Visvanatha (kaviraja):
Sahityadarpana
Input by members of the Sansknet project
(http://sansknet.ac.in)
This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks
The text is not proof-read!
#<...># = BOLD for karikas
___________________________________________________________________
THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
description character =ASCII
long a à 195
long A ù 249
long i Å 197
long I ý 253
long u Æ 198
long U ô 244
vocalic r 173
vocalic R ã 227
long vocalic r Ì 204
vocalic l Ê 202
long vocalic l Ë 203
velar n Ç 199
velar N § 167
palatal n ¤ 164
palatal N ¥ 165
retroflex t  194
retroflex T è 232
retroflex d ¬ 172
retroflex D Ö 214
retroflex n ï 239
retroflex N × 215
palatal s Ó 211
palatal S Á 193
retroflex s « 171
retroflex S å 229
anusvara æ 230
capital anusvara õ 245
visarga ÷ 247
capital visarga ê 234
Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.
For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________
ViÓvanÃtha kavirÃja: SÃhityadarpaïa
prathama÷ pariccheda÷
granthÃrambhe nirvinghena prÃripsitaparisamÃptikÃmo vÃÇbhayÃdhiktatayà vÃgdevatÃyÃ÷ sÃæmukhyamÃdhatte--
#<ÓaradindusundararuciÓcetasi sà me giraæ devÅ /
apahtya tama÷ saætatamarthÃnakhilÃnprakÃÓayatu // VisSd_1.1 //>#
asya granthasya kÃvyÃÇgatayà kÃvyaphalaireva phalavattvamiti kÃvyaphalÃnyÃha--
##
caturvargaphalaprÃptihi kovyato "rÃmÃdivatpravatitavyaæ na rÃvaïÃdivat" ityÃdi÷ ktyÃktyapravttinivttyupadeÓadvÃreïa supratÅtaiva /
uktaæ ca (bhÃmahena)--
"dharmÃrthakÃmamok«e«u vaicak«aïyaæ kalÃsu ca /
karoti kÅrtiæ prÅtiæ ca sÃdhukÃvyani«evaïam" //
iti /
ki¤ca kÃvyÃddharmaprÃptirbhagavannÃrÃyaïacaraïÃravindastavÃdinÃ, "eka÷ Óabda÷ suprayukta÷ samyagj¤Ãta÷ svarge loke kÃmadhugbhavati" ityÃdivedavÃkyebhyaÓca suprasiddhaiva /
arthaprÃptiÓca pratyak«asiddhà /
kÃmaprÃptiÓcÃrthadvÃraiva /
mok«aprÃptiÓcaitajjanyadharmaphalÃnanusaædhÃnÃt, mok«opayogivÃkye vyutpattyÃdhÃyakatvÃcca /
caturvargaprÃptirhi vedaÓÃstrebhyo nÅrasatayà du÷khÃdeva pariïatabuddhÅnÃmeva jÃyate /
paramÃnandasadohajanakatayà sukhÃdeva sukumÃrabuddhÅnÃmapi puna÷ kÃvyÃdeva /
nanu tahi pariïatabuddhibhi÷ satsu vedaÓÃstre«u kimiti kÃvye yatna÷ karaïÅya ityapi na vaktavyam /
kaÂukau«adhopaÓamanÅyasya rogasya sitaÓarkaropaÓamanÅyatve kasya và rogiïa÷ sitaÓarkarÃpravtti÷ sÃdhÅyasÅ na syÃt ? ki¤ca kÃvyasyopÃdeyatvamagnipurÃïe 'pyuktam--
"naratvaæ durlabhaæ loke vidyà tatra sudurlabhà /
kavitvaæ durlabhaæ tatra Óaktistatra sudurlabhÃ" //
iti /
"trivargasÃdhanaæ nÃÂyam" iti ca /
vi«ïupurÃïe 'pi--
"kÃvyÃlÃpÃÓca ye kecidrÅtakÃnyakhilÃni ca /
ÓabdamÆtidharasyaite vi«ïoraæÓÃ mahÃtmana÷" //
iti /
tena hetunà tasya kÃvyasya svarÆpaæ nirÆpyate /
etenÃbhidheyaæ ca pradarÓitam /
tatkisvarÆpaæ tÃvatkÃvyamityapek«ÃyÃæ kaÓcidÃha--
"tadado«au ÓabdÃrthau saguïÃvanavÃlaæktÅ puna÷ kvapi" iti /
etaccintyam /
tathÃhi--
yadi do«arahitasyaiva kÃvyatvÃÇgÅkÃrastadÃ--
"nyakkÃro hyayameva me yadarayastatrÃpyasau tÃpasa÷ so 'pyatraiva nihanti rÃk«asakulaæ jÅvatyaho rÃvaïa÷ /
dhigdhikchakrajitaæ prabodhitavatà kiæ kumbhakarïena và svargagrÃmaÂikÃviluïÂhanavthocchÆnai÷ kimebhirbhujai÷" //
iti /
asya Óalokasya vidheyÃvimarÓado«adu«Âatayà kÃvyatvaæ na syÃt /
pratyuta dhvani(sa) tvenottamakÃvyatÃsyÃÇgÅktÃ, tasmÃdavyÃptirlak«aïado«a÷ /
nanu kaÓcidevÃæÓo 'tra du«Âo na puna÷ sarvo 'pÅti cet, tarhi yatrÃæÓe do«a÷ so 'kÃvyatvaprayojaka÷, yatra dhvani÷ sa uttamakÃvyatvaprayojaka ityaæÓÃbhyÃmubhayata Ãk«yamÃïamidaæ kÃvyamakÃvyaæ và kimapi na syÃt /
na ca kaæcidevÃæÓaæ kÃvyasya dÆ«ayanta÷ Óratidu«ÂÃdayo do«Ã÷, kiæ tarhi sarvameva kÃvyam /
tathÃhi--
kÃvyÃtmabhÆtasya rasasyÃnapakar«akatve te«Ãæ do«atvamapi nÃÇgÅkriyate /
anyathà nityado«Ãnityado«atvavyavasthÃpi na syÃt /
yaduktaæ dhavaniktÃ--
"Órutidu«ÂÃdayo do«Ã anityà ye ca darÓitÃ÷ /
dhvanyÃtmanyeva ÓÇgÃre te heyà ityudÃhtÃ÷" //
iti /
ki¤ca evaæ kÃvyaæ praviralavi«ayaæ nirvi«ayaæ và syÃt, sarvathà nirde«asyaikÃntamasaæbhavÃt /
nanvÅ«adarthe na¤a÷ prayoga iti cettarhi "Å«addo«au ÓabdÃrthau kÃvyam" ityukte nirde«ayo÷ kÃvyatvaæ na syÃt /
sati saæbhave "Å«addo«au" iti cet , etadapi kÃvyalak«aïo na vÃcyam , ratnÃdilak«aïo kÅÂÃnuvedhÃdiparihÃravat /
nahÅ kÅÂÃnuvedhÃdayo ratnasya ratnatvaæ vyÃhantumÅÓÃ÷ kintÆpÃdeyatÃratamyameva kartum /
tadvadatra Órutidu«ÂÃdayo 'pi kÃvyasya /
uktaæ ca--
"kÅÂÃnuviddharatnÃdisÃdhÃraïyena kÃvyatà /
du«Âe«vapi matà yatra rasÃdyanugama÷ sphuÂa÷" //
iti /
ki¤ca /
ÓabdÃrthayo÷ saguïatvaviÓe«aïamupapannam /
guïÃnÃæ rasaikadharmatvasya "ye rasasyÃÇgino dharmÃ÷ ÓauryÃdaya ivÃtmana÷" ityÃdinà tenaiva pratipÃditatvÃt /
rasÃbhivya¤jakatvenopacÃrata upapadyata iti cet ? tathÃpyayuktam /
tathÃhi--
tayo÷ kÃvyasvarÆpeïÃbhimatayo÷ ÓabdÃrthayo raso 'sti, na và ? nÃsti cet, guïavattvamapi nÃsti, guïÃnÃæ tadanvayavyatirekÃnuvidhÃyitvÃt /
asti cet ? kathaæ noktaæ rasavantÃviti viÓe«aïam /
guïavattvÃnyathÃnupapattyaitallabhyata iti cet ? tarhi sarasÃvityeva vaktuæ yuktam , na saguïÃviti /
nahi prÃïimanto deÓÃiti kenÃpyucyate /
nanu "ÓabdÃrthau saguïau" ityanenaguïÃbhivya¤jakau ÓabdÃrthau kÃvye prayojyÃvityabhiprÃya iti cet ? na, guïÃbhivya¤jakaÓabdÃrthavattvasya kÃvye utka«amÃtrÃdhÃyakatvam , na tu svarÆpÃdhÃyakatvam /
uktaæ hi--
"kÃvyasya ÓabdÃrthau ÓarÅram , rasÃdiÓcÃtmÃ, guïÃ÷ ÓauryÃdivat, do«Ã÷ kÃïatvÃdivat, rÅtayo 'vayavasaæsthÃnaviÓe«avat, alaÇkÃrÃ÷ kaÂakakuï¬alÃdivat" iti /
etena "analaÇktÅ puna÷ kvÃpi" iti yaduktam, tadapi parÃstam /
asyÃrtha÷- sarvatra sÃlaÇkÃrau kvacittvasphuÂÃlaÇkÃrÃvapi ÓabdÃrthau kÃvyamiti /
tatra sÃlaÇkÃraÓabdÃrthayorapi kÃvye utkar«ÃdhÃyakatvÃt /
etena "vakrokti÷ kÃvyajÅvitam" iti vakroktijÅvitakÃroktamapi parÃstam /
vakrokteralaÇkÃrarÆpatvÃt /
yarcca kvacidasphuÂÃlaÇkÃratve udÃhtam--
ya÷ kaumÃrahara÷ sa eva hi varastà eva caitrak«apÃ- ste conmÅlitamÃlatÅsurabhaya÷ prau¬hÃ÷ kadambÃnilÃ÷ /
sà caivÃsmi tathÃpi tatra suratavyÃpÃralÅlÃvidhau revÃrodhasi vetasÅtarutale ceta÷ samutkaïÂhate //
iti /
etaccintyam /
atra hi vibhÃvanÃviÓe«oktamÆlasya saædehasaÇkarÃlaÇkÃrasyasphuÂatvam /
etena--
"ado«aæ guïavatkÃvyamalaÇkÃrairalaÇktam /
rasÃnvitaæ kavi÷ kurvan kÅrtiæ prÅtiæ ca vindati" //
ityÃdÅnÃmapi kÃvyalak«aïatvamapÃstam /
yattu dhvanikÃreïoktam--
"kÃvyasyÃtmà dhvani÷"-- iti tatkiæ vastvalaÇkÃrarasÃdilak«aïÃstirÆpo dhvani÷ kÃvyasyÃtmÃ, uta rasÃdirÆpamÃtro và ? nÃdya÷,-prahelikÃdÃvativyÃpte÷ /
dvitÅyaÓcedomiti brÆma÷ /
nanu yadi rasÃdirÆpamÃtro dhvani÷ kÃvyasyÃtmÃ, tadÃ--
attà ettha ïimajjai ettha ahaæ diasaaæ paloehi /
mà pahia rattiandhia sejjÃe maha ïimajjahisi //
ityÃdau vastumÃtrasya vyaÇgyatve kathaæ kÃvyavyavahÃra iti cet ? na,-atrÃpi rasÃbhÃsavattaiveti brÆma÷, anyathà "devadatto grÃmaæ yÃti" iti vÃkye tadbhtyasya tadanusaraïarÆpavyaÇgyÃvagaterapi kÃvyatvaæ syÃt /
astviti cet ? na, rasavata eva kÃvyatvÃÇgÅkÃrÃt /
kÃvyasya prayojanaæ hi rasÃsvÃdasukhapiï¬adÃnadvÃrà vedaÓÃstravimukhÃnÃæ sukumÃramatÅnÃæ rÃjaputrÃdÅnÃæ vineyÃnÃæ "rÃmÃdivatpravartitavyaæ na rÃvaïÃdivat" ityÃdikkatyÃktyapravttinivttyupadeÓa iti cirantanairapyuktatvÃt /
tathà cÃgneyapurÃïo 'pyuktam--
"vÃgvaidagdhyapradhÃne 'pi rasa evÃtra jÅvitam" iti /
vyaktivivekakÃreïÃpyuktam--
"kÃvyasyÃtmani aÇgini, rasÃdirÆpe na kasyacidvimati÷" iti /
dhvanikÃreïÃpyuktam--
"nahi kaveritavttamÃtranirvÃheïÃtmapadalÃbha÷, itihÃsÃdereva tatsiddhe÷" ityÃdi /
nanu tarhi prabandhÃntarvartinÃæ ke«ÃæcinnÅrasÃnÃæ padyÃnÃæ kÃvyatvaæ na syÃditi cet ? na, rasavatpadyÃntargatanÅrasapadÃnÃmiva padyarasena, prabandharaseneva te«Ãæ rasavattÃÇgÅkÃrÃt /
yattu nÅrase«vapi guïÃbhivya¤jakavarïasadbhÃvaddo«ÃbhÃvÃdalaÇkÃrasadbhÃvÃcca kÃvyavyavahÃra÷ sa rasÃdimatkÃvyabandhasÃmÃyÃdrauïa eva /
yattu vÃmanenoktam--
"rÅtirÃtmà kÃvyasya" iti, tanna; rÅte÷ saæghaÂanÃviÓe«atvÃt /
saæghaÂanÃyÃÓcÃvayavasaæsthÃnarÆpatvÃt, ÃtmanaÓca tadbhinnatvÃt /
yacca dhvanikÃreïoktam--
"artha÷ sahdayaÓlÃghya÷ kÃvyÃtmà yo vyavasthita÷ /
vÃcyapratÅyamÃnÃkhyau tasya bhedÃvubhau smtau" //
iti /
atra vÃcyÃtmatvaæ "kÃvyasyÃtmÃdhvani÷-" iti svavacanavirodhÃdevÃpÃstam /
tatkiæ puna÷ kÃvyamityucyate--
##
rasasvarÆpaæ nirÆpayi«yÃma÷ /
rasa evÃtmà sÃrarÆpatayà jÅvanÃdhÃyako yasya /
tena vinà tasya kÃvyatvÃnaÇgÅkÃrÃt /
"rasyate iti rasa÷" iti vyutpattiyogÃdbhÃvatadÃbhÃsÃdayo 'pi ghyante tatra raso yathÃ--
ÓÆnyaæ vÃsaghaæ vilokya ÓayanÃdutthÃya ki¤cicchanai- rnidrÃvyÃjamupÃgatasya suciraæ nirvarïya patyurmukham /
vistrabdhaæ paricumbya jÃtapulakÃmÃlokya gaï¬asthalÅæ lajjÃnamramukhÅ priyeïa isatà bÃlà ciraæ cumbità //
atra hi saæbhogaÓrÂaÇgÃrÃkhyo rasa÷ /
bhÃvo yathà mahÃpÃtrarÃghavÃnandasÃndhivigrahikÃïÃm--
yasyÃlÅyata ÓalkasÅmni jaladhi÷ paÂa«Âhe jaganmaï¬alaæ, daæ«ÂrÃyÃæ dharaïÅ, nakhe ditisutÃdhÅÓa÷, pade rodasÅ /
krodhe k«aagaïa÷, Óare daÓamukha÷, pÃïau pralambÃsuro, dhyÃne viÓvamasÃvadhÃrmikakulaæ, kasmaicidasmai nama÷ //
atra bhagavadvi«ayÃratirbhÃva÷ /
rasÃbhÃso yathÃ--
madhu dvirepha÷ kusumaikaïatre papau priyÃæ svÃmanuvartamÃna÷ /
ÓÇgeïa ca sparÓanimÅlitÃk«Åæ mgÅmakaï¬Æyata k«ïasÃra÷ //
atra smbogaÓÇgÃrasya tiryagvi«ayatvÃdrasÃbhÃsa÷ /
evamanyat /
do«Ã÷ puna÷ kÃvye kiæsvarÆpà ? ityucyante--
#<---do«ÃstasyÃpakar«akÃ÷ />#
Órutidu«ÂÃpu«ÂÃrthatvÃdaya÷ kÃïatvakha¤jatvÃdaya iva, ÓabdÃrthadvÃreïa dehadvÃreïova, vyabhicÃribhÃvÃde÷ svaÓabdavÃcyatvÃdayo mÆrkhatvÃdaya iva, sÃk«ÃtkÃvyasyÃtmabhÆtaæ rasamapakar«ayanta÷ kÃvyasyÃpakar«akà ityucyante /
e«Ãæ viÓe«odÃharaïÃni vak«ayÃma÷guïÃdaya÷ kisvarÆpà ityucyante--
##
guïÃ÷ ÓauryÃdivat, alaÇkÃrÃ÷ kaÂakakuï¬alÃdivat, rÅtayo 'vayavasaæsthÃnaviÓe«avat, dehadvÃreïova ÓabdÃrthadvÃreïa tasyaiva kÃvyasyÃtmabhÆtaæ rasamutkar«ayanta÷ kÃvyasyotkar«akà ityucyante /
iha yadyapi guïÃnÃæ rasadharmatvaæ tathÃpiguïaÓabdo 'tra guïÃbhivya¤jakaÓabdÃrthayorupacaryate /
ataÓca "guïÃbhi¤jakÃ÷ Óabdà rasasyotkar«akÃ÷" ityuktaæ bhavatÅti prÃgevoktam /
e«Ãmapi viÓe«odÃharaïÃni vak«ayÃma÷ /
iti ÓrÅmannÃrÃyaïacaraïÃrabindhamadhuvrata- sÃhatyÃrïavakarïadhÃra-dhvaniprasthÃpana-paramÃcÃryakavisÆktiratnÃkarëÂÃdaÓabhëÃ-vÃravilÃsinÅbhujaÇga-sÃndhivigrahika-mahÃpÃtra-ÓrÅviÓvanÃtha-kavirÃjaktau sÃhityadarpaïo kÃvyasvarÆpanirÆpaïo nÃma prathama÷ pariccheda÷ /
___________________________________________________
dvitÅya÷ pariccheda÷
vÃkyasvarÆpamÃha--
##
yogyatà padÃrthÃnÃæ parasparasaæbandhe bÃdhÃbhÃva÷ /
padoccayasyaitadabhÃve 'pi vÃkyatve "vahninà si¤citi" ityÃdyapi vÃkyaæ syÃt /
ÃkÃÇk«Ã pratÅtiparyavasÃnaviraha÷ /
sa ca Óroturjij¤ÃsÃrÆpa÷ /
nirÃkÃÇk«asya vÃkyatve "gauraÓva÷ puru«o istÅ" ityÃdÅnÃmapa vÃkyatvaæ syÃt /
Ãsattirbuddhyaviccheda÷ /
buddhivicchede 'pi vÃkyatve idÃnÅmuccÃritasya devadattaÓabdasya dinÃtnaro ccÃritena gacchatÅti padena saÇgati÷ syÃt /
atrÃkÃÇk«ÃyogyatayorÃtmÃrthadharmatve 'pi padoccayadharmatvamapacÃrÃt /
##
yogyatÃkÃÇk«Ãsattiyukta ityeva /
##
itthamiti vÃkyatvena mahÃvÃkyatvena ca /
uktaæ ca tantravÃrtike--
"svÃrthabodhasamÃptÃnÃmaÇgÃÇgitvavyapek«ayà /
vÃkyÃnÃmekavÃkyatvaæ puna÷ saæhatya jÃyate" //
iti /
tatra vÃkyaæ yathÃ--"ÓÆnyaæ vÃsagham-'ityÃdi (22 p.) /
mahÃvÃkyaæ yathÃ--
rÃmÃyaïa-mahÃbhÃrata-raghuvaæÓÃdi /
padoccayo vÃkyamityuktam /
tatra kiæ padalak«aïamityata Ãha--
##
yathÃ--ghaÂa. /
prayogÃrheti prÃtipadikasya vyavaccheda÷ /
ananviteti vÃkyamahÃvÃkyayo÷ /
eketi sÃkÃÇk«ÃnekapadavÃkyÃnÃm /
arthabodhakà iti kacaÂatapetyÃdÅnÃm /
varïà iti bahuvacanamavivak«itam /
##
e«Ãæ svarÆpamÃha--
##
tà abhidhÃdyÃ÷ /
##
uttamavddhena madhyamavddhamuddiÓya "gÃmÃnaya" ityukte taæ gavÃnayanapravttamupalabhya bÃlo 'sya vÃkyasya "sÃsnÃdimatpiï¬Ãnayanamartha÷" iti prathamaæ pratipadyate, anantaraæ ca "gÃæ badhÃna" "aÓvamÃnaya" ityÃdÃvÃvÃpodvÃpÃbhyÃæ goÓabdasya "sÃsnÃdimÃnartha÷" Ãnayanapadasya ca "Ãharaïamartha÷" iti saæketamavadhÃrayati /
kvacicca prasÅddhapadasamabhivyÃharÃt, yathÃ--
"iha prabhinnakamalodare madhÆni madhukara÷ pibati" ityatra /
kvacidÃptopadeÓÃt, yathÃ--
"ayamaÓvaÓabdavÃcya÷" ityatra /
taæ ca saÇketitamarthaæ bodhayantÅ Óabdasya ÓaktyantarÃnantarità Óaktirabhidhà nÃma /
##
jÃtirgopiï¬Ãdi«u gotvÃdikà /
guïo viÓe«ÃdhÃnahetu÷ siddho vastudharma÷ /
ÓuklÃdayo hi gavÃdiraæ sajÃtÅyebhya÷ k«ïagavÃdibhyo vyÃvartayanti /
dravyaÓabdà ekavyaktivÃcino harihara-¬ittha¬avitthÃdaya÷ /
kriyÃ÷ sÃdhyarÆpà vastudharmÃ÷ pÃkÃdaya÷ /
e«u hi adhiÓrayaïÃvaÓrayaïÃntÃdipÆrvÃparÅbhÆto vyÃpÃrakalÃpa÷ pÃkÃdiÓabdavÃcya÷ /
e«veva hi vyakterupÃdhi«u saæketo ghyate, na vyaktau÷ ÃnantyavyabhicÃrado«ÃpÃtÃt /
atha lak«aïÃ--
##
"kaliÇga÷ sÃhasika÷" ityÃdau kaliÇgÃdiÓabdo deÓaviÓe«ÃdirÆpe svÃrthe /
¤asaæbhavan yayà ÓabdaÓaktyà svasaæyuktÃn puru«ÃdÅn pratyÃyayati, yayà ca "gaÇgÃyÃæ gho«a÷" ityÃdau gaÇgÃdiÓabdo jalamayÃdirÆpÃrthavÃcakatvÃtprakte 'saæbhavan svasya sÃmÅpyÃdisaæbandhasaæbandhinaæ taÂÃdiæ bodhayati, sà ÓabdasyÃrpità svÃbhaviketarà ÅÓvarÃnudbhÃvità và Óaktirlak«aïà nÃma /
pÆrvatra hetÆ rƬhi÷ prasiddhireva /
uttaratra "gaÇgÃtaÂe gho«a÷" iti pratipÃdanÃlabhyasya ÓÅtatvapÃvanatvÃtiÓayasya bodhanarÆpaæ prayojanam /
hetuæ vinÃpi yasya kasyacitsaæbandhino lak«aïo 'tiprasaÇga÷ syÃt, ityuktam--
"rƬhe÷ prayojanÃdvÃsau" iti /
kecittu "karmaïi kuÓala÷" iti rƬhÃvudÃharanti /
te«ÃmayamabhiprÃya÷--
kuÓÃællÃtÅti vyutpattilabhya÷ kuÓagrÃhirÆpo mukhyor'tha÷ prakte 'saæbhavan vivecakatvÃdisÃdharmyasambandhasambandhinaæ dak«arÆpamarthaæ bodhayati /
tadanye na manyante /
kuÓagrÃhirÆpÃrthasya vyutpattilabhyatve 'pi dak«arÆpasyaiva mukhyÃrthatvÃt /
anyaddhi ÓabdÃnÃæ vyutpattinimittamanyacca pravttinimittam /
vyutpattilabhyasya mukhyÃrthatve "gau÷ Óete" ityatrÃpi lak«aïà syÃt /
"gamer¬e÷" (uïÃdi--2-67) iti gamadhator¬epratyayena vyutpÃditasya goÓabdasya ÓayanakÃle prayogÃt /
tadbhedÃnÃha--
##
rƬhÃvupÃdÃnalak«aïà yathÃ--
"Óveto dhÃvati" /
prayojane yathÃ--
"kuntÃ÷ praviÓanti" /
anayorhi ÓvetÃdibhi÷ kuntÃdibhiÓcÃcetanatayà kevalairdhÃvanapraveÓanakriyayo÷ karttayÃnvayamalabhamÃnairetatsiddhaye Ãtmasambandhino 'ÓvÃdaya÷ puru«Ãda yaÓcÃk«ipyante /
pÆrvatra prayojanÃbhÃvÃdrƬhi÷, uttaratra tu kuntÃdÅnÃmatigahanatvaæ prayojanam /
atra ca mukhyÃrthasyÃtmano 'pyupÃdÃnam /
lak«aïalak«aïÃyÃæ tu parasyaivopalak«aïamityanayorbheda÷ /
iyamevÃjahatsvÃrthetyucyate /
##
rƬhiprayojanayorlak«aïalak«aïà yathÃ--
"kaliÇga÷ sÃhasika÷" "gaÇgÃyÃæ gho«a÷" iti ca /
anayorhi puru«ataÂayorvÃkyÃrthe 'nvayasiddhaye kaliÇgagaÇgÃÓabdÃvÃtmÃnamarpayata÷ /
yathà vÃ--
"apaktaæ bahu tatra kimucyate sujanatà prathità bhavatà param /
vidadhadÅdÓameva sadà sakhe ! sukhitamÃssva tata÷ ÓaradÃæ Óatam" //
atrÃpakÃrÃdÅnÃæ vÃkyÃrthe 'nvayasiddhaye upaktÃdaya÷ Óabdà ÃtmÃnamarpayanti /
apakÃriïaæ pratyupakÃrÃdipratipÃdanÃnmukhyÃrthabÃdho vaiparÅtyalak«aïa÷ sambandha÷, phalamapyapakÃrÃtiÓaya÷ /
iyameva jahatsvÃrthetyucyate /
#<ÃropÃdhyavasÃnÃbhyÃæ pratyekaæ tà api dvidhà />#
tÃ÷ pÆrvoktÃÓcaturbhedalak«aïÃ÷ /
##
##
vi«ayiïà anigÅrïasya vi«ayasya tenaiva saha tÃdÃtmyapratÅtiktsÃropà /
iyameva rÆpakÃlaÇkÃrasya bÅjam /
rƬhÃvupÃdÃnalak«aïà sÃropà yathÃ--
"aÓva÷ Óveto dhÃvati" /
atra hi ÓvetaguïavÃnaÓvo 'nigÅrïasvarÆpa÷ svasamavetaguïatÃdÃtmyena pratÅyate /
prayojane yathÃ--
"ete kuntÃ÷ praviÓanti" /
atra sarvanÃmnà kuntadhÃripuru«anirdeÓÃt /
rƬhau lak«aïalak«aïà sÃrepà yathÃ--
"kaliÇga÷ puru«o yudhyate" /
atra kaliÇga puru«ayorÃdhÃrÃdheyabhÃva÷ sambandha÷ /
prayojane yathÃ--
"Ãyurghtam" /
atrÃyu«kÃraïamapi ghtaæ kÃryakÃraïabhÃvasambandhasambandhyÃyustÃdÃtmyena pratÅyate /
anyavailak«aïyenÃvyabhicÃreïÃyu«karatvaæ prayojanam /
yathà vÃ--
rÃjakÅye puru«e gacchati "rÃjÃsau gacchati" iti /
atra svasvÃmibhÃvalak«aïa÷ sambandha÷ /
yathà vÃ--
agramÃtre 'vayavabhÃge "hasto 'yam" /
atrÃvayavÃvayavi bhÃvalak«aïasambandha÷ /
"brÃhmaïo 'pi tak«Ãsau" /
atra tÃtkarmyalak«aïa÷ /
indrÃrthÃsu sthÆïÃsu "amÅ indrÃ÷" /
atra tÃdarthyalak«aïa÷ sambandha÷ /
evamanyatrÃpi /
nigÅrïasya punavi«ayasyÃnyatÃdÃtmyapratÅtiktsÃdhyavasÃnà /
asyÃÓcatur«u bhede«u pÆrvodÃharaïÃnyeva /
tadevama«ÂaprakÃrà lak«aïà /
##
##
tÃ÷ pÆrvoktà a«Âabhedà lak«aïÃ÷ /
sÃdÓyetarasaæbandhÃ÷ kÃryakÃraïabhÃvÃdaya÷ /
atra ÓuddhÃnÃæ pÆrvodÃharaïÃnyeva /
rƬhÃvupÃdÃnalak«aïà sÃrepà gauïÅ yathÃ--
etÃni tailÃni hemante sukhÃni" /
atra tailaÓabdastilabhavasneharÆpaæ mukhyÃrthamupÃdÃyaiva sÃr«apÃdi«u snehe«u vartate /
prayojane yathÃ--
rÃjakumÃre«u tatsadÓe«u ca gacchatsu"ete rÃjakumÃrà gacchanti" /
rƬhÃvupÃdÃnalak«aïà sÃdhyavasÃnà gauïÅ yathÃ--
"tailÃni hemante sukhÃni" /
prayojane yathÃ--
"rÃjakumÃrà gacchanti" rƬhau lak«aïalak«aïà sÃrepà gauïÅ yathÃ--
"rÃjà gau¬endraæ kaïÂakaæ Óodhayati" /
prayojane yathÃ--
"gaurvÃhÅka÷" rƬhau lak«aïalak«aïà sÃdhyavasÃnà gauïÅ yathÃ--
"rÃjà kaïÂakaæ Óodhayati" /
prayojane yathÃ--gaurjalpati" /
atra kecidÃhu÷--gausahacÃriïo guïà jìyamÃndyÃdayo lak«yante /
te ca goÓabdasya vÃhÅkÃrthÃbhidhÃne nimittÅbhavanti /
tadayuktam--
goÓabdasyÃghÅtasaÇketaæ vÃhÅkÃrthamabhidhÃtumaÓakyatvÃd goÓabdÃrthamÃtrabodhanÃcca /
abhidhÃyà viratatvÃd viratÃyÃÓca punarutthÃnÃbhÃvÃt /
anye ca punargauÓabdena vÃhÅkÃrtho nÃbhidhÅyate, kintu svÃrthasahacÃriguïasÃjÃtyena vÃhÅkÃrthagatà guïà eva lak«yante /
tadapyanye na manyante /
tathÃhi--
atra goÓabdÃdvÃhÅkÃrtha÷ pratÅyate, na và ? Ãdye goÓabdÃdeva và ? lak«itÃdvà guïÃd ? avinÃbhÃvÃdvà ? tatra, na prathama÷, vÃhÅkÃrthe 'syÃsaÇketitvÃt /
na dvitÅya÷,--
avinÃbhÃvalabhyasyÃrthasya ÓÃbde 'nvaye praveÓÃsaæbhavÃt /
ÓÃbdÅ hyÃkÃÇk«Ã Óabdenaiva pÆryate /
na dvitÅya÷,--
yadi hi goÓabdÃdvÃhÅkÃrtho na pratÅyate, tadÃsya vÃhÅkaÓabdasya ca sÃmÃnÃdhikaraïyamasama¤jasaæ syÃt /
tasmÃdatra goÓabdo mukhyayÃvttyà vÃhÅkaÓabdena sahÃnvayamalabhamÃno 'j¤atvÃdisÃdharmyasaæbandhÃdvÃhÅkÃrthaæ lak«ayati /
vÃhÅkasyÃj¤atvÃdyatiÓayabodhanaæ prayojanam /
iyaæ ca guïayogÃdrauïÅtyucyate /
pÆrvà tÆpacÃrÃmiÓraïÃcchuddhà /
upacÃro hi nÃmÃtyantaæ viÓakalitayo÷ Óabdayo÷ sÃdÓyÃtiÓayamahimnà bhedapratÅtisthaganamÃtram /
yathÃ--agrimÃïavakayo÷" /
ÓuklapaÂayostu nÃtyantaæ bhedapratÅti÷, tasmÃdevamÃdi«u Óuddhaiva lak«aïà /
##
prayojane yà a«Âabhedà lak«aïà daÓitÃstÃ÷ prayojanarÆpavyaÇgyasya gƬhÃgƬhatayà pratyekaæ dvidhà bhÆtvà «o¬haÓa bhedÃ÷ /
tatra gƬha÷, kÃvyÃrthabhÃvanÃparipakvabuddhivibhavamÃtravedya÷ /
yathÃ--
"upaktaæ bahu tatra-" iti /
agƬha÷, atisphuÂatayà sarvajanasaævedya÷ /
yathÃ--
upadiÓatiæ kÃminÅnÃæ yauvanamada eva lalitÃni" //
atra"upadiÓati" ityanena "Ãvi«karoti" iti lak«yate /
Ãvi«kÃratiÓayaÓcÃbhidheyavatsphuÂa pratÅyate /
##
età anantaroktÃ÷ «o¬aÓabhedà lak«aïÃ÷ phalasya dharmigatatvena dharmagatatvena ca pratyekaæ dvidhà bhÆtvà dvÃtriæÓadbhedÃ÷ /
diÇbhÃtraæ yathÃ--
"strigdhaÓyÃmalakÃntiliptaviyato velladvalÃkà ghanà vÃtÃ÷ ÓÅkariïa÷ payodasuhdÃmÃnandakekÃ÷ kalÃ÷ /
kÃmaæ santu d¬haæ kaÂhorahdayo rÃmo 'smi sarvaæ sahe vaidehÅ tu kathaæ bhavi«yati hahà hà devi dhÅrà bhava" //
atrÃtyantadu÷khasahi«ïurÆpe rÃme dharmiïi lak«ye tasyaivÃtiÓaya÷ phalam /
"gaÇgÃyÃæ gho«a÷" ityatra taÂe ÓÅtatvapÃvanatvarÆpadharmasyÃtiÓaya÷ phalam /
##
rƬhÃva«Âau phale dvÃtriæÓaditi catvÃriÓallak«aïÃbhedÃ÷ /
ki¤ca--
##
tà anantaroktÃÓca tvÃriæÓadbhedÃ÷ /
tatra padagatatve yathÃ--
"gaÇgÃyÃæ gho«a÷" /
vÃkyagatatve yathÃ--
"upaktaæ bahu tatra'iti /
evamaÓÅtiprakÃrà lak«aïà /
atha vya¤janÃ--
##
##
"ÓabdabuddhikarmaïÃæ viramya vyÃpÃrÃbhÃva÷" iti nayenÃbhidhÃlak«aïÃtÃtparyÃkhyÃsu tis«u vtti«u svaæ svamarthaæ bodhayitvopak«ÅïÃsu yathà aparo 'nyo 'nyor'tho bodhyate sà ÓabdasyÃrthasya praktipratyayÃdeÓca Óaktirvya¤janadhvananagamanapratyÃyanÃdivyapadeÓavi«ayà vya¤janà nÃma /
tatra--
##
abhidhÃmÆlÃmÃha--
##
ÃdiÓabdÃdviprayogÃdaya÷ /
uktaæ hi--
"saæyogo viprayogaÓca sÃhacaryaæ virodhità /
artha÷ prakÃraïaæ liÇgaæÓabdasyÃnyasya saænidhi÷ //
sÃmarthyamaucitÅ deÓa÷ kÃlo vyakti÷ svarÃdaya÷ /
ÓabdÃrthasyÃnavacchede viÓe«asmtihetava÷" //
iti /
"saÓaÇkhcakro hari÷" iti ÓaÇkhcakrayogena hariÓabdo vi«ïumevÃbhidhatte /
"aÓaÇkhacakro hari÷" iti tadviyogena tameva /
"bhÅmÃrjunau" iti arjuna÷ pÃrtha÷ /
"karïÃrjunau" iti karïa÷ sÆtaputra÷ /
"sthÃïuæ vande" iti sthÃïu÷ Óiva÷ /
"sarvaæ jÃnÃti deva÷" iti devo bhavÃn /
"kupito makaradhvaja÷" iti makaradhvaja÷ kÃma÷ /
"deva÷ purÃri÷" iti purÃri÷ Óiva÷ /
"madhunà matta÷ pika÷" iti madhurvasanta÷ /
"yÃtu vo dayitÃmukham" iti mukhaæ sÃæmukhyam /
"vibhÃti gagane candra÷, iti candra÷ ÓaÓÅ /
"niÓi citrabhÃnu÷" iti citrabhÃnurvÃhni÷ /
"bhÃti rathÃÇgam" rathÃÇgam" iti napuæsakavyaktyà rathÃÇgaæ cakram /
svarastu veda eva viÓe«apratÅtiknna kÃvya iti tasya vi«ayo nodÃhta÷ /
idaæ ca ke 'pyasahamÃnà Ãhu÷--
svaro 'pi kÃkkÃdirÆpa÷ kÃvye viÓe«apratÅtikdeva /
udÃttÃdirÆpo 'pi mune÷ pÃÂhoktadiÓÃ ÓÇgÃrÃdirasaviÓe«apratÅtikdeva" iti etadvi«aye udÃharaïamucitameva iti, tanna; tathÃhi--
svarÃ÷ kÃkkÃdaya÷ udÃttÃdayo và vyaÇgyarÆpameva viÓe«aæ pratyÃyanti, na khalu praktoktamanekÃrthaÓabdasyaikÃrthaniyantraïarÆpaæ viÓe«am /
ki¤ca yadi yatra kvacidanekÃrthaÓabdÃnÃæ prakaraïÃdiniyamÃbhÃvÃdaniyantritayorapyarthayoranurÆpasvaravaÓenaikatra niyamanaæ vÃcyaæ, tadà tathÃvidhasthale Óle«ÃnaÇgÅkÃraprasaÇga÷; na ca tathÃ, ata evÃhu÷ Óle«anirÆpaïaprastÃve--
"kÃvyamÃrge svaro na gaïyate" itica naya÷, ityalamupajÅvyÃnaæ mÃnyÃnÃæ vyÃkhyÃne«u kaÂÃk«anik«epeïa /
ÃdiÓabdÃt "etÃvanmÃtrastanÅ" ityÃdau hastÃdice«ÂÃdibhi÷ stanÃdÅnÃæ kamalakorakÃdyÃkÃratvam /
evamekasminnarthe 'bhidhayà niyantrite yà ÓabdÃrthasyÃnyÃrthabuddhihetu÷ Óakti÷ sÃbhidhÃmÆlà vya¤janà /
yathà mama tÃtapÃdÃna mahÃpÃtracaturdaÓabhëÃvilÃsinÅbhujaÇgamahÃkavÅÓvaraÓrÅcandraÓekharasaædhivigrahikÃïÃm--
"durgÃlaÇghitavigraho manasijaæ saæmÅlayaæstejasà prodyadrÃjakalo ghÅtagarimà vi«vagvto bhogibhi÷ /
nak«atreÓak tek«aïo girigurau gìhÃæ ruciæ dhÃrayan gÃmÃkramya vibhÆtibhÆ«itatanÆ rÃjatyumÃvallabha÷" //
atra prakaraïonÃbhidhayà umÃvallabhaÓabdasyomÃnÃmnÅmahÃdevÅvallabhabhÃnudevanpatirÆper'the niyantrite vya¤janayaiva gaurÅvallabharÆpor'tho bodhyate /
evamanyat /
lak«aïÃmÆlÃmÃha--
##
"gaÇgÃyÃæ gho«a÷" ityÃdau jalamayÃdyarthabodhanÃdabhidhÃyÃæ taÂÃdyarthabodhanÃcca lak«aïÃyÃæ viratÃyÃæ yayà ÓÅtatvapÃvanatvÃdyatiÓayÃdirbodhyate sà lak«aïÃmÆlà vya¤janà /
evaæ ÓabdÅæ vya¤janÃmu katvÃrthomÃha--
##
vya¤janeti sambadhyate /
tatra vaktvÃkyaprastÃvadeÓakÃlavaiÓi«Âye yathà mama--
"kÃlo madhu÷ kupita e«a ca pu«padhanvà dhÅrà vahanti ratikhedaharÃ÷ samÅrÃ÷ /
kelÅvanÅyamapi va¤julaku¤jama¤jur- dÆre pati÷ kathaya kiæ karaïÅyamadya" //
atraitaæ deÓaæ prati ÓÅghraæ pracchannakÃmukastvayà pre«yatÃmiti sakhÅæ prati kayÃcidvyajyate /
boddhavyavaiÓi«Âye yathÃ--
"ni÷ Óe«acyutacandanaæ stanataÂaæ nirm«ÂarÃgo 'dharo netre dÆramana¤jane pulakità tanvÅ taveyaæ tanu÷ /
mithyÃvÃdini ! dÆti ! bÃndhavajanasyÃj¤ÃtapŬÃgame vÃpÅæ snÃtumito gatÃsi na punastasyÃdhamasyÃntikm" //
atra tadantikameva rantuæ gatÃsÅti viparÅtalak«aïayà lak«yam /
tasya ca rantumiti vyaÇgyaæ pratipÃdyaæ dÆtÅvaiÓi«ÂyÃdbodhyate /
anyasaænidhivaiÓi«Âye yathÃ--
"ua ïiccala ïippandÃ, bhisiïÅpattammi rehai balÃà /
ïimmalamaragaabhÃaïapariÂÂhià (dÃ) saÇkhasutti vva" //
atra balÃkÃyà nispandatvena viÓvastatvam, tenÃsya deÓasya vijanatvam, ata÷ saæketasthÃnametaditi kayÃpi saænihitaæ pracchannakÃmukaæ pratyucyate /
atraiva sthÃnanirjanatvarÆpaæ vyaÇgyÃrthavaiÓi«Âyaæ prayojanam /
##
ityuktaprakÃrÃyÃ÷ kÃkorbhedà Ãkarebhyo j¤ÃtavyÃ÷ /
etadvaiÓi«Âye yathÃ--
"guruparatantratayà bata dÆrataraæ deÓamudyato gantum /
alikulakokilalalite nai«yati sakhi ! surabhisamaye 'sau" //
atra nai«yati, api tarhi e«yatyeveti kÃkkà vyajyate--
ce«ÂÃvaiÓi«Âye yathÃ--
"saæketakÃlamanasaæ viÂaæ j¤Ãtvà vidagdhayà /
hasannetrÃrpitÃkÆtaæ lÅlÃpaÇmaæ nimÅlitam" //
atra saædhyà saæketakÃla iti paÇmanimÅlanÃdice«Âayà kayÃciddyotyate /
evaæ vaktrÃdÅnÃæ vyastasamastÃnÃæ vaiÓi«Âye boddhavyam /
##
"arthÃnÃæ vÃcyalak«yavyaÇgyatvena trirÆpatayà sarvà apyanantaroktà vya¤janÃstrividhÃ÷ /
tatra vÃcyÃrthasya vya¤janà yathÃ-"kÃlo madhu÷-" ityÃdi /
lak«yÃrthasya yathÃ--"ni÷ Óe«acyutacandanam'--ityÃdi /
vyaÇgyÃrthasya yathÃ--"ua ïiccala-" ityÃdi /
praktipratyayÃdivya¤jakatvaæ tu prapa¤cayi«yate /
#<Óabdabodhyo vyanaktyartha÷ Óabdo 'pyarthÃntarÃÓraya÷ /
ekasya vya¤jakatve tadanyasya sahakÃrità // VisSd_2.18 //>#
yata÷ Óabdo vya¤jakatve 'pyarthÃntaramapek«ate, artho 'pi Óabdam, tadekasya vya¤jakatve 'nyasya sahakÃritÃvaÓyamaÇgÅkartavyà /
##
abhidhopÃdhiko vÃcaka÷ /
lak«aïopÃdhiko lak«aka÷ /
vya¤janopÃdhiko vyaya¤jaka÷ /
ki¤ca--
##
abhidhÃyà ekaikapadÃrthabodhanavirÃmÃdvÃkyÃrtharÆpasya padÃrthÃnvayasya bodhikà tÃtpaya nÃma vtti÷ /
tadarthaÓca tÃtparyÃrtha÷ /
tadvodhakaæ ca vÃkyamityabhihitÃnvayavÃdinÃæ matam /
ihi sÃhityÃrpaïo vÃkyasvarÆpanirÆpaïo nÃma dvitÅya÷ pariccheda÷ /
___________________________________________________
ttÅya÷ pariccheda÷
atha ko 'yaæ rasa ityucyate--
##
vibhÃvÃdayo vak«yante /
sÃttvikÃÓcÃnubhÃvarÆpatvÃt na pthaguktÃ÷, vyakto dadhyÃdinyÃyena rÆpÃntarapariïato vyaktÅkta eva raso na tu dÅpena ghaÂa iva pÆrvasiddho vyajyate /
taduktaæ locanakÃrai÷--
"rasÃ÷ pratÅyanta iti tvodanaæ pacatÅtivad vyavahÃra÷" iti /
atra ca ratyÃdipadopÃdÃnÃdeva prÃpte sathÃyitve puna÷ sthÃyipadopÃdÃnaæ ratyÃdÅnÃmapi rasÃntara«vasthÃyitvapratipÃdanÃrtham /
tataÓca hÃsakrodhÃdaya÷ ÓÇgÃravÅrÃdau vyabhicÃriïa eva /
taduktam--
"rasÃvastha÷ parambhÃva÷ sthÃyitÃæ pratipadyate" iti /
asya svarÆpakathanagarbha ÃsvÃdanaprakÃra÷ kathyate--
##
##
"rajastamobhyÃmasp«Âaæ mana÷ satvamihocyate" ityuktaprakÃro bÃhyameyavimukhatÃpÃdaka÷ kaÓcanÃntaro dharma÷ sattvam /
tasyodreko rajastamasÅ abhibhÆya ÃvirbhÃva÷ /
atra ca hetustathÃvidhÃlaukikÃvyÃrthapariÓÅlanam /
akhaï¬a ityeka evÃyaæ vibhÃvÃdiratyÃdiprakÃÓasukhacamatkÃrÃtmaka÷ atra hetuæ vak«yÃma÷ /
svaprakÃÓatvÃdyapi vak«yamÃïaparÅtyà /
cinmaya iti svarÆpÃrthe maya /
camatkÃraÓicattavistÃrarÆpo vismayÃparaparyyÃya÷ /
tatprÃïatva¤cÃsmadvddhaprapitÃmahasahdayago«ÂhÅgari«Âhakavipaï¬itamukhyaÓrÅmannÃrÃyaïapÃdairuktam /
tadÃha dharmadatta÷ svagranthe--
rase sÃraÓcamatkÃra÷ sarvatrÃpyanubhÆyate /
taccamatkÃrasÃratve sarvatrÃpyadbhuto rasa÷ /
tasmÃdadbhutamevÃha ktÅ nÃrÃyaïo rasam" //
iti /
kaiÓciditi prÃktanapuïyaÓÃlibhi÷ /
yaduktam--
"puïyavanta÷ pramiïvanti yogivadrasasantatim" /
iti /
yadyapi "svÃda÷ kÃvyÃrthasambhedÃdÃtmÃnandasamudbhava÷" ityuktadiÓà rasasyÃsvÃdÃnatiriktatvamuktam, tathÃpi "rasa÷ svÃdyate" iti kÃlpanikaæ bhedamurarÅ ktya karmakarttari và prayoga÷ /
taduktam-"rasyamÃnatÃmÃtrasÃratvÃt prakÃÓaÓarÅrÃdananya eva hi rasa÷" iti /
ekamanyatrÃpyevaævidhasthale«ÆpacÃraïa prayogo j¤eya÷ /
nanvetÃvatà rasasyÃj¤eyatvamuktaæ bhavatÅti vya¤janÃyÃÓca j¤ÃnaviÓe«atvÃd dvayoraikyamÃpatitam /
tataÓca--
"svaj¤ÃnenÃnyadhÅhetu÷ siddher'the vya¤jako mata÷ /
yathà dÅpo 'nyathÃbhÃve ko viÓe«o 'sya kÃrakÃt" //
ityuktadiÓÃ ghaÂapradÅpavadvyaÇgyavya¤jakayo÷ pÃrthakyameveti kathaæ rasasya vyaÇgyateti cet, satyamuktam /
ata evÃhu÷--
"vilak«aïa evÃyaæ ktij¤aptibhedebhya÷ svÃdanÃkhya÷ kaÓcidvyÃpÃra÷ /
ata eva hi rasanÃsvÃdanacamatkaraïÃdayo vilak«aïà eva vyapadeÓÃ÷" iti /
abhidhÃdivilak«aïavyÃpÃramÃtraprasÃdhanagrahilairasmÃbhÅ rasÃdÅnÃæ vyaÇgyatvamuktaæ bhavatÅti /
nanu tarhi karuïÃdÅnÃæ rasÃnÃæ du÷ khayatvÃdrasatvaæ (tadunmukhatvaæ ) na syÃdatyucyate--
##
ÃdiÓabdÃdbÅbhatsabhayÃnakÃdaya÷ /
tathÃpyasahdayÃnÃæ mukhamudraïÃya pak«Ãntaramucyate--
##
nahi kaÓcat sacetà Ãtmano du÷khÃya pravarttate /
karÆïÃdi«u ca sakalasyÃpi sÃbhiniveÓapravttidarÓanÃt sukhamayatvameva /
anupapattyantaramÃha--
##
karuïarasasya du÷ khahetutve karuïarasapradhÃnarÃmÃyaïÃdiprabandhÃnÃmapi du÷khahetutÃprasaÇga÷ syÃt /
nanu kathaæ du÷khakÃraïobhya÷ sukhotpattirityÃha--
##
##
ye khalu rÃmavanavÃsÃdayo loke "du÷khÃraïÃni" ityucyante ta eva hi kÃvyanÃÂyasamarpità alaukikavibhÃvanavyÃpÃravattayà kÃraïaÓabdavÃcyatÃæ vihÃya alaukikavibhÃvaÓabdavÃcyatvaæ bhajante /
tebhyaÓca surate dantadhÃtÃdibhya iva sukhameva jÃyate /
ataÓca "laukikaÓokahar«ÃdikÃraïobhyo laukikaÓokahar«Ãdayo jÃyante" iti loka eva pratiniyama÷ /
kÃvye puna) "sarvebhyo 'pi vibhÃvÃdibhya÷ sukhameva jÃyate" iti niyamÃnna kaÓciddo«a÷ /
kathaæ tarhi hariÓcandrÃdicaritasya kÃvyanÃÂyayorapi darÓanaÓravaïÃbhyÃmaÓrupÃtà dayo jÃyanta ityucyate--
##
tarhi kathaæ kÃvyata÷ sarve«ÃmÅdÓÅ rasÃbhivyaktirna jÃyata ityata Ãha--
##
vÃsanà cedÃnÅntanÅ prÃktanÅ ca rasÃsvÃdahetu÷, tatra yadyÃdyà na syÃttadà ÓrotriyajaranmÅmÃæsakÃdÅnÃmapi sa syÃt /
yadi dvitÅyà na syÃttadà yadragiïà mapi ke«Ã¤cidrasodvodho na dÓyate tanna syÃt /
ukta¤ca dharmmadattena--
"savÃsanÃnÃæ sabhyÃnÃæ rasasyÃsvÃdanaæ bhavet /
nirvÃsanÃstu raÇgÃnta÷ këÂhaku¬yÃÓmasannibhÃ÷" //
iti /
nanu kathaæ rÃmÃdiratyÃdyudvodhakÃraïai÷ sÅtÃdibhi÷ sÃmÃjikaratyÃdyudvodhaityucyate--
##
##
nanu kathaæ manu«yamÃtrasya samudralaÇghanÃdÃvutsÃhodvodha ityucyate--
##
##
ratyÃdayo 'pi sÃdhÃraïyenaiva pratÅyÃnta ityÃha--
##
ratyÃderapi svÃtmagatatvena pratÅtau sabhyÃnÃæ brŬÃtaÇkÃdirbhavet /
paragatatvena tvarasyatÃpÃta÷ /
vibhÃvÃdayo 'pi prathamata÷ sÃdhÃraïyena pratÅyanta ityÃha--
##
nanu tathÃpi kathamevamalaukikatvamete«Ãæ vibhÃvÃdÅnÃmityucyate--
##
ÃdiÓabdÃdanubhÃvasa¤cÃraïo /
tatra vibhÃvanaæ ratyÃdeviÓe«aïÃsvÃdÃÇkuraïayaugyatÃnayanam /
anubhÃvanamevamyÆtasya ratyÃde÷ samanantarameva rasÃdirÆpatayà bhÃvanam /
sa¤cÃraïaæ tathÃbhÆtasyaiva tasya samyak cÃraïam /
vibhÃvÃdÅnÃæ yathÃsaÇkhyaæ kÃraïakÃryyasahakÃritve kathaæ trayÃïÃmapi rasodbodhe kÃraïatvamityucyate --
##
nanu tarhi kathaæ rasÃsvÃde te«Ãmeka÷ pratibhÃsa ityucyate--
##
##
yathà khaï¬amaricÃdÅnÃæ sammelanÃdapÆrvva iva kaÓcidÃsvÃda÷ prapÃïakarase sa¤jÃyate vibhÃvÃdisammelanÃdihÃpi tathetyartha÷ /
nanu yadi vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃribhirmmilitaireva rasastat kathaæ te«Ãmekasya dvayorvà sadbhÃve 'pi sa syÃdityucyate--
##
##
anyasamÃk«epaÓca prakaraïÃdivaÓÃt /
yathÃ--
"dÅrghÃk«aæ ÓaradindukÃntivadanaæ bÃhÆ natÃvaæsayo÷ saÇk«iptaæ nibi¬onnatastanamura÷ pÃrÓve pram«Âe iva /
madhya÷ pÃïimito nitambi jaghanaæ pÃdÃvudagrÃÇgulÅ dhando narttayituryathaiva manasa÷ s«Âaæ tathÃsyà vapu÷" //
atra mÃlavikÃmabhila«ato 'gnimitrasya mÃlavikÃrÆpavibhÃvamÃtravarïane 'pi sa¤cÃriïÃmautsukyÃdÅnÃmanubhÃvÃnäca nayanavisphÃrÃdÅnÃmaucityÃdevÃk«epa÷ /
ekamanyÃk«epe 'pyÆhyam /
"anukÃryyagato rasa÷" iti vadata÷ pratyÃha--
##
##
sÅtÃdidarÓanÃdijo rÃmÃdiratyÃdyudbodho hi parimito laukiko nÃÂyakÃvyadarÓanÃde÷ sÃntarÃyaÓca, tasmÃt kathaæ rasarÆpatÃmiyÃt /
(ka) rasasyaitaddharmmatritayavilak«aïadharmmakatvÃt /
anukarttgatatva¤cÃsya nirasyati--
#<Óik«ÃbhyÃsÃdimÃtreïa rÃghavÃde÷ svarÆpatÃm // VisSd_3.18 //>#
##
ki¤ca--
##
yadi punarnaÂo 'pi kÃvyÃrthabhÃvanayà rÃmÃdisvarÆpatÃmÃtmano darÓayet tadà so 'pi sabhyamadhya eva gaïyate /
##
yo hi j¤Ãpyo ghaÂÃdi÷ sannapi kadÃcidaj¤Ãto bhavati, na hyayaæ tathÃ; pratÅtimantareïÃbhÃvÃt /
##
##
yadi rasa÷ kÃrya÷ syÃttadà vibhÃvÃdij¤ÃnakÃraïaka eva syÃt /
tataÓca rasapratÅtikÃle vibhÃvÃdayo na pratÅyeran, kÃraïaj¤ÃnatakÃryyaj¤ÃnayoryugapadadarÓanÃt /
nahi candanasparÓaj¤Ãnaæ tajjanyasukhaj¤Ãna¤caikadà sambhavati /
rasasya ca vibhÃvÃdisamÆhÃlambanÃtmakatayaiva pratÅterna vibhÃvÃdij¤ÃnakÃraïatvamityabhiprÃya÷ /
#<-- no nitya÷ pÆrvasaævedanojjhita÷ /
asaævedanakÃle hi na bhÃvo '«yasya vidyate (ka) // VisSd_3.21 //>#
na khalu nityasya vastuno 'saævedanakÃle 'sambhava÷ /
##
##
##
##
savikalpakaj¤ÃnasaævedyÃnÃæ hi vacanaprayogayogyatÃ, na tu rasasya tathà /
#<--sÃk«ÃtkÃratayà na ca /
parok«astatprakÃÓo nÃparok«a÷ ÓabdasaæbhavÃta // VisSd_3.25 //>#
tatkathaya kÅdgasya tattvamaÓrutÃd«ÂapÆrvanirupaïaprakÃrasyetyÃha--
##
tatkiæ puna÷ pramÃïaæ tasya sadbhÃva ityÃha--
##
carvaïà ÃsvÃdanam /
tacca "svÃda÷ kÃvyÃrthasaæbhedÃdÃtmÃnandasamudbhava÷" ityuktaprakÃram /
nanu yadi raso na kÃryastatkathaæ maha«iïÃ(ka) vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃrisaæyogÃdrasani«patti÷" iti lak«aïaæ ktamityucyate--
##
yadyapi rasÃbhinnatayà carvaïasyÃpi na kÃryatvaæ tathÃpi tasya kÃdÃcitkatayà upacaritena kÃryatvena kÃryatvamupacaryate /
##
tasya rasasya /
ÃdiÓabdÃdalak«yatvÃdi /
nanu yadi milità ratyÃdayo rasÃstatkathamasya svaprakÃÓatvaæ kathaæ vÃkhaï¬atvamityÃha--
##
yadi ratyÃdikaæ prakÃÓaÓarÅrÃdatiriktaæ syÃttadaivÃsya svaprakÃÓatvaæ na sidhyate, na ca tathÃ, tÃdÃtmyÃÇgÅkÃrÃt /
yaduktam--
"yadyapi rasÃnanyatayà carvaïÃpi na kÃryà tathÃpi kÃdÃcitkatayà kÃryatvamupakalpya tadekÃtmanyanÃdivÃsanÃpariïatirÆpe ratyÃdibhÃve 'pi vyavahÃra iti bhÃva÷" iti /
"sukhÃditÃdÃtmyìgÅkÃre cÃsmÃkÅ siddhÃntaÓayyÃmadhiÓayya divyaæ var«asahastraæ pramodanidrÃmupeyÃ÷" iti ca /
"abhinno 'pi sa pramÃtrà vÃsanopanÅtaratyÃditÃdÃtmyena gocarÅkta÷" iti ca /
j¤Ãnasya svaprakÃÓatvamanaÇgÅkurvatÃmupari vedÃntibhireva pÃtanÅyo daï¬a÷ /
tÃdÃtmyÃdevÃsyÃkhaï¬atvam /
ratyÃdayo hi prathamamekaikaÓa÷ pratÅyamÃnÃ÷ sarve 'pyekÅbhÆtÃ÷ sphuranta eva rasatÃmÃpadyante /
taduktam --
"vibhÃvà anubhÃvÃÓca sÃttvikà vyabhicÃriïa÷ /
pratÅyamÃnÃ÷ prathamaæ khaï¬aÓo yÃntyakhaï¬atÃm" //
iti /
"paramÃrthatastvakhaï¬a evÃyaæ vedÃntaprasiddhabrahmatattvavadveditavya÷" iti ca /
athaæ ke te vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃriïa ityapek«ÃyÃæ vibhÃvamÃha--
##
ye hi loke rÃmÃdigataratihÃsÃdÅnÃmudvodhakÃraïÃni sÅtÃdayasta eva kÃvye nÃÂye ca niveÓitÃ÷ santa÷ "vibhÃvyante ÃsvÃdÃÇkuraprÃdurbhÃvayogyÃ÷ kriyante sÃmÃjikaratyÃdibhÃvà ebhi÷" iti vibhÃvà ucyante /
taduktaæ bhartthariïÃ--
"ÓabdopahitarÆpÃæstÃn buddhervi«ayatÃæ gatÃn /
pratyak«Ãniva kaæsÃdÅn sÃdhanatvena manyate" //
iti /
tadbhedÃvÃha--
#<ÃlambanoddÅpanÃkhyau tasya bhedÃvubhau smtau />#
spa«Âam /
tatra--
#<Ãlambanaæ nÃyakÃdistamÃlambya rasodramÃt // VisSd_3.29 //>#
ÃdiÓabdÃnnÃyikÃpratinÃyikÃdaya÷ /
atha yasya rasasya yo vibhÃva÷ sa tatsvarÆpavarïane vak«yate /
tatra nÃyaka÷--
##
dak«a÷ k«iprakÃrÅ /
ÓÅlaæ sadvtam /
evamÃdiguïasampanno netà nÃyako bhavati /
tadbhedÃnÃha--
##
spa«Âam /
tatra dhÅrodÃtta÷--
##
avikatthano 'nÃtmaÓlÃghÃkara÷ /
mahÃsattvo har«aÓokÃdyanabhibhÆtasvabhÃva÷ /
nigƬhamÃno vinayacchannagarva÷ /
d¬havrato 'ÇgÅktanirvÃhaka÷ /
yathÃ--rÃmayudhi«ÂirÃdi÷ /
atha dhÅroddhata÷--
##
yathÃ--bhÅmasenÃdi÷. atha dhÅralalita÷--
##
kalà ntyÃdikà /
yathÃ--satnavÃlyÃdau vatsarÃjÃdi÷ /
atha dhÅrapraÓÃnta÷--
##
yathÃ--mÃlatÅmÃdhavÃdau mÃdhavÃdi÷ /
e«Ãæ ca ÓÇgÃrÃdirÆpatve bhedÃnÃha--
##
tatra te«Ãæ dhÅrodÃttÃdÅnÃæ pratyekaæ dak«iïadh«ÂÃnukÆlaÓaÂhatvena «o¬aÓaprakÃrà nÃyaka÷ /
##
dvayostricatu÷ prabhti«u nÃyikÃsu tulyÃnurÃgo dak«iïanÃyaka÷ /
yathÃ--
snÃtà ti«Âhati kuntaleÓvarasutÃ, vÃro 'ÇgarÃjasvasurdyÆtai rÃtririyaæ jità kalamayÃ, devÅ prasÃdyÃdya ca /
ityanta÷ purasundarÅ÷ prati mayà vij¤Ãyà vij¤Ãpite devenÃpratipattimƬhamanasà dvitrÃ÷ sthitaæ nìikÃ÷ //
##
yathà mama--
Óoïaæ vÅk«ya mukhaæ vicumbitumahaæ yÃta÷ samÅpaæ tata÷ pÃdena prahtaæ tayÃ, sapadi taæ dhtvà sahÃse mayi /
ki¤cittatra vidhÃtumak«amatayà bëpaæ sjantyÃ÷ sakhe ! dhyÃtaÓcetasi kautukaæ vitanute kopo 'pi vÃmabhruva÷ //
##
ekasyÃmeva nÃyikÃyÃmÃsakto 'nukÆlanÃyaka÷ /
yathÃ--
asmÃkaæ sakhi ! vÃsasÅ na rucire, graiveyakaæ nojjvalaæ, no vakrà gÃtiruddhataæ na hasitaæ, naivÃsti, kaÓcinmada÷ /
kintvanye 'pi janà vadanti subhago 'pyasyÃ÷ priyo nÃnyato d«Âaæ nik«ipatÅti viÓvamiyatà manyÃmahe du÷sthitam //
#<ÓaÂho 'yamekatra baddhabhÃvo ya÷ /
darÓitabahiranurÃgo vipriyamanyatra gƬhamÃcarati // VisSd_3.37 //>#
ya÷ punarekasyÃmeva nÃyikÃyÃæ baddhabhÃvo dvayorapi nÃyikayorbahirdarÓitÃnurÃgo 'nyasyÃæ nÃyikÃyÃæ gƬhaæ vipriyamÃcarita sa ÓaÂha÷ /
yathÃ--
"ÓaÂÃnyasyÃ÷ käcÅmaïiraïitamÃkarïya sahasà yadÃÓli«yanneva praÓithilabhujagranthirabhava÷ /
tadetatkvÃcak«e ghtamadhumayatvadvahuvaco- vi«eïÃghÆrïantÅ kimapi na sakhÅ me gaïayati" //
##
e«Ãmukta«o¬aÓabhedÃnÃm /
atha prasaÇgÃdete«Ãæ sahÃyÃnÃha--
##
tasya nÃyakasya bahuvyÃpini prasaÇgasaægate itivtte 'nantaroktairnÃyakasÃmÃnyaguïai÷ ki¤cidÆna÷ pÅÂhamarddanÃmÃsahÃyo bhavati /
yathÃ-rÃmacandrÃdÅnÃæ sugrÅvÃdaya÷ /
atha ÓÇgÃrasahÃyÃ÷--
#<ÓÇgÃre 'sya sahÃyà viÂaceÂavidÆ«akÃdyÃ÷ syu÷ /
bhaktà narmasu nipuïÃ÷ kupitavadhÆmÃnabha¤janÃ÷ ÓuddhÃ÷ // VisSd_3.40 //>#
ÃdiÓabdÃnmÃlÃkÃrarajakatÃmbÆlikagÃndhikÃdaya÷ /
tatra viÂa÷--
##
ceÂa÷ prasiddha eva /
##
svakarma hÃsyÃdi /
arthacintane sahÃyamÃha--
##
arthÃstantrÃvÃpÃdaya÷ /
yattvatra sahÃyakathanaprastÃve--
"mantrÅ svaæ cobhayaæ vÃpi sakhà tasyÃrthacintane" iti kenÃcillak«aïaæ ktam, tadapi rÃj¤or'thacintanopÃyalak«aïaprakaraïo lak«ayitavyam, na tu sahÃyakathanaprakaraïo /
"nÃyakasyÃrthacintane mantrÅ sahÃya÷" ityukte 'pi nÃyakasyÃrthata eva siddhatvÃt /
yadapyuktam--
"mantriïÃæ lalita÷ Óe«Ã mantri«vÃyattasiddhaya÷" iti, tadapi svalak«aïakathanenaika lak«itasya dhÅralalitasya mantrimÃtrÃyattÃrthacintanopapattergatÃrtham /
na cÃrthacintane tasya mantrÅ sahÃya÷, kiæ tu svayameva saæpÃdaka÷; tasyÃrthacintanÃdyabhÃvÃt /
athÃnta÷ purasahÃyÃ÷--
#<--tadvadavarodhe /
vÃmanaÓaï¬hakirÃtamlecchÃbhÅrÃ÷ ÓakÃrakubjÃdya÷ // VisSd_3.43 //>#
##
ÃdyaÓabdÃnmÆkÃdaya÷ /
tatra Óaï¬havÃmanakirÃtakubjÃdayo yathà ratnÃbalyÃm--
na«Âaæ var«avarairmanu«yagaïanÃbhÃvÃdapÃsya trapÃ- manta÷ ka¤cukika¤cukasya viÓati trÃsÃdayaæ vÃmana÷ /
paryantÃÓrayibhinijasya sadÓaæ nÃmna÷ kirÃtai÷ ktaæ kubjà nÅcatayaiva yÃnti ÓanakairÃtmek«aïÃÓaÇkina÷ //
ÓakÃro mcchakaÂikÃdi«u prasiddha÷ /
anye 'pi yathÃdarÓanaæ j¤ÃtavyÃ÷ /
atha daï¬asahÃyÃ÷--
##
du«Âanigraho daï¬a÷ /
spa«Âam /
#<tvikpurodhasa÷ syurbrahmavidastÃpasÃstathà dharme // VisSd_3.45 //>#
brahmavido vedavida÷, Ãtmavido và /
atra ca--
##
ÃdyaÓabdÃnmantripurohitÃdaya÷ /
#<--madhyau viÂavidÆ«akau /
tathà ÓakÃraceÂÃdyà adhamÃ÷ parikÅrtitÃ÷ // VisSd_3.46 //>#
ÃdyaÓabdÃttÃmbÆlikagÃndhikÃdaya÷ /
atha prasaÇgÃddÆtÃnÃæ vibhÃgagarbhalak«aïamÃha--
##
tatra kÃryapre«yo dÆta iti lak«aïam /
tatra--
##
ubhayoriti yena pre«ito yadantike pre«itaÓca /
##
atha sÃttvikanÃyakaguïÃ÷--
#<ÓÅbhà bilÃso mÃdhuryaæ gÃmbhÅryaæ dhairyatejasÅ /
lalitaudÃryamitya«Âau sattvajÃ÷ pauru«Ã guïÃ÷ // VisSd_3.50 //>#
tatra--
#<ÓÆratà tak«atà satyaæ mahotsÃho 'nurÃgità /
nÅye ghïÃdhike spardhà yata÷ Óobheti tÃæ vidu÷ // VisSd_3.51 //>#
tatrÃnurÃgità yathÃ--
ahameva mato mahÅpateriti sarva÷ prakti«vacintayat /
upadheriva nimnagÃÓate«vabhavannÃsya vimÃnanà kvacit //
evamanyadapi /
atha vilÃsa÷--
##
yathÃ--
d«ÂÅstïÅktajagatrtrayasattvasÃrà dhÅroddhatà namayatÅva gatirdharitrÅm /
kaumÃrake 'pi girivadgurutÃæ dadhÃno vÅro rasa÷ kimayametyuta darpa eva //
##
ÆhyamudÃharaïam /
##
yathÃ--
ÃhÆtasyÃbhi«ekÃya vis«Âasya vanÃya ca /
na mayà lak«itastasya svalpo 'pyÃkÃravibhrama÷ //
##
yathÃ-ÓrutÃpsarogÅtirapa k«aïo 'smin hara÷ prasaækhyÃnaparo babhÆva /
ÃtmeÓvarÃïÃæ na hi jÃtu vighnÃ÷ samÃdhibhedaprabhavo bhavanti //
##
##
e«ÃmudÃharaïÃnyÆhyÃni /
##
nÃyikà punarnÃyakasÃmÃnyaguïaistyÃgÃdibhiryathÃsambhavairyuktà bhavati /
sà ca svastrÅ anyastrÅ sÃdhÃraïastrÅti trividhà /
tatra svastrÅ--
##
yathÃ--
"lajjÃpajjattapasÃhaïÃiæ parabhattiïippivÃsaæiæ /
aviïaadummedhÃiæ dhaïïÃïa ghare kalattÃiæ //
##
tatra--
##
tatra prathamÃvatÅrïayauvanà yathà mama tÃtÃpÃdÃnÃm--
madhyasya prathimÃnameti jaghanaæ vak«ojayormandatà dÆraæ yÃtyudaraæ ca romalatikà netrÃrjavaæ dhÃvati /
kandarpaæ parivÅk«ya nÆtanamanorÃjyÃbhi«iktaæ k«aïÃ- daÇgÃnÅva parasparaæ vidadhate nirluïÂhanaæ subhruva÷ //
prathamÃvatÅrïamadanavikÃrà yathà mama prabhÃvatÅ pariïaye--
datte sÃlasamantharaæ bhuvi padaæ niryÃti nÃnta÷ purÃt, noddÃmaæ isati k«aïÃtkalayate hrÅyantraïÃæ kÃmapi, kiæcidbhÃvagabhÅravakrimalavaspÂa«Âaæ manÃgbhëate, sabhrÆbhaÇgamudÅk«ate priyakathÃmullÃpayantÅæ sakhÅm //
ratau vÃmà yathÃ--
"d«Âà d«Âimadho dadÃti, kurute nÃlapamÃbhëitÃ, ÓayyÃyÃæ parivttya ti«Âhati, bÃlÃdÃliÇgità vepate /
niryÃntÅ«u sakhÅ«u vÃsabhavanÃnnirgantumevehate, jÃtà vÃmatayaiva saæprati mama prÅtyai navo¬hà priyÃ" //
mÃne mduryathÃ--
"sà patyu÷ prathamÃparÃdhasamaye sakhyopadeÓaæ vinà no jÃnÃti savibhramÃÇgavalanÃvakroktisaæsÆcanam /
svacchairacchakapolamÆlagalitai÷ paryastanetrotpalà bÃlà kevalameva roditi luÂhallolÃlakairaÓrubhi÷ //
samadhikalajjÃvatÅ yathÃ--
"datte sÃlasamantharam--'ityatra (113 p-) Óloke /
atra samadhikalajjÃvatÅtvenÃpi labdhÃyà rativÃmatÃyà vicchittiviÓe«avattayà puna÷ kathanam /
atha madhyÃ--
##
vicitrasuratà yathÃ--
"kÃnte tathà kathamapi prathitaæ mgÃk«yà cÃturyamuddhatamanobhavayà rate«u /
tatkÆjitÃnyanuvadadbhiranekavÃraæ Ói«yÃyitaæ ghakapotaÓatairyathÃsyÃ÷" //
prarƬhasmarà yathÃtraivodÃharaïo /
prarƬhayovanà yathà mama--
"natre kha¤janaga¤jane, sarasijapratyarthi pÃïidvayaæ, vak«ojau kÃrikumbhavibhramakÅmatyunnatiæ gacchata÷ /
kÃnti÷ käcanacampakapratinidhirvÃïÅ sudhÃsyandinÅ, smerendÅvaradÃmasodaravapustasyÃ÷ kaÂÃk«acchaÂÃ" //
evamanyatrÃpi /
atha pragalbhÃ--
##
smarÃndhà yathÃ--
"dhanyÃsi yà kathayasi priyasaægame 'pi viÓrabdhacÃÂukaÓatÃni ratÃntare«u /
nÅvÅæ prati praïihite tu kare priyeïa sakhya÷ ÓapÃmi yadi kiæcadapi smarÃmi(ka)" //
gìhatÃruïyà yathÃ--
"atyunnatastanamuro nayane sudÅrghe, vakre bhruvÃvatitarÃæ, vacanaæ tato 'pi /
madhyo 'dhikaæ tanuranÆnagururnitambo mandà gati÷ kimapi cÃdbhutayauvanÃyÃ÷" //
samastaratakovidà yathÃ--
"kvacittÃmbÆlÃkta÷ kvacidgarupaÇkÃÇkamalina÷ kvaciccÆrïodrarÅ kvacidapi ca sÃlaktakapada÷ /
valÅbhaÇgÃbhogairalakapatitai÷ ÓÅrïakusumai÷ striyÃ÷ sarvÃvasthaæ kathayati rataæ pracchadapaÂa÷" //
bhÃvonnatà yathÃ--
"madhuravacanai÷ sabhrÆbhaÇgai÷ ktÃÇgulitarjanai- rabhasaracitairaÇganyÃsairmahotsavabandhubhi÷ /
asakdasaktsphÃrasphÃraraipÃÇgavilokitai- sbhibhuvanajaye sà pa¤ce«o÷ karoti sahÃyatÃm" //
svalpabrŬà yathÃ--
"dhanyÃsi yà kathayasi"--
ityatreva (116 p d) ÃkrÃntanÃyakà yathÃ--
svÃmin bhaÇgurayÃlakaæ, satilakaæ bhÃlaæ vilÃsin kuru, prÃïoÓa truÂitaæ payodharataÂe hÃraæ punaryojaya /
ityuktvà suratÃvasÃnasamaye sampÆrïacandrÃnanà sp«Âà tena tathaiva jÃtamulakà prÃptà punarmohanam" //
madhyÃpragalbhayorbhedÃntarÃïyÃha--
##
te madhyÃpragalbhe /
tatra--
##
##
tatra madhyà dhÅrà yathÃ--
"tadavitathamavÃdÅryanmama tvaæ priyeti priyajanaparibhuktaæ yaddukÆlaæ dadhÃna÷ /
madadhivasatimÃgÃ÷ kÃminÃæ maï¬anaÓrÅr- vrajati hi saphalatvaæ vallabhÃlokanena" //
madhyaiva dhÅrÃdhÅrà yathÃ--
"bÃle ! nÃtha ! vimu¤ca mÃnini ! ru«aæ, ro«Ãnmayà kiæ ktaæ, khedo 'smÃsu, na me 'parÃdhyati bhavÃn sarve 'parÃdhà mayi /
tatkiæ rodi«i gadradena vacasÃ, kasyÃgrato rudyate, nanvetanmama, kà tavÃsmi, dayitÃ, nÃsmÅtyato rudyate" //
iyamevÃdhÅrà yathÃ--
"sÃrdhaæ manorathaÓataistava dhÆrta ! kÃntà saiva sthità manasi ktrimahÃvaramyà /
asmÃkamasti nahiæ kaÓcidihÃvakÃÓa- rastasmÃtktaæ caraïaïatavi¬ambanÃbhi÷" //
##
##
tatra priye /
yathÃ--
"ekatrÃsanasaæsthiti÷ parihtà pratyudramÃddÆrata- stÃmbÆlÃnayanacchalena rabhasÃÓle«o 'pi saævighnita÷ /
ÃlÃpo 'pi na miÓrita÷ parijanaæ vyÃpÃrayantyÃntike kÃntaæ pratyupacÃrataÓcaturayà kopa÷ ktÃrthokta÷" //
##
amuæ nÃyakam /
yathà mama--
"analaÇkto 'pi sundara ? harasi mano me yata÷ prasabham /
kiæ punaralaÇktastvaæ samprati nakhak«ataistasyÃ÷" //
##
anyà adhÅrà /
yathÃ-"Óoïaæ vÅk«ya mukhaæ-" ityatra /
atra ca sarvatra "ru«Ã" ityanuvartate /
#<--pratyekaæ tà api dvidhà /
kani«Âhajye«ÂharÆpatvÃnnÃyakapraïayaæ prati // VisSd_3.64 //>#
tà anantaroktÃ÷ «a¬bhedà nÃyikÃ÷ /
yathÃ--
"d«ÂvaikÃsanasaæsthite priyatame paÓcÃdupetyÃdarÃ- dekasyà nayane pidhÃya vihitakrŬÃnubandhacchala÷ /
Å«advakritakandhara÷ sapulaka÷ premollasanmÃnasÃ- mantarhÃsalasatkapolaphalakÃæ dhÆrto 'parÃæ cumbati" //
##
##
tatra--
##
yathÃ--
"svÃmÅ ni÷ Óvasite 'pyasÆyati, manojighra÷ sapatnÅjana÷, ÓvaÓrÆriÇgÅtadaivataæ nayanayorÅhÃliho yÃtara÷ /
taddÆrÃdayama¤jali÷ kimadhunà dgbhaÇgibhÃvena te, vaidagdhÅmadhuraprabandharasika ! vyartho 'yamatra Órama÷" //
atra hi mama pariïotÃnnÃcchÃdanÃdidÃttayà svÃmyeva na tu vallabha÷ /
tvaæ tu vaidagdhÅmadhuraprabandharasikatayà mama vallabho 'sÅtyÃdivyaÇgyÃrthavaÓÃdasyÃ÷ paranÃyakavi«ayà rati÷ pratÅyate /
##
asyÃÓca pitrÃdyÃyattatvÃtparakÅyÃtvam /
yathà mÃlatÅmÃdhavÃdau mÃlatyÃdi÷ /
##
##
##
##
##
paï¬ako vÃtapÃï¬vÃdi÷ /
channaæ pracchannaæ ye kÃmayante te channakÃmÃ÷ /
tatrarÃgahÅnà yathà laÂakamelakÃdau madanama¤jaryÃdi÷ /
raktà yathà mcchakaÂikÃdau vasantasenÃdi÷ /
punaÓca--
##
##
tatra--
##
yathÃ--
"asmÃkaæ sakhi vÃsasÅ--'ityÃdi /
##
yathÃ--
"tadavitathamavÃdÅ÷--" ityÃdi /
##
kramÃdyathÃ--
na ca me 'vagacchati yathà laghutÃæ karuïÃæ yathà ca kurute sa mayi /
nipuïaæ tathainamabhigamya vaderabhidÆti kaciditi saædidiÓe //
"utk«iptaæ karakaÇkaïadvayamidaæ, baddhà d¬haæ mekhalÃ, yatnena pratipÃdità mukharayorma¤jÅrayormÆkatà /
Ãrabdhe rabhasÃnmayà priyasakhi ! krŬÃbhisÃrotsave, caï¬ÃlastimirÃvaguïÂhanapaÂak«epaæ vidhatte vidhu÷" //
##
##
##
tatrÃdye "utk«iptam" ityÃdi /
anyayo÷ ÆhyamudÃharaïam /
prasaÇgÃdabhisÃrasthÃnÃni kathyante--
##
##
##
yathà mama tÃtapÃdÃnÃm--
"no cÃÂuÓravaïaæ ktaæ, na ca dÓà hÃro 'ntike vÅk«ita÷, kÃntasya priyahetave nijasakhÅvÃco 'pi dÆrÅktÃ÷ /
pÃdÃnte vinipatya tatk«aïamasau gacchanmayà mƬhayà pÃïibhyÃmavarudhya inta ! sahasà kaïÂhe kathaæ nÃrpita÷" //
##
yathÃ--
"utti«Âha dÆti, yÃmo yÃmo yÃtastathÃpi nÃyÃta÷ /
yÃta÷ paramapi jÅvejjÅvitanÃtho bhavettasyÃ÷" //
##
yathÃ--
"tÃæ jÃnÅyÃ÷ parimitakathÃæ jÅvitaæ me dvitÅyaæ dÆrÅbhÆte mayi sahacare cakravÃkÅmivaikÃm /
gìhotkaïÂhÃæ guru«u divase«ve«u gacchatsu bÃlÃæ jÃtÃæ manye ÓiÓiramathitÃæ padminÅæ vÃnyarÆpÃm" //
##
yathà rÃghavÃnandÃnÃæ nÃÂake--
"vidÆre keyÆre kuru, karayuge ratnavalayai- ralaæ, gurvo grÅvÃbharaïalatikeyaæ kimanayà /
navÃmekÃmekÃvalimayi mayi tvaæ viracayer- na nepathyaæ bahutaramanaÇgotsavavidhau" //
#<Ãgantuæ ktacitto 'pi daivÃnnÃyÃti yatpriya÷ /
tadanÃgamadu÷khÃrtà virahotkaïÂhità tu sà // VisSd_3.86 //>#
yathÃ--
"kiæ ruddha÷ priyayà kayÃci, dathavà sakhyà mamodvejita÷, kiæ và kÃraïagauravaæ kimapi, yannÃdyÃgato vallabha÷ /
ityÃlocya mgÅdÓÃ karatale vinyasya vaktrÃmbujaæ dÅrghaæ ni÷ Óvasitaæ, ciraæ ca ruditaæ, k«iptÃÓca pu«pastraja÷" //
##
iha ca "parastriyau kanyakÃnyo¬he saæketÃtpÆrvaæ virahotkaïÂhite, paÓcÃdvidÆ«a kÃdinà sahÃbhisarantayÃvabhisÃrike, kuto 'pi saæketasthÃnamaprÃpte nÃyake vipralabdhe, iti tryavasthaivÃnayorasvÃdhÅænapriyayoravasthÃntarÃyogÃt" /
iti kaÓcit /
##
yathÃ--
"na khalu vayamamu«ya dÃnayogyÃ÷ pibati ca pÃti ca yÃsakau rahastvÃm /
viÂa ! viÂapamamuæ dadasva tasyai bhavati yata÷ sadÓoÓcirÃya yoga÷ /
tava kitava kimÃhitairvthà na÷ k«itiruhapallavapu«karïapÆrai÷ /
nanu janaviditairbhavadvyalÅkaiÓciraparipÆritameva karïayugmam" //
muhurupadasitÃvivÃlinÃdaivitarasi na÷ kalikÃæ kimarthamenÃm /
vasatimupagatena dhÃmni tasyÃ÷ ÓaÂha ! kalire«a mahÃæstvayÃdya datta÷" //
"iti gaditavatÅ ru«Ã jaghÃna sphuritamanoramapak«makesareïa /
Óravaïaniyamitena kÃntamanyà samamasitÃmburuheïa cak«u«Ã ca" //
iyaæ hi vakroktyà paru«avacanena karïotpalatìanena ca dhÅramadhyatÃdhÅramadhyatÃdhÅrapragalbhatÃbhi÷ saækÅrïà /
ekamanyatrÃpyÆhyam /
##
tà nÃyikÃ÷ /
athÃsÃmalaÇkÃrÃ÷--
##
#<Óobhà kÃntiÓca dÅptiÓca mÃdhuryaæ ca pragalbhatà /
audÃrthaæ dhairyamityete saptaiva syurayatnajÃ÷ // VisSd_3.90 //>#
##
##
##
pÆrve bhÃvÃdayo dhairyÃntà daÓa nÃyakÃnÃmapi saæbhavanti /
kiætu sarve 'pyamÅ nÃyikÃÓrità eva vicchittiviÓe«aæ pu«ïÃnti /
tatra bhÃva÷--
##
janmata÷ prabhti nirvikÃre manasi udbuddhamÃtro vikÃro bhÃva÷ /
yathÃ--
"sa eva surabhi÷ kÃla÷ sa eva malayÃnila÷ /
saiveyamabalà kiætu mano 'nyadiva dÓyate" //
atha hÃva÷--
##
yathÃ--
"vivïvatÅ ÓailasutÃpi bhÃvamaÇgai÷ sphuradvÃlakadambakalpai÷ /
sÃcÅktà cÃrutareïa tasthau mukhena paryastavilocanena" //
atha helÃ--
##
sa eva bhÃva eva /
yathÃ--
"taha te bhktatti pauttà vahue savvaÇgavibbhamà saalà /
saæsai amuddhabhÃvà hoi ciraæ jai sahÅïaæ pi" //
atha ÓobhÃ--
##
#<Óobhà proktÃ-->#
tatra yauvanaÓobhà yathÃ--
"asaæbhtaæ maï¬anamaÇgaya«ÂeranÃsavÃkhyaæ karaïaæ madasya /
kÃmasya pu«pavyatiriktamastraæ bÃlyÃtparaæ sÃtha vaya÷ prapede" //
eva manyatrÃpi /
atha kÃnti÷--
##
manmathonma«eïÃtivistÅrïà Óobhaiva kÃntirucyate /
yathÃ--
"netre kha¤janaga¤jane--" ityatra /
atha dÅpti÷--
##
yathà mama candrakalÃnÃmanÃÂikÃyÃæ candrakalÃvarïanam--
"tÃruïyasya vilÃsa÷ samadhikalÃvaïyasaæpado hÃsa÷ /
dharaïitalasyÃbharaïaæ yuvajanamanaso vaÓÅkaraïam" //
atha mÃdhuryam--
##
yathÃ--
"sarasijamanuviddhaæ ÓaivalenÃpi ramyaæ malinamapi himÃæÓolarlak«ma lak«mÅæ tanoti /
iyamadhikamanoj¤Ã valkalenÃpi tanvÅ kimi hi madhuraïÃæ maï¬anaæ nÃktÅnÃm" //
atha pragalbhatÃ--
##
yathÃ--
"samÃÓli«ÂÃ÷ samÃÓle«aiÓcumbitÃÓcumbanairapi /
da«ÂÃÓca daæÓanai÷ kÃntaæ dÃsÅkurvanti yo«ita÷" //
athaudÃryam--
#<--audÃryaæ vinaya÷ sadà // VisSd_3.97 //>#
yathÃ--
"na brÆte paru«Ãæ giraæ vitanute na bhrayugaæ bhaÇgaraæ, nottaæsaæ k«ipati k«itau Óravaïata÷ sà me sphuÂe 'pyÃgasi /
kÃntà garbhaghe gÃvÃk«avivaravyÃpÃritÃk«yà bahÅ÷ sakhyà vaktramabhiprayacchati paraæ paryaÓruïÅ locane" //
atha dhairyam--
##
yathÃ--jvalatu gagane rÃtrau rÃtrÃvakhaï¬akala÷ ÓaÓÅ, dahatu madana÷, kiævà mtyo÷ pareïa vidhÃsyati /
mama tu dayita÷ ÓlÃghyastÃto jananyamalÃnvayà kulamamalinaæ na tvevÃyaæ jano na ca jÅvitam" //
atha lÅlÃ--
##
##
yathÃ--mïÃlavyÃlavalayà veïÅbandhakapardinÅ /
hÃranukÃriïÅ pÃtu lÅlayà pÃrvatÅ jagat //
atha vilÃsa÷--
##
##
yathÃ--
"atrÃntare kimapi vÃgvibhavÃtivttavaicitryamullasitavibhramamÃyatÃk«yÃ÷ /
tadbhÆrisÃttvikavikÃramapÃstadhairyamÃcÃryakaæ vijayi mÃnmathamÃvirÃsÅt" //
atha vicchatti÷--
##
yathÃ--
"svacchÃmbha÷ snapanavidhautamaÇgamo«ÂastÃmbÆladyutiviÓado vilÃsinÅnÃm /
vÃsastu pratanu viviktamastvitÅyÃnÃkalpo yadi kusume«uïà na ÓÆnya÷" //
atha vivvoka÷--
##
yathÃ--
"yÃsÃæ satyapi sadguïÃnusaraïo do«Ãnuvtti÷ parÃ, yÃ÷ prÃïÃn varamarpayanti, na puna÷ sampÆrïad«Âiæ priye /
atyantÃbhimate 'pi vastuni vidhiryÃsÃæ ni«edhÃtmaka- stÃstrailokyavilak«aïapraktayo vÃmÃ÷ prasidantu te" //
atha kilaki¤citam--
##
yathÃ--
"pÃïirodhamavirodhitavächaæ bhartsanÃÓca madhurasmitagarbhÃ÷ /
kÃmina÷ sma kurute karabhorurhÃri Óu«karuditaæ ca sukhe 'pi" //
atha moÂÂÃyitam--
##
yathÃ--
"subhaga ! tvatkathÃrambhe karïakaï¬ÆtilÃlasà /
ujjmbhavanÃmbhojà bhinattyaÇgÃni sÃÇganÃ" //
atha kuÂÂamitam--
##
yathÃ--
"pallavopamitisÃmyasapak«aæ da«ÂavatyadharabimbamabhÅ«Âe /
paryakÆji sarujeva taruïyÃstÃralolavalayena kareïa" //
atha vibhrama÷--
##
yathÃ--
"ÓrutvÃyÃntaæ bahi÷ kÃntamasamÃptavibhÆ«ayà /
bhale '¤janaæ dÓorlÃk«Ã kapole tilaka÷ kta÷" //
atha lalitam--
##
yathÃ--
"gurutarakalanÆpurÃnunÃdaæ salalitanatitavÃmapÃdapadmà /
itaradanatilolamÃdadhÃnà padamatha manmathamantharaæ jagÃma" //
atha mada÷--
##
yathÃ--
"mà garvamudvaha kapolatale cakÃsti kÃntasvahastalikhità mama ma¤jarÅti /
anyÃpi kiæ na khalu bhÃjanamÅdÓÅnÃæ vairÅ na cedbhavati vepathurantarÃya÷" //
atha vihtam--
##
yathÃ--
"dÆrÃgatena kuÓalaæ p«Âà novÃca sà mayà ki¤cit /
paryaÓruïÅ tu nayane tasyÃ÷ kathayÃmbabhÆvatu÷ sarvam" //
atha tapanam--
##
yathà mama--
"ÓvÃsÃnmu¤cati bhÆtale viluÂhati, tvanmÃrgamÃlokate, darghaæ roditi, vibhipatya ita÷ k«ÃmÃæ bhujÃvallarÅm /
ki¤ca, prÃïasamÃna ! kÃÇk«itavatÅ svapne 'pi te saÇgamaæ, nidrÃæ vächati, na prayacchati punardagdho vidhistÃmapi" //
atha maugdhyam--
##
yathÃ--ke drumÃste kva và grÃme santi kena praropitÃ÷ /
nÃya ! matkaÇgaïanyastaæ ye«Ãæ muktÃphalaæ phalam" //
atha vik«epa÷--
##
yathÃ--
"dhammillamardhamuktaæ kalayati tilakaæ tathÃsakalam /
ki¤cidvadati rahasyaæ cakitaæ vi«vagvilokate tanvÅ //
atha kutÆhalam--
##
yathÃ--
"prasÃdhikÃlambitamagrapÃdamÃk«ipya kÃciddravarÃgameva /
uts«ÂalÅlÃgatirÃgavÃk«ÃdalaktakÃÇkà padavÅæ tatÃna" //
atha hasitam--
##
yathÃ--
"akasmÃdeva tanvaÇgÅ jahÃsa yadiyaæ puna÷ /
nÆnaæ prasÆnavÃïo 'syÃæ svarÃjyamadhiti«Âhati //
atha cakitam--
##
yathÃ--
"trasyantÅ calaÓapharÅvighaÂÂitorÆrvÃmorÆratiÓayamÃpa vibhramasya /
k«ubhyanti prasabhamaho vinÃpi hetorlolÃbhi÷ kimu sati kÃraïo taruïya÷ //
atha keli÷--
##
yathÃ--
"vyapohituæ locanato mukhÃnilairapÃrayantaæ kila pu«pajaæ raja÷ /
payodhareïorasi kÃcidunmanÃ÷ priyaæ jaghÃnonnatapÅvarastanÅ" //
atha mugdhÃkanyayoranurÃgeÇgitÃni--
##
##
##
atha sakalÃnÃmapi nÃyikÃnÃmanurÃgeÇgitÃni--
##
##
#<ÃcchÃdayati vÃgÃdyai÷ priyasya paricÃrakÃn /
viÓvasityasya mitre«u bahumÃnaæ karoti ca // VisSd_3.116 //>#
##
##
##
##
##
##
##
##
##
##
#<ÃnyastriyÃ÷ pragalbhÃyÃstathà syurvÃrayo«ita÷ />#
diÇmÃtraæ yathÃ--
"antikagatamapi mÃmiyamavalokayatÅva inta ! d«ÂvÃpi /
sarasanakhak«atalak«itamÃvi«kurute bhujÃmÆlam" //
tathÃ--
##
##
dÆtyaÓca--
##
bÃlà pravrajità kÃrÆ÷ ÓilpinyÃdya÷ svayaæ tathà /
kÃrÆ rajakÅprabhti÷ /
ÓilpinÅ citrakÃrÃdistrÅ /
ÃdiÓabdÃttÃmbÆlikagÃndhikastrÅprabhtaya÷ /
tatra sakhÅ yathÃ--
"ÓvÃsÃnmu¤cati--" ityÃdi /
svayaædÆtÅ yathà mama--
"panthia piÃsio via lacchÅasi jÃsi tà kimaïïatto /
ïa maïaæ vi vÃrao idha atthi dhare ghaïarasaæ piantÃïaæ" //
##
dÆtÅguïÃnÃha--
##
##
etÃdÆtya÷ /
atha pratinÃyaka÷--
##
yathà rÃmasya rÃvaïa÷ /
atheddÅpanavibhÃvÃ÷--
##
te ca--
#<Ãlambanasya ce«ÂÃdyà deÓakÃlÃdayastathà />#
ce«ÂÃdyà ityÃdyaÓabdÃdrÆpabhëaïÃdaya÷ /
kÃlÃdÅtyÃdiÓabdÃccandracandanakokilÃlÃpabhramarabhktaækÃrÃdaya÷ /
tatra candrodayo yathà mama--
"karamudayamahÅdharastanÃgre galitatama÷ paÂalaæÓuke niveÓya /
vikasitakumudek«aïaæ vicumbatyayamamareÓadiÓo mukhaæ sudhÃæÓu÷" //
yo yasya rasamyoddÅpanavibhÃva÷ sa tatsvarÆpavarïane vak«yate /
athÃnubhÃvÃ÷--
##
##
ya÷ khalu loke sÅtÃdicandrÃdibhi÷ svai÷ svairÃlambanoddÅpanakÃraïe rÃmÃderantarudbuddhaæ ratyÃdikaæ bahi÷ prakÃÓayan kÃryamityucyate, sa kÃvyanÃÂyayo÷ punaranubhÃva÷ /
ka÷ punarasÃvityÃha--
##
##
tadrÆpà anubhÃvasvarÆpÃ÷ /
tatra yo yasya rasasyÃnubhÃva÷ sa tatsvarÆpavarïane vak«yate /
tatra sÃttvikÃ÷--
##
sattvaæ nÃma svÃtmaviÓrÃmaprakÃÓakÃrÅ kaÓcanÃntaro dharma÷ /
##
"gobalÅvarddanyayena" iti Óe«a÷ /
ke ta ityÃha--
##
##
tatra--
##
##
##
##
##
yathà mama--tanusparÓÃdasyà daramukulite hanta ! nayane uda¤cadromäcaæ vrajati ja¬atÃmaÇgamakhilam /
kapolau gharmÃrdrai dhruvamuparatÃÓe«avi«ayaæ mana÷ sÃndrÃnandaæ spÓati bhktaÂiti brahma paramam" //
evamanyat /
atha vyabhicÃriïa÷--
##
sthiratayà vartamÃne hi ratyÃdau nirvedÃdaya÷ prÃdurbhÃvatirobhÃvÃbhyÃmÃbhimukhyena caraïÃd vyabhicÃriïa÷ kathyante /
ke ta ityÃha--
##
tatra nirveda÷--
##
tattvaj¤ÃnÃnnirvedo yathÃ--
"mtkumbhavÃlukÃrandhrapidhÃnaracanÃrthinà /
dak«iïÃvartaÓaÇkho 'yaæ hanta ! cÆrïokto mayÃ" //
athÃvega÷--
#<Ãvega÷ saæbhramastatra var«aje piï¬itÃÇgatà /
utpÃtaje straratatÃÇge, dhÆmÃdyÃkulatÃgnije // VisSd_3.143 //>#
##
##
tatra Óatrujo yathÃ--
"arghyamarghyamiti vÃdinaæ npaæ so 'navek«ya bharatÃgrajo yata÷ /
k«atrakopadahanÃrci«aæ tata÷ sandhe dÓamudagratÃrakam" //
evamanyadÆhyam /
atha dainyam--
##
yathÃ--
"vddho 'ndha÷ patire«a ma¤cakagata÷, sthÆïÃvaÓe«aæ ghaæ, kÃlo 'bhyarïajalÃgama÷ kuÓalinÅ vatsasya vÃrtÃpi no /
yatnÃtsa¤citatailabindughaÂikà bhagneti paryÃkulà d«Âvà garbhabharÃlasaæ nijabadhÆæ ÓvaÓrÆÓciraæ roditi" //
atha Órama÷--
##
yathÃ--
"sadya÷ purÅparisare 'pi ÓirÅ«amdvÅ sÅtà javÃtrtricaturÃïi padÃni gatvà /
gantavyamasti kiyadityasakdbruvÃïà rÃmÃÓruïa÷ ktavatÅ prathamÃvatÃram" //
atha mada÷--
##
##
yathÃ--
"prÃtibhaæ trisarakeïa gatÃnÃæ vakravÃkyÃracanÃmaïÅya÷ /
gƬhasÆcitarahasyasahÃsa÷ subhruvÃæ pravavte parihÃsa÷" //
atha ja¬atÃ--
##
yathà mama kuvalayÃÓvacarite prÃktakÃvye--
"ïavaria taæ juajualaæ aïïoïïaæ ïihidasajalamantharadiÂiæÂha /
Ãlekkhaopitrtraæ via khaïamettaæ tattha saæÂÂhiaæ muasaïïÃæ" //
athogratÃ--
#<ÓauryÃparÃdhÃdibhavaæ bhaveccaï¬atvamugratà /
tatra svedaÓira÷ kampatarjanÃtìanÃdaya÷ // VisSd_3.149 //>#
yathÃ--
"praïayisakhÅsalÅlaparihÃsarasÃdhigata- rlalitaÓirÅ«apu«pahananairapi tÃmyati yat /
vapu«i vadhÃya tatra tava Óastramupak«ipata÷ patatu ÓirasyakÃï¬ayamadaï¬a ivai«a bhuja÷" //
atha moha÷--
##
yathÃ--
"tivrÃbhi«aÇgaprabhaveïa vttiæ mohena saæstambhayatendriyÃïÃm aj¤Ãtabhartvyasanà muhÆrtaæ ktopakÃreva ratirbabhÆva" //
atha vibodha÷--
##
yathÃ--
"ciraratiparikhedaprÃptanidrÃsukhÃnÃæ caramamapi Óayitvà pÆrvameva prabuddhÃ÷ /
aparicalitagÃtrÃ÷ kurvate na priyÃïÃ- maÓithilabhujacakrÃÓle«abhedaæ taruïya÷" //
atha svapna÷--
##
yathÃ--
"mÃmÃkÃÓapraïihitabhujaæ nirdayÃÓle«ahetor- labdhÃyÃste kathamapi mayà svapnasandarÓanena /
paÓyantÅnÃæ na khalu bahuÓo na sthalÅdevatÃnÃæ muktÃsthÆlÃstarukisalaye«vaÓruleÓÃ÷ patanti" //
athÃpasmÃra÷--
##
"ÃÓli«ÂabhÆmiæ rasitÃramuccairloladbhujÃkÃrabhattaraÇgam /
phenÃyamÃnaæ patimÃpagÃnÃmasÃvapasmÃriïamÃÓaÓaÇke" //
atha garva÷--
##
tatra Óauryagarvo yathÃ--
"dhtÃyudho yÃvadahaæ tÃvadanyai÷ kimÃyudhai÷ /
yadvà na siddhamastreïa mama tatkena sÃdhyatÃm" //
atha maraïam--
#<ÓarÃdyairmaraïaæ jÅvatyÃgo 'ÇgapatanÃdikt />#
yathÃ--
"rÃmamanmathaÓareïa tìità du÷ sahena hdaye niÓÃcarÅ /
gandhavadrudhiracandanok«ità jÅviteÓavasatiæ jagÃma sÃ" //
athÃlasyam --
#<Ãlasyaæ ÓramagarbhÃdyair jìyaæ jambhÃsitÃdikt // VisSd_3.155 //>#
yathÃ--
"na tathà bhÆ«ayatyaÇga na tathà bhëate sakhÅm /
jmbhate muhurÃsÅnà bÃlà garbhabharÃlasÃ" //
athÃmar«a÷--
##
yathÃ--prÃyaÓcitaæ cari«yÃmi pÆjyÃnÃæ vo vyatikramÃt /
na tveva dÆ«ayi«yÃmi ÓastragrahamahÃvratam //
atha nidrÃ--
##
yathÃ--
"sÃrthakÃnarthakapadaæ bruvatÅ mantharÃk«aram /
nidrÃrdhamÅlitÃk«Å sà likhitevÃsti me hdi" //
athÃvahitthÃ--
##
yathÃ--
"evaævÃdini devar«au pÃrÓve pituradhomukhÅ /
lÅlÃkamalapatrÃïi gaïayÃmÃsa pÃrvatÅ" //
Órathautsukyam--
##
yathÃ--
"ya÷ kaumÃrahara÷ sa eva hi vara÷--'ityÃdau (15 pd) atra yat kÃvyaprakÃÓakÃreïa rasasya prÃdhÃnyamityuktaæ tadrasanadharmayogitvÃdvyabhicÃribhÃvasyÃpi rasaÓabÃdavÃcyatvena gatÃrthaæ mantavyam /
athonmÃda÷--
##
yathà mama--
"bhratÃrdvirepha ! bhavatà bhramatà samantÃ- tprÃïÃdhikà priyatamà mama vÅk«ità kim ? /
(bhktaækÃramanubhÆya sÃnandam / ) "bra«e kimomiti sakhe ! kathayÃÓu tanme kiæ kiæ vyavasyati kuto 'sti ca kÅdÓÅyam" //
atha ÓaÇkÃ--
##
yathà mama--
"prÃïoÓena prahitanakhare«vaÇgake«u k«apÃnte jÃtÃtaÇkà racayati ciraæ candanÃlepanÃni /
dhatte lÃk«Ãmasakdadhare dattadantÃvaghÃte k«ÃmÃÇgÅyaæ cakitamabhitaÓcak«u«Å vik«ipantÅ" //
atha smti÷--
##
yathà mama--
"mayi sakapaÂaæ kiæcitkvÃpi praïÅtavilocane kimapi namanaæ prÃpte tiryagvijmbhitatÃrakam /
smitamupagatÃmÃlÅæ d«Âvà salajjamaväcitaæ kuvalayadÓa÷ smeraæ smeraæ smarÃmi tadÃnanam" //
atha mati÷--
##
yathÃ--
"asaæÓayaæ k«aaparigrahak«amà yÃdaryamasyÃmabhilëi me mana÷ /
satÃæ hi saædehapade«u vastu«u pramÃïamanta÷ karaïapravttaya÷" //
atha vyÃdhi÷--
##
tatra dÃhamayatve bhÆmÅcchÃdaya÷ /
Óaityamayatve utkampanÃdaya÷ /
spa«ÂamudÃharaïam /
atha trÃsa÷--
##
yathÃ--
"parisphuranmÅnavighaÂÂitorava÷ surÃÇganÃstrÃsavilolad«Âaya÷ /
upÃyayu÷ kampitapÃïipallavÃ÷ sakhÅjanasyÃpi volokanÅyatÃm" //
atha vrŬÃ--
##
yathÃ--
"mayi sakapaÂam--" ityÃdi ( 173 pd) /
atha har«a÷--
##
yathÃ--
"samÅk«ya putrasya cirÃtpità mukhaæ nidhÃnakumbhasya yathaiva durgata÷ /
mudà ÓarÅre prababhÆva nÃtmana÷ payodhirandÆdayamÆrcchito yathÃ" //
athÃsÆyÃ--
##
yathÃ--
"atha tatra pÃï¬utanayena sadasi vihitaæ madhudvi«a÷ /
mÃnamasahata na cedipati÷ paravddhimatsari mano hi mÃninÃm" //
atha vi«Ãda÷--
##
yathà mama--esà ku¬ilaghaïona ciuraka¬appeïa tuha ïibaddhà veïÅ /
maha sahi dÃrai ¬haæsai ÃasadhaÂÂÅvva kÃlauraivva hiaaæ //
atha dhti÷--
##
yathà mama--
"ktvà dÅnanipŬanÃæ nijajane baddhvà vacovigrahaæ naivÃlocya garÅyasÅrapi cirÃdÃmu«mikÅryÃtanÃ÷ /
dravyaughÃ÷ parisaæcitÃ÷ khalu mayà yasyÃ÷ kte sÃæprataæ nÅvÃra¤jalinÃpi kevalamaho seyaæ ktÃrthà tanu÷" //
atha capalatÃ--
##
yathÃ--
"anyÃsu tÃvadupamardasahÃsu bhÇga ! lolaæ vinodaya mana÷ sumanolatÃsu /
mugdhÃmajÃtarajasaæ kalikÃmakÃle vyarthaæ kadarthayasi kiæ navamÃlikÃyÃ÷" //
atha glÃni÷--
##
yathÃ--
"kisalayamiva mugdhaæ bandhanÃdvipralÆnaæ hdayakusumaÓo«Å dÃruïo dÅrghaÓoka÷ /
glapayati paripÃï¬u k«ÃmamasyÃ÷ ÓarÅraæ Óaradija iva gharma÷ ketakÅgarbhapatram" //
atha cintÃ--
##
yathà mama--
"kamaleïa viasieïaæ saæjoentÅ virohiïaæ sasibimbaæ /
karaalapallatthamuhÅ kiæ cintasi sumuhi antarÃhiahiaÃ" //
atha tarka÷--
##
yathÃ--
"kiæ ruddha÷ priyayÃ--" ityÃdi /
ete ca trayastriæÓadvyabhicÃribhedà iti yaduktaæ tadupalak«aïamityÃha--
ratyÃdayo 'pyaniyate rase syurvyabhicÃriïa÷ /
tathÃhi--ÓÇgÃre 'nucchidyamÃnatayÃvasthÃnÃd ratireva sthÃyiÓabdavÃcyà hÃsa÷ punarupadyamÃno vyabhicÃryeva /
vyabhicÃrilak«aïÃyogÃt /
taduktam--
"rasÃvastha÷ paraæ bhÃva÷ sthÃyitÃæ pratipadyate" /
iti /
##
#<ÓÃnte jugupsà kathità vyabhicÃritayà puna÷ /
ityÃdyanyatsamunneyaæ tathà bhÃvitabuddhibhi÷ // VisSd_3.173 //>#
atha sthÃyibhÃva÷--
##
yaduktam--
"straksÆtravttyà bhÃvÃnÃmanye«ÃmanugÃmaka÷ /
na tirodhÅyate sthÃyÅ tairasau pu«yate param" //
iti /
tadbhedÃnÃha--
##
tatra--
##
##
##
##
##
yathà mÃlatÅmÃdhave rati÷ /
laÂakamelake hÃsa÷ /
rÃmÃyaïo Óoka÷ /
mahÃbhÃrate Óama÷ /
evamanyatrÃpi /
ete hyete«vantarà utpadyamÃnaistaistaiviruddhairaviruddhaiÓca bhÃvairanucchinnÃ÷ pratyuta paripu«Âà eva sahdayÃnubhavasiddhÃ÷ /
kiæ ca--
##
yaduktam--
"sukhadu÷khÃdibhirbhÃvairbhÃvastadbhÃvabhÃvanam" atha rasasya bhedÃnÃha--
#<ÓÇgÃrahÃsyakaruïaraudravÅrabhayÃnakÃ÷ /
bÅbhatso 'dbhuta itya«Âau rasÃ÷ ÓÃntastathà mata÷ // VisSd_3.182 //>#
tatra ÓÇgÃra÷--
#<ÓÇga hi manmathodbhedastadÃgamanahetuka÷ /
uttamapraktiprÃyo rasa÷ ÓÇgÃra i«yate // VisSd_3.183 //>#
##
##
##
yathÃ--
"ÓÆnyaæ vÃsagham--" ityÃdi /
atroktasvarÆpa÷ pati÷, uktasvarÆpà ca bÃlà ÃlambanavibhÃvau /
ÓÆnyaæ vÃsaghamuddÅpanavibhÃva÷ /
cumbanamanubhÃva÷ /
lajjÃhÃsau vyabhicÃriïau /
etairabhivyakta÷ sahdayavi«ayo ratibhÃva÷ ÓÇgÃrarasarÆpatÃæ bhajate /
tadbhedÃvÃha-
##
tatra--
##
abhÅ«Âaæ nÃyakaæ nÃyikÃæ và /
##
tatra--
#<ÓravaïÃddarÓanÃdvÃpi mitha÷ saærƬharÃgayo÷ /
daÓÃviÓe«o yo 'prÃptau pÆrvarÃga÷ sa ucyate // VisSd_3.188 //>#
#<Óravaïaæ tu bhavettatra dÆtavandÅsakhÅmukhÃt /
indrajÃle ca citre ca sÃk«Ãtsva«ne ca darÓanam // VisSd_3.189 //>#
##
##
##
##
Óe«aæ spa«Âam /
krameïodÃharaïÃni--
"premÃrdrÃ÷ praïayaspÓa÷ paricayÃdudrìharÃgodayÃ- stÃstà mugdhadÓo nisargamadhurÃÓce«Âà bhaveyurmayi /
yÃsvanta÷ karaïasya bÃhyakaraïavyÃpÃrarodhÅ k«aïÃ- dÃÓaæsÃparikalpitÃsvapi bhavatyÃnandasÃndro laya÷" //
atra mÃlatÅsÃk«ÃddarÓanaprarƬharÃgasya mÃdhavasyÃbhilëa÷ /
"kathamÅk«e kuraÇgÃk«Åæ sÃk«Ãllak«mÅæ manobhuva÷ /
iti cintÃkula÷ kÃnto nidrÃæ naiti niÓÅthinÅm" //
atra kasyÃÓcinnÃyikÃyà indrajÃladarÓanaprarƬharÃgasya nÃyakasya cintà /
idaæ mama /
"mayi sakapaÂam'--ityÃdau nÃyakasya smti÷ /
netre kha¤janaga¤jane'--ityÃdau guïakathanam /
"ÓvÃsÃnmu¤cati'--ityÃdau udvega÷ /
"tribhÃgaÓe«Ãsu niÓÃsu ca k«amaæ nimÅlya netre sahasà vyabudhyana /
kva÷ nÅlakaïÂha ! vrajasÅtyalak«yavÃgasatyakaïÂhÃrpitabÃhubandhanÃ" //
atra pralÃpa÷ /
"bhrÃtardvirepha'--ityÃdau unmÃda÷ /
"pÃï¬u k«Ãmaæ vadanaæ hdayaæ sarasaæ tavÃlasaæ ca vapu÷ /
Ãvedayati nitÃntaæ k«etriyarogaæ sakhi ! hdanta÷" //
atra vyÃdhi÷ /
"bhisaïÅalasaaïÅe nihiaæ savvaæ suïiccalaæ aÇgaæ /
dÅho ïÅsÃsaharo eso sÃhei jÅaitti paraæ" //
atra ja¬atà /
idaæ mama /
##
##
tatrÃdyaæ yathÃ--
"ÓephÃlikÃæ vidalitÃmavalokya tanvÅ prÃïÃn kathaæcidapi dhÃrayituæ prabhÆtà /
Ãkarïya saæprati rutaæ caraïÃyudhÃnÃæ kiæ và bhavi«yati na vedmi tapasvinÅ sÃ" //
dvitÅyaæ yathÃ--
"rolambÃ÷ paripÆrayantu harito bhktaækÃrakolÃhalair--
mandaæ mandamupaitu candanavanÅjÃto nabhasvÃnapi /
mÃdyanta÷ kalayantu cÆtaÓikhare kelÅpikÃ÷ pa¤camaæ prÃïÃ÷ satvaramaÓmasÃrakaÂhinà gacchantu gacchantvamÅ" //
mamaitau /
ttÅyaæ yathÃ--kÃdambaryÃæ mahaÓvetÃpuï¬arÅkavttÃnte /
e«a ca prakÃra÷ karuïa÷ vipralambhavi«aya iti vak«yÃma÷ /
kecittu--
"nayanaprÅti÷ prathamaæ cittÃsaÇgastato 'tha saækalpa÷ /
nidrÃcchedastanutà vi«ayanivttistrapÃnÃÓa÷ //
unmÃdo mÆrcchà mtirityetÃ÷ smaradaÓà daÓaiva syu" /
ityÃhu÷ /
tatra ca--Ãdau vÃcya÷ striyà rÃga÷ puæsa÷ paÓcÃttadiÇgitai÷ /
iÇgitÃnyuktani /
yathà ratnÃvavalyÃæ sÃgarikÃvatsarÃjayo÷ /
#<Ãdau puru«Ãnuroge saæbhavatyapyevamadhikaæ hdayaÇgamaæ bhavati /
nÅlÅ kusumbhaæ ma¤ji«Âhà pÆrvarÃgo 'pi ca tridhà // VisSd_3.195 //>#
tatra--
##
##
atha mÃna÷--
##
##
dvayoriti nÃyakasya nÃyikÃyÃÓca ubhayoÓca praïayamÃno varïanÅya÷ /
udÃharaïam /
tatra nÃyakasya yathÃ--
"aliapasuttaa ïimiliaccha desu suhaa majbhkta oÃsaæ /
gaï¬apariumbaïÃpulaiaÇga ! ïa puïo cirÃissaæ" //
nÃyikÃyà yathà kumÃrasaæbhave saædhyÃvarïanÃvasare /
ubhayoryathÃ--
"païaakuviÃïaæ deïha viæ aliasuttÃïÃæ mÃïaillÃïaæ /
ïiccalaïiruddhaïÅsÃsadiïïaaïïÃïaæ ko mallo" //
anunayaparyantÃsahatve tvasya na vipralambhabhedatÃ, kintu saæbhogasa¤cÃryÃkhyabhÃvatvam /
yathÃ--
"bhrÆbhaÇge racite 'pi d«Âiradhikaæ sotkaïÂhamudvÅk«ate ruddhÃyÃmapi vÃci sammitamidaæ dagdhÃnanaæ jÃyate /
kÃrkaÓyaæ gamite 'pi cetasi tanÆ romäcamÃlambate d«Âe nirvahaïaæ bhavi«yati kathaæ mÃnasya tasmi¤jane" //
yathà vÃ--
"ekasmi¤Óayane parÃÇmukhatayà vÅtottaraæ tÃmyator anyonyasya hdi sthite 'pyanunaye saærak«atorgauravam /
daæpatyo÷ ÓanakairapÃÇgabalanÃnmiÓrÅbhavaccak«u«or bhagno mÃnakali÷ sahÃsarabhasavyÃsaktakaïÂhagraha÷" //
##
#<År«yà mÃno bhavetstrÅïÃæ tatra tvanumitistridhà /
utsva«nÃyitabhogÃÇkagotraskhalanasaæmbhavà // VisSd_3.200 //>#
tatra d«Âe yathÃ--
"vinayati sudÓo dÓo÷ parÃgaæ praïayini kausumamÃnanÃnilena /
tadahitayuvaterabhÅk«ïamak«ïordvayamapi ro«arajobhirÃpurÆre" //
saæbhogacihnenÃnumite yathÃ--
"navanakhapadamaÇgaæ gopayasyaæÓukena sthagayasi punaro«Âhaæ pÃïinà dantada«Âam /
pratidiÓamaparastrÅsaÇgaÓaæsÅ visarpannapavarimalagandha÷ kena Óakyo varÅtum" //
evamanyadapi /
##
##
##
yathÃ--
"no cÃÂuÓravaïaæ ktam'--ityÃdi (129 pd) /
atra sÃmÃdaya÷ pa¤ca sÆcitÃ÷ /
rasÃntaramÆhyam //
atha pravÃsa÷--
##
##
ki¤ca--
##
##
##
##
Óe«aæ spa«Âam /
ekadeÓato yathà mama tÃtapÃdÃnÃm --
"cintÃbhi÷ stimitaæ mana÷, karatale lÅnà kapolasthalÅ, pratyÆ«ak«aïadeÓapÃï¬u vadanaæ ÓvÃsaikakhinno 'dhara÷ /
ambha÷ ÓÅkarapadminÅkisalayairnÃpaiti tÃpa÷ Óamaæ, ko 'syÃ÷ prÃrthitadurlabho 'sti sahate dÅnÃæ daÓÃmÅdÓÅm" //
##
kÃryasya buddhipÆrvakatvÃttraividhyam /
tatra bhÃvÅ yathà mama--
"yÃma÷ sundari, yÃhi pÃntha, dayite Óokaæ vthà mà kthÃ÷, Óokaste gamane kuto mama tato vëpaæ kathaæ mu¤casi /
ÓÅghraæ na vrajasÅti mÃæ gamayituæ kasmÃdiyaæ te tvarÃ, bhÆyÃnasya saha tvayà jigami«orjovasya me saæbhrama÷" //
bhavan yathÃ--
"prasthÃnaæ vabayai÷ ktaæ, priyasakhairastraijastraæ gataæ, dhtyà na k«aïamÃsitaæ, vyavasitaæ cittena gantuæ pura÷ /
yÃtuæ niÓcitacetasi priyatame sarve samaæ prasthità gantavye sati jÅvita ! priyasuhtsÃrtha÷ kimu tyajyate" //
bhÆto yathÃ--
"cintÃbhi÷ stimitam-'ityÃdi (200 pd) ÓÃpadyathÃ--
"tÃæ jÃnÅyÃ÷--'ityÃdi (130 pd) saæbhramo divyamÃnu«anirghÃtotpÃtÃdija÷ /
yathÃ--vikramorvaÓyÃmurvaÓÅpurÆravaso÷ /
atra pÆrvarÃgoktÃnÃmabhilëÃdÅnÃmatroktÃnÃæ cÃÇgÃsau«ÂhavÃdÅnÃmapi daÓÃnÃnubhaye«Ãmapyubhayatra sambhave 'pi cirantanaprasiddhyà vivicya pratipÃdanam /
atha karuïavipralambha÷--
##
yathÃ--kÃdambaryÃæ tuï¬arÅkamahÃÓvetÃvttÃnte /
punaralabhye ÓarÅrÃntareïa bÃlabhye tu karuïÃkhya eva rasa÷ /
ki¤cÃtrÃkÃÓasÃrasvatÅbhëÃnantarameva ÓÇgÃra÷, sagamapratyÃÓÃyà raterudbhavÃt /
prathamaæ tu karuïa eva, ityabhiyuktà manyante /
yaccÃtra "saÇgamapratyÃÓÃnantaramapi bhavato vipralambhaÓÇgÃrasya pravÃsÃkhyo bheda eva" iti kecidÃhu÷, tadanye "maraïarÆpaviÓe«asaæbhavÃttadbhinnameva" iti manyante /
atha saæbhoga÷--
##
ÃdiÓabdÃdanyonyÃdharapÃnacumbanÃdaya÷ /
yathÃ--
"ÓÆnyaæ vÃsagham--" (22 pd) ityÃdau /
##
##
##
tathà ca bharata÷--
"yatki¤cilloke Óuci medhyamujjvalaæ darÓanÅyaæ và tatsarvaæ ÓÇgÃreïopamÅyate (upayujyate ca)" iti /
ki¤ca--
##
yaduktam--
"na binà vipralambhena saæbhoga÷ pu«ÂimaÓnute /
ka«Ãyite hi vastrÃdau bhÆyÃn rÃgo vivardhate" //
iti /
tatra pÆrvarÃgÃnantaraæ saæbhogo yathà kumÃrasambhave pÃrvatÅparameÓvarayo÷ /
pravÃsÃnantaraæ sambhogo yathà mama tÃtapÃdÃnÃm--
"k«emaæ te nanu pak«malÃk«i !- kisaaæ khemaæ mahaÇgaæ di¬haæ, etÃdkkÓatà kuta÷ tuha puïo puÂÂhaæ sarÅraæ jado /
kenÃhaæ pthula÷ praye !- païaiïÅdehassa sammelaïÃt, tvatta÷ subhru ! na kapi me, jai idaæ khemaæ kudo pucchasi" //
evamanyatrÃpyÆhyam /
atha hÃsya÷--
##
##
##
##
#<Å«advikÃsinayanaæ smitaæ syÃt spanditÃdharam /
ki¤cillak«yadvijaæ tatra hasitaæ kathitaæ budhai÷ // VisSd_3.218 //>#
##
yathÃ--
"gurogira÷ pa¤cadinÃn adhÅtya vedÃntaÓÃstrÃïi dinatrayaæ ca /
amÅ samÃghrÃya ca tarkavÃdÃnsamÃgatÃ÷ kukkuÂamiÓrapÃdÃ÷" //
asya laÂakamelakaprabhti«u paripo«o dra«Âavya÷ /
atra ca--
##
##
evamanye«vapi rase«u boddhavyam /
atha karuïa÷--
##
#<Óoko 'tra sthÃyibhÃva÷ syÃcchocyamÃlambanaæ matam /
tasya dÃhÃdikÃvasthà bhaveduddÅpanaæ puna÷ // VisSd_3.223 //>#
##
##
Óocyaæ vina«Âabandhuprabhti /
yathà mama rÃghavavilÃse--
"vipine kva jaÂÃnibandhanaæ tava cedaæ kva manoharaæ vapu÷ /
anayorghaÂanà vidhe÷ sphuÂaæ nanu kha¬gena ÓirÅ«akarttanam" //
atra hi rÃmavanavÃsajanitaÓokÃrttasya daÓarathasya daivanindà /
evaæ bandhuviyogavibhavanÃÓÃdÃvapyudÃhÃryam /
paripo«astu mahÃbhÃrate strÅparvaïi dra«Âavya÷ /
asya karuïavipralambhÃd bhedamÃha--
#<ÓokasthÃyitayà bhinno vipralambhÃdayaæ rasa÷ /
vipralambhe rati÷ sthÃyÅ puna÷ saæbhogahetuka÷ // VisSd_3.226 //>#
atha raudra÷--
##
##
##
##
##
yathÃ--
"ktamanumataæ d«Âaæ và yairidaæ gurupÃtakaæ manujapaÓubhirnirmaryÃdairbhavadbhirudÃyudhai÷ /
narakaripuïà sÃrdhaæ te«Ãæ sabhÅmakirÅÂinÃ- mayamahamasÇmedomÃæsai÷ karomi diÓÃæ balim" //
asya yuddhavÅrÃdbhedamÃha--
##
atha vÅra÷--
##
#<ÃlambanavibhÃvÃstu vijetavyÃdayo matÃ÷ /
vijetavyÃdice«ÂÃdyÃstasyoddÅpanarÆpiïa÷ /
anubhÃvÃstu tatra syu÷ sahÃyÃnve«aïÃdaya÷ // VisSd_3.233 //>#
##
sa ca vÅro dÃnavÅro dharmavÅro yuddhavÅro dayÃvÅraÓceti caturvidha÷ /
tatra dÃnavÅro yathà paraÓurÃma÷--
"tyÃga÷ saptasamudramudritamahÅnirvyÃjadÃnÃvadhi÷" iti /
atra paraÓurÃmasya tyÃge utsÃha÷ sthÃyibhÃva÷, saæpradÃnabhÆtabrÃhmaïairÃlambanavibhÃvai÷ sattvÃdhyavasÃyÃdibhiÓcoddÅpanavibhÃvaivibhÃvita÷, sarvasvatyÃgÃdibhiranubhÃvairanubhÃvito, har«adhtyÃdibhai÷ saæcÃribhi÷ pu«Âiæ nÅto dÃnavÅratÃæ bhajate /
dharmavÅro yathà yudhi«Âhira÷--
"rÃjyaæ ca vasu dehaÓca bhÃryà bhrÃtsutÃÓca ye /
yacca loke mamÃyattaæ tad dharmÃya sadodyatam" //
yuddhavÅro yathà ÓrÅrÃmacandra÷--
bho laÇkeÓvara ! dÅyatÃæ janakajà rÃma÷ svayaæ yÃcate ko 'yaæ te mativibhrama÷ smara nayaæ nÃdyÃpi kiæcidratam /
naivaæ cet kharadÆ«aïatriÓirasÃæ kaïÂhÃsjà paÇkila÷ pattrÅ nai«a sahi«yate mama dhanurjyÃbandhabandhÆkta÷" //
dayÃvÅro yathà jÅmÆtavÃhana÷--
"ÓirÃmukhai÷ syandata eva raktamadyÃpi dehe mama mÃæsamasti /
tptiæ na paÓyÃmi tavÃpi tÃvat kiæ bhak«aïÃttvaæ virato garutman ! /
e«vapi vibhÃvÃdaya÷ pÆrvodÃharaïavadÆhyÃ÷ /
atha bhayÃnaka÷--
##
##
##
##
yathÃ--
"na«Âaæ var«avarai÷--" ityÃdi (105 pd) atha bÅbhatsa÷--
##
##
##
##
yathÃ--
"utktyotktya kttiæ prathamamatha pthÆcchothabhÆyÃæsi mÃæsÃ- nyaæsasphikp«Âhapiï¬ÃdyavayavasulabhÃnyugrapÆtÅni jagdhvà /
Ãte÷ paryastanetra÷ prakaÂitadaÓana÷ pretaraÇka÷ karaÇkÃ- daÇkasthÃdasthiæsthaæ sthapuÂagatamapi kravyamadhyagramatti" //
athÃdbhuta÷--
##
##
##
##
yathÃ--
"dordaï¬Ã¤citacandraÓekharadhanurdaï¬ÃvabhaÇgodyata--
«ÂaækÃradhvanirÃryabÃlacaritaprastÃvanìiï¬ima÷ /
drÃkparyastakapÃlasaæpuÂamiladbrahmÃï¬abhÃï¬odara- bhrÃmyatpiï¬itacaï¬imà kathamaho nÃdyÃpi viÓrÃmyati" //
atha ÓÃnta÷--
#<ÓÃnta÷ ÓamasthayibhÃva uttamapraktirmata÷ // VisSd_3.245 //>#
##
##
##
##
yathÃ--
"rathyÃntaÓcaratastathà dhtajarat kanthÃlavasyÃdhvagai÷ satrÃsaæ ca sakautukaæ ca sadayaæ d«Âasya tairnÃgarai÷ /
nirvyÃjÅktacitsudhÃrasamudà nidrÃyamÃïasya me ni÷ÓaÇka÷ karaÂa÷ kadà karapuÂÅbhik«Ãæ viluïÂhi«yati" //
pu«Âistu mahÃbhÃratÃdau dra«Âavyà /
asya dayÃvÅrÃde÷ sakÃÓÃd bhedamÃha--
##
dayÃvÅrÃdau hi nÃgÃnandadau jÅmÆtavÃhanÃderantarà malayavatyÃdyanurÃgÃderante ca vidyÃdharacakravatitvÃdyÃpterdarÓanÃdahaÇkÃropaÓamo na dÓyate /
ÓÃntastu sarvÃkÃreïÃhaÇkÃrapraÓamaikarÆpatvÃnna tatrÃæntarbhÃvamarhati /
tataÓca nÃgÃnandÃde÷ ÓÃntarasapradhÃnatvamapÃstam /
nanu--
"na yatra du÷khaæ na sukhaæ na cintà na dve«arÃgau na ca kacidicchà /
rasa÷ sa ÓÃnta÷ kathito manÅndrai÷ sarve«u bhÃve«u samapramÃïa÷" //
ityevaærÆpasya ÓÃntasya mok«ÃvasthÃyÃmevÃtmasvarÆpÃpattilak«aïÃyÃæ prÃdurbhÃvÃttatra sa¤cÃryÃdÅnÃmabhÃvÃt kathaæ rasatvamityucyate--
##
yaÓcÃsminsukhÃbhÃvo 'pyuktastasya vai«ayikasukhaparatvÃnna virodha÷ /
uktaæ hi- "yacca kÃmasukhaæ loke yacca divyaæ mahatsukham /
t«ïÃk«ayasukhasyaite nÃrhata÷ «o¬aÓÅæ kalÃm" //
"sarvÃkÃramahaÇkÃrÃhitatvaæ brajanti cet /
atrÃntarbhÃvamarhanti dayÃvÅrÃdayastathÃ" //
ÃdiÓabdÃddharmavÅradÃnavÅradevatÃvi«ayaratiprabhtaya÷ /
tatra devatÃvi«ayà ratiryathÃ--
kadà vÃrÃïasyÃmiha suradhunÅrodhasi vasan vasÃna÷ kaupÅnaæ Óirasi nidadhÃno '¤jalipuÂam /
aye gaurÅnÃtha ! tripurahara ! Óaæbho ! trinayana ! prasÅdeti kroÓan nimi«amiva ne«yÃmi divasÃn" //
atha munÅndrasaæmato vatsala÷--
##
##
##
##
yathÃ--
"yadÃha dhÃtryà prathamoditaæ vaco yayau tadÅyÃmavalambya cÃÇgalÅm /
abhÆcca namra÷ praïipÃtaÓik«ayà piturmudaæ tena tatÃna sor'bhaka÷" //
ete«Ãæ ca rasÃnÃæ parasparavirodhamÃha--
#<Ãdya÷ karuïabÅbhatsaraudravÅrabhayÃnakai÷ // VisSd_3.254 //>#
##
##
#<ÓÇgÃravÅrarÃdrÃkhyahÃsyaÓÃntairbhayÃnaka÷ /
ÓÃntastu vÅraÓÇgÃraraudrahÃsyabhayÃnakai÷ // VisSd_3.257 //>#
#<ÓÇgÃreïa tu bÅbhatsa ityÃkhyÃtà virodhità />#
Ãdya÷ ÓÇgÃra÷ /
e«Ãæ ca samÃveÓaprakÃrà vak«yante /
##
##
yathà vikramorvaÓyÃæ caturthe 'Çke purÆravasa unmÃda÷ /
##
##
rasanadharmayogitvÃdbhÃvÃdi«vapi rasatvamupacÃrÃdityabhiprÃya÷ /
bhÃvÃdaya ucyante--
##
##
"na bhÃvahÅno 'sti raso na bhÃvo rasavajita÷ /
parasparaktà siddhiranayo rasabhÃvayo÷" //
ityuktadiÓà paramÃlocanayà paramaviÓrÃntisthÃnena rasena sahaiva vartamÃnà api rÃjÃnugatavivÃhapravttabhtyavadÃpÃtato yatra pradhÃnyenÃbhivyaktà vyabhicÃriïo devamunigurunpÃdiva«ayà ca ratirudbuddhamÃtrà vibhÃvÃdibhiraparipu«Âatayà rasarÆpatÃmanÃpadyamÃnÃÓca sthÃyino bhÃvà bhÃvaÓabdavÃcyÃ÷ /
tatra vyabhicÃrÅ yathÃ--
"evaævÃdini devar«au--'ityÃdi(170 p.) /
atrÃvahitthà /
devavi«ayà ratiryathà mukundamÃlÃyÃm--
"divi và bhuvi và mamÃstu vÃso narake và narakÃntaka ! prakÃmam /
avadhÅritaÓÃradÃravindau caraïau te maraïo 'pi cintayÃmi" //
munivi«ayà ratiryathÃ--
"vilokanenaiva tavÃmunà mune ? kta÷ ktÃrtho 'smi nibarhitÃæhasà /
tathÃpi ÓuÓra«urahaæ garÅyasÅrgiro 'thavà Óreyasi kena tpyate" //
rÃjavi«ayà ratiryathà mama--
"tvadvÃjirÃjinirdhÆtadhÆlÅpaÂalapaÇkilÃm /
na dhatte Óirasà gaÇgÃæ bhÆribhÃrabhiyà hara÷" //
evamanyat /
udbuddhamÃtrasthÃyibhÃvo yathÃ--
"harastu kiæcitparivttadhairyaÓcandrodayÃrambha ivÃmburÃÓi÷ /
umÃmukhe bimbaphalÃdharo«Âhe vyÃpÃrayÃmÃsa vilocanÃni" //
atra pÃrvatÅvi«ayà bhagavato rati÷ /
nanÆktaæ prapÃïakarasavadvibhÃvÃdÅnÃmeko 'trÃbhÃso rasa iti /
tatra sa¤cÃriïa÷ pÃrthakyÃbhÃvÃtkathaæ prÃdhÃnyenÃbhivyaktirityucyate--
##
##
atha rasÃbhÃsabhÃvÃbhÃsau--
##
anaucityaæ cÃtra rasÃnÃæ bhÃratÃdipraïÅtalak«aïÃnÃæ sÃmagrÅrahitatve ekadeÓayogitvopalak«aïaparaæ bodhyam /
tacca bÃlavyutpattaye ekadeÓato darÓyate--
##
##
#<ÓÃnte ca hÅnani«Âhe, gurvÃdyalambane hÃsye /
vrahmavadhÃdyutsÃhe 'dhamapÃtragate tathà vÃre // VisSd_3.265 //>#
##
tatra raterupanÃyakani«Âhatve yathà mama--
"svÃmÅ mugdhataro vanaæ ghanamidaæ bÃlÃhamekÃkinÅ k«oïÅmÃvïute tamÃlamalinacchÃyà tama÷ santati÷ /
tanme sundara ! mu¤ca, k«ïa ! sahasà vartmeti gopyà gira÷ Órutvà tÃæ parirabhya manmathakalÃsakto hari÷ pÃtu va÷" //
bahunÃyakani«Âhatve yathÃ--
"kÃntÃsta eva bhuvanatritaye 'pi manye ye«Ãæ kte sutanu ! pÃïa¬urayaæ kapola÷" /
anubhayani«Âhatve yathÃ--mÃlatÅmÃdhave nandanasya mÃlatyÃm /
"paÓcÃdubhayani«Âhatve 'pi prathamamekani«Âhatve raterÃbhÃsatvam" iti ÓrÅmallocanakÃrÃ÷ /
tatrodÃharaïaæ yathÃ--ratnÃvalyÃæ sÃgarikÃyà anyonyasaædarÓanÃtprÃgvatsarÃje rati÷ /
pratinÃyakani«Âhatve yathÃ--iyagrÅvava dhe hayagrÅvasya jalakrŬÃvarïane /
adhamapÃtragatatve yathÃ--
"jaghanasthalanaddhapatravallÅ girimallÅkusumÃvani kÃpi bhillÅ /
avacitya girau puro ni«aïïà svakacÃnutkacayäcakÃra bhartrÃ" //
tiryagÃdigatatve yathÃ--
"mallÅmatallÅ«u vanÃntare«u vallyantare vallabhamÃhvayantÅ /
ca¤cadvipa¤cÅkalanÃdabhaÇgÅsaægÅtamaÇgÅkurute sma bhÇgÅ" //
ÃdiÓabdattÃpasÃdaya÷ /
raudrÃbhÃso yathÃ--
"raktotphullaviÓÃlalolanayana÷ kampottarÃÇgo muhur- muktvà karïamapetabhÅrdh tadhanurbÃïo hare÷ paÓyata÷ /
ÃdhmÃta÷ kaÂukoktibhi÷ svamasakddovikramaæ kÅrtaya- nnaæsÃsphoÂapaÂuryudhi«Âhiramasau intuæ pravi«Âor'juna÷" //
bhayÃnakÃbhÃso yathÃ--
"aÓaknuvan so¬humadhÅralocana÷ sahastraraÓmeriva yasya darÓanam /
praviÓya hemÃdriguhÃghÃntaraæ ninÃya vibhyaddivasÃni kauÓika÷" //
strÅnÅcavi«ayameva hi bhayaæ rasaprakti÷ /
evamanyatra /
##
spa«Âam /
##
krameïa yathÃ--
"sutanu ! jahihi kopaæ paÓya pÃdÃnataæ mÃæ na khalu tava kadÃcitkopa evaævidho 'bhÆt /
iti nigadati nÃthe tiryagÃmÅlitÃk«yà nayanajalamanalpaæ muktamuktaæ na ki¤cit" //
atra bëpamocanener«yÃkhyasa¤cÃribhÃvasya Óama÷ /
"caraïapatanapratyÃkhyÃnÃtprasÃdaparÃÇmukhe nibhtakitavÃcÃretyuktvà ru«Ã paru«Åkte /
vrajati ramaïo ni÷ Óvasyoccau stanasthitahastayà nayanasalilacchannà d«Âi÷ sakhÅ«u niveÓitÃ" //
atra vi«Ãdasyodaya÷ /
"nayanayugÃsecanakaæ mÃnasavttyÃpa du«prÃpam /
rÆpamidaæ madirÃk«yà madayati hdayaæ dunoti came" //
atra har«avi«Ãdayo÷ saædhi÷ /
"kvÃkÃryaæ , ÓaÓalak«maïa÷ kva ca kulaæ, bhÆyo 'pi dÓyante sÃ, do«ÃïÃæ praÓamÃya me Órutamaho, kope 'pi kÃntaæ mukham /
kiæ vak«yantyapakalma«Ã ktadhiya÷, svapne 'pi sà durlabhà ceta÷ svÃsthyamupaihi, ka÷ khalu yuvà dhanyo 'dharaæ dhÃsyati" //
atra vitakÃraitsukyamatismaraïaÓaÇkÃdainyadhÆticintÃnÃæ Óabalatà /
iti sÃhityadarpaïe rasÃdinirÆpaïo nÃma ttÅya÷ pariccheda÷ /
___________________________________________________
caturtha÷ pariccheda÷
atha kÃvyabhedamÃha--
##
tatra---
##
vÃcyÃdadhikacamatkÃriïi vyaÇgyÃrthe dhvanyate 'sminniti vyutpattyà dhvanirnÃmottamaæ kÃvyam /
##
tatrÃvivak«itavÃcyo nÃma lak«aïÃmÆlo dhvani÷ /
lak«aïÃmÆlatvÃdevÃtra vÃcyamavivak«itaæ bÃdhitasvarÆpam /
vivak«itÃnyaparavÃcyastvabhidhÃmÆla÷, ata evÃtra vÃcyaæ vivak«itam /
anyaparaæ vyaÇgyani«Âham /
atra hi vÃcyor'tha÷ svarÆpaæ prakÃÓayanneva vyaÇgyÃrthasya prakÃÓaka÷ /
yathÃ---pradÅpo ghaÂasya /
abhidhÃmÆlasya bahuvi«ayatayà paÓcÃnnirdeÓa÷ /
avivak«itavÃcyasya bhedÃvÃha--
##
avivak«itavÃcyo nÃma dhvanirarthÃntarasaÇkramitavÃcyo 'tyantatirasktavÃcyaÓceti dvividha÷ /
yatra svayamanupayujyamÃno mukhyor'tha÷ svaviÓe«arÆper'thÃntare pariïamati, tatra mukhyÃrthasya svaviÓe«arÆpÃrthÃntarasaækramitatvÃdarthÃntarasaÇkramitavÃcyatvam /
yathÃ---"kadalÅ kadalÅ, karabha÷ karabha÷, karirÃjakara÷ karirÃjakara÷ /
bhuvatritaye 'pi bibharti tulÃmidamÆruyugaæ na camÆrudÓa÷" //
atra dvitÅyakadalyÃdiÓabdÃ÷ paunaruktyabhiyà sÃmÃnyakadalyÃdirÆpe mukhyÃrthe bÃdhità jìyÃdiguïaviÓi«ÂakadalyÃdirÆpamarthaæ bodhayanti /
jìyÃdyatiÓayaÓca vyaÇgya÷ /
yatra puna÷ svÃrthaæ sarvathà parityajannarthÃntare pariïamati, tatra mukhyÃrthasyÃtyantatirasktatvÃdatyantatirasktavÃcyatvam /
yathÃ---
niÓvÃsÃndha ivÃdarÓaÓcandramà na prakÃÓate /
atrÃndhaÓabdo mukhyÃrthe bÃdhite 'prakÃÓarÆpamarthaæ bodhayati, aprakÃÓÃtiÓayaÓca vyaÇgya÷ /
andhatvÃprakÃÓatvayo÷ sÃmÃnyaviÓe«abhÃvÃbhÃvÃnnÃrthÃntarasaækramitavÃcyatvam /
yathÃ---
bhaïa dhammia vÅsattho, so suïao ajja mÃrio deïa /
golÃïaikacchaku¬aÇgavÃsiïà dariasÅheïa //
atra "bhrama dhÃrmika--" ityato bhramaïasya vidhi÷ prakte 'nupayujyamÃnatayà bhramaïani«edhe paryavasyatÅti viparÅtalak«aïÃÓaÇkÃna kÃryà /
yatra khalu vidhini«aidhÃvutpatsyamÃnÃveva ni«adhavidhyo÷ paryavasyatastatraiva tadavasara÷ /
yatra puna÷ prakaraïÃdiparyÃlocanena vidhini«adhayorni«edhavidhÅ avagamyete tatra dhvanitvameva /
taduktam ---
"kvacidvÃdhyatayà khyÃti÷ kvacit khyÃtasya bÃdhanam /
pÆrvatra lak«aïaiva syÃduttaratrÃbhidhaiva tu" //
atrÃdye mukhÃyÃrthasyÃrthÃntare saækramaïaæ praveÓa÷, na tu tirobhÃva÷ /
ata evÃtrÃjahatsvÃrthà lak«aïà /
dvitÅye tu svÃrthasyÃtyantaæ tirasktatvÃjjahatsvÃrthà /
##
vivak«itÃnyaparavÃcyo 'pi dhvanirasaælak«yakramavyaÇgya÷ saælak«yakramavyaÇgyaÓceti dvividha÷ /
##
uktasvarÆpo bhÃvÃdirasaælak«yakramavyaÇgya÷ /
atra vyaÇgyapratÅtervibhÃvÃdipratitikÃraïatvÃt kramo 'vaÓyamasti kintÆtpalapatrraÓatavyatibhedavallÃghavÃnna saælak«yate /
e«u rasÃdi«u ca ekasyÃpi bhesyÃnantatvÃtsaækhyÃtumaÓakyatvÃdasaælak«yakramavyaÇgyadhvanirnÃma kÃvyamekabhedamevoktam /
tathÃhi---ekasyaiva "ÓÇgÃrasyaiko 'pi saæbhogarÆpo bheda÷ parasparÃliÇganÃdharapÃnacumbanÃdibhedÃt pratyekaæ ca nibhÃvÃdivaicitryÃtsaækhÃyatumaÓkya÷, kà gaïanà sarve«Ãm /
#<ÓabdÃrthobhayaÓaktyutthe vyaÇkye 'nusvÃnasannibhe /
dhvanirlak«yakramavyaÇgyastrividha÷ kathito budhai÷ // VisSd_4.6 //>#
kramalak«yatvÃdevÃnuraïanarÆpo yo vyaÇgyastasya ÓabdaÓaktyudbhavatvena, arthaÓaktyudbhavatvena ÓabdÃrthaÓaktyudbhavatvena ca traividhyÃtsaælak«yakramavyaÇgyanÃmnodhvane÷ kÃvyasyÃpi traividhyam /
tatra---
##
alaÇkÃraÓabdasya pthagupÃdÃnÃdanalaÇkÃraæ vastumÃtraæ ghyate /
tatra vasturÆpa÷ ÓabdaÓaktyudbhavo vyaÇgyo yathÃ---
panthi a ! ïa ettha sattharamatthi maïaæ pattharatthale gÃme /
uïïaa paoharaæ pekkhia Æïa jai vasati tà vasasu //
atra sattharÃdiÓabdaÓaktyà yadyupabhogak«amo 'si tadÃssveti vastu vyajyate /
alaÇkÃrarÆpo yathÃ--"durgÃlaÇghitavigraha÷" ityÃdau (59 pd) atra prÃkaraïikasya umÃnÃmamahÃdevÅ-vallabha-bhÃnudevanÃma-npatervarïane dvitÅyÃrthasÆcitamaprÃraïikasya pÃrvatÅvallabhasya varïanamasambanaddhaæ mà prasaÇk«Åditi ÅÓvarabhÃnudevayorupamÃnopameyabhÃva÷ kalpyate tadatra umÃvallabha umÃvallabha ivetyupamÃlaÇkÃro vyaÇgya÷ /
yathà vÃ---
"amita÷ samita÷ prÃptairutkar«airhar«ada ! prabho ! /
ahita÷ sahita÷ sÃdhu yaÓobhirasatÃmasi" //
atrÃmita ityÃdÃvapiÓabdÃbhÃvÃdvirodhÃbhÃso vyaÇgya÷ /
vyaÇgyasyÃlaÇkÃryatve 'pi brÃhmaïaÓramaïanyÃyÃdalaÇkÃratvamupacaryate /
##
##
##
svata÷ sambhavÅ aucityÃd bahirapi sambhÃvyamÃna÷ /
prau¬hoktyà siddha÷, na tvaucityena /
tatra krameïa yathÃ--
d«Âiæ he prativeÓini ! k«aïamihÃpyasmadghe dÃsyasi prÃyeïÃsya ÓiÓo÷ pità na virasÃ÷ kaupÅrapa÷ pÃsyati /
ekÃkinyapi yÃmi satvaramita÷ strotastamÃlÃkulaæ nÅrandhrÃ÷ tanumÃlikhantu jaraÂhacchedÃnalagranthaya÷ //
atra svata÷ sambhavinà vastunà tat pratipÃdikÃyà bhÃvaparapu«opayogajanakhak«atÃdigopanarÆpaæ vastumÃtraæ vyajyate /
diÓi mandÃyate tejo dak«iïasyÃæ raverapi /
tasyÃmeva ragho÷ pÃï¬yÃ÷ pratÃpaæ na vi«ehire //
atra svata÷ sambhavinà vastunà ravitejaso raghupratÃpo 'dhika iti vyatirekÃlaÇkÃro vyajyate /
Ãpatantamamuæ dÆrÃdÆrÅktaparÃkrama÷ /
balo 'valokayÃmÃsa mÃtaÇgamiva kesarÅ //
atropamÃlaÇkÃreïa svata÷ sambhavinà vya¤jakÃrthena baladeva÷ k«aïenaiva veïudÃriïa÷ k«ayaæ kari«yatÅti vastu vyajyate /
gìhakÃntadaÓanak«atavyathà saÇkaÂÃdaribadhÆjanasya ya÷ /
o«ÂhavidrumadalÃnyamocayannidarÓan yudhi ru«Ã nijÃdharam //
atra svata÷ sambhavinà virodhÃlaÇkÃreïÃdharo nirda«Âa÷ Óatravo vyÃpÃditÃÓceti samuccayÃlaÇkÃro vyaÇgya÷ /
"sajehi surahimÃso ïa dÃva appei juaijaïalakkhamuhe /
ahiïavasahaÃramuhe ïavapattale aïaÇgassa sare" //
atra vasanta÷ ÓarakÃra÷, kÃmo dhanvÅ, yubatayo lak«yam, pu«pÃïi Óarà iti kaviprau¬hoktisiddhaæ vastu prakÃÓÅbhavan madanavijmbhaïarÆpaæ vastu vyanakti /
"ijanÅ«u vimalabhÃno÷ karajÃlena prakÃÓitaæ vÅra ! dhavalayati bhuvanamaï¬alamakhilaæ tava kÅtisaætati÷ satam" //
atra kaviprau¬hoktisiddhena vastunà kÅtisantateÓcandrakarajÃlÃdadhikakÃlaprakÃÓakatvena vyatirekÃlaÇkÃro vyaÇkya÷ /
"daÓÃnanakirÅÂebhyastatk«aïaæ rÃk«asaÓriya÷ /
maïivyÃjena paryastÃ÷ pthivyÃmaÓrubindava÷" //
atra kaviprau¬hoktisiddhenÃpahnutyalaÇkÃreïa bhavi«yadrÃk«asaÓrÅvinÃÓarÆpaæ vastu vyajyate /
"dhammille navamallikÃsamudayo haste sitÃmbhoruhaæ hÃra÷ kaïÂhataÂe payodharayuge ÓrÅkhaï¬alepo ghana÷ /
eko 'pi trikaliÇgabhÆmitilaka ! tvatkÅrtirÃÓiryayau /
nÃnÃmaï¬anatÃæ purandapurÅvÃmabhruvÃæ vigrahe" //
atra kaviprau¬hoktisiddhena rÆpakÃlaÇkÃreïa bhÆmi«Âho 'pi svargasthÃnÃmupakÃraæ karo«Åti vibhÃvanÃlaÇkÃro vyajyate /
"Óikhariïi kva nu nÃma kiyacciraæ kimabhidhÃnamasÃvakarottapa÷ /
sumukhai ! yena tavÃdharapÃÂalaæ daÓati bimbaphalaæ ÓukaÓÃvaka÷" //
atrÃnena kavinibaddhasya kasyacitkÃmina÷ prau¬hoktisiddhena vastunà tavÃdhara÷ puïyÃtiÓayalabhya iti vastu pratÅyate /
"subhage ! koÂisaækhyatvamupetya madanÃÓugai÷ /
vasante pa¤catà tyaktà pa¤catÃsÅdviyoginÃm" //
atra kavinibaddhavaktprau¬hoktisiddhena kÃmaÓarÃïÃæ koÂisaækhyatvaprÃptyo nikhilaviyogimaraïona vastunà ÓarÃïÃæ pa¤catà ÓarÃn vimucya viyogina÷ Óriteve tyutprek«ÃlaÇkÃro vyajyate /
"mallikÃmukule caïi¬a ! bhÃti gu¤jan madhuvrata÷ /
prayÃïo pa¤jabÃïasya ÓaÇvamÃpÆrayanniva" //
atra kavinibaddhavaktprau¬hoktisiddhenotprek«ÃlaÇkÃreïa kÃmasyÃyamunmÃdaka÷ kÃla÷ prÃptastatkathaæ mÃnini mÃnaæ na mu¤casÅti vastu vyajyate /
"mahilÃsahassabharie tuha hiae suhaa sà amÃantÅ /
aïudiïamaïaïïakammà aÇga taïuttraæ pi taïuei" //
atrÃmÃantÅti kavinibaddhavaktprau¬hoktisiddhena kÃvyaliÇgÃlaÇkÃreïa tanostanÆkaraïo 'pi tava hdaye na vartata iti viÓe«oktyalaÇkÃro vyajyate /
na khalu kave÷ kavinibaddhasyeva rÃgÃdyÃvi«Âatà ata÷ kavinibaddhavaktprau¬hokti÷ kaviprau¬hokteradhikaæ sahdayavamatkÃrakÃriïÅti pthakpratipÃdità /
e«u cÃlaÇktivya¤janasthale rÆpaïotprek«aïavyatirecanÃdimÃtrasya prÃdhÃnyaæ sahdayasaævedyam, na tu rÆpyÃdÅnÃmityalaÇktereva mukhyatvam /
##
abhayaÓaktyudbhave vyaÇgye eko dhvanerbheda÷ /
yathÃ---
"himamuktacandrarucira÷ sapadmako madayan dvijäjanitamÅnaketana÷ /
abhavatprasÃditasuro mahotsava÷ pramadÃjanasya sa cirÃya mÃdhava÷" //
atra mÃdhava÷ k«ïo mÃdhavo vasanta ivetyupamÃlaÇkÃro vyaÇgya÷ /
evaæ ca vyaÇgyabhedÃdeva vya¤jakÃnÃæ kÃvyÃnÃæ bheda÷ /
##
avivak«itavÃcyor'thÃntarasaækramitavÃcyo 'tyantatirasktavÃcyaÓceti dvividha÷ /
vivak«itÃnyaparavÃcyastu asaælak«yakramavyaÇgyatvenaika÷ /
saælak«yakramavyaÇgyatvena ca ÓabdÃrthobhayaÓaktimÆlatayà pa¤cadaÓetya«ÂÃdaÓabhedo dhvani÷ /
e«u ca--
##
tatrÃrthÃntarasaækramitavÃcyo dhvani÷ padagato yathÃ---
"dhanya÷ sa eva taruïo nayane tasyaiva nayane ca /
yuvajanamohanavidya bhaviteyaæ yasya saæmukhe sumukhaÅ" //
atra dvitÅyanayanaÓabdo bhagyavattÃdiguïaviÓi«Âanayanapara÷ /
vÃkyagato yathÃ---
"tvÃmasmi vacmi vidu«Ãæ samavÃyo 'tra ti«Âhati /
ÃtmÅyÃæ matimÃsthÃya sthitimatra vidhehi tat" //
atra pratipÃdyasya saæmukhÅnatvÃdeva labdhe pratipÃdyatve tvÃmiti punarvacanamanyavyÃvttiviÓi«Âaæ tvadarthaæ tak«ayati /
evaæ vacmÅtyanenaiva kartari labdhe 'smÅti punarvacanam /
tathà vidu«Ãæ samavÃya ityanenaiva vaktu÷ pratipÃdane siddhe punarvacmÅti vacanamupadiÓÃmÅti vacanaviÓe«arÆpamarthaæ lak«ayati /
etÃni ca svÃtiÓayaæ vya¤jayanti /
etena mama vacanaæ tavÃtyantaæ hitaæ tadavaÓyameva kartavyamityabhiprÃya÷ /
tadevamayaæ vÃkyagato 'parthÃntarasaækramitavÃcyo dhvani÷ /
atyantatirasktavÃcya÷ padagato yathÃ---"ni÷ÓvÃsÃndha-" ityÃdi /
vÃkyavato yathÃ-"upaktaæ bahu tatra-" ityÃdi /
anye«Ãæ vÃkyÃgatatve udÃhtam /
padagatatvaæ yathÃ--
"lÃvaïyaæ tadasau kÃntistadrÆpaæ sa vaca÷ krama÷ /
tadà sudhÃspadamabhÆdadhunà tu jvaro mahÃn" //
atra lÃvaïyÃdÅnÃæ tÃdganubhavaikagaucaratÃvya¤jakÃnÃæ tadÃdiÓabdÃnÃmeva prÃdhÃnyam, anye«Ãæ tu tadupakÃritvameveti tanmÆlaka eva dhvanivyapadeÓa÷ /
taduktaæ dhvaniktÃ---
"ekÃvayavasaæsthena bhÆ«aïoneva kÃminÅ /
padadyotyena sukaverdhvaninà bhÃti bhÃratÅ" //
evaæ bhÃvÃdi«vapyÆhyam /
"bhuktimuktikdekÃntasamÃdeÓanatatpara÷ /
kasya nÃnandanisyandaæ vidadhÃti sadÃgama÷" //
atra sadÃgamaÓabda÷ sannahitamupanÃyakaæ prati sacchÃstrÃrthamabhidhÃya sata÷ puru«asyÃgama iti vastu vyanakti /
nanu sadÃgama÷ sadÃgama iveti na kathamupamÃdhvani÷ ? sadÃgamaÓabdayorupamÃnopameyabhÃvÃvivak«aïÃt /
rahasyasya saÇgopanÃrthameva hi dvyarthapadapratipÃdanam /
prakaraïÃdiparyÃlocanena ca sacchÃstrÃbhidhÃnasyÃsambandhatvÃt /
"ananyasÃdhÃraïadhÅrdhtÃkhilavasundhara÷ /
rÃjate ko 'pi jagati sa rÃjà puru«ottama÷" //
atra puru«ottama÷ puru«ottama ivetyupamÃdhvani÷ /
anayo÷ ÓabdaÓaktimÆlau saælak«yakramabhedau /
sÃyaæ snÃnamupÃsitaæ malayajenÃÇga samÃlepitaæ yÃto 'stÃcalamaulimambaramaïivistrabdhamatrÃgati÷ /
ÃÓcaryaæ tava saukumÃryamabhita÷ klÃntÃsi yenÃdhunà netradvandvamamÅlanavyatikaraæ Óaknoti te nÃsitum" //
atra svata÷ saæbhavinà vastunà ktaparapuru«aparicayà klÃntÃsÅti vastu vyajyate /
taccÃdhunà klÃntÃsi, na tu pÆrvaæ kadÃcidapi tavaivaævidha÷ klamo d«Âa iti bodhayato 'dhunà padasyaivetarapadÃrthotkar«Ãdasyaiva padÃntarÃpek«ayà vaiÓi«Âyam /
tadaprÃptimahÃdu÷khavilÅnÃÓe«apÃtakà /
taccintÃvipulÃÇlÃdak«Åïapuïyacayà tathà //
cintayantÅ jagatsÆtiæ paraæ brahmasvarÆpiïam /
nirucchvÃsatayà muktiæ gatÃnyà gopakanyakÃ" //
(yugmakam) atrÃÓe«acayapadaprabhÃvÃdanekajanmasahastrabhogyadu«ktasuktaphalarÃÓitÃdÃtmyÃdhyavasitÃtayà bhagavadvirahadu÷khacintÃhlÃdayo÷ pratyÃyanamityatiÓayoktidvayapratÅtiraÓe«acayapadadvayadyotyà /
atra ca vya¤jakasya kaviprau¬hoktimantareïÃpi saæbhavÃtsvata÷ saæbhavità /
"paÓyantyasaækhyapathagÃæ tvaddÃnajalavÃhinÅm /
deva ! tripathagÃtmÃnaæ gopayatyugramÆrdhani" //
idaæ mama /
atra paÓyantÅti kaviprau¬hoktisiddhena kÃvyaliÇgÃlaÇkÃreïa na ke 'pyanye dÃtÃrastava sadÓÃ iti vyatirekÃlaÇkÃro 'saækhyapadadyotya÷ /
evamanye«vapyarthaÓaktipÆlasaælak«yakramabhede«ÆdÃhÃryam /
tadevaæ dhvane÷ pÆrvokte«va«ÂÃdaÓasu bhede«u madhye ÓabdÃrthaÓaktyuttho vyaÇgyo vÃkyamÃtre bhavanneka÷ /
anye puna÷ saptadaÓa vÃkye pade ceti catustriæÓaditi pa¤catriæÓadbhedÃ÷ /
##
prabandhe mahÃvÃkye /
anantaroktadvÃdaÓabhedor'thaÓaktyuttha÷ /
yathà mahÃbhÃrate gdhragomÃyusaævÃde---
"alaæ sthitvà ÓmaÓÃne 'smin gdhragomÃyusaækule /
kaÇkÃlabahate ghore sarvaprÃïibhayaÇkare //
na ceha jÅvita÷kaÓcitkÃladharmamupÃgata÷ /
priyo và yadi và dve«ya÷ prÃïinÃæ gatirÅdÓaÅ" //
iti divà prabhavato gdhrasya ÓmaÓÃne mtaæ bÃlamupÃdÃya ti«ÂhatÃæ taæ parityajya gamanami«Âam /
"Ãdityo 'yaæ sthito mƬhÃ÷ ! snehaæ kuruta sÃmpratam /
bahuvighno muhÆrto 'yaæ jÅvedapi kadÃcana //
amuæ kanakavarïÃbhaæ bÃlamaprÃptayauvanam /
gdhravÃkyÃtkathaæ mƬhÃstyajadhvamaviÓaÇkitÃ÷" //
iti niÓi samarthasya gomÃyordivase parityÃgo 'nabhila«ita iti vÃkyasamahena dyotyate /
atra svata÷ saæbhavÅ vya¤jaka÷ /
evamanye«vekÃdaÓabhede«ÆdÃhÃryam /
evaæ vÃcyÃrthavya¤jakatve udÃhtam /
lak«yÃrthasya yathÃ---"ni÷Óe«acyutacandanam--" ityÃdi (pd 62) /
vyaÇgyÃrthasyayathÃ--"ua ïiccala-" ityÃdi (pd 63) /
anayo÷ svata÷ saæbhavinorlak«yavyaÇgyÃrthau ya¤jakau /
evamanye«vekÃdaÓabhede«ÆdÃhÃryam /
##
asaælak«yakramavyaÇgyo dhvanistatra padÃæÓapraktipratyayopasarganipÃtÃdibhedÃdanekavidha÷ //
yathÃ---
"calÃpÃÇgÃæ d«Âiæ spÓasi bahuÓo vepathumatÅæ rahasyÃkhyÃyÅva svanasi mdu karïÃntikacara÷ /
karaæ vyÃdhunvatyÃ÷ pibasi ratisarvasvamadharaæ vayaæ tattvÃnve«Ãnmadhukara ! hatÃstvaæ khalu ktÅ" //
atra "hatÃ÷" iti na puna÷ "du÷khaæ prÃptavanta÷" iti hanprakte÷ /
"muhuraÇgulisaævtÃdharo«Âhaæ prati«edhÃk«araviklavÃbhirÃmam /
mukhamaæsavivarti pak«malÃk«yÃ÷ kathamapyunnamitaæ na cumbitaæ tu" //
atra "tu" iti nipÃtasyÃnutÃpavya¤jakatvam /
"nyakkÃro hyayameva me yadara÷--" ityÃdau (8 p.) "araya÷" iti bahuvacanasya, "tÃpasa÷" ityekavacanasya, "atraiva" iti sarvanÃmna÷, "nihanti" iti "jÅvati iti ca tiÇa÷, "aho" ityavyayasya, "grÃmaÂikÃ" iti karÆpataddhitasya, "viluïÂhana" iti vyupasargasya, "bhujai÷" iti bahuvacanasya vya¤jakatvam /
"ÃhÃre virati÷, samastavi«ayagrÃme nivtti÷ parÃ, nÃsÃgre nayanaæ tadetadaparaæ yaccaikatÃnaæ mana÷ . maunaæ cedamidaæ ca ÓÆnyamadhunà yadviÓvamÃbhÃti te, tadbrÆyÃ÷ sakhi ! yoginÅ kimasi, bho÷ !kiæ và viyoginyasi" //
atra tu "ÃhÃre iti vi«ayasaptamyÃ÷, "samasta" iti "parÃ" iti ca viÓe«aïadvayasya, "maunaæ cedam" iti pratyak«aparÃmarÓina÷ sarvanÃmna÷, ÃbhÃti" ityupasargasya "sakhi" iti praïayasmÃraïasya "asi bho÷" iti sotprÃsasya "kiæ vÃ" ityuttarak«adÃr¬hyasÆcakasya vÃÓabdasya, "asi" iti varttamÃnopadeÓasya ca tattadvi«ayavya¤jakatvaæ sahdayasavedyam /
varïaracanayorudÃhari«yate /
prabandhe yathÃ--mahÃbhÃrate ÓÃnta÷ /
rÃmÃyaïo karuïa÷ /
mÃlatÅmÃdhavaratnÃvalyÃdau ÓÇgÃra÷ /
evamanyatra /
##
##
Óuddhai÷ Óuddhabhedairekapa¤cÃÓatà yojanenetyartha÷ /
diÇmÃtraæ dÆdÃhriyate---
"atyunnatastayugà taralÃyatÃk«Å dvÃri sthità tadupayÃnamahotsavÃya /
sà pÆrïakumbhanavanÅrajatoraïastraksaæbhÃramaÇgalamayatnaktaæ vidhatte" //
atra stanÃveva pÆrïakumbhau, d«Âaya eva navanÅrajastraja iti rÆpakadhvanirasadhvanyorekÃÓrayÃnupraveÓa÷ saÇkara÷ /
"dhinvantyamÆni madamÆrcchadalidhvanÅni dhÆtÃdhvanÅnahdayÃni madhordinÃni /
nistandracandravadanÃvadanÃravindasaurabhyasauhdasagarvasamÅraïÃn i" //
atra nistandretyÃdilak«aïÃmÆladhvanÅnÃæ saæs«Âi÷ /
atha guïÅbhÆtavyaÇgyam---
aparaæ tu guïÅbhÆtavyaÇgyaæ vÃcyÃdanuttame vyaÇgye /
aparaæ kÃvyam /
##
##
itarasya rasÃderaÇgarasÃdivyaÇgyam /
yathÃ--"ayaæ sarasanotkar«o pÅnastanavimardana÷ /
nÃbhyÆjaghanasparÓo nÅvÅvistraæsana÷ kara÷" //
atra ÓÇgÃra÷ karuïasyÃÇgam /
"mÃnonnatÃæ praïayinÅmanunetukÃmastvasainyasÃgararavodratakarïatÃpa÷ /
hà !hÃ! kathaæ nu bhavato ripurÃjadhÃnÅprÃsÃdasaætati«u ti«Âhati kÃmiloka÷ //
atrautsukyatrÃsasandhisaæsktasya karuïasya rÃjavi«ayaratÃvaÇgabhÃva÷ /
"janasthÃne bhrÃntaæ kanakamgat«ïÃndhitadhiyà vaco vaidehÅti pratipadamudaÓru pralapitam /
ktÃlaÇkÃbharturvadanaparipÃÂÅ«u ghaÂanà mÃyÃptaæ rÃmatvaæ kuÓalavasutà na tvadhigatÃ" //
atra rÃmatvaæ prÃptamityavacane 'pi ÓabdaÓaktereva rÃmatvamavagamyate /
vacanena tu sÃdÓyahetukatÃdÃtmyÃropaïamÃvi«kurvatà tadropanamapÃktam /
tena vÃcyaæ sÃdÓyaæ vÃkyÃrthÃnvayopapÃdakatayÃÇkatÃæ nÅtam /
kÃkvÃk«iptaæ yathÃ---
"mathnÃmi kauravaÓataæ samare na kopÃddu÷ÓÃsanasya rudhiraæ na pibÃmyutarasta÷ /
saæcÆrïayÃmi gadayà na suyodhanorÆæ sandhi karotu bhavatÃæ npati÷ païena" //
atra mathnÃmyevetyÃdivyaÇgyaæ vÃcyasya ni«edhasya sahabhÃvenaiva sthitam /
"dÅpayan rodasÅrandhrame«a jvalati sarvata÷ /
pratÃpastava rÃjendra ! vairivaæÓadavÃnala÷" //
atrÃnvayasya veïutvÃropaïarÆpo vyaÇgya÷ pratÃpasya dÃvÃnalatvÃropasiddhyaÇgam /
"harastu kiæcitparivttadhairya÷--" ityÃdau ((22.p d) vilocanavyapÃralëayo÷ prÃdhÃnye saædeha÷ /
brÃhmaïÃtikramatyÃgo bhavatÃmeva bhÆtaye /
jÃmadagnayaÓca vo mittramanyathà durmanÃyate" //
atra paraÓurÃmo rak«a÷kulak«ayaæ kari«yatÅti vyaÇgyasya vÃcyasya ca samaæprÃdhÃnyam /
"sandhau sarvasvaharaïaæ vigrahe prÃïanigraha÷ /
allÃvadÅnanpatau na sandhirna ca vigraha÷" //
atrÃllÃvadÅnÃkhye npatau dÃnasÃmÃdimantareïa nÃnya÷ praÓamopÃya iti vyaÇgyaæ vyutpannÃnÃmapi bhktaÂityasphuÂam /
"anena lokaguruïà satÃæ dharmopadeÓinà /
ahaæ vratavatÅ svairamuktena kimata÷ param" //
atra pratÅyamÃno 'pi ÓÃkyamunestiryagyo«iti bÃlÃtkÃropabhoga÷ sphuÂatayà vÃcyÃyamÃna ityagƬham /
"vÃïÅraku¬aÇgu¬¬ÅïasauïikolÃhaïaæ suïantÅe /
gharakammavÃva¬Ãe bahue sÅanti ÃÇgÃiæ" //
atra dattasaæketa÷ jaÓcillatÃghaæ pravi«Âa iti vyaÇgyÃt "sÅdantyaÇgani" iti vÃcyasya camatkÃra÷ sahdayasaævedya ityasundaram /
ki¤ca yo dÅpakatulyayogitÃdi«ÆpamÃdyalaÇkÃro vyaÇgya÷ sa guïÅbhÆtavyaÇgya eva /
kÃvyasya dÅpakÃdimukhenaiva camatkÃravidhÃyitvÃt /
taduktaæ dhvaniktÃ--
"alaÇkÃrÃntarasyÃpi pratÅtau yatra bhÃsate /
tatparatvaæ na kÃvyasya nÃsau mÃrgo dhvanermata÷" //
yatra ca ÓabdÃntarÃdinà gopanaktacÃrutvasya viparyÃsa÷ /
yathÃ---
"d«Âyà keÓava ! goparÃgahtayà kiæcinna d«Âaæ mayà tenÃtra skhalitÃsmi nÃtha ! patitÃæ kiæ nÃma nÃlambase /
ekastvaæ vi«ame«u khinnamanasÃæ sarvÃbalÃnÃæ gatir- gopyevaæ gadita÷ saleÓamavatÃdro«Âhe harirvaÓciram" //
atra goparÃgÃdiÓabdÃnÃæ gope rÃga ityÃdivyaÇgyÃrthÃnÃæ saleÓamiti padena sphuÂatayÃvabhÃsa÷ /
saleÓamiti padasya parityÃge dhvanireva /
ki¤ca /
yatra vastvalaÇkÃrasÃdirÆpavyaÇgyÃnÃæ rasÃbhyantare guïÅbhÃvastatra pradhÃnakta eva kÃvyavyavahÃra÷ /
taduktaæ tenaiva---
"prakÃro 'yaæ guïÅbhÆtavyahgyo 'pi dhvanirÆpatÃm /
dhatte rasÃditÃtparyaparyÃlocanayà puna÷" //
iti /
yatra tu---"yatronmadÃnÃæ pramadÃjanÃnÃmabhraæliha÷ ÓoïamaïÅmayakha÷ /
saædhyÃbhramaæ prÃpnutÃkÃï¬e 'pyanaÇgane pathyavidhiæ vidhatte" //
ityÃdau rasÃdÅnÃæ nagarÅvttÃntÃdivastumÃtreÇgatvam, tatra te«ÃmatÃtparyavi«ayatve 'pi taireva guïÅbhÆtai÷ kÃvyavyavahÃra÷ /
taduktamasmadgotrakavipaïi¬atamukhyaÓrÅcaï¬ÅdÃsapÃdai÷-vÃkyà (kÃvyÃr)thasyÃkhaï¬abuddhivedyatayà tanmayÅbhÃvenÃsvÃdadaÓÃyaæ guïapradhÃnabhÃvÃvabhÃsastÃvannÃnubhÆyate, kÃlÃntare tu prakaraïÃdiparyÃlocanayà bhavannapyasau na kÃvyavyavadeÓaævyÃhantumÅÓa÷, tasyÃsvÃdamÃtrayattatvÃt" iti /
keciccitrÃkhyaæ ttÅyaæ kÃvyabhedamicchanti /
tadÃhu÷---
"Óabdacitraæ vÃcyacitramavyaÇgyaæ tvavaraæ smtam" /
iti /
tanna, yadi hi avyaÇgyatvena vyaÇgyÃbhÃvastadà tasya kÃvyatvamapi nÃstÅti prÃgevÃktam /
Å«advyaÇgyatvamiti cet , kiæ nÃme«advyaÇgyatvam ? ÃsvÃdyavyaÇgyatvam, anÃsvÃdyavyaÇgyatvaæ và ? Ãdye prÃcÅnabhedayorevÃnta÷ pÃta÷ /
dvitÅye tvakÃvyatvam /
yadi cÃsvÃdyatvaæ tadÃk«udratvameva k«udratÃyÃmanÃsvÃdyatvÃt /
taduktaæ dhvaniktÃ---
"pradhÃnaguïabhÃvÃbhyÃæ vyaÇgyasyaivaæ vyavasthite /
ubhe kÃvye tato 'nyadyattaccitramabhidhÅyate" //
iti /
iti sÃhityadarpaïe dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyÃkhyakÃvyabhedanirÆpaïo nÃma caturtha÷ pariccheda÷ /
___________________________________________________
pa¤cama÷ pariccheda÷
atha keyamabhinavà vya¤janà nÃma vttirityucyate---
##
abhidhÃyÃ÷ saæketitÃrthamÃtrabodhanaviratÃyà na vastvalaÇkÃrarasÃdivyaÇgyabodhane k«amatvam /
na ca saæketito rasÃdi÷ /
nahi vibhÃvÃdyabhidhÃnameva tadabhidhÃnam, tasya tadekarÆpyÃnaÇgÅkÃrÃt /
yatra ca svaÓabdenÃbhidhÃnaæ tatra pratyuta do«a eveti vak«yÃma÷ /
kvacicca "ÓÇgÃraraso 'yam" ityÃdau svaÓabdenÃbhidhÃne 'pi na tatpratÅti÷, tasya svaprakÃÓÃnandarÆpatvÃt /
abhihitÃnvayavÃdibhiraÇgÅktà tÃtparyÃkhyà vttirapi saæsargamÃtre parik«Åïà na vyaÇbharbodhanÅ /
yacca kecidÃhu÷---"so 'yami«oriva dÅrghadÅrghataro 'bhidhÃvyÃpara÷" iti /
yaccadhanikenoktam---
"tÃtparyÃvyatirekÃcca vya¤jakatvasya na dhvani÷ /
yÃvatkÃryaprasÃritvÃttÃtparyaæ na tulÃdhtam" //
iti /
tayorupari "ÓabdabuddhikarmaïÃæ viramya vyÃpÃrÃbhÃva÷" iti vÃdibhireva pÃtanÅyo daï¬a÷ /
evaæ ca kimiti lak«aïÃpuyapÃsyà ? dÅrghadÅrghatarÃbhidhÃvyÃpÃreïÃpi tadarthabodhasiddhe÷ /
kimiti ca "brÃhmaïa ! putraste jÃta÷, kanyà te garbhiïÅ" ityÃdÃvapi har«aÓokÃdÅnÃmapi na vÃcyatvam /
yatpunarÆktaæ "pauru«eyamapauru«eyaæ ca vÃkyaæ sarvameva kÃryaparam, atatparatve 'nupÃdeyatvÃdunmattavÃkyavat /
tataÓca kÃvyaÓabdÃnÃæ niratiÓayasukhÃsvÃdavyatirekeïa pratipÃdyapratipÃdakayo÷ pravttyaupayikaprayojanÃnupalabdherniratiÓayamukhÃsvÃda eva kÃryatvenÃvadhÃryate /
"yatpara÷ Óabda÷ sa ÓabdÃrtha÷" iti nyÃyÃt" iti /
tatra pra«Âavyam-kimidaæ tatparatvaæ nÃma, tadarthatvaæ vÃ, tÃtparyavttyà tadvodhakatvaæ và ? Ãdye na vivÃda÷, vyaÇgyatve 'pi tadarthatÃnapÃyÃt /
dvitÅye tu--keyaæ tÃtparyÃkhyà vtti÷, abhihitÃnvayavÃdibhiraÇgÅktÃ, tadanyà và ? Ãdye dattamevottaram /
dvitÅye tu---nÃmamÃtre vivÃda÷, tanmate 'pi turÅyavttisiddhe÷ /
nanvastu yugapadeva tÃtparyaÓaktyà vibhÃvÃdisaæsargasya rasÃdeÓca prakÃÓanam-iti cet ? na, tayorhetuphalabhÃvÃÇgÅkÃrÃt /
yadÃha muni÷--"vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃrisaæyogadrasani«patti÷" iti /
sahabhÃve ca kuta÷ savyetaravi«Ãïayoravi kÃryakÃraïabhÃva÷ ? paurvÃparyaviparyayÃt /
"gaÇgÃyÃæ gho«a÷" ityÃdau taÂÃdyarthamÃtrabodhaviratÃyà lak«aïÃyÃÓca kuta÷ ÓÅtatvapÃvanatvÃdivyaÇgyabodhakatà /
tena turÅyà vttirupÃsyaiveti nirvivÃdametat /
kiæca---
##
vÃcyÃrthavyaÇgyÃrthayorhi padatadarthamÃtraj¤ÃnanipuïairvaiyÃkaraïairapi sahdayaireva ca saævedyatayà boddhbheda÷ /
"bhama dhammia--" (242 p.) ityÃdau kvacidvÃcye vidhirÆpe ni«adharÆpatayÃ, kvacit "ni÷ Óe«acyutacandanam-" (62 p.) ityÃdau ni«edharÆpe vidhirÆpatayà ca svarÆpabheda÷ /
"gato 'stakarka÷" ityÃdau ca vÃcyor'tha eka eva pratÅyate /
vyaÇgyastu tadvoddhrÃdibhetÃt kvacit "kÃntamabhisara" iti, "gÃvo nirudhyantÃm" iti, "nÃyakasyÃyamÃgamanÃvasara÷" iti, "saætÃpo 'dhunà nÃsti" ityÃdirÆpeïÃneka iti saækhyÃbheda÷ /
vÃcyÃrtha÷ ÓabdoccÃraïamÃtreïa vedya÷, e«a tu tathÃvidhapratibhÃnairmalyÃdineti nimittabheda÷ /
pratÅtimÃtrakaraïÃccamatkÃrakaraïÃcca kÃryabheda÷ /
kevalarÆpatayà camatkÃritayà ca pratÅtibheda÷ /
pÆrvapaÓcÃdbhÃvena ca kÃlabheda÷ /
ÓabdÃÓrayatvena ÓabdatadekadeÓatadarthavarïasaæghaÂanÃÓrayatvena cÃÓrayabheda÷ /
"kassa va ïa hoi roso daÂÂhÆïapiÃeæ savvaïaæ aharaæ /
sabbhamarapa¬amagghÃiïi vÃriavÃme sahasu eÇïiæ" //
iti sakhÅtatkÃntavi«ayatvena vi«ayabheda÷ /
tasmÃnnÃbhidheya eva vyaÇgya÷ /
tathÃ---
##
"na bodhikÃ" iti Óe«a÷ /
nahi ko 'pi rasanÃtmakavyÃpÃradbhinno rasÃdipadapratipÃdya÷ pramÃïasiddho 'sti, yamime lak«aïÃbhidhe bodhayetÃm /
kiæ¤ca, yatra"gaÇgÃyÃæ gho«a÷" ityÃdÃvupÃttaÓabdÃrthÃnÃæ bubhÆ«annevÃnvayo 'nupapattyà bÃdhyate tatraiva hi lak«aïÃyÃ÷ praveÓa÷ /
yaduktaæ nyÃyakusumäjalÃvudayanÃcÃryai÷---
"ÓrutÃnvayÃdanÃkÃÇk«aæ na vÃkyaæ hyanyadicchati /
padÃrthÃnvayavaidhuryÃttadÃk«iptena saÇgati÷" //
na puna÷ "ÓÆnyaæ vÃsagham--" ityÃdau (22 p.) mukhÃyÃthabÃdha÷ /
yadi ca "gaÇgÃyÃæ gho«a÷" ityÃdau prayojanaæ lak«yaæ syÃt, tÅrasya mukhyÃrthatvaæ bÃdhitatvaæ ca syÃt /
tasyÃpi ca lak«yatayà prayojanÃntaraæ tasyÃpi prayojanÃntaramityanavasthÃpÃta÷ /
na cÃpi prayojanaviÓi«Âa eva tÅre lak«aïà /
vi«ayaprayojanayoryugapatpratÅtyanabhyupagamÃt /
nÅlÃdisaævedanÃnantarameva hi j¤ÃtatÃyà anuvyavasÃyasya và saæbhava÷ /
##
vyaktivivekakÃreïa hi--"yÃpi vibhÃvÃdibhyo rasÃdÅnÃæ pratÅti÷ sÃnumÃna evÃntarbhavitumarhati /
vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃripratÅtirhi rasÃdipratÅte÷ sÃdhanami«yate" /
te hi ratyÃdÅnÃæ bhÃvÃnÃæ kÃraïakÃryasahakÃribhÆtÃstÃnanumÃpayanta eva rasÃdÅnni«pÃdayanti /
ta eva pratÅyamÃnà ÃsvÃdapadavÅ gatÃ÷ santo lasà ucyante, ityavaÓyaæbhÃvÅ tatpratÅtikrama÷ kevalamÃÓubhÃvitayÃsau na lak«yate, yato 'yamadyÃpyabhivyaktikrama÷" iti yaduktam /
tatra pra«Âavyam--kiæ ÓabdÃbhinayasamarpitavibhÃvÃdipratyayÃnumitarÃmÃdigatarÃgÃdij¤Ãnameva rasatvenÃbhimataæ bhavata÷, tadbhÃvanayÃbhÃvakairbhÃvyamÃna÷ svaprakÃÓÃnando và /
Ãdye na vivÃda÷, kintu "rÃmÃdigataragÃdij¤Ãnaæ rasasaæj¤ayà nocyate 'smÃbhi÷" ityeva viÓe«a÷ /
dvitÅyastu vyÃptigrahaïÃbhÃvÃddhetorÃbhÃsatayÃsiddha eva /
yaccoktaæ tenaiva---
"yatra yatraivaævidhÃnÃæ vibhÃvÃnubhÃvasÃttvikasa¤cÃriïÃmabhidhÃnamabhinayo và tatra tatra ÓÇgÃrÃdirasÃvirbhÃva÷" iti sugrahaiva vyÃpti÷ pak«adharmatà ca /
tayÃ--
"yÃr'thÃntarÃbhivyaktau va÷ sÃmagrÅ«Âà nibandhanam /
saivÃnumitipak«e no gamakatvena saæmatÃ" //
iti /
idamapi no na viruddham /
na hyevaævidhà pratÅtirÃsvÃdyatvenÃsmÃkamabhimatà kintu--svaprakÃÓamÃtraviÓrÃnta÷ sÃndrÃnandanirbhara÷ /
tenÃtra si«Ãdhayi«itÃdarthÃdarthÃntarasya sÃdhanÃddhetorÃbhÃsatà /
yacca "mama dhammia--" ityÃdau (242 p.) pratÅyamÃnaæ vastu /
"jalakelitaralakaratalamuktapuna÷ pihitarÃdhikÃvadana÷ /
jagadavatu kokayÆnorvighaÂanasaæghaÂanakautukÅ k«ïa÷" //
ityÃdau ca rÆpakÃlaÇkÃrÃdayo 'numeyà eva /
tathÃhi---"anumÃnaæ nÃma pak«asattvasapak«asattvavik«avyÃvttatvaviÓi«ÂÃlliÇgalliÇgino j¤Ãnam /
tataÓca vÃcyÃdasaæbaddhor'thaæstÃvanna pratÅyate /
anyathÃtiprasaÇga÷ syÃt, iti bodhyabodhakayorarthayo÷ kaÓcitsaæbandho 'styeva /
tataÓca bodhakor'tho liÇgam, bodhyaÓca liÇgÅ, bodhakasya cÃrthasya pak«asattvaæ nibaddhameva /
sapak«asattvavipak«avyÃvttatve anibaddhe api sÃmarthyodavaseye /
tasmÃdatra yadvÃcyÃrthÃlliÇgarÆpÃlliÇgino vyaÇgyÃrthasyÃvagamastadanumÃna eva paryavasyati" iti /
tanna, tathà hyatra "bhama ammia-" ityÃdau (242 pd) ghe Óvanivttyà vihitaæ bhramaïaæ godÃvarÅtÅre siæhopalabdherabhramaïamanumÃpayati" iti yadvaktavyaæ tatrÃnaikÃntiko hetu÷ /
bhÅrorapi guro÷ prabhorvà nideÓena priyÃnurÃgeïa và gamanasya saæbhavÃt, puÓcalyà vacanaæ prÃmÃïikaæ na veti saædigdhÃsiddhaÓca /
"jalakeli-" ityatra "ya ÃtmadarÓanÃdarÓanÃbhyÃæ cakravÃkavighaÂasaæghaÂanakÃrÅ sa candra eva" ityanumitireveyamiti na vÃcyam, uttrÃsakÃdÃvanaikÃntikatvÃt /
"evaævidhor'tha evaævidhÃrthabodhaka evaævidhÃrthatvÃt, yannaivaæ tannaivam" ityanumÃne 'pyÃbhÃsasamÃnayogak«emo hetu÷ /
"evaævidhÃrthatvÃt" iti hetunà evaævidhÃni«ÂasÃdhanasyÃpyupapatte÷ /
tathà "d«Âi he prativeÓini ! k«aïamihÃpyasmadghe-" ityÃdau (250 pd) nalagranthÅnÃæ tanÆllikhanam, ekÃkitayà ca strotogamanam, tasyÃ÷ parakÃmukopabhogasya liÇgino liÇgamityucyate; taccÃtraivÃbhihitena svakÃntasnehenÃpi saæbhavatÅtyanaikÃntiko hetu÷ /
yacca "ni÷Óe«acyutacandanam--" ityÃdau ( 62 p.) dÆtyÃstatkÃmukopabhogo 'numÅyate tatkiæ pratipÃdyatayà dÆtyÃ, tatkÃlasaænihitairvÃnyai÷, tatkÃvyÃrthabhÃvanayà và sahdayai÷ /
Ãdyayorna vivÃda÷ /
ttÅye tu tathÃvidhÃbhiprÃyavirahasthale vyabhicÃra÷ /
nanu vaktrÃdyavasthÃsahaktatvena viÓe«yo heturiti na vÃcyam /
evaævidhavyÃptyanusaædhÃnasyÃbhÃvÃt /
ki¤caivaævidhÃnÃæ kÃvyÃnÃæ kavipratibhÃmÃtrajanmanÃæ prÃmÃïyÃnÃvaÓyakatvena saædigdhÃsiddhatvaæ heto÷ /
vyaktivÃdinà cÃdhamapadasahÃyÃnÃmevai«Ãæ padÃrthÃnÃæ vya¤jakatvamuktam, tena ca tatkÃntasyÃdhamatvaæ prÃmÃïikaæ na veti kathamanumÃnam /
etenÃrthÃpattivedyatvamapi vyaÇgyÃnÃmapÃstam /
arthÃpatterapi pÆrvasiddhavyÃptÅcchÃmupajÅvyaiva pravtte÷ /
yathÃ"yo jÅvati sa kutrÃpyavati«Âhate, jÅvati cÃtra go«ÂhyÃmavidyamÃnaÓcaitra÷" ityÃdi /
ki¤ci---vastravikrayÃdau tarjanÅtolanena daÓasaækhyÃdivatsÆcanabuddhivedyo 'pyayaæ na bhavati, sÆcanabuddherapi saÇketÃdilaukikapramÃïasÃpek«atvenÃnumÃnaprakÃratÃÇgÅkÃrÃt /
yacca "saæskÃrajanyatvÃdrasÃdibuddhi÷ smti÷" ite kecit /
tatrÃpi pratyabhij¤ÃyÃmanaikÃntikatayà hetorÃbhÃsatà /
"durgÃlaÇghita-" ityÃdau (59 p.) ca dvitÃyÃrtho nÃstyeva---iti yaduktaæ mahimabhaÂaÂena tadanubhavasiddhimapalapato gajanimÅlikaiva /
tadevamanubhavasiddhasya tattadrasÃdilak«aïÃrthasyÃÓakyÃpalÃpatayà tattacchabdÃdyanvayavyatirekÃnuvidhÃyitayà cÃnumÃnÃdipramÃïÃvedyatayà cÃbhidhÃdivttitrayÃbodhyatayà ca turÅyà vttirupÃsyaiveti siddham /
iyaæ ca vyÃptyÃdyanusandhÃnaæ vinÃpi bhavatÅtyakhilaæ nirmalam /
tatkiænÃmikeyaæ vttirityucyate---
##
etacca vivicyoktaæ rasanirÆpaïaprastÃva iti sarvamavadÃtam /
iti sahityarpaïo vya¤janÃvyÃpÃranirÆpaïo nÃma pa¤cama÷ pariccheda÷ /
___________________________________________________
«a«Âha÷ pariccheda÷
evaæ dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyatvena kÃvyasya bhedadvayamuktvà punardÓyaÓravyatvena bhedadvayamÃha--
##
tasyarÆpakasaæj¤ÃhetumÃha--
##
taddÓyaæ kÃvyaæ naÂe rÃmÃdisvarÆpÃropÃdrÆpakamityucyate /
ko 'sÃvabhinÃya ityÃha--
##
naÂairaÇgÃdibhÅ rÃmayudhi«ÂhirÃdÅnÃmavasthÃnukaraïamabhinaya÷ /
rupakasya bhedÃnÃha--
##
ki¤ca---
##
##
##
sarve«Ãæ prakaraïÃdirÆpakÃïÃæ nÃÂikÃdyuparÆpakÃïÃæ ca /
tatra---
##
##
##
##
##
khyÃtaæ rÃmÃyaïÃdiprasiddhaæ vttam /
yathÃ--rÃmacaritÃdi /
sandhayo vak«yante /
nÃnÃvibhÆtibhiryuktamiti mahÃsahÃyam /
sukhadu÷khasamudbhÆtatvaæ rÃmayudhi«ÂhirÃdivttÃnte«vabhiktam /
rÃjar«ayo du«yantÃdaya÷ /
divyÃ÷ ÓrÅk«ïÃdaya÷ /
divyà divya÷, yo divyo 'pyÃtmaninarÃbhimÃnÅ /
yathà ÓrÅrÃmacandra÷ /
gopucchagrasamÃgramiti "krameïÃÇkÃ÷ sÆk«mÃ÷ kartavyÃ÷" iti kecit /
anye tvÃhu÷--"yathà gopucche kecidvÃlà hrasvÃ÷ keciddÅrghÃstatheha kÃnicitkÃryÃïi mukhasaædho samÃptÃni kÃnicitpratimukhe /
evamanye«vapi kÃnicitkÃnicit" iti /
##
##
##
##
##
##
##
##
bindvÃdayo vak«yante /
ÃvaÓyakaæ saædhyÃvandanÃhi /
aÇkaprastÃvÃdgarbhÃÇkamÃha-
##
yathà bÃlarÃmÃyaïo rÃvaïaæ prati kohala÷---
"Óravaïai÷ peyamanekairdÓyaæ dÅrghaiÓca locanairbahubhi÷ /
bhavadarthamiva nibaddhaæ nÃÂyaæ sÅtÃsvayaævaraïam" //
ityÃdinà viracita÷ sÅtÃsvayaævaro nÃma garbhÃÇka÷ /
##
tatreti nÃÂake /
##
##
tasyÃ÷ svarÆpamÃha--
#<ÃÓÅrvacanasaæyuktà stutiryasmÃtprayujyate /
devadvijanpÃdÅnÃæ tasmÃnnÃndÅti saæj¤ità // VisSd_6.24 //>#
##
a«Âapadà yathà anargharÃghave--"ni«pratyÆhama" ityÃdi /
dvÃdaÓapadà yathà mama tÃtapÃdÃnÃæ pu«pamÃlÃyÃm---
Óirasi dhtasurÃpage smarÃrÃvaruïamukhendurucirgirÅndraputrÅ /
atha caraïayugÃnate svakÃnte smitasarasà bhavato 'stu bhÆtihetu÷ //
evamanyatra /
etannÃndÅti kasyacinmatÃnusÃreïoktam /
vastutastu "pÆrvaraÇgasya raÇgadvÃrÃbhidhÃnamaÇgam" ityanye /
yaduktam---
"yasmÃdabhinayo hyatra prÃthamyÃdavatÃryate /
raÇgadvÃramato j¤eyaæ vÃgaÇgÃbhinayÃtmakam" //
iti /
uktaprakÃrÃyÃÓca nÃndyà raÇgadvÃrÃtprathamaæ naÂaireva kartavyatayà na mahar«iïà nirdeÓa÷ kta÷ /
kÃlidÃsÃdimahÃkaviprabandhe«u ca---
vedÃnte«u yamÃhurekapuru«aæ vyÃpya sthitaæ rodasÅ yasminnÅÓvara ityananyavi«aya÷ Óabdo yathÃrthÃk«ara÷ /
antaryaÓca mumuk«ubhiniyamitaprÃïÃdibhirmgyate sa sthÃïu÷ sthirabhaktiyogasulabho ni÷ ÓreyasÃyÃstu va÷ //
evamÃdi«u nÃndÅlak«aïÃyogÃt /
uktaæ ca---"raÇgadvÃramÃrabhya kavi÷ kuryÃt-'ityÃdi /
ata eva prÃktanapustake«u "nÃndyante sÆtradhÃra÷" ityanantarameva "vedÃnte«u-" ityÃdi Ólokale(li) khanaæ dÓyate /
yacca paÓcÃt "nÃndyante sÆtradhÃra÷" iti le (li) khanaæ tasyÃyamabhiprÃya÷---nÃndyante sÆtradhÃra idaæ prayojitavÃn, ita÷ prabhti mayà nÃÂakamupÃdÅyata iti kaverabhiprÃya÷ sÆcita" iti /
##
##
kÃvyÃrthasya sthÃpanÃtsthÃpaka÷ /
tadvaditi sÆtradhÃrasadÓaguïÃkÃra÷ /
idÃnÅæ pÆrvaraÇgasya samyakprayogÃbhÃvÃdeka eva sÆtradhÃra÷ sarvaæ prayojayatÅti vyavahÃra÷ /
sa sthÃpako divyaæ vastu divyo bhÆtvÃ, martyaæ martyo bhÆtvÃ, miÓraæ ca divyamartyayoranyataro bhÆtvà sÆcayet /
vastu itivttam, yathodÃttarÃghave---
rÃmo mÆdhni nidhÃya kÃnanamagÃnmÃlÃmivÃj¤Ãæ guro- stadbhaktyà bharatena rÃjyamakhilaæ mÃtrà sahaivojbhktitam /
tau sugrÅvavibhÅ«aïÃvanugatau nÅtau parÃmunnatiæ protsiktà daÓakaædhÃraprabhtayo dhvastÃ÷ samastà dvi«a÷ //
bÅjaæ yathà ratnÃvalyÃm---
dvÅpÃdanyasmÃdapi madhyÃdapi jalanidherdiÓo 'pyantÃt /
ÃnÅya bhktaÂiti ghaÂayati vidhirabhimatamabhimukhÅbhÆta÷ //
atra hi samudre pravahaïabhaÇgamagnotthitÃyà ratnÃvalyà anukÆladaivalÃlito vatsarÃjaghapraveÓo yaugandharÃyaïavyÃpÃramÃrabhya ratnÃvalÅ prÃptau bÅjam /
mukhaæ Óle«Ãdinà prastutavttÃntapratipÃdako vÃgviÓe«a÷ /
yathÃ---
ÃsÃditaprakaÂanirmalacandrahÃsa÷ prÃpta÷ Óaratsamaya e«a viÓuddhakÃnti÷ /
utkhÃyà gìhatamasaæ ghanakÃlamugraæ rÃmo daÓÃsyamiva saæbhtabandhujÅva÷ //
pÃtraæ yathà ÓÃkuntale ---
tavÃsmi gÅtarÃgeïa hÃriïà prasabhaæ hta÷ /
e«a rÃjeva du«yanta÷ sÃraÇgeïatiraæhasà //
##
#<tuæ ca ka¤citprÃyeïa bhÃratÅ vttimÃÓrita÷ />#
sa sthÃpaka÷ /
prÃyeïoti kvacidtorakÅtanamapi /
yathÃ--ratnÃvalyÃm /
bhÃratÅvttistu---
##
saæsktabahulo vÃkpradhÃno vyÃpÃro bhÃratÅ /
##
prastutÃbhinaye«u praÓaæsÃta÷ ÓrotÌïÃæ pravttyunmukhÅkaraïaæ prarocanà /
yathà ratnÃvalyÃm---
ÓrÅhar«o nipuïa÷ kavi÷ pari«adapye«Ã guïagrÃhiïÅ, loke hÃri ca vatsÃrÃjacaritaæ nÃÂye ca dak«Ã vayam /
vastvekaikamapÅha vächitaphalaprÃpte÷ padaæ kiæ punar- madbhÃgyopacayÃdayaæ samudita÷ sarvo guïÃnÃæ gaïa÷ //
vÅthÅprahasane vak«yete /
##
##
sÆtradhÃrasadÓatvÃt sthÃpako 'pi sÆtradhÃra ucyate /
tasyÃnucara÷ pÃripÃÓvika÷, tasmÃtki¤cidÆno naÂa÷ /
##
tatra---
##
yathà mudrÃrÃk«ase sÆtradhÃra÷---
"krÆragraha÷ saketuÓcandramasampÆrïamaï¬alamidÃnÅm /
abhibhavitumicchati bÃlat--" ityanantaram---"(nepathye / ) Ã÷, ka e«a mayi jÅvati candraguptamabhi- bhavitumicchati" /
iti /
atrÃnyÃrthantyapi padÃni hdayasthÃrthÃgatyà arthÃntare saækramayya pÃtrapraveÓa÷ /
##
vÃkyaæ yathà ratnÃvalyÃm--"dvÅpÃdanyasmÃdapi--'ityÃdi (332 p d) sÆtradhÃreïa paÂhite--"(nepathye) sÃdhu bharataputra! sÃdhu /
evametat /
ka÷ sandeha÷ ? dvÅpÃdanyasmÃdapi--" ityÃdi paÂhitvà yaugandharÃyaïasya praveÓa÷ /
vÃkyÃrtho yathà veïyÃm--
nirvÃïavairadahanÃ÷ praÓamÃdarÅïÃæ nandantu pÃï¬utanayÃ÷ saha mÃdhavena /
raktaprasÃdhitabhuva÷ k«atavigrahÃÓca svasthà bhavantu kururÃjasutÃ÷ sabhtyÃ÷ //
iti sÆtradhÃreïa paÂhitasya vÃkyasyÃrthaæ ghÅtvÃ--"(nepathye) Ã÷ durÃtman ! vthà maÇgalapÃÂhaka !, kathaæ svasthà bhavantu mayi jÅvati dhÃrtarëÂÃ÷ ?" tata÷ sÆtradhÃrani«krÃntau bhÅmasenasya praveÓa÷ /
##
yathà kundamÃlÃyÃm---"(nepathye) ita ito 'vataratvÃryà /
sÆtradhÃra÷---ko 'yaæ khalvÃryÃhvÃnena sÃhÃyakamapi me sampÃdayati /
(vilokya) ka«Âamatikaruïaæ vartate /
"laÇkeÓvarasya bhavane suciraæ sthiteti rÃmeïa lokaparivÃdabhayÃkulena /
nirvÃsitÃæ janapadÃdapi garbhagurvoæ sÅtÃæ vanÃya parikar«ati lak«maïo 'yam" //
atra ntyaprayogÃrthaæ svabhÃryÃhvÃnamicchatà sÆtradhÃreïa "sÅtÃæ vanÃya parikar«ati lak«maïo 'yam" iti sÅtÃlak«maïayo÷ praveÓaæ sÆcayitvà ni«kÃntena svaprayogamatiÓayÃna eva prayoga÷ prayojita÷ /
##
yathÃ---"ÃsÃditaprakaÂa--" ityÃdi (332 p d) /
"tata÷ praviÓati yathÃnidi«Âo rÃma÷" /
##
yathà ÓÃkuntale--sÆtradhÃro naÂÅæ prati /
"tavÃsmi gÅtarÃgeïa-" (333 p d) ityÃdi /
tato rÃj¤a÷ praveÓa÷ /
##
atra Ãmukhe /
uddhÃtya (ta) kÃvalagitayoritarÃïi vÅthyaÇgÃni vak«yamÃïÃni /
nakhakuÂÂastu---
##
##
##
vastvitivttam /
##
##
phale pradhÃnaphale /
yathà bÃlarÃmÃyaïo rÃmacaritam /
##
asyÃdhikÃriketivttasya upakaraïanimittaæ yaccaritaæ tatprÃsaÇgikam /
yathà sugrÅvÃdicaritam /
##
iha nÃÂye /
##
##
yathà ratnÃvalyÃm--"vÃsavadatteyam" iti rÃjà yadà tatkaïÂhapÃÓaæ mocayati tadà taduktyà "sÃgarikeyam" iti pratyabhij¤Ãya "kathaæ ? priyà me sÃgarikà ? alamalamatimÃtraæ sÃhasenÃmunà te tvaritamayi ! vimu¤ca tvaæ latÃpÃÓametam /
calitamapi niroddhuæ jÅvitaæ jÅviteÓe ! k«aïamiha mama kaïÂhe bÃhupÃÓaæ nidhehi" //
atra phalarÆpÃrthasaæpatti÷ pÆrvÃpek«ayopacÃrÃtiÓayÃdguïavatyutk«Âa /
##
yathà veïyÃm---
"raktaprasÃdhitabhuva÷ k«atavigrahÃÓca svasthà bhavantu kururÃjasutÃ÷ sabhtyÃ÷" /
atra raktÃdÅnÃæ rudhiraÓarÅrÃrthahetukaÓle«avaÓena bÅjÃrthapratipÃdanÃnnetmaÇgalapratipattau satyÃæ dvitÃyaæ patÃkÃsthÃnam /
##
lÅnamavyaktÃrtham, Óli«Âena sambandhayogyenÃbhiprÃyÃntaraprayuktena pratyuttareïotapetam, savinayaæ viÓe«aniÓcayaprÃptyà sahitaæ saæpÃdyate yattatttÅyaæ patÃkÃsthÃnam /
yathà veïyÃæ dvitÅye 'Çke "ka¤cukÅ-deva ! bhagnaæ bhagnam /
rÃjÃ--kena ? ka¤cukÅ--bhÅmena /
rÃjÃ--kasya ? ka¤cukÅ--bhavata÷ /
rÃjÃ--Ã÷ ! kiæ pralapasi ? ka¤cukÅ--(sabhayam) deva ! nanu bravÅmi /
bhagnaæ bhÅmena bhavata÷ /
rÃjÃ-dhig vddhÃpasada ! ko 'yamadya te vyÃmoha÷ ? ka¤cukÅ-deva ! na vyÃmoha÷ /
satyameva--
"bhagnaæ bhÅmena bhavato marutà rathaketanam /
patitiæ kiÇgiïÅkvÃïabaddhÃkrandamiva k«itau" //
atra duryodhanorubhaÇgarÆpaprastutasaækrÃntamarthopak«epaïam /
##
yathà ratnÃvalyÃm---
"uddÃmotkalikÃæ vipÃï¬urarucaæ prÃrabdhajmbhÃæ k«aïÃ- dÃyÃsaæ ÓvasanodramairaviralairÃtanvatÅmÃtmana÷ /
adyodyÃnalatÃmimÃæ samadanÃæ nÃrÅmivÃnyÃæ dhruvaæ paÓyan kopavipÃÂaladyuti mukhaæ devyÃ÷ kari«yÃmyaham" //
atra bhÃvyartha÷ sÆcita÷ /
etÃni catvÃri patÃkÃsthÃnÃni kvacinmaÇgalÃrthaæ kvacidamaÇgalÃrthaæ sarvasandhi«u bhavanti /
kÃvyakarturicchÃvaÓÃdbhÆyo bhÆyo 'pi bhavanti /
yatpuna÷ kenaciduktam--"mukhasandhimÃrabhya sandhicatu«Âaye krameïa bhavanti" iti /
tadanye na manyante, e«ÃmatyantamupÃdeyÃnÃmaniyamena sarvatrÃpi sarve«Ãmapi bhavituæ yuktatvÃt /
##
anucitamitivttaæ yathÃ--rÃmasyacchadmanà bÃlivadha÷ /
taccodÃttarÃghave nonoktameva /
vÅracarite tu vÃlÅ rÃmavadhÃrthamÃgato rÃmeïa hata ityanyathà kta÷ /
##
##
aÇke«u adarÓanÅyà kathà yuddhÃdikathà /
##
uktaæ hi muninÃ--
"aÇkacchedeæ kÃryaæ mÃsaktaæ var«asa¤citaæ vÃpi /
tatsarvaæ kartavyaæ var«ÃdÆrdhvaæ na tu kadÃcit" //
evaæ ca caturdaÓavar«avyÃpinyapi rÃmavanavÃse ye ye virÃdhavadhÃdaya÷ kathÃæ--ÓÃste te var«avar«ÃvayavadinayugmÃdÅnÃmekatamena sÆcanÅyà na viruddhÃ÷ /
##
ke ter'thopak«epakà ityÃha--
##
##
##
tatra Óuddho yathÃ--mÃlatÅmÃdhave ÓmaÓÃne kapÃlakuï¬alà /
saÇkÅrïo yathÃ--rÃmÃbhinde k«apaïakakÃpÃlikau /
atha praveÓaka÷---
##
aÇkadvayasyÃntariti prathamÃÇke 'sya prati«edha÷ /
yathÃ--veïyÃmaÓcatthÃmÃÇke rÃk«asamithunam /
atha cÆlikÃ---
##
yathà vÅracarite caturthÃÇkasyÃdau--"(nepathye) bho bho vaimÃnikÃ÷, pravartantÃæ raÇgamaÇgalÃni" ityÃdi /
"rÃmeïa paraÓurÃmo jita÷" iti nepathye pÃtrai÷ sÆcitam /
athÃÇkÃvatÃra÷---
##
##
yathÃ---abhij¤Ãne pa¤camÃÇke pÃtrai÷ sÆcita÷ «a«ÂhÃÇkastadaÇkasyÃÇgaviÓe«a ivÃvatÅrïa÷ /
athÃÇkamukham---
##
##
yathÃ---mÃlatÅmÃdhave prathamÃÇkÃdau kÃmandakyavalokite bhÆrivasuprabhtÅnÃæ bhÃvibhÆmikÃnÃæ parik«iptakathÃprabandhasya ca prasaÇgÃtsaæniveÓaæ sÆcitavatyau /
##
aÇkÃntapÃtraiÇkÃnte pravi«Âai÷ pÃtrai÷ /
yathà vÅracarite dvitÅyÃÇkÃnte--"(praviÓya) sumantra÷-bhagavantau vaÓi«ÂhaviÓvÃmitrau bhavata÷ sabhÃrgavÃnÃhvayata÷ /
itare--kva bhagavantau /
sumantra÷--mahÃrÃjadaÓarathasyÃntike /
itare---tattatraiva gacchÃva÷" ityaÇkaparisamÃptau /
"(tata÷ praviÓantyupavi«ÂÃ vaÓi«ÂhaviÓvÃmitraparaÓurÃma÷)'ityatra pÆrvÃÇkÃnta eva pravi«Âena sumÃntrapÃtreïa ÓatÃnandajanakakathÃvicchede uttarÃÇkamukhasÆcanÃdaÇkÃsyam" iti /
etacca dhanikamatÃnusÃreïoktam /
anye tuæ---"aÇkÃvataraïonaivedaæ gatÃrtham" ityÃhu÷ /
##
##
yathÃ--ratnÃvalyÃæ yaugandharÃyaïaprayojita÷ /
##
#<ÃdÃveva tadÃÇkesyÃdÃmukhÃk«epasaæÓraya÷ />#
yathÃ---ÓÃkuntale /
##
##
rasa÷ ÓÇgÃrÃdi÷ /
yaduktaæ dhanikena---
"na cÃtirasato vastu dÆraæ vicchinnatÃæ nayet /
rasaæ và na tirodadhyÃdvastvalaÇkÃralak«aïai÷" //
iti /
##
##
arthapraktaya÷ prayojanasiddhihetava÷ /
tatra bÅjam---
##
##
yathÃ---ratnÃvalyÃæ vatsarÃjasya ratnÃvalÅprÃptiheturdaivÃnukÆlyalÃlito yaugandharÃyaïavyÃpÃra÷ /
yathà vÃ---veïyÃæ draupadÅkeÓasaæyamanaheturbhÅmasenakrodhopacito yudhi«ÂhirotsÃha÷ /
##
yathÃ---ratnÃvalyÃmanaÇgapÆjÃparisamÃptau kathÃrthavicchede sati "udayansyendorivodvÅk«ate" iti sÃgarikà Órutvà "(sahar«am) kadhaæ eso so udaaïaïarindo" ityÃdiravÃntarÃrthahetu÷ /
##
yathÃ---rÃmacarite-sugrÅvÃde÷, veïyÃæ bhÅmÃde÷, ÓÃkuntale-vidÆ«akasya caritam /
##
##
yathÃ---sugrÅvÃde÷ rÃjyaprÃptyÃdi /
yattu muninoktam--"à gÃrbhÃdvà vimarÓÃdvà patÃkà vinivartate" //
iti /
tatra "patÃketi /
patÃkà nÃyakaphalaæ nirvahaïaparyantamapi patÃkÃyÃ÷ pravttidarÓanÃt, iti vyÃkhyÃtamabhinavaguptapÃdai÷ /
##
yathÃ---kulapatyaÇke rÃvaïajaÂÃyusaævÃda÷ /
##
yathÃ---jaÂÃyo÷ mok«aprÃpti÷ /
##
##
yathÃ---rÃmacarite rÃvaïavadha÷ /
##
#<ÃrambhayatnaprÃptyÃÓÃniyatÃptiphalÃgamÃ÷ />#
tatra---
##
yathÃ---ratnÃvalyÃæ ratnÃvalyanta÷ puraniveÓÃrthaæ yaugandharÃyaïasyautsukyam /
evaæ nÃyakanÃyikÃdÅnÃmapyautsukyamÃkare«u boddhavyam /
##
yathà ratnÃvalyÃm---"tahavi ïa atthi aïyo daæsaïa uvÃo tti jadhà tadhà Ãlihia jadhÃsamÅhidaæ karaissam" /
ityÃdinà pratipÃdito ratnÃvalyÃÓcitralekhanÃdirvatsarÃjasaÇgamopÃya÷ /
yathà ca---rÃmacarite samudrabandhanÃdi÷ /
##
yathÃ---ratnÃvalyÃæ ttÅye 'Çke ve«aparivartanÃbhisaraïÃde÷ saÇgamopÃyÃdvÃsavadattÃlak«aïÃpÃyaÓaÇkayà cÃnirdhÃritaikÃntasaÇgamarÆpaphalaprÃpti÷ prÃptyaÓà /
evamanyatra /
##
apÃyÃbhÃvÃnnirdhÃritaikÃntaphalaprÃpti÷ /
yathà ratnÃvalyÃm--"rÃjÃ--devÅprasÃdanaæ tyaktvà nÃnyamatropÃyaæ paÓyÃmi" /
iti devÅlak«aïÃpÃyasya prasÃdanena nivÃraïÃnniyataphalaprÃpti÷ sÆcità /
##
yathÃ---ratnÃvalyÃæ ratnÃvalÅlÃbhaÓcakravartitvalak«aïaphalÃntaralÃbhasahita÷ /
evamanyatra /
##
tallak«aïamÃha---
##
ekena prayojanenÃnvitÃnÃæ kathÃæÓÃnÃmavÃntaraikaprayojanasambandha÷ sandhi÷ /
tadbhedÃnÃha--
##
##
yathÃddeÓaæ lak«aïamÃha---
##
##
yathÃ--ratnÃvalyÃæ prathame 'Çke /
##
##
yathÃ---ratnÃvalyÃæ dvitÅye 'Çke vatsarÃjasÃgarikÃsamÃgamahetoranurÃgabÅjasya prathamÃÇkopak«iptasya susaægatÃ--vidÆ«akÃbhyÃæ j¤ÃyamÃnatayà kiæcillak«yasya vÃsavadattayà citra phalakavttÃntena ki¤cidunnÅyamÃnasyoddeÓarÆpa udbheda÷ /
##
##
phalasya garbhokaraïÃdrarbha÷ /
yathà ratnÃvalyÃæ dvitÅye 'Çke---"susaægatÃ---sahi, adakkhiïà dÃïi si tumaæ jà evaæ bhaÂÂiïà hattheïa gÃhidà vi kovaæ ïa mu¤casi" ityÃdau samudbheda÷ /
punarvÃsavadattÃpraveÓe hrÃsa÷ /
ttÅye 'Çke---"tadvÃrtÃnve«aïÃya gata÷ kathaæ cirayati vasantaka÷" ityanve«aïam /
vi¬hÆ«aka÷--hÅ hÅ bho÷, kosambÅrajjalambheïÃvi ïa tÃdiso piavaassassa paritoso jÃdiso mama saÃsÃdo piyavaaïaæ suïia bhavassadi" ityÃdÃvudbheda÷ /
punarapi vÃsavadattÃpratyabhij¤ÃnÃd hrÃsa÷ /
sÃgarikÃyÃ÷ saÇketasthÃnagamane 'nve«aïam /
punarlatÃpÃÓakaraïo udbheda÷ /
atha vimirÓa÷---
##
#<ÓÃpÃdyai÷ sÃntarÃyaÓca sa vimarÓa iti smta÷ />#
yathà ÓÃkuntale caturthÃÇkÃdau---anasÆyÃ---piaævade, jaivi gandhavveïa vivÃheïa ïibbuttakallÃïà piasahÅ sauntalà aïurÆvabhattubhÃiïÅ saævutteti nivvudaæ me hiaam, taha vi ettiaæ cintaïijjam" ityata Ãrabhya saptamÃÇkopak«iptÃcchakuntalÃpratyabhij¤ÃnÃtprÃgarthasa¤caya÷ ÓakuntalÃvismaraïarÆpavinghÃliÇgita÷ /
atha nirvahaïam---
##
##
yathÃ--veïyÃm--"ka¤cukÃ--(upastya, sahar«am-) mahÃrÃja !vardhase /
ayaæ khalu bhÅmaseno duryodhanak«atajÃruïÅktasarvaÓarÅro durlak«yavyakti÷" ityÃdinà draupadÅkeÓasaæyamanÃdimukhasandhyÃdibÅjÃnÃæ nijanijasthÃnopak«iptÃnÃmekÃrthayojanam /
yathà vÃ-ÓÃkuntale saptamÃÇke 'ÓakuntalÃbhij¤ÃnÃduttaror'tharÃÓi÷ /
e«ÃmaÇgÃnyÃha--
##
##
yathoddeÓaæ lak«aïamÃha--
##
kÃvyÃrtha itivttalak«aïaprastutÃbhidheya÷ /
yathà veïyÃm--"bhÅma÷---
lÃbhÃghÃnalavi«ÃnnasabhÃpraveÓai÷ prÃïe«u vittanicaye«u ca na÷ prahtya /
Ãk«ya pÃï¬avavadhÆparidhÃnakeÓÃn svasthà bhavanti mayi jÅvati dhartarëÂrÃ÷ //
##
yathà tatraiva---
pravddhaæ yadvairaæ mama khalu Óisoreva kurubhir- na tatrÃryo heturna bhavati kirÅÂÅ na ca yuvÃm /
jarÃsaædhasyora÷ sthalamiva virƬhaæ punarapi krudhà bhÅma÷ sandhiæ vighaÂayati yÆyaæ ghaÂayata //
##
yathà tatraiva---
ca¤cadrabhujabhramitacaï¬agadÃbhighÃtasaæcÆrïitoruyugalasya suyodhanasya /
styÃnÃvanaddhaghanaÓoïitaÓoïapÃïiruttaæsayi«yati kacÃæstava devi ! bhÅma÷ //
atropak«epo nÃmetivattalak«aïasya kÃvyÃbhidhaiyasya saæk«epeïopak«epaïamÃtram /
parikarastasyaiva bahulÅkaraïam /
parinyÃsastato 'pi naÓcayÃpattirÆpatayà parito hdaye nyasanam, itye«Ãæ bheda÷ /
etÃni cÃÇgÃni uktenaiva paurvÃparyeïa bhavanti, aÇgÃntarÃïi tvanyathÃpi /
#<---guïÃkhyÃnaæ vilobhanam />#
yathà tatraiva---"draupadÅ--ïÃdha, kiæ dukkaraæ tue parikuvideïa" /
yathà và mama candrakalÃyÃæ candrakalÃvarïane--seyam, "tÃruïyasyavilÃsa÷---" ityÃdi (139 p.) /
yattu ÓakuntalÃdi«u "grÅvÃbhaÇgÃbhirÃmam---" ityÃdi mgÃdiguïavarïanaæ tadvÅjÃrthasambandhÃbhÃvÃnna saædhyaÇgam /
evamaÇgÃntarÃïÃmapyÆhyam /
##
yathÃ--veïyÃæ sahÃdevo bhÅmaæ prati Ãrya ! kiæ mahÃrÃjasaædeÓo 'yamavyutpanna evÃryeïa ghÅta÷" ityata÷ prabhti yÃvadbhÅmavacanam /
"yu«mÃn hrepayati krodhÃlloke Óatrukulak«aya÷ /
na lajjayati dÃraïÃæ sabhÃyÃæ keÓakar«aïam" //
iti /
#<----prÃpti÷ sukhÃgama÷ // VisSd_6.84 //>#
yathà tatraiva---"mathnÃmi kauravaÓataæ samare na kopÃt---" ityÃdi (284 p.) "draupadÅ--(Órutvà sahar«am--) ïÃdha, assudapuvvaæ kkhu edaæ vaaïam, tà puïo puïo bhaïa" /
##
yathà tatraiva--"(nepathye kalakalÃnantaram) bho bho drupadavirÃÂav«ïyandhaka sahadevaprabhtaya÷ ! asmadak«auhiïÅpataya÷ kauravacamÆpradhÃnayodhÃÓca Óïvantu bhavanta÷---
yatsatyavratabhaÇgabhÅrumanasà yatnena mandÅktaæ yadvismartumapÅhitaæ Óamavatà ÓÃnti kulasyecchatà /
taddyÆtÃraïisaæbhtaæ npasutÃkeÓÃmbarÃkar«aïai÷ krodhajyotiridaæ mahatkuruvane yaudhi«Âhiraæ jmbhate" //
atra "svasthà bhavantu mayi jÅvati--" ityÃdi bÅjasya pradhÃnanÃyakÃbhimatatvena samyagahitatvÃtsamÃdhÃnam /
##
yathà bÃlacarite---
"utsÃhÃtiÓayaæ vatsa ! tava bÃlyaæ ca paÓyata÷ /
mama har«avi«ÃdÃbhyÃmÃkrÃntaæ yugapanmana÷" /
yathà và mama prabhÃvatyÃm--"nayanayugÃsecanakam-" ityÃdi (236 p.) /
##
yathÃ--veïyÃæ draupadÅ yuddhaæ syÃnna veti saæÓayÃnà tÆryaÓabdÃnantaram "ïÃdha ! kiæ dÃïiæ eso palaajalaharatthaïidamantha khaïe khaïe samaradundubhi tìÅadi" /
##
yathà tatraiva--"draupadÅ--aïïÃæ ca ïÃha, puïovi tumhehi samarÃdo Ãacchia samÃssÃsaidavvà /
bhÅma÷--nanu päcÃlarÃjatanaye ! kimadyÃlÅkÃÓcÃsanayÃ--
bhÆya÷ paribhavaklÃntilajjÃvidhuritÃnanam /
ani÷ Óe«itakauravyaæ na paÓyasi vkodaram //
#<---karaïaæ puna÷ // VisSd_6.86 //>#
##
yathà tatraiva---"devi ! gacchÃmo vayamidÃnÅæ kurukulak«ayÃya" iti /
#<---bheda÷ saæhatabhedanam />#
yathà tatraiva---"ata evÃdyaprabhti bhinno 'haæ bhavadbhya÷" /
kecittu---"bheda÷ protsÃhanÃ" iti vadanti /
atha pratimukhÃÇgÃni---
##
##
##
tatra---
##
ratilak«aïasya bhÃvasya yo hetubhÆto bhogo vi«aya÷ pramadà puru«o và tadarthà samÅhà vilÃsa÷ /
yathà ÓÃkuntale---
kamaæ priyà na sulabhà manastu taddhÃvadarÓanÃyÃsi /
aktÃrthe 'pi manasije ratimubhayaprÃrthanà kurute //
##
yathà ÓÃkuntale---"rÃjÃ---bhavitavyamatra tayà /
tathà hi---
abhyunnatà purastÃdavagìhà jaghanagauravÃtpaÓcÃt /
dvÃre 'sya pÃï¬usikate padapaÇktirdÓyate 'bhinavÃ" //
##
yathà tatraiva---"alaæ vo anteuravirahapajjussueïa rÃesiïà uvaruddheïa" /
kecittu---"vidhtaæ syÃdarati÷" iti vadanti /
##
yathà ratnÃvalyÃm---"sagarikÃ---
dullahajaïÃïurÃo lajjà guruÅ paraaso appà /
piyasahi visamaæ pemmaæ maraïaæ saraïaæ ïavari ekkam" //
##
yathà ratnÃvalyÃm---"susaægatÃ--sahÅ ! jassa kide tumaæ Ãadà se aaæ de purado ciÂÂhadi /
sÃgarikÃ---(sÃbhyasÆyam) kassa kide ahaæ Ãadà ? "susaægatÃ--alaæ aïïasaækideïa /
ïaæ cittaphalaassa" /
#<---dhtistu parihÃsajà // VisSd_6.91 //>#
##
tathà tatraiva--"susaægatÃ-sahi ! adakkhiïà dÃïiæ si tumaæ jà evvaæ bhaÂÂiïà hatthÃvalambidÃvi kovaæ ïa mu¤casi /
sÃgarikÃ--(sabhrÆbhaÇgamÅ«advihasya) susaægade ! dÃïiæ vi kÅliduæ na viramasi /
kecittu--"do«asyÃcchÃdanaæ hÃsyaæ narmadyuti÷" iti vadanti /
#<---pragamanaæ vÃkyaæ syÃduttarottaram />#
yathà vikramorvaÓyÃm--urvaÓÅ--jaadu jaadu mahÃrÃo /
rÃjÃ---
mayà nÃma jitaæ yasya tvayà jaya udÅryate" /
ityÃdi /
##
yathà caï¬akauÓike---"rÃjÃ---nÆnamasamÅk«yakÃriïà mayà andheneva sphuracchikhÃkalÃpo jvalana÷ padbhyÃæ samÃkrÃnta÷" /
#<---kruddhasyÃnunaya÷ puna÷ // VisSd_6.92 //>#
##
yathà ratnÃvalyÃm--"vi¬hÆ«aka÷---bho, mà kupya /
e«Ã hi kadalÅgharantaraæ gÃdÃ" ityÃdi /
#<---pu«paæ viÓe«avacanaæ matam />#
yathà tatraiva---"(rÃjà haste ghÅtvà sparÓaæ nÃÂayati ) vidÆ«akÃ÷---bho vaassa ! esà apuvvà sirÅ tae samÃsÃdidà /
rÃjÃ---vayasya ! satyam---
ÓrÅre«Ã, pÃïirapyasyÃ÷ pÃrijÃtasya pallava÷ /
kuto 'nyathà stravatye«a svedacchadmÃmtadrava÷ //
##
yathà tatraiva---"rÃjÃ---kathamihastho 'haæ tvayà j¤Ãta÷ ? susaægatÃ---ïa kevalaæ tumaæ samaæ cittaphalaeïa /
tà jÃva gadua gadua devÅe ïivedaissam" /
#<---upanyÃsa÷ prasÃdanam // VisSd_6.93 //>#
yathà tatraiva--"susaægatÃ--bhaÂÂuïa ! alaæ saÇkÃe /
mae vi bhaÂiïÅe pasÃdeïa kÅlidaæ jjeva edihiæ /
tà kiæ kaïïÃbharaïoïa /
ado vi me garuaro pasÃdo eso, jaæ tue ahaæ ettha Ãlihidatti kuvidà me piasahÅ sÃarià /
esà jjeva pasÃdÅadu" /
kecittu---"upapattikto hyartha upanyÃsa÷ sa kÅrtita÷" /
iti vadanti /
udÃharanti ca, tatraiva---"adimuharà kkhu sà gabbhadÃsÅ" iti /
##
yathà mahÃvÅracarite ttÅye 'Çke---
pari«adiyam«ÅïÃme«a vÅro yudhÃjit saha npatiramÃtyairlomapÃdaÓca vddha÷ /
ayamaviratayaj¤o brahmavÃdÅ purÃïa÷ prabhurapi janakÃnÃmaÇga bho yÃcakÃste //
ityatra «ik«ÃdÅnÃæ varïÃnÃæ melanam /
abhinavaguptapÃdÃstu--"varïaÓabdena pÃtrÃïyupalak«yante /
saæhÃro melanam" iti vyÃcak«ate /
udÃharanti ca ratnÃvalyÃæ dvitÅye 'Çke--"ado vi me attraæ guruaro pasÃdo--" ityÃderÃrabhya "ïaæ hatthe geïhia pasÃdehi ïam /
rÃjÃ--kvÃsau kvÃsau" ityÃdi /
atha gÃrbhÃÇgÃni---
##
##
##
yathà aÓvatthÃmÃÇke---
aÓvatthÃmà hata iti pthÃsÆnunà spa«Âamuktvà svairaæ Óe«e gaja iti punarvyÃhtaæ satyavÃcà /
tacchrutvÃsau dayitatanaya÷ pratyayÃttasya rÃj¤a÷ ÓastrÃïyÃjau nayanasalilaæ cÃpi tulyaæ mumoca //
##
yathà caï¬akauÓike--"rÃjÃ---bhagavan ! ghyatÃmarjitamidaæ bhÃryÃtanayavikrayÃt /
Óe«asyÃrthe kari«yÃpi caï¬Ãle 'pyÃtmavikrayam //
##
yathà ratnÃvalyÃm--"rÃjÃ---
mana÷ praktyaiva calaæ durlak«yaæ ca tathÃpi me /
kÃmenaitatkathaæ viddhaæ samaæ sarvai÷ ÓilÅmukhai÷ //
##
yathà aÓvatthÃmÃÇke--
yo ya÷ Óastraæ bibharti svabhujagurumada÷ pÃï¬avÅnÃæ camÆnÃæ yo ya÷ päcÃlagotre ÓiÓuradhikavayà garbhaÓayyÃæ gato và /
yo yastatkarmasÃk«Å, carati mayi raïo yaÓca yaÓca pratÅpa÷ krodhÃndhastasya tasya svayamiha jagatÃmantakasyÃntako 'ham //
##
yathà ÓÃsuntale---"rÃjÃ---sthÃne khalu vismtanime«eïa cak«u«Ã priyÃmavalokayÃmi /
tathÃhi--
unnamitaikabhrÆlatamÃnanamasyÃ÷ padÃni racayantyÃ÷ /
pulakäcitena kathayati mayyanurÃgaæ kapolena //
#<---saægraha÷ puna÷ // VisSd_6.97 //>#
##
yathà ratnÃvalyÃm---"rÃjÃ---sÃdhu vayasya ! idaæ te pÃrito«ikam /
(iti kaÂakaæ dadÃti ) /
#<---liÇgÃdÆho 'numÃnatà />#
yathà jÃnakÅrÃghave nÃÂake---"rÃma÷---
lÅlÃgatairapi taraÇgayato dharitrÅmÃlokanairnamayato jagatÃæ ÓirÃæsi /
tasyÃnumÃpayati käcanakÃntigaurakÃyasya sÆryatanayatvamadh«yatÃæ ca //
##
yathà ratnëalyÃm---"priye sÃgarike ! ÓÅtÃæÓurmukhamutpale tava dÓau, padmÃnukÃrau karau, rambhÃstambhanibhaæ tathoruyugalaæ, bÃhÆ mïÃlopamau /
ityahlÃdakarÃkhilaÇgi ! rabhasÃnni÷ ÓaÇkamÃliÇgya mÃ- maÇgani tvamanaÇgatÃpavidhurÃïyehyehi nirvÃpaya //
idaæ ca prÃrthanÃkhyamaÇgam /
yanmate nirvahaïo bhÆtÃvasaratvÃtpraÓastinÃmÃÇga nÃsti tanmatÃnusÃreïoktam, anyathà pa¤ca«a«ÂisaækhyatvaprasaÇgÃt /
##
yathÃÓvatthÃmÃÇke---
evasyaiva vipÃko 'yaæ dÃruïo bhuvi vartate /
keÓagrahe dvitÅye 'sminnÆnaæ ni÷ Óe«itÃ÷ prajÃ÷ //
#<---tro(to) Âakaæ puna÷ />#
##
yathà caï¬akauÓike---"kauÓika÷--Ã÷, puna÷ kathamadyÃpi na sambhÆtà svaïÃdak«iïÃ÷" /
#<---adhibalabhisaæmadhicchalena ya÷ // VisSd_6.99 //>#
yathà ratnÃvalyÃm---"käcanamÃlÃ---bhaÂÂiïi, iyaæ sà cittasÃlià /
vasantaassa saïïaæ karomi " ityÃdi /
##
yathà veïyÃm---
prÃptÃvekarathÃrƬhau pcchantau tvÃmitastata÷ /
sa karïÃri÷ sa ca krÆro vkakarmà vkodara÷ //
#<ÓaÇkÃbhayatrÃsakta÷ sambhramo vidravo mata÷ // VisSd_6.100 //>#
kÃlÃntakakarÃlÃsyaæ krodhodbhÆtaæ daÓÃnanam /
vilokya vÃnarÃnÅke sambhrama÷ ko 'pyajÃyata //
atha vimarÓÃÇgÃni---
##
##
yathà veïyÃm---"yudhi«Âhira÷---pa¤cÃlaka ! kvacidÃsÃdità tasya durÃtmana÷ kaukhyÃpasadasya padavÅ /
päcÃlaka÷--na kevalaæ padavÅ, sa eva durÃtmà devÅkeÓapÃÓasparÓapÃtakapradhÃnaheturupalavdha÷" /
#<---saæpheÂo ro«abhëaïam // VisSd_6.102 //>#
yathà tatraiva---"rÃjÃ---are re maruttanaya ! vddhasya rÃj¤a÷ purato ninditamapyÃtmakarma ÓalÃghase /
Óïu re--
k«Âà keÓe«u bhÃryà tava tava ca paÓostasya rÃj¤astayorvà pratyaÓraæ bhÆpatÅnÃæ mama bhuvanapaterÃj¤ayà dyÆtadÃsÅ /
tasmin verÃnubandhe vada kimapaktaæ tairhatà ye narendrà bÃhvorvoryÃtibhÃradraviïagurumadaæ mÃmajitvaiva darpa÷ //
bhÅma÷---(sakrodham) Ã÷ pÃpa /
rÃjÃ---Ã÷ pÃpa" /
ityÃdi /
##
yathà tatraiva---"bhÅma÷---
nihatÃÓe«akauravya÷ k«Åbo du÷ÓÃsanÃsjà /
bhaÇktà duryodhanasyaurvorbhomo 'yaæ Óirasà nata÷ //
##
yathà tatraiva---"yudhi«Âhira÷---bhagavan ! k«ïÃgraja ! subhadrÃbhrÃta÷ ! j¤ÃtiprÅtirmanasi na ktÃ, k«atriyÃïÃæ na dharmo rƬhaæ sakhyaæ tadapi gaïitaæ nÃnujasyÃrjunena /
tulya÷ kÃmaæ bhavatu bhavata÷ Ói«yayo÷ snehabandha÷ ko 'yaæ panthà yadasi vimukho mandabhÃgye mayi tvam /
##
yathà tatraiva duryodhanaæ prati kumÃravkodareïoktam----
janmendovimale kule vyapadiÓasyadyÃpi dhatse gadÃæ mÃæ du÷ ÓÃsanako«ïaÓoïitamadhuk«Åbaæ ripuæ manyase /
darpÃndho madhukaiÂabhadvi«i harÃvapyuddhataæ ce«Âase trÃsÃnme n-paÓo ! vihÃya samaraæ paÇke 'dhunà lÅyase //
#<---Óakti÷ punarbhavet /
virodhasya praÓamanam--->#
yathà tatraiva---
"kurvantvÃptà hatÃnÃæ raïaÓirasi janà bhasmasÃd dehabhÃrÃ- naÓrÆnmiÓraæ katha¤ciddadatu jalamamÅ bÃndhavà bÃndhavebhya÷ /
mÃrgantÃæ j¤ÃtidehÃn hatanaragahane khaï¬itÃn gdhrakaÇkai÷- rastaæ bhÃsvÃn prayÃta÷ saha ripubhirayaæ saæhrintÃæ balÃni //
#<---prasaÇgo gurukÅrttanam // VisSd_6.104 //>#
yathà mcchakaÂikÃyÃm---"cÃï¬Ãlaka÷---eso kkhu sÃgaladattassa sudo ajjavismadattasma ïattio cÃludatto vÃvÃdiduæ va¤bhktaÂÂhÃïaæ ïijjai edeïa kila gaïià vasantaseïà suaïïaloheïa vÃvÃdi detti /
cÃrudatta÷---(sanirvedaæ svagatam) "makhaÓataparipÆtaæ gotramudbhÃsitaæ yat, sadasi nivi¬acetyavrahmagho«ai÷ purustÃt /
mama nidhanadaÓÃyÃæ varttamÃnasya pÃpaistadasadÓamanu«yairghu«yate gho«aïÃyÃm" //
ityanena cÃrudattavadhÃbhyudayÃnukÆlaprasaÇgÃd gurukÅrttanamiti prasaÇga÷ /
##
mana÷ samutpanno yathà mÃlatÅmÃdhave---
dalati hdayaæ gìhodvego dvidhà na bhidyate vahati vikala÷ kÃyo mohaæ na mu¤cati cetanÃm /
jvalayati tanÆmantardÃha÷, karoti na bhasmasÃt praharati vidhirmarmacchedÅ, na kntati jÅvitam //
evaæ ce«ÂÃsamutpanno 'pi /
#<ÅpsitÃrthapratÅghÃta÷ prati«edha itÅ«yate // VisSd_6.105 //>#
yathà mama prabhÃvatyÃæ vidÆ«akaæ prati pradyumna÷---sakhe ! kathamiha tvamekÃkÅ varttase ? kva nu puna÷ priyasakhÅjanÃnugamyamÃnà priyatamà me prabhÃvatÅ ? vidÆ«aka÷- asura vaiïà ÃÃria kahiæ vi ïÅdà /
pradyumna÷---(dÅrghaæ niÓvasya ) hà pÆrïacandramukhi ! mattacakoranetre ! mÃmÃnatÃÇgi ! parihÃya kuto gatÃsi ?" /
gaccha tvamadya nanu jÅvita ! tÆrïameva daivaæ kadarthanaparaæ ktaktyamastu //
##
yathà veïyÃm---yudhi«Âhira÷---
tÅrïe bhÅ«mamahodadhau kathamapi droïÃnale nivte karïÃÓÅvi«abhogini praÓamite Óalye ca yÃte divam /
bhÅmena priyasÃhasena rabhÃsÃdalpÃvaÓe«e jaye sarva jÅvitasaæÓayaæ vayamamÅ vÃcà samÃropitÃ÷ //
##
yathà veïyÃm---"päcÃlaka÷--ahaæ devena cakrapÃïinà sahita÷---" ityupakramya ktaæ sandehena /
pÆryantÃæ salilena ratnakalaÓà rÃjyÃbhi«ekÃya te k«ïÃtyantacirojbhktite tu kabarÅbandhe karotu k«aïam /
rÃme ÓÃtakuÂhÃrabhÃsvarakare k«atradrumocchedini kramadhÃndhe ca vkodare paripatatyÃjau kuta÷ saæÓaya÷" //
##
yathà veïyÃm---"bho bho÷ samantapa¤cakacÃriïa÷ ! /
nÃhaæ rak«o na bhÆto ripurudhirajalÃhlÃditÃÇga÷ prakÃmaæ nistÅrïorupratij¤Ãjalanidhigahana÷ krodhana÷ k«atriyo 'smi /
bho bho rÃjanyavÅrÃ÷ ! samaraÓikhiÓikhÃbhuktaÓe«Ã÷ ! ktaæ va--
strÃsenÃnena lÅnairhatakarituragÃntahitairÃsyate yat //
atra samastaripuvadhakÃryasya saækhÅtatvÃdÃdÃnam ---
##
yathà tatraiva---arjuna÷-Ãrya ! prasÅda kimatrakrodhena--
apriyÃïi karotve«a vÃcà Óakto na karmaïà /
hatabhrÃtÓato du÷khÅ pralÃpairasya kà vyathà //
atha nirvahaïÃÇgÃni /
##
##
tatra---
##
yathà tatraiva (veïyÃm)---"bhÅma÷-bhavati ! yaj¤avedisambhave ! smarati bhavatÅ yanmayoktam--"ca¤cadbhuje" tyÃdi" /
anena mukhe k«iptabÅjasya punarupagamanamiti sandhi÷ /
#<---vibodha÷ kÃryamÃrgaïam />#
yathà tatraiva---"bhÅma÷--mu¤catu mÃmÃrya÷ k«aïamekam /
yudhi«Âhira÷--kimaparamavaÓi«Âam ? bhÅma÷--sumahadavaÓi«Âam /
saæyamayÃmi tÃvadanena suyodhanaÓoïitok«itena pÃïinà päcÃlyà du÷ÓÃsanÃvak«Âaæ keÓahastam /
yudhi«Âhira÷--gacchatu bhavÃn, anubhavatu tapasvinÅ veïÅsaæhÃram" iti /
anena keÓasaæthamanakÃryasyÃnve«aïÃdvibodha÷ /
##
yathà tatraiva---bhÅma÷--päcÃli ! na khalu mayi jÅvati saharættavyà du÷ÓÃsanavilulità veïirÃtmapÃïibhyÃm /
ti«Âha, svayamevÃhaæ saæharami " iti /
anena kÃryasyopak«epÃdragrathanam /
#<---nirïaya÷ puna÷ // VisSd_6.110 //>#
##
yathà tatraiva, bhÅma÷--deva ajÃtaÓatro ! adyÃpi duryodhanahataka÷ /
mayà hi tasya durÃtmana÷--
bhÆmau k«iptaæ ÓarÅraæ nihatamidamaskcandanÃbhaæ nijÃÇge tak«mÅrÃrye ni«aktà caturudadhipaya÷ sÅmayà sÃrddhamurvyà /
bhtyà mitrÃïi yodhÃ÷ kurukulamanujà dagdhametadraïÃgnau nÃmaikaæ yadbravÅ«i k«itipa ! tadadhunà dhÃrttarëÂasya Óe«am //
#<---vadanti paribhëaïam /
parivÃdaktaæ vÃkyam--->#
yathà ÓÃkuntale--rÃjà Ãrye ! atha sà tatrabhavatÅ kimÃkhyasya rÃjar«e÷ patnÅ ? /
tÃpasÅ---
ko tassa dhammadÃrapariÂÂÃiïo ïÃmaæ geïhissadi" /
#<---labdhÃrthaÓamanaæ kti÷ // VisSd_6.111 //>#
yathà veïyÃm--"k«ïa÷--ete bhagavanto vyÃsa--vÃlmÅkiprabhtayo 'bhi«ekaæ dhÃrayantasti«Âhanti" iti /
anena prÃptarÃjyasyÃbhi«ekamaÇgalai÷ sthirÅkaraïaæ kti÷ /
#<ÓuÓrÆ«Ãdi÷ prasÃda÷ syÃt--->#
yathà tatraiva bhÅmena draupadyÃ÷ keÓasaæyamanam /
#<---Ãnando vächitÃgama÷ />#
yathà tatraiva---"draupadÅ---visumaridaæ edaæ vÃvÃraæ ïÃdhassa pasÃdeïa puïo vi sikkhissaæ" /
##
yathà ratnÃvalyÃm--"vÃsavadattÃ---(ratnÃvalÅmÃliÇgya) samassasa bahiïie ! samassasa" /
#<---tadbhavedupagÆhanam // VisSd_6.112 //>#
##
yathà mama prabhÃvatyÃæ nÃradadarÓanÃt pradyumna Ærddhvamavalokya---
dadhadvidyullekhÃmiva kusumamÃlÃæ marimala--
bhramadbhÇgaÓreïÅdhvanibhirupagÅtÃæ tata ita÷ /
digantaæ jyotibhistuhinakaragaurairdhavalaya--
nnita÷ kailÃsÃdri÷ patati viyata÷ kiæ punaridam //
#<---sÃmadÃnÃdi bhëaïm />#
yathà caï¬akauÓike--"dharma÷---tadehi dharmalokamadhiti«Âha" /
##
yathà veïyÃm--bhÅma÷--buddhaimatike ! kva sà bhÃnumatÅ /
paribhavatu samprati pÃï¬avadÃrÃn" /
##
yathà sarvatra---kiæ te bhÆya÷ priyamupakaromi" /
iti /
##
yathà prabhÃvatyÃm---
rÃjÃna÷ sutanirviÓe«amadhunà paÓyantu nityaæ prajà jÅyasu÷ sadasadvivekapaÂava÷ santo guïagrÃhiïa÷ sasyasvarïasamddhaya÷ samadhikÃ÷ santu k«amÃmaï¬ale bhÆyÃdavyabhicÃriïÅ trijagato bhaktiÓca nÃrÃyaïo //
atra copasaæhÃrapraÓastyoranta ekena krameïaiva sthiti÷ /
"iha ca mukhasaædhau upak«epaparinyÃsayuktyudbhedasamÃdhÃnÃnÃæ pratimukhe ca parisarpaïapragamanavajropanyÃsapu«pÃïÃæ garbhe 'bhÆtÃharaïamargatro (to) ÂakÃdhibalak«epÃïÃæ vimarÓe 'pavÃdaÓaktivyavasÃyaprarocanÃdÃnÃnÃæ prÃdhanyam /
anye«Ãæ ca yathÃsambhavaæ sthiti÷" iti kecit /
##
##
yathà vehÅsaæhÃre ttÅyÃÇke duryodhanakarïayormahatsaæpradhÃraïam /
evamanyatrÃpi /
yattu rudraÂÃdibhi÷ "niyama eva " ityuktaæ tallak«yÃviruddham /
##
##
##
##
prÃyeïa pradhÃnapuru«aprayojyÃni sandhyaÇgÃni bhavanti /
kintÆpak«epÃditrayaæ bÅjasyÃlpamÃtrasamuddi«ÂatvÃdapradhÃnapuru«aprayojitameva sÃdhu /
##
tathà ca yadveïyÃæ duryodhanasya bhÃnumatyà saha vipralambho darÓita÷, tattÃddaÓe 'vasare 'tyantamanucitam /
##
anayorudÃharaïaæ satprabandhe«vabhivyaktameva /
atha vttaya÷---
#<ÓÇgÃre kauÓikÅ vÅre sÃttvatyÃrabhaÂÅ puna÷ /
rase raudre ca bÅbhatse vtti÷ sarvatra bhÃratÅ // VisSd_6.122 //>#
##
tatra kauÓikÅ---
##
##
tatra---
#<---vaidagdhyakrÅhitaæ narma÷ // VisSd_6.125 //>#
##
tatra kevalahÃsyena vihitaæ yathà ratnÃvalyÃm---"vÃsavadattÃ--(phalakamuddiÓya sahÃsam) esà vi avarà tava samÅve jadhÃlihidà edaæ kiæ ajjavasantassa viïïÃïam /
saÓÇgÃrahÃsyena yathà ÓÃkuntale--rÃjÃnaæ prati ÓakuntalÃ--asaætuÂÂho uïa kiæ karissadi /
rÃjÃ--
idamaæ /
(iti vyavasita÷ÓakuntalÃvaktraæ ¬haukate ) sabhayahÃsyena yathà ratnÃvalyÃm---ÃlekhyadarÓanÃvasare susaægatÃ--jÃïido mae eso vuttanto samaæ cittaphalaeïa /
tà devÅe gadua nivedaissam /
etadvÃkyasambandhi narmodÃhtam /
evaæ ve«ace«ÂÃsambandhyapi /
##
yathà mÃlavikÃyÃm--saÇketanÃyakamabhistÃyÃæ "nÃyaka÷--
visja sundari ! saÇgamasÃdhvasaæ nanu cirÃtprabhti praïayonmukhe /
parighaïa gate sahakÃratÃæ tvamatimuktalatÃcaritaæ mayi" //
mÃlavikÃ--"bhaÂÂÃ, devÅe bhaeïa appaïo vi pia kauæ ïa pÃremi" ityÃdi /
atha narmasphoÂa÷---
##
yathà mÃlatÅmÃdhave---
gamanamalasaæ ÓÆnyà d«Âi÷ ÓarÅramasau«Âhavaæ Óvasitamadhikaæ kintvetat syÃt kimadanyadito 'thavà /
bhramati bhuvane kandarpÃj¤Ã vikÃri ca yauvanaæ lalitamadhurÃste te bhÃvÃ÷ k«ipanti ca dhÅratÃm //
alasagamanÃdibhirbhÃvaleÓairmÃdhavasya mÃlatyÃmanurÃga÷ stoka÷ prakÃÓita÷ /
##
yathÃ--tatraiva sakhÅrÆpadhÃriïà mÃdhavena mÃlatyà maraïavyavasÃyavÃraïam /
atha sÃttvatÅ---
##
##
##
yathà mahÃvÅracarite---
ÃnandÃya ca vismayÃya ca mayà d«Âo 'si du÷khÃya và vait«ïyantu mamÃpi samprati kutastvaddarÓane cak«u«a÷ /
tvatsÃÇgatyasukhasya nÃsmi vi«ayastat kiæ vthà vyÃhtai÷ ? asmin viÓrutajÃmadagnyadamane pÃïau dhanurjnbhatÃm //
##
mantraÓaktyà yathÃ---mudrÃrÃk«ase rÃk«asasÃyÃnÃæ cÃïakyena svabuddhyà bhedanam /
arthaÓaktyÃpi tatraiva /
daivaÓaktyà yathÃ---rÃmÃyaïo rÃvaïÃdvibhÅ«aïasya bheda÷ /
##
yathà vÅracarite---"rÃma÷--ayaæ sa÷, ya÷ kila saparivÃrakÃrttikeyavijayÃvajÅtena bhagavatà nÅlalohite parivatsarasahastrÃntevÃsine tubhyaæ prasÃdÅkta÷ paraÓu÷ /
paraÓurÃma÷--rÃma dÃÓarathe ! sa evÃyamÃryapÃdÃnÃæ priya÷ paraÓu÷ /
"ityÃdi /
##
yathà veïyÃm---"bhÃma÷---sahadeva ! gaccha tvaæ gurumanuvartasva /
ahamapyastrÃgÃraæ praviÓyÃyudhasahÃyo bhavÃmÅti yÃvat /
athavà Ãmantrayitavyaiva mayà päcÃlÅ" /
iti /
athÃrabhaÂÅ---
##
##
##
yathodÃttarÃghave---
jÅyante jayino 'pi sÃndratimiravrÃtairviyadvyÃpibhir- bhÃsvanta÷ sakalà raverapi karÃ÷ kasmÃdakasmÃdamÅ /
ete cograkabandhakaïÂharudhirairÃdhmÃyamÃnodarà mu¤cantyÃnanakaædarÃnalamucastÅvrÃn ravÃn pheravÃ÷ //
ityÃdi /
##
yathà mÃlatyÃæ mÃdhavÃghoraghaïÂayo÷ /
##
##
yathodayanacarite kali¤jahastiprayoga÷ /
dvitÅyaæ yathà vÃlinivttyà sugrÅva÷ /
yathà và paraÓurÃmasyauddhatyanivttyà ÓÃntatvÃpÃdanam--"puïyà brÃhmaïajÃti÷--'iti /
##
##
yathà ktyarÃvaïo «a«Âhe 'Çke--"(praviÓya khaÇgahasta÷ puru«a÷)" ityata÷ prabhti ni«kramaïaparyantam /
#<---pÆrvamuktaika bhÃratÅ />#
atha nÃÂyoktaya÷---
##
##
##
##
ya÷ kaÓcidartho yasmÃdropanÅyastasyÃntarata Ærdhvaæ sarvÃÇgulinÃmitÃnÃmikaæ tripatÃkalak«aïaæ karaæ ktvÃnyena saha yanmantryate tajjanÃntikam /
parÃvtyÃnyasya rahasyakathanamapavÃritam /
Óe«aæ spa«Âam /
##
##
veÓyà yathà vasantasenÃdi÷ /
vaïigvi«ïudattÃdi÷ /
ceÂa÷ kalahaæsÃdi÷ /
ceÂÅ mandÃrikÃdi÷ /
##
yathà rÃmÃbhyudayÃdi÷ /
##
yathà mÃlatÅmÃdhavÃdi÷ /
##
yathà ratnÃvalÅ-karpÆrama¤jaryÃdi÷ /
##
yathà ÓÃkuntale--«Å, "gacchÃva÷" ityarthe "sÃdhayÃvastÃvat" /
##
##
##
##
##
##
#<Ãyu«man rathinaæ sÆto vddhaæ tÃteti cetara÷ /
vatsaputrakatÃteti nÃmnà gotreïa và suta÷ // VisSd_6.150 //>#
#<Ói«yo 'nujaÓca vaktavyo 'mÃtya Ãryeti cÃdhamai÷ /
viprairayamamÃtyeti saciveti ca bhaïyate // VisSd_6.151 //>#
##
##
##
##
##
#<Óakà (ÓakyÃ) dayaÓca saæbhëyà bhadradattÃdinÃmabhi÷ /
yasya yatkarma Óilpaæ và vidyà và jÃtireva và // VisSd_6.157 //>#
##
atha bhëÃvibhÃga÷---
##
##
##
##
#<ÓavarÃïÃæ ÓakÃdÃnÃæ ÓÃbarÅæ saæprayojayet /
bÃhlÅkabhëodÅcyÃnÃæ drÃvi¬Å drÃvi¬Ãdi«u // VisSd_6.162 //>#
#<ÃbhÅre«u tathÃbhÅrÅ cÃï¬ÃlÅ pukkasÃdi«u /
ÃbhÅrÅ ÓÃbarÅ cÃpi këÂhapÃtropajÅvi«u // VisSd_6.163 //>#
##
##
##
##
##
##
e«ÃmudÃharaïÃnyÃkare«u boddhavyÃni /
bhëÃlak«aïÃni mama tÃtapÃdÃnÃæ bhëÃrïave /
#<«aÂtriæÓallak«aïÃnyatra, nÃÂyÃlaæktayastathà /
trayastriæÓatprayojyÃni vÅthyaÇgÃni trayodaÓa // VisSd_6.170 //>#
##
yathÃlÃbhaæ prayojyÃnÅti sambandha÷ /
atreti nÃÂake /
tatra lak«aïÃni--
##
##
##
##
##
tatra---
##
yathÃ---Ãk«ipantyaravindÃni mugdhe ! tava mukhaÓriyam /
ko«adaï¬asamagraïÃæ kime«Ãmasti du«karam //
##
yathà ÓÃkuntale--"rÃjÃ---kaccitsakhÅæ vo nÃtibÃdhate ÓarÅrasaætÃpa÷ /
priyaævadÃ--sampadaæ ladhosaho uasamaæ gamissadi" /
##
#<Óli«ÂaÓlak«aïacitrÃrthà sà ÓobhetyabhidhÅyate />#
yathÃ---
"saædvaæÓasambhava÷ Óuddha÷ koÂido 'pi guïÃnvita÷ /
kÃmaæ dhanuriva krÆro varjanÅya÷ satÃæ prabhu÷ /
##
##
yathÃ---
anuyÃntyà janÃtÅtaæ kÃntaæ sÃdhu tvayà ktam /
kà dinaÓrÅrvinÃrkeïa kà niÓà ÓaÓinà vinà //
##
yathà veïyÃæ bhÅmaæ prati "ceÂÅ--evaæ mae bhaïidaæ bhÃïumadi tuhmÃïaæ amukkesu kesesu kahaæ devÅe kesà saæjamiantitti /
##
yathà yayÃtivijaye---
iyaæ svargÃdhinÃdhasya lak«mÅ÷ kiæ yak«akanyakà /
kiæ cÃsya vi«ayasyaiva devatà kimu pÃrvatÅ //
##
yathà veïyÃm --"sahadeva÷---Ãrya ! ucitamevaitattasyà yato duryodhanakalatraæ hi sÃ" ityÃdi /
##
yathà tatraiva---
prayeïaiva hi dÓyante kÃmaæ svapnÃ÷ ÓubhÃÓubhÃ÷ /
Óatasaækhyà punariyaæ sÃnujaæ spÓatÅva mÃm //
##
yathà ÓÃkuntale---
adhara÷ kisalayarÃga÷ komalaviÂapÃnukÃriïau bÃhÆ /
kusumamiva lobhanÅyaæ yauvanamaÇge«u saænaddham //
atra padapadÃrthayo÷ saukumÃryaæ sadÓameva /
##
yathÃ--k«Ãtradharmocitairdharmairalaæ Óatruvadhe npÃ÷ /
kiæ tu bÃlini rÃmeïa mukto bÃïa÷ parÃÇmukhe //
##
yathà ÓÃkuntale---
idaæ kilÃvyÃjamanoharaæ vapustapa÷ klamaæ sÃdhayituæ ya icchati /
dhruvaæ sa nÅlotpalapatnadhÃrayà samillatÃæ chettum«irvyavasyati //
##
yathà mama prabhÃvatyÃm--"anena khalu sarvataÓcaratà ca¤carÅkeïÃvaÓyaæ vidità bhavi«yati priyatamà me prabhÃvatÅ" /
##
yathà mama candrakalÃyÃm---"rÃjÃ---nÆnamiyamanta÷ pihitamadanavikÃrà vartate /
yata÷--
"hasati parito«arahitaæ nirÅk«yamÃïÃpi nek«ate ki¤cit /
sakhyÃmudÃharantyÃmasama¤jasamuttaraæ datte" //
##
yathà veïyÃm--"sahadeva÷--
"yadvaidyutamiva jyotirÃrye kruddhe 'dya saæbhtam /
tatprÃv¬iva k«ïoyaæ nÆnaæ saævardhayi«yati" //
##
yathà ÓÃkuntale---
ÓuÓrÆ«asva gurÆn, kuru priyasakhÅvttiæ sapatnÅjane, bharturvipraktÃpi ro«aïatayà mà sma pratÅpaæ gama÷ /
bhÆyi«Âhaæ bhava dak«iïà parijane bhÃgya«vanutsekinÅ, yÃntyevaæ ghiïÅpadaæ yuvatayo, vÃmÃ÷ kulasyÃdhaya÷ //
##
yathà mama candrakalÃyÃæ candraæ prati---
jai saæharijjai tamo dheppai saalehi te pÃo /
vasasi sire pasubaiïo tahavi ha itthÅa jÅaïaæ harasi //
##
yathà tatraiva---"rÃjÃ---(candrakalÃyà mukhaæ nidiÓya) asÃvantaÓca¤cadvikacanavanÅlÃbjayugala- stalasphÆrjatkambanavilasadalisaæghÃta upari /
vinà do«ÃsaÇgaæ satataparipÆrïÃkhilakala÷ kuta÷ prÃptaÓcandro vigalitakalaÇka÷ sumukhi ! te //
##
yathÃ---t«ïÃpahÃrÅ vimalo dvijÃvÃso janapriya÷ /
hda÷ padmÃkara÷ kintu budhastvaæ sa jalÃÓaya÷ //
##
yathà veïyÃm---"nihatÃÓe«akauravya÷---"ityÃdi /
(379 p.)
##
yathÃ---yadvÅryaæ kÆrmarÃjasya yaÓca Óe«asya vikrama÷ /
pthivyà rak«aïo rÃjannekatra tvayi tatsthitam //
##
yathà veïyÃm---ka¤cukinaæ prati "duryodhana÷---
sahabhtyagaïaæ sabÃndhavaæ sahamitraæ sasutaæ sahÃnujam /
svabalena nihanti saæyuge nacirÃtpÃï¬usuta÷ suyodhanam" //
##
yathÃ---matvà lokamadÃtÃraæ saæto«e yai÷ ktà mati÷ . tvayi rÃjani te rÃjanna tathà vyavasÃyina÷ //
##
vÃcà yathÃ---prasÃdhaya purÅæ laÇkÃæ rÃjà tvaæ hi bibhÅ«aïa //
ÃryeïÃnughÅtasya na vighna÷ siddhimantarà //
evaæ ce«ÂayÃpi /
##
yathà veïyÃm---aÓvatthÃmÃnaæ prati "kpa÷---divyÃstragramakovide bhÃradvÃjatulyaparÃkrame kiæ na saæbhÃvyate tvayi" /
##
yathà ÓÃkuntale---"rÃjÃ---
kiæ ÓÅkarai÷ klamavimardibhirÃrdravÃtaæ sa¤cÃrayÃmi nalinÅdalatÃlavntam /
aÇke niveÓya caraïÃvuta padmatÃmrau saævÃdayÃmi karabhoru ! yathÃsukhaæ te" //
##
yathà veïyÃm---droïo 'ÓcatthÃmÃnaæ rÃjye 'bhi«ektumicchatÅti kathayantaæ karïaæ prati "rÃjÃ---sÃdhu aÇgarÃja ! sÃdhu, kathamanyathÃ---
dattvÃmayaæ so 'tiratho vadhyamÃnaæ kirÅÂinà /
sindhurÃjamupek«eta naiva cetkathamanyathÃ" //
##
yathà tatraiva--karïaæ prati "aÓvatthÃmÃ--
nirvoryaæ guruÓÃpabhëitavaÓÃtkiæ me tavevÃyudhaæ sampratyeva bhayÃdvihÃya samaraæ prÃpto 'smi kiæ tvaæ yathà /
jÃto 'haæ stutivaæÓakÅrtanavidÃæ kiæ sÃrathÅnÃæ kule k«udrÃrÃtiktÃpriyaæ pratikaropyastreïa nÃstreïa yat" //
##
yathà tatraiva---"sundaraka÷---ajjÃ, avi ïÃma sÃradhidudiodiÂÂa tuhmerhi mahÃrÃo duryodhaïo ïa vetti" /
##
yathà vikramorvaÓyÃm---"rÃjÃ---
sÆryÃcandramasau yasya mÃtÃmahapitÃmahau /
svayaæ kta÷ patirdvÃbhyÃmurvaÓyà ca bhuvà ca ya÷ //
##
yathà veïyÃm--duryodhanabhrÃntyà bhÅmaæ prati "yudhi«Âhira÷---durÃtman !duryodhanahataka !-" ityÃdi /
##
yathà mama candrakalÃyÃm---"rÃjÃ---priye ! aÇgÃni khedayasi kiæ ÓirÅ«akusumaparipelavÃni mudhà /
(ÃtmÃnaæ nirdiÓya---) ayamÅhitakusumÃnÃæ sampÃdayità tavÃsti dÃsajana÷" //
##
yathà tatraiva--"netre kha¤janaga¤jane sarasijapratyathi--" ityÃdi (p.)
##
yathà veïyÃm---"rÃjÃ---
hate jarati gÃÇgeye purasktya Óikhaï¬inam /
yà ÓalÃghà pÃï¬uputrÃïÃæ saivÃsmÃkaæ bhavi«yati" //
##
yathÃ---ratikelikala÷ kiæcide«a manmathamanthara÷ /
paÓya subhra ! samÃlambhÃtkÃdambaÓcumbati priyÃm //
##
yathÃ---"ghavk«avÃÂikÃyÃm---
dÓyete tanvi ! yÃvetau cÃrucandramasaæ prati /
prÃj¤e kalyÃïanÃmÃnÃvubhau ti«yapunarvasÆ" //
##
yathà ÓÃkuntale---
udeti pÆrvaæ kusumaæ tata÷ phalaæ ghanodaya÷ prÃktadanantaraæ paya÷ /
nimittanaimittikayorayaæ vidhistava prasÃdasya purastu sampada÷ //
atha nÃÂyÃlaÇkÃrÃ÷--
#<ÃÓÅrÃkrandakapaÂÃj¤amÃgarvodyamÃÓrayÃ÷ /
utprÃsanasphÃk«obhapaÓcÃttÃpopapattaya÷ // VisSd_6.195 //>#
#<ÃÓaæsÃdhyavasÃyau ca visarpÃllekhasaæj¤itau /
uttejanaæ parÅvÃdo nÅtirarthaviÓe«aïam // VisSd_6.196 //>#
##
##
#<ÃÓÅri«ÂajanÃÓaæsÃ--->#
yathà ÓÃkuntale---
yayÃteriva Óami«Âhà patyurbahumatà bhava /
putraæ tvamapi samrÃjaæ seva pÆrumavÃpnuhi //
#<---Ãkanda÷ pralapitaæ Óucau />#
yathà veïyÃm--"ka¤cakÅ--hà devi ! kunti ! rÃjabhavanapatÃke !-" ityÃdi /
##
yathÃkulapatyaÇke---
mgarÆpaæ parityajya vidhÃya kapaÂaæ vapu÷ /
nÅyate rak«asà tena lak«maïo yudhi saæÓayam //
##
yathà ÓÃkuntale---"rÃjÃ--bho÷ satyavÃdin ! abhyupagataæ tÃvadasmÃbhi÷ /
kiæ punarimÃmabhisandhÃya labhyate /
ÓÃrÇgarava÷---vinipÃta÷---'ityÃdi /
##
yathà tatraiva---"rÃjÃ---mamÃpi nÃma sattvairabhibhÆyante ghÃ÷" /
#<---kÃryasyÃrambha udyama÷ // VisSd_6.200 //>#
yathà kumbhÃÇke--"ravaïa÷--paÓyÃmi ÓokavivaÓo 'ntakameva tÃvat" /
##
yathà vibhÅ«aïanirbhartsanÃÇke--"vibhÅ«aïa÷--rÃmamevÃÓrayÃmi" iti /
##
yathà ÓÃkuntale--"ÓÃrÇgarava÷--rÃjan ! atha puna÷ pÆrvavttÃntamanyasaÇgadvismto bhavÃn /
tatkathamadharmabhÅrordÃraparityÃga÷---" ityÃdi /
#<ÃkÃÇk«Ã ramaïÅyatvÃdvastuno yà sphà tu sà />#
yathà tatraiva---"rÃjÃ---
cÃruïà sphuritenÃyamaparik«atakomala÷ /
pipÃsato mamÃnuj¤Ãæ dadÃtÅva priyÃdhara÷" //
##
yathÃ---tvayà tapasvicÃï¬Ãla ! pracchannavadhavartinà /
na kevalaæ hato vÃlÅ svÃtmà ca paralokata÷ //
##
yathÃnutÃpÃÇke--"rÃma÷---
kiæ devyà na vicumbito 'smi bahuÓo mithyÃbhiÓaptastadÃ" iti /
##
yathà vadhyaÓilÃyÃm---
"mriyate mriyamÃïo yà tvayi jÅvati jÅvati /
tÃæ yadÅcchasi jÅvantÅæ rak«ÃtmÃnaæ mamÃsubhi÷ //
#<ÃÓaæsanaæ syÃdÃÓaæsÃ--->#
yathà ÓmaÓÃne---"mÃdhava÷---
"tatpaÓyeyamanaÇgamaÇgalaghaæ bhÆyo 'pi tasyà mukham" iti /
#<---pratij¤ÃdhyavasÃyaka÷ />#
yathà mama prabhÃvatyÃm---"vajranÃbha÷---
asya vak«a÷ k«aïonaiva nirmathya gadayÃnayà /
lÅlayonmÆlayÃmye«a bhuvanadvayamadya va÷" //
##
yathà veïyÃm---"ekasyaiva vipÃko 'yam--" ityÃdi (376 p.)
##
yathà ÓÃkuntale---rÃjÃnaæ prati "tÃpasau---samidÃharaïÃya prasthitÃvÃvÃm /
iha cÃsmadguro÷ kaïvasya kulapate÷ sÃdhidaivata iva ÓakuntalayÃnumÃlinÅtÅramÃÓramo dÓyate /
na cedanya (thÃ) kÃryÃtipÃta÷, praviÓya ghyatÃmatithaisatkÃra÷" iti /
#<---uttejanamitūyate /
svakÃryasiddhaye 'nyasya preraïÃya kaÂhoravÃk // VisSd_6.205 //>#
yathÃ---indrajiccaï¬avÅryo 'si nÃmnaiva balavÃnasi /
dhigdhikpracchannarÆpeïa yudhyase 'smadbhayÃkula÷ //
##
yathà sundarÃÇke--"duryodhana÷ dhig dhik sÆta ! kiæ ktavÃnasi /
vatsasya me praktidurlalitasya pÃpa÷ pÃpaæ vidhÃsyati--" ityÃdi /
#<---nÅti÷ ÓÃstreïa vartanam />#
yathà ÓÃkuntale--"du«yanta÷---vinÅtave«apraveÓyÃni tapovanÃni" /
iti /
##
##
yathà ÓÃkuntale rÃjÃnaæ prati "ÓÃrÇgarava÷--Ã÷ kathamidaæ nÃma, kimupanyastamiti ? nanu bhavÃneva nitarÃæ lokavttÃntani«ïÃta÷ /
satÅmapi j¤ÃtikulaikasaæÓrayÃæ jano 'nyathà bhartmatÅæ viÓaÇkate /
ata÷ samÅpe pariïeturi«yate priyÃpriyà và pramadà svabandhubhi÷ //
##
yathà bÃlarÃmÃyaïe---
kÃlarÃtrikarÃleyaæ strÅti kiæ vicikitsasi /
tajjagattritayaæ trÃtuæ tÃta ! tìaya tìakÃm //
##
yathà veïyÃm--kpaæ prati "aÓvatthÃmÃ---tvamapi tÃvadrÃj¤a÷ pÃÓarvavarto bhava /
kupa÷---vächÃmyahamadya pratikartum--" ityÃdi /
##
yathà tatraiva---"duryodhana÷---mÃta÷ kimapyasadÓaæ kpaïaæ vacaste---" ityÃdi /
#<---praÓrayÃdanuvartanam // VisSd_6.208 //>#
##
yathà ÓÃkuntale--"rÃjÃ---(ÓakuntalÃæ prati) ayi ! tapo vardhate /
anusÆyÃdÃïiæ adidhivisesalÃheïa" ityÃdi /
#<---bhÆtakÃryÃkhyÃnamutkÅrtanaæ matam />#
yathà bÃlÃrÃmÃyaïe---
atrÃsÅtphaïipÃÓabandhanavidhi÷ Óaktyà bhavaddevare gìhaæ vak«asi tìite hanumatà droïÃdriratrÃhta÷ /
ityÃdi /
##
yathÃ----adyÃpi dehi vaidehiæ dayÃlustvayi rÃghava÷ /
Óirobhi÷ kandukakrŬÃæ kiæ kÃrayasi vÃnarÃn //
##
yathÃ--prÃïaprayÃïadu÷khÃrta uktavÃnasmyanak«aram /
tatk«amasva vibho ! kiæ ca sugrÅvaste samarpita÷ //
##
yathà rÃghavÃbhyudaye---"lak«maïa÷--Ãrya ! samudrÃbhyarthanayà gantumudyato 'si tatkimetat" /
##
yathà veïyÃm---"rÃjÃ---ka¤cukin ! devasya devakÅnandanasya bahumÃnÃdvatsasya bhÅmasenasya vijayamaÇgalÃya pravartantÃæ tatrocitÃ÷ samÃrambhÃ÷" /
#<ÃkhyÃnaæ pÆrvavttoktir--->#
yathà tatraiva--"deÓa÷ so 'yamarÃtiÓoïitajaleryasmin hradÃ÷ pÆritÃ÷--'ityÃdi /
#<---yuktirarthÃvadhÃraïam // VisSd_6.211 //>#
yathà tatraiva---
yadi samaramapÃsya nÃsti mtyorbhayamiti yuktamito 'nyata÷ prayÃtum /
akha maraïamavaÓyameva janto÷ kimiti mudhà malinaæ yaÓa÷ kurudhvam ? //
##
yathà ÓÃkuntale---"rÃjà - tÃtkimidÃnÅmÃtmÃnaæ pÆrïamanorathaæ nÃbhinandÃmi" /
#<---Óik«Ã syÃdupadeÓanam />#
yathà tatraiva--"sahi, ïa juttaæ assamavÃsiïo jaïassa akidasakkÃraæ adidhivisesaæ ujbhktia sacchandado gamanam" /
e«Ãæ ca lak«aïanÃÂyÃlaÇkÃrÃïÃæ sÃmÃnyata ekarÆpatve 'pi bhedena vyapadeÓo ga¬¬alikÃpravÃheïa /
e«u ca ke«ÃæcidguïÃlaÇkÃrabhÃvasaædhyaÇgaviÓe«ÃntarbhÃve 'pi nÃÂake prayatnata÷ karttavyatvÃttadviÓe«okti÷ /
etÃni ca---
pa¤casandhi caturvtti catu÷ «a«ÂyaÇgasaæyutam /
«a¬aviæÓallak«aïopetamalaÇkÃropaÓobhitam /
mahÃrasaæ mahÃbhogamudÃttaracanÃnvitam /
mahÃpuru«asatkÃraæ sÃdhvÃcÃraæ janapriyam //
suÓli«Âasandhiyogaæ ca suprayogaæ sukhÃÓrayam /
mduÓabdÃbhidhÃnaæ ca kavi÷ kuryÃttu nÃÂakam //
iti muninoktatvÃnnÃÂake 'vaÓyaæ kartavyÃnyeva /
vÅthyaÇgÃni vak«yante /
lÃsyÃÇgÃnyÃha--
##
##
##
#<Óuddhaæ gÃnaæ geyapadaæ--->#
yathÃ---gaurÅghe vÅïÃæ vÃdayantÅ "malayavatÅ---
utphullakalakesaraparÃgagauradyute ! mama hi gauri ! /
abhivächitaæ prasidhyatu bhagavati ! yu«matprasÃdena //
#<---sthitapÃÂhyaæ taducyate /
madanottÃpità yatra paÂhati prÃktaæ sthità // VisSd_6.215 //>#
abhinavaguptapÃdÃstvÃhu÷---"upalak«aïaæ caitat /
krodhodbhrÃntasyÃpi prÃktapaÂhanaæ sthitapÃÂhyam" iti /
##
#<ÃtodyamiÓritaæ geyaæ chandÃæsi vividhÃni ca /
strÅpuæsayoviparyÃsace«Âitaæ pu«pagaï¬ikà // VisSd_6.217 //>#
##
##
yathà mÃlatyÃm--"makaranda÷--e«o 'smi mÃlatÅsaævtta÷" /
##
##
karaïaæ vÅïÃdikriyà /
##
##
##
##
spa«ÂÃnyudÃharaïÃni /
##
##
etadeva nÃÂakam /
yathÃ---bÃlarÃmÃyaïam /
atha prakaraïam ---
##
#<ÓÇgÃro 'ÇgÅ nÃyakastu vipro 'mÃtyo 'thavà vaïik /
sÃpÃyadharmakÃmÃrthaparo dhÅra ÓÃntaka÷ // VisSd_6.225 //>#
vipranÃyakaæ yathà mcchakaÂikam /
amÃtyanÃyakaæ mÃlatÅmÃdhavam /
vaïi¬nÃyakaæ pu«pabhÆ«itam /
##
##
kulastrÅ pu«pabhÆ«ite /
veÓyà tu raÇgavtte /
dve api mcchakaÂike /
asyanÃÂakapraktitvÃcche«aæ nÃÂakavat /
atha bhÃïa÷---
##
##
##
##
atrÃkÃÓabhëitarÆpaparavacanamapi svayamevÃnuvadannuttarapratyuttare kuryÃt /
ÓÇgÃravÅrarasau ca saubhÃgyaÓauryavarïanayà sÆcayet /
prÃyeïa bhÃratÅ, kvÃpi kauÓikyapi vttirbhavati /
lÃsyÃÇgÃni geyapadÃdÅni /
udÃhaïaæ lÅlÃmadhukara÷ /
atha vyÃyoga÷---
##
##
##
yathà saugandhaikÃharaïam /
atha samavakÃra÷---
##
##
##
##
##
##
nÃlikà ghaÂikÃdvayamucyate /
bindupraveÓakau ca nÃÂakoktÃvapi neha vidhÃtavyau /
tatra---
##
##
tatra ÓÃstrÃvirodhena kto dharmaÓÇgÃra÷ /
arthalÃbhÃrthakalpitor'thaÓÇgÃra÷ /
prahasanaÓÇgÃra÷ kÃmaÓÇgÃra÷ /
tatra kÃmaÓÇgÃra÷ prathamÃÇka÷ eva /
anyayostu na niyama ityÃhu÷ /
cetanÃcetanà gajÃdaya÷ /
samavakÅryante bahavor'thà asminnati samavakÃra÷ /
yathÃ---samudramathanam /
atha ¬ima÷---
##
##
##
##
atrodÃharaïaæ ca "tripuradÃha÷" iti mahar«i÷ /
athehÃmga÷--
#<ÅhÃmgo miÓravttaÓcaturaÇka÷ prakÅrtita÷ /
mukhapratimukhe sandhÅ tatra nirvahaïaæ tathà // VisSd_6.245 //>#
##
##
##
##
##
miÓraæ khyÃtÃkhyÃtam /
anya÷ pratinÃyaka÷ /
patÃkÃnÃyakÃstu nÃyakapratinÃyakayormilità daÓa /
nÃyako mgavadalabhyÃæ nÃyikÃmatra Åhate vächatÅtÅhÃmga÷ /
yathÃ---kusumaÓekharavijayÃdi÷ /
athÃÇka÷---
##
##
##
isaæ ca kecit nÃÂakÃdyanta÷ pÃtyaÇkaparicchedÃrthamuts«ÂikÃÇkanÃmÃnam Ãhu÷ /
anye tu---utkrÃntà vilomarÆpà s«Âiryatretyuts«ÂikÃÇka÷ /
yathÃ--Óami«ÂhÃyayÃti÷ /
atha vÅthÅ---
##
##
kaÓciduttamo madhyamo 'dhamo và ÓÇgÃrabahulatvÃccÃsyÃ÷ kauÓikÅvttibahulatvam /
##
##
tatroddhÃtya(ta) kÃvalagite prastÃvanÃprastÃve sodÃharaïaæ lak«ite /
##
yathà vikramorvaÓyÃm--valÅbhÅsthavidÆ«akaceÂyoranyonyavacanam /
##
yathà tatraiva---rÃjÃ---
sarvak«itibhtÃæ nÃtha !, d«ÂÃ sarvÃÇgasundarÅ /
rÃmà ramye vanÃnte 'smin mayà virahità tvayà //
(nepathye tatraiva pratiÓabda÷) rÃjà kathaæ d«ÂetyÃha /
atra praÓnavÃkyamevottaratvena yojitam /
naÂÃditritayavi«ayamevedamiti kaÓcit /
##
yathà veïyÃm--bhÅmÃrjunau---
kartà dyÆtacchalÃnÃæ, jatumayaÓaraïoddÅpana÷ so 'bhimÃnÅ rÃjà du÷ÓÃsanÃdergururanujaÓatasyÃÇgarÃjasya mitram /
k«ïÃkeÓottarÅyavyapanayanapaÂu÷ pÃï¬avà yasya dÃsÃ÷ kvÃ'ste duryodhano 'sau kathayata, na ru«Ã, dra«ÂumabhyÃgatau sva÷ //
##
##
dvitrÅtyupalak«aïam /
yathÃ---
bhik«o ! mÃæsani«evaïaæ prakuru«e, kiæ tena madyaæ vinà madyaæ cÃpi tava priyaæ priyamaho vÃrÃÇganÃbhi÷ saha /
veÓyÃpyartharuci÷ kutastava dhanaæ dyÆtena cauryeïa và cauryadyÆtaparigraho 'pi bhavato, na«Âasya kÃnyà gati÷ //
kecit--"prakrÃntavÃkyasya sÃkÃÇk«asyaiva nivttirvÃkkeli÷" ityÃhu÷ /
anye "anekasya praÓnasyaikamuttaram" /
##
yathà mama prabhÃvatyÃm--vajranÃbha÷---
asya vak«a÷ k«aïonaiva nirmathya gadayÃnayà /
lÅlayonmÆlayÃmye«a bhuvanadvayamadya va÷ //
pradyumna÷---are re asurÃpasada ! alamamunà bahupralÃpena /
mama khalu---
adya pracaï¬abhujadaï¬asamarpitorukodaï¬anirgalitakÃï¬asamÆhapÃtai÷ /
ÃstÃæ samastaditijak«atajok«iteyaæ k«oïi÷ k«aïena piÓitÃÓanalobhanÅyà //
##
yathà veïyÃm--rÃjÃ---
adhyÃsituæ tava cirÃjjaghanasthalasya paryÃptameva karabhoru ! mamorugmam //
anantaram (praviÓya) ka¤cukÅ--deva ! bhagnaæ bhagnam-ityÃdi /
atra rathaketanabhaÇgÃrthaæ vacanamÆrubhaÇgÃrthe sambandhe sambaddham /
##
yathà chilitarÃme--sÅtÃ-jÃda ! kÃllaæ kkhu aojbhktÃeïa gantavvam, tarhi so rÃà viïaeïa païayidavvo /
lava÷--atha kimÃvÃbhyÃæ rÃjopajÅvibhyÃæ bhavitavyam /
sÅtÃ--jÃda ! so kkhu tumhÃïaæ pidà /
lava÷--kimÃvayo raghupati÷ pità /
sÅtÃ--(sÃÓaÇkam) mà aïïadhà saÇkaddham, ïa kkhu tumhÃïaæ saalÃe jjeva puhavÅetti /
##
saævaraïakÃryuttaraæ prahelikà /
yathà ratnÃvalyÃm---susaÇgatÃ---sahi jassa kide tumaæ Ãadà so ida jjeva ciÂÂhadi /
sÃgarikÃ--kassa kide ahaæ Ãadà susaÇgatÃ--ïaæ kkhu cittaphalaassa /
atra tvaæ rÃj¤a÷ kte Ãgatetyartha÷ saævta÷ /
##
tatrÃdyaæ yathà mama prabhÃvatyÃm--pradyumna÷--
(sahakÃravallÅmavalokya sÃnandam) aho kathamihaiva---
alikulama¤julakeÓÅ parimalabahalà rasÃvahà tanvÅ /
kisalayapeÓalapÃïi÷ kokilakalabhëiïÅ priyatam me //
evamasaæbaddhottare 'pi /
ttÅyaæ yathÃ--veïyÃæ duryodhanaæ prati gÃndhÃrÅvÃkyam /
##
yathà mÃlavikÃgnimitra---(lÃsyaprayogÃvasÃne mÃlavikà nirgantumicchati) vi¬hÆ«aka÷--mà dÃva uvadesamuddhà gamissasi /
(ityupakrameïa) gaïadÃsa÷--(vidÆ«akaæ prati---) Ãrya ! ucyatÃæ yastvayà kramabhedo lak«ita÷ /
vidÆ«aka÷--pa¬hamaæ bambhaïapÆà bhodi, sà imÃe laÇghidà /
(mÃlavikÃsmaryate) ityÃdinà nÃyakasya viÓuddhanÃyikÃdarÓanaprayuktena hÃsalobhakÃriïa vacasà vyÃhÃra÷ /
##
krameïa yathÃ---
priya ! jÅvitatÃkrauryaæ ni÷snehatvaæ ktaghnatà /
bhÆyastvaddarÓanÃdeva mamaite guïatÃæ gatÃ÷ //
tasyÃstadrÆpasaundaryaæ bhÆ«itaæ yauvanaÓriyà /
sukhaikÃyatanaæ jÃtaæ du÷khÃyaiva mamÃdhunà //
etÃni cÃÇgani nÃÂakÃdi«u sambhavantyapi vÅthyÃmavaÓyaæ vidheyÃni spa«Âatayà nÃÂakÃdi«u vinivi«ÂÃnyapÅhodÃhtÃni /
vÅthÅva nÃnÃrasÃnÃæ cÃtra mÃlÃrÆpatayà sthitatvÃdvÅthÅyam /
yathÃ---mÃlavikà /
atha prahasanam---
##
##
tatra---
##
yathà kandarpakeli÷ /
#<ÃÓritya ka¤cana janaæ saækÅrïamiti tadvidu÷ // VisSd_6.266 //>#
yathÃ---dhÆrtacaritam /
##
yathÃ--laÂakamelakÃdi÷ /
munistvÃha---
veÓyÃceÂanapuæsakaviÂadhÆrtà vandhakÅ ca yatra syu÷ /
aviktave«aparicchace«Âitakaraïaæ tu saÇkÅrïam //
iti /
##
idaæ tu saÇkÅrïenaiva gatÃrthamiti muninà pthaÇnoktam /
athoparÆpakÃïi /
##
##
##
##
dvayornÃyikÃnÃyakayo÷ /
yathÃ--ratnÃvalÅ---viddhaÓÃlabha¤jikÃdi÷ /
atha troÂakam-
##
pratyaÇkasavidÆ«akatvÃdatra ÓÇgÃro 'ÇgÅ /
saptÃÇkaæ yathÃ--stambhitarambham /
pa¤cÃÇkaæ yathÃ--vikramorvaÓÅ /
atha go«ÂhÅ---
##
##
yathÃ---raivatamadanikà /
atha saÂÂakam--
##
##
yathÃ---karpÆrama¤jarÅ /
atha nÃÂyarÃsakam---
##
##
##
tatra sandhaidvayavatÅ yathÃ--narmavatÅ /
sandhaicatu«ÂayavatÅ yathÃ--vilÃsavatÅ /
atha prasthÃnakam--
##
##
yathÃ---ÓÇgÃratilakam /
athollÃpyam---
##
##
ÓilpakÃÇgÃni vak«yamÃïÃni /
yathÃ--devÅmahÃdevam /
atha kÃvyam---
##
##
yathÃ---yÃdavodayam /
atha preÇkhaïam---
##
##
yathÃ---vÃlivadha÷ /
atha rÃsakam---
##
##
##
yathÃ---menaækÃhitam /
atha saælÃpakam---
##
##
yathÃ---mÃyÃkÃpÃlikam /
atha ÓrÅgaditam---
##
##
yathÃ---krŬÃrasÃtalam /
#<ÓrÅrÃsÅnà ÓrÅgadite gÃyetkiæ citpaÂhedapi /
ekìko bhÃratÅprÃya iti kecitpracak«ate // VisSd_6.295 //>#
ÆhyamudÃharaïam /
atha Óilpakam---
##
##
#<ÃÓaæsÃtarkasaædehatÃpodvegaprasaktaya÷ /
prayatnagrathanotkaïÂhÃvahitthÃpratipattaya÷ // VisSd_6.298 //>#
##
##
saæphoÂagrathanayo÷ pÆrvamuktatvÃdeva lak«ma siddham /
yathÃ---kanakÃvatÅmÃdhava÷ /
atha vilÃsikÃ---
#<ÓÇgÃrabahulaikÃÇkà daÓalÃsyÃÇgasaæyutà /
vidÆ«akaviÂÃbhyÃæ ca pÅÂhamardena bhÆ«ità // VisSd_6.301 //>#
##
kecittu tatra vilÃsikÃsthÃne vinÃyiketi paÂhanti /
tasyÃstu "durmallikÃyÃmantarbhÃva÷" ityÃnye /
atha durmallikÃ---
##
##
#<«aïïÃlikasttÅyastu pÅÂhamardavilÃsavÃn /
caturtho daÓanÃli÷ syÃdaÇka÷ krŬitanÃgara÷ // VisSd_6.305 //>#
yathÃ---bindhumatÅ /
atha prakaraïikÃ---
##
mgyamudÃharaïam /
atha hallÅÓa÷---
##
yathÃ---koliraivatakam /
atha bhÃïikÃ--
##
##
##
##
##
##
spa«ÂÃnyudÃharaïÃni /
yathÃ---kÃmadattà /
ete«Ãæ sarve«Ãæ nÃÂakapraktitve 'pi yathaicityaæ yathÃlÃbhaæ nÃÂakoktaviÓe«aparigraha÷ /
yatra ca nÃÂakoktasyÃpi punarupÃdÃnaæ tatra tatsadbhÃvasya niyama÷ /
atha ÓravyakÃvyÃni---
#<Óravyaæ ÓrotavyamÃtraæ tatpadyagadyamayaæ dvidhà // VisSd_6.313 //>#
tatra padyamayÃnyÃha---
##
##
tatra muktakaæ yathà mama---
"sÃndrÃnandamanantamavyayamajaæ yadyogino 'pi k«aïaæ sÃk«ÃtkartumupÃsate prati muhurdhyÃnaikatÃnÃ÷ param /
dhanyÃstà madhurÃpirÅyuvatayastadbrahma yà kautukÃ--
dÃliÇganti samalapanti ÓatadhÃ'kar«anti cumbanti ca" //
yugmakaæ yathà mama---
"kiæ karo«i karopÃnte kÃnte ! gaï¬asthalÅmimÃm /
praïayapravaïo kÃnte 'naikÃnte nocitÃ÷ krudha÷ //
iti yÃvatkuraÇgÃk«Åæ vaktumÅhÃmahe vayam /
tÃvadÃvirabhÆccÆte madhuro madhupadhvani÷" //
evamanyÃnyapi /
##
##
#<ÓÇgÃravÅraÓÃntÃnÃmeko 'ÇgÅ rasa i«yate /
aÇgÃni sarve 'pi rasÃ÷ sarve nÃÂakasandhaya÷ // VisSd_6.317 //>#
##
#<Ãdau namaskriyÃÓÅrvà vastunirdeÓa eva và /
kvacinnindà khalÃdÅnÃæ satÃæ ca guïakÅrtanam // VisSd_6.319 //>#
##
##
##
##
##
##
sandhyaÇgÃni yathÃlÃbhamatra vidheyÃni "avasÃne 'nyavttakai÷" iti bahuvacanamavivak«itam /
sÃÇgopÃÇgà iti jalakelimadhaupÃnÃdaya÷ /
yathÃ---raghuvaæÓa---ÓiÓupÃlava÷---nai«adhÃdaya÷ /
yathà và mama---rÃghavavilÃsÃdi÷ /
##
asminmahÃkÃvye /
yathÃ---mahÃbhÃratam /
##
yathÃ---setubandha÷ /
yathà và mama---kuvalayÃÓvacaritam /
##
yathÃ---karïaparÃkrama÷ /
##
yathÃ---bhik«ÃÂanam, ÃryÃvilÃsaÓca /
##
yathÃ---meghadÆtÃdi /
##
##
sajÃtÅyÃnÃmekatra sanniveÓo vrajyà /
yathà muktÃvalyÃdi÷ /
atha gÃdyakÃvyÃni /
tatra gadyam---
##
##
##
muktakaæ yathÃ---"gururvacasi pthururasi--" ityÃdi /
vttagandhi yathà mama--
"samarakaï¬Ælanivi¬abhujadaï¬akuï¬alÅktakodaï¬aÓi¤jinÅÂaækÃrojjÃgaritavairinagara" ityÃdi /
atra "kuï¬alÅktakodaï¬a'--ityanu«Âubvttasya pÃda÷, "samarakaï¬Æla" iti ca prathamÃk«aradvayarihitastasyaiva pÃda÷ /
utkalikÃprÃyaæ yathà mamaiva---"aïisavisumaraïisidasaravisaravidalidasamaraparigadapavaraparavala---" ityÃdi /
cÆrïakaæ yathà bhama--"guïaratnasÃgara ! jagadekanÃgara ! kÃminÅmadana ! janara¤jana !" ityÃdi /
##
##
yathÃ---kÃdÃmbaryÃdi÷ /
#<ÃkhyÃyikà kathÃvatsyÃtkavervaÓÃnukÅrtanam /
asyÃmanyakavÅnÃæ ca vttaæ padyaæ kvacitkvacit // VisSd_6.334 //>#
##
##
yathÃ---har«acaritÃdi÷ /
"api tvaniyamo d«ÂastatrÃpyanyairudÅraïÃt" /
iti daï¬yÃcÃryavacanÃt kecit ÃkhyÃyikà nÃyakenaiva nibaddhavyÃ" ityÃhu÷, tadayuktam /
ÃkhyÃnÃdayaÓca kathÃkhyÃyikayorevÃntarbhÃvÃnna pthaguktÃ÷ /
yaduktaæ daï¬inaiva---atraivÃntarbhavi«yanti Óe«ÃÓcÃkhyÃnajÃtaya÷" /
iti /
e«ÃmudÃharaïam---pa¤catantrÃdi /
atha gadyapadyamayÃni---
##
yathÃ---deÓarÃjacaritam /
##
yathÃ---virudamaïimÃlà /
##
yathà mama---«o¬aÓabhëÃmayÅ praÓÃstiratnÃvalÅ /
evamanye 'pi bhedà uddeÓamÃtraprasÅddhatvÃduktabhedÃnatikramÃcca na pthaglak«itÃ÷ //
iti sÃhityadarpaïo dÓyaÓravyakÃvyanirÆpaïo nÃma «a«Âha÷ pariccheda÷ /
___________________________________________________
saptama÷ pariccheda÷
iha hi prathamata÷ kÃvye do«aguïarÅtyalaÇkÃrÃïÃmavasthitikramo daÓita÷, saæprati ke ta ityapek«ÃyÃmuddeÓakramaprÃptÃnÃæ do«aïÃæ svarÆpamÃha---
##
asyÃrtha÷ prageva sphuÂÅkta÷ /
tadviÓe«ÃnÃha---
#<---te puna÷ pa¤cadhà matÃ÷ /
pade tadaæÓe vÃkyer'the saæbhavanti rase 'pi yat // VisSd_7.1 //>#
##
##
##
paru«avarïatayà Órutidu÷khÃvahatvaæ du÷Óravatvam /
yathÃ---
"kÃrttarthyaæ yÃtu tanvaÇgÅ kadÃnaÇgavaÓaævadÃ" /
aÓlÅlatvaæ vrŬÃdugupsÃmaÇgalavya¤jakatvÃtnividham /
krameïodÃharaïam---
"tptÃrivijaye rÃjan ! sÃdhanaæ sumahattava" /
"prasasÃra ÓanairvÃyurvinÃÓe tanvi ! te tadÃ" /
atra sÃdhana-vÃyu-vinÃÓa-Óabdà aÓlÅlÃ÷ /
"ÓÆrà amaratÃæ yÃnti paÓubhÆtà raïÃdhvare /
atra paÓutvaæ kÃtaryamabhivyanaktÅtyanucitÃrthatvam /
aprayuktatvaæ tathà prasiddhÃvapi kavibhiranÃdtatvam /
yathÃ---
"bhÃti padma÷ sarovare" //
atra padmaÓabda÷ puælliÇga÷ /
grÃmyatvaæ yathÃ---
"kaÂiste harate mana÷" //
atra kaÂiÓabdo grÃmya÷ /
apratÅtatvamekadeÓamÃtraprasiddhatvam /
yathÃ---
yogena dalitÃÓaya÷" //
atra yogaÓÃstra eva vÃsanÃrtha ÃÓayaÓabda÷ /
"ÃÓaÅ÷ paramparÃæ vandyÃæ karïe ktvà kpÃæ kuru" /
atra vandyÃmiti kiæ bandÅbhÆtÃyÃmuta vandanÅyÃmiti saædeha÷ /
notyarthatvaæ rƬhÅprayojanÃbhÃvÃdaÓaktiktaæ lak«yÃrthaprakÃÓanam /
yathÃ---
"kamale caraïÃghÃtaæ mukhaæ sumukhi ! te 'karet /
atra caraïÃghÃtena nirjitatvaæ lak«yam /
nihatÃrthatvamubhayÃrthasya ÓabdasyÃprasiddher'the prayoga÷ /
yathÃ---
"yamunÃÓambaramambaraæ vyatÃnÅt" /
ÓambaraÓabdo daitye prasiddha÷, iha tu jale nihatÃrtha÷ /
"gÅte«u karïamÃdatte" /
atrÃÇ--pÆrvo dä-dhÃturdÃnÃrthe 'vÃcaka÷ /
yathà vÃ---
"jinaæ me tvayi saæprÃpte dhvÃntacchannÃpi yÃminÅ" /
atra dinamiti prakÃÓamayÃrthe 'vÃcakam /
kli«ÂatvamarthapratÅtervyavahitam, yathÃ---
"k«ÅrodajÃvasatijanmabhuva÷ prasannÃ÷" /
atra k«Årodajà lak«mÅstasyà vasati÷ padmaæ tasya janmabhuvo jalÃni /
"bhÆtaye 'stu bhavÃnÅÓa÷" /
atra bhavÃnÅÓaÓabdo bhavÃnyÃ÷ patyantarapratÅtikÃritvÃdviruddhamatikt /
vidheyasya vimarÓÃbhÃvena guïÅbhÆtatvam avim«ÂavidheyÃæÓatvam /
yathÃ---
"svargagrÃmaÂikÃviluïÂhanavthocchÆnai÷ kimebhirbhujai÷" /
atra vthÃtvaæ vidheyam, tacca samÃse guïÅbhÃvÃdanuvÃdyatvapratÅtikt /
yathà vÃ---
"rak«Ãæsyapi pura÷ sthÃtumalaæ rÃmÃnujasya me" /
atra rÃmasyeti vÃcyam /
yathà vÃ---
"Ãsamudrak«itÅÓÃnÃm" /
atrÃsamudramiti vÃcyam /
yathà vÃ---
"yatra te patati subhru ! kaÂÃk«a÷ «a«ÂhabÃïa iva pa¤caÓarasya" /
atra «a«Âha ivetyutprek«yam /
yathà vÃ---
"amuktà bhavatà nÃtha ! muhÆrttamapi sà purÃ" /
atrÃmuktetyatra "na¤a÷ prasajyaprati«edhatva" miti vidheyatvamevocitam /
yadÃhu÷---
"aprÃdhÃnyaæ vidheryatra prati«edhe pradhÃnatà /
prasajyaprati«edho 'sau kriyayà saha yatra na¤" //
yathÃ---
"navajaladhara÷ saænaddho 'yaæ na dptaniÓÃcara÷" /
uktodÃharaïo tu tatpuru«asamÃse guïÅbhÃve na¤a÷ paryudÃsatayà ni«edhasya vidheyatayÃnavagama÷ /
yadÃhu÷---
"pradhÃnatvaæ vidheryatra prati«edhe 'pradhÃnatà /
paryudÃsa÷ sa vij¤eyo, yatrottarapadena na¤" //
tena---"jugopÃtmÃnamatrasto bheje dharmamanÃtura÷ /
agudhnurÃdade sor'thÃnasakta÷ sukhamanvabhÆt" //
atrÃtrastatÃdyanÆdyÃtmagopanÃdyeva vidheyamiti na¤a÷ paryudÃsatayà guïÅbhÃvo yukta÷ /
nanu "aÓrÃddhabhojÅ brÃhmaïa÷" "asÆryaæpaÓyà rÃjadÃrÃ÷" ityÃdivat "amuktÃ" ityatrÃpi prasajyaprati«edho bhavatÅti ced ? na, atrÃpi yadi bhojanÃdirÆpakriyÃæÓena na¤a÷ sambandha÷ syÃttadaiva tatra prasajyaprati«edhatvaæ vaktuæ Óakyama, na ca tathà ; viÓe«yatayà pradhÃnena taddhojyÃrthena kartraæÓenaiva na¤a÷ sambandhÃt /
yadÃhu÷---
"ÓrÃddhabhojanaÓÅlo hi yata÷ kartà pratÅyate /
na tadbhojanamÃtraæ tu kartarÅnervidhÃnata÷" //
iti /
"amuktÃ" ityatra tu kriyayaiva saha saæbandha iti do«a eva /
ete ca kli«ÂatvÃdaya÷ samÃsagatà eva padado«Ã÷ /
vÃkye du÷ Óravatvaæ yathÃ---
"smarÃrttyandha÷ kadà lapsye kÃrttÃrthyaæ virahe tava" //
ktapravttiranyÃrthe kavirvÃntaæ samaÓnute //
atra jugupsÃvya¤jikÃÓlÅlatà /
"udyatkamalalauhityairvakrÃbhirbhÆ«atà tanu÷" //
atra kalalalauhityaæ padmarÃga÷, vakrÃbhirvÃmÃbhi÷, iti neyÃrthatà /
"dhammillasya na kasya prek«ya nikÃmaæ kuraÇgaÓÃvÃk«yÃ÷ /
rajyatyapÆrvabandhavyutpattermÃnasaæ ÓobhÃm" //
atra dhammillasya ÓobhÃæ prek«ya kasya mÃnasaæ na sajyatÅti saæbandha÷ kli«Âa÷ /
"nyakkÃro hyayameva me yadaraya÷" iti /
atra cÃyameva nyakkÃra iti nyakkÃrasya vidheyatvaæ vivak«itam /
tacca ÓabdaracanÃvaiparÅtyaina guïÅbhÆtam /
racanà ca padadvayasya viparÅteti vÃkyado«a÷ /
"Ãnandayati te netre yo 'sau subhru ! samÃgata÷" /
ityÃdi«u "yattadonityasaæbandha÷" iti nyÃyÃdupakrÃntasya yacchabdasya nirÃkÃÇk«atvapratipattaye tacchabdasamÃnÃrthatayà pratipÃdyamÃnà idametada÷ Óabdà vidheyà eva bhavituæ yuktÃ÷ /
atra tu yacchabdanikaÂasthatayà anuvÃdyatvapratÅtikt /
tacchabdasyÃpi yacchabdanikaÂasthitasya prasiddhaparÃmarÓitvamÃtram /
yathÃ---
"ya÷ sa te nayanÃnandakara÷ subhru ! sa Ãgata÷" /
yacchabdavyavadhÃnena sthitÃstu nirÃkÃÇk«atvamavagamayanti /
yathÃ---
"Ãnandayati te netre yo 'dhunÃsau samÃgata÷" /
evamidamÃdiÓabdopÃdÃne 'pi /
yatra ca yattadorekasyÃrthatvaæ saæbhavati, tatraikasyopÃdÃne 'pi nirÃkÃÇk«atvapratÅtiriti na k«ati÷ /
tathÃhi yacchabdasyottaravÃkyagatvenopÃdÃne sÃmarthyÃt pÆrvavÃkye tacchabdasyÃrthatvam /
yathÃ---
"Ãtmà jÃnÃti yatpÃpam" /
evam---"yaæ sarvaÓailÃ÷ parikalpya vatsaæ merau sthite dogdhari dohadak«e /
bhÃsvanti ratnÃni mahau«adhÅÓca---" ityÃdÃvapi /
tacchabdasya prakrÃntaprasiddhÃnubhÆtÃrthatve yacchabdasyÃrthatvam /
krameïa yathÃ---
"sa hatvà vÃlinaæ vÅrastatpadre cirakÃÇk«ite /
dhÃto÷ sthÃna ivÃdeÓaæ sugrÅvaæ saænyaveÓayat" //
"sa va÷ ÓaÓikalÃmaulistÃdÃtmyÃyopakalpatÃm" /
"tÃmindusundaramukhÅæ hdi cintayÃmi" /
yatra ca yacchabdanikaÂasthitÃnÃmapÅdamÃdiÓabdÃnÃæ bhinnaliÇgavibhaktitvaæ tatrÃpi nirÃkÃÇk«atvameva /
krameïa yathÃ--
"vibhÃti mgaÓÃvÃk«Å yedaæ bhuvanabhÆ«aïam" /
"indurvibhÃti yastena dagdhÃ÷ pathikayo«ita÷" /
kvacidanupÃttayordvayorapi sÃmarthyÃdavagama÷ /
yathÃ---
"na me Óamayità ko 'pi mÃrasyetyuvi ! mà Óuca÷ /
nandasya bhavane ko 'pi bÃlo 'styadbhutapauru«a÷" //
atra yo 'sti, sa te bhÃrasya Óamayiteti budhyate /
"yadyadvirahadu÷khaæ me tatko vÃpahari«yati" /
ityatraiko yacchabda÷ sÃkÃÇk«a iti na vÃcyam, tathÃhi---yadyadityanena kenacidrÆpeïa sthitaæ sarvÃtmakaæ vastu vivak«itam /
tathÃbhÆtasya tasya tacchabdena parÃmarÓa÷ /
evamanye«Ãmapi vÃkyagatatvenodÃharaïaæ bodhyam /
padÃæÓe du÷ Óravatvaæ yathÃ---
"tadraccha siddhayai kuru devakÃryam" /
"dhÃtumattÃæ girirdhatte" /
atra mattÃÓabda÷ k«ÅbÃrthe nihata÷ /
"varïyate kiæ mahÃseno vijeyo yasya tÃraka÷" /
atra vijeya iti ktyapratyaya÷ ktapratyayÃrthe 'vÃcaka÷ /
"pÃïi÷ pallavapellatra÷" /
pelavaÓabdasyÃdyÃk«are aÓlÅle /
"saægrÃme nihatÃ÷ ÓÆrà vaco bÃïatvamÃgatÃ÷" /
atra vaca÷ Óabdasya gÅ÷ ÓabdavÃcakatve neyÃrthÃtvam /
tathà tatraiva bÃïasthÃne Óareti pÃÂhe /
atra padadvayamapi na parivttisaham /
jaladhyÃdau tÆttarapadam, vìavÃnalÃdau pÆrvapadam /
evamanye 'pi yathÃsaæbhavaæ padÃæÓado«Ã j¤eyÃ÷ /
nirarthakatvÃdÅnÃæ trayÃïÃæ ca padamÃtragatatvenaila lak«ye saæbhava÷ /
kramato yathÃ---
"mu¤ca mÃnaæ hi mÃnini !" //
atra hiÓabdo vttapÆraïamÃtraprayojana÷ /
ku¤jaæ hanti kÓodarÅ /
atra hantÅti gamanÃrthe paÂhitamapi na tatra samartham /
"gaï¬ÅvÅ kanakaÓilÃnibhaæ bhujabhyÃmÃjadhne vi«amavilocanasya vak«a÷" /
"ÃÇo yamahana÷', "svÃÇgakarmakÃcca" ityanuÓÃsanabalÃdÃÇpÆrvasya hana÷ svÃÇgakarmakasyaivÃtmanepadaæ niyamitam /
iha tu tallÃÇghatamiti vyÃkaraïalak«aïahÅnatvÃt cyutasaæskÃratvam /
nanvatra "Ãjadhne" iti padasya svato na du«ÂatÃ, api tu padÃntarÃpek«ayaiva ityasya vÃkyado«atà ? maivam, tathÃhi guïado«ÃlaÇkÃrÃïÃæ ÓabdÃrthagatatvena vyavasthitestadanvayavyatirekÃnuvidhÃyitvaæ hetu÷ /
iha tu do«asya "Ãjaghne" iti padamÃtrasyaivÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyitvama, padÃntarÃïÃæ parivarttane 'pi tasya tÃdavasthyÃditi padado«atvameva /
tathà yathehÃtmanepadasya parivttÃvapi na padado«a÷, tathà hanprakterapÅti na padÃæÓado«a÷ /
evaæ "padma÷" ityatrÃprayuktasya padagatatvaæ bodhyam /
evaæ prÃktÃdivyÃkaraïalak«aïahÃnÃvapi cyutasaæskÃratvamÆhyam /
iha tu ÓabdÃnÃæ sarvathà prayogÃbhÃve 'samarthatvam /
viralaprayoge nihatÃrthatvam /
nihatÃrthatvamanekÃrthaÓabdavi«ayam /
apratÅtatvaæ tvekÃrthasyÃpi Óabdasya sÃrvatrikaprayogaviraha÷ /
aprayuktatvamekÃrthaÓabdavi«ayam /
asamarthatvamanekÃrthaÓabdavi«ayam /
asamarthatve hantyÃdayo 'pi gamanÃrthe paÂhitÃ÷ /
avÃkacatve dinÃdaya÷ prakÃÓamayÃdyarthe, na tatheti parasparabheda÷ /
evaæ padado«asajÃtÅyà vÃkyado«Ã uktÃ÷, samprati tadvijÃtÅyà ucyante---
#<"varïÃnÃæ pratikÆlatvaæ, luptÃ'hatavisargate /
adhikanyÆnakathitapadatÃhatavttatà // VisSd_7.5 //>#
##
##
##
varïÃnÃæ rasÃnuguïyaviparÅtatvaæ pratikÆlatvam /
yathà mama---
"ovaÂÂai ullaÂÂai saaïo kahiæpi moÂÂÃai ïo parihaÂÂai /
hiaeïa phiÂÂai lajjÃi khuÂÂai dihÅe sÃ" //
atra ÂakÃrÃ÷ ÓÇgÃrasaparipanthina÷ kevalaæ ÓaktipradarÓanÃya nibaddhÃ÷ /
e«Ãæ caikadvitricatu÷ prayoge na tÃdÓagrasabhaÇga iti na do«a÷ /
"gatà niÓà imà bÃle !" /
atra luptavisargÃ÷ /
Ãhatà otvaæ prÃptà visargà yatra /
yathÃ---
"dhÅro varo naro yÃti" /
"pallavÃktirakto«ÂhÅ" /
atrÃktipadamadhikam /
evam---"sadÃÓivaæ naumi pinÃkapÃïim" /
iti viÓe«aïamadhikam /
"kuryÃæ harasyÃpi pinÃkapÃïo÷'iti /
atra tu pinÃkapÃïipadaæ viÓe«apratipattyarthamupÃttamiti yuktameva /
yathà vÃ---
"vÃcamuvÃca kautsa÷" /
atra vÃcamityadhikam /
uvÃcetyanenaiva gatÃrthatvÃt /
kvacittu viÓe«aïadÃnÃrthaæ tatprayogo yujyate /
yathÃ---
"uvÃca madhurà vÃcam" iti /
kecittvÃhu÷---yatra viÓe«aïasyÃpi kriyÃviÓe«aïatvaæ sambhavati tatrÃpi tatprayogo na ghaÂate /
yathÃ---
"uvÃca madhuraæ dhÅmÃn" iti /
"yadi mayyarpità d«Âi÷ kiæ mamendratayà tadÃ" /
atra prathame tvayeti padaæ nyÆnam /
"ratilÅlÃÓramaæ bhinte salÅlamanilo vahan" /
atra lÅlÃÓabda÷ punarukta÷ /
evam---"jak«urvisaæ dhtavikÃsivisaprasÆnÃ÷" /
atra visaÓabdasya dhtaparisphuÂatatprasÆnà iti sarvanÃmnaiva parÃmarÓo yukta÷ /
hatavttam---lak«aïÃnusaraïo 'pyaÓravyam, rasÃnanuguïam, aprÃptagurubhÃvÃntalaghu ca /
krameïa yathÃ---
"hanta ! satatametasya hdayaæ bhinte manobhava÷ kupita÷" /
"ayi ! mayi mÃnini ! mà kuru mÃnam" /
idaæ vttaæ hÃsyarasasyaivÃnukÆlam /
"vikasita-sahakÃra-bhÃra-hÃri-parimala e«a samÃgato vasanta÷" /
yatpÃdÃnte laghorapi gurubhÃva÷ ukta÷, tatsarvatra dvitÅyacaturthapÃdavi«ayam /
prathamattÅyapÃdavi«ayantu vasantatilakÃdereva /
atra"pramuditasaurabha Ãgato vasanta÷" iti pÃÂho yukta÷ /
yathà vÃ---
"anyÃstà guïaratnarohaïabhuvo dhanyà mdanyaiva sà sambhÃrÃ÷ khalu te 'nya eva vidhinà yaire«a s«Âo yuvà /
ÓrÅmatkÃntiju«Ãæ dvi«Ãæ karatalÃt strÅïÃæ nigtabasthalÃt d«Âe yatra patanti mƬhamanasÃmastrÃïi vastrÃïi ca" //
atra "vastrÃïi ca" iti bandhasya ÓlathatvaÓruti÷ /
"vastrÃïyapi" iti pÃÂhe tu dÃr¬hyamiti na do«a÷ /
"idamaprÃptagurubhÃvÃntalaghu" iti kÃvyaprakÃÓakÃra÷ /
vastutastu "lak«aïÃnusaraïo 'pyaÓravyam" ityanye /
projjalajjvÃlanajvÃlÃ-vikaÂorusaÂÃcchaÂa÷ /
ÓvÃsak«iptakulak«mÃbht pÃtu vo narakeÓarÅ //
atra krameïÃnuprÃsaprakar«a÷ patita÷ /
"dalite utpale ete ak«iïÅ amalÃÇgi ! te" /
evaævidhasandhiviÓle«asya asakta prayoga eva do«a÷ /
anuÓÃsanamullaÇghya vttabhaÇgabhayamÃtreïa sandhaiviÓle«asya tu sakdapi /
yathÃ---
"vÃsavÃÓÃmukhe bhÃti induÓcandanabinduvat" /
"calaï¬Ãmarace«Âita÷" iti /
atra sandhau jugupsÃvya¤jakamaÓlÅlatvam /
"urvyasÃvatra tarvÃlÅmarvante cÃrvavasthiti÷" /
"atra sandhau ka«Âatvam /
"indurvibhÃti karpÆragaurairdhavalayan karai÷ /
jaganmà kuru tanvaÇgi ! mÃnaæ pÃdÃnate priye" //
atra jagaditi prathamÃrddhe paÂhitamucitam /
"nÃÓayanto ghanadhvÃntaæ tÃpayanto viyogina÷ /
patanti ÓaÓina÷ padà bhÃsayanta÷ k«amÃtalam" //
atra caturthapÃdo vÃkyasamÃptÃvapi punarupÃtta÷ /
Órabhavanmatasambandho yathÃ---
"yà jayaÓrÅrmanojasya yayà jagadalaÇktam /
yÃmeïÃk«Åæ vinà prÃïà viphalà me kuto 'dya sÃ" //
atra yacchabdaniddi«ÂanÃæ vÃkyÃnÃæ parasparanirapek«atvÃt tadekÃnta÷ pÃtinà eïÃk«ÅÓabdena anye«Ãæ sambandha÷ kaverabhimato nopapadyata eva /
"yÃæ vinÃmÅ vthà prÃïà eïÃk«Å sà kto 'dya me" /
iti tacchabdanirdi«ÂavÃkyÃnta÷ pÃtitve 'pi yacchabdaniddi«ÂavÃkyai÷ sambandho ghaÂate /
yathà vÃ---
"Åk«ase yatkaÂÃk«eïa tadà dhanvÅ manobhuva÷" /
atra yadityasya tadetyanena sambandho na ghaÂate /
"Åk«ase cet" iti tu yukta÷ pÃÂha÷ /
yathà vÃ---
"jyotsnÃcaya÷ paya÷ pÆrastÃrakÃ÷ kairavÃïi ca /
rÃjati vyomakÃsÃrarÃjahaæsa÷ sudhÃkara÷" //
atra vyomakÃsÃraÓabdasya samÃse guïÅbhÃvÃttadarthasya na sarvai÷ saæyoga÷ /
vidheyÃvimarÓe yadevÃvim«Âaæ tadeva du«Âam /
iha tu pradhÃnasya kÃsÃrapadÃrthasya prÃdhÃnyenÃpratÅte÷ sarvo 'pi paya÷ pÆrÃdiÓabdÃrthastadaÇgatayà na pratÅyata iti sarvavÃkyÃrthavirodhÃvabhÃsa ityubhayorbheda÷ /
"anena cchindatà mÃtu÷ kaïÂhaæ paÓunà tava /
baddhasparddha÷ kpÃïo 'yaæ lajjate mama bhÃrgava !" //
atra "bhÃrgavanindÃyÃæ prayuktasya mÃtkaïÂhacchedanakartttvasya paraÓunà sambandho na yukta÷" iti prÃcyÃ÷ /
"paraÓunandÃmukhena bhÃrgavanindÃdhikyameva vaidagdhyaæ dyotayati " ityÃdhunikÃ÷ /
akramatà yathÃ---
samaya eva karoti bÃlabalaæ praïigadanta itÅva ÓarÅriïÃm /
Óaradi haæsaravÃ÷ paru«ÅktÃ÷ svaramayÆramayÆrayaïÅyatÃm //
atra parÃmÓyamÃnavÃkyÃnantarameveti Óabdopayogo yujyate, na tu "praïigadanta" ityanantaram /
evam ----
"dvayaæ gataæ saæprati ÓocanÅyatÃæ samÃgamaprÃrthanayà kapÃlina÷ /
kalà ca sà kÃntimatÅ kalÃvatastvamasya lokasya ca netrakaumudÅ" //
atra tvamityanantarameva cakÃro yukta÷ /
amataparÃrthatà yathÃ---
"rÃmamanmathaÓareïa tìitÃ-" ityÃdi /
atra ÓÇgÃrasasya vya¤jako dvitÅyor'tha÷ praktarasavirodhitvÃdani«Âa÷ /
vÃcyasyÃnibhidhÃnaæ yathÃ---
"vyatikramalavaæ kaæ me vÅk«ya vÃmÃk«i ! kupyasi" /
atra vyatikramalavamapÅtyaparivaÓyaæ vaktatryo nokta÷ /
nyÆnapadatve vÃcakapadasyaiva nyÆnatà vivak«itÃ, apestu na tathÃtvamityanayorbheda÷ /
evamanyatrÃpi /
yathà vÃ---
"caraïÃnatakÃntÃyÃstanvi ! kopastathÃpi te" //
atra caraïÃnatakÃntÃsÅti vÃcyam /
bhagnaprakramatà yathÃ---
"etamukto mantrimukhyai÷ rÃvaïa÷ pratyabhëata" /
atra vacadhÃtunà prakrÃntaæ prativacanamapi tenaiva vaktumucitam /
tena "rÃvaïa÷ pratyavocata" iti pÃÂho yukta÷ /
evaæ ca sati na kathitapadatvado«a÷, tasyoddeÓyavyatiriktavi«ayakatvÃt /
iha hi vacanaprativacanayoruddeÓyapratinirdeÓatvam /
yathÃ---
"udeti savità tÃmrastÃmra evÃstameti ca" /
ityatra hi yadi padÃntareïa sa evÃrtha÷ pratipÃdyate tadÃnyor'tha iva pratibhÃsamÃna÷ pratÅtiæ sthagayati /
yathà vÃ---
"te himÃlayamÃmantrya puna÷ prek«ya ca ÓÆlinam /
siddhaæ cÃsmai nivedyÃrthaæ tadvis«ÂÃ÷ khamudyayu÷" //
atra "asmai" itÅdamà prakrÃntasya tenaiva tatsamÃnÃbhyÃmetada÷ ÓabdÃbhyÃæ và parÃmarÓo yukto na tacchabdena /
yathà vÃ---
"udanvacchinnà bhÆ÷ sa ca patirapÃæ yojanaÓatam" /
atra "mità bhÆ÷ patyÃpÃæ sa ca patirapÃm" iti yukta÷ pÃÂha÷ /
evam---
"yaÓo 'dhigantuæ sukhalipsayà và manu«yasaækhyÃmativartituæ và /
nirutsukÃnÃmabhiyogabhÃjÃæ samutsukevÃÇkamupaiti siddhi÷" //
atra "sukhamÅhitum" ityucitam /
atrÃdyayo÷ praktivi«aya÷ prakramabheda÷ /
ttÅye paryÃyavi«aya÷, caturthe pratyayavi«aya÷ /
evamanyatrÃpi /
prasiddhatyÃgo yathÃ---
"ghoro vÃrimucÃæ rava÷" /
atra meghÃnÃæ garjitameva prasiddham /
yadÃhu÷---
"ma¤jÅrÃdi«u raïatiprÃyaæ pak«i«u ca kÆjitaprabhti /
stanitamaïitÃdi surate meghÃdi«u garjitapramukham" //
ityÃdi /
asthÃnasthapadatà yathÃ---
"tÅrthe tadÅye gajasetubandhÃtpratÅpagÃmuttarato 'sya gaÇgÃm /
ayatnabÃlavyajanÅbabhÆvurhaæsà nabholaÇghanalolapak«Ã÷" //
atra tadÅyapadÃtpÆrvaæ gaÇgÃmityasya pÃÂho yukta÷ /
evam ---
"hitÃnna ya÷ saæÓïute sa kiæ prabhu÷" //
atra saæÓïuta ityata÷ pÆrvaæ na¤a÷ sthitirucità /
atra ca padamÃtrasyÃsthÃne niveÓe 'pi sarvameva vÃkyaæ vivak«itÃrthapratyÃyane mantharamiti vÃkyado«atà /
evamanyatrÃpi /
iha ke 'pyÃhu--"padaÓabdena vÃcakameva prÃyaÓo nigadyate, na ca na¤o vÃcakatÃ, nirvivÃdÃtsvÃtantryeïÃrthabodhanavirahÃt" iti /
yathÃ---"dvayaæ gatam-" ityÃdau tvamityanantaraæ cakÃrÃnupÃdÃnÃdakramatà tathÃtrÃpÅti /
asthanasthasamÃsatà yathÃ---
"adyÃpi stanaÓailadurgavi«ame sÅmantinÅnÃæ hdi sthÃtuæ vächati mÃna e«a dhigati krodhÃdivÃlohita÷ /
prodyaddÆrataraprasÃritakara÷ kar«atyasau tatk«aïà tphullatkairavako«ani÷ saradaliÓreïÅkpÃïÃæ ÓaÓÅ" //
atra kopina uktau samÃso na kta÷, kaveruktau kta÷ /
vÃkyÃntarapadÃnÃæ vÃkyÃntare 'nupraveÓa÷ saÇkÅrïÃtvam /
yathÃ---
"candraæ mu¤ca kuraÇgÃk«i ! paÓya mÃnaæ nabho 'Çgane" /
atra nabho 'Çgane candraæ paÓya mÃnaæ mu¤ceti yuktam /
"kli«ÂatvamekavÃkyavi«ayam" ityasmÃdbhinnam /
vÃkyÃntare vÃkyÃntarÃnupraveÓo garbhitatà /
yathÃ---
"ramaïe caraïaprÃnte praïatipravaïe 'dhunà /
vadÃmi sakhi ! tattvaæ te kadÃcinnocitÃ÷ krudha÷" //
arthado«ÃnÃha---
##
##
##
##
tadviparyayo viÓe«e 'viÓe«o niyame 'niyama÷ /
atrÃpu«Âatvaæ mukhyÃnupakÃritvam /
yathÃ---
"vilokya vitate vyomni vidhuæ mu¤ca ru«aæ priye !" atra vitataÓabdo mÃnatyÃgaæ prati na ki¤cidupakurute /
adhikapadatve padÃrthÃnvayapratÅte÷ samakÃlameva bÃdhapratibhÃsa÷, iha tu paÓcÃditi viÓe«a÷ /
du«kramatà yathÃ---
"dehi me vÃjinaæ rÃjan ! gajendraæ và madÃlasam" /
atra gajendrasya prathamaæ yÃcanamucitam /
"svapihi tvaæ samÅpe me svapimyevÃdhunà priya !" atrÃrtho grÃmya÷ /
kasyacitpragutkar«amapakar«aæ vÃbhidhÃya paÓcÃttadanyapratipÃdanaæ vyÃhatatvam /
yathÃ---"haranti hdayaæ yÆnÃæ na navendukalÃdaya÷ /
vÅk«yate yairiyaæ tanvÅ lokalocanacandrikÃ" //
atra ye«Ãmindukalà nÃnandahetuste«ÃmevÃnandÃya tanvyÃÓcandrikÃtvÃropa÷ /
"hantumeva pravttasya stabdhasya vivarai«iïa÷ /
yathÃÓu jÃyate pÃto na tathà punarunnati÷" //
atrÃrtho 'ÓlÅla÷ /
"var«atyetadaharpatirna tu ghano dhÃmasthÃmacchaæ paya÷ satyaæ sà savitu÷ sutà surasaritpÆro yathà plÃvita÷ /
vyÃsasyokti«u viÓvasityapi na ka÷, Óraddhà na kasya Órutau na pratyeti tathÃpi mugdhahariïÅ bhÃsvanmarÅci«vapa÷" //
atra yasmÃtsÆryÃdv«ÂeryamunÃyÃÓca prabhavastasmÃttayorjalamapi sÆryaprabham /
tataÓca sÆryamarÅcÅnÃæ jalapratyayahetutvamucitam, tathÃpi mgÅ bhrÃntatatvÃttatra jalapratyayaæ na karoti /
ayamaprastuto 'pyartho durbodha÷, dÆre cÃsmatprastutÃrthabodha iti ka«ÂÃrthatvam /
"sadà carati khe bhÃnu÷ sadà vahati mÃruta÷ /
sadà dhatte bhuvaæ Óe«a÷ sadà dhÅro 'vikatthana÷" //
atra sadetyanavÅktatvam /
atrÃsya padasya paryÃyÃntaraïopÃdÃne 'pi yadi nÃnyadvicchittyÃntaæ tadÃsya do«asya sadbhÃva iti kathitapadatvÃdbheda÷ /
navÅktatvaæ yathÃ---
"bhÃnu÷ sakdyuktaturuÇga evaæ rÃtrindivaæ gandhavaha÷ prayÃti /
vibhartti Óe«a÷ satataæ dharitrÅæ «a«ÂhÃæÓavtterapi dharma e«a÷ //
'iti /
"ghÅtaæ yenÃsÅ÷ paribhavabhayÃnnocitamapi prabhÃvÃdyasyÃbhÆnna khalu tava kaÓcinna vi«aya÷ /
parityaktaæ tena tvamapi sutaÓokÃnna tu bhayÃ- dvimok«ye Óastra !tvÃmahamapi yata÷ svasti bhavate" //
atra dvitÅyaÓastramocane heturnokta iti nirhetutvam /
"kumÃraste narÃdhÅÓa ! Óriyaæ samadhigacchatu" /
atra "tvaæ mriyasva" iti viruddhÃrthaprakÃÓanÃtprakÃÓitaviruddhatvam /
"acalà abalà và syu÷ sevyà brÆta manÅ«iïa÷ ?" /
atra prakaraïÃbhÃvacchÃntaÓÇgÃriïo÷ ko vakteti niÓcayÃbhÃvÃtsandigdhatvam /
"sahasà vidadhÅta na kriyÃmaviveka÷ paramÃpadÃæ padam /
vïute hi vimÓyakÃriïaæ guïalubdhÃ÷ svayameva sampada÷" //
atra dvitÅyÃrdhe vyatirekeïa dvitÅyapÃdasyaivÃrtha iti punaruktatà /
prasiddhiviruddhatà yathÃ---
"tataÓcÃra samare ÓitaÓÆladharo hari÷" /
atra hare÷ ÓÆlaæ loke 'prasiddham /
yathà vÃ---
"padÃghÃtÃdaÓokaste sa¤jÃtÃÇkurakaïÂaka÷" /
atra pÃdÃdhÃtÃdaÓoke«u pu«pameva jÃyata iti prasiddhaæ na tvaÇkura iti kavisamayakhyativiruddhatà /
"adhare karajak«ataæ mgÃk«yÃ÷" /
atra ÓÇgÃra (kÃma) ÓÃstrÅviruddhatvÃdvidyÃviruddhatà /
evamanyaÓÃstraviruddhatvamapi /
"aisasya dhanu«o bhaÇgaæ k«atttrasya ca samunnatim /
strÅratnaæ ca kathaæ nÃma m«yate bhÃrgavo 'dhunÃ" //
atra strÅratnamupek«itumiti sÃkÃÇk«atà /
"sajjano durgatau magna÷ kÃminÅ galitastanÅ /
khala÷ pÆjya÷ samajyÃyÃæ tÃpÃya mama cetasa÷" //
atra sajjana÷ kÃminÅ ca Óobhanau tatsahacara÷ khalo 'Óobhana iti sahacarabhinnatvam /
"Ãj¤Ã ÓakraÓikhÃmaïipraïayinÅ ÓÃstrÃïi cak«urnavaæ bhaktirbhÆtapatau pinÃkini padaæ laÇketi divyà purÅ /
utpattirdruhiïÃnvaye ca tadaho nedgvaro labhyate syÃccede«a na rÃvaïa÷ kva nu puna÷ sarvatra sarve guïÃ÷" //
atra na rÃvaïa ityetÃvataiva samÃpyam /
"hÅrakÃïÃæ nidherasya sindho÷ kiæ varïayÃmahe" /
atra ratnÃnÃæ nidherityaviÓe«a eva vÃcya÷ /
"Ãvartta eva nÃbhiste netre nÅlasaroruhe /
bhaÇgÃÓca valayastena tvaæ lÃvaïyÃmbuvÃpikÃ" //
atrÃvarta eketi niyamo na vÃcya÷ /
"yÃnti nÅlanicolinyo rajanÅ«vabhisÃrikÃ÷" /
atra tamistrÃsviti rajanÅviÓe«o vÃcya÷ /
"ÃpÃtasurase bhoge nimagnÃ÷ kiæ na kurvate" /
atra ÃpÃta eveti niyamo vÃcya÷ /
nanu vÃcyasyÃnibhidhÃne "vyatikramalavam" ityÃdÃvaperabhÃva÷, iha caivakÃrasyeti ko 'nayerbheda÷ /
atrÃha---"niyamasya vacanameva pthagbhÆtaæ niyamaparivttevi«aya÷" iti, tanna tathà satyapi dvayo÷ ÓabdÃrthado«atÃyÃæ niyÃmakÃbhÃvÃt /
tatkà gatiriti cet ? "vyatikramalavam" ityÃdau ÓabdoccÃraïÃnantarameva do«apratibhÃsa÷, iha tvarthapratyayÃnantaramiti bheda÷ /
evaæ ca ÓabdaparivttisahatvÃsahatvÃbhyÃæ pÆrvairÃdto 'pi ÓabdÃrthado«avibhÃga evaæ paryavasyati--yo do«a÷ ÓabdaparivttyÃsaha÷ sa Óabdado«a eva /
yaÓca padÃrthanvayapratÅtipÆrvabodhya÷ so 'pi Óabdado«a÷ /
yaÓcÃrthapratÅtyanantaraæ bodhya÷ sor'thÃÓraya iti /
evaæ cÃniyamaparivttitvÃderapyadhikapadatvÃdbhedo boddhavya÷ /
amataparÃrthatve tu "rÃmamanmathaÓareïa-" ityÃdau niyamena vÃkyavyÃpitvÃbhiprÃyÃdvÃkyado«atà /
aÓlÅlatvÃdau tu na niyamena vÃkyavyÃpitvam /
"Ãnanditasvapak«o 'sau parapak«Ãn hani«yati" /
atra parapak«aæ hatvà svapak«amÃnandayi«yatÅti vedheyam /
"caï¬ÅÓacƬÃbhÃraïa ! candra ! lokatamopaha ! /
virahiprÃïaharaïa ! kadarthaya na mÃæ vthÃ" //
atra virahiïa uktau ttÅyapÃdasyÃrtho nÃnuvÃdya÷ /
"lagnaæ rÃgÃvtÃÇgyà sad¬hamiha yathaivÃsiya«ÂyÃparikaïÂhe mÃtaÇgÃnÃmapÅhopari parapuru«airyà ca d«Âà patantÅ /
tatsakto 'yaæ na ki¤cidraïayati viditaæ te 'stu tenÃsmadattà bhtyebhya÷ ÓrÅniyogÃdraditumiti gatevÃmbudhiæ yasya kÅrti÷ //
atra viditaæ te 'stvityanena samÃpitamapi vacanaæ tenetyÃdinà punarupÃttam /
atha rasado«ÃnÃha---
##
##
##
##
rasasya svaÓabdo rasaÓabda÷ ÓÇgÃrÃdiÓabdaÓca /
krameïa yathÃ---
"tÃmudvÅk«ya kuraÇgÃk«Åæ raso na÷ ko 'pyajÃyata" /
"candramaï¬alamÃlokya ÓÇgÃre magnamantaram" /
sthÃyibhÃvasya svaÓabdavÃcyaæ yathÃ---
"ajÃyata ratistasyÃstvayi locanagocare" /
vyabhicÃriïa÷ svaÓabdavÃcyatvaæ yathÃ---
"jÃtà lajjÃvatÅ mugdhà priyasya paricumbane" /
atra prathame pÃde "ÃsÅnmukulitÃk«Å sÃ" iti lajjÃyà anubhÃvamukhena kathane yukta÷ pÃÂha÷ /
"mÃnaæ mà kuru tanvaÇgi ! j¤Ãtvà yauvanamasthiram" /
atra yauvanÃsthairyanivedanaæ ÓÇgÃrarasasya paripanthina÷ ÓÃntarasasyÃÇgaæ ÓÃntasyaiva ca vibhÃva iti ÓÇgÃre tatparigraho na yukta÷ /
"dhavalayati ÓiÓiraroci«i bhuvanatalaæ lokalocanÃnde Å«atk«iptakaÂÃk«Ã smeramukhaÅ sà nirÅk«yatÃæ tanvÅ" //
atra rasasyoddÅpanÃlambanavibhÃvaparyavasÃyinau sthitÃviti ka«Âakalpanà /
"pariharati ratiæ matiæ lunÅte skhalatitarÃæ parivartate ca bhÆya÷ /
iti bata vi«amà daÓÃsya dehaæ paribhavati prasabhaæ kimatra kurma÷" //
atra ratiparihÃrÃdÅnÃæ karuïÃdÃvapi sambhavÃtkÃminÅrÆpo vibhÃva÷ kcchrÃdÃk«epya÷ /
akÃï¬e prathanaæ yathÃ---veïÅsaæhÃre dvitÅye 'Çke pravartamÃnÃnekavÅrasaæk«aye 'kÃle duryodhanasya bhÃnumatyà saha ÓÇgÃraprathanam /
chedo yathÃ--vÅracarite rÃghavabhÃrgavayordhÃrÃdhirƬhe 'nyonyasaærambhe kaÇkaïamocanÃya gacchÃmÅti rÃghavasyokti÷ /
puna÷ punardeptiryathÃ--kumÃrasaæbhave rativilÃpe /
aÇgino 'nanusaædhÃnÃæ yathÃ--ratnÃvalyÃæ caturtheÇke bÃbhravyÃgamane sÃgarikÃyà vismti÷ /
anaÇgasya kÅrtanaæ yathÃ--karpÆrama¤jaryà rÃjanÃyikayo÷ svayaæ ktaæ vasantasya varïanamanÃdtya bandivarïitasya praÓaæsanam /
aÇgasyÃtivisttiryathÃ---kirÃte surÃÇganÃvilÃsÃdi÷ /
praktayo divyà adivyà divyÃdivyÃÓceti /
te«Ãæ dhÅrodÃttÃdità /
te«ÃmapyuttamÃdhamamadhyamatvam /
te«u ca yo yathÃbhÆtastasyÃyathÃvarïane praktiviparyayo do«a÷ /
yathÃ--dhÅrodÃttasya rÃmasya dhÅroddhatavacchadmanà vÃlivadha÷ /
yathà vÃ---kumÃrasaæbhave uttamadevatayo÷ pÃrvatÅparameÓcarayo÷ saæbhogaÓÇgÃravarïanam /
"idaæ pitro÷ saæbhogavarïanamivÃtyantamanucitam" ityÃhu÷ /
anyadanaucityaæ deÓakÃlÃdÅnÃmanyathà yadvarïanam /
tathà sati hi kÃvyasyÃsatyatÃpratibhÃsena vineyÃnÃmunmukhÅkÃrÃsaæbhava÷ /
##
pabhya uktado«ebhya÷ /
tathÃhi--upamÃyÃmasÃdÓyÃsaæbhavayorupamÃnasya jÃti pramÃïagatanyanatvÃdhikatvayorarthÃntaranyÃse utprek«itÃrthasamarthane cÃnucitÃrthatvam krameïa yathÃ---
"grathnÃmi kÃvyaÓaÓinaæ vitatÃrtharaÓmim" /
"prajvalajjaladhÃrÃvÃnnapatanti ÓarÃstava" /
"caï¬Ãla iva rÃjÃsau saægrÃme 'dhikasÃhasa÷" /
"karparakhaï¬a iva rÃjati candrabimbam" /
"haravannÅlakaïÂho 'yaæ virÃjati ÓikhÃvala÷" /
"stanÃvadrisamÃnau te" /
"divÃkarÃdrak«ati yo guhÃsu lÅnaæ divÃbhÅtamivÃndhakÃram /
k«udre 'pi nÆnaæ Óaraïaæ prapanne mamatvamuccai÷ ÓirasÃmatÅva" //
evamÃdi«Ætprek«itÃrthasyÃsaæ tratatayaiva pratibhÃsanaæ svarÆpamityanucitameva tatsamarthanam /
yamakasya pÃdatrayagatasyÃprayuktatvaæ do«a÷ /
yathÃ---
"sahasÃbhijanai÷ snigdhai÷ saha sà ku¤jamandiram /
udite rajanÅnÃthe sahatÃyÃti sundarÅ" //
utprek«ÃyÃæ yathÃÓabdasyotprek«Ãdyaætakatve 'vÃcakatvam /
yathÃ---
"e«a mÆrto yathà dharma÷ k«itipo rak«ati k«itim" /
evamanuprÃse vttiviruddhasya pratikÆlavarïatvam /
yathÃ---
"ovaÂÂai ullaÂÂai--
ityÃdau /
upamÃyÃæ ca sÃdhÃraïadharmasyÃdhikanyÆnatvayoradhikapadatvaæ nyÆnapadatvaæ ca /
krameïodÃharaïam---
"nayanajyoti«Ã bhÃti ÓaæbhumÆtisitadyuti÷ /
vidyuteva Óaranmegho nÅlavÃridakhaï¬avk" //
atra bhagavato nÅlakaïÂhatvasyÃpratipÃdanÃccaturthapÃdo 'dhika÷ /
"kamalÃliÇgitastÃrahÃrahÃrÅ muraæ dvi«an /
vidyudvabhÆ«ito nÅlajÅmÆta iva rÃjate" //
atropamÃnasya sabalÃkatvaæ vÃcyam /
asyÃmevopamÃnopameyayoliÇgavacanabhedasya kÃlapuru«avidhyÃdibhedasya ca bhagnaprakramatvam /
krameïodÃharaïam---
"sudheva vimalaÓcandra÷" /
"jyotsnà iva sità kÅrti÷" /
"kÃpyabhikhyà yatorÃsÅdvrajato÷ Óuddhave«ayo÷ /
himanirmuktayoyÃge citracandramasoriva" //
atra tathÃbhÆtacitrÃcandramaso÷ Óobhà na khalvÃsÅt /
api tu sarvadÃpi mavati /
"lateva rÃjase tanvi !" atra latà rÃjate, tvaæ tu rÃjase /
"ciraæ jÅvatu te sÆturmÃkaï¬eyamuniryathÃ" /
atra mÃrkaï¬eyamunirjÃvatyeva, na khalvetadasya "jÅvatu" ityanena vidheyam /
iha tu yatra liÇgavacanabhede 'pi na sÃdhÃraïadhaparmasyÃnyathÃbhÃvastatra na do«a÷ /
krameïodÃharaïam---
"mukhaæ candra ivÃbhÃti" /
"tadveÓo 'sadÓo 'nyÃbhi÷ strÅbhirmadhuratÃbhta÷ /
dadhate sma parÃæ ÓobhÃæ tadÅyà vibhramà iva" //
pÆrvodÃharaïo«u upamÃnopameyayorekasyaiva sÃdhÃraïadharmeïÃnvayasiddhe÷ prakrÃntasyÃrthasya sphuÂo 'nirvÃha÷ /
evamanuprÃse vaiphalyasyÃpu«ÂÃrthatvam /
yathÃ--"anaïuraïanmaïimekhalamaviralaÓi¤jÃnama¤juma¤jÅram /
parisaraïamaruïacaraïo ! raïaraïakamakÃraïaæ kurute" //
evaæ samÃsoktau sÃdhÃraïaviÓe«aïavaÓÃtparÃrthasya pratÅtÃvapi punastasya ÓabdenopÃdÃnasyÃprastutapraÓaæsÃyÃæ vya¤janayaiva prastutÃrthÃvagate÷ Óabdena tadabhidhÃnasya ca punaruktatvam /
krameïodÃharaïam---
"anurÃgavantamapi locanayordadhataæ vapu÷ sukhamatÃpakaram /
nirakÃsayadravimapetavasuæ viyadÃlayÃdaparidaggaïikÃ" //
atrÃparadigityetÃvataiva tasyà gaïikÃtvaæ pratÅyate /
"ÃhÆte«u vihaÇgame«u maÓako nÃyÃn puro vÃryate madhye và dhuri và vasaæstïamaïirdhatte maïÅnÃæ dhuram /
khadyoto 'pi na kampate pracalituæ madhye 'pi tejasvinÃæ dhiksÃmÃnyamacetasaæ prabhumivÃnÃm«ÂatattvÃntaram" //
atrÃcetasa÷ prabhorabhidhÃnamanucitam /
evamanuprÃse prasiddhyabhÃvasya khyÃtaviruddhatvam /
yathÃ---
"cakrÃdhi«ÂhatatÃæ cakrÅ gotraæ gotrabhiducchritam /
v«aæ v«abhaketuÓca prÃyacchannasya bhÆbhuja÷" //
uktado«ÃïÃæ ca kvacidado«atvaæ kvacidguïatvamityÃha---
##
e«u cÃsvÃdasvarÆpavi«Ãtmakatayà mukhyaguïaprakar«opakÃritvÃdguïa iti vyapadeÓo bhÃkta÷ /
krameïa yathÃ---
"tadvicchedakÓasya kaïÂhaluÂhitaprÃïasya me nirdayaæ krÆra÷ pa¤caÓara÷ ÓararatiÓitairbhindanmano nirbharam /
ÓambhorbhÆtakpÃvidheyamanasa÷ proddÃmanetrÃnala- jvÃlÃjÃlakarÃlita÷ punarasÃvÃstÃæ samastÃtmanÃ" //
atra ÓÇgÃre kupito vaktà /
"mÆrdhavyÃdhÆyamÃnadhvanadamaradhunÅlolakallolajÃlo- ddhÆtÃmbha÷ k«odadambhÃtprasabhamabhinabha÷ k«iptanak«atralak«aï /
ÆrdhvanyastÃÇighradaï¬abhramibhararabhasodyannabhasvatpravega- bhrÃntabrahmaï¬akhaï¬aæ pravitaratu Óivaæ ÓÃmbhavaæ tÃï¬avaæ va÷" //
atroddhatatÃï¬avaæ vÃcyam /
ime padye mama /
raudrÃdirasatva etadidvatayopek«ayÃpi du÷ Óravatvamatyantaæ guïa÷ /
yathÃ--
"utktyotktya kttima--" ityÃdi /
atra bÅbhatso rasa÷ /
suratÃrambhago«ÂhyÃdÃvaÓlÅlatvaæ tathà puna÷ /
tathà punariti guïa eva /
yathÃ---
"karihastena saæbÃdhe praviÓyÃntavilo¬ite /
upasarpan dhvaja÷ puæsa÷ sÃdhanÃntarvirÃjate" //
atra hi suratÃrambhago«ÂhyÃm---
"tÃmbÆladÃnavidhinà visjedvayasyÃæ vdyarthai÷padai÷ piÓunayecca rahasyavastu" iti kÃmaÓÃstrasthiti÷ /
#<ÃdiÓabdÃcchamakathÃprabhti«u boddhavyam /
syÃtÃmado«au Óle«Ãdau nihatÃrthÃprayuktate // VisSd_7.17 //>#
yathÃ---"parvatabhedi pavitraæ jaitraæ narakasya bahumataæ gahanam /
harimiva harimiva harimiva surasaridambha÷ patannamata" //
atraindrapak«e pavitraÓabdo nihatÃrtha÷ /
siæhapak«e mataÇgaÓabdo mÃtaÇgarthe 'prayukta÷ /
##
yathÃ---"tvÃmÃmananti praktiæ puru«ÃrthapravatinÅm /
maddarÓinamudÃsÅnaæ tvÃmeva puru«aæ vidu÷" //
##
apratÅtatvaæ guïa ityanu«ajyate /
yathÃ---"yukta÷ kalÃbhistamasÃæ vivddhyai k«ÅïaÓca tÃbhi÷ k«ataye ya e«Ãm /
Óuddhaæ nirÃlambapadÃvalambaæ tamÃtmacandraæ pariÓÅlayÃmi" //
#<---kathitaæ ca padaæ puna÷ // VisSd_7.18 //>#
##
##
guïa ityeva /
yathÃ---
"udeti savità tÃmra÷---" ityÃdi /
atra vihitÃnuvÃda÷ /
"hanta ! hanta ! gata÷ kÃnto vasante sakhi ! nÃgata÷" /
atra vi«Ãda÷ /
"citraæ citramanÃkÃÓe kathaæ sumukhai ! candramÃ÷" /
atra vismaya÷ /
"sunayane nayane nidhohi" iti /
atra lÃÂÃnuprÃsa÷ /
"nayane tasyaiva nayane ca" /
ityÃdÃvarthÃntarasaækramitavÃcyo dhvani÷ /
evamanyatrÃpi /
##
guïa ityeva yathÃ---
"pthukÃrtasvarapÃtraæ bhÆ«itani÷ Óo«aparijanaæ deva ! /
vilasatkareïugahanaæ samprati samamÃvayo÷ sadanam" //
##
guïa ityeva /
yathÃ---
"dÅdhÅvevÅÂsama÷ kaÓcidguïavddhyorabhÃjanam /
kvippratyayanibha÷ kaÓcidyatra sannihite na te" //
atrÃrtha÷ ka«Âa÷ /
vaiyÃkaraïaÓca vaktà /
evamasya pratipÃdyatve 'pi /
"atrÃsmÃr«amupÃdhyÃyaæ tvÃmahaæ na kadÃcana" /
atra du÷ Óravatvam /
vaiyÃkaraïo vÃcya÷ /
evamasya vakttve 'pi /
#<---gramyatvamadhamoktipu // VisSd_7.21 //>#
guïa ityeva /
yathà mama---
"eso sasaharabimbo dÅsai heaÇgavÅïapiï¬o vva /
ede assasamohà pa¬anti ÃsÃsu duddhadhÃra vva" //
iyaæ vidÆ«akokti÷ /
##
yathÃ---"saprati saædhyÃsamayaÓcakradvandvÃni vighaÂayati" /
##
kavisamayakhyÃtÃni ca---
##
##
##
e«ÃmudÃharaïÃnyÃkare«u spa«ÂÃni /
##
yathÃ---"pÆrite rodasÅ dhvÃnairdhanurjyÃsphÃlanodbhavai÷" /
atra jyÃÓabdenÃpi gatÃrthatve dhanu÷ Óabdena jyÃyà dhanu«yÃyattÅkaraïaæ bodhyate /
ÃdiÓabdÃt---
"bhÃti karïÃvataæsaste" /
atra karïasthitatvabodhanÃya karïaÓabda÷ /
evaæ Óravaïakuï¬alaÓira÷Óekharaprabhti÷ /
evaæ nirupapado mÃlÃÓabda÷ pu«pastrajamevÃbhidhatta iti sthitÃvapi "pu«pamÃlÃvibhÃti te" /
atra pu«paÓabda utk«Âapu«pavddhyai /
evaæ "muktÃhÃra" ityatra muktÃÓabdenÃnyaratnÃmiÓritatvam /
#<---prayoktavyÃ÷ sthità amÅ // VisSd_7.26 //>#
dhanurjyÃdaya÷ satkÃvyasthità eva nibaddhavyÃ÷, na tvasthità jaghanakäjÅkarakaÇkaïÃdaya÷ /
##
yathÃ---
"gìhÃliÇganavÃmanÅktakucaprodbhinnaromodramà sÃndrasneharasÃtirekavigalacchrÅmannatambÃmbarà /
mà mà mÃnada ! mÃti mÃmalamiti k«ÃmÃk«arollÃpinÅ suptà kiæ nu mtà nu kiæ manasi me lÅnà vilÅnà nu kim" //
atra pŬayeti nyÆnam /
##
nyÆnapadatvamityeva /
yathÃ---
"ti«ÂhetkopavaÓÃtprabhÃvapihità dÅrghaæ na sà kupyati svargÃyotpatità bhavenmayi punarbhÃvÃrdramasyà mana÷ /
tÃæ hartuæ vibudhadvi«o 'pi na ca me ÓaktÃ÷ purovartinÅæ sà cÃtyantamagocaraæ nayanayorjÃteti ko 'yaæ vidhai÷" //
atra prabhÃvapihitetiæ bhavediti cetyanantaraæ "naitadyata÷" iti padÃni nyÆnÃni /
e«Ãæ padÃnÃæ nyÆnatÃyÃmapyetadvÃkyavyaÇgyasya vitarkÃkhyavyabhicÃribhÃvasyotkar«ÃkaraïÃnna guïa÷ /
"dÅrghaæ na se" tyÃdivÃkyajanyayà ca pratipattyà ti«ÂhedityÃdivÃkyapratipatterbodha÷ sphuÂamevÃvabhÃsata iti na do«a÷ /
#<---guïa÷ kvëyadhikaæ padam // VisSd_7.27 //>#
yathÃ---
"Ãcariti durjano yatsahasà manaso 'pyagocarÃnarthÃn /
tanna na jÃne jÃne spÓati mana÷ kiæ tu naiva ni«ÂhuratÃm" //
atra "na na jÃna" ityayogavyavacchede /
dvitÅye "jÃna" ityanena nÃhameva jÃne ityanyayogavyavacchedÃdvicchittiviÓe«a÷ /
##
yathÃ---"anyÃstà guïaratna-" ityÃdi /
atra prathamÃrdhena vÃkyasamÃptÃvapi dvitÅyÃrghavÃkyaæ punarupÃttam /
evaæ ca viÓe«aïamÃtrasya punarupÃdÃne samÃptapunarÃttatvaæ na vÃkyÃntarasyeti vij¤eyam /
##
yathÃ---
"diÇmÃtaÇgaghaÂÃvibhaktacaturÃghÃÂà mahÅ sÃdhyate siddhà sÃpi vadanta eva hi vayaæ romäjitÃ÷ paÓyata /
viprÃya pratipÃdyate kimaparaæ rÃmÃya tasmai namo yasmÃtprÃdurabhÆtkathÃdbhutamidaæ yatraiva cÃstaæ matam" //
atra vadanta evetyÃdi vÃkyaæ vÃkyÃntarapraveÓÃt camatkÃrÃtiÓayaæ pu«ïÃti /
#<---patatprakar«atà tathà // VisSd_7.28 //>#
tatheti kvacit guïa÷ /
yathÃ---"ca¤cadbhuja-" ityÃdi /
atra caturthapÃde sukumÃrÃrthatayà ÓabdìambaratyÃgo guïa÷ /
##
yatrÃnubhÃvavibhÃvamukhena pratipÃdane viÓadapratÅtirnÃsti, yatra ca vibhÃvÃnubhÃvaktapu«ÂirÃhityamevÃnuguïaæ tatra vyabhicÃriïa÷ svaÓabdenoktau na do«a÷ /
yathÃ---
"autsukyena ktasvarà sahabhuvà vyÃvartamÃnà hriyà taistairbandhuvadhÆjanasya vacanairnotÃbhimukhyaæ puna÷ /
d«ÂvÃgre varamÃttasÃdhvasarasà gaurÅ nave sahgame saæhohatpulakà hareïa hasatà Óli«Âà ÓivÃyÃstu va÷" //
atrotsukyasya tvarÃrÆpÃnubhÃvamukhena pratipÃdane saÇgame na bhktaÂiti pratÅti÷, tvarÃyà bhayÃdinÃpi sambhavÃt /
hriyo 'nubhÃvasya ca vyÃvartamÃnasya kopÃdinà sambhavÃt /
sÃdhvasahÃsayostu vibhÃvÃdiparipo«asya praktarasapratikÆlaprÃyatvÃditye«Ãæ svaÓabdÃbhidhÃnameva nyÃyyam /
##
yathÃ--"kvÃkÃryaæ ÓaÓalak«maïa÷ kva ca kulam-" ityÃdi /
atra praÓamÃÇgÃnÃæ vitarkamatiÓaÇkÃdhtÅnÃmabhilëÃÇgautsukyasmtidainyacintÃbhistiraskÃra÷ paryante cintÃpradhÃnamÃsvÃdaprakar«amÃvirbhÃvayati /
##
##
krameïa yathÃ---"ayaæ sa rasanotkar«o-" ityÃdi /
atrÃlambanavicchede raterarasÃtmatayà smaryamÃïÃnÃæ tadaÇgÃnÃæ ÓokoddÅpakatayà kuïÃnukÆlatà /
"sarÃgayà strutaghanagharmatoyayà karÃhatidhvanitapthÆrupÅÂhayà /
muhurmuhurdaÓanavilaÇghito«Âhayà ru«Ã npÃ÷ priyatamayeva bhejire" //
atra sambhogaÓÇgÃro varïanÅyavÅravyabhicÃriïa÷ krodhasyÃnubhÃvasÃmyena vivak«ita÷ /
"ekaæ dhyÃnimÅlanÃnmukulitaprÃyaæ dvitÅyaæ puna÷ pÃrvatyà vadanÃmbujastanabhare sambhogabhÃvÃlasam /
andaddÆravik«ÂacÃpakamanakrodhÃnaloddÅpitaæ Óambhobhinnarasaæ samÃdhisamaye netratrayaæ pÃtu va÷" //
atra ÓÃntaÓÇgÃraraudrarasaparipu«Âà bhagavadvi«ayà rati÷ /
yathà vÃ---
"k«ipto hastÃvalagna÷ prasabhamabhihato 'pyÃdadÃnoæ'ÓukÃntaæ ghïan keÓe«vapÃstaÓcaraïanipatito nek«ita÷ saæbhrameïa /
ÃliÇgan yo 'vadhÆtastripurayuvatibhai÷ sÃÓrunetrotpalÃbhi÷ kÃmÅvÃrdrÃparÃdha÷ sa dahatu duritaæ ÓÃmbhavo va÷ ÓarÃgni÷" //
atra kavigatà bhagavadvi«ayà rati÷ pradhÃnam /
tasyÃ÷ paripo«akatayà bhagavatastripuradhvaæsaæ pratyutsÃhasyÃparipu«Âatayà rasapadavÅmaprÃptatayà bhÃvamÃtrasya karuïo 'Çgam /
tasya ca kÃmÅvetisÃmyabalÃdÃyÃta÷ ÓÇgÃra÷ /
evaæ cÃviÓrÃntidhÃmatayà karuïasyÃpyaÇgataiveti dvayorapi karuïaÓÇgÃrayorbhagavadutsÃhaparipu«Âatadvi«ayaratibhÃvÃsvÃdapraka«rakatayà yaugapadyasambhÃvÃdaÇgatvena na virodha÷ /
nanu samÆhÃlambanÃtmakapÆrïaghanÃnandarÆpasya rasasya tÃdÓenetararasena kathaæ virodha÷ sambhÃvanÅya÷ ? ekavÃkye niveÓaprÃdurbhÃvairyaugapadyaviraheïa parasparopamardakatvÃnupapatte÷ /
nÃpyaÇgÃÇgibhÃva÷, dvayorapi pÆrïatayà svÃtantryeïa viÓrÃnte÷ /
satyamuktam /
ata evÃtra pradhÃnetare«u rase«u svÃtantryaviÓrÃmarÃhityÃtpÆrïarasabhÃvamÃtrÃcca vilak«aïatayà saæcÃrirasanÃmnà vyapadeÓa÷ prÃcyÃnÃm /
asmatpitÃmahÃnujakavipaï¬itamukhyaÓrÅcaï¬ÅdÃsapÃdÃnÃæ tu khaï¬arasanÃmnà /
yadÃhu÷---
"aÇgaæ bÃdhyo 'tha saæsargo yadyaÇgÅ syÃdrasÃntare /
nÃsvÃdyate samagraæ tattata÷ khaï¬arasa÷ smta÷" //
iti /
nanu "Ãdya÷ karuïavÅbhatsaraudravÅrabhayÃnakai÷" ityuktanayena virodhinorboraÓÇgÃrayo÷ kathamekatra---
"kapole jÃnakyÃ÷ karikalabhadantadyutimu«i smarasmerasphÃro¬¬amarapulakaæ vaktrakamalam /
muhu÷ paÓya¤chïvan rajanicarasenÃkalakalaæ jaÂÃjÆÂgranthiæ dra¬hayati raghÆïÃæ pariv¬ha÷" //
ityÃdau samaveÓa÷ /
atrocyate---iha khalu rasÃnÃæ virodhitÃyà avirodhitÃyÃÓca tridhà vyavasthà /
kayoÓcidÃlambanaikyena, kayoÓcidÃÓrayaikyena, kayoÓcinnairantaryeïoti /
tatra vÅraÓÇgÃrayorÃlambanaikyena virodha÷ /
tathà hÃsyaraudrabÅbhatsai÷ sambhogasya /
vÅrakaruïaraudrÃdibhirvipralambhasya /
(Ãlambanaikyane) ÃÓrayaikyena ca vÅrabhayÃnakayo÷ /
nairantaryavibhÃvaikyÃbhyÃæ ÓÃntaÓÇgÃrayo÷ /
tridhÃyaæ virodho vÅrasyÃdbhutaraudrÃbhyÃm /
ÓÇgÃrasyÃdbhutena bhayÃnakasya bÅbhatseneti /
tenÃtra vÅraÓÇgÃrayobhinnÃlambanatvÃnna virodha÷ /
evaæ ca vÅrasya nÃyakani«Âhatvena bhayÃnakasya pratinÃyakani«Âhatvena nibandhe bhinÃnaÓrayatvena na virodha÷ /
yaÓca nÃgÃnande praÓamÃÓrayasyÃpi jÅmÆtavÃhanasya malayavatyanurÃgo darÓita÷, tatra "aho gÅtamaho vÃditram" ityadbhutasyÃntarà niveÓanÃnnairantaryÃbhÃvÃnna ÓÃntaÓÇgÃrayorvirodha÷ /
ekamanyadapi j¤eyam /
"pÃï¬uk«Ãmaæ vadanam-" ityÃdau ca pÃï¬utÃdÅnÃmaÇgabhÃva÷ karuïavipralambhe 'pÅti na virodha÷ /
##
sarve«Ãæ du÷ ÓravatvaprabhtÅnÃm /
yathÃ---
"e«a duÓcyavanaæ naumÅtyÃdi jalpati kaÓcana" /
atra duÓcyavanaÓabdo 'prayukta÷ /
##
anubhayÃtmatà ado«aguïatà /
iti sÃhityadarpaïe do«anirÆpaïo nÃma saptama÷ pariccheda÷ /
___________________________________________________
a«Âama÷ pariccheda÷
guïÃnÃha---
##
guïÃ÷---
yathà khalvaÇgitvamÃptasyÃtmana utkar«ahetutvÃcchauryÃdayo guïaÓabdavÃcyÃ÷, tathà kÃvye 'ÇgitvamÃptasya rasasya dharmÃ÷ svarÆpaviÓe«Ã mÃdhuryÃdayo 'pi svasamarpakapadasandarbhasya kÃvyavyapadeÓasyaupayikÃnuguïyabhÃja ityartha÷ /
yathà cai«Ãæ rasamÃtrasya dharmatvaæ tathà darÓitameva /
##
te guïÃ÷ /
tatra---
##
yattu--kenaciduktam--"mÃdhuryaæ drutikÃraïam" iti tanna, dravÅbhÃvasyÃsvÃdasvarÆpÃhlÃdÃbhinnatvena kÃryatvÃbhÃvÃt /
dravÅbhÃvaÓca svÃbhÃvikÃnÃvi«ÂatvÃtmakakÃÂhinyamanyukrodhÃdiktadÅptatvavismayahÃsÃdyupahitavik«epaparityÃgena ratyÃdyÃkà rÃnuviddhÃnandodvodhenasahdayacittÃrdraprÃyatvam /
tacca---
##
sambhogÃdiÓabdà upalak«aïÃni /
tena sambhogÃbhÃsÃdi«vapyetasya sthitirj¤eyà /
##
##
yathÃ---
"anaÇgamaÇgalabhuvastadapÃÇgasya bhaÇgaya÷ /
janayanti muhuryÆnÃmanta÷ santÃpasantatim" //
yathà và mama---
"latÃku¤jaæ gu¤jan madavadalipu¤jaæ capalayan samÃliÇgannaÇgaæ drutataramanaÇgaæ prabalayan /
marunmandaæ mandaæ dalitamaravindaæ taralayan rajovndaæ vindan kirati makarandaæ diÓi diÓi" //
##
##
asyaujasa÷ /
atrÃpi vÅrÃdiÓabdà upalak«aïÃni /
tena vÅrÃbhÃsÃdÃvapyasyÃvasthiti÷ /
##
##
##
yathÃ---"ca¤cadbhuja--" ityÃdi /
##
##
vyÃpnoti Ãvi«karoti /
#<ÓabdÃstadvya¤jakà arthabodhakÃ÷ ÓrutimÃtrata÷ // VisSd_8.8 //>#
yathÃ---
"sÆcÅmukhena sakdeva ktavraïastvaæ muktÃkalÃpa ! luÂhasi stanayo÷ priyÃyÃ÷ /
bÃïai÷ smarasya ÓataÓo vinikttamarmà svapne 'pi tÃæ kathamahaæ na vilokayÃmi" //
##
ÓarÅrasya ÓauryÃdiguïayoga iva iti Óe«a÷ /
#<Óle«a÷ samÃdhiraudÃrya÷ pasÃda iti ye puna÷ // VisSd_8.9 //>#
##
ojasi bhaktyà auja÷ padavÃcye Óabda (artha) dharmaviÓe«e /
tatra Óle«o bahÆnÃmapi padÃnÃmekapadavadbhÃsanÃtmà /
yathÃ---
"unmajjajjalaku¤jarendrarabhÃsÃsphÃlÃnubandhoddhatÃ÷ sarvÃ÷ parvatakandarodarabhuva÷ kurvan pratidhvÃninÅ÷ /
uccairuccarati dhvani÷ ÓrutipathonmÃthÅ yathÃyaæ tathà prÃyapreækhadasaækhyaÓaÇkhadhavalà veleyamudracchati" //
athaæ bandhavaikaÂyÃtmakatvÃdoja eva /
samÃdhirÃrohÃvarohakrama÷ /
Ãroha utkar«a÷, avaroho 'pakar«a÷, tayo÷ kramo vairasyatÃnÃvaho vinyÃsa÷ /
yathÃ---"ca¤cadbhuja--" ityÃdi /
atra padÃtraye krameïa bandhasya gìhatà /
caturthapÃde tvapakar«a÷ /
tasyÃpi ca tÅvraprayatnoccÃryatayà ojasvità /
udÃratà vikaÂatvalak«aïà /
vikaÂatvaæ padÃnÃæ ntyatprÃyatvam /
yathÃ---
sucaraïavinivi«ÂairnÆpurairnartakÅnÃæ bhktaïiti raïitamÃsÅttatra citraæ kalaæ ca /
atra ca tanmatÃnusÃreïa rasÃnusandhÃnamantareïaiva Óabdaprau¬hoktimÃtreïauja÷ /
prasÃda ojomiÓritaÓauthilyÃtmà /
yathÃ---
"yo ya÷ Óastraæ bibharti svabhujagurumadÃt pÃï¬avÅnÃæ camÆnÃm" iti /
##
##
yathÃ---"ÓvÃsÃnmu¤cati-" ityÃdi /
##
##
spa«ÂamudÃharaïam /
##
aÇgÅkteti sambandha÷ /
tacca hÃlikÃdipadavinyÃsavaiparÅtyenÃlaukikaÓobhÃÓÃlitvam /
sukumÃratà apÃru«yam /
anayorudÃharaïe spa«Âe /
##
masïena vikaÂena và mÃrgeïopakrÃntasya sandarbhasya tenaiva parini«ÂhÃnaæ mÃrgÃbheda÷ /
sa ca kvaciddo«a÷ /
tathÃhi---
"avyƬhÃÇgamarƬhapÃïijaÂharÃbhogaæ ca bibhradvapu÷ pÃrÅndra÷ ÓiÓure«a pÃïipuÂake sammÃtu kiæ tÃvatà /
udyaddurdharagandhasindhuraÓataproddÃmadÃnÃrïava- strota÷ Óo«aïaro«aïÃtpunarita÷ kalpÃgniralpÃyate" //
atroddhater'the vÃcye sukumÃrabandhatyÃgo guïa eva /
anevaævidhasthÃne mÃdhuryÃdÃvevÃnta÷ pÃta÷ /
yathÃ---"latÃku¤jaæ gu¤jan-" ityÃdi /
##
oja÷ sÃbhiprÃyatvarÆpam /
prasÃdor'thavaimalyam /
mÃdhuryamuktivaicitryam saukumÃryamapÃru«yam /
udÃratà agramyatvam /
e«Ãæ pa¤jÃnÃmapyarthaguïÃnÃæ yathÃkramamapu«ÂÃrthÃdhikapadÃnavÅktÃmaÇgalarÆpÃÓlÅlagrÃmyÃïÃænirÃkaraïenaivÃÇgÅkÃra÷ /
spa«ÂÃnyudÃharaïÃni /
##
aÇgÅkta iti sambandha÷ /
arthavyaktirvastusvabhÃvasphuÂatvam /
kÃntirdeptarasatvam /
spa«Âe udÃharaïe /
#<Óle«o vicitratÃmÃtramado«a÷ samatà param />#
Óle«a÷ kramakauÂilyÃnulvaïatvopapattiyogarÆpaghaÂanÃtmà /
tatra krama÷ kriyÃsantati÷, vidagdhace«Âitaæ kauÂilyam, aprasiddhavarïanÃviraho 'nulvaïatvam, upapÃdakayuktivinyÃsa upapatti÷ e«Ãæ yoga÷ sammelanaæ sa eva rÆpaæ yasyà ghaÂanÃyÃstadrÆpa÷ Óle«o vaicitryamÃtram /
ananyasÃdhÃraïarasopakaritvÃtiÓayavirahÃditi bhÃva÷ /
yathÃ---
"d«ÂvaikÃnasÃæsthite priyatame-" ityÃdi /
atra darÓanÃdaya÷ kriyÃ÷, ubhayasamarthanarÆpaæ kauÂilyam, lokasaævyavahÃrarupamanulvaïatvam, ekÃsanasaæsthite, "paÓcÃdupetya" "nayane pidhÃya" "Å«advaktritakandhara÷" iti copapÃdakÃni, e«Ãæ yoga÷ /
anena ca vÃcyopapattigrahaïavyagratayà rasatvÃdau vyavahitaprÃya ityasyÃguïatà /
samatà ca prakrÃntapraktipratyayÃviparyÃsenÃrthasya visaævÃditÃviccheda÷ /
sa ca prakramabhaÇgarÆpaviraha eva /
spa«ÂamudÃharaïam /
##
samÃdhiÓcÃyonyanyacchÃyÃyonirÆpadvividhÃrthad«ÂirÆpa÷ /
tatrÃyonirartho yathÃ---
"sadyomuï¬itamattahÆïacibukapraspardhi nÃraÇgakam /
anyacchÃyÃyoniryathÃ---
"nijanayanaprativimbairambuni bahuÓa÷ pratÃrità kÃpi /
nÅlotpale 'pi vimÓati karamarpayituæ kusumalÃvÅ" //
atra nÅlotpalanayanayoratiprasiddhaæ sÃdÓyaæ vicchittiviÓe«eïa nibaddham /
asya cÃsÃdhÃraïaÓobhÃnÃdhÃyakatvÃnna guïatvam, kintu kÃvyaÓarÅramÃtranirvartakatvam /
kvacit "candram" ityekasmin padÃrthe vaktavye "atrernayanasamutthaæ jyoti÷" iti vÃkyavacanam /
kvacit "nidÃghaÓÅtalahimakÃlo«ïsukumÃraÓarÅrÃvayavà yo«it" iti vÃkyÃrthe vaktavye "varavaïinÅ" iti padÃbhidhÃnam /
kvacidekasya vÃkyÃrthasya ki¤cidviÓe«aniveÓÃdanekairvÃkyÃrabhidhÃnamityevaærÆpo vyÃsa÷ /
kvacidvahuvÃkyapratipÃdyasyaikavÃkyenÃbhidhÃnamityevaærÆpa÷ samÃsaÓca, ityevamÃdÅnÃmanyairuktÃnÃæ na guïatvamucitam, api tuvaicitryamÃtrÃvahatvam /
#<---tena nÃrthaguïÃ÷ pthak // VisSd_8.16 //>#
tenoktaprakÃreïa /
arthaguïa oja÷ prabhtaya÷ proktÃ÷ /
iti sÃhityadarpaïe guïavivecano nÃmëÂama÷ pariccheda÷ /
___________________________________________________
navama÷ pariccheda÷
athoddeÓakramaprÃptamalaÇkÃranirÆpaïaæ bahuvaktavyatvenollaÇghya rÅtimÃha---
##
rasÃdÅnÃmarthÃcchabdÃrthaÓarÅrasya kÃvyasyÃtmabhÆtÃnÃm /
#<---sà puna÷ syÃccaturvidhà // VisSd_9.1 //>#
##
sarÅti÷ /
tatra---
##
##
yathÃ---"anaÇgamaÇgalabhuva÷--" ityÃdi /
rudraÂastvÃha---
asamastaikasamastà yuktà daÓabhirguïaiÓca vaidarbho /
vargadvitÅyabahulà svalpaprÃïÃk«arà ca suvidheyà //
atra daÓaguïÃstanmatoktÃ÷ Óle«Ãdaya÷ /
##
##
yathÃ---"ca¤cadbhuja--" ityÃdi /
puru«ottamastvÃha---
"bahutarasamÃsayuktà sumahÃprÃïÃk«arà ca gau¬Åyà /
rÅtiranuprÃsamahimaparatantrà stokavÃkyà ca" //
#<---varïai÷ Óe«ai÷ punardvayo÷ /
samastapa¤ca«apado bandha÷ päcÃlikà matà // VisSd_9.4 //>#
dvayorvaidarbhogau¬yo÷ /
yathÃ---
"madhurayà madhubodhitamÃdhavÅmadhusamddhisamedhitamedhayà /
madhukarÃÇganayà muhurunmadadhvanibhtà nibhtÃk«aramujjage" //
bhojastvÃha---"samastapa¤ca«apadÃmoja÷ kÃntisamanvitÃm /
madhurÃæ sukumÃrÃæ ca päcÃlÅæ kavayo vidu÷" //
##
yathÃ---"ayamudayati mudrÃbha¤jana÷ padminÅnÃmudayagirivanÃlÅbÃlamandÃrapu«pam /
virahavidhurakokadvandvabandhuvibhindan kupitakapikapolakro¬atÃmrastamÃæsi" //
kaÓcidÃha---"mdupadasamÃsasubhagà yuktairvarïairna cÃtibhÆyi«Âhà /
ucitaviÓe«aïapÆritavastunyÃsà bhavellÃÂÅ" //
anye tvÃhu÷---"gau¬Å ¬ambarabaddhà syÃdvaidarbho lalitakramà /
päcÃlÅ miÓrabhÃvena lÃÂÅ tu mdubhai÷ padai÷" //
##
vÃktradÅtyÃdiÓabdÃdvÃcyaprabandhau . racanÃdÅtyÃdiÓabdÃdvttivarïau /
tatra vaktraucityÃdyathÃ---
"manthÃyastÃrïavÃmbha÷ plutakuharacalanmandaradhvÃnadhaÅra÷ koïÃghÃte«u garjatpralayaghanaghaÂÃnyonyasaÇghaÂÂacaï¬a÷ /
k«ïÃkrodhagra¬hÆta÷ kurukulanidhanotpÃtanirghÃtavÃta÷ kenÃsmatsiæhanÃdapratirasitasakho dundubhistìito 'yam" //
atra vÃcyakrodhÃdya(na) bhivya¤jakatve 'pi bhÅmasenavaktatvenoddhatà racanÃdaya÷ /
vÃcyaucityÃdyathodÃhte "mÆrdhavyÃdhÆyamÃna---" ityÃdau /
prabandhaucityÃdyathà nÃÂakÃdau raudre 'pyabhinayapratikÆlatvena na dÅrghasamÃsÃdaya÷ /
evamÃkhyÃyikÃyÃæ ÓÇgÃre 'pi na masïavarïÃdaya÷ /
kathÃyÃæ raudre 'pi nÃtyantamuddhatÃ÷ /
evamanyadapi j¤eyam /
iti sÃhityÃdarpaïe rÅtivivecano nÃma navama÷ pariccheda÷ /
___________________________________________________
daÓama÷ pariccheda÷
athÃvasaraprÃptÃnalaÇkÃrÃnÃha--
#<ÓabdÃrthayorasthirà yo dhrarmÃ÷ ÓobhÃtiÓÃyina÷ /
rasÃdÅnupakurvanto 'laÇkÃrÃste 'ÇgadÃdivat // VisSd_10.1 //>#
yathà aÇgadÃdaya÷ ÓarÅraÓobhÃtiÓÃyina÷ ÓarÅriïamupakurvanti, tathÃnuprÃsopamÃdaya÷ ÓabdÃrthaÓobhÃtiÓÃyino rasÃderupakÃrakÃ÷ /
alaÇkÃrà asthirà iti nai«Ãæ guïavadÃvaÓyarakÅ sthiti÷ /
ÓabdÃrthayo÷ prathamaæ Óabdasya buddhivi«ayatvÃcchabdÃlaÇkÃre«u vaktavye«u ÓabdÃrthÃlaÇkÃsyÃpi punaruktavadÃbhÃsasya cirantanai÷ ÓabdÃlaÇkÃramadhye lak«itatvÃtprathamaæ tamevÃha--
#<ÃpÃtato yadarthasya paunaruktyena bhÃsanam /
punaruktavadÃbhÃsa÷ sa bhinnÃkÃraÓabdaga÷ // VisSd_10.2 //>#
udÃharaïam--
bhujaÇgakuï¬alÅ vyaktaÓaÓiÓubhrÃæÓuÓÅtagu÷ /
jagantyapi sadÃpÃyÃdavyÃccetohara÷ Óiva÷ //
atra bhujaÇgakuï¬alyÃdiÓabdÃnÃmÃpÃtamÃtreïa sarpÃdyarthatayà paunaruktyapratibhÃsanam /
paryavasÃne tu bhujaÇgarÆpaæ kuï¬alaæ vidyate yasyetyÃdyanyÃrthatvam /
"pÃyÃdavyÃt" ityatra kriyÃgato 'yamalaÇgÃra÷, "pÃyÃt" ityÃsya "apÃyÃt" ityatra paryavasÃnÃt /
"bhujaÇgakuï¬alÅ" iti Óabdayo÷ prathamasyaiva parivttisahatvam /
"hara÷ Óiva÷" iti dvitÅyasyaiva /
"ÓaÓisubhrÃæÓu" iti dvayorapi /
"bhÃti sadÃnatyÃga÷" iti na dvayorapi /
iti ÓabdaparivttisahatvÃsatvÃbhyÃmasyobhayÃlaÇkÃratvam /
##
svaramÃtrasÃdÓyaæ tu vaicitryÃbhÃvÃnna gaïitam /
rasÃdyanugatatvena prakar«eïa nyÃso 'nuprÃsa÷ /
##
chekaÓchekÃnuprÃsa÷ /
anekadheti svarÆpata÷ kramataÓca /
rasa÷ sara ityÃde kramabhedena sÃdÓyaæ nÃsyÃlaÇkÃrasya vi«aya÷ /
udÃharaïaæ mama tÃtapÃdÃnÃm--
"ÃdÃya bakulagandhÃnandhÅkurvan pade pade bhramarÃn /
ayameti mandamandaæ kÃverÅvÃripÃvana÷ pavana÷" //
atra gandhanandhÅtisaæyuktayo÷, kÃverÅvÃrÅtyasaæyuktayo÷, pÃvana÷ pavana iti vya¤janÃnÃæ bahÆnÃæ sakdÃvtti÷ /
cheko vidagdhastatprayojyatvÃde«a chekÃnuprÃsa÷ /
##
ekadhà svarÆpata eva, na tu kramato 'pi /
anekadhà svarÆpata÷ kramataÓca /
sakdapÅtyapi ÓabdÃdasakdapi /
udÃharaïam--
"unmÅlanmadhugandhalubdhamadhupavyÃdhÆtacÆtÃÇkura- krŬatkokilakÃkalÅkalakalairudrÅrïakarïajvarÃ÷ /
nÅyante pathikai÷ kathaæ kathamapi dhyÃnÃvadhÃnak«aïa- prÃptaprÃïasamÃsamÃgamarasollÃsairamÅ vÃsarÃ÷" //
atra "rasollÃsairamÅ" iti rasayorekadhaiva sÃmyam, na tu tenaiva krameïÃpi /
dvitÅye pÃde, kalayorasakttenaiva krameïa ca /
prathame ekasya makÃrasya sakt, dhakÃrasya cÃsakt /
rasavi«ayavyÃpÃravatÅ varïaracanÃvtti÷, tadanugatatvena prakar«eïa nyasanÃdvttyanuprÃsa÷ /
##
udÃharaïam--
"dÓà dagdhaæ manasijaæ jÅvayanti dÓaiva yÃ÷ /
virÆpÃk«asya jayinÅstÃ÷ stumo vÃmalocanÃ÷" //
atra "jÅvayanti" iti, "yÃ÷" iti, "jayinÅ÷" ita /
atra jakÃrayakÃrayorekatra sthÃne tÃlÃvuccÃryatvÃtsÃdÓyam /
evaæ dantyakaïÂhyÃnÃmapyudÃhÃryam /
e«a ca sahdayÃnÃmatÅva ÓrutisukhÃvahatvÃcchratyanuprÃsa÷ /
##
yathÃvasthamiti yathÃsambhavamanusvÃravisargasvarayuktÃk«araviÓi«Âam /
e«a ca prÃyeïa pÃdasya padasya cÃnte prayojya÷ /
padÃntago yathà mama--
keÓa÷ kÃÓastavakavikÃsa÷ kÃya÷ prakaÂitakarabhavilÃsa÷ /
cak«urdagdhavarÃÂakakalpaæ tyajati na ceta÷ kÃmamanalpam //
"mandaæ hasanta÷ palakaæ vahanta÷" ityÃdi /
#<ÓabdÃrthayo÷ paunaruktyaæ bhede tÃtparyamÃtrata÷ /
lÃÂÃnuprasa ityukto-->#
udÃharaïam---
smerarÃjÅvanayane nayane kiæ nimÅlite /
paÓya nijiætakandarpaæ kandarpavaÓagaæ priyam //
atra vibhaktyarthasya paunaruktye 'pi mukhyatarasya prÃtipadikÃæÓadyotyadharmirÆpasya bhinnÃrthatvÃllÃÂÃnuprÃsatvameva /
"nayane tasyaiva nayane ca" /
atra dvitÅyanayanaÓabdo bhagyattvÃdiguïaviÓi«ÂatvarÆpatÃtparyamÃtreïa bhinnÃrtha÷ /
yathà vÃ---
"yasya na savidhe dayità davadahanastuhinadÅdhitistasya /
yasya ca savidhe dayità davadahanastuhinadÅdhitistasya" //
atrÃnekapadÃnÃæ paunaruktyam /
e«a ca prÃyeïa lÃÂajanapriyatvÃllÃÂÃnuprÃsa÷ /
#<--'nuprÃsa÷ pa¤cadhà tata÷ // VisSd_10.7 //>#
spa«Âam /
##
atra dvayorapi padayo÷ kvacitsÃrthakatvaæ, kvacinnirarthakatvam /
kvacidekasya sÃrthakatvamaparasya nirarthakatvam /
ata uktam--"satyarthe" iti /
"tenaiva krameïa" iti damo moda ityÃderviviktavi«ayatvaæ sÆcitam /
etacca pÃdapÃdardhdaÓlokÃvttitvena pÃdÃdyÃvtteÓcÃnekavidhatayà prabhÆtatamabhedam /
diÇmÃtramudÃhriyate--
"navapalÃÓa-paÊÃÓavanaæ pura÷ sphuÂaparÃga-parÃgata-paÇkajam /
mdula-tÃnta-latÃntamalokayat sa surabhi suribhiæ sumanobharai÷" //
atra padÃvtti÷ /
"palÃÓapalÃÓa" iti "surabhiæ surabhiæ" ityatra ca dvayo÷ sÃrthakatvam /
"latÃntalatÃnta" ityatra prathamasya nirarthakatvam /
"parÃgaparÃga" ityatra dvitÅyasya /
evamanyatrÃpyudÃhÃryam /
"yamakÃdau bhavedaikyaæ ¬alorbavorlarostathÃ" /
ityuktanayÃt "bhujalatÃæ ja¬atÃmabalÃjana÷" ityatra naæ yamakatvahÃni÷ /
##
dvidheti Óle«avakrokti÷ kÃkuvakroktiÓca /
krameïodÃharaïam--
"ke yÆyaæ sthala eva samprati vayaæ praÓno viÓe«ÃÓraya÷ kiæ brÆte vihaga÷ sa và phaïipatiryatrÃsti supto hari÷ /
vÃmà yÆyamaho vi¬ambarasika÷ kadk smaro vartate yenÃsmÃsu vivekaÓÆnyamanasa÷ puæsveva yo«idrabhrama÷" //
atra viÓe«apadasya "vi÷ pak«Å" "Óe«o nÃga÷" ityarthadvayayogyatvÃt sabhaÇgaÓle«a÷ /
anyatra tvabhaÇga÷ /
"kÃle kokilavÃcÃle sahakÃramanohare /
ktÃgasa÷ parityÃgÃttasyÃÓceto na dÆyate" //
atra kayÃcitsakhyà ni«edhÃrthe niyukto na¤ anyathà kÃkvà dÆyata eveti vidhyarthe ghaÂita÷ /
#<Óabdairekavidhaireva bhëÃsu vividhÃsvapi /
vÃkyaæ yatra bhavetso 'yaæ bhëÃsama itÅ«yate // VisSd_10.10 //>#
yathà mama--
"ma¤julamaïima¤jÅre kalagambhÅre vihÃrasarasÅtÅre /
virasÃsi kelikÅre kimÅli ! dhÅre ca gandhasÃrasamÅre !" //
e«a Óloka÷ saæskta-prÃkta-ÓaurasenÅ-prÃcyÃvantÅnÃgarÃpabhraæÓe«vekavidha eva /
"sarasaæ kaiïaæ kavvam" /
ityÃdau tu "sarasam" ityatra saæsktaprÃktayo÷ sÃmye 'pi vÃkyagatatvÃbhÃve vaicitryÃbhÃvÃnnÃyamalaÇkÃra÷ /
#<Óli«Âai÷ padairanaikÃrthÃbhidhÃne Óle«a i«yate /
varïapratyayaliÇgÃnÃæ praktyo÷ padayorapi // VisSd_10.11 //>#
Óle«ÃdvibhaktivacanabhëÃïÃma«Âadhà ca sa÷ /
krameïodÃharaïam--
"pratikÆlatÃmupagate hi vidhau viphalatvameti bahusÃdhanatà /
avalambanÃya dinabhartturabhÆnna pati«yata÷ karasahastramapi" //
atra "vidhau" iti vidhuvidhiÓabdayorukÃrekÃrayoraukÃrarÆpatvÃcchle«a÷ /
"kiraïà hariïÃÇkasya dak«iïaÓca samÅraïa÷ /
kÃntotsaÇgaju«Ãæ nÆnaæ sarva eva sudhÃkira÷" //
atra "sudhÃkira÷" iti kvip-ka-pratyayo÷ /
kiæ cÃtra bahuvacanaikavacanayoraikarÆpyÃdvacanaÓle«o 'pi /
"vikasannetranÅlÃbje tathà tanvyÃ÷ stanadvayÅ /
tava dattÃæ sadÃmodaæ lasattaralahÃriïÅ" //
atra napuæsakastrÅliÇgayo÷ Óle«o vacanaÓle«o 'pi /
"ayaæ sarvÃïi ÓÃstrÃïi hdi j¤e«u ca vak«yati /
sÃmarthyakdamitrÃïÃæ mitrÃïÃæ ca npÃtmaja÷" //
atra "vak«yati" iti vahi-vacyo÷, "sÃmarthyakt" iti kntati-karotyo÷ praktyo÷ /
"pthukÃrtasvarapÃtram-" ityÃdi /
atra padabhaÇge vibhaktisamÃsayorapi vailak«aïyÃtpadaÓle«a÷, na tu praktiÓle«a÷ /
eva¤ca--
"nÅtÃnÃmÃkulÅbhÃvaæ lubdhairbhÆriÓilÅmukhai÷ /
sadÓe vanavddhÃnÃæ kamalÃnÃæ tadÅk«aïe" //
atra lubdhaÓilÅmukhÃdiÓabdÃnÃæ Óli«Âatve 'pi vibhaktekabhedÃtpraktiÓle«a÷, anyathà sarvatra padaÓle«aprasaÇga÷ /
"sarvasvaæ hara sarvasya tvaæ bhavacchedatatpara÷ /
nayopakÃrasÃæmukhyamÃyÃsi tanuvartanam" //
atra "hara" iti pak«e Óivasambodhanamiti sup /
pak«e hdhÃtostiÇiti vibhakte÷ /
evaæ "bhava" ityÃdau /
asya ca bhedasya pratyayaÓle«eïÃpi gatÃrthatve pratyayÃntarÃsÃdhyasubantatiÇantagatatvena vicchittiviÓe«ÃÓrayaïÃtpthagukti÷ /
"mahade surasandhaæ me tamava samÃsaÇgamÃgamÃharaïe /
hara bahusaraïaæ taæ cittamÃhemavasara ume sahasÃ" //
atra saæsktamahÃrëÂrayo÷ /
saæsktapaiÓÃcyoryathÃ--
(kha)"kamanekatamÃdÃnaæ suratanarajatucchalaæ tadÃsÅnam /
appatimÃnaæ khamate so 'ganikÃnaæ naraæ jetum" //
kÃme ktÃmodÃnÃæ suvarïarajatocchaladdÃsÅnÃm /
apratimÃnaæ k«amate sa gaïikÃnÃæ na ra¤jayitum //
iti paiÓÃcÅcchÃyà /
saæsktaÓÆrasenyoryathÃ--
(ga)"todÅsadigagaïamado 'kalahaæ sa sadà balaæ vidantaridam /
ÃradamehÃvasaraæ sÃsadamÃraæ gadà bhÃram" //
tato dÓyate gaganamada÷ kalahaæsaÓatÃvalambitÃntaritam /
ÃratamedyÃvasaraæ ÓÃÓvatamÃraæ gatÃsÃram" //
iti ÓÆrasenÅcchÃyà /
saæsktÃpabhraæÓayoryathÃ--
(gha)"dhÅrÃgacchadume htamududdhara vÃrisada÷ su /
##
etadbhedatrayaæ coktabhedëÂake yathÃsambhavaæ j¤eyam /
yathà vÃ--
"yena dhvastamanobhavena balijitkÃya÷ purÃstrÅkto yaÓcodvttabhujaÇgahÃravalayo gaÇgÃæ ca yo 'dhÃrayat /
yasyÃhu÷ ÓaÓimacchirohara iti stutyaæ ca nÃmÃmarà /
pÃyÃtsa svayamandhakak«ayakarastvÃæ sarvadomÃdhava÷" //
atra "yena-" ityÃdau sabhÇgaÓle«a÷ /
"andhaka-" ityÃdÃvabhaÇga÷ /
anayoÓcaikatra sambhavÃtsabhaÇgÃbhaÇgÃtmako granthagauravabhayÃtpthaÇnodÃhta÷ /
iha kecidÃhu÷--"sabhaÇgaÓle«a eva ÓabdaÓle«avi«aya÷ /
yatrodÃttÃdisvarabhedÃdbhinnaprayatnoccÃryatvena bhinnayo÷ ÓabdayorjatukëÂhanyÃyena Óle«a÷ /
abhaÇgastvarthaÓle«a eva /
yatra svarÃbhedÃdabhinnaprayatnoccÃryatayà ÓabdÃbhedÃdarthayorekavntagataphaladvayanyÃyena Óle«a÷ /
yo hi yadÃÓrita÷ sa tadalaÇkÃra eva /
alaÇkÃryÃlaÇkÃraïabhÃvasya lokavadÃÓrayÃÓrayibhÃvenopapatti÷" iti /
tadanye na k«amante /
tathÃhi--atra dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyado«aguïÃlaÇkÃrÃïÃæ ÓabdÃrthagatatvena vyavasthiteranvayavyatirekÃnuvidhÃyitvena niyam iti /
na ca "andhakak«aya" ityÃdau ÓabdÃbheda÷, "arthabhedena Óabdabheda÷" iti darÓanÃt /
kiæ cÃtra Óabdasyaiva mukhyatayà vaicitryabodhopÃyatvena kavipratibhayoÂÂaÇkanÃcchabdÃlaÇkÃratvameva /
visadÓaÓabdadvayasya bandhe cevaævidhasya vaicitryÃbhÃvÃd vaicitryasyaiva cÃlaÇkÃratvÃt /
arthamukhaprek«itayà cÃrthÃlaÇkÃratve 'nuprÃsÃdÅnÃmapi rasÃdiparatvenÃrthamukhaprek«itayÃrthÃlaÇkÃratvaprasaÇga÷ /
ÓabdasyÃbhinnaprayatnoccÃryatvenÃrthÃlaÇkÃratve "pratikÆlatÃmupagate hi vidhau" ityÃdau Óabdabhede 'pyarthÃlaÇkÃratvaæ tathÃpi prasajyata ityubhayatrÃpi ÓabdÃlaÇkÃratvameva /
yatra tu Óabdaparivarttane 'pi na Óle«atvakhaï¬anÃ, tatra--
"stokenonnatimÃyÃti stokenÃyÃtyadhogatim /
aho susadÓÅ vttistulÃkoÂe÷ khalasya ca" //
ityÃdÃvarthaÓle«a÷ /
asya cÃlaÇkÃrÃntaraviviktavi«ayatÃyà asambhavÃdvidyamÃne«valaÇkÃrÃntare«vapavÃdatvena tadvÃdhakatayà tatpratibhotpattihetutvamiti kecit /
itthamatra vicÃryate--samÃsoktyaprastutapraÓÃæsÃdau dvitÅyÃrthasyÃnabhidheyatayà nÃsya gandho 'pi /
"vidvanmÃnasahaæsa--" ityÃdau Óle«agarbhe rÆpake 'pi mÃnasaÓabdasya cittasarorÆpobhayÃrthatve 'pi rÆpakeïa Óle«o bÃdhyate /
sarorÆpasyaivÃrthasya viÓrÃntidhÃmatayà prÃdhÃnyÃt, Óle«e hyarthadvayasyÃpi samakak«atvam /
"sannihitabÃlÃndhakÃrà bhÃsvanmÆrtiÓca" ityÃdau virodhÃbhÃse 'pi viruddhÃrthasya pratibhÃtamÃtrasya prarohÃbhÃvÃnna Óle«a÷ /
evaæ punaruktavadÃbhÃse 'pi /
tena "yena dhvasta-" ityÃdau prÃkaraïikayo÷, "nÅtÃnÃm-" ityÃdÃvaprakÃraïikayorekadharmÃbhisaæbandhÃttulyayogitÃyÃm, "svecchopajÃtavi«ayo 'pi na yÃti vaktuæ dehÅti mÃrgaïaÓataiÓca dadÃti du÷ kham /
mohÃtsamutk«ipati jÅvanamapyakÃï¬e ka«Âaæ prasÆnaviÓikha÷ prabhuralpabuddhi÷" //
ityÃdau ca prÃkaraïikÃprÃkaraïikayorekadharmÃbhisambandhÃd dÅpake /
"sakalakalaæ purametajjÃtaæ saæprati sudhÃæÓubimbamiva" /
ityÃdau copamÃyÃæ vidyamÃnÃyÃmapi Óle«asyaitadvi«ayaparihÃreïÃsaæbhavÃd e«Ãæ ca Óale«avi«ayaparihÃreïÃpi sthiteretadvi«aye Óle«asya prÃdhÃnyena camatkÃritvapratÅteÓca Óle«eïaiva vyapadeÓo bhavituæ yukta÷, anyathà tadvyÃpadeÓasya sarvathà bhÃvaprasaÇgÃcceti /
atrocyate--na tÃvatparamÃrthata÷ Óle«asyÃlaÇkÃrÃntarÃviviktavi«ayatà "yenadhvasta-" ityÃdinà viviktavi«ayatvÃt /
na cÃtra tulyayogitÃ, tasyÃÓca dvayorapyarthayorvÃcyatvaniyamÃbhÃvÃt /
atra ca mÃdhavomÃdhavayorekasya vÃcyatvaniyame parasya vyaÇgyatvaæ syÃt /
ki¤ca--tulyayogitÃyÃmapyekasyaiva dharmasyÃnekadharmisaæbandhitayà pratÅti÷ /
iha tvaneke«Ãæ dharmiïÃæ pthakpthagdharmasaæbandhatayà /
"sakalakalam--" ityÃdau ca nopamÃpratibhotpattihetu÷ Óle«a÷ /
pÆrïopamÃyà nirvi«ayatvÃpatte÷ "kamalamiva mukhaæ manoj¤ametat" ityÃdyasti pÆrïopamÃyà vi«aya iti cet ? na, yadi "sakala-" ityÃdau ÓabdaÓle«atayà nopamà tatkimaparÃddhaæ "manoj¤am" ityÃdÃvarthaÓle«eïa /
"sphuÂamarthÃlaÇkÃrÃvetÃvupamÃsamuccayau, kintu /
ÃÓritya ÓabdamÃtraæ sÃmÃnyamihÃpi saæbhavata÷" //
iti rudraÂoktadiÓÃ guïakriyÃsÃmyavacchabdasÃmyasyÃpyupamÃprayojakatvÃt /
nanu guïakriyÃsÃmyasyaivopamÃprayojakatà yuktÃ, tatra sÃdharmyasya vÃstavatvÃt /
ÓabdasÃmyasya tu na tathÃ, tatra sÃdharmyasyÃvÃstavatvÃt /
tataÓca pÆrïopamÃyà anyathÃnupapattyà guïakriyÃsÃmyasyaivÃrthaÓle«avi«ayatayÃ÷ parityÃge pÆrïopamÃvi«ayatà yuktÃ, na tu "sakala-" ityÃdau ÓabdasÃmyasyaiveti cet ? na-"sÃdharmyamupamÃ" ityevÃviÓi«ÂasyopamÃlak«aïasya ÓabdasÃmyÃdvyÃvtterabhÃvÃt /
yadi ca ÓabdasÃmye sÃdharmyamavÃstavatvÃnnopamÃprayojakam, tadà kathaæ "vidvanmÃnasa--" ityÃdÃvÃdhÃrabhÆte cittÃdau sarovarÃdyÃropo rÃjÃdehasÃdyÃhopaprayojaka÷ /
ki¤ca-yadi vÃstavasÃmya evopamÃÇgÅkÃryÃ, tadà kathaæ tvayÃpi "sakalakalam-" ityÃdau bÃdhyabhÆtopamÃÇgÅkriyate ? ki¤ca atra Óle«asyaiva sÃmyanirvÃhakatÃ, na tu sÃmyasya Óle«anirvÃhakatÃ, Óle«abandhata÷ prathamaæ sÃmyasyÃsaæbhavÃt, ityupamÃyà evÃÇgitvena vyapadeÓo jyÃyÃn "pradhÃnena hi byapadeÓà bhavanti" iti nyÃyÃt /
nanu ÓabdÃlaÇkÃravi«aye 'ÇgÃÇgibhÃvasaÇkaro nÃÇgÅkriyate tatkathamatra Óle«opamayoraÇgÃÇgabhÃva÷ saÇkara iti cet ? na, arthÃnusaædhÃnavirahiïyanuprÃsÃdÃveva tathÃnaÇgÅkÃrÃt /
evaæ dÅpakÃdÃvapi j¤eyam /
"satpak«Ã madhuragira÷ prasÃdhitÃÓà madoddhatÃrambhÃ÷ /
nipatanti dhÃrtarëÂrÃ÷ kÃlavaÓÃnmedinÅp«Âhe" //
atra Óaradvarïanayà prakaraïena dhÃrtarëÂrÃdiÓabdÃnÃæ haæsÃdyarthÃbhidhÃne niyamanÃdduryodhanÃdirÆpor'tha÷ ÓabdaÓaktimÆlo vastudhvani÷ /
iha ca praktaprabandhÃbhidheyasya dvitÅyÃrthasya sÆcyatayaiva vivak«itatvÃdupamÃnopameyabhÃvo na vivak«ita iti nopamÃdhvanirna và Óle«a iti sarvamavadÃtam /
padmÃdyÃkÃrahetutve varïÃnÃæ citramucyate /
ÃdiÓabdÃtkhaÇga-muraja-cakra-gomÆtrikÃdaya÷ /
asya ca tathÃvidhilipisanniveÓaviÓe«avaÓena camatkÃravidhÃyinÃmapi varïÃnÃæ tathÃvidhaÓrotrÃkÃÓasamavÃyavi Óe«avaÓena camatkÃravidhÃyibhirvarïerabhedenopacÃrÃcchabdÃlaÇkÃratvam /
tatra padmabandho yathà mama--
"mÃramà su«amà cÃru-rucà mÃravadhÆttamà /
mÃttadhÆrtatamÃvÃsà sà vÃmà me 'stu mà ramÃ" //
e«o '«Âadalapadmabandho digdale«u nirgamapraveÓÃbhyÃæ Óli«Âavarïa÷, kintu vidigdale«vanyathÃ, karïikÃk«araæ tu Óli«Âameva /
evaæ kha¬gabandhÃdikamapyÆhyam /
##
##
cyatÃk«arà dattÃk«arà cyutadattÃk«arà ca /
udÃharaïam--
"kÆjanti kokilÃ÷ sÃle yauvane phullamambujam /
kiæ karotu kuraÇgak«Å vadanena nipŬitÃ" //
atra "rasÃle" iti vaktavye "sÃle" iti "ra" cyuta÷ /
"vane" ityatra "yauvane" iti "yau" datta÷ /
"vadanena" ityatra "madanena" iti "ma" cyuta÷ "va" datta÷ /
ÃdiÓabdÃtkriyÃkÃrakaguptyÃdaya÷ /
tatra kriyÃguptiryathÃ--
"pÃï¬avÃnÃæ sabhÃmadhye duryodhana upÃgata÷ /
tasmai gÃæ ca suvarïaæ ca sarvÃïyÃbharaïÃni ca" //
atra "duryodhana÷" ityatra "aduryo 'dhana÷" iti /
"adu÷" iti kriyÃgupti÷ /
evamanyatrÃpi /
athÃvasaraprÃpte«varthÃlaÇkÃre«u sÃdÓyamÆle«u lak«itavye«u te«ÃmapyupajÅvyatvena prÃdhÃnyÃt prathamamupamÃmÃha--
##
rupakÃdi«u sÃmyasya vyaÇgyatvam, vyatireke ca vaidharmyasyÃpyukti÷, upameyopamÃyÃæ vÃkyadvayam, ananvaye tvekasyaiva sÃmyoktirityasyà bheda÷ /
##
sà upamà /
sÃdhÃraïadharmo dvayo÷ sÃdÓyahetÆ guïakriye manoj¤atvÃdi /
aupamyavÃcakamivÃdi /
upameyaæ mukhÃdi /
upamÃnaæ candrÃdi /
##
#<ÓrautÅ yathevavÃÓabdà ivÃrtho và vatiryadi /
Ãrtho tulyasamÃnÃdyÃstulyÃrtho tatra và vati÷ // VisSd_10.16 //>#
yathevavÃdaya÷ Óabdà upamÃnÃnantaraprayuktatulyÃdipadasÃdhÃraïà api ÓrutimÃtreïopamÃnopameyagatasÃdÓyalak«aïasambandhaæ bodhayantÅti tatsadbhÃve Órautyupamà /
evaæ "tatra tasyeva" ityanenevÃrtho vihitasya vaterupÃdÃne /
tulyÃdayastu-"kamalena tulyaæ mukham" ityÃdÃvupameya eva /
"kamalaæ mukhasya tulyam" ityÃdÃvupamÃna eva /
"kamalaæ mukhaæ ca tulyam" ityÃdÃvabhayatrÃpi viÓrÃmyantÅtyarthÃnusandhÃnÃdeva sÃmyaæ pratipÃdayantÅti tatsadbhÃve Ãrtho /
evaæ "tena tulyam--"ityÃdinà tulyÃrthe vihitasya vaterupÃdÃne
##
dveÓrautÅ Ãrtho ca /
udÃharaïam--
"saurabhambhoruhavanmukhasya kumbhÃviva stanau pÅnau /
hdayaæ madayati vadanaæ tava Óaradinduryathà bÃle !" //
atra krameïa trividhà ÓrautÅ /
"madhura÷ sudhÃvadadhara÷ pallavatulyo 'tilepava÷ pÃïi÷ /
cakitamgalocanÃbhyÃæ sadÓÅ capale ca locane tasyÃ÷" //
atra krameïa trividhà Ãrtho /
#<---pÆrïà «adeva tat />#
spa«Âam /
##
##
sà luptà /
tadbhedamÃha--
##
sà luptopamà dharmasya sÃdhÃraïaguïakriyÃrÆpasya lope pÆrïÃvaditi pÆrvoktarÅtyà «aÂprakÃrÃ, kiæ tvatra taddhite Órautyà asambhavÃtpa¤caprakÃrà /
udÃharaïam--
"mukhaminduryathà pÃïi÷ pallavena sama÷ priye ! /
vÃca÷ sudhà ivo«Âhaste bimbatulyo mano 'Ómavat" //
#<Ãdharakarmavihite dvividhe ca kyaci kyaÇi /
karmakartrorïamuli ca syÃdevaæ pa¤cadhà puna÷ // VisSd_10.19 //>#
"dharmalope luptÃ" ityanu«ajyate /
kyac kyaÇ-ïamula÷ kalÃpamate in-Ãyi ïama÷ /
krameïodÃharaïam--
anta÷ purÅyasi raïe«u, sutÅyasi tvaæ pauraæ janaæ tava sadà ramaïÅyate ÓrÅ÷ /
d«Âa÷ priyÃbhiramtadyutidarÓamindra- sa¤cÃramatra bhuvi sa¤carasi k«itÅÓa !" //
atra "anta÷ purÅyasi" ityatra sukhavihÃrÃspadatvasya, "sutÅyasi" ityatra snehanirbharatvasya ca sÃdhÃraïadharmasya lopa÷ /
evamanyatra /
iha ca yathÃdilulyÃdivirahÃcchrautyÃdiviÓe«acintà nÃsti /
idaæ ca kecidaupamyapratipÃdakasyevÃderlopa udÃharanti, tadayuktam--kyaÇÃderapi tadarthavihitatvenaupamyapratipÃdakatvÃt /
nanu kyaÇÃdi«u samyagaupamyapratÅtirnÃsti pratyayatvenÃsvatantratvÃd ivÃdiprayogÃbhÃvÃcceti na vÃcyam, kalpabÃdÃvapi tathÃprasaÇgÃt /
na ca kalpabÃdÅnÃmivÃditulyatayaupamyasya vÃcakatvam, kyaÇÃdÅnÃæ tu dyotakatvam; ivÃdÅnÃmapi vÃcakatve niÓcayÃbhÃvÃt /
vÃcakatve và "samuditaæ padaæ vÃcakam" "praktipratyayau svasvÃrthabodhakau" iti ca matadvaye 'pi vatyÃdikyaÇÃdyo÷ sÃmyameveti /
yacca kecidÃhu÷--"vatyÃdaya ivÃdyarthe 'nuÓi«yante, kyaÇÃdayastvÃcÃrÃdyarthe" iti, tadapi na ; na khalu kyaÇÃdaya ÃcÃramÃtrÃrthÃ÷ api tu sÃdÓyÃcÃrÃrthà iti /
tadevaæ dharmalope daÓaprakÃrà luptà /
##
udÃharaïam--
"tasyà mukhena sadÓaæ ramyaæ nÃste na và nayanatulyam /
atra mukhanayanapratinidhivastvantarayorgamyamÃnatvÃdupamÃnalopa÷ /
atraiva ca "mukhena sadÓam" ityatra "mukhaæ yathedaæ" nayanatulyam" ityatra "dgÅva" iti pÃÂhe Órautyapi saæbhavatÅti /
anayorbhedayo÷ pratyekaæ ÓrautyÃrthotvabhedena catuvidhatvasaæbhave 'pi prÃcÅnÃnÃæ rÅtyà dviprakÃratvamevoktam /
##
krameïodÃharaïam--
"vadanaæ mgaÓÃvÃk«yÃ÷ sudhÃkaramanoharam" /
"gardabhati Órutiparu«aæ vyaktaæ ninadan mahÃtmanÃæ purata÷" /
atra "gardabhati" ityatraupamyavÃcina÷ kvipo lopa÷ /
na cehopayameyasyÃpi lopa÷, "ninadan" ityanenaiva nirdeÓÃt /
##
"tasyà mukhena" ityÃdau "ramyam" iti sthÃne "loke" iti pÃÂhe 'nayorudÃharaïam /
##
udÃharaïam--
"vidhavati mukhÃbjamasyÃ÷" atra "vidhavati" iti manoharatva-kvippratyayayorlopa÷ /
"mukhÃbjam" iti ca samÃsagà /
kecittvatrÃyiprÃtyayalopamÃhu÷ /
##
yathÃ--"arÃtivikramÃlokavikasvaravilocana÷ /
kpÃïodagradordaï¬a÷ sa sahastrÃryudhÅyati" //
atra "sahastrÃyudhamivÃtmÃnamÃcarati" iti vÃkye upameyasyÃtmano lopa÷ /
na cehaupamyavÃcakalopa÷, uktÃdeva nyÃyÃt /
atra kecidÃhu÷--"sahastrÃyudhena saha vartata iti sasahastrÃyuva÷ sa ivÃcaratÅti vÃkyÃtsasahastrÃyudhÅyatÅti padasiddhau viÓe«yasya ÓabdÃnupÃttatvÃdihopameyalopa÷" iti, tanna vicÃrasaham ; kartari kyaco 'nuÓÃsanaviruddhatvÃt /
##
yathÃ--"yaÓasi prasarati bhavata÷ k«ÅrodÅyanti sÃgarÃ÷ sarve" /
atra k«ÅrodamivÃtmÃnamÃcarantÅtyupameya Ãtmà sÃdhÃraïadharma Óuklatà ca luptau /
#<--trilope ca samÃsagà // VisSd_10.22 //>#
yathÃ--
rÃjate mgalocanà /
atra mgasya locane iva ca¤cale locane yasyà iti samÃse upamÃpratipÃdakasÃdhÃraïadharmopamÃnÃnÃæ lopa÷ /
##
pÆrïëa¬vidhÃ, luptà caikaviÓatividheta militvà saptaviæÓatiprakÃropamà /
e«u copamÃbhede«u madhye 'luptasÃdhÃraïadharme«u bhede«u viÓe«a÷ pratipÃdyate--
##
##
tatra ekarÆpe yathà udÃhtam-"madhura÷ sudhÃvadadhara÷--" ityÃdi /
vimvaprativimbatve yathÃ--
"bhallÃpavajitaiste«Ãæ Óirobhi÷ ÓmaÓrulairmahÅm /
tastÃra saraghÃvyÃptai÷ sa k«audrapaÂalairiva" //
atra "ÓmaÓrulai÷" ityasya "saraghÃvyÃptai÷" iti d«ÂÃntavatpratibimbanam /
ÓabdamÃtreïa bhinnatve yathÃ--
"smeraæ vidhÃya nayanaæ vikasitamiva nÅlamutpalaæ mayi sà /
kathayÃmÃsa kÓÃÇgÅ manogataæ nikhilamÃkÆtam" //
atraike eva smeratvavikasitatve prativastÆpamÃvacchabdena nirdi«Âe /
##
##
yathÃ--"naitrairivotpalai÷ madmairmukhairiva sara÷ Óriya÷ /
pade pade vibhÃnti sma cakravÃkai÷ stanairiva" //
atrotpalÃdÅnÃæ netrÃdÅnÃæ sÃdÓyaæ vÃcyaæ sara÷ ÓrÅïÃæ cÃÇganÃsÃmyaæ gamyam /
#<--kathità rasanopamà /
yathordhvamupameyasya yadi syÃdupamÃnatà // VisSd_10.25 //>#
yathÃ--
"candrÃyate ÓuklarucÃpi haæso haæsÃyate cÃrugatena kÃntà /
kÃntÃyate sparÓasukhena vÃri vÃrÅyate svacchatayà vihÃya÷" //
##
yathÃ--"vÃrijeneva sarasÅ ÓaÓineva niÓÅthinÅ /
yauvaneneva vanità nayena ÓrÅrmanoharÃ" //
kvacidupamÃnopameyayorapi praktatvaæ yathÃ--
"hasaÓcandra ivÃbhÃti jalaæ vyomatalaæ yathà /
vimalÃ÷ kumudÃnÅva tÃrakÃ÷ ÓaradÃgame" //
"asya rÃj¤o ghe bhÃnti bhÆpÃnÃæ tà vibhÆtaya÷ /
purandarasya bhavane kalpavk«abhavà iva" //
atropameyabhÆtavibhÆtibhai÷ "kalpavk«abhavà iva " ityupamÃnabhÆtà vibhÆtaya Ãk«ipyanta ityÃk«epopamà /
atraiva "ghe" ityasya "bhavane" ityanena pratinirdeÓÃtpratinirdesyopamà ityÃdayaÓca na lak«itÃ÷, evaævidhavaicitryasya sahastradhà darÓanÃt /
##
arthÃdekavÃkye /
yathÃ--
"rÃjÅvamiva rÃjÅvaæ jalaæ jalamivÃjani /
candraÓcandra ivÃtandra÷ Óaratsamudayodyame" //
atra rÃjÅvÃdÅnÃmananyasadÓatvapratipÃdanÃrthamupamÃnopameyabhÃvo vaivak«ika÷ /
"rÃjÅvamiva pÃthojam" iti cÃsya lÃÂÃnuprÃsÃdvivikto vi«aya÷ /
kintvatrocitatvÃdekaÓabdaprayoga eva ÓreyÃn /
taduktam--
"ananvaye ca ÓabdaikyamaucityÃdÃnu«aÇgikam /
asmiæstu lÃÂÃnuprase sÃk«Ãdeva prayojakam" //
iti /
##
etadupamÃnopameyatvam /
arthÃdvÃkyadvaye /
yathÃ--"kamaleva matirmatiriva kamalÃ, tanuriva vibhà vibheva tanu÷ /
dharaïÅva dhtirdhtiriva dharaïÅ, satataæ vibhÃti bata yasya" //
atrÃsya rÃj¤a÷ ÓrÅbuddhyÃdisadÓaæ nÃnyadastÅtyabhiprÃya÷ /
##
yathÃ--"aravindamidaæ vÅk«ya khelatkha¤janama¤julam /
smarÃmi vadanaæ tasyÃÓcÃru ca¤calalocanam" //
"mayi sakapaÂam--"ityÃdau ca smte÷ sÃdÓyÃnubhavaæ vinotthÃpitatvÃnnÃyamalaÇkÃra÷ /
rÃghavÃnandamahÃpÃtrÃstu-vaisÃdÓyÃtsmtimapi smaraïÃlaÇkÃramicchanti /
tatrodÃharaïaæ te«Ãmeva yathÃ--
"ÓirÅ«amdvÅ giri«u prapede yadà yadà du÷ khaÓatÃni sÅtà /
tadà tadÃsyÃ÷ sadane«u saukhyalak«Ãïi dadhyau galadastru rÃma÷" //
##
"rÆpita'- iti pariïÃmÃdvyavaccheda÷ /
etacca tatprastÃve vivecayi«yÃma÷ /
"nirapahnave" ityapahnutivyavacchedÃrtham /
##
tadrÆpakam /
tatra--
##
##
tatra Óli«ÂaÓabdanibandhanaæ kevalaparamparitaæ yathÃ--
"Ãhave jagaduddaï¬a ! rÃjamaï¬alÃrÃhave /
ÓrÅnsiæhamahÅpÃla ! svastyastu tava bÃhave" //
atra rÃjamaï¬alaæ npasamÆha eva candrabimbamityÃropo rÃjabÃhau hÃhutvÃrope nimittam /
mÃlÃrÆpaæ yathÃ--
"padmodayadinÃdhÅÓa÷ sadÃgatisamÅraïa÷ /
bhÆbhdÃvalidambholireka eva bhavÃn bhuvi" //
atra padmÃyà udaya eva padmÃnÃmudaya÷,satÃmÃgatireva sadÃgamanam, bhÆbhto rÃjÃna eva parvatà ityÃdyÃropo rÃj¤a÷ sÆryatvÃdyÃropanimittam /
aÓli«ÂaÓabdanibandhanaæ kevalaæ yathÃ--
"pÃntu vo jaladaÓyÃmÃ÷ ÓÃrÇgajyÃghÃtakarkaÓÃ÷ /
trailokyamaï¬apastambhÃÓcatvÃro haribÃhava÷" //
atra trailokyasya maï¬apatvÃropo haribÃhÆnÃæ stambhatvÃrope nimittam /
mÃlÃrÆpaæ yathÃ--
"manojarÃjasya sitÃtapatraæ ÓrÅkhaï¬acitraæ haridaÇganÃyÃ÷ /
virÃjate vyomasara÷ sarojaæ karpÆrapÆraprabhamindubimbam" //
atra manojÃde rÃjatvÃdyÃropaÓcandrabimbasya sitÃtapatratvÃdyÃrope nimittam /
"tatra ca rÃjabhujÃdÅnÃæ rÃhutvÃdyÃropo rÃjamaï¬alÃdÅnÃæ candramaï¬alatvÃdyÃrope nimittam" iti kecit /
##
##
tatra--
#<ÃropyÃïÃmaÓe«ÃïÃæ ÓÃbdatve prathamaæ matam // VisSd_10.31 //>#
prathamaæ samastavastuvi«ayam /
yathÃ--
"rÃvaïÃvagrahaklÃntamiti vÃgamtena sa÷ /
abhiv«ya marutsasyaæ k«ïamedhastirodadhe" //
atra k«ïasya meghatvÃrope vÃgÃdÅnÃmamtatvÃdikamÃropitam /
##
kasyacidÃropyamÃïasya /
yathÃ--
"lÃvaïyamadhubhai÷ pÆrïamÃsyamasyà vikasvaram /
lokalocanarolambakadambai÷ kairna pÅyate ?" //
atra lÃvaïyÃdau madhutvÃdyÃropa÷ ÓÃbda÷, mukhasya padmatvÃropa Ãrtha÷ /
na ceyamekadeÓavivartinyupamà vikasvaratvadharmasyÃropyamÃïe padme mukhyatayà vartamÃnÃt mukhe vopacaritatvÃt /
##
##
tatra mÃlÃrÆpaæ niraÇgaæ yathÃ--
"nirmÃïakauÓalaæ dhÃtuÓcandrikà lokacak«u«Ãm /
krŬÃghamanaÇgasya seyamindÅvarek«aïÃ" //
kevalaæ yathÃ--
"dÃse ktÃgasi bhavatyucita÷ prabhÆïÃæ pÃdaprahÃra iti sundari ! nÃtra dÆye /
udyatkaÂhorapulakÃÇkurakaïÂakÃgrai- ryadbhidyate mdu padaæ nanu sà vyathà me" //
#<--tenëÂau rÆpake bhidÃ÷ />#
"cirantanairuktÃ" iti Óe«a÷ /
kvacitparamparitamapyekadeÓavivarti yathÃ--
"khaÇga÷ k«mÃsauvidalla÷ samiti vijayate mÃlavÃkhaï¬alasya" //
atrÃrtha÷ k«mÃyÃæ mahi«ÅtvÃropa÷ kha¬ge sauvidallatvÃrope nimittam /
asya bhedasya pÆrvavanmÃlÃropatve 'pyudÃharaïaæ mgyam /
##
tatraikadeÓavivarti Óli«Âaæ yathà mama--
"karamudayamahÅdharastanÃgre galitatama÷ paÂalÃæÓuke niveÓya /
vikasitakumudek«aïaæ vicumbatyayamamareÓadiÓo mukhaæ sudhÃæÓu÷" //
samastavastuvi«ayaæ yathÃ--atraiva "vicumbati-" ityÃdau "cucumbe haridabalÃmukhamindunÃyakena" iti pÃÂhe /
na cÃtra Óli«Âaparamparitam ? atra hi "bhÆbdÃvalidambholi÷--" ityÃdau rÃjÃdau parvatatvÃdyÃropa vinà varïanÅyasya rÃjÃderdambholitÃdirÆpaïaæ sarvathaiva sÃdÓyÃbhÃvÃdasaÇgatam /
tarhi kathaæ "padmodayadinÃdhÅÓa÷-" ityÃdau paramparitam, rÃjÃde÷ sÆryÃdinà sÃdÓyasya tejasvitÃdihetukasya saæbhavÃditi na vÃcyam /
tathà hi--rÃjÃdestejastitÃdihetukaæ suvyaktaæ sÃdÓyam, na tu prakte vivak«itam, padmodayÃdereva dvayo÷ sÃdhÃraïadharmatayà vivak«itatvÃt /
iha tu mahÅdharÃde÷ stanÃdinà sÃdÓyaæ pÅnotuÇgatvÃdinà suvyaktameveti na Óli«Âaparamparitam /
kvacitsamÃsÃbhÃve 'pi rÆpakaæ dÓyate--
"mukhaæ tava kuraÇgÃk«i ! sarojamiti nÃnyathÃ" /
kvacidvaiyadhikaraïye 'pi yathÃ--
"vidadhe madhupaÓreïÅmiha bhrÆlatayà vidhi÷" /
kvacidvaidharmye 'pi yathÃ--
"saujanyambumarusthalÅ sucaritÃlekhyadyubhittirguïa- jyotsnÃk«ïacaturdaÓÅ saralatÃyogaÓvapucchacchaÂÃ /
yaire«Ãpi durÃÓayà kaliyuge rÃjÃvalÅ sevità te«Ãæ ÓÆlini bhaktimÃtrasulabhe sevà kiyatkauÓalam" //
idaæ mama /
atra ca ke«Ã¤cidrÆpakÃïÃæ ÓabdaÓle«amÆlatve 'pi rÆpakaviÓe«atvÃdarthÃlaÇkÃramavye gaïanam /
evaæ vak«yamÃïÃlaÇkÃre«u bodhyam /
##
tadevÃdhikÃrƬhavaiÓi«Âyasaæj¤akam /
yathà mama--
"idaæ vaktraæ sÃk«ÃdvirahitakalaÇka÷ ÓaÓadhara÷ sudhÃdhÃrÃdhÃraÓcirapariïataæ bimbamadhara÷ /
ime netre rÃtrindivamadhikaÓobhe kuvalaye tanurlÃvaïyÃnÃæ jaladhiravagÃhe sukhatara÷" //
atra kalaÇkarÃhityÃdinÃdhikaæ vaiÓi«Âyam /
##
##
ÃropyamÃïasyÃropavi«ayÃtmatayà pariïamanÃtpariïÃma÷ /
yathÃ--
"smitenopÃyanaæ dÆrÃdÃgatasya ktaæ mama /
stanopapŬamÃÓle«a÷ k (ta) to dyÆte païastayÃ" //
anyatropÃyanapaïo vasanÃbharaïÃdibhÃvenopayujyete /
atra tu nÃyakasaæbhÃvanadyÆtayo÷ smitÃÓle«arÆpatayà /
prathamÃrddhevaiyadhikaraïyena prayoga÷, dvitÅye sÃmÃnÃdhikaraïyena /
rÆpake "mukhacandraæ paÓyÃmi" ityÃdÃvÃropyamÃïacandrÃderupara¤jakatÃmÃtram, na tu prakte darÓanÃdÃvupayoga÷ /
iha tÆpÃyanodervi«ayeïa tÃdÃtmyaæ prakte ca nÃyakasaæbhÃvanÃdÃvupayoga÷ /
ata eva rÆpake ÃropyasyÃvacchedakatvamÃtreïÃnvaya÷, atra tu tÃdÃtmyena /
"dÃse ktÃgasi-" ityÃdau rÆpakameva, na tu pariïÃma÷ /
ÃropyamÃïakaïÂakasya pÃdabhedanakÃryasyÃpratutatvÃt /
na khalu tatkasyacidapi prastutakÃryasya ghaÂanÃrthamanusandhÅyate /
ayamapi rÆpakavadadhikÃrƬhavaiÓi«Âyo dÓyate /
yathÃ--
"vanecarÃïÃæ vanitÃsakhÃnÃæ darÅghotsaÇgani«aktabhÃsa÷ /
bhavanti yatrau«adhayo rajanyÃmatailapÆrÃ÷ suratapradÅpÃ÷" //
atra pradÅpÃnÃmau«adhyÃtmatayà prakte suratopayoginyandhakÃranÃÓe upayogo 'talapÆratvenÃdhikÃrƬhavaiÓi«Âyam /
##
#<Óuddho niÓcayagarbho 'sau niÓcayÃnta iti tridhà />#
yatra saæÓaya eva paryavasÃnaæ sa Óuddha÷ /
yathÃ--
"kiæ tÃruïyataroriyaæ rasabhahodbhinnà navà vallarÅ velÃprocchalitasya kiæ laharikà lÃvaïyavÃrÃænidhe÷ /
udrìhotkalikÃvatÃæ svasamayopanyÃsaviÓrambhiïa÷ kiæ sÃk«ÃdupadeÓaya«Âirathavà devasya ÓÇgÃriïa÷" //
yatrÃdÃvante ca saæÓaya eva madhye niÓcaya÷ sa niÓcayamadhya÷ /
yathÃ--
"ayaæ mÃrtaï¬a÷ kiæ sa khalu turagai÷ saptabhirita÷ kÓÃnu÷ kiæ sarvÃ÷ prasarati diÓo nai«a niyatam /
ktÃnta÷ kiæ sÃk«Ãnmahi«avahano 'sÃviti puna÷ samÃlokyÃjau tvÃæ vidadhati vikalpÃn pratibhaÂÃ÷" //
atra madhye mÃrtaï¬ÃdyabhÃvaniÓcaya÷, rÃjaniÓcaye dvitÅyasaæÓayotthÃnÃsaæbhavÃt yatrÃdau saæÓayo 'nte ca niÓcaya÷ sa niÓcayÃnta÷ /
yathÃ--
kiæ tÃvatsarasi sarojametadÃrÃdÃhosvinmukhamavabhÃsate taruïyÃ÷ /
saæÓayya k«aïamiti niÓcikÃya kaÓcidvibbokairvakasavÃsinÃæ parok«ai÷" //
apratibhotthÃpite tu "sthÃïurvà puru«o vÃ" ityÃdisaæÓaye nÃyamalaÇkÃra÷ /
"madhyaæ tava sarojÃk«i ! payodharabharÃditam /
asti nÃstÅti saædeha÷ kasya citte na bhÃsate" //
atrÃtiÓayoktireva, upameye upamÃnasaæÓayasyaivaitadalaÇkÃravi«ayatvÃt /
##
yathÃ--"mugdhà dugdhadhiyà gavÃæ vidadhate kumbhÃnagho vallavÃ÷ karïe kairavaÓaÇkayà kuvalayaæ kurvanti kÃntà api /
karkandhÆphasamuccinoti ÓabarÅ muktÃphalÃÓaÇkayà sÃndrà candramaso na kasya kurute cittabhramaæ candrikÃ" //
asvarasotthÃpità bhrÃntirnÃyamalaÇkÃra÷ /
yathÃ--"ÓuktikÃyÃæ rajatam" iti /
na cÃsÃdÓyamÆlà /
yathÃ--
"saægamavirahavikalpe varamiha na saægamastasyÃ÷ /
saÇge saiva tathaikà tribhuvanamapi tanmayaæ virahe" //
##
krameïodÃharaïam--
"priya iti gopavadhÆbhi÷ ÓiÓuriti vddhairadhÅÓa iti devai÷ /
nÃrÃyaïa iti bhaktairbrahmetyagrÃhi yogibhirdeva÷" //
atraikasyÃpi bhagavatastattadguïayogÃdanekadhollekhe gopavadhÆprabhtÅnÃæ rucyÃdayo yathÃyogaæ prayojakÃ÷ /
yadÃhu÷--
"yathÃruci yathÃrthitvaæ yathÃvyutpatti bhidyate /
ÃbhÃso 'pyartha ekasminnanusandhÃnasÃdhita÷" //
atra bhagavata÷ priyatvÃdÅnÃæ vÃstavatvÃd grahÅtbhedÃcca na mÃlÃrÆpakam, na ca bhrÃntimÃn /
na cÃyamabhede bheda ityevaærÆpÃtiÓayokti÷ /
tathÃhi--"anyadevÃÇgalÃvaïyam-" ityÃdau lÃvaïyÃdervi«ayasya pthaktvenÃdhyavasÃnam /
na ceha bhagavati gopavadhÆprabhtibhi÷ priyatvÃdyadhyavasÅyate priyatvÃderbhagavati tatkÃle tÃttvikatvÃt /
kecidÃhu÷--"ayamalaÇkÃro niyamenÃlaÇkÃrÃntaravicchittimÆla÷ /
uktodÃharaïe ca ÓiÓutvÃdÅnÃæ niyamanÃbhiprÃyÃtpriyatvÃdÅnÃæ bhinnatvÃdhyavasÃya ityatiÓayoktirasti, tatsadbhÃve 'pi grahÅtbhedena nÃnÃtvapratÅtirÆpovicchitti viÓe«a ullekhÃkhyabhinnÃlaÇkÃraprayojaka÷ /
ÓrÅkaïÂhajanapadavarïane--"vajrapa¤jaramiti ÓaraïÃgatai÷, ambaravivaramiti vÃtikai÷" ityÃdiÓcÃtiÓayoktervivikto vi«aya÷ /
iha ca rÆpakÃlaÇkÃrayoga÷" /
vastutastu--"ambaravivaram-" ityÃdau bhrÃntimantamevecchanti na rÆpakam, bhedapratÅtipura÷ sarasyaivÃropasya gauïÅmÆlarÆpakÃdiprayojakatvÃt /
yadÃhu÷ ÓarÅrakamÅmÃæsÃbhëyavyÃkhyÃne ÓrÅvÃcaspatimiÓrÃ÷-"api ca paraÓabda÷ paratra lak«yamÃïaguïayogena vartate iti yatra prayoktpratipatro÷ saæpratipatti÷ sa gauïa÷, sa ca bhedapratyayapura÷ sara÷" iti /
iha tu vÃtikÃnÃæ ÓrÅkaïÂhajanapadavarïane bhrÃntikta evÃmbaravivarÃdyÃropa iti /
atraiva ca "capovanamiti munibhi÷ kÃmÃyatanamiti veÓyÃbhi÷" ityÃdau pariïÃmÃlaÇkÃrayoga÷ /
"gÃmbhÅryeïa samudro 'si sauraveïÃsi parvata÷" /
ityÃdau cÃnekadhollekhe gÃmbhÅryÃdivi«ayabheda÷ prayojaka÷ /
atra ca rÆpakayoga÷ /
"gururvacasi, pthururasi, arjuno yaÓasi-" ityÃdi«u cÃsya rÆpakÃdvivikto vi«aya iti /
atra hi Óle«amÆlÃtiÓayoktiyoga÷ /
##
iyaæ dvidhà /
kvacidapahnapÆrvaka Ãropa÷, kvacidÃropapÆrvako 'pahnava iti /
krameïodÃharaïam--
"nadaæ nabhomaï¬alamamburÃÓirnaitÃÓca tÃrà navaphenabhaÇgÃ÷ /
nÃyaæ ÓaÓÅ kuï¬alita÷ phaïÅndro nÃsau kalaÇka÷ Óayito murÃri÷" //
"etadvibhÃti caramÃcalacƬacumbi hiï¬Åra-piï¬a-ruci-ÓÅtamarÅcibimbam /
ujjvÃlitasya rajanÅæ madanÃnalasya dhÆmaæ dadhatprakaÂalächanakaitavena" //
idaæ padyaæ mama /
evam--"virÃjati vyomavapu÷ payodhistÃrÃmayÃstatra ca phenabhaÇgÃ÷" ityÃdyÃkÃreïa ca praktani«edho bodhya÷ /
##
##
Óle«eïa yathÃ--
"kÃle vÃridharÃïÃmapatitayà naiva Óakyate sthÃtum /
utkaïÂhitÃsi tarale ! nahi nahi sakhi ! picchila÷ panthÃ÷" //
atra "apatitayÃ" ityatra patiæ vinetyuktvà paÓcÃtpatanÃbhÃvena ityanyathà ktam /
aÓle«eïa yathÃ--
"iha puro 'nilakampitavigrahà milati kà na vanaspatinà latà /
smarasi kiæ sakhi ! kÃntaratotsavaæ nahi ghanÃgamarÅtirudÃhtÃ" //
vakroktau parokteranyathÃkÃra÷, iha tu svauktereveti bheda÷ /
gopanaktà gopanÅyasyÃpi prathamamabhihitatvÃcca vyÃjokte÷ /
##
niÓcayÃkhyo 'yamalaÇkÃra÷ /
anyadityÃropyamÃïam /
yathà mama--"vadanamidaæ na sarojaæ nayane nendÅvare ete /
iva savidhe mugdhadÓo bhramara ! mudà kiæ paribhramasi" //
yathà vÃ--
"hdi visalatÃhÃro nÃyaæ bhujaÇgamanÃyaka÷ kuvalayadalaÓreïÅ kaïÂhe na sà garaladyuti÷ /
malayajarajo nedaæ bhasma priyÃrahite mayi prahara na harabhrÃntyÃnaÇga ! krudhà kimu dhÃvasi" //
na hyayaæ niÓcayÃnta÷ saædeha÷, tatra saæÓayaniÓcayayorekÃÓrayatvenÃvasthÃnÃt /
atra tu bhramarÃde÷ saæÓayo nÃyakÃderniÓcaya÷ /
ki¤ca na bhramarÃderapi saæÓaya÷ ekakoÂyadhike j¤Ãne, tathà samÅpÃgamanÃsaæbhÃvat /
tarhi bhrÃntimÃnastu, astu nÃma bhramÃrÃder bhrÃnti÷ /
na ceha tasyÃÓcamatkÃravidhÃyitvam, api tu tathÃvidhanÃyakÃdyuktereveti sahdayasaævedyam /
ki¤cÃvivak«ite 'piæ bhramarÃde÷ patanÃdau bhrÃntau và nÃyikÃcÃÂvÃdirÆpeïaiva saæbhavati tathÃvidhokti÷ /
na ca rÆpakadhvanirayam, mukhasya kamalatvenÃnirdhÃraïÃt /
na cÃpahnuti÷, prastutasyÃni«edhÃditipthagevÃyamalaÇkÃraÓcirantanoktÃlaÇkÃrebhya÷ /
ÓuktikÃyÃæ rajatadhiyà patati puru«e Óuktikeyaæ na rajatamiti kasyÃciduktirnÃyamalaÇkÃro vaicitryÃbhÃvÃt /
##
##
##
##
tatra vÃcyotprek«ÃyÃmudÃharaïaæ diÇmÃtraæ yathÃ--
"Æru÷ kuraÇgakadÓaÓca¤calaceläcalo bhÃti /
sapatÃka÷ kanakamayo vijayastambha÷ smarasyeva" //
atra vijayastambhasya bahuvÃcakatvÃjjÃtyuprek«Ã /
"j¤Ãne maunaæ k«amà Óaktau tyÃge ÓlÃghÃviparyaya÷ /
guïà guïÃnubandhitvÃttasya saprasavà iva" //
atra saprasavatvaæ guïa÷ /
"gaÇgÃmbhasi suratrÃïa ! tava ni÷ ÓÃnanisvana÷ /
snÃtÅvÃridhÆvargagarbhapÃtanapÃtakÅ" //
atra snÃtÅti kriyà /
"mukhameïÅdÓo bhÃti pÆrïacandra ivÃpara÷" /
atra candra ityekavyaktivÃcakatvÃddravyaÓabda÷ /
ete bhÃvÃbhimÃne /
abhÃvÃbhimÃne yathÃ--
"kapolaphalakÃvasyÃ÷ ka«Âaæ bhÆtvà tathÃvidhau /
upaÓyantÃvivÃnyonyamÅdk«Ãæ k«ÃmatÃæ gatau" //
atrÃpaÓyantÃviti kriyÃyà abhÃva÷ /
evamanyat /
nimittasya guïakriyÃrÆpatve yathÃ--"gaÇgambhasi" ityÃdau snÃtÅvetyutprek«Ãnimittaæ pÃtakitvaæ guïa÷ /
"apaÓyantau-" ityÃdau k«ÃmatÃgamanarÆpaæ nimittaæ kriyà /
evamanyat /
pratÅyamÃnotprek«Ã yathÃ--
"tanvaÇgyÃ÷ stanayugmena mukhaæ na prakaÂÅktam /
hÃrÃya guïine sthÃnaæ na dattamiti lajjayÃ" //
atra lajjayeveti ivÃdyabhÃvÃtpratÅyamÃnotprek«Ã /
evamanyat /
nanu dhvaninirÆpaïaprastÃve 'laÇkÃrÃïÃæ sarve«Ãmapi vyaÇgyÃtvaæ bhavatÅtyuktam /
samprati punaviÓi«ya kathamutprek«ÃyÃ÷ pratÅyamÃnatvam ? ucyatevyaÇgyotprek«ÃyÃm--"mahilÃsahassa-" ityÃdÃvutprek«aïaæ vinÃpi vÃkyaviÓrÃnti÷ /
iha tu stanayorlajjÃyà asambhavÃllajjayevetyutprek«ayaiveti vyaÇgyapratÅyamÃnotprek«ayorbheda÷ /
atra vÃcyotprek«ÃyÃ÷ «o¬aÓasu bhede«u madhye viÓe«amÃha--
#<--tatra vÃcyÃbhidÃ÷ puna÷ /
vinà dravyaæ tridhà sarvÃ÷ svarÆpaphalahetugÃ÷ // VisSd_10.43 //>#
yatrokte«u vÃcyapratÅyamÃnotprek«ayorbhede«u madhye ye vÃcyotprek«ÃyÃ÷ «o¬aÓa bhedÃste«u ca jÃtyÃdÅnÃæ trayÃïÃæ ye dvÃdaÓa bhedÃste«Ãæ pratyekaæ svarÆpaphalahetugatatvena dvÃdaÓabhedatayà «aÂtriæÓadbhedÃ÷ /
dravyasya svarÆpotprek«aïameva sambhavatÅti catvÃra iti militvà catvÃliæÓadbhedÃ÷ /
atra svarÆpotprek«Ã yathà pÆrvodÃharaïe«u "smÃrasya vijayastambha÷" iti /
"saprasavà iva" ityÃdayo jÃtiguïasvarÆpagÃ÷ /
phalotprek«Ã yathÃ--
"rÃvaïasyÃpi rÃmÃsto bhittvà hdayamÃÓuga÷ /
viveÓa bhuvamÃkhyÃtumuragebhya iva priyam" //
atrÃkhyÃtumiti bhÆpraveÓasya phalaæ kriyÃrÆpamutprek«itam /
hetÆtprek«Ã yathÃ--
"sai«Ã sthalÅ yatra vicinvatà tvÃæ bhra«Âaæ mayà nÆpuramekamurvyÃm /
adÓyata tvaccaraïÃravindaviÓle«adu÷ khÃdiva baddhamaunam" //
atra du÷ kharÆpo guïo hetutvenotprek«ita÷ /
evamanyat /
##
te«u catvÃriæÓatsaækhyÃke«u bhede«u madhye ye svarÆpagÃyÃ÷ «o¬aÓa bhedÃste utprek«ÃnimittasyopÃdÃnÃnupÃdÃnÃbhyÃæ dvÃtriæÓadbhedà iti militvà «aÂpa¤cÃÓadbhedà vÃcyotprek«ÃyÃ÷ /
tatra nimittasyopÃdÃnaæ yathà pÆrvodÃhte "snÃtÅva" ityutprek«Ãyaæ nimittaæ pÃtakitvamupÃttam /
anupÃdÃne yathÃ--"candra ivÃpara÷" ityatra tathÃvidhasaundaryÃdyatiÓayo nopÃtta÷ /
hetuphalayostu niyamena nimittasyopÃdÃnameva, tathÃhi--"viÓle«adu÷ khÃdiva" ityatra yannimittaæ baddhamaunatvam "ÃkhyÃtumiva" ityatra ca bhÆpraveÓastayoranupÃdÃne 'saÇgatameva vÃkyaæ syÃt /
pratÅyamÃnÃyÃ÷ «o¬aÓasu bhede«u viÓe«amÃha--
##
yathaidÃhte "nanvaÇgyÃ÷ stanayugmena" ityatra lajjayeveti heturutprek«ita÷ /
asyÃmapi nimittasyÃnupÃdÃnaæ na sambhavati /
ivÃdyanupÃdÃne nimittasya cÃkÅrtane utprek«aïasya pramÃturniÓcetumaÓakyatvÃt /
svarÆpotprek«Ãpyatra na bhavati, dharmÃntaratÃdÃtmayanibandhanÃyÃmasyÃmivÃdyaprayoge viÓe«aïayoge satyatiÓayokterabhyupagamÃt /
yathÃ--"ayaæ rÃjÃpara÷ pÃkaÓÃsana÷" iti /
(viÓe«aïÃbhÃve ca rÆpakasya, yathÃ--"rÃjà pÃkaÓÃsana÷" iti / ) tadevaæ dvÃtriæÓatprakÃrà pratÅyamÃnotprek«Ã /
##
tà utprek«Ã÷ /
uktau yathÃ--"uru÷ kuraÇgakadÓa÷-" iti /
anuktau yathà mama prabhÃvatyÃma--"pradyumna÷--iva hi samprati digantaramÃcchÃdayatà timirapaÂalena--
ghaÂitamiväjanapu¤jai÷ pÆritamiva mgamadak«odai÷ /
tatamiva tamÃlatarÆbhirvtamiva nÅlÃæÓukairbhuvanam" //
aträjanena ghaÂitatvÃderutprek«aïÅyasya vi«ayavyÃptatvaæ nopÃttam /
yathà vÃ--
"limpatÅva tamo 'ÇgÃni var«atÅväjanaæ nabha÷" /
atra tamaso lepanasya vyÃpanarÆpo vi«ayo nopÃtta÷ /
a¤janavar«aïasya tama÷ sampÃta÷ /
anayorutprek«Ãnimittaæ ca tamaso 'tibahulatvaæ dhÃrÃrÆpeïÃdha÷ saæyogaÓca yathÃsaækhyam /
kecittu--"alapanakartbhaÆtamapi tamo lepanakarttvenotprek«itaæ vyÃpanaæ ca nimittam, evaæ nabho 'pi var«aïÃkriyÃkarttvena" ityÃhu÷ /
##
tatra sÃpahnavotprek«Ã yathà mama--
"aÓrucchalena sudÓo hutapÃvakadhÆmakalu«Ãk«yÃ÷ /
aprÃpya mÃnamaÇge vigalati lÃvaïyavÃripÆra iva" //
Óle«ahetugà yathÃ--
"muktotkara÷ saÇkaÂaÓuktimadhyadvinirgata÷ sÃrasalocanÃyÃ÷ /
jÃnÅmahe 'syÃ÷ kamanÅyakambugrÅvÃdhivÃsÃdguïavattvamÃpa" //
atra guïavattve Óle«a÷ kambugrÅvÃdhivÃsÃdiveti hetÆtprek«Ãyà hetu÷ /
atra "jÃnÅmahe" ityutprek«ÃvÃcakam /
evam--
manye ÓaÇke dhruvaæ prÃyo nÆnamityevamÃdaya÷ /
kvacidupamopakramotprek«Ã yathÃ--
"pÃrejalaæ nÅranidherapasyan murÃrirÃnÅlapalÃÓarÃÓÅ÷ /
vanÃvalÅrutkalikÃsahastrapratik«aïotkÆlitaÓaivalÃbhÃ÷" //
ityatrÃbhÃÓabdasyopamÃvÃcakatvÃdupakrame upamà /
paryavasÃne tu jaladhitÅre ÓaivÃlasthite÷ sambhÃvanÃnupapattau sambhÃvanotthÃpanamityutprek«Ã /
evaæ virahavarïane--"keyÆrÃyitamaÇgadai÷--" ityatra "vikÃsinÅlotpalatisma karïe mgÃyatÃk«yÃ÷ kuÂila÷ kaÂÃk«a÷" ityÃdau ca j¤eyam /
bhrÃntimadalaÇkÃre "mugghà dugdhadhiyÃ--" ityÃdau bhrÃntÃnÃæ ballavÃdÅnÃæ vi«ayasya candrikÃderj¤Ãnameva nÃsti, tadupanibandhanasya kavinaiva ktatvÃt /
iha tu saæbhÃvanÃkartuvi«ayasyÃpi j¤Ãnamiti dvayorbheda÷ /
saædehe tu samakak«atayà koÂidvayasya pratÅti÷, iha tÆtkaÂà saæbhÃvyabhÆtaikakoÂi÷ /
atiÓayoktau vi«ayiïa÷ pratÅtasya parvavÃsane 'satyatà pratÅyate, iha tu pratÅtikÃla eveti bheda÷ /
"ra¤jità nu vividhÃstaruÓalà nÃmitaæ nu gaganaæ sthagitaæ nu /
pÆrità nu vi«ame«u dharitrÅ saæhtà nu kakubhastimireïa" //
ityatra yattarvÃdau timirÃkrÃntatà ra¤janÃdirÆpeïa saædihyata iti saædehÃlaÇkÃra iti kecidÃhu÷, tanna-ekavi«aye samÃnabalatayÃnekakoÂisphuraïasyaiva saædehatvÃt /
iha tu tarvÃdivyÃpte÷ pratisaæbandhibhedo vyÃpanÃdernigaraïena ra¤janÃde÷ sphuraïaæ ca /
anye tu--"anekatvanirdhÃraïarÆpavicchittyÃÓrayatvenaikakoÂyadhike 'pi bhinno 'yaæ saædehaprakÃra÷" iti vadanti sma; tadapyayuktam--nigÅrïasvarÆpasyÃnyatÃdÃtmyapratÅtihi saæbhÃvanÃ, tasyÃÓcÃtra sphuÂatayà sadbhÃvÃt nuÓabdena cevaÓabdavattasyÃdyotanÃdutprek«aiveyaæ bhavituæ yuktÃ, alamad«ÂasaædahaprakÃrakalpanayà /
"yadetaccandrÃntarjaladalavalÅlÃæ vitanute tadÃca«Âe loka÷ ÓaÓaka iti no mÃæ prati tathà /
ahaæ tvinduæ manye tvadarivirahÃkrÃntataruïÅ- kaÂÃk«olkÃpÃtavraïakiïakalaÇkÃÇkitatanum" //
ityatra "bhanye" Óabdaprayoge 'pyuktarÆpÃyÃ÷ sambhÃvanÃyà apratÅtevitarkamÃtraæ nÃsÃvapahnavotprek«Ã /
##
vi«ayanigaraïenÃbhedapratipattirvi«ayiïo 'dhyavasÃya÷ /
asya cotprek«ÃyÃæ vi«ayiïo 'niÓcitatvena nirdeÓÃtsÃdhyatvam, iha tu niÓcitatvenaiva pratÅtiriti siddhatvam /
vi«ayanigaraïaæ cotprek«ÃyÃæ vi«ayasyÃdha÷ karaïamÃtreïa, ihÃpi mukhaæ dvitÅyaÓcandra ityÃdau /
yadÃhu÷--
"vi«ayasyÃnupÃdÃne 'pyupÃdÃne 'pi sÆraya÷ /
adha÷ karaïamÃtreïa nigÅrïatvaæ pracak«ate" //
iti /
##
##
tadviparyayau abhede bheda÷, asambandhe sambandha÷ /
sà atiÓayokti÷ /
atra bhede 'bhedo yathà mama--
"kathamupari kalÃpina÷ kalÃpo vilasati tasya tale '«ÂamÅndukhaï¬am /
kuvalayayugalaæ tato vilolaæ tilakusumaæ tadadha÷ pravÃlamasmÃt" //
atra kÃntÃkeÓapÃÓÃdermayÆrakalÃpÃdibhirabhedenÃdhyavasÃya÷ /
yathà vÃ--"viÓle«adu÷ khÃdiva baddhamaunam" /
atra cetanagatamaunitvamanyat, acetanagataæ cÃnyaditi dvayorbhede 'pyabheda÷ /
evam--
"sahÃdharadalenÃsya yauvane rÃgabhÃkpriya÷" /
atrÃdharasya rÃgo lauhityam, priyasya rÃga÷ prema, dvayorabheda÷ /
abhede bhedo yathÃ--
"anyadevÃÇgalÃvaïyamanyÃ÷ saurabhasampada÷ /
tasyÃ÷ padmapalÃÓÃk«yÃ÷ sarasatvamalaukikam" //
sambandhe 'sambandho yathÃ--
"asyÃ÷ sargavidhau prajÃpatirabhÆccandro nu kÃntiprada÷ ÓÇgÃraikarasa÷ svaya nu madano mÃso nu pu«pÃkara÷ /
vedÃbhyÃsaja¬a÷ kathaæ nu vi«ayavyÃvttakautÆhalo nirmÃtuæ prabhavenmanoharamidaæ rÆpaæ purÃïo muni÷" //
atra purÃïaprajÃpatinirmÃïasambandhe 'pyasambandha÷ /
asambandhe sambandho yathÃ--
"yadi syÃnmaï¬ale saktamindorindÅvaradvayam /
tadopamÅyate tasyà vadanaæ cÃrulocanam" //
atra yadyarthabalÃdÃhtena sambandhena sambhÃvanayà sambandha÷ /
kÃryakÃraïayo÷ paurvÃparyaviparyayaÓca dvidhà bhavati /
kÃraïÃtprathamaæ kÃryasya bhÃve dvayo÷ samakÃlatveca /
krameïa yathÃ--
"prÃgeva hariïÃk«ÅïÃæ cittamutkalikÃkulam /
paÓcÃdudbhinnabakularasÃlamukulaÓriya÷" //
"samameva samÃkrÃntaæ dvayaæ dviradagÃminà /
tena siæhÃsanaæ pitryaæ maï¬alaæ ca kahÅk«itÃm" //
iha kecidÃhu÷--keÓapÃÓÃdigato laukiko 'tiÓayo 'laukikatvenÃdhyavasÅyate /
keÓapÃÓÃdÅnÃæ kalÃpÃdibhiradhyavasÃye "anyadevÃÇgalÃvaïyam" ityÃdiprakÃre«vavyÃptirlak«aïasya" iti /
tanna,--tatrÃpi hyanyadaÇgalÃvaïyamanyatvenÃdhyavasÅyate /
tathÃhi "anyadeva" iti sthÃne "anyadiva" iti pÃÂhe 'dhyavasÃyasyÃsÃdhyatvamevetyutprek«ÃÇgÅkriyate /
"prageva hariïÃk«ÅïÃm--" ityatra bakulÃdÅÓrÅïÃæ prathamabhÃvitÃpi paÓcÃdbhÃvitvenÃdhyavasitÃ, ata evÃtrÃpÅvaÓabdayoge utprek«Ã evamanyatra /
##
##
anye«ÃmaprastutÃnÃm /
dharmo guïakriyÃrÆpa÷ /
udÃharaïam--
"anulepanÃni kusumÃnyabalÃ÷ ktamanyava÷ pati«u dÅpadaÓÃ÷ /
samayena tena suciraæ Óayita- pratibodhitasmaramabodhi«ata" //
atra sandhyÃvarïanasya prastutatvÃtprastutÃnÃmanulepanÃdÅnÃmekabodhanakriyÃbhisambandha÷ /
"tadaÇgamÃrdavaæ dra«Âu÷ kasya citte na bhÃsate /
mÃlatÅÓaÓabhllekhÃkadalÅnÃæ kaÂhoratÃ" //
ityatra mÃlatyÃdÅnÃmaprastutÃnÃæ kaÂhoratÃrÆpaikaguïasambandha÷ /
evam--
"dÃnaæ vittÃdtaæ vÃca÷ kÅrttidharmau tathÃyu«a÷ /
paropakÃraïaæ kÃyÃdasÃrÃtsÃramÃharet" //
atra dÃnÃdÅnÃæ karmabhÆtÃnÃæ sÃratÃrÆpaikaguïasambandha ekÃharaïakriyÃsambandha÷ /
##
##
krameïodÃharaïam--
"balÃvalepÃdadhunÃpi pÆrvavat prabÃdhyate tena jagajjigÅ«uïà /
satÅva yo«itprakti÷ suniÓcalà pumÃæsamabhyeti bhavÃntare«vapi" //
atra prastutÃyÃ÷ suniÓcalÃyÃ÷ prakteraprastutÃyÃÓca yo«ita ekÃnugamanakriyÃsambandha÷ /
"dÆraæ samÃgatavati tvayi jÅvanÃthe bhinnà manobhavaÓareïa tapasvinÅ sà /
utti«Âhati svapiti vÃsagha tvadÅya- mÃyÃti yÃti hasati Óvasiti k«aïena" //
idaæ mama /
atraikasyà nÃyikÃyà utthÃnÃdyanekakriyÃsambandha÷ /
atra ca guïakriyayorÃdimadhyÃvasÃnasadbhÃvena traividhyaæ na lak«itam, tathÃvidhavaicitryasya sarvatrÃpi sahastradhÃsambhavÃt /
##
##
yathÃ--
"dhanyÃsi vaidabhi ! guïairudÃrairyayà samÃk«yata nai«adho 'pi /
ita÷ stuti÷ kà khalu candrikÃyà yadabdhimapyuttaralÅkaroti" //
atra samÃkar«aïamuttaralÅkaraïaæ ca kriyaikaiva paunaruktyanirÃsÃya bhinnavÃcakatayà nidi«Âa /
iya¤ca mÃlayÃpi dÓyate yathÃ--
"vimala eva ravirviÓada÷ ÓaÓÅ praktiÓobhana eva hi darïïa÷ /
Óivagiri÷ ÓivahÃsasahodara÷ sahajasundara eva hi sajjana÷" //
atra vimalaviÓadÃdirarthata eva /
vaidharmyeïa yathÃ--
"cakorya eva caturÃÓcandrikÃpÃnakarmaïi /
vinÃvantÅrna nipuïÃ÷ sudÓo ratanarmaïi" //
##
sadharmasyeti prativastÆpamÃvyavaccheda÷ ! ayamapi sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ dvidhà /
krameïodÃharaïam--
"aviditaguïÃpi satkavibhaïiti÷ karïe«u vamati madhudhÃrÃm /
anadhigataparimalÃpi hi harati dÓaæ mÃlatÅmÃlÃ" //
"tvayi d«Âe kuraÇgÃk«yÃ÷ straæsate madanavyathà /
d«ÂÃnudayabhÃjÅndau glÃni÷ kumudasaæhate÷" //
"vasantalekhaikanibaddhabhÃvaæ parÃsu kÃntÃsu mana÷ kuto na÷ /
praphullamallÅmadhulampaÂa÷ kiæ madhuvrata÷ kÃÇk«ati vallimanyÃm" //
idaæ padyaæ mama /
atra "mana÷ kuto na÷" ityasya "kÃÇk«ati vallimanyÃm" ityasya caikarÆpatayaiva varyavasÃnÃtprativastÆpamaiva /
iha tu karïe madhudhÃrÃvamanasya netraharaïasya ca sÃmyameva, na tvaikarÆpyam /
atra samarthyasamarthakavÃkyayo÷ sÃmÃnyaviÓe«abhÃvor'thantaranyÃsa÷, prativastÆpamÃd«ÂÃntayostu na tatheti bheda÷ /
##
tatra sambhavadvastusambandhanidarÓanà yathÃ--
"ko 'tra bhÆmivalaye janÃn mudhà tÃpayan sucirameti sampadam /
vedayanniti dinena bhÃnumÃnÃsasÃda caramÃcalaæ tata÷" //
atra raverÅdÓÃrthavedanakriyÃyÃæ vakttvenÃnvaya÷ sambhavatyeva /
ÅdÓÃrthaj¤ÃpanasamarthacaramÃcalaprÃptirÆpadharmavatvÃt /
sa ca raverastÃcalagamanasya paritÃpinÃæ vipatprÃpteÓca bimbapratibimbabhÃvaæ bodhayati /
asambhavadvastunidarÓanà tvekavÃkyÃnekavÃkyagatatvena dvividhà /
tatraikavÃkyagà yathÃ--
"kalayati kuvalayamÃlÃlalitaæ kuÂila÷ kaÂÃk«avik«epa÷ /
adhara÷ kisalayalÅlÃmÃnanamasyÃ÷ kalÃnidhevilÃsam" //
atrÃnyasya dharmaæ kathamanyo vahatviti kaÂÃk«avik«epÃdÅnÃæ kuvalayamÃlÃdigatalalitÃdÅnÃæ kalanamasambhavÃttallalitÃdisadÓaæ lalitÃdikamavagamayatkaÂÃk«avik«epÃde÷ kuvalayamÃlÃdeÓca bimbapratibimbabhÃvaæ bodhayati /
yathà vÃ--
"prayÃïe tava rÃjendra ! muktà vairimgÅdÓÃm /
rÃjahaæsagati÷ padbhyÃmÃnanena ÓaÓidyuti÷" //
atra pÃdÃbhyÃmasambaddharÃjahaæsagatestthÃgo 'nupapanna iti tayostatsambandha÷ kalpyate, sa cÃsambhavan rÃjahaæsagatimiva gatiæ bodhayati /
anekavÃkyagà yathÃ--
"idaæ kilÃvyÃjamanoharaæ vapustapa÷ klapaæ sÃdhayituæ ya icchati /
dhruvaæ sa nÅlotpalapatradhÃrayà ÓamÅlatÃæ chettum«irvyavasyati" //
atra cacchabdanirdi«ÂavÃkyÃrthayorabhedenÃnvayo 'nupapadyamÃnastÃdÓavapu«astapa÷ klamatvasÃdhanecchà nÅlotpalapatnadhÃrayà ÓamÅlatÃchedaneccheveti bimbapratibimbabhÃve paryavasyati /
yathÃ--
"janmedaæ vandhyatÃæ nÅtaæ bhavabhogopalipsayà /
kÃcamÆlyena vikrÅto hanta ! cintÃmaïirmayÃ" //
atra bhavabhogalobhena janmano vyarthatÃnayanaæ kÃcamÆlyena cintÃmaïivikraya iveti paryavasÃnam /
evam--
"kva sÆryaprabhavo vaæÓa÷ kva cÃlpavi«ayà mati÷ /
titÅr«urdustaraæ mohÃdu¬upenÃsmi sÃgaram" //
atra manmatyà sÆryavaæÓavarïanamu¬upena sÃgarataraïamiveti paryavasÃnam /
iyaæ ca kvacidupameyavttasyopamÃne 'sambhave 'pi bhavati /
yathÃ--
"yo 'nubhÆta÷ kuraÇgÃk«yÃstasyà madhurimÃdhare /
samÃsvÃdi sa mdvÅkÃrase rasaviÓÃradai÷" //
atra praktasyÃdharasya madhurimadharmasya drÃk«Ãrase 'sambhavÃtpÆrvavatsÃmye paryavasÃnam /
mÃlÃrÆpÃpi yathà mama--
"k«ipasi Óukaæ v«adaæÓakavadane mgamarpayasi mgÃdanaradane /
vitarasi turagaæ mahi«avi«Ãïe nidadhacceto bhogavitÃne" //
iha vimbapratibambatÃk«epaæ vinà vÃkyÃrthÃparyavasÃnam /
d«ÂÃnte tu paryavasitena vÃkyÃrthena sÃmarthyÃdvimbaprativimbatÃpratyÃyanam /
nÃpÅyamarthÃpatti÷, tatra "hÃro 'yaæ hariïÃk«ÅïÃm--" ityÃdau sÃdÓyaparyavasÃnÃbhÃvÃt /
#<ÃdikyamupameyasyopamÃnÃnnyÆnatÃthavà /
vyatireka÷-->#
sa ca--
#<--eka ukte 'nukte hetau punastridhà // VisSd_10.52 //>#
##
##
upameyasyopamÃnÃdÃdhikye heturupameyagatamutkar«akÃraïamupamÃnagataæ nikar«akÃraïaæ ca /
tayordvayorapyuktÃveka÷, pratyekaæ samudÃyena vÃnuktau trividha iti catuvidhe 'pyasminnupamÃnopameyatvasya nivedanaæ Óabdena arthena Ãk«epeïa ceti dvÃdaÓaprakÃro 'pi Óle«e, "api" ÓabdÃdaÓle«e'pÅti caturviæÓatiprakÃra÷ /
upamÃnÃnnyÆnatÃyÃmapyanayaiva bhaÇgyà caturviæÓatiprakÃrateti militvà a«ÂacatvÃriæÓatprakÃro vyatireka÷ /
udÃharaïam--
"akalaÇkaæ mukhaæ tasyà na kalaÇkÅ vidhuryathÃ" /
atropameyagatamakalaÇkatvamupamÃnagataæ ca kalaÇkitvaæ hetudvayamapyuktam, yathÃÓabdapratipÃdanÃcca ÓÃbdamaupamyam /
atraiva "na kalaÇkividhÆpamam" iti pÃÂhe Ãrtham /
"jayatÅnduæ kalaÇkinam" iti pÃÂhe tvivavattulyÃdipadavirahÃdÃk«iptam /
atraivÃkalaÇkapadatyÃge upameyatotkar«akÃraïÃnukti÷ /
kalaÇkipadatyÃge copamÃnagatanikar«akÃraïÃnukti÷ /
dvayoranuktau dvayoranukti÷ /
Óle«e yathÃ--
"atigìhaguïÃyÃÓca nÃbjavadbhaÇgurà guïÃ÷" /
atrevÃrthe vatiriti ÓÃbdamaupamyam /
utkar«anikar«akÃraïayordvayorapyukti÷ /
guïaÓabda÷ Óli«Âa÷ /
anye bhedÃ÷ pÆrvavadÆhyÃ÷ /
etÃni copameyasyopamÃnÃdÃdhikya udÃraïÃni /
nyÆnatve diÇmÃtraæ yathÃ--
"k«Åïa÷ k«Åïo 'pi ÓaÓÅ bhÆyo bhÆyo 'bhivardhate satyam /
virama prasÅda sundari ! yauvanamanivarti yÃtaæ tu" //
atropameyabhÆtayovanÃsthairyasyÃdhikyam /
tenÃtra "upamÃnÃdupameyasyÃdhikye viparyaye và vyatireka÷" iti ke«Ãæcillak«aïe "viparyaye vetipadamanarthakam" iti yatkecidÃhu÷ /
tanna vicÃrasaham /
tathÃhi-atrÃdhikanyÆnatve sattvÃsattve eva vivak«ite /
atra ca candrÃpek«ayà yauvanasyÃsattvaæ sphuÂameva /
astu vÃtrodÃharaïe yathÃkathaæcidrati÷ /
"hanÆmadÃdyairyaÓasà mayà punadvi«Ãæ hasairdÆtapatha÷ sitÅkta÷" /
ityÃdi«u kà gatiriti su«ÂhÆktaæ "nyÆnatÃthavÃ" iti /
##
##
atiÓayoktirapyatrÃbhedÃdhyavasÃyamÆlà kÃryakÃraïapaurvÃparyaviparyayarÆpà ca /
abhedÃdhyavasÃyamÆlÃpi Óle«abhittikÃnyathà ca /
krameïodÃharam--
"sahÃdharadalenÃsyà yauvane rÃgabhÃkpriya÷" /
atra rÃgapade Óle«a÷ /
"saha kumudakadambai÷ kÃlamullÃsayanta÷ saha ghanatimiraughairdhairyamutsÃrayanta÷ /
saha sarasija«aï¬ai÷ svÃntamÃmÅlayanta÷ pratidiÓamamtÃæÓoraæÓava÷ sa¤caranti" //
idaæ mama /
atrollÃsÃdÅnÃæ saæbandhibhedÃdeva bheda÷, na tu Óli«Âatayà /
"samameva narÃdhipena sà gurusaæmohaviluptacetanà /
agamat saha tailabindunà nanu dÅpÃrciriva k«itestalam" //
iyaæ ca mÃlayÃpi saæbhavati /
yathodÃhte "saha kumudakadambai÷--" ityÃdau /
"lak«maïena samaæ rÃma÷ kÃnanaæ gahanaæ yayau" /
ityÃdau cÃtiÓayoktimÆlÃbhÃvÃnnÃyamalaÇkÃra÷ /
##
nÃsÃdhu aÓobhanaæ na bhavati /
evaæ ca yadyapi Óobhanatva eva paryavasÃnaæ tathÃpyaÓobhanatvÃbhÃvamukhena ÓobhanavacanasyÃyamabhiprÃyo yatkasyacidvarïanÅyasyÃÓobhanatvaæ tatparasannidhereva do«a÷ /
tasyà puna÷ svabhÃvata÷ Óobhanatvameveti /
yathÃ--"vinà jaladakÃlena candro nistandratÃæ gata÷ /
vinà grÅ«mo«maïà ma¤jurvanarÃjirajÃyata" //
"asÃdhvaÓobhanaæ yathÃ--
"anuyÃntyà janÃtÅtaæ kÃntaæ sÃdhu tvayà ktam /
kà dinaÓrÅrvinÃrkeïa kà niÓà ÓaÓinà vinÃ" //
"nirarthakaæ janma gataæ nalinyà yayà na d«Âaæ tuhinÃæÓubimbam /
utpattirindorapi ni«phalaiva d«Âà vinidrà nalinÅ na yena" //
atra parasparÃvinoktibhaÇgyà cakatkÃrÃtiÓaya÷ /
vinÃÓabdaprayogÃbhÃve 'pi vinÃrthavivak«Ãyaæ vinoktireveyam /
evaæ sahoktirapi sahaÓabdaprayogÃbhÃve 'pi sahÃrthavivak«ÃyÃæ bhavatÅti bodhyam /
##
atra samena kÃryeïa prastute 'prastutavyavahÃrasamÃropa÷ /
yathÃ--
"vyÃdhÆya yadvasanamambujalocanÃyà vak«ojayo÷ kanakakumbhavilÃsabhÃjo÷ /
ÃliÇgasi prasabhamaÇgamaÓe«amasyà dhanyastvameva malayÃcalagandhavÃha !" //
atra gandhavÃhe haÂhakÃmukavyavahÃrasamÃropa÷ /
liÇgasÃmyena yathÃ--
"asamÃptajigÅ«asya strÅcintà kà manasvina÷ /
anÃkramya jagatktsnaæ no sandhyÃæ bhajate ravi÷" //
atra puæstrÅliÇgamÃtreïa ravisandhyayornÃyakanÃyikÃvyavahÃra÷ /
viÓe«aïasÃmyaæ tu Óli«ÂatayÃ, sÃdhÃraïyena, aupamyagarbhatvena ca tridhà /
Óli«Âatayà yathà mama--
"vikasitamukhÅæ rÃgÃsaÇgÃdralattimirÃvtiæ dinakarakarasp«ÂÃmaindrÅæ nirÅk«ya diÓaæ pura÷ /
jaraÂhalavalÅpÃï¬ucchÃyo bhÓaæ kalu«Ãntara÷ Órayati haritaæ hanta ! prÃcetasÅæ tuhinadyuti÷" //
atra mukharÃgÃdiÓabdÃnÃæ Óli«Âatà /
atraiva hi "timirÃvtim" ityatra "timirÃÓukam" iti pÃÂhe etadeÓasya rÆpaïe 'pi samÃsoktireva, na tvekadeÓavivarti rÆpakam, tatra hi timirÃæÓukayo rÆpyarÆpakabhÃvo dvayorÃvarakatvena sphuÂasÃdÓyatayà parasÃcivyamanapek«yÃpi svamÃtraviÓrÃnta iti na samÃsoktibuddhiæ vyÃhantumÅÓa÷ /
yatra tu rÆpyarÆpakayo÷ sÃdÓyamasphuÂaæ tatraikadeÓÃntararÆpaïaæ vinà tadasaÇgataæ syÃdityaÓÃbdamapyekadeÓÃntararÆpaïamÃrthamapek«ata eveti tatraikadeÓavivartirÆpakameva /
yathÃ--
"jassa raïanteurae kare kuïantassa maï¬alaggalaaæ /
ragasaæmuhÅ vi sahasà parammuhÅ hoi riuseïÃ" //
atra raïÃnta÷ purayo÷ sÃdÓyamasphuÂameva /
kvacicca yatra sphuÂasÃdÓyÃnÃmapi bahÆnÃæ rÆpaïaæ ÓÃbdamekadeÓasya cÃrthaæ tatraikadeÓavivarti rÆpakameva /
rÆpakapratÅter vyÃpitayà samÃsoktipratÅtitirodhÃyakatvÃt /
nanvasti raïÃnta÷ purayorapi sukhasaæcÃratayà sphuÂaæ sÃdÓyamiti cet? satyamuktam ; astyeva kiætu vÃkyÃrthaparyÃlocanasÃpek«am, na khalu nirapek«am, mukhacandrÃdermanoharatvÃdivadraïÃnta÷- purayo÷ svata÷ sukhasa¤cÃratvÃbhÃvÃt /
sÃdharaïyena yathÃ--
"nisargasaurabhodbhrÃntabhÇgasaægÅtaÓÃlinÅ /
udite vÃsarÃdhÅÓe smerÃjani sarojinÅ" //
atra nisargetyÃdiviÓe«aïasÃmyÃtsarojinyÃæ nÃyikÃvyavahÃrapratÅtau strÅmÃtragÃmina÷ smeratvadharmasya samÃropa÷ kÃraïam /
tena vinà viÓe«aïasÃmyamÃtreïa nÃyikÃvyavahÃrapratÅterasambhavÃt /
aupamyagarbhatvaæ punastridhà sambhavati, upamÃrÆpasaÇkaragarbhatvÃt /
tatropamÃgarbhatve yathÃ--
"adantaprabhÃpu«pacità pÃïipallavaÓobhinÅ /
keÓapÃÓÃlivndena suve«Ã hariïek«aïÃ" //
atra suve«atvavaÓÃtprathamaæ dantaprabhÃ÷ pu«pÃïÅvetyupamÃgarbhatvena samÃsa÷ /
anantaraæ ca dantaprabhÃsadÓai÷ pu«paiÓcitetyÃdisamÃsÃntarÃÓrayeïa samÃnaviÓe«aïamahÃtmyÃddhariïek«aïÃyÃæ latÃvyavahÃrapratÅti÷ /
rÆpakagarbhatve yathÃ--"lÃvaïyamadhubhi÷ pÆrïam-" ityÃdi /
saÇkaragarbhatve yathÃ-"dantaprabhÃpu«pa-" ityÃdi /
"suve«Ã" ityatra "parÅtÃ" iti pÃÂhe hyupamÃrÆpakasÃdhakÃbhÃvÃtsaÇkarasamÃÓrayaïam /
samÃsÃntaraæ pÆrvavat /
samÃsÃntaramahimnà latÃpratÅti÷ /
e«u ca ya«Ãæ mate upamÃsaÇkarayorekadeÓavivartità nÃsti tanmate ÃdyattÅyayo÷ samÃsokti÷ /
dvitÅyastu prakÃra ekadeÓavirviætarÆpakavi«aya eva /
paryÃlocane tvÃdye prakÃre evadeÓavivartinyupamaivÃÇgÅkartumucità /
anyathÃ--
"aindraæ dhanu÷ pÃï¬upayodhareïa ÓaraddadhÃnÃrdranakhak«atÃbham /
pramodayantÅ sakalaÇkaminduæ tÃpaæ raverabhyadhikaæ cakÃra" //
ityatra kathaæ Óaradi nÃyikÃvyavahÃrapratÅti÷, nÃyikÃpayodhareïÃrdranakhak«atÃbhaÓakracÃpadhÃraïÃsambhavÃt /
nanu "Ãrdranakhak«atÃbham" ityatra sthitamapyupamÃnatvaæ vastuparyÃlocanayà aindre dhanu«i sa¤cÃraïÅyam /
yathÃ--"dadhnà juhoti" ityÃdau havanasyÃnyathÃsiddherdadhni sa¤cÃryate vidhi÷ /
eva¤cendracÃpÃbhamÃrdranakhak«ataæ dadhÃneti pratÅtirbhavi«yatÅti cet ? na, evaævidhanirvÃhe ka«Âas«ÂikalpanÃdekadeÓavivartyupamÃÇgÅkÃrasyaiva jyÃyastvÃt /
astu vÃtra yathÃkatha¤citsamÃsokti÷ /
"netrairivotpalai÷ padmai÷-" ityÃdau cÃnyagatyasambhavÃt /
kiæ copamÃyÃæ vyavahÃrapratÅterabhÃvÃtkathaæ tadupajÅvikÃyÃ÷ samÃsokte÷ praveÓa÷ /
yadÃhu÷--
"vyavahÃro 'thavà tattvamaupamye yatpratÅyate /
tannaupamyaæ samÃsoktirekadeÓopamà sphuÂÃ" //
eva¤copamÃrÆpakayorekadeÓavivartitÃÇgÅkÃre tanmÆlasaÇkare 'pi samÃsokterapraveÓo nyÃyasiddha eva, tenaupamyagarbhaviÓe«aïotthÃpitatvaæ nÃsyà vi«aya iti viÓe«aïasÃmye Óli«ÂaveÓe«aïotthÃpità sÃdhÃraïaviÓe«aïotthÃpità ceti dvidhà /
kÃryaliÇgayostulyatve ca dvividheti catu÷ prakÃrà samÃsokti÷ /
sarvatraivÃtra vyavahÃrasamÃropa÷ kÃraïam /
sa ca kvacillaukike vastuni laukikavastuvyavahÃrasamÃropa÷, ÓÃstrÅye vastuni ÓÃstrÅyavastuvyavahÃrasamÃropa÷, laukike và ÓÃstrÅyavastuvyavahÃrasamÃropa÷, ÓÃstrÅye và laukikavastuvyavahÃrasamÃropa iti caturdhà /
tatra laukikavastvapi rasÃdibhedÃdanekavidham /
ÓÃstrÅyamapi tarkÃyurvedajyoti÷ ÓÃstraprasiddhatayoti bahuprakÃrà samÃsokti÷ /
diÇmÃtraæ yathÃ--"vyÃdhÆya yadvasanam-" ityÃdau laukike vastuni laukikasya haÂhakÃmukavyavahÃrÃde÷ samÃropa÷ /
"yairekarÆpamakhilÃsvapi vtti«u tvÃæ paÓyadbhiravyayamasaækhyatayà pravttam /
lopa÷ kta÷ kila paratvaju«o vibhakte--
stairlak«aïaæ tava ktaæ dhruvameva manye" //
atrÃgamaÓÃstraprasiddhe vastuni vyÃkaraïaprasiddhavastuvyavahÃrasamÃropa÷ /
evamanyatra /
rÆpake 'praktamÃtmasvarÆpasanniveÓena praktasya rÆpamavacchÃdayati /
iha tu svÃvasthÃsamÃropeïÃvacchÃditasvarÆpameva taæ pÆrvÃvasthÃto viÓe«ayati /
ata evÃtra vyavahÃrasamÃropo na tu svarÆpasamÃropa ityÃhu÷ /
upamÃdhvanau Óle«e ca viÓe«yasyÃpi sÃmyam, iha tu viÓe«aïamÃtrasya /
aprastutapraÓaæsÃyÃæ prastutasya gamyatvam, iha tvaprastutasyeti bheda÷ /
##
yathÃ--
"aÇgarÃja ! senÃpate ! droïopahÃsin ! karïa !, rak«ainaæ bhÅmÃddu÷ ÓÃnam !"
#<Óabdai÷ svabhÃvÃdekÃrthai÷ Óle«o 'nekÃrthavÃcanam // VisSd_10.57 //>#
"svabhÃvÃdekÃrthai÷" iti ÓabdaÓle«Ãd vyavaccheda÷ /
"vÃcanam" iti ca dhvane÷ /
udÃharaïam--
"pravartayan kriyÃ÷ sÃdhvÅrmÃlinyaæ harità haran /
mahasà bhÆyasà dÅpto virÃjati vibhÃkara÷" //
atra prakaraïÃdiniyamÃbhÃvÃd dvÃvapi rÃjasÆryau vÃcyau /
##
##
krameïodÃharaïam---
"pÃdÃhataæ yadutthÃya mÆrdhÃnamadhirohati /
svasthÃdevÃpamÃne 'pi dehinastadvaraæ raja÷" //
atrÃsmadapek«ayà rajo 'pi varamiti viÓe«e prastute sÃmÃnyamabhihitam /
"stragiyaæ yadi jÅvitÃpahà hdaye kiæ nihità na hanti mÃm /
vi«amapyamtaæ kvacidbhavedamtaæ và vi«amÅÓvarecchayÃ" //
atreÓvarecchayà kvacidahitakÃriïo 'pi hitakÃritvaæ hitakÃriïo 'pyahitakÃritvamiti sÃmÃnye prastute viÓe«o 'bhihita÷ /
eva¤cÃtrÃprastutapraÓaæsÃmÆlor'thÃntaranyÃsa÷ /
d«ÂÃnte prakhyÃtameva vastu pratibimbatvenopÃdÅyate, iha tu vi«Ãmtayoramtavi«ÅbhÃvasyÃprasiddherna tasya sadbhÃva÷ /
"indurlipta iväjanena ja¬ità d«ÂirmgÅïÃmiva, pramlÃnÃruïimeva vidrumadalaæ ÓyÃmeva hemaprabhà /
kÃrkaÓyaæ kalayà ca kokilavadhÆkaïÂhe«viva prastutaæ sÅtÃyÃ÷ purataÓca hanta ! ÓikhinÃæ barhÃ÷ saharhà iva" //
atra sambhÃvyamÃnebhya indrÃdigatäjanaliptatvÃdibhya÷ kÃryebhyo vadanÃdigatasaundaryaviÓe«arÆpaæ prastutaæ kÃraïaæ pratÅyate /
gacchÃmÅti yathoktayà mgadÓà ni÷ ÓvÃsamudrekiïaæ tyaktvà tiryagavek«ya bëpakalu«enaikena mÃæ cak«u«Ã /
adya prema madarpitaæ priyasakhÅvnde tvayà badhyatÃ- mitthaæ snehavivardhito mgaÓiÓu÷ sotprÃsamÃbhëita÷" //
atra kasyacidagamanarÆpe kÃrye kÃraïamabhihitam /
tulye prastute tulyÃbhidhÃne ca dvidhà Óle«amÆlà sÃdÓyamÃtramÆlà ca /
Óle«amÆlÃpi samÃsoktivadviÓe«aïamÃtrasya Óle«e Óle«avadviÓe«yasyÃpi Óle«e bhavatÅti dvidhà /
krameïa yathÃ--
"sahakÃra÷ sadÃmodo vasantaÓrÅsamanvita÷ /
samujjvalaruci÷ ÓrÅmÃn prabhÆtotkalikÃkula÷" //
atra viÓe«aïamÃtraÓle«avaÓÃdaprastutÃtsahakÃrÃtkasyacitprastutasya nÃyakasya pratÅti÷ /
"puæstvÃdapi pravicaledyadi yadyadho 'pi yÃyÃdyadi praïayane na mahÃnapi syÃt abhyuddharettadapi viÓvamitÅdÓÅyaæ kenÃpi dikprakaÂità puru«ottamena" //
atra puru«ottamapadena viÓe«yeïÃpi Óli«Âena pracuraprasiddhyà prathamaæ vi«ïureva bodhyate /
tena varïanÅya÷ kaÓcitpuru«a÷ pratÅyate /
sÃdÓyamÃtramÆlà yathÃ--
"eka÷ kapotapota÷ ÓataÓa÷ ÓyenÃ÷ k«udhÃbhidhÃvanti /
ambaramÃvtiÓÆnyaæ harahara Óaraïaæ vidhe÷ karuïÃ" //
atra kapotÃdapratustÃtkaÓcitprastuta÷ pratÅyate /
iyaæ ca kvacidvaidharmyeïÃpi bhavati /
"dhanyÃ÷ khalu vane vÃtÃ÷ kahlÃrasparÓaÓÅtalÃ÷ /
rÃmamindÅvaraÓyÃmaæ ye spÓantyanivÃritÃ÷" //
atra vÃtà dhanyà ahamadhanya iti vaidharmyeïa prastuta÷ pratÅyate /
vÃcyasya sambhavÃsambhavobhayarÆpatayà triprakÃreyam /
tatra sambhave uktodÃharaïÃnyeva /
asambhave yathÃ--
"kokilo 'haæ bhavÃn kÃka÷ samÃna÷ kÃlimÃvayo÷ /
antaraæ kathayi«yanti kÃkalÅkovidÃ÷ puna÷" //
atra kÃkakokilayorvÃkovÃkyaæ prastutasyÃdhyÃropaïaæ vinÃsambhavi /
ubhayarÆpatve yathÃ--
"antaÓchidrÃïi bhÆyÃæsi kaïÂakà bahavo bahi÷ /
kathaæ kamalanÃlasya mà bhÆvan bhaÇgurà guïÃ÷" //
atra prastutasya kasyacidadhyÃropaïaæ vinà kamalanÃlÃntaÓchidrÃïÃæ guïabhaÇgurÅkaraïe hetutvamasambhavi /
anye«Ãæ tu sambhavÅtyubhayarÆpatvam /
asyÃÓca samÃsoktivad vyavahÃrasamÃropaprÃïatvÃcchabdaÓaktimÆlÃdvastudhvanerbheda÷ /
upamÃdhvanÃvaprastutasya vyaÇgyatvam /
evaæ samÃsoktÃvapi /
Óle«e tu dvayorapi vÃcyatvam /
##
##
nindayà stutergamyatve vyÃjena stutiriti vyutpattyà vyÃjastuti÷ /
stutyà nindÃyà gamyatve vyÃjarÆpà stuti÷ /
krameïa yathÃ--
"stanayugamuktÃbharaïÃ÷ kaïÂakakalitÃÇgaya«Âayo deva ! /
tvayi kupite 'pi prÃgiva viÓvastà dviÂstriyo jÃtÃ÷" //
idaæ mama //
"vyÃjastutistava payoda ! mayoditeyaæ yajjÅvanÃya jagatastava jÅvanÃni /
stotraæ tu te mahadidaæ ghana ! dharmarÃja- sÃhayyamarjayasi yatpathikÃnnihatya" //
##
udÃharaïam--
"sp«ÂÃstà nandane ÓacyÃ÷ keÓasambhogalÃlitÃ÷ /
sÃvaj¤aæ pÃrijÃtasya ma¤jaryo yasya sainikai÷" //
atra hayagrÅveïa svargo vijita iti prastutameva gamyaæ kÃraïaæ vaicitryaviÓe«apratipattaye sainyasya pÃrijÃtama¤jarÅsÃvaj¤asparÓanarÆpakÃryadvÃreïÃbhihitam /
na cedaæ kÃryÃtkÃraïapratÅtirÆpÃprastutapraÓaæsÃ, tatra kÃryasyÃprastutatvÃt ; iha tu varïanÅyasya prabhÃvÃtiÓayabodhakatvena kÃryamiti kÃraïavatprastutam /
eva¤--
"anena paryÃsayatÃÓrubindÆn muktÃphalasthÆlatamÃn stane«u /
pratyÃpatÃ÷ ÓatruvilÃsinÅnÃmÃk«epasÆtreïa vinaiva hÃrÃ÷" //
atra varïanÅyasya rÃj¤o gamyabhÆtaÓatrumÃraïarÆpakÃraïavatkÃryabhÆtaæ tathÃvidhaÓatrustrÅkrandanajalamapi prabhÃvÃtiÓayabodhakatvena varïanÃrhamiti paryÃyoktameva /
"rÃjan rÃjasutà na pÃÂhayati mÃæ devyo 'pi tÆ«ïÅæ sthitÃ÷ kubje bhojaya mÃæ kumÃrasacivairnÃdyÃpi kiæ bhujyate /
itthaæ rÃjaÓukastavÃribhavane mukto 'dhvagai÷ pa¤jarÃ- ccitrasthÃnavalokya ÓÆnyavalabhÃvekaikamÃbhëate" //
atra prasthÃnedyataæ bhavantaæ Órutvà sahasaivÃraya÷ palÃyità iti kÃraïaæ prastutam /
"kÃryamapi varïanÃrhatvena prastutam" iti kecit /
anye tu--"rÃjaÓukavttÃntena ko 'pi prastutaprabhÃvo bodhyata ityaprastutapraÓaæsaiva" ityÃha÷,
##
##
krameïodÃharaïam--
"bhatsahÃya÷ kÃryÃntaæ k«odÅyÃnapi gacchati /
sambhÆyÃmbhodhimabhyeti mahÃnadyà nagÃpagÃ" //
atra dvitÅyÃrdhagatena viÓe«arÆpeïÃrthena prathamÃrdhagata÷ sÃmÃnyor'tha÷ sopapattika÷ kriyate /
"yÃvadarthapadÃæ vÃcamevamÃdÃya mÃdhava÷ /
virarÃma mahÅyÃæsa÷ praktyà mitabhëiïa÷" //
"pthvi ! sthirà bhava bhujaÇgam ! dhÃrayainÃæ tvaæ kÆrmarÃja ! tadidaæ dvitayaæ dadhÅthÃ÷ /
dikku¤jarÃ÷ ! kuruta tatnitaye didhÅr«Ãæ Ãrya÷ karoti harakÃrmukamÃtatajyam" //
atra kÃraïabhÆtaæ harakÃrmukÃtatajyÅkaraïaæ pthivÅsthairyÃde÷ kÃryasya samarthakam /
"sahasà vidadhÅta na kriyÃm" ityÃdau sampadvaraïaæ kÃryaæ sahasà vidhÃnÃbhÃvasya vimÓyakÃritvarÆpasya kÃraïasya samarthakam /
etÃni sÃdharmya udÃharaïÃni /
vaidharmye yathÃ--
"itthamÃrÃdhyamÃno 'pi kliÓnÃti bhuvanatrayam /
ÓÃmyetpratyapakÃreïa nopakÃreïa durjana÷" //
atra sÃmÃnyaæ viÓe«asya samarthakam /
"sahasà vidadhÅta-" ityatra sahasà vidhÃnÃbhÃvasyÃpatpradatvaæ viruddhaæ kÃryaæ samarthakam /
evamanyat /
##
tatra vÃkyÃrthatà yathÃ--
"yattvannetrasamÃnakÃnti salile magnaæ tadindÅvaraæ meghairantarita÷ priye ! tava mukhacchÃyÃnukÃrÅ ÓaÓÅ /
ye 'pi tvadramanÃnukÃrigatayaste rÃjahaæsà gatÃ- stvatsÃdÓyavinodamÃtramapi me daivena na k«amyate" //
atra caturthapÃde pÃdatrayavÃkyÃni hetava÷ /
padÃrthatà yathà mama--
"tvadvajirÃjinirdhÆtadhÆlÅpaÂalapaÇkilÃm /
na dhatte Óirasà gaÇgÃæ bhÆribhÃrabhiyà hara÷" //
atra dvitÅyÃrdhe prathamÃrdhamekapadaæ hetu÷ /
anekapadaæ yathà mama--
"paÓyantyasaækhyapathagÃæ tvaddÃnajalavÃhinÅm /
deva ! tripathagÃtmÃnaæ gopayatyugramÆrdhani" //
iha kecid vÃkyÃrthagatena kÃvyaliÇgenaiva gatÃrthatayà kÃryakÃraïabhÃver'thÃntaranyÃsaæ nÃdriyante /
tadayuktam, tathà hyatra hetustridhà bhavati--j¤Ãpako ni«pÃdaka÷ samarthakaÓceti /
tatra j¤Ãpako 'numÃnasya vi«aya÷, ni«pÃdaka÷ kÃvyaliÇgasya, samarthakor'thÃntaranyÃsasya, iti pthageva kÃryakÃraïabhÃver'thÃntaranyÃsa÷ kÃvyaliÇgÅt /
tathÃhi--"yattvannetra-" ityÃdau caturthapÃdavÃkyam, anyathà sÃkÃÇk«atayÃsama¤jasameva syÃt iti pÃdatrayagatavÃkyaæ ni«pÃdakatvenÃpek«ate /
"sahasà vidadhÅta-" ityÃdau tu--
"parÃpakÃranirataidurjanai÷ saha saÇgati÷ /
vadÃmi bhavatastattvaæ na vidheyà kadÃcana" //
ityÃdivadupadeÓamÃtreïÃpi nirÃkÃÇk«atayà svato 'pi gatÃrthaæ sahasà vidhÃnÃbhÃvaæ sampadvaraïaæ sopapattikameva karotÅti pthageva kÃryakÃraïabhÃver'thÃntaranyÃsa÷ kÃvyaliÇgÃt /
"na dhatte Óirasà gaÇgÃæ bhÆribhÃrabhiyà hara÷ /
tvadvÃjirÃjinirdhÆtadhÆlibhi÷ paÇkilà hi sÃ" //
ityatra hiÓabdopÃdÃnena paÇkilatvÃditivaddhetutvasya sphuÂatayà nÃyamalaÇkÃra÷, vaicitryasyaivÃlaÇkÃratvÃt /
##
yathÃ--
"jÃnÅmahe 'syà hdi sÃrasÃk«yà virÃjate 'nta÷ priyavaktracandra÷ /
tatkÃntijÃlai÷ prastaistadaÇge«vÃpÃï¬utà ku¬malatÃk«ipadme" //
atra rÆpakavaÓÃdvicchitti÷ /
yathà vÃ--
"yatra patatyabalÃnÃæ d«ÂirniÓitÃ÷ patanti tatra ÓarÃ÷ /
taccÃparopitaÓaro dhÃvatyÃsÃæ pura÷ smaro manye" //
atra kaviprau¬hoktivaÓÃdvicchitti÷ /
utprek«ÃyÃmanaÓcitatayà pratÅti÷, iha tu niÓcitatayetyubhayorbheda÷ /
##
yathà mama--"tÃruïyasya vilÃsa÷--" ityatra vaÓÅkaraïaheturnÃyikÃvaÓÅkaraïatvenoktÃ, vilÃsahÃsayostvadhyavasÃyamÆlo 'yamaÇkÃra÷ /
##
yathÃ--"kupitÃsi yadà tanvi ! nidhÃya karajak«atam /
badhÃna bhujapÃÓÃbhyÃæ kaïÂhamasya d¬haæ tadÃ" //
asya ca vicchittiviÓe«asya sarvÃlaÇkÃravilak«aïatvena sphuraïÃtpthagalaÇkÃratvameva nyÃyyam /
##
##
tatra vak«yamÃïavi«aye kvacitsarvasyÃpi sÃmÃnyata÷ sÆcitasya ni«edha÷ kvacidaæÓoktÃvaæÓÃntare ni«adha iti dvau bhedau /
uktavi«aye ca kvacidvastusvarÆpasya ni«edha÷, kvacidvastukathanasyeti dvau, ityÃk«epasya catvÃro bhedÃ÷ /
krameïa yathÃ--
"smaraÓaraÓatavidhurÃyà bhaïÃmi saækhyÃ÷ kte kimapi /
k«aïamiha viÓramya sakhe ! nirdayahdayasya kiæ vadÃmyathavÃ" //
atra sakhyà virahasya sÃmÃnyata÷ sÆcitasya vak«yamÃïavi«aye ni«edha÷ /
"tava virahe hariïÃk«Å nirÅk«ya navamÃlikÃæ dalitÃm /
hanta ! nitÃntamidÃnÅm Ã÷ kiæ hatajalpitairathavÃ" //
atra mari«yatÅtyaæÓo nokta÷ /
"bÃlaa ! ïÃhaæ dÆtÅ tua piosi tti ïa maha vÃvÃro /
sà marai tujbhkta aaso etnaæ dhammakkharaæ bhaïimo" //
atra dÆtÅtvasya vastuno ni«edha÷ /
"virahe tava tanvaÇgÅ kathaæ k«apayatu k«apÃm /
dÃruïavyavasÃyasya puraste bhaïitena kim ?" //
atra kathanasyoktasyaiva ni«edha÷ /
prathamodÃharaïe saækhyà avaÓyambhÃvimaraïamiti viÓe«a÷ pratÅyate /
dvitÅye 'ÓakyavaktavyatvÃdi, ttÅye dÆtÅtve yathÃrthavÃditvam, caturthe du÷ khasyÃtiÓaya÷ /
na cÃyaæ vihitani«edha÷, atra ni«edhasyÃbhÃsatvÃt /
##
tatheti pÆrvavadviÓe«apratipattaye /
yathÃ--
"gaccha gacchasi cet kÃnta ! panthÃna÷ santu te ÓivÃ÷ /
mamÃpi. janma tatraiva bhÆyÃdyatra gato bhavÃn" //
atrÃni«ÂatvÃdramanasya vidhi÷ praskhaladrÆpo ni«edhe paryavasyati /
viÓe«aÓca gamanasyÃtyantaparihÃryatvarÆpa÷ pratÅyate /
##
vinà kÃraïamupanibadhyamÃno 'pi kÃryodaya÷ ki¤cidanyatkÃraïamapek«yaiva bhavituæ yukta÷ /
tacca kÃraïÃntaraæ kvaciduktaæ kvacidanuktamiti dvidhà /
yathÃ--
"anÃyÃsakÓaæ madhyamaÓaÇkatarale dÓau /
abhÆ«aïamanohÃri vapurvayasi subhruva÷" //
atra vayorÆpanimittamuktam /
atraiva "vapurbhÃti mgÅdÓa÷" iti pÃÂhe 'nuktam
##
tathetyuktÃnuktanimittatvÃt /
tatroktanimittà yathÃ--
"dhanino 'pi nirunmÃdà yuvÃno 'pi na ca¤calÃ÷ /
prabhavo 'pyapramattÃste mahÃmahimaÓÃlina÷" //
atra mahÃmahimaÓÃlitvaæ nimittamuktam /
atraiva caturthapÃde "kiyanta÷ santi bhÆtale" iti pÃÂhe tvanuktam /
acintyanimittatvaæ cÃnuktanimittasyaiva bheda iti pthaÇnoktam /
yathÃ--
"sa ekastrÅ4ïi jayati jaganti kusumÃyudha÷ /
haratÃpi tanuæ yasya Óambhunà na htaæ balam" //
atra tanuharaïenÃpi balÃharaïe nimittamacintyam /
iha ca kÃryÃbhÃva÷ kÃryaviruddhasadbhÃvamukhenÃpi nibaddhyate /
vibhÃvanÃyÃmapi kÃraïÃbhÃva÷ kÃraïaviruddhasadbhÃvamukhena /
eva¤ca "ya÷ kaumÃrahara÷" ityÃderukaïÂhÃkÃraïaviruddhasya nibandhanÃdvibhÃvanà /
"ya÷ kaumÃra-" ityÃde÷ kÃraïasya ca kÃryaviruddhÃyà utkaïÂhÃyà nibandhanÃdviÓe«okti÷, evaæ cÃtra vibhÃvanÃviÓe«oktyo÷ saÇkara÷ /
ÓuddhodÃharaïaæ tu mgyam /
##
##
krameïa yathÃ--
"tava virahe malayamaruddavÃnala÷ ÓaÓiruco 'pi so«mÃïa÷ /
hdayamalirutamapi bhinte nalinÅdalamapi nidÃgharavirasyÃ÷" //
"santatamusalÃsaÇgÃdvahutaraghakarmaghaÂanayà npate ! /
dvijapatnÅnÃæ kaÂhinÃ÷ sati bhavati karÃ÷ sarojasukumÃrÃ÷" //
"ajasya ghïato janma nirÅhasya hatadvi«a÷ /
svapato jÃgarÆkasya yÃthÃrthyaæ veda kastava" //
"vallabhotsaÇgasaÇgena vinà hariïacak«u«a÷ /
rÃkÃvibhÃvarÅjÃnirvi«ajvÃlÃkulo 'bhavat" //
nayanayugÃsecanakaæ mÃnasavttayÃpi du«prÃpam /
rÆpamidaæ madirÃk«yà madayati hdayaæ dunoti ca me //
"tvadvÃji" ityÃdi /
"vallabhotsaÇga'--ityÃdiÓloke caturthapÃde "madhyandinadinÃdhipa÷" iti pÃÂhe dravyayorvirodha÷ /
atra "tava viraha-" ityÃdau pavanÃdÅnÃæ bahuvyaktivÃcakatvÃjjÃtiÓabdÃnÃæ davÃnalo«mahdayabhedanasÆryairjÃtiguïakriyÃdravyarÆpairanyonyaæ virodho mukhata ÃbhÃsate, virahahetukatvÃtsamÃdhÃnam /
"ajasya-" ityÃdÃvajatvÃdiguïasya janmaprahaïÃdikriyayà virodha÷, bhagavata÷ prabhÃvasyÃtiÓÃyitvÃttu samÃdhÃnam /
"tvadvÃji-" ityÃdau "haro 'pi Óirasà gaÇgÃæ na dhatte" iti virodha÷, "tvadvÃji-" ityÃdikaviprau¬hoktyà tu samÃdhÃnam /
spa«Âamanyat /
vibhÃvanÃyÃæ kÃraïÃbhÃvenopanibadhyamÃnatvÃtkÃryameva bÃdhyatvena pratÅyate, viÓo«oktau ca kÃryÃbhÃvena kÃraïameva; iha tvanyonyaæ dvayorapi bÃdhyatvamiti bheda÷ /
##
yathÃ--
"sà bÃlà vayamapragalbhamanasa÷ sà strÅ vayaæ kÃtarà sà pÅnonnatimatpayodharayugaæ dhatte sakhedà vayam /
sÃkrÃntà jaghanasthalena guruïà gantuæ na Óaktà vayaæ do«airanyajanÃÓrayairapaÂavo jÃtÃ÷ sma ityadbhutam" //
asyÃÓcÃpavÃdakatvÃdekadeÓasthayorvirodhe virodhÃlaÇkÃra÷ /
##
##
krameïa yathÃ--
"sadya÷ karasparÓamavÃpya citraæ raïe raïe yasya kpÃïalekhà /
tamÃlanÅlà ÓaradindupÃï¬u yaÓastrilokÃbhÃraïaæ prasÆte" //
atra kÃraïarÆpÃsilatÃyÃ÷ "kÃraïaguïà hi kÃryaguïamÃrabhante" iti sthaterviruddhà ÓuklayaÓasa utpatti÷ /
"Ãnandamamandamimaæ kuvalayadalalocane ! dadÃsi tvam /
virahastvayaiva janitastÃpayatitarÃæ ÓarÅraæ me" //
atrÃnandajanakastrÅrÆpakÃraïÃttÃpajanakavirahotpatti÷ /
"ayaæ ratnÃkaro 'mbhodhirityasevi dhanÃÓayà /
dhanaæ dÆre 'stu vadanamapÆri k«ÃravÃribhai÷" //
atra kevalaæ kÃÇk«itadhanalÃbho nÃbhÆt, pratyata k«ÃravÃribhirvadanapÆraïam /
"kva vanaæ taruvalkabhÆ«aïaæ npalak«mÅ÷ kva mahendravandità /
niyataæ pratikÆlavatino bata dhÃtuÓcaritaæ sudu÷ saham" //
atra vanarÃjyaÓriyorvirÆpayo÷ saæghaÂanà /
idaæ mama /
yathà vÃ--
"vipulena sÃgaraÓayasya kuk«iïà bhuvanÃni yasya papire yugak«aye /
madavibhramÃsakalayà pape puna÷ sa purastriyaikatamayaikayà dÓÃ" //
##
yathÃ--
ÓaÓinamupagateyaæ kaumudÅ meghamuktaæ jalanidhimanurÆpaæ jahnukanyÃvatÅrïà /
iti samaguïayogaprÅtayastatra paurÃ÷ ÓravaïakaÂu npÃïÃmekavÃkyaæ vibavru÷" //
##
yathÃ--
"praïamatyunnatihetorjovitahetorvimu¤cati prÃïÃn /
du÷ khÅyati sukhaheto÷ ko mƬha÷ sevakÃdanya÷" //
#<ÃÓrayÃÓrayiïorekasyÃdhikye 'dhikamucyate />#
ÃÓrayÃdhikye yathÃ--
"kimadhikamasya brÆmo mahimÃnaæ vÃrigherhariryatra /
aj¤Ãta eva Óete kuk«au nik«ipya bhuvanÃni" //
ÃÓritÃdhikye yathÃ--
"yugÃntakÃlapratisaæhtÃtmano jaganti yasyÃæ savikÃsamÃsata /
tanau mamustatra na kaiÂabhadvi«astapodhanÃbhyÃgamasambhavà muda÷" //
##
"tvayà sà Óobhate tanvÅ tayà tvamapi Óobhase /
rajanyà Óobhate candraÓcandreïÃpi niÓÅthinÅ" //
##
##
krameïa yathÃ--
"divamapyupayÃtÃnÃmÃkalpamanalpaguïagaïà ye«Ãm /
ramayanti jaganti gira÷ kathamiva kavayo na te vandyÃ÷" //
"kÃnane sariduddeÓe girÅïÃmapi kandare /
paÓyantyantakasaÇkÃÓaæ tvÃmekaæ ripava÷ pura÷" //
"ghiïÅ saciva÷ sakhÅ mitha÷ priyaÓi«yà lalite kalÃvidhau /
karuïÃvimukhena mtyunà haratà tvÃæ vada kiæ na me htam" //
##
##
yathÃ--"dÓÃ dagdhaæ manasijam-" ityÃdi /
##
vyÃghÃta ityeva /
"ihaiva tvaæ ti«Âha drutamahamahobhi÷ katipayai÷ samÃgantà kÃnte ! mdurasi na cÃyÃsasahanà /
mdutvaæ me hetu÷ subhaga ! bhavatà gantumadhikaæ na mdvÅ so¬hà yadvirahaktamÃyÃsamasamam" //
atra nÃyakena nÃyikÃyà mdutvaæ sahagamanÃbhÃvahetutvenoktam /
nÃyikayà ca pratyuta sahagamane tato 'pi saukaryeïa hetutayopanyastam /
##
yathÃ--
"Órutaæ ktadhiyÃæ saÇgÃjjÃyate vinaya÷ ÓrutÃt /
lokÃnurÃgo vinayÃnna kiæ lokÃnurÃgata÷" //
#<--tanmÃlÃdÅpakaæ puna÷ // VisSd_10.76 //>#
##
yathÃ--
"tvayi saÇgarasamprÃpte dhanu«ÃsÃditÃ÷ ÓarÃ÷ /
ÓarairariÓirastena bhÆstayà tvaæ tvayà yaÓa÷" //
atrÃsÃdanakriyà dharma÷ /
##
##
krameïodÃharaïam--
"saro vikasitÃmbhojamambhojaæ bhÇgasaÇgatam /
bhÇgà yatra sasaÇgÅtÃ÷ saÇgÅtaæ sasmarodayam" //
"na tajjalaæ yanna sucÃrupaÇkajaæ na paÇkajaæ tadyadalÅna«aÂpadam //
na «aÂpado 'sau na jugu¤ja ya÷ kalaæ na gu¤jitaæ tanna jahÃra yanmana÷" //
kacidviÓe«yamapi yathottaraæ viÓe«aïatayà sthÃpitamapohitaæ ca dÓyate /
yathÃ--
"vÃpyo bhavanti vimalÃ÷ sphuÂanti kamalÃni vÃpÅ«u /
kamale«u patantyalaya÷ karoti saÇgÅtamali«u padam" //
evamapohane 'pi /
##
yathÃ--"rÃjye sÃraæ vasudhà vasudhÃyÃmapi puraæ pure saudham /
saudhe talpaæ talpe varÃÇganÃnaÇgasarvasvam" //
##
yathÃ--
"unmÅlanti nakhairlunÅhi vahati k«aumäcalenÃvïu krŬÃkÃnanamÃviÓanti valayakvÃïai÷ samutnÃsaya /
itthaæ va¤juladak«iïÃnilakuhÆkaïÂhe«u sÃÇketika- vyÃhÃrÃ÷ subhaga ! tvadÅyavirahe tasyÃ÷ sakhÅnÃæ mitha÷" //
##
##
krameïa yathÃ--
"sthitÃ÷ k«aïaæ pak«masu tìitÃdharÃ÷ payodharotsedhanipÃtacÆrïitÃ÷ /
valÅ«u tasyÃ÷ skhalitÃ÷ prapedire krameïa nÃbhiæ prathamodabindhava÷" //
"vicaranti vilÃsinyo yatra ÓroïibharÃlasÃ÷ /
vkakÃkaÓivÃstatra dhÃvantyaripure tava" //
"vis«ÂarÃgÃdadhÃrÃnnivartita÷ stanÃÇgarÃgÃdaruïÃcca kandukÃt /
kuÓÃÇkurÃdÃnaparik«atÃÇguli÷ kto 'k«asÆtrapraïayÅ tayà kara÷" //
"yayorÃropitastÃro hÃraste 'rivadhÆjanai÷" //
nidhÅyante tayo÷ sthÆlÃ÷ stanayoraÓruvindava÷" //
e«u ca kvacidÃdhÃra÷ saæhatarÆpo 'saæhatarÆpaÓca /
kvÃcidÃdheyamapi /
yathÃ--
"sthitÃ÷ k«aïam-" ityatrodabindava÷ pak«mÃdÃvasaæhatarÆpa ÃdhÃre krameïÃbhavan /
"vicaranti-" ityatrÃdheyabhÆtà vkÃdaya÷ saæhatarÆpÃripure krameïÃbhavan /
evamanyat /
atra caikasyÃnekatra krameïaiva vtteviÓe«ÃlaÇkÃrÃd bheda÷ /
vinimayÃbhÃvÃtparivtte÷ /
##
krameïodÃharaïam--
"dattvà kaÂÃk«ameïÃk«Å jagraha hdayaæ mama /
mayà tu hdayaæ dattvà ghÅto madanajvara÷" //
atra prathamer'dhe samena, dvitÅyer'dhe nyÆnena /
"tasya ca pravayaso jaÂÃyu«a÷ svargiïa÷ kimiva Óocyate 'dhunà /
yena jarjarakalevaravyayÃtkrÅtamindukiraïojjvalaæ yaÓa÷" //
atrÃdikyena /
##
##
krameïodÃharaïam--
"kiæ bhÆ«aïaæ sud¬hamatra yaÓo na ratnaæ kiæ kÃryamÃryacaritaæ suktaæ na do«a÷ /
kiæ cak«urapratihataæ dhi«aïà na netraæ jÃnÃti kastvadapara÷ sadasadvivekam" //
atra vyavacchedyaæ ratnÃdi ÓÃbdam /
"kimÃrÃdhyaæ sadà puïyaæ kaÓca sevya÷ sadÃgama÷ /
ko dhyeyo bhagavÃn vi«ïu÷ kiæ kÃmyaæ paramaæ padam" //
atra vyavacchedyaæ pÃpÃdyÃrtham /
anayo÷ praÓnapÆrvakatvam /
apraÓnapÆrvakatve yathÃ--
"bhaktirbhave na vibhave vyasanaæ ÓÃstre na yuvatikÃmÃstre /
cintà yaÓasi na vapu«i prÃya÷ paridÓyate mahatÃm" //
"balamÃrtabhayopaÓÃntaye vidu«Ãæ saæmataye bahu Órutam /
vasu tasya na kevalaæ vibhorguïavattÃpi paraprayojanam" //
Óle«amÆlatve cÃsya vaicitryaviÓe«o yathÃ--
"yasmiæÓca rÃjani "jitajagati pÃlayati mahÅæ citrakarmasu varïasaÇkaraÓcÃpe«u guïaccheda÷-" ityÃdi /
#<--uttaraæ praÓnasyottarÃdunnayo yadi /
yaccÃsakdasaæbhÃvyaæ satyapi praÓna uttaram // VisSd_10.82 //>#
yathà mama--
"vÅbhituæ na k«amà ÓvaÓrÆ÷ svÃmÅ dÆrataraæ gata÷ /
ahamekÃkinÅ bÃlà taveha vasati÷ kuta÷" //
anena pathikasya vasatiyÃcanaæ pratÅyate /
"kà visamà devyagaÅ kiæ laddhavvaæ jaïo guïaggÃhÅ /
ki sokkhaæ sukalattaæ kiæ duggojbhktaæ khalo loo" //
atrÃnyavyapohe tÃtparyÃbhÃvÃtparisaækhyÃto bheda÷ /
na cedamanumÃnam, sÃdhyasÃdhanayordvayonirdeÓa eva tasyÃÇgÅkÃrÃt /
na ca kÃvyaliÇgam, uttarasya praÓnaæ pratyajanakatvÃt /
##
"mÆ«ikeïa daï¬o bhak«ita" ityanena tatsahacaritamapÆpabhak«aïamarthÃdÃyÃtaæ bhavatÅti niyatasamÃnanyÃyÃdarthÃntaramÃpatatÅtye«a nyÃyo daï¬ÃpÆpikà /
atra ca kvacitprÃkaraïikÃdarthÃdaprÃkaraïikasyÃrthasyÃpatanaæ kvacidaprÃkaraïikÃrthatprÃkaraïikÃrthasyeti dvau bhedau /
krameïodÃharaïam--
"hÃro 'yaæ hariïÃk«ÅïÃæ luÂhati stanamaï¬ale /
muktÃnÃmapyavastheyaæ ke vayaæ smarakiÇkarÃ÷" //
"vilalÃpa sa bëpagadradaæ sahajÃmapyapahÃya dhÅratÃm /
atitaptamayo 'pi mÃrdavaæ bhajate kaiva kathà ÓarÅriïÃm" //
atra ca samÃnanyÃyasya Óle«amÆlatve vaicitryaviÓe«o yathodÃhte-"hÃro 'yam-" ityÃdau na cedamanumÃnam, samÃnanyÃyasya sambandharÆpatvÃbhÃvÃt /
##
yathÃ--"namayantu ÓirÃæsi dhanÆæ«i và karïapÆrÅkriyantÃmÃj¤Ã maurvyo vÃ" /
atra ÓirasÃæ dhanu«Ãæ ca namanayo÷ sandhivigrahopalak«aïatvÃt sandhivigrahayoÓcaikadà kartumaÓakyatvÃdvirodha÷, sa caikapak«ÃÓrayaïaparyavasÃna÷ /
tulyabalatvaæ cÃtra dhanu÷ ÓironamanayordÆyorapi spardhayà sambhÃvyamÃnatvÃt /
cÃturyaæ cÃtraupamyagarbhatvena /
evaæ "karïapÆrÅkriyantÃm" ityatrÃpi evaæ--
"yu«mÃkaæ kurutÃæ bhavÃtiÓamanaæ netre tanurvà hare÷" /
atra Óle«Ãva«Âambhena cÃrutvam /
"dÅyatÃmajitaæ vittaæ devÃya brÃhmaïÃya vÃ" /
ityatra cÃturyÃbhÃvÃnnÃyamalaÇkÃra÷ /
##
##
yathà mama--
"haæho dhÅrasamira ! hanta jananaæ te candanak«mÃbhto dÃk«iïyaæ jagaduttaraæ paricayo godÃvarÅvÃribhi÷ /
pratyaÇgaæ dahasÅti me tvamapi ceduddÃmadÃvÃgniva- nmattoyaæ malinÃtmako vanacara÷ kiæ vak«yate kokila÷" //
atra dÃhe ekasmiæÓcandanak«mÃbhjjanmarÆpe kÃraïe satyapi dÃk«iïyÃdÅnÃæ hetvantarÃïÃmupÃdÃnam /
atra sarve«Ãmapi hetÆnÃæ ÓobhanatvÃtsadyoga÷ /
atraiva caturthapÃde mattÃdÅnÃmaÓobhanÃnÃæ yogÃdasadyoga÷ /
sadasadyogo yathÃ--
"ÓaÓÅ divasadhÆsaro galitayauvanà kÃminÅ saro vigatavÃrijaæ mukhamanak«araæ svÃkte÷ /
prabhÆrdhanaparÃyaïa÷ satatadurgata÷ sajjano npÃÇganagata÷ khalo manasi sapta ÓalyÃni me" //
iha kecidÃhu÷--"ÓaÓiprabhtÅnÃæ Óobhanatvaæ khalasyÃÓobhanatvaæ ceti sadasadyoga÷" iti anye tu--"ÓaÓiprabhtÅnÃæ svata÷ Óobhanatvaæ dhÆsaratvÃdÅnÃæ tvaÓobhanatvamiti sadasadyoga÷" /
atra hi ÓaÓiprabhti«u dhÆsaratvÃderatyantacitatvamiti vicchittiviÓe«asyaiva camatkÃravidhÃyitvam /
"manasi saptaÓalyÃni me" iti saptÃnÃmapi ÓalyatvenopasaæhÃraÓca /
"npÃÇganagata÷ khala" iti tu kramabhedÃddu«ÂatvamÃvahati sarvatra viÓe«yasyaiva Óobhanatvena prakramÃditi /
iha ca khalekapotavatsarve«Ãæ kÃraïÃnÃæ sÃhityenÃvatÃra÷ /
samÃdhyalaÇkÃre tvekakÃryaæ prati sÃdhake samagre 'pyanyasya kÃkatÃlÅyanyÃyenÃpatanamiti bheda÷ /
"aruïe ca taruïi nayane tava malinaæ ca priyasya mukham /
mukhamÃnataæ ca sakhi te jvalitaÓcÃsyÃntare smarajvalana÷" //
atrÃdyer'the guïayoryaugapadyam, dvitÅye kriyayo÷ /
ubhayoryaugapadye yathÃ--
"kalu«aæ ca tavÃhite«vakasmÃtsitapaÇkeruhasodaraÓri caÓru÷ /
patitaæ ca mahÅpatÅndra ! te«Ãæ vapu«i prasphuÂamÃpadÃæ kaÂÃk«ai÷" //
"dhunoti cÃsiæ tanute ca kÅrtim" /
ityÃdÃvekÃdhikaraïe 'pye«a dÓyate /
na cÃtra dÅpakam, ete hi guïakriyÃyaugapadye samuccayaprakÃrà niyamena kÃryakÃraïakÃlaniyamaviparyayarÆpÃtiÓayoktimÆlÃ÷, dÅpakasya cÃtiÓayoktimÆlatvÃbhÃva÷ /
##
yathÃ--"mÃnamasyà nirÃkartuæ pÃdayorme pati«yata÷ /
upakÃrÃya di«ÂyedamudÅrïaæ ghanagarjitam" //
##
tasyaiveti riporeva /
yathà mama--
"madhyena tanumadhyà me madhyaæ jitavatÅtyayam /
ibhakumbhau bhinattyasyÃ÷ kucakumbhanibho hari÷" //
##
krameïa yathÃ--
"yattvannetrasamÃnakÃntisalile magnaæ tadindÅvaram" /
ityÃdi /
"tadvaktraæ yadi mudrità ÓaÓikathà hà hema sà ceddyuti÷; taccak«uryadi hÃritaæ kuvalayaistaccetsmitaæ kà sudhà ? /
dhikkandarpadhanurbhruvau yadi ca te kiæ và bahu brÆmahe yatsatyaæ punaruktavastuvimukha÷ sargakramo vedhasa÷" //
atra vaktrÃdibhireva candrÃdÅnÃæ ÓobhÃtivahanÃtte«Ãæ ni«phalatvam /
##
yathÃ--
"ahameva guru÷ sudÃruïÃnÃmiti hÃlÃhala ! tÃta ! mà sma dpya÷ /
nanu santi bhavÃdÓÃni bhuvane 'smin vacanÃni durjanÃnÃm" //
atra prathamapÃdenotkar«ÃtiÓaya ukta÷ /
tadanuktau tu nÃyamalaÇkÃra÷ /
yathÃ--
"brahmeva brÃhmaïo vadati" ityÃdi /
##
atra samÃnalak«aïaæ vastu kvacidÃgantukam /
krameïa yathÃ--
"lak«mÅvak«ojakastÆrÅlak«ma vak«a÷ sthale hare÷ /
grastaæ nÃlak«i bhÃratyà bhÃsà nÅlotpalÃbhayÃ" //
atra bhagavata÷ ÓyÃmà kÃnti÷ sahajà /
"sadaiva Óoïopalakuï¬alasya yasyÃæ mayÆkhairaruïÅktÃni /
kopoparaktÃnyapi kÃminÅnÃæ mukhÃni ÓaÇkÃæ vidadhurna yÆnÃm" //
atra mÃïikyakuï¬alasyÃruïimà mekhe Ãgantuka÷ /
##
yathÃ--"mallikÃcitadhammillÃÓcÃrucandanacacitÃ÷ /
avibhÃvyÃ÷ sukhaæ yÃnti candrikÃsvabhisÃrikÃ÷" //
mÅlite utk«Âaguïena nikÓÂaguïasya tirodhÃnam, iha tÆbhayostulyaguïatayà bhedÃgraha÷ /
##
yathÃ--"jagÃda vadanacchadmapadmaparyantapÃtina÷ /
nayan madhuliha÷ ÓvaityamudagradaÓanÃæÓubhi÷" //
mÅlite praktasya vastuno vastvantareïÃcchÃdanam, iha tu vastvantaraguïenÃkrÃntatà pratÅyata iti bheda÷ /
##
yathÃ--"hanta ! sÃndreïa rÃgeïa bhte 'pi hdaye mama /
guïagaura ! ni«aïïo 'pi kathaæ nÃma na rajyasi" //
yathà vÃ--
"gÃÇgamambu sitamambu yÃmunaæ kajjalÃbhamubhayatra majjata÷ /
rÃjahaæsa ! tava saiva Óubhratà cÅyate na ca na cÃpacÅyate" //
pÆrvatrÃtiraktahdayasaæparkÃt prÃptavadapi guïagauraÓabdavÃcyasya nÃyakasya raktatvaæ na ni«pinnam, uttaratrÃprastutapraÓaæsÃyÃæ vidyamÃnÃyÃmapi gaÇgÃyamunÃpek«ayà praktasya haæsasya gaÇgÃyamunayo÷ saæparke 'pi na tadrÆpatà /
atra ca guïÃgrahaïarÆpavicchittiviÓe«ÃÓrayÃdviÓe«okterbheda÷, varïÃntarotpattyabhÃvÃcca vi«amÃt /
##
sÆk«ma÷ sthÆlamatibhirasaælak«ya÷ /
atrÃkÃreïa yathÃ--
"vaktrasyandisvedabinduprabandhaird«Âvà bhinnaæ kuÇkumaæ kÃpi kaïÂhe /
puæstvaæ tanvyà vya¤jantÅ vayasyà smitvà pÃïau kha¬galekhÃæ lilekha" //
atra kayÃcitkuÇkumabhedena saælak«itaæ kasyÃÓcitpuru«Ãyitaæ pÃïau puru«acihnakha¬galekhÃlikhanena sÆcitam /
iÇgitena yathÃ--
saÇketakÃlamanasaæ viÂaæ j¤Ãtvà vidagdhayà /
hasannetrÃpitÃkÆtaæ lÅlÃpadmaæ nimÅlitam //
atra viÂasya bhrÆvik«epÃdinà lak«ita÷ saÇketakÃlÃbhiprÃyo rajanÅkÃlabhÃvinà padmanimÅlanena prakÃÓita÷ /
##
yathÃ--
"ÓailendrapratipÃdyamÃnagirijÃhastopagƬhollasa- dromäcÃdivisaæ«ÂhulÃkhilavidhivyÃsaÇgabhaÇgÃkula÷ /
Ã÷ Óaityaæ tuhinÃcalasya karayorityÆcivÃn sasmitaæ ÓailÃnta÷ puramÃtmaï¬alagaïaird«Âo 'vatÃdva÷ Óiva÷" //
neyaæ prathamÃpahnati÷, ÃpahnavakÃriïo vi«ayasyÃnabhidhÃnÃt /
dvitÅyÃpahnuterbhedaÓca tatprastÃve daÓita÷ /
##
durÆhayo÷ kavimÃtravedyayo÷ arthasya ¬imbhÃde÷ svayostadekÃÓrayayoÓce«ÂÃsvarÆpayo÷ /
yathà mama--
"lÃÇgÆlenÃbhihatya k«ititalamasakddÃrayannagrapadbhyÃ- mÃtmanyevÃvalÅya drutamatha gaganaæ protpatan vikrameïa /
sphÆrjaddhuÇkÃradho«a÷ pratidiÓamakhilÃn drÃvayanne«a jantÆna kopÃvi«Âa÷ pravi«Âa÷ prativanamaruïocchÆnacak«Æstarak«u÷" //
##
yathÃ--
"munirjayati yogÅndro mahÃtmà kumbhasambhava÷ /
yenaikaculuke d«Âau divyau tau matsyakacchapau" //
yathà vÃ--
"ÃsÅda¤janamatreti paÓyÃmi tava locane /
bhÃvibhÆ«aïasambhÃrÃæ sÃk«Ãtkurve tavÃktim" //
na cÃyaæ prasÃdÃkhyo guïa÷, bhÆtabhÃvino÷ pratyak«ÃyamÃïatve tasyÃhetutvÃt /
na cÃdbhuto rasa÷, vismayaæ pratyasya hetutvÃt /
na cÃtiÓayoktiralaÇkÃra÷, adhyavasÃyÃbhÃvÃt /
na ca bhrÃntimÃn, bhÆtabhÃvinorbhÆtabhÃvitayaiva prakÃÓanÃt /
na ca svabhÃvokti÷, tasya laukikavastugatasÆk«madharmasvabhÃvasyaiva yathÃvadvarïanaæ svarÆpam; asya tu vastuna÷ pratyak«ÃyamÃïasvarÆpo vicchittiviÓe«o 'stÅti /
yadi punarvastuna÷ kvacitsvabhÃvoktÃvapyasyà vicchitte÷ sambhavastadobhayo÷ saÇkara÷ /
"anÃtapattro 'pyayamatra lak«yate sitÃtapattrairiva sarvato vata÷ /
acÃmaro 'pye«a sadaiva vÅjyate vilÃsabÃlavyajanena ko 'pyayam" //
atra pratyak«ÃyamÃïasyaiva varïanÃnnÃyamalaÇkÃra÷, varïanÃvaÓena pratyak«ÃyamÃïatvasyaiva svarÆpatvÃt /
yatpunarapratyak«ÃyamÃïasyÃpi varïane pratyak«ÃyamÃïatvaæ tatrÃyamalaÇkÃro bhavituæ yukta÷, yathodÃhte "ÃsÅda¤janam'--ityÃdau /
##
krameïodÃharaïam--
"adha÷ ktÃmbhodharamaï¬alÃnÃæ yasyÃæ ÓaÓÃÇkopalakuÂÂÅmÃnÃm /
jyotsnÃnipÃtÃtk«arak«atÃæ payobhi÷ kelÅvanaæ vddhimurÅkaroti" //
"nÃbhiprabhinnÃmburuhÃsanena saæstÆyamÃna÷ prathamena dhÃtrà /
amuæ yugÃntocitayoganidra÷ saæhtya lokÃn puru«o 'dhiÓate" //
##
##
tadÃbhÃsau rasÃbhÃso bhÃvÃbhÃsaÓca /
tatra rasayogÃdrasavadalaÇkÃro yathÃ--
"ayaæ sa rasanotkar«o-" ityÃdi /
atra ÓÇgÃra÷ karuïasyÃÇgam /
evamanyatrÃpi /
prak«ÂapriyatvÃtpreya÷ /
yathà mama--
"ÃmÅlitÃlasavivatitatÃrakÃk«Åæ matkaïÂhabandhanadaraÓlathabÃhuvallÅm /
prasvedavÃrikaïikÃcitaghaï¬abimbÃæ saæsmtya tÃmaniÓameti na ÓÃntimanta÷" //
atra saæbhogaÓÇgÃra÷ smaraïÃkhyabhÃvasyÃÇgam /
sa ca vipralambhasya /
Ærjo balam, anaucityapravttau tadatrÃstÅtyÆrjasvi /
yathÃ--
"vane 'khilakalÃsaktÃ÷ parihtya nijastriya÷ /
tvadvairivanitÃvnde pulindÃ÷ kurvate ratim" //
atra ÓÇgÃrÃbhÃso rÃjavi«ayakaratibhÃvasyÃÇgam /
evaæ bhÃvÃbhÃso 'pi /
samÃhitaæ parihÃra÷ /
yathÃ--"aviralakaravÃlakampanairbhrukuÂÅtarjanagarjanairmuhu÷ /
dadÓe tava vairiïÃæ mada÷ sa gata÷ kvÃpi tavek«aïe k«aïÃt" //
atra madÃkhyabhÃvasya praÓamo rÃjavi«ayaratibhÃvasyÃÇgam /
##
tadÃkhyakà bhÃvodayabhÃvasaædhibhÃvaÓabalanÃmÃno 'laÇkÃrÃ÷ /
krameïodÃharaïam- "madhupÃnapravttÃste suhdbhi÷ saha vairiïa÷ /
Órutvà kuto 'pi tvannama lebhire vi«amÃæ daÓÃm" //
atra trÃsodayo rÃjavi«ayaratibhÃvasyÃÇgam /
"janmÃntarÅïaramaïasyÃÇgasaÇgasamutsukà /
salajjà cÃntike sakhyÃ÷ pÃtu na÷ pÃrvatÅ sadÃ" //
atrautsukyalajjayoÓca saædhirdevatÃvi«ayaratibhÃvasyÃÇgam /
"paÓyetkaÓciccala capala ! re ! kà tvÃrahaæ kumÃrÅ hastÃlambaæ vitara hahahà vyutkrama÷ kvÃsi yÃsi /
itthaæ pthvÅpariv¬ha ! bhavadvidvi«o 'raïyavtte÷ kanyà ka¤citphalakisalayÃnyÃdadÃnÃbhidhatte" //
atra ÓaÇkÃsÆyÃdhtismtiÓramadainyavibodhautsukyÃnÃæ Óabalatà rÃjavi«ayaratibhÃvasyÃÇgam /
iha kecidÃhu÷--"vÃcyavÃcakarÆpÃlaÇkaraïamukhena rasÃdyupakÃrakà evÃlaÇkÃrÃ÷, rasÃdayastu vÃcyavÃcakÃbhyÃmupakÃryà eveti na te«ÃmaÇkÃratà bhavituæ yuktÃ" iti /
anye tu --"rasÃdyupakÃramÃtreïehÃlaÇktivyupadeÓo bhÃktaÓcirantanaprasiddhyÃÇgÅkÃrya eva" iti /
apare ca--"rasÃdyupakÃramÃtreïÃlaÇkÃratvaæ mukhyato rÆpakÃdau tu vÃcyÃdyupadhÃnam, ajagalastananyÃnena" iti /
abhiyuktÃstu--"svavya¤jakavÃcyavÃcakÃdyupaktairaÇgabhÆtai÷ rasÃdibhiraÇgino rasÃdervÃcyavÃcakopaskÃradvÃreïopakurvadbhiralaÇktivyapadeÓo labhyate /
samÃsoktau tu nÃyikÃdivyavahÃramÃtrasyaivÃlaÇktitÃ, na tvÃsvÃdasya, tasyoktarÅtivirahÃt" iti manyante /
ata eva dhvanikÃreïoktam--
"pradhÃne 'nyatra vÃkyÃrthe yatrÃÇgaæ tu rasÃdaya÷ /
kÃvye tasminnalaÇkÃro rasÃdiriti me mati÷" //
yadi ca rasÃdyupakÃramÃtreïÃlaÇktitvaæ tadà vÃcakadi«vapi tathà prasajyeta /
evaæ ca yacca kaiÓciduktam--"rasÃdÅnÃmaÇgitve rasavadÃdyalaÇkÃra÷, aÇgatve tu dvitÅyodÃttÃlaÇkÃra÷" iti tadapi parÃstam /
##
yathà laukikÃlaÇkÃrÃïÃmapi parasparamiÓraïe pthakcÃrutvena pthagalaÇkÃratvaæ tathoktarÆpÃïÃæ kÃvyÃlaÇkÃrÃïÃmapi parasparamiÓratve saæs«ÂisaÇkÃrÃkhyau pthagalaÇkÃrau /
tatra--
"mitho 'napek«amete«Ãæ sthiti÷ saæs«Âirucyate /
ete«Ãæ ÓabdÃrthÃlaÇkÃrÃïÃm /
yathÃ--
"deva÷ pÃyÃdapÃyÃnna÷ smerendÅvaralocana÷ /
saæsÃradhvÃntavidhvaæsahaæsa÷ kaæsanisÆdana÷" //
atra pÃyÃdapÃyÃditi yamakam, saæsÃretyÃdau cÃnuprÃsa iti ÓabdÃlaÇkÃrayo÷ saæs«Âi÷ /
dvitÅye pÃde upamÃ, dvitÅyÃrdhe ca rÆpakamityarthÃlaÇkÃrayo÷ saæs«Âi÷ /
evamubhayo÷ sthitatvÃcchabdÃrthÃlaÇkÃrasaæs«Âi÷ /
##
aÇgÃÇgibhÃvo yathÃ--
"Ãk«Âivegavigaladbhujagendrabhoga- nirmokapaÂÂaparive«ÂanÃyÃmburÃÓe÷ /
manthavyathÃvyupaÓamÃrthamivÃÓu yasya mandÃkinÅ ciramave«Âata pÃdamÆle" //
atra nirmokapaÂÂÃpahnavena mandÃkinyà Ãropa ityapahnuti÷ /
sà ca mandà kinyà vastuvttena yatpÃdamÆlave«Âanaæ taccaraïamÆlave«Âanamiti Óle«amutthÃpayatÅti tasyÃÇgam /
Óle«a¤ca pÃdamÆlave«Âanameva caraïamÆlave«ÂadamityatiÓayoktareÇgam, atiÓayoktiÓca "manthavyathÃvyupaÓamÃrthamiva" ityutprek«Ãyà aÇgam /
utprek«Ã cÃmburÃÓimandÃkinyornÃyakanÃyikÃvyavahÃraæ gamayatÅti samÃsokteraÇgam /
yathà vÃ--
"anurÃgavatÅ saædhyÃæ divasastatpura÷ sara÷ /
aho ! daivagatiÓcitrà tathÃpi na samÃgama÷" //
atra samÃsoktiviÓe«okteraÇgam /
saædehasaÇkaro yathÃ--
"idamÃbhÃti gagane bhindÃnaæ santataæ tama÷ /
amandanayanÃndakaraæ maï¬alamaindavam" //
atra kiæ mukhasya candratayÃdhvasÃnÃdatiÓayokti÷, uta idamiti mukhaæ nirdiÓya candratvÃropÃdrÆpakam, athavà idamiti mukhasya candramaï¬alasya ca dvayorapi praktayorekadharmÃbhisaæbandhÃttulyayogitÃ, ÃhosviccandrasyÃpraktatvÃddÅpakam, kiæ và viÓe«aïasÃmyÃdaprastutasya mukhasya gamyatvÃtsamÃsokti÷, yadvÃprastutacandravarïanayà prastutasya mukhasyÃvagatirityaprastutapraÓaæsÃ, yadvà manmathoddÅpana÷ kÃla÷ svakÃryabhÆtacandravarïanÃmukhena vaïita iti paryÃyoktiriti bahÆnÃmalaÇkarÃïÃæ saædehÃtsaædehasaÇkara÷ /
yathà vÃ--"mukhacandraæ paÓyÃmi" ityatra kiæ mukhaæ candra iva ityupamà ? uta candra eveti rÆpakamiti saædeha÷ /
sÃdhakabÃdhakayordvayorekatarasya sadbhÃve na puna÷ saædeha÷ /
yathÃ--
"mukhacandraæ cumbati" ityatra cumbanaæ mukhasyÃnukÆlamityupamÃyÃ÷ sÃdhakam /
candrasya tu pratikÆlamiti rÆpakasya bÃdhakam /
"mukhacandra÷ prakÃÓate" ityatra prakÃÓÃkhyo dharmo rÆpakasya sÃdhako mukhe upacaritatvena saæbhavatÅti nopamÃbÃdhaka÷ /
"rÃjanÃrÃyaïaæ lak«mÅstvÃmÃliÇgati nirbharam" /
atra yo«ita ÃliÇganaæ nÃyakasya sÃdÓye nocitamiti lak«myÃliÇganasya rÃjanyÃsaæbhavÃdupamÃbÃdhakam, nÃrÃyaïe saæbhavÃdrÆpakam /
evam--
"vadanÃmbujameïÃk«yà bhÃti ca¤calalocanam" /
atra vadane locanasya sambhavÃdupamÃyÃ÷ sÃdhakatÃ, ambuje cÃsaæbhavÃdrÆpakasya bÃdhakatà /
evaæ--"sundaraæ vadanÃmbujam" ityÃdau sÃdhÃraïadharmaprayoge "upamitaæ vyÃghrÃdibhi÷ sÃmÃnyÃprayoge" iti vacanÃdupamÃsamÃso na saæbhavatÅtyupamÃyà bÃdhaka÷ /
evaæ cÃtra mayÆravyaæsakÃditvÃdrÆpakasamÃsa eva /
ekÃÓrayÃnupraveÓo yathà mama--
"kaÂÃk«eïÃpÅ«atk«aïamapi nirÅk«eta yadi sà tadÃnanda÷ sÃndra÷ sphurati pihitÃÓe«avi«aya÷ /
saromäcoda¤catkucakalaÓanibhinnavasaya÷ parÅrambhÃrambha÷ ka iva bhavitÃmbhoruhadÓa÷" //
atra kaÂÃk«eïÃpÅ«atk«aïamapÅtyatracchekÃnuprÃsasya nirÅk«etetyatra k«akÃramÃdÃya vttyanuprÃsasyacaikÃÓraye 'nupraveÓa÷ /
evaæ cÃtraivÃnuprasÃrthÃpattyalaÇkÃrayo÷ /
yathà vÃ--
"saæsÃradhvÃntavidhvaæsa--" ityatra rÆpakÃnuprÃsayo÷ /
yathà vÃ--"kurabakÃravakÃraïatÃæ yayu÷" ityatra rabakà ravakà ityekaæ bakÃravakÃra ityekamiti yamakayo÷ /
yathà vÃ--
"ahiïaapaoarasiesu pahiasÃmÃhaesu diahesu /
rahasapasÃriagÅÃïaæ ïaccijaæ moravindÃïam" //
atra "pahiasÃmÃiesu" ityekÃÓraye pathikaÓayÃmÃyitetyupamÃ, pathikasÃmÃjike«vitirÆpakaæ pravi«Âamiti /
#<ÓrÅcandraÓekharamahÃkavicandrasÆnu- ÓrÅviÓvanÃthakavirÃjaktaæ prabandham /
sÃhityadarpaïamamuæ sudhiyo vilokya sÃhityatattvamakhilaæ sukhameva vitta // VisSd_10.99 //>#
##
ityÃlaÇkÃrikacakravartisÃndhivigrahikamahÃpÃtraÓrÅviÓvanÃthakavirÃjakte sÃhityadarpaïe daÓama÷ pariccheda÷ /