Visvanatha (kaviraja): Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara, Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya, and Anantadasa's Locana Pariccheda 10 Input by members of the Sansknet project (http://sansknet.ac.in) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks The text is not proof-read! NOTE: The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda: 1) the mula text, 2) MaheÓvarabhaÂÂa's Vijnapriyà (erroneously called VilocanÃ), continuously "numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.] and 3) AnantadÃsa's LocanÃ, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, Ã)" etc.]. However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are missing in the mula text, which renders their coordination impossible. This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries according to the following edition: ÁrÅmadÃlaækÃrikacakravartitrikaliÇgagajapatisÃmrÃjyasÃndhi- vigrahakamahÃpÃtra-ViÓvanÃthakavirÃja-praïÅta÷ SÃhityadarpaïa÷ granthak­dÃtmabhuvà SÃhityadarpaïavasudhÃkareïa, AnantadÃsena viracitayà LocanÃkhyayÃ, BhaÂÂÃcÃrya-ÓrÅ-MaheÓvara-TarkÃlaækÃra-praïÅtayà Vij¤apriyÃ-samÃkhyayà ca vyÃkhyayà samakaæk­ta÷ DillÅ : BhÃratÅya Buk KÃrporeÓan 1998 ATTENTION: The text and kÃrikÃ-numbering of the printed edition may vary from this e-text! #<...># = BOLD for karikas ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ daÓama÷ pariccheda÷ ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) athÃvasareti / uddeÓyakramalaÇghanÃt, na tu tatkramaprÃptaniti bhÃva÷ / ## (lo, a) idÃnÅmalaÇkÃraæ nirÆpayitukÃmo 'vatÃrayati--atheti / alaÇkÃrÃnÃhasvarÆpato viÓe«ataÓcetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃvasaraprÃptÃnalaÇkÃrÃnÃha-- #<ÓabdÃrthayorasthirà yo dhrarmÃ÷ ÓobhÃtiÓÃyina÷ / rasÃdÅnupakurvanto 'laÇkÃrÃste 'ÇgadÃdivat // VisSd_10.1 //># yathà aÇgadÃdaya÷ ÓarÅraÓobhÃtiÓÃyina÷ ÓarÅriïamupakurvanti, tathÃnuprÃsopamÃdaya÷ ÓabdÃrthaÓobhÃtiÓÃyino rasÃderupakÃrakÃ÷ / ## (lo, Ã) yatheti / ÓabdÃrthaÓobhÃtiÓÃyitvamÃtreïÃlaÇkÃratvam / tathÃhi rasÃdyadhyavasÃyap­thakyatnanivarttyasya yamakÃderekarÆpÃnubandhanavato 'nuprasÃsyÃsamÅk«ya viniveÓitasya rÆpakÃdeÓca rasÃnupakÃritvÃdalaÇkÃratà / yaduktaæ dhvanik­tÃ--- "yamakÃdinibandhe«u p­thak yatno 'sya jÃyate / ÓaktasyÃpi rasÃÇgatvaæ tasmÃde«Ãæ na vidyate" // ÓaktasyÃpyasya kave÷ / yamakadu«karÃdÅnÃæ yathÃ--- "Ó­ÇgÃrasyÃÇgino yatnÃdekarÆpÃnubandhanÃt / sarve«veva prabandhe«u nÃnuprÃsa÷ prakÃÓaka÷" // iti rÆpakÃde÷ samÅk«ya niveÓanaæ ca tenaivoktam--- "vivak«Ãtatparatvena nÃÇgitvena katha¤cana / kÃle ca grahaïatyÃgo nÃti nirvahaïai«ità // nirvyƬhÃvapi cÃÇgatve yatnena pratyavek«aïam / rÆpakÃderalaÇkÃravargasyÃÇgatvasÃdhanam // iti // "kapole patrÃlÅ karatalanirodhena m­dità nipÅto niÓvÃsairayamam­tah­dyo 'dhararasa÷ / muhu­ kaïÂhe lagana÷ taralayati bëpa÷ stanataÂaæ priyo manyurjÃtastava niranurodhe ! na tu vayam" // kapole gaï¬asthale, patrÃlÅ patraracanÃ, karatalanirodhena pÃïitalapŬanena, m­dità pram­«Âà / niÓvÃsairam­tah­dyo 'm­tavanmadhuro 'dhararasa÷, nipÅta÷ Ãhata÷ / bëpa÷ aÓru, kaïÂhe lagna÷ sakta÷ sana, stanataÂaæ, kucaprÃntaæ, muhu÷ puna÷ puna÷ taralayati kampayati / evamanena prakÃreïa nÃyako nÃyikÃmupÃlabhate / manyu÷ krodha÷, tava priyo jÃta÷ ayi niranurodhe ! anaÇgÅk­tÃnuvarttane ! vayaæ priyà hitÃ÷ na bhavÃma÷ iti sambandha÷ / atra patrÃlÅmarddanavÃyÃpÃreïa saubhÃgyahÃrÅ manyu÷ tava priyo jÃta ityanena tvadanurodhakÃriïo vayaæ tava hità na bhavÃma ityanena ca upÃlambho gamyate / nÃyikÃ, svÅyà madhyÃ, nÃyakastu ÓaÂha÷ / mÃnak­to vipralambhaÓ­ÇgÃra÷ / atra sopalambhavacanaæ narma / Ãk«epo 'laÇkÃra÷"ityÃdau / mama tÃtapÃdÃnÃæ prabhÃvatÅpariïaye prabhÃvatÅvarïanaæ yathÃ--- kalÃkulag­haæ mana÷--patagapa¤jaraæ kÃminÃæ vaÓÅkaraïabhe«ajaæ, paramakauÓalaæ vedhasa÷ / jagadvijayakarmaïi smaramahÅbhuja÷ kÃrmaïaæ d­Óorniga¬abandhanaæ trijagatÃæ paraæ bhÆ«aïam // ityÃdau alaÇkÃraïÃæ nirvÃhakarasasambandhÃk«iptacetasa÷ kaverap­thak-yatnanivarttyatvÃt na do«a÷, ityato 'tÅvarasaparipo«akatvam / yaduktaæ dhvanik­tÃ--- rasÃk«iptatayà yasya bandha÷ Óakyakiyo bhavet / ap­thakyatnanirvarttya÷ so 'laÇkÃro dhvanermata÷ / tathÃlaÇkÃrantaraïi nirÆpyamÃïadurghaÂanÃnyapi rasasamÃhitacetasa÷ pratibhÃnavata÷ kaverahaæpÆrvikayà parÃpatanti / yathÃ--- "iyamamlÅpattaÓamanÅ trido«adamanÅ bubhuk«ukamÅnayà / marttyÃnÃmam­tavaÂÅ rasagandhakaparpaÂÅ jayati" // ityÃdau / satyapi rase tamapi nopakurvanti anuprÃsÃdaya÷ / yathÃ---"auvaÂÂai ullaÂÂai" ityatra anuprÃsa÷ / "mitre kvÃpi gate saroruhavane baddhÃnane tÃmyati kandatsu bhramare«u vÅk«ya dayità sannaæ pura÷ sÃrasam / cakÃhvena viyoginà bisalatà nÃsvÃdità nojjhità kaïÂhe kevalamargaleva nihità jÅvasya nirgacchata÷" // ityatra coddÅpanarÆpÃyà bisalatÃyÃ÷ prayatnajÅvaharaïÃvasÃnopakÃrakatvÃt jÅvananirodhÃrgalarÆpotprek«ÃyÃæ vipralambhaÓ­ÇgÃratadÃbhÃsayorananuguïatvÃnnÃlaÇkÃra÷ rasasyopakÃraka÷ / iha nopameti utprek«ÃnirÆpaïe vak«yate / tadeva su«ÂhÆktaæ ÓabdÃrthaÓobhÃtiÓayadvÃreïa rasÃderupakÃrakà alaÇkÃrà iti / ********** END OF COMMENTARY ********** alaÇkÃrà asthirà iti nai«Ãæ guïavadÃvaÓyarakÅ sthiti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) nai«Ãæ guïavaditi---mÃdhuryyÃdÅnÃæ Ó­ÇgÃrÃdivyÃpakatvÃt tatra te«ÃmavaÓyasthite÷ / ## (lo, i) asthirà iti---kÃrikÃpamanÆdya viv­ïoti / nai«Ãmiti--guïÃdÅnÃæ vÃkye«vanvayavyatirekÃnuvidhÃyino rasasya dharmatvena avasthiti÷ / alaÇkÃrÃïÃæ ca kvacidabhÃve 'pi na kÃvyatvahÃnirityartha÷ / yathà guïà rasasya sthiradharmÃstathà naite ÓabdÃrthayo÷ / evaæ ÓabdÃrthayoranupacaritadharmatvenÃsthiratvena ÓabdÃrthaÓobhÃdhÃnadvÃreïa rasopakÃrakatvena ca guïavyatiriktatvamalaÇkÃrÃïÃæ darÓitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ÓabdÃrthayo÷ prathamaæ Óabdasya buddhivi«ayatvÃcchabdÃlaÇkÃre«u vaktavye«u ÓabdÃrthÃlaÇkÃsyÃpi punaruktavadÃbhÃsasya cirantanai÷ ÓabdÃlaÇkÃramadhye lak«itatvÃtprathamaæ tamevÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) tatrÃdau punaruktavadÃbhÃsasya ÓabdÃrthobhayÃlaÇkÃratve ÓabdÃlaÇkÃratayà kathanabÅjaæ pradarÓayaæstamÃha---ÓabdÃlaÇkÃrasyÃpÅti / ## (lo, Å) samapratÅtyavatÃryya tadbhedÃnÃha--ÓabdÃrthayoriti / Ãha lak«ayatÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃpÃtato yadarthasya paunaruktyena bhÃsanam / punaruktavadÃbhÃsa÷ sa bhinnÃkÃraÓabdaga÷ // VisSd_10.2 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ÃpÃtato yadarthasyeti / ÃpÃtata eva na tu praïidhÃne 'pyarthapaunaruktyam / bhinnÃkÃraÓabdatvena paunaruktyaprasaktistu nÃstyeva / ## (lo, u) ÃpÃtata÷ paunarukatyÃvabhÃsanaæ, punaruktivat pratyaya÷, paryyavasÃne tu na tathà / ata÷ punaruktavadÃbhÃsa ityarthavannÃmÃlaÇkÃra÷ / bhinnÃkÃraÓabdaga ityanena yamakavyavaccheda÷ / atra "navapalÃÓapalÃÓavanaæ pura÷" ityÃdÃvapi ÃpÃtata÷ paunaruktyÃvabhÃsanaæ; kintu tadekarÆpaÓabdagatam / ********** END OF COMMENTARY ********** udÃharaïam-- bhujaÇgakuï¬alÅ vyaktaÓaÓiÓubhrÃæÓuÓÅtagu÷ / jagantyapi sadÃpÃyÃdavyÃccetohara÷ Óiva÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) bhujaÇgakuï¬alÅti / Óivo jagantyapi sadÃpÃyÃdavyÃd avatu / kÅd­Óa÷, bhujaÇgarÆpakuï¬alavÃn; tathà vyaktena ÓaÓina÷ ÓubhrÃæÓunà ÓÅta÷ ÓÅtala÷ gaurv­«a÷ yasya tÃd­Óa÷ / cetohara÷ manohara÷ / ## (lo, Æ) kuï¬alÅ sarpa÷; kuï¬alavÃæÓca / ÓaÓisubhrÃæÓuÓÅtaguÓabdÃstraya eva ÃpÃtataÓcandrÃrthÃ÷ / paryyavasÃne tu ÓaÓina÷ Óubhrà ujjvalà yeæ'Óava÷ tadvat ÓÅtà gÃva÷ kÃntayo yasya iti / apÃyÃt apÃyata÷ avyÃt rak«atÃt / hara÷ sadÃÓiva÷ manoharaÓca / atra pÃyÃditi pÃdhÃto÷, avyÃditi avadhÃto÷ rak«aïÃrthasya liÇantatve paunaruktyÃvabhÃsa÷ / paryyavasÃne tu sandhihetukaæ luptamakÃramÃdÃyÃpÃyaÓabdasya subantatvamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhujaÇgakuï¬alyÃdiÓabdÃnÃmÃpÃtamÃtreïa sarpÃdyarthatayà paunaruktyapratibhÃsanam / paryavasÃne tu bhujaÇgarÆpaæ kuï¬alaæ vidyate yasyetyÃdyanyÃrthatvam / "pÃyÃdavyÃt" ityatra kriyÃgato 'yamalaÇgÃra÷, "pÃyÃt" ityÃsya "apÃyÃt" ityatra paryavasÃnÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) apÃyÃdityatra paryyavasÃnÃditi / praÓli«ÂÃkÃrapratisandhÃnÃt tatra paryyavasÃnam / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhujaÇgakuï¬alÅ" iti Óabdayo÷ prathamasyaiva pariv­ttisahatvam / "hara÷ Óiva÷" iti dvitÅyasyaiva / "ÓaÓisubhrÃæÓu" iti dvayorapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) prathamasyaiveti / sarpakuï¬alÅtyukte 'pi paunaruktyasya bhÃnÃt / dvitÅyasyaiveti / pariv­ttisahatvamityanvaya÷ / m­¬o bhava ityuktÃvapi tathÃtvÃt / dvayorapÅti / pariv­ttisahatvÃmityanvaya÷ / candraÓÅtÃæÓupadadÃne 'pi tathÃtvÃt / ## (lo, ­) asya ca ÓabdÃrthÃlaÇkÃratve hetumÃha---bhujaÇgeti / pariv­ttisahatvam; ahi--kuï¬alÅ, sarpakuï¬alÅtyÃdyuktÃvapi paunaruktyÃvabhÃsatà / tenÃtra kuï¬alÅti padasya na pariv­ttisahatvam / evaæ "hara÷ Óiva÷' ityÃdÃvapi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhÃti sadÃnatyÃga÷" iti na dvayorapi / iti Óabdapariv­ttisahatvÃsatvÃbhyÃmasyobhayÃlaÇkÃratvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) bhÃtÅti / bhÃti sadÃnatyÃga÷ sthiratÃyÃmiti kÃvyaprakÃÓoktyaikadeÓapradarÓanamidam / tatra bhavÃn sadà anatyà paranatirÃhityena bhÃtÅti / sthiratÃyÃmaga÷ parvataÓcetyartha÷ / tatra dÃnatyÃgapadapaunaruktyÃvabhÃsa÷ / atra na dvayorapi pariv­ttisahatvam / ## (lo, Ì) t­tÅyÃdau ca dÃnatyÃgÃbhyÃæ saha varttate iti paunaruktyÃvabhÃsa÷ / sadà sarvadà anatvÃ, anamanena, aga÷ parvata iti paryyavasÃnam / na dvayordÃnatyÃgayo÷ / pariv­ttisahatvÃsahatvÃbhyÃæ kvacit pariv­ttisahatvÃdarthÃlaÇkÃratva; kvacittadasahatvÃcchabdÃjaÇkÃratvaæ, do«aguïÃlaÇkÃrÃïÃæ ÓabdÃrthagatatvena vyavasthiteranvayavyatirekÃbhyÃæ niyamanÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## svaramÃtrasÃd­Óyaæ tu vaicitryÃbhÃvÃnna gaïitam / rasÃdyanugatatvena prakar«eïa nyÃso 'nuprÃsa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) anuprÃsÃlaÇkÃramÃha---anuprÃsa iti / svaramÃtrasÃd­ÓyamitimÃtrapadÃt vya¤janasÃmyavyudÃsa÷ / tena "ke vÃte sevayà deÓe gehe ca lebhire yaÓa"ityatra nÃnuprÃsa÷ / vya¤janamÃtrasÃmye tu kupitakapikapoletyÃdau anuprÃsa eva / kvacidubhayasÃmye 'pi yathÃ---"dhÆtacÆtaprasÆna" iti / yathà vÃ---"guïasindhu÷ satÃæ bandhusatvabandhustvaparo jana÷ / "kevalaæ svaramÃtrasÃmyaæ vyudastaæ bodhyam / anuprÃsapadavyutpattimÃha---rasÃdyeti / anugamaÓca vya¤janà / anupÃrasaviÓi«ÂapadavÃkyÃbhyÃæ rasÃdivya¤janÃt / ÃdipadÃd vakturvaidagdhyaparigraha÷ / ## (lo, Ê) anuprÃsa iti---svaravai«amye 'pi ÓabdasÃmyamityatra Óabdà vya¤janÃnyeva / svarÃïÃæ svarÃnÃdhÃratvÃt / tenai«Ã bÃlÃyÃtÅtyÃdau svaramÃtrasya asak­dÃv­ttÃvapi vya¤janavaisÃd­Óye cÃrutvÃbhÃvasya sah­dayasaævedyatvÃnnÃlaÇkÃra÷ / etadevoktaæ v­ttau svaramÃtra ityÃdinà / ki¤ca svarasya vai«amye 'pi ityanena "kÃverÅ vÃrÅ" tyÃderetadavÃhyatvam / apiÓabdÃt "darduraduradhyavasÃya sÃyam" ityÃdau duraÓabÃdasÃmye svarasÃmye 'pyanuprÃsatvam / "navapÃlaÓapalÃÓavanaæ pura" ityÃdau yamakasyÃpavÃdatvenÃnuprÃsabÃdhakatà / darduradura ityÃdau prathamaduraÓabdadakÃrasya mÆrdhri rephalogÃnna yamakam / duradhyavasÃya sÃyamityÃdau cÃnusvÃrayogÃdanuprasà eva na yamakam / "Ãkarïya karïamadhurÃïÅ" tyÃdau ca prathamakarïaÓabdasya svata÷ svarÃyoge 'pi dvitÅyakarïaÓabdani«ÂhasvabhÃvÃt svaravai«amyam / naitrÃnandena candreïa mÃhendrÅ digalaÇk­tetyÃdau nakÃrarapheyuktadakÃrayordÆrÃvasthÃnÃd anuprÃsÃbhÃvabuddhirna kÃryyÃ, saæskÃravicchedÃbhÃvÃd yaduktaæ--"pÆrvÃnubhavasaæskÃrabodhanÅyetyadÆrate"ti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tatra chekÃnuprÃsalak«aïamÃha---cheka iti / vya¤janasaÇgatvamatra ekavya¤janabhinnatvamÃtraæ vivak«itam / tena dvayost«ÃdÅnÃæ ca tathÃtvam / ## (lo, e) tad bhedÃnÃha / saÇghaÓabdenÃtra naikasya vya¤janasyÃsak­dekavÃramanekadhà svarÆpata÷ kramataÓca / etadevoktaæ v­ttÃvanekadhetyÃdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** chekaÓchekÃnuprÃsa÷ / anekadheti svarÆpata÷ kramataÓca / rasa÷ sara ityÃde kramabhedena sÃd­Óyaæ nÃsyÃlaÇkÃrasya vi«aya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) anekadheti / varïÃnÃmÃnupÆrvyÃÓca sÃmyamityanekadhÃtvam / Åd­ÓaikadhÃtvaæ sÃmyÃnuprÃsasya vi«aya ityÃha---sarorasa iti / na caivaæ varïairÃnupÆrvyÃcca sÃmye 'nuprÃsÃd yamakÃbhedaprasaktiriti vÃcyam; tatra svarasyÃpi sÃmyena etad bhedÃt / ## (lo, ai) rasa rasa ityatra rasayo÷ svarÆpata eva sÃmyaæ, na tu kamata÷ / kauvarau vÃrÅtyÃdau varayoriva kamato 'pi / ********** END OF COMMENTARY ********** udÃharaïaæ mama tÃtapÃdÃnÃm-- "ÃdÃya bakulagandhÃnandhÅkurvan pade pade bhramarÃn / ayameti mandamandaæ kÃverÅvÃripÃvana÷ pavana÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) ÃdÃyeti---bhramarÃïÃmandhÅkaraïaæ gandhalobhena tadanusaraïamÃtreïa vi«ayÃntarÃdarÓanam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra gandhanandhÅtisaæyuktayo÷, kÃverÅvÃrÅtyasaæyuktayo÷, pÃvana÷ pavana iti vya¤janÃnÃæ bahÆnÃæ sak­dÃv­tti÷ / cheko vidagdhastatprayojyatvÃde«a chekÃnuprÃsa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) varïadvayasyÃpi saæghapadÃrthatvenÃtra vivak«aïattyoranekavarïÃnÃæ cÃtra sak­ttvaæ darÓayati---atreti / tatprayojyatvÃdeveti / tathà ca chekapadaæ tatprayojye nirƬhalÃk«aïikam / evaæ ca v­ttyanuprÃsasyÃpi vidagdhaprayojyatve 'pi tatra rƬhyabhÃvÃt na chekapadaprayoga÷ / ## (lo, o) saæyuktayornakÃradhakÃrayo÷ / cheka ityÃdinà pÆrvaprasiddhasya nÃmna÷ katha¤cinnirukti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) anekasyeti / anekasyÃrthÃd vya¤janasya ekadhà sÃmyam eka÷ / anekadhÃpi vÃsak­t sÃmyaæ dvitÅya÷, asak­dityanena chekÃnuprÃsavyavaccheda÷ / ekasya vya¤janasya sak­dasak­d và sÃmyamiti dvÃviti caturddhà v­ttyanuprÃsa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ekadhà svarÆpata eva, na tu kramato 'pi / anekadhà svarÆpata÷ kramataÓca / sak­dapÅtyapi ÓabdÃdasak­dapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) v­ttyanuprÃsamÃha---anakasyekadheti / tatraikadhà padÃrthaæ vyÃca«Âe---svarÆpata eveti / vya¤janavarïasvarÆpata ityartha÷ / asak­d vÃpyanekadhetyatrÃnekadhÃtvaæ vyÃca«Âe---anekadheti / aætra anekasyetyasyÃnvaya÷, tathà cÃnekasyÃnekadhà sak­ttve cheka÷ / asak­ttve tu v­ttyanuprÃsa÷ / "ekasya sak­dapi" ityatrÃpikÃrasamucitaæ darÓayati---sak­dapÅtyapiÓabdÃditi / ekasya sak­ttve anuprÃsastu na kÃvyaprakÃÓasammata÷ / jÃtacyutetyatra vaicitryÃnanubhavÃt / svarasÃd­Óyasattve tu tasyÃpi sammato yathà "dhÆtacÆtaprasÆna" ityatra / ********** END OF COMMENTARY ********** udÃharaïam-- "unmÅlanmadhugandhalubdhamadhupavyÃdhÆtacÆtÃÇkura- krŬatkokilakÃkalÅkalakalairudrÅrïakarïajvarÃ÷ / nÅyante pathikai÷ kathaæ kathamapi dhyÃnÃvadhÃnak«aïa- prÃptaprÃïasamÃsamÃgamarasollÃsairamÅ vÃsarÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) unmÅladityÃdi / "kÃkalÅ tu kalau sÆk«me dhvanau tu madhurà sphuÂe" ityamara÷ / tadrÆpai÷ kalakalai÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "rasollÃsairamÅ" iti rasayorekadhaiva sÃmyam, na tu tenaiva krameïÃpi / dvitÅye pÃde, kalayorasak­ttenaiva krameïa ca / prathame ekasya makÃrasya sak­t, dhakÃrasya cÃsak­t / rasavi«ayavyÃpÃravatÅ varïaracanÃv­tti÷, tadanugatatvena prakar«eïa nyasanÃdv­ttyanuprÃsa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra anekasyaikadhÃsak­ttvaæ darÓayati---rasollÃsairamÅ iti / rasayoriti---raseti rephasakÃrayorÃnupÆrvorÃhityÃdekadhà / kalyoriti---kokilakÃkalÅkalavalairityatretyartha÷ / ekasya sak­ttvamasak­ttvaæ darÓayati---prathame iti / dhÆtacÆtetyatra takÃrasya / madhugandhalubdhamadhupetyatra dhakÃrasyetyartha÷ / samÃsametyatra tu anekadhÃnekasya sak­ttvÃccheka evetyatastanna darÓitam / v­ttyanuprÃsa ityatra v­ttipadÃrthaæ vyÃca«Âe---rasavi«ayeti / rasavi«ayo vÃyapÃra÷ vya¤janÃ, tadvatyÃæ vasturacanÃyÃæ vastunor'thasya Óabdena racanÃyÃæ v­ttisaæj¤Ã ityartha÷ / tatrÃnuprasaÓabdÃrthaæ yaujayati--tadanugatatveneti / tÃd­ÓaracanÃsambandhatvenetyartha÷ / prakar«aÓca varïasÃmyam / ## (lo, a) prÃïasamÃsamÃgametyatra ca yamakatvaæ vak«yate / yadyapi llÃsairamÅ vÃsarà ityatra ca sarayoranekadhà sÃmyahetukena chekÃnuprÃsenasahaikadhÃsÃmyabhedasya v­ttyanuprÃsabhedasya ekavÃcakÃnupraveÓarÆpa÷ saÇkaro vak«yate; tathÃpi vÃsaraÓabdamagaïayitvà v­ttyanuprÃsabhedakathanam / evamanyatra / rasavi«ayeti / rasavi«aya÷ svÃdÃnuprÃïako vyÃpÃro v­tti÷ / v­ttyate 'nayà Óabdo rasavya¤janayeti vyutpattyà / tena nadvatÅ uktarÅtyà ӭÇgÃrÃdirasaupayikakomalaparu«amadhyamavarïÃrabdhà vÃpi racanà v­ttirupacÃrÃditi bhÃva÷ / tadanugatatvena tayà v­ttyopalak«itatvena / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ÓrutyanuprÃsÃkhyamanuprÃsÃntaramÃha---uccÃryyatvÃditi / varïasÃmyÃbhÃve 'pi ekasthÃnoccÃryyatvasÃd­ÓyÃdityartha÷ / ## (lo, Ã) uccÃryyatvÃditi--dvayorbahÆnÃæ và vya¤janÃnÃæ tÃlavyatvena dantyatvenÃdiÓabdÃt kaïÂhyatvÃdinà sÃmyaæ ÓrutyanuprÃsa ityartha÷ / imaæ ca ÓrutyanuprÃsaæ "niveÓayati vÃgdevÅ kasyacit pratibhÃvata÷ ' ityÃdÅnà praÓaæsanti prÃcyÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** udÃharaïam-- "d­Óà dagdhaæ manasijaæ jÅvayanti d­Óaiva yÃ÷ / virÆpÃk«asya jayinÅstÃ÷ stumo vÃmalocanÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) d­Óà dagdhamiti---virÆpÃk«asya jayinÅstà vÃmalocanà ahaæ stuve / locanasya virÆpatvasundaratvÃtmakavÃmatvÃbhyÃæ jayaparÃjayÃvuktvà kriyÃbhÃyÃmapyÃha---d­Óà dagdhamiti / hareïa manasijasya d­Óà dÃhastÃbhistu kaÂÃk«arÆpayà d­Óà jÅvanamato 'pi jaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "jÅvayanti" iti, "yÃ÷" iti, "jayinÅ÷" ita / atra jakÃrayakÃrayorekatra sthÃne tÃlÃvuccÃryatvÃtsÃd­Óyam / evaæ dantyakaïÂhyÃnÃmapyudÃhÃryam / e«a ca sah­dayÃnÃmatÅva ÓrutisukhÃvahatvÃcchratyanuprÃsa÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) antyÃnuprasÃkhyamanuprÃsÃntaramÃha---vya¤janaæ cediti / yathÃvasthamiti / anusvÃreïa visargeïa và viÓi«Âo 'viÓi«Âo và ya÷ svara÷ kevalo và pÆrvapÃdasya pÆrvapadasya và ante uccaritastÃd­ÓasvaraviÓi«ÂÃvasthaæ vya¤janaæ cedÃdyena svareïa svapÆrvabhÆtasvareïa saha Ãvarttyate tadÃntyÃnuprÃsa ityartha÷ / tat saæj¤ÃvyutpattimÃha antayojyatvÃditi / yathà ekapÃdÃnte dhÅra÷ anyapÃdÃnte vÅra÷ iti, yathà và ekapÃdÃnte sÃramanyapÃdÃnte hÃramiti / evaæ kÃrÅ hÃrÅti svaramÃtre / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃvasthamiti yathÃsambhavamanusvÃravisargasvarayuktÃk«araviÓi«Âam / e«a ca prÃyeïa pÃdasya padasya cÃnte prayojya÷ / padÃntago yathà mama-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) yathÃvasthamiti vyÃca«Âe---yathÃsambhavamiti / anusvaravisargasvarÃïÃmanyatarasambhavo yathÃsambhavapadÃrtha÷ / ak«araviÓi«Âamityatra yathÃvasthaæ bodhyam / antyayojyatvaæ vyaca«Âe---e«a ceti / prÃyeïa ityanena pajjhaÂikÃdicchanda÷ svevÃsya sambhavo nÃnu«ÂhubÃdÃviti darÓatam / ********** END OF COMMENTARY ********** keÓa÷ kÃÓastavakavikÃsa÷ kÃya÷ prakaÂitakarabhavilÃsa÷ / cak«urdagdhavarÃÂakakalpaæ tyajati na ceta÷ kÃmamanalpam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) keÓa÷ kÃÓeti---jarata uktiriyam / kÃÓapu«pastabakavad dhavala÷ keÓa÷ prakaÂitasya vakrasya kubjasya karabhasya kariÓÃvakasyaiva vilÃso yasya kÃyastÃd­Óa÷ / tathÃpi ceto 'nalpaæ bahu kÃmamabhilëaæ na tyajatÅtyartha÷ / tathÃpÅtyÃkÃÇk«Ãbalalabhyam / atra kÃÓalÃsaÓabdau svavisargÃntyasvaraviÓi«ÂÃntyavya¤janau / kalpÃnalpaÓabdau sÃnusvÃrÃntyasvaraviÓi«Âantyavya¤janau / taccÃntyavya¤janaæ tatpÆrvasvareïa sahav­ttam / ## (lo, i) vya¤janamiti / keÓa ityatra yathÃsambhavamiti vacanÃt saæyuktÃk«ararahito vikÃÓa ityatra ÓakÃra÷ svaravisargayukta÷ kakÃrasthitenÃ'kÃreïa saha / vilÃsa ityatra lakÃrasthitenÃ'kÃreïa saha varttate / kalpamityatra lakÃrarÆpaæ vya¤janaæ pakÃranusvarayuktaæ, kakÃrasthitenÃkÃreïa saha / analpetyatra nakÃrasthitenÃkÃreïa sahetyartha÷ / prÃyeïa iti vacanÃt mama tÃtapadÃnÃæ lak«bhÅstave yathÃ--- "ÓrutÃdhÅtà gÅtà ÓrutibhiravigÅtÃkhilaguïà guïÃtÅtà bhÅtÃbhayak­davinÅtÃpacayadà / natiprÅtà pÅtÃmbarasupariïÅtÃmaravadhÆ- d­Óà pÅtà sphÅtà malaruciparÅtà vijayatÃm" // ityÃdau kvaciddantyayojyatvÃbhÃve 'pyayamanuprÃso d­Óyate / asya ca prÃcÅnoktÃlaÇkÃrebhya÷ p­thaganubhavasiddhaÓcamatkÃraviÓe«a iti p­thagalaÇkÃratvam / ********** END OF COMMENTARY ********** "mandaæ hasanta÷ palakaæ vahanta÷" ityÃdi / #<ÓabdÃrthayo÷ paunaruktyaæ bhede tÃtparyamÃtrata÷ / lÃÂÃnuprasa ityukto--># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) lÃÂÃnuprÃsakhyamanuprÃsamÃha---ÓabdÃrthayoriti / ÓabdadvayÃrthayorityartha÷ / paunaruktyaæ puna÷ puna÷ kathanam / tataÓca punaruktido«aprasaktÃvÃha---bhede iti / tÃtparyyamuddeÓyavidheyatÃvi«ayam / mÃtrapadÃdarthabhedo vyÃvarttyati / ## (lo, Å) ÓabdÃrthayoriti / tÃtparyyamanyaparatvaæ, taccÃrthÃntarasaækramitasvarÆpaæ tacchabdena vidheyatayà prak­topayogÃrthavivak«aïÃt tanmÃtreïa, na tu svarÆpeïa bhedo viÓe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** udÃharaïam--- smerarÃjÅvanayane nayane kiæ nimÅlite / paÓya nijiætakandarpaæ kandarpavaÓagaæ priyam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) smerarÃjÅveti---nÃyaækaæ d­«Âvà krodhÃnnimÅlitÃk«Åæ mÃninÅæ pratisakhyà uktiriyam / rÆpeïa kandarpanirjetÃpi tvadanurÃgÃt tvadvaÓagastathà cÃtra mÃnÃnaucityamiti bhÃva÷ / atra Ãdye nayanakandarpapade uddeÓyatÃtparyyake 'ntye tatpade tu vidheyatÃtparyyake ityato bheda÷ / padÃrthau tu abhinnau mÃtrapadÃt prak­tyarthasya eva bhedavyÃv­ttirna tu pratyayÃrthasya / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vibhaktyarthasya paunaruktye 'pi mukhyatarasya prÃtipadikÃæÓadyotyadharmirÆpasya bhinnÃrthatvÃllÃÂÃnuprÃsatvameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) ityato vibhaktyarthabhedaæ darÓayati---atra vibhaktyarthasyeti / mukhyatarasyeti / prÃtipadikÃæÓau nayanakandarpapade, taddyotyasya, tadvodhyasya dharmirÆpasya nayanakandarpÃtmakasya arthasya prak­tyarthÃnvitasvÃrthabodhakatvena asvatantrapratyayÃpek«ayà svÃtantryÃd mukhyatarasyÃbhinnatvÃd ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "nayane tasyaiva nayane ca" / atra dvitÅyanayanaÓabdo bhagyattvÃdiguïaviÓi«ÂatvarÆpatÃtparyamÃtreïa bhinnÃrtha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) yatra tu prak­tyarthasyÃpi bhedastatra na lÃÂÃnuprÃsatvamityÃha---nayane iti / atra dvitÅyanayanaÓabdasya bhÃgyavattÃdÅtyarthe tÃtparyÃt tÃtparyyasyaiva prÃtipadikÃrthasyÃpi bheda iti darÓayati---atra hÅti / tathà ca arthÃntarasaækramitavÃcyalak«aïÃvi«aya evÃyaæ na lÃÂÃnuprÃsa ityuktam / ataeva arthÃntaæsaækramitavÃcyalÃÂÃnuprÃsayo÷ kathitapadÃdo«atÃkathane p­thagena taddvayamuktam / ## (lo, u) atreti / vibhaktyo÷ supo÷ / dharmirÆpasya cak«urÃdirÆpasya / vibhaktÅtyupalak«aïaæ; tena liÇgavacanayorapi / evaæ supratipattaye 'sandigdhamudÃharaïaæ darÓayitvà sandigdhaæ darÓayati-nayane iti / tÃtparyyamÃtreïa na tu svarÆpeïa / iha ca paunaruktyapratibhÃsamÃtramalÃÇkÃra÷,na tu pratÅyamÃno viÓe«a÷ tasya gƬhatvÃdiguïÅbhÃvahetutvÃbhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ--- "yasya na savidhe dayità davadahanastuhinadÅdhitistasya / yasya ca savidhe dayità davadahanastuhinadÅdhitistasya" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) asya ekapade iva anekapade«vapi sambhavaæ darÓayati---yathà và / yasya teti---atra prathamÃrdhe davadahane tuhinadÅdhititvaæ vidheyamatÃpakaratvÃt / ## (lo, Æ) e«a ca bahupadani«Âho 'pi sambhavatÅti tatrodÃharaïÃnyÃha---yathà veti / yasya na savidhe dayitetyÃdau prathamÃrdhe tuhinadÅdhitirdavadahana÷ dvitÅyÃrdhe davadahana÷ tuhinadÅdhitiriti sambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atrÃnekapadÃnÃæ paunaruktyam / e«a ca prÃyeïa lÃÂajanapriyatvÃllÃÂÃnuprÃsa÷ / #<--'nuprÃsa÷ pa¤cadhà tata÷ // VisSd_10.7 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) pa¤cadheti---chekÃnuprÃsa÷, v­ttyanuprÃsa÷, ÓrutyanuprÃsa÷, antyÃnupraso lÃÂÃnuprÃsaÓceti pa¤cadhà / kÃvyaprakÃÓe tu lÃÂÃnuprÃsasyaiva pa¤cadhÃtvamuktam / ## (lo, ­) upasaæharati---anuprÃsa iti / ********** END OF COMMENTARY ********** spa«Âam / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) yamakanikaramÃha---satyartha iti / arthe sati p­thagarthÃyÃ÷ padasaæhate÷ tenaiva krameïa Ãv­ttirityartha÷ / atra lÃÂÃnuprÃsavÃraïÃya p­thagarthÃyà ityavaÓyaæ deyam / tathà ca Óamarate 'maratejasÅtyatra yamakitabÃgayo÷ dvayo÷ "samarasamaraso 'ya" mityatra ekatarasya nirarthakatve p­thagarthÃyà ityuktyanaucityama÷ ator'the satyuktamityÃha / ********** END OF COMMENTARY ********** atra dvayorapi padayo÷ kvacitsÃrthakatvaæ, kvacinnirarthakatvam / kvacidekasya sÃrthakatvamaparasya nirarthakatvam / ata uktam--"satyarthe" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) atra dvayorapÅti / dvayorekatarasya và arthÃsattve tu svaravya¤janasaæhate÷ tenaiva krameïa Ãv­ttirityevameva lak«aïÃntaramityabhiprÃya÷ / ubhayÃnugamastu ekÃrthÃbhinnÃyà ityevaærÆpeïa bodhyam / ## (lo, Ì) etadeva v­ttau viÓadayati---atretyÃdi / atra yamake / padayoryamakÃvayavabhÆtayo÷ svaravya¤janayorityartha÷ / priyatamÃyatamÃnetyÃdivat nirarthakatvam / dvayorekasya vÃnarthakatve padatvÃbhÃvÃditi kvacid vi«aye sÃrthakatve svÃtantryeïetyartha÷ / anarthakatvaæ padÃvayavarÆpÃk«arasÃcivyenaiva sÃrthakatvÃt / iha ca prÃyikatvÃt varïasamudÃyadvayamadhik­tya sÃrthakatvÃdikamuktam / tricatu÷ paunaruktyena lak«aïÃnusÃreïa yathÃ--yogamÆhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "tenaiva krameïa" iti damo moda ityÃderviviktavi«ayatvaæ sÆcitam / etacca pÃdapÃdardhdaÓlokÃv­ttitvena pÃdÃdyÃv­tteÓcÃnekavidhatayà prabhÆtatamabhedam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) asya prabhedà bahava ityÃha---etacceti / pÃdÃdÅtyÃdipadÃt pÃdasyaiva t­tÅyacaturthabhÃgasya aniyatatadbhÃgasya ca parigraha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** diÇmÃtramudÃhriyate-- "navapalÃÓa-paÊÃÓavanaæ pura÷ sphuÂaparÃga-parÃgata-paÇkajam / m­dula-tÃnta-latÃntamalokayat sa surabhi suribhiæ sumanobharai÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) navapalÃÓeti / sa k­«ïa÷ pura÷ surabhiæ vasantamalokayat / kÅd­Óaæ navaæ palÃÓaæ patraæ yasya tÃd­Óaæ palÃÓavanaæ kiæÓukakÃnanaæ yatra tÃd­Óam / sphuÂai÷ parÃgai÷ paragataæ vyÃptaæ paÇkajaæ yatra tÃd­Óam / m­duto m­dutara÷ eva klÃntor'thÃt raviraÓmanà latayà anta÷ agrabhÃgo yatra tÃd­Óam / yadvà m­dula÷ m­du÷ tÃnta÷ arthÃt yuvabhirÃkaÇk«ito latÃyà anto agrabhÃgo yatra tÃd­Óam / tam kÃÇk«ÃyÃmiti dhÃtu÷ / suraÃbhiæ kÅd­Óam / sumanobharai÷ pu«pasamÆhai÷ surabhiæ sugandhim / ## (lo, Ê) navapalÃÓaæ nÆtanapatram / palÃÓavanaæ, kiæÓukavanam, sphuÂai÷ parÃgai÷ kusumareïubhi÷ parÃgataæ, saægataæ, m­dulaæ komalaæ, tÃntaæ vist­taæ, latÃntaæ latÃm / dvayornirarthakatve "priyatamÃyatamÃmetyÃdyudÃharaïam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra padÃv­tti÷ / "palÃÓapalÃÓa" iti "surabhiæ surabhiæ" ityatra ca dvayo÷ sÃrthakatvam / "latÃntalatÃnta" ityatra prathamasya nirarthakatvam / "parÃgaparÃga" ityatra dvitÅyasya / evamanyatrÃpyudÃhÃryam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) atra sÃrthakayo÷ palÃÓaæ surabhimityanayo÷ padayo÷ dvayau÷ Ãv­tti÷ ityÃha---atreti / anyataranirarthakatvaæ tu darÓayati---latÃnteti / ## (lo, e) anyatra pÃdÃdyÃv­ttau / atra pÃdÃv­ttiryathà mama tÃtapÃdÃnÃæ kuvalayÃÓvacarite munyÃÓramavarïanam / "jÅa ua jaïa mÃïaaæ, jÅa ua jaïa mÃïaaæ / " kecittu svaraikavya¤janÃv­ttÃvapi yamakamicchanti / yathà mudrÃhastagovindÃnandakave÷--- "ekaæ kÆpe nayanamaparaæ manmukhe khelayantÅ mÃmuddiÓya pratik­timapi svÃæ kimapyÃlapantÅ / udyatpÅnorasijayugalaæ kumbhamabhyuddharantÅ Óik«ÃkÆtasmitaÓucimukhÅ prÃviÓanmÃnasaæ me" // ********** END OF COMMENTARY ********** "yamakÃdau bhavedaikyaæ ¬alorbavorlarostathÃ" / ## (lo, ai) yamakÃdÃvityÃdiÓabdena Óle«Ãdau / ********** END OF COMMENTARY ********** ityuktanayÃt "bhujalatÃæ ja¬atÃmabalÃjana÷" ityatra naæ yamakatvahÃni÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) yamakÃdÃvityÃdipadÃt Óle«aparigraha÷ / ¬alorityÃdau sarvatra prathamavarïeakÃra uccÃraïÃrtha÷ / vaverityatra anyasthapavargoyayoraikyamuktam / atra cÃlaÇkÃrikasamayamÃtram / anye dvaye tu jalayorekatvaæ ¬aÓruterlaÓrutirityanuÓÃsanamapyasti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dvidheti Óle«avakrokti÷ kÃkuvakroktiÓca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vakroktyalaÇkÃramÃha---anyasya vakturanyÃrthakaæ vÃkyam anya÷ Órotà tadvÃkyaÓle«eïa svavÃkyakÃkkà vÃnyÃbhiprÃyakatayà yadi yojayed yojanaviÓi«Âaæ pratyÃyayet tadà sà dvidhà vakroktirityartha÷ / dvidhÃtvaæ darÓayati---Óle«eti / ## (lo, o) anyasyati / anyena kenacidanyÃrthakatvenoktam / taditareïa sabhaÇgenÃbhaÇgena và Óle«aïa, kÃkkÃ, svaraviÓe«eïa và yadi yathÃrthato 'nyÃrthatvena prayojyate sà vakrokti÷ / tata÷ Óle«akÃkurupopÃdhidvayayogÃd dvividhetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "ke yÆyaæ sthala eva samprati vayaæ praÓno viÓe«ÃÓraya÷ kiæ brÆte vihaga÷ sa và phaïipatiryatrÃsti supto hari÷ / vÃmà yÆyamaho vi¬ambarasika÷ kad­k smaro vartate yenÃsmÃsu vivekaÓÆnyamanasa÷ puæsveva yo«idrabhrama÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ke yÆyamiti / avij¤ÃtanÃmajÃtikaæ ka¤cit prati ayaæ vaktu÷ praÓra÷ / p­«Âa÷ puru«aÓca vidrÃvaka÷ sa tadvÃkyaæ tadvÃkyaÓle«eïa ke jale yÆyam ityabhiprÃyakaæ sthale evetyÃdi svottareïa pratyÃyayati / pÆrvavaktà tvÃha--praÓra iti / tvadayinÃmajÃtirÆpaviÓe«avi«aya ityartha÷ / Órotà tu vi÷ pak«Å, Óe«o 'nantanÃgastadÃÓrayastaddvayo÷ praÓra ityarthakatÃæ svottareïa pratyÃyayati---kiæ vrÆte iti / yatra vau garu¬e harirasti, yatra Óe«e 'nante hari÷ Óete ityartha÷ / pra«Âà tat Órutvà krodhÃdÃha---vÃmà viparÅtabÃddh­tvena pratÅkÆlà yÆyamiti / Órotà tu yÆyaæ vÃmÃ÷ striya÷ ityabhiprÃyakatÃæ pratyÃyayan taæ nindati---aho vi¬ambeti / vi¬ambo vi¬ambanaæ varttate tvayÅti Óe«a÷ / vivekaÓÆnyamanasastaveti Óe«a÷ / asmÃsu puæsu ityanvaya÷ / atra Óle«aæ sabhaÇgabhaÇgapadayordarÓayati---atreti / ## (lo, au) ke kimÃkhyÃ÷ ? jale ca / viÓe«o vaidharmyaæ, vi÷ paÓrÅ, Óe«o nÃgaÓca / vÃmà vakrÃ÷ striyaÓca / vi¬ambarasika÷ vi¬ambe rasika÷ sakautuka÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra viÓe«apadasya "vi÷ pak«Å" "Óe«o nÃga÷" ityarthadvayayogyatvÃt sabhaÇgaÓle«a÷ / anyatra tvabhaÇga÷ / "kÃle kokilavÃcÃle sahakÃramanohare / k­tÃgasa÷ parityÃgÃttasyÃÓceto na dÆyate" // atra kayÃcitsakhyà ni«edhÃrthe niyukto na¤ anyathà kÃkvà dÆyata eveti vidhyarthe ghaÂita÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kÃkkà yojanamÃha--kÃle iti / krodhÃnnÃyikayà parityaktasya k­tÃmaso nÃyakasya ÃÓvÃsajanakasakhÅæ prati sakhyà uktiriyam / kokilà vÃcÃlà yatra iti vigraha÷ / sahakÃraæ tat pu«pam / atraikayeti / yadyapi tatprayuktaæ vÃkyaæ na Órutamasti yadantargata÷ na¤ ni«edhÃrthaka. syÃt / ato 'sya kÃle ityÃdivÃkyasya kÃkkà yojanayà tadarthakavÃkyasyÃsambhava eva, tathÃpi prakaraïÃdasya vÃkyasya nÃyakaÓvÃsajanakavÃkyatvapratÅtau kÃkuna¤Ã eva tadupapattestadÃk«iptavÃkyasthana¤ eva svavÃkyasthana¤o vidhyarthakatÃghaÂanaæ bodhyam / idaæ ca tÃd­kpraækaraïasattve eva saægacchate, tÃd­kprakaraïagrÃhakÃsattve tu nedamudÃharaïam / tathÃ'k«iptavÃkyasthasya na¤o vi«edhÃrthakatvam / evaæ kÃkuna¤viÓi«ÂavÃkyasyaiva vidhyarthakatà / tathà ca--- "guruparatantratayà bata, dÆrataraæ deÓamudyato gantum / alikulakokilalalite nai«yati sakhi ! surabhisamaye 'sau // "iti kÃvyaprakÃÓak­duktameva udÃharaïaæ bodhyam / tatra hi ÓocanÃbhiprÃyakasya pÆrvavÃkyasya kÃmÃkulÃbhiprayakatvena dvitÅyavaktryà yojanam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Óabdairekavidhaireva bhëÃsu vividhÃsvapi / vÃkyaæ yatra bhavetso 'yaæ bhëÃsama itÅ«yate // VisSd_10.10 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) bhëÃsamÃlaÇkÃramÃha---Óabdairiti / Óabdai÷ padai÷ / vÃkyaæ tatsamÆha÷, sa ca saæsk­taprÃk­tasakalabhëÃsu ekavidhapadaghaÂita ityartha÷ / ## (lo, a) Óabdairiti / ekavidhairviÓe«ÃbhÃvÃdekaprakÃrai÷ / bhëÃsu saæsk­taprÃk­tÃdi«u / bhëÃsama÷ / bhëÃsu samÃnyekarÆpÃïi padÃni vidyante yatreti vyutpattiyogÃdanvarthanÃm p­thagalaÇkÃra÷ / e«a ca Óle«ÃlaÇkÃraviÓe«a iti yaduktaæ caïa¬ÅdÃsapaï¬itaistadasaÇgatam, arthadvayÃbhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "ma¤julamaïima¤jÅre kalagambhÅre vihÃrasarasÅtÅre / virasÃsi kelikÅre kimÅli ! dhÅre ca gandhasÃrasamÅre !" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) ma¤juleti / he Ãli ! ma¤julamaïima¤jÅre ma¤julaæ maïiyuktaæ ma¤jÅraæ yasyÃ÷ he tÃd­Ói / athavà ma¤jÅre kalaÓabdo gambhÅro yatra tÃd­Ói / vihÃrasarasÅtÅre kÅd­Óe, kelyarthaka÷ kÅro yatra / gandhasÃra÷ gandhapradhÃna÷ samÅraÓcayatra tÃd­Óe / etÃd­ÓÃnekoddÅpakasattve 'pi kiæ virasÃsÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** e«a Óloka÷ saæsk­ta-prÃk­ta-ÓaurasenÅ-prÃcyÃvantÅnÃgarÃpabhraæÓe«vekavidha eva / "sarasaæ kaiïaæ kavvam" / ityÃdau tu "sarasam" ityatra saæsk­taprÃk­tayo÷ sÃmye 'pi vÃkyagatatvÃbhÃve vaicitryÃbhÃvÃnnÃyamalaÇkÃra÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) sarvabhëÃsu ekavidhai÷ padai÷ vÃkyaghaÂitatve evÃyamalaÇkÃra÷ tÃd­Óaikapadena tu vÃkyaghaÂane tÃd­Óasthale nÃyamalaÇkÃra ityÃha---sarasaæ kaiïa iti / sarasaæ kavÅnÃæ kÃvyamityartha÷ / atra tÃd­ÓaikasarasapadaghaÂitatvÃd vÃkyasya nÃyakalaÇkÃra ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Óli«Âai÷ padairanaikÃrthÃbhidhÃne Óle«a i«yate /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) Óle«ÃlaÇkÃramÃha---khli«Âairiti / Óli«ÂairubhayavÃcakai÷ ekarÆpairityartha÷ / ## (lo, Ã) Óli«Âairiti / aneketyanena dvayorvà bahÆnÃæ vÃrthÃnÃmabhidhÃne prakaraïÃdiniyamÃbhÃvÃdabhidhayà bodhane / etena dhvanivyavaccheda÷ / nanu kiæ bhinnai÷ padairanekÃrthÃbhidhÃnamutaikaikena ? Ãdye gauraÓva÷ puru«o, hastÅtyÃdÃvapi Óle«aprasaÇga÷ / dvitÅye lak«aïasyÃsambhavitvamanyÃyaæ conekÃrthatvamiti nyÃyÃt / ityata Ãha--- Óli«Âairiti / Óli«Âai÷ "arthabhedena Óabdabheda" iti darÓanÃt, "kÃvyamÃrge svaro na gaïyate" iti ca nayÃt vÃcyabhedena bhinnairapi yugapaduccÃraïenÃpagatabhedai÷ / tridhà khalu ÓabdÃbhivyakti÷ rÆpator'thata÷ svarataÓceti darÓanÃt / evaæ ca bhinnayorapi samÃnaÓrutyo÷ ÓabdayostattannyÃyena uccaritayo÷ kameïa svasyÃrthabodhanaæ yatra tatra ÓabdasvarÆpaÓle«eïa ÓabdaÓle«a÷ / Óabdapariv­ttisahatve tvarthaÓle«a iti niyamamaÇgÅkurvatÃæ kÃvyaprakÃÓakÃrÃdÅnÃæ matamanus­tya vyÃkhyÃnam / anye tvÃhu÷--na khalu ghaÂapaÂayoriva "vasudhÃmahita purÃjita nirÃgamanÃbhÃvÃ÷ / var«ÃÓcÃsurabhitavarÃhavapu«astarve ca hareÓcopamà ghaÂatÃ" // ityÃdau ÓabdÃnÃmekaprayatnena ni«pattidvayamupapadyate / dvayorekÃkÃratvena tathÃÇgÅkÃre eva eva kulÃla÷, ekÃkÃraæ ghacaÓatamekayà sÃmagyà ni«pÃdayet / tathà sati bhedavyavahÃroccheda÷ syÃt / "ayameva bhedo bhedahetuÓca yadviruddhadharmÃdhyÃsa÷ kÃraïabhedaÓceti" / kiæ ca yadyubhayÃrthapratipÃdanasamÅhayà vakturekadà ÓabdadvayodÃharaïasambhavastadà ghaÂasahastracikÅr«u÷ kulÃlo 'pi ekadà tat nirvÃhayet / taduktamÃcÃryaÓrÅmadudyotakaracaraïai÷ "kramav­ttitvÃd vÃca" iti / tenaikatraiva Óabde nÃnÃvi«ayÃïÃmarthÃnÃæ svaæsvasÃmagrÅvaÓena kameïojjÅvanamiti vÃdinÃæ matamevÃÓrayitumucitam / kintvatra mate tatprathamaviruddhÃyà dvitÅyÃbhidhÃyÃ÷ punarujjÅvanamanupapannamiti dvitÅyÃbhidhÃnÃmnÃ"janasthÃne bhrÃnta" mityÃdÃvivÃtrÃpi vya¤janaiva v­ttirupadiÓyate / evaæ ca dhvanitantre prakaraïaniyamasthale tasmÃdeva ÓabdÃduccÃraïÃdisÃmagrÅsahak­tà tadvyÃpÃrantareïa sabhaÇgÃbhaÇgaÓabdÃntaralabhyÃrthapratÅti÷ / yatra tu yena dhvastetyÃdau prakaraïÃdiniyamo nÃsti tatra dvayorabhidhÃnasaæÓaya÷ / yatra ca Óabdaparivartane 'pi dvyarthahÃnistatra ÓabdaÓaktermÆlatvena ÓabdaÓle«a÷ / yatra ca Óabdaparivarttane 'pi na tadarthak«atistatrÃrthamÃtraæ pratyevaæÓabdopayogÃdarthaÓle«atà / etanmatÃnusÃreïa tu Óli«ÂÃvarthau vidyete e«viti matvarthoyapratyayÃntatvena Óli«Âai÷ padairityÃdi sautraæ Óli«Âapadaæ vyÃkhyeyam / anekÃrthÃbhidhÃna iti / anekÃrthÃbhidhÃnasaæÓaya iti / asya sÆtrasya ÓabdÃlaÇkÃraprakaraïe paÂhitatvÃdeva siddhaæ padÃnÃæ pariv­ttayasahatvam / ye tvÃhu÷ "prati prasÆte Óabda÷ ÓabdÃntara"miti tadayuktaæ, pratiprasÆtaÓabdÃnubhavÃbhÃvÃt, ananubhÆtaÓabdenÃrthapratÅtau cÃtiprasaÇgÃt, bhinnavÃcakÃd bhinnavÃcyotpattiniyamÃbhÃvÃdvà / evaæ ca varïÃdigatatvena Óle«asya prÃcÅnÃnurodhena vyavahÃra÷ / tathoccÃraïÃÇgÅkÃre hi Óabdayo÷ "durgÃlaÇghita" ityÃdau janasthÃna ityÃdÃvapi vya¤janÃnaÇgÅkÃraprasaÇga÷ / "h­dij¤e«u ca vak«yati" ityÃdau "vyathÃæ dvaye«Ãmapi medinÅbh­tÃm"ityÃdau ca yasyÃrthasya prathamaæ buddhyÃrohastasyopameyatÃ, anyasya ca upamÃnateti saægati÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<Óle«ÃdvibhaktivacanabhëÃïÃma«Âadhà ca sa÷ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tasya a«ÂavidhatvamÃha--varïeti / sakala«a«ÂhyantÃnÃæ Óle«Ãd ityatrÃnvaya÷ / varïÃditraye 'pi varïadvayapratyayadvayaliÇgadvayeti bodhyam / evaæ vibhaktivacanabhëÃsvapi dvitvaæ ca bodhyam / prak­tipadayostu dvivacanenaiva tathÃtvaæ bodhitaæ, vibhinnarÆpavarïadvayasya aikyarÆpyaæ tattvam / ## (lo, i) iha ca varïÃdigatatvena a«Âavidhatvaæ Óle«asyÃsamÅcÅnamiti caï¬ÅdÃsapaï¬itarÃghavÃnandaprabh­tÅnÃæ matam / tadabhidhÃnamasat / tathÃhi---varïÃdigatatvena sarvathà Óle«asyëÂavidhatvamasti / tathà ca --- "vakrÅbhÆte vidhau mÆdrdhni bhaved bhasmÃnulepanam / ÓmaÓÃne raktirÃvÃsa÷ syÃddigambaratà tathÃ" // ityatra prakaraïÃbhÃvÃt kiæ mahÃdeva÷? utÃho kaÓciddaridro vÃcya iti sandeha÷ / tenÃtra vidhuvidhiÓabdayorukÃrekÃrayoraukÃrarÆpatvÃd varïaÓle«a÷ / "yena dhvastamanobhavena" ityÃdau "syÃnnandità virÆpÃk«apÃdapadmani«evaïÃt" ityÃdau ca prakaraïÃj¤Ãne kimahaæ nanditÃnandaka÷ syÃmiti kasyacid bhaktasya vacanam ? uta kasyacid bhaktasya nanditÃnandinÃmagaïaviÓe«atvaæ syÃditi vacanamiti sandeha÷ / tenÃtra syÃt syÃmiti pratyayaÓle«a÷ / nandità ityatra talt­corvibhaktyo÷ Óle«a÷ / "yo 'sak­t paragotrÃïÃæ pak«acchedak«aïama÷ / ÓatakoÂidatÃæ bibhrad vibudhendra÷ sa rÃjate" // ityatra puænapuæsakaliÇgayo÷ ÓatakoÂidatÃmityatra dadÃti-dyatyo÷ dhÃtvo÷ prak­tyoÓcaÓle«a÷ / "yena dhvasta" ityÃdau vibhaktisamÃsayorvailak«aïyena Óle«a÷ / "sarvasvaæ hara sarvasva" ityatrÃpi vak«yamÃïodÃharaïer'thadvayasyÃpi sandehÃspadatvÃd vibhaktiÓle«a÷ / "dadhate 'sya parÃæ ÓobhÃmaho madhuratÃbh­ta÷" ityÃdau ca kiæ madhuratÃæ bibhratÅti madhuratÃbh­to bahavo janÃ÷, uta madhuratayà bh­ta÷ kaÓcid varttata iti bahuvacanaikavacanayo÷ Óle«a÷ / ki¤ca madhuratÃbh­ta ityatrÃpi kkippratyayaktapratyayayo÷ / dadhata ityatrÃpi ca pak«e dhÃdhÃtorbahuvacanaæ pak«e ca dadhadhÃtorekavacanaæ Óli«Âaæ ca / tadevamabhidhÃdÆyasaævedyapratyayoktita÷ Óle«ÃlaÇkÃravi«aye '«ÂavidhaÓle«asya sambhavamavicÃryya prÃcÅnÃdhik«epakÃribhirupajÅvyai÷ sahÃlaæ bahunà vivÃdena / nanvevaæ "yena dhvasta" ityÃdÃvapi yasyÃrthasya prathamaæ buddhyÃroha÷ sa vÃcyo 'stu aparastu vyaÇgyo 'stu kiæ tatrÃpi Óle«ÃlaÇkÃrakalpanairiti cennaivam / iha yadi saæÓayaj¤Ãnavi«ayatvÃdanirddhÃritatvÃt "bhadrÃtmana' ityÃdau, "h­dij¤e«u ca vak«yati' ityÃdau ca nirddhÃritatvÃt v­ttidvayakalpanasadbhÃve saægati÷ / yattu caïa¬ÅdÃsapaï¬itairuktaæ "vyathÃæ dvaye«Ãmapi medinÅbh­tÃm" ityÃdau ubhayÃbhidhÃnaæ cetÅti "sandhyÃvandanavelÃyÃæ mukto 'hamiti manyate / khaï¬ala¬¬ukavelÃyÃæ haï¬amudyamya dhÃvati" // ityÃbhÃïakamanukaroti / kvacidabhidhÃÇgÅkÃre hi bhadrÃtmana ityÃdÃvapi kimaparÃddhamabhidhÃdvayena / nanvatraiva do«anirÆpaïaprastÃve sandigdhayorarthaÓabdayordu«ÂatÃ, tat kathaæ "yena dhvasta" ityÃdÃvabhidhÃnasaæÓaye alaÇkÃratvamapyucyate ? "abalà acalà và syu÷"ityÃdau "ÃÓÅ÷ paramparÃævandyÃm" ityÃdau ca do«asthale sandehavaÓena vivak«itaikÃrthÃnirddhÃraïÃdativyagratayÃ'svÃdaæ prati prÃtikÆlyam / iha tu vivak«itayorapyarthayoranirddhÃraïarÆpÃyà vicchittarÃnukÆlyamanubhavasiddham / ataeva pÆrvatra mahÃkave÷ skhalanamanyatra vahvarthapadanirvÃhe prayuktasÃdhanaæ sÃrvalaukikameva / ki¤ca pÆrvatraikÃrthasyÃsvÃdapradÃne dvitÅyÃrtha÷ pratikÆlabhÆta÷, taæ haÂhÃdivÃk­«ya tato bahi«karoti, iha tu dvayorarthayorekasya buddhyÃroheïÃpareïÃrthena tannimittakÃvyÃdÃvapakar«atvam / evameva dvayorarthayo÷ nirddhÃritatvena kavitvavivak«ÃnubhavasÃk«iketi rahasyam / evaæ "vaurivaæÓadavÃnala" ityÃdau vaæÓaÓabdÃt vya¤janayà baudhitasya veïurÆpÃrthasyaikÃnvayarÆpeïÃrthena "gaurvÃhÅka' ityÃdau govahÅkayoriva "mukhacandra' ityÃdau mukhacandrayoriva tÃdÃtmyÃdrÆpakam / nanu gaurvÃhÅka ityÃdau ÃropyamÃïagavÃrthasya utpadyamÃnÃnvayabÃdha÷ / sa ca gavÃrtho mukhya iti tatra gauïÅ lak«aïà / iha ca veïurÆpÃrtho vyaÇgya iti kathaæ mukhyÃrthabÃdhajÅvità lak«aïeti cet ? atraivaæ saÇgati÷ / yathà khalu "jÃtirekapadÃrtha" iti vÃdinÃæ mate prÃcÅnairasmÃbhiÓca ihaiva dvitÅyaparicchede saÇketitÃrthanirÆpaïe pradarÓitena nayena jÃtimÃtrabodhanÃd abhidhÃyÃæ viratÃyÃæ vyaÇgyatvenÃbhyupagantavyayà vyakte rÆpyamÃïÃnvayabodhe lak«aïà tathehÃpi vyaÇgyatvenÃha---tsaya veïurÆpÃrthasya yathÃvyaktirÆpavyaÇgyasya jÃtirÆpavyaÇgyenÃvinÃbhÃvena tadvatpratÅti÷ / "gato 'stamarka' ityÃdau "kÃntamabhisare' tyÃdivyaÇgyavailak«aïyenÃvaÓyakatvena mukhyaprÃyatvaæ davÃnalÃditvasamagrÅsamutthitasya veïurÆpÃrthasyÃpÅti taulyam / yadvà "so 'yami«oriva dÅrghadÅrghataro vyÃpÃra" iti matÃÓrayaïÃd veïurÆparthavaæÓaÓabdasyÃnvayarÆpÃrthavaæÓaÓabdena ekÃkÃratvÃdabhedopacÃrÃd vyaÇgyasya veïurÆpÃrthasya vidheyatvÃd mukhyÃrthatvamiti / Óle«Ãdityasya varïetyÃdau pratyekamanvaya÷ / tena varïayo÷ Óle«Ãt pratyayayo÷ Óle«ÃdityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "pratikÆlatÃmupagate hi vidhau viphalatvameti bahusÃdhanatà / avalambanÃya dinabhartturabhÆnna pati«yata÷ karasahastramapi" // ## (lo, Å) vidhau candre, vidhÃtari và / karÃ÷ kiraïÃ÷, hastÃÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "vidhau" iti vidhuvidhiÓabdayorukÃrekÃrayoraukÃrarÆpatvÃcchle«a÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) pratikÆlatÃmiti / hi evÃrthe / vidhau vidhÃtari pratikÆlatÃmupagate bahusÃdhanatà bahÆpÃyatvaæ viphalatvameti ityartha÷ / tadeva darÓayati---avalambanÃyeti / pati«yata÷ dinabharttu÷ avalambanÃya rak«aïÃya karasahastraæ raÓmisahastrameva karasahastraæ hastahasastraæ nÃbhÆdityartha÷ / vidhau candre tasyaiva tatpratikÆlatvÃnna tu vidhÃtu÷ / atra vidhÃvityatra ukÃrekÃrarÆpavarïayorvikÃreïa aikyarÆpyamityÃha---atreti / ********** END OF COMMENTARY ********** "kiraïà hariïÃÇkasya dak«iïaÓca samÅraïa÷ / kÃntotsaÇgaju«Ãæ nÆnaæ sarva eva sudhÃkira÷" // atra "sudhÃkira÷" iti kvip-ka-pratyayo÷ / kiæ cÃtra bahuvacanaikavacanayoraikarÆpyÃdvacanaÓle«o 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) pratyayaÓle«amÃha---kiraïà iti / vibhaktiÓle«asya p­thagupÃdÃnÃt pratyayo 'tra vibhaktibhinno bodhya÷ / vibhinnarÆpapratyayadvayasyaivarÆpyaæ tattvam / kÃntotsaÇgaju«Ãæ nÃrÅïÃmityartha÷ / atraikavacanaÓle«o 'pyastÅtyatrÃha---ki¤jeti / vacadvaye 'pi aikyarÆpyaætattvam / atra kiraïà iti bahuvacanÃntam / samÅraïa iti ekavacanÃntam / ubhayatraiva sarva iti kira iti ca / atra ca sarva ityatra pratyayaÓle«aæ vinà vacanaÓle«a eva / "do«ayukta÷ padÃdartha' ityatra tu vacanaÓle«aæ vinà pratyayaÓle«a evetyata÷ p­thak Óle«advayam / atra hi do«ayuktaityasya padÃdityatranvaye pa¤camyÃstasipratyaya÷ / artha ityanvaye tu ktapratyaye ubhayatra ekavacanam / ## (lo, u) sarva eva ityatra sarvaÓabdo bahuvacanÃnta÷, ekavacanÃntaÓca / tena sudhÃkira÷ ityasya bahuvacanÃntasya viÓe«aïatve vik«epÃrthÃt k­dhÃto÷ kkipapratyaya÷ / ekavacanÃntasya tu kapratyaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "vikasannetranÅlÃbje tathà tanvyÃ÷ stanadvayÅ / tava dattÃæ sadÃmodaæ lasattaralahÃriïÅ" // atra napuæsakastrÅliÇgayo÷ Óle«o vacanaÓle«o 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) liÇgaÓle«amÃha---vikasadityÃdi / liÇgadvaye 'pyaikarÆpyaæ tattvam / tanvyà vikasantÅ netranÅlÃbje stanadvayÅ ca tava modaæ sadà dattÃm / ubhayorviÓe«aïamÃha---lasaditi / netrapak«e---lasantÅ te tarale ceti samÃse / tÃd­ÓÅ ca te hÃriïÅ manohÃriïÅtyartha÷ / lasana tarala÷haramadhyaga÷ maïiryasya tÃd­ÓahÃravatÅ stanadvayÅ / atrÃpi vacanaÓle«asaÇkaramÃha---atra ceti / atrÃpÅtyartha÷ / atra liÇgaÓle«aæ vinà dattÃmityatra vacanaÓle«a÷ / vacanaÓle«aæ vinà liÇgaÓle«astu "haristannÃma cÃghanut" iti / atra haristannÃmno liÇgabhede 'pi aghanudityaikarÆpyam / vacanaæ tu abhinnam / ## (lo, Æ) dattÃmiti---dÃdhÃto÷ parasmaipade dvivacanÃnta÷ / Ãtmanepade caikavacanÃnta÷ / lasat taralahÃriïÅti padaæ netranÅlÃbjaviÓe«aïatve dvivacanÃntaæ stanadvayyÃstvekavacanÃntaæ strÅliÇgam / vacanaÓle«o 'pÅtyapiÓabdÃt na kevalaæ liÇgaÓle«amÃtramityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ayaæ sarvÃïi ÓÃstrÃïi h­di j¤e«u ca vak«yati / sÃmarthyak­damitrÃïÃæ mitrÃïÃæ ca n­pÃtmaja÷" // atra "vak«yati" iti vahi-vacyo÷, "sÃmarthyak­t" iti k­ntati-karotyo÷ prak­tyo÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) prak­tiÓle«amÃha---ayamiti / rÃjaputre jÃte jyotirvida uktiriyam / h­di vak«yatÅtyanvaya÷ / j¤e«u paï¬ite«u ÓÃstrÃïi vak«yati kathayi«yati / amitrÃïÃæ samarthyasya chettà / mitrÃïÃæ sÃmarthyasya karttà janaka÷ / ## (lo, ­) vahivacyoriti---h­do 'dhikaraïatve vahidhÃturj¤ÃnÃrthavÃcÅ / sÃmardhyak­t cÃmitrasambandhitve chedanÃrtha÷ k­ntati iti dhÃto÷ / mitrasambandhitve karaïÃrtha÷ / vibhaktyabhede 'pi prak­timÃtrasya bhedÃt prak­tiÓle«a eva ityata Ãha--prak­tyoriti / ********** END OF COMMENTARY ********** "p­thukÃrtasvarapÃtram-" ityÃdi / atra padabhaÇge vibhaktisamÃsayorapi vailak«aïyÃtpadaÓle«a÷, na tu prak­tiÓle«a÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) padaÓle«amÃha---p­thuketi / nyÆnÃdhikavarïayo÷ padayormilanÃd arthadvaye 'pi aikyarÆpyaæ tattvam / p­thukÃrttetyÃdi vyÃkhyÃtam / atra prak­tiÓle«atvaæ nirasyati atra padabhaÇge iti / vibhaktervailak«aïyamatra samÃse luptÃyà bodhyam / yadyapi nyÆnÃdhiketyÃdilak«aïavaÓÃdeva prak­tiÓle«ato bhedasiddhistathÃpi prakÃrÃntareïÃpi tatsiddhirdarÓità / tathà caitatsakalavailak«aïyaviÓi«Âa÷ padaÓle«a÷ / prak­timÃtravailak«aïye tu prak­tiÓle«a÷ / ## (lo, Ì) p­thuketyÃdi vyÃkhyÃtameva sandigdhatvasya kvacidado«akatvakathanaprastÃve / atreti / ayamartha÷ / vibhaktyÃderabhinnatve hi prak­timÃtrasya bhede prak­tiÓle«atvamevocitm / iha tu vibhakte÷ p­thvÃdiÓabde«u p­thukÃdiÓabde«u ca bhinnatayà padado«a eva / vibhaktyÃderabhede 'pi padamÃtrasya bhedÃtprak­tiÓle«a eva ityÃha / ********** END OF COMMENTARY ********** eva¤ca-- "nÅtÃnÃmÃkulÅbhÃvaæ lubdhairbhÆriÓilÅmukhai÷ / sad­Óe vanav­ddhÃnÃæ kamalÃnÃæ tadÅk«aïe" // atra lubdhaÓilÅmukhÃdiÓabdÃnÃæ Óli«Âatve 'pi vibhaktekabhedÃtprak­tiÓle«a÷, anyathà sarvatra padaÓle«aprasaÇga÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) tanmÃtravailak«aïye prak­tiÓle«amapyatrÃha---evaæ nÅtanÃmiti / madhulubdhairbhramarairnolotpalabhrameïÃkulÅk­tayo÷ nÃyikÃyÃ÷ netrayo÷ varïanamidam / atra kamalÃnÃmityatra cÃrtho gamya÷ / tathà ca vanev­ddhÃnÃæ v­ddham­gaïÃæ kamalÃnÃæ ca sad­Óe tasyà locane / vanav­ddhakamalanÃyikÃlocanadvayÃnÃæ viÓe«aïamÃha---nÅtÃnamiti / bhÆriÓilÅmukheranekabÃïai÷ karaïabhÆtai÷ lubdhakairvyÃdhai÷ kartt­bharÃkulÅbhÃvaæ nÅtà vanav­ddhÃ÷ m­gÃ÷, lubdhairmadhulubdhairbhÆriÓilÅmukhairanekamadhukarairÃkulÅbhÃvaæ nÅtÃni vane jale v­ddhÃni kamalÃni ca / paraæ tu nÅlotpalabhramÃnnetradvayamiti viÓe«a÷ / "alibÃïau ÓilÅmukhau' iti ko«a÷ / atra lubdhaÓilÅmukhau prak­tÅ / anyatheti / nyÆnÃdhika ityÃdilak«aïÃbhÃvapak«e iti bodhyam / ## (lo, Ê) evaæ ceti / kamalaÓabdasya padÃrthatve lubdhairlobhayuktairbhÆribhi÷ ÓilÅnuÓairbhramarai÷ / m­gaviÓe«Ãrthatve lubdhairlubdhakairbhÆribhi÷ pÆrïabhÆtai÷ ÓilÅmukhairbÃïai÷ / vanaæ jalaæ kÃnanaæ ca / vibhakte÷ pratyayarÆpÃyÃ÷ sarvatra vak«yatyÃdau / ********** END OF COMMENTARY ********** "sarvasvaæ hara sarvasya tvaæ bhavacchedatatpara÷ / nayopakÃrasÃæmukhyamÃyÃsi tanuvartanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) vibhaktiÓle«amÃha---sarvasvamiti / suptiÇantatvena bhede 'pi padayoÓcaikyarÆpyaæ tattvam / sarvasvamiti / Óivabhaktastaæ prati dasyoÓca putrÃdikaæ prati coktiriyam / he hara ! tvaæ sarvasya sarvasvam / bhavasya utpatteÓchedatatparaÓca muktidatvÃt / nayasya nÅte÷ upakÃrantarasya sÃmmukhyaæ sambhavo yasmÃt tÃd­Óaæ tanuvarttanaæ ÓarÅrasthitam ÃyÃsi agacchasi prÃpro«Åti yÃvat / dasyupak«e---tvaæ sarvasya sarvasvaæ hara / chedatatparo bhava / upakÃrasya sÃmmukhyamÃnukÆlyaæ naya apanaya / ÃyÃsi parÃyÃsakÃrivarttanaæ tanu vistÃraya / ## (lo, e) sarvasvamiti / he hara Óambho ! tvaæ sarvasya lokasya sarvasvaæ, tvaæ kimabhÆta÷ ? bhavasya saæsÃrasya chedatatpara÷ / ÃyÃsi ÃyÃsayuktaæ tanordehasya varttanaæ v­ttimupakÃrasÃmmukhyaæ naya prÃpaya / dehav­ttimÃyÃsarahitÃæ kurviti bhÃva÷ / pak«e-caæ sarvasya sarvasvaæ hara nÃÓaya / chede khaï¬ane tatparo bhava / upakÃrÃt sÃmmukhyaæ naya upakÃraæ mà kurviti bhÃva÷ / varttanaæ v­ttim ÃyÃsi ÃyÃsayuktaæ tanu vistÃraya / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "hara" iti pak«e Óivasambodhanamiti sup / pak«e h­dhÃtostiÇiti vibhakte÷ / evaæ "bhava" ityÃdau / asya ca bhedasya pratyayaÓle«eïÃpi gatÃrthatve pratyayÃntarÃsÃdhyasubantatiÇantagatatvena vicchittiviÓe«ÃÓrayaïÃtp­thagukti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra ÃyÃsi iti vinà sarvatra luptasuptiÇantatve 'pi ÃyÃsi ityatra luptÃluptadvayÃntatve 'pi ca padayoraikarÆpyaæ darÓayati---atra ceti / asya pratyayaÓle«ato vailak«aïyamÃha---asya ceti / pratyayÃntarÃsÃdhyeti / svatulyatvena pratyayÃntaram asÃdhyam abodhyaæ yayo÷ tÃd­Óau yau suptiÇau tadantargatatvenÃsya Óle«asya ityartha÷ / vicchittirvaicitryam / ## (lo, ai) vicchittiviÓe«a÷ sah­dayÃnubhavasiddha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "mahade surasandhaæ me tamava samÃsaÇgamÃgamÃharaïe / hara bahusaraïaæ taæ cittamÃhemavasara ume sahasÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) bhëÃÓle«amÃha---mahade iti / saæsk­tapak«e---he mahade he utsavadÃtri ! he ume pÃrvati ! Ãgamasya vedasya Ãharaïe vaÓÅkaraïe me mama taæ prasiddhaæ samÃsaÇgam ava rak«a / munijane«u prasiddhaæ vedÃbhyÃsaæ mama janayetyartha÷ / samÃsaÇgaæ kÅd­Óaæ surasandhaæ surÃïÃæ sandhaæ sambandhikÃrakaæ, mama suratvaprÃpakamityartha÷ / tathà taæ prasiddhaæ cittamoham avasare 'parthÃnmaraïarÆpe sahasà hara nÃÓaya÷ kÅd­Óaæ cittamohaæ bahusaraïaæ nÃnÃvidhakÃryyavi«ayam / s­ gatau / prÃk­tapak«e--- mama dehi rasaæ dharmeæ tamovaÓÃmÃÓÃæ gamÃgamÃd hara na÷ / haravadhu Óaraïaæ tvaæ cittamoho 'pasaratu me sahasà // "iti saæsk­tam / tadarthaÓca--he haravadhu ! mama dharme rasaæ dehi / gamÃgamÃt saæsÃrÃt tamovaÓÃmÃÓÃæ no 'smÃkaæ hara / tvaæ me Óaraïam / mama cittamoha÷ sahasÃpasaratu / ## (lo, o) "mahade" iti / saæsk­tapak«e---mahade utsavade ! ume ! pÃrvati ! me mama ÃgamÃharaïe ÃgamÃnÃmÃkalane taæ samÃsaÇgam Ãsaktim ava sthirÅkurviti bhÃva÷ / surairdevai÷ sandha÷ samÃdhÃnaæ yeneti samÃsaÇgaviÓe«aïam / ÃgamÃdhyÃsasya svargahetutvÃd bahu bahulaæ saraïaæ prasÃro yasya evaæbhÆtaæ cittamohaæ manoni«Âham aj¤Ãnam, avasare, sahasà vegena hara apanaya / (mahÃrëÂrÅyaprÃk­tapak«e) caturthyarthe "mahada iti «a«ÂhÅ / tena --- "mahyaæ dehi rasaæ dharme tamovaÓÃmÃÓaæ gamÃgamÃdvara na÷ / haravadhu ! Óaraïaæ tvaæ cittamoho 'pasaratu me sahasÃ" // gamÃgamo vidyate yatra tasmÃt mamÃgamÃt saæsÃrÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra saæsk­tamahÃrëÂrayo÷ / saæsk­tapaiÓÃcyoryathÃ-- (kha)"kamanekatamÃdÃnaæ suratanarajatucchalaæ tadÃsÅnam / appatimÃnaæ khamate so 'ganikÃnaæ naraæ jetum" // kÃme k­tÃmodÃnÃæ suvarïarajatocchaladdÃsÅnÃm / apratimÃnaæ k«amate sa gaïikÃnÃæ na ra¤jayitum // iti paiÓÃcÅcchÃyà / saæsk­taÓÆrasenyoryathÃ-- (ga)"todÅsadigagaïamado 'kalahaæ sa sadà balaæ vidantaridam / ÃradamehÃvasaraæ sÃsadamÃraæ gadà bhÃram" // tato d­Óyate gaganamada÷ kalahaæsaÓatÃvalambitÃntaritam / ÃratamedyÃvasaraæ ÓÃÓvatamÃraæ gatÃsÃram" // iti ÓÆrasenÅcchÃyà / saæsk­tÃpabhraæÓayoryathÃ-- (gha)"dhÅrÃgacchadume h­tamududdhara vÃrisada÷ su / abhramadapprasarÃharaïuravikiraïÃteja÷ su / ## ## (lo, au) evaæ varïÃdigatatvenëÂavidhaæ Óle«amuktvà puna÷ prakÃrÃntareïa trividhamÃh­---punariti / ********** END OF COMMENTARY ********** etadbhedatrayaæ coktabhedëÂake yathÃsambhavaæ j¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) punastridheti / ayama«Âavidha÷ Óle«ÃlaÇkÃrastridhà bhavatÅtyartha÷ / kathamityatrÃha---sabhaÇga iti / tadubhayÃtmaka÷ sabhaÇgÃbhaÇgÃtmaka ityartha÷ / utkabhedëÂaka iti / tatra p­thukÃrttetyatra sabhaÇga÷ / "kiraïÃ" ityatra "sarva eva sudhÃkira" ityatrÃbhaÇga÷ / kahade ityatra cittamohamityatrÃbhaÇga÷ / mahade ityÃdi«u sabhaÇga÷, ityubhayÃtmaka÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "yena dhvastamanobhavena balijitkÃya÷ purÃstrÅk­to yaÓcodv­ttabhujaÇgahÃravalayo gaÇgÃæ ca yo 'dhÃrayat / yasyÃhu÷ ÓaÓimacchirohara iti stutyaæ ca nÃmÃmarà / pÃyÃtsa svayamandhakak«ayakarastvÃæ sarvadomÃdhava÷" // atra "yena-" ityÃdau sabhÇgaÓle«a÷ / "andhaka-" ityÃdÃvabhaÇga÷ / anayoÓcaikatra sambhavÃtsabhaÇgÃbhaÇgÃtmako granthagauravabhayÃtp­thaÇnodÃh­ta÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) ÓlokÃntare 'pi traividhyaæ darÓayati----yena dhvastamiti / tvÃæ sarvadà sa umÃdhava÷ sarvado mÃdhavaÓca pÃyÃt / tatra mÃdhavapak«e, abhavena anutpattinà yena ana÷ ÓakaÂaæ dhvastaæ nityaÓarÅrasya tasyaæ rÆpÃntareïÃvirbhÃvamÃtraæ, natÆtpatti÷ / tathà yo valijit balijetà / yena kÃya÷ purà mohinÅrÆpeïa strÅk­ta÷ / ekatraiva nityaÓarÅre ÃkÃrabhedapradarÓanamÃtraæ, na tu ÓarÅrabheda iti bhÃva÷ / yaÓca udv­ttasya durv­ttasya bhujaÇgasya aghÃsurasya hantà / ravasya nÃnÃtmakabrahmaïo layo lÅnatà yatra tÃd­Óa÷ / agaæ govarddhanaæ, kÆrmavarÃhamÆrttyà ca gÃæ p­thivÅæ ca yo 'dhÃrayat / ÓaÓimatha÷ rÃho÷ Óirohara iti stutyaæ nÃma yasyÃmarà Ãhu÷ / sa kÅd­Óa÷ ? svayamandhakavaæÓak«ayakara÷ nivÃsakara÷ / k«i nivÃsagatyo÷ iti dhÃto÷ / umÃdhavapak«e---dhvastamanobhavena dhvasto dalito manobhavo kÃmo yasmÃt / yena balijito vi«ïo÷ kÃya÷ purasya tripurÃsurasya nÃÓakÃstrÅk­ta÷, tripuravadhe vi«ïo÷ kÃyasya ÓarÅk­tatvÃt / yaÓcodv­ttabhujaÇgarÆpo hÃra÷ valayaÓca kaÇkaïa÷ yasya tÃd­Óa÷, gaÇgÃæ ca yo maulau adhÃrayat / yasya khira÷ ÓaÓimat candrayuktam / hara iti stutyaæ nÃma cÃmarà Ãhu÷ / sa kÅd­Óa÷---svayanamdhakÃsurasya nÃÓakara÷ / atra tritayasattvaæ darÓayati---atreti / ekaikaÓloke ekaikÃpradarÓanasya bÅjamÃha---grantheti / ## (lo, a) harapak«e---manobhava÷ kÃma÷ / balijit vi«ïu÷, tasya kÃya÷ purà daityÃrthamastrÅk­ta÷ / udv­ttà ativarttulÃkÃrà bhujaÇgà eva hÃrà valayÃÓca yasya / gaÇgÃæ tripathagÃm / ÓaÓÅ vidyate yatra tat ÓaÓimat / andhakadaityasya k«ayo nÃÓa÷, tatkara÷ sarvadà umÃdhava÷ gaurÅpati÷ / haripak«e--yena ana÷ ÓakaÂaæ dhvastam / abhavena cidrÆpeïa / Ãtmana eva kÃya÷ purà pÆrvam am­tÃharaïakÃle 'suramohanÃrthaæ strÅrÆpa÷ k­ta÷ / udv­tta÷ uddhato bhujaÇga÷ kÃliya÷ taæ hantÅti / rave nÃdarÆpe brahmaïi layo yasya / agaæ parvataæ govarddhanÃkhyaæ gÃæ p­thvÅæ ca / Óasinaæ mathnÃti iti ÓaÓimadrÃhu÷ tasya Óirohara÷ / andhakÃnÃm andhakavaæÓÅyÃnÃæ k«ayo nivÃso dvÃrakÃpurasambhandhÅ tatkara÷ / sarvaæ dadÃti iti sarvada÷ / mÃdhava÷ ÓrÅpati÷ / sabhaÇga÷ padabhaÇge arthapratyayÃt / anayo÷ sabhaÇgÃbhaÇgarÆpayo÷ Óle«ayorekaÓloke / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidÃhu÷--"sabhaÇgaÓle«a eva ÓabdaÓle«avi«aya÷ / yatrodÃttÃdisvarabhedÃdbhinnaprayatnoccÃryatvena bhinnayo÷ ÓabdayorjatukëÂhanyÃyena Óle«a÷ / ## (lo, Ã) samprati sabhaÇga eva ÓabdaÓle«avi«aya÷; abhaÇgastvarthaÓle«a iti svÅkurvatÃæ pak«amanÆdya dÆ«ayati---ihetyÃdi / Ãhurityasya dÆrasthenopapatteritÅti ÓabdenÃnvaya÷ / sabhaÇga÷ varïavyÆhe«u bhaÇgena yuta÷, tadbhÃvÃtmakena bhinnapadena và sahita÷ / ÓabdaÓle«avi«aya÷ ÓabdadvaidhabhinnanirvyƬhÃrthadvaividhyÃdityartha÷ / udÃttÃdÅti--uccairudÃtta÷ / nauccairanudÃtta÷ / ÃdiÓabdÃttadantargatÃnÃmanunÃsikÃdÅnÃæ kÃkubhedÃnÃæ copasaÇgraha÷ / bhinnaprayatnoccÃryyatvena prayatnabhedena uccÃraïaæ vinà udÃttadibhedÃbhÃvÃt / etena tatkÃryyeïÃtibhedaÓcÃbhipreta÷ / yathÃ-- "sÃrasavattà vihatà na bakà vilasanti carati no kaÇka÷ / sarasÅva kÅrttiÓe«aæ gatavati bhuvi vikamÃditye" // iti atra hi rÃjapak«e sÃ, iti, kam iti / sara÷ pak«e netÅtyatra tu sà nÃsti / jatukëÂhanyÃyeneti / yathà këÂhayorbhinnayorapyupÃyavaÓena ja¬Åk­tayorekatà tathÃbhinnayo÷ padayo÷ Óabdayorekatra varïavyÆhe sanniveÓa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** abhaÇgastvarthaÓle«a eva / yatra svarÃbhedÃdabhinnaprayatnoccÃryatayà ÓabdÃbhedÃdarthayorekav­ntagataphaladvayanyÃyena Óle«a÷ / ## (lo, i) arthaÓle«a eva ÓabdasvarÆpaviparyÃsÃbhÃve 'pyarthasya dvidhÃtmakatvÃdityartha÷ / yatreti / yathà ekasminneva v­nte phaladvayaæ tathà ekasminneva Óabder'thadvayasaæsarga÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yo hi yadÃÓrita÷ sa tadalaÇkÃra eva / alaÇkÃryÃlaÇkÃraïabhÃvasya lokavadÃÓrayÃÓrayibhÃvenopapatti÷" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) sabhaÇgatve ÓabdaÓle«atvabÅjamÃha yatreti / sabhaÇgaÓle«asthale kÃvye 'pi svarabhedagaïanamiti tanmatam / tataÓca bhinnaprayatnoccÃryyatvenaiva p­thak p­thak Óabdabheda÷ / kevalaæ vibhinnatvena pratÅyamÃnayorapi atyantasannidhÃnarÆpa eva jatukëÂhayoriva Óle«a ityartha÷ / abhaÇgaÓle«astvarthaÓle«a ityÃha---abhaÇgastviti / tadarthaÓle«atve bÅjamÃha---yatreti / abhinnaprayatnoccÃryyatvena ÓabdabhedÃbhÃvÃd ekav­ntalagnaphaladvayavadekaÓabdalagnÃrthayoreva Óli«Âatvamityartha÷ / tÃvataiva kathamarthÃlaÇkÃratvam ityatrÃha---yo hi yadÃÓraya iti / sabhaÇgatve Óabdayoreva Óli«ÂatvÃttatra Óle«a÷ ÓabdÃÓrita÷ / ekadeÓÃÓrityorarthayoreva ca Óli«ÂatvÃdarthÃÓritastatra Óle«a ityartha÷ / ## (lo, Å) yo hÅti / yathà loke bhujÃÓrito bhujasthÃlaÇkÃra÷ kaïÂhaÓrita÷ kaïÂhasya tathÃsau ÓabdÃÓrita iti bhÃva÷ / lokavaditi / loke ÃÓrayÃÓrayibhÃvena eva vyapadeÓa÷, yathà rÃjapuru«a÷ / yadvà upapatterupÃdÃnÃd vyavaharaïÃditi yÃvat / ********** END OF COMMENTARY ********** tadanye na k«amante / tathÃhi--atra dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyado«aguïÃlaÇkÃrÃïÃæ ÓabdÃrthagatatvena vyavasthiteranvayavyatirekÃnuvidhÃyitvena niyam iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tadanye iti / kÃvyaprakÃÓakÃrÃdayastadanuyÃyino vaya¤ca ityartha÷ / tathà hyatreti / atrÃlaÇkÃraÓÃstre ÓabdaÓaktimÆlavyaÇgyatve dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyayo÷ ÓabdagatatvavyavahÃra÷ / arthaÓaktimÆlatve tu arthagatatvena do«ÃdÅnÃæ tu ÓabdÃrthanvayÃdyavidhÃnaæ sphuÂameva / tathà ca nÃnÃrthÃbhaÇgaÓabdasyÃpi Óle«eïÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnÃta tatrÃpi ÓabdaÓle«atvameva iti bhÃva÷ / ## (lo, u) siddhÃntamÃha---tad uktaprakÃraæ pÆrve«Ãæ matam, anye 'bhiyuktà na manyante na svÅkurvanti / kuto na manyante tatra hetumÃha---tathÃhÅti / atra alaÇkÃraprastÃve ye«Ãæ dvandvÃrthÃnÃæ ÓabdÃnÃæ paryyÃntareïa pratipÃdane 'pi na k«atista evÃrthagatÃ÷ / ye«Ãæna tu tathà te Óabdagatà eveti niyamanÃt prÃcÅnairalaÇkÃrakÃrairiti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca "andhakak«aya" ityÃdau ÓabdÃbheda÷, "arthabhedena Óabdabheda÷" iti darÓanÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) mataviÓe«e tu yatra nÃnÃrthasthale 'pi Óabdabhedastathà ca tatrÃpi Óli«ÂÃnekaÓabdak­ta÷ ÓabdÃlaÇkÃrastanmate nirbÃdha eveti tanmataæ darÓayati---na cÃndhaka iti / na ca ÓabdÃbheda ityanvaya÷ / tatra hetumÃha---arthabhedeneti / ghaÂapaÂarÆpÃrthabhedena ghaÂapaÂaÓabdabhedanÃdityartha÷ / tathà caitad d­«ÂÃntenaivÃrthabhedasya ÓabdabhedavyÃpyatvasiddhiriti bhÃva÷ / na ca tatkathaæ nÃnÃrthakaÓabdÃ÷ ÓrÆyante iti vÃcyam--ekaprayatnoccÃryyatvado«eïa bhedÃgrahÃt / ## (lo, Æ) naca tanniyamanamÃtreïÃbhaÇgasya ÓabdaÓle«atvaæ, ÓabdabhedÃdapi ityÃha--naceti / hetumÃha--arthabhedeneti / darÓanÃd yu«mÃbhireva siddhÃntÃt pramÃïÅk­tÃditi Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** kiæ cÃtra Óabdasyaiva mukhyatayà vaicitryabodhopÃyatvena kavipratibhayoÂÂaÇkanÃcchabdÃlaÇkÃratvameva / visad­ÓaÓabdadvayasya bandhe cevaævidhasya vaicitryÃbhÃvÃd vaicitryasyaiva cÃlaÇkÃratvÃt / arthamukhaprek«itayà cÃrthÃlaÇkÃratve 'nuprÃsÃdÅnÃmapi rasÃdiparatvenÃrthamukhaprek«itayÃrthÃlaÇkÃratvaprasaÇga÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) nanu sabhaÇgaÓle«asthaler'thabhedÃt tvadabhimatasvarabhedad­«ÂÃntena abhaÇgÃnekaÓabdÃnÃmarthabhedÃt svarabheda eva syÃt / tathà ca svarabhedavailak«aïyagrahe kathaæ bhedagraha÷ syÃdator'thabhedasya ÓabdabhedavyÃptiraprayojikaiva ityata ekaprayatnena nÃnÃÓabdoccÃraïamityata Ãha---ki¤ceti / Óabdasyaiva mukhyatayà vaicitryopÃyatvena kavipratibhayoÂÂaÇkanÃd vi«ayÅkÃraïÃdityartha÷ / nanu andhakÃdyakhaï¬aÓabdasya mukhyatve kiæ pramÃïamityata Ãhavisad­ÓaÓabdadvayasyeti / nahi hariïaÓabdasthale tadarthakendrÃdiÓabdaprayoge hari naumÅtyatreva vi«ïivandrau naumÅtyatrÃpi Óle«arÆpavaicitryÃnanubhava ityartha÷ / nanvarthamukhaprok«itvÃd abhaÇgaÓle«asyÃr'thÃlaÇkÃratvamucyate ityata Ãha---arthamukheti / anupÃrasÃdÅnÃmityÃdipadÃt sabhaÇgaÓle«avakrottyÃdiparigraha÷ / rasÃdiparatveneti / rasani«ÂaguïÃrthakatvenaiva rasaparatvaæ bodhyam / ÃdipadÃt lÃÂÃnuprÃse vÃcyÃrthamukhaprek«itvameva baudhyam / ## (lo, ­) ye 'pyÃhuryo yadÃÓreta÷ sa tadalaÇkÃra iti tanmate 'pyatra vaucitryasya Óabdani«ÂhatvÃcchabdÃlaÇkÃratvamityÃha---ki¤ceti / vaicitryaæ lokottaravicchittiralaÇkÃrarÆpà / pratibhà navanavonme«aÓÃlinÅ praj¤Ã / uÂÂaÇkanÃt ullekhanÃt, atra hetumÃha--- visad­Óeti / visad­ÓamasamÃnaÓrutikam / yathà andhakak«ayakara ityatra k«ayaÓabdasthÃne vinÃÓanivÃsarÆpakaÓabdadvayam / asya ca vaicitryasyÃrthÃnusandhÃnamantareïanupalabdherarthÃlaÇkÃratvamastÅtyÃÓaÇkyÃha---artheti / arthamukhaprek«itvamarthÃnusÃndhÃne vaicitryayoga÷ / tathà sati alaÇkÃrÃntare 'tiprasaÇga ityata Ãha---anuprÃsÃdÅnÃmiti / ayamartha÷---anuprÃsÃdÅnÃmapi hi rasÃdiparatvÃbhÃve v­ttivirodhÃt / rasÃdirÆpasyÃrthasya tadabhivaya¤jakasya vibhÃvÃdirÆpasyÃrthasya vÃnusandhÃnamastyeveti tepi kathaæ ÓabdÃlaÇkÃramadhye yu«mÃbhirapi gaïyanta iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ÓabdasyÃbhinnaprayatnoccÃryatvenÃrthÃlaÇkÃratve "pratikÆlatÃmupagate hi vidhau" ityÃdau Óabdabhede 'pyarthÃlaÇkÃratvaæ tathÃpi prasajyata ityubhayatrÃpi ÓabdÃlaÇkÃratvameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) abhinnaprayatnoccÃryyatvenÃrthÃlaÇkÃratvasya taduktasya ÓabdÃlaÇkÃratayà nirvivÃde varïaÓle«avarïÃnuprÃse 'pi atiprasÃktimÃha---pratikÆlaætamiti / ubhayatrÃpi iti / sabhaÇgabhaÇgayorityartha÷ / ## (lo, Ì) yat punaruktaæ ÓabdasyaikaprayatnoccÃryyatver'thÃlaÇkÃratvamiti tathÃpyavyÃptido«a ityÃha---Óabdasyeti / pratikÆlatÃmityÃdau vidhÃvityatra ikÃrokÃrayoraukÃrarÆpatvenÃbhinnaprayatnoccÃryyatvaæ tat Óabdabhedena ÓabdaÓle«amaÇgÅkurvata÷ / ubhayatra "yena dhvasta"ityÃdau "andhakak«aya" ityÃdau ca / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra tu Óabdaparivarttane 'pi na Óle«atvakhaï¬anÃ, tatra-- "stokenonnatimÃyÃti stokenÃyÃtyadhogatim / aho susad­ÓÅ v­ttistulÃkoÂe÷ khalasya ca" // ityÃdÃvarthaÓle«a÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) nanvevamarthasle«ÃlaÇkÃrocchedaprasaÇga ityata Ãha---yatra tviti / tameva vi«ayamÃha---tatra stokeneti / aho tulÃyà mÃnatulÃyÃ÷ koÂeragrabhÃgasya khalasya ca susad­ÓÅ v­ttiryata÷ stokenetyÃdi / stokena gu¤jÃdyalpavastunÃ, pak«e stokenÃlpapraÓaæsanenÃlpanindanena ca / atronnatyadhogatyarthakapadÃntaradÃne 'pi nÃrthaÓle«atvakhaï¬anà / ## (lo, Ê) tat kva nu punararthaÓle«a ityÃha---yatra hÅti / Óabdasya parivarttane paryyÃyÃntareïa pratipÃdane / suvarïadigauravaprakar«Ãpakar«asÆcikà tulÃkoÂi÷ / atra stokÃdisyÃne svalpÃdipadaniveÓe 'pi na hyarthatÃhÃni÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya cÃlaÇkÃrÃntaraviviktavi«ayatÃyà asambhavÃdvidyamÃne«valaÇkÃrÃntare«vapavÃdatvena tadvÃdhakatayà tatpratibhotpattihetutvamiti kecit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) idÃnÅæ Óle«asya alaÇkÃrÃntarÃsaÇkÅrïavi«ayÃbhÃvÃd alaÇkÃrÃntarasya ca Óle«ÃsaÇkÅrïavi«ayasattvÃt sÃmÃnyamalaÇkÃrÃntaramapavÃdatvena bÃdhitvà Óle«a evÃlaÇkÃra÷ alaÇkÃrÃntaraæ tu tat saÇkÅrïaæ tadgrÃhakameveti kecidÃhu÷ / tanmataæ darÓayati---asyeti / tatpratibhotpattihetutvamiti---tatpratibhÃ, alaÇkÃrÃntaravi«ayiïÅ pratibhà tasyà evotpattihetutvamasya Óle«asya tadvi«ayabodhakatvamityartha÷ / ÓabdaÓle«eïa Óle«ÃlaÇkÃravi«ayapratibhaiva janyata ityartha÷ / natu alaÇkÃrÃntaravi«ayapratibhà ityartha÷ / tathà cÃlaÇkÃrÃntarasaækare Óle«a evÃlaÇkÃra ityartha÷ / ## (lo, e) e«a ca niyamÃdalaÇkÃraïÃæ vicchittimÃdÃyaiva sambhavatÅtyetadvi«aye vidyamÃnÃnÃmalaÇkÃraïÃæ bÃdha iti ye manyante te«Ãæ pak«amupanyasya dÆ«ayati--asya ceti / vidyamÃne«vetadvi«aye«u / tadvÃdhakatvÃt / te«ÃmalaÇkÃraïÃæ bÃdhakatvÃdavakÃÓÃntarÃbhÃvena tahyapadeÓaæ bÃdhitvà mukhyatvena vyapade«Âuæ yogyatvÃt / asya ca heturapavÃdatveneti / te«ÃmalaÇkÃraïÃæ pratibhÃbuddhisvità utpattiheturasyeti tatpratibhotpattihetu÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** itthamatra vicÃryate--samÃsoktyaprastutapraÓÃæsÃdau dvitÅyÃrthasyÃnabhidheyatayà nÃsya gandho 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tanmate 'pi sakalÃlaÇkÃrasaækare Óle«o na bÃdaka÷, kintu katipayÃlaÇkÃrasaækare eveti ni«kar«aæ pratipÃdayitumÃha---itthamatreti / tatra samÃsoktyaprastutapraÓaæsÃsaÇkÅrïasya Óle«asya taddvayabÃdhakaprasaktireva nÃsti ityÃha---samÃsektÅti / prastutakathanenÃprastutavya¤janaæ samÃsokti÷ / kvacit Óle«asaÇkÅrïà sà / yathÃ--- "anurÃgavatÅ sandhyà divasastatpura÷ sara÷ / aho daivagatiÓcitrà tathÃpi na samÃgama÷" // ityatra prak­tadivasapura÷ sarasandhyÃkathanÃdaprak­tanÃyakapura÷ saranÃyikÃpratÅtau raktimÃnuragobhayÃrthakÃnurÃgapadaÓle«asaækara÷ / aprastutakathanena prastutavya¤janaæ cÃprastutapraÓaæsÃ; sà ca kvacit Ól«asaÇkÅrïÃpi bhavati / yathÃ--- "satataæ yà madhyasthà kathayati ya«Âi÷ prati«ÂitÃsÅti / pu«kariïÅ naiva taducitaæ pÆrïÃyattÃmadho nayasi" // ityatra janai÷ ya«ÂiplÃvanÃprÃkaraïikapu«kariïÅkathanena prÃkaraïikaprati«ÂÃgÃyakajanatiraskÃrakasampattimajjanapratÅtau madhyasthÃdipadaÓle«asaækara÷ / etadubhayatra Óle«ÃlaÇkÃraprasaktireva nÃstÅtyata Ãha----nÃsya gandho 'pÅti / atra hetumÃha---dvitÅyÃrthasyeti / anayordvitÅyÃrthasya vyaÇgyatvÃdeva / arthadvayasya vÃcyatva eva Óle«ÃlaÇkÃra÷ / aprastutapraÓaæsÃdau ityÃdipadÃdupamÃdhvaniparigraha÷, yathà durgÃlaÇghitetyÃdau / ## (lo, ai) itthamiti vak«yamÃïasya buddhisthitayÃæ idamà parÃmarÓa÷ / atretthamanataroktam / ke«Ã¤cit pÆrvapak«iïÃæ mate samÃsoktiryathÃ--- "upo¬harÃgeïa vilolatÃrakaæ, tathà g­hÅtaæ ÓaÓinà niÓÃmukham / yathà samastaæ timirÃæÓukaæ tayà puro 'pi rÃgÃd galitaæ na lak«itam" // aprastutapraÓaæsà yathÃ--- "eïÃlaæ sambhrameïa tyaja gavaya ! bhayaæ sairibha ! svairamÃssva k«aubhaæ mà yÃstarak«o ! vihara giridarÅæ svecchayaivÃcyabhalla ! pÃrindra÷ pÃrad­Óvà nikhilavanabhuva÷ kevalaæ modate 'sau mÃdyatkumbhÅndrakumbhasthalagalitaghanasthÆlamuktÃphaloghai÷" // ÃdiÓabdena paryyÃyoktyÃdi÷ / dvitÅyÃrtha÷ prak­tÃprak­to và yathà nÃyakayyavahÃrÃdi÷ / anabhidheyatayà abhidhÃyÃ÷ prak­tabodhanena viramÃd asya Óle«asya / ********** END OF COMMENTARY ********** "vidvanmÃnasahaæsa--" ityÃdau Óle«agarbhe rÆpake 'pi mÃnasaÓabdasya cittasarorÆpobhayÃrthatve 'pi rÆpakeïa Óle«o bÃdhyate / sarorÆpasyaivÃrthasya viÓrÃntidhÃmatayà prÃdhÃnyÃt, Óle«e hyarthadvayasyÃpi samakak«atvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) pÆrvokte Óli«ÂaparamparitarÆpake 'pi na Óle«ÃlaÇkÃraprasaktirityÃha---vidvanmÃnaseti / vidu«Ãæ mana eva mÃnasaæ sarastatra haæseti rÃj¤a÷ sambodhanam / atra rÆpakasya Óle«abÃdhakatve hetumÃha---sarorÆpasyeti / viÓrÃntidhÃmatà paryyantikapratÅtivi«ayatÃ, haæsÃÓrayatvena na tadrÆpakasyaiva tathÃtvÃt / ubhayatraiva viÓrÃntisattve eva Óle«aprasÃkti÷ / yathà "p­thukÃrttasvarapÃtram" ityatra sadanadvayaviÓe«aïayo÷ Óli«ÂÃrthayo÷ viÓrÃntistadÃha---Óle«e hÅti / ## (lo, o) Óle«o bÃdhyate--Óle«avyapadeÓamanÆdyÃtmanà vyapadeÓa÷ kÃryyate / viÓrÃntidhÃmatà cittarÆpÃrthÃnuvÃdena vidheyatvÃlÃbhÃt / iha hi cittÃdikamavacchÃditasvarÆpaæ sarovarÃdirÆpatvamÃpadyate / ataevÃtra "rÃjanÃrÃyaïaæ lak«mÅ÷ samÃliÇgati nirbharam" ityatra rÃj¤o nÃrÃyaïatvocitalak«mÅsamÃliÇganaæ varïyate / tathà "mukhacandra prakÃÓate" ityatra mukhaæ candrarÆpatÃmÃpadyata ityuparacitacandradharmasya tatra varïanam / samakak«atvaæ na khalu rÆpakavad ekasya gauïatÃnyasya prÃdhÃnyam / svasvasÃmagrÅvaÓena p­thakp­thaksvasvÃrthabodhanenopak«epÃt / yathÃ---"h­dij¤e«u vak«yati" ityÃdau vahanavacanayo÷ tathà "p­thukÃrtasvara" ityÃdau p­thukÃdÅnÃm / ********** END OF COMMENTARY ********** "sannihitabÃlÃndhakÃrà bhÃsvanmÆrtiÓca" ityÃdau virodhÃbhÃse 'pi viruddhÃrthasya pratibhÃtamÃtrasya prarohÃbhÃvÃnna Óle«a÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) Óli«ÂavirodhÃbhÃse 'pi na Óle«ÃlaÇkÃraprasaktirityÃha---sannihiteti / nÃyikà bhÃsvanmÆrttirdepyamÃnamÆrtti÷ sannihitabÃlarÆpÃndhakÃrà ca mohajanakatvena / bÃlasyÃndhakÃratvarÆpaïam / atra bhÃsvanmÆrtte÷ sÆryyavimbasyÃlpÃndhakÃrasÃnnidhyaæ bÃlapadabhÃsvatpadaÓle«Ãdupasthitaæ viruddhatayÃ'bhÃsate / atra Óle«ÃlaÇkÃrÃprasaktibÅjamÃha---viruddhÃrthasyeti / pratibhÃtamÃtrasya upasthitamÃtrasya ityartha÷ / prarohÃbhÃvÃd anvayabodhÃbhÃvÃt / nahÅ andhakÃrasannihitasÆryyamÆrttirnÃyikà na vÃndhakÃrasÃnnidhyaæ sÆryyabimbasya iti bÃdhasyÃpi upasthitimÃtreïa eva virodhÃbhÃsÃlaÇkÃratà Óle«asya tu Óli«ÂÃrthasyÃnvaye satyeva alaÇkÃratà virodhÃbhÃsavat Óle«ÃbhÃsÃlaÇkÃrÃnabhyugamÃt / ## (lo, au) bÃla÷ k«udra÷ keÓaÓca / bhÃsvata÷ sÆryyasya, bhÃsvata÷ kÃntimato 'pÅvà sÆryyamÆrttau andhakÃrasya sannidhÃnÃbhÃvÃd virodhÃbhÃsa÷ / yathà bhÃsanaæ na tathà viÓrÃntipraroha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaæ punaruktavadÃbhÃse 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) evaæ punarurakteti---na hi bhujaÇgakuï¬aliÓabdayo÷ ekÃrthatvabodha÷ paryntika÷; ÃpÃtamÃtrata÷ Óle«eïa tathà bodhÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** tena "yena dhvasta-" ityÃdau prÃkaraïikayo÷, "nÅtÃnÃm-" ityÃdÃvaprakÃraïikayorekadharmÃbhisaæbandhÃttulyayogitÃyÃm, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) itthamuktasthale«u Óle«ÃlaÇkÃraæ bÃdhitvà te te alaÇkÃrà evetyuktvà alaÇkÃrÃntarasyaiva bÃdhaka÷ Óle«a iti tadabhipretaæ vaktumÃha---yena dhvastamiti / yena dhvastamityÃdau nÅtÃnÃmityÃdau ca tulyayogitÃyÃæ, svecchopajÃtetyÃdau dapike sakalakalamityÃdau copamÃyÃæ vidyamÃnÃyÃmapi Óle«eïaiva vyapadeÓo bhavituæ yukta ityagre 'nvaya÷ / tena yena dhvastamityÃdau mÃdhavomÃdhavayordvayorapi prÃkaraïikayo÷ yena dhvastetyÃdyekadharmÃnvayarÆpastulyayogitÃlaÇkÃra÷ / "padÃrthÃnÃæ prastutÃnÃmanye«Ãæ và yadà bhavet / ekadharmÃbhisambandha÷ syÃttadà tulyayogità // "iti lak«aïÃt / atra hi prastutÃnÃæ prÃkaraïikÃnÃmevÃnye«ÃmaprÃkaraïikÃnÃmevetyartha÷ / nÅtÃnÃmityÃdau tu aprÃkaraïikayoreva vanav­ddharakamalayo÷ nÅtÃnÅmityÃdi pÆrvÃrddhekte karmÃnvaya÷ / svecchopajÃtetyÃdau salak«aïaæ dÅpakaæ darÓayi«yate / ## (lo, a) punaruktavadÃbhÃse yathodÃh­tabhujaÇgakuï¬alÅtyÃdau / tena hetunà tulyayogitÃyÃmityÃderuparitanena vidyamÃnÃyÃmityanena sambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "svecchopajÃtavi«ayo 'pi na yÃti vaktuæ dehÅti mÃrgaïaÓataiÓca dadÃti du÷kham / mohÃtsamutk«ipati jÅvanamapyakÃï¬e ka«Âaæ prasÆnaviÓikha÷ prabhuralpabuddhi÷" // ityÃdau ca prÃkaraïikÃprÃkaraïikayorekadharmÃbhisambandhÃd dÅpake / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) tacclokÃrthastu yathÃ---prabhuralpabuddhirityatra cakÃrÃrtho gamya÷ / vaktumityatra bhÃvatumvacanamityartha÷ / tathà ca ka«Âaæ khede / prasÆnaviÓikho 'lpabuddhi÷ prabhuÓca svecchopajÃtavi«ayo 'pi svecchayà sarvalokopari prÃptÃdhikÃro 'pi dehÅti vacanaæ na yÃti na prÃptoti / dehÃbhÃvena dehÅti vÃgvi«ayo na prasÆnaviÓikha÷ / tathÃpi mÃrgaïaÓatai÷ asaækhyabÃïai÷ du÷ khaæ dadÃti / uktarÆpa÷ prabhustu loke«u dehÅti dadasveti vacanaæ na yÃti na prÃptoti / etÃd­ÓavÃgvaktÃna bhavatÅtyartha÷ / mÃrgaïaÓatai÷ paradhanÃnve«aïarÆpamÃrgaïaÓatai÷ arthÃt Åd­ÓapadÃtiÓatai÷ du÷ khaæ dadÃti / dehÅtyanuktvÃpi padatidvÃrà sarvasaæva h­tvà du÷ khaæ dadÃtÅtyartha÷ / adhikÃrasattvÃddehÅtyuktvÃpi sarvasvaæ grahÅtuæ sÃmarthyasattve 'pi alpabuddhitvÃttathà na karotÅtyartha÷ / evaæ prasÆnaviÓikha÷ svadattamohÃd akÃï¬e 'kasmÃjjÅvanamapi samÃk«ipati harati ityartha÷ / atra prÃkaraïi ka uktarÆpa÷ prabhuraprÃkaraïika÷ prasÆnaviÓikha÷; tayorna yÃti ityÃdyekadharmÃnvayarÆpaæ dÅpakam / taduktam---"aprastutaprastutayordepakantu taducyate"iti / ekadharmÃnvaya iti tatra Óe«a÷ / ## (lo, Ã) sveccheti / svecchayà upajÃta ÃÓrita÷ vi«aya÷ bhoga÷ yasya / vaktuæ na yÃtÅti na tatra svÃrthanivedanaæ vaktuæ Óakya ityartha÷ / dehi prayaccha / iti mÃrgaïaÓatai÷ yÃcanaÓatai÷ pradÃnÃbhÃvÃt puna÷ puna÷ k­tai÷ / mohÃdaparÃdhagurulaghuvicÃrÃdak«atvÃt / akÃï¬e 'kasmÃt, svalpe'pyÃgasÅti yÃvat / pak«Ãntare tu vi«aya÷ kÃmasyÃÓrayo vanitÃdi÷ / vaktuæ na yÃtÅti / vaktuæ na yÃtÅd­Óa÷ samprati me kÃma iti / dehà prÃïÅtyetÃvanmÃtreïa viÓe«amanapek«ya, mÃrgaïaÓatairmohÃdÃtmano nivekÃbhÃvÃt / ka«Âamiti nirvede 'vyayam / dÅpake vidyamÃna ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sakalakalaæ purametajjÃtaæ saæprati sudhÃæÓubimbamiva" / ityÃdau copamÃyÃæ vidyamÃnÃyÃmapi Óle«asyaitadvi«ayaparihÃreïÃsaæbhavÃd e«Ãæ ca Óale«avi«ayaparihÃreïÃpi sthiteretadvi«aye Óle«asya prÃdhÃnyena camatkÃritvapratÅteÓca Óle«eïaiva vyapadeÓo bhavituæ yukta÷, anyathà tadvyÃpadeÓasya sarvathà bhÃvaprasaÇgÃcceti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) sakalakalamityÃdau ca sakalakalÃvattvakalakalaÓabdavattvÃrthadvayaÓli«Âopamà spa«Âaiva / tatra parasparavyabhicÃrasattvena dvayorapyalaÇkÃratvaæ dra¬hayannubhayasattve«u vi«aye«u Óle«asyaivaucityamityÃha---Óle«asyaitad ityÃdi / pratikÆlatÃmupagate hi vidhau ityÃdi«u etadvi«ayaparihÃreïa Óle«asya Óle«arahitatulyayogitÃdÅpakopamÃnÃntu Óle«aparihÃreïa sthitirbahu«vevodÃharaïe«u dra«Âavyà / e«u Óle«ÃlaÇkÃrasyaivaucitye hetumÃha---prÃbalyena camatkÃritveti / anyatheti / e«u vi«aye«vapi tulyayogitÃditrayasyaivÃlaÇkÃratvamityartha÷ / tad vyapadeÓasyeti / Óle«avyapadeÓasyetyartha÷ / naca kathaæ tadabhÃvaprasaÇga÷ / pratikÆlatÃmityÃdi«veva tatsattvÃditi vÃcyam ? tatrÃpi vidhe÷ pratikÆlatopagamanasya bahusÃdhanatÃvaiphalyahetutvena hetvalaÇkÃrasattvÃt / ## (lo, i) sakalakalaæ kolÃhaladhvanisahitaæ, sakalÃbhai÷ kalÃbhiryuktaæ ca / e«Ãæ tulyayogitÃdÅnÃæ trayÃïÃmalaÇkÃraïÃæ prÃbalyena camatkÃritvaæ kavinà vdyarthaÓabdasya vaicitryabodhopÃyatvenopÃdÃnÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** atrocyate--na tÃvatparamÃrthata÷ Óle«asyÃlaÇkÃrÃntarÃviviktavi«ayatà "yenadhvasta-" ityÃdinà viviktavi«ayatvÃt / na cÃtra tulyayogitÃ, tasyÃÓca dvayorapyarthayorvÃcyatvaniyamÃbhÃvÃt / atra ca mÃdhavomÃdhavayorekasya vÃcyatvaniyame parasya vyaÇgyatvaæ syÃt / ## (lo, Å) atra siddhÃntamÃha---atreti / vÃcyatve niyamÃbhÃvÃditi / yena dhvastetyÃdÃvuktaprakÃreïa prakaraïÃdiniyamÃbhÃvÃt, mÃdhavomÃdhavÃrthayordvayorvÃcyatvaniyama÷ / tulyayogitÃyÃæ ca dvayorvÃcyatvaniyamo nÃsti / ÓabdayostantratÃÇgÅkÃreïa dvayorvÃcaytvaniyama÷ samanantaroktaprakÃreïa dhvanitantravÃdimate caikasya vÃcyatvamitarasya vyaÇgyatvamiti bhÃva÷ / etadeva viÓe«ayati---atra hÅti / atra yena dhvastetyÃdau / atra hÅtyanantaraæ tulyayogitÃÇgÅkÃre iti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca--tulyayogitÃyÃmapyekasyaiva dharmasyÃnekadharmisaæbandhitayà pratÅti÷ / iha tvaneke«Ãæ dharmiïÃæ p­thakp­thagdharmasaæbandhatayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) itthaæ sle«asÃyalaÇkÃrÃntaraviviktavi«ayÃsattvÃdalaÇkÃrÃntarasya ca Óle«aviviktavi«ayasyÃpi sattvena sÃmÃnyatvÃdapavÃdena Óle«eïa darÓitÃstulyayogitÃdayo 'laÇkÃrà bÃdhyanta iti ke«Ã¤cinmate darÓite, taddÆ«ayitumÃha---atrocyata iti / Óle«asyÃlaÇkÃrÃntaraviviktavi«ayÃsattve eva tasyÃpavÃdakatvaæ, tadeva tu na / tasyÃpi tadviviktavi«ayasattvÃdityÃha---na tÃvatparamÃrthata iti / alaÇkÃrÃntaraviviktaæ vi«ayaæ darÓayati---yena dhvastamiti / atra yena dhvastamityÃdau iti samÅcÅna÷ pÃÂha÷ / kvacittu yena dhvastetyÃdinà iti pÃÂha÷ / tadÃca ityÃdinà Ólokena hetunà viviktavi«ayasattvÃdityartha÷ / atra mÃdhavomÃdhavayo÷ prakaraïikayoryenetyÃdyekadharmÃnvayitvÃt tulyayogitÃlaÇkÃramÃÓaÇkate---naceti / samÃdhatte---tasyÃmiti / tulyayogitÃyÃmityartha÷ / nanvatrÃpi dvayo÷ prÃkaraïikayorvÃcyatvamityÃha---atra hÅti / atra dvayorarthayoÓca prÃkaraïikatve niyÃmakaæ nÃsti / tathà ca vaktrà yadyekamevÃrthaæ prakramyedaæ padyamuktaæ syÃttadÃnyÃrthasya vyaÇgyatvena tulyayogitÃyà atra prasaktyabhÃvenÃyameva tulyayogitÃlaÇkÃravivikta÷ Óle«asya vi«aya÷ syÃdityartha÷ / naca tathÃpi vyaÇgyopamÃlaÇkÃrasaÇkÅrïa evÃyaæ Óle«a iti vÃcyam, sambhavadavÃcyatÃkasyÃlaÇkÃrasya vyaÇgyatve alaÇkÃratvÃbhÃvÃt kintu tadalaÇkÃradhvanitvÃdeva kevalaæ tatrÃlaÇkÃravyapadeÓo brÃhmaïaÓramaïanyÃyena vÃcyatÃdaÓÃyÃmalaÇkÃratvamÃdÃya gauïa eva / samÃsoktyaprastutapraÓaæsayostu vÃcyatÃsambhavÃd vyaÇgyatve 'pi alaÇkÃratÃ, nanu mÃdhavomÃdhavayo÷ dvayÃrapi tulyavibhaktivi«ayatvena prÃkarÃïakatvamevetyato dvayÃrvÃcyatvenÃtra tulyayogitaivetyata Ãha---ki¤ceti / ekasyaiva dharmasyeti / na tu ekaÓabdÃvÃcyadharmadvayasyetyartha÷ / iha tviti / yena dhvastetyÃdÃvityartha÷ / aneke«Ãm ityatra bahutvamavivak«itam / umÃdhavamÃdhavayorityartha÷ / p­thagdharmai÷ Óli«ÂaikaÓabdasya p­thagarthau anomanobhavÃdirÆpau / sambandhitayetyatra pratÅtirityanvaya÷ / evaæ ca yena dhvastetyÃdau nÅtÃnÃmityÃdau ca yattulyayogitÃ---pradarÓanaæ prÃkk­taætatparakÅyamapapradarÓanamÃtraæ k­tamiti bodhyam / vastutastu taddvaye Óle«a eva tulyayogitÃrahita iti sÃdhitaæ bodhyam / ## (lo, u) anupapattyantaramÃha---ki¤ceti / ayamÃÓaya÷--- "sa¤cÃrapÆtÃni digantarÃïi k­tvà dinÃnte nilayÃya gantum / pracakame pallavarÃgatÃmrà prabhà pataÇgasya muneÓca dhenu÷" // ityÃdau tulyayogitÃyÃmekasyaiva nilayagamanopakramarÆpadharmasya saurabhÅprabhayordharmiïo÷ sambaddhatayà pratyaya÷ / iha tu Óle«e«u punaraneke«Ãæ dharmiïÃæ mÃdhavomÃdhavaprabh­tÅnÃæ yena dhvastamanobhavenetyÃdirÆpap­thagdharmasambaddhatayà pratyaya ityanvaya÷ / dharmavÃcakaÓabdayorbhinnarÆpatvÃt / tulyayogitÃyÃæ tu nilayagamanopakramasya bhinnÃrthatve 'pi ekatÃdhyavasÃdekatà / nahÅ yena dhvastetyÃdÃvapi mÃdhavomÃdhavagÃminordharmayorekatÃdhyavasÃya÷ / dvayoraniÓcayena prak­tÃprak­tatvÃbhÃvÃt / yadyapi tulyayogitÃyÃmapi dvayorna prak­tÃprak­tatvaæ tathÃpi tad vivak«Ã, tatropamÃnopameyatvasya prÃcyÃnÃmapyabhimatatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** "sakalakalam--" ityÃdau ca nopamÃpratibhotpattihetu÷ Óle«a÷ / pÆrïopamÃyà nirvi«ayatvÃpatte÷ "kamalamiva mukhaæ manoj¤ametat" ityÃdyasti pÆrïopamÃyà vi«aya iti cet ? na, yadi "sakala-" ityÃdau ÓabdaÓle«atayà nopamà tatkimaparÃddhaæ "manoj¤am" ityÃdÃvarthaÓle«eïa / "sphuÂamarthÃlaÇkÃrÃvetÃvupamÃsamuccayau, kintu / ÃÓritya ÓabdamÃtraæ sÃmÃnyamihÃpi saæbhavata÷" // iti rudraÂoktadiÓà guïakriyÃsÃmyavacchabdasÃmyasyÃpyupamÃprayojakatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) tathà sakalakalamityÃdau ca yadupamÃyÃæ vidyamÃnÃyÃmapi apavÃdatvena Óle«asyaiva prÃdhÃnyena vyapadeÓo bhavituæ yukta ityuktaæ tatropamaivÃlaÇkÃro na Óle«a iti pratipÃdayati---sakalakalamityÃdau ceti / nopamÃpratibhotpattiriti / upamÃpratibhà upamÃj¤Ãnam / saiva utpattiheturj¤Ãnotpattiheturyasya; Óle«astÃd­Óo na, upamÃj¤Ãnaj¤Ãpyo na Óle«a ityartha÷ / upamà Óle«aj¤Ãpikaiva / atra Óle«a eva tvalaÇkÃra iti netyartha÷ / tathà ca Óli«ÂadharmasÃdharmyà upamà evÃlaÇkÃra ityuktamanena / tatropamÃæbÃdhitvà Óle«asyaivÃlaÇkÃratve 'ni«ÂotpattimÃha---pÆrïopamÃyà iti / upamÃnopameya sÃdhÃraïadharme vÃdicaturïÃm upÃdÃne hi pÆrïopamà / atrÃpyupameyaæ puram, upamÃnaæ vandarabimbaæ, sakalakalarÆpamubhayÃnvitÃrthakatvena sÃdharmyam, ivaÓabdo 'stÅti pÆrïopamà / tad bÃdhayÃtra sle«asyaivÃlaÇkÃratve pÆrïopamÃyà nirvi«atvÃpattirityartha÷ / nanu Óle«arahitaguïasÃdharmyopamaiva pÆrïopamà ; tadvÃn vi«aya eva pÆrïopamÃyà vi«aya÷ syÃdityÃÓaÇkate---kamalamiveti / atra hi na Óle«o manoj¤atvaguïakathanarÆpakriyayoreva sÃdharmyÃd na tu Óli«ÂaÓabdasya iti / tatra pratibandhamÃha---yadÅti / Óle«o dvividha÷ÓabdaÓle«or'thaÓle«aÓca / yadi sakalakalamityatropamÃæ bÃdhitvà Óle«a eva ÓabdÃlaÇkÃrastadà kamalamiva mukhamityÃdÃvapyupamÃæ bÃdhitvà arthaÓle«ÃlaÇkÃre prasajati tena kimaparÃddhaæ manoj¤atvÃdidharmÃïÃmubhayatrÃnvayarÆpaÓli«Âatvaditi bhÃva÷ / ivaÓabdasadbhÃvÃdupamÃyà eva tatrÃnubhavikatve tu sakalakalamityÃdÃvapi ÓabdasÃdharmyodanubhÆyamÃnopamaivetyabhiprÃyeïÃtra rudraÂoktamapi pramÃïayati---sphuÂamartheti / ihÃpi ÓabdÃlaÇkÃramadhye 'pi "tavÃdhera ca rÃgo 'bhÆd rambhoru ! h­daye ca me" ityatra ÓabdÃsÃdharmyÃt samuccayÃlaÇkÃra÷ / ## (lo, Æ) na kevalaæ Óle«asyÃlaÇkÃrÃntaraviviktavi«ayatà / pÆrïÃpamÃdivi«aye 'syÃsambhavo 'pÅtyÃha---sakaleti / pÆrïopamÃprakaraïe lak«yamÃïÃrthaÓle«eïa kamala mivetyÃdau manoj¤atvadharmasya kamalamukharÆpapratisambandhibhedÃÇgÅkÃraprayojitena kimaparÃddham / tulyenÃparÃdhena ÓabdaÓle«avi«aye pÆrïopamÃmanaÇgÅk­tya etad vi«aye kiæ tasyÃ÷ parigraho 'bhimato yu«mÃkaæ, dvayo÷ samÃnatvÃditi bhÃva÷ / kathaæ dvayo÷ samÃnanyÃyatvamityÃhasphuÂamiti / samuccayo yathà vasudhÃmahitetyÃdi÷ / sÃmÃnyaæ sÃdhÃraïo dharma÷ / iha ÓabdÃlaÇkÃramadhye guïasÃmyaæ, kamalamityÃdi, kriyÃsÃmyaæ candra iva mukhaæ Óobhate ityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu guïakriyÃsÃmyasyaivopamÃprayojakatà yuktÃ, tatra sÃdharmyasya vÃstavatvÃt / ÓabdasÃmyasya tu na tathÃ, tatra sÃdharmyasyÃvÃstavatvÃt / tataÓca pÆrïopamÃyà anyathÃnupapattyà guïakriyÃsÃmyasyaivÃrthaÓle«avi«ayatayÃ÷ parityÃge pÆrïopamÃvi«ayatà yuktÃ, na tu "sakala-" ityÃdau ÓabdasÃmyasyaiveti cet ? na-"sÃdharmyamupamÃ" ityevÃviÓi«ÂasyopamÃlak«aïasya ÓabdasÃmyÃdvyÃv­tterabhÃvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) tatra sÃdharmyasyÃvÃstavatvÃditi / Óabdasya puracandrabimbadharmatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / tataÓca sakalakalamityÃdÃvupamÃprasaktyabhÃvÃttatra Óle«ÃlaÇkÃra evÃstu / pÆrïopamÃyà nirvi«ayatvÃpattiparihÃrÃya guïakriyÃsÃdharmyer'thaÓle«aæ bÃdhitvà pÆrïopamaivÃstÃmityÃha---tataÓceti / na tu sakalakalamityÃdau ÓabdasÃdharmyasya ityatra upamÃprayojakatvamityanvaya÷ / ÓabdasÃdharmyÃd vyÃv­tterabhÃvÃditi--upamÃlak«aïasya ÓabdasÃmyato 'vyÃv­ttatvÃt ÓabdasÃmyavi«ayatvÃdapÅtyartha÷ / Óabdasya sÃdharmyaæ ca vÃcakatÃsambandhena iti yadv­ttitvÃditibhÃva÷ / ## (lo, ­) tatra guïakriyÃsÃmye vÃstavatvÃt svÃbhÃvikatvÃt avÃstavatvÃt atÃttvikatvÃt / pÆrïopamÃvi«ayatà yuktà gatyantarÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / aviÓi«Âasya guïakriyÃsÃmye ceti viÓi«yÃnirddi«Âasya / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi ca ÓabdasÃmye sÃdharmyamavÃstavatvÃnnopamÃprayojakam, tadà kathaæ "vidvanmÃnasa--" ityÃdÃvÃdhÃrabhÆte cittÃdau sarovarÃdyÃropo rÃjÃdehasÃdyÃhopaprayojaka÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) yadi hi vÃcakatÃsambandhasya v­ttiniyÃmakatvÃbhÃvena ÓabdarÆpasÃdharmyasya avÃstavatvÃnnÃlaÇkÃraprayojakatvaæ tadà paramparitarÆpake eva ÓabdavÃcyatvena sÃmyena tadarthayorabhedÃropÃtmakarÆpaæ kathaæ rÆpakÃlaÇkÃraprayojakamityÃha---ÓabdasÃmya iti / ## (lo, Ì) dÆ«aïÃntaramÃha---yadi veti / ayamartha÷-yadi ÓabdasÃmyasya sakalakalamityÃdau nopamÃprayojakatà kathaæ tarhi "vidvanmÃnasahaæsa" ityÃdau rÃj¤o haæsÃropasya mÃnasÃsÃdhÃraïaprayojakatà ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-yadi vÃstavasÃmya evopamÃÇgÅkÃryÃ, tadà kathaæ tvayÃpi "sakalakalam-" ityÃdau bÃdhyabhÆtopamÃÇgÅkriyate ? ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) nanu sÃdharmyaæ tÃvat samÃno dharmastasyÃvÃstavatve tadanupapannam / vidvanmÃnasetyÃdau tvabhedÃropa ÃhÃryye 'vÃstavatve 'pi Óli«ÂaÓabdarÆpado«eïa sambhavatyeva ityata Ãha---ki¤ceti / bÃdhyabhÆtopameti / upamÃtvÃbhÃve upamÃyà bÃdhyatvasyÃpyanupapatti÷ ityartha÷ / ## (lo, Ê) punardÆ«aïÃntaramÃha---ki¤ceti / bÃdhyabhÆtà Óle«asya sarvÃlaÇkÃrÃpavÃdatvaprapannetyartha÷ / kathamaÇgÅkriyate, utsargasiddhasyaivÃpavÃdabÃdhyatvÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca atra Óle«asyaiva sÃmyanirvÃhakatÃ, na tu sÃmyasya Óle«anirvÃhakatÃ, Óle«abandhata÷ prathamaæ sÃmyasyÃsaæbhavÃt, ityupamÃyà evÃÇgitvena vyapadeÓo jyÃyÃn "pradhÃnena hi byapadeÓà bhavanti" iti nyÃyÃt / nanu ÓabdÃlaÇkÃravi«aye 'ÇgÃÇgibhÃvasaÇkaro nÃÇgÅkriyate tatkathamatra Óle«opamayoraÇgÃÇgabhÃva÷ saÇkara iti cet ? na, arthÃnusaædhÃnavirahiïyanuprÃsÃdÃveva tathÃnaÇgÅkÃrÃt / evaæ dÅpakÃdÃvapi j¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) nanu tatraiva ÓabdabodhyatvarÆpasÃd­ÓyÃttatropamÃpadaæ gauïamevetyata Ãhaki¤ceti / Óle«asyaiva iti / Óli«Âapadasyaivetyartha÷ / sÃmyanirvÃhakatÃ--upamÃghaÂakasÃmyanirvÃhakatà / ubhayÃtmakatve j¤Ãte satyeva tÃd­ÓaikaÓabdÃrtharÆpasÃmyabodhÃdityartha÷ / Óle«abandha÷ prathamamiti / sakalakalapadabandhÃbhÃve puracandrabimbayo÷ sÃmyÃpratÅte÷, aÇgitvena paryyantikapratÅtivi«ayatayà pradhÃnatvena; tathà ca Óli«ÂapadÃrthÃnusandhÃnena sÃmyapratÅtau tato 'Çginyupamà pratÅyate / Óle«astu tannirvÃhakarÆpamaÇgamiti bhÃva÷ / aÇgÃÇgibhÃvo nirvÃhakanirvÃhyabhÃva÷ / evaæ dÅpakÃdavapÅti / dÅpakatulyayogitÃr'thÃlaÇkÃrÃdÃvapi Óle«astadaÇgamityartha÷ / ## (lo, e) evaæ cÃtrepamÃyÃ÷ Óle«apratibhotpattihetutvenÃÇgitvaæ, Óle«asya tadaÇgatvamiti yuktyantareïÃpi dra¬hayati--ki¤cÃtreti / sÃmyamupamÃprayojakam / aÇgaÇgibhÃvasaækara÷ / "aviÓrÃntaju«ÃmÃtmanyaÇgÃÇgitve tu saækara"ityuktaprakÃra÷ / arthÃnanusandhÃnÃt ÓabdÃlaÇkÃre«vanuprasÃdÅnÃæ parasparanirapek«atvenÃÇgaÇgibhÃvasaækara÷ nÃÇgÅkriyate, Óle«ÃdestvarthÃnusÃdhÃnÃt sÃpek«atvena parasparÃpek«ÃsambhavÃt kathaæ và na svÅkriyate iti bhÃva÷ / ekamuktaprakÃra upamÃbhidhÃyakanyÃyo dÅpakÃdÃvapi j¤eya÷ / ayamartha÷---yathà ÓabdasÃmyasyopamÃprayojakatve Óle«asya tadaÇgatÃ, tathà dÅpakÃdiprayojakatve dÅpakÃdyaÇgateti / ÃdiÓabdÃttulyayogitÃdau / ********** END OF COMMENTARY ********** "satpak«Ã madhuragira÷ prasÃdhitÃÓà madoddhatÃrambhÃ÷ / nipatanti dhÃrtarëÂrÃ÷ kÃlavaÓÃnmedinÅp­«Âhe" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) itthaæ sakalakalamityatropamaiva na Óle«a iti sÃdhite Óle«ÃdhÅnavastudhvanÃvapi na Óle«ÃlaÇkÃra ityÃha---satpak«Ã iti / ÓaratkÃlavarïanamidaæ prÃkaraïikam / tatra dhÃrttarëÂrÃ÷ k­«ïavarïaca¤cÆcaraïà haæsaviÓe«Ã÷ ÓaratkÃlavaÓÃt medinÅp­«Âe nipantÅtyanvaya÷ / pak«aæ patatram / ÃÓà prasÃdhanaæ dik«u gamanaæ, caurÃdikasya sÃdhergatyarthatvÃt / atra dh­tarëÂraputrÃïÃmamaÇgale vaktustÃtparyyam / te«Ãæ maraïarÆpaæ vastu Óli«ÂaÓabdavya¤janayà prÅtayate / tatra dhÃrttarëÂrà dh­tarëÂrÃputrà duryyodhanÃdaya÷ prasÃdhitÃÓÃ÷ ÓÃsitadiÇmaï¬alÃ÷ / ataeva madoddhatÃrambhÃ÷ / satpak«Ã÷ prak­«ÂasahÃyÃ÷ kÃlavaÓÃd yamavaÓÃt madhuragira÷ kÃntavÃca÷ medinÅ«Âe nipatanti ityartha÷ / ## (lo, ai) satpak«Ã iti / pak«e garut sahÃyaÓca / prasÃdhitÃ÷ bhÆ«itÃ÷ prakar«eïÃtmasÃtk­tÃÓca / dhÃrttarëÂrà haæsÃ÷ duryodhanÃdayaÓca / upamÃdhvaniÓaÇkÃæ nirÃca«Âe / ********** END OF COMMENTARY ********** atra Óaradvarïanayà prakaraïena dhÃrtarëÂrÃdiÓabdÃnÃæ haæsÃdyarthÃbhidhÃne niyamanÃdduryodhanÃdirÆpor'tha÷ ÓabdaÓaktimÆlo vastudhvani÷ / iha ca prak­taprabandhÃbhidheyasya dvitÅyÃrthasya sÆcyatayaiva vivak«itatvÃdupamÃnopameyabhÃvo na vivak«ita iti nopamÃdhvanirna và Óle«a iti sarvamavadÃtam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) atra copamÃdhvanitvaæ Óle«ÃlaÇkÃraÓca na prasajyata ityÃha---iha ceti / prak­taprabandho veïÅsaæhÃranÃÂakaæ tadabhidheyasya tatpratipÃdyasya kurÆïÃæ maraïarÆpasya dvitÅyÃrthasya sÆcyatayaiva vyaÇgyatayetyartha÷, na tu haæsopamÃnatveneti evakÃrÃrtha÷ / tadeva viv­ïoti---upameya iti / nica Óle«a iti / ubhayÃrthasya vÃcyatvÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ / sarvamavadÃtamiti / yena dhvastamityÃdÃvalaÇkÃrantarÃsaÇkÅrïa eva Óle«a÷ / sakalakalamityÃdau ca Óle«aghaÂita upamÃlaÇkÃra evetyÃdikaæ viÓaditamityartha÷ / ## (lo, o) prak­taprabandho veïÅsaæhÃrakhyaæ nÃÂakam / sÆcyatayaiva vivak«itatvÃt yaduktamatraiva nÃÂakalak«aïÃvasare "sÆcayed vastubÅjaæ và mukhyapÃtramathÃpivÃ"iti upameyopamÃnabhÃvo haæsÃdÅnÃæ duryodhanÃdibhai÷ sahetyartha÷ / naca Óle«a÷ , ÓaradvarïanÃyà eva prak­tatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) samprati rasÃnupakÃrakamapi kavibhiste«u te«u ÓaktipradarÓanÃrthamupanibaddhatvÃtprÃcyairalaÇkÃramadhye lak«itaæ citraæ nirÆpayati---padmeti / asya cÃlaÇkÃratÃyÃæ tathÃvidhanaipuïyÃdisaæskÃravaÓena vismayÃveÓo yathÃkatha¤cid bÅjam / ********** END OF COMMENTARY ********** ÃdiÓabdÃtkhaÇga-muraja-cakra-gomÆtrikÃdaya÷ / asya ca tathÃvidhilipisanniveÓaviÓe«avaÓena camatkÃravidhÃyinÃmapi varïÃnÃæ tathÃvidhaÓrotrÃkÃÓasamavÃyavi Óe«avaÓena camatkÃravidhÃyibhirvarïerabhedenopacÃrÃcchabdÃlaÇkÃratvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) citrÃlaÇkÃramÃha---padmeti / atra varïasmÃrakalipÅnÃæ sanniveÓasyaiva padmÃdyÃkÃrakatvÃllipÅnÃæ cÃÓabdatvÃt ÓabdÃlaÇkÃratvamasyÃnupapannamityÃÓaÇky samÃdhatte---tathÃvidhaÓrotreti / tathÃvidhalipismÃryyavarïasya ya÷ ÓrotrarÆpa ÃkÃÓe samavÃyaviÓe«a÷ tadvaÓena camatkÃrÃdhÃyibhirvarïai÷ saha lipe÷ abhedopacÃrÃdityartha÷ / tÃd­ÓasamavÃyasya varïÃnubhavajanakatvaæ tajjanitasaæskÃreïa lipito varïasmaraïaæ tataÓcamatkÃra ityetatparamparayà ÓrotrÃkÃÓasamavÃyasya camatkÃrajanakatvaæ bodhyam / tattadvarïanirÆpitasamavÃyalÃbhÃrthaæ viÓe«aparyyantÃnudhÃvanam / ## (lo, a) tathÃvidhaÓcak«urindriyairanubhÆyamÃno yo lipiniveÓa÷ / sanniveÓaviÓe«or'thÃd bhÆmyÃdisthale samyagabhimatanirvÃhopayikatayà niveÓaviÓe«a÷, tadvaÓena tannimittÅk­tyetyartha÷ / tathÃvidhaÓrotrendriyeïÃnubhÆyamÃnairvarïaurarthÃdanuprasÃdiÓabdÃlaÇkÃraprayojakai÷ / atra hiÓabdÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyitvamÃtreïa ÓabdalaÇkÃratvÃÇgÅkÃre 'nuprasÃnta÷- pÃtitvameva syÃditi bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra padmabandho yathà mama-- "mÃramà su«amà cÃru-rucà mÃravadhÆttamà / mÃttadhÆrtatamÃvÃsà sà vÃmà me 'stu mà ramÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) mÃrameti / "mÃramà su«amà cÃru--rucà sÃradhÆttamà / mÃttadhÆrttatamà vÃsà sà vÃmà me 'stu mÃramÃ" // iti Óloka÷ / asyÃrtha÷---sà vÃmà mà Ãra nÃgatà / kÅd­ÓÅ cÃrurucà viÓi«Âà ataeva mÃsu«amÃ, lak«mÅtulyaparamÃÓobhà / tathà mÃrasya kÃmasya vadhÆ ratirivottamà / tatkiæ dhÆrttatayà nÃgatà ityatrÃha---mÃttadhÆrttatamà iti / dhÆrttatamà punarmetyartha÷ / tatkathaæ nÃgatetyatrÃha--avÃsÃ---vÃso vasati÷ tadrahità / itthaæ Órutvà nÃyaka ÃtmanamÃÓaste--sà vÃmeti / pÆrvatrÃnvitasyÃpi Ãv­ttyà paÓcÃdapyanvayena sà vÃmà me mÃramà kÃmalak«mÅrastu / Ãv­ttivaÓena sà vÃmà ityasya paÓcÃdapyanvayena tasya và parakÅyapadatvÃdapi tatparatvÃd me ityÃdeÓa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** e«o '«Âadalapadmabandho digdale«u nirgamapraveÓÃbhyÃæ Óli«Âavarïa÷, kintu vidigdale«vanyathÃ, karïikÃk«araæ tu Óli«Âameva / evaæ kha¬gabandhÃdikamapyÆhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) asya bandhaprakÃraæ darÓayitumÃha---e«o '«Âadalapadmabandha iti / a«Âadalatà ca digvidigdalairlekhyà / tatra praveÓanirgamÃbhyÃmiti / karïikÃyÃmÃdyavarïaæ likhitvà dale dvau dvau varïau lekhyau / tatra nirgamapraveÓÃbhyÃmityeva bodhyam / ## (lo, Ã) mÃrameti---mÃyà lak«myà ramaïÃt mÃramo vi«ïustasya asusamà praïasamà / bhÃravadhÆ rati÷ / tato 'pi uttamà Óre«Âhà / Ãtto g­hÅto dhÆrttatamasyÃvÃso yathà evaæbhÆtà na bhavatÅtyartha÷ / tathÃbhÆtà sà prasiddhà ramà lak«mÅrme vÃmÃ, vakÃmÃstviti sambandha÷ / e«o '«Âadalaiti / karïikÃyÃm "mÃ" Óabdaæ vinyasya "ramÃ" ityasyÃk«aradvayaæ tatra digdale liÓitvÃ, "su' "«a' iti ak«aradvayaæ vidigdalena praveÓya "cÃru" ityak«arÃbhyÃmitaradigradalena nirgamapraveÓau / tadanantaraæ vidigdale "rava' iti ak«aradvaæya dattvà tadanantaradigdale "dhÆrtta" ityak«aradvayena praviÓya puna÷ karïikÃk«arÃt prabh­ti tenaiva nirgamya "tamÃ" ityak«aradvayena, puna÷ tadanantaravidigdale praviÓya, tadanudigdale, "và sà " ityak«aradvayena nirgamapraveÓau / taditaradigdale "me 'stu" ityak«aradvayena nirgatya puna÷ prÃk nirgamya digdale "mÃra" ityak«aradvayena praviÓya karïikÃtÃæ gate "mÃ" ityatra viÓrÃnti÷ / Óli«Âavarïa÷ abhinnavarïa÷ / karïikÃk«araæ "mÃ" iti / khaÇgabandho yathÃ--- "sÃnandaæ devadaityadvijabhujagamukhai÷ praïibhi÷ sevyamÃnà nÃÓaæ tÃpaæ nayantÅ Óaradi ÓaÓikalÃæ ÓyÃmayantÅ svabhÃsà / sà sakhya÷ sÃdharÃre sakalajagadadhÅÓena saæyuktahÃrà sà dhvastÃÓe«apÃtà salilanidhisutà santaæ pÃtu yu«mÃn" // ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, i) antarga¬ubhÆtatayà kÃvyamadhyapravi«Âaga¬uvad asÃratayà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) prahelikÃæ vaktumÃha---rasasyeti / nÃlaÇkÃro na rasaprakar«ako 'laÇkÃra iti, kintu uktyaÇkÃra evetyÃha---uktivaicitryamÃtramiti / tathà ca vaicitryamalaÇkÃra iti alaÇkÃrasÃmÃnyalak«aïÃkrÃntatvÃd uktyalaÇkÃra eva sa ityartha÷ / sà cyutadattetyÃditriprakÃrà kriyà guptyÃdikà ca bhavatÅtyÃha---vyutadatteti / cyutÃk«arÃyuktaikÃk«arà / dattÃk«arà uktÃdhikaikÃk«arà / cyutadattÃk«arà ekÃk«araæ cyÃvayitvà tatsthale dattÃparÃk«arà / ********** END OF COMMENTARY ********** cyatÃk«arà dattÃk«arà cyutadattÃk«arà ca / udÃharaïam-- "kÆjanti kokilÃ÷ sÃle yauvane phullamambujam / kiæ karotu kuraÇgak«Å vadanena nipŬitÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) etattrayasya ekamudÃharaïamÃha---kÆjantÅti / atra yathÃÓruter'thasambhavepi anupayuktakathanarÆpatvena cyutadattÃk«aratve eva tÃtparyyÃt / prahelikÃtvaæ tatra yathÃÓrute 'partho yathÃ---kokilÃ÷ ÓÃlav­k«e kÆjanti / nÃrÅïÃæ yauvane 'mbujaæ phullam / nipŬità kuraÇgÃk«Å vadanena kiæ karotu iti / anupayuktakathanametat / cyutadattÃk«aratve tubhavatyeva upayuktakathanam---yathÃ--"kÆjanti rasÃle kokilÃ÷ / vane jale cÃmbujaæ phullam / ebhiruddÅpakairmadanena nipŬità satÅ kuraÇgÃk«Å kiæ karotviti / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "rasÃle" iti vaktavye "sÃle" iti "ra" cyuta÷ / "vane" ityatra "yauvane" iti "yau" datta÷ / "vadanena" ityatra "madanena" iti "ma" cyuta÷ "va" datta÷ / ÃdiÓabdÃtkriyÃkÃrakaguptyÃdaya÷ / tatra kriyÃguptiryathÃ-- "pÃï¬avÃnÃæ sabhÃmadhye duryodhana upÃgata÷ / tasmai gÃæ ca suvarïaæ ca sarvÃïyÃbharaïÃni ca" // atra "duryodhana÷" ityatra "aduryo 'dhana÷" iti / "adu÷" iti kriyÃgupti÷ / evamanyatrÃpi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) atra cyutadattÃk«arÃïi darÓayati---atreti / pÃï¬avÃnÃmityÃdi spa«Âam / kÃrakaguptyÃdau yathà mama--- "«a¬jasamvÃdamÃpannai÷ svarai÷ Órutimanoharai÷ / giriÓ­Çgasthitaæ sarvaæ mayÆraæ jayati dhruvam" // iti atra mayÆraæ jayati ityatra lupta÷ karttà / siddhÃnte tu mayusturaÇgavadano giriÓaÇgasthitaæ sarvaæ janaæ ra¤jayatÅtyartha÷ / karmaguptiryathÃ--- "karmÃbhirbahubhi÷ Ãnta÷ puru«o vÃrayatvÃyayam / apayÃtapariÓrÃnterasya dÃsyÃmi vetanam // "atra puru«o 'yaæ vÃrayatÅti / asya karma guptam / siddhÃnte tu vÃ÷ jalaæ puru«o 'yamayati yÃti / ak«aralopagupti÷ viruddhapradarÓanaæ ca yathÃ--- "mukundenÃmunà nÆnaæ Óubhreïa varavarïini / hasitenÃsitenÃpi rÃjamÃnà vrajÃÇgane // " atra mukundena Óbhreïa hasitenÃsitena iti viruddhadharmavattvam / atraiva kasyacidak«arasya lopo gupta÷ / siddhÃnte tu mukundapadasya mukÃrarÃhityÃt kundena ityartha÷ / tathà ca tena kundavaiÓi«Âyena yad hasitaæ tena rÃjamÃnÃsÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃvasaraprÃpte«varthÃlaÇkÃre«u sÃd­ÓyamÆle«u lak«itavye«u te«ÃmapyupajÅvyatvena prÃdhÃnyÃt prathamamupamÃmÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) arthÃlaÇkÃrÃn vaktumÃha---atheti / prÃdhÃnyÃt sÃd­ÓyamÆle«viti / upamÃrÆpakotprek«Ãdayo bahavo 'laÇkÃrÃ÷ sÃd­ÓyamÆlà anyÃlaÇkÃrÃntarÃpek«ayà camatkÃrÃdhikyÃt prathamaæ te lak«itumucitÃ÷ / tatrÃpi tatsarvopajÅvyatvena prathamamupamÃmÃhetyartha÷ / tasyÃstadupajÅvyatvaæ ca sarvatraiva sÃd­ÓyavaÓÃt prathamamupamÃsphuraïÃt / ## (lo, Å) atheti / atha ÓabdÃlaÇkÃranirÆpaïÃnantaramarthÃlaÇkÃre«varthÃlaÇkÃraviÓe«alak«aïe«u / prÃdhÃnyÃdityanantaraæ prathamamiti Óe«a÷ / upajÅvyatvaæ te«ÃmetanmÆlatvena prav­tte÷ / yaduktam--upamaiva prakÃravaicitryeïa sarvÃlaÇkÃrÃïÃæ bÅjabhÆteti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) sÃmyamiti / avaidharmyamanuktavaidharmyam / dvayorupameyopamÃnayo÷ sÃmyaæ vÃkyaikye vÃcyaæ sad upamà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** rupakÃdi«u sÃmyasya vyaÇgyatvam, vyatireke ca vaidharmyasyÃpyukti÷, upameyopamÃyÃæ vÃkyadvayam, ananvaye tvekasyaiva sÃmyoktirityasyà bheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) tatra vÃcyapadavyÃv­ttimÃha---rÆpakÃdi«viti / evaæ ca upamÃdhvanÃvupamÃpadaæ gauïamiti bodhyam / avaidharmyapadavyÃv­ttimÃha---vyatireke ceti / vÃkyaikyapadav­ttimÃha---upameti / dvayorityasya vyÃv­ttimÃha---ananvaye ceti / ananvayanÃmÃlaÇkÃra ityartha÷ / atropameyasyaiva upamÃnatvena dvirbhÃvÃt / atra ca sÃmyamityasya samÃno dharma iti nÃr'tha÷ / vak«yamÃïadharmaluptopamÃyÃæ dharmasyÃvÃcyatvenÃvyÃptyÃpatte÷ / mukhamÃhlÃdakaÓcandra iti rÆpakadharmasya vÃcyatvena tatrÃtivyÃptyÃpatte÷ / kintÆpameyopamÃnayo÷ sÃmÃnyasÃd­ÓyarÆpasya dharmasya tayoranuyogitapratiyogitÃkhya÷ sambandha eva atra sÃmyapadÃrtha÷ / yandra iva mukhamityatra candrapratiyogisÃd­Óyavanmukhamiti bodhe sÃd­Óyasya pratiyogitÃyÃÓcandre 'nupayogitÃyÃÓca mukhe pratÅte÷ sÃd­Óyasambandha evopametyartha÷ / etaeva sÃdharmyamupamÃbhede itikÃvyaprakÃÓoktalak«aïe samÃnena dharmeïa sambandha upamà ityeva tatra vyÃkhyÃtam / parantvivÃdaya÷ «a«ÂhÅvat sambandhaæ pratipÃdayanti, iti tatra likhanÃt sÃd­ÓyapratiyogitÃkhya÷ sambandha eva tanmate upamÃnÃnuyogitÃkhya÷ / granthak­nmate tu upamÃnopameyagataæ sanbandhaæ bodhayantÅtyagre likhanÃt pratiyogitÃnuyogitÃkhyasambandhadvayamevopamà / kÃvyaprakÃÓe ca tÃd­ÓapratiyogitÃyà ivÃdyavyayapadavÃcyatvena upamÃyÃÓca ÓrautÅtvaæ tulyÃdyanavyayapadavÃcyatvena tasyà Ãrthotvam / avyayÃnÃmanvitÃbhidhÃyitvamatena candrÃnvitapratiyogitÃyà ivÃdivÃcyatvÃttulyÃdyanavyayapadÃnÃæ tvÃvÃcyatvÃt / prak­tagranthak­ttu÷ ivÃdaya÷ ÓrutamÃtrà eva ÓÅghramupamÃæ pratipÃdayantÅti tatsadbhÃve ÓrotÅ upamà / tulyÃdayo 'navyayaÓabdÃstu praïidhÃnena vilambÃdeva upamÃæ pratipÃdayantÅti tatsadbhÃve Ãrthoti vak«yati / ataeva tanmate 'nvitÃbhidhÃnaæ nÃsti / nanu tatkathaæ tÃd­ÓasambandharÆpasya sÃmyasya vÃcyatvam ? yadi cÃnvitÃbhidhÃnavÃdÃvalambena vÃcyatvasvÅkÃrastathÃpi ivÃderupamÃnasya vÃnupÃdÃne yà luptopamà tatra tÃd­ÓasambandhasyÃvÃcyatvÃttatrÃvyÃpti÷ / ataeva kÃvyaprakÃÓe tÃd­ÓasambandharÆpÃyà upamÃyà vÃcyatvaghaÂitaæ lak«aïaæ na k­tam / ucyate / atrÃpi vÃcyatvaghaÂitaæ lak«aïaæ k­tam / kintu vÃcyamityasyÃvyaÇgyamityevÃrtha÷ / ataeva rÆpakÃdau sÃdharmyasya vyaÇgyatvÃdeva tatra vÃcyapadena tadvyÃv­ttirdarÓità / ivÃderupamÃnasyÃnupÃdÃne tvadhyÃh­tÃdivÃderupamÃnavÃcakapadÃcca tallÃbho, na vya¤janayeti tattvam / ivÃdyupÃdÃne tu anvitÃbhidhÃnÃbhyupagame vÃcyatvameva tÃd­Óasambandhasya / tadanabhyupagame tu ivÃdyupÃdÃne tulyÃdyupÃdÃne và saæsargamaryyÃdayaiva tallÃbha iti / sarvatrÃvyaÇgyatvameva / ## (lo, u) rÆpakamityÃdiÓabdÃd dÅpakatulyayogitÃdaya÷ / vaidharmyasya akalaÇkaækhaæ tasyÃÓcandravadityÃdÃvakalaÇkatvÃde÷ / ekÃkÃrakapadÃv­ttirananvaye ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## sà upamà / sÃdhÃraïadharmo dvayo÷ sÃd­ÓyahetÆ guïakriye manoj¤atvÃdi / aupamyavÃcakamivÃdi / upameyaæ mukhÃdi / upamÃnaæ candrÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sà ca pÆrïà luptà ceti dvidhà / tatra pÆrïÃmÃha---sà pÆrïeti / bhavedvÃcyamiti / kÃrikäcalasya "iyaæ puna÷" agre Óe«abhÃga÷ / vyÃca«Âe---sÃupameti / sÃmÃnyadharmapadÃrthamÃha---sÃdhÃraïadharma iti / sa eva ka ityatrÃha---dvayoriti / Óli«ÂaÓabdo 'pi guïa ityabhiprÃya÷ / tena sakalakalaæ puramityÃde÷ parigraha÷ / ## (lo, Æ) tadbhedÃnÃha---seti / sÃmÃnyadharma ityasya viv­tti÷ sÃdhÃraïadharma iti dvayorupamÃnopameyayo÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<ÓrautÅ yathevavÃÓabdà ivÃrtho và vatiryadi /># ## (lo, ­) iyaæ pÆrïà / ÓrautÅÓabda÷ Órutyà j¤Ãyata iti vyutpattyà / tena sÃk«Ãnnivedità ÓrautÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Ãrtho tulyasamÃnÃdyÃstulyÃrtho tatra và vati÷ // VisSd_10.16 //># yathevavÃdaya÷ Óabdà upamÃnÃnantaraprayuktatulyÃdipadasÃdhÃraïà api ÓrutimÃtreïopamÃnopameyagatasÃd­Óyalak«aïasambandhaæ bodhayantÅti tatsadbhÃve Órautyupamà / evaæ "tatra tasyeva" ityanenevÃrtho vihitasya vaterupÃdÃne / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) asyÃ÷ ÓrautyÃrthotvadvaividhyamÃha----iyaæ punariti / iyaæ pÆrïopamà sarvaprakÃraiva ÓrautrÅ Ãrtho cetyartha÷ / vak«yamÃïà luptà tu ki¤citprakÃraiva / yathÃvavÃÓabdà ityatrÃdipadaÓabdo 'pi bodhya÷ / tena "ÓÃtravaæ ca papuryaÓa÷" ityÃdÃvapi tathÃtvam / ÓrutimÃtreïa ÓravaïamÃtreïa ÓÅghramityartha÷ / upamÃnopameyagataæ sambandhaæ pratiyogitÃnupayogitÃrÆpamityartha÷ / sÃd­Óyalak«aïamiti / sÃd­ÓyÃllak«aïaæ j¤Ãnaæ yasya tÃd­Óamityartha÷ / pratiyogitÃnuyogitÃkhyasya sambandhasya sÃd­ÓyanirÆpyatvena tajj¤Ãnaj¤eyatvÃt / natu sÃd­ÓyarÆpa eva sambandha upamÃ, tasya tulyÃdipadÃnÃmapi vÃcyatvÃt ÓÅghrapratÅyamÃnatvena ivÃdito 'viÓe«eïa ÓrautyÃrthovibhÃgÃnupapatte÷ / «a«Âhyantasaptamyantato vihitasya vaterapÅvÃrthe pÃïininà vihitatvÃt, tasyÃpi ivatulyavyutpattikatvena tadupÃdÃne 'pi ÓrautÅtyÃha---evaæ tatreti / tatra tasyeveti vatividhÃyakaæ pÃïinisÆtram . tatraiva tasyeva ityarthakaæ «a«ÂhyantÃt saptamyantÃd và ivÃrthe vatirityartha÷ / ## (lo, Ì) upamÃnÃnantaraprayuktatulyÃdipadasÃdhÃraïà apÅti / nanu mukhaæ candratulyamityÃdyÃkÃreïa upamÃnÃnantare yÃni prayuktÃni tulyasad­ÓÃni padÃni tatsÃdhÃraïÃstatprÃyÃ÷ yadyapÅtyartha÷ / ÓrutimÃtreïetyÃdi / ayamÃÓaya÷---mukhaæ kamalamiva ityÃde÷ Óabdasya prayogÃdeva mukhamupameyaæ kamalaæ copamÃnamiti pratÅti÷ / na tvevaæ tulyÃdipadopÃdÃna iti samanantarameva vak«yati--evamiti / anena vyÃkÃraïena / yata ivaÓabdasyopÃdÃne ÓrautÅ, atastadarthavihitasya vaterupÃdÃne 'pi saiva yukteti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tulyÃdayastu-"kamalena tulyaæ mukham" ityÃdÃvupameya eva / "kamalaæ mukhasya tulyam" ityÃdÃvupamÃna eva / "kamalaæ mukhaæ ca tulyam" ityÃdÃvabhayatrÃpi viÓrÃmyantÅtyarthÃnusandhÃnÃdeva sÃmyaæ pratipÃdayantÅti tatsadbhÃve Ãrtho / evaæ "tena tulyam--"ityÃdinà tulyÃrthe vihitasya vaterupÃdÃne ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tulyÃdyanavyayopÃdÃne tu Ãrthotvaæ vaktumÃha---tulyÃdayastviti / tulyÃdaya÷ Óabda viÓrÃmyantÅtyagre 'nvaya÷ / viÓrÃmyanti viÓe«yatÃæ pratipÃdayanti / yatra hi viÓe«yatÃpratÅtistadupameyaæ taditaradupamÃnam, tulyÃdipadopÃdÃne tu tatpratipÃdanasyÃniyatatvÃd upameyopamÃnayo÷ pratisandhÃnagamyatvÃd upameyopamÃnani«ÂhapratiyogyanuyogirÆpÃyà upamÃyà api pratisandhÃnagamyatvÃt tatsadbhÃve Ãrthotyartha÷ / tatra tulyÃdipadopÃdÃne viÓe«atÃpratÅteraniyatatvaæ darÓayati---kamaleneti / kamalaæ mukhasyeti---nacÃtra mukhamupamÃnaæ kamalamupameyamevaiti kathamupamÃne viÓrÃntiriti vÃcyam, kamalasyopamÃnatve tÃtparyyÃd apyevaæ prayoge tathÃtvÃt / tulyÃrthe 'pi vatividhÃyakaæ "tena tulyam" iti pÃïineraparaæ sÆtram / tÃd­ÓavatyupÃdane 'pi bhavati ÃrthotyÃha---evaæ teneti / ## (lo, Ê) upameye ityÃdibhi÷ saptamyantai÷ viÓrÃmyantÅti kriyÃyÃ÷ sambandha÷ / upameya eva viÓrÃmyanti tadviÓe«aïatvenopÃdÃnÃt / evamuttaratrÃpi / sÃmyaæ mukhasya upameyatvam / kamalasya upamÃnatvam / evamiti---ivÃrthavihitavativi«ayortanyÃyena ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dveÓrautÅ Ãrtho ca / udÃharaïam-- "saurabhambhoruhavanmukhasya kumbhÃviva stanau pÅnau / h­dayaæ madayati vadanaæ tava Óaradinduryathà bÃle !" // atra krameïa trividhà ÓrautÅ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tatra pÆrïÃyÃ÷ «a¬vidhatvaæ darÓayati--dve iti / vÃkye ityantaæ kÃrikà pÆrïà / «a¬eva tad iti tacche«a÷ / tatra taddhitÃdi«u tri«u ÓrautÅmÃha---saurabhamiti / mukhasya saurabhamityanvaya÷ / atrÃmbhoruhasyeva iti «a«ÂhyantÃd vati÷ / kumbhÃvivetyatra ivaÓabdayoge nityasamÃsÃtsamÃsagà / Óaradinduryathà vadanamityatra vÃkyagà / ivÃdestadarthakavateÓca sattvÃt ÓrautÅti / trividheti--taddhitasamÃsavÃkyagÃmitvarÆpatraividhyavatÅtyartha÷ / ## (lo, e) saurabhamivetyÃdau saurabhaæ sÃdhÃraïadharma÷ / kumbhÃvivetyatra "ivena nityasamÃso vibhaktyalopa÷ pÆrvapadaprak­tisvaratvaæ ca" iti nityasamÃsa÷ / etatproktasya pÆrvapadaprak­tisvaratvasya veda eva upayoga÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "madhura÷ sudhÃvadadhara÷ pallavatulyo 'tilepava÷ pÃïi÷ / cakitam­galocanÃbhyÃæ sad­ÓÅ capale ca locane tasyÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) etat trividhÃmÃrthomÃha---madhura iti / atra sudhayà tulya ityarthe t­lyÃrthe vati÷ / pallavatulya ityatra samÃsa÷ / cakitam­galocanÃbhyÃmityatra vÃkyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra krameïa trividhà Ãrtho / #<---pÆrïà «adeva tat /># spa«Âam / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) luptÃmÃha---lupteti / sÃmÃnyadharma÷ sÃdhÃraïadharma÷ / ÃdipadÃdupamÃpratipÃdakevatulyÃdiÓabdà upamÃnamupameyaæ ca / te«Ãmekasya dvayostrayÃïÃæ vetyartha÷ / sÃpi yathÃsambhavaæ ÓrautÅ Ãrtho ca bhavatÅtyartha÷ / pÆrvavaditi--taddhitÃditrayagÃminÅtyartha÷ / ## (lo, ai) sÃmÃnyadharmÃderityÃdiÓabdena upamÃnopameyopamÃpratipÃdakÃnÃæ sa¬graha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** sà luptà / tadbhedamÃha-- ## sà luptopamà dharmasya sÃdhÃraïaguïakriyÃrÆpasya lope pÆrïÃvaditi pÆrvoktarÅtyà «aÂprakÃrÃ, kiæ tvatra taddhite Órautyà asambhavÃt pa¤caprakÃrà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) pÆrïÃvaditi---lope 'nupÃdÃne / pÆrïÃvaditi vyÃca«Âe---pÆrvokteti / taddhitÃditrayagÃmitvaæ pÆrvoktarÅti÷ / «a¬iti---«a prasaktà ityartha÷ / vastutastu pa¤cetyÃha---kintviti / Órautyà asambhavÃditi / darmalope dharmani«Âasambandhabodhikà «a«ÂhÅ nÃsti / tatastadantÃdivÃrthake vatirapi nÃsti ityato 'sambhava÷ / ## (lo, o) luptopamÃyÃæ taddhite Órautyà asambhava÷ / mukhasya candravat ÓobhetyatraÓobhÃrÆpasÃdhÃraïadharmÃnupÃdÃnenÃrthasya sÃkìk«atvenÃsaÇgate÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** udÃharaïam-- "mukhaminduryathà pÃïi÷ pallavena sama÷ priye ! / vÃca÷ sudhà ivo«Âhaste bimbatulyo mano 'Ómavat" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) mukhaminduriti / tatrÃhlÃdakatvaæ dharmo lupta÷ / yathÃÓabdena saha samÃsÃbhÃvÃd vÃkyagà Ãrtho / vÃca÷ sudhà ivetyatra madhuratvaæ dharmo lupta÷ / ivaÓabdena saha nityasamÃsÃt ÓrautÅ / o«Âhaste ityatra Óoïatvaæ dhramo lupta÷ / tulyaÓabdena samÃsÃt samÃsagà Ãrtho / mano 'Ómavat / ityatrÃÓmanà tulyamityarthe tulyÃrthe laddhite vatirityÃrtho / ## (lo, au) mukhaminduryathetyÃdau pÆrvoktakamavyatyaya÷ padyanirvÃhÃrtha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Ãdharakarmavihite dvividhe ca kyaci kyaÇi / karmakartrorïamuli ca syÃdevaæ pa¤cadhà puna÷ // VisSd_10.19 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) dharmaluptamitthaæ va¤cavidhÃmuktvà tÃmevÃnyapa¤cavidhÃmÃha---ÃdhÃrakarmavihita iti / dvivedhe ityasya kyaci ityatraivÃnvayo na tu kyaÇaÅtyatrÃpi / karmakartroriti--karmartrorupapadayorityartha÷ / ## (lo, a) kyaÇÅti / arthÃt kartt­vihite / ********** END OF COMMENTARY ********** "dharmalope luptÃ" ityanu«ajyate / kyac kyaÇ-ïamula÷ kalÃpamate in-Ãyi ïama÷ / krameïodÃharaïam-- anta÷ purÅyasi raïe«u, sutÅyasi tvaæ pauraæ janaæ tava sadà ramaïÅyate ÓrÅ÷ / d­«Âa÷ priyÃbhiram­tadyutidarÓamindra- sa¤cÃramatra bhuvi sa¤carasi k«itÅÓa !" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) anta÷ purÅyasÅti / raïe«u nirbhayatvena anta÷ pure«vivÃcarasÅtyartha÷ / atra nirbhayasa¤cÃrasthÃnatvaæ dharmo lupta÷ / pauramiti / pauraæ janaæ sutamivÃcarasÅtyartha÷ / atra strehavi«ayatvaæ dharmo lupta÷ anayorÃdhÃrakarmaïo÷ kyac / sadà ramaïÅyate ityatra ramaïÅvÃcaratÅtyarthe kyaÇ / atra adÅnatvaæ dharmo lupta÷ / d­«Âa iti / am­tadyutikarmakadarÓanena tvaæ priyÃbhird­«Âa÷ / atra manoharatvaæ dharmo lupta÷ / tathà cÃtra bhuvi indrakartt­kasa¤cÃreïaiva sa¤carasÅtyartha÷ / atrÃ'dhipatyaæ dharmo lupta÷ / ubhayatrakarmakarttrerupapadayorïamul / ## (lo, Ã)am­tadyutidarÓaæ d­«Âa÷--am­tadyutiriva d­«Âa / indrasa¤cÃraæ sa¤carasi / indravat sa¤carasÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "anta÷ purÅyasi" ityatra sukhavihÃrÃspadatvasya, "sutÅyasi" ityatra snehanirbharatvasya ca sÃdhÃraïadharmasya lopa÷ / evamanyatra / iha ca yathÃdilulyÃdivirahÃcchrautyÃdiviÓe«acintà nÃsti / ## (lo, i) anyatreti / yathà ramaïÅyate ityatra adhÅnatvasya / am­tadyutidarÓam ityatra manoharatvasya / indrasäcÃramityatra paricchadÃdyatiÓayasya / nÃstÅtyanantaraæ prÃcÅnÃnusÃrÃditi Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** idaæ ca kecidaupamyapratipÃdakasyevÃderlopa udÃharanti, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) atra kyaÇaditraye tadarthÃcÃrasya ïamuldvaye ca dhÃtvarthadarÓanasa¤jÃrayoÓca sÃdhÃraïadharmÃïÃæ sattvÃd dharmaluptodÃharaïÃni etÃni na sambhavantÅtyata÷ kÃvyaprakÃÓak­tà upamÃpratipÃdake vÃdilopodÃharaïatayaiva kyaÇadilope udÃh­tam / granthak­tà tu ÃcÃrÃdÅnÃæ sÃdhÃraïadharmatvamanavadhÃyaivodÃh­tya aupamyapratipÃdakalopodÃharaïatayà yatkÃvyaprakÃÓak­taitat pa¤cakamudÃh­taæ taddÆ«ayitumutkÅrthayati---idaæ ca keciditi / ********** END OF COMMENTARY ********** tadayuktam--kyaÇÃderapi tadarthavihitatvenaupamyapratipÃdakatvÃt / nanu kyaÇÃdi«u samyagaupamyapratÅtirnÃsti pratyayatvenÃsvatantratvÃd ivÃdiprayogÃbhÃvÃcceti na vÃcyam, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) dÆ«ayati---tadayuktamiti / tadarthavihitatveneti---tÃd­ÓÃcÃravihitatvenetyartha÷ / sutamivÃcaratÅti pratÅtivaÓÃt tathÃrthe eva vidhÃnÃdityartha÷ / nanu tÃd­ÓÃrthe vidhÃnasattve 'pi ivÃdivanna tebhya÷ svata aupamyapratÅti÷; pratyayÃnÃæ prak­tyarthÃnvayenaiva bodhakatvÃt / ata÷ kyajÃdaya÷ svata aupamyapratipÃdakatvÃbhÃvÃnna svata aupamyapratipÃdakÃ÷ / tathà ca tatsattve 'pi vivak«ita÷ svata aupamyapratipÃdakalopo nÃstÅtyÃÓaÇkate---nanviti / nanu tairaupamyaæ svata÷ pratyÃyyate eva; kintu tÃd­ÓÃrthasya prak­tyarthÃnvitatvamÃtraæ niyataæ, te«Ãæ tÃd­ÓÃrthakatve tu tadvivarakevaÓabdaprayoga eva nÃsiti / kathamasau tadarthavivaraka iti bhÃva÷ / tathà ca kyajÃdaya ivÃdivanna svata aupamyapratipÃdakÃ÷ ityÃpÃtata eveyaæ vicÃrasahÃpyÃÓaÇkà / tatraæ svatastu avivak«aiva na sambhavatÅti samÃdhatte---neti / ## (lo, Å) tadartho vatyartha÷ / asvatantratvÃt prak­tiyogaæ vinà kevalÃnÃmarthabodhanasÃmarthyÃbhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** kalpabÃdÃvapi tathÃprasaÇgÃt / na ca kalpabÃdÅnÃmivÃditulyatayaupamyasya vÃcakatvam, kyaÇÃdÅnÃæ tu dyotakatvam; ivÃdÅnÃmapi vÃcakatve niÓcayÃbhÃvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) kalpabÃdÃviti / te«Ãmapi pratyayatvÃdityartha÷ / idamupalak«aïam / ivÃderapi svata÷ prayogÃbhÃvÃt / tatsattve 'pi aupamyapratipÃdakalopÃpatteriti bodhyam / ÃpÃtata ÃÓaÇkate---naca kalpabÃdÅnÃmiti---ÃcÃramatra vÃcakatvam; ivÃdyarthasya tu vya¤jakatvamevetyartha÷ / pratibandhamÃha---ivÃdÅnÃmapÅti / vinigamakÃbhÃve 'pi svatantramukhyatayà yadi kasyacitpratyayasya vÃcakatvaæ kasyacitpratyayasya vya¤jakatvamucyate tadà ivÃdayo 'pi na vÃcakÃ÷ syuruktimÃtreïaiva pramÃïakhaï¬ane tatrÃpi pramÃïÃbhÃvÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** vÃcakatve và "samuditaæ padaæ vÃcakam" "prak­tipratyayau svasvÃrthabodhakau" iti ca matadvaye 'pi vatyÃdikyaÇÃdyo÷ sÃmyameveti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) nanvatra nÃyaæ pratibandhaka÷ / ivÃdÅnÃmaupamyavÃcakatve 'nuÓÃsanameva pramÃïamityato yadi tvayevÃde÷ svato 'svato và vÃcakatvami«yate tadà mamÃpi kyajÃdÅnÃmapi matabhadena svato 'svato và vÃcakatvaæ samÃnamevetyÃha---vÃcakatve vetyÃdi / tava yathà vÃcakatvaæ mamÃpi tathà vÃcakatvamiti sÃmyamityartha÷ / matabhedena taddvidheti darÓayati---samuditamiti / svaprak­tipratyayasamuditamityartha÷ / matÃntaramÃha---prak­tÅti / svasvÃrthabodhakau--svata÷ svasvÃrthabodhakavityartha÷ / vatyÃdikyaÇÃdyeriti / kalpabityÃdayo yathevÃditulyatayà tvanmate sÃmyavÃcakÃ÷; kyajÃdayo 'pi tatheti dvayo÷ sÃmyamityartha÷ / evaæ kyajÃdÅnÃmivÃdyarthakatvena nedamaupamyapratipÃdakalopodÃharaïamityuktam / ## (lo, u) dhÆ«aïÃntaramÃha kalpabÃdÃvapÅti---ayamartha÷---yadi kvacit kyaÇÃdÅnÃæ sadbhÃve 'pi te«Ãæ pratyayatvenÃsvatantratayÃrthabodhanÃsÃmarthyÃd aupamyavÃcakatvÃbhÃva÷ tadà kalpabÃdÅnÃæ sadbhÃve api tathà syÃt / naca tathà kalpabÃdÅnÃæ sadbhÃve 'pi aupamyavÃcakatvam / kalpe 'pyabhÃvasya sarvavÃdini«iddhatvÃd niÓcayÃbhÃvÃt; tathÃhi--kaiÓcidivÃdÅnÃmapi vÃcakatvamaÇgÅkriyate / tanmatÃnusÃreïÃsmÃbhi÷ kalpabÃdÅnÃmivÃrthavihitatvena vÃcakatvam / kyaÇÃdÅnÃæ tu dyotakatvamaÇgÅkriyate ityata Ãha--- vÃcakatve và iti / samuditaæ prak­tipratyayÃbhyÃæ militaæ, tat svarÆpaæ padam / matetyata÷ pÆrvaæ vaiyÃkaraïeti Óe«a÷ / vatyÃdikyaÇÃdyo÷ sÃmyameveti / ayamÃÓaya÷- yadi vatyÃdÅnÃæ vÃcakatvÃÇgÅkÃra÷ tadà kyaÇÃdÅnÃmapi vÃcakatvam / yadà te«Ãmapi na cÃcakatvaæ tade«ÃmapÅti / sarvairapi vatikalpabÃdisadbhÃve aupamyavÃcakasadbhÃvaÇgÅkÃrÃt pratyayatvena tatsad­Óai÷ kyaÇÃdibhi÷ kimaparÃddhaæ yade«Ãæ sadbhÃve aupamyavÃcakalopa÷ syÃditi / ********** END OF COMMENTARY ********** yacca kecidÃhu÷--"vatyÃdaya ivÃdyarthe 'nuÓi«yante, kyaÇÃdayastvÃcÃrÃdyarthe" iti, tadapi na ; na khalu kyaÇÃdaya ÃcÃramÃtrÃrthÃ÷ api tu sÃd­ÓyÃcÃrÃrthà iti / tadevaæ dharmalope daÓaprakÃrà luptà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) kÃvyaprakÃÓak­tà tu te«ÃmÃcÃramÃtre 'nuÓÃsanÃdivÃdyarthe 'nuÓÃsanÃbhÃvÃnna tadarthakatvamityuktam / taddÆ«ayitumÃha---yacca keciditi / na khalu ÃcÃramÃtrÃrthà iti / upamÃnÃdÃcÃre ityanuÓÃsanasyaiva tulyÃcÃror'tha iti bhÃva÷ / tasya ca ivÃrthakatve 'nuÓÃsanÃbhÃvoktidÆ«aïÃyoktatvena pÆrvoktena saha na paunaruktyamiti bodhyam / tadevamiti / taddhitÃditrayagÃ÷ ÓrautyÃrthobhedà uktÃ÷ pa¤ca; kyajÃdÃvuktÃ÷ pa¤ca, ityevaæ daÓetyartha÷ / ## (lo, Æ) sÃd­ÓyÃcÃrÃrthà iti / ayamartha÷-kyaÇÃdÅnÃmÃcÃramÃtrÃrthatve eva sÃd­ÓyÃrthatvaæ na syÃt na ca tathà / sÃd­ÓyÃcÃrobhayÃrthatvÃditi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) upamÃnÃmupÃdÃne iti / upamÃnatÃvacchedakacandratvÃdinà anupÃdÃne ityartha÷ / tena sad­ÓatulyÃdipadena tadanupÃdÃne 'pyanupÃdÃnaæ bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** udÃharaïam-- "tasyà mukhena sad­Óaæ ramyaæ nÃste na và nayanatulyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) tasyà mukheneti vÃkye / nÃste na và nayanatulyamiti samÃse / atra ramyatvaæ sÃdhÃraïadharma ukta ityatra upamÃnamÃtralopa÷ / naca kathamatropamÃnalopa÷ mukhena sad­Óamityuktau mukhasyeva upamÃnatÃpratÅtesyasya coktatvadeveti vÃcyam / mukhasyopamÃnatve sad­Óapadamatropameyaparaæ syÃt; upameyasya ca upamÃnÃpek«ayà nÃdhikatvam, kintu nyÆnatvaæ samÃnatvaæ và / tathà ca tasyà mukhasya nyÆnaæ samÃnaæ và nÃstÅtyukte 'dhikatvÃkÃÇk«Ãniv­ttau mukhapraÓaæsÃnupapattyà sad­ÓapadasyÃtropamÃnaparatvÃdeva upameyÃpek«ayà upamÃnasyÃdhikatvena tasyà mukhasyÃdhikyaæ nÃstÅtyevÃrthÃt / ## (lo ­) vÃkyasamÃsayo÷ / vÃkye samÃse cetyartha÷ / vÃkye samÃsÃbhÃvo vaiyÃkaraïarÅtyà / tasyà ityÃdau mukhena sad­Óamityatra vÃkyagà / nayanatulyamityatra samÃsagà / nÃste kimapi vastvantaramityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra mukhanayanapratinidhivastvantarayorgamyamÃnatvÃdupamÃnalopa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) nanvevaæ sad­Óapadenaiva upamÃnakathanÃt kathaæ tallopa ityata Ãha---atra mukhapratinidhÅti / pratinidhirupamÃnaæ candrÃdivastu / gamyamÃnatvÃditi / candratvÃdinà upamÃnatÃvacchedakarÆpeïÃnupÃdÃnÃdÃkÃÇk«ÃbalenÃdhyÃhÃryyatvÃdityartha÷ / evaæ cÃdhyÃhÃralabhye tatra sÃd­ÓyapratiyogitÃrÆpasÃmyaæ vÃcyamityatra vÃcyapadasya vyaÇgyaparatvaæ yad vyÃkhyÃtaæ tadatrÃpi upapannaæ bodhyam / evamuttaratrÃpi / ********** END OF COMMENTARY ********** atraiva ca "mukhena sad­Óam" ityatra "mukhaæ yathedaæ" nayanatulyam" ityatra "d­gÅva" iti pÃÂhe Órautyapi saæbhavatÅti / anayorbhedayo÷ pratyekaæ ÓrautyÃrthotvabhedena catuvidhatvasaæbhave 'pi prÃcÅnÃnÃæ rÅtyà dviprakÃratvamevoktam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) darÓitadvaye sÃd­ÓyatulyapadavaÓÃdÃrthotvameva, tatpadadvayasthÃne yathà ivÃdipadadÃne tu Órautyau apyupamÃne lupte bhavata÷ / ataÓcaturvidhà upamÃnaluptà bhavitumarhati / kintu kÃvyaprakÃÓak­dÃdiprÃcÅnaistaddvayasyÃnuktatvÃd dviprakÃratvamevoktamityÃha---atraiva ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) aupamyavÃcina iti / aupamyapratipÃdakasyetyartha÷, tulyÃdyanavyayÃnÃæ tadvÃcakatvÃbhÃvasya darÓitatvÃt / ## (lo, Ì) aupamyavÃcina ivÃde÷ kkipo lopa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "vadanaæ m­gaÓÃvÃk«yÃ÷ sudhÃkaramanoharam" / "gardabhati Órutiparu«aæ vyaktaæ ninadan mahÃtmanÃæ purata÷" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) vadanamiti---sudhÃkara ivetyartha÷ / gardabhatÅti---mahÃtmanÃæ purato vyaktaæ Órutiparu«aæ ninadannayaæ gardabha ivÃcaratÅtyartha÷ / ubhayatra manoharatvaÓrutiparu«aninÃdayordharmayo÷ sattvÃdaupamyapratipÃdakayoriva kriporlopamÃtramatra / luptayostayo÷ pratisandhÃnÃccaupamyasya pra##irityato na tasya vyaÇgyatvamityato niruktaæ vÃcyatvamastyeva / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "gardabhati" ityatraupamyavÃcina÷ kvipo lopa÷ / na cehopayameyasyÃpi lopa÷, "ninadan" ityanenaiva nirdeÓÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aupamyavÃcina÷ kvipa iti / yadyapi luptasya eva kkipa÷ kkipparebhëà ityata÷ tasya lopa ityuktisambhava÷, tathÃpi bhavi«yallopasya kkipa eva kkipatvamuktaæ tasyaivaupamyavÃcitvaæ tu evetyuktameva / ninadannityanenaiveti / kartturupameyasya karttarivehitena Óat­ÇaivoktatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, Ê) evemavaikalope luptopamÃæ darÓayitvà dvilope darÓayati / anayorudÃharaïaæ vyutkameïa ityartha÷ / iyamapi pÆrvavat autyÃrtho ceti caturdhà sambhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** "tasyà mukhena" ityÃdau "ramyam" iti sthÃne "loke" iti pÃÂhe 'nayorudÃharaïam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) evaæ dharmalope daÓa, upamÃnÃnupÃdÃne ca dve aupamyavacilope ca dve iti caturdaÓavidhÃmekaluptÃmuktvà dviluptÃprabhedÃnÃha---dvidheti / ramyamiti sthÃne iti / dharmasyÃpi lopÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## udÃharaïam-- "vidhavati mukhÃbjamasyÃ÷" atra "vidhavati" iti manoharatva-kvippratyayayorlopa÷ / "mukhÃbjam" iti ca samÃsagà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vidhavatÅti---vidhurivÃcarati ityartha÷ / kkipo lopa eva / mukhà bjamitÅti / mukhamabjamiveti puru«avyÃghrÃdisamÃsa÷ / na cÃtra rÆpakameva nopameti vÃcyam, upamitaæ vyÃghrÃdibhi÷ sÃmÃnyÃprayoge iti pÃïinisÆtreïa sÃdhÃraïadharmÃprayoge rÆpakabÃdhayà upamÃnavidhÃnÃt / sÃdhÃraïadharmaprayogasattve eva rÆpakasambhavÃt / ## (lo, e) keciditi---anenÃtmano 'sammatiprakaÂanam / ********** END OF COMMENTARY ********** kecittvatrÃyiprÃtyayalopamÃhu÷ / ## ## (lo, ai) punarekalope luptopamÃæ prÃcÅnÃnurodhÃd dvilopaprakaraïe lak«ayati--upameyasyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "arÃtivikramÃlokavikasvaravilocana÷ / k­pÃïodagradordaï¬a÷ sa sahastrÃryudhÅyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) itthaæ dviluptÃÓcÃtastra÷ ekaluptÃÓcaturddaÓoktà itya«ÂÃdaÓoktvà punarekaluptÃmekÃmÃha---upameyasyeti / arÃtÅti / sahastrÃyudhÅyatÅti / k­pÃïodagradordaï¬o 'pi sahastrÃyudho yastamivÃtmÃnamÃcaratÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "sahastrÃyudhamivÃtmÃnamÃcarati" iti vÃkye upameyasyÃtmano lopa÷ / na cehaupamyavÃcakalopa÷, uktÃdeva nyÃyÃt / atra kecidÃhu÷--"sahastrÃyudhena saha vartata iti sasahastrÃyuva÷ sa ivÃcaratÅti vÃkyÃtsasahastrÃyudhÅyatÅti padasiddhau viÓe«yasya ÓabdÃnupÃttatvÃdihopameyalopa÷" iti, tanna vicÃrasaham ; kartari kyaco 'nuÓÃsanaviruddhatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) naca sahastrÃyudhÅyate ityevamapi sambhavÃt kyaÇà cÃpi asyÃ÷ sambhava iti vÃcyam / kyaÇantasyÃkarmakatvena karmabhÆtasyÃtmana÷ upameyasyÃtra prasaktyabhÃvÃt / nacetyÃÓaÇkyottasyati--uktadeveti / kyana eva tadvÃcakatvasyoktatvÃdityartha÷ / nanu kyajarthasya ÃcÃrasya sÃdhÃraïadharmatvamanavadhÃya pauraæ sutÅyatÅtyÃdikaæ dharmaluptatvena prÃgudÃh­taæ, tatkathamatra upameyamÃtralope udÃh­tam, ÃcÃrasya sÃdhÃraïadharmatvÃnavadhÃnena tasyÃpi lopÃd iti cenna, arÃtÅtyÃde÷ sÃdhÃraïadharmavattve 'vadhÃnÃt / sahastrÃyudhapuru«asyÃpi tÃd­ÓavilocanatvÃt / kecittu karmabhÆtasyÃtmana upameyasyÃtrana lopa÷ / "akarmake karttari và " atra kyaco vidhÃnÃt / tathà ca kartaivÃtropameyastasya ca viÓe«yatÃvacchedakena rÆpaemÃnanupÃdÃnÃllopa ityÃhu÷ / tanmatamÃha---atra keciditi / ÓabdÃnupÃttatvÃdityartha÷ / tanmate karttari vihitasya kyaca ÃkhyÃtasya ca kartt­tvena rÆpeïa vÃcakatvÃt / ato viÓe«yatÃvacchedakena rÆpeïÃnupÃdÃnÃt / ananuÓÃsanÃditi / akarmake karttarÅtyartha÷ / tathà ca darÓitÃrthe Åd­Óaprayogo 'sÃdhurevetyuktaæ puk«ÅyatÅtyÃdau kartt­bodhastu kartrÃkhyÃtÃdeveti bodhyam / sa ityanena viÓe«yatÃvacchedakena rÆpeïa kartturupÃdrÃnamastyevetyapi tanmate dÆ«aïaæ bodhyam / ## (lo, o) uktÃdÃdhÃrakarmavihita iti sÆtravyÃkhyÃnaprasaÇge ityartha÷ / kecid caï¬ÅdÃsapaï¬itÃdaya÷ / anuÓÃsanaviruddhatvÃt karttari kyaca evÃnuÓÃsanÃt / ki¤ca "sa sahastrÃyudhÅyati" ityatra kkipapratyayasya aupamyavÃcakatvÃdupakame upagama÷ / paryyavasÃne tu sambhÃvanotthÃpanÃt / utprek«Ã yathÃ--- kastÆrÅtilakanti bhÃlaphalake devyà mukhÃmbhoruhe rolambanti tamÃlavÃlamukulottaæsanti maulÅæ prati / yÃ÷ karïe vikacotpalanti kucayoraÇke ca kÃlagurÆ- sthÃsanti prathayantu tÃstava Óivaæ ÓrÅkaïÂhakaïÂhatvi«a÷" // ityÃdau / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ-- "yaÓasi prasarati bhavata÷ k«ÅrodÅyanti sÃgarÃ÷ sarve" / atra k«ÅrodamivÃtmÃnamÃcarantÅtyupameya Ãtmà sÃdhÃraïadharma Óuklatà ca luptau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) k«ÅrodÅyantÅtyatra sÃdhÃraïadharmalopapradarÓanamÃdhÃrasya sÃdhÃraïadharmatvÃnavadhÃnÃditi prÃgeva darÓitam / kÃvyaprakÃÓak­tà tu evÃd­Óasthale ÃcÃrasyaiva sÃdhÃraïadharmatvÃdupameyalopamÃtrodÃharaïamevocyate / k«Årodaæ yathà carati tathÃtmÃnamiti pratÅtyà karmatvenobhayadharmatvÃdÃcÃrasya / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--trilope ca samÃsagà // VisSd_10.22 //># yathÃ-- rÃjate m­galocanà / atra m­gasya locane iva ca¤cale locane yasyà iti samÃse upamÃpratipÃdakasÃdhÃraïadharmopamÃnÃnÃæ lopa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) prabhedÃntaramÃha---trilope ceti / m­galocanetyatra trilopaæ darÓayati / atra m­gasyeti / m­gasyeveti prÃmÃdika÷ pÃÂha÷ / locane ivetyeva pÃÂha÷ / ivakÃrasyopamÃnaparabhÃganiyamÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## pÆrïëa¬vidhÃ, luptà caikaviÓatividheta militvà saptaviæÓatiprakÃropamà / ## (lo, au) upasaæharati---teneti / luptopamà caikaviæÓatiprakÃrà / tathà hi dharmalopena daÓa / upamÃnÃnupÃdÃne dvau / ivÃdilope dvau / dharmopamÃnalope dvau / dharme vÃdilope dvau / upameyalope eva÷ / dharmopameyalope eka÷ / trilope ekaprakÃra iti gaïanayà ekaviÓatiprakÃrà luptopamà / kiæ copamÃnÃnupÃdÃne dharme vÃdilopeneti militvà prakÃracatu«Âayaæ ÓrautamÃrthaæ ca sambhavatÅtya«Âavidhamiti pa¤caviæÓatiprakÃrà / ********** END OF COMMENTARY ********** e«u copamÃbhede«u madhye 'luptasÃdhÃraïadharme«u bhede«u viÓe«a÷ pratipÃdyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) alupteti / sÃdhÃraïadharmasya ÓabdapratipÃdyatve ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) ekarÆpatvam ekaÓabdapratipÃdyatÃvacchedakaikyÃt / tena "tvaæ sudhÃvanmadhura" ityatra tadudÃharaïe vyaktaikyasya ÓakyatÃvacchedakasyÃbhÃve 'pi manoharatvasya lak«yatÃvacchedakasyaikyenaikarÆpyaæ bodhyam / bhinnarÆpatve tu Óabdabhedo vak«yate / guïo dharma÷ bhinnasya dvaividhyamÃha---bhinne iti / bimbÃnubimbatvaæ vyaktyormanasà abhedÃropa÷ / ## (lo, a) ekarÆpatayà sambandhibhedamÃtreïa veti dvidhà / tatrÃdyaæ v­ttÃveva--madhura÷ sudhÃvadityÃdi / dvitÅyaæ sakalakalaæ purametadityÃdi / bimbÃnubimbatvaæ bimbapratibimbabhÃva÷ / sà ca prak­te÷ sad­Óatà yathà ÓmaÓrulatvasaraghÃvyÃptatvayo÷ / ÓabdamÃtreïa natvarthato 'pi bhidÃbheda÷ / yathÃ---smeraæ vidhÃya ityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ekarÆpe yathà udÃh­tam-"madhura÷ sudhÃvadadhara÷--" ityÃdi / vimvaprativimbatve yathÃ-- "bhallÃpavajitaiste«Ãæ Óirobhi÷ ÓmaÓrulairmahÅm / tastÃra saraghÃvyÃptai÷ sa k«audrapaÂalairiva" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) bhalleti---sa raghuste«Ãæ pÃrasÅkÃnÃæ yavanÃnÃæ bhallarÆpÃstraviÓe«eïÃpavarjitaistyajitai÷ Óirobhi÷ mahÅ tastÃra vyÃpÃrayÃmÃsa / kÅd­Óai÷ ÓmaÓrulai÷ (astyerthe lac) k«audrapaÂalai÷ madhurasasamÆhairiva saraghà madhumak«ikà / d­«ÂÃntavaditi-- d­«ÂÃnta÷---sÃd­Óyaæ taccÃtra ÓyÃmarÆpam / tadvat tadviÓi«Âaæ nanmÆlamiti yÃvat / tÃd­Óaæ pratibimbanaæ manasà abhedÃropa÷ ityartha÷ / k«audrapaÂalamukhayo÷ sÃd­Óyam---ÓyÃmasaraghÃbhinnaÓmaÓrumattvÃditi bodanÃt / ## (lo, Ã) saraghà madhumak«ikà / k«audaæ madhu / atra ÓmaÓrulatvasaraghÃvyÃptatvayo÷ dharmayorbhede 'pi svagatapiÇgalatvÃdidharmasÃjÃtyena sÃd­ÓyÃdekarÆpatayà samÃnatà Óira÷ k«audrapaÂalayordharmiïo÷ sÃmyabÅjam / evaæ ca guïÃsÃdhÃraïyaæ dharmiïorviruddhadharmayoge 'pi susaÇgatam / d­«ÂÃntaprativastÆpame sodÃharaïe lak«ayi«yate / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "ÓmaÓrulai÷" ityasya "saraghÃvyÃptai÷" iti d­«ÂÃntavatpratibimbanam / ÓabdamÃtreïa bhinnatve yathÃ-- "smeraæ vidhÃya nayanaæ vikasitamiva nÅlamutpalaæ mayi sà / kathayÃmÃsa k­ÓÃÇgÅ manogataæ nikhilamÃkÆtam" // atraike eva smeratvavikasitatve prativastÆpamÃvacchabdena nirdi«Âe / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) smeraæ vidhÃyeti spa«Âam / atreti---eke eveti---ekadharmÃvacchinne evetyartha÷ / yadyapi smeratvaæ mukhasyaiva dharma÷ na nayanasyetyato vistÃratvameva lak«atÃvacchedakam / vikasitatvaæ tu nÅlotpaladharma ityavacchedakasyÃpi bhedastathÃpi vikÃsasyÃpi vistÃraviÓe«atvÃd abhedo bodhya÷ / prativastÆpamÃvaditi / tatraikadharmÃvacchinnasÃdhÃraïadharmasya Óabdabhedo vak«yate / ## (lo, i) eke eveti---smeratvasya vikasitatvasyÃviÓe«atvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ekadeÓavivarttyupamÃmÃha---ekadeÓeti / gamyatvaæ vyaÇgyatvam; sÃmyasya sÃd­ÓyapratiyogitÃnuyogitÃrÆpÃyà upamÃyÃ÷ / ## (lo, Å) vÃcyatvagamyatve ekadeÓe vÃcyatvamekadeÓe gamyatvamityekadeÓe viÓe«eïa varttamÃnÃd ekadeÓavivarttinÅtyanvarthaæ nÃma kvacit rÆpakavat samastavastuvi«ayÃpyupamà d­Óyate / yathà gopÅnÃthakave÷--- "brahmÃï¬aæ bhavanÃyate tvadudare lokeÓa ! loka÷ sphura- nnÃnÃcetanakalpanÃÓabalita÷ sÃk«Ãt vitÃnÃyate / tanmadhye 'pi tavÃmarÃyata iyaæ bhÆmaï¬alÃlambinÅ hÃrak«ÅrapaÂÅrasodararuci÷ svargaukasÃmÃpagÃ÷" // atra bhavanasyÃÇgino vitÃnÃdyaÇgasahitasya upamÃnatvena samastavastuvi«ayatà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "naitrairivotpalai÷ madmairmukhairiva sara÷ Óriya÷ / pade pade vibhÃnti sma cakravÃkai÷ stanairiva" // atrotpalÃdÅnÃæ netrÃdÅnÃæ sÃd­Óyaæ vÃcyaæ sara÷ ÓrÅïÃæ cÃÇganÃsÃmyaæ gamyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) netrairiveti / sara÷ ÓrÅya÷ sarovaralak«myÃ÷ pade pade deÓe deÓe utpalai÷ padmaiÓcakravÃkaiÓca vibhÃnti sma / tatrotpalÃditrayasya netrÃditrayopamÃmÃha---netrairmukhaistanairiveti / atreti / sÃd­Óyaæ sÃd­ÓyapratiyogitÃnuyogitÃrÆpopamà / sÃd­ÓyapratiyogitÃnuyogitÃrÆpasambandhasya evopamÃtvenopamÃgranthe pratipÃditatvÃt / taccÃtra ivÃdervÃcyamavyaÇgyam / avyaÇgyatvasyaiva vÃcyapadÃrthatvena prÃk pratipÃditatvÃd anvitÃbhidhÃnapak«e vÃcyamanyathà tu saæsargamaryyÃdagamyam / sara÷ ÓrÅïamiti / utpalÃdÅnÃæ netrÃdisÃd­ÓyavaÓÃd gamyaæ vyaÇgyamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--kathità rasanopamà / yathordhvamupameyasya yadi syÃdupamÃnatà // VisSd_10.25 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) rasanopamÃmÃha---kathiteti / yathordhvamiti uttarasyetyartha÷ / ## (lo, u) yathordhvam Ærdhvordhvakrameïa / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "candrÃyate ÓuklarucÃpi haæso haæsÃyate cÃrugatena kÃntà / kÃntÃyate sparÓasukhena vÃri vÃrÅyate svacchatayà vihÃya÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) candrÃyate iti / candra ivÃcarati ityÃdirartha÷ / ÓuklarucÃpÅtyatra apikÃrasya haæso 'pi ityanvaya÷ / vihÃya ÃkÃÓam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ-- "vÃrijeneva sarasÅ ÓaÓineva niÓÅthinÅ / yauvaneneva vanità nayena ÓrÅrmanoharÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) mÃlopamÃmÃha---mÃlopameti / vÃrijenetyÃdi spa«Âam / atra pratyupamÃnaæ manoharatvameko dharma÷ / vibhinnadharmÃpye«Ã sambhavati---yathà "vij¤o gururivÃsi tvaæ kandarpa iva sundara÷ / pÃthodhiriva gambhÅro garutmÃniva vikramÅ // "iti / ## (lo, Æ) nayenetyÃdau manoharatvameka÷ sÃdhÃraïo dharma÷ / kvacid bhinnasÃdhÃraïadharmà mÃlopamà yathÃ--- "jyotstreva nayanÃnanda÷ sureva madakÃraïam / prabhuteva samÃvi«Âasarvalokà nitambinÅ" // evaæ rasanopamÃpyabhinnasÃdhÃraïadharmÃæbhinnasÃdhÃraïadharmÃveti dvidhà boddhavyà / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidupamÃnopameyayorapi prak­tatvaæ yathÃ-- "hasaÓcandra ivÃbhÃti jalaæ vyomatalaæ yathà / vimalÃ÷ kumudÃnÅva tÃrakÃ÷ ÓaradÃgame" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) mÃlopamÃprasaÇgena sm­tamupamÃyà viÓe«ÃntaramÃha--kvaciditi / hasaæ iti / atra prak­taÓaradvarïane taddharmà haæsacandrÃdaya÷ sarva eva prak­tÃ÷ / ## (lo, ­) haæsaÓcandra ivetyÃdau Óaradvarïanasya prak­tatvÃddhaæsacandrayorjalavyomnostÃrakÃkumudayoÓca prak­tatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** "asya rÃj¤o g­he bhÃnti bhÆpÃnÃæ tà vibhÆtaya÷ / purandarasya bhavane kalpav­k«abhavà iva" // atropameyabhÆtavibhÆtibhai÷ "kalpav­k«abhavà iva " ityupamÃnabhÆtà vibhÆtaya Ãk«ipyanta ityÃk«epopamà / atraiva "g­he" ityasya "bhavane" ityanena pratinirdeÓÃtpratinirdesyopamà ityÃdayaÓca na lak«itÃ÷, evaævidhavaicitryasya sahastradhà darÓanÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) Ãk«epopamÃ--pratinirdeÓyopamayo÷ sÆtreïanuktibÅjaæ darÓayituæ taddvayamÃha--asya rÃj¤a iti / bhÆpÃnÅtÃ÷ parÃjitabhÆpebhya÷ ÃnÅtÃ÷ / kalpav­k«abhavÃstajjanyà vibhÆtaya ityanu«aÇga÷ / Ãk«ipyante anu«ajyante / Ãk«epopamà anu«aÇgopamà / atraiva pratinirdeÓyopamÃvattvamapyÃha---atraiveti / ## (lo, Ì) bhÆpÃnÅtÃ÷ rÃjabhirupahÃrÅk­tÃ÷ g­he ityasya upameyavÃkyagatasya bhavana ityanena upamÃnavÃkyagatena / evaævidheti / ayamÃÓaya÷ yaditthaæ kvacidapi vicchittyÃbhÃsamÃdÃya viÓe«ato lak«itavyaæ tena tasya tathÃvidhasya sahastradhÃsambhavÃd granthagauravaæ vinà na ki¤citphalamiti / tathÃvidhasyÃpi likhitavyatve và yadyuktaprakÃravailak«yaïyaæ tadà lak«itavyam / naca tathà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## arthÃdekavÃkye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) ananvayÃlaÇkÃramÃha---upameti / arthÃdekavÃvya iti / vÃkyabhede uktarasanopamÃyà vak«yamÃïopameyopamÃyÃÓca prasaktyà tadbhedasyÃtra praveÓÃt / ## (lo, Ê) tu÷ punarthe / upamÃlak«aïasthasya dvayorityasya vyavacchedÃrtha÷ / na vidyata upameyasya upamÃnÃntareïÃnvaya÷ sambandho 'tretyanvarthanÃmÃnanvayÃlaÇkÃra÷, arthÃditi / vÃkyadvaye upameyopamÃyà vak«yamÃïatvÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "rÃjÅvamiva rÃjÅvaæ jalaæ jalamivÃjani / candraÓcandra ivÃtandra÷ Óaratsamudayodyame" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) rÃjÅvamiti / atandro 'nidrito ghÆrïamÃna iti yÃvat / Óaratsamudaya÷ Óarallak«mÅstasyà udyame upakrame / ********** END OF COMMENTARY ********** atra rÃjÅvÃdÅnÃmananyasad­ÓatvapratipÃdanÃrthamupamÃnopameyabhÃvo vaivak«ika÷ / "rÃjÅvamiva pÃthojam" iti cÃsya lÃÂÃnuprÃsÃdvivikto vi«aya÷ / kintvatrocitatvÃdekaÓabdaprayoga eva ÓreyÃn / taduktam-- "ananvaye ca ÓabdaikyamaucityÃdÃnu«aÇgikam / asmiæstu lÃÂÃnuprase sÃk«Ãdeva prayojakam" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vaivak«ika iti / vivak«ÃÓabdÃt kaïa / mukhaæ candra ityatra yathà bhede 'bhedÃropÃd vyadhikaraïenÃ'ropitena candratvena mukhapratÅtistathÃtrÃbhede bhedÃropÃd vivak«itena vyadhikaraïenÃpi bhedaghaÂitasÃd­ÓyenevÃrthe naupamyapratÅtirityartha÷ / ÃhÃryyatÃd­Óavivak«ÃprayojanamÃha---ananyasad­Óatveti / atra lÃÂÃnuprÃso 'pyasti / tadasaÇkÅrïamimamÃha--pÃthejamiti / ucitatvÃditi / alaÇkÃradvayena ÓobhÃtiÓayajananÃdaucityam / ananvaye ceti / Ãnu«aÇgikamanyÃrthaprayatnena siddham / asmiæmastviti / lÃÂÃnuprÃsoktakÃrikÃtvenÃsminnityanena lÃÂÃnuprÃsa ukta÷---sÃk«Ãdeveti / anyÃrthaprayatnÃbhÃvÃd ityartha÷ / prayojanaæ lÃÂÃnuprÃsasya Óabdaikyamityanu«aÇga÷ / ## (lo, e) nanvekasyaiva upamÃnopameyabhÃva÷ kathaæ na viruddha ityata Ãha---atreti / vaivak«iko na hi tÃttvika÷ / asyÃlaÇkÃrasya rÃjÅvaÓabdayostÃtparyyamÃtrabhinnÃrthatvena lÃÂÃnuprÃse sambhavatyapi na tadviÓe«atvamityÃÓaya÷ / tatra vi«ayavivekaæ darÓayati-kathaæ rÃjÅvamityekaÓabdaprayoga÷ paunaruktyÃpatatÅtyÃha---kintvatreti / ucitatvaæ paryyÃyakramabhaÇgado«asyÃvaÓyopek«aïÅyatvÃditi bhÃva÷ / atra prÃcÅnasammati darÓayati--yadÃhuriti / Ãnu«aÇgikaæ tallak«aïÃnantargatamapi kÃvyojjvalÅkaraïÃrthamupÃdeyamiti bhÃva÷ / sÃk«Ãdeva na tu do«aniyamÃt, tallak«aïantargatatvÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## etadupamÃnopameyatvam / arthÃdvÃkyadvaye / yathÃ-- "kamaleva matirmatiriva kamalÃ, tanuriva vibhà vibheva tanu÷ / dharaïÅva dh­tirdh­tiriva dharaïÅ, satataæ vibhÃti bata yasya" // atrÃsya rÃj¤a÷ ÓrÅbuddhyÃdisad­Óaæ nÃnyadastÅtyabhiprÃya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) upameyopamÃmÃha---paryyÃyeïeti / dvayorupamÃnopameyayorityartha÷ / tenopameyopamÃlaÇkÃra ityartha÷ / arthÃditi / vÃkyadvayaæ vinà paryyÃyeïoktyasambhavÃt / kamaleveti / atra sarvatra vibhÃtÅtyanvaya÷ / ## (lo, o) upameyopameti / upameyena pÆrvavÃkyatthena upamÃsÃd­Óyaæ dvitÅyavÃkyasthayopamÃnasyetyanvarthaæ nÃma, etaditaropamÃnavyavaccheda÷ phalam / etadeva v­ttÃvuktamasya rÃj¤a iti / dh­tirdheryyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ-- "aravindamidaæ vÅk«ya khelatkha¤janama¤julam / smarÃmi vadanaæ tasyÃÓcÃru ca¤calalocanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) smaraïÃlaÇkÃramÃha---sad­Óeti / aravindamiti / aravindasyaivopari khelatà kha¤janena ma¤julamaravindaæ vÅk«ya cÃruca¤calalocanaæ tasyà vadanaæ smarÃmÅtyartha÷ / atra aravindasÃd­ÓyÃnmukhasya, kha¤janasÃd­ÓyÃllocanasya, khelÃsÃd­ÓyÃt cäcalyasya smaraïam / ********** END OF COMMENTARY ********** "mayi sakapaÂam--"ityÃdau ca sm­te÷ sÃd­ÓyÃnubhavaæ vinotthÃpitatvÃnnÃyamalaÇkÃra÷ / ## (lo, au) sad­ÓÃnubhavÃditi pratÅkavyavacchedyaæ darÓayati---mayi sakapaÂamityÃdi / aravindamityÃdyudÃharaïe sm­tirupÃyà vipralambhÃÇgatvena preyo 'laÇkÃravi«ayatve 'pi smaraïÃlaÇkÃrasyÃvÃdatvena tadvÃdhakatà / tenÃnucintanÅyadarÓanotthÃpità sm­ti÷ preyolaÇkÃravi«aya÷ / yathà mayi sakapaÂamityÃdireva / ********** END OF COMMENTARY ********** rÃghavÃnandamahÃpÃtrÃstu-vaisÃd­ÓyÃtsm­timapi smaraïÃlaÇkÃramicchanti / tatrodÃharaïaæ te«Ãmeva yathÃ-- "ÓirÅ«am­dvÅ giri«u prapede yadà yadà du÷ khaÓatÃni sÅtà / tadà tadÃsyÃ÷ sadane«u saukhyalak«Ãïi dadhyau galadastru rÃma÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) mayi sakapaÂamityÃdÃviti / tatra "smeraæ smeraæ smarÃmi tadÃnanam" iti / sm­teÓcintayaivotthÃpitatvÃdityartha÷ / "sad­ÓÃd­«ÂacintÃdyÃ÷ sm­tibÅjasya bodhakÃ÷" ityuktatvÃt / sm­tibÅjasaæskÃrodvodhakabÃhulyÃt / ÓirÅ«eti / ÓirÅ«am­dvÅ sÅtà yadà yadà giri«udu÷ khaÓatÃni prapede tadà tadà rÃmo 'syÃ÷ sadane«u saukhyalak«Ãïi galadaÓru yathà syÃttathà dadhyÃvityartha÷ / sukhadhyÃnamiti sm­ti÷ / du÷ khe sukhavaisÃd­Óyam / ## (lo, a) sukhameva saukhyam, atra sukhadu÷ khayorvaisÃd­Óyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) rÆpakÃlaÇkÃramÃha---rÆpakamiti / rÆpitetyatra rÆpaïaæ rÆpa÷ tata itacpratyayÃdrÆpaïavÃnityartha÷ / tathà ca rÆpayi«yamÃïaÓcandrÃdiratra rÆpitapadÃrtha÷ / uktapratyayÃntatve 'tÅtatvÃnanvayÃt / tasya mukhÃdÃvÃropo rÆpakamityartha÷ / kecidatra ÃropÃditi pa¤camÅ j¤ÃpakatÃyÃæ, svaj¤ÃnadvÃrà svasyaiva rÆpakatvaprakÃraj¤Ãnahetutà bodhyà ityÃhu÷ / ## (lo, Ã) evaæ sÃdharmye 'bhedaprÃdhÃnye alaÇkÃran nirïoya bhedaprÃdhÃnye lak«ayati--rÆpakamiti / rÆpitÃropavattvaæ naca prak­te 'puyapayoga÷ / anigÅrïasvarÆpasyÃnyatÃdÃtmyapratÅtirÃropa÷ / tenÃdhyavasÃyamÆlakotprek«Ãderapi vyavaccheda÷; adhyavasÃyo 'pi vi«ayanigaraïena vi«ayiïo 'bhedapratipatti÷ / apahnavo "na mukhaæ candra" ityÃkÃra÷ / evaæ ca nirapahnavasyÃnigÅrïasya vi«ayasya vi«ayiïà tÃdÃtmyÃd yadrÆpavattvaæ tadrÆpakÃkhyamalaÇkaraïamanyarÆpeïÃnyasya rÆpavattvÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "rÆpita'- iti pariïÃmÃdvyavaccheda÷ / etacca tatprastÃve vivecayi«yÃma÷ / "nirapahnave" ityapahnutivyavacchedÃrtham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) padavyÃv­ttimÃha---rÆpiteti / pariïÃmÃlaÇkÃre rÆpaïÃdhikaraïatayà rÆpyamÃïasya pariïÃmÃdvÃstavo 'bhedastathÃtvÃnÃropavattvarÆpaæ rÆpitatvam / yathÃ---"stanopapŬamÃÓle«a÷ k­to dyÆte païastayÃ"iti pariïÃmodÃharaïe rÆpaïÃdhikaraïÃ'Óle«atayaiva rÆpyamÃïasya païasya pariïÃmÃdivÃstava eva praïÃ'Óle«ayorabheda ityata÷ païo na rÆpati iti tadvyavaccheda÷ / apahnutivyavacchedÃyeti--"nÃyaæ ÓaÓÅ kuï¬alita÷ phaïÅndra÷" ityÃdau ÓaÓini kuï¬alitaphaïÅndrÃropa eva, kintu ÓaÓitvÃpahnavapÆrvaka ityata÷ tadvyavaccheda÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) tasya traividhyamÃha---taditi / ## (lo, i) tadbhedÃnÃha--naditi / tridhetyata÷ pÆrvaæ prathamamiti Óe«a÷ / anyabhedÃnÃmetadantaratvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** tadrÆpakam / tatra-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) yatra kasyaciditi / yatra rÆpake g­hyamÃïe kvacit kasyacidÃropa ityartha÷ / parÃropaïasya prak­«ÂÃropasya mukhyÃropasya ityartha÷ / kÃraïaæ sÃdhakam / Óli«Âeti---ekaÓabdenaiva rÆpyaropakobhayopasthÃpane Óli«Âatvanibandhanatvam / atathÃtve tu aÓli«ÂaÓabdanibandhanatvam / ## (lo, Å) parasya mukhyasya tathÃvidhasamyagarthÃntararÆpaïaæ vinÃnupapadyamÃne Ãropaïe kÃraïaæ nimittam / Ólu«Âa÷, prak­taropaïotpÃdakarÆpÃÓrayasyÃtmano vdyarthatà Óli«Âa÷ / aÓli«Âa÷ p­thakpadanirdi«ÂarÆparÆpakÃrtha÷ / tathÃvidha÷ Óabdo nibandhanaæ kÃraïam / arthÃt mukhyÃrope yasyaityartha÷ / kevalaæ sak­drÆpaïÃtmakam / mÃlÃrÆpam ekatraiva vi«ayaparamparÃmanapek«yÃnekavastvÃropÃtmakam / evamanyatrÃpi / paramparà jÃtÃsyeti paramparitaæ sÃrthakam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra Óli«ÂaÓabdanibandhanaæ kevalaparamparitaæ yathÃ-- "Ãhave jagaduddaï¬a ! rÃjamaï¬alÃrÃhave / ÓrÅn­siæhamahÅpÃla ! svastyastu tava bÃhave" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) Ãhaveti---he n­siæhamahÅpÃla ! tava bÃhave hastÃya svastyastu / kÅd­ÓÃya---Ãhave yuddhe jagatyuddaï¬aæ rÃjamaï¬alaæ n­patimaï¬alameva rÃjamaï¬aæla candramaï¬alaæ tadÅyarÃhave saihikeyÃya tattiraskÃrakatvÃt / atra n­patimaï¬alasambandhitvena rÃhutvÃropo 'nupapanna÷ rÃhorn­patimaï¬alatiraskÃrakatvÃbhÃvÃt / ato mukhyatadÃropasÃdhako n­patimaï¬ale candramaï¬alÃropa÷ / Óli«ÂarÃjaÓabdena ca tadubhayopasthÃpanam etadÃha---atreti / atra ca mukhyarÆpakanirvÃhÃya dvayorn­paticandrayo÷ prÃkaraïikatvÃdÃdÃveva n­pacandro rÃjapadavÃcyo na tu candro vyaÇgya÷ / ekÃrthamÃtre prakaraïatve evÃnyÃrthasya vyaÇgyatvÃt / ato nÃtra vÃcyasÃdhakatvavyaÇgyarÆpasya vÃcyasiddhyÃÇgÃkhyaguïÅbhÆtavyaÇgyatvasya prasakti÷ / yatra tu kasyacidÃropaæ vinaiva prathamaæ mukhyarÆpakaæ siddhyati paÓcÃttÃd­ÓanirÆpyamÃïasyÃparapadÃrthÃnvayÃnupapattistatraprÃkaraïike tÃd­ÓÃparapadÃrthe niyantrakasya Óli«ÂaÓabdasyÃparÃrtho mukhyarÆpamÃïasyÃparapadÃrthÃnvayÃnupapattirirÃsÃya rÆpyamÃïe vyaÇgya eva; tatra vÃcyasiddhyaÇgataiva tasya / yathÃ--- "bhramimaratimatvasah­dayatÃæ pralayaæ mÆrcchÃæ tama÷ ÓarÅrasÃdaæ ca / maraïaæ ca jaladabhujagajaæ prasahya kurute vi«aæ viyoginÅnÃm" // ityatra ÓyÃmatvenopakÃrakatvena ca jalade bhujagarÆpaïaæ prathamaæ siddhyatyeva / paÓcÃcca syamÃïasya bhujagasya vi«apadÃrthe prÃkaraïikajalajanakatvÃnupapattyà tannirÃsÃya vi«apadadvitÅyÃrtho halÃhalaæ vyaÇgyam / tatra rÆpyato v­«Âivarïanaprakaraïajjalasyaiva vÃcyatvÃt / tato bhujagasya halÃhalajanakatvenÃnupapattyabhÃvÃd bhujagarÆpeïa siddhiriti vi«ayasya vibhÃga÷ sudhÅbhiravadheya÷ / evaæ ca mukhyarÆpakasÃdhakaviÓe«yasya vÃcyatve paramparitaæ rÆpakaæ, tasya vyaÇgyatve tu vÃcyasiddhyaÇgamiti sthite "dÅpayane rodasÅrandhrame«a jvalati sarvata÷ / pratÃpastava rÃjendra vairivaæÓadavÃnala÷ / "ityatra kule veïvÃropaïasya vyaÇgyatayà vÃcyadÃvÃnalarÆpasiddhyaÇgatvamiti granthak­tà prÃguktaæ cintyam / rÃjamaï¬alarÃhave ityatra iva tatrÃpi mukhyadavÃnalarÆpakasÃdhakatvena veïvÃropaïasya vÃcyatvÃdeva / ## (lo, u) jagaduddaï¬o 'tiÓayotkaÂa÷, rÃjamaï¬alaæ n­pasamÆha÷ candramaï¬alaæ ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra rÃjamaï¬alaæ n­pasamÆha eva candrabimbamityÃropo rÃjabÃhau hÃhutvÃrope nimittam / mÃlÃrÆpaæ yathÃ-- "padmodayadinÃdhÅÓa÷ sadÃgatisamÅraïa÷ / bhÆbh­dÃvalidambholireka eva bhavÃn bhuvi" // atra padmÃyà udaya eva padmÃnÃmudaya÷,satÃmÃgatireva sadÃgamanam, bhÆbh­to rÃjÃna eva parvatà ityÃdyÃropo rÃj¤a÷ sÆryatvÃdyÃropanimittam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) Óli«ÂaparamparitarÆpakamÃlÃmÃha---padmodayeti / asyÃrtho v­ttÃveva viv­ta÷ / ityÃdyÃropa÷ sÆryyatvÃdyÃrope nimittamiti / atra hi lak«yà udaye sÆryyasya, satÃmÃgatau samÅraïasya, bhÆbh­tÃæ rÃj¤ÃmÃvalau dambholeÓcÃnupayogena padmÃyà udayÃdau paÇgajodayÃdyÃropaïaivatadupayogÃttannimittatà / "vidvan mÃnasahaæsa ! vairikamalÃsaÇkocadÅptadyute ! durgÃmÃrgaïanÅlalohita ! samitsvÅkÃravaiÓvÃnara ! satyapratividhÃnadak«a ! vijayaprÃgbhÃvabhÅma ! prabho ! sÃmrÃjyaæ varavÅra ! vatsaraÓataæ vairiæcamuccai÷ kriyÃ÷ / " iti Óloka÷ kÃvyaprakÃÓak­tà Óli«ÂaparamparitamÃlÃrÆpakodÃharaïatayaiva darÓita÷ / tasyÃrtho hi "he varavÅra ! vairiæcaæ brÃhmaæ vatsaraÓatam uccai÷ sÃmrÃjyaæ kriyÃ÷ kuryyÃ÷ / rÃj¤a÷ anyÃnyapi sambodhanÃnyÃha---vidvaditi / vidu«Ãæ mÃnasaæ mana÷ eva mÃnasasara÷ tat haæsa, kamalÃnÃmasaÇkoco vikÃÓastatra dÅptadyute sÆryya / durgÃïÃmamÃrgaïaæ durgaæ vinà yodv­tvaæ, tadeva durgÃyà mÃrgaïaæ tatra nÅlalohita ! samitÃæ yuddhÃnÃæ svÅkÃra eva samidhÃæ svÅkÃra÷ tatra vaiÓvÃnara ! satye prÅtividhÃnameva satyÃm aprÅtividhÃnaæ tatra dak«a prajÃpate ! vijaya÷ paraparÃbhava eva vijayor'junastat prÃgbhÃve pÆrvotpattau bhÅmasena ! he prabho ityatra rÃj¤i haæsÃdyÃropamukhyarÆpakÃraïyanekÃni pratyekaæ tatsÃdhakÃni manaÃdau mÃnasasarovarÃdirÆpakÃïyanekÃni / prak­te api rÃj¤i dinÃdhÅÓÃdyanekarÆpakasÃdhakÃni lak«myÃdÅnÃmudayÃdau paÇkajodayÃdirÆpakÃïÅti / kevalaÓli«ÂaparamparitarÆpakodÃharaïaæ tu kÃvyaprakÃÓak­tà dattaæ yathÃ-- "alokikamahÃlokaprakÃÓitajagattraya ! stÆyate deva ! sadvaæÓamuktaratnaæ na kairbhavÃn" // iti / asyÃrtha÷ he deva ! sadvaæÓa÷ satkulameva sadvaæÓa÷ sadveïu÷ tatra muktÃratnaæ bhÃvÃn kairna stÆyate ? vaæÓe muktotpatte÷ / rÃj¤a÷ sambodhanÃntaramÃha---alaukiketi / alaukiko 'nyalokavilak«aïo yo mahÃloko mahÃd­«ÂipÃta÷ sa eva mahÃloko mahÃjyotistena prakÃÓitaæ jagattrayam arthÃn muktÃmaï¬itaæ yena he tÃd­Óa ! atra hi rÃj¤i muktÃropo mukhyarÆpakaæ tatsÃdhakaæ kule veïvÃropaïam / d­«ÂipÃte jyotirÃropaïaæ ca jyotirabhÃve muktotkar«ÃbhÃvÃt / ## (lo, Æ) padmà lak«mÅ÷ padmaæ ca / satÃmÃgamanaæ sarvadÃgamanaæ ca / bhÆm­to rÃjÃna÷ varvatÃÓca / padmÃyà lak«myÃ÷ sarvadà sadà ca / evaæ-- "tvameva deva pÃtÃlamÃÓÃnÃæ tvaæ nibandhanam / tvaæ cÃmaramarudbhÆmirko lokatrayÃtmaka÷" // ityatra lokatrayÃtmakatvamityÃdi rÆpaïaæ pÃtÃlamityÃdi rÆpaïaæ hetu÷ // ********** END OF COMMENTARY ********** aÓli«ÂaÓabdanibandhanaæ kevalaæ yathÃ-- "pÃntu vo jaladaÓyÃmÃ÷ ÓÃrÇgajyÃghÃtakarkaÓÃ÷ / trailokyamaï¬apastambhÃÓcatvÃro haribÃhava÷" // atra trailokyasya maï¬apatvÃropo haribÃhÆnÃæ stambhatvÃrope nimittam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) aÓli«Âaæ kevalamÃha---pÃntu vo jaladaÓyÃmà iti / catvÃro haribÃhavo va÷ pÃntu / kÅd­ÓÃ÷ ? trailokyameva maï¬apastasya stambhÃ÷, dhÃrakatvÃt / tathà ÓÃrÇgasya dhanu«o vyÃghÃtena karkaÓÃ÷ / stambhatvÃrope nimittamiti / trailokye stambhÃvanvayÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** mÃlÃrÆpaæ yathÃ-- "manojarÃjasya sitÃtapatraæ ÓrÅkhaï¬acitraæ haridaÇganÃyÃ÷ / virÃjate vyomasara÷ sarojaæ karpÆrapÆraprabhamindubimbam" // atra manojÃde rÃjatvÃdyÃropaÓcandrabimbasya sitÃtapatratvÃdyÃrope nimittam / "tatra ca rÃjabhujÃdÅnÃæ rÃhutvÃdyÃropo rÃjamaï¬alÃdÅnÃæ candramaï¬alatvÃdyÃrope nimittam" iti kecit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) mÃlÃrÆpaæ yatheti---aÓli«ÂaÓabdanibandhanamiti Óe«a÷ / manojarÃjasyeti / karpÆrapÆraprabhamindubimbaæ virÃjati / tatra paramparitarÆpakanimittakÃni rÆpakÃntarÃïyÃha---manojeti / manoja eva rÃjà tasya sitÃtapatram / haridrÆpÃyà aÇganÃyÃ÷ ÓrÅkhaï¬asya, candanasya citram / vyomarÆpasya sarasa÷ sarojam / e«u catur«u rÆpakayornimittanaimittakabhÃva uktaviparÅta eveti ke«Ã¤cinmataæ darÓayati---e«viti / ## (lo, ­) kecinnatu vayamiti bhÃva÷ / etaccÃtraiva sphoÂayi«yati / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) dvividhaæ sÃÇgarÆpakamÃha---aÇgina iti / sÃÇgasya sadharmasya / yo rÆpyate tasya dharmà api yadi rÆpyante tadà sÃÇgamityartha÷ / ## (lo, Ì) sÃÇgasya sopakaraïasya / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- #<ÃropyÃïÃmaÓe«ÃïÃæ ÓÃbdatve prathamaæ matam // VisSd_10.31 //># ## (lo, Ê) aÓe«ÃïÃmaÇgatadupakaraïÃnÃm / ÓÃbdatve ÓabdenÃbhidheyatve / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamaæ samastavastuvi«ayam / yathÃ-- "rÃvaïÃvagrahaklÃntamiti vÃgam­tena sa÷ / abhiv­«ya marutsasyaæ k­«ïamedhastirodadhe" // atra k­«ïasya meghatvÃrope vÃgÃdÅnÃmam­tatvÃdikamÃropitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) rÃvaïavagraha iti / rÃvaïarÆpeïÃvagraheïa v­«ÂivighÃtena klÃntaæ marudrÆpaæ Óasyaæ vÃgrÆpÃm­tena sa k­«ïo vi«ïurmegho Óasyamabhiv­«ya abhi«icya tirodadhe / anyo 'pi rÆpyamÃïo megho 'ÇgÅ / tasya dharmo jalaæ vÃci rÆpitam / evaæ svajalasicyamÃnatvasambandhena ÓasyamapyaÇgam / marutsu tadrÆpitam / tadÃha---atreti / ## (lo, e) vÃgÃdÅnÃæ k­«ïopakaraïÃnÃmam­tatvÃdÅti meghopakaraïam / iha caca paratarÆpaïam / yadÃhu÷--- "mukhapaÇkajaraÇge 'smin bhrÆlatÃnarttakÅ tava / lÅlÃn­tyaæ karotÅti ramyaæ rÆpitarÆpaïam" // iti // iha hi mukhe paÇkajatvarÆpaïÃnantaraæ punà raÇgatvarÆpaïam / evaæ bhrÆlatÃnarttakÅtyatrÃpi j¤eyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ai) Ãrthatvamarthagamyatvam / ekadeÓe viÓe«eïa ÓÃbdatayà sphuÂatvena virttituæ ÓÅlamasya rÆpakasyetyekadeÓavivarti / ********** END OF COMMENTARY ********** kasyacidÃropyamÃïasya / yathÃ-- "lÃvaïyamadhubhai÷ pÆrïamÃsyamasyà vikasvaram / lokalocanarolambakadambai÷ kairna pÅyate ?" // atra lÃvaïyÃdau madhutvÃdyÃropa÷ ÓÃbda÷, mukhasya padmatvÃropa Ãrtha÷ / na ceyamekadeÓavivartinyupamà vikasvaratvadharmasyÃropyamÃïe padme mukhyatayà vartamÃnÃt mukhe vopacaritatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ekadeÓavivarttirÆpakamÃha---yasya kasyeti / kasyacidrÆpyamÃïasyeti / kvacidaÇgina÷ kvacidaÇgasya tathÃtvaæ bodhyam / tatrÃÇgina ÃrthatvamÃha---lÃvaïyeti / lÃvaïyarÆpairmadhubhi÷ pÆrïaæ vikasvaraæ cÃsyà Ãsyaæ lokalocanarÆpÃïÃæ rolambÃnÃæ bhramarÃïÃæ kadambai÷ kairna pÅyate / mukhe padmÃdyÃropa iti / madhupÆrïatà bhramaranipÅyamÃnatà atrÃÇgam / rÆpyamÃïam padmÃdikam atrÃÇgi / kvacidaÇgarÆpyamevÃr''tha÷ / yathÃ---"guïÃsindhurbhÃvÃniti / " atrÃÇgina÷ sindhorgharmo jalaæ guïe ÃropyamÃïamÃrtham / nacetyÃdi lÃvaïyaæ madhu iva ityÃdyupamÃnasambhavÃt tadvaÓena mukhe 'pi padmopamÃpratÅte÷ ityÃÓaÇkÃrtha÷ / vikasvaretyÃdyuttaram / vikasvaratvaæ pu«padharma evetyastaddharmaïi pu«pe eva mukhyatayà sÃk«Ãt sambandhena varttamÃnatvÃt ityartha÷ / mukhe ceti padmatulye mukhe svÃÓrayasÃd­Óyasambandhenetyevaæ paramparÃsambandharÆpÃdupacÃrÃdityartha÷ / ## (lo, o) mukhyatayà varttanÃd iti / mukhyatayà vidheyatayà / ayamÃÓaya÷ / atra hi vi«ayasyÃsya rÆpamavacchÃdya, vi«ayiïa÷ padmarÆpeïa rÆpavattÃpÃdane tasya vikasvarÃkhyadharmaparigraha÷ sÃdhakaæ prÃmÃïam / etacca saækaranirÆpaïaprastÃve suvyaktaæ bhavi«yatÅti neha tanyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## (lo, au) kevalasya sahayogÃntararÆpaïÃsaæyuktasya / mÃlÃkevalarÆpatvaæ pÆrvoktavad vyÃkhyeyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra mÃlÃrÆpaæ niraÇgaæ yathÃ-- "nirmÃïakauÓalaæ dhÃtuÓcandrikà lokacak«u«Ãm / krŬÃg­hamanaÇgasya seyamindÅvarek«aïÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) nirmÃïakauÓalamiti / atra sÃropà lak«aïà / tatkauÓalajanyà ityartha÷ / nÃtrÃæÓe rÆpakam / candikÃkrŬÃg­hadvayarÆpaïÃttu mÃletyavadheyam / ## (lo, a) nirmÃïeti---atraikasyÃmindÅvarek«aïÃyÃmanekavastvÃropÃt niravayavimÃlà / ********** END OF COMMENTARY ********** kevalaæ yathÃ-- "dÃse k­tÃgasi bhavatyucita÷ prabhÆïÃæ pÃdaprahÃra iti sundari ! nÃtra dÆye / udyatkaÂhorapulakÃÇkurakaïÂakÃgrai- ryadbhidyate m­du padaæ nanu sà vyathà me" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) dÃse k­tÃgasÅti / udyatÃæ kaÂhorapulakÃÇkurarÆpÃïÃæ kaïÂakÃnÃmagrerityanvaya÷ / yatra pulakÃÇkure«u kaïÂarÆpaïamÃtram / ## (lo, Ã) dÃsa iti / dÃse, svÃdhÅnajane, k­tÃgasi k­tÃparÃdhe, prabhÆïÃæ sevyÃnÃm / atra prahÃre na dÆye nÃbhyasÆyÃmi / bhidyate vidhyate / atra kevalamiti niravayavarÆpaæ samÃnÃntararÆpaïaæ vinà ekatraiva nirÆpaïaïÃnibandhanÃt, ihÃpi pulakasyÃÇkurarÆpaïÃnantaraæ kaïÂakatvarÆpapaïena rÆpitarÆpaïam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--tenëÂau rÆpake bhidÃ÷ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tenëÂÃviti / Óli«ÂÃÓli«ÂavÃcakabhede dvividhasya paramparitarÆpakasya mÃlokevalabhedÃccÃturvidhyam / sÃÇgaæca samastavastuvi«ayatvaikadeÓavivartitvÃbhyÃæ dvividham / niraÇgaæ ca kevalamÃlÃtvÃbhyÃæ dvividhamitya«ÂÃvityartha÷ / ## (lo, i) tena tena prakÃreïa a«Âau, anyathà punarvak«yamÃïà api bhedÃ÷ sambhavantÅtyÃÓaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "cirantanairuktÃ" iti Óe«a÷ / kvacitparamparitamapyekadeÓavivarti yathÃ-- "khaÇga÷ k«mÃsauvidalla÷ samiti vijayate mÃlavÃkhaï¬alasya" // atrÃrtha÷ k«mÃyÃæ mahi«ÅtvÃropa÷ kha¬ge sauvidallatvÃrope nimittam / asya bhedasya pÆrvavanmÃlÃropatve 'pyudÃharaïaæ m­gyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) kha¬ga÷ k«meti---kha¬ga eva strÅtvenÃnÃropitÃyÃ÷ k«amÃyÃ÷ p­thivyÃ÷ sauvidalla÷ anta÷ purasthanapuæsaka÷ / "sauvidallo mahallikÃ"iti ko«a÷ / atreti / k«mÃyÃ÷ strÅtvenÃ'ropaïaæ vinà kha¬ge sauvidallÃropasyÃnuyogenÃnupapatte÷ / udÃharaïaæ m­gyamiti / yathÃ--- "prasÆcabÃïasya sitÃtapatramaindryà diÓaÓcandanabindurindu÷ / virÃjate vi«ïupadÃravindaæ mayÆkhavik«ÃlitabhÆmipÅÂham" // iti atra hi prasÆnabÃïÃde÷ rÃjatvÃdyÃropa÷ candrasya sitÃtapatrÃdyÃropahetu÷ / yadi caikasya vÃcyasya rÆpyasya sÃdhakÃnyanekÃnyanyÃni rÆpakÃïyeva mÃlà ityabhiprÃya÷, tadà "rÃkÃyà nabhasaÓcandra÷ puï¬arÅkaæ ÓaÓasya ca" ityudÃhÃryyam / atra hi ÓaÓini rÆpyamÃïe puï¬arÅke vÃcye rÃkÃyÃ÷ padahastalak«mÅtvaæ gaganasya saroratvaæ ÓaÓasya bhramaratvaæ cÃrthasÃdhakam / ## (lo, Å) sauvidallo 'valodhÃdhyak«a÷ / atreti / ayamartha÷-atra k«mÃyÃæ mahi«ÅtvarÆpaïasyÃrthatvÃd ekadeÓavivartirÆpakaæ, tadrÆpaïasya ca kha¬gasya sauvidallatvarÆpaïahetutvÃt paramparitamiti / iha ca k«mÃyÃæ mahi«ÅtvarÆpaïaæ vinà kha¬gasya sauvidallatvarÆpaïaæ nopapadyate / sÃvayavaikadeÓavivarttini tu vÃkyarÆpaïaæ svayamanupapannameva / sÃmarthyÃttvanyadÃk«ipatÅti veveka÷ / m­gyaæ lak«ye«vityartha÷ / yathÃ--- "asti svastyayanaæ Óriya÷ sucaritaæ drÃghÅyasa÷ Óreyasa÷ saundaryyasya rasÃyanaæ niravadhe÷ ÓÅlasya lÅlÃyitam / vidyÃnÃmadhidaivataæ nirupadhe÷ Óauryyasya visphÆrjitaæ ÓrÅbhÃnustrikaliÇgamaÇgalapadaæ gaÇgÃnvaye bhÆpati÷" // atra ÓrÅprabh­tÅnÃæ prÃïiviÓe«atvarÆpaïam Ãrthaæ svastyayanarÆpaïe hetu÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) sÃÇke 'pi rÆpake iti / sÃstavastuvi«ayaikadeÓavivÃrttitvena dvividhe sÃÇge ityartha÷ / ## (lo, u) kvacidekadeÓe Ãropyà Ãropavi«ayavÃcake pade vyaÇgyatayà nirdi«ÂÃ÷ ********** END OF COMMENTARY ********** tatraikadeÓavivarti Óli«Âaæ yathà mama-- "karamudayamahÅdharastanÃgre galitatama÷ paÂalÃæÓuke niveÓya / vikasitakumudek«aïaæ vicumbatyayamamareÓadiÓo mukhaæ sudhÃæÓu÷" // samastavastuvi«ayaæ yathÃ--atraiva "vicumbati-" ityÃdau "cucumbe haridabalÃmukhamindunÃyakena" iti pÃÂhe / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) karamudayeti / ayaæ sudhÃæÓu÷ amareÓadiÓa÷ prÃcyÃ÷, mukhaæ vicumbati / kiæ k­tvà ? udÃmahÅdhararÆpasya stanasyÃgre karaæ raÓmimeva karaæ pÃïiæ nidhÃya, stanÃgre kÅd­Óe galitaæ tama. paÂalarÆpamaæÓukaæ yatna tÃd­Óe / mukhaæ kÅd­Óaæ ? vikasitakumudarÆpamÅk«aïaæ yasya tÃd­Óam / atrÃmareÓadiÓa÷ nÃyikÃtvaæ, sudhÃæÓornÃyakatvaæ cÃrtham / tayordharmau stanadattahastavikaÓitanetne ÓÃbdau / karapada¤ca Óli«Âam / dvitÅyasyodÃharaïaæ spa«Âam " cucumbe haridabalÃmukhamindunÃyakena" iti pÃÂhe / ## (lo, Æ) karaæ kiraïaæ hastaæ ca / mukhamÃdyabhÃgaæ, vadanaæ ca ********** END OF COMMENTARY ********** na cÃtra Óli«Âaparamparitam ? atra hi "bhÆb­dÃvalidambholi÷--" ityÃdau rÃjÃdau parvatatvÃdyÃropa vinà varïanÅyasya rÃjÃderdambholitÃdirÆpaïaæ sarvathaiva sÃd­ÓyÃbhÃvÃdasaÇgatam / tarhi kathaæ "padmodayadinÃdhÅÓa÷-" ityÃdau paramparitam, rÃjÃde÷ sÆryÃdinà sÃd­Óyasya tejasvitÃdihetukasya saæbhavÃditi na vÃcyam / tathà hi--rÃjÃdestejastitÃdihetukaæ suvyaktaæ sÃd­Óyam, na tu prak­te vivak«itam, padmodayÃdereva dvayo÷ sÃdhÃraïadharmatayà vivak«itatvÃt / iha tu mahÅdharÃde÷ stanÃdinà sÃd­Óyaæ pÅnotuÇgatvÃdinà suvyaktameveti na Óli«Âaparamparitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) nacÃtreti / Óli«Âapadena kararÆpaïasya stanarÆpaïasÃdhakatvÃt / samÃdhatte---tatra hi iti / paramparitaæ yad rÆpakaæ tadeva mukhyarÆpakasÃdhakaæ natu sÃd­Óyaæ tatsÃdhakam / yatra tu sÃd­ÓyÃdapi mukhyarÆpakaæ siddhyati na tatra paramparitarÆpakam / tena prak­te parvatasÃd­ÓyÃd uccatvÃdeva stanarÆpaïamityuktamanena / nanu yadi sÃd­ÓyÃsattve eva paramparitarÆpakaæ, tadà " padmodaya" ityÃdÃvavyÃptirityÃk«ipati---tarhi iti / avyÃptimupapÃdayati / rÃjÃderiti / natu tadvivak«itamiti / yattuvivak«itaæ tadÃha---padmodayÃdereveti / padmodayÃdiÓli«Âapadasyaiva ityartha÷ / ## (lo, e) karÃdiÓabdasya Óli«Âatvena Óli«ÂaparamparitaÓaÇkÃæ nirÃkaroti---naceti / rÃjÃdau ÓÃtravÃdirÆpe suvyaktamityata÷ pÆrvamastyeveti Óe«a÷ / padmodayetyÃdau pradyotattejasvitÃdikameva sÃd­Óyam / padmodayÃderiva sakalakalaæ puramityÃdÃvupamÃyÃæ sakalakalatvasyeva ityartha÷ / rÃjadinÃdhÅÓayo÷ prak­te yojayati--iha tviti / iha karamudayamahÅdharastanÃgra ityÃdau / tu÷ punarartha÷ / evaæ ca "bhramimarati " mityÃdau vi«aæ jalameva vi«amityÃropo jalade prasiddhasÃd­ÓyabhujagasyÃrope nimittamiti Óli«Âaparamparitameva / atra "vidvanmÃnasahaæsa" ityÃdau rÃjÃdau haæsatvÃropo mÃnase mÃnasatvÃrope heturiti manyamÃnà Ãhu÷--"neha vi«aÓabdasya dvyarthatà "vidvanmÃnasahaæsa" ityÃdÃviva jalade bhujagÃropahetukÃ, kintu etatpadyÃvasthitavaidyaÓÃstraprasiddhabhramÃdimaraïÃntëÂavidhagaralakÃryyaviÓe«otthÃpiteti dvyarthatÃyÃstÃdÃtmyÃropaïaæ vinà prasiddheriha Óle«ÃlaÇkÃra eveti / ' tadayuktam / jalade bhujagasÃd­Óyasya sakalakalaæ puramityÃdÃviva vi«aÓabdasya dvyarthatÃæ vinÃnupapatte÷ / ki¤ca jaladabhujagajaæ vi«aæ jalamiti na ghaÂate / jaladasya bhujagatÃyà avÃstavatvÃd bhujagÃcca jalajanmÃnibandhanÃt / tasmÃd vi«ameva vi«amiti rÆpaïamÃk«ipyaiva vÃcyarÆpaïaæ saægacchate / naca Óle«amÃtneïÃstu vÃcyarÆpaïopapattiriti yuktaæ, Óle«eïa tÃdÃtmyÃpratÅte÷ / Óle«opapÃdakaviÓakalitapratÅtau vcyarÆpaïÃsaÇgati÷, tÃdavasthyÃt / anyathà "vidvanmÃnasahaæsa" ityÃdÃvapi tathÃprasaÇga÷ syÃt / "ÃbhÃti te k«itibh­ta÷ k«aïadÃnibheyaæ nistriæÓamÃæsalatamÃlavanÃntalekhà / indutvi«o yudhi haÂhena tavÃrikÅrtti- rÃnÅya yatra ramate taruïapratÃpa÷" // iha ekadeÓavarttini rÆpake k«itibh­d rÃjà eva k«itibh­t parvata iti Óli«Âam / tÃtrÃlaÇkÃrikacaï¬idÃsapaï¬itÃdaya÷ rÃjani parvatatvÃropaïaæ nistriæÓasya tamÃlavanatvÃropaïe heturiti Óli«ÂaparimparitamÃdriyante / taccintyam / tathÃhi k«itibh­to vdyarthatayà "vidvanmÃnasahaæsa' ityÃdau mÃnasatvÃde rÃj¤o haæsatvÃdirÆpaïanimittamiva, nistriæÓasya tamÃlavanatvarÆpaïopayogitvam / apitu haÂhakÃmukakÃryye 'pÅti pratÃpakÅrttyornÃyikanÃyikÃtvopakaraïatvÃd iha prak­tasÆtroktaæ Óli«ÂaikadeÓarÆpyaæ sÃvayavaikadeÓavivartirÆpakameva bhÃvituæ yuktaæ, natu Óli«Âaparamparitamiti manyÃmahe / ki¤ca Óli«Âaparamparite vidvanmÃnasahaæsetyÃdau rÃj¤o haæsatvaæ mÃnasasya mÃnasatvÃropaïasÃd­Óyaæ vinÃsiddham / iha tu nistriæÓasya tamÃlavanÃntatvaæ nÅlimÃdinÃpi prasiddham / ki¤ca sÃvayave rÆpake kvacidekaikasya sÃd­ÓyÃprasiddherapyekobhÆyÃnyonyasÃhÃyyena sÃd­ÓyapratÅti÷ / yathÃ---rÃvaïÃvagrahetyÃdau marudÃdÅnÃæ ÓasyatvÃde÷ / apica paramparitasyÃvayavarÆpaïÃbhÃvÃdeva sÃvayavÃnta÷ pÃtità nocyate / kevalaæ mÃnasÃdipade«u Ãk«ipyamÃïaæ sarovarÃdyartharÆpaæ vyaÇgyaæ haæsatvÃdisÃdhakamÃtram / ataevÃtra k«aïadÃnibhetyasyÃpi padasya rÃtrikÃlÃk«epeïa ani÷ Óe«aæ bhÃtÅti tamaso bahulÅbhÃvÃt haÂharamaïopayogiteti prÃcyÃnÃmapi vyÃkhyà / tadevaæ k«itibh­ta ityÃdi sarve«Ãæ rÆpyamÃïÃnÃæ haÂharamaïopakaraïatvÃd yathoktameva jyÃya÷ / "dyÃmÃliliÇga, mukhamÃÓudiÓÃæ cucumba rÆddhÃmbara÷ ÓaÓikalÃmalikhat karagrai÷ / Ãntarnimagnacarapu«paÓaro 'tipÃtÃ-- tkiæ kiæ cakÃra taruïo nayadÅk«aïÃgni÷ // ityatra nayanÃgne÷ taruïatvasya prau¬hatvarÆpamarthamÃdÃya prathamamabhidhÃyà viÓrÃmÃd vya¤janayaiva yuvarÆpor'tha÷ pratÅyate / iha tu k«itibh­ta ityÃdau bahÆnÃæ rÆpaïÃt pratÃpasya taruïatvarÆpaïaæ ÓÃbdam / itaÓca ramata ityÃdipadÃnÃæ rÆpakasÃdhakataiva, natu dyÃmÃliliÇga ityÃdÃvÃliÇganÃdÅnÃmiva samÃsoktisÃdhakatà / anyathà sarvatraiva ekadeÓavivartirÆpake«u samÃsoktiprasaÇga÷ syÃt / haÂhÃdÃnÅya ramata ityatra kÃryyasÃmye 'pi na samÃsokti÷ / yadi hi kÃryyaleÓasÃmyaæ và samÃÓritya samÃsoktiraÇgÅkÃryyà tadekadeÓavivartirÆpakasya vi«ayÃpahÃra eva syÃt, tasyÃnevaævidhasva lak«yasyÃprasiddhe÷ / yatra vÃcà rÆpaïaæ nÃsti dyÃmÃliliÇgetyÃdi samÃsoktyudÃharaïavat kÃryyasÃmyabÃhulyasamvalitatvam, tatraiva sÃmag«abhÃvÃdaprastutanÃyikÃtÃdÃtmyaæ pratÅyate / ÃbhÃtÅtyÃdau ca vÃcyarÆpaïÃnÃæ bahutvena kÃryyÃdisÃmyaæ svalpatayà tatsahÃyyamevÃcarati iti / arikÅrttyÃdestÃdÃtmyapratÅtihetutvaæ sah­dayÃnubhavasiddhaæ natu vyavahÃrasamÃhopajÅvità samÃsokti÷ / anayoÓca samÃsoktyekadeÓavivartirÆpakayoraparamapi yuktijÃtamihaiva samÃsoktiprastÃve suvyaktaæ bhavi«yatÅtyalaæ bahunà / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacitsamÃsÃbhÃve 'pi rÆpakaæ d­Óyate-- "mukhaæ tava kuraÇgÃk«i ! sarojamiti nÃnyathÃ" / kvacidvaiyadhikaraïye 'pi yathÃ-- "vidadhe madhupaÓreïÅmiha bhrÆlatayà vidhi÷" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) uktarÆpakÃïÃmevÃntaraviÓe«Ãn prapa¤cayati---kvacittviti / "rÃjamaï¬alarÃhave" ityÃdi«u sarvatra samÃsa eva tasya darÓitatvÃt / mukhaæ taveti / spa«Âam / vaiyÃdhikaraïye vibhinnavibhaktikatve / vidadhe iti / tathà cÃtra bhrÆlatayà hetunà madhupaÓreïÅæ vidhirvidadhe ityartha÷ / bhrÆlatÃæ vidhÃtuæ madhupaÓreïÅæ vidadhe iti paryyavasitor'tha÷ / icchÃdvÃrà bhrÆlatÃyÃstadvidhÃnahetutvÃt / ## (lo, ai) samÃsamabhÃve 'pi rupakamudÃh­tamapi spa«Âapratipattaye punarudÃharati-mukhamiti / vidadha ityÃdau tava bhrÆlatà madhupaÓreïÅ ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidvaidharmye 'pi yathÃ-- "saujanyambumarusthalÅ sucaritÃlekhyadyubhittirguïajyotsnÃk­«ïacaturdaÓÅ saralatÃyogaÓvapucchacchaÂà / yaire«Ãpi durÃÓayà kaliyuge rÃjÃvalÅ sevità te«Ãæ ÓÆlini bhaktimÃtrasulabhe sevà kiyatkauÓalam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) kvacid vaidharmye 'pi iti / rÆpyarÆpakayorviruddhadharmo nÃr'tha÷ / kintu nirdi«Âaæ yatsÃdharmyaæ tadabhÃvavattvamevÃtra vaidharmyam / saujanyÃmbiti / atra kaliyuge yairdurÃÓayà e«Ã rÃjÃvalÅ n­paÓreïÅ sevità bhaktimÃtrasulabhe ÓÆlini te«Ãæ sevà kiyat kauÓalam / rÃjÃvalÅ kÅd­ÓÅ ? saujanyarÆpasyÃmbuno marusthalÅ / atrÃbhinnatvena nirdi«Âayo÷ saujanyÃmbunorubhayadharmatà iti / tayorabhÃvatvameva dvayormarurÃjÃvalyoryathoktaæ vaidharmyam / evamuttarottaraæ bodhyam / sucaritarÆpaæ yadÃlekhyaæ vastu, tasya dyurÆpà gaganarÆpà bhittirÃÓraya÷ / guïarÆpÃyÃ÷ jyotstrÃyÃ÷ k­«ïacaturdaÓÅ / saralatÃyogaÓvapucchacchaÂà / atra chaÂÃpadaæ svarÆpÃrthakam / tathà saralatÃyÃ÷ yogasya sambandhasya kukkurapucchasvarÆpetyartha÷ / sarvatra nirdi«ÂadharmÃbhÃvo bodhya÷ / ## (lo, o) vaidharmyeïa, vaiparÅtyena, samÃnadharmarÆpatÃnÃpannena / saralatà sanmÃrgatÃ, vakratÃvirahaÓca / atra vaidharmyeïa paramparitarÆpakam / ********** END OF COMMENTARY ********** idaæ mama / atra ca ke«Ã¤cidrÆpakÃïÃæ ÓabdaÓle«amÆlatve 'pi rÆpakaviÓe«atvÃdarthÃlaÇkÃramavye gaïanam / evaæ vak«yamÃïÃlaÇkÃre«u bodhyam / ## (lo, au) nanu padmodayetyÃdau paramparitÃde÷ ÓabdÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyitvÃtkathaæ vÃr'thÃlaÇkÃramadhye gaïanamityata Ãha---atreti / ÓabdaÓle«amÆlatve 'pi ÓabdadvyarthatÃyÃ÷ ÓabdÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnaprayojakatvÃduktarÅtyà yadyapi ÓabdÃlaÇkÃrataivociteti bhÃva÷ / vak«yamÃïÃlaÇkÃrà virodhÃdaya÷ / vak«yamÃïa ityupalak«aïam / tena uktÃyÃæ ÓabdasÃdhÃraïadharmÃyÃmupamÃyÃmapi j¤eyamiti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tadevÃdhikÃrƬhavaiÓi«Âyasaæj¤akam / yathà mama-- "idaæ vaktraæ sÃk«ÃdvirahitakalaÇka÷ ÓaÓadhara÷ sudhÃdhÃrÃdhÃraÓcirapariïataæ bimbamadhara÷ / ime netre rÃtrindivamadhikaÓobhe kuvalaye tanurlÃvaïyÃnÃæ jaladhiravagÃhe sukhatara÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) rÆpakÃntaramÃha--adhiketi / rÆpyamÃïena vyaktiviÓe«eïÃparaprasiddhatatsajÃtÅyato 'dhikamÃrƬhaæ vaiÓi«Âyaæ tadityartha÷ / tadeva tannÃmakameva / idaæ vaktramiti / kalaÇkaviraho vaiÓi«Âyaæ rÆpyamÃïaÓaÓadharavyaktiviÓe«eïa ÃrƬham / evamuttaratra sudhÃdhÃrÃyà ÃdhÃro 'dharaÓcirakÃlasthameva pariïataæ pakkaæ bimbam / atra ekkasya cirakÃlasthitirvaiÓi«Âyam / parÃrddhaæ spa«Âam / evaæ ca--- "asambh­taæ maï¬anamaÇgaya«ÂeranÃsavÃkhyaæ karaïaæ madasya / kÃmasya pu«pavyatiriktamastraæ bÃlyÃtparaæ sÃtha vaya÷ prapede" // ityatrÃyamapyalaÇkÃro mÃlÃrÆpo bodhya÷ / asambh­tatvÃnÃsavÃkhyatvapu«pabhinnatvarÆpavaiÓi«ÂyÃrohaïÃt / ## (lo, a) adhikÃrƬhaæ vaiÓi«Âyaæ viÓe«a ÃrthÃdÃropyamÃïÃdÃropavi«ayasya yatretyartha÷ / avagÃhe sukhatara ityatra lavaïedadhirmakarataraÇgalavaïÃdisadbhÃvÃdavagÃhakÃnÃæ sukhÃvaho na bhavatÅtyÃÓaya÷ / adhikaæ vaiÓi«ÂyamarthÃt sukhÃde÷ / prasthÃnÃntare cedamekaguïahÃnau viÓe«oktiriti / "asambh­taæ maï¬anamaÇgaya«ÂeranÃsavÃkhyaæ karaïaæ madasya / kÃmasya pu«pavyatiriktamastraæ bÃlyÃtparaæ sÃtha vaya÷ prapede" // ihÃsambh­taæ maï¬anamityatra kecidÃhurvibhÃvanÃkhyo 'laÇkÃra iti, tanna / na khalu sambharaïapu«pe maï¬anÃstrayo÷ kÃraïe, kintu tatsvarÆpe / anye tvÃhu÷, pariïÃmo 'yamiti / tadapyasat, tatkÃryyasya ÓarÅraÓobhÃkaraïasya madanoddÅpanasya ca prastutvena kenacid anusandhÅyamÃnatvÃbhÃvÃt / rÃghavÃnandamahÃpÃtrÃstvÃhu÷- adhikÃrƬhavaiÓi«Âyaæ rÆpakamidamiti / tadapicintyam / Ãropavi«ayasyÃropyamÃïÃt kenacidaæÓena vaiÓi«ÂyasyaitatprayojakatvÃt tatsvarÆpatvam / tenÃtra "ayaæ rÃjà apara÷ pÃkaÓÃsana÷' "anyadevÃÇgalÃvaïyam' ityÃdivad atiÓayoktireva bhavituæ yukteti mÃmaka÷ pak«a÷ / adhyavasÃyasya sphÅtatayÃnubhÆyamÃnatvÃt / rÆpakasya ca ÃropamÆlatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kalaÇkarÃhityÃdinÃdhikaæ vaiÓi«Âyam / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) pariïÃmÃlaÇkÃramÃha---vi«ayÃtmatayeti / vi«ayo rÆpaïÃdhikaraïaæ, prak­tÃrthopayoginyanu«ÂhÅyamÃnÃrthopayogini Ãropye, Ãropyasya pariïÃm ityartha÷ / tulyÃtulyeti / abhinnÃbhinnavibhaktika ityartha÷ / ## (lo, Ã) vi«aya Ãropavi«aya÷, tadÃtmatayÃ, tadrÆpatayà natu rÆpakavat tadupara¤jakatvamÃtreïa / evaæ cÃsya vi«ayÃtmatvena, prak­te kÃryyopayogitvena rÆpakÃd vyavaccheda÷ / rÆpake vidyamÃnÃyà api tÃdÃtmyapratÅterna paryyantaæ gantumÃkÃÇk«Ã ityÃÓaya÷ / pariïÃmÃlaÇkÃrasya tathÃbhÆto rÆpyamÃïo vidyate yad etaddviprakÃraæ pariïÃmaæ nÃma nirvakti / ********** END OF COMMENTARY ********** ÃropyamÃïasyÃropavi«ayÃtmatayà pariïamanÃtpariïÃma÷ / ## (lo, i) Ãropyeti---pariïamanasthÃnaniveÓena tadrÆpatÃpatte÷ / natu sato dharmiïo vai pÆrvarÆpaparityÃgena rÆpÃntarÃpatteriti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "smitenopÃyanaæ dÆrÃdÃgatasya k­taæ mama / stanopapŬamÃÓle«a÷ k­ (ta) to dyÆte païastayÃ" // anyatropÃyanapaïo vasanÃbharaïÃdibhÃvenopayujyete / atra tu nÃyakasaæbhÃvanadyÆtayo÷ smitÃÓle«arÆpatayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) smiteneti / atrÃbhede t­tÅyà / atra smite ÃropyamÃïamupÃyanaæ vÃstavasmitatayaiva pariïataæ, taccÃnu«ÂhÅyamÃnasambhÃvanopayogi / stanopapŬamiti / stanÃvupapŬyÃ'Óle«a ityartha÷ / atrÃ'Óle«e ÃropyamÃïa÷ païo vÃstavaÓle«atayaiva pariïata÷ anu«ÂhÅyamÃnadyÆtopayogÅ / ubhayatrÃnu«ÂhÅyamÃnÃrthopayogaæ darÓayati---anyatreti / sambhÃvanadyÆtayorityatropayujyete ityasyÃnvaya÷ / ÃropyamÃïayorupÃyanapaïyo÷ smitÃÓle«arÆpatayetyatra pariïÃma iti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamÃrddhevaiyadhikaraïyena prayoga÷, dvitÅye sÃmÃnÃdhikaraïyena / rÆpake "mukhacandraæ paÓyÃmi" ityÃdÃvÃropyamÃïacandrÃderupara¤jakatÃmÃtram, na tu prak­te darÓanÃdÃvupayoga÷ / iha tÆpÃyanodervi«ayeïa tÃdÃtmyaæ prak­te ca nÃyakasaæbhÃvanÃdÃvupayoga÷ / ata eva rÆpake ÃropyasyÃvacchedakatvamÃtreïÃnvaya÷, atra tu tÃdÃtmyena / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) rÆpake ÃropyamÃïasyÃnu«ÂhÅyamÃnÃrthopayogo nÃstÅti darÓayati---rÆpake iti / upara¤jakatvamÃtraæ ÓobhÃbodhakatvamÃtram / natviti / upayogo nirvÃhakatvaæ candreïa darÓanÃnirvÃhÃt / prak­te tu nirvÃhakatvamastyevetyÃha / iha tviti / tadÃtmyamityatra upayujyate iti Óe«a÷ / tÃdÃtmyasyopayogapradarÓanaæ pariïÃmata÷ upÃyanÃderevopayogapradarÓanaparyyavasannaæ bodhyam / upÃyanena sambhÃvanasya païena dyÆtasya ca nirvÃhÃt / tadeva viÓadayitvà darÓayati---prak­te ceti / upayoga÷ sambhÃvanadyÆtayornirvÃhakatvenopÃyanapaïayo÷ smitÃÓle«ÃbhedenÃnvayaityartha÷ / sa cÃnvayo 'nÃropita ityato nirvÃhakatà / Ãrope tu na nirvÃhakatetyÃha---ataeveti / anÃrope satyeva nirvÃhakatvÃdevetyartha÷ / avacchedakatvena avÃstavatvena / prak­te tu vÃstavatvena ityÃha---atra ceti / tÃdÃtmyaæ vastavo 'bheda÷ / ## (lo, Å) kavinibandhÃhÃryyatÃdÃtmye 'pyÃropasyaiva rÆpakaprayojakatvÃdityavacchedakatvamÃtreïa / upara¤jakatvÃmÃtraæ cÃrutvÃtiÓayaprakaÂanamÃtram / tuÓcÃrtha÷ / tÃdÃtmyaæ tatra niveÓa÷ smitÃde÷ upÃyanatvamasti tadviÓe«akatvÃt / mukhÃdeÓcandrÃditvaæ na tatheti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dÃse k­tÃgasi-" ityÃdau rÆpakameva, na tu pariïÃma÷ / ÃropyamÃïakaïÂakasya pÃdabhedanakÃryasyÃpratutatvÃt / na khalu tatkasyacidapi prastutakÃryasya ghaÂanÃrthamanusandhÅyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dÃse k­tÃgasÅtyÃdiÓlokÅyarÆpake tu pariïÃmÃprasaktiæ darÓayati---dÃse iti / nanvatra kathaæ rÆpakamevetyuktaæ sÆk«mÃgratvena kaÂhoratvena ca pulakÃÇkurÃïÃæ kaïÂakabhedasya vÃstavatvÃdevetyÃha---ÃropyamÃïeti / pÃdabheda÷ kÃryyaæ yasya tÃd­ÓasyÃropyamÃïakaïÂaksaya pulakarÆpasyetyartha÷ / atra yadyapi pulakasya kaïÂakÃropavi«ayatvameva kaïÂakatvenÃropyamÃïatvaæ yathÃpi pÃdabhedakÃryyakatve 'nÃropyamÃïasyetyartha÷ / tathÃca tatkÃryyanirvÃhakatvaæ yatastasyÃropyamÃïamatastasya kaïÂakatvamapi na vÃstavam / kintu ÃropyamÃïamevetyato rÆpakamevetyartha÷ / nanu pÃdabhedakÃryyanivÃrhakatvameva pulakÃÇkurÃïÃmasti / tatkathamavÃstavatvamityÃha---na khalviti / tatpulakÃÇkurÃgraæ kasyacidapi--bhedo hi prastutaæ kÃryyam / kasyacidapi pÃdÅyabhedasyÃnyadÅyabhedasya và kasyacid ghaÂanÃrthamityartha÷ / itthaæ rÆpakÃbhinnatayà pariïÃma÷ siddha÷ / evam --- "Ói«yatÃæ nidhuvanopadeÓina÷ ÓaÇkarasya rahasi prapannayà / Óik«itaæ suratinaipuïaæ tayà yattadeva gurudak«iïÅk­tam" // ityatrÃpi gurudak«iïÃyÃ÷ suratinaipuïyena pariïÃmÃt pariïaÃmÃlaÇkÃra eveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ayamapi rÆpakavadadhikÃrƬhavaiÓi«Âyo d­Óyate / yathÃ-- "vanecarÃïÃæ vanitÃsakhÃnÃæ darÅg­hotsaÇgani«aktabhÃsa÷ / bhavanti yatrau«adhayo rajanyÃmatailapÆrÃ÷ suratapradÅpÃ÷" // atra pradÅpÃnÃmau«adhyÃtmatayà prak­te suratopayoginyandhakÃranÃÓe upayogo 'talapÆratvenÃdhikÃrƬhavaiÓi«Âyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) vanecarÃïÃmiti / yatra himÃlaye au«adhaya eva rajanyÃæ vanecarÃïÃæ vanitÃsakhÃnÃæ suratapradÅpà bhavanti ityanvaya÷ / pradÅpÅbhÃve hetumÃha---darÅg­heti / atailapÆrÃ÷ tailapÆraïarahitÃstailasamÆharahità và / atra pradÅpÅbhÃvasya prak­tÃrthopayogitvaæ darÓayati---atreti / prak­te suratopayogyandhakÃranÃÓe pradÅpÃnÃmau«adhyÃtmatayà upayoga ityanvaya÷ / au«adhyÃtmatayà pariïÃmasyetyapi kvacindhobhana÷ pÃÂha÷ / au«adhyÃtmatayà prak­ta iti kvacitprÃmÃdika÷ pÃÂha÷ / naca suratameva ÓÃbdaæ prak­taæ nÃndhakÃranÃÓa÷; tasyÃÓÃbdatvÃditi vÃcyam ? suratopayogitvena tasyÃpi prak­tatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<Óuddho niÓcayagarbho 'sau niÓcayÃnta iti tridhà /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) sandehÃlaÇkÃramÃha---sandeha iti / pratibhayà utthito 'nyasyÃprastutÃrthakoÂe÷ prastute vastuni ya÷ saæÓaya÷ sa sandehÃlaÇkÃra ityartha÷ / ## (lo, u) sandeha÷ sandehÃkhyo 'laÇkÃra÷ / prak­te varïyamÃne anyasya ÃropyamÃïasya / evaæ ca prak­tasandehe 'prak­tamapi sandihyata eva / evaæ ca prak­tÃprak­tavi«ayasaæÓayaj¤Ãnaæ sandehÃlaÇkÃra÷ ityartha÷ / saæÓayaÓca vyavasthÃnÃdyanekakoÂikaj¤Ãnam / evaæca saæÓaya ityetÃvataiva lak«aïe paryÃpte prak­te anyasyeti vacanaæ "madhyaæ tava " ityÃdi v­ttyudÃhari«yamÃïavyavacchedÃrtham / pratibhotthita iti, pratibhà kave÷, tayà utthita÷ Ãd­ta÷,eva¤ca kavivarïitasyÃpi "sthÃïurvà puru«o vÃ" iti saæÓayasya nÃlaÇkÃratà / etadeva v­ttau sphuÂÅbhavi«yati / apratibhotthÃpita ityÃdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra saæÓaya eva paryavasÃnaæ sa Óuddha÷ / yathÃ-- "kiæ tÃruïyataroriyaæ rasabhahodbhinnà navà vallarÅ velÃprocchalitasya kiæ laharikà lÃvaïyavÃrÃænidhe÷ / udrìhotkalikÃvatÃæ svasamayopanyÃsaviÓrambhiïa÷ kiæ sÃk«ÃdupadeÓaya«Âirathavà devasya Ó­ÇgÃriïa÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) kiæ tÃruïyeti / iyaæ nÃyikà kiæ lÃvaïyataro÷ navà vallarÅ ! lÃvaïyarÆpatarvÃÓrità navà latetyartha÷ / kÅd­ÓÅ rasabharodbhinnà ӭÇgararasa eva rasojalaæ tenodbhinno jalasekena latodbhedÃt / kiævà velayà nÅreïa procchalitasya ucchalitasya lÃvaïyarÆpasya vÃrÃænidhe÷ samudrasyalaharikà taraÇga÷ / "velà syÃnnÅratÅrayo÷" iti ko«a÷ / kiæ và ӭÇgÃriïo devasya kandarpasya arthÃt Ó­ÇgÃrÃrthamuddamotkalikÃnatÃæ gìhotkaïÂhÃvatÃæ janÃnÃæ sthÃne upadeÓasya arthÃt Ó­ÇgÃropadeÓsya sÃk«Ãd va«ÂiïalambanabhÆtà ya«Âi÷ / enÃmÃlambya Ó­ÇgÃro 'nubhÆyatÃmityupadeÓa÷ / devasya kÅd­Óasya svasamayasya vasantasya upanyÃsena viÓrammiïo viÓvastasya mamedÃnÅmupadeÓo yogya ityaveæ viÓvÃsavata ityartha÷ / asandihÃnatvameva viÓvÃsa÷ / ## (lo, Æ) rasa÷ tÃruïyapak«e---bhogabhilëa÷, pak«e sÃmÃnyadrava÷ / velÃlÃvaïyapak«e-sÃmÃnyamaryyÃdÃ, samudrapak«e-taÂam / ucchalitam utsarpaïam atikrama÷ / utkalikà utkaïÂhà / strasamayopanyÃsaviÓrambhiïa÷ svasammatÃrthakathane viÓvÃsapravarttakasya sÃk«Ãd upadeÓaya«Âi÷, ya«ÂyÃkÃramÆrttimattvena pratyak«amuddeÓa÷ / yadvà upadeÓÃrthaæ ya«Âi÷, tìanavetrÃdidaï¬a÷ / tathÃhi---yasyÃ÷ kasyà api vidyÃyà upade«ÂÃra÷ capalacittanivÃraïÃya tìanÃrthaæ ya«ÂimÃdadate iti lokaprasiddha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yatrÃdÃvante ca saæÓaya eva madhye niÓcaya÷ sa niÓcayamadhya÷ / yathÃ-- "ayaæ mÃrtaï¬a÷ kiæ sa khalu turagai÷ saptabhirita÷ k­ÓÃnu÷ kiæ sarvÃ÷ prasarati diÓo nai«a niyatam / k­tÃnta÷ kiæ sÃk«Ãnmahi«avahano 'sÃviti puna÷ samÃlokyÃjau tvÃæ vidadhati vikalpÃn pratibhaÂÃ÷" // ## (lo, ­) sarvà diÓo na prasarati, kintÆrdhvameva jvalatÅti prasiddham / ********** END OF COMMENTARY ********** atra madhye mÃrtaï¬ÃdyabhÃvaniÓcaya÷, rÃjaniÓcaye dvitÅyasaæÓayotthÃnÃsaæbhavÃt ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) madhye ca niÓcaya iti / ekakoÂervyÃtirekaniÓcaya ityartha÷ / ayamiti / Ãjau yuddhe tvÃæ samÃlokya pratibhaÂÃ÷ pratikÆlavÅrà ityevaæ vitarkÃn vidadhati kurvÃnti / tÃn vitarkÃn Ãha---ayamiti / ito gata÷ / sarvà diÓa iti / k­ÓÃnu÷ sarvà diÓo na prasarati / ayaæ tu sarvadikprasÃrÅ, ato na k­ÓÃnurityartha÷ / sÃk«Ãt k­tÃnta ityanvaya÷ / mahi«avÃhanatvÃbhÃvÃnna k­tÃnta ityartha÷ / atra mÃrttaï¬ÃdyabhÃvaniÓcayo madhye / nanu viruddhakoÂyabhÃvaniÓcayÃdrÃjakoÂiniÓcayo 'pÅtyata Ãha---rÃjatvaniÓcaya iti / ********** END OF COMMENTARY ********** yatrÃdau saæÓayo 'nte ca niÓcaya÷ sa niÓcayÃnta÷ / yathÃ-- kiæ tÃvatsarasi sarojametadÃrÃdÃhosvinmukhamavabhÃsate taruïyÃ÷ / saæÓayya k«aïamiti niÓcikÃya kaÓcidvibbokairvakasavÃsinÃæ parok«ai÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) kiæ tÃvaditi / nÃyikÃyÃmapi sarastvÃÓaÇkà bodhyà / ÃrÃd etat kimityartha÷ / vivvokai÷ "vivvokastvatigarveïa vastunÅ«Âe 'pyanÃdara"iti / evaælak«aïai÷ strÅïÃæ hÃvaviÓe«airityartha÷ / kÅd­Óai÷ bakasahavÃsinÃæ parok«ai÷--bakà hi matsyaniÓcayÃrthaæ dhyÃyinastatsahavÃsinastata÷ Óik«itadhyÃnÃste«Ãmapi parok«ai÷ apratyak«ai÷ / atidurÆhatvÃdatyantadhyÃnenaiva j¤eyairityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** apratibhotthÃpite tu "sthÃïurvà puru«o vÃ" ityÃdisaæÓaye nÃyamalaÇkÃra÷ / ## (lo, Ì) vivvoko, bhÃvaviÓe«a÷ / yaduktamatraiva "vivvokastvatigarveïa vastunÅ«Âe 'pyanÃdara" iti / bakasahavÃsinÃæ padmÃnÃæ parok«airagocarai÷ / apratibhotthÃpite ityanantaraæ kÃvyopanibaddhe 'pÅti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "madhyaæ tava sarojÃk«i ! payodharabharÃditam / asti nÃstÅti saædeha÷ kasya citte na bhÃsate" // atrÃtiÓayoktireva, upameye upamÃnasaæÓayasyaivaitadalaÇkÃravi«ayatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) ekamasÃd­ÓyamÆlakÃhÃryyasaæÓayÃntare 'pi nÃyakalaÇkÃra ityÃha---madhyaæ taveti / sandeha÷ kasya citte na bhÃsate ityanvaya÷ / tatrÃtiÓayokti÷ iti vak«yamÃïÃyÃ÷ pa¤cavidhÃyà atiÓayokterbhede 'pyabhedÃroparÆpaprabheda evÃtretyartha÷ / nÃsti ya÷ padÃrtha÷ tadasattve 'pi tadabhedÃroparÆpatvÃt / nanvevaæ sandehÃlaÇkÃre 'pyevamÃropo 'styevetyata Ãha---upameyeti / tathÃcÃnayoralaÇkÃrayo÷ parasparabhedo niveÓanÅya iti bhÃva÷ / ## (lo, Ê) atiÓayoktirevÃdhyavasÃyamÆlatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, e) mithyÃj¤ÃnasÃd­Óyena sandehÃnantaramasya prastÃva÷ / bhrÃntiÓcittadharmaviÓe«o vidyate yatra bhramaprakÃre sa bhrÃntimÃn ityanvarthanÃmÃlaÇkÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "mugdhà dugdhadhiyà gavÃæ vidadhate kumbhÃnagho vallavÃ÷ karïe kairavaÓaÇkayà kuvalayaæ kurvanti kÃntà api / karkandhÆphasamuccinoti ÓabarÅ muktÃphalÃÓaÇkayà sÃndrà candramaso na kasya kurute cittabhramaæ candrikÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) bhrÃntimadalaÇkÃramÃha---sÃmyÃditi / tadvuddhistattvena buddhi÷ / mugdhà iti / candramasa÷ sÃndrà candrikà kasya janasya cittavibhramaæ na kurute ityartha÷ / bhrÃntÃn darÓayati---mugdhà iti / ballavÃ÷ gopÃ÷ mugdhà bhrÃntÃ÷ santa÷ dugdhadhiyà gavÃmadha÷ kumbhÃn vidadhate dugdhamÃdÃtumityartha÷ / kairavaÓaÇkayà ityatra ÓaÇkÃbhrama eva / karkandhviti / badaraphalamityartha÷ / ÃkÃÇk«Ã cÃtra bhramamÆlikà / ## (lo, ai) karkandhÆrbadarÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** asvarasotthÃpità bhrÃntirnÃyamalaÇkÃra÷ / ## (lo,o) pratibhotthÃpiteti lak«aïapadasya vyÃv­ttiæ darÓayati---svarasa j¤ata / svÃrasa÷ svabhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--"ÓuktikÃyÃæ rajatam" iti / ## (lo, au) ÓuktikÃyÃæ rajatabhrÃntirityartha÷ / svarasa ityata÷ pÆrvaæ kÃvye 'pÅti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** na cÃsÃd­ÓyamÆlà / yathÃ-- "saægamavirahavikalpe varamiha na saægamastasyÃ÷ / saÇge saiva tathaikà tribhuvanamapi tanmayaæ virahe" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) pratibhotthitetyasya vyÃv­ttimÃha---svaraseti / asÃd­ÓyamÆlakamrame 'pi nÃyamalaÇkÃra ityÃha---nacÃsÃd­Óyeti / saÇgameti / saÇgamavirahayo÷ vikalpe varantvavicÃre ityartha÷ / varaæ manÃgi«Âam / na cÃtrÃpi tribhuvane tatsÃd­ÓyabhramÃttadbhrama iti vÃcyam / sÃd­ÓyÃæÓe 'bhramasyaiva vivak«itatvÃt / tathÃca saÇgamÃd virahasyÃdhikyÃd vyatirekÃlaÇkÃra÷ evÃyamiti bhÃva÷ / evaæ ca lobhÃdinà bhrame 'pi na bhrÃntimÃn / yathà "jagaddhanamayaæ lubdhÃ÷ kÃmukÃ÷ kÃminÅmayam / nÃrÃyaïamayaæ dhÅrÃ÷ paÓyanti paramÃrthina÷ // "iti / nacÃtra dhanabhede 'pi dhanÃbhedÃropÃrÆpÃtiÓayoktirevÃtreti vÃcyam / atiÓayoktighaÂakasya Ãropasya ÃhÃryyatve eva tathÃtvÃt / atra tu prathame cintÃrÆpavyabhicÃribhÃvadhvani÷ / dvitÅye Ó­ÇgÃradhvani÷ / t­tÅye bhÃvadhvanireva / ## (lo, a) sÃmyÃdityasya vyÃv­ttirnacetyÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) ullekhÃlaÇkÃramÃha---kvacidbhedÃditi / ekasya vastuno 'nekadhà anekatvenollekho buddhaivi«ayatvamityartha÷ / tÃd­ÓabuddherhetudrayamÃha---kvacidbhedÃditi / kvacinnÃnÃgrahÅtÌïÃæ tattadrÆpeïÃnekatvabuddhi÷ / kvacittu tÃd­ÓabuddhiprayojakadharmarÆpÃïÃæ vi«ayÃïÃæ bhedÃdekasyaiva grahÅtustathÃtvabuddhivi«ayatvamityartha÷ / tenÃsya dvaividhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "priya iti gopavadhÆbhi÷ ÓiÓuriti v­ddhairadhÅÓa iti devai÷ / nÃrÃyaïa iti bhaktairbrahmetyagrÃhi yogibhirdeva÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) priya itÅti / deva÷ ÓrÅk­«ïastaistai÷ samamityagrahÅtyartha÷ / tattadevÃha--priya ityÃdi / priya÷ svÃmÅ / sÃgaraÓÃyirÆpanÅrÆpatvena bhedÃnnÃrÃyaïabrahmÃïorbheda÷ / "Ãpo hi nÃrÃ÷" tadayana÷ tatstho nÃrÃyaïa÷ jalaÓÃyÅ ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atraikasyÃpi bhagavatastattadguïayogÃdanekadhollekhe gopavadhÆprabh­tÅnÃæ rucyÃdayo yathÃyogaæ prayojakÃ÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) tattadguïe iti / tÃd­Óabuddhiprayojakatattadguïa ityartha÷ / saca priya ityatra saundaryarÆpa÷, ÓiÓurityatra strehavi«ayatvam, adhÅÓa ityatraiÓvaryyam, nÃrÃyaïa ityatra dhyÃnopayogimÆrttimadabhinnatvam, brahmetyatra tadvyÃv­ttasvarÆpÃbhinnatvam / rucyÃdaya÷ prayojakà iti / tathÃca tÃd­Óarucimanto grahÅtÃro bhinnà iti darÓitam / ********** END OF COMMENTARY ********** yadÃhu÷-- "yathÃruci yathÃrthitvaæ yathÃvyutpatti bhidyate / ÃbhÃso 'pyartha ekasminnanusandhÃnasÃdhita÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) rucyÃdÅnÃæ tadvuddhiprayojakatve saævÃdamÃha---yathÃrucÅti / ekasminnarthe anusandhÃnena manoniveÓena sÃdhita ÃbhÃsa÷ j¤Ãnaæ buddhirapi yathÃrucyÃdi---bhedÃt bhidyata ityartha÷ / ruciricchÃ, arthitvaæ ki¤cit prÃptyarthamicchÃrÆpà / vyutpatti÷ saæskÃra÷ / ## (lo, Ã) vyutpattirabhyÃsak­tà vÃsanÃ, và pratÅti÷ / anusandhÃnaæ manasastadvi«aye praviïÅkaraïam / tena sÃdhita÷ vi«ayÃntaraæ vyavacchidya nirvÃhita÷ / evaæ ca priya ityÃdau bhagavata÷ priyatve gopavadhÆnÃæ rucyÃditritayamapi prayojakam / ÓiÓutve ca v­ddhÃnÃæ vyutpatti÷ / saccidÃnandabrahmatve yoginÃæ vyutpatti÷ evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhagavata÷ priyatvÃdÅnÃæ vÃstavatvÃd grahÅt­bhedÃcca na mÃlÃrÆpakam, na ca bhrÃntimÃn / na cÃyamabhede bheda ityevaærÆpÃtiÓayokti÷ / tathÃhi--"anyadevÃÇgalÃvaïyam-" ityÃdau lÃvaïyÃdervi«ayasya p­thaktvenÃdhyavasÃnam / na ceha bhagavati gopavadhÆprabh­tibhi÷ priyatvÃdyadhyavasÅyate priyatvÃderbhagavati tatkÃle tÃttvikatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) atra mÃlÃrÆpakaprasÃktiæ nirasyati---atra bhagavata iti / vÃstavatvena ahÃryyÃbhedÃropÃtmakarÆpakÃprasÃkti÷ grahÅt­bhedÃcca na tanmÃlÃtvaprasÃkti÷; mÃlÃyà grahÅt­bhedÃvivak«amÃïÃdeva / yadyapi vÃstavatvena rÆpakÃprasaktau mÃlÃrÆpakaprasaktirapi tata eva nirastà tathÃpi grahÅt­bhedapradarÓanaæ mÃlÃpariïÃmaprasaktivÃraïasÆcanÃrtham / vÃstavatvena tatprasaktisattve 'pi grahÅt­bhedasya tadvÃdhakatvÃditi hetu÷ / aprasaktamapyatiÓayoktiprabhedaviÓe«aæ vaiÓadyÃya nirasyati---nacÃyamabheda iti / tatprabhedasyodÃharaïaæ pradarÓayate / tatprasaktirnÃstÅtyÃha---tatra hÅti / tatrÃtiÓayoktiprabhede p­thaktvena tatraiva tadanyatvena / naceheti / iha priya hatyÃdyullekhodÃharaïe / priyatÃnyatheti / priyatÃta÷ anyathà ityartha÷ / kintu priyatvÃdyadhyavasÅyate iti kvacit prÃmÃdika÷ pÃÂha÷ / sa cÃdhyavasÅyata ityatra nirasyate ityevaæ lak«aïayà samarthanÅya÷ / tÃttvikatvÃdityanyatvenÃbodhitatvÃdityartha÷ / tÃttvikabuddhyà ca nÃhÃryyÃroparÆpaæ rÆpakaæ cetyuktam / ## (lo, i) bhagavatastatkÃle tÃttvikatvÃd grÅt­bhedÃcceti hetordvayamapi mÃlÃrÆpakabhrÃntimatordvayorapi viveka÷ / tÃttvikaæ vastutastadrÆpatÃyÃ÷ sambhavÃt / tathà mÃlÃrÆpakasya kavinibaddhÃhÃryyatÃdÃtmyÃropa eva prayojaka÷ / bhrÃntimataÓca mithyà j¤Ãnameva nidÃnam / grot­bhedasya ca dvayorapi sambhave 'pi apavÃdatvena ullekhÃkhyabhinnÃlaÇkÃrasya na prayojakatvamiti bhÃva÷ / nÃcÃdhyavasÅyate ; kintu tattvenaivÃvasÅyate / adhyavasÃnaæ vi«ayanigaraïena vi«ayiïorabhedapratipatti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** kecidÃhu÷--"ayamalaÇkÃro niyamenÃlaÇkÃrÃntaravicchittimÆla÷ / uktodÃharaïe ca ÓiÓutvÃdÅnÃæ niyamanÃbhiprÃyÃtpriyatvÃdÅnÃæ bhinnatvÃdhyavasÃya ityatiÓayoktirasti, tatsadbhÃve 'pi grahÅt­bhedena nÃnÃtvapratÅtirÆpovicchitti viÓe«a ullekhÃkhyabhinnÃlaÇkÃraprayojaka÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) alaÇkÃrÃntarasaÇkarÃt tadbhaÇgimÆla eva niyamenÃyamalaÇkÃra iti kecidÃhu÷ taddarÓayati---keciditi / vicchittirbhaÇgi÷ / uktodÃharaïe«u tÃæ vicchittiæ darÓayati---ukteti / niyamÃbhiprÃyÃditi / v­ddhaiÓca ÓiÓurevÃgrÃhi ityevaæ niyamÃbhiprÃyadityartha÷ / atiÓayoktirastÅtyagre 'nvaya÷ / tathÃca yÆni deve ÓiÓubhinne 'pi niyamata÷ ÓiÓvabhedÃropÃd bhede 'pyabhedÃropÃrÆpÃtiÓayoktirdarÓità / atra ca niyamapradarÓanaæ te«Ãæ tathÃtvena bhÃvanÃtiÓayapradarÓanÃrthameva, natu tasyÃtiÓayoktighaÂanÃrthateti bodhyam / priya ityÃdyaæÓe 'pi tamevÃtiÓayoktiæ darÓayati---priya ityÃdÅnÃmiti / atra ca bhede 'pyabhedÃroparÆpÃyà atiÓayoktereva sambhava÷ / tathà ca bhinnÃrthÃdhyavasÃya ityatra bhinnatvavatyadhyavasÃya ityartha÷ / kasyÃdhyavasÃya ityatrÃha---priyatvÃdÅnÃmiti / tathà ca asvÃmini deve svÃmitvÃropa eva svÃmyabhedÃropa ityartha÷ / atraiva kecidityanenÃsvarasasÆcanam / deva ityanena Ãropavi«ayasyoktisattve tu nigaraïaghaÂitasyÃtiÓayoktisÃmÃnyalak«aïasyÃtrÃbhÃvÃt / vak«yamÃïe "ÓrÅkaïÂhajanapade' ityÃdau nÃsvarasa ityavadheyam / nanvevamatiÓayoktisattve sa evÃtrÃÇkÃro 'stu nollekha ityata Ãha---tatsadbhaïepÅti / atiÓayoktisattvepÅtyartha÷ / pratÅtirÆpavicchittiviÓe«a allekhÃkhyÃtiÓayoktibhinnasyÃlaÇkÃrasya prayojaka ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÓrÅkaïÂhajanapadavarïane--"vajrapa¤jaramiti ÓaraïÃgatai÷, ambaravivaramiti vÃtikai÷" ityÃdiÓcÃtiÓayoktervivikto vi«aya÷ / iha ca rÆpakÃlaÇkÃrayoga÷" / vastutastu--"ambaravivaram-" ityÃdau bhrÃntimantamevecchanti na rÆpakam, bhedapratÅtipura÷ sarasyaivÃropasya gauïÅmÆlarÆpakÃdiprayojakatvÃt / yadÃhu÷ ÓarÅrakamÅmÃæsÃbhëyavyÃkhyÃne ÓrÅvÃcaspatimiÓrÃ÷- "api ca paraÓabda÷ paratra lak«yamÃïaguïayogena vartate iti yatra prayokt­pratipatro÷ saæpratipatti÷ sa gauïa÷, sa ca bhedapratyayapura÷ sara÷" iti / iha tu vÃtikÃnÃæ ÓrÅkaïÂhajanapadavarïane bhrÃntik­ta evÃmbaravivarÃdyÃropa iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) atiÓayoktyasaÇkÅrïo 'pyullekhasya vi«ayo 'stÅti darÓayati---ÓrÅkaïÂheti / ÓrÅkaïÂhanÃmà rÃjaviÓe«a÷ tasya nagaraæ ÓaraïÃgatai÷ Óatruto bhÅtai÷ vajrapa¤jaramityabodhÅtyartha÷ / svapravi«Âarak«akatvena vajrapa¤jarasÃd­ÓyÃdabhedÃroparÆpaæ rÆpakamevetyartha÷ / grahÅturbhedÃt tatsaÇkÅrïa ullekha÷ / nacÃsambandhe sambandhÃroparÆpÃtiÓayoktireveyamiti vÃcyam, svasÃd­ÓyamÆlakatva eva tadavasarÃt / ÓiÓurityatra tu tÃttvikatvÃdeva na rÆpakamityuktameva / asuravivaramitÅti / vÃtikairunmatairaprakÃÓarÆpasÃd­Óyabuddhyà vivaramityartha÷ / atiÓayoktervivikta iti / nagarasyÃropavi«ayasya svaÓabdenaivoktatvena tannigaraïÃbhÃvÃdatiÓayoktyaprasakteriti bhÃva÷ / gauïÅmÆleti / gaurvÃhÅka ityÃdivad gauïÅlak«aïamÆleti nÃtrÃrtha÷, rÆpake lak«aïÃbhÃvÃt / vyadhikaraïenaiva candratvena Óaktyaiva candrapadÃt mukhabodhÃt / ÃropÃdhikaraïasya praÇnirdeÓe rÆpakaæ yathÃ---ayaæ candra ityatra / "Ãropasya prÃÇnirdeÓe tu gauïÅ lak«aïÃ, yathà gaurvÃhÅka ityatra / kintu ÃropÃdhikaraïasyÃropyaguïayogÃtmakasÃd­ÓyarÆpà yà buddhi÷ saivÃtra gauïÅpadÃrtha÷ / tÃd­ÓabuddhimÆlakarÆpakÃdiprayojakatvÃd bhedapratÅtipura÷ sarÃropasya ityartha÷ / rÆpakÃdÅtyÃdi ÓabdÃt sÃd­ÓyamÆlakotprek«ÃdyanekÃlaÇkÃraparigraha÷ / tatra mÆlakatvapradarÓanaæ ca tatpÆrvake pariïÃmÃlaÇkÃre tathÃtvÃbhÃvapradarÓanÃya / paraÓabda ityÃdi / paraÓabdaÓcandrÃdiÓabdo gavÃdiÓabdaÓcetyartha÷ / paratra mukhÃdau vÃhÅkÃdau ca / lak«yamÃïeti / lak«yamÃïo j¤ÃyamÃno ya Ãropasya guïo dharma ÃropÃdhikaraïasya tadyogenetyartha÷ / paratra v­ttiÓca rÆpake vyadhikaraïaprakÃreïa Óaktyaiva / gaurvÃhÅka ityÃdau gauïÅlak«aïÃsthale tu lak«aïayeti viÓe«a÷ / varttata itÅti / saæpratipattiryatra Óabde prayokt­pratipatro÷ sa Óabdo gauïa ityartha÷ / sa ceti / sa guïayoga ityartha÷ / tÃd­Óaguïayogabuddhistu asuravivaramityatra nÃstÅtyÃha---iva tu iti / ## (lo, Å) alaÇkÃrÃntaravicchittirnidÃnaæ yasyeti bhÃva÷ / ÓiÓutvÃdÅnÃmityÃdiÓabdena priyatvÃde÷ saægraha÷ / ayamartha÷--bhagavata÷ ÓiÓutvÃdibhede«u satsvapi gopavadhÆbhi÷ priya ityevÃyaæ g­hyate na ÓiÓuriti / yathà priyatvÃdau satyapi v­ddhai÷ ÓiÓurityeva g­hyate / tadatrÃnekarÆpasyÃpi pratigrahÅtraikaikabhedarÆpatvena niyamanamiti cÃbhede bhedÃdhyavasÃyÃdatiÓayokti÷ / yadi tvayaæ pratyet­bhedena bhede 'tiÓayoktisadbhÃva eva syÃttadÃtiÓayoktiprakÃraviÓe«a eva syÃt naca tathÃ, alaÇkÃrantare 'pi sambhavÃdityÃha---ÓrÅkaïÂheti / ÓrÅkaïÂhajanapado nÃma ÓrÅkaïÂhadevatÃdhi«Âhito deÓa÷ / asuravivaraæ siddhavivaram vÃtikÃ÷ pavanayogina÷ / yadvÃ--asuravivaraæ vÃtarogaÓÃntikara÷ ko 'pi rogaviÓe«a÷ / vÃtikai÷ vÃtarogibhi÷ / atrÃpyalaÇkÃrÃntaravicchittimÆlatÃæ darÓayati---iha ceti / icchanti tattvaj¤Ã iti Óe«a÷ / rÆpakÃlaÇkÃrayoga iti tu ke«Ã¤cid matÃnusÃreïoktamityartha÷ / kathaæ na rÆpakamityata Ãha---bhedeti / bhedapratÅtipura÷--sarasyaiva ityevakÃreïa bhrÃntyÃdervyavaccheda÷ / prathamato 'pi bhedapratÅtau bhrÃntyÃde rabhÃvÃt / mugdhà dugdhadhiyetyÃdau mithyÃj¤Ãnasya kavipratibhÃh­tatvena kavinà ballavÃdini«Âhatvena satyatvenopanibaddhatvÃd rÆpakÃdÅtyÃdiÓabdenÃpahnutyÃdisaægraha÷ / kathaæ tathÃbhÆtasyÃropasya rÆpakÃdiprayojakatvamityata Ãha---gauïÅmÆleti / rÆpakÃdergauïÅ lak«aïÃhetukatvÃdityartha÷ / tathÃpi kathaæ tatrÃropasya bhedapratÅtipura÷ saratvamityatrÃcÃryyasammatiæ ÓÃrÅramÅmÃæsÃbhëyaæ ÓrÅmadÃcÃryyaÓaÇkarabhagavatpÃdak­tam / paraÓabdo 'gnirmÃïavaka ityÃdau mÃïavakÃdiÓabda÷ paratra mÃïavakÃdau tanmate lak«yamÃïo guïastek«ïayapiÇgalÃdi÷ / prayoktà vÃkyaprayojaka÷ / pratipattà tadarthaj¤Ãtà / sa ca gauïÅv­ttyà bodhyor'tha÷ / prak­te yojayati--iha tu iti / bhrÃntik­ta eva prÃcyÃnÃæ mate bhrÃntik­tatvÃbhÃve punà rÆpakamasti iti bhÃva÷ / atra bhrÃntimato 'laÇkÃratve 'pi nÃlaÇkÃrÃntaravicchittimÆlatvaæ hÅyata iti prak­te na kÃcit k«ati÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atraiva ca "capovanamiti munibhi÷ kÃmÃyatanamiti veÓyÃbhi÷" ityÃdau pariïÃmÃlaÇkÃrayoga÷ / ## (lo, u) atraiva ÓrÅkaïÂhajanapadavarïane pariïÃmÃlaÇkÃrayoga÷ / ÓrÅkaïÂhajanapade tapovanatvÃdyÃropasya munyÃde÷ prak­te tapa÷ prabh­tÃvupayogÃt / naceha rÆpakaæ tapovanatvÃdyÃropasya sÃd­ÓyamÆlatvÃbhÃvÃt, munyÃdÅnÃæ tu tapovanÃdibhinnarÆpasya tadrÆpatÃpratÅteriha bhrÃntimÃniti ye / apyÃhu÷ te«ÃmayamÃÓaya÷--- ÓrÅkaïÂhajanapade ekadeÓasya tapovanÃditvepyavayavÃvayavinorabhedÃtsamudÃyasya tathÃtvapratÅtiriha na tÃttvikÅti na pariïÃm iti / evamatra e«u sarve«u alaÇkÃrÃntaravicchittisambhave 'pi grahÅt­bhedenÃnekadhollekhasya vicchittiviÓe«asya sambhavÃt tatprayojitasya ullekhÃlaÇkÃrasyÃpalÃpo na Óakyakriya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "gÃmbhÅryeïa samudro 'si sauraveïÃsi parvata÷" / ityÃdau cÃnekadhollekhe gÃmbhÅryÃdivi«ayabheda÷ prayojaka÷ / atra ca rÆpakayoga÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) atraiva ceti / taponamityÃdau pariïÃmayoga ityanvaya÷ / tapovanatvakÃmÃyatanatvayostatra vÃstavatvena pariïÃmÃlaÇkÃratvasambhavÃt / naca tapovanatvasya kathaæ tatra vÃstavatvamiti vÃcyam / vanapadasyÃtrÃÓrame lÃk«aïikatvÃbhiprÃyeïa pariïÃmÃlaÇkÃratvakathanÃt / itthaæ grahÅt­bhedaghaÂitamullekhamudÃh­tya vi«ayabhedaghaÂitaæ tamudÃharati---gÃmbhÅryyeïeti / vi«ayabhedo dharmmarÆpavi«ayabheda÷ / atra grahÅtryaikyameva / ********** END OF COMMENTARY ********** "gururvacasi, p­thururasi, arjuno yaÓasi-" ityÃdi«u cÃsya rÆpakÃdvivikto vi«aya iti / atra hi Óle«amÆlÃtiÓayoktiyoga÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) rÆpakÃsaÇkÅrïamasya vi«ayaæ darÓayati---gururiti / upadeÓyarÆpe vacasi vi«aye gururupade«Âà ityartha÷ / Óle«Ãcca b­haspatirityartha÷ / p­thuriti / urasi urovacchedena p­thurvisphÃra÷ Óle«Ãcca---p­thÆ rÃjà / arjuna iti / atra yaÓasi ityatra t­tÅyÃrthe saptamÅ / yaÓasÃrjuno dhavala÷ ityartha÷ / Óle«Ãcca pÃï¬avor'juna÷ kÃrttavÅryyÃrjuno và / rÆpakÃd vivikta iti / tvaæ bhavÃnityanayoranyatarasyÃpi anuktirÆpÃnnigaraïÃdatiÓayoktereva vi«ayatvÃt / sà cÃtra bhede 'pi abhedÃroparÆpà / yadi tu tvaæ bhavÃnityanayorekatarasya nirdeÓastadÃrÆpakameva, rÆpakÃtiÓayoktyoretanmÃtra bhedÃt / atra hÅti / naca durgÃlaÇghitavigraha ityÃdivadupamÃdhvanirayamiti vÃcyam tatra viÓe«yasya Óli«ÂomÃvallabhapadasyevÃtra viÓe«yapadÃbhÃvÃt tvaæpadasattve 'pi rÆpakameva nopamÃdhvanistasya Óli«ÂatvÃbhÃvÃt / ## (lo, Æ) evaæ grÅt­bhede udÃh­tya vi«ayabhede udÃharati---gambhÅryyeïeti / Óle«amÆlÃtiÓayokti÷ / gururupade«Âaiva gururb­haspatiriti bhede 'pyabhedÃdhyavasÃyÃt Óle«amÆlÃtiÓayoktiriti / p­thurviÓÃlo vaiïyaÓca / arjuno dhavala÷, pak«e kÃrttavÅryya÷, pÃrtho và / nacÃtraÓabdaÓaktimÆlo dhvani÷, naca rÆpakam upade«Â­tvÃdÅnÃæ b­hasyatitvÃditvenÃdhyavasÃnÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ­) prak­tamÃropavi«ayam anyasthÃpanam Ãropyavi«ayatvasthÃpanam / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaæ dvidhà / kvacidapahnapÆrvaka Ãropa÷, kvacidÃropapÆrvako 'pahnava iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) apahnutyalaÇkÃramÃha---prak­tamiti / prak­taæ prakrÃntam, anyasthÃpanam aprak­tasthÃpanam / ittha¤ceti / prak­tÃpahnavo anyasthÃpana¤cetyetanmÃtravilak«aïe satÅtyartha÷ / prak­tÃpahnavÃprak­tasthÃpanayo÷ paurvÃparyyavyatyÃsÃd dvaividhyamiti darÓayati kvaciditi / naca ni«idhyeti katvÃnirdeÓÃdapahnavapÆrvakatvameva labhyate kathaæ dvaividhyamiti vÃcyam / ni«edhabuddhiæ vi«ayÅk­tya ityeva tadarthÃt / tadvi«ayÅkaraïasya cobhayathÃpi sambhavÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "nadaæ nabhomaï¬alamamburÃÓirnaitÃÓca tÃrà navaphenabhaÇgÃ÷ / nÃyaæ ÓaÓÅ kuï¬alita÷ phaïÅndro nÃsau kalaÇka÷ Óayito murÃri÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nedaæ nabha iti / nabhaÃdini«edhena saphenasamudre phaïiÓayitamurÃristhÃpanamidam / amburÃÓirityÃdau sarvatra kintu iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "etadvibhÃti caramÃcalacƬacumbi hiï¬Åra-piï¬a-ruci-ÓÅtamarÅcibimbam / ujjvÃlitasya rajanÅæ madanÃnalasya dhÆmaæ dadhatprakaÂalächanakaitavena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) anyasthÃpanapÆrvakaæ ni«edhamÃha---etad vibhÃtÅti / etad bimbam arthÃccandrasya / hiï¬Åraæ karpÆra÷ / ujjvÃlitasyeti / nirvÃpitasyetyarta÷ / nirbharasvakÃntasambhogena rajanyà madanÃnalanirvÃïÃd dhÆmodrama÷ / kaitaveneti / nÃyaæ lächana÷ kintu yathoktadhÆma iti ni«edhapratÅti÷ paÓcÃt kaitavapadena / ## (lo, Ì) hiï¬Åra÷ phena÷ / atra kaitavapadena kapaÂÃrthena na prakaÂalächanamiti pratÅterapahnava Ãrtha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** idaæ padyaæ mama / evam-- "virÃjati vyomavapu÷ payodhistÃrÃmayÃstatra ca phenabhaÇgÃ÷" ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) bhaÇgyantareïÃpi ni«edhapratÅtÃvÃha---virÃjatÅti / atra vapu÷ padamayaÂpratyayÃbhyÃæ vyomÃdini«edhapratÅti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityÃdyÃkÃreïa ca prak­tani«edho bodhya÷ / ## ## ## (lo, Ê) anyathayediti / anyÃrthe ghaÂayet / kaÓciditi Óe«a÷ / sapÅti / apiÓabdena samanantaroktaprakÃrabhinnÃpahnuti÷ ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** Óle«eïa yathÃ-- "kÃle vÃridharÃïÃmapatitayà naiva Óakyate sthÃtum / utkaïÂhitÃsi tarale ! nahi nahi sakhi ! picchila÷ panthÃ÷" // atra "apatitayÃ" ityatra patiæ vinetyuktvà paÓcÃtpatanÃbhÃvena ityanyathà k­tam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) dvitÅyÃpahnutimÃha---gopanÅyamiti / Óle«eïa dyotanaæ Óaktyaiva / anyathÃdyotanantu vya¤janayà / anyakathanantu Óle«eïa Óli«ÂapadavÃcyÃrthena ceti bodhyam / kÃle iti / atra vÃridhÃrÃïÃæ kÃlasya kÃmoddÅpakatvena patiÓÆnyatayà sthityaÓakyatvaæ gopanÅyamarthamuktvà tad boddhyÃ÷ saækhyÃ÷ praÓrÃnantaraæ tadanyathayatinahi nahÅti / var«ÃkÃle patha÷ picchilatvena patitabhinnatayà ityuktavÃkyaÓle«aïa anyathà k­taæ tadÃhÃtreti / ********** END OF COMMENTARY ********** aÓle«eïa yathÃ-- "iha puro 'nilakampitavigrahà milati kà na vanaspatinà latà / smarasi kiæ sakhi ! kÃntaratotsavaæ nahi ghanÃgamarÅtirudÃh­tÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) iha puronileti / iha deÓe pura÷ sammukhe kà latà / vanaspatipadamahimnà vya¤janayà sÃdhvasavannÃyikÃyÃæ saÇgatanÃyakapratÅti÷ samÃsoktirÆpà saækhyà tatpratÅtyà smarasÅtyÃdipraÓre k­te vaktrÅ vÃcyÃrtheneva tadanyathayati---nahi ghanÃgameti / ********** END OF COMMENTARY ********** vakroktau parokteranyathÃkÃra÷, iha tu svauktereveti bheda÷ / gopanak­tà gopanÅyasyÃpi prathamamabhihitatvÃcca vyÃjokte÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) asyà vakroktito bhedamÃha--vakroktÃviti / vyÃjoktito 'pyasyà bhedamÃha---gopaneti / gopanÅyÃrtho vaktà vyÃjoktau prathamaæ nocyate / yathÃ--- "p­thunà jalakumbhena Óramo 'yaæ ÓvÃsak­nmama / viÓrÃmyÃmi k«aïaæ tasmÃd vayasye ! tava sannidhau // "ityatra jalÃharaïasya pathi upanÃyakasambhagajanya÷ Óramo vaktryà prathamamanukto 'pi sakhipratÅtibhiyà nigÆhita÷ / vyÃjokteriti bheda ityanvaya÷ / ## (lo, e) apatitayà na vidyate patiryasyÃ÷ sà apati÷ tasyà bhÃvastattà patanarahitayetyartha÷ / anyathÃkaraïametadevÃha / vakroktau "ke yÆyaæ sthala eva " ityÃdau / vyÃjoktau ÓelendrapratipÃdyamÃnetyÃdau girijÃkarasparÓajanyasya romäcÃdernÃbhidhÃnam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ai) niÓcayÃkhya÷ / apahnutivaidharmyÃt // ********** END OF COMMENTARY ********** niÓcayÃkhyo 'yamalaÇkÃra÷ / anyadityÃropyamÃïam / yathà mama--"vadanamidaæ na sarojaæ nayane nendÅvare ete / iva savidhe mugdhad­Óo bhramara ! mudà kiæ paribhramasi" // yathà vÃ-- "h­di visalatÃhÃro nÃyaæ bhujaÇgamanÃyaka÷ kuvalayadalaÓreïÅ kaïÂhe na sà garaladyuti÷ / malayajarajo nedaæ bhasma priyÃrahite mayi prahara na harabhrÃntyÃnaÇga ! krudhà kimu dhÃvasi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) niÓcayÃlaÇkÃramÃha---anyanni«idhyeti / apahnutau prak­tani«edhena anyasthÃpanam, iha tu tadvaiparÅtyamityartha÷ / vadanamidamiti / he madhukara iha mugdhad­Óa÷ savidhe mudhà na paribhrÃmya / bhrÃmyetyatra vaikalpikadivÃdiÓyannantatà / padmÃdibuddhyà yad bhrÃmyasi tanmudhetyartha÷ / mudhÃtvamupapÃdayati---vadanamidamiti / h­di bisalatÃhÃra ityÃdikà virahiïa ukti÷ / evam---"navajaladhara÷ sannaddho 'yaæ na d­ptaniÓÃcara÷, suradhanuridaæ dÆrÃk­«Âaæ na tasya ÓarÃsanam / ayamapi paÂudhÃrasÃro na vÃïaparamparÃ, kanakanika«asnigdhà vidyutpriyà na mamorvaÓÅ / "ityÃdÃvapyayamalaÇkÃro bodhya÷ / ## (lo, o) mugdhad­Óo manoharÃk«yÃ÷ / asyÃlaÇkÃrasya pÆrvÃcÃryyÃprakÃÓitatvÃd vi«ayavyÃptaye punarudÃharati---yathà veti / bhujaÇgamanÃyako vÃsuki÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** na hyayaæ niÓcayÃnta÷ saædeha÷, tatra saæÓayaniÓcayayorekÃÓrayatvenÃvasthÃnÃt / atra tu bhramarÃde÷ saæÓayo nÃyakÃderniÓcaya÷ / ki¤ca na bhramarÃderapi saæÓaya÷ ekakoÂyadhike j¤Ãne, tathà samÅpÃgamanÃsaæbhÃvat / tarhi bhrÃntimÃnastu, astu nÃma bhramÃrÃder bhrÃnti÷ / na ceha tasyÃÓcamatkÃravidhÃyitvam, api tu tathÃvidhanÃyakÃdyuktereveti sah­dayasaævedyam / ki¤cÃvivak«ite 'piæ bhramarÃde÷ patanÃdau bhrÃntau và nÃyikÃcÃÂvÃdirÆpeïaiva saæbhavati tathÃvidhokti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) na hyayamiti / vÃrtho hikÃra÷ / navÃyamityartha÷ / bhramarÃderityÃdipadÃdanaÇgasya nÃyikÃderityÃdipadÃt tatadvodhakapuru«asya ca parigraha÷ / nanu niÓcayÃntasandehe tadaikyaæ na vivak«itamityata Ãha---ekakoÂyanadhike j¤Ãne ityartha÷ / taj j¤Ãnaæ ca ekakoÂau utkaÂatvena tadv­titakoÂereva niÓcaye ca bhavati, tÃd­ÓaniÓcayaÓca bhrama eveti tÃæ koÂimÃdÃyÃÓaÇkate---tarhÅti / astu nÃmeti samÃdhÃnam / tathÃvidhanÃyakÃdyuktereveti / nÃyikÃsukhotkar«asya dvitÅyaÓloke vakturvipralambhotkar«asya ca pratipÃdanÃdeva camatkÃrÃditi bhÃva÷ / tasminnarthe sah­dayÃ÷ pramÃïamityÃha---sah­yeti / mugdhà dugdhadhiyÃ" ityÃdau api candrotkar«apratipÃdanÃdeva camatkÃra iti tulyamityata Ãha---ki¤ceti / tatra tu bhrÃntimiti bhramÃdhÅnakumbhapÃtÃdikriyÃ, atra tu bhramarasya natu bhramÃdhÅnapÃtakriyeti samÃdhÃnasambhave 'pi tÃd­ÓakriyÃbhÃve 'pi bhrÃntimadalaÇkÃrÃdityupapattÌn pratyÃha / avivak«ite 'pÅti / tu«yatu iti nyÃyÃt / tathÃtvÃbhyupapattau Ãha--nÃyikÃcÃÂviti / tathÃca bhrÃntimadalaÇkÃrasaÇkÅrïa eva niÓcayÃlaÇkÃra iti svÅk­tam / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca rÆpakadhvanirayam, mukhasya kamalatvenÃnirdhÃraïÃt / na cÃpahnuti÷, prastutasyÃni«edhÃditip­thagevÃyamalaÇkÃraÓcirantanoktÃlaÇkÃrebhya÷ / ÓuktikÃyÃæ rajatadhiyà patati puru«e Óuktikeyaæ na rajatamiti kasyÃciduktirnÃyamalaÇkÃro vaicitryÃbhÃvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) aprasaktamapi rÆpakadhvanitvaæ spa«ÂatvÃya ni«idhyati--naca rÆpaketi / kamalatvenÃnirddhÃraïÃditi / na sarojamiti tadvirodhinirdeÓÃdanirddhÃraïam / apahnutistu na sambhavatyeva ityÃha---naceti / cirantaneti / na kevalamayamalaÇkÃra÷ kintu--- "daÓaraÓmiÓatopamadyutiæ yaÓasà dik«u daÓasvapi Órutam / daÓapÆrvarathaæ yamÃkhyayà daÓakaïÂhariguruæ vidurbudhÃ÷" // ityekasaækhyÃlaÇkÃra÷ / ekaæ vi«ïuæ dve tadÅye ca netre trÅæstÃn devÃn doÓcatu«kaæ ca vi«ïo÷ pa¤ceÓÃsyÃnyagnibhÆ«arÃmukhÃni saptÃrci«kaæ naumi sëÂÃÇgapÃtam // iti kramikasaækhyÃlaÇkÃra÷ / anye 'pi vaicitryÃvahà alaÇkÃra anuktà api svayamÆhyÃ÷ / prayÃÓa÷ sarve«Ãmeva alaÇkÃraïÃmÃhÃryyÃropabuddhivi«ayatve evÃlaÇkÃratvaæ natu vÃstavatve ityata Ãha---ÓuktikÃyÃmiti / ## (lo, au) ekÃÓrayatvenÃvasthÃnÃt saæÓayitureva niÓcet­tvÃdyathÃ---kiæ tÃvat sarasÅtyÃdau / ekakoÂi÷ sarojÃdi÷ / tathà samÅpagamanÃdisambhavaÓca ÓÃstrayuktisiddha eva / ÃdiÓabdena h­di bisalatÃhÃra ityÃdau prahÃrÃde÷ saægraha÷ / tarheti / yadyekaæ koÂyanadhikaæ mithyÃj¤Ãnamityartha÷ / tasyÃ÷ yathÃkatha¤cid aÇgÅk­tÃyà bhrÃntestathÃvidhÃyÃ÷ "tava vadanaæ sarojasad­Óameva' ityÃdernÃyikÃdyukterviÓe«aïaæ, tatra kiæ pramÃïamityÃha--sah­dayasaævedyaæ sah­dayÃnÃmanubhava ityartha÷ / bhramarÃde÷ patanÃdisadbhÃve tadabhÃve 'pi và bhrÃntij¤Ãnasya te«Ãæ h­dayagrÃhyatve bhrÃntimadalaÇkÃro vaktuæ yukta÷ / naca tatheti / yuktyantaradarÓanenÃpi tadabhÃvaæ d­¬hayati---ki¤ceti / tathÃvidhavadanamidaæ sarojarÆpam / evaæ ca bhrÃnte÷ svarÆpasyÃbhÃvÃt / tadabhÃve ca kathaæ bhrÃntimadalaÇkÃra ityartha÷ / kamalatvena anirddhÃraïÃdityata÷ pÆrvaæ vyaÇgyayorapÅti Óe«a÷ / ayamasmÃbhi÷ prakÃÓito niÓcayÃkhyo 'laÇkÃra÷ / vaicitryamalaÇkÃrabÅjabhÆtà lokottarà vicchitti÷ // ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) utprek«ÃlaÇkÃramÃha---bhavediti / prak­tasya parÃtmanÃprak­ta---tÃdÃtmyena sambhÃvanamutkaÂakoÂika÷ saæÓaya ityartha÷ / tenÃnutkaÂakoÂikasandehaniÓcayayo÷ rÆpakÃdau ca nÃtiprasaÇga÷ / ## (lo, a) evamabhedaprÃdhÃnyenÃropagarbhÃlaÇkÃrÃn lak«ayitvÃdhyavasÃyagarbhÃn lak«ayati---bhavediti / prak­tasya sambhavino varïanÅyasya para÷ sad­Óatayopakalpita÷ / arthÃd asambhavÅ yor'tha÷ tadÃtmanà tatsvarÆpeïa sambhÃvanà / mithyÃj¤ÃnaviÓe«a utprek«ÃlaÇkÃra ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) asyà vibhaktavibhÃgabÃhulyena «aÂsaptatyuttaraikaÓatavidhatÃæ paryavasthÃpayitumÃdau dvaividhyamÃha---vÃcyeti / pratÅyamÃnà cÃtra na vyaÇgyÃ, tadà utprek«ÃdhvanitvÃpatte÷, yathà darÓayi«yamÃïe mahilÃsahastretyÃdau, kintu adhyÃhriyamÃïà ityevetyartha÷ / parà adhyÃhriyamÃïà dvayorapÅti vÃcyotprek«ÃyÃmadhyÃhriyamÃïotprek«ÃyÃæ cetyartha÷ / tena jÃtyÃdicatu«kotprek«Ã vÃcyà adhyÃhriyamÃïà ca itya«Âadhetyartha÷ / jÃtyÃdicatu«kÃbhÃvotprek«Ãpyevama«ÂadhetyÃha---tada«ÂadhÃpÅti / bhÃvasya jÃtyÃdibhÃvacatu«kasya pratyekamabhÃvÃbhimÃnato 'bhÃvotprek«aïÃdapi tada«Âadhà tasyà utprek«ÃyÃ÷ a«Âadhà a«ÂaprakÃrabhÃva ityartha÷ / apikÃrasya darÓitarÅtyà bhinnakrameïa yojanà / evaæ ca jÃtyÃdibhÃvotprek«Ã«Âakaæ tadabhÃvotprek«Ã«Âakaæ ceti «o¬aÓaprakÃrÃ÷ «o¬aÓatvÃnuktÃvapi paryyavasitÃ÷, taddvaiguïyena dvÃtriæÓatvamÃha---guïÃkriyeti / nimittasya utprek«Ãyà hetorguïakriyÃsvarÆpatvÃt tÃ÷ «o¬aÓavidhÃ÷ utprek«Ã÷ punardvÃtriæÓadvidhatÃæ yÃntÅtyartha÷ / te vÃcyapratÅyamÃnatvabhedÃda«Âau jÃtyÃdibhÃvotprek«Ã a«Âau ca tadabhÃvotprek«ÃÓca iti «o¬aÓaiva guïakriyÃhetuvattvena dvaiguïyÃd dvÃtriæÓadityartha÷ / hetuÓca utprek«Ãjanaka÷ / ## (lo, Ã) tadbhedÃnÃha---vÃcyeti / vÃcyà ivÃdidyotakapadanibandhanÃd jhaÂiti pratyeyà / pratÅyamÃnà dyetakapadaviraheïa vÃcyÃrthaparyyÃlocanÃnusandheyà / tadevÃha---vÃcye vÃderiti / ekadharmmavannÃnÃdharmavÃcakopameyor'tho jÃti÷ / guïa÷ sÃmÃnÃdhikaraïyena siddhatÃnirdeÓyo dharma÷ / kriyà sÃdhyatÃkÃranirddeÓyo dharma÷ / dravyaæ Ó­ÇgagrÃhikayà nirdeÓyo dharma÷ / utprek«yamadhyavaseyam / prak­tasyÃpi etad bhedayoge 'pi vaicitryÃnÃvahatvÃnna bhedagaïanam, sambhÃvanaprÃïasya asyÃlaÇkÃrasya sambhÃvyamÃnaviÓe«Ãdeva viÓe«opÃlambhÃt / dvayoruktabhedayo÷ / bhÃvo jÃtyÃdireva / abhÃvaste«ÃmevÃsattà / nimittasya utprek«aïakÃraïasya vi«ayadharmasya tà ukta«o¬aÓaprakÃrÃ÷ / utprak«yate prakÃÓyate, arthÃt sajÃtÅyamanekamanayà svalpayÃpÅtyutprek«Ã / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vÃcyotprek«ÃyÃmudÃharaïaæ diÇmÃtraæ yathÃ-- "Æru÷ kuraÇgakad­ÓaÓca¤calaceläcalo bhÃti / sapatÃka÷ kanakamayo vijayastambha÷ smarasyeva" // atra vijayastambhasya bahuvÃcakatvÃjjÃtyuprek«Ã / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) diÇmÃtram alpamÃtram / Æruriti / ca¤calaceläcala÷ calavastraikadeÓa÷ / kuraÇgakad­Óa÷ Æru÷ smarasya sapatÃka÷ kanakamayo nijayastambha iva bhÃtÅtyartha÷ / stambho hemaya«Âi÷ / patÃkà taduparivastram, calaceläcalasthÃne tatra / atra jÃtyutprek«Ãtvaæ grÃhayati---atreti / vijayastambhasyeti / tadvÃcakapadasyetyartha÷, prakrÃntasya bahuvÃcakatvÃd bahuvyaktivÃcitvÃt, tathÃca stambhatvasya jÃtitvamupapÃditam / stambhotprek«ÃyÃÓca tatprakÃrakatvÃt tasyà apyutprek«Ã / evaæ sarvatra vidheyam / idamudÃharaïaæ na guïÃkriyÃnimittotprek«ÃyÃ÷ kintu vak«yamÃïÃyà anuktanimittotprek«Ãyà eva / ato 'tra vijayastambhotprek«Ãhetu kÃmoddÅpakatvamanuktam / ## (lo, i) jÃtyutprek«Ã / jÃtisvarÆpotprek«aïÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** "j¤Ãne maunaæ k«amà Óaktau tyÃge ÓlÃghÃviparyaya÷ / guïà guïÃnubandhitvÃttasya saprasavà iva" // atra saprasavatvaæ guïa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) vÃcyaguïotprek«ÃmÃha---j¤Ãne maunamiti / tasya dilÅpasya guïÃguïanubandhitvÃtsaprasavà ivetyartha÷ / guïÃnÃæ guïÃntarÃnubandhitvaæ darÓayati---j¤Ãnamiti / j¤ÃnÃdau sati maunÃdikamityartha÷---atreti / prasavo yonibahirbhÃva÷ / utpÃdane prak­te 'prak­tatadutprek«Ã / prasavapadasya k­dantatvena nÃmatvaprÃptyà tadartho na kriyetyato guïa eva / atra guïÃnubandhitvamutprek«Ãheturukta eva / ## (lo, Å) evaæ vak«yamÃïe guïa ityanantaramutprek«yate iti Óe«a÷ / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** "gaÇgÃmbhasi suratrÃïa ! tava ni÷ ÓÃnanisvana÷ / snÃtÅvÃridhÆvargagarbhapÃtanapÃtakÅ" // atra snÃtÅti kriyà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vÃcyÃæ kriyotprek«ÃmÃha---gaÇgÃmbhasÅti / suratrÃïeti---pÃÓcÃttyayavanan­patÅnÃmutkar«abodhaka÷ karibhëÃviÓe«a÷ sulatÃna iti padasyÃpabhraæÓa÷ / he tÃd­Óa tava ni÷ ÓÃïasya sainyavÃdyasya ni÷ svana÷ arivadhÆvargagarbhapÃtanapÃtakÅ yata÷ atastatpÃtakak«ayÃrthaæ gaÇgambhasi snÃtÅvetyartha÷ / gaÇgÃyÃ÷ pÃÓcÃtyan­patisainyadÆravarttitvÃttatparyyantamapi sainyani÷ svana ÃyÃta iti bhÃva÷ / atra hetuæ granthak­deva pradarÓayi«yati / ********** END OF COMMENTARY ********** "mukhameïÅd­Óo bhÃti pÆrïacandra ivÃpara÷" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dravyotprek«ÃmÃha---mukhamiti / iyamapi anuktahetukà / ********** END OF COMMENTARY ********** atra candra ityekavyaktivÃcakatvÃddravyaÓabda÷ / ete bhÃvÃbhimÃne / abhÃvÃbhimÃne yathÃ-- "kapolaphalakÃvasyÃ÷ ka«Âaæ bhÆtvà tathÃvidhau / upaÓyantÃvivÃnyonyamÅd­k«Ãæ k«ÃmatÃæ gatau" // atrÃpaÓyantÃviti kriyÃyà abhÃva÷ / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) abhÃvÃbhimÃne jÃtyÃdyabhÃvotprek«ÃyÃæ tatra kriyÃbhÃvotprek«ÃmÃha---kapolaphalakÃviti / asyÃ÷ kapolaphalakau kapolarÆpaspharadeÓau tathÃvidhau pu«ÂasvarÆpau bhÆtvà Åd­k«ÃmÅd­ÓÅæ k«ÃmatÃæ k«ÅïatÃæ gatau iti ka«Âamityartha÷ / i«ÂadarÓanÃt k«ÅïatvaprÃpti÷ / atra k«Ãmatvahetau virahe prak­te taddhetutvena parasparadarÓanakriyÃbhÃva utprek«ita÷ / atra hetÆkti÷ granthak­taiva agre darÓayi«yate---evamanyaditi / atra jÃtyabhÃvotprek«Ã yathÃ---"na sandhayÃæ kurute bhÃsvÃn dvijatvÃbhÃvata÷ kimu" ityÃtapaklÃntoktau sandhyÃkaraïahetau mandagamaneprak­te 'prak­taÓli«ÂasandhyÃpadÃrthakaraïahetutvena dvijatvajÃtyabhÃva utprek«ita÷ / sandhyÃkaraïa¤ca utprek«Ãheturukta÷ / anuktahetukà jÃtyabhÃvotprek«Ã yathÃ--- "Ãgacchanneva puru«o na vipra iti lak«yate" // iti / atra tu vipratvavya¤jakasaæsthÃnÃbhÃvo heturanukta÷ / evaæ rÅtyÃnyatrÃpi hetÆktyanuktÅ bodhye / "kÅrttiste ÓrÅmato dÆraæ prayÃtÃnÃd­teva kim / " ityatra kÅrttiranÃdaro guïa utprek«ita÷ / tatsapatnÅtvena adhyÃsitvaæ ÓrÅmattvaæ heturukta÷ / "astaæ jagÃma rajanÅ tadÅÓendum­teriva" // ityatra dravyasya indorabhÃva utprek«ita÷ / rajanyastagamanaæ taddheturukta÷ ## (lo, u) tathÃvidhau rupavantau / kriyÃyà darÓanarÆpÃyÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nimittasya guïakriyÃrÆpatve yathÃ--"gaÇgambhasi" ityÃdau snÃtÅvetyutprek«Ãnimittaæ pÃtakitvaæ guïa÷ / "apaÓyantau-" ityÃdau k«ÃmatÃgamanarÆpaæ nimittaæ kriyà / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) e«u hetÆnÃæ kriyÃtvaguïatve svayameva avadhÃtvye / pÃtakitvaæ heturiti / "prabhÃte hasatÅveyam " ityatra tu priyasÆryyadarÓanaæ heturanukta÷ / evamanyaditi / utsukeva hasatye«Ã hasatye«Ã jyotsnÃmindo÷ kumudvatÅ / " ityatrotsukatvotprek«ÃyÃmindujyotsnà guïa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** pratÅyamÃnotprek«Ã yathÃ-- "tanvaÇgyÃ÷ stanayugmena mukhaæ na prakaÂÅk­tam / hÃrÃya guïine sthÃnaæ na dattamiti lajjayÃ" // atra lajjayeveti ivÃdyabhÃvÃtpratÅyamÃnotprek«Ã / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tanvaÇgyà iti / mukhÃprakaÂanaæ vastrÃv­tatvÃt / hÃrÃya sthÃnÃdÃnaæ nibi¬asÃnnidhyena sandhirÃhityÃcca / sthÃnÃdÃnamatra guïo heturukta÷ / evamanyaditi / "vikrÅya vispa«Âamukhena bÃlÃ, mÃlÃk­ta÷ kairavakorakÃïi / vikretukÃmà vikacÃmbujÃni celäcalenÃnanamÃv­ïoti" // ityatrÃpyambujavikrayecchÃyà mukhÃvaraïehatutvÃbhÃvÃt vikretukÃmeva "ityutprek«ÃdhyÃhÃra÷ / tadaiva mukhacandrÃdarÓanÃt padmanimÅlanasya vÃraïamiti bhÃva÷ / kriyotprek«ÃdhyÃhÃre tu hasatyarkodaye 'mbujamiti jÃtyutprek«ÃdhyÃhÃre"cÃï¬Ãlo 'nyo dvija÷ pÃpÅ' iti / dravyotprek«ÃdhyÃhÃre--candro 'nyamukhametasyà ityanayoranyapadasattvÃnna rÆpakam / ## (lo, Æ) mukhaæ cÆcukÃparaparyyÃyaæ vadana¤ca / guïa÷ sÆtraæ vij¤ÃtvavinayÃdiÓca / atra guïotprek«Ã pratÅyamÃnà / bhÃvÃbhimÃnaÓca anyatra yathà mama tÃtapÃdÃnÃm / vikasitamukhÅæ rÃgÃsaÇgÃd galattimirÃæÓukÃæ dinakarakarasp­«ÂÃmaindrÅæ nirÅk«ya diÓaæ pura÷ / jaraÂhalavalÅpÃï¬ucchÃyo bh­Óaæ kalu«Ãntara÷ Órayati haritaæ prÃta÷ pracetasÅæ tuhinadyuti÷ // atra nirÅk«yeveti nirÅk«aïakriyotprek«Ã pratÅyamÃnà / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu dhvaninirÆpaïaprastÃve 'laÇkÃrÃïÃæ sarve«Ãmapi vyaÇgyÃtvaæ bhavatÅtyuktam / samprati punaviÓi«ya kathamutprek«ÃyÃ÷ pratÅyamÃnatvam ? ucyatevyaÇgyotprek«ÃyÃm--"mahilÃsahassa-" ityÃdÃvutprek«aïaæ vinÃpi vÃkyaviÓrÃnti÷ / iha tu stanayorlajjÃyà asambhavÃllajjayevetyutprek«ayaiveti vyaÇgyapratÅyamÃnotprek«ayorbheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) nanu ityÃdyÃÓaÇkà spa«Âaiva / vÃkyÃrthabodhasyotprek«ÃdhyÃhÃraæ vinÃnupapattau tadadhyÃhÃre pratÅyamÃnotprek«Ã tadadhyÃhÃraæ vinÃpi vÃkyÃrthabodhasambhave paÓcattÃtparyyavaÓÃd utprek«Ãvya¤jane utprek«Ãdhvaniriti siddhÃntayitumutprek«Ãdhvanivi«ayaædarÓayati---ucyata iti / mahileti / prÃg vyÃkhyÃtam / nÃyakasyÃnekanÃyikÃnurÃgÃt k­ÓÅbhavantyÃstatpanyà avasthÃæ tasmin avedayantyÃstatsakhyà uktiriyam / sà tava patnÅ amÃntÅ avakÃÓamalabhamÃnà divasaæ vyÃpya tanayati tanÆkaroti / nÃmakÃritÃntasya tanuÓabdasya rÆpamidam / ityÃdÃviti / viÓrÃntirbodha÷ / bhÃvyamÃnatvasambandhena sthÃnaprÃpterabhÃvasyÃbhÃvyamÃnatvÃdeva bodhasambhavÃt / parantu aÇgatanÆkaraïatÃtparyyÃnusandhÃnena saæyogasambandhena manasi sthÃnÃprÃptirevÃÇgatanÆkaraïahetutayà pratÅyate / tacca bÃdhitamityata÷ sthÃnÃprÃpyutprek«Ãdhvani÷ / tanvaÇgayà ityatra tu na tathetyÃha---iha tu iti / ityutprek«ayeva ityatra / viÓrÃntiriti anu«aÇga÷ / utprek«ayorbheda iti / utprek«ayoradhÃyÃhÃryyatvavyaÇgyatvÃbhyÃæ bheda ityartha÷ / ## (lo, ­) evaæ ca utprek«Ãdhvanervivekaæ darÓayitukÃma ÃÓaÇkate--nanu iti / siddhÃntamÃha---ucyata iti / vyaÇgyotprek«ÃyÃæ kÃvyasya dhvanitvaprayojakasya vyaÇgyabhÆtasyotprek«ÃyÃm / gÃthÃrtha÷ pÆrvaæ vyÃkhyÃt eva utprek«Ãæ vinà api vÃkyaviÓrÃnteriti / ayamÃÓaya÷ / amÃntÅti padasya tava h­dayÃnurÃgapÃtratÃmaprÃpya" ityarthenÃbhidheye viÓrÃnteriti / iha prak­todÃharaïe vyaÇgyapratÅyamÃnotprek«ayorbheda iti / ayamÃÓaya÷ / pratÅyamÃnasya vÃcyasiddhyaÇgatvÃdityÃdinà yathÃnye«Ãmapi bahÆnÃmalaÇkÃraïÃmalaÇkÃraviÓe«atà tathotprek«Ãyà apÅti na kÃcit k«ati÷ / yatra tu kÃvyadhvanitvaheturvyaÇgyatà na tatrÃlaÇkÃratà yukteti / evaæ yatkaiÓcit mahilÃsahastretyÃdi pratÅyamÃnotprek«ÃyÃmudÃh­taæ tadayuktamiti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vÃcyotprek«ÃyÃ÷ «o¬aÓasu bhede«u madhye viÓe«amÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vÃcyotprek«ÃyÃ÷ «o¬aÓasu iti / jÃtyÃdicatu«kasya taccatukÃbhÃvasya ca utprak«Ã vÃcyà a«ÂavidhÃ÷ tada«Âakasyaiva guïakriyÃhetukatvÃd dvaividhyena «o¬aÓatvam / evaæ pratÅyamÃnÃyÃmapi «o¬aÓatvaæ prÃguktaæ smarttavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--tatra vÃcyÃbhidÃ÷ puna÷ / vinà dravyaæ tridhà sarvÃ÷ svarÆpaphalahetugÃ÷ // VisSd_10.43 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tatra vÃcyeti / vÃcyÃyà utprek«Ãyà bhidÃ÷ bhedÃ÷ / jÃtyÃdicatu«kasya bhÃvÃbhÃvarÆpatvena dvaiguïyaæ pratyekaæ ca guïakriyÃhetukatvena dvaiguïyÃccaturvidhatvamiti vÃcyotprek«Ãyà yattat «o¬aÓavidhatvamuktaæ tatra dravyotprek«Ãcatu«kaæ vinà dvÃyaÓÃnÃmeva traiguïyaæ bhavatÅtyÃha--vinà dvavyamiti / dravyotprek«Ãcatu«kaæ vinetyartha÷ / svarÆpeti / utprek«itasya vastuna÷ kasyÃpi phalatvena hetutvoktau tatsvarÆpavi«ayà utprek«ÃsvarÆpotprek«Ã / taddvayÃnyataratvena uktau tu taddvayÃnyataragà / ## (lo, Ì) svarÆpaphalahetugÃ÷ / svarÆpotprek«Ã, phalotprek«Ã, hetÆtprek«Ã ceti / svarÆpaæ dharmmÃntaram, vi«ayasamasaækhyatayÃbhihitau dharmmaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** yatrokte«u vÃcyapratÅyamÃnotprek«ayorbhede«u madhye ye vÃcyotprek«ÃyÃ÷ «o¬aÓa bhedÃste«u ca jÃtyÃdÅnÃæ trayÃïÃæ ye dvÃdaÓa bhedÃste«Ãæ pratyekaæ svarÆpaphalahetugatatvena dvÃdaÓabhedatayà «aÂtriæÓadbhedÃ÷ / dravyasya svarÆpotprek«aïameva sambhavatÅti catvÃra iti militvà catvÃliæÓadbhedÃ÷ / atra svarÆpotprek«Ã yathà pÆrvodÃharaïe«u "smÃrasya vijayastambha÷" iti / "saprasavà iva" ityÃdayo jÃtiguïasvarÆpagÃ÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vyÃca«Âe---tatreti / ye dvÃdaÓa bhedà iti / catu«katrayasya dvÃdaÓatvÃt / te«Ãæ pratyekaæ dvÃdaÓabhedatayetyartha÷ / ekaikacatu«kasya traiguïyÃd dvÃdaÓatvam---«a triæÓaditi / dvÃdaÓatrayasya «aÂtriæÓattvÃt / catvÃriæÓÃditi / dravyo prek«Ãcatu«kasya«aÂtriæÓatsÃhityÃt / tatra jÃtiguïayo÷ svarÆpotpek«Ãdvayaæ pÆrvoktameva darÓayati---atra svarÆpeti / jÃtiguïasvarÆpà ityatra jÃtiguïÃdisvarÆpà ityartha÷ / ÃdipadÃt kriyÃdravyotprek«Ãparigraha÷ / atraiva jÃtiguïetyatra kriyaguïeti kvacitprÃmÃdika eva pÃÂha÷ / kriyotprek«Ãyà anukttvena ÃdipadagrÃhyatvÃdeva, taktiyÃsvarÆpotprek«Ã snÃtÅveti, dravyasvarÆpotprek«Ã pÆrïacandra ivÃpara iti pÆrvoktadvayameva / ********** END OF COMMENTARY ********** phalotprek«Ã yathÃ-- "rÃvaïasyÃpi rÃmÃsto bhittvà h­dayamÃÓuga÷ / viveÓa bhuvamÃkhyÃtumuragebhya iva priyam" // atrÃkhyÃtumiti bhÆpraveÓasya phalaæ kriyÃrÆpamutprek«itam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) itthaæ svarÆpotprek«Ãyà dravye 'pi sambhavÃdÃdipadagrÃhyÃbhyÃæ saha jÃtyÃdicatur«veva darÓayitvà phalotprek«Ãæ hetÆtprek«Ã¤ca dravyaæ vihÃya jÃtyÃditri«u darÓayituæ kriyÃgÃminÅæ phalotprek«ÃmÃha---rÃvaïasyÃpÅti / rÃmÃstau rÃmak«ipta÷ ÃÓugo 'pi rÃvaïasya h­dayaæ bhittvà uragebhya÷ priyamÃkhyÃtumiva bhuvaæ viveÓa ityanvaya÷ / atreti / ÃkhyÃnakriyÃrÆpaæ praveÓasya phalamutprek«itamityarta÷ / tumarthecchÃvi«ayasya phalatvapratÅte÷ / ## (lo, Ê) rÃmÃsto rÃmeïa k«ipta÷ / priyamÃkhyÃtumiveti sambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** hetÆtprek«Ã yathÃ-- "sai«Ã sthalÅ yatra vicinvatà tvÃæ bhra«Âaæ mayà nÆpuramekamurvyÃm / ad­Óyata tvaccaraïÃravindaviÓle«adu÷ khÃdiva baddhamaunam" // atra du÷ kharÆpo guïo hetutvenotprek«ita÷ / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) sai«Ã sthalÅti---pu«pakasthÃæ sÅtÃæ prati rÃmasyoktiriyam / tvÃæ vicinvatà vicÃrayatà mayÃ, yatra bhra«ÂamarthÃttvaccaraïÃtpatitamekaæ nÆpuramad­Óyata sai«Ã sthalÅ / ni÷ Óabdasya nÆpurasya maunahetumutprek«ate---tvaccaraïeti / atreti / hetutvÃbhÃvÃdityartha÷ / evamanyaditi . kriyotprek«ÃyÃ÷ phalagÃmitvamevoktaæ na hetugÃmitvam, guïotprek«Ãyà hetugÃmitvamevoktaæ na phalagÃmitvam, jÃtyutprek«ÃyÃstvanekagÃmitvamapyuktam / evaæ rÅtyà tadÆhyamityartha÷ / tatra kriyotprek«Ãyà hetugatvaæ yathÃ--- "yaÓastava mahÅpÃla ! mÃrjanÃdiva nirmalam / ' ityatra nairmalyahetutvena mÃrjanakriyotprek«ità / guïasya phalagÃmitvaæ yathÃ--- "sadà kÅrtimukhaæ padmaæ puïyÃrthamiva ti«Âhati / ' atra muïyaæ guïaÓca phalatvenotprek«itam / jÃtyuprek«ÃyÃ÷ phalagÃmitvaæ yathÃ-- "kÃmukasya ratau vÃmà kandarpaÓarapŬità / nakhak«atak­taæ du÷ khaæ sukhatvÃyeva vächati // " atra nityÃyà api sukhatvajÃterdu÷ khe ÃropyatvarÆpavächÃyÃ÷ phalamutprek«itam / jÃtyutprek«Ãyà hetugÃmitvaæ yathÃ--- "rÃhugrasto 'pi ÓÅtÃæsurdvijatvÃdiva puïyak­t / ' iti atra puïyajananatvena dvijatvajÃtirutprek«ità / yadyapi---- "kokayÆnormanodu÷ khaæ candrÃdiva samutthitam / ' ityÃdi«u dravoyatprek«Ãyà api hetugÃmitvaæ sambhavati tathÃpi viralatvÃd vaicitryaviÓe«ÃnÃvahatvÃcca tadasambhavo darÓita÷ / ## (lo, e) sai«etyatra calanadravyasaæyogÃbhÃvÃd nÆpurasya maunitvam, tadevaæ du÷ khahetukamaunitvÃbhÃvenÃdhyavasitam / yadvà nÆpumaunitvahetuÓcaladdravyasaæyogÃbhÃva evaædu÷ khatÃdÃtmyena adhyavasita÷ tatra ca pak«e 'tiÓayoktivad vi«ayasya gamyamÃnatà etaccÃgre sphuÂÅbhavi«yati / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) vÃcyotprek«ÃyÃÓcatvÃriæÓadvidhatvaæ guïakriyÃrÆpanimittadvayaghaÂitaæ darÓitameva / saæprati tu nimittÃnukrivaÓÃdeva «o¬aÓaprakÃrapraveÓÃt «aÂpa¤cÃÓadvidhatvaæ darÓayitumÃha---uktyanuktyoriti / jÃtyÃditrayasya phalahetugatvena nimittÃnuktyasambhavasya vak«yamÃïatvÃt trayasya dravyagotprek«ÃyÃ÷ svarÆpagÃmitva eva nimittÃnuktisambhavÃdÃha---dvidheti / svarÆpagà iti / natu phalahetugà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** te«u catvÃriæÓatsaækhyÃke«u bhede«u madhye ye svarÆpagÃyÃ÷ «o¬aÓa bhedÃste utprek«ÃnimittasyopÃdÃnÃnupÃdÃnÃbhyÃæ dvÃtriæÓadbhedà iti militvà «aÂpa¤cÃÓadbhedà vÃcyotprek«ÃyÃ÷ / tatra nimittasyopÃdÃnaæ yathà pÆrvodÃh­te "snÃtÅva" ityutprek«Ãyaæ nimittaæ pÃtakitvamupÃttam / anupÃdÃne yathÃ--"candra ivÃpara÷" ityatra tathÃvidhasaundaryÃdyatiÓayo nopÃtta÷ / hetuphalayostu niyamena nimittasyopÃdÃnameva, tathÃhi--"viÓle«adu÷ khÃdiva" ityatra yannimittaæ baddhamaunatvam "ÃkhyÃtumiva" ityatra ca bhÆpraveÓastayoranupÃdÃne 'saÇgatameva vÃkyaæ syÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) vyÃca«Âe---te«viti / ye svarÆpagÃyÃ÷ «o¬aÓa bhedÃ÷ jÃtigÃminyo jÃtyà catastro, bhÃvÃbhÃvavi«ayatvenëÂau, guïakriyÃnimittadvaividhyÃt «o¬aÓaprakÃratvaæ svarÆpotprek«Ãyà bodhyam / upÃdÃnÃnupÃdÃnÃbhyÃmiti / upÃdÃnaghaÂitÃÓca «o¬aÓa tatvÃriæÓaÂraïanÃpravi«Âà eva / anupÃdÃnaghaÂità «o¬aÓamÃtrav­ttirbodhyà / naca nimittÃnu pÃdÃne kathaæ taddvaividhyaghaÂitaæ «o¬aÓatvam a«ÂatvasyaivaucityÃditi vÃcyam / kvacinnimittabhÆtà kriyayaiva tasyà anukti÷ / kvacittÃd­Óasya guïasyÃnukti÷ / anuktÃvapi dvaividhyasambhavÃt / militveti / anuktinimittaka«o¬aÓÃbhi÷ saha militvetyartha÷ / itthaæ svarÆpotprek«ÃyÃmeva hetvanuktisambhavÃt «aÂpa¤cÃÓattvaæ natu phalayogotprek«ÃyÃmityÃha---hetuphalayostviti / bhÆpraveÓa ityatrÃpi yannimittamityanvaya÷ / asaÇgatameveti / tumantapa¤camyantayorÃkÃÇk«Ãniv­ttirevÃsaÇgati÷ / ## (lo, ai) uktirvÃcakapadaprayoga÷, anuktistadabhÃve 'pyarthalabhyatà / asaÇgatameveti / sÃkÃÇk«atvÃditi bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** pratÅyamÃnÃyÃ÷ «o¬aÓasu bhede«u viÓe«amÃha-- ## (lo, o) «o¬aÓasu---samanantarokte«u / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) pratÅyamÃnÃyÃ÷ «o¬aÓasviti---bhÃvÃbhÃvavi«ayakatvena jÃtyÃdicatu«kotprek«Ã a«Âau, guïakriyÃnimittadvayavaÓÃcca «o¬aÓeti prÃgeva darÓitam / phalahetugà iti / natu svarÆpeïeti vak«yate / tathà ca phalagÃmitvahetugÃmitvadvaividhyÃd dvÃtriæÓatprakÃrà iti vak«yate / ********** END OF COMMENTARY ********** yathaidÃh­te "nanvaÇgyÃ÷ stanayugmena" ityatra lajjayeveti heturutprek«ita÷ / asyÃmapi nimittasyÃnupÃdÃnaæ na sambhavati / ivÃdyanupÃdÃne nimittasya cÃkÅrtane utprek«aïasya pramÃturniÓcetumaÓakyatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) nanu nimittÃnupÃdÃnak­tà para«o¬aÓav­ddhi÷ kathaæ na pradarÓyate ityÃha-- asyÃmapÅti / asyÃæ pratÅyamÃnotprek«ÃyÃmityartha÷ / phalahetugatve vÃcyotprek«ÃyÃmivÃsyÃmapÅtyartha÷ / tadasambhavamupapÃdayati---ivÃdyanupÃdÃna iti / tathà hi, "tatvaÇgyÃ÷"ityÃdau hÃrÃya sthÃnÃdÃnaæ lajjotprek«Ãyà hetu÷, tadanupÃdÃne tu lajjÃhetvadarÓanÃllajjotprek«Ã pramÃtrà boddhà niÓcetumaÓakyaivetyartha÷ / tadaniÓcaye 'cetanasya tanayugmasya lajjÃsambhavÃt tadanvayo bÃdhita eva syÃdityartha÷ / naca bÃdhavaÓÃdutprek«Ã niÓcÅyatÃmiti vÃcyam / hetvabhÃve kuto lajjotyÃkÃÇk«ÃsattvÃnniÓcayÃsambhavÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** svarÆpotprek«Ãpyatra na bhavati, dharmÃntaratÃdÃtmayanibandhanÃyÃmasyÃmivÃdyaprayoge viÓe«aïayoge satyatiÓayokterabhyupagamÃt / yathÃ--"ayaæ rÃjÃpara÷ pÃkaÓÃsana÷" iti / (viÓe«aïÃbhÃve ca rÆpakasya, yathÃ--"rÃjà pÃkaÓÃsana÷" iti / ) tadevaæ dvÃtriæÓatprakÃrà pratÅyamÃnotprek«Ã / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) asyà hetuphalagÃmitvamevoktam, svarÆpagÃmitvenÃparaprabhedav­ddhiÓca kathaæ na darÓitetyatrÃha---svarÆpotprek«Ãpyatreti / tadasambhavamupapÃdayati---dharmyantareti / prak­te dharmiïyaprak­tadharmyantaratÃdÃtmyaæ yatra nibandhayate, tannibandhanaæ yasyÃæ tÃd­ÓyÃmasyÃmutprek«ÃyÃmityartha÷ / viÓe«aïayoga iti / utprek«aïÅyacandrÃderaparatvÃdiviÓe«aïopÃdÃna ityartha÷ / tathÃtve 'tiÓayoktiæ darÓayati---yathÃyaæ rÃjeti / atra bhede 'pyabhedÃroparÆpÃtiÓayokti÷ / tadanupÃdÃne tu rÆpakasyÃbhyupagamÃdityÃhaviÓe«aïasyeti / taddarÓayati--rÃjeti / dvÃtriæÓatprakÃreti / vÃcyotprek«Ãyà melane tva«ÂÃÓÅtiprakÃreti bodhyam / ## (lo, au) na bhavati--tadvi«aye 'laÇkÃrÃntaraÇgÅkÃrÃdityartha÷ / tadevÃha---dharmyantareti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, a) prastutasya--utprak«Ãva«ayasya / tÃ÷--samanantaroktaprakÃrÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tà utprek«Ã÷ / uktau yathÃ--"uru÷ kuraÇgakad­Óa÷-" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) a«ÂÃÓÅtiprakÃrÃyà asyà dvaiguïyena «aÂsaptatyuttaraikaÓatarÆpatÃmÃhauktyanuktyoriti / prastutasya prÃkaraïikasya / vÃcyapratÅyamÃnasamastamelanenëÂÃÓÅtirÆpotprok«Ã / naca prÃkaraïikÃnukto tasya nigaraïarÆpÃtiÓayoktireveti vÃcyam / svarÆpotprek«ÃyÃmeva tatprasakte÷ / pratÅyamÃnotprek«ÃyÃæ tu svarÆpotprek«aÃsambhavasya darÓitatvÃdeva / vÃcyotprek«ÃyÃmivÃdisattvÃdeva nÃtiÓayoktiprasakti÷ vÃcyotprek«ÃyÃæ prak­toktiæ darÓayati---Æruriti / ********** END OF COMMENTARY ********** anuktau yathà mama prabhÃvatyÃma--"pradyumna÷--iva hi samprati digantaramÃcchÃdayatà timirapaÂalena-- ghaÂitamiväjanapu¤jai÷ pÆritamiva m­gamadak«odai÷ / tatamiva tamÃlatarÆbhirv­tamiva nÅlÃæÓukairbhuvanam" // aträjanena ghaÂitatvÃderutprek«aïÅyasya vi«ayavyÃptatvaæ nopÃttam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ghaÂitamivetyÃdi--timirapu¤jenaivamevaæ k­tamivetyartha÷ / tattatkaraïaæ darÓayati---ghaÂitamiveti / bhuvanama¤janapu¤jairghaÂitaæ nirmitamivetyartha÷ / tattaæ vyÃptam / v­tamÃcchÃditam / vi«aya iti--prastutarÆpa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "limpatÅva tamo 'ÇgÃni var«atÅväjanaæ nabha÷" / atra tamaso lepanasya vyÃpanarÆpo vi«ayo nopÃtta÷ / a¤janavar«aïasya tama÷ sampÃta÷ / anayorutprek«Ãnimittaæ ca tamaso 'tibahulatvaæ dhÃrÃrÆpeïÃdha÷ saæyogaÓca yathÃsaækhyam / kecittu--"alapanakart­bhaÆtamapi tamo lepanakart­tvenotprek«itaæ vyÃpanaæ ca nimittam, evaæ nabho 'pi var«aïÃkriyÃkart­tvena" ityÃhu÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) parakÅyaÓlokamapi darÓayati---limpatÅveti / tama÷ sampÃta ityanupÃtta ityanvaya÷ / sampÃtaÓcÃdha÷ saæyogahetuptanakriyÃ, natvadha÷ saæyoga÷ / ato 'tra nimittatvena vak«yamÃïÃdha÷ saæyogasya bheda÷ / anayoranuktaæ nimittaæ darÓayati---anayoriti / iyaæ kriyÃsvarÆpotprek«Ã / kecittvatra kart­svarÆpadravyotprek«ÃmÃhu÷ / tad darÓayati---kecittviti / atra kecidityasvarasasÆcanam / kriyottaramivakÃrattmonabhasorvÃstavatvenÃnutprek«aïÅyatvÃcca / lepanavar«aïakart­tvamavÃstavamiti cettadà lepanavar«aïyorevotprek«ÃparyavasÃnÃt / saæyogaviÓe«asyeva hi vyÃptinÃmnÃretiÓayasthÃganasÃmyena rÆpasambhÃvanà utprek«Ãbheda÷ pratÅyate / vi«ayasya gamyatà hetuphalotprek«ayoraÇgÅkriyate / sa ca yadi svarÆpotprek«ÃyÃmeva syÃttadà ko do«a ityalaæ bahunà / ## (lo, Ã) k«odaiÓcÆrïai÷ / anayorghÃÂitÃmivetyÃderlimpatÅvetyÃdeÓcodÃharaïayorutprek«Ãnimittamityata÷ pÆrvaæ vyÃpanasyäjanaghaÂanÃditi Óe«a÷ / "var«atÅväjanaæ nabha÷" ityatra ca dhÃrÃrÆpeïÃdha÷ saæyoga ityartha÷ / kecidalaÇkÃrasarvasvakÃrÃdaya÷ ityÃhuriti sambandha÷ / lepanakart­tvenotprek«itaæ limpatÅti tata÷ kart­tÃbhidhÃnÃttasya ca tamasi sÃmÃnÃdhikÃraïyena tadratatÃpratyayÃdityabhisÃndhi÷ / te«Ãme«Ã yukti÷-tamogatatvena lepanakriyÃkart­tvotprek«ÃyÃæ lepanÃdinimittaæ gamyamÃnam / vyÃpanÃdÃvutprek«Ãvi«ayatve nimittamanyadanve«yaæ syÃt / naca vi«ayasya gamyamÃnatvaæ yuktam, tasyotprek«ÃdhÃratvena prastutasyÃbhidhÃtumucitatvÃt / atra kecidityanenÃtmano 'ruciprakaÂanam / tathà hi atiÓayoktau kamalamanambhasÅtyÃdÃvivÃtra vi«ayanimittayordvayorapyatra gamyamÃnatvameva / vyÃpanakartaryeva tamasi lepanakart­tvasambhÃvanasya tamaso lepanakartrà sÃd­ÓyavirahÃcca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) alaÇkÃrÃntarottheti / sà darÓitasamastaprakÃrotprek«ÃlaÇkÃrÃntarotthà alahkÃrantarani«pannà cettadÃdhikaæ vaicitryaæ bhajedityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra sÃpahnavotprek«Ã yathà mama-- "aÓrucchalena sud­Óo hutapÃvakadhÆmakalu«Ãk«yÃ÷ / aprÃpya mÃnamaÇge vigalati lÃvaïyavÃripÆra iva" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) aÓrucchaleneti / patyau juhvati tatsannidhisthÃyà nÃyikÃyà aÓrunirgamavarïanamidam / hutapÃvakadhÆmakalu«Ãk«yÃ÷ sud­Óo 'Çge mÃnamavakÃÓamaprÃpya lÃvaïyavÃripÆra iva aÓrucchalena vigalatÅtyartha÷ / atra chalapadÃdaÓrvapahvavo vigalallÃvaïyavÃripÆrÃtmakasvarÆpotprek«Ãni«pÃdaka÷ / aÓrvapahnavaæ vinà tadasambhavÃdaÓruïi lÃvaïyarÆpakasyaivÃpatte÷ / atra ca vÃripÆrakasattveti na tadutprek«Ãni«pÃdakam / tadvi nÃpi lÃvaïyamityuktÃvapyutprek«Ãni«patte÷ / ## (lo, i) sÃpahnavotprek«etyanena sahÃrthanirdeÓenÃpahnuteraÇgabhÃva÷ / sambhÃvanÃyà eva udrekÃvabhÃsÃt / huta÷ pÃvako vivÃhakÃlÅna÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** Óle«ahetugà yathÃ-- "muktotkara÷ saÇkaÂaÓuktimadhyadvinirgata÷ sÃrasalocanÃyÃ÷ / jÃnÅmahe 'syÃ÷ kamanÅyakambugrÅvÃdhivÃsÃdguïavattvamÃpa" // atra guïavattve Óle«a÷ kambugrÅvÃdhivÃsÃdiveti hetÆtprek«Ãyà hetu÷ / atra "jÃnÅmahe" ityutprek«ÃvÃcakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) muktotkara iti / Ãvaraïayantritatvena saækaÂÃd du÷ khadrÃyakÃt ÓuktimÃdhyÃd vinirgato muktotkara÷ sÃrasÃk«yà asyà kamanÅyakambugrÅvÃdhivÃsÃd guïaævattvaæ tantamattvameva, guïavattvaæ jyotirÃdhikyamÃpeti jÃnÅmahe utprek«Ãmahe ityartha÷ / asthÃnasthitidu÷khottÅrïasya guïavatsthÃnavÃsÃdiva guïavattvaprÃptirityartha÷ / trilekhÃviÓi«Âà grÅvà kambu÷ / atra tantorvÃstavatvÃnna tatprÃptihetÆtprek«Ã sambhavatÅtyato guïapadaÓle«Ãj jyotirviÓe«aprÃptihetÆtprek«Ã ityata÷ Óle«anirvÃhyà iyamutprek«Ã / ## (lo, Å) guïa÷ sÆtraæ mahÃrghyatÃdiÓca / atra Óle«ahetukatvaæ Óli«ÂaÓabdÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnÃdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** evam-- ## ## (lo, u) jÃnÅmahe iti manye ityÃdayo 'pyutprek«ÃvÃcakà j¤eyà ityartha÷ / ÃdiÓabdena kimÃdaya÷ / tatra kiæÓabdasya prayoge yathà gopÅnÃthasya gaÇgÃvarïana--- "valiprasÆnÃvalimÆrmihastai÷ sa¤cÃrayantÅ bhajatÃæ sudÆram / vikrÅya kaivalyamamu«ya mÆlyaæ varÃÂasaækhyÃæ kimiyaæ karoti" // ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidupamopakramotprek«Ã yathÃ-- "pÃrejalaæ nÅranidherapasyan murÃrirÃnÅlapalÃÓarÃÓÅ÷ / vanÃvalÅrutkalikÃsahastrapratik«aïotkÆlitaÓaivalÃbhÃ÷" // ityatrÃbhÃÓabdasyopamÃvÃcakatvÃdupakrame upamà / paryavasÃne tu jaladhitÅre ÓaivÃlasthite÷ sambhÃvanÃnupapattau sambhÃvanotthÃpanamityutprek«Ã / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) kvacidupamopakramotprek«Ã iti / upakrÃntÃyà upamÃyà evotprek«etyartha÷ / pÃrejalamiti---murÃri÷ ÓrÅk­«ïa÷ nÅranidhe÷ samudrasya pÃrejalaæ jalasya pÃre kÆle vanÃvalÅrapaÓyat / kÅd­ÓÅ÷ ? ÃnÅla÷ palÃÓÃnÃæ patrÃïÃæ rÃÓiryÃsu / puna÷ kÅd­ÓÅ ? utkalikÃsahastreïa taraÇgasahastreïa pratik«aïotkÆlitÃnÃæ ÓaivalÃnÃmÃbhà ivetyartha÷ / atropamÃyà evotprek«Ãæ grÃhayati---atrÃbhÃÓabdasyeti / Óaivalasyeva Ãbhà yatreti bahuvrÅhisamÃsavaÓÃdupamÃpratipÃdakasyetyartha÷ / anena upamopakramo darÓita÷ / tatastasyà upamÃyà utprek«ÃmupapÃdayati---paryavasÃne tviti / "ÓaivalÃbhÃ' ityanenaivopamÃparyavasÃnasambhave utkÆlatvakathanamanupayuktamata utkÆlitaÓaivalÃbhà iveti paryavasÃne utprek«etyanvaya÷ / tÃd­Óotprek«Ãyà utthÃnamupapÃdayati---jaladhitÅra iti / vanÃntara utkÆlitaÓaivalÃsambhavÃt tatra na tatsambhÃvanotthÃnam / jalanidhitÅre Óaivalasthite÷ sambhavasyopapatteranupapattyabhÃvÃt sambhÃvanotthÃnamutkÆlitaÓaivalasambhÃvotthÃnamityartha÷ / tatastadÃbhà ivetyutprek«etyata Ãha---utprek«eti / tatsambhÃvanotthÃnÃbhÃve utkÆlitaviÓe«aïavaiyarthyamiti bhÃva÷ evaæ cotprek«Ãyà upakrÃntopamÃvi«ayatvÃdupamÃni«pÃdyeyamutprek«etyartha÷ / ## (lo, Æ) upamokakramotprek«Ã---upamopakrame padÃrthÃnvayavelÃyÃæ tadvÃcakaÓabdopÃdÃnÃd yasyÃstathÃbhÆtà / vÃkyapratÅtyanantaraæ sambhÃvanÃkarturabhimÃnavyÃpÃrasyÃvirbhÃvÃd viÓrÃntÃvutprek«Ã / utkalikà vÅcaya÷ / utkÆlitÃni--kÆlamudratÃni / ********** END OF COMMENTARY ********** evaæ virahavarïane--"keyÆrÃyitamaÇgadai÷--" ityatra "vikÃsinÅlotpalatisma karïe m­gÃyatÃk«yÃ÷ kuÂila÷ kaÂÃk«a÷" ityÃdau ca j¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) keyÆrÃyitamiti / keyÆrairivÃcaritamivetyartha÷ / keyÆraæ kaÇkaïam / virahakÃrÓyÃdaÇgadai÷ keyÆrasthÃnaæ prÃptamityartha÷ / tatrÃpi pratyayavaÓÃt prÃptopamà aÇgadasyÃ'cÃrÃbhÃvÃdutprek«yate / autyupamotprek«Ãæ darÓayitvà Ãrthyupamotprek«Ãæ darÓayati---vikÃsÅti / atrÃpi kkiblopÃdÃrtho Êuptopamà utprek«yate / ## (lo, ­) samprati pratyayasyopamÃvÃcakatve udÃharati---keyÆrÃyitamiti / pratyayalope udÃharati---vikÃsÅti / ********** END OF COMMENTARY ********** bhrÃntimadalaÇkÃre "mugghà dugdhadhiyÃ--" ityÃdau bhrÃntÃnÃæ ballavÃdÅnÃæ vi«ayasya candrikÃderj¤Ãnameva nÃsti, tadupanibandhanasya kavinaiva k­tatvÃt / iha tu saæbhÃvanÃkartuvi«ayasyÃpi j¤Ãnamiti dvayorbheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) bhrÃntimadalaÇkÃre niÓcayo 'tra tu utkaÂakoÂika÷ saæÓaya iti bhedasambhave 'pi bhedakÃntaramÃha---bhrÃntimadalaÇkÃra iti / j¤Ãnameva nÃstÅtyartha÷ / tatsattve dugdhadhiyà gÃvÃmadha÷ kumbhadÃnÃnupapatte÷ / j¤Ãnameva nÃsti candrikÃtvena / nanu, "na kasya kurute cittabhramaæcandrikÃ" ityuktitaÓcandrikÃtvena j¤ÃnamastÅtyata Ãha---tadupanibandhasyeti / candrikÃyÃæ ballavÃnÃæ bhramopanibandhasyetyartha÷ / tathà ca kavyuktyà ÓrotÌïÃæ ballavÃdÅnÃæ na candrikÃtvena j¤Ãnamityartha÷ / utprek«ÃyÃmasyÃæ tadvailak«aïyamÃha---iha tviti / sambhavÃnÃkartu÷ kavestadupanibaddhanasyetyartha÷ / vi«ayasyÃpi vi«ayasyÃnutkaÂatayà tatkoÂerapi j¤ÃnÃt / ## (lo, Ì) vi«ayasya varïyamÃnasya / candrikÃderityÃdiÓabdÃccandrikÃÓabalitakuvalayÃdi÷ / tadupanibandhasya kÃvye Óabdenopanibandhasya / iha---utprek«ÃyÃæ koÂidvayasya vi«ayavi«ayirÆpÃtmakasya / ********** END OF COMMENTARY ********** saædehe tu samakak«atayà koÂidvayasya pratÅti÷, iha tÆtkaÂà saæbhÃvyabhÆtaikakoÂi÷ / atiÓayoktau vi«ayiïa÷ pratÅtasya parvavÃsane 'satyatà pratÅyate, iha tu pratÅtikÃla eveti bheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) tarhi sandehÃlaÇkÃrÃbheda ityata Ãha---sandeha iti / ekakoÂerutkaÂatvatulyatvÃbhyÃæ bheda ityartha÷ / atiÓayoktito bhedamÃha---atiÓayoktÃviti / vi«ayiïa ÃropyamÃïasya paryavasÃne uttarakÃle, "kathamupari kalÃpina÷ kalÃpa' ityatra kalÃpabhramÃnantarameva keÓatvaviÓe«adarÓanÃt kalÃpe'satyatà pratipÃdyata ityartha÷ / iha tviti---saprasavà ivetyÃdyutprek«ÃkÃla ityartha÷ / etaccÃnubhavavailak«aïyamabhipretyÃpÃtata evoktam / vastutastu yonibahirbhÃvarÆpaprasavabÃdhasyeva nÃyikÃÓirasi kalÃpabhÃdhasyÃpi sattve evÃhÃryatadubhayabuddhisattvenobhayatra sÃmyameva / kintÆtprek«Ã utkaÂakoÂikasandeha rÆpÃ, atiÓayoktistu niÓcayarÆpeti bheda÷ / "kathamupari" ityatra hi kalÃpasyÃhÃryaniÓcaya eva kathaæpadabodhya÷ sandeha÷ / ## (lo, Ê) utkaÂÃ---vi«ayanigaraïena pratÅyamÃnatvÃt / ekakoÂivi«ayarÆpà / ********** END OF COMMENTARY ********** "ra¤jità nu vividhÃstaruÓalà nÃmitaæ nu gaganaæ sthagitaæ nu / pÆrità nu vi«ame«u dharitrÅ saæh­tà nu kakubhastimireïa" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) utprek«ÃlaÇkÃrasyaiva vi«aye kvacicchloke sandehÃlaÇkÃraæ kecidÃhu÷, taddÆ«ayituæ ÓlokamÃha---"ra¤jità nu" ityÃdi / gìhatamovarïanamidam / ra¤jità nviti---k­«ïavarïok­tetyartha÷ / sarvatra timireïetyanvaya÷ / sthagitamÃcchÃditam / vi«ame«u--gabhÅroccasthalÅ«u / saæh­tà nÃÓaitÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra yattarvÃdau timirÃkrÃntatà ra¤janÃdirÆpeïa saædihyata iti saædehÃlaÇkÃra iti kecidÃhu÷, tanna-ekavi«aye samÃnabalatayÃnekakoÂisphuraïasyaiva saædehatvÃt / iha tu tarvÃdivyÃpte÷ pratisaæbandhibhedo vyÃpanÃdernigaraïena ra¤janÃde÷ sphuraïaæ ca / anye tu--"anekatvanirdhÃraïarÆpavicchittyÃÓrayatvenaikakoÂyadhike 'pi bhinno 'yaæ saædehaprakÃra÷" iti vadanti sma; tadapyayuktam--nigÅrïasvarÆpasyÃnyatÃdÃtmyapratÅtihi saæbhÃvanÃ, tasyÃÓcÃtra sphuÂatayà sadbhÃvÃt nuÓabdena cevaÓabdavattasyÃdyotanÃdutprek«aiveyaæ bhavituæ yuktÃ, alamad­«ÂasaædahaprakÃrakalpanayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) atra kaiÓciduktaæ sandehÃlaÇkÃraæ darÓayati---ityatreti / ekavi«aya iti / ekadharmiïi / tarvÃdivyÃpti÷--tarvÃdikarmakara¤janÃdivyÃpti÷ / pratisambandhitarvÃdirÆpaæ viÓe«yaæ pratÅtyartha÷ / nanu prativiÓe«yaæ sandehà eva bahava÷ syurityatra utprek«ÃprÃpakahetuviÓe«aÓcÃstÅtyÃha---vyÃpanÃderiti / timiravyÃpanÃderityartha÷ / ÃdipadÃttimirak­toccanÅcÃdarÓanaparigraha÷ / tasya nigaraïamatrÃnutkaÂakoÂikaraïam / anye tu sandehÃlaÇkÃraviÓe«a ityÃhu÷, taddarÓayati---anye tviti / atrotprek«Ãmeva vyavasthÃpayitumÃha---tadapyayuktamiti / nigÅrïasvarÆpasyÃnutkaÂakoÂiviÓe«Åk­tasvarÆpasyÃnyatÃdÃtmyamanutkaÂÃnyakoÂimadabheda÷ / nanvevaæ nigaraïasattvÃdatiÓayoktitvaprasaktirityata Ãha---nuÓabdena cevaÓabdavaditi / ## (lo, e) ra¤janÃdÅtyÃdiÓabdena namanÃdi÷ / eko vi«aya÷, "sthÃïurvà puru«o vetyÃdau sthÃïvÃdi÷ / ayaæ mÃrtaï¬a÷ kimityÃdau rÃjÃdi÷ / samÃnabalatayÃ--caikakoÂitayÃ, iha--prak­todÃharaïe, tu÷--punarartha÷ / tarvÃdivyÃpte÷--tarugaganÃdau tamaso vyÃpanasya sambandhinastarugaganÃdaya÷ , tadabhedÃd vyÃpanasyÃpi bheda÷ / tataÓca vi«ayabhedÃtkathamuktarÆpa÷ saæÓaya ityartha÷ / naca samÃnabalatayÃnekakoÂisphuraïamapÅtyÃha--vyÃpanÃderiti / anye--ekadeÓina÷ / anirdhÃraïam--saæÓayabÅjaikadeÓa÷ / kathamayuktamityÃha--nigÅrïeti / anyad vi«ayÃt / tasyÃ÷ sambhÃvanÃyÃ÷ / ad­«ÂanyÃyavidbhirityartha÷ / sandehaprakÃro 'nekavi«ayani«Âha ekakoÂyadhikasphuraïÃkÃraÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** "yadetaccandrÃntarjaladalavalÅlÃæ vitanute tadÃca«Âe loka÷ ÓaÓaka iti no mÃæ prati tathà / ahaæ tvinduæ manye tvadarivirahÃkrÃntataruïÅ- kaÂÃk«olkÃpÃtavraïakiïakalaÇkÃÇkitatanum" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) "yadetaccandrÃnta÷' ityÃdiÓloke sÃpahnavotprek«Ãprasaktiæ nirasyÃpahnutyalaÇkÃramÃtraæ vyavasthÃpayitumÃha---yadetadityÃdi / rÃj¤i kasyaciduktiriyam / candrasyÃntaryadetadvastu, jaladalavasya jaladakhaï¬asya jaladakhaï¬asya sÃd­ÓyarÆpÃæ lÅlÃæ vitanute tad vastu, loka÷ ÓaÓaka iti Ãca«Âe / anyajanaæ prati tadÃca«ÂÃæ, mÃæ prati tu na tathÃca«Âe ityartha÷ / mama tathÃtvÃbhÃvaniÓcayÃditi bhÃva÷ / tarhi tava kÅd­Óe niÓcaya ityatrÃha---Ãhantviti / tvayà vandÅk­tÃnÃmarÅïÃæ viraheïÃkrÃntÃnÃæ tadÅyataruïÅnÃæ kaÂÃk«olkÃpÃtairjÃto yo vraïastasya kiïo vraïasthÃne prakaÂabhÃga÷, sa eva kalaÇko do«a÷, taccihnità tanuryasya tÃd­Óam / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra "bhanye" Óabdaprayoge 'pyuktarÆpÃyÃ÷ sambhÃvanÃyà apratÅtevitarkamÃtraæ nÃsÃvapahnavotprek«Ã / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) utkarÆpÃyÃ÷ sambhÃvanÃyà iti / utkaÂÃnutkaÂakoÂidvayarÆpÃyà ityartha÷ / tadapratÅtiÓca no mÃæ prati tathetyartha÷ / tena vaktu÷ ÓaÓakoÂyabhÃvaniÓcayasya pratÅte÷ / nÃsÃvapahnaheti---tathà cÃpahnavamÃtramatreti bhÃva÷ / ## (lo, ai) jaladasya meghasya lava÷ / kalaÇkÃÇkitam--kalaÇkacihnitam / "manye' Óabda÷ kvacit kvacidutprek«Ãdyotaka÷ / uktarÆpÃyÃ÷--adhyavasÃyasÃdhyatÃpadavÃcyÃyÃ÷ / vitarka÷--Æhanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## vi«ayanigaraïenÃbhedapratipattirvi«ayiïo 'dhyavasÃya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atiÓayoktyalaÇkÃramÃha---siddhatva iti / ÃdhyavasÃyasyÃropasya siddhatve niÓcayarÆpatve sati atiÓayoktirityartha÷ / evaæ cÃniÓcayarÆpayo÷ sandehotprek«ÃlaÇkÃrayorvÃraïam / parantu niÓcayÃlaÇkÃrÃpahnutyalaÇkÃrarÆpakÃlaÇkÃre«vativyÃptiravaÓi«yate, tadalaÇkÃratraye Ãropyasya niÓcayarÆpatvÃt / tadvÃraïÃrthamÃropavi«ayanigÃraïapÆrvakatvaæ viÓe«aïaæ dattvÃ'ropaviÓe«yaparatvaæ nibadhnan vyÃca«Âe---vi«ayanigaraïeneti / vi«ayiïo 'bhedapratipattirarthÃd vi«aye adhyavasÃya iha vivak«ita ityartha÷ / yatrÃropyate sa vi«aya÷ / ya Ãropyate sa vi«ayÅ / nigaraïaæ cÃdha÷ karaïaæ vyÃkhyÃsyate / tadapyavispa«ÂÃrthamato viÓe«Ãrthakaæ Óabdaæ vinà vya¤janayaiva vi«ayani«edhabuddhiradha÷ karaïam / tacca sarvavidhÃtiÓayoktau tadavasare darÓayi«yate / apahnutiniÓcayÃlaÇkÃrayorni«edhÃrthakaÓabda evÃsti ityato na tatra ni«edha--vya¤janà / rÆpake tu candratÃdÃtmyenaiva mukhapratÅtirnatu mukhani«edhapratÅti÷ / apahnutervyaÇgyatve tu nÃsÃvalaÇkÃra÷ kintu taddhvani÷ / tatrÃlaÇkÃrapadaprayogastu bahmaïaÓramanyÃyÃdopacÃrika eva / kintu apahnutidhvanau apahnutÃvevÃtivyÃptiriti, atiÓayoktau tu apahnutipÆrvake 'nyatÃdÃtmyÃropa ityanayorbheda÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya cotprek«ÃyÃæ vi«ayiïo 'niÓcitatvena nirdeÓÃtsÃdhyatvam, iha tu niÓcitatvenaiva pratÅtiriti siddhatvam / vi«ayanigaraïaæ cotprek«ÃyÃæ vi«ayasyÃdha÷ karaïamÃtreïa, ihÃpi mukhaæ dvitÅyaÓcandra ityÃdau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) siddhatva ityasya vyÃv­ttiæ darÓayati---tasya ceti / sÃddhyatvamaniÓcayatvam / siddhatvaæ niÓcayatvam / utprek«ÃvÃraïaæ niÓcayatvavivak«ayaiva na tu nigaraïapÆrvakatvavivak«ayeti darÓayati---vi«ayanigaraïaæ ceti / adha÷ karaïapadÃrtho viv­ta eva / utprek«ÃyÃæ ca vi«ayatÃvacchedakakoÂe÷ kvacidanuktivaÓÃt kvaciccoktÃyà api anutkaÂatvaÓÃnni«edhavya¤janà / yathÃ---"guïà guïÃnubandhitvÃttasya saprasavà iti / " ityatra garbhabahirbhÃvarÆpaprasavakoÂyà utkaÂÃyà anutkaÂÃyà guïÃnubandhakoÂyà uktÃyà eva ni«edhavya¤janà / "gaÇgambhasi snÃtÅva" ityÃdautvanuktÃyà gaÇgasambandhakoÂerni«edhavya¤janà / atiÓayoktiviÓe«e 'pi na tadasambhava ityata Ãha---ihÃpi mukhaæ dvitÅya÷ ityÃdi / dvitÅyacandroktivaÓÃdeva mukhatvakoÂi«edhavya¤janetyartha÷ / dvitÅyacandrÃbhÃvannedaæ mukhamayameva dvitÅyacandra iti pratÅte÷ / dvitÅyapadÃbhÃve tu ned­ÓaÅ ni«edhapratÅtiriti tatra rÆpakameva / ********** END OF COMMENTARY ********** yadÃhu÷-- "vi«ayasyÃnupÃdÃne 'pyupÃdÃne 'pi sÆraya÷ / adha÷ karaïamÃtreïa nigÅrïatvaæ pracak«ate" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) yadÃhuriti---anigÅrïasyopÃttasya nigÅrïasyÃnupÃttasya adha÷-- karaïaæ tu viv­tameva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## tadviparyayau abhede bheda÷, asambandhe sambandha÷ / sà atiÓayokti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) asyÃ÷ pa¤cavidhatvamÃha---bhede 'pyabheda iti / abheda ÃropyamÃïaÓcettadà sa Ãropo 'tiÓayoktirityartha÷ / evamuttaratrÃpi / kÃryahetvo÷ paurvÃparyÃtyaya÷--paurvÃparyaviparyaya ityarta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhede 'bhedo yathà mama-- "kathamupari kalÃpina÷ kalÃpo vilasati tasya tale '«ÂamÅndukhaï¬am / kuvalayayugalaæ tato vilolaæ tilakusumaæ tadadha÷ pravÃlamasmÃt" // atra kÃntÃkeÓapÃÓÃdermayÆrakalÃpÃdibhirabhedenÃdhyavasÃya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) kathamuparÅti---nÃyikÃyà uparÅtyatha÷ / tadÃpa tadavayavarÆpatayeti bodhyam / tato vilolamityatra tatsthÃnamityanu«aÇga÷ / tilakusumamityatrÃpi tatsthÃnamityanu«aÇga÷ / pravÃlaæ----navapallavam / atrÃropavi«ayÃïÃæ keÓapÃÓÃdÅnÃmanupÃdÃnÃdeva ni«edhvya¤janarÆpÃdha÷ karaïam / evamuttarottaramapi vi«ayÃnupÃdÃne bodhyam / upÃdÃne tu rÆpakameveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ--"viÓle«adu÷ khÃdiva baddhamaunam" / atra cetanagatamaunitvamanyat, acetanagataæ cÃnyaditi dvayorbhede 'pyabheda÷ / evam-- "sahÃdharadalenÃsya yauvane rÃgabhÃkpriya÷" / atrÃdharasya rÃgo lauhityam, priyasya rÃga÷ prema, dvayorabheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) acetanagataæ cÃnyaditi---uttarakaraïasÃmarthye 'pi tadakaraïarÆpÃmaunÃdanyadityartha÷ / tacca ÓabdÃkaraïarÆpam / sa ca vi«ayotrÃnupÃtta÷ / asyà yauvane asyà evÃdharadalenetyanvaya÷ / dvayorabheda iti / rÃgapadaÓle«Ãditi bhÃva÷ / ekakÃlotpattikatvarÆpasÃhityamÃtrapratÅtau tu aruïÃdhareïa saha rÃgavÃn ityato 'dhikasya vecitryasyÃnubhÆyamÃnasyÃnupapattiprasaÇgÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** abhede bhedo yathÃ-- "anyadevÃÇgalÃvaïyamanyÃ÷ saurabhasampada÷ / tasyÃ÷ padmapalÃÓÃk«yÃ÷ sarasatvamalaukikam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) anyadeveti / aÇgalÃvaïyÃdervailak«aïyÃttatreva tadbhedÃropa÷ / sarasatvamiti / rasikatvamityartha÷ / laukike tasminnalaukikabhedÃropa÷ / atrÃnyatvÃdyÃropÃnuktasyÃpi tadvi«ayalÃvaïyasya ni«edhavya¤janà / ********** END OF COMMENTARY ********** sambandhe 'sambandho yathÃ-- "asyÃ÷ sargavidhau prajÃpatirabhÆccandro nu kÃntiprada÷ Ó­ÇgÃraikarasa÷ svaya nu madano mÃso nu pu«pÃkara÷ / vedÃbhyÃsaja¬a÷ kathaæ nu vi«ayavyÃv­ttakautÆhalo nirmÃtuæ prabhavenmanoharamidaæ rÆpaæ purÃïo muni÷" // ## (lo, o) purÃïo muni÷ vidhi÷ / atra ca prathamÃrddhe nuÓabdenÃdhyavasÃyasya siddhatÃnirÃsÃdutprek«Ã / ********** END OF COMMENTARY ********** atra purÃïaprajÃpatinirmÃïasambandhe 'pyasambandha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) asyÃ÷ sargavidhau iti / nu vitarke / asyà nirmÃïavidhau prajÃpatrirnirmÃtà candra÷ yato 'sau kÃntiprada÷ kÃntimattvenaiva tasya kÃntipradatvaæ sambhÃvyoktam / svayaæ madano nu yato 'sau Ó­ÇgÃraikarasa÷ / iyaæ hi Ó­ÇgÃriïÅ / pu«pÃkare caitramÃse api Ó­ÇgÃraikarasatvÃnvaya÷ / mÆlavidhÃt­bhÃvaæ kathaæ khaï¬ayasÅtyatrÃha---vedÃbhyÃseti / purÃïo jÅrïa÷ / muni÷ munidharmà tapasvÅtyartha÷ atra / candrÃdervidhÃt­tvakathanÃdÃropavi«ayasya vidhÃt­sambandhasya ni«edhavya¤janà / ********** END OF COMMENTARY ********** asambandhe sambandho yathÃ-- "yadi syÃnmaï¬ale saktamindorindÅvaradvayam / tadopamÅyate tasyà vadanaæ cÃrulocanam" // atra yadyarthabalÃdÃh­tena sambandhena sambhÃvanayà sambandha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) yadi syÃditi / cÃrulocanasthÃne indÅvaradvayaæ vadanasthÃne indumaï¬alam / Ãh­tena sambandhena iti / indumaï¬ale indÅvarasya sambandha eva syÃdityevaæ sambandhasambhÃvanà / atrÃpi sambandhasambhÃvanayaiva Ãropavi«ayasyÃsambandhasya ni«edhavya¤janà / ## (lo, au) yadyartheti / iha yadyapi candramaï¬alasyendÅvaradvayena sambandho na sambhavati tathÃpi kavinà nibaddhasya và sambhÃvanÃrÆpeïÃsÃvastÅtyartha÷ / etena "yadyarthoktau ca kalpana" miti kaiÓcidukto 'tiÓayokterbheda udÃh­ta÷, ekasyaiva nÃnÃbhÃvollekhaÓca / atra prathame granthak­taiva udÃh­tam, anyadeva ityÃdau / dvitÅye keÓapÃÓÃderityÃdiÓabdena lalÃÂanayananÃsÃdhÃrÃïÃæ saægraha÷ / evaæ mukhaæ dvitÅyaÓcandra÷ / tathà ca--- "cÆtÃÇkurÃsvÃdaka«ÃyakaïÂha÷ puæskokilo yanmadhuraæ cukÆja / manasvinÅmÃnavighÃtadak«aæ tadeva jÃtaæ vacanaæ smarasya" // naceha tasyà mukhaæ candra itivadÃropamÆlaæ rÆpakam / tÃdÃtmyad­¬hatÃyÃmadhyavasÃyasvarÆpotthÃnÃt / atra hÅ madanasya udyamaæ vinÃpi kokilarutamÃtreïa jagadvaÓamÃsÅdityartha÷ / yathÃ---"atyÃrƬho hi nÃrÅïÃmakÃlaj¤o manobhava÷ / " evaæ "na kÃmav­ttirvacanÅyamÅk«ate" atra karaïayormanobhavakÃmav­ttyo÷ kriyÃkartt­bhede 'pyabhedenokti÷ / "iyaæ kÃntà yuvajanamanaso vaÓÅkaraïa" mityÃdau ca hetvalaÇkÃro vak«yate / sa tasyà evÃsambandhe sambandharÆpeïa bhedena saÇg­hyata ityartha÷ / atra ÓuddhodÃharaïaæ virahavarïane---"dÃho 'mbha÷ pras­tiæ paca÷ pracayavÃn bëpa÷ praïÃlocita' ityÃdi / atra dÃhÃdÅnÃm ambha÷ pras­tipÃkÃdyai÷ asambandhe 'pi sambandha÷ siddhatvenokta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** kÃryakÃraïayo÷ paurvÃparyaviparyayaÓca dvidhà bhavati / kÃraïÃtprathamaæ kÃryasya bhÃve dvayo÷ samakÃlatveca / krameïa yathÃ-- "prÃgeva hariïÃk«ÅïÃæ cittamutkalikÃkulam / paÓcÃdudbhinnabakularasÃlamukulaÓriya÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) pa¤camÃtiÓayoktiprabhedamudÃharttumÃha---kÃryyakÃraïayoriti prÃgeveti--utkalikà utkaïÂhà bakularasÃlayordvandva÷ / tayorudbhinnamukulaÓriya÷ paÓcÃdityartha÷ / atra mukulaÓrÅdarÓanasya kÃraïasya janyotkaïÂhottaropapannatvena nirdeÓÃdviparyyaya÷ / ÃhÃryabuddhivi«ayeïa tena kÃraïasya ÓÅghrakÃritvaæ vyajyate / atrÃpyuttaropapannatvÃdÃropavi«ayasya pÆrvotpannasya ni«edhavya¤janà / evamuttaratrÃpi bodhyam / ## (lo, a) utkalikÃ, utkaïÂhÃ, udratakorakaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** "samameva samÃkrÃntaæ dvayaæ dviradagÃminà / tena siæhÃsanaæ pitryaæ maï¬alaæ ca kahÅk«itÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) samameveti---tena raghuïà / pit­siæhÃsanÃkramaïarÆpakÃraïasya mahÅk«inmaï¬alÃkramaïarÆpakÃryyasya samakÃlopapannatvakathanÃtpairvÃparyyaviparyyaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidÃhu÷--keÓapÃÓÃdigato laukiko 'tiÓayo 'laukikatvenÃdhyavasÅyate / keÓapÃÓÃdÅnÃæ kalÃpÃdibhiradhyavasÃye "anyadevÃÇgalÃvaïyam" ityÃdiprakÃre«vavyÃptirlak«aïasya" iti / tanna,--tatrÃpi hyanyadaÇgalÃvaïyamanyatvenÃdhyavasÅyate / tathÃhi "anyadeva" iti sthÃne "anyadiva" iti pÃÂhe 'dhyavasÃyasyÃsÃdhyatvamevetyutprek«ÃÇgÅkriyate / "prageva hariïÃk«ÅïÃm--" ityatra bakulÃdÅÓrÅïÃæ prathamabhÃvitÃpi paÓcÃdbhÃvitvenÃdhyavasitÃ, ata evÃtrÃpÅvaÓabdayoge utprek«Ã evamanyatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) granthak­duktasyÃtiÓayoktisÃmÃnyalak«aïasya anyadevÃÇgalÃvaïyamityÃdÃvavyÃptiæ kecidÃhustaddÆ«ayitumÃha---iha keciditi / vi«aye vi«ayiïo 'bhedenÃdhyavasÃyo hi bhavatk­talak«aïÃrtha÷, vi«ayavi«ayibhÃvaÓca bhedaghaÂita÷ / tathà ca "kathamupari kalÃpina÷" ityatra keÓakalÃpayorbhedasattavÃttallak«aïÃrthasambhave 'pi "anyadevÃÇgalÃvaïyam' ityatra tatraiva tadbhedÃrope bhedaghaÂitavi«ayavi«ayibhÃvÃbhÃvÃdavyÃptiriti ke«Ã¤ciduktiæ darÓayati---keÓapÃÓÃdigata iti / atiÓaya÷ saundaryyaæ laukiko 'nyalokakeÓasÃdhÃraïa÷ alaukikatvena lokavilak«aïakalÃpani«ÂasaundaryyatvenÃdhyavasÅtaya ityartha÷ / tayo÷ saundaryayorabhedÃdhyÃsamÆlakakeÓapÃÓakalÃpayorbhinnayorabhedadhyÃsa÷ sambhavatÅtyÃha---keÓÃpÃÓÃdÅnÃmiti / adhyavasÃye ityanantaraæ sambhavatyapÅti pÆraïÅyam / tathÃpi anyadevetyÃdiprakÃre«vavyÃptirityÃha---anyadeveti / ÃropyamÃïaropavi«ayalÃvaïyayorbhedÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / abhede bhedÃropo 'smaduktalak«aïÃrthe 'trÃpyastÅti bruvan samÃdhatte---tanna / tatra hÅti / ananyadaÇgalÃvaïyamabhinnamaÇgalÃvaïyamanyatvena bhinnatvenÃdhyavasÅyata ityartha÷ / tathà ca bhinnatvenÃdhyavasÃyÃdÃropavi«aye 'bhede tadbhinnasya bhedasyÃropÃd bhedaghaÂÅto vi«ayavi«ayibhÃvo 'trÃpyastÅti sÃdhitam / utprek«ÃyÃæ vi«ayavi«ayibhedaghaÂita ÃropastavÃpi sammata÷ / atraivotprek«ÃsambhavÃd bhedaghaÂitÃropa÷ tvanmate 'pÅtyÃha---tathà hÅti---atiÓayoktito vÃyav­ttidarÓanÃya sÃdhyatvapradarÓanam "prÃgeva hariïÃk«ÅïÃm' ityatrÃpi bhedaghaÂÅto vi«ayavi«ayibhÃvo 'stÅti darÓayati / atrÃpyutprek«Ãsambhavaæ darÓayati---ata eveti / bhedaghaÂitavi«ayavi«ayibhÃvasattvÃdevetyartha÷ / ## (lo, Ã) laukika÷ svÃbhÃvika÷ / alaukikatvenÃdhyavasÃyaphalabhÆtÃlaukikÃtiÓayatvenÃÇgalÃvaïyamityÃdiÓabdena"priya iti gopavadhÆbhi" rityÃderupasaægraha÷ / avyÃptilak«aïasya ityayamÃÓaya÷uupameyavastuna÷ upamÃnavastutÃdÃtmye evÃdhyavasÃyarÆpotthÃpanam / iha cÃnyÃdiÓabdÃkhyaæ lÃvÃïyÃde÷ kimapi pratinidhivastvantaraæ nÃsti / tadevamÃdi«ÆhÃraïe«u lak«aïasyÃvyÃptiriti siddhÃntamÃha--tanneti / kathamanyatvenÃdhyavasÃya ityata Ãha---tathà hÅti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) tulyayogitÃlaÇkÃramÃha---padÃrthÃnÃmiti / anye«Ãæ veti / vÃkÃreïa p­thak svatantryabodhanÃt prastutÃprastutayormiÓraïani«edho vodhya÷ / tanmiÓraïe tu dÅpakÃlaÇkÃro vak«yate / ## (lo, i) padÃrthÃnÃmiti / bahuvacanamatantram / tena padÃrthayorapÅti j¤eyam / prastutÃnÃæ prÃkaraïikÃnÃm / aprastutÃnÃm aprÃkaraïikÃnÃm / ********** END OF COMMENTARY ********** anye«ÃmaprastutÃnÃm / dharmo guïakriyÃrÆpa÷ / udÃharaïam-- "anulepanÃni kusumÃnyabalÃ÷ k­tamanyava÷ pati«u dÅpadaÓÃ÷ / samayena tena suciraæ Óayita- pratibodhitasmaramabodhi«ata" // ## (lo, Å) anulepanÃnÅti / suciraæ Óayitaæ smaraæ pratibodhitasyaram abodhi«atetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sandhyÃvarïanasya prastutatvÃtprastutÃnÃmanulepanÃdÅnÃmekabodhanakriyÃbhisambandha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) anulepanÃnÅti / tamistrÃyÃæ tatkÃlÅnavastÆnÃæ kÃmukakÃmoddÅpakavarïanamidam / suciraæ Óayitaæ tena samayena tÃd­ÓarÃtrirÆpeïa pratibodhitaæ jÃgaritaæ smaram anulepanÃdayo abodhi«ata krŬÃrthaæ bodhayÃmÃsurityartha÷ / tamovarïanasyeti / tamasa÷ kÃmoddÅpakatvÃt tasmin prastute tatkÃlÅnÃnÃmanye«ÃmuddÅpakÃnÃmanulepanÃdÅnÃmapi prastutatvamiti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "tadaÇgamÃrdavaæ dra«Âu÷ kasya citte na bhÃsate / mÃlatÅÓaÓabh­llekhÃkadalÅnÃæ kaÂhoratÃ" // ityatra mÃlatyÃdÅnÃmaprastutÃnÃæ kaÂhoratÃrÆpaikaguïasambandha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) aprak­tÃnÃmekaguïasambandhamÃha---tvadaÇgamÃrdavaæ dra«Âuriti / taddra«Âu÷ kasya janasya citte mÃlatyÃdÅnÃæ kaÂhoratà na bhÃsate / tanmÃrdavÃdhikyenÃtra kaÂhoratÃbhÃsanÃt / atra tvadaÇgopamÃnatvena mÃlatyÃdayo 'prak­tÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** evam-- "dÃnaæ vittÃd­taæ vÃca÷ kÅrttidharmau tathÃyu«a÷ / paropakÃraïaæ kÃyÃdasÃrÃtsÃramÃharet" // atra dÃnÃdÅnÃæ karmabhÆtÃnÃæ sÃratÃrÆpaikaguïasambandha ekÃharaïakriyÃsambandha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) prak­tÃnÃmekaguïasambandho 'prak­tÃnÃmevakriyÃsambandhaÓcÃnudÃh­ta evaÓlokena udÃhriyate---evaæ dÃnaæ vittÃditi / vittÃdito 'sÃrÃddÃnÃdikaæ sÃramuddharedityanvaya÷ / atra prak­tÃnÃmekaguïakriyÃsambandhaæ darÓayati---atra dÃnÃdÅnÃmiti / upÃrjanÅyatvena dÃnÃdÅniprak­tÃni / atra prak­tÃnÃmapÃdÃnabhÆtÃnÃmesÃratÃguïasambandho 'pyatraivÃsti / granthagauravÃpattyà na pradarÓita÷ / ## (lo, u) kÃrakÃntare 'pi udÃharati--dÃnamiti / atra na kevalaæ dÃnÃdÅnÃmuddharaïakriyÃsambandho vittÃdÅnÃmapyasÃratÃrÆpaikaguïasambandha÷ / iha ca tulyayogitÃyÃæ "hasaÓcandra ivÃbhÃtÅ'tyÃdivad dvayo÷ prak­tatve 'pyupamÃnopameyabhÃvo vaivak«ika÷ / ihe vÃdyabhÃvÃd aupamyasya gamyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) dÅpakÃlaÇkÃramÃha---aprastutaprastuyorityanayorekadharmmÃbhisambandha ityanu«aÇga÷ / anyavidhaæ dÅpakamÃha---atheti / ## (lo, Æ) aprastutaprastutayorekadharmÃbhisambandha ityartha÷ / iha ca dvayo÷ prak­tÃprak­tatvÃdivÃdyabhÃvÃdaupamyasya gamyatvaæ sphuÂameva / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "balÃvalepÃdadhunÃpi pÆrvavat prabÃdhyate tena jagajjigÅ«uïà / satÅva yo«itprak­ti÷ suniÓcalà pumÃæsamabhyeti bhavÃntare«vapi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) balÃvalepÃditi / avalepo 'haÇkÃra÷ / pÆrvavaddhiraïyakaÓipurÆpapÆrvajanmavat jigÅ«uïà ÓiÓupÃlenÃpi jagad bÃdhyata ityanvaya÷ / arthÃntaraæ nyasyatisatÅ ceti / bhavÃntare«u janmÃntare«u / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prastutÃyÃ÷ suniÓcalÃyÃ÷ prak­teraprastutÃyÃÓca yo«ita ekÃnugamanakriyÃsambandha÷ / "dÆraæ samÃgatavati tvayi jÅvanÃthe bhinnà manobhavaÓareïa tapasvinÅ sà / utti«Âhati svapiti vÃsag­ha tvadÅya- mÃyÃti yÃti hasati Óvasiti k«aïena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) anekakriyÃsvekakÃrakÃnvayamÃha---dÆramiti / pravÃsÃdÃgate nÃyake tatpatnÅsakhyà tadvirahÃvasthÃkathanamidam / samÃgatavati---Ãgatavati / tapasvinÅ du÷ khÃnvità sà tava priyà vÃsag­hagamanaæ, tvatprÃptisambhÃvanayà / ********** END OF COMMENTARY ********** idaæ mama / atraikasyà nÃyikÃyà utthÃnÃdyanekakriyÃsambandha÷ / atra ca guïakriyayorÃdimadhyÃvasÃnasadbhÃvena traividhyaæ na lak«itam, tathÃvidhavaicitryasya sarvatrÃpi sahastradhÃsambhavÃt / ## (lo, ­) tapasvinÅti--Óocyà / iha dÅpakaprakÃre kriyÃïÃæ prastutatvÃdupamÃnopameyabhÃvo vaivaÓrika÷ / tatrÃdimadhyÃntavÃkyagatatvena dharmasya prav­ttau ÃdimadhyÃntadÅpakÃstrayo 'sya bhedÃ÷ / tatrÃdidÅpakaæ yathÃ--- "rahei mihireïa ïahaæ raseïa kavviæ sareïa jovvaïaaæ / amaeïa dhuïidhavao tumae ïaraïÃha bhuaïamiïaæ / ' madhyadÅpakaæ yathodÃh­te balÃvalepÃdityÃdau / evamanyat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) prativastÆpamÃlaÇkÃramÃha---prativastviti / atra gamyasÃmyayoruktivaÓÃd upameyopamÃnayoriti labhyate / tena vÃkyadvaye ye upameyopamÃne, tayoreko 'pi sÃmÃnyo dharma÷ p­thakÓabdabhedena yatrÃlaÇkÃre nirdiÓyate sà prativastÆpametyartha÷ / gamyasÃmyayoriti bodhyamÃmyayorityartha÷ / bodhyatà ca kvacicchabdadvayena Óaktilak«aïÃbhyÃæ kvaciccopameyagatasya ÓabdaÓaktyà dhramÃntare tadvaidharmyeïa vya¤janayà / taccodÃharaïe darÓayi«yati / ## (lo, Ì) vsutavÃkyÃrtha÷ / evaæ ca pratinirdi«Âena vÃkyÃrthena vÃkyÃrthasya upamÃsÃd­Óyaæ yasyÃmityanena vÃkyÃrthasyopamÃsÃd­Óyaæ yasyÃmityanvarthà pratÅvastÆpamà / sÃmÃnya÷ sÃdhÃraïa÷ / p­thak paryyÃyÃdinà nirdiÓyate pratipÃdyate paunaruktyanirÃsÃya ityartha÷ / ekaikopacÃrÃÓrayeïa naikÃrthaparyyavasÃnÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "dhanyÃsi vaidabhi ! guïairudÃrairyayà samÃk­«yata nai«adho 'pi / ita÷ stuti÷ kà khalu candrikÃyà yadabdhimapyuttaralÅkaroti" // atra samÃkar«aïamuttaralÅkaraïaæ ca kriyaikaiva paunaruktyanirÃsÃya bhinnavÃcakatayà nirdi«Âà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) dhanyÃsÅti / prasiddhajitendriyatvena dhÅro nai«adhau'pÅtyartha÷ / atra prativastÆpamÃmÃha---atreti / atra damayantÅ upameyà candrikà upamÃnaæ tayordhorÃkar«aïameko dharma÷ / Ãk­«yata iti / ÓabdaÓaktyà uttaralÅkaroti ityatra uttaralatÃjanakÃkar«aïaviÓi«ÂÅkriyate ityartha÷ / uttaralÅkaraïaæ ceti / uttaralÅkaraïajanikà cetyartha÷ / ekaiveti / Ãkar«aïarÆpakaivetyartha÷ / bhinnavÃcakatayeti bhinnaprÃtipadikatayetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** iya¤ca mÃlayÃpi d­Óyate yathÃ-- "vimala eva ravirviÓada÷ ÓaÓÅ prak­tiÓobhana eva hi darïa÷ / Óivagiri÷ ÓivahÃsasahodara÷ sahajasundara eva hi sajjana÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vimala eveti / Óivagiri÷ kailÃsa÷ / ÓivahÃsa÷ Óivasya aÂÂahÃsa÷ hÃsantarÃpek«ayà vilak«aïa÷ / atra sajjana eva vÃkye upameya÷ / vÃkyÃntare«u upamÃnÃni / nirmalatvam eko dharma÷ Óabdabhedena pratipÃdita÷ / ## (lo, Ê) vimala evetyÃdau caturthapÃda÷ prak­ta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vimalaviÓadÃdirarthata eva / vaidharmyeïa yathÃ-- "cakorya eva caturÃÓcandrikÃpÃnakarmaïi / vinÃvantÅrna nipuïÃ÷ sud­Óo ratanarmaïi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) vaidharmyeïa yatheti---upameye nirdi«ÂadharmaviparÅtÃd dharmyantare nirdi«ÂÃddharmÃd vya¤janayà labhyenopamÃnani«ÂhasÃdharmyeïa ityartha÷ / cakorya eveti / Ãvantyo 'vantÅdeÓÅyÃ÷ strÅrvinÃ, ratikarmaïi nÃnyÃ÷ sud­Óo nipuïà ityartha÷ / atra svakarmacÃturyasya upameyÃsu cakorÅ«u nirdi«Âasya viparÅto dharma÷ avantÅyastrÅbhinnastrÅ«u nirdi«Âo ratyanaipuïyarÆpa÷ tato vya¤janayà upamÃne«u avantÅstrÅ«u svakarmacÃturyyaæ sÃdharmyaæ pratÅyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, e) sadharmasya sÃdhÃraïaguïakriyÃsahitasya vastuno vÃkyÃrthasya / ********** END OF COMMENTARY ********** sadharmasyeti prativastÆpamÃvyavaccheda÷ ! ayamapi sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ dvidhà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) d­«ÂÃntÃlaÇkÃramÃha---d­«Âantastviti / sadharmasya sÃdhÃraïaikadharmasya, pratibimbanamubhayatra nirdi«ÂÃbhyÃæ parasparasamÃnÃbhyÃæ dharmÃbhyÃmekasya tasya vya¤janamityartha÷ / sadharma÷ prasiddha evaæ vivak«ita ityaprastutapraÓaæsÃyÃæ vyaktirbhavi«yati / prativastÆpamÃyÃæ tÆpameyanirdi«Âo dharmo vÃcya eva upamÃnanirdi«ÂaÓabdasya lak«aïayà kvacicchaktyà và sa bodhya iti bheda÷ / tasya vya¤janayà bodhe tu d­«ÂÃnta÷ / sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃmiti / sÃdharmyavya¤janÃrthaæ nirdi«ÂÃbhyÃæ sÃdharmyÃbhyÃæ sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ cetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "aviditaguïÃpi satkavibhaïiti÷ karïe«u vamati madhudhÃrÃm / anadhigataparimalÃpi hi harati d­Óaæ mÃlatÅmÃlÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) aviditaguïÃpÅti / varïamÃdhuryyÃdeveti bhÃva÷ / atra karïe madhudhÃrÃvamananetrahÃraïe dharmai bhinnau prÅtijanakatayà parasparasamÃnau / pratijanakatvarÆpa eko dharma÷ tÃbhyÃæ vyaÇgya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "tvayi d­«Âe kuraÇgÃk«yÃ÷ straæsate madanavyathà / d­«ÂÃnudayabhÃjÅndau glÃni÷ kumudasaæhate÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ vya¤janetyÃha----tvayi d­«Âeti / d­«ÂÃnudayeti / d­«Âo yo 'nudaya indau tadbhÃji satÅtyartha÷ / udayasattve 'pi meghÃttadadarÓanÃt / klÃntipratipÃdanÃrthaæ d­«Âetyuktam / atra vyathÃstraæsanasya viparÅto dharma÷ klÃnti÷, upameyopamÃnagatÃbhyÃæ tÃbhyÃæ svasvapriyadarÓane svÃrthaprÃptitvameko dharma÷ vyajyate / naca vaidharmyavyaÇgyaprativastÆpamÃto 'syà ko bheda iti vÃcyam / tatra vaidharmyaæ dharmÃntarani«Âham, atra tÆpamÃnani«Âhaæ tathà ca tatra vaidharmyeïaiva vya¤janà / atra tu ubhayani«ÂhÃbhyÃæ sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ vya¤janeti bhedÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** "vasantalekhaikanibaddhabhÃvaæ parÃsu kÃntÃsu mana÷ kuto na÷ / praphullamallÅmadhulampaÂa÷ kiæ madhuvrata÷ kÃÇk«ati vallimanyÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) yatra tu samÃnadharmapratipÃdakaÓabdÃbhyÃmeko dharmo vya¤janÃæ vinaiva pratipÃdyate tatra pratibimbÃbhÃvÃt prativastÆpamaiveti / atra svakÅyaæ ÓlokamudÃharati---vasantalekhaiketi---vasantalekhà nÃyikÃviÓe«a÷ / rÃj¤aÓceyamukti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** idaæ padyaæ mama / atra "mana÷ kuto na÷" ityasya "kÃÇk«ati vallimanyÃm" ityasya caikarÆpatayaiva varyavasÃnÃtprativastÆpamaiva / iha tu karïe madhudhÃrÃvamanasya netraharaïasya ca sÃmyameva, na tvaikarÆpyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) ekarÆpatayaiva paryyavasÃnÃditi / vÃcyapraÓrarÆpaikadharmavi«ayatayà ekatvÃropÃdityartha÷ / atra hi paranÃyikà upameyà anyà bahvyaÓca upamÃnÃni tÃsÃæ manovi«ayatvÃkÃÇk«Ãvi«ayatvayorhetupraÓraikadharmavi«ayatayà ekatvÃroparÆpaparyyavasÃnam / aviditaguïÃpÅtyatra tu naikatvaparyavasÃnam / kintu samÃnadharmÃbhyÃmubhayasÃdhÃraïaikadharmavya¤janamevetyÃha---iha tviti / ## (lo, ai) ekarÆpatayaiva paryyavasÃnÃditi / "mana÷ kutona' ityasya paryyavasÃne nÃnyÃæ kÃntÃæ kÃÇk«Ãmi ityetadarthatvÃd iha d­«ÂÃnte tu puna÷ bimbapratibimbabhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra samarthyasamarthakavÃkyayo÷ sÃmÃnyaviÓe«abhÃvor'thantaranyÃsa÷, prativastÆpamÃd­«ÂÃntayostu na tatheti bheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) arthÃntaranyÃsÃd dvayo÷ prativastÆpamÃd­«ÂÃntayorbhedamÃha---samarthyeti / vÃkyayorityatra vÃkyÃrthayorityartha÷ / anayorapi upameyaæ sÃmarthyamupamÃnaæ samarthanamityato 'bhedaprasakti÷ / na tatheti / na sÃmÃnyaviÓe«abhÃva ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) nidarÓanÃlaÇkÃramÃha---sambhavanniti / vastuno÷ kvacit kriyÃkÃrakayo÷ / kvacid yattadpadÃrthayo÷ sambandha÷ asambhavan, kvacid asambhavan, vÃcakayoryatra kutracid bimbÃnubimbatvaæ sÃd­Óyaæ bodhayedityarta÷ / ## (lo, o) vastusambandho dhramadharmibhÃva ityartha÷ / asambhavan bÃdhapratibhÃsÃdityartha÷ / bimbÃnubimbatvaæ, bimbapratibimbabhÃva÷ / nidarÓanaæ pratibimbÅkaraïam / tadasyÃæ bhaïitÃvastÅti nidarÓanà / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra sambhavadvastusambandhanidarÓanà yathÃ-- "ko 'tra bhÆmivalaye janÃn mudhà tÃpayan sucirameti sampadam / vedayanniti dinena bhÃnumÃnÃsasÃda caramÃcalaæ tata÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) ko 'treti / atra bÆmivalaye mudhà nirarthakaæ janÃæstÃpayan ka÷ suciraæ sampadameti / bhÃnumÃniti / vedayan j¤Ãpayan dinena caramÃcalaæ tato nabhomadhyÃdÃsasÃdetyartha÷ / dinenetyatra dinasya pÆrvavarttitvarÆpakÃraïatÃyaæ t­tÅyà / ## (lo, au) dinenetyapavarge t­tÅyà / t­tÅyÃrtha÷ paritÃpinÃæ vipatprÃptirÆpa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra raverÅd­ÓÃrthavedanakriyÃyÃæ vakt­tvenÃnvaya÷ sambhavatyeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) atreti / atra kartt­tvÃnvayo janakatvÃnvaya÷ svastigamanena tÃd­ÓavadasyÃnumitirÆpasya janakatvÃt / jana÷ suciraæ na sampadameti paratÃpakatvÃdastagÃmiravivadityanumitisambhavÃt / sÃd­Óyavya¤janarÆpaæ pratibimbÃnubimbabodhakatvaæ tasya darÓayati---sa ceti / sa ca sambandha÷ ityartha÷ / paratÃpino raverastagamanavadanye«Ãmapi paratÃpinÃæ vipatprÃptirityevaæ hi tat / ********** END OF COMMENTARY ********** Åd­ÓÃrthaj¤ÃpanasamarthacaramÃcalaprÃptirÆpadharmavatvÃt / sa ca raverastÃcalagamanasya paritÃpinÃæ vipatprÃpteÓca bimbapratibimbabhÃvaæ bodhayati / asambhavadvastunidarÓanà tvekavÃkyÃnekavÃkyagatatvena dvividhà / tatraikavÃkyagà yathÃ-- "kalayati kuvalayamÃlÃlalitaæ kuÂila÷ kaÂÃk«avik«epa÷ / adhara÷ kisalayalÅlÃmÃnanamasyÃ÷ kalÃnidhevilÃsam" // atrÃnyasya dharmaæ kathamanyo vahatviti kaÂÃk«avik«epÃdÅnÃæ kuvalayamÃlÃdigatalalitÃdÅnÃæ kalanamasambhavÃttallalitÃdisad­Óaæ lalitÃdikamavagamayatkaÂÃk«avik«epÃde÷ kuvalayamÃlÃdeÓca bimbapratibimbabhÃvaæ bodhayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kalayatÅti / asyÃ÷ kuÂila÷ kaÂÃk«avik«epa÷ kuvalayamÃlÃyà lalitaæ vinyÃsaæ kalayati tadhÃti / ekamuttaratrÃpi kalayatÅtyasyÃnvaya÷---atreti / kaÂÃk«avik«epÃdÅnÃæ kartÌïÃæ lalitÃdÅnÃæ karmaïÃæ dharmatayà dharmiïorapyatra prativimbÃnubimbaæ darÓayati; tadvallalitÃdikamavagamayatkaÂÃk«avik«epÃdeÓceti / atraikavÃkyagatayorupameyopamÃnayo÷ pratibimbÃnubimbanam / evamuttaratrÃpi / ## (lo, a) avagamayat-pratyÃyat / lalitavyakte÷ sajÃtÅyatvenÃtyantÃsaÇgativiraheïÃdÆraviprakar«ÃdibhÃva÷ / evaæ lÅlÃdÃvapi j¤eyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "prayÃïe tava rÃjendra ! muktà vairim­gÅd­ÓÃm / rÃjahaæsagati÷ padbhyÃmÃnanena ÓaÓidyuti÷" // atra pÃdÃbhyÃmasambaddharÃjahaæsagatestthÃgo 'nupapanna iti tayostatsambandha÷ kalpyate, sa cÃsambhavan rÃjahaæsagatimiva gatiæ bodhayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) prayÃïe taveti / tava prayÃïe yÃtrÃyÃæ satyÃæ vairim­gÅd­ÓÃæ padbhyÃæ rÃjahaæsagatirmuktà drutapalÃyamÃnatvÃt . Ãnanena ca ÓaÓidyutirmuktà mlÃnatvÃt / asambaddheti / sambaddhasyaiva tyÃgasambhavÃt / sambandha÷ kalpyata iti / pratiyogyÃropapÆrvakatvÃdabhÃvagrahasya / pratibimbanaæ darÓayati---sa ceti / ## (lo, Ã) kalpyata ityata÷ pÆrvaæ prathamamiti Óe«a÷ / upalak«aïaæ caitat / evamÃnanena ÓaÓidyutirityatrÃpi j¤eyam / ********** END OF COMMENTARY ********** anekavÃkyagà yathÃ-- "idaæ kilÃvyÃjamanoharaæ vapustapa÷ klapaæ sÃdhayituæ ya icchati / dhruvaæ sa nÅlotpalapatradhÃrayà ÓamÅlatÃæ chettum­«irvyavasyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) idaæ kileti---ÃÓrame tapasyocitaveÓÃæ ÓakuntalÃæ d­«Âvà du«mantasyoktiriyam / avyÃjena yathÃrthyena / manoharamidaæ vapuryo munistapa÷ k«amaæ sÃdhayitum icchati dhruvaæ niÓcitaæ sa munirnolotpalapatradhÃrayà komalayà kaÂhinÃæ ÓamÅlatÃæ chettuæ vyavasyatÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra cacchabdanirdi«ÂavÃkyÃrthayorabhedenÃnvayo 'nupapadyamÃnastÃd­Óavapu«astapa÷ klamatvasÃdhanecchà nÅlotpalapatnadhÃrayà ÓamÅlatÃchedaneccheveti bimbapratibimbabhÃve paryavasyati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atra yattacchabdeti / vÃkyÃrthayorityatra kÃvyadvayÃrthayorityatha÷ / vÃkyÃrthau tu tapa÷ k«amatvasÃdhanecchu÷ ÓamÅlatÃcchedanecchuÓca / vyavasÃyasyÃpÅcchÃrthakatvÃttayorabhedÃnvayo 'nupapadyamÃna ityartha÷ / yattadorekadharmibodhakatvenÃbhedÃnvaya eva vyutpattisiddha÷ / sa cecchÃdvayayorabhedÃbhÃvÃdanupapadyamÃna ityartha÷ / ## (lo, i) idaæ vapu÷ tapa÷ k«amaæ sÃdhayitumicchati yo 'nena ÓakuntalÃyà vapu«Ã tapo nirvÃhayitumicchatÅti bhÃva÷ / na kevalaæ yattadordvayo÷ ÓÃbdatve vÃkyanidarÓanà / ekasyÃrthatve 'pi yathÃ--- "ÓuddhÃntadurlabhamidaæ vapurÃÓramavÃsino yadi janasya / dÆrÅk­tÃ÷ khalu guïairudyÃnalatà vanalatÃbhi÷" // evam---"m­tÃnÃmapi jantÆnÃæ ÓrÃddhaæ cett­ptikÃraïam / nirvÃïasya pradÅpasya sneha÷ saævarddhayocchikhÃm" // "ya¤cakÃra vivaraæ ÓilÃghane tìakorasi sa rÃmasÃyaka÷ / apravi«Âavi«ayasya rak«asÃæ dvÃratÃmagamadantakasya tat" // ityatra tu nidarÓanà alaÇkÃryyà / nahÅha "dvÃratÃ' miveti sÃmarthyÃtirasti / upameyÃdisambhavÃdiha pratÅyamÃnotprek«eti rÃghavÃnandamahÃpÃtrÃ÷--- "munestatra manobhede durlabhe surakÃÇk«ite kaÂÃk«Ã evameïÃk«yÃ÷ prayayu÷ smarabÃïatÃm / " ityÃdi«u tu pariïÃmÃdaya eva / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "janmedaæ vandhyatÃæ nÅtaæ bhavabhogopalipsayà / kÃcamÆlyena vikrÅto hanta ! cintÃmaïirmayÃ" // atra bhavabhogalobhena janmano vyarthatÃnayanaæ kÃcamÆlyena cintÃmaïivikraya iveti paryavasÃnam / evam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) janmedamiti / vyarthatÃnayanaæ cintÃmaïivikrayaÓceti janmÃpi cintÃmaïiriveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "kva sÆryaprabhavo vaæÓa÷ kva cÃlpavi«ayà mati÷ / titÅr«urdustaraæ mohÃdu¬upenÃsmi sÃgaram" // atra manmatyà sÆryavaæÓavarïanamu¬upena sÃgarataraïamiveti paryavasÃnam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) kka sÆryeti / raghuvaæÓaæ varïayitumiccho÷ kÃlidÃsasya uktiriyam / matirityatra mameti Óe«a÷ / atra pÆrvÃrddhe vak«yamÃïo vi«amÃlaÇkÃra÷ / parÃrddhaæ tu prak­todÃharaïam / tad grÃhayati---atra manmatyeti / naca titÅr«upuru«arÆpakameva kathaæ nÃtreti vÃcyam; tÃd­Óapuru«Ãprasiddhe÷; kasyacidutmattasya tÃd­Óasya sattve 'pi tasya buddhyanÃrohÃt; kintu vaktaryeva titÅr«ÃyÃ÷ sphuÂamavabhÃsa÷ / tasya bodhena raghuvaæÓavarïanatitÅr«ayo÷ sÃd­Óyamavagamyate / ## (lo, Å) sÃgarataraïamivetyanantaraæ bimbapratibimbabhÃva iti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaæ ca kvacidupameyav­ttasyopamÃne 'sambhave 'pi bhavati / yathÃ-- "yo 'nubhÆta÷ kuraÇgÃk«yÃstasyà madhurimÃdhare / samÃsvÃdi sa m­dvÅkÃrase rasaviÓÃradai÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) iyaæ ceti / iyaæ nidarÓanà upameyav­ttasyopameyadharmasya "kalayati kuvalaya' ityÃdau tÆpamÃnadharmasyaivopameyÃsambhavÃddarÓità / asambhave 'pÅti / upamÃnagatatvenoktasyÃsambhave 'pi tatsÃd­ÓyabodhanÃdityartha÷ / yo 'nubhÆta iti / madhurimà / m­dvÅkà drÃk«Ã, tasyà rase drave / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prak­tasyÃdharasya madhurimadharmasya drÃk«Ãrase 'sambhavÃtpÆrvavatsÃmye paryavasÃnam / ## (lo, u) pÆrvavat pÆrvodÃharaïavat / evaæ "so 'pi tvadÃnanarucaæ vijahati candra÷" ityatra "prayÃïe tava rÃjendra" ityudÃharaïavannidarÓanaiva, nidarÓanÃlaÇkÃralak«aïasya tathÃvidhaparyavasitabimbapratibambabhÃvasya sambhavÃt / anyathà yo 'nubhÆta ityÃdau samanantaroktodÃharaïe 'pi nidarÓanÃbhÃvaprasaÇgÃcca / evaæ "sambhavan vastusambandha upamÃparikalpaka÷ nidarÓane"ti lak«aïe copamÃÓabda÷ sÃd­ÓyamÃtrÃrtho na tÆpamÃlaÇkÃrÃrtha÷ / ata evÃlaÇkÃrasarvasvak­tÃpi pratibimbakÃraïaæ nidarÓanetyuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** mÃlÃrÆpÃpi yathà mama-- "k«ipasi Óukaæ v­«adaæÓakavadane m­gamarpayasi m­gÃdanaradane / vitarasi turagaæ mahi«avi«Ãïe nidadhacceto bhogavitÃne" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) k«ipasÅti / bhogÃsaktapuru«aæ prati ÓÃntapuru«asyoktiriyam / he puru«a ! tvaæ bhogavitÃne bhogasamÆhe ceto vidadhad v­«adaæÓakasya mÃrjÃrasya mukhe Óukaæ k«ipasi / yathà mÃrjÃra÷ Óukaæ hinasti tathà bhogavitÃno 'pi narakapÃtena hiæsi«yati / ata÷ Óukasya tatra k«epa iva bhoge cetovidhÃnamityartha÷ / evamuttaratrÃpi / m­gÃdano vyÃghra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha vimbapratibambatÃk«epaæ vinà vÃkyÃrthÃparyavasÃnam / d­«ÂÃnte tu paryavasitena vÃkyÃrthena sÃmarthyÃdvimbaprativimbatÃpratyÃyanam / nÃpÅyamarthÃpatti÷, tatra "hÃro 'yaæ hariïÃk«ÅïÃm--" ityÃdau sÃd­ÓyaparyavasÃnÃbhÃvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) d­«ÂÃntanidarÓanayorbhedaæ darÓayati---iha bimbeti / vÃkyÃrthÃparyavasÃnaæ bÃdhÃditi bhÃva÷ / paryavasiteneti / tatra bÃdhÃbhÃvÃdityartha÷ / sÃmarthyoditi / prayuktÃnupayuktakathanÃpattiparihÃra eva sÃmarthyam, / "hÃro 'yaæ hariïÃk«ÅïÃ' miti--- "hÃro 'yaæ hariïaÃk«ÅïÃæ luÂhati stanamaï¬ale / muktÃnÃmapyavastheyaæ kva vayaæ smarakiækarÃ÷ / " iti Óloke 'smÃkaæ stanamaï¬ale sutarÃæ luÂhanamucitamityeva hi paryavasÃnam / na tu sÃd­Óyasyetyartha÷ / ekakathanÃd daï¬ÃpÆpanyÃyÃd anyaparyavasÃnasyaivÃrthÃpatitvÃt / ## (lo, Æ) m­gÃdanastarak«u÷ / vÃkyÃrthasyÃparyavasÃnamanvayÃnupapatte÷, paryavasitenÃnvayÃnupapattyabhÃvÃdupameyavÃkyenopamÃnavÃkyena ca pratyekaæ svasvabodhanaviÓrÃntena / aparyavasÃnasya sÃd­Óye 'bhÃva÷ / kintu niyatasamÃnanyÃyenÃrthÃntarasyÃpatanamÃtreïa / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃdikyamupameyasyopamÃnÃnnyÆnatÃthavà / vyatireka÷--># sa ca-- #<--eka ukte 'nukte hetau punastridhà // VisSd_10.52 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) vyatirekÃlaÇkÃramÃha---Ãdhikyamiti / upameyasyopamÃnÃdÃdhikyaæ nyÆnatÃthavà varïyate sa vyatirekÃlaÇkÃra ityartha÷ / tasya vibhaktavibhÃgenëÂacatvÃriæÓadvidhatvam / sa ceti / kvacittu eka utke 'nukte hetau puna÷ tridheti kÃrikà / eva ityÃderutthÃpikÃv­tti÷ / hetÃvityutkar«Ãnupakar«atayà hetudvaye÷ ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ­) hetÃviti / jtyapek«ayaikavacanam / yaduktaæ v­ttau heturupameyagatamityÃdi / Óabdata iti / yaduktamatraiva---ÓrautÅ yathevavÃÓabdà iti / arthata iti / yaduktamatraiva---Ãrtho tulyasamÃnÃdyà ityuktanyÃyÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Ãk«epÃcca dvÃdaÓadhà Óle«e 'pÅti trira«Âadhà // VisSd_10.53 //># ## upameyasyopamÃnÃdÃdhikye heturupameyagatamutkar«akÃraïamupamÃnagataæ nikar«akÃraïaæ ca / tayordvayorapyuktÃveka÷, pratyekaæ samudÃyena vÃnuktau trividha iti catuvidhe 'pyasminnupamÃnopameyatvasya nivedanaæ Óabdena arthena Ãk«epeïa ceti dvÃdaÓaprakÃro 'pi Óle«e, "api" ÓabdÃdaÓle«e'pÅti caturviæÓatiprakÃra÷ / upamÃnÃnnyÆnatÃyÃmapyanayaiva bhaÇgyà caturviæÓatiprakÃrateti militvà a«ÂacatvÃriæÓatprakÃro vyatireka÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kÃrikÃrthaæ svayameva viÓadayati---upameyasyeti / pratyekamiti / utkar«ahetornikar«ahetorvÃnuktaudvau / samudÃyÃnuktau caikaæ ityanuktitrayamityÃha---trividha iti / hetudvayoktisÃhityÃdÃha---caturvidhe 'pyasminniti / nivedanaæ j¤Ãpanam / Óabdeneti / upamÃyÃ÷ ÓrautÅtve ityartha÷ / artheneti / upamÃyà Ãrthotve ityartha÷ / Ãk«epeïeti / upamÃpratipÃdakÃnÃm ivÃdÅnÃæ tulyÃdipadÃnÃæ cÃbhÃve kalpanenetyartha÷ / iti dvÃdaÓavidhopÅti / hetudvayoktyanuktitrayavaÓÃccaturvidhasya upamÃyÃ÷ ÓabdÃrthÃk«epavaÓÃttriguïatvena dvÃdaÓavidha ityartha÷ / tad dvÃdaÓakasya Óle«ÃÓle«ayo÷ sambhavaæ kÃrikoktÃdapiÓabdÃd darÓayati---Óle«e 'pÅti / bhaÇgyà prakÃreïa / ********** END OF COMMENTARY ********** udÃharaïam-- "akalaÇkaæ mukhaæ tasyà na kalaÇkÅ vidhuryathÃ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) akalaÇkamiti / kalaÇkÅ vidhuryathà tasyà mukhaæ tathà na, kintu tatodhikam / yato 'kalaÇkamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atropameyagatamakalaÇkatvamupamÃnagataæ ca kalaÇkitvaæ hetudvayamapyuktam, yathÃÓabdapratipÃdanÃcca ÓÃbdamaupamyam / atraiva "na kalaÇkividhÆpamam" iti pÃÂhe Ãrtham / "jayatÅnduæ kalaÇkinam" iti pÃÂhe tvivavattulyÃdipadavirahÃdÃk«iptam / atraivÃkalaÇkapadatyÃge upameyatotkar«akÃraïÃnukti÷ / kalaÇkipadatyÃge copamÃnagatanikar«akÃraïÃnukti÷ / dvayoranuktau dvayoranukti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tatraivÃnekaprakÃrasambhavaæ darÓayati---atraiveti / dvayoranuktiriti / "tasyà mukhaæ na vidhuryathe' tyevaæ karaïam ityartha÷ / ## (lo, Ì) dvayorakalaÇkakalaÇkipadayordvayorhetvo÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** Óle«e yathÃ-- "atigìhaguïÃyÃÓca nÃbjavadbhaÇgurà guïÃ÷" / ## (lo, Ê) guïa÷ saundaryyÃdi÷, sÆtraæ ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atrevÃrthe vatiriti ÓÃbdamaupamyam / utkar«anikar«akÃraïayordvayorapyukti÷ / guïaÓabda÷ Óli«Âa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) Óle«e 'pyevaæ rÅtyà dvÃdaÓavidhÃnÃha---atigìheti / atrevÃrtha iti / abjasyeveti «a«ÂhyantopÃttatvÃt / utkar«eti / guïagatagìhatvÃbhaÇgatve utkar«anikar«ahetÆ / ********** END OF COMMENTARY ********** anye bhedÃ÷ pÆrvavadÆhyÃ÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) anye bhedà iti / tatra hetudvayasya pratyekaæ samudÃyÃnupÃdÃne ÓÃbdaupamye yathÃ---"candramukhyÃ÷ kuraÇgÃk«yà nÃbjavad bhaÇgurà guïÃ' ityutkar«animittÃnupÃdÃne, "atigìhaguïÃyÃÓca tasyà nÃmbujavad guïÃ' iti nikar«ahetvanupÃdÃne, "indÅvarapalÃÓÃk«yÃstasyà nÃmbujavadruïÃ' ityubhayÃnupÃdÃne / Ãk«iptaupamye yathÃ--"atigìhaguïà bÃlà nÃbjatulyaskhaladguïÃ' ityubhayopÃdÃne, "atigìhaguïà bÃlà nÃbjatulyaguïà kila' iti nikar«animittÃnupÃdÃne, "asau candramukhÅ bÃlà nÃbjatulayaguïà kila' iti ubhayÃnupÃdÃne / Ãrthaupamye yathÃ---"atigìhaguïà bÃlà nÃbjatulyaskhaladguïÃ' ityubhayorupÃdÃne, "atigìhaguïa bÃlà nÃbjatulyaguïa kila' iti nikar«animittÃnupÃdÃne, "asau candramukhÅ bÃlà nÃbjatulyaskhaladguïÃ' ityutkar«ahetvanupÃdÃne, "asau candramukhÅ bÃlà nÃbjatulyaguïà kila' iti ubhayÃnupÃdÃne / Ãk«iptaupamye yathÃ---"atigìhÃguïÃstasyÃ÷ padmasya bhaÇgurà guïÃ' ityubhayopÃdÃne, "paÇkajaæ guïavatsatyaæ guïÃstasyÃstu bhaÇgurÃ' iti nikar«ahetvÃnupÃdÃne, "paÇkajaæ guïavajjigye guïavatyà tayà dhruvam' iti ubhayÃnanupÃdÃne / ********** END OF COMMENTARY ********** etÃni copameyasyopamÃnÃdÃdhikya udÃraïÃni / nyÆnatve diÇmÃtraæ yathÃ-- "k«Åïa÷ k«Åïo 'pi ÓaÓÅ bhÆyo bhÆyo 'bhivardhate satyam / virama prasÅda sundari ! yauvanamanivarti yÃtaæ tu" // atropameyabhÆtayovanÃsthairyasyÃdhikyam / tenÃtra "upamÃnÃdupameyasyÃdhikye viparyaye và vyatireka÷" iti ke«Ãæcillak«aïe "viparyaye vetipadamanarthakam" iti yatkecidÃhu÷ / tanna vicÃrasaham / tathÃhi-atrÃdhikanyÆnatve sattvÃsattve eva vivak«ite / ## (lo, e) sattvÃsÃttve, ÓobhanÃÓobhanatve / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca candrÃpek«ayà yauvanasyÃsattvaæ sphuÂameva / astu vÃtrodÃharaïe yathÃkathaæcidrati÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) nyÆnatva iti / upameyasyeti Óe«a÷ / k«Åïa÷ k«Åïa iti / mÃninÅæ prati kÃmukasyoktiriyam / virameti mÃnÃditi Óe«a÷ / yauvanaæ tvityanvaya÷ / yÃtaæ gatam / asthairyyasyÃdhikyamiti / tathà cÃsthairyasyÃpakar«akahetutvena upameyasya nyÆnatvaæ candrasyaivÃdhikyamiti mayà vÃyakhyÃyate, tenÃtra yatki¤cidÃhu÷ tanna vicÃrasaham ityÃha---tenÃtreti / kecitkÃvyaprakÃÓakÃrÃ÷ / kimÃhurityatrÃha---upamÃnÃditi / vyatirke ityanteyaæ prÃcÅnà kÃrikà / tallak«aïe "viparyaye veti' padamanarthakamityÃhuretyartha÷ / sattvÃsattve tatratyÃtatratye, yauvanasyÃtatratvamÃha---atra candrÃpek«ayeti / nanÆddeÓyÃrthasyÃdhikyameva vivak«itaæ prak­te ca mÃninyÃæ yauvanÃsthairyyaæ pradarÓayitumuddeÓyaæ tadÃdhikyaæ copameyÃdhikyamevetyata Ãha---astu veti / ********** END OF COMMENTARY ********** "hanÆmadÃdyairyaÓasà mayà punadvi«Ãæ hasairdÆtapatha÷ sitÅk­ta÷" / ityÃdi«u kà gatiriti su«ÂhÆktaæ "nyÆnatÃthavÃ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) hanÆmadÃdyairiti / nalasya devadÆtabhÆtasya dautyaphalÃsiddhyà vi«Ãdokteriyam / kà gatiriti / dÆtapathasya yaÓasà sÅtikarttÌïÃæ hanumadÃdÅnÃmupamÃnÃnÃmevÃdhikyÃditi bhÃva÷ / idamupalak«aïam / "calÃpÃÇgÃæ d­«Âiæ sp­Óasi bahuÓo vepathumatÅ rahasyÃkhyÃyÅva svanasi m­du karïÃntikacara÷ / karaæ vyÃdhunvatyÃ÷ pibasi ratisarvasvamadharaæ vayaæ tattvÃnve«Ãnmadhukara hatÃstvaæ khalu k­tÅ" // ityabhij¤Ãne "pÃdÃhataæ yadutthÃya mÆrddhÃnamadhirohati / svasthÃdevÃpamÃne 'pi dehinastadvaraæ raja÷" // iti mÃghe copamÃnabhÆtatayà madhukararajaso÷ k­tipadavarapadÃbhyÃmevÃdhikyasyoktatvÃt kÃvyaprakÃÓasya matamatrÃnupÃdeyameva / ## (lo, ai) hanÆmadÃdyairityÃdi damayantÅ prati devadÆtasya nalasya vacanam / dvi«Ãæ hasairdÆtatvaæ parityajya svayaæ nÃyakatvapratigrahÃditi bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) sahoktyalaÇkÃramÃha---sahÃrthasyeti / vÃcakaæ dvayoriti / ubhayatra svÃrthÃnvayabodhakamityartha÷ / bhinnavibhaktikamapi padaæ sÃhÃrthasya balÃtsamÃnavibhaktikabhinnavibhaktikapadÃrthayorabhedena svÃrthÃnvayabodhakamityartha÷ / ## (lo, o) sahÃrthasya sahaparyyÃyaÓabdasya / ekaæ kriyÃ, guïo và / mÆlabhÆtÃ, bÅjabhÆtà / ********** END OF COMMENTARY ********** atiÓayoktirapyatrÃbhedÃdhyavasÃyamÆlà kÃryakÃraïapaurvÃparyaviparyayarÆpà ca / abhedÃdhyavasÃyamÆlÃpi Óle«abhittikÃnyathà ca / krameïodÃharam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) abhedÃdhyavasÃyamÆleti / naca bhedÃdhyavasÃyasyaiva atiÓayoktitvena sà kathaæ tanmÆleti vÃcyam, ÓabdasyaivÃdhyavasÃyasyÃtiÓayokticena tasyà vakt­tadadhyavasÃyamÆlatvÃt / bhittirÃÓraya÷ sle«ÃÓritetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahÃdharadalenÃsyà yauvane rÃgabhÃkpriya÷" / atra rÃgapade Óle«a÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sahÃdhareti / atra t­tÅyÃntapadÃrthe 'dharadale prathamÃntapadÃrthe priye ca rÃgavÃnitipadam abhedena svÃrthabodhakam; adharadalamapi rÃgavaditi pratÅte÷ / rÃgapadÃrthayorabhedÃdhyÃsarÆpÃtiÓayoktiÓca mÆlam / ## (lo, au) anyathÃÓle«abhittikà / rÃgo lauhityam, anurÃgaÓca / Óle«Ãæ vdyarthatà / upamÃnopameyabhÃvo 'tra vaivak«ika÷ / dvayo÷ prak­tvÃt / prak­tatvaæ ca dvayo÷ praj¤ÃviÓe«atvÃt / atra t­tÅyÃntanirdi«Âasya guïabhÃvenopamÃnavivak«Ã / ki¤cÃtrodÃharaïe abhedÃdhyavasÃyo 'pi kÃryyakÃraïaikakÃlÅnatÃsaæp­kta÷ adharadalasya rÃgabhajanÃnantarameva priyasya ragadarÓanÃt; tenÃtrÃtiÓayoktidvayamapyavÃsthitaæ, sambandhibhedÃd ÃÓrayabhedÃd / yaduktaæ rÃghavÃnandai÷--"eko 'pi dharma ÃropamÃÓritya sahÃrthabalÃdanyadharmaïyapi sambaddhaÓcettadà sahoktiriti, tadasaÇgatam / asyÃtiÓayoktimÆlatvasya tairapi svayamupagamÃt / adhyavasÃyamÆlÃyÃmatiÓayoktau p­thagbÅjasyÃropasyÃsambhava÷ / tadÃhuÓcaï¬ÅdÃsaprabh­taya÷---anigÅrïasya vi«ayasyÃnyatÃdÃtmyapratÅtirÃropa÷ / nigÅrïasya tvadhyavasÃya iti / alaÇkÃrasarvasvak­tÃ'rope rÆpakÃdiradhyavasÃye cotprek«Ãdireveti viveka÷ k­ta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "saha kumudakadambai÷ kÃlamullÃsayanta÷ saha ghanatimiraughairdhairyamutsÃrayanta÷ / saha sarasija«aï¬ai÷ svÃntamÃmÅlayanta÷ pratidiÓamam­tÃæÓoraæÓava÷ sa¤caranti" // idaæ mama / atrollÃsÃdÅnÃæ saæbandhibhedÃdeva bheda÷, na tu Óli«Âatayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) Óle«aæ vinà tvÃha---saha kumadeti / am­tÃæÓoraæÓava÷ pratidiÓaæ sa¤caranti / aæÓÆnÃæ viÓe«aïÃnyÃha---saha kumudeti / kadamba÷ «aï¬a÷, samÆha÷ / ÃmÅlayanta÷ saÇkocayanta÷ / svÃntasya vi«ayÃntarÃd vyÃvarttanameva saÇkoca÷ / atreti / bheda ityanantaramabhedasyÃdhyavasÃya iti pÆraïÅyam / tathà ca so 'dhyavasÃyo natu Óli«Âatayetyanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "samameva narÃdhipena sà gurusaæmohaviluptacetanà / agamat saha tailabindunà nanu dÅpÃrciriva k«itestalam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kÃryakÃraïapaurvÃparyaviparyayarÆpÃtiÓayoktimÆlikÃmÃha---samameveti / gurusammohaviluptacetanà sà indumatÅ narÃdhipena ajena samameva k«itestalaæ p­«Âham agamat / tanutailabindunà saha dÅpÃrcirivetyartha÷ / atra narÃdhipo 'pi k«itestalamagamaditi sahÃrthasya samaæ padabalÃd bodhyam / indumatÅpÃta÷ kÃraïaæ narÃdhipapÃta÷ kÃryyaæ, tayo÷ samakÃlatvakathanarÆpa÷ paurvÃparyaviparyaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaæ ca mÃlayÃpi saæbhavati / yathodÃh­te "saha kumudakadambai÷--" ityÃdau / "lak«maïena samaæ rÃma÷ kÃnanaæ gahanaæ yayau" / ityÃdau cÃtiÓayoktimÆlÃbhÃvÃnnÃyamalaÇkÃra÷ / ## nÃsÃdhu aÓobhanaæ na bhavati / evaæ ca yadyapi Óobhanatva eva paryavasÃnaæ tathÃpyaÓobhanatvÃbhÃvamukhena ÓobhanavacanasyÃyamabhiprÃyo yatkasyacidvarïanÅyasyÃÓobhanatvaæ tatparasannidhereva do«a÷ / tasyà puna÷ svabhÃvata÷ Óobhanatvameveti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vinoktyalaÇkÃramÃha---vinoktiriti / vyÃca«Âe---nÃsÃdhviti / na¤dvayamukhenokte bhÃvÃrthaæ vaktumÃha---evaæ ceti / parasannidhereva do«a iti / parasannidheryo do«astadevÃÓobhanatvamityartha÷ / ## (lo, a) Óobhana eva paryavasÃnam "abhÃvasya tu yo 'bhÃvo bhÃva evÃvaÓi«yate' iti nyÃyÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "vinà jaladakÃlena candro nistandratÃæ gata÷ / vinà grÅ«mo«maïà ma¤jurvanarÃjirajÃyata" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) vinà jaladakÃleneti / nistandratÃæ nirmalatÃm / atra jaladakÃlÃdeva candro malino grÅ«marttau ca vanarÃjirama¤juriti pratÅte÷ / ## (lo, Ã) nistandratÃæ nirmalatÃm / atra candravanarÃjyoranirmalatvÃma¤julatve jaladakÃlagrÅ«makÃlahetuke, nirmalatvama¤julatve puna÷ sahajadharmÃdityÃÓaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "asÃdhvaÓobhanaæ yathÃ-- "anuyÃntyà janÃtÅtaæ kÃntaæ sÃdhu tvayà k­tam / kà dinaÓrÅrvinÃrkeïa kà niÓà ÓaÓinà vinÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) anuyÃntyeti / sÅtÃæ prati anasÆyÃvÃkyamidam / janÃnÅtaæ parijanarahitam / ## (lo, i) janÃtÅtaæ lokÃntikÃnnirjanasthÃnaæ gatamiti yÃvat / ********** END OF COMMENTARY ********** "nirarthakaæ janma gataæ nalinyà yayà na d­«Âaæ tuhinÃæÓubimbam / utpattirindorapi ni«phalaiva d­«Âà vinidrà nalinÅ na yena" // ## (lo, Å) vibhÃtÃ-vikasità / ********** END OF COMMENTARY ********** atra parasparÃvinoktibhaÇgyà cakatkÃrÃtiÓaya÷ / vinÃÓabdaprayogÃbhÃve 'pi vinÃrthavivak«Ãyaæ vinoktireveyam / evaæ sahoktirapi sahaÓabdaprayogÃbhÃve 'pi sahÃrthavivak«ÃyÃæ bhavatÅti bodhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vinÃÓabdÃbhÃve 'pi tadarthaparyavasÃne 'pyayamalaÇkÃra ityÃha---nirarthakamiti / atreti / parasparÃdarÓanÃdeva parasparavinoktibhaÇgilÃbha ityartha÷ / evaæ sahoktirapÅti / t­tÅyÃmÃtrabalÃdityartha÷ / ## (lo, u) vinÃÓabdÃbhÃvÃdatra kathaæ vinoktirityÃÓaÇkyÃha---vinÃÓabdeti / sahaÓabdÃbhÃve sahÃrthavivak«Ã, yathà "tato bhÃrgavaprau¬hÃha¬k­tikandalena sahasà tadbhagnamaiÓaæ dhanu'riti / "vanaÓriyaæ vasantena jyotstrayà tuhinadyutim / kÃntayà ÓÆnyamÃlokya kasya ceto na dÆyate" // ityatra na dÆyata ityanenÃsÃdhutvamuktaprÃyamiti vinokireva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) samÃsoktyalaÇkÃramÃha---samÃsoktiriti / anyasya aprastutasya vastuno vyavahÃrasya arthÃd vyaÇgyasya prastute vastuni samÃropa ityartha÷ / tad vya¤janaæ ca samai÷ prastutÃprastutasamÃnai÷ kÃryaliÇgaviÓe«aïairityartha÷ / ## (lo, Æ) samÃsoktiriti / samaistulyairvyavahÃrasya k­tasya na tu rÆpakavat svÃtmana÷ / anyasyÃprastutasya / ********** END OF COMMENTARY ********** atra samena kÃryeïa prastute 'prastutavyavahÃrasamÃropa÷ / yathÃ-- "vyÃdhÆya yadvasanamambujalocanÃyà vak«ojayo÷ kanakakumbhavilÃsabhÃjo÷ / ÃliÇgasi prasabhamaÇgamaÓe«amasyà dhanyastvameva malayÃcalagandhavÃha !" // atra gandhavÃhe haÂhakÃmukavyavahÃrasamÃropa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) vyÃdhÆyeti / vak«ojayorvasanaæ vyÃdhÆya dÆrÅk­tyetyartha÷ / atrÃliÇganaæ kÃryam / sambodhyatvena malayÃnila÷ prak­ta÷ / yathà và mama---"ullÃsya lÃsyanilayaæ vipuloruyugmaæ protk«ipya bÃhulatikÃmatikÃntagÃtrya÷ / yaæ sÃbhilëamanasa÷ pramadà bhajante puïyÃtmane ÓiÓirapÃvana te namo 'stu // "atra nÃyikÃvyavahÃrÃropabhajanaæ kÃryyaæ sambodhyatvena pÃvana÷ prak­ta÷ / ## (lo, ­) vyÃdhÆyetyatra gandhavÃhe haÂhakÃmukavyavahÃrasamÃrope liÇgasÃmyasyÃpi prayojakatve vasanavyÃdhÆnanÃdikÃryasÃmyaprÃdhÃnyÃdanyodÃharaïam / evamanye«vapi samÃsoktyudÃharaïe«u / kÃryyaliÇgaviÓe«aïÃnÃæ kvacid dvayo÷ kvacitttrayÃïÃæ và samÃveÓe 'pi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** liÇgasÃmyena yathÃ-- "asamÃptajigÅ«asya strÅcintà kà manasvina÷ / anÃkramya jagatk­tsnaæ no sandhyÃæ bhajate ravi÷" // atra puæstrÅliÇgamÃtreïa ravisandhyayornÃyakanÃyikÃvyavahÃra÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) asamÃpteti / spa«ÂÃrtha÷ / parÃrddhe d­«ÂÃnta÷ / sandhyÃæ sÃyaæsandhyÃm / nÃyakavyavahÃra ityatraikaÓe«a÷ / yadyapyatra jigÅ«ureva prak­tatayopameyabhÆto raviraprak­ta÷, tathÃpi vyaÇgyanÃyikÃpek«ayà vÃcyo ravirÃpek«ika÷ prak­ta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** viÓe«aïasÃmyaæ tu Óli«ÂatayÃ, sÃdhÃraïyena, aupamyagarbhatvena ca tridhà / Óli«Âatayà yathà mama-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) Óli«Âatayeti / Óli«ÂaÓabdasyaivobhayaviÓe«aïatvena ityartha÷ / sÃdhÃraïyeneti / ÃrthorÆpaviÓe«aïasyobhayasÃdhÃraïyenetyartha÷ / aupamyagarbhatvamaupamyapratÅtyanantaramapyaprastutatvavyavahÃrÃropa÷ / tasya ca tridhÃtvaæ vak«yate / ## (lo, Ì) puæstrÅliÇgatvamÃtreïeti / prÃdhÃnyato hetubhÆtenetyartha÷ / Óle«Âatayà vdyarthatayà / sÃdhÃraïyena sambandhabhedabhinaikadharmavattvena / ********** END OF COMMENTARY ********** "vikasitamukhÅæ rÃgÃsaÇgÃdralattimirÃv­tiæ dinakarakarasp­«ÂÃmaindrÅæ nirÅk«ya diÓaæ pura÷ / jaraÂhalavalÅpÃï¬ucchÃyo bh­Óaæ kalu«Ãntara÷ Órayati haritaæ hanta ! prÃcetasÅæ tuhinadyuti÷" // atra mukharÃgÃdiÓabdÃnÃæ Óli«Âatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) vikasitamukhÅmiti / prabhÃtavarïanamidam / hanta khede / aindrÅæ diÓaæ dinakarakarasp­«ÂÃæ pura÷ sammukhe nirÅk«ya jaraÂhasya kaÂhinasya lavalÅphalasyeva pÃï¬ucchÃya÷ san tuhinadyuti÷ kalu«Ãntara÷ kalaÇkamalinÃntara÷ prÃyetasÅæ pratÅcÅæ haritaæ Órayati / lavalÅphalasya paktatve sati kÃÂhinyaæ pÃï¬uratvaæ ca / ÓaÓina÷ pÃï¬uratvadarÓanÃt / aindrÅæ kÅd­ÓÅæ vikasitamukhÅæ, prÃptaprakÃÓasammukhÅm / rÃgÃsaÇgÃt, kiraïaraktimÃhasaÇgÃd galattimirarÆpÃvaraïÃm / hantetyanena khedaprakÃÓanam / svÃkrÃntÃæ diÓaæ virodhinÃ'krÃntÃæ d­«Âvà du÷ khena pÃï¬ura÷san digantaramÃÓrayatÅti vÃkyÃrthabhiprÃya÷ / aprastutasya vya¤janayà ravicandrayoraindrÅprÃcetasÅdiÓoÓcÃropa÷ / tathà hi---svanÃyikÃæ smeramukhÅm anurÃgeïa galitÃÇgÃvaraïÃæ kareïa sp­Óantaæ paranÃyakaæ d­«Âvà du÷ khÃt pÃï¬uracchÃyo nÃyakastÃæ tyaktvà nÃyikÃntaramÃÓrayatÅtyevaæ vyavahÃrasya prÃcÅravyo÷ pratÅcÅcandrayoÓcÃropa÷ / tatra ca sammukhamukhobhayÃÓli«ÂamukhapadarÃgakarapadÃnÃæ Óli«ÂatetyÃha atra mukheti / ## (lo, Ê) vikasiteti / mukhamÃrambho vadanaæ ca / rÃgo lauhityamÃsaktiÓca / kara÷ kiraïo hastaÓca / Óli«ÂatetyayamÃÓaya÷ Óle«ÃccÃtiÓayoktiprayojane nÃyakavyavahÃre bÅjam / ********** END OF COMMENTARY ********** atraiva hi "timirÃv­tim" ityatra "timirÃÓukam" iti pÃÂhe etadeÓasya rÆpaïe 'pi samÃsoktireva, na tvekadeÓavivarti rÆpakam, tatra hi timirÃæÓukayo rÆpyarÆpakabhÃvo dvayorÃvarakatvena sphuÂasÃd­Óyatayà parasÃcivyamanapek«yÃpi svamÃtraviÓrÃnta iti na samÃsoktibuddhiæ vyÃhantumÅÓa÷ / ## (lo, e) sphuÂasÃd­Óyatayà mukhacandrayorivetyartha÷ / parasÃcivyaæ, parasya ÓabdÃrthasya và ropaïasya sÃcivyaæ sÃhÃyyam / svamÃtre natu ÓabdÃnyÃpek«Å / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra tu rÆpyarÆpakayo÷ sÃd­ÓyamasphuÂaæ tatraikadeÓÃntararÆpaïaæ vinà tadasaÇgataæ syÃdityaÓÃbdamapyekadeÓÃntararÆpaïamÃrthamapek«ata eveti tatraikadeÓavivartirÆpakameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) na tvekadeÓavivarttirÆpakamiti / aindrÅpradhÃnanÃyikÃnirÆpaïaæ vyaÇgyam / taddharmarÆpasyÃæÓukarÆpasyaikadeÓasya timirarÆpasya vÃcyatvena vÃcyatvena tatprasaktirbodhyà / tadbhÃve hetumÃha---atra hÅti / rÆpakÃntarasyÃ'k«epe eva yatra vÃcyo rÆpyarÆpakabhÃvo, na tu svasya sphuÂasÃd­ÓyÃttatraiva vÃcyarÆpakÃntarasya Ãk«epatvena ekadeÓavivarttirÆpakam / tadudÃharaïaæ ca "jassa raïante" iti darÓayi«yate / prak­te tu aæÓukatimirayo÷ sphuÂasÃd­ÓyÃdÃrtharÆpakanirapek«a÷ svato rÆpyarÆpakÃbhÃva ityato naikadeÓavivarttitetyartha÷ / svamÃtraviÓrÃnta÷ svatantra÷ / ekadeÓavivarttino vi«ayaæ darÓayati / aÓÃbdamityasya vivaraïasya vyaÇgyamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "jassa raïanteurae kare kuïantassa maï¬alaggalaaæ / ragasaæmuhÅ vi sahasà parammuhÅ hoi riuseïÃ" // atra raïÃnta÷ purayo÷ sÃd­ÓyamasphuÂameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) jassa raïante iti / "yasya raïÃnta÷ pure kare kurvato maï¬alÃgralatÃm / rasasammukhyapi sahasà parÃÇmukhÅ bhavati ripusenÃ" // iti saæ d­ / maï¬alÃgralatÃæ kha¬galatÃm / raso yuddharasa eva / vyaÇgyapratinÃyikÃpak«e Ó­ÇgÃrarasa÷ / bhÅtya÷ parÃÇmukhÅ, tayaiva lajjayà parÃÇmukhatà mukhasya parÃÓrayatvena / raïa eva anta÷ puraæ tatra strÅliÇgaÓabdÃrthatvena maï¬alÃgralatayà rÆpyamÃïanÃyikÃvya¤janÃt / svakarekurvato rÃj¤o 'pi nÃyakatvaæ vyaÇgyam / tadbhra«ÂÃyÃæ ripusenÃyÃmapi strÅliÇgaÓabdÃrthatvena rÆpyamÃïa pratinÃyikà vyaÇgyà atra raïe 'nta÷--purarÆpaïamekadeÓavivartti / ## (lo, ai) tarhi ka÷ punarekadeÓavivarttirÆpakasya vi«aya ityÃÓaÇkyÃha---tatra tviti / "jassa raïantaura' ityÃdau raïÃnta÷ purÃdikayo rÆpyarÆpakayorekadeÓÃntararÆpaïaæ maï¬alÃgralatÃdi«u rÃjanÃyikÃtvÃdyÃropaæ vinÃsphuÂameva / jasseti / "yasya raïÃnta÷ pure kare kurvato maï¬alÃgralatÃm / rasasammukhyapi sahasà parÃÇmukhÅ bhavati ripusenÃ" // rasà utsÃho 'nurÃgaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacicca yatra sphuÂasÃd­ÓyÃnÃmapi bahÆnÃæ rÆpaïaæ ÓÃbdamekadeÓasya cÃrthaæ tatraikadeÓavivarti rÆpakameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) nanvevamasphuÂasÃd­Óyasattva eva ekadeÓavivarttitvaæ, tatkatham "lÃvaïyamadhubhi÷ pÆrïamÃsyamasyà vikasvaram / lokalocanarolambakadambai÷ kairna pÅyate // "ityekadeÓavivarttyudÃharaïaæ dattam / tatra lÃvaïyamadhuno mÃdhuryasya upÃdeyatvaparyyavasannasya sÃd­Óyasya locanabhramarayoÓca cäcalyarÆpasÃd­Óyasya sphuÂatvÃdityata Ãha---yatreti / ## (lo, o) kvacillÃvaïyamadhubhi÷ pÆrïÃmityÃdau / karamudayamahÅdhara ityÃdau / ********** END OF COMMENTARY ********** rÆpakapratÅter vyÃpitayà samÃsoktipratÅtitirodhÃyakatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nanu sphuÂasÃd­ÓyÃdÅnÃæ vahutve ekadeÓavivarttitvamityatra kà yuktirityatra Ãha---rÆpakapratÅteriti / vyÃpitayà bahutvena tasyÃÓca bahutvavaÓÃt prathamotpannatvo samÃsoktivirodhakatvam / ## (lo, au) vyapitayÃnekapadÃÓrayatvÃditi bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanvasti raïÃnta÷ purayorapi sukhasaæcÃratayà sphuÂaæ sÃd­Óyamiti cet? ## (lo, a) sukhasa¤cÃratayÃnÃyÃsavihÃrÃspadatvena svato maï¬alÃgralatÃdÅnÃæ nÃyikÃtvÃdyÃropamanapek«ya / ********** END OF COMMENTARY ********** satyamuktam ; astyeva kiætu vÃkyÃrthaparyÃlocanasÃpek«am, na khalu nirapek«am, mukhacandrÃdermanoharatvÃdivadraïÃnta÷- purayo÷ svata÷ sukhasa¤cÃratvÃbhÃvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) raïÃnta÷ purayorapi sphuÂasÃd­ÓyÃtvamÃkhaÇkate---nanvastÅti / vÃkyÃrthaparyyÃlocanasÃpek«amiti / n­padarÓanÃd ripusenÃparÃÇmukhatvaæ pratyarthatÃtparyyÃlocanena rÃj¤a÷ ÓÆratvasya tato raïe 'bhÅtatvasya ca lÃbhena tata eva sukhasa¤cÃralÃbha ityartha÷ / raïÃnta÷ purayo÷ svata÷ sukhasa¤cÃrÃlÃbhÃditi / nahi mukhacandrayormanoharatvamiva rÃj¤o raïe bhÅtatvabuddhiæ vinà pratyak«Ãdinà sukhasa¤cÃratvaæ gamyamiti bhÃva÷ / atra raïÃnta÷ purayoriti sa¤cÃrÃlÃbhÃdityatra sa¤cÃratvÃbhÃvÃditi kvacit prÃmÃdika eva pÃÂha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** sÃdharaïyena yathÃ-- "nisargasaurabhodbhrÃntabh­ÇgasaægÅtaÓÃlinÅ / udite vÃsarÃdhÅÓe smerÃjani sarojinÅ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) nisargeti / atrÃprastutanÃyikà vyaÇgyà / tatpak«e ca nisargasiddhamukhasaurabheïodbhrÃnto bh­Çgo yasyÃstÃd­ÓÅ cÃsau saÇgÅtaÓÃlinÅ ceti samÃsa÷ / evaæ vÃsaraæ dinameva / vÃsaraæ g­haæ tadadhÅÓe g­hapatau udite ityartha÷ / atra darÓitarÅtyà nisargeti viÓe«aïÃnnÃyikÃ'patati / ## (lo, Ã) smerà ūaddhÃsavatÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra nisargetyÃdiviÓe«aïasÃmyÃtsarojinyÃæ nÃyikÃvyavahÃrapratÅtau strÅmÃtragÃmina÷ smeratvadharmasya samÃropa÷ kÃraïam / ## (lo, i) strÅmÃtragÃmina÷ sarojinyÃmupacÃrÃdeva prav­tte÷, kÃraïaæ pradhÃnam, itare«Ãæ tu tacchaktisÃhÃyyameva / ********** END OF COMMENTARY ********** tena vinà viÓe«aïasÃmyamÃtreïa nÃyikÃvyavahÃrapratÅterasambhavÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) prÃkaraïikaravikamalinÅv­ttÃntamÃtrapratyÃyakatvenÃpi tadupapatterityatastatpratyÃyakatvaniyataæ smeraviÓe«aïameveti vaktumÃha----atra nisargetyÃdÅti / strÅmÃtreti; mÃtrapadÃt sarojinÅvyavaccheda÷ / tathà sarojinyÃ÷, pu«pavikÃÓasmeratvasyÃropavaÓÃttasyÃ÷ sÃdhÃraïadharmatvaæ tÃd­ÓÃropaÓca nÃyikÃvyavahÃrapratÅterheturityartha÷ / viÓe«aïasÃmyamÃtreïeti / nisargetyÃdiviÓe«aïasÃmyamÃtreïetyartha÷ / asambhavÃditi / ravikamalinÅv­ttÃntenaiva tadupapatterityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** aupamyagarbhatvaæ punastridhà sambhavati, upamÃrÆpasaÇkaragarbhatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) upamÃrÆpaketi / upamÃgarbhatve rÆpakagarbhatve upamÃrÆpakayo÷ sandehasaÇkaragarbhatve cetyartha÷ / garbhatvaæ ca tajj¤ÃnapÆrvakatvam / naca rÆpakagarbhakasya kathamupamÃnagarbhaprabheda iti vÃcyam, rÆpakasyÃpi sÃd­Óyajanakatvena tajjananatpÆrvaæ tadvodhena tatpÆrvatvÃdapÅtyÃha-- ********** END OF COMMENTARY ********** tatropamÃgarbhatve yathÃ-- "adantaprabhÃpu«pacità pÃïipallavaÓobhinÅ / keÓapÃÓÃliv­ndena suve«Ã hariïek«aïÃ" // atra suve«atvavaÓÃtprathamaæ dantaprabhÃ÷ pu«pÃïÅvetyupamÃgarbhatvena samÃsa÷ / anantaraæ ca dantaprabhÃsad­Óai÷ pu«paiÓcitetyÃdisamÃsÃntarÃÓrayeïa samÃnaviÓe«aïamahÃtmyÃddhariïek«aïÃyÃæ latÃvyavahÃrapratÅti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tadantaprabheti / atra dantaprabhÃ÷ pu«pÃïÅva ityÃdirÅtyà sarvatra puru«avyÃghrÃditvÃdupamÃsamÃsa÷ / naca dantaprabhaiva pu«pamityÃdirÅtyà rÆpakameveti vÃcyam / rÆpakasya bÃdhakadvayasattvÃt / tathà hi---"upamitaæ vyÃghrÃdibhi÷ sÃmÃnyÃprayoge" iti pÃïinyanuÓÃsanenasÃdhÃraïadharmÃprayoge rÆpakasamÃsabÃdhÃd upamÃsamÃsasyaiva vyavasthÃpanÃdityekaæ bÃdhakam / dvitÅyaæ granthak­deva Ãha---atra suve«atvavaÓÃditi / ayaæ bhÃva÷ / ve«ÃstadÃropitadharmÃ÷ / kaÂakakuï¬alasindÆrÃdÅnÃæ dantaprabhÃdÅnÃæ ca nÃyikÃdharmav­ttidharmatvenÃropitatvÃt / kaÂakakuï¬alasindÆrÃdÅnÃæ dantaprabhÃdÅnÃæ ca nÃyikÃdharmav­ttidharmatvenÃropitatvÃt / pu«pÃdibhinnai÷ tai÷ suve«apratÅtirna ghaÂate ityata÷ prathamaæ dantaprabhÃdiviÓe«yake vyÃghrÃdisamÃsa evetyÃha---upamÃgarbhatveneti / nanu tathÃpi saivÃnupapatti÷, svÅyadharmai÷ suve«atvÃsambhavÃdityata Ãha---anantaraæ ceti / ayamartha÷---sak­duccaritai÷ Óabdairasak­cchaktilak«aïÃbhyÃæ bodhÃsambhavÃddarÓito 'yaæ pu«pÃdiviÓe«yaka upamÃsamÃsÃrtho vyaÇgya eva / tÃtparyavaÓÃcchaktyà vÃkyabodhakatvaæ và / suve«atvopapattikatvaæ ca samÃsadvayatÃtparyagrÃhakaæ tena ca suve«atvepapattau upapattimÃha---samÃnaviÓe«aïamÃhÃtmyÃditi / samÃsadvayaghaÂitatvenobhayaviÓe«aïÃt sÃmyam / ekaikasamÃsena ekaikaviÓe«aïamiti bhÃva÷ / latÃvyavahÃrastadvallÃsyÃdi÷ / ## (lo, Å) suve«atvavaÓÃt suve«eti padasÃmarthyÃt / taddhi nÃyikÃyÃæ mukhyaæ natu latÃyÃmiti nÃyikÃdharmiïÃmeva dantaprabhÃdÅnÃmupameyaprayojakaæ, natu hariïek«aïapadopÃdÃnaæ, prastutetarapadÃpek«ayaiva samÃsaprav­ttervyavasthÃnÃt / anyathà dÃse k­tÃgasÅtyÃdÃvapi prÃcÅnaprasiddhe 'pi rÆpakasamÃsavi«aye upÃttanÃyikÃnuguïyena pulakÃÇkurakaïÂakÃgrairityatra upamÃsamÃsa eva syÃt / samÃsÃntareïa sÃmagrÅvaÓÃdÃmar«itena / ********** END OF COMMENTARY ********** rÆpakagarbhatve yathÃ-- "lÃvaïyamadhubhi÷ pÆrïam-" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) lÃvaïyamadhviti---naca ekadeÓavivarttirÆpakodÃharaïameva prÃguktam, kathamatra samÃsoktiriti vÃcyam / sÃmpradÃyikamate ekadeÓavivarttirÆpakasthale sarvatra vyaÇgyarÆpyÃæÓe samÃsoktitvasvÅkÃrÃt, yatra viÓe«e tu na svÅkÃra ityagre vyaktirbhavi«yati / atra sÃmÃnyadharmÃprayoge 'pi nopamÃsamÃsa÷ / madhutulyalÃvaïyasya pÃnÃsambhavÃt / rÆpakatve tu madhuna÷ sambhavatyeva pÃnam / ÃsyasyaivÃtra pÃnamuktaæ tasya cobhayathÃpi pÃnÃsambhava iti na vÃcyam, "saviÓe«aïau vidhini«edhau viÓe«aïamupasaÇkrÃmata÷ sati viÓe«ye bodhe' iti nyÃyÃnmadhunyeva cÃnvayÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** saÇkaragarbhatve yathÃ-"dantaprabhÃpu«pa-" ityÃdi / "suve«Ã" ityatra "parÅtÃ" iti pÃÂhe hyupamÃrÆpakasÃdhakÃbhÃvÃtsaÇkarasamÃÓrayaïam / samÃsÃntaraæ pÆrvavat / samÃsÃntaramahimnà latÃpratÅti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) parÅteti pÃÂhe iti / suve«atvasya nijadharmeïÃsambhavÃttatsattve kramaÓa÷ samÃsadvayenaivopapattirdarÓitetyatastatra na rÆpakopamÃyÃ÷ sandehasaÇkara÷ / parÅteti pÃÂhe tu parÅtatvaæ vyÃpti÷ pu«pairlÃvaïyai÷ sambhavatÅtyatra samÃsadvayenopamÃrÆpakayorbhavatyeva sandeha iti bhÃva÷ / naca sÃmÃnyadharmÃprayogavaÓÃdupamà rÆpakaæ bÃdhata iti vÃcyam / rÆpakasya sambhave tathà rÆpakÃbÃdhÃt / suve«atvavaÓÃdrÆpakabÃdhÃdeva tathà tadbÃdhasya prÃg darÓitatvÃt / sandehasaÇkaraæ grÃhayati---atra hÅti / samÃsÃntaramiti / vinigamakÃbhovenobhayasamÃsÃntaraæ pÆrvavallatÃpratÅtirityanvaya÷ / tatra hetumÃha---samÃsÃntaramahimneti / samÃsÃntaramatra rÆpakasamÃsa÷ / tadvattve lÃvaïyamadhubhi÷ pÆrïamityekadeÓavivarttirÆpakodÃharaïe 'pi samÃsoktitvamidaæ darÓitaæ sÃmpradÃyikamatÃnusÃreïaiva / ## (lo, u) sÃdhakÃbhÃvÃditi / parÅtatvasya hariïek«aïÃyÃæ latÃyÃæ ca sÃdhÃraïyenaiva prav­tte÷ / saÇkarasamÃÓrayeïeti / saÇkaro 'tra upamÃrÆpakasandehasaÇkara÷ / tadÃÓrayeïa samÃso nirddhÃritÃkÃra÷ / pÆrvaæ dantaprabhÃsad­Óai÷ pu«paiÓcitetyuktaprakÃra÷ / latÃpratÅtirityatra latÃpadaæ bhÃvapradhÃnam / ********** END OF COMMENTARY ********** e«u ca ya«Ãæ mate upamÃsaÇkarayorekadeÓavivartità nÃsti tanmate Ãdyat­tÅyayo÷ samÃsokti÷ / dvitÅyastu prakÃra ekadeÓavirviætarÆpakavi«aya eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) kecittvatraikadeÓavivÃrttirÆpake samÃsoktiæ na manyante, kintÆpamÃtatsaÇkaragarbhatva eva tÃæ manyante / tatra prathamaæ rÆpakasamÃsabÃdhasyÃdarÓitatvÃtte«Ãæ mataæ darÓayati---e«u ceti / Ãdyaæ dantaprabhetyÃdikam / t­tÅyaæ parÅtatvapÃÂhaviÓi«Âam / tadevaæ dvitÅyo lÃvaïyamadhubhairityÃdyukto rÆpakavi«aya eva na samÃsoktivi«aya÷ / vyaÇgyarÆpakaæ mukhasya padmatvaæ taddharmalÃvaïyÃdau madhvÃdirÆpakaæ vÃcyamityekadeÓavivarttisuve«atvaviÓe«aïavati dantaprabhetyÃdau / ********** END OF COMMENTARY ********** paryÃlocane tvÃdye prakÃre evadeÓavivartinyupamaivÃÇgÅkartumucità / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) paryÃlocane tu na samÃsoktirnÃpyekadeÓavivarttirÆpakaæ kintvekadeÓavivarttyupamaiva iti svamataæ granthak­dÃha---paryÃlocane tviti / samÃse luptevakÃrÃllÃvaïyÃdau madhvÃdyupamà vÃcyà / nÃyikÃyÃæ tÆpamà vyaÇgyà ityekadeÓavivarttinÅ upamaivetyevakÃrÃtsamÃsoktivyavaccheda÷ / tadvyavacchedastu tatparyÃlocanÃdityÃha---paryÃlocane tviti / viÓe«aïasÃmye yatsamÃsoktirityuktaæ tatra viÓe«aïasya sÃdhÃraïatvaæ Óli«Âatvaæ ceti / dvaividhyamevocitam / aupamyagarbhatvarÆpast­tÅyaprakÃro nocita÷ / tatra dantaprabhÃpu«pamivetyupamÃsamÃsabodhe hariïek«aïà late veti bodhasya samÃsadvayakus­«Âikalpanaæ vinaivopapattirityevaæ paryÃlocanà / evaæ cÃdyaprakÃrarÅtest­tÅyaprakÃre 'pi sambhavÃttatrÃpyekadeÓavivartyupamaivetyatra upamÃgarbhÃviÓe«aïikà samÃsoktirnÃstyevetyabhiprÃya÷ / Ãdye prakÃre ityupalak«aïameva / ## (lo, Æ) iha caupamyagarbhasyaivaæ traividhyasambhave 'pi dvitÅyodÃharaïam ekadeÓavivarttirÆpakavi«aya eveti na pÆrvottaravirodha ityÃha---e«u ceti / Ãdyaæ dantaprabhÃityÃdi padyam / t­tÅyaæ tadeva suve«Ã ityatra parÅtapÃÂhayuktam / dvitÅyo lÃvaïyamadhubhi÷ pÆrïamityÃdipadyavasthita÷ / naca prathamat­tÅyayorapi samÃsoktirityÃha---paryÃlocane tviti / paryÃlocane tattvato vivecane ucità hariïek«aïa lateveti pratÅte÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** anyathÃ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) anyatheti / samÃsadvayakalpanà kus­«Âyaiva aupamyagarbhasthale samÃsoktyaÇgÅkÃre ityartha÷ / yatra samÃsadvayakalpanà kus­«Âyasambhavastatra kathaæ samÃsoktirityatrÃha / ********** END OF COMMENTARY ********** "aindraæ dhanu÷ pÃï¬upayodhareïa ÓaraddadhÃnÃrdranakhak«atÃbham / pramodayantÅ sakalaÇkaminduæ tÃpaæ raverabhyadhikaæ cakÃra" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) aindraæ dhanuriti / pÃï¬unà payodhareïa aupamyenÃrdranakhak«atÃbham aindraæ dhanu÷ dadhÃnà sakalaÇkaminduæ prasÃdayantÅ prasannaæ nirmalaæ kurvatÅ Óaradraveratyadhikaæ tÃpaæ tatÃnetyartha÷ / Óaradi meghasya pÃï¬utvÃdindo÷ nirmalatvÃnmeghÃvaraïÃbhÃvena ravestÃpÃdhikyÃcca / atra pÃï¬upayodhareïa gaurastanenÃrdranakhak«ataæ dadhÃnÃyÃ÷ paranÃyikÃyà gant­tvena kalaÇkinamupanÃyakamanunayantyÃstatpradarÓanena patyustÃpÃdhikyaæ janayantyÃÓca nÃyikÃyÃ÷ samÃsoktyà pratÅti÷ tadvyavahÃrasya ca Óaradi pratÅti÷ / ## (lo, ­) aindramiti / payodharo megha÷ stanaÓca / prasÃdanaæ nirmalÅkaraïaæ, parito«aïaæ ca / kalaÇko lak«ma, kulÃdido«aÓca / tÃpa÷ Ãtapo manojvaraÓca / Óarado nÃyikÃtvapratÅtirityuktam / tadviÓe«aïasyaiva vicÃradaÓÃrƬhatvÃt / raviÓaÓinorÂÃyakapratinÃyakatve saiva mukhyaæ padaæ nidÃnam / sakalaÇkatÃpaÓabdayo raviÓaÓinormukhyayorvarïanÃt nÃyakavi«ayÃniyatatvÃt / upamÃnatvamÃbhÃÓabdabodhyam / vastuparyÃlocanayà tadvicÃreïa saccÃraïÅyam / dhanurÃbhamiti pratyanudayaprasaÇgaditi bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra kathaæ Óaradi nÃyikÃvyavahÃrapratÅti÷, nÃyikÃpayodhareïÃrdranakhak«atÃbhaÓakracÃpadhÃraïÃsambhavÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) upamÃgarbhasamÃsoktyaÇgÅkÃre tadrarbhatve ca samÃsadvayaniyame sà kathaæ syÃdityartha÷ / Ãrdranakhak«atÃbhamityatropamÃbodhakasyÃbhÃpadasya saktve rÆpakÃsambhavÃd upamÃsamÃse ca aindre dhanu«i Ãrdranakhak«atatulyatvÃprÃptau nÃyikÃyÃæ ca viÓe«aïÃbhÃvena tadviÓe«aïasya ÓarannÃyikobhayadharmatvÃbhÃvena kathaæ viÓe«aïasÃmyaæ kathaæ tasyaivopamyagarbhÃtvaæ kathaæ và samÃsagarbhadvayakalpanamiti manasik­tyÃha--- nÃyikÃpayodhareïeti / tathà ca upamÃgarbhasamÃsoktirnÃstyeva / kintvatra payodharasya prasÃdayantÅti padasya sakalaÇkapadasya tÃpapadasya ca Óli«ÂaviÓe«aïikà samÃsoktireveyam / naupamyagarbhaviÓe«aïikà ityuktamanena / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu "Ãrdranakhak«atÃbham" ityatra sthitamapyupamÃnatvaæ vastuparyÃlocanayà aindre dhanu«i sa¤cÃraïÅyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) nanu Ãrdranakhak«atÃbhamityatrÃrdranakhak«atamupamÃnam / aindraæ dhanuÓcopameyam / dhÃraïÃnvayaÓcopameva eva bodhitastenÃsambhavo darÓita÷ / manasà tu Ãrdranakhak«atasyopamÃnatvaæ dhanu«i bodhyam / k«ate tu tadupameyatvaæ bodhyam / tathà ca tatk«atadhÃraïaæ stanasya sambhavatyeva ityata upamÃgarbhasamÃsoktirevÃtrÃpÅti kathamupamÃgarbhasamÃsoktivilopa ityÃÓaÇkate---nanviti / sthitamapi iti / nakhak«ate sthitamapÅtyartha÷ / idamupalak«aïam / dhanu«i sthitamupameyatvamapi nakhak«ate sa¤cÃraïÅyamityÃpi bodhyam / tatsa¤cÃrasyaiva prak­tastanadharaïopayogitvÃt / paryÃlocanayeti / payodharÃdipadaÓle«ÃttÃd­ÓÃrthaparyÃlocanayetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--"dadhnà juhoti" ityÃdau havanasyÃnyathÃsiddherdadhni sa¤cÃryate vidhi÷ / eva¤cendracÃpÃbhamÃrdranakhak«ataæ dadhÃneti pratÅtirbhavi«yatÅti cet ? na, evaævidhanirvÃhe ka«Âas­«ÂikalpanÃdekadeÓavivartyupamÃÇgÅkÃrasyaiva jyÃyastvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) Óabdenaikatra bodhitÃrthasyÃnyatra sa¤cÃre d­«ÂÃntamÃha--yathà dadhneti / ÃkyÃtena havanasyeva prak­tastanadhÃraïopayogitvÃd bodhyate / havanasya tu "havi«Ã juhoti' iti vÃkyarÆpÃd anyata÷ siddhe÷ siddhasya ca vidheyatvÃsambhavaparyÃlocanayà tadeva vidheyatvaæ yattvasiddham / ato dadhni sa¤cÃryate ityartha÷ / dadhno homakaraïatvasyÃnyata÷ prÃptyabhÃvÃt / tathà caivaæ rÅtyà dhanurupameyanakhak«atadhÃraïaæ payodhare sambhavati, ityupamÃgarbhasamÃsoktirastyeva / kathaæ tadvilopa ityÃha---evaævidhanirvÃhe iti / evaævidhayà nirvÃha ityartha÷ / ekadeÓavivartyupamÃÇgÅkÃrasyaiveti / upamÃgarbhasamÃsoktirnÃstyeveti bhÃva÷ / ## (lo, Ì) ÓabdaÓaktyarpitalabhyasyÃrthasya paryÃlocanÃyÃmanyathÃbhÃve d­«ÂÃntamÃha---yatheti / vidhi÷ karttavyatopadeÓa÷ / atra hi hotavyamityarthe juhotinà yadyapi homavidhÃnopadeÓa÷ pratÅyate tathÃpi vÃkyÃntaralabhye tasmin "aprÃpte hi ÓÃstramarthavadi" ti nayena pi«Âape«aïavadupadeÓavaiyarthyÃdatrÃnukta eva dadhna÷ karaïatvÃæÓe paryavasyatyupadeÓa÷ / prak­todÃhaïe sa¤cÃraïaÓarÅram darÓayati-pratÅti÷ hi paryÃlocanotpannà / evaævidheti / ayamartha÷ / samanantaroktaprakÃreïa dadhno havanavidhisa¤cÃraïavad indradhanu«i caupamyasa¤cÃraïamayuktam / ÓabdÃnÃæ hi pradhÃnakriyÃnivarttakasvakriyÃbhisambandhÃt sÃdhyÃyamÃnatà nyÃyasiddhÃ, tena dadhni vidhisa¤caraïam / Ãrdranakhak«atÃbhamityatrÃrdranakhak«atasambandhÃd ÃbhÃÓabdasyÃrthasya aupamyasya ca tatparityÃgena sambaddhe indradhanu«i sa¤cÃraïe d­«ÂÃntadÃr«ÂÃntikayorvai«amyamityanirvÃhÃt; yathà katha¤cinnarvÃhe và na svÃrasikÅti ka«Âà yà sa¤cÃraïas­«Âi÷ tasyÃ÷ kalpanÃdasyotpÃdÃnÃd jyÃyastvÃdanÃyasasiddhatvena / aindraæ dhanurityÃdau arthÃpatti÷ / aindraæ dhanurityÃdau mukhyatayà varttamÃnasya upamÃmÃtre viÓe«eïa samÃsoktyuddÅpakasya prasÃdanakriyÃde÷ sadbhÃva÷; tasyÃnubhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** astu vÃtra yathÃkatha¤citsamÃsokti÷ / "netrairivotpalai÷ padmai÷-" ityÃdau cÃnyagatyasambhavÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) nanu prÃcÅnoktatvÃtka«Âas­«ÂikalpanÃpi kÃryyà / ekadeÓavivartyupamà tu prÃcÅnairanuktÃpyudÃharaïe 'd­«Âà nÃÇgÅkarttavyetyata udÃharaïe d­«Âatvaæ darÓayitumÃha--astu veti / "netrorivotpalai" rityÃdau / netraurivotpalai÷ padmairmukhairiva sara÷ Óriya÷ / pade pade vibhÃnti sma cakravÃkai÷ stanairiva // ityatra ekadeÓavivartyupamodÃharaïe ka«Âas­«ÂirÆpagatyantarÃbhÃvÃdityartha÷ / etadanantaraæ ca upamÃgarbhasamÃsoktyasambhavÃt / ekadeÓavivartyupamaiveti Óe«a÷ pÆraïÅya÷ / na cÃtrÃpyutpalairiva netrairityupamÃnopameyabhÃvavaiparÅtyaæ sa¤cÃryyatÃæ kathaæ gatyantarabhÃva iti vÃcyam / tadà sara÷ ÓrÅ«u netrÃdibodhÃt sara÷ Óriya iva nÃyikà iti paryavasÃne prakrÃntasara÷ ÓrÅvarïanÃbhÃvÃpatte÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** kiæ copamÃyÃæ vyavahÃrapratÅterabhÃvÃtkathaæ tadupajÅvikÃyÃ÷ samÃsokte÷ praveÓa÷ / yadÃhu÷-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) nanvevaæ "dantaprabhe" tyatra upamÃgarbhasamÃsoktirnetrairivotpalairityatraikadeÓavivartyupamà iti kathamupamÃgarbhasamÃsoktivilopa ityata Ãha---ki¤ceti / ## (lo, Ê) pratyuta "netrairivotpalai" rityupamÃsÃdhakasadbhÃvÃt / yatpunaruktaæ rÃghavÃnandai÷ sara÷ ÓrÅni«Âhaæ liÇgasÃmyaæ samÃsoktiprayojakamiti; tadasat vyavahÃrapratÅtisÃdhakÃbhÃvÃt / liÇgasÃmyamÃtreïa samÃsoktipratÅtau "d­Óyate sakhi ! ÓÅtÃæÓu÷" ityÃdÃvapyatiprasaÇgÃt / kintu prastutamapek«yaiva samÃsokti÷ kriyate iti svayamanantaramevoktam / tatkathaæ yu«manmate 'pi liÇgasÃmye samÃsoktipratÅtiriti cet / samanakÃryaliÇgaviÓe«aïÃnÃæ lak«ye«u dvayo÷ trayÃïaÃæ và sadbhÃve prÃdhÃnyena vyavahÃra iti / yaccoktaæ tairapi "netrairivotpalai" rityÃdÃvutprek«Ãpi / tadatyantamanucitam / hetvabhÃve 'dhyavasÃnasyÃnanutthÃnÃt / ki¤caivaæ "mukhena kamaleneva vibhÃti hariïek«aïÃ"ityÃdÃvapi hariïek«aïÃyÃæ nalinÅvyavahÃrasamÃropeïa samÃsoktyutprek«ayo÷ samaveÓa÷ syÃt / etatsarvaæ garbhok­tya prÃcÅnÃcÃryyasammatiæ darÓayati--yadÃhuriti / ********** END OF COMMENTARY ********** "vyavahÃro 'thavà tattvamaupamye yatpratÅyate / tannaupamyaæ samÃsoktirekadeÓopamà sphuÂÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) vyavahÃro 'thaveti / aindraæ dhanurityÃdau upamÃnopameyabhÃvavaiparÅtyasa¤cÃraïokte÷ ka«Âas­«ÂikakalpanÃrÆpaæ dÆ«aïamuktvà aupamyagarbhasamÃsoktyaÇgÅkÃre dÆ«aïÃntaraæ dadata itÅyaæ kÃrikà / ato dÆ«aïaÃntaratvabodhakamathaveti / yad yasmÃt kÃvyaliÇgÃdisÃmyahetukasamÃsoktau yathÃvyavahÃrasamÃropa÷ pratÅyate tadvadaupamyagarbhatvamamu«mÃnna pratÅyate / tattasmÃnnaupamyasamÃsoktiraÇgÅkÃryyoti Óe«a÷ / kintu tÃd­Óe sthale ekadeÓopamà ekadeÓavivartyupamaiva sphuÂetyartha÷ / tathà caupamyagarbhà samÃsoktarnÃstyevetyuktam / ## (lo, e) yadyasmÃd vyavahÃra÷ samÃsoktivattattvaæ rÆpakavad aupamyena pratÅyate / tadaupamyagarbhakasamÃsoktirna / ata evÃlaÇkÃrasarvasvak­tÃpyuktam / netrairivotpalairityÃdau sara÷ Óriyà nÃyikÃtvapratÅtirna samÃsoktyà viÓe«aïasÃmyÃbhÃvÃt / tasmÃnnÃyikÃtra upamÃnatvena pratÅyate, natu sara÷ ÓrÅdharmatvena nÃyikÃtvapratÅtiriti / ekadeÓavivartinyupamaivopÃsyete / etena dantaprabhÃpu«petyÃdau padÃnÃmupamÃnarÆpakasamÃsasambhavena hariïek«aïÃyà latÃyÃÓca viÓe«aïatve sambhavatyapi aindraæ dhanurityÃdau ca ka«ÂakalpitoktayuktisadbhÃve 'pi coktaprakÃreïÃvaÓyÃbhyupagantavyatathaikadeÓavivartyupamayaiva vyavahÃro yukta÷ / tathÃca bhëaïam-- "arke cenmadhu vindeta kimarthaæ parvataæ vrajet" iti / ********** END OF COMMENTARY ********** eva¤copamÃrÆpakayorekadeÓavivartitÃÇgÅkÃre tanmÆlasaÇkare 'pi samÃsokterapraveÓo nyÃyasiddha eva, tenaupamyagarbhaviÓe«aïotthÃpitatvaæ nÃsyà vi«aya iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) upamÃyà rÆpakasya ekadeÓavivartitve tulyanyÃyÃdubhayatraiva samÃsoktyapraveÓe tadubhayasandehasaÇkarasthale 'pi samÃsoktirnÃstÅtyÃha----evaæ ceti / nÃsyà vi«ya iti / ÃsyÃ÷ samÃsokterityartha÷ / ## (lo, ai) tanmÆlasaÇkare dantaprabhetyÃdau parÅteti pÃÂhe yatpunaruktaæ kaiÓcit / sandehasaÇkare sandehÃspadatvenÃvyavasthitatvÃdrÆpakopamayorabhÃva iti tanna / dvayorapi sÃdhakabÃdhakÃbhÃvena paryyante 'pyanyÆnÃnatiriktatvena v­ttau hi sandehasaÇkarÃÇkÃra÷ / natu sthÃïurvà puru«o veti asaæÓayavartitvaj¤ÃnadaÓÃyÃæ kvacit kasyacinmithyÃtvaæ kvacid dvayorapi / anyathà tatra prÃcÅnoktalaukikahÃramudrikÃdisaæs­«Âa mukuÂÃdyalaÇkÃrasÃd­Óyamanupapannaæ syÃt / naca sandehasaÇkarasya nirvÃha÷ Óakyakriya iti vaktuæ na yuktaæ, vaicitryasyÃnubhavasiddhatvÃttasyaiva cÃlaÇkÃratvÃt / ki¤ca k«ÅranÅranyÃyena miÓraïena saÇkara iti prÃcyÃ÷ / tayoÓca miÓraïena caikasya dvayorvà bhÃva÷ / kintvatra ekatariniÓcayÃbhÃvamÃtreïa sandehasaÇkaravyavahÃra ityalaæ bahunà / upasaæharati--teneti / asyÃ÷ samÃsokte÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** viÓe«aïasÃmye Óli«ÂaveÓe«aïotthÃpità sÃdhÃraïaviÓe«aïotthÃpità ceti dvidhà / kÃryaliÇgayostulyatve ca dvividheti catu÷ prakÃrà samÃsokti÷ / sarvatraivÃtra vyavahÃrasamÃropa÷ kÃraïam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) aupamyagarbhatvaæ samÃsokternirasya caturvidhameva samÃsokte rÆpaæ saæh­tya vyavasthÃpayati---viÓe«aïasÃmye Óli«ÂetyÃdi / vyavahÃrasamÃropasyÃpyatra cÃturvidhyaæ vaktumÃha---sarvatra ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** sa ca kvacillaukike vastuni laukikavastuvyavahÃrasamÃropa÷, ÓÃstrÅye vastuni ÓÃstrÅyavastuvyavahÃrasamÃropa÷, laukike và ÓÃstrÅyavastuvyavahÃrasamÃropa÷, ÓÃstrÅye và laukikavastuvyavahÃrasamÃropa iti caturdhà / ## (lo, o) laukike sarvamÃrgasÃdhÃraïe / ÓÃstrÅye vidyÃvyutpattiviÓe«agamye / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra laukikavastvapi rasÃdibhedÃdanekavidham / ÓÃstrÅyamapi tarkÃyurvedajyoti÷ ÓÃstraprasiddhatayoti bahuprakÃrà samÃsokti÷ / diÇmÃtraæ yathÃ--"vyÃdhÆya yadvasanam-" ityÃdau laukike vastuni laukikasya haÂhakÃmukavyavahÃrÃde÷ samÃropa÷ / "yairekarÆpamakhilÃsvapi v­tti«u tvÃæ paÓyadbhiravyayamasaækhyatayà prav­ttam / lopa÷ k­ta÷ kila paratvaju«o vibhakte-- stairlak«aïaæ tava k­taæ dhruvameva manye" // atrÃgamaÓÃstraprasiddhe vastuni vyÃkaraïaprasiddhavastuvyavahÃrasamÃropa÷ / evamanyatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) yairekarÆpamiti / parameÓvaraæ prati kasyaciduktiriyam / akhilÃsu v­tti«u saæsÃre«u ekarÆpamadvitÅyaæ tvÃæ paÓyadbhiryairjanai÷ paratvaju«o bhinnatvavi«ayÃyà vibhaktervibhÃgasya lopa÷ k­ta÷ / tadaitaddarÓanÃd bhedabuddhirna k­tetyartha÷ / taireva tasya ca dhruvaæ dhruvatvaæ lak«aïaæ k­tamityahaæ manye / dhruvamiti bhÃvapradhÃnanirddeÓa÷ / tvÃæ kÅd­Óam avyayam ak«ayam, asaækhyatayà saækhyÃtumaÓakyatayà prav­ttam asaækhyapadÃnuv­ttitvÃt / atra Óli«ÂaviÓe«aïasÃmarthyÃdapikÃradavyayapratÅti÷ / te«Ãmapi hi akhilapadasÃhityena v­tti«u sthite«vekarÆpaæ vikÃrÃhityÃttadarthe saækhyÃrÃhityam / parasyÃ÷ subvibhakterlopaÓca k­ta÷ iti dhruvaæ niÓcitaæ manye / Åd­Óaæ tvÃæ paÓyadbhirvibhaktilopaæ kurvadbhi÷ cÃdÅnÃmÅd­Óatvaæ lak«aïaæ cihnaæ k­tamityevaæ bhÃva÷ / atreti / ÃgamaÓÃstraæ veda÷ / vyÃkaraïaprasiddhaæ vastu cakÃrÃdi / tadvad vyavahÃraÓca ÓabdÃtmakatvam / ÅÓvare tadÃropasyÃpi ÓabdabrahmÃtmakatvÃt / evamanyatreti / tatra cÃnyaÓÃstravyavahÃrasamÃropo vedaÓÃstraprasiddhe vastuni ÅÓvare yathà mama / "yasyaujjvalyaæ dyutibhiradhikaæ vigraheralaÇk­tÅnÃæ yatpÃdÃnte laghurapi patat gauravaæ samprayÃti / chanda÷ / siddhÃk«aratanurasau sadruïa÷ ÓabdamÆrtti÷ puïyaÓloko manasi satataæ sannidhiæ me prayÃtu" // ityatra vÃkye prastutor'tho yathÃsau puïyaÓloka÷ parameÓvaro me manasi satataæ sannidhiæ prayÃtu / yasya vigrahe ÓarÅre 'laÇk­tÅnÃæ kaustubhabhÆ«aïaÃnÃæ dyutibhiradhikam aujjvalyaæ, yatpÃdÃnte laghurnik­«Âo 'pi patan gauravaæ gurutvam uttamatvaæ samprayÃti / asau puïyaÓloka÷ kÅd­Óa÷ / chandasi vede siddhÃk«ararÆpà askhalanarÆpà tanuryasya tÃd­Óa÷ sadruïa aiÓvaryyarÆpaguïavÃn / ÓabdamÆrttidharasyaite vi«ïoraæÓà iti vi«ïupurÃïam / atra Óli«ÂaviÓe«aïairvya¤janayà puïyasyottamaÓlokasya kaviriva pratÅti÷ / tasyÃpi vigrahe samÃse 'laÇk­tÅnÃm anuprÃsopamÃdÅnÃæ dyutibhi÷ ÓobhÃbhiradhikam aujjvalyaæ tatpÃdasya caturthabhÃgasyÃnte patato laghuvarïasyÃpi gurutvam, padÃntago gururveti chanda÷--ÓÃstre uktatvÃt / asau chandasÃnu«ÂubtvÃdicchandasà siddho varïamayamÆrtti÷ / mÃduryyÃdiguïavÃn ÓabdÃtmakaÓceti / ## (lo, au) ekarÆpaæ sanmÃtratvenÃvikÃritvÃtpratyayÃdiviÓe«ÃbhÃvÃdvà / v­tti«u varttante pravarttante ÃvirbhavantÅti vyutpattyà vastu«u strÅtvÃdiliÇge«u và Ãvyayaæ k«ayarahitaæ cakÃrÃdika¤ca / asaækhyatayà prav­ttamanantapadÃrtharÆpeïa vivartanÃt / ekatrÃdisaækhyÃvirahitvena prasiddheÓca / paratvÃju«o bhinnatvabhÃja÷ vibhaktervyaktervastuna iti yÃvat / lopa÷ k­ta÷ abhÃvo niÓcita÷ / pratyayatvena parÃd bhÃvinyÃ÷ vibhakte÷ avacchÃdayati nigÆhati / anavacchÃditasvarÆpam agƬhasvarÆpam / pÆrvÃvasthà lokaprasiddhà / yaduktaæ caï¬ÅdÃsapaï¬itairapi "yatrÃprak­tatÃdÃtmyena prak­tapratÅtistatra rÆpakam / yatrÃpak­tavyÃpÃravata÷ prak­tasya svatantrasyaiva pratÅtistatra samÃsoktiriti spa«ÂÃrtha÷ / evaæ rÆpake 'pi vyavahÃrasamÃropavacanaæ rÃghavanandÃnÃmapÃstam / ********** END OF COMMENTARY ********** rÆpake 'prak­tamÃtmasvarÆpasanniveÓena prak­tasya rÆpamavacchÃdayati / iha tu svÃvasthÃsamÃropeïÃvacchÃditasvarÆpameva taæ pÆrvÃvasthÃto viÓe«ayati / ata evÃtra vyavahÃrasamÃropo na tu svarÆpasamÃropa ityÃhu÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ekadeÓavivarttirÆpakasÃmÃsoktyorbhedamÃha---rÆpaka iti / ekadeÓavivarttirÆpake ityartha÷ / aprak­tamÃtmasvarÆpeti / aprak­taæ vyaÇgyarÆpaæ tat kartt­ / ÃtmasvarÆpasanniveÓeneti / ÃtmasvarÆpasyobhedÃropeïa prak­taæ vÃcyamavacchÃdayatyapahnavavi«ayÅkarotÅtyartha÷ / yathÃ"lÃvaïyamadhubhi÷ pÆrïam" ityÃdau / iha tviti / svÃvasthÃvyaÇgyasya svarÆpaæ tatsamÃropeïa tadÃropeïÃnavacchÃditasvarÆpamahnutasvarÆpaæ tat prak­taæ vÃcyam / pÆrvÃvasthÃto 'nyÃrÃpitavyaÇgyavyavahÃrarÆpakÃvasthÃto viÓe«ayati ÃropitavyaÇgyavyavahÃraæ karotÅtyartha÷ / ekadeÓavivarttirÆpake vyaÇgyaæ rÆpyaæ vÃcye Ãropite yathà vyÃdhÆya vasanamityÃdau vÃcye gandhavahena kÃmukÃbhedÃropa÷ / kintu kÃmukavyavahÃrasya ratyarthaæ vasanÃk«epÃliÇganarÆpavyavahÃrasyaivÃropo 'tra ityartha÷ / saævÃdamÃha---ata evÃtra vyavahÃreti / vastutastu vyaÇgyavyavahÃrarÆpakatvadvayamekadeÓavivarttirÆpake samÃsoktito bhedakam / ********** END OF COMMENTARY ********** upamÃdhvanau Óle«e ca viÓe«yasyÃpi sÃmyam, iha tu viÓe«aïamÃtrasya / aprastutapraÓaæsÃyÃæ prastutasya gamyatvam, iha tvaprastutasyeti bheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) upamÃdhvanito 'sya bhedamÃha---upamÃdhvanÃviti / atra Óle«eïetyeva pÃÂha÷, Óle«ÃkÃre dvayoreva vÃcyatvena vyaÇgyasyaivÃbhÃvÃt / Óle«eïa viÓe«yasyÃpi sÃmyamityartha÷ / prÃmÃdikapÃÂhe tu Óle«e sati tato viÓe«yÃdisÃmyamityartha÷ / tathÃpi cakÃro nirarthaka÷ / aprastutapraÓaæsÃto bheda÷ sphuÂa eva / ## (lo, a) iha cÃprastupraÓaæsÃyÃmaprastutavarïanÃmukhena prastutapratÅtiryuktà tathÃca mÆlamantareïÃprastutavarïanasyÃsambandhapralÃpaprÃyatvÃt / iha ca viÓe«aïÃnÃæ varïanÅyÃrthapratipÃdanena prakaraïena niyamite 'pi dvitÅyÃrthapratÅteranubhavasiddhe÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ-- "aÇgarÃja ! senÃpate ! droïopahÃsin ! karïa !, rak«ainaæ bhÅmÃddu÷ ÓÃnam !" ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) parikarÃlaÇkÃramÃha---uktiriti / sÃbhiprÃyatvaæ pratÅpÃdanÅyÃrthapu«ÂyÃr'thapu«ÂikÃritvam / tacca yadyapu«ÂÃrthado«atyÃgenaiva labhyaæ tathÃpi viÓe«aïairityatra bahuvivak«aïÃd bahutve vaicitryaviÓe«ÃnubhavÃd alaÇkÃritvam / aÇgarÃjetyÃdikaæ karïopahÃsino 'ÓvatthÃmna ukti÷ / atra pratipÃdya÷ karïopahÃsa÷ tatpu«ÂikÃrÅïyetÃni sambodhanÃni / sÃk«Ãd bhÅmena badhyamÃnasya du÷ ÓÃsanasya rak«akatvenÃÇgadeÓan­patitvaæ senÃpatitvaæ mahÃvÅradroïopahÃsitvaæ tadà vÅrasya yogyamityupahÃsa÷ spa«Âa÷ / ## (lo, Ã) sampriti sÃd­ÓyamÆlÃlaÇkÃralak«aïÃvasare 'pi viÓe«aïavicchittihetukatvena samÃsoktyanantaraæ parikaraæ lak«ayati--uktiriti / viÓe«aïairiti bahuvacanasya naikasya dvÃbhyÃæ viÓe«aïÃbhyÃmidaæ vaicitryam, kintu apu«ÂÃrthado«aparihÃra eveti bhÃva÷ / sÃbhiprÃyairgarbhok­tapratÅyamÃnÃrthai÷ / iha ca pratÅyamÃnÃrthasyÃgƬhatve guïÅbhÆtavyaÇgyatÃ, ato 'syÃlaÇkÃrasya na dhvanitvam / aÇgarÃjeti / idaæ bhÅmavacanam / aÇgo deÓaviÓe«a÷ / atra aÇgarÃjatvena parak«ÃrthamadhinÃyakatvam / senÃpatitvena rÃjapÆjà / droïopahÃsitvena Óairyyamada÷ pratÅyate / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Óabdai÷ svabhÃvÃdekÃrthai÷ Óle«o 'nekÃrthavÃcanam // VisSd_10.57 //># "svabhÃvÃdekÃrthai÷" iti ÓabdaÓle«Ãd vyavaccheda÷ / "vÃcanam" iti ca dhvane÷ / udÃharaïam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) arthaÓle«ÃlaÇkÃramÃha---Óabdairiti / ekÃrthairityekÃrthe eva Óaktairityartha÷ / anekÃrtheti / Óakyaikabhinno yor'tha÷ aparÃrtha÷ tasya vÃcanaæ lak«aïayà bodhanamityartha÷ Óle«Ãdvyavaccheda iti / Óle«a÷--ÓabdaÓle«ÃlaÇkÃra÷ / atra Óabdasya svabhÃvÃdekÃrthatvÃd vÃcanamityanena vya¤janÃvyavacchedamÃha---dhvaneriti / guïÅbhÆtavyaÇgyasyÃpyupalak«aïamidam / ## (lo, i) Óle«aprakaraïÃdatra Óle«a÷ / vÃcanamanirddhÃritatvena bodhanam / eva¤va ÓabdairitikÃrikÃpadÃrtha ekÅbhÆya bÃdhyabhÃvamÃpannairiti viÓakalitÃnÃæ bahÆnÃæ padÃrthÃnÃæ tathÃvidhÃrthabodhanak«amatvÃt / naca kasyacitpadÃrthaviÓi«ÂÃrthe Óakti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pravartayan kriyÃ÷ sÃdhvÅrmÃlinyaæ harità haran / mahasà bhÆyasà dÅpto virÃjati vibhÃkara÷" // atra prakaraïÃdiniyamÃbhÃvÃd dvÃvapi rÃjasÆryau vÃcyau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) pravarttayanniti / vibhÃkara÷ sÆryya÷ vibhÃkaranÃmà rÃjaviÓe«aÓca virÃjati / dvayorviÓe«aïÃnyÃha---pravarttayanniti / kriyÃ÷ ÃlokasÃdhyÃ÷, pak«ebrÃhmaïÃdivarïakriyÃ÷ / haritÃæ diÓÃæ, pak«e--diksthitalokÃnÃæ mÃlinyaæ tama÷ ÓyÃmatÃæ, pak«edÃridryavaÓÃdanujjvalatÃæ ca, mahasà jyoti«Ã, pak«e---Óauryyeïa / atra kriyà ityatra nÃnekÃrthatà / mÃlinyÃdipadatrayasya tvekÃrthe ÓaktiranyÃrthe lak«aïÃ, vibhÃkarÃæÓe tu ÓabdaÓle«a÷ / atropamÃdhvanitvaæ vyavacchinatti "anekÃrthasya Óabdasya saæyogÃdyairniyantrite' ityatra Óaktilak«aïÃbhyÃm anekÃrthatÃpi parigrÃhyetyabhiprÃyeïaivÃtropamÃdhvanipraktirbodhyà / ## (lo, Å) kriyÃ÷ sandhyopÃsanÃdyÃ÷ i«ÂÃpÆrttÃdyÃ÷ / mÃlinyam andhakÃramayatvam / durÃcÃrayogo và / mahasteja utsavaÓca, dÅpta÷ prakÃÓita÷ nirmalÅbhÆtaÓca vibhÃkara÷ sÆryya÷ / vibhÃæ karoti vyanaktÅte vyutpattyà rÃjà ca vibhÃyÃ÷ kÃnte÷ kÃrakatvÃttadÃÓrayatvÃd vÃcyavannirddhÃritatvena bodhyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) aprastutapraÓaæsÃlaÇkÃraæ pa¤cavidhamÃha---kvacidviÓe«a iti / sakalapa¤camyantapadÃrthÃd aprastutÃt sakalaprathamÃntapadÃrtha÷ prastutaÓced gamyate budhyate tadà pa¤cavidho 'prastutapraÓaæsÃlaÇkÃra ityartha÷ / anyÃpadeÓaparibhëÃpyanyatra / ## (lo, u) viÓe, ityÃdÅnÃæ karmapadÃnÃæ prastutamiti viÓe«aïam / sÃmÃnyÃdityÃdipa¤camyantapadÃnÃmaprastutÃditi aprastutÃdarthato 'vÃcyÃt / atra evÃprastutasya praÓaæsÃvÃcyatayà varïanamityarthÃd aprastutapraÓaæsÃkhyo 'laÇkÃra÷ / evaæ cÃprastutÃt prastutapratÅtiraprastutapraÓaæseti sÃmÃnyalak«aïam / tasyÃÓcoktanayÃt pa¤caprakÃrateti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam--- "pÃdÃhataæ yadutthÃya mÆrdhÃnamadhirohati / svasthÃdevÃpamÃne 'pi dehinastadvaraæ raja÷" // atrÃsmadapek«ayà rajo 'pi varamiti viÓe«e prastute sÃmÃnyamabhihitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tatra sÃmÃnyÃdaprastutÃt prastutaviÓe«avyaÇgyatvamÃha---pÃdÃhatamiti / apamÃne 'pi svasthÃd dehina÷ tadraja÷ varaæ Óre«Âham / yadraja÷ pÃdÃhataæ sad utthÃyÃbhihantureva mÆrddhÃnamadhirohati ÃrohatÅtyartha÷ / atreti sÃmÃnyaæ dehisÃmÃnyaæ, tadabhidhÃnÃt prastutasyÃsmatta ityasya vya¤janetyartha÷ / ## (lo, Æ) pÃdÃhatamiti / evaæ mÃghakÃvyoktyà ÓiÓupÃlaæ prati prayÃïÃbhimukhÅkaraïÃya ÓrÅk­«ïaæ prati balarÃmavÃkyam / asmaditi / asmatpadavÃcyÃ÷ ÓrÅk­«ïÃdayo hi vÃcyÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "stragiyaæ yadi jÅvitÃpahà h­daye kiæ nihità na hanti mÃm / vi«amapyam­taæ kvacidbhavedam­taæ và vi«amÅÓvarecchayÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) viÓe«ÃdaprastutÃt prastutasÃmÃnyavya¤janamÃha---stragiyamiti / indumatÅbharturnÃradÅyapÃrijÃtastrajaæ h­di nidhÃyÃjasyÃyaæ vilÃpa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atreÓvarecchayà kvacidahitakÃriïo 'pi hitakÃritvaæ hitakÃriïo 'pyahitakÃritvamiti sÃmÃnye prastute viÓe«o 'bhihita÷ / eva¤cÃtrÃprastutapraÓaæsÃmÆlor'thÃntaranyÃsa÷ / d­«ÂÃnte prakhyÃtameva vastu pratibimbatvenopÃdÅyate, iha tu vi«Ãm­tayoram­tavi«ÅbhÃvasyÃprasiddherna tasya sadbhÃva÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) atreti / sÃmÃnye hitÃhitakÃritvÃdinà sÃmÃnye viÓe«a÷ / ahitakÃriviÓe«o 'm­tam / arthÃntaranyÃsÃlaÇkÃrasyÃtrÃnayÃprastutapraÓaæsayà ni«pÃdyatvÃdanayoratrÃnugrÃhyÃnugrÃhakabhÃvarÆpasaÇkara ityÃha---evaæ ceti / arthÃntaranyÃso samÃnyeneti / yastatprabheda÷ sa cÃtra aprastutapraÓaæsÃni«pÃdya÷ / tathÃhi kiæ na hanti ityanena hant­viÓe«asya strajo hananasÃmarthyasattve 'pi hananÃbhÃve viÓe«a ukta÷ / sa cÃprastutapraÓaæsÃlabhyenÃhitakÃrisÃmÃnyena ÅÓvarecchÃdhÅnÃhitakÃritvÃbhÃvarÆpa eva sÃdharmyÃt / samÃnÃrthata÷ strajo 'hananaghaÂitam / ÅÓvarecchÃhitakÃriïo 'pyahitakÃritvÃbhÃvÃditi pratÅte÷ / nanu straÇni«ÂhayorahananÃm­tabhÃvayorapakÃrasÃmarthye 'pyanapakÃritvarÆpasÃdhanapratibimbanÃdatra d­«ÂÃntÃlaÇkÃrasyÃpi prasaktirityatastannirasyati---d­«ÂÃnta iti / prakhyÃtameva prasiddhameva bimbapratibimbatvena vyaÇgyasÃdharmyeïa / atra tasyeti na d­«ÂÃntÃlaÇkÃrasadbhÃva ityartha÷ / tathà ca d­«ÂÃntastu sadharmasya ityatra prasiddhasadharmasyetyartha÷ / ## (lo, ­) ÃhitakÃriviÓe«o vi«aæ hatakÃriviÓe«o 'm­tam / aprastutapraÓaæsÃmÆlamutthÃnabÅjam / yasyÃrthÃntaranyÃsasya sÃmÃnyena viÓe«ak­ta÷ samarthakatvÃt / tasya d­«ÂÃntasya / iha tu vi«Ãm­tatvenÃdhyavasÃnÃdatiÓayoktireva / tayoÓca sÃmÃnyaviÓe«ÃbhÃvarÆpeïa vicchittiviÓe«asambhavÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** "indurlipta iväjanena ja¬ità d­«Âirm­gÅïÃmiva, pramlÃnÃruïimeva vidrumadalaæ ÓyÃmeva hemaprabhà / kÃrkaÓyaæ kalayà ca kokilavadhÆkaïÂhe«viva prastutaæ sÅtÃyÃ÷ purataÓca hanta ! ÓikhinÃæ barhÃ÷ saharhà iva" // atra sambhÃvyamÃnebhya indrÃdigatäjanaliptatvÃdibhya÷ kÃryebhyo vadanÃdigatasaundaryaviÓe«arÆpaæ prastutaæ kÃraïaæ pratÅyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) aprastutÃt kÃryyÃt prastutakÃraïavya¤janamÃha---indurliptaiveti / vadanÃdisaundaryyavatyÃ÷ sÅtÃyÃ÷ purata÷ / indvÃdayo nik­«Âà iti samudÃyÃrtha÷ / tatra sÅtÃyÃ÷ vadanÃpek«ayà indo÷, ca¤calanayanÃpek«ayà m­gad­Óa÷, aruïÃdharÃpek«ayà vidrumasya, aÇgagauratvÃpek«ayà hemaprabhÃyÃ÷, madhurasvaroccÃrakakomalakaïÂhÃpek«ayà tÃd­ÓasvaroccÃrakakokilakaïÂhasya, keÓÃpek«ayà Óikhibarhasya ca nik­«Âatà pratipÃdakaviÓe«aïÃnyutprek«yante / indurlipta iveti / ja¬ità cäcalyarahitÃ, pramlÃnÃruïimeva ÃruïyamlÃnivat / kÃrkaÓyaæ madhurasvaroccÃraïÃsamarthakÃÂhinyam / prastutaæ sthitaæ tayaiva janitaæ và / tacca kalayÃpi cÃlpabhÃvenÃpi kokilayÃpi ki¤cin madhurasvaroccÃraïÃt / barhÃ÷ sagarhÃ÷ sanindÃ÷ / hantetÅndvÃdÅnÃmapakar«Ãt khede sÅtÃyà utkar«Ãddhar«e và / sambhÃvitebhya utprek«itebhya÷ / kÃraïaæ pratÅyate / ityutprek«ÃkÃraïatvena kÃraïatvaæ bodhyam / ## (lo, Ì) indurityÃdi / vadanÃdÅtyÃdiÓabdena Åk«aïÃdharakÃntivacana keÓasaægraha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** gacchÃmÅti yathoktayà m­gad­Óà ni÷ ÓvÃsamudrekiïaæ tyaktvà tiryagavek«ya bëpakalu«enaikena mÃæ cak«u«Ã / adya prema madarpitaæ priyasakhÅv­nde tvayà badhyatÃ- mitthaæ snehavivardhito m­gaÓiÓu÷ sotprÃsamÃbhëita÷" // atra kasyacidagamanarÆpe kÃrye kÃraïamabhihitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) aprastutakÃraïÃt prastutakÃryyavya¤janamÃha---gacchÃmÅti / tvaæ kiæ prasthÃnaniv­tto 'sÅti p­cchantaæ prati prasthÃnaprav­ttasyoktiriyam / udrokiïamudbhaÂaæ ni÷ ÓvÃsam muktvà bëpakalu«eïaikena cak«u«Ã mÃæ tiryyagavek«ya ityanvaya÷ / snehavivarddhitasya m­gaÓiÓo÷ svasminnarpitasya premïa÷ priyasakhÅv­nde vivandhopadeÓasya maraïasÆcanÃya sochvÃsaæ prodgatasya mamÃbhëaïakriyÃviÓe«aïam / atra kasyaciditi / gamananiv­ttasya nÃyakasyetyartha÷ / prastuta iti / kasyacit praÓnÃt prastuta ityartha÷ / kÃraïaæ nÃyikÃyÃ÷ svamaraïasÆcanam / ## (lo, Ê) atreti / kasyÃcid arthÃt kenacit kuto na gato 'sÅti p­«ÂasyÃprastutenÃbhidhÃtumucitatvÃt / kÃraïamagamanasyetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tulye prastute tulyÃbhidhÃne ca dvidhà Óle«amÆlà sÃd­ÓyamÃtramÆlà ca / Óle«amÆlÃpi samÃsoktivadviÓe«aïamÃtrasya Óle«e Óle«avadviÓe«yasyÃpi Óle«e bhavatÅti dvidhà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) samÃtsamamiti / pa¤camaprakÃrasya traividhyaæ vaktumÃdau dvaividhyamÃha---Óle«amÆlà sÃd­ÓyamÆlatà ceti / Óle«amÆlà ca dvidhà bhavatÅtyÃha---samÃsoktivaditi / samÃsoktau hi viÓe«yasyÃpi Óle«a upamÃdhvanitvÃpattyà na viÓe«ye Óle«a÷ / prakÃrÃntaramÃha---Óle«avaditi / ÓabdÃlaÇkÃraviÓe«yavadityartha÷ / "pratikÆlatÃmupagate hi vidhau" iti viÓe«yapadepi Óle«a­ / ## (lo, e) Óle«amÆleti / Óle«or'thaÓle«ÃbhÃsa÷ prastutasya gamyatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïa yathÃ-- "sahakÃra÷ sadÃmodo vasantaÓrÅsamanvita÷ / samujjvalaruci÷ ÓrÅmÃn prabhÆtotkalikÃkula÷" // ## (lo, ai) Ãmoda÷ atinirhÃrÅ gandha÷, har«aÓca / utkalikà udgatakoraka utkaïÂhà ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra viÓe«aïamÃtraÓle«avaÓÃdaprastutÃtsahakÃrÃtkasyacitprastutasya nÃyakasya pratÅti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra viÓe«aïamÃtraÓle«e Ãha---sahakÃra iti / sahakÃra Ãmrav­k«o vasantaÓrÅsamÃÓrita÷ sana prabhÆtÃbhirbahubhirudgatÃbhi÷ kalikÃbhi÷ mukulai÷ Ãkulo vyÃpta÷ san sadÃmodo vidyamÃnottamagandhastata eva samujjvaladÅptistata eva ÓrÅmÃæÓva / atreti / nÃyako 'pi vasantalak«myÃ'Órita÷ san Ãmodena har«eïa samujjvale samyak Ó­ÇgÃre ruciryasya tÃd­Óa÷ / "Ó­ÇgÃraÓucirujjvala÷" ityamara÷ / ÓrÅmÃn ata evotkalikayà utkaïÂhayÃnvita÷ / "utkaïÂhotkalike same " iti ko«a÷ / kasyaciditi / uktaviÓe«aïavata ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "puæstvÃdapi pravicaledyadi yadyadho 'pi yÃyÃdyadi praïayane na mahÃnapi syÃt / abhyuddharettadapi viÓvamitÅd­ÓÅyaæ kenÃpi dikprakaÂità puru«ottamena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) viÓe«yapadaÓle«e tvÃha---puæstvÃditi / sapatnÃpah­taæ rÃvyaæ yena kenÃpi prakÃrÃntareïoddharttuæ ka¤cidrÃjÃnamupadiÓata÷ kasyaciduktiriyam / kenÃpyanirvacanÅyena puru«ottamena nÃrÃyaïena Åd­ÓÅtyevaæprakÃrà iyaæ dik ayaæ prakÃra÷ prakaÂità darÓità / kÅd­ÓÅ digityatra Ãha---puæstvÃditi / puæstvÃt puru«abhÃvÃd yadi pravicaled yadi syÃttadapi viÓvaæ saæsÃramuddharet / purà hyasurÃh­taæ rÃjyaæ mohinÅrÆpà kanyà bhÆtvà nÃrÃyaïenoddh­tam / tathà yadyadho 'pi yÃyÃttapÅtyartha÷---purà varÃhamÆrttyà pÃtÃlaæ gatvà tena p­thivyà uddh­tatvÃt / tathà yadi praïayane yÃcane yÃcananimitte na mahÃn laghu÷ syÃt tadapÅtyartha÷ / validaityÃpah­tarÃjyasya uddharaïÃya tena vÃmanÅbhÃvarÆpalaghutvaprÃpto÷ / evaæ ca tvayÃpi puru«aÓre«Âhena puæstvÃt pauru«ÃccalanenÃpi nik­«ÂatÃprÃptirÆpatÃdha÷ pÃtenÃpi yÃcanÃrthaæ laghutvaprÃptyÃpi sapatnÃpah­taæ rÃjyamarjyatÃmiti prak­tavya¤janà / ## (lo, o) puæstvÃditi / aprastutavÃsudevapak«e, puæstvÃt pravicalanamam­tahÃraïakÃle strÅrÆpadhÃritvÃd adhogamanaæ nÅcatÃprÃpti÷ / praïayane prÅtivi«aye mahÃn uttamo yadi na syÃt / puru«ottamena puru«aÓre«Âhena / ********** END OF COMMENTARY ********** atra puru«ottamapadena viÓe«yeïÃpi Óli«Âena pracuraprasiddhyà prathamaæ vi«ïureva bodhyate / tena varïanÅya÷ kaÓcitpuru«a÷ pratÅyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) pracuraprasiddhyà prathamamiti / tena tulyakÃlabodhaÓle«ÃvyapadeÓa÷ / idamupalak«aïam / aprastuteÓvarasyaiva prathamaæ bodhitatvÃt tÃtparyyÃcceti bodhyam / ## (lo, au) Óli«Âena dvyarthena / pracuraprasiddhyeti / sÃmagrÅvaÓÃtprakaraïamapÃsyaikadeÓaprasiddhe÷ samudÃyaprasiddhirgarÅyasÅti nayeneti bhÃva÷ / yatpunaruktaæ rÃghavÃnandai÷ puæstvÃdiÓabdÃnÃmatra bhagavantaæ pratyadhikÃnvayitvamiti tanna, pramÃïaÃbhÃvÃt / pratyuta prakaraïe varïanÅyÃrthaniyamÃcca / ********** END OF COMMENTARY ********** sÃd­ÓyamÃtramÆlà yathÃ-- ## (lo, a) sÃd­ÓyamÃtramÆlà natu viÓe«aïÃdidvyarthatÃhetukà / ********** END OF COMMENTARY ********** "eka÷ kapotapota÷ ÓataÓa÷ ÓyenÃ÷ k«udhÃbhidhÃvanti / ambaramÃv­tiÓÆnyaæ harahara Óaraïaæ vidhe÷ karuïÃ" // atra kapotÃdapratustÃtkaÓcitprastuta÷ pratÅyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) eka iti / pota÷ ÓiÓu÷ / k«udhetit­tÅyÃntam / atreti / kaÓicidatra bahudasyuve«Âita÷ palÃyanÃsamartho vidhikaruïÃÓaraïaæ prÃpto bodhya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaæ ca kvacidvaidharmyeïÃpi bhavati / "dhanyÃ÷ khalu vane vÃtÃ÷ kahlÃrasparÓaÓÅtalÃ÷ / rÃmamindÅvaraÓyÃmaæ ye sp­ÓantyanivÃritÃ÷" // atra vÃtà dhanyà ahamadhanya iti vaidharmyeïa prastuta÷ pratÅyate / vÃcyasya sambhavÃsambhavobhayarÆpatayà triprakÃreyam / tatra sambhave uktodÃharaïÃnyeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) dhanyà iti / vanapre«itarÃmaÓokÃkulasya daÓarathasyoktiriyam / sambhaveti / sambhavasambhavaæ sambhavÃsambhavaæ ceti pak«atrayam / ## (lo, Ã) ubhayarÆpatÃ, aæsata÷ sambhavitvÃdaæÓataÓcÃsambhavitvÃdayamalaÇkÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** asambhave yathÃ-- "kokilo 'haæ bhavÃn kÃka÷ samÃna÷ kÃlimÃvayo÷ / antaraæ kathayi«yanti kÃkalÅkovidÃ÷ puna÷" // atra kÃkakokilayorvÃkovÃkyaæ prastutasyÃdhyÃropaïaæ vinÃsambhavi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) asambhave vyaÇgyasya vÃcye Ãropa÷ / kokilo 'hamiti / kÃkalÅ madhurÃsphuÂadhvani÷ / "kÃkalÅ tu kale sÆk«me dhvanau tu madhurÃsphuÂe' iti ko«a÷ / vÃkovÃkyamiti / kokilasyaiva vÃcyamidam / tatkathamuktipratyuktirÆpaæ vÃkovÃkyamidamantarakathanÃya madhyasthÃvalambanÃt, kalahatvaprÃptau kÃkasyÃpi kokilasÃmyokterÃk«epÃt / prastutÃdhyÃropaæ vineti / aprastute kokile vÃcye prastutasya vyaÇgyasyÃdhyÃropaæ vinetyartha÷ / naca vÃcyÃrthabodhe tatkathamaprastute vÃcye tadÃropa iti vÃcyam / kokilasyoktyasambhavÃttadvyaÇgyasyÃpyuktiyogyasya puru«asya smaraïÃttadÃropasambhavÃt vaÓcÃttu vya¤janayà puru«aviÓe«abodhe 'pyanupapattyabhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayarÆpatve yathÃ-- "antaÓchidrÃïi bhÆyÃæsi kaïÂakà bahavo bahi÷ / kathaæ kamalanÃlasya mà bhÆvan bhaÇgurà guïÃ÷" // atra prastutasya kasyacidadhyÃropaïaæ vinà kamalanÃlÃntaÓchidrÃïÃæ guïabhaÇgurÅkaraïe hetutvamasambhavi / anye«Ãæ tu sambhavÅtyubhayarÆpatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) antaÓchidrÃïÅti / atreti / atra antaÓchidrÃdimattvaæ yat kamalanÃlasya vÃcyaæ tatrÃntaÓchidrasya tantubhaÇge hetutvaæ na sambhavati tadÃha---chidrÃïÃmiti / anye«Ãntviti / kaïÂakÃnÃmityartha÷ / kaïÂakaistantucchedanasambhavÃt / tathà chidrÃæÓa eva nirguïasya kaïÂakatulyaparijanavataÓca prastutapuru«asya tatrÃropa÷ / natu kaïÂakÃnÃmaæÓa iti bhÃva÷ / ## (lo, i) antaÓchidrÃïi madhye chidrÃïi kuÂumbasuduÓcaritÃni ca / kaïÂakÃ÷ sÆk«mà avayavÃ÷ matsariïaÓca / bhaÇgurÃ÷ chidurÃvinaÓvarÃÓca / guïÃ÷ sÆtrÃïi / ÓilpÃdi gauravÃdiÓca / asambhavisÆtropadeÓatà te«Ãæ p­thaktvÃt / sambhavi uddhriyamÃïe sÆtre tat sÅmni chedadarÓanÃt / iha ca--- aÇga dehi lihiïa mà api javappasi paravaiæ ppÅnaæ yeuæ / amaï¬e kohalie a¤jukalliæ pi puæ vahiæsi / atra nÃprastutapraÓaæsà vyaÇgyasya vÃcyÃdadhikamÃsvÃdyatvena dhvanitvÃt; vyaÇgysya vÃcyÃdaprÃdhÃnya eva etadalaÇkÃrÃbhyupagama÷ / yatra punaraprastutapraÓaæsÃÇgÅkÃre rÃghavÃnandamahÃpÃtrairaprastutÃrthavyaÇgyo vyaÇgya iti muhurmuhurabhidhatÃæ dhvanikÃraprabh­ticaï¬odÃsapaï¬itÃnÃmÃcÃryaïÃæ granthajÃtamatraiva ca sÃhityadarpaïe "lak«aïÃmÆladhvaniparÅk«Ãvasare pradarÓitam, "kvacid bÃdhyatayà khyÃti' rityÃdiÓÃstravidÃæ vacanamanÃlocya lak«aïÃjÅvitamityabhidhÃyaitadudÃharaïe sulak«yo lak«ya ityutkuÓyate te«Ãæ kasyacid durmedhasa÷ pralapitenava¤citÃnÃæ matamatitucchataraæ pÆrvapak«atayà likhitamÃtmano durmatitvaprakaÂanÃya / iha pÃdÃhataæ yadutthÃyetyÃdau "kvacid bÃdhyatayà khyÃti÷, ityÃktanayena "bhrama dhÃrmika' ityÃdivat "d­«Âiæ he prativeÓinÅ' tyÃdivacca lak«aïà mÃstu "kokilo 'ha' mityÃdau vÃcyasyÃsambhavitve antaÓchidretyÃdÃvavayavasyÃsambhavitve kathaæ na lak«aïeti / atrocyate, yatra khalu kokilo 'hamityÃdau vÃkyabodhastatrotpatsyamÃnÃnvayabÃdhahetukà kathaæ lak«aïà ? yacca taireva darÓitam / ÓrutÃnvayÃdanÃkÃÇk«amityÃdi / ki¤cÃtrodÃharaïe antaÓchidrÃïÅtyÃdau và yadi lak«aïà tadà Óuddhà gauïÅ vÃ, nÃdyà / tasyÃ÷ sÃd­ÓyetarasambandhamÆlatvÃt / yadi dvitÅyà sÃpi sÃropà sÃdhyavasÃnà vÃ, nÃdyà vi«ayasya nirgorïatvÃt / dvitÅyà ced atiÓayoktirastu kimalaÇkÃrÃntarakalpanayà / kathaæ và padamÃtrÃnvayabodhahetukÃyà vÃkyabodhe praveÓa÷ / iha khalu prabhuprabh­ti«u kenacid abhisandhÃnena karttavyor'thastÃtparyyam, gopanenÃbhimatakÃryyanivedane / ata evÃtra samÃsoktivad vyavahÃrasamÃropa iti prÃcyÃ÷ / tathÃhi "ayaæ ratnÃkaro 'mbhodhirityasevi dhanÃÓaye' tyÃdau prak­tarÃjavi«ayako 'mbhodhivyapadeÓa÷ prak­tena tanni«ÂhasuÓabdapratipÃdanÃllak«yagÃmbhÅryyÃdiguïÃdyatiÓayasya lak«aïÃphalasya pratipattaye kintu abhila«itaæ tatsevÃrthaæ vÃcyÃrthamalabdhvà pratyutÃni«ÂhaprÃpte÷ / suÓabdaracanÃyà evaæ kokilo 'hamityÃdÃvapi kutracitkokilavyapadeÓa÷ / kasmiæÓcit prastute mahÃpuru«e hÅnasya matsaro na yukta iti bodhanÃya tulye 'prastute tulyÃbhidhÃne ca lak«aïÃyÃæ "jaæ de lihiïa mà asÅtyÃdau suprasiddhe tairabhyupagate vya¤janÃvi«ayatve 'pi lak«aïà syÃt / antaÓchidrÃïÅtyÃdau apyantaÓchidrÃdÅnÃæ kamalanÃlaguïabhaÇgurÅkaraïÃderasambhavÃt kathamanvayopapattiriti cet, atrÃhuÓcaï¬ÅdÃsapaï¬itÃ÷ "atra bÃhyasya prastutaparatvÃt prÃrambhÃt prak­tyaiva vÃcyÃrthavelay tatsamarpaïena pratÅterna dÆ«yata iti / " ata evÃtra sarve«vapi bhede«u prastutÃbhidhÃnasya yuktatÃprakÃÓanÃyÃlaÇkÃrasarvasvak­tÃpyuktam / "ihÃprastutavarïanamevÃyuktamaprastutatvÃt / prastutaparatve tu kadÃcit yuktaæ syÃditi / yadi "cÃntaÓchidrÃïÅ' tyÃdau lak«aïà tadà tatra mukhyÃrthabÃdhe vÃkyÃrthÃnvayopapÃdakaæ kiæ nÃma lak«yate kuÂumbe duÓcaritÃnÅti rÆpo 'prastutor'thaÓcet tasyÃpi na kamalanÃlabhaÇgurÅkaraïamapÃstam / yaccai«Ãæ mÃnyÃnÃæ mate bahutaramaskhalitamavadhÃryyÃpi ki¤cit ki¤cideva dÆ«aïamuddhu«yate tatra dhvanikÃraprabh­ticaï¬ÅdÃsapaï¬itÃcÃryavaryaprayatnapraïÅtavimalataraprameyajÃtabhaÇgabhÅruïà tadatik«amadhvamavidhvastabuddhayo vibhudhÃ÷ / yacca taireva--- "kà tvaæ kuntalamallakÅrttirahaha kvÃpi sthità na kvacit sakhyastÃstava kutra kutra vada vÃg lak«mÅruca÷ samprati' vÃgÃptà caturÃnanasya vadanaæ lak«mÅrmurÃrerura÷- kÃntirmaï¬anamaï¬alaæ mama puna÷ nÃdyÃpi viÓrÃmabhÆ÷ / ' iti kvacit praÓrottarikayà kalpayitvà "varïanÅyasya leÓoddi«Âasya lak«yate" ityaprastutapraÓaæsÃdiviÓe«asya lak«aïaæ likhitvà tadudÃharaïatvena darÓitaæ tadasmÃbhirupek«aïÅyam / atra hi praÓrottarikÃbhÃvena bhavane vastu«u na vyavahÃrasamÃropeïa samÃsoktiæ prayojayati / vÃcyor'tho dvividha÷, svata÷ sambhavÅ prau¬haktisiddhaÓceti prasiddham / tatra prau¬hoktisiddhÃrthasyÃlaÇkÃratve "sajjai surai " ( hi ) mÃso ityÃdyarthÃnÃmÃpyalaÇkÃratvaprasaÇga÷ / kuntaleÓvarasya vÃgÃdÅnÃæ caturÃnanÃdigamanena "yo 'nubhÆta÷ kuraÇgÃk«yÃ" ityÃdivannidarÓanà iha / hyadhyavasÃyasya siddhetvana nirdeÓÃt ÓabdamÆlÃtiÓayoktyalaÇkÃraparikalpanam / tathÃpyatra nidarÓanÃvivekaprastÃve uktam---upamÃparikalpanaæ nidarÓaneti lak«aïe upamÃpadaæ sÃd­ÓyamÃtravÃcakamiti / ata evÃlaÇkÃrasarvasvak­tÃpyuktam / sambhavatÃsambhavatà và vastusambhandhena gamyamÃnaæ pratibimbakaraïaæ nidarÓaneti / tathÃca padbhyÃæ haæsagatirityÃdau so 'pi tadÃnanarucamityÃdau ca pratikalpanà / "marakatamayamedinÅ«u bhÃnostaruviÂapÃntarapÃtino mayÆkhÃ÷ / avanataÓitikaïÂhakaïÂhalak«mÅmiha dadhati sphuritÃïureïujÃlÃ÷" // ityatra ca tathÃbhÆtabhÆmi«u avanataÓitikaïÂhakaïÂhÃnÃæ sambhavÃpatte÷ utprek«Ãkalpane prak­todÃharaïaæ vÃtiÓayoktikalpane nidarÓanÃyÃæ na virodha÷ / ki¤ca ekaikasya vÃgÃde rÃjani caturÃnanÃdau ca bhavanÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** asyÃÓca samÃsoktivad vyavahÃrasamÃropaprÃïatvÃcchabdaÓaktimÆlÃdvastudhvanerbheda÷ / upamÃdhvanÃvaprastutasya vyaÇgyatvam / evaæ samÃsoktÃvapi / Óle«e tu dvayorapi vÃcyatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) nanu "panthia" ityÃdau ya÷ ÓabdaÓaktimÆlo vastudhvaniruktastatra upabhogak«amatve sati yatsthityanumitirÆpaæ vastuvyaÇgyamuktaæ tatra vaktryà uddeÓyatvena tadeva prastutaæ vÃcyÃrthastvaprastuta÷ / tathà ca tatrÃprastutapraÓaæsÃtvamevÃpatitamityatastato 'syà bhedamÃha / vastudhvanau tathà sthityanumatirvyaÇgyà / na tatra vÃcyasya vyavahÃrasya vyaÇgyapuru«Ãdau samÃropasya prÃïatvÃcca tatkÃrakatvÃdityartha÷ / atra ca ÓabdaÓaktimÆlÃdityupalak«aïam / "d­«Âiæ he prativeÓinÅ" tyÃdÃvapi yadbhÃvinakhak«atagopanaæ vyaÇgyam, tadapi vaktryà uddeÓyatvena prastutam / vÃcyor'tho 'prastutastatrÃpyeva masyÃ÷ prasaktirevaæ samÃdhÃnaæ ca bodhyam / upamÃdhvanau samÃsoktau ÓabdaÓle«ÃlaÇkÃre tasyÃ÷ prasaktireva nÃstÅtyÃha---upamÃdhvanÃviti / atra hyaprastuto vÃcya÷ / upamÃdhvanisamÃsoktau cÃprastuto vyaÇgya eveti tayornÃsyÃ÷ prasakti÷ / Óle«e 'pi nÃsyÃ÷ prasaktirityÃha / Óle«eïÃprastutavya¤janatve sati hyaprastutapraÓaæsà / Óle«e tu dvayorapyarthayorvÃcyatvamityartha÷ / ## (lo, Å) samprati sumativedyamasyà dhvanyalaÇkÃravivekaæ darÓayati--asyÃÓceti / asyÃ÷ aprastutapraÓaæsÃyÃ÷ ÓabdaÓaktimÆlÃd vastudhvanerbheda÷ / tathÃhi "bhuktimuktik­dekÃnta" ityÃdau yadÃgama ityatra sacchÃstre na sata ÃgamanarÆpasyÃrthasya vyavahÃra÷ samÃropyate, kintu rahasyagopanÃrthameva vdyarthapadapayoga÷, tato 'sà bheda iti bhÃva÷ / vÃcyatvamanirddhÃritatveneti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## (lo, u) vyÃjastutirityalaÇkÃranÃma / vyaÇgyahetukavaicitryasÃrÆpyÃdaprastutapraÓaæsÃnantaramasyà lak«aïam; asyÃÓca stutinindayo÷ sÃmÃnyaviÓe«akÃryakÃraïatulyÃbhÃvÃdaprastutapraÓaæsÃto bheda÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nindayà stutergamyatve vyÃjena stutiriti vyutpattyà vyÃjastuti÷ / stutyà nindÃyà gamyatve vyÃjarÆpà stuti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) vyÃjastutyalaÇkÃramÃha---uktà vyÃjeti / vÃcyÃbhyÃmiti / yadyapi bak«yamÃïodÃharaïayornindÃstutyorekasyÃpi vÃcyatvaæ tathÃpi nindÃstutiprayojakÃrthÃbhyÃæ vÃcyÃbhyÃmityartha÷ / gamyatve vyaÇgyatve nindÃvyÃjena stutau vyÃjanindÃtvena vyÃjastutiparayogÃrthasambhavÃt samÃsadvayenobhayatra tatpadÃrthaæ ghaÂayati---nindayeti / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïa yathÃ-- "stanayugamuktÃbharaïÃ÷ kaïÂakakalitÃÇgaya«Âayo deva ! / tvayi kupite 'pi prÃgiva viÓvastà dviÂstriyo jÃtÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) atra nindÃvyÃjena stutimÃha---staneti / he deva tÃ÷ prasiddhÃ÷ tava vairistriya÷ tvayi kupite prÃgiva viÓvastÃ÷ / akopadaÓÃyÃmiva kopadaÓÃyÃmaikyarÆpamÃha---stanayugeti / muktÃracitÃbhÃraïÃ÷ / akopadaÓÃyÃæ d­«Âatvena kaïÂakairvyÃptÃÇgaya«Âaya÷ kopadaÓÃyÃæ tu bhayena kaïÂakavanapraveÓÃttÃd­ÓÃstathÃkopadaÓÃyÃæ viÓvastà abhÅtà kopadaÓÃyÃæ tu viÓi«Âamadhikaæ Óvastaæ ÓvÃso yÃsÃæ tÃd­ÓÃ÷, cintayà dÅrghani÷-- ÓvÃsÃt / sarvatraiva ÓabdavÃcyatvena prÃktulyatvam kope 'pi akopakÃlÅnÃvasthÃto 'viÓe«Ãnnindà / Óli«ÂapadadvitÅyÃrthena tu stuti÷ / ## (lo, Æ) muktetyatra muktÃni tyaktani, pak«e---mauktikamayÃnyÃbharaïÃni yasyÃm kaïaaÂakastatra latÃgata÷ prasiddha÷, lomäcaÓca / viÓvastà vidhavà viÓvasayuktÃÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** idaæ mama // "vyÃjastutistava payoda ! mayoditeyaæ yajjÅvanÃya jagatastava jÅvanÃni / stotraæ tu te mahadidaæ ghana ! dharmarÃja- sÃhayyamarjayasi yatpathikÃnnihatya" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) stutyà nindÃmÃha---vyÃjastutiriti / he payoda ! yajjagata÷ jÅvanÃya tava jÅvanÃni jalÃni iyaæ tava mayà vyÃjastutirmirthyÃstutirevodità / ito 'dhikastutisattve iyaæ na stutirapyastutirevetyartha÷ / adhikÃæ stutimÃha---stotrantu te iti / he ghana ! yat pathikÃni virahaïo nihatya dharmarÃjasya yamasya sÃhÃyyaæ mahimÃnamarjayasi idaæ tu te mahatstotraæ dharmarÃjasya tulyakarma lokamÃraïakÃritvena mÃhÃtmyÃdhikyÃttadviruddhajagajjÅvakÃritve, natu tÃd­ÓamÃhÃtmyam / atra pathikamÃrakatvena nindà / atra stutervÃcyatve 'pi stutiprayojakÃrthaparatayà yatstutipadaæ vyÃkhyÃtaæ tadudÃharaïÃntarasaægrahÃya / yathà "dÃnÃt praÓaæsÃæ prÃpto 'si karïedÃnÅæ tu saægarÃt / apakramya yaÓo dattvÃraye prÃptastato 'dhikÃ"miti karïaæ prati aÓvatthÃmna uktau stuteravÃcyatà / ## (lo, ­) jÅvanÃni jalÃni prÃïaÓca / ghanaæ nirantaram / dharmarÃjo yamaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) paryÃyoktÃlaÇkÃramÃha---paryÃyoktamiti / gamyaæ vyaÇgyaæ tacca prastutasya kÃraïarÆpaæ bodhyam bhaÇgyà prastutamapi kÃryakathanarÆpaæ bhaÇgyabhidhÅyate pratipÃdyate / vya¤janayaiveti Óe«a÷ / natu Óaktyà bodhyata ityartha÷ / prastutakÃryeïa prastutaæ kÃraïaæ yadà vyajyata ityartha÷ / kÃraïavya¤jakakÃryarÆpÃyÃmaprastutapraÓaæsÃyÃæ tu aprastutena kÃryeïa prastutaæ kÃraïaæ vyajyate iti bhedo vak«yate yathà "indurlipta iväjanena" ityÃdau / ## (lo, Ì) samprati vyaÇgyavicchittiprakaraïaprasaktaæ paryÃyoktaæ lak«ayati---paryÃyoktamiti / bhaÇgyà camatkÃranipuïavicchittyantarÃÓrayeïa vyaÇgyam abhidhÅyate bodhyate kÃryÃdidvÃreïetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** udÃharaïam-- "sp­«ÂÃstà nandane ÓacyÃ÷ keÓasambhogalÃlitÃ÷ / sÃvaj¤aæ pÃrijÃtasya ma¤jaryo yasya sainikai÷" // atra hayagrÅveïa svargo vijita iti prastutameva gamyaæ kÃraïaæ vaicitryaviÓe«apratipattaye sainyasya pÃrijÃtama¤jarÅsÃvaj¤asparÓanarÆpakÃryadvÃreïÃbhihitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) sp­«ÂÃstà iti / ÓacyÃ÷ keÓasambhogalÃlitÃstÃ÷ prasiddhÃ÷ pÃrijÃtasya ma¤jaryo yasya iyagrÅvasya n­pasya sainikairnandane vane sÃvaj¤aæ sp­«Âà ityartha÷ / atreti / gamyaæ vyaÇgyaæ kÃraïarÆpaæ sÃvatrama¤jarÅsparÓasya abhihitaæ vya¤janayà pratipÃditam / varïanÅyasyeti / hayagrÅvan­pasyetyartha÷ / tatprabhÃvenaiva sÃvaj¤ama¤jarÅsparÓÃt / ## (lo, Ê) keÓasambhogalÃlitÃ÷ keÓasaæyamaparicitÃ÷ / kÃryadvÃreïoktaæ pÃrijÃtama¤jarÅsparÓasya svargavijayÃnatiriktatvÃt / vaicitryaviÓe«aÓcÃtra svargo vijita iti pratipÃdanÃllabhyo 'nubhavasÃk«ika÷ / evam yaæ prak«ya cirarƬhÃpi nivÃsaprÅtirujjhità / madenairÃvaïamukhe mÃnena h­dayaæ hare÷" // ityatra madamÃnayorvinÃÓa eva tayornivÃsaprÅtiparityÃga iti paryÃyoktam / evaæ ca yadeva gamyate tasyaivÃbhidhÃne paryÃyoktamiti bhÃva÷ / taduktaæ kÃvyaprakÃÓak­tà "yadevocyate tadeva vyaÇgyaæ yathà tu vyaÇgyaæ na tathà ucyate" iti paryÃyoktalak«aïavyÃkhyÃne / ayaæ ca kvacitkÃraïena vÃcyena kÃryasya gamyatve 'pi sambhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** na cedaæ kÃryÃtkÃraïapratÅtirÆpÃprastutapraÓaæsÃ, tatra kÃryasyÃprastutatvÃt ; iha tu varïanÅyasya prabhÃvÃtiÓayabodhakatvena kÃryamiti kÃraïavatprastutam / eva¤-- "anena paryÃsayatÃÓrubindÆn muktÃphalasthÆlatamÃn stane«u / pratyÃpatÃ÷ ÓatruvilÃsinÅnÃmÃk«epasÆtreïa vinaiva hÃrÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ÓlokÃntareïÃpi prastutakÃryeïa prastutakÃraïavya¤janÃdidÃnÅmalaÇkÃraæ darÓayati---evaæ ceti / patiævarÃmindumatÅæ dhÃtryà uktiriyam / anena rÃj¤Ã ÓatruvilÃsinÅnÃæ stane«u muktÃphalavat sthÆlatamÃn aÓrubindÆn paryÃsayatà pÃtayatà Ãk«epasÆtreïa grathanasÆtreïavinaiva hÃrÃ÷ pratyarpitÃ÷ aÓrubindava eva hÃrà k­tà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra varïanÅyasya rÃj¤o gamyabhÆtaÓatrumÃraïarÆpakÃraïavatkÃryabhÆtaæ tathÃvidhaÓatrustrÅkrandanajalamapi prabhÃvÃtiÓayabodhakatvena varïanÃrhamiti paryÃyoktameva / "rÃjan rÃjasutà na pÃÂhayati mÃæ devyo 'pi tÆ«ïÅæ sthitÃ÷ kubje bhojaya mÃæ kumÃrasacivairnÃdyÃpi kiæ bhujyate / itthaæ rÃjaÓukastavÃribhavane mukto 'dhvagai÷ pa¤jarÃ- ccitrasthÃnavalokya ÓÆnyavalabhÃvekaikamÃbhëate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) aprastutakÃryeïa prastutakÃraïavya¤janarÆpÃyà aprastutapraÓaæsÃyà udÃharaïaæ "rÃjan rÃjasutà ityÃdika "kÃvyaprakÃÓak­tà dattam; tatrÃpi kÃryasya prastutatvameveti kecidÃhu÷ taddarÓayitumÃha---rÃjanniti / Óatrujayodyataæ rÃjÃnaæ prati tadamÃtyasyoktiriyam / tavÃraya÷ palÃyitÃ÷ / tatpurÅmadhyenaiva varttma prav­ttam / atau'dhvagai÷ pa¤jarÃnmukto rÃjaÓukastadÅyaÓÆnyavacbhau citralikhitÃn rÃjÃdÅnavalokya ekaikamitthamÃbhëata ityartha÷ / kimÃbhëata ityatrÃha---rÃjanniti / devya iti sambodhanaæ yÆyamapi tÆ«ïÅæ sthità ityartha÷ / na tu rÃj¤a iyamuktirekaikabhëaïÃnupapatte÷ / kubjà Óukabhojananiyuktà kÃcid rÃjakumÃrÅ / sacivabhojanakÃle tadbhojananiyamÃt p­cchatikumÃreti / ## (lo, e) kubjà anta÷ purav­ddhÃ÷ / kumÃrasacivÃ÷ kumÃrÃïÃæ bÃlamitrabhÆtÃ÷ ÓiÓava÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prasthÃnedyataæ bhavantaæ Órutvà sahasaivÃraya÷ palÃyità iti kÃraïaæ prastutam / "kÃryamapi varïanÃrhatvena prastutam" iti kecit / anye tu--"rÃjaÓukav­ttÃntena ko 'pi prastutaprabhÃvo bodhyata ityaprastutapraÓaæsaiva" ityÃhu÷, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) ke«Ã¤cinmate atrÃripalÃyanarÆpaprastutakÃraïasya kÃryaæ Óukabhëaïaprastutameveti taddarÓayati---atreti / kÃvya prakÃÓak­dabhiprÃyaæ darÓayati---anye tviti / rÃjaÓukav­ttÃnteneti / ÓatrumÃraïakÃryÃÓrubindupÃtanavat ÓukÃbhëaïasya ÓatrupalÃyananiyatakÃryatvÃbhÃvena sambhodhyarÃjaprabhÃvabodhakatvÃbhÃvÃdityartha÷ / mahÃmÃrÅvaÓÃdapi tatpuraÓÆnyatvasambhavÃditi bhÃva÷ / palÃyanakÃryatvÃbhiprÃyeïatvamÃtyena kathanamupapadyate eva / vastutastu amÃtyavÃkye prastutatvamakhaï¬anÅyameva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) a«ÂavidhamarthÃntaranyÃsÃlaÇkÃramÃha---sÃmÃnyaæ veti / sÃmÃnyabhuktvà viÓe«eïa, evaæ, viÓe«a÷ sÃmÃnyena, evaæ kÃryaæ kÃraïena kÃraïaæ và kÃryeïa samarthyate ucitatvena pratipÃdyate ityartha÷ / uktaæ yat sÃmÃnyaæ tadviÓe«e tathÃtvadarÓanÃducitamiti bodhanaæ samarthanarÅti÷ / iti caturvidhaæ samarthanaæ samarthyasamarthakayo÷ sÃdharmyeïa tayo÷ parasparavaidharmyarÆpeïetareïa vetyÃto '«Âadhetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "b­hatsahÃya÷ kÃryÃntaæ k«odÅyÃnapi gacchati / sambhÆyÃmbhodhimabhyeti mahÃnadyà nagÃpagÃ" // atra dvitÅyÃrdhagatena viÓe«arÆpeïÃrthena prathamÃrdhagata÷ sÃmÃnyor'tha÷ sopapattika÷ kriyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tatra sÃmÃnyasya viÓe«eïa samarthanaæ sÃdharmyeïÃha---b­haditi / kÃryÃntamuddeÓyakÃryÃntam / k«odÅyÃn k«udra÷ / mahÃnadyà sambhÆya militvetyartha÷ / nÃgÃpagà pÃrvatÅyÃlpanadÅnirjhara÷ / atra dvitÅyÃrdheti / k«udraviÓe«o nagÃpagà tadrÆpeïÃrthenetyartha÷ / sÃmÃnyor'tha÷ k«udrasÃmÃnyarÆpa÷ / atra kÃryÃntagÃmitvaæ dvayo÷ sÃdharmyam / sopapattika iti / upapattiraucityam tadviÓi«Âatvena pratipÃdyata ityartha÷ / yadyapi k«udrasÃmÃnyasya ned­Óaæ samarthanamucitamityapratÅte÷ tathÃpi kÃryÃntagamanaviÓi«Âasya tasya tat samarthanaæ viÓe«aïÃæÓamÃdÃyeti bodhyaæ saviÓe«aïe vidhini«edhÃviti nyÃyÃt / evamuttaratrÃpi / atra ca k«udraviÓe«asya nagÃpagÃyÃ÷ kÃryÃntagÃmitvadarÓanÃt k«udrasÃmÃnyasya kÃryÃntagÃmitvamaucityena sambhavatÅti pratÅti÷ / evaæ sarvatra / ********** END OF COMMENTARY ********** "yÃvadarthapadÃæ vÃcamevamÃdÃya mÃdhava÷ / virarÃma mahÅyÃæsa÷ prak­tyà mitabhëiïa÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sÃmÃnyena viÓe«asamarthanaæ sÃdharmyeïÃha---yÃvadartheti / ÓraÅk­«ïasyoktivirativarïanamidam / yÃvÃn vivak«itor'tho yasya tÃd­ÓÃpadÃmityartha÷ / mahÅyÃæso mahÃnta÷ / atroktivirati viÓi«Âa÷ ÓrÅk­«ïe viÓe«a÷ / mitabhëitve viÓi«Âà mahÃnta÷ sÃmÃnyam / bhëÃvirÃma÷ sÃdharmyaæ mitabhëitve 'syÃpi bahubhëÃvirÃmarÆpatvÃt / k­«ïaviÓe«asya bhëÃvirate÷ samarthanamevatasya sagarthanam / ********** END OF COMMENTARY ********** "p­thvi ! sthirà bhava bhujaÇgam ! dhÃrayainÃæ tvaæ kÆrmarÃja ! tadidaæ dvitayaæ dadhÅthÃ÷ / dikku¤jarÃ÷ ! kuruta tatnitaye didhÅr«Ãæ Ãrya÷ karoti harakÃrmukamÃtatajyam" // atra kÃraïabhÆtaæ harakÃrmukÃtatajyÅkaraïaæ p­thivÅsthairyÃde÷ kÃryasya samarthakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) kÃraïena kÃryasamarthanaæ sÃdharmyeïÃha---p­thvÅriti / kÃryakÃraïayoÓcÃviruddhadharmavattvameva sÃdharmyam / viruddhadharmavattva¤ca vaidharmya bodhyam / dhanurbhaÇgakÃle lak«maïasyoktiriyam / Ãryo rÃmo harakÃrbhukamÃtatajyaæ yata÷ karoti tata÷ kÃraïÃt p­thvyÃdikaæ sthirÃdikaæ bhavetyartha÷ / enÃæ p­thvÅm / dvitÅyaæ p­thvÅbhujaÇgamau, tat tritaye p­thvÅbhujaÇgamakÆrmarÃjatritaye / didhÅr«Ãæ dharttumicchÃm / anyathà tu ÃtatajyÅkaraïe yÃvÃn bhara÷ syÃttena sarve«Ãmasthairyaæ syÃdityartha÷ / atreti / naca p­thvÅsthairyÃde÷ kathamÃtatajyÅkaraïasya kÃryatvamasthairyÃdereva tatkÃryatvÃditi vÃcyam / asthairyÃdisambhÃvanayà viÓe«asthairyadhÃraïadestatkÃryatvÃt / nacaivamÃtatajyÅkaraïÃtpÆrvabhÆtasya viÓe«asthairyÃdestatrÃpi kathaæ kÃryatvamiti vÃcyamtajj¤ÃnakÃryatve ca tatkÃryatvopacÃrÃt nÃndÅmukhasya vivÃhanimittakatvavat / atrÃnayo÷ kÃryakÃraïayoÓcÃviruddhatatkÃryakÃraïatÃvacchedakadharmavattvaæ sÃdharmyam / tÃd­ÓÃt krÃraïÃt p­thvyÃde÷ sthirÅbhavanÃdikamucitamityevaæ samarthanaæ sthirÅbhÃvÃdyupadeÓa eka kÃryam / tasyaucityameva samarthanamityapi vadati / kÃryÃdisamarthanacatu«kaæ hetvalaÇkÃrarÆpasyaivetyata÷ kÃvyaprakÃÓak­tà tadupek«ya cÃturvidhyamevÃrthÃntaranyÃsoktaæ kÃraïasya janakahetutvÃt kÃryasya ca j¤ÃpakahetutvÃt, granthak­tà tu tato bhedo 'sya vak«yate / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahasà vidadhÅta na kriyÃm" ityÃdau sampadvaraïaæ kÃryaæ sahasà vidhÃnÃbhÃvasya vim­ÓyakÃritvarÆpasya kÃraïasya samarthakam / etÃni sÃdharmya udÃharaïÃni / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kÃryeïa kÃraïasya samarthanaæ sÃdharmyeïÃha---sahaseti / sahasà vimar«aïaæ vinà kriyÃæ na vidadhÅta, yato 'viveko 'vim­syakÃrità paramÃpadÃæ padaæ sthÃnam / vim­ÓyakÃritve tu na kevalaæ nÃpada÷ kintu sampadaÓcetyÃha---v­ïate hÅti / vim­ÓyakÃritÃguïenaiva lobha÷ / atreti / sampadvaraïakÃryÃd vim­ÓyakÃritvamucitamiti samarthanam / ********** END OF COMMENTARY ********** vaidharmye yathÃ-- "itthamÃrÃdhyamÃno 'pi kliÓnÃti bhuvanatrayam / ÓÃmyetpratyapakÃreïa nopakÃreïa durjana÷" // atra sÃmÃnyaæ viÓe«asya samarthakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) viÓe«eïa sÃmÃnyasya samarthanaæ vaidharmyaiïetyasyodÃharaïamÆhyamiti vak«yate / atastadanudÃh­tya sÃmÃnyena viÓe«asamarthanameva vaidharmyeïodÃharati---itthamiti / tÃrakÃsurasya bhuvanatrayakteÓakatvabodhake Óloke bhuvanatrayakleÓakatvaviÓi«ÂadurjanaviÓe«astÃhakÃsura÷ / ÃrÃdhyamÃnatvataddharmasya viruddhadharma÷ pratyayakriyamÃïatvaæ durjanasÃmÃnyasya / evaæ kteÓakatvavaidharmyaæ ÓÃnti÷ / kteÓakatvaviÓi«ÂadurjanaviÓe«asamarthanaæ kteÓakatvasamarthanarÆpameva / viÓe«aïe hÅti nyÃyÃt / bhavati hi pratyapakÃreïaiva durjanasya ÓÃnti÷ / tadviruddhÃradhyamÃnatvavato durjanaviÓe«asya tÃrakasya bhuvanakteÓanamucitamiti pratÅti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahasà vidadhÅta-" ityatra sahasà vidhÃnÃbhÃvasyÃpatpradatvaæ viruddhaæ kÃryaæ samarthakam / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) kÃraïena kÃryasamarthanaæ vaidharmyeïetyasyodÃharaïamÆhyamiti vak«yate / atastadanuktvà kÃryeïa kÃraïasamarthanaæ vaidharmyeïetyasyÃpyudÃharaïaæ sahas vidadhÅtetyatraivetyÃha---sahaseti / sahasà vidhÃnÃbhÃvasyeti / kÃraïasyetyartha÷ / Ãpatpadatvaæ samarthakaæ kÃryam, sampadà viruddhamiti viruddhadharmavadityartha÷ / abhÃvatvabhÃvatve 'tra viruddhadharme / atra hi vim­«yakÃriïa eva sampadÃvaraïÃt kÃryÃt sahasà vidhÃnÃbhÃva ucita iti pratÅti÷ / evamanyaditi / viÓe«aïasÃmÃnyasamarthanaæ kÃraïena kÃryasamarthana¤ca vaidharmyeïa yadanudÃh­taæ tadityartha÷ / tatra viÓe«eïa sÃmÃnyasamarthanaæ vaidharmyeïa yathÃ--- "guïaÃnÃbheva daurÃtmyÃddhuri dhÆryo na yujyate / asaæjÃtakiïaskandha÷ sukhaæ svapati gaurgali÷" // iti / asyÃrtha÷--dhÆrya÷ ÃropyamÃïabhÃravahanasamarthaÓca prÃïÅ dhuri bhÃravahane niyujyate / tacca guïÃnÃmeva daurÃtmyÃd daurjanyÃd dhÆryatvaguïasya bhÃravahanadu÷ khaprayojakatvÃttasya daurjanyam / guïÃbhÃve tu tÃd­Óaæ du÷ khaæ na bhavatÅtyÃha--asaæjÃteti / kiïo yugaghar«aïÃducchÆnabhÃga÷ / asaæjÃtatatskandho galiralaso gau÷ sukhaæ svapiti, natu dhuri niyujyate ityartha÷ / atra dhuri niyujyamÃnadhÆryaprÃïÅ sÃmÃnyam; aniyujyamÃnaprÃïiviÓe«eïa galigavÃdiyujyamÃnatvaviruddhadharmeïa sukhasvÃpena dhÆryaviruddhadharmeïa galitvena ca samarthitam / alasasya sukhasvapanaÓÅlasya dhÆryasya dhuri niyujyamÃnatvamucitamiti pratÅte÷ niyogasamarthanameva niyujyamÃnadhÆryasamarthanaæ; "saviÓe«aïe hi' iti nyÃyÃt / kÃraïena kÃryasamarthanaæ vaidharmyeïa yathÃ--- "sa vijigye raïe sarvÃn rÃk«asendro baloddhata÷ / rÃmabÃïakaÂusvÃdamanÃsvÃdya hi tÃd­Óa÷ // iti / atra hi rÃvaïasya vijaya÷ kÃryaæ rÃmabÃïakaÂusvÃdÃnÃsvÃdena kÃraïena samarthitam / tadanÃsvÃdena tasya vijaya ucitastadÃsvÃde sati tadasambhavÃditi pratite÷ / bhÃvatvÃbhÃvatve tayorvaidharmye / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) kÃvyaliÇgÃlaÇkÃramÃha---kriyÃkÃrakabhÃvena samÃptatve vÃkyaæ, asamÃptatve padam / ayameva hetvalaÇkÃra÷ kÃvyahetuÓcotyate / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vÃkyÃrthatà yathÃ-- "yattvannetrasamÃnakÃnti salile magnaæ tadindÅvaraæ meghairantarita÷ priye ! tava mukhacchÃyÃnukÃrÅ ÓaÓÅ / ye 'pi tvadramanÃnukÃrigatayaste rÃjahaæsà gatÃ- stvatsÃd­ÓyavinodamÃtramapi me daivena na k«amyate" // atra caturthapÃde pÃdatrayavÃkyÃni hetava÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) yattvannetreti / var«Ãsu bhÃvanopanÅtÃæ rÃvaïopah­tÃæ sÅtÃæ sambodhya rÃmasyeyamukti÷ / he priye ! tvatsÃd­ÓyenÃrthÃd d­ÓyamÃnena yo vinodastanmÃtramapi me daivena na k«amyate / nanu nÅlotpalacandrahaæsagati«u tvannetramukhasÃd­ÓyÃni vilokyantÃmityata Ãha / yattvannetreti / var«ÃkÃlaævaÓÃt nÅlotpalaæ jalamagnaæ, candro meghÃntarita÷, rÃjahaæsÃÓca mÃnasaæ gatà ityartha÷ / pÃdatrayavÃkyÃnÅti / vÃkyatrayasyaiva kriyÃkÃrakabhÃvena samÃptatvÃd hetava ityatra hetvarthakà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** padÃrthatà yathà mama-- "tvadvajirÃjinirdhÆtadhÆlÅpaÂalapaÇkilÃm / na dhatte Óirasà gaÇgÃæ bhÆribhÃrabhiyà hara÷" // atra dvitÅyÃrdhe prathamÃrdhamekapadaæ hetu÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tvadvÃjÅti / nirddhÆta uddhÆta÷ / na dhatte ityutprek«itam / ekapadamiti / paÇkilÃmityantaæ kriyÃnanvayenÃsamÃptyà samÃsena caikapadamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** anekapadaæ yathà mama-- "paÓyantyasaækhyapathagÃæ tvaddÃnajalavÃhinÅm / deva ! tripathagÃtmÃnaæ gopayatyugramÆrdhani" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) paÓyantyasaækhyeti / atrÃpi gopÃyatÅtyutprek«itam / atra paÓyantÅtyasaækhyapathgÃmiti tvaddÃnajalavÃhinÅmiti ca padÃdeva kriyÃnanvayenÃsamÃptatvÃt pathatrayagamanÃpek«ayà asaækhyÃpathagamanoktar«eïa taddarÓanaæ gopanahetu÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecid vÃkyÃrthagatena kÃvyaliÇgenaiva gatÃrthatayà kÃryakÃraïabhÃver'thÃntaranyÃsaæ nÃdriyante / tadayuktam, tathà hyatra hetustridhà bhavati--j¤Ãpako ni«pÃdaka÷ samarthakaÓceti / tatra j¤Ãpako 'numÃnasya vi«aya÷, ni«pÃdaka÷ kÃvyaliÇgasya, samarthakor'thÃntaranyÃsasya, iti p­thageva kÃryakÃraïabhÃver'thÃntaranyÃsa÷ kÃvyaliÇgÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) kÃvyaprakÃÓak­dabhipretÃrthamÃha---iha keciditi / vÃkyÃrthagateneti / kÃryakaraïasamarthena yÃnyudÃharaïÃni darÓitÃni tatra hetÆnÃæ vÃkyÃrthamÃtragatatvÃj j¤Ãpako 'numÃnasya vi«aya iti / idaæ tu kÃvyaprakÃÓak­dvi«ayavibhÃgamanÃd­tyaiva likhitaæ tanmate hi praÓrasyaiva j¤Ãpako heturna hetvalaÇkÃra÷, tatrottarÃlaÇkÃreïÃghrÃtatvÃt / anyatra tu janako j¤ÃpakaÓca heturhetvalaÇkÃra eva / ata eva--- "bhasmoddhÆlana bhadramastu bhavate rudrÃk«amÃle Óubhaæ hà sopÃnaparamparÃæ girisutÃkÃntÃlayÃlaÇk­tim / adyÃrÃdhanato«itena vibhunà yu«matsaparyÃsukhÃ- llokocchedini mok«anÃmani mahÃmohe nidhÅyÃmahe" // iti Óloke sukhÃlokaccheditvaæ mok«asya mahÃmohatve heturityuktyà hetvalaÇkÃrodÃharaïatayà udÃh­tam / tatra mok«asya mahÃmohatÃyà alÅkatvena sukhÃlokaccheditvasya janakahetutvÃsambhavena j¤ÃpakahetutvÃdeva / anumÃnaæ tu sÃdhyasÃdhanayorekadharmigatatvena nirdeÓe sati hetorhetutvena nirdeÓe satyeva / iha tu sukhÃlokÃcchedinÅtyanena hetoreva nirdeÓo natu hetutvena / bhavatÃpyanumÃnodÃharaïatayà vak«yamÃïe«u Óloke«u hetÆnÃæ hetutvenaiva nirdeÓÃt nahi "parvÃto vahnimÃn dhÆmÃt ' ityukte 'numÃnam / tasmÃd j¤ÃpakahetumÃtraæ nÃnumÃnÃlaÇkÃrasya vi«aya÷, kintu darÓitahetureva / ato j¤ÃpakahetumÃtrasyÃnumÃnasyÃnumÃnatvamuktamityuktam / ni«pÃdaka÷ kÃvyaliÇgasyeti / idamapi "bhasmoddhÆlane' tyÃdau na sambhavatÅtyavadheyam / tvadvÃjirÃjÅtyatra paÓyantyasaækhyetyatra ca hetorni«pÃdakatvÃsambhavÃdutprek«Ã / ********** END OF COMMENTARY ********** tathÃhi--"yattvannetra-" ityÃdau caturthapÃdavÃkyam, anyathà sÃkÃÇk«atayÃsama¤jasameva syÃt iti pÃdatrayagatavÃkyaæ ni«pÃdakatvenÃpek«ate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) yattvannaitrasamÃnakÃntÅtyuktahetvalaÇkÃrodÃharaïe daivÃk«amÃæ prati nÅlotpalÃdÅnÃæ salilamagnatvÃderjanakahetutvÃsambhavÃt ka«Âas­«Âyà janakatvamupapÃdayitumÃha / tathÃhi "yattvannetreti ' caturthapÃdavÃkyaæ daivÃk«amÃbodhakam, anyathà yattvannetretyÃdihetvanupÃdÃne 'sama¤jasaæ hetvÃkÃÇk«ÃsattvenÃniv­ttÃkÃÇk«am / pÃdatrayavÃkyamityatra vÃkyÃrthamityartha÷ / ni«pÃdakatvena nirÃkÃÇk«abodhaviÓi«Âatayà daivÃk«amÃni«pÃdakatvena / tathà ca Åd­Óabodhavi«ayatÃrÆpaviÓe«aïÃæÓani«pÃdakatvena saviÓe«aïanyÃyÃd viÓe«Âani«pÃdakatvamityuktam / idaæ na ruciramuktam / j¤ÃpakÃæÓavi«ayatÃjanakatvena tadvi«ayajanakatvasvÅkÃre 'numÃnÃlaÇkÃre pra)j¤ÃpakÃlaÇkÃre ca tadÃpatte÷ / tasmÃdÅd­Óaka«Âas­«ÂimanÃd­tya kÃvyaprakÃÓak­tà kÃryakÃraïasamarthaner'thÃntaranyÃso 'nÃd­ta÷ / sa eva jyÃyÃn / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahasà vidadhÅta-" ityÃdau tu-- "parÃpakÃranirataidurjanai÷ saha saÇgati÷ / vadÃmi bhavatastattvaæ na vidheyà kadÃcana" // ityÃdivadupadeÓamÃtreïÃpi nirÃkÃÇk«atayà svato 'pi gatÃrthaæ sahasà vidhÃnÃbhÃvaæ sampadvaraïaæ sopapattikameva karotÅti p­thageva kÃryakÃraïabhÃver'thÃntaranyÃsa÷ kÃvyaliÇgÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) nanvevaæ "sahasà vidadhÅte' tyÃdÃvapi "v­ïate hi' ityÃdipadÃrdhaæ vinà pÆrvÃrdhavÃkyaæ sÃkÃÇk«amityata uktarityà tatrÃpi kÃvyaliÇgameva syÃnnÃrthantaranyÃsa ityartha÷ / tatra tÃd­ÓÃkÃÇk«Ã nÃstÅtyÃha---sahasetyÃdi / upadeÓamÃtreïÃpi nirÃkÃÇk«atayà v­ïate hi ityÃdÃvÃkÃÇk«ÃrÃhityenÃpi gatÃrthaæ caritÃrthamityata÷ sahasà vidhÃnÃbhÃvaæ karmabhÆtaæ sampadvaraïaæ kartt­ sopapatikameva kurute / nanu ÃkÃÇk«ÃbalÃddheturbhavatÅtyartha÷ / tatropadeÓatÃyà d­«ÂantamÃha---parÃpakÃraniratairiti / tatra "na vidheye' ti k­tyapratyayÃdinÃtrÃpi "vidadhÅte' tyatra vidhipratyayÃdupadeÓapratÅtirityartha÷ / parÃpakÃretyÃdau samarthanÅyÃnirdeÓÃt nÃstyeva tatrÃrthÃntaranyÃsa iti viÓe«a÷ / idaæ tvavadheyam--sahasetyÃdÃvupadeÓarÆpatvena caritÃrthatvÃnmà bhavatu taddhetvalaÇkÃra÷ / p­thvi sthirà bhavetyÃdau siddhe sthairye upadeÓasambhavÃt kÃrmukajyÃtatÅkaraïaæ hetumapek«ate eveti tatra hetvalaÇkÃraprasaktirdurvÃraiva / ********** END OF COMMENTARY ********** "na dhatte Óirasà gaÇgÃæ bhÆribhÃrabhiyà hara÷ / tvadvÃjirÃjinirdhÆtadhÆlibhi÷ paÇkilà hi sÃ" // ityatra hiÓabdopÃdÃnena paÇkilatvÃditivaddhetutvasya sphuÂatayà nÃyamalaÇkÃra÷, vaicitryasyaivÃlaÇkÃratvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) yatra janakahetorhetutvenaiva nirdeÓastatra vaicitryÃbhÃvÃnna hetvalaÇkÃra ityÃha--ni dhatta ityÃdi / atra "hi" ÓabdohetutÃbodhaka ityÃha---hi Óabda iti / ## (lo, ai) atra hetustridhà bhavati, traividhyena alaÇkÃraïÃæ vi«ayavibhÃgasthÃpanÃt kathaæ tridhetyÃha / j¤Ãpaka÷ siddhatvenaivÃnirdi«ÂasyÃpratÅtasya pratyÃyaka÷ / yatra sÃdhyasÃdhakatvÃkÃreïa hetumatornirdeÓa÷, yathà "yatra patatyabalÃnÃ" mityÃdau ÓarÃpÃtena madanadhÃvanasyÃni«pÃdaka÷ sÃkÃÇk«atvena siddhasya sÃdhaka÷ / yathÃ---sahasà vidadhÅta na kriyÃmityÃdau / anyathà yattvannetra ityÃdi pÃdatrayaæ vinÃsama¤jasaæ syÃt tadaivÃsya virahiïo nÃyikÃsÃd­ÓyavinodÃsahatvasya svato 'pratÅte÷ / svato 'pi samarthakatvÃd vÃkyÃbhÃve 'pÅtyartha÷ / gatÃrthaæ--yattvannetretyÃdivailak«aïyena nirÃkÃÇk«atÃyà pratÅtÃbhidheyam / uktameva dra¬hayati---p­thageveti / sphuÂatayÃbhidheyavi«ayatayÃ, vaicitryasyÃlaukikavicchitte÷ / ida¤ca kÃvyaliÇgasya heturvaicitaryÃvahanena na nivarttata iti kÃvyaliÇgÃkhyamalaÇkaraïam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) anumÃnÃlaÇkÃramÃha---anumÃnaæ tviti / vicichattyà bhaÇgyà sÃdhanÃd sÃdhyasya j¤Ãnamityartha÷ / bhaÇgÅ cÃhÃryÃroparÆpÃ; vahnimÃn dhÆmÃdityasya vÃraïÃya tat / atra sÃdhyasÃdhanayoreva dharmigatatvaæ kÃvyaprakÃÓak­duktaæ viÓe«aïaæ deyameva / anyathà dhanurÃtatajyÅkaraïarÆpahetup­thvÅsthairyayordharmibhede 'pi p­thvÅ sthiretyÃdau atiprasaktyÃpatete÷ / ## (lo, o) vicchittyà kavipratibhotthÃpitena vaicitryeïa / vahnimÃn dhÆmavattvÃdityÃdau laukikoktimÃtre sadharmiïyayogavyavaccheda÷ / vyÃpakasya sÃdhyatvam / pak«asattvasapak«asattvavipak«avyÃv­ttatvaviÓi«Âo hetu÷ sÃdhanam / evaæ Óabdav­ttenÃpi yatra sÃdhyasÃdhanatvÃkÃreïa nirdeÓastatrÃnumÃnÃlaÇkÃra÷ / kÃvyaliÇge tvarthÃnusandhÃnÃdeva hetuhetumadbhÃvapratÅti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "jÃnÅmahe 'syà h­di sÃrasÃk«yà virÃjate 'nta÷ priyavaktracandra÷ / tatkÃntijÃlai÷ pras­taistadaÇge«vÃpÃï¬utà ku¬malatÃk«ipadme" // atra rÆpakavaÓÃdvicchitti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) pÃï¬orghÆrïamÃnanetrÃyà virahiïyà varïanamidam / jÃnÅmahe anuminuma ityartha÷ / asyà antarityanvaya÷ / iyamanta÷ priyavaktracandravatÅ tatkÃntyadhÅnapÃï¬udehaku¬malitanetrapadmattvÃdityanumÃnam / atra vicchittiæ grÃhayati--atra rÆpaketi / mukhanetrÃyoÓcandrapadmarÆpakamaÇgapÃï¬upÃï¬utvÃæÓe 'pahnutirapi bodhyà / ## (lo, au) tasya candrasya kÃntijÃlai÷ / tat tasmÃt rÆpakavaÓÃdak«ïe÷ padmatvaprayojitaæ rÆpakÃlaÇkÃramantarbhÃvyoktatvÃm / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "yatra patatyabalÃnÃæ d­«ÂirniÓitÃ÷ patanti tatra ÓarÃ÷ / taccÃparopitaÓaro dhÃvatyÃsÃæ pura÷ smaro manye" // atra kaviprau¬hoktivaÓÃdvicchitti÷ / utprek«ÃyÃmanaÓcitatayà pratÅti÷, iha tu niÓcitatayetyubhayorbheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) vicchittyantareïÃpyudÃharati---yatra patatÅti / Óarà ityatra smarÅyaÓaratvabodhakavelak«aïyaæ bodhyam / manye ityatrÃnuminuma ityartha÷ / abalÃÓcÃropitaÓarasmarapura÷ sarÃ÷ svad­«ÂipÃtaviÓi«ÂadikpatannimittaÓarakatvÃdityanumÃnam / Óare«upu«pamayatvaæ bodhyam / te«Ãæ niÓitatvaæ tu Ãropyam / utprek«ÃviÓe«Ãdasya bhedamÃha---utprek«ÃyÃmiti / hetÆtprek«ÃyÃmityartha÷ / eva¤ca darÓitodÃharaïadvaye "jÃnÅmahe" "manye" iti padayorutprek«ÃvÃcakatve taddvaye utprek«Ã naiveti bodhyam / tatpadadvayÃbhÃve tu dvayo÷ sandehasaÇkara iti ca bodhyam / ## (lo, a) na kevalamalaÇkÃrantarÃÓrayeïaiva vicchattiretadalaÇkÃraprayojiketyudÃharaïÃntaraæ darÓayati---yathà veti / anyorudÃharaïayorh­daye prayasadbhÃvasya smaradhÃvanasya ca kÃraïarÆpasya sÃdhyasyÃpi padmaku¬malatà Óarapatana¤ca sÃdhanaæ yathà parvato 'yaæ vahnimÃn dhÆmavattvÃdityÃdau / evam / "ÃrƬha÷ patita iti svasambhave 'pi svacchÃnÃæ pariharaïÅyatÃmupaiti / karïebhyaÓcyutamasitotpalaæ vadhÆnÃæ vÅcÅbhistaÂamanu yannirÃsurÃpa÷" // atra svacchÃnÃæ patitaparihÃrarÆpasÃmÃnyasya jalÃnÃmasitotpale nirasanarÆpo viÓe«arÆpa÷ sÃdhanam / yathà v­k«o 'yaæ ÓiæÓapÃtvÃdityÃdau / evaæ cÃsya vicchittiviÓe«asya vitarkÃkhyabhinnÃlaÇkÃraprayojakatva / nirÆpaïaprayÃso rÃghavÃnandÃnÃmavicÃramÆla eva / aniÓcitatayÃnirddharitatvena sambhÃvanotthÃnÃd iti bhÃva÷ / niÓcitatayà parvato 'yaæ vÃhnimÃnityÃdau vahnimattvÃdivat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama--"tÃruïyasya vilÃsa÷--" ityatra vaÓÅkaraïaheturnÃyikÃvaÓÅkaraïatvenoktÃ, vilÃsahÃsayostvadhyavasÃyamÆlo 'yamaÇkÃra÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) kÃvyaliÇgatiriktamaparamapi hetusaæj¤akamalaÇkÃramÃha---abhedeneti / hetumatà kÃryeïa saha hetorabhedenÃbhidhÃbhidhÃnaæ hetunÃmÃlaÇkÃra ityartha÷ / tÃruïyasyetyÃdau taddarÓayati---vaÓÅkaraïeti / vilÃsahÃsatÃæÓe kÃryakÃraïabhÃvÃdÃha---vilÃseti / vilÃsÃdistÃruïyÃdijanya eva nÃyikÃyÃ÷ paramparÃyÃ÷ kÃraïatvÃdyo 'bhedÃdhyÃsastanmÆlastacchobhito 'yamityartha÷ / bahu«u tatpÃta eva ÓobhetyabhiprÃya÷ / atra ca ÓuddhasÃropà lak«aïaiva, nahyayamalaÇkÃra iti kÃvyaprakÃÓak­t / ## (lo, Ã) abhedenÃbhidhÃnaæ samÃnadhikaraïanirdeÓÃditi bhÃva÷ / heturhetvÃkhyo 'laÇkÃra÷ / kÃryakÃraïavicchittyÃÓrayeïÃnumÃnÃnantaramasya prastÃva÷ / adhyavasÃyamÆla÷ / vaicitryaæ vij­mbhaïasya vilÃsatvena pracuratarollÃsasya hÃsatvenÃdhyavasÃyÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) anukÆlasaæj¤akamalaÇkÃrantaramÃha---anukÆlamiti / prÃtikÆlya yadyanukÆlasya i«ÂÃrthasÃyanubandhi janakamityartha÷ / ## (lo, i) anukÆlamityalaÇkÃranÃma / anukÆlÃnubandhi ÃnukÆlyÃvaham / asyÃpi kÃraïavaicitryamÆlatvena hetvalaÇkÃrÃntaraæ lak«aïam / asya sÃgasa ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "kupitÃsi yadà tanvi ! nidhÃya karajak«atam / badhÃna bhujapÃÓÃbhyÃæ kaïÂhamasya d­¬haæ tadÃ" // asya ca vicchittiviÓe«asya sarvÃlaÇkÃravilak«aïatvena sphuraïÃtp­thagalaÇkÃratvameva nyÃyyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) kupitÃsÅti---mÃninÅæ prati sakhyà uktiriyam / yadÅtyathe yadà / he tanvi ! yadi kupitÃsi tadà karajak«ataæ vidhÃya bhujapÃÓÃbhyÃmasya nÃyakasya kaïÂhaæ d­¬haæ badhÃna ityartha÷ / atra karajak«atabhujapÃÓabandhau pratikÆlau; nÃyakaprÅte÷ abhÅ«ÂasyÃnubandhi / atrÃnukÆlapadÃrthasya vyaÇgyatvam / kvacittu tasya vÃcyatvamapi / "aniÓamapi makaraketurmanaso rujamÃvahannabhimato me / yadi madirÃyatanayanÃæ tÃmadhik­tya praharatÅti // " atrÃbhimataÓabdasye«Âhapadatvaæ vÃcyam / anyairanuktasyÃlaÇkÃrasya svÅkÃrabÅjamÃha---asya ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) caturvidhamÃk«epÃlaÇkÃramÃha---vastuna iti / vaktumi«Âasya vastuno ni«edhÃbhÃso 'ni«edhÃbhiprÃyatvena ni«edhÃbhÃsa Ãk«epÃlaÇkÃra ityartha÷ / ni«edhÃbhÃsasya phalamÃha---viÓe«apratipattaye iti / prathamaæ tasya dvaividhyamÃha---vak«yamÃïeti / vak«yamÃïasya uktasya và vaktumi«Âasya ni«edhÃbhÃsa ityartha÷ / uktasya vaktumi«Âasya cokti÷ prÃcÅnecchÃvi«ayatvÃt / ## (lo, Å) sampratyarthasya gamyatvavaiÓi«ÂyenÃvaÓi«ÂamÃk«epÃlaÇkÃramÃha--vastuna iti / ayamartha÷-vivak«itasya vastuna÷ prÃkaraïikatvÃdayukto ni«edha÷ kuta÷ san bÃdhitasvarÆpo yatrÃbhÃsatÃmavagamayati sa Ãk«epo 'laÇkÃra÷ / na cÃtra ni«phala ityÃha---viÓe«a iti / prak­tani«Âhatvena viÓe«asya pratipattaye ityartha÷ / sattÃsamÃno ni«edha÷ / kvacid vak«yamÃïavi«aya÷ kvaciduktavi«aya iti dvividha Ãk«epo 'laÇkÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vak«yamÃïavi«aye kvacitsarvasyÃpi sÃmÃnyata÷ sÆcitasya ni«edha÷ kvacidaæÓoktÃvaæÓÃntare ni«adha iti dvau bhedau / uktavi«aye ca kvacidvastusvarÆpasya ni«edha÷, kvacidvastukathanasyeti dvau, ityÃk«epasya catvÃro bhedÃ÷ / krameïa yathÃ-- "smaraÓaraÓatavidhurÃyà bhaïÃmi saækhyÃ÷ k­te kimapi / k«aïamiha viÓramya sakhe ! nirdayah­dayasya kiæ vadÃmyathavÃ" // atra sakhyà virahasya sÃmÃnyata÷ sÆcitasya vak«yamÃïavi«aye ni«edha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) smaraÓareti / nÃyikÃyà virahÃvasthÃæ nÃyake vivak«ostatsakhyà uktiriyam / sakhÅpatitvena sakhe ! iti sambodhanam / k«aïamiha viÓramya bhaïÃmÅtyanvaya÷ / kathanÅyabÃhulyÃd viÓramapÆrvakatvakathanam / nirdayah­daye«u yu«mÃd­Óe«vityartha÷ / atreti / virahasya virahÃvasthÃyÃ÷vak«yamÃïe viÓe«e pÃï¬utvak­ÓatvÃdau nirdayah­dayatvena tu sÃmÃnyata÷ sÆcanam / ni«edhÃbhÃsavaÓÃcca tasyà vaÓyamaraïarÆpaviÓe«apratipatti÷ / ## (lo, u) sarvatrÃpi vak«yamÃïasya virahasya sÃmÃnyata÷ sÆcanaæ smaraÓaravidhurÃyà iti pratipÃdanÃt / vak«yamÃïo virahiïyÃstattadavasthÃviÓe«ÃïÃmakathanÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** "tava virahe hariïÃk«Å nirÅk«ya navamÃlikÃæ dalitÃm / hanta ! nitÃntamidÃnÅm Ã÷ kiæ hatajalpitairathavÃ" // atra mari«yatÅtyaæÓo nokta÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) aæÓani«edhÃbhÃsamÃha---tava viraha iti / nitÃntamidÃnÅmiti / anyadà uddÅpakavikasitamallikÃdarÓanÃdak«itajÅvanà hyÃsÅt / idÃnÅæ tu mari«yatÅtyasyÃæÓasyÃnuktasya ni«edhÃbhÃsa÷ / vÅk«yetyaæÓastÆkta÷ / evaæ ni«iddhoktivi«ayasya maraïasyÃÓakyavaktavyatvarÆpasya viÓe«asya pratipattistatphalam / ********** END OF COMMENTARY ********** "bÃlaa ! ïÃhaæ dÆtÅ tua piosi tti ïa maha vÃvÃro / sà marai tujjha aaso etnaæ dhammakkharaæ bhaïimo" // atra dÆtÅtvasya vastuno ni«edha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) uktani«edhavi«aye vaktumityasya vastusvarÆpasya ni«edhamÃha---bÃlaa iti / "bÃlaka nÃhaæ dÆtÅ ti«Âha priyo 'sÅti na mama vyÃpÃra÷ / sà mriyate tavÃyaÓa÷ etad dharmÃk«araæ bhaïÃma÷ // iti / dharmÃnabhij¤Ãtvena dharmavaktrayà bÃlakatvena sambodhita÷ / dharmakathanamÃtrasyoddeÓyatvasÆcanÃya Ãtmano dÆtÅtvani«eda÷ / nÃyikÃyÃ÷ prav­ttyanumatirapi mama nÃstÅtyetatsÆcanÃya ti«Âhetyuktam / tathà prÃïimÃtradharmo vaktavyastatra svapriyatvamanyajanapriyatvaæ và na prayojakamityetatsÆcanÃya priyo 'sÅtyuktam / tasyà mama và priyo 'sÅti netyartha÷ / atra sà mriyate ityuktavi«aye vaktumi«ÂasyÃtmano dÆtÅtvasya vastunà eva ni«edho natu tadukte÷ / naca dÆtÅtvani«edha÷ kathamuktamaraïavi«ayaka iti vÃcyam / maraïavyÃvarttakadÆtÅtvavi«ayatvena paramparayà tadvi«ayatvÃt atrÃdharmato niv­ttaye yathÃrthavÃditvasya viÓe«asya pratipatti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "virahe tava tanvaÇgÅ kathaæ k«apayatu k«apÃm / dÃruïavyavasÃyasya puraste bhaïitena kim ?" // atra kathanasyoktasyaiva ni«edha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) uktini«edhamÃha---virahe iti / atroktasya k«apÃk«apaïÃsÃmarthyasya uktereva ni«edha÷ / atreti / atra kathanasyoktasyaivetyatra uccÃritasyaivetyarta÷ / atra tad vyaÇgyadu÷ khÃtiÓayasya viÓe«asya pratipatti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamodÃharaïe saækhyà avaÓyambhÃvimaraïamiti viÓe«a÷ pratÅyate / dvitÅye 'ÓakyavaktavyatvÃdi, t­tÅye dÆtÅtve yathÃrthavÃditvam, caturthe du÷ khasyÃtiÓaya÷ / na cÃyaæ vihitani«edha÷, atra ni«edhasyÃbhÃsatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) uktaÓlokacatu«Âaye uktarÆpaviÓe«apratipattiæ darÓayati---atra prathamamiti / t­tÅye dÆtyà ityeva samyak pÃÂha÷ / tathà ca dÆtÅreva satÅtyartha÷ / nanu "karttavyaæ pratyahaæ strÃnaæ natu rÃtrau kadÃcana' ityatra vihitasya pratyahasnÃnasya rÃtrau ni«edhavad vidhini«edha evÃyam / sa ca nÃlaÇkÃratÃæ bhajata ityÃÓaÇkate--na ceti / samÃdhatte---atreti / vÃstavani«edhasyaivÃnalaÇkÃratvam; ni«edhÃbhÃsasya tu alaÇkÃratvameveti bhÃva÷ // ## (lo, Æ) atra ca vihitani«edhena vicchitterabhÃvÃt k«udratvÃdyalaÇkÃramadhye kÃvyaprakÃÓakÃrÃdibhirlÃk«itena sÃÇkaryabhramaæ nirasyati--na cÃyamiti / atra vihitani«edhe / yathÃ--- "bÃïena hatvà m­gamasya yÃtrà nivÃryatÃæ dak«iïamÃrutasya / ityarthanÅya÷ ÓabarÃdhirÃja÷ ÓrÅkhaï¬ap­thvÅdharakandarastha÷" // "yadvà m­«Ã ti«Âhatu dainyameta- nnaicchanti vairaæ marutà kirÃtÃ÷ / kÅliprasaÇge ÓavarÃÇganÃnÃæ sa hi ÓramaglanimapÃkaroti" // iha hi prathamapadyoktasya dvitÅyapadena ni«edhastÃttvika eva / eva¤ca ni«iddhavidhinÃpi nÃsya sÃÇkaryaæ, sa hi yathÃ--- "kva sÆryaprabhavo vaæÓa÷ kva cÃlpavi«ayà mati÷ / titÅr«urdustaraæ mohÃdu¬upenÃsmi sÃgaram" // "manda÷ kaviyaÓa- prepsurgami«yÃmyupahÃsyatÃm / prÃæÓulabhye phale lobhÃdudvÃhuriva vÃmana÷" // "athavà k­tavagdvÃre vaæÓe 'smin pÆrvasÆribhi÷ / maïau vajrasamutkÅrïo sÆtrasthe vÃsti me gati÷" // atra padyadvayoktani«edhasya t­tÅyapadyena vidhÃne ni«edhasyÃbhÃsatà eva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) anyavidhamÃk«epÃlaÇkÃramÃha---anu«Âasyeti / ani«ÂasyÃrthasya vidhyÃbhÃso ni«edhabodhako vidhistathà pÆrvoktavat viÓe«apratipattaye cettadÃpara Ãk«epÃlaÇkÃra ityartha÷ / ## (lo, ­) evamÅ«anni«edhÃbhÃsÃÓrayamekamÃk«epamuktvà tadviparÅtamani«ÂhavidhyÃbhÃsaæ dvitÅyamÃha---ani«Âasyeti / ayamartha÷ / yathe«Âasya ni«edhastathani«Âasya nidhiranupapadyamÃna ÃbhÃse paryavasÃyÅ dvitÅyÃk«epÃlaÇkÃrabÅjamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatheti pÆrvavadviÓe«apratipattaye / yathÃ-- "gaccha gacchasi cet kÃnta ! panthÃna÷ santu te ÓivÃ÷ / mamÃpi. janma tatraiva bhÆyÃdyatra gato bhavÃn" // atrÃni«ÂatvÃdramanasya vidhi÷ praskhaladrÆpo ni«edhe paryavasyati / viÓe«aÓca gamanasyÃtyantaparihÃryatvarÆpa÷ pratÅyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) "gaccha gacchasi cetkÃnta' ityatra janmakathanÃnmaraïaæ vyaÇgyam / praskhaladrÆpa iti---avidhÅbhavadrÆpa ityartha÷ / viÓe«apratipattiæ darÓayati---viÓe«aÓceti / ## (lo, Ì) atyantaparihÃryarÆpa÷ mamÃpÅtyÃdinà dvitÅyÃrdhena vya¤jita÷ / yatatra--- yÃtu yÃtu kimanena ti«Âhatà mu¤ca mu¤ca sakhi sÃdaraæ vaca÷ / khaï¬itÃdharakalaÇkitaÓriyaæ Óaknumo na nayanairnirÅk«itum // ' iti rÃghavÃnandairudÃh­taæ tadasama¤jasam / atrodÃharaïavat sarvathà na yÃtviti tathÃvidhÃparÃdhakÃle nÃyikÃyà ni«edhÃbhÃsasya mƬhÃnÃmapi buddhyanÃrohÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vibhÃvanÃlaÇkÃramÃha---vibhÃvaneti / hetuæ hetvÃbhÃsam / kÃryotpattistadÅyakÃraïaviÓe«ÃdivÃcyam / uktÃnuktetinimittaæ kÃryotpatte÷ / vyÃca«Âe---vinà kÃraïamiti / ## (lo, Ê) asya cÃk«epasya virodhÃÓrayatvena tadanantaraæ virodhamÆlÃlaÇkÃrapradarÓanaæ prakriyate---vibhÃvaneti / ucyate camatkÃrapratipattaye kavinà nibadhyate yasya kasyacitkÃraïasyÃbhÃvaæ darÓayitvetyartha÷ / evamanye«u evaævidhasthale«u sÆtrÃrthà neyÃ÷ / tattvata÷ sarvathÃkÃraïÃbhÃve kÃryotpatteravidyamÃnatvÃt / ukteti / sà vibhÃvanà uktanimittà anuktanimittà cetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** vinà kÃraïamupanibadhyamÃno 'pi kÃryodaya÷ ki¤cidanyatkÃraïamapek«yaiva bhavituæ yukta÷ / tacca kÃraïÃntaraæ kvaciduktaæ kvacidanuktamiti dvidhà / yathÃ-- "anÃyÃsak­Óaæ madhyamaÓaÇkatarale d­Óau / abhÆ«aïamanohÃri vapurvayasi subhruva÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) anÃyÃseti / madhyo madhyabhÃga÷ / aÓaÇke ÓaÇkayaiva tÃratamyaucityÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vayorÆpanimittamuktam / atraiva "vapurbhÃti m­gÅd­Óa÷" iti pÃÂhe 'nuktam ## ## (lo, e) phalÃbhÃva÷ Óabdenopanibaddha ityÃdi pÆrvavat / ********** END OF COMMENTARY ********** tathetyuktÃnuktanimittatvÃt / tatroktanimittà yathÃ-- "dhanino 'pi nirunmÃdà yuvÃno 'pi na ca¤calÃ÷ / prabhavo 'pyapramattÃste mahÃmahimaÓÃlina÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) viÓe«oktyalaÇkÃramÃha--sati hetÃviti / ukte sÅtyartha÷, phalÃbhÃvo 'pyukta ityartha÷ / dhanino 'pÅti / te varïanÅyà rÃjÃna÷ / etadeva viÓadayati---vineti / iya¤ca kÃraïÃbhÃvena paratantratayà kÃryetpatterviÓi«Âatayà bhÃvanÃdanvarthà vibhÃvanà / ********** END OF COMMENTARY ********** atra mahÃmahimaÓÃlitvaæ nimittamuktam / atraiva caturthapÃde "kiyanta÷ santi bhÆtale" iti pÃÂhe tvanuktam / acintyanimittatvaæ cÃnuktanimittasyaiva bheda iti p­thaÇnoktam / yathÃ-- "sa ekastrÅ4ïi jayati jaganti kusumÃyudha÷ / haratÃpi tanuæ yasya Óambhunà na h­taæ balam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) acintyanimittarÆpasya prabhedÃntaraæ kÃvyaprakÃÓak­tocyate / taccÃnuktanimittarÆpameveti p­thak nocyate ityÃha----acintyeti / acintyanimittodÃharaïaæ taduktaæ darÓayati---yathà sa eka iti / trÅïi jagantÅtyanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra tanuharaïenÃpi balÃharaïe nimittamacintyam / iha ca kÃryÃbhÃva÷ kÃryaviruddhasadbhÃvamukhenÃpi nibaddhyate / vibhÃvanÃyÃmapi kÃraïÃbhÃva÷ kÃraïaviruddhasadbhÃvamukhena / eva¤ca "ya÷ kaumÃrahara÷" ityÃderukaïÂhÃkÃraïaviruddhasya nibandhanÃdvibhÃvanà / "ya÷ kaumÃra-" ityÃde÷ kÃraïasya ca kÃryaviruddhÃyà utkaïÂhÃyà nibandhanÃdviÓe«okti÷, evaæ cÃtra vibhÃvanÃviÓe«oktyo÷ saÇkara÷ / ÓuddhodÃharaïaæ tu m­gyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) utkaïÂhÃkÃraïaviruddhasyeti / utkaïÂhÃkÃraïaæ hi tÃd­ÓapatyÃdyasannidhÃnaæ, tadviruddhasya tÃd­ÓapatyÃdisannidhÃnasyetyartha÷ / kÃraïasya ca kÃryaviruddhÃyà iti / tÃd­ÓakÃraïasya yatkÃryamanutkaïÂhà / tadviruddhÃyà ityartha÷ / ÓuddhodÃharaïaæ m­gyamiti / ÓuddhodÃharaïadvayantu vibhÃvanÃviÓe«oktyoranÃyÃsak­ÓamityÃdikaæ, ' dhanino 'pi nirunmÃdÃ' ityÃdikameva cÃsti / tayostathÃtvameva m­gyamityartha÷ / tathÃhi---anÃyÃsak­ÓamityÃdau ÓaÇkÃviruddhÃyà aÓaÇkÃyÃ, bhÆ«aïaviruddhasya'bhÆ«aïatvasya ca pratÅtÃvapi na viÓe«okti÷ pratÅyate / na hi tÃralyÃbhÃvarÆpasya phalÃbhÃvasya manohÃritvÃbhÃvarÆpasya phalÃbhÃvasya ca pratÅtyà viÓe«okti÷ syÃt / tathà dhanino 'pÅtyÃdÃvadhanitvÃviruddhasya dhanitvasya pratÅtÃvapi na vibhÃvanÃpratÅti÷, nahi adhanitvÃde÷ phalÃnyanunmÃdÃdÅni yenÃdhanitvaviruddhadhanitvapratÅtÃvapi tÃd­ÓaphalÃbhÃvapratÅtyà vibhÃvanà syÃt / ## (lo, ai) iha ca kÃryÃbhÃva ityÃdigrantha÷ prathamapariccheda eva viÓadÅk­ta÷ / saÇkara ekasyopagrahanyÃyado«ÃbhÃvÃdaniÓcaya iti prakÃra÷ / ÓabdodÃharaïaæ viÓe«okte÷ kÃryaviruddhasadbhÃvamukhena, natu "sa ekastrÅïi" ityÃdivat kÃryaviruddhamukhena vibhÃvanÃyÃÓca kÃraïaviruddhasadbhÃvamukhena ÓuddhodÃharaïaæ tu anyÃnyasÃÇkaryÃbhÃvayuktam / yadyathÃ--- "karpÆra iva dagdho 'pi ÓaktimÃn yo jane jane namo 'stvavÃryavÅryÃya tasmai makaraketave" // atra dÃhakÃryaætayà ÓakterabhÃvo 'ÓaktiviruddhaÓaktisadbhÃvamukhena upanibaddha iti viÓe«okti÷ suphuÂà / evaæ vibhÃvanÃdayo 'pi ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) daÓavidhaæ virodhÃbhÃsÃlaÇkÃramÃha--jÅtirityÃdi / jÃtyÃdau jÃtiguïakriyÃdravyairmitho viruddhairiti yathÃliÇgamanvaya÷ / guïaÓca jÃtikriyÃbhinnaæ dharmamÃtraæ bodhyam / guïÃdibhistribhiriti / tasya jÃtyà saha virodhastu jÃterguïena saha virodharÆpa eveti pÆrvagaïanÃpravi«ÂatvÃnnokta÷ / evamuttaradvaye 'pi / dvavyaæ tvekavyaktikaæ bodhyam / ## (lo, o) caturbhi÷ jÃtiguïakriyÃdravyai÷ viruddhamiva bhÃseta, paryavasÃne tu Ãvirodha eva anyathà do«ÃvahatvÃdityartha÷ / guïasya jÃtyà saha jÃterguïena saha virodha eveti guïaviruddhasya traividhyameva / evameva kriyÃviruddhasya caikyavidhyameveti÷--ÓÃk­tirdaÓaprakÃro virodha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïa yathÃ-- "tava virahe malayamaruddavÃnala÷ ÓaÓiruco 'pi so«mÃïa÷ / h­dayamalirutamapi bhinte nalinÅdalamapi nidÃgharavirasyÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) tatra jÃteÓcaturbhiÓca saha virodhamekaÓloke eva darÓayati---tava viraha iti / tava virahe 'syà iti malayapavanÃdau sarvatrÃnvaya÷ / atra davadahanatvamalayapavanatvajÃtyaurvirodha÷ / na cÃtra rÆpakam, dÃhakatvaÓÅtalatvadharmavyÃpyayorjÃtyorvirodhasyaiva pura÷ sphÆrttikatvÃt / ÓaÓiruco 'pÅtyatra ÓaÓirucitvajÃteÓca so«matvaguïavirodha÷ / h­dayamityatrÃlirutatvajÃterbhedena kriyayà virodha÷ / nalinÅdalamapÅtyatra nalinÅdalatvajÃternidÃgharaviïà dravyeïa saha tÃdÃtmyena virodha÷ / atrÃpi viruddhadharmavyÃpyatvÃd virodhasyaiva pura÷ sphÆrttikatvÃdapikÃreïa virodhabodhanÃcca na rÆpakam / raveru«matvavyÃpyatà tu tÃdÃtmyena / ravÅïÃæ dvÃdaÓatve 'pi nÃtra jÃtivirodha÷, nidÃghÅyaviÓe«aïÃd­tu«aÂkapravarttakaraverevÃtra ravipadÃrthatvÃt tasyaikatvÃdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** "santatamusalÃsaÇgÃdvahutarag­hakarmaghaÂanayà n­pate ! / dvijapatnÅnÃæ kaÂhinÃ÷ sati bhavati karÃ÷ sarojasukumÃrÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) guïasya guïavirodhamÃha---santateti / he n­pa ! te pÆrvaæ santatetyÃdinà kaÂhinà dvijapatnÅnÃæ karà bhavanti sarojasukumÃrÃ÷ / tvayà sampaddÃnena dÃsÅbhi karmakaraïÃt karasaukumÃryam / atra kaÂhinatvasaukumÃryaguïayorvirodha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ajasya g­hïato janma nirÅhasya hatadvi«a÷ / svapato jÃgarÆkasya yÃthÃrthyaæ veda kastava" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) guïasya kriyÃvirodhamÃha---ajasyeti / ÅÓvaraæ prati devÃnÃæ stutirayam / ajasyetyatra janmÃbhÃvaguïajanmagrahaïakriyayorvirodha÷ / evaæ nirÅhatvanidrÃrÆpasvÃpaguïayorapi ÓatruhananajÃgaraïakriyÃbhyÃm / ********** END OF COMMENTARY ********** "vallabhotsaÇgasaÇgena vinà hariïacak«u«a÷ / rÃkÃvibhÃvarÅjÃnirvi«ajvÃlÃkulo 'bhavat" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) guïasya dravyavirodhamÃha---vallabhotsaÇgasaÇgeneti / tad vinà virahiïyà ityartha÷ / rÃkÃvibhÃvarÅjÃni÷ pÆrïacandra÷ / atra candro dravyamekavyaktikaratvÃt / tasya tÃdÃtmyena vi«ajvÃlÃkulatvaguïavirodha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nayanayugÃsecanakaæ mÃnasav­ttayÃpi du«prÃpam / rÆpamidaæ madirÃk«yà madayati h­dayaæ dunoti ca me // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) kriyÃyÃ÷ kriyÃvirodhamÃha---nayanayugeti / Ãsecanakaæ sekena tÃpanÃÓakam am­tena secanakaæ và / du«prÃpamanyastrÅbhi÷ / atra madanÃdikriyayorvirodha÷ / ## (lo, au) "tadÃsecanakaæ t­pternÃstyanto yasya darÓanÃt' amara÷ / madiro mattacakora÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "tvadvÃji" ityÃdi / "vallabhotsaÇga'--ityÃdiÓloke caturthapÃde "madhyandinadinÃdhipa÷" iti pÃÂhe dravyayorvirodha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) kriyÃyà dravyavirodhamÃha--tvadvÃjirajÅti / atra haro dravyaæ, tÃdÃtmyena tasya na¤arthaviÓi«ÂadhÃraïakriyÃvirodha÷ / vastutastu nedamudÃharaïamucitaæ gaÇgÃæ dadhato 'sya dhÃraïakriyÃbhÃrarÆpaguïasyaiva viruddhatvÃt / kintu "mok«yate Óiraso gaÇgÃæ bhuribhÃrakarÅæ hara' ityevaæ pÃÂhaviÓi«ÂamevedamudÃharaïaæ bodhyam / madhyandinadinÃdhipa iti pÃÂhe iti / candrasÆryayorviruddhaÓÅto«ïaguïavattvena virodhasya pura÷ sphurttikatvÃd atrÃpi na rÆpakam / dinÃdipaÓcaika eva sÆryo nÃpare ekÃdeÓà iti na jÃtivirodha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "tava viraha-" ityÃdau pavanÃdÅnÃæ bahuvyaktivÃcakatvÃjjÃtiÓabdÃnÃæ davÃnalo«mah­dayabhedanasÆryairjÃtiguïakriyÃdravyarÆpairanyonyaæ virodho mukhata ÃbhÃsate, virahahetukatvÃtsamÃdhÃnam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) atra prathamaÓloke jÃteÓcaturbhi÷ saha virodhaæ grÃhayati--atra tava viraha ityÃdÃviti / pavanÃdÅnÃmityÃdipadÃt ÓaÓirucyalirutanalinÅdalapadaparigraha÷ / e«Ãæ sarve«Ãæ bahuvyaktivÃcakatvÃdityartha÷ / mukhata÷--ÃpÃtata÷ / te«Ãæ yathoktajÃtyÃvirodhaæ darÓayati---virahahetukatvÃditi / samÃdhÃnamavirodha÷ / virodhahetukatvaæ virodhaæ vyaktyoreva / teddhatutvaæ tadvyaktyÃropamÃtram / natu viruddhayorvÃstavamaikÃdhikaraïayamityartha÷ / eva mityÃdikaæ spa«Âam / ********** END OF COMMENTARY ********** "ajasya-" ityÃdÃvajatvÃdiguïasya janmaprahaïÃdikriyayà virodha÷, bhagavata÷ prabhÃvasyÃtiÓÃyitvÃttu samÃdhÃnam / "tvadvÃji-" ityÃdau "haro 'pi Óirasà gaÇgÃæ na dhatte" iti virodha÷, "tvadvÃji-" ityÃdikaviprau¬hoktyà tu samÃdhÃnam / spa«Âamanyat / vibhÃvanÃyÃæ kÃraïÃbhÃvenopanibadhyamÃnatvÃtkÃryameva bÃdhyatvena pratÅyate, viÓo«oktau ca kÃryÃbhÃvena kÃraïameva; iha tvanyonyaæ dvayorapi bÃdhyatvamiti bheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vibhÃvanÃviÓe«oktyorapi kÃraïÃbhÃve kÃryasattvayo÷ kÃryÃbhÃvakÃraïasattvayoÓca viruddhatvena bhÃsamÃnatvÃd virodhÃbhÃsatvaprasaktau tata enaæ viÓe«ayitumÃha---vibhÃvanÃyÃmiti / kÃraïÃbhÃvena sahopanibadhyamÃnatvÃdityartha÷ / viÓe«oktÃviti kÃraïamÃtrasÃmagrÅ, tasyà eva phalabhÃvakÃle bÃdhyatvapratÅte÷ / viÓe«oktyudÃharaïe«u yadyatkÃraïaæ nirdi«Âaæ tasyaiva sÃmagrÅtvenÃdhyÃse evaæ vaicitryÃt / anyathà kÃraïÃntarÃbhÃvaprayukte phalÃbhÃve kima vaicitryam // ## (lo, a) kÃraïÃbhÃve ityanantaraæ balavadityartha÷ / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) asaÇgtyalaÇkÃramÃha---kÃryakÃraïayoriti / utpÃttakÃle samÃnadeÓatayà pratÅtiniyatayorityarta÷ / tenÃnyadà bhinnadeÓayordaï¬aghaÂayo÷ sarvadaiva bhinnadeÓayo÷ kÃryayoÓca bhinnadeÓatve 'pi nÃyamalaÇkÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "sà bÃlà vayamapragalbhamanasa÷ sà strÅ vayaæ kÃtarà sà pÅnonnatimatpayodharayugaæ dhatte sakhedà vayam / sÃkrÃntà jaghanasthalena guruïà gantuæ na Óaktà vayaæ do«airanyajanÃÓrayairapaÂavo jÃtÃ÷ sma ityadbhutam" // asyÃÓcÃpavÃdakatvÃdekadeÓasthayorvirodhe virodhÃlaÇkÃra÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) sà bÃleti / drasthÃæ priyÃæ sm­tvà virahe durbalasyoktiriyam / bÃlà bÃlyadharmam­dutvavatÅ tatkÃryaæ tasyà eva vaco 'prÃgalbhyaæ taccÃsmÃkaæ virahadaurbalyÃt / vastuto bÃlÃtve 'pi pÅnastanakathanÃnupapatte÷ / sà strÅti kÃtaryasya strÅdharmatvÃt / gamanÃÓaktirapi dairbalyÃt / virodhÃlaÇkÃrabodhakatÃmasyà Ãha---asyà iti / virodhÃlaÇkÃro bhinnaikadeÓatà niyamenÃnuktatvÃdutsarga÷ / asyÃÓca bhinnadeÓatÃniyamenoktatvenÃpavÃdatvÃdetadvi«ayaparihÃreïaikadeÓasthayorave virodha ityartha÷ / ## (lo, Ã) bhinnadeÓasthatvamÃptatÃyÃæ yaddeÓameva kÃraïaæ taddeÓameva kÃryamityevameva niyama÷ / ekadeÓasthayoreva natu bhinnadeÓasthayo apavÃdavidherbalÅyastvÃditibhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) caturvidhaæ vi«amÃlaÇkÃramÃha---guïau kriye veti / hutukÃryayorguïau kriye và yad yadi viruddhe parasparaviparÅte syÃtÃæ tadà etau dve ca vi«ame / t­tÅyamÃha--yadÃrabdhasyeti / vaiphalyamuddeÓyaphalÃbhÃva÷; pratyutÃnarthasyotpattirityartha÷ / caturthaæ vi«amamÃha--virÆpayoriti / virÆpatvena parasparasambandhÃyogyatvenoktayorya÷ sambandha÷ pratÅyata ityartha÷ / etacca kkadvayaprayoge bodhyam / ## (lo, i) virÆpayoranyarÆpayo÷ sa ghaÂanÃyoga÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïa yathÃ-- "sadya÷ karasparÓamavÃpya citraæ raïe raïe yasya k­pÃïalekhà / tamÃlanÅlà ÓaradindupÃï¬u yaÓastrilokÃbhÃraïaæ prasÆte" // atra kÃraïarÆpÃsilatÃyÃ÷ "kÃraïaguïà hi kÃryaguïamÃrabhante" iti sthaterviruddhà ÓuklayaÓasa utpatti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) tatra kÃryakÃraïayorguïavirodhamÃha---sadya iti / tamÃlavannÅlà k­pÃïalekhà lekhÃkÃra÷ k­pÃïo kha¬go raïe raïe yasya rÃj¤a÷ karasparÓamavÃpya ÓaradinduvatpÃï¬u yaÓa÷ sadya÷ prasÆte idaæ citram / triloketi yaÓoviÓe«aïam / atra kÃraïÃsilatÃkÃryayaÓaso nÅlatvÃpÃï¬utve viparÅte ityÃha---atreti / guïasya viruddhà ityanvaya÷ / ÓuklayaÓasa utpattiriti / utpadyamÃnayaÓa÷ Óuklamiti paryavasittÃrtha÷ / nanu viruddhatve kiæ vaicitryamityata Ãha--kÃraïaguïà iti / sthiteriti niyamÃdityartha÷ / tathà ca viruddhayorvirodhapradarÓanaæ vaicitryamityartha÷ / yadyapyayaæ niyama÷ samÃvÃyikÃraïakÃryayoreva tathÃpi taddarÓanÃtkavinà anyatrÃpi tannayamamadhyÃsyedaæ varïitam / ********** END OF COMMENTARY ********** "Ãnandamamandamimaæ kuvalayadalalocane ! dadÃsi tvam / virahastvayaiva janitastÃpayatitarÃæ ÓarÅraæ me" // atrÃnandajanakastrÅrÆpakÃraïÃttÃpajanakavirahotpatti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) kÃraïakÃryayorvirodhamÃha---Ãnandamamandamiti / kuvalayetyÃdikaæ sambodhanam / atreti / tÃpajanakavirahotpatti÷ svotpÃdyavirahajanyatÃpikriyotpattiriti paryavasitÃrtha÷ / tathà ca strÅtajjanyavirahayo÷ kÃraïakÃryayorÃnandadÃnatÃpakriye ca viruddhe ityartha÷ / etajjanyasyataktriyÃsamÃnakriyÃyà eva vaicitryaæ samabhÃvya varïitam / ********** END OF COMMENTARY ********** "ayaæ ratnÃkaro 'mbhodhirityasevi dhanÃÓayà / dhanaæ dÆre 'stu vadanamapÆri k«ÃravÃribhai÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi ¬ha) ÃrabdhakÃryavaiphalyÃnarthotpattidvayamudÃharati---ayamiti / ayamambhodhi÷ ratnÃkara iti k­tvà mayà dhÃnÃÓayà asevi sevita÷ / dhanaæ dÆre 'stu prÃptyavi«ayo 'stu / k«ÃravÃribhistu vadanamapÆri ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kevalaæ kÃÇk«itadhanalÃbho nÃbhÆt, pratyata k«ÃravÃribhirvadanapÆraïam / "kva vanaæ taruvalkabhÆ«aïaæ n­palak«mÅ÷ kva mahendravandità / niyataæ pratikÆlavatino bata dhÃtuÓcaritaæ sudu÷ saham" // atra vanarÃjyaÓriyorvirÆpayo÷ saæghaÂanà / idaæ mama / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) virÆpayorghaÂanÃmÃha---kva vanamiti / rÃmaæ ÓocantyÃ÷ kauÓalyÃyà uktiriyam / taruvalkalameva bhÆ«aïaæ yatra tÃd­ÓÃæ vanaæ kva n­petyÃdikaæ kka / parasparÃsambandhÃyogyatayà kkadvayenoktayoranayorekatra rÃme ghaÂanà / evaæ "kva sÆryaprabhava' ityÃdÃvapi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "vipulena sÃgaraÓayasya kuk«iïà bhuvanÃni yasya papire yugak«aye / madavibhramÃsakalayà pape puna÷ sa purastriyaikatamayaikayà d­ÓÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) kkadvayÃbhÃve 'pyÃha---vipuleneti / sÃgaraÓayasya vi«ïorvipulena kuk«iïà udareïa yugak«ayakÃle bhuvanÃni papire / sa punarvi«ïu÷ ÓrÅk­«ïa÷ ekatamayà purastriyà kartryà madavibhrameïÃsakalayà ekadeÓarÆpayà ekayà d­Óà pape ityartha÷ / atra bhuvanapÃnasamarthakuk«imata ekastrÅkaÂÃk«eïa peyatvayogo viruddha ityartha÷ / kÃvyaprakÃÓak­nmate tukkadvayena vinaivÃtra viruddhatayÃpratÅte÷ kenÃpyanuktatayà nedaæ caturthavi«amÃlaÇkÃrodÃharaïam / ata÷ kÃraïakÃryayo÷ kriyÃvirodharÆpadvitÅyavi«amodÃharaïatayaivÃyaæ Ólokastena darÓita÷ / kuk«istu avayava÷ kÃraïam / kuk«imÃnavayavÅ ÓrÅk­«ïastu kÃryam / tayorbhuvanapÃnastrÅkaÂÃk«apeyatvakriye viruddhe // ## (lo, Å) taditi / vi«amÃlaÇkÃraïÃme«Ãæ sÆtroktaprakÃraïÃmupalak«aïatayà sambandhinorananurÆpatayà tak«yÃnusÃreïÃnye 'pi prakÃrà udÃhartavyà ityartha÷ / tatra di¬yÃtramudÃh­tya darÓayati-vipuleneti / asakalayà asamagrapÃtinyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) samasaæj¤akamalaÇkÃramÃha---samamiti / yogyayo÷ parasparocitayo÷ vastunorÃnurÆpyeïaucityena yà ÓlÃghà sà samanÃmÃlaÇkÃra ityartha÷ / ## (lo, u) atrÃvayavÃvayavinorvai«amyam / kvacit sajÃtÅyayo÷--- "asitamekasurÃÓitamapyabhÆ- nna punare«a punarvi«adaæ vi«am / api nipÅya surairjanitak«ayaæ svayamudeti punarnavamÃrïavam" // atra vyatirekayoge 'pi dvayo÷ saÇkaro, natu vi«amÃlaÇkÃrÃbhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- ÓaÓinamupagateyaæ kaumudÅ meghamuktaæ jalanidhimanurÆpaæ jahnukanyÃvatÅrïà / iti samaguïayogaprÅtayastatra paurÃ÷ ÓravaïakaÂu n­pÃïÃmekavÃkyaæ vibavru÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) ÓaÓinamityÃdi / aje indumatyà svayaæv­te paurÃïÃæ Óloghoktiriyam / rasaguïayoryogena prÅtirye«Ãæ tÃd­ÓÃ÷ paurà ityekavÃkyamekasya janasya prÃthamikaæ vÃkyaæ vivavru÷ / tadarthakaÓabdÃntarairviv­tavanta ityartha÷ / ÓaÓinamityÃdyekasya vÃkyam / ÓaÓijalanidhitvena aja÷ / kaumudÅjahnukanyÃtvenendumatÅ / p­thaksiddhasyaiva prÃpti÷ / kaumudÅ tu ÓaÓino na p­thak siddhÃ, ata÷ p­thaksiddhasampÃdanÃy meghamuktatvaviÓe«aïam / meghena p­thakk­tÃyÃstadapagame prÃptirityartha÷ / ## (lo, Æ) vi«amÃd vaiparÅtyena samasya lak«aïam / vastunordarÓanÅyayo÷ / jahnukanyà gaÇgà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ-- "praïamatyunnatihetorjovitahetorvimu¤cati prÃïÃn / du÷ khÅyati sukhaheto÷ ko mƬha÷ sevakÃdanya÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) praïamatÅti / praïÃmo hi namrÅbhÃva÷ sa unnativiparÅta÷ / prÃïÃna vimu¤cati, yuddhe iti Óe«a÷ / yadyapi prÃïavimoko na jÅvitasya hetustathÃpi prÃïavimokakriyÃparamatra vimu¤catipadam / du÷ khÅyati du÷ khamiccati, du÷ khajanakakriyÃprav­ttatvÃt / ## (lo, ­) i«Âaphalasya prak­todÃharaïÃdau unnatyÃde÷ prÃptyarthaæ tadviruddhasya praïÃmÃde÷ karaïaæ vicitrÃlaÇkÃrabÅjaphalam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃÓrayÃÓrayiïorekasyÃdhikye 'dhikamucyate /># ## (lo, Ì) Ãdhikyaæ kvacidÃÓrayÃÓrayiïormahattvamiti dvividho 'dhikÃkhyÃlaÇkÃra÷ ityartha÷ / yat puna÷ kaiÓciduktaæ vastuta÷ tanutve 'pi yadekasyÃdhikyaæ tadadhikamucyate iti tanna / "dyauratra kvacidÃÓrità pravitataæ pÃtÃlamatra kvacit kvÃpyatraiva dharÃdharÃdharajalà dhÃrÃvalirvarttate / sphÅtasphÅtamaho nabha÷ kiyadidaæ yasyetthamevaævidhair- dÆre pÆraïamastu ÓÆnyamiti yannÃmÃpi nÃstaæ gatam" // ityÃdÃvavyÃpte÷ / atra hi nabhaso na tanutvam / asya cÃlaÇkÃrasyÃÓrayÃÓrayirÆpavilak«aïÃÓrayatayÃpavÃdatvena vi«amÃlaÇkÃrabÃdhakatà / ********** END OF COMMENTARY ********** ÃÓrayÃdhikye yathÃ-- "kimadhikamasya brÆmo mahimÃnaæ vÃrigherhariryatra / aj¤Ãta eva Óete kuk«au nik«ipya bhuvanÃni" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) adhikasaæj¤akamalaÇkÃramÃha--ÃÓrayeti / Ãdhikyam adhikatayà varïanamityartha÷ / kimadhikamiti / bhuvanÃni kuk«au nik«ipya hariryatrÃj¤Ãta eva Óete / jalanidhe÷ ki¤cidavacchedenaiva ÓayanÃjjalanidhidra«Â­bhiraj¤Ãta eva Óeta ityartha÷ / asya jalanidhermahimÃnaæ kimÃdhikaæ vadÃma ityartha÷ / atra kuk«inik«iptabhuvanasyÃpi harestu ki¤cidavacchedenaiva ÓayanÃdÃÓrayasya jalanidherÃdhikyaæ varïitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ÃÓritÃdhikye yathÃ-- "yugÃntakÃlapratisaæh­tÃtmano jaganti yasyÃæ savikÃsamÃsata / tanau mamustatra na kaiÂabhadvi«astapodhanÃbhyÃgamasambhavà muda÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) ÃÓritÃdhikyavarïanamÃha---yugÃnteti / nÃradÃgamane ÓrÅk­«ïasya har«Ãdhikyavarïanamidam / yugÃntakÃle pratisaæh­tÃ÷ svakuk«au praveÓità ÃtmÃna÷ prÃïino yena tÃd­Óasya kaiÂabhadvi«o vi«ïoryasyÃæ tanau jaganti savikÃÓamayantraïamÃsata tatra tasyÃæ tanau tapodhanasya nÃradasyÃbhyÃgamasambhavà bhudo na mamu÷ na sthÃtumavakÃÓaæ lebhire ityartha÷ / tanubhede 'pi vi«ïutanutvenaikatvÃdhyÃsÃdekatvaæ bodhyam / atrÃÓritÃnÃæ mudÃmadhikatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## "tvayà sà Óobhate tanvÅ tayà tvamapi Óobhase / rajanyà Óobhate candraÓcandreïÃpi niÓÅthinÅ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) anyonyasaæj¤akamalaÇkÃramÃha--anyonyamiti / ekà kriyà ekajÃtÅyà kriyà / ubhayormitha÷ karaïamityartha÷ / tvayà seti / parÃrddhaæ d­«ÂÃntÃlaÇkÃre 'pi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) trividhaæ viÓe«ÃlaÇkÃramÃha---yadÃdheyamiti / yÃditi tri«vanvitam / anÃdhÃramÃdhÃraæ vinà sthitaæ varïitamityartha÷ / anekagocaramityatra ekadeti Óe«a÷, kramikasthitau tu paryÃyÃlaÇkÃrasya vak«yamÃïatvÃt / ki¤citprakurvata÷ kartturdaivÃditarasyÃÓakyasya kÃryasya karaïaæ và yadityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïa yathÃ-- "divamapyupayÃtÃnÃmÃkalpamanalpaguïagaïà ye«Ãm / ramayanti jaganti gira÷ kathamiva kavayo na te vandyÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) divamiti / divamupayÃtÃnÃmapi ye«Ãæ kavÅnÃmanalpaguïagaïà gira÷ jaganti ramayanti te kavaya÷ kathamiha na vandyà ityartha÷ / atra kartt­tÃsambandhenÃdhÃraïÃæ kavÅnÃmasattve 'pi tadÃdheyÃnÃæ girÃæ sthiti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "kÃnane sariduddeÓe girÅïÃmapi kandare / paÓyantyantakasaÇkÃÓaæ tvÃmekaæ ripava÷ pura÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kÃnana iti / kÃnanÃdau palÃyità ripavastvÃmekaæ tatratatraivÃntakasaækÃÓaæ paÓyantÅtyartha÷ / atra darÓanasya na kramavivak«Ã / ********** END OF COMMENTARY ********** "g­hiïÅ saciva÷ sakhÅ mitha÷ priyaÓi«yà lalite kalÃvidhau / karuïÃvimukhena m­tyunà haratà tvÃæ vada kiæ na me h­tam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) g­hiïÅti / m­tÃmindumatÅæ Óocato 'jasyoktiriyam / tvÃæ haratà karuïÃvimukhena m­tyunà mama kiæ na h­taæ vada / kiæ kiæ h­tamityatrÃha--g­hiïÅtyÃdi / lalite kÃmakalÃvidhau mitho rahasi priyaÓi«yetyanvaya÷ / atrendumatÅhartturm­tyorg­hiïyÃdiharaïarÆpasya kÃryasya daivÃtkaraïaæ varïitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathÃ--"d­Óà dagdhaæ manasijam-" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) vyÃghÃtÃlaÇkÃramÃha---vyÃghÃta iti / kenÃpi kartrà yad vastu yenopÃyena yathÃk­taæ tenaivopÃyenÃnyaÓcettadanyathà kurute tadà tadanyathÃkaraïaæ sa vyÃghÃta ityartha÷ / "d­Óà dagdhaæ manasijaæ jÅvayanti d­Óaiva yÃ÷ / virupÃk«asya jayinÅstÃ÷ stuno vÃmalocanÃ÷" // ityudÃharaïam / d­Óà harasyà yÃ÷ kaÂÃk«arÆpayà d­Óà jÅvayantÅtyartha÷ / nÃrÅkaÂÃk«eïa kÃmoddÅpanÃt / na kevalaæ kriyayà jaya÷, kintu rÆpeïapÅtyÃha---virÆpÃk«asyeti / jetavyasyÃk«ivairÆpyam / jetrÅïÃmak«i«u manoj¤atvarÆpaæ vÃmatvamityeva tatrÃpi jaya iti bhÃva÷ / atra yena d­gupÃyena dÃhastenaiva d­gupÃyena jÅvanarÆpaæ dÃhÃnyathÃkaraïaæ strÅbhi÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## vyÃghÃta ityeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) anyavidhaæ vyÃghÃtalaÇkÃramÃha---saukaryeïa ceti / cakÃro vyÃghÃtÃntarasamuccaye / anyoktakÃryasya viruddhaæ kÃryamanyena yadi taduktakÃraïasya saukaryeïa viÓi«Âaæ kriyate pratipÃdyate ityartha÷ / cakÃreïa vyÃghÃtamanuvarttayati--vyÃghÃta ityeveti / ********** END OF COMMENTARY ********** "ihaiva tvaæ ti«Âha drutamahamahobhi÷ katipayai÷ samÃgantà kÃnte ! m­durasi na cÃyÃsasahanà / m­dutvaæ me hetu÷ subhaga ! bhavatà gantumadhikaæ na m­dvÅ so¬hà yadvirahak­tamÃyÃsamasamam" // atra nÃyakena nÃyikÃyà m­dutvaæ sahagamanÃbhÃvahetutvenoktam / nÃyikayà ca pratyuta sahagamane tato 'pi saukaryeïa hetutayopanyastam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ihaiveti / videÓaæ jigami«uïà patyà saha jigami«uæ patnÅæ prati nÃyakasyokti÷ pÆrvÃrddham / tvamihaiva ti«Âha na mayà saha gaccha / ahaæ katipayairahobhirdrutaæ samÃgantà samÃgami«yÃmi, bhavi«yadarthe t­n / yato m­durasi / naca gamanÃyÃsahanÃsÅtyartha÷ / patnyà ukti÷ parÃrddhaæ---he subhaga ! bhavatà saha gantuæ sahagamane eva mama m­dutvaæ hetu÷ / yad yasmÃn m­dvÅ asamaæ virahÃyÃsaæ na so¬hà na sahi«yate / atrÃpi t­n / atra nÃyakoktakÃryasya nÃyikÃyà viruddhapratipÃdanaæ grÃhayati---atreti / sahÃgamanahetutveneti / sthitihetu÷ sahagamanahetutvenetyartha÷ / saukaryeïeti / sahagamanameva sthitihetutvenoktasya m­dutvasya sukaraæ, sthitistu m­dutvasya du«karetyartha÷ / sthitau madatvena virahÃsahatvajananÃt / ## (lo, Ê) iha tu ki¤cinni«pÃdayituæ sambhÃvyamÃnasya kÃraïasya tadviruddhani«pÃdakatvena samarthanam / ihaiva tvamityudÃharaïe nahi m­dutvasya nÃyakasahagamanasya kÃryatvaæ pratÅyate kintu sahagamanasya nirvÃha÷ / vi«amÃlaÇkÃre tu "ayaæ ratnÃkara' ityÃdau dhanalÃbharÆpakÃryÃnutpatti÷, anarthasya cotpattiriti bhÃva÷ / evaæ virodhamÆlÃlaÇkÃrÃn nirïoya Ó­ÇvalÃbandhena vicitratà alaÇkÃrà lak«yante / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, e) paramiti / kÃraïamÃlÃkhyamalaÇkaraïam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "Órutaæ k­tadhiyÃæ saÇgÃjjÃyate vinaya÷ ÓrutÃt / lokÃnurÃgo vinayÃnna kiæ lokÃnurÃgata÷" // #<--tanmÃlÃdÅpakaæ puna÷ // VisSd_10.76 //># ## ## (lo, ai) yathottaramuttarottaraæ guïÃvahatvenetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "tvayi saÇgarasamprÃpte dhanu«ÃsÃditÃ÷ ÓarÃ÷ / ÓarairariÓirastena bhÆstayà tvaæ tvayà yaÓa÷" // atrÃsÃdanakriyà dharma÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) kÃraïamÃlÃlaÇkÃramÃha---paraæparamiti / sodÃharaïaæ spa«Âam / mÃlÃdÅpakÃlaÇkÃramÃha---tanmÃleti / idamapi sodÃharaïaæ spa«Âam / ekÃvalyalaÇkÃramÃha--pÆrvaæ pÆrvamiti / pÆrvatra pÆrvatra yadviÓe«aïaæ tasya tasya viÓe«aïatayà yadi paraæ paraæ sthÃpyate, aposyate và tadviÓe«aïÃbhÃvapratiyogitayà nirdiÓyate vetyartha÷ / tena pÆrvaæ pÆrvaæ viÓe«aïaæ yadyuttarottarasya uttarottarÃbhÃvasya và viÓe«yaæ bhavatÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) [missing in printed edition] ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "saro vikasitÃmbhojamambhojaæ bh­ÇgasaÇgatam / bh­Çgà yatra sasaÇgÅtÃ÷ saÇgÅtaæ sasmarodayam" // "na tajjalaæ yanna sucÃrupaÇkajaæ na paÇkajaæ tadyadalÅna«aÂpadam // na «aÂpado 'sau na jugu¤ja ya÷ kalaæ na gu¤jitaæ tanna jahÃra yanmana÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) saro vikasiteti / atra sarojarÃje yÃni vikasitÃmbhojÃdÅni tadekadeÓÃnÃmambhojÃdÅnÃæ viÓe«aïÃni paraæparaïi / apohe tu Ãha---na tajjalamiti / sucÃrupaÇkajaæ yatreti bahuvrÅhi÷ / evamalÅnetyÃdÃvapi / atra jalaviÓe«aïÅbhÆtÃnÃmabhrÃvÃnÃæ pratiyogitayà sucÃrupaÇkajatvÃdÅni nirdi«ÂÃni / ## (lo, o) ambhojaæ saraso, bh­Çgà ambhojasya; saægÅtÃni bh­ÇgÃïÃæ viÓe«aïatvena / na tajjalamityÃdau jalasya sucÃrupaÇkajaæ ni«edhatvena nibaddham / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidviÓe«yamapi yathottaraæ viÓe«aïatayà sthÃpitamapohitaæ ca d­Óyate / yathÃ-- "vÃpyo bhavanti vimalÃ÷ sphuÂanti kamalÃni vÃpÅ«u / kamale«u patantyalaya÷ karoti saÇgÅtamali«u padam" // evamapohane 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) anayo÷ pÆrvapÆrvoktaviÓe«aïÃnÃæ paratra paratra viÓe«aïe viÓe«yatÃpohaÓca darÓita ityÃha---kvacid viÓe«yamapÅti / vÃpyo bhavantÅti / atrÃpi ÓaradÅti bodhyam / karotÅti / saÇgÅtaæ kart­, ali«u padaæ susambandharÆpatayà vyavasÃyaæ karotÅtyartha÷ / atra vimalatvÃdau viÓe«yabhÆtà vÃpyÃdaya÷ sphuÂatkamalÃdau bhedena viÓe«aïÃni / evamapohanepÅti / yathÃ---"na tà vÃpya÷ sphuÂanti yÃsu padmÃni samprati / naca padmÃnyanyatra na yatra cÃlayo 'patan // "(?) ityÃdike tadvodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) sÃro nÃmÃlaÇkÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "rÃjye sÃraæ vasudhà vasudhÃyÃmapi puraæ pure saudham / saudhe talpaæ talpe varÃÇganÃnaÇgasarvasvam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sÃrÃlaÇkÃramÃha---uttarottaramiti / rÃjye sÃramiti / napuæsakaliÇgasya sÃrapadasya jahadajahalliÇgadvayamapÅtyatotrÃjahalliÇgatà / tat kiæ tribhuvanasÃrà bÃlÃ'rÃdhità bhavatetyatra tu jahalliÇgatà / varÃÇganÃnaÇgeti---anaÇgasarvasvabhÆtà varÃÇganetyartha÷ / nanvatra rÃjye ityÃdau yadyadhikaraïasaptamÅ tadà rÃjÃdyapek«ayà sÃratvÃpratÅtyà ni«prayojakasÃratvÃnupapatti÷ / rÃjyavasudhayo÷ saudhatalpayostalpavarÃÇganayoÓca sÃmÃnyaviÓe«abhÃvÃbhÃvena nirdhÃraïÃnupapatti÷, puru«e«u k«atriya÷ ÓÆra ityÃdi«u sÃmÃnyaviÓe«abhÃvasattve eva nirdhÃraïÃt / ucyate---rÃjye rÃjatvavi«aye yad yad vastu te«u vasudhà sÃram / vasudhÃyÃæ yad yad vastu te«u puraæ sÃramityÃdirÅtyà yad yad vastu te«ivatyadhyÃhÃreïa nirdhÃraïÃt te«u ityatra nirdhÃraïasaptamÅ / rÃjye ityatra vi«ayasaptamÅ, vasudhÃyÃmityÃdi«vadhikaraïasaptamÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) yathÃsaækhyÃlaÇkÃramÃha---yathÃsaækhyamiti / prathamoddi«ÂÃnÃæ ya÷ prathamadvitÅyÃdikramastena krameïa tadanvitÃnÃmanu paÓcÃd uddeÓa ityartha÷ / ## (lo, a) samprati vÃkyanyÃyÃÓratà alaÇkÃrà ucyante / yathÃsaækhyanÃmÃlaÇkaraïam / anÆddeÓa÷ anu paÓcÃt nirdeÓa÷ / uddi«ÂÃnÃmunmÅlanÃdikriyÃïÃæ va¤julÃdibhi÷ krameïa sambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "unmÅlanti nakhairlunÅhi vahati k«aumäcalenÃv­ïu krŬÃkÃnanamÃviÓanti valayakvÃïai÷ samutnÃsaya / itthaæ va¤juladak«iïÃnilakuhÆkaïÂhe«u sÃÇketika- vyÃhÃrÃ÷ subhaga ! tvadÅyavirahe tasyÃ÷ sakhÅnÃæ mitha÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) unmÅlantÅti / nÃyake nÃyikÃvirahakÃlÅnÃn tatsakhÅnÃæ sÃÇketikavyavahÃrÃn kathayantyÃ÷ kasyÃÓciduktiriyam / he subhaga ! tvadÅyavirahe tasyÃ÷ sakhÅnÃæ tattatkriyayà va¤julÃditraye saÇketità mitha÷ itthaæ vÃyavahÃrà ityartha÷ / kÅd­Óà vyavahÃrà ityatrÃha / unmÅlantÅti / vikaÓantÅtyartha÷ / iyamekasyÃ÷ sakhyÃ÷ prathamoktava¤julapu«pakart­ke unmÅlane saÇketità prÃthamikÅ ukti÷ / aparasakhyÃÓca nakhairityÃdikà prÃthamikÅ pratyukti÷ / vahatÅti dvitÅyoktadak«iïÃnilakart­ke vahane saÇketità iyaæ sakhyà dvitÅyokti÷ / aparasakhyÃÓca celäcalenetyÃdi dvitÅyà pratyukti÷ / krŬetyÃdikà aparasakhyà t­tÅyapratyukti÷ / itthaæ prathamÃdikrameïoktÃnÃæ paÓcÃt tatkrameïaiva tadanvitÃnÃmuddeÓa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) paryÃyÃlaÇkÃramÃha--kvacidekamiti / kvacit Óloke ekamanekasmin kramÃt bhavet kÃraïakramÃt kriyate và cet tathà anekamekagamekagami và kramÃt bhavati kriyate và cet tadà paryÃya i«yate ityarta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïa yathÃ-- "sthitÃ÷ k«aïaæ pak«masu tìitÃdharÃ÷ payodharotsedhanipÃtacÆrïitÃ÷ / valÅ«u tasyÃ÷ skhalitÃ÷ prapedire krameïa nÃbhiæ prathamodabindhava÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) tatraikasyà anekatra bhavanamÃha---sthità iti / tapasyantyÃ÷ pÃrvatyÃ÷ aÇge«u navameghajalapatanakramavarïanamidam / prathamodabindava÷ krameïa tasyà nÃbhiæ prapedire / tatkramayamÃha---sthità iti / pak«maïÃæ nibi¬atvena tatra k«aïaæ sthitÃ÷ tataste tìitÃdhÃra÷ / adharasya komalatvena jalabindubhirapi tìanam / payodharotsedha÷ / k­dvihitabhÃvatvenocchÆnau payodharau / tayo÷ kaÂhinatvena tatra nipÃtena tata÷ cÆrïitÃ÷ / tatra valÅ«u skhalitÃ÷ tÃsÃmuccanÅcatvÃnnÃbhergabhÅratvena tato nÃnyatra gamanam / atra svayaæbhavanam / ## (lo, Ã) sthitÃ÷ k«aïamityÃdÃveke prathamodabindavo 'vo 'neke«u pak«mÃdi«u krameïÃbhavan / evaæ vilÃsinyo v­kÃdayaÓcÃnekavidhà aripure / ********** END OF COMMENTARY ********** "vicaranti vilÃsinyo yatra ÓroïibharÃlasÃ÷ / v­kakÃkaÓivÃstatra dhÃvantyaripure tava" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aneke«Ãmekatra bhavanaæ tvÃha---vicarantÅti / yatra tavÃripura ityanvaya÷ / atra vilÃsinÅ v­kÃdÅmekatrÃripure bhavanam / ********** END OF COMMENTARY ********** "vis­«ÂarÃgÃdadhÃrÃnnivartita÷ stanÃÇgarÃgÃdaruïÃcca kandukÃt / kuÓÃÇkurÃdÃnaparik«atÃÇguli÷ k­to 'k«asÆtrapraïayÅ tayà kara÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ekasyÃnekatra pareïa kriyamÃïatvÃmÃha---vis­«Âeti / pÃrvatyÃstapasyÃrambhavarïanamidam / tayà karo 'k«asÆtre praïayÅk­ta÷, vyÃp­ta÷ / kuÓÃÇkuretyÃdi viÓi«ÂaÓca k­ta ityartha÷ / tathà cÃtra vidheyadvayam / cÃrthastu gamya÷ kÅd­Óa÷--adharÃnnivartita÷ / yato vis­«ÂarÃgÃd adhare rÃgadÃnÃrthameva prÃgadhare karadÃnÃd kandukakrŬÃbhÃvÃcca tato nivartanam / stanÃÇgetyÃdiviÓe«aïaæ ca svarÆpakathanamÃtram / stane 'ÇgarÃgopÅdÃnÅæ ca na dÅyate ityetatsÆcanÃrthaæ và / atra tayo÷ kriyamÃïatvam / ## (lo, i) vis­«ÂetyÃdÃveka÷ karo 'dharÃdau / ********** END OF COMMENTARY ********** "yayorÃropitastÃro hÃraste 'rivadhÆjanai÷" // nidhÅyante tayo÷ sthÆlÃ÷ stanayoraÓruvindava÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) anekasyaikatra kriyamÃïatvamÃha---yayoriti / atra hÃrÃÓrubindÆnÃmaneke«Ãmekatra stane arivadhÆbhi÷ / ## (lo, Å) yayorityÃdau hÃro 'ÓrubindavaÓca payodhare k­tÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** e«u ca kvacidÃdhÃra÷ saæhatarÆpo 'saæhatarÆpaÓca / kvacidÃdheyamapi / ## (lo, u) saæhatarÆpo militasvarÆpa÷ / tadviparÅta ekÃkÅbhÆta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "sthitÃ÷ k«aïam-" ityatrodabindava÷ pak«mÃdÃvasaæhatarÆpa ÃdhÃre krameïÃbhavan / "vicaranti-" ityatrÃdheyabhÆtà v­kÃdaya÷ saæhatarÆpÃripure krameïÃbhavan / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) e«vÃdhÃrÃ'dheyÃnÃæ saæhatatvÃsaæhatatve sambhavatastad bhedÃbhedo na vivak«ita÷ ityabhiprÃyeïa taddarÓayati---e«viti / saæhatarÆpo militÃnekarÆpo 'saæhatarÆpo 'militapratyekarÆpa÷ / kvacit kvacidÃdheyasyÃpi evaæ dvairÆpyamityÃha---kvacidÃdheyamapÅti / atrÃdhÃrasyÃsaæhatatvaæ darÓayati---yathà sthitÃ÷ k«aïamityatreti / atrÃdheyÃnÃmudabindÆnÃæ tu saæhatatvarÆpatvaæ nÃtra viÓe«akam / ye«ÃmanekatvaghaÂitoyamalaÇkÃraste«Ãmeva saæhatatvÃsaæhatatvÃyorviÓe«akatvÃd bindÆnÃæ tvanekÃÓraye«u ekasyaiva ghaÂitatvÃt / ÃdhÃrÃïÃæ saæhatatvaæ yathà "svayaævare sÃmilite«u rÃjasu krameïa cak«urnidadhe patiævarÃ" iti / ÃdheyÃnÃmasaæhatatvaæ tu / "pÆrvaæ pÆrvaæ yadà tyÃk«Ånn­pakanyà patiævarà / para÷ parastadà tasyÃæ viÓe«ÃdÃkulo n­pa÷" // ityatra bodhyam / ekatrÃdhÃre 'neke«ÃmÃdheyÃnÃæ saæhatatvaæ darÓayati---vicarantÅti / v­kÃdayÃ÷ saæhatarÆpà iti bahuvacanena milanabodhanÃt kramastu vilÃsinÅcaraïÃpek«ayà / evamanyatreti / yayorÃropati ityatrÃpi aÓrubindavo 'nekasaæhatarÆpÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra caikasyÃnekatra krameïaiva v­tteviÓe«ÃlaÇkÃrÃd bheda÷ / vinimayÃbhÃvÃtpariv­tte÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) nanu kvacidekamanekasminnityuktarÆpasya paryÃyasyaikaæ cÃnekagocaramityuktarÆpÃd viÓe«ÃlaÇkÃrÃt ko viÓe«a ityata Ãha--atra ceti / kramayugapadav­ttibhyÃæ dvayorbheda ityarta÷ / vak«yamÃïapariv­ttyalaÇkÃrato viÓe«amÃha---vinimayÃbhÃvÃcceti / parasparadharmasya paraspareïa grahaïarÆpo vinimaya÷ pariv­ttÃveva / atra tvanekÃÓrayagatamevaikaæ, natu tÃd­ÓÃÓrayadharmasÃmÃnyena grahaïamityarta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) pariv­ttyalaÇkÃramÃha---pariv­ttiriti / samÃbhyÃæ nyÆnÃdhikÃbhyÃæ ca vinimaya ityartha÷ / nyÆnÃdhikavinimayaÓca nyÆnaæ dattvÃdhikagrahaïamadhikaæ dattvà nyÆnagrahaïamiti dvidhà / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "dattvà kaÂÃk«ameïÃk«Å jagraha h­dayaæ mama / mayà tu h­dayaæ dattvà g­hÅto madanajvara÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) tatra samÃbhyÃmadhikaæ dattvà nyÆnagrahaïÃcca vinimaye ekamudÃharaïamÃha---dattvà kaÂÃk«amiti / spa«Âam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prathamer'dhe samena, dvitÅyer'dhe nyÆnena / "tasya ca pravayaso jaÂÃyu«a÷ svargiïa÷ kimiva Óocyate 'dhunà / yena jarjarakalevaravyayÃtkrÅtamindukiraïojjvalaæ yaÓa÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) nyÆnaæ dattvà adhikagrahaïamÃha---tasya ceti / rÃmasyoktiriyam / pravayaso 'tiv­ddhasya / Óocyate / naiva krimapi ÓocanÅyam / yena jarjarasya jarÃjÅrïasya kalevarasya ÓarÅrasya vyayÃd indukiraïojjvalaæ candrakiraïavat Óubhraæ yaÓa÷ krÅtam / atra jarjarasya ÓarÅrasya dÃnena ujjvalasya yaÓÃsa÷ kraya÷ / atotra Ãdhikyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atrÃdikyena / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) caturvidhaæ parisaækhyÃlaÇkÃramÃha---praÓrÃdapraÓrato vÃpÅti / praÓravaÓÃt tadabhÃvÃdvà kathitaæ yad yad pra«Âavyasya viÓe«aïasya viÓe«yabhÆtaæ vastu pareïa kathitÃt tasmÃd heto÷ kathitasad­ÓasyÃnyasya pra«ÂavyaviÓe«aïÃnvayavyavaccheda÷ ÓÃbda Ãrtho và pratÅyate cettadà savyavaccheda÷ parisaækhyÃlaÇkÃra ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "kiæ bhÆ«aïaæ sud­¬hamatra yaÓo na ratnaæ kiæ kÃryamÃryacaritaæ suk­taæ na do«a÷ / kiæ cak«urapratihataæ dhi«aïà na netraæ jÃnÃti kastvadapara÷ sadasadvivekam" // atra vyavacchedyaæ ratnÃdi ÓÃbdam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) atra praÓrapÆrvakathitÃcchÃbdaæ vyavacchedamÃhu÷---kiæ bhÆ«aïamiti / atra loke kiæ sud­¬haæ bhÆ«aïamiti praÓra÷, yaÓa ityuttaram / na ratnamiti / upÃdeyatvena yaÓa÷ sad­ÓasyÃnyasya satnasya pra«ÂavyaviÓe«aïabhÆtabhÆ«aïatvÃnvayavyavaccheda÷ / evaæ sarvatra bodhyam / ÃryairvaÓi«ÂÃdibhiÓcaritamÃcaritaæ kiæ vastu kÃryamiti praÓra÷ / suk­tamityuttaram / tadÅyacÃï¬ÃlÅgamanarÆpado«asya tadà caraïÅyatvena suk­tasad­Óasya vyavacchedo na do«a iti ÓÃbda÷ / evamuttaratra apratihataæ cak«u÷ kiæ, dhi«aïà buddhi÷, na netram / jÃnÃtÅti tvadapara iti pÃÂhe pratyuttaraparitu«Âasya pra«Âuruttarakart­janapraÓaæsÃvÃkyamidam / tadapara iti pÃÂhe dhi«aïÃpara ityartha÷ / atra vyavacchedyamiti / vyavaccheda ityartha÷ / sÆtre vyavacchedasyaiva ÓÃbdatayà uktatvÃnnatu vyavacchedyasya / evamuttaratrÃpi / ********** END OF COMMENTARY ********** "kimÃrÃdhyaæ sadà puïyaæ kaÓca sevya÷ sadÃgama÷ / ko dhyeyo bhagavÃn vi«ïu÷ kiæ kÃmyaæ paramaæ padam" // atra vyavacchedyaæ pÃpÃdyÃrtham / anayo÷ praÓnapÆrvakatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) anyavyapohasyÃrthatvaæ darÓayati---kimÃrÃdhyamiti / yadyapi ÃrÃdhyatvamÃrÃdhanÃvi«ayatvamÃrÃdhanà ca devatÃprÅtihetu÷ kriyà tathÃpi ÃrÃdhyatvamatra puru«aprav­ttivi«ayatvamityartha÷ / tena ÃrÃdhyamupÃrjanÅyaæ puïyamiti uttarasya nÃnyaditi vyavaccheda÷ / sadÃgama÷ satÃmÃgama÷ satsaÇga÷, paramapadaæ mukti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** apraÓnapÆrvakatve yathÃ-- "bhaktirbhave na vibhave vyasanaæ ÓÃstre na yuvatikÃmÃstre / cintà yaÓasi na vapu«i prÃya÷ parid­Óyate mahatÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) apraÓnapÆrvakatve vyavacchedasya ÓÃbdatve Ãha---bhaktirbhava iti yuvatirÆpe kÃmÃstre / bhaktirityÃdau sarvatra prÃyo mahatÃæ parid­Óyata ityÃsyÃnvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "balamÃrtabhayopaÓÃntaye vidu«Ãæ saæmataye bahu Órutam / vasu tasya na kevalaæ vibhorguïavattÃpi paraprayojanam" // Óle«amÆlatve cÃsya vaicitryaviÓe«o yathÃ-- "yasmiæÓca rÃjani "jitajagati pÃlayati mahÅæ citrakarmasu varïasaÇkaraÓcÃpe«u guïaccheda÷-" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) apraÓrapÆrvakatve vyavacchedasyÃrthatvaæ darÓayati---balamiti / balaæ vikrama÷ ÃrtÃnÃæ pŬitÃnÃæ bhayanÃÓÃya, sammataye prÅtaye ityartha÷, Órutaæ vidyà / ato na kevalaæ tasya rÃj¤o vasu dhanameva paraprayojanam, paraprayojanasyÃrthidÃridryanÃÓarÆpasya janakamapitu balÃdiguïavattÃpi tathetyarta÷ / prayojanajanake prayojanapadamÃyurgh­tamitivat sÃropalÃk«aïikam / atra na svÃrthamiti vyapohapratÅti÷ / citrakarmasu ityÃdi / anayorvarïaguïapadaÓle«a÷ na brÃhmaïaÃdi«u na prajÃsu iti vyapohapratÅti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--uttaraæ praÓnasyottarÃdunnayo yadi / yaccÃsak­dasaæbhÃvyaæ satyapi praÓna uttaram // VisSd_10.82 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) dvividhottarÃlaÇkÃramÃha---uttaramiti / unnaya unnayanaæ vya¤janà / yaccheti / asak­dityasyobhayatrÃnvaya÷ / satyapyasak­t praÓre 'sambhÃvyaæ vilak«aïatvena sahasà apratÅyamÃnamasak­duttaramityartha÷ / ## (lo, Æ) uttaram uttarÃkhyamalaÇkaraïam / asak­dityanena praÓrapÆrvasyÃsambhavottarasya sak­d nirdeÓe na cÃrutvam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "vÅbhituæ na k«amà ÓvaÓrÆ÷ svÃmÅ dÆrataraæ gata÷ / ahamekÃkinÅ bÃlà taveha vasati÷ kuta÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vÅk«itumiti / svayaæ dÆtyà uktiriyam / vÃcyÃrthe ÓvaÓrvÃ÷ vÅk«aïÃsÃmarthyapradarÓanaæ tava randhanabhojanasthale 'pi gamanÃsambhÃvanÃpradarÓanÃrtham / atra ni«edhÃbhÃvÃdÃk«epÃlaÇkÃro 'pi bodhya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** anena pathikasya vasatiyÃcanaæ pratÅyate / "kà visamà devyagaÅ kiæ laddhavvaæ jaïo guïaggÃhÅ / kiæ sokkhaæ sukalattaæ kiæ duggojjhaæ khalo loo" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dvitÅyamuttaramÃha---vi«ameti / "kà vi«amà daivagati÷ kiæ labdhavyaæ jano guïagrÃhÅ / ki saukhyaæ, sukalatraæ, ki durgrÃhyaæ khalo loka÷ // "iti saæ d­ / daivagatyÃdivai«amyÃdÅnÃæ vailak«aïyena sahasÃrthato 'pratÅyamÃnatvÃttatraiva pratÅtiviÓrÃnteriti bhÃva÷ / ## (lo, ­) keti / "kà vi«amà daivagati÷ kiæ labdhavyaæ jano guïagrÃhÅ / ki saukhyaæ sukalatraæ kiæ durgrahyaæ khalo loka÷" // ********** END OF COMMENTARY ********** atrÃnyavyapohe tÃtparyÃbhÃvÃtparisaækhyÃto bheda÷ / na cedamanumÃnam, sÃdhyasÃdhanayordvayonirdeÓa eva tasyÃÇgÅkÃrÃt / na ca kÃvyaliÇgam, uttarasya praÓnaæ pratyajanakatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) praÓnaæ pratyajanakatvÃditi / idaæ ca j¤ÃpakahetÅ÷ kÃvyaliÇgatvÃbhÃvatvakathanaæ prÃgevÃrthÃntaranyÃsavicÃre smartavyam / paraæ praÓnaj¤Ãpakatve uttarÃlaÇkÃreïa bÃdhanÃnna tatra kÃvyaliÇgatvÃvakÃÓa÷ / ## (lo, Ì) anyavyapohe tÃtparyyÃbhÃvÃt, kintu pÆrvajanÃbhisambandhasya daivagatyÃdervi«amatvasya khyapanamÃtrasya parigatatvÃdityartha÷ / evamuttarÃlaÇkÃrasya vi«ayaprakÃrasyÃlaÇkÃrÃntaravivekalÃghavÃt paÓcÃd bhinatti---naceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) arthÃpattyalaÇkÃramÃha--daï¬ÃpÆpikayeti daï¬ÃpÆpikà nyÃyaviÓe«a÷ / ta¤ca svayameva darÓayi«yati / tannyÃyenÃnyÃrthastÃnuktÃparÃrthasyÃgamo vya¤janetyartha÷ / tannyÃyaÓca ÓabdaÓle«Ãllabhyo bodhya÷ / anyathà samÃsoktyaprastutapraÓaæ sÃdÃvapi tatprasakte÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "mÆ«ikeïa daï¬o bhak«ita" ityanena tatsahacaritamapÆpabhak«aïamarthÃdÃyÃtaæ bhavatÅti niyatasamÃnanyÃyÃdarthÃntaramÃpatatÅtye«a nyÃyo daï¬ÃpÆpikà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tannyÃyaæ darÓayati---mÆ«ikeïeti / daï¬o 'tra tattatsthalÅto 'pÆkadhyÃkar«aïadaï¬a÷ / apÆpa÷ pi«Âakam / taddaï¬abhak«aïaæ tat pi«ÂakagandhÃt / tathà tat sahacaritapi«Âakabhak«aïamÃvaÓyakamato mÆ«ikeïa daï¬o bhak«ita ityanenÃrthÃt kenÃpyukteneti Óe«a÷ / iti niyatasamÃneti / iti yat niyataæ tasya samÃnanyÃyÃdarthÃntaramuktabhinnortha Ãpatati pratÅyata ityartha÷ / tannyÃyalabhyatve dvaividhyaæ darÓayatikvaciditi / ## (lo, Ê) kan pratyayena daï¬ÃpÆpavat daï¬ÃpÆpikÃ, tathÃvidhanyÃyopi daï¬ÃpÆpikà / yena kena vidhinà ca vastvantarasyÃgamor'thÃdÃpatanaæ siddhiriti yÃvat / etadeva darÓayati---m­«ikeïeti / arthÃdÃpatati / tathÃhi yena khalu mÆ«ikeïÃpÆpasahacarito daï¬o bhak«itastena kathamapÆpa÷ parityakta iti tathehÃpi boddhavyam / tasmÃt yatra pratisad­ÓanyÃyÃd arthÃntarÃnugamastatrÃyamalaÇkÃra ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca kvacitprÃkaraïikÃdarthÃdaprÃkaraïikasyÃrthasyÃpatanaæ kvacidaprÃkaraïikÃrthatprÃkaraïikÃrthasyeti dvau bhedau / krameïodÃharaïam-- "hÃro 'yaæ hariïÃk«ÅïÃæ luÂhati stanamaï¬ale / muktÃnÃmapyavastheyaæ ke vayaæ smarakiÇkarÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) tatra prÃkaraïikÃdaprÃkaraïikÃrthasya tannyÃyagamyatvaæ darÓayatihÃroyamiti / luÂhatÅti / stanamaï¬alÃvaj¤ÃdhÅnÃÇgaparÃv­ttirÆpagativiÓe«eïa ti«ÂhatÅtyartha÷ / iyamavasthÃvaj¤ÃsthitirÆpà / ke vayamiti / smarÃkiÇkarÃïÃmiyamavasthà / smarakiÇkarÃïÃmasmÃkamityevaæ j¤eyatvÃt sutarÃæ luÂhanamityartha÷ / atrÃlaÇkÃrÃdhÅnasaundaryavarïanasya prakrÃntatvÃnmuktÃ÷ prÃkaraïikya÷ / atra ke vayamityanena tannyÃyalÃbha÷ / ## (lo, e) muktà mauktikÃni prÃptani÷ ÓreyasaÓca / evaæ muktÃnÃæ nÃrÅïÃæ stanamaïaa¬alaluÂhanena pÆrvanyÃyÃt smarakiÇkarÃïÃmapÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "vilalÃpa sa bëpagadradaæ sahajÃmapyapahÃya dhÅratÃm / atitaptamayo 'pi mÃrdavaæ bhajate kaiva kathà ÓarÅriïÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) aprÃkaraïikÃt prÃkaraïikÃrthalÃbhamÃha---vilalÃpeti / sa rÃjà aja÷ sahajÃæ svÃbhÃvikÅm, atrÃyo 'prÃkaraïikam / tata÷ prÃkaraïikÃjasya bhÃrdavalÃbha÷ / kaiva kathetyÃdiÓabdÃcca tannyÃyalÃbha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca samÃnanyÃyasya Óle«amÆlatve vaicitryaviÓe«o yathodÃh­te-"hÃro 'yam-" ityÃdau na cedamanumÃnam, samÃnanyÃyasya sambandharÆpatvÃbhÃvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) Óle«amÆlatve iti / hÃroyamityÃdau muktÃpadaæ smarasyÃkiÇgaramuktarÆper'the mauktike ca Óli«Âam / luÂhatÅti padaæ ca sÃvaj¤asthitirÆpe ÃliÇgane cÃrthe Óli«Âam / vilalÃpetyÃdau ca taptapadamagnisaæyoge virahadu÷ khe ca Óli«Âam / mÃrdavapadaæ ca komalatve kÃtaratve caÓli«Âam / yathà hÃroyamityÃdipadÃd vilalÃpetyÃdiÓlokasyÃpi parigraha÷ / nacedamiti / hÃroyamityatra stanasaÇgihÃraluÂhanena stanasaÇgikÃmukaluÂhanasya vilalÃpetyÃdau cÃbhitÃpena mÃrdavasyÃnumeyatvaprasakte÷ / samÃnanyÃyasyeti / daï¬ÃpÆpikÃnyÃyasyetyartha÷ / sambandharÆpatvÃbhÃvÃt vyÃptirÆpasambandharÆpatvÃbhÃvÃt / yadyapi stanasaÇgitvalalluÂhanayoramitaptatvamÃrdavayoÓca vyÃptirasti, tathà nyÃyasya pura÷ sphÆrtikatvÃt sÃdhyahetubhÃvena nirdeÓÃbhÃvÃcca nÃnumÃnamityÃbhiprÃya÷ / ## (lo, ai) sambandho 'vinÃbhÃva÷ / naceyaæ ÓÃstrÅyÃrthÃpatti÷ / tasya hi pÅno devadatto divà na bhuÇkte pÅnatvabhojanÃdikayoravinÃbhÃva iti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vikalpÃlaÇkÃramÃha--vikalpa iti / koÂidvaye samÃnatvaæ tulyabalatà / cÃturÅ cÃlaÇkÃrÃntaraghaÂitarÆpà / ata eva asyÃ÷ sargavidhau ityatra candramadanayo÷ prajÃpatitvavikalpe 'pyalaÇkÃrÃntarÃghaÂitatvÃnna vikalpÃlaÇkÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "namayantu ÓirÃæsi dhanÆæ«i và karïapÆrÅkriyantÃmÃj¤Ã maurvyo vÃ" / atra ÓirasÃæ dhanu«Ãæ ca namanayo÷ sandhivigrahopalak«aïatvÃt sandhivigrahayoÓcaikadà kartumaÓakyatvÃdvirodha÷, sa caikapak«ÃÓrayaïaparyavasÃna÷ / tulyabalatvaæ cÃtra dhanu÷ ÓironamanayordÆyorapi spardhayà sambhÃvyamÃnatvÃt / cÃturyaæ cÃtraupamyagarbhatvena / evaæ "karïapÆrÅkriyantÃm" ityatrÃpi ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) namayantvityÃdikaæ na Óloka÷, kintu jet­n­paterjetavyan­pati«u jij¤ÃsÃvÃkyamÃtramidam / praïipÃtÃrthaæ te rÃjÃna÷ ÓirÃæsi và namayantu yuddhÃrthaæ dhanurvà namayantu ityartha÷ / tathà ca bhamÃj¤Ã cÃkarïapÆrÅkriyatÃæ karïaæ pÆrayitvà ÓrÆyatÃæ yuddhÃrthaæ maurvo vÃkarïaparyantaæ nÅyatÃmityartha÷ / atra virodhaæ grÃhayitumÃha---atra dhanu«Ãmiti / sandhivigrahopalak«aïatvÃttadvodhakatvÃditthaæ virodhaæ darÓayitvà atrecchÃvikalpatvaæ darÓayati--sa ceti / icchÃyà ekapak«agrahaïe paryÃpte÷ / tulyabalatve eva icchÃvikalpasambhavÃt / tulyabalatvaæ cÃtreti / dvayoriti / dvayo÷ sakÃÓÃdityartha÷ / taddvayahetukayo÷ cÃtmahitakÃritvena dvayostulyabalatvam / cÃturÅyutatvaæ darÓayati---cÃturyaæ ceti / aupamyamupamà / Óiro dhanu«ornamanasÃd­ÓyÃdÃj¤ÃmaurvyoÓca karïapÆrÅkaraïasÃd­ÓyÃdupam / idamupalak«aïaæ dvayorekakriyÃnvayena tulyayogyatà bodhyà / ## (lo, o) tulyabalayorekasmin kÃrye niyojitumarhayo÷, virodha÷ ekadà nirvÃhayitumaÓakyatvÃt / sa ekakak«ÃÓrayaïaparyavasÃnÃdavirodha eva / ********** END OF COMMENTARY ********** evaæ-- "yu«mÃkaæ kurutÃæ bhavÃtiÓamanaæ netre tanurvà hare÷" / atra Óle«Ãva«Âambhena cÃrutvam / ## (lo, au) Óle«aÓca kurutÃmityatra dvivacanaikavacanayorekarÆpatvÃt / atra netravar«maïordvayorapi cÃrtiÓamane samarthatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** "dÅyatÃmajitaæ vittaæ devÃya brÃhmaïÃya vÃ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) cÃturÅyutasya vyÃv­ttiæ darÓayati---dÅyatÃmiti / atra virodhaprasaktiranavadhÃnamÆlikaiveti manyÃmahe---ekadaiva devabrÃhmaïebhyo vittadÃnasambhavena virodhÃbhÃvÃt / davÃyovetyÃdiniyamagarbhatvena ekavyaktikavittÃbhiprÃyeïa và virodho darÓita iti và / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra cÃturyÃbhÃvÃnnÃyamalaÇkÃra÷ / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) caturvidaæ samuccayÃlaÇkÃramÃha---samuccayoyamiti / dhÃnyamardanakhale kapotÃnÃmekadÃpatanaæ tannyÃyasyannyÃyÃdityartha÷ / anyad bhedatrayamÃha---guïaÃviti / guïadvayaæ và kriyÃdvayaæ và guïakriyÃdvayaæ và yadi yugapad varïitaæ syÃdityarta÷ / ## (lo, a) samuccaya iti / t­tÅyapÃdena samÃdhervyavaccheda÷ / tacca v­ttÃveva suvyaktam / tatkara÷ tasya kÃryasya sÃdhaka÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "haæho dhÅrasamira ! hanta jananaæ te candanak«mÃbh­to dÃk«iïyaæ jagaduttaraæ paricayo godÃvarÅvÃribhi÷ / pratyaÇgaæ dahasÅti me tvamapi ceduddÃmadÃvÃgniva- nmattoyaæ malinÃtmako vanacara÷ kiæ vak«yate kokila÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) haæho dhÅreti . mandasyaiva dhairyavattvenÃkÃryaniv­ttirÆpeïa sambodhanam / candaneti / candanasambandhÃt sugandhereva mahÃjanajanyatvena sambodhanam / dÃk«iïyamiti / dak«iïadigbhavasyaiva jagadvilak«aïavicak«aïatvamuktam / paricaya iti / jalasambandhe ÓÅtalasyaiva puïyanadÅsambandhena mahattvamuktam / Åd­Óastvamiti virahe me mama pratyaÇgaæ dÃvÃgnivad dahasi cet tadà matta unmatto malinÃtmaka÷ ku«ïavarïa eva kuÂilasvabhÃva÷ / vanacaratvena ca lokavyavahÃrÃnabhij¤a÷ kokila÷ kiæ vak«yate ? sa sutarÃæ dhak«yatÅtyartha÷ / ## (lo, Ã) dhÅra÷ vaæÓena vidhinà pÃï¬ityacca, k«mÃbh­tparvata÷ bhÆdharaïak«ama÷ kaÓcit mahÃpuru«a÷ / dÃk«iïyaæ dak«iïà dik janmasaralatà ca / malinÃtmaka÷ ÓyÃma÷ kuÂilÃÓayaÓca / hetÆnÃæ dhÅratvÃdÅnÃæ santa÷ ÓobhanÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra dÃhe ekasmiæÓcandanak«mÃbh­jjanmarÆpe kÃraïe satyapi dÃk«iïyÃdÅnÃæ hetvantarÃïÃmupÃdÃnam / atra sarve«Ãmapi hetÆnÃæ ÓobhanatvÃtsadyoga÷ / atraiva caturthapÃde mattÃdÅnÃmaÓobhanÃnÃæ yogÃdasadyoga÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) atreti / adÃhakatve ityeva pÃÂha÷ / dÃhakatve iti prÃmÃdika eva pÃÂha÷ / candanak«ametyÃdÅnÃmadÃhakahetutvaæ ÓlokavyÃkhyÃyÃmeva vyÃkhyÃtam / caturthapÃda iti / dÃhaæ prati hetÆnÃæ mattatvÃdÅnÃmityartha÷ / sattvÃsattve upÃdeyatvÃnupÃdeyatve / ********** END OF COMMENTARY ********** sadasadyogo yathÃ-- "ÓaÓÅ divasadhÆsaro galitayauvanà kÃminÅ saro vigatavÃrijaæ mukhamanak«araæ svÃk­te÷ / prabhÆrdhanaparÃyaïa÷ satatadurgata÷ sajjano n­pÃÇganagata÷ khalo manasi sapta ÓalyÃni me" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) ÓaÓÅti / ete sapta dhÆsaratvaviÓi«ÂaÓayyÃdaya÷ sapta manasi ÓalyÃnÅtyartha÷ / anaucityadarÓanena Óalyavad du÷ khadÃyitvÃt / te«vanaucityaæ darÓayati---ÓaÓÅti / ujjvalamÆrtestasya divasadhÆsaratvamanucitam / evaæ galitayauvanÃyÃ÷ kÃmavattvaæ kÃminyà galitayauvanatvaæ và anucitam / evaæ saraso vÃrijaÓÆnyatvam / ÓobhanÃk­termÆrkhasyÃk«areïa vidyayà ÓÆnyatvam / prabhordhanaparÃyaïatvaæ, dhanaparÃyaïa janasya prabhutvaæ và / sajjanasya satatadurgatatvaæ satatadurgatasya sajjanatvaæ vÃ, n­pÃÇgaïa gatasya khalatvaæ, khalasya n­pÃÇÃgaïagatatvaæ và anucitÃmityartha÷ / atra ÓocyÃnÃæ vidheyÃnÃæ sadasattvavaÓÃt sadasadyoga÷ / tatra daivÃdhÃnado«eïa Óocyasya sattvaæ svÃdhÅnado«eïa ÓocyasyÃsattvam / tatra ÓaÓino dhÆsaratvaæ, kÃminyà galitayauvanatvasya vidheyatvapak«e galitayauvanÃtvaæ, saraso vÃrijaÓÆnyatvaæ, svÃk­teranak«aramÆrkhatvaæ, sajjanasya durgatatvaæ tadaiva do«Ãt Óocyatvena Óobhanam / galitayauvanÃyÃæ kÃmavattvasya vidheyatvapak«e vidheyasya tasya prabhordhanaparÃyaïasya dhanaparÃyaïe prabhutvasya vÃ, vidheyasya khale n­pÃÇgaïagatatvasya n­pÃÇgaïagate khalatvasya và bidheyasya svÃdhÅnado«eïa ÓocyatvÃda Óobhanatvamiti vidheyÃnÃmeva sadasattvam / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidÃhu÷--"ÓaÓiprabh­tÅnÃæ Óobhanatvaæ khalasyÃÓobhanatvaæ ceti sadasadyoga÷" iti anye tu--"ÓaÓiprabh­tÅnÃæ svata÷ Óobhanatvaæ dhÆsaratvÃdÅnÃæ tvaÓobhanatvamiti sadasadyoga÷" / atra hi ÓaÓiprabh­ti«u dhÆsaratvÃderatyantacitatvamiti vicchittiviÓe«asyaiva camatkÃravidhÃyitvam / "manasi saptaÓalyÃni me" iti saptÃnÃmapi ÓalyatvenopasaæhÃraÓca / "n­pÃÇganagata÷ khala" iti tu kramabhedÃddu«ÂatvamÃvahati sarvatra viÓe«yasyaiva Óobhanatvena prakramÃditi / iha ca khalekapotavatsarve«Ãæ kÃraïÃnÃæ sÃhityenÃvatÃra÷ / samÃdhyalaÇkÃre tvekakÃryaæ prati sÃdhake samagre 'pyanyasya kÃkatÃlÅyanyÃyenÃpatanamiti bheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) pÆrvoktaÓlokepi vidheyÃnÃmeva tathÃtvÃd bhinnÃbhiprÃya granthak­nmanasi k­tvÃparoktaæ sadasadyogaæ darÓayati---iha keciditi / etanmate uddeÓyÃnÃæ viÓe«yÃïÃmeva sadasattvam / matÃntaramÃha---anye tviti / etanmate uddeÓyavidheyayorviÓe«yaviÓe«aïayo÷ sadasatoryoga÷ / te«Ãæ mate tathÃtvameva vicchittiviÓe«ÃccamatkÃrastad­rÓayati---atrahÅti / uddeÓye sattvÃsattvÃbhyÃæ tu te«Ãæ matena camatkÃra ityartha÷ / te«Ãæ sadasattve eva tÃvadalaÇkÃra÷ / pratyuta prathamapak«e tÃd­ÓanirdeÓa÷ kramabhaÇgamÃvatÅtyartha÷ / (vi, kha) tadeva grÃhayati---sarvatreti / ÓasÅ dhÆsara ityÃdyuddeÓyavidheyÃrthakasarvavÃkye ityartha÷, ayaæ ca do«a÷, khale n­pÃÇgaïagatvasya vidheyatà gatatvasya vidheyatÃpak«a eva n­pÃÇgaïagatade khalatvasya vidhayatà pak«etÆddeÓya÷ Óobhana eveti nai«a do«a iti bodhyam / ekakÃraïÃdeva sukare kÃrye daivÃt kÃraïÃntarÃ'gamanarÆpÃt samÃdhyalaÇkÃrÃdasya bhedamÃha---iha ca khaleti / ekasyaiveti / kÃryaæ prati ekasyaiva samagre sÃdhakatve 'samagrakÃraïav­ttirna sÃdhakatve ityartha÷ / ## (lo, i) dvitÅyapak«e sugatiæ darÓayati / viÓe«yasya ÓaÓikÃminÅprabh­te÷ sÆtrasya t­tÅyapÃdaæ viÓadayati--iha ceti / kÃkatÃlÅnanyÃyeneti / ********** END OF COMMENTARY ********** "aruïe ca taruïi nayane tava malinaæ ca priyasya mukham / mukhamÃnataæ ca sakhi te jvalitaÓcÃsyÃntare smarajvalana÷" // atrÃdyer'the guïayoryaugapadyam, dvitÅye kriyayo÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) guïayo÷ kriyayoÓca yogapadyarÆpaæ samuccayamÃha---aruïe ceti / atra cakÃrau yaugapadyabodhakau / tau ca yayoruttarabhÆtau tayoryaugapadyabodhakau ityata ÃhaatrÃdye iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayoryaugapadye yathÃ-- "kalu«aæ ca tavÃhite«vakasmÃtsitapaÇkeruhasodaraÓri caÓru÷ / patitaæ ca mahÅpatÅndra ! te«Ãæ vapu«i prasphuÂamÃpadÃæ kaÂÃk«ai÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) kalu«aæ ceti / ahite«u vipak«e«u, mahÅpatÅndreti sambodhanam / atra pÆrvÃrdhe guïottaraæ cakÃra÷, pÃrardhe tu kriyÃttaramityanayoryaugapadyam / dhunoti ceti / ekÃdhikaraïe raïasthalarÆpe / vyadhikaraïyepye«a d­Óyate iti kÃvyaprakÃÓak­t, yathÃ--- "k­pÃïapÃïiÓca bhavÃn raïak«itau / rasÃdhuvÃdÃÓca surÃ÷ surÃlaye" // ityatra raïak«iti surÃlayarÆpÃdhikaraïabheda÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhunoti cÃsiæ tanute ca kÅrtim" / ityÃdÃvekÃdhikaraïe 'pye«a d­Óyate / na cÃtra dÅpakam, ete hi guïakriyÃyaugapadye samuccayaprakÃrà niyamena kÃryakÃraïakÃlaniyamaviparyayarÆpÃtiÓayoktimÆlÃ÷, dÅpakasya cÃtiÓayoktimÆlatvÃbhÃva÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) "dhunoti cÃsi' mityudÃharaïe ekasmin kart­kÃrake 'nekakriyÃsambandhÃdanekakriyÃsvekakÃrakarÆpadÅpakaprasÃktimÃÓaÇkya ni«idhyati---na cÃtreti / ete guïÃkriyÃyaugapadye ye samuccayaprakÃrÃste kÃryakÃraïayorya÷ paurvÃparyyarÆpa÷ kÃlaniyama÷ tadviparyyayarÆpÃtiÓayoktimÆlà ityartha÷ / darÓitodÃharaïe«u sarvatraiva guïayo÷ kriyayorvà kÃryakÃraïabhÃvasattvepi yaugapadyokte÷ / dÅpake tu tathÃtvaæ nÃstÅtyÃha---dÅpakasyeti / idamupalak«aïam---tatra yaugapadyasyÃpyavivak«aïaæ bhedakamiti bodhyam / tathà cet taddvayÃbhÃve satÅti viÓe«aïaæ deyamityabhiprÃya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ-- "mÃnamasyà nirÃkartuæ pÃdayorme pati«yata÷ / upakÃrÃya di«ÂyedamudÅrïaæ ghanagarjitam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) samÃdhyalaÇkÃramÃha---samÃdhiriti / ekakÃraïenaiva sukare kÃrye daivÃt kÃraïarÆpavastvantaropasthiterityartha÷ / mÃnamasyà iti / ghaÂagarjitasyoddÅpakatvena mÃnabhaÇge tadapi kÃraïÃntaraæ daivÃdupasthitamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) pratyanÅkÃlaÇkÃramÃha--pratyanÅkamiti / ripo÷ pratÅkÃre pratyapakÃre 'Óaktena kenÃpi yadi tatsambandhino 'nyasya tiraskÃra÷ tasyaiva riporevotkar«atÃsÃdhaka÷, utkar«aparyyavasÃyaka ityartha÷ / ## (lo, Å) evaæ vÃkyanyÃyÃÓrayiïo 'laÇkÃrÃn darÓayitvÃ, lokanyÃyÃÓrayiïo darÓayati---pratyanÅkamiti / anekaæ sainyaæ, taccÃtra svasÃmÃnyasya sambandhimÃtrasyopalak«akam / tenÃbhiyojyatayà pratinidhibhÆtortho ripo÷ sambandhÅ varïyate iti pratyanÅkaæ nÃmÃlaÇkaraïam / tadÅyasya ripusambandhina÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tasyaiveti riporeva / yathà mama-- "madhyena tanumadhyà me madhyaæ jitavatÅtyayam / ibhakumbhau bhinattyasyÃ÷ kucakumbhanibho hari÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) madhyeneti / ripukumbhabhedanÃrthaæ siæhasya bhÃvanà pÆrvÃrdham / atra madhyena svamadhyajayÃt nÃyikà siæhasya ripu÷, tatkucasÃd­ÓyÃt karikumbhau tadÅyau / ## (lo, u) ibhakumbhayoratra nÃyikÃsambandhità / svasambandha÷ kucakumbhasambandha÷ sÃd­ÓyasambandhÃdidaæ ca kvacidanukÆlasya vächitÃcaraïepi sambhavati / yathà viraha vidhurÃpi satataæ bhavata÷ ÓvÃsÃnuhÃriïÅ patati ityÃdau / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) dvividhaæ pratÅpÃlaÇkÃramÃha---prasiddhasyeti / prasiddhasyopamÃnasya upameyatvakalpanaæ và ni«phalatvakathanaæ veti dvividhaæ pratÅpamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïa yathÃ-- "yattvannetrasamÃnakÃntisalile magnaæ tadindÅvaram" / ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) yattvannaitra ityÃdi / sÃd­ÓyÃsya pratiyogi upamÃnam / atra ca tvannetrasya samÃnakÃntirityuktyà netrakÃnterindÅvarakÃntisÃd­Óyapratiyogitvena nirddeÓÃttvannetrakÃntirupamÃnam / indÅvarakÃnteÓcopamÃnatvena prasiddhÃyà upameyatvakalpanam / ********** END OF COMMENTARY ********** "tadvaktraæ yadi mudrità ÓaÓikathà hà hema sà ceddyuti÷; taccak«uryadi hÃritaæ kuvalayaistaccetsmitaæ kà sudhà ? / dhikkandarpadhanurbhruvau yadi ca te kiæ và bahu brÆmahe yatsatyaæ punaruktavastuvimukha÷ sargakramo vedhasa÷" // atra vaktrÃdibhireva candrÃdÅnÃæ ÓobhÃtivahanÃtte«Ãæ ni«phalatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) upamÃnasya vaiphalyamudÃharati--tad vaktraæ yadÅti / tad vaktrÃdisattve ÓaÓikathÃdÅnÃæ mudritatvÃdikaæ vaiphalyaæ paryavasitaæ bodhyam / hà iti ÓocÃmÅtyartha÷ / hÃritaæ parÃjaya÷ prÃpta ityartha÷ / taccediti / tasyÃ÷ tatsmitaæ cedityartha÷ / kà nik­«Âà / itthamuktvà upasaæharati---ki và bahniti / vedhasa÷ sargakrama÷ s­«Âikrama÷ punaruktavastuvimukha÷, punaruktaæ yatsÃd­Óavastvantarakalpanaæ tadvimukha÷ / tatra vaiphalyarÆpado«adarÓanavimukha ityartha÷ / vimukhapadasyaived­ÓÃrthaparatvaæ bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) kvacidupamÃnasyopamÃnatvakalpanepi kÃvyaprakÃÓak­duktamimalaÇkÃraæ lak«ayati---uktvà cÃtyantamiti / atyutk­«Âasya vastuno 'tyantamutkar«amuktvÃpi upamÃnatve 'pi kalpite nirdi«Âa ityartha÷ / saca nirdeÓa÷ samabhivyÃhÃraviÓayavaÓÃttannindÃparyavasÃyako bodhya÷ / anyathopamÃnasyopamÃnatvena nirdeÓenÃnuguïasyaiva pratÅtyà pratÅpatvasyaivÃsambhavÃt / atisundaraÓcandra iva mukhamityupamÃyÃmativyÃpteÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "ahameva guru÷ sudÃruïÃnÃmiti hÃlÃhala ! tÃta ! mà sma d­pya÷ / nanu santi bhavÃd­ÓÃni bhuvane 'smin vacanÃni durjanÃnÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) ahameveti / he hÃlÃhala, he tÃta, ahameva sudÃruïÃnÃæ guru÷ pradhÃnam / ityevaæ d­pyo mà sma, evaæ darpaæ mà kuru ityartha÷ / kuta ityatrÃha---nanviti / nanu bho asmin bhuvane durjanÃnÃæ bhÆyo bahÆni vacanÃni api bhavÃd­ÓÃni bhavattulyÃni santÅtyartha÷ / bhÆya iti sÃntakriyÃviÓe«aïam / tadbhÆyastvena vacanÃnÃmeva bhÆyastvaæ bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prathamapÃdenotkar«ÃtiÓaya ukta÷ / tadanuktau tu nÃyamalaÇkÃra÷ / yathÃ-- "brahmeva brÃhmaïo vadati" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) atra bhavadiva d­Óyante yÃnÅtyanena halÃhalasyopamÃnatvenaiva nirdeÓa÷ / darpani«edhasamabhivyÃhÃrÃcca tannindÃparyavasÃyaka÷ / atroktamatyantamuktar«aæ ghaÂayati---prathamapÃdeneti / sudÃruïÃntarÃpek«ayà tena gurutvakathanÃt tadviÓe«aïaphalamÃha---tadanuktÃviti / nÃyamalaÇkÃra÷, kintu upamà evetyartha÷ / tad darÓayati--yathà brahmeti / brahmà yathà vedaæ vadati tathà brÃhmaïà ityartha÷ / yadyapi vedasyÃtivaktà brahmaiveti brÃhmaïasyÃtyantotkar«akathanepyupamaiva nÃyamalaÇkÃrastathÃpi pratÅpaghaÂanÃrthaæ samabhivyÃharaviÓe«ÃdupamÃnasya nindÃparyyavasÃyakatvaæ nirdeÓasya viÓe«aïaæ dattamityatastadvÃraïamiti prÃgevoktaæ bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## atra samÃnalak«aïaæ vastu kvacidÃgantukam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) mÅlitÃlaÇkÃramÃha / mÅlitamiti / guptirÃcchÃdanam / tulyalak«maïà tulyacihnena / ÃgantukamatadÅyaæ, sahajaæ tadv­tti / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïa yathÃ-- "lak«mÅvak«ojakastÆrÅlak«ma vak«a÷ sthale hare÷ / grastaæ nÃlak«i bhÃratyà bhÃsà nÅlotpalÃbhayÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) lak«mÅvak«ojeti / harervak«a÷ sthale lak«mÅstanakastÆrÅcihnaæ bhÃratyà nÃlak«i, yato nÅlotpalabhiyà harereva bhÃsà grastamÃcchÃditamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhagavata÷ ÓyÃmà kÃnti÷ sahajà / "sadaiva Óoïopalakuï¬alasya yasyÃæ mayÆkhairaruïÅk­tÃni / kopoparaktÃnyapi kÃminÅnÃæ mukhÃni ÓaÇkÃæ vidadhurna yÆnÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) Ãgantukalak«maïà tvÃha---sadaiveti / Óoïa upalo maïi÷ khacito yatra tÃd­Óakuï¬alasya mayÆkhai÷ sadaivÃruïÅk­tÃni yasyÃæ puri kÃminÅnÃæ kopoparaktÃnyapi mukhÃni yÆnÃæ kopaÓaÇkÃæ na vidadhurityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra mÃïikyakuï¬alasyÃruïimà mekhe Ãgantuka÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sÃmÃnyamiti / anyatÃtÃtmyamanyabhedÃgraho yadi varïita ityartha÷ / rÆpakabhrÃntimatostu abhedÃgrahÃdevÃhÃryà veti tato bheda÷ / ata evodÃharaïe vyÃkhyÃsyati---bhedÃgraha iti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "mallikÃcitadhammillÃÓcÃrucandanacacitÃ÷ / avibhÃvyÃ÷ sukhaæ yÃnti candrikÃsvabhisÃrikÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) malliketi / avibhÃvyà jyotsnÃto 'g­hÅtabhedà / ********** END OF COMMENTARY ********** mÅlite utk­«Âaguïena nik­ÓÂaguïasya tirodhÃnam, iha tÆbhayostulyaguïatayà bhedÃgraha÷ / ## yathÃ-- "jagÃda vadanacchadmapadmaparyantapÃtina÷ / nayan madhuliha÷ ÓvaityamudagradaÓanÃæÓubhi÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tadruïÃlaÇkÃramÃha--tadruïa iti / atyutk­«Âasya guïasya graho guïavahaïaæm / jagÃdeti / balabhadravadanacchadmano vadanavyÃjasya padmasya paryantapÃtino mudhuliho bhramarÃn udaæÓÆnÃm udratÃæÓÆnÃæ daÓÃnÃnÃæ dantÃnÃmaæÓubhi÷ Óvaityaæ nayan jagÃdetyartha÷ / atra bhramarÃïÃæ svaguïatyÃga÷ ÓvaityaprÃpaïÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** mÅlite prak­tasya vastuno vastvantareïÃcchÃdanam, iha tu vastvantaraguïenÃkrÃntatà pratÅyata iti bheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) mÅlitÃlaÇkÃrÃdasya viÓe«amÃha---mÅlite iti / prak­tasya vastuna iti / prak­tasya yadvastuno guïasvarÆpaæ tasyÃcchÃdanamagraha ityartha÷ / ÃkrÃntatà svÃÓrayÅkaraïam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) atadruïÃlaÇkÃramÃha---tadrÆpeti / avanuhÃro 'grahaïam / heto grahaïahetau / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "hanta ! sÃndreïa rÃgeïa bh­te 'pi h­daye mama / guïagaura ! ni«aïïo 'pi kathaæ nÃma na rajyasi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) hanta sÃndreti / ananuraktaæ nÃyakaæ prati anuraktÃyà nÃyikÃyà utkiriyam / guïagauriti / guïena gaura iti, guïo gauro yasyeti samÃsena ca sambodhanam / h­daye ni«aïïo 'pÅtyanvaya÷ / rÃgapadarajyasipade raktimÃnurÃgayo÷ Óli«Âe / atra rÃgabh­tih­daye ni«aïïatvaæ raktahetu÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "gÃÇgamambu sitamambu yÃmunaæ kajjalÃbhamubhayatra majjata÷ / rÃjahaæsa ! tava saiva Óubhratà cÅyate na ca na cÃpacÅyate" // pÆrvatrÃtiraktah­dayasaæparkÃt prÃptavadapi guïagauraÓabdavÃcyasya nÃyakasya raktatvaæ na ni«pinnam, uttaratrÃprastutapraÓaæsÃyÃæ vidyamÃnÃyÃmapi gaÇgÃyamunÃpek«ayà prak­tasya haæsasya gaÇgÃyamunayo÷ saæparke 'pi na tadrÆpatà / atra ca guïÃgrahaïarÆpavicchittiviÓe«ÃÓrayÃdviÓe«okterbheda÷, varïÃntarotpattyabhÃvÃcca vi«amÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) udÃh­taÓlokadvayepi etadguïÃgrahaïamudÃharaïadvayavailak«yaïyaæ cÃhapÆrvatreti / atiriktah­dayaæ rÃgabh­tatvenÃtiriktaguïaæ h­dayaæ prÃptavat prÃptaprÃyaæ raktatvaæ na ni«pannam, nÃyakasyotyartha÷ / itthamatra prak­tena nÃyakasya prak­tasya h­dayasya guïÃgrahaïaæ darÓayitvà prak­tato 'prak­taguïagrahaïarÆpaphalÃbhÃvamuttaraÓloke darÓayati---uttaratreti / yadyapi rÃjahaæsopyaprak­tastathÃpi sambodhyatvenÃ'pek«ikaæ tasya prak­tatvaæ darÓayannÃha---aprastutapraÓaæsÃyÃmiti / sati hetau phalÃbhÃvarÆpÃyà viÓe«okterasya bhedamÃha--atra ceti / viÓe«oktausÃmÃnyata eva phalÃbhÃva÷ iha tu guïagrahaïarÆpaphalÃbhÃvarÆpo bhaÇgiviÓe«a iti bheda ityartha÷ / nanu kÃryasya kÃraïavirodhiguïavaÓÃt kÃryasya kÃraïaguïÃgrahaïaæ vi«amÃlaÇkÃrepyasti ced yadyapi darÓitodÃharaïadvaye kÃryakÃraïabhÃvasattvÃt tÃd­ÓasyÃtadruïasya vi«amÃlaÇkÃratvÃviÓe«a ityÃha---varïÃntareti / vi«amÃlaÇkÃre kÃraïavirodhiguïÃntarotpattiriti bheda ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) sÆk«mÃlaÇkÃramÃha---saælak«ita iti / bhaÇgyà prakÃraviÓe«eïa sÆcyata ityartha÷ / ÃkÃra÷ saæsthÃnam, iÇgitaæ kriyà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** sÆk«ma÷ sthÆlamatibhirasaælak«ya÷ / atrÃkÃreïa yathÃ-- "vaktrasyandisvedabinduprabandhaird­«Âvà bhinnaæ kuÇkumaæ kÃpi kaïÂhe / puæstvaæ tanvyà vya¤jantÅ vayasyà smitvà pÃïau kha¬galekhÃæ lilekha" // atra kayÃcitkuÇkumabhedena saælak«itaæ kasyÃÓcitpuru«Ãyitaæ pÃïau puru«acihnakha¬galekhÃlikhanena sÆcitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vaktrasyandi iti / kÃcid vayasyà sakhÅ kasyÃÓcinnÃyikÃyÃ÷ kaïÂhe vaktrasyandibhi÷ svedabindupravÃhai÷ bhinnaæ dvidhÃk­taæ kuÇkumaæ d­«Âvà tasyÃ÷ nÃyikÃyÃ÷ pustvaæ ratau puru«Ãyitatvaæ vya¤jayantÅ smitvà hasitvà tasyÃ÷ pÃïau kha¬galekhÃæ lilekhetyartha÷ / atreti / saælak«itamiti / prak­taratau svedasya p­«ÂhagÃmitvena saælak«aïam / ********** END OF COMMENTARY ********** iÇgitena yathÃ-- saÇketakÃlamanasaæ viÂaæ j¤Ãtvà vidagdhayà / hasannetrÃpitÃkÆtaæ lÅlÃpadmaæ nimÅlitam // atra viÂasya bhrÆvik«epÃdinà lak«ita÷ saÇketakÃlÃbhiprÃyo rajanÅkÃlabhÃvinà padmanimÅlanena prakÃÓita÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) saæketakÃleti / viÂaæ dhÆrtam upanÃyakaæ tadjij¤ÃsÃrthaæ saæketakÃlamanasaæ j¤Ãtvà vidagdhayà nÃyikayà hasatà netrÃrpitÃkÆtaæ yathà syÃttathà lÅlÃpadmaæ nimÅlitamityartha÷ / kÃlÃbhiprÃya÷ kÃlajij¤Ãsà bhrÆvik«epaÓcÃÓÃbdopi yogyatÃbalalabhyamiÇgitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vyÃjoktyalaÇkÃramÃha---vyÃjeti / udbhinnasya vyaktÅbhÆtasya vyÃjÃt kapaÂena / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "ÓailendrapratipÃdyamÃnagirijÃhastopagƬhollasa- dromäcÃdivisaæ«ÂhulÃkhilavidhivyÃsaÇgabhaÇgÃkula÷ / Ã÷ Óaityaæ tuhinÃcalasya karayorityÆcivÃn sasmitaæ ÓailÃnta÷ puramÃt­maï¬alagaïaird­«Âo 'vatÃdva÷ Óiva÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) Óailendreti / Óivo vo 'vatÃt / kÅd­Óa÷ / Óailendreïa pratipÃdyamÃnÃyà uts­jyamÃnÃyà girijÃyà hastasya upagƬhane upagÆhanena svarÓeïa ullasaddhi÷ romäcÃdibhi÷ romäcavepathusvedai÷ visaæ«Âhulasya vyastasya akhilavaivÃhikavidhe÷ vyÃsaÇgasya vyÃpÃrasya bhaÇgenÃkula÷ san Ã÷ ÃÓcarthaæ tuhinasambandhino 'calasya karayo÷ Óaityam ityÆcivÃn san ÓailÃnta÷ pureïa tadratastrÅbhi÷ gauryyÃdimÃt­maï¬alena svÅyagaïaiÓca sasmitaæ d­«Âa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** neyaæ prathamÃpahnati÷, ÃpahnavakÃriïo vi«ayasyÃnabhidhÃnÃt / dvitÅyÃpahnuterbhedaÓca tatprastÃve daÓita÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) prathamoktÃpahnutito 'sya bhedamÃha---neyamiti / apahnavakÃriïa iti / prak­tÃpahnavakÃrÅ yo vi«ayo vastu sthÃpyamÃnamaprak­taæ vastu, tasyÃnabhidhÃnÃdityartha÷ / idamupalak«aïam, apahnavÃrthapadasya na¤ÃderapyanabhidhÃnÃditi boddhavyam, apahnava heto÷ ÓvetasyÃbhidhÃnÃd romäcÃdestvanÃpahnutatvÃdeva / dvitÅyÃpahnuteriti / "gopanÅyaæ kamapyarthaæ dyotayitvà katha¤cana / yadi Óle«eïÃnyathà vÃnyathayet sÃpyapahnuti÷"ityuktalak«aïÃt"kÃle vÃridharÃïÃm" ityudÃharaïÃd dvitÅyÃpahnavÃdityartha÷ / tatprastÃve darÓita iti / gopanÅyÃrthasya mopanak­tà prathamamabhihitatvÃcca vyÃjokteriti likhanena darÓita ityartha÷ / iha tu gopanÅyÃrthasya romäcÃde÷ Óivena prathamamanabhidhÃnÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## durÆhayo÷ kavimÃtravedyayo÷ arthasya ¬imbhÃde÷ svayostadekÃÓrayayoÓce«ÂÃsvarÆpayo÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) svabhÃvoktyalaÇkÃramÃha---svabhÃvoktiriti / durÆhÃrthetyasyÃtyantadurÆhasyÃrthasyeti nÃrtha÷ / kintvarthasya durÆhà kriyà ityevamanvaya÷ / arthaÓca ¬imbhÃdirityevameva vyÃca«Âe---durÆhayoriti / durÆhayo÷ svayorityanvaya÷ / durÆhapadÃrthamÃha---kavimÃtreti / kavibhinnÃvedyayorityartha÷ / arthapadaæ ¬imbhÃdiparatayà vyÃca«Âe---arthasyeti / ¬imbha÷ ÓiÓu÷ / ÃdipadÃdaprak­«Âaj¤ÃnamÃtraparigraha÷ / tade kÃÓrayayostanmÃtrani«Âhayo÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "lÃÇgÆlenÃbhihatya k«ititalamasak­ddÃrayannagrapadbhyÃ- mÃtmanyevÃvalÅya drutamatha gaganaæ protpatan vikrameïa / sphÆrjaddhuÇkÃradho«a÷ pratidiÓamakhilÃn drÃvayanne«a jantÆna kopÃvi«Âa÷ pravi«Âa÷ prativanamaruïocchÆnacak«Æstarak«u÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) lÃÇgÆleneti / aruïe ucchÆne sphÃrite cak«u«Å yasyà tÃd­Óa÷ e«a tarak«u÷ vyÃghra÷ pratibalaæ pratipak«asamÆhaæ pravi«Âa÷ / kÅd­Óa÷ k«ititalamasak­d lÃÇgÆlenÃbhihatya agrapadbhyÃæ dÃhayan vilikhan / athÃnantaraæ ÃtmanyevÃvalÅya ku¤citÃÇgo bhÆtvà drutaæ gaganaæ vikrameïa ca protpatan tathà sphÆrjatà visphuratà phÆtkÃreïa ghora÷ tathÃsvilÃn jantÆn pratidiÓaæ drÃvayan tathà kopÃvi«Âo 'ruïotphullacak«uÓca / atrÃruïetyÃde rÆpasya kriyÃïÃæ ca varïanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) bhÃvikÃlaÇkÃramÃha---adbhutasyeti / athetivetyartha÷ / bhÆtasya bhavi«yato và adbhutasya padÃrthasya yat pratyak«ÃyamÃïatvaæ pratyak«eïa d­ÓyamÃnatvaæ varïitaæ tadityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "munirjayati yogÅndro mahÃtmà kumbhasambhava÷ / yenaikaculuke d­«Âau divyau tau matsyakacchapau" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) muniriti / ekacaluke pÅyamÃnasamudrarÆpe gaï¬u«e matsyakacchapÃvÅÓvÃrÃvatÃrau bhÆtabhÃvinau yogabalena d­«Âau / etadarthameva yogÅndrapadopadÃnam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "ÃsÅda¤janamatreti paÓyÃmi tava locane / bhÃvibhÆ«aïasambhÃrÃæ sÃk«Ãtkurve tavÃk­tim" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ÃsÅditi / yauvane '¤janÃbhÃve 'pi a¤janaÓobhÃsattvÃdÃsÅditi / bhÆ«aïena bhavi«yantyÃ÷ ÓobhÃyà tadvinÃpi darÓanÃd bhÃvibhÆ«aïeti / ********** END OF COMMENTARY ********** na cÃyaæ prasÃdÃkhyo guïa÷, bhÆtabhÃvino÷ pratyak«ÃyamÃïatve tasyÃhetutvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) nanu bhÆtabhÃvino÷ pratyak«Ãyogyayorapi pratyak«ÃyamÃïatvaæ ÓÅghrapratÅtivi«ayatvÃt / tathÃced­ÓÃrthasya vi«ayatvena Óabdabodhitopi sortho viÓada eva / tathà cÃrthavaimalyaæ prasÃdo ya÷ parokta÷ prasÃdaguïa÷ sa evÃyaæ tadbhinnavaicitryaviÓe«ÃbhÃvÃd bhÃvikanÃmÃlaÇkÃro nÃstÅtyÃÓaÇkate---na cÃyamiti / samÃdhatte---bhÆtabhÃvinoriti / tayo÷ pratyak«ÃyamÃïatve grÃhye tasya pratyak«ÃyamÃïatvasyÃhetukatvÃdahetukatvasphuraïÃdityartha÷ / tathà cÃhetukatvasphuraïavaiÓi«ÂyarÆpavaicitryameva bhÃvikÃlaÇkÃra ityuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** na cÃdbhuto rasa÷, vismayaæ pratyasya hetutvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) nanvahetukatvena hetvanusandhÃnaæ vismaya eva, tathà cÃdbhutarasa evÃyamityÃÓaÇkate---nacÃdbhuta iti / samÃdhatte---vismayaæ pratÅti / ahetukatvaj¤ÃnaviÓi«Âaæ bhÃvibhÆtavastupratyak«ÃyamÃïatvamevÃyamalaÇkÃra÷ / tasya vismayaæ prati hetutvÃdeva, natu vismayarÆpatvÃdityartha÷ / tathà nacÃtra raso 'dbhutolaÇkÃrastu bhÃvikamiti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** na cÃtiÓayoktiralaÇkÃra÷, adhyavasÃyÃbhÃvÃt / na ca bhrÃntimÃn, bhÆtabhÃvinorbhÆtabhÃvitayaiva prakÃÓanÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) nÃyikÃyÃ÷ rÆpÃtiÓayapratÅtyà uktacaturvidhÃtiÓayoktito 'tiriktaprakÃrÃtiÓayoktireveyaæ syÃdityÃÓaÇkate---nacÃtiÓayeti / samÃdhatte---adhyavasÃyeti / sarvavidhÃtiÓayoktaya evÃdhyavasÃyaghaÂitÃ÷ / atra tadabhÃvÃttadrÆpÃtiÓayabodhamÃtreïa tadÅyaprakÃrÃntarakalpanÃnaucityÃditi bhÃva÷ / bhÆte bhÃvini rÆpe bhÆtabhÃvitvena j¤ÃpanÃt bhrÃntimattvamÃÓaÇkate--na ca bhrÃntÅti / samÃdhatte---bhÆteti / prak­tasyÃnyatÃdÃtmyabhrama eva bhrÃntimÃnna cÃtrÃbhÆtabhÃvipadÃrthÃ÷ prak­tÃstatra bhÆtabhÃvitÃvibhrama÷ / kintu bhÆtabhÃvipadÃrthaæ prak­tya tatraiva tathÃtvaprakÃÓanÃdityartha÷ / rÆpaviÓe«avannÃyikÃmÃtradharmayoratra nayanÃk­tyorvarïitatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca svabhÃvokti÷, tasya laukikavastugatasÆk«madharmasvabhÃvasyaiva yathÃvadvarïanaæ svarÆpam; asya tu vastuna÷ pratyak«ÃyamÃïasvarÆpo vicchittiviÓe«o 'stÅti / yadi punarvastuna÷ kvacitsvabhÃvoktÃvapyasyà vicchitte÷ sambhavastadobhayo÷ saÇkara÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) svabhÃvoktimÃÓaÇkate---naceti / samÃdhatte---tasyà iti / laukikaæ vastu ¬imbhavyÃghrÃdi tadgatasya sÆk«madharmÃtmakasvabhÃvasya kavibhinnajanÃvedyatanmÃtrav­ttidharmarÆpasya tatra yathà varïitaæ tasya svarÆpamityartha÷ / atra nÆtanatetyÃha---asyatviti / tadapek«ayà atravilak«aïabhaÇgirastÅtyartha÷ / nanu "asphuÂÃk«aravÃgÃsÅde«a bÃlo vilokyate / daradantÃÇkuraÓrÅkahÃso bhÃvÅ ca d­Óyate" // ityatra ¬imbhamÃtrakriyÃderbhÃvibhÆtasya ko 'laÇkÃra÷ syÃditi manasik­tya samÃdhatte--yadi punariti / saækara÷ svÃtantryeïaikatra sthitirÆpa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "anÃtapattro 'pyayamatra lak«yate sitÃtapattrairiva sarvato vata÷ / acÃmaro 'pye«a sadaiva vÅjyate vilÃsabÃlavyajanena ko 'pyayam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) yatra bhÆtabhÃvivastunorna pratyak«ÃyamÃïatvaæ kintu tadvastuna eva pratyak«ÃyamÃïatvaæ varïita tatra nÃyamalaÇkÃra ityudÃh­tya darÓayati---anÃtapatro 'pÅti / Ãtapatrarahitopyayaæ rÃjà sarvadik«u sitÃtapatrai÷ sarvato ve«Âita iva lak«yate, vilÃsahetukavyajanena vÅjyamÃna iva lak«yate iti pÆrvato 'nu«aÇga÷, ÓÅtalÃÇkatvÃta / ********** END OF COMMENTARY ********** atra pratyak«ÃyamÃïasyaiva varïanÃnnÃyamalaÇkÃra÷, varïanÃvaÓena pratyak«ÃyamÃïatvasyaiva svarÆpatvÃt / yatpunarapratyak«ÃyamÃïasyÃpi varïane pratyak«ÃyamÃïatvaæ tatrÃyamalaÇkÃro bhavituæ yukta÷, yathodÃh­te "ÃsÅda¤janam'--ityÃdau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) atreti / pratyak«ÃyamÃïasyaivetyatrÃtatrav­tatvasya vÅjyamÃnatvasya cetyartha÷ / evakÃrÃd bhÆtabhÃviviyavacchedÃnnatu bhÆtabhÃvipadÃrthasya pratyak«ÃyamÃïatvamityartha÷ / atra Óloke tathÃtvÃbhÃvaæ viÓadayitvà darÓayati---varïanÃvaÓeneti / atra svarÆpatvÃt, etat ÓlokÃrthasvarÆpatvÃt, nanu bhÆtabhÃvipadÃrthasya pratyak«ÃyamÃïatvamityartha÷ / bhÃvikÃlaÇkÃre tu bhÆtabhÃvitvaghaÂanÃvaÓÃd viÓe«ÃntaramapyastÅtyÃha---yatra punariti / pratyak«ÃyamÃïatvaæ paryavasyatÅtyartha÷ / anÃtapatropÅtyatra tu tejÃviÓe«ÃcchatratvÃdyÃropo 'numÃnameveti bhedaityartha÷ / tathà cÃtra virodhÃlaÇkÃra eva iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) udÃttÃlaÇkÃraæ dvividhamÃha--loketi / yadveti / mahatÃæ caritaæ và prastutasyÃÇgaæ prakar«akaæ yadà bhavedityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameïodÃharaïam-- "adha÷ k­tÃmbhodharamaï¬alÃnÃæ yasyÃæ ÓaÓÃÇkopalakuÂÂÅmÃnÃm / jyotsnÃnipÃtÃtk«arak«atÃæ payobhi÷ kelÅvanaæ v­ddhimurÅkaroti" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) adha÷ k­teti / yasyà puri adha÷ k­tamambhodharÃïÃæ meghÃnÃæ maï¬alaæ yaistÃd­smÃnÃæ candrajyotsnÃnipÃtÃt k«aratÃæ ÓaÓÃÇkopalakuÂÂimÃnÃæ candrakÃntamaïiyamag­hÃïÃæ payobhi÷ kelÅvanaæ v­ddhimurarÅkaroti prÃprotÅtyartha÷ / jalasekena virdhitamityartha÷ / adha÷ k­tetyÃdi## kuÂÂimaviÓe«aïam / maï¬alÃyÃmiti kvacit pÃÂha÷ / kuÂÂimairadha÷ karaïameva puryà adha÷ karaïaæ bodhyam / ataitÃd­ÓakuÂÂimavato n­pasya lokÃtiÓayasampattivarïanà / ********** END OF COMMENTARY ********** "nÃbhiprabhinnÃmburuhÃsanena saæstÆyamÃna÷ prathamena dhÃtrà / amuæ yugÃntocitayoganidra÷ saæh­tya lokÃn puru«o 'dhiÓate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) nÃbhiprarƬheti / yugÃntocitayogÃnidra÷, yugÃnte ucità yoganidrà yasya sÃ÷ puru«o vi«ïurlokÃn saæh­tya amuæ samudram adhiÓete / kÅd­Óa÷, prathameva dhÃtrà Ãdibrahmaïà saæstÆyamÃna÷ / dhÃtrà kÅd­Óena nÃbhiprarƬhÃmburuhÃsanena---nÃbhisthena atisphuÂapadyasthitena, atra nayanaraviïa ÃsanÃsaÇkocanam / lokasaæhÃrÃt sÆryÃbhÃve 'pi nayanaraviïa padmavikÃÓa iti bhÃva÷ / atra varïanÅyo 'mbhodhi÷ prak­stasya prakar«akamÅd­Óaæ brahma stÆyamÃned­Óavi«ïuÓayanarÆpaæ taccaritam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) idÃnÅæ rasÃdyalaÇkÃramÃha---rasabhÃvÃviti / rasasyÃÇgatve rasavÃn / bhÃvasyÃÇgatve preyÃn / ÃbhÃsayoraÇgatve ojasvÅ / bhÃvapraÓamasyÃÇgatve samÃhitamiti krama÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tadÃbhÃsau rasÃbhÃso bhÃvÃbhÃsaÓca / tatra rasayogÃdrasavadalaÇkÃro yathÃ-- "ayaæ sa rasanotkar«o-" ityÃdi / atra Ó­ÇgÃra÷ karuïasyÃÇgam / evamanyatrÃpi / prak­«ÂapriyatvÃtpreya÷ / yathà mama-- "ÃmÅlitÃlasavivatitatÃrakÃk«Åæ matkaïÂhabandhanadaraÓlathabÃhuvallÅm / prasvedavÃrikaïikÃcitaghaï¬abimbÃæ saæsm­tya tÃmaniÓameti na ÓÃntimanta÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) priyaÓabdÃtprakar«Ãrthe iyasunpratyayena sÃdhitasya preya÷ ÓabdÃrthamÃha / prak­«ÂapriyatvÃditi / tatra bhÃvasya rasÃÇgatve preyo 'laÇkÃramudÃharati---ÃmÅliteti / nÃyikÃyà ratyuttarÃvasthaÃæ sm­tvà cintayato virahiïa uktiriyam / tÃæ ratyuttarÃvasthÃæ priyÃæ saæsm­tya ti«Âhato mamÃntarmÃnasamaniÓameva na ÓÃntimeti / kaud­ÓÃvasthÃæ ratipraÓamÃdÃmÅliti alasÃd vivartità ca tÃrakà yatra tat tÃd­Óamak«i yasyÃ÷ tÃd­ÓÅm / matkaïÂhabandhane daraÓlathà cÃlpaÓithilà bÃhuvallÅ yasyÃ÷ tÃd­ÓÅ, prakhedavÃrikaïikayà Ãcitagaï¬abimbÃæ ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra saæbhogaÓ­ÇgÃra÷ smaraïÃkhyabhÃvasyÃÇgam / sa ca vipralambhasya / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) atreti / atra smaraïasya vÃcyatvena guïÅbhaÆtavyaÇgyÃbhÃve 'pi guïÅbhÆtavÃcyasyÃpyalaÇkÃratvamibhipretyadamuktam / vastutastu smaraïapadamatra smaraïavyaÇgayacintÃparam / smaraïasya vÃcyatvena tasya viprambhÃÇgatoktyanupapatte÷ / vyaÇgyatve satyevÃparÃÇgatadvÃdaparÃÇgasyeva cÃlaÇkÃratvasya kÃvyaprakÃÓak­dÃdisarvÃlaÇkÃrikasammatatvÃt / tathÃca sambhogaÓca Ó­ÇgÃracintÃyà aÇgamityartha÷ / sambhogakÃlÃvasthÃyÃ÷ cintitatvÃt / atrÃæÓe rasavadalaÇkÃra eva / saceti / saca cintÃkhyo vyabhicÃribhÃvo vipralambhasyÃÇgamityartha÷ / cintayà vipralambhÃdhikyÃt / atra prayolaÇkÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** Ærjo balam, anaucityaprav­ttau tadatrÃstÅtyÆrjasvi / yathÃ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) ÆrjasvipadÃrthaæ vyÃkurvÃïastamudÃhartumÃha---Ærjo balamiti / kvacidanaucityÃprav­ttau tadastÅtyÃha---anaucityeti / tena balÃtkÃraæ vinà paro¬hÃprav­ttau tadabhÃvipi saæj¤ÃÓabdasyÃsya prÃyikÅ vyutpattirdarÓità / atra balÃtkÃra eva udÃharati--vane 'khileti / ********** END OF COMMENTARY ********** "vane 'khilakalÃsaktÃ÷ parih­tya nijastriya÷ / tvadvairivanitÃv­nde pulindÃ÷ kurvate ratim" // atra Ó­ÇgÃrÃbhÃso rÃjavi«ayakaratibhÃvasyÃÇgam / evaæ bhÃvÃbhÃso 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) vane tvadvairivanitÃdav­nde pulindà nijastriya÷ parihatya ratiæ kurvate / nijastrÅparihÃre bÅjamÃha---akhileti / ÃsÃmakhilakÃmakalovett­tvÃt tadÃsaktà ityartha÷ / atreti / vairistrÅvi¬ambanena rÃj¤a÷ prakar«Ãt tata eva tadvi«ayabhÃvaprakar«Ãccetyartha÷ / evaæ bhÃvÃbhÃsepÅti yathÃ--- "kiæ brÆmaste mahÃrÃja mÃhÃtmyamanyadurlabham / stuvanti ÓatravastvÃæ hi ku¬malÅk­tapÃïaya÷" // iti atra Óatrustutyà tadÅyaratibhÃvÃbhÃso rÃjavi«ayaratibhÃvasyÃÇgam / ********** END OF COMMENTARY ********** samÃhitaæ parihÃra÷ / yathÃ-- "aviralakaravÃlakampanairbhrukuÂÅtarjanagarjanairmuhu÷ / dad­Óe tava vairiïÃæ mada÷ sa gata÷ kvÃpi tavek«aïe k«aïÃt" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) parihÃra iti---prathamotpannabhÃvasya parihÃrastyÃgo nÃÓaparyavasanna÷ / aviraleti / mado garva÷ taddarÓane te«ÃmaviraletyÃdikaæ hetu÷ / tavek«aïe tavadarÓane sati k«aïÃt sa mada÷ kvÃpi gato na d­«Âa ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra madÃkhyabhÃvasya praÓamo rÃjavi«ayaratibhÃvasyÃÇgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atra madÃkhyasyeti / yadyapi tatpraÓamopagatapadasya lak«yÃrthena madasya cÃtyantÃbhÃvena tatpraÓamasya lak«aïÅyatà tathÃpi guïÅbhÆtavyÃÇgyasyaiva guïÅbhÆtasya lak«yÃrthasyÃpyalaÇkÃratvamabhipretyedamuktam / vastutastu aparÃÇgabhÆtavyaÇgyasyaiva rasavadalaÇkÃratvaæ kÃvyaprakÃÓak­dÃdisakalÃlaÇkÃrikasammataæ na guïÅbhÆtalak«yÃrthasya / tadà atraiva Óloke kaveratirÆpo bhÃvastasyaiva tanmadanÃÓÃnnÃÓo vyaÇgya÷ / sa evÃtra samÃhitÃlaÇkÃro bodhya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) bhÃvodayÃdayastu guïÅbhÆtÃ÷ svakhanÃmÃna evÃlaÇkÃrà ityÃha---bhÃvasya codaye iti / miÓratve bhÃvaÓabalatve / balavadbhiruttarottarabhÃvai÷ saha pÆrvapÆrvabhÃvasyaikapadyasthitirÆpamiÓraïÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** tadÃkhyakà bhÃvodayabhÃvasaædhibhÃvaÓabalanÃmÃno 'laÇkÃrÃ÷ / krameïodÃharaïam- "madhupÃnaprav­ttÃste suh­dbhi÷ saha vairiïa÷ / Órutvà kuto 'pi tvannama lebhire vi«amÃæ daÓÃm" // atra trÃsodayo rÃjavi«ayaratibhÃvasyÃÇgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tatrÃparÃÇgÃbhavodayamudÃharati---madhupÃneti / atreti / prathamaj¤Ãtasya k«Ãsasya Ólokamadhye udayapratÅtya udaya÷ sarÃjavi«ayabhÃvaprakar«akamaÇgam / ********** END OF COMMENTARY ********** "janmÃntarÅïaramaïasyÃÇgasaÇgasamutsukà / salajjà cÃntike sakhyÃ÷ pÃtu na÷ pÃrvatÅ sadÃ" // atrautsukyalajjayoÓca saædhirdevatÃvi«ayaratibhÃvasyÃÇgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) aparÃÇgabhÃvasandhimudÃharati---janmÃntarÅïeti / atreti / autsukyalajjayoralaÇkÃratvamatrodÃh­tam / "asau¬hà tatkÃlollasadasahabhÃvasya tapasa÷ kathÃnÃæ viÓrambhe«vatha ca rasika÷ Óailaduhitu÷ / pramodaæ và diÓyÃtkapaÂavaÂuveÓÃpanayena tvarÃÓauthilyÃbhÃyÃæ yugapadabhiyukta÷ smarahara÷" // iti kÃvyaprakÃÓak­ddattodÃharaïe Ãvegahar«ayorvyaÇgayayorapi sandhiralaÇkÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "paÓyetkaÓciccala capala ! re ! kà tvÃrahaæ kumÃrÅ hastÃlambaæ vitara hahahà vyutkrama÷ kvÃsi yÃsi / itthaæ p­thvÅpariv­¬ha ! bhavadvidvi«o 'raïyav­tte÷ kanyà ka¤citphalakisalayÃnyÃdadÃnÃbhidhatte" // atra ÓaÇkÃsÆyÃdh­tism­tiÓramadainyavibodhautsukyÃnÃæ Óabalatà rÃjavi«ayaratibhÃvasyÃÇgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) aparÃÇgabhÃvaÓabalatvamudÃharati---paÓyetkaÓciditi / he p­thvÅpariv­¬ha ! araïyapariv­tterbhavadvidvi«a÷ bhak«aïÃrthaæ phalakiÓalayÃni ÃdadÃnà ka¤cidarthÃdÃk­«ÂakÃmà itthamabhidhatte / kÅd­Óamabhidhatte ityatrÃha---paÓyedityÃdi / atra paÓyodityatra ÓaÇkà vyaÇgyà / cala capala re ityatra dh­ti÷ / kumÃrÅtyava kumÃrÅtvasmaraïÃt kÃryatvasm­ti÷, kà tvaretyÃÓvÃsanà / hastÃlambamityatra mamedamakÃyamevetyavadhÃraïarÆpà matireva vibodha÷ / kkÃsÅtyatra kka tvaæ yÃsÅtyartha÷ / atra tadramananivartane autsukyaæ vyaÇgyam / atra dainyavirodhamÃtrayorna bÃdhyabÃdhakatà / anye«u tu pÆrvaæ pÆrvaæ pratyuttarottarasya bÃdhakatvena balavattayà Óabalatà / rÃjavi«ayaratibhÃvasyÃÇgamiti rÃjaprakrÃntatvÃttadarikanyÃyà evaæ bhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidÃhu÷--"vÃcyavÃcakarÆpÃlaÇkaraïamukhena rasÃdyupakÃrakà evÃlaÇkÃrÃ÷, rasÃdayastu vÃcyavÃcakÃbhyÃmupakÃryà eveti na te«ÃmaÇkÃratà bhavituæ yuktÃ" iti / anye tu --"rasÃdyupakÃramÃtreïehÃlaÇk­tivyupadeÓo bhÃktaÓcirantanaprasiddhyÃÇgÅkÃrya eva" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) vÃcyavÃcakarÆpeti / vÃcyavÃcakayorÆpamarthaÓabdasvarÆpaæ, tayoralaÇkÃraïaæ Óobhanam, upamÃnuprÃsÃdaya÷ / tanmukhena taddvÃreïetyartha÷ / rasÃdayastviti / aparÃÇgabhÆtà rasÃdaya ityartha÷ / aparÃÇgÃnÃæ rasÃdÅnÃmalaÇkÃratvaæ svÅkurvatÃmanye«Ãæ tu matamÃha---anye tviti / vÃcyavÃcakaÓobhanadvÃrà mukhyarasasyopakÃrakatvaprayojakamiti na niyama÷ / kintu mukhyarasopakÃrakatvemava tathÃtvaprayojakam / kintvarthaÓabdÃlaÇkÃrakatvena vyavahÃravaÓÃttayoralaÇkÃre«vevÃlaÇkÃrapadaæ Óaktam / aparÃÇgarasÃdau tvalaÇkÃrapadaæ bhÃktamityartha÷, bhÃktaæ lÃk«aïikam / ********** END OF COMMENTARY ********** apare ca--"rasÃdyupakÃramÃtreïÃlaÇkÃratvaæ mukhyato rÆpakÃdau tu vÃcyÃdyupadhÃnam, ajagalastananyÃnena" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) aparÃÇgarasÃdÃvapi alaÇkÃrapadaæ Óaktameva na bhÃktamiti vadatÃæ matamÃha--apare ceti / rasÃdyupakÃrakatÃmÃtreïetyanenopamÃdÅnÃmivÃparÃÇgarasÃdÅnÃmapi mukhyato mukhyabhÃvenaivÃlaÇkÃrakatvaæ na bhÃktÃlaÇkÃrapadÃrthatvenetyuktam / tathà cobhayatraivÃlaÇkÃrapadaæ Óaktamityartha÷ / nanu sarve«ÃmevÃlaÇkÃrapadavÃcyatve rÆpakÃdÃvevÃlaÇkÃravyavahÃra÷ kathamityatrÃha--rÆpakÃdÃviti / vÃcyÃdyupadhÃnaæ vÃcyatÃdarÓanamajÃgatastanapÃnamiva ni«prayojanamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** abhiyuktÃstu--"svavya¤jakavÃcyavÃcakÃdyupak­tairaÇgabhÆtai÷ rasÃdibhiraÇgino rasÃdervÃcyavÃcakopaskÃradvÃreïopakurvadbhiralaÇk­tivyapadeÓo labhyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) abhiyuktÃstviti / etanmate 'pi dvayorapyalaÇkÃrapadavÃcyatvameva / kintu pÆrvamate rasÃdyupakÃrakadvÃratà tatrÃpek«aïÅyà / etanmate tu upamÃderivÃÇgabhÆtarasoderapi ÓabdÃrthomayopakÃrakadvÃraiva rasopakÃrakatayÃlaÇkÃrapadavÃcyateti viÓe«a÷ / tadÃha--svavya¤jaketi / svasyÃÇgabhÆtarasÃdervya¤jakau vÃcyavÃcakau tÃbhyÃmupak­tairaÇgabhÆtarasÃdibhirvÃcyavÃcakopaskÃrakadvÃreïekakurvadbhirarthÃdaÇginaæ rasamupakurvadbhiralaÇk­tivyapadeÓo labhyata ityartha÷ / aÇgabhÆtarasÃdÅnÃæ ÓabdÃrthabhyÃmupakÃro vya¤janÃvaÓÃdeva tai÷ ÓabdÃrthayorupakÃrastadvyaÇgyatvavaiÓi«Âyeneti parasparamupakÃro darÓita÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** samÃsoktau tu nÃyikÃdivyavahÃramÃtrasyaivÃlaÇk­titÃ, na tvÃsvÃdasya, tasyoktarÅtivirahÃt" iti manyante / ata eva dhvanikÃreïoktam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) samÃsoktau tu yo nÃyakanÃyikÃvyavahÃro vyaÇgyastasya rasÃdyupakÃranirapek«amevÃlaÇkÃratvÃmityÃha---samÃsoktÃviti / idamupalak«aïamaprastutapraÓaæsÃyÃmapÅd­Óatvaæ bodhyam / ata eveti / aÇgabhÆtarasÃderapyalaÇkÃrapadavÃcyatvÃdevetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pradhÃne 'nyatra vÃkyÃrthe yatrÃÇgaæ tu rasÃdaya÷ / kÃvye tasminnalaÇkÃro rasÃdiriti me mati÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) pradhÃne iti / yatra kÃvye pradhÃne aÇgini anyatra rasÃdirÆpe rasÃdayo 'Çgamityartha÷ / aÇgatvaikyÃÓritamekavacanam / smin kÃvye rasÃdiralaÇkÃro 'laÇkÃrapadavÃcya iti me matirityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi ca rasÃdyupakÃramÃtreïÃlaÇk­titvaæ tadà vÃcakadi«vapi tathà prasajyeta / evaæ ca yacca kaiÓciduktam--"rasÃdÅnÃmaÇgitve rasavadÃdyalaÇkÃra÷, aÇgatve tu dvitÅyodÃttÃlaÇkÃra÷" iti tadapi parÃstam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) nanu kaÂakakuï¬alÃderalaÇkÃratvamaÇgaprakar«akatvenaiva, ata uktanyÃyÃdaÇgarasÃderupamÃdervÃlaÇkÃratvÃmastu / samÃsoktestvaÇgirasÃdiprakar«akatvÃbhÃvÃnnÃlaÇkÃratvamityata Ãha--yadÅti / kvacidaÇgiprakar«akatvena samÃsoktau tu svato vaicitryeïaivÃlaÇkÃratvaæ, natu aÇgiprakar«akatvaæ tallak«aïam / tathÃtve ativyÃpti÷ syÃdityartha÷ / kecittu aÇgirasasyaiva rasavadalaÇkÃrÃditvamaÇgabhÆtarasÃdestu "yad vyaÇgayaæ prastutasyÃÇgaæ mahatÃæ caritaæ bhave' dityanenoktaæ dvitÅyodÃttÃlaÇkÃratvamevÃhu÷ / evaæ dhvanikÃroktasamvÃdena asmaddarÓitodÃharaïe 'vyÃpteÓca tatparÃstamityÃha / "ÃmÅlitÃlasavivartitatÃrakÃk«Å" ityatra ya÷ smaraïÃkhyabhÃvo vipralambhÃÇgatvenoktastasya kasyÃpi mahataÓcaritatvÃbhÃvenodÃttÃlaÇkÃratvasya tatrÃvyÃpte÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) idÃnÅmanekÃlaÇkÃraïÃmekapadasthitirÆpamiÓraïe kvacit saæs­«ÂinÃmà kvacicca saÇkaranÃmà p­thagalaÇkÃro bhavatÅtyÃha--yadyeta eveti / p­thagalaÇkÃrÃvapÅtyartha÷ / tena mÆlabhÆtÃlaÇkÃravyavacchedastathà ca samÃsoktau yadaupamyagarbhatvÃdyanekÃlaÇkÃragarbhatvamuktaæ, yaccÃnyatrÃpyalaÇkÃrÃntarotthÃpitatve tadalaÇkÃrasya ÓobhÃdhikyamuktaæ, tatra saÇkarasambhave 'pi na samÃsoktyÃdyalaÇkÃratvavyÃhatiriti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà laukikÃlaÇkÃrÃïÃmapi parasparamiÓraïe p­thakcÃrutvena p­thagalaÇkÃratvaæ tathoktarÆpÃïÃæ kÃvyÃlaÇkÃrÃïÃmapi parasparamiÓratve saæs­«ÂisaÇkÃrÃkhyau p­thagalaÇkÃrau / tatra-- "mitho 'napek«amete«Ãæ sthiti÷ saæs­«Âirucyate / ete«Ãæ ÓabdÃrthÃlaÇkÃrÃïÃm / yathÃ-- "deva÷ pÃyÃdapÃyÃnna÷ smerendÅvaralocana÷ / saæsÃradhvÃntavidhvaæsahaæsa÷ kaæsanisÆdana÷" // atra pÃyÃdapÃyÃditi yamakam, saæsÃretyÃdau cÃnuprÃsa iti ÓabdÃlaÇkÃrayo÷ saæs­«Âi÷ / dvitÅye pÃde upamÃ, dvitÅyÃrdhe ca rÆpakamityarthÃlaÇkÃrayo÷ saæs­«Âi÷ / evamubhayo÷ sthitatvÃcchabdÃrthÃlaÇkÃrasaæs­«Âi÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) tatra saæs­«Âilak«aïamÃha---mitho 'napek«ayaite«amiti / deva÷ pÃyÃdityÃdi spa«Âor'tha÷ / haæsa÷ sÆrya÷ / atra ÓabdÃlaÇkÃrayo÷ saæs­«ÂimÃdau darÓayati---atra pÃyÃditi / saæsÃretyÃdÃvanuprÃsa iti / dhvÃntavidhvaæsahaæsetyatretyartha÷ / atraivÃrthÃlaÇkÃrayorapi saæs­«ÂimÃha--dvitÅyapÃda iti / locane smerendÅvaropamà / dvitÅyÃrdha iti / kaæsani«Ædane sÆryarÆpakam / tatsÃdhakaæ ca saæsÃro dhvÃntarÆpakamiti paramparitarÆpakamityartha÷ / evaæ ca saæs­«ÂidvayamityÃha--ubhayorapÅti / saæs­«ÂiÓceti / cakÃrasya sthitatvÃccetyevamanvaya÷ / tat saæs­«ÂidvayasyÃpi parasparasaæs­«ÂimityÃha---evaæ ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) saÇkaraÓca trividho bhavatÅtyÃha---aÇgÃÇgitve iti ala¬k­tÅnÃmaÇgÃÇgitve evavidha÷ / aparavidhamÃha--tadvaditi---ekÃÓraye ekavÃkye và alaÇk­tÅnÃæ sthitÃvityartha÷ / aparavidhamÃha---saædigdhatve ceti / alaÇkÃradvayasya sandehe koÂidvayatve ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** aÇgÃÇgibhÃvo yathÃ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) aÇgÃÇgibhÃvo yatheti / yadyapyaÇgÃÇgibhÃvo janyajanakabhÃva÷ prak­«yaprakar«akabhÃvo j¤Ãpyaj¤ÃpakabhÃvaÓceti trividhastathÃpi j¤Ãpyaj¤ÃpakabhÃvarÆpamevodÃharati / ********** END OF COMMENTARY ********** "Ãk­«Âivegavigaladbhujagendrabhoga- nirmokapaÂÂaparive«ÂanÃyÃmburÃÓe÷ / manthavyathÃvyupaÓamÃrthamivÃÓu yasya mandÃkinÅ ciramave«Âata pÃdamÆle" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) Ãk­«Âavegeti---mandaraparvatavarïanamidam / yasya mandaraparvatasya gadamÆle 'dhobhÃgarÆpamÆle eva Óle«aïa caraïasya mÆle prÃnte mandÃkinÅ ace«Âata sevÃrÆpÃæ ce«ÂÃmakarodityarta÷ / kimarthamityatrÃtprek«ate---amburÃÓermanyavyathÃvyupaÓamÃrthamiveti / mama patyuramburÃÓe##manthajanyÃyà vyathÃyà ÃÓu ÓÅghraæ vyupaÓamÃya ityeva tadarthamivetyartha÷ / manthato niv­ttasya tenaiva pÆrvaæ janità manthavyathà ÃÓu naæk«yatÅtyevaærÆpà prÃrthanà / nanu mandÃkinÅ manthanÃtpÆrvamapi mandarasya pÃdamÆle vartate / idÃnÅæ kiævidhayà ce«Âayà sevate ityatrÃha---Ãk­«Âavegeti / bhÃvaktÃntatvÃd Ãkar«aïavegena vigalan yo rajjubhÆtasya bhujagendrasya vÃsukerbhogÃt kÃyÃnnirmokaÓcarmaka¤cukaæ tadrÆpasya paÂÂasya vastraviÓe«asya parive«Âanayà udve«ÂanaprakÃreïetyartha÷ / nedaæ carmaka¤cukapadave«Âanaæ, kintu mandÃkinyeva parita÷ pÃdamÆlaæ sevar#<#a>#thaæ ve«ÂitavatÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra nirmokapaÂÂÃpahnavena mandÃkinyà Ãropa ityapahnuti÷ / sà ca mandà kinyà vastuv­ttena yatpÃdamÆlave«Âanaæ taccaraïamÆlave«Âanamiti Óle«amutthÃpayatÅti tasyÃÇgam / Óle«a¤ca pÃdamÆlave«Âanameva caraïamÆlave«ÂadamityatiÓayoktareÇgam, atiÓayoktiÓca "manthavyathÃvyupaÓamÃrthamiva" ityutprek«Ãyà aÇgam / utprek«Ã cÃmburÃÓimandÃkinyornÃyakanÃyikÃvyavahÃraæ gamayatÅti samÃsokteraÇgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) tatra prathamÃhapahnutiæ darÓayati---nirmoketi / sà ceti / sà apahnuti÷ vastuv­ttena gaÇgÃvastusvabhÃvena / vastutastu ve«ÂanasvabhÃvatvÃt tasyà ityartha÷ / Óle«amutthÃpayatÅti / Óle«e j¤ÃpayatÅtyartha÷ / nirmoke gaÇgÃropÃbhÃve caraïÃrthakaÓle«ÃpratÅterityartha÷ / saca Óle«ÃtiÓayokteraÇgamityÃha---Óle«aÓceti / atiÓayoktiæ darÓayati---pÃdamÆlave«Âanameva sevanamitÅti bhedepyabhedÃroparÆpÃtiÓayoktiriyam / natu rÆpakaæ rÆpakÃdhikaraïasya sevanasyÃnirdi«ÂatvÃccaraïÃrthakapÃdaÓle«Ãdeva sevÃbodhÃt / Óle«astajj¤Ãpaka ityartha÷ / atiÓayoktirapi vÃcyotprek«Ãyà aÇgabhityÃhaatiÓayoktirapÅti / iyaæ tu prakar«akamaÇgaæ sevÃj¤Ãnaæ vinà manthavyathopaÓamanÃrthatÃyÃ÷ ve«ÂanamÃtrasyÃsambhavenÃtprek«ÃyÃstathà prakar«aïaÃt / natu j¤ÃpakamaÇgam / ivaÓabdÃdeva tasyÃ÷ pratÅte÷, nÃpi janakamaÇgamutkaÂakoÂisaæÓayÃtmikÃyà utprek«ÃyÃ÷ sevÃj¤Ãnena ajananat / utprek«Ãpi samÃsokterj¤ÃpakamaÇgamityÃha---utprek«Ã ceti / samudragaÇgayornÃyakanÃyikÃvyavahÃraj¤Ãnasya manthavyathepaÓÃmÃrthatotprek«Ãæ vinÃcetanayorasambhavÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "anurÃgavatÅ saædhyÃæ divasastatpura÷ sara÷ / aho ! daivagatiÓcitrà tathÃpi na samÃgama÷" // atra samÃsoktiviÓe«okteraÇgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) anekÃlaÇkÃraïamaÇgÃÇgibhÃvamuktvÃlaÇkÃrayostathÃtvamÃha---yathà veti / sÃyaæsandhyÃvarïanamidam / anu divasasya paÓcÃdrÃgavatÅ raktimavatÅ sandhyÃ, divasaÓca tasyÃ÷ pura÷ sara÷ pÆrvavarto / aho ÃÓcaryam / citrà vilak«aïà daivagatiryatastathÃpi na samÃgama÷ / pura÷ paÓcÃdbhÃvena sthitayorekadà milarÆpasya samÃgamasyaiva d­«ÂatvÃt / divasasandhyayostu naikadà milanam ; sandhyÃkÃle divasÃbhÃvÃt / atra samÃsoktiriti / atra rÃgavannÃyikÃpura÷ saranÃyakayordaivÃtsamÃgamarahitayorv­ttÃntapratÅtirÆpà samÃsokti÷ / pÆrvapaÓcÃdbhÃvasthitirÆpasya samÃgamaheto÷ sattvepi samÃgamarÆpaphalasyÃbhÃvarÆpÃyà viÓe«okterj¤Ãpakaheturityartha÷ / nÃyakanÃyikÃsamÃgamÃbhÃvapratÅternÃyake v­ttÃntapratÅtiæ vinÃsambhavÃt / janakarÆpÃÇgodÃharaïaæ tu na darÓitam / ttu yathÃ-- "pulindÃste ripustrÅïÃæ vane hÃraæ haranti no / bimbo«ÂhakÃntyà Óoïaæ taæ gu¤jamÃlÃæ hi manyate // "atra hÃreïa bimbo«ÂhakÃntergrahaïÃt tadguïo 'laÇkÃra÷ / tena ca gu¤jÃhÃrabhrÃntijananÃd bhrÃntimÃæstadguïasya prakar«akamaÇgam / ********** END OF COMMENTARY ********** saædehasaÇkaro yathÃ-- "idamÃbhÃti gagane bhindÃnaæ santataæ tama÷ / amandanayanÃndakaraæ maï¬alamaindavam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) bahÆnÃmalaÇkÃrÃïÃæ sandehasaÇkaramÃha--idamÃbhÃtÅti / idamaindavamaï¬alaæ gagane ÃbhÃti / kÅd­Óaæ santataæ vist­taæ tama÷ andhÃkÃram aj¤Ãnaæ ca bhindÃnamamandanayanÃnandakaraæ ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kiæ mukhasya candratayÃdhvasÃnÃdatiÓayokti÷, uta idamiti mukhaæ nirdiÓya candratvÃropÃdrÆpakam, athavà idamiti mukhasya candramaï¬alasya ca dvayorapi prak­tayorekadharmÃbhisaæbandhÃttulyayogitÃ, ÃhosviccandrasyÃprak­tatvÃddÅpakam, kiæ và viÓe«aïasÃmyÃdaprastutasya mukhasya gamyatvÃtsamÃsokti÷, yadvÃprastutacandravarïanayà prastutasya mukhasyÃvagatirityaprastutapraÓaæsÃ, yadvà manmathoddÅpana÷ kÃla÷ svakÃryabhÆtacandravarïanÃmukhena vaïita iti paryÃyoktiriti bahÆnÃmalaÇkarÃïÃæ saædehÃtsaædehasaÇkara÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) atrÃlaÇkÃrÃïÃæ saæÓayakoÂitÃæ darÓayati--atreti . idaæ gagane aindavaæ maï¬alamarthÃnnÃyikÃyÃmÃbhÃtÅtyartha÷ / evaæ cÃropÃdhikaraïasya mukhasyÃnirdeÓÃdatiÓayoktirityartha÷ / mukhasyedaæ padena nirdeÓe tu rÆpakamityÃha uteti / tulyayogitÃæ darÓayatyathaveti / tathÃæ ca idaæ nirdiÓyamÃnaæ mukhaæ gagane aindavaæ maï¬alaæ cÃbhÃtÅtyarta÷ / dvayorapi prak­tayoriti / ubhayasyaiva dÅpyamÃnatvavarïane 'pi kramasattve ityartha÷ / mukhasyaiva prakrÃntatve tadupamÃnatayaiva candranirdeÓe tu tasyÃprak­tatvÃt prak­tÃprak­tayorekadharmÃnvayarÆpaæ dÅpakamityartha÷ / samÃsoktiæ darÓayati---kiæveti / candravarïanasyaiva prakrÃntatve 'prastutapraÓaæsetyÃha yadveti / kÃryabhÆteti / candrodayasya sandhyÃkÃlakÃryatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ--"mukhacandraæ paÓyÃmi" ityatra kiæ mukhaæ candra iva ityupamà ? uta candra eveti rÆpakamiti saædeha÷ / sÃdhakabÃdhakayordvayorekatarasya sadbhÃve na puna÷ saædeha÷ / yathÃ-- "mukhacandraæ cumbati" ityatra cumbanaæ mukhasyÃnukÆlamityupamÃyÃ÷ sÃdhakam / candrasya tu pratikÆlamiti rÆpakasya bÃdhakam / "mukhacandra÷ prakÃÓate" ityatra prakÃÓÃkhyo dharmo rÆpakasya sÃdhako mukhe upacaritatvena saæbhavatÅti nopamÃbÃdhaka÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi Ça) alaÇkÃradvayasandehaæ darÓayati---yathà veti / mukhacandraæ cumbatÅti mukhasyÃnukÆlaæ candratulyamukha eva sÃk«Ãdanvitamityartha÷ / natu mukhÃtmake candre sambhogacumbanÃsambhavÃt / candrasyà tu pratikÆlamiti / mukhani«Âhasya cumbanasya mukhÃbhinnatvena g­hÅtacandre 'pi parasparasyÃsambhavÃt / prakÃÓÃkhya iti / tibhiranÃÓÃkhya ityartha÷ / saca dharmaÓcandre eva sÃk«ÃstÅtyato viÓe«yatvena pratÅyamÃne candre sÃk«ÃdanvitatvÃdrÆpakasya sÃdhaka ityartha÷ / upamÃyÃstu na bÃdhaka ityata Ãhamukhe upacaritatveneti / candratulyamukhe 'pi candradharmaprakÃÓanÃropasambhavÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "rÃjanÃrÃyaïaæ lak«mÅstvÃmÃliÇgati nirbharam" / atra yo«ita ÃliÇganaæ nÃyakasya sÃd­Óye nocitamiti lak«myÃliÇganasya rÃjanyÃsaæbhavÃdupamÃbÃdhakam, nÃrÃyaïe saæbhavÃdrÆpakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) rÆpakasÃdhakamÃha---rÃjanÃrÃyaïamiti / lak«mÅratra nÃrÃyaïasya patnÅ natu sampat / ata Ãha--yo«ita iti / nÃrÃyaïe ca sambhavÃdrÆpakamiti / rÆpake nÃrÃyaïasyaiva viÓe«yatvÃt tatraivÃliÇganÃnvayÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** evam-- "vadanÃmbujameïÃk«yà bhÃti ca¤calalocanam" / atra vadane locanasya sambhavÃdupamÃyÃ÷ sÃdhakatÃ, ambuje cÃsaæbhavÃdrÆpakasya bÃdhakatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) upamÃyÃ÷ sÃdhakamÃha--vadanÃmbujamiti / ca¤calaæ locanaæ yatreti vigraheïa ca¤calalocanavattvasyÃmbujatulye vadane eva sambhavÃdupamÃyÃ÷ sÃdhakatetyÃha--atreti / ********** END OF COMMENTARY ********** evaæ--"sundaraæ vadanÃmbujam" ityÃdau sÃdhÃraïadharmaprayoge "upamitaæ vyÃghrÃdibhi÷ sÃmÃnyÃprayoge" iti vacanÃdupamÃsamÃso na saæbhavatÅtyupamÃyà bÃdhaka÷ / evaæ cÃtra mayÆravyaæsakÃditvÃdrÆpakasamÃsa eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) evamanuÓÃsanenÃpi yatropamÃsamÃso ni«iddhastatrÃpa nopamatyÃhaevamiti / sundaraæ vadanÃmbujamityÃdau sÃdhÃraïadharmaprayoge upamÃsamÃso na sambhavatÅtyatra upamÃyà bÃdhaka ityanvaya÷ / sa ca dharmotra sundaratvam, tasya upamÃbÃdhakatÃgrÃhakapÃïinyanuÓÃsanaæ darÓayati---upamitamiti / anena pÃïinisÆtreïa sÃdhÃraïadharmÃprayoga eva puru«avyÃghrÃdyupamÃsamÃsa÷ / evaæ bodhanÃtsÃdhÃraïadharmaprayoga eva tatsamÃso ni«iddha÷ / atrahÅti vacanÃt sundaraæ vahanÃmbujamiti prayoge upamÃsamÃse sati na sambhavatÅtyata÷ sundaratvarÆpasÃdhÃraïadharmÃprayoge upamÃyà bodha ityartha÷ / nanu "mayÆraiva puru«o vyaæsako vigatabhujamÆla' ityÃdyÃrthe vyaæsakatvÃdibhÃvÃd yatropamÃnasya pÆrvanirdeÓastatraiva mayÆravyaæsakaditvamupamÃnasya paranirdeÓe tu netyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ekÃÓrayÃnupraveÓo yathà mama-- "kaÂÃk«eïÃpÅ«atk«aïamapi nirÅk«eta yadi sà tadÃnanda÷ sÃndra÷ sphurati pihitÃÓe«avi«aya÷ / saromäcoda¤catkucakalaÓanibhinnavasaya÷ parÅrambhÃrambha÷ ka iva bhavitÃmbhoruhad­Óa÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ekÃÓrayasthitirÆpÃïÃmalaÇkÃraïÃæ saÇkaramÃha---kaÂÃk«eïeti / ekÃÓrayaÓca kvacidekaæ vÃkyaæ kvacidekaæ padam / nacaikavÃkyasthatve saæs­«Âireveti vÃcyam, aÇgÃÇgibhÃve atathÃtvÃt / naca tadà aÇgÃÇgibhÃvasaÇkara iti vÃcyam / tadÃpyekÃÓrayÃnupraveÓÃnapÃyÃt / kaÂÃk«eïeti / sà nÃyikà k«aïamarthÃnmÃmÅ«adalpaæ yadi nirÅk«eta tadà pihitÃÓe«avi«aya÷ sÃndra Ãnanda÷ sphurati / tadà tasyà ambujÃk«yÃ÷ parÅrambhÃrambha÷ ka iva bhavitÃ, kaÂÃk«eïaiva k­tÃrtho 'haæ tatparirambhaæ nopek«a ityartha÷ / yadvà kaÂÃk«apÃtanato 'dhikatara÷ parirambhÃrambha÷ kaiva bhavitÃ, anirvacanÅya eva bhavità ityartha÷ / kÅd­Óa÷ parirambhÃrambha÷ / saromäcÃbhyÃmata evoda¤cadbhyÃæ kucakalaÓÃbhyÃæ nirbhinnaæ paribhra«Âaæ vasanaæ yatra tÃd­Óa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kaÂÃk«eïÃpÅ«atk«aïamapÅtyatracchekÃnuprÃsasya nirÅk«etetyatra k«akÃramÃdÃya v­ttyanuprÃsasyacaikÃÓraye 'nupraveÓa÷ / evaæ cÃtraivÃnuprasÃrthÃpattyalaÇkÃrayo÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) atra vÃkyÃrÆpaikÃÓrayasattvaæ dvividhÃnuprÃsayordarÓayati---atreti chekÃtuprÃso 'nekasya vya¤janasya svarÆpata÷ sÃmye sati tacchekÃnuprÃsoktatvÃt / saæyuktÃnevarïasya tu ÃnupÆrvyasambhavÃttÃd­Óe 'nekasya k«akÃramÃtrasya sak­cchekÃnuprÃsa ityartha÷ / tÃd­Óasyaiva k«akÃrÃntarasÃhityÃdanekadhÃtve v­ttyanuprÃsa ityÃha---nirÅk«etityatreti / anekasyÃsak­ttve v­ttyanuprasasyoktatvÃt / ekÃÓrayÃnupraveÓa ekavÃkyapraveÓa÷ / evaæ ca k«akÃradvayaghaÂitacchekÃnuprÃsena k«akÃrÃntarasÃhityavaÓÃd v­ttyanuprÃsajananÃdaÇgÃÇgibhÃvasaÇkaro 'pyatrÃstÅtyata÷ samÃsaikapadÃrÆpÃÓraye 'saÇkÅrïamudÃharati---ÃpÃtatastatraivÃnuprÃsÃrthÃpattyalaÇkÃrayorekÃÓrayÃnupraveÓaæ darÓayati---evaæ cÃtraiveti / kaÂÃk«apÃtenÃpi sÃndrandasphuraïÃd daï¬ÃpÆpikayà siddhe stanaparirambhe 'nirvacanÅyÃnanda ityevamarthÃpattyalaÇkÃra ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "saæsÃradhvÃntavidhvaæsa--" ityatra rÆpakÃnuprÃsayo÷ / yathà vÃ--"kurabakÃravakÃraïatÃæ yayu÷" ityatra rabakà ravakà ityekaæ bakÃravakÃra ityekamiti yamakayo÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) samÃsa ekapade 'ÇgÃÇgibhÃvasaÇkararahitamekÃÓrayÃnupraveÓasaÇkaramÃha--yathà veti / rÆpakÃnuprÃsayoriti / kaæsani«Ædane sÆryatÃropaïaÃt / kurubakà ityÃdi / atra ekavÃkyagataæ yamakadvayam / nacÃtra pÆrvayamakenottarayamakanirvÃhÃdanugrÃhyÃnugrÃhakatÃsaÇkaropÅti vÃcyam / kÃraïatÃmityetadÅyarephaparyantasyottarayamakasya pÆrvayamakenÃpi nirvÃhyÃtvÃt / evaæ "kalakalolakalolad­Óe' tyatrÃpi lakalo lakalo kalola kalola iti yamakadvayam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "ahiïaapaoarasiesu pahiasÃmÃhaesu diahesu / rahasapasÃriagÅÃïaæ ïaccijaæ moravindÃïam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) upamÃrÆpakayorapyekÃÓrayÃnupraveÓaæ darÓayati---ahiïaa iti / "abhinavapayodarasike«u pathikasÃmÃjike«u divase«u / mahati prasÃritagÅtÃnartitakaæ mayÆrav­ndÃnÃm // "iti saæsk­tam / prasÃritaæ gÅtaæ yatreti tÃd­Óaæ mayÆrav­ndÃnÃmÃnartitakaæ n­tyayuktaviÓe«aïake«u divase«u mahati pÆjyaæ bhavati Óobhate ityartha÷ / maha pÆjÃyÃmiti dhÃtu÷ / n­tyocitaæ divasaviÓe«aïamÃha---abhinaveti / abhinavapayoda eva rasikà rasavanta eka n­tyadarÓanÃrthaæ rasavanto yatra tÃd­Óe«u / tathà pathikÃ÷ sÃmÃjikà iva n­tyÃdidid­k«isamÃjapradhÃnÃnÅva yatra tÃd­Óe«u / atra rasikasÃmÃjikÃnÃæ samÃjapradhÃnatulyÃnÃæ ca t­tyadarÓinÃmÃÓrayatvena divasÃnÃæ n­tyasattÃrÆpakaæ vyaÇgyamavadheyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "pahiasÃmÃiesu" ityekÃÓraye pathikaÓayÃmÃyitetyupamÃ, pathikasÃmÃjike«vitirÆpakaæ pravi«Âamiti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) atropamÃrÆpakayorekÃÓrayÃnupraveÓaæ darÓayati---atreti / pathikÃÓyÃmÃyità yatretyupametyartha÷ / pathikamÃsÃjike«u ityatraiva divase«u vyaÇgyarÆpakaæ darÓayati / pathikÃ÷ sÃmÃjikà ye«u iti / sÃmÃjikà eva ye«vityartha÷ / pravi«Âamiti---vyaÇgyasattÃrÆpakamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÓrÅcandraÓekharamahÃkavicandrasÆnu- ÓrÅviÓvanÃthakavirÃjak­taæ prabandham / sÃhityadarpaïamamuæ sudhiyo vilokya sÃhityatattvamakhilaæ sukhameva vitta // VisSd_10.99 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) ÓrÅcandreti / atra mudhiya iti sambodhanam / kvacit kavya iti pÃÂha÷ / he sudhiya÷, ÓrÅcandretyÃdik­tamamuæ sÃhityadarpaïaæ pustakaæ vilokya akhilaæ sÃhityatattvaæ sukhameva sukhaviÓi«Âameva yathà syÃttathà vitta jÃnÅtetyartha÷ / ## (lo, Æ) ÓrÅcandraÓekhareti / mahÃkavicandretyatra candraÓabda÷ Óre«ÂhÃrtha÷ / viÓvanÃthanÃmà kavirÃja÷ yasyemÃæ praÓastimÃcak«ate vicak«aïÃ÷ / "Ã÷ kiæ kampamurÅkaro«i vasudhe dhÆrardite và bhava- drovindena tu nandamandirak­takrŬÃvatÃreïa te / vikhyÃta÷ kavirÃjirÃja iti ya÷ ÓrÅviÓvanÃtha÷ k­tÅ tasyÃkarïya gira÷ ÓirÃæsi bhujagÃdhÅÓo dhunÅte 'dhunÃ" // tena k­taæ sÃhityadarpaïÃkhyaæ granthamavalokyeti sambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) yÃvaditi / prasannendunibhÃnanà ÓrÅryÃvannÃrÃyaïasyÃÇgamalaÇkaroti, tÃvatkavÅnÃæ mana÷ sammadayannayaæ prabandho loke prathitostu ityartha÷ / ## (lo, ­) samprati granthasya samÃptau svÃbhÅ«ÂapÆrvakaæ ÓubhÃÓaæsanaæ karoti--- yÃvaditi / sammadayan samyak prÅïayan--- ÃstÃmanantak­tinà k­ta e«a dhÅre- ïÃsÃdya tÃtaÓaraïÃmburuhaprasÃdam / ÃcandramÃtaraïikovidav­ndavandya÷ sÃhityadarpaïavivekavaca÷ prapa¤ca÷ // ********** END OF COMMENTARY ********** ityÃlaÇkÃrikacakravartisÃndhivigrahikamahÃpÃtraÓrÅviÓvanÃthakavirÃjak­te sÃhityadarpaïe daÓama÷ pariccheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) itÅtyÃdi / akhilabhëaiva vilÃsinÅ nÃyikà tasyÃ÷ bhujaÇga÷ kÃmukastadanuÓÅlakatvÃt / iti maheÓvaratarkÃlaÇkÃraviracitÃyÃæ sÃhityadarpaïaÂÅkÃyÃæ daÓamaparicchedavivaraïam suÓli«Âasaæsk­tavaÓena sukhÃdhirohà vai«amyadustarataraÇgavibhedadak«Ã / sÃhityadarpaïamahÃrïavamuttarÅtuæ ÂÅkeyamastitaraïirna bibhÅta dhÅrÃ÷ // 1 // darpaïe pratibimbante padÃrthà iti nÃdbhutam / citraæ mamaitad vyÃkhyÃne darpaïa÷ pratibimbite // 2 // avadhÃnak­tÃmodà ÂÅkeyaæ nÃvadhÅryatÃm / dhÅrÃ÷ ka«ÃyatÃmbÆle svÃdyante hi kramÃdrasÃ÷ // ********** END OF COMMENTARY **********