàmamaïgalàrthatà / bhåyo bhåyo 'pi iti / sthàne sthàne ityarthaþ / sandhicatuùñaye iti / patàkàsthànasya catuùkatvàt prathamopasthitasandhicatuùñaye ityarthaþ / sarvatràpãri / pa¤casandhiùvapi ityarthaþ / sarveùàmiti sarvapatàkàsthànànàmityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, e) yatsyàditi / ràmàderhi chadmanà vàlivadhàderabhidhàne gåóhataratadabhipràyaparij¤ànànipuõànàü nàñakakàvyàdibhiþ rasàsvàdamukhapiõóadvàreõa kçtyàkçtyapravçttinivçttiyojyànàü sukumàramatãnàü ràjaputrabhçtãnàü ÷rãràmacandràdimahàpuruùacaritamàlocyànucitàsu kathàsu pravçttiprasaïgaþ syàditi / màhapuruùacaritamapyanucitamitivçttam / nàñakàdau parihàryamiti bhàvaþ / rasasyànucitatvaü vakùyamàõavyabhicàribhàvàdeþ sva÷abdavàcyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** anucitamitivçttaü yathà--ràmasyacchadmanà bàlivadhaþ / taccodàttaràghave nonoktameva / vãracarite tu vàlã ràmavadhàrthamàgato ràmeõa hata ityanyathà kçtaþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) yà ca syàdvarùaparyantamiti / tàdç÷ã kathà dinadvayàdinàbhinetavyà ityarthaþ / anyà ceti---anyà vistarà bàhulyàdabhinetuma÷akyà / sà kathà arthopakùepakairvakùyamàõàr'thopakùepakaparibhàvitairviùkambhakàdipa¤cabhi rbudhaiþ såcyetyarthaþ / såcyà ityatra kùepyàiti kvacit pàñhaþ / aïkeùvadar÷anãyetyàdikaü pårvatra anyà ityatrànvitam / tena sàpyarthopakùepakaiþ såcyetyarthaþ / ## (lo, ai) nanu yadi dåràhvànàdayo 'ïkeùvadar÷anãyàstatkathaü nàñakàdavupakùepaõãyà / ekadinamàtrasya ca kathàyà aïkadar÷anãyatvena dinadvayàdikathàyàþ kathaü parigrahaþ kathàvistàro và rasavinghahetutvàtkathamaïke dar÷anãya ityata àhçaïkeùviti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## aïkeùu adar÷anãyà kathà yuddhàdikathà / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) varùàdadhobhavamuttarabhavaü dvitãyavarùàdinàpi niùpàdyam / pårvatra varùaparyantatvamiha tu varùàdårddhvatvamiti bhedànna paunaruktyam / varùàdårddhvamiti / tat sarvaü varùàdårddhvaü na kartavyam / idamupalakùaõam / kintu màsaparyantamapi na karttavyam / kintu aïkavicchede eva kàryamityarthaþ / ## (lo, o) nanu ekavarùakathaiva yadyarthopakùepeõa vàcyà tadårddhvaü kathà kiü parityàjyà ityata àha---varùàditi / ********** END OF COMMENTARY ********** uktaü hi muninà-- "aïkacchedeü kàryaü màsakçtaü varùasa¤citaü vàpi / tatsarvaü kartavyaü varùàdårdhvaü na tu kadàcit" // ## (lo, au) aïkaccheda iti / taditi, pràsiddham / sarvaü màsasa¤citaü varùasa¤citaü vàpi kàryaü kçtyam aïkacchede 'pi karttavyam / arthàdarthopakùepakaiþ såcyamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü ca caturda÷avarùavyàpinyapi ràmavanavàse ye ye viràdhavadhàdayaþ kathàü--÷àste te varùavarùàvayavadinayugmàdãnàmekatamena såcanãyà na viruddhàþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) dinàvasàne iti / dinàvasànakàryaü yadvastu dinenaivopapadyate kriyàbàhulyàbhàvàt / dinenaivàbhinetuü ÷akyata ityarthaþ / dinaikopapàdanãyaü vastu kathaü vàcyamityatràha---arthopakùepakairiti / ********** END OF COMMENTARY ********** ke ter'thopakùepakà ityàha-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) viùkambhasya dvaividhyamàha---madhyeneti / utkçùñàdhamàpàtrabhinnaü pàtramadhyam / kapàlakuõóaleti / tatkçtyamityarthaþ / evamuttaratràpi / ## (lo, a) yathodde÷alakùaõamàha--vçtteti / pàtrasya madhyatvam atimahataþ ÷rãràmacandràdernyånatvena / viùkambhake pàtràõàü saüskçtabhàùitvasya lakùyeùu dar÷anàt / madhyamapàtràõàü hi pràkçtabhàùitvam / taduktaü bhàùàrõave--- bhàùàmadhyamapàtràõàü nàñakàdau vi÷eùataþ / mahàràùñrã saurasenãtyuktà bhàùà dvidhà budhaiþ // iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ÷uddho yathà--màlatãmàdhave ÷ma÷àne kapàlakuõóalà / saïkãrõo yathà--ràmàbhinde kùapaõakakàpàlikau / atha prave÷akaþ--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) aïkadvayeti / aïkadvayapadasya dvitãyàdyaïkaparatvamityabhipràyaþ / ÷eùamiti / vçttavarttiùyamàõetyàdiråpam / ## (lo, à) nãcapàtraprayojita ityatra nãcatvaü hi asaüskçtabhàùitvàdeva / tena sakhyàdibhi÷ca prave÷akasya prayojitatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** aïkadvayasyàntariti prathamàïke 'sya pratiùedhaþ / yathà--veõyàma÷catthàmàïke ràkùasamithunam / atha cålikà--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) antarjavanikà / ve÷aracanàsthànaveùñanapañaþ / arthasya såcanetyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vãracarite caturthàïkasyàdau--"(nepathye) bho bho vaimànikàþ, pravartantàü raïgamaïgalàni" ityàdi / "ràmeõa para÷uràmo jitaþ" iti nepathye pàtraiþ såcitam / athàïkàvatàraþ--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) aïkànta iti / aïkànte pàtraiþ såcitor'thàdaparaþ aïkaþ yadavatarati ityarthaþ / tadaïkasyàvibhàgata iti / vibhàgastadbhedaþ, tadabhinnatvena prayojita ityarthaþ / atra dvitãyàntàt tas / aïkavicchede 'pi tadaïkotthàpità'kàïkùayaivàvatãrõo 'paràïka ityarthaþ / tadàha---tadaïkasyàïgavi÷eùa iveti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---abhij¤àne pa¤camàïke pàtraiþ såcitaþ ùaùñhàïkastadaïkasyàïgavi÷eùa ivàvatãrõaþ / athàïkamukham--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) yatra syàdaïka iti / aïkànàü samastàïkavakùyamàõànamarthanàmakhilà påcanetyarthaþ / aïkàvatàre tadaïkamàtrasåcanam aïkamukhe tu samastàïkasåcaneti bhedaþ / gajàrtheti bãjabhåtàrthakhyàpanàt / bãjàrthakhyàpakasaüj¤aka¤ca tadityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---màlatãmàdhave prathamàïkàdau kàmandakyavalokite bhårivasuprabhçtãnàü bhàvibhåmikànàü parikùiptakathàprabandhasya ca prasaïgàtsaünive÷aü såcitavatyau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) bhàvibhåmikànàü bhàviprasaïgànàü parikùiptaþ saükùiptaþ / sannive÷aü sthàne 'bhineyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## aïkàntapàtraiïkànte praviùñaiþ pàtraiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aïkamukhasya dhanikenoktaü lakùaõàntaramàha--aïkàntapàtrairiti / chinnàïkasya samàpyamànàïkasya sambandhibhistadaïkànte praviùñaiþ pàtrairaparàïkasåcanamityarthaþ / pårvalakùaõe pårvapraviùñapàtraiþ samastàïkàrthasåcanamatra tu aïkàntaþ praviùñapàtraistaduttaràïkàrthamàtrasåcanamiti bhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vãracarite dvitãyàïkànte--"(pravi÷ya) sumantraþ-bhagavantau va÷iùñhavi÷vàmitrau bhavataþ sabhàrgavànàhvayataþ / itare--kva bhagavantau / sumantraþ--mahàràjada÷arathasyàntike / itare---tattatraiva gacchàvaþ" ityaïkaparisamàptau / "(tataþ pravi÷antyupaviùñà va÷iùñhavi÷vàmitrapara÷uràmaþ)'ityatra pårvàïkànta eva praviùñena sumàntrapàtreõa ÷atànandajanakakathàvicchede uttaràïkamukhasåcanàdaïkàsyam" iti / etacca dhanikamatànusàreõoktam / anye tuü---"aïkàvataraõonaivedaü gatàrtham" ityàhuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) idaü lakùaõaü dhanikamata eva ityàha---etacceti / aïkàvatàreõaiveti / tallakùaõàkràntatvàdetasya àdàvaïkasya dar÷ita ityanena / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) viùkambhakaraõamaïkàdàveveti pragdar÷itamidànã tasyaiva vi÷eùava÷àdàmukhasyànte 'pi karaõamityàha---apekùitamiti / ÷eùamapekùitakàryyataþ / ÷eùaü nãrasaü bhinnaü vastuvistaramityanvayaþ / amukhànantaraü kàryyamityanvayaþ / yaugandharàyaõaprayojita iti---viùkambhaka iti ÷eùaþ / tatra hi apekùito vatsaràjasàgarikayorvçttàntaþ / taü parityajyàmukhànantaraü svecchàcàrã bhãta evàsmi bhartturiti nãrasaüsvabhayaü yaugandharàyaõena dar÷itam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--ratnàvalyàü yaugandharàyaõaprayojitaþ / ## #<àdàveva tadàïkesyàdàmukhàkùepasaü÷rayaþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) àdàvaïkasya dar÷ita iti yaduktaü tadviùayaü dar÷ayati---yadàtviti / målàdeva nãrasavastvami÷raõàdeva / àmukhàkùepasaü÷raya iti / àmukhena yaþ pàtrasyàkùepaþ tamà÷ritya pravçtta ityarthaþ / ÷àkuntaleti / tatra hi målàdevànasåyayà pravarttitaþ sa rasa eva ÷akuntalàyà virahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---÷àkuntale / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) adhikàriõa iti / mukhyaphalasvàmina ityarthaþ / tena nàyakavadhaþ kvàpi na varõanãyaü ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** rasaþ ÷çïgàràdiþ / yaduktaü dhanikena--- "na càtirasato vastu dåraü vicchinnatàü nayet / rasaü và na tirodadhyàdvastvalaïkàralakùaõaiþ" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) rasavastunoriti / vastu alaïkàrabhinnapadàrthaþ / lakùaõairj¤àpakaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## arthaprakçtayaþ prayojanasiddhihetavaþ / tatra bãjam--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) nàñye karttavyàntaramàha---svalpamàtramiti / yudhiùñhirotsàha iti tasya balotsàha ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---ratnàvalyàü vatsaràjasya ratnàvalãpràptiheturdaivànukålyalàlito yaugandharàyaõavyàpàraþ / yathà và---veõyàü draupadãke÷asaüyamanaheturbhãmasenakrodhopacito yudhiùñhirotsàhaþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) binduråpàmarthaprakçtimàha---avàntareti / bindvavicchedeti paribhàùàråpabhidam / bindupadaü napuüsakaliïgamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---ratnàvalyàmanaïgapåjàparisamàptau kathàrthavicchede sati "udayansyendorivodvãkùate" iti sàgarikà ÷rutvà "(saharùam) kadhaü eso so udaaõaõarindo" ityàdiravàntaràrthahetuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) udayanasyendoriva ityàdikaü vandivàkyam / kathamiti / kathaü sa eva udayananarendra iti saüskçtam / vatsaràja eva udayananàmà / avàntaràrthe sàgarikavirahe udayanançpatvena j¤ànàt hi tasya virahavarõanapravçtyàcchedaþ / kintu tatsåcakaü vinaiva nçpadar÷anaråpakàraõasattvàt pravarttate ityato 'ïkàvatàràdibhedaþ / aïkàvatàre tu pårvapraviùñapàtraiþ såcaneti / ## (lo, i) kathamiti / kathameùa saudayananarendraþ / ratnàvalyàmeva dvitãyabinduryathà devãgamanànantaramevàntaràvicchede vidåùakaü prati ràj¤à vacanam / dhiïamårkha ! alaü parihàsena àbhijàtyena gåóho devyàstvayà na lakùitaþ kopaþ / tathà hi devãmeva prasàdayituü gacchàva iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) patàkàråpàmarthaprakçtimàha---vyàpãti / vçttaü nàyakasahàyasya tacca vyàpi anekàlavyàpi / pràsaïgikaü nàyakaprasaïgavçttam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---ràmacarite-sugrãvàdeþ, veõyàü bhãmàdeþ, ÷àkuntale-vidåùakasya caritam / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) prakàràntaramàha---patàkànàyakasyàpãti / anàyakasyàpãtyakàrapra÷leùaþ / tathà cànàyakasya sugrãvàderapi svakãyaràjyalàbhàdiphalàntaraü yattadapi patàkàntaramityarthaþ / api÷abdàt nàyakasya ràmasya setubandhàdi phalàntaramapi patàkàntaramiti bodhyam / garbhe sandhàviti / garbhe vimarùe và sandhau ityubhayatra sandhàvityasyànvayaþ / garbhavimar÷opasaühçtiråpà hi pa¤casandhayo vakùyante / tatra garbhavimar÷aråpasandhidvaye tasya patàkàsaüj¤akasyànàyakanàyakadvayaphalàntarasya nirvàho niùpattirityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---sugrãvàdeþ ràjyapràptyàdi / yattu muninoktam--"à gàrbhàdvà vimar÷àdvà patàkà vinivartate" // iti / tatra "patàketi / patàkà nàyakaphalaü nirvahaõaparyantamapi patàkàyàþ pravçttidar÷anàt, iti vyàkhyàtamabhinavaguptapàdaiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) àgarbhàditi / munivàkye patàketyutkãrtya vyàcaùñe---patàkànàyaketi / atràpi akàrapra÷leùaþ / anàyakaphalaråpà patàkaiva àgarbhàd àvimarùàd và nivarttate ityarthaþ / asminnabhinavaguptapàdavyàkhyàne hetumàha---nirvàhaparyyantamapãti / patàkàvyàpi pràsaïgikaråpàyàþ / anàyakasya phalàntararåpàyà eva patàkàyà àgarbhàd và àvimar÷àdvà nivçttirityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) prakarãråpàmarthaprakçtimàha---pràsaïgikamiti / prasaïgàdupasthitaü prade÷asthaü prade÷avi÷eùe niùpannamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---kulapatyaïke ràvaõajañàyusaüvàdaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) ràvaõajañàyusaüvàda iti / tasyàr'thaprakçtitvaü tu ràvaõahçtasãtàvarõanapràptidvàrà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) nàyakasyàpi phalàntaraü patàkà / prakarã tu na nàyakasya phalàntaramityarthaþ / naca ràvaõasyànàyakatvàt phalaü tatphalakatvàt asya patàkatvaprasaktiriti vàcyam / anàyakatvena nàyakasahàyasyaiva vivakùitatvàt, na¤aþ sadç÷arthakatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---jañàyoþ mokùapràptiþ / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) kàryyaråpàrthaprakçtimàha------apekùitamiti / àrambho nàñakàrambhaþ / samàpanamapi nàñakasyaiva / ràvaõavadha iti / tatsiddhau satyàü hi nàñakasamàpanam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---ràmacarite ràvaõavadhaþ / ## #<àrambhayatnapràptyà÷àniyatàptiphalàgamàþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) asya kàryyasya pa¤càvasthà àha---avasthà iti / niùpàdakaniùpàdyaråpà avasthà ityarthaþ / tatràrambhayatnapràptyà÷àniyatàptiråpàþ catastro 'vasthà viùpàdikàþ / phalàgamaråpà tu niùpàdyà ityavadheyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## yathà---ratnàvalyàü ratnàvalyantaþ puranive÷àrthaü yaugandharàyaõasyautsukyam / evaü nàyakanàyikàdãnàmapyautsukyamàkareùu boddhavyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) tatràrambhalakùaõamàha---bhavediti / àkara iti tattannàñake ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ratnàvalyàm---"tahavi õa atthi aõyo daüsaõa uvào tti jadhà tadhà àlihia jadhàsamãhidaü karaissam" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) taha vi iti / tathàpi nàstyanyo dar÷anopàya itinyathà tathà àlikhya yathàsamãhitaü kariùyamãti saüskçtam / aïgulikampanànantaraü tathàpyuktiþ / saïgamopàyaþ tadaïgabhåto vyàpàrasyaiva yatnatvenoktatvàt / ## (lo, ã) tathàpi iti / tathàpi nàsti anyo dar÷anopàya iti / yathà tathàlikhya yathàsamãhitaü kariùyàmi / yathà candrakalàyàü yakùmãvarapradànaråpaphalapràptisahito ràj¤a÷candrakalàlàbhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityàdinà pratipàdito ratnàvalyà÷citralekhanàdirvatsaràjasaïgamopàyaþ / yathà ca---ràmacarite samudrabandhanàdiþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) pràptya÷àmàha---upàyeti / upàyàpàya÷aïkàbhyàü pràptisambhavaþ / udde÷yapràptisambhàvanà pràptyà÷à / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---ratnàvalyàü tçtãye 'ïke veùaparivartanàbhisaraõàdeþ saïgamopàyàdvàsavadattàlakùaõàpàya÷aïkayà cànirdhàritaikàntasaïgamaråpaphalapràptiþ pràptya÷à / evamanyatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) ve÷aparivarttanaü sàgarikàyà vàsavadattàve÷akaraõam / tena ràj¤aþ samãpe tasyà abhisàraþ / saïgamopàyasya ràj¤aþ sàgarikàsaïgamopàyasya / vàsavadattàyà àgamanaråpàpàyasya ÷aïkayetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## apàyàbhàvànnirdhàritaikàntaphalapràptiþ / yathà ratnàvalyàm--"ràjà--devãprasàdanaü tyaktvà nànyamatropàyaü pa÷yàmi" / iti devãlakùaõàpàyasya prasàdanena nivàraõànniyataphalapràptiþ såcità / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) niyataphalapràptiþ såciteti / atra devyàþ kopa÷àntiråpaphalasya niyatàptiþ / nacàsya kathaü kàryàvasthàtvaü sàgarikàsaïgamanaråpakàryasya tenàniùpàdanàt iti vàcyam / tatkopasya tatpratibandhakatvena tadabhàvasya tatkàraõatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) phalàgamamàha---sàvastheti / phalayogaþ phalàgamaþ / samagraphalodayaþ samastodde÷yaphalasiddhiþ / sàmagya¤ca mukhyodde÷yaphalasya udde÷yaphalàntarasàhityam / tadvakùyati phalàntarasahita iti / iyamavasthà pårvoktacaturavasthàbhirniùpàdyà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---ratnàvalyàü ratnàvalãlàbha÷cakravartitvalakùaõaphalàntaralàbhasahitaþ / evamanyatra / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) yathàsaükhyamiti / àbhiþ pa¤càvasthàbhiryogàditi vçttasya pa¤cavidhaiva bhàgàþ / pa¤casandhayo bhavantãtyarthaþ / ## (lo, u) àbhiravasthàbhiràrambhàdibhiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tallakùaõamàha--- ## ekena prayojanenànvitànàü kathàü÷ànàmavàntaraikaprayojanasambandhaþ sandhiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) tallakùaõaü sandhisàmànyalakùaõam / kathàü÷anàmityatra ekànvaye satãtyasya vyàkhyà / ekeneti / ekaikena prayojanenetyarthaþ / avàntaretyàdervyàkhyà avàntareti / ********** END OF COMMENTARY ********** tadbhedànàha-- ## ## (lo, å) upasaühçtiþ nirvahaõàparaparyàyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) tadbhedàn sandhibhedàn / kramàditi---uktapa¤càvasthàsàhityenaiva sandhipa¤cakasiddheruktatvàt / tatsahitamukhasandhyàdikrameõa ityarthaþ / tathà càrambhàvasthàyukta iti / vçttàdyàbhàso mukhasandhiþ / yatnayuktaþ pratimukhasandhiþ / pràptyà÷ayukto garbhasandhiþ / niyatàptiyukto vimar÷asandhiþ / phalàgamayuktaþ upasaühçtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathàdde÷aü lakùaõamàha--- ## ## (lo, ç) nànàrtheti / nànàvidhànàmarthànàü vàcyaråpàõàü rasànà¤ca sambhavo yasyàmityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) yatra bãjeti / bãjamitivçttasya / pràrambheõeti / utsàharåpapràrambhàvasthàyuktà ityarthaþ / prathame 'ïke iti tatra kandarpapåjàyàü sàgarikàyà ràj¤o dar÷anaü vidhinà ànãya ghañitaü bãjam / tacca sàgarikàyàstatsaïgamotsàhasahitam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--ratnàvalyàü prathame 'ïke / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) mukhasandhinive÷ina iti / bãjasamutpattiråpamukhasandhàvuddiùñasya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---ratnàvalyàü dvitãye 'ïke vatsaràjasàgarikàsamàgamahetoranuràgabãjasya prathamàïkopakùiptasya susaügatà--vidåùakàbhyàü j¤àyamànatayà kiücillakùyasya vàsavadattayà citra phalakavçttàntena ki¤cidunnãyamànasyodde÷aråpa udbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vàsavadattayà citraphalaketi / sàgarikàlikhitena ràj¤à svena ca yuktaü citraphalakaü ràj¤à pràptam / vasantakahastàt skhalitaü vàsavadattayà tat pràpya tatra likhitasya tadubhayànuràgabãjanamunnãtam / tàdç÷o bhedaråpaþ pratimukhasandhi÷ca vàsavadattàyàmàgatàyàü susaïgatàvasantakayorvyàpàraråpo yatnasahitaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) pràgudbhinnasyeti / pratimukhasandhàvudbhinnasyetyarthaþ / muhurhràsànveùaõavàn samudbheda ityanvayaþ / hràsetyatra tràsetyapi kvacit pàñhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** phalasya garbhokaraõàdrarbhaþ / yathà ratnàvalyàü dvitãye 'ïke---"susaügatà---sahi, adakkhiõà dàõi si tumaü jà evaü bhaññiõà hattheõa gàhidà vi kovaü õa mu¤casi" ityàdau samudbhedaþ / punarvàsavadattàprave÷e hràsaþ / tçtãye 'ïke---"tadvàrtànveùaõàya gataþ kathaü cirayati vasantakaþ" ityanveùaõam / vióhåùakaþ--hã hã bhoþ, kosambãrajjalambheõàvi õa tàdiso piavaassassa paritoso jàdiso mama saàsàdo piyavaaõaü suõia bhavassadi" ityàdàvudbhedaþ / punarapi vàsavadattàpratyabhij¤ànàd hràsaþ / sàgarikàyàþ saïketasthànagamane 'nveùaõam / punarlatàpà÷akaraõo udbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) sahãti / sakhi ! adakùiõà idànãmasi tvam / yà evaü bhartrà haste gçhãtàpi kopaü na mu¤casãti saüskçtam / hã hãti / hã hãtyà÷carye / bho bhoþ kau÷àmbãràjyalàbhenàpina tàdç÷aþ priyavayasyasya paritoùaþ yàdç÷o mama sakà÷àt priyavacanaü ÷rutvà bhaviùyatãti saüskçtam / udbhedaþ sàgarikàsaïgamopàyasya / vàsavadattàpratyabhij¤ànàditi saïketabhaïgàrthamàgatàü tàü dçùñvetyarthaþ / punaþ sàgarikàkarttçkam / udbhedaþ phalapradhànopàyasya / latàpà÷akaraõàddhi ràj¤aþ sàgarikàdar÷anaü tato garbhasandheþ pràptyà÷àyogaråpàvasthàyogaþ / ## (lo, é) sahãti / sakhi ! adakùiõedànãmasi tvam / yà evaü bhartràhaste 'pi gçhãtàpi kopaü na mu¤casi / hã hã bho paritoùe / kau÷àmbãràjyalàbhenàpi na tàdç÷aþ priyavayasyasya paritoùaþ yàdç÷aü mama sakà÷àt priyavacanaü ÷rutvà bhaviùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vimir÷aþ--- ## #<÷àpàdyaiþ sàntaràya÷ca sa vimar÷a iti smçtaþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) garbhato 'dhika iti / garbhasandhau ki¤cidudbhinno hràsànveùaõavàü÷ca udbhedaþ / atra tato 'dhiko hràsaràhtyàt / sàntaràyaþ savighnaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ÷àkuntale caturthàïkàdau---anasåyà---piaüvade, jaivi gandhavveõa vivàheõa õibbuttakallàõà piasahã sauntalà aõuråvabhattubhàiõã saüvutteti nivvudaü me hiaam, taha vi ettiaü cintaõijjam" ityata àrabhya saptamàïkopakùiptàcchakuntalàpratyabhij¤ànàtpràgarthasa¤cayaþ ÷akuntalàvismaraõaråpavinghàliïgitaþ / atha nirvahaõam--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) anasåyeti / vaktryà utkãrttanam / priyaüvade / ityàdikam uktiþ / "priyaüvade ! yadyapi gàndharveõa vivàhena nivçttakalyàõà priyasakhã ÷akuntalà anuråpabharttçgàminã saüvçttà iti nirvçtaü mama hçdayam"iti saüskçtam / ùaùñhàïka iti / tatpårvaü durvàsasaþ ÷àpena ràj¤aþ ÷akuntalàsamàgamaråpapradhànaphalasya upàyaþ pratiruddhaþ / vismaraõaråpeti / "vicintayantã yamananyamànasà tapodhanaü vetsi na màmupasthitam / smàriùyati tvàü na sa bodhaito 'pi san kathàü pramattaþ prathamoditàmiva / iti / durvàsasaþ ÷àpena vismaraõam / ayaü ÷apapratibandhakapradhànaphalopàyaråpaþ vimar÷asandhiþ ÷akuntalàyà ràjasamàgamapratyà÷àråpàvasthàsahitaþ / ## (lo, ë) piaüvade iti / priyaüvade yadyapi gàndharveõa vidhinà nivçttakalyàõà priyasakhã ÷akuntalà anuråpabharttçgàminã saüvçtteti nivçttaü me hçdayam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aikàrthyamupanãyanta iti / ekodde÷yanirvàhàdekàrthatà / spaùñamaparam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--veõyàm--"ka¤cukà--(upasçtya, saharùam-) mahàràja !vardhase / ayaü khalu bhãmaseno duryodhanakùatajàruõãkçtasarva÷arãro durlakùyavyaktiþ" ityàdinà draupadãke÷asaüyamanàdimukhasandhyàdibãjànàü nijanijasthànopakùiptànàmekàrthayojanam / yathà và-÷àkuntale saptamàïke '÷akuntalàbhij¤ànàduttaror'tharà÷iþ / eùàmaïgànyàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ayaü prakãrõàrthaikàtmatopanayanaråpo nirvahaõasandhiþ / udde÷ya÷akuntalàsamàgamaråpaphalàgamàvasthàsahitaþ / eùàmiti pa¤casandhànàmityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tatra mukhasandherdvàda÷àïgànyàha---upakùepa ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathodde÷aü lakùaõamàha-- ## ## (lo, e) samutpattiþ samutpattimàtram / ********** END OF COMMENTARY ********** kàvyàrtha itivçttalakùaõaprastutàbhidheyaþ / yathà veõyàm--"bhãmaþ--- làbhàgçhànalaviùànnasabhàprave÷aiþ pràõeùu vittanicayeùu ca naþ prahçtya / àkçùya pàõóavavadhåparidhànake÷àn svasthà bhavanti mayi jãvati dhàrtaràùñràþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) làkùàgçhànaleti---"svasthà bhavantu kururàjasutàþ sabhçtyàþ"iti såtradhàrasyoktiü ÷rutvà praviùñasya bhãmasyoktiriyam / làkùetyàdibhiþ pràõeùu vittanicayeùu ca ye 'smàn prahçtya dhàrtaràùñrà mayi jãvati sati svasthà bhavanti ? iti / atra kàkudhvaninà na svasthà bhaviùyantãtyarthaþ / làkùetyàdinà pràõeùu prahàraprave÷ena vittanicayeùu ca prahàraþ / paridhànake÷ànityatra dvandvaþ / atra kàvyàrthasya kurukulavadhapratipàdanasyotpattiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--- pravçddhaü yadvairaü mama khalu ÷isoreva kurubhir- na tatràryo heturna bhavati kirãñã na ca yuvàm / jaràsaüdhasyoraþ sthalamiva viråóhaü punarapi krudhà bhãmaþ sandhiü vighañayati yåyaü ghañayata // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) parikaralakùaõamàha---samutpanneti / pravçddhaü yadvairamiti---sandhikaraõavimukhasya bhãmasya sahadevaü pratyuktiriyam / ÷i÷oreveti---mama yauvanàpekùàpi tairna kçtà, ÷i÷ukàla eva viùadànàt / àryo yudhiùñhiraþ / kirãñã arjunaþ / yuvàü nakulasahadevau / viråóhaü kçùõadautyena jàtaü, sandhimityanvayaþ / atra samutpannalàkùàgçhàdikathanaråpàrthabàhulyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--- ca¤cadrabhujabhramitacaõóagadàbhighàtasaücårõitoruyugalasya suyodhanasya / styànàvanaddhaghana÷oõita÷oõapàõiruttaüsayiùyati kacàüstava devi ! bhãmaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) parinyàsalakùaõamàha---tanniùpattiriti / kàvyàbhidheyaråpasyetivçttasya niùpattiþ---bhàvaniùpattikathanamityarthaþ / ca¤caditi---draupadãü pratã bhãmasyoktiriyam / he devi draupadi ! tava kacàn ke÷àn veõãbaddhàn kurvan bhãma uttaüsayiùyati / uttaüsanena duryodhanoruråpàlaïkàreõa vi÷iùñàn kariùyatãtyarthaþ / bhãmaþ kãdç÷aþ ? suyodhanasya styànàvanaddhena pravçddhasambaddhena ghana÷oõitena ÷oõapàõiþ / suyodhanasya kãdç÷asya ? ca¤catà calatà bhujena bhramitayà gadayàbhighàtena saücårõitamåruyugalaü yasya tàdç÷asya / atra bhàvinyà årubhaïganiùpatteþ kathanam / ## (lo, ai) styàneti-styànaþ san avanaddhaþ dçóhãbhåta ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atropakùepo nàmetivattalakùaõasya kàvyàbhidhaiyasya saükùepeõopakùepaõamàtram / parikarastasyaiva bahulãkaraõam / parinyàsastato 'pi na÷cayàpattiråpatayà parito hçdaye nyasanam, ityeùàü bhedaþ / etàni càïgàni uktenaiva paurvàparyeõa bhavanti, aïgàntaràõi tvanyathàpi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) aktatrayàõàü bhedaü vicintya dar÷ayati---atreti / tato 'pi na÷cayàpattiråpatayà iti ni÷cayasya bhàvikarttavyani÷cayasyàpattirapàdànaü bodhanamiti yàvat / hçdaye boddhurhçdaye / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---guõàkhyànaü vilobhanam /># yathà tatraiva---"draupadã--õàdha, kiü dukkaraü tue parikuvideõa" / yathà và mama candrakalàyàü candrakalàvarõane--seyam, "tàruõyasyavilàsaþ---" ityàdi (139 pç.) / yattu ÷akuntalàdiùu "grãvàbhaïgàbhiràmam---" ityàdi mçgàdiguõavarõanaü tadvãjàrthasambandhàbhàvànna saüdhyaïgam / evamaïgàntaràõàmapyåhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) vilobhanalakùaõamàha--guõaàkhyànamiti / kimiti / kiü duùkaraü tvayà kupitena iti saüskçtam / idaü bhãmasya balàdhikyaråpaguõakathanam / tàruõyasyeti / atra vilàsahàsapade tajjanakapare sàropayà lakùaõayà prayukte / atra candrakalàsaundaryyàkhyànam / mçgàdiguõavarõanamiti / guõaþ--spçhaõãyo dharmmaþ, atra kriyàråpaþ / bãjàrthaþ--÷akuntalàpràptibãjaråpor'thaþ / mçgakriyàvarõanasya tadasambandhatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) yuktilakùaõamàha---sampradhàraõiti / udde÷yàrthopapàdakayuktipradar÷anam ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--veõyàü sahàdevo bhãmaü prati àrya ! kiü mahàràjasaüde÷o 'yamavyutpanna evàryeõa gçhãtaþ" ityataþ prabhçti yàvadbhãmavacanam / "yuùmàn hrepayati krodhàlloke ÷atrukulakùayaþ / na lajjayati dàraõàü sabhàyàü ke÷akarùaõam" // iti / #<----pràptiþ sukhàgamaþ // VisSd_6.84 //># yathà tatraiva---"mathnàmi kaurava÷ataü samare na kopàt---" ityàdi (284 pç.) "draupadã--(÷rutvà saharùam--) õàdha, assudapuvvaü kkhu edaü vaaõam, tà puõo puõo bhaõa" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) pràptilakùaõamàha---pràptiriti / õàdheti / nàtha ! a÷rutapårvaü khalu ãdç÷aü vacanam, tatpunaþ punarbhaõa iti saüskçtam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) samàdhànalakùaõamàha---bãjasyeti / uktasya udde÷yabãjasya pradhànanàyakasammatatvena kathanaü tat / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva--"(nepathye kalakalànantaram) bho bho drupadaviràñavçùõyandhaka sahadevaprabhçtayaþ ! asmadakùauhiõãpatayaþ kauravacamåpradhànayodhà÷ca ÷çõvantu bhavantaþ--- yatsatyavratabhaïgabhãrumanasà yatnena mandãkçtaü yadvismartumapãhitaü ÷amavatà ÷ànti kulasyecchatà / taddyåtàraõisaübhçtaü nçpasutàke÷àmbaràkarùaõaiþ krodhajyotiridaü mahatkuruvane yaudhiùñhiraü jçmbhate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) yatsatyeti / yat yaudhiùñhiraü krodhajyoti iti sarvatra vi÷eùaõam / dyåtàraõãti / dyåtaråpàyàmaraõyàü manthanakàùñhe nçpasutàyà drupadasutàyà draupadyàþ ke÷asyàmbarasya càkarùaõàt sambhçtakrodhajyotiragniþ / anyadapi hi jyotiraraõyàmàkarùaõàtsambhçtaü bhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "svasthà bhavantu mayi jãvati--" ityàdi bãjasya pradhànanàyakàbhimatatvena samyagahitatvàtsamàdhànam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) samàdhànapadasya yogàrthamatropapàdayati---atreti / atra bhãmokta bàjasya pradhànanàyakayudhiùñhirasammatatvakathanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà bàlacarite--- "utsàhàti÷ayaü vatsa ! tava bàlyaü ca pa÷yataþ / mama harùaviùàdàbhyàmàkràntaü yugapanmanaþ" / yathà và mama prabhàvatyàm--"nayanayugàsecanakam-" ityàdi (236 pç.) / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) vidhànaråpàïgalakùaõamàha---sukhaduþ khàbhyàü kçto 'partha ityarthaþ / utsàheti / idaü ràmaü prati janakasya vàkyam / atra utsàhena sukham / bàlyena ca duþkham / nayanayugetyatra yathoktàrthena sukham / tadvirahàd duþ kham / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--veõyàü draupadã yuddhaü syànna veti saü÷ayànà tårya÷abdànantaram "õàdha ! kiü dàõiü eso palaajalaharatthaõidamantha khaõe khaõe samaradundubhi tàóãadi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) bhàvanàlakùaõamàha--kutåhaleti / õàdheti / nàtha kimidànãm eùa pralayajaladharastanitamàüsalaþ kùaõe kùaõe samaradundubhistàóyate / iti saüskçtam / atra yuddhecchà draupadyàþ kutåhalottarà età vàcaþ / ## (lo, a) õàdheti / nàtha kimidànãm eùa pralayajaladharaþ stanitamàüsalaþ kùaõe kùaõe samaradundubhistàóyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--"draupadã--aõõàü ca õàha, puõovi tumhehi samaràdo àacchia samàssàsaidavvà / bhãmaþ--nanu pà¤càlaràjatanaye ! kimadyàlãkà÷càsanayà-- bhåyaþ paribhavaklàntilajjàvidhuritànanam / aniþ ÷eùitakauravyaü na pa÷yasi vçkodaram // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) udbhedalakùaõamàha---bãjàrthasyeti / praroha utpàdyatàni÷cayaþ / õadheti / nàtha punarapi samà÷vàsayitavyàham iti saüskçtam / ahamiti draupadyà àtmanirdde÷aþ / bhåya iti / bandhuritaü nàmitaü bhåyo na pa÷yasãtyanvayaþ / bhaviùyata sàmãpye varttamànà atra bhãmasya kauravavadhotpàdyatàni÷cayaþ / ## (lo, à) õàdheti / nàtha punarapi tvayà samà÷vàsayitavyàham / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---karaõaü punaþ // VisSd_6.86 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) karaõalakùaõamàha---karaõamiti / spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---"devi ! gacchàmo vayamidànãü kurukulakùayàya" iti / #<---bhedaþ saühatabhedanam /># yathà tatraiva---"ata evàdyaprabhçti bhinno 'haü bhavadbhyaþ" / kecittu---"bhedaþ protsàhanà" iti vadanti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) bhedalakùaõamàha---bheda iti / adya prabhçtãti sahadeve bhãmasyoktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha pratimukhàïgàni--- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) pratimukhasandhestrayoda÷àïgànyàha--vilàsa iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) ratibogàrtheti / ratiranuràgaþ, tadbhogastadviùayo nàyikàdiþ, tatra samãhà icchà / yadyati ratirnidhåvanam tadbhogàya icchetyevamartha eva udàharaõànusàrã yujyate / tathàpi granthakçdvyàkhyànurodhàditthaü vyàkhyàtam / ********** END OF COMMENTARY ********** ratilakùaõasya bhàvasya yo hetubhåto bhogo viùayaþ pramadà puruùo và tadarthà samãhà vilàsaþ / yathà ÷àkuntale--- kamaü priyà na sulabhà manastu taddhàvadar÷anàyàsi / akçtàrthe 'pi manasije ratimubhayapràrthanà kurute // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) kàmaü prayeti / ÷akuntalàlipsorduùmantasya uktiriyam---akçtàrthe 'pãti / kàmina udde÷yasiddhireva manasijasya kçtàrthatà, tadrahite 'pi manasije ityarthaþ / ubhayapràrthanà ubhayasya ratimanuràgàdhikyam kuruta ityarthaþ / prakçte ca ÷akuntalàyà bhàvadar÷anàt tatpràrthanàpràrthitasya duùmantasya ratiü kuruta ityarthaþ / ## (lo, i) kàmamiti / manasije 'kçtàrthe 'pi strãpuüsayugalasya sambhogaü vinàpi ubhayapràrthanà anyo 'nyapràrthanà ratiü prãtiü kurute ityarthaþ / nàyikàyà nàyake nàyakasya nàyikàyàü yadi pràrthana dç÷yate tadà upabhogàbhàve 'pi tayoþ prãtirbhavati tena tasyà bhàvadar÷anena pràrthanà mayi abhivyakteti manaþ samà÷vàsi iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) parisarpalakùaõamàha---dçùñanaùñeti / naùñeti õa÷a adar÷ane iti dhàtvarthànusàràd dçùñasyànarthakyam / tathà ca pårvadçùñasya pa÷càdadçùñasya vastuno 'nusaraõamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ÷àkuntale---"ràjà---bhavitavyamatra tayà / tathà hi--- abhyunnatà purastàdavagàóhà jaghanagauravàtpa÷càt / dvàre 'sya pàõóusikate padapaïktirdç÷yate 'bhinavà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) bhavitavyamatra tayeti ràj¤aþ uktiriyam / tayà ÷akuntalayà bhavitavyaü sthàtavyamiti / tatra hetumàha---abhyunnateti / yato 'sya latàgçhasya pàõóusikate dvàre 'bhinavà padapaïktirdç÷yate / kãdç÷ã purastàt padasya pårvabhàge 'bhyunnatà / pa÷càdbhàge jaghanagauravàdavagàóhà / atra pårvadçùña÷akuntalànusaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) vidhåtalakùaõamàha---kçtasyeti / àdau kçtasyànunayasya prãteþ pa÷càdaparigraha àhàryya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---"alaü vo anteuravirahapajjussueõa ràesiõà uvaruddheõa" / kecittu---"vidhçtaü syàdaratiþ" iti vadanti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) tatraiveti / ÷àkuntala eva ityarthaþ / alamiti---alaü vontaþ--purikavirahaparyutsukena ràjarùiõà uparåddheneti saüskçtam / atra sakhyà uparodhava÷àt ÷akuntalàyà àdau prãtirlabhyate / uparodhaniùedhàccàhàryastadaparigrahaþ / keciditiàhàryadãdç÷aniùedhàdaratyavagamàdatra asvarasaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) tàpanalakùaõamàha---upàyeti / udde÷yàr'thopàyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ratnàvalyàm---"sagarikà--- dullahajaõàõurào lajjà guruã paraaso appà / piyasahi visamaü pemmaü maraõaü saraõaü õavari ekkam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) dullaheti---"durlabhajanànuràgo lajjà gurvo parava÷a àtmà / priyasakhi ! viùamaü prema maraõaü ÷araõaü kevalamekam" // iti saüskçtam / durlabhajano ràjà / õavarãti kevale de÷ã, evaü pradhànaü ÷araõamityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ratnàvalyàm---"susaügatà--sahã ! jassa kide tumaü àadà se aaü de purado ciññhadi / sàgarikà---(sàbhyasåyam) kassa kide ahaü àadà ? "susaügatà--alaü aõõasaükideõa / õaü cittaphalaassa" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) narmalakùaõamàha--parihàseti / sahãti / "sikhi ! yasya kçte tvàmàyàtà so 'yaü te puratastiùñhatã"ti saüskçtam / kasseti / "kasya kçte 'hamàgatà"iti saüskçtam / ayãti / "ayi anya÷aïkite nanu citraphalakasya"iti saüskçtam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---dhçtistu parihàsajà // VisSd_6.91 //># ## tathà tatraiva--"susaügatà-sahi ! adakkhiõà dàõiü si tumaü jà evvaü bhaññiõà hatthàvalambidàvi kovaü õa mu¤casi / sàgarikà--(sabhråbhaïgamãùadvihasya) susaügade ! dàõiü vi kãliduü na viramasi / kecittu--"doùasyàcchàdanaü hàsyaü narmadyutiþ" iti vadanti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) narmadyutilakùaõamàha---dhçtiriti / parihàsasahiùõutà ityarthaþ / sahãti / sakhi adakùiõà idànãmasi tvam / yà evaü bhartrà hastàvalambitàpi kopaü na mu¤casãti / susaïgate ! idànãmapi na viramasi / atra sàgarikàyàþ susaïgatàkçtaparihàsasahiùõutà / narmaõi tasyàsåyatàpradar÷anàd asahiùõutà iti bhedaþ / keciditi / atra doùàcchàdanàpratãtyà asvarasaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---pragamanaü vàkyaü syàduttarottaram /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) pra÷aüsanaråpàïgasya lakùaõamàha--pra÷aü÷anamiti / pra÷asyate 'nena iti pra÷aüsanam, uttarottaraü tàdç÷aü vàkyameva pra÷aüsananàmàïgamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vikramorva÷yàm--urva÷ã--jaadu jaadu mahàrào / ràjà--- mayà nàma jitaü yasya tvayà jaya udãryate" / ityàdi / ## yathà caõóakau÷ike---"ràjà---nånamasamãkùyakàriõà mayà andheneva sphuracchikhàkalàpo jvalanaþ padbhyàü samàkràntaþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) virodhalakùaõamàha---virodha iti / ràjà hari÷candraþ / sphuradarciþ--samåhojjvalano vi÷vàmitraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---kruddhasyànunayaþ punaþ // VisSd_6.92 //># ## yathà ratnàvalyàm--"vióhåùakaþ---bho, mà kupya / eùà hi kadalãgharantaraü gàdà" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) paryupàsanàïgalakùaõamàha---kçtasyeti / kçtasya kopahetorityarthaþ / punaranunayaþ kopàkaraõahetupradar÷anaprityarthaþ / bho iti / bho vayasya mà kupya / eùà hi kadalãgçhàntaraü gateti saüskçtam / eùeti---kadalãgçhàntaraprave÷asya pradar÷anam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---puùpaü vi÷eùavacanaü matam /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) puùpanàmàïgalakùaõamàha---muùpamiti / ayaü vi÷eùo vilakùaõapadàrtha ityevamarthakaü vacanamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---"(ràjà haste gçhãtvà spar÷aü nàñayati ) vidåùakàþ---bho vaassa ! esà apuvvà sirã tae samàsàdidà / ràjà---vayasya ! satyam--- ÷rãreùà, pàõirapyasyàþ pàrijàtasya pallavaþ / kuto 'nyathà stravatyeùa svedacchadmàmçtadravaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) bho iti / "bho vayasya eùàpårvà ÷rãstvayà samàsàdità"iti saüskçtam / ÷rãreùeti / svedacchadma gharmavyàjaþ / pàrijàtapallavàd amçtadravastravaõàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---"ràjà---kathamihastho 'haü tvayà j¤àtaþ ? susaügatà---õa kevalaü tumaü samaü cittaphalaeõa / tà jàva gadua gadua devãe õivedaissam" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vajraråpàïgalakùaõamàha--pratyakùeti / na kevalamiti / na kevalaü tvaü samaü citraphalakena / tadyàvadratvà devyai nivedayiùyami / iti saüskçtam / idaü susaïgatàvàkyaü ràj¤aþ sàkùànniùñhuram / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---upanyàsaþ prasàdanam // VisSd_6.93 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) upanyàsalakùaõamàha--upanyàsa iti / prasàdanaü prasàdanapràrthanà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva--"susaügatà--bhaññuõa ! alaü saïkàe / mae vi bhañiõãe pasàdeõa kãlidaü jjeva edihiü / tà kiü kaõõàbharaõoõa / ado vi me garuaro pasàdo eso, jaü tue ahaü ettha àlihidatti kuvidà me piasahã sàarià / esà jjeva pasàdãadu" / kecittu---"upapattikçto hyartha upanyàsaþ sa kãrtitaþ" / iti vadanti / udàharanti ca, tatraiva---"adimuharà kkhu sà gabbhadàsã" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) bhartaþ ! alaü ÷aïkayà mayàpi bhartryàþ prasàdena krãóitameva etaiþ / tat kiü karõàbharaõena ? ato 'pi me gurutaraþ prasàda eùa yattvayàhamatràlikhiteti kupità me priyasakhã sàgarikà / eùaiva prasàdyatàmiti saüskçtam / taiþ karõàbharaõaiþ kiü tvayetyàdiþ sàgarikokteranuvàdaþ / atra sàgarikàprasàdanapràrthanà upapattikçta iti yuktyupapàdasatvàduktetyarthaþ / adãti / adimukharà khalveùà garbhadàsãti saüskçtam / nàrbhadàsã antaþ puradàsã / atra samaü citraphalakenetyàdi niùñhuraü susaïgatayà pårvamuktaü vacanaü vidåùakoktyupapàdakam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) varõasaühàràïgalakùaõamàha---càturvarõyeti / bràhmaõàdyanekavarõànàü melanakathanamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mahàvãracarite tçtãye 'ïke--- pariùadiyamçùãõàmeùa vãro yudhàjit saha nçpatiramàtyairlomapàda÷ca vçddhaþ / ayamaviratayaj¤o brahmavàdã puràõaþ prabhurapi janakànàmaïga bho yàcakàste // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) pariùadiyamiti / militabràhmaõàdyanekavarõasabhàpradar÷anamidam / iyamçùãõàü pariùad sabhà / yudhàjit / kekayade÷apakatiriti çùibhiramàtyai÷ca samam eùa vçddho ràjà lomapàdaþ / ayamapi janakànàü janakavaü÷asya prabhuþ sãradhvajaþ aviratayaj¤o brahmavàdã ca / adruhaþ droda÷ånyàste prasiddhà yàjakàþ ete iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra çùikùàdãnàü varõànàü melanam / abhinavaguptapàdàstu--"varõa÷abdena pàtràõyupalakùyante / saühàro melanam" iti vyàcakùate / udàharanti ca ratnàvalyàü dvitãye 'ïke--"ado vi me attraü guruaro pasàdo--" ityàderàrabhya "õaü hatthe geõhia pasàdehi õam / ràjà--kvàsau kvàsau" ityàdi / atha gàrbhàïgàni--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) pàtràõãti / nàñyapàtràõãtyarthaþ / adovãti / ato 'pi me ayaü gurutaraþ prasàda ityàderàrabhya ityarthaþ / ityàderityavadhau pa¤camã / jaü kiõa ahaü tata ettha àlihi detyàdikamàdàvityàdyavidhiråpetyarthaþ / õaü hattheti / nanu haste gçhãtvà prasàdaya enàmityarthaþ / kvàsau kvàsàviti harùe vãpsà / atra ràjà susaïgatà sàgarikà÷ca pàtràõi, eùàü mesanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## yathà a÷vatthàmàïke--- a÷vatthàmà hata iti pçthàsånunà spaùñamuktvà svairaü ÷eùe gaja iti punarvyàhçtaü satyavàcà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) garbhasandherdvàda÷àïgànyàha---abhåteti / abhåtàharaõalakùaõamàha---tatra vyàjeti / a÷vatthàmà hata iti yudhiùñhirasya vyàjà÷rayavàkyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tacchrutvàsau dayitatanayaþ pratyayàttasya ràj¤aþ ÷astràõyàjau nayanasalilaü càpi tulyaü mumoca // ## yathà caõóakau÷ike--"ràjà---bhagavan ! gçhyatàmarjitamidaü bhàryàtanayavikrayàt / ÷eùasyàrthe kariùyàpi caõóàle 'pyàtmavikrayam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) màrgaråpàïgalakùaõamàha---tattvàrtheti / avyàjakathanamityarthaþ / gçhyatàmiti--vi÷vàmitraü prati hari÷candrançpateruktiriyam / bhàryyàyàstanayasya vikrayaõàdarjitamidaü vittaü gçhyatàmityanvayaþ / ÷eùasya vittasyàpyarthe nimittamàtmavikrayaü kariùyàsi / tatra ràj¤aþ àpadyapi avyàjakathanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ratnàvalyàm--"ràjà--- manaþ prakçtyaiva calaü durlakùyaü ca tathàpi me / kàmenaitatkathaü viddhaü samaü sarvaiþ ÷ilãmukhaiþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) råpàtmakamaïgamàha---råpamiti / vitarko 'sambhavistuhetvanusandhànam / manaþ prakçtyaiveti--sàgarikàvirahiõo ràj¤o 'yaü vitarkaþ / durlakùyaü lakùituü draùñuma÷akyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) udàharaõaråpasyàïgasya lakùaõamàha---udàharaõamiti / utkarùayuktaü svàhaïkàrayuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà a÷vatthàmàïke-- yo yaþ ÷astraü bibharti svabhujagurumadaþ pàõóavãnàü camånàü yo yaþ pà¤càlagotre ÷i÷uradhikavayà garbha÷ayyàü gato và / yo yastatkarmasàkùã, carati mayi raõo ya÷ca ya÷ca pratãpaþ krodhàndhastasya tasya svayamiha jagatàmantakasyàntako 'ham // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) yo yaþ ÷astramiti / kruddhasyà÷vatthàmna uktiriyam / mayi raõe carati sàta pàõóavãnàü camånàü madhye svabhujagurumadaþ san yo yaþ ÷astraü bibhirti evaü yo yaþ pà¤càlagotra ityàdi / evaü yo yastatkarma ityàdi / tatkarma mçtasya mama pituþ ÷ira÷chedanaråpam / evaü ya÷ca ya÷ca mama pratãmaþ krodhàndho 'haü jagatamantakasya tasya tasyàntaka ityarthaþ / tairjagadantakasya krodhoddãpanàd eva jagadantaka ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÷àsuntale---"ràjà---sthàne khalu vismçtanimeùeõa cakùuùà priyàmavalokayàmi / tathàhi-- unnamitaikabhrålatamànanamasyàþ padàni racayantyàþ / pulakà¤citena kathayati mayyanuràgaü kapolena // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) kramaråpàïgalakùaõamàha---bhàveti / bhàvasyànuràgasya tattvenopalabdhirityarthaþ unnamiteti---padàni ÷lokaghañakadàni racayantyàþ asyà ànanaü kartç pulakà¤citena kapolena mayi anuràgaü kathayati ityarthaþ / kãdç÷amànanam ? unnamitaikabhrålatam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---saügrahaþ punaþ // VisSd_6.97 //># ## yathà ratnàvalyàm---"ràjà---sàdhu vayasya ! idaü te pàritoùikam / (iti kañakaü dadàti ) / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) sàmadàneti / sàmnà prãtyà dànena ca saüpradànasya dãpamànadhanasaüpattirityarthaþ / sàdhviti---atra dãyamànakañakaråpadhanasaüpattivirdåùakasya / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---liïgàdåho 'numànatà /># yathà jànakãràghave nàñake---"ràmaþ--- lãlàgatairapi taraïgayato dharitrãmàlokanairnamayato jagatàü ÷iràüsi / tasyànumàpayati kà¤canakàntigaurakàyasya såryatanayatvamadhçùyatàü ca // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) anumànaråpàïgalakùaõamàha---liïgàditi / anumànatà kà mànam / lãleti / para÷uràmavarõanamidam / tasya lãlà vyavasàyaþ / såryyatanayatvaü såryyatulyatejasvitvena såryyaputratvamadhçùyatvaü cànumàpayati / tasya kãdç÷asya gatairgamanairapi dharitro taraïgayataþ càlayataþ / àlokanairjagatàü ÷iràüsi namayatastaddçùñamàtraiþ sarvaiþ praõamyamànatvàt / kà¤canakàntivad gaurakàyasya / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ratnàùalyàm---"priye sàgarike ! ÷ãtàü÷urmukhamutpale tava dç÷au, padmànukàrau karau, rambhàstambhanibhaü tathoruyugalaü, bàhå mçõàlopamau / ityahlàdakaràkhilaïgi ! rabhasànniþ ÷aïkamàliïgya mà- maïgani tvamanaïgatàpavidhuràõyehyehi nirvàpaya // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) pràrthanàïgaråpàïgalakùaõamàha---ratãti / ratyarthaü yo nàyikàyà harùo nàyakasya tàdç÷otsavànàü pràrthanetyarthaþ / ÷ãtàü÷urityàdi / ÷ãtàü÷uråpatvàdinà àhlàdakaràkhilàïgi ! ehi ehi rabhasàt balàt madaïgàni niþ ÷aïkamàliïgya anaïgatàpavidhuràõi tàni nirvàpaya / tàpa÷ånyàni kuru ityarthaþ / atràlaïganàdhãnotsavapràrthanà / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü ca pràrthanàkhyamaïgam / yanmate nirvahaõo bhåtàvasaratvàtpra÷astinàmàïga nàsti tanmatànusàreõoktam, anyathà pa¤caùaùñisaükhyatvaprasaïgàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) atraitadaü÷asya nirvahaõasandheþ pra÷astinàmàïgasya vaikalpikà sthitiþ / anayormilitasthitasattve tu vakùyamàõacatuþ ùaùñisaükhyàsàndhyaïgànàü na bhavati / pa¤caùaùñitvàpatteþ / tathà hi atra garbhasandhau etadaïgasattve etànyaïgani trayoda÷a bhavanti, mukhasandhyaïgani ca dvàda÷oktàni, anyasandhidvayàïgàni ca trayoda÷a trayoda÷a / nirvahaõasandhyaïgàni caturda÷eti / pa¤caùaùñitvaü prasajati / ato yanmate nirvahaõasandhau pra÷astinàmakaü caramàïgaü nàsti tanmate evàtredam aïgamanyathà tu netyàha--ida¤ceti / tatra pra÷astinàmàïgasattve hetumàha---bhåtàvasaratvàbhàvàditi / bhåtàni pràõino nàñyapàtràõi tadavasaratvaü tadvattvam / aïgànàm ityaïgani bhåtàvasaràõyucyante / pra÷astayaïgasya sadasyà÷ãrvàdatvena tathàtvàbhàvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà÷vatthàmàïke--- evasyaiva vipàko 'yaü dàruõo bhuvi vartate / ke÷agrahe dvitãye 'sminnånaü niþ ÷eùitàþ prajàþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) kùiptiråpamaïgamàha--rahasyàrthasyeti / rahasyàrtho 'bhinetavyàrtha itivçttaråpor'thastasya bheda utpattisåcanam / ekasyeti / ekasya draupadãke÷agrahaõasya / dvitãye mçtadroõasya dhçùñadyumnena ke÷agrahe 'tra sarvasaühàraråpasya rahasyasya utpattisåcanam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---tro(to) ñakaü punaþ /># ## yathà caõóakau÷ike---"kau÷ikaþ--àþ, punaþ kathamadyàpi na sambhåtà svarõàdakùiõàþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) troñakaråpàïgalakùaõamàha--troñakaü punariti / saürabdhavàk sakrodhavàk / àþ pàpeti / hari÷candraü nçpaü prati pçthivãdànadakùiõàdànàrthaü vi÷càmitrasya sakrodhavàka / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---adhibalabhisaümadhicchalena yaþ // VisSd_6.99 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) adhibalàïgalakùaõamàha---adhibalamiti / abhisandhirudde÷aùañanàrthaü chalenànusandhànam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ratnàvalyàm---"kà¤canamàlà---bhaññiõi, iyaü sà cittasàlià / vasantaassa saõõaü karomi " ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) bhaññiõi iti / he bhartri ! iyaü citra÷àlikà / tàvad vasantakasya saüj¤àü karomãti saüskçtam / citra÷àlikàyàü ràj¤aþ samãpe vàsavadattàve÷ena sàgarikàmànetuü tayà saha vasantakena saükete kçte kà¤canamàlayà tajj¤àtvà vàsavadattàmevànãya vasantakasthàne sàgarikà'gatà ityaïgulisaüj¤àü karttuü vàsavadattàyàmuktiriyaü tasyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm--- pràptàvekarathàråóhau pçcchantau tvàmitastataþ / sa karõàriþ sa ca kråro vçkakarmà vçkodaraþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) nçpàdijaniteti / nçpàdau kenàpi janità bhãtirityarthaþ / pràptàvekaratheti / sa karõàrirarjunaþ sa ca kårakarmmà kåro vçkodaro bhãmaþ / etàvekarathàråóhau bhràtarau pràptàvagatàvityarthaþ / karõàritvena kårakarmmatvena ca duryyodhanasya bhãtijananam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷aïkàbhayatràsakçtaþ sambhramo vidravo mataþ // VisSd_6.100 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vidravaråpàïgamàha---÷aïkàbhayeti / ÷aïkayà aniùña÷aïkayà bhayatràsau tatkçto yaþ saübhramaþ vyàkulatà vidravo mata ityarthaþ / bhàvyaniùñadveùo bhayam / àkasmikàniùñotpattyà karttavyamåóhatà tu tràsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- kàlàntakakaràlàsyaü krodhodbhåtaü da÷ànanam / vilokya vànarànãke sambhramaþ ko 'pyajàyata // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) kàlàntaketi / krodhoddhåtaü krodhakampitaü da÷ànanaü vilokya vàna rànãke ko 'pi saübhramo 'jàyata ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vimar÷àïgàni--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) vimar÷asandhestrayoda÷àïgànyàha---apavàda ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm---"yudhiùñhiraþ---pa¤càlaka ! kvacidàsàdità tasya duràtmanaþ kaukhyàpasadasya padavã / pà¤càlakaþ--na kevalaü padavã, sa eva duràtmà devãke÷apà÷aspar÷apàtakapradhànaheturupalabdhaþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) doùaprakhyà doùaprakhyàpanam / kauravàpasadasya kauravàdhamasya padavã pàdacihnam / so 'pi duràtmà duryodhanaþ / atroktyàmeva doùaprakhyàpanam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---saüpheño roùabhàùaõam // VisSd_6.102 //># yathà tatraiva---"ràjà---are re maruttanaya ! vçddhasya ràj¤aþ purato ninditamapyàtmakarma ÷alàghase / ÷çõu re-- kçùñà ke÷eùu bhàryà tava tava ca pa÷ostasya ràj¤astayorvà pratya÷raü bhåpatãnàü mama bhuvanapateràj¤ayà dyåtadàsã / tasmin verànubandhe vada kimapakçtaü tairhatà ye narendrà bàhvorvoryàtibhàradraviõagurumadaü màmajitvaiva darpaþ // bhãmaþ---(sakrodham) àþ pàpa / ràjà---àþ pàpa" / ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) sampheñaråpamaïgamàha---are re ityàdi / duryodhanasya bhãmaü saübodhya uktiriyam / vçddhasya ràj¤aþ dhçràùñrasya / kçùñà iti--tava bhãmasya tava arjunasya tasya ràj¤o yudhiùñhirasya và pa÷ostayornakulasahadevayorvà pa÷vorbhàryà, bhuvanapatermama àj¤ayà nçpatãnàü samakùaü dyåtadàsã ke÷eùu kçùñà / ye narendrà yuùmàbhirhatàstaistàdç÷e vairànubandhe kimapakçtaü tadvada / tàn jitvà yo darpaþ sa kiü màmajitveti kàkudhvanivi÷eùava÷àj jitvaiva darpa iti gamyate / màü kãdç÷am ? bàhvorvoryàtibhàraråpeõa draviõena dhanena gurumadam / àþ pàpeti / bhãmaduryodhanayoþ parasparaü prati uktiþ / ràjà duryodhanaþ / atra dvayoreva roùabhàùaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---"bhãmaþ--- nihatà÷eùakauravyaþ kùãbo duþ÷àsanàsçjà / bhaïktà duryodhanasyaurvorbhomo 'yaü ÷irasà nataþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) vyavasàyaråpamaïgamàha---vyavasàya÷ca iti / pratij¤àhetoþ pratij¤àrthasya saübhavo niùpattiþ, tatkathanamityarthaþ / nihateti / kùãbo mattaþ / asçjà ÷oõitena / bhaïktà bhaïgakarttà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---"yudhiùñhiraþ---bhagavan ! kçùõàgraja ! subhadràbhràtaþ ! j¤àtiprãtirmanasi na kçtà, kùatriyàõàü na dharmo råóhaü sakhyaü tadapi gaõitaü nànujasyàrjunena / tulyaþ kàmaü bhavatu bhavataþ ÷iùyayoþ snehabandhaþ ko 'yaü panthà yadasi vimukho mandabhàgye mayi tvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) dravaråpamaïgamàha--drava iti / gurorvyatikràntiþ bhartsanamityarthaþ / bhagavan ityàdi / yudhiùñhirasya duryodhanànuràgakruddhabalabhadrabhartsanamidam / kçùõagrajeti subhadràbhràtariti ca dvayaü svapakùànuràgaucityàya sambandhapradar÷anam / j¤àtiprãtiriti / j¤àtayo vayam / kùatriyàõàü dharmo 'pi manasi na kçta ityarthaþ / ayudhyamànavadhavaimukhyaü hi kùatriyàõàü dharmaþ / vayaü hyayudhyamànàþ / tavànujasya ÷rãkçùõasya arjunena saha råóhaü tatsakhyamapi na gaõitam / ÷iùyayorbhomaduryodhanayostulyaþ snehànubandhaþ / kàmaü yatheùñam / bhavatu varam / yanmandabhàgye mayi tvaü vimukhaþ / ko 'yaü pànyathàþ ityarthaþ / atra gurorbalabhadrasya yudhiùñhireõa bhartsanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva duryodhanaü prati kumàravçkodareõoktam---- janmendovimale kule vyapadi÷asyadyàpi dhatse gadàü màü duþ ÷àsanakoùõa÷oõitamadhukùãbaü ripuü manyase / darpàndho madhukaiñabhadviùi haràvapyuddhataü ceùñase tràsànme nç-pa÷o ! vihàya samaraü païke 'dhunà lãyase // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) dyutiråpàïgalakùaõamàha---tarjjaneti / kumàreõeti / bhãmenetyarthaþ / kvacit kumàravçkodareõetyeva pàñhaþ / janmeti / vimalendoþ kule janma vyapadi÷asi / adyàpi gadàü dhatse dadhàsi / duþ ÷àsanasya koùõenàlpoùõena ÷oõitamadhunà kùãbaü mattaü màü ripuü bhàùase / na tu kàryeõa pràõadàtàraü bhàùasa ityarthaþ / mudhukaiñabhadviùi ÷rãkçùõe 'pi darpàndhaþ uddhataü sàhaïkàraü ceùñase / he nçpa÷o ! me mattastràsàt samaraü vihàyàdhunà sa tvaü kathaü païke lãyase ityarthaþ / atra kathamiti kàkugamyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---÷aktiþ punarbhavet / virodhasya pra÷amanam---># yathà tatraiva--- "kurvantvàptà hatànàü raõa÷irasi janà bhasmasàd dehabhàrà- na÷rånmi÷raü katha¤ciddadatu jalamamã bàndhavà bàndhavebhyaþ / màrgantàü j¤àtidehàn hatanaragahane khaõóitàn gçdhrakaïkaiþ- rastaü bhàsvàn prayàtaþ saha ripubhirayaü saührintàü balàni // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ÷aktiråpamaïgamàha---÷aktiriti / virodhasya pra÷amanaü samàpanakathanamityarthaþ / kurvantvàptà iti / raõa÷irasi hatànàü dehabhàràn / àptà bàndhavàþ vahnisàt kurvantvityarthaþ / tathà amã bàndhavàþ katha¤cit astrairmi÷raü jalaü bàndhavebhyo dadatu / tathà hatanaragahane gçdhrakàkaiþ khaõóitàn j¤àtidehàn màrgantàm / ripubhiþ sahàyaü bhàsvànastaü prayàtaþ, balàni saühriyantàmityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---prasaïgo gurukãrttanam // VisSd_6.104 //># yathà mçcchakañikàyàm---"càõóàlakaþ---eso kkhu sàgaladattassa sudo ajjavismadattasma õattio càludatto vàvàdiduü va¤jhaññhàõaü õijjai edeõa kila gaõià vasantaseõà suaõõaloheõa vàvàdi detti / càrudattaþ---(sanirvedaü svagatam) "makha÷ataparipåtaü gotramudbhàsitaü yat, sadasi nivióacetyavrahmaghoùaiþ purustàt / mama nidhanada÷àyàü varttamànasya pàpaistadasadç÷amanuùyairghuùyate ghoùaõàyàm" // ityanena càrudattavadhàbhyudayànukålaprasaïgàd gurukãrttanamiti prasaïgaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) prasaïgaråpàïgamàha---prasaïga iti / càõóàlaka iti / hantuü nãyamànaü càrudattaü dçùñvà càõóàlaka àha ityarthaþ / eùa iti / eùa sagaradattasya suta àryavi÷vadattasya naptà càrudattaþ vyàpàdayituü vadhyasthànaü nãyate / etena kila gaõikà vasantasenà suvarõalobhena vyàpàditeti (saüskçtam ) / etacchrutvà càrudattaþ svãyapra÷astakulakãrttanàt lajjayà àha---makha÷ateti / yanmama gotraü paripåtaü tathà purastàt pårvakàle nibióai÷caityairudbhañairbrahmaghoùaiþ sadasi udbhàùitaü sabhàyàmuccaiþ-- svareõa bràhmaõaiþ pra÷astamityarthaþ / nidhanada÷àyàü varttamànasya mama tadrotraü pàpaiþ asadç÷amanuùyai÷càõóàlaiþ vadhyaghoùaõàyàmuddhoùyata ityarthaþ / ityanena iti / càrudattasya vadharåpo yo ghàtakànàmabhyudayastadanukåla ityarthaþ / tatkulaghàtakasyaiva ghàtakànàm iùñatvàt gurukãrttanam / vadhyasya pitçpitàmahàdikãrttanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## manaþ samutpanno yathà màlatãmàdhave--- dalati hçdayaü gàóhodvego dvidhà na bhidyate vahati vikalaþ kàyo mohaü na mu¤cati cetanàm / jvalayati tanåmantardàhaþ, karoti na bhasmasàt praharati vidhirmarmacchedã, na kçntati jãvitam // evaü ceùñàsamutpanno 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) khedaråpamaïgamàha---mana÷ceùñeti / dalalãti / kapàlakuõóalàpahçtamàlatã÷okàt màdhavasyoktiriyam / na vidãryate na tu dvikhaõóaü bhavatãtyarthaþ / vikalaþ kàyo mohaü vahatãtyanvayaþ / na kçntati na chinatti / evaü ceùñeti / strastàü÷àvatimàtralohitatalau bàhå ghañotkùepaõà- dadyàpi stanavepathuü janayati ÷vàsaþ pramàõàdhikaþ / baddhaü karõa÷irãùarodhivadane gharmàmbhasàü jàlakam bandhe straüsini caikahastayamitàþ paryàkulà mårddhajàþ // iti ghañotkùepaõaceùñayà ÷akuntalàyàþ ÷ramaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ãpsitàrthapratãghàtaþ pratiùedha itãùyate // VisSd_6.105 //># yathà mama prabhàvatyàü vidåùakaü prati pradyumnaþ---sakhe ! kathamiha tvamekàkã varttase ? kva nu punaþ priyasakhãjanànugamyamànà priyatamà me prabhàvatã ? vidåùakaþ- asura vaiõà àària kahiü vi õãdà / pradyumnaþ---(dãrghaü ni÷vasya ) hà pårõacandramukhi ! mattacakoranetre ! màmànatàïgi ! parihàya kuto gatàsi ?" / gaccha tvamadya nanu jãvita ! tårõameva daivaü kadarthanaparaü kçtakçtyamastu // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) pratiùedharåpamaïgamàha---ãpsiteti / asuravaiõeti---asurapatinà àkçùya kutràpi nãtà iti saüskçtam / hà pårõacandra iti pårvàrdhe priyàü sambodhya ÷ocitvàparàrddhe jãvitaü sambodhya àha gaccha tvamadyati / tatra eva kadarthanaparaü daivaü kçtakçtyamastu ityarthaþ / atrepsitasya prabhàvatãsamàgamasya pratighàtaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm---yudhiùñhiraþ--- tãrõe bhãùmamahodadhau kathamapi droõànale nivçte karõà÷ãviùabhogini pra÷amite ÷alye ca yàte divam / bhãmena priyasàhasena rabhàsàdalpàva÷eùe jaye sarva jãvitasaü÷ayaü vayamamã vàcà samàropitàþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nirodharåpamaïgamàha---kàryyatyayeti / udde÷yakàryyasyàtyayopagamanaü bhavanamityarthaþ / tãrõe iti / duryyodhanena samaü gadàyuddhe bhãmenoktam / matparàjaye sarveùàü bhràtéõàü paràjaya iti / idaü ÷rutvà yudhiùñhirasya svajayaråpakàryyasyàtyayo bhàvanãmadam / alpàva÷eùe jaye priyasàhasena bhãmena sarve vayaü jãvitasaü÷ayaü pràpità ityanvayaþ / jayasyàlpàva÷eùatvaü dar÷ayati---tãrõa iti / nirvçta ÷ànte / karõà÷ãviùeti / à÷ãdantastatra viùaü yasya / karõaråpe tàdç÷e bhogini sarpe ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm---"pà¤càlakaþ--ahaü devena cakrapàõinà sahitaþ---" ityupakramya kçtaü sandehena / påryantàü salilena ratnakala÷à ràjyàbhiùekàya te kçùõàtyantacirojjhite tu kabarãbandhe karotu kùaõam / ràme ÷àtakuñhàrabhàsvarakare kùatradrumocchedini kramadhàndhe ca vçkodare paripatatyàjau kutaþ saü÷ayaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prarocanàråpamaïgamàha---prarocanà tviti / saühàràrthapradar÷inãti / kàryyopasaühàrapradar÷inã vàk ityarthaþ / påryyantàmiti / gadàyuddhe bhãmajayajij¤àsàrthaü kçùõena prahitasya pà¤càlakasya yudhiùñhiraü prati uktiriyam / te tava ràjyàbhiùekàya påryyantàmityanvayaþ / atyantacirojjhite 'pi kabarãbandhe kçùõà draupadã kùaõamutsavaü karotu ityanvayaþ / bhãmasya jayasaü÷aye kathametat syàdityàha / ràma iti / ÷àtakuñhàreõa bhàsurakare kùatraråpadrumocchedini ràme para÷uràme vçkodare ca krodhàndhe àjau paripatati gacchati sati kuto jayasaü÷aya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm---"bho bhoþ samantapa¤cakacàriõaþ ! / nàhaü rakùo na bhåto ripurudhirajalàhlàditàïgaþ prakàmaü nistãrõorupratij¤àjalanidhigahanaþ krodhanaþ kùatriyo 'smi / bho bho ràjanyavãràþ ! samara÷ikhi÷ikhàbhukta÷eùàþ ! kçtaü va-- stràsenànena lãnairhatakarituragàntahitairàsyate yat // atra samastaripuvadhakàryasya saükçhãtatvàdàdànam --- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) àdànaråpàïgalakùaõamàha---kàryyasaügraha iti / udde÷yakàryyasya saügrahaþ pràptirityarthaþ / nàhaü bhåta iti / devayonipràõivi÷eùo bhåto nàhamityarthaþ / ata eva puüliïgatà / bhåto 'mã devayonaya iti koùàt / tarhi kastvamiti atràha---ripurudhireti / krodhanaþsan ripurudhirajalena kleditàïgaþ prãõitàïgaþ san prakàmaü yatheùñaü nistãrõaþ mahàpratij¤àråpe jalanidhitvaü vanatvaü ca råpitaü bodhyam / bho bhoþ samararåpàgni÷ikhayà bhukta÷eùà ràjanyavãràþ ! vo yuùmàkamanena àsena kçtamalam / ayaü àso vyarthaþ / mayà yåyaü na hantavyà ityarthaþ / àsaþ kathaü j¤àta ityatràha--hateti / yad yad hatakarituragàntarhitairyuùmàbhiràsyate sthãyate / atreti / samastaripuvadharåpasya kàryyasya saügçhãtatvàt pràptatvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---arjunaþ-àrya ! prasãda kimatrakrodhena-- apriyàõi karotveùa vàcà ÷akto na karmaõà / hatabhràtç÷ato duþkhã pralàpairasya kà vyathà // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) apamànàderityàdi padàd vdyuruktiparigrahaþ / àpriyàõãti / eùa duryyodhanaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha nirvahaõàïgàni / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) nirvahaõasandhe÷caturda÷àïgànyàha---sandhirvibodha ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) tatra sandhiråpàïgamàha---bãjopagamanamiti / pratij¤àtàrtharåpasya bãjasya siddhyà tatsmaraõamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva (veõyàm)---"bhãmaþ-bhavati ! yaj¤avedisambhave ! smarati bhavatã yanmayoktam--"ca¤cadbhuje" tyàdi" / anena mukhe kùiptabãjasya punarupagamanamiti sandhiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) kaurava÷ataü hatvà bhavati yaj¤etyàdikaü bhãmasyoktiþ / ca¤cadbhujetyàdikaü pràg vyàkhyàtam / aneneti / mukhe prathamataþ kùiptamupanyastaü pratij¤ayà bodhitaü bãjaü pratij¤àtàrtharåpaü punarupagataü j¤àpitamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---vibodhaþ kàryamàrgaõam /># yathà tatraiva---"bhãmaþ--mu¤catu màmàryaþ kùaõamekam / yudhiùñhiraþ--kimaparamava÷iùñam ? bhãmaþ--sumahadava÷iùñam / saüyamayàmi tàvadanena suyodhana÷oõitokùitena pàõinà pà¤càlyà duþ÷àsanàvakçùñaü ke÷ahastam / yudhiùñhiraþ--gacchatu bhavàn, anubhavatu tapasvinã veõãsaühàram" iti / anena ke÷asaüthamanakàryasyànveùaõàdvibodhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) vibodharåpamaïgamàha---vibodha iti / kàryyamàrgaõaü kàryyasyànveùaõam / ke÷ahastamiti / ke÷akalàpaü "pà÷a÷ca pakùa÷ca hasta÷ca kalàpàrthàþ / kacàt pare / " iti koùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---bhãmaþ--pà¤càli ! na khalu mayi jãvati saharüttavyà duþ÷àsanavilulità veõiràtmapàõibhyàm / tiùñha, svayamevàhaü saüharami " iti / anena kàryasyopakùepàdragrathanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) upanyàsaråpamaïgamàha---upanyàsa iti / grathanaü kariùyamàõakàryyakathanam / vilulità vi÷akalãkçtà / upakùepàt kariùyamàõatayopanyàsàt / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---nirõayaþ punaþ // VisSd_6.110 //># ## yathà tatraiva, bhãmaþ--deva ajàta÷atro ! adyàpi duryodhanahatakaþ / mayà hi tasya duràtmanaþ-- bhåmau kùiptaü ÷arãraü nihatamidamasçkcandanàbhaü nijàïge takùmãràrye niùaktà caturudadhipayaþ sãmayà sàrddhamurvyà / bhçtyà mitràõi yodhàþ kurukulamanujà dagdhametadraõàgnau nàmaikaü yadbravãùi kùitipa ! tadadhunà dhàrttaràùñasya ÷eùam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nirõayaråpamaïgamàha---nirõaya iti / ajàta÷atro iti yudhiùñhirasyàparaü nàma / bhåmau kùiptamiti / tasya duràtmano duryyodhanasya ÷arãraü mayà bhåmau kùiptaü pàtitam / tasyedamasçk nijàïgaü candanàbhaü candanavannihitam / caturudadhipayaþ sãmayà urvyà sàrddham / àryye! tvayi lakùmãrniyuktà / raõàgnavetaddagdham / tadeva kimitãtyàha---bhçtyà ityàdi / bhçtyàdyàþ kurukulamanujàþ ityanvayaþ / he kùitipa ! dhàrttaràùñrasya yannàma bravãùi adhunà tadeva ÷eùamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---vadanti paribhàùaõam / parivàdakçtaü vàkyam---># yathà ÷àkuntale--ràjà àrye ! atha sà tatrabhavatã kimàkhyasya ràjarùeþ patnã ? / tàpasã--- ko tassa dhammadàrapariññàiõo õàmaü geõhissadi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) paribhàùaõaråpamaïgamàha---vadantãti / parivàdeti parivàdenàrthena kçtaü vàkyaü parivàdàrthakaü vàkyamityarthaþ / àryye ! atha setyàdipçcchà durvàsasaþ ÷àpàdhãnavismaraõakçta÷akuntalàparityàgasya pa÷càttàü smçtvà tàmanàsàdya virahiõaþ svargàdàgacchatastàpasãmukhàt tatprasaïgaü ÷rutvà duùmantasya / ko tasseti / kastasya dharmadàraparityàgino nàma grahãùyatãti / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---labdhàrtha÷amanaü kçtiþ // VisSd_6.111 //># yathà veõyàm--"kçùõaþ--ete bhagavanto vyàsa--vàlmãkiprabhçtayo 'bhiùekaü dhàrayantastiùñhanti" iti / anena pràptaràjyasyàbhiùekamaïgalaiþ sthirãkaraõaü kçtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) kçtiråpamaïgamàha---labdhànugamanamiti / anugamanaü sthirãkaraõam / abhiùekaü dhàrayantaþ pràpayantaþ / dhàrayantãti kvacit pàñhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷u÷råùàdiþ prasàdaþ syàt---># yathà tatraiva bhãmena draupadyàþ ke÷asaüyamanam / #<---ànando và¤chitàgamaþ /># yathà tatraiva---"draupadã---visumaridaü edaü vàvàraü õàdhassa pasàdeõa puõo vi sikkhissaü" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) ànandaråpàïgamàha---ànanda iti / visumaridaü iti / vismçtamimaü vyàpàraü nàthasya prasàdena punarapi ÷ikùiùye iti saüskçtam / vyàpàraþ ke÷asaüyamanaråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ratnàvalyàm--"vàsavadattà---(ratnàvalãmàliïgya) samassasa bahiõie ! samassasa" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) samayaråpamaïgamàha---samaya iti / samassasa iti / samà÷vasihi bhagini ! samà÷vasihãti saüskçtam / iyaü sàgarikàyàþ màtulakanyakàtvena paricaye sati vàsavadattàyà uktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---tadbhavedupagåhanam // VisSd_6.112 //># ## yathà mama prabhàvatyàü nàradadar÷anàt pradyumna årddhvamavalokya--- dadhadvidyullekhàmiva kusumamàlàü marimalabhramadbhçïga÷reõãdhvanibhirupagãtàü tata itaþ / digantaü jyotibhistuhinakaragaurairdhavalayannitaþ kailàsàdriþ patati viyataþ kiü punaridam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) upagåhanaråpamaïgamàha---tadbhavediti / adbhutasaüpràptiþ adbhutadar÷anam / dadhadityàdi / kailàsàdrerityapàye pa¤camã / tathà ca kailàsàdrerapeto viyato viyato 'vadheþ patati ka÷cit padàrtha iti ÷eùaþ / kailàsàdririti kvacit pràmàdikaþ pàñhaþ / tasya kusumamàlàdhàraõàbhàvàt / kãdç÷aþ padàrthaþ ? vidyullekhàmiva kusumamàlàü dadhat / màlàü kãdç÷ã ? parimalena tata ito bhramantãnàü bhçïga÷reõãnàü dhvanibhirupagãtàm / padàrtha÷ca kãdç÷aþ ? tuhinakaragaurairjyotirbhirdigantaü ÷avalayan / digantasyàpi ÷yàmatvena dhavalajyotirmi÷raõàt ÷avalatà / ataþ kiü punaridamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---sàmadànàdi bhàùaõm /># yathà caõóakau÷ike--"dharmaþ---tadehi dharmalokamadhitiùñha" / ************* COMMENTARY ************* ## (pi, pha) bhàùaõaråpamaïgamàha---sàmadàneti / sampradànasya ÷àntatvaü sàmatena dànam / àdipadàd dàturmuktirvà iti / yattu saügraharåpasya garbhasandhaïgasya sàmadànàrthasampattiriti lakùaõam, tatra dàtureva sàmaprãtirartha÷ca dhanamiti bhedaþ / dharmalokaü dharmmàrjjitaü lokam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm--bhãmaþ--buddhaimatike ! kva sà bhànumatã / paribhavatu samprati pàõóavadàràn" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) pårvavàkyaråpamaïgamàha---pårvavàkyaü tviti / yathoktàrthopadar÷anam pareõa yathoktakañuvàkyasya smaraõamityarthaþ / bhànumatã duryyodhanasya patnã tathà dàsãdvàrà pràk kañåktiþ kçtà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà sarvatra---kiü te bhåyaþ priyamupakaromi" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) kàvyasaühàraråpamaïgamàha---varapradàneti / varapradànàrthaü saüpraptistatkàlopasthitirityarthaþ / sarvatreti / sarvanàñakànte ityarthaþ / kinte ityàdinà hi varapradànàrthaü tatkàlopasthitirlabhyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà prabhàvatyàm--- ràjànaþ sutanirvi÷eùamadhunà pa÷yantu nityaü prajà jãyasuþ sadasadvivekapañavaþ santo guõagràhiõaþ sasyasvarõasamçddhayaþ samadhikàþ santu kùamàmaõóale bhåyàdavyabhicàriõã trijagato bhakti÷ca nàràyaõo // atra copasaühàrapra÷astyoranta ekena krameõaiva sthitiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) pra÷astiråpamaïgamàha---nçpade÷àdãti / nçpasya de÷àdaþ ÷àntiþ svastyayanamà÷ãrvàda ityarthaþ / ràjàna ityàdi / adhunà sutanirvi÷eùaü yathà syàt tathà ràjànaþ prajàþ pa÷yantu / guõagràhiõaþ santaþ ÷iùñà jãyàsuþ utkarùabhàjo bhavantu, yataste sadasadvivekapañavaþ / kùamàmaõóale ÷asyànàü suvarõànà¤ca samçddhayaþ samadhikàþ santu / nàràyaõe càvyabhicàriõã akàdàcitkã bhaktiþ trijagatàü bhåyàditi nçpade÷àdi÷àntiþ / atra ceti---kàvyasaühàraråpamaïgopasaühàraþ / anenàñakànte upasaühàrapra÷astyornirdiùñakramaõaivopasthitirityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "iha ca mukhasaüdhau upakùepaparinyàsayuktyudbhedasamàdhànànàü pratimukhe ca parisarpaõapragamanavajropanyàsapuùpàõàü garbhe 'bhåtàharaõamargatro (to) ñakàdhibalakùepàõàü vimar÷e 'pavàda÷aktivyavasàyaprarocanàdànànàü pràdhanyam / anyeùàü ca yathàsambhavaü sthitiþ" iti kecit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) sandhiùu yànyaïgànyuktàni teùu katicit aïgànyeva àva÷yakatvena pradhànànãti kecidàhuþ / sandhau sandhau ca tàni dar÷ayati / iha ceti / keciditi asvarasaþ / sarveùàmaïgànàmaniyame nànàva÷yakatvadar÷anàdupasaühàrapra÷astyorevàva÷yakatvadar÷anàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà vehãsaühàre tçtãyàïke duryodhanakarõayormahatsaüpradhàraõam / evamanyatràpi / yattu rudrañàdibhiþ "niyama eva " ityuktaü tallakùyàviruddham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) catuþ ùaùñiriti / pràrthanàpra÷astyormatabhedena vaikalpikatvasyoktatvàt / samuccaye tu pa¤caùaùñitvàpatterityuktaü prageva / sandhãnàmuktànyaïgàni / pràyikatvàbhipràyeõaivoktàni / rasànuguõànurodhena tu ekasandheraïgani anyasandhàvapi kuryyàdityàha---kuryyàdaniyate iti / aniyate sandhavapi tasyàïgasya nive÷anaü kuryyàt ityanvayaþ / saüpradhàraõamiti / mukhasandheryuktiråpamaïgasaüpradhàraõaü tacca garbhasandhàvapi kçtamityarthaþ / tatra duryyodhanakarõàbhyàü yuktikaraõàt / tallakùyaviruddhamiti / lakùyeùu udàharaõanàñakeùu aniyamadar÷anàt viruddhamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) idànãmuktàïgànàü yathàsambhavaü ùañ phalànyàha / iùñànusaraõeti / iùñasyàrthasyànusaraõamityarthaþ / iùñàrtharacaneti / iùñànuharaõeti kvacit pàñhaþ / à÷caryyalàbho 'dbhutavastulàbha ityarthaþ / vçttàntasya vistareõa j¤ànam / ràgapràptiranuràgalàbhaþ / gopyànàmarthànàü saügopanam / prakà÷yànàmarthànàü prakà÷ana¤ceti prayogasya mukhasandhyàdiprayogasya aïgànàmupakùepàdyaïgànàü ùañ phalànãtyarthaþ / yathà kàvyàrthetpattiråpasya upakùeparåpasya mukhasandhyaïgasya iùñànusaraõaü phalam / evamanyàïgànàmanyàni pa¤caphalàni yathàsambhavaü nàñakeùuanusandheyàni / ## (lo, ã) yadvastu gopayitumiùñaü tadaïgasvaråpavij¤àpanena sukhena gopayitu evaü prakà÷yànàü prakà÷a÷cetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) nàñye prayoge 'ïgànàmàva÷yakatvamàha---aïgahãna iti / nàrambhakùamaþ na kàryyàrambhakùamaþ / sampàdayetàmiti / anena sandhyaïganirvàhakau prathamato nàyakapratinàyakàveveti uktam / tadabhàve kvacit tàbhyàmanirvàhe patàkàdyàstannirvàhakàþ / patàkà ca "vyàpi pràsaïgikaü vçttaü patàketyabhidãyate / ' ityanena nàyakasya vçttaü patàketyuktam / atra ca tatsambandhàt nàyakasahàya eva tattvenoktaþ / tadàdyàstannirvàhakàþ / àdyapadàt nàyikàsahàyàþ, tairapyanirvàhyaü yat / itaro 'pi tannirvàhaka ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** pràyeõa pradhànapuruùaprayojyàni sandhyaïgàni bhavanti / kintåpakùepàditrayaü bãjasyàlpamàtrasamuddiùñatvàdapradhànapuruùaprayojitameva sàdhu / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) upakùepàdyaïgatrayasya ca pradhànanàyaketareõa samuddiùñatve eva sàdhutà ityàha--kintåpakùepeti / tatra hetumàha---bãjasyeti / pradhànetivçttaråpasya kàvyàrthasya yanmålaü tadvãjaü tasyàlpamàtrasamudde÷asyopakùepakàdyaïgatrayeõa kçtatvàdapradhànapuruùabhãmasenàdisamuddiùñatvameva sàdhvityarthaþ / pradhànapuruùasya dhãrodàttatvena karttavyetivçttabãjasamudde÷asya alpasyàpi tena karaõànaucityàd iti bhàvaþ / tathà hi kàvyàrthasya samutpattiråpaü yadupakùeparåpamaïgaü tena veõyàü làkùàgçhànaletyàdi bhãmoktyà kurukulavadharåpakàvyàrthasya tasya bãjasamutpattiþ pratipàdità / samutpannàrthabàhulyaü yatparikaràtmakamaïgaü tena "pravçddhaü yadvairaü mama' ityàdi bhãmoktyà tad bàhulyaü pratipàditam / kàvyàrthaniùpattikathanaråpaü yat parinyàsàtmakamaïgaü tena "ca¤cad bhuje' tyàdibhãmoktyà niùpattiþ pratipàdità / etat traya¤ca pradhànanàyakoktaü tadadhãratàpadakaü syàt / naca samutpannàrthabàhulyakàvyàrthaniùpattyoþ kathaü bãjasyàlpasamuddiùñatvamiti vàcyam / asamastoddiùñasyaivàlpoddiùñatvamityabhipràyàt / bãjodde÷amàtràdeva nàyakasya dhãrodàttatvabhaïga ityatra eva tàtparyyàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tathà ca yadveõyàü duryodhanasya bhànumatyà saha vipralambho dar÷itaþ, tattàdda÷e 'vasare 'tyantamanucitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) rasavyaktimiti / tatsandhãnàü yànyaïganyuktàni / tàni tatraiveti niyamaþ / kintu rasavya¤janàpekùayà eva eùàü nive÷anaü na tu nàñyasàstroktasthitisampàdanecchayà ityarthaþ / yadyapãdaü pràgapyuktaü tathàpi rasavyaktyanapekùayà karaõe doùa tvapratipàdanàya puraråktam / tadàha--tathà ceti / rasavyaktyanapekùayà nive÷anaü tu nocitamevetyarthaþ / tàdç÷e 'vasare iti / vãrarase ityarthaþ / na càïgasannive÷anànaucitye dar÷ayitavye rasanive÷anànaucityapradar÷anamidamasambaddhamiti vàcyam / aïgahãnarasàbhàvena vipralambhapradar÷anàdeva tadaïgasyàpi pradar÷anàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## anayorudàharaõaü satprabandheùvabhivyaktameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) svaviruddhamiti / svasyopakràntavçttasya viruddhamadhikaü yad vçttaü vçttàntaþ tadapi rasàbhivyaktaye 'nyathayedupakràntarasàviruddhatayà pratipàdayet / tadasambe tu na vadeditiyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vçttayaþ--- #<÷çïgàre kau÷ikã vãre sàttvatyàrabhañã punaþ / rase raudre ca bãbhatse vçttiþ sarvatra bhàratã // VisSd_6.122 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) atha vçttaya iti / ÷çïgàra iti / nàyakàdãnàü vyàpàravi÷eùà÷catastro vçttayo nàñakàdiùu nàñakaprakaraõàdida÷aråpakeùu nàñikàdyaùñàda÷oparåpakeùu ca sarvanàñyasya màtçkà målabhåtàþ jananya ityarthaþ / nàyakàdãtyàdipadàt samastapàtraparigrahaþ / tena vakùyamàõodàharaõeùu pàtràntarakçtyaü nànupapannam / tatra rasavi÷eùeùu vçttivi÷eùànàha---÷çïgàra ityàdi / vãre sàttvatãtyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra kau÷ikã--- ## ## (lo, u) kàmena madanena hetunà ya upabhogaþ sambhogastatkàraõàni upacàrà÷candracandanaghanasàràdayo yasyàm / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) yà ÷lekùõeti---lakùaõamuttamam / nepathyaü ve÷aþ / strãsaükulà strãvyàpàravimi÷rità / puùkalaü bahulam / asyà aïgàni catvàri ityàha---narma ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- #<---vaidagdhyakrãhitaü narmaþ // VisSd_6.125 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) atra narmalakùaõamàha---vaidagdhyeti / vaidagdhyena krãóitamityarthaþ / tatphalamàha---iùñeti / iùñajanasyàvarjanamanuràgeõa namratà tatkçd ityarthaþ / tacca narmatrividham ityàha / tacceti / traividhyamàha---÷uddhahàsyeneti / ÷uddhena sa÷çïgàreõa samayena ca hàsyena vihitamiti traividhyam / bhaya¤ca hàsyaviùayaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra kevalahàsyena vihitaü yathà ratnàvalyàm---"vàsavadattà--(phalakamuddi÷ya sahàsam) esà vi avarà tava samãve jadhàlihidà edaü kiü ajjavasantassa viõõàõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) esàvãti / eùàpyaparà tava samãpe yà àlikhità etat kimàryavasantakasya vij¤ànam ? (saüskçtam) / citraphalake sàgarikayà likhitaü ràjànaü dçùñvà susaïgatayà tatsamãpe sàgarikàpi likhità / tatra likhitaü ràjànaü dçùñvà vàsavadattayà pçùñaü kena tvamatra likhità iti / tato ràj¤oktaü ÷ilpavij¤ànàrthaü samullikhitamidamiti / tatastadantike sàgarikàü likhitàü dçùñvà "eùà krodhena tasyàþ ÷çïgàràbhàvàt / prabandharasastu ÷çïgàra iti tatreyaü vçttiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sa÷çïgàrahàsyena yathà ÷àkuntale--ràjànaü prati ÷akuntalà--asaütuññho uõa kiü karissadi / ràjà-- idamaü / (iti vyavasitaþ÷akuntalàvaktraü óhaukate) / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) asaütuùñho uõeti / asaütuùñaþ punaþ kiü kariùyati ? iti (saüskçtam) nanu kamalasya madhukaraþ santuùyati gandhamàtreõa iti ràj¤a uktyanantaraü ÷akuntalàyà iyaü pçcchà / óhaukate cumbanàrtham / vaktramànanam àcchàdayati / ********** END OF COMMENTARY ********** sabhayahàsyena yathà ratnàvalyàm---àlekhyadar÷anàvasare susaügatà--jàõido mae eso vuttanto samaü cittaphalaeõa / tà devãe gadua nivedaissam / etadvàkyasambandhi narmodàhçtam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) jàõido iti / j¤àto mayaiùa vçttàntaþ / samaü citraphalakena / taddevyai gatvà nivedayiùyàmãti (saüskçtam) / atra ràj¤o bhãtiyuktena susaïgatàyà hàsena vihitaü narma vaidaghdhyakrãóitam / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü veùaceùñàsambandhyapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) vàcà iva ve÷aceùñàbhyàmapi saübhavatãtyàha---evamiti / tatra sàgarikàyàþ saïketabhaïgàrthaü tadve÷àyà vàsavadattàyà àgamane ve÷ena bodhyam / kvacit nàyikàyà÷ca palàyamànàdiceùñayà àpi tadvodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà màlavikàyàm--saïketanàyakamabhisçtàyàü "nàyakaþ-- visçja sundari ! saïgamasàdhvasaü nanu ciràtprabhçti praõayonmukhe / parigçhaõa gate sahakàratàü tvamatimuktalatàcaritaü mayi" // màlavikà--"bhaññà, devãe bhaeõa appaõo vi pia kauü õa pàremi" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) narmasphårjamàha---narmasphurja iti / màlavikàyàmiti / màlavikànàmanàñikàyàmityarthaþ / saïketanàyakaü nàyakam, niyikàyàü màlavikàyàm / visçjeti / sundari ! saïgame sàdhvasaü bhayaü visçja / nanu bho÷ciràt praõayonmukhe mayi atimuktalatàyàþ màdhavãlatàyà÷caritaü gçhàõa / mayi kãdç÷e ? sahakàratàü cåtavçkùatàü gate, màdhavikayà cåtàliïganàt, tadvat màmàliïgetyarthaþ / bhaññà iti / he bharttaþ ! devyàþ bhayena àtmano 'pi priyaü karttuü na pàrayàmi (saüskçtam) / àtmanaþ priyamapãkatyanvayaþ / atra sukhena saïgamaråpanarmàrambho bhayàntaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha narmasphoñaþ--- ## yathà màlatãmàdhave--- gamanamalasaü ÷ånyà dçùñiþ ÷arãramasauùñhavaü ÷vasitamadhikaü kintvetat syàt kimadanyadito 'thavà / bhramati bhuvane kandarpàj¤à vikàri ca yauvanaü lalitamadhuràste te bhàvàþ kùipanti ca dhãratàm // alasagamanàdibhirbhàvale÷airmàdhavasya màlatyàmanuràgaþ stokaþ prakà÷itaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) narmasphoñamàha---narmasphoña iti / gamanamalasamityàdi / màghavasya màlatyàü bhavasåcikeyamuktiþ / alasagamanàdikam etat kinnu tasyàþ, nanu bhoþ kiü syàt ito 'nyat, atha và kiyatsyàdityarthaþ / adhikàdhikasyàpi sambhàvanãyatvàditi bhàvaþ / adhikàdhikasya sambhàvanãyaü hetumàha---bhramati bhuvana iti / te te bhàvà vasantaravendvàdayaþ / atrottarottaràdhikàdhikasambhàvanàyàü pårvoktaiþ såcitasya bhàvasya le÷a evetyàha---alasetyàdi / alasagamanàdibhirityatra alasagamanàdibhaiþ såcitairityarthaþ / anuràgo nipralambharasaþ / sambhogaråpanarmecchàvattvàt atra narma / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--tatraiva sakhãråpadhàriõà màdhavena màlatyà maraõavyavasàyavàraõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) narmagarbhamàha---narmagarbha iti / pracchannavarttinaþ pracchannãbhåya tiùñhataþ neturnàyakasya ityarthaþ / vyavahçtirvyavasàyaþ / sakhãråpeti / màlatyàþ sakhã lavaïgikà / pitrà ràjàj¤ayà jarate nandanàya dàtuü kçtani÷cayà màlatãti devatagçhe svamaraõaü pràrthayantã lavaïgikàyàþ pàde patità màlatã / stambhantaritasthito màdhava÷ca lavaïgikàve÷ena àgatya lavaïgikàm apasàrya tatsthàne svapàdaü dattvà sthitaþ / tato màlatã utthàyà lavaïgikàbuddhyà tamàliïgya pa÷càd dçùñvà paricãyamànà vyavasàyat nivavçte ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha sàttvatã--- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) sàttvatãü vçttimàha---atheti / sattvàdibhiþ samastavyastàlpatarair bahulà tadvai÷iùñyàt bàhulyavatã harùàdyanyatarayuktà vçtti÷ca sàttvatãtyarthaþ / vi÷oka vigata÷okà / vãre rase ÷çïgàrasyànuùaïgikatvena kùudratvam / atra kùudra÷çïgàratvena strãsaükulatvakàmopabogaràhityena vãrarasatvena kau÷ikãto vi÷eùaþ / asyàþ prabhedacatuùñayamàha---utthàpaka ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) uttejaneti---÷atruü jetuü mitrasya uttejanam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mahàvãracarite--- ànandàya ca vismayàya ca mayà dçùño 'si duþkhàya và vaitçùõyantu mamàpi samprati kutastvaddar÷ane cakùuùaþ / tvatsàïgatyasukhasya nàsmi viùayastat kiü vçthà vyàhçtaiþ ? asmin vi÷rutajàmadagnyadamane pàõau dhanurjçnbhatàm // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) ànandàya ceti---para÷uràmàgame ràmaü prati janakasya vàkyamidam / dhanurbhaïgena pratãj¤àtàrthasiddhyà yogyavarapràptyà cànandaþ / vãryyàti÷ayadar÷anàd vismayaþ / ràmaü hantuü para÷uràmàgamanàt duþ kham / ato 'dya tvaddar÷ane samprati etat kùaõe cakùuùaþ kuto vaitçùõayam / utkaõñhàbàhulyàt kùaõàntare 'niùñanivçttau tu utkaõñhànivçttyà vaitçùõyaü syàditi samprati padabhàvàrthaþ / bahuvyàhçtairvà kiü, yato vaivàhikamàïgalyasukhasya na viùayo 'smi / ato 'smin viüsmçtasya jàmadagnyasya vijayanimittaü tava bàhau dhanurjçmbhatàmityarthaþ / atra para÷uràmaü jetumuttejanam / atra vismayava÷àd ràma÷auryyeõànandàdinà ca vai÷iùñyaü vãro rasaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## mantra÷aktyà yathà---mudràràkùase ràkùasasàyànàü càõakyena svabuddhyà bhedanam / artha÷aktyàpi tatraiva / daiva÷aktyà yathà---ràmàyaõo ràvaõàdvibhãùaõasya bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) saühàtyamàha--mantràrtheti / mantrasya mantraõàrthasya dhanasya daivasyàdçùñasya và ÷akteþ ÷aktihetoþ saüghasya sainyasamåhasya bhedanamityarthaþ / ràkùasaþ ÷atrumantrã; càõakyo ràjamantrã; svabuddhyà svamantraõayà / atra càõakyasya sattvadànànekasattvaü saüghabhedanava÷àd vãro rasaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà vãracarite---"ràmaþ--ayaü saþ, yaþ kila saparivàrakàrttikeyavijayàvajãtena bhagavatà nãlalohite parivatsarasahastràntevàsine tubhyaü prasàdãkçtaþ para÷uþ / para÷uràmaþ--ràma dà÷arathe ! sa evàyamàryapàdànàü priyaþ para÷uþ / "ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) saülàpamàha--saülàpa iti / kàrttikeyavijayàvarjiteneti / tad vijaye namrãbhåtenetyarthaþ / atra kautukeneva vijayo na tu vàstava iti tatpitçprasàdagamyam / tathàparaprasàdalabdhena para÷unà ko 'yaü garva iti ràmasya gabhãràtmikà uktiþ / para÷uràmoktau tatpriyavastvapi mahyaü dattamiti svamahattvakhyàpanameva gabhãratà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm---"bhàmaþ---sahadeva ! gaccha tvaü gurumanuvartasva / ahamapyastràgàraü pravi÷yàyudhasahàyo bhavàmãti yàvat / athavà àmantrayitavyaiva mayà pà¤càlã" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) parivarttakamàha--pràrabdhàditi / sahadeveti--atra pràrabdhaü kàryyaü yuddham / tato 'nyat pà¤càlyàmantraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** athàrabhañã--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) athàrabhañãti / màyeti / màyà vidyàvi÷eùastayà indrajàlaü parasparaviruddhanànàvastupradar÷anam, saügramo yuddham, krodhena udbhràntaceùñitam---svaparaüj¤ànaràhityena ceùñà / etairyuktà ityarthaþ / asyàþ prabhedacatuùñayamàha--- ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathodàttaràghave--- jãyante jayino 'pi sàndratimiravràtairviyadvyàpibhir- bhàsvantaþ sakalà raverapi karàþ kasmàdakasmàdamã / ete cograkabandhakaõñharudhirairàdhmàyamànodarà mu¤cantyànanakaüdarànalamucastãvràn ravàn pheravàþ // ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vastçtthàpanalakùaõamàha--màyeti / jãyanta ityàdi / jayino 'pi vãrà viyadvyàpibhirni÷ãthatimiraiþ samåhairjoyante àcchàdyante / raverapi amã bhàsvantaþ sakalàþ karàþ akasmàdakàle kasmàdacchàdyante / ugrakabandhakaõñharudhirairàdhmàyamànam utphullamànamudaraü yeùàü tàdç÷àþ / ànanaråpàbhyaþ kandaràbhyo 'nalamuca ete pheravàþ ÷çgàlà÷ca tãvràn ravàn mu¤cantãtyarthaþ / atra parasparaviruddhàlãkatimiraravira÷myàdipradar÷anaråpamindrajàlaråpavastu màyayotthàpitam / raudro rasaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà màlatyàü màdhavàghoraghaõñayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sampheñalakùaõamàha---sampheñastviti / samàghàtaþ prahàroktiþ / kruddheti / kruddhau ca tau satvarau ceti karmadhàrayaþ / màdhavàghoreti / tatra dvayoþ kruddhatà / satvaratà parasparaprahàrokti÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathodayanacarite kali¤jahastiprayogaþ / dvitãyaü yathà vàlinivçttyà sugrãvaþ / yathà và para÷uràmasyauddhatyanivçttyà ÷àntatvàpàdanam--"puõyà bràhmaõajàtiþ--'iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) saükùiptilakùaõamàha--saükùipteti / neturnçtyapàtrasya ekasya nivçttau netrantarasya graha eva saükùiptavasturacanà / sà ca ÷ilpaira÷ilpairvetyarthaþ / ÷ilpaü vilakùaõavastu nirmàõakau÷alam / kili¤jahastiprayoga iti / tatra vàstavastiråpapàtranivçttau ÷ilpena kili¤janàmahastiråpapàtrapradar÷anam / a÷ilpairàha---dvitãyamiti / auddhatyanivçttyeti / atra dharmanivçttyà dharmiõi nivçttirbodhyà / auddhatyakàlãna÷ca raudro rasaþ / eva sugrãvakila¤jahastinoþ pårvaü raudro raso bodhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) avapàtalakùaõamàha---prave÷eti / prave÷àdividravàntànàü sambhava utpàdanamavapàtanamityarthaþ / vidravaþ palàyanam / militànàmeùàmutpàdanam / pravi÷yeti / tena puruùeõa sarvamidaü kçtam / krodhava÷àt etat kàraõàt raudrorasaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà kçtyaràvaõo ùaùñhe 'ïke--"(pravi÷ya khaïgahastaþ puruùaþ)" ityataþ prabhçti niùkramaõaparyantam / #<---pårvamuktaika bhàratã /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) bhàratãvçttistu pårvamuktaivetyàha---pårvamiti / bhàratã saüskçtapràyo vàgvyàpàro narà÷raya iti / sthàpakakçtyaprasaïgena pràguktetyarthaþ / sà ca sarvasàdhàraõyenetyuktam / rase sarvatra bhàratã / ********** END OF COMMENTARY ********** atha nàñyoktayaþ--- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) nàñyoktaya iti / nàñye paribhàùàvi÷eùà ityarthaþ / tadbhavedityàdeþ paratrànvayaþ / tripatàketyàdikaü janàntikalakùaõam / tripatàkalakùaõamagre vakùyati / antarà kathàü kathàmadhye / tàdç÷ena kareõànyamapavàryyàcchàdya janasyànte antike yat anyonyàmantraõaü kathanaü, tajjanàntikamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yaþ ka÷cidartho yasmàdropanãyastasyàntarata årdhvaü sarvàïgulinàmitànàmikaü tripatàkalakùaõaü karaü kçtvànyena saha yanmantryate tajjanàntikam / paràvçtyànyasya rahasyakathanamapavàritam / ÷eùaü spaùñam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) vinà pàtramiti / raïgàpraviùñamuddi÷ya ityarthaþ / tripatàkeyàdikaü vyàcaùñe---yaþ ka÷ciditi / tasyantarata iti / tadbhinne jane ityarthaþ / iyaü janànte ityasya vyàkhyà / årddhvaü sarveti tripatàkavyàkhyànam / apavàritaü vyàcaùñe---paràvçttyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) pàtràõàü nàmànyàha---dattàmiti / vasantàdiùu varõanãyasya vastuno yannàma bhavet ceñaceñyostathà nàma ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ve÷yà yathà vasantasenàdiþ / vaõigviùõudattàdiþ / ceñaþ kalahaüsàdiþ / ceñã mandàrikàdiþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) garbhitàrtha iti / nàñake garbhitaþ pratipàdyo yor'thastatprakà÷akaü nàñakasya nàma kàryyamityarthaþ / såcitàrtheti kvacit pàñhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ràmàbhyudayàdiþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) nàyikànàyaketi / prakaraõabhàõàdayo ye råpakaprabhedàsteùu / saüj¤à nàyakanàyikayoràkhyànaü saüj¤ànàmaivetyarthaþ / nàñikàsaññakàdãnàmiti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà màlatãmàdhavàdiþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) nàñikàdãnyaùñàda÷oparåpakàõi yànyuktani teùàü vi÷eùaõaü nàma kàbhirnàyikànàmnaivetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ratnàvalã-karpårama¤jaryàdiþ / ## yathà ÷àkuntale--çùã, "gacchàvaþ" ityarthe "sàdhayàvastàvat" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) pràyeõeti---kalàpamate kàritam, pàõinimate õic / tadantaþ sàdhadhàtuþ gameþ sthàne pràyeõa prayujyate ityarthaþ / çùã iti / ÷arïgarava÷àradvatayavaktrornide÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ràjarùibhiriti / vidåùakeõa ca vayasyeti ràjarùirvàcya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, å) apatyapratyayena yathà--he ràghava ! he dà÷arathe ! ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) ràjanniti / sa ràjà çùibhiþ ràjannati apatyapratyayena ca vàcya ityarthaþ / yathànargharàghave aindumateyeti vi÷vàmitreõa da÷arathaþ / viprastu vipraiþ svecchayà nàmabhirvàcyaþ / itaraistu àryyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) vayasyetyathaveti / vidåùako ràj¤à vayasyeti vàcyaþ, athavà nàmnaiva iti / vàcyau nañãsåtradhàraviti / àryyanàmnà iti / ekade÷e samastadvayakãrttanam / tena nañyà àyyarputra iti / såtradhàreõàryyeti vàcyàvityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) màriùeti pàripàr÷vikaü vadet / haõóe iti samàstulyajanàþ / adhamairhaõóeti vàcyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) samà uttamaistu vayasyeti / madhyamaistu haüho iti vàcyà ityarthaþ / agrajaþ sànujairàryyetyarthaþ / bhagavanniti / devarùayo liïginaþ parivràjakà÷ca sarvaireva bhagavanniti vàcyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<àyuùman rathinaü såto vçddhaü tàteti cetaraþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) rathinaü vçddhasåta àyuùmanniti itarastu tàteti vadedityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ç) gotreõa yathà--he kau÷ika ! he àtreya ! ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷iùyo 'nuja÷ca vaktavyo 'màtya àryeti càdhamaiþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) vatsa putraketi / sutaþ ÷iùyo 'nuja÷ca vatsetyàdibhirvaktavya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) pra÷ànta÷ceti---÷ànto jana ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) bhåpatirmahàràjeti / yuvaràjastu svamãte sambodhane vàcya ityarthaþ / evamuttaratràpi / kumàro yuvaràjetaraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) patiryatheti / jyeùñha uttamastathà cottamamadhyamàdhamaiþ svastriyaþ strãbhiþ patiryathà tathà vàcya ityarthaþ / tathà càryyaputreti patyurucyamànatvàt àryyaiti patyà striyo vàcyà ityarthaþ / ## (lo, é) patiryatheti / patiryena svàminnityucyate tena tadbhàryyà svàminãti / yena bharttoti tena bhaññiõãte / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) ve÷yà sambodhane ajjuketyucyate ityarthaþ / bhaññinyambeti / anugatairjanairarthàdanugamyamànastrãbhirbhaññinãtyambeti cocyate / itarairjanaiþ påjyà vçddhà jaratãti vàcyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àmantraõai÷ca pàùaõóà vàcyàþ svasamayàgataiþ // VisSd_6.156 //># ## (lo, ë) he càrvàka ! he kolikeya ! ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷akà (÷akyà) daya÷ca saübhàùyà bhadradattàdinàmabhiþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) pàùaõóà÷ca svasamayàgatairàmantraõai÷ca vàcyà ityarthaþ / ÷àkyàdayo bauddhàdayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## atha bhàùàvibhàgaþ--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) atha bhàùeti / vaktçvi÷eùasya bhàùàvi÷eùa ityarthaþ / puruùàõàmiti / nãcetareùàü kçtàtmanàü ÷uddhànàü puruùàõàmityanvayaþ / ÷aurasenyàdayo bahvyo bhàùàþ pràkçtavi÷eùàþ pràkçtavçttau anusandheyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àsàmeva tu gàthàsu mahàràùñrãü prayojayet // VisSd_6.159 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) tàdç÷ànàmanãcànàm / nàthà gãtayaþ / atreti / gàthasvityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) ceñànàmiti / ÷reùñhinàü ràjaputraceñànàmityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷avaràõàü ÷akàdànàü ÷àbarãü saüprayojayet /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) ahidãvyatàü sarpa÷elakànàü teùàü cetyanvayaþ / ÷akàro ràja÷àlakaþ / ÷akànàü pàrvatãyamlecchavi÷eùàõàm / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<àbhãreùu tathàbhãrã càõóàlã pukkasàdiùu /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) puktasa÷caõóàlavi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àbhãrã ÷àbarã càpi kàùñhapàtropajãviùu // VisSd_6.163 //># ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) ùaõóakà napuüsakàþ / nãcànàü grahavicàrakàõà cetyanvayaþ / saiva÷aurasenikaiva / kvacideùàü saüskçtamapãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) tathoditaü saüskçtoktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) yadde÷yaü yadde÷ãyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## eùàmudàharaõànyàkareùu boddhavyàni / bhàùàlakùaõàni mama tàtapàdànàü bhàùàrõave / #<ùañtriü÷allakùaõànyatra, nàñyàlaükçtayastathà / trayastriü÷atprayojyàni vãthyaïgàni trayoda÷a // VisSd_6.170 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) ùañtriü÷aditi / atra nàñakalakùaõàni sakalàni ùañtriü÷addharmàõi prayojyàni ityarthaþ / tathà ca trayaþ triü÷at nàñyàlaïkçtayaþ / trayoda÷a vãthyaïgàni, da ÷a làsyàïgàni yathàlàbhaü prayojyàni / tatra ùañtriü÷allakùaõàni uddi÷atibhåùaõeti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathàlàbhaü prayojyànãti sambandhaþ / atreti nàñake / tatra lakùaõàni-- ## ## ## ## ## tatra--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) lakùaõànãti / etàni lakùaõasaüj¤akàni ùañtriü÷at ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---àkùipantyaravindàni mugdhe ! tava mukha÷riyam / koùadaõóasamagraõàü kimeùàmasti duùkaram // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atra bhåùaõasaüj¤akasya lakùaõasya lakùaõamàha--tatra guõairiti / àbhipantãti / aravindàni karttéõi / àkùipanti adhikùipanti sparddhante và / koùaþ kuïbhavà evà ko ùo dhanam / daõóo nàlameva daõóaþ ÷àstiþ / artha÷leùamålor'thàntaranyàso 'laïkàraþ / màdhuryaü ca guõaþ / ## (lo, e) àkùipantãti---koùaþ kuómalaþ dravyaugha÷ca / daõóo nàlaü duùñanigraha÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÷àkuntale--"ràjà---kaccitsakhãü vo nàtibàdhate ÷arãrasaütàpaþ / priyaüvadà--sampadaü ladhosaho uasamaü gamissadi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) akùarasaïghàtamiti / varõaneti / citràrthairmitairakùarairvarõanetyarthaþ / sampadamiti / sàmprataü labdhauùadha upa÷amaü gamiùyatãti (saüskçtam) / atra tvatpraptirevauùadhapràptiriti bhaïgyà kathayamànor'tha÷citraþ / akùaràõi càlpàni / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷liùña÷lakùaõacitràrthà sà ÷obhetyabhidhãyate /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) ÷obhàlakùaõamàha---siddhairiti / siddhairupamànabhåtairarthaiþ samamekavàkyenaiva aprasiddha upameyabhåtor'tho vidheyànvayàrthaü prakà÷ate / sà ÷obhà kãdç÷ã, ÷liùña÷abdacihnacitràrthetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "saüdvaü÷asambhavaþ ÷uddhaþ koñido 'pi guõànvitaþ / kàmaü dhanuriva kråro varjanãyaþ satàü prabhuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) sadvaü÷eti / dhanuriva kråraþ prabhuþ kàma yatheùñaü satàü varjanãyaþ / àvarjanahetusattve 'pi krauryàt varjanãya ityarthaþ / dvayorevàvarjanahetån ÷leùàdàhasadvaü÷eti / sadvaü÷aþ sadveõuþ satkulaü ca / ÷uddhaþ kãñàviddho niùpàpa÷ca / koñi koñisaükhyakaü dhanaü dadàti tathàkoñyàdyatiguõo jyà ÷auryàdi÷ca / atra siddhena dhanuùà samaü prasiddhaþ kråraþ prabhuþ vidheyavarjanànvayàrthaü prakà÷yate / ÷leùña÷abdena ca citror'thaþ / ## (lo, ai) sadvaü÷eti / vaü÷onvayaþ peõu÷ca / suddho niùpàpaþ kãñavedhàdirahita÷ca / koñiþ saükhyàvi÷eùaþ añanã ca / guõaþ ÷auryàdiþ maurvo ca / kåro dàruõaþ karka÷a÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) udàharaõalakùaõamàha---yatra tulyàrtheti / prakràntàrthatulyàvabodhakena vàkyena prakràntàrthasyàti÷ayitvapradar÷anàt abhimato 'ti÷ayitatvaråpor'thaþ sàdhyate ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- anuyàntyà janàtãtaü kàntaü sàdhu tvayà kçtam / kà dina÷rãrvinàrkeõa kà ni÷à ÷a÷inà vinà // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) anuyàntyeti / ràmamanuyàntãü sãtàü prati anasåyàyà uktiriyam / janàtãtaü janebhyo nirgataü vanagamanonmukham ityarthaþ / vinàrkeõa iti / meghàcchannadina÷riyor'kàbhàvo bodhyaþ / atra sãtàtulyàrthe dina÷rãni÷e / sãtàyà÷ca pra÷aüsàråpoti÷ayo 'bhimatastaduktavàkyena sàdhitaþ / atra vàkyabhedàt upamànopameyayoþ samaü prakà÷anàbhàvàt ÷leùàbhàvàcca pårvasmàd bhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) hetusaüj¤akalakùaõamàha---heturiti / samàsaþ saükùepaþ / iùñakçt pratipàdyasyàbhimatakçd / hetupradar÷anàt pçùñàrthasya hetudar÷anàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà veõyàü bhãmaü prati "ceñã--evaü mae bhaõidaü bhàõumadi tuhmàõaü amukkesu kesesu kahaü devãe kesà saüjamiantitti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) evaü mae iti / "evaü mayà bhaõitam / bhànumati ! yuùmàkamamukteùu ke÷ahasteùu kathaü devyàþ ke÷àþ saüyamyante iti" (saüskçtam) atra draupadyàþ ke÷àsaüyamanahetau bhànumatyà pçùñe sabhràtçkaduryodhanavadhàbhàve hetau pradar÷ayitavye vaidhavyacihnasya bhànumatyàþ ke÷amocanasya abhàvo hetuþ saükùepeõa pradar÷itaþ, sa eva ca bhãmasyàbhimatakçt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà yayàtivijaye--- iyaü svargàdhinàdhasya lakùmãþ kiü yakùakanyakà / kiü càsya viùayasyaiva devatà kimu pàrvatã // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) saü÷ayàkhyaü lakùaõamàha---saü÷ayeti / aj¤àtatattvasya janasya vàkye ÷çõvatà yadani÷cayaþ sa ityarthaþ / yadityani÷cayakriyàvi÷eùaõamavyayam / iyamiti / kà¤cid divyakanyakàü dçùñvà tattvamajànato vitarko 'yam / svargàdhinàthasya indrasya lakùmãþ sampat kim ? kiü yakùakanyaketyubhayatra kiüpadàrthànvayaþ / asya viùayasya saüsàrasya / atra ÷roturani÷cayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm --"sahadevaþ---àrya ! ucitamevaitattasyà yato duryodhanakalatraü hi sà" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) dçùñàntàkhyaü lakùaõamàha--dçùñànta iti / pakùàrthasyopanyastàrthasya sàdhanàya nidar÷anaü hetupradar÷anam / àrya ityàdi / atra draupadyà upanyastasya bhànumatyà daurjanyasya duryodhanakalatratvaü hetuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--- prayeõaiva hi dç÷yante kàmaü svapnàþ ÷ubhà÷ubhàþ / ÷atasaükhyà punariyaü sànujaü spç÷atãva màm // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) tulyatarkàkhyaü lakùaõamàha--tulyatarka iti / prakçto 'tra vaktà tadràminàrthena yattarka à÷aïketyarthaþ / atràpi yadityavyayam / pràyeõaiva hãti / nakulenàhi÷ataü hatvà bhànumatyàþ stane kùata iti bhànumatyà dçùñe svapre kathite duryodhanasyeyamà÷aïkà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÷àkuntale--- adharaþ kisalayaràgaþ komalaviñapànukàriõau bàhå / kusumamiva lobhanãyaü yauvanamaïgeùu saünaddham // atra padapadàrthayoþ saukumàryaü sadç÷ameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) padoccayàkhyaü lakùaõamàha---sa¤caya iti / padànàü sa¤caya iti / padànàü sa¤cayaþ samåho yor'thànuråpaþ sa ityarthaþ / anuråpaü càrthasya komalatve padànàmapi tathàtvam / adhara ityàdi ràj¤aþ ÷akuntalàvarõanamidam / artho yathà komalastathà ÷abdoccayo 'pi kañuvarõavirahàt komala ityàha---atra padapadàrthayoriti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--kùàtradharmocitairdharmairalaü ÷atruvadhe nçpàþ / kiü tu bàlini ràmeõa mukto bàõaþ paràïmukhe // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) nidar÷anàkhyaü lakùaõamàha---yatràrthànàmiti såtràrthaþ spaùñaþ / kùàtreti / atràdharmayuddhena ÷atrumàraõàrthaü prasiddhasya ràmeõànyàyena vàlivadhasya nidar÷anam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÷àkuntale--- idaü kilàvyàjamanoharaü vapustapaþ klamaü sàdhayituü ya icchati / dhruvaü sa nãlotpalapatnadhàrayà samillatàü chettumçùirvyavasyati // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) abhipràyàkhyaü lakùaõamàha---abhipràyastviti / abhåtàrthasya asambhàvinor'thasya kalpanà àpàdanam / idaü kileti / tapasyocitave÷àü ÷akuntalàü dçùñvà duùyantasyoktiriyam / kila ni÷citamidam / avyàjamanoharam akçtrimaramyaü vapuþ yaþ çùiþ kaõvaþ tapaþ kùamaü sàdhayitumicchati / dhruvamutprekùate / sa çùirnolotpalapatradhàrayà ÷amãlatàü chettuü vyavasyatãtyarthaþ / atra latàråpasàdç÷yàt asambhavino nãlotpalapatradhàrayà ÷amãlatàchedanasyàpàdanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama prabhàvatyàm--"anena khalu sarvata÷caratà ca¤carãkeõàva÷yaü vidità bhaviùyati priyatamà me prabhàvatã" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) pràptyàkhyaü lakùaõamàha---pràptiriti / aneneti--ca¤carãko bhramaraþ / atra sarvata÷caraõàü÷ena prabhàvatãdar÷anànumànam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama candrakalàyàm---"ràjà---nånamiyamantaþ pihitamadanavikàrà vartate / yataþ-- "hasati paritoùarahitaü nirãkùyamàõàpi nekùate ki¤cit / sakhyàmudàharantyàmasama¤jasamuttaraü datte" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) vicàralakùaõamàha---vicàra iti / hasatãti---anyena nirãkùyamàõapi ki¤cinnekùate / asama¤jasaü sakhyà àkàïkùànivarttakam / sarvamidaü madanàkulamanastvàt / atra samastayuktivàkyairapratyakùamadanavikàrasàdhanam / pårvoktamanumànaü tvaü÷ena iti bhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm--"sahadevaþ-- "yadvaidyutamiva jyotiràrye kruddhe 'dya saübhçtam / tatpràvçóiva kçùõoyaü nånaü saüvardhayiùyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) diùñàkhyaü lakùaõamàha--de÷eti / yadvaidyutamiti / àryye tvayibhãme jyotiþ krodhajanitaü svatejaþ sambhçtamàviùkçtam / vaidyutaü vidyutsambandhi / tatpràvçóiveti / pràvçùà vaidyutatejasaþ sambarddhanàt / atra krodhocitakàle tadvarõanam ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÷àkuntale--- ÷u÷råùasva gurån, kuru priyasakhãvçttiü sapatnãjane, bharturviprakçtàpi roùaõatayà mà sma pratãpaü gamaþ / bhåyiùñhaü bhava dakùiõà parijane bhàgyaùvanutsekinã, yàntyevaü gçhiõãpadaü yuvatayo, vàmàþ kulasyàdhayaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) upadiùñàkhyaü lakùaõamàha---upadiùñamiti / ÷àstramatra nãti÷àstram ÷u÷råùasva iti / patigçhe preùyamàõàü ÷akuntalàü prati kaõvasyoktiriyam / viprakçtà tiraskçtàpi roùaõatayà bharttuþ pratãpaü mà sma gamaþ / bhåyiùñhamati÷ayaü dakùiõà yathocitavyavahàriõã / vàmà upadiùñe tad viparãtakàriõyaþ kulasyàdhayo manasaþ vyathàkàriõyaþ / ÷uddhasàropàtralakùaõà / kulasyàdhamà iti kvacit pàñhaþ / idaü nãti÷àstrànusàri vàkyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama candrakalàyàü candraü prati--- jai saüharijjai tamo dheppai saalehi te pào / vasasi sire pasubaiõo tahavi ha itthãa jãaõaü harasi // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) guõàtipàtàkhyaü lakùaõamàha---guõàtipàta iti / guõàþ svaniùñhaguõàþ / tàn prati iti teùàmityarthaþ / tathà ca svaniùñhaguõànàü virodhi yat svakàryyaü tadityarthaþ / taha saüharijjai iti / tvayà saühriyate tamo gçhyate sakalaistava pàdaþ / vasasi ÷irasi pa÷upatestathàpi strãõàü jãvanaü harasi // (iti saüskçtam) / tamaþ timirameva tamoguõaþ / pàdo ra÷mireva caraõaþ / atra etàdç÷aguõaviruddhamuktakàryyam / ## (lo, o) asyàrthaþ--tamo 'ndhakàraþ aj¤ànaü ca / pàdo ra÷mi÷caraõa÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) guõàti÷ayàkhyaü lakùaõamàha---yo 'sàmànyeti / asàmànyasya anyàvçtterguõasàya yo nirdi÷yamàne vastuni udreka ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---"ràjà---(candrakalàyà mukhaü nidi÷ya) asàvanta÷ca¤cadvikacanavanãlàbjayugala- stalasphårjatkambanavilasadalisaüghàta upari / vinà doùàsaïgaü satataparipårõàkhilakalaþ kutaþ pràpta÷candro vigalitakalaïkaþ sumukhi ! te // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) asàviti / he sumukhi ! nirdi÷yamànamukharåpa÷candraþ kutaste pràptaþ / tvayà pràpta ityarthaþ / sambandhavivakùayà niùñhàsaüyoge 'pi ùaùñhã / yadvà te tubhyaü tava sthàne và kutaþ pràptaþ kuta àgata ityarthaþ / kãdç÷aþ / antarmadhye ca¤cat ca¤calaü vikacanavanãlotpalayugalaü yasya tàdç÷aþ / nayanadvayamatra nãlàbjam / tathà tale 'dhobhàge sphårjat dãpyamànaþ kambuþ rekhàtrayaü yasya tàdç÷aþ / kaõalekhàtrayaü kambuþ / ÷leùà¤ca sa eva kambuþ ÷aükhaþ / tathà upari vilasan alisaïghàto yasya tàdç÷aþ / atra ke÷à eva alisaïghàtaþ / tathà doùàràtreràsaïga eva doùàõàmàsaïgastaü vinà satatameva paripårõàkhilakalo vigalitakalaïka÷ca / atraiùàmanyacandràvçttiguõànàü mukhàtmakacandre udrekaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) vi÷eùaõàkhyalakùaõamàha---arthàniti / siddhàn upamànopameyasàdhàraõàn bahån utkarùahetånarthàn dharmàn ityarthaþ / vi÷eùoktiþ upameye upamànavyàvarttakadharmoktirityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---tçùõàpahàrã vimalo dvijàvàso janapriyaþ / hçdaþ padmàkaraþ kintu budhastvaü sa jalà÷ayaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) tçùõàpahàrãti---atra tvaü cetyarthava÷àt labhyam / tathà ca hradaþ saraþ tvaü ca tçùõàpahàrã tçùõà pipàsà dhanàkàïkùà ca / vimalaþ svacchajalaþ niùpàpa÷ca / dvijànàmàvàso 'dhikaraõam; dvijànàü vipràõàmà÷raya÷ca / janànàü priyaþ hitakàritvàt / padmànàü padmàyà÷ca àkaro nivàsasthànam / itthamubhayasàdhàraõànukåladharmàn uktvà vyàvarttakadharmamàha---kintviti / budhaþ paõóitaþ tvaü sa tu hrado jalà÷ayo jalayuktaþ khyàta eva / jaóà÷ayaþ nirbuddhicittaþ óalayorekatvaü, jalà÷ayaþ ÷ãtalaþ khyàta iti và / ## (lo, au) tçùõeti---dvijàþ bràhmaõàþ pakùiõa÷ca / padmàkaro lakùmãvidhàt padmànàmàkara÷ca / jalà÷ayo jalasyà÷ayo jaóà÷aya÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm---"nihatà÷eùakauravyaþ---"ityàdi / (379 pç.) ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) niruktyàkhyaü lakùaõamàha---pårvasiddheti / svayaü pårvakçtàrthakathanamityarthaþ / nihateti / pratij¤àhetusambhavaråpasya vimar÷asandhyaïgasya apãdamudàharaõamupàdhibhedàt àviruddham / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---yadvãryaü kårmaràjasya ya÷ca ÷eùasya vikramaþ / pçthivyà rakùaõo ràjannekatra tvayi tatsthitam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) siddhyàkhyaü lakùaõamàha---bahånàmiti / abhipretàrthaþ stutiþ stutyarthaü bahudharbhikãrttanamityarthaþ / yadvãryyamiti / atra kårmaràjàdyanekadharmikãrttanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm---ka¤cukinaü prati "duryodhanaþ--- sahabhçtyagaõaü sabàndhavaü sahamitraü sasutaü sahànujam / svabalena nihanti saüyuge naciràtpàõóusutaþ suyodhanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) bhraü÷àkhyalakùaõamàha---dçptàdãnàmiti / vàcyàd vaktumiùñàdanyad yat dçptànàü vaco bhavedityarthaþ / vàcyàdanyatarad vaca iti apràmàõikaþ pàñhaþ / sahabhçtyagaõamiti / atra vaktà duryyodhano dçptaþ / pàõóusutaü suyodhana iti vaktavye vaiparãtyena anyadabhihitaþ / ## (lo, a) pàõóusutaü suyodhana iti vaktavye pàõóusutaþ suyodhanabhiti vacanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---matvà lokamadàtàraü saütoùe yaiþ kçtà matiþ . tvayi ràjani te ràjanna tathà vyavasàyinaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) viparyyayàkhyalakùaõamàha--vicàrasyeti / sandehànantaraü yo vicàro nirõayastasyànyathàtvamityarthaþ / matvà lokamiti / ayàcanenàpi santuùñatve tvayi anyathà vyavasàyino yàcante ityarthaþ / atràrthapràptyapràptisandehàdanantaraü yàcanavaimukhyanirõayasya upa÷lokye ràjani anyathàbhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## vàcà yathà---prasàdhaya purãü laïkàü ràjà tvaü hi bibhãùaõa // àryeõànugçhãtasya na vighnaþ siddhimantarà // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) dàkùiõyàkhyaü lakùaõamàha---dàkùiõyamiti / paracintànuvarttanaü paracittaprãõanam / prasàdhayeti / vibhãùaõacittaprãõanamiti lakùmaõasya vàrakyam / siddhimantarà siddhermadhye / evaü ceùñayàpãti / darbhàïkureõa caraõaþ kùata ityakàõóe tanvã sthità katicideva padàni gatvà / àsãd vivçttavadanà ca vimocayantã ÷àkhàsu valkalamasaktamapi drumàõàm // iti ÷akuntalàyà÷ceùñayà duùmantasya cittaprãõanam / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü ceùñayàpi / ## yathà veõyàm---a÷vatthàmànaü prati "kçpaþ---divyàstragramakovide bhàradvàjatulyaparàkrame kiü na saübhàvyate tvayi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) anunayàkhyaü lakùaõamàha---vàkyaiþ snigdhairiti / arthaþ svàbhãùñam / divyàstreti, atra yuddhapravarttanameva svàbhãùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÷àkuntale---"ràjà--- kiü ÷ãkaraiþ klamavimardibhiràrdravàtaü sa¤càrayàmi nalinãdalatàlavçntam / aïke nive÷ya caraõàvuta padmatàmrau saüvàdayàmi karabhoru ! yathàsukhaü te" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) màlàkhyaü lakùaõamàha---màlà syàditi / naikàrthasya nànàvidhàrthasya pratipàdanamityarthaþ / na¤arthasyàtra na÷abdasya nàkùaraviparyayaþ / kiü ÷ãkarairiti / ÷akuntalàü pratã duùmantasya vàkyamidam / tàlavçntaü vyajanam / ÷ãkarairàrdravàtamityanvayaþ / saüvàhayàmi pãóayàmi / atra ÷akuntalàsambhogaråpasvàbhãùñàrthaü tàlavçntacàlanàdyanekapratipàdanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm---droõo '÷catthàmànaü ràjye 'bhiùektumicchatãti kathayantaü karõaü prati "ràjà---sàdhu aïgaràja ! sàdhu, kathamanyathà--- dattvàmayaü so 'tiratho vadhyamànaü kirãñinà / sindhuràjamupekùeta naiva cetkathamanyathà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) dattvàbhayamiti / kirãñinàrjunena sindhuràjam / naivaü cediti / ràjye svaputràbhiùekecchà na codityarthaþ / atra sindhuràjopekùàråpànyàrthoktiva÷àt nirddiùñàyà droõasya tàdç÷ecchàyà ni÷caya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--karõaü prati "a÷vatthàmà-- nirvoryaü guru÷àpabhàùitava÷àtkiü me tavevàyudhaü sampratyeva bhayàdvihàya samaraü pràpto 'smi kiü tvaü yathà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) garhaõàkhyaü lakùaõamàha---dåùaõeti / dåùaõoddhoùaõàyàü satyàü tayaiva uddhoùaõayà dåùyamàõasya bhartsanetyarthaþ / nirvoryamiti / karõasya guruþ para÷uràmaþ / tasya ÷àparåpaü bhàùitaü tadva÷àt nirvoryameva tavàyudhaü kiü me kariùyatãryarthaþ / evakàra÷càtra dar÷itakrameõa yojyaþ / atra ÷astrasya nirvoryatvaråpadåùaõoddhoùaõayà dåùyamàõasya karõasya bhartsanàpratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** jàto 'haü stutivaü÷akãrtanavidàü kiü sàrathãnàü kule kùudràràtikçtàpriyaü pratikaropyastreõa nàstreõa yat" // ## yathà tatraiva---"sundarakaþ---ajjà, avi õàma sàradhidudiodiñña tuhmerhi mahàrào duryodhaõo õa vetti" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) pçcchàkhyaü lakùaõamàha--abhyarthaneti / abhyarthanàparairvàkyairarthasyànusandhãyamànasyàrthasyànveùaõaü pçcchetyarthaþ / sundarako duryyodhanasyànucaraþ / ajja iti / àrya, àrya, api nàma sàrathidvitãyo dçùño yuùmàbhirmàhàrajo duryyodhano na veti / (iti saüskçtam) ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà vikramorva÷yàm---"ràjà--- såryàcandramasau yasya màtàmahapitàmahau / svayaü kçtaþ patirdvàbhyàmurva÷yà ca bhuvà ca yaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) prasiddhàkhyaü lakùaõamàha---prasiddhiriti / lokasiddhàrthairutkçùñairarthàpyamàõairarthasya svàbhãùñàrthasya sàdhanamityarthaþ / såryàcandramasau iti / dvàbhyàm urva÷yà bhuvà cetyanvayaþ / so 'haü pçcchàmãti ÷eùaþ / atra lokasiddhàrthasåryàdikulodbhavatvàdiþ taduktyà svàbhãùñàrthasya pçùñàrthakathanaråpasya sàdhanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm--duryodhanabhràntyà bhãmaü prati "yudhiùñhiraþ---duràtman !duryodhanahataka !-" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) sàråpyàkhyaü lakùaõamàha---sàråpyamiti / anubhåtavi÷eùabhinne 'nubhåtàrthasàdç÷yàt àtmanaþ kùobhavarddhanamityarthaþ / duràtman ityàdi / atrànubhåtaduryodhanasàdç÷yàt bhãmadar÷ane kùobhavçddhiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama candrakalàyàm---"ràjà---priye ! aïgàni khedayasi kiü ÷irãùakusumaparipelavàni mudhà / (àtmànaü nirdi÷ya---) ayamãhitakusumànàü sampàdayità tavàsti dàsajanaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) saükùepàkhyaü lakùaõamàha--saükùepeti / anyajanasyàrthe prayojananimittam àtmà prayujyate niyujyate ityarthaþ / aïgàni khedayasãti--kusumàpacayàrthamiti ÷eùaþ / atra priyàyàþ kusumàpacayanimittaü ràj¤à àtmà niyuktaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--"netre kha¤janaga¤jane sarasijapratyathi--" ityàdi (pç.) ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) guõakãrttanàkhyaü lakùaõamàha--guõànàmiti / netre kha¤janaga¤jane ityàdi pràguktam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm---"ràjà--- hate jarati gàïgeye puraskçtya ÷ikhaõóinam / yà ÷alàghà pàõóuputràõàü saivàsmàkaü bhaviùyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) le÷àkhyaü lakùaõamàha---sale÷a iti / sàdç÷yapuraþ saraü sàdç÷yoktipårvakam / hate jaratãti / sà ÷loghà abhimanyuvadhàt iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---ratikelikalaþ kiücideùa manmathamantharaþ / pa÷ya subhra ! samàlambhàtkàdamba÷cumbati priyàm // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) manorathàkhyaü lakùaõamàha---manorathastviti / svàbhipràyasthavçttàntatulyasya anyadãyavçttàntasya pradar÷anaü bhaïgiþ / ratikelãti, rati--kelyarthaü ki¤cit kalaþ madhuràsphuñàlpadhvaniþ / manmathena mantharaþ / anyatra uóhóhãyàgacchan / à÷vastàmanudvignàm / atra svàbhipràyasthàyà ratestulyàyàþ kàdambarateþ pradar÷anabhaïgyà uktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---"gçhavçkùavàñikàyàm--- dç÷yete tanvi ! yàvetau càrucandramasaü prati / pràj¤e kalyàõanàmànàvubhau tiùyapunarvaså" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) anuktasiddhyàkhyaü lakùaõamàha---vi÷eùeti / prastàve prakaraõe sati vi÷eùàrthasya åhaþ praõidhànena gamyatvam / prakaraõàbhàve tu tàdç÷ohàsambhava eveti bhàvaþ / dç÷yeta iti / he tanvi ! he pràj¤e ! candramasaü prati candramasi yàvetau càrå dç÷yete tàvubhau kalyàõanàmànau tiùyapunarvaså ityarthaþ / atra taddvayavi÷iùñacandratçlyatà pràkaraõikanetradvayavi÷iùñe mukhe åhyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÷àkuntale--- udeti pårvaü kusumaü tataþ phalaü ghanodayaþ pràktadanantaraü payaþ / nimittanaimittikayorayaü vidhistava prasàdasya purastu sampadaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) priyavacaþ saüj¤akaü lakùaõamàha--syàditi / påjyaü janaü pramàõayitumiti pramàõatvena utkçùñatvena j¤àpayituü harùeõa bhàùaõaü priyoktiþ priyavaca ityarthaþ / udetãti / tava prasàdasyeti / prasàdajanyànàü sampadàü ÷ãghrotpattyà purastvàropaþ / atra muneþ prakçùñatvapratipàdanàrthamidaü harùabhàùaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha nàñyàlaïkàràþ-- #<à÷ãràkrandakapañàj¤amàgarvodyamà÷rayàþ / utpràsanaspçhàkùobhapa÷càttàpopapattayaþ // VisSd_6.195 //># #<à÷aüsàdhyavasàyau ca visarpàllekhasaüj¤itau / uttejanaü parãvàdo nãtirarthavi÷eùaõam // VisSd_6.196 //># ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) nàñyàlaïkçtayastrastriü÷àditi yaduktaü tà vaktumàha---atheti / tà alaïkatãruddi÷ati---à÷ãrityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** #<à÷ãriùñajanà÷aüsà---># yathà ÷àkuntale--- yayàteriva ÷amiùñhà patyurbahumatà bhava / putraü tvamapi samràjaü seva pårumavàpnuhi // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) à÷ãràkhyànamalaïkçtimàha---à÷ãriùñajaneti / iùñajane à÷ãrvàdaþ ityarthaþ / ÷armiùñà puruü putraü yathà pràpa tathà tvamàpyevaü putraü pràpnuhãtyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---àkandaþ pralapitaü ÷ucau /># yathà veõyàm--"ka¤cakã--hà devi ! kunti ! ràjabhavanapatàke !-" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) àkrandàkhyàmalaïkçtimàha---àkranda iti / spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathàkulapatyaïke--- mçgaråpaü parityajya vidhàya kapañaü vapuþ / nãyate rakùasà tena lakùmaõo yudhi saü÷ayam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) kapañàkhyàmalaïkçtimàha---kapañamiti / vibhàvyate dar÷yate / mçgaråpamiti / tena màyàmçgaråpeõa màrãcaràkùaso mçgaråpaü mçgadharmaü svaravi÷eùaü parityajya / arthàdramaõãyasvaravi÷eùamuccàryya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÷àkuntale---"ràjà--bhoþ satyavàdin ! abhyupagataü tàvadasmàbhiþ / kiü punarimàmabhisandhàya labhyate / ÷àrïgaravaþ---vinipàtaþ---'ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) akùamàkhyàmalaïkçtimàha---akùameti / svalpe 'pi paribhavo yanna viùahyate ityarthaþ / bho bho ityàdi / ÷akuntalàpariõayamasmarantaü duùyantaü prati taveyaü jàyeti ÷àrïgaraveõa kaõvasiùyeõa ukte bho bho iti ràj¤a uktiþ / imàü jàyàm / utra bho bhoþ satyavàdinityàkùepoktyà kçtasya paribhavasya vinipàta ityuktyà ÷àrïgaraveõa na viùehe / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---"ràjà---mamàpi nàma sattvairabhibhåyante gçhàþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) garvàkhyàmalaïkçtimàha---garva iti / avalepo 'haïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---kàryasyàrambha udyamaþ // VisSd_6.200 //># yathà kumbhàïke--"ravaõaþ--pa÷yàmi ÷okaviva÷o 'ntakameva tàvat" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) udyamàkhyàmalaïkçtimàha---kàryyasyeti / kumbhe kumbhanàmni nàñake pa÷yàmãti indrajit÷okàrttasya ràvaõasya svayaü yuddhàrambhe àtmano 'ntakatvakathanamidam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà vibhãùaõanirbhartsanàïke--"vibhãùaõaþ--ràmamevà÷rayàmi" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) à÷rayàkhyàmalaïkçtimàha---grahaõamiti / ràmameveti / atràtmano laïkàdhipatyasya guõavatkàryyasya heto ràmà÷rayaõasya grahaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÷àkuntale--"÷àrïgaravaþ--ràjan ! atha punaþ pårvavçttàntamanyasaïgadvismçto bhavàn / tatkathamadharmabhãrordàraparityàgaþ---" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) utpràsanàkhyàmalaïkçtimàha---utpràsanamiti / sàdhumànini, àtmani sàdhutvamànini / ràjanityàdirupahàsaþ / kçtavismaraõàt ràj¤o 'sàdhutvam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àkàïkùà ramaõãyatvàdvastuno yà spçhà tu sà /># yathà tatraiva---"ràjà--- càruõà sphuritenàyamaparikùatakomalaþ / pipàsato mamànuj¤àü dadàtãva priyàdharaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) spçhàkhyàmalaïkçtimàha---àkàïkùà iti / càruõeti---÷akuntalàyàþ sphuradadharadar÷anàt tatpàneccho ràj¤a uktiriyam / aparikùatakomalo 'yamadhara÷càruõi sphuritena mama pànànuj¤àü dadàtãva ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kùobhàkhyàmalaïkçtimàha---adhikùepeti / adhikùepaþ tiraskàraþ tadarthakavacojanako yaþ kùobhaþ krodha÷calacittatà sa kùobhàkhyo 'laïkàra ityarthaþ / tvayetyàdikaü ràmaü prati ràvaõasya vàkyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---tvayà tapasvicàõóàla ! pracchannavadhavartinà / na kevalaü hato vàlã svàtmà ca paralokataþ // ## yathànutàpàïke--"ràmaþ--- kiü devyà na vicumbito 'smi bahu÷o mithyàbhi÷aptastadà" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) pa÷càttàpàkhyàmalaïkçtimàha---mohàvadhãritàrthasyeti / gotraskhalitàdito ràme mithyàmi÷àpaü dattvà màninyàü sãtàyàü tàmanunãya kàryyàntaràdvahirgatasya ràmasya tadà tatkarttçkacumbanakaraõànutàpo 'yam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà vadhya÷ilàyàm--- "mriyate mriyamàõo yà tvayi jãvati jãvati / tàü yadãcchasi jãvantãü rakùàtmànaü mamàsubhiþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) upapattyàkhyàmalaïkçtimàha---upapattiriti / arthasyàbhimatàrthasya siddhaye taddhatorupanyàsa ityarthaþ / vadhya÷ilà nàñakavi÷eùaþ / mriyata iti vadhya÷ilàyàü hantumànãtaü svamaraõena mariùyamàõàü svapriyàmanu÷ocantaü ka¤cit prati màhadayàloruktiriyam / pårvàddhoktaråpàü priyàü jãvantãü yadicchasi tadà màmàsubhiràtmànaü rakùa / tvatparivarttamahaü mriye / atra vadhyatràõaü vakturabhipretaü tatsiddhaye vadhyapriyàdãvanecchàråpetorupanyàsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<à÷aüsanaü syàdà÷aüsà---># yathà ÷ma÷àne---"màdhavaþ--- "tatpa÷yeyamanaïgamaïgalagçhaü bhåyo 'pi tasyà mukham" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) à÷aüsàkhyàmalaïkçtimàha---à÷aüsanamiti / à÷aüsanam arthasiddhaye pràrthanam / à÷ãrnàmàlaïkçtistu paràrthasya siddhaye à÷ãrvàdaþ / tatpa÷yeyamiti / tasyà màlatyà mukham / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---pratij¤àdhyavasàyakaþ /># yathà mama prabhàvatyàm---"vajranàbhaþ--- asya vakùaþ kùaõonaiva nirmathya gadayànayà / lãlayonmålayàmyeùa bhuvanadvayamadya vaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vyavasàyàkhyàmalaïkçtimàha---pratij¤eti vyavasàyaka iti svàrthe kaþ / asya vakùa iti / vo yuùmàkaü ÷rãkçùõàdãnàü sambandhino 'sya pradyumnasya vakùa ityarthaþ / bhuvanadvayaü svargamarttyaråpam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) visarparåpàmalaïkçtimàha---visarpa iti / samàrabdhamiti / atãtàrambhapradar÷anam / aniùñaphaladaü kathitamiti ÷eùaþ / tacca samàrabdham / ekasyeti / ke÷eùu gçhãtvà dhçùñadyumnena hatasya droõasya ÷irasi chinne kruddhasya a÷vatthàmna uktiriyam / ekasya duþ ÷àsanena draupadyàþ ke÷agrahaõasyàyaü vipàkaþ akhilakùattriya kùayakçtsaügaraþ / dvitãye matpituþ ke÷agrahaþ / atra ke÷agrahàrambhaõamaniùñaphalayuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà veõyàm---"ekasyaiva vipàko 'yam--" ityàdi (376 pç.) ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ullekhàkhyàmalaïkçtimàha---kàryyadar÷anamiti / saübodhyasya kàryyapradar÷anamityarthaþ / tàpasàviti ràj¤o mçgahananaü nirvàryya samidàharaõàya ityucaturityarthaþ / atra ràj¤aþ ÷akuntalàvi÷iùñà÷ramaprave÷aråpakàryyapradar÷anam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ÷àkuntale---ràjànaü prati "tàpasau---samidàharaõàya prasthitàvàvàm / iha càsmadguroþ kaõvasya kulapateþ sàdhidaivata iva ÷akuntalayànumàlinãtãramà÷ramo dç÷yate / na cedanya (thà) kàryàtipàtaþ, pravi÷ya gçhyatàmatithaisatkàraþ" iti / #<---uttejanamitãùyate / svakàryasiddhaye 'nyasya preraõàya kañhoravàk // VisSd_6.205 //># yathà---indrajiccaõóavãryo 'si nàmnaiva balavànasi / dhigdhikpracchannaråpeõa yudhyase 'smadbhayàkulaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) uttejanàkhyàmalaïkçtimàha---uttejanamiti / kañhorà paruùà / indrajit ityàdikam indrajitaü saübodhya lakùmaõasya paruùavàkyamidam / pracchannaråpeõa meghàntaritavaùuùà / atra dar÷anaråpasvakàryyasiddhaye indrajitpreraõàya iyaü vàk / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà sundaràïke--"duryodhanaþ dhig dhik såta ! kiü kçtavànasi / vatsasya me prakçtidurlalitasya pàpaþ pàpaü vidhàsyati--" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) parãvàdàkhyàmalaïkçtimàha---bhartsaneti / sundaro veõãsaühàrasyaivàïkaþ / vatsasya karõaputrasya vçùasenasya pàpaþ pàõóavaþ pàpaü vadham / atra rathamàdàya palàyitasya sàratherbhartsanà / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---nãtiþ ÷àstreõa vartanam /># yathà ÷àkuntale--"duùyantaþ---vinãtaveùaprave÷yàni tapovanàni" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) nãtyakhyàmalaïkçtimàha---nãtiriti / spaùñamidam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà ÷àkuntale ràjànaü prati "÷àrïgaravaþ--àþ kathamidaü nàma, kimupanyastamiti ? nanu bhavàneva nitaràü lokavçttàntaniùõàtaþ / satãmapi j¤àtikulaikasaü÷rayàü jano 'nyathà bhartçmatãü vi÷aïkate / ataþ samãpe pariõeturiùyate priyàpriyà và pramadà svabandhubhiþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) arthavi÷eùàkhyamalaïkçtimàha---utkasyàrthasyeti / paroktasyàrthasya upàlambhavidhayà yat anekadhà utkãrttanamityarthaþ / utkãrttanamanuvàdaþ / àþ kathamidamiti / ÷akuntalàü svãkarttuü bahu÷aþ ÷àrïgaraveõokte ràj¤oktaü kimidamupanyastamiti / upahàsavidhayà ÷àrïgaraveõànekadhà tadanuvàdaþ kriyate / kimidamitãti / atra vãpsà bodhyà tadeva anekadhàtvàt / satãmapãti / j¤àtiþ patçpakùaþ / anyathà bhàsatãü / svabandhubhiþ pitçpakùãyaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà bàlaràmàyaõe--- kàlaràtrikaràleyaü strãti kiü vicikitsasi / tajjagattritayaü tràtuü tàta ! tàóaya tàóakàm // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) protsàhanàkhyàmalaïkçtimàha---protsàhanamiti / yojanaü niyojanaü pravarttanamityarthaþ / kàlaràtrãti / ràmaü prati vi÷vàmitrasya vàkyamidam / kàlaràkùivat karàlà bhãùaõà iyaü tàóakà / vicikitsasi tyajasi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm--kçpaü prati "a÷vatthàmà---tvamapi tàvadràj¤aþ pà÷arvavarto bhava / kupaþ---và¤chàmyahamadya pratikartum--" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) sàhàyyàkhyàmalaïkçtimàha--sàhàyyamiti spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, à) sa eva yo bhàùitaþ sa evàbhimàna eva / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---"duryodhanaþ---màtaþ kimapyasadç÷aü kçpaõaü vacaste---" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) abhimànàkhyamàlaïkçtimàha---abhimàna iti / vàkyàt yo 'bhimànaþ pratãyate sa evàbhimànàkhyàlaïkàra eva / màtariti / pàõóavebhyo ràjyaü dàtuü gàndhàryà ukte duryodhanasyàbhimànamåleyamuktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---pra÷rayàdanuvartanam // VisSd_6.208 //># ## yathà ÷àkuntale--"ràjà---(÷akuntalàü prati) ayi ! tapo vardhate / anusåyàdàõiü adidhivisesalàheõa" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) anuvçttyàkhyàmalaïkçtimàha---pra÷rayàditi / pra÷rayo vinayaþ / anuvarttanaü prãõanam / ayãti / atra ràj¤o 'nasåyàyàþ parasparaü prãõanam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---bhåtakàryàkhyànamutkãrtanaü matam /># yathà bàlàràmàyaõe--- atràsãtphaõipà÷abandhanavidhiþ ÷aktyà bhavaddevare gàóhaü vakùasi tàóite hanumatà droõàdriratràhçtaþ / ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) utkãrttanàkhyàmalaïkçtimàha---bhåteti / bhåtakàryaü pårvavçttam / na ca pårvasiddhàrthakathanàtmakaü yat niruktiråpaü nàñyalakùaõamuktaü tadbheda iti vàcyam / tatra svakçtiråpasya pårvasiddhàrthasya nihatà÷eùakauravya ityàdinà kathanamatra tu svaparasàdhàraõakçtapårvavçttasya iti tadbhedaþ / atra àsãditi puùpakeõàgamane raõasthalaü sãtàü dar÷ayato ràmasya vàkyamidam / bhavaddevare lakùmaõe vakùasi ràvaõena ÷aktyà gàóhaü tàóite sati droõàdriþ gandhamàhanàdriþ atra hanumatà àhçtaþ / devaratvakathanam anuràgotpàdanàya / divyaiþ lakùmaõa÷araiþ indrajit lokàntaraü pràpitaþ / he mçgàkùi ! ràkùasapateþ ràvaõasya kaõñhàñavã kenàpyatra kçttà arthàt mayà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà----adyàpi dehi vaidehiü dayàlustvayi ràghavaþ / ÷irobhiþ kandukakrãóàü kiü kàrayasi vànaràn // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) yàc¤àråpàmalaïkçtimàha---yàc¤eti / dåtamukhena và ityukteþ dåtamukhena yàcanocitavastuyàc¤à labhyate / tena tat pa÷yeyamanaïgamaïgalagçhamityàdau udàharaõake à÷aüsanàkhyàlaïkàreõaiva bhedaþ / adyàpãtyàdikaü ràvaõe 'ïgadasya vàkyam / ÷irobhiriti / ràmacchinnatvacchirobhirityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--pràõaprayàõaduþkhàrta uktavànasmyanakùaram / tatkùamasva vibho ! kiü ca sugrãvaste samarpitaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) parihàraråpàmalaïkçtimàha---parihàra itãti / pràõaprayàõamiti / ràmaü prati mriyamàõasya vàlina uktiriyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ràghavàbhyudaye---"lakùmaõaþ--àrya ! samudràbhyarthanayà gantumudyato 'si tatkimetat" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) nivedanàkhyàmalaïkçtimàha---avadhãriteti / avadhãritam abadhàraõà / tatra kimetàdityarthaþ / avadhãraõaivàtra karttavyà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm---"ràjà---ka¤cukin ! devasya devakãnandanasya bahumànàdvatsasya bhãmasenasya vijayamaïgalàya pravartantàü tatrocitàþ samàrambhàþ" / #<àkhyànaü pårvavçttoktir---># yathà tatraiva--"de÷aþ so 'yamaràti÷oõitajaleryasmin hradàþ påritàþ--'ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) pravarttanàkhyàmalaïkçtimàha---pravarttanaü tu iti / kàryasya sambandhai yat sàdhuno maïgalasya pravarttanaü tat ityarthaþ / àkhyànaråpàmalaïkçtimàha---pårvavçttoktiratra krodhamålakatvena vi÷eùaõãyà / tena bhåtakàryyàkhyànaråpàt utkãrttanàlaïkàràt bhedaþ de÷aþ so 'yamityàdi / a÷vatthàmnaþ krodhàt pårvavçttoktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---yuktirarthàvadhàraõam // VisSd_6.211 //># yathà tatraiva--- yadi samaramapàsya nàsti mçtyorbhayamiti yuktamito 'nyataþ prayàtum / akha maraõamava÷yameva jantoþ kimiti mudhà malinaü ya÷aþ kurudhvam ? // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) yuktiråpàmalaïkçtimàha---yuktiriti / hetupradar÷anena pareùàü kàryàrthani÷càyanamityarthaþ / yadi samaramiti / droõasya maraõena palàyamànàn vãràn prati a÷vatthàmna uktiriyam / atroktahetupradar÷anena yuddhakarttavyatàni÷càyanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÷àkuntale---"ràjà - tàtkimidànãmàtmànaü pårõamanorathaü nàbhinandàmi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) praharùàkhyàmalaïkçtimàha---praharùa iti spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---÷ikùà syàdupade÷anam /># yathà tatraiva--"sahi, õa juttaü assamavàsiõo jaõassa akidasakkàraü adidhivisesaü ujjhia sacchandado gamaõam" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) upade÷ànaråpàmalaïkçtimàha---÷ikùeti / sahãti / sakhi ! na yuktamà÷ramavàsino janasyàkçtasatkàramatithivi÷eùamuktvà svacchandato gamanam / ********** END OF COMMENTARY ********** eùàü ca lakùaõanàñyàlaïkàràõàü sàmànyata ekaråpatve 'pi bhedena vyapade÷o gaóóalikàpravàheõa / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) eùàü ceti / lakùaõàni uktàni ùañatriü÷at, nàñyàlaïkàrà uktàstrayatriü÷at / ekaråpatve 'pãti / lakùaõatvàlaïkàratvayorvinigamakàbhàvàllakùaõànàmapyalaïkàratvam alaïkàràõamapi lakùaõatvam ityevam ekaråpatvasambhave 'pãtyarthaþ / bhedeneti / etàni lakùaõàni, età alaïkçtaya ityevaü bhedena ityarthaþ / gaóóalikàpravàho 'nàdisiddho nirmalo vyavahàraþ / ## (lo, i) gaóóarikàpravàheõeti---yathà gaóóarikà ekà aparàü tàü caütarànugacchati, tàsàü gatànugatamàtreõa bhedaþ tathà lakùaõanàñyàlaïkàrayorapãti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu ca keùàücidguõàlaïkàrabhàvasaüdhyaïgavi÷eùàntarbhàve 'pi nàñake prayatnataþ karttavyatvàttadvi÷eùoktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) eùu ceti / keùà¤cit vakùyamàõopamàvyatirekàlaïkàràdiråpatvena teùu kàvyàïgeùu keùà¤cicca guõabhàvatatsamvandhivya¤jakatvena teùu kàvyàïgeùu antarbhàvasambhave 'pi ityarthaþ / prayatnataþ karttavyatvàditi---karttavyatà ca tattaprasaïgaucityànusàreõa yathàyogyameva na tu sarvatraiva sarveùàbhityavadheyam / ********** END OF COMMENTARY ********** etàni ca--- pa¤casandhi caturvçtti catuþ ùaùñyaïgasaüyutam / ùaóaviü÷allakùaõopetamalaïkàropa÷obhitam / mahàrasaü mahàbhogamudàttaracanànvitam / ## (lo, ã) mahàrasamiti---rasabhàvanirantaram / ********** END OF COMMENTARY ********** mahàpuruùasatkàraü sàdhvàcàraü janapriyam // su÷liùñasandhiyogaü ca suprayogaü sukhà÷rayam / mçdu÷abdàbhidhànaü ca kaviþ kuryàttu nàñakam // iti muninoktatvànnàñake 'va÷yaü kartavyànyeva vãthyaïgàni vakùyante / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) sukavinà tu etat sakalavi÷iùñamapi nañakaü karttyamiti muninàüktatvàt tena sarvabhidaü karttavyamityàha---pa¤casandhi caturvçttãtyàdi kuryàttu nàñakamityantam / pa¤casandhayo mukhasandhyàdyàþ pràguktàþ pa¤ca / catuþ ùaùñyaïgàni ca sandhãnàü pràguktàni / ùañtriü÷at lakùaõàni ca nàñyànàü pràguktàni / alaïkàrastrayastriü÷at sampratyuktàþ / "trayastriü÷at prayojyàni vãthyaïgàni trayoda÷a' ityuktatvàt trayastriü÷adalaïkàroktyanantaraü vãthyaïgànàü vaktavyatve pràpte vãthiråpakanàñakavi÷eùasya vi÷ipya dar÷itatvàt dar÷ayiùyamàõatadavasare vãthyaïgàni vakùyante ityàha---vãthyaïgànãti / ********** END OF COMMENTARY ********** làsyàïgànyàha-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) da÷a làsyàïgàni vaktumàha---làsyàïgànãti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## #<÷uddhaü gànaü geyapadaü---># ## (lo, u) ÷uùkam anukaraõãyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---gaurãgçhe vãõàü vàdayantã "malayavatã--- utphullakalakesaraparàgagauradyute ! mama hi gauri ! / abhivà¤chitaü prasidhyatu bhagavati ! yuùmatprasàdena // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) tatra geyapadaråpaü làsyàïgamàha---tantrãbhàõóeti / tantrãbhàõóam tantryà÷rayàü vãõàü puraskçtya pradhànãkçtya ÷uùkaü gànaü nçtyahãnagànam / utphulleti---mamàbhivà¤chitamityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---sthitapàñhyaü taducyate / madanottàpità yatra pañhati pràkçtaü sthità // VisSd_6.215 //># abhinavaguptapàdàstvàhuþ---"upalakùaõaü caitat / krodhodbhràntasyàpi pràkçtapañhanaü sthitapàñhyam" iti / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) àsãnamaïgamàha---nikhilàtodyeti / mçdaïgàdivàdyarahitam / ÷okàkulà vastràcchàditagàtrã yattiùñhati tadàsãnamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àtodyami÷ritaü geyaü chandàüsi vividhàni ca / strãpuüsayoviparyàsaceùñitaü puùpagaõóikà // VisSd_6.217 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) puùpagaõóikàkhyamaïgamàha---àtodyeti / chandàüsi gadyapadyaràgàõam viparyàsa÷caùñàvyatyàsaþ / ## (lo, å) viparyàsaceùñitaü striyàþ puruùasya coùñitaü, paruùasya strãceùñitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) pracchedàkhyamaïgamàha---anyàsaktamiti / uktamanyunà patimavaj¤àya vãõàpurassaraü gànamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) trigåóhàkhyamaïgamàha---strãve÷eti / ÷lakùõaü manoharam / makaranda iti / tena màlatãpratàraõàya lavaïgikàve÷asya nandanapratàraõàya màlatãve÷adhàraõàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà màlatyàm--"makarandaþ--eùo 'smi màlatãsaüvçttaþ" / ## ## karaõaü vãõàdikriyà / ## ## (lo, ç) caturastrapadaü bharatàdi prasiddham / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) dvigåóhakamaïgamàha---caturastrapadamiti / pàdacatuùñayànvitaü gãtamityarthaþ / tacca gãtaü mukhapratimukhasandhyorgeyamityarthaþ / uttamottamakamaïgamàha---uttamottamakaü punariti / kopeti / làsyaü kadàcitkopajatvàt adhikùepayuktam / kadàcit prasàdajatvàt rasottaramityarthaþ / hàvaheleti / helàbhinno 'tra hàvo govçùanyàyàt helàbàhulyàrthaü tat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) uktapratyuktamaïgamàha---uktipratyuktãti / upàlambha upahàsaþ / sa càlãkàrthamupanyasyetyàha---alãkavaditi / ********** END OF COMMENTARY ********** spaùñànyudàharaõàni / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) mahànàñakàkhyaü nàñakaprabhedamàha---etadeveti / nàñakamevetyarthaþ / sarvaiþ patàkàsthànakairiti / sahasaivàrthasampattirguõavatyupacàrataþ / patàkàsthànakamidaü prathamaü parikãrttitam // ityàdibhiruktai÷caturbhiþ patàkasthànakairityarthaþ / ## (lo, é) evaü nañakalakùaõaü gobalãvardanyàyena bhinnaü mahànàñakalakùaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** etadeva nàñakam / yathà---bàlaràmàyaõam / atha prakaraõam --- ## #<÷çïgàro 'ïgã nàyakastu vipro 'màtyo 'thavà vaõik / sàpàyadharmakàmàrthaparo dhãra ÷àntakaþ // VisSd_6.225 //># ## (lo, ë) atha udde÷yakameõa prakaraõàdãnniråpayati---bhavoditi / laukikaü na tu divyaü mi÷raü và / ********** END OF COMMENTARY ********** vipranàyakaü yathà mçcchakañikam / amàtyanàyakaü màlatãmàdhavam / vaõiónàyakaü puùpabhåùitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) nàñakaprakaraõabhàõàdayo ye råpakoparåpakaprabhedà utkãrttità "vinà vi÷eùaü sarveùàü lakùma nàñakavanmatam" / ityuktatvàditthaü sàïgopàïganàñakalakùaõamuktvà prakaraõàkhyaü dvitãyaråpakamàha---atha prakaraõamiti / vçttaü tannàñyavarõanãyaprasaïgaþ / tacca kavinaiva kalpitatvena puràõeùu adçùñatvàllaukikam / sàpàyeti / ÷çïgàritvena kadàciddharmasya nàyikàyà mànàt kadàcitkàmasya kàmàrthavyavasàyàt arthasya càpàyavànityarthaþ / dhãrapra÷ànta iti / "sàmànyaguõairbhåyàn dvijàdiko dharipra÷ànta"iti / tallakùaõaü pràguktam / puùpabhåùitaüprakaraõavi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) tena bhedàstrayastasyeti / tasya prakaraõasya kulajà ve÷yà tadubhayanàyikàbhedàt bhedakùatrayam / tatrobhayanàyakatve tçtãyabhedapàtràõyàha--kitaveti / ********** END OF COMMENTARY ********** kulastrã puùpabhåùite / ve÷yà tu raïgavçtte / dve api mçcchakañike / asyanàñakaprakçtitvàccheùaü nàñakavat / atha bhàõaþ--- ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) bhàõàkhyaü råpakamàha---atheti / nànàvastheti / nàñakasyàntaràtmà nàyakaþ sa nànàvastho yatra tàdç÷aþ / paõóita eva dhårtto bodhyaþ / svana itareõa vànubhåtàrthamityanvayaþ / såcayediti / ÷auryyeõa vãram, saubhàgyena ÷çïgàram / såcayedityarthaþ / utpàdyaü kavinaiva / ********** END OF COMMENTARY ********** atràkà÷abhàùitaråpaparavacanamapi svayamevànuvadannuttarapratyuttare kuryàt / ÷çïgàravãrarasau ca saubhàgya÷auryavarõanayà såcayet / pràyeõa bhàratã, kvàpi kau÷ikyapi vçttirbhavati / làsyàïgàni geyapadàdãni / udàhaõaü lãlàmadhukaraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vyàcaùñe---atreti / lãlàmadhukaro bhàõàkhyaråpakavi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vyàyogaþ--- ## ## (lo, e) prakaraõàd bhedo garbhàvimar÷àbhàvena / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà saugandhaikàharaõam / atha samavakàraþ--- ## ## ## ## ## (lo, ai) gàyatryàdãnàü chandasàü lakùaõànyàkàreùu boddhavyàni / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) vyàyogàkhyaü råpakamàha---atheti / saugandhikàharaõaü vyàyogàkhyaråpakavi÷eùaþ / samavakàràkhyaü råpakamàha---atheti / àdime 'ïke antyayoraïkayorekaþ sandhirityarthaþ / mandakau÷ikyaþ kau÷ikyà evàmtaravi÷eùàþ / tri÷çïgàràdikaü svayameva vyàkhyàsyati---vastu iti / prathamàïkagaü prathamàïkabodhanãyaü vastu / ghañikàdvayàtmakanàóãdvàda÷akairaùñacatvàriü÷addaõóairniùpàdyaü kàryyamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nàlikà ghañikàdvayamucyate / binduprave÷akau ca nàñakoktàvapi neha vidhàtavyau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) vyàcaùñe---nàóikà ceti ghañikà daõóadvayam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) tatra ÷çïgàràdikaü kàrikayà àha---dharmàrtheti / trikapañatvaü vyàkhyàtuü kapañatraividhyamàha---kapañaþ punariti / trividravatvaü vyàkhyàtumàha---vidravaþ punaþ iti / kautukena pratàraõàdivi÷eùo vidravaþ / sa càcetanaiþ kàùñhaputtalikàdibhi÷cetanaiþ prahasanakarai÷cetanàcetanai÷cetanatve 'pi prakçùñacetanàrahitaiþ pa÷vàdibhiþ tadvakùyati / gajàdibhiriti tatra dharma÷çïgàràdikamicchayà vyutkameõa dar÷ayati / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ÷àstràvirodhena kçto dharma÷çïgàraþ / arthalàbhàrthakalpitor'tha÷çïgàraþ / prahasana÷çïgàraþ kàma÷çïgàraþ / tatra kàma÷çïgàraþ prathamàïkaþ eva / anyayostu na niyama ityàhuþ / cetanàcetanà gajàdayaþ / samavakãryante bahavor'thà asminnati samavakàraþ / yathà---samudramathanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) tatra nàyikànàyakayoþ arthalàbhàrthaþ ÷çïgàro ve÷yànàü; dharmàvirodhã ÷çïgàraþ svadàreùu puüsaþ / samavakàrapadavyutpattimàha---samavakãryyanta iti / ## (lo, o) prahasano hàsyayuktaþ prathamoddiùño 'pi dharma÷çïgàraþ pa÷càd vidheyatvena pa÷càd vyàkhyàtaþ / aniyamàditi kvaciddivyaþ kvacinnaro và nàyakaþ arthaprakçtayaþ àrambhayatnàdyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha óimaþ--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) óimasaüj¤akaü råpakamàha--atheti / màyeti / màyàtmakatvàt adç÷yatà / indrajàlamalãkanànàvastupradar÷anam / saïgràmakrodhodbhràntàdiceùñitamitastato vikùepaþ / uparàgaþ upadravaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## atrodàharaõaü ca "tripuradàhaþ" iti maharùiþ / athehàmçgaþ-- #<ãhàmçgo mi÷ravçtta÷caturaïkaþ prakãrtitaþ / mukhapratimukhe sandhã tatra nirvahaõaü tathà // VisSd_6.245 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) ãhàmçgàkhyaü råpakamàha---atheheti / mi÷ravçttaþ khyàtàkhyàtavçttàntaþ nirvahaõopasaühçtiråpasiddhirapi tatretyarthaþ / naradivyàviti / narau và divyau và naradivyau và nàyakapratinàyakàvityarthaþ / tayoràdyo dhãraþ / antya uddhataþ / sa ca måóhabhàvàt ayuktakàrã / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) divyastriyamanicchantãmicchataþ ÷çïgàràbhàsamapãtyanvayaþ / patàkànàyakavyàpipràsaïgikavçttapravarttakà nàyikà "vyàpi pràsaïgikaü vçttaü patàketyabhidhãyate"ityuktatvàt / te tu divyamarttyà dvàda÷a ityarthaü / tathà ca nàyakapratinàyakau dvau, patàkànàyakà da÷a iti dvàdha÷à / yuddhamiti yuddharåpaü saürambhaü vikramaü parabalamànãya pràpayya vyàjàt nivarttayet ityarthaþ / tatra hetumàha---màhatmàna iti / teùàü vadhànarhatvàdityarthaþ / itthaü nàyakapratinàyakayordivyamarttyàditvàt niyama uktaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## mi÷raü khyàtàkhyàtam / anyaþ pratinàyakaþ / patàkànàyakàstu nàyakapratinàyakayormilità da÷a / nàyako mçgavadalabhyàü nàyikàmatra ãhate và¤chatãtãhàmçgaþ / yathà---kusuma÷ekharavijayàdiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) anye tu divyaikànàyakaniyamamàhuþ / anye tu ùaónàyakamàhurityàha--ekàïko divya ityàdi ca / patàkànàyaka ityàdikaü vyàcaùñai---patàkàsthà iti nàyakapratinàyakayoþ sambandhinaþ patàkàsthà nàyakà militàþ saïgatà da÷a ityarthaþ ãhàmçgavyutpattimàha---nàyako mçgavaditi / ********** END OF COMMENTARY ********** athàïkaþ--- ## ## ## isaü ca kecit nàñakàdyantaþ pàtyaïkaparicchedàrthamutsçùñikàïkanàmànam àhuþ / anye tu---utkràntà vilomaråpà sçùñiryatretyutsçùñikàïkaþ / yathà--÷amiùñhàyayàtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) utsçùñikàïkàkhyaü råpakamàha---atheti / bahustrãõàü paridevitaü ÷okaþ sthàyibhàvaþ ityarthaþ / utsçùñikàïkapadàrthaü vyàcaùñe--imaü ceti / nàñakàdyantaþ--pàtãti nàñakàntare dvitryàdyaïkàþ / asya ca ekàïkatvena aïkàntarotsaïkàt amum utsçùñikàïkanàmànaü kecidàhurityarthaþ / anye tu vakùyamàõavãthyàmapi ekàïkasattvàt tasyà api utsçùñikàïkatvàpatteþ / tatpadàrthamanyathàhustadàha---anye tviti / vilometi pràkçtanàyakatvena vilomatà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vãthã--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) vãthyàkhyaü råpakamàha--atheti / ka÷cideka ityatra nàyaka iti ÷eùaþ / arthaprakçtaya iti bãjaü binduþ patàkà ca prakarã kàryyameva iti yàþ pa¤ca prakçtayaþ pràguktàstà àkhilà api atretyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ka÷ciduttamo madhyamo 'dhamo và ÷çïgàrabahulatvàccàsyàþ kau÷ikãvçttibahulatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) vyàcaùñe---ka÷ciditi / uttamàdyanyataro nàyaka ityarthaþ / kau÷ikyà vçtteratra anuktatve 'pi bhåri÷çïgàravattvàt tallàbha ityàha--÷çïgàrabahulatvàditi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## tatroddhàtya(ta) kàvalagite prastàvanàprastàve sodàharaõaü lakùite / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) prastàvanàprastàve iti / "pàdani tvagatàrthani tadarthagataye naràþ / yojayanti padairanyaiþ sa udghàtyaka ucyate // "ityuddhàtakalakùaõasya "yatraikatra samàve÷àt kàryyamanyat prasàdhyate / prayoge sati tadj¤eyaü nàmnàvalagitaü budhaiþ" // iti avalagitalakùaõasya ca prastàvanàprastàve uktatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) prapa¤càkhyamaïgamàha---mitha iti--asadbhåtam alãkàrtham ata eva hàsyakçt / ## (lo, au) mithaþ asadbhatåü vàkyamiti sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vikramorva÷yàm--valãbhãsthavidåùakaceñyoranyonyavacanam / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) trigatàkhyamaïgamàha---trigatamiti / ÷rutisàmyataþ ÷råyamàõa÷abdadvayasàmyàt tayorvastuta ekàrthatve 'pi anekàrthayorekabhinnàrthayoryojanaü pratyàyanamityarthaþ ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---ràjà--- sarvakùitibhçtàü nàtha !, dçùñà sarvàïgasundarã / ràmà ramye vanànte 'smin mayà virahità tvayà // (nepathye tatraiva prati÷abdaþ) ràjà kathaü dçùñetyàha / atra pra÷navàkyamevottaratvena yojitam / nañàditritayaviùayamevedamiti ka÷cit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) sarvakùitãti---idaü himàlayasya sambodhanam / mayà virahità sarvàïgasundarã ràmà urva÷ã ramye 'smin vanànte tvayà dçùñà iti pra÷naþ / kathaü dçùñà ityàhatvayà virahità mayà dçùñeti prati÷abdàrthasya yojanàddar÷anottaraõa÷abdayorekàrthatve 'pi dar÷itarãtyà pra÷rottarabhàvena yojanàdanekàrthatà, tad vyàcaùñe---atra pra÷reti / nañanañãsåtradhàratrayaprayojyatvenàsya trigatatvaü kecit vyàcakùate, tadàha---nañàdãti / ## (lo, a) kùitibhçtàü parvatànàü ràj¤à¤ca / mayà virahità tvayà dçùñà; pakùe tvayà virahità mayà dçùñà / atra ràj¤àü prathamàrthàbhipràyeõa pra÷raråpàrthaü vàkyamidamuktvà parvate pratidhvanimàkarõya dvitãyàrthaþ parvatasyottaratvenàvagato virahonmàdàta / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm--bhãmàrjunau--- kartà dyåtacchalànàü, jatumaya÷araõoddãpanaþ so 'bhimànã ràjà duþ÷àsanàdergururanuja÷atasyàïgaràjasya mitram / kçùõàke÷ottarãyavyapanayanapañuþ pàõóavà yasya dàsàþ kvà'ste duryodhano 'sau kathayata, na ruùà, draùñumabhyàgatau svaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) chalàkhyamaïgamàha---priyàbhairiti / vilobhya pratàrya chalanàdupahasanàt / kartteti---palàyituü duryodhanamanviùyato bhãmàrjunayorvàkyamidam / dyåtacchalàdikarttçtvavi÷iùño yastaü draùñumàgatau svaþ na tu ruùà ityanvayaþ / ÷araõaü gçham / duþ ÷àsanàderanuja÷atasya gururityanvayaþ / aïgaràjasya karõasya / atra draùñumeva na ruùeti priyàbhena vàkyena pratàrya upahasanam / ## (lo, à) ÷araõaü gçham / ********** END OF COMMENTARY ********** ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) anye iti / kasyacit ki¤cit kàryamuddi÷ya ityanvayaþ / vàkkeliråpam aïgamàha---vàkkelãti / ********** END OF COMMENTARY ********** dvitrãtyupalakùaõam / yathà--- bhikùo ! màüsaniùevaõaü prakuruùe, kiü tena madyaü vinà madyaü càpi tava priyaü priyamaho vàràïganàbhiþ saha / ve÷yàpyartharuciþ kutastava dhanaü dyåtena cauryeõa và cauryadyåtaparigraho 'pi bhavato, naùñasya kànyà gatiþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) bhikùo iti / parihàsàya màüsaü bhakùantaü bhikùuü prati bhikùo ityàdirgçhiõaþ pra÷raþ / kiü tena iti bhikùoþ pratyuttaram / madyaü càpi ityàdikaü gçhiõaþ / priyamaho ve÷yàïganàbhirityàdikaü bhikùoþ / atràdhikasyàpyakàryasya sattve alpakàryapra÷ràt aho ityuktam / ve÷yàpãtyàdi dhanamityantaü gçhiõaþ / dyåtenetyàdikaü bhikùoþ / cauryyetyàdikaü gçhiõaþ / naùñasyetyàdikaü bhikùoþ pratyuktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kecit--"prakràntavàkyasya sàkàïkùasyaiva nivçttirvàkkeliþ" ityàhuþ / anye "anekasya pra÷nasyaikamuttaram" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) keciditi---àkàïkùotthàpakaprakràntavàkyasya tadanivçttau tannivartakavàkyàdyuktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama prabhàvatyàm--vajranàbhaþ--- asya vakùaþ kùaõonaiva nirmathya gadayànayà / lãlayonmålayàmyeùa bhuvanadvayamadya vaþ // pradyumnaþ---are re asuràpasada ! alamamunà bahupralàpena / mama khalu--- adya pracaõóabhujadaõóasamarpitorukodaõóanirgalitakàõóasamåhapàtaiþ / àstàü samastaditijakùatajokùiteyaü kùoõiþ kùaõena pi÷ità÷analobhanãyà // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) adhibalàkhyamaïgamàha---anyonyeti / asya vaj¤a ityàdikaü pràga vyàkhyàtam / adya pracaõóeti / adya mama pracaõóe bhujadaõóe samarpito ya uruþ kodaõóastato nirgalitànàü kàõóànàü bàõaànàü samåhasya (sahastrasya và pàñhabhedàt ) pàtairiyaü kùauõã kùaõena samastadaityakùatajaiþ ukùità satã pi÷ità÷anànàü lobhanãya àstàmityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veõyàm--ràjà--- adhyàsituü tava ciràjjaghanasthalasya paryàptameva karabhoru ! mamorugmam // anantaram (pravi÷ya) ka¤cukã--deva ! bhagnaü bhagnam-ityàdi / atra rathaketanabhaïgàrthaü vacanamårubhaïgàrthe sambandhe sambaddham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) gaõóàkhyamaïgamàha---gaõóamiti / satvareõoktatvàt satvaraü bhinnàrthaü vaco yat prastutasya prakràntasya varõanaü tat sambandhitayà pratãyate ityarthaþ / ràjà duryodhanaþ / karabhoru iti bhànumatyàþ sambodhanam / jaghanasthalasyàdhyàsitum adhyàsanàya ityarthaþ / bhàve tumyogàt ùaùñã / paryàptaü yogyam / atra prakràntasya årorbhaïgapratãtirityàha---atreti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà chilitaràme--sãtà-jàda ! kàllaü kkhu aojjhàeõa gantavvam, tarhi so ràà viõaeõa paõayidavvo / lavaþ--atha kimàvàbhyàü ràjopajãvibhyàü bhavitavyam / sãtà--jàda ! so kkhu tumhàõaü pidà / lavaþ--kimàvayo raghupatiþ pità / sãtà--(sà÷aïkam) mà aõõadhà saïkaddham, õa kkhu tumhàõaü saalàe jjeva puhavãetti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) avasyanditàkhyamaïgamàha---vyàkhyànamiti / svarasoktasya vaktçbhàvena utkasya ÷roturasvarasàt yadanyathà vyàkhyànaü tadavasyanditamityarthaþ / jàdetyàdi lavaku÷au prati sãtàyà uktiþ / jàta ! kalyaü khalu yuvàbhyàmayodhyàyàü gantavyam / tatra sa ràjà vinayena praõamitavyaþ (iti saüskçtam) / jàdeti / jàtaþ sa khalu yuvayoþ pità (iti saüskçtam) / sàtaïkamiti / vàlmãkineùedhàt àtaïkaþ / mà aõõadhà iti, mà anyathà ÷aïkethàm / na khalu yuvayoþ kiü tu sakalàyà eva pçthivyà iti (iti saüskçtam) pçthivyà ityatra pçthivãsthalokasya ityarthaþ / atrapiteti janakaparatayà sãtayà svarasoktasya labdhàvasyandanàt tayà eva pàlakatayà vyàkhyànaü kçtam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## saüvaraõakàryuttaraü prahelikà / yathà ratnàvalyàm---susaïgatà---sahi jassa kide tumaü àadà so ida jjeva ciññhadi / sàgarikà--kassa kide ahaü àadà susaïgatà--õaü kkhu cittaphalaassa / atra tvaü ràj¤aþ kçte àgatetyarthaþ saüvçtaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) nàlikàkhyamaïgamàha---praholiketi / saüvaraõakàrãti vyàkhyànaråpàïge 'pi saüvaraõaråpasya sattve 'pyatra hàsyayuktatvaü vi÷eùaþ / sahi jasseti---sakhi yasya kçte tvamàgatà so 'traiva tiùñhatãti saüskçtam / kasseti / kasya kçte ahamàgatà (iti saüskçtam) õaü citteti / nanu citraphalakasya (iti saüskçtam) ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) trividhamasatpralàpàkhyamaïgamàha---asaditi / asambaddhamalãkàroyamàõàrthakaü vàkyamuttara¤ca tàdç÷amityarthaþ / tçtãyamasatpralàpàkhyamaïgamàha---agçhõato 'pãti / hitaü vaco 'gçhõato 'pi mårkhasyetyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatràdyaü yathà mama prabhàvatyàm--pradyumnaþ-- (sahakàravallãmavalokya sànandam) aho kathamihaiva--- alikulama¤julake÷ã parimalabahalà rasàvahà tanvã / kisalayape÷alapàõiþ kokilakalabhàùiõã priyatam me // evamasaübaddhottare 'pi / tçtãyaü yathà--veõyàü duryodhanaü prati gàndhàrãvàkyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) alikuleti---cåtalatikàyàü prabhàvatãbhramàdiyamuktiþ / iheyaü cåtalatiketi / kaiva prabhàvatã kãdç÷ã ? alikulam eva ma¤julàþ ke÷aà yasyàstàdç÷ã, kisalayameva pe÷alapàõiryasyàstàdç÷ã / kokilapadamatra tadbhàùàparam / tathà ca tadbhàùàråpavibhàùàvatãtyarthaþ / na tu kokilavadbhàùaõa÷ãlà ityarthaþ / tadàbhedabhàùaõàt abhedàropànupapatteþ / atra ca àhàryàropàbhàvàt na råpakaü kintu vàstavabhramàt bhràntimadalaïkàra eva / evamasambaddhottareùvapãti / tatra yathà mama-- dvijaþ ÷àkhàyuktastvayi kçtakathaþ kokila iti tvayàkhyeyaü mande mayi virahipàte kiyadagham / iti pra÷re vàyormukulapulakà cåtalatikà dhruvaü dhçtvà mauliü na khalu kiyadityuttarayati // atra hi vàtadhåtamaulikàyàü cåtalatikàyàü mandavayoþ kati màpapra÷re maulipånanena pàpabhàvottaràropaþ / vàyoþ pra÷raprakàraþ pårvàrddhàrthaþ / pårvapràptapàpavyavasthake jane eka pra÷raucityàdityàha---dvija iti / ÷àkhàyuktaviñapasthito dvijaþ pakùã / kokila eva drupadàmantrasya çùiþ kokilanàma veda÷àkhàyukto dvijaþ sa tvayi kçtakatha ityatastvayà mande vedarahite idamapyàkhyeyam / virahivadhe kiyat pàpamiti pra÷raþ / mandavàyoþ kàmoddãpakatvena virahihantçtvàt ayaü pra÷raþ / vyavasthàkathane harùotpulakaþ / tçtãyaü yathà veõyàü duryodhanaü prati gàndhàryà hitavàkyam / athavà pradãyatàü dà÷arathaye maithilãti ràvaõaü prati vibhãùaõasya vàkyamidamapi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà màlavikàgnimitra---(làsyaprayogàvasàne màlavikà nirgantumicchati) vióhåùakaþ--mà dàva uvadesamuddhà gamissasi / (ityupakrameõa) gaõadàsaþ--(vidåùakaü prati---) àrya ! ucyatàü yastvayà kramabhedo lakùitaþ / vidåùakaþ--paóhamaü bambhaõapåà bhodi, sà imàe laïghidà / (màlavikàsmaryate) ityàdinà nàyakasya vi÷uddhanàyikàdar÷anaprayuktena hàsalobhakàriõa vacasà vyàhàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vyàhàraråpakamaïgamàha---vyàhàra iti / làsyàvasàne nçtyasamàptau / mà dàva iti / mà tàvadupade÷amugdhà gamiùyasãti (saüskçtam) / upade÷aþ ÷àstrepade÷aþ / tadvisaümugdhà tarkaruddhakàriõã bhåtvà iti ÷eùaþ / pañhamamiti / prathamaü bràhmaõapåjà bhavati sà anayà laïghità / (iti saü-) / atra parasya làj¤o làbhàrthaü hàsyakaraü vidåùakasya vàkyamàha-- ********** END OF COMMENTARY ********** ## krameõa yathà--- priya ! jãvitatàkrauryaü niþsnehatvaü kçtaghnatà / bhåyastvaddar÷anàdeva mamaite guõatàü gatàþ // tasyàstadråpasaundaryaü bhåùitaü yauvana÷riyà / sukhaikàyatanaü jàtaü duþkhàyaiva mamàdhunà // etàni càïgani nàñakàdiùu sambhavantyapi vãthyàmava÷yaü vidheyàni spaùñatayà nàñakàdiùu viniviùñànyapãhodàhçtàni / vãthãva nànàrasànàü càtra màlàråpatayà sthitatvàdvãthãyam / yathà---màlavikà / atha prahasanam--- ## ## tatra--- ## yathà kandarpakeliþ / #<à÷ritya ka¤cana janaü saükãrõamiti tadviduþ // VisSd_6.266 //># yathà---dhårtacaritam / ## yathà--lañakamelakàdiþ / munistvàha--- ve÷yàceñanapuüsakaviñadhårtà vandhakã ca yatra syuþ / avikçtaveùaparicchaceùñitakaraõaü tu saïkãrõam // iti / ## idaü tu saïkãrõenaiva gatàrthamiti muninà pçthaïnoktam / athoparåpakàõi / ## ## ## ## dvayornàyikànàyakayoþ / yathà--ratnàvalã---viddha÷àlabha¤jikàdiþ / atha troñakam- ## pratyaïkasavidåùakatvàdatra ÷çïgàro 'ïgã / saptàïkaü yathà--stambhitarambham / pa¤càïkaü yathà--vikramorva÷ã / atha goùñhã--- ## ## yathà---raivatamadanikà / atha saññakam-- ## ## yathà---karpårama¤jarã / atha nàñyaràsakam--- ## ## ## ## (lo, i) tàlaþ ca¤cupuñàdiþ / pãñhamardde 'traivoktaprakàraþ / gãtaü bharatadi prasiddham / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra sandhaidvayavatã yathà--narmavatã / sandhaicatuùñayavatã yathà--vilàsavatã / atha prasthànakam-- ## ## yathà---÷çïgàratilakam / athollàpyam--- ## ## ÷ilpakàïgàni vakùyamàõàni / yathà--devãmahàdevam / atha kàvyam--- ## ## (lo, ã) khaõóamàtràdaya àkareùu boddhavyàþ / àdau mukhapratimukhe / antimo nirvahaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---yàdavodayam / atha preïkhaõam--- ## ## ## (lo, u) niyuddhaü bàhuyuddham / sampheño roùabhàùaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---vàlivadhaþ / atha ràsakam--- ## ## (lo, å) bhàùeti--bhàùàvibhàge yathà--bhàùàrõave--- "bhàùà madhyamapàtràõàü nàñakàdau vi÷eùataþ / mahàràùñrã saurasenãtyuktà bhàùà dvidhà budhaiþ / hãnairbhàùyà vibhàùà syàt sà ca saptavidhà smçtà / pràcyàvantã màgadhã ca ÷àkàrã ca tathàparà / càõóàlã ÷àvarã caiva tathà bhãrãti bhedataþ // ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà---menaükàhitam / atha saülàpakam--- ## ## yathà---màyàkàpàlikam / atha ÷rãgaditam--- ## ## yathà---krãóàrasàtalam / #<÷rãràsãnà ÷rãgadite gàyetkiü citpañhedapi / ekàïko bhàratãpràya iti kecitpracakùate // VisSd_6.295 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ÷rãgaditàkhyamuparåpakamàha---atheti / prãti÷abdena prãtijanaka÷abdena / ÷rãràsãneti / ÷rãþ lakùmãþ / àsãnà praviùñà / ********** END OF COMMENTARY ********** åhyamudàharaõam / atha ÷ilpakam--- ## ## #<à÷aüsàtarkasaüdehatàpodvegaprasaktayaþ / prayatnagrathanotkaõñhàvahitthàpratipattayaþ // VisSd_6.298 //># ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ÷ilpakàkhyamuparåpakamàha---atheti / hãna iti / nikçùñajano 'sahàyaþ / asyà÷aüsàdyaïgànyuddi÷ya tallakùaõodàharaõe spaùñatvàdupekùite / ********** END OF COMMENTARY ********** saüphoñagrathanayoþ pårvamuktatvàdeva lakùma siddham / yathà---kanakàvatãmàdhavaþ / atha vilàsikà--- #<÷çïgàrabahulaikàïkà da÷alàsyàïgasaüyutà / vidåùakaviñàbhyàü ca pãñhamardena bhåùità // VisSd_6.301 //># ## kecittu tatra vilàsikàsthàne vinàyiketi pañhanti / tasyàstu "durmallikàyàmantarbhàvaþ" ityànye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vilàsikàkhyamuparåpakamàha---atheti / ********** END OF COMMENTARY ********** atha durmallikà--- ## ## #<ùaõõàlikastçtãyastu pãñhamardavilàsavàn / caturtho da÷anàliþ syàdaïkaþ krãóitanàgaraþ // VisSd_6.305 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) durmallikàkhyamuparåpakamàha--atheti / agarbhà garbhasandhirahità / nàgaranaràþ nàgarapàtràõi / nàyako nikçùñaþ / trinàliþ nàlikàtrayasàdhyaþ / evamuttaratra / viñakrãóà, dhårtakrãóà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---bindhumatã / atha prakaraõikà--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) prakaraõikàkhyamuparåpakamàha---atheti / nàñikaiveti / nàñikàlakùaõakràntaivetyarthaþ / ùa sàrthavàhàþ pathikàþ / àdi÷abdàt pravàsina÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** mçgyamudàharaõam / atha hallã÷aþ--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) hallã÷àkhyamuparåpakamàha---atheti / mukheti---mukhanirvahaõasandhidvayavatã / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---koliraivatakam / atha bhàõikà-- ## ## ## ## ## ## spaùñànyudàharaõàni / yathà---kàmadattà / eteùàü sarveùàü nàñakaprakçtitve 'pi yathaicityaü yathàlàbhaü nàñakoktavi÷eùaparigrahaþ / yatra ca nàñakoktasyàpi punarupàdànaü tatra tatsadbhàvasya niyamaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) bhàõikàkhyamuparåpakamàha---atheti / mando nikçùñaþ / asya kàryàõyàha---upanyàsa ityàdi / teùàü lakùaõànyàha---upanyàsa iti / nirvedavàkyasya vyutpattirvinyàsaþ, sà ca vinyàsasaüj¤ikà / kopapãóayopàlambhavacaþ samarpaõàkhyaü kàryamityarthaþ / nidar÷anasya dçùñàntasyopanyàsa ityarthaþ / kàryasya samàpanam---mukhyakàryàvàntarakàryasyetyarthaþ / eùàü kàryàõàü sarvanañakeùvevocityàtsarvanàñakànàmevaitatkàryatvamàha---eùàmiti / nàñakoktavi÷eùe parigraha iti vigrahaþ / tathà ca bhàõikoktakàryasya nàñakàntarepi dàtavyamuktam / yacceti / nàñake hi ùañtriü÷allakùaõàlaïkàràdaya÷coktàþ / taduktavastuno yacca punarupàdànaü nàñakàntara iti bodhyam / tatsadbhàvasyeti---tatsadbhàvasya tatràva÷yakatàråpaniyam ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÷ravyakàvyàni--- #<÷ravyaü ÷rotavyamàtraü tatpadyagadyamayaü dvidhà // VisSd_6.313 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ÷ravyakàvyànãti / tatprabedadvayamàha---padyagadyamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra padyamayànyàha--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) dvàbhyàmityàdicaturùu parasparaikavàkyatàpannatve satãti vodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tatra muktakaü yathà mama--- "sàndrànandamanantamavyayamajaü yadyogino 'pi kùaõaü sàkùàtkartumupàsate prati muhurdhyànaikatànàþ param / dhanyàstà madhuràpirãyuvatayastadbrahma yà kautukà-- dàliïganti samalapanti ÷atadhà'karùanti cumbanti ca" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) sàndrànandamiti--yatparaü prakçùñaü brahma kùaõamapi sàkùàtkatudhyànaikatànà dhyànamàtràviùñà yoginaþ pratimuhurupàsate tadbrahma yà mathuràpurayuvatayaþ kautukàdàliïgantãtyàdi tà dhanyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yugmakaü yathà mama--- "kiü karoùi karopànte kànte ! gaõóasthalãmimàm / praõayapravaõo kànte 'naikànte nocitàþ krudhaþ // iti yàvatkuraïgàkùãü vaktumãhàmahe vayam / tàvadàvirabhåccåte madhuro madhupadhvaniþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) màninyà mànabhaïgaprakàraü sakhyau kathayannàha--kiü karoùãtyàdi / he kànte ! karopànte imàü gaõóasthalãü kimarthaü karoùi ? tataþ praõayapravaõa ityàdi spaùñam / kuraïgàkùãmiti vaktuü vayaü yàvadãhàmahe tàvanmadhuro madhupadhvaniþ cåte àvirabhåt / atra prathama÷lokàrtho dvitãya÷loka utkikarmatvena ukta iti ekavàkyatà / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyànyapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) evamiti---sandànitakàdàvapi evaü bodhyamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## #<÷çïgàravãra÷àntànàmeko 'ïgã rasa iùyate / aïgàni sarve 'pi rasàþ sarve nàñakasandhayaþ // VisSd_6.317 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) mahàkàvyalakùaõamàha---sargabandha ityàdi / paricchedaråpaþ sargo badhyeta'sminniti sargabandhaþ / suro devaþ / sarve nàñakasandhayo mukhapratimukhàdayaþ pa¤ca / sajjanà÷rayam---varõanãyottamajanasya vçttaü vetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<àdau namaskriyà÷ãrvà vastunirde÷a eva và / kvacinnindà khalàdãnàü satàü ca guõakãrtanam // VisSd_6.319 //># ## ## ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) catvàra iti---dharmàrthakàmamokùà ye catvàro vargàsteùvekamapi tatphalamityarthaþ / ekavçttamayairiti---ekacchandovyàptairityarthaþ / avasàne sargànte / sàïgopàïga iti---amã sàndhyàsåryendvàdayaþ putrajanmàntà iha kàvye yathàyogaü yathàsambhavaü sàïgopàïgà varõanãyà ityarthaþ / tatra sandhyàïgam--cakravàkavirahaþ, vàsaràïgamjalaketyàdiþ, rajanyaïgam--madhupànàdi, upàïgam--tatraiva parihàsàdayaþ, muniþ--nàradàdiþ, prayàõam--yàtrà, upayamaþ vivàhaþ, mantraþ--mantraõà, putrodayaþ-putrajanma / itarasya pratinàyakasya, tannàmnàsya nàmetyarthaþ / sargopàdeyeti---sarge upàdeyà varõità yà kathà tayà sarganàmetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sandhyaïgàni yathàlàbhamatra vidheyàni "avasàne 'nyavçttakaiþ" iti bahuvacanamavivakùitam / sàïgopàïgà iti jalakelimadhaupànàdayaþ / yathà---raghuvaü÷a---÷i÷upàlavaþ---naiùadhàdayaþ / yathà và mama---ràghavavilàsàdiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) bahuvacanamavivakùitamiti---avasàna ekasyàpi anyavçttikasya dçùña tvàt / yathà raghuvaü÷amiti / tatra vçttasya nàmnà raghuvaü÷eti / ekavaü÷ajà bahubhåpàþ / pratinàyakasya nàmnà ÷i÷upàlavadha iti / naiùadhàdau tu nàyakasya nàmnà / nàyakastu sadvaüràjaþ kùattriyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## asminmahàkàvye / yathà---mahàbhàratam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) asminnàrùa iti---çùipraõãte 'smin mahàkàvya ityarthaþ / àkhyànasaüj¤akà iti / ÷iùyaü prati guruõàmàkhyàna÷àstrakathane yàþ saüj¤à adhyàyaråpàstàdç÷asaüj¤akà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---setubandhaþ / yathà và mama---kuvalayà÷vacaritam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) skandhakagalitake chandovi÷eùau / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---karõaparàkramaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) kaóavakàbhidhàþ--kaóavakanàmànaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---bhikùàñanam, àryàvilàsa÷ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) bhàùàvi÷eùeti---tàdç÷avàkye saüskçtapràkçtabhàùayoraniyamaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---meghadåtàdi / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) anyonyànapekùakaþ---anyonyanirapekùakaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sajàtãyànàmekatra sannive÷o vrajyà / yathà muktàvalyàdiþ / atha gàdyakàvyàni / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) vrajyàpadàrthamàha---sajàtãyànàmiti / varõanãyaikyena sàjàtyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra gadyam--- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) vçttagandhojjhitamiti / gadyasàmànyalakùaõam / taccàturvidhyamàha---muktakamiti / àdyaü muktakam / paraü vçttagandhiþ / vçttam--akùarasaükhyàtaü chandastadakade÷ayuktamityarthaþ / turyaü caturthaü cårõakam / ********** END OF COMMENTARY ********** muktakaü yathà---"gururvacasi pçthururasi--" ityàdi / vçttagandhi yathà mama-- "samarakaõóålanivióabhujadaõóakuõóalãkçtakodaõóa÷i¤jinãñaükàrojjàgaritavairinagara" ityàdi / atra "kuõóalãkçtakodaõóa'--ityanuùñubvçttasya pàdaþ, "samarakaõóåla" iti ca prathamàkùaradvayarihitastasyaiva pàdaþ / utkalikàpràyaü yathà mamaiva---"aõisavisumaraõisidasaravisaravidalidasamaraparigadapavaraparavala---" ityàdi / cårõakaü yathà bhama--"guõaratnasàgara ! jagadekanàgara ! kàminãmadana ! janara¤jana !" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) samarakaõóuleti--samarotsàhena kaõóule nibióe dçóhe bhujadaõóe kuõóalãkçtakodaõóasya ÷i¤jinyàþ guõasya ñaïkàreõa ujjagaritaü vairinagaraü yena / he tàdç÷etyarthaþ / atra vçttabhàgayuktatvaü dar÷ayati--atreti / prathamàkùaratrayarahita iti--etasyaiva anuùñubha eva pàdo 'parapàdaþ / samaretyakùaratyage, "kaõóålanibióabhåjaþ' ityevaüråpaþ / aõiseti--ani÷aviùamani÷ita÷aravisaravidalitaparighagadaparabala iti saüskçtam / ani÷aü viùamànàü ni÷itànàü ÷aràõaü visareõa--pàtena vidalitàþ parighàþ mudraràþ gadà÷ca yatra tàdç÷aü parabalaü yasmàt, he tàdç÷etyarthaþ / guõaratnasàgaretyàdi---atra rephàntaü nàma dvayaü nànta¤ca sambodhanadvayamalpasamàsakam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kathàråpakàvyadharamànaha---kathàyàmiti / àryàmàtràkçtaü chandaþ / vaktràpavaktrake--chandovi÷eùau / tasya dharmàntarànàha---àdàviti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---kàdàmbaryàdiþ / #<àkhyàyikà kathàvatsyàtkaverva÷ànukãrtanam / asyàmanyakavãnàü ca vçttaü padyaü kvacitkvacit // VisSd_6.334 //># ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) àkhyàyikàtmakakàvyadharmànàha---àkhyàyiketi / kathàvatseti---sà kathoktadharmatulyadharmavatãtyarthaþ / kathàto vi÷eùamàha--kaveriti / asyàmiti--asyàmàkhyàyikàyàmanyakavãnà¤ca vaü÷àdikãrtanamityarthaþ / tathà vçttakùarasaükhyàtaü chandaþ kvacit kvacidityarthaþ / à÷vàsa iti--à÷vàsanàmàtra pariccheda ityarthaþ / àryeti--àryàdicchandasàü madhye yena kenacicchandasà à÷vasasya mukheàdau anyàpade÷ena--anyacchalena bhàvyarthasya vakùyamàõàrthasya såcanamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---harùacaritàdiþ / "api tvaniyamo dçùñastatràpyanyairudãraõàt" / iti daõóyàcàryavacanàt kecit àkhyàyikà nàyakenaiva nibaddhavyà" ityàhuþ, tadayuktam / àkhyànàdaya÷ca kathàkhyàyikayorevàntarbhàvànna pçthaguktàþ / yaduktaü daõóinaiva---atraivàntarbhaviùyanti ÷eùà÷càkhyànajàtayaþ" / iti / eùàmudàharaõam---pa¤catantràdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) "àkhyàyikà nàyakenaiva nibaddhavyà" iti yad kenaciduktaü tad "àpitu"--ityàdidaõóyàcàryavacanàdayuktamityarthaþ / àkhyànàdiråpàõàü kàvyàntaraõàü pçthagyuktibãjamàha--àkhyànàdaya iti / yaduktaü daõóinaiveti--yato daõóinaivoktam, atraivàntaþ--ityàdãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha gadyapadyamayàni--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) campåsaüj¤akaü kàvyàntaramàha--gadyapadyamayamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---de÷aràjacaritam / ## yathà---virudamaõimàlà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) virudamaõimàlà prabandhavi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama---ùoóa÷abhàùàmayã pra÷àstiratnàvalã / evamanye 'pi bhedà udde÷amàtraprasãddhatvàduktabhedànatikramàcca na pçthaglakùitàþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) evamanyepi bhedà iti / na pçthag lakùità ityanvayaþ / pçthagalakùaõe hetumàha--udde÷amàtrasiddhatvàditi / tattatkãrttanamàtreõaiva siddhàþ na tu kçtalakùaõaþ / teùàmuktaprabhedalakùaõàkràntatvamevetyàha---uktabhedàneti / iti ÷rãmahe÷varanyàyàlaïkàraviracitàyàü sàhityadarpaõañãkàyàü ùaùñhaparicchedavivaraõam ********** END OF COMMENTARY ********** iti sàhityadarpaõo dç÷ya÷ravyakàvyaniråpaõo nàma ùaùñhaþ paricchedaþ / ___________________________________________________ saptamaþ paricchedaþ iha hi prathamataþ kàvye doùaguõarãtyalaïkàràõàmavasthitikramo da÷itaþ, saüprati ke ta ityapekùàyàmudde÷akramapràptànàü doùaõàü svaråpamàha--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) iha hi prathamataþ prathamaparicchede doùànàmavasthitikramo 'vasthitiprakàro dar÷ita ityarthaþ / te doùàþ / "doùàstasyàpakarùakà' ityuktyà apakarùakatvena doùàõàü prakàro dar÷itaþ / "utkarùahetavaþ proktà guõàlaïkàrarãtayaþ' ityuktyà ca guõàdãnàmutkarùakatvenàvasthitiprakàro dar÷ita iti / atra ca rãtyalaïkàràõàmiti pàñhastu udde÷avyutkrameõa lekhakapramàdaparamparayaiveti lakùyate / tata eva udde÷akramapràptànàmityuktam / ## (lo, a) kàvyasvaråpaü niråpya doùàn niråpayitukàmaþ tatprastàvaü dar÷ayati / iha hi iti / svaråpaü svamasàdhàraõaü råpam itaravyàvarttako dharmmaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## asyàrthaþ prageva sphuñãkçtaþ / tadvi÷eùànàha--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) pràgeva sphuñãkçta iti / ÷rutiduùñatvàdãnàü ÷abdadvàrà, apuùñàrthatvàdãnàm, arthadvàrà, vyabhicàribhàvàdi÷abdavàcyatvàdãnàü ca sàkùàt rasàpakarùakatvamityarthaþ / pràgeva sphuñãkçta ityarthaþ / tadvi÷eùàn doùavi÷eùàn / te punariti te doùàþ / ## (lo, à) raseti--rasàpakarùakà àsvàdavinghahetavaþ / prageveti---pràkaprathamaparicchede / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---te punaþ pa¤cadhà matàþ / pade tadaü÷e vàkyer'the saübhavanti rase 'pi yat // VisSd_7.1 //># ## (lo, i) te punariti--te doùàþ padatadaü÷àdipa¤cake sthità yasmàt vàkyàrthabhåtasyàsvàdasyàpakarùakàraõàni tasmàt pa¤ca prakàràþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) duþ ÷rava ityàdi / aprayuktatà ityatra dvandvottarasya bhàvapratyayasya pratyekamabhisambandhàt duþ ÷ravatvàdaya eva doùàþ / etadàdyavimçùñavidheyà÷abhàvàntàþ trayoda÷a doùàþ padavàkyayoþ pade vàkye 'pi sambhavanti ityarthaþ / eùàü madhye keciddoùàþ padàü÷e 'pãtyarthaþ / pade param iti / nirarthakatvamasamarthatvaü cyutasaüskàratà ceti doùatrayaü paraü kevalaü pade natu vàkye ityarthaþ / tad bãjaü tattaddoùaprastàbe vakùyàmaþ / ## (lo, ã) tatra ke doùàþ kiniùñà ityata àha--duþ ÷raveti / talpratyayasya duþ ÷ravàdiùu pratyekaü sambandhaþ / sandigdhaü sandehaþ / atha bhavet kliùñam avimçùñavidheyàü÷aü viruddhamatikçtsamàsapadameva / sarve doùàü padavàkyayoþ / eùu duþ ÷ravàdiùu madhye / ********** END OF COMMENTARY ********** paruùavarõatayà ÷rutiduþkhàvahatvaü duþ÷ravatvam / yathà--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) tatra duþ ÷ravatvalakùaõamàha--paruùeti / etacca vãrabãbhatsaraudràn rasàn vihàya iti bodhyam, teùu tasyànuguõatvàdeva / tathà pràde÷ikatve evàya doùaþ / samagrapadavyàpakatve tu pratikålavarõatvadoùa eva ityadi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "kàrttarthyaü yàtu tanvaïgã kadànaïgava÷aüvadà" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kàrttàrthyamiti / spaùñam / rephayuktavarõaü ÷rutiduþ khadàyi / ## (lo, u) paruùavarõaü paruùàkùaram / kàrttarthyaü kçtàrthatàü--kçtàrthasya bhàvam / ********** END OF COMMENTARY ********** a÷lãlatvaü vrãóàdugupsàmaïgalavya¤jakatvàtnividham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) vrãóàjugupsàmaïgalatvàditi / etattrayahetutvàdityarthaþ / hetutvaü j¤àpakatvaü kàrakatvaü ca / tatra vrãóàjugupsayoþ kàrakatvaü maïgalasya ca j¤àpakatvaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam--- "tçptàrivijaye ràjan ! sàdhanaü sumahattava" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) dçptàrãti---sàdhanaü senà ca càrthaþ pràkaraõikatvàt anekàrthasya sàdhana÷abdasya vàcyaþ / puüvya¤janaråpastvartho vyaïgyaþ ÷rotéõàü vrãóàjanakaþ; natu vrãóàvya¤jakaþ tadapratãteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "prasasàra ÷anairvàyurvinà÷e tanvi ! te tadà" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prasasàreti--virahottaraü nàyakàü pràpya nàyakasyoktiriyam / he tanvi ! tava vinà÷e adar÷ane sati tadà mama duþ khotpàdanàya vàyuþ ÷anaiþ mandaü prasasàra ityarthaþ / atra anekàrthasya vinà÷a÷abdasya vyaïgyo maraõaråpor'tho 'maïgalavya¤jakaþ / vàyu÷abdastu apànavàyuvya¤janayà ghçõàråpajugupsàjanakaþ / duþ khakàle ÷anaiþ prasçtavàyorapànavàyutvapratãteþ / anucitàrthatvamiti--apa÷lokyasya nindàvya¤jakatvaü tattvam / ## (lo, å) dçpteti--atra sàdhana÷abdo hastya÷vàdisàdhanàrthe prayuktaþ puüdhvajasya, vàyu÷abdaþ pavanamàtràrthe apànapavanavi÷eùasya, vinà÷a÷abda÷ca adar÷anàrthe maraõasya ca smàraõàt kameõa vrãóàdivya¤jakàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sàdhana-vàyu-vinà÷a-÷abdà a÷lãlàþ / "÷årà amaratàü yànti pa÷ubhåtà raõàdhvare / atra pa÷utvaü kàtaryamabhivyanaktãtyanucitàrthatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) dçpteti--atra sàdhana÷abdo hastya÷vàdisàdhanàrthe prayuktaþ puüdhvajasya, vàyu÷abdaþ panavamàtràrthe apànapavanavi÷eùasya, vinà÷a÷abda÷ca adar÷anàrthe maraõasya ca smàraõàt krameõa vrãóàdivya¤jakàþ / ## (lo, ç) pa÷upadaü tathàvidhasamaye prayuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** aprayuktatvaü tathà prasiddhàvapi kavibhiranàdçtatvam / yathà--- "bhàti padmaþ sarovare" // atra padma÷abdaþ puülliïgaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tathà prasiddhàvapi iti / anu÷àsane talliïgakatvena uktàvapãtyarthaþ / kavibhirita bahuvacanàt pràcãnànekakavibhirityarthaþ / tena idànãntanànekakavibhiþ pràcãnaikakavinà vàsyà'dare 'pi doùa eva / eva¤ca "padmàn hi me pràvçùi kha¤jarãñàn "iti naiùadhakçtà pràcãnaikakavinà àdare 'pi doùa eva / kàvyavyatirikte bhàùàmàtre tadàdare tu adoùa eva, ityataþ nànu÷àsanapràmàõyam / ********** END OF COMMENTARY ********** gràmyatvaü yathà--- "kañiste harate manaþ" // atra kañi÷abdo gràmyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) gràmyo yatheti---gràmyaþ ÷abda ityarthaþ / tasya tathàtvaü ca vidagdhàprayojyatvàt / kàvyakavisàdhàraõavidagdhànàdaràdaprayuktatvàdasya bhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** apratãtatvamekade÷amàtraprasiddhatvam / yathà--- yogena dalità÷ayaþ" // atra yoga÷àstra eva vàsanàrtha à÷aya÷abdaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) ekadar÷ane, eka÷àstramàtre / ## (lo, é) à÷aya iti / yoga÷astra eva na tu loke artha÷àstre và / tathà hi pàta¤jalasåtraü,"kle÷akarmavipàkà÷ayairaparàmçùñaþ puruùavi÷eùa ã÷varaþ"iti / kle÷à avidyàkarmàõi, duùkçtasukçtàdi tatphalaü vipàkaþ / tadanuguõà vàsanà à÷ayàþ / te ca manasi varttamànàþ puruùe apadi÷yante iti / ki¤caivaü vaktçboddhavyayoþ ÷àstrànabhij¤atvabodhàdiü vinà doùa iti / tata÷ca aprayuktatvàd bhidyate / ********** END OF COMMENTARY ********** "à÷aãþ paramparàü vandyàü karõe kçtvà kçpàü kuru" / atra vandyàmiti kiü bandãbhåtàyàmuta vandanãyàmiti saüdehaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) sandigdhamiti / kimidaü và padamiti padasyaivaü sandigdhatvam / karõe kçtvà iti ÷rutvà ityarthaþ / vandãbhåtàyàm iti, balàt vandãkçta÷atrunàryàmityarthaþ / atra vandãvandyà÷abdayoþ sandehaþ / ## (lo, ë) vandyàmiti--asya saptamyantatvena dvitãyàntatvena ca sambhavàt prakaraõàbhàvena vinigamanàbhàvàt sandehaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** notyarthatvaü råóhãprayojanàbhàvàda÷aktikçtaü lakùyàrthaprakà÷anam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) neyàrthatvamite / a÷aktikçtaü kaverasàmarthyamàtreõa kçtaü na tu råóhiprayojanayoþ anyatareõa kçtamityarthaþ / kamale iti / mukhaü karttç / caraõàghàtaü karma / atra caraõàghàtena iti / caraõàghàtapadena ityarthaþ / vàkye 'pi lakùaõàsvãkàràt nirjitatvaü lakùyate / tathà ca kamale nirjitatvam akarodityarthaþ / nanvatra nirjitatvàti÷ayaþ kathaü na prayojanam / dar÷itaü hi sthàne sthàne lakùyàrthàte÷ayaþ prayojanamiti cet, na / kaviprayogàrhalakùaõàyà mukhyàrthabàdhàvagama iva vivakùitamukhyàrthayogàvagamo 'pi hetuþ / na tu vivakùitaprameyatvàdyekatharmavattvaprayogàvagamo 'pi avyàvarttakatvàt / prakçte nirjitatve lakùyàrthe mukhaniùñha÷obhàjanyatvameva vivakùito yoga÷caraõàghàte mukhyàrthe càlãke tacchobhàbhàvàt tajjanyatvanirjitatvaü na pratãyata eva / tata÷ca tadapratãtyà asyà lakùaõàyàþ kaviprayogànarhatvaj¤ànena a÷raddheyatvàt lakùyàrthati÷ayaþ prayojanaü na pratãyate eva iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "kamale caraõàghàtaü mukhaü sumukhi ! te 'karet / atra caraõàghàtena nirjitatvaü lakùyam / nihatàrthatvamubhayàrthasya ÷abdasyàprasiddher'the prayogaþ / yathà--- "yamunà÷ambaramambaraü vyatànãt" / ÷ambara÷abdo daitye prasiddhaþ, iha tu jale nihatàrthaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) nihateti / yamunàyàþ ÷ambaraü jalam ambaram àkà÷aü vyatànãt vyàptamityarthaþ "ambu ÷ambum" iti koùaþ / atreti---naca napuüsakaliïgaråpavyaktivi÷eùàt jalasyaiva upasthitiriti vàcyam, tulyaprasiddhikasthale eva tasya niyantritatvàt / atra tu prasiddhiva÷àt liïgànanusandhàne 'pi padamàtreõaiva prathamataþ tadupasthityavalambanàt liïgasyànvayasya ca bodhàttu pa÷càdeva jalapratãteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "gãteùu karõamàdatte" / atràï--pårvo dà¤-dhàturdànàrthe 'vàcakaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) avàcaketi / ÷aktibhramaprayuktatvamavàcakatvam / àdatte dadàti / atreti na ca ghadhàtornànàrthatvena dàne grahaõe 'pi ÷aktirastyeva, àïupasargeõa tu dànabodhapratibandha evetyataþ ÷akyàrthe kathaü ÷aktibhrama iti vàcyam / upasargasya pratibandhakatvakalpane kàraõãbhåtàbhàvapratiyogitvaprave÷ena gauravàt, tadapekùyà àóupasargarahitasyaiva dà¤aþ dàne ÷aktirityasyaiva yuktatvàt / óudठdàne iti sàmànyataþ ÷aktidar÷anàttu ÷aktibhramaþ / neyàrthe tu bhramabãjàbhàvàt na bhrama iti vi÷eùaþ / ato neyàrthatvalakùaõe ÷aktibhramàbhàve sati iti vi÷eùaõàdànàdasàïkaryam / avàcake ca ÷aktibhramàt vivakùitàrthe tàtparyasattvàt tàtparyaråpàyà lakùaõàyà vivakùitàrthatvabodhakatvamastyeva iti / ato vàkyàrthabodhakatvena nirarthakàsamarthatvacyutasaüskàraõàmiva nàsya vàkyàrthadoùatàpàsyà / etadyutapadasamåhe vàkyàrthabodhajananàt lakùaõayà svavàkyàrthabodhajanakadvàrà vàkyàrthabodhajananàt / parantu iyaü lakùaõà na neyàrtho, nàpi kaviprayogàrheti bodhyam / nirthakàdidoùapatrayasya tu vàkyadoùatvaü na sambhavatãti tadapàsyam / ## (lo, e) dànàrthe avàcakaþ, grahaõàrthatvàt / "upasargeõa dhàtvartho balàdanyatra nãyate"iti nyàyàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "jinaü me tvayi saüpràpte dhvàntacchannàpi yàminã" / atra dinamiti prakà÷amayàrthe 'vàcakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) yathà và--"dinaü me tvayi saüpràpte dhvàntacchannàpi yàminã / "me mama dinaü prakà÷amayamityarthaþ / dhvàntacchannàpãti apikàreõa dhvàntacchannatvaviparãtabodhanàt prakà÷amayatvasyaiva tadviparãtabodhàt na tu dinatvasya / meghàcchannadinasya tadviparãtatvàbhàvàt / atràpidinasya pràya÷aþ prakà÷amayatvadar÷anàt tathàtvenaiva ÷aktibhramaþ / ## (lo, ai) dinamiti / såryasyàstamayanaparyantaü, tadratyavacchinnaþ kàlavi÷eùa eva dina÷abdavàcyaþ / na tadavinàbhåtaü prakà÷amayatvamapãti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kliùñatvamarthapratãtervyavahitam, yathà--- "kùãrodajàvasatijanmabhuvaþ prasannàþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) kliùñatvamiti---vyavadhànaü ca dvidhà, kvacidanvitànvayava÷ena vi÷eùàpratãtau kàlikavyavadhànam / kvacittu anàsattiråpaü vyavadhànam / tatràdyaü padagatamudàharati--"kùãrodajàvasatijanmabhuvaþ" / asya vyàkhyà vçttàveva / anàsattiråyaü vyavadhànaü tu vàkyadoùe udàhariùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kùãrodajà lakùmãstasyà vasatiþ padmaü tasya janmabhuvo jalàni / ## (lo, o) kùãrodajetyàdi pàdo 'pi padaü, samastatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhåtaye 'stu bhavànã÷aþ" / atra bhavànã÷a÷abdo bhavànyàþ patyantarapratãtikàritvàdviruddhamatikçt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) viruddhamatãti / anyànvayava÷ena upa÷lokyasya nindàvya¤jakatvaü tattvam / anucitàrthasya tu anyànvayaü vineti bhedaþ / atreti---bhavasya patnãtyarthe sàdhitasya bhavànã÷abdasya arthena pati÷abdàrthasya anvayava÷àt caitrasya bhàryàyàþ patirityatra iva upapatipratãtyànindà / ## (lo, au) bhavànã÷abdo bhavasya patnãtyarthe nadàdau ànapratyayàntaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vidheyasya vimar÷àbhàvena guõãbhåtatvam avimçùñavidheyàü÷atvam / yathà--- "svargagràmañikàviluõñhanavçthocchånaiþ kimebhirbhujaiþ" / atra vçthàtvaü vidheyam, tacca samàse guõãbhàvàdanuvàdyatvapratãtikçt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) avimçùñeti---samabhivyàhàravi÷eùava÷àd vidheyasya vidheyatvapratãtyajanakatvaü tattvam / sa ca samabhivyàhàrapratãtisàkùiko na tu gata eva / tathà hi pràïnirddiùñavidheyakaü bahuvrãhiü vinà samàsàntare vidheyasya pàte, asamàse tu udde÷yàt pårvavidheyasya pàte tathàtvam / tatra karmadhàrayasamàsagatavidheyasyàvimar÷amudàharati---svargeti / ràmasainyaveùñitalaïkasya ràvaõasya viùàdoktiriyam / viluõñhanenetyarthaþ / atra bhujànàmucchånatvaü siddhameva / tasyedànãü vçthàtvamityataþ ucchånatve udde÷ye vçthàtva vidheyam / taccàtra karmadhàrayasamàsagatatvenàvimçùñamityarthaþ bahuvrãhisamàse pràïnirddiùñaü vidheyaü tu vidheyatayaiva pratãyate / yathà "vapurviråpàkùa"mityatra akùiõa vairåpyasya,"nirmçùñaràgo 'dhara"ityatra ràge nirmçùñatvasya citragurityatra gavicitratvasya ca vidheyasya vidheyatayaiva sàrvalaukikã pratãtiþ / na tu karmadhàraye vidheyapàte tadavimar÷a iti satyam / kintu yadi vidheyamudde÷yànvayi bhavati / yathà--- agre udàhariùyaõàme,"ùaùñhabàõa iva pa¤ca÷arasya"ityatra bàõe udde÷ye 'nvayi ùaùñhatvaü vidheyamavimçùñam / yatra tådde÷yatàvacchedake vidheyamanveti tatra vidheyatayaiva pratãteþ ànubhàvikatvànna doùaþ / yathà"eùvayamatyanvapaõóita"ityatra atyantasya vidheyasya udde÷yatàvacchedake pàõóitye evànvayo vidheyatayaiva pratãtiþ / evaü"nitàntasundarãkàntà"ityatràpi saundarye 'nvitasya nitàntatvasya eva---"anirddayopabhogasya råpasya mçdunaþ kathaü / kañhinaü khalu te cetaþ ÷irãùasyeva bandhanam // "ityatra upabhoga udde÷yatàvacchedake 'nvitasyànirddayatvasya vidheyatayeva pratãtirànubhàvikã / tathà ca prakçte 'pi ucchånatvena udde÷yatàvacchedakenànvitasya vçthàtvasya kathamavimçùñatvam. ucchånabhuje vçthàtvasya tu kiüpadenaiva uktatvàt / yattu kàvyaprakà÷akçtà asyaiva ÷lokasya prathamacaraõe"nyakkàro hyayameva me yadahayaþ' ityatra vàkyagataü vidheyàvimar÷amudàharati / atra caraõe ucchånatvamàtraü cànuvàdyaü natu vçthàtvavi÷eùitam"ityuktam, tena vidheyàvimar÷adoùo vidheye dar÷itaþ / vàkye doùapradar÷anaprastàve samàsagatadoùapradar÷anànupayogàtsamàsagatasya tadudàharaõasya"mårddhràmudvçttakçttà"ityàdereva dar÷itatvàt / kintu prasaïgàt abhavanmatayogadoùa eva dar÷itaþ / tathà hi svargaviluõñhane ucchånatvameva janyate natu tad vçthàtvaü vçthàtvavi÷eùitamucchånatvaü và / ucchånatvavçthàtvasya ràmeõa laïkàveùñanàd eva jàtatvàt / ato viluõñhanasya janakatàsambandhena vçthocchånatve 'nanvayàdabhavanmatayogadoùa eva dar÷itaþ na càbhavanmatadoùasya vàkyamàtragàmitvameva tenoktaü kathaü,"samàsaikapade tatsambhava"miti vàcyam / samàsasya padatvavàkyatvobhayasattvàdasamastapadagàmitvàbhàvasya tadabhipratetvàt / tathà càtra avimçùñatvaü nàstyeva ityato 'nyadudàharati / ## (lo, a) atra vçthàtvamiti / samàse tatpuruùasamàse guõãbhàvàt / ayamà÷ayaþ-- tatpuruùasamàse uttarapadasyaiva pràdhànyàt vçtheti pårvapadasya vidheyasya pràdhànyenànirdde÷àdavimçùñavidheyàü÷o doùaþ / avimar÷o hi pràdhànyenànirdde÷aþ / iha vakturda÷amukhasyàyamà÷ayaþ--purà mama bhujànàü yad ucchånatvaü sthitaü taditànãü vçthàbhåtamiti / evaü vidheyatvena vivabhitasya vçthàtvasya samàse guõãbhàvàdanuvàdyatvapratyayaþ / tena ca pårvato bhujànàmucchånatvasya vçthàtvàbhàvàd bhujànàmapakarùa eva pratãyate na bhujavikùepaõotkarùaþ / evamuparitanodàharaõeùvapi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "rakùàüsyapi puraþ sthàtumalaü ràmànujasya me" / atra ràmasyeti vàcyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) yathà và---rakùàüsyapi iti / atra ÷ira÷càlanakàkkà puraþ sthàtuü nàlamevetyarthaþ / atra ràmasambandhàdevàyamahaïkàra ityato ràmasambandhabodhikàyàþ ùaùñhyàþ tatpuruùe lopàt ràmasambandhasya vidheyasàvimar÷aþ / ùaùñhãsattve tu adoùa ityàha---atreti / ## (lo, à) viùayavyàptaye udàharaõàntaràõã dar÷ayati--rakùàüsãti / idaü lakùmaõavacanam / ràmasyeti / na khalu tasya kevalasya mukhyatà kintu ràmasambandhina ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "àsamudrakùitã÷ànàm" / atràsamudramiti vàcyam / yathà và--- "yatra te patati subhru ! kañàkùaþ ùaùñhabàõa iva pa¤ca÷arasya" / atra ùaùñha ivetyutprekùyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) yathà veti---atra samudraparyyantatvasya vidheyasya samàse 'vimar÷aþ / karmmadhàraye udde÷yànvitavidheyasyàvimar÷amudàharati---yathà và yatra te iti / utprekùyam utprekùayà vidheyam / ## (lo, i) ùaùñha iti--atra utprekùàviùayatvena vivakùitasya ùaùñapadasya tatpuruùasamàse pårvànikùepo na yukta ityarthaþ / vidheyatvamevocitaü natu tatpuruùasamàsena guõãvçttyànuvàdyatvapratyàyanamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "amuktà bhavatà nàtha ! muhårttamapi sà purà" / atràmuktetyatra "na¤aþ prasajyapratiùedhatva" miti vidheyatvamevocitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) na¤samàse 'pyudàharati---amukteti / prasajyapratiùedhatvamiti---pratiyoginamasamàsena prasajya prasaktãkçtya pratiùedhatvamatyantàbhàvatvamityarthaþ / tathà ca mocanàbhàvasya evàtra vidheyatvàt asamàsenaiva tathàtvaü bodhayitumucitamityàha---vidheyatvamevocitamiti / samàse tu tadbhannatvasya eva pratãtyà paryyudàsatvameva tatra tu vidheyasya pratãùedho na pratãyate itadyatastasyàvimar÷a iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ--- "apràdhànyaü vidheryatra pratiùedhe pradhànatà / prasajyapratiùedho 'sau kriyayà saha yatra na¤" // ## (lo, ã) ko 'sau prasajyapratiùedha ityata àha--apràdhànyamiti / jugopàtmànamatrasta ityàdau iva vidheþ pràdhànya yatra nàsti / navajaladhara ityàdisamanantaroktodàharaõavat yatra pratiùedhasya pràdhànyaü kiyayà kaõñhoktayà adhyàhàryyayà và astibhavatyàdiråpayà paryyudàsatàpàtàtparyyudàsayogakùemàpatteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "navajaladharaþ saünaddho 'yaü na dçptani÷àcaraþ" / uktodàharaõo tu tatpuruùasamàse guõãbhàve na¤aþ paryudàsatayà niùedhasya vidheyatayànavagamaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) asamàse eva na¤arthasya vidheyatvaråpaü pràdhànyaü, pratiyoginastvapràdhànyaü tàdç÷asthale na¤aþ prasajyapratiùedhatvam ityatra samvàdamàha---apràdhànyamiti / vidheþ bhàvasya pratiyogina ityarthaþ / pratiùedhe na¤arthe 'samàsava÷àt pradhànatà, vidheyatà pratãyate iti ÷eùaþ / tathàtvaü kãdç÷aprayogamityatràha---kriyayeti---na pacatãtyàdau àkhyàtakriyayà saha samàsàbhàvàt ; kriyayetyanena asamàsa eva lakùyate / tathà ca asamàse yatra na¤ ityarthaþ / ata evàtra muktakriyayà na¤aþ sàhitye 'pi asamàsàbhàvàt na prasajyapratiùedhatà / evaü navajaladhara ityatràpi na¤aþkriyàsàhityàbhàve 'pyasamàsàt prasajyapratiùedhatà / amuktetyatra tu samàsàt na tathàtvamityàha---uktodàharaõe tviti / samàsava÷àt tathàtvanavagamena paryyudàsatvameva / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ--- "pradhànatvaü vidheryatra pratiùedhe 'pradhànatà / paryudàsaþ sa vij¤eyo, yatrottarapadena na¤" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) ityatra samvàdamàha---yadàhuriti / pradhànatvamuttarapadapradhànatatpuruùava÷àd vi÷eùpatvam / vidheyapratiyogibhåtàbhàvasya pratiùedhe na¤o 'pradhànatà samàsava÷àt apratãyamànavidheyatàråpàpradhànatà ityarthaþ / tàdç÷asthalaü dar÷ayati---yatrettarapade iti / padaü càtra sthànaparam / pratiyogipadottarasthàne yatra na¤a ityarthe yatrottarapade, arthàt asamàsena paryyudàso j¤eya ityarthaþ / na pacatãtyatra uttaratra na¤sattvàttu na paryyudàsa ityarthaþ / idamatràvadheyam---pratiyogipadottarana¤sattve samàsàsambhavàt yatrottaretyàdinà samàsastha eva paryyudàsa ityarthaþ / anyathà na pacatãtyatra, na dçptani÷àcara ityatra pårvapatitasyàpi na¤aþ paryyudàsatvàt yatrottaretyàdeþ pralàpatvàpatteþ / yadyapyasamàsasthasyàpi ghaño netyatra paryyudàsatvam asamàsasthasya kriyànvayinaþ prasajyapratiùedhatvamiti tu niyataü bodhyam / samàse kçdantakriyànvayino 'pi paryyudàsatvàt asamasteti kriyàvi÷eùaõaü samàse paryyudàsatvameva / tatra ca vivekena taduttaraü sàkàïkùataiva / ********** END OF COMMENTARY ********** tena---"jugopàtmànamatrasto bheje dharmamanàturaþ / agudhnuràdade sor'thànasaktaþ sukhamanvabhåt" // atràtrastatàdyanådyàtmagopanàdyeva vidheyamiti na¤aþ paryudàsatayà guõãbhàvo yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) ityasya udàharaõaü dar÷ayati--jugopeti--evaü ca na¤aþ paryyudàsatve tadarthasya samàse vidheyatvàpratãteþ ityàha / yukta ityatra vidhayasya na¤arthasya avimar÷a eveti sàdhitam / ## (lo, u) pradhànatvamiti--pradhànatvaü jugopàtmànamityàdàviva apradhànatà atraivodàharaõe / atra, atrastatàdau ityarthaþ / nottarapade kintu pårvapade / amuktetyatràpi anantaraü na¤aþ samàsàntaraprave÷eùa'pãti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu "a÷ràddhabhojã bràhmaõaþ" "asåryaüpa÷yà ràjadàràþ" ityàdivat "amuktà" ityatràpi prasajyapratiùedho bhavatãti ced ? na, atràpi yadi bhojanàdiråpakriyàü÷ena na¤aþ sambandhaþ syàttadaiva tatra prasajyapratiùedhatvaü vaktuü ÷akyama, na ca tathà ; vi÷eùyatayà pradhànena taddhojyàrthena kartraü÷enaiva na¤aþ sambandhàt / ## (lo, å) bhojanadar÷anaråpakiyàü÷e / kartraü÷eneti / bhujidç÷oþ kartarthavihitaõinipratyayàntatvàgatena / yadi kriyàü÷e na¤aþ sambandhaþ syàt tadaiva prasajyapratiùedhaþ syàt "kiyayà saha yatra na¤a"iti vacanàt / iha tu ÷ràddhabojana÷ãlàdayamanya iti kartraü÷enaiva sambandhàt na¤aþ paryyudàsatvameveti / tadabhojyarthenetyupalakùaõaü tadadar÷yarthenetyapi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ--- "÷ràddhabhojana÷ãlo hi yataþ kartà pratãyate / na tadbhojanamàtraü tu kartarãnervidhànataþ" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) a÷ràddhabhojã, asåryyampa÷yà ityatra samàse 'pi prasajyapratiùedharåpayoþ ÷ràddhabhojanàbhàvasåryyadar÷anàbhàvayoþ pratãtidar÷anàt tad dçùñàntena amuktetyatràpi mocanàbhàvaråpasya pratiùedhasya vidheyasya vidheyatvàpattimà÷aïkate---nanviti / samàdhatte, cenneti / kriyànvayina eva prasajyapratiùedhatvaniyamaþ / akùoddhetyanayorapi yadi bhajanadar÷anakriyayorna¤arthasyànvayaþ syàt tadaiva tathàtvàpàdanaü sambhavati / tayoranvaya eva tatra netyàha--- na ca tatheti / tarhi kutrànvayaþ ityatràha---vi÷eùyatayeti / karttari vihitàbhyàü kçtpratyayàbhyàmupasthàpitena bhojiråpakartraü÷ena ca sahaiva na¤o na¤arthasya sambandhàt ityarthaþ / kuta ityatràha---karttara õineriti / bhojyàrthena ityasya upalakùaõatayà dar÷anakartraü÷enetyapi bodhyam / kçtpratyayena kartrupasthànàt ÷ràddhabhojã ityatra bhojanakarttaiva pratãyate ityatra samvàdamàha--yadàhuþ--÷ràddhabhojaneti / atra kçtpratyayàdevaü dar÷anakarttàro ràjadàrà api pratãyante ityapi bodhyam / tathà ca tayorapi ÷ràddhabhojibhinnasåryyadar÷akabhinnatvam ityevaü paryyudàsa eva pratãyate ityarthaþ / tathà ca samàsasthatanna¤--dçùñàntenàpyamuktà ityatra samàsasthana¤aþ paryyudàsatvameva sidhyatãti manasikçtya amuktetyatra bhojãtyataþ ki¤cinmàtraü valakùaõyaü dar÷ayati / ## (lo, ç) atràrthe àcàryyasammatimàha---yadàhuriti / atrà÷ràddhabhojãtyatra tadbhojanamàtram / a÷ràddhabhojanamàtram / sambandha ityanantaram abhimata iti ÷eùaþ / iha tu bhàùyakàràdimatamà÷ritya kiyànvayàü÷àpekùayà prasajyapratiùedhàrthasvãkàre 'pi amuktetyàdau / kiyàmàtrapràdhànyàt samàso nopapadyata eva / ********** END OF COMMENTARY ********** "amuktà" ityatra tu kriyayaiva saha saübandha iti doùa eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) amuktetyatra tviti / abhojãtyatra samàsasthakartranvayaþ / amuktetyatra tu samàsasthakriyàyàmevànva ityetanmàtraü vi÷eùaþ / ubhayatràpi paryyudàsatvameveti bhàvaþ / na pacati na nidràti ityanvaye kartturupasthàne 'pi nidràpàkakçtyorevànvayàt atha niyamàbhàve 'pi tàtparyyava÷àt tatra karttaryyeva na¤arthànvaya iti cenna / tàdç÷atàtparyyasya eva tatràbhàvàt / ÷ràddhàbhojana÷ãlànvaye tu ÷ràddhabhojana÷ãlabhinna iti pratãtau na kadacit bhojanakçt api pratãyate ityato granthakçtànavadhànàdeva itthaü samàdhànaü kçtam / vayaü tu tàtparyyava÷àt ÷ràddhapadaü ÷ràddhamàtraparaü, tatreva ca na¤arthànvayaþ, tathà ca ÷ràddhamàtrabhojãtyarthalàbhe màtràrthava÷àt ÷ràddhabhojana÷ãlalàbha iti bråmaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ete ca kliùñatvàdayaþ samàsagatà eva padadoùàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ete ceti / kliùñatvaviruddhamatikçttvàvimçùñavidheyàü÷abhàvàstraya ityarthaþ / samàsagatà eveti natu asamàse 'pi padadoùà ityarthaþ / anvitànvayàdhãnakliùñatvasya samàsaü vinà padagatatvàsambhavàt / anàsattyadhãnakliùñatve tu samàsasya evàsambhavàt padagatatvaü nàsti / viruddhamatikçtaþ padàrthantarànvayenaiva duùñatvàt avimçùñavidheyàü÷asya cànuvàdyavidheyàrthakapadadvayaghañitatvàt và samàsaü vinà padatvàsambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** vàkye duþ ÷ravatvaü yathà--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) eùàü trayoda÷ànàü padagatatvaü dar÷ayitvà vàkyagataü tu dar÷ayitumàrabhate / vàkye duþ ÷ravatvaü yatheti / evam ekavàkye padadvayàvalambitvena vàkyadoùatvam / ## (lo, é) kliùñatvàdaya ityàdi÷abdàda viruddhamatikçttvamavimçùñavidheyàü÷atvaü ca / ataþ ÷rutikañvàdãnàü kvacit padàü÷aniùñatve 'pi bahuvyàpitvena vàkyagatatvaü boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "smaràrttyandhaþ kadà lapsye kàrttàrthyaü virahe tava" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) smaràrttyeti---smaràrttyàndho 'hamityarthaþ / atra àrttyeti kàrttàrthyamiti padadvayagàmitvàd vàkyadoùatà / ********** END OF COMMENTARY ********** kçtapravçttiranyàrthe kavirvàntaü sama÷nute // ## (lo, ë) pravçttiþ, prasahaõaü, purãùotsarga÷ca / vàntaü kathitaü, bhakùitodrãrõaü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra jugupsàvya¤jikà÷lãlatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) jugupsà÷lãlamàha---kçtapravçttiriti / anyàrthe anyakavinibaddhàrthe kçtayatnaþ / atra pravçtti÷abdasya purãùavya¤janayà, vànta÷abdasya ca udrãrõavàcakatayà jugupsà / vya¤janena ityatra jananena ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "udyatkamalalauhityairvakràbhirbhåùatà tanuþ" // atra kalalalauhityaü padmaràgaþ, vakràbhirvàmàbhiþ, iti neyàrthatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) saükùepàyànyàn doùànupekùya vàkye neyàrthadoùamàha---udyaditi / udyadbhirdepyamànaiþ kamalalauhityaiþ padmaràgamaõibhiþ karaõabhåtaiþ, vakràbhiþ vàmàbhiþ strãbhiþ kartttrobhistanurbhåùità ityarthaþ / atreti / kamalalauhitye tanubhåùaõasya bàdhitatvàttattulyaparyyàyàrthakaü padmàragapadamatra lakùyate / lakùitena padena ca padmaràgamaõirucyate ityarthaþ na ca pratyayànàü kçtyarthànvitasvàrthabodhakatvàt kathamatra tçtãyayà padmàrage karaõatà bodhyate iti vàcyam , ãdç÷asthale prakçtyarthe 'pi tat svãkàràt / vakrabhirityatra ca vàmàpade lakùaõà / tena ca strãråpàrtha upasthàpyate / vastutastu vàmàvakràpadayoþ paryyàyaikyadar÷anasya ÷aktibhramabãjasya sattvàt atra avàcakatvameva yuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhammillasya na kasya prekùya nikàmaü kuraïga÷àvàkùyàþ / rajyatyapårvabandhavyutpattermànasaü ÷obhàm" // atra dhammillasya ÷obhàü prekùya kasya mànasaü na sajyatãti saübandhaþ kliùñaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) kliùñatvamàha---dhammillasya iti / "dhammillaþ saüyatàþ kacàþ "nikramam ati÷ayaü rajyatãti anyaþ / bandhavyutpattiþ bandhavinyàsaþ / ÷eùaü vçttàveva vyàkhyàtam / ********** END OF COMMENTARY ********** "nyakkàro hyayameva me yadarayaþ" iti / atra càyameva nyakkàra iti nyakkàrasya vidheyatvaü vivakùitam / tacca ÷abdaracanàvaiparãtyaina guõãbhåtam / racanà ca padadvayasya viparãteti vàkyadoùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) avimçùñavidheyàü÷abhàvamàha---nyakkàra iti / ÷abdaracaneti / vidheyavàcakapadasya udde÷yavàcakapadàt pårvanirdde÷ena ityarthaþ / anuvàdyamanuktvaiva na vidhayamudãrayet iti niyamàditi bhàvaþ / ata eva vahnimàn parvata iti na prayujyate / nanu vidheyapadasya pårvanipàtena doùe padadoùatvameva ucitamityata àha---racanà ceti ## (lo, e) nyakkàra iti--ayamà÷ayaþ, tatra dharmmiõamuddi÷ya sàdyadharmmovidhãyate ityanusàreõa prathamamanådya vidheyo nyakkàraþ pa÷cànnirddiùñumucitaþ / anvayavaiparãtyenàvimçùñavidheyàü÷o doùaþ / ata eva ÷abdo 'nitya iti vaktavye 'nityaþ ÷abda iti vacanena ca pràptaü nigrahasthànamàhuþ / tathà hi kathamatra vàkyadoùa ityata àha---racaneti / padadvayasya viparãtatàyàmeveti padaü nirddi÷ya pa÷cànnyakkàra iti padasya ca pa÷cànnirdde÷yasya prathamanirdde÷àt / ki¤ca doùasyàsya bahuvyàpitvena vàkyadoùatvam / vçthocchånairityatràpi avasthànasattve pårvamatra padadoùatvamudàhçtaü tatra nyakkàra ityàdyanapekùà granthagauravabhayàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "ànandayati te netre yo 'sau subhru ! samàgataþ" / ityàdiùu "yattadonityasaübandhaþ" iti nyàyàdupakràntasya yacchabdasya niràkàïkùatvapratipattaye tacchabdasamànàrthatayà pratipàdyamànà idametadaþ ÷abdà vidheyà eva bhavituü yuktàþ / ## (lo, ai) ànandayatãti / ya ànandayati asau samàgata iti sambandhaþ / nityasambandhaþ evaü vinà aparasya sàkàïkùatvàt / yacchabdasya niràkàïkùatvapratipattaye pratipadyamànà idametadadaþ ÷abdàþ ityanena teùàü sarvatra tacchabdàbhidhànamiti ÷eùaþ / tathàhi---"asàvanta÷ca¤catpikavacananãlàbjayugala- sthalasphårjatkambuvilasadalisampàta upari / vinà doùàsaïgaü satataparipårõàkhilakalaþ kutaþ pràpta÷candro vigalitakalaïkaþ sumukhai ! te" // atra hi adas ÷abdastacchabdàrthamàha / evamidametadàvapi / ********** END OF COMMENTARY ********** atra tu yacchabdanikañasthatayà anuvàdyatvapratãtikçt / tacchabdasyàpi yacchabdanikañasthitasya prasiddhaparàmar÷itvamàtram / ## (lo, o) atra tviti / yo 'sàvityatrànuvàdyatvapratãtikçdadaþ ÷abdaþ prasiddhiparàmar÷itvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "yaþ sa te nayanànandakaraþ subhru ! sa àgataþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) vidheyàrthakasyàdaþ ÷abdasya udde÷yàrthakàt yacchabdàt paranipàte 'pi sànnidhyava÷àt vidheyatvàpratãtyà etaddeùamudàharati---àvandayatãti / atra yaste netre ànandayati asau samàgata iti bodhe yacchabdàrthe 'nuvàdyo 'daþ ÷abdàrtho vidheyaþ, tasyàvimar÷aü gràhayitum adaþ ÷abdasya vidheyataucityaü dar÷ayati---yattadoriti / upakràntasyeti / prathamoddiùñasyetyarthaþ / tasya àkàïkùàyàþ pårakatvàdeva tadastatra nityasambandhaþ / àkàïkùàpåraõaråpabãjasattvàt / idamadasorapi tatra nityasambandha ityàha---tacchabdasamàneti / tathà ca tacchabda iva idametadadaþ ÷abdà api àkàïkùàpårakatvena vidheyàrthakatayauva vidheyà bhavituü yuktà ityarthaþ / tata÷càdas ÷abdàrtho 'tra vidheyo 'pyavimçùña ityàha---atra iti / anuvàdyatvasya pratãterevàvimar÷aþ / na kevalamevaübhåto 'daþ ÷abda eva ãdç÷aþ / api tacchabdo 'pi ityàha---tacchabdasyàpi / hi÷abda evàrthe / prasiddhaparàmar÷akatvamàtramevetyarthaþ / yaþ sa te iti yaþ prasiddha ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yacchabdavyavadhànena sthitàstu niràkàïkùatvamavagamayanti / ## (lo, au) niràkàïkùatvamavagamayati iti / tathà sati teùàü vidheyatvaü sphuñamavagamyata iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "ànandayati te netre yo 'dhunàsau samàgataþ" / evamidamàdi÷abdopàdàne 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) niràkàïkùatvamiti / niràkàïkùatvagamakasyaiva ca vidheyatvàpratãtiviùayatvamityatastato nàvimar÷a iti bhàvaþ / ànandayatãti atra adhunàpadena vàyavadhànànnàvimar÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra ca yattadorekasyàrthatvaü saübhavati, tatraikasyopàdàne 'pi niràkàïkùatvapratãtiriti na kùatiþ / tathàhi yacchabdasyottaravàkyagatvenopàdàne sàmarthyàt pårvavàkye tacchabdasyàrthatvam / yathà--- "àtmà jànàti yatpàpam" / evam--- ## (lo, a) upàdàne sàkùàduktau sàmarthyàt tacchabdasyàrthatayàkùepakùamatvàt / àtmeti / tadàtmà jànàtãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "yaü sarva÷ailàþ parikalpya vatsaü merau sthite dogdhari dohadakùe / bhàsvanti ratnàni mahauùadhã÷ca---" ityàdàvapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) dvayorupàdàne eva eùa vicàraþ / ekasyaivopàdàne tu nàyaü vicàra ityàha---yatra ca yattadoriti / àrthatvaü padànupàdàne 'pi tasyàrthava÷àllabhyatvamityarthaþ / na kùatiriti / vidheyatvàpratãtiråpà kùatiþ nàsti ityarthaþ / àtmeti / yatpàpamarthàt svaniùñaü tadàtmà jànàti ityarthaþ--evaü yaü sarveti / atra so 'stãti bodhaþ / na càtra kathamuttarasthatvam iti vàcyam, kulakatvena tatpårvavàkyàrthatatpadena sàha'syànvayàt tadvàkyottaravàkyasthatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tacchabdasya prakràntaprasiddhànubhåtàrthatve yacchabdasyàrthatvam / krameõa yathà--- "sa hatvà vàlinaü vãrastatpadre cirakàïkùite / dhàtoþ sthàna ivàde÷aü sugrãvaü saünyave÷ayat" // "sa vaþ ÷a÷ikalàmaulistàdàtmyàyopakalpatàm" / "tàmindusundaramukhãü hçdi cintayàmi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) yattadornityasàkàï÷ratvena tacchabdamàtropàdàne yacchabdasyàrthatvaü prasaïgàddar÷ayati---tacchabdasya iti / sa hatveti ---sa prakànto ràmastatpade tatsthàne / dhàtoriti bodhanam / dhàtoþ kàryaü yathà àde÷ena / kriyate tathà vàlikàryam api sugrãveõa karttavyamityarthaþ / sa vaþ ÷a÷ikaleti / sa prasiddhaþ / tàmindviti / tàmanubhåtàm / ## (lo, à) sahatveti / sa ityanena yaþ prakçto ràmacandraþ sa iti / tatra sa ityanena yaþ sakalalokaprasiddhaþ sarvaj¤àtvàdiguõàvi÷iùñaþ tàdàtmyàyàtmana ekàbhàvàpattaye / tàü yà tadguõavi÷iùñatayà anubhåtetyàdiùu yada àrthatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra ca yacchabdanikañasthitànàmapãdamàdi÷abdànàü bhinnaliïgavibhaktitvaü tatràpi niràkàïkùatvameva / krameõa yathà-- "vibhàti mçga÷àvàkùã yedaü bhuvanabhåùaõam" / "indurvibhàti yastena dagdhàþ pathikayoùitaþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vibhàtãti, yà bhuvanabhåùaõamityarthaþ / yatra ya àdhàrastadadhikàraõamityatra iva idaü pade vidheyasya bhå,õasya liïgam / vibhaktibhede udàharati---induriti / yaþ indurvibhàti tena pathikayoùito dagdhà ityarthaþ / evamapikàrànvitasyàpi tadàderniràkàïkùatvameva / yathà"÷ãtàü÷urapi yaþ so 'pi dagdhavàn pathikàïganàþ / "iti / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidanupàttayordvayorapi sàmarthyàdavagamaþ / yathà--- ## (lo, i) dvayoþ upàttavastuviùayatvenopakalpitayoryattadoþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "na me ÷amayità ko 'pi màrasyetyuvi ! mà ÷ucaþ / nandasya bhavane ko 'pi bàlo 'styadbhutapauruùaþ" // atra yo 'sti, sa te bhàrasya ÷amayiteti budhyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) anupàttayordvayoriti / kùatriyabhàràdånàmurvo prati vàkyamidam / he urvi ! me bhàrasya ÷amayità ko 'pi na, evaü mà ÷ucaþ / yato nandasyetyàdi / atreti / idaü ca dvayoranupàdànodàharaõatayà na yuktamudàhçtam / vyàkhyàtaü ca tacchabdàrthàvagamaü vinàpi yathoktabàlakasattvasya yata iti uttaravàkyagatatayà kàraõahetutvàvagamàd uttaravàkyagatayacchabdasya tacchabdànapekùaõàt / kintu--- "ye nàma kecidiha naþ prathayantyavaj¤àü jànanti te kimapi tàn prati naiùa yatnaþ / utpatsyate 'sti mama ko 'pi samànadharmà kàlo hyayaü niravadhirvipulà ca pçthvã // iti yo bhavabhåterahaïkàra÷lokaþ kàvyaprakà÷akçtà yattadordvayoranupàdànodàharaõaü dar÷itaü tadevodàharaõaü bodhyam / tatra utpatsyamànasya dharmiõo vi÷eùyàni÷citatvàt yattadbhyàü sàmànyata eva ya utpatsyate taü prati yatna ityuktaucityàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "yadyadvirahaduþkhaü me tatko vàpahariùyati" / ityatraiko yacchabdaþ sàkàïkùa iti na vàcyam, tathàhi---yadyadityanena kenacidråpeõa sthitaü sarvàtmakaü vastu vivakùitam / tathàbhåtasya tasya tacchabdena paràmar÷aþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) yacchabdasyottaravàkyagatatve eva tacchabdasya niràkàïkùatvaü dar÷itam / pårvavàkyagatatve uttaravàkyagataü tacchabdaü vinà sàkàïkùamityanubhavasiddham / tathàpi vãpsitayacchabdasthale ekayatpadàkàïkùaiva ekatatpadena nivarttatàm anyad yatpadaü tu sàkàïkùamevasyàt / tathà ca---yad yad virahaduþ khaü me tadityatra ekaü yatpadaü sàkàïkùaüsyàt ityà÷aïkya samàdhatte--iti na vàcyamiti / tathà hi iti / yena kenacit ityasyàyamabhipràyo vãpsayà tàvat samastà vyaktaya upasthàpyante / tà vyaktaya eva tatpadena ca paràmar÷a yadi vaktustàtparyyaü tadà ekatatpadenaiva samastavyaktipàramar÷àt yatpadadvayàkàï kùàpåraõàt na tatpade vãpsà / yathà dar÷itodàharaõe / tadàha--yena kenaciditi / tathàbhåtaü duþ khatvasàmànyàvacchinnam / yadi vãpsitayatpadadvayena tadvyaktitvena eva upasthàpayituü vakàtustàtparyyaü tadà bhavatyeva tatpade 'pi vãpsà / yathà "yaü yaü vyatãyàya patiü varà sà vivarõabhàvaü sa sa bhåmipàlaþ / "ityatra "yàü yàü priyaþ praikùata kàtarakùãü sà sà hriyà namraümukã babhåta / "yo yaþ pà¤càlagotre......tasya tasyàntako 'ham // "ityatra ca / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyeùàmapi vàkyagatatvenodàharaõaü bodhyam / ## (lo, ã) anyeùàm anucitàrthatvàdãnàm / tatra aprayuktasya vàkyagatatve yathà--"sa pàtu vo du÷cyavano bhàvukànàü paramparàm / " atra du÷cyavana indraþ / gràmyatvasya yathà---"tàmbålabhçtagallo 'yaü bhallaü jalpati mànuùaþ / "nihatàrthasya yathà---sàyakasahàyavàhorityàdi / evamanyadapi / atra padadoùànantaraü padàü÷adoùàõàm udde÷yakamapràptatve yeùàü vàkyadoùàõàü padadoùasajàtãyatvena prathamaü kathanaü, "nyakkàro hyayameva"ityàde÷ca padadoùajàtãyatve 'pi avimçùñavidheyàü÷asya vi÷eùatvenaitat prastàva evodàharaõam / evaü dhammillasyetyàderapi kliùñavi÷eùatvena kliùñaprastàvaþ / nirarthakatvàdãnà¤ca padamàtraniùñatvena pa¤cànnirde÷aþ såtrasya sågamapratipattaye / ********** END OF COMMENTARY ********** padàü÷e duþ ÷ravatvaü yathà--- "tadgaccha siddhayai kuru devakàryam" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tadgaccha siddhyai kuru devakàryyamityatra iti ÷rutikañuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhàtumattàü girirdhatte" / atra mattà÷abdaþ kùãbàrthe nihataþ / "varõyate kiü mahàseno vijeyo yasya tàrakaþ" / atra vijeya iti kçtyapratyayaþ ktapratyayàrthe 'vàcakaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) klapratyayàrthe avàcaka iti / na càtra cyutasaüskàratà iti vàcyam / anirddiùñakàlakàþ pratyayàþ triùvapi kàleùu bhavantãtyanusàsanàt traikàlikakriyàsveva tasya sàdhutvàt / parantu kàlastasya na vàcyaþ / kintu lakùaõãya eva sà lakùaõà na neyàrthà / anirddiùñetyàdyanu÷àsanena kàlatrayavàcakatvabhramaprayuktatvenàvàcakatvameva / ## (lo, u) vijeya ityanena vijetuü ÷akya eva pratipàdyate natu vijitatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** "pàõiþ pallavapellatraþ" / pelava÷abdasyàdyàkùare a÷lãle / ## (lo, å) pelava÷abde hyàdyakùare utkalabhàùàyàü puüvya¤jakasmàrake / ********** END OF COMMENTARY ********** "saügràme nihatàþ ÷årà vaco bàõatvamàgatàþ" / atra vacaþ ÷abdasya gãþ ÷abdavàcakatve neyàrthàtvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) saügràme iti--- vacobàõatvaü gãrvàõatvam / gãþ ÷abdavàcakatva iti / gãþ ÷abdabodhakalpe ityarthaþ / na gãrvacaþ ÷abdayordvayorapi vàcyavàcakatvena vàkyabàõatvaråpayogàrthena devàrthe kathaü ÷abdalakùaõeti vàcyam / bàõa÷abdapårvavarttino gãþ ÷abdasya parivçttyakùamatvàt vacobàõa÷abdena devàbodhanàt / yaugika÷aktisattve 'pi ànupårvovi÷eùasya bodhapratibandhakatvàt / ÷aktisattvàdeva naca deve lakùaõà kintu gãþ ÷abdabodhasya ànubhavikatvàt, gãþ ÷abde eva lakùaõetyarthaþ / na caivaü gãþ ÷abdo vàõatvameva pratyetumucitam, na vàkyabàõatvamiti vàcyam / lakùitagãþ ÷abdenaikavàkyabodhanàt tathà pratãtiriti prapa¤citamidamasmatkçtakàvyaprakà÷añãkàyàü vastravaidåryacaraõairiti neyàrthodàharaõe / ********** END OF COMMENTARY ********** tathà tatraiva bàõasthàne ÷areti pàñhe / atra padadvayamapi na parivçttisaham / jaladhyàdau tåttarapadam, vàóavànalàdau pårvapadam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) ÷areti pàñha iti---tathà ca gãþ ÷ara iti na bhavati / tathà pàñhe 'pi neyàrthatà ityarthaþ / jaladhyàdautu iti / uttarapadaü na parivçttisamityarthaþ / evamuttaratràpi / tathà ca jalà÷aya iti samudratvena råpaemàbodhakam / yogàrthenaiva bodhakam / jalanidhirityatra tu upasargamàtramabodhakam / padaü tu tadeva / pårvapadaü tu parivçttisaham / tena vàridhirityàdayo bhavanti / baóaveti tenà÷vànala iti na bhavati baóavàgniriti tu bhavati / ## (lo, ç) vacaç ÷abdasyeti---atra vacobàõa÷abdena gãrvàõo vivakùitaþ uttarapadameva parivçttiü na sahata ityarthaþ / jalasthàne salilàdipadaprayoge na kàcitkùatiþ / yathà---salilanidhiþ payonidhirityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanye 'pi yathàsaübhavaü padàü÷adoùà j¤eyàþ / nirarthakatvàdãnàü trayàõàü ca padamàtragatatvenaila lakùye saübhavaþ / ## (lo, é) nirarthakatvàdãnàmiti / padamàtragatatvenaiva vàkyagatatvenàpi lakùye 'sambhavaþ / tathàvidhadoùàvahaü hi ko nàma måóhaþ punaþ punarabhidadhyàt / ********** END OF COMMENTARY ********** kramato yathà--- "mu¤ca mànaü hi mànini !" // atra hi÷abdo vçttapåraõamàtraprayojanaþ / ku¤jaü hanti kç÷odarã / atra hantãti gamanàrthe pañhitamapi na tatra samartham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) na tatra sàmarthyamiti / ÷aktisattve 'pi jaïghàpaddhatirityàdau pratyayavi÷eùopapadavi÷eùasahakàreõaiva gatismàraõasamarthaü na svata ityarthaþ / punaþ punaþ gamyate, padbhyàü gamyate, iti hi jaïghàpaddhatipadayorvyutpattiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "gaõóãvã kanaka÷ilànibhaü bhujabhyàmàjadhne viùamavilocanasya vakùaþ" / "àïo yamahanaþ', "svàïgakarmakàcca" ityanu÷àsanabalàdàïpårvasya hanaþ svàïgakarmakasyaivàtmanepadaü niyamitam / iha tu tallàïghatamiti vyàkaraõalakùaõahãnatvàt cyutasaüskàratvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) cyutasaüskàratvamàha---gàõóãvãti / gàõóãvã arjunaþ / kanaka÷ilànibhaü kiràtamårttestrilocanasya vakùo bhujàbhyàm àjaghne ityarthaþ / atra saüskçtacyutirvçttau eva dar÷ità / ## (lo, ë) gàõóãvã-arjunaþ / tallaïgitàparàïgakarmakasya tasyàtmanepadaprayogàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanvatra "àjadhne" iti padasya svato na duùñatà, api tu padàntaràpekùayaiva ityasya vàkyadoùatà ? maivam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) tatràsya vàkyadoùatvamà÷aïkate---nanviti / na svata iti / svàïgakarmakatve 'dçùñatvàt / padàntareti---paràïgakarmavàcakapadàntaramityarthaþ / saüskçtacyuteþ padamàtradoùatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi guõadoùàlaïkàràõàü ÷abdàrthagatatvena vyavasthitestadanvayavyatirekànuvidhàyitvaü hetuþ / iha tu doùasya "àjaghne" iti padamàtrasyaivànvayavyatirekànuvidhàyitvama, padàntaràõàü parivarttane 'pi tasya tàdavasthyàditi padadoùatvameva / tathà yathehàtmanepadasya parivçttàvapi na padadoùaþ, tathà hanprakçterapãti na padàü÷adoùaþ / ## (lo, e) àjaghna ityatra na sakalasya padasya parivçttyasahanam / kintu pratyayamàtrasya / tathà hi àjaghàna ityukte hanaprakçtisadbhàve 'pi doùasyàbhàva ityà÷aïkya àha---yathàheti / ayamarthaþ--yatheha prakçtyaü÷amavasthàpya pratyayàü÷aparityàge doùàbhàvaþ / tathà pratyayàü÷amavasthàpya prakçtyaü÷aparityàge 'pãtyubhayànvayavyatirekànuvidhàyitvàt padadoùatàbhyupagamaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü "padmaþ" ityatràprayuktasya padagatatvaü bodhyam / evaü pràkçtàdivyàkaraõalakùaõahànàvapi cyutasaüskàratvamåhyam / ************* COMMENTARY ************* ## #<(vi, tha)># na vàkyadoùatvamiti sàdhayitumàha---guõadoùeti / ÷leùaprasàdàdayo da÷aguõàþ paroktàsteùàmeva ÷abdàrthagatatvàt / svamate tu màdhuryaujaþ prasàdàkhyàstraya eva guõàþ / te tu rasavçttaya eva / àjaghne iti padasya doùa÷va padamàtragàmãti dar÷ayati---iha tviti / tasyànvayavàyatirekànuvidhàyitvaü tu tadarthakasya àjaghàna ityasya prajahàretyasya ca dànena doùàbhàvàt / padàntaràõaàü tviti--viùamavilocanàdipadànàmityarthaþ / tasya tàdavasthyàditi / ajaghne iti padasya duùñatàtàdavasthyàdityarthaþ / evaü handhàtåttaràtmanepadasya doùatàprayojakànvayàdyanuvidhànaü dar÷ayitvà tasya padaikadoùatàprasaktivàraõàya àtmanepadapårvavarttihandhàtorapi tathàtvamàha---yathehetyàdi na padadoùa iti / prakçtipratyayamelanena doùatvàt padadoùa eva / na padàü÷adoùa ityarthaþ / uktanyàyàdaprayuktatvasyàpi padamàtragatatvaü dar÷ayati / evaü padma ityatràpi iti / "bhàti padmaþ sarovara" ityatroktaþ puüliïgaþ padma÷abdo 'prayukta ityarthaþ / idamupalakùaõam / àdatte iti avàcakapadasya ÷rutikañupadàderapi evaü nyàyàt padadoùatetyarthaþ / idamatràvadheyam / tathàhi----yadi uktanyàyàt aprayuktatvàdyanekadoùàõàmapi padamàtradoùatvamuktaü tatkathaü smàràrttyandhaþ ityàdiùu teùàü vàkyagatatvamudàhçtam / kathaü và nirarthakatvacyutasaüskçtatvàsamarthatvànàmeva vàkyadoùato bahirbhàvaþ kçtaþ / aprayuktatvàvàcakatvàdãnàmapi tadvad bahirbhàvaucityàt / atha teùàmekavàkyasthànekapadàvalambitvàd vàkyadoùatà udàhçtà iti cet tadà padamàtradoùatàprayojakatayà dar÷itanyàyakathanasya pramattagãtataiva / ki¤ca nirarthakatvàditrayasyàpi ekavàkyasthànaikapadàvalambitvaü na sambhavati / yathà "÷obhanapathà gacchate / sa punàtu hi hari÷ca vaþ / hantãtyarthàntare---hanti gaïgàü samprati dhàrmikaþ / iti tasmàdetaddoùatrayavi÷iùñapadaghañitapadasamåhasya ÷abdabodhàjanakatvàd vàkyatvàsambhava eva / etattrayasya vàkyadoùato bahirbhàve 'vàcakatvadoùavyàkhyàprasaïgena asmàbhirdar÷ito heturbodhyaþ / ## (lo, ai) pràkçtàdãti---saüskàro 'tra såtravyàkaraõamàtralakùaõaþ / saüskiyate 'nena iti vyutpattiyogàt / deùàþ kecit ityàdikàrikàvàkyasya kàkàkùi(golaka) nyàyena nirarthaka ityàdivàkye sambandhaþ / tena nirarthakatva yathà--- "payasàü pravàha iva saurasaindhavaþ"atra surasindhorityetàvatàpi gatàrthatve aõ pratyayo nirarthakaþ / evaü vanakariõàmityetàvataiva gatàrthatve vanyakariõàmityatra yapratyayaþ / tathà---"tadãyamàtaïgaghañàvighaccitai"rityatreyapratyayaþ / evaü "bisakisalayacchedapàtheyavanta"ityatra vatupapratyayaþ / tena padaparamityatra paramityanena vàkyamàtravyavacchedaþ / nanu "ku¤jaü hanti kç÷odarã"ityatra han prakçtereva parivçttayasahatvàdasagarthasya padàü÷aniùñatvameva kathaü padaniùñatvamiti cet / atrocyate asamarthatvasya pçthak padaniùñatvasya pràyeõàdar÷anàt prakçtipratyayau hi svàrthabodhakau / ityanàdçtya samuditaü padaü vàcakamiti matamàlambya intãtyatra padaniùñatvamevoktam / ata eva kàvyaprakà÷akçtàpi-- apàsya cyutasaüskàramasamarthaü nirarthakam / vàkye 'pi doùàþ santyete padasyàü÷e 'pi kecana // iti såtraü padàü÷adoùodàharaõaprastàve 'samarthatve 'pyuktam / dina÷oõitàdipadeùau parivçttisahatve 'pi mukhyataradharmiråpapratipàdakapratipàdikànàü tathàvidhatvàbhàvàd avàcakatvàdãnàü padagatatvàmuktam / ata evàlaïkàre "sunayane ! nayane vidhehã"tyasyàpaunaruktye 'pi làñànupràsa uktaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha tu ÷abdànàü sarvathà prayogàbhàve 'samarthatvam / viralaprayoge nihatàrthatvam / nihatàrthatvamanekàrtha÷abdaviùayam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) idànãü dar÷itasvasvalakùaõànusàreõaiva uktadoùàõàü parasparabhedasambhave 'pi bhedàntaramàha--iva ÷abdànàmiti / ÷abdànàmasamarthàdi÷abdànàü parasparabheda ityanvayaþ / ÷abdànàmityatra duùña÷abdànàmityarthaþ / sarvathà prayogàbhàva iti jaïghàpaddhatirityetanniùñhasahakàrivi÷eùaõaü vineti ÷eùaþ / viraleti---prasiddhàprasiddhànekàrthaviùayam / nihatàrthatvaü viralaprayoge ityarthaþ / ## (lo, o) sarvathà prayogàbhàvaþ ata eva vàkyadoùamadhye 'gaõanam / evaüvidhaskhalanasya kàdàcitkasyàpi durllabhatvàt viralaprayoge nihatàrthatvam / ata evàhuþ- aprayuktanihatàrtho ÷leùàdàvaduùñàviti / ********** END OF COMMENTARY ********** apratãtatvaü tvekàrthasyàpi ÷abdasya sàrvatrikaprayogavirahaþ / aprayuktatvamekàrtha÷abdaviùayam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) asamarthatvàprayuktayorbhedamàha---aprayuktatvamiti / anekàrtha÷abdeti, ÷abdo 'tra dhàtuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asamarthatvamanekàrtha÷abdaviùayam / asamarthatve hantyàdayo 'pi gamanàrthe pañhitàþ / avàkacatve dinàdayaþ prakà÷amayàdyarthe, na tatheti parasparabhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) asamarthatvàvàcakatvàyorbhedamàha---asamartheti / asyànekàrthatvaü gràhayati---hantyàdaya iti / ## (lo, au) sàrvatrikaprayogavirahaþ, ki¤ca nihatàrthatver'thadakùamapi laukikam / apratãtahetustvekor'thaþ ÷astrãya eva / dvitãyastu sambhavannapi laukikaþ / tathànucitàrthamapi laukikam apa÷vàdipadànàmàropitatvàt tadabhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü padadoùasajàtãyà vàkyadoùà uktàþ, samprati tadvijàtãyà ucyante--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) idànãmuktaùoóa÷adoùabhinnàn trayoviü÷ativàkyadoùàn vaktumàha---evaü padeti / pade yo doùaþ vàkye 'pi tàdç÷adoùasya sattvàt---tatsajàtãyatà; tadavçttestadvijàtãyatà / ## (lo, a) samprati vakùyamàõànàü vàkyadoùàõàü samanantarebhyo bhedadar÷ikàü kàrikàmàha--evamiti / padadoùàõàü sajàtãyàþ ÷rutikañvàdaya ubhayatra varttamànatvàd vàkyamàtragàþ na punaþ ÷rutikañvàdivat padatadaü÷avàkyagàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<"varõànàü pratikålatvaü, luptà'hatavisargate / adhikanyånakathitapadatàhatavçttatà // VisSd_7.5 //># ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) luptàhateti---luptavisargatà àhatavisargatà ceti doùadvayam / adhikapadatà nyånapadatà kathitapadatà ceti doùatrayam / vi÷leùatà÷lilatà kaùñatà ca sandhau doùatrayam / abhavanma--sambandhatà akramatà amataparàrthatà ceti doùatrayam / padasamàsayorasthàne nyàsa iti doùadvayam / ********** END OF COMMENTARY ********** varõànàü rasànuguõyaviparãtatvaü pratikålatvam / yathà mama--- "ovaññai ullaññai saaõo kahiüpi moññàai õo parihaññai / hiaeõa phiññai lajjài khuññai dihãe sà" // atra ñakàràþ ÷çïgàrasaparipanthinaþ kevalaü ÷aktipradar÷anàya nibaddhàþ / eùàü caikadvitricatuþ prayoge na tàdç÷agrasabhaïga iti na doùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) ovañña iti---avaluñhati ulluñhati, luñhati, ÷ayane kadàpi / mu¤cati no parihasati hçdaye enaü pa÷yati, lajjayà khidyati / virahiõyàþ kriyàvarõanamidam / avaluñhati avàïmukhãbhavati, ulluñhati uttànà bhavati / luñhati pàr÷vaü bahu÷aþ paràvarttayati / ÷ayane ÷ayyàyàm / hçdaye enaü mu¤cati parihasati / lajjayà pa÷yati ca di÷i di÷i khidyati ca ityarthaþ / na doùa iti / na pratikålavarõatvadoùa ityarthaþ / duþ ÷ravatvadoùastu tadà bhavatyeva / ## (lo, à) rasànuguõyaü guõaprastàve vakùyamàõam / ovaññai iti---saüskçtacchàyà---"apavarttata udvarttate parivarttate ÷ayane kasminnapi / ramate no vilulitahçdaye bhra÷yati lajjayà truñyati dhçtau sà" // iti / eùàü tu ityàdinàsyavàkyagata÷rutikañvàdervijàtãyatvaü såcitam / vikañavarõàdãnàü padapadàü÷aniùñhatve 'pi duùñatvam / kintu tathàsati teùàü padapadàü÷adoùatvam / ata eva tathàvidhànàü bahuvàraprayoge padadoùasajàtãyo vàkyadoùaþ / ñakàradãnàü tu ekapadaniùñhatve nàyaü doùaþ / varõavàkyavyapitve evetyatra padadoùasajàtãyo vàkyadoùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "gatà ni÷à imà bàle !" / atra luptavisargàþ / àhatà otvaü pràptà visargà yatra / yathà--- "dhãro varo naro yàti" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) luptavisargatvamàha--gatà ni÷à imà bàle / gatà ni÷à iti / atra ghoùavati svare ca visargatrayalopaþ / bandha÷aithilyakàritvamatra doùatàbãjam / ekadvilope tu tadabhàvànna doùaþ / àhateti---asya tu bahu÷aþ pàta eva doùaþ / ## (lo, i) evaü ëuptàhataprayogayorapi sakçdeva prayoge na doùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pallavàkçtiraktoùñhã" / atràkçtipadamadhikam / evam---"sadà÷ivaü naumi pinàkapàõim" / iti vi÷eùaõamadhikam / "kuryàü harasyàpi pinàkapàõoþ'iti / atra tu pinàkapàõipadaü vi÷eùapratipattyarthamupàttamiti yuktameva / yathà và--- "vàcamuvàca kautsaþ" / atra vàcamityadhikam / uvàcetyanenaiva gatàrthatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) pallaveti---pallavaraktetyuktyaiva vivakùitasiddheþ / vi÷eùaõamadhikamiti / apuùñàrthadoùasaükãrõamidam / vi÷eùapratipattyarthamiti---dhanurdharaõàdapyasau na màü vàrayituü ÷akta ityartho vi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacittu vi÷eùaõadànàrthaü tatprayogo yujyate / yathà--- "uvàca madhurà vàcam" iti / kecittvàhuþ---yatra vi÷eùaõasyàpi kriyàvi÷eùaõatvaü sambhavati tatràpi tatprayogo na ghañate / yathà--- "uvàca madhuraü dhãmàn" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) kvacittu iti---kvacit sthala ityarthaþ / tatprayogo vàcamityasya prayogaþ / etacca kàvyaprakà÷akçtà dåùitam / tadàha---kecittviti---atràpi na yujyata iti prakà÷àbhipràyamabuddhvà likhitaü vàcprayogastu upapattyantaràsattvàd yujyata eva / kintu vi÷eùaõadànàrthaü tatprayoga ityuktireva vi÷eùaõasya kriyàvi÷eùaõasambhavoktyà dåùità na tu vàcamityasya prayogaþ / "åce vacastàpasaku¤jareõa" "nçpamåce vacanaü vçkodaraþ / "saüprasthito vàcamuvàca kautsaþ" / "jagàda vàkyaü giriràjaputrã" / ityàdibahuprayogadar÷anàttatprayogasya tatsammatatvàdeva / tadupapattistu yathà---vacerdvidhà vuyatpattiþ kaõñhatàlvàdyabhighàtaþ tajjanyaü vacanaü càrthaþ / tatra vacanàrthakatayà prayoge vàcamiti na prayujyate / kaõñhatàlvàdyabhighàtàrthakatayà prayoge tu tatkarmabhåtasya vàcamityasya yujyata eva prayoga iti / yacca vàcamityadhikamityuktaü tadapi yuktam / vac dhàtorvacanàrthakatve vàcamityasya punaruktatvàdeva / punaruktabhàva eva adhikapadatvadoùaprasakteþ / yathà---pallavàkçtiraktetyatra / ## (lo, ã) adhikaü sadà÷ivamityato vi÷eùapratipattyabhàvàt / upàttasyàpi pinàkãti padena vi÷eùapratipatterivetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "yadi mayyarpità dçùñiþ kiü mamendratayà tadà" / atra prathame tvayeti padaü nyånam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) nyånapadatvamàha---yadi mayãti---mama indratayà indratvena tadà kimityarthaþ / ## (lo, u) tvayeti / nånaü prastutakàvyapratipàdakasya càsaümukhãnasya mahàtmana eveti dçùñipàtena vakturabhiùñapåraõamiti / tasyànirdde÷ena yasya kasyacidapi dçùñapàtasåcanena tatpratyàyanamantharamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ratilãlà÷ramaü bhinte salãlamanilo vahan" / atra lãlà÷abdaþ punaruktaþ / evam---"jakùurvisaü dhçtavikàsivisaprasånàþ" / atra visa÷abdasya dhçtaparisphuñatatprasånà iti sarvanàmnaiva paràmar÷o yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) kathitapadatvamàha---ratilãleti / lãlà÷abda iti salãlabhityatra lãlà÷abda ityarthaþ / punarukta iti / punaþ kathita ityarthaþ / natu punaruktadoùaþ / ÷abdàrthayoranvayabhedena punaruktyabhàvàt tasyàrthadoùatvàt / nyånapadottaraü kathitapadasyaiva kramapràptatvàcca / cakùuriti / bisaprasånaü padmam / dhçtavikà÷itatkàþ sainyàþ senàsamavetajanàþ visaü mçõàlaü jakùuþ bubhujire / atra bisa÷abdasyeti kathitapadatvamiti ÷eùaþ / pàñhàntareõa kathitapadatvoddhàraucityaü dar÷ayati---dhçtaparisphuñeti / ********** END OF COMMENTARY ********** hatavçttam---lakùaõànusaraõo 'pya÷ravyam, rasànanuguõam, apràptagurubhàvàntalaghu ca / krameõa yathà--- "hanta ! satatametasya hçdayaü bhinte manobhavaþ kupitaþ" / "ayi ! mayi mànini ! mà kuru mànam" / idaü vçttaü hàsyarasasyaivànukålam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) hatapadàrthatraividhyena trividhaü hatavçttamàha---hatavçttamiti / apràptagurubhàvaþ, antalaghuþ pàdàntalaghuryasya tàdç÷avàkyamityarthaþ / atra padamadhyayativa÷àda÷ravyavçttamàha---hanta satatametasyà iti / atra satatametasya ityatra padamadhye yatira÷ravyà / paóhamaü vàradamatteti gàhàcchandolakùaõànusaraõamastyeva / rasànanuguõavçttamàha---ayi mayi mànini iti / idaü vçttamiti dodhakaü nàma vçttaü chanda ityarthaþ / ## (lo, å) hanteti--hanta satatametasyà iti / etat dvitãyàryyàlakùaõànugame 'pi ÷rutivairasyajà / idamiti / ayamà÷ayaþ--sàmànyato hàsasya ÷çïgàrarasapratikålyàbhàve 'pi tathàvidhamànasthale smara÷araviùàrdditasya nàyakasyoktau pratikålateti ********** END OF COMMENTARY ********** "vikasita-sahakàra-bhàra-hàri-parimala eùa samàgato vasantaþ" / yatpàdànte laghorapi gurubhàvaþ uktaþ, tatsarvatra dvitãyacaturthapàdaviùayam / prathamatçtãyapàdaviùayantu vasantatilakàdereva / atra"pramuditasaurabha àgato vasantaþ" iti pàñho yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) apràptagurubhàvàntalaghu àha---vikasiteti--eùa vasantaþ samàgataþ / kãdç÷aþ vikasitasahakàrabhàrasya hàrã manohàrã parimola yatra tàdç÷aþ / atra hàrãti pàdàntalaghorgururbhàvàpràptiþ / pàdàntalaghorgurubhàvapràpteþ viùayaü dar÷ayatiyatpàdànta iti, vasantatilakàdàveveti / nahyatra puùpitàgrà chandasãtyarthaþ / pàñhaü pariùkàroti---atreti---pramuditaü pramodaviùayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "anyàstà guõaratnarohaõabhuvo dhanyà mçdanyaiva sà sambhàràþ khalu te 'nya eva vidhinà yaireùa sçùño yuvà / ÷rãmatkàntijuùàü dviùàü karatalàt strãõàü nigtabasthalàt dçùñe yatra patanti måóhamanasàmastràõi vastràõi ca" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) ÷àrddålavikrãóiteti dar÷ayati---anyàstà iti / ratnarohaõabhuvaþ prasiddhà eva, guõaratnarohaõabhuvastvanyà vilakùaõà eva / evaü dhanyà mçdanyaiva, evaü sambhàrà api khalvanye / evaü yairarthàt yadguõaratnamçdvi÷eùasahitaiþ sambhàraireùa yuvà vidhinà sçùñaþ / yatra yåni dçùñe sati måóhamanasàü dviùàü karatalàdastràõi måóhamanasàü strãõàü nitambasthalàd vastràõi ca patanti ityarthaþ / ÷rãmadityàdi dvayorvi÷eùaõam / dviùàü moho bhayena / strãõàü mohaþ kàmena / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "vastràõi ca" iti bandhasya ÷lathatva÷rutiþ / ## (lo, ç) rohaõo màõikyàdriþ / athavà guõaratnasya rohaõamutpattiryàsu tà bhuvaþ / sambhàra upakàraõam / mçtsamavàyikàraõaråpaþ pàrthivo bhàgaþ / atra cakàrasya atãvraprayatnoccàryyatayà bandha÷othilyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "vastràõyapi" iti pàñhe tu dàróhyamiti na doùaþ / "idamapràptagurubhàvàntalaghu" iti kàvyaprakà÷akàraþ / vastutastu "lakùaõànusaraõo 'pya÷ravyam" ityanye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) atra caturthapàdàntalaghorbandha÷authilyakàritvena gurukàryyabandhadàróhyakàritvàbhàvàda÷ravyavçttadoùa ityàha---atreti / bandhadàróhyamiti na doùa iti / takhatvakaraõànna doùa ityarthaþ / kàvyaprakà÷akàramate dvayamapyapràptagurubhàvàntalaghubhåtàpahatavçttadoùa evetyàha---idamapãti / anyamate tu, a÷ravyavçttaråpahatavçttamevedamityàha---vastutastu iti / atra svamatànusàriõa evànye ityanenoktàþ / ## (lo, é) lakùaõànusaraõe 'pyatra dvitãyacaturthapàdàntalaghorapràptagurubhàvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** projjalajjvàlanajvàlà-vikañorusañàcchañaþ / ## (lo, ë) grãvàgatoddàmakesarakalàpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷vàsakùiptakulakùmàbhçt pàtu vo narake÷arã // atra krameõànupràsaprakarùaþ patitaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) patatprakarùamàha---projjvaladiti---narakesarã vaþ pàtu / kãdç÷aþ / projjvalataþ jvalanasya jvàlàvat vikañà sundarã urusañànàü chañà kàntiryasya tàdç÷aþ / ÷vàsenàkùiptàþ pàtitàþ kulakùmàbhçtaþ kulàcalà yena tàdç÷aþ / pàto nyånatà / ********** END OF COMMENTARY ********** "dalite utpale ete akùiõã amalàïgi ! te" / evaüvidhasandhivi÷leùasya asakçta prayoga eva doùaþ / ## (lo, e) asakçtprayoga eva sakçtprayoge tathàvidhàrucidàyitvàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** anu÷àsanamullaïghya vçttabhaïgabhayamàtreõa sandhaivi÷leùasya tu sakçdapi / yathà--- "vàsavà÷àmukhe bhàti indu÷candanabinduvat" / ## (lo, ai) bhàtãndurityanayorvçttopagatatvena sandhairna kçtaþ, tacca mahàkavisamayaviruddham / àdyantaragatayorevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "calaõóàmaraceùñitaþ" iti / atra sandhau jugupsàvya¤jakama÷lãlatvam / "urvyasàvatra tarvàlãmarvante càrvavasthitiþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vi÷leùasandhimàha--daliteti / dalite vçntàdàkçùñe evaüvidhe vyàkaraõaniùiddhasandhau / vàsavà÷à aindrã dik / a÷lãlasandhimàha---calaõóàmaraceùñiteti / atra sandhau laõóà÷abdotpattyàpabhraü÷alaõóà÷abdàrthasya dãrghapurãùavya¤janayà jugupsà / mauliþ ÷reõãþ / càruravasthitiryasyàstàdç÷ãtyarthaþ / atra sandhyutpannà varõàþ kañavaþ / ## (lo, o) marvante--marorante asau urvo iti sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "atra sandhau kaùñatvam / "indurvibhàti karpåragaurairdhavalayan karaiþ / jaganmà kuru tanvaïgi ! mànaü pàdànate priye" // atra jagaditi prathamàrddhe pañhitamucitam / "nà÷ayanto ghanadhvàntaü tàpayanto viyoginaþ / patanti ÷a÷inaþ padà bhàsayantaþ kùamàtalam" // atra caturthapàdo vàkyasamàptàvapi punarupàttaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) samàptapunaràttatàmàha---nà÷ayanta iti / atreti / tçtãyapàde vi÷eùasya kriyànvayena vàkyàrthasamàptàvapi anàkaïkùitavi÷eùaõànvayàrthaü vi÷eùasyàvçttiråpo 'tra doùaþ / atra hi dhvàntanà÷anenaiva kùamàtalabhàsanapràptau tadvi÷eùaõam anàkaïkùitam / yatra tu vi÷eùaõe àkàïkùà tiùñhati tatra nàyaü doùaþ / tathà---"adyàpi stanepathuü janayati ÷vàsaþ pramàõàdhikaþ / ' ityatra pramàõàdhikatvavi÷eùaõaü vinà prakçta÷vàsena stanevapathvajananàt ÷vàsasya pramàõàdhikatva àkàïkùà / evaü "ua õiccala" ityàdànapyupamànàlaïkàraråpaprakarùapràptyarthamàkàïkùà / evamevànyatràpi vicàryam / ********** END OF COMMENTARY ********** abhavanmatasambandho yathà--- "yà jaya÷rãrmanojasya yayà jagadalaïkçtam / yàmeõàkùãü vinà pràõà viphalà me kuto 'dya sà" // atra yacchabdaniddiùñanàü vàkyànàü parasparanirapekùatvàt tadekàntaþ pàtinà eõàkùã÷abdena anyeùàü sambandhaþ kaverabhimato nopapadyata eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) abhavanniti / asambhavan asambhavã kaverabhimatasambandho yatretyarthaþ / asambhava÷ca ÷àbdavyutpattiràhityàt / taccodàharaõe dar÷ayiùyate / yà jaya÷rãriti---atra yà eõàkùã / yayà eõàkùyà ityevameõàkùãvi÷eùyako 'nvayaþ kaverabhipretaþ sa ca na sambhavati / dvitãyàntapadàrthasya, yà, yayeti prathamàntatçtãyàntayatpadàrthayoþ abhedena vi÷eùyabhàvàpyutpatteriti pratipàdayitumàha---atreti / nanu yà yayetyanayorna eõàkùyàmanvayaþ / kintu yà yayetyanayoreva parasparamanvaya ityatràha---yacchabdanirddiùñànàmiti / nirapekùatvàdanvayitvànniràkàïkùatvena tathàtvaü bodhyam / tathà ca eõàkùyàmeva sàkàïkùatvàt tadvi÷eùyaka eva / yà yayetyànayorarthànvayaþ kaverabhimataþ sa ca na sambhavatãtyàha---ekàntaþ pàtineti / yàü vineti / ekaü yatpadaü tadantaþ pàtinà tadarthànvayinà eõàkùã÷abdena eõàkùã÷abdàrthena ityarthaþ / anyeùàü yà yayeti yacchabdàrthànàü dvayorapyatra bahutvàropàd bahuvacanam / na càtra eõàkùãmitipadasya vibhaktivyatyayena yà yayetyanayoranvaya iti bàcyam, avyatyayena prathamamanvitasyaiva vyatyayavyutpatteþ / atra tu pa÷càdeva yàm ityasyàvyatyayenànvayaþ / ## (lo, au) samàptapunaràttatve udàharati / abhavan, matam, iùñam, arthàt kaveþ yogaþ sambandho yatra / parasparanirapekùatvàdanuvàdyatvena tacchabdanirddiùñavidheyavàkyasya guõabhåtvena tulyatayàsamavàyàt / yadàhuþ--"guõànàü ca paràrthatvàt asambandhaþ, samtvàt syàditi"tadekàntaþ pàtinàü teùàü-vàkyànàmekavàkyàntaþ pàtinàm / ********** END OF COMMENTARY ********** "yàü vinàmã vçthà pràõà eõàkùã sà kçto 'dya me" / iti tacchabdanirdiùñavàkyàntaþ pàtitve 'pi yacchabdaniddiùñavàkyaiþ sambandho ghañate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) yadi tu tacchabdàrthasya vi÷eùyatayà eõàkùã÷abdaþ prayujyate tadàdoùa ityàha---yàü vinà me vçthà iti / sà eõàkùãti tacchabdavi÷eùyatayaiva prayogaþ / sarvairapãti / na ca tathàpiü bhinnavibhaktikayattatpadàrthayoþ kathamabhedànvaya iti vàcyam / tatpadàrthànvitavi÷eùyasya yatpadàrthe 'nvaye samànavibhaktikatvaniyamàbhàvàt / yathà yatra dhåmaþ sa de÷o vàhnimàn ityatra tatpadàrthànvitasya prathamàntapadàrthasya de÷asya saptamyantayatpadàrthe 'nvayaþ / ## (lo, a) yathà taddhañate tadàha / yàü vinetyàdiþ / tacchabdanirddiùñaü vedheyaü vàkyam / sambandha eõàkùã÷abdasya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "ãkùase yatkañàkùeõa tadà dhanvã manobhuvaþ" / atra yadityasya tadetyanena sambandho na ghañate / "ãkùase cet" iti tu yuktaþ pàñhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) atra prathamamapi vyatyayamaïgãkurvataþ pratyudàharaõàntaramàha---ãkùase yaditi / yato hetorityarthaþ / atreti---yaditipadena kañàkùekùõasyopasthànam / tadetyanena tu kàlasyopasthànam ityekàrthànupasthànàttayornàbhedànvayaþ ityarthaþ / ãkùase cediti / tathà ca yadi kañàkùeõa ãkùase tadà tena kañàkùeõa manobhavaþ dhanvã ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "jyotsnàcayaþ payaþ pårastàrakàþ kairavàõi ca / ràjati vyomakàsàraràjahaüsaþ sudhàkaraþ" // atra vyomakàsàra÷abdasya samàse guõãbhàvàttadarthasya na sarvaiþ saüyogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) itthamabhedànvayasambhavaü dar÷ayitvà bhedànvayàsambhavamàha---jyotsnàcaya iti / kàsàraþ saraþ / vyomaråpe 'smin jyotsnàcayàdiråpapayaþ påràdaya ityarthaþ / atreti---kàsàre ràjahaüsa ityevaü÷amàse tatpuruùe uttarapadàrthasya vi÷eùyatvàt kàsàra÷abdàrthasya vi÷eùaõãbhàva eva guõãbhàvaþ / tàdç÷aguõãbhåtasya ca vi÷eùyàntare 'pi guõãbhàvo 'vyutpanno niràkàókùatvàt, tathà ca tasya payaþ påràdau vi÷eùaõãbhàvena anvayàsambhava ityarthaþ / tàdç÷avi÷eùaõasya anyatra vi÷eùyàbhàvenànvaye tu niràkàïkùatvam / ata eva caitrasya dàsabhàryyà ityatra bhàryyàyaü vi÷eùaõasya dàsasya caitravi÷eùyàbhàvenànvaye sàkàïkùataiva / ## (lo, à) sarvaiþ payaþ påràdipadàrthaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vidheyàvimar÷e yadevàvimçùñaü tadeva duùñam / iha tu pradhànasya kàsàrapadàrthasya pràdhànyenàpratãteþ sarvo 'pi payaþ påràdi÷abdàrthastadaïgatayà na pratãyata iti sarvavàkyàrthavirodhàvabhàsa ityubhayorbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) abhavanmatayogavidheyàvimar÷ayorbhedamàha---vidheyàvimar÷a iti / vidheyàvimar÷e 'nvayabodho jàyata eva / kintu vidheyasya vidheyatvàpratãtyà yadeva vidheyamavimçùñaü tadeva duùñamityarthaþ / na caivaü tasya vàkyadoùatvabhàvàpattiriti vàcyam / udde÷yasambandhitayà vidheyatvàpratãtyà udde÷yaghañitavàkyasyànvayavyatirekàd vàkyadoùatvàd duùñaü tu vidheyapadamevetyarthaþ / prakçte tu niràkàïkùatvenànvayàsambhavàdanvayapratiyogisamastameva duùñamityàha---iha tviti / pradhànasyeti---payaþ påràdisamastànvayitvena pradhànasyetyarthaþ / pràdhànyeneti samastànvayitvenetyarthaþ / tadaïgatayeti tadanvayitvenetyarthaþ / tirobhàva itãti / bodhànupapattirityarthaþ / ## (lo, i) yadevocchånatvàdervçthàtvaü tadeva duùñam / na tu sarvavàkyànàü tirobhàvaþ / evaü kalpopapadàþ drumàþ / kalpopapadatvaü drumasya natu drumàrthasya / ityevamàdiùu abhavanmatayogo boddhavyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "anena cchindatà màtuþ kaõñhaü pa÷unà tava / baddhasparddhaþ kçpàõo 'yaü lajjate mama bhàrgava !" // atra "bhàrgavanindàyàü prayuktasya màtçkaõñhacchedanakarttçtvasya para÷unà sambandho na yuktaþ" iti pràcyàþ / "para÷unandàmukhena bhàrgavanindàdhikyameva vaidagdhyaü dyotayati " ityàdhunikàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vàcyàrthe vivakùitasya vyaïgyàrthayogasyàsambhave 'pi kvacidayaü doùa iti kàvyaprakà÷akçnmataü dåùayitumàha---aneneti / tava màtuþ kaõñhaü chindatà ityanvayaþ / mama kçpàõa ityanvayaþ / pràcyàþ kàvyaprakà÷akçdàdayo dåùayanti / para÷viti / bhàrgavasyàdhikanindà kartaro adhikaü vaidagdhyaü dyotayati ityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** akramatà yathà--- samaya eva karoti bàlabalaü praõigadanta itãva ÷arãriõàm / ÷aradi haüsaravàþ paruùãkçtàþ svaramayåramayårayaõãyatàm // atra paràmç÷yamànavàkyànantarameveti ÷abdopayogo yujyate, na tu "praõigadanta" ityanantaram / evam ---- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) akramateti--avyavadhànena taduttarapàtaniyamenaiva tatparàmar÷akasya ÷abdasya tatparàmar÷àrthamanyottarapàtastattvam / samaya eveti / paruùãkçtàþ duþ ÷ravãkçtàþ svarà yeùàü tàdç÷a mayårà yatra kriyàyàü tàdç÷aü yathà syàttathà ÷aradiü haüsaravà ramaõãyatàm ayuþ pràptavantaþ / kãdç÷àþ ? ÷arãriõàü balàbalaü samaya eva karotãti vinigadantaþ kathayanta iti / mayåraravàpekùayà haüsaravàõàmapakçùñatve 'pi ÷aradiü haüsaravàõàü paruùãkaraõàt samayena svaràõàü balàbalakaraõàt ÷arãriõàmapi balàbalalàbha iti bhàvaþ / atreti---paràmç÷yavàkyaü balàvalamityuktam / atra ca ÷arãriõàmapibalàbalam iti anvaye kliùñatàpi bodhyà / ## (lo, ã) natu praõigadanta ityanantaram / evaü sati praõigadanta iti padasyàpi anuvàdyavàkyaprave÷a÷aïketyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dvayaü gataü saüprati ÷ocanãyatàü samàgamapràrthanayà kapàlinaþ / kalà ca sà kàntimatã kalàvatastvamasya lokasya ca netrakaumudã" // atra tvamityanantarameva cakàro yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) dåyaü gataü samprati ÷ocanãyatàmiti---tapasyantãü pàrvatãü pratijañilave÷asya ÷ivasya svanindàvàkyamidam / candrakalà eva pràk ÷ocanãyà àsãt saüprati tu tavàpi tathàtvàd dvayamiti / nindràpratipàdanàrthaü kapàlavattvakathanaü kalàyàþ pràrthanà ca tatsamàgamàdanumeyà / ********** END OF COMMENTARY ********** amataparàrthatà yathà--- "ràmamanmatha÷areõa tàóità-" ityàdi / atra ÷çïgàrasasya vya¤jako dvitãyor'thaþ prakçtarasavirodhitvàdaniùñaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) amateti---paràrtho 'prakçtàrtho råpyamàõasvaråpo 'mataþ prakçtarasavirodharasavya¤jakatvenànucitaþ yatra tàdç÷aü vàkyamityarthaþ / ràmamanmatheti--sà ni÷àcarã ràkùasã tàóakà eva ni÷àcarã abhisàrikà ràmasya eva manmathasya kandarpasyaiva duþ sahena ÷areõa hçdaye tàóità satã durgandhavad rudhiraõaiva gandhadravyayuktaraktacandanaiva ukùità jãvite÷asya yamasyaiva jãvite÷asya pràõe÷asya upanàyakasya vasatiü gatà ityarthaþ / atreti---dvitãyor'tho råpyamàõaþ manmathàbhisàrikàdiråpaþ aniùñaþ anucitaþ prakçtavãbhatsavirodhi÷çïgàravya¤jakatvàt / ## (lo, u) jãvite÷o yamaþ pràõe÷a÷ca prakçto rasaþ bãbhatsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vàcyasyànibhidhànaü yathà--- "vyatikramalavaü kaü me vãkùya vàmàkùi ! kupyasi" / atra vyatikramalavamapãtyapariva÷yaü vaktatryo noktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) vàcyasyànabhidhànamiti---vàcyam ava÷yaü vaktavyaü tasyoccàraõenàdhyàhàreõa ca anabhidhànamityarthaþ / nyånapade tu adhyàhàreõàbhidhànamiti bhedo vakùyate / vyatikramalavamiti---prãtihetukriyàvyatikramasyàlpabhàvamapãtyarthaþ / atretisthålàsthålavyatikramasàmànyàdar÷anàrthaü vyatikramasya lavaü kathamapãti vàcyamityarthaþ / atra tu vyatikramalavamapãti apikàràdhyàhareõàpi na vivakùitasiddhiþ / vyatikramasyetyeva samàsena ùaùñhãsattva eva vyatikramasambandhisthålabhàgapratãtisambhavànnatu vyatikramalavamapãti / samàse tadà vyatikramalavaü padàrthantaramapãtyevamva bodhodayàdato 'troccàraõenàdhyàhàreõàva÷yaü vàcyasyànabhidhànam / ********** END OF COMMENTARY ********** nyånapadatve vàcakapadasyaiva nyånatà vivakùità, apestu na tathàtvamityanayorbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) nyånapadatvàdasya bhedamàha---nyåneti---vàcakapadasyaiva natvadhyàhàrasyapi nyånapadatvamityarthaþ / tatra adhyàhàrasambhavàditi bhàvaþ / atra tu na tathà adhyàhàrasambhava ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatràpi / yathà và--- "caraõànatakàntàyàstanvi ! kopastathàpi te" // atra caraõànatakàntàsãti vàcyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) caraõanateti---he caõói ! kopane ! caraõe ànataþ kàntaþ yasyàstasyàstava tathàpi kopa ityarthaþ / atra kàkuva÷àtkathaü kopa ityarthaþ / atretitathàpãtyanena yadyapi iti àkàïkùate / yadyapãti niràkàïkùam eva sambaddhaü bhavati tathàpãti tatra dvitãyavàkyagatatve eva upapadyate ityarthaþ / atràpi adhyàhàràsambhavaþ / ## (lo, å) nyånapadatve nyånapadasadbhàvamàtreõa doùàbhàvaþ / iha tu ïasantaü padaü vihàyàsãti padanive÷anena ityanayorbhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** bhagnaprakramatà yathà--- "etamukto mantrimukhyaiþ ràvaõaþ pratyabhàùata" / atra vacadhàtunà prakràntaü prativacanamapi tenaiva vaktumucitam / tena "ràvaõaþ pratyavocata" iti pàñho yuktaþ / evaü ca sati na kathitapadatvadoùaþ, tasyodde÷yavyatiriktaviùayakatvàt / iha hi vacanaprativacanayorudde÷yapratinirde÷atvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) bhagnaprakramateti---prathamopakràntaråpeõàkàïkùitaü yàdç÷aü råpaü tàdç÷aråpeõànuktiþ tattvam / evamukta iti--spaùñam / atra vacdhàtunà udde÷ye prativacane 'pi vacdhàtunàpi àkàïkùà iti dar÷ayati---pratyavocateti / tathà ca kathitapadatvadoùaprasaktiü nirasyatievamiti---tasyodde÷yeti--udde÷ye pratinirde÷yatà anekavidhàþ tatra vidhyatayà nirde÷yasya dharmasyaiva punarvidheyatayà àkàïkùitasya pratinirde÷aþ / yathatraiva ÷loke ràvaõe vidheyatayà nirdiùñasya vacanasya prativacanatvena vidheyatayà pratinirde÷aþ / yathà và--- udeti savità tàmrastàmra evàstameti ca / sampattau ca vipattau mahatàmekaråpatà // ityatra ekaråpatàkathanàd udyatsavitari vidheyatayà nirdiùñasya tàmratvasya astasavitaryyapi vidhayatayà pratinirde÷aþ / (2) ekodde÷ena vidhyasya vidheyàntare udde÷yatayà pratinirde÷a ityaparà / yathà---"jitendriyatvaü vinayasya kàraõaü guõaprakarùo vinayàdavàpyate' ityatra jitendriyatvena vidheyasya vinayakàraõatvasya ÷arãrapraviùñatayà vidheyasya vinayasya guõaprakarùavidhau udde÷yatayà pratinirde÷aþ / (3) ekavidhau uddiùñasya vidheyàntare 'pyudesyatayà pratinirde÷a ityaparà / yathà--te himàlayamàmantrya punaþ prekùya ca ÷ålinam / siddhaü càsmainivedyàrthaü tadvisçùñàþ khamudyayuþ / ityatra siddhàrthanivedanavidhau uddiùñasya tatraiva vidheye udde÷yatayà punaþ pratinirde÷a ityaparà / etadudàharaõaü ca---ya÷o 'dhigantum ityàdikaü dar÷ayiùyate / tacca tatraiva dar÷ayiùyàmi / ## (lo, é) tenaiva vaktumucitaü natu bhàùidhàtunà / tasya kathitapadatvasya udde÷yapratinirde÷yavyatiriktaviùayatvàt / ayamà÷ayaþ---yadevoddiùñaü tadeva pratinirdeùñumiùñam / tatpårvoddiùña÷abdatvena sarvanàmnà và pratãnirdeùñavyam / etadevodàharaõadar÷anena draóhayati / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "udeti savità tàmrastàmra evàstameti ca" / ityatra hi yadi padàntareõa sa evàrthaþ pratipàdyate tadànyor'tha iva pratibhàsamànaþ pratãtiü sthagayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) itthamevamukta ityatra prakramabhaïgamudàhçtya prakramàbhaïgamudàharati / yathà-- udetãti / anyor'tha iveti nàvi÷iùñasyaiva nàmino bodha iti mate tàmrarakta÷abdadvaråpavi÷eùaõabhedàd bhedàvabhàsa ityarthaþ / pratãtim abhedapratãtim / ## (lo, ë) udetãti---pratãtiü sthagayati / tathà ca sati rasànubhavavighna iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "te himàlayamàmantrya punaþ prekùya ca ÷ålinam / siddhaü càsmai nivedyàrthaü tadvisçùñàþ khamudyayuþ" // atra "asmai" itãdamà prakràntasya tenaiva tatsamànàbhyàmetadaþ ÷abdàbhyàü và paràmar÷o yukto na tacchabdena / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ekavidhau uddiùñasya vidheyàntare 'pyudde÷yatayà pratinirde÷e prakramabhaïgamudàharati---te himàlayamiti / te saptarùayaþ siddhamarthaü pàrvatãpariõayaghañanàråpam / tadvisçùñàþ ÷ålinà visçùñaþ / tatsamànàrthabhyàmiti / naca tatsamànàrthakapadabhedàd bhedàvabhàsa iti vàcyam / sarvanàmnà prathamoktanàmavi÷iùñasyaiva paràmar÷àt natvavi÷iùñasya / na caivaü tatpadenàpi sarvanàmnà tathaiva paràmar÷àdadoùa iti vàcyam / tattu atra asmaiva iti idam ÷abdena buddhisthapurovarttitayà mahàdevaþ paràmçùñaþ / tacchabdena viprakçùñaparàmar÷itayà tasya paràmar÷aþ kartuü na ÷akyate iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "udanvacchinnà bhåþ sa ca patirapàü yojana÷atam" / atra "mità bhåþ patyàpàü sa ca patirapàm" iti yuktaþ pàñhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) dharmibhedabhàsakatvena bhedàvabhàsàdekodde÷ena vidheyasya vidheyàntarodde÷yaråpeõa pratinirde÷e 'pi taddoùamudàharati---udanvaditi / bhåþ udanvacchinnà sa càpàü patiþ yojana÷ataü vyàpya tiùñhatãti ÷eùaþ / atra bhuvamuddi÷ya udanvacchinnatve vidheye udanvànapi vidheyaþ / tasya yojana÷atavyàptividhau udde÷yatayà apàüpati÷abdena pratinirde÷aþ kçta iti doùaþ / pàñhantareõa doùaü pariharati---miti bhåriti / ayàü patyà mità paricchinnà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evam--- "ya÷o 'dhigantuü sukhalipsayà và manuùyasaükhyàmativartituü và / nirutsukànàmabhiyogabhàjàü samutsukevàïkamupaiti siddhiþ" // atra "sukhamãhitum" ityucitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) evavidheye uddiùñasya tatraiva vidheye udde÷yatayà pratinirde÷asya pratyayàrthasya kramabhaïgamudàharati---ya÷o 'dhigantumiti / yoddhum udvejantãü draupadãü prati yudhiùñhirasyoktiriyam / ya÷o 'dhigamanasya sukhalàbhasya manuùyagaõanàyàm àdhikyaråpasya manuùyasaükhyàtivarttanasya vecchayà nirutsukànàmutkaõñhàrahitànàmatha ca tadanukålaceùñàråpàbhiyogabhàjàmaïkaü siddhiþ samutsukeva utkaõñhiteva upaitãtyarthaþ / atra nirusukavidhàvuddiùñàyà icchàyàstatraiva nirutsukatvavidhau udde÷yatayà pratinirde÷aþ / tatkrama÷ca tumunpratyayabhedenodde÷akathanàt bhagna ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atràdyayoþ prakçtiviùayaþ prakramabhedaþ / tçtãye paryàyaviùayaþ, caturthe pratyayaviùayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) atràdyayorati / evamukto mantrimukhyairityatra"te himàlayamàmantrya"ityatra cetyarthaþ / tçtãye udanvacchinnà ityatra caturthe ya÷o 'dhigantumityatra / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatràpi / prasiddhatyàgo yathà--- "ghoro vàrimucàü ravaþ" / atra meghànàü garjitameva prasiddham / yadàhuþ--- "ma¤jãràdiùu raõatipràyaü pakùiùu ca kåjitaprabhçti / stanitamaõitàdi surate meghàdiùu garjitapramukham" // ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) prasiddhãti / sambandhivi÷eùe prasiddhàrthakasya ÷abdasya tàdç÷asambandhini aprayogastattvam / ghora iti---sambandhaivi÷eùe eva ÷abdavi÷eùàõàü prayoga ityatra kàvyaprakà÷akçduktisamvàdamàha--ma¤jãràdiùviti / ma¤jãràdiùu sambandhiùu ityarthaþ / evamuttaratràpi / ********** END OF COMMENTARY ********** asthànasthapadatà yathà--- "tãrthe tadãye gajasetubandhàtpratãpagàmuttarato 'sya gaïgàm / ayatnabàlavyajanãbabhåvurhaüsà nabholaïghanalolapakùàþ" // atra tadãyapadàtpårvaü gaïgàmityasya pàñho yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) asthànastheti---yàdç÷asthànasattva eva yatpadasya bodhakatà tadbhinnasthànasthatvaü tattvam / tvamasya lokasya ca ityatra tu uttarapañhitaniyatapadasya tathàtvamatra tu tanniyamarahitapadasyeti bhedaþ / tãrthe tadãye iti---asya ràj¤o gajaiþ setubandhàt pratãpagàü gaïgam uttarato tadãye gàïgãye tãrthe uttaradi÷i nabholaïghanalolapakùà haüsà ayatnabàlavyajanãbabhåvurityarthaþ / setubandhena jalavçddhyà pràvçñkàlabuddhyà uttaradi÷i mànasarovaragamanàrthaü haüsà uóóãnà iti bhàvaþ / atreti / gaïgàyàþ / prathamaj¤àne tatpadena tatparàmar÷asambhavàt / ## (lo, e) tadãya ityasya pårvaü gaïgàmityasya pàñho yuktaþ / tacchabdaparàmçùñyanantarameva vaktumucitatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** evam --- "hitànna yaþ saü÷çõute sa kiü prabhuþ" // atra saü÷çõuta ityataþ pårvaü na¤aþ sthitirucità / atra ca padamàtrasyàsthàne nive÷e 'pi sarvameva vàkyaü vivakùitàrthapratyàyane mantharamiti vàkyadoùatà / evamanyatràpi / iha ke 'pyàhu--"pada÷abdena vàcakameva pràya÷o nigadyate, na ca na¤o vàcakatà, nirvivàdàtsvàtantryeõàrthabodhanavirahàt" iti / yathà---"dvayaü gatam-" ityàdau tvamityanantaraü cakàrànupàdànàdakramatà tathàtràpãti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) hitànna ya iti---hitàt janàt / hitamiti kvacitpàñhaþ / atreti---kriyànvayino na¤aþ kriyàsannihitapàñhasyaivaucityàt / atra vàkyadoùatàmupapàdayati / atra ceti---mantharam asamartham / hitànna ya iti akramadoùodàharaõamiti keùà¤cinmataü dar÷ayati--iha ke 'pãti / pada÷abdeneti / apadasthapadetyatra dvitãyapada÷abdena ityarthaþ / vàcakameveti padàntare yogaü vinà prayogàbhàvena pa¤capadaü tripadamiti yathà na prayogaþ tathà na¤o 'pi pratiyogipadayogaü vinàprayogàt na tatra vàcakatà, niyatapadatvaü nirvivàdamityarthaþ / ghañàdipadasya tu svataþ prayogàt tatra padatvaü nirvivàdamityarthaþ / ÷aktimadvarõamàtrasyaiva naiyàyikaiþ padavyavahàràt pràya÷a ityuktam / yathà dvayamityàdàviti / tattadatràkramatvadoùa evetyarthaþ / tathà ca asthànasthapadatvodàharaõaü tãrthe tadãye ityevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asthanasthasamàsatà yathà--- "adyàpi stana÷ailadurgaviùame sãmantinãnàü hçdi sthàtuü và¤chati màna eùa dhigati krodhàdivàlohitaþ / prodyaddårataraprasàritakaraþ karùatyasau tatkùaõà tphullatkairavakoùaniþ saradali÷reõãkçpàõàü ÷a÷ã" // atra kopina uktau samàso na kçtaþ, kaveruktau kçtaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) asthànastheti---yadrasãyavya¤jako yaþ samàsastadrasavya¤jakasthànamupekùyasthànàntare tatsamàsapàtastattvam / adyàpãti--sandhyàkàle paryyuùitakumudakuómalànniþ saratàü ÷reõãbhåtàlãnàü varõanamidam / adyàpãtyàdyuktakrodhàdàlohitaþ prodyan asau÷a÷ã phullataþkairavakuómalàdiva khaógapidhànaråpàtkoùàt niþ saratàm alãnàü ÷reõãbhåtaü kçpàõàü dårataraü prasàritaþ karo ra÷mireva tàdç÷o hasto yena tàdç÷aþ san tatkùaõàt karùaõe 'pi hastasya dåre prasàraõàt / krodhabãjamàha---adyàpãti / sãmantinãnàü mànastàvat stanaråpeõaiva durgamà÷rityànyadà tiùñhatu, adyàpi mamodaye 'pãti tanmàü dhigiti krodhaþ / atreti kopina÷candrasya samàso dãrghasamàsaþ / ## (lo, ai) koùaþ kuómalam khaógapidhànaü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** vàkyàntarapadànàü vàkyàntare 'nuprave÷aþ saïkãrõàtvam / yathà--- "candraü mu¤ca kuraïgàkùi ! pa÷ya mànaü nabho 'ïgane" / atra nabho 'ïgane candraü pa÷ya mànaü mu¤ceti yuktam / "kliùñatvamekavàkyaviùayam" ityasmàdbhinnam / vàkyàntare vàkyàntarànuprave÷o garbhitatà / yathà--- "ramaõe caraõaprànte praõatipravaõe 'dhunà / vadàmi sakhi ! tattvaü te kadàcinnocitàþ krudhaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) saükãrõamàha---vàkyàntareti / mu¤ca mànamiti / vçttàveva asyànvayaþ spaùñaþ / asya kliùñatve bhedamàha---kliùñatvameveti / garbhitatvamàha---vàkyàntareti / ramaõe iti---atra ramaõe caraõapràntapatite satyadhunà krodho nocita iti vàkyasya madhye vadàmi sakhi te tattvamiti vàkyamanupraviùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** arthadoùànàha--- ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) idànãü trayoviü÷atimarthadoùànàha---arthadoùàniti / khyàteti / khyàtaviruddhatà vidyàviruddhateti doùadvayam / tayo viparyyayàviti / avi÷eùe vi÷eùokterviparyyayo vi÷eùe 'vi÷eùoktiþ / aniyame niyamokterviparyyaya÷ca niyame 'niyamoktarityarthaþ / vidhyayuktatà'nuvàdàyuktatà ceti doùadvayam / ## (lo, o) arthadoùànudde÷yakamapràptàn / tàpratyayasyàpuùñàdipratyekamanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tadviparyayo vi÷eùe 'vi÷eùo niyame 'niyamaþ / atràpuùñatvaü mukhyànupakàritvam / yathà--- "vilokya vitate vyomni vidhuü mu¤ca ruùaü priye !" atra vitata÷abdo mànatyàgaü prati na ki¤cidupakurute / adhikapadatve padàrthànvayapratãteþ samakàlameva bàdhapratibhàsaþ, iha tu pa÷càditi vi÷eùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) mukhyeti---mukhyo vidheyaråpaþ / anyat spaùñam / adhikapadàdasya bhedamàha---adhiketi / pallavàkçtiraktoùñhãtyatra hyàkçti÷abdasya niùprayojanatvaråpo bàdho 'nvayabodhasamakàlameva pratibhàsata ityarthaþ / ## (lo, au) mukhyaü prakçtapratipàdyam / samakàlamevaü bodhapratibhàsaþ, ata eva vàkyadoùatà / iha arthapratyayànantaram, ata eva asyàrthadoùatvam / vivaraü chidraü strãvaràïgaü và a÷lãlam / puüdhvajasmàrakatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** duùkramatà yathà--- "dehi me vàjinaü ràjan ! gajendraü và madàlasam" / atra gajendrasya prathamaü yàcanamucitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) duùkramatàmàha---dehãti / atreti---adhikamålyavastuprarthane sati tatràsammatisambhàvanayaiva nyånamålyapràrthanaucityàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "svapihi tvaü samãpe me svapimyevàdhunà priya !" / atràrtho gràmyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) svapihãti---nàyakaü prati nàyikàyà uktiriyam / he priya ! eùà ahaü svapimi / tvamapi samãpe svapihãtyarthaþ / gràmya iti vaidagdhãràhityenokta ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kasyacitpragutkarùamapakarùaü vàbhidhàya pa÷càttadanyapratipàdanaü vyàhatatvam / yathà---"haranti hçdayaü yånàü na navendukalàdayaþ / vãkùyate yairiyaü tanvã lokalocanacandrikà" // atra yeùàmindukalà nànandahetusteùàmevànandàya tanvyà÷candrikàtvàropaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) vyàhatatvalakùaõamàha---kasyaciditi---tadanyathàtvamutkarùànyathàtvamapakarùaþ / apakarùànyathàtvamupakarùastatpratipàdanamityarthaþ / tatra pragapakarùe udàharati harantãti--iyaü lokalocanacandrikàsuråpà tanvã yauryuvabhirvokùate teùàü yånàü hçdayaü navendukalàdayo na harantãtyarthaþ / atra àdipadàccandrikàpi nindità, tanvyàü tadàropàdutkarùaþ pratipàditastadàha---atreti / pràgutkarùe tu yathà---"tava karõandunà tanvi ! nabhasãndustiraskçtaþ" / iti / ********** END OF COMMENTARY ********** "hantumeva pravçttasya stabdhasya vivaraiùiõaþ / yathà÷u jàyate pàto na tathà punarunnatiþ" // atràrtho '÷lãlaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) hantumeveti / apraõidhànena yuddhapravçttapuruùavarõanamidam / stabdhasya bhadràbhadràvivecinaþ vivaraü parasya cchidraü tatra icchàmàtraü natu pravçttau tadapekùà stabdhatvàt / atra puüso liïgasya pratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "varùatyetadaharpatirna tu ghano dhàmasthàmacchaü payaþ satyaü sà savituþ sutà surasaritpåro yathà plàvitaþ / vyàsasyoktiùu vi÷vasityapi na kaþ, ÷raddhà na kasya ÷rutau na pratyeti tathàpi mugdhahariõã bhàsvanmarãciùvapaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa)kliùñatvàdyabhàve 'pi kaùñagamyàrthatvaü tattvam / varùatãti--kasyà÷cit kàminyàþ kàntadåtãþ prati anyàpade÷ena sotkaõñhavacanamidam---ahaþ patiþ såryyo dhàmasthaü svãyara÷mistham etad dç÷yàmànaü payo varùati natu ghano varùati ghanasya såryyahastasthànãyatvàt / tathà yayà surasarito gaïgàyàþ påraþ pravàhaþ plàvitaþ sà arthàt yamunàsavituþ såryyasya satyaü sutà / kathametanni÷citam ityatràha---vyàsasyeti---vçùñiyamunayoþ såryyaprabhavatvaü na khalu kenacidanàptenoktaü, kintu vyàsena ÷rutyà vedàparaparyyàyanàmnà ceti / api jij¤àsàyàm / "àdityàjjàyate vçùñistata÷cànnaü tataþ prajàþ"iti / evaüråpàsu kàlindyàþ såryyakanyàtvabodhikàsu ca vyàsoktiùu ko jano na vi÷vasiti kasya janasyà và evamarthikàyàü ÷rutau vede na ÷raddhà ? api pu sarva eva vi÷vasiti sarvasya ca ÷raddhà; tathà ca hariõyà api tatra vi÷vàsa÷raddhaucityameva / tathàpi mugdhà måóhà hariõã bhàsvanmarãciùu adhikaraõeùu jalaü na pratyeti / dhàmasthamacchaü paya ityanena payasaþ såryyamarãcivçttitayà vyàsa÷rutibhyàü bodhitatvena tathà pratyayocityàt / ## (lo, a) varùatãti yamunà vyàseneti / vçùñiyamunayoþ såryyaprabhavatvaü na khalu kenànàptenoktaü, kintu vyàsena ÷rutyà vedàcàracaryyayà ceti / ÷raddhà saüpratyayaþ / kasyà÷cit kàminyàþ kàntadåtãcchalàpade÷ena solluõñanavacanamidam / atra prakçùñataraþ prakçtoyamarthaþ-sa nàgaraþ satyavàgiti pràmàõikamevedam / tasya dåtãnàü bhavatãnàü vàci satyapratyayo yujyate / kintvahameva mugdhà mithyàpratyayameva karomãti / kçgãõàü marumarãcikàsu jalapratyayo yathà, mamàpi bhavatãùu saüpratyayastathaiva / ********** END OF COMMENTARY ********** atra yasmàtsåryàdvçùñeryamunàyà÷ca prabhavastasmàttayorjalamapi såryaprabham / tata÷ca såryamarãcãnàü jalapratyayahetutvamucitam, tathàpi mçgã bhràntatatvàttatra jalapratyayaü na karoti / ayamaprastuto 'pyartho durbodhaþ, dåre càsmatprastutàrthabodha iti kaùñàrthatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) atra vivikùitàrthasya kaùñabodhatvaü dar÷ayati---atreti / prabhavo janakam, tayorjalamapãti vçùñeryamunàyà÷ca ityarthaþ / såryyajanyavçùñilenaiva nadãpåraõàt yamunàyà÷ca vçùñijanakapratyayahetutvamucitamityarthaþ / jalasya taddhàmasthatvenoktatvàt / bhràntatvàt tatreti / tatra marãciùvadhikaraõeùu yamunàjalasya såryyaprabhavatvapradar÷anàt pipàsayà yamunàyàmeva pravarttate tatra na jalàpratyayaþ / marãciùu ttulyàmbubhramànna pratyeti ityetatpradar÷anàrthamayamaprastutor'tha iti / atra hi aprastutapra÷aüsànàmàlaïkàraþ / apràkaraõikakathanàt pràkaraõikapratyàyanaråpaþ / pràkaraõika÷càtra nàyàyasiddhe 'pyarthe bhràntànàü janànàü pratyayàbhàva ityevaüråpaþ / apràkaraõikastu mçgyà jalapratyayaråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sadà carati khe bhànuþ sadà vahati màrutaþ / sadà dhatte bhuvaü ÷eùaþ sadà dhãro 'vikatthanaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) anavãkçtamàha sadeti---dhãro 'vikatthanaþ / na¤aþ pra÷leùaþ / kathitapadàdasya bhedamàha---atreti / paryàyàntareõa samànàrthakena vicchittyanantaraü prakàrakçto bhaïgãbhedaþ / tathàpãti---prakàrakçtabhaïgãbhedàbhàvàdanavãkçtatvamevetyarthaþ yathà---"sadà carati khe bhànurnityaü vahati màrutaþ / dhatte kùmàü sarvadà ÷eùo 'jastraü dhãro 'vikatthanaþ // "atra sadànityasarvadàjastrapadànàü ràmànàrthatà samànaprakàratà ca / bhànuþ sadeti--- ùaùñhàü÷avçtte ràj¤o 'pi ùaùñhàü÷agrahaõaü prajàpàlanaråpo dharma eùaþ sadaivetyarthaþ / atra sadàsatata÷abdayoþ samànaprakàrakatvasamànàrthakatve 'pi ràtrindivamityatràrthasyaiva sàmyaü ràtritvadivàtva prakàrabhedaþ ********** END OF COMMENTARY ********** atra sadetyanavãkçtatvam / atràsya padasya paryàyàntaraõopàdàne 'pi yadi nànyadvicchittyàntaü tadàsya doùasya sadbhàva iti kathitapadatvàdbhedaþ / ## (lo, à) asyetyanantaraü sadeti ÷eùaþ / paryàyàntareõa sarvadetyàdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** navãkçtatvaü yathà--- "bhànuþ sakçdyuktaturuïga evaü ràtrindivaü gandhavahaþ prayàti / vibhartti ÷eùaþ satataü dharitrãü ùaùñhàü÷avçtterapi dharma eùaþ // 'iti / "gçhãtaü yenàsãþ paribhavabhayànnocitamapi prabhàvàdyasyàbhånna khalu tava ka÷cinna viùayaþ / parityaktaü tena tvamapi suta÷okànna tu bhayà- dvimokùye ÷astra !tvàmahamapi yataþ svasti bhavate" // atra dvitãya÷astramocane heturnokta iti nirhetutvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) nirhetumàha--gçhãtamiti---hetvàkàïkùàsattve 'pi hetvanuktistattvam / karõakrodhàt tyajyamànamastraü sambodhya a÷vatthàmna uktiriyam / he ÷astra ! tvaü yena mama pitrà bràhmaõajàternocitamanucitamapi paribhavabhayàd drupadançpatitaþ paribhavabhayàd gçhãtamàsãþ, tathà yasya mama pituþ prabhàvàt tava khalu na viùayo na ka÷cid abhådindo 'pi tvadviùaya àsãdityarthaþ / tena mama pitrà sutasya hatatvena ÷rutasya mama ÷okàt natu bhayàt parityaktamasi ahamapi yatastvàü vimokùeye, ataþ svasti bhavate ityarthaþ / atreti---dvitãyama÷vatthàmnàþ ÷astramocanam / tatra càhamapi ityapikàra eva hetvàkàïkùotthàpakaþ / ## (lo, i) ÷astramocana ityatra a÷vatthàmna iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "kumàraste naràdhã÷a ! ÷riyaü samadhigacchatu" / atra "tvaü mriyasva" iti viruddhàrthaprakà÷anàtprakà÷itaviruddhatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) praka÷itaviruddhàrthamàha---kumàraste iti / kumàraþ putraþ / atreti pitçmaraõànantarameva putrasya ÷rãlàbhaþ pràya÷a iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "acalà abalà và syuþ sevyà bråta manãùiõaþ ?" / atra prakaraõàbhàvacchànta÷çïgàriõoþ ko vakteti ni÷cayàbhàvàtsandigdhatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) sandigdhamarthamàha---acalà iti / atreti---uktini÷cayàbhàvàt acalà eva abalà eva và sevyà iti ni÷cayàbhàvàt sandeha ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahasà vidadhãta na kriyàmavivekaþ paramàpadàü padam / vçõute hi vimç÷yakàriõaü guõalubdhàþ svayameva sampadaþ" // atra dvitãyàrdhe vyatirekeõa dvitãyapàdasyaivàrtha iti punaruktatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) punaruktamarthamàha---sahaseti---aviveko 'vimç÷yakàrità sa tu àpadàü padam àpajjanaka ityarthaþ / anekakàraõasya kàryavyàpakatvàdavimç÷yakàritàyà àpadvyàpakatvaü dar÷itam / ãdç÷ànvayavàyàptyà labhyàü vyatirekavyàptimàha-- vçõute hi iti / vimç÷yakàrità avimç÷yakàritàråpasàya vàyapakasya vyatirekastasyàpadråpavyàpyàbhàvaråpàõàü sampadàü vyàpyatàmàha---guõalubdhà iti / yatra vimç÷yakàrità tatra sampada ityarthaþ / atreti---dvitãyàrddhavyatirekeõa dvitãyàrddhalabdhavyatirekavyàptyà dvitãyasyaiva dvitãyapàdalabdhànvayavyàpterevetyarthaþ / anvayavyàptereva paryavasitor'tho vyatirekavyàptiþ / sor'thaþ dvitãyàrddhektavyatirekavyàptyà ukta ityataþ punarukta ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** prasiddhiviruddhatà yathà--- "tata÷càra samare ÷ita÷åladharo hariþ" / atra hareþ ÷ålaü loke 'prasiddham / yathà và--- "padàghàtàda÷okaste sa¤jàtàïkurakaõñakaþ" / atra pàdàdhàtàda÷okeùu puùpameva jàyata iti prasiddhaü na tvaïkura iti kavisamayakhyativiruddhatà / "adhare karajakùataü mçgàkùyàþ" / atra ÷çïgàra (kàma) ÷àstrãviruddhatvàdvidyàviruddhatà / evamanya÷àstraviruddhatvamapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) prasiddhiviruddhamàha---prasiddhãti / kaviprasiddhiviruddhatvaü tattvam / kãrttidhàvalyavarõanàdàvanyalokaprasiddhivirodhastu na doùaþ / tatra iti / ÷ãteti---÷ãta ÷ilàgharùaõena tanåkçtam / hariþ kçùõaþ / atreti---loke kaviloke / pàdàghàtàditi / te pàtàghàtàditi anvayaþ / atreti---natvaïkura iti / na ca kusumaü kçtadohadaü tvayà iti kàlidàsakàvye dohadasyàpi varõanàt kathamaïkuro na prasiddha iti vàcyam ? "kavãnàü satyarthe 'pi aprasiddhirasatye 'pi prasiddhiþ"iti aïkurasya kenàpi kavinà avarõanàd doùa ityarthaþ / aprayuktatvaü tu padasya nàrthas, iti ato 'tra na tat prasaktiþ / vidyàviruddhamàha---adhare iti / vidyà÷àstram / evamanyati---"snàti ràtrau budhaþ sadà' iti dharma÷àstrasya, "÷åro nãtiü vinà jayã'ti nãti÷àstrasya, "jvaravàn snàtumarhati' iti vaidya÷àstrasya viruddham / ********** END OF COMMENTARY ********** "aisasya dhanuùo bhaïgaü kùatttrasya ca samunnatim / strãratnaü ca kathaü nàma mçùyate bhàrgavo 'dhunà" // atra strãratnamupekùitumiti sàkàïkùatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) sàkàïkùatàmàha---ai÷asyeti / upàttapadàrthànvayabhramaviùayatve sati anupàttapadàrthasàkàïkùatvaü tattvam / nyånapadatve tu na tàdç÷o bhrama iti bhedaþ / ai÷asyeti / kathaü mçùyate kathaü sahate kathaü na dveùñi ityarthaþ / iyamukti÷ca dveùyavastunyeva ghañate strãratnaü na dveùayogyamityataþ strãratnopekùà eva dveùayogyà ityata upekùitumityàkàïkùati ityàha---atreti / atra karmapadottaracakàrasya karmànyareõa sahaikakriyànvayitvaü pratyàyyate ityataþ strãratnasyàpi mçùyatikriyànvayitvabhramaþ / atra ca ràvaõa ityeva pàñho yukto na bhàrgava iti tasya jitendriyasya strãrantopekùàyàü dveùàbhàvena mçùyate tadàkàïkùatvàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "sajjano durgatau magnaþ kàminã galitastanã / khalaþ påjyaþ samajyàyàü tàpàya mama cetasaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) sahacarabhinnatvamàha---sajjana iti / samajyàyàü samàje / utkçùñanikçùñayorekakriyànvayitvena kathanaü tattvam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sajjanaþ kàminã ca ÷obhanau tatsahacaraþ khalo '÷obhana iti sahacarabhinnatvam / "àj¤à ÷akra÷ikhàmaõipraõayinã ÷àstràõi cakùurnavaü bhaktirbhåtapatau pinàkini padaü laïketi divyà purã / utpattirdruhiõànvaye ca tadaho nedçgvaro labhyate syàccedeùa na ràvaõaþ kva nu punaþ sarvatra sarve guõàþ" // atra na ràvaõa ityetàvataiva samàpyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) asthànamuktatàmàha---asthàne samàpanàyogyasthàne muktatà samàptàtà tattvam / àj¤eti---sãtàpariõayapràrthanàya ràvaõena preùitaü tatpurohitaü ÷auùkalaü pratijanakapurohitasya ÷atànandasya ràvaõapra÷aüsàpårvakopekùàvàkyamidam / aho à÷càryyamãdçg varo na labhyate / yatastasya àj¤à ÷akri÷ikhàmaõeþ praõayinã, maõiriva tadàj¤aàpi ÷ikhàyàü ÷akreõa dhàryyata ityarthaþ / tathà ÷àstràõyeva navaü navãnaü cakùuþ ÷àstradçùñyaiva karmakaraõàt / tathà bhåtànàü pràõinàü patyau pinàkini mahe÷e bhaktiþ / tathà laïketi divyàpurã padaü nivàsasthànam / tathà druhiõasya brahmaõe 'nvaye kule utpattiþ / etàni sarvaõyeva utkarùahetavaþ santi eva cet yadi eùa ràvaõona syàt durvçttatvena khyàtanàmà lokanàmapakàrakatvena àrttaravakàraka÷ca yadi na syàttadà ãdçgvaro na labhyate ityarthaþ / tasmàdayaü tyàjya eva iti bhàvaþ / punaràha---kva punariti / sarvatra jane sarve dharmmàþ kva nu guõàþ ? ka÷ciddharmo doùo 'pãtyarthaþ / tathà ca sarveùàü doùami÷rità eva guõà ityarthaþ / natu kva nu sarve guõà ityarthaþ / sarvaguõàsattvasyànuktatvàttatsamarthanànanaucityàt sarvaguõasattvamuktvà ki¤ciddoùasattvasyaivoktatvàt / atreti / na ràvaõa ityantasyaiva ràvaõatyàgàrhatvàt / kva nu punarityàdeþ tatparigrahàrhatvàdeva / ## (lo, ã) àj¤à ÷aketi---druhiõobrahmà / ãdçguktaprakàraguõàvi÷iùño varo jàmàtà ÷reùño và / ràvaõaþ jagadàkandakàrã / ayamarthaþ--asmin da÷amukhe sarve guõàþ santi / jagadàkrandakàritvaü doùaþ / ata÷ca ràvaõapadasyàrthàntarasaükamaõàd vàcyatvenaiva doùàspadatvam / etàvataivavàkyaü samàpayitumucitam / yat punaruktaü kva nu punarityàdi tena pårvasthàner'thapratipàdanaü na tyaktamityapadamuktateyaü doùaþ / nanu kva punarityàdisamarthakavàkyatvena punaruktamiti vàcyam ? ràvaõasyàrthasya ayuktatàpàdanàrthameva vaktum ityasya vàkyasya tathàprayuktatvena samarthanasyànaucityàt / tathà sati yuktavena vaktumiùñaü vàkyaü yuktamuktaü syàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "hãrakàõàü nidherasya sindhoþ kiü varõayàmahe" / atra ratnànàü nidherityavi÷eùa eva vàcyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) avi÷eùe vi÷eùoktimàha---hãrakàõàmiti--atreti / atkarùàparyyàptyà hyavarõanãyatvaü vaktumucitam / ratnàntaràsattve tu hãrakamàtràrthetkarùàparyyàptibodha iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "àvartta eva nàbhiste netre nãlasaroruhe / bhaïgà÷ca valayastena tvaü làvaõyàmbuvàpikà" // atràvarta eketi niyamo na vàcyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) aniyame niyamoktimàha---àvarta eveti / valayaþ strãvalayaþ / atra nàbhyàdiùu àvarttàdayo råpyatvena vidheyàstatra nàbhirevàvartta iti karaõe àvarttaråpaõayogyasya anyatarasya vyàvarttanàrthamevakàro dàtavyaþ / evam "àvartta eva ' iti karaõe tu nàbhàyàü råpaõayogyavàpãdharmàntarabhàvena vyàvarttanãyàbhàvàttàdç÷aniyamàrthaka evakàro na yukta ityàha---atreti---nàbhirevetyevaü nàbhipadottaramucitasyaivakàrasyàvarttottarapàtadàsthànasthapadatvaü nà÷aïkanãyam / niyamoktitvena vi÷eùàt tadbhedasya tatra prave÷anãyatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "yànti nãlanicolinyo rajanãùvabhisàrikàþ" / atra tamistràsviti rajanãvi÷eùo vàcyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) vi÷eùaviparyyoktimàha---yàntãti---nicolo vastram / atreti---tamistràyàmeva nãlavastraucityàdrajanãvi÷eùaråpàyàstamistràyà evaü vaktumaucityena jyotstràsàdhàraõarajanyuktyànaucityamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "àpàtasurase bhoge nimagnàþ kiü na kurvate" / atra àpàta eveti niyamo vàcyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) niyamaviparyayoktimàha---àpàteti---nanu bhoþ kiü na kurvate---akàryameva kurvata evetyarthaþ / atreti--sarvakàlasurasatve tannimajjanaü nàkàryam, ataþ sarvakàlavyàvarttanàya àpàtata eveti niyamo vàcya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu vàcyasyànibhidhàne "vyatikramalavam" ityàdàvaperabhàvaþ, iha caivakàrasyeti ko 'nayerbhedaþ / atràha---"niyamasya vacanameva pçthagbhåtaü niyamaparivçtteviùayaþ" iti, tanna ## (lo, u) niyamasyàvacanamevàpavàdaråpamityarthaþ / gamakàbhàvàdekajàtitvàditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathà satyapi dvayoþ ÷abdàrthadoùatàyàü niyàmakàbhàvàt / tatkà gatiriti cet ? "vyatikramalavam" ityàdau ÷abdoccàraõànantarameva doùapratibhàsaþ, iha tvarthapratyayànantaramiti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) asya vàcyànabhidhànàd bhedamà÷aïkate---nanviti---iha tvekàrasyetyatràbhàva ityanvayaþ / atra samàdhànasambhavaü dar÷ayitvà doùàntaraü dar÷ayitumàha--atra niyamasyeti--atra niyamasyàvacanameva pçthag bhåtaü vi÷eùabhåtaü niyamaparivçtterviùaya ityarthaþ / tathà ca vi÷eùaviùayaparihàreõaiva sàmànyaü pravarttate iti nyàyànnityamabhinnavàcyànabhidhànaü tadartha ityarthaþ / etatsamàdhànasya soóhavyatvena doùàntaramàha---iti cediti--dvayoþ ÷abdàrtheti--ekaþ ÷abdadoùo 'nyor'thadoùa ityatretyarthaþ / niyàmakàbhàvàdityatra niyàmakàbhàva eva doùaþ iti påraõãyam / tatkà gatiriti tasmàtka upàya ityarthaþ / samàdhatte---vyatikramalavamityàdàviti / ÷abdoccàraõànantarameveti / vyatikramasya lavamapi ityevamàkàïkùayà uccàraõànantarameva udayati iti bhàvaþ / iha tviti / apàtasurasa ityàdiniyamaviparyoktàvityarthaþ / arthapratyayonantaramiti / àpàtasurasatvaü prathamaü pratãyate eva tadanantarameva sarvadà surasatvavyàvçttirityarthapratisaüghànamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü ca ÷abdaparivçttisahatvàsahatvàbhyàü pårvairàdçto 'pi ÷abdàrthadoùavibhàga evaü paryavasyati--yo doùaþ ÷abdaparivçttyàsahaþ sa ÷abdadoùa eva / ya÷ca padàrthanvayapratãtipårvabodhyaþ so 'pi ÷abdadoùaþ / ya÷càrthapratãtyanantaraü bodhyaþ sor'thà÷raya iti / evaü càniyamaparivçttitvàderapyadhikapadatvàdbhedo boddhavyaþ / amataparàrthatve tu "ràmamanmatha÷areõa-" ityàdau niyamena vàkyavyàpitvàbhipràyàdvàkyadoùatà / a÷lãlatvàdau tu na niyamena vàkyavyàpitvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) idaü cànubhavàduktam / vastutastu kvacitkacicchabdàrthadoùatàyàü ÷àstrakartturicchaiva niyàmikànyàthà vàkyagatàvimçùñavidheyàü÷e duùkame ca dvayorapi ÷abdaracanàvaiparãtyàdhãnatve 'pi ekaþ ÷abdadoùo 'nyor'thadoùa ityatra kà vinigamanà ?itthaü svayamuktaþ ÷abdàrthadoùatàniyàmako 'pi kvacit vyabhicarati / aprayuktatvàdi÷abdadoùàõàmarthapratãtyanantarameva bodhàt, kaùñàrthatvaråpàrthadoùasya prathamamarthàpratyayàcchabda evàrthapratyàyaka iti j¤ànodayàcchabda pratãtyanantarameva bodhàcca / ataþ pràcãnairukto niyàmakaþ kvaciccàsmaduktau niyàmaka iti dvividha eva niyàmaka iti vaktumàha---eva¤ceti / pårvairàdçtasya niyàmakasya paryyavasàne evaü paryyavasyatãti / vakùyamàõaü tadevàha---÷abdavçttisaha iti / atràrthasàmye iti ÷eùaþ / yathà "pallavàkçtiraktoùñã' ityatra pallavàkàreti karaõe 'pi ÷abdadoùa eva / nirarthaka÷rutikañvàdivarõànàü tvarthasàmyàbhàvànnaitanniyamaviùayatvaü, kintu ÷abdoccàraõànantarapratãyamànaråpasyoktaniyamaviùayatvameva / evaü hantãtyasyàsamarthe 'pyeùa eva niyamaþ tameva svoktaniyamaü dar÷ayati---ya÷càrthapratãtyanantaramiti / aniyamaparivçttyàderarthadoùatàdhikapadatvàdeþ ÷abdoùatà / ityatràpyasmaduktabhedakàdeva devabhedo bodhya ityàha---eva¤ceti / amatapadàrthatvasya vàkyadoùatàniyàmakamanyadevàha---amateti / vàkyavyàpitvaü samastapadyaråpavàkyavyaptitvam / a÷lãlàrthatve tu vàkyavyàpitve 'pyarthànvayavyatirekànuvidhànàdarthadoùatvamiti hçdayena vàkyavyàpitvaü dar÷ayati---a÷lãlatvàdàviti / arthà÷lãlatvàdàvityarthaþ / ## (lo, å) sahatvàsahatvàbhyàmityanantarameveti ÷eùaþ / ÷abdaparivçttisahatve yathà ÷rutikañunyånatva-pratikålavarõatvàdiþ / padàrthànvayapratãtipårvabodhyo yathà nyånàdhikapadatvàdiþ / ràmamanmatha÷areõa, ityàdàvityanantaramarthapratãtyanantaraboddhyatve 'pi iti ÷eùaþ / a÷lãlatvàdàviti--hantumevetyàdau kvacid vàkyavyàpitve 'pi kvacid vivaraiùiõa ityàdau padaniùñatve 'pi sambhavànna vàkyadoùatetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ànanditasvapakùo 'sau parapakùàn haniùyati" / atra parapakùaü hatvà svapakùamànandayiùyatãti vidheyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) vidhyayuktatvamàha---ànanditeti / vidheyatàtparyyàptyayogye tàtparyyàrpaõaü tattvam / atra parapakùahananànantarameva svapakùànandadànavidhàveva vidheyatàtparyyàptyaucityaü natu parapakùahananavidhau ityarthaþ / na càtra vidheyàvimar÷a iti vàcyam / tatra vidheyatà na pratãyate atra tu pratãtividheyatàke, tàtparyyàptyanaucityamiti bhedàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "caõóã÷acåóàbhàraõa ! candra ! lokatamopaha ! / virahipràõaharaõa ! kadarthaya na màü vçthà" // atra virahiõa uktau tçtãyapàdasyàrtho nànuvàdyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) anuvàdàyuktatàmàha---caõóã÷eti / anuvàdyavi÷eùaõasya vidhivirodhitvaü tattvam / candraü pratã virahiõyà uktiriyam / he candra màü vçthà na kadarthaya ityanvayaþ / caõóã÷etyàdikamapi sambodhanatrayaü tadãyaikakàlàyàstathàtvàt sa eva tathàtvena sambodhitaþ / prathamavi÷eùaõadvayaü tasya mahattvapratipàdanàya / pràõetyàditçtãyapadàrthastadanupakàrakaråpo 'yukta ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "lagnaü ràgàvçtàïgyà sadçóhamiha yathaivàsiyaùñyàparikaõñhe màtaïgànàmapãhopari parapuruùairyà ca dçùñà patantã / tatsakto 'yaü na ki¤cidraõayati viditaü te 'stu tenàsmadattà bhçtyebhyaþ ÷rãniyogàdraditumiti gatevàmbudhiü yasya kãrtiþ // atra viditaü te 'stvityanena samàpitamapi vacanaü tenetyàdinà punarupàttam / atha rasadoùànàha--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) nirmuktapunaruktatvamàha---lagnamiti--nirmuktasya samàpitasya kàrakasya punaruktistattvam / samàptapunaràttatà tu vi÷eùaõasyà'vçttiråpaiveti bhàvaþ / lagnamityàdi / yasya ràj¤aþ kãrttiramvudhiü gatà tatparyantagàminã tasya kãrttirityarthaþ / atrotprekùyate---÷rãniyogàditi / gaditumiveti samudraputryàþ ÷riyaþ svapitarisvabhartturapacàraü gadituü preùyàyàü kãrttau niyogaþ / niyogamàha---lagnamiti / yayasiyaùñyà strãliïga÷abdàrthatvena upastrãtvenàdhyàsitayà arikaõñha eva lagnaü kãdç÷yà ? ràgo raktimàha evaanuràgastayà'vçtàïgyà, tathà yàsiyaùñiriha jagati màtaïgànàü hastinàmeva màtaïgànàü ùiógànàü upari patantã parapuruùaiþ ÷atrupuruùaireva prakçùñapuruùairdçùñà / anena sàkùitvaü dar÷itam / tatsaktastàdç÷yàmasannàyikàyàü sakto 'yaü mama bharttà ràj¤à na ki¤cidbhadràbhadraü gaõayati iti me mama pituþ samudrasya viditamastu / tena bhadràbhadràgaõanena bhçtyebhyo 'haü dattàsmãti gaditumivetyarthaþ / asiyaùñisàhàyyena ÷atrubhyo bhãtyagaõanenà÷ritatvàd bhçtyà api ÷rãmantaþ kçtà iti stutiþ / atretivacanaü karmakàrakavacanaü na ki¤cidraõayati ityantaü hi vedanãyaü karmakàrakam / tacca viditaü te 'stu ityanena samàpitam / tenàsmi dattà ityapi vedanãyakarmakàrakaü punarupàttam / ## (lo, ç) lagnamiti---ràgo raktaþ ÷oõimà, anuràga÷ca / màtaïgà gajà÷càõóàlà÷ca / para utkçùñaþ anya iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) rasadoùànàha---rasasyeti / sthàyisaücàriõorapãtyatràpi sva÷abdena uktirityasyànvayaþ / paripanthãti---pratikålarasaïgavibhàvàdyuktirityarthaþ / àkùepa iti / anubhàvavibhàvayoþ kçstràdatyantapraõidhànàd àkùepaþ pratyayanaü doùaþ kathita ityarthaþ / akàõóe anucitakàle prathanacchedau vistàratyàgau rasasya iti ÷eùaþ / anaïgasya prakçtarasasyànupakàrakasya / arthànaucityamiti---anyadvà uktàdanyadvà arthànaucityamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** rasasya sva÷abdo rasa÷abdaþ ÷çïgàràdi÷abda÷ca / krameõa yathà--- "tàmudvãkùya kuraïgàkùãü raso naþ ko 'pyajàyata" / "candramaõóalamàlokya ÷çïgàre magnamantaram" / sthàyibhàvasya sva÷abdavàcyaü yathà--- "ajàyata ratistasyàstvayi locanagocare" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tàmudãkùyeti---atra pårvàrddhe rasa÷abdaþ paràrddhe ÷çïgàra÷abdo vàcakaþ / nanu ÷rotureva kàvya÷ravaõàd raso jàyate na tu svãyaratvàdivaktuþ tatkathamatra syãyarativaktåraso vàcya iti cenna / rasasya ityatra sthàyibhàvasyetyarthàt / na caivaü sthàyinaþ sva÷abdavàcyatàyàþ pçthaguktyanupapattiriti vàcyam / sthàyibhàvasyaiva rasàdivàcakarasa÷abdena sthàyibhàva÷abdena uktirityevaü vàcaka÷abdabhedàdeva pçthagukteþ / ata eva rasa÷abdenàtra sthàyibhàva eva ukta iti / "rasàdilakùaõastvarthaþ svapre 'pi na vàcyaþiti ca kàvyaprakà÷akçtà likhitam / sthàyibhàvavàcaka÷abdena vàcyatàmàha---ajàyateti / ********** END OF COMMENTARY ********** vyabhicàriõaþ sva÷abdavàcyatvaü yathà--- "jàtà lajjàvatã mugdhà priyasya paricumbane" / atra prathame pàde "àsãnmukulitàkùã sà" iti lajjàyà anubhàvamukhena kathane yuktaþ pàñhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) vyabhicàriõa iti---bhàvatàpràptiyogyasyeti ÷eùaþ / tatpràpti÷ca niràkàïkùàvàkyavyaïgyatve satyeva jàyate / atra lajjàvattvasya vidheyasya niràkàïkùavàkyabodhyatvena bhàvatàpràptiyogyatà astyeva / tasya sva÷abdavàcyatvàttu doùaþ / sàkaïkùavàkyabodhyatve bhàvatàpràptiyogyatàmanàpannasya tasya sva÷abdavàcyatvaü na doùaþ / yathà---"lajjànamramukhã priyeõa hasatà bàlà ciraü cumbane vidheye 'nuvàdyavi÷eùaõasya lajjàyà bhàvatàpràptiyogyatàmanàpannàyàþ sva÷abdenanoktirna doùaþ / ## (lo, é) anubhàvamukhena kathana iti---vyabhicàriõo hi svasvànubhàva vyaktà eva sahçdayànàmàsvàdyàþ / iha ca yatraikatra vyabhicàriõàmanubhàvamukhena varõanaü sva÷abdena tvabhidhànaü; tatra na rasàdimàtradoùaþ / kintu adhikapadàkhyo vàkyadoùo 'pi / yathà---"lajjànamramukhã priyeõa hasatà bàlà ciraü cumbità"iti / ********** END OF COMMENTARY ********** "mànaü mà kuru tanvaïgi ! j¤àtvà yauvanamasthiram" / atra yauvanàsthairyanivedanaü ÷çïgàrarasasya paripanthinaþ ÷àntarasasyàïgaü ÷àntasyaiva ca vibhàva iti ÷çïgàre tatparigraho na yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) paripanthirasàïgavibhàvaparigrahamàha---mànamiti / yanniùñhaþ sthàyibhàvaþ sàmàjike rasatàmàpadyate prakçtarasaparipanthirasavibhàvasya taduktyaiva pratyàyanaü doùa ityarthaþ / mànaü mà kuru iti---atra sàmàjike rasatàmàpadyamànà ratiþ sthàyibhàvo vaktçniùñhastapratikåla÷àntarasavibhàvo yaunavàsthairyamidaü tenaivoktamityàha--atreti / evaü ca "tyajatamànamalaü bala vigrahairna punareti gataü ca turaü vayaþ / parabhçtàbhiritãva nivedite smaramate 'ramateùñasakhãjanaþ " / iti raghau yauvanàsthairyakathanaü na doùaþ / atreùñasakhajaniùñharatibhàva eva sàmàjike rasatàmàpadyate / natviùñasakhajanena yauvanàsthairyamuktaü kintu parabhçtàbhirityadoùaþ atraiva yauvanàsthairyoktireva paripanthyanubhàvo granthakçdanukto 'pi bodhyaþ / ## (lo, ë) ÷çïgàre pratikåla ityarthaþ / vibhàvàderityàdi÷abdàdanubhàvasa¤càriõau / tatra pratikålànubhàvaparigraho yathà--- "suratotsukamàlokya mçgàkùã pathikaü pathi / nirmuktasarvaviùayà prayayau vipinàntaram" // atra nirmuktasarvaviùayatayà vanagamanaü ÷àntarasànubhàvaþ / anyathà tu vanagamanaü kvacit kvacidabhisàràdinà guõaþ / evaü vyabhicàriõo 'pi / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhavalayati ÷i÷irarociùi bhuvanatalaü lokalocanànde ãùatkùiptakañàkùà smeramukhaã sà nirãkùyatàü tanvã" // atra rasasyoddãpanàlambanavibhàvaparyavasàyinau sthitàviti kaùñakalpanà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) anubhàvasya kaùñakalpanayàprakà÷amàha---dhavalayatãti / nirãkùiteti / arthàt puüsà / uddãpanaü candraþ / àlambanaü nàyikà / anubhàvasya saharùacakùuþ prasàraõasya paryavasàyinau praõidhànàti÷ayenaiva bodhakau ityarthaþ / draùñuþ ÷àntatve vairàgyeõa cakùurnimãlanasyàpi sambhavàt / prakaraõapratisandhànavçcchreõa tu uktànubhàvaprakà÷aþ / ## (lo, e) anubhàvaparyavasàyinau iti / rasaparyavasàyitve kañàkùakùepaõàderanubhàvatvaü suvyaktaü bhavet / iha ca kañàkùakùepaõàdãni tasyà nàyakaviùayatvaratyuddhodhakàryàõi atrànyena kena sahopapannàni jhañityani÷citapratãtikàraõatvàt / yadvà kasyacinnàyakasyà nirãkùyamàõo råpànubhàvaþ tasyà ratyudvodhako na jàta iti kañàkùàkùepavikùepavibhàvayoþ ÷çïgàrarasaparyavasànàbhàvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pariharati ratiü matiü lunãte skhalatitaràü parivartate ca bhåyaþ / iti bata viùamà da÷àsya dehaü paribhavati prasabhaü kimatra kurmaþ" // atra ratiparihàràdãnàü karuõàdàvapi sambhavàtkàminãråpo vibhàvaþ kçcchràdàkùepyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) vibhàvasya kçcchràt kalpanamàha---pariharatãti / pariharatãtyàdau sarvatra mumàn karttà / bata khede ityasya viùamà ta÷à asya dehamityanvayaþ / prasabhaü balàt / atreti---atràpi prakaraõapratisandhànakçcchragamyam / ********** END OF COMMENTARY ********** akàõóe prathanaü yathà---veõãsaühàre dvitãye 'ïke pravartamànànekavãrasaükùaye 'kàle duryodhanasya bhànumatyà saha ÷çïgàraprathanam / chedo yathà--vãracarite ràghavabhàrgavayordhàràdhiråóhe 'nyonyasaürambhe kaïkaõamocanàya gacchàmãti ràghavasyoktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kaïkaõamocanaü vivàhottaramàïgalyakriyàvi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** punaþ punardeptiryathà--kumàrasaübhave rativilàpe / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) rativilàpa iti--- "atha sà punare vihvalà vasudhàliïganadhåsarastanã / vilalàpa vikãrõamårddhajà samaduþ khàmiva kurvatã sthalãm // "ityupakramya pravarttite dhàràvàhike karuõarase madhau dçùñe--- "tamavekùya ruroda sà bhç÷aü stanasaübàdhamuro jaghàna ca / "iti vi÷ipya punardeptiþ / ## (lo, ai) rativilàpeti---atha mohaparàyaõà satãtyàdinà paripuùñimàgatasyàpi karuõasya"atha sà punareva vihvalà"ityanena kaõñhaparipårõabhojyasya punarbhojyadànena vairasyam / ********** END OF COMMENTARY ********** aïgino 'nanusaüdhànàü yathà--ratnàvalyàü caturtheïke bàbhravyàgamane sàgarikàyà vismçtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) sàgarikàyà vismçtiriti---sàgarikà ratnàvalã / tannàñake 'ïginã / ********** END OF COMMENTARY ********** anaïgasya kãrtanaü yathà--karpårama¤jaryà ràjanàyikayoþ svayaü kçtaü vasantasya varõanamanàdçtya bandivarõitasya pra÷aüsanam / aïgasyàtivistçtiryathà---kiràte suràïganàvilàsàdiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) anaïgasyeti---prakràntarasànupakàrakasyetyarthaþ / vandivarõitasyeti / ràj¤à iti ÷eùaþ / kiràtàrjunãye bhàravau / ********** END OF COMMENTARY ********** prakçtayo divyà adivyà divyàdivyà÷ceti / teùàü dhãrodàttàdità / teùàmapyuttamàdhamamadhyamatvam / ## (lo, o) prakçtiviparyayàkhyaü doùaü ca vyàcaùñe---prakçtaya ityàdi / divyà mahendràdayaþ ÷rãkçùõàdaya÷ca / adivyà duùma (ùya) ntàdayaþ / divyàdivyàþ ÷rãràmacandràdayaþ ityàdi pràgeva uktam / dhãrodàttàdãnàm anyatamà÷rayatvasya sambhave 'pi pràyeõa vãràdipradhànatvameva / teùàü lakùaõàni uktàni / ********** END OF COMMENTARY ********** teùu ca yo yathàbhåtastasyàyathàvarõane prakçtiviparyayo doùaþ / yathà--dhãrodàttasya ràmasya dhãroddhatavacchadmanà vàlivadhaþ / yathà và---kumàrasaübhave uttamadevatayoþ pàrvatãparame÷carayoþ saübhoga÷çïgàravarõanam / "idaü pitroþ saübhogavarõanamivàtyantamanucitam" ityàhuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) divyà ityàdiùu divyàdinàyikàyà ityarthaþ / divyà--devàþ adivyà manuùyàþ / divyàdivyà devàvatàrà mànuùàþ tadãyàþ prakçtaya ityarthaþ / arthànaucityamanyadveti yaduktaü tadçr÷ayati-- ## (lo, au) uttamadevatayoþ ÷çïgàrarasavarõanamanucitamiti yaduktaü tatràyamevà÷ayaþ / ye ye ÷çïgàravya¤jakàþ rahasyàrthàþ pitrorvarõayitumanucitàste uttamadevatàniùñà na varõanãyàþ anyathà raghuvaü÷e ràvaõavadhànantaraü svaràjyamabhinivçttasya ràmacandrasya sãtàsamvàdavarõanaü tàdç÷aüvànyanmahàkaviniùñatvamanucitaü syàt / anucitameva sakalamahàkavãnàü prabandheùu tathà tathà varõanamasama¤jasaü syàt / evamadivyànàü svaþ- pàtàlagamanasamudralaïghanàdiþ / etadvastu mahànubhàvakuvalayà÷vàderyad vçttamitihàsàdiprasiddhaü varõanãyameva / anyathà varõanasyaiva doùàvahatvàt / evamanyasyàpi kçtyànaucityasya varõana prakçtiviparyyayàkhyo doùo boddhavyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anyadanaucityaü de÷akàlàdãnàmanyathà yadvarõanam / tathà sati hi kàvyasyàsatyatàpratibhàsena vineyànàmunmukhãkàràsaübhavaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) anyadanaucityamiti---de÷akàleti / divi mànuùabhàùàvarõanaü de÷ànucitam / ekartau anyartudharmavarõanaü kàlànucitam / ## (lo, a) anyadanaucityaü dar÷ayati--anyaditi--de÷akàlàdirityàdi÷abdena nàyikàyàþ pàdaprahàràdiþ / nàyakasya kopaþ / bàlàyà dharùñyam / prauóhàyà ve÷yàyà÷càtilajjà / pratinàyakasya anvayatvam / tathà càha--- vaü÷avãryya÷rutàdãni varõayitvà riporapi / tajjayànnàyakotkarùakathanaü hi dhinoti naþ // iti / evaü devatànàmavayavànàü ÷ira àrabhya varõanam / teùàü ÷ira àràdhyatve pàdàrabdhavarõanam eva iùyate / manuùyàõàü na pàdàrabdhavarõanaü teùàü ÷ira àrabhya varõanasyaiva iùñeþ / evamanayaiva di÷à sakalamanaucityaü rasabhaïgakàraõaü prayatnena sukavibhaiþ parihàryyam / yaduktaü dhvanikçtà--- anaucityàdçte nànyadrasabhaïgasya kàraõam / aucityopanibandhastu rasasyopaniùatparà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ebhya uktadoùebhyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) iti doùànuktvàlaïkàradoùà api eùvevàntarbhavanti ityàha--ebhyaþ pçthagiti / ## (lo, à) nanu yadyeta eva doùàstadà pràcãnoktàþ punaralaïkàradoùà ityàha / ebhyaþ ityàdibhya iti / kathaü tebhyo 'pçthagityàha--- ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi--upamàyàmasàdç÷yàsaübhavayorupamànasya jàti pramàõagatanyanatvàdhikatvayorarthàntaranyàse utprekùitàrthasamarthane cànucitàrthatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) atra yo yadalaïkàradoùo yatràntarbhavati tadàha---upamàyàmiti / asàdç÷yam---upamànopameyayoþ sàdç÷yàbhàvaþ / asambhava÷copamànàprasiddhiþ / jàtipramàõeti / pramàõaü parimàõam / upameyajàtyapekùayà upamànajàterupameyaparimàõàpekùayopamànaparimàõasya càtyantanyånàdhikatvayoranucitàrthatvamityarthaþ / evamutprekùitàrthasyàrthàntaranyàsena samarthena ca tadaiva doùastasyànucitàrthatvamityarthaþ / nanu pa÷ubhåtà raõàdhvare ityatra ÷åràõàü kàtaratvavya¤janayà teùàü nindàvya¤janamevànucitàrthatvaü dar÷itam / asàdç÷yàsambhavayoruprekùitàrthasamarthane naetàdç÷amanaucityaü kintu pratipàdyamànàrthàlãkatvamevànaucityaü vàcyaü tathà ca kathamubhayasàdhàraõamanaucityam / yadi ca aucityàbhàva eva tarhi ityucyate tadà samastadoùàõàmeva anucitatvenaitasya doùavi÷eùatvànupapattiriti cetsatyam / doùàntaralakùaõànàghràtatve sati aucityàbhàva eva tallakùaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà--- "grathnàmi kàvya÷a÷inaü vitatàrthara÷mim" / ## (lo, i) tathà hãti--atra kàvyasya ÷a÷inà na sàdç÷yam / ********** END OF COMMENTARY ********** "prajvalajjaladhàràvànnapatanti ÷aràstava" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) krameõeti---grathnàmãtyatra asàdç÷yam / kàvyaü ÷a÷ãva ityupamà / atra råpakatve 'pi sa eva doùastasyapi sàdç÷yamålatvàd upamànàsambhave---prajvaladiti -- prajvalantyo jaladhàrà hmaprasiddhàþ / nanvatràbhåtopamà syàditi cenna, sambhàvanayàpi yatropamànaprasiddhistatraivàbhåtopamàtvàt / yathà--- sarvapadmaprabhàsàraþ samàhçta iva kvacit / tvadànanaü vibhàvãti tàmabhåtopamàü viduþ // ityatra daõóiü nà kvacitpadena straùñurvidheþ kvacit sarvapadmaprabhàharaõasambhàvanàü pradar÷ya tàdç÷opamànenàbhåtopamà dar÷ità / ata eva bàlapravàvalaviñapaprabhàva lateva ityatràpi vañàdiviñame latàdar÷anàt pravàlaviñape latàü sambhàvya tadupamà kçtà / prakçte tu jale jvalanasya sarvathà bàdhàt prajvalajjaladhàràyàþ sambhàvanà÷akyatvàt / ## (lo, ã) jaladhàràõàü prajvalanam asambhavi / ********** END OF COMMENTARY ********** "caõóàla iva ràjàsau saügràme 'dhikasàhasaþ" / "karpårakhaõóa iva ràjati candrabimbam" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) upameyajàtyapekùayopamànajàteratyantanyånatvamàha---caõóàla iveti / atra ràjajàtyapekùayà caõóàlajàteratyantanyånatvam / upamànaparimàõopekùayopamànaparimàõasyàtyantanyånatvamudàharati---karpåra iti / ********** END OF COMMENTARY ********** "haravannãlakaõñho 'yaü viràjati ÷ikhàvalaþ" / "stanàvadrisamànau te" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) evaü jàtiparimàõayoràdhikyamapyàha---haravaditi / stanàviti ca / ÷ikhàbalo mayåraþ / avasthàbhedena hara÷arãrasyànekavyaktitvàt haratvamapi jàtiþ ÷ikhàbhalatvàpekùayàdhikà / ## (lo, u) ràj¤a÷caõóàlena, candrasya karpårakhaõóena, harasya nãlakaõñhena, stanayo÷càdriõà ca sàmyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "divàkaràdrakùati yo guhàsu lãnaü divàbhãtamivàndhakàram / kùudre 'pi nånaü ÷araõaü prapanne mamatvamuccaiþ ÷irasàmatãva" // evamàdiùåtprekùitàrthasyàsaü tratatayaiva pratibhàsanaü svaråpamityanucitameva tatsamarthanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) arthàntaranyàsenotprekùitàrthasamarthanamàha---divàkaràditi / yo himàlayo guhàsu lãnamandhakàraü divàkaràd rakùati / atrotprekùate---bhãtamiveti / atràrthàntaranyàsamàha---kùudro 'pãti / uccaiþ ÷irasàü mahimnà uccamaulãnàmarthànmahatàm uccaiþ ÷ikharàõàü ca / atra doùaü dar÷ayati---evamàdiùviti / samarthanam---satyatvena pratipàdanam / tamaso bhayaü ca sarvathaivàlãkamutprekùitam / kathaü tasyàrthantaranyàsena satyatayà pratipàdanamityarthaþ / ## (lo, å) divàkaràdau cotprekùitàrthasya samarthane 'naucityaü dar÷ayati---utprekùitàrthasyetyàdi / asadbhåtatayaiva pratibhàsanam, sambhàvanaviùayatvàdityarthaþ / divàbhãta ullåkaþ / atha và--divà divasàdbhãtamityandhakàravi÷eùaõam / yo himàlayaþ, ÷iraþ ÷çïgaü mårdhà và / ********** END OF COMMENTARY ********** yamakasya pàdatrayagatasyàprayuktatvaü doùaþ / yathà--- "sahasàbhijanaiþ snigdhaiþ saha sà ku¤jamandiram / udite rajanãnàthe sahatàyàti sundarã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) sahaseti---sà sundarã nàyikà strigdhairàlijanaiþ saha sahasà sasmità udite rajanãnàthe sahasà tatkùaõaü ku¤jamandiraü yàtãtyarthaþ / ## (lo, ç) àlijanaiþ saha sàrdhaü sahasà vegena sahasà hasena saha vartamànà / ********** END OF COMMENTARY ********** utprekùàyàü yathà÷abdasyotprekùàdyaütakatve 'vàcakatvam / ## (lo, é) yathà÷abdo hi ivàdi÷abdavannotprekùàyà vàcakaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "eùa mårto yathà dharmaþ kùitipo rakùati kùitim" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) utprekùàdyotakatva iti---utprekùàbhidhànàrthaü prayuktatva ityarthaþ / eùa iti / dharmaþ puõyaü tasya mårtyabhàvàttadutprekùà na tu dharmaråpadevatopamà, tadà mårtitvavi÷eùaõavaiyarthyàpàtàt / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanupràse vçttiviruddhasya pratikålavarõatvam / yathà--- "ovaññai ullaññai-- ityàdau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) evamiti / vçttivirodhastadrasapratikålavarõànàü sthitiþ / "ovañña' ityàdikaü pràg vyàkhyàtam / ## (lo, ë) vçttiþ niyatavarõagato yo rasaviùayo vyàpàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** upamàyàü ca sàdhàraõadharmasyàdhikanyånatvayoradhikapadatvaü nyånapadatvaü ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) sàdhàraõadharmasyeti / upameye 'nirdiùñadharmasamànadharmasyopamàne nirde÷o 'dhikatvam / upameye nirdiùñadharmasamànadharmasyopamànenupàdànaü nyånatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam--- "nayanajyotiùà bhàti ÷aübhumåtisitadyutiþ / vidyuteva ÷aranmegho nãlavàridakhaõóavçk" // atra bhagavato nãlakaõñhatvasyàpratipàdanàccaturthapàdo 'dhikaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) nayanajyotiùeti---atra ÷ambhurupameyaþ / ÷aranmegha upamànam, nayanajyotirvidyut / bhåtisitatva÷àradãyalabdha÷ubhratvayo÷ca samànadharmayorastyeva nirde÷aþ / kintu ÷ambhorupameyasya nãlakaõñhatvànupàdànàttatsamànadharmanãlavàridyotyàderupamàne ÷aranmeghe àdhikyamàha---atreti / samànadharma evàyaü niyamaþ / varmàntaropàdàne tu vàdhikyam; yathàtraiva nabhomaõóalamadhyama iti vaturthapàdakaraõe / ## (lo, e) sabalàkatvaü vàcyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "kamalàliïgitastàrahàrahàrã muraü dviùan / vidyudvabhåùito nãlajãmåta iva ràjate" // atropamànasya sabalàkatvaü vàcyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) nyånatvamàha---kamaleti / kamalayà lakùmyà àliïgitaþ, ujjvalahàravàü÷ca muraü dviùan muràrã ràjate / vidyudvibhåùito nãlajãmåta iva ityarthaþ / atra lakùmãsthànãyà vidyut hàrasthànãyàyà bàlàkàyà nyånatvamiti bhaïgyà pratipàdayati---atreti / ## (lo, ai) upameyasya tàrahàratvasya vacanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** asyàmevopamànopameyayoliïgavacanabhedasya kàlapuruùavidhyàdibhedasya ca bhagnaprakramatvam / krameõodàharaõam--- "sudheva vimala÷candraþ" / "jyotsnà iva sità kãrtiþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) asyàmeveti / upamàyàmevetyarthaþ / bhagranaprakramatvamiti / yalliïgena ekadvyàdiyadvacanena copameyoktyupakrama upamànasyàpi talliïgakatvena tadvacanena coktiràkàïkùità tathàtvànuktau kramabhaïga ityarthaþ / evaü varttamànàdikàlabhedasya ca bhagnaprakramatvamityarthaþ / àkàïkùitaråpeõànabhidhànàt / sudheva ityatra strãpuliïgabhedaþ / jyotstrà iva ityatra vacanabhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "kàpyabhikhyà yatoràsãdvrajatoþ ÷uddhaveùayoþ / himanirmuktayoyàge citracandramasoriva" // atra tathàbhåtacitràcandramasoþ ÷obhà na khalvàsãt / api tu sarvadàpi bhavati / ## (lo, o) asyàmupamàyàü sarvadàpi bhavatãtyanena upamànopameyayoþ kàlabhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "lateva ràjase tanvi !" atra latà ràjate, tvaü tu ràjase / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) kàlabheda tvàha---kàpyabhikhyeti / tayordilãpasudakùiõayorabhikhyà ÷obhaà citràcandramasoþ caitre yogaþ / na khalu àsãt iti sàrvadik÷obhàsattve atãtvena tadvivakùàbhàvàt / atevetyatra puruùabhedaþ, latà ràjate ityeva sambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "ciraü jãvatu te såturmàkaõóeyamuniryathà" / atra màrkaõóeyamunirjàvatyeva, na khalvetadasya "jãvatu" ityanena vidheyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) ciraü jãvatvityatra vidhibhedaþ / ayaü ca svalpa eva doùaþ vyatyayena anvayasambhavàt / ata eva sarvatra kàvye ãdç÷a eva prayogaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha tu yatra liïgavacanabhede 'pi na sàdhàraõadhaparmasyànyathàbhàvastatra na doùaþ / krameõodàharaõam--- "mukhaü candra ivàbhàti" / ## (lo, au) iha tviti---ayamarthaþ--yatra liïgàdibhede hi sàdhàraõadharõo 'bhinnaupamànopameyayordvayorapi sambandhamàpàdyate tatra na pratãti sthagayati / mukhamiti---atra bhàtãti sàdhàraõamukhacandraråpor'thaþ sàdhyaþ / etamuttaratràpi / ********** END OF COMMENTARY ********** "tadve÷o 'sadç÷o 'nyàbhiþ strãbhirmadhuratàbhçtaþ / dadhate sma paràü ÷obhàü tadãyà vibhramà iva" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) liïgavacanabhede sàdhàraõadharmasya nirdiùñaråpeõobhayatrànanvayo doùabãjam / yadi tu nirdiùñaråpeõaivobhayatrànvayasambhavastadà na doùa ityàha---atra ca liïgavacaneti / mukhaü candra iveti / atràbhàtisàdhàraõadharma ubhayatraikaråpa eva liïgadvayaü tu bhinnam / vacanabhede tvàha---tadve÷a iti / madhuratayà ramyatayà bhçtaþ pårõastasyàve÷aþ paràü ÷obhàü dadhate dhatta ityarthaþ / tadha dhàraõe ityasyaikavacane råpam / kãdç÷aþ anyàbhiþ strãbhirasadç÷aþ anyastryasàdhàraõaþ / ñakpratyayàntasya dç÷o råpamidam / tadãyà vibhramà iva--te 'pi hi paràü ÷obhàü dadhate / dhàïo bahuvacane råpamidam / evaü madhuratàbhçtaþ madhuratàü bibhrataþ / bhç¤aþ kkipi råpamidam / evamasadç÷a ityatràpi kkipi råpam / liïgàdibhedeùu prakramabhaïgaü doùàntarbhàva uktastaü gràhayati---pårvodàharaõeùviti / sudheva vimala÷candra ityàdiùvityarthaþ / ## (lo, a) sadç÷a ityasyodde÷yavi÷eùaõatve ekavacanàntaþ sadç÷a÷abdaþ / pakùe madhuratayà bhçta iti ekavacanam / vibhramavi÷eùaõatve bahuvacanàntaþ sadçka÷abdaþ / dadhatãti dadhadhàtorekavacanàntaü, dhàdhàtorbahuvacanàntaü ca tiïntaü ca padam / ********** END OF COMMENTARY ********** pårvodàharaõoùu upamànopameyayorekasyaiva sàdhàraõadharmeõànvayasiddheþ prakràntasyàrthasya sphuño 'nirvàhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) ekasyaiveti / sàdhàraõadharmmeõa vimalatvàdinà ekasyaupameyasyaiva samànaliïgatvàdinànvayasiddherasamànaliïgakenopamànenànvayàsiddhori tyarthaþ / prakràntasyeti---ubhayànvayikatvàkàïkùayà upakràntasyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanupràse vaiphalyasyàpuùñàrthatvam / yathà-- "anaõuraõanmaõimekhalamavirala÷i¤jànama¤juma¤jãram / parisaraõamaruõacaraõo ! raõaraõakamakàraõaü kurute" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) evamiti---vaiphalyasyànupràsàrthamupàttasya vi÷eùaõasya yadvaiphalyaü tasyetyarthaþ / anu iti / savilàsaü gacchantãü ve÷yàü dçùñvà ÷àntasya puruùasyoktiriyam / he aruõacaraõe ! tava parisaraõaü gamanaü karttç / akàraõam arthàt puüsàü raõaraõakaü kàmacintàü kurute janayatãtyarthaþ / parisaraõaü kãdç÷am ? anaõu analpaü raõantã maõiyuktà mekhalà yatra tàdç÷am / avirataü÷i¤janaü ma¤ju ma¤jãraü nåpuraü yatra tàdç÷am / atra vaktuþ ÷àntatvena kàmoddãpakaparisaraõavi÷eùaõànàmapuùñàrthatvaü kevalamanupràsàrthameva tadupàdànam / atra ca vaiyarthyapratiyogikàmacintopayogitve 'pi tadvi÷eùaõànàü prakçta÷àntarasànupayogitvàdapuùñàrthatà / ## (lo, à) vaiphalyasyàpuùñàrthatvaü ca citravarõàrabdhatvabhàvena prakçtànupayogàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü samàsoktau sàdhàraõavi÷eùaõava÷àtparàrthasya pratãtàvapi punastasya ÷abdenopàdànasyàprastutapra÷aüsàyàü vya¤janayaiva prastutàrthàvagateþ ÷abdena tadabhidhànasya ca punaruktatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) evaü samàsoktàviti / pràkaraõikakathanenàpràkaraõikavya¤janaü samàsoktiþ / apràkaraõikakathanena pràkaraõikavya¤janamaprastutapra÷aüsà / asminnalaïkàradvaye 'pràkaraõikapràkaraõikàrthayoþ vyaïgyatve 'pi ÷abdena tadupàdànaü punaruktatvamevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam--- "anuràgavantamapi locanayordadhataü vapuþ sukhamatàpakaram / nirakàsayadravimapetavasuü viyadàlayàdaparidaggaõikà" // atràparadigityetàvataiva tasyà gaõikàtvaü pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) tatra samàsoktau punaruktatvamàha---anuràgeti / aparadik pà÷cimadigena gaõikà ve÷yà viyadråpàdàlayàd à÷rayàt raviü nirakàsayat niùkàsayàmàsa / kiübhåtam apetavasum apagatarà÷imam / aniùkàsanopayogivi÷eùaõasattve 'pi apetara÷mitvà nirakàsayàdityàha---anuràgeti / anu divasasya pa÷càd ràgavantaü raktimàvantamapi ata eva locanayoþ sukhaü sukhajanakam atàpakaü ca vapurdadhatamapãtyarthaþ / atra ÷liùñaviroùaõava÷àdanuràgavato locanasukhajanakasu÷ãtalavapuùmato nàyakasya vasunà dhanena rahitatvàt svagçharåpàdàlayàt ve÷yayà niùkàsanaü vya¤janayà pratãyate / tatra ca nirdhananàyakasya yathà÷liùñavi÷eùaõamahimnà vyaïgyatvaü, tathà ve÷yàyàapi vyaïgyatvamevocitam / vàcyatve tu punaruktirityàha---atràparadigeveti / ## (lo, i) anugato ràgaþ ÷oõimà, premà ca / vasupadena ra÷mayaþ dhanàni ca / àlayaþ à÷rayaþ gçhaü ca / gaõikàtvaü pratãyate / punaþ sva÷abdenopàdànena ca punaruktatvamàvahati ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "àhåteùu vihaïgameùu ma÷ako nàyàn puro vàryate madhye và dhuri và vasaüstçõamaõirdhatte maõãnàü dhuram / khadyoto 'pi na kampate pracalituü madhye 'pi tejasvinàü dhiksàmànyamacetasaü prabhumivànàmçùñatattvàntaram" // ## (lo, ã) tçõamaõiþ tçõàpakarùako maõivi÷eùaþ / anàmçùñaü tattvàntaraü yena mahãyasàmalpãyasàü ca padàrthànàü bhedo na prakà÷yate / sàmànyaü jàtiþ sàmànyasya sarvàsu vibhaktiùu ekaråpeõaivàvasthiterityarthaþ / anucitaü ca vya¤janayaiva pratyuta camatkàràti÷ayadàyitvena gatàrthatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** atràcetasaþ prabhorabhidhànamanucitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) aprastutapra÷aüsàyàþ punaruktimàha---àhåteùviti--sàmànyaü janaü dhik / yato 'cetanaü bhadràbhadràdicetanarahitam / anàmçùñam aparibhàvitaü tattvaü yena tàdç÷amantaraü mano yasya tàdç÷aü prabhumiva / sàmànyasya acetanatvaü dar÷ayati---àhåteùu vihaïgameùu vihàyasà gacchatsu janeùu praõiùu àhateùu vihàyogàmitvàt pura àyàn àgacchan ma÷ako 'pi na vàryate, vàraõà eva nivarttate / gamanamevàtra vidheyaü bodhyaü tadeva sàmànye cetanatvapratipàdanasambhavàt / tathà tçõamaõistu tçõàkarùako 'lpamålyo maõiþ dhuri và madhye và vasan ratha÷obhàkàrakamahàmålyamaõãnàü dhuraü ratha÷obhàkaraõaråpaü dhuraü bhàraü vidhatte / "dhåþ strã klãbe yànamukham "iti koùaþ / yànaü ratham / madhye ityatropasthitatvàt yànasyeti labhyate / madhye vasan ityatra madhyevàridhi và vasan iti kvacit pàñhaþ / tadà ca madhye vàridheþ madhye và vasan punaþ punarvasannityarthaþ / maõãnàü vàridhvàsasàdharmyànmahàmålyamaõãnàü dhuraü maõitvena gaõyatvaråpàü dhuraü bhàram ityarthaþ / madhye 'pi iti apikàrasya tejasviùu anvayaþ / ata etàdç÷àyuktakàritvàtsàmànyaü dhik ityarthaþ / atreti / acetàþ prabhuþ pràkaraõikaþ / ma÷akàdayo 'pràkaraõikàþ / teùàm abhidhànava÷àdeva acecasaþ prabhoþ vya¤janayà làbhe tadabhidhànaü punaruktamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanupràse prasiddhyabhàvasya khyàtaviruddhatvam / yathà--- "cakràdhiùñhatatàü cakrã gotraü gotrabhiducchritam / vçùaü vçùabhaketu÷ca pràyacchannasya bhåbhujaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) prasiddhyabhàvasyeti---anupràsitapadàrthasya nirdiùñakarmaõi prasiddhyabhàva ityarthaþ / cakreti / asya bhåbhujaþ cakràdhiùñhitatàü ràjamaõóalàkramaõaü cakrã viùõuþ prayacchat dattavàn / evam ucchritaü gotraü gotrabhita indraþ, vçùaü dharmaü vçùabhaketuþ mahe÷aþ / atraiùñakarmasu eùàü karttçtvaprasiddhirnàsti kintu anupràsàrthameva tathoktam / ## (lo, u) caketi---ayamà÷ayaþ, cakaprabhçtãnàü ca cakradhiùñitatàdimàtreõa pra÷aüsanaü na khalu prasiddham / kintvanupràsàrthamevopanibaddham / ********** END OF COMMENTARY ********** uktadoùàõàü ca kvacidadoùatvaü kvacidguõatvamityàha--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) uktadoùàõàmiti duþ ÷ravatvaprabhçtãnàm ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, å) adhunà padaniùñatvena pa¤cadhà vibhaktànàmeùàü doùàõàü kvacit keùàücidanyathàtvamityàha / kodho 'tra raudrarasatàmanàpadyamàno vivakùitaþ, tasya pçthaguktatvàt / samuddhate samyagauddhatyaguõayukte vastuni / àdi÷abdena bãbhatsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu càsvàdasvaråpaviùàtmakatayà mukhyaguõaprakarùopakàritvàdguõa iti vyapade÷o bhàktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) vaktarãti---samuddhate pracaõóe bhãùaõe iti yàvat / raudràdau rase atyantaü guõa ityanvayaþ / nanu màdhuryàdaya eva guõàstatkathaü duþ ÷ravatvàderguõatvam ityatràha---eùu ceti / màdhuryàdaya àsvàdasvaråpavi÷eùatmakà guõà mukhyàþ / teùàü prakarùaråpo ya upacàraþ tatkàritvàd aupacàriko guõavyapade÷o yukta ityarthaþ / ## (lo, ç) mukhyo guõo yadàdityasvaråpàtmako màdhuryàdiþ / bhàktaþ aupacàrikaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà--- "tadvicchedakç÷asya kaõñhaluñhitapràõasya me nirdayaü kråraþ pa¤ca÷araþ ÷ararati÷itairbhindanmano nirbharam / ÷ambhorbhåtakçpàvidheyamanasaþ proddàmanetrànala- jvàlàjàlakaràlitaþ punarasàvàstàü samastàtmanà" // atra ÷çïgàre kupito vaktà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) atra krodhasaüyukte vaktari duþ ÷ravatvaguõamàha---tadvicchedeti / tasyà vicchedena kç÷asya kaõñhalulitapràõasya ca me manaþ, kråraþ pa¤ca÷araþ ati÷itaiþ ÷arairnirdayaü bhindan, ÷ambhoþ proddàmanetrànalajvàlena samastàtmanà karàlita àstàm / ÷ambhuþ kathamidaü kariùyatãtyatràha---bhåtakçpeti / bhåte pràrthini mayi kçpayà evaü kariùyati / anneti / vicchedakaõñhaluñhitàdau chakàrañhakàràdayo varõà duþ ÷ravàþ kupatavaktçkà guõàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "mårdhavyàdhåyamànadhvanadamaradhunãlolakallolajàlo- ddhåtàmbhaþ kùodadambhàtprasabhamabhinabhaþ kùiptanakùatralakùaõ / årdhvanyastàïighradaõóabhramibhararabhasodyannabhasvatpravega- bhràntabrahmaõóakhaõóaü pravitaratu ÷ivaü ÷àmbhavaü tàõóavaü vaþ" // atroddhatatàõóavaü vàcyam / ime padye mama / raudràdirasatva etadidvatayopekùayàpi duþ ÷ravatvamatyantaü guõaþ / yathà-- "utkçtyotkçtya kçttima--" ityàdi / atra bãbhatso rasaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) uddhate vàcye càha---mårddha iti / ÷àmbhavaü tàõóavaü nçtyaü vo yuùmàkaü ÷ubhaü pravitaratu / tàõóavaü kãdç÷am / mårddhavyàdhåyamànàyà dhvanantyà amaradhunyà gaïgàyà lolena kallolajàlena taraïgasamåhena uddhåtànàü kùiptànàm ambhaþ kùodànàü jalakaõànàü dambhàt chalàt prasabhaü sahasà abhinabho nabhasi kùiptani nakùatràõàü lakùàõi---tàdç÷am / punaþ kãdç÷am / årddhvanyastayoraïghridaõóayorbhramibhareõa bhramyàdhikyena rabhasodyataþ sahasodracchataþ nabhasvataþ vayoþ pravegeõa bhràntaü brahmaõóakhaõóaü yatra tàdç÷am / atreti / uddhataü bhãùaõaü utkçtya ityàdau bãbhatso rasaþ / ## (lo, é) uddhataü haratàõaóavam / raudre duþ ÷ravatvaü yathà mama tàtapàdànàü--- sphuñavikañacapeñàghàtanenàyamaùñau sapadi kulagirãn và khaõóa÷a÷cårõayitvà / pralayamarådudàrasphãtkçto dhåtavàtaþ prasçtibhiratha pàràvàramutkùepayàmi // ********** END OF COMMENTARY ********** suratàrambhagoùñhyàdàva÷lãlatvaü tathà punaþ / tathà punariti guõa eva / yathà--- "karihastena saübàdhe pravi÷yàntaviloóite / upasarpan dhvajaþ puüsaþ sàdhanàntarviràjate" // atra hi suratàrambhagoùñhyàm--- "tàmbåladànavidhinà visçjedvayasyàü vdyarthaiþpadaiþ pi÷unayecca rahasyavastu" iti kàma÷àstrasthitiþ / #<àdi÷abdàcchamakathàprabhçtiùu boddhavyam /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) surateti---suratasyàrambho yasyàü tàdç÷agoùñhyàdau ityarthaþ / karihasteneti / bàlikàyàþ suratopàyasya dvayarthapadena såcanamidam / tathàhi puüso dhvajaþ patàkà sàdhanasya sainyasyàntarmadhye pravi÷yopasarpan gacchan viràjate / sàdhanàntaþ kãdç÷aü sambàdhe nibióatvàdàvçte / tarhi kathaü prave÷a ityatràha---karihasteneti / kariõàü hastinàü hastena ÷uõóayà viloóite / bàlikàsuratopàyasyàtra dvyarthapadena såcanam / tathàhi sambàdhe saükucite sàdhanasya yonerantaþ pravi÷ya upasarpan gatàgataü kurvan puüso dhvajaþ liïgaü viràjate / prave÷opàyamàha---karihasteneti / "tarjanyanàmikàyukte madhyamà syàdvahiryadi / karihasta iti khyàtaþ kàma÷àstravi÷àradaiþ // "iti / tàdç÷àïgulitrayeõa viloóite ityarthaþ / atreti / rahasyavastu gopyavastu tat pi÷unayet såcayedityarthaþ / goùñyàdàvityàdi padagràhyamàha---÷amakatheti / yathà-- "uttànocchånamaõóåkapañitodarasannibhe / kledini strãvraõe saktirakçmeþ kasya jàyate // "atra jugupsà÷lãlam / prabhçtipadagrahyaücàmaïgalàbhiprayavadvaktçbodhyam / yathà--- nirvàõavairadahanàþ pra÷amàdarãõàü nandantu pàõóutanayàþ saha màdhavena / raktaprasàdhitabhuvaþ kùatavigrahà÷ca svasthà bhavantu kururàjasutàþ sabhçtyàþ // atra kuråõàü bhàvyamaïgalakà÷lãlasåcanam / ## (lo, ë) kariõo gajasya hastaþ ÷thålahastaþ / "tarjjanyanàmike ÷liùñe madhyamà syàdvahiryadi / ' iti ÷çïgàra÷àstraprasiddharåpaþ strãyonividràvaõaþ puüdhvajàsyàkàraþ karikaràkhya÷ca / saübàdhe saükañe / dhvaja÷ca sàdhanam a÷vàdi strãvaràïgaü ca pi÷unayet såcayet ÷amakathàyàma÷lãlo yathà--- "lattànocchånamaõóåkapàñitodarasannibhe / kledini strãvraõaü saktirakçmeþ kasya jàyate" // iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---"parvatabhedi pavitraü jaitraü narakasya bahumataü gahanam / harimiva harimiva harimiva surasaridambhaþ patannamata" // atraindrapakùe pavitra÷abdo nihatàrthaþ / siühapakùe mataïga÷abdo màtaïgarthe 'prayuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) syàtàmiti---àdipadàt yamakacitraparigrahaþ / tatra nihatàrthàprayuktatvayordvayoradoùatve ÷leùe ekamudàharaõamàha---parvatabheda pavitram iti / patat pravahat surasarito gaïgàyà ambho namat / tatra vi÷eùaõabhedàt dçùñàntatrayaü dadad vi÷eùaõànyàha--parvateti / ambhaþ kãdç÷aü parvatabhedi pavitraü ca / atra harimindramiveti dçùñàntaþ / so 'pi hi parvatabhodinà pavinà vajreõa tràyate arthàt devàn / ambhaþ kãdç÷aü naraükasya pàpajanyayàtanàyà jaitraü nà÷akamityarthaþ / atra hariü ÷rãkçùõaråpaü viùõumiveti dçùñàntaþ so 'pi narakasya narakàsurasya jaitraþ / ambhaþ kãdç÷am---bahumataü bahujanasammataü gahanaü nibióaü ca pravàhàti÷ayàd atra hariü siühamiveti dçùñàntaþ / so 'pi bahånàü matahagànàü hantà / doùadvayaü dar÷ayati---atreti / na càtra harimevetyatrànavãkçtatvaü kathitapadatvaü và doùa iti vàcyam / ekapadavàcyànekeùàü dçùñantakaraõasya vaicitryavi÷eùatvena tadàdhàyakatvenàdoùatvàt / ## (lo, e) parvateti--gaïgàjalapakùe parvataü bhettuü ÷ãlaü yasya / vapitraü påtaü ceti padadvayam / indrapakùe parvatabhodinà pavinà vajreõa tràyata iti / jalapakùe bahånàü mataü sammatam / gahanaü ceti padadvayam / siühapakùe bahånàü màtaïgànàü hantaràm ityekapadam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--- "tvàmàmananti prakçtiü puruùàrthapravatinãm / maddar÷inamudàsãnaü tvàmeva puruùaü viduþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) guõaþ syàditi / j¤atvaü paõóitatvam / tvàmàmanantãta---tvàü vrahmàõaü puruùàrthànàü dharmmàrthakàmamokùàõàü pravarttinãü pravarttikàü prakçtimàmananti vadanti sattvarajastamasàü samyàvasthà prakçtiþ tata eva samastapadàrthotpattiriti sàükhyasiddhàntàt / tàdç÷àvasthàsvaråpaü tvàmityarthaþ / tathà ca tvàmeva puruùaü sarvakarttçpuruùaü viduþ / tatra kiü pramàõamityata àha---taddar÷inamiti---tata eva dar÷anaü j¤ànaü yasya tàdç÷am / tatpraõãtavedena tannirmitagirisàgaràdibhyo 'numànena ca tajj¤ànàt / udàsãnaü samastakàryyotpadàne svàrthatvàbhàvàt / atra brahmà vàcyaþ, vaktàra indràdayaþ / sarva eva paõóitàþ / prakçtyàdayo 'pratãtàþ pàõóityaprakà÷anàd guõatvam / ## (lo, ai) tvàü tadekadar÷anamàtrapratãtaråpàü pratãta÷abdàbhivya¤jakatvam / sattvarajastamasàü sàmyàvasthà prakçtiþ / kåñasthaþ citsvaråpaþ puruùaþ / tadarthe pravarttayituü ÷ãlaü yasyàþ / yaduktam--- prakçteþ kiyamàõàni guõaiþ karmàõi sarva÷aþ / ahaïkàravimåóhàtmà karttàhamiti manyate // tasyà dar÷anaü prakà÷anaü--prakçterjaóaråpàyà÷citsaükamaõàdeva kàryyakàritvàt / atra prakçtyàdi÷abdaþ sàükhya÷àstraprasiddhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## apratãtatvaü guõa ityanuùajyate / yathà---"yuktaþ kalàbhistamasàü vivçddhyai kùãõa÷ca tàbhiþ kùataye ya eùàm / ÷uddhaü niràlambapadàvalambaü tamàtmacandraü pari÷ãlayàmi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) svayaü vàpi paràmar÷e iti kàrikàpàdastatràpratãtatvaü guõa iti pårvoktamanusa¤jayati---apratãtatvamiti / yuktaþ kalàbhiriti--taü paramàtmasvaråpaü candraü pari÷ãlayàmi satataü bhàvayàmi ityarthaþ / vilakùaõacandratvàditi bhàvaþ / anyacandrato vailakùaõyamàha--yukta iti / kàlàbhaiþ ÷arãraparigrahecchàråpàbhiþ kalàbhiþ dharmaiþ vi÷iùñaþ san yastamasàü ÷arãràtmanorabhedàbodharåpàõàü mohànàü vivçddhyai bhavati yathà ràma÷arãraparigrahe / anyacandrastu svãyaùoóa÷àü÷aråpàbhiþ kalàbhiryuktaþ san tamasàmandhakàraõàü kùataye eva bhavati / tathà tàbhiþ kalàbhaiþ hãnaþ sanneùàü tamasàü kùataye bhavati / agçhãta÷arãratvena tàdç÷amohàbhàvàt, anyacandrastu kalàhãnaþ san tamovivçddhye eva bhavati / tamonà÷akakalàbhàvena tasya tamo vçddhãü prati yatsattve 'grimakùaõe yasya sattvaü yadasattve 'grimakùaõe yadasattvaü tattasya kàraõamityevaüråpakàraõatvàt / tathàtaü kãdç÷aü ÷uddhaü, candrastu kalaïgã / tathà niràlamba÷ånye pade 'valambamànaü candrastu jyoti÷cakràvalambã / atra kalàtamaþ padàrthau apratãtàvapi svayaü paràmar÷e guõau paràpratãterudde÷yatvàt / ## (lo, o) kalàbhiþ ùoóa÷abhiþ, tà÷ca ekàda÷endriyàõi, pa¤ca tanmàbhàõi / candrapakùe--kalà avayavàþ / tamàüsi aj¤ànàni, andhakàràõi ca / tàbhiþ kalàbhireùàü tamasàm / niràlambapadam àtmapakùe etasyà÷rayàbhàvàt / candrapakùe gaganam / atra kalà÷abdàrthaþ yoga÷àstramàtraprasiddhaþ yaduktaü--"ùoóa÷akalaþ puruùa"iti / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---kathitaü ca padaü punaþ // VisSd_7.18 //># ## ## guõa ityeva / yathà--- "udeti savità tàmraþ---" ityàdi / atra vihitànuvàdaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vihitasyeti / tatra vihitànuvàde udàharati---udetãti / atreti / udayasaviturudde÷e vihitasya tàmratvasya astamayasaviturudde÷enàpi vidheyatayà pratinirde÷aråpo 'nuvàda ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "hanta ! hanta ! gataþ kànto vasante sakhi ! nàgataþ" / atra viùàdaþ / "citraü citramanàkà÷e kathaü sumukhai ! candramàþ" / atra vismayaþ / ## (vi, va) anàkà÷a iti---àkà÷abhinnàyàü tvayi ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sunayane nayane nidhohi" iti / atra làñànupràsaþ / "nayane tasyaiva nayane ca" / ityàdàvarthàntarasaükramitavàcyo dhvaniþ / evamanyatràpi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) làñànupràsaþ samàsàsamàsagataþ / ekàrthatvena yamakam / nayane tasyaiveti--atra dvitãyanayanapadamutkçùñaråpàrthàntare saükramitavàcyam / evamanyaditi---tatra "gaccha gaccha na tiùñhàtra"iti krudhi / "hà hato 'smi"iti dainye / "ehi ehi vatsa !"ityanukampàyàm / "mu¤ca mu¤ca ruùam"iti prasàdane / "kathaya kathaya vàrtàm"iti harùe / "ayamayaü vãra" ityavadhàraõe / ********** END OF COMMENTARY ********** ## guõa ityeva yathà--- "pçthukàrtasvarapàtraü bhåùitaniþ ÷oùaparijanaü deva ! / vilasatkareõugahanaü samprati samamàvayoþ sadanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) sandigdhatvamiti---sandeyogyamityarthaþ / dvyarthatvena tadyogyatà--vi÷eùyadvayer'thadvayàttu ni÷caya eva tathà padàrthamàha---guõa eveti / ni÷cayava÷àt guõaityarthaþ / pçthukàrtteti---ràj¤i daridrasyoktiriyam / àvayoþ sadanaü samprati samaü, tvatto dhanalàbhe tupa÷càt samaü na bhaviùyati iti bhàvaþ / pçthåni kàrttasvarasya suvarõasya pàtràõi yatra ràjasadanaü tàdç÷am / pçthukànàü ÷i÷ånàm àrttasvarasya pàtraü daridrasadanaü bhakùyàbhàvàt / bhåùitàþ suvarõadimàõóitàþ niþ ÷eùaparijanàþ yatra ràjasadanaü tàdç÷am / bhuvi uùitàþ suptàþ niþ ÷eùaparijanà yatra daridrasadanaü tàdç÷aü ÷ayyàvirahàt / bilasaddhiþ kareõubhiþ hastibhirgahanaü vyàptaü ràjasadanam; vilasatkà bile tiùñhanto måùikapipãllikàdayasteùàü reõubhiþ gahanaü daridrasadanam / atra svagçhasàmyavyàjena ràj¤aþ sampadàdhikyakathanàt vyàjastutiþ / vyàjastutãtyupalakùaõam / parvatabhedi pavitramityàdau upamà÷leùàdàvapi tathàtvaü bodhyam / ## (lo, au) pçthviti---pçthukànàü balànàm àrttasvarasya pàtraü sthànam / pçthu bahulaü kàrttasvarapàtraü suvarõabhàjanaü yatra / bhåùitàþ bhuvi pçthivyàm uùità maõóità÷ca / vilasantaþ tiùñhanta eva vilasatkà reõavo dhålayaþ / vilasantaþ kareõavo gajà÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## guõa ityeva / yathà--- "dãdhãvevãñsamaþ ka÷cidguõavçddhyorabhàjanam / kvippratyayanibhaþ ka÷cidyatra sannihite na te" // atràrthaþ kaùñaþ / vaiyàkaraõa÷ca vaktà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) vaiyàkaraõamukhya iti / ati÷ayavaiyàkaraõamityarthaþ / kaùñatvaü kaùñàrthatvam / dãdhãvevãï iti ka÷cijjano guõavçddhyorabhàjanaü guõavçddhyà ca hãna ityarthaþ / dãdhãvevãï dhàtvorióàgamasya ca samastayorapi guõasya tadvàdhikàyà vçddhe÷càbhàvàt / tathà ka÷cijjanaþ kvip pratyayanibhaþ, yatra jane sannihite sati tatsannihitasyàpi na te guõavçddhã, kvippratyayasannihitadhàtorapi guõavçddhyabhàvàt / ## (lo, a) dãdhãvevãï iti / ka÷cidripuþ / guõaþ ÷auryyàdiþ / pakùe ãkà ràdãnàmetvàdiþ / vçddhiþ samçddhiþ / pakùe ãkàràdãnàmaitvàdi÷ca dãdhãvevãdhàttverguõavçddhiniùedhàt / kvippratyayanibhaþ kvipaþ sarvàpahàrãti lopàd ripoþ sarvanà÷aþ / atra na kevalaü duþ ÷ravatvaü kaùñatvaü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** evamasya pratipàdyatve 'pi / "atràsmàrùamupàdhyàyaü tvàmahaü na kadàcana" / atra duþ ÷ravatvam / vaiyàkaraõo vàcyaþ / evamasya vaktçtve 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) evamiti / asya vaiyàkaraõasya taddar÷ayati---atreti / he upàdhyàya ! atra loke tvàmahaü kadàcana na atàrpsam / evamiti / asya vaiyàkaraõasya vaktçtve kaùñatvaü duþ ÷ravatvamapi guõa ityarthaþ / tasya vaktçtve kaùñatvasya ca udàhçtatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---gramyatvamadhamoktipu // VisSd_7.21 //># guõa ityeva / yathà mama--- "eso sasaharabimbo dãsai heaïgavãõapiõóo vva / ede assasamohà paóanti àsàsu duddhadhàra vva" // iyaü vidåùakoktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) adamoktiùviti / guõa ityanuùaïgaþ / eso iti / "eùa ÷a÷adharavimbo dç÷yate haiyaïgavãnapiõóa iva / ete càsya mayåkhàþ patãnti à÷àsu dugdhadhàrà iva // " (iti saüskçtànuvàdaþ) (vi, ka) hyo godohodbhavaü ghçtaü haiyaïgavãna bhakùyalampañasyoktau bhakùyadravyadçùñànto 'tra gramyo guõaþ / ## (lo, à) adhamà vidåùakàdayaþ / eso iti--- "eùaþ ÷a÷adharabimbo dç÷yate haiyaïgavãnapiõóa iva / ete càsya mayåkhàþ patantyà÷àsu dugdhadhàrà iva" // ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---"saprati saüdhyàsamaya÷cakradvandvàni vighañayati" / ## kavisamayakhyàtàni ca--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) sampratãti---sandhyàsamayasya cakravàkadvandvavighañakatve teùàü khyàtisattvànnàtra hetvàkàïkùà / kavisamayakhyàtàdiü dar÷ayati---màlinyamiti / pàpe ityarthaþ / satkarmaõà kãrtiþ, dàne ca ya÷a iti ya÷akãrttyorbhedaþ, maràlo haüsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) yoùitàmàsyamadyairvakulaü vikasatãtyanvayaþ / ## (lo, i) hàro hçdayaü ca sphuñatãti sambandhaþ / yuvajanà yuvàno yuvataya÷ca / strãkañàkùairyåna eva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## eùàmudàharaõànyàkareùu spaùñàni / ## yathà---"pårite rodasã dhvànairdhanurjyàsphàlanodbhavaiþ" / atra jyà÷abdenàpi gatàrthatve dhanuþ ÷abdena jyàyà dhanuùyàyattãkaraõaü bodhyate / àdi÷abdàt--- "bhàti karõàvataüsaste" / atra karõasthitatvabodhanàya karõa÷abdaþ / ## (lo, ã) eùvavataüsàdipadapratipàdanenàpi karõàrthapratipatteþ paunaruktyam / tathà hi---karõapadànyanyakarõàdivyavacchedena prakçtasyaiva karõàdãn bodhayanti / te÷ca teùàü ÷obhàdiþ svahetukaþ / kintu prakçtanàyikàhetuka eva paryavasyatãti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü ÷ravaõakuõóala÷iraþ÷ekharaprabhçtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) dhanuriti / àråóhatveti / tadvodha÷ca dhanuþ ÷abdàdau dhanuràråóhatvaü lakùaõayà råóhihetukayà luptaùaùñyartho và àråóhatvam / gatàrthatvepãti--na ca jyà÷abdàrthaþ kathaü dhanurjyàtvasya saüsthànavi÷eùavyaïgyajàtivi÷eùa iti vàcyam / jyàtvasya jàtitve 'pi tatsambandhino dhanuùo namayataþ smàrakatvena tadva÷àdeva dhanurlàbhe, dhanuþ padasyàdhikyaprasakteràråóhatvapratipàdanena niravasitatvàt, yatra karõasthitatve 'piatra punaruktiprasàktivàraõameva karõàvataüsyàpi savataüsapadàrthatvàt na caivaü karõasthaitalakùaõàyàmapi karõasthitakarõabhåùà iti bodhanenaiva punaruktiriti vàcyam / avataüsapadasya karõayogyabhåùàrthakatvena karõasthitakarõayogyabhåùà iti punaruktyabhàvàt / evaü ÷ravaõeti--etaddvaye padàdhikyasyaiva prasàktiþ kuõóalatvakirãñatvayoþ saüsthànavyaïgyajàtitvàdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü nirupapado màlà÷abdaþ puùpastrajamevàbhidhatta iti sthitàvapi "puùpamàlàvibhàti te" / atra puùpa÷abda utkçùñapuùpavçddhyai / evaü "muktàhàra" ityatra muktà÷abdenànyaratnàmi÷ritatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) puùpastrajamevàbhidhatte iti / tathà càtràpi punaruktereva prasaktiþ / utkçùñapuùpaprasiddhyai iti puùpàü÷o màlà÷abdàrtha eva puùpa÷abdasya tu utkçùñe lakùaõetyarthaþ / evaü muktàhàra ityatreti / muktagraiveyakaü hàra iti ko÷àt / muktàü÷o 'pi hàra÷abdàrtha eva ityato 'tràpi punaruktereva prasiktiþ / anyaratnàmi÷ritatvaü tu muktà÷abdalakùaõàgamyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---prayoktavyàþ sthità amã // VisSd_7.26 //># dhanurjyàdayaþ satkàvyasthità eva nibaddhavyàþ, na tvasthità jaghanakà¤jãkarakaïkaõàdayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) satkàvyasthità eveti---yataþ satkàvye sthità ato nibaddhavyà evetyanvayaþ / tathà càtra lakùaõàyà råóhihetukatvaü dar÷itam / jaghanakà¤cyàdau tu na råóhiriti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--- "gàóhàliïganavàmanãkçtakucaprodbhinnaromodramà sàndrasneharasàtirekavigalacchrãmannatambàmbarà / mà mà mànada ! màti màmalamiti kùàmàkùarollàpinã suptà kiü nu mçtà nu kiü manasi me lãnà vilãnà nu kim" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) uktaviti---ànandamagnàdervacanasyoktàvityarthaþ / gàñhàliïganeti---sakhyau sakhyuruktiriyam / gàñhàliïganena vàmanãkçtakucà càsau prodbhinnaromodramà ceti samàsaþ / kuce romavarõanànaucityànnàsya samàsaþ / sàndrasneharasàtirekeõa vigalat ÷rãmato nitambàdambaraü yasyàstàdç÷avi÷eùaõadvayavatã sà mama nàyikà pãóayetyanuktiva÷àt, he mànada ! màü mà mà mà ityalimityevamalakùarollàpinã satã suptetyàdivitarkacatuùñayaviùayo 'bhådityarthaþ / suptà nidrità niùpandatvàt atiniùyandatvena maraõavitarkaþ / manogatatvena manasi layavitarkaþ manasoradyàpi abahirbhàvàt atyantalayaråpasya vilayasya vitarkaþ / ## (lo, u) gàóheti--atra suptetyàdinà uttarottaraü ni÷calàdhikyam / kim ? uktaråpà priyà mama manasi suptà nu ! sthiratayà varttamànatvàt / suptàpi punarutthàya pàtãtyà÷aïkyàha mçtà nu kim ? sàpi parairbahiùkartuü ÷akyà ityata àha---lãneti / jatukàùñàdivaditi vi÷eùaþ / tathàbhåtàpi kenacid vyàvarttayituü ÷akyetetyata àhavilãneti--dugdhre jalavat sarvathà bhedopalambhàbhàva iti bhàvaþ / tatomàmeti sàmànyataþ prakçtaniràkaraõam / màti màmityatra paóiyeti kiyàpadaü nyånam / etatpratipàdikàyà nàyikàyàþ sàndrànandajaóãbhåtatayà saïkãrõavàkyoccàraõe 'pyasàmarthyaü vyanaktãti nyånapadatvaü guõaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra pãóayeti nyånam / ## nyånapadatvamityeva / yathà--- "tiùñhetkopava÷àtprabhàvapihità dãrghaü na sà kupyati svargàyotpatità bhavenmayi punarbhàvàrdramasyà manaþ / tàü hartuü vibudhadviùo 'pi na ca me ÷aktàþ purovartinãü sà càtyantamagocaraü nayanayorjàteti ko 'yaü vidhiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tiùñhetkopeti---urva÷ãmanàsàdya pururavaso 'yaü vitarkaþ / sà urva÷ã svaprabhàvena pihità adç÷yà tiùñhaditi vitarkyàha--dãrghaü na sà iti evaü svargàya iti vitarkyàha---mayi punariti / asyà asureõa haraõakoñistu asambhavyà ityàha---tàü hartumiti / me purovartatinãm iti tatra hetuþ / ato 'dar÷ane hetvabhàvàna vismayàdàha---sà ceti---agocaram agocaratvaü yàtà pràptà / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prabhàvapihitetiü bhavediti cetyanantaraü "naitadyataþ" iti padàni nyånàni / eùàü padànàü nyånatàyàmapyetadvàkyavyaïgyasya vitarkàkhyavyabhicàribhàvasyotkarùàkaraõànna guõaþ / "dãrghaü na se" tyàdivàkyajanyayà ca pratipattyà tiùñhedityàdivàkyapratipatterbodhaþ sphuñamevàvabhàsata iti na doùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) atreti---pårvoktasya niùedhaü pratyeva dãrghaü na sà ityanayoþ hetutvàt natu pårvapratãtiü prati iti bhàvaþ / nanåtkarùasyàkaraõàt mà bhavatu guõatvaü, doùatvaü tu syàdityata àha--dãrghaü na setyàdãti / bàdhaþ sphuñameveti---virodhinaþ paravàkyasya tathàtvaniyamàt / tathà ca "naitadyataþ"ityasyàkàïkùàva÷àdadhyàhàro 'pi na doùàya iti bhàvaþ / ## (lo, å) tiùñhedityàdi / prabhàvena divyena pihità, adç÷yà sà urva÷ã / pratipattyà j¤ànena / uttarà pratipattiþ pårvàü pratipattiü bàdhate / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---guõaþ kvàùyadhikaü padam // VisSd_7.27 //># yathà--- "àcariti durjano yatsahasà manaso 'pyagocarànarthàn / tanna na jàne jàne spç÷ati manaþ kiü tu naiva niùñhuratàm" // atra "na na jàna" ityayogavyavacchede / ## (lo, ç) ayogavyavacchedo 'haü jànàmãtyevaüråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** dvitãye "jàna" ityanena nàhameva jàne ityanyayogavyavacchedàdvicchittivi÷eùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) guõaþ kvàpãti---yatràdhikapadasya råóhilakùaõayà arthàntaraü tatretyarthaþ / àcàratãti---manaso 'pyagocarànarthàt asadarthàn sahasà yat durjana àcarati tadahaü na na jàne / api tvahameva jàne ityarthaþ, kintu mama bhanaþ niùñhuratàü naiva spç÷ati ityarthaþ / vicchittirbodhavi÷eùaråpà bhaïgiþ / atreti---àkàïkùotthànànutthànadvayamatra adoùadoùatayorbojam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---"anyàstà guõaratna-" ityàdi / atra prathamàrdhena vàkyasamàptàvapi dvitãyàrghavàkyaü punarupàttam / evaü ca vi÷eùaõamàtrasya punarupàdàne samàptapunaràttatvaü na vàkyàntarasyeti vij¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) anyastà ityatra pårvàrddhena vàkyasamàptàvapi kathamatra niùpàdakaguõaratnàdãnàü vailakùaõyamityàkàïkùotthànàdadoùatà / samàptapunaràttatvasya doùatvàdoùatve vinigamayati---eva¤ceti / vi÷eùaõamàtrasya ityatràpi anàkàïkùitasyeti bodhyaü, vi÷eùaõe àkàïkùàsattve tu na doùa iti pràgeva dar÷itam / tathà càkàïkùàyà eva niyàmakatvaü; na vàkyatvavi÷eùaõatvayoriti sthitena vàkyàntarasyeti yaduktaü tadvàkyàntare àkàïkùà ava÷yaü tiùñhatãtyabhipràyeõaiva / ## (lo, é) dvitãyàrddhavàkyaü ÷rãmatkàntãtyàdi / eva¤ceti--vi÷eùaõamàtrasyetyupalakùaõam / tena karttçkarmàdãnàmanyeùàü padànàmapi vàkyasamàptàvuktau / yathodàhçtaü divàkaro harirityàdiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--- "diïmàtaïgaghañàvibhaktacaturàghàñà mahã sàdhyate siddhà sàpi vadanta eva hi vayaü romà¤jitàþ pa÷yata / vipràya pratipàdyate kimaparaü ràmàya tasmai namo yasmàtpràdurabhåtkathàdbhutamidaü yatraiva càstaü matam" // atra vadanta evetyàdi vàkyaü vàkyàntaraprave÷àt camatkàràti÷ayaü puùõàti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) diïmàtaïgaghañeti / àghàñaþ paryantaþ / tathà ca diïmàtaïgaghañàbhirvibhaktà÷catvàraþ paryantàþ yasyàþ tàdç÷ã mahã yena ràmeõa sàdhyate / siddhà vyàghàta÷ånyasàdhanena svava÷ãkçtà sàpi mahã vipràya pratipàdyate / kimaparaü bråma iti ÷eùaþ / tasmai ràmàya nama idaü kàthàdbhutaü yasmàt pràdurabhåt anyairatathàkàraõàt yasmàdeva pràdurabhådityarthaþ / yatraiva càstaü gataü, kenàpyutrakàlaü tathàkaraõàdastaü gatamityevaü vadanta eva vayaü romà¤cità eva idaü pa÷yatetyarthaþ / hiravadhàraõe / atreti / camatkàrasya vàkya'samàptàveva vismayodvodhàt / ## (lo, ë) diïbhàtaïgetyàdipadasya catuþ samudrasãmà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---patatprakarùatà tathà // VisSd_7.28 //># tatheti kvacit guõaþ / yathà---"ca¤cadbhuja-" ityàdi / atra caturthapàde sukumàràrthatayà ÷abdàóambaratyàgo guõaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) atra caturthapàda iti / uttaüsayiùyati kacàüstava devi ! bhãma ityatra sukumàratayà varõànàmasamàsena ca sukumàratayetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) kvaciduktàviti / vyabhicàraõaþ sva÷abdenoktau kvacinna doùa ityarthaþ / kutra na doùa ityatràha---anubhàveti / racanà pratipàdanam / anaucityameva dvividhaü taddvayaü vyàcaùñe yatretyàdibhyàm / ********** END OF COMMENTARY ********** yatrànubhàvavibhàvamukhena pratipàdane vi÷adapratãtirnàsti, yatra ca vibhàvànubhàvakçtapuùñiràhityamevànuguõaü ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) vibhàvànubhàvakçteti---vyabhicàribhàvasya yau vibhàvànubhàvau tàbhyàü vyaïgyatvaråpàyà vyabhicàribhàvasya puùñistadràhityamevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vyabhicàriõaþ sva÷abdenoktau na doùaþ / yathà--- "autsukyena kçtasvarà sahabhuvà vyàvartamànà hriyà taistairbandhuvadhåjanasya vacanairnotàbhimukhyaü punaþ / dçùñvàgre varamàttasàdhvasarasà gaurã nave sahgame saühohatpulakà hareõa hasatà ÷liùñà ÷ivàyàstu vaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) dvayorekamevodaharaõamàha---autsukyena iti / gaurã nave saügame prathamadine harasànnidhyanimittamautsukyena kçtatvàrànantaraü ca sahabhuvà sàhajikayà hriyà vyàvarttamànà tata÷ca taistairityàdi / tata÷ca varaü svàminaü haram agre dçùñvà àttasàdhvasaråparasà, tata÷ca hasatà hareõa÷liùñà satã saürohatpulakà ãdç÷ã vaþ ÷ivàyàstu / ## (lo, e) kuto na doùa ityàha---anubhàveti / autsukyeneti / sahabhuvà tvaràsamanantarakàlotpannayà tvarayeti / bhayena tvaràü kçtavatãti sambhràntisambhàvanatvàdityarthaþ / evamanyatra eùàmautsukyàdãnàü "dåràdutsukamàgate vivalitam"ityàdau vivalanàdiråpànubhàvamukhena yathà lajjàdipratipàdranaü tathà sahasà prasàraõaråpànubhàvamukhena autsukyasya pratipàdane na vi÷adapratãtiriti vyabhicàriõaþ sva÷abdapratipàdanamevocitamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atrautsukyasya tvaràråpànubhàvamukhena pratipàdane saïgame na jhañiti pratãtiþ, tvaràyà bhayàdinàpi sambhavàt / hriyo 'nubhàvasya ca vyàvartamànasya kopàdinà sambhavàt / sàdhvasahàsayostu vibhàvàdiparipoùasya prakçtarasapratikålapràyatvàdityeùàü sva÷abdàbhidhànameva nyàyyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) atreti / autsukyasya tvaràråpo yo 'nubhàvastunmukhenetyarthaþ / jhañityapratãtau bãjamàha---tvaràyà bhayàdinàpãti / evaü hriyo 'pyanubhàvavyàvarttanàt na jhañiti tatpratãtiþ ityataþ tasyàpi hriyeti ÷abdasya vàcyatvaü na doùa ityàha---hriyo 'nubhàvasya ceti / vibhàvànubhàvakçtapuùñiràhityaü dar÷ayati---sàdhvasahàsayostu iti / sàdhvasaü bhayaü hàsa÷ca hàsyahetu÷cetovikàsaþ sthàyibhàvalakùaõe dar÷itaþ / taddvayaü ca bhayànakahàsyarasayoþ sthàyibhàvàvapi gauramahe÷ayoþ ÷çïgare 'tra vyabhicàrabhàvau / tayoþ svasvavibhàvàdinà paripoùasya prakçta÷çïgàrarasapratikålapràyatvàt ityarthaþ / vibhàvàdãtyàdipadàt anubhàvaparigrahaþ / tathà hi kampastàvad gaurã sàdhvasasyànubhàvaþ / mahe÷ahàsa÷coddãpanavibhàvastata÷ca sàdhvasahàsàvanupàdàya yadi sakampà iti kriyeta tadà tadaïgasarpadar÷anàt bhayena àrdragajacarmakapàladar÷anàt jugupsayà ca ÷çïgàrapratikålàbhyàü tatkampasambhavàt na ÷çïgàravyabhicàriõoþ sàdhvasahàsayoreva vya¤janà syàt, bhayajutpaso÷ca vya¤janàsambhavàdityata eùàm autsukyahrãsàdhvasahàsànàü sva÷abdenàbhidhànimityarthaþ / sàdhvasahàsayorapi vya¤janasambhavàt nàtyantaü pràtikålyamityataþ pràyatvàdityuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ai) viruddhasya prakçtarasàdipratikålasya / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--"kvàkàryaü ÷a÷alakùmaõaþ kva ca kulam-" ityàdi / atra pra÷amàïgànàü vitarkamati÷aïkàdhçtãnàmabhilàùàïgautsukyasmçtidainyacintàbhistiraskàraþ paryante cintàpradhànamàsvàdaprakarùamàvirbhàvayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sa¤càryyàderiti---sa¤càrã vyabhicàrã / àdipadàdanubhàvavibhàvau ca / viruddharasãyasyàpi tasya balavatà bàdhyasya bàdhyatvena kathanaü virodhino jaye yathàtathà guõaþ / pra÷amàïgànàmiti / ÷àntarasasthàbhãbhàvaþ pra÷amaþ / tadaïgànàü tadãyànàmityarthaþ / abhilàùàïgeti / abhilàùo ratistadãyautsukyàdibhirityarthaþ / paryyanta iti / kaþ khalu yuvà dhanyo 'dharaü pàsyatyanena vyaïgyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) virodhino 'pi iti---virodhirasasyàpi sa¤càryyàdeþ smaraõi smaryyamàõatvena vya¤jitasya vacane sàmyena vathane 'pi prakçtarasena saha na virodho bhavet / evakaïginyaïgatvamàptayo÷ca nànyonyavirodha ityarthaþ / aïginyaïgatvamàptayorityatra càrthaþ påraõãyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà---"ayaü sa rasanotkarùo-" ityàdi / atràlambanavicchede raterarasàtmatayà smaryamàõànàü tadaïgànàü ÷okoddãpakatayà kuõànukålatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) ayaü sa ityàdikaü spaùñam / atra rasanotkarùaõàdayaþ uddãpanavibhàvàþ smaryyamàõàstadvyaïgyàþ / ÷çïgàro 'pi smaryyamàõo vyaïgyasyàpi atãtatvena smaryyamàõatà / ## (lo, o) àlambanaü, saügràmanigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "saràgayà strutaghanagharmatoyayà karàhatidhvanitapçthårupãñhayà / muhurmuhurda÷anavilaïghitoùñhayà ruùà nçpàþ priyatamayeva bhejire" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) sàmyena vacane àha---saràgayeti / pãñhopaviùñànàü ràj¤àü yuddhodyamàrthaü krodhasya varõanamidam / nçpà ruùà bhejire prapedire priyatamayà iva / arthàt kruddhàyà ruùaþ kruddhipriyatamàyàþ vi÷eùaõànyàha---saràgayeti / ruùo raktavarõanaü kavisampradàyasiddham, pakùe tu priyatamatvena anuràgayuktayà; krodhàdhãnalauhityabhàjà / strutaü kùaritaü ghanaü gharmatoyaü ràj¤àü yataþ, ruùà tàdç÷yà, strutaü niþ sçtaü ghanaü gharmatoyaü gàtràt yasyàstàdç÷yà priyatamayà / karàhatãti / ràj¤àü karàhatyà pãñhadhvananaü ruùà prayuktam / pãñhasya pçthutvaü vistàraþ, urutvaü uccatvaü, priyatamayà tu svãyakaràhatyà pçthoþ svorude÷aråpasya pãñhasya dhvananam / muhuriti / da÷anoùñhalaïghanaü nçpakarttçkaü ruùà prayuktam / priyatamàyàstu svakarttçkam / ## (lo, au) ràgo lauhityaü premà ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sambhoga÷çïgàro varõanãyavãravyabhicàriõaþ krodhasyànubhàvasàmyena vivakùitaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) atreti / ekasasthàyibhàvo 'pi anyarase vyabhicàribhàva ityato raudrasasthàyibhàvaþ krodho 'tra prakràntavãrarasasya vyabhicàribhàvastadvyaïgyasya prakçtabãrarasasya sàmyenàtra saràgatvàdivyaïgyaþ sambhoga÷çïgàro vivakùita ityarthaþ / nanu priyatamayà iva ityuktyà priyatamaiva sàmyena vivakùità, na tu ÷çïgàra ityata àha---anubhàvasàmyeneti / vãra÷çïgàrayordvayorapi saràgatvàdayo 'nubhàvàþ / teùàmeka÷abdavàcyatvaråparasasàmye tu tadvyaïgyayorvora÷çïgàrayorapi sàmyamityarthaþ / yadyapi "anukålau niùeveti yatrànyo 'nyaü vilàsinau / dar÷anaspar÷anàdãni sa sambhoga udàhçtaþ // "ityevaü sambhogalakùaõamuktam / tathàpi pramàdhãnakrodhadar÷anàdàvànukålyamastyeva, ityato 'yaü sambhoga÷çïgàra eva / ********** END OF COMMENTARY ********** "ekaü dhyànimãlanànmukulitapràyaü dvitãyaü punaþ pàrvatyà vadanàmbujastanabhare sambhogabhàvàlasam / andaddåravikçùñacàpakamanakrodhànaloddãpitaü ÷ambhobhinnarasaü samàdhisamaye netratrayaü pàtu vaþ" // atra ÷ànta÷çïgàraraudrarasaparipuùñà bhagavadviùayà ratiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) aïgini aïgatvamàptayoravirodhamàha---ekamiti / samàdhisamaye vibhinnarasaü ÷ambhoþ netratrayaü vaþ pàtu / tatra bhinnarasatvaü dar÷ayati---dhyànanimãlanena mukulapràyamiti / kvacittu dhyànanimãlanàt mukulatapràyamiti pàñhaþ, tadà mukulitaü mukula÷abdàt ktapratyayena mukulatulyam / pràyaþ padàttu alpamukulam / ayaü ÷àntànubhàvaþ / dvitãyamiti / vadanàmbhujastanabhare ityatra pràõyaïgatvàt samàhàradvandvaþ / ayaü ÷çïgàrànubhàvaþ / anyaditi / dåre vikçùñacàpo yo madanaþ tadviùaye krodhànalenoddãpitamityarthaþ / atra raudrarasasthàyibhàvasya krodhasya vàcyatve 'pyuddãpanena tadanubhàvena punarvya¤janà aparàïgatetyàha---atreti / ÷àntàdipadamatra sthàyiparam / teùàü virodhinàmuktànubhàvairvyaïgyànàmaparàïgatvenàvirodha ityàha---atreti / ## (lo, a) atra ÷ànteti---aïgino bhagavadviùayaratibhàvasya aïgabhàvena viruddhànàmapi ÷àntàdãnàü nànyo 'nyavirodha iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "kùipto hastàvalagnaþ prasabhamabhihato 'pyàdadànoü'÷ukàntaü gçhõan ke÷eùvapàsta÷caraõanipatito nekùitaþ saübhrameõa / àliïgan yo 'vadhåtastripurayuvatibhaiþ sà÷runetrotpalàbhiþ kàmãvàrdràparàdhaþ sa dahatu duritaü ÷àmbhavo vaþ ÷aràgniþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) itthamaïgini virodhinàü sàkùàdavirodhaü dar÷ayitvà sàkùàt paramparàbhyàü tàdç÷ànàmavirodhamàha---yathà và---kùipta iti / tripurudàhe sa prasiddhaþ ÷àmbhavaþ ÷aràgnirvo duritaü dahatu / kãdç÷aþ hastàvalagnaþ san sà÷runetrotpalàbhistripurayuvatibhiràrdraparàdhaþ kàmãva kùiptaþ evamaü÷ukasyàntamàdadàno 'pi abhihataþ / apikàro hyatra bhinnakrame / tathà ke÷eùu gçhõan apàstaþ / kàmipakùe---cumbanàrthaü ke÷agrahaõaü tathà caraõanipàtato 'gniþ sambhrameõa bhayena nekùitaþ / kàmã tu caraõanipatitaþ saübhrameõàdareõa yat ãkùaõaü tadviùayo na kçtaþ / àliïgan iti spaùñam / agnipakùe---bhayàt kàmipakùe krodhàda÷ru / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kavigatà bhagavadviùayà ratiþ pradhànam / tasyàþ paripoùakatayà bhagavatastripuradhvaüsaü pratyutsàhasyàparipuùñatayà rasapadavãmapràptatayà bhàvamàtrasya karuõo 'ïgam / tasya ca kàmãvetisàmyabalàdàyàtaþ ÷çïgàraþ / evaü càvi÷ràntidhàmatayà karuõasyàpyaïgataiveti dvayorapi karuõa÷çïgàrayorbhagavadutsàhaparipuùñatadviùayaratibhàvàsvàdaprakaùrakatayà yaugapadyasambhàvàdaïgatvena na virodhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kavigatà kaviniùñhà pradhànam, sa dahatu ityàdi niràkàïkùavàkyavyaïgyatvàt ùa tasyà÷ceti / tasyàþ pradhànasya bhagavadutsàhastripuraü pratyàgneyàstraprayogàda vyaïgyaþ / sa ca tanmahattvasåcakatvena tadviùayaratibhàvasyàdhikyaråpapuùñikàraka ityàha---paripoùakatayeti / utsàho ratibhàvasyàïgamityarthaþ / tasyotsàhasya karuõo 'ïgamityanvayaþ / nanu utsàho vãrarasasthàyibhàvaþ / sa càtra vyaïgya ityato vãrarasa evàtra pradhànam / tat kathaü ratibhàvasya pràdhànyamuktam ityata àha---tasya càparipuùñatayà iti / tasyotsàhasya sàkàïkùavàkyavyaïgyatvena dahatviti niràkàïkùavàkyavyaïgyakavibhàvàïgatvenàpràdhànyaråpayà aparipuùñatayà rasapadavãmanàptatayà bhàvamàtrasya sthàyibhàvasyetyarthaþ / karuõa iti / tripurayuvatãnàü ÷ocyàvasthàvyaïgyaþ karuõaþ tatpuùñikàrako 'ïgamityarthaþ / tasya ceti / asya karuõasya ityarthaþ / ÷çïgàro 'ïgamityanvayaþ / tasyàïgatà ca upamànopameyaprakarùaõàt / itthaü bhagavadutsàhapuùñasya bhagavadviùayakavibhàvasya sàkùàtparamparàbhyàmaïgabhåtau karaõa÷çïgàrau virodhisvaråpau api aviruddhau iti dar÷ayati---evaü càvi÷ràntãti / avi÷ràntidhàmatayà sàkàïkùatà'÷rayatayà, aïgisàkàïkùatayeti yàvat / bhagavadutsàhastu aïgamapi bhàvasyàvirodhitvàt tadvirodho na dar÷itaþ / nanu smaryyamàõavibhàvàdivyaïgyasya rasasyàpi, smaryyamàõasya vibhàvàdisàmyasya vivakùàdhãnavivakùitasàmyasya aïgirasena saha virodhaprasaktàvapi na virodhaityuktam, aïgirasena saha virodhaprasaktireva nàstãtyà÷aïkate--- ## (lo, à) aparipuùñatayà vibhàvàdibhirityarthaþ / bhàvamàtrasya ityatra hetuþ / rasapadavãmapràptatvamaïgatvàdityarthaþ / sàmyabalàdàyàtaþ sadç÷avi÷eùaõamahimnà pràptaþ / karuõasyeti / karuõasya ÷çïgaràpekùayo 'ïgitve 'pi bhagavadratyutsàhasyàïgatvàdevetyarthaþki¤càtra ÷çïagàrarasasya "ayaü sa rasanotkarùo"tyàdipårvoktadi÷à smaryyamàõatayàü÷abhåtatvenàpi vyaktãkaraõena na virodhaþ / tathà hi yàsàü tripurayuvatãnàü praõayaroùanivàraõàrthaü kàmã niràkçtahastagrahaõàni kçtavàn / tàsveva niùkaruõàsu ÷àmbhavaþ ÷aràgnistathà ceùñitavàniti sàdç÷yasaüdar÷anàt smaryyamàõenerùyavipralambhena karuõaþ pratyuta puùñaü nãtaþ / tena ca tripuraripuprabhàvàti÷ayaparipuùñastadviùayaratibhàvaþ pariùoùaü nãyate / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu samåhàlambanàtmakapårõaghanànandaråpasya rasasya tàdç÷enetararasena kathaü virodhaþ sambhàvanãyaþ ? ekavàkye nive÷apràdurbhàvairyaugapadyaviraheõa parasparopamardakatvànupapatteþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) nanu iti / samåhàlambaneti---prapànakarasanyàyàccarvyamàõo raso bhavedityanenoktasya vibhàvàdisamåhàlambanàtmakasya niràkàïkùavàkyavyaïgyatvenàkàïkùàpårttyà pårõasya ghanasya viùayàntaràgrahaõe nibióasyà'nandaråpasya rasasya aïgirasasya tàdç÷ena smaryamàõena vivakùitasàmyena và rasena saha kathaü virodhaþ sambhàvanãya ityarthaþ / asambhàvanàyàü hetumàha---ekavàkye iti / aïgirasastàvanniràkàïkùavidheyavàkyàt pràdurbhavati / smaryamàõopamànayostu sàkàïkùodde÷yavàkyayoreva pràdurbhàveõa ekavàkyapràdurbhavaråpayaugapadyaviraheõaparasparopamarddakatvànupapatterityarthaþ / tulyabalatvàbhàvena pradhànabhåtena niràkàïkùavidheyavàkyena vyaïgyatayà pradhànena aïhirasena balavatà smaryamàõopamànayoreva upamardanàditi bhàvaþ / na càyaü sa rasanotkarùotyàdau niràkàïkùavàkyaireva smaryamàõa÷çïgàra iti vàcyam / rasanotkarùyàdikaro 'yaü hastaþ patita ityevaü vidheyapàtityasàkàïkùatvàdeva / teùàü vidheyapàtityaü tu karuõavya¤jakameva ÷çïgàrasya vyaïgyatve 'pi parokùatvàdeva smaryamàõatopacàra iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** nàpyaïgàïgibhàvaþ, dvayorapi pårõatayà svàtantryeõa vi÷rànteþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) itthaü smaryamàõopamànayorvirodhàprasaktiü dar÷ayitvà aïginyaïgatvamàptayoraïgàïgibhàvàsambhavamevà÷ahkate---nàpyaïgaïgibhàva iti / dvayorapi iti / ÷çïgàrakaruõayorvirodhinorityarthaþ / svàtantryeõeti / kùipta ityàdivàkyànàü kàmãva ityàdivàkyasya caniràkàïkùatvena tadvyaïgyatvàdityarthaþ / svàtantryameva ca pårõatà, àkàïkùàyàþ pårõatvàt ## (lo, i) nanu samåhetyàdi--yadi rasayorvirodhaþ syàt, yadi và aïgàïgi bhàvaþ syàt / natvetatprakàradvitayamapi rasayoþ sambhavati / kathaü virodho na sambhavatãtyàha---parasparopamardakatvànupapatteþ / parasparopamardakatvaü kathamanupapannamityàha---ekavàkyeti---ekavàkyanirde÷e ca pràdurbhàvasyaikavàkyanirde÷ahetukasya yaugapadyasya virahàt / ayamarthaþ--yaugapadyaü hi ekavàkyanirde÷enaiva sambhavati / sa tu rasayornasambhavati, atra hetuþ---samåheti / ayamarthaþ dviruktaprakàreõa vibhàvàdisamåhàlambanatvàt / vibhàvàdisàmagrã khalu ekavàkyasyàrthaþ / ekà ca sàmagrã kathaüvirodhinordvayorapi syàt / kathamekavàkyahetukaü paripårõatvaü syàt / ghana÷abdo hi vijàtãyànavacchinnapravàhatvam / aïgàïgibhàvàsambhave hetumàha--nàpãti / aïgàïgibhàva upakàryopakàritvam / ********** END OF COMMENTARY ********** satyamuktam / ata evàtra pradhànetareùu raseùu svàtantryavi÷ràmaràhityàtpårõarasabhàvamàtràcca vilakùaõatayà saücàrirasanàmnà vyapade÷aþ pràcyànàm / asmatpitàmahànujakavipaõóitamukhya÷rãcaõóãdàsapàdànàü tu khaõóarasanàmnà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) samàdhatte---satyamiti / ekavàkyavyaïgyatvàbhàve 'pi dvayorniràkaïkùavàkyavyaïgyatve 'pi ca ÷çïgàravati karuõàpratãtyà virodhàprasaktirastyeva / kintu smaryamàõa÷çïgàrapekùayà anubhåyamànasyopamàna÷çïgàràpekùayà upameyasya ca karuõasya paryantikapratãtiviùayatayà pràdhànyam / evaü karuõàpekùayà bhagavati kavibhàvasya ca pàryantikapratãtiviùayatvena pràdhànyam / ityataþ tàdç÷apradhànetareùu karuõetaratra ÷çïgàre bhàvetaratra karuõe ÷lokàntare cànyetaratra anyasmin rase ca pàryantikapratãtiviùayatàråpasvatantravi÷ràntiràhityàt tadva÷ena pårõarasabhàvamàtrànmukhyarasàt vilakùaõatayà vyapade÷avi÷eùa ityarthaþ / khaõóarasanàmnetyatràpi vyapade÷a ityanvayaþ / ## (lo, ã) siddhàntamàha---satyamuktamiti / ata eva virodhasya aïgàïgibhàvasya càsambhavàt / bhàvamàtravailakùaõyaü càpàtataþ svasàmagrãparipuùñatayà / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ--- "aïgaü bàdhyo 'tha saüsargo yadyaïgã syàdrasàntare / nàsvàdyate samagraü tattataþ khaõóarasaþ smçtaþ" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) caõóãdàsokte khaõóarasavyapade÷e yogàrthava÷àt saüvàdamàha---aïgamiti / bàdhyo yo rasaþ so 'ïgabàdhyatvameva / kãdç÷amityatràha---atha saüsargàditi / atha sambodhane / ekapadyabodhyatàråpàt saüsargàt yadi rasàntare aïgaprakarùakaü syàttadà bàdhya ityarthaþ / yogàrthavi÷eùava÷àt khaõóarasavyapade÷a ityàha---nàsvàdyata iti / pàryantikapratãtiviùaye eva samagnàsvàda iti bhàvaþ / itthaü pàryantikapratãtiviùayasya bàdhakatvam / atathàbhåtasya ca bàdhyatvaü svaõóarasatvaü ca ityuktam / ## (lo, u) yadyaïgã rasaþ aparipuùñatayà bhàvamàtravailakùaõyenàpàtatamàtrataþ pràdhànyenàbhivyaktaþ samagraü nàsvàdyata iti pastantratvàt, nyånàïgasamagrãkatvàt, samagràpuùñatvàcca / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu "àdyaþ karuõavãbhatsaraudravãrabhayànakaiþ" ityuktanayena virodhinorbora÷çïgàrayoþ kathamekatra--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) yatra tu kapole jànakyà ityatra vilodhinoþ ÷çïgàravãrarasayornedç÷o bàdhyabàdhakabhàvastatra tayoþ kathaü sannive÷a ityà÷aïkya tu vãra÷çïgàrayorvirodhaü paroktaü dar÷ayati---nanvàdya iti / àdyaþ ÷çïgàraþ karuõàdibhayànakàntairvirudhyate iti vàkyàntare / ityuktanayena viruddhayoþ kathamekatra vãra÷çïgàrayoþ sannive÷a ityanvayaþ / ## (lo, å) àdyaþ ÷çïgàraþ / kathamekatretyasya uparitatenetyàdau sannive÷a ityanena sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "kapole jànakyàþ karikalabhadantadyutimuùi smarasmerasphàroóóamarapulakaü vaktrakamalam / muhuþ pa÷ya¤chçõvan rajanicarasenàkalakalaü jañàjåñgranthiü draóhayati raghåõàü parivçóhaþ" // ityàdau samave÷aþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) kapola ityàdi / ÷lokàrthastu raghåõàü parivçóhaþ prabhuþ ràmaþ jànakyà vaktrakamalaü muhuþ pa÷yan kharadåùaõàdirajanicarasenàkalakalaü ÷çõvàn jañàjåñasya jañàsamåhasya granthiü draóhayati / vaktrakamalaü kãdç÷aü karikalabhadantadyutimuùi kapole smareõajànakãniùñhena ràmaviùayakasmareõa smeraþ harùapràyaþ sphàrã vistçtaþ uóóàmaro bàhulyàt udbhañaþ pulako yasya tàdç÷aü vaktrakamalam ityarthaþ / atra jànakãmukhadar÷anavyaïgyaþ ÷çïgàraþ / jañàjuñadraóhanavyaïgyo vãrarasa÷ca parasparamabàdhyatam anaïgatàü càpannau svàtantryeõa upalabhyeti / tat kathamanayorekatra samàve÷a ityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atrocyate---iha khalu rasànàü virodhitàyà avirodhitàyà÷ca tridhà vyavasthà / kayo÷cidàlambanaikyena, kayo÷cidà÷rayaikyena, kayo÷cinnairantaryeõoti / tatra vãra÷çïgàrayoràlambanaikyena virodhaþ / tathà hàsyaraudrabãbhatsaiþ sambhogasya / vãrakaruõaraudràdibhirvipralambhasya / (àlambanaikyane) à÷rayaikyena ca vãrabhayànakayoþ / nairantaryavibhàvaikyàbhyàü ÷ànta÷çïgàrayoþ / tridhàyaü virodho vãrasyàdbhutaraudràbhyàm / ÷çïgàrasyàdbhutena bhayànakasya bãbhatseneti / tenàtra vãra÷çïgàrayobhinnàlambanatvànna virodhaþ / ## (lo, ç) sphàro bahulaþ uóóàmara utkañaþ / parivçóhaþ prabhuþ / tridhàpyàlambanetyàdinà kapole jànakyà ityàdau bhinne àlambane vãrasya rajanãcarasenà, ÷çïgàrasyajànakãti / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü ca vãrasya nàyakaniùñhatvena bhayànakasya pratinàyakaniùñhatvena nibandhe bhinàna÷rayatvena na virodhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) svatantrayoranekayorekàvalambanakatve eva virodhaþ / prakçte tu jànakyàlambanakaþ ÷çïgàro, rajanãcaràlambanakastu vãrarasa ityavirodha iti samàdhàsyan àha---atrecyate / iha khalviti / nairantaryyeõa avyavadhànena / tatra yasya yena saha vilodhastaü dar÷ayati---tatra vãra÷çïgàrayoriti / etàni spaùñàni / ## (lo, é) nàyakaniùñhatvaü bhayànakasya pratinàyakaniùñhatvam / yathà mama---prauóhàmàdàya bhãtiü manasi sarabhasaü pràpya lokàpakãrtiü naiva stokàpyapekùàkriyata pathi pathi pràktanàsu priyàsu / ÷rãmanniþ ÷aïkabhànoþ samaraparisaradbhãmmaniþ sãmasenà- niþ ÷àõasvàna÷aïkàkulamapasaratàü pa¤cagauóe÷vereõa / atra vãrabhayànakayorekà÷rayàbhàvànna virodhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ya÷ca nàgànande pra÷amà÷rayasyàpi jãmåtavàhanasya malayavatyanuràgo dar÷itaþ, tatra "aho gãtamaho vàditram" ityadbhutasyàntarà nive÷anànnairantaryàbhàvànna ÷ànta÷çïgàrayorvirodhaþ / ekamanyadapi j¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) nanu ÷ànta÷çïgàrayornairantaryye virodha÷cet kathaü nàgànande na tathà nibaddhamityata àha---yattviti / adbhutasyeti / rasanàmanàpanno 'dbhuto aho÷abdavàcyo 'pi antaràsthito nairantaryyavighañak ityarthaþ / ## (lo, ë) ÷ànta÷çïgàrayornairantaryyavirodhinorna paraü prabandhe yàvadekasminnapi vàkye viràdhaþ / yathà--- bhåreõudigdhànnavapàrijàtamàlàrajovàsitabàhumadhyàþ gàóhaü ÷ivàbhiþ parirabhyamàõàn suràïganà÷liùñabhujàntaràlàþ / sa÷oõitaiþ kavyabhujàü sphuradbhiþ pakùaiþ khagànàmupavãjyamànàn saüvãjità÷candanavàrisekaiþ sugandhibhiþ kalpalatàdukålaiþ / vimànaparyyaïkatale niùaõõàþ kutåhalàviùñatayà tadànãm nirddi÷yamànàn lalanàïgulibhirvoràþ svadehàn patitànapa÷yan / atra bãbhatsa÷çïgàrayorvorarasasyàntarà nive÷anànna virodhaþ / evamanyeùàmapi rasànàü parihàraprakàràþ satkavikàvyeùu anusarttavyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pàõóukùàmaü vadanam-" ityàdau ca pàõóutàdãnàmaïgabhàvaþ karuõavipralambhe 'pãti na virodhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) nanu paripanthirasàïgasya vibhàvàdeþ parigraho doùa ityuktam, tatkatham "pàõóu kùàmaü vadanaü hçdayaü sarasaü tavàlasaü ca vapuþ / àvedayati nitàntaü kùetriyarogaü sakhi hçdantaþ // "ityàdau ÷çïgàrasãye màlatãmàdhavãye ÷loke ÷çïgàraparipanthikaruõànubhàvasya vadanapàõóutàdeþ sattve 'pi aduùñatànubhava ityata àha---pàõóu kùàmam iti / màlatãü prati lavaïgikàyà iyaü pçcchà / he sakhi ! tava pàõóukùàmavadanàdikaü tava hçdantaþ kùetriyarogam asmin kùetre ÷arãre 'cikitsyaü rogamàvedayatãtyarthaþ / kùàmaü kùãõaü, sarasaü sasvedadravam / samàdhatte---pàõóutàdãnàmiti / paripanthimàtraãyatve eva doùaþ / ubhayãyatve tu prakaraõasàcivyàt prakçtasabodhàt na doùa iti bhàvaþ / ## (lo, e) aïgabhàvo 'nubhàvatayetyarthaþ / yadi khalu pàõóutvàdãnàü vipralambhàpekùayàdhikà karuõàïgatà bhavet tadaiva doùaþ syàdityarthaþ / iti uktaprakàràt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## sarveùàü duþ ÷ravatvaprabhçtãnàm / yathà--- "eùa du÷cyavanaü naumãtyàdi jalpati ka÷cana" / atra du÷cyavana÷abdo 'prayuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) anukàre anukaraõe / eùa iti / eùa ka÷cana ityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## anubhayàtmatà adoùaguõatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ityaucityàt evam aucityàt, adoùatà guõatà iti / tathàdoùatàmàtraü paryavasyàti / anubhayàtmatàü vyàcaùñe---adoùaguõeti / adoùatà aguõatà ca ityarthaþ / doùatàguõatayorvyàtireko hi na doùatà na guõatà / doùatàsahitaguõatvasattve 'pi ubhayàbhàvasattvàt yathà---prahelikàkriyàkarmakartçguptyàdau kaùñàrthatàyàþ / iti ÷rãmahe÷varatarkàlaïkàrabhaññàcàryakçtàyàü sàhityadarpaõañãkàyàü doùa- niråpaõàkhyasaptamaparicchedasya vivaraõam / ## (lo, ai) adoùatà "autsukyena kçtatvarà"ityàdivad / guõatà "kvàkàrya-"mityàdivat / adoùaguõàtmatà "tiùñhet kopava÷à"dityàdivat / iti sàhityadarpaõalocane doùaniråpaõo nàma saptamaparicchedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iti sàhityadarpaõe doùaniråpaõo nàma saptamaþ paricchedaþ / ___________________________________________________ aùñamaþ paricchedaþ guõànàha--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) guõaniråpaõamàrabhate---guõànàheti / aïgitvamàptasyeti / etacca kàvyam aïgam raso 'ïgã ityetatpradar÷anaparameva, natvaïgipadàdaïgarasasya vyavçttistatrapi màdhuryyàdyanubhavàt rasapadaü càsaülakùyakramaparaü bhàvàdàvapi guõàïgãkàràt / ## (lo, a) evaü doùànniråpya guõaniråpaõamavatàrayati / aïgitvamàptasya kàvyàtmabhåtatayà / ********** END OF COMMENTARY ********** guõàþ--- yathà khalvaïgitvamàptasyàtmana utkarùahetutvàcchauryàdayo guõa÷abdavàcyàþ, tathà kàvye 'ïgitvamàptasya rasasya dharmàþ svaråpavi÷eùà màdhuryàdayo 'pi svasamarpakapadasandarbhasya kàvyavyapade÷asyaupayikànuguõyabhàja ityarthaþ / yathà caiùàü rasamàtrasya dharmatvaü tathà dar÷itameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) aïgitvamàptasyetyanena ÷arãriõa àtmana upasthitatvàt taü dçùñàntayati--yathà khalviti / svaråpavi÷eùà iti / vailakùaõyaråpatvena itaravyàvarttakavi÷eùà ityarthaþ / svasamarpaketi---svasya guõasya samarpako bodhako yaþ padasamåhastasya kàvyavyapade÷asyaupayikaü yadànuguõyaü svà÷rayiõà rasena saha kàvye sthitiråpaü tadbhàja ityarthaþ / nãrasasya kàvya÷abdavàcyatvàbhàvàt kintu tatra làkùaõikameva kàvyapadamityarthaþ / yadyapi varõaireva guõà vyaóajyante na padairiti padasamåhasya guõasamarpakatà nàsti tathàpi padasamåhaghañakavarõaistatsamarpaõàt ; padasamåhasyàpi tatsamarpakatvaü yuktam / ànuguõyapradhar÷anena guõapadàrtho vivçtaþ / rasamàtradharmatvaü dar÷itamiti / ÷auryyadçùñàntena dari÷atamityarthaþ / màtrapadàt varõadharmatvavyavacchedaþ / ## (lo, à) yathà khalvityato 'nantaraü loke iti ÷eùaþ / svasyàtmano màdhuryyàdereva samarpakaþ arthàt sahçdayahçdayeùu nive÷ayità yaþ padasamudàyaþ yadanuguõatvamiti; yadyapi màdhuryyàdãnàü rasasyàtmasvaråpavi÷eùàtmakatvàt utkarùahetutvaü nàsti, tathàpi padasandarbhasya tanmukhaprekùitayaiva tathàvidhavya¤jakatvaucityànusàreõa "mådrdhni vargàntyagàþ spar÷à ityàdyuktaprakàrakavinirmàõàt tatkàraõakatvam / tena padasandarbheõanukålyattasya rasotkarùakatvaü màdhuryyàdiguõeùu upacaryyata iti dar÷itaü prathamaparicchede / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, i) tridhà pràcãnoktasya pratyekaü da÷aprakàrasya niràkariùyamàõatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** te guõàþ / tatra--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) màdhuryyalakùaõamàha---cittadravãti--mayañpratyayo 'tra svàrthe àhlàda ityatra àhlàdavi÷eùavçttiþ / sa ca àhlàdavi÷eùe ratyàdij¤ànànandajàtaþ svàdanàkhyavyàpàragrahyo rasasvaråpaþ tadvçttiþ na tu tàdç÷àhlàda eva màdhuryyaü, tadà tasya rasadharmatvànupapatteþ tathà ca cittadravãbhàvasvaråpàhlàdavçttiþ tàdç÷àhlàdatàvacchedako dharmo màdhuryyamityarthaþ / ## (lo, ã) hlàdo hlàdasvaråpaþ tasya tadbhinnatvasyoktatvàt / iha càsvàdasya ànandaparaparyyàyatvena svàdasàdhàraõatvàt cittadravãbhàvamaya ityanenàvyàptiparihàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yattu--kenaciduktam--"màdhuryaü drutikàraõam" iti tanna, dravãbhàvasyàsvàdasvaråpàhlàdàbhinnatvena kàryatvàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) kàvyaprakà÷akçduktaü dåùayitumàha---yattviti / àhlàdakatvaü màdhuryyaü ÷çïgàre drutikàraõamiti tallakùaõam / sa ca rasasvaråpàhlàdajanakatàvacchedako ratyàdiniùñho dharma ityarthaþ / ratyàdereva rasatàpràptyà tasya rasavçttitvamapi; sa eva dharmo manaso drutikàraõamityarthaþ / taddaùåyati--tanneti / dravãbhàvasyeti---svena svà÷rayàjananàdibhàvaþ / etacca dravãbhàvàhlàdayorabhedaü svayamabhyupetya dåùitaü ca / tanmate tu dravãbhàva÷cittavçttiràhlàda àtmavçttirityanayorabheda eva nàsti / kintu àhlàdasthena màdhuryyeõa cittasya dravãbhàvo janyata eva ràgamàdhuryyeõaiveti ********** END OF COMMENTARY ********** dravãbhàva÷ca svàbhàvikànàviùñatvàtmakakàñhinyamanyukrodhàdikçtadãptatvavismayahàsàdyupahitavikùepaparityàgena ratyàdyàkà rànuviddhànandodvodhenasahçdayacittàrdrapràyatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) àsvàdaråpàhlàdàbhinnatvena uktaü dravãbhàvaü dar÷ayati---dravãbhàva÷ceti / cittasyàviùñatvameva hi dravãbhàvaþ / anàviùñatà tu tasya svàbhàvikã tadàtmakaü yatkàñhinyaü tajjanyau yau ÷atrumàraõotsàharåpamanyukrodhau tadàdikçtvà ye uùõapràyatvaråpadãptatvavismayahàsàstadàdyupahito ya÷cittasya vikùepa÷cà¤calyaü tatparityàgena arthàt cittasyàviùñatvena yo ratyàdyàkàrànuviddho ratyàdiviùayapàraõimeva j¤ànaråpànandastaduddhodhena sahçdayacittasyàrdrapràyatvaü dravãbhàva ityarthaþ / etatsiddhàntastu àhlàdasya manovçttitvasvãkàre eva sambhavatãtyavadheyam / anyathà drutyàhlàdayorabhedoktyanupapatteþ / ratyàdyàkàretyatra àdipadàt màdhuryyà÷rayayoþ karuõa÷àntayoþ sthàyibhàvasyàpi parigrahaþ / evaü ca ratyàdij¤ànànandajanyàhlàdavi÷eùa eva rasaþ / sa eva svàdanàkhyavyàpàragamyaþ pràgukto rasa ityuktaü, tadvçttidharmavi÷eùo màdhuryyamiti siddhàntasiddhaþ / ## (lo, u) svàbhàviketi---svàbhàvikaü sahajam anàviùñatvamanàve÷or'thàt cittasya eva tatsvaråpaü kàñhinyaü, tathà vãràdàviva manyukodhàdijanyaü yaddãptatvam, evaü adbhutàdàviva vismayahàsayukto yo vikùepasteùàü parityàgena parihàreõa / etasya màdhuryàkhyaguõasya / ********** END OF COMMENTARY ********** tacca--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) tacceti---tacca màdhuryyamityarthaþ / kramàttadàdhikyaü sambhogàdau krama÷a÷cittadrutyàdhikyàt / ## (lo, å) ÷ànte 'dhikamiti / tasya sahajànandasundaratayà màdhuryyaü pràyeõeti prakçùñameva / kvacittu viùayajugupsàdyanugame bhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sambhogàdi÷abdà upalakùaõàni / tena sambhogàbhàsàdiùvapyetasya sthitirj¤eyà / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) tadvya¤jakàn varõànàha---mådrdhniti / vargàntyavarõena pa¤camena yuktà ityanvayaþ / tatraiva ñañhaóaóhàn paryyudasyati / takàrastu tanmådrdhni aparyyudastaþ / tadvyaktau màdhuryyasya vya¤jane kàraõatàmityanvayaþ / avçttirasamàsaþ / racanà sandhiþ tasya ca tadutpannavarõamàdhuryyava÷àdeva màdhuryyavarõatvena pràptàvapi sandhau api tàdç÷à varõaþ na åhàdyà iti kavyupade÷àrthaü pçthaguktam / ## (lo, ç) mådrdhni iti vargà kàdayo màvasànàþ pa¤ca pa¤ca bhåtvà pa¤cavàrgàþ teùàmantyàþ ïa¤aõanamàþ tairmådrdhni sthitairyuktà arthàt nijavargoyà eva / ña ñha óa óhàþ na tu antimavarõena yuktàþ na ca svaråpàvàsthità api / raõau laghuhrasvàntaritau, tasya màdhuryyasya vyaktau, evamasamàsà mandasamàsà÷ca / madhurà padàntarayoge màdhuryyavatã / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "anaïgamaïgalabhuvastadapàïgasya bhaïgayaþ / janayanti muhuryånàmantaþ santàpasantatim" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) aneïgetyàdi udàharaõe sandhyutpannatàdç÷avarõau, santàpasantatimityatra upasargadhàtvoþ sandhau dvàveva / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và mama--- "latàku¤jaü gu¤jan madavadalipu¤jaü capalayan samàliïgannaïgaü drutataramanaïgaü prabalayan / marunmandaü mandaü dalitamaravindaü taralayan rajovçndaü vindan kirati makarandaü di÷i di÷i" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ato bahån tàdç÷àn varõàn dar÷ayitumàha---yathà veti / marut di÷i di÷i makarandaü kirati, kãdç÷aþ, gu¤jatàü madavatàmalãnàü pu¤jo yatra tàdç÷aü latàku¤jaü mandaü mandaü capalayan / aïgam arthàt nçõàü samàliïgan / anaïgaü ca drutataraü pravalayan prakçùñaü balavantaü kurvan / svenaiva dalitaü vikàsitamaravindaü taralayan / rajovçndam arthàt vikasitàravindànàü paràgasamåhaü vindan labhamànaþ (vidë làbhe ) atra sandhàvapi bahavo varõà uktaråpàþ / ## (lo,ç) latàku¤jamityàdau vidhànamàtravarõane 'pi ÷çïgàraþ prakàraõàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) ojolakùaõamàha---oja÷cittasyeti / atràpi dãptatvajanakamityevàrthaþ / àyurghçtamitivat, tathà ca rasavçttinà ojasà cittasya vistàraråpaü dãptatvaü janya ityarthaþ / atra eva cittasya vistàraråpadãptatvajanakamoja iti kàvyaprakà÷akçtàpyuktam / vistàrastu cittasya uùõapràyatvakàraka àtmasaüyogavi÷eùaþ / yathà÷rute tu cittavçtteþ dãptatvasya rasavçttitvànupapatteþ / krameõàdhikyamiti dãptatvaråpaphalàdhikyàd àdhikyam / ********** END OF COMMENTARY ********** asyaujasaþ / atràpi vãràdi÷abdà upalakùaõàni / tena vãràbhàsàdàvapyasyàvasthitiþ / ## (lo, é) iha cànuktamapi aucityàdeva / hàsye vikà÷adharmakatvàt oja÷ca pràyaþ ÷çïgàraniùñhatayà ca màdhuryasyotkçùñatvam / bhayànake cittavçttervikà÷àbhàvàt yadyapi màdhuryaü, tathàpi vibhàvaucityàdojaþ samàve÷aþ / adbhute ÷çïgàrigate dvayoþ sàmyam / atra prakçùñamojaþ / yadyapi bãbhatse prakçùñatamamojastathàpi màdhuryamaprakçùñataram / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ## (lo, ë) ayamarthaþ--kacañatapaiþ khachañhathaphàþ, gajaóadabaiþ ghajhaóhadhabhàþ yuktàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---"ca¤cadbhuja--" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) tadvya¤jakànàha---vargasyeti / tadantimau iti / àdyatçtãyayorantimau dvitãyacaturthau ityarthaþ / tathà càdyena yuktaþ dvitãyaþ / tçtãyena yukta÷caturthau varõa ityarthaþ / àdyatçtãyayostadantimayo÷ca naikavargoyatvaniyamaþ / kintu bhinnavargoyayorapi tathàtvaü bodhyam / tena kakhkha iva keccachàpi gaghgha iva ghecchàpi tathà bodhyà kañutvasàmyàt / atra cànukte 'pi tulyayoryogo 'pi kàvyaprakà÷akçdukto gràhyaþ kañutvàvi÷eùàt / tena kka gga jja ityàdayo 'pi bodhyàþ / uparyadha ityàdi / tarka ityàdau upari / takracakràdau adhaþ àrdrakam ityàdau dvayoþ rephau bodhyau / ñañhaóaóhaiþ saheti / sàhityaü vya¤jakatvakathanena vya¤janaparasparasahitairapi vya¤janàt / samàsabahulà ghañanà ityatra ghañanàpadaü vinyàsamàtraparaü sandhiparaü ca / tena samàsabahulà dãrghasamàsavàn vinyàsaþ, auddhatyena kañutvena yuktaþ sandhi÷cetyarthaþ / ca¤jadbhujetyàdikaü nàñyaparicchede vyàkhyàtam / atra dãrghasamàsaþ katipaye yathoktà varõàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) prasàdaguõalakùaõamàha---cittamiti / atra cittapadaü j¤ànaparam / tathà ca yo guõaþ kùipraü ÷lokàrthaj¤ànaü vyàpnoti àviùkaroti janayatãti yàvat / ata evàviùkarotãti vyàkhyàsyati / sa guõaþ prasàda ityarthaþ / atra dçùñàntamàha ÷uùketi / analaþ ÷uùkendhanaü yathà kùipraü suvi÷iùñatayà'viùkarotãtyarthaþ / samasteùu raseùu iti / racanàsu iti / saptamyadhikaraõatàyàü, racanà ÷abdaprathanà tatra saptamã ca vya¤jakatàyàm / tathà ca sarvaracanàvyaïgya÷cetyarthaþ / na caivaü prasàdarahitaþ ko 'pi aloko na syàditi vàcyam / sarvajàtãyàsu racanàsu, na tu sarvaracanàvyaktiùu ityarthaþ / ## (lo, e) cittaü pratipattéõàmityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vyàpnoti àviùkaroti / #<÷abdàstadvya¤jakà arthabodhakàþ ÷rutimàtrataþ // VisSd_8.8 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) tadvya¤jakaracanàvyaktiü dar÷ayati---÷abdà iti / ÷rutimàtrator'thabodhakàþ ÷abdàstadvya¤jakà ityarthaþ / ## (lo, ai) iha ca prasàdaguõasya jhañityarthaprakà÷anena uktaråparasaniùñhaprasàdaguõàbhivya¤janàdau paricàrikamapi racanàniùñhatvaü prayatnavidheyatvena rasasàdacaryeõa uktiü prasàdàtikrameùu sàmànyamapi saïghañanà karuõavipralambha÷çïgàrau vyanàkti / tadapi parityàge madhyamasamàsàpi prakà÷ayatiti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "såcãmukhena sakçdeva kçtavraõastvaü muktàkalàpa ! luñhasi stanayoþ priyàyàþ / bàõaiþ smarasya ÷ata÷o vinikçttamarmà svapne 'pi tàü kathamahaü na vilokayàmi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) såcimukheneti---priyàyàþ stananyastaü muktàhàraü parokùamapi bhàvopanãtaü sambodhya virahiõa uktiriyam / ÷lokàrthastu prasàdàt spaùña eva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ÷arãrasya ÷auryàdiguõayoga iva iti ÷eùaþ / ## (lo, o) yat punareùàü ÷abdavçttitvamucyate tatra hetumàha---eùàmiti / guõavçttyà pårvoktarãtyà upacàreõa / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷leùaþ samàdhiraudàryaþ pasàda iti ye punaþ // VisSd_8.9 //># ## ojasi bhaktyà aujaþ padavàcye ÷abda (artha) dharmavi÷eùe / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) rasavçttãnàmapyeùàü ÷abdaguõatvavyavahàramupapàdayati---eùàmiti / guõavçttyà paramparàvçttyà guõà÷rayarasavya¤jakatvaü paramparà÷abdaguõatvamityupalakùaõam / arthaguõatvamapyevaü bodhyam / itthaü rasavçttaya eva traya eva guõàþ paramparayà ÷abdàrthavçttayaþ / cirantanairuktànàü"÷leùaþ prasàdaþ samatà màdhuryaü sukumàratà / arthavyaktimudàratvamojaþ kàntiþ samàdhayaþ "iti da÷aguõànàü madhye ÷leùàdiguõacatuùñayamojasyantarbhavatãtyàha---÷leùa ityàdi / ojasyantarbhàve prakàramàha---bhaktyeti / asmaduktaujoguõavya¤jakavarõeùveva hi te catvàrà guõà varttante iti tairucyate / tathà ca paramparayà ÷abdavçtterasmaduktaujoguõasamàdhànàdhikaraõà eva te tanmate paryyavasyanti / tathà teùàü tadbhinnatvoktau gauravaü tadàtmakatvamevocitamityetadevàha---bhaktyeti / àjaþ padavàcye rasaguõavi÷eùe bhaktyà paramparàråpayà bhaktyà ÷abdadharme 'ntarbhavantãtyarthaþ / tadabhinnà ete ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ÷leùo bahånàmapi padànàmekapadavadbhàsanàtmà / ## (lo, au) kathaü traya eva guõà ityatràha---÷leùa iti / bhaktyà upacàreõa / padànàü bahånàmekapadavadbhàsanam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "unmajjajjalaku¤jarendrarabhàsàsphàlànubandhoddhatàþ sarvàþ parvatakandarodarabhuvaþ kurvan pratidhvàninãþ / uccairuccarati dhvaniþ ÷rutipathonmàthã yathàyaü tathà pràyapreükhadasaükhya÷aïkhadhavalà veleyamudracchati" // ayaü bandhavaikañyàtmakatvàdoja eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) tatra tairuktasya ÷leùasya lakùaõamàha---÷leùo bahånàmiti / ekapadavadbhàsanaü dãrghasamàsena / unmajjaditi---unmajjato jalaku¤jarendrasya rabhasà sphàlanànubandhena sahasà sphàlanakriyayà uddhataþ ityataþ ayaü dhvaniþ yathà uccairuccarati, pràyaþ sambhàvane, tathà velà samudrasya nãram udracchati; ku¤jaràsphàlanena tãraü plàvayatãtyarthaþ / velà kãdç÷ã---preïkadbhi÷caladbhirasaükhya÷aïkhaiþ dhavalà / dhvaniþ kãdç÷aþ ?÷rutipathonmàthã / sarvàþ parvatakantarodarabhuva÷ca pratidhvàninãþ kurvaü÷ca / ayamiti / bandhavaikañyamuddhatabalavi÷iùña÷abdatvam / tacca tàdç÷a÷abdavçttitvàt paramparayà ÷abdavçttyojoguõa eva ityarthaþ / samànàdhikaraõadharmadvayakalpane gauravàditi bhàvaþ / ## (lo, a) uccairuccarati dhvanirityàdau suvyaktam / jalaku¤jaro hastyàkàramukho jalajantuvi÷eùaþ / tasya rabhasena àsphàlaþ arddanam arthàt jalasyaiva / preïkhantaþ valgantaþ / velà samudravãciþ / ********** END OF COMMENTARY ********** samàdhiràrohàvarohakramaþ / àroha utkarùaþ, avaroho 'pakarùaþ, tayoþ kramo vairasyatànàvaho vinyàsaþ / yathà---"ca¤cadbhuja--" ityàdi / atra padàtraye krameõa bandhasya gàóhatà / caturthapàde tvapakarùaþ / tasyàpi ca tãvraprayatnoccàryatayà ojasvità / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) samàdhikaraõalakùaõamàha---samàdhiriti / utkarùaþ samàsàdhãnaþ apakarùastadabhàvàdãnaþ / tayoþ krama iti / kramo yathoctasthàne vinyàsàd vairasyànadhànam, tadàha--vairasyànàvaha iti / ca¤cadbhujetyàdi iti / vyàkhyàtamidaü pràk / bandhagàóhateti--dãrghasamàsàt sa eva cotkarùaþ / caturthapàda iti / "uttaüsayiùyati kacàüstava devi bhãma "ityatra dãrghasamàsàbhàvo 'pakarùaþ sa càtra draupadàya÷vàsanaråpeõa krodhàbhàvena dãrghasamàsàbhàvaþ yogyasthàne vinyàsàd vairasyànàdhàyakaþ / ata evàtra patatprakarùatvamapi guõaþ / asyàpyojasyantarbhàvaü dar÷ayati---asyàpãti / tathà ca pàdatrayava÷àdojasyàntarbhàva iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** udàratà vikañatvalakùaõà / vikañatvaü padànàü nçtyatpràyatvam / ## (lo, à) nçtyatpràyatvamiti / padàni narttakãkçtya dar÷itànãvànubhåyante yatra / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- sucaraõaviniviùñairnåpurairnartakãnàü jhaõiti raõitamàsãttatra citraü kalaü ca / atra ca tanmatànusàreõa rasànusandhànamantareõaiva ÷abdaprauóhoktimàtreõaujaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) audàryyalakùaõamàha---udàhatà ceti / nçtyatpràyatà ca anubhavaikagamyà vaktuma÷akyà udàharaõe bodhyà / svacaraõeti / ayaü ÷çïgarãyaþ ÷lokaþ / laghurepha÷akàralpasamàsà÷ca tadãyamàdhuryyavya¤jakàþ / tathàpi tanmate tàdç÷arasànusandhànàt pràgeva ÷abdànàü nçtyatpràyatvaråpaprauóhauktimàtraj¤ànàt aujoguõànubhàva ityàha---atra tanmate iti / tathà càtra sçïgàranuguõe 'pyetàdç÷aprauóhyà vyajyamàne aujasya smadukte audàryyasyàntabhàrva iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** prasàda ojomi÷rita÷authilyàtmà / yathà--- "yo yaþ ÷astraü bibharti svabhujagurumadàt pàõóavãnàü camånàm" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) prasàdaguõalakùaõamàha---prasàda iti / kañhinakomalavarõami÷raõamityarthaþ / yo ya iti pràg vyàkhyàtam / atra kañhinavarõànàmapi mi÷raõàdojasvità / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) màdhuryyalakùaõaü pçthakpadatvaü taccàsmàkaü màdhuryyavya¤jako 'samàsenàïgãkçtamityàha---màdhuryyeti / ÷vàsàn mu¤catãtyàdàvasamàsaþ / ## (lo, i) asamàsasya varõitam---avçttiralpavçttirvetyanena / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà---"÷vàsànmu¤cati-" ityàdi / ## ## spaùñamudàharaõam / ## aïgãkçteti sambandhaþ / tacca hàlikàdipadavinyàsavaiparãtyenàlaukika÷obhà÷àlitvam / sukumàratà apàruùyam / anayorudàharaõe spaùñe / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) spaùñamudàharaõamiti / såcimukhenetyàdi prasàdaguõodàharaõasyànyeùàü ca bahånàü tadudàharaõatvàt / apàruùyam aduþ ÷ravatvam / anayorudàharaõe iti / etaddoùadvayarahitàþ ÷lokà evetyarthaþ / ## (lo, ã) kàntiryathà mama--- netre kha¤janaga¤jane sarasijapratyarthipàõidvayaü vakùojau karikumbhavibhramakarãmatyunnatiü gacchataþ / kàntiþ kà¤canacampakapratinidhirvàõã sudhàsparddhinã smerendãvaradàmasodaravapustasyàþ kañàkùacchañà // ********** END OF COMMENTARY ********** ## masçõena vikañena và màrgeõopakràntasya sandarbhasya tenaiva pariniùñhànaü màrgàbhedaþ / sa ca kvaciddoùaþ / tathàhi--- "avyåóhàïgamaråóhapàõijañharàbhogaü ca bibhradvapuþ pàrãndraþ ÷i÷ureùa pàõipuñake sammàtu kiü tàvatà / udyaddurdharagandhasindhura÷ataproddàmadànàrõava- strotaþ ÷oùaõaroùaõàtpunaritaþ kalpàgniralpàyate" // atroddhater'the vàcye sukumàrabandhatyàgo guõa eva / anevaüvidhasthàne màdhuryàdàvevàntaþ pàtaþ / yathà---"latàku¤jaü gu¤jan-" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) kvaciditi / màrgàbhedapradar÷anã samatà kvaciddoùaþ / anyatheti / atra tàdç÷asthale tu samatà màdhuryyaujoguõayoranyataraguõa ityarthaþ / vyàcaùñe---masçõeneti / avyåóhàïgamiti / ÷isureùaþ pàrãndraþ siühaþ avyåóhàïgam aprauóhàvayavaü pàõijañharàõàmàbhogena paripårõatayà rahitaü ta vapuþ dadhat, kùudratayà pàõipuñake sammàtu / etàvatà kim ito dç÷yamànàt prodyatàü durddharagandhànàü sindhura÷atasya hasti÷atasya proddàmadànàrõavànàü ÷oùaõàt punaþ kalpàgniralpàyate / anevaüvidheti / anuddhate vàcye ityarthaþ / doùastu prakçtiviparyyayaråpobodhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) idànãm uktanàmnàü bhinnalakùaõànàü paroktada÷àrthaguõànàmapyanaïgãkàrabãjamàha---ojaþ prasàda ityàdi / oja àdi udàhàntàþ pa¤càrthaguõàþ tadabhàvasya doùatvàdeva svãkçtà ityarthaþ / tathà ca doùàbhàva eva ete pa¤caguõà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ojaþ sàbhipràyatvaråpam / prasàdor'thavaimalyam / màdhuryamuktivaicitryam saukumàryamapàruùyam / udàratà agramyatvam / eùàü pa¤jànàmapyarthaguõànàü yathàkramamapuùñàrthàdhikapadànavãkçtàmaïgalaråpà÷lãlagràmyàõàüniràkaraõenaivàïgãkàraþ / spaùñànyudàharaõàni / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) oja àdipa¤caguõànàü lakùaõànyàha---oja iti / vi÷eùyapuùñyabhipràyakavi÷eùaõatvaü sàbhipràyatvam / taccàpuùñàrthatvadoùàbhàvatvena svãkçtam / arthavaimalyamadhikapadenàkaluùãkaraõam / taccàdhikapadatvadoùàbhàvatvena uktivaicitryam anekavàrapratipàdanãyasyàrthasya bhaïgyantareõa kathanam, tacca anavãkçtvàdoùàbhàvatvena / apàruùyamamaïgalaråpapàruùyavirahaþ, / taccàmaïgalà÷lãlatvadoùàbhàvatvena, agramyatàvaidagdhyapratipàdakàrthabhinnatvam; tacca gràmyatvadoùàbhàvatvena svãkçtamityarthaþ / spaùñànãti---etaddoùapa¤cakarahita÷lokà evetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) rasadhvaniþ ÷ånyaü vàsagçhamityàdi / rasaguõãbhåtavyaïgyaþ / "ayaü sa rasanotkarùo" tyàdi aparàïgam / ********** END OF COMMENTARY ********** aïgãkçta iti sambandhaþ / arthavyaktirvastusvabhàvasphuñatvam / ## (lo, u) uddhatàrthaþ prodyaddurddharetyàdau / arthavyaktiryayo-- làïgålenàbhihatya kùititalamasakçddàrayannagrapadbhyà- màtmanyevàvalãya drutamatha gaganaü protpatan vikameõa / sphårjatphutkàraghoraþ pratidi÷amakhilàn vàrayanneùa jantån kopàviùñaþ praviùñaþ prativanamaråõocchånacakùustarakùuþ // ********** END OF COMMENTARY ********** kàntirdeptarasatvam / spaùñe udàharaõe / #<÷leùo vicitratàmàtramadoùaþ samatà param /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vicitratàmàtramiti---tathà ca vaicitryamalaïkàra ityalaïkàrasàmànyalakùaõàkràntatvàdalaïkàra evaisau na guõa ityarthaþ / samateti / samatà paramadoùo doùàbhàvamàtramityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷leùaþ kramakauñilyànulvaõatvopapattiyogaråpaghañanàtmà / tatra kramaþ kriyàsantatiþ, vidagdhaceùñitaü kauñilyam, aprasiddhavarõanàviraho 'nulvaõatvam, upapàdakayuktivinyàsa upapattiþ eùàü yogaþ sammelanaü sa eva råpaü yasyà ghañanàyàstadråpaþ ÷leùo vaicitryamàtram / ananyasàdhàraõarasopakaritvàti÷ayavirahàditi bhàvaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tatra ÷leùalakùaõamàha---÷leùakrameti / kramàdãn vyàcaùñe-kramaþ kriyate---sàkàïkùàkriyàbàhulyamityarthaþ / kramakauñilyetyàdi bahuvrãhisamàsaü vivçõotisa eva råpaü yasyà iti / sa eva eùàü yoga eva ityarthaþ / tadråpa ityatra råpapadamàtmapadàrthavivaraõam / ananyeti / màdhuryyàdayastadantarbhåtaü guõàntaraü và yathà vilakùaõarasopakàràti÷ayaheturasya, tathàtvavirahànna guõatvabhityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "dçùñvaikànasàüsthite priyatame-" ityàdi / atra dar÷anàdayaþ kriyàþ, ubhayasamarthanaråpaü kauñilyam, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) dçùñvaiketi---priyatame priyatamàdvayam ekàsanasaüsthita tad dvayaü dçùñvà dhårtto nàyakaþ pa÷càt pçùñhataþ upetya vihitakrãóànubandhacchalaþ san ekasyà nayane nayanadvayaü pidhàya ãùadvakritakandharaþ sapulakaþ san àdaràdaparàü cumbati / aparàü kãdç÷ã, premõà ullasanmanasàm antarhàsena lasatkapole pulako yasyàstàdç÷ã ca / ubhayasamarthaneti---pihitanayanàyàþ krodhaþ, cumbitàyàþ prãti÷cetyumayaü pçùñato gamanena nayanapidhànena ca vidagdhaceùñitaråpakauñilyena tatsamarthanaü samarthanaråpamityatra karaõe lyuñ / ********** END OF COMMENTARY ********** lokasaüvyavahàrarupamanulvaõatvam, ekàsanasaüsthite, "pa÷càdupetya" "nayane pidhàya" "ãùadvaktritakandharaþ" iti copapàdakàni, eùàü yogaþ / anena ca vàcyopapattigrahaõavyagratayà rasatvàdau vyavahitapràya ityasyàguõatà / samatà ca prakràntaprakçtipratyayàviparyàsenàrthasya visaüvàditàvicchedaþ / sa ca prakramabhaïgaråpaviraha eva / spaùñamudàharaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) lokavyavahàreti---anyalokairapyevaü karaõàt / upapàdakànãti---sapatnyàdç÷yamànacumbanopapàdakànãtyarthaþ / asya guõatvàbhàvaü dar÷ayati---anena ceti / vàcyaü yaccumbanaü pa÷càdgamanàdinà tadupapattergrahaõaniùpàdane dhårttasya vyagratayà tadvodhàt boddhéõàü rasàsvàdo vyavahitapràya ityarthaþ / ki¤jiddhilambanàditibhàvaþ / prakrànteti---prakràntayoþ prakramyamàõayoþ prakçtipratyayayoþ sàmyamityarthaþ / spaùñamiti / prakramabhaïgadoùarahita÷loka evetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## samàdhi÷càyonyanyacchàyàyoniråpadvividhàrthadçùñiråpaþ / tatràyonirartho yathà--- "sadyomuõóitamattahåõacibukapraspardhi nàraïgakam / anyacchàyàyoniryathà--- "nijanayanaprativimbairambuni bahu÷aþ pratàrità kàpi / nãlotpale 'pi vimç÷ati karamarpayituü kusumalàvã" // atra nãlotpalanayanayoratiprasiddhaü sàdç÷yaü vicchittivi÷eùeõa nibaddham / asya càsàdhàraõa÷obhànàdhàyakatvànna guõatvam, kintu kàvya÷arãramàtranirvartakatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) ayoniranyairavarõitàrthaþ / anyacchàyàyoniranyavarõitàrthànusàrã, sadya iti / håõaþ pà÷càtyade÷avi÷eùãyayavanaþ, sa ca tàmravarõaþ / mattatvena càtitàmraþ , nàraïgakaü nàraïgaphalam àtitàmram / anyairavarõito 'yamarthaþ / nijanayaneti---kàpi kusumalàvã màlàkàrapatnã jale nijanayanapratibimbe nãlotpalabhrameõa taddharaõe pravarttya tadapràptyà pratàrità vàstavanãlotpale 'pi karamarpàyituü tadbhavati na veti vimç÷atãtyarthaþ / iyamanyavarõitàrthacchàyà / asya ceti---tanubhrameõa rasànupakàràditi bhàvaþ / ## (lo, å) ayoniþ pårvakavibhiradçùñor'thaþ / kàvya÷arãramàtranirvàhakatvametat prakàradvayavyatirekeõa kàvya÷arãrànirvàhàt / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacit "candram" ityekasmin padàrthe vaktavye "atrernayanasamutthaü jyotiþ" iti vàkyavacanam / ## (lo, ç) vàkyavacanamiti padasamåhàbhidhànam / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacit "nidàgha÷ãtalahimakàloùõsukumàra÷arãràvayavà yoùit" iti vàkyàrthe vaktavye "varavaõinã" iti padàbhidhànam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) prauóhiroja ityaparaþ parokta ojoguõaþ / tatra ca padàrthe vàkyaracanà vàkyàrthe ca padàbhidhà / pràdirvyàsasamàsau ca iti caturvidhà prauóhiþ parairuktà / tasya guõatvaü nocitam iti vaktuü tadãyaü padàrthe vàkyaracanetyàdikaü dar÷ayati---kvaci¤candra itãti / vàkyàrthe padàbhidhànaü dar÷ayati---kvacinnidàgheti / ÷ãtakàle bhaveduùõà grãùme ca sukha÷ãtalà / sarvàvayava÷obhàóhyà sà smçtà varavarõinã / iti varavarõinãlakùaõaü vyàsaü dar÷ayadi / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidekasya vàkyàrthasya ki¤cidvi÷eùanive÷àdanekairvàkyàrabhidhànamityevaüråpo vyàsaþ / kvacidvahuvàkyapratipàdyasyaikavàkyenàbhidhànamityevaüråpaþ samàsa÷ca, ## (lo, é) vàkyàrthanyàso yathà--- asau nànàkàro bhavati sukhaduþ khavyatikaraþ sukhaü và duþkhaü và prabhavati bhavatyeva bhavataþ / janastasmàdårddhaü bhavati na ca duþkhaü na ca sukham / iti asyaiva samàso yathà--- ÷råyatàü dharmasarvasvaü ÷rutvà caivàvadhàryyatàm / àtmanuþ pratikålàni pareùàü na samàcareti // iti ********** END OF COMMENTARY ********** ityevamàdãnàmanyairuktànàü na guõatvamucitam, ## (lo, ë) na guõatvam---ananyasàdhàraõarasopakàritàbhàvàditi bhàvaþ / iti / iti ÷rãsàhityadarpaõalocane guõaniråpaõo nàmàùñamaþ paricchedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** api tu vaicitryamàtràvahatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) kvacidekasyeti---ve÷eùàt vicchedavi÷eùàt khaõóakhaõóavàkyena kathanàdityarthaþ / yathà nàyaü paõóita ityekavàkyena vaktavye nàyaü vyàkaraõaü nàyaü tarkaü vettãtyàdikhaõóakhaõóavàkyena samasta÷àstràj¤ànakathanam / samàsaü dar÷ayati---kvacidåhviti / bahupratipàdyasya bahuvàkyapratipàdyasya yathà dar÷itavyàsaviparyyayaþ--evamàdãnàümiti / aujoguõatvena anyairuktànàü caturvidhaprauóhãnàmityarthaþ / vaicitryamàtreti tathà càlaïkàra evàyamityarthaþ / iti ÷rãmahe÷varanyàyàlaïkàrabhaññàcàryyaviracitàyàü sàhityadarpaõañãkàyàü guõavivecanàkhyasyàùñamaparicchedasya vivaraõam ********** END OF COMMENTARY ********** #<---tena nàrthaguõàþ pçthak // VisSd_8.16 //># tenoktaprakàreõa / arthaguõa ojaþ prabhçtayaþ proktàþ / iti sàhityadarpaõe guõavivecano nàmàùñamaþ paricchedaþ / ___________________________________________________ navamaþ paricchedaþ athodde÷akramapràptamalaïkàraniråpaõaü bahuvaktavyatvenollaïghya rãtimàha--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) udde÷eti---guõaàlaïkàrarãtaya ityudde÷e 'laïkàrasya pràguddiùñatvena tadullaïghayam ityarthaþ / tadullaïghane hetumàha---bahuvaktavyatveneti / etena såcãkañàhanyàyo dar÷itaþ / ## (lo, a) idànãü rãtiü niråpayitukàmaþ saügati karoti---athodde÷eti / bahuvaktavyatvena ullaïghyakamaü såcãkañàhanyàyàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) rasàdãnàmityàdipadàt samastàsaülakùyakramaparigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** rasàdãnàmarthàcchabdàrtha÷arãrasya kàvyasyàtmabhåtànàm / ## (lo, à) padànàü saïgañanà racanà arthàt vi÷iùñà, vi÷eùa÷ca vi÷eùalakùaõeùvabhivyaktaþ / rasàdãnàmiti / aïgasaüsthàvi÷eùo yathà loke àtmànamupakaroti tathà kàvyeùu / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---sà punaþ syàccaturvidhà // VisSd_9.1 //># ## sarãtiþ / tatra--- ## ## yathà---"anaïgamaïgalabhuvaþ--" ityàdi / rudrañastvàha--- asamastaikasamastà yuktà da÷abhirguõai÷ca vaidarbho / vargadvitãyabahulà svalpapràõàkùarà ca suvidheyà // atra da÷aguõàstanmatoktàþ ÷leùàdayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) anaïgamaïgalabhuva ityàdi vyàkhyàtam / ekapadasamastà na tvanekapadairderghasamastà / svalpapràõàni akùaràõi ãùat prayatnoccàryyàpi kakàrahakàràdãni yatra / ÷leùàdirda÷aguõàþ / ## (lo, i) lalitàtmikà sukumàrasvaråpà / vçttiþ samàsaþ / atra rudrañàcàryyamataprakañanam / ekasamastà ekapadasamàsayuktà, svalpapràõàkùarà mårddhnà mçdvçttetyàdivat na kaùñoccàraõãyavarõà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà---"ca¤cadbhuja--" ityàdi / puruùottamastvàha--- "bahutarasamàsayuktà sumahàpràõàkùarà ca gauóãyà / rãtiranupràsamahimaparatantrà stokavàkyà ca" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) àóambara uddatavarõaghañitaþ / puruùottastviti / anyàpekùayà pràklikhitabandha àóambaraþ; etanmate uktavarõànàmanuprasitatvaniyama iti vi÷eùastadàhaanupràsamahimaparatantreti / pàratantryaü vyàptiþ / astobhavàkya yatirahitavàkyà / ## (lo, ã) anupràsamahimaparatantrànupràsabahulà / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---varõaiþ ÷eùaiþ punardvayoþ / samastapa¤caùapado bandhaþ pà¤càlikà matà // VisSd_9.4 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) pà¤càlikàü rãtimàha---varõairiti / dvayoþ ÷eùairava÷iùñairvarõairityarthaþ / samastapa¤camapada iti atra padapadam akùaram / tena samàsagatapa¤camàkùara ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** dvayorvaidarbhogauóyoþ / yathà--- "madhurayà madhubodhitamàdhavãmadhusamçddhisamedhitamedhayà / madhukaràïganayà muhurunmadadhvanibhçtà nibhçtàkùaramujjage" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) madhurayeti / madhukaràïganayà bhramaryyà nibhçtàkùaraü guptàkùaramasphuñàkùaraü yathà syàttathà muhurujjage 'gãyata / kãdç÷yà madhurayà dhvanimadhuratayaiva tasyà madhuratà, tathà madhunà vasantena bodhitàyà udvodhitàyà màdhavãlatàyà madhuno makarandasya samçddhyà sampattyà samedhità dãptà medhà buddhiryasyàstàdç÷yà / tathonmadadvanibhçtà uccatvamevonmadatvam / atra makàranakàrau pa¤camavarõau samàsagatau / ********** END OF COMMENTARY ********** bhojastvàha--- "samastapa¤caùapadàmojaþ kàntisamanvitàm / madhuràü sukumàràü ca pà¤càlãü kavayo viduþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) kaõñhàraõakçto bhojasya sampatalakùaõamàha---bhojastviti / ojaþ kàntãti / sàbhipràyatvaråpeõa ojasà aujjvalyaråpayà kàntvà ca samanvitàmityarthaþ / madhuràüsukumàràü ceti / pçthak padatvaråpeõa màdhuryyeõa saukumàryeõa ca yuktàmityarthaþ / anaïgamaïgalabhuva iti vaidarbhyudàharaõe pa¤camamårddhàna eva varõà iti / na tatra samastapa¤camavarõaghañitapà¤càlãtvaprasaktiþ / madhurayetyàdipà¤càlyudàharaõe samàsagatà eva pa¤camavarõà iti na tatra pa¤camamårddhavarõaghañitavaidarbhotvaprasaktiþ / tatra màdhuryyavya¤jakairityatra bahuvacanàdatra madhukaràïganayà ityatra tadvya¤jakaikavarõamàtrasattvena tatprasaktyabhàvàt / ## (lo, u) ojaþ--kàntã tanmatoktau guõavi÷eùau / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, å) antarà sthitetyanena nàtyalpasamàsà na bahulasamàsà, evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "ayamudayati mudràbha¤janaþ padminãnàmudayagirivanàlãbàlamandàrapuùpam / virahavidhurakokadvandvabandhuvibhindan kupitakapikapolakroóatàmrastamàüsi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) ayamudayatãti / làñyudàharaõe tadubhayami÷raõaü dar÷ayiùyate / tadarthastu ayam arthàt såryya udayati / kãdç÷aþ / padminãnàü mudràyàþ saïkocasya bha¤janaþ tatpuùpavikà÷akaratvàt / tathà udayagiristhàyà vana÷reõyà navãnamandàrapuùpasvaråpaþ / virahaduþ khitasya cakravàkamithunasya bandhurmitraü tadvirahanà÷akatvàt / tamàüsi bhindan ca kupitasya vànarasya kapolakroóobhayavat tàmra÷ca / kopa÷àt kapolasya tàmratà kroóasya tu svàbhàvikã / atra bha¤janeti, mandàreti, dvandvabandhuriti, bhindanniti pa¤camamårddhavarõànàü vaidarbhoghañakatvaü taccheùavarõànàübahånàmevaü pà¤càlãghañakatvamityubhayami÷raõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ka÷cidàha--- "mçdupadasamàsasubhagà yuktairvarõairna càtibhåyiùñhà / ## (lo, ç) yuktaiþ saüyuktaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ucitavi÷eùaõapåritavastunyàsà bhavellàñã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ka÷cidàheti---làñãlakùaõamiti ÷eùaþ / mçdupadeti---padasamàsayorubhayatra mçdutvànvayaþ / yuktaiþ saüyuktairvarõairnacàtibhåyiùñhà, bhåyiùñhasaüyuktavarõarahitetyarthaþ / uciteti---ucitam uktadoùarahitaü vi÷eùaõaü påritam pratipàlitaü yena tàdç÷asya vastuno nyàsayuktà làñã bhavedityarthaþ / etadapyuktodàharaõe eva sambhavati / tattadguõavya¤jakànàü varõàdãnàü tattadguõavya¤janàrthamupàdeyatvenoktatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** anye tvàhuþ--- "gauóã óambarabaddhà syàdvaidarbho lalitakramà / pà¤càlã mi÷rabhàvena làñã tu mçdubhaiþ padaiþ" // ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) kvacittattadrasàbhàvena tadguõavya¤janàrthamanupàdeyatve 'pi vaktràdyaucityàd anyathà racanàdaya ityàha---kvacidvaktràdãti / tadguõavya¤janàbhàve 'pi tannibandha evànyathàtvam / ## (lo, é) iha saïghañanàdãnàü guõaparatantratve 'pi vi÷eùamàha--kvaciditi / yadàha sarvatraiva rasà÷rità racanàdayo vaktràdyapekùàyàü tu ki¤cittaràtamyamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** vàktradãtyàdi÷abdàdvàcyaprabandhau . racanàdãtyàdi÷abdàdvçttivarõau / tatra vaktraucityàdyathà--- "manthàyastàrõavàmbhaþ plutakuharacalanmandaradhvànadhaãraþ koõàghàteùu garjatpralayaghanaghañànyonyasaïghaññacaõóaþ / kçùõàkrodhagraóhåtaþ kurukulanidhanotpàtanirghàtavàtaþ kenàsmatsiühanàdapratirasitasakho dundubhistàóito 'yam" // atra vàcyakrodhàdya(na) bhivya¤jakatve 'pi bhãmasenavaktatvenoddhatà racanàdayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) manthàyastetyàdi---raõasthale dundubhi÷abdaü ÷rutvà bhãmasyeyaü pçcchà / kenàyaü dundubhistàóitaþ--tàóanena janitaþ / yathà ÷rute vi÷eùaõànàü dundubhau anvayaþ / ÷abdaþ kãdç÷aþ / manthanena mathanena àyastasya pràptàyàsasyàrõavasyàmbhasàpulutaü vyàptaü kuharaü guhà yasya tàdç÷asya calataþ mandarasya dhvànavat dhãraþ / koõasya vàdanadaõóasyàghàteùu tàóaneùu satsu / garjjantyàþ pralayaghanaghañàyà anyo 'nyasaüghaññanena caõóaþ / yadvà--- óhakkà÷atasahastràõi bherã÷ata÷atàni ca / ekadà yatra vàdyante koõàghàtaþ sa ucyate // yatreti nimittasaptamyàü yàdç÷a÷abdanimittaü óhakkàdaya ekadà tàóyante sa ÷abdaþ koõaàghàta ityarthaþ / tathà ca tàdç÷a÷abdeùu madhye ayaü garjjat ityàdi caõóa ityarthaþ / kçùõàyà draupadyàþ krodhasya agradåtaþ tatpravarttakatvàt kurukulanidhanasåcaka utpàtabhåto nirghàtavàta÷ca ityarthaþ / atreti vàcyapadamatra pratipàdyaparaü tathà ca lakùyasya dundubhi÷abdasya ityarthaþ / ## (lo, ë) manthàyastetyàdau kodhàvya¤jakatvaü vàkyasya ca nàñakaråpasyàbhineyaduþ- khàvahatvàt / anucitamapi dãrghasamàsàntatve 'pi vi÷eùamàha---dhãroddhato bhãmaseno vakteti nànaucityamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vàcyaucityàdyathodàhçte "mårdhavyàdhåyamàna---" ityàdau / ## (lo, e) mårddhavyàdhåyamànetyàdau ca na vaktraucityam, nàñakàntaþ pàtitvàcca uktaprakàreõa prabandhaucityamapi / kintu kàvyasya uddhatàrthaprakà÷akatvàduddhataracanà / ********** END OF COMMENTARY ********** prabandhaucityàdyathà nàñakàdau raudre 'pyabhinayapratikålatvena na dãrghasamàsàdayaþ / evamàkhyàyikàyàü ÷çïgàre 'pi na masçõavarõàdayaþ / kathàyàü raudre 'pi nàtyantamuddhatàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) àkhyàyikàkathe prabandhavi÷eùau / iti ÷rãmahe÷varanyàyàlaïkàrabhaññàcàryyakçtàyàü sàhityadarpaõañãkàyàü rãtiniråpaõakhyasya navamaparicchedasya vivaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyadapi j¤eyam / ## (lo, ai) àkhyàyikàdilakùaõamuktameva / àkhyàyikàyà gadyamayaprabandhatvenagadyasya ca vikañabandhadãrghasamàsabahulapràcuryyautityàt tatra ÷çïgàre 'pi na pràyeõa sukumàraracanàdiþ / yaduktaü dhvanikçtà--- "rasabaddhoktamaucityaü bhàti sarvatra saü÷rità / racanàviùayàpekùaü tattu ki¤cid vibhedavat" // iti kathàprabandhasya gadyamayatve 'pi ÷çïgàrarasamayatvàdraudàdirasaprave÷e 'pi nàtyantamuddhataracanàdayo vidheyàþ / evamanyadapi / yaduktaü dhvanikçtà---"sandànikàdiùu vikañabandhaucityàd madhyamasamàsadãrgharamàse eva saïghañane" / iti ÷rãsàhityadarpaõalocane rãtiviveko nàma navamaþ paricchedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iti sàhityàdarpaõe rãtivivecano nàma navamaþ paricchedaþ / ___________________________________________________ da÷amaþ paricchedaþ ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) athàvasareti / udde÷yakramalaïghanàt, na tu tatkramapràptaniti bhàvaþ / ## (lo, a) idànãmalaïkàraü niråpayitukàmo 'vatàrayati--atheti / alaïkàrànàhasvaråpato vi÷eùata÷cetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athàvasarapràptànalaïkàrànàha-- #<÷abdàrthayorasthirà yo dhrarmàþ ÷obhàti÷àyinaþ / rasàdãnupakurvanto 'laïkàràste 'ïgadàdivat // VisSd_10.1 //># yathà aïgadàdayaþ ÷arãra÷obhàti÷àyinaþ ÷arãriõamupakurvanti, tathànupràsopamàdayaþ ÷abdàrtha÷obhàti÷àyino rasàderupakàrakàþ / ## (lo, à) yatheti / ÷abdàrtha÷obhàti÷àyitvamàtreõàlaïkàratvam / tathàhi rasàdyadhyavasàyapçthakyatnanivarttyasya yamakàderekaråpànubandhanavato 'nuprasàsyàsamãkùya vinive÷itasya råpakàde÷ca rasànupakàritvàdalaïkàratà / yaduktaü dhvanikçtà--- "yamakàdinibandheùu pçthak yatno 'sya jàyate / ÷aktasyàpi rasàïgatvaü tasmàdeùàü na vidyate" // ÷aktasyàpyasya kaveþ / yamakaduùkaràdãnàü yathà--- "÷çïgàrasyàïgino yatnàdekaråpànubandhanàt / sarveùveva prabandheùu nànupràsaþ prakà÷akaþ" // iti råpakàdeþ samãkùya nive÷anaü ca tenaivoktam--- "vivakùàtatparatvena nàïgitvena katha¤cana / kàle ca grahaõatyàgo nàti nirvahaõaiùità // nirvyåóhàvapi càïgatve yatnena pratyavekùaõam / råpakàderalaïkàravargasyàïgatvasàdhanam // iti // "kapole patràlã karatalanirodhena mçdità nipãto ni÷vàsairayamamçtahçdyo 'dhararasaþ / muhuç kaõñhe laganaþ taralayati bàùpaþ stanatañaü priyo manyurjàtastava niranurodhe ! na tu vayam" // kapole gaõóasthale, patràlã patraracanà, karatalanirodhena pàõitalapãóanena, mçdità pramçùñà / ni÷vàsairamçtahçdyo 'mçtavanmadhuro 'dhararasaþ, nipãtaþ àhataþ / bàùpaþ a÷ru, kaõñhe lagnaþ saktaþ sana, stanatañaü, kucapràntaü, muhuþ punaþ punaþ taralayati kampayati / evamanena prakàreõa nàyako nàyikàmupàlabhate / manyuþ krodhaþ, tava priyo jàtaþ ayi niranurodhe ! anaïgãkçtànuvarttane ! vayaü priyà hitàþ na bhavàmaþ iti sambandhaþ / atra patràlãmarddanavàyàpàreõa saubhàgyahàrã manyuþ tava priyo jàta ityanena tvadanurodhakàriõo vayaü tava hità na bhavàma ityanena ca upàlambho gamyate / nàyikà, svãyà madhyà, nàyakastu ÷añhaþ / mànakçto vipralambha÷çïgàraþ / atra sopalambhavacanaü narma / àkùepo 'laïkàraþ"ityàdau / mama tàtapàdànàü prabhàvatãpariõaye prabhàvatãvarõanaü yathà--- kalàkulagçhaü manaþ--patagapa¤jaraü kàminàü va÷ãkaraõabheùajaü, paramakau÷alaü vedhasaþ / jagadvijayakarmaõi smaramahãbhujaþ kàrmaõaü dç÷ornigaóabandhanaü trijagatàü paraü bhåùaõam // ityàdau alaïkàraõàü nirvàhakarasasambandhàkùiptacetasaþ kaverapçthak-yatnanivarttyatvàt na doùaþ, ityato 'tãvarasaparipoùakatvam / yaduktaü dhvanikçtà--- rasàkùiptatayà yasya bandhaþ ÷akyakiyo bhavet / apçthakyatnanirvarttyaþ so 'laïkàro dhvanermataþ / tathàlaïkàrantaraõi niråpyamàõadurghañanànyapi rasasamàhitacetasaþ pratibhànavataþ kaverahaüpårvikayà paràpatanti / yathà--- "iyamamlãpatta÷amanã tridoùadamanã bubhukùukamãnayà / marttyànàmamçtavañã rasagandhakaparpañã jayati" // ityàdau / satyapi rase tamapi nopakurvanti anupràsàdayaþ / yathà---"auvaññai ullaññai" ityatra anupràsaþ / "mitre kvàpi gate saroruhavane baddhànane tàmyati kandatsu bhramareùu vãkùya dayità sannaü puraþ sàrasam / cakàhvena viyoginà bisalatà nàsvàdità nojjhità kaõñhe kevalamargaleva nihità jãvasya nirgacchataþ" // ityatra coddãpanaråpàyà bisalatàyàþ prayatnajãvaharaõàvasànopakàrakatvàt jãvananirodhàrgalaråpotprekùàyàü vipralambha÷çïgàratadàbhàsayorananuguõatvànnàlaïkàraþ rasasyopakàrakaþ / iha nopameti utprekùàniråpaõe vakùyate / tadeva suùñhåktaü ÷abdàrtha÷obhàti÷ayadvàreõa rasàderupakàrakà alaïkàrà iti / ********** END OF COMMENTARY ********** alaïkàrà asthirà iti naiùàü guõavadàva÷yarakã sthitiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) naiùàü guõavaditi---màdhuryyàdãnàü ÷çïgàràdivyàpakatvàt tatra teùàmava÷yasthiteþ / ## (lo, i) asthirà iti---kàrikàpamanådya vivçõoti / naiùàmiti--guõàdãnàü vàkyeùvanvayavyatirekànuvidhàyino rasasya dharmatvena avasthitiþ / alaïkàràõàü ca kvacidabhàve 'pi na kàvyatvahànirityarthaþ / yathà guõà rasasya sthiradharmàstathà naite ÷abdàrthayoþ / evaü ÷abdàrthayoranupacaritadharmatvenàsthiratvena ÷abdàrtha÷obhàdhànadvàreõa rasopakàrakatvena ca guõavyatiriktatvamalaïkàràõàü dar÷itam / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷abdàrthayoþ prathamaü ÷abdasya buddhiviùayatvàcchabdàlaïkàreùu vaktavyeùu ÷abdàrthàlaïkàsyàpi punaruktavadàbhàsasya cirantanaiþ ÷abdàlaïkàramadhye lakùitatvàtprathamaü tamevàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) tatràdau punaruktavadàbhàsasya ÷abdàrthobhayàlaïkàratve ÷abdàlaïkàratayà kathanabãjaü pradar÷ayaüstamàha---÷abdàlaïkàrasyàpãti / ## (lo, ã) samapratãtyavatàryya tadbhedànàha--÷abdàrthayoriti / àha lakùayatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àpàtato yadarthasya paunaruktyena bhàsanam / punaruktavadàbhàsaþ sa bhinnàkàra÷abdagaþ // VisSd_10.2 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) àpàtato yadarthasyeti / àpàtata eva na tu praõidhàne 'pyarthapaunaruktyam / bhinnàkàra÷abdatvena paunaruktyaprasaktistu nàstyeva / ## (lo, u) àpàtataþ paunarukatyàvabhàsanaü, punaruktivat pratyayaþ, paryyavasàne tu na tathà / ataþ punaruktavadàbhàsa ityarthavannàmàlaïkàraþ / bhinnàkàra÷abdaga ityanena yamakavyavacchedaþ / atra "navapalà÷apalà÷avanaü puraþ" ityàdàvapi àpàtataþ paunaruktyàvabhàsanaü; kintu tadekaråpa÷abdagatam / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- bhujaïgakuõóalã vyakta÷a÷i÷ubhràü÷u÷ãtaguþ / jagantyapi sadàpàyàdavyàccetoharaþ ÷ivaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) bhujaïgakuõóalãti / ÷ivo jagantyapi sadàpàyàdavyàd avatu / kãdç÷aþ, bhujaïgaråpakuõóalavàn; tathà vyaktena ÷a÷inaþ ÷ubhràü÷unà ÷ãtaþ ÷ãtalaþ gaurvçùaþ yasya tàdç÷aþ / cetoharaþ manoharaþ / ## (lo, å) kuõóalã sarpaþ; kuõóalavàü÷ca / ÷a÷isubhràü÷u÷ãtagu÷abdàstraya eva àpàtata÷candràrthàþ / paryyavasàne tu ÷a÷inaþ ÷ubhrà ujjvalà yeü'÷avaþ tadvat ÷ãtà gàvaþ kàntayo yasya iti / apàyàt apàyataþ avyàt rakùatàt / haraþ sadà÷ivaþ manohara÷ca / atra pàyàditi pàdhàtoþ, avyàditi avadhàtoþ rakùaõàrthasya liïantatve paunaruktyàvabhàsaþ / paryyavasàne tu sandhihetukaü luptamakàramàdàyàpàya÷abdasya subantatvamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhujaïgakuõóalyàdi÷abdànàmàpàtamàtreõa sarpàdyarthatayà paunaruktyapratibhàsanam / paryavasàne tu bhujaïgaråpaü kuõóalaü vidyate yasyetyàdyanyàrthatvam / "pàyàdavyàt" ityatra kriyàgato 'yamalaïgàraþ, "pàyàt" ityàsya "apàyàt" ityatra paryavasànàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) apàyàdityatra paryyavasànàditi / pra÷liùñàkàrapratisandhànàt tatra paryyavasànam / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhujaïgakuõóalã" iti ÷abdayoþ prathamasyaiva parivçttisahatvam / "haraþ ÷ivaþ" iti dvitãyasyaiva / "÷a÷isubhràü÷u" iti dvayorapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) prathamasyaiveti / sarpakuõóalãtyukte 'pi paunaruktyasya bhànàt / dvitãyasyaiveti / parivçttisahatvamityanvayaþ / mçóo bhava ityuktàvapi tathàtvàt / dvayorapãti / parivçttisahatvàmityanvayaþ / candra÷ãtàü÷upadadàne 'pi tathàtvàt / ## (lo, ç) asya ca ÷abdàrthàlaïkàratve hetumàha---bhujaïgeti / parivçttisahatvam; ahi--kuõóalã, sarpakuõóalãtyàdyuktàvapi paunaruktyàvabhàsatà / tenàtra kuõóalãti padasya na parivçttisahatvam / evaü "haraþ ÷ivaþ' ityàdàvapi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhàti sadànatyàgaþ" iti na dvayorapi / iti ÷abdaparivçttisahatvàsatvàbhyàmasyobhayàlaïkàratvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) bhàtãti / bhàti sadànatyàgaþ sthiratàyàmiti kàvyaprakà÷oktyaikade÷apradar÷anamidam / tatra bhavàn sadà anatyà paranatiràhityena bhàtãti / sthiratàyàmagaþ parvata÷cetyarthaþ / tatra dànatyàgapadapaunaruktyàvabhàsaþ / atra na dvayorapi parivçttisahatvam / ## (lo, é) tçtãyàdau ca dànatyàgàbhyàü saha varttate iti paunaruktyàvabhàsaþ / sadà sarvadà anatvà, anamanena, agaþ parvata iti paryyavasànam / na dvayordànatyàgayoþ / parivçttisahatvàsahatvàbhyàü kvacit parivçttisahatvàdarthàlaïkàratva; kvacittadasahatvàcchabdàjaïkàratvaü, doùaguõàlaïkàràõàü ÷abdàrthagatatvena vyavasthiteranvayavyatirekàbhyàü niyamanàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## svaramàtrasàdç÷yaü tu vaicitryàbhàvànna gaõitam / rasàdyanugatatvena prakarùeõa nyàso 'nupràsaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) anupràsàlaïkàramàha---anupràsa iti / svaramàtrasàdç÷yamitimàtrapadàt vya¤janasàmyavyudàsaþ / tena "ke vàte sevayà de÷e gehe ca lebhire ya÷a"ityatra nànupràsaþ / vya¤janamàtrasàmye tu kupitakapikapoletyàdau anupràsa eva / kvacidubhayasàmye 'pi yathà---"dhåtacåtaprasåna" iti / yathà và---"guõasindhuþ satàü bandhusatvabandhustvaparo janaþ / "kevalaü svaramàtrasàmyaü vyudastaü bodhyam / anupràsapadavyutpattimàha---rasàdyeti / anugama÷ca vya¤janà / anupàrasavi÷iùñapadavàkyàbhyàü rasàdivya¤janàt / àdipadàd vakturvaidagdhyaparigrahaþ / ## (lo, ë) anupràsa iti---svaravaiùamye 'pi ÷abdasàmyamityatra ÷abdà vya¤janànyeva / svaràõàü svarànàdhàratvàt / tenaiùà bàlàyàtãtyàdau svaramàtrasya asakçdàvçttàvapi vya¤janavaisàdç÷ye càrutvàbhàvasya sahçdayasaüvedyatvànnàlaïkàraþ / etadevoktaü vçttau svaramàtra ityàdinà / ki¤ca svarasya vaiùamye 'pi ityanena "kàverã vàrã" tyàderetadavàhyatvam / api÷abdàt "darduraduradhyavasàya sàyam" ityàdau dura÷abàdasàmye svarasàmye 'pyanupràsatvam / "navapàla÷apalà÷avanaü pura" ityàdau yamakasyàpavàdatvenànupràsabàdhakatà / darduradura ityàdau prathamadura÷abdadakàrasya mårdhri rephalogànna yamakam / duradhyavasàya sàyamityàdau cànusvàrayogàdanuprasà eva na yamakam / "àkarõya karõamadhuràõã" tyàdau ca prathamakarõa÷abdasya svataþ svaràyoge 'pi dvitãyakarõa÷abdaniùñhasvabhàvàt svaravaiùamyam / naitrànandena candreõa màhendrã digalaïkçtetyàdau nakàrarapheyuktadakàrayordåràvasthànàd anupràsàbhàvabuddhirna kàryyà, saüskàravicchedàbhàvàd yaduktaü--"pårvànubhavasaüskàrabodhanãyetyadårate"ti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tatra chekànupràsalakùaõamàha---cheka iti / vya¤janasaïgatvamatra ekavya¤janabhinnatvamàtraü vivakùitam / tena dvayostùàdãnàü ca tathàtvam / ## (lo, e) tad bhedànàha / saïgha÷abdenàtra naikasya vya¤janasyàsakçdekavàramanekadhà svaråpataþ kramata÷ca / etadevoktaü vçttàvanekadhetyàdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** cheka÷chekànupràsaþ / anekadheti svaråpataþ kramata÷ca / rasaþ sara ityàde kramabhedena sàdç÷yaü nàsyàlaïkàrasya viùayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) anekadheti / varõànàmànupårvyà÷ca sàmyamityanekadhàtvam / ãdç÷aikadhàtvaü sàmyànupràsasya viùaya ityàha---sarorasa iti / na caivaü varõairànupårvyàcca sàmye 'nupràsàd yamakàbhedaprasaktiriti vàcyam; tatra svarasyàpi sàmyena etad bhedàt / ## (lo, ai) rasa rasa ityatra rasayoþ svaråpata eva sàmyaü, na tu kamataþ / kauvarau vàrãtyàdau varayoriva kamato 'pi / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõaü mama tàtapàdànàm-- "àdàya bakulagandhànandhãkurvan pade pade bhramaràn / ayameti mandamandaü kàverãvàripàvanaþ pavanaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) àdàyeti---bhramaràõàmandhãkaraõaü gandhalobhena tadanusaraõamàtreõa viùayàntaràdar÷anam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra gandhanandhãtisaüyuktayoþ, kàverãvàrãtyasaüyuktayoþ, pàvanaþ pavana iti vya¤janànàü bahånàü sakçdàvçttiþ / cheko vidagdhastatprayojyatvàdeùa chekànupràsaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) varõadvayasyàpi saüghapadàrthatvenàtra vivakùaõattyoranekavarõànàü càtra sakçttvaü dar÷ayati---atreti / tatprayojyatvàdeveti / tathà ca chekapadaü tatprayojye niråóhalàkùaõikam / evaü ca vçttyanupràsasyàpi vidagdhaprayojyatve 'pi tatra råóhyabhàvàt na chekapadaprayogaþ / ## (lo, o) saüyuktayornakàradhakàrayoþ / cheka ityàdinà pårvaprasiddhasya nàmnaþ katha¤cinniruktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) anekasyeti / anekasyàrthàd vya¤janasya ekadhà sàmyam ekaþ / anekadhàpi vàsakçt sàmyaü dvitãyaþ, asakçdityanena chekànupràsavyavacchedaþ / ekasya vya¤janasya sakçdasakçd và sàmyamiti dvàviti caturddhà vçttyanupràsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ekadhà svaråpata eva, na tu kramato 'pi / anekadhà svaråpataþ kramata÷ca / sakçdapãtyapi ÷abdàdasakçdapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) vçttyanupràsamàha---anakasyekadheti / tatraikadhà padàrthaü vyàcaùñe---svaråpata eveti / vya¤janavarõasvaråpata ityarthaþ / asakçd vàpyanekadhetyatrànekadhàtvaü vyàcaùñe---anekadheti / aütra anekasyetyasyànvayaþ, tathà cànekasyànekadhà sakçttve chekaþ / asakçttve tu vçttyanupràsaþ / "ekasya sakçdapi" ityatràpikàrasamucitaü dar÷ayati---sakçdapãtyapi÷abdàditi / ekasya sakçttve anupràsastu na kàvyaprakà÷asammataþ / jàtacyutetyatra vaicitryànanubhavàt / svarasàdç÷yasattve tu tasyàpi sammato yathà "dhåtacåtaprasåna" ityatra / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "unmãlanmadhugandhalubdhamadhupavyàdhåtacåtàïkura- krãóatkokilakàkalãkalakalairudrãrõakarõajvaràþ / nãyante pathikaiþ kathaü kathamapi dhyànàvadhànakùaõa- pràptapràõasamàsamàgamarasollàsairamã vàsaràþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) unmãladityàdi / "kàkalã tu kalau såkùme dhvanau tu madhurà sphuñe" ityamaraþ / tadråpaiþ kalakalaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "rasollàsairamã" iti rasayorekadhaiva sàmyam, na tu tenaiva krameõàpi / dvitãye pàde, kalayorasakçttenaiva krameõa ca / prathame ekasya makàrasya sakçt, dhakàrasya càsakçt / rasaviùayavyàpàravatã varõaracanàvçttiþ, tadanugatatvena prakarùeõa nyasanàdvçttyanupràsaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra anekasyaikadhàsakçttvaü dar÷ayati---rasollàsairamã iti / rasayoriti---raseti rephasakàrayorànupårvoràhityàdekadhà / kalyoriti---kokilakàkalãkalavalairityatretyarthaþ / ekasya sakçttvamasakçttvaü dar÷ayati---prathame iti / dhåtacåtetyatra takàrasya / madhugandhalubdhamadhupetyatra dhakàrasyetyarthaþ / samàsametyatra tu anekadhànekasya sakçttvàccheka evetyatastanna dar÷itam / vçttyanupràsa ityatra vçttipadàrthaü vyàcaùñe---rasaviùayeti / rasaviùayo vàyapàraþ vya¤janà, tadvatyàü vasturacanàyàü vastunor'thasya ÷abdena racanàyàü vçttisaüj¤à ityarthaþ / tatrànuprasa÷abdàrthaü yaujayati--tadanugatatveneti / tàdç÷aracanàsambandhatvenetyarthaþ / prakarùa÷ca varõasàmyam / ## (lo, a) pràõasamàsamàgametyatra ca yamakatvaü vakùyate / yadyapi llàsairamã vàsarà ityatra ca sarayoranekadhà sàmyahetukena chekànupràsenasahaikadhàsàmyabhedasya vçttyanupràsabhedasya ekavàcakànuprave÷aråpaþ saïkaro vakùyate; tathàpi vàsara÷abdamagaõayitvà vçttyanupràsabhedakathanam / evamanyatra / rasaviùayeti / rasaviùayaþ svàdànupràõako vyàpàro vçttiþ / vçttyate 'nayà ÷abdo rasavya¤janayeti vyutpattyà / tena nadvatã uktarãtyà ÷çïgàràdirasaupayikakomalaparuùamadhyamavarõàrabdhà vàpi racanà vçttirupacàràditi bhàvaþ / tadanugatatvena tayà vçttyopalakùitatvena / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ÷rutyanupràsàkhyamanupràsàntaramàha---uccàryyatvàditi / varõasàmyàbhàve 'pi ekasthànoccàryyatvasàdç÷yàdityarthaþ / ## (lo, à) uccàryyatvàditi--dvayorbahånàü và vya¤janànàü tàlavyatvena dantyatvenàdi÷abdàt kaõñhyatvàdinà sàmyaü ÷rutyanupràsa ityarthaþ / imaü ca ÷rutyanupràsaü "nive÷ayati vàgdevã kasyacit pratibhàvataþ ' ityàdãnà pra÷aüsanti pràcyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "dç÷à dagdhaü manasijaü jãvayanti dç÷aiva yàþ / viråpàkùasya jayinãstàþ stumo vàmalocanàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) dç÷à dagdhamiti---viråpàkùasya jayinãstà vàmalocanà ahaü stuve / locanasya viråpatvasundaratvàtmakavàmatvàbhyàü jayaparàjayàvuktvà kriyàbhàyàmapyàha---dç÷à dagdhamiti / hareõa manasijasya dç÷à dàhastàbhistu kañàkùaråpayà dç÷à jãvanamato 'pi jayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "jãvayanti" iti, "yàþ" iti, "jayinãþ" ita / atra jakàrayakàrayorekatra sthàne tàlàvuccàryatvàtsàdç÷yam / evaü dantyakaõñhyànàmapyudàhàryam / eùa ca sahçdayànàmatãva ÷rutisukhàvahatvàcchratyanupràsaþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) antyànuprasàkhyamanupràsàntaramàha---vya¤janaü cediti / yathàvasthamiti / anusvàreõa visargeõa và vi÷iùño 'vi÷iùño và yaþ svaraþ kevalo và pårvapàdasya pårvapadasya và ante uccaritastàdç÷asvaravi÷iùñàvasthaü vya¤janaü cedàdyena svareõa svapårvabhåtasvareõa saha àvarttyate tadàntyànupràsa ityarthaþ / tat saüj¤àvyutpattimàha antayojyatvàditi / yathà ekapàdànte dhãraþ anyapàdànte vãraþ iti, yathà và ekapàdànte sàramanyapàdànte hàramiti / evaü kàrã hàrãti svaramàtre / ********** END OF COMMENTARY ********** yathàvasthamiti yathàsambhavamanusvàravisargasvarayuktàkùaravi÷iùñam / eùa ca pràyeõa pàdasya padasya cànte prayojyaþ / padàntago yathà mama-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) yathàvasthamiti vyàcaùñe---yathàsambhavamiti / anusvaravisargasvaràõàmanyatarasambhavo yathàsambhavapadàrthaþ / akùaravi÷iùñamityatra yathàvasthaü bodhyam / antyayojyatvaü vyacaùñe---eùa ceti / pràyeõa ityanena pajjhañikàdicchandaþ svevàsya sambhavo nànuùñhubàdàviti dar÷atam / ********** END OF COMMENTARY ********** ke÷aþ kà÷astavakavikàsaþ kàyaþ prakañitakarabhavilàsaþ / cakùurdagdhavaràñakakalpaü tyajati na cetaþ kàmamanalpam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) ke÷aþ kà÷eti---jarata uktiriyam / kà÷apuùpastabakavad dhavalaþ ke÷aþ prakañitasya vakrasya kubjasya karabhasya kari÷àvakasyaiva vilàso yasya kàyastàdç÷aþ / tathàpi ceto 'nalpaü bahu kàmamabhilàùaü na tyajatãtyarthaþ / tathàpãtyàkàïkùàbalalabhyam / atra kà÷alàsa÷abdau svavisargàntyasvaravi÷iùñàntyavya¤janau / kalpànalpa÷abdau sànusvàràntyasvaravi÷iùñantyavya¤janau / taccàntyavya¤janaü tatpårvasvareõa sahavçttam / ## (lo, i) vya¤janamiti / ke÷a ityatra yathàsambhavamiti vacanàt saüyuktàkùararahito vikà÷a ityatra ÷akàraþ svaravisargayuktaþ kakàrasthitenà'kàreõa saha / vilàsa ityatra lakàrasthitenà'kàreõa saha varttate / kalpamityatra lakàraråpaü vya¤janaü pakàranusvarayuktaü, kakàrasthitenàkàreõa saha / analpetyatra nakàrasthitenàkàreõa sahetyarthaþ / pràyeõa iti vacanàt mama tàtapadànàü lakùbhãstave yathà--- "÷rutàdhãtà gãtà ÷rutibhiravigãtàkhilaguõà guõàtãtà bhãtàbhayakçdavinãtàpacayadà / natiprãtà pãtàmbarasupariõãtàmaravadhå- dç÷à pãtà sphãtà malaruciparãtà vijayatàm" // ityàdau kvaciddantyayojyatvàbhàve 'pyayamanupràso dç÷yate / asya ca pràcãnoktàlaïkàrebhyaþ pçthaganubhavasiddha÷camatkàravi÷eùa iti pçthagalaïkàratvam / ********** END OF COMMENTARY ********** "mandaü hasantaþ palakaü vahantaþ" ityàdi / #<÷abdàrthayoþ paunaruktyaü bhede tàtparyamàtrataþ / làñànuprasa ityukto--># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) làñànupràsakhyamanupràsamàha---÷abdàrthayoriti / ÷abdadvayàrthayorityarthaþ / paunaruktyaü punaþ punaþ kathanam / tata÷ca punaruktidoùaprasaktàvàha---bhede iti / tàtparyyamudde÷yavidheyatàviùayam / màtrapadàdarthabhedo vyàvarttyati / ## (lo, ã) ÷abdàrthayoriti / tàtparyyamanyaparatvaü, taccàrthàntarasaükramitasvaråpaü tacchabdena vidheyatayà prakçtopayogàrthavivakùaõàt tanmàtreõa, na tu svaråpeõa bhedo vi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam--- smeraràjãvanayane nayane kiü nimãlite / pa÷ya nijiütakandarpaü kandarpava÷agaü priyam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) smeraràjãveti---nàyaükaü dçùñvà krodhànnimãlitàkùãü màninãü pratisakhyà uktiriyam / råpeõa kandarpanirjetàpi tvadanuràgàt tvadva÷agastathà càtra mànànaucityamiti bhàvaþ / atra àdye nayanakandarpapade udde÷yatàtparyyake 'ntye tatpade tu vidheyatàtparyyake ityato bhedaþ / padàrthau tu abhinnau màtrapadàt prakçtyarthasya eva bhedavyàvçttirna tu pratyayàrthasya / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vibhaktyarthasya paunaruktye 'pi mukhyatarasya pràtipadikàü÷adyotyadharmiråpasya bhinnàrthatvàllàñànupràsatvameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) ityato vibhaktyarthabhedaü dar÷ayati---atra vibhaktyarthasyeti / mukhyatarasyeti / pràtipadikàü÷au nayanakandarpapade, taddyotyasya, tadvodhyasya dharmiråpasya nayanakandarpàtmakasya arthasya prakçtyarthànvitasvàrthabodhakatvena asvatantrapratyayàpekùayà svàtantryàd mukhyatarasyàbhinnatvàd ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "nayane tasyaiva nayane ca" / atra dvitãyanayana÷abdo bhagyattvàdiguõavi÷iùñatvaråpatàtparyamàtreõa bhinnàrthaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) yatra tu prakçtyarthasyàpi bhedastatra na làñànupràsatvamityàha---nayane iti / atra dvitãyanayana÷abdasya bhàgyavattàdãtyarthe tàtparyàt tàtparyyasyaiva pràtipadikàrthasyàpi bheda iti dar÷ayati---atra hãti / tathà ca arthàntarasaükramitavàcyalakùaõàviùaya evàyaü na làñànupràsa ityuktam / ataeva arthàntaüsaükramitavàcyalàñànupràsayoþ kathitapadàdoùatàkathane pçthagena taddvayamuktam / ## (lo, u) atreti / vibhaktyoþ supoþ / dharmiråpasya cakùuràdiråpasya / vibhaktãtyupalakùaõaü; tena liïgavacanayorapi / evaü supratipattaye 'sandigdhamudàharaõaü dar÷ayitvà sandigdhaü dar÷ayati-nayane iti / tàtparyyamàtreõa na tu svaråpeõa / iha ca paunaruktyapratibhàsamàtramalàïkàraþ,na tu pratãyamàno vi÷eùaþ tasya gåóhatvàdiguõãbhàvahetutvàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "yasya na savidhe dayità davadahanastuhinadãdhitistasya / yasya ca savidhe dayità davadahanastuhinadãdhitistasya" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) asya ekapade iva anekapadeùvapi sambhavaü dar÷ayati---yathà và / yasya teti---atra prathamàrdhe davadahane tuhinadãdhititvaü vidheyamatàpakaratvàt / ## (lo, å) eùa ca bahupadaniùñho 'pi sambhavatãti tatrodàharaõànyàha---yathà veti / yasya na savidhe dayitetyàdau prathamàrdhe tuhinadãdhitirdavadahanaþ dvitãyàrdhe davadahanaþ tuhinadãdhitiriti sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atrànekapadànàü paunaruktyam / eùa ca pràyeõa làñajanapriyatvàllàñànupràsaþ / #<--'nupràsaþ pa¤cadhà tataþ // VisSd_10.7 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) pa¤cadheti---chekànupràsaþ, vçttyanupràsaþ, ÷rutyanupràsaþ, antyànupraso làñànupràsa÷ceti pa¤cadhà / kàvyaprakà÷e tu làñànupràsasyaiva pa¤cadhàtvamuktam / ## (lo, ç) upasaüharati---anupràsa iti / ********** END OF COMMENTARY ********** spaùñam / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) yamakanikaramàha---satyartha iti / arthe sati pçthagarthàyàþ padasaühateþ tenaiva krameõa àvçttirityarthaþ / atra làñànupràsavàraõàya pçthagarthàyà ityava÷yaü deyam / tathà ca ÷amarate 'maratejasãtyatra yamakitabàgayoþ dvayoþ "samarasamaraso 'ya" mityatra ekatarasya nirarthakatve pçthagarthàyà ityuktyanaucityamaþ ator'the satyuktamityàha / ********** END OF COMMENTARY ********** atra dvayorapi padayoþ kvacitsàrthakatvaü, kvacinnirarthakatvam / kvacidekasya sàrthakatvamaparasya nirarthakatvam / ata uktam--"satyarthe" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) atra dvayorapãti / dvayorekatarasya và arthàsattve tu svaravya¤janasaühateþ tenaiva krameõa àvçttirityevameva lakùaõàntaramityabhipràyaþ / ubhayànugamastu ekàrthàbhinnàyà ityevaüråpeõa bodhyam / ## (lo, é) etadeva vçttau vi÷adayati---atretyàdi / atra yamake / padayoryamakàvayavabhåtayoþ svaravya¤janayorityarthaþ / priyatamàyatamànetyàdivat nirarthakatvam / dvayorekasya vànarthakatve padatvàbhàvàditi kvacid viùaye sàrthakatve svàtantryeõetyarthaþ / anarthakatvaü padàvayavaråpàkùarasàcivyenaiva sàrthakatvàt / iha ca pràyikatvàt varõasamudàyadvayamadhikçtya sàrthakatvàdikamuktam / tricatuþ paunaruktyena lakùaõànusàreõa yathà--yogamåhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "tenaiva krameõa" iti damo moda ityàderviviktaviùayatvaü såcitam / etacca pàdapàdardhda÷lokàvçttitvena pàdàdyàvçtte÷cànekavidhatayà prabhåtatamabhedam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) asya prabhedà bahava ityàha---etacceti / pàdàdãtyàdipadàt pàdasyaiva tçtãyacaturthabhàgasya aniyatatadbhàgasya ca parigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** diïmàtramudàhriyate-- "navapalà÷a-paëà÷avanaü puraþ sphuñaparàga-paràgata-païkajam / mçdula-tànta-latàntamalokayat sa surabhi suribhiü sumanobharaiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) navapalà÷eti / sa kçùõaþ puraþ surabhiü vasantamalokayat / kãdç÷aü navaü palà÷aü patraü yasya tàdç÷aü palà÷avanaü kiü÷ukakànanaü yatra tàdç÷am / sphuñaiþ paràgaiþ paragataü vyàptaü païkajaü yatra tàdç÷am / mçduto mçdutaraþ eva klàntor'thàt ravira÷manà latayà antaþ agrabhàgo yatra tàdç÷am / yadvà mçdulaþ mçduþ tàntaþ arthàt yuvabhiràkaïkùito latàyà anto agrabhàgo yatra tàdç÷am / tam kàïkùàyàmiti dhàtuþ / suraàbhiü kãdç÷am / sumanobharaiþ puùpasamåhaiþ surabhiü sugandhim / ## (lo, ë) navapalà÷aü nåtanapatram / palà÷avanaü, kiü÷ukavanam, sphuñaiþ paràgaiþ kusumareõubhiþ paràgataü, saügataü, mçdulaü komalaü, tàntaü vistçtaü, latàntaü latàm / dvayornirarthakatve "priyatamàyatamàmetyàdyudàharaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra padàvçttiþ / "palà÷apalà÷a" iti "surabhiü surabhiü" ityatra ca dvayoþ sàrthakatvam / "latàntalatànta" ityatra prathamasya nirarthakatvam / "paràgaparàga" ityatra dvitãyasya / evamanyatràpyudàhàryam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) atra sàrthakayoþ palà÷aü surabhimityanayoþ padayoþ dvayauþ àvçttiþ ityàha---atreti / anyataranirarthakatvaü tu dar÷ayati---latànteti / ## (lo, e) anyatra pàdàdyàvçttau / atra pàdàvçttiryathà mama tàtapàdànàü kuvalayà÷vacarite munyà÷ramavarõanam / "jãa ua jaõa màõaaü, jãa ua jaõa màõaaü / " kecittu svaraikavya¤janàvçttàvapi yamakamicchanti / yathà mudràhastagovindànandakaveþ--- "ekaü kåpe nayanamaparaü manmukhe khelayantã màmuddi÷ya pratikçtimapi svàü kimapyàlapantã / udyatpãnorasijayugalaü kumbhamabhyuddharantã ÷ikùàkåtasmita÷ucimukhã pràvi÷anmànasaü me" // ********** END OF COMMENTARY ********** "yamakàdau bhavedaikyaü óalorbavorlarostathà" / ## (lo, ai) yamakàdàvityàdi÷abdena ÷leùàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** ityuktanayàt "bhujalatàü jaóatàmabalàjanaþ" ityatra naü yamakatvahàniþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) yamakàdàvityàdipadàt ÷leùaparigrahaþ / óalorityàdau sarvatra prathamavarõeakàra uccàraõàrthaþ / vaverityatra anyasthapavargoyayoraikyamuktam / atra càlaïkàrikasamayamàtram / anye dvaye tu jalayorekatvaü óa÷ruterla÷rutirityanu÷àsanamapyasti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dvidheti ÷leùavakroktiþ kàkuvakrokti÷ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vakroktyalaïkàramàha---anyasya vakturanyàrthakaü vàkyam anyaþ ÷rotà tadvàkya÷leùeõa svavàkyakàkkà vànyàbhipràyakatayà yadi yojayed yojanavi÷iùñaü pratyàyayet tadà sà dvidhà vakroktirityarthaþ / dvidhàtvaü dar÷ayati---÷leùeti / ## (lo, o) anyasyati / anyena kenacidanyàrthakatvenoktam / taditareõa sabhaïgenàbhaïgena và ÷leùaõa, kàkkà, svaravi÷eùeõa và yadi yathàrthato 'nyàrthatvena prayojyate sà vakroktiþ / tataþ ÷leùakàkurupopàdhidvayayogàd dvividhetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "ke yåyaü sthala eva samprati vayaü pra÷no vi÷eùà÷rayaþ kiü bråte vihagaþ sa và phaõipatiryatràsti supto hariþ / vàmà yåyamaho vióambarasikaþ kadçk smaro vartate yenàsmàsu viveka÷ånyamanasaþ puüsveva yoùidrabhramaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ke yåyamiti / avij¤àtanàmajàtikaü ka¤cit prati ayaü vaktuþ pra÷raþ / pçùñaþ puruùa÷ca vidràvakaþ sa tadvàkyaü tadvàkya÷leùeõa ke jale yåyam ityabhipràyakaü sthale evetyàdi svottareõa pratyàyayati / pårvavaktà tvàha--pra÷ra iti / tvadayinàmajàtiråpavi÷eùaviùaya ityarthaþ / ÷rotà tu viþ pakùã, ÷eùo 'nantanàgastadà÷rayastaddvayoþ pra÷ra ityarthakatàü svottareõa pratyàyayati---kiü vråte iti / yatra vau garuóe harirasti, yatra ÷eùe 'nante hariþ ÷ete ityarthaþ / praùñà tat ÷rutvà krodhàdàha---vàmà viparãtabàddhçtvena pratãkålà yåyamiti / ÷rotà tu yåyaü vàmàþ striyaþ ityabhipràyakatàü pratyàyayan taü nindati---aho vióambeti / vióambo vióambanaü varttate tvayãti ÷eùaþ / viveka÷ånyamanasastaveti ÷eùaþ / asmàsu puüsu ityanvayaþ / atra ÷leùaü sabhaïgabhaïgapadayordar÷ayati---atreti / ## (lo, au) ke kimàkhyàþ ? jale ca / vi÷eùo vaidharmyaü, viþ pa÷rã, ÷eùo nàga÷ca / vàmà vakràþ striya÷ca / vióambarasikaþ vióambe rasikaþ sakautukaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vi÷eùapadasya "viþ pakùã" "÷eùo nàgaþ" ityarthadvayayogyatvàt sabhaïga÷leùaþ / anyatra tvabhaïgaþ / "kàle kokilavàcàle sahakàramanohare / kçtàgasaþ parityàgàttasyà÷ceto na dåyate" // atra kayàcitsakhyà niùedhàrthe niyukto na¤ anyathà kàkvà dåyata eveti vidhyarthe ghañitaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kàkkà yojanamàha--kàle iti / krodhànnàyikayà parityaktasya kçtàmaso nàyakasya à÷vàsajanakasakhãü prati sakhyà uktiriyam / kokilà vàcàlà yatra iti vigrahaþ / sahakàraü tat puùpam / atraikayeti / yadyapi tatprayuktaü vàkyaü na ÷rutamasti yadantargataþ na¤ niùedhàrthaka. syàt / ato 'sya kàle ityàdivàkyasya kàkkà yojanayà tadarthakavàkyasyàsambhava eva, tathàpi prakaraõàdasya vàkyasya nàyaka÷vàsajanakavàkyatvapratãtau kàkuna¤à eva tadupapattestadàkùiptavàkyasthana¤ eva svavàkyasthana¤o vidhyarthakatàghañanaü bodhyam / idaü ca tàdçkpraükaraõasattve eva saügacchate, tàdçkprakaraõagràhakàsattve tu nedamudàharaõam / tathà'kùiptavàkyasthasya na¤o viùedhàrthakatvam / evaü kàkuna¤vi÷iùñavàkyasyaiva vidhyarthakatà / tathà ca--- "guruparatantratayà bata, dårataraü de÷amudyato gantum / alikulakokilalalite naiùyati sakhi ! surabhisamaye 'sau // "iti kàvyaprakà÷akçduktameva udàharaõaü bodhyam / tatra hi ÷ocanàbhipràyakasya pårvavàkyasya kàmàkulàbhiprayakatvena dvitãyavaktryà yojanam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷abdairekavidhaireva bhàùàsu vividhàsvapi / vàkyaü yatra bhavetso 'yaü bhàùàsama itãùyate // VisSd_10.10 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) bhàùàsamàlaïkàramàha---÷abdairiti / ÷abdaiþ padaiþ / vàkyaü tatsamåhaþ, sa ca saüskçtapràkçtasakalabhàùàsu ekavidhapadaghañita ityarthaþ / ## (lo, a) ÷abdairiti / ekavidhairvi÷eùàbhàvàdekaprakàraiþ / bhàùàsu saüskçtapràkçtàdiùu / bhàùàsamaþ / bhàùàsu samànyekaråpàõi padàni vidyante yatreti vyutpattiyogàdanvarthanàm pçthagalaïkàraþ / eùa ca ÷leùàlaïkàravi÷eùa iti yaduktaü caõaóãdàsapaõóitaistadasaïgatam, arthadvayàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "ma¤julamaõima¤jãre kalagambhãre vihàrasarasãtãre / virasàsi kelikãre kimãli ! dhãre ca gandhasàrasamãre !" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) ma¤juleti / he àli ! ma¤julamaõima¤jãre ma¤julaü maõiyuktaü ma¤jãraü yasyàþ he tàdç÷i / athavà ma¤jãre kala÷abdo gambhãro yatra tàdç÷i / vihàrasarasãtãre kãdç÷e, kelyarthakaþ kãro yatra / gandhasàraþ gandhapradhànaþ samãra÷cayatra tàdç÷e / etàdç÷ànekoddãpakasattve 'pi kiü virasàsãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** eùa ÷lokaþ saüskçta-pràkçta-÷aurasenã-pràcyàvantãnàgaràpabhraü÷eùvekavidha eva / "sarasaü kaiõaü kavvam" / ityàdau tu "sarasam" ityatra saüskçtapràkçtayoþ sàmye 'pi vàkyagatatvàbhàve vaicitryàbhàvànnàyamalaïkàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) sarvabhàùàsu ekavidhaiþ padaiþ vàkyaghañitatve evàyamalaïkàraþ tàdç÷aikapadena tu vàkyaghañane tàdç÷asthale nàyamalaïkàra ityàha---sarasaü kaiõa iti / sarasaü kavãnàü kàvyamityarthaþ / atra tàdç÷aikasarasapadaghañitatvàd vàkyasya nàyakalaïkàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷liùñaiþ padairanaikàrthàbhidhàne ÷leùa iùyate /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ÷leùàlaïkàramàha---khliùñairiti / ÷liùñairubhayavàcakaiþ ekaråpairityarthaþ / ## (lo, à) ÷liùñairiti / aneketyanena dvayorvà bahånàü vàrthànàmabhidhàne prakaraõàdiniyamàbhàvàdabhidhayà bodhane / etena dhvanivyavacchedaþ / nanu kiü bhinnaiþ padairanekàrthàbhidhànamutaikaikena ? àdye gaura÷vaþ puruùo, hastãtyàdàvapi ÷leùaprasaïgaþ / dvitãye lakùaõasyàsambhavitvamanyàyaü conekàrthatvamiti nyàyàt / ityata àha--- ÷liùñairiti / ÷liùñaiþ "arthabhedena ÷abdabheda" iti dar÷anàt, "kàvyamàrge svaro na gaõyate" iti ca nayàt vàcyabhedena bhinnairapi yugapaduccàraõenàpagatabhedaiþ / tridhà khalu ÷abdàbhivyaktiþ råpator'thataþ svarata÷ceti dar÷anàt / evaü ca bhinnayorapi samàna÷rutyoþ ÷abdayostattannyàyena uccaritayoþ kameõa svasyàrthabodhanaü yatra tatra ÷abdasvaråpa÷leùeõa ÷abda÷leùaþ / ÷abdaparivçttisahatve tvartha÷leùa iti niyamamaïgãkurvatàü kàvyaprakà÷akàràdãnàü matamanusçtya vyàkhyànam / anye tvàhuþ--na khalu ghañapañayoriva "vasudhàmahita puràjita niràgamanàbhàvàþ / varùà÷càsurabhitavaràhavapuùastarve ca hare÷copamà ghañatà" // ityàdau ÷abdànàmekaprayatnena niùpattidvayamupapadyate / dvayorekàkàratvena tathàïgãkàre eva eva kulàlaþ, ekàkàraü ghaca÷atamekayà sàmagyà niùpàdayet / tathà sati bhedavyavahàrocchedaþ syàt / "ayameva bhedo bhedahetu÷ca yadviruddhadharmàdhyàsaþ kàraõabheda÷ceti" / kiü ca yadyubhayàrthapratipàdanasamãhayà vakturekadà ÷abdadvayodàharaõasambhavastadà ghañasahastracikãrùuþ kulàlo 'pi ekadà tat nirvàhayet / taduktamàcàrya÷rãmadudyotakaracaraõaiþ "kramavçttitvàd vàca" iti / tenaikatraiva ÷abde nànàviùayàõàmarthànàü svaüsvasàmagrãva÷ena kameõojjãvanamiti vàdinàü matamevà÷rayitumucitam / kintvatra mate tatprathamaviruddhàyà dvitãyàbhidhàyàþ punarujjãvanamanupapannamiti dvitãyàbhidhànàmnà"janasthàne bhrànta" mityàdàvivàtràpi vya¤janaiva vçttirupadi÷yate / evaü ca dhvanitantre prakaraõaniyamasthale tasmàdeva ÷abdàduccàraõàdisàmagrãsahakçtà tadvyàpàrantareõa sabhaïgàbhaïga÷abdàntaralabhyàrthapratãtiþ / yatra tu yena dhvastetyàdau prakaraõàdiniyamo nàsti tatra dvayorabhidhànasaü÷ayaþ / yatra ca ÷abdaparivartane 'pi dvyarthahànistatra ÷abda÷aktermålatvena ÷abda÷leùaþ / yatra ca ÷abdaparivarttane 'pi na tadarthakùatistatràrthamàtraü pratyevaü÷abdopayogàdartha÷leùatà / etanmatànusàreõa tu ÷liùñàvarthau vidyete eùviti matvarthoyapratyayàntatvena ÷liùñaiþ padairityàdi sautraü ÷liùñapadaü vyàkhyeyam / anekàrthàbhidhàna iti / anekàrthàbhidhànasaü÷aya iti / asya såtrasya ÷abdàlaïkàraprakaraõe pañhitatvàdeva siddhaü padànàü parivçttayasahatvam / ye tvàhuþ "prati prasåte ÷abdaþ ÷abdàntara"miti tadayuktaü, pratiprasåta÷abdànubhavàbhàvàt, ananubhåta÷abdenàrthapratãtau càtiprasaïgàt, bhinnavàcakàd bhinnavàcyotpattiniyamàbhàvàdvà / evaü ca varõàdigatatvena ÷leùasya pràcãnànurodhena vyavahàraþ / tathoccàraõàïgãkàre hi ÷abdayoþ "durgàlaïghita" ityàdau janasthàna ityàdàvapi vya¤janànaïgãkàraprasaïgaþ / "hçdij¤eùu ca vakùyati" ityàdau "vyathàü dvayeùàmapi medinãbhçtàm"ityàdau ca yasyàrthasya prathamaü buddhyàrohastasyopameyatà, anyasya ca upamànateti saügatiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷leùàdvibhaktivacanabhàùàõàmaùñadhà ca saþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tasya aùñavidhatvamàha--varõeti / sakalaùaùñhyantànàü ÷leùàd ityatrànvayaþ / varõàditraye 'pi varõadvayapratyayadvayaliïgadvayeti bodhyam / evaü vibhaktivacanabhàùàsvapi dvitvaü ca bodhyam / prakçtipadayostu dvivacanenaiva tathàtvaü bodhitaü, vibhinnaråpavarõadvayasya aikyaråpyaü tattvam / ## (lo, i) iha ca varõàdigatatvena aùñavidhatvaü ÷leùasyàsamãcãnamiti caõóãdàsapaõóitaràghavànandaprabhçtãnàü matam / tadabhidhànamasat / tathàhi---varõàdigatatvena sarvathà ÷leùasyàùñavidhatvamasti / tathà ca --- "vakrãbhåte vidhau mådrdhni bhaved bhasmànulepanam / ÷ma÷àne raktiràvàsaþ syàddigambaratà tathà" // ityatra prakaraõàbhàvàt kiü mahàdevaþ? utàho ka÷ciddaridro vàcya iti sandehaþ / tenàtra vidhuvidhi÷abdayorukàrekàrayoraukàraråpatvàd varõa÷leùaþ / "yena dhvastamanobhavena" ityàdau "syànnandità viråpàkùapàdapadmaniùevaõàt" ityàdau ca prakaraõàj¤àne kimahaü nanditànandakaþ syàmiti kasyacid bhaktasya vacanam ? uta kasyacid bhaktasya nanditànandinàmagaõavi÷eùatvaü syàditi vacanamiti sandehaþ / tenàtra syàt syàmiti pratyaya÷leùaþ / nandità ityatra taltçcorvibhaktyoþ ÷leùaþ / "yo 'sakçt paragotràõàü pakùacchedakùaõamaþ / ÷atakoñidatàü bibhrad vibudhendraþ sa ràjate" // ityatra puünapuüsakaliïgayoþ ÷atakoñidatàmityatra dadàti-dyatyoþ dhàtvoþ prakçtyo÷ca÷leùaþ / "yena dhvasta" ityàdau vibhaktisamàsayorvailakùaõyena ÷leùaþ / "sarvasvaü hara sarvasva" ityatràpi vakùyamàõodàharaõer'thadvayasyàpi sandehàspadatvàd vibhakti÷leùaþ / "dadhate 'sya paràü ÷obhàmaho madhuratàbhçtaþ" ityàdau ca kiü madhuratàü bibhratãti madhuratàbhçto bahavo janàþ, uta madhuratayà bhçtaþ ka÷cid varttata iti bahuvacanaikavacanayoþ ÷leùaþ / ki¤ca madhuratàbhçta ityatràpi kkippratyayaktapratyayayoþ / dadhata ityatràpi ca pakùe dhàdhàtorbahuvacanaü pakùe ca dadhadhàtorekavacanaü ÷liùñaü ca / tadevamabhidhàdåyasaüvedyapratyayoktitaþ ÷leùàlaïkàraviùaye 'ùñavidha÷leùasya sambhavamavicàryya pràcãnàdhikùepakàribhirupajãvyaiþ sahàlaü bahunà vivàdena / nanvevaü "yena dhvasta" ityàdàvapi yasyàrthasya prathamaü buddhyàrohaþ sa vàcyo 'stu aparastu vyaïgyo 'stu kiü tatràpi ÷leùàlaïkàrakalpanairiti cennaivam / iha yadi saü÷ayaj¤ànaviùayatvàdanirddhàritatvàt "bhadràtmana' ityàdau, "hçdij¤eùu ca vakùyati' ityàdau ca nirddhàritatvàt vçttidvayakalpanasadbhàve saügatiþ / yattu caõaóãdàsapaõóitairuktaü "vyathàü dvayeùàmapi medinãbhçtàm" ityàdau ubhayàbhidhànaü cetãti "sandhyàvandanavelàyàü mukto 'hamiti manyate / khaõóalaóóukavelàyàü haõóamudyamya dhàvati" // ityàbhàõakamanukaroti / kvacidabhidhàïgãkàre hi bhadràtmana ityàdàvapi kimaparàddhamabhidhàdvayena / nanvatraiva doùaniråpaõaprastàve sandigdhayorartha÷abdayorduùñatà, tat kathaü "yena dhvasta" ityàdàvabhidhànasaü÷aye alaïkàratvamapyucyate ? "abalà acalà và syuþ"ityàdau "à÷ãþ paramparàüvandyàm" ityàdau ca doùasthale sandehava÷ena vivakùitaikàrthànirddhàraõàdativyagratayà'svàdaü prati pràtikålyam / iha tu vivakùitayorapyarthayoranirddhàraõaråpàyà vicchittarànukålyamanubhavasiddham / ataeva pårvatra mahàkaveþ skhalanamanyatra vahvarthapadanirvàhe prayuktasàdhanaü sàrvalaukikameva / ki¤ca pårvatraikàrthasyàsvàdapradàne dvitãyàrthaþ pratikålabhåtaþ, taü hañhàdivàkçùya tato bahiùkaroti, iha tu dvayorarthayorekasya buddhyàroheõàpareõàrthena tannimittakàvyàdàvapakarùatvam / evameva dvayorarthayoþ nirddhàritatvena kavitvavivakùànubhavasàkùiketi rahasyam / evaü "vaurivaü÷adavànala" ityàdau vaü÷a÷abdàt vya¤janayà baudhitasya veõuråpàrthasyaikànvayaråpeõàrthena "gaurvàhãka' ityàdau govahãkayoriva "mukhacandra' ityàdau mukhacandrayoriva tàdàtmyàdråpakam / nanu gaurvàhãka ityàdau àropyamàõagavàrthasya utpadyamànànvayabàdhaþ / sa ca gavàrtho mukhya iti tatra gauõã lakùaõà / iha ca veõuråpàrtho vyaïgya iti kathaü mukhyàrthabàdhajãvità lakùaõeti cet ? atraivaü saïgatiþ / yathà khalu "jàtirekapadàrtha" iti vàdinàü mate pràcãnairasmàbhi÷ca ihaiva dvitãyaparicchede saïketitàrthaniråpaõe pradar÷itena nayena jàtimàtrabodhanàd abhidhàyàü viratàyàü vyaïgyatvenàbhyupagantavyayà vyakte råpyamàõànvayabodhe lakùaõà tathehàpi vyaïgyatvenàha---tsaya veõuråpàrthasya yathàvyaktiråpavyaïgyasya jàtiråpavyaïgyenàvinàbhàvena tadvatpratãtiþ / "gato 'stamarka' ityàdau "kàntamabhisare' tyàdivyaïgyavailakùaõyenàva÷yakatvena mukhyapràyatvaü davànalàditvasamagrãsamutthitasya veõuråpàrthasyàpãti taulyam / yadvà "so 'yamiùoriva dãrghadãrghataro vyàpàra" iti matà÷rayaõàd veõuråparthavaü÷a÷abdasyànvayaråpàrthavaü÷a÷abdena ekàkàratvàdabhedopacàràd vyaïgyasya veõuråpàrthasya vidheyatvàd mukhyàrthatvamiti / ÷leùàdityasya varõetyàdau pratyekamanvayaþ / tena varõayoþ ÷leùàt pratyayayoþ ÷leùàdityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "pratikålatàmupagate hi vidhau viphalatvameti bahusàdhanatà / avalambanàya dinabhartturabhånna patiùyataþ karasahastramapi" // ## (lo, ã) vidhau candre, vidhàtari và / karàþ kiraõàþ, hastà÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "vidhau" iti vidhuvidhi÷abdayorukàrekàrayoraukàraråpatvàcchleùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) pratikålatàmiti / hi evàrthe / vidhau vidhàtari pratikålatàmupagate bahusàdhanatà bahåpàyatvaü viphalatvameti ityarthaþ / tadeva dar÷ayati---avalambanàyeti / patiùyataþ dinabharttuþ avalambanàya rakùaõàya karasahastraü ra÷misahastrameva karasahastraü hastahasastraü nàbhådityarthaþ / vidhau candre tasyaiva tatpratikålatvànna tu vidhàtuþ / atra vidhàvityatra ukàrekàraråpavarõayorvikàreõa aikyaråpyamityàha---atreti / ********** END OF COMMENTARY ********** "kiraõà hariõàïkasya dakùiõa÷ca samãraõaþ / kàntotsaïgajuùàü nånaü sarva eva sudhàkiraþ" // atra "sudhàkiraþ" iti kvip-ka-pratyayoþ / kiü càtra bahuvacanaikavacanayoraikaråpyàdvacana÷leùo 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) pratyaya÷leùamàha---kiraõà iti / vibhakti÷leùasya pçthagupàdànàt pratyayo 'tra vibhaktibhinno bodhyaþ / vibhinnaråpapratyayadvayasyaivaråpyaü tattvam / kàntotsaïgajuùàü nàrãõàmityarthaþ / atraikavacana÷leùo 'pyastãtyatràha---ki¤jeti / vacadvaye 'pi aikyaråpyaütattvam / atra kiraõà iti bahuvacanàntam / samãraõa iti ekavacanàntam / ubhayatraiva sarva iti kira iti ca / atra ca sarva ityatra pratyaya÷leùaü vinà vacana÷leùa eva / "doùayuktaþ padàdartha' ityatra tu vacana÷leùaü vinà pratyaya÷leùa evetyataþ pçthak ÷leùadvayam / atra hi doùayuktaityasya padàdityatranvaye pa¤camyàstasipratyayaþ / artha ityanvaye tu ktapratyaye ubhayatra ekavacanam / ## (lo, u) sarva eva ityatra sarva÷abdo bahuvacanàntaþ, ekavacanànta÷ca / tena sudhàkiraþ ityasya bahuvacanàntasya vi÷eùaõatve vikùepàrthàt kçdhàtoþ kkipapratyayaþ / ekavacanàntasya tu kapratyayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "vikasannetranãlàbje tathà tanvyàþ stanadvayã / tava dattàü sadàmodaü lasattaralahàriõã" // atra napuüsakastrãliïgayoþ ÷leùo vacana÷leùo 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) liïga÷leùamàha---vikasadityàdi / liïgadvaye 'pyaikaråpyaü tattvam / tanvyà vikasantã netranãlàbje stanadvayã ca tava modaü sadà dattàm / ubhayorvi÷eùaõamàha---lasaditi / netrapakùe---lasantã te tarale ceti samàse / tàdç÷ã ca te hàriõã manohàriõãtyarthaþ / lasana taralaþharamadhyagaþ maõiryasya tàdç÷ahàravatã stanadvayã / atràpi vacana÷leùasaïkaramàha---atra ceti / atràpãtyarthaþ / atra liïga÷leùaü vinà dattàmityatra vacana÷leùaþ / vacana÷leùaü vinà liïga÷leùastu "haristannàma càghanut" iti / atra haristannàmno liïgabhede 'pi aghanudityaikaråpyam / vacanaü tu abhinnam / ## (lo, å) dattàmiti---dàdhàtoþ parasmaipade dvivacanàntaþ / àtmanepade caikavacanàntaþ / lasat taralahàriõãti padaü netranãlàbjavi÷eùaõatve dvivacanàntaü stanadvayyàstvekavacanàntaü strãliïgam / vacana÷leùo 'pãtyapi÷abdàt na kevalaü liïga÷leùamàtramityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ayaü sarvàõi ÷àstràõi hçdi j¤eùu ca vakùyati / sàmarthyakçdamitràõàü mitràõàü ca nçpàtmajaþ" // atra "vakùyati" iti vahi-vacyoþ, "sàmarthyakçt" iti kçntati-karotyoþ prakçtyoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) prakçti÷leùamàha---ayamiti / ràjaputre jàte jyotirvida uktiriyam / hçdi vakùyatãtyanvayaþ / j¤eùu paõóiteùu ÷àstràõi vakùyati kathayiùyati / amitràõàü samarthyasya chettà / mitràõàü sàmarthyasya karttà janakaþ / ## (lo, ç) vahivacyoriti---hçdo 'dhikaraõatve vahidhàturj¤ànàrthavàcã / sàmardhyakçt càmitrasambandhitve chedanàrthaþ kçntati iti dhàtoþ / mitrasambandhitve karaõàrthaþ / vibhaktyabhede 'pi prakçtimàtrasya bhedàt prakçti÷leùa eva ityata àha--prakçtyoriti / ********** END OF COMMENTARY ********** "pçthukàrtasvarapàtram-" ityàdi / atra padabhaïge vibhaktisamàsayorapi vailakùaõyàtpada÷leùaþ, na tu prakçti÷leùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) pada÷leùamàha---pçthuketi / nyånàdhikavarõayoþ padayormilanàd arthadvaye 'pi aikyaråpyaü tattvam / pçthukàrttetyàdi vyàkhyàtam / atra prakçti÷leùatvaü nirasyati atra padabhaïge iti / vibhaktervailakùaõyamatra samàse luptàyà bodhyam / yadyapi nyånàdhiketyàdilakùaõava÷àdeva prakçti÷leùato bhedasiddhistathàpi prakàràntareõàpi tatsiddhirdar÷ità / tathà caitatsakalavailakùaõyavi÷iùñaþ pada÷leùaþ / prakçtimàtravailakùaõye tu prakçti÷leùaþ / ## (lo, é) pçthuketyàdi vyàkhyàtameva sandigdhatvasya kvacidadoùakatvakathanaprastàve / atreti / ayamarthaþ / vibhaktyàderabhinnatve hi prakçtimàtrasya bhede prakçti÷leùatvamevocitm / iha tu vibhakteþ pçthvàdi÷abdeùu pçthukàdi÷abdeùu ca bhinnatayà padadoùa eva / vibhaktyàderabhede 'pi padamàtrasya bhedàtprakçti÷leùa eva ityàha / ********** END OF COMMENTARY ********** eva¤ca-- "nãtànàmàkulãbhàvaü lubdhairbhåri÷ilãmukhaiþ / sadç÷e vanavçddhànàü kamalànàü tadãkùaõe" // atra lubdha÷ilãmukhàdi÷abdànàü ÷liùñatve 'pi vibhaktekabhedàtprakçti÷leùaþ, anyathà sarvatra pada÷leùaprasaïgaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) tanmàtravailakùaõye prakçti÷leùamapyatràha---evaü nãtanàmiti / madhulubdhairbhramarairnolotpalabhrameõàkulãkçtayoþ nàyikàyàþ netrayoþ varõanamidam / atra kamalànàmityatra càrtho gamyaþ / tathà ca vanevçddhànàü vçddhamçgaõàü kamalànàü ca sadç÷e tasyà locane / vanavçddhakamalanàyikàlocanadvayànàü vi÷eùaõamàha---nãtànamiti / bhåri÷ilãmukheranekabàõaiþ karaõabhåtaiþ lubdhakairvyàdhaiþ karttçbharàkulãbhàvaü nãtà vanavçddhàþ mçgàþ, lubdhairmadhulubdhairbhåri÷ilãmukhairanekamadhukarairàkulãbhàvaü nãtàni vane jale vçddhàni kamalàni ca / paraü tu nãlotpalabhramànnetradvayamiti vi÷eùaþ / "alibàõau ÷ilãmukhau' iti koùaþ / atra lubdha÷ilãmukhau prakçtã / anyatheti / nyånàdhika ityàdilakùaõàbhàvapakùe iti bodhyam / ## (lo, ë) evaü ceti / kamala÷abdasya padàrthatve lubdhairlobhayuktairbhåribhiþ ÷ilãnu÷airbhramaraiþ / mçgavi÷eùàrthatve lubdhairlubdhakairbhåribhiþ pårõabhåtaiþ ÷ilãmukhairbàõaiþ / vanaü jalaü kànanaü ca / vibhakteþ pratyayaråpàyàþ sarvatra vakùyatyàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** "sarvasvaü hara sarvasya tvaü bhavacchedatatparaþ / nayopakàrasàümukhyamàyàsi tanuvartanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) vibhakti÷leùamàha---sarvasvamiti / suptiïantatvena bhede 'pi padayo÷caikyaråpyaü tattvam / sarvasvamiti / ÷ivabhaktastaü prati dasyo÷ca putràdikaü prati coktiriyam / he hara ! tvaü sarvasya sarvasvam / bhavasya utpatte÷chedatatpara÷ca muktidatvàt / nayasya nãteþ upakàrantarasya sàmmukhyaü sambhavo yasmàt tàdç÷aü tanuvarttanaü ÷arãrasthitam àyàsi agacchasi pràproùãti yàvat / dasyupakùe---tvaü sarvasya sarvasvaü hara / chedatatparo bhava / upakàrasya sàmmukhyamànukålyaü naya apanaya / àyàsi paràyàsakàrivarttanaü tanu vistàraya / ## (lo, e) sarvasvamiti / he hara ÷ambho ! tvaü sarvasya lokasya sarvasvaü, tvaü kimabhåtaþ ? bhavasya saüsàrasya chedatatparaþ / àyàsi àyàsayuktaü tanordehasya varttanaü vçttimupakàrasàmmukhyaü naya pràpaya / dehavçttimàyàsarahitàü kurviti bhàvaþ / pakùe-caü sarvasya sarvasvaü hara nà÷aya / chede khaõóane tatparo bhava / upakàràt sàmmukhyaü naya upakàraü mà kurviti bhàvaþ / varttanaü vçttim àyàsi àyàsayuktaü tanu vistàraya / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "hara" iti pakùe ÷ivasambodhanamiti sup / pakùe hçdhàtostiïiti vibhakteþ / evaü "bhava" ityàdau / asya ca bhedasya pratyaya÷leùeõàpi gatàrthatve pratyayàntaràsàdhyasubantatiïantagatatvena vicchittivi÷eùà÷rayaõàtpçthaguktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra àyàsi iti vinà sarvatra luptasuptiïantatve 'pi àyàsi ityatra luptàluptadvayàntatve 'pi ca padayoraikaråpyaü dar÷ayati---atra ceti / asya pratyaya÷leùato vailakùaõyamàha---asya ceti / pratyayàntaràsàdhyeti / svatulyatvena pratyayàntaram asàdhyam abodhyaü yayoþ tàdç÷au yau suptiïau tadantargatatvenàsya ÷leùasya ityarthaþ / vicchittirvaicitryam / ## (lo, ai) vicchittivi÷eùaþ sahçdayànubhavasiddhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "mahade surasandhaü me tamava samàsaïgamàgamàharaõe / hara bahusaraõaü taü cittamàhemavasara ume sahasà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) bhàùà÷leùamàha---mahade iti / saüskçtapakùe---he mahade he utsavadàtri ! he ume pàrvati ! àgamasya vedasya àharaõe va÷ãkaraõe me mama taü prasiddhaü samàsaïgam ava rakùa / munijaneùu prasiddhaü vedàbhyàsaü mama janayetyarthaþ / samàsaïgaü kãdç÷aü surasandhaü suràõàü sandhaü sambandhikàrakaü, mama suratvapràpakamityarthaþ / tathà taü prasiddhaü cittamoham avasare 'parthànmaraõaråpe sahasà hara nà÷ayaþ kãdç÷aü cittamohaü bahusaraõaü nànàvidhakàryyaviùayam / sç gatau / pràkçtapakùe--- mama dehi rasaü dharmeü tamova÷àmà÷àü gamàgamàd hara naþ / haravadhu ÷araõaü tvaü cittamoho 'pasaratu me sahasà // "iti saüskçtam / tadartha÷ca--he haravadhu ! mama dharme rasaü dehi / gamàgamàt saüsàràt tamova÷àmà÷àü no 'smàkaü hara / tvaü me ÷araõam / mama cittamohaþ sahasàpasaratu / ## (lo, o) "mahade" iti / saüskçtapakùe---mahade utsavade ! ume ! pàrvati ! me mama àgamàharaõe àgamànàmàkalane taü samàsaïgam àsaktim ava sthirãkurviti bhàvaþ / surairdevaiþ sandhaþ samàdhànaü yeneti samàsaïgavi÷eùaõam / àgamàdhyàsasya svargahetutvàd bahu bahulaü saraõaü prasàro yasya evaübhåtaü cittamohaü manoniùñham aj¤ànam, avasare, sahasà vegena hara apanaya / (mahàràùñrãyapràkçtapakùe) caturthyarthe "mahada iti ùaùñhã / tena --- "mahyaü dehi rasaü dharme tamova÷àmà÷aü gamàgamàdvara naþ / haravadhu ! ÷araõaü tvaü cittamoho 'pasaratu me sahasà" // gamàgamo vidyate yatra tasmàt mamàgamàt saüsàràdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra saüskçtamahàràùñrayoþ / saüskçtapai÷àcyoryathà-- (kha)"kamanekatamàdànaü suratanarajatucchalaü tadàsãnam / appatimànaü khamate so 'ganikànaü naraü jetum" // kàme kçtàmodànàü suvarõarajatocchaladdàsãnàm / apratimànaü kùamate sa gaõikànàü na ra¤jayitum // iti pai÷àcãcchàyà / saüskçta÷årasenyoryathà-- (ga)"todãsadigagaõamado 'kalahaü sa sadà balaü vidantaridam / àradamehàvasaraü sàsadamàraü gadà bhàram" // tato dç÷yate gaganamadaþ kalahaüsa÷atàvalambitàntaritam / àratamedyàvasaraü ÷à÷vatamàraü gatàsàram" // iti ÷årasenãcchàyà / saüskçtàpabhraü÷ayoryathà-- (gha)"dhãràgacchadume hçtamududdhara vàrisadaþ su / abhramadapprasaràharaõuravikiraõàtejaþ su / ## ## (lo, au) evaü varõàdigatatvenàùñavidhaü ÷leùamuktvà punaþ prakàràntareõa trividhamàhç---punariti / ********** END OF COMMENTARY ********** etadbhedatrayaü coktabhedàùñake yathàsambhavaü j¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) punastridheti / ayamaùñavidhaþ ÷leùàlaïkàrastridhà bhavatãtyarthaþ / kathamityatràha---sabhaïga iti / tadubhayàtmakaþ sabhaïgàbhaïgàtmaka ityarthaþ / utkabhedàùñaka iti / tatra pçthukàrttetyatra sabhaïgaþ / "kiraõà" ityatra "sarva eva sudhàkira" ityatràbhaïgaþ / kahade ityatra cittamohamityatràbhaïgaþ / mahade ityàdiùu sabhaïgaþ, ityubhayàtmakaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "yena dhvastamanobhavena balijitkàyaþ puràstrãkçto ya÷codvçttabhujaïgahàravalayo gaïgàü ca yo 'dhàrayat / yasyàhuþ ÷a÷imacchirohara iti stutyaü ca nàmàmarà / pàyàtsa svayamandhakakùayakarastvàü sarvadomàdhavaþ" // atra "yena-" ityàdau sabhïga÷leùaþ / "andhaka-" ityàdàvabhaïgaþ / anayo÷caikatra sambhavàtsabhaïgàbhaïgàtmako granthagauravabhayàtpçthaïnodàhçtaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) ÷lokàntare 'pi traividhyaü dar÷ayati----yena dhvastamiti / tvàü sarvadà sa umàdhavaþ sarvado màdhava÷ca pàyàt / tatra màdhavapakùe, abhavena anutpattinà yena anaþ ÷akañaü dhvastaü nitya÷arãrasya tasyaü råpàntareõàvirbhàvamàtraü, natåtpattiþ / tathà yo valijit balijetà / yena kàyaþ purà mohinãråpeõa strãkçtaþ / ekatraiva nitya÷arãre àkàrabhedapradar÷anamàtraü, na tu ÷arãrabheda iti bhàvaþ / ya÷ca udvçttasya durvçttasya bhujaïgasya aghàsurasya hantà / ravasya nànàtmakabrahmaõo layo lãnatà yatra tàdç÷aþ / agaü govarddhanaü, kårmavaràhamårttyà ca gàü pçthivãü ca yo 'dhàrayat / ÷a÷imathaþ ràhoþ ÷irohara iti stutyaü nàma yasyàmarà àhuþ / sa kãdç÷aþ ? svayamandhakavaü÷akùayakaraþ nivàsakaraþ / kùi nivàsagatyoþ iti dhàtoþ / umàdhavapakùe---dhvastamanobhavena dhvasto dalito manobhavo kàmo yasmàt / yena balijito viùõoþ kàyaþ purasya tripuràsurasya nà÷akàstrãkçtaþ, tripuravadhe viùõoþ kàyasya ÷arãkçtatvàt / ya÷codvçttabhujaïgaråpo hàraþ valaya÷ca kaïkaõaþ yasya tàdç÷aþ, gaïgàü ca yo maulau adhàrayat / yasya khiraþ ÷a÷imat candrayuktam / hara iti stutyaü nàma càmarà àhuþ / sa kãdç÷aþ---svayanamdhakàsurasya nà÷akaraþ / atra tritayasattvaü dar÷ayati---atreti / ekaika÷loke ekaikàpradar÷anasya bãjamàha---grantheti / ## (lo, a) harapakùe---manobhavaþ kàmaþ / balijit viùõuþ, tasya kàyaþ purà daityàrthamastrãkçtaþ / udvçttà ativarttulàkàrà bhujaïgà eva hàrà valayà÷ca yasya / gaïgàü tripathagàm / ÷a÷ã vidyate yatra tat ÷a÷imat / andhakadaityasya kùayo nà÷aþ, tatkaraþ sarvadà umàdhavaþ gaurãpatiþ / haripakùe--yena anaþ ÷akañaü dhvastam / abhavena cidråpeõa / àtmana eva kàyaþ purà pårvam amçtàharaõakàle 'suramohanàrthaü strãråpaþ kçtaþ / udvçttaþ uddhato bhujaïgaþ kàliyaþ taü hantãti / rave nàdaråpe brahmaõi layo yasya / agaü parvataü govarddhanàkhyaü gàü pçthvãü ca / ÷asinaü mathnàti iti ÷a÷imadràhuþ tasya ÷iroharaþ / andhakànàm andhakavaü÷ãyànàü kùayo nivàso dvàrakàpurasambhandhã tatkaraþ / sarvaü dadàti iti sarvadaþ / màdhavaþ ÷rãpatiþ / sabhaïgaþ padabhaïge arthapratyayàt / anayoþ sabhaïgàbhaïgaråpayoþ ÷leùayoreka÷loke / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidàhuþ--"sabhaïga÷leùa eva ÷abda÷leùaviùayaþ / yatrodàttàdisvarabhedàdbhinnaprayatnoccàryatvena bhinnayoþ ÷abdayorjatukàùñhanyàyena ÷leùaþ / ## (lo, à) samprati sabhaïga eva ÷abda÷leùaviùayaþ; abhaïgastvartha÷leùa iti svãkurvatàü pakùamanådya dåùayati---ihetyàdi / àhurityasya dårasthenopapatteritãti ÷abdenànvayaþ / sabhaïgaþ varõavyåheùu bhaïgena yutaþ, tadbhàvàtmakena bhinnapadena và sahitaþ / ÷abda÷leùaviùayaþ ÷abdadvaidhabhinnanirvyåóhàrthadvaividhyàdityarthaþ / udàttàdãti--uccairudàttaþ / nauccairanudàttaþ / àdi÷abdàttadantargatànàmanunàsikàdãnàü kàkubhedànàü copasaïgrahaþ / bhinnaprayatnoccàryyatvena prayatnabhedena uccàraõaü vinà udàttadibhedàbhàvàt / etena tatkàryyeõàtibheda÷càbhipretaþ / yathà-- "sàrasavattà vihatà na bakà vilasanti carati no kaïkaþ / sarasãva kãrtti÷eùaü gatavati bhuvi vikamàditye" // iti atra hi ràjapakùe sà, iti, kam iti / saraþ pakùe netãtyatra tu sà nàsti / jatukàùñhanyàyeneti / yathà kàùñhayorbhinnayorapyupàyava÷ena jaóãkçtayorekatà tathàbhinnayoþ padayoþ ÷abdayorekatra varõavyåhe sannive÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** abhaïgastvartha÷leùa eva / yatra svaràbhedàdabhinnaprayatnoccàryatayà ÷abdàbhedàdarthayorekavçntagataphaladvayanyàyena ÷leùaþ / ## (lo, i) artha÷leùa eva ÷abdasvaråpaviparyàsàbhàve 'pyarthasya dvidhàtmakatvàdityarthaþ / yatreti / yathà ekasminneva vçnte phaladvayaü tathà ekasminneva ÷abder'thadvayasaüsargaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yo hi yadà÷ritaþ sa tadalaïkàra eva / alaïkàryàlaïkàraõabhàvasya lokavadà÷rayà÷rayibhàvenopapattiþ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) sabhaïgatve ÷abda÷leùatvabãjamàha yatreti / sabhaïga÷leùasthale kàvye 'pi svarabhedagaõanamiti tanmatam / tata÷ca bhinnaprayatnoccàryyatvenaiva pçthak pçthak ÷abdabhedaþ / kevalaü vibhinnatvena pratãyamànayorapi atyantasannidhànaråpa eva jatukàùñhayoriva ÷leùa ityarthaþ / abhaïga÷leùastvartha÷leùa ityàha---abhaïgastviti / tadartha÷leùatve bãjamàha---yatreti / abhinnaprayatnoccàryyatvena ÷abdabhedàbhàvàd ekavçntalagnaphaladvayavadeka÷abdalagnàrthayoreva ÷liùñatvamityarthaþ / tàvataiva kathamarthàlaïkàratvam ityatràha---yo hi yadà÷raya iti / sabhaïgatve ÷abdayoreva ÷liùñatvàttatra ÷leùaþ ÷abdà÷ritaþ / ekade÷à÷rityorarthayoreva ca ÷liùñatvàdarthà÷ritastatra ÷leùa ityarthaþ / ## (lo, ã) yo hãti / yathà loke bhujà÷rito bhujasthàlaïkàraþ kaõñha÷ritaþ kaõñhasya tathàsau ÷abdà÷rita iti bhàvaþ / lokavaditi / loke à÷rayà÷rayibhàvena eva vyapade÷aþ, yathà ràjapuruùaþ / yadvà upapatterupàdànàd vyavaharaõàditi yàvat / ********** END OF COMMENTARY ********** tadanye na kùamante / tathàhi--atra dhvaniguõãbhåtavyaïgyadoùaguõàlaïkàràõàü ÷abdàrthagatatvena vyavasthiteranvayavyatirekànuvidhàyitvena niyam iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tadanye iti / kàvyaprakà÷akàràdayastadanuyàyino vaya¤ca ityarthaþ / tathà hyatreti / atràlaïkàra÷àstre ÷abda÷aktimålavyaïgyatve dhvaniguõãbhåtavyaïgyayoþ ÷abdagatatvavyavahàraþ / artha÷aktimålatve tu arthagatatvena doùàdãnàü tu ÷abdàrthanvayàdyavidhànaü sphuñameva / tathà ca nànàrthàbhaïga÷abdasyàpi ÷leùeõànvayavyatirekànuvidhànàta tatràpi ÷abda÷leùatvameva iti bhàvaþ / ## (lo, u) siddhàntamàha---tad uktaprakàraü pårveùàü matam, anye 'bhiyuktà na manyante na svãkurvanti / kuto na manyante tatra hetumàha---tathàhãti / atra alaïkàraprastàve yeùàü dvandvàrthànàü ÷abdànàü paryyàntareõa pratipàdane 'pi na kùatista evàrthagatàþ / yeùàüna tu tathà te ÷abdagatà eveti niyamanàt pràcãnairalaïkàrakàrairiti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca "andhakakùaya" ityàdau ÷abdàbhedaþ, "arthabhedena ÷abdabhedaþ" iti dar÷anàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) matavi÷eùe tu yatra nànàrthasthale 'pi ÷abdabhedastathà ca tatràpi ÷liùñàneka÷abdakçtaþ ÷abdàlaïkàrastanmate nirbàdha eveti tanmataü dar÷ayati---na càndhaka iti / na ca ÷abdàbheda ityanvayaþ / tatra hetumàha---arthabhedeneti / ghañapañaråpàrthabhedena ghañapaña÷abdabhedanàdityarthaþ / tathà caitad dçùñàntenaivàrthabhedasya ÷abdabhedavyàpyatvasiddhiriti bhàvaþ / na ca tatkathaü nànàrthaka÷abdàþ ÷råyante iti vàcyam--ekaprayatnoccàryyatvadoùeõa bhedàgrahàt / ## (lo, å) naca tanniyamanamàtreõàbhaïgasya ÷abda÷leùatvaü, ÷abdabhedàdapi ityàha--naceti / hetumàha--arthabhedeneti / dar÷anàd yuùmàbhireva siddhàntàt pramàõãkçtàditi ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kiü càtra ÷abdasyaiva mukhyatayà vaicitryabodhopàyatvena kavipratibhayoññaïkanàcchabdàlaïkàratvameva / visadç÷a÷abdadvayasya bandhe cevaüvidhasya vaicitryàbhàvàd vaicitryasyaiva càlaïkàratvàt / arthamukhaprekùitayà càrthàlaïkàratve 'nupràsàdãnàmapi rasàdiparatvenàrthamukhaprekùitayàrthàlaïkàratvaprasaïgaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) nanu sabhaïga÷leùasthaler'thabhedàt tvadabhimatasvarabhedadçùñàntena abhaïgàneka÷abdànàmarthabhedàt svarabheda eva syàt / tathà ca svarabhedavailakùaõyagrahe kathaü bhedagrahaþ syàdator'thabhedasya ÷abdabhedavyàptiraprayojikaiva ityata ekaprayatnena nànà÷abdoccàraõamityata àha---ki¤ceti / ÷abdasyaiva mukhyatayà vaicitryopàyatvena kavipratibhayoññaïkanàd viùayãkàraõàdityarthaþ / nanu andhakàdyakhaõóa÷abdasya mukhyatve kiü pramàõamityata àhavisadç÷a÷abdadvayasyeti / nahi hariõa÷abdasthale tadarthakendràdi÷abdaprayoge hari naumãtyatreva viùõivandrau naumãtyatràpi ÷leùaråpavaicitryànanubhava ityarthaþ / nanvarthamukhaprokùitvàd abhaïga÷leùasyàr'thàlaïkàratvamucyate ityata àha---arthamukheti / anupàrasàdãnàmityàdipadàt sabhaïga÷leùavakrottyàdiparigrahaþ / rasàdiparatveneti / rasaniùñaguõàrthakatvenaiva rasaparatvaü bodhyam / àdipadàt làñànupràse vàcyàrthamukhaprekùitvameva baudhyam / ## (lo, ç) ye 'pyàhuryo yadà÷retaþ sa tadalaïkàra iti tanmate 'pyatra vaucitryasya ÷abdaniùñhatvàcchabdàlaïkàratvamityàha---ki¤ceti / vaicitryaü lokottaravicchittiralaïkàraråpà / pratibhà navanavonmeùa÷àlinã praj¤à / uññaïkanàt ullekhanàt, atra hetumàha--- visadç÷eti / visadç÷amasamàna÷rutikam / yathà andhakakùayakara ityatra kùaya÷abdasthàne vinà÷anivàsaråpaka÷abdadvayam / asya ca vaicitryasyàrthànusandhànamantareõanupalabdherarthàlaïkàratvamastãtyà÷aïkyàha---artheti / arthamukhaprekùitvamarthànusàndhàne vaicitryayogaþ / tathà sati alaïkàràntare 'tiprasaïga ityata àha---anupràsàdãnàmiti / ayamarthaþ---anupràsàdãnàmapi hi rasàdiparatvàbhàve vçttivirodhàt / rasàdiråpasyàrthasya tadabhivaya¤jakasya vibhàvàdiråpasyàrthasya vànusandhànamastyeveti tepi kathaü ÷abdàlaïkàramadhye yuùmàbhirapi gaõyanta iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷abdasyàbhinnaprayatnoccàryatvenàrthàlaïkàratve "pratikålatàmupagate hi vidhau" ityàdau ÷abdabhede 'pyarthàlaïkàratvaü tathàpi prasajyata ityubhayatràpi ÷abdàlaïkàratvameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) abhinnaprayatnoccàryyatvenàrthàlaïkàratvasya taduktasya ÷abdàlaïkàratayà nirvivàde varõa÷leùavarõànupràse 'pi atiprasàktimàha---pratikålaütamiti / ubhayatràpi iti / sabhaïgabhaïgayorityarthaþ / ## (lo, é) yat punaruktaü ÷abdasyaikaprayatnoccàryyatver'thàlaïkàratvamiti tathàpyavyàptidoùa ityàha---÷abdasyeti / pratikålatàmityàdau vidhàvityatra ikàrokàrayoraukàraråpatvenàbhinnaprayatnoccàryyatvaü tat ÷abdabhedena ÷abda÷leùamaïgãkurvataþ / ubhayatra "yena dhvasta"ityàdau "andhakakùaya" ityàdau ca / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra tu ÷abdaparivarttane 'pi na ÷leùatvakhaõóanà, tatra-- "stokenonnatimàyàti stokenàyàtyadhogatim / aho susadç÷ã vçttistulàkoñeþ khalasya ca" // ityàdàvartha÷leùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) nanvevamarthasleùàlaïkàrocchedaprasaïga ityata àha---yatra tviti / tameva viùayamàha---tatra stokeneti / aho tulàyà mànatulàyàþ koñeragrabhàgasya khalasya ca susadç÷ã vçttiryataþ stokenetyàdi / stokena gu¤jàdyalpavastunà, pakùe stokenàlpapra÷aüsanenàlpanindanena ca / atronnatyadhogatyarthakapadàntaradàne 'pi nàrtha÷leùatvakhaõóanà / ## (lo, ë) tat kva nu punarartha÷leùa ityàha---yatra hãti / ÷abdasya parivarttane paryyàyàntareõa pratipàdane / suvarõadigauravaprakarùàpakarùasåcikà tulàkoñiþ / atra stokàdisyàne svalpàdipadanive÷e 'pi na hyarthatàhàniþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya càlaïkàràntaraviviktaviùayatàyà asambhavàdvidyamàneùvalaïkàràntareùvapavàdatvena tadvàdhakatayà tatpratibhotpattihetutvamiti kecit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) idànãü ÷leùasya alaïkàràntaràsaïkãrõaviùayàbhàvàd alaïkàràntarasya ca ÷leùàsaïkãrõaviùayasattvàt sàmànyamalaïkàràntaramapavàdatvena bàdhitvà ÷leùa evàlaïkàraþ alaïkàràntaraü tu tat saïkãrõaü tadgràhakameveti kecidàhuþ / tanmataü dar÷ayati---asyeti / tatpratibhotpattihetutvamiti---tatpratibhà, alaïkàràntaraviùayiõã pratibhà tasyà evotpattihetutvamasya ÷leùasya tadviùayabodhakatvamityarthaþ / ÷abda÷leùeõa ÷leùàlaïkàraviùayapratibhaiva janyata ityarthaþ / natu alaïkàràntaraviùayapratibhà ityarthaþ / tathà càlaïkàràntarasaükare ÷leùa evàlaïkàra ityarthaþ / ## (lo, e) eùa ca niyamàdalaïkàraõàü vicchittimàdàyaiva sambhavatãtyetadviùaye vidyamànànàmalaïkàraõàü bàdha iti ye manyante teùàü pakùamupanyasya dåùayati--asya ceti / vidyamàneùvetadviùayeùu / tadvàdhakatvàt / teùàmalaïkàraõàü bàdhakatvàdavakà÷àntaràbhàvena tahyapade÷aü bàdhitvà mukhyatvena vyapadeùñuü yogyatvàt / asya ca heturapavàdatveneti / teùàmalaïkàraõàü pratibhàbuddhisvità utpattiheturasyeti tatpratibhotpattihetuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** itthamatra vicàryate--samàsoktyaprastutapra÷àüsàdau dvitãyàrthasyànabhidheyatayà nàsya gandho 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tanmate 'pi sakalàlaïkàrasaükare ÷leùo na bàdakaþ, kintu katipayàlaïkàrasaükare eveti niùkarùaü pratipàdayitumàha---itthamatreti / tatra samàsoktyaprastutapra÷aüsàsaïkãrõasya ÷leùasya taddvayabàdhakaprasaktireva nàsti ityàha---samàsektãti / prastutakathanenàprastutavya¤janaü samàsoktiþ / kvacit ÷leùasaïkãrõà sà / yathà--- "anuràgavatã sandhyà divasastatpuraþ saraþ / aho daivagati÷citrà tathàpi na samàgamaþ" // ityatra prakçtadivasapuraþ sarasandhyàkathanàdaprakçtanàyakapuraþ saranàyikàpratãtau raktimànuragobhayàrthakànuràgapada÷leùasaükaraþ / aprastutakathanena prastutavya¤janaü càprastutapra÷aüsà; sà ca kvacit ÷lùasaïkãrõàpi bhavati / yathà--- "satataü yà madhyasthà kathayati yaùñiþ pratiùñitàsãti / puùkariõã naiva taducitaü pårõàyattàmadho nayasi" // ityatra janaiþ yaùñiplàvanàpràkaraõikapuùkariõãkathanena pràkaraõikapratiùñàgàyakajanatiraskàrakasampattimajjanapratãtau madhyasthàdipada÷leùasaükaraþ / etadubhayatra ÷leùàlaïkàraprasaktireva nàstãtyata àha----nàsya gandho 'pãti / atra hetumàha---dvitãyàrthasyeti / anayordvitãyàrthasya vyaïgyatvàdeva / arthadvayasya vàcyatva eva ÷leùàlaïkàraþ / aprastutapra÷aüsàdau ityàdipadàdupamàdhvaniparigrahaþ, yathà durgàlaïghitetyàdau / ## (lo, ai) itthamiti vakùyamàõasya buddhisthitayàü idamà paràmar÷aþ / atretthamanataroktam / keùà¤cit pårvapakùiõàü mate samàsoktiryathà--- "upoóharàgeõa vilolatàrakaü, tathà gçhãtaü ÷a÷inà ni÷àmukham / yathà samastaü timiràü÷ukaü tayà puro 'pi ràgàd galitaü na lakùitam" // aprastutapra÷aüsà yathà--- "eõàlaü sambhrameõa tyaja gavaya ! bhayaü sairibha ! svairamàssva kùaubhaü mà yàstarakùo ! vihara giridarãü svecchayaivàcyabhalla ! pàrindraþ pàradç÷và nikhilavanabhuvaþ kevalaü modate 'sau màdyatkumbhãndrakumbhasthalagalitaghanasthålamuktàphaloghaiþ" // àdi÷abdena paryyàyoktyàdiþ / dvitãyàrthaþ prakçtàprakçto và yathà nàyakayyavahàràdiþ / anabhidheyatayà abhidhàyàþ prakçtabodhanena viramàd asya ÷leùasya / ********** END OF COMMENTARY ********** "vidvanmànasahaüsa--" ityàdau ÷leùagarbhe råpake 'pi mànasa÷abdasya cittasaroråpobhayàrthatve 'pi råpakeõa ÷leùo bàdhyate / saroråpasyaivàrthasya vi÷ràntidhàmatayà pràdhànyàt, ÷leùe hyarthadvayasyàpi samakakùatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) pårvokte ÷liùñaparamparitaråpake 'pi na ÷leùàlaïkàraprasaktirityàha---vidvanmànaseti / viduùàü mana eva mànasaü sarastatra haüseti ràj¤aþ sambodhanam / atra råpakasya ÷leùabàdhakatve hetumàha---saroråpasyeti / vi÷ràntidhàmatà paryyantikapratãtiviùayatà, haüsà÷rayatvena na tadråpakasyaiva tathàtvàt / ubhayatraiva vi÷ràntisattve eva ÷leùaprasàktiþ / yathà "pçthukàrttasvarapàtram" ityatra sadanadvayavi÷eùaõayoþ ÷liùñàrthayoþ vi÷ràntistadàha---÷leùe hãti / ## (lo, o) ÷leùo bàdhyate--÷leùavyapade÷amanådyàtmanà vyapade÷aþ kàryyate / vi÷ràntidhàmatà cittaråpàrthànuvàdena vidheyatvàlàbhàt / iha hi cittàdikamavacchàditasvaråpaü sarovaràdiråpatvamàpadyate / ataevàtra "ràjanàràyaõaü lakùmãþ samàliïgati nirbharam" ityatra ràj¤o nàràyaõatvocitalakùmãsamàliïganaü varõyate / tathà "mukhacandra prakà÷ate" ityatra mukhaü candraråpatàmàpadyata ityuparacitacandradharmasya tatra varõanam / samakakùatvaü na khalu råpakavad ekasya gauõatànyasya pràdhànyam / svasvasàmagrãva÷ena pçthakpçthaksvasvàrthabodhanenopakùepàt / yathà---"hçdij¤eùu vakùyati" ityàdau vahanavacanayoþ tathà "pçthukàrtasvara" ityàdau pçthukàdãnàm / ********** END OF COMMENTARY ********** "sannihitabàlàndhakàrà bhàsvanmårti÷ca" ityàdau virodhàbhàse 'pi viruddhàrthasya pratibhàtamàtrasya prarohàbhàvànna ÷leùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ÷liùñavirodhàbhàse 'pi na ÷leùàlaïkàraprasaktirityàha---sannihiteti / nàyikà bhàsvanmårttirdepyamànamårttiþ sannihitabàlaråpàndhakàrà ca mohajanakatvena / bàlasyàndhakàratvaråpaõam / atra bhàsvanmårtteþ såryyavimbasyàlpàndhakàrasànnidhyaü bàlapadabhàsvatpada÷leùàdupasthitaü viruddhatayà'bhàsate / atra ÷leùàlaïkàràprasaktibãjamàha---viruddhàrthasyeti / pratibhàtamàtrasya upasthitamàtrasya ityarthaþ / prarohàbhàvàd anvayabodhàbhàvàt / nahã andhakàrasannihitasåryyamårttirnàyikà na vàndhakàrasànnidhyaü såryyabimbasya iti bàdhasyàpi upasthitimàtreõa eva virodhàbhàsàlaïkàratà ÷leùasya tu ÷liùñàrthasyànvaye satyeva alaïkàratà virodhàbhàsavat ÷leùàbhàsàlaïkàrànabhyugamàt / ## (lo, au) bàlaþ kùudraþ ke÷a÷ca / bhàsvataþ såryyasya, bhàsvataþ kàntimato 'pãvà såryyamårttau andhakàrasya sannidhànàbhàvàd virodhàbhàsaþ / yathà bhàsanaü na tathà vi÷ràntiprarohaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü punaruktavadàbhàse 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) evaü punarurakteti---na hi bhujaïgakuõóali÷abdayoþ ekàrthatvabodhaþ paryntikaþ; àpàtamàtrataþ ÷leùeõa tathà bodhàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tena "yena dhvasta-" ityàdau pràkaraõikayoþ, "nãtànàm-" ityàdàvaprakàraõikayorekadharmàbhisaübandhàttulyayogitàyàm, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) itthamuktasthaleùu ÷leùàlaïkàraü bàdhitvà te te alaïkàrà evetyuktvà alaïkàràntarasyaiva bàdhakaþ ÷leùa iti tadabhipretaü vaktumàha---yena dhvastamiti / yena dhvastamityàdau nãtànàmityàdau ca tulyayogitàyàü, svecchopajàtetyàdau dapike sakalakalamityàdau copamàyàü vidyamànàyàmapi ÷leùeõaiva vyapade÷o bhavituü yukta ityagre 'nvayaþ / tena yena dhvastamityàdau màdhavomàdhavayordvayorapi pràkaraõikayoþ yena dhvastetyàdyekadharmànvayaråpastulyayogitàlaïkàraþ / "padàrthànàü prastutànàmanyeùàü và yadà bhavet / ekadharmàbhisambandhaþ syàttadà tulyayogità // "iti lakùaõàt / atra hi prastutànàü pràkaraõikànàmevànyeùàmapràkaraõikànàmevetyarthaþ / nãtànàmityàdau tu apràkaraõikayoreva vanavçddharakamalayoþ nãtànãmityàdi pårvàrddhekte karmànvayaþ / svecchopajàtetyàdau salakùaõaü dãpakaü dar÷ayiùyate / ## (lo, a) punaruktavadàbhàse yathodàhçtabhujaïgakuõóalãtyàdau / tena hetunà tulyayogitàyàmityàderuparitanena vidyamànàyàmityanena sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "svecchopajàtaviùayo 'pi na yàti vaktuü dehãti màrgaõa÷atai÷ca dadàti duþkham / mohàtsamutkùipati jãvanamapyakàõóe kaùñaü prasånavi÷ikhaþ prabhuralpabuddhiþ" // ityàdau ca pràkaraõikàpràkaraõikayorekadharmàbhisambandhàd dãpake / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) tacclokàrthastu yathà---prabhuralpabuddhirityatra cakàràrtho gamyaþ / vaktumityatra bhàvatumvacanamityarthaþ / tathà ca kaùñaü khede / prasånavi÷ikho 'lpabuddhiþ prabhu÷ca svecchopajàtaviùayo 'pi svecchayà sarvalokopari pràptàdhikàro 'pi dehãti vacanaü na yàti na pràptoti / dehàbhàvena dehãti vàgviùayo na prasånavi÷ikhaþ / tathàpi màrgaõa÷ataiþ asaükhyabàõaiþ duþ khaü dadàti / uktaråpaþ prabhustu lokeùu dehãti dadasveti vacanaü na yàti na pràptoti / etàdç÷avàgvaktàna bhavatãtyarthaþ / màrgaõa÷ataiþ paradhanànveùaõaråpamàrgaõa÷ataiþ arthàt ãdç÷apadàti÷ataiþ duþ khaü dadàti / dehãtyanuktvàpi padatidvàrà sarvasaüva hçtvà duþ khaü dadàtãtyarthaþ / adhikàrasattvàddehãtyuktvàpi sarvasvaü grahãtuü sàmarthyasattve 'pi alpabuddhitvàttathà na karotãtyarthaþ / evaü prasånavi÷ikhaþ svadattamohàd akàõóe 'kasmàjjãvanamapi samàkùipati harati ityarthaþ / atra pràkaraõi ka uktaråpaþ prabhurapràkaraõikaþ prasånavi÷ikhaþ; tayorna yàti ityàdyekadharmànvayaråpaü dãpakam / taduktam---"aprastutaprastutayordepakantu taducyate"iti / ekadharmànvaya iti tatra ÷eùaþ / ## (lo, à) sveccheti / svecchayà upajàta à÷ritaþ viùayaþ bhogaþ yasya / vaktuü na yàtãti na tatra svàrthanivedanaü vaktuü ÷akya ityarthaþ / dehi prayaccha / iti màrgaõa÷ataiþ yàcana÷ataiþ pradànàbhàvàt punaþ punaþ kçtaiþ / mohàdaparàdhagurulaghuvicàràdakùatvàt / akàõóe 'kasmàt, svalpe'pyàgasãti yàvat / pakùàntare tu viùayaþ kàmasyà÷rayo vanitàdiþ / vaktuü na yàtãti / vaktuü na yàtãdç÷aþ samprati me kàma iti / dehà pràõãtyetàvanmàtreõa vi÷eùamanapekùya, màrgaõa÷atairmohàdàtmano nivekàbhàvàt / kaùñamiti nirvede 'vyayam / dãpake vidyamàna ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sakalakalaü purametajjàtaü saüprati sudhàü÷ubimbamiva" / ityàdau copamàyàü vidyamànàyàmapi ÷leùasyaitadviùayaparihàreõàsaübhavàd eùàü ca ÷aleùaviùayaparihàreõàpi sthiteretadviùaye ÷leùasya pràdhànyena camatkàritvapratãte÷ca ÷leùeõaiva vyapade÷o bhavituü yuktaþ, anyathà tadvyàpade÷asya sarvathà bhàvaprasaïgàcceti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) sakalakalamityàdau ca sakalakalàvattvakalakala÷abdavattvàrthadvaya÷liùñopamà spaùñaiva / tatra parasparavyabhicàrasattvena dvayorapyalaïkàratvaü draóhayannubhayasattveùu viùayeùu ÷leùasyaivaucityamityàha---÷leùasyaitad ityàdi / pratikålatàmupagate hi vidhau ityàdiùu etadviùayaparihàreõa ÷leùasya ÷leùarahitatulyayogitàdãpakopamànàntu ÷leùaparihàreõa sthitirbahuùvevodàharaõeùu draùñavyà / eùu ÷leùàlaïkàrasyaivaucitye hetumàha---pràbalyena camatkàritveti / anyatheti / eùu viùayeùvapi tulyayogitàditrayasyaivàlaïkàratvamityarthaþ / tad vyapade÷asyeti / ÷leùavyapade÷asyetyarthaþ / naca kathaü tadabhàvaprasaïgaþ / pratikålatàmityàdiùveva tatsattvàditi vàcyam ? tatràpi vidheþ pratikålatopagamanasya bahusàdhanatàvaiphalyahetutvena hetvalaïkàrasattvàt / ## (lo, i) sakalakalaü kolàhaladhvanisahitaü, sakalàbhaiþ kalàbhiryuktaü ca / eùàü tulyayogitàdãnàü trayàõàmalaïkàraõàü pràbalyena camatkàritvaü kavinà vdyartha÷abdasya vaicitryabodhopàyatvenopàdànàt / ********** END OF COMMENTARY ********** atrocyate--na tàvatparamàrthataþ ÷leùasyàlaïkàràntaràviviktaviùayatà "yenadhvasta-" ityàdinà viviktaviùayatvàt / na càtra tulyayogità, tasyà÷ca dvayorapyarthayorvàcyatvaniyamàbhàvàt / atra ca màdhavomàdhavayorekasya vàcyatvaniyame parasya vyaïgyatvaü syàt / ## (lo, ã) atra siddhàntamàha---atreti / vàcyatve niyamàbhàvàditi / yena dhvastetyàdàvuktaprakàreõa prakaraõàdiniyamàbhàvàt, màdhavomàdhavàrthayordvayorvàcyatvaniyamaþ / tulyayogitàyàü ca dvayorvàcyatvaniyamo nàsti / ÷abdayostantratàïgãkàreõa dvayorvàcaytvaniyamaþ samanantaroktaprakàreõa dhvanitantravàdimate caikasya vàcyatvamitarasya vyaïgyatvamiti bhàvaþ / etadeva vi÷eùayati---atra hãti / atra yena dhvastetyàdau / atra hãtyanantaraü tulyayogitàïgãkàre iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca--tulyayogitàyàmapyekasyaiva dharmasyànekadharmisaübandhitayà pratãtiþ / iha tvanekeùàü dharmiõàü pçthakpçthagdharmasaübandhatayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) itthaü sleùasàyalaïkàràntaraviviktaviùayàsattvàdalaïkàràntarasya ca ÷leùaviviktaviùayasyàpi sattvena sàmànyatvàdapavàdena ÷leùeõa dar÷itàstulyayogitàdayo 'laïkàrà bàdhyanta iti keùà¤cinmate dar÷ite, taddåùayitumàha---atrocyata iti / ÷leùasyàlaïkàràntaraviviktaviùayàsattve eva tasyàpavàdakatvaü, tadeva tu na / tasyàpi tadviviktaviùayasattvàdityàha---na tàvatparamàrthata iti / alaïkàràntaraviviktaü viùayaü dar÷ayati---yena dhvastamiti / atra yena dhvastamityàdau iti samãcãnaþ pàñhaþ / kvacittu yena dhvastetyàdinà iti pàñhaþ / tadàca ityàdinà ÷lokena hetunà viviktaviùayasattvàdityarthaþ / atra màdhavomàdhavayoþ prakaraõikayoryenetyàdyekadharmànvayitvàt tulyayogitàlaïkàramà÷aïkate---naceti / samàdhatte---tasyàmiti / tulyayogitàyàmityarthaþ / nanvatràpi dvayoþ pràkaraõikayorvàcyatvamityàha---atra hãti / atra dvayorarthayo÷ca pràkaraõikatve niyàmakaü nàsti / tathà ca vaktrà yadyekamevàrthaü prakramyedaü padyamuktaü syàttadànyàrthasya vyaïgyatvena tulyayogitàyà atra prasaktyabhàvenàyameva tulyayogitàlaïkàraviviktaþ ÷leùasya viùayaþ syàdityarthaþ / naca tathàpi vyaïgyopamàlaïkàrasaïkãrõa evàyaü ÷leùa iti vàcyam, sambhavadavàcyatàkasyàlaïkàrasya vyaïgyatve alaïkàratvàbhàvàt kintu tadalaïkàradhvanitvàdeva kevalaü tatràlaïkàravyapade÷o bràhmaõa÷ramaõanyàyena vàcyatàda÷àyàmalaïkàratvamàdàya gauõa eva / samàsoktyaprastutapra÷aüsayostu vàcyatàsambhavàd vyaïgyatve 'pi alaïkàratà, nanu màdhavomàdhavayoþ dvayàrapi tulyavibhaktiviùayatvena pràkaràõakatvamevetyato dvayàrvàcyatvenàtra tulyayogitaivetyata àha---ki¤ceti / ekasyaiva dharmasyeti / na tu eka÷abdàvàcyadharmadvayasyetyarthaþ / iha tviti / yena dhvastetyàdàvityarthaþ / anekeùàm ityatra bahutvamavivakùitam / umàdhavamàdhavayorityarthaþ / pçthagdharmaiþ ÷liùñaika÷abdasya pçthagarthau anomanobhavàdiråpau / sambandhitayetyatra pratãtirityanvayaþ / evaü ca yena dhvastetyàdau nãtànàmityàdau ca yattulyayogità---pradar÷anaü pràkkçtaütatparakãyamapapradar÷anamàtraü kçtamiti bodhyam / vastutastu taddvaye ÷leùa eva tulyayogitàrahita iti sàdhitaü bodhyam / ## (lo, u) anupapattyantaramàha---ki¤ceti / ayamà÷ayaþ--- "sa¤càrapåtàni digantaràõi kçtvà dinànte nilayàya gantum / pracakame pallavaràgatàmrà prabhà pataïgasya mune÷ca dhenuþ" // ityàdau tulyayogitàyàmekasyaiva nilayagamanopakramaråpadharmasya saurabhãprabhayordharmiõoþ sambaddhatayà pratyayaþ / iha tu ÷leùeùu punaranekeùàü dharmiõàü màdhavomàdhavaprabhçtãnàü yena dhvastamanobhavenetyàdiråpapçthagdharmasambaddhatayà pratyaya ityanvayaþ / dharmavàcaka÷abdayorbhinnaråpatvàt / tulyayogitàyàü tu nilayagamanopakramasya bhinnàrthatve 'pi ekatàdhyavasàdekatà / nahã yena dhvastetyàdàvapi màdhavomàdhavagàminordharmayorekatàdhyavasàyaþ / dvayorani÷cayena prakçtàprakçtatvàbhàvàt / yadyapi tulyayogitàyàmapi dvayorna prakçtàprakçtatvaü tathàpi tad vivakùà, tatropamànopameyatvasya pràcyànàmapyabhimatatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "sakalakalam--" ityàdau ca nopamàpratibhotpattihetuþ ÷leùaþ / pårõopamàyà nirviùayatvàpatteþ "kamalamiva mukhaü manoj¤ametat" ityàdyasti pårõopamàyà viùaya iti cet ? na, yadi "sakala-" ityàdau ÷abda÷leùatayà nopamà tatkimaparàddhaü "manoj¤am" ityàdàvartha÷leùeõa / "sphuñamarthàlaïkàràvetàvupamàsamuccayau, kintu / à÷ritya ÷abdamàtraü sàmànyamihàpi saübhavataþ" // iti rudrañoktadi÷à guõakriyàsàmyavacchabdasàmyasyàpyupamàprayojakatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) tathà sakalakalamityàdau ca yadupamàyàü vidyamànàyàmapi apavàdatvena ÷leùasyaiva pràdhànyena vyapade÷o bhavituü yukta ityuktaü tatropamaivàlaïkàro na ÷leùa iti pratipàdayati---sakalakalamityàdau ceti / nopamàpratibhotpattiriti / upamàpratibhà upamàj¤ànam / saiva utpattiheturj¤ànotpattiheturyasya; ÷leùastàdç÷o na, upamàj¤ànaj¤àpyo na ÷leùa ityarthaþ / upamà ÷leùaj¤àpikaiva / atra ÷leùa eva tvalaïkàra iti netyarthaþ / tathà ca ÷liùñadharmasàdharmyà upamà evàlaïkàra ityuktamanena / tatropamàübàdhitvà ÷leùasyaivàlaïkàratve 'niùñotpattimàha---pårõopamàyà iti / upamànopameya sàdhàraõadharme vàdicaturõàm upàdàne hi pårõopamà / atràpyupameyaü puram, upamànaü vandarabimbaü, sakalakalaråpamubhayànvitàrthakatvena sàdharmyam, iva÷abdo 'stãti pårõopamà / tad bàdhayàtra sleùasyaivàlaïkàratve pårõopamàyà nirviùatvàpattirityarthaþ / nanu ÷leùarahitaguõasàdharmyopamaiva pårõopamà ; tadvàn viùaya eva pårõopamàyà viùayaþ syàdityà÷aïkate---kamalamiveti / atra hi na ÷leùo manoj¤atvaguõakathanaråpakriyayoreva sàdharmyàd na tu ÷liùña÷abdasya iti / tatra pratibandhamàha---yadãti / ÷leùo dvividhaþ÷abda÷leùor'tha÷leùa÷ca / yadi sakalakalamityatropamàü bàdhitvà ÷leùa eva ÷abdàlaïkàrastadà kamalamiva mukhamityàdàvapyupamàü bàdhitvà artha÷leùàlaïkàre prasajati tena kimaparàddhaü manoj¤atvàdidharmàõàmubhayatrànvayaråpa÷liùñatvaditi bhàvaþ / iva÷abdasadbhàvàdupamàyà eva tatrànubhavikatve tu sakalakalamityàdàvapi ÷abdasàdharmyodanubhåyamànopamaivetyabhipràyeõàtra rudrañoktamapi pramàõayati---sphuñamartheti / ihàpi ÷abdàlaïkàramadhye 'pi "tavàdhera ca ràgo 'bhåd rambhoru ! hçdaye ca me" ityatra ÷abdàsàdharmyàt samuccayàlaïkàraþ / ## (lo, å) na kevalaü ÷leùasyàlaïkàràntaraviviktaviùayatà / pårõàpamàdiviùaye 'syàsambhavo 'pãtyàha---sakaleti / pårõopamàprakaraõe lakùyamàõàrtha÷leùeõa kamala mivetyàdau manoj¤atvadharmasya kamalamukharåpapratisambandhibhedàïgãkàraprayojitena kimaparàddham / tulyenàparàdhena ÷abda÷leùaviùaye pårõopamàmanaïgãkçtya etad viùaye kiü tasyàþ parigraho 'bhimato yuùmàkaü, dvayoþ samànatvàditi bhàvaþ / kathaü dvayoþ samànanyàyatvamityàhasphuñamiti / samuccayo yathà vasudhàmahitetyàdiþ / sàmànyaü sàdhàraõo dharmaþ / iha ÷abdàlaïkàramadhye guõasàmyaü, kamalamityàdi, kriyàsàmyaü candra iva mukhaü ÷obhate ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu guõakriyàsàmyasyaivopamàprayojakatà yuktà, tatra sàdharmyasya vàstavatvàt / ÷abdasàmyasya tu na tathà, tatra sàdharmyasyàvàstavatvàt / tata÷ca pårõopamàyà anyathànupapattyà guõakriyàsàmyasyaivàrtha÷leùaviùayatayàþ parityàge pårõopamàviùayatà yuktà, na tu "sakala-" ityàdau ÷abdasàmyasyaiveti cet ? na-"sàdharmyamupamà" ityevàvi÷iùñasyopamàlakùaõasya ÷abdasàmyàdvyàvçtterabhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) tatra sàdharmyasyàvàstavatvàditi / ÷abdasya puracandrabimbadharmatvàbhàvàditi bhàvaþ / tata÷ca sakalakalamityàdàvupamàprasaktyabhàvàttatra ÷leùàlaïkàra evàstu / pårõopamàyà nirviùayatvàpattiparihàràya guõakriyàsàdharmyer'tha÷leùaü bàdhitvà pårõopamaivàstàmityàha---tata÷ceti / na tu sakalakalamityàdau ÷abdasàdharmyasya ityatra upamàprayojakatvamityanvayaþ / ÷abdasàdharmyàd vyàvçtterabhàvàditi--upamàlakùaõasya ÷abdasàmyato 'vyàvçttatvàt ÷abdasàmyaviùayatvàdapãtyarthaþ / ÷abdasya sàdharmyaü ca vàcakatàsambandhena iti yadvçttitvàditibhàvaþ / ## (lo, ç) tatra guõakriyàsàmye vàstavatvàt svàbhàvikatvàt avàstavatvàt atàttvikatvàt / pårõopamàviùayatà yuktà gatyantaràbhàvàditi bhàvaþ / avi÷iùñasya guõakriyàsàmye ceti vi÷iùyànirddiùñasya / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi ca ÷abdasàmye sàdharmyamavàstavatvànnopamàprayojakam, tadà kathaü "vidvanmànasa--" ityàdàvàdhàrabhåte cittàdau sarovaràdyàropo ràjàdehasàdyàhopaprayojakaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) yadi hi vàcakatàsambandhasya vçttiniyàmakatvàbhàvena ÷abdaråpasàdharmyasya avàstavatvànnàlaïkàraprayojakatvaü tadà paramparitaråpake eva ÷abdavàcyatvena sàmyena tadarthayorabhedàropàtmakaråpaü kathaü råpakàlaïkàraprayojakamityàha---÷abdasàmya iti / ## (lo, é) dåùaõàntaramàha---yadi veti / ayamarthaþ-yadi ÷abdasàmyasya sakalakalamityàdau nopamàprayojakatà kathaü tarhi "vidvanmànasahaüsa" ityàdau ràj¤o haüsàropasya mànasàsàdhàraõaprayojakatà ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-yadi vàstavasàmya evopamàïgãkàryà, tadà kathaü tvayàpi "sakalakalam-" ityàdau bàdhyabhåtopamàïgãkriyate ? ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) nanu sàdharmyaü tàvat samàno dharmastasyàvàstavatve tadanupapannam / vidvanmànasetyàdau tvabhedàropa àhàryye 'vàstavatve 'pi ÷liùña÷abdaråpadoùeõa sambhavatyeva ityata àha---ki¤ceti / bàdhyabhåtopameti / upamàtvàbhàve upamàyà bàdhyatvasyàpyanupapattiþ ityarthaþ / ## (lo, ë) punardåùaõàntaramàha---ki¤ceti / bàdhyabhåtà ÷leùasya sarvàlaïkàràpavàdatvaprapannetyarthaþ / kathamaïgãkriyate, utsargasiddhasyaivàpavàdabàdhyatvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca atra ÷leùasyaiva sàmyanirvàhakatà, na tu sàmyasya ÷leùanirvàhakatà, ÷leùabandhataþ prathamaü sàmyasyàsaübhavàt, ityupamàyà evàïgitvena vyapade÷o jyàyàn "pradhànena hi byapade÷à bhavanti" iti nyàyàt / nanu ÷abdàlaïkàraviùaye 'ïgàïgibhàvasaïkaro nàïgãkriyate tatkathamatra ÷leùopamayoraïgàïgabhàvaþ saïkara iti cet ? na, arthànusaüdhànavirahiõyanupràsàdàveva tathànaïgãkàràt / evaü dãpakàdàvapi j¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) nanu tatraiva ÷abdabodhyatvaråpasàdç÷yàttatropamàpadaü gauõamevetyata àhaki¤ceti / ÷leùasyaiva iti / ÷liùñapadasyaivetyarthaþ / sàmyanirvàhakatà--upamàghañakasàmyanirvàhakatà / ubhayàtmakatve j¤àte satyeva tàdç÷aika÷abdàrtharåpasàmyabodhàdityarthaþ / ÷leùabandhaþ prathamamiti / sakalakalapadabandhàbhàve puracandrabimbayoþ sàmyàpratãteþ, aïgitvena paryyantikapratãtiviùayatayà pradhànatvena; tathà ca ÷liùñapadàrthànusandhànena sàmyapratãtau tato 'ïginyupamà pratãyate / ÷leùastu tannirvàhakaråpamaïgamiti bhàvaþ / aïgàïgibhàvo nirvàhakanirvàhyabhàvaþ / evaü dãpakàdavapãti / dãpakatulyayogitàr'thàlaïkàràdàvapi ÷leùastadaïgamityarthaþ / ## (lo, e) evaü càtrepamàyàþ ÷leùapratibhotpattihetutvenàïgitvaü, ÷leùasya tadaïgatvamiti yuktyantareõàpi draóhayati--ki¤càtreti / sàmyamupamàprayojakam / aïgaïgibhàvasaükaraþ / "avi÷ràntajuùàmàtmanyaïgàïgitve tu saükara"ityuktaprakàraþ / arthànanusandhànàt ÷abdàlaïkàreùvanuprasàdãnàü parasparanirapekùatvenàïgaïgibhàvasaükaraþ nàïgãkriyate, ÷leùàdestvarthànusàdhànàt sàpekùatvena parasparàpekùàsambhavàt kathaü và na svãkriyate iti bhàvaþ / ekamuktaprakàra upamàbhidhàyakanyàyo dãpakàdàvapi j¤eyaþ / ayamarthaþ---yathà ÷abdasàmyasyopamàprayojakatve ÷leùasya tadaïgatà, tathà dãpakàdiprayojakatve dãpakàdyaïgateti / àdi÷abdàttulyayogitàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** "satpakùà madhuragiraþ prasàdhità÷à madoddhatàrambhàþ / nipatanti dhàrtaràùñràþ kàlava÷ànmedinãpçùñhe" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) itthaü sakalakalamityatropamaiva na ÷leùa iti sàdhite ÷leùàdhãnavastudhvanàvapi na ÷leùàlaïkàra ityàha---satpakùà iti / ÷aratkàlavarõanamidaü pràkaraõikam / tatra dhàrttaràùñràþ kçùõavarõaca¤cåcaraõà haüsavi÷eùàþ ÷aratkàlava÷àt medinãpçùñe nipantãtyanvayaþ / pakùaü patatram / à÷à prasàdhanaü dikùu gamanaü, cauràdikasya sàdhergatyarthatvàt / atra dhçtaràùñraputràõàmamaïgale vaktustàtparyyam / teùàü maraõaråpaü vastu ÷liùña÷abdavya¤janayà prãtayate / tatra dhàrttaràùñrà dhçtaràùñràputrà duryyodhanàdayaþ prasàdhità÷àþ ÷àsitadiïmaõóalàþ / ataeva madoddhatàrambhàþ / satpakùàþ prakçùñasahàyàþ kàlava÷àd yamava÷àt madhuragiraþ kàntavàcaþ medinãùñe nipatanti ityarthaþ / ## (lo, ai) satpakùà iti / pakùe garut sahàya÷ca / prasàdhitàþ bhåùitàþ prakarùeõàtmasàtkçtà÷ca / dhàrttaràùñrà haüsàþ duryodhanàdaya÷ca / upamàdhvani÷aïkàü niràcaùñe / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ÷aradvarõanayà prakaraõena dhàrtaràùñràdi÷abdànàü haüsàdyarthàbhidhàne niyamanàdduryodhanàdiråpor'thaþ ÷abda÷aktimålo vastudhvaniþ / iha ca prakçtaprabandhàbhidheyasya dvitãyàrthasya såcyatayaiva vivakùitatvàdupamànopameyabhàvo na vivakùita iti nopamàdhvanirna và ÷leùa iti sarvamavadàtam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) atra copamàdhvanitvaü ÷leùàlaïkàra÷ca na prasajyata ityàha---iha ceti / prakçtaprabandho veõãsaühàranàñakaü tadabhidheyasya tatpratipàdyasya kuråõàü maraõaråpasya dvitãyàrthasya såcyatayaiva vyaïgyatayetyarthaþ, na tu haüsopamànatveneti evakàràrthaþ / tadeva vivçõoti---upameya iti / nica ÷leùa iti / ubhayàrthasya vàcyatvàbhàvàd iti bhàvaþ / sarvamavadàtamiti / yena dhvastamityàdàvalaïkàrantaràsaïkãrõa eva ÷leùaþ / sakalakalamityàdau ca ÷leùaghañita upamàlaïkàra evetyàdikaü vi÷aditamityarthaþ / ## (lo, o) prakçtaprabandho veõãsaühàrakhyaü nàñakam / såcyatayaiva vivakùitatvàt yaduktamatraiva nàñakalakùaõàvasare "såcayed vastubãjaü và mukhyapàtramathàpivà"iti upameyopamànabhàvo haüsàdãnàü duryodhanàdibhaiþ sahetyarthaþ / naca ÷leùaþ , ÷aradvarõanàyà eva prakçtatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) samprati rasànupakàrakamapi kavibhisteùu teùu ÷aktipradar÷anàrthamupanibaddhatvàtpràcyairalaïkàramadhye lakùitaü citraü niråpayati---padmeti / asya càlaïkàratàyàü tathàvidhanaipuõyàdisaüskàrava÷ena vismayàve÷o yathàkatha¤cid bãjam / ********** END OF COMMENTARY ********** àdi÷abdàtkhaïga-muraja-cakra-gomåtrikàdayaþ / asya ca tathàvidhilipisannive÷avi÷eùava÷ena camatkàravidhàyinàmapi varõànàü tathàvidha÷rotràkà÷asamavàyavi ÷eùava÷ena camatkàravidhàyibhirvarõerabhedenopacàràcchabdàlaïkàratvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) citràlaïkàramàha---padmeti / atra varõasmàrakalipãnàü sannive÷asyaiva padmàdyàkàrakatvàllipãnàü cà÷abdatvàt ÷abdàlaïkàratvamasyànupapannamityà÷aïky samàdhatte---tathàvidha÷rotreti / tathàvidhalipismàryyavarõasya yaþ ÷rotraråpa àkà÷e samavàyavi÷eùaþ tadva÷ena camatkàràdhàyibhirvarõaiþ saha lipeþ abhedopacàràdityarthaþ / tàdç÷asamavàyasya varõànubhavajanakatvaü tajjanitasaüskàreõa lipito varõasmaraõaü tata÷camatkàra ityetatparamparayà ÷rotràkà÷asamavàyasya camatkàrajanakatvaü bodhyam / tattadvarõaniråpitasamavàyalàbhàrthaü vi÷eùaparyyantànudhàvanam / ## (lo, a) tathàvidha÷cakùurindriyairanubhåyamàno yo lipinive÷aþ / sannive÷avi÷eùor'thàd bhåmyàdisthale samyagabhimatanirvàhopayikatayà nive÷avi÷eùaþ, tadva÷ena tannimittãkçtyetyarthaþ / tathàvidha÷rotrendriyeõànubhåyamànairvarõaurarthàdanuprasàdi÷abdàlaïkàraprayojakaiþ / atra hi÷abdànvayavyatirekànuvidhàyitvamàtreõa ÷abdalaïkàratvàïgãkàre 'nuprasàntaþ- pàtitvameva syàditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra padmabandho yathà mama-- "màramà suùamà càru-rucà màravadhåttamà / màttadhårtatamàvàsà sà vàmà me 'stu mà ramà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) màrameti / "màramà suùamà càru--rucà sàradhåttamà / màttadhårttatamà vàsà sà vàmà me 'stu màramà" // iti ÷lokaþ / asyàrthaþ---sà vàmà mà àra nàgatà / kãdç÷ã càrurucà vi÷iùñà ataeva màsuùamà, lakùmãtulyaparamà÷obhà / tathà màrasya kàmasya vadhå ratirivottamà / tatkiü dhårttatayà nàgatà ityatràha---màttadhårttatamà iti / dhårttatamà punarmetyarthaþ / tatkathaü nàgatetyatràha--avàsà---vàso vasatiþ tadrahità / itthaü ÷rutvà nàyaka àtmanamà÷aste--sà vàmeti / pårvatrànvitasyàpi àvçttyà pa÷càdapyanvayena sà vàmà me màramà kàmalakùmãrastu / àvçttiva÷ena sà vàmà ityasya pa÷càdapyanvayena tasya và parakãyapadatvàdapi tatparatvàd me ityàde÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** eùo 'ùñadalapadmabandho digdaleùu nirgamaprave÷àbhyàü ÷liùñavarõaþ, kintu vidigdaleùvanyathà, karõikàkùaraü tu ÷liùñameva / evaü khaógabandhàdikamapyåhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) asya bandhaprakàraü dar÷ayitumàha---eùo 'ùñadalapadmabandha iti / aùñadalatà ca digvidigdalairlekhyà / tatra prave÷anirgamàbhyàmiti / karõikàyàmàdyavarõaü likhitvà dale dvau dvau varõau lekhyau / tatra nirgamaprave÷àbhyàmityeva bodhyam / ## (lo, à) màrameti---màyà lakùmyà ramaõàt màramo viùõustasya asusamà praõasamà / bhàravadhå ratiþ / tato 'pi uttamà ÷reùñhà / àtto gçhãto dhårttatamasyàvàso yathà evaübhåtà na bhavatãtyarthaþ / tathàbhåtà sà prasiddhà ramà lakùmãrme vàmà, vakàmàstviti sambandhaþ / eùo 'ùñadalaiti / karõikàyàm "mà" ÷abdaü vinyasya "ramà" ityasyàkùaradvayaü tatra digdale li÷itvà, "su' "ùa' iti akùaradvayaü vidigdalena prave÷ya "càru" ityakùaràbhyàmitaradigradalena nirgamaprave÷au / tadanantaraü vidigdale "rava' iti akùaradvaüya dattvà tadanantaradigdale "dhårtta" ityakùaradvayena pravi÷ya punaþ karõikàkùaràt prabhçti tenaiva nirgamya "tamà" ityakùaradvayena, punaþ tadanantaravidigdale pravi÷ya, tadanudigdale, "và sà " ityakùaradvayena nirgamaprave÷au / taditaradigdale "me 'stu" ityakùaradvayena nirgatya punaþ pràk nirgamya digdale "màra" ityakùaradvayena pravi÷ya karõikàtàü gate "mà" ityatra vi÷ràntiþ / ÷liùñavarõaþ abhinnavarõaþ / karõikàkùaraü "mà" iti / khaïgabandho yathà--- "sànandaü devadaityadvijabhujagamukhaiþ praõibhiþ sevyamànà nà÷aü tàpaü nayantã ÷aradi ÷a÷ikalàü ÷yàmayantã svabhàsà / sà sakhyaþ sàdharàre sakalajagadadhã÷ena saüyuktahàrà sà dhvastà÷eùapàtà salilanidhisutà santaü pàtu yuùmàn" // ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, i) antargaóubhåtatayà kàvyamadhyapraviùñagaóuvad asàratayà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) prahelikàü vaktumàha---rasasyeti / nàlaïkàro na rasaprakarùako 'laïkàra iti, kintu uktyaïkàra evetyàha---uktivaicitryamàtramiti / tathà ca vaicitryamalaïkàra iti alaïkàrasàmànyalakùaõàkràntatvàd uktyalaïkàra eva sa ityarthaþ / sà cyutadattetyàditriprakàrà kriyà guptyàdikà ca bhavatãtyàha---vyutadatteti / cyutàkùaràyuktaikàkùarà / dattàkùarà uktàdhikaikàkùarà / cyutadattàkùarà ekàkùaraü cyàvayitvà tatsthale dattàparàkùarà / ********** END OF COMMENTARY ********** cyatàkùarà dattàkùarà cyutadattàkùarà ca / udàharaõam-- "kåjanti kokilàþ sàle yauvane phullamambujam / kiü karotu kuraïgakùã vadanena nipãóità" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) etattrayasya ekamudàharaõamàha---kåjantãti / atra yathà÷ruter'thasambhavepi anupayuktakathanaråpatvena cyutadattàkùaratve eva tàtparyyàt / prahelikàtvaü tatra yathà÷rute 'partho yathà---kokilàþ ÷àlavçkùe kåjanti / nàrãõàü yauvane 'mbujaü phullam / nipãóità kuraïgàkùã vadanena kiü karotu iti / anupayuktakathanametat / cyutadattàkùaratve tubhavatyeva upayuktakathanam---yathà--"kåjanti rasàle kokilàþ / vane jale càmbujaü phullam / ebhiruddãpakairmadanena nipãóità satã kuraïgàkùã kiü karotviti / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "rasàle" iti vaktavye "sàle" iti "ra" cyutaþ / "vane" ityatra "yauvane" iti "yau" dattaþ / "vadanena" ityatra "madanena" iti "ma" cyutaþ "va" dattaþ / àdi÷abdàtkriyàkàrakaguptyàdayaþ / tatra kriyàguptiryathà-- "pàõóavànàü sabhàmadhye duryodhana upàgataþ / tasmai gàü ca suvarõaü ca sarvàõyàbharaõàni ca" // atra "duryodhanaþ" ityatra "aduryo 'dhanaþ" iti / "aduþ" iti kriyàguptiþ / evamanyatràpi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) atra cyutadattàkùaràõi dar÷ayati---atreti / pàõóavànàmityàdi spaùñam / kàrakaguptyàdau yathà mama--- "ùaójasamvàdamàpannaiþ svaraiþ ÷rutimanoharaiþ / giri÷çïgasthitaü sarvaü mayåraü jayati dhruvam" // iti atra mayåraü jayati ityatra luptaþ karttà / siddhànte tu mayusturaïgavadano giri÷aïgasthitaü sarvaü janaü ra¤jayatãtyarthaþ / karmaguptiryathà--- "karmàbhirbahubhiþ àntaþ puruùo vàrayatvàyayam / apayàtapari÷rànterasya dàsyàmi vetanam // "atra puruùo 'yaü vàrayatãti / asya karma guptam / siddhànte tu vàþ jalaü puruùo 'yamayati yàti / akùaralopaguptiþ viruddhapradar÷anaü ca yathà--- "mukundenàmunà nånaü ÷ubhreõa varavarõini / hasitenàsitenàpi ràjamànà vrajàïgane // " atra mukundena ÷bhreõa hasitenàsitena iti viruddhadharmavattvam / atraiva kasyacidakùarasya lopo guptaþ / siddhànte tu mukundapadasya mukàraràhityàt kundena ityarthaþ / tathà ca tena kundavai÷iùñyena yad hasitaü tena ràjamànàsãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athàvasarapràpteùvarthàlaïkàreùu sàdç÷yamåleùu lakùitavyeùu teùàmapyupajãvyatvena pràdhànyàt prathamamupamàmàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) arthàlaïkàràn vaktumàha---atheti / pràdhànyàt sàdç÷yamåleùviti / upamàråpakotprekùàdayo bahavo 'laïkàràþ sàdç÷yamålà anyàlaïkàràntaràpekùayà camatkàràdhikyàt prathamaü te lakùitumucitàþ / tatràpi tatsarvopajãvyatvena prathamamupamàmàhetyarthaþ / tasyàstadupajãvyatvaü ca sarvatraiva sàdç÷yava÷àt prathamamupamàsphuraõàt / ## (lo, ã) atheti / atha ÷abdàlaïkàraniråpaõànantaramarthàlaïkàreùvarthàlaïkàravi÷eùalakùaõeùu / pràdhànyàdityanantaraü prathamamiti ÷eùaþ / upajãvyatvaü teùàmetanmålatvena pravçtteþ / yaduktam--upamaiva prakàravaicitryeõa sarvàlaïkàràõàü bãjabhåteti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) sàmyamiti / avaidharmyamanuktavaidharmyam / dvayorupameyopamànayoþ sàmyaü vàkyaikye vàcyaü sad upamà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** rupakàdiùu sàmyasya vyaïgyatvam, vyatireke ca vaidharmyasyàpyuktiþ, upameyopamàyàü vàkyadvayam, ananvaye tvekasyaiva sàmyoktirityasyà bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) tatra vàcyapadavyàvçttimàha---råpakàdiùviti / evaü ca upamàdhvanàvupamàpadaü gauõamiti bodhyam / avaidharmyapadavyàvçttimàha---vyatireke ceti / vàkyaikyapadavçttimàha---upameti / dvayorityasya vyàvçttimàha---ananvaye ceti / ananvayanàmàlaïkàra ityarthaþ / atropameyasyaiva upamànatvena dvirbhàvàt / atra ca sàmyamityasya samàno dharma iti nàr'thaþ / vakùyamàõadharmaluptopamàyàü dharmasyàvàcyatvenàvyàptyàpatteþ / mukhamàhlàdaka÷candra iti råpakadharmasya vàcyatvena tatràtivyàptyàpatteþ / kintåpameyopamànayoþ sàmànyasàdç÷yaråpasya dharmasya tayoranuyogitapratiyogitàkhyaþ sambandha eva atra sàmyapadàrthaþ / yandra iva mukhamityatra candrapratiyogisàdç÷yavanmukhamiti bodhe sàdç÷yasya pratiyogitàyà÷candre 'nupayogitàyà÷ca mukhe pratãteþ sàdç÷yasambandha evopametyarthaþ / etaeva sàdharmyamupamàbhede itikàvyaprakà÷oktalakùaõe samànena dharmeõa sambandha upamà ityeva tatra vyàkhyàtam / parantvivàdayaþ ùaùñhãvat sambandhaü pratipàdayanti, iti tatra likhanàt sàdç÷yapratiyogitàkhyaþ sambandha eva tanmate upamànànuyogitàkhyaþ / granthakçnmate tu upamànopameyagataü sanbandhaü bodhayantãtyagre likhanàt pratiyogitànuyogitàkhyasambandhadvayamevopamà / kàvyaprakà÷e ca tàdç÷apratiyogitàyà ivàdyavyayapadavàcyatvena upamàyà÷ca ÷rautãtvaü tulyàdyanavyayapadavàcyatvena tasyà àrthotvam / avyayànàmanvitàbhidhàyitvamatena candrànvitapratiyogitàyà ivàdivàcyatvàttulyàdyanavyayapadànàü tvàvàcyatvàt / prakçtagranthakçttuþ ivàdayaþ ÷rutamàtrà eva ÷ãghramupamàü pratipàdayantãti tatsadbhàve ÷rotã upamà / tulyàdayo 'navyaya÷abdàstu praõidhànena vilambàdeva upamàü pratipàdayantãti tatsadbhàve àrthoti vakùyati / ataeva tanmate 'nvitàbhidhànaü nàsti / nanu tatkathaü tàdç÷asambandharåpasya sàmyasya vàcyatvam ? yadi cànvitàbhidhànavàdàvalambena vàcyatvasvãkàrastathàpi ivàderupamànasya vànupàdàne yà luptopamà tatra tàdç÷asambandhasyàvàcyatvàttatràvyàptiþ / ataeva kàvyaprakà÷e tàdç÷asambandharåpàyà upamàyà vàcyatvaghañitaü lakùaõaü na kçtam / ucyate / atràpi vàcyatvaghañitaü lakùaõaü kçtam / kintu vàcyamityasyàvyaïgyamityevàrthaþ / ataeva råpakàdau sàdharmyasya vyaïgyatvàdeva tatra vàcyapadena tadvyàvçttirdar÷ità / ivàderupamànasyànupàdàne tvadhyàhçtàdivàderupamànavàcakapadàcca tallàbho, na vya¤janayeti tattvam / ivàdyupàdàne tu anvitàbhidhànàbhyupagame vàcyatvameva tàdç÷asambandhasya / tadanabhyupagame tu ivàdyupàdàne tulyàdyupàdàne và saüsargamaryyàdayaiva tallàbha iti / sarvatràvyaïgyatvameva / ## (lo, u) råpakamityàdi÷abdàd dãpakatulyayogitàdayaþ / vaidharmyasya akalaïkaükhaü tasyà÷candravadityàdàvakalaïkatvàdeþ / ekàkàrakapadàvçttirananvaye ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## sà upamà / sàdhàraõadharmo dvayoþ sàdç÷yahetå guõakriye manoj¤atvàdi / aupamyavàcakamivàdi / upameyaü mukhàdi / upamànaü candràdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sà ca pårõà luptà ceti dvidhà / tatra pårõàmàha---sà pårõeti / bhavedvàcyamiti / kàrikà¤calasya "iyaü punaþ" agre ÷eùabhàgaþ / vyàcaùñe---sàupameti / sàmànyadharmapadàrthamàha---sàdhàraõadharma iti / sa eva ka ityatràha---dvayoriti / ÷liùña÷abdo 'pi guõa ityabhipràyaþ / tena sakalakalaü puramityàdeþ parigrahaþ / ## (lo, å) tadbhedànàha---seti / sàmànyadharma ityasya vivçttiþ sàdhàraõadharma iti dvayorupamànopameyayoþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷rautã yathevavà÷abdà ivàrtho và vatiryadi /># ## (lo, ç) iyaü pårõà / ÷rautã÷abdaþ ÷rutyà j¤àyata iti vyutpattyà / tena sàkùànnivedità ÷rautã / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àrtho tulyasamànàdyàstulyàrtho tatra và vatiþ // VisSd_10.16 //># yathevavàdayaþ ÷abdà upamànànantaraprayuktatulyàdipadasàdhàraõà api ÷rutimàtreõopamànopameyagatasàdç÷yalakùaõasambandhaü bodhayantãti tatsadbhàve ÷rautyupamà / evaü "tatra tasyeva" ityanenevàrtho vihitasya vaterupàdàne / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) asyàþ ÷rautyàrthotvadvaividhyamàha----iyaü punariti / iyaü pårõopamà sarvaprakàraiva ÷rautrã àrtho cetyarthaþ / vakùyamàõà luptà tu ki¤citprakàraiva / yathàvavà÷abdà ityatràdipada÷abdo 'pi bodhyaþ / tena "÷àtravaü ca papurya÷aþ" ityàdàvapi tathàtvam / ÷rutimàtreõa ÷ravaõamàtreõa ÷ãghramityarthaþ / upamànopameyagataü sambandhaü pratiyogitànupayogitàråpamityarthaþ / sàdç÷yalakùaõamiti / sàdç÷yàllakùaõaü j¤ànaü yasya tàdç÷amityarthaþ / pratiyogitànuyogitàkhyasya sambandhasya sàdç÷yaniråpyatvena tajj¤ànaj¤eyatvàt / natu sàdç÷yaråpa eva sambandha upamà, tasya tulyàdipadànàmapi vàcyatvàt ÷ãghrapratãyamànatvena ivàdito 'vi÷eùeõa ÷rautyàrthovibhàgànupapatteþ / ùaùñhyantasaptamyantato vihitasya vaterapãvàrthe pàõininà vihitatvàt, tasyàpi ivatulyavyutpattikatvena tadupàdàne 'pi ÷rautãtyàha---evaü tatreti / tatra tasyeveti vatividhàyakaü pàõinisåtram . tatraiva tasyeva ityarthakaü ùaùñhyantàt saptamyantàd và ivàrthe vatirityarthaþ / ## (lo, é) upamànànantaraprayuktatulyàdipadasàdhàraõà apãti / nanu mukhaü candratulyamityàdyàkàreõa upamànànantare yàni prayuktàni tulyasadç÷àni padàni tatsàdhàraõàstatpràyàþ yadyapãtyarthaþ / ÷rutimàtreõetyàdi / ayamà÷ayaþ---mukhaü kamalamiva ityàdeþ ÷abdasya prayogàdeva mukhamupameyaü kamalaü copamànamiti pratãtiþ / na tvevaü tulyàdipadopàdàna iti samanantarameva vakùyati--evamiti / anena vyàkàraõena / yata iva÷abdasyopàdàne ÷rautã, atastadarthavihitasya vaterupàdàne 'pi saiva yukteti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tulyàdayastu-"kamalena tulyaü mukham" ityàdàvupameya eva / "kamalaü mukhasya tulyam" ityàdàvupamàna eva / "kamalaü mukhaü ca tulyam" ityàdàvabhayatràpi vi÷ràmyantãtyarthànusandhànàdeva sàmyaü pratipàdayantãti tatsadbhàve àrtho / evaü "tena tulyam--"ityàdinà tulyàrthe vihitasya vaterupàdàne ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tulyàdyanavyayopàdàne tu àrthotvaü vaktumàha---tulyàdayastviti / tulyàdayaþ ÷abda vi÷ràmyantãtyagre 'nvayaþ / vi÷ràmyanti vi÷eùyatàü pratipàdayanti / yatra hi vi÷eùyatàpratãtistadupameyaü taditaradupamànam, tulyàdipadopàdàne tu tatpratipàdanasyàniyatatvàd upameyopamànayoþ pratisandhànagamyatvàd upameyopamànaniùñhapratiyogyanuyogiråpàyà upamàyà api pratisandhànagamyatvàt tatsadbhàve àrthotyarthaþ / tatra tulyàdipadopàdàne vi÷eùatàpratãteraniyatatvaü dar÷ayati---kamaleneti / kamalaü mukhasyeti---nacàtra mukhamupamànaü kamalamupameyamevaiti kathamupamàne vi÷ràntiriti vàcyam, kamalasyopamànatve tàtparyyàd apyevaü prayoge tathàtvàt / tulyàrthe 'pi vatividhàyakaü "tena tulyam" iti pàõineraparaü såtram / tàdç÷avatyupàdane 'pi bhavati àrthotyàha---evaü teneti / ## (lo, ë) upameye ityàdibhiþ saptamyantaiþ vi÷ràmyantãti kriyàyàþ sambandhaþ / upameya eva vi÷ràmyanti tadvi÷eùaõatvenopàdànàt / evamuttaratràpi / sàmyaü mukhasya upameyatvam / kamalasya upamànatvam / evamiti---ivàrthavihitavativiùayortanyàyena ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dve÷rautã àrtho ca / udàharaõam-- "saurabhambhoruhavanmukhasya kumbhàviva stanau pãnau / hçdayaü madayati vadanaü tava ÷aradinduryathà bàle !" // atra krameõa trividhà ÷rautã / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tatra pårõàyàþ ùaóvidhatvaü dar÷ayati--dve iti / vàkye ityantaü kàrikà pårõà / ùaóeva tad iti taccheùaþ / tatra taddhitàdiùu triùu ÷rautãmàha---saurabhamiti / mukhasya saurabhamityanvayaþ / atràmbhoruhasyeva iti ùaùñhyantàd vatiþ / kumbhàvivetyatra iva÷abdayoge nityasamàsàtsamàsagà / ÷aradinduryathà vadanamityatra vàkyagà / ivàdestadarthakavate÷ca sattvàt ÷rautãti / trividheti--taddhitasamàsavàkyagàmitvaråpatraividhyavatãtyarthaþ / ## (lo, e) saurabhamivetyàdau saurabhaü sàdhàraõadharmaþ / kumbhàvivetyatra "ivena nityasamàso vibhaktyalopaþ pårvapadaprakçtisvaratvaü ca" iti nityasamàsaþ / etatproktasya pårvapadaprakçtisvaratvasya veda eva upayogaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "madhuraþ sudhàvadadharaþ pallavatulyo 'tilepavaþ pàõiþ / cakitamçgalocanàbhyàü sadç÷ã capale ca locane tasyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) etat trividhàmàrthomàha---madhura iti / atra sudhayà tulya ityarthe tçlyàrthe vatiþ / pallavatulya ityatra samàsaþ / cakitamçgalocanàbhyàmityatra vàkyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra krameõa trividhà àrtho / #<---pårõà ùadeva tat /># spaùñam / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) luptàmàha---lupteti / sàmànyadharmaþ sàdhàraõadharmaþ / àdipadàdupamàpratipàdakevatulyàdi÷abdà upamànamupameyaü ca / teùàmekasya dvayostrayàõàü vetyarthaþ / sàpi yathàsambhavaü ÷rautã àrtho ca bhavatãtyarthaþ / pårvavaditi--taddhitàditrayagàminãtyarthaþ / ## (lo, ai) sàmànyadharmàderityàdi÷abdena upamànopameyopamàpratipàdakànàü saógrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sà luptà / tadbhedamàha-- ## sà luptopamà dharmasya sàdhàraõaguõakriyàråpasya lope pårõàvaditi pårvoktarãtyà ùañprakàrà, kiü tvatra taddhite ÷rautyà asambhavàt pa¤caprakàrà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) pårõàvaditi---lope 'nupàdàne / pårõàvaditi vyàcaùñe---pårvokteti / taddhitàditrayagàmitvaü pårvoktarãtiþ / ùaóiti---ùañ prasaktà ityarthaþ / vastutastu pa¤cetyàha---kintviti / ÷rautyà asambhavàditi / darmalope dharmaniùñasambandhabodhikà ùaùñhã nàsti / tatastadantàdivàrthake vatirapi nàsti ityato 'sambhavaþ / ## (lo, o) luptopamàyàü taddhite ÷rautyà asambhavaþ / mukhasya candravat ÷obhetyatra÷obhàråpasàdhàraõadharmànupàdànenàrthasya sàkàókùatvenàsaïgateþ / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "mukhaminduryathà pàõiþ pallavena samaþ priye ! / vàcaþ sudhà ivoùñhaste bimbatulyo mano '÷mavat" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) mukhaminduriti / tatràhlàdakatvaü dharmo luptaþ / yathà÷abdena saha samàsàbhàvàd vàkyagà àrtho / vàcaþ sudhà ivetyatra madhuratvaü dharmo luptaþ / iva÷abdena saha nityasamàsàt ÷rautã / oùñhaste ityatra ÷oõatvaü dhramo luptaþ / tulya÷abdena samàsàt samàsagà àrtho / mano '÷mavat / ityatrà÷manà tulyamityarthe tulyàrthe laddhite vatirityàrtho / ## (lo, au) mukhaminduryathetyàdau pårvoktakamavyatyayaþ padyanirvàhàrthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àdharakarmavihite dvividhe ca kyaci kyaïi / karmakartrorõamuli ca syàdevaü pa¤cadhà punaþ // VisSd_10.19 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) dharmaluptamitthaü va¤cavidhàmuktvà tàmevànyapa¤cavidhàmàha---àdhàrakarmavihita iti / dvivedhe ityasya kyaci ityatraivànvayo na tu kyaïaãtyatràpi / karmakartroriti--karmartrorupapadayorityarthaþ / ## (lo, a) kyaïãti / arthàt karttçvihite / ********** END OF COMMENTARY ********** "dharmalope luptà" ityanuùajyate / kyac kyaï-õamulaþ kalàpamate in-àyi õamaþ / krameõodàharaõam-- antaþ purãyasi raõeùu, sutãyasi tvaü pauraü janaü tava sadà ramaõãyate ÷rãþ / dçùñaþ priyàbhiramçtadyutidar÷amindra- sa¤càramatra bhuvi sa¤carasi kùitã÷a !" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) antaþ purãyasãti / raõeùu nirbhayatvena antaþ pureùvivàcarasãtyarthaþ / atra nirbhayasa¤càrasthànatvaü dharmo luptaþ / pauramiti / pauraü janaü sutamivàcarasãtyarthaþ / atra strehaviùayatvaü dharmo luptaþ anayoràdhàrakarmaõoþ kyac / sadà ramaõãyate ityatra ramaõãvàcaratãtyarthe kyaï / atra adãnatvaü dharmo luptaþ / dçùña iti / amçtadyutikarmakadar÷anena tvaü priyàbhirdçùñaþ / atra manoharatvaü dharmo luptaþ / tathà càtra bhuvi indrakarttçkasa¤càreõaiva sa¤carasãtyarthaþ / atrà'dhipatyaü dharmo luptaþ / ubhayatrakarmakarttrerupapadayorõamul / ## (lo, à)amçtadyutidar÷aü dçùñaþ--amçtadyutiriva dçùña / indrasa¤càraü sa¤carasi / indravat sa¤carasãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "antaþ purãyasi" ityatra sukhavihàràspadatvasya, "sutãyasi" ityatra snehanirbharatvasya ca sàdhàraõadharmasya lopaþ / evamanyatra / iha ca yathàdilulyàdivirahàcchrautyàdivi÷eùacintà nàsti / ## (lo, i) anyatreti / yathà ramaõãyate ityatra adhãnatvasya / amçtadyutidar÷am ityatra manoharatvasya / indrasà¤càramityatra paricchadàdyati÷ayasya / nàstãtyanantaraü pràcãnànusàràditi ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü ca kecidaupamyapratipàdakasyevàderlopa udàharanti, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) atra kyaïaditraye tadarthàcàrasya õamuldvaye ca dhàtvarthadar÷anasa¤jàrayo÷ca sàdhàraõadharmàõàü sattvàd dharmaluptodàharaõàni etàni na sambhavantãtyataþ kàvyaprakà÷akçtà upamàpratipàdake vàdilopodàharaõatayaiva kyaïadilope udàhçtam / granthakçtà tu àcàràdãnàü sàdhàraõadharmatvamanavadhàyaivodàhçtya aupamyapratipàdakalopodàharaõatayà yatkàvyaprakà÷akçtaitat pa¤cakamudàhçtaü taddåùayitumutkãrthayati---idaü ca keciditi / ********** END OF COMMENTARY ********** tadayuktam--kyaïàderapi tadarthavihitatvenaupamyapratipàdakatvàt / nanu kyaïàdiùu samyagaupamyapratãtirnàsti pratyayatvenàsvatantratvàd ivàdiprayogàbhàvàcceti na vàcyam, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) dåùayati---tadayuktamiti / tadarthavihitatveneti---tàdç÷àcàravihitatvenetyarthaþ / sutamivàcaratãti pratãtiva÷àt tathàrthe eva vidhànàdityarthaþ / nanu tàdç÷àrthe vidhànasattve 'pi ivàdivanna tebhyaþ svata aupamyapratãtiþ; pratyayànàü prakçtyarthànvayenaiva bodhakatvàt / ataþ kyajàdayaþ svata aupamyapratipàdakatvàbhàvànna svata aupamyapratipàdakàþ / tathà ca tatsattve 'pi vivakùitaþ svata aupamyapratipàdakalopo nàstãtyà÷aïkate---nanviti / nanu tairaupamyaü svataþ pratyàyyate eva; kintu tàdç÷àrthasya prakçtyarthànvitatvamàtraü niyataü, teùàü tàdç÷àrthakatve tu tadvivarakeva÷abdaprayoga eva nàsiti / kathamasau tadarthavivaraka iti bhàvaþ / tathà ca kyajàdaya ivàdivanna svata aupamyapratipàdakàþ ityàpàtata eveyaü vicàrasahàpyà÷aïkà / tatraü svatastu avivakùaiva na sambhavatãti samàdhatte---neti / ## (lo, ã) tadartho vatyarthaþ / asvatantratvàt prakçtiyogaü vinà kevalànàmarthabodhanasàmarthyàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** kalpabàdàvapi tathàprasaïgàt / na ca kalpabàdãnàmivàditulyatayaupamyasya vàcakatvam, kyaïàdãnàü tu dyotakatvam; ivàdãnàmapi vàcakatve ni÷cayàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) kalpabàdàviti / teùàmapi pratyayatvàdityarthaþ / idamupalakùaõam / ivàderapi svataþ prayogàbhàvàt / tatsattve 'pi aupamyapratipàdakalopàpatteriti bodhyam / àpàtata à÷aïkate---naca kalpabàdãnàmiti---àcàramatra vàcakatvam; ivàdyarthasya tu vya¤jakatvamevetyarthaþ / pratibandhamàha---ivàdãnàmapãti / vinigamakàbhàve 'pi svatantramukhyatayà yadi kasyacitpratyayasya vàcakatvaü kasyacitpratyayasya vya¤jakatvamucyate tadà ivàdayo 'pi na vàcakàþ syuruktimàtreõaiva pramàõakhaõóane tatràpi pramàõàbhàvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vàcakatve và "samuditaü padaü vàcakam" "prakçtipratyayau svasvàrthabodhakau" iti ca matadvaye 'pi vatyàdikyaïàdyoþ sàmyameveti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) nanvatra nàyaü pratibandhakaþ / ivàdãnàmaupamyavàcakatve 'nu÷àsanameva pramàõamityato yadi tvayevàdeþ svato 'svato và vàcakatvamiùyate tadà mamàpi kyajàdãnàmapi matabhadena svato 'svato và vàcakatvaü samànamevetyàha---vàcakatve vetyàdi / tava yathà vàcakatvaü mamàpi tathà vàcakatvamiti sàmyamityarthaþ / matabhedena taddvidheti dar÷ayati---samuditamiti / svaprakçtipratyayasamuditamityarthaþ / matàntaramàha---prakçtãti / svasvàrthabodhakau--svataþ svasvàrthabodhakavityarthaþ / vatyàdikyaïàdyeriti / kalpabityàdayo yathevàditulyatayà tvanmate sàmyavàcakàþ; kyajàdayo 'pi tatheti dvayoþ sàmyamityarthaþ / evaü kyajàdãnàmivàdyarthakatvena nedamaupamyapratipàdakalopodàharaõamityuktam / ## (lo, u) dhåùaõàntaramàha kalpabàdàvapãti---ayamarthaþ---yadi kvacit kyaïàdãnàü sadbhàve 'pi teùàü pratyayatvenàsvatantratayàrthabodhanàsàmarthyàd aupamyavàcakatvàbhàvaþ tadà kalpabàdãnàü sadbhàve api tathà syàt / naca tathà kalpabàdãnàü sadbhàve 'pi aupamyavàcakatvam / kalpe 'pyabhàvasya sarvavàdiniùiddhatvàd ni÷cayàbhàvàt; tathàhi--kai÷cidivàdãnàmapi vàcakatvamaïgãkriyate / tanmatànusàreõàsmàbhiþ kalpabàdãnàmivàrthavihitatvena vàcakatvam / kyaïàdãnàü tu dyotakatvamaïgãkriyate ityata àha--- vàcakatve và iti / samuditaü prakçtipratyayàbhyàü militaü, tat svaråpaü padam / matetyataþ pårvaü vaiyàkaraõeti ÷eùaþ / vatyàdikyaïàdyoþ sàmyameveti / ayamà÷ayaþ- yadi vatyàdãnàü vàcakatvàïgãkàraþ tadà kyaïàdãnàmapi vàcakatvam / yadà teùàmapi na càcakatvaü tadeùàmapãti / sarvairapi vatikalpabàdisadbhàve aupamyavàcakasadbhàvaïgãkàràt pratyayatvena tatsadç÷aiþ kyaïàdibhiþ kimaparàddhaü yadeùàü sadbhàve aupamyavàcakalopaþ syàditi / ********** END OF COMMENTARY ********** yacca kecidàhuþ--"vatyàdaya ivàdyarthe 'nu÷iùyante, kyaïàdayastvàcàràdyarthe" iti, tadapi na ; na khalu kyaïàdaya àcàramàtràrthàþ api tu sàdç÷yàcàràrthà iti / tadevaü dharmalope da÷aprakàrà luptà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) kàvyaprakà÷akçtà tu teùàmàcàramàtre 'nu÷àsanàdivàdyarthe 'nu÷àsanàbhàvànna tadarthakatvamityuktam / taddåùayitumàha---yacca keciditi / na khalu àcàramàtràrthà iti / upamànàdàcàre ityanu÷àsanasyaiva tulyàcàror'tha iti bhàvaþ / tasya ca ivàrthakatve 'nu÷àsanàbhàvoktidåùaõàyoktatvena pårvoktena saha na paunaruktyamiti bodhyam / tadevamiti / taddhitàditrayagàþ ÷rautyàrthobhedà uktàþ pa¤ca; kyajàdàvuktàþ pa¤ca, ityevaü da÷etyarthaþ / ## (lo, å) sàdç÷yàcàràrthà iti / ayamarthaþ-kyaïàdãnàmàcàramàtràrthatve eva sàdç÷yàrthatvaü na syàt na ca tathà / sàdç÷yàcàrobhayàrthatvàditi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) upamànàmupàdàne iti / upamànatàvacchedakacandratvàdinà anupàdàne ityarthaþ / tena sadç÷atulyàdipadena tadanupàdàne 'pyanupàdànaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "tasyà mukhena sadç÷aü ramyaü nàste na và nayanatulyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) tasyà mukheneti vàkye / nàste na và nayanatulyamiti samàse / atra ramyatvaü sàdhàraõadharma ukta ityatra upamànamàtralopaþ / naca kathamatropamànalopaþ mukhena sadç÷amityuktau mukhasyeva upamànatàpratãtesyasya coktatvadeveti vàcyam / mukhasyopamànatve sadç÷apadamatropameyaparaü syàt; upameyasya ca upamànàpekùayà nàdhikatvam, kintu nyånatvaü samànatvaü và / tathà ca tasyà mukhasya nyånaü samànaü và nàstãtyukte 'dhikatvàkàïkùànivçttau mukhapra÷aüsànupapattyà sadç÷apadasyàtropamànaparatvàdeva upameyàpekùayà upamànasyàdhikatvena tasyà mukhasyàdhikyaü nàstãtyevàrthàt / ## (lo ç) vàkyasamàsayoþ / vàkye samàse cetyarthaþ / vàkye samàsàbhàvo vaiyàkaraõarãtyà / tasyà ityàdau mukhena sadç÷amityatra vàkyagà / nayanatulyamityatra samàsagà / nàste kimapi vastvantaramityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra mukhanayanapratinidhivastvantarayorgamyamànatvàdupamànalopaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) nanvevaü sadç÷apadenaiva upamànakathanàt kathaü tallopa ityata àha---atra mukhapratinidhãti / pratinidhirupamànaü candràdivastu / gamyamànatvàditi / candratvàdinà upamànatàvacchedakaråpeõànupàdànàdàkàïkùàbalenàdhyàhàryyatvàdityarthaþ / evaü càdhyàhàralabhye tatra sàdç÷yapratiyogitàråpasàmyaü vàcyamityatra vàcyapadasya vyaïgyaparatvaü yad vyàkhyàtaü tadatràpi upapannaü bodhyam / evamuttaratràpi / ********** END OF COMMENTARY ********** atraiva ca "mukhena sadç÷am" ityatra "mukhaü yathedaü" nayanatulyam" ityatra "dçgãva" iti pàñhe ÷rautyapi saübhavatãti / anayorbhedayoþ pratyekaü ÷rautyàrthotvabhedena catuvidhatvasaübhave 'pi pràcãnànàü rãtyà dviprakàratvamevoktam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) dar÷itadvaye sàdç÷yatulyapadava÷àdàrthotvameva, tatpadadvayasthàne yathà ivàdipadadàne tu ÷rautyau apyupamàne lupte bhavataþ / ata÷caturvidhà upamànaluptà bhavitumarhati / kintu kàvyaprakà÷akçdàdipràcãnaistaddvayasyànuktatvàd dviprakàratvamevoktamityàha---atraiva ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) aupamyavàcina iti / aupamyapratipàdakasyetyarthaþ, tulyàdyanavyayànàü tadvàcakatvàbhàvasya dar÷itatvàt / ## (lo, é) aupamyavàcina ivàdeþ kkipo lopaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "vadanaü mçga÷àvàkùyàþ sudhàkaramanoharam" / "gardabhati ÷rutiparuùaü vyaktaü ninadan mahàtmanàü purataþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) vadanamiti---sudhàkara ivetyarthaþ / gardabhatãti---mahàtmanàü purato vyaktaü ÷rutiparuùaü ninadannayaü gardabha ivàcaratãtyarthaþ / ubhayatra manoharatva÷rutiparuùaninàdayordharmayoþ sattvàdaupamyapratipàdakayoriva kriporlopamàtramatra / luptayostayoþ pratisandhànàccaupamyasya pra##irityato na tasya vyaïgyatvamityato niruktaü vàcyatvamastyeva / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "gardabhati" ityatraupamyavàcinaþ kvipo lopaþ / na cehopayameyasyàpi lopaþ, "ninadan" ityanenaiva nirde÷àt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aupamyavàcinaþ kvipa iti / yadyapi luptasya eva kkipaþ kkipparebhàùà ityataþ tasya lopa ityuktisambhavaþ, tathàpi bhaviùyallopasya kkipa eva kkipatvamuktaü tasyaivaupamyavàcitvaü tu evetyuktameva / ninadannityanenaiveti / kartturupameyasya karttarivehitena ÷atçïaivoktatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ë) evemavaikalope luptopamàü dar÷ayitvà dvilope dar÷ayati / anayorudàharaõaü vyutkameõa ityarthaþ / iyamapi pårvavat autyàrtho ceti caturdhà sambhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** "tasyà mukhena" ityàdau "ramyam" iti sthàne "loke" iti pàñhe 'nayorudàharaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) evaü dharmalope da÷a, upamànànupàdàne ca dve aupamyavacilope ca dve iti caturda÷avidhàmekaluptàmuktvà dviluptàprabhedànàha---dvidheti / ramyamiti sthàne iti / dharmasyàpi lopàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## udàharaõam-- "vidhavati mukhàbjamasyàþ" atra "vidhavati" iti manoharatva-kvippratyayayorlopaþ / "mukhàbjam" iti ca samàsagà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vidhavatãti---vidhurivàcarati ityarthaþ / kkipo lopa eva / mukhà bjamitãti / mukhamabjamiveti puruùavyàghràdisamàsaþ / na càtra råpakameva nopameti vàcyam, upamitaü vyàghràdibhiþ sàmànyàprayoge iti pàõinisåtreõa sàdhàraõadharmàprayoge råpakabàdhayà upamànavidhànàt / sàdhàraõadharmaprayogasattve eva råpakasambhavàt / ## (lo, e) keciditi---anenàtmano 'sammatiprakañanam / ********** END OF COMMENTARY ********** kecittvatràyipràtyayalopamàhuþ / ## ## (lo, ai) punarekalope luptopamàü pràcãnànurodhàd dvilopaprakaraõe lakùayati--upameyasyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "aràtivikramàlokavikasvaravilocanaþ / kçpàõodagradordaõóaþ sa sahastràryudhãyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) itthaü dviluptà÷càtastraþ ekaluptà÷caturdda÷oktà ityaùñàda÷oktvà punarekaluptàmekàmàha---upameyasyeti / aràtãti / sahastràyudhãyatãti / kçpàõodagradordaõóo 'pi sahastràyudho yastamivàtmànamàcaratãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "sahastràyudhamivàtmànamàcarati" iti vàkye upameyasyàtmano lopaþ / na cehaupamyavàcakalopaþ, uktàdeva nyàyàt / atra kecidàhuþ--"sahastràyudhena saha vartata iti sasahastràyuvaþ sa ivàcaratãti vàkyàtsasahastràyudhãyatãti padasiddhau vi÷eùyasya ÷abdànupàttatvàdihopameyalopaþ" iti, tanna vicàrasaham ; kartari kyaco 'nu÷àsanaviruddhatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) naca sahastràyudhãyate ityevamapi sambhavàt kyaïà càpi asyàþ sambhava iti vàcyam / kyaïantasyàkarmakatvena karmabhåtasyàtmanaþ upameyasyàtra prasaktyabhàvàt / nacetyà÷aïkyottasyati--uktadeveti / kyana eva tadvàcakatvasyoktatvàdityarthaþ / nanu kyajarthasya àcàrasya sàdhàraõadharmatvamanavadhàya pauraü sutãyatãtyàdikaü dharmaluptatvena pràgudàhçtaü, tatkathamatra upameyamàtralope udàhçtam, àcàrasya sàdhàraõadharmatvànavadhànena tasyàpi lopàd iti cenna, aràtãtyàdeþ sàdhàraõadharmavattve 'vadhànàt / sahastràyudhapuruùasyàpi tàdç÷avilocanatvàt / kecittu karmabhåtasyàtmana upameyasyàtrana lopaþ / "akarmake karttari và " atra kyaco vidhànàt / tathà ca kartaivàtropameyastasya ca vi÷eùyatàvacchedakena råpaemànanupàdànàllopa ityàhuþ / tanmatamàha---atra keciditi / ÷abdànupàttatvàdityarthaþ / tanmate karttari vihitasya kyaca àkhyàtasya ca karttçtvena råpeõa vàcakatvàt / ato vi÷eùyatàvacchedakena råpeõànupàdànàt / ananu÷àsanàditi / akarmake karttarãtyarthaþ / tathà ca dar÷itàrthe ãdç÷aprayogo 'sàdhurevetyuktaü pukùãyatãtyàdau karttçbodhastu kartràkhyàtàdeveti bodhyam / sa ityanena vi÷eùyatàvacchedakena råpeõa kartturupàdrànamastyevetyapi tanmate dåùaõaü bodhyam / ## (lo, o) uktàdàdhàrakarmavihita iti såtravyàkhyànaprasaïge ityarthaþ / kecid caõóãdàsapaõóitàdayaþ / anu÷àsanaviruddhatvàt karttari kyaca evànu÷àsanàt / ki¤ca "sa sahastràyudhãyati" ityatra kkipapratyayasya aupamyavàcakatvàdupakame upagamaþ / paryyavasàne tu sambhàvanotthàpanàt / utprekùà yathà--- kastårãtilakanti bhàlaphalake devyà mukhàmbhoruhe rolambanti tamàlavàlamukulottaüsanti maulãü prati / yàþ karõe vikacotpalanti kucayoraïke ca kàlagurå- sthàsanti prathayantu tàstava ÷ivaü ÷rãkaõñhakaõñhatviùaþ" // ityàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "ya÷asi prasarati bhavataþ kùãrodãyanti sàgaràþ sarve" / atra kùãrodamivàtmànamàcarantãtyupameya àtmà sàdhàraõadharma ÷uklatà ca luptau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) kùãrodãyantãtyatra sàdhàraõadharmalopapradar÷anamàdhàrasya sàdhàraõadharmatvànavadhànàditi pràgeva dar÷itam / kàvyaprakà÷akçtà tu evàdç÷asthale àcàrasyaiva sàdhàraõadharmatvàdupameyalopamàtrodàharaõamevocyate / kùãrodaü yathà carati tathàtmànamiti pratãtyà karmatvenobhayadharmatvàdàcàrasya / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--trilope ca samàsagà // VisSd_10.22 //># yathà-- ràjate mçgalocanà / atra mçgasya locane iva ca¤cale locane yasyà iti samàse upamàpratipàdakasàdhàraõadharmopamànànàü lopaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) prabhedàntaramàha---trilope ceti / mçgalocanetyatra trilopaü dar÷ayati / atra mçgasyeti / mçgasyeveti pràmàdikaþ pàñhaþ / locane ivetyeva pàñhaþ / ivakàrasyopamànaparabhàganiyamàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## pårõàùaóvidhà, luptà caikavi÷atividheta militvà saptaviü÷atiprakàropamà / ## (lo, au) upasaüharati---teneti / luptopamà caikaviü÷atiprakàrà / tathà hi dharmalopena da÷a / upamànànupàdàne dvau / ivàdilope dvau / dharmopamànalope dvau / dharme vàdilope dvau / upameyalope evaþ / dharmopameyalope ekaþ / trilope ekaprakàra iti gaõanayà ekavi÷atiprakàrà luptopamà / kiü copamànànupàdàne dharme vàdilopeneti militvà prakàracatuùñayaü ÷rautamàrthaü ca sambhavatãtyaùñavidhamiti pa¤caviü÷atiprakàrà / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu copamàbhedeùu madhye 'luptasàdhàraõadharmeùu bhedeùu vi÷eùaþ pratipàdyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) alupteti / sàdhàraõadharmasya ÷abdapratipàdyatve ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) ekaråpatvam eka÷abdapratipàdyatàvacchedakaikyàt / tena "tvaü sudhàvanmadhura" ityatra tadudàharaõe vyaktaikyasya ÷akyatàvacchedakasyàbhàve 'pi manoharatvasya lakùyatàvacchedakasyaikyenaikaråpyaü bodhyam / bhinnaråpatve tu ÷abdabhedo vakùyate / guõo dharmaþ bhinnasya dvaividhyamàha---bhinne iti / bimbànubimbatvaü vyaktyormanasà abhedàropaþ / ## (lo, a) ekaråpatayà sambandhibhedamàtreõa veti dvidhà / tatràdyaü vçttàveva--madhuraþ sudhàvadityàdi / dvitãyaü sakalakalaü purametadityàdi / bimbànubimbatvaü bimbapratibimbabhàvaþ / sà ca prakçteþ sadç÷atà yathà ÷ma÷rulatvasaraghàvyàptatvayoþ / ÷abdamàtreõa natvarthato 'pi bhidàbhedaþ / yathà---smeraü vidhàya ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ekaråpe yathà udàhçtam-"madhuraþ sudhàvadadharaþ--" ityàdi / vimvaprativimbatve yathà-- "bhallàpavajitaisteùàü ÷irobhiþ ÷ma÷rulairmahãm / tastàra saraghàvyàptaiþ sa kùaudrapañalairiva" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) bhalleti---sa raghusteùàü pàrasãkànàü yavanànàü bhallaråpàstravi÷eùeõàpavarjitaistyajitaiþ ÷irobhiþ mahã tastàra vyàpàrayàmàsa / kãdç÷aiþ ÷ma÷rulaiþ (astyerthe lac) kùaudrapañalaiþ madhurasasamåhairiva saraghà madhumakùikà / dçùñàntavaditi-- dçùñàntaþ---sàdç÷yaü taccàtra ÷yàmaråpam / tadvat tadvi÷iùñaü nanmålamiti yàvat / tàdç÷aü pratibimbanaü manasà abhedàropaþ ityarthaþ / kùaudrapañalamukhayoþ sàdç÷yam---÷yàmasaraghàbhinna÷ma÷rumattvàditi bodanàt / ## (lo, à) saraghà madhumakùikà / kùaudaü madhu / atra ÷ma÷rulatvasaraghàvyàptatvayoþ dharmayorbhede 'pi svagatapiïgalatvàdidharmasàjàtyena sàdç÷yàdekaråpatayà samànatà ÷iraþ kùaudrapañalayordharmiõoþ sàmyabãjam / evaü ca guõàsàdhàraõyaü dharmiõorviruddhadharmayoge 'pi susaïgatam / dçùñàntaprativaståpame sodàharaõe lakùayiùyate / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "÷ma÷rulaiþ" ityasya "saraghàvyàptaiþ" iti dçùñàntavatpratibimbanam / ÷abdamàtreõa bhinnatve yathà-- "smeraü vidhàya nayanaü vikasitamiva nãlamutpalaü mayi sà / kathayàmàsa kç÷àïgã manogataü nikhilamàkåtam" // atraike eva smeratvavikasitatve prativaståpamàvacchabdena nirdiùñe / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) smeraü vidhàyeti spaùñam / atreti---eke eveti---ekadharmàvacchinne evetyarthaþ / yadyapi smeratvaü mukhasyaiva dharmaþ na nayanasyetyato vistàratvameva lakùatàvacchedakam / vikasitatvaü tu nãlotpaladharma ityavacchedakasyàpi bhedastathàpi vikàsasyàpi vistàravi÷eùatvàd abhedo bodhyaþ / prativaståpamàvaditi / tatraikadharmàvacchinnasàdhàraõadharmasya ÷abdabhedo vakùyate / ## (lo, i) eke eveti---smeratvasya vikasitatvasyàvi÷eùatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ekade÷avivarttyupamàmàha---ekade÷eti / gamyatvaü vyaïgyatvam; sàmyasya sàdç÷yapratiyogitànuyogitàråpàyà upamàyàþ / ## (lo, ã) vàcyatvagamyatve ekade÷e vàcyatvamekade÷e gamyatvamityekade÷e vi÷eùeõa varttamànàd ekade÷avivarttinãtyanvarthaü nàma kvacit råpakavat samastavastuviùayàpyupamà dç÷yate / yathà gopãnàthakaveþ--- "brahmàõóaü bhavanàyate tvadudare loke÷a ! lokaþ sphura- nnànàcetanakalpanà÷abalitaþ sàkùàt vitànàyate / tanmadhye 'pi tavàmaràyata iyaü bhåmaõóalàlambinã hàrakùãrapañãrasodararuciþ svargaukasàmàpagàþ" // atra bhavanasyàïgino vitànàdyaïgasahitasya upamànatvena samastavastuviùayatà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "naitrairivotpalaiþ madmairmukhairiva saraþ ÷riyaþ / pade pade vibhànti sma cakravàkaiþ stanairiva" // atrotpalàdãnàü netràdãnàü sàdç÷yaü vàcyaü saraþ ÷rãõàü càïganàsàmyaü gamyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) netrairiveti / saraþ ÷rãyaþ sarovaralakùmyàþ pade pade de÷e de÷e utpalaiþ padmai÷cakravàkai÷ca vibhànti sma / tatrotpalàditrayasya netràditrayopamàmàha---netrairmukhaistanairiveti / atreti / sàdç÷yaü sàdç÷yapratiyogitànuyogitàråpopamà / sàdç÷yapratiyogitànuyogitàråpasambandhasya evopamàtvenopamàgranthe pratipàditatvàt / taccàtra ivàdervàcyamavyaïgyam / avyaïgyatvasyaiva vàcyapadàrthatvena pràk pratipàditatvàd anvitàbhidhànapakùe vàcyamanyathà tu saüsargamaryyàdagamyam / saraþ ÷rãõamiti / utpalàdãnàü netràdisàdç÷yava÷àd gamyaü vyaïgyamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--kathità rasanopamà / yathordhvamupameyasya yadi syàdupamànatà // VisSd_10.25 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) rasanopamàmàha---kathiteti / yathordhvamiti uttarasyetyarthaþ / ## (lo, u) yathordhvam årdhvordhvakrameõa / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "candràyate ÷uklarucàpi haüso haüsàyate càrugatena kàntà / kàntàyate spar÷asukhena vàri vàrãyate svacchatayà vihàyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) candràyate iti / candra ivàcarati ityàdirarthaþ / ÷uklarucàpãtyatra apikàrasya haüso 'pi ityanvayaþ / vihàya àkà÷am / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "vàrijeneva sarasã ÷a÷ineva ni÷ãthinã / yauvaneneva vanità nayena ÷rãrmanoharà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) màlopamàmàha---màlopameti / vàrijenetyàdi spaùñam / atra pratyupamànaü manoharatvameko dharmaþ / vibhinnadharmàpyeùà sambhavati---yathà "vij¤o gururivàsi tvaü kandarpa iva sundaraþ / pàthodhiriva gambhãro garutmàniva vikramã // "iti / ## (lo, å) nayenetyàdau manoharatvamekaþ sàdhàraõo dharmaþ / kvacid bhinnasàdhàraõadharmà màlopamà yathà--- "jyotstreva nayanànandaþ sureva madakàraõam / prabhuteva samàviùñasarvalokà nitambinã" // evaü rasanopamàpyabhinnasàdhàraõadharmàübhinnasàdhàraõadharmàveti dvidhà boddhavyà / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidupamànopameyayorapi prakçtatvaü yathà-- "hasa÷candra ivàbhàti jalaü vyomatalaü yathà / vimalàþ kumudànãva tàrakàþ ÷aradàgame" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) màlopamàprasaïgena smçtamupamàyà vi÷eùàntaramàha--kvaciditi / hasaü iti / atra prakçta÷aradvarõane taddharmà haüsacandràdayaþ sarva eva prakçtàþ / ## (lo, ç) haüsa÷candra ivetyàdau ÷aradvarõanasya prakçtatvàddhaüsacandrayorjalavyomnostàrakàkumudayo÷ca prakçtatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** "asya ràj¤o gçhe bhànti bhåpànàü tà vibhåtayaþ / purandarasya bhavane kalpavçkùabhavà iva" // atropameyabhåtavibhåtibhaiþ "kalpavçkùabhavà iva " ityupamànabhåtà vibhåtaya àkùipyanta ityàkùepopamà / atraiva "gçhe" ityasya "bhavane" ityanena pratinirde÷àtpratinirdesyopamà ityàdaya÷ca na lakùitàþ, evaüvidhavaicitryasya sahastradhà dar÷anàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) àkùepopamà--pratinirde÷yopamayoþ såtreõanuktibãjaü dar÷ayituü taddvayamàha--asya ràj¤a iti / bhåpànãtàþ paràjitabhåpebhyaþ ànãtàþ / kalpavçkùabhavàstajjanyà vibhåtaya ityanuùaïgaþ / àkùipyante anuùajyante / àkùepopamà anuùaïgopamà / atraiva pratinirde÷yopamàvattvamapyàha---atraiveti / ## (lo, é) bhåpànãtàþ ràjabhirupahàrãkçtàþ gçhe ityasya upameyavàkyagatasya bhavana ityanena upamànavàkyagatena / evaüvidheti / ayamà÷ayaþ yaditthaü kvacidapi vicchittyàbhàsamàdàya vi÷eùato lakùitavyaü tena tasya tathàvidhasya sahastradhàsambhavàd granthagauravaü vinà na ki¤citphalamiti / tathàvidhasyàpi likhitavyatve và yadyuktaprakàravailakùyaõyaü tadà lakùitavyam / naca tathà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## arthàdekavàkye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) ananvayàlaïkàramàha---upameti / arthàdekavàvya iti / vàkyabhede uktarasanopamàyà vakùyamàõopameyopamàyà÷ca prasaktyà tadbhedasyàtra prave÷àt / ## (lo, ë) tuþ punarthe / upamàlakùaõasthasya dvayorityasya vyavacchedàrthaþ / na vidyata upameyasya upamànàntareõànvayaþ sambandho 'tretyanvarthanàmànanvayàlaïkàraþ, arthàditi / vàkyadvaye upameyopamàyà vakùyamàõatvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "ràjãvamiva ràjãvaü jalaü jalamivàjani / candra÷candra ivàtandraþ ÷aratsamudayodyame" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) ràjãvamiti / atandro 'nidrito ghårõamàna iti yàvat / ÷aratsamudayaþ ÷arallakùmãstasyà udyame upakrame / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ràjãvàdãnàmananyasadç÷atvapratipàdanàrthamupamànopameyabhàvo vaivakùikaþ / "ràjãvamiva pàthojam" iti càsya làñànupràsàdvivikto viùayaþ / kintvatrocitatvàdeka÷abdaprayoga eva ÷reyàn / taduktam-- "ananvaye ca ÷abdaikyamaucityàdànuùaïgikam / asmiüstu làñànuprase sàkùàdeva prayojakam" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vaivakùika iti / vivakùà÷abdàt kaõa / mukhaü candra ityatra yathà bhede 'bhedàropàd vyadhikaraõenà'ropitena candratvena mukhapratãtistathàtràbhede bhedàropàd vivakùitena vyadhikaraõenàpi bhedaghañitasàdç÷yenevàrthe naupamyapratãtirityarthaþ / àhàryyatàdç÷avivakùàprayojanamàha---ananyasadç÷atveti / atra làñànupràso 'pyasti / tadasaïkãrõamimamàha--pàthejamiti / ucitatvàditi / alaïkàradvayena ÷obhàti÷ayajananàdaucityam / ananvaye ceti / ànuùaïgikamanyàrthaprayatnena siddham / asmiümastviti / làñànupràsoktakàrikàtvenàsminnityanena làñànupràsa uktaþ---sàkùàdeveti / anyàrthaprayatnàbhàvàd ityarthaþ / prayojanaü làñànupràsasya ÷abdaikyamityanuùaïgaþ / ## (lo, e) nanvekasyaiva upamànopameyabhàvaþ kathaü na viruddha ityata àha---atreti / vaivakùiko na hi tàttvikaþ / asyàlaïkàrasya ràjãva÷abdayostàtparyyamàtrabhinnàrthatvena làñànupràse sambhavatyapi na tadvi÷eùatvamityà÷ayaþ / tatra viùayavivekaü dar÷ayati-kathaü ràjãvamityeka÷abdaprayogaþ paunaruktyàpatatãtyàha---kintvatreti / ucitatvaü paryyàyakramabhaïgadoùasyàva÷yopekùaõãyatvàditi bhàvaþ / atra pràcãnasammati dar÷ayati--yadàhuriti / ànuùaïgikaü tallakùaõànantargatamapi kàvyojjvalãkaraõàrthamupàdeyamiti bhàvaþ / sàkùàdeva na tu doùaniyamàt, tallakùaõantargatatvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## etadupamànopameyatvam / arthàdvàkyadvaye / yathà-- "kamaleva matirmatiriva kamalà, tanuriva vibhà vibheva tanuþ / dharaõãva dhçtirdhçtiriva dharaõã, satataü vibhàti bata yasya" // atràsya ràj¤aþ ÷rãbuddhyàdisadç÷aü nànyadastãtyabhipràyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) upameyopamàmàha---paryyàyeõeti / dvayorupamànopameyayorityarthaþ / tenopameyopamàlaïkàra ityarthaþ / arthàditi / vàkyadvayaü vinà paryyàyeõoktyasambhavàt / kamaleveti / atra sarvatra vibhàtãtyanvayaþ / ## (lo, o) upameyopameti / upameyena pårvavàkyatthena upamàsàdç÷yaü dvitãyavàkyasthayopamànasyetyanvarthaü nàma, etaditaropamànavyavacchedaþ phalam / etadeva vçttàvuktamasya ràj¤a iti / dhçtirdheryyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "aravindamidaü vãkùya khelatkha¤janama¤julam / smaràmi vadanaü tasyà÷càru ca¤calalocanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) smaraõàlaïkàramàha---sadç÷eti / aravindamiti / aravindasyaivopari khelatà kha¤janena ma¤julamaravindaü vãkùya càruca¤calalocanaü tasyà vadanaü smaràmãtyarthaþ / atra aravindasàdç÷yànmukhasya, kha¤janasàdç÷yàllocanasya, khelàsàdç÷yàt cà¤calyasya smaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** "mayi sakapañam--"ityàdau ca smçteþ sàdç÷yànubhavaü vinotthàpitatvànnàyamalaïkàraþ / ## (lo, au) sadç÷ànubhavàditi pratãkavyavacchedyaü dar÷ayati---mayi sakapañamityàdi / aravindamityàdyudàharaõe smçtirupàyà vipralambhàïgatvena preyo 'laïkàraviùayatve 'pi smaraõàlaïkàrasyàvàdatvena tadvàdhakatà / tenànucintanãyadar÷anotthàpità smçtiþ preyolaïkàraviùayaþ / yathà mayi sakapañamityàdireva / ********** END OF COMMENTARY ********** ràghavànandamahàpàtràstu-vaisàdç÷yàtsmçtimapi smaraõàlaïkàramicchanti / tatrodàharaõaü teùàmeva yathà-- "÷irãùamçdvã giriùu prapede yadà yadà duþ kha÷atàni sãtà / tadà tadàsyàþ sadaneùu saukhyalakùàõi dadhyau galadastru ràmaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) mayi sakapañamityàdàviti / tatra "smeraü smeraü smaràmi tadànanam" iti / smçte÷cintayaivotthàpitatvàdityarthaþ / "sadç÷àdçùñacintàdyàþ smçtibãjasya bodhakàþ" ityuktatvàt / smçtibãjasaüskàrodvodhakabàhulyàt / ÷irãùeti / ÷irãùamçdvã sãtà yadà yadà giriùuduþ kha÷atàni prapede tadà tadà ràmo 'syàþ sadaneùu saukhyalakùàõi galada÷ru yathà syàttathà dadhyàvityarthaþ / sukhadhyànamiti smçtiþ / duþ khe sukhavaisàdç÷yam / ## (lo, a) sukhameva saukhyam, atra sukhaduþ khayorvaisàdç÷yam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) råpakàlaïkàramàha---råpakamiti / råpitetyatra råpaõaü råpaþ tata itacpratyayàdråpaõavànityarthaþ / tathà ca råpayiùyamàõa÷candràdiratra råpitapadàrthaþ / uktapratyayàntatve 'tãtatvànanvayàt / tasya mukhàdàvàropo råpakamityarthaþ / kecidatra àropàditi pa¤camã j¤àpakatàyàü, svaj¤ànadvàrà svasyaiva råpakatvaprakàraj¤ànahetutà bodhyà ityàhuþ / ## (lo, à) evaü sàdharmye 'bhedapràdhànye alaïkàran nirõoya bhedapràdhànye lakùayati--råpakamiti / råpitàropavattvaü naca prakçte 'puyapayogaþ / anigãrõasvaråpasyànyatàdàtmyapratãtiràropaþ / tenàdhyavasàyamålakotprekùàderapi vyavacchedaþ; adhyavasàyo 'pi viùayanigaraõena viùayiõo 'bhedapratipattiþ / apahnavo "na mukhaü candra" ityàkàraþ / evaü ca nirapahnavasyànigãrõasya viùayasya viùayiõà tàdàtmyàd yadråpavattvaü tadråpakàkhyamalaïkaraõamanyaråpeõànyasya råpavattvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "råpita'- iti pariõàmàdvyavacchedaþ / etacca tatprastàve vivecayiùyàmaþ / "nirapahnave" ityapahnutivyavacchedàrtham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) padavyàvçttimàha---råpiteti / pariõàmàlaïkàre råpaõàdhikaraõatayà råpyamàõasya pariõàmàdvàstavo 'bhedastathàtvànàropavattvaråpaü råpitatvam / yathà---"stanopapãóamà÷leùaþ kçto dyåte paõastayà"iti pariõàmodàharaõe råpaõàdhikaraõà'÷leùatayaiva råpyamàõasya paõasya pariõàmàdivàstava eva praõà'÷leùayorabheda ityataþ paõo na råpati iti tadvyavacchedaþ / apahnutivyavacchedàyeti--"nàyaü ÷a÷ã kuõóalitaþ phaõãndraþ" ityàdau ÷a÷ini kuõóalitaphaõãndràropa eva, kintu ÷a÷itvàpahnavapårvaka ityataþ tadvyavacchedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) tasya traividhyamàha---taditi / ## (lo, i) tadbhedànàha--naditi / tridhetyataþ pårvaü prathamamiti ÷eùaþ / anyabhedànàmetadantaratvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tadråpakam / tatra-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) yatra kasyaciditi / yatra råpake gçhyamàõe kvacit kasyacidàropa ityarthaþ / paràropaõasya prakçùñàropasya mukhyàropasya ityarthaþ / kàraõaü sàdhakam / ÷liùñeti---eka÷abdenaiva råpyaropakobhayopasthàpane ÷liùñatvanibandhanatvam / atathàtve tu a÷liùña÷abdanibandhanatvam / ## (lo, ã) parasya mukhyasya tathàvidhasamyagarthàntararåpaõaü vinànupapadyamàne àropaõe kàraõaü nimittam / ÷luùñaþ, prakçtaropaõotpàdakaråpà÷rayasyàtmano vdyarthatà ÷liùñaþ / a÷liùñaþ pçthakpadanirdiùñaråparåpakàrthaþ / tathàvidhaþ ÷abdo nibandhanaü kàraõam / arthàt mukhyàrope yasyaityarthaþ / kevalaü sakçdråpaõàtmakam / màlàråpam ekatraiva viùayaparamparàmanapekùyànekavastvàropàtmakam / evamanyatràpi / paramparà jàtàsyeti paramparitaü sàrthakam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ÷liùña÷abdanibandhanaü kevalaparamparitaü yathà-- "àhave jagaduddaõóa ! ràjamaõóalàràhave / ÷rãnçsiühamahãpàla ! svastyastu tava bàhave" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) àhaveti---he nçsiühamahãpàla ! tava bàhave hastàya svastyastu / kãdç÷àya---àhave yuddhe jagatyuddaõóaü ràjamaõóalaü nçpatimaõóalameva ràjamaõóaüla candramaõóalaü tadãyaràhave saihikeyàya tattiraskàrakatvàt / atra nçpatimaõóalasambandhitvena ràhutvàropo 'nupapannaþ ràhornçpatimaõóalatiraskàrakatvàbhàvàt / ato mukhyatadàropasàdhako nçpatimaõóale candramaõóalàropaþ / ÷liùñaràja÷abdena ca tadubhayopasthàpanam etadàha---atreti / atra ca mukhyaråpakanirvàhàya dvayornçpaticandrayoþ pràkaraõikatvàdàdàveva nçpacandro ràjapadavàcyo na tu candro vyaïgyaþ / ekàrthamàtre prakaraõatve evànyàrthasya vyaïgyatvàt / ato nàtra vàcyasàdhakatvavyaïgyaråpasya vàcyasiddhyàïgàkhyaguõãbhåtavyaïgyatvasya prasaktiþ / yatra tu kasyacidàropaü vinaiva prathamaü mukhyaråpakaü siddhyati pa÷càttàdç÷aniråpyamàõasyàparapadàrthànvayànupapattistatrapràkaraõike tàdç÷àparapadàrthe niyantrakasya ÷liùña÷abdasyàparàrtho mukhyaråpamàõasyàparapadàrthànvayànupapattiriràsàya råpyamàõe vyaïgya eva; tatra vàcyasiddhyaïgataiva tasya / yathà--- "bhramimaratimatvasahçdayatàü pralayaü mårcchàü tamaþ ÷arãrasàdaü ca / maraõaü ca jaladabhujagajaü prasahya kurute viùaü viyoginãnàm" // ityatra ÷yàmatvenopakàrakatvena ca jalade bhujagaråpaõaü prathamaü siddhyatyeva / pa÷càcca syamàõasya bhujagasya viùapadàrthe pràkaraõikajalajanakatvànupapattyà tanniràsàya viùapadadvitãyàrtho halàhalaü vyaïgyam / tatra råpyato vçùñivarõanaprakaraõajjalasyaiva vàcyatvàt / tato bhujagasya halàhalajanakatvenànupapattyabhàvàd bhujagaråpeõa siddhiriti viùayasya vibhàgaþ sudhãbhiravadheyaþ / evaü ca mukhyaråpakasàdhakavi÷eùyasya vàcyatve paramparitaü råpakaü, tasya vyaïgyatve tu vàcyasiddhyaïgamiti sthite "dãpayane rodasãrandhrameùa jvalati sarvataþ / pratàpastava ràjendra vairivaü÷adavànalaþ / "ityatra kule veõvàropaõasya vyaïgyatayà vàcyadàvànalaråpasiddhyaïgatvamiti granthakçtà pràguktaü cintyam / ràjamaõóalaràhave ityatra iva tatràpi mukhyadavànalaråpakasàdhakatvena veõvàropaõasya vàcyatvàdeva / ## (lo, u) jagaduddaõóo 'ti÷ayotkañaþ, ràjamaõóalaü nçpasamåhaþ candramaõóalaü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ràjamaõóalaü nçpasamåha eva candrabimbamityàropo ràjabàhau hàhutvàrope nimittam / màlàråpaü yathà-- "padmodayadinàdhã÷aþ sadàgatisamãraõaþ / bhåbhçdàvalidambholireka eva bhavàn bhuvi" // atra padmàyà udaya eva padmànàmudayaþ,satàmàgatireva sadàgamanam, bhåbhçto ràjàna eva parvatà ityàdyàropo ràj¤aþ såryatvàdyàropanimittam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ÷liùñaparamparitaråpakamàlàmàha---padmodayeti / asyàrtho vçttàveva vivçtaþ / ityàdyàropaþ såryyatvàdyàrope nimittamiti / atra hi lakùyà udaye såryyasya, satàmàgatau samãraõasya, bhåbhçtàü ràj¤àmàvalau dambhole÷cànupayogena padmàyà udayàdau païgajodayàdyàropaõaivatadupayogàttannimittatà / "vidvan mànasahaüsa ! vairikamalàsaïkocadãptadyute ! durgàmàrgaõanãlalohita ! samitsvãkàravai÷vànara ! satyapratividhànadakùa ! vijayapràgbhàvabhãma ! prabho ! sàmràjyaü varavãra ! vatsara÷ataü vairiücamuccaiþ kriyàþ / " iti ÷lokaþ kàvyaprakà÷akçtà ÷liùñaparamparitamàlàråpakodàharaõatayaiva dar÷itaþ / tasyàrtho hi "he varavãra ! vairiücaü bràhmaü vatsara÷atam uccaiþ sàmràjyaü kriyàþ kuryyàþ / ràj¤aþ anyànyapi sambodhanànyàha---vidvaditi / viduùàü mànasaü manaþ eva mànasasaraþ tat haüsa, kamalànàmasaïkoco vikà÷astatra dãptadyute såryya / durgàõàmamàrgaõaü durgaü vinà yodvçtvaü, tadeva durgàyà màrgaõaü tatra nãlalohita ! samitàü yuddhànàü svãkàra eva samidhàü svãkàraþ tatra vai÷vànara ! satye prãtividhànameva satyàm aprãtividhànaü tatra dakùa prajàpate ! vijayaþ paraparàbhava eva vijayor'junastat pràgbhàve pårvotpattau bhãmasena ! he prabho ityatra ràj¤i haüsàdyàropamukhyaråpakàraõyanekàni pratyekaü tatsàdhakàni manaàdau mànasasarovaràdiråpakàõyanekàni / prakçte api ràj¤i dinàdhã÷àdyanekaråpakasàdhakàni lakùmyàdãnàmudayàdau païkajodayàdiråpakàõãti / kevala÷liùñaparamparitaråpakodàharaõaü tu kàvyaprakà÷akçtà dattaü yathà-- "alokikamahàlokaprakà÷itajagattraya ! ståyate deva ! sadvaü÷amuktaratnaü na kairbhavàn" // iti / asyàrthaþ he deva ! sadvaü÷aþ satkulameva sadvaü÷aþ sadveõuþ tatra muktàratnaü bhàvàn kairna ståyate ? vaü÷e muktotpatteþ / ràj¤aþ sambodhanàntaramàha---alaukiketi / alaukiko 'nyalokavilakùaõo yo mahàloko mahàdçùñipàtaþ sa eva mahàloko mahàjyotistena prakà÷itaü jagattrayam arthàn muktàmaõóitaü yena he tàdç÷a ! atra hi ràj¤i muktàropo mukhyaråpakaü tatsàdhakaü kule veõvàropaõam / dçùñipàte jyotiràropaõaü ca jyotirabhàve muktotkarùàbhàvàt / ## (lo, å) padmà lakùmãþ padmaü ca / satàmàgamanaü sarvadàgamanaü ca / bhåmçto ràjànaþ varvatà÷ca / padmàyà lakùmyàþ sarvadà sadà ca / evaü-- "tvameva deva pàtàlamà÷ànàü tvaü nibandhanam / tvaü càmaramarudbhåmirko lokatrayàtmakaþ" // ityatra lokatrayàtmakatvamityàdi råpaõaü pàtàlamityàdi råpaõaü hetuþ // ********** END OF COMMENTARY ********** a÷liùña÷abdanibandhanaü kevalaü yathà-- "pàntu vo jalada÷yàmàþ ÷àrïgajyàghàtakarka÷àþ / trailokyamaõóapastambhà÷catvàro haribàhavaþ" // atra trailokyasya maõóapatvàropo haribàhånàü stambhatvàrope nimittam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) a÷liùñaü kevalamàha---pàntu vo jalada÷yàmà iti / catvàro haribàhavo vaþ pàntu / kãdç÷àþ ? trailokyameva maõóapastasya stambhàþ, dhàrakatvàt / tathà ÷àrïgasya dhanuùo vyàghàtena karka÷àþ / stambhatvàrope nimittamiti / trailokye stambhàvanvayàt / ********** END OF COMMENTARY ********** màlàråpaü yathà-- "manojaràjasya sitàtapatraü ÷rãkhaõóacitraü haridaïganàyàþ / viràjate vyomasaraþ sarojaü karpårapåraprabhamindubimbam" // atra manojàde ràjatvàdyàropa÷candrabimbasya sitàtapatratvàdyàrope nimittam / "tatra ca ràjabhujàdãnàü ràhutvàdyàropo ràjamaõóalàdãnàü candramaõóalatvàdyàrope nimittam" iti kecit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) màlàråpaü yatheti---a÷liùña÷abdanibandhanamiti ÷eùaþ / manojaràjasyeti / karpårapåraprabhamindubimbaü viràjati / tatra paramparitaråpakanimittakàni råpakàntaràõyàha---manojeti / manoja eva ràjà tasya sitàtapatram / haridråpàyà aïganàyàþ ÷rãkhaõóasya, candanasya citram / vyomaråpasya sarasaþ sarojam / eùu caturùu råpakayornimittanaimittakabhàva uktaviparãta eveti keùà¤cinmataü dar÷ayati---eùviti / ## (lo, ç) kecinnatu vayamiti bhàvaþ / etaccàtraiva sphoñayiùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) dvividhaü sàïgaråpakamàha---aïgina iti / sàïgasya sadharmasya / yo råpyate tasya dharmà api yadi råpyante tadà sàïgamityarthaþ / ## (lo, é) sàïgasya sopakaraõasya / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- #<àropyàõàma÷eùàõàü ÷àbdatve prathamaü matam // VisSd_10.31 //># ## (lo, ë) a÷eùàõàmaïgatadupakaraõànàm / ÷àbdatve ÷abdenàbhidheyatve / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamaü samastavastuviùayam / yathà-- "ràvaõàvagrahaklàntamiti vàgamçtena saþ / abhivçùya marutsasyaü kçùõamedhastirodadhe" // atra kçùõasya meghatvàrope vàgàdãnàmamçtatvàdikamàropitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) ràvaõavagraha iti / ràvaõaråpeõàvagraheõa vçùñivighàtena klàntaü marudråpaü ÷asyaü vàgråpàmçtena sa kçùõo viùõurmegho ÷asyamabhivçùya abhiùicya tirodadhe / anyo 'pi råpyamàõo megho 'ïgã / tasya dharmo jalaü vàci råpitam / evaü svajalasicyamànatvasambandhena ÷asyamapyaïgam / marutsu tadråpitam / tadàha---atreti / ## (lo, e) vàgàdãnàü kçùõopakaraõànàmamçtatvàdãti meghopakaraõam / iha caca parataråpaõam / yadàhuþ--- "mukhapaïkajaraïge 'smin bhrålatànarttakã tava / lãlànçtyaü karotãti ramyaü råpitaråpaõam" // iti // iha hi mukhe païkajatvaråpaõànantaraü punà raïgatvaråpaõam / evaü bhrålatànarttakãtyatràpi j¤eyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ai) àrthatvamarthagamyatvam / ekade÷e vi÷eùeõa ÷àbdatayà sphuñatvena virttituü ÷ãlamasya råpakasyetyekade÷avivarti / ********** END OF COMMENTARY ********** kasyacidàropyamàõasya / yathà-- "làvaõyamadhubhaiþ pårõamàsyamasyà vikasvaram / lokalocanarolambakadambaiþ kairna pãyate ?" // atra làvaõyàdau madhutvàdyàropaþ ÷àbdaþ, mukhasya padmatvàropa àrthaþ / na ceyamekade÷avivartinyupamà vikasvaratvadharmasyàropyamàõe padme mukhyatayà vartamànàt mukhe vopacaritatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ekade÷avivarttiråpakamàha---yasya kasyeti / kasyacidråpyamàõasyeti / kvacidaïginaþ kvacidaïgasya tathàtvaü bodhyam / tatràïgina àrthatvamàha---làvaõyeti / làvaõyaråpairmadhubhiþ pårõaü vikasvaraü càsyà àsyaü lokalocanaråpàõàü rolambànàü bhramaràõàü kadambaiþ kairna pãyate / mukhe padmàdyàropa iti / madhupårõatà bhramaranipãyamànatà atràïgam / råpyamàõam padmàdikam atràïgi / kvacidaïgaråpyamevàr''thaþ / yathà---"guõàsindhurbhàvàniti / " atràïginaþ sindhorgharmo jalaü guõe àropyamàõamàrtham / nacetyàdi làvaõyaü madhu iva ityàdyupamànasambhavàt tadva÷ena mukhe 'pi padmopamàpratãteþ ityà÷aïkàrthaþ / vikasvaretyàdyuttaram / vikasvaratvaü puùpadharma evetyastaddharmaõi puùpe eva mukhyatayà sàkùàt sambandhena varttamànatvàt ityarthaþ / mukhe ceti padmatulye mukhe svà÷rayasàdç÷yasambandhenetyevaü paramparàsambandharåpàdupacàràdityarthaþ / ## (lo, o) mukhyatayà varttanàd iti / mukhyatayà vidheyatayà / ayamà÷ayaþ / atra hi viùayasyàsya råpamavacchàdya, viùayiõaþ padmaråpeõa råpavattàpàdane tasya vikasvaràkhyadharmaparigrahaþ sàdhakaü pràmàõam / etacca saükaraniråpaõaprastàve suvyaktaü bhaviùyatãti neha tanyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## (lo, au) kevalasya sahayogàntararåpaõàsaüyuktasya / màlàkevalaråpatvaü pårvoktavad vyàkhyeyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra màlàråpaü niraïgaü yathà-- "nirmàõakau÷alaü dhàtu÷candrikà lokacakùuùàm / krãóàgçhamanaïgasya seyamindãvarekùaõà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) nirmàõakau÷alamiti / atra sàropà lakùaõà / tatkau÷alajanyà ityarthaþ / nàtràü÷e råpakam / candikàkrãóàgçhadvayaråpaõàttu màletyavadheyam / ## (lo, a) nirmàõeti---atraikasyàmindãvarekùaõàyàmanekavastvàropàt niravayavimàlà / ********** END OF COMMENTARY ********** kevalaü yathà-- "dàse kçtàgasi bhavatyucitaþ prabhåõàü pàdaprahàra iti sundari ! nàtra dåye / udyatkañhorapulakàïkurakaõñakàgrai- ryadbhidyate mçdu padaü nanu sà vyathà me" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) dàse kçtàgasãti / udyatàü kañhorapulakàïkuraråpàõàü kaõñakànàmagrerityanvayaþ / yatra pulakàïkureùu kaõñaråpaõamàtram / ## (lo, à) dàsa iti / dàse, svàdhãnajane, kçtàgasi kçtàparàdhe, prabhåõàü sevyànàm / atra prahàre na dåye nàbhyasåyàmi / bhidyate vidhyate / atra kevalamiti niravayavaråpaü samànàntararåpaõaü vinà ekatraiva niråpaõaõànibandhanàt, ihàpi pulakasyàïkuraråpaõànantaraü kaõñakatvaråpapaõena råpitaråpaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--tenàùñau råpake bhidàþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tenàùñàviti / ÷liùñà÷liùñavàcakabhede dvividhasya paramparitaråpakasya màlokevalabhedàccàturvidhyam / sàïgaüca samastavastuviùayatvaikade÷avivartitvàbhyàü dvividham / niraïgaü ca kevalamàlàtvàbhyàü dvividhamityaùñàvityarthaþ / ## (lo, i) tena tena prakàreõa aùñau, anyathà punarvakùyamàõà api bhedàþ sambhavantãtyà÷ayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "cirantanairuktà" iti ÷eùaþ / kvacitparamparitamapyekade÷avivarti yathà-- "khaïgaþ kùmàsauvidallaþ samiti vijayate màlavàkhaõóalasya" // atràrthaþ kùmàyàü mahiùãtvàropaþ khaóge sauvidallatvàrope nimittam / asya bhedasya pårvavanmàlàropatve 'pyudàharaõaü mçgyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) khaógaþ kùmeti---khaóga eva strãtvenànàropitàyàþ kùamàyàþ pçthivyàþ sauvidallaþ antaþ purasthanapuüsakaþ / "sauvidallo mahallikà"iti koùaþ / atreti / kùmàyàþ strãtvenà'ropaõaü vinà khaóge sauvidallàropasyànuyogenànupapatteþ / udàharaõaü mçgyamiti / yathà--- "prasåcabàõasya sitàtapatramaindryà di÷a÷candanabindurinduþ / viràjate viùõupadàravindaü mayåkhavikùàlitabhåmipãñham" // iti atra hi prasånabàõàdeþ ràjatvàdyàropaþ candrasya sitàtapatràdyàropahetuþ / yadi caikasya vàcyasya råpyasya sàdhakànyanekànyanyàni råpakàõyeva màlà ityabhipràyaþ, tadà "ràkàyà nabhasa÷candraþ puõóarãkaü ÷a÷asya ca" ityudàhàryyam / atra hi ÷a÷ini råpyamàõe puõóarãke vàcye ràkàyàþ padahastalakùmãtvaü gaganasya saroratvaü ÷a÷asya bhramaratvaü càrthasàdhakam / ## (lo, ã) sauvidallo 'valodhàdhyakùaþ / atreti / ayamarthaþ-atra kùmàyàü mahiùãtvaråpaõasyàrthatvàd ekade÷avivartiråpakaü, tadråpaõasya ca khaógasya sauvidallatvaråpaõahetutvàt paramparitamiti / iha ca kùmàyàü mahiùãtvaråpaõaü vinà khaógasya sauvidallatvaråpaõaü nopapadyate / sàvayavaikade÷avivarttini tu vàkyaråpaõaü svayamanupapannameva / sàmarthyàttvanyadàkùipatãti vevekaþ / mçgyaü lakùyeùvityarthaþ / yathà--- "asti svastyayanaü ÷riyaþ sucaritaü dràghãyasaþ ÷reyasaþ saundaryyasya rasàyanaü niravadheþ ÷ãlasya lãlàyitam / vidyànàmadhidaivataü nirupadheþ ÷auryyasya visphårjitaü ÷rãbhànustrikaliïgamaïgalapadaü gaïgànvaye bhåpatiþ" // atra ÷rãprabhçtãnàü pràõivi÷eùatvaråpaõam àrthaü svastyayanaråpaõe hetuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) sàïke 'pi råpake iti / sàstavastuviùayaikade÷avivàrttitvena dvividhe sàïge ityarthaþ / ## (lo, u) kvacidekade÷e àropyà àropaviùayavàcake pade vyaïgyatayà nirdiùñàþ ********** END OF COMMENTARY ********** tatraikade÷avivarti ÷liùñaü yathà mama-- "karamudayamahãdharastanàgre galitatamaþ pañalàü÷uke nive÷ya / vikasitakumudekùaõaü vicumbatyayamamare÷adi÷o mukhaü sudhàü÷uþ" // samastavastuviùayaü yathà--atraiva "vicumbati-" ityàdau "cucumbe haridabalàmukhamindunàyakena" iti pàñhe / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) karamudayeti / ayaü sudhàü÷uþ amare÷adi÷aþ pràcyàþ, mukhaü vicumbati / kiü kçtvà ? udàmahãdhararåpasya stanasyàgre karaü ra÷mimeva karaü pàõiü nidhàya, stanàgre kãdç÷e galitaü tama. pañalaråpamaü÷ukaü yatna tàdç÷e / mukhaü kãdç÷aü ? vikasitakumudaråpamãkùaõaü yasya tàdç÷am / atràmare÷adi÷aþ nàyikàtvaü, sudhàü÷ornàyakatvaü càrtham / tayordharmau stanadattahastavika÷itanetne ÷àbdau / karapada¤ca ÷liùñam / dvitãyasyodàharaõaü spaùñam " cucumbe haridabalàmukhamindunàyakena" iti pàñhe / ## (lo, å) karaü kiraõaü hastaü ca / mukhamàdyabhàgaü, vadanaü ca ********** END OF COMMENTARY ********** na càtra ÷liùñaparamparitam ? atra hi "bhåbçdàvalidambholiþ--" ityàdau ràjàdau parvatatvàdyàropa vinà varõanãyasya ràjàderdambholitàdiråpaõaü sarvathaiva sàdç÷yàbhàvàdasaïgatam / tarhi kathaü "padmodayadinàdhã÷aþ-" ityàdau paramparitam, ràjàdeþ såryàdinà sàdç÷yasya tejasvitàdihetukasya saübhavàditi na vàcyam / tathà hi--ràjàdestejastitàdihetukaü suvyaktaü sàdç÷yam, na tu prakçte vivakùitam, padmodayàdereva dvayoþ sàdhàraõadharmatayà vivakùitatvàt / iha tu mahãdharàdeþ stanàdinà sàdç÷yaü pãnotuïgatvàdinà suvyaktameveti na ÷liùñaparamparitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) nacàtreti / ÷liùñapadena kararåpaõasya stanaråpaõasàdhakatvàt / samàdhatte---tatra hi iti / paramparitaü yad råpakaü tadeva mukhyaråpakasàdhakaü natu sàdç÷yaü tatsàdhakam / yatra tu sàdç÷yàdapi mukhyaråpakaü siddhyati na tatra paramparitaråpakam / tena prakçte parvatasàdç÷yàd uccatvàdeva stanaråpaõamityuktamanena / nanu yadi sàdç÷yàsattve eva paramparitaråpakaü, tadà " padmodaya" ityàdàvavyàptirityàkùipati---tarhi iti / avyàptimupapàdayati / ràjàderiti / natu tadvivakùitamiti / yattuvivakùitaü tadàha---padmodayàdereveti / padmodayàdi÷liùñapadasyaiva ityarthaþ / ## (lo, e) karàdi÷abdasya ÷liùñatvena ÷liùñaparamparita÷aïkàü niràkaroti---naceti / ràjàdau ÷àtravàdiråpe suvyaktamityataþ pårvamastyeveti ÷eùaþ / padmodayetyàdau pradyotattejasvitàdikameva sàdç÷yam / padmodayàderiva sakalakalaü puramityàdàvupamàyàü sakalakalatvasyeva ityarthaþ / ràjadinàdhã÷ayoþ prakçte yojayati--iha tviti / iha karamudayamahãdharastanàgra ityàdau / tuþ punararthaþ / evaü ca "bhramimarati " mityàdau viùaü jalameva viùamityàropo jalade prasiddhasàdç÷yabhujagasyàrope nimittamiti ÷liùñaparamparitameva / atra "vidvanmànasahaüsa" ityàdau ràjàdau haüsatvàropo mànase mànasatvàrope heturiti manyamànà àhuþ--"neha viùa÷abdasya dvyarthatà "vidvanmànasahaüsa" ityàdàviva jalade bhujagàropahetukà, kintu etatpadyàvasthitavaidya÷àstraprasiddhabhramàdimaraõàntàùñavidhagaralakàryyavi÷eùotthàpiteti dvyarthatàyàstàdàtmyàropaõaü vinà prasiddheriha ÷leùàlaïkàra eveti / ' tadayuktam / jalade bhujagasàdç÷yasya sakalakalaü puramityàdàviva viùa÷abdasya dvyarthatàü vinànupapatteþ / ki¤ca jaladabhujagajaü viùaü jalamiti na ghañate / jaladasya bhujagatàyà avàstavatvàd bhujagàcca jalajanmànibandhanàt / tasmàd viùameva viùamiti råpaõamàkùipyaiva vàcyaråpaõaü saügacchate / naca ÷leùamàtneõàstu vàcyaråpaõopapattiriti yuktaü, ÷leùeõa tàdàtmyàpratãteþ / ÷leùopapàdakavi÷akalitapratãtau vcyaråpaõàsaïgatiþ, tàdavasthyàt / anyathà "vidvanmànasahaüsa" ityàdàvapi tathàprasaïgaþ syàt / "àbhàti te kùitibhçtaþ kùaõadànibheyaü nistriü÷amàüsalatamàlavanàntalekhà / indutviùo yudhi hañhena tavàrikãrtti- rànãya yatra ramate taruõapratàpaþ" // iha ekade÷avarttini råpake kùitibhçd ràjà eva kùitibhçt parvata iti ÷liùñam / tàtràlaïkàrikacaõóidàsapaõóitàdayaþ ràjani parvatatvàropaõaü nistriü÷asya tamàlavanatvàropaõe heturiti ÷liùñaparimparitamàdriyante / taccintyam / tathàhi kùitibhçto vdyarthatayà "vidvanmànasahaüsa' ityàdau mànasatvàde ràj¤o haüsatvàdiråpaõanimittamiva, nistriü÷asya tamàlavanatvaråpaõopayogitvam / apitu hañhakàmukakàryye 'pãti pratàpakãrttyornàyikanàyikàtvopakaraõatvàd iha prakçtasåtroktaü ÷liùñaikade÷aråpyaü sàvayavaikade÷avivartiråpakameva bhàvituü yuktaü, natu ÷liùñaparamparitamiti manyàmahe / ki¤ca ÷liùñaparamparite vidvanmànasahaüsetyàdau ràj¤o haüsatvaü mànasasya mànasatvàropaõasàdç÷yaü vinàsiddham / iha tu nistriü÷asya tamàlavanàntatvaü nãlimàdinàpi prasiddham / ki¤ca sàvayave råpake kvacidekaikasya sàdç÷yàprasiddherapyekobhåyànyonyasàhàyyena sàdç÷yapratãtiþ / yathà---ràvaõàvagrahetyàdau marudàdãnàü ÷asyatvàdeþ / apica paramparitasyàvayavaråpaõàbhàvàdeva sàvayavàntaþ pàtità nocyate / kevalaü mànasàdipadeùu àkùipyamàõaü sarovaràdyartharåpaü vyaïgyaü haüsatvàdisàdhakamàtram / ataevàtra kùaõadànibhetyasyàpi padasya ràtrikàlàkùepeõa aniþ ÷eùaü bhàtãti tamaso bahulãbhàvàt hañharamaõopayogiteti pràcyànàmapi vyàkhyà / tadevaü kùitibhçta ityàdi sarveùàü råpyamàõànàü hañharamaõopakaraõatvàd yathoktameva jyàyaþ / "dyàmàliliïga, mukhamà÷udi÷àü cucumba råddhàmbaraþ ÷a÷ikalàmalikhat karagraiþ / àntarnimagnacarapuùpa÷aro 'tipàtà-- tkiü kiü cakàra taruõo nayadãkùaõàgniþ // ityatra nayanàgneþ taruõatvasya prauóhatvaråpamarthamàdàya prathamamabhidhàyà vi÷ràmàd vya¤janayaiva yuvaråpor'thaþ pratãyate / iha tu kùitibhçta ityàdau bahånàü råpaõàt pratàpasya taruõatvaråpaõaü ÷àbdam / ita÷ca ramata ityàdipadànàü råpakasàdhakataiva, natu dyàmàliliïga ityàdàvàliïganàdãnàmiva samàsoktisàdhakatà / anyathà sarvatraiva ekade÷avivartiråpakeùu samàsoktiprasaïgaþ syàt / hañhàdànãya ramata ityatra kàryyasàmye 'pi na samàsoktiþ / yadi hi kàryyale÷asàmyaü và samà÷ritya samàsoktiraïgãkàryyà tadekade÷avivartiråpakasya viùayàpahàra eva syàt, tasyànevaüvidhasva lakùyasyàprasiddheþ / yatra vàcà råpaõaü nàsti dyàmàliliïgetyàdi samàsoktyudàharaõavat kàryyasàmyabàhulyasamvalitatvam, tatraiva sàmagùabhàvàdaprastutanàyikàtàdàtmyaü pratãyate / àbhàtãtyàdau ca vàcyaråpaõànàü bahutvena kàryyàdisàmyaü svalpatayà tatsahàyyamevàcarati iti / arikãrttyàdestàdàtmyapratãtihetutvaü sahçdayànubhavasiddhaü natu vyavahàrasamàhopajãvità samàsoktiþ / anayo÷ca samàsoktyekade÷avivartiråpakayoraparamapi yuktijàtamihaiva samàsoktiprastàve suvyaktaü bhaviùyatãtyalaü bahunà / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacitsamàsàbhàve 'pi råpakaü dç÷yate-- "mukhaü tava kuraïgàkùi ! sarojamiti nànyathà" / kvacidvaiyadhikaraõye 'pi yathà-- "vidadhe madhupa÷reõãmiha bhrålatayà vidhiþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) uktaråpakàõàmevàntaravi÷eùàn prapa¤cayati---kvacittviti / "ràjamaõóalaràhave" ityàdiùu sarvatra samàsa eva tasya dar÷itatvàt / mukhaü taveti / spaùñam / vaiyàdhikaraõye vibhinnavibhaktikatve / vidadhe iti / tathà càtra bhrålatayà hetunà madhupa÷reõãü vidhirvidadhe ityarthaþ / bhrålatàü vidhàtuü madhupa÷reõãü vidadhe iti paryyavasitor'thaþ / icchàdvàrà bhrålatàyàstadvidhànahetutvàt / ## (lo, ai) samàsamabhàve 'pi rupakamudàhçtamapi spaùñapratipattaye punarudàharati-mukhamiti / vidadha ityàdau tava bhrålatà madhupa÷reõã ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidvaidharmye 'pi yathà-- "saujanyambumarusthalã sucaritàlekhyadyubhittirguõajyotsnàkçùõacaturda÷ã saralatàyoga÷vapucchacchañà / yaireùàpi durà÷ayà kaliyuge ràjàvalã sevità teùàü ÷ålini bhaktimàtrasulabhe sevà kiyatkau÷alam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) kvacid vaidharmye 'pi iti / råpyaråpakayorviruddhadharmo nàr'thaþ / kintu nirdiùñaü yatsàdharmyaü tadabhàvavattvamevàtra vaidharmyam / saujanyàmbiti / atra kaliyuge yairdurà÷ayà eùà ràjàvalã nçpa÷reõã sevità bhaktimàtrasulabhe ÷ålini teùàü sevà kiyat kau÷alam / ràjàvalã kãdç÷ã ? saujanyaråpasyàmbuno marusthalã / atràbhinnatvena nirdiùñayoþ saujanyàmbunorubhayadharmatà iti / tayorabhàvatvameva dvayormaruràjàvalyoryathoktaü vaidharmyam / evamuttarottaraü bodhyam / sucaritaråpaü yadàlekhyaü vastu, tasya dyuråpà gaganaråpà bhittirà÷rayaþ / guõaråpàyàþ jyotstràyàþ kçùõacaturda÷ã / saralatàyoga÷vapucchacchañà / atra chañàpadaü svaråpàrthakam / tathà saralatàyàþ yogasya sambandhasya kukkurapucchasvaråpetyarthaþ / sarvatra nirdiùñadharmàbhàvo bodhyaþ / ## (lo, o) vaidharmyeõa, vaiparãtyena, samànadharmaråpatànàpannena / saralatà sanmàrgatà, vakratàviraha÷ca / atra vaidharmyeõa paramparitaråpakam / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü mama / atra ca keùà¤cidråpakàõàü ÷abda÷leùamålatve 'pi råpakavi÷eùatvàdarthàlaïkàramavye gaõanam / evaü vakùyamàõàlaïkàreùu bodhyam / ## (lo, au) nanu padmodayetyàdau paramparitàdeþ ÷abdànvayavyatirekànuvidhàyitvàtkathaü vàr'thàlaïkàramadhye gaõanamityata àha---atreti / ÷abda÷leùamålatve 'pi ÷abdadvyarthatàyàþ ÷abdànvayavyatirekànuvidhànaprayojakatvàduktarãtyà yadyapi ÷abdàlaïkàrataivociteti bhàvaþ / vakùyamàõàlaïkàrà virodhàdayaþ / vakùyamàõa ityupalakùaõam / tena uktàyàü ÷abdasàdhàraõadharmàyàmupamàyàmapi j¤eyamiti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tadevàdhikàråóhavai÷iùñyasaüj¤akam / yathà mama-- "idaü vaktraü sàkùàdvirahitakalaïkaþ ÷a÷adharaþ sudhàdhàràdhàra÷cirapariõataü bimbamadharaþ / ime netre ràtrindivamadhika÷obhe kuvalaye tanurlàvaõyànàü jaladhiravagàhe sukhataraþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) råpakàntaramàha--adhiketi / råpyamàõena vyaktivi÷eùeõàparaprasiddhatatsajàtãyato 'dhikamàråóhaü vai÷iùñyaü tadityarthaþ / tadeva tannàmakameva / idaü vaktramiti / kalaïkaviraho vai÷iùñyaü råpyamàõa÷a÷adharavyaktivi÷eùeõa àråóham / evamuttaratra sudhàdhàràyà àdhàro 'dhara÷cirakàlasthameva pariõataü pakkaü bimbam / atra ekkasya cirakàlasthitirvai÷iùñyam / paràrddhaü spaùñam / evaü ca--- "asambhçtaü maõóanamaïgayaùñeranàsavàkhyaü karaõaü madasya / kàmasya puùpavyatiriktamastraü bàlyàtparaü sàtha vayaþ prapede" // ityatràyamapyalaïkàro màlàråpo bodhyaþ / asambhçtatvànàsavàkhyatvapuùpabhinnatvaråpavai÷iùñyàrohaõàt / ## (lo, a) adhikàråóhaü vai÷iùñyaü vi÷eùa àrthàdàropyamàõàdàropaviùayasya yatretyarthaþ / avagàhe sukhatara ityatra lavaõedadhirmakarataraïgalavaõàdisadbhàvàdavagàhakànàü sukhàvaho na bhavatãtyà÷ayaþ / adhikaü vai÷iùñyamarthàt sukhàdeþ / prasthànàntare cedamekaguõahànau vi÷eùoktiriti / "asambhçtaü maõóanamaïgayaùñeranàsavàkhyaü karaõaü madasya / kàmasya puùpavyatiriktamastraü bàlyàtparaü sàtha vayaþ prapede" // ihàsambhçtaü maõóanamityatra kecidàhurvibhàvanàkhyo 'laïkàra iti, tanna / na khalu sambharaõapuùpe maõóanàstrayoþ kàraõe, kintu tatsvaråpe / anye tvàhuþ, pariõàmo 'yamiti / tadapyasat, tatkàryyasya ÷arãra÷obhàkaraõasya madanoddãpanasya ca prastutvena kenacid anusandhãyamànatvàbhàvàt / ràghavànandamahàpàtràstvàhuþ- adhikàråóhavai÷iùñyaü råpakamidamiti / tadapicintyam / àropaviùayasyàropyamàõàt kenacidaü÷ena vai÷iùñyasyaitatprayojakatvàt tatsvaråpatvam / tenàtra "ayaü ràjà aparaþ pàka÷àsanaþ' "anyadevàïgalàvaõyam' ityàdivad ati÷ayoktireva bhavituü yukteti màmakaþ pakùaþ / adhyavasàyasya sphãtatayànubhåyamànatvàt / råpakasya ca àropamålatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kalaïkaràhityàdinàdhikaü vai÷iùñyam / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) pariõàmàlaïkàramàha---viùayàtmatayeti / viùayo råpaõàdhikaraõaü, prakçtàrthopayoginyanuùñhãyamànàrthopayogini àropye, àropyasya pariõàm ityarthaþ / tulyàtulyeti / abhinnàbhinnavibhaktika ityarthaþ / ## (lo, à) viùaya àropaviùayaþ, tadàtmatayà, tadråpatayà natu råpakavat tadupara¤jakatvamàtreõa / evaü càsya viùayàtmatvena, prakçte kàryyopayogitvena råpakàd vyavacchedaþ / råpake vidyamànàyà api tàdàtmyapratãterna paryyantaü gantumàkàïkùà ityà÷ayaþ / pariõàmàlaïkàrasya tathàbhåto råpyamàõo vidyate yad etaddviprakàraü pariõàmaü nàma nirvakti / ********** END OF COMMENTARY ********** àropyamàõasyàropaviùayàtmatayà pariõamanàtpariõàmaþ / ## (lo, i) àropyeti---pariõamanasthànanive÷ena tadråpatàpatteþ / natu sato dharmiõo vai pårvaråpaparityàgena råpàntaràpatteriti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "smitenopàyanaü dåràdàgatasya kçtaü mama / stanopapãóamà÷leùaþ kç (ta) to dyåte paõastayà" // anyatropàyanapaõo vasanàbharaõàdibhàvenopayujyete / atra tu nàyakasaübhàvanadyåtayoþ smità÷leùaråpatayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) smiteneti / atràbhede tçtãyà / atra smite àropyamàõamupàyanaü vàstavasmitatayaiva pariõataü, taccànuùñhãyamànasambhàvanopayogi / stanopapãóamiti / stanàvupapãóyà'÷leùa ityarthaþ / atrà'÷leùe àropyamàõaþ paõo vàstava÷leùatayaiva pariõataþ anuùñhãyamànadyåtopayogã / ubhayatrànuùñhãyamànàrthopayogaü dar÷ayati---anyatreti / sambhàvanadyåtayorityatropayujyete ityasyànvayaþ / àropyamàõayorupàyanapaõyoþ smità÷leùaråpatayetyatra pariõàma iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamàrddhevaiyadhikaraõyena prayogaþ, dvitãye sàmànàdhikaraõyena / råpake "mukhacandraü pa÷yàmi" ityàdàvàropyamàõacandràderupara¤jakatàmàtram, na tu prakçte dar÷anàdàvupayogaþ / iha tåpàyanoderviùayeõa tàdàtmyaü prakçte ca nàyakasaübhàvanàdàvupayogaþ / ata eva råpake àropyasyàvacchedakatvamàtreõànvayaþ, atra tu tàdàtmyena / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) råpake àropyamàõasyànuùñhãyamànàrthopayogo nàstãti dar÷ayati---råpake iti / upara¤jakatvamàtraü ÷obhàbodhakatvamàtram / natviti / upayogo nirvàhakatvaü candreõa dar÷anànirvàhàt / prakçte tu nirvàhakatvamastyevetyàha / iha tviti / tadàtmyamityatra upayujyate iti ÷eùaþ / tàdàtmyasyopayogapradar÷anaü pariõàmataþ upàyanàderevopayogapradar÷anaparyyavasannaü bodhyam / upàyanena sambhàvanasya paõena dyåtasya ca nirvàhàt / tadeva vi÷adayitvà dar÷ayati---prakçte ceti / upayogaþ sambhàvanadyåtayornirvàhakatvenopàyanapaõayoþ smità÷leùàbhedenànvayaityarthaþ / sa cànvayo 'nàropita ityato nirvàhakatà / àrope tu na nirvàhakatetyàha---ataeveti / anàrope satyeva nirvàhakatvàdevetyarthaþ / avacchedakatvena avàstavatvena / prakçte tu vàstavatvena ityàha---atra ceti / tàdàtmyaü vastavo 'bhedaþ / ## (lo, ã) kavinibandhàhàryyatàdàtmye 'pyàropasyaiva råpakaprayojakatvàdityavacchedakatvamàtreõa / upara¤jakatvàmàtraü càrutvàti÷ayaprakañanamàtram / tu÷càrthaþ / tàdàtmyaü tatra nive÷aþ smitàdeþ upàyanatvamasti tadvi÷eùakatvàt / mukhàde÷candràditvaü na tatheti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dàse kçtàgasi-" ityàdau råpakameva, na tu pariõàmaþ / àropyamàõakaõñakasya pàdabhedanakàryasyàpratutatvàt / na khalu tatkasyacidapi prastutakàryasya ghañanàrthamanusandhãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dàse kçtàgasãtyàdi÷lokãyaråpake tu pariõàmàprasaktiü dar÷ayati---dàse iti / nanvatra kathaü råpakamevetyuktaü såkùmàgratvena kañhoratvena ca pulakàïkuràõàü kaõñakabhedasya vàstavatvàdevetyàha---àropyamàõeti / pàdabhedaþ kàryyaü yasya tàdç÷asyàropyamàõakaõñaksaya pulakaråpasyetyarthaþ / atra yadyapi pulakasya kaõñakàropaviùayatvameva kaõñakatvenàropyamàõatvaü yathàpi pàdabhedakàryyakatve 'nàropyamàõasyetyarthaþ / tathàca tatkàryyanirvàhakatvaü yatastasyàropyamàõamatastasya kaõñakatvamapi na vàstavam / kintu àropyamàõamevetyato råpakamevetyarthaþ / nanu pàdabhedakàryyanivàrhakatvameva pulakàïkuràõàmasti / tatkathamavàstavatvamityàha---na khalviti / tatpulakàïkuràgraü kasyacidapi--bhedo hi prastutaü kàryyam / kasyacidapi pàdãyabhedasyànyadãyabhedasya và kasyacid ghañanàrthamityarthaþ / itthaü råpakàbhinnatayà pariõàmaþ siddhaþ / evam --- "÷iùyatàü nidhuvanopade÷inaþ ÷aïkarasya rahasi prapannayà / ÷ikùitaü suratinaipuõaü tayà yattadeva gurudakùiõãkçtam" // ityatràpi gurudakùiõàyàþ suratinaipuõyena pariõàmàt pariõaàmàlaïkàra eveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ayamapi råpakavadadhikàråóhavai÷iùñyo dç÷yate / yathà-- "vanecaràõàü vanitàsakhànàü darãgçhotsaïganiùaktabhàsaþ / bhavanti yatrauùadhayo rajanyàmatailapåràþ suratapradãpàþ" // atra pradãpànàmauùadhyàtmatayà prakçte suratopayoginyandhakàranà÷e upayogo 'talapåratvenàdhikàråóhavai÷iùñyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) vanecaràõàmiti / yatra himàlaye auùadhaya eva rajanyàü vanecaràõàü vanitàsakhànàü suratapradãpà bhavanti ityanvayaþ / pradãpãbhàve hetumàha---darãgçheti / atailapåràþ tailapåraõarahitàstailasamåharahità và / atra pradãpãbhàvasya prakçtàrthopayogitvaü dar÷ayati---atreti / prakçte suratopayogyandhakàranà÷e pradãpànàmauùadhyàtmatayà upayoga ityanvayaþ / auùadhyàtmatayà pariõàmasyetyapi kvacindhobhanaþ pàñhaþ / auùadhyàtmatayà prakçta iti kvacitpràmàdikaþ pàñhaþ / naca suratameva ÷àbdaü prakçtaü nàndhakàranà÷aþ; tasyà÷àbdatvàditi vàcyam ? suratopayogitvena tasyàpi prakçtatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷uddho ni÷cayagarbho 'sau ni÷cayànta iti tridhà /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) sandehàlaïkàramàha---sandeha iti / pratibhayà utthito 'nyasyàprastutàrthakoñeþ prastute vastuni yaþ saü÷ayaþ sa sandehàlaïkàra ityarthaþ / ## (lo, u) sandehaþ sandehàkhyo 'laïkàraþ / prakçte varõyamàne anyasya àropyamàõasya / evaü ca prakçtasandehe 'prakçtamapi sandihyata eva / evaü ca prakçtàprakçtaviùayasaü÷ayaj¤ànaü sandehàlaïkàraþ ityarthaþ / saü÷aya÷ca vyavasthànàdyanekakoñikaj¤ànam / evaüca saü÷aya ityetàvataiva lakùaõe paryàpte prakçte anyasyeti vacanaü "madhyaü tava " ityàdi vçttyudàhariùyamàõavyavacchedàrtham / pratibhotthita iti, pratibhà kaveþ, tayà utthitaþ àdçtaþ,eva¤ca kavivarõitasyàpi "sthàõurvà puruùo và" iti saü÷ayasya nàlaïkàratà / etadeva vçttau sphuñãbhaviùyati / apratibhotthàpita ityàdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra saü÷aya eva paryavasànaü sa ÷uddhaþ / yathà-- "kiü tàruõyataroriyaü rasabhahodbhinnà navà vallarã velàprocchalitasya kiü laharikà làvaõyavàràünidheþ / udràóhotkalikàvatàü svasamayopanyàsavi÷rambhiõaþ kiü sàkùàdupade÷ayaùñirathavà devasya ÷çïgàriõaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) kiü tàruõyeti / iyaü nàyikà kiü làvaõyataroþ navà vallarã ! làvaõyaråpatarvà÷rità navà latetyarthaþ / kãdç÷ã rasabharodbhinnà ÷çïgararasa eva rasojalaü tenodbhinno jalasekena latodbhedàt / kiüvà velayà nãreõa procchalitasya ucchalitasya làvaõyaråpasya vàràünidheþ samudrasyalaharikà taraïgaþ / "velà syànnãratãrayoþ" iti koùaþ / kiü và ÷çïgàriõo devasya kandarpasya arthàt ÷çïgàràrthamuddamotkalikànatàü gàóhotkaõñhàvatàü janànàü sthàne upade÷asya arthàt ÷çïgàropade÷sya sàkùàd vaùñiõalambanabhåtà yaùñiþ / enàmàlambya ÷çïgàro 'nubhåyatàmityupade÷aþ / devasya kãdç÷asya svasamayasya vasantasya upanyàsena vi÷rammiõo vi÷vastasya mamedànãmupade÷o yogya ityaveü vi÷vàsavata ityarthaþ / asandihànatvameva vi÷vàsaþ / ## (lo, å) rasaþ tàruõyapakùe---bhogabhilàùaþ, pakùe sàmànyadravaþ / velàlàvaõyapakùe-sàmànyamaryyàdà, samudrapakùe-tañam / ucchalitam utsarpaõam atikramaþ / utkalikà utkaõñhà / strasamayopanyàsavi÷rambhiõaþ svasammatàrthakathane vi÷vàsapravarttakasya sàkùàd upade÷ayaùñiþ, yaùñyàkàramårttimattvena pratyakùamudde÷aþ / yadvà upade÷àrthaü yaùñiþ, tàóanavetràdidaõóaþ / tathàhi---yasyàþ kasyà api vidyàyà upadeùñàraþ capalacittanivàraõàya tàóanàrthaü yaùñimàdadate iti lokaprasiddhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yatràdàvante ca saü÷aya eva madhye ni÷cayaþ sa ni÷cayamadhyaþ / yathà-- "ayaü màrtaõóaþ kiü sa khalu turagaiþ saptabhiritaþ kç÷ànuþ kiü sarvàþ prasarati di÷o naiùa niyatam / kçtàntaþ kiü sàkùànmahiùavahano 'sàviti punaþ samàlokyàjau tvàü vidadhati vikalpàn pratibhañàþ" // ## (lo, ç) sarvà di÷o na prasarati, kintårdhvameva jvalatãti prasiddham / ********** END OF COMMENTARY ********** atra madhye màrtaõóàdyabhàvani÷cayaþ, ràjani÷caye dvitãyasaü÷ayotthànàsaübhavàt ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) madhye ca ni÷caya iti / ekakoñervyàtirekani÷caya ityarthaþ / ayamiti / àjau yuddhe tvàü samàlokya pratibhañàþ pratikålavãrà ityevaü vitarkàn vidadhati kurvànti / tàn vitarkàn àha---ayamiti / ito gataþ / sarvà di÷a iti / kç÷ànuþ sarvà di÷o na prasarati / ayaü tu sarvadikprasàrã, ato na kç÷ànurityarthaþ / sàkùàt kçtànta ityanvayaþ / mahiùavàhanatvàbhàvànna kçtànta ityarthaþ / atra màrttaõóàdyabhàvani÷cayo madhye / nanu viruddhakoñyabhàvani÷cayàdràjakoñini÷cayo 'pãtyata àha---ràjatvani÷caya iti / ********** END OF COMMENTARY ********** yatràdau saü÷ayo 'nte ca ni÷cayaþ sa ni÷cayàntaþ / yathà-- kiü tàvatsarasi sarojametadàràdàhosvinmukhamavabhàsate taruõyàþ / saü÷ayya kùaõamiti ni÷cikàya ka÷cidvibbokairvakasavàsinàü parokùaiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) kiü tàvaditi / nàyikàyàmapi sarastvà÷aïkà bodhyà / àràd etat kimityarthaþ / vivvokaiþ "vivvokastvatigarveõa vastunãùñe 'pyanàdara"iti / evaülakùaõaiþ strãõàü hàvavi÷eùairityarthaþ / kãdç÷aiþ bakasahavàsinàü parokùaiþ--bakà hi matsyani÷cayàrthaü dhyàyinastatsahavàsinastataþ ÷ikùitadhyànàsteùàmapi parokùaiþ apratyakùaiþ / atiduråhatvàdatyantadhyànenaiva j¤eyairityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** apratibhotthàpite tu "sthàõurvà puruùo và" ityàdisaü÷aye nàyamalaïkàraþ / ## (lo, é) vivvoko, bhàvavi÷eùaþ / yaduktamatraiva "vivvokastvatigarveõa vastunãùñe 'pyanàdara" iti / bakasahavàsinàü padmànàü parokùairagocaraiþ / apratibhotthàpite ityanantaraü kàvyopanibaddhe 'pãti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "madhyaü tava sarojàkùi ! payodharabharàditam / asti nàstãti saüdehaþ kasya citte na bhàsate" // atràti÷ayoktireva, upameye upamànasaü÷ayasyaivaitadalaïkàraviùayatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) ekamasàdç÷yamålakàhàryyasaü÷ayàntare 'pi nàyakalaïkàra ityàha---madhyaü taveti / sandehaþ kasya citte na bhàsate ityanvayaþ / tatràti÷ayoktiþ iti vakùyamàõàyàþ pa¤cavidhàyà ati÷ayokterbhede 'pyabhedàroparåpaprabheda evàtretyarthaþ / nàsti yaþ padàrthaþ tadasattve 'pi tadabhedàroparåpatvàt / nanvevaü sandehàlaïkàre 'pyevamàropo 'styevetyata àha---upameyeti / tathàcànayoralaïkàrayoþ parasparabhedo nive÷anãya iti bhàvaþ / ## (lo, ë) ati÷ayoktirevàdhyavasàyamålatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, e) mithyàj¤ànasàdç÷yena sandehànantaramasya prastàvaþ / bhrànti÷cittadharmavi÷eùo vidyate yatra bhramaprakàre sa bhràntimàn ityanvarthanàmàlaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "mugdhà dugdhadhiyà gavàü vidadhate kumbhànagho vallavàþ karõe kairava÷aïkayà kuvalayaü kurvanti kàntà api / karkandhåphasamuccinoti ÷abarã muktàphalà÷aïkayà sàndrà candramaso na kasya kurute cittabhramaü candrikà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) bhràntimadalaïkàramàha---sàmyàditi / tadvuddhistattvena buddhiþ / mugdhà iti / candramasaþ sàndrà candrikà kasya janasya cittavibhramaü na kurute ityarthaþ / bhràntàn dar÷ayati---mugdhà iti / ballavàþ gopàþ mugdhà bhràntàþ santaþ dugdhadhiyà gavàmadhaþ kumbhàn vidadhate dugdhamàdàtumityarthaþ / kairava÷aïkayà ityatra ÷aïkàbhrama eva / karkandhviti / badaraphalamityarthaþ / àkàïkùà càtra bhramamålikà / ## (lo, ai) karkandhårbadarã / ********** END OF COMMENTARY ********** asvarasotthàpità bhràntirnàyamalaïkàraþ / ## (lo,o) pratibhotthàpiteti lakùaõapadasya vyàvçttiü dar÷ayati---svarasa j¤ata / svàrasaþ svabhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--"÷uktikàyàü rajatam" iti / ## (lo, au) ÷uktikàyàü rajatabhràntirityarthaþ / svarasa ityataþ pårvaü kàvye 'pãti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na càsàdç÷yamålà / yathà-- "saügamavirahavikalpe varamiha na saügamastasyàþ / saïge saiva tathaikà tribhuvanamapi tanmayaü virahe" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) pratibhotthitetyasya vyàvçttimàha---svaraseti / asàdç÷yamålakamrame 'pi nàyamalaïkàra ityàha---nacàsàdç÷yeti / saïgameti / saïgamavirahayoþ vikalpe varantvavicàre ityarthaþ / varaü manàgiùñam / na càtràpi tribhuvane tatsàdç÷yabhramàttadbhrama iti vàcyam / sàdç÷yàü÷e 'bhramasyaiva vivakùitatvàt / tathàca saïgamàd virahasyàdhikyàd vyatirekàlaïkàraþ evàyamiti bhàvaþ / evaü ca lobhàdinà bhrame 'pi na bhràntimàn / yathà "jagaddhanamayaü lubdhàþ kàmukàþ kàminãmayam / nàràyaõamayaü dhãràþ pa÷yanti paramàrthinaþ // "iti / nacàtra dhanabhede 'pi dhanàbhedàropàråpàti÷ayoktirevàtreti vàcyam / ati÷ayoktighañakasya àropasya àhàryyatve eva tathàtvàt / atra tu prathame cintàråpavyabhicàribhàvadhvaniþ / dvitãye ÷çïgàradhvaniþ / tçtãye bhàvadhvanireva / ## (lo, a) sàmyàdityasya vyàvçttirnacetyàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) ullekhàlaïkàramàha---kvacidbhedàditi / ekasya vastuno 'nekadhà anekatvenollekho buddhaiviùayatvamityarthaþ / tàdç÷abuddherhetudrayamàha---kvacidbhedàditi / kvacinnànàgrahãtéõàü tattadråpeõànekatvabuddhiþ / kvacittu tàdç÷abuddhiprayojakadharmaråpàõàü viùayàõàü bhedàdekasyaiva grahãtustathàtvabuddhiviùayatvamityarthaþ / tenàsya dvaividhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "priya iti gopavadhåbhiþ ÷i÷uriti vçddhairadhã÷a iti devaiþ / nàràyaõa iti bhaktairbrahmetyagràhi yogibhirdevaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) priya itãti / devaþ ÷rãkçùõastaistaiþ samamityagrahãtyarthaþ / tattadevàha--priya ityàdi / priyaþ svàmã / sàgara÷àyiråpanãråpatvena bhedànnàràyaõabrahmàõorbhedaþ / "àpo hi nàràþ" tadayanaþ tatstho nàràyaõaþ jala÷àyã ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atraikasyàpi bhagavatastattadguõayogàdanekadhollekhe gopavadhåprabhçtãnàü rucyàdayo yathàyogaü prayojakàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) tattadguõe iti / tàdç÷abuddhiprayojakatattadguõa ityarthaþ / saca priya ityatra saundaryaråpaþ, ÷i÷urityatra strehaviùayatvam, adhã÷a ityatrai÷varyyam, nàràyaõa ityatra dhyànopayogimårttimadabhinnatvam, brahmetyatra tadvyàvçttasvaråpàbhinnatvam / rucyàdayaþ prayojakà iti / tathàca tàdç÷arucimanto grahãtàro bhinnà iti dar÷itam / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ-- "yathàruci yathàrthitvaü yathàvyutpatti bhidyate / àbhàso 'pyartha ekasminnanusandhànasàdhitaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) rucyàdãnàü tadvuddhiprayojakatve saüvàdamàha---yathàrucãti / ekasminnarthe anusandhànena manonive÷ena sàdhita àbhàsaþ j¤ànaü buddhirapi yathàrucyàdi---bhedàt bhidyata ityarthaþ / ruciricchà, arthitvaü ki¤cit pràptyarthamicchàråpà / vyutpattiþ saüskàraþ / ## (lo, à) vyutpattirabhyàsakçtà vàsanà, và pratãtiþ / anusandhànaü manasastadviùaye praviõãkaraõam / tena sàdhitaþ viùayàntaraü vyavacchidya nirvàhitaþ / evaü ca priya ityàdau bhagavataþ priyatve gopavadhånàü rucyàditritayamapi prayojakam / ÷i÷utve ca vçddhànàü vyutpattiþ / saccidànandabrahmatve yoginàü vyutpattiþ evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhagavataþ priyatvàdãnàü vàstavatvàd grahãtçbhedàcca na màlàråpakam, na ca bhràntimàn / na càyamabhede bheda ityevaüråpàti÷ayoktiþ / tathàhi--"anyadevàïgalàvaõyam-" ityàdau làvaõyàderviùayasya pçthaktvenàdhyavasànam / na ceha bhagavati gopavadhåprabhçtibhiþ priyatvàdyadhyavasãyate priyatvàderbhagavati tatkàle tàttvikatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) atra màlàråpakaprasàktiü nirasyati---atra bhagavata iti / vàstavatvena ahàryyàbhedàropàtmakaråpakàprasàktiþ grahãtçbhedàcca na tanmàlàtvaprasàktiþ; màlàyà grahãtçbhedàvivakùamàõàdeva / yadyapi vàstavatvena råpakàprasaktau màlàråpakaprasaktirapi tata eva nirastà tathàpi grahãtçbhedapradar÷anaü màlàpariõàmaprasaktivàraõasåcanàrtham / vàstavatvena tatprasaktisattve 'pi grahãtçbhedasya tadvàdhakatvàditi hetuþ / aprasaktamapyati÷ayoktiprabhedavi÷eùaü vai÷adyàya nirasyati---nacàyamabheda iti / tatprabhedasyodàharaõaü pradar÷ayate / tatprasaktirnàstãtyàha---tatra hãti / tatràti÷ayoktiprabhede pçthaktvena tatraiva tadanyatvena / naceheti / iha priya hatyàdyullekhodàharaõe / priyatànyatheti / priyatàtaþ anyathà ityarthaþ / kintu priyatvàdyadhyavasãyate iti kvacit pràmàdikaþ pàñhaþ / sa càdhyavasãyata ityatra nirasyate ityevaü lakùaõayà samarthanãyaþ / tàttvikatvàdityanyatvenàbodhitatvàdityarthaþ / tàttvikabuddhyà ca nàhàryyàroparåpaü råpakaü cetyuktam / ## (lo, i) bhagavatastatkàle tàttvikatvàd grãtçbhedàcceti hetordvayamapi màlàråpakabhràntimatordvayorapi vivekaþ / tàttvikaü vastutastadråpatàyàþ sambhavàt / tathà màlàråpakasya kavinibaddhàhàryyatàdàtmyàropa eva prayojakaþ / bhràntimata÷ca mithyà j¤ànameva nidànam / grotçbhedasya ca dvayorapi sambhave 'pi apavàdatvena ullekhàkhyabhinnàlaïkàrasya na prayojakatvamiti bhàvaþ / nàcàdhyavasãyate ; kintu tattvenaivàvasãyate / adhyavasànaü viùayanigaraõena viùayiõorabhedapratipattiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kecidàhuþ--"ayamalaïkàro niyamenàlaïkàràntaravicchittimålaþ / uktodàharaõe ca ÷i÷utvàdãnàü niyamanàbhipràyàtpriyatvàdãnàü bhinnatvàdhyavasàya ityati÷ayoktirasti, tatsadbhàve 'pi grahãtçbhedena nànàtvapratãtiråpovicchitti vi÷eùa ullekhàkhyabhinnàlaïkàraprayojakaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) alaïkàràntarasaïkaràt tadbhaïgimåla eva niyamenàyamalaïkàra iti kecidàhuþ taddar÷ayati---keciditi / vicchittirbhaïgiþ / uktodàharaõeùu tàü vicchittiü dar÷ayati---ukteti / niyamàbhipràyàditi / vçddhai÷ca ÷i÷urevàgràhi ityevaü niyamàbhipràyadityarthaþ / ati÷ayoktirastãtyagre 'nvayaþ / tathàca yåni deve ÷i÷ubhinne 'pi niyamataþ ÷i÷vabhedàropàd bhede 'pyabhedàropàråpàti÷ayoktirdar÷ità / atra ca niyamapradar÷anaü teùàü tathàtvena bhàvanàti÷ayapradar÷anàrthameva, natu tasyàti÷ayoktighañanàrthateti bodhyam / priya ityàdyaü÷e 'pi tamevàti÷ayoktiü dar÷ayati---priya ityàdãnàmiti / atra ca bhede 'pyabhedàroparåpàyà ati÷ayoktereva sambhavaþ / tathà ca bhinnàrthàdhyavasàya ityatra bhinnatvavatyadhyavasàya ityarthaþ / kasyàdhyavasàya ityatràha---priyatvàdãnàmiti / tathà ca asvàmini deve svàmitvàropa eva svàmyabhedàropa ityarthaþ / atraiva kecidityanenàsvarasasåcanam / deva ityanena àropaviùayasyoktisattve tu nigaraõaghañitasyàti÷ayoktisàmànyalakùaõasyàtràbhàvàt / vakùyamàõe "÷rãkaõñhajanapade' ityàdau nàsvarasa ityavadheyam / nanvevamati÷ayoktisattve sa evàtràïkàro 'stu nollekha ityata àha---tatsadbhaõepãti / ati÷ayoktisattvepãtyarthaþ / pratãtiråpavicchittivi÷eùa allekhàkhyàti÷ayoktibhinnasyàlaïkàrasya prayojaka ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷rãkaõñhajanapadavarõane--"vajrapa¤jaramiti ÷araõàgataiþ, ambaravivaramiti vàtikaiþ" ityàdi÷càti÷ayoktervivikto viùayaþ / iha ca råpakàlaïkàrayogaþ" / vastutastu--"ambaravivaram-" ityàdau bhràntimantamevecchanti na råpakam, bhedapratãtipuraþ sarasyaivàropasya gauõãmålaråpakàdiprayojakatvàt / yadàhuþ ÷arãrakamãmàüsàbhàùyavyàkhyàne ÷rãvàcaspatimi÷ràþ- "api ca para÷abdaþ paratra lakùyamàõaguõayogena vartate iti yatra prayoktçpratipatroþ saüpratipattiþ sa gauõaþ, sa ca bhedapratyayapuraþ saraþ" iti / iha tu vàtikànàü ÷rãkaõñhajanapadavarõane bhràntikçta evàmbaravivaràdyàropa iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ati÷ayoktyasaïkãrõo 'pyullekhasya viùayo 'stãti dar÷ayati---÷rãkaõñheti / ÷rãkaõñhanàmà ràjavi÷eùaþ tasya nagaraü ÷araõàgataiþ ÷atruto bhãtaiþ vajrapa¤jaramityabodhãtyarthaþ / svapraviùñarakùakatvena vajrapa¤jarasàdç÷yàdabhedàroparåpaü råpakamevetyarthaþ / grahãturbhedàt tatsaïkãrõa ullekhaþ / nacàsambandhe sambandhàroparåpàti÷ayoktireveyamiti vàcyam, svasàdç÷yamålakatva eva tadavasaràt / ÷i÷urityatra tu tàttvikatvàdeva na råpakamityuktameva / asuravivaramitãti / vàtikairunmatairaprakà÷aråpasàdç÷yabuddhyà vivaramityarthaþ / ati÷ayoktervivikta iti / nagarasyàropaviùayasya sva÷abdenaivoktatvena tannigaraõàbhàvàdati÷ayoktyaprasakteriti bhàvaþ / gauõãmåleti / gaurvàhãka ityàdivad gauõãlakùaõamåleti nàtràrthaþ, råpake lakùaõàbhàvàt / vyadhikaraõenaiva candratvena ÷aktyaiva candrapadàt mukhabodhàt / àropàdhikaraõasya praïnirde÷e råpakaü yathà---ayaü candra ityatra / "àropasya pràïnirde÷e tu gauõã lakùaõà, yathà gaurvàhãka ityatra / kintu àropàdhikaraõasyàropyaguõayogàtmakasàdç÷yaråpà yà buddhiþ saivàtra gauõãpadàrthaþ / tàdç÷abuddhimålakaråpakàdiprayojakatvàd bhedapratãtipuraþ saràropasya ityarthaþ / råpakàdãtyàdi ÷abdàt sàdç÷yamålakotprekùàdyanekàlaïkàraparigrahaþ / tatra målakatvapradar÷anaü ca tatpårvake pariõàmàlaïkàre tathàtvàbhàvapradar÷anàya / para÷abda ityàdi / para÷abda÷candràdi÷abdo gavàdi÷abda÷cetyarthaþ / paratra mukhàdau vàhãkàdau ca / lakùyamàõeti / lakùyamàõo j¤àyamàno ya àropasya guõo dharma àropàdhikaraõasya tadyogenetyarthaþ / paratra vçtti÷ca råpake vyadhikaraõaprakàreõa ÷aktyaiva / gaurvàhãka ityàdau gauõãlakùaõàsthale tu lakùaõayeti vi÷eùaþ / varttata itãti / saüpratipattiryatra ÷abde prayoktçpratipatroþ sa ÷abdo gauõa ityarthaþ / sa ceti / sa guõayoga ityarthaþ / tàdç÷aguõayogabuddhistu asuravivaramityatra nàstãtyàha---iva tu iti / ## (lo, ã) alaïkàràntaravicchittirnidànaü yasyeti bhàvaþ / ÷i÷utvàdãnàmityàdi÷abdena priyatvàdeþ saügrahaþ / ayamarthaþ--bhagavataþ ÷i÷utvàdibhedeùu satsvapi gopavadhåbhiþ priya ityevàyaü gçhyate na ÷i÷uriti / yathà priyatvàdau satyapi vçddhaiþ ÷i÷urityeva gçhyate / tadatrànekaråpasyàpi pratigrahãtraikaikabhedaråpatvena niyamanamiti càbhede bhedàdhyavasàyàdati÷ayoktiþ / yadi tvayaü pratyetçbhedena bhede 'ti÷ayoktisadbhàva eva syàttadàti÷ayoktiprakàravi÷eùa eva syàt naca tathà, alaïkàrantare 'pi sambhavàdityàha---÷rãkaõñheti / ÷rãkaõñhajanapado nàma ÷rãkaõñhadevatàdhiùñhito de÷aþ / asuravivaraü siddhavivaram vàtikàþ pavanayoginaþ / yadvà--asuravivaraü vàtaroga÷àntikaraþ ko 'pi rogavi÷eùaþ / vàtikaiþ vàtarogibhiþ / atràpyalaïkàràntaravicchittimålatàü dar÷ayati---iha ceti / icchanti tattvaj¤à iti ÷eùaþ / råpakàlaïkàrayoga iti tu keùà¤cid matànusàreõoktamityarthaþ / kathaü na råpakamityata àha---bhedeti / bhedapratãtipuraþ--sarasyaiva ityevakàreõa bhràntyàdervyavacchedaþ / prathamato 'pi bhedapratãtau bhràntyàde rabhàvàt / mugdhà dugdhadhiyetyàdau mithyàj¤ànasya kavipratibhàhçtatvena kavinà ballavàdiniùñhatvena satyatvenopanibaddhatvàd råpakàdãtyàdi÷abdenàpahnutyàdisaügrahaþ / kathaü tathàbhåtasyàropasya råpakàdiprayojakatvamityata àha---gauõãmåleti / råpakàdergauõã lakùaõàhetukatvàdityarthaþ / tathàpi kathaü tatràropasya bhedapratãtipuraþ saratvamityatràcàryyasammatiü ÷àrãramãmàüsàbhàùyaü ÷rãmadàcàryya÷aïkarabhagavatpàdakçtam / para÷abdo 'gnirmàõavaka ityàdau màõavakàdi÷abdaþ paratra màõavakàdau tanmate lakùyamàõo guõastekùõayapiïgalàdiþ / prayoktà vàkyaprayojakaþ / pratipattà tadarthaj¤àtà / sa ca gauõãvçttyà bodhyor'thaþ / prakçte yojayati--iha tu iti / bhràntikçta eva pràcyànàü mate bhràntikçtatvàbhàve punà råpakamasti iti bhàvaþ / atra bhràntimato 'laïkàratve 'pi nàlaïkàràntaravicchittimålatvaü hãyata iti prakçte na kàcit kùatiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atraiva ca "capovanamiti munibhiþ kàmàyatanamiti ve÷yàbhiþ" ityàdau pariõàmàlaïkàrayogaþ / ## (lo, u) atraiva ÷rãkaõñhajanapadavarõane pariõàmàlaïkàrayogaþ / ÷rãkaõñhajanapade tapovanatvàdyàropasya munyàdeþ prakçte tapaþ prabhçtàvupayogàt / naceha råpakaü tapovanatvàdyàropasya sàdç÷yamålatvàbhàvàt, munyàdãnàü tu tapovanàdibhinnaråpasya tadråpatàpratãteriha bhràntimàniti ye / apyàhuþ teùàmayamà÷ayaþ--- ÷rãkaõñhajanapade ekade÷asya tapovanàditvepyavayavàvayavinorabhedàtsamudàyasya tathàtvapratãtiriha na tàttvikãti na pariõàm iti / evamatra eùu sarveùu alaïkàràntaravicchittisambhave 'pi grahãtçbhedenànekadhollekhasya vicchittivi÷eùasya sambhavàt tatprayojitasya ullekhàlaïkàrasyàpalàpo na ÷akyakriya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "gàmbhãryeõa samudro 'si sauraveõàsi parvataþ" / ityàdau cànekadhollekhe gàmbhãryàdiviùayabhedaþ prayojakaþ / atra ca råpakayogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) atraiva ceti / taponamityàdau pariõàmayoga ityanvayaþ / tapovanatvakàmàyatanatvayostatra vàstavatvena pariõàmàlaïkàratvasambhavàt / naca tapovanatvasya kathaü tatra vàstavatvamiti vàcyam / vanapadasyàtrà÷rame làkùaõikatvàbhipràyeõa pariõàmàlaïkàratvakathanàt / itthaü grahãtçbhedaghañitamullekhamudàhçtya viùayabhedaghañitaü tamudàharati---gàmbhãryyeõeti / viùayabhedo dharmmaråpaviùayabhedaþ / atra grahãtryaikyameva / ********** END OF COMMENTARY ********** "gururvacasi, pçthururasi, arjuno ya÷asi-" ityàdiùu càsya råpakàdvivikto viùaya iti / atra hi ÷leùamålàti÷ayoktiyogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) råpakàsaïkãrõamasya viùayaü dar÷ayati---gururiti / upade÷yaråpe vacasi viùaye gururupadeùñà ityarthaþ / ÷leùàcca bçhaspatirityarthaþ / pçthuriti / urasi urovacchedena pçthurvisphàraþ ÷leùàcca---pçthå ràjà / arjuna iti / atra ya÷asi ityatra tçtãyàrthe saptamã / ya÷asàrjuno dhavalaþ ityarthaþ / ÷leùàcca pàõóavor'junaþ kàrttavãryyàrjuno và / råpakàd vivikta iti / tvaü bhavànityanayoranyatarasyàpi anuktiråpànnigaraõàdati÷ayoktereva viùayatvàt / sà càtra bhede 'pi abhedàroparåpà / yadi tu tvaü bhavànityanayorekatarasya nirde÷astadàråpakameva, råpakàti÷ayoktyoretanmàtra bhedàt / atra hãti / naca durgàlaïghitavigraha ityàdivadupamàdhvanirayamiti vàcyam tatra vi÷eùyasya ÷liùñomàvallabhapadasyevàtra vi÷eùyapadàbhàvàt tvaüpadasattve 'pi råpakameva nopamàdhvanistasya ÷liùñatvàbhàvàt / ## (lo, å) evaü grãtçbhede udàhçtya viùayabhede udàharati---gambhãryyeõeti / ÷leùamålàti÷ayoktiþ / gururupadeùñaiva gururbçhaspatiriti bhede 'pyabhedàdhyavasàyàt ÷leùamålàti÷ayoktiriti / pçthurvi÷àlo vaiõya÷ca / arjuno dhavalaþ, pakùe kàrttavãryyaþ, pàrtho và / nacàtra÷abda÷aktimålo dhvaniþ, naca råpakam upadeùñçtvàdãnàü bçhasyatitvàditvenàdhyavasànàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ç) prakçtamàropaviùayam anyasthàpanam àropyaviùayatvasthàpanam / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü dvidhà / kvacidapahnapårvaka àropaþ, kvacidàropapårvako 'pahnava iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) apahnutyalaïkàramàha---prakçtamiti / prakçtaü prakràntam, anyasthàpanam aprakçtasthàpanam / ittha¤ceti / prakçtàpahnavo anyasthàpana¤cetyetanmàtravilakùaõe satãtyarthaþ / prakçtàpahnavàprakçtasthàpanayoþ paurvàparyyavyatyàsàd dvaividhyamiti dar÷ayati kvaciditi / naca niùidhyeti katvànirde÷àdapahnavapårvakatvameva labhyate kathaü dvaividhyamiti vàcyam / niùedhabuddhiü viùayãkçtya ityeva tadarthàt / tadviùayãkaraõasya cobhayathàpi sambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "nadaü nabhomaõóalamamburà÷irnaità÷ca tàrà navaphenabhaïgàþ / nàyaü ÷a÷ã kuõóalitaþ phaõãndro nàsau kalaïkaþ ÷ayito muràriþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nedaü nabha iti / nabhaàdiniùedhena saphenasamudre phaõi÷ayitamuràristhàpanamidam / amburà÷irityàdau sarvatra kintu iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "etadvibhàti caramàcalacåóacumbi hiõóãra-piõóa-ruci-÷ãtamarãcibimbam / ujjvàlitasya rajanãü madanànalasya dhåmaü dadhatprakañalà¤chanakaitavena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) anyasthàpanapårvakaü niùedhamàha---etad vibhàtãti / etad bimbam arthàccandrasya / hiõóãraü karpåraþ / ujjvàlitasyeti / nirvàpitasyetyartaþ / nirbharasvakàntasambhogena rajanyà madanànalanirvàõàd dhåmodramaþ / kaitaveneti / nàyaü là¤chanaþ kintu yathoktadhåma iti niùedhapratãtiþ pa÷càt kaitavapadena / ## (lo, é) hiõóãraþ phenaþ / atra kaitavapadena kapañàrthena na prakañalà¤chanamiti pratãterapahnava àrthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü padyaü mama / evam-- "viràjati vyomavapuþ payodhistàràmayàstatra ca phenabhaïgàþ" ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) bhaïgyantareõàpi niùedhapratãtàvàha---viràjatãti / atra vapuþ padamayañpratyayàbhyàü vyomàdiniùedhapratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityàdyàkàreõa ca prakçtaniùedho bodhyaþ / ## ## ## (lo, ë) anyathayediti / anyàrthe ghañayet / ka÷ciditi ÷eùaþ / sapãti / api÷abdena samanantaroktaprakàrabhinnàpahnutiþ ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷leùeõa yathà-- "kàle vàridharàõàmapatitayà naiva ÷akyate sthàtum / utkaõñhitàsi tarale ! nahi nahi sakhi ! picchilaþ panthàþ" // atra "apatitayà" ityatra patiü vinetyuktvà pa÷càtpatanàbhàvena ityanyathà kçtam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) dvitãyàpahnutimàha---gopanãyamiti / ÷leùeõa dyotanaü ÷aktyaiva / anyathàdyotanantu vya¤janayà / anyakathanantu ÷leùeõa ÷liùñapadavàcyàrthena ceti bodhyam / kàle iti / atra vàridhàràõàü kàlasya kàmoddãpakatvena pati÷ånyatayà sthitya÷akyatvaü gopanãyamarthamuktvà tad boddhyàþ saükhyàþ pra÷rànantaraü tadanyathayatinahi nahãti / varùàkàle pathaþ picchilatvena patitabhinnatayà ityuktavàkya÷leùaõa anyathà kçtaü tadàhàtreti / ********** END OF COMMENTARY ********** a÷leùeõa yathà-- "iha puro 'nilakampitavigrahà milati kà na vanaspatinà latà / smarasi kiü sakhi ! kàntaratotsavaü nahi ghanàgamarãtirudàhçtà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) iha puronileti / iha de÷e puraþ sammukhe kà latà / vanaspatipadamahimnà vya¤janayà sàdhvasavannàyikàyàü saïgatanàyakapratãtiþ samàsoktiråpà saükhyà tatpratãtyà smarasãtyàdipra÷re kçte vaktrã vàcyàrtheneva tadanyathayati---nahi ghanàgameti / ********** END OF COMMENTARY ********** vakroktau parokteranyathàkàraþ, iha tu svauktereveti bhedaþ / gopanakçtà gopanãyasyàpi prathamamabhihitatvàcca vyàjokteþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) asyà vakroktito bhedamàha--vakroktàviti / vyàjoktito 'pyasyà bhedamàha---gopaneti / gopanãyàrtho vaktà vyàjoktau prathamaü nocyate / yathà--- "pçthunà jalakumbhena ÷ramo 'yaü ÷vàsakçnmama / vi÷ràmyàmi kùaõaü tasmàd vayasye ! tava sannidhau // "ityatra jalàharaõasya pathi upanàyakasambhagajanyaþ ÷ramo vaktryà prathamamanukto 'pi sakhipratãtibhiyà nigåhitaþ / vyàjokteriti bheda ityanvayaþ / ## (lo, e) apatitayà na vidyate patiryasyàþ sà apatiþ tasyà bhàvastattà patanarahitayetyarthaþ / anyathàkaraõametadevàha / vakroktau "ke yåyaü sthala eva " ityàdau / vyàjoktau ÷elendrapratipàdyamànetyàdau girijàkaraspar÷ajanyasya romà¤càdernàbhidhànam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ai) ni÷cayàkhyaþ / apahnutivaidharmyàt // ********** END OF COMMENTARY ********** ni÷cayàkhyo 'yamalaïkàraþ / anyadityàropyamàõam / yathà mama--"vadanamidaü na sarojaü nayane nendãvare ete / iva savidhe mugdhadç÷o bhramara ! mudà kiü paribhramasi" // yathà và-- "hçdi visalatàhàro nàyaü bhujaïgamanàyakaþ kuvalayadala÷reõã kaõñhe na sà garaladyutiþ / malayajarajo nedaü bhasma priyàrahite mayi prahara na harabhràntyànaïga ! krudhà kimu dhàvasi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) ni÷cayàlaïkàramàha---anyanniùidhyeti / apahnutau prakçtaniùedhena anyasthàpanam, iha tu tadvaiparãtyamityarthaþ / vadanamidamiti / he madhukara iha mugdhadç÷aþ savidhe mudhà na paribhràmya / bhràmyetyatra vaikalpikadivàdi÷yannantatà / padmàdibuddhyà yad bhràmyasi tanmudhetyarthaþ / mudhàtvamupapàdayati---vadanamidamiti / hçdi bisalatàhàra ityàdikà virahiõa uktiþ / evam---"navajaladharaþ sannaddho 'yaü na dçptani÷àcaraþ, suradhanuridaü dåràkçùñaü na tasya ÷aràsanam / ayamapi pañudhàrasàro na vàõaparamparà, kanakanikaùasnigdhà vidyutpriyà na mamorva÷ã / "ityàdàvapyayamalaïkàro bodhyaþ / ## (lo, o) mugdhadç÷o manoharàkùyàþ / asyàlaïkàrasya pårvàcàryyàprakà÷itatvàd viùayavyàptaye punarudàharati---yathà veti / bhujaïgamanàyako vàsukiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na hyayaü ni÷cayàntaþ saüdehaþ, tatra saü÷ayani÷cayayorekà÷rayatvenàvasthànàt / atra tu bhramaràdeþ saü÷ayo nàyakàderni÷cayaþ / ki¤ca na bhramaràderapi saü÷ayaþ ekakoñyadhike j¤àne, tathà samãpàgamanàsaübhàvat / tarhi bhràntimànastu, astu nàma bhramàràder bhràntiþ / na ceha tasyà÷camatkàravidhàyitvam, api tu tathàvidhanàyakàdyuktereveti sahçdayasaüvedyam / ki¤càvivakùite 'piü bhramaràdeþ patanàdau bhràntau và nàyikàcàñvàdiråpeõaiva saübhavati tathàvidhoktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) na hyayamiti / vàrtho hikàraþ / navàyamityarthaþ / bhramaràderityàdipadàdanaïgasya nàyikàderityàdipadàt tatadvodhakapuruùasya ca parigrahaþ / nanu ni÷cayàntasandehe tadaikyaü na vivakùitamityata àha---ekakoñyanadhike j¤àne ityarthaþ / taj j¤ànaü ca ekakoñau utkañatvena tadvçtitakoñereva ni÷caye ca bhavati, tàdç÷ani÷caya÷ca bhrama eveti tàü koñimàdàyà÷aïkate---tarhãti / astu nàmeti samàdhànam / tathàvidhanàyakàdyuktereveti / nàyikàsukhotkarùasya dvitãya÷loke vakturvipralambhotkarùasya ca pratipàdanàdeva camatkàràditi bhàvaþ / tasminnarthe sahçdayàþ pramàõamityàha---sahçyeti / mugdhà dugdhadhiyà" ityàdau api candrotkarùapratipàdanàdeva camatkàra iti tulyamityata àha---ki¤ceti / tatra tu bhràntimiti bhramàdhãnakumbhapàtàdikriyà, atra tu bhramarasya natu bhramàdhãnapàtakriyeti samàdhànasambhave 'pi tàdç÷akriyàbhàve 'pi bhràntimadalaïkàràdityupapattén pratyàha / avivakùite 'pãti / tuùyatu iti nyàyàt / tathàtvàbhyupapattau àha--nàyikàcàñviti / tathàca bhràntimadalaïkàrasaïkãrõa eva ni÷cayàlaïkàra iti svãkçtam / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca råpakadhvanirayam, mukhasya kamalatvenànirdhàraõàt / na càpahnutiþ, prastutasyàniùedhàditipçthagevàyamalaïkàra÷cirantanoktàlaïkàrebhyaþ / ÷uktikàyàü rajatadhiyà patati puruùe ÷uktikeyaü na rajatamiti kasyàciduktirnàyamalaïkàro vaicitryàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) aprasaktamapi råpakadhvanitvaü spaùñatvàya niùidhyati--naca råpaketi / kamalatvenànirddhàraõàditi / na sarojamiti tadvirodhinirde÷àdanirddhàraõam / apahnutistu na sambhavatyeva ityàha---naceti / cirantaneti / na kevalamayamalaïkàraþ kintu--- "da÷ara÷mi÷atopamadyutiü ya÷asà dikùu da÷asvapi ÷rutam / da÷apårvarathaü yamàkhyayà da÷akaõñhariguruü vidurbudhàþ" // ityekasaükhyàlaïkàraþ / ekaü viùõuü dve tadãye ca netre trãüstàn devàn do÷catuùkaü ca viùõoþ pa¤ce÷àsyànyagnibhåùaràmukhàni saptàrciùkaü naumi sàùñàïgapàtam // iti kramikasaükhyàlaïkàraþ / anye 'pi vaicitryàvahà alaïkàra anuktà api svayamåhyàþ / prayà÷aþ sarveùàmeva alaïkàraõàmàhàryyàropabuddhiviùayatve evàlaïkàratvaü natu vàstavatve ityata àha---÷uktikàyàmiti / ## (lo, au) ekà÷rayatvenàvasthànàt saü÷ayitureva ni÷cetçtvàdyathà---kiü tàvat sarasãtyàdau / ekakoñiþ sarojàdiþ / tathà samãpagamanàdisambhava÷ca ÷àstrayuktisiddha eva / àdi÷abdena hçdi bisalatàhàra ityàdau prahàràdeþ saügrahaþ / tarheti / yadyekaü koñyanadhikaü mithyàj¤ànamityarthaþ / tasyàþ yathàkatha¤cid aïgãkçtàyà bhràntestathàvidhàyàþ "tava vadanaü sarojasadç÷ameva' ityàdernàyikàdyuktervi÷eùaõaü, tatra kiü pramàõamityàha--sahçdayasaüvedyaü sahçdayànàmanubhava ityarthaþ / bhramaràdeþ patanàdisadbhàve tadabhàve 'pi và bhràntij¤ànasya teùàü hçdayagràhyatve bhràntimadalaïkàro vaktuü yuktaþ / naca tatheti / yuktyantaradar÷anenàpi tadabhàvaü dçóhayati---ki¤ceti / tathàvidhavadanamidaü sarojaråpam / evaü ca bhrànteþ svaråpasyàbhàvàt / tadabhàve ca kathaü bhràntimadalaïkàra ityarthaþ / kamalatvena anirddhàraõàdityataþ pårvaü vyaïgyayorapãti ÷eùaþ / ayamasmàbhiþ prakà÷ito ni÷cayàkhyo 'laïkàraþ / vaicitryamalaïkàrabãjabhåtà lokottarà vicchittiþ // ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) utprekùàlaïkàramàha---bhavediti / prakçtasya paràtmanàprakçta---tàdàtmyena sambhàvanamutkañakoñikaþ saü÷aya ityarthaþ / tenànutkañakoñikasandehani÷cayayoþ råpakàdau ca nàtiprasaïgaþ / ## (lo, a) evamabhedapràdhànyenàropagarbhàlaïkàràn lakùayitvàdhyavasàyagarbhàn lakùayati---bhavediti / prakçtasya sambhavino varõanãyasya paraþ sadç÷atayopakalpitaþ / arthàd asambhavã yor'thaþ tadàtmanà tatsvaråpeõa sambhàvanà / mithyàj¤ànavi÷eùa utprekùàlaïkàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) asyà vibhaktavibhàgabàhulyena ùañsaptatyuttaraika÷atavidhatàü paryavasthàpayitumàdau dvaividhyamàha---vàcyeti / pratãyamànà càtra na vyaïgyà, tadà utprekùàdhvanitvàpatteþ, yathà dar÷ayiùyamàõe mahilàsahastretyàdau, kintu adhyàhriyamàõà ityevetyarthaþ / parà adhyàhriyamàõà dvayorapãti vàcyotprekùàyàmadhyàhriyamàõotprekùàyàü cetyarthaþ / tena jàtyàdicatuùkotprekùà vàcyà adhyàhriyamàõà ca ityaùñadhetyarthaþ / jàtyàdicatuùkàbhàvotprekùàpyevamaùñadhetyàha---tadaùñadhàpãti / bhàvasya jàtyàdibhàvacatuùkasya pratyekamabhàvàbhimànato 'bhàvotprekùaõàdapi tadaùñadhà tasyà utprekùàyàþ aùñadhà aùñaprakàrabhàva ityarthaþ / apikàrasya dar÷itarãtyà bhinnakrameõa yojanà / evaü ca jàtyàdibhàvotprekùàùñakaü tadabhàvotprekùàùñakaü ceti ùoóa÷aprakàràþ ùoóa÷atvànuktàvapi paryyavasitàþ, taddvaiguõyena dvàtriü÷atvamàha---guõàkriyeti / nimittasya utprekùàyà hetorguõakriyàsvaråpatvàt tàþ ùoóa÷avidhàþ utprekùàþ punardvàtriü÷advidhatàü yàntãtyarthaþ / te vàcyapratãyamànatvabhedàdaùñau jàtyàdibhàvotprekùà aùñau ca tadabhàvotprekùà÷ca iti ùoóa÷aiva guõakriyàhetuvattvena dvaiguõyàd dvàtriü÷adityarthaþ / hetu÷ca utprekùàjanakaþ / ## (lo, à) tadbhedànàha---vàcyeti / vàcyà ivàdidyotakapadanibandhanàd jhañiti pratyeyà / pratãyamànà dyetakapadaviraheõa vàcyàrthaparyyàlocanànusandheyà / tadevàha---vàcye vàderiti / ekadharmmavannànàdharmavàcakopameyor'tho jàtiþ / guõaþ sàmànàdhikaraõyena siddhatànirde÷yo dharmaþ / kriyà sàdhyatàkàranirdde÷yo dharmaþ / dravyaü ÷çïgagràhikayà nirde÷yo dharmaþ / utprekùyamadhyavaseyam / prakçtasyàpi etad bhedayoge 'pi vaicitryànàvahatvànna bhedagaõanam, sambhàvanapràõasya asyàlaïkàrasya sambhàvyamànavi÷eùàdeva vi÷eùopàlambhàt / dvayoruktabhedayoþ / bhàvo jàtyàdireva / abhàvasteùàmevàsattà / nimittasya utprekùaõakàraõasya viùayadharmasya tà uktaùoóa÷aprakàràþ / utprakùyate prakà÷yate, arthàt sajàtãyamanekamanayà svalpayàpãtyutprekùà / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vàcyotprekùàyàmudàharaõaü diïmàtraü yathà-- "åruþ kuraïgakadç÷a÷ca¤calacelà¤calo bhàti / sapatàkaþ kanakamayo vijayastambhaþ smarasyeva" // atra vijayastambhasya bahuvàcakatvàjjàtyuprekùà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) diïmàtram alpamàtram / åruriti / ca¤calacelà¤calaþ calavastraikade÷aþ / kuraïgakadç÷aþ åruþ smarasya sapatàkaþ kanakamayo nijayastambha iva bhàtãtyarthaþ / stambho hemayaùñiþ / patàkà taduparivastram, calacelà¤calasthàne tatra / atra jàtyutprekùàtvaü gràhayati---atreti / vijayastambhasyeti / tadvàcakapadasyetyarthaþ, prakràntasya bahuvàcakatvàd bahuvyaktivàcitvàt, tathàca stambhatvasya jàtitvamupapàditam / stambhotprekùàyà÷ca tatprakàrakatvàt tasyà apyutprekùà / evaü sarvatra vidheyam / idamudàharaõaü na guõàkriyànimittotprekùàyàþ kintu vakùyamàõàyà anuktanimittotprekùàyà eva / ato 'tra vijayastambhotprekùàhetu kàmoddãpakatvamanuktam / ## (lo, i) jàtyutprekùà / jàtisvaråpotprekùaõàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "j¤àne maunaü kùamà ÷aktau tyàge ÷làghàviparyayaþ / guõà guõànubandhitvàttasya saprasavà iva" // atra saprasavatvaü guõaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) vàcyaguõotprekùàmàha---j¤àne maunamiti / tasya dilãpasya guõàguõanubandhitvàtsaprasavà ivetyarthaþ / guõànàü guõàntarànubandhitvaü dar÷ayati---j¤ànamiti / j¤ànàdau sati maunàdikamityarthaþ---atreti / prasavo yonibahirbhàvaþ / utpàdane prakçte 'prakçtatadutprekùà / prasavapadasya kçdantatvena nàmatvapràptyà tadartho na kriyetyato guõa eva / atra guõànubandhitvamutprekùàheturukta eva / ## (lo, ã) evaü vakùyamàõe guõa ityanantaramutprekùyate iti ÷eùaþ / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** "gaïgàmbhasi suratràõa ! tava niþ ÷ànanisvanaþ / snàtãvàridhåvargagarbhapàtanapàtakã" // atra snàtãti kriyà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vàcyàü kriyotprekùàmàha---gaïgàmbhasãti / suratràõeti---pà÷càttyayavanançpatãnàmutkarùabodhakaþ karibhàùàvi÷eùaþ sulatàna iti padasyàpabhraü÷aþ / he tàdç÷a tava niþ ÷àõasya sainyavàdyasya niþ svanaþ arivadhåvargagarbhapàtanapàtakã yataþ atastatpàtakakùayàrthaü gaïgambhasi snàtãvetyarthaþ / gaïgàyàþ pà÷càtyançpatisainyadåravarttitvàttatparyyantamapi sainyaniþ svana àyàta iti bhàvaþ / atra hetuü granthakçdeva pradar÷ayiùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** "mukhameõãdç÷o bhàti pårõacandra ivàparaþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dravyotprekùàmàha---mukhamiti / iyamapi anuktahetukà / ********** END OF COMMENTARY ********** atra candra ityekavyaktivàcakatvàddravya÷abdaþ / ete bhàvàbhimàne / abhàvàbhimàne yathà-- "kapolaphalakàvasyàþ kaùñaü bhåtvà tathàvidhau / upa÷yantàvivànyonyamãdçkùàü kùàmatàü gatau" // atràpa÷yantàviti kriyàyà abhàvaþ / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) abhàvàbhimàne jàtyàdyabhàvotprekùàyàü tatra kriyàbhàvotprekùàmàha---kapolaphalakàviti / asyàþ kapolaphalakau kapolaråpaspharade÷au tathàvidhau puùñasvaråpau bhåtvà ãdçkùàmãdç÷ãü kùàmatàü kùãõatàü gatau iti kaùñamityarthaþ / iùñadar÷anàt kùãõatvapràptiþ / atra kùàmatvahetau virahe prakçte taddhetutvena parasparadar÷anakriyàbhàva utprekùitaþ / atra hetåktiþ granthakçtaiva agre dar÷ayiùyate---evamanyaditi / atra jàtyabhàvotprekùà yathà---"na sandhayàü kurute bhàsvàn dvijatvàbhàvataþ kimu" ityàtapaklàntoktau sandhyàkaraõahetau mandagamaneprakçte 'prakçta÷liùñasandhyàpadàrthakaraõahetutvena dvijatvajàtyabhàva utprekùitaþ / sandhyàkaraõa¤ca utprekùàheturuktaþ / anuktahetukà jàtyabhàvotprekùà yathà--- "àgacchanneva puruùo na vipra iti lakùyate" // iti / atra tu vipratvavya¤jakasaüsthànàbhàvo heturanuktaþ / evaü rãtyànyatràpi hetåktyanuktã bodhye / "kãrttiste ÷rãmato dåraü prayàtànàdçteva kim / " ityatra kãrttiranàdaro guõa utprekùitaþ / tatsapatnãtvena adhyàsitvaü ÷rãmattvaü heturuktaþ / "astaü jagàma rajanã tadã÷endumçteriva" // ityatra dravyasya indorabhàva utprekùitaþ / rajanyastagamanaü taddheturuktaþ ## (lo, u) tathàvidhau rupavantau / kriyàyà dar÷anaråpàyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nimittasya guõakriyàråpatve yathà--"gaïgambhasi" ityàdau snàtãvetyutprekùànimittaü pàtakitvaü guõaþ / "apa÷yantau-" ityàdau kùàmatàgamanaråpaü nimittaü kriyà / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) eùu hetånàü kriyàtvaguõatve svayameva avadhàtvye / pàtakitvaü heturiti / "prabhàte hasatãveyam " ityatra tu priyasåryyadar÷anaü heturanuktaþ / evamanyaditi / utsukeva hasatyeùà hasatyeùà jyotsnàmindoþ kumudvatã / " ityatrotsukatvotprekùàyàmindujyotsnà guõaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** pratãyamànotprekùà yathà-- "tanvaïgyàþ stanayugmena mukhaü na prakañãkçtam / hàràya guõine sthànaü na dattamiti lajjayà" // atra lajjayeveti ivàdyabhàvàtpratãyamànotprekùà / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tanvaïgyà iti / mukhàprakañanaü vastràvçtatvàt / hàràya sthànàdànaü nibióasànnidhyena sandhiràhityàcca / sthànàdànamatra guõo heturuktaþ / evamanyaditi / "vikrãya vispaùñamukhena bàlà, màlàkçtaþ kairavakorakàõi / vikretukàmà vikacàmbujàni celà¤calenànanamàvçõoti" // ityatràpyambujavikrayecchàyà mukhàvaraõehatutvàbhàvàt vikretukàmeva "ityutprekùàdhyàhàraþ / tadaiva mukhacandràdar÷anàt padmanimãlanasya vàraõamiti bhàvaþ / kriyotprekùàdhyàhàre tu hasatyarkodaye 'mbujamiti jàtyutprekùàdhyàhàre"càõóàlo 'nyo dvijaþ pàpã' iti / dravyotprekùàdhyàhàre--candro 'nyamukhametasyà ityanayoranyapadasattvànna råpakam / ## (lo, å) mukhaü cåcukàparaparyyàyaü vadana¤ca / guõaþ såtraü vij¤àtvavinayàdi÷ca / atra guõotprekùà pratãyamànà / bhàvàbhimàna÷ca anyatra yathà mama tàtapàdànàm / vikasitamukhãü ràgàsaïgàd galattimiràü÷ukàü dinakarakaraspçùñàmaindrãü nirãkùya di÷aü puraþ / jarañhalavalãpàõóucchàyo bhç÷aü kaluùàntaraþ ÷rayati haritaü pràtaþ pracetasãü tuhinadyutiþ // atra nirãkùyeveti nirãkùaõakriyotprekùà pratãyamànà / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu dhvaniniråpaõaprastàve 'laïkàràõàü sarveùàmapi vyaïgyàtvaü bhavatãtyuktam / samprati punavi÷iùya kathamutprekùàyàþ pratãyamànatvam ? ucyatevyaïgyotprekùàyàm--"mahilàsahassa-" ityàdàvutprekùaõaü vinàpi vàkyavi÷ràntiþ / iha tu stanayorlajjàyà asambhavàllajjayevetyutprekùayaiveti vyaïgyapratãyamànotprekùayorbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) nanu ityàdyà÷aïkà spaùñaiva / vàkyàrthabodhasyotprekùàdhyàhàraü vinànupapattau tadadhyàhàre pratãyamànotprekùà tadadhyàhàraü vinàpi vàkyàrthabodhasambhave pa÷cattàtparyyava÷àd utprekùàvya¤jane utprekùàdhvaniriti siddhàntayitumutprekùàdhvaniviùayaüdar÷ayati---ucyata iti / mahileti / pràg vyàkhyàtam / nàyakasyànekanàyikànuràgàt kç÷ãbhavantyàstatpanyà avasthàü tasmin avedayantyàstatsakhyà uktiriyam / sà tava patnã amàntã avakà÷amalabhamànà divasaü vyàpya tanayati tanåkaroti / nàmakàritàntasya tanu÷abdasya råpamidam / ityàdàviti / vi÷ràntirbodhaþ / bhàvyamànatvasambandhena sthànapràpterabhàvasyàbhàvyamànatvàdeva bodhasambhavàt / parantu aïgatanåkaraõatàtparyyànusandhànena saüyogasambandhena manasi sthànàpràptirevàïgatanåkaraõahetutayà pratãyate / tacca bàdhitamityataþ sthànàpràpyutprekùàdhvaniþ / tanvaïgayà ityatra tu na tathetyàha---iha tu iti / ityutprekùayeva ityatra / vi÷ràntiriti anuùaïgaþ / utprekùayorbheda iti / utprekùayoradhàyàhàryyatvavyaïgyatvàbhyàü bheda ityarthaþ / ## (lo, ç) evaü ca utprekùàdhvanervivekaü dar÷ayitukàma à÷aïkate--nanu iti / siddhàntamàha---ucyata iti / vyaïgyotprekùàyàü kàvyasya dhvanitvaprayojakasya vyaïgyabhåtasyotprekùàyàm / gàthàrthaþ pårvaü vyàkhyàt eva utprekùàü vinà api vàkyavi÷rànteriti / ayamà÷ayaþ / amàntãti padasya tava hçdayànuràgapàtratàmapràpya" ityarthenàbhidheye vi÷rànteriti / iha prakçtodàharaõe vyaïgyapratãyamànotprekùayorbheda iti / ayamà÷ayaþ / pratãyamànasya vàcyasiddhyaïgatvàdityàdinà yathànyeùàmapi bahånàmalaïkàraõàmalaïkàravi÷eùatà tathotprekùàyà apãti na kàcit kùatiþ / yatra tu kàvyadhvanitvaheturvyaïgyatà na tatràlaïkàratà yukteti / evaü yatkai÷cit mahilàsahastretyàdi pratãyamànotprekùàyàmudàhçtaü tadayuktamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vàcyotprekùàyàþ ùoóa÷asu bhedeùu madhye vi÷eùamàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vàcyotprekùàyàþ ùoóa÷asu iti / jàtyàdicatuùkasya taccatukàbhàvasya ca utprakùà vàcyà aùñavidhàþ tadaùñakasyaiva guõakriyàhetukatvàd dvaividhyena ùoóa÷atvam / evaü pratãyamànàyàmapi ùoóa÷atvaü pràguktaü smarttavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--tatra vàcyàbhidàþ punaþ / vinà dravyaü tridhà sarvàþ svaråpaphalahetugàþ // VisSd_10.43 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tatra vàcyeti / vàcyàyà utprekùàyà bhidàþ bhedàþ / jàtyàdicatuùkasya bhàvàbhàvaråpatvena dvaiguõyaü pratyekaü ca guõakriyàhetukatvena dvaiguõyàccaturvidhatvamiti vàcyotprekùàyà yattat ùoóa÷avidhatvamuktaü tatra dravyotprekùàcatuùkaü vinà dvàya÷ànàmeva traiguõyaü bhavatãtyàha--vinà dvavyamiti / dravyotprekùàcatuùkaü vinetyarthaþ / svaråpeti / utprekùitasya vastunaþ kasyàpi phalatvena hetutvoktau tatsvaråpaviùayà utprekùàsvaråpotprekùà / taddvayànyataratvena uktau tu taddvayànyataragà / ## (lo, é) svaråpaphalahetugàþ / svaråpotprekùà, phalotprekùà, hetåtprekùà ceti / svaråpaü dharmmàntaram, viùayasamasaükhyatayàbhihitau dharmma÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** yatrokteùu vàcyapratãyamànotprekùayorbhedeùu madhye ye vàcyotprekùàyàþ ùoóa÷a bhedàsteùu ca jàtyàdãnàü trayàõàü ye dvàda÷a bhedàsteùàü pratyekaü svaråpaphalahetugatatvena dvàda÷abhedatayà ùañtriü÷adbhedàþ / dravyasya svaråpotprekùaõameva sambhavatãti catvàra iti militvà catvàliü÷adbhedàþ / atra svaråpotprekùà yathà pårvodàharaõeùu "smàrasya vijayastambhaþ" iti / "saprasavà iva" ityàdayo jàtiguõasvaråpagàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vyàcaùñe---tatreti / ye dvàda÷a bhedà iti / catuùkatrayasya dvàda÷atvàt / teùàü pratyekaü dvàda÷abhedatayetyarthaþ / ekaikacatuùkasya traiguõyàd dvàda÷atvam---ùañ triü÷aditi / dvàda÷atrayasya ùañtriü÷attvàt / catvàriü÷àditi / dravyo prekùàcatuùkasyaùañtriü÷atsàhityàt / tatra jàtiguõayoþ svaråpotpekùàdvayaü pårvoktameva dar÷ayati---atra svaråpeti / jàtiguõasvaråpà ityatra jàtiguõàdisvaråpà ityarthaþ / àdipadàt kriyàdravyotprekùàparigrahaþ / atraiva jàtiguõetyatra kriyaguõeti kvacitpràmàdika eva pàñhaþ / kriyotprekùàyà anukttvena àdipadagràhyatvàdeva, taktiyàsvaråpotprekùà snàtãveti, dravyasvaråpotprekùà pårõacandra ivàpara iti pårvoktadvayameva / ********** END OF COMMENTARY ********** phalotprekùà yathà-- "ràvaõasyàpi ràmàsto bhittvà hçdayamà÷ugaþ / vive÷a bhuvamàkhyàtumuragebhya iva priyam" // atràkhyàtumiti bhåprave÷asya phalaü kriyàråpamutprekùitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) itthaü svaråpotprekùàyà dravye 'pi sambhavàdàdipadagràhyàbhyàü saha jàtyàdicaturùveva dar÷ayitvà phalotprekùàü hetåtprekùà¤ca dravyaü vihàya jàtyàditriùu dar÷ayituü kriyàgàminãü phalotprekùàmàha---ràvaõasyàpãti / ràmàstau ràmakùiptaþ à÷ugo 'pi ràvaõasya hçdayaü bhittvà uragebhyaþ priyamàkhyàtumiva bhuvaü vive÷a ityanvayaþ / atreti / àkhyànakriyàråpaü prave÷asya phalamutprekùitamityartaþ / tumarthecchàviùayasya phalatvapratãteþ / ## (lo, ë) ràmàsto ràmeõa kùiptaþ / priyamàkhyàtumiveti sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** hetåtprekùà yathà-- "saiùà sthalã yatra vicinvatà tvàü bhraùñaü mayà nåpuramekamurvyàm / adç÷yata tvaccaraõàravindavi÷leùaduþ khàdiva baddhamaunam" // atra duþ kharåpo guõo hetutvenotprekùitaþ / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) saiùà sthalãti---puùpakasthàü sãtàü prati ràmasyoktiriyam / tvàü vicinvatà vicàrayatà mayà, yatra bhraùñamarthàttvaccaraõàtpatitamekaü nåpuramadç÷yata saiùà sthalã / niþ ÷abdasya nåpurasya maunahetumutprekùate---tvaccaraõeti / atreti / hetutvàbhàvàdityarthaþ / evamanyaditi . kriyotprekùàyàþ phalagàmitvamevoktaü na hetugàmitvam, guõotprekùàyà hetugàmitvamevoktaü na phalagàmitvam, jàtyutprekùàyàstvanekagàmitvamapyuktam / evaü rãtyà tadåhyamityarthaþ / tatra kriyotprekùàyà hetugatvaü yathà--- "ya÷astava mahãpàla ! màrjanàdiva nirmalam / ' ityatra nairmalyahetutvena màrjanakriyotprekùità / guõasya phalagàmitvaü yathà--- "sadà kãrtimukhaü padmaü puõyàrthamiva tiùñhati / ' atra muõyaü guõa÷ca phalatvenotprekùitam / jàtyuprekùàyàþ phalagàmitvaü yathà-- "kàmukasya ratau vàmà kandarpa÷arapãóità / nakhakùatakçtaü duþ khaü sukhatvàyeva và¤chati // " atra nityàyà api sukhatvajàterduþ khe àropyatvaråpavà¤chàyàþ phalamutprekùitam / jàtyutprekùàyà hetugàmitvaü yathà--- "ràhugrasto 'pi ÷ãtàüsurdvijatvàdiva puõyakçt / ' iti atra puõyajananatvena dvijatvajàtirutprekùità / yadyapi---- "kokayånormanoduþ khaü candràdiva samutthitam / ' ityàdiùu dravoyatprekùàyà api hetugàmitvaü sambhavati tathàpi viralatvàd vaicitryavi÷eùànàvahatvàcca tadasambhavo dar÷itaþ / ## (lo, e) saiùetyatra calanadravyasaüyogàbhàvàd nåpurasya maunitvam, tadevaü duþ khahetukamaunitvàbhàvenàdhyavasitam / yadvà nåpumaunitvahetu÷caladdravyasaüyogàbhàva evaüduþ khatàdàtmyena adhyavasitaþ tatra ca pakùe 'ti÷ayoktivad viùayasya gamyamànatà etaccàgre sphuñãbhaviùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) vàcyotprekùàyà÷catvàriü÷advidhatvaü guõakriyàråpanimittadvayaghañitaü dar÷itameva / saüprati tu nimittànukriva÷àdeva ùoóa÷aprakàraprave÷àt ùañpa¤cà÷advidhatvaü dar÷ayitumàha---uktyanuktyoriti / jàtyàditrayasya phalahetugatvena nimittànuktyasambhavasya vakùyamàõatvàt trayasya dravyagotprekùàyàþ svaråpagàmitva eva nimittànuktisambhavàdàha---dvidheti / svaråpagà iti / natu phalahetugà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** teùu catvàriü÷atsaükhyàkeùu bhedeùu madhye ye svaråpagàyàþ ùoóa÷a bhedàste utprekùànimittasyopàdànànupàdànàbhyàü dvàtriü÷adbhedà iti militvà ùañpa¤cà÷adbhedà vàcyotprekùàyàþ / tatra nimittasyopàdànaü yathà pårvodàhçte "snàtãva" ityutprekùàyaü nimittaü pàtakitvamupàttam / anupàdàne yathà--"candra ivàparaþ" ityatra tathàvidhasaundaryàdyati÷ayo nopàttaþ / hetuphalayostu niyamena nimittasyopàdànameva, tathàhi--"vi÷leùaduþ khàdiva" ityatra yannimittaü baddhamaunatvam "àkhyàtumiva" ityatra ca bhåprave÷astayoranupàdàne 'saïgatameva vàkyaü syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) vyàcaùñe---teùviti / ye svaråpagàyàþ ùoóa÷a bhedàþ jàtigàminyo jàtyà catastro, bhàvàbhàvaviùayatvenàùñau, guõakriyànimittadvaividhyàt ùoóa÷aprakàratvaü svaråpotprekùàyà bodhyam / upàdànànupàdànàbhyàmiti / upàdànaghañità÷ca ùoóa÷a tatvàriü÷añraõanàpraviùñà eva / anupàdànaghañità ùoóa÷amàtravçttirbodhyà / naca nimittànu pàdàne kathaü taddvaividhyaghañitaü ùoóa÷atvam aùñatvasyaivaucityàditi vàcyam / kvacinnimittabhåtà kriyayaiva tasyà anuktiþ / kvacittàdç÷asya guõasyànuktiþ / anuktàvapi dvaividhyasambhavàt / militveti / anuktinimittakaùoóa÷àbhiþ saha militvetyarthaþ / itthaü svaråpotprekùàyàmeva hetvanuktisambhavàt ùañpa¤cà÷attvaü natu phalayogotprekùàyàmityàha---hetuphalayostviti / bhåprave÷a ityatràpi yannimittamityanvayaþ / asaïgatameveti / tumantapa¤camyantayoràkàïkùànivçttirevàsaïgatiþ / ## (lo, ai) uktirvàcakapadaprayogaþ, anuktistadabhàve 'pyarthalabhyatà / asaïgatameveti / sàkàïkùatvàditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** pratãyamànàyàþ ùoóa÷asu bhedeùu vi÷eùamàha-- ## (lo, o) ùoóa÷asu---samanantarokteùu / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) pratãyamànàyàþ ùoóa÷asviti---bhàvàbhàvaviùayakatvena jàtyàdicatuùkotprekùà aùñau, guõakriyànimittadvayava÷àcca ùoóa÷eti pràgeva dar÷itam / phalahetugà iti / natu svaråpeõeti vakùyate / tathà ca phalagàmitvahetugàmitvadvaividhyàd dvàtriü÷atprakàrà iti vakùyate / ********** END OF COMMENTARY ********** yathaidàhçte "nanvaïgyàþ stanayugmena" ityatra lajjayeveti heturutprekùitaþ / asyàmapi nimittasyànupàdànaü na sambhavati / ivàdyanupàdàne nimittasya càkãrtane utprekùaõasya pramàturni÷cetuma÷akyatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) nanu nimittànupàdànakçtà paraùoóa÷avçddhiþ kathaü na pradar÷yate ityàha-- asyàmapãti / asyàü pratãyamànotprekùàyàmityarthaþ / phalahetugatve vàcyotprekùàyàmivàsyàmapãtyarthaþ / tadasambhavamupapàdayati---ivàdyanupàdàna iti / tathà hi, "tatvaïgyàþ"ityàdau hàràya sthànàdànaü lajjotprekùàyà hetuþ, tadanupàdàne tu lajjàhetvadar÷anàllajjotprekùà pramàtrà boddhà ni÷cetuma÷akyaivetyarthaþ / tadani÷caye 'cetanasya tanayugmasya lajjàsambhavàt tadanvayo bàdhita eva syàdityarthaþ / naca bàdhava÷àdutprekùà ni÷cãyatàmiti vàcyam / hetvabhàve kuto lajjotyàkàïkùàsattvànni÷cayàsambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** svaråpotprekùàpyatra na bhavati, dharmàntaratàdàtmayanibandhanàyàmasyàmivàdyaprayoge vi÷eùaõayoge satyati÷ayokterabhyupagamàt / yathà--"ayaü ràjàparaþ pàka÷àsanaþ" iti / (vi÷eùaõàbhàve ca råpakasya, yathà--"ràjà pàka÷àsanaþ" iti / ) tadevaü dvàtriü÷atprakàrà pratãyamànotprekùà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) asyà hetuphalagàmitvamevoktam, svaråpagàmitvenàparaprabhedavçddhi÷ca kathaü na dar÷itetyatràha---svaråpotprekùàpyatreti / tadasambhavamupapàdayati---dharmyantareti / prakçte dharmiõyaprakçtadharmyantaratàdàtmyaü yatra nibandhayate, tannibandhanaü yasyàü tàdç÷yàmasyàmutprekùàyàmityarthaþ / vi÷eùaõayoga iti / utprekùaõãyacandràderaparatvàdivi÷eùaõopàdàna ityarthaþ / tathàtve 'ti÷ayoktiü dar÷ayati---yathàyaü ràjeti / atra bhede 'pyabhedàroparåpàti÷ayoktiþ / tadanupàdàne tu råpakasyàbhyupagamàdityàhavi÷eùaõasyeti / taddar÷ayati--ràjeti / dvàtriü÷atprakàreti / vàcyotprekùàyà melane tvaùñà÷ãtiprakàreti bodhyam / ## (lo, au) na bhavati--tadviùaye 'laïkàràntaraïgãkàràdityarthaþ / tadevàha---dharmyantareti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, a) prastutasya--utprakùàvaùayasya / tàþ--samanantaroktaprakàràþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tà utprekùàþ / uktau yathà--"uruþ kuraïgakadç÷aþ-" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) aùñà÷ãtiprakàràyà asyà dvaiguõyena ùañsaptatyuttaraika÷ataråpatàmàhauktyanuktyoriti / prastutasya pràkaraõikasya / vàcyapratãyamànasamastamelanenàùñà÷ãtiråpotprokùà / naca pràkaraõikànukto tasya nigaraõaråpàti÷ayoktireveti vàcyam / svaråpotprekùàyàmeva tatprasakteþ / pratãyamànotprekùàyàü tu svaråpotprekùaàsambhavasya dar÷itatvàdeva / vàcyotprekùàyàmivàdisattvàdeva nàti÷ayoktiprasaktiþ vàcyotprekùàyàü prakçtoktiü dar÷ayati---åruriti / ********** END OF COMMENTARY ********** anuktau yathà mama prabhàvatyàma--"pradyumnaþ--iva hi samprati digantaramàcchàdayatà timirapañalena-- ghañitamivà¤janapu¤jaiþ påritamiva mçgamadakùodaiþ / tatamiva tamàlataråbhirvçtamiva nãlàü÷ukairbhuvanam" // atrà¤janena ghañitatvàderutprekùaõãyasya viùayavyàptatvaü nopàttam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ghañitamivetyàdi--timirapu¤jenaivamevaü kçtamivetyarthaþ / tattatkaraõaü dar÷ayati---ghañitamiveti / bhuvanama¤janapu¤jairghañitaü nirmitamivetyarthaþ / tattaü vyàptam / vçtamàcchàditam / viùaya iti--prastutaråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "limpatãva tamo 'ïgàni varùatãvà¤janaü nabhaþ" / atra tamaso lepanasya vyàpanaråpo viùayo nopàttaþ / a¤janavarùaõasya tamaþ sampàtaþ / anayorutprekùànimittaü ca tamaso 'tibahulatvaü dhàràråpeõàdhaþ saüyoga÷ca yathàsaükhyam / kecittu--"alapanakartçbhaåtamapi tamo lepanakartçtvenotprekùitaü vyàpanaü ca nimittam, evaü nabho 'pi varùaõàkriyàkartçtvena" ityàhuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) parakãya÷lokamapi dar÷ayati---limpatãveti / tamaþ sampàta ityanupàtta ityanvayaþ / sampàta÷càdhaþ saüyogahetuptanakriyà, natvadhaþ saüyogaþ / ato 'tra nimittatvena vakùyamàõàdhaþ saüyogasya bhedaþ / anayoranuktaü nimittaü dar÷ayati---anayoriti / iyaü kriyàsvaråpotprekùà / kecittvatra kartçsvaråpadravyotprekùàmàhuþ / tad dar÷ayati---kecittviti / atra kecidityasvarasasåcanam / kriyottaramivakàrattmonabhasorvàstavatvenànutprekùaõãyatvàcca / lepanavarùaõakartçtvamavàstavamiti cettadà lepanavarùaõyorevotprekùàparyavasànàt / saüyogavi÷eùasyeva hi vyàptinàmnàreti÷ayasthàganasàmyena råpasambhàvanà utprekùàbhedaþ pratãyate / viùayasya gamyatà hetuphalotprekùayoraïgãkriyate / sa ca yadi svaråpotprekùàyàmeva syàttadà ko doùa ityalaü bahunà / ## (lo, à) kùodai÷cårõaiþ / anayorghàñitàmivetyàderlimpatãvetyàde÷codàharaõayorutprekùànimittamityataþ pårvaü vyàpanasyà¤janaghañanàditi ÷eùaþ / "varùatãvà¤janaü nabhaþ" ityatra ca dhàràråpeõàdhaþ saüyoga ityarthaþ / kecidalaïkàrasarvasvakàràdayaþ ityàhuriti sambandhaþ / lepanakartçtvenotprekùitaü limpatãti tataþ kartçtàbhidhànàttasya ca tamasi sàmànàdhikàraõyena tadratatàpratyayàdityabhisàndhiþ / teùàmeùà yuktiþ-tamogatatvena lepanakriyàkartçtvotprekùàyàü lepanàdinimittaü gamyamànam / vyàpanàdàvutprekùàviùayatve nimittamanyadanveùyaü syàt / naca viùayasya gamyamànatvaü yuktam, tasyotprekùàdhàratvena prastutasyàbhidhàtumucitatvàt / atra kecidityanenàtmano 'ruciprakañanam / tathà hi ati÷ayoktau kamalamanambhasãtyàdàvivàtra viùayanimittayordvayorapyatra gamyamànatvameva / vyàpanakartaryeva tamasi lepanakartçtvasambhàvanasya tamaso lepanakartrà sàdç÷yavirahàcca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) alaïkàràntarottheti / sà dar÷itasamastaprakàrotprekùàlaïkàràntarotthà alahkàrantaraniùpannà cettadàdhikaü vaicitryaü bhajedityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra sàpahnavotprekùà yathà mama-- "a÷rucchalena sudç÷o hutapàvakadhåmakaluùàkùyàþ / apràpya mànamaïge vigalati làvaõyavàripåra iva" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) a÷rucchaleneti / patyau juhvati tatsannidhisthàyà nàyikàyà a÷runirgamavarõanamidam / hutapàvakadhåmakaluùàkùyàþ sudç÷o 'ïge mànamavakà÷amapràpya làvaõyavàripåra iva a÷rucchalena vigalatãtyarthaþ / atra chalapadàda÷rvapahvavo vigalallàvaõyavàripåràtmakasvaråpotprekùàniùpàdakaþ / a÷rvapahnavaü vinà tadasambhavàda÷ruõi làvaõyaråpakasyaivàpatteþ / atra ca vàripårakasattveti na tadutprekùàniùpàdakam / tadvi nàpi làvaõyamityuktàvapyutprekùàniùpatteþ / ## (lo, i) sàpahnavotprekùetyanena sahàrthanirde÷enàpahnuteraïgabhàvaþ / sambhàvanàyà eva udrekàvabhàsàt / hutaþ pàvako vivàhakàlãnaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷leùahetugà yathà-- "muktotkaraþ saïkaña÷uktimadhyadvinirgataþ sàrasalocanàyàþ / jànãmahe 'syàþ kamanãyakambugrãvàdhivàsàdguõavattvamàpa" // atra guõavattve ÷leùaþ kambugrãvàdhivàsàdiveti hetåtprekùàyà hetuþ / atra "jànãmahe" ityutprekùàvàcakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) muktotkara iti / àvaraõayantritatvena saükañàd duþ khadràyakàt ÷uktimàdhyàd vinirgato muktotkaraþ sàrasàkùyà asyà kamanãyakambugrãvàdhivàsàd guõaüvattvaü tantamattvameva, guõavattvaü jyotiràdhikyamàpeti jànãmahe utprekùàmahe ityarthaþ / asthànasthitiduþkhottãrõasya guõavatsthànavàsàdiva guõavattvapràptirityarthaþ / trilekhàvi÷iùñà grãvà kambuþ / atra tantorvàstavatvànna tatpràptihetåtprekùà sambhavatãtyato guõapada÷leùàj jyotirvi÷eùapràptihetåtprekùà ityataþ ÷leùanirvàhyà iyamutprekùà / ## (lo, ã) guõaþ såtraü mahàrghyatàdi÷ca / atra ÷leùahetukatvaü ÷liùña÷abdànvayavyatirekànuvidhànàdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** evam-- ## ## (lo, u) jànãmahe iti manye ityàdayo 'pyutprekùàvàcakà j¤eyà ityarthaþ / àdi÷abdena kimàdayaþ / tatra kiü÷abdasya prayoge yathà gopãnàthasya gaïgàvarõana--- "valiprasånàvalimårmihastaiþ sa¤càrayantã bhajatàü sudåram / vikrãya kaivalyamamuùya målyaü varàñasaükhyàü kimiyaü karoti" // ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidupamopakramotprekùà yathà-- "pàrejalaü nãranidherapasyan muràrirànãlapalà÷arà÷ãþ / vanàvalãrutkalikàsahastrapratikùaõotkålita÷aivalàbhàþ" // ityatràbhà÷abdasyopamàvàcakatvàdupakrame upamà / paryavasàne tu jaladhitãre ÷aivàlasthiteþ sambhàvanànupapattau sambhàvanotthàpanamityutprekùà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) kvacidupamopakramotprekùà iti / upakràntàyà upamàyà evotprekùetyarthaþ / pàrejalamiti---muràriþ ÷rãkçùõaþ nãranidheþ samudrasya pàrejalaü jalasya pàre kåle vanàvalãrapa÷yat / kãdç÷ãþ ? ànãlaþ palà÷ànàü patràõàü rà÷iryàsu / punaþ kãdç÷ã ? utkalikàsahastreõa taraïgasahastreõa pratikùaõotkålitànàü ÷aivalànàmàbhà ivetyarthaþ / atropamàyà evotprekùàü gràhayati---atràbhà÷abdasyeti / ÷aivalasyeva àbhà yatreti bahuvrãhisamàsava÷àdupamàpratipàdakasyetyarthaþ / anena upamopakramo dar÷itaþ / tatastasyà upamàyà utprekùàmupapàdayati---paryavasàne tviti / "÷aivalàbhà' ityanenaivopamàparyavasànasambhave utkålatvakathanamanupayuktamata utkålita÷aivalàbhà iveti paryavasàne utprekùetyanvayaþ / tàdç÷otprekùàyà utthànamupapàdayati---jaladhitãra iti / vanàntara utkålita÷aivalàsambhavàt tatra na tatsambhàvanotthànam / jalanidhitãre ÷aivalasthiteþ sambhavasyopapatteranupapattyabhàvàt sambhàvanotthànamutkålita÷aivalasambhàvotthànamityarthaþ / tatastadàbhà ivetyutprekùetyata àha---utprekùeti / tatsambhàvanotthànàbhàve utkålitavi÷eùaõavaiyarthyamiti bhàvaþ evaü cotprekùàyà upakràntopamàviùayatvàdupamàniùpàdyeyamutprekùetyarthaþ / ## (lo, å) upamokakramotprekùà---upamopakrame padàrthànvayavelàyàü tadvàcaka÷abdopàdànàd yasyàstathàbhåtà / vàkyapratãtyanantaraü sambhàvanàkarturabhimànavyàpàrasyàvirbhàvàd vi÷ràntàvutprekùà / utkalikà vãcayaþ / utkålitàni--kålamudratàni / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü virahavarõane--"keyåràyitamaïgadaiþ--" ityatra "vikàsinãlotpalatisma karõe mçgàyatàkùyàþ kuñilaþ kañàkùaþ" ityàdau ca j¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) keyåràyitamiti / keyårairivàcaritamivetyarthaþ / keyåraü kaïkaõam / virahakàr÷yàdaïgadaiþ keyårasthànaü pràptamityarthaþ / tatràpi pratyayava÷àt pràptopamà aïgadasyà'càràbhàvàdutprekùyate / autyupamotprekùàü dar÷ayitvà àrthyupamotprekùàü dar÷ayati---vikàsãti / atràpi kkiblopàdàrtho ëuptopamà utprekùyate / ## (lo, ç) samprati pratyayasyopamàvàcakatve udàharati---keyåràyitamiti / pratyayalope udàharati---vikàsãti / ********** END OF COMMENTARY ********** bhràntimadalaïkàre "mugghà dugdhadhiyà--" ityàdau bhràntànàü ballavàdãnàü viùayasya candrikàderj¤ànameva nàsti, tadupanibandhanasya kavinaiva kçtatvàt / iha tu saübhàvanàkartuviùayasyàpi j¤ànamiti dvayorbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) bhràntimadalaïkàre ni÷cayo 'tra tu utkañakoñikaþ saü÷aya iti bhedasambhave 'pi bhedakàntaramàha---bhràntimadalaïkàra iti / j¤ànameva nàstãtyarthaþ / tatsattve dugdhadhiyà gàvàmadhaþ kumbhadànànupapatteþ / j¤ànameva nàsti candrikàtvena / nanu, "na kasya kurute cittabhramaücandrikà" ityuktita÷candrikàtvena j¤ànamastãtyata àha---tadupanibandhasyeti / candrikàyàü ballavànàü bhramopanibandhasyetyarthaþ / tathà ca kavyuktyà ÷rotéõàü ballavàdãnàü na candrikàtvena j¤ànamityarthaþ / utprekùàyàmasyàü tadvailakùaõyamàha---iha tviti / sambhavànàkartuþ kavestadupanibaddhanasyetyarthaþ / viùayasyàpi viùayasyànutkañatayà tatkoñerapi j¤ànàt / ## (lo, é) viùayasya varõyamànasya / candrikàderityàdi÷abdàccandrikà÷abalitakuvalayàdiþ / tadupanibandhasya kàvye ÷abdenopanibandhasya / iha---utprekùàyàü koñidvayasya viùayaviùayiråpàtmakasya / ********** END OF COMMENTARY ********** saüdehe tu samakakùatayà koñidvayasya pratãtiþ, iha tåtkañà saübhàvyabhåtaikakoñiþ / ati÷ayoktau viùayiõaþ pratãtasya parvavàsane 'satyatà pratãyate, iha tu pratãtikàla eveti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) tarhi sandehàlaïkàràbheda ityata àha---sandeha iti / ekakoñerutkañatvatulyatvàbhyàü bheda ityarthaþ / ati÷ayoktito bhedamàha---ati÷ayoktàviti / viùayiõa àropyamàõasya paryavasàne uttarakàle, "kathamupari kalàpinaþ kalàpa' ityatra kalàpabhramànantarameva ke÷atvavi÷eùadar÷anàt kalàpe'satyatà pratipàdyata ityarthaþ / iha tviti---saprasavà ivetyàdyutprekùàkàla ityarthaþ / etaccànubhavavailakùaõyamabhipretyàpàtata evoktam / vastutastu yonibahirbhàvaråpaprasavabàdhasyeva nàyikà÷irasi kalàpabhàdhasyàpi sattve evàhàryatadubhayabuddhisattvenobhayatra sàmyameva / kintåtprekùà utkañakoñikasandeha råpà, ati÷ayoktistu ni÷cayaråpeti bhedaþ / "kathamupari" ityatra hi kalàpasyàhàryani÷caya eva kathaüpadabodhyaþ sandehaþ / ## (lo, ë) utkañà---viùayanigaraõena pratãyamànatvàt / ekakoñiviùayaråpà / ********** END OF COMMENTARY ********** "ra¤jità nu vividhàstaru÷alà nàmitaü nu gaganaü sthagitaü nu / pårità nu viùameùu dharitrã saühçtà nu kakubhastimireõa" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) utprekùàlaïkàrasyaiva viùaye kvacicchloke sandehàlaïkàraü kecidàhuþ, taddåùayituü ÷lokamàha---"ra¤jità nu" ityàdi / gàóhatamovarõanamidam / ra¤jità nviti---kçùõavarõokçtetyarthaþ / sarvatra timireõetyanvayaþ / sthagitamàcchàditam / viùameùu--gabhãroccasthalãùu / saühçtà nà÷aitàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra yattarvàdau timiràkràntatà ra¤janàdiråpeõa saüdihyata iti saüdehàlaïkàra iti kecidàhuþ, tanna-ekaviùaye samànabalatayànekakoñisphuraõasyaiva saüdehatvàt / iha tu tarvàdivyàpteþ pratisaübandhibhedo vyàpanàdernigaraõena ra¤janàdeþ sphuraõaü ca / anye tu--"anekatvanirdhàraõaråpavicchittyà÷rayatvenaikakoñyadhike 'pi bhinno 'yaü saüdehaprakàraþ" iti vadanti sma; tadapyayuktam--nigãrõasvaråpasyànyatàdàtmyapratãtihi saübhàvanà, tasyà÷càtra sphuñatayà sadbhàvàt nu÷abdena ceva÷abdavattasyàdyotanàdutprekùaiveyaü bhavituü yuktà, alamadçùñasaüdahaprakàrakalpanayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) atra kai÷ciduktaü sandehàlaïkàraü dar÷ayati---ityatreti / ekaviùaya iti / ekadharmiõi / tarvàdivyàptiþ--tarvàdikarmakara¤janàdivyàptiþ / pratisambandhitarvàdiråpaü vi÷eùyaü pratãtyarthaþ / nanu prativi÷eùyaü sandehà eva bahavaþ syurityatra utprekùàpràpakahetuvi÷eùa÷càstãtyàha---vyàpanàderiti / timiravyàpanàderityarthaþ / àdipadàttimirakçtoccanãcàdar÷anaparigrahaþ / tasya nigaraõamatrànutkañakoñikaraõam / anye tu sandehàlaïkàravi÷eùa ityàhuþ, taddar÷ayati---anye tviti / atrotprekùàmeva vyavasthàpayitumàha---tadapyayuktamiti / nigãrõasvaråpasyànutkañakoñivi÷eùãkçtasvaråpasyànyatàdàtmyamanutkañànyakoñimadabhedaþ / nanvevaü nigaraõasattvàdati÷ayoktitvaprasaktirityata àha---nu÷abdena ceva÷abdavaditi / ## (lo, e) ra¤janàdãtyàdi÷abdena namanàdiþ / eko viùayaþ, "sthàõurvà puruùo vetyàdau sthàõvàdiþ / ayaü màrtaõóaþ kimityàdau ràjàdiþ / samànabalatayà--caikakoñitayà, iha--prakçtodàharaõe, tuþ--punararthaþ / tarvàdivyàpteþ--tarugaganàdau tamaso vyàpanasya sambandhinastarugaganàdayaþ , tadabhedàd vyàpanasyàpi bhedaþ / tata÷ca viùayabhedàtkathamuktaråpaþ saü÷aya ityarthaþ / naca samànabalatayànekakoñisphuraõamapãtyàha--vyàpanàderiti / anye--ekade÷inaþ / anirdhàraõam--saü÷ayabãjaikade÷aþ / kathamayuktamityàha--nigãrõeti / anyad viùayàt / tasyàþ sambhàvanàyàþ / adçùñanyàyavidbhirityarthaþ / sandehaprakàro 'nekaviùayaniùñha ekakoñyadhikasphuraõàkàra÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** "yadetaccandràntarjaladalavalãlàü vitanute tadàcaùñe lokaþ ÷a÷aka iti no màü prati tathà / ahaü tvinduü manye tvadarivirahàkràntataruõã- kañàkùolkàpàtavraõakiõakalaïkàïkitatanum" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) "yadetaccandràntaþ' ityàdi÷loke sàpahnavotprekùàprasaktiü nirasyàpahnutyalaïkàramàtraü vyavasthàpayitumàha---yadetadityàdi / ràj¤i kasyaciduktiriyam / candrasyàntaryadetadvastu, jaladalavasya jaladakhaõóasya jaladakhaõóasya sàdç÷yaråpàü lãlàü vitanute tad vastu, lokaþ ÷a÷aka iti àcaùñe / anyajanaü prati tadàcaùñàü, màü prati tu na tathàcaùñe ityarthaþ / mama tathàtvàbhàvani÷cayàditi bhàvaþ / tarhi tava kãdç÷e ni÷caya ityatràha---àhantviti / tvayà vandãkçtànàmarãõàü viraheõàkràntànàü tadãyataruõãnàü kañàkùolkàpàtairjàto yo vraõastasya kiõo vraõasthàne prakañabhàgaþ, sa eva kalaïko doùaþ, taccihnità tanuryasya tàdç÷am / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra "bhanye" ÷abdaprayoge 'pyuktaråpàyàþ sambhàvanàyà apratãtevitarkamàtraü nàsàvapahnavotprekùà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) utkaråpàyàþ sambhàvanàyà iti / utkañànutkañakoñidvayaråpàyà ityarthaþ / tadapratãti÷ca no màü prati tathetyarthaþ / tena vaktuþ ÷a÷akoñyabhàvani÷cayasya pratãteþ / nàsàvapahnaheti---tathà càpahnavamàtramatreti bhàvaþ / ## (lo, ai) jaladasya meghasya lavaþ / kalaïkàïkitam--kalaïkacihnitam / "manye' ÷abdaþ kvacit kvacidutprekùàdyotakaþ / uktaråpàyàþ--adhyavasàyasàdhyatàpadavàcyàyàþ / vitarkaþ--åhanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## viùayanigaraõenàbhedapratipattirviùayiõo 'dhyavasàyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) ati÷ayoktyalaïkàramàha---siddhatva iti / àdhyavasàyasyàropasya siddhatve ni÷cayaråpatve sati ati÷ayoktirityarthaþ / evaü càni÷cayaråpayoþ sandehotprekùàlaïkàrayorvàraõam / parantu ni÷cayàlaïkàràpahnutyalaïkàraråpakàlaïkàreùvativyàptirava÷iùyate, tadalaïkàratraye àropyasya ni÷cayaråpatvàt / tadvàraõàrthamàropaviùayanigàraõapårvakatvaü vi÷eùaõaü dattvà'ropavi÷eùyaparatvaü nibadhnan vyàcaùñe---viùayanigaraõeneti / viùayiõo 'bhedapratipattirarthàd viùaye adhyavasàya iha vivakùita ityarthaþ / yatràropyate sa viùayaþ / ya àropyate sa viùayã / nigaraõaü càdhaþ karaõaü vyàkhyàsyate / tadapyavispaùñàrthamato vi÷eùàrthakaü ÷abdaü vinà vya¤janayaiva viùayaniùedhabuddhiradhaþ karaõam / tacca sarvavidhàti÷ayoktau tadavasare dar÷ayiùyate / apahnutini÷cayàlaïkàrayorniùedhàrthaka÷abda evàsti ityato na tatra niùedha--vya¤janà / råpake tu candratàdàtmyenaiva mukhapratãtirnatu mukhaniùedhapratãtiþ / apahnutervyaïgyatve tu nàsàvalaïkàraþ kintu taddhvaniþ / tatràlaïkàrapadaprayogastu bahmaõa÷ramanyàyàdopacàrika eva / kintu apahnutidhvanau apahnutàvevàtivyàptiriti, ati÷ayoktau tu apahnutipårvake 'nyatàdàtmyàropa ityanayorbhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya cotprekùàyàü viùayiõo 'ni÷citatvena nirde÷àtsàdhyatvam, iha tu ni÷citatvenaiva pratãtiriti siddhatvam / viùayanigaraõaü cotprekùàyàü viùayasyàdhaþ karaõamàtreõa, ihàpi mukhaü dvitãya÷candra ityàdau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) siddhatva ityasya vyàvçttiü dar÷ayati---tasya ceti / sàddhyatvamani÷cayatvam / siddhatvaü ni÷cayatvam / utprekùàvàraõaü ni÷cayatvavivakùayaiva na tu nigaraõapårvakatvavivakùayeti dar÷ayati---viùayanigaraõaü ceti / adhaþ karaõapadàrtho vivçta eva / utprekùàyàü ca viùayatàvacchedakakoñeþ kvacidanuktiva÷àt kvaciccoktàyà api anutkañatva÷ànniùedhavya¤janà / yathà---"guõà guõànubandhitvàttasya saprasavà iti / " ityatra garbhabahirbhàvaråpaprasavakoñyà utkañàyà anutkañàyà guõànubandhakoñyà uktàyà eva niùedhavya¤janà / "gaïgambhasi snàtãva" ityàdautvanuktàyà gaïgasambandhakoñerniùedhavya¤janà / ati÷ayoktivi÷eùe 'pi na tadasambhava ityata àha---ihàpi mukhaü dvitãyaþ ityàdi / dvitãyacandroktiva÷àdeva mukhatvakoñiùedhavya¤janetyarthaþ / dvitãyacandràbhàvannedaü mukhamayameva dvitãyacandra iti pratãteþ / dvitãyapadàbhàve tu nedç÷aã niùedhapratãtiriti tatra råpakameva / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ-- "viùayasyànupàdàne 'pyupàdàne 'pi sårayaþ / adhaþ karaõamàtreõa nigãrõatvaü pracakùate" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) yadàhuriti---anigãrõasyopàttasya nigãrõasyànupàttasya adhaþ-- karaõaü tu vivçtameva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## tadviparyayau abhede bhedaþ, asambandhe sambandhaþ / sà ati÷ayoktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) asyàþ pa¤cavidhatvamàha---bhede 'pyabheda iti / abheda àropyamàõa÷cettadà sa àropo 'ti÷ayoktirityarthaþ / evamuttaratràpi / kàryahetvoþ paurvàparyàtyayaþ--paurvàparyaviparyaya ityartaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhede 'bhedo yathà mama-- "kathamupari kalàpinaþ kalàpo vilasati tasya tale 'ùñamãndukhaõóam / kuvalayayugalaü tato vilolaü tilakusumaü tadadhaþ pravàlamasmàt" // atra kàntàke÷apà÷àdermayårakalàpàdibhirabhedenàdhyavasàyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) kathamuparãti---nàyikàyà uparãtyathaþ / tadàpa tadavayavaråpatayeti bodhyam / tato vilolamityatra tatsthànamityanuùaïgaþ / tilakusumamityatràpi tatsthànamityanuùaïgaþ / pravàlaü----navapallavam / atràropaviùayàõàü ke÷apà÷àdãnàmanupàdànàdeva niùedhvya¤janaråpàdhaþ karaõam / evamuttarottaramapi viùayànupàdàne bodhyam / upàdàne tu råpakameveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--"vi÷leùaduþ khàdiva baddhamaunam" / atra cetanagatamaunitvamanyat, acetanagataü cànyaditi dvayorbhede 'pyabhedaþ / evam-- "sahàdharadalenàsya yauvane ràgabhàkpriyaþ" / atràdharasya ràgo lauhityam, priyasya ràgaþ prema, dvayorabhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) acetanagataü cànyaditi---uttarakaraõasàmarthye 'pi tadakaraõaråpàmaunàdanyadityarthaþ / tacca ÷abdàkaraõaråpam / sa ca viùayotrànupàttaþ / asyà yauvane asyà evàdharadalenetyanvayaþ / dvayorabheda iti / ràgapada÷leùàditi bhàvaþ / ekakàlotpattikatvaråpasàhityamàtrapratãtau tu aruõàdhareõa saha ràgavàn ityato 'dhikasya vecitryasyànubhåyamànasyànupapattiprasaïgàt / ********** END OF COMMENTARY ********** abhede bhedo yathà-- "anyadevàïgalàvaõyamanyàþ saurabhasampadaþ / tasyàþ padmapalà÷àkùyàþ sarasatvamalaukikam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) anyadeveti / aïgalàvaõyàdervailakùaõyàttatreva tadbhedàropaþ / sarasatvamiti / rasikatvamityarthaþ / laukike tasminnalaukikabhedàropaþ / atrànyatvàdyàropànuktasyàpi tadviùayalàvaõyasya niùedhavya¤janà / ********** END OF COMMENTARY ********** sambandhe 'sambandho yathà-- "asyàþ sargavidhau prajàpatirabhåccandro nu kàntipradaþ ÷çïgàraikarasaþ svaya nu madano màso nu puùpàkaraþ / vedàbhyàsajaóaþ kathaü nu viùayavyàvçttakautåhalo nirmàtuü prabhavenmanoharamidaü råpaü puràõo muniþ" // ## (lo, o) puràõo muniþ vidhiþ / atra ca prathamàrddhe nu÷abdenàdhyavasàyasya siddhatàniràsàdutprekùà / ********** END OF COMMENTARY ********** atra puràõaprajàpatinirmàõasambandhe 'pyasambandhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) asyàþ sargavidhau iti / nu vitarke / asyà nirmàõavidhau prajàpatrirnirmàtà candraþ yato 'sau kàntipradaþ kàntimattvenaiva tasya kàntipradatvaü sambhàvyoktam / svayaü madano nu yato 'sau ÷çïgàraikarasaþ / iyaü hi ÷çïgàriõã / puùpàkare caitramàse api ÷çïgàraikarasatvànvayaþ / målavidhàtçbhàvaü kathaü khaõóayasãtyatràha---vedàbhyàseti / puràõo jãrõaþ / muniþ munidharmà tapasvãtyarthaþ atra / candràdervidhàtçtvakathanàdàropaviùayasya vidhàtçsambandhasya niùedhavya¤janà / ********** END OF COMMENTARY ********** asambandhe sambandho yathà-- "yadi syànmaõóale saktamindorindãvaradvayam / tadopamãyate tasyà vadanaü càrulocanam" // atra yadyarthabalàdàhçtena sambandhena sambhàvanayà sambandhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) yadi syàditi / càrulocanasthàne indãvaradvayaü vadanasthàne indumaõóalam / àhçtena sambandhena iti / indumaõóale indãvarasya sambandha eva syàdityevaü sambandhasambhàvanà / atràpi sambandhasambhàvanayaiva àropaviùayasyàsambandhasya niùedhavya¤janà / ## (lo, au) yadyartheti / iha yadyapi candramaõóalasyendãvaradvayena sambandho na sambhavati tathàpi kavinà nibaddhasya và sambhàvanàråpeõàsàvastãtyarthaþ / etena "yadyarthoktau ca kalpana" miti kai÷cidukto 'ti÷ayokterbheda udàhçtaþ, ekasyaiva nànàbhàvollekha÷ca / atra prathame granthakçtaiva udàhçtam, anyadeva ityàdau / dvitãye ke÷apà÷àderityàdi÷abdena lalàñanayananàsàdhàràõàü saügrahaþ / evaü mukhaü dvitãya÷candraþ / tathà ca--- "cåtàïkuràsvàdakaùàyakaõñhaþ puüskokilo yanmadhuraü cukåja / manasvinãmànavighàtadakùaü tadeva jàtaü vacanaü smarasya" // naceha tasyà mukhaü candra itivadàropamålaü råpakam / tàdàtmyadçóhatàyàmadhyavasàyasvaråpotthànàt / atra hã madanasya udyamaü vinàpi kokilarutamàtreõa jagadva÷amàsãdityarthaþ / yathà---"atyàråóho hi nàrãõàmakàlaj¤o manobhavaþ / " evaü "na kàmavçttirvacanãyamãkùate" atra karaõayormanobhavakàmavçttyoþ kriyàkarttçbhede 'pyabhedenoktiþ / "iyaü kàntà yuvajanamanaso va÷ãkaraõa" mityàdau ca hetvalaïkàro vakùyate / sa tasyà evàsambandhe sambandharåpeõa bhedena saïgçhyata ityarthaþ / atra ÷uddhodàharaõaü virahavarõane---"dàho 'mbhaþ prasçtiü pacaþ pracayavàn bàùpaþ praõàlocita' ityàdi / atra dàhàdãnàm ambhaþ prasçtipàkàdyaiþ asambandhe 'pi sambandhaþ siddhatvenoktaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kàryakàraõayoþ paurvàparyaviparyaya÷ca dvidhà bhavati / kàraõàtprathamaü kàryasya bhàve dvayoþ samakàlatveca / krameõa yathà-- "pràgeva hariõàkùãõàü cittamutkalikàkulam / pa÷càdudbhinnabakularasàlamukula÷riyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) pa¤camàti÷ayoktiprabhedamudàharttumàha---kàryyakàraõayoriti pràgeveti--utkalikà utkaõñhà bakularasàlayordvandvaþ / tayorudbhinnamukula÷riyaþ pa÷càdityarthaþ / atra mukula÷rãdar÷anasya kàraõasya janyotkaõñhottaropapannatvena nirde÷àdviparyyayaþ / àhàryabuddhiviùayeõa tena kàraõasya ÷ãghrakàritvaü vyajyate / atràpyuttaropapannatvàdàropaviùayasya pårvotpannasya niùedhavya¤janà / evamuttaratràpi bodhyam / ## (lo, a) utkalikà, utkaõñhà, udratakoraka÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** "samameva samàkràntaü dvayaü dviradagàminà / tena siühàsanaü pitryaü maõóalaü ca kahãkùitàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) samameveti---tena raghuõà / pitçsiühàsanàkramaõaråpakàraõasya mahãkùinmaõóalàkramaõaråpakàryyasya samakàlopapannatvakathanàtpairvàparyyaviparyyayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidàhuþ--ke÷apà÷àdigato laukiko 'ti÷ayo 'laukikatvenàdhyavasãyate / ke÷apà÷àdãnàü kalàpàdibhiradhyavasàye "anyadevàïgalàvaõyam" ityàdiprakàreùvavyàptirlakùaõasya" iti / tanna,--tatràpi hyanyadaïgalàvaõyamanyatvenàdhyavasãyate / tathàhi "anyadeva" iti sthàne "anyadiva" iti pàñhe 'dhyavasàyasyàsàdhyatvamevetyutprekùàïgãkriyate / "prageva hariõàkùãõàm--" ityatra bakulàdã÷rãõàü prathamabhàvitàpi pa÷càdbhàvitvenàdhyavasità, ata evàtràpãva÷abdayoge utprekùà evamanyatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) granthakçduktasyàti÷ayoktisàmànyalakùaõasya anyadevàïgalàvaõyamityàdàvavyàptiü kecidàhustaddåùayitumàha---iha keciditi / viùaye viùayiõo 'bhedenàdhyavasàyo hi bhavatkçtalakùaõàrthaþ, viùayaviùayibhàva÷ca bhedaghañitaþ / tathà ca "kathamupari kalàpinaþ" ityatra ke÷akalàpayorbhedasattavàttallakùaõàrthasambhave 'pi "anyadevàïgalàvaõyam' ityatra tatraiva tadbhedàrope bhedaghañitaviùayaviùayibhàvàbhàvàdavyàptiriti keùà¤ciduktiü dar÷ayati---ke÷apà÷àdigata iti / ati÷ayaþ saundaryyaü laukiko 'nyalokake÷asàdhàraõaþ alaukikatvena lokavilakùaõakalàpaniùñasaundaryyatvenàdhyavasãtaya ityarthaþ / tayoþ saundaryayorabhedàdhyàsamålakake÷apà÷akalàpayorbhinnayorabhedadhyàsaþ sambhavatãtyàha---ke÷àpà÷àdãnàmiti / adhyavasàye ityanantaraü sambhavatyapãti påraõãyam / tathàpi anyadevetyàdiprakàreùvavyàptirityàha---anyadeveti / àropyamàõaropaviùayalàvaõyayorbhedàbhàvàditi bhàvaþ / abhede bhedàropo 'smaduktalakùaõàrthe 'tràpyastãti bruvan samàdhatte---tanna / tatra hãti / ananyadaïgalàvaõyamabhinnamaïgalàvaõyamanyatvena bhinnatvenàdhyavasãyata ityarthaþ / tathà ca bhinnatvenàdhyavasàyàdàropaviùaye 'bhede tadbhinnasya bhedasyàropàd bhedaghañãto viùayaviùayibhàvo 'tràpyastãti sàdhitam / utprekùàyàü viùayaviùayibhedaghañita àropastavàpi sammataþ / atraivotprekùàsambhavàd bhedaghañitàropaþ tvanmate 'pãtyàha---tathà hãti---ati÷ayoktito vàyavçttidar÷anàya sàdhyatvapradar÷anam "pràgeva hariõàkùãõàm' ityatràpi bhedaghañãto viùayaviùayibhàvo 'stãti dar÷ayati / atràpyutprekùàsambhavaü dar÷ayati---ata eveti / bhedaghañitaviùayaviùayibhàvasattvàdevetyarthaþ / ## (lo, à) laukikaþ svàbhàvikaþ / alaukikatvenàdhyavasàyaphalabhåtàlaukikàti÷ayatvenàïgalàvaõyamityàdi÷abdena"priya iti gopavadhåbhi" rityàderupasaügrahaþ / avyàptilakùaõasya ityayamà÷ayaþuupameyavastunaþ upamànavastutàdàtmye evàdhyavasàyaråpotthàpanam / iha cànyàdi÷abdàkhyaü làvàõyàdeþ kimapi pratinidhivastvantaraü nàsti / tadevamàdiùåhàraõeùu lakùaõasyàvyàptiriti siddhàntamàha--tanneti / kathamanyatvenàdhyavasàya ityata àha---tathà hãti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) tulyayogitàlaïkàramàha---padàrthànàmiti / anyeùàü veti / vàkàreõa pçthak svatantryabodhanàt prastutàprastutayormi÷raõaniùedho vodhyaþ / tanmi÷raõe tu dãpakàlaïkàro vakùyate / ## (lo, i) padàrthànàmiti / bahuvacanamatantram / tena padàrthayorapãti j¤eyam / prastutànàü pràkaraõikànàm / aprastutànàm apràkaraõikànàm / ********** END OF COMMENTARY ********** anyeùàmaprastutànàm / dharmo guõakriyàråpaþ / udàharaõam-- "anulepanàni kusumànyabalàþ kçtamanyavaþ patiùu dãpada÷àþ / samayena tena suciraü ÷ayita- pratibodhitasmaramabodhiùata" // ## (lo, ã) anulepanànãti / suciraü ÷ayitaü smaraü pratibodhitasyaram abodhiùatetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sandhyàvarõanasya prastutatvàtprastutànàmanulepanàdãnàmekabodhanakriyàbhisambandhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) anulepanànãti / tamistràyàü tatkàlãnavastånàü kàmukakàmoddãpakavarõanamidam / suciraü ÷ayitaü tena samayena tàdç÷aràtriråpeõa pratibodhitaü jàgaritaü smaram anulepanàdayo abodhiùata krãóàrthaü bodhayàmàsurityarthaþ / tamovarõanasyeti / tamasaþ kàmoddãpakatvàt tasmin prastute tatkàlãnànàmanyeùàmuddãpakànàmanulepanàdãnàmapi prastutatvamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "tadaïgamàrdavaü draùñuþ kasya citte na bhàsate / màlatã÷a÷abhçllekhàkadalãnàü kañhoratà" // ityatra màlatyàdãnàmaprastutànàü kañhoratàråpaikaguõasambandhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) aprakçtànàmekaguõasambandhamàha---tvadaïgamàrdavaü draùñuriti / taddraùñuþ kasya janasya citte màlatyàdãnàü kañhoratà na bhàsate / tanmàrdavàdhikyenàtra kañhoratàbhàsanàt / atra tvadaïgopamànatvena màlatyàdayo 'prakçtàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evam-- "dànaü vittàdçtaü vàcaþ kãrttidharmau tathàyuùaþ / paropakàraõaü kàyàdasàràtsàramàharet" // atra dànàdãnàü karmabhåtànàü sàratàråpaikaguõasambandha ekàharaõakriyàsambandhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) prakçtànàmekaguõasambandho 'prakçtànàmevakriyàsambandha÷cànudàhçta eva÷lokena udàhriyate---evaü dànaü vittàditi / vittàdito 'sàràddànàdikaü sàramuddharedityanvayaþ / atra prakçtànàmekaguõakriyàsambandhaü dar÷ayati---atra dànàdãnàmiti / upàrjanãyatvena dànàdãniprakçtàni / atra prakçtànàmapàdànabhåtànàmesàratàguõasambandho 'pyatraivàsti / granthagauravàpattyà na pradar÷itaþ / ## (lo, u) kàrakàntare 'pi udàharati--dànamiti / atra na kevalaü dànàdãnàmuddharaõakriyàsambandho vittàdãnàmapyasàratàråpaikaguõasambandhaþ / iha ca tulyayogitàyàü "hasa÷candra ivàbhàtã'tyàdivad dvayoþ prakçtatve 'pyupamànopameyabhàvo vaivakùikaþ / ihe vàdyabhàvàd aupamyasya gamyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) dãpakàlaïkàramàha---aprastutaprastuyorityanayorekadharmmàbhisambandha ityanuùaïgaþ / anyavidhaü dãpakamàha---atheti / ## (lo, å) aprastutaprastutayorekadharmàbhisambandha ityarthaþ / iha ca dvayoþ prakçtàprakçtatvàdivàdyabhàvàdaupamyasya gamyatvaü sphuñameva / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "balàvalepàdadhunàpi pårvavat prabàdhyate tena jagajjigãùuõà / satãva yoùitprakçtiþ suni÷calà pumàüsamabhyeti bhavàntareùvapi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) balàvalepàditi / avalepo 'haïkàraþ / pårvavaddhiraõyaka÷ipuråpapårvajanmavat jigãùuõà ÷i÷upàlenàpi jagad bàdhyata ityanvayaþ / arthàntaraü nyasyatisatã ceti / bhavàntareùu janmàntareùu / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prastutàyàþ suni÷calàyàþ prakçteraprastutàyà÷ca yoùita ekànugamanakriyàsambandhaþ / "dåraü samàgatavati tvayi jãvanàthe bhinnà manobhava÷areõa tapasvinã sà / uttiùñhati svapiti vàsagçha tvadãya- màyàti yàti hasati ÷vasiti kùaõena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) anekakriyàsvekakàrakànvayamàha---dåramiti / pravàsàdàgate nàyake tatpatnãsakhyà tadvirahàvasthàkathanamidam / samàgatavati---àgatavati / tapasvinã duþ khànvità sà tava priyà vàsagçhagamanaü, tvatpràptisambhàvanayà / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü mama / atraikasyà nàyikàyà utthànàdyanekakriyàsambandhaþ / atra ca guõakriyayoràdimadhyàvasànasadbhàvena traividhyaü na lakùitam, tathàvidhavaicitryasya sarvatràpi sahastradhàsambhavàt / ## (lo, ç) tapasvinãti--÷ocyà / iha dãpakaprakàre kriyàõàü prastutatvàdupamànopameyabhàvo vaiva÷rikaþ / tatràdimadhyàntavàkyagatatvena dharmasya pravçttau àdimadhyàntadãpakàstrayo 'sya bhedàþ / tatràdidãpakaü yathà--- "rahei mihireõa õahaü raseõa kavviü sareõa jovvaõaaü / amaeõa dhuõidhavao tumae õaraõàha bhuaõamiõaü / ' madhyadãpakaü yathodàhçte balàvalepàdityàdau / evamanyat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) prativaståpamàlaïkàramàha---prativastviti / atra gamyasàmyayoruktiva÷àd upameyopamànayoriti labhyate / tena vàkyadvaye ye upameyopamàne, tayoreko 'pi sàmànyo dharmaþ pçthak÷abdabhedena yatràlaïkàre nirdi÷yate sà prativaståpametyarthaþ / gamyasàmyayoriti bodhyamàmyayorityarthaþ / bodhyatà ca kvacicchabdadvayena ÷aktilakùaõàbhyàü kvaciccopameyagatasya ÷abda÷aktyà dhramàntare tadvaidharmyeõa vya¤janayà / taccodàharaõe dar÷ayiùyati / ## (lo, é) vsutavàkyàrthaþ / evaü ca pratinirdiùñena vàkyàrthena vàkyàrthasya upamàsàdç÷yaü yasyàmityanena vàkyàrthasyopamàsàdç÷yaü yasyàmityanvarthà pratãvaståpamà / sàmànyaþ sàdhàraõaþ / pçthak paryyàyàdinà nirdi÷yate pratipàdyate paunaruktyaniràsàya ityarthaþ / ekaikopacàrà÷rayeõa naikàrthaparyyavasànàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "dhanyàsi vaidabhi ! guõairudàrairyayà samàkçùyata naiùadho 'pi / itaþ stutiþ kà khalu candrikàyà yadabdhimapyuttaralãkaroti" // atra samàkarùaõamuttaralãkaraõaü ca kriyaikaiva paunaruktyaniràsàya bhinnavàcakatayà nirdiùñà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) dhanyàsãti / prasiddhajitendriyatvena dhãro naiùadhau'pãtyarthaþ / atra prativaståpamàmàha---atreti / atra damayantã upameyà candrikà upamànaü tayordhoràkarùaõameko dharmaþ / àkçùyata iti / ÷abda÷aktyà uttaralãkaroti ityatra uttaralatàjanakàkarùaõavi÷iùñãkriyate ityarthaþ / uttaralãkaraõaü ceti / uttaralãkaraõajanikà cetyarthaþ / ekaiveti / àkarùaõaråpakaivetyarthaþ / bhinnavàcakatayeti bhinnapràtipadikatayetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iya¤ca màlayàpi dç÷yate yathà-- "vimala eva ravirvi÷adaþ ÷a÷ã prakçti÷obhana eva hi darõaþ / ÷ivagiriþ ÷ivahàsasahodaraþ sahajasundara eva hi sajjanaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vimala eveti / ÷ivagiriþ kailàsaþ / ÷ivahàsaþ ÷ivasya aññahàsaþ hàsantaràpekùayà vilakùaõaþ / atra sajjana eva vàkye upameyaþ / vàkyàntareùu upamànàni / nirmalatvam eko dharmaþ ÷abdabhedena pratipàditaþ / ## (lo, ë) vimala evetyàdau caturthapàdaþ prakçtaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vimalavi÷adàdirarthata eva / vaidharmyeõa yathà-- "cakorya eva caturà÷candrikàpànakarmaõi / vinàvantãrna nipuõàþ sudç÷o ratanarmaõi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) vaidharmyeõa yatheti---upameye nirdiùñadharmaviparãtàd dharmyantare nirdiùñàddharmàd vya¤janayà labhyenopamànaniùñhasàdharmyeõa ityarthaþ / cakorya eveti / àvantyo 'vantãde÷ãyàþ strãrvinà, ratikarmaõi nànyàþ sudç÷o nipuõà ityarthaþ / atra svakarmacàturyasya upameyàsu cakorãùu nirdiùñasya viparãto dharmaþ avantãyastrãbhinnastrãùu nirdiùño ratyanaipuõyaråpaþ tato vya¤janayà upamàneùu avantãstrãùu svakarmacàturyyaü sàdharmyaü pratãyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, e) sadharmasya sàdhàraõaguõakriyàsahitasya vastuno vàkyàrthasya / ********** END OF COMMENTARY ********** sadharmasyeti prativaståpamàvyavacchedaþ ! ayamapi sàdharmyavaidharmyàbhyàü dvidhà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) dçùñàntàlaïkàramàha---dçùñantastviti / sadharmasya sàdhàraõaikadharmasya, pratibimbanamubhayatra nirdiùñàbhyàü parasparasamànàbhyàü dharmàbhyàmekasya tasya vya¤janamityarthaþ / sadharmaþ prasiddha evaü vivakùita ityaprastutapra÷aüsàyàü vyaktirbhaviùyati / prativaståpamàyàü tåpameyanirdiùño dharmo vàcya eva upamànanirdiùña÷abdasya lakùaõayà kvacicchaktyà và sa bodhya iti bhedaþ / tasya vya¤janayà bodhe tu dçùñàntaþ / sàdharmyavaidharmyàbhyàmiti / sàdharmyavya¤janàrthaü nirdiùñàbhyàü sàdharmyàbhyàü sàdharmyavaidharmyàbhyàü cetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "aviditaguõàpi satkavibhaõitiþ karõeùu vamati madhudhàràm / anadhigataparimalàpi hi harati dç÷aü màlatãmàlà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) aviditaguõàpãti / varõamàdhuryyàdeveti bhàvaþ / atra karõe madhudhàràvamananetrahàraõe dharmai bhinnau prãtijanakatayà parasparasamànau / pratijanakatvaråpa eko dharmaþ tàbhyàü vyaïgyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "tvayi dçùñe kuraïgàkùyàþ straüsate madanavyathà / dçùñànudayabhàjãndau glàniþ kumudasaühateþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) sàdharmyavaidharmyàbhyàü vya¤janetyàha----tvayi dçùñeti / dçùñànudayeti / dçùño yo 'nudaya indau tadbhàji satãtyarthaþ / udayasattve 'pi meghàttadadar÷anàt / klàntipratipàdanàrthaü dçùñetyuktam / atra vyathàstraüsanasya viparãto dharmaþ klàntiþ, upameyopamànagatàbhyàü tàbhyàü svasvapriyadar÷ane svàrthapràptitvameko dharmaþ vyajyate / naca vaidharmyavyaïgyaprativaståpamàto 'syà ko bheda iti vàcyam / tatra vaidharmyaü dharmàntaraniùñham, atra tåpamànaniùñhaü tathà ca tatra vaidharmyeõaiva vya¤janà / atra tu ubhayaniùñhàbhyàü sàdharmyavaidharmyàbhyàü vya¤janeti bhedàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "vasantalekhaikanibaddhabhàvaü paràsu kàntàsu manaþ kuto naþ / praphullamallãmadhulampañaþ kiü madhuvrataþ kàïkùati vallimanyàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) yatra tu samànadharmapratipàdaka÷abdàbhyàmeko dharmo vya¤janàü vinaiva pratipàdyate tatra pratibimbàbhàvàt prativaståpamaiveti / atra svakãyaü ÷lokamudàharati---vasantalekhaiketi---vasantalekhà nàyikàvi÷eùaþ / ràj¤a÷ceyamuktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü padyaü mama / atra "manaþ kuto naþ" ityasya "kàïkùati vallimanyàm" ityasya caikaråpatayaiva varyavasànàtprativaståpamaiva / iha tu karõe madhudhàràvamanasya netraharaõasya ca sàmyameva, na tvaikaråpyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) ekaråpatayaiva paryyavasànàditi / vàcyapra÷raråpaikadharmaviùayatayà ekatvàropàdityarthaþ / atra hi paranàyikà upameyà anyà bahvya÷ca upamànàni tàsàü manoviùayatvàkàïkùàviùayatvayorhetupra÷raikadharmaviùayatayà ekatvàroparåpaparyyavasànam / aviditaguõàpãtyatra tu naikatvaparyavasànam / kintu samànadharmàbhyàmubhayasàdhàraõaikadharmavya¤janamevetyàha---iha tviti / ## (lo, ai) ekaråpatayaiva paryyavasànàditi / "manaþ kutona' ityasya paryyavasàne nànyàü kàntàü kàïkùàmi ityetadarthatvàd iha dçùñànte tu punaþ bimbapratibimbabhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra samarthyasamarthakavàkyayoþ sàmànyavi÷eùabhàvor'thantaranyàsaþ, prativaståpamàdçùñàntayostu na tatheti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) arthàntaranyàsàd dvayoþ prativaståpamàdçùñàntayorbhedamàha---samarthyeti / vàkyayorityatra vàkyàrthayorityarthaþ / anayorapi upameyaü sàmarthyamupamànaü samarthanamityato 'bhedaprasaktiþ / na tatheti / na sàmànyavi÷eùabhàva ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) nidar÷anàlaïkàramàha---sambhavanniti / vastunoþ kvacit kriyàkàrakayoþ / kvacid yattadpadàrthayoþ sambandhaþ asambhavan, kvacid asambhavan, vàcakayoryatra kutracid bimbànubimbatvaü sàdç÷yaü bodhayedityartaþ / ## (lo, o) vastusambandho dhramadharmibhàva ityarthaþ / asambhavan bàdhapratibhàsàdityarthaþ / bimbànubimbatvaü, bimbapratibimbabhàvaþ / nidar÷anaü pratibimbãkaraõam / tadasyàü bhaõitàvastãti nidar÷anà / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra sambhavadvastusambandhanidar÷anà yathà-- "ko 'tra bhåmivalaye janàn mudhà tàpayan sucirameti sampadam / vedayanniti dinena bhànumànàsasàda caramàcalaü tataþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) ko 'treti / atra båmivalaye mudhà nirarthakaü janàüstàpayan kaþ suciraü sampadameti / bhànumàniti / vedayan j¤àpayan dinena caramàcalaü tato nabhomadhyàdàsasàdetyarthaþ / dinenetyatra dinasya pårvavarttitvaråpakàraõatàyaü tçtãyà / ## (lo, au) dinenetyapavarge tçtãyà / tçtãyàrthaþ paritàpinàü vipatpràptiråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra raverãdç÷àrthavedanakriyàyàü vaktçtvenànvayaþ sambhavatyeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) atreti / atra karttçtvànvayo janakatvànvayaþ svastigamanena tàdç÷avadasyànumitiråpasya janakatvàt / janaþ suciraü na sampadameti paratàpakatvàdastagàmiravivadityanumitisambhavàt / sàdç÷yavya¤janaråpaü pratibimbànubimbabodhakatvaü tasya dar÷ayati---sa ceti / sa ca sambandhaþ ityarthaþ / paratàpino raverastagamanavadanyeùàmapi paratàpinàü vipatpràptirityevaü hi tat / ********** END OF COMMENTARY ********** ãdç÷àrthaj¤àpanasamarthacaramàcalapràptiråpadharmavatvàt / sa ca raverastàcalagamanasya paritàpinàü vipatpràpte÷ca bimbapratibimbabhàvaü bodhayati / asambhavadvastunidar÷anà tvekavàkyànekavàkyagatatvena dvividhà / tatraikavàkyagà yathà-- "kalayati kuvalayamàlàlalitaü kuñilaþ kañàkùavikùepaþ / adharaþ kisalayalãlàmànanamasyàþ kalànidhevilàsam" // atrànyasya dharmaü kathamanyo vahatviti kañàkùavikùepàdãnàü kuvalayamàlàdigatalalitàdãnàü kalanamasambhavàttallalitàdisadç÷aü lalitàdikamavagamayatkañàkùavikùepàdeþ kuvalayamàlàde÷ca bimbapratibimbabhàvaü bodhayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) kalayatãti / asyàþ kuñilaþ kañàkùavikùepaþ kuvalayamàlàyà lalitaü vinyàsaü kalayati tadhàti / ekamuttaratràpi kalayatãtyasyànvayaþ---atreti / kañàkùavikùepàdãnàü kartéõàü lalitàdãnàü karmaõàü dharmatayà dharmiõorapyatra prativimbànubimbaü dar÷ayati; tadvallalitàdikamavagamayatkañàkùavikùepàde÷ceti / atraikavàkyagatayorupameyopamànayoþ pratibimbànubimbanam / evamuttaratràpi / ## (lo, a) avagamayat-pratyàyat / lalitavyakteþ sajàtãyatvenàtyantàsaïgativiraheõàdåraviprakarùàdibhàvaþ / evaü lãlàdàvapi j¤eyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "prayàõe tava ràjendra ! muktà vairimçgãdç÷àm / ràjahaüsagatiþ padbhyàmànanena ÷a÷idyutiþ" // atra pàdàbhyàmasambaddharàjahaüsagatestthàgo 'nupapanna iti tayostatsambandhaþ kalpyate, sa càsambhavan ràjahaüsagatimiva gatiü bodhayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) prayàõe taveti / tava prayàõe yàtràyàü satyàü vairimçgãdç÷àü padbhyàü ràjahaüsagatirmuktà drutapalàyamànatvàt . ànanena ca ÷a÷idyutirmuktà mlànatvàt / asambaddheti / sambaddhasyaiva tyàgasambhavàt / sambandhaþ kalpyata iti / pratiyogyàropapårvakatvàdabhàvagrahasya / pratibimbanaü dar÷ayati---sa ceti / ## (lo, à) kalpyata ityataþ pårvaü prathamamiti ÷eùaþ / upalakùaõaü caitat / evamànanena ÷a÷idyutirityatràpi j¤eyam / ********** END OF COMMENTARY ********** anekavàkyagà yathà-- "idaü kilàvyàjamanoharaü vapustapaþ klapaü sàdhayituü ya icchati / dhruvaü sa nãlotpalapatradhàrayà ÷amãlatàü chettumçùirvyavasyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) idaü kileti---à÷rame tapasyocitave÷àü ÷akuntalàü dçùñvà duùmantasyoktiriyam / avyàjena yathàrthyena / manoharamidaü vapuryo munistapaþ kùamaü sàdhayitum icchati dhruvaü ni÷citaü sa munirnolotpalapatradhàrayà komalayà kañhinàü ÷amãlatàü chettuü vyavasyatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra cacchabdanirdiùñavàkyàrthayorabhedenànvayo 'nupapadyamànastàdç÷avapuùastapaþ klamatvasàdhanecchà nãlotpalapatnadhàrayà ÷amãlatàchedaneccheveti bimbapratibimbabhàve paryavasyati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atra yattacchabdeti / vàkyàrthayorityatra kàvyadvayàrthayorityathaþ / vàkyàrthau tu tapaþ kùamatvasàdhanecchuþ ÷amãlatàcchedanecchu÷ca / vyavasàyasyàpãcchàrthakatvàttayorabhedànvayo 'nupapadyamàna ityarthaþ / yattadorekadharmibodhakatvenàbhedànvaya eva vyutpattisiddhaþ / sa cecchàdvayayorabhedàbhàvàdanupapadyamàna ityarthaþ / ## (lo, i) idaü vapuþ tapaþ kùamaü sàdhayitumicchati yo 'nena ÷akuntalàyà vapuùà tapo nirvàhayitumicchatãti bhàvaþ / na kevalaü yattadordvayoþ ÷àbdatve vàkyanidar÷anà / ekasyàrthatve 'pi yathà--- "÷uddhàntadurlabhamidaü vapurà÷ramavàsino yadi janasya / dårãkçtàþ khalu guõairudyànalatà vanalatàbhiþ" // evam---"mçtànàmapi jantånàü ÷ràddhaü cettçptikàraõam / nirvàõasya pradãpasya snehaþ saüvarddhayocchikhàm" // "ya¤cakàra vivaraü ÷ilàghane tàóakorasi sa ràmasàyakaþ / apraviùñaviùayasya rakùasàü dvàratàmagamadantakasya tat" // ityatra tu nidar÷anà alaïkàryyà / nahãha "dvàratà' miveti sàmarthyàtirasti / upameyàdisambhavàdiha pratãyamànotprekùeti ràghavànandamahàpàtràþ--- "munestatra manobhede durlabhe surakàïkùite kañàkùà evameõàkùyàþ prayayuþ smarabàõatàm / " ityàdiùu tu pariõàmàdaya eva / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "janmedaü vandhyatàü nãtaü bhavabhogopalipsayà / kàcamålyena vikrãto hanta ! cintàmaõirmayà" // atra bhavabhogalobhena janmano vyarthatànayanaü kàcamålyena cintàmaõivikraya iveti paryavasànam / evam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) janmedamiti / vyarthatànayanaü cintàmaõivikraya÷ceti janmàpi cintàmaõiriveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "kva såryaprabhavo vaü÷aþ kva càlpaviùayà matiþ / titãrùurdustaraü mohàduóupenàsmi sàgaram" // atra manmatyà såryavaü÷avarõanamuóupena sàgarataraõamiveti paryavasànam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) kka såryeti / raghuvaü÷aü varõayitumicchoþ kàlidàsasya uktiriyam / matirityatra mameti ÷eùaþ / atra pårvàrddhe vakùyamàõo viùamàlaïkàraþ / paràrddhaü tu prakçtodàharaõam / tad gràhayati---atra manmatyeti / naca titãrùupuruùaråpakameva kathaü nàtreti vàcyam; tàdç÷apuruùàprasiddheþ; kasyacidutmattasya tàdç÷asya sattve 'pi tasya buddhyanàrohàt; kintu vaktaryeva titãrùàyàþ sphuñamavabhàsaþ / tasya bodhena raghuvaü÷avarõanatitãrùayoþ sàdç÷yamavagamyate / ## (lo, ã) sàgarataraõamivetyanantaraü bimbapratibimbabhàva iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü ca kvacidupameyavçttasyopamàne 'sambhave 'pi bhavati / yathà-- "yo 'nubhåtaþ kuraïgàkùyàstasyà madhurimàdhare / samàsvàdi sa mçdvãkàrase rasavi÷àradaiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) iyaü ceti / iyaü nidar÷anà upameyavçttasyopameyadharmasya "kalayati kuvalaya' ityàdau tåpamànadharmasyaivopameyàsambhavàddar÷ità / asambhave 'pãti / upamànagatatvenoktasyàsambhave 'pi tatsàdç÷yabodhanàdityarthaþ / yo 'nubhåta iti / madhurimà / mçdvãkà dràkùà, tasyà rase drave / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prakçtasyàdharasya madhurimadharmasya dràkùàrase 'sambhavàtpårvavatsàmye paryavasànam / ## (lo, u) pårvavat pårvodàharaõavat / evaü "so 'pi tvadànanarucaü vijahati candraþ" ityatra "prayàõe tava ràjendra" ityudàharaõavannidar÷anaiva, nidar÷anàlaïkàralakùaõasya tathàvidhaparyavasitabimbapratibambabhàvasya sambhavàt / anyathà yo 'nubhåta ityàdau samanantaroktodàharaõe 'pi nidar÷anàbhàvaprasaïgàcca / evaü "sambhavan vastusambandha upamàparikalpakaþ nidar÷ane"ti lakùaõe copamà÷abdaþ sàdç÷yamàtràrtho na tåpamàlaïkàràrthaþ / ata evàlaïkàrasarvasvakçtàpi pratibimbakàraõaü nidar÷anetyuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** màlàråpàpi yathà mama-- "kùipasi ÷ukaü vçùadaü÷akavadane mçgamarpayasi mçgàdanaradane / vitarasi turagaü mahiùaviùàõe nidadhacceto bhogavitàne" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) kùipasãti / bhogàsaktapuruùaü prati ÷àntapuruùasyoktiriyam / he puruùa ! tvaü bhogavitàne bhogasamåhe ceto vidadhad vçùadaü÷akasya màrjàrasya mukhe ÷ukaü kùipasi / yathà màrjàraþ ÷ukaü hinasti tathà bhogavitàno 'pi narakapàtena hiüsiùyati / ataþ ÷ukasya tatra kùepa iva bhoge cetovidhànamityarthaþ / evamuttaratràpi / mçgàdano vyàghraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha vimbapratibambatàkùepaü vinà vàkyàrthàparyavasànam / dçùñànte tu paryavasitena vàkyàrthena sàmarthyàdvimbaprativimbatàpratyàyanam / nàpãyamarthàpattiþ, tatra "hàro 'yaü hariõàkùãõàm--" ityàdau sàdç÷yaparyavasànàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) dçùñàntanidar÷anayorbhedaü dar÷ayati---iha bimbeti / vàkyàrthàparyavasànaü bàdhàditi bhàvaþ / paryavasiteneti / tatra bàdhàbhàvàdityarthaþ / sàmarthyoditi / prayuktànupayuktakathanàpattiparihàra eva sàmarthyam, / "hàro 'yaü hariõàkùãõà' miti--- "hàro 'yaü hariõaàkùãõàü luñhati stanamaõóale / muktànàmapyavastheyaü kva vayaü smarakiükaràþ / " iti ÷loke 'smàkaü stanamaõóale sutaràü luñhanamucitamityeva hi paryavasànam / na tu sàdç÷yasyetyarthaþ / ekakathanàd daõóàpåpanyàyàd anyaparyavasànasyaivàrthàpatitvàt / ## (lo, å) mçgàdanastarakùuþ / vàkyàrthasyàparyavasànamanvayànupapatteþ, paryavasitenànvayànupapattyabhàvàdupameyavàkyenopamànavàkyena ca pratyekaü svasvabodhanavi÷ràntena / aparyavasànasya sàdç÷ye 'bhàvaþ / kintu niyatasamànanyàyenàrthàntarasyàpatanamàtreõa / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àdikyamupameyasyopamànànnyånatàthavà / vyatirekaþ--># sa ca-- #<--eka ukte 'nukte hetau punastridhà // VisSd_10.52 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) vyatirekàlaïkàramàha---àdhikyamiti / upameyasyopamànàdàdhikyaü nyånatàthavà varõyate sa vyatirekàlaïkàra ityarthaþ / tasya vibhaktavibhàgenàùñacatvàriü÷advidhatvam / sa ceti / kvacittu eka utke 'nukte hetau punaþ tridheti kàrikà / eva ityàderutthàpikàvçttiþ / hetàvityutkarùànupakarùatayà hetudvayeþ ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ç) hetàviti / jtyapekùayaikavacanam / yaduktaü vçttau heturupameyagatamityàdi / ÷abdata iti / yaduktamatraiva---÷rautã yathevavà÷abdà iti / arthata iti / yaduktamatraiva---àrtho tulyasamànàdyà ityuktanyàyàt / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àkùepàcca dvàda÷adhà ÷leùe 'pãti triraùñadhà // VisSd_10.53 //># ## upameyasyopamànàdàdhikye heturupameyagatamutkarùakàraõamupamànagataü nikarùakàraõaü ca / tayordvayorapyuktàvekaþ, pratyekaü samudàyena vànuktau trividha iti catuvidhe 'pyasminnupamànopameyatvasya nivedanaü ÷abdena arthena àkùepeõa ceti dvàda÷aprakàro 'pi ÷leùe, "api" ÷abdàda÷leùe'pãti caturviü÷atiprakàraþ / upamànànnyånatàyàmapyanayaiva bhaïgyà caturviü÷atiprakàrateti militvà aùñacatvàriü÷atprakàro vyatirekaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kàrikàrthaü svayameva vi÷adayati---upameyasyeti / pratyekamiti / utkarùahetornikarùahetorvànuktaudvau / samudàyànuktau caikaü ityanuktitrayamityàha---trividha iti / hetudvayoktisàhityàdàha---caturvidhe 'pyasminniti / nivedanaü j¤àpanam / ÷abdeneti / upamàyàþ ÷rautãtve ityarthaþ / artheneti / upamàyà àrthotve ityarthaþ / àkùepeõeti / upamàpratipàdakànàm ivàdãnàü tulyàdipadànàü càbhàve kalpanenetyarthaþ / iti dvàda÷avidhopãti / hetudvayoktyanuktitrayava÷àccaturvidhasya upamàyàþ ÷abdàrthàkùepava÷àttriguõatvena dvàda÷avidha ityarthaþ / tad dvàda÷akasya ÷leùà÷leùayoþ sambhavaü kàrikoktàdapi÷abdàd dar÷ayati---÷leùe 'pãti / bhaïgyà prakàreõa / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "akalaïkaü mukhaü tasyà na kalaïkã vidhuryathà" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) akalaïkamiti / kalaïkã vidhuryathà tasyà mukhaü tathà na, kintu tatodhikam / yato 'kalaïkamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atropameyagatamakalaïkatvamupamànagataü ca kalaïkitvaü hetudvayamapyuktam, yathà÷abdapratipàdanàcca ÷àbdamaupamyam / atraiva "na kalaïkividhåpamam" iti pàñhe àrtham / "jayatãnduü kalaïkinam" iti pàñhe tvivavattulyàdipadavirahàdàkùiptam / atraivàkalaïkapadatyàge upameyatotkarùakàraõànuktiþ / kalaïkipadatyàge copamànagatanikarùakàraõànuktiþ / dvayoranuktau dvayoranuktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tatraivànekaprakàrasambhavaü dar÷ayati---atraiveti / dvayoranuktiriti / "tasyà mukhaü na vidhuryathe' tyevaü karaõam ityarthaþ / ## (lo, é) dvayorakalaïkakalaïkipadayordvayorhetvoþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷leùe yathà-- "atigàóhaguõàyà÷ca nàbjavadbhaïgurà guõàþ" / ## (lo, ë) guõaþ saundaryyàdiþ, såtraü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atrevàrthe vatiriti ÷àbdamaupamyam / utkarùanikarùakàraõayordvayorapyuktiþ / guõa÷abdaþ ÷liùñaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) ÷leùe 'pyevaü rãtyà dvàda÷avidhànàha---atigàóheti / atrevàrtha iti / abjasyeveti ùaùñhyantopàttatvàt / utkarùeti / guõagatagàóhatvàbhaïgatve utkarùanikarùahetå / ********** END OF COMMENTARY ********** anye bhedàþ pårvavadåhyàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) anye bhedà iti / tatra hetudvayasya pratyekaü samudàyànupàdàne ÷àbdaupamye yathà---"candramukhyàþ kuraïgàkùyà nàbjavad bhaïgurà guõà' ityutkarùanimittànupàdàne, "atigàóhaguõàyà÷ca tasyà nàmbujavad guõà' iti nikarùahetvanupàdàne, "indãvarapalà÷àkùyàstasyà nàmbujavadruõà' ityubhayànupàdàne / àkùiptaupamye yathà--"atigàóhaguõà bàlà nàbjatulyaskhaladguõà' ityubhayopàdàne, "atigàóhaguõà bàlà nàbjatulyaguõà kila' iti nikarùanimittànupàdàne, "asau candramukhã bàlà nàbjatulayaguõà kila' iti ubhayànupàdàne / àrthaupamye yathà---"atigàóhaguõà bàlà nàbjatulyaskhaladguõà' ityubhayorupàdàne, "atigàóhaguõa bàlà nàbjatulyaguõa kila' iti nikarùanimittànupàdàne, "asau candramukhã bàlà nàbjatulyaskhaladguõà' ityutkarùahetvanupàdàne, "asau candramukhã bàlà nàbjatulyaguõà kila' iti ubhayànupàdàne / àkùiptaupamye yathà---"atigàóhàguõàstasyàþ padmasya bhaïgurà guõà' ityubhayopàdàne, "païkajaü guõavatsatyaü guõàstasyàstu bhaïgurà' iti nikarùahetvànupàdàne, "païkajaü guõavajjigye guõavatyà tayà dhruvam' iti ubhayànanupàdàne / ********** END OF COMMENTARY ********** etàni copameyasyopamànàdàdhikya udàraõàni / nyånatve diïmàtraü yathà-- "kùãõaþ kùãõo 'pi ÷a÷ã bhåyo bhåyo 'bhivardhate satyam / virama prasãda sundari ! yauvanamanivarti yàtaü tu" // atropameyabhåtayovanàsthairyasyàdhikyam / tenàtra "upamànàdupameyasyàdhikye viparyaye và vyatirekaþ" iti keùàücillakùaõe "viparyaye vetipadamanarthakam" iti yatkecidàhuþ / tanna vicàrasaham / tathàhi-atràdhikanyånatve sattvàsattve eva vivakùite / ## (lo, e) sattvàsàttve, ÷obhanà÷obhanatve / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca candràpekùayà yauvanasyàsattvaü sphuñameva / astu vàtrodàharaõe yathàkathaücidratiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) nyånatva iti / upameyasyeti ÷eùaþ / kùãõaþ kùãõa iti / màninãü prati kàmukasyoktiriyam / virameti mànàditi ÷eùaþ / yauvanaü tvityanvayaþ / yàtaü gatam / asthairyyasyàdhikyamiti / tathà càsthairyasyàpakarùakahetutvena upameyasya nyånatvaü candrasyaivàdhikyamiti mayà vàyakhyàyate, tenàtra yatki¤cidàhuþ tanna vicàrasaham ityàha---tenàtreti / kecitkàvyaprakà÷akàràþ / kimàhurityatràha---upamànàditi / vyatirke ityanteyaü pràcãnà kàrikà / tallakùaõe "viparyaye veti' padamanarthakamityàhuretyarthaþ / sattvàsattve tatratyàtatratye, yauvanasyàtatratvamàha---atra candràpekùayeti / nanådde÷yàrthasyàdhikyameva vivakùitaü prakçte ca màninyàü yauvanàsthairyyaü pradar÷ayitumudde÷yaü tadàdhikyaü copameyàdhikyamevetyata àha---astu veti / ********** END OF COMMENTARY ********** "hanåmadàdyairya÷asà mayà punadviùàü hasairdåtapathaþ sitãkçtaþ" / ityàdiùu kà gatiriti suùñhåktaü "nyånatàthavà" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) hanåmadàdyairiti / nalasya devadåtabhåtasya dautyaphalàsiddhyà viùàdokteriyam / kà gatiriti / dåtapathasya ya÷asà sãtikarttéõàü hanumadàdãnàmupamànànàmevàdhikyàditi bhàvaþ / idamupalakùaõam / "calàpàïgàü dçùñiü spç÷asi bahu÷o vepathumatã rahasyàkhyàyãva svanasi mçdu karõàntikacaraþ / karaü vyàdhunvatyàþ pibasi ratisarvasvamadharaü vayaü tattvànveùànmadhukara hatàstvaü khalu kçtã" // ityabhij¤àne "pàdàhataü yadutthàya mårddhànamadhirohati / svasthàdevàpamàne 'pi dehinastadvaraü rajaþ" // iti màghe copamànabhåtatayà madhukararajasoþ kçtipadavarapadàbhyàmevàdhikyasyoktatvàt kàvyaprakà÷asya matamatrànupàdeyameva / ## (lo, ai) hanåmadàdyairityàdi damayantã prati devadåtasya nalasya vacanam / dviùàü hasairdåtatvaü parityajya svayaü nàyakatvapratigrahàditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) sahoktyalaïkàramàha---sahàrthasyeti / vàcakaü dvayoriti / ubhayatra svàrthànvayabodhakamityarthaþ / bhinnavibhaktikamapi padaü sàhàrthasya balàtsamànavibhaktikabhinnavibhaktikapadàrthayorabhedena svàrthànvayabodhakamityarthaþ / ## (lo, o) sahàrthasya sahaparyyàya÷abdasya / ekaü kriyà, guõo và / målabhåtà, bãjabhåtà / ********** END OF COMMENTARY ********** ati÷ayoktirapyatràbhedàdhyavasàyamålà kàryakàraõapaurvàparyaviparyayaråpà ca / abhedàdhyavasàyamålàpi ÷leùabhittikànyathà ca / krameõodàharam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) abhedàdhyavasàyamåleti / naca bhedàdhyavasàyasyaiva ati÷ayoktitvena sà kathaü tanmåleti vàcyam, ÷abdasyaivàdhyavasàyasyàti÷ayokticena tasyà vaktçtadadhyavasàyamålatvàt / bhittirà÷rayaþ sleùà÷ritetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahàdharadalenàsyà yauvane ràgabhàkpriyaþ" / atra ràgapade ÷leùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sahàdhareti / atra tçtãyàntapadàrthe 'dharadale prathamàntapadàrthe priye ca ràgavànitipadam abhedena svàrthabodhakam; adharadalamapi ràgavaditi pratãteþ / ràgapadàrthayorabhedàdhyàsaråpàti÷ayokti÷ca målam / ## (lo, au) anyathà÷leùabhittikà / ràgo lauhityam, anuràga÷ca / ÷leùàü vdyarthatà / upamànopameyabhàvo 'tra vaivakùikaþ / dvayoþ prakçtvàt / prakçtatvaü ca dvayoþ praj¤àvi÷eùatvàt / atra tçtãyàntanirdiùñasya guõabhàvenopamànavivakùà / ki¤càtrodàharaõe abhedàdhyavasàyo 'pi kàryyakàraõaikakàlãnatàsaüpçktaþ adharadalasya ràgabhajanànantarameva priyasya ragadar÷anàt; tenàtràti÷ayoktidvayamapyavàsthitaü, sambandhibhedàd à÷rayabhedàd / yaduktaü ràghavànandaiþ--"eko 'pi dharma àropamà÷ritya sahàrthabalàdanyadharmaõyapi sambaddha÷cettadà sahoktiriti, tadasaïgatam / asyàti÷ayoktimålatvasya tairapi svayamupagamàt / adhyavasàyamålàyàmati÷ayoktau pçthagbãjasyàropasyàsambhavaþ / tadàhu÷caõóãdàsaprabhçtayaþ---anigãrõasya viùayasyànyatàdàtmyapratãtiràropaþ / nigãrõasya tvadhyavasàya iti / alaïkàrasarvasvakçtà'rope råpakàdiradhyavasàye cotprekùàdireveti vivekaþ kçtaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "saha kumudakadambaiþ kàlamullàsayantaþ saha ghanatimiraughairdhairyamutsàrayantaþ / saha sarasijaùaõóaiþ svàntamàmãlayantaþ pratidi÷amamçtàü÷oraü÷avaþ sa¤caranti" // idaü mama / atrollàsàdãnàü saübandhibhedàdeva bhedaþ, na tu ÷liùñatayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ÷leùaü vinà tvàha---saha kumadeti / amçtàü÷oraü÷avaþ pratidi÷aü sa¤caranti / aü÷ånàü vi÷eùaõànyàha---saha kumudeti / kadambaþ ùaõóaþ, samåhaþ / àmãlayantaþ saïkocayantaþ / svàntasya viùayàntaràd vyàvarttanameva saïkocaþ / atreti / bheda ityanantaramabhedasyàdhyavasàya iti påraõãyam / tathà ca so 'dhyavasàyo natu ÷liùñatayetyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "samameva naràdhipena sà gurusaümohaviluptacetanà / agamat saha tailabindunà nanu dãpàrciriva kùitestalam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kàryakàraõapaurvàparyaviparyayaråpàti÷ayoktimålikàmàha---samameveti / gurusammohaviluptacetanà sà indumatã naràdhipena ajena samameva kùitestalaü pçùñham agamat / tanutailabindunà saha dãpàrcirivetyarthaþ / atra naràdhipo 'pi kùitestalamagamaditi sahàrthasya samaü padabalàd bodhyam / indumatãpàtaþ kàraõaü naràdhipapàtaþ kàryyaü, tayoþ samakàlatvakathanaråpaþ paurvàparyaviparyayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü ca màlayàpi saübhavati / yathodàhçte "saha kumudakadambaiþ--" ityàdau / "lakùmaõena samaü ràmaþ kànanaü gahanaü yayau" / ityàdau càti÷ayoktimålàbhàvànnàyamalaïkàraþ / ## nàsàdhu a÷obhanaü na bhavati / evaü ca yadyapi ÷obhanatva eva paryavasànaü tathàpya÷obhanatvàbhàvamukhena ÷obhanavacanasyàyamabhipràyo yatkasyacidvarõanãyasyà÷obhanatvaü tatparasannidhereva doùaþ / tasyà punaþ svabhàvataþ ÷obhanatvameveti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vinoktyalaïkàramàha---vinoktiriti / vyàcaùñe---nàsàdhviti / na¤dvayamukhenokte bhàvàrthaü vaktumàha---evaü ceti / parasannidhereva doùa iti / parasannidheryo doùastadevà÷obhanatvamityarthaþ / ## (lo, a) ÷obhana eva paryavasànam "abhàvasya tu yo 'bhàvo bhàva evàva÷iùyate' iti nyàyàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "vinà jaladakàlena candro nistandratàü gataþ / vinà grãùmoùmaõà ma¤jurvanaràjirajàyata" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) vinà jaladakàleneti / nistandratàü nirmalatàm / atra jaladakàlàdeva candro malino grãùmarttau ca vanaràjirama¤juriti pratãteþ / ## (lo, à) nistandratàü nirmalatàm / atra candravanaràjyoranirmalatvàma¤julatve jaladakàlagrãùmakàlahetuke, nirmalatvama¤julatve punaþ sahajadharmàdityà÷ayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "asàdhva÷obhanaü yathà-- "anuyàntyà janàtãtaü kàntaü sàdhu tvayà kçtam / kà dina÷rãrvinàrkeõa kà ni÷à ÷a÷inà vinà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) anuyàntyeti / sãtàü prati anasåyàvàkyamidam / janànãtaü parijanarahitam / ## (lo, i) janàtãtaü lokàntikànnirjanasthànaü gatamiti yàvat / ********** END OF COMMENTARY ********** "nirarthakaü janma gataü nalinyà yayà na dçùñaü tuhinàü÷ubimbam / utpattirindorapi niùphalaiva dçùñà vinidrà nalinã na yena" // ## (lo, ã) vibhàtà-vikasità / ********** END OF COMMENTARY ********** atra parasparàvinoktibhaïgyà cakatkàràti÷ayaþ / vinà÷abdaprayogàbhàve 'pi vinàrthavivakùàyaü vinoktireveyam / evaü sahoktirapi saha÷abdaprayogàbhàve 'pi sahàrthavivakùàyàü bhavatãti bodhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vinà÷abdàbhàve 'pi tadarthaparyavasàne 'pyayamalaïkàra ityàha---nirarthakamiti / atreti / parasparàdar÷anàdeva parasparavinoktibhaïgilàbha ityarthaþ / evaü sahoktirapãti / tçtãyàmàtrabalàdityarthaþ / ## (lo, u) vinà÷abdàbhàvàdatra kathaü vinoktirityà÷aïkyàha---vinà÷abdeti / saha÷abdàbhàve sahàrthavivakùà, yathà "tato bhàrgavaprauóhàhaókçtikandalena sahasà tadbhagnamai÷aü dhanu'riti / "vana÷riyaü vasantena jyotstrayà tuhinadyutim / kàntayà ÷ånyamàlokya kasya ceto na dåyate" // ityatra na dåyata ityanenàsàdhutvamuktapràyamiti vinokireva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) samàsoktyalaïkàramàha---samàsoktiriti / anyasya aprastutasya vastuno vyavahàrasya arthàd vyaïgyasya prastute vastuni samàropa ityarthaþ / tad vya¤janaü ca samaiþ prastutàprastutasamànaiþ kàryaliïgavi÷eùaõairityarthaþ / ## (lo, å) samàsoktiriti / samaistulyairvyavahàrasya kçtasya na tu råpakavat svàtmanaþ / anyasyàprastutasya / ********** END OF COMMENTARY ********** atra samena kàryeõa prastute 'prastutavyavahàrasamàropaþ / yathà-- "vyàdhåya yadvasanamambujalocanàyà vakùojayoþ kanakakumbhavilàsabhàjoþ / àliïgasi prasabhamaïgama÷eùamasyà dhanyastvameva malayàcalagandhavàha !" // atra gandhavàhe hañhakàmukavyavahàrasamàropaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) vyàdhåyeti / vakùojayorvasanaü vyàdhåya dårãkçtyetyarthaþ / atràliïganaü kàryam / sambodhyatvena malayànilaþ prakçtaþ / yathà và mama---"ullàsya làsyanilayaü vipuloruyugmaü protkùipya bàhulatikàmatikàntagàtryaþ / yaü sàbhilàùamanasaþ pramadà bhajante puõyàtmane ÷i÷irapàvana te namo 'stu // "atra nàyikàvyavahàràropabhajanaü kàryyaü sambodhyatvena pàvanaþ prakçtaþ / ## (lo, ç) vyàdhåyetyatra gandhavàhe hañhakàmukavyavahàrasamàrope liïgasàmyasyàpi prayojakatve vasanavyàdhånanàdikàryasàmyapràdhànyàdanyodàharaõam / evamanyeùvapi samàsoktyudàharaõeùu / kàryyaliïgavi÷eùaõànàü kvacid dvayoþ kvacitttrayàõàü và samàve÷e 'pi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** liïgasàmyena yathà-- "asamàptajigãùasya strãcintà kà manasvinaþ / anàkramya jagatkçtsnaü no sandhyàü bhajate raviþ" // atra puüstrãliïgamàtreõa ravisandhyayornàyakanàyikàvyavahàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) asamàpteti / spaùñàrthaþ / paràrddhe dçùñàntaþ / sandhyàü sàyaüsandhyàm / nàyakavyavahàra ityatraika÷eùaþ / yadyapyatra jigãùureva prakçtatayopameyabhåto raviraprakçtaþ, tathàpi vyaïgyanàyikàpekùayà vàcyo raviràpekùikaþ prakçtaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vi÷eùaõasàmyaü tu ÷liùñatayà, sàdhàraõyena, aupamyagarbhatvena ca tridhà / ÷liùñatayà yathà mama-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) ÷liùñatayeti / ÷liùña÷abdasyaivobhayavi÷eùaõatvena ityarthaþ / sàdhàraõyeneti / àrthoråpavi÷eùaõasyobhayasàdhàraõyenetyarthaþ / aupamyagarbhatvamaupamyapratãtyanantaramapyaprastutatvavyavahàràropaþ / tasya ca tridhàtvaü vakùyate / ## (lo, é) puüstrãliïgatvamàtreõeti / pràdhànyato hetubhåtenetyarthaþ / ÷leùñatayà vdyarthatayà / sàdhàraõyena sambandhabhedabhinaikadharmavattvena / ********** END OF COMMENTARY ********** "vikasitamukhãü ràgàsaïgàdralattimiràvçtiü dinakarakaraspçùñàmaindrãü nirãkùya di÷aü puraþ / jarañhalavalãpàõóucchàyo bhç÷aü kaluùàntaraþ ÷rayati haritaü hanta ! pràcetasãü tuhinadyutiþ" // atra mukharàgàdi÷abdànàü ÷liùñatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) vikasitamukhãmiti / prabhàtavarõanamidam / hanta khede / aindrãü di÷aü dinakarakaraspçùñàü puraþ sammukhe nirãkùya jarañhasya kañhinasya lavalãphalasyeva pàõóucchàyaþ san tuhinadyutiþ kaluùàntaraþ kalaïkamalinàntaraþ pràyetasãü pratãcãü haritaü ÷rayati / lavalãphalasya paktatve sati kàñhinyaü pàõóuratvaü ca / ÷a÷inaþ pàõóuratvadar÷anàt / aindrãü kãdç÷ãü vikasitamukhãü, pràptaprakà÷asammukhãm / ràgàsaïgàt, kiraõaraktimàhasaïgàd galattimiraråpàvaraõàm / hantetyanena khedaprakà÷anam / svàkràntàü di÷aü virodhinà'kràntàü dçùñvà duþ khena pàõóuraþsan digantaramà÷rayatãti vàkyàrthabhipràyaþ / aprastutasya vya¤janayà ravicandrayoraindrãpràcetasãdi÷o÷càropaþ / tathà hi---svanàyikàü smeramukhãm anuràgeõa galitàïgàvaraõàü kareõa spç÷antaü paranàyakaü dçùñvà duþ khàt pàõóuracchàyo nàyakastàü tyaktvà nàyikàntaramà÷rayatãtyevaü vyavahàrasya pràcãravyoþ pratãcãcandrayo÷càropaþ / tatra ca sammukhamukhobhayà÷liùñamukhapadaràgakarapadànàü ÷liùñatetyàha atra mukheti / ## (lo, ë) vikasiteti / mukhamàrambho vadanaü ca / ràgo lauhityamàsakti÷ca / karaþ kiraõo hasta÷ca / ÷liùñatetyayamà÷ayaþ ÷leùàccàti÷ayoktiprayojane nàyakavyavahàre bãjam / ********** END OF COMMENTARY ********** atraiva hi "timiràvçtim" ityatra "timirà÷ukam" iti pàñhe etade÷asya råpaõe 'pi samàsoktireva, na tvekade÷avivarti råpakam, tatra hi timiràü÷ukayo råpyaråpakabhàvo dvayoràvarakatvena sphuñasàdç÷yatayà parasàcivyamanapekùyàpi svamàtravi÷rànta iti na samàsoktibuddhiü vyàhantumã÷aþ / ## (lo, e) sphuñasàdç÷yatayà mukhacandrayorivetyarthaþ / parasàcivyaü, parasya ÷abdàrthasya và ropaõasya sàcivyaü sàhàyyam / svamàtre natu ÷abdànyàpekùã / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra tu råpyaråpakayoþ sàdç÷yamasphuñaü tatraikade÷àntararåpaõaü vinà tadasaïgataü syàditya÷àbdamapyekade÷àntararåpaõamàrthamapekùata eveti tatraikade÷avivartiråpakameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) na tvekade÷avivarttiråpakamiti / aindrãpradhànanàyikàniråpaõaü vyaïgyam / taddharmaråpasyàü÷ukaråpasyaikade÷asya timiraråpasya vàcyatvena vàcyatvena tatprasaktirbodhyà / tadbhàve hetumàha---atra hãti / råpakàntarasyà'kùepe eva yatra vàcyo råpyaråpakabhàvo, na tu svasya sphuñasàdç÷yàttatraiva vàcyaråpakàntarasya àkùepatvena ekade÷avivarttiråpakam / tadudàharaõaü ca "jassa raõante" iti dar÷ayiùyate / prakçte tu aü÷ukatimirayoþ sphuñasàdç÷yàdàrtharåpakanirapekùaþ svato råpyaråpakàbhàva ityato naikade÷avivarttitetyarthaþ / svamàtravi÷ràntaþ svatantraþ / ekade÷avivarttino viùayaü dar÷ayati / a÷àbdamityasya vivaraõasya vyaïgyamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "jassa raõanteurae kare kuõantassa maõóalaggalaaü / ragasaümuhã vi sahasà parammuhã hoi riuseõà" // atra raõàntaþ purayoþ sàdç÷yamasphuñameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) jassa raõante iti / "yasya raõàntaþ pure kare kurvato maõóalàgralatàm / rasasammukhyapi sahasà paràïmukhã bhavati ripusenà" // iti saü dç / maõóalàgralatàü khaógalatàm / raso yuddharasa eva / vyaïgyapratinàyikàpakùe ÷çïgàrarasaþ / bhãtyaþ paràïmukhã, tayaiva lajjayà paràïmukhatà mukhasya parà÷rayatvena / raõa eva antaþ puraü tatra strãliïga÷abdàrthatvena maõóalàgralatayà råpyamàõanàyikàvya¤janàt / svakarekurvato ràj¤o 'pi nàyakatvaü vyaïgyam / tadbhraùñàyàü ripusenàyàmapi strãliïga÷abdàrthatvena råpyamàõa pratinàyikà vyaïgyà atra raõe 'ntaþ--puraråpaõamekade÷avivartti / ## (lo, ai) tarhi kaþ punarekade÷avivarttiråpakasya viùaya ityà÷aïkyàha---tatra tviti / "jassa raõantaura' ityàdau raõàntaþ puràdikayo råpyaråpakayorekade÷àntararåpaõaü maõóalàgralatàdiùu ràjanàyikàtvàdyàropaü vinàsphuñameva / jasseti / "yasya raõàntaþ pure kare kurvato maõóalàgralatàm / rasasammukhyapi sahasà paràïmukhã bhavati ripusenà" // rasà utsàho 'nuràga÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacicca yatra sphuñasàdç÷yànàmapi bahånàü råpaõaü ÷àbdamekade÷asya càrthaü tatraikade÷avivarti råpakameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) nanvevamasphuñasàdç÷yasattva eva ekade÷avivarttitvaü, tatkatham "làvaõyamadhubhiþ pårõamàsyamasyà vikasvaram / lokalocanarolambakadambaiþ kairna pãyate // "ityekade÷avivarttyudàharaõaü dattam / tatra làvaõyamadhuno màdhuryasya upàdeyatvaparyyavasannasya sàdç÷yasya locanabhramarayo÷ca cà¤calyaråpasàdç÷yasya sphuñatvàdityata àha---yatreti / ## (lo, o) kvacillàvaõyamadhubhiþ pårõàmityàdau / karamudayamahãdhara ityàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** råpakapratãter vyàpitayà samàsoktipratãtitirodhàyakatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nanu sphuñasàdç÷yàdãnàü vahutve ekade÷avivarttitvamityatra kà yuktirityatra àha---råpakapratãteriti / vyàpitayà bahutvena tasyà÷ca bahutvava÷àt prathamotpannatvo samàsoktivirodhakatvam / ## (lo, au) vyapitayànekapadà÷rayatvàditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanvasti raõàntaþ purayorapi sukhasaücàratayà sphuñaü sàdç÷yamiti cet? ## (lo, a) sukhasa¤càratayànàyàsavihàràspadatvena svato maõóalàgralatàdãnàü nàyikàtvàdyàropamanapekùya / ********** END OF COMMENTARY ********** satyamuktam ; astyeva kiütu vàkyàrthaparyàlocanasàpekùam, na khalu nirapekùam, mukhacandràdermanoharatvàdivadraõàntaþ- purayoþ svataþ sukhasa¤càratvàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) raõàntaþ purayorapi sphuñasàdç÷yàtvamàkhaïkate---nanvastãti / vàkyàrthaparyyàlocanasàpekùamiti / nçpadar÷anàd ripusenàparàïmukhatvaü pratyarthatàtparyyàlocanena ràj¤aþ ÷åratvasya tato raõe 'bhãtatvasya ca làbhena tata eva sukhasa¤càralàbha ityarthaþ / raõàntaþ purayoþ svataþ sukhasa¤càràlàbhàditi / nahi mukhacandrayormanoharatvamiva ràj¤o raõe bhãtatvabuddhiü vinà pratyakùàdinà sukhasa¤càratvaü gamyamiti bhàvaþ / atra raõàntaþ purayoriti sa¤càràlàbhàdityatra sa¤càratvàbhàvàditi kvacit pràmàdika eva pàñhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sàdharaõyena yathà-- "nisargasaurabhodbhràntabhçïgasaügãta÷àlinã / udite vàsaràdhã÷e smeràjani sarojinã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) nisargeti / atràprastutanàyikà vyaïgyà / tatpakùe ca nisargasiddhamukhasaurabheõodbhrànto bhçïgo yasyàstàdç÷ã càsau saïgãta÷àlinã ceti samàsaþ / evaü vàsaraü dinameva / vàsaraü gçhaü tadadhã÷e gçhapatau udite ityarthaþ / atra dar÷itarãtyà nisargeti vi÷eùaõànnàyikà'patati / ## (lo, à) smerà ãùaddhàsavatã / ********** END OF COMMENTARY ********** atra nisargetyàdivi÷eùaõasàmyàtsarojinyàü nàyikàvyavahàrapratãtau strãmàtragàminaþ smeratvadharmasya samàropaþ kàraõam / ## (lo, i) strãmàtragàminaþ sarojinyàmupacàràdeva pravçtteþ, kàraõaü pradhànam, itareùàü tu tacchaktisàhàyyameva / ********** END OF COMMENTARY ********** tena vinà vi÷eùaõasàmyamàtreõa nàyikàvyavahàrapratãterasambhavàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) pràkaraõikaravikamalinãvçttàntamàtrapratyàyakatvenàpi tadupapatterityatastatpratyàyakatvaniyataü smeravi÷eùaõameveti vaktumàha----atra nisargetyàdãti / strãmàtreti; màtrapadàt sarojinãvyavacchedaþ / tathà sarojinyàþ, puùpavikà÷asmeratvasyàropava÷àttasyàþ sàdhàraõadharmatvaü tàdç÷àropa÷ca nàyikàvyavahàrapratãterheturityarthaþ / vi÷eùaõasàmyamàtreõeti / nisargetyàdivi÷eùaõasàmyamàtreõetyarthaþ / asambhavàditi / ravikamalinãvçttàntenaiva tadupapatterityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** aupamyagarbhatvaü punastridhà sambhavati, upamàråpasaïkaragarbhatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) upamàråpaketi / upamàgarbhatve råpakagarbhatve upamàråpakayoþ sandehasaïkaragarbhatve cetyarthaþ / garbhatvaü ca tajj¤ànapårvakatvam / naca råpakagarbhakasya kathamupamànagarbhaprabheda iti vàcyam, råpakasyàpi sàdç÷yajanakatvena tajjananatpårvaü tadvodhena tatpårvatvàdapãtyàha-- ********** END OF COMMENTARY ********** tatropamàgarbhatve yathà-- "adantaprabhàpuùpacità pàõipallava÷obhinã / ke÷apà÷àlivçndena suveùà hariõekùaõà" // atra suveùatvava÷àtprathamaü dantaprabhàþ puùpàõãvetyupamàgarbhatvena samàsaþ / anantaraü ca dantaprabhàsadç÷aiþ puùpai÷citetyàdisamàsàntarà÷rayeõa samànavi÷eùaõamahàtmyàddhariõekùaõàyàü latàvyavahàrapratãtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tadantaprabheti / atra dantaprabhàþ puùpàõãva ityàdirãtyà sarvatra puruùavyàghràditvàdupamàsamàsaþ / naca dantaprabhaiva puùpamityàdirãtyà råpakameveti vàcyam / råpakasya bàdhakadvayasattvàt / tathà hi---"upamitaü vyàghràdibhiþ sàmànyàprayoge" iti pàõinyanu÷àsanenasàdhàraõadharmàprayoge råpakasamàsabàdhàd upamàsamàsasyaiva vyavasthàpanàdityekaü bàdhakam / dvitãyaü granthakçdeva àha---atra suveùatvava÷àditi / ayaü bhàvaþ / veùàstadàropitadharmàþ / kañakakuõóalasindåràdãnàü dantaprabhàdãnàü ca nàyikàdharmavçttidharmatvenàropitatvàt / kañakakuõóalasindåràdãnàü dantaprabhàdãnàü ca nàyikàdharmavçttidharmatvenàropitatvàt / puùpàdibhinnaiþ taiþ suveùapratãtirna ghañate ityataþ prathamaü dantaprabhàdivi÷eùyake vyàghràdisamàsa evetyàha---upamàgarbhatveneti / nanu tathàpi saivànupapattiþ, svãyadharmaiþ suveùatvàsambhavàdityata àha---anantaraü ceti / ayamarthaþ---sakçduccaritaiþ ÷abdairasakçcchaktilakùaõàbhyàü bodhàsambhavàddar÷ito 'yaü puùpàdivi÷eùyaka upamàsamàsàrtho vyaïgya eva / tàtparyava÷àcchaktyà vàkyabodhakatvaü và / suveùatvopapattikatvaü ca samàsadvayatàtparyagràhakaü tena ca suveùatvepapattau upapattimàha---samànavi÷eùaõamàhàtmyàditi / samàsadvayaghañitatvenobhayavi÷eùaõàt sàmyam / ekaikasamàsena ekaikavi÷eùaõamiti bhàvaþ / latàvyavahàrastadvallàsyàdiþ / ## (lo, ã) suveùatvava÷àt suveùeti padasàmarthyàt / taddhi nàyikàyàü mukhyaü natu latàyàmiti nàyikàdharmiõàmeva dantaprabhàdãnàmupameyaprayojakaü, natu hariõekùaõapadopàdànaü, prastutetarapadàpekùayaiva samàsapravçttervyavasthànàt / anyathà dàse kçtàgasãtyàdàvapi pràcãnaprasiddhe 'pi råpakasamàsaviùaye upàttanàyikànuguõyena pulakàïkurakaõñakàgrairityatra upamàsamàsa eva syàt / samàsàntareõa sàmagrãva÷àdàmarùitena / ********** END OF COMMENTARY ********** råpakagarbhatve yathà-- "làvaõyamadhubhiþ pårõam-" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) làvaõyamadhviti---naca ekade÷avivarttiråpakodàharaõameva pràguktam, kathamatra samàsoktiriti vàcyam / sàmpradàyikamate ekade÷avivarttiråpakasthale sarvatra vyaïgyaråpyàü÷e samàsoktitvasvãkàràt, yatra vi÷eùe tu na svãkàra ityagre vyaktirbhaviùyati / atra sàmànyadharmàprayoge 'pi nopamàsamàsaþ / madhutulyalàvaõyasya pànàsambhavàt / råpakatve tu madhunaþ sambhavatyeva pànam / àsyasyaivàtra pànamuktaü tasya cobhayathàpi pànàsambhava iti na vàcyam, "savi÷eùaõau vidhiniùedhau vi÷eùaõamupasaïkràmataþ sati vi÷eùye bodhe' iti nyàyànmadhunyeva cànvayàt / ********** END OF COMMENTARY ********** saïkaragarbhatve yathà-"dantaprabhàpuùpa-" ityàdi / "suveùà" ityatra "parãtà" iti pàñhe hyupamàråpakasàdhakàbhàvàtsaïkarasamà÷rayaõam / samàsàntaraü pårvavat / samàsàntaramahimnà latàpratãtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) parãteti pàñhe iti / suveùatvasya nijadharmeõàsambhavàttatsattve krama÷aþ samàsadvayenaivopapattirdar÷itetyatastatra na råpakopamàyàþ sandehasaïkaraþ / parãteti pàñhe tu parãtatvaü vyàptiþ puùpairlàvaõyaiþ sambhavatãtyatra samàsadvayenopamàråpakayorbhavatyeva sandeha iti bhàvaþ / naca sàmànyadharmàprayogava÷àdupamà råpakaü bàdhata iti vàcyam / råpakasya sambhave tathà råpakàbàdhàt / suveùatvava÷àdråpakabàdhàdeva tathà tadbàdhasya pràg dar÷itatvàt / sandehasaïkaraü gràhayati---atra hãti / samàsàntaramiti / vinigamakàbhovenobhayasamàsàntaraü pårvavallatàpratãtirityanvayaþ / tatra hetumàha---samàsàntaramahimneti / samàsàntaramatra råpakasamàsaþ / tadvattve làvaõyamadhubhiþ pårõamityekade÷avivarttiråpakodàharaõe 'pi samàsoktitvamidaü dar÷itaü sàmpradàyikamatànusàreõaiva / ## (lo, u) sàdhakàbhàvàditi / parãtatvasya hariõekùaõàyàü latàyàü ca sàdhàraõyenaiva pravçtteþ / saïkarasamà÷rayeõeti / saïkaro 'tra upamàråpakasandehasaïkaraþ / tadà÷rayeõa samàso nirddhàritàkàraþ / pårvaü dantaprabhàsadç÷aiþ puùpai÷citetyuktaprakàraþ / latàpratãtirityatra latàpadaü bhàvapradhànam / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu ca yaùàü mate upamàsaïkarayorekade÷avivartità nàsti tanmate àdyatçtãyayoþ samàsoktiþ / dvitãyastu prakàra ekade÷avirviütaråpakaviùaya eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) kecittvatraikade÷avivàrttiråpake samàsoktiü na manyante, kintåpamàtatsaïkaragarbhatva eva tàü manyante / tatra prathamaü råpakasamàsabàdhasyàdar÷itatvàtteùàü mataü dar÷ayati---eùu ceti / àdyaü dantaprabhetyàdikam / tçtãyaü parãtatvapàñhavi÷iùñam / tadevaü dvitãyo làvaõyamadhubhairityàdyukto råpakaviùaya eva na samàsoktiviùayaþ / vyaïgyaråpakaü mukhasya padmatvaü taddharmalàvaõyàdau madhvàdiråpakaü vàcyamityekade÷avivarttisuveùatvavi÷eùaõavati dantaprabhetyàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** paryàlocane tvàdye prakàre evade÷avivartinyupamaivàïgãkartumucità / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) paryàlocane tu na samàsoktirnàpyekade÷avivarttiråpakaü kintvekade÷avivarttyupamaiva iti svamataü granthakçdàha---paryàlocane tviti / samàse luptevakàràllàvaõyàdau madhvàdyupamà vàcyà / nàyikàyàü tåpamà vyaïgyà ityekade÷avivarttinã upamaivetyevakàràtsamàsoktivyavacchedaþ / tadvyavacchedastu tatparyàlocanàdityàha---paryàlocane tviti / vi÷eùaõasàmye yatsamàsoktirityuktaü tatra vi÷eùaõasya sàdhàraõatvaü ÷liùñatvaü ceti / dvaividhyamevocitam / aupamyagarbhatvaråpastçtãyaprakàro nocitaþ / tatra dantaprabhàpuùpamivetyupamàsamàsabodhe hariõekùaõà late veti bodhasya samàsadvayakusçùñikalpanaü vinaivopapattirityevaü paryàlocanà / evaü càdyaprakàrarãtestçtãyaprakàre 'pi sambhavàttatràpyekade÷avivartyupamaivetyatra upamàgarbhàvi÷eùaõikà samàsoktirnàstyevetyabhipràyaþ / àdye prakàre ityupalakùaõameva / ## (lo, å) iha caupamyagarbhasyaivaü traividhyasambhave 'pi dvitãyodàharaõam ekade÷avivarttiråpakaviùaya eveti na pårvottaravirodha ityàha---eùu ceti / àdyaü dantaprabhàityàdi padyam / tçtãyaü tadeva suveùà ityatra parãtapàñhayuktam / dvitãyo làvaõyamadhubhiþ pårõamityàdipadyavasthitaþ / naca prathamatçtãyayorapi samàsoktirityàha---paryàlocane tviti / paryàlocane tattvato vivecane ucità hariõekùaõa lateveti pratãteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anyathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) anyatheti / samàsadvayakalpanà kusçùñyaiva aupamyagarbhasthale samàsoktyaïgãkàre ityarthaþ / yatra samàsadvayakalpanà kusçùñyasambhavastatra kathaü samàsoktirityatràha / ********** END OF COMMENTARY ********** "aindraü dhanuþ pàõóupayodhareõa ÷araddadhànàrdranakhakùatàbham / pramodayantã sakalaïkaminduü tàpaü raverabhyadhikaü cakàra" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) aindraü dhanuriti / pàõóunà payodhareõa aupamyenàrdranakhakùatàbham aindraü dhanuþ dadhànà sakalaïkaminduü prasàdayantã prasannaü nirmalaü kurvatã ÷aradraveratyadhikaü tàpaü tatànetyarthaþ / ÷aradi meghasya pàõóutvàdindoþ nirmalatvànmeghàvaraõàbhàvena ravestàpàdhikyàcca / atra pàõóupayodhareõa gaurastanenàrdranakhakùataü dadhànàyàþ paranàyikàyà gantçtvena kalaïkinamupanàyakamanunayantyàstatpradar÷anena patyustàpàdhikyaü janayantyà÷ca nàyikàyàþ samàsoktyà pratãtiþ tadvyavahàrasya ca ÷aradi pratãtiþ / ## (lo, ç) aindramiti / payodharo meghaþ stana÷ca / prasàdanaü nirmalãkaraõaü, paritoùaõaü ca / kalaïko lakùma, kulàdidoùa÷ca / tàpaþ àtapo manojvara÷ca / ÷arado nàyikàtvapratãtirityuktam / tadvi÷eùaõasyaiva vicàrada÷àråóhatvàt / ravi÷a÷inorñàyakapratinàyakatve saiva mukhyaü padaü nidànam / sakalaïkatàpa÷abdayo ravi÷a÷inormukhyayorvarõanàt nàyakaviùayàniyatatvàt / upamànatvamàbhà÷abdabodhyam / vastuparyàlocanayà tadvicàreõa saccàraõãyam / dhanuràbhamiti pratyanudayaprasaïgaditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra kathaü ÷aradi nàyikàvyavahàrapratãtiþ, nàyikàpayodhareõàrdranakhakùatàbha÷akracàpadhàraõàsambhavàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) upamàgarbhasamàsoktyaïgãkàre tadrarbhatve ca samàsadvayaniyame sà kathaü syàdityarthaþ / àrdranakhakùatàbhamityatropamàbodhakasyàbhàpadasya saktve råpakàsambhavàd upamàsamàse ca aindre dhanuùi àrdranakhakùatatulyatvàpràptau nàyikàyàü ca vi÷eùaõàbhàvena tadvi÷eùaõasya ÷arannàyikobhayadharmatvàbhàvena kathaü vi÷eùaõasàmyaü kathaü tasyaivopamyagarbhàtvaü kathaü và samàsagarbhadvayakalpanamiti manasikçtyàha--- nàyikàpayodhareõeti / tathà ca upamàgarbhasamàsoktirnàstyeva / kintvatra payodharasya prasàdayantãti padasya sakalaïkapadasya tàpapadasya ca ÷liùñavi÷eùaõikà samàsoktireveyam / naupamyagarbhavi÷eùaõikà ityuktamanena / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu "àrdranakhakùatàbham" ityatra sthitamapyupamànatvaü vastuparyàlocanayà aindre dhanuùi sa¤càraõãyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) nanu àrdranakhakùatàbhamityatràrdranakhakùatamupamànam / aindraü dhanu÷copameyam / dhàraõànvaya÷copameva eva bodhitastenàsambhavo dar÷itaþ / manasà tu àrdranakhakùatasyopamànatvaü dhanuùi bodhyam / kùate tu tadupameyatvaü bodhyam / tathà ca tatkùatadhàraõaü stanasya sambhavatyeva ityata upamàgarbhasamàsoktirevàtràpãti kathamupamàgarbhasamàsoktivilopa ityà÷aïkate---nanviti / sthitamapi iti / nakhakùate sthitamapãtyarthaþ / idamupalakùaõam / dhanuùi sthitamupameyatvamapi nakhakùate sa¤càraõãyamityàpi bodhyam / tatsa¤càrasyaiva prakçtastanadharaõopayogitvàt / paryàlocanayeti / payodharàdipada÷leùàttàdç÷àrthaparyàlocanayetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--"dadhnà juhoti" ityàdau havanasyànyathàsiddherdadhni sa¤càryate vidhiþ / eva¤cendracàpàbhamàrdranakhakùataü dadhàneti pratãtirbhaviùyatãti cet ? na, evaüvidhanirvàhe kaùñasçùñikalpanàdekade÷avivartyupamàïgãkàrasyaiva jyàyastvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) ÷abdenaikatra bodhitàrthasyànyatra sa¤càre dçùñàntamàha--yathà dadhneti / àkyàtena havanasyeva prakçtastanadhàraõopayogitvàd bodhyate / havanasya tu "haviùà juhoti' iti vàkyaråpàd anyataþ siddheþ siddhasya ca vidheyatvàsambhavaparyàlocanayà tadeva vidheyatvaü yattvasiddham / ato dadhni sa¤càryate ityarthaþ / dadhno homakaraõatvasyànyataþ pràptyabhàvàt / tathà caivaü rãtyà dhanurupameyanakhakùatadhàraõaü payodhare sambhavati, ityupamàgarbhasamàsoktirastyeva / kathaü tadvilopa ityàha---evaüvidhanirvàhe iti / evaüvidhayà nirvàha ityarthaþ / ekade÷avivartyupamàïgãkàrasyaiveti / upamàgarbhasamàsoktirnàstyeveti bhàvaþ / ## (lo, é) ÷abda÷aktyarpitalabhyasyàrthasya paryàlocanàyàmanyathàbhàve dçùñàntamàha---yatheti / vidhiþ karttavyatopade÷aþ / atra hi hotavyamityarthe juhotinà yadyapi homavidhànopade÷aþ pratãyate tathàpi vàkyàntaralabhye tasmin "apràpte hi ÷àstramarthavadi" ti nayena piùñapeùaõavadupade÷avaiyarthyàdatrànukta eva dadhnaþ karaõatvàü÷e paryavasyatyupade÷aþ / prakçtodàhaõe sa¤càraõa÷arãram dar÷ayati-pratãtiþ hi paryàlocanotpannà / evaüvidheti / ayamarthaþ / samanantaroktaprakàreõa dadhno havanavidhisa¤càraõavad indradhanuùi caupamyasa¤càraõamayuktam / ÷abdànàü hi pradhànakriyànivarttakasvakriyàbhisambandhàt sàdhyàyamànatà nyàyasiddhà, tena dadhni vidhisa¤caraõam / àrdranakhakùatàbhamityatràrdranakhakùatasambandhàd àbhà÷abdasyàrthasya aupamyasya ca tatparityàgena sambaddhe indradhanuùi sa¤càraõe dçùñàntadàrùñàntikayorvaiùamyamityanirvàhàt; yathà katha¤cinnarvàhe và na svàrasikãti kaùñà yà sa¤càraõasçùñiþ tasyàþ kalpanàdasyotpàdànàd jyàyastvàdanàyasasiddhatvena / aindraü dhanurityàdau arthàpattiþ / aindraü dhanurityàdau mukhyatayà varttamànasya upamàmàtre vi÷eùeõa samàsoktyuddãpakasya prasàdanakriyàdeþ sadbhàvaþ; tasyànubhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** astu vàtra yathàkatha¤citsamàsoktiþ / "netrairivotpalaiþ padmaiþ-" ityàdau cànyagatyasambhavàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) nanu pràcãnoktatvàtkaùñasçùñikalpanàpi kàryyà / ekade÷avivartyupamà tu pràcãnairanuktàpyudàharaõe 'dçùñà nàïgãkarttavyetyata udàharaõe dçùñatvaü dar÷ayitumàha--astu veti / "netrorivotpalai" rityàdau / netraurivotpalaiþ padmairmukhairiva saraþ ÷riyaþ / pade pade vibhànti sma cakravàkaiþ stanairiva // ityatra ekade÷avivartyupamodàharaõe kaùñasçùñiråpagatyantaràbhàvàdityarthaþ / etadanantaraü ca upamàgarbhasamàsoktyasambhavàt / ekade÷avivartyupamaiveti ÷eùaþ påraõãyaþ / na càtràpyutpalairiva netrairityupamànopameyabhàvavaiparãtyaü sa¤càryyatàü kathaü gatyantarabhàva iti vàcyam / tadà saraþ ÷rãùu netràdibodhàt saraþ ÷riya iva nàyikà iti paryavasàne prakràntasaraþ ÷rãvarõanàbhàvàpatteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kiü copamàyàü vyavahàrapratãterabhàvàtkathaü tadupajãvikàyàþ samàsokteþ prave÷aþ / yadàhuþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) nanvevaü "dantaprabhe" tyatra upamàgarbhasamàsoktirnetrairivotpalairityatraikade÷avivartyupamà iti kathamupamàgarbhasamàsoktivilopa ityata àha---ki¤ceti / ## (lo, ë) pratyuta "netrairivotpalai" rityupamàsàdhakasadbhàvàt / yatpunaruktaü ràghavànandaiþ saraþ ÷rãniùñhaü liïgasàmyaü samàsoktiprayojakamiti; tadasat vyavahàrapratãtisàdhakàbhàvàt / liïgasàmyamàtreõa samàsoktipratãtau "dç÷yate sakhi ! ÷ãtàü÷uþ" ityàdàvapyatiprasaïgàt / kintu prastutamapekùyaiva samàsoktiþ kriyate iti svayamanantaramevoktam / tatkathaü yuùmanmate 'pi liïgasàmye samàsoktipratãtiriti cet / samanakàryaliïgavi÷eùaõànàü lakùyeùu dvayoþ trayàõaàü và sadbhàve pràdhànyena vyavahàra iti / yaccoktaü tairapi "netrairivotpalai" rityàdàvutprekùàpi / tadatyantamanucitam / hetvabhàve 'dhyavasànasyànanutthànàt / ki¤caivaü "mukhena kamaleneva vibhàti hariõekùaõà"ityàdàvapi hariõekùaõàyàü nalinãvyavahàrasamàropeõa samàsoktyutprekùayoþ samave÷aþ syàt / etatsarvaü garbhokçtya pràcãnàcàryyasammatiü dar÷ayati--yadàhuriti / ********** END OF COMMENTARY ********** "vyavahàro 'thavà tattvamaupamye yatpratãyate / tannaupamyaü samàsoktirekade÷opamà sphuñà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) vyavahàro 'thaveti / aindraü dhanurityàdau upamànopameyabhàvavaiparãtyasa¤càraõokteþ kaùñasçùñikakalpanàråpaü dåùaõamuktvà aupamyagarbhasamàsoktyaïgãkàre dåùaõàntaraü dadata itãyaü kàrikà / ato dåùaõaàntaratvabodhakamathaveti / yad yasmàt kàvyaliïgàdisàmyahetukasamàsoktau yathàvyavahàrasamàropaþ pratãyate tadvadaupamyagarbhatvamamuùmànna pratãyate / tattasmànnaupamyasamàsoktiraïgãkàryyoti ÷eùaþ / kintu tàdç÷e sthale ekade÷opamà ekade÷avivartyupamaiva sphuñetyarthaþ / tathà caupamyagarbhà samàsoktarnàstyevetyuktam / ## (lo, e) yadyasmàd vyavahàraþ samàsoktivattattvaü råpakavad aupamyena pratãyate / tadaupamyagarbhakasamàsoktirna / ata evàlaïkàrasarvasvakçtàpyuktam / netrairivotpalairityàdau saraþ ÷riyà nàyikàtvapratãtirna samàsoktyà vi÷eùaõasàmyàbhàvàt / tasmànnàyikàtra upamànatvena pratãyate, natu saraþ ÷rãdharmatvena nàyikàtvapratãtiriti / ekade÷avivartinyupamaivopàsyete / etena dantaprabhàpuùpetyàdau padànàmupamànaråpakasamàsasambhavena hariõekùaõàyà latàyà÷ca vi÷eùaõatve sambhavatyapi aindraü dhanurityàdau ca kaùñakalpitoktayuktisadbhàve 'pi coktaprakàreõàva÷yàbhyupagantavyatathaikade÷avivartyupamayaiva vyavahàro yuktaþ / tathàca bhàùaõam-- "arke cenmadhu vindeta kimarthaü parvataü vrajet" iti / ********** END OF COMMENTARY ********** eva¤copamàråpakayorekade÷avivartitàïgãkàre tanmålasaïkare 'pi samàsokteraprave÷o nyàyasiddha eva, tenaupamyagarbhavi÷eùaõotthàpitatvaü nàsyà viùaya iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) upamàyà råpakasya ekade÷avivartitve tulyanyàyàdubhayatraiva samàsoktyaprave÷e tadubhayasandehasaïkarasthale 'pi samàsoktirnàstãtyàha----evaü ceti / nàsyà viùya iti / àsyàþ samàsokterityarthaþ / ## (lo, ai) tanmålasaïkare dantaprabhetyàdau parãteti pàñhe yatpunaruktaü kai÷cit / sandehasaïkare sandehàspadatvenàvyavasthitatvàdråpakopamayorabhàva iti tanna / dvayorapi sàdhakabàdhakàbhàvena paryyante 'pyanyånànatiriktatvena vçttau hi sandehasaïkaràïkàraþ / natu sthàõurvà puruùo veti asaü÷ayavartitvaj¤ànada÷àyàü kvacit kasyacinmithyàtvaü kvacid dvayorapi / anyathà tatra pràcãnoktalaukikahàramudrikàdisaüsçùña mukuñàdyalaïkàrasàdç÷yamanupapannaü syàt / naca sandehasaïkarasya nirvàhaþ ÷akyakriya iti vaktuü na yuktaü, vaicitryasyànubhavasiddhatvàttasyaiva càlaïkàratvàt / ki¤ca kùãranãranyàyena mi÷raõena saïkara iti pràcyàþ / tayo÷ca mi÷raõena caikasya dvayorvà bhàvaþ / kintvatra ekatarini÷cayàbhàvamàtreõa sandehasaïkaravyavahàra ityalaü bahunà / upasaüharati--teneti / asyàþ samàsokteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vi÷eùaõasàmye ÷liùñave÷eùaõotthàpità sàdhàraõavi÷eùaõotthàpità ceti dvidhà / kàryaliïgayostulyatve ca dvividheti catuþ prakàrà samàsoktiþ / sarvatraivàtra vyavahàrasamàropaþ kàraõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) aupamyagarbhatvaü samàsokternirasya caturvidhameva samàsokte råpaü saühçtya vyavasthàpayati---vi÷eùaõasàmye ÷liùñetyàdi / vyavahàrasamàropasyàpyatra càturvidhyaü vaktumàha---sarvatra ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** sa ca kvacillaukike vastuni laukikavastuvyavahàrasamàropaþ, ÷àstrãye vastuni ÷àstrãyavastuvyavahàrasamàropaþ, laukike và ÷àstrãyavastuvyavahàrasamàropaþ, ÷àstrãye và laukikavastuvyavahàrasamàropa iti caturdhà / ## (lo, o) laukike sarvamàrgasàdhàraõe / ÷àstrãye vidyàvyutpattivi÷eùagamye / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra laukikavastvapi rasàdibhedàdanekavidham / ÷àstrãyamapi tarkàyurvedajyotiþ ÷àstraprasiddhatayoti bahuprakàrà samàsoktiþ / diïmàtraü yathà--"vyàdhåya yadvasanam-" ityàdau laukike vastuni laukikasya hañhakàmukavyavahàràdeþ samàropaþ / "yairekaråpamakhilàsvapi vçttiùu tvàü pa÷yadbhiravyayamasaükhyatayà pravçttam / lopaþ kçtaþ kila paratvajuùo vibhakte-- stairlakùaõaü tava kçtaü dhruvameva manye" // atràgama÷àstraprasiddhe vastuni vyàkaraõaprasiddhavastuvyavahàrasamàropaþ / evamanyatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) yairekaråpamiti / parame÷varaü prati kasyaciduktiriyam / akhilàsu vçttiùu saüsàreùu ekaråpamadvitãyaü tvàü pa÷yadbhiryairjanaiþ paratvajuùo bhinnatvaviùayàyà vibhaktervibhàgasya lopaþ kçtaþ / tadaitaddar÷anàd bhedabuddhirna kçtetyarthaþ / taireva tasya ca dhruvaü dhruvatvaü lakùaõaü kçtamityahaü manye / dhruvamiti bhàvapradhànanirdde÷aþ / tvàü kãdç÷am avyayam akùayam, asaükhyatayà saükhyàtuma÷akyatayà pravçttam asaükhyapadànuvçttitvàt / atra ÷liùñavi÷eùaõasàmarthyàdapikàradavyayapratãtiþ / teùàmapi hi akhilapadasàhityena vçttiùu sthiteùvekaråpaü vikàràhityàttadarthe saükhyàràhityam / parasyàþ subvibhakterlopa÷ca kçtaþ iti dhruvaü ni÷citaü manye / ãdç÷aü tvàü pa÷yadbhirvibhaktilopaü kurvadbhiþ càdãnàmãdç÷atvaü lakùaõaü cihnaü kçtamityevaü bhàvaþ / atreti / àgama÷àstraü vedaþ / vyàkaraõaprasiddhaü vastu cakàràdi / tadvad vyavahàra÷ca ÷abdàtmakatvam / ã÷vare tadàropasyàpi ÷abdabrahmàtmakatvàt / evamanyatreti / tatra cànya÷àstravyavahàrasamàropo veda÷àstraprasiddhe vastuni ã÷vare yathà mama / "yasyaujjvalyaü dyutibhiradhikaü vigraheralaïkçtãnàü yatpàdànte laghurapi patat gauravaü samprayàti / chandaþ / siddhàkùaratanurasau sadruõaþ ÷abdamårttiþ puõya÷loko manasi satataü sannidhiü me prayàtu" // ityatra vàkye prastutor'tho yathàsau puõya÷lokaþ parame÷varo me manasi satataü sannidhiü prayàtu / yasya vigrahe ÷arãre 'laïkçtãnàü kaustubhabhåùaõaànàü dyutibhiradhikam aujjvalyaü, yatpàdànte laghurnikçùño 'pi patan gauravaü gurutvam uttamatvaü samprayàti / asau puõya÷lokaþ kãdç÷aþ / chandasi vede siddhàkùararåpà askhalanaråpà tanuryasya tàdç÷aþ sadruõa ai÷varyyaråpaguõavàn / ÷abdamårttidharasyaite viùõoraü÷à iti viùõupuràõam / atra ÷liùñavi÷eùaõairvya¤janayà puõyasyottama÷lokasya kaviriva pratãtiþ / tasyàpi vigrahe samàse 'laïkçtãnàm anupràsopamàdãnàü dyutibhiþ ÷obhàbhiradhikam aujjvalyaü tatpàdasya caturthabhàgasyànte patato laghuvarõasyàpi gurutvam, padàntago gururveti chandaþ--÷àstre uktatvàt / asau chandasànuùñubtvàdicchandasà siddho varõamayamårttiþ / màduryyàdiguõavàn ÷abdàtmaka÷ceti / ## (lo, au) ekaråpaü sanmàtratvenàvikàritvàtpratyayàdivi÷eùàbhàvàdvà / vçttiùu varttante pravarttante àvirbhavantãti vyutpattyà vastuùu strãtvàdiliïgeùu và àvyayaü kùayarahitaü cakàràdika¤ca / asaükhyatayà pravçttamanantapadàrtharåpeõa vivartanàt / ekatràdisaükhyàvirahitvena prasiddhe÷ca / paratvàjuùo bhinnatvabhàjaþ vibhaktervyaktervastuna iti yàvat / lopaþ kçtaþ abhàvo ni÷citaþ / pratyayatvena paràd bhàvinyàþ vibhakteþ avacchàdayati nigåhati / anavacchàditasvaråpam agåóhasvaråpam / pårvàvasthà lokaprasiddhà / yaduktaü caõóãdàsapaõóitairapi "yatràprakçtatàdàtmyena prakçtapratãtistatra råpakam / yatràpakçtavyàpàravataþ prakçtasya svatantrasyaiva pratãtistatra samàsoktiriti spaùñàrthaþ / evaü råpake 'pi vyavahàrasamàropavacanaü ràghavanandànàmapàstam / ********** END OF COMMENTARY ********** råpake 'prakçtamàtmasvaråpasannive÷ena prakçtasya råpamavacchàdayati / iha tu svàvasthàsamàropeõàvacchàditasvaråpameva taü pårvàvasthàto vi÷eùayati / ata evàtra vyavahàrasamàropo na tu svaråpasamàropa ityàhuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ekade÷avivarttiråpakasàmàsoktyorbhedamàha---råpaka iti / ekade÷avivarttiråpake ityarthaþ / aprakçtamàtmasvaråpeti / aprakçtaü vyaïgyaråpaü tat karttç / àtmasvaråpasannive÷eneti / àtmasvaråpasyobhedàropeõa prakçtaü vàcyamavacchàdayatyapahnavaviùayãkarotãtyarthaþ / yathà"làvaõyamadhubhiþ pårõam" ityàdau / iha tviti / svàvasthàvyaïgyasya svaråpaü tatsamàropeõa tadàropeõànavacchàditasvaråpamahnutasvaråpaü tat prakçtaü vàcyam / pårvàvasthàto 'nyàràpitavyaïgyavyavahàraråpakàvasthàto vi÷eùayati àropitavyaïgyavyavahàraü karotãtyarthaþ / ekade÷avivarttiråpake vyaïgyaü råpyaü vàcye àropite yathà vyàdhåya vasanamityàdau vàcye gandhavahena kàmukàbhedàropaþ / kintu kàmukavyavahàrasya ratyarthaü vasanàkùepàliïganaråpavyavahàrasyaivàropo 'tra ityarthaþ / saüvàdamàha---ata evàtra vyavahàreti / vastutastu vyaïgyavyavahàraråpakatvadvayamekade÷avivarttiråpake samàsoktito bhedakam / ********** END OF COMMENTARY ********** upamàdhvanau ÷leùe ca vi÷eùyasyàpi sàmyam, iha tu vi÷eùaõamàtrasya / aprastutapra÷aüsàyàü prastutasya gamyatvam, iha tvaprastutasyeti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) upamàdhvanito 'sya bhedamàha---upamàdhvanàviti / atra ÷leùeõetyeva pàñhaþ, ÷leùàkàre dvayoreva vàcyatvena vyaïgyasyaivàbhàvàt / ÷leùeõa vi÷eùyasyàpi sàmyamityarthaþ / pràmàdikapàñhe tu ÷leùe sati tato vi÷eùyàdisàmyamityarthaþ / tathàpi cakàro nirarthakaþ / aprastutapra÷aüsàto bhedaþ sphuña eva / ## (lo, a) iha càprastupra÷aüsàyàmaprastutavarõanàmukhena prastutapratãtiryuktà tathàca målamantareõàprastutavarõanasyàsambandhapralàpapràyatvàt / iha ca vi÷eùaõànàü varõanãyàrthapratipàdanena prakaraõena niyamite 'pi dvitãyàrthapratãteranubhavasiddheþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "aïgaràja ! senàpate ! droõopahàsin ! karõa !, rakùainaü bhãmàdduþ ÷ànam !" ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) parikaràlaïkàramàha---uktiriti / sàbhipràyatvaü pratãpàdanãyàrthapuùñyàr'thapuùñikàritvam / tacca yadyapuùñàrthadoùatyàgenaiva labhyaü tathàpi vi÷eùaõairityatra bahuvivakùaõàd bahutve vaicitryavi÷eùànubhavàd alaïkàritvam / aïgaràjetyàdikaü karõopahàsino '÷vatthàmna uktiþ / atra pratipàdyaþ karõopahàsaþ tatpuùñikàrãõyetàni sambodhanàni / sàkùàd bhãmena badhyamànasya duþ ÷àsanasya rakùakatvenàïgade÷ançpatitvaü senàpatitvaü mahàvãradroõopahàsitvaü tadà vãrasya yogyamityupahàsaþ spaùñaþ / ## (lo, à) sampriti sàdç÷yamålàlaïkàralakùaõàvasare 'pi vi÷eùaõavicchittihetukatvena samàsoktyanantaraü parikaraü lakùayati--uktiriti / vi÷eùaõairiti bahuvacanasya naikasya dvàbhyàü vi÷eùaõàbhyàmidaü vaicitryam, kintu apuùñàrthadoùaparihàra eveti bhàvaþ / sàbhipràyairgarbhokçtapratãyamànàrthaiþ / iha ca pratãyamànàrthasyàgåóhatve guõãbhåtavyaïgyatà, ato 'syàlaïkàrasya na dhvanitvam / aïgaràjeti / idaü bhãmavacanam / aïgo de÷avi÷eùaþ / atra aïgaràjatvena parakùàrthamadhinàyakatvam / senàpatitvena ràjapåjà / droõopahàsitvena ÷airyyamadaþ pratãyate / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷abdaiþ svabhàvàdekàrthaiþ ÷leùo 'nekàrthavàcanam // VisSd_10.57 //># "svabhàvàdekàrthaiþ" iti ÷abda÷leùàd vyavacchedaþ / "vàcanam" iti ca dhvaneþ / udàharaõam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) artha÷leùàlaïkàramàha---÷abdairiti / ekàrthairityekàrthe eva ÷aktairityarthaþ / anekàrtheti / ÷akyaikabhinno yor'thaþ aparàrthaþ tasya vàcanaü lakùaõayà bodhanamityarthaþ ÷leùàdvyavaccheda iti / ÷leùaþ--÷abda÷leùàlaïkàraþ / atra ÷abdasya svabhàvàdekàrthatvàd vàcanamityanena vya¤janàvyavacchedamàha---dhvaneriti / guõãbhåtavyaïgyasyàpyupalakùaõamidam / ## (lo, i) ÷leùaprakaraõàdatra ÷leùaþ / vàcanamanirddhàritatvena bodhanam / eva¤va ÷abdairitikàrikàpadàrtha ekãbhåya bàdhyabhàvamàpannairiti vi÷akalitànàü bahånàü padàrthànàü tathàvidhàrthabodhanakùamatvàt / naca kasyacitpadàrthavi÷iùñàrthe ÷aktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pravartayan kriyàþ sàdhvãrmàlinyaü harità haran / mahasà bhåyasà dãpto viràjati vibhàkaraþ" // atra prakaraõàdiniyamàbhàvàd dvàvapi ràjasåryau vàcyau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) pravarttayanniti / vibhàkaraþ såryyaþ vibhàkaranàmà ràjavi÷eùa÷ca viràjati / dvayorvi÷eùaõànyàha---pravarttayanniti / kriyàþ àlokasàdhyàþ, pakùebràhmaõàdivarõakriyàþ / haritàü di÷àü, pakùe--diksthitalokànàü màlinyaü tamaþ ÷yàmatàü, pakùedàridryava÷àdanujjvalatàü ca, mahasà jyotiùà, pakùe---÷auryyeõa / atra kriyà ityatra nànekàrthatà / màlinyàdipadatrayasya tvekàrthe ÷aktiranyàrthe lakùaõà, vibhàkaràü÷e tu ÷abda÷leùaþ / atropamàdhvanitvaü vyavacchinatti "anekàrthasya ÷abdasya saüyogàdyairniyantrite' ityatra ÷aktilakùaõàbhyàm anekàrthatàpi parigràhyetyabhipràyeõaivàtropamàdhvanipraktirbodhyà / ## (lo, ã) kriyàþ sandhyopàsanàdyàþ iùñàpårttàdyàþ / màlinyam andhakàramayatvam / duràcàrayogo và / mahasteja utsava÷ca, dãptaþ prakà÷itaþ nirmalãbhåta÷ca vibhàkaraþ såryyaþ / vibhàü karoti vyanaktãte vyutpattyà ràjà ca vibhàyàþ kànteþ kàrakatvàttadà÷rayatvàd vàcyavannirddhàritatvena bodhyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) aprastutapra÷aüsàlaïkàraü pa¤cavidhamàha---kvacidvi÷eùa iti / sakalapa¤camyantapadàrthàd aprastutàt sakalaprathamàntapadàrthaþ prastuta÷ced gamyate budhyate tadà pa¤cavidho 'prastutapra÷aüsàlaïkàra ityarthaþ / anyàpade÷aparibhàùàpyanyatra / ## (lo, u) vi÷e, ityàdãnàü karmapadànàü prastutamiti vi÷eùaõam / sàmànyàdityàdipa¤camyantapadànàmaprastutàditi aprastutàdarthato 'vàcyàt / atra evàprastutasya pra÷aüsàvàcyatayà varõanamityarthàd aprastutapra÷aüsàkhyo 'laïkàraþ / evaü càprastutàt prastutapratãtiraprastutapra÷aüseti sàmànyalakùaõam / tasyà÷coktanayàt pa¤caprakàrateti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam--- "pàdàhataü yadutthàya mårdhànamadhirohati / svasthàdevàpamàne 'pi dehinastadvaraü rajaþ" // atràsmadapekùayà rajo 'pi varamiti vi÷eùe prastute sàmànyamabhihitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tatra sàmànyàdaprastutàt prastutavi÷eùavyaïgyatvamàha---pàdàhatamiti / apamàne 'pi svasthàd dehinaþ tadrajaþ varaü ÷reùñham / yadrajaþ pàdàhataü sad utthàyàbhihantureva mårddhànamadhirohati àrohatãtyarthaþ / atreti sàmànyaü dehisàmànyaü, tadabhidhànàt prastutasyàsmatta ityasya vya¤janetyarthaþ / ## (lo, å) pàdàhatamiti / evaü màghakàvyoktyà ÷i÷upàlaü prati prayàõàbhimukhãkaraõàya ÷rãkçùõaü prati balaràmavàkyam / asmaditi / asmatpadavàcyàþ ÷rãkçùõàdayo hi vàcyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "stragiyaü yadi jãvitàpahà hçdaye kiü nihità na hanti màm / viùamapyamçtaü kvacidbhavedamçtaü và viùamã÷varecchayà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) vi÷eùàdaprastutàt prastutasàmànyavya¤janamàha---stragiyamiti / indumatãbharturnàradãyapàrijàtastrajaü hçdi nidhàyàjasyàyaü vilàpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atre÷varecchayà kvacidahitakàriõo 'pi hitakàritvaü hitakàriõo 'pyahitakàritvamiti sàmànye prastute vi÷eùo 'bhihitaþ / eva¤càtràprastutapra÷aüsàmålor'thàntaranyàsaþ / dçùñànte prakhyàtameva vastu pratibimbatvenopàdãyate, iha tu viùàmçtayoramçtaviùãbhàvasyàprasiddherna tasya sadbhàvaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) atreti / sàmànye hitàhitakàritvàdinà sàmànye vi÷eùaþ / ahitakàrivi÷eùo 'mçtam / arthàntaranyàsàlaïkàrasyàtrànayàprastutapra÷aüsayà niùpàdyatvàdanayoratrànugràhyànugràhakabhàvaråpasaïkara ityàha---evaü ceti / arthàntaranyàso samànyeneti / yastatprabhedaþ sa càtra aprastutapra÷aüsàniùpàdyaþ / tathàhi kiü na hanti ityanena hantçvi÷eùasya strajo hananasàmarthyasattve 'pi hananàbhàve vi÷eùa uktaþ / sa càprastutapra÷aüsàlabhyenàhitakàrisàmànyena ã÷varecchàdhãnàhitakàritvàbhàvaråpa eva sàdharmyàt / samànàrthataþ strajo 'hananaghañitam / ã÷varecchàhitakàriõo 'pyahitakàritvàbhàvàditi pratãteþ / nanu straïniùñhayorahananàmçtabhàvayorapakàrasàmarthye 'pyanapakàritvaråpasàdhanapratibimbanàdatra dçùñàntàlaïkàrasyàpi prasaktirityatastannirasyati---dçùñànta iti / prakhyàtameva prasiddhameva bimbapratibimbatvena vyaïgyasàdharmyeõa / atra tasyeti na dçùñàntàlaïkàrasadbhàva ityarthaþ / tathà ca dçùñàntastu sadharmasya ityatra prasiddhasadharmasyetyarthaþ / ## (lo, ç) àhitakàrivi÷eùo viùaü hatakàrivi÷eùo 'mçtam / aprastutapra÷aüsàmålamutthànabãjam / yasyàrthàntaranyàsasya sàmànyena vi÷eùakçtaþ samarthakatvàt / tasya dçùñàntasya / iha tu viùàmçtatvenàdhyavasànàdati÷ayoktireva / tayo÷ca sàmànyavi÷eùàbhàvaråpeõa vicchittivi÷eùasambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "indurlipta ivà¤janena jaóità dçùñirmçgãõàmiva, pramlànàruõimeva vidrumadalaü ÷yàmeva hemaprabhà / kàrka÷yaü kalayà ca kokilavadhåkaõñheùviva prastutaü sãtàyàþ purata÷ca hanta ! ÷ikhinàü barhàþ saharhà iva" // atra sambhàvyamànebhya indràdigatà¤janaliptatvàdibhyaþ kàryebhyo vadanàdigatasaundaryavi÷eùaråpaü prastutaü kàraõaü pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) aprastutàt kàryyàt prastutakàraõavya¤janamàha---indurliptaiveti / vadanàdisaundaryyavatyàþ sãtàyàþ purataþ / indvàdayo nikçùñà iti samudàyàrthaþ / tatra sãtàyàþ vadanàpekùayà indoþ, ca¤calanayanàpekùayà mçgadç÷aþ, aruõàdharàpekùayà vidrumasya, aïgagauratvàpekùayà hemaprabhàyàþ, madhurasvaroccàrakakomalakaõñhàpekùayà tàdç÷asvaroccàrakakokilakaõñhasya, ke÷àpekùayà ÷ikhibarhasya ca nikçùñatà pratipàdakavi÷eùaõànyutprekùyante / indurlipta iveti / jaóità cà¤calyarahità, pramlànàruõimeva àruõyamlànivat / kàrka÷yaü madhurasvaroccàraõàsamarthakàñhinyam / prastutaü sthitaü tayaiva janitaü và / tacca kalayàpi càlpabhàvenàpi kokilayàpi ki¤cin madhurasvaroccàraõàt / barhàþ sagarhàþ sanindàþ / hantetãndvàdãnàmapakarùàt khede sãtàyà utkarùàddharùe và / sambhàvitebhya utprekùitebhyaþ / kàraõaü pratãyate / ityutprekùàkàraõatvena kàraõatvaü bodhyam / ## (lo, é) indurityàdi / vadanàdãtyàdi÷abdena ãkùaõàdharakàntivacana ke÷asaügrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** gacchàmãti yathoktayà mçgadç÷à niþ ÷vàsamudrekiõaü tyaktvà tiryagavekùya bàùpakaluùenaikena màü cakùuùà / adya prema madarpitaü priyasakhãvçnde tvayà badhyatà- mitthaü snehavivardhito mçga÷i÷uþ sotpràsamàbhàùitaþ" // atra kasyacidagamanaråpe kàrye kàraõamabhihitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) aprastutakàraõàt prastutakàryyavya¤janamàha---gacchàmãti / tvaü kiü prasthànanivçtto 'sãti pçcchantaü prati prasthànapravçttasyoktiriyam / udrokiõamudbhañaü niþ ÷vàsam muktvà bàùpakaluùeõaikena cakùuùà màü tiryyagavekùya ityanvayaþ / snehavivarddhitasya mçga÷i÷oþ svasminnarpitasya premõaþ priyasakhãvçnde vivandhopade÷asya maraõasåcanàya sochvàsaü prodgatasya mamàbhàùaõakriyàvi÷eùaõam / atra kasyaciditi / gamananivçttasya nàyakasyetyarthaþ / prastuta iti / kasyacit pra÷nàt prastuta ityarthaþ / kàraõaü nàyikàyàþ svamaraõasåcanam / ## (lo, ë) atreti / kasyàcid arthàt kenacit kuto na gato 'sãti pçùñasyàprastutenàbhidhàtumucitatvàt / kàraõamagamanasyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tulye prastute tulyàbhidhàne ca dvidhà ÷leùamålà sàdç÷yamàtramålà ca / ÷leùamålàpi samàsoktivadvi÷eùaõamàtrasya ÷leùe ÷leùavadvi÷eùyasyàpi ÷leùe bhavatãti dvidhà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) samàtsamamiti / pa¤camaprakàrasya traividhyaü vaktumàdau dvaividhyamàha---÷leùamålà sàdç÷yamålatà ceti / ÷leùamålà ca dvidhà bhavatãtyàha---samàsoktivaditi / samàsoktau hi vi÷eùyasyàpi ÷leùa upamàdhvanitvàpattyà na vi÷eùye ÷leùaþ / prakàràntaramàha---÷leùavaditi / ÷abdàlaïkàravi÷eùyavadityarthaþ / "pratikålatàmupagate hi vidhau" iti vi÷eùyapadepi ÷leùaç / ## (lo, e) ÷leùamåleti / ÷leùor'tha÷leùàbhàsaþ prastutasya gamyatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "sahakàraþ sadàmodo vasanta÷rãsamanvitaþ / samujjvalaruciþ ÷rãmàn prabhåtotkalikàkulaþ" // ## (lo, ai) àmodaþ atinirhàrã gandhaþ, harùa÷ca / utkalikà udgatakoraka utkaõñhà ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vi÷eùaõamàtra÷leùava÷àdaprastutàtsahakàràtkasyacitprastutasya nàyakasya pratãtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra vi÷eùaõamàtra÷leùe àha---sahakàra iti / sahakàra àmravçkùo vasanta÷rãsamà÷ritaþ sana prabhåtàbhirbahubhirudgatàbhiþ kalikàbhiþ mukulaiþ àkulo vyàptaþ san sadàmodo vidyamànottamagandhastata eva samujjvaladãptistata eva ÷rãmàü÷va / atreti / nàyako 'pi vasantalakùmyà'÷ritaþ san àmodena harùeõa samujjvale samyak ÷çïgàre ruciryasya tàdç÷aþ / "÷çïgàra÷ucirujjvalaþ" ityamaraþ / ÷rãmàn ata evotkalikayà utkaõñhayànvitaþ / "utkaõñhotkalike same " iti koùaþ / kasyaciditi / uktavi÷eùaõavata ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "puüstvàdapi pravicaledyadi yadyadho 'pi yàyàdyadi praõayane na mahànapi syàt / abhyuddharettadapi vi÷vamitãdç÷ãyaü kenàpi dikprakañità puruùottamena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vi÷eùyapada÷leùe tvàha---puüstvàditi / sapatnàpahçtaü ràvyaü yena kenàpi prakàràntareõoddharttuü ka¤cidràjànamupadi÷ataþ kasyaciduktiriyam / kenàpyanirvacanãyena puruùottamena nàràyaõena ãdç÷ãtyevaüprakàrà iyaü dik ayaü prakàraþ prakañità dar÷ità / kãdç÷ã digityatra àha---puüstvàditi / puüstvàt puruùabhàvàd yadi pravicaled yadi syàttadapi vi÷vaü saüsàramuddharet / purà hyasuràhçtaü ràjyaü mohinãråpà kanyà bhåtvà nàràyaõenoddhçtam / tathà yadyadho 'pi yàyàttapãtyarthaþ---purà varàhamårttyà pàtàlaü gatvà tena pçthivyà uddhçtatvàt / tathà yadi praõayane yàcane yàcananimitte na mahàn laghuþ syàt tadapãtyarthaþ / validaityàpahçtaràjyasya uddharaõàya tena vàmanãbhàvaråpalaghutvapràptoþ / evaü ca tvayàpi puruùa÷reùñhena puüstvàt pauruùàccalanenàpi nikçùñatàpràptiråpatàdhaþ pàtenàpi yàcanàrthaü laghutvapràptyàpi sapatnàpahçtaü ràjyamarjyatàmiti prakçtavya¤janà / ## (lo, o) puüstvàditi / aprastutavàsudevapakùe, puüstvàt pravicalanamamçtahàraõakàle strãråpadhàritvàd adhogamanaü nãcatàpràptiþ / praõayane prãtiviùaye mahàn uttamo yadi na syàt / puruùottamena puruùa÷reùñhena / ********** END OF COMMENTARY ********** atra puruùottamapadena vi÷eùyeõàpi ÷liùñena pracuraprasiddhyà prathamaü viùõureva bodhyate / tena varõanãyaþ ka÷citpuruùaþ pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) pracuraprasiddhyà prathamamiti / tena tulyakàlabodha÷leùàvyapade÷aþ / idamupalakùaõam / aprastute÷varasyaiva prathamaü bodhitatvàt tàtparyyàcceti bodhyam / ## (lo, au) ÷liùñena dvyarthena / pracuraprasiddhyeti / sàmagrãva÷àtprakaraõamapàsyaikade÷aprasiddheþ samudàyaprasiddhirgarãyasãti nayeneti bhàvaþ / yatpunaruktaü ràghavànandaiþ puüstvàdi÷abdànàmatra bhagavantaü pratyadhikànvayitvamiti tanna, pramàõaàbhàvàt / pratyuta prakaraõe varõanãyàrthaniyamàcca / ********** END OF COMMENTARY ********** sàdç÷yamàtramålà yathà-- ## (lo, a) sàdç÷yamàtramålà natu vi÷eùaõàdidvyarthatàhetukà / ********** END OF COMMENTARY ********** "ekaþ kapotapotaþ ÷ata÷aþ ÷yenàþ kùudhàbhidhàvanti / ambaramàvçti÷ånyaü harahara ÷araõaü vidheþ karuõà" // atra kapotàdapratustàtka÷citprastutaþ pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) eka iti / potaþ ÷i÷uþ / kùudhetitçtãyàntam / atreti / ka÷icidatra bahudasyuveùñitaþ palàyanàsamartho vidhikaruõà÷araõaü pràpto bodhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü ca kvacidvaidharmyeõàpi bhavati / "dhanyàþ khalu vane vàtàþ kahlàraspar÷a÷ãtalàþ / ràmamindãvara÷yàmaü ye spç÷antyanivàritàþ" // atra vàtà dhanyà ahamadhanya iti vaidharmyeõa prastutaþ pratãyate / vàcyasya sambhavàsambhavobhayaråpatayà triprakàreyam / tatra sambhave uktodàharaõànyeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) dhanyà iti / vanapreùitaràma÷okàkulasya da÷arathasyoktiriyam / sambhaveti / sambhavasambhavaü sambhavàsambhavaü ceti pakùatrayam / ## (lo, à) ubhayaråpatà, aüsataþ sambhavitvàdaü÷ata÷càsambhavitvàdayamalaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asambhave yathà-- "kokilo 'haü bhavàn kàkaþ samànaþ kàlimàvayoþ / antaraü kathayiùyanti kàkalãkovidàþ punaþ" // atra kàkakokilayorvàkovàkyaü prastutasyàdhyàropaõaü vinàsambhavi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) asambhave vyaïgyasya vàcye àropaþ / kokilo 'hamiti / kàkalã madhuràsphuñadhvaniþ / "kàkalã tu kale såkùme dhvanau tu madhuràsphuñe' iti koùaþ / vàkovàkyamiti / kokilasyaiva vàcyamidam / tatkathamuktipratyuktiråpaü vàkovàkyamidamantarakathanàya madhyasthàvalambanàt, kalahatvapràptau kàkasyàpi kokilasàmyokteràkùepàt / prastutàdhyàropaü vineti / aprastute kokile vàcye prastutasya vyaïgyasyàdhyàropaü vinetyarthaþ / naca vàcyàrthabodhe tatkathamaprastute vàcye tadàropa iti vàcyam / kokilasyoktyasambhavàttadvyaïgyasyàpyuktiyogyasya puruùasya smaraõàttadàropasambhavàt va÷càttu vya¤janayà puruùavi÷eùabodhe 'pyanupapattyabhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayaråpatve yathà-- "anta÷chidràõi bhåyàüsi kaõñakà bahavo bahiþ / kathaü kamalanàlasya mà bhåvan bhaïgurà guõàþ" // atra prastutasya kasyacidadhyàropaõaü vinà kamalanàlànta÷chidràõàü guõabhaïgurãkaraõe hetutvamasambhavi / anyeùàü tu sambhavãtyubhayaråpatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) anta÷chidràõãti / atreti / atra anta÷chidràdimattvaü yat kamalanàlasya vàcyaü tatrànta÷chidrasya tantubhaïge hetutvaü na sambhavati tadàha---chidràõàmiti / anyeùàntviti / kaõñakànàmityarthaþ / kaõñakaistantucchedanasambhavàt / tathà chidràü÷a eva nirguõasya kaõñakatulyaparijanavata÷ca prastutapuruùasya tatràropaþ / natu kaõñakànàmaü÷a iti bhàvaþ / ## (lo, i) anta÷chidràõi madhye chidràõi kuñumbasudu÷caritàni ca / kaõñakàþ såkùmà avayavàþ matsariõa÷ca / bhaïguràþ chiduràvina÷varà÷ca / guõàþ såtràõi / ÷ilpàdi gauravàdi÷ca / asambhavisåtropade÷atà teùàü pçthaktvàt / sambhavi uddhriyamàõe såtre tat sãmni chedadar÷anàt / iha ca--- aïga dehi lihiõa mà api javappasi paravaiü ppãnaü yeuü / amaõóe kohalie a¤jukalliü pi puü vahiüsi / atra nàprastutapra÷aüsà vyaïgyasya vàcyàdadhikamàsvàdyatvena dhvanitvàt; vyaïgysya vàcyàdapràdhànya eva etadalaïkàràbhyupagamaþ / yatra punaraprastutapra÷aüsàïgãkàre ràghavànandamahàpàtrairaprastutàrthavyaïgyo vyaïgya iti muhurmuhurabhidhatàü dhvanikàraprabhçticaõóodàsapaõóitànàmàcàryaõàü granthajàtamatraiva ca sàhityadarpaõe "lakùaõàmåladhvaniparãkùàvasare pradar÷itam, "kvacid bàdhyatayà khyàti' rityàdi÷àstravidàü vacanamanàlocya lakùaõàjãvitamityabhidhàyaitadudàharaõe sulakùyo lakùya ityutku÷yate teùàü kasyacid durmedhasaþ pralapitenava¤citànàü matamatitucchataraü pårvapakùatayà likhitamàtmano durmatitvaprakañanàya / iha pàdàhataü yadutthàyetyàdau "kvacid bàdhyatayà khyàtiþ, ityàktanayena "bhrama dhàrmika' ityàdivat "dçùñiü he prative÷inã' tyàdivacca lakùaõà màstu "kokilo 'ha' mityàdau vàcyasyàsambhavitve anta÷chidretyàdàvavayavasyàsambhavitve kathaü na lakùaõeti / atrocyate, yatra khalu kokilo 'hamityàdau vàkyabodhastatrotpatsyamànànvayabàdhahetukà kathaü lakùaõà ? yacca taireva dar÷itam / ÷rutànvayàdanàkàïkùamityàdi / ki¤càtrodàharaõe anta÷chidràõãtyàdau và yadi lakùaõà tadà ÷uddhà gauõã và, nàdyà / tasyàþ sàdç÷yetarasambandhamålatvàt / yadi dvitãyà sàpi sàropà sàdhyavasànà và, nàdyà viùayasya nirgorõatvàt / dvitãyà ced ati÷ayoktirastu kimalaïkàràntarakalpanayà / kathaü và padamàtrànvayabodhahetukàyà vàkyabodhe prave÷aþ / iha khalu prabhuprabhçtiùu kenacid abhisandhànena karttavyor'thastàtparyyam, gopanenàbhimatakàryyanivedane / ata evàtra samàsoktivad vyavahàrasamàropa iti pràcyàþ / tathàhi "ayaü ratnàkaro 'mbhodhirityasevi dhanà÷aye' tyàdau prakçtaràjaviùayako 'mbhodhivyapade÷aþ prakçtena tanniùñhasu÷abdapratipàdanàllakùyagàmbhãryyàdiguõàdyati÷ayasya lakùaõàphalasya pratipattaye kintu abhilaùitaü tatsevàrthaü vàcyàrthamalabdhvà pratyutàniùñhapràpteþ / su÷abdaracanàyà evaü kokilo 'hamityàdàvapi kutracitkokilavyapade÷aþ / kasmiü÷cit prastute mahàpuruùe hãnasya matsaro na yukta iti bodhanàya tulye 'prastute tulyàbhidhàne ca lakùaõàyàü "jaü de lihiõa mà asãtyàdau suprasiddhe tairabhyupagate vya¤janàviùayatve 'pi lakùaõà syàt / anta÷chidràõãtyàdau apyanta÷chidràdãnàü kamalanàlaguõabhaïgurãkaraõàderasambhavàt kathamanvayopapattiriti cet, atràhu÷caõóãdàsapaõóitàþ "atra bàhyasya prastutaparatvàt pràrambhàt prakçtyaiva vàcyàrthavelay tatsamarpaõena pratãterna dåùyata iti / " ata evàtra sarveùvapi bhedeùu prastutàbhidhànasya yuktatàprakà÷anàyàlaïkàrasarvasvakçtàpyuktam / "ihàprastutavarõanamevàyuktamaprastutatvàt / prastutaparatve tu kadàcit yuktaü syàditi / yadi "cànta÷chidràõã' tyàdau lakùaõà tadà tatra mukhyàrthabàdhe vàkyàrthànvayopapàdakaü kiü nàma lakùyate kuñumbe du÷caritànãti råpo 'prastutor'tha÷cet tasyàpi na kamalanàlabhaïgurãkaraõamapàstam / yaccaiùàü mànyànàü mate bahutaramaskhalitamavadhàryyàpi ki¤cit ki¤cideva dåùaõamuddhuùyate tatra dhvanikàraprabhçticaõóãdàsapaõóitàcàryavaryaprayatnapraõãtavimalataraprameyajàtabhaïgabhãruõà tadatikùamadhvamavidhvastabuddhayo vibhudhàþ / yacca taireva--- "kà tvaü kuntalamallakãrttirahaha kvàpi sthità na kvacit sakhyastàstava kutra kutra vada vàg lakùmãrucaþ samprati' vàgàptà caturànanasya vadanaü lakùmãrmuràreruraþ- kàntirmaõóanamaõóalaü mama punaþ nàdyàpi vi÷ràmabhåþ / ' iti kvacit pra÷rottarikayà kalpayitvà "varõanãyasya le÷oddiùñasya lakùyate" ityaprastutapra÷aüsàdivi÷eùasya lakùaõaü likhitvà tadudàharaõatvena dar÷itaü tadasmàbhirupekùaõãyam / atra hi pra÷rottarikàbhàvena bhavane vastuùu na vyavahàrasamàropeõa samàsoktiü prayojayati / vàcyor'tho dvividhaþ, svataþ sambhavã prauóhaktisiddha÷ceti prasiddham / tatra prauóhoktisiddhàrthasyàlaïkàratve "sajjai surai " ( hi ) màso ityàdyarthànàmàpyalaïkàratvaprasaïgaþ / kuntale÷varasya vàgàdãnàü caturànanàdigamanena "yo 'nubhåtaþ kuraïgàkùyà" ityàdivannidar÷anà iha / hyadhyavasàyasya siddhetvana nirde÷àt ÷abdamålàti÷ayoktyalaïkàraparikalpanam / tathàpyatra nidar÷anàvivekaprastàve uktam---upamàparikalpanaü nidar÷aneti lakùaõe upamàpadaü sàdç÷yamàtravàcakamiti / ata evàlaïkàrasarvasvakçtàpyuktam / sambhavatàsambhavatà và vastusambhandhena gamyamànaü pratibimbakaraõaü nidar÷aneti / tathàca padbhyàü haüsagatirityàdau so 'pi tadànanarucamityàdau ca pratikalpanà / "marakatamayamedinãùu bhànostaruviñapàntarapàtino mayåkhàþ / avanata÷itikaõñhakaõñhalakùmãmiha dadhati sphuritàõureõujàlàþ" // ityatra ca tathàbhåtabhåmiùu avanata÷itikaõñhakaõñhànàü sambhavàpatteþ utprekùàkalpane prakçtodàharaõaü vàti÷ayoktikalpane nidar÷anàyàü na virodhaþ / ki¤ca ekaikasya vàgàde ràjani caturànanàdau ca bhavanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** asyà÷ca samàsoktivad vyavahàrasamàropapràõatvàcchabda÷aktimålàdvastudhvanerbhedaþ / upamàdhvanàvaprastutasya vyaïgyatvam / evaü samàsoktàvapi / ÷leùe tu dvayorapi vàcyatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) nanu "panthia" ityàdau yaþ ÷abda÷aktimålo vastudhvaniruktastatra upabhogakùamatve sati yatsthityanumitiråpaü vastuvyaïgyamuktaü tatra vaktryà udde÷yatvena tadeva prastutaü vàcyàrthastvaprastutaþ / tathà ca tatràprastutapra÷aüsàtvamevàpatitamityatastato 'syà bhedamàha / vastudhvanau tathà sthityanumatirvyaïgyà / na tatra vàcyasya vyavahàrasya vyaïgyapuruùàdau samàropasya pràõatvàcca tatkàrakatvàdityarthaþ / atra ca ÷abda÷aktimålàdityupalakùaõam / "dçùñiü he prative÷inã" tyàdàvapi yadbhàvinakhakùatagopanaü vyaïgyam, tadapi vaktryà udde÷yatvena prastutam / vàcyor'tho 'prastutastatràpyeva masyàþ prasaktirevaü samàdhànaü ca bodhyam / upamàdhvanau samàsoktau ÷abda÷leùàlaïkàre tasyàþ prasaktireva nàstãtyàha---upamàdhvanàviti / atra hyaprastuto vàcyaþ / upamàdhvanisamàsoktau càprastuto vyaïgya eveti tayornàsyàþ prasaktiþ / ÷leùe 'pi nàsyàþ prasaktirityàha / ÷leùeõàprastutavya¤janatve sati hyaprastutapra÷aüsà / ÷leùe tu dvayorapyarthayorvàcyatvamityarthaþ / ## (lo, ã) samprati sumativedyamasyà dhvanyalaïkàravivekaü dar÷ayati--asyà÷ceti / asyàþ aprastutapra÷aüsàyàþ ÷abda÷aktimålàd vastudhvanerbhedaþ / tathàhi "bhuktimuktikçdekànta" ityàdau yadàgama ityatra sacchàstre na sata àgamanaråpasyàrthasya vyavahàraþ samàropyate, kintu rahasyagopanàrthameva vdyarthapadapayogaþ, tato 'sà bheda iti bhàvaþ / vàcyatvamanirddhàritatveneti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## (lo, u) vyàjastutirityalaïkàranàma / vyaïgyahetukavaicitryasàråpyàdaprastutapra÷aüsànantaramasyà lakùaõam; asyà÷ca stutinindayoþ sàmànyavi÷eùakàryakàraõatulyàbhàvàdaprastutapra÷aüsàto bhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nindayà stutergamyatve vyàjena stutiriti vyutpattyà vyàjastutiþ / stutyà nindàyà gamyatve vyàjaråpà stutiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) vyàjastutyalaïkàramàha---uktà vyàjeti / vàcyàbhyàmiti / yadyapi bakùyamàõodàharaõayornindàstutyorekasyàpi vàcyatvaü tathàpi nindàstutiprayojakàrthàbhyàü vàcyàbhyàmityarthaþ / gamyatve vyaïgyatve nindàvyàjena stutau vyàjanindàtvena vyàjastutiparayogàrthasambhavàt samàsadvayenobhayatra tatpadàrthaü ghañayati---nindayeti / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "stanayugamuktàbharaõàþ kaõñakakalitàïgayaùñayo deva ! / tvayi kupite 'pi pràgiva vi÷vastà dviñstriyo jàtàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) atra nindàvyàjena stutimàha---staneti / he deva tàþ prasiddhàþ tava vairistriyaþ tvayi kupite pràgiva vi÷vastàþ / akopada÷àyàmiva kopada÷àyàmaikyaråpamàha---stanayugeti / muktàracitàbhàraõàþ / akopada÷àyàü dçùñatvena kaõñakairvyàptàïgayaùñayaþ kopada÷àyàü tu bhayena kaõñakavanaprave÷àttàdç÷àstathàkopada÷àyàü vi÷vastà abhãtà kopada÷àyàü tu vi÷iùñamadhikaü ÷vastaü ÷vàso yàsàü tàdç÷àþ, cintayà dãrghaniþ-- ÷vàsàt / sarvatraiva ÷abdavàcyatvena pràktulyatvam kope 'pi akopakàlãnàvasthàto 'vi÷eùànnindà / ÷liùñapadadvitãyàrthena tu stutiþ / ## (lo, å) muktetyatra muktàni tyaktani, pakùe---mauktikamayànyàbharaõàni yasyàm kaõaañakastatra latàgataþ prasiddhaþ, lomà¤ca÷ca / vi÷vastà vidhavà vi÷vasayuktà÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü mama // "vyàjastutistava payoda ! mayoditeyaü yajjãvanàya jagatastava jãvanàni / stotraü tu te mahadidaü ghana ! dharmaràja- sàhayyamarjayasi yatpathikànnihatya" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) stutyà nindàmàha---vyàjastutiriti / he payoda ! yajjagataþ jãvanàya tava jãvanàni jalàni iyaü tava mayà vyàjastutirmirthyàstutirevodità / ito 'dhikastutisattve iyaü na stutirapyastutirevetyarthaþ / adhikàü stutimàha---stotrantu te iti / he ghana ! yat pathikàni virahaõo nihatya dharmaràjasya yamasya sàhàyyaü mahimànamarjayasi idaü tu te mahatstotraü dharmaràjasya tulyakarma lokamàraõakàritvena màhàtmyàdhikyàttadviruddhajagajjãvakàritve, natu tàdç÷amàhàtmyam / atra pathikamàrakatvena nindà / atra stutervàcyatve 'pi stutiprayojakàrthaparatayà yatstutipadaü vyàkhyàtaü tadudàharaõàntarasaügrahàya / yathà "dànàt pra÷aüsàü pràpto 'si karõedànãü tu saügaràt / apakramya ya÷o dattvàraye pràptastato 'dhikà"miti karõaü prati a÷vatthàmna uktau stuteravàcyatà / ## (lo, ç) jãvanàni jalàni pràõa÷ca / ghanaü nirantaram / dharmaràjo yama÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) paryàyoktàlaïkàramàha---paryàyoktamiti / gamyaü vyaïgyaü tacca prastutasya kàraõaråpaü bodhyam bhaïgyà prastutamapi kàryakathanaråpaü bhaïgyabhidhãyate pratipàdyate / vya¤janayaiveti ÷eùaþ / natu ÷aktyà bodhyata ityarthaþ / prastutakàryeõa prastutaü kàraõaü yadà vyajyata ityarthaþ / kàraõavya¤jakakàryaråpàyàmaprastutapra÷aüsàyàü tu aprastutena kàryeõa prastutaü kàraõaü vyajyate iti bhedo vakùyate yathà "indurlipta ivà¤janena" ityàdau / ## (lo, é) samprati vyaïgyavicchittiprakaraõaprasaktaü paryàyoktaü lakùayati---paryàyoktamiti / bhaïgyà camatkàranipuõavicchittyantarà÷rayeõa vyaïgyam abhidhãyate bodhyate kàryàdidvàreõetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "spçùñàstà nandane ÷acyàþ ke÷asambhogalàlitàþ / sàvaj¤aü pàrijàtasya ma¤jaryo yasya sainikaiþ" // atra hayagrãveõa svargo vijita iti prastutameva gamyaü kàraõaü vaicitryavi÷eùapratipattaye sainyasya pàrijàtama¤jarãsàvaj¤aspar÷anaråpakàryadvàreõàbhihitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) spçùñàstà iti / ÷acyàþ ke÷asambhogalàlitàstàþ prasiddhàþ pàrijàtasya ma¤jaryo yasya iyagrãvasya nçpasya sainikairnandane vane sàvaj¤aü spçùñà ityarthaþ / atreti / gamyaü vyaïgyaü kàraõaråpaü sàvatrama¤jarãspar÷asya abhihitaü vya¤janayà pratipàditam / varõanãyasyeti / hayagrãvançpasyetyarthaþ / tatprabhàvenaiva sàvaj¤ama¤jarãspar÷àt / ## (lo, ë) ke÷asambhogalàlitàþ ke÷asaüyamaparicitàþ / kàryadvàreõoktaü pàrijàtama¤jarãspar÷asya svargavijayànatiriktatvàt / vaicitryavi÷eùa÷càtra svargo vijita iti pratipàdanàllabhyo 'nubhavasàkùikaþ / evam yaü prakùya ciraråóhàpi nivàsaprãtirujjhità / madenairàvaõamukhe mànena hçdayaü hareþ" // ityatra madamànayorvinà÷a eva tayornivàsaprãtiparityàga iti paryàyoktam / evaü ca yadeva gamyate tasyaivàbhidhàne paryàyoktamiti bhàvaþ / taduktaü kàvyaprakà÷akçtà "yadevocyate tadeva vyaïgyaü yathà tu vyaïgyaü na tathà ucyate" iti paryàyoktalakùaõavyàkhyàne / ayaü ca kvacitkàraõena vàcyena kàryasya gamyatve 'pi sambhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** na cedaü kàryàtkàraõapratãtiråpàprastutapra÷aüsà, tatra kàryasyàprastutatvàt ; iha tu varõanãyasya prabhàvàti÷ayabodhakatvena kàryamiti kàraõavatprastutam / eva¤-- "anena paryàsayatà÷rubindån muktàphalasthålatamàn staneùu / pratyàpatàþ ÷atruvilàsinãnàmàkùepasåtreõa vinaiva hàràþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ÷lokàntareõàpi prastutakàryeõa prastutakàraõavya¤janàdidànãmalaïkàraü dar÷ayati---evaü ceti / patiüvaràmindumatãü dhàtryà uktiriyam / anena ràj¤à ÷atruvilàsinãnàü staneùu muktàphalavat sthålatamàn a÷rubindån paryàsayatà pàtayatà àkùepasåtreõa grathanasåtreõavinaiva hàràþ pratyarpitàþ a÷rubindava eva hàrà kçtà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra varõanãyasya ràj¤o gamyabhåta÷atrumàraõaråpakàraõavatkàryabhåtaü tathàvidha÷atrustrãkrandanajalamapi prabhàvàti÷ayabodhakatvena varõanàrhamiti paryàyoktameva / "ràjan ràjasutà na pàñhayati màü devyo 'pi tåùõãü sthitàþ kubje bhojaya màü kumàrasacivairnàdyàpi kiü bhujyate / itthaü ràja÷ukastavàribhavane mukto 'dhvagaiþ pa¤jarà- ccitrasthànavalokya ÷ånyavalabhàvekaikamàbhàùate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) aprastutakàryeõa prastutakàraõavya¤janaråpàyà aprastutapra÷aüsàyà udàharaõaü "ràjan ràjasutà ityàdika "kàvyaprakà÷akçtà dattam; tatràpi kàryasya prastutatvameveti kecidàhuþ taddar÷ayitumàha---ràjanniti / ÷atrujayodyataü ràjànaü prati tadamàtyasyoktiriyam / tavàrayaþ palàyitàþ / tatpurãmadhyenaiva varttma pravçttam / atau'dhvagaiþ pa¤jarànmukto ràja÷ukastadãya÷ånyavacbhau citralikhitàn ràjàdãnavalokya ekaikamitthamàbhàùata ityarthaþ / kimàbhàùata ityatràha---ràjanniti / devya iti sambodhanaü yåyamapi tåùõãü sthità ityarthaþ / na tu ràj¤a iyamuktirekaikabhàùaõànupapatteþ / kubjà ÷ukabhojananiyuktà kàcid ràjakumàrã / sacivabhojanakàle tadbhojananiyamàt pçcchatikumàreti / ## (lo, e) kubjà antaþ puravçddhàþ / kumàrasacivàþ kumàràõàü bàlamitrabhåtàþ ÷i÷avaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prasthànedyataü bhavantaü ÷rutvà sahasaivàrayaþ palàyità iti kàraõaü prastutam / "kàryamapi varõanàrhatvena prastutam" iti kecit / anye tu--"ràja÷ukavçttàntena ko 'pi prastutaprabhàvo bodhyata ityaprastutapra÷aüsaiva" ityàhuþ, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) keùà¤cinmate atràripalàyanaråpaprastutakàraõasya kàryaü ÷ukabhàùaõaprastutameveti taddar÷ayati---atreti / kàvya prakà÷akçdabhipràyaü dar÷ayati---anye tviti / ràja÷ukavçttànteneti / ÷atrumàraõakàryà÷rubindupàtanavat ÷ukàbhàùaõasya ÷atrupalàyananiyatakàryatvàbhàvena sambhodhyaràjaprabhàvabodhakatvàbhàvàdityarthaþ / mahàmàrãva÷àdapi tatpura÷ånyatvasambhavàditi bhàvaþ / palàyanakàryatvàbhipràyeõatvamàtyena kathanamupapadyate eva / vastutastu amàtyavàkye prastutatvamakhaõóanãyameva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) aùñavidhamarthàntaranyàsàlaïkàramàha---sàmànyaü veti / sàmànyabhuktvà vi÷eùeõa, evaü, vi÷eùaþ sàmànyena, evaü kàryaü kàraõena kàraõaü và kàryeõa samarthyate ucitatvena pratipàdyate ityarthaþ / uktaü yat sàmànyaü tadvi÷eùe tathàtvadar÷anàducitamiti bodhanaü samarthanarãtiþ / iti caturvidhaü samarthanaü samarthyasamarthakayoþ sàdharmyeõa tayoþ parasparavaidharmyaråpeõetareõa vetyàto 'ùñadhetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "bçhatsahàyaþ kàryàntaü kùodãyànapi gacchati / sambhåyàmbhodhimabhyeti mahànadyà nagàpagà" // atra dvitãyàrdhagatena vi÷eùaråpeõàrthena prathamàrdhagataþ sàmànyor'thaþ sopapattikaþ kriyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tatra sàmànyasya vi÷eùeõa samarthanaü sàdharmyeõàha---bçhaditi / kàryàntamudde÷yakàryàntam / kùodãyàn kùudraþ / mahànadyà sambhåya militvetyarthaþ / nàgàpagà pàrvatãyàlpanadãnirjharaþ / atra dvitãyàrdheti / kùudravi÷eùo nagàpagà tadråpeõàrthenetyarthaþ / sàmànyor'thaþ kùudrasàmànyaråpaþ / atra kàryàntagàmitvaü dvayoþ sàdharmyam / sopapattika iti / upapattiraucityam tadvi÷iùñatvena pratipàdyata ityarthaþ / yadyapi kùudrasàmànyasya nedç÷aü samarthanamucitamityapratãteþ tathàpi kàryàntagamanavi÷iùñasya tasya tat samarthanaü vi÷eùaõàü÷amàdàyeti bodhyaü savi÷eùaõe vidhiniùedhàviti nyàyàt / evamuttaratràpi / atra ca kùudravi÷eùasya nagàpagàyàþ kàryàntagàmitvadar÷anàt kùudrasàmànyasya kàryàntagàmitvamaucityena sambhavatãti pratãtiþ / evaü sarvatra / ********** END OF COMMENTARY ********** "yàvadarthapadàü vàcamevamàdàya màdhavaþ / viraràma mahãyàüsaþ prakçtyà mitabhàùiõaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sàmànyena vi÷eùasamarthanaü sàdharmyeõàha---yàvadartheti / ÷raãkçùõasyoktivirativarõanamidam / yàvàn vivakùitor'tho yasya tàdç÷àpadàmityarthaþ / mahãyàüso mahàntaþ / atroktivirati vi÷iùñaþ ÷rãkçùõe vi÷eùaþ / mitabhàùitve vi÷iùñà mahàntaþ sàmànyam / bhàùàviràmaþ sàdharmyaü mitabhàùitve 'syàpi bahubhàùàviràmaråpatvàt / kçùõavi÷eùasya bhàùàvirateþ samarthanamevatasya sagarthanam / ********** END OF COMMENTARY ********** "pçthvi ! sthirà bhava bhujaïgam ! dhàrayainàü tvaü kårmaràja ! tadidaü dvitayaü dadhãthàþ / dikku¤jaràþ ! kuruta tatnitaye didhãrùàü àryaþ karoti harakàrmukamàtatajyam" // atra kàraõabhåtaü harakàrmukàtatajyãkaraõaü pçthivãsthairyàdeþ kàryasya samarthakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) kàraõena kàryasamarthanaü sàdharmyeõàha---pçthvãriti / kàryakàraõayo÷càviruddhadharmavattvameva sàdharmyam / viruddhadharmavattva¤ca vaidharmya bodhyam / dhanurbhaïgakàle lakùmaõasyoktiriyam / àryo ràmo harakàrbhukamàtatajyaü yataþ karoti tataþ kàraõàt pçthvyàdikaü sthiràdikaü bhavetyarthaþ / enàü pçthvãm / dvitãyaü pçthvãbhujaïgamau, tat tritaye pçthvãbhujaïgamakårmaràjatritaye / didhãrùàü dharttumicchàm / anyathà tu àtatajyãkaraõe yàvàn bharaþ syàttena sarveùàmasthairyaü syàdityarthaþ / atreti / naca pçthvãsthairyàdeþ kathamàtatajyãkaraõasya kàryatvamasthairyàdereva tatkàryatvàditi vàcyam / asthairyàdisambhàvanayà vi÷eùasthairyadhàraõadestatkàryatvàt / nacaivamàtatajyãkaraõàtpårvabhåtasya vi÷eùasthairyàdestatràpi kathaü kàryatvamiti vàcyamtajj¤ànakàryatve ca tatkàryatvopacàràt nàndãmukhasya vivàhanimittakatvavat / atrànayoþ kàryakàraõayo÷càviruddhatatkàryakàraõatàvacchedakadharmavattvaü sàdharmyam / tàdç÷àt kràraõàt pçthvyàdeþ sthirãbhavanàdikamucitamityevaü samarthanaü sthirãbhàvàdyupade÷a eka kàryam / tasyaucityameva samarthanamityapi vadati / kàryàdisamarthanacatuùkaü hetvalaïkàraråpasyaivetyataþ kàvyaprakà÷akçtà tadupekùya càturvidhyamevàrthàntaranyàsoktaü kàraõasya janakahetutvàt kàryasya ca j¤àpakahetutvàt, granthakçtà tu tato bhedo 'sya vakùyate / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahasà vidadhãta na kriyàm" ityàdau sampadvaraõaü kàryaü sahasà vidhànàbhàvasya vimç÷yakàritvaråpasya kàraõasya samarthakam / etàni sàdharmya udàharaõàni / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kàryeõa kàraõasya samarthanaü sàdharmyeõàha---sahaseti / sahasà vimarùaõaü vinà kriyàü na vidadhãta, yato 'viveko 'vimçsyakàrità paramàpadàü padaü sthànam / vimç÷yakàritve tu na kevalaü nàpadaþ kintu sampada÷cetyàha---vçõate hãti / vimç÷yakàritàguõenaiva lobhaþ / atreti / sampadvaraõakàryàd vimç÷yakàritvamucitamiti samarthanam / ********** END OF COMMENTARY ********** vaidharmye yathà-- "itthamàràdhyamàno 'pi kli÷nàti bhuvanatrayam / ÷àmyetpratyapakàreõa nopakàreõa durjanaþ" // atra sàmànyaü vi÷eùasya samarthakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vi÷eùeõa sàmànyasya samarthanaü vaidharmyaiõetyasyodàharaõamåhyamiti vakùyate / atastadanudàhçtya sàmànyena vi÷eùasamarthanameva vaidharmyeõodàharati---itthamiti / tàrakàsurasya bhuvanatrayakte÷akatvabodhake ÷loke bhuvanatrayakle÷akatvavi÷iùñadurjanavi÷eùastàhakàsuraþ / àràdhyamànatvataddharmasya viruddhadharmaþ pratyayakriyamàõatvaü durjanasàmànyasya / evaü kte÷akatvavaidharmyaü ÷àntiþ / kte÷akatvavi÷iùñadurjanavi÷eùasamarthanaü kte÷akatvasamarthanaråpameva / vi÷eùaõe hãti nyàyàt / bhavati hi pratyapakàreõaiva durjanasya ÷àntiþ / tadviruddhàradhyamànatvavato durjanavi÷eùasya tàrakasya bhuvanakte÷anamucitamiti pratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahasà vidadhãta-" ityatra sahasà vidhànàbhàvasyàpatpradatvaü viruddhaü kàryaü samarthakam / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kàraõena kàryasamarthanaü vaidharmyeõetyasyodàharaõamåhyamiti vakùyate / atastadanuktvà kàryeõa kàraõasamarthanaü vaidharmyeõetyasyàpyudàharaõaü sahas vidadhãtetyatraivetyàha---sahaseti / sahasà vidhànàbhàvasyeti / kàraõasyetyarthaþ / àpatpadatvaü samarthakaü kàryam, sampadà viruddhamiti viruddhadharmavadityarthaþ / abhàvatvabhàvatve 'tra viruddhadharme / atra hi vimçùyakàriõa eva sampadàvaraõàt kàryàt sahasà vidhànàbhàva ucita iti pratãtiþ / evamanyaditi / vi÷eùaõasàmànyasamarthanaü kàraõena kàryasamarthana¤ca vaidharmyeõa yadanudàhçtaü tadityarthaþ / tatra vi÷eùeõa sàmànyasamarthanaü vaidharmyeõa yathà--- "guõaànàbheva dauràtmyàddhuri dhåryo na yujyate / asaüjàtakiõaskandhaþ sukhaü svapati gaurgaliþ" // iti / asyàrthaþ--dhåryaþ àropyamàõabhàravahanasamartha÷ca pràõã dhuri bhàravahane niyujyate / tacca guõànàmeva dauràtmyàd daurjanyàd dhåryatvaguõasya bhàravahanaduþ khaprayojakatvàttasya daurjanyam / guõàbhàve tu tàdç÷aü duþ khaü na bhavatãtyàha--asaüjàteti / kiõo yugagharùaõàducchånabhàgaþ / asaüjàtatatskandho galiralaso gauþ sukhaü svapiti, natu dhuri niyujyate ityarthaþ / atra dhuri niyujyamànadhåryapràõã sàmànyam; aniyujyamànapràõivi÷eùeõa galigavàdiyujyamànatvaviruddhadharmeõa sukhasvàpena dhåryaviruddhadharmeõa galitvena ca samarthitam / alasasya sukhasvapana÷ãlasya dhåryasya dhuri niyujyamànatvamucitamiti pratãteþ niyogasamarthanameva niyujyamànadhåryasamarthanaü; "savi÷eùaõe hi' iti nyàyàt / kàraõena kàryasamarthanaü vaidharmyeõa yathà--- "sa vijigye raõe sarvàn ràkùasendro baloddhataþ / ràmabàõakañusvàdamanàsvàdya hi tàdç÷aþ // iti / atra hi ràvaõasya vijayaþ kàryaü ràmabàõakañusvàdànàsvàdena kàraõena samarthitam / tadanàsvàdena tasya vijaya ucitastadàsvàde sati tadasambhavàditi pratiteþ / bhàvatvàbhàvatve tayorvaidharmye / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) kàvyaliïgàlaïkàramàha---kriyàkàrakabhàvena samàptatve vàkyaü, asamàptatve padam / ayameva hetvalaïkàraþ kàvyahetu÷cotyate / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vàkyàrthatà yathà-- "yattvannetrasamànakànti salile magnaü tadindãvaraü meghairantaritaþ priye ! tava mukhacchàyànukàrã ÷a÷ã / ye 'pi tvadramanànukàrigatayaste ràjahaüsà gatà- stvatsàdç÷yavinodamàtramapi me daivena na kùamyate" // atra caturthapàde pàdatrayavàkyàni hetavaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) yattvannetreti / varùàsu bhàvanopanãtàü ràvaõopahçtàü sãtàü sambodhya ràmasyeyamuktiþ / he priye ! tvatsàdç÷yenàrthàd dç÷yamànena yo vinodastanmàtramapi me daivena na kùamyate / nanu nãlotpalacandrahaüsagatiùu tvannetramukhasàdç÷yàni vilokyantàmityata àha / yattvannetreti / varùàkàlaüva÷àt nãlotpalaü jalamagnaü, candro meghàntaritaþ, ràjahaüsà÷ca mànasaü gatà ityarthaþ / pàdatrayavàkyànãti / vàkyatrayasyaiva kriyàkàrakabhàvena samàptatvàd hetava ityatra hetvarthakà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** padàrthatà yathà mama-- "tvadvajiràjinirdhåtadhålãpañalapaïkilàm / na dhatte ÷irasà gaïgàü bhåribhàrabhiyà haraþ" // atra dvitãyàrdhe prathamàrdhamekapadaü hetuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tvadvàjãti / nirddhåta uddhåtaþ / na dhatte ityutprekùitam / ekapadamiti / païkilàmityantaü kriyànanvayenàsamàptyà samàsena caikapadamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anekapadaü yathà mama-- "pa÷yantyasaükhyapathagàü tvaddànajalavàhinãm / deva ! tripathagàtmànaü gopayatyugramårdhani" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) pa÷yantyasaükhyeti / atràpi gopàyatãtyutprekùitam / atra pa÷yantãtyasaükhyapathgàmiti tvaddànajalavàhinãmiti ca padàdeva kriyànanvayenàsamàptatvàt pathatrayagamanàpekùayà asaükhyàpathagamanoktarùeõa taddar÷anaü gopanahetuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecid vàkyàrthagatena kàvyaliïgenaiva gatàrthatayà kàryakàraõabhàver'thàntaranyàsaü nàdriyante / tadayuktam, tathà hyatra hetustridhà bhavati--j¤àpako niùpàdakaþ samarthaka÷ceti / tatra j¤àpako 'numànasya viùayaþ, niùpàdakaþ kàvyaliïgasya, samarthakor'thàntaranyàsasya, iti pçthageva kàryakàraõabhàver'thàntaranyàsaþ kàvyaliïgàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) kàvyaprakà÷akçdabhipretàrthamàha---iha keciditi / vàkyàrthagateneti / kàryakaraõasamarthena yànyudàharaõàni dar÷itàni tatra hetånàü vàkyàrthamàtragatatvàj j¤àpako 'numànasya viùaya iti / idaü tu kàvyaprakà÷akçdviùayavibhàgamanàdçtyaiva likhitaü tanmate hi pra÷rasyaiva j¤àpako heturna hetvalaïkàraþ, tatrottaràlaïkàreõàghràtatvàt / anyatra tu janako j¤àpaka÷ca heturhetvalaïkàra eva / ata eva--- "bhasmoddhålana bhadramastu bhavate rudràkùamàle ÷ubhaü hà sopànaparamparàü girisutàkàntàlayàlaïkçtim / adyàràdhanatoùitena vibhunà yuùmatsaparyàsukhà- llokocchedini mokùanàmani mahàmohe nidhãyàmahe" // iti ÷loke sukhàlokaccheditvaü mokùasya mahàmohatve heturityuktyà hetvalaïkàrodàharaõatayà udàhçtam / tatra mokùasya mahàmohatàyà alãkatvena sukhàlokaccheditvasya janakahetutvàsambhavena j¤àpakahetutvàdeva / anumànaü tu sàdhyasàdhanayorekadharmigatatvena nirde÷e sati hetorhetutvena nirde÷e satyeva / iha tu sukhàlokàcchedinãtyanena hetoreva nirde÷o natu hetutvena / bhavatàpyanumànodàharaõatayà vakùyamàõeùu ÷lokeùu hetånàü hetutvenaiva nirde÷àt nahi "parvàto vahnimàn dhåmàt ' ityukte 'numànam / tasmàd j¤àpakahetumàtraü nànumànàlaïkàrasya viùayaþ, kintu dar÷itahetureva / ato j¤àpakahetumàtrasyànumànasyànumànatvamuktamityuktam / niùpàdakaþ kàvyaliïgasyeti / idamapi "bhasmoddhålane' tyàdau na sambhavatãtyavadheyam / tvadvàjiràjãtyatra pa÷yantyasaükhyetyatra ca hetorniùpàdakatvàsambhavàdutprekùà / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi--"yattvannetra-" ityàdau caturthapàdavàkyam, anyathà sàkàïkùatayàsama¤jasameva syàt iti pàdatrayagatavàkyaü niùpàdakatvenàpekùate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) yattvannaitrasamànakàntãtyuktahetvalaïkàrodàharaõe daivàkùamàü prati nãlotpalàdãnàü salilamagnatvàderjanakahetutvàsambhavàt kaùñasçùñyà janakatvamupapàdayitumàha / tathàhi "yattvannetreti ' caturthapàdavàkyaü daivàkùamàbodhakam, anyathà yattvannetretyàdihetvanupàdàne 'sama¤jasaü hetvàkàïkùàsattvenànivçttàkàïkùam / pàdatrayavàkyamityatra vàkyàrthamityarthaþ / niùpàdakatvena niràkàïkùabodhavi÷iùñatayà daivàkùamàniùpàdakatvena / tathà ca ãdç÷abodhaviùayatàråpavi÷eùaõàü÷aniùpàdakatvena savi÷eùaõanyàyàd vi÷eùñaniùpàdakatvamityuktam / idaü na ruciramuktam / j¤àpakàü÷aviùayatàjanakatvena tadviùayajanakatvasvãkàre 'numànàlaïkàre pra)j¤àpakàlaïkàre ca tadàpatteþ / tasmàdãdç÷akaùñasçùñimanàdçtya kàvyaprakà÷akçtà kàryakàraõasamarthaner'thàntaranyàso 'nàdçtaþ / sa eva jyàyàn / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahasà vidadhãta-" ityàdau tu-- "paràpakàranirataidurjanaiþ saha saïgatiþ / vadàmi bhavatastattvaü na vidheyà kadàcana" // ityàdivadupade÷amàtreõàpi niràkàïkùatayà svato 'pi gatàrthaü sahasà vidhànàbhàvaü sampadvaraõaü sopapattikameva karotãti pçthageva kàryakàraõabhàver'thàntaranyàsaþ kàvyaliïgàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) nanvevaü "sahasà vidadhãte' tyàdàvapi "vçõate hi' ityàdipadàrdhaü vinà pårvàrdhavàkyaü sàkàïkùamityata uktarityà tatràpi kàvyaliïgameva syànnàrthantaranyàsa ityarthaþ / tatra tàdç÷àkàïkùà nàstãtyàha---sahasetyàdi / upade÷amàtreõàpi niràkàïkùatayà vçõate hi ityàdàvàkàïkùàràhityenàpi gatàrthaü caritàrthamityataþ sahasà vidhànàbhàvaü karmabhåtaü sampadvaraõaü karttç sopapatikameva kurute / nanu àkàïkùàbalàddheturbhavatãtyarthaþ / tatropade÷atàyà dçùñantamàha---paràpakàraniratairiti / tatra "na vidheye' ti kçtyapratyayàdinàtràpi "vidadhãte' tyatra vidhipratyayàdupade÷apratãtirityarthaþ / paràpakàretyàdau samarthanãyànirde÷àt nàstyeva tatràrthàntaranyàsa iti vi÷eùaþ / idaü tvavadheyam--sahasetyàdàvupade÷aråpatvena caritàrthatvànmà bhavatu taddhetvalaïkàraþ / pçthvi sthirà bhavetyàdau siddhe sthairye upade÷asambhavàt kàrmukajyàtatãkaraõaü hetumapekùate eveti tatra hetvalaïkàraprasaktirdurvàraiva / ********** END OF COMMENTARY ********** "na dhatte ÷irasà gaïgàü bhåribhàrabhiyà haraþ / tvadvàjiràjinirdhåtadhålibhiþ païkilà hi sà" // ityatra hi÷abdopàdànena païkilatvàditivaddhetutvasya sphuñatayà nàyamalaïkàraþ, vaicitryasyaivàlaïkàratvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) yatra janakahetorhetutvenaiva nirde÷astatra vaicitryàbhàvànna hetvalaïkàra ityàha--ni dhatta ityàdi / atra "hi" ÷abdohetutàbodhaka ityàha---hi ÷abda iti / ## (lo, ai) atra hetustridhà bhavati, traividhyena alaïkàraõàü viùayavibhàgasthàpanàt kathaü tridhetyàha / j¤àpakaþ siddhatvenaivànirdiùñasyàpratãtasya pratyàyakaþ / yatra sàdhyasàdhakatvàkàreõa hetumatornirde÷aþ, yathà "yatra patatyabalànà" mityàdau ÷aràpàtena madanadhàvanasyàniùpàdakaþ sàkàïkùatvena siddhasya sàdhakaþ / yathà---sahasà vidadhãta na kriyàmityàdau / anyathà yattvannetra ityàdi pàdatrayaü vinàsama¤jasaü syàt tadaivàsya virahiõo nàyikàsàdç÷yavinodàsahatvasya svato 'pratãteþ / svato 'pi samarthakatvàd vàkyàbhàve 'pãtyarthaþ / gatàrthaü--yattvannetretyàdivailakùaõyena niràkàïkùatàyà pratãtàbhidheyam / uktameva draóhayati---pçthageveti / sphuñatayàbhidheyaviùayatayà, vaicitryasyàlaukikavicchitteþ / ida¤ca kàvyaliïgasya heturvaicitaryàvahanena na nivarttata iti kàvyaliïgàkhyamalaïkaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) anumànàlaïkàramàha---anumànaü tviti / vicichattyà bhaïgyà sàdhanàd sàdhyasya j¤ànamityarthaþ / bhaïgã càhàryàroparåpà; vahnimàn dhåmàdityasya vàraõàya tat / atra sàdhyasàdhanayoreva dharmigatatvaü kàvyaprakà÷akçduktaü vi÷eùaõaü deyameva / anyathà dhanuràtatajyãkaraõaråpahetupçthvãsthairyayordharmibhede 'pi pçthvã sthiretyàdau atiprasaktyàpateteþ / ## (lo, o) vicchittyà kavipratibhotthàpitena vaicitryeõa / vahnimàn dhåmavattvàdityàdau laukikoktimàtre sadharmiõyayogavyavacchedaþ / vyàpakasya sàdhyatvam / pakùasattvasapakùasattvavipakùavyàvçttatvavi÷iùño hetuþ sàdhanam / evaü ÷abdavçttenàpi yatra sàdhyasàdhanatvàkàreõa nirde÷astatrànumànàlaïkàraþ / kàvyaliïge tvarthànusandhànàdeva hetuhetumadbhàvapratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "jànãmahe 'syà hçdi sàrasàkùyà viràjate 'ntaþ priyavaktracandraþ / tatkàntijàlaiþ prasçtaistadaïgeùvàpàõóutà kuómalatàkùipadme" // atra råpakava÷àdvicchittiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) pàõóorghårõamànanetràyà virahiõyà varõanamidam / jànãmahe anuminuma ityarthaþ / asyà antarityanvayaþ / iyamantaþ priyavaktracandravatã tatkàntyadhãnapàõóudehakuómalitanetrapadmattvàdityanumànam / atra vicchittiü gràhayati--atra råpaketi / mukhanetràyo÷candrapadmaråpakamaïgapàõóupàõóutvàü÷e 'pahnutirapi bodhyà / ## (lo, au) tasya candrasya kàntijàlaiþ / tat tasmàt råpakava÷àdakùõeþ padmatvaprayojitaü råpakàlaïkàramantarbhàvyoktatvàm / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "yatra patatyabalànàü dçùñirni÷itàþ patanti tatra ÷aràþ / taccàparopita÷aro dhàvatyàsàü puraþ smaro manye" // atra kaviprauóhoktiva÷àdvicchittiþ / utprekùàyàmana÷citatayà pratãtiþ, iha tu ni÷citatayetyubhayorbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) vicchittyantareõàpyudàharati---yatra patatãti / ÷arà ityatra smarãya÷aratvabodhakavelakùaõyaü bodhyam / manye ityatrànuminuma ityarthaþ / abalà÷càropita÷arasmarapuraþ saràþ svadçùñipàtavi÷iùñadikpatannimitta÷arakatvàdityanumànam / ÷areùupuùpamayatvaü bodhyam / teùàü ni÷itatvaü tu àropyam / utprekùàvi÷eùàdasya bhedamàha---utprekùàyàmiti / hetåtprekùàyàmityarthaþ / eva¤ca dar÷itodàharaõadvaye "jànãmahe" "manye" iti padayorutprekùàvàcakatve taddvaye utprekùà naiveti bodhyam / tatpadadvayàbhàve tu dvayoþ sandehasaïkara iti ca bodhyam / ## (lo, a) na kevalamalaïkàrantarà÷rayeõaiva vicchattiretadalaïkàraprayojiketyudàharaõàntaraü dar÷ayati---yathà veti / anyorudàharaõayorhçdaye prayasadbhàvasya smaradhàvanasya ca kàraõaråpasya sàdhyasyàpi padmakuómalatà ÷arapatana¤ca sàdhanaü yathà parvato 'yaü vahnimàn dhåmavattvàdityàdau / evam / "àråóhaþ patita iti svasambhave 'pi svacchànàü pariharaõãyatàmupaiti / karõebhya÷cyutamasitotpalaü vadhånàü vãcãbhistañamanu yanniràsuràpaþ" // atra svacchànàü patitaparihàraråpasàmànyasya jalànàmasitotpale nirasanaråpo vi÷eùaråpaþ sàdhanam / yathà vçkùo 'yaü ÷iü÷apàtvàdityàdau / evaü càsya vicchittivi÷eùasya vitarkàkhyabhinnàlaïkàraprayojakatva / niråpaõaprayàso ràghavànandànàmavicàramåla eva / ani÷citatayànirddharitatvena sambhàvanotthànàd iti bhàvaþ / ni÷citatayà parvato 'yaü vàhnimànityàdau vahnimattvàdivat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama--"tàruõyasya vilàsaþ--" ityatra va÷ãkaraõaheturnàyikàva÷ãkaraõatvenoktà, vilàsahàsayostvadhyavasàyamålo 'yamaïkàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) kàvyaliïgatiriktamaparamapi hetusaüj¤akamalaïkàramàha---abhedeneti / hetumatà kàryeõa saha hetorabhedenàbhidhàbhidhànaü hetunàmàlaïkàra ityarthaþ / tàruõyasyetyàdau taddar÷ayati---va÷ãkaraõeti / vilàsahàsatàü÷e kàryakàraõabhàvàdàha---vilàseti / vilàsàdistàruõyàdijanya eva nàyikàyàþ paramparàyàþ kàraõatvàdyo 'bhedàdhyàsastanmålastacchobhito 'yamityarthaþ / bahuùu tatpàta eva ÷obhetyabhipràyaþ / atra ca ÷uddhasàropà lakùaõaiva, nahyayamalaïkàra iti kàvyaprakà÷akçt / ## (lo, à) abhedenàbhidhànaü samànadhikaraõanirde÷àditi bhàvaþ / heturhetvàkhyo 'laïkàraþ / kàryakàraõavicchittyà÷rayeõànumànànantaramasya prastàvaþ / adhyavasàyamålaþ / vaicitryaü vijçmbhaõasya vilàsatvena pracuratarollàsasya hàsatvenàdhyavasàyàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) anukålasaüj¤akamalaïkàrantaramàha---anukålamiti / pràtikålya yadyanukålasya iùñàrthasàyanubandhi janakamityarthaþ / ## (lo, i) anukålamityalaïkàranàma / anukålànubandhi ànukålyàvaham / asyàpi kàraõavaicitryamålatvena hetvalaïkàràntaraü lakùaõam / asya sàgasa ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "kupitàsi yadà tanvi ! nidhàya karajakùatam / badhàna bhujapà÷àbhyàü kaõñhamasya dçóhaü tadà" // asya ca vicchittivi÷eùasya sarvàlaïkàravilakùaõatvena sphuraõàtpçthagalaïkàratvameva nyàyyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) kupitàsãti---màninãü prati sakhyà uktiriyam / yadãtyathe yadà / he tanvi ! yadi kupitàsi tadà karajakùataü vidhàya bhujapà÷àbhyàmasya nàyakasya kaõñhaü dçóhaü badhàna ityarthaþ / atra karajakùatabhujapà÷abandhau pratikålau; nàyakaprãteþ abhãùñasyànubandhi / atrànukålapadàrthasya vyaïgyatvam / kvacittu tasya vàcyatvamapi / "ani÷amapi makaraketurmanaso rujamàvahannabhimato me / yadi madiràyatanayanàü tàmadhikçtya praharatãti // " atràbhimata÷abdasyeùñhapadatvaü vàcyam / anyairanuktasyàlaïkàrasya svãkàrabãjamàha---asya ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) caturvidhamàkùepàlaïkàramàha---vastuna iti / vaktumiùñasya vastuno niùedhàbhàso 'niùedhàbhipràyatvena niùedhàbhàsa àkùepàlaïkàra ityarthaþ / niùedhàbhàsasya phalamàha---vi÷eùapratipattaye iti / prathamaü tasya dvaividhyamàha---vakùyamàõeti / vakùyamàõasya uktasya và vaktumiùñasya niùedhàbhàsa ityarthaþ / uktasya vaktumiùñasya coktiþ pràcãnecchàviùayatvàt / ## (lo, ã) sampratyarthasya gamyatvavai÷iùñyenàva÷iùñamàkùepàlaïkàramàha--vastuna iti / ayamarthaþ-vivakùitasya vastunaþ pràkaraõikatvàdayukto niùedhaþ kutaþ san bàdhitasvaråpo yatràbhàsatàmavagamayati sa àkùepo 'laïkàraþ / na càtra niùphala ityàha---vi÷eùa iti / prakçtaniùñhatvena vi÷eùasya pratipattaye ityarthaþ / sattàsamàno niùedhaþ / kvacid vakùyamàõaviùayaþ kvaciduktaviùaya iti dvividha àkùepo 'laïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vakùyamàõaviùaye kvacitsarvasyàpi sàmànyataþ såcitasya niùedhaþ kvacidaü÷oktàvaü÷àntare niùadha iti dvau bhedau / uktaviùaye ca kvacidvastusvaråpasya niùedhaþ, kvacidvastukathanasyeti dvau, ityàkùepasya catvàro bhedàþ / krameõa yathà-- "smara÷ara÷atavidhuràyà bhaõàmi saükhyàþ kçte kimapi / kùaõamiha vi÷ramya sakhe ! nirdayahçdayasya kiü vadàmyathavà" // atra sakhyà virahasya sàmànyataþ såcitasya vakùyamàõaviùaye niùedhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) smara÷areti / nàyikàyà virahàvasthàü nàyake vivakùostatsakhyà uktiriyam / sakhãpatitvena sakhe ! iti sambodhanam / kùaõamiha vi÷ramya bhaõàmãtyanvayaþ / kathanãyabàhulyàd vi÷ramapårvakatvakathanam / nirdayahçdayeùu yuùmàdç÷eùvityarthaþ / atreti / virahasya virahàvasthàyàþvakùyamàõe vi÷eùe pàõóutvakç÷atvàdau nirdayahçdayatvena tu sàmànyataþ såcanam / niùedhàbhàsava÷àcca tasyà va÷yamaraõaråpavi÷eùapratipattiþ / ## (lo, u) sarvatràpi vakùyamàõasya virahasya sàmànyataþ såcanaü smara÷aravidhuràyà iti pratipàdanàt / vakùyamàõo virahiõyàstattadavasthàvi÷eùàõàmakathanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "tava virahe hariõàkùã nirãkùya navamàlikàü dalitàm / hanta ! nitàntamidànãm àþ kiü hatajalpitairathavà" // atra mariùyatãtyaü÷o noktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) aü÷aniùedhàbhàsamàha---tava viraha iti / nitàntamidànãmiti / anyadà uddãpakavikasitamallikàdar÷anàdakùitajãvanà hyàsãt / idànãü tu mariùyatãtyasyàü÷asyànuktasya niùedhàbhàsaþ / vãkùyetyaü÷aståktaþ / evaü niùiddhoktiviùayasya maraõasyà÷akyavaktavyatvaråpasya vi÷eùasya pratipattistatphalam / ********** END OF COMMENTARY ********** "bàlaa ! õàhaü dåtã tua piosi tti õa maha vàvàro / sà marai tujjha aaso etnaü dhammakkharaü bhaõimo" // atra dåtãtvasya vastuno niùedhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) uktaniùedhaviùaye vaktumityasya vastusvaråpasya niùedhamàha---bàlaa iti / "bàlaka nàhaü dåtã tiùñha priyo 'sãti na mama vyàpàraþ / sà mriyate tavàya÷aþ etad dharmàkùaraü bhaõàmaþ // iti / dharmànabhij¤àtvena dharmavaktrayà bàlakatvena sambodhitaþ / dharmakathanamàtrasyodde÷yatvasåcanàya àtmano dåtãtvaniùedaþ / nàyikàyàþ pravçttyanumatirapi mama nàstãtyetatsåcanàya tiùñhetyuktam / tathà pràõimàtradharmo vaktavyastatra svapriyatvamanyajanapriyatvaü và na prayojakamityetatsåcanàya priyo 'sãtyuktam / tasyà mama và priyo 'sãti netyarthaþ / atra sà mriyate ityuktaviùaye vaktumiùñasyàtmano dåtãtvasya vastunà eva niùedho natu tadukteþ / naca dåtãtvaniùedhaþ kathamuktamaraõaviùayaka iti vàcyam / maraõavyàvarttakadåtãtvaviùayatvena paramparayà tadviùayatvàt atràdharmato nivçttaye yathàrthavàditvasya vi÷eùasya pratipattiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "virahe tava tanvaïgã kathaü kùapayatu kùapàm / dàruõavyavasàyasya puraste bhaõitena kim ?" // atra kathanasyoktasyaiva niùedhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) uktiniùedhamàha---virahe iti / atroktasya kùapàkùapaõàsàmarthyasya uktereva niùedhaþ / atreti / atra kathanasyoktasyaivetyatra uccàritasyaivetyartaþ / atra tad vyaïgyaduþ khàti÷ayasya vi÷eùasya pratipattiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamodàharaõe saükhyà ava÷yambhàvimaraõamiti vi÷eùaþ pratãyate / dvitãye '÷akyavaktavyatvàdi, tçtãye dåtãtve yathàrthavàditvam, caturthe duþ khasyàti÷ayaþ / na càyaü vihitaniùedhaþ, atra niùedhasyàbhàsatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) ukta÷lokacatuùñaye uktaråpavi÷eùapratipattiü dar÷ayati---atra prathamamiti / tçtãye dåtyà ityeva samyak pàñhaþ / tathà ca dåtãreva satãtyarthaþ / nanu "karttavyaü pratyahaü strànaü natu ràtrau kadàcana' ityatra vihitasya pratyahasnànasya ràtrau niùedhavad vidhiniùedha evàyam / sa ca nàlaïkàratàü bhajata ityà÷aïkate--na ceti / samàdhatte---atreti / vàstavaniùedhasyaivànalaïkàratvam; niùedhàbhàsasya tu alaïkàratvameveti bhàvaþ // ## (lo, å) atra ca vihitaniùedhena vicchitterabhàvàt kùudratvàdyalaïkàramadhye kàvyaprakà÷akàràdibhirlàkùitena sàïkaryabhramaü nirasyati--na càyamiti / atra vihitaniùedhe / yathà--- "bàõena hatvà mçgamasya yàtrà nivàryatàü dakùiõamàrutasya / ityarthanãyaþ ÷abaràdhiràjaþ ÷rãkhaõóapçthvãdharakandarasthaþ" // "yadvà mçùà tiùñhatu dainyameta- nnaicchanti vairaü marutà kiràtàþ / kãliprasaïge ÷avaràïganànàü sa hi ÷ramaglanimapàkaroti" // iha hi prathamapadyoktasya dvitãyapadena niùedhastàttvika eva / eva¤ca niùiddhavidhinàpi nàsya sàïkaryaü, sa hi yathà--- "kva såryaprabhavo vaü÷aþ kva càlpaviùayà matiþ / titãrùurdustaraü mohàduóupenàsmi sàgaram" // "mandaþ kaviya÷a- prepsurgamiùyàmyupahàsyatàm / pràü÷ulabhye phale lobhàdudvàhuriva vàmanaþ" // "athavà kçtavagdvàre vaü÷e 'smin pårvasåribhiþ / maõau vajrasamutkãrõo såtrasthe vàsti me gatiþ" // atra padyadvayoktaniùedhasya tçtãyapadyena vidhàne niùedhasyàbhàsatà eva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) anyavidhamàkùepàlaïkàramàha---anuùñasyeti / aniùñasyàrthasya vidhyàbhàso niùedhabodhako vidhistathà pårvoktavat vi÷eùapratipattaye cettadàpara àkùepàlaïkàra ityarthaþ / ## (lo, ç) evamãùanniùedhàbhàsà÷rayamekamàkùepamuktvà tadviparãtamaniùñhavidhyàbhàsaü dvitãyamàha---aniùñasyeti / ayamarthaþ / yatheùñasya niùedhastathaniùñasya nidhiranupapadyamàna àbhàse paryavasàyã dvitãyàkùepàlaïkàrabãjamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatheti pårvavadvi÷eùapratipattaye / yathà-- "gaccha gacchasi cet kànta ! panthànaþ santu te ÷ivàþ / mamàpi. janma tatraiva bhåyàdyatra gato bhavàn" // atràniùñatvàdramanasya vidhiþ praskhaladråpo niùedhe paryavasyati / vi÷eùa÷ca gamanasyàtyantaparihàryatvaråpaþ pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) "gaccha gacchasi cetkànta' ityatra janmakathanànmaraõaü vyaïgyam / praskhaladråpa iti---avidhãbhavadråpa ityarthaþ / vi÷eùapratipattiü dar÷ayati---vi÷eùa÷ceti / ## (lo, é) atyantaparihàryaråpaþ mamàpãtyàdinà dvitãyàrdhena vya¤jitaþ / yatatra--- yàtu yàtu kimanena tiùñhatà mu¤ca mu¤ca sakhi sàdaraü vacaþ / khaõóitàdharakalaïkita÷riyaü ÷aknumo na nayanairnirãkùitum // ' iti ràghavànandairudàhçtaü tadasama¤jasam / atrodàharaõavat sarvathà na yàtviti tathàvidhàparàdhakàle nàyikàyà niùedhàbhàsasya måóhànàmapi buddhyanàrohàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vibhàvanàlaïkàramàha---vibhàvaneti / hetuü hetvàbhàsam / kàryotpattistadãyakàraõavi÷eùàdivàcyam / uktànuktetinimittaü kàryotpatteþ / vyàcaùñe---vinà kàraõamiti / ## (lo, ë) asya càkùepasya virodhà÷rayatvena tadanantaraü virodhamålàlaïkàrapradar÷anaü prakriyate---vibhàvaneti / ucyate camatkàrapratipattaye kavinà nibadhyate yasya kasyacitkàraõasyàbhàvaü dar÷ayitvetyarthaþ / evamanyeùu evaüvidhasthaleùu såtràrthà neyàþ / tattvataþ sarvathàkàraõàbhàve kàryotpatteravidyamànatvàt / ukteti / sà vibhàvanà uktanimittà anuktanimittà cetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vinà kàraõamupanibadhyamàno 'pi kàryodayaþ ki¤cidanyatkàraõamapekùyaiva bhavituü yuktaþ / tacca kàraõàntaraü kvaciduktaü kvacidanuktamiti dvidhà / yathà-- "anàyàsakç÷aü madhyama÷aïkatarale dç÷au / abhåùaõamanohàri vapurvayasi subhruvaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) anàyàseti / madhyo madhyabhàgaþ / a÷aïke ÷aïkayaiva tàratamyaucityàt / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vayoråpanimittamuktam / atraiva "vapurbhàti mçgãdç÷aþ" iti pàñhe 'nuktam ## ## (lo, e) phalàbhàvaþ ÷abdenopanibaddha ityàdi pårvavat / ********** END OF COMMENTARY ********** tathetyuktànuktanimittatvàt / tatroktanimittà yathà-- "dhanino 'pi nirunmàdà yuvàno 'pi na ca¤calàþ / prabhavo 'pyapramattàste mahàmahima÷àlinaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) vi÷eùoktyalaïkàramàha--sati hetàviti / ukte sãtyarthaþ, phalàbhàvo 'pyukta ityarthaþ / dhanino 'pãti / te varõanãyà ràjànaþ / etadeva vi÷adayati---vineti / iya¤ca kàraõàbhàvena paratantratayà kàryetpattervi÷iùñatayà bhàvanàdanvarthà vibhàvanà / ********** END OF COMMENTARY ********** atra mahàmahima÷àlitvaü nimittamuktam / atraiva caturthapàde "kiyantaþ santi bhåtale" iti pàñhe tvanuktam / acintyanimittatvaü cànuktanimittasyaiva bheda iti pçthaïnoktam / yathà-- "sa ekastrã4õi jayati jaganti kusumàyudhaþ / haratàpi tanuü yasya ÷ambhunà na hçtaü balam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) acintyanimittaråpasya prabhedàntaraü kàvyaprakà÷akçtocyate / taccànuktanimittaråpameveti pçthak nocyate ityàha----acintyeti / acintyanimittodàharaõaü taduktaü dar÷ayati---yathà sa eka iti / trãõi jagantãtyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra tanuharaõenàpi balàharaõe nimittamacintyam / iha ca kàryàbhàvaþ kàryaviruddhasadbhàvamukhenàpi nibaddhyate / vibhàvanàyàmapi kàraõàbhàvaþ kàraõaviruddhasadbhàvamukhena / eva¤ca "yaþ kaumàraharaþ" ityàderukaõñhàkàraõaviruddhasya nibandhanàdvibhàvanà / "yaþ kaumàra-" ityàdeþ kàraõasya ca kàryaviruddhàyà utkaõñhàyà nibandhanàdvi÷eùoktiþ, evaü càtra vibhàvanàvi÷eùoktyoþ saïkaraþ / ÷uddhodàharaõaü tu mçgyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) utkaõñhàkàraõaviruddhasyeti / utkaõñhàkàraõaü hi tàdç÷apatyàdyasannidhànaü, tadviruddhasya tàdç÷apatyàdisannidhànasyetyarthaþ / kàraõasya ca kàryaviruddhàyà iti / tàdç÷akàraõasya yatkàryamanutkaõñhà / tadviruddhàyà ityarthaþ / ÷uddhodàharaõaü mçgyamiti / ÷uddhodàharaõadvayantu vibhàvanàvi÷eùoktyoranàyàsakç÷amityàdikaü, ' dhanino 'pi nirunmàdà' ityàdikameva càsti / tayostathàtvameva mçgyamityarthaþ / tathàhi---anàyàsakç÷amityàdau ÷aïkàviruddhàyà a÷aïkàyà, bhåùaõaviruddhasya'bhåùaõatvasya ca pratãtàvapi na vi÷eùoktiþ pratãyate / na hi tàralyàbhàvaråpasya phalàbhàvasya manohàritvàbhàvaråpasya phalàbhàvasya ca pratãtyà vi÷eùoktiþ syàt / tathà dhanino 'pãtyàdàvadhanitvàviruddhasya dhanitvasya pratãtàvapi na vibhàvanàpratãtiþ, nahi adhanitvàdeþ phalànyanunmàdàdãni yenàdhanitvaviruddhadhanitvapratãtàvapi tàdç÷aphalàbhàvapratãtyà vibhàvanà syàt / ## (lo, ai) iha ca kàryàbhàva ityàdigranthaþ prathamapariccheda eva vi÷adãkçtaþ / saïkara ekasyopagrahanyàyadoùàbhàvàdani÷caya iti prakàraþ / ÷abdodàharaõaü vi÷eùokteþ kàryaviruddhasadbhàvamukhena, natu "sa ekastrãõi" ityàdivat kàryaviruddhamukhena vibhàvanàyà÷ca kàraõaviruddhasadbhàvamukhena ÷uddhodàharaõaü tu anyànyasàïkaryàbhàvayuktam / yadyathà--- "karpåra iva dagdho 'pi ÷aktimàn yo jane jane namo 'stvavàryavãryàya tasmai makaraketave" // atra dàhakàryaütayà ÷akterabhàvo '÷aktiviruddha÷aktisadbhàvamukhena upanibaddha iti vi÷eùoktiþ suphuñà / evaü vibhàvanàdayo 'pi ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) da÷avidhaü virodhàbhàsàlaïkàramàha--jãtirityàdi / jàtyàdau jàtiguõakriyàdravyairmitho viruddhairiti yathàliïgamanvayaþ / guõa÷ca jàtikriyàbhinnaü dharmamàtraü bodhyam / guõàdibhistribhiriti / tasya jàtyà saha virodhastu jàterguõena saha virodharåpa eveti pårvagaõanàpraviùñatvànnoktaþ / evamuttaradvaye 'pi / dvavyaü tvekavyaktikaü bodhyam / ## (lo, o) caturbhiþ jàtiguõakriyàdravyaiþ viruddhamiva bhàseta, paryavasàne tu àvirodha eva anyathà doùàvahatvàdityarthaþ / guõasya jàtyà saha jàterguõena saha virodha eveti guõaviruddhasya traividhyameva / evameva kriyàviruddhasya caikyavidhyamevetiþ--÷àkçtirda÷aprakàro virodhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "tava virahe malayamaruddavànalaþ ÷a÷iruco 'pi soùmàõaþ / hçdayamalirutamapi bhinte nalinãdalamapi nidàgharavirasyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) tatra jàte÷caturbhi÷ca saha virodhameka÷loke eva dar÷ayati---tava viraha iti / tava virahe 'syà iti malayapavanàdau sarvatrànvayaþ / atra davadahanatvamalayapavanatvajàtyaurvirodhaþ / na càtra råpakam, dàhakatva÷ãtalatvadharmavyàpyayorjàtyorvirodhasyaiva puraþ sphårttikatvàt / ÷a÷iruco 'pãtyatra ÷a÷irucitvajàte÷ca soùmatvaguõavirodhaþ / hçdayamityatràlirutatvajàterbhedena kriyayà virodhaþ / nalinãdalamapãtyatra nalinãdalatvajàternidàgharaviõà dravyeõa saha tàdàtmyena virodhaþ / atràpi viruddhadharmavyàpyatvàd virodhasyaiva puraþ sphårttikatvàdapikàreõa virodhabodhanàcca na råpakam / raveruùmatvavyàpyatà tu tàdàtmyena / ravãõàü dvàda÷atve 'pi nàtra jàtivirodhaþ, nidàghãyavi÷eùaõàdçtuùañkapravarttakaraverevàtra ravipadàrthatvàt tasyaikatvàdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** "santatamusalàsaïgàdvahutaragçhakarmaghañanayà nçpate ! / dvijapatnãnàü kañhinàþ sati bhavati karàþ sarojasukumàràþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) guõasya guõavirodhamàha---santateti / he nçpa ! te pårvaü santatetyàdinà kañhinà dvijapatnãnàü karà bhavanti sarojasukumàràþ / tvayà sampaddànena dàsãbhi karmakaraõàt karasaukumàryam / atra kañhinatvasaukumàryaguõayorvirodhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ajasya gçhõato janma nirãhasya hatadviùaþ / svapato jàgaråkasya yàthàrthyaü veda kastava" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) guõasya kriyàvirodhamàha---ajasyeti / ã÷varaü prati devànàü stutirayam / ajasyetyatra janmàbhàvaguõajanmagrahaõakriyayorvirodhaþ / evaü nirãhatvanidràråpasvàpaguõayorapi ÷atruhananajàgaraõakriyàbhyàm / ********** END OF COMMENTARY ********** "vallabhotsaïgasaïgena vinà hariõacakùuùaþ / ràkàvibhàvarãjànirviùajvàlàkulo 'bhavat" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) guõasya dravyavirodhamàha---vallabhotsaïgasaïgeneti / tad vinà virahiõyà ityarthaþ / ràkàvibhàvarãjàniþ pårõacandraþ / atra candro dravyamekavyaktikaratvàt / tasya tàdàtmyena viùajvàlàkulatvaguõavirodhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nayanayugàsecanakaü mànasavçttayàpi duùpràpam / råpamidaü madiràkùyà madayati hçdayaü dunoti ca me // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kriyàyàþ kriyàvirodhamàha---nayanayugeti / àsecanakaü sekena tàpanà÷akam amçtena secanakaü và / duùpràpamanyastrãbhiþ / atra madanàdikriyayorvirodhaþ / ## (lo, au) "tadàsecanakaü tçpternàstyanto yasya dar÷anàt' amaraþ / madiro mattacakoraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "tvadvàji" ityàdi / "vallabhotsaïga'--ityàdi÷loke caturthapàde "madhyandinadinàdhipaþ" iti pàñhe dravyayorvirodhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) kriyàyà dravyavirodhamàha--tvadvàjirajãti / atra haro dravyaü, tàdàtmyena tasya na¤arthavi÷iùñadhàraõakriyàvirodhaþ / vastutastu nedamudàharaõamucitaü gaïgàü dadhato 'sya dhàraõakriyàbhàraråpaguõasyaiva viruddhatvàt / kintu "mokùyate ÷iraso gaïgàü bhuribhàrakarãü hara' ityevaü pàñhavi÷iùñamevedamudàharaõaü bodhyam / madhyandinadinàdhipa iti pàñhe iti / candrasåryayorviruddha÷ãtoùõaguõavattvena virodhasya puraþ sphurttikatvàd atràpi na råpakam / dinàdipa÷caika eva såryo nàpare ekàde÷à iti na jàtivirodhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "tava viraha-" ityàdau pavanàdãnàü bahuvyaktivàcakatvàjjàti÷abdànàü davànaloùmahçdayabhedanasåryairjàtiguõakriyàdravyaråpairanyonyaü virodho mukhata àbhàsate, virahahetukatvàtsamàdhànam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) atra prathama÷loke jàte÷caturbhiþ saha virodhaü gràhayati--atra tava viraha ityàdàviti / pavanàdãnàmityàdipadàt ÷a÷irucyalirutanalinãdalapadaparigrahaþ / eùàü sarveùàü bahuvyaktivàcakatvàdityarthaþ / mukhataþ--àpàtataþ / teùàü yathoktajàtyàvirodhaü dar÷ayati---virahahetukatvàditi / samàdhànamavirodhaþ / virodhahetukatvaü virodhaü vyaktyoreva / teddhatutvaü tadvyaktyàropamàtram / natu viruddhayorvàstavamaikàdhikaraõayamityarthaþ / eva mityàdikaü spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** "ajasya-" ityàdàvajatvàdiguõasya janmaprahaõàdikriyayà virodhaþ, bhagavataþ prabhàvasyàti÷àyitvàttu samàdhànam / "tvadvàji-" ityàdau "haro 'pi ÷irasà gaïgàü na dhatte" iti virodhaþ, "tvadvàji-" ityàdikaviprauóhoktyà tu samàdhànam / spaùñamanyat / vibhàvanàyàü kàraõàbhàvenopanibadhyamànatvàtkàryameva bàdhyatvena pratãyate, vi÷oùoktau ca kàryàbhàvena kàraõameva; iha tvanyonyaü dvayorapi bàdhyatvamiti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vibhàvanàvi÷eùoktyorapi kàraõàbhàve kàryasattvayoþ kàryàbhàvakàraõasattvayo÷ca viruddhatvena bhàsamànatvàd virodhàbhàsatvaprasaktau tata enaü vi÷eùayitumàha---vibhàvanàyàmiti / kàraõàbhàvena sahopanibadhyamànatvàdityarthaþ / vi÷eùoktàviti kàraõamàtrasàmagrã, tasyà eva phalabhàvakàle bàdhyatvapratãteþ / vi÷eùoktyudàharaõeùu yadyatkàraõaü nirdiùñaü tasyaiva sàmagrãtvenàdhyàse evaü vaicitryàt / anyathà kàraõàntaràbhàvaprayukte phalàbhàve kima vaicitryam // ## (lo, a) kàraõàbhàve ityanantaraü balavadityarthaþ / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) asaïgtyalaïkàramàha---kàryakàraõayoriti / utpàttakàle samànade÷atayà pratãtiniyatayorityartaþ / tenànyadà bhinnade÷ayordaõóaghañayoþ sarvadaiva bhinnade÷ayoþ kàryayo÷ca bhinnade÷atve 'pi nàyamalaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "sà bàlà vayamapragalbhamanasaþ sà strã vayaü kàtarà sà pãnonnatimatpayodharayugaü dhatte sakhedà vayam / sàkràntà jaghanasthalena guruõà gantuü na ÷aktà vayaü doùairanyajanà÷rayairapañavo jàtàþ sma ityadbhutam" // asyà÷càpavàdakatvàdekade÷asthayorvirodhe virodhàlaïkàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) sà bàleti / drasthàü priyàü smçtvà virahe durbalasyoktiriyam / bàlà bàlyadharmamçdutvavatã tatkàryaü tasyà eva vaco 'pràgalbhyaü taccàsmàkaü virahadaurbalyàt / vastuto bàlàtve 'pi pãnastanakathanànupapatteþ / sà strãti kàtaryasya strãdharmatvàt / gamanà÷aktirapi dairbalyàt / virodhàlaïkàrabodhakatàmasyà àha---asyà iti / virodhàlaïkàro bhinnaikade÷atà niyamenànuktatvàdutsargaþ / asyà÷ca bhinnade÷atàniyamenoktatvenàpavàdatvàdetadviùayaparihàreõaikade÷asthayorave virodha ityarthaþ / ## (lo, à) bhinnade÷asthatvamàptatàyàü yadde÷ameva kàraõaü tadde÷ameva kàryamityevameva niyamaþ / ekade÷asthayoreva natu bhinnade÷asthayo apavàdavidherbalãyastvàditibhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) caturvidhaü viùamàlaïkàramàha---guõau kriye veti / hutukàryayorguõau kriye và yad yadi viruddhe parasparaviparãte syàtàü tadà etau dve ca viùame / tçtãyamàha--yadàrabdhasyeti / vaiphalyamudde÷yaphalàbhàvaþ; pratyutànarthasyotpattirityarthaþ / caturthaü viùamamàha--viråpayoriti / viråpatvena parasparasambandhàyogyatvenoktayoryaþ sambandhaþ pratãyata ityarthaþ / etacca kkadvayaprayoge bodhyam / ## (lo, i) viråpayoranyaråpayoþ sa ghañanàyogaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "sadyaþ karaspar÷amavàpya citraü raõe raõe yasya kçpàõalekhà / tamàlanãlà ÷aradindupàõóu ya÷astrilokàbhàraõaü prasåte" // atra kàraõaråpàsilatàyàþ "kàraõaguõà hi kàryaguõamàrabhante" iti sthaterviruddhà ÷uklaya÷asa utpattiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) tatra kàryakàraõayorguõavirodhamàha---sadya iti / tamàlavannãlà kçpàõalekhà lekhàkàraþ kçpàõo khaógo raõe raõe yasya ràj¤aþ karaspar÷amavàpya ÷aradinduvatpàõóu ya÷aþ sadyaþ prasåte idaü citram / triloketi ya÷ovi÷eùaõam / atra kàraõàsilatàkàryaya÷aso nãlatvàpàõóutve viparãte ityàha---atreti / guõasya viruddhà ityanvayaþ / ÷uklaya÷asa utpattiriti / utpadyamànaya÷aþ ÷uklamiti paryavasittàrthaþ / nanu viruddhatve kiü vaicitryamityata àha--kàraõaguõà iti / sthiteriti niyamàdityarthaþ / tathà ca viruddhayorvirodhapradar÷anaü vaicitryamityarthaþ / yadyapyayaü niyamaþ samàvàyikàraõakàryayoreva tathàpi taddar÷anàtkavinà anyatràpi tannayamamadhyàsyedaü varõitam / ********** END OF COMMENTARY ********** "ànandamamandamimaü kuvalayadalalocane ! dadàsi tvam / virahastvayaiva janitastàpayatitaràü ÷arãraü me" // atrànandajanakastrãråpakàraõàttàpajanakavirahotpattiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) kàraõakàryayorvirodhamàha---ànandamamandamiti / kuvalayetyàdikaü sambodhanam / atreti / tàpajanakavirahotpattiþ svotpàdyavirahajanyatàpikriyotpattiriti paryavasitàrthaþ / tathà ca strãtajjanyavirahayoþ kàraõakàryayorànandadànatàpakriye ca viruddhe ityarthaþ / etajjanyasyataktriyàsamànakriyàyà eva vaicitryaü samabhàvya varõitam / ********** END OF COMMENTARY ********** "ayaü ratnàkaro 'mbhodhirityasevi dhanà÷ayà / dhanaü dåre 'stu vadanamapåri kùàravàribhaiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi óha) àrabdhakàryavaiphalyànarthotpattidvayamudàharati---ayamiti / ayamambhodhiþ ratnàkara iti kçtvà mayà dhànà÷ayà asevi sevitaþ / dhanaü dåre 'stu pràptyaviùayo 'stu / kùàravàribhistu vadanamapåri ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kevalaü kàïkùitadhanalàbho nàbhåt, pratyata kùàravàribhirvadanapåraõam / "kva vanaü taruvalkabhåùaõaü nçpalakùmãþ kva mahendravandità / niyataü pratikålavatino bata dhàtu÷caritaü suduþ saham" // atra vanaràjya÷riyorviråpayoþ saüghañanà / idaü mama / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) viråpayorghañanàmàha---kva vanamiti / ràmaü ÷ocantyàþ kau÷alyàyà uktiriyam / taruvalkalameva bhåùaõaü yatra tàdç÷àü vanaü kva nçpetyàdikaü kka / parasparàsambandhàyogyatayà kkadvayenoktayoranayorekatra ràme ghañanà / evaü "kva såryaprabhava' ityàdàvapi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "vipulena sàgara÷ayasya kukùiõà bhuvanàni yasya papire yugakùaye / madavibhramàsakalayà pape punaþ sa purastriyaikatamayaikayà dç÷à" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) kkadvayàbhàve 'pyàha---vipuleneti / sàgara÷ayasya viùõorvipulena kukùiõà udareõa yugakùayakàle bhuvanàni papire / sa punarviùõuþ ÷rãkçùõaþ ekatamayà purastriyà kartryà madavibhrameõàsakalayà ekade÷aråpayà ekayà dç÷à pape ityarthaþ / atra bhuvanapànasamarthakukùimata ekastrãkañàkùeõa peyatvayogo viruddha ityarthaþ / kàvyaprakà÷akçnmate tukkadvayena vinaivàtra viruddhatayàpratãteþ kenàpyanuktatayà nedaü caturthaviùamàlaïkàrodàharaõam / ataþ kàraõakàryayoþ kriyàvirodharåpadvitãyaviùamodàharaõatayaivàyaü ÷lokastena dar÷itaþ / kukùistu avayavaþ kàraõam / kukùimànavayavã ÷rãkçùõastu kàryam / tayorbhuvanapànastrãkañàkùapeyatvakriye viruddhe // ## (lo, ã) taditi / viùamàlaïkàraõàmeùàü såtroktaprakàraõàmupalakùaõatayà sambandhinorananuråpatayà takùyànusàreõànye 'pi prakàrà udàhartavyà ityarthaþ / tatra dióyàtramudàhçtya dar÷ayati-vipuleneti / asakalayà asamagrapàtinyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) samasaüj¤akamalaïkàramàha---samamiti / yogyayoþ parasparocitayoþ vastunorànuråpyeõaucityena yà ÷làghà sà samanàmàlaïkàra ityarthaþ / ## (lo, u) atràvayavàvayavinorvaiùamyam / kvacit sajàtãyayoþ--- "asitamekasurà÷itamapyabhå- nna punareùa punarviùadaü viùam / api nipãya surairjanitakùayaü svayamudeti punarnavamàrõavam" // atra vyatirekayoge 'pi dvayoþ saïkaro, natu viùamàlaïkàràbhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- ÷a÷inamupagateyaü kaumudã meghamuktaü jalanidhimanuråpaü jahnukanyàvatãrõà / iti samaguõayogaprãtayastatra pauràþ ÷ravaõakañu nçpàõàmekavàkyaü vibavruþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) ÷a÷inamityàdi / aje indumatyà svayaüvçte pauràõàü ÷loghoktiriyam / rasaguõayoryogena prãtiryeùàü tàdç÷àþ paurà ityekavàkyamekasya janasya pràthamikaü vàkyaü vivavruþ / tadarthaka÷abdàntarairvivçtavanta ityarthaþ / ÷a÷inamityàdyekasya vàkyam / ÷a÷ijalanidhitvena ajaþ / kaumudãjahnukanyàtvenendumatã / pçthaksiddhasyaiva pràptiþ / kaumudã tu ÷a÷ino na pçthak siddhà, ataþ pçthaksiddhasampàdanày meghamuktatvavi÷eùaõam / meghena pçthakkçtàyàstadapagame pràptirityarthaþ / ## (lo, å) viùamàd vaiparãtyena samasya lakùaõam / vastunordar÷anãyayoþ / jahnukanyà gaïgà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "praõamatyunnatihetorjovitahetorvimu¤cati pràõàn / duþ khãyati sukhahetoþ ko måóhaþ sevakàdanyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) praõamatãti / praõàmo hi namrãbhàvaþ sa unnativiparãtaþ / pràõàna vimu¤cati, yuddhe iti ÷eùaþ / yadyapi pràõavimoko na jãvitasya hetustathàpi pràõavimokakriyàparamatra vimu¤catipadam / duþ khãyati duþ khamiccati, duþ khajanakakriyàpravçttatvàt / ## (lo, ç) iùñaphalasya prakçtodàharaõàdau unnatyàdeþ pràptyarthaü tadviruddhasya praõàmàdeþ karaõaü vicitràlaïkàrabãjaphalam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<à÷rayà÷rayiõorekasyàdhikye 'dhikamucyate /># ## (lo, é) àdhikyaü kvacidà÷rayà÷rayiõormahattvamiti dvividho 'dhikàkhyàlaïkàraþ ityarthaþ / yat punaþ kai÷ciduktaü vastutaþ tanutve 'pi yadekasyàdhikyaü tadadhikamucyate iti tanna / "dyauratra kvacidà÷rità pravitataü pàtàlamatra kvacit kvàpyatraiva dharàdharàdharajalà dhàràvalirvarttate / sphãtasphãtamaho nabhaþ kiyadidaü yasyetthamevaüvidhair- dåre påraõamastu ÷ånyamiti yannàmàpi nàstaü gatam" // ityàdàvavyàpteþ / atra hi nabhaso na tanutvam / asya càlaïkàrasyà÷rayà÷rayiråpavilakùaõà÷rayatayàpavàdatvena viùamàlaïkàrabàdhakatà / ********** END OF COMMENTARY ********** à÷rayàdhikye yathà-- "kimadhikamasya bråmo mahimànaü vàrigherhariryatra / aj¤àta eva ÷ete kukùau nikùipya bhuvanàni" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) adhikasaüj¤akamalaïkàramàha--à÷rayeti / àdhikyam adhikatayà varõanamityarthaþ / kimadhikamiti / bhuvanàni kukùau nikùipya hariryatràj¤àta eva ÷ete / jalanidheþ ki¤cidavacchedenaiva ÷ayanàjjalanidhidraùñçbhiraj¤àta eva ÷eta ityarthaþ / asya jalanidhermahimànaü kimàdhikaü vadàma ityarthaþ / atra kukùinikùiptabhuvanasyàpi harestu ki¤cidavacchedenaiva ÷ayanàdà÷rayasya jalanidheràdhikyaü varõitam / ********** END OF COMMENTARY ********** à÷ritàdhikye yathà-- "yugàntakàlapratisaühçtàtmano jaganti yasyàü savikàsamàsata / tanau mamustatra na kaiñabhadviùastapodhanàbhyàgamasambhavà mudaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) à÷ritàdhikyavarõanamàha---yugànteti / nàradàgamane ÷rãkçùõasya harùàdhikyavarõanamidam / yugàntakàle pratisaühçtàþ svakukùau prave÷ità àtmànaþ pràõino yena tàdç÷asya kaiñabhadviùo viùõoryasyàü tanau jaganti savikà÷amayantraõamàsata tatra tasyàü tanau tapodhanasya nàradasyàbhyàgamasambhavà bhudo na mamuþ na sthàtumavakà÷aü lebhire ityarthaþ / tanubhede 'pi viùõutanutvenaikatvàdhyàsàdekatvaü bodhyam / atrà÷ritànàü mudàmadhikatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## "tvayà sà ÷obhate tanvã tayà tvamapi ÷obhase / rajanyà ÷obhate candra÷candreõàpi ni÷ãthinã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) anyonyasaüj¤akamalaïkàramàha--anyonyamiti / ekà kriyà ekajàtãyà kriyà / ubhayormithaþ karaõamityarthaþ / tvayà seti / paràrddhaü dçùñàntàlaïkàre 'pi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) trividhaü vi÷eùàlaïkàramàha---yadàdheyamiti / yàditi triùvanvitam / anàdhàramàdhàraü vinà sthitaü varõitamityarthaþ / anekagocaramityatra ekadeti ÷eùaþ, kramikasthitau tu paryàyàlaïkàrasya vakùyamàõatvàt / ki¤citprakurvataþ kartturdaivàditarasyà÷akyasya kàryasya karaõaü và yadityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "divamapyupayàtànàmàkalpamanalpaguõagaõà yeùàm / ramayanti jaganti giraþ kathamiva kavayo na te vandyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) divamiti / divamupayàtànàmapi yeùàü kavãnàmanalpaguõagaõà giraþ jaganti ramayanti te kavayaþ kathamiha na vandyà ityarthaþ / atra karttçtàsambandhenàdhàraõàü kavãnàmasattve 'pi tadàdheyànàü giràü sthitiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "kànane saridudde÷e girãõàmapi kandare / pa÷yantyantakasaïkà÷aü tvàmekaü ripavaþ puraþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kànana iti / kànanàdau palàyità ripavastvàmekaü tatratatraivàntakasaükà÷aü pa÷yantãtyarthaþ / atra dar÷anasya na kramavivakùà / ********** END OF COMMENTARY ********** "gçhiõã sacivaþ sakhã mithaþ priya÷iùyà lalite kalàvidhau / karuõàvimukhena mçtyunà haratà tvàü vada kiü na me hçtam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) gçhiõãti / mçtàmindumatãü ÷ocato 'jasyoktiriyam / tvàü haratà karuõàvimukhena mçtyunà mama kiü na hçtaü vada / kiü kiü hçtamityatràha--gçhiõãtyàdi / lalite kàmakalàvidhau mitho rahasi priya÷iùyetyanvayaþ / atrendumatãhartturmçtyorgçhiõyàdiharaõaråpasya kàryasya daivàtkaraõaü varõitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà--"dç÷à dagdhaü manasijam-" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) vyàghàtàlaïkàramàha---vyàghàta iti / kenàpi kartrà yad vastu yenopàyena yathàkçtaü tenaivopàyenànya÷cettadanyathà kurute tadà tadanyathàkaraõaü sa vyàghàta ityarthaþ / "dç÷à dagdhaü manasijaü jãvayanti dç÷aiva yàþ / virupàkùasya jayinãstàþ stuno vàmalocanàþ" // ityudàharaõam / dç÷à harasyà yàþ kañàkùaråpayà dç÷à jãvayantãtyarthaþ / nàrãkañàkùeõa kàmoddãpanàt / na kevalaü kriyayà jayaþ, kintu råpeõapãtyàha---viråpàkùasyeti / jetavyasyàkùivairåpyam / jetrãõàmakùiùu manoj¤atvaråpaü vàmatvamityeva tatràpi jaya iti bhàvaþ / atra yena dçgupàyena dàhastenaiva dçgupàyena jãvanaråpaü dàhànyathàkaraõaü strãbhiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## vyàghàta ityeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) anyavidhaü vyàghàtalaïkàramàha---saukaryeõa ceti / cakàro vyàghàtàntarasamuccaye / anyoktakàryasya viruddhaü kàryamanyena yadi taduktakàraõasya saukaryeõa vi÷iùñaü kriyate pratipàdyate ityarthaþ / cakàreõa vyàghàtamanuvarttayati--vyàghàta ityeveti / ********** END OF COMMENTARY ********** "ihaiva tvaü tiùñha drutamahamahobhiþ katipayaiþ samàgantà kànte ! mçdurasi na càyàsasahanà / mçdutvaü me hetuþ subhaga ! bhavatà gantumadhikaü na mçdvã soóhà yadvirahakçtamàyàsamasamam" // atra nàyakena nàyikàyà mçdutvaü sahagamanàbhàvahetutvenoktam / nàyikayà ca pratyuta sahagamane tato 'pi saukaryeõa hetutayopanyastam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ihaiveti / vide÷aü jigamiùuõà patyà saha jigamiùuü patnãü prati nàyakasyoktiþ pårvàrddham / tvamihaiva tiùñha na mayà saha gaccha / ahaü katipayairahobhirdrutaü samàgantà samàgamiùyàmi, bhaviùyadarthe tçn / yato mçdurasi / naca gamanàyàsahanàsãtyarthaþ / patnyà uktiþ paràrddhaü---he subhaga ! bhavatà saha gantuü sahagamane eva mama mçdutvaü hetuþ / yad yasmàn mçdvã asamaü virahàyàsaü na soóhà na sahiùyate / atràpi tçn / atra nàyakoktakàryasya nàyikàyà viruddhapratipàdanaü gràhayati---atreti / sahàgamanahetutveneti / sthitihetuþ sahagamanahetutvenetyarthaþ / saukaryeõeti / sahagamanameva sthitihetutvenoktasya mçdutvasya sukaraü, sthitistu mçdutvasya duùkaretyarthaþ / sthitau madatvena virahàsahatvajananàt / ## (lo, ë) iha tu ki¤cinniùpàdayituü sambhàvyamànasya kàraõasya tadviruddhaniùpàdakatvena samarthanam / ihaiva tvamityudàharaõe nahi mçdutvasya nàyakasahagamanasya kàryatvaü pratãyate kintu sahagamanasya nirvàhaþ / viùamàlaïkàre tu "ayaü ratnàkara' ityàdau dhanalàbharåpakàryànutpattiþ, anarthasya cotpattiriti bhàvaþ / evaü virodhamålàlaïkàràn nirõoya ÷çïvalàbandhena vicitratà alaïkàrà lakùyante / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, e) paramiti / kàraõamàlàkhyamalaïkaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "÷rutaü kçtadhiyàü saïgàjjàyate vinayaþ ÷rutàt / lokànuràgo vinayànna kiü lokànuràgataþ" // #<--tanmàlàdãpakaü punaþ // VisSd_10.76 //># ## ## (lo, ai) yathottaramuttarottaraü guõàvahatvenetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "tvayi saïgarasampràpte dhanuùàsàditàþ ÷aràþ / ÷arairari÷irastena bhåstayà tvaü tvayà ya÷aþ" // atràsàdanakriyà dharmaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) kàraõamàlàlaïkàramàha---paraüparamiti / sodàharaõaü spaùñam / màlàdãpakàlaïkàramàha---tanmàleti / idamapi sodàharaõaü spaùñam / ekàvalyalaïkàramàha--pårvaü pårvamiti / pårvatra pårvatra yadvi÷eùaõaü tasya tasya vi÷eùaõatayà yadi paraü paraü sthàpyate, aposyate và tadvi÷eùaõàbhàvapratiyogitayà nirdi÷yate vetyarthaþ / tena pårvaü pårvaü vi÷eùaõaü yadyuttarottarasya uttarottaràbhàvasya và vi÷eùyaü bhavatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) [missing in printed edition] ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "saro vikasitàmbhojamambhojaü bhçïgasaïgatam / bhçïgà yatra sasaïgãtàþ saïgãtaü sasmarodayam" // "na tajjalaü yanna sucàrupaïkajaü na païkajaü tadyadalãnaùañpadam // na ùañpado 'sau na jugu¤ja yaþ kalaü na gu¤jitaü tanna jahàra yanmanaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) saro vikasiteti / atra sarojaràje yàni vikasitàmbhojàdãni tadekade÷ànàmambhojàdãnàü vi÷eùaõàni paraüparaõi / apohe tu àha---na tajjalamiti / sucàrupaïkajaü yatreti bahuvrãhiþ / evamalãnetyàdàvapi / atra jalavi÷eùaõãbhåtànàmabhràvànàü pratiyogitayà sucàrupaïkajatvàdãni nirdiùñàni / ## (lo, o) ambhojaü saraso, bhçïgà ambhojasya; saügãtàni bhçïgàõàü vi÷eùaõatvena / na tajjalamityàdau jalasya sucàrupaïkajaü niùedhatvena nibaddham / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidvi÷eùyamapi yathottaraü vi÷eùaõatayà sthàpitamapohitaü ca dç÷yate / yathà-- "vàpyo bhavanti vimalàþ sphuñanti kamalàni vàpãùu / kamaleùu patantyalayaþ karoti saïgãtamaliùu padam" // evamapohane 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) anayoþ pårvapårvoktavi÷eùaõànàü paratra paratra vi÷eùaõe vi÷eùyatàpoha÷ca dar÷ita ityàha---kvacid vi÷eùyamapãti / vàpyo bhavantãti / atràpi ÷aradãti bodhyam / karotãti / saïgãtaü kartç, aliùu padaü susambandharåpatayà vyavasàyaü karotãtyarthaþ / atra vimalatvàdau vi÷eùyabhåtà vàpyàdayaþ sphuñatkamalàdau bhedena vi÷eùaõàni / evamapohanepãti / yathà---"na tà vàpyaþ sphuñanti yàsu padmàni samprati / naca padmànyanyatra na yatra càlayo 'patan // "(?) ityàdike tadvodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) sàro nàmàlaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "ràjye sàraü vasudhà vasudhàyàmapi puraü pure saudham / saudhe talpaü talpe varàïganànaïgasarvasvam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sàràlaïkàramàha---uttarottaramiti / ràjye sàramiti / napuüsakaliïgasya sàrapadasya jahadajahalliïgadvayamapãtyatotràjahalliïgatà / tat kiü tribhuvanasàrà bàlà'ràdhità bhavatetyatra tu jahalliïgatà / varàïganànaïgeti---anaïgasarvasvabhåtà varàïganetyarthaþ / nanvatra ràjye ityàdau yadyadhikaraõasaptamã tadà ràjàdyapekùayà sàratvàpratãtyà niùprayojakasàratvànupapattiþ / ràjyavasudhayoþ saudhatalpayostalpavaràïganayo÷ca sàmànyavi÷eùabhàvàbhàvena nirdhàraõànupapattiþ, puruùeùu kùatriyaþ ÷åra ityàdiùu sàmànyavi÷eùabhàvasattve eva nirdhàraõàt / ucyate---ràjye ràjatvaviùaye yad yad vastu teùu vasudhà sàram / vasudhàyàü yad yad vastu teùu puraü sàramityàdirãtyà yad yad vastu teùivatyadhyàhàreõa nirdhàraõàt teùu ityatra nirdhàraõasaptamã / ràjye ityatra viùayasaptamã, vasudhàyàmityàdiùvadhikaraõasaptamã / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) yathàsaükhyàlaïkàramàha---yathàsaükhyamiti / prathamoddiùñànàü yaþ prathamadvitãyàdikramastena krameõa tadanvitànàmanu pa÷càd udde÷a ityarthaþ / ## (lo, a) samprati vàkyanyàyà÷ratà alaïkàrà ucyante / yathàsaükhyanàmàlaïkaraõam / anådde÷aþ anu pa÷càt nirde÷aþ / uddiùñànàmunmãlanàdikriyàõàü va¤julàdibhiþ krameõa sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "unmãlanti nakhairlunãhi vahati kùaumà¤calenàvçõu krãóàkànanamàvi÷anti valayakvàõaiþ samutnàsaya / itthaü va¤juladakùiõànilakuhåkaõñheùu sàïketika- vyàhàràþ subhaga ! tvadãyavirahe tasyàþ sakhãnàü mithaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) unmãlantãti / nàyake nàyikàvirahakàlãnàn tatsakhãnàü sàïketikavyavahàràn kathayantyàþ kasyà÷ciduktiriyam / he subhaga ! tvadãyavirahe tasyàþ sakhãnàü tattatkriyayà va¤julàditraye saïketità mithaþ itthaü vàyavahàrà ityarthaþ / kãdç÷à vyavahàrà ityatràha / unmãlantãti / vika÷antãtyarthaþ / iyamekasyàþ sakhyàþ prathamoktava¤julapuùpakartçke unmãlane saïketità pràthamikã uktiþ / aparasakhyà÷ca nakhairityàdikà pràthamikã pratyuktiþ / vahatãti dvitãyoktadakùiõànilakartçke vahane saïketità iyaü sakhyà dvitãyoktiþ / aparasakhyà÷ca celà¤calenetyàdi dvitãyà pratyuktiþ / krãóetyàdikà aparasakhyà tçtãyapratyuktiþ / itthaü prathamàdikrameõoktànàü pa÷càt tatkrameõaiva tadanvitànàmudde÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) paryàyàlaïkàramàha--kvacidekamiti / kvacit ÷loke ekamanekasmin kramàt bhavet kàraõakramàt kriyate và cet tathà anekamekagamekagami và kramàt bhavati kriyate và cet tadà paryàya iùyate ityartaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "sthitàþ kùaõaü pakùmasu tàóitàdharàþ payodharotsedhanipàtacårõitàþ / valãùu tasyàþ skhalitàþ prapedire krameõa nàbhiü prathamodabindhavaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) tatraikasyà anekatra bhavanamàha---sthità iti / tapasyantyàþ pàrvatyàþ aïgeùu navameghajalapatanakramavarõanamidam / prathamodabindavaþ krameõa tasyà nàbhiü prapedire / tatkramayamàha---sthità iti / pakùmaõàü nibióatvena tatra kùaõaü sthitàþ tataste tàóitàdhàraþ / adharasya komalatvena jalabindubhirapi tàóanam / payodharotsedhaþ / kçdvihitabhàvatvenocchånau payodharau / tayoþ kañhinatvena tatra nipàtena tataþ cårõitàþ / tatra valãùu skhalitàþ tàsàmuccanãcatvànnàbhergabhãratvena tato nànyatra gamanam / atra svayaübhavanam / ## (lo, à) sthitàþ kùaõamityàdàveke prathamodabindavo 'vo 'nekeùu pakùmàdiùu krameõàbhavan / evaü vilàsinyo vçkàdaya÷cànekavidhà aripure / ********** END OF COMMENTARY ********** "vicaranti vilàsinyo yatra ÷roõibharàlasàþ / vçkakàka÷ivàstatra dhàvantyaripure tava" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) anekeùàmekatra bhavanaü tvàha---vicarantãti / yatra tavàripura ityanvayaþ / atra vilàsinã vçkàdãmekatràripure bhavanam / ********** END OF COMMENTARY ********** "visçùñaràgàdadhàrànnivartitaþ stanàïgaràgàdaruõàcca kandukàt / ku÷àïkuràdànaparikùatàïguliþ kçto 'kùasåtrapraõayã tayà karaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ekasyànekatra pareõa kriyamàõatvàmàha---visçùñeti / pàrvatyàstapasyàrambhavarõanamidam / tayà karo 'kùasåtre praõayãkçtaþ, vyàpçtaþ / ku÷àïkuretyàdi vi÷iùña÷ca kçta ityarthaþ / tathà càtra vidheyadvayam / càrthastu gamyaþ kãdç÷aþ--adharànnivartitaþ / yato visçùñaràgàd adhare ràgadànàrthameva pràgadhare karadànàd kandukakrãóàbhàvàcca tato nivartanam / stanàïgetyàdivi÷eùaõaü ca svaråpakathanamàtram / stane 'ïgaràgopãdànãü ca na dãyate ityetatsåcanàrthaü và / atra tayoþ kriyamàõatvam / ## (lo, i) visçùñetyàdàvekaþ karo 'dharàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** "yayoràropitastàro hàraste 'rivadhåjanaiþ" // nidhãyante tayoþ sthålàþ stanayora÷ruvindavaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) anekasyaikatra kriyamàõatvamàha---yayoriti / atra hàrà÷rubindånàmanekeùàmekatra stane arivadhåbhiþ / ## (lo, ã) yayorityàdau hàro '÷rubindava÷ca payodhare kçtàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu ca kvacidàdhàraþ saühataråpo 'saühataråpa÷ca / kvacidàdheyamapi / ## (lo, u) saühataråpo militasvaråpaþ / tadviparãta ekàkãbhåtaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "sthitàþ kùaõam-" ityatrodabindavaþ pakùmàdàvasaühataråpa àdhàre krameõàbhavan / "vicaranti-" ityatràdheyabhåtà vçkàdayaþ saühataråpàripure krameõàbhavan / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) eùvàdhàrà'dheyànàü saühatatvàsaühatatve sambhavatastad bhedàbhedo na vivakùitaþ ityabhipràyeõa taddar÷ayati---eùviti / saühataråpo militànekaråpo 'saühataråpo 'militapratyekaråpaþ / kvacit kvacidàdheyasyàpi evaü dvairåpyamityàha---kvacidàdheyamapãti / atràdhàrasyàsaühatatvaü dar÷ayati---yathà sthitàþ kùaõamityatreti / atràdheyànàmudabindånàü tu saühatatvaråpatvaü nàtra vi÷eùakam / yeùàmanekatvaghañitoyamalaïkàrasteùàmeva saühatatvàsaühatatvàyorvi÷eùakatvàd bindånàü tvanekà÷rayeùu ekasyaiva ghañitatvàt / àdhàràõàü saühatatvaü yathà "svayaüvare sàmiliteùu ràjasu krameõa cakùurnidadhe patiüvarà" iti / àdheyànàmasaühatatvaü tu / "pårvaü pårvaü yadà tyàkùãnnçpakanyà patiüvarà / paraþ parastadà tasyàü vi÷eùàdàkulo nçpaþ" // ityatra bodhyam / ekatràdhàre 'nekeùàmàdheyànàü saühatatvaü dar÷ayati---vicarantãti / vçkàdayàþ saühataråpà iti bahuvacanena milanabodhanàt kramastu vilàsinãcaraõàpekùayà / evamanyatreti / yayoràropati ityatràpi a÷rubindavo 'nekasaühataråpàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra caikasyànekatra krameõaiva vçttevi÷eùàlaïkàràd bhedaþ / vinimayàbhàvàtparivçtteþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) nanu kvacidekamanekasminnityuktaråpasya paryàyasyaikaü cànekagocaramityuktaråpàd vi÷eùàlaïkàràt ko vi÷eùa ityata àha--atra ceti / kramayugapadavçttibhyàü dvayorbheda ityartaþ / vakùyamàõaparivçttyalaïkàrato vi÷eùamàha---vinimayàbhàvàcceti / parasparadharmasya paraspareõa grahaõaråpo vinimayaþ parivçttàveva / atra tvanekà÷rayagatamevaikaü, natu tàdç÷à÷rayadharmasàmànyena grahaõamityartaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) parivçttyalaïkàramàha---parivçttiriti / samàbhyàü nyånàdhikàbhyàü ca vinimaya ityarthaþ / nyånàdhikavinimaya÷ca nyånaü dattvàdhikagrahaõamadhikaü dattvà nyånagrahaõamiti dvidhà / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "dattvà kañàkùameõàkùã jagraha hçdayaü mama / mayà tu hçdayaü dattvà gçhãto madanajvaraþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) tatra samàbhyàmadhikaü dattvà nyånagrahaõàcca vinimaye ekamudàharaõamàha---dattvà kañàkùamiti / spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prathamer'dhe samena, dvitãyer'dhe nyånena / "tasya ca pravayaso jañàyuùaþ svargiõaþ kimiva ÷ocyate 'dhunà / yena jarjarakalevaravyayàtkrãtamindukiraõojjvalaü ya÷aþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) nyånaü dattvà adhikagrahaõamàha---tasya ceti / ràmasyoktiriyam / pravayaso 'tivçddhasya / ÷ocyate / naiva krimapi ÷ocanãyam / yena jarjarasya jaràjãrõasya kalevarasya ÷arãrasya vyayàd indukiraõojjvalaü candrakiraõavat ÷ubhraü ya÷aþ krãtam / atra jarjarasya ÷arãrasya dànena ujjvalasya ya÷àsaþ krayaþ / atotra àdhikyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atràdikyena / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) caturvidhaü parisaükhyàlaïkàramàha---pra÷ràdapra÷rato vàpãti / pra÷rava÷àt tadabhàvàdvà kathitaü yad yad praùñavyasya vi÷eùaõasya vi÷eùyabhåtaü vastu pareõa kathitàt tasmàd hetoþ kathitasadç÷asyànyasya praùñavyavi÷eùaõànvayavyavacchedaþ ÷àbda àrtho và pratãyate cettadà savyavacchedaþ parisaükhyàlaïkàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "kiü bhåùaõaü sudçóhamatra ya÷o na ratnaü kiü kàryamàryacaritaü sukçtaü na doùaþ / kiü cakùurapratihataü dhiùaõà na netraü jànàti kastvadaparaþ sadasadvivekam" // atra vyavacchedyaü ratnàdi ÷àbdam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) atra pra÷rapårvakathitàcchàbdaü vyavacchedamàhuþ---kiü bhåùaõamiti / atra loke kiü sudçóhaü bhåùaõamiti pra÷raþ, ya÷a ityuttaram / na ratnamiti / upàdeyatvena ya÷aþ sadç÷asyànyasya satnasya praùñavyavi÷eùaõabhåtabhåùaõatvànvayavyavacchedaþ / evaü sarvatra bodhyam / àryairva÷iùñàdibhi÷caritamàcaritaü kiü vastu kàryamiti pra÷raþ / sukçtamityuttaram / tadãyacàõóàlãgamanaråpadoùasya tadà caraõãyatvena sukçtasadç÷asya vyavacchedo na doùa iti ÷àbdaþ / evamuttaratra apratihataü cakùuþ kiü, dhiùaõà buddhiþ, na netram / jànàtãti tvadapara iti pàñhe pratyuttaraparituùñasya praùñuruttarakartçjanapra÷aüsàvàkyamidam / tadapara iti pàñhe dhiùaõàpara ityarthaþ / atra vyavacchedyamiti / vyavaccheda ityarthaþ / såtre vyavacchedasyaiva ÷àbdatayà uktatvànnatu vyavacchedyasya / evamuttaratràpi / ********** END OF COMMENTARY ********** "kimàràdhyaü sadà puõyaü ka÷ca sevyaþ sadàgamaþ / ko dhyeyo bhagavàn viùõuþ kiü kàmyaü paramaü padam" // atra vyavacchedyaü pàpàdyàrtham / anayoþ pra÷napårvakatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) anyavyapohasyàrthatvaü dar÷ayati---kimàràdhyamiti / yadyapi àràdhyatvamàràdhanàviùayatvamàràdhanà ca devatàprãtihetuþ kriyà tathàpi àràdhyatvamatra puruùapravçttiviùayatvamityarthaþ / tena àràdhyamupàrjanãyaü puõyamiti uttarasya nànyaditi vyavacchedaþ / sadàgamaþ satàmàgamaþ satsaïgaþ, paramapadaü muktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** apra÷napårvakatve yathà-- "bhaktirbhave na vibhave vyasanaü ÷àstre na yuvatikàmàstre / cintà ya÷asi na vapuùi pràyaþ paridç÷yate mahatàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) apra÷napårvakatve vyavacchedasya ÷àbdatve àha---bhaktirbhava iti yuvatiråpe kàmàstre / bhaktirityàdau sarvatra pràyo mahatàü paridç÷yata ityàsyànvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "balamàrtabhayopa÷àntaye viduùàü saümataye bahu ÷rutam / vasu tasya na kevalaü vibhorguõavattàpi paraprayojanam" // ÷leùamålatve càsya vaicitryavi÷eùo yathà-- "yasmiü÷ca ràjani "jitajagati pàlayati mahãü citrakarmasu varõasaïkara÷càpeùu guõacchedaþ-" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) apra÷rapårvakatve vyavacchedasyàrthatvaü dar÷ayati---balamiti / balaü vikramaþ àrtànàü pãóitànàü bhayanà÷àya, sammataye prãtaye ityarthaþ, ÷rutaü vidyà / ato na kevalaü tasya ràj¤o vasu dhanameva paraprayojanam, paraprayojanasyàrthidàridryanà÷aråpasya janakamapitu balàdiguõavattàpi tathetyartaþ / prayojanajanake prayojanapadamàyurghçtamitivat sàropalàkùaõikam / atra na svàrthamiti vyapohapratãtiþ / citrakarmasu ityàdi / anayorvarõaguõapada÷leùaþ na bràhmaõaàdiùu na prajàsu iti vyapohapratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--uttaraü pra÷nasyottaràdunnayo yadi / yaccàsakçdasaübhàvyaü satyapi pra÷na uttaram // VisSd_10.82 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) dvividhottaràlaïkàramàha---uttaramiti / unnaya unnayanaü vya¤janà / yaccheti / asakçdityasyobhayatrànvayaþ / satyapyasakçt pra÷re 'sambhàvyaü vilakùaõatvena sahasà apratãyamànamasakçduttaramityarthaþ / ## (lo, å) uttaram uttaràkhyamalaïkaraõam / asakçdityanena pra÷rapårvasyàsambhavottarasya sakçd nirde÷e na càrutvam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "vãbhituü na kùamà ÷va÷råþ svàmã dårataraü gataþ / ahamekàkinã bàlà taveha vasatiþ kutaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vãkùitumiti / svayaü dåtyà uktiriyam / vàcyàrthe ÷va÷rvàþ vãkùaõàsàmarthyapradar÷anaü tava randhanabhojanasthale 'pi gamanàsambhàvanàpradar÷anàrtham / atra niùedhàbhàvàdàkùepàlaïkàro 'pi bodhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anena pathikasya vasatiyàcanaü pratãyate / "kà visamà devyagaã kiü laddhavvaü jaõo guõaggàhã / kiü sokkhaü sukalattaü kiü duggojjhaü khalo loo" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dvitãyamuttaramàha---viùameti / "kà viùamà daivagatiþ kiü labdhavyaü jano guõagràhã / ki saukhyaü, sukalatraü, ki durgràhyaü khalo lokaþ // "iti saü dç / daivagatyàdivaiùamyàdãnàü vailakùaõyena sahasàrthato 'pratãyamànatvàttatraiva pratãtivi÷rànteriti bhàvaþ / ## (lo, ç) keti / "kà viùamà daivagatiþ kiü labdhavyaü jano guõagràhã / ki saukhyaü sukalatraü kiü durgrahyaü khalo lokaþ" // ********** END OF COMMENTARY ********** atrànyavyapohe tàtparyàbhàvàtparisaükhyàto bhedaþ / na cedamanumànam, sàdhyasàdhanayordvayonirde÷a eva tasyàïgãkàràt / na ca kàvyaliïgam, uttarasya pra÷naü pratyajanakatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) pra÷naü pratyajanakatvàditi / idaü ca j¤àpakahetãþ kàvyaliïgatvàbhàvatvakathanaü pràgevàrthàntaranyàsavicàre smartavyam / paraü pra÷naj¤àpakatve uttaràlaïkàreõa bàdhanànna tatra kàvyaliïgatvàvakà÷aþ / ## (lo, é) anyavyapohe tàtparyyàbhàvàt, kintu pårvajanàbhisambandhasya daivagatyàderviùamatvasya khyapanamàtrasya parigatatvàdityarthaþ / evamuttaràlaïkàrasya viùayaprakàrasyàlaïkàràntaravivekalàghavàt pa÷càd bhinatti---naceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) arthàpattyalaïkàramàha--daõóàpåpikayeti daõóàpåpikà nyàyavi÷eùaþ / ta¤ca svayameva dar÷ayiùyati / tannyàyenànyàrthastànuktàparàrthasyàgamo vya¤janetyarthaþ / tannyàya÷ca ÷abda÷leùàllabhyo bodhyaþ / anyathà samàsoktyaprastutapra÷aü sàdàvapi tatprasakteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "måùikeõa daõóo bhakùita" ityanena tatsahacaritamapåpabhakùaõamarthàdàyàtaü bhavatãti niyatasamànanyàyàdarthàntaramàpatatãtyeùa nyàyo daõóàpåpikà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tannyàyaü dar÷ayati---måùikeõeti / daõóo 'tra tattatsthalãto 'påkadhyàkarùaõadaõóaþ / apåpaþ piùñakam / taddaõóabhakùaõaü tat piùñakagandhàt / tathà tat sahacaritapiùñakabhakùaõamàva÷yakamato måùikeõa daõóo bhakùita ityanenàrthàt kenàpyukteneti ÷eùaþ / iti niyatasamàneti / iti yat niyataü tasya samànanyàyàdarthàntaramuktabhinnortha àpatati pratãyata ityarthaþ / tannyàyalabhyatve dvaividhyaü dar÷ayatikvaciditi / ## (lo, ë) kan pratyayena daõóàpåpavat daõóàpåpikà, tathàvidhanyàyopi daõóàpåpikà / yena kena vidhinà ca vastvantarasyàgamor'thàdàpatanaü siddhiriti yàvat / etadeva dar÷ayati---mçùikeõeti / arthàdàpatati / tathàhi yena khalu måùikeõàpåpasahacarito daõóo bhakùitastena kathamapåpaþ parityakta iti tathehàpi boddhavyam / tasmàt yatra pratisadç÷anyàyàd arthàntarànugamastatràyamalaïkàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca kvacitpràkaraõikàdarthàdapràkaraõikasyàrthasyàpatanaü kvacidapràkaraõikàrthatpràkaraõikàrthasyeti dvau bhedau / krameõodàharaõam-- "hàro 'yaü hariõàkùãõàü luñhati stanamaõóale / muktànàmapyavastheyaü ke vayaü smarakiïkaràþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) tatra pràkaraõikàdapràkaraõikàrthasya tannyàyagamyatvaü dar÷ayatihàroyamiti / luñhatãti / stanamaõóalàvaj¤àdhãnàïgaparàvçttiråpagativi÷eùeõa tiùñhatãtyarthaþ / iyamavasthàvaj¤àsthitiråpà / ke vayamiti / smaràkiïkaràõàmiyamavasthà / smarakiïkaràõàmasmàkamityevaü j¤eyatvàt sutaràü luñhanamityarthaþ / atràlaïkàràdhãnasaundaryavarõanasya prakràntatvànmuktàþ pràkaraõikyaþ / atra ke vayamityanena tannyàyalàbhaþ / ## (lo, e) muktà mauktikàni pràptaniþ ÷reyasa÷ca / evaü muktànàü nàrãõàü stanamaõaaóalaluñhanena pårvanyàyàt smarakiïkaràõàmapãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "vilalàpa sa bàùpagadradaü sahajàmapyapahàya dhãratàm / atitaptamayo 'pi màrdavaü bhajate kaiva kathà ÷arãriõàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) apràkaraõikàt pràkaraõikàrthalàbhamàha---vilalàpeti / sa ràjà ajaþ sahajàü svàbhàvikãm, atràyo 'pràkaraõikam / tataþ pràkaraõikàjasya bhàrdavalàbhaþ / kaiva kathetyàdi÷abdàcca tannyàyalàbhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca samànanyàyasya ÷leùamålatve vaicitryavi÷eùo yathodàhçte-"hàro 'yam-" ityàdau na cedamanumànam, samànanyàyasya sambandharåpatvàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) ÷leùamålatve iti / hàroyamityàdau muktàpadaü smarasyàkiïgaramuktaråper'the mauktike ca ÷liùñam / luñhatãti padaü ca sàvaj¤asthitiråpe àliïgane càrthe ÷liùñam / vilalàpetyàdau ca taptapadamagnisaüyoge virahaduþ khe ca ÷liùñam / màrdavapadaü ca komalatve kàtaratve ca÷liùñam / yathà hàroyamityàdipadàd vilalàpetyàdi÷lokasyàpi parigrahaþ / nacedamiti / hàroyamityatra stanasaïgihàraluñhanena stanasaïgikàmukaluñhanasya vilalàpetyàdau càbhitàpena màrdavasyànumeyatvaprasakteþ / samànanyàyasyeti / daõóàpåpikànyàyasyetyarthaþ / sambandharåpatvàbhàvàt vyàptiråpasambandharåpatvàbhàvàt / yadyapi stanasaïgitvalalluñhanayoramitaptatvamàrdavayo÷ca vyàptirasti, tathà nyàyasya puraþ sphårtikatvàt sàdhyahetubhàvena nirde÷àbhàvàcca nànumànamityàbhipràyaþ / ## (lo, ai) sambandho 'vinàbhàvaþ / naceyaü ÷àstrãyàrthàpattiþ / tasya hi pãno devadatto divà na bhuïkte pãnatvabhojanàdikayoravinàbhàva iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vikalpàlaïkàramàha--vikalpa iti / koñidvaye samànatvaü tulyabalatà / càturã càlaïkàràntaraghañitaråpà / ata eva asyàþ sargavidhau ityatra candramadanayoþ prajàpatitvavikalpe 'pyalaïkàràntaràghañitatvànna vikalpàlaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "namayantu ÷iràüsi dhanåüùi và karõapårãkriyantàmàj¤à maurvyo và" / atra ÷irasàü dhanuùàü ca namanayoþ sandhivigrahopalakùaõatvàt sandhivigrahayo÷caikadà kartuma÷akyatvàdvirodhaþ, sa caikapakùà÷rayaõaparyavasànaþ / tulyabalatvaü càtra dhanuþ ÷ironamanayordåyorapi spardhayà sambhàvyamànatvàt / càturyaü càtraupamyagarbhatvena / evaü "karõapårãkriyantàm" ityatràpi ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) namayantvityàdikaü na ÷lokaþ, kintu jetçnçpaterjetavyançpatiùu jij¤àsàvàkyamàtramidam / praõipàtàrthaü te ràjànaþ ÷iràüsi và namayantu yuddhàrthaü dhanurvà namayantu ityarthaþ / tathà ca bhamàj¤à càkarõapårãkriyatàü karõaü pårayitvà ÷råyatàü yuddhàrthaü maurvo vàkarõaparyantaü nãyatàmityarthaþ / atra virodhaü gràhayitumàha---atra dhanuùàmiti / sandhivigrahopalakùaõatvàttadvodhakatvàditthaü virodhaü dar÷ayitvà atrecchàvikalpatvaü dar÷ayati--sa ceti / icchàyà ekapakùagrahaõe paryàpteþ / tulyabalatve eva icchàvikalpasambhavàt / tulyabalatvaü càtreti / dvayoriti / dvayoþ sakà÷àdityarthaþ / taddvayahetukayoþ càtmahitakàritvena dvayostulyabalatvam / càturãyutatvaü dar÷ayati---càturyaü ceti / aupamyamupamà / ÷iro dhanuùornamanasàdç÷yàdàj¤àmaurvyo÷ca karõapårãkaraõasàdç÷yàdupam / idamupalakùaõaü dvayorekakriyànvayena tulyayogyatà bodhyà / ## (lo, o) tulyabalayorekasmin kàrye niyojitumarhayoþ, virodhaþ ekadà nirvàhayituma÷akyatvàt / sa ekakakùà÷rayaõaparyavasànàdavirodha eva / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü-- "yuùmàkaü kurutàü bhavàti÷amanaü netre tanurvà hareþ" / atra ÷leùàvaùñambhena càrutvam / ## (lo, au) ÷leùa÷ca kurutàmityatra dvivacanaikavacanayorekaråpatvàt / atra netravarùmaõordvayorapi càrti÷amane samarthatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "dãyatàmajitaü vittaü devàya bràhmaõàya và" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) càturãyutasya vyàvçttiü dar÷ayati---dãyatàmiti / atra virodhaprasaktiranavadhànamålikaiveti manyàmahe---ekadaiva devabràhmaõebhyo vittadànasambhavena virodhàbhàvàt / davàyovetyàdiniyamagarbhatvena ekavyaktikavittàbhipràyeõa và virodho dar÷ita iti và / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra càturyàbhàvànnàyamalaïkàraþ / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) caturvidaü samuccayàlaïkàramàha---samuccayoyamiti / dhànyamardanakhale kapotànàmekadàpatanaü tannyàyasyannyàyàdityarthaþ / anyad bhedatrayamàha---guõaàviti / guõadvayaü và kriyàdvayaü và guõakriyàdvayaü và yadi yugapad varõitaü syàdityartaþ / ## (lo, a) samuccaya iti / tçtãyapàdena samàdhervyavacchedaþ / tacca vçttàveva suvyaktam / tatkaraþ tasya kàryasya sàdhakaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "haüho dhãrasamira ! hanta jananaü te candanakùmàbhçto dàkùiõyaü jagaduttaraü paricayo godàvarãvàribhiþ / pratyaïgaü dahasãti me tvamapi ceduddàmadàvàgniva- nmattoyaü malinàtmako vanacaraþ kiü vakùyate kokilaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) haüho dhãreti . mandasyaiva dhairyavattvenàkàryanivçttiråpeõa sambodhanam / candaneti / candanasambandhàt sugandhereva mahàjanajanyatvena sambodhanam / dàkùiõyamiti / dakùiõadigbhavasyaiva jagadvilakùaõavicakùaõatvamuktam / paricaya iti / jalasambandhe ÷ãtalasyaiva puõyanadãsambandhena mahattvamuktam / ãdç÷astvamiti virahe me mama pratyaïgaü dàvàgnivad dahasi cet tadà matta unmatto malinàtmakaþ kuùõavarõa eva kuñilasvabhàvaþ / vanacaratvena ca lokavyavahàrànabhij¤aþ kokilaþ kiü vakùyate ? sa sutaràü dhakùyatãtyarthaþ / ## (lo, à) dhãraþ vaü÷ena vidhinà pàõóityacca, kùmàbhçtparvataþ bhådharaõakùamaþ ka÷cit mahàpuruùaþ / dàkùiõyaü dakùiõà dik janmasaralatà ca / malinàtmakaþ ÷yàmaþ kuñilà÷aya÷ca / hetånàü dhãratvàdãnàü santaþ ÷obhanàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra dàhe ekasmiü÷candanakùmàbhçjjanmaråpe kàraõe satyapi dàkùiõyàdãnàü hetvantaràõàmupàdànam / atra sarveùàmapi hetånàü ÷obhanatvàtsadyogaþ / atraiva caturthapàde mattàdãnàma÷obhanànàü yogàdasadyogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) atreti / adàhakatve ityeva pàñhaþ / dàhakatve iti pràmàdika eva pàñhaþ / candanakùametyàdãnàmadàhakahetutvaü ÷lokavyàkhyàyàmeva vyàkhyàtam / caturthapàda iti / dàhaü prati hetånàü mattatvàdãnàmityarthaþ / sattvàsattve upàdeyatvànupàdeyatve / ********** END OF COMMENTARY ********** sadasadyogo yathà-- "÷a÷ã divasadhåsaro galitayauvanà kàminã saro vigatavàrijaü mukhamanakùaraü svàkçteþ / prabhårdhanaparàyaõaþ satatadurgataþ sajjano nçpàïganagataþ khalo manasi sapta ÷alyàni me" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) ÷a÷ãti / ete sapta dhåsaratvavi÷iùña÷ayyàdayaþ sapta manasi ÷alyànãtyarthaþ / anaucityadar÷anena ÷alyavad duþ khadàyitvàt / teùvanaucityaü dar÷ayati---÷a÷ãti / ujjvalamårtestasya divasadhåsaratvamanucitam / evaü galitayauvanàyàþ kàmavattvaü kàminyà galitayauvanatvaü và anucitam / evaü saraso vàrija÷ånyatvam / ÷obhanàkçtermårkhasyàkùareõa vidyayà ÷ånyatvam / prabhordhanaparàyaõatvaü, dhanaparàyaõa janasya prabhutvaü và / sajjanasya satatadurgatatvaü satatadurgatasya sajjanatvaü và, nçpàïgaõa gatasya khalatvaü, khalasya nçpàïàgaõagatatvaü và anucitàmityarthaþ / atra ÷ocyànàü vidheyànàü sadasattvava÷àt sadasadyogaþ / tatra daivàdhànadoùeõa ÷ocyasya sattvaü svàdhãnadoùeõa ÷ocyasyàsattvam / tatra ÷a÷ino dhåsaratvaü, kàminyà galitayauvanatvasya vidheyatvapakùe galitayauvanàtvaü, saraso vàrija÷ånyatvaü, svàkçteranakùaramårkhatvaü, sajjanasya durgatatvaü tadaiva doùàt ÷ocyatvena ÷obhanam / galitayauvanàyàü kàmavattvasya vidheyatvapakùe vidheyasya tasya prabhordhanaparàyaõasya dhanaparàyaõe prabhutvasya và, vidheyasya khale nçpàïgaõagatatvasya nçpàïgaõagate khalatvasya và bidheyasya svàdhãnadoùeõa ÷ocyatvàda ÷obhanatvamiti vidheyànàmeva sadasattvam / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidàhuþ--"÷a÷iprabhçtãnàü ÷obhanatvaü khalasyà÷obhanatvaü ceti sadasadyogaþ" iti anye tu--"÷a÷iprabhçtãnàü svataþ ÷obhanatvaü dhåsaratvàdãnàü tva÷obhanatvamiti sadasadyogaþ" / atra hi ÷a÷iprabhçtiùu dhåsaratvàderatyantacitatvamiti vicchittivi÷eùasyaiva camatkàravidhàyitvam / "manasi sapta÷alyàni me" iti saptànàmapi ÷alyatvenopasaühàra÷ca / "nçpàïganagataþ khala" iti tu kramabhedàdduùñatvamàvahati sarvatra vi÷eùyasyaiva ÷obhanatvena prakramàditi / iha ca khalekapotavatsarveùàü kàraõànàü sàhityenàvatàraþ / samàdhyalaïkàre tvekakàryaü prati sàdhake samagre 'pyanyasya kàkatàlãyanyàyenàpatanamiti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) pårvokta÷lokepi vidheyànàmeva tathàtvàd bhinnàbhipràya granthakçnmanasi kçtvàparoktaü sadasadyogaü dar÷ayati---iha keciditi / etanmate udde÷yànàü vi÷eùyàõàmeva sadasattvam / matàntaramàha---anye tviti / etanmate udde÷yavidheyayorvi÷eùyavi÷eùaõayoþ sadasatoryogaþ / teùàü mate tathàtvameva vicchittivi÷eùàccamatkàrastadçr÷ayati---atrahãti / udde÷ye sattvàsattvàbhyàü tu teùàü matena camatkàra ityarthaþ / teùàü sadasattve eva tàvadalaïkàraþ / pratyuta prathamapakùe tàdç÷anirde÷aþ kramabhaïgamàvatãtyarthaþ / (vi, kha) tadeva gràhayati---sarvatreti / ÷asã dhåsara ityàdyudde÷yavidheyàrthakasarvavàkye ityarthaþ, ayaü ca doùaþ, khale nçpàïgaõagatvasya vidheyatà gatatvasya vidheyatàpakùa eva nçpàïgaõagatade khalatvasya vidhayatà pakùetådde÷yaþ ÷obhana eveti naiùa doùa iti bodhyam / ekakàraõàdeva sukare kàrye daivàt kàraõàntarà'gamanaråpàt samàdhyalaïkàràdasya bhedamàha---iha ca khaleti / ekasyaiveti / kàryaü prati ekasyaiva samagre sàdhakatve 'samagrakàraõavçttirna sàdhakatve ityarthaþ / ## (lo, i) dvitãyapakùe sugatiü dar÷ayati / vi÷eùyasya ÷a÷ikàminãprabhçteþ såtrasya tçtãyapàdaü vi÷adayati--iha ceti / kàkatàlãnanyàyeneti / ********** END OF COMMENTARY ********** "aruõe ca taruõi nayane tava malinaü ca priyasya mukham / mukhamànataü ca sakhi te jvalita÷càsyàntare smarajvalanaþ" // atràdyer'the guõayoryaugapadyam, dvitãye kriyayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) guõayoþ kriyayo÷ca yogapadyaråpaü samuccayamàha---aruõe ceti / atra cakàrau yaugapadyabodhakau / tau ca yayoruttarabhåtau tayoryaugapadyabodhakau ityata àhaatràdye iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayoryaugapadye yathà-- "kaluùaü ca tavàhiteùvakasmàtsitapaïkeruhasodara÷ri ca÷ruþ / patitaü ca mahãpatãndra ! teùàü vapuùi prasphuñamàpadàü kañàkùaiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) kaluùaü ceti / ahiteùu vipakùeùu, mahãpatãndreti sambodhanam / atra pårvàrdhe guõottaraü cakàraþ, pàrardhe tu kriyàttaramityanayoryaugapadyam / dhunoti ceti / ekàdhikaraõe raõasthalaråpe / vyadhikaraõyepyeùa dç÷yate iti kàvyaprakà÷akçt, yathà--- "kçpàõapàõi÷ca bhavàn raõakùitau / rasàdhuvàdà÷ca suràþ suràlaye" // ityatra raõakùiti suràlayaråpàdhikaraõabhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhunoti càsiü tanute ca kãrtim" / ityàdàvekàdhikaraõe 'pyeùa dç÷yate / na càtra dãpakam, ete hi guõakriyàyaugapadye samuccayaprakàrà niyamena kàryakàraõakàlaniyamaviparyayaråpàti÷ayoktimålàþ, dãpakasya càti÷ayoktimålatvàbhàvaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) "dhunoti càsi' mityudàharaõe ekasmin kartçkàrake 'nekakriyàsambandhàdanekakriyàsvekakàrakaråpadãpakaprasàktimà÷aïkya niùidhyati---na càtreti / ete guõàkriyàyaugapadye ye samuccayaprakàràste kàryakàraõayoryaþ paurvàparyyaråpaþ kàlaniyamaþ tadviparyyayaråpàti÷ayoktimålà ityarthaþ / dar÷itodàharaõeùu sarvatraiva guõayoþ kriyayorvà kàryakàraõabhàvasattvepi yaugapadyokteþ / dãpake tu tathàtvaü nàstãtyàha---dãpakasyeti / idamupalakùaõam---tatra yaugapadyasyàpyavivakùaõaü bhedakamiti bodhyam / tathà cet taddvayàbhàve satãti vi÷eùaõaü deyamityabhipràyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "mànamasyà niràkartuü pàdayorme patiùyataþ / upakàràya diùñyedamudãrõaü ghanagarjitam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) samàdhyalaïkàramàha---samàdhiriti / ekakàraõenaiva sukare kàrye daivàt kàraõaråpavastvantaropasthiterityarthaþ / mànamasyà iti / ghañagarjitasyoddãpakatvena mànabhaïge tadapi kàraõàntaraü daivàdupasthitamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) pratyanãkàlaïkàramàha--pratyanãkamiti / ripoþ pratãkàre pratyapakàre '÷aktena kenàpi yadi tatsambandhino 'nyasya tiraskàraþ tasyaiva riporevotkarùatàsàdhakaþ, utkarùaparyyavasàyaka ityarthaþ / ## (lo, ã) evaü vàkyanyàyà÷rayiõo 'laïkàràn dar÷ayitvà, lokanyàyà÷rayiõo dar÷ayati---pratyanãkamiti / anekaü sainyaü, taccàtra svasàmànyasya sambandhimàtrasyopalakùakam / tenàbhiyojyatayà pratinidhibhåtortho ripoþ sambandhã varõyate iti pratyanãkaü nàmàlaïkaraõam / tadãyasya ripusambandhinaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tasyaiveti riporeva / yathà mama-- "madhyena tanumadhyà me madhyaü jitavatãtyayam / ibhakumbhau bhinattyasyàþ kucakumbhanibho hariþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) madhyeneti / ripukumbhabhedanàrthaü siühasya bhàvanà pårvàrdham / atra madhyena svamadhyajayàt nàyikà siühasya ripuþ, tatkucasàdç÷yàt karikumbhau tadãyau / ## (lo, u) ibhakumbhayoratra nàyikàsambandhità / svasambandhaþ kucakumbhasambandhaþ sàdç÷yasambandhàdidaü ca kvacidanukålasya và¤chitàcaraõepi sambhavati / yathà viraha vidhuràpi satataü bhavataþ ÷vàsànuhàriõã patati ityàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) dvividhaü pratãpàlaïkàramàha---prasiddhasyeti / prasiddhasyopamànasya upameyatvakalpanaü và niùphalatvakathanaü veti dvividhaü pratãpamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "yattvannetrasamànakàntisalile magnaü tadindãvaram" / ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) yattvannaitra ityàdi / sàdç÷yàsya pratiyogi upamànam / atra ca tvannetrasya samànakàntirityuktyà netrakànterindãvarakàntisàdç÷yapratiyogitvena nirdde÷àttvannetrakàntirupamànam / indãvarakànte÷copamànatvena prasiddhàyà upameyatvakalpanam / ********** END OF COMMENTARY ********** "tadvaktraü yadi mudrità ÷a÷ikathà hà hema sà ceddyutiþ; taccakùuryadi hàritaü kuvalayaistaccetsmitaü kà sudhà ? / dhikkandarpadhanurbhruvau yadi ca te kiü và bahu bråmahe yatsatyaü punaruktavastuvimukhaþ sargakramo vedhasaþ" // atra vaktràdibhireva candràdãnàü ÷obhàtivahanàtteùàü niùphalatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) upamànasya vaiphalyamudàharati--tad vaktraü yadãti / tad vaktràdisattve ÷a÷ikathàdãnàü mudritatvàdikaü vaiphalyaü paryavasitaü bodhyam / hà iti ÷ocàmãtyarthaþ / hàritaü paràjayaþ pràpta ityarthaþ / taccediti / tasyàþ tatsmitaü cedityarthaþ / kà nikçùñà / itthamuktvà upasaüharati---ki và bahniti / vedhasaþ sargakramaþ sçùñikramaþ punaruktavastuvimukhaþ, punaruktaü yatsàdç÷avastvantarakalpanaü tadvimukhaþ / tatra vaiphalyaråpadoùadar÷anavimukha ityarthaþ / vimukhapadasyaivedç÷àrthaparatvaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) kvacidupamànasyopamànatvakalpanepi kàvyaprakà÷akçduktamimalaïkàraü lakùayati---uktvà càtyantamiti / atyutkçùñasya vastuno 'tyantamutkarùamuktvàpi upamànatve 'pi kalpite nirdiùña ityarthaþ / saca nirde÷aþ samabhivyàhàravi÷ayava÷àttannindàparyavasàyako bodhyaþ / anyathopamànasyopamànatvena nirde÷enànuguõasyaiva pratãtyà pratãpatvasyaivàsambhavàt / atisundara÷candra iva mukhamityupamàyàmativyàpte÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "ahameva guruþ sudàruõànàmiti hàlàhala ! tàta ! mà sma dçpyaþ / nanu santi bhavàdç÷àni bhuvane 'smin vacanàni durjanànàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) ahameveti / he hàlàhala, he tàta, ahameva sudàruõànàü guruþ pradhànam / ityevaü dçpyo mà sma, evaü darpaü mà kuru ityarthaþ / kuta ityatràha---nanviti / nanu bho asmin bhuvane durjanànàü bhåyo bahåni vacanàni api bhavàdç÷àni bhavattulyàni santãtyarthaþ / bhåya iti sàntakriyàvi÷eùaõam / tadbhåyastvena vacanànàmeva bhåyastvaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prathamapàdenotkarùàti÷aya uktaþ / tadanuktau tu nàyamalaïkàraþ / yathà-- "brahmeva bràhmaõo vadati" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) atra bhavadiva dç÷yante yànãtyanena halàhalasyopamànatvenaiva nirde÷aþ / darpaniùedhasamabhivyàhàràcca tannindàparyavasàyakaþ / atroktamatyantamuktarùaü ghañayati---prathamapàdeneti / sudàruõàntaràpekùayà tena gurutvakathanàt tadvi÷eùaõaphalamàha---tadanuktàviti / nàyamalaïkàraþ, kintu upamà evetyarthaþ / tad dar÷ayati--yathà brahmeti / brahmà yathà vedaü vadati tathà bràhmaõà ityarthaþ / yadyapi vedasyàtivaktà brahmaiveti bràhmaõasyàtyantotkarùakathanepyupamaiva nàyamalaïkàrastathàpi pratãpaghañanàrthaü samabhivyàharavi÷eùàdupamànasya nindàparyyavasàyakatvaü nirde÷asya vi÷eùaõaü dattamityatastadvàraõamiti pràgevoktaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## atra samànalakùaõaü vastu kvacidàgantukam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) mãlitàlaïkàramàha / mãlitamiti / guptiràcchàdanam / tulyalakùmaõà tulyacihnena / àgantukamatadãyaü, sahajaü tadvçtti / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "lakùmãvakùojakastårãlakùma vakùaþ sthale hareþ / grastaü nàlakùi bhàratyà bhàsà nãlotpalàbhayà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) lakùmãvakùojeti / harervakùaþ sthale lakùmãstanakastårãcihnaü bhàratyà nàlakùi, yato nãlotpalabhiyà harereva bhàsà grastamàcchàditamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhagavataþ ÷yàmà kàntiþ sahajà / "sadaiva ÷oõopalakuõóalasya yasyàü mayåkhairaruõãkçtàni / kopoparaktànyapi kàminãnàü mukhàni ÷aïkàü vidadhurna yånàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) àgantukalakùmaõà tvàha---sadaiveti / ÷oõa upalo maõiþ khacito yatra tàdç÷akuõóalasya mayåkhaiþ sadaivàruõãkçtàni yasyàü puri kàminãnàü kopoparaktànyapi mukhàni yånàü kopa÷aïkàü na vidadhurityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra màõikyakuõóalasyàruõimà mekhe àgantukaþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sàmànyamiti / anyatàtàtmyamanyabhedàgraho yadi varõita ityarthaþ / råpakabhràntimatostu abhedàgrahàdevàhàryà veti tato bhedaþ / ata evodàharaõe vyàkhyàsyati---bhedàgraha iti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "mallikàcitadhammillà÷càrucandanacacitàþ / avibhàvyàþ sukhaü yànti candrikàsvabhisàrikàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) malliketi / avibhàvyà jyotsnàto 'gçhãtabhedà / ********** END OF COMMENTARY ********** mãlite utkçùñaguõena nikç÷ñaguõasya tirodhànam, iha tåbhayostulyaguõatayà bhedàgrahaþ / ## yathà-- "jagàda vadanacchadmapadmaparyantapàtinaþ / nayan madhulihaþ ÷vaityamudagrada÷anàü÷ubhiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tadruõàlaïkàramàha--tadruõa iti / atyutkçùñasya guõasya graho guõavahaõaüm / jagàdeti / balabhadravadanacchadmano vadanavyàjasya padmasya paryantapàtino mudhuliho bhramaràn udaü÷ånàm udratàü÷ånàü da÷ànànàü dantànàmaü÷ubhiþ ÷vaityaü nayan jagàdetyarthaþ / atra bhramaràõàü svaguõatyàgaþ ÷vaityapràpaõàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** mãlite prakçtasya vastuno vastvantareõàcchàdanam, iha tu vastvantaraguõenàkràntatà pratãyata iti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) mãlitàlaïkàràdasya vi÷eùamàha---mãlite iti / prakçtasya vastuna iti / prakçtasya yadvastuno guõasvaråpaü tasyàcchàdanamagraha ityarthaþ / àkràntatà svà÷rayãkaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) atadruõàlaïkàramàha---tadråpeti / avanuhàro 'grahaõam / heto grahaõahetau / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "hanta ! sàndreõa ràgeõa bhçte 'pi hçdaye mama / guõagaura ! niùaõõo 'pi kathaü nàma na rajyasi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) hanta sàndreti / ananuraktaü nàyakaü prati anuraktàyà nàyikàyà utkiriyam / guõagauriti / guõena gaura iti, guõo gauro yasyeti samàsena ca sambodhanam / hçdaye niùaõõo 'pãtyanvayaþ / ràgapadarajyasipade raktimànuràgayoþ ÷liùñe / atra ràgabhçtihçdaye niùaõõatvaü raktahetuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "gàïgamambu sitamambu yàmunaü kajjalàbhamubhayatra majjataþ / ràjahaüsa ! tava saiva ÷ubhratà cãyate na ca na càpacãyate" // pårvatràtiraktahçdayasaüparkàt pràptavadapi guõagaura÷abdavàcyasya nàyakasya raktatvaü na niùpinnam, uttaratràprastutapra÷aüsàyàü vidyamànàyàmapi gaïgàyamunàpekùayà prakçtasya haüsasya gaïgàyamunayoþ saüparke 'pi na tadråpatà / atra ca guõàgrahaõaråpavicchittivi÷eùà÷rayàdvi÷eùokterbhedaþ, varõàntarotpattyabhàvàcca viùamàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) udàhçta÷lokadvayepi etadguõàgrahaõamudàharaõadvayavailakùyaõyaü càhapårvatreti / atiriktahçdayaü ràgabhçtatvenàtiriktaguõaü hçdayaü pràptavat pràptapràyaü raktatvaü na niùpannam, nàyakasyotyarthaþ / itthamatra prakçtena nàyakasya prakçtasya hçdayasya guõàgrahaõaü dar÷ayitvà prakçtato 'prakçtaguõagrahaõaråpaphalàbhàvamuttara÷loke dar÷ayati---uttaratreti / yadyapi ràjahaüsopyaprakçtastathàpi sambodhyatvenà'pekùikaü tasya prakçtatvaü dar÷ayannàha---aprastutapra÷aüsàyàmiti / sati hetau phalàbhàvaråpàyà vi÷eùokterasya bhedamàha--atra ceti / vi÷eùoktausàmànyata eva phalàbhàvaþ iha tu guõagrahaõaråpaphalàbhàvaråpo bhaïgivi÷eùa iti bheda ityarthaþ / nanu kàryasya kàraõavirodhiguõava÷àt kàryasya kàraõaguõàgrahaõaü viùamàlaïkàrepyasti ced yadyapi dar÷itodàharaõadvaye kàryakàraõabhàvasattvàt tàdç÷asyàtadruõasya viùamàlaïkàratvàvi÷eùa ityàha---varõàntareti / viùamàlaïkàre kàraõavirodhiguõàntarotpattiriti bheda ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) såkùmàlaïkàramàha---saülakùita iti / bhaïgyà prakàravi÷eùeõa såcyata ityarthaþ / àkàraþ saüsthànam, iïgitaü kriyà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** såkùmaþ sthålamatibhirasaülakùyaþ / atràkàreõa yathà-- "vaktrasyandisvedabinduprabandhairdçùñvà bhinnaü kuïkumaü kàpi kaõñhe / puüstvaü tanvyà vya¤jantã vayasyà smitvà pàõau khaógalekhàü lilekha" // atra kayàcitkuïkumabhedena saülakùitaü kasyà÷citpuruùàyitaü pàõau puruùacihnakhaógalekhàlikhanena såcitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vaktrasyandi iti / kàcid vayasyà sakhã kasyà÷cinnàyikàyàþ kaõñhe vaktrasyandibhiþ svedabindupravàhaiþ bhinnaü dvidhàkçtaü kuïkumaü dçùñvà tasyàþ nàyikàyàþ pustvaü ratau puruùàyitatvaü vya¤jayantã smitvà hasitvà tasyàþ pàõau khaógalekhàü lilekhetyarthaþ / atreti / saülakùitamiti / prakçtaratau svedasya pçùñhagàmitvena saülakùaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** iïgitena yathà-- saïketakàlamanasaü viñaü j¤àtvà vidagdhayà / hasannetràpitàkåtaü lãlàpadmaü nimãlitam // atra viñasya bhråvikùepàdinà lakùitaþ saïketakàlàbhipràyo rajanãkàlabhàvinà padmanimãlanena prakà÷itaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) saüketakàleti / viñaü dhårtam upanàyakaü tadjij¤àsàrthaü saüketakàlamanasaü j¤àtvà vidagdhayà nàyikayà hasatà netràrpitàkåtaü yathà syàttathà lãlàpadmaü nimãlitamityarthaþ / kàlàbhipràyaþ kàlajij¤àsà bhråvikùepa÷cà÷àbdopi yogyatàbalalabhyamiïgitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vyàjoktyalaïkàramàha---vyàjeti / udbhinnasya vyaktãbhåtasya vyàjàt kapañena / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "÷ailendrapratipàdyamànagirijàhastopagåóhollasa- dromà¤càdivisaüùñhulàkhilavidhivyàsaïgabhaïgàkulaþ / àþ ÷aityaü tuhinàcalasya karayorityåcivàn sasmitaü ÷ailàntaþ puramàtçmaõóalagaõairdçùño 'vatàdvaþ ÷ivaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ÷ailendreti / ÷ivo vo 'vatàt / kãdç÷aþ / ÷ailendreõa pratipàdyamànàyà utsçjyamànàyà girijàyà hastasya upagåóhane upagåhanena svar÷eõa ullasaddhiþ romà¤càdibhiþ romà¤cavepathusvedaiþ visaüùñhulasya vyastasya akhilavaivàhikavidheþ vyàsaïgasya vyàpàrasya bhaïgenàkulaþ san àþ à÷carthaü tuhinasambandhino 'calasya karayoþ ÷aityam ityåcivàn san ÷ailàntaþ pureõa tadratastrãbhiþ gauryyàdimàtçmaõóalena svãyagaõai÷ca sasmitaü dçùñaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** neyaü prathamàpahnatiþ, àpahnavakàriõo viùayasyànabhidhànàt / dvitãyàpahnuterbheda÷ca tatprastàve da÷itaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) prathamoktàpahnutito 'sya bhedamàha---neyamiti / apahnavakàriõa iti / prakçtàpahnavakàrã yo viùayo vastu sthàpyamànamaprakçtaü vastu, tasyànabhidhànàdityarthaþ / idamupalakùaõam, apahnavàrthapadasya na¤àderapyanabhidhànàditi boddhavyam, apahnava hetoþ ÷vetasyàbhidhànàd romà¤càdestvanàpahnutatvàdeva / dvitãyàpahnuteriti / "gopanãyaü kamapyarthaü dyotayitvà katha¤cana / yadi ÷leùeõànyathà vànyathayet sàpyapahnutiþ"ityuktalakùaõàt"kàle vàridharàõàm" ityudàharaõàd dvitãyàpahnavàdityarthaþ / tatprastàve dar÷ita iti / gopanãyàrthasya mopanakçtà prathamamabhihitatvàcca vyàjokteriti likhanena dar÷ita ityarthaþ / iha tu gopanãyàrthasya romà¤càdeþ ÷ivena prathamamanabhidhànàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## duråhayoþ kavimàtravedyayoþ arthasya óimbhàdeþ svayostadekà÷rayayo÷ceùñàsvaråpayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) svabhàvoktyalaïkàramàha---svabhàvoktiriti / duråhàrthetyasyàtyantaduråhasyàrthasyeti nàrthaþ / kintvarthasya duråhà kriyà ityevamanvayaþ / artha÷ca óimbhàdirityevameva vyàcaùñe---duråhayoriti / duråhayoþ svayorityanvayaþ / duråhapadàrthamàha---kavimàtreti / kavibhinnàvedyayorityarthaþ / arthapadaü óimbhàdiparatayà vyàcaùñe---arthasyeti / óimbhaþ ÷i÷uþ / àdipadàdaprakçùñaj¤ànamàtraparigrahaþ / tade kà÷rayayostanmàtraniùñhayoþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "làïgålenàbhihatya kùititalamasakçddàrayannagrapadbhyà- màtmanyevàvalãya drutamatha gaganaü protpatan vikrameõa / sphårjaddhuïkàradhoùaþ pratidi÷amakhilàn dràvayanneùa jantåna kopàviùñaþ praviùñaþ prativanamaruõocchånacakùåstarakùuþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) làïgåleneti / aruõe ucchåne sphàrite cakùuùã yasyà tàdç÷aþ eùa tarakùuþ vyàghraþ pratibalaü pratipakùasamåhaü praviùñaþ / kãdç÷aþ kùititalamasakçd làïgålenàbhihatya agrapadbhyàü dàhayan vilikhan / athànantaraü àtmanyevàvalãya ku¤citàïgo bhåtvà drutaü gaganaü vikrameõa ca protpatan tathà sphårjatà visphuratà phåtkàreõa ghoraþ tathàsvilàn jantån pratidi÷aü dràvayan tathà kopàviùño 'ruõotphullacakùu÷ca / atràruõetyàde råpasya kriyàõàü ca varõanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) bhàvikàlaïkàramàha---adbhutasyeti / athetivetyarthaþ / bhåtasya bhaviùyato và adbhutasya padàrthasya yat pratyakùàyamàõatvaü pratyakùeõa dç÷yamànatvaü varõitaü tadityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "munirjayati yogãndro mahàtmà kumbhasambhavaþ / yenaikaculuke dçùñau divyau tau matsyakacchapau" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) muniriti / ekacaluke pãyamànasamudraråpe gaõóuùe matsyakacchapàvã÷vàràvatàrau bhåtabhàvinau yogabalena dçùñau / etadarthameva yogãndrapadopadànam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "àsãda¤janamatreti pa÷yàmi tava locane / bhàvibhåùaõasambhàràü sàkùàtkurve tavàkçtim" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) àsãditi / yauvane '¤janàbhàve 'pi a¤jana÷obhàsattvàdàsãditi / bhåùaõena bhaviùyantyàþ ÷obhàyà tadvinàpi dar÷anàd bhàvibhåùaõeti / ********** END OF COMMENTARY ********** na càyaü prasàdàkhyo guõaþ, bhåtabhàvinoþ pratyakùàyamàõatve tasyàhetutvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) nanu bhåtabhàvinoþ pratyakùàyogyayorapi pratyakùàyamàõatvaü ÷ãghrapratãtiviùayatvàt / tathàcedç÷àrthasya viùayatvena ÷abdabodhitopi sortho vi÷ada eva / tathà càrthavaimalyaü prasàdo yaþ paroktaþ prasàdaguõaþ sa evàyaü tadbhinnavaicitryavi÷eùàbhàvàd bhàvikanàmàlaïkàro nàstãtyà÷aïkate---na càyamiti / samàdhatte---bhåtabhàvinoriti / tayoþ pratyakùàyamàõatve gràhye tasya pratyakùàyamàõatvasyàhetukatvàdahetukatvasphuraõàdityarthaþ / tathà càhetukatvasphuraõavai÷iùñyaråpavaicitryameva bhàvikàlaïkàra ityuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** na càdbhuto rasaþ, vismayaü pratyasya hetutvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) nanvahetukatvena hetvanusandhànaü vismaya eva, tathà càdbhutarasa evàyamityà÷aïkate---nacàdbhuta iti / samàdhatte---vismayaü pratãti / ahetukatvaj¤ànavi÷iùñaü bhàvibhåtavastupratyakùàyamàõatvamevàyamalaïkàraþ / tasya vismayaü prati hetutvàdeva, natu vismayaråpatvàdityarthaþ / tathà nacàtra raso 'dbhutolaïkàrastu bhàvikamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na càti÷ayoktiralaïkàraþ, adhyavasàyàbhàvàt / na ca bhràntimàn, bhåtabhàvinorbhåtabhàvitayaiva prakà÷anàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) nàyikàyàþ råpàti÷ayapratãtyà uktacaturvidhàti÷ayoktito 'tiriktaprakàràti÷ayoktireveyaü syàdityà÷aïkate---nacàti÷ayeti / samàdhatte---adhyavasàyeti / sarvavidhàti÷ayoktaya evàdhyavasàyaghañitàþ / atra tadabhàvàttadråpàti÷ayabodhamàtreõa tadãyaprakàràntarakalpanànaucityàditi bhàvaþ / bhåte bhàvini råpe bhåtabhàvitvena j¤àpanàt bhràntimattvamà÷aïkate--na ca bhràntãti / samàdhatte---bhåteti / prakçtasyànyatàdàtmyabhrama eva bhràntimànna càtràbhåtabhàvipadàrthàþ prakçtàstatra bhåtabhàvitàvibhramaþ / kintu bhåtabhàvipadàrthaü prakçtya tatraiva tathàtvaprakà÷anàdityarthaþ / råpavi÷eùavannàyikàmàtradharmayoratra nayanàkçtyorvarõitatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca svabhàvoktiþ, tasya laukikavastugatasåkùmadharmasvabhàvasyaiva yathàvadvarõanaü svaråpam; asya tu vastunaþ pratyakùàyamàõasvaråpo vicchittivi÷eùo 'stãti / yadi punarvastunaþ kvacitsvabhàvoktàvapyasyà vicchitteþ sambhavastadobhayoþ saïkaraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) svabhàvoktimà÷aïkate---naceti / samàdhatte---tasyà iti / laukikaü vastu óimbhavyàghràdi tadgatasya såkùmadharmàtmakasvabhàvasya kavibhinnajanàvedyatanmàtravçttidharmaråpasya tatra yathà varõitaü tasya svaråpamityarthaþ / atra nåtanatetyàha---asyatviti / tadapekùayà atravilakùaõabhaïgirastãtyarthaþ / nanu "asphuñàkùaravàgàsãdeùa bàlo vilokyate / daradantàïkura÷rãkahàso bhàvã ca dç÷yate" // ityatra óimbhamàtrakriyàderbhàvibhåtasya ko 'laïkàraþ syàditi manasikçtya samàdhatte--yadi punariti / saükaraþ svàtantryeõaikatra sthitiråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "anàtapattro 'pyayamatra lakùyate sitàtapattrairiva sarvato vataþ / acàmaro 'pyeùa sadaiva vãjyate vilàsabàlavyajanena ko 'pyayam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) yatra bhåtabhàvivastunorna pratyakùàyamàõatvaü kintu tadvastuna eva pratyakùàyamàõatvaü varõita tatra nàyamalaïkàra ityudàhçtya dar÷ayati---anàtapatro 'pãti / àtapatrarahitopyayaü ràjà sarvadikùu sitàtapatraiþ sarvato veùñita iva lakùyate, vilàsahetukavyajanena vãjyamàna iva lakùyate iti pårvato 'nuùaïgaþ, ÷ãtalàïkatvàta / ********** END OF COMMENTARY ********** atra pratyakùàyamàõasyaiva varõanànnàyamalaïkàraþ, varõanàva÷ena pratyakùàyamàõatvasyaiva svaråpatvàt / yatpunarapratyakùàyamàõasyàpi varõane pratyakùàyamàõatvaü tatràyamalaïkàro bhavituü yuktaþ, yathodàhçte "àsãda¤janam'--ityàdau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) atreti / pratyakùàyamàõasyaivetyatràtatravçtatvasya vãjyamànatvasya cetyarthaþ / evakàràd bhåtabhàviviyavacchedànnatu bhåtabhàvipadàrthasya pratyakùàyamàõatvamityarthaþ / atra ÷loke tathàtvàbhàvaü vi÷adayitvà dar÷ayati---varõanàva÷eneti / atra svaråpatvàt, etat ÷lokàrthasvaråpatvàt, nanu bhåtabhàvipadàrthasya pratyakùàyamàõatvamityarthaþ / bhàvikàlaïkàre tu bhåtabhàvitvaghañanàva÷àd vi÷eùàntaramapyastãtyàha---yatra punariti / pratyakùàyamàõatvaü paryavasyatãtyarthaþ / anàtapatropãtyatra tu tejàvi÷eùàcchatratvàdyàropo 'numànameveti bhedaityarthaþ / tathà càtra virodhàlaïkàra eva iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) udàttàlaïkàraü dvividhamàha--loketi / yadveti / mahatàü caritaü và prastutasyàïgaü prakarùakaü yadà bhavedityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "adhaþ kçtàmbhodharamaõóalànàü yasyàü ÷a÷àïkopalakuññãmànàm / jyotsnànipàtàtkùarakùatàü payobhiþ kelãvanaü vçddhimurãkaroti" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) adhaþ kçteti / yasyà puri adhaþ kçtamambhodharàõàü meghànàü maõóalaü yaistàdçsmànàü candrajyotsnànipàtàt kùaratàü ÷a÷àïkopalakuññimànàü candrakàntamaõiyamagçhàõàü payobhiþ kelãvanaü vçddhimurarãkaroti pràprotãtyarthaþ / jalasekena virdhitamityarthaþ / adhaþ kçtetyàdi## kuññimavi÷eùaõam / maõóalàyàmiti kvacit pàñhaþ / kuññimairadhaþ karaõameva puryà adhaþ karaõaü bodhyam / ataitàdç÷akuññimavato nçpasya lokàti÷ayasampattivarõanà / ********** END OF COMMENTARY ********** "nàbhiprabhinnàmburuhàsanena saüståyamànaþ prathamena dhàtrà / amuü yugàntocitayoganidraþ saühçtya lokàn puruùo 'dhi÷ate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) nàbhipraråóheti / yugàntocitayogànidraþ, yugànte ucità yoganidrà yasya sàþ puruùo viùõurlokàn saühçtya amuü samudram adhi÷ete / kãdç÷aþ, prathameva dhàtrà àdibrahmaõà saüståyamànaþ / dhàtrà kãdç÷ena nàbhipraråóhàmburuhàsanena---nàbhisthena atisphuñapadyasthitena, atra nayanaraviõa àsanàsaïkocanam / lokasaühàràt såryàbhàve 'pi nayanaraviõa padmavikà÷a iti bhàvaþ / atra varõanãyo 'mbhodhiþ prakçstasya prakarùakamãdç÷aü brahma ståyamànedç÷aviùõu÷ayanaråpaü taccaritam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) idànãü rasàdyalaïkàramàha---rasabhàvàviti / rasasyàïgatve rasavàn / bhàvasyàïgatve preyàn / àbhàsayoraïgatve ojasvã / bhàvapra÷amasyàïgatve samàhitamiti kramaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tadàbhàsau rasàbhàso bhàvàbhàsa÷ca / tatra rasayogàdrasavadalaïkàro yathà-- "ayaü sa rasanotkarùo-" ityàdi / atra ÷çïgàraþ karuõasyàïgam / evamanyatràpi / prakçùñapriyatvàtpreyaþ / yathà mama-- "àmãlitàlasavivatitatàrakàkùãü matkaõñhabandhanadara÷lathabàhuvallãm / prasvedavàrikaõikàcitaghaõóabimbàü saüsmçtya tàmani÷ameti na ÷àntimantaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) priya÷abdàtprakarùàrthe iyasunpratyayena sàdhitasya preyaþ ÷abdàrthamàha / prakçùñapriyatvàditi / tatra bhàvasya rasàïgatve preyo 'laïkàramudàharati---àmãliteti / nàyikàyà ratyuttaràvasthaàü smçtvà cintayato virahiõa uktiriyam / tàü ratyuttaràvasthàü priyàü saüsmçtya tiùñhato mamàntarmànasamani÷ameva na ÷àntimeti / kaudç÷àvasthàü ratipra÷amàdàmãliti alasàd vivartità ca tàrakà yatra tat tàdç÷amakùi yasyàþ tàdç÷ãm / matkaõñhabandhane dara÷lathà càlpa÷ithilà bàhuvallã yasyàþ tàdç÷ã, prakhedavàrikaõikayà àcitagaõóabimbàü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra saübhoga÷çïgàraþ smaraõàkhyabhàvasyàïgam / sa ca vipralambhasya / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) atreti / atra smaraõasya vàcyatvena guõãbhaåtavyaïgyàbhàve 'pi guõãbhåtavàcyasyàpyalaïkàratvamibhipretyadamuktam / vastutastu smaraõapadamatra smaraõavyaïgayacintàparam / smaraõasya vàcyatvena tasya viprambhàïgatoktyanupapatteþ / vyaïgyatve satyevàparàïgatadvàdaparàïgasyeva càlaïkàratvasya kàvyaprakà÷akçdàdisarvàlaïkàrikasammatatvàt / tathàca sambhoga÷ca ÷çïgàracintàyà aïgamityarthaþ / sambhogakàlàvasthàyàþ cintitatvàt / atràü÷e rasavadalaïkàra eva / saceti / saca cintàkhyo vyabhicàribhàvo vipralambhasyàïgamityarthaþ / cintayà vipralambhàdhikyàt / atra prayolaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** årjo balam, anaucityapravçttau tadatràstãtyårjasvi / yathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) årjasvipadàrthaü vyàkurvàõastamudàhartumàha---årjo balamiti / kvacidanaucityàpravçttau tadastãtyàha---anaucityeti / tena balàtkàraü vinà paroóhàpravçttau tadabhàvipi saüj¤à÷abdasyàsya pràyikã vyutpattirdar÷ità / atra balàtkàra eva udàharati--vane 'khileti / ********** END OF COMMENTARY ********** "vane 'khilakalàsaktàþ parihçtya nijastriyaþ / tvadvairivanitàvçnde pulindàþ kurvate ratim" // atra ÷çïgàràbhàso ràjaviùayakaratibhàvasyàïgam / evaü bhàvàbhàso 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) vane tvadvairivanitàdavçnde pulindà nijastriyaþ parihatya ratiü kurvate / nijastrãparihàre bãjamàha---akhileti / àsàmakhilakàmakalovettçtvàt tadàsaktà ityarthaþ / atreti / vairistrãvióambanena ràj¤aþ prakarùàt tata eva tadviùayabhàvaprakarùàccetyarthaþ / evaü bhàvàbhàsepãti yathà--- "kiü bråmaste mahàràja màhàtmyamanyadurlabham / stuvanti ÷atravastvàü hi kuómalãkçtapàõayaþ" // iti atra ÷atrustutyà tadãyaratibhàvàbhàso ràjaviùayaratibhàvasyàïgam / ********** END OF COMMENTARY ********** samàhitaü parihàraþ / yathà-- "aviralakaravàlakampanairbhrukuñãtarjanagarjanairmuhuþ / dadç÷e tava vairiõàü madaþ sa gataþ kvàpi tavekùaõe kùaõàt" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) parihàra iti---prathamotpannabhàvasya parihàrastyàgo nà÷aparyavasannaþ / aviraleti / mado garvaþ taddar÷ane teùàmaviraletyàdikaü hetuþ / tavekùaõe tavadar÷ane sati kùaõàt sa madaþ kvàpi gato na dçùña ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra madàkhyabhàvasya pra÷amo ràjaviùayaratibhàvasyàïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atra madàkhyasyeti / yadyapi tatpra÷amopagatapadasya lakùyàrthena madasya càtyantàbhàvena tatpra÷amasya lakùaõãyatà tathàpi guõãbhåtavyàïgyasyaiva guõãbhåtasya lakùyàrthasyàpyalaïkàratvamabhipretyedamuktam / vastutastu aparàïgabhåtavyaïgyasyaiva rasavadalaïkàratvaü kàvyaprakà÷akçdàdisakalàlaïkàrikasammataü na guõãbhåtalakùyàrthasya / tadà atraiva ÷loke kaveratiråpo bhàvastasyaiva tanmadanà÷ànnà÷o vyaïgyaþ / sa evàtra samàhitàlaïkàro bodhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) bhàvodayàdayastu guõãbhåtàþ svakhanàmàna evàlaïkàrà ityàha---bhàvasya codaye iti / mi÷ratve bhàva÷abalatve / balavadbhiruttarottarabhàvaiþ saha pårvapårvabhàvasyaikapadyasthitiråpami÷raõàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tadàkhyakà bhàvodayabhàvasaüdhibhàva÷abalanàmàno 'laïkàràþ / krameõodàharaõam- "madhupànapravçttàste suhçdbhiþ saha vairiõaþ / ÷rutvà kuto 'pi tvannama lebhire viùamàü da÷àm" // atra tràsodayo ràjaviùayaratibhàvasyàïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tatràparàïgàbhavodayamudàharati---madhupàneti / atreti / prathamaj¤àtasya kùàsasya ÷lokamadhye udayapratãtya udayaþ saràjaviùayabhàvaprakarùakamaïgam / ********** END OF COMMENTARY ********** "janmàntarãõaramaõasyàïgasaïgasamutsukà / salajjà càntike sakhyàþ pàtu naþ pàrvatã sadà" // atrautsukyalajjayo÷ca saüdhirdevatàviùayaratibhàvasyàïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) aparàïgabhàvasandhimudàharati---janmàntarãõeti / atreti / autsukyalajjayoralaïkàratvamatrodàhçtam / "asauóhà tatkàlollasadasahabhàvasya tapasaþ kathànàü vi÷rambheùvatha ca rasikaþ ÷ailaduhituþ / pramodaü và di÷yàtkapañavañuve÷àpanayena tvarà÷authilyàbhàyàü yugapadabhiyuktaþ smaraharaþ" // iti kàvyaprakà÷akçddattodàharaõe àvegaharùayorvyaïgayayorapi sandhiralaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pa÷yetka÷ciccala capala ! re ! kà tvàrahaü kumàrã hastàlambaü vitara hahahà vyutkramaþ kvàsi yàsi / itthaü pçthvãparivçóha ! bhavadvidviùo 'raõyavçtteþ kanyà ka¤citphalakisalayànyàdadànàbhidhatte" // atra ÷aïkàsåyàdhçtismçti÷ramadainyavibodhautsukyànàü ÷abalatà ràjaviùayaratibhàvasyàïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) aparàïgabhàva÷abalatvamudàharati---pa÷yetka÷ciditi / he pçthvãparivçóha ! araõyaparivçtterbhavadvidviùaþ bhakùaõàrthaü phalaki÷alayàni àdadànà ka¤cidarthàdàkçùñakàmà itthamabhidhatte / kãdç÷amabhidhatte ityatràha---pa÷yedityàdi / atra pa÷yodityatra ÷aïkà vyaïgyà / cala capala re ityatra dhçtiþ / kumàrãtyava kumàrãtvasmaraõàt kàryatvasmçtiþ, kà tvaretyà÷vàsanà / hastàlambamityatra mamedamakàyamevetyavadhàraõaråpà matireva vibodhaþ / kkàsãtyatra kka tvaü yàsãtyarthaþ / atra tadramananivartane autsukyaü vyaïgyam / atra dainyavirodhamàtrayorna bàdhyabàdhakatà / anyeùu tu pårvaü pårvaü pratyuttarottarasya bàdhakatvena balavattayà ÷abalatà / ràjaviùayaratibhàvasyàïgamiti ràjaprakràntatvàttadarikanyàyà evaü bhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidàhuþ--"vàcyavàcakaråpàlaïkaraõamukhena rasàdyupakàrakà evàlaïkàràþ, rasàdayastu vàcyavàcakàbhyàmupakàryà eveti na teùàmaïkàratà bhavituü yuktà" iti / anye tu --"rasàdyupakàramàtreõehàlaïkçtivyupade÷o bhàkta÷cirantanaprasiddhyàïgãkàrya eva" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) vàcyavàcakaråpeti / vàcyavàcakayoråpamartha÷abdasvaråpaü, tayoralaïkàraõaü ÷obhanam, upamànupràsàdayaþ / tanmukhena taddvàreõetyarthaþ / rasàdayastviti / aparàïgabhåtà rasàdaya ityarthaþ / aparàïgànàü rasàdãnàmalaïkàratvaü svãkurvatàmanyeùàü tu matamàha---anye tviti / vàcyavàcaka÷obhanadvàrà mukhyarasasyopakàrakatvaprayojakamiti na niyamaþ / kintu mukhyarasopakàrakatvemava tathàtvaprayojakam / kintvartha÷abdàlaïkàrakatvena vyavahàrava÷àttayoralaïkàreùvevàlaïkàrapadaü ÷aktam / aparàïgarasàdau tvalaïkàrapadaü bhàktamityarthaþ, bhàktaü làkùaõikam / ********** END OF COMMENTARY ********** apare ca--"rasàdyupakàramàtreõàlaïkàratvaü mukhyato råpakàdau tu vàcyàdyupadhànam, ajagalastananyànena" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) aparàïgarasàdàvapi alaïkàrapadaü ÷aktameva na bhàktamiti vadatàü matamàha--apare ceti / rasàdyupakàrakatàmàtreõetyanenopamàdãnàmivàparàïgarasàdãnàmapi mukhyato mukhyabhàvenaivàlaïkàrakatvaü na bhàktàlaïkàrapadàrthatvenetyuktam / tathà cobhayatraivàlaïkàrapadaü ÷aktamityarthaþ / nanu sarveùàmevàlaïkàrapadavàcyatve råpakàdàvevàlaïkàravyavahàraþ kathamityatràha--råpakàdàviti / vàcyàdyupadhànaü vàcyatàdar÷anamajàgatastanapànamiva niùprayojanamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** abhiyuktàstu--"svavya¤jakavàcyavàcakàdyupakçtairaïgabhåtaiþ rasàdibhiraïgino rasàdervàcyavàcakopaskàradvàreõopakurvadbhiralaïkçtivyapade÷o labhyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) abhiyuktàstviti / etanmate 'pi dvayorapyalaïkàrapadavàcyatvameva / kintu pårvamate rasàdyupakàrakadvàratà tatràpekùaõãyà / etanmate tu upamàderivàïgabhåtarasoderapi ÷abdàrthomayopakàrakadvàraiva rasopakàrakatayàlaïkàrapadavàcyateti vi÷eùaþ / tadàha--svavya¤jaketi / svasyàïgabhåtarasàdervya¤jakau vàcyavàcakau tàbhyàmupakçtairaïgabhåtarasàdibhirvàcyavàcakopaskàrakadvàreõekakurvadbhirarthàdaïginaü rasamupakurvadbhiralaïkçtivyapade÷o labhyata ityarthaþ / aïgabhåtarasàdãnàü ÷abdàrthabhyàmupakàro vya¤janàva÷àdeva taiþ ÷abdàrthayorupakàrastadvyaïgyatvavai÷iùñyeneti parasparamupakàro dar÷itaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** samàsoktau tu nàyikàdivyavahàramàtrasyaivàlaïkçtità, na tvàsvàdasya, tasyoktarãtivirahàt" iti manyante / ata eva dhvanikàreõoktam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) samàsoktau tu yo nàyakanàyikàvyavahàro vyaïgyastasya rasàdyupakàranirapekùamevàlaïkàratvàmityàha---samàsoktàviti / idamupalakùaõamaprastutapra÷aüsàyàmapãdç÷atvaü bodhyam / ata eveti / aïgabhåtarasàderapyalaïkàrapadavàcyatvàdevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pradhàne 'nyatra vàkyàrthe yatràïgaü tu rasàdayaþ / kàvye tasminnalaïkàro rasàdiriti me matiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) pradhàne iti / yatra kàvye pradhàne aïgini anyatra rasàdiråpe rasàdayo 'ïgamityarthaþ / aïgatvaikyà÷ritamekavacanam / smin kàvye rasàdiralaïkàro 'laïkàrapadavàcya iti me matirityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi ca rasàdyupakàramàtreõàlaïkçtitvaü tadà vàcakadiùvapi tathà prasajyeta / evaü ca yacca kai÷ciduktam--"rasàdãnàmaïgitve rasavadàdyalaïkàraþ, aïgatve tu dvitãyodàttàlaïkàraþ" iti tadapi paràstam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) nanu kañakakuõóalàderalaïkàratvamaïgaprakarùakatvenaiva, ata uktanyàyàdaïgarasàderupamàdervàlaïkàratvàmastu / samàsoktestvaïgirasàdiprakarùakatvàbhàvànnàlaïkàratvamityata àha--yadãti / kvacidaïgiprakarùakatvena samàsoktau tu svato vaicitryeõaivàlaïkàratvaü, natu aïgiprakarùakatvaü tallakùaõam / tathàtve ativyàptiþ syàdityarthaþ / kecittu aïgirasasyaiva rasavadalaïkàràditvamaïgabhåtarasàdestu "yad vyaïgayaü prastutasyàïgaü mahatàü caritaü bhave' dityanenoktaü dvitãyodàttàlaïkàratvamevàhuþ / evaü dhvanikàroktasamvàdena asmaddar÷itodàharaõe 'vyàpte÷ca tatparàstamityàha / "àmãlitàlasavivartitatàrakàkùã" ityatra yaþ smaraõàkhyabhàvo vipralambhàïgatvenoktastasya kasyàpi mahata÷caritatvàbhàvenodàttàlaïkàratvasya tatràvyàpteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) idànãmanekàlaïkàraõàmekapadasthitiråpami÷raõe kvacit saüsçùñinàmà kvacicca saïkaranàmà pçthagalaïkàro bhavatãtyàha--yadyeta eveti / pçthagalaïkàràvapãtyarthaþ / tena målabhåtàlaïkàravyavacchedastathà ca samàsoktau yadaupamyagarbhatvàdyanekàlaïkàragarbhatvamuktaü, yaccànyatràpyalaïkàràntarotthàpitatve tadalaïkàrasya ÷obhàdhikyamuktaü, tatra saïkarasambhave 'pi na samàsoktyàdyalaïkàratvavyàhatiriti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà laukikàlaïkàràõàmapi parasparami÷raõe pçthakcàrutvena pçthagalaïkàratvaü tathoktaråpàõàü kàvyàlaïkàràõàmapi parasparami÷ratve saüsçùñisaïkàràkhyau pçthagalaïkàrau / tatra-- "mitho 'napekùameteùàü sthitiþ saüsçùñirucyate / eteùàü ÷abdàrthàlaïkàràõàm / yathà-- "devaþ pàyàdapàyànnaþ smerendãvaralocanaþ / saüsàradhvàntavidhvaüsahaüsaþ kaüsanisådanaþ" // atra pàyàdapàyàditi yamakam, saüsàretyàdau cànupràsa iti ÷abdàlaïkàrayoþ saüsçùñiþ / dvitãye pàde upamà, dvitãyàrdhe ca råpakamityarthàlaïkàrayoþ saüsçùñiþ / evamubhayoþ sthitatvàcchabdàrthàlaïkàrasaüsçùñiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) tatra saüsçùñilakùaõamàha---mitho 'napekùayaiteùamiti / devaþ pàyàdityàdi spaùñor'thaþ / haüsaþ såryaþ / atra ÷abdàlaïkàrayoþ saüsçùñimàdau dar÷ayati---atra pàyàditi / saüsàretyàdàvanupràsa iti / dhvàntavidhvaüsahaüsetyatretyarthaþ / atraivàrthàlaïkàrayorapi saüsçùñimàha--dvitãyapàda iti / locane smerendãvaropamà / dvitãyàrdha iti / kaüsaniùådane såryaråpakam / tatsàdhakaü ca saüsàro dhvàntaråpakamiti paramparitaråpakamityarthaþ / evaü ca saüsçùñidvayamityàha--ubhayorapãti / saüsçùñi÷ceti / cakàrasya sthitatvàccetyevamanvayaþ / tat saüsçùñidvayasyàpi parasparasaüsçùñimityàha---evaü ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) saïkara÷ca trividho bhavatãtyàha---aïgàïgitve iti alaókçtãnàmaïgàïgitve evavidhaþ / aparavidhamàha--tadvaditi---ekà÷raye ekavàkye và alaïkçtãnàü sthitàvityarthaþ / aparavidhamàha---saüdigdhatve ceti / alaïkàradvayasya sandehe koñidvayatve ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** aïgàïgibhàvo yathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) aïgàïgibhàvo yatheti / yadyapyaïgàïgibhàvo janyajanakabhàvaþ prakçùyaprakarùakabhàvo j¤àpyaj¤àpakabhàva÷ceti trividhastathàpi j¤àpyaj¤àpakabhàvaråpamevodàharati / ********** END OF COMMENTARY ********** "àkçùñivegavigaladbhujagendrabhoga- nirmokapaññapariveùñanàyàmburà÷eþ / manthavyathàvyupa÷amàrthamivà÷u yasya mandàkinã ciramaveùñata pàdamåle" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) àkçùñavegeti---mandaraparvatavarõanamidam / yasya mandaraparvatasya gadamåle 'dhobhàgaråpamåle eva ÷leùaõa caraõasya måle prànte mandàkinã aceùñata sevàråpàü ceùñàmakarodityartaþ / kimarthamityatràtprekùate---amburà÷ermanyavyathàvyupa÷amàrthamiveti / mama patyuramburà÷e##manthajanyàyà vyathàyà à÷u ÷ãghraü vyupa÷amàya ityeva tadarthamivetyarthaþ / manthato nivçttasya tenaiva pårvaü janità manthavyathà à÷u naükùyatãtyevaüråpà pràrthanà / nanu mandàkinã manthanàtpårvamapi mandarasya pàdamåle vartate / idànãü kiüvidhayà ceùñayà sevate ityatràha---àkçùñavegeti / bhàvaktàntatvàd àkarùaõavegena vigalan yo rajjubhåtasya bhujagendrasya vàsukerbhogàt kàyànnirmoka÷carmaka¤cukaü tadråpasya paññasya vastravi÷eùasya pariveùñanayà udveùñanaprakàreõetyarthaþ / nedaü carmaka¤cukapadaveùñanaü, kintu mandàkinyeva paritaþ pàdamålaü sevar#<#a>#thaü veùñitavatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra nirmokapaññàpahnavena mandàkinyà àropa ityapahnutiþ / sà ca mandà kinyà vastuvçttena yatpàdamålaveùñanaü taccaraõamålaveùñanamiti ÷leùamutthàpayatãti tasyàïgam / ÷leùa¤ca pàdamålaveùñanameva caraõamålaveùñadamityati÷ayoktareïgam, ati÷ayokti÷ca "manthavyathàvyupa÷amàrthamiva" ityutprekùàyà aïgam / utprekùà càmburà÷imandàkinyornàyakanàyikàvyavahàraü gamayatãti samàsokteraïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) tatra prathamàhapahnutiü dar÷ayati---nirmoketi / sà ceti / sà apahnutiþ vastuvçttena gaïgàvastusvabhàvena / vastutastu veùñanasvabhàvatvàt tasyà ityarthaþ / ÷leùamutthàpayatãti / ÷leùe j¤àpayatãtyarthaþ / nirmoke gaïgàropàbhàve caraõàrthaka÷leùàpratãterityarthaþ / saca ÷leùàti÷ayokteraïgamityàha---÷leùa÷ceti / ati÷ayoktiü dar÷ayati---pàdamålaveùñanameva sevanamitãti bhedepyabhedàroparåpàti÷ayoktiriyam / natu råpakaü råpakàdhikaraõasya sevanasyànirdiùñatvàccaraõàrthakapàda÷leùàdeva sevàbodhàt / ÷leùastajj¤àpaka ityarthaþ / ati÷ayoktirapi vàcyotprekùàyà aïgabhityàhaati÷ayoktirapãti / iyaü tu prakarùakamaïgaü sevàj¤ànaü vinà manthavyathopa÷amanàrthatàyàþ veùñanamàtrasyàsambhavenàtprekùàyàstathà prakarùaõaàt / natu j¤àpakamaïgam / iva÷abdàdeva tasyàþ pratãteþ, nàpi janakamaïgamutkañakoñisaü÷ayàtmikàyà utprekùàyàþ sevàj¤ànena ajananat / utprekùàpi samàsokterj¤àpakamaïgamityàha---utprekùà ceti / samudragaïgayornàyakanàyikàvyavahàraj¤ànasya manthavyathepa÷àmàrthatotprekùàü vinàcetanayorasambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "anuràgavatã saüdhyàü divasastatpuraþ saraþ / aho ! daivagati÷citrà tathàpi na samàgamaþ" // atra samàsoktivi÷eùokteraïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) anekàlaïkàraõamaïgàïgibhàvamuktvàlaïkàrayostathàtvamàha---yathà veti / sàyaüsandhyàvarõanamidam / anu divasasya pa÷càdràgavatã raktimavatã sandhyà, divasa÷ca tasyàþ puraþ saraþ pårvavarto / aho à÷caryam / citrà vilakùaõà daivagatiryatastathàpi na samàgamaþ / puraþ pa÷càdbhàvena sthitayorekadà milaråpasya samàgamasyaiva dçùñatvàt / divasasandhyayostu naikadà milanam ; sandhyàkàle divasàbhàvàt / atra samàsoktiriti / atra ràgavannàyikàpuraþ saranàyakayordaivàtsamàgamarahitayorvçttàntapratãtiråpà samàsoktiþ / pårvapa÷càdbhàvasthitiråpasya samàgamahetoþ sattvepi samàgamaråpaphalasyàbhàvaråpàyà vi÷eùokterj¤àpakaheturityarthaþ / nàyakanàyikàsamàgamàbhàvapratãternàyake vçttàntapratãtiü vinàsambhavàt / janakaråpàïgodàharaõaü tu na dar÷itam / ttu yathà-- "pulindàste ripustrãõàü vane hàraü haranti no / bimboùñhakàntyà ÷oõaü taü gu¤jamàlàü hi manyate // "atra hàreõa bimboùñhakàntergrahaõàt tadguõo 'laïkàraþ / tena ca gu¤jàhàrabhràntijananàd bhràntimàüstadguõasya prakarùakamaïgam / ********** END OF COMMENTARY ********** saüdehasaïkaro yathà-- "idamàbhàti gagane bhindànaü santataü tamaþ / amandanayanàndakaraü maõóalamaindavam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) bahånàmalaïkàràõàü sandehasaïkaramàha--idamàbhàtãti / idamaindavamaõóalaü gagane àbhàti / kãdç÷aü santataü vistçtaü tamaþ andhàkàram aj¤ànaü ca bhindànamamandanayanànandakaraü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kiü mukhasya candratayàdhvasànàdati÷ayoktiþ, uta idamiti mukhaü nirdi÷ya candratvàropàdråpakam, athavà idamiti mukhasya candramaõóalasya ca dvayorapi prakçtayorekadharmàbhisaübandhàttulyayogità, àhosviccandrasyàprakçtatvàddãpakam, kiü và vi÷eùaõasàmyàdaprastutasya mukhasya gamyatvàtsamàsoktiþ, yadvàprastutacandravarõanayà prastutasya mukhasyàvagatirityaprastutapra÷aüsà, yadvà manmathoddãpanaþ kàlaþ svakàryabhåtacandravarõanàmukhena vaõita iti paryàyoktiriti bahånàmalaïkaràõàü saüdehàtsaüdehasaïkaraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) atràlaïkàràõàü saü÷ayakoñitàü dar÷ayati--atreti . idaü gagane aindavaü maõóalamarthànnàyikàyàmàbhàtãtyarthaþ / evaü càropàdhikaraõasya mukhasyànirde÷àdati÷ayoktirityarthaþ / mukhasyedaü padena nirde÷e tu råpakamityàha uteti / tulyayogitàü dar÷ayatyathaveti / tathàü ca idaü nirdi÷yamànaü mukhaü gagane aindavaü maõóalaü càbhàtãtyartaþ / dvayorapi prakçtayoriti / ubhayasyaiva dãpyamànatvavarõane 'pi kramasattve ityarthaþ / mukhasyaiva prakràntatve tadupamànatayaiva candranirde÷e tu tasyàprakçtatvàt prakçtàprakçtayorekadharmànvayaråpaü dãpakamityarthaþ / samàsoktiü dar÷ayati---kiüveti / candravarõanasyaiva prakràntatve 'prastutapra÷aüsetyàha yadveti / kàryabhåteti / candrodayasya sandhyàkàlakàryatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--"mukhacandraü pa÷yàmi" ityatra kiü mukhaü candra iva ityupamà ? uta candra eveti råpakamiti saüdehaþ / sàdhakabàdhakayordvayorekatarasya sadbhàve na punaþ saüdehaþ / yathà-- "mukhacandraü cumbati" ityatra cumbanaü mukhasyànukålamityupamàyàþ sàdhakam / candrasya tu pratikålamiti råpakasya bàdhakam / "mukhacandraþ prakà÷ate" ityatra prakà÷àkhyo dharmo råpakasya sàdhako mukhe upacaritatvena saübhavatãti nopamàbàdhakaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi ïa) alaïkàradvayasandehaü dar÷ayati---yathà veti / mukhacandraü cumbatãti mukhasyànukålaü candratulyamukha eva sàkùàdanvitamityarthaþ / natu mukhàtmake candre sambhogacumbanàsambhavàt / candrasyà tu pratikålamiti / mukhaniùñhasya cumbanasya mukhàbhinnatvena gçhãtacandre 'pi parasparasyàsambhavàt / prakà÷àkhya iti / tibhiranà÷àkhya ityarthaþ / saca dharma÷candre eva sàkùàstãtyato vi÷eùyatvena pratãyamàne candre sàkùàdanvitatvàdråpakasya sàdhaka ityarthaþ / upamàyàstu na bàdhaka ityata àhamukhe upacaritatveneti / candratulyamukhe 'pi candradharmaprakà÷anàropasambhavàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ràjanàràyaõaü lakùmãstvàmàliïgati nirbharam" / atra yoùita àliïganaü nàyakasya sàdç÷ye nocitamiti lakùmyàliïganasya ràjanyàsaübhavàdupamàbàdhakam, nàràyaõe saübhavàdråpakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) råpakasàdhakamàha---ràjanàràyaõamiti / lakùmãratra nàràyaõasya patnã natu sampat / ata àha--yoùita iti / nàràyaõe ca sambhavàdråpakamiti / råpake nàràyaõasyaiva vi÷eùyatvàt tatraivàliïganànvayàt / ********** END OF COMMENTARY ********** evam-- "vadanàmbujameõàkùyà bhàti ca¤calalocanam" / atra vadane locanasya sambhavàdupamàyàþ sàdhakatà, ambuje càsaübhavàdråpakasya bàdhakatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) upamàyàþ sàdhakamàha--vadanàmbujamiti / ca¤calaü locanaü yatreti vigraheõa ca¤calalocanavattvasyàmbujatulye vadane eva sambhavàdupamàyàþ sàdhakatetyàha--atreti / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü--"sundaraü vadanàmbujam" ityàdau sàdhàraõadharmaprayoge "upamitaü vyàghràdibhiþ sàmànyàprayoge" iti vacanàdupamàsamàso na saübhavatãtyupamàyà bàdhakaþ / evaü càtra mayåravyaüsakàditvàdråpakasamàsa eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) evamanu÷àsanenàpi yatropamàsamàso niùiddhastatràpa nopamatyàhaevamiti / sundaraü vadanàmbujamityàdau sàdhàraõadharmaprayoge upamàsamàso na sambhavatãtyatra upamàyà bàdhaka ityanvayaþ / sa ca dharmotra sundaratvam, tasya upamàbàdhakatàgràhakapàõinyanu÷àsanaü dar÷ayati---upamitamiti / anena pàõinisåtreõa sàdhàraõadharmàprayoga eva puruùavyàghràdyupamàsamàsaþ / evaü bodhanàtsàdhàraõadharmaprayoga eva tatsamàso niùiddhaþ / atrahãti vacanàt sundaraü vahanàmbujamiti prayoge upamàsamàse sati na sambhavatãtyataþ sundaratvaråpasàdhàraõadharmàprayoge upamàyà bodha ityarthaþ / nanu "mayåraiva puruùo vyaüsako vigatabhujamåla' ityàdyàrthe vyaüsakatvàdibhàvàd yatropamànasya pårvanirde÷astatraiva mayåravyaüsakaditvamupamànasya paranirde÷e tu netyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ekà÷rayànuprave÷o yathà mama-- "kañàkùeõàpãùatkùaõamapi nirãkùeta yadi sà tadànandaþ sàndraþ sphurati pihità÷eùaviùayaþ / saromà¤coda¤catkucakala÷anibhinnavasayaþ parãrambhàrambhaþ ka iva bhavitàmbhoruhadç÷aþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ekà÷rayasthitiråpàõàmalaïkàraõàü saïkaramàha---kañàkùeõeti / ekà÷raya÷ca kvacidekaü vàkyaü kvacidekaü padam / nacaikavàkyasthatve saüsçùñireveti vàcyam, aïgàïgibhàve atathàtvàt / naca tadà aïgàïgibhàvasaïkara iti vàcyam / tadàpyekà÷rayànuprave÷ànapàyàt / kañàkùeõeti / sà nàyikà kùaõamarthànmàmãùadalpaü yadi nirãkùeta tadà pihità÷eùaviùayaþ sàndra ànandaþ sphurati / tadà tasyà ambujàkùyàþ parãrambhàrambhaþ ka iva bhavità, kañàkùeõaiva kçtàrtho 'haü tatparirambhaü nopekùa ityarthaþ / yadvà kañàkùapàtanato 'dhikataraþ parirambhàrambhaþ kaiva bhavità, anirvacanãya eva bhavità ityarthaþ / kãdç÷aþ parirambhàrambhaþ / saromà¤càbhyàmata evoda¤cadbhyàü kucakala÷àbhyàü nirbhinnaü paribhraùñaü vasanaü yatra tàdç÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kañàkùeõàpãùatkùaõamapãtyatracchekànupràsasya nirãkùetetyatra kùakàramàdàya vçttyanupràsasyacaikà÷raye 'nuprave÷aþ / evaü càtraivànuprasàrthàpattyalaïkàrayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) atra vàkyàråpaikà÷rayasattvaü dvividhànupràsayordar÷ayati---atreti chekàtupràso 'nekasya vya¤janasya svaråpataþ sàmye sati tacchekànupràsoktatvàt / saüyuktànevarõasya tu ànupårvyasambhavàttàdç÷e 'nekasya kùakàramàtrasya sakçcchekànupràsa ityarthaþ / tàdç÷asyaiva kùakàràntarasàhityàdanekadhàtve vçttyanupràsa ityàha---nirãkùetityatreti / anekasyàsakçttve vçttyanuprasasyoktatvàt / ekà÷rayànuprave÷a ekavàkyaprave÷aþ / evaü ca kùakàradvayaghañitacchekànupràsena kùakàràntarasàhityava÷àd vçttyanupràsajananàdaïgàïgibhàvasaïkaro 'pyatràstãtyataþ samàsaikapadàråpà÷raye 'saïkãrõamudàharati---àpàtatastatraivànupràsàrthàpattyalaïkàrayorekà÷rayànuprave÷aü dar÷ayati---evaü càtraiveti / kañàkùapàtenàpi sàndrandasphuraõàd daõóàpåpikayà siddhe stanaparirambhe 'nirvacanãyànanda ityevamarthàpattyalaïkàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "saüsàradhvàntavidhvaüsa--" ityatra råpakànupràsayoþ / yathà và--"kurabakàravakàraõatàü yayuþ" ityatra rabakà ravakà ityekaü bakàravakàra ityekamiti yamakayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) samàsa ekapade 'ïgàïgibhàvasaïkararahitamekà÷rayànuprave÷asaïkaramàha--yathà veti / råpakànupràsayoriti / kaüsaniùådane såryatàropaõaàt / kurubakà ityàdi / atra ekavàkyagataü yamakadvayam / nacàtra pårvayamakenottarayamakanirvàhàdanugràhyànugràhakatàsaïkaropãti vàcyam / kàraõatàmityetadãyarephaparyantasyottarayamakasya pårvayamakenàpi nirvàhyàtvàt / evaü "kalakalolakaloladç÷e' tyatràpi lakalo lakalo kalola kalola iti yamakadvayam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "ahiõaapaoarasiesu pahiasàmàhaesu diahesu / rahasapasàriagãàõaü õaccijaü moravindàõam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) upamàråpakayorapyekà÷rayànuprave÷aü dar÷ayati---ahiõaa iti / "abhinavapayodarasikeùu pathikasàmàjikeùu divaseùu / mahati prasàritagãtànartitakaü mayåravçndànàm // "iti saüskçtam / prasàritaü gãtaü yatreti tàdç÷aü mayåravçndànàmànartitakaü nçtyayuktavi÷eùaõakeùu divaseùu mahati påjyaü bhavati ÷obhate ityarthaþ / maha påjàyàmiti dhàtuþ / nçtyocitaü divasavi÷eùaõamàha---abhinaveti / abhinavapayoda eva rasikà rasavanta eka nçtyadar÷anàrthaü rasavanto yatra tàdç÷eùu / tathà pathikàþ sàmàjikà iva nçtyàdididçkùisamàjapradhànànãva yatra tàdç÷eùu / atra rasikasàmàjikànàü samàjapradhànatulyànàü ca tçtyadar÷inàmà÷rayatvena divasànàü nçtyasattàråpakaü vyaïgyamavadheyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "pahiasàmàiesu" ityekà÷raye pathika÷ayàmàyitetyupamà, pathikasàmàjikeùvitiråpakaü praviùñamiti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) atropamàråpakayorekà÷rayànuprave÷aü dar÷ayati---atreti / pathikà÷yàmàyità yatretyupametyarthaþ / pathikamàsàjikeùu ityatraiva divaseùu vyaïgyaråpakaü dar÷ayati / pathikàþ sàmàjikà yeùu iti / sàmàjikà eva yeùvityarthaþ / praviùñamiti---vyaïgyasattàråpakamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷rãcandra÷ekharamahàkavicandrasånu- ÷rãvi÷vanàthakaviràjakçtaü prabandham / sàhityadarpaõamamuü sudhiyo vilokya sàhityatattvamakhilaü sukhameva vitta // VisSd_10.99 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) ÷rãcandreti / atra mudhiya iti sambodhanam / kvacit kavya iti pàñhaþ / he sudhiyaþ, ÷rãcandretyàdikçtamamuü sàhityadarpaõaü pustakaü vilokya akhilaü sàhityatattvaü sukhameva sukhavi÷iùñameva yathà syàttathà vitta jànãtetyarthaþ / ## (lo, å) ÷rãcandra÷ekhareti / mahàkavicandretyatra candra÷abdaþ ÷reùñhàrthaþ / vi÷vanàthanàmà kaviràjaþ yasyemàü pra÷astimàcakùate vicakùaõàþ / "àþ kiü kampamurãkaroùi vasudhe dhårardite và bhava- drovindena tu nandamandirakçtakrãóàvatàreõa te / vikhyàtaþ kaviràjiràja iti yaþ ÷rãvi÷vanàthaþ kçtã tasyàkarõya giraþ ÷iràüsi bhujagàdhã÷o dhunãte 'dhunà" // tena kçtaü sàhityadarpaõàkhyaü granthamavalokyeti sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) yàvaditi / prasannendunibhànanà ÷rãryàvannàràyaõasyàïgamalaïkaroti, tàvatkavãnàü manaþ sammadayannayaü prabandho loke prathitostu ityarthaþ / ## (lo, ç) samprati granthasya samàptau svàbhãùñapårvakaü ÷ubhà÷aüsanaü karoti--- yàvaditi / sammadayan samyak prãõayan--- àstàmanantakçtinà kçta eùa dhãre- õàsàdya tàta÷araõàmburuhaprasàdam / àcandramàtaraõikovidavçndavandyaþ sàhityadarpaõavivekavacaþ prapa¤caþ // ********** END OF COMMENTARY ********** ityàlaïkàrikacakravartisàndhivigrahikamahàpàtra÷rãvi÷vanàthakaviràjakçte sàhityadarpaõe da÷amaþ paricchedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) itãtyàdi / akhilabhàùaiva vilàsinã nàyikà tasyàþ bhujaïgaþ kàmukastadanu÷ãlakatvàt / iti mahe÷varatarkàlaïkàraviracitàyàü sàhityadarpaõañãkàyàü da÷amaparicchedavivaraõam su÷liùñasaüskçtava÷ena sukhàdhirohà vaiùamyadustarataraïgavibhedadakùà / sàhityadarpaõamahàrõavamuttarãtuü ñãkeyamastitaraõirna bibhãta dhãràþ // 1 // darpaõe pratibimbante padàrthà iti nàdbhutam / citraü mamaitad vyàkhyàne darpaõaþ pratibimbite // 2 // avadhànakçtàmodà ñãkeyaü nàvadhãryatàm / dhãràþ kaùàyatàmbåle svàdyante hi kramàdrasàþ // ********** END OF COMMENTARY **********