Visvanatha (kaviraja): Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara, Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya, and Anantadasa's Locana Pariccheda 10 Input by members of the Sansknet project (http://sansknet.ac.in) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks The text is not proof-read! NOTE: The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda: 1) the mula text, 2) Mahe÷varabhañña's Vijnapriyà (erroneously called Vilocanà), continuously "numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.] and 3) Anantadàsa's Locanà, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, à)" etc.]. However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are missing in the mula text, which renders their coordination impossible. This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries according to the following edition: ørãmadàlaükàrikacakravartitrikaliïgagajapatisàmràjyasàndhi- vigrahakamahàpàtra-Vi÷vanàthakaviràja-praõãtaþ Sàhityadarpaõaþ granthakçdàtmabhuvà Sàhityadarpaõavasudhàkareõa, Anantadàsena viracitayà Locanàkhyayà, Bhaññàcàrya-÷rã-Mahe÷vara-Tarkàlaükàra-praõãtayà Vij¤apriyà-samàkhyayà ca vyàkhyayà samakaükçtaþ Dillã : Bhàratãya Buk Kàrpore÷an 1998 ATTENTION: The text and kàrikà-numbering of the printed edition may vary from this e-text! #<...># = BOLD for karikas ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ da÷amaþ paricchedaþ ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) athàvasareti / udde÷yakramalaïghanàt, na tu tatkramapràptaniti bhàvaþ / ## (lo, a) idànãmalaïkàraü niråpayitukàmo 'vatàrayati--atheti / alaïkàrànàhasvaråpato vi÷eùata÷cetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athàvasarapràptànalaïkàrànàha-- #<÷abdàrthayorasthirà yo dhrarmàþ ÷obhàti÷àyinaþ / rasàdãnupakurvanto 'laïkàràste 'ïgadàdivat // VisSd_10.1 //># yathà aïgadàdayaþ ÷arãra÷obhàti÷àyinaþ ÷arãriõamupakurvanti, tathànupràsopamàdayaþ ÷abdàrtha÷obhàti÷àyino rasàderupakàrakàþ / ## (lo, à) yatheti / ÷abdàrtha÷obhàti÷àyitvamàtreõàlaïkàratvam / tathàhi rasàdyadhyavasàyapçthakyatnanivarttyasya yamakàderekaråpànubandhanavato 'nuprasàsyàsamãkùya vinive÷itasya råpakàde÷ca rasànupakàritvàdalaïkàratà / yaduktaü dhvanikçtà--- "yamakàdinibandheùu pçthak yatno 'sya jàyate / ÷aktasyàpi rasàïgatvaü tasmàdeùàü na vidyate" // ÷aktasyàpyasya kaveþ / yamakaduùkaràdãnàü yathà--- "÷çïgàrasyàïgino yatnàdekaråpànubandhanàt / sarveùveva prabandheùu nànupràsaþ prakà÷akaþ" // iti råpakàdeþ samãkùya nive÷anaü ca tenaivoktam--- "vivakùàtatparatvena nàïgitvena katha¤cana / kàle ca grahaõatyàgo nàti nirvahaõaiùità // nirvyåóhàvapi càïgatve yatnena pratyavekùaõam / råpakàderalaïkàravargasyàïgatvasàdhanam // iti // "kapole patràlã karatalanirodhena mçdità nipãto ni÷vàsairayamamçtahçdyo 'dhararasaþ / muhuç kaõñhe laganaþ taralayati bàùpaþ stanatañaü priyo manyurjàtastava niranurodhe ! na tu vayam" // kapole gaõóasthale, patràlã patraracanà, karatalanirodhena pàõitalapãóanena, mçdità pramçùñà / ni÷vàsairamçtahçdyo 'mçtavanmadhuro 'dhararasaþ, nipãtaþ àhataþ / bàùpaþ a÷ru, kaõñhe lagnaþ saktaþ sana, stanatañaü, kucapràntaü, muhuþ punaþ punaþ taralayati kampayati / evamanena prakàreõa nàyako nàyikàmupàlabhate / manyuþ krodhaþ, tava priyo jàtaþ ayi niranurodhe ! anaïgãkçtànuvarttane ! vayaü priyà hitàþ na bhavàmaþ iti sambandhaþ / atra patràlãmarddanavàyàpàreõa saubhàgyahàrã manyuþ tava priyo jàta ityanena tvadanurodhakàriõo vayaü tava hità na bhavàma ityanena ca upàlambho gamyate / nàyikà, svãyà madhyà, nàyakastu ÷añhaþ / mànakçto vipralambha÷çïgàraþ / atra sopalambhavacanaü narma / àkùepo 'laïkàraþ"ityàdau / mama tàtapàdànàü prabhàvatãpariõaye prabhàvatãvarõanaü yathà--- kalàkulagçhaü manaþ--patagapa¤jaraü kàminàü va÷ãkaraõabheùajaü, paramakau÷alaü vedhasaþ / jagadvijayakarmaõi smaramahãbhujaþ kàrmaõaü dç÷ornigaóabandhanaü trijagatàü paraü bhåùaõam // ityàdau alaïkàraõàü nirvàhakarasasambandhàkùiptacetasaþ kaverapçthak-yatnanivarttyatvàt na doùaþ, ityato 'tãvarasaparipoùakatvam / yaduktaü dhvanikçtà--- rasàkùiptatayà yasya bandhaþ ÷akyakiyo bhavet / apçthakyatnanirvarttyaþ so 'laïkàro dhvanermataþ / tathàlaïkàrantaraõi niråpyamàõadurghañanànyapi rasasamàhitacetasaþ pratibhànavataþ kaverahaüpårvikayà paràpatanti / yathà--- "iyamamlãpatta÷amanã tridoùadamanã bubhukùukamãnayà / marttyànàmamçtavañã rasagandhakaparpañã jayati" // ityàdau / satyapi rase tamapi nopakurvanti anupràsàdayaþ / yathà---"auvaññai ullaññai" ityatra anupràsaþ / "mitre kvàpi gate saroruhavane baddhànane tàmyati kandatsu bhramareùu vãkùya dayità sannaü puraþ sàrasam / cakàhvena viyoginà bisalatà nàsvàdità nojjhità kaõñhe kevalamargaleva nihità jãvasya nirgacchataþ" // ityatra coddãpanaråpàyà bisalatàyàþ prayatnajãvaharaõàvasànopakàrakatvàt jãvananirodhàrgalaråpotprekùàyàü vipralambha÷çïgàratadàbhàsayorananuguõatvànnàlaïkàraþ rasasyopakàrakaþ / iha nopameti utprekùàniråpaõe vakùyate / tadeva suùñhåktaü ÷abdàrtha÷obhàti÷ayadvàreõa rasàderupakàrakà alaïkàrà iti / ********** END OF COMMENTARY ********** alaïkàrà asthirà iti naiùàü guõavadàva÷yarakã sthitiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) naiùàü guõavaditi---màdhuryyàdãnàü ÷çïgàràdivyàpakatvàt tatra teùàmava÷yasthiteþ / ## (lo, i) asthirà iti---kàrikàpamanådya vivçõoti / naiùàmiti--guõàdãnàü vàkyeùvanvayavyatirekànuvidhàyino rasasya dharmatvena avasthitiþ / alaïkàràõàü ca kvacidabhàve 'pi na kàvyatvahànirityarthaþ / yathà guõà rasasya sthiradharmàstathà naite ÷abdàrthayoþ / evaü ÷abdàrthayoranupacaritadharmatvenàsthiratvena ÷abdàrtha÷obhàdhànadvàreõa rasopakàrakatvena ca guõavyatiriktatvamalaïkàràõàü dar÷itam / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷abdàrthayoþ prathamaü ÷abdasya buddhiviùayatvàcchabdàlaïkàreùu vaktavyeùu ÷abdàrthàlaïkàsyàpi punaruktavadàbhàsasya cirantanaiþ ÷abdàlaïkàramadhye lakùitatvàtprathamaü tamevàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) tatràdau punaruktavadàbhàsasya ÷abdàrthobhayàlaïkàratve ÷abdàlaïkàratayà kathanabãjaü pradar÷ayaüstamàha---÷abdàlaïkàrasyàpãti / ## (lo, ã) samapratãtyavatàryya tadbhedànàha--÷abdàrthayoriti / àha lakùayatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àpàtato yadarthasya paunaruktyena bhàsanam / punaruktavadàbhàsaþ sa bhinnàkàra÷abdagaþ // VisSd_10.2 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) àpàtato yadarthasyeti / àpàtata eva na tu praõidhàne 'pyarthapaunaruktyam / bhinnàkàra÷abdatvena paunaruktyaprasaktistu nàstyeva / ## (lo, u) àpàtataþ paunarukatyàvabhàsanaü, punaruktivat pratyayaþ, paryyavasàne tu na tathà / ataþ punaruktavadàbhàsa ityarthavannàmàlaïkàraþ / bhinnàkàra÷abdaga ityanena yamakavyavacchedaþ / atra "navapalà÷apalà÷avanaü puraþ" ityàdàvapi àpàtataþ paunaruktyàvabhàsanaü; kintu tadekaråpa÷abdagatam / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- bhujaïgakuõóalã vyakta÷a÷i÷ubhràü÷u÷ãtaguþ / jagantyapi sadàpàyàdavyàccetoharaþ ÷ivaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) bhujaïgakuõóalãti / ÷ivo jagantyapi sadàpàyàdavyàd avatu / kãdç÷aþ, bhujaïgaråpakuõóalavàn; tathà vyaktena ÷a÷inaþ ÷ubhràü÷unà ÷ãtaþ ÷ãtalaþ gaurvçùaþ yasya tàdç÷aþ / cetoharaþ manoharaþ / ## (lo, å) kuõóalã sarpaþ; kuõóalavàü÷ca / ÷a÷isubhràü÷u÷ãtagu÷abdàstraya eva àpàtata÷candràrthàþ / paryyavasàne tu ÷a÷inaþ ÷ubhrà ujjvalà yeü'÷avaþ tadvat ÷ãtà gàvaþ kàntayo yasya iti / apàyàt apàyataþ avyàt rakùatàt / haraþ sadà÷ivaþ manohara÷ca / atra pàyàditi pàdhàtoþ, avyàditi avadhàtoþ rakùaõàrthasya liïantatve paunaruktyàvabhàsaþ / paryyavasàne tu sandhihetukaü luptamakàramàdàyàpàya÷abdasya subantatvamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhujaïgakuõóalyàdi÷abdànàmàpàtamàtreõa sarpàdyarthatayà paunaruktyapratibhàsanam / paryavasàne tu bhujaïgaråpaü kuõóalaü vidyate yasyetyàdyanyàrthatvam / "pàyàdavyàt" ityatra kriyàgato 'yamalaïgàraþ, "pàyàt" ityàsya "apàyàt" ityatra paryavasànàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) apàyàdityatra paryyavasànàditi / pra÷liùñàkàrapratisandhànàt tatra paryyavasànam / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhujaïgakuõóalã" iti ÷abdayoþ prathamasyaiva parivçttisahatvam / "haraþ ÷ivaþ" iti dvitãyasyaiva / "÷a÷isubhràü÷u" iti dvayorapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) prathamasyaiveti / sarpakuõóalãtyukte 'pi paunaruktyasya bhànàt / dvitãyasyaiveti / parivçttisahatvamityanvayaþ / mçóo bhava ityuktàvapi tathàtvàt / dvayorapãti / parivçttisahatvàmityanvayaþ / candra÷ãtàü÷upadadàne 'pi tathàtvàt / ## (lo, ç) asya ca ÷abdàrthàlaïkàratve hetumàha---bhujaïgeti / parivçttisahatvam; ahi--kuõóalã, sarpakuõóalãtyàdyuktàvapi paunaruktyàvabhàsatà / tenàtra kuõóalãti padasya na parivçttisahatvam / evaü "haraþ ÷ivaþ' ityàdàvapi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhàti sadànatyàgaþ" iti na dvayorapi / iti ÷abdaparivçttisahatvàsatvàbhyàmasyobhayàlaïkàratvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) bhàtãti / bhàti sadànatyàgaþ sthiratàyàmiti kàvyaprakà÷oktyaikade÷apradar÷anamidam / tatra bhavàn sadà anatyà paranatiràhityena bhàtãti / sthiratàyàmagaþ parvata÷cetyarthaþ / tatra dànatyàgapadapaunaruktyàvabhàsaþ / atra na dvayorapi parivçttisahatvam / ## (lo, é) tçtãyàdau ca dànatyàgàbhyàü saha varttate iti paunaruktyàvabhàsaþ / sadà sarvadà anatvà, anamanena, agaþ parvata iti paryyavasànam / na dvayordànatyàgayoþ / parivçttisahatvàsahatvàbhyàü kvacit parivçttisahatvàdarthàlaïkàratva; kvacittadasahatvàcchabdàjaïkàratvaü, doùaguõàlaïkàràõàü ÷abdàrthagatatvena vyavasthiteranvayavyatirekàbhyàü niyamanàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## svaramàtrasàdç÷yaü tu vaicitryàbhàvànna gaõitam / rasàdyanugatatvena prakarùeõa nyàso 'nupràsaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) anupràsàlaïkàramàha---anupràsa iti / svaramàtrasàdç÷yamitimàtrapadàt vya¤janasàmyavyudàsaþ / tena "ke vàte sevayà de÷e gehe ca lebhire ya÷a"ityatra nànupràsaþ / vya¤janamàtrasàmye tu kupitakapikapoletyàdau anupràsa eva / kvacidubhayasàmye 'pi yathà---"dhåtacåtaprasåna" iti / yathà và---"guõasindhuþ satàü bandhusatvabandhustvaparo janaþ / "kevalaü svaramàtrasàmyaü vyudastaü bodhyam / anupràsapadavyutpattimàha---rasàdyeti / anugama÷ca vya¤janà / anupàrasavi÷iùñapadavàkyàbhyàü rasàdivya¤janàt / àdipadàd vakturvaidagdhyaparigrahaþ / ## (lo, ë) anupràsa iti---svaravaiùamye 'pi ÷abdasàmyamityatra ÷abdà vya¤janànyeva / svaràõàü svarànàdhàratvàt / tenaiùà bàlàyàtãtyàdau svaramàtrasya asakçdàvçttàvapi vya¤janavaisàdç÷ye càrutvàbhàvasya sahçdayasaüvedyatvànnàlaïkàraþ / etadevoktaü vçttau svaramàtra ityàdinà / ki¤ca svarasya vaiùamye 'pi ityanena "kàverã vàrã" tyàderetadavàhyatvam / api÷abdàt "darduraduradhyavasàya sàyam" ityàdau dura÷abàdasàmye svarasàmye 'pyanupràsatvam / "navapàla÷apalà÷avanaü pura" ityàdau yamakasyàpavàdatvenànupràsabàdhakatà / darduradura ityàdau prathamadura÷abdadakàrasya mårdhri rephalogànna yamakam / duradhyavasàya sàyamityàdau cànusvàrayogàdanuprasà eva na yamakam / "àkarõya karõamadhuràõã" tyàdau ca prathamakarõa÷abdasya svataþ svaràyoge 'pi dvitãyakarõa÷abdaniùñhasvabhàvàt svaravaiùamyam / naitrànandena candreõa màhendrã digalaïkçtetyàdau nakàrarapheyuktadakàrayordåràvasthànàd anupràsàbhàvabuddhirna kàryyà, saüskàravicchedàbhàvàd yaduktaü--"pårvànubhavasaüskàrabodhanãyetyadårate"ti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tatra chekànupràsalakùaõamàha---cheka iti / vya¤janasaïgatvamatra ekavya¤janabhinnatvamàtraü vivakùitam / tena dvayostùàdãnàü ca tathàtvam / ## (lo, e) tad bhedànàha / saïgha÷abdenàtra naikasya vya¤janasyàsakçdekavàramanekadhà svaråpataþ kramata÷ca / etadevoktaü vçttàvanekadhetyàdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** cheka÷chekànupràsaþ / anekadheti svaråpataþ kramata÷ca / rasaþ sara ityàde kramabhedena sàdç÷yaü nàsyàlaïkàrasya viùayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) anekadheti / varõànàmànupårvyà÷ca sàmyamityanekadhàtvam / ãdç÷aikadhàtvaü sàmyànupràsasya viùaya ityàha---sarorasa iti / na caivaü varõairànupårvyàcca sàmye 'nupràsàd yamakàbhedaprasaktiriti vàcyam; tatra svarasyàpi sàmyena etad bhedàt / ## (lo, ai) rasa rasa ityatra rasayoþ svaråpata eva sàmyaü, na tu kamataþ / kauvarau vàrãtyàdau varayoriva kamato 'pi / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõaü mama tàtapàdànàm-- "àdàya bakulagandhànandhãkurvan pade pade bhramaràn / ayameti mandamandaü kàverãvàripàvanaþ pavanaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) àdàyeti---bhramaràõàmandhãkaraõaü gandhalobhena tadanusaraõamàtreõa viùayàntaràdar÷anam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra gandhanandhãtisaüyuktayoþ, kàverãvàrãtyasaüyuktayoþ, pàvanaþ pavana iti vya¤janànàü bahånàü sakçdàvçttiþ / cheko vidagdhastatprayojyatvàdeùa chekànupràsaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) varõadvayasyàpi saüghapadàrthatvenàtra vivakùaõattyoranekavarõànàü càtra sakçttvaü dar÷ayati---atreti / tatprayojyatvàdeveti / tathà ca chekapadaü tatprayojye niråóhalàkùaõikam / evaü ca vçttyanupràsasyàpi vidagdhaprayojyatve 'pi tatra råóhyabhàvàt na chekapadaprayogaþ / ## (lo, o) saüyuktayornakàradhakàrayoþ / cheka ityàdinà pårvaprasiddhasya nàmnaþ katha¤cinniruktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) anekasyeti / anekasyàrthàd vya¤janasya ekadhà sàmyam ekaþ / anekadhàpi vàsakçt sàmyaü dvitãyaþ, asakçdityanena chekànupràsavyavacchedaþ / ekasya vya¤janasya sakçdasakçd và sàmyamiti dvàviti caturddhà vçttyanupràsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ekadhà svaråpata eva, na tu kramato 'pi / anekadhà svaråpataþ kramata÷ca / sakçdapãtyapi ÷abdàdasakçdapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) vçttyanupràsamàha---anakasyekadheti / tatraikadhà padàrthaü vyàcaùñe---svaråpata eveti / vya¤janavarõasvaråpata ityarthaþ / asakçd vàpyanekadhetyatrànekadhàtvaü vyàcaùñe---anekadheti / aütra anekasyetyasyànvayaþ, tathà cànekasyànekadhà sakçttve chekaþ / asakçttve tu vçttyanupràsaþ / "ekasya sakçdapi" ityatràpikàrasamucitaü dar÷ayati---sakçdapãtyapi÷abdàditi / ekasya sakçttve anupràsastu na kàvyaprakà÷asammataþ / jàtacyutetyatra vaicitryànanubhavàt / svarasàdç÷yasattve tu tasyàpi sammato yathà "dhåtacåtaprasåna" ityatra / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "unmãlanmadhugandhalubdhamadhupavyàdhåtacåtàïkura- krãóatkokilakàkalãkalakalairudrãrõakarõajvaràþ / nãyante pathikaiþ kathaü kathamapi dhyànàvadhànakùaõa- pràptapràõasamàsamàgamarasollàsairamã vàsaràþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) unmãladityàdi / "kàkalã tu kalau såkùme dhvanau tu madhurà sphuñe" ityamaraþ / tadråpaiþ kalakalaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "rasollàsairamã" iti rasayorekadhaiva sàmyam, na tu tenaiva krameõàpi / dvitãye pàde, kalayorasakçttenaiva krameõa ca / prathame ekasya makàrasya sakçt, dhakàrasya càsakçt / rasaviùayavyàpàravatã varõaracanàvçttiþ, tadanugatatvena prakarùeõa nyasanàdvçttyanupràsaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra anekasyaikadhàsakçttvaü dar÷ayati---rasollàsairamã iti / rasayoriti---raseti rephasakàrayorànupårvoràhityàdekadhà / kalyoriti---kokilakàkalãkalavalairityatretyarthaþ / ekasya sakçttvamasakçttvaü dar÷ayati---prathame iti / dhåtacåtetyatra takàrasya / madhugandhalubdhamadhupetyatra dhakàrasyetyarthaþ / samàsametyatra tu anekadhànekasya sakçttvàccheka evetyatastanna dar÷itam / vçttyanupràsa ityatra vçttipadàrthaü vyàcaùñe---rasaviùayeti / rasaviùayo vàyapàraþ vya¤janà, tadvatyàü vasturacanàyàü vastunor'thasya ÷abdena racanàyàü vçttisaüj¤à ityarthaþ / tatrànuprasa÷abdàrthaü yaujayati--tadanugatatveneti / tàdç÷aracanàsambandhatvenetyarthaþ / prakarùa÷ca varõasàmyam / ## (lo, a) pràõasamàsamàgametyatra ca yamakatvaü vakùyate / yadyapi llàsairamã vàsarà ityatra ca sarayoranekadhà sàmyahetukena chekànupràsenasahaikadhàsàmyabhedasya vçttyanupràsabhedasya ekavàcakànuprave÷aråpaþ saïkaro vakùyate; tathàpi vàsara÷abdamagaõayitvà vçttyanupràsabhedakathanam / evamanyatra / rasaviùayeti / rasaviùayaþ svàdànupràõako vyàpàro vçttiþ / vçttyate 'nayà ÷abdo rasavya¤janayeti vyutpattyà / tena nadvatã uktarãtyà ÷çïgàràdirasaupayikakomalaparuùamadhyamavarõàrabdhà vàpi racanà vçttirupacàràditi bhàvaþ / tadanugatatvena tayà vçttyopalakùitatvena / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ÷rutyanupràsàkhyamanupràsàntaramàha---uccàryyatvàditi / varõasàmyàbhàve 'pi ekasthànoccàryyatvasàdç÷yàdityarthaþ / ## (lo, à) uccàryyatvàditi--dvayorbahånàü và vya¤janànàü tàlavyatvena dantyatvenàdi÷abdàt kaõñhyatvàdinà sàmyaü ÷rutyanupràsa ityarthaþ / imaü ca ÷rutyanupràsaü "nive÷ayati vàgdevã kasyacit pratibhàvataþ ' ityàdãnà pra÷aüsanti pràcyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "dç÷à dagdhaü manasijaü jãvayanti dç÷aiva yàþ / viråpàkùasya jayinãstàþ stumo vàmalocanàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) dç÷à dagdhamiti---viråpàkùasya jayinãstà vàmalocanà ahaü stuve / locanasya viråpatvasundaratvàtmakavàmatvàbhyàü jayaparàjayàvuktvà kriyàbhàyàmapyàha---dç÷à dagdhamiti / hareõa manasijasya dç÷à dàhastàbhistu kañàkùaråpayà dç÷à jãvanamato 'pi jayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "jãvayanti" iti, "yàþ" iti, "jayinãþ" ita / atra jakàrayakàrayorekatra sthàne tàlàvuccàryatvàtsàdç÷yam / evaü dantyakaõñhyànàmapyudàhàryam / eùa ca sahçdayànàmatãva ÷rutisukhàvahatvàcchratyanupràsaþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) antyànuprasàkhyamanupràsàntaramàha---vya¤janaü cediti / yathàvasthamiti / anusvàreõa visargeõa và vi÷iùño 'vi÷iùño và yaþ svaraþ kevalo và pårvapàdasya pårvapadasya và ante uccaritastàdç÷asvaravi÷iùñàvasthaü vya¤janaü cedàdyena svareõa svapårvabhåtasvareõa saha àvarttyate tadàntyànupràsa ityarthaþ / tat saüj¤àvyutpattimàha antayojyatvàditi / yathà ekapàdànte dhãraþ anyapàdànte vãraþ iti, yathà và ekapàdànte sàramanyapàdànte hàramiti / evaü kàrã hàrãti svaramàtre / ********** END OF COMMENTARY ********** yathàvasthamiti yathàsambhavamanusvàravisargasvarayuktàkùaravi÷iùñam / eùa ca pràyeõa pàdasya padasya cànte prayojyaþ / padàntago yathà mama-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) yathàvasthamiti vyàcaùñe---yathàsambhavamiti / anusvaravisargasvaràõàmanyatarasambhavo yathàsambhavapadàrthaþ / akùaravi÷iùñamityatra yathàvasthaü bodhyam / antyayojyatvaü vyacaùñe---eùa ceti / pràyeõa ityanena pajjhañikàdicchandaþ svevàsya sambhavo nànuùñhubàdàviti dar÷atam / ********** END OF COMMENTARY ********** ke÷aþ kà÷astavakavikàsaþ kàyaþ prakañitakarabhavilàsaþ / cakùurdagdhavaràñakakalpaü tyajati na cetaþ kàmamanalpam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) ke÷aþ kà÷eti---jarata uktiriyam / kà÷apuùpastabakavad dhavalaþ ke÷aþ prakañitasya vakrasya kubjasya karabhasya kari÷àvakasyaiva vilàso yasya kàyastàdç÷aþ / tathàpi ceto 'nalpaü bahu kàmamabhilàùaü na tyajatãtyarthaþ / tathàpãtyàkàïkùàbalalabhyam / atra kà÷alàsa÷abdau svavisargàntyasvaravi÷iùñàntyavya¤janau / kalpànalpa÷abdau sànusvàràntyasvaravi÷iùñantyavya¤janau / taccàntyavya¤janaü tatpårvasvareõa sahavçttam / ## (lo, i) vya¤janamiti / ke÷a ityatra yathàsambhavamiti vacanàt saüyuktàkùararahito vikà÷a ityatra ÷akàraþ svaravisargayuktaþ kakàrasthitenà'kàreõa saha / vilàsa ityatra lakàrasthitenà'kàreõa saha varttate / kalpamityatra lakàraråpaü vya¤janaü pakàranusvarayuktaü, kakàrasthitenàkàreõa saha / analpetyatra nakàrasthitenàkàreõa sahetyarthaþ / pràyeõa iti vacanàt mama tàtapadànàü lakùbhãstave yathà--- "÷rutàdhãtà gãtà ÷rutibhiravigãtàkhilaguõà guõàtãtà bhãtàbhayakçdavinãtàpacayadà / natiprãtà pãtàmbarasupariõãtàmaravadhå- dç÷à pãtà sphãtà malaruciparãtà vijayatàm" // ityàdau kvaciddantyayojyatvàbhàve 'pyayamanupràso dç÷yate / asya ca pràcãnoktàlaïkàrebhyaþ pçthaganubhavasiddha÷camatkàravi÷eùa iti pçthagalaïkàratvam / ********** END OF COMMENTARY ********** "mandaü hasantaþ palakaü vahantaþ" ityàdi / #<÷abdàrthayoþ paunaruktyaü bhede tàtparyamàtrataþ / làñànuprasa ityukto--># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) làñànupràsakhyamanupràsamàha---÷abdàrthayoriti / ÷abdadvayàrthayorityarthaþ / paunaruktyaü punaþ punaþ kathanam / tata÷ca punaruktidoùaprasaktàvàha---bhede iti / tàtparyyamudde÷yavidheyatàviùayam / màtrapadàdarthabhedo vyàvarttyati / ## (lo, ã) ÷abdàrthayoriti / tàtparyyamanyaparatvaü, taccàrthàntarasaükramitasvaråpaü tacchabdena vidheyatayà prakçtopayogàrthavivakùaõàt tanmàtreõa, na tu svaråpeõa bhedo vi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam--- smeraràjãvanayane nayane kiü nimãlite / pa÷ya nijiütakandarpaü kandarpava÷agaü priyam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) smeraràjãveti---nàyaükaü dçùñvà krodhànnimãlitàkùãü màninãü pratisakhyà uktiriyam / råpeõa kandarpanirjetàpi tvadanuràgàt tvadva÷agastathà càtra mànànaucityamiti bhàvaþ / atra àdye nayanakandarpapade udde÷yatàtparyyake 'ntye tatpade tu vidheyatàtparyyake ityato bhedaþ / padàrthau tu abhinnau màtrapadàt prakçtyarthasya eva bhedavyàvçttirna tu pratyayàrthasya / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vibhaktyarthasya paunaruktye 'pi mukhyatarasya pràtipadikàü÷adyotyadharmiråpasya bhinnàrthatvàllàñànupràsatvameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) ityato vibhaktyarthabhedaü dar÷ayati---atra vibhaktyarthasyeti / mukhyatarasyeti / pràtipadikàü÷au nayanakandarpapade, taddyotyasya, tadvodhyasya dharmiråpasya nayanakandarpàtmakasya arthasya prakçtyarthànvitasvàrthabodhakatvena asvatantrapratyayàpekùayà svàtantryàd mukhyatarasyàbhinnatvàd ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "nayane tasyaiva nayane ca" / atra dvitãyanayana÷abdo bhagyattvàdiguõavi÷iùñatvaråpatàtparyamàtreõa bhinnàrthaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) yatra tu prakçtyarthasyàpi bhedastatra na làñànupràsatvamityàha---nayane iti / atra dvitãyanayana÷abdasya bhàgyavattàdãtyarthe tàtparyàt tàtparyyasyaiva pràtipadikàrthasyàpi bheda iti dar÷ayati---atra hãti / tathà ca arthàntarasaükramitavàcyalakùaõàviùaya evàyaü na làñànupràsa ityuktam / ataeva arthàntaüsaükramitavàcyalàñànupràsayoþ kathitapadàdoùatàkathane pçthagena taddvayamuktam / ## (lo, u) atreti / vibhaktyoþ supoþ / dharmiråpasya cakùuràdiråpasya / vibhaktãtyupalakùaõaü; tena liïgavacanayorapi / evaü supratipattaye 'sandigdhamudàharaõaü dar÷ayitvà sandigdhaü dar÷ayati-nayane iti / tàtparyyamàtreõa na tu svaråpeõa / iha ca paunaruktyapratibhàsamàtramalàïkàraþ,na tu pratãyamàno vi÷eùaþ tasya gåóhatvàdiguõãbhàvahetutvàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "yasya na savidhe dayità davadahanastuhinadãdhitistasya / yasya ca savidhe dayità davadahanastuhinadãdhitistasya" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) asya ekapade iva anekapadeùvapi sambhavaü dar÷ayati---yathà và / yasya teti---atra prathamàrdhe davadahane tuhinadãdhititvaü vidheyamatàpakaratvàt / ## (lo, å) eùa ca bahupadaniùñho 'pi sambhavatãti tatrodàharaõànyàha---yathà veti / yasya na savidhe dayitetyàdau prathamàrdhe tuhinadãdhitirdavadahanaþ dvitãyàrdhe davadahanaþ tuhinadãdhitiriti sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atrànekapadànàü paunaruktyam / eùa ca pràyeõa làñajanapriyatvàllàñànupràsaþ / #<--'nupràsaþ pa¤cadhà tataþ // VisSd_10.7 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) pa¤cadheti---chekànupràsaþ, vçttyanupràsaþ, ÷rutyanupràsaþ, antyànupraso làñànupràsa÷ceti pa¤cadhà / kàvyaprakà÷e tu làñànupràsasyaiva pa¤cadhàtvamuktam / ## (lo, ç) upasaüharati---anupràsa iti / ********** END OF COMMENTARY ********** spaùñam / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) yamakanikaramàha---satyartha iti / arthe sati pçthagarthàyàþ padasaühateþ tenaiva krameõa àvçttirityarthaþ / atra làñànupràsavàraõàya pçthagarthàyà ityava÷yaü deyam / tathà ca ÷amarate 'maratejasãtyatra yamakitabàgayoþ dvayoþ "samarasamaraso 'ya" mityatra ekatarasya nirarthakatve pçthagarthàyà ityuktyanaucityamaþ ator'the satyuktamityàha / ********** END OF COMMENTARY ********** atra dvayorapi padayoþ kvacitsàrthakatvaü, kvacinnirarthakatvam / kvacidekasya sàrthakatvamaparasya nirarthakatvam / ata uktam--"satyarthe" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) atra dvayorapãti / dvayorekatarasya và arthàsattve tu svaravya¤janasaühateþ tenaiva krameõa àvçttirityevameva lakùaõàntaramityabhipràyaþ / ubhayànugamastu ekàrthàbhinnàyà ityevaüråpeõa bodhyam / ## (lo, é) etadeva vçttau vi÷adayati---atretyàdi / atra yamake / padayoryamakàvayavabhåtayoþ svaravya¤janayorityarthaþ / priyatamàyatamànetyàdivat nirarthakatvam / dvayorekasya vànarthakatve padatvàbhàvàditi kvacid viùaye sàrthakatve svàtantryeõetyarthaþ / anarthakatvaü padàvayavaråpàkùarasàcivyenaiva sàrthakatvàt / iha ca pràyikatvàt varõasamudàyadvayamadhikçtya sàrthakatvàdikamuktam / tricatuþ paunaruktyena lakùaõànusàreõa yathà--yogamåhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "tenaiva krameõa" iti damo moda ityàderviviktaviùayatvaü såcitam / etacca pàdapàdardhda÷lokàvçttitvena pàdàdyàvçtte÷cànekavidhatayà prabhåtatamabhedam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) asya prabhedà bahava ityàha---etacceti / pàdàdãtyàdipadàt pàdasyaiva tçtãyacaturthabhàgasya aniyatatadbhàgasya ca parigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** diïmàtramudàhriyate-- "navapalà÷a-paëà÷avanaü puraþ sphuñaparàga-paràgata-païkajam / mçdula-tànta-latàntamalokayat sa surabhi suribhiü sumanobharaiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) navapalà÷eti / sa kçùõaþ puraþ surabhiü vasantamalokayat / kãdç÷aü navaü palà÷aü patraü yasya tàdç÷aü palà÷avanaü kiü÷ukakànanaü yatra tàdç÷am / sphuñaiþ paràgaiþ paragataü vyàptaü païkajaü yatra tàdç÷am / mçduto mçdutaraþ eva klàntor'thàt ravira÷manà latayà antaþ agrabhàgo yatra tàdç÷am / yadvà mçdulaþ mçduþ tàntaþ arthàt yuvabhiràkaïkùito latàyà anto agrabhàgo yatra tàdç÷am / tam kàïkùàyàmiti dhàtuþ / suraàbhiü kãdç÷am / sumanobharaiþ puùpasamåhaiþ surabhiü sugandhim / ## (lo, ë) navapalà÷aü nåtanapatram / palà÷avanaü, kiü÷ukavanam, sphuñaiþ paràgaiþ kusumareõubhiþ paràgataü, saügataü, mçdulaü komalaü, tàntaü vistçtaü, latàntaü latàm / dvayornirarthakatve "priyatamàyatamàmetyàdyudàharaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra padàvçttiþ / "palà÷apalà÷a" iti "surabhiü surabhiü" ityatra ca dvayoþ sàrthakatvam / "latàntalatànta" ityatra prathamasya nirarthakatvam / "paràgaparàga" ityatra dvitãyasya / evamanyatràpyudàhàryam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) atra sàrthakayoþ palà÷aü surabhimityanayoþ padayoþ dvayauþ àvçttiþ ityàha---atreti / anyataranirarthakatvaü tu dar÷ayati---latànteti / ## (lo, e) anyatra pàdàdyàvçttau / atra pàdàvçttiryathà mama tàtapàdànàü kuvalayà÷vacarite munyà÷ramavarõanam / "jãa ua jaõa màõaaü, jãa ua jaõa màõaaü / " kecittu svaraikavya¤janàvçttàvapi yamakamicchanti / yathà mudràhastagovindànandakaveþ--- "ekaü kåpe nayanamaparaü manmukhe khelayantã màmuddi÷ya pratikçtimapi svàü kimapyàlapantã / udyatpãnorasijayugalaü kumbhamabhyuddharantã ÷ikùàkåtasmita÷ucimukhã pràvi÷anmànasaü me" // ********** END OF COMMENTARY ********** "yamakàdau bhavedaikyaü óalorbavorlarostathà" / ## (lo, ai) yamakàdàvityàdi÷abdena ÷leùàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** ityuktanayàt "bhujalatàü jaóatàmabalàjanaþ" ityatra naü yamakatvahàniþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) yamakàdàvityàdipadàt ÷leùaparigrahaþ / óalorityàdau sarvatra prathamavarõeakàra uccàraõàrthaþ / vaverityatra anyasthapavargoyayoraikyamuktam / atra càlaïkàrikasamayamàtram / anye dvaye tu jalayorekatvaü óa÷ruterla÷rutirityanu÷àsanamapyasti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dvidheti ÷leùavakroktiþ kàkuvakrokti÷ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vakroktyalaïkàramàha---anyasya vakturanyàrthakaü vàkyam anyaþ ÷rotà tadvàkya÷leùeõa svavàkyakàkkà vànyàbhipràyakatayà yadi yojayed yojanavi÷iùñaü pratyàyayet tadà sà dvidhà vakroktirityarthaþ / dvidhàtvaü dar÷ayati---÷leùeti / ## (lo, o) anyasyati / anyena kenacidanyàrthakatvenoktam / taditareõa sabhaïgenàbhaïgena và ÷leùaõa, kàkkà, svaravi÷eùeõa và yadi yathàrthato 'nyàrthatvena prayojyate sà vakroktiþ / tataþ ÷leùakàkurupopàdhidvayayogàd dvividhetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "ke yåyaü sthala eva samprati vayaü pra÷no vi÷eùà÷rayaþ kiü bråte vihagaþ sa và phaõipatiryatràsti supto hariþ / vàmà yåyamaho vióambarasikaþ kadçk smaro vartate yenàsmàsu viveka÷ånyamanasaþ puüsveva yoùidrabhramaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ke yåyamiti / avij¤àtanàmajàtikaü ka¤cit prati ayaü vaktuþ pra÷raþ / pçùñaþ puruùa÷ca vidràvakaþ sa tadvàkyaü tadvàkya÷leùeõa ke jale yåyam ityabhipràyakaü sthale evetyàdi svottareõa pratyàyayati / pårvavaktà tvàha--pra÷ra iti / tvadayinàmajàtiråpavi÷eùaviùaya ityarthaþ / ÷rotà tu viþ pakùã, ÷eùo 'nantanàgastadà÷rayastaddvayoþ pra÷ra ityarthakatàü svottareõa pratyàyayati---kiü vråte iti / yatra vau garuóe harirasti, yatra ÷eùe 'nante hariþ ÷ete ityarthaþ / praùñà tat ÷rutvà krodhàdàha---vàmà viparãtabàddhçtvena pratãkålà yåyamiti / ÷rotà tu yåyaü vàmàþ striyaþ ityabhipràyakatàü pratyàyayan taü nindati---aho vióambeti / vióambo vióambanaü varttate tvayãti ÷eùaþ / viveka÷ånyamanasastaveti ÷eùaþ / asmàsu puüsu ityanvayaþ / atra ÷leùaü sabhaïgabhaïgapadayordar÷ayati---atreti / ## (lo, au) ke kimàkhyàþ ? jale ca / vi÷eùo vaidharmyaü, viþ pa÷rã, ÷eùo nàga÷ca / vàmà vakràþ striya÷ca / vióambarasikaþ vióambe rasikaþ sakautukaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vi÷eùapadasya "viþ pakùã" "÷eùo nàgaþ" ityarthadvayayogyatvàt sabhaïga÷leùaþ / anyatra tvabhaïgaþ / "kàle kokilavàcàle sahakàramanohare / kçtàgasaþ parityàgàttasyà÷ceto na dåyate" // atra kayàcitsakhyà niùedhàrthe niyukto na¤ anyathà kàkvà dåyata eveti vidhyarthe ghañitaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kàkkà yojanamàha--kàle iti / krodhànnàyikayà parityaktasya kçtàmaso nàyakasya à÷vàsajanakasakhãü prati sakhyà uktiriyam / kokilà vàcàlà yatra iti vigrahaþ / sahakàraü tat puùpam / atraikayeti / yadyapi tatprayuktaü vàkyaü na ÷rutamasti yadantargataþ na¤ niùedhàrthaka. syàt / ato 'sya kàle ityàdivàkyasya kàkkà yojanayà tadarthakavàkyasyàsambhava eva, tathàpi prakaraõàdasya vàkyasya nàyaka÷vàsajanakavàkyatvapratãtau kàkuna¤à eva tadupapattestadàkùiptavàkyasthana¤ eva svavàkyasthana¤o vidhyarthakatàghañanaü bodhyam / idaü ca tàdçkpraükaraõasattve eva saügacchate, tàdçkprakaraõagràhakàsattve tu nedamudàharaõam / tathà'kùiptavàkyasthasya na¤o viùedhàrthakatvam / evaü kàkuna¤vi÷iùñavàkyasyaiva vidhyarthakatà / tathà ca--- "guruparatantratayà bata, dårataraü de÷amudyato gantum / alikulakokilalalite naiùyati sakhi ! surabhisamaye 'sau // "iti kàvyaprakà÷akçduktameva udàharaõaü bodhyam / tatra hi ÷ocanàbhipràyakasya pårvavàkyasya kàmàkulàbhiprayakatvena dvitãyavaktryà yojanam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷abdairekavidhaireva bhàùàsu vividhàsvapi / vàkyaü yatra bhavetso 'yaü bhàùàsama itãùyate // VisSd_10.10 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) bhàùàsamàlaïkàramàha---÷abdairiti / ÷abdaiþ padaiþ / vàkyaü tatsamåhaþ, sa ca saüskçtapràkçtasakalabhàùàsu ekavidhapadaghañita ityarthaþ / ## (lo, a) ÷abdairiti / ekavidhairvi÷eùàbhàvàdekaprakàraiþ / bhàùàsu saüskçtapràkçtàdiùu / bhàùàsamaþ / bhàùàsu samànyekaråpàõi padàni vidyante yatreti vyutpattiyogàdanvarthanàm pçthagalaïkàraþ / eùa ca ÷leùàlaïkàravi÷eùa iti yaduktaü caõaóãdàsapaõóitaistadasaïgatam, arthadvayàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "ma¤julamaõima¤jãre kalagambhãre vihàrasarasãtãre / virasàsi kelikãre kimãli ! dhãre ca gandhasàrasamãre !" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) ma¤juleti / he àli ! ma¤julamaõima¤jãre ma¤julaü maõiyuktaü ma¤jãraü yasyàþ he tàdç÷i / athavà ma¤jãre kala÷abdo gambhãro yatra tàdç÷i / vihàrasarasãtãre kãdç÷e, kelyarthakaþ kãro yatra / gandhasàraþ gandhapradhànaþ samãra÷cayatra tàdç÷e / etàdç÷ànekoddãpakasattve 'pi kiü virasàsãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** eùa ÷lokaþ saüskçta-pràkçta-÷aurasenã-pràcyàvantãnàgaràpabhraü÷eùvekavidha eva / "sarasaü kaiõaü kavvam" / ityàdau tu "sarasam" ityatra saüskçtapràkçtayoþ sàmye 'pi vàkyagatatvàbhàve vaicitryàbhàvànnàyamalaïkàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) sarvabhàùàsu ekavidhaiþ padaiþ vàkyaghañitatve evàyamalaïkàraþ tàdç÷aikapadena tu vàkyaghañane tàdç÷asthale nàyamalaïkàra ityàha---sarasaü kaiõa iti / sarasaü kavãnàü kàvyamityarthaþ / atra tàdç÷aikasarasapadaghañitatvàd vàkyasya nàyakalaïkàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷liùñaiþ padairanaikàrthàbhidhàne ÷leùa iùyate /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ÷leùàlaïkàramàha---khliùñairiti / ÷liùñairubhayavàcakaiþ ekaråpairityarthaþ / ## (lo, à) ÷liùñairiti / aneketyanena dvayorvà bahånàü vàrthànàmabhidhàne prakaraõàdiniyamàbhàvàdabhidhayà bodhane / etena dhvanivyavacchedaþ / nanu kiü bhinnaiþ padairanekàrthàbhidhànamutaikaikena ? àdye gaura÷vaþ puruùo, hastãtyàdàvapi ÷leùaprasaïgaþ / dvitãye lakùaõasyàsambhavitvamanyàyaü conekàrthatvamiti nyàyàt / ityata àha--- ÷liùñairiti / ÷liùñaiþ "arthabhedena ÷abdabheda" iti dar÷anàt, "kàvyamàrge svaro na gaõyate" iti ca nayàt vàcyabhedena bhinnairapi yugapaduccàraõenàpagatabhedaiþ / tridhà khalu ÷abdàbhivyaktiþ råpator'thataþ svarata÷ceti dar÷anàt / evaü ca bhinnayorapi samàna÷rutyoþ ÷abdayostattannyàyena uccaritayoþ kameõa svasyàrthabodhanaü yatra tatra ÷abdasvaråpa÷leùeõa ÷abda÷leùaþ / ÷abdaparivçttisahatve tvartha÷leùa iti niyamamaïgãkurvatàü kàvyaprakà÷akàràdãnàü matamanusçtya vyàkhyànam / anye tvàhuþ--na khalu ghañapañayoriva "vasudhàmahita puràjita niràgamanàbhàvàþ / varùà÷càsurabhitavaràhavapuùastarve ca hare÷copamà ghañatà" // ityàdau ÷abdànàmekaprayatnena niùpattidvayamupapadyate / dvayorekàkàratvena tathàïgãkàre eva eva kulàlaþ, ekàkàraü ghaca÷atamekayà sàmagyà niùpàdayet / tathà sati bhedavyavahàrocchedaþ syàt / "ayameva bhedo bhedahetu÷ca yadviruddhadharmàdhyàsaþ kàraõabheda÷ceti" / kiü ca yadyubhayàrthapratipàdanasamãhayà vakturekadà ÷abdadvayodàharaõasambhavastadà ghañasahastracikãrùuþ kulàlo 'pi ekadà tat nirvàhayet / taduktamàcàrya÷rãmadudyotakaracaraõaiþ "kramavçttitvàd vàca" iti / tenaikatraiva ÷abde nànàviùayàõàmarthànàü svaüsvasàmagrãva÷ena kameõojjãvanamiti vàdinàü matamevà÷rayitumucitam / kintvatra mate tatprathamaviruddhàyà dvitãyàbhidhàyàþ punarujjãvanamanupapannamiti dvitãyàbhidhànàmnà"janasthàne bhrànta" mityàdàvivàtràpi vya¤janaiva vçttirupadi÷yate / evaü ca dhvanitantre prakaraõaniyamasthale tasmàdeva ÷abdàduccàraõàdisàmagrãsahakçtà tadvyàpàrantareõa sabhaïgàbhaïga÷abdàntaralabhyàrthapratãtiþ / yatra tu yena dhvastetyàdau prakaraõàdiniyamo nàsti tatra dvayorabhidhànasaü÷ayaþ / yatra ca ÷abdaparivartane 'pi dvyarthahànistatra ÷abda÷aktermålatvena ÷abda÷leùaþ / yatra ca ÷abdaparivarttane 'pi na tadarthakùatistatràrthamàtraü pratyevaü÷abdopayogàdartha÷leùatà / etanmatànusàreõa tu ÷liùñàvarthau vidyete eùviti matvarthoyapratyayàntatvena ÷liùñaiþ padairityàdi sautraü ÷liùñapadaü vyàkhyeyam / anekàrthàbhidhàna iti / anekàrthàbhidhànasaü÷aya iti / asya såtrasya ÷abdàlaïkàraprakaraõe pañhitatvàdeva siddhaü padànàü parivçttayasahatvam / ye tvàhuþ "prati prasåte ÷abdaþ ÷abdàntara"miti tadayuktaü, pratiprasåta÷abdànubhavàbhàvàt, ananubhåta÷abdenàrthapratãtau càtiprasaïgàt, bhinnavàcakàd bhinnavàcyotpattiniyamàbhàvàdvà / evaü ca varõàdigatatvena ÷leùasya pràcãnànurodhena vyavahàraþ / tathoccàraõàïgãkàre hi ÷abdayoþ "durgàlaïghita" ityàdau janasthàna ityàdàvapi vya¤janànaïgãkàraprasaïgaþ / "hçdij¤eùu ca vakùyati" ityàdau "vyathàü dvayeùàmapi medinãbhçtàm"ityàdau ca yasyàrthasya prathamaü buddhyàrohastasyopameyatà, anyasya ca upamànateti saügatiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷leùàdvibhaktivacanabhàùàõàmaùñadhà ca saþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tasya aùñavidhatvamàha--varõeti / sakalaùaùñhyantànàü ÷leùàd ityatrànvayaþ / varõàditraye 'pi varõadvayapratyayadvayaliïgadvayeti bodhyam / evaü vibhaktivacanabhàùàsvapi dvitvaü ca bodhyam / prakçtipadayostu dvivacanenaiva tathàtvaü bodhitaü, vibhinnaråpavarõadvayasya aikyaråpyaü tattvam / ## (lo, i) iha ca varõàdigatatvena aùñavidhatvaü ÷leùasyàsamãcãnamiti caõóãdàsapaõóitaràghavànandaprabhçtãnàü matam / tadabhidhànamasat / tathàhi---varõàdigatatvena sarvathà ÷leùasyàùñavidhatvamasti / tathà ca --- "vakrãbhåte vidhau mådrdhni bhaved bhasmànulepanam / ÷ma÷àne raktiràvàsaþ syàddigambaratà tathà" // ityatra prakaraõàbhàvàt kiü mahàdevaþ? utàho ka÷ciddaridro vàcya iti sandehaþ / tenàtra vidhuvidhi÷abdayorukàrekàrayoraukàraråpatvàd varõa÷leùaþ / "yena dhvastamanobhavena" ityàdau "syànnandità viråpàkùapàdapadmaniùevaõàt" ityàdau ca prakaraõàj¤àne kimahaü nanditànandakaþ syàmiti kasyacid bhaktasya vacanam ? uta kasyacid bhaktasya nanditànandinàmagaõavi÷eùatvaü syàditi vacanamiti sandehaþ / tenàtra syàt syàmiti pratyaya÷leùaþ / nandità ityatra taltçcorvibhaktyoþ ÷leùaþ / "yo 'sakçt paragotràõàü pakùacchedakùaõamaþ / ÷atakoñidatàü bibhrad vibudhendraþ sa ràjate" // ityatra puünapuüsakaliïgayoþ ÷atakoñidatàmityatra dadàti-dyatyoþ dhàtvoþ prakçtyo÷ca÷leùaþ / "yena dhvasta" ityàdau vibhaktisamàsayorvailakùaõyena ÷leùaþ / "sarvasvaü hara sarvasva" ityatràpi vakùyamàõodàharaõer'thadvayasyàpi sandehàspadatvàd vibhakti÷leùaþ / "dadhate 'sya paràü ÷obhàmaho madhuratàbhçtaþ" ityàdau ca kiü madhuratàü bibhratãti madhuratàbhçto bahavo janàþ, uta madhuratayà bhçtaþ ka÷cid varttata iti bahuvacanaikavacanayoþ ÷leùaþ / ki¤ca madhuratàbhçta ityatràpi kkippratyayaktapratyayayoþ / dadhata ityatràpi ca pakùe dhàdhàtorbahuvacanaü pakùe ca dadhadhàtorekavacanaü ÷liùñaü ca / tadevamabhidhàdåyasaüvedyapratyayoktitaþ ÷leùàlaïkàraviùaye 'ùñavidha÷leùasya sambhavamavicàryya pràcãnàdhikùepakàribhirupajãvyaiþ sahàlaü bahunà vivàdena / nanvevaü "yena dhvasta" ityàdàvapi yasyàrthasya prathamaü buddhyàrohaþ sa vàcyo 'stu aparastu vyaïgyo 'stu kiü tatràpi ÷leùàlaïkàrakalpanairiti cennaivam / iha yadi saü÷ayaj¤ànaviùayatvàdanirddhàritatvàt "bhadràtmana' ityàdau, "hçdij¤eùu ca vakùyati' ityàdau ca nirddhàritatvàt vçttidvayakalpanasadbhàve saügatiþ / yattu caõaóãdàsapaõóitairuktaü "vyathàü dvayeùàmapi medinãbhçtàm" ityàdau ubhayàbhidhànaü cetãti "sandhyàvandanavelàyàü mukto 'hamiti manyate / khaõóalaóóukavelàyàü haõóamudyamya dhàvati" // ityàbhàõakamanukaroti / kvacidabhidhàïgãkàre hi bhadràtmana ityàdàvapi kimaparàddhamabhidhàdvayena / nanvatraiva doùaniråpaõaprastàve sandigdhayorartha÷abdayorduùñatà, tat kathaü "yena dhvasta" ityàdàvabhidhànasaü÷aye alaïkàratvamapyucyate ? "abalà acalà và syuþ"ityàdau "à÷ãþ paramparàüvandyàm" ityàdau ca doùasthale sandehava÷ena vivakùitaikàrthànirddhàraõàdativyagratayà'svàdaü prati pràtikålyam / iha tu vivakùitayorapyarthayoranirddhàraõaråpàyà vicchittarànukålyamanubhavasiddham / ataeva pårvatra mahàkaveþ skhalanamanyatra vahvarthapadanirvàhe prayuktasàdhanaü sàrvalaukikameva / ki¤ca pårvatraikàrthasyàsvàdapradàne dvitãyàrthaþ pratikålabhåtaþ, taü hañhàdivàkçùya tato bahiùkaroti, iha tu dvayorarthayorekasya buddhyàroheõàpareõàrthena tannimittakàvyàdàvapakarùatvam / evameva dvayorarthayoþ nirddhàritatvena kavitvavivakùànubhavasàkùiketi rahasyam / evaü "vaurivaü÷adavànala" ityàdau vaü÷a÷abdàt vya¤janayà baudhitasya veõuråpàrthasyaikànvayaråpeõàrthena "gaurvàhãka' ityàdau govahãkayoriva "mukhacandra' ityàdau mukhacandrayoriva tàdàtmyàdråpakam / nanu gaurvàhãka ityàdau àropyamàõagavàrthasya utpadyamànànvayabàdhaþ / sa ca gavàrtho mukhya iti tatra gauõã lakùaõà / iha ca veõuråpàrtho vyaïgya iti kathaü mukhyàrthabàdhajãvità lakùaõeti cet ? atraivaü saïgatiþ / yathà khalu "jàtirekapadàrtha" iti vàdinàü mate pràcãnairasmàbhi÷ca ihaiva dvitãyaparicchede saïketitàrthaniråpaõe pradar÷itena nayena jàtimàtrabodhanàd abhidhàyàü viratàyàü vyaïgyatvenàbhyupagantavyayà vyakte råpyamàõànvayabodhe lakùaõà tathehàpi vyaïgyatvenàha---tsaya veõuråpàrthasya yathàvyaktiråpavyaïgyasya jàtiråpavyaïgyenàvinàbhàvena tadvatpratãtiþ / "gato 'stamarka' ityàdau "kàntamabhisare' tyàdivyaïgyavailakùaõyenàva÷yakatvena mukhyapràyatvaü davànalàditvasamagrãsamutthitasya veõuråpàrthasyàpãti taulyam / yadvà "so 'yamiùoriva dãrghadãrghataro vyàpàra" iti matà÷rayaõàd veõuråparthavaü÷a÷abdasyànvayaråpàrthavaü÷a÷abdena ekàkàratvàdabhedopacàràd vyaïgyasya veõuråpàrthasya vidheyatvàd mukhyàrthatvamiti / ÷leùàdityasya varõetyàdau pratyekamanvayaþ / tena varõayoþ ÷leùàt pratyayayoþ ÷leùàdityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "pratikålatàmupagate hi vidhau viphalatvameti bahusàdhanatà / avalambanàya dinabhartturabhånna patiùyataþ karasahastramapi" // ## (lo, ã) vidhau candre, vidhàtari và / karàþ kiraõàþ, hastà÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "vidhau" iti vidhuvidhi÷abdayorukàrekàrayoraukàraråpatvàcchleùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) pratikålatàmiti / hi evàrthe / vidhau vidhàtari pratikålatàmupagate bahusàdhanatà bahåpàyatvaü viphalatvameti ityarthaþ / tadeva dar÷ayati---avalambanàyeti / patiùyataþ dinabharttuþ avalambanàya rakùaõàya karasahastraü ra÷misahastrameva karasahastraü hastahasastraü nàbhådityarthaþ / vidhau candre tasyaiva tatpratikålatvànna tu vidhàtuþ / atra vidhàvityatra ukàrekàraråpavarõayorvikàreõa aikyaråpyamityàha---atreti / ********** END OF COMMENTARY ********** "kiraõà hariõàïkasya dakùiõa÷ca samãraõaþ / kàntotsaïgajuùàü nånaü sarva eva sudhàkiraþ" // atra "sudhàkiraþ" iti kvip-ka-pratyayoþ / kiü càtra bahuvacanaikavacanayoraikaråpyàdvacana÷leùo 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) pratyaya÷leùamàha---kiraõà iti / vibhakti÷leùasya pçthagupàdànàt pratyayo 'tra vibhaktibhinno bodhyaþ / vibhinnaråpapratyayadvayasyaivaråpyaü tattvam / kàntotsaïgajuùàü nàrãõàmityarthaþ / atraikavacana÷leùo 'pyastãtyatràha---ki¤jeti / vacadvaye 'pi aikyaråpyaütattvam / atra kiraõà iti bahuvacanàntam / samãraõa iti ekavacanàntam / ubhayatraiva sarva iti kira iti ca / atra ca sarva ityatra pratyaya÷leùaü vinà vacana÷leùa eva / "doùayuktaþ padàdartha' ityatra tu vacana÷leùaü vinà pratyaya÷leùa evetyataþ pçthak ÷leùadvayam / atra hi doùayuktaityasya padàdityatranvaye pa¤camyàstasipratyayaþ / artha ityanvaye tu ktapratyaye ubhayatra ekavacanam / ## (lo, u) sarva eva ityatra sarva÷abdo bahuvacanàntaþ, ekavacanànta÷ca / tena sudhàkiraþ ityasya bahuvacanàntasya vi÷eùaõatve vikùepàrthàt kçdhàtoþ kkipapratyayaþ / ekavacanàntasya tu kapratyayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "vikasannetranãlàbje tathà tanvyàþ stanadvayã / tava dattàü sadàmodaü lasattaralahàriõã" // atra napuüsakastrãliïgayoþ ÷leùo vacana÷leùo 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) liïga÷leùamàha---vikasadityàdi / liïgadvaye 'pyaikaråpyaü tattvam / tanvyà vikasantã netranãlàbje stanadvayã ca tava modaü sadà dattàm / ubhayorvi÷eùaõamàha---lasaditi / netrapakùe---lasantã te tarale ceti samàse / tàdç÷ã ca te hàriõã manohàriõãtyarthaþ / lasana taralaþharamadhyagaþ maõiryasya tàdç÷ahàravatã stanadvayã / atràpi vacana÷leùasaïkaramàha---atra ceti / atràpãtyarthaþ / atra liïga÷leùaü vinà dattàmityatra vacana÷leùaþ / vacana÷leùaü vinà liïga÷leùastu "haristannàma càghanut" iti / atra haristannàmno liïgabhede 'pi aghanudityaikaråpyam / vacanaü tu abhinnam / ## (lo, å) dattàmiti---dàdhàtoþ parasmaipade dvivacanàntaþ / àtmanepade caikavacanàntaþ / lasat taralahàriõãti padaü netranãlàbjavi÷eùaõatve dvivacanàntaü stanadvayyàstvekavacanàntaü strãliïgam / vacana÷leùo 'pãtyapi÷abdàt na kevalaü liïga÷leùamàtramityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ayaü sarvàõi ÷àstràõi hçdi j¤eùu ca vakùyati / sàmarthyakçdamitràõàü mitràõàü ca nçpàtmajaþ" // atra "vakùyati" iti vahi-vacyoþ, "sàmarthyakçt" iti kçntati-karotyoþ prakçtyoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) prakçti÷leùamàha---ayamiti / ràjaputre jàte jyotirvida uktiriyam / hçdi vakùyatãtyanvayaþ / j¤eùu paõóiteùu ÷àstràõi vakùyati kathayiùyati / amitràõàü samarthyasya chettà / mitràõàü sàmarthyasya karttà janakaþ / ## (lo, ç) vahivacyoriti---hçdo 'dhikaraõatve vahidhàturj¤ànàrthavàcã / sàmardhyakçt càmitrasambandhitve chedanàrthaþ kçntati iti dhàtoþ / mitrasambandhitve karaõàrthaþ / vibhaktyabhede 'pi prakçtimàtrasya bhedàt prakçti÷leùa eva ityata àha--prakçtyoriti / ********** END OF COMMENTARY ********** "pçthukàrtasvarapàtram-" ityàdi / atra padabhaïge vibhaktisamàsayorapi vailakùaõyàtpada÷leùaþ, na tu prakçti÷leùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) pada÷leùamàha---pçthuketi / nyånàdhikavarõayoþ padayormilanàd arthadvaye 'pi aikyaråpyaü tattvam / pçthukàrttetyàdi vyàkhyàtam / atra prakçti÷leùatvaü nirasyati atra padabhaïge iti / vibhaktervailakùaõyamatra samàse luptàyà bodhyam / yadyapi nyånàdhiketyàdilakùaõava÷àdeva prakçti÷leùato bhedasiddhistathàpi prakàràntareõàpi tatsiddhirdar÷ità / tathà caitatsakalavailakùaõyavi÷iùñaþ pada÷leùaþ / prakçtimàtravailakùaõye tu prakçti÷leùaþ / ## (lo, é) pçthuketyàdi vyàkhyàtameva sandigdhatvasya kvacidadoùakatvakathanaprastàve / atreti / ayamarthaþ / vibhaktyàderabhinnatve hi prakçtimàtrasya bhede prakçti÷leùatvamevocitm / iha tu vibhakteþ pçthvàdi÷abdeùu pçthukàdi÷abdeùu ca bhinnatayà padadoùa eva / vibhaktyàderabhede 'pi padamàtrasya bhedàtprakçti÷leùa eva ityàha / ********** END OF COMMENTARY ********** eva¤ca-- "nãtànàmàkulãbhàvaü lubdhairbhåri÷ilãmukhaiþ / sadç÷e vanavçddhànàü kamalànàü tadãkùaõe" // atra lubdha÷ilãmukhàdi÷abdànàü ÷liùñatve 'pi vibhaktekabhedàtprakçti÷leùaþ, anyathà sarvatra pada÷leùaprasaïgaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) tanmàtravailakùaõye prakçti÷leùamapyatràha---evaü nãtanàmiti / madhulubdhairbhramarairnolotpalabhrameõàkulãkçtayoþ nàyikàyàþ netrayoþ varõanamidam / atra kamalànàmityatra càrtho gamyaþ / tathà ca vanevçddhànàü vçddhamçgaõàü kamalànàü ca sadç÷e tasyà locane / vanavçddhakamalanàyikàlocanadvayànàü vi÷eùaõamàha---nãtànamiti / bhåri÷ilãmukheranekabàõaiþ karaõabhåtaiþ lubdhakairvyàdhaiþ karttçbharàkulãbhàvaü nãtà vanavçddhàþ mçgàþ, lubdhairmadhulubdhairbhåri÷ilãmukhairanekamadhukarairàkulãbhàvaü nãtàni vane jale vçddhàni kamalàni ca / paraü tu nãlotpalabhramànnetradvayamiti vi÷eùaþ / "alibàõau ÷ilãmukhau' iti koùaþ / atra lubdha÷ilãmukhau prakçtã / anyatheti / nyånàdhika ityàdilakùaõàbhàvapakùe iti bodhyam / ## (lo, ë) evaü ceti / kamala÷abdasya padàrthatve lubdhairlobhayuktairbhåribhiþ ÷ilãnu÷airbhramaraiþ / mçgavi÷eùàrthatve lubdhairlubdhakairbhåribhiþ pårõabhåtaiþ ÷ilãmukhairbàõaiþ / vanaü jalaü kànanaü ca / vibhakteþ pratyayaråpàyàþ sarvatra vakùyatyàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** "sarvasvaü hara sarvasya tvaü bhavacchedatatparaþ / nayopakàrasàümukhyamàyàsi tanuvartanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) vibhakti÷leùamàha---sarvasvamiti / suptiïantatvena bhede 'pi padayo÷caikyaråpyaü tattvam / sarvasvamiti / ÷ivabhaktastaü prati dasyo÷ca putràdikaü prati coktiriyam / he hara ! tvaü sarvasya sarvasvam / bhavasya utpatte÷chedatatpara÷ca muktidatvàt / nayasya nãteþ upakàrantarasya sàmmukhyaü sambhavo yasmàt tàdç÷aü tanuvarttanaü ÷arãrasthitam àyàsi agacchasi pràproùãti yàvat / dasyupakùe---tvaü sarvasya sarvasvaü hara / chedatatparo bhava / upakàrasya sàmmukhyamànukålyaü naya apanaya / àyàsi paràyàsakàrivarttanaü tanu vistàraya / ## (lo, e) sarvasvamiti / he hara ÷ambho ! tvaü sarvasya lokasya sarvasvaü, tvaü kimabhåtaþ ? bhavasya saüsàrasya chedatatparaþ / àyàsi àyàsayuktaü tanordehasya varttanaü vçttimupakàrasàmmukhyaü naya pràpaya / dehavçttimàyàsarahitàü kurviti bhàvaþ / pakùe-caü sarvasya sarvasvaü hara nà÷aya / chede khaõóane tatparo bhava / upakàràt sàmmukhyaü naya upakàraü mà kurviti bhàvaþ / varttanaü vçttim àyàsi àyàsayuktaü tanu vistàraya / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "hara" iti pakùe ÷ivasambodhanamiti sup / pakùe hçdhàtostiïiti vibhakteþ / evaü "bhava" ityàdau / asya ca bhedasya pratyaya÷leùeõàpi gatàrthatve pratyayàntaràsàdhyasubantatiïantagatatvena vicchittivi÷eùà÷rayaõàtpçthaguktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra àyàsi iti vinà sarvatra luptasuptiïantatve 'pi àyàsi ityatra luptàluptadvayàntatve 'pi ca padayoraikaråpyaü dar÷ayati---atra ceti / asya pratyaya÷leùato vailakùaõyamàha---asya ceti / pratyayàntaràsàdhyeti / svatulyatvena pratyayàntaram asàdhyam abodhyaü yayoþ tàdç÷au yau suptiïau tadantargatatvenàsya ÷leùasya ityarthaþ / vicchittirvaicitryam / ## (lo, ai) vicchittivi÷eùaþ sahçdayànubhavasiddhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "mahade surasandhaü me tamava samàsaïgamàgamàharaõe / hara bahusaraõaü taü cittamàhemavasara ume sahasà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) bhàùà÷leùamàha---mahade iti / saüskçtapakùe---he mahade he utsavadàtri ! he ume pàrvati ! àgamasya vedasya àharaõe va÷ãkaraõe me mama taü prasiddhaü samàsaïgam ava rakùa / munijaneùu prasiddhaü vedàbhyàsaü mama janayetyarthaþ / samàsaïgaü kãdç÷aü surasandhaü suràõàü sandhaü sambandhikàrakaü, mama suratvapràpakamityarthaþ / tathà taü prasiddhaü cittamoham avasare 'parthànmaraõaråpe sahasà hara nà÷ayaþ kãdç÷aü cittamohaü bahusaraõaü nànàvidhakàryyaviùayam / sç gatau / pràkçtapakùe--- mama dehi rasaü dharmeü tamova÷àmà÷àü gamàgamàd hara naþ / haravadhu ÷araõaü tvaü cittamoho 'pasaratu me sahasà // "iti saüskçtam / tadartha÷ca--he haravadhu ! mama dharme rasaü dehi / gamàgamàt saüsàràt tamova÷àmà÷àü no 'smàkaü hara / tvaü me ÷araõam / mama cittamohaþ sahasàpasaratu / ## (lo, o) "mahade" iti / saüskçtapakùe---mahade utsavade ! ume ! pàrvati ! me mama àgamàharaõe àgamànàmàkalane taü samàsaïgam àsaktim ava sthirãkurviti bhàvaþ / surairdevaiþ sandhaþ samàdhànaü yeneti samàsaïgavi÷eùaõam / àgamàdhyàsasya svargahetutvàd bahu bahulaü saraõaü prasàro yasya evaübhåtaü cittamohaü manoniùñham aj¤ànam, avasare, sahasà vegena hara apanaya / (mahàràùñrãyapràkçtapakùe) caturthyarthe "mahada iti ùaùñhã / tena --- "mahyaü dehi rasaü dharme tamova÷àmà÷aü gamàgamàdvara naþ / haravadhu ! ÷araõaü tvaü cittamoho 'pasaratu me sahasà" // gamàgamo vidyate yatra tasmàt mamàgamàt saüsàràdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra saüskçtamahàràùñrayoþ / saüskçtapai÷àcyoryathà-- (kha)"kamanekatamàdànaü suratanarajatucchalaü tadàsãnam / appatimànaü khamate so 'ganikànaü naraü jetum" // kàme kçtàmodànàü suvarõarajatocchaladdàsãnàm / apratimànaü kùamate sa gaõikànàü na ra¤jayitum // iti pai÷àcãcchàyà / saüskçta÷årasenyoryathà-- (ga)"todãsadigagaõamado 'kalahaü sa sadà balaü vidantaridam / àradamehàvasaraü sàsadamàraü gadà bhàram" // tato dç÷yate gaganamadaþ kalahaüsa÷atàvalambitàntaritam / àratamedyàvasaraü ÷à÷vatamàraü gatàsàram" // iti ÷årasenãcchàyà / saüskçtàpabhraü÷ayoryathà-- (gha)"dhãràgacchadume hçtamududdhara vàrisadaþ su / abhramadapprasaràharaõuravikiraõàtejaþ su / ## ## (lo, au) evaü varõàdigatatvenàùñavidhaü ÷leùamuktvà punaþ prakàràntareõa trividhamàhç---punariti / ********** END OF COMMENTARY ********** etadbhedatrayaü coktabhedàùñake yathàsambhavaü j¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) punastridheti / ayamaùñavidhaþ ÷leùàlaïkàrastridhà bhavatãtyarthaþ / kathamityatràha---sabhaïga iti / tadubhayàtmakaþ sabhaïgàbhaïgàtmaka ityarthaþ / utkabhedàùñaka iti / tatra pçthukàrttetyatra sabhaïgaþ / "kiraõà" ityatra "sarva eva sudhàkira" ityatràbhaïgaþ / kahade ityatra cittamohamityatràbhaïgaþ / mahade ityàdiùu sabhaïgaþ, ityubhayàtmakaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "yena dhvastamanobhavena balijitkàyaþ puràstrãkçto ya÷codvçttabhujaïgahàravalayo gaïgàü ca yo 'dhàrayat / yasyàhuþ ÷a÷imacchirohara iti stutyaü ca nàmàmarà / pàyàtsa svayamandhakakùayakarastvàü sarvadomàdhavaþ" // atra "yena-" ityàdau sabhïga÷leùaþ / "andhaka-" ityàdàvabhaïgaþ / anayo÷caikatra sambhavàtsabhaïgàbhaïgàtmako granthagauravabhayàtpçthaïnodàhçtaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) ÷lokàntare 'pi traividhyaü dar÷ayati----yena dhvastamiti / tvàü sarvadà sa umàdhavaþ sarvado màdhava÷ca pàyàt / tatra màdhavapakùe, abhavena anutpattinà yena anaþ ÷akañaü dhvastaü nitya÷arãrasya tasyaü råpàntareõàvirbhàvamàtraü, natåtpattiþ / tathà yo valijit balijetà / yena kàyaþ purà mohinãråpeõa strãkçtaþ / ekatraiva nitya÷arãre àkàrabhedapradar÷anamàtraü, na tu ÷arãrabheda iti bhàvaþ / ya÷ca udvçttasya durvçttasya bhujaïgasya aghàsurasya hantà / ravasya nànàtmakabrahmaõo layo lãnatà yatra tàdç÷aþ / agaü govarddhanaü, kårmavaràhamårttyà ca gàü pçthivãü ca yo 'dhàrayat / ÷a÷imathaþ ràhoþ ÷irohara iti stutyaü nàma yasyàmarà àhuþ / sa kãdç÷aþ ? svayamandhakavaü÷akùayakaraþ nivàsakaraþ / kùi nivàsagatyoþ iti dhàtoþ / umàdhavapakùe---dhvastamanobhavena dhvasto dalito manobhavo kàmo yasmàt / yena balijito viùõoþ kàyaþ purasya tripuràsurasya nà÷akàstrãkçtaþ, tripuravadhe viùõoþ kàyasya ÷arãkçtatvàt / ya÷codvçttabhujaïgaråpo hàraþ valaya÷ca kaïkaõaþ yasya tàdç÷aþ, gaïgàü ca yo maulau adhàrayat / yasya khiraþ ÷a÷imat candrayuktam / hara iti stutyaü nàma càmarà àhuþ / sa kãdç÷aþ---svayanamdhakàsurasya nà÷akaraþ / atra tritayasattvaü dar÷ayati---atreti / ekaika÷loke ekaikàpradar÷anasya bãjamàha---grantheti / ## (lo, a) harapakùe---manobhavaþ kàmaþ / balijit viùõuþ, tasya kàyaþ purà daityàrthamastrãkçtaþ / udvçttà ativarttulàkàrà bhujaïgà eva hàrà valayà÷ca yasya / gaïgàü tripathagàm / ÷a÷ã vidyate yatra tat ÷a÷imat / andhakadaityasya kùayo nà÷aþ, tatkaraþ sarvadà umàdhavaþ gaurãpatiþ / haripakùe--yena anaþ ÷akañaü dhvastam / abhavena cidråpeõa / àtmana eva kàyaþ purà pårvam amçtàharaõakàle 'suramohanàrthaü strãråpaþ kçtaþ / udvçttaþ uddhato bhujaïgaþ kàliyaþ taü hantãti / rave nàdaråpe brahmaõi layo yasya / agaü parvataü govarddhanàkhyaü gàü pçthvãü ca / ÷asinaü mathnàti iti ÷a÷imadràhuþ tasya ÷iroharaþ / andhakànàm andhakavaü÷ãyànàü kùayo nivàso dvàrakàpurasambhandhã tatkaraþ / sarvaü dadàti iti sarvadaþ / màdhavaþ ÷rãpatiþ / sabhaïgaþ padabhaïge arthapratyayàt / anayoþ sabhaïgàbhaïgaråpayoþ ÷leùayoreka÷loke / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidàhuþ--"sabhaïga÷leùa eva ÷abda÷leùaviùayaþ / yatrodàttàdisvarabhedàdbhinnaprayatnoccàryatvena bhinnayoþ ÷abdayorjatukàùñhanyàyena ÷leùaþ / ## (lo, à) samprati sabhaïga eva ÷abda÷leùaviùayaþ; abhaïgastvartha÷leùa iti svãkurvatàü pakùamanådya dåùayati---ihetyàdi / àhurityasya dårasthenopapatteritãti ÷abdenànvayaþ / sabhaïgaþ varõavyåheùu bhaïgena yutaþ, tadbhàvàtmakena bhinnapadena và sahitaþ / ÷abda÷leùaviùayaþ ÷abdadvaidhabhinnanirvyåóhàrthadvaividhyàdityarthaþ / udàttàdãti--uccairudàttaþ / nauccairanudàttaþ / àdi÷abdàttadantargatànàmanunàsikàdãnàü kàkubhedànàü copasaïgrahaþ / bhinnaprayatnoccàryyatvena prayatnabhedena uccàraõaü vinà udàttadibhedàbhàvàt / etena tatkàryyeõàtibheda÷càbhipretaþ / yathà-- "sàrasavattà vihatà na bakà vilasanti carati no kaïkaþ / sarasãva kãrtti÷eùaü gatavati bhuvi vikamàditye" // iti atra hi ràjapakùe sà, iti, kam iti / saraþ pakùe netãtyatra tu sà nàsti / jatukàùñhanyàyeneti / yathà kàùñhayorbhinnayorapyupàyava÷ena jaóãkçtayorekatà tathàbhinnayoþ padayoþ ÷abdayorekatra varõavyåhe sannive÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** abhaïgastvartha÷leùa eva / yatra svaràbhedàdabhinnaprayatnoccàryatayà ÷abdàbhedàdarthayorekavçntagataphaladvayanyàyena ÷leùaþ / ## (lo, i) artha÷leùa eva ÷abdasvaråpaviparyàsàbhàve 'pyarthasya dvidhàtmakatvàdityarthaþ / yatreti / yathà ekasminneva vçnte phaladvayaü tathà ekasminneva ÷abder'thadvayasaüsargaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yo hi yadà÷ritaþ sa tadalaïkàra eva / alaïkàryàlaïkàraõabhàvasya lokavadà÷rayà÷rayibhàvenopapattiþ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) sabhaïgatve ÷abda÷leùatvabãjamàha yatreti / sabhaïga÷leùasthale kàvye 'pi svarabhedagaõanamiti tanmatam / tata÷ca bhinnaprayatnoccàryyatvenaiva pçthak pçthak ÷abdabhedaþ / kevalaü vibhinnatvena pratãyamànayorapi atyantasannidhànaråpa eva jatukàùñhayoriva ÷leùa ityarthaþ / abhaïga÷leùastvartha÷leùa ityàha---abhaïgastviti / tadartha÷leùatve bãjamàha---yatreti / abhinnaprayatnoccàryyatvena ÷abdabhedàbhàvàd ekavçntalagnaphaladvayavadeka÷abdalagnàrthayoreva ÷liùñatvamityarthaþ / tàvataiva kathamarthàlaïkàratvam ityatràha---yo hi yadà÷raya iti / sabhaïgatve ÷abdayoreva ÷liùñatvàttatra ÷leùaþ ÷abdà÷ritaþ / ekade÷à÷rityorarthayoreva ca ÷liùñatvàdarthà÷ritastatra ÷leùa ityarthaþ / ## (lo, ã) yo hãti / yathà loke bhujà÷rito bhujasthàlaïkàraþ kaõñha÷ritaþ kaõñhasya tathàsau ÷abdà÷rita iti bhàvaþ / lokavaditi / loke à÷rayà÷rayibhàvena eva vyapade÷aþ, yathà ràjapuruùaþ / yadvà upapatterupàdànàd vyavaharaõàditi yàvat / ********** END OF COMMENTARY ********** tadanye na kùamante / tathàhi--atra dhvaniguõãbhåtavyaïgyadoùaguõàlaïkàràõàü ÷abdàrthagatatvena vyavasthiteranvayavyatirekànuvidhàyitvena niyam iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tadanye iti / kàvyaprakà÷akàràdayastadanuyàyino vaya¤ca ityarthaþ / tathà hyatreti / atràlaïkàra÷àstre ÷abda÷aktimålavyaïgyatve dhvaniguõãbhåtavyaïgyayoþ ÷abdagatatvavyavahàraþ / artha÷aktimålatve tu arthagatatvena doùàdãnàü tu ÷abdàrthanvayàdyavidhànaü sphuñameva / tathà ca nànàrthàbhaïga÷abdasyàpi ÷leùeõànvayavyatirekànuvidhànàta tatràpi ÷abda÷leùatvameva iti bhàvaþ / ## (lo, u) siddhàntamàha---tad uktaprakàraü pårveùàü matam, anye 'bhiyuktà na manyante na svãkurvanti / kuto na manyante tatra hetumàha---tathàhãti / atra alaïkàraprastàve yeùàü dvandvàrthànàü ÷abdànàü paryyàntareõa pratipàdane 'pi na kùatista evàrthagatàþ / yeùàüna tu tathà te ÷abdagatà eveti niyamanàt pràcãnairalaïkàrakàrairiti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca "andhakakùaya" ityàdau ÷abdàbhedaþ, "arthabhedena ÷abdabhedaþ" iti dar÷anàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) matavi÷eùe tu yatra nànàrthasthale 'pi ÷abdabhedastathà ca tatràpi ÷liùñàneka÷abdakçtaþ ÷abdàlaïkàrastanmate nirbàdha eveti tanmataü dar÷ayati---na càndhaka iti / na ca ÷abdàbheda ityanvayaþ / tatra hetumàha---arthabhedeneti / ghañapañaråpàrthabhedena ghañapaña÷abdabhedanàdityarthaþ / tathà caitad dçùñàntenaivàrthabhedasya ÷abdabhedavyàpyatvasiddhiriti bhàvaþ / na ca tatkathaü nànàrthaka÷abdàþ ÷råyante iti vàcyam--ekaprayatnoccàryyatvadoùeõa bhedàgrahàt / ## (lo, å) naca tanniyamanamàtreõàbhaïgasya ÷abda÷leùatvaü, ÷abdabhedàdapi ityàha--naceti / hetumàha--arthabhedeneti / dar÷anàd yuùmàbhireva siddhàntàt pramàõãkçtàditi ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kiü càtra ÷abdasyaiva mukhyatayà vaicitryabodhopàyatvena kavipratibhayoññaïkanàcchabdàlaïkàratvameva / visadç÷a÷abdadvayasya bandhe cevaüvidhasya vaicitryàbhàvàd vaicitryasyaiva càlaïkàratvàt / arthamukhaprekùitayà càrthàlaïkàratve 'nupràsàdãnàmapi rasàdiparatvenàrthamukhaprekùitayàrthàlaïkàratvaprasaïgaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) nanu sabhaïga÷leùasthaler'thabhedàt tvadabhimatasvarabhedadçùñàntena abhaïgàneka÷abdànàmarthabhedàt svarabheda eva syàt / tathà ca svarabhedavailakùaõyagrahe kathaü bhedagrahaþ syàdator'thabhedasya ÷abdabhedavyàptiraprayojikaiva ityata ekaprayatnena nànà÷abdoccàraõamityata àha---ki¤ceti / ÷abdasyaiva mukhyatayà vaicitryopàyatvena kavipratibhayoññaïkanàd viùayãkàraõàdityarthaþ / nanu andhakàdyakhaõóa÷abdasya mukhyatve kiü pramàõamityata àhavisadç÷a÷abdadvayasyeti / nahi hariõa÷abdasthale tadarthakendràdi÷abdaprayoge hari naumãtyatreva viùõivandrau naumãtyatràpi ÷leùaråpavaicitryànanubhava ityarthaþ / nanvarthamukhaprokùitvàd abhaïga÷leùasyàr'thàlaïkàratvamucyate ityata àha---arthamukheti / anupàrasàdãnàmityàdipadàt sabhaïga÷leùavakrottyàdiparigrahaþ / rasàdiparatveneti / rasaniùñaguõàrthakatvenaiva rasaparatvaü bodhyam / àdipadàt làñànupràse vàcyàrthamukhaprekùitvameva baudhyam / ## (lo, ç) ye 'pyàhuryo yadà÷retaþ sa tadalaïkàra iti tanmate 'pyatra vaucitryasya ÷abdaniùñhatvàcchabdàlaïkàratvamityàha---ki¤ceti / vaicitryaü lokottaravicchittiralaïkàraråpà / pratibhà navanavonmeùa÷àlinã praj¤à / uññaïkanàt ullekhanàt, atra hetumàha--- visadç÷eti / visadç÷amasamàna÷rutikam / yathà andhakakùayakara ityatra kùaya÷abdasthàne vinà÷anivàsaråpaka÷abdadvayam / asya ca vaicitryasyàrthànusandhànamantareõanupalabdherarthàlaïkàratvamastãtyà÷aïkyàha---artheti / arthamukhaprekùitvamarthànusàndhàne vaicitryayogaþ / tathà sati alaïkàràntare 'tiprasaïga ityata àha---anupràsàdãnàmiti / ayamarthaþ---anupràsàdãnàmapi hi rasàdiparatvàbhàve vçttivirodhàt / rasàdiråpasyàrthasya tadabhivaya¤jakasya vibhàvàdiråpasyàrthasya vànusandhànamastyeveti tepi kathaü ÷abdàlaïkàramadhye yuùmàbhirapi gaõyanta iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷abdasyàbhinnaprayatnoccàryatvenàrthàlaïkàratve "pratikålatàmupagate hi vidhau" ityàdau ÷abdabhede 'pyarthàlaïkàratvaü tathàpi prasajyata ityubhayatràpi ÷abdàlaïkàratvameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) abhinnaprayatnoccàryyatvenàrthàlaïkàratvasya taduktasya ÷abdàlaïkàratayà nirvivàde varõa÷leùavarõànupràse 'pi atiprasàktimàha---pratikålaütamiti / ubhayatràpi iti / sabhaïgabhaïgayorityarthaþ / ## (lo, é) yat punaruktaü ÷abdasyaikaprayatnoccàryyatver'thàlaïkàratvamiti tathàpyavyàptidoùa ityàha---÷abdasyeti / pratikålatàmityàdau vidhàvityatra ikàrokàrayoraukàraråpatvenàbhinnaprayatnoccàryyatvaü tat ÷abdabhedena ÷abda÷leùamaïgãkurvataþ / ubhayatra "yena dhvasta"ityàdau "andhakakùaya" ityàdau ca / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra tu ÷abdaparivarttane 'pi na ÷leùatvakhaõóanà, tatra-- "stokenonnatimàyàti stokenàyàtyadhogatim / aho susadç÷ã vçttistulàkoñeþ khalasya ca" // ityàdàvartha÷leùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) nanvevamarthasleùàlaïkàrocchedaprasaïga ityata àha---yatra tviti / tameva viùayamàha---tatra stokeneti / aho tulàyà mànatulàyàþ koñeragrabhàgasya khalasya ca susadç÷ã vçttiryataþ stokenetyàdi / stokena gu¤jàdyalpavastunà, pakùe stokenàlpapra÷aüsanenàlpanindanena ca / atronnatyadhogatyarthakapadàntaradàne 'pi nàrtha÷leùatvakhaõóanà / ## (lo, ë) tat kva nu punarartha÷leùa ityàha---yatra hãti / ÷abdasya parivarttane paryyàyàntareõa pratipàdane / suvarõadigauravaprakarùàpakarùasåcikà tulàkoñiþ / atra stokàdisyàne svalpàdipadanive÷e 'pi na hyarthatàhàniþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya càlaïkàràntaraviviktaviùayatàyà asambhavàdvidyamàneùvalaïkàràntareùvapavàdatvena tadvàdhakatayà tatpratibhotpattihetutvamiti kecit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) idànãü ÷leùasya alaïkàràntaràsaïkãrõaviùayàbhàvàd alaïkàràntarasya ca ÷leùàsaïkãrõaviùayasattvàt sàmànyamalaïkàràntaramapavàdatvena bàdhitvà ÷leùa evàlaïkàraþ alaïkàràntaraü tu tat saïkãrõaü tadgràhakameveti kecidàhuþ / tanmataü dar÷ayati---asyeti / tatpratibhotpattihetutvamiti---tatpratibhà, alaïkàràntaraviùayiõã pratibhà tasyà evotpattihetutvamasya ÷leùasya tadviùayabodhakatvamityarthaþ / ÷abda÷leùeõa ÷leùàlaïkàraviùayapratibhaiva janyata ityarthaþ / natu alaïkàràntaraviùayapratibhà ityarthaþ / tathà càlaïkàràntarasaükare ÷leùa evàlaïkàra ityarthaþ / ## (lo, e) eùa ca niyamàdalaïkàraõàü vicchittimàdàyaiva sambhavatãtyetadviùaye vidyamànànàmalaïkàraõàü bàdha iti ye manyante teùàü pakùamupanyasya dåùayati--asya ceti / vidyamàneùvetadviùayeùu / tadvàdhakatvàt / teùàmalaïkàraõàü bàdhakatvàdavakà÷àntaràbhàvena tahyapade÷aü bàdhitvà mukhyatvena vyapadeùñuü yogyatvàt / asya ca heturapavàdatveneti / teùàmalaïkàraõàü pratibhàbuddhisvità utpattiheturasyeti tatpratibhotpattihetuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** itthamatra vicàryate--samàsoktyaprastutapra÷àüsàdau dvitãyàrthasyànabhidheyatayà nàsya gandho 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tanmate 'pi sakalàlaïkàrasaükare ÷leùo na bàdakaþ, kintu katipayàlaïkàrasaükare eveti niùkarùaü pratipàdayitumàha---itthamatreti / tatra samàsoktyaprastutapra÷aüsàsaïkãrõasya ÷leùasya taddvayabàdhakaprasaktireva nàsti ityàha---samàsektãti / prastutakathanenàprastutavya¤janaü samàsoktiþ / kvacit ÷leùasaïkãrõà sà / yathà--- "anuràgavatã sandhyà divasastatpuraþ saraþ / aho daivagati÷citrà tathàpi na samàgamaþ" // ityatra prakçtadivasapuraþ sarasandhyàkathanàdaprakçtanàyakapuraþ saranàyikàpratãtau raktimànuragobhayàrthakànuràgapada÷leùasaükaraþ / aprastutakathanena prastutavya¤janaü càprastutapra÷aüsà; sà ca kvacit ÷lùasaïkãrõàpi bhavati / yathà--- "satataü yà madhyasthà kathayati yaùñiþ pratiùñitàsãti / puùkariõã naiva taducitaü pårõàyattàmadho nayasi" // ityatra janaiþ yaùñiplàvanàpràkaraõikapuùkariõãkathanena pràkaraõikapratiùñàgàyakajanatiraskàrakasampattimajjanapratãtau madhyasthàdipada÷leùasaükaraþ / etadubhayatra ÷leùàlaïkàraprasaktireva nàstãtyata àha----nàsya gandho 'pãti / atra hetumàha---dvitãyàrthasyeti / anayordvitãyàrthasya vyaïgyatvàdeva / arthadvayasya vàcyatva eva ÷leùàlaïkàraþ / aprastutapra÷aüsàdau ityàdipadàdupamàdhvaniparigrahaþ, yathà durgàlaïghitetyàdau / ## (lo, ai) itthamiti vakùyamàõasya buddhisthitayàü idamà paràmar÷aþ / atretthamanataroktam / keùà¤cit pårvapakùiõàü mate samàsoktiryathà--- "upoóharàgeõa vilolatàrakaü, tathà gçhãtaü ÷a÷inà ni÷àmukham / yathà samastaü timiràü÷ukaü tayà puro 'pi ràgàd galitaü na lakùitam" // aprastutapra÷aüsà yathà--- "eõàlaü sambhrameõa tyaja gavaya ! bhayaü sairibha ! svairamàssva kùaubhaü mà yàstarakùo ! vihara giridarãü svecchayaivàcyabhalla ! pàrindraþ pàradç÷và nikhilavanabhuvaþ kevalaü modate 'sau màdyatkumbhãndrakumbhasthalagalitaghanasthålamuktàphaloghaiþ" // àdi÷abdena paryyàyoktyàdiþ / dvitãyàrthaþ prakçtàprakçto và yathà nàyakayyavahàràdiþ / anabhidheyatayà abhidhàyàþ prakçtabodhanena viramàd asya ÷leùasya / ********** END OF COMMENTARY ********** "vidvanmànasahaüsa--" ityàdau ÷leùagarbhe råpake 'pi mànasa÷abdasya cittasaroråpobhayàrthatve 'pi råpakeõa ÷leùo bàdhyate / saroråpasyaivàrthasya vi÷ràntidhàmatayà pràdhànyàt, ÷leùe hyarthadvayasyàpi samakakùatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) pårvokte ÷liùñaparamparitaråpake 'pi na ÷leùàlaïkàraprasaktirityàha---vidvanmànaseti / viduùàü mana eva mànasaü sarastatra haüseti ràj¤aþ sambodhanam / atra råpakasya ÷leùabàdhakatve hetumàha---saroråpasyeti / vi÷ràntidhàmatà paryyantikapratãtiviùayatà, haüsà÷rayatvena na tadråpakasyaiva tathàtvàt / ubhayatraiva vi÷ràntisattve eva ÷leùaprasàktiþ / yathà "pçthukàrttasvarapàtram" ityatra sadanadvayavi÷eùaõayoþ ÷liùñàrthayoþ vi÷ràntistadàha---÷leùe hãti / ## (lo, o) ÷leùo bàdhyate--÷leùavyapade÷amanådyàtmanà vyapade÷aþ kàryyate / vi÷ràntidhàmatà cittaråpàrthànuvàdena vidheyatvàlàbhàt / iha hi cittàdikamavacchàditasvaråpaü sarovaràdiråpatvamàpadyate / ataevàtra "ràjanàràyaõaü lakùmãþ samàliïgati nirbharam" ityatra ràj¤o nàràyaõatvocitalakùmãsamàliïganaü varõyate / tathà "mukhacandra prakà÷ate" ityatra mukhaü candraråpatàmàpadyata ityuparacitacandradharmasya tatra varõanam / samakakùatvaü na khalu råpakavad ekasya gauõatànyasya pràdhànyam / svasvasàmagrãva÷ena pçthakpçthaksvasvàrthabodhanenopakùepàt / yathà---"hçdij¤eùu vakùyati" ityàdau vahanavacanayoþ tathà "pçthukàrtasvara" ityàdau pçthukàdãnàm / ********** END OF COMMENTARY ********** "sannihitabàlàndhakàrà bhàsvanmårti÷ca" ityàdau virodhàbhàse 'pi viruddhàrthasya pratibhàtamàtrasya prarohàbhàvànna ÷leùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ÷liùñavirodhàbhàse 'pi na ÷leùàlaïkàraprasaktirityàha---sannihiteti / nàyikà bhàsvanmårttirdepyamànamårttiþ sannihitabàlaråpàndhakàrà ca mohajanakatvena / bàlasyàndhakàratvaråpaõam / atra bhàsvanmårtteþ såryyavimbasyàlpàndhakàrasànnidhyaü bàlapadabhàsvatpada÷leùàdupasthitaü viruddhatayà'bhàsate / atra ÷leùàlaïkàràprasaktibãjamàha---viruddhàrthasyeti / pratibhàtamàtrasya upasthitamàtrasya ityarthaþ / prarohàbhàvàd anvayabodhàbhàvàt / nahã andhakàrasannihitasåryyamårttirnàyikà na vàndhakàrasànnidhyaü såryyabimbasya iti bàdhasyàpi upasthitimàtreõa eva virodhàbhàsàlaïkàratà ÷leùasya tu ÷liùñàrthasyànvaye satyeva alaïkàratà virodhàbhàsavat ÷leùàbhàsàlaïkàrànabhyugamàt / ## (lo, au) bàlaþ kùudraþ ke÷a÷ca / bhàsvataþ såryyasya, bhàsvataþ kàntimato 'pãvà såryyamårttau andhakàrasya sannidhànàbhàvàd virodhàbhàsaþ / yathà bhàsanaü na tathà vi÷ràntiprarohaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü punaruktavadàbhàse 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) evaü punarurakteti---na hi bhujaïgakuõóali÷abdayoþ ekàrthatvabodhaþ paryntikaþ; àpàtamàtrataþ ÷leùeõa tathà bodhàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tena "yena dhvasta-" ityàdau pràkaraõikayoþ, "nãtànàm-" ityàdàvaprakàraõikayorekadharmàbhisaübandhàttulyayogitàyàm, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) itthamuktasthaleùu ÷leùàlaïkàraü bàdhitvà te te alaïkàrà evetyuktvà alaïkàràntarasyaiva bàdhakaþ ÷leùa iti tadabhipretaü vaktumàha---yena dhvastamiti / yena dhvastamityàdau nãtànàmityàdau ca tulyayogitàyàü, svecchopajàtetyàdau dapike sakalakalamityàdau copamàyàü vidyamànàyàmapi ÷leùeõaiva vyapade÷o bhavituü yukta ityagre 'nvayaþ / tena yena dhvastamityàdau màdhavomàdhavayordvayorapi pràkaraõikayoþ yena dhvastetyàdyekadharmànvayaråpastulyayogitàlaïkàraþ / "padàrthànàü prastutànàmanyeùàü và yadà bhavet / ekadharmàbhisambandhaþ syàttadà tulyayogità // "iti lakùaõàt / atra hi prastutànàü pràkaraõikànàmevànyeùàmapràkaraõikànàmevetyarthaþ / nãtànàmityàdau tu apràkaraõikayoreva vanavçddharakamalayoþ nãtànãmityàdi pårvàrddhekte karmànvayaþ / svecchopajàtetyàdau salakùaõaü dãpakaü dar÷ayiùyate / ## (lo, a) punaruktavadàbhàse yathodàhçtabhujaïgakuõóalãtyàdau / tena hetunà tulyayogitàyàmityàderuparitanena vidyamànàyàmityanena sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "svecchopajàtaviùayo 'pi na yàti vaktuü dehãti màrgaõa÷atai÷ca dadàti duþkham / mohàtsamutkùipati jãvanamapyakàõóe kaùñaü prasånavi÷ikhaþ prabhuralpabuddhiþ" // ityàdau ca pràkaraõikàpràkaraõikayorekadharmàbhisambandhàd dãpake / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) tacclokàrthastu yathà---prabhuralpabuddhirityatra cakàràrtho gamyaþ / vaktumityatra bhàvatumvacanamityarthaþ / tathà ca kaùñaü khede / prasånavi÷ikho 'lpabuddhiþ prabhu÷ca svecchopajàtaviùayo 'pi svecchayà sarvalokopari pràptàdhikàro 'pi dehãti vacanaü na yàti na pràptoti / dehàbhàvena dehãti vàgviùayo na prasånavi÷ikhaþ / tathàpi màrgaõa÷ataiþ asaükhyabàõaiþ duþ khaü dadàti / uktaråpaþ prabhustu lokeùu dehãti dadasveti vacanaü na yàti na pràptoti / etàdç÷avàgvaktàna bhavatãtyarthaþ / màrgaõa÷ataiþ paradhanànveùaõaråpamàrgaõa÷ataiþ arthàt ãdç÷apadàti÷ataiþ duþ khaü dadàti / dehãtyanuktvàpi padatidvàrà sarvasaüva hçtvà duþ khaü dadàtãtyarthaþ / adhikàrasattvàddehãtyuktvàpi sarvasvaü grahãtuü sàmarthyasattve 'pi alpabuddhitvàttathà na karotãtyarthaþ / evaü prasånavi÷ikhaþ svadattamohàd akàõóe 'kasmàjjãvanamapi samàkùipati harati ityarthaþ / atra pràkaraõi ka uktaråpaþ prabhurapràkaraõikaþ prasånavi÷ikhaþ; tayorna yàti ityàdyekadharmànvayaråpaü dãpakam / taduktam---"aprastutaprastutayordepakantu taducyate"iti / ekadharmànvaya iti tatra ÷eùaþ / ## (lo, à) sveccheti / svecchayà upajàta à÷ritaþ viùayaþ bhogaþ yasya / vaktuü na yàtãti na tatra svàrthanivedanaü vaktuü ÷akya ityarthaþ / dehi prayaccha / iti màrgaõa÷ataiþ yàcana÷ataiþ pradànàbhàvàt punaþ punaþ kçtaiþ / mohàdaparàdhagurulaghuvicàràdakùatvàt / akàõóe 'kasmàt, svalpe'pyàgasãti yàvat / pakùàntare tu viùayaþ kàmasyà÷rayo vanitàdiþ / vaktuü na yàtãti / vaktuü na yàtãdç÷aþ samprati me kàma iti / dehà pràõãtyetàvanmàtreõa vi÷eùamanapekùya, màrgaõa÷atairmohàdàtmano nivekàbhàvàt / kaùñamiti nirvede 'vyayam / dãpake vidyamàna ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sakalakalaü purametajjàtaü saüprati sudhàü÷ubimbamiva" / ityàdau copamàyàü vidyamànàyàmapi ÷leùasyaitadviùayaparihàreõàsaübhavàd eùàü ca ÷aleùaviùayaparihàreõàpi sthiteretadviùaye ÷leùasya pràdhànyena camatkàritvapratãte÷ca ÷leùeõaiva vyapade÷o bhavituü yuktaþ, anyathà tadvyàpade÷asya sarvathà bhàvaprasaïgàcceti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) sakalakalamityàdau ca sakalakalàvattvakalakala÷abdavattvàrthadvaya÷liùñopamà spaùñaiva / tatra parasparavyabhicàrasattvena dvayorapyalaïkàratvaü draóhayannubhayasattveùu viùayeùu ÷leùasyaivaucityamityàha---÷leùasyaitad ityàdi / pratikålatàmupagate hi vidhau ityàdiùu etadviùayaparihàreõa ÷leùasya ÷leùarahitatulyayogitàdãpakopamànàntu ÷leùaparihàreõa sthitirbahuùvevodàharaõeùu draùñavyà / eùu ÷leùàlaïkàrasyaivaucitye hetumàha---pràbalyena camatkàritveti / anyatheti / eùu viùayeùvapi tulyayogitàditrayasyaivàlaïkàratvamityarthaþ / tad vyapade÷asyeti / ÷leùavyapade÷asyetyarthaþ / naca kathaü tadabhàvaprasaïgaþ / pratikålatàmityàdiùveva tatsattvàditi vàcyam ? tatràpi vidheþ pratikålatopagamanasya bahusàdhanatàvaiphalyahetutvena hetvalaïkàrasattvàt / ## (lo, i) sakalakalaü kolàhaladhvanisahitaü, sakalàbhaiþ kalàbhiryuktaü ca / eùàü tulyayogitàdãnàü trayàõàmalaïkàraõàü pràbalyena camatkàritvaü kavinà vdyartha÷abdasya vaicitryabodhopàyatvenopàdànàt / ********** END OF COMMENTARY ********** atrocyate--na tàvatparamàrthataþ ÷leùasyàlaïkàràntaràviviktaviùayatà "yenadhvasta-" ityàdinà viviktaviùayatvàt / na càtra tulyayogità, tasyà÷ca dvayorapyarthayorvàcyatvaniyamàbhàvàt / atra ca màdhavomàdhavayorekasya vàcyatvaniyame parasya vyaïgyatvaü syàt / ## (lo, ã) atra siddhàntamàha---atreti / vàcyatve niyamàbhàvàditi / yena dhvastetyàdàvuktaprakàreõa prakaraõàdiniyamàbhàvàt, màdhavomàdhavàrthayordvayorvàcyatvaniyamaþ / tulyayogitàyàü ca dvayorvàcyatvaniyamo nàsti / ÷abdayostantratàïgãkàreõa dvayorvàcaytvaniyamaþ samanantaroktaprakàreõa dhvanitantravàdimate caikasya vàcyatvamitarasya vyaïgyatvamiti bhàvaþ / etadeva vi÷eùayati---atra hãti / atra yena dhvastetyàdau / atra hãtyanantaraü tulyayogitàïgãkàre iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca--tulyayogitàyàmapyekasyaiva dharmasyànekadharmisaübandhitayà pratãtiþ / iha tvanekeùàü dharmiõàü pçthakpçthagdharmasaübandhatayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) itthaü sleùasàyalaïkàràntaraviviktaviùayàsattvàdalaïkàràntarasya ca ÷leùaviviktaviùayasyàpi sattvena sàmànyatvàdapavàdena ÷leùeõa dar÷itàstulyayogitàdayo 'laïkàrà bàdhyanta iti keùà¤cinmate dar÷ite, taddåùayitumàha---atrocyata iti / ÷leùasyàlaïkàràntaraviviktaviùayàsattve eva tasyàpavàdakatvaü, tadeva tu na / tasyàpi tadviviktaviùayasattvàdityàha---na tàvatparamàrthata iti / alaïkàràntaraviviktaü viùayaü dar÷ayati---yena dhvastamiti / atra yena dhvastamityàdau iti samãcãnaþ pàñhaþ / kvacittu yena dhvastetyàdinà iti pàñhaþ / tadàca ityàdinà ÷lokena hetunà viviktaviùayasattvàdityarthaþ / atra màdhavomàdhavayoþ prakaraõikayoryenetyàdyekadharmànvayitvàt tulyayogitàlaïkàramà÷aïkate---naceti / samàdhatte---tasyàmiti / tulyayogitàyàmityarthaþ / nanvatràpi dvayoþ pràkaraõikayorvàcyatvamityàha---atra hãti / atra dvayorarthayo÷ca pràkaraõikatve niyàmakaü nàsti / tathà ca vaktrà yadyekamevàrthaü prakramyedaü padyamuktaü syàttadànyàrthasya vyaïgyatvena tulyayogitàyà atra prasaktyabhàvenàyameva tulyayogitàlaïkàraviviktaþ ÷leùasya viùayaþ syàdityarthaþ / naca tathàpi vyaïgyopamàlaïkàrasaïkãrõa evàyaü ÷leùa iti vàcyam, sambhavadavàcyatàkasyàlaïkàrasya vyaïgyatve alaïkàratvàbhàvàt kintu tadalaïkàradhvanitvàdeva kevalaü tatràlaïkàravyapade÷o bràhmaõa÷ramaõanyàyena vàcyatàda÷àyàmalaïkàratvamàdàya gauõa eva / samàsoktyaprastutapra÷aüsayostu vàcyatàsambhavàd vyaïgyatve 'pi alaïkàratà, nanu màdhavomàdhavayoþ dvayàrapi tulyavibhaktiviùayatvena pràkaràõakatvamevetyato dvayàrvàcyatvenàtra tulyayogitaivetyata àha---ki¤ceti / ekasyaiva dharmasyeti / na tu eka÷abdàvàcyadharmadvayasyetyarthaþ / iha tviti / yena dhvastetyàdàvityarthaþ / anekeùàm ityatra bahutvamavivakùitam / umàdhavamàdhavayorityarthaþ / pçthagdharmaiþ ÷liùñaika÷abdasya pçthagarthau anomanobhavàdiråpau / sambandhitayetyatra pratãtirityanvayaþ / evaü ca yena dhvastetyàdau nãtànàmityàdau ca yattulyayogità---pradar÷anaü pràkkçtaütatparakãyamapapradar÷anamàtraü kçtamiti bodhyam / vastutastu taddvaye ÷leùa eva tulyayogitàrahita iti sàdhitaü bodhyam / ## (lo, u) anupapattyantaramàha---ki¤ceti / ayamà÷ayaþ--- "sa¤càrapåtàni digantaràõi kçtvà dinànte nilayàya gantum / pracakame pallavaràgatàmrà prabhà pataïgasya mune÷ca dhenuþ" // ityàdau tulyayogitàyàmekasyaiva nilayagamanopakramaråpadharmasya saurabhãprabhayordharmiõoþ sambaddhatayà pratyayaþ / iha tu ÷leùeùu punaranekeùàü dharmiõàü màdhavomàdhavaprabhçtãnàü yena dhvastamanobhavenetyàdiråpapçthagdharmasambaddhatayà pratyaya ityanvayaþ / dharmavàcaka÷abdayorbhinnaråpatvàt / tulyayogitàyàü tu nilayagamanopakramasya bhinnàrthatve 'pi ekatàdhyavasàdekatà / nahã yena dhvastetyàdàvapi màdhavomàdhavagàminordharmayorekatàdhyavasàyaþ / dvayorani÷cayena prakçtàprakçtatvàbhàvàt / yadyapi tulyayogitàyàmapi dvayorna prakçtàprakçtatvaü tathàpi tad vivakùà, tatropamànopameyatvasya pràcyànàmapyabhimatatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "sakalakalam--" ityàdau ca nopamàpratibhotpattihetuþ ÷leùaþ / pårõopamàyà nirviùayatvàpatteþ "kamalamiva mukhaü manoj¤ametat" ityàdyasti pårõopamàyà viùaya iti cet ? na, yadi "sakala-" ityàdau ÷abda÷leùatayà nopamà tatkimaparàddhaü "manoj¤am" ityàdàvartha÷leùeõa / "sphuñamarthàlaïkàràvetàvupamàsamuccayau, kintu / à÷ritya ÷abdamàtraü sàmànyamihàpi saübhavataþ" // iti rudrañoktadi÷à guõakriyàsàmyavacchabdasàmyasyàpyupamàprayojakatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) tathà sakalakalamityàdau ca yadupamàyàü vidyamànàyàmapi apavàdatvena ÷leùasyaiva pràdhànyena vyapade÷o bhavituü yukta ityuktaü tatropamaivàlaïkàro na ÷leùa iti pratipàdayati---sakalakalamityàdau ceti / nopamàpratibhotpattiriti / upamàpratibhà upamàj¤ànam / saiva utpattiheturj¤ànotpattiheturyasya; ÷leùastàdç÷o na, upamàj¤ànaj¤àpyo na ÷leùa ityarthaþ / upamà ÷leùaj¤àpikaiva / atra ÷leùa eva tvalaïkàra iti netyarthaþ / tathà ca ÷liùñadharmasàdharmyà upamà evàlaïkàra ityuktamanena / tatropamàübàdhitvà ÷leùasyaivàlaïkàratve 'niùñotpattimàha---pårõopamàyà iti / upamànopameya sàdhàraõadharme vàdicaturõàm upàdàne hi pårõopamà / atràpyupameyaü puram, upamànaü vandarabimbaü, sakalakalaråpamubhayànvitàrthakatvena sàdharmyam, iva÷abdo 'stãti pårõopamà / tad bàdhayàtra sleùasyaivàlaïkàratve pårõopamàyà nirviùatvàpattirityarthaþ / nanu ÷leùarahitaguõasàdharmyopamaiva pårõopamà ; tadvàn viùaya eva pårõopamàyà viùayaþ syàdityà÷aïkate---kamalamiveti / atra hi na ÷leùo manoj¤atvaguõakathanaråpakriyayoreva sàdharmyàd na tu ÷liùña÷abdasya iti / tatra pratibandhamàha---yadãti / ÷leùo dvividhaþ÷abda÷leùor'tha÷leùa÷ca / yadi sakalakalamityatropamàü bàdhitvà ÷leùa eva ÷abdàlaïkàrastadà kamalamiva mukhamityàdàvapyupamàü bàdhitvà artha÷leùàlaïkàre prasajati tena kimaparàddhaü manoj¤atvàdidharmàõàmubhayatrànvayaråpa÷liùñatvaditi bhàvaþ / iva÷abdasadbhàvàdupamàyà eva tatrànubhavikatve tu sakalakalamityàdàvapi ÷abdasàdharmyodanubhåyamànopamaivetyabhipràyeõàtra rudrañoktamapi pramàõayati---sphuñamartheti / ihàpi ÷abdàlaïkàramadhye 'pi "tavàdhera ca ràgo 'bhåd rambhoru ! hçdaye ca me" ityatra ÷abdàsàdharmyàt samuccayàlaïkàraþ / ## (lo, å) na kevalaü ÷leùasyàlaïkàràntaraviviktaviùayatà / pårõàpamàdiviùaye 'syàsambhavo 'pãtyàha---sakaleti / pårõopamàprakaraõe lakùyamàõàrtha÷leùeõa kamala mivetyàdau manoj¤atvadharmasya kamalamukharåpapratisambandhibhedàïgãkàraprayojitena kimaparàddham / tulyenàparàdhena ÷abda÷leùaviùaye pårõopamàmanaïgãkçtya etad viùaye kiü tasyàþ parigraho 'bhimato yuùmàkaü, dvayoþ samànatvàditi bhàvaþ / kathaü dvayoþ samànanyàyatvamityàhasphuñamiti / samuccayo yathà vasudhàmahitetyàdiþ / sàmànyaü sàdhàraõo dharmaþ / iha ÷abdàlaïkàramadhye guõasàmyaü, kamalamityàdi, kriyàsàmyaü candra iva mukhaü ÷obhate ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu guõakriyàsàmyasyaivopamàprayojakatà yuktà, tatra sàdharmyasya vàstavatvàt / ÷abdasàmyasya tu na tathà, tatra sàdharmyasyàvàstavatvàt / tata÷ca pårõopamàyà anyathànupapattyà guõakriyàsàmyasyaivàrtha÷leùaviùayatayàþ parityàge pårõopamàviùayatà yuktà, na tu "sakala-" ityàdau ÷abdasàmyasyaiveti cet ? na-"sàdharmyamupamà" ityevàvi÷iùñasyopamàlakùaõasya ÷abdasàmyàdvyàvçtterabhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) tatra sàdharmyasyàvàstavatvàditi / ÷abdasya puracandrabimbadharmatvàbhàvàditi bhàvaþ / tata÷ca sakalakalamityàdàvupamàprasaktyabhàvàttatra ÷leùàlaïkàra evàstu / pårõopamàyà nirviùayatvàpattiparihàràya guõakriyàsàdharmyer'tha÷leùaü bàdhitvà pårõopamaivàstàmityàha---tata÷ceti / na tu sakalakalamityàdau ÷abdasàdharmyasya ityatra upamàprayojakatvamityanvayaþ / ÷abdasàdharmyàd vyàvçtterabhàvàditi--upamàlakùaõasya ÷abdasàmyato 'vyàvçttatvàt ÷abdasàmyaviùayatvàdapãtyarthaþ / ÷abdasya sàdharmyaü ca vàcakatàsambandhena iti yadvçttitvàditibhàvaþ / ## (lo, ç) tatra guõakriyàsàmye vàstavatvàt svàbhàvikatvàt avàstavatvàt atàttvikatvàt / pårõopamàviùayatà yuktà gatyantaràbhàvàditi bhàvaþ / avi÷iùñasya guõakriyàsàmye ceti vi÷iùyànirddiùñasya / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi ca ÷abdasàmye sàdharmyamavàstavatvànnopamàprayojakam, tadà kathaü "vidvanmànasa--" ityàdàvàdhàrabhåte cittàdau sarovaràdyàropo ràjàdehasàdyàhopaprayojakaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) yadi hi vàcakatàsambandhasya vçttiniyàmakatvàbhàvena ÷abdaråpasàdharmyasya avàstavatvànnàlaïkàraprayojakatvaü tadà paramparitaråpake eva ÷abdavàcyatvena sàmyena tadarthayorabhedàropàtmakaråpaü kathaü råpakàlaïkàraprayojakamityàha---÷abdasàmya iti / ## (lo, é) dåùaõàntaramàha---yadi veti / ayamarthaþ-yadi ÷abdasàmyasya sakalakalamityàdau nopamàprayojakatà kathaü tarhi "vidvanmànasahaüsa" ityàdau ràj¤o haüsàropasya mànasàsàdhàraõaprayojakatà ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-yadi vàstavasàmya evopamàïgãkàryà, tadà kathaü tvayàpi "sakalakalam-" ityàdau bàdhyabhåtopamàïgãkriyate ? ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) nanu sàdharmyaü tàvat samàno dharmastasyàvàstavatve tadanupapannam / vidvanmànasetyàdau tvabhedàropa àhàryye 'vàstavatve 'pi ÷liùña÷abdaråpadoùeõa sambhavatyeva ityata àha---ki¤ceti / bàdhyabhåtopameti / upamàtvàbhàve upamàyà bàdhyatvasyàpyanupapattiþ ityarthaþ / ## (lo, ë) punardåùaõàntaramàha---ki¤ceti / bàdhyabhåtà ÷leùasya sarvàlaïkàràpavàdatvaprapannetyarthaþ / kathamaïgãkriyate, utsargasiddhasyaivàpavàdabàdhyatvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca atra ÷leùasyaiva sàmyanirvàhakatà, na tu sàmyasya ÷leùanirvàhakatà, ÷leùabandhataþ prathamaü sàmyasyàsaübhavàt, ityupamàyà evàïgitvena vyapade÷o jyàyàn "pradhànena hi byapade÷à bhavanti" iti nyàyàt / nanu ÷abdàlaïkàraviùaye 'ïgàïgibhàvasaïkaro nàïgãkriyate tatkathamatra ÷leùopamayoraïgàïgabhàvaþ saïkara iti cet ? na, arthànusaüdhànavirahiõyanupràsàdàveva tathànaïgãkàràt / evaü dãpakàdàvapi j¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) nanu tatraiva ÷abdabodhyatvaråpasàdç÷yàttatropamàpadaü gauõamevetyata àhaki¤ceti / ÷leùasyaiva iti / ÷liùñapadasyaivetyarthaþ / sàmyanirvàhakatà--upamàghañakasàmyanirvàhakatà / ubhayàtmakatve j¤àte satyeva tàdç÷aika÷abdàrtharåpasàmyabodhàdityarthaþ / ÷leùabandhaþ prathamamiti / sakalakalapadabandhàbhàve puracandrabimbayoþ sàmyàpratãteþ, aïgitvena paryyantikapratãtiviùayatayà pradhànatvena; tathà ca ÷liùñapadàrthànusandhànena sàmyapratãtau tato 'ïginyupamà pratãyate / ÷leùastu tannirvàhakaråpamaïgamiti bhàvaþ / aïgàïgibhàvo nirvàhakanirvàhyabhàvaþ / evaü dãpakàdavapãti / dãpakatulyayogitàr'thàlaïkàràdàvapi ÷leùastadaïgamityarthaþ / ## (lo, e) evaü càtrepamàyàþ ÷leùapratibhotpattihetutvenàïgitvaü, ÷leùasya tadaïgatvamiti yuktyantareõàpi draóhayati--ki¤càtreti / sàmyamupamàprayojakam / aïgaïgibhàvasaükaraþ / "avi÷ràntajuùàmàtmanyaïgàïgitve tu saükara"ityuktaprakàraþ / arthànanusandhànàt ÷abdàlaïkàreùvanuprasàdãnàü parasparanirapekùatvenàïgaïgibhàvasaükaraþ nàïgãkriyate, ÷leùàdestvarthànusàdhànàt sàpekùatvena parasparàpekùàsambhavàt kathaü và na svãkriyate iti bhàvaþ / ekamuktaprakàra upamàbhidhàyakanyàyo dãpakàdàvapi j¤eyaþ / ayamarthaþ---yathà ÷abdasàmyasyopamàprayojakatve ÷leùasya tadaïgatà, tathà dãpakàdiprayojakatve dãpakàdyaïgateti / àdi÷abdàttulyayogitàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** "satpakùà madhuragiraþ prasàdhità÷à madoddhatàrambhàþ / nipatanti dhàrtaràùñràþ kàlava÷ànmedinãpçùñhe" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) itthaü sakalakalamityatropamaiva na ÷leùa iti sàdhite ÷leùàdhãnavastudhvanàvapi na ÷leùàlaïkàra ityàha---satpakùà iti / ÷aratkàlavarõanamidaü pràkaraõikam / tatra dhàrttaràùñràþ kçùõavarõaca¤cåcaraõà haüsavi÷eùàþ ÷aratkàlava÷àt medinãpçùñe nipantãtyanvayaþ / pakùaü patatram / à÷à prasàdhanaü dikùu gamanaü, cauràdikasya sàdhergatyarthatvàt / atra dhçtaràùñraputràõàmamaïgale vaktustàtparyyam / teùàü maraõaråpaü vastu ÷liùña÷abdavya¤janayà prãtayate / tatra dhàrttaràùñrà dhçtaràùñràputrà duryyodhanàdayaþ prasàdhità÷àþ ÷àsitadiïmaõóalàþ / ataeva madoddhatàrambhàþ / satpakùàþ prakçùñasahàyàþ kàlava÷àd yamava÷àt madhuragiraþ kàntavàcaþ medinãùñe nipatanti ityarthaþ / ## (lo, ai) satpakùà iti / pakùe garut sahàya÷ca / prasàdhitàþ bhåùitàþ prakarùeõàtmasàtkçtà÷ca / dhàrttaràùñrà haüsàþ duryodhanàdaya÷ca / upamàdhvani÷aïkàü niràcaùñe / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ÷aradvarõanayà prakaraõena dhàrtaràùñràdi÷abdànàü haüsàdyarthàbhidhàne niyamanàdduryodhanàdiråpor'thaþ ÷abda÷aktimålo vastudhvaniþ / iha ca prakçtaprabandhàbhidheyasya dvitãyàrthasya såcyatayaiva vivakùitatvàdupamànopameyabhàvo na vivakùita iti nopamàdhvanirna và ÷leùa iti sarvamavadàtam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) atra copamàdhvanitvaü ÷leùàlaïkàra÷ca na prasajyata ityàha---iha ceti / prakçtaprabandho veõãsaühàranàñakaü tadabhidheyasya tatpratipàdyasya kuråõàü maraõaråpasya dvitãyàrthasya såcyatayaiva vyaïgyatayetyarthaþ, na tu haüsopamànatveneti evakàràrthaþ / tadeva vivçõoti---upameya iti / nica ÷leùa iti / ubhayàrthasya vàcyatvàbhàvàd iti bhàvaþ / sarvamavadàtamiti / yena dhvastamityàdàvalaïkàrantaràsaïkãrõa eva ÷leùaþ / sakalakalamityàdau ca ÷leùaghañita upamàlaïkàra evetyàdikaü vi÷aditamityarthaþ / ## (lo, o) prakçtaprabandho veõãsaühàrakhyaü nàñakam / såcyatayaiva vivakùitatvàt yaduktamatraiva nàñakalakùaõàvasare "såcayed vastubãjaü và mukhyapàtramathàpivà"iti upameyopamànabhàvo haüsàdãnàü duryodhanàdibhaiþ sahetyarthaþ / naca ÷leùaþ , ÷aradvarõanàyà eva prakçtatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) samprati rasànupakàrakamapi kavibhisteùu teùu ÷aktipradar÷anàrthamupanibaddhatvàtpràcyairalaïkàramadhye lakùitaü citraü niråpayati---padmeti / asya càlaïkàratàyàü tathàvidhanaipuõyàdisaüskàrava÷ena vismayàve÷o yathàkatha¤cid bãjam / ********** END OF COMMENTARY ********** àdi÷abdàtkhaïga-muraja-cakra-gomåtrikàdayaþ / asya ca tathàvidhilipisannive÷avi÷eùava÷ena camatkàravidhàyinàmapi varõànàü tathàvidha÷rotràkà÷asamavàyavi ÷eùava÷ena camatkàravidhàyibhirvarõerabhedenopacàràcchabdàlaïkàratvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) citràlaïkàramàha---padmeti / atra varõasmàrakalipãnàü sannive÷asyaiva padmàdyàkàrakatvàllipãnàü cà÷abdatvàt ÷abdàlaïkàratvamasyànupapannamityà÷aïky samàdhatte---tathàvidha÷rotreti / tathàvidhalipismàryyavarõasya yaþ ÷rotraråpa àkà÷e samavàyavi÷eùaþ tadva÷ena camatkàràdhàyibhirvarõaiþ saha lipeþ abhedopacàràdityarthaþ / tàdç÷asamavàyasya varõànubhavajanakatvaü tajjanitasaüskàreõa lipito varõasmaraõaü tata÷camatkàra ityetatparamparayà ÷rotràkà÷asamavàyasya camatkàrajanakatvaü bodhyam / tattadvarõaniråpitasamavàyalàbhàrthaü vi÷eùaparyyantànudhàvanam / ## (lo, a) tathàvidha÷cakùurindriyairanubhåyamàno yo lipinive÷aþ / sannive÷avi÷eùor'thàd bhåmyàdisthale samyagabhimatanirvàhopayikatayà nive÷avi÷eùaþ, tadva÷ena tannimittãkçtyetyarthaþ / tathàvidha÷rotrendriyeõànubhåyamànairvarõaurarthàdanuprasàdi÷abdàlaïkàraprayojakaiþ / atra hi÷abdànvayavyatirekànuvidhàyitvamàtreõa ÷abdalaïkàratvàïgãkàre 'nuprasàntaþ- pàtitvameva syàditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra padmabandho yathà mama-- "màramà suùamà càru-rucà màravadhåttamà / màttadhårtatamàvàsà sà vàmà me 'stu mà ramà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) màrameti / "màramà suùamà càru--rucà sàradhåttamà / màttadhårttatamà vàsà sà vàmà me 'stu màramà" // iti ÷lokaþ / asyàrthaþ---sà vàmà mà àra nàgatà / kãdç÷ã càrurucà vi÷iùñà ataeva màsuùamà, lakùmãtulyaparamà÷obhà / tathà màrasya kàmasya vadhå ratirivottamà / tatkiü dhårttatayà nàgatà ityatràha---màttadhårttatamà iti / dhårttatamà punarmetyarthaþ / tatkathaü nàgatetyatràha--avàsà---vàso vasatiþ tadrahità / itthaü ÷rutvà nàyaka àtmanamà÷aste--sà vàmeti / pårvatrànvitasyàpi àvçttyà pa÷càdapyanvayena sà vàmà me màramà kàmalakùmãrastu / àvçttiva÷ena sà vàmà ityasya pa÷càdapyanvayena tasya và parakãyapadatvàdapi tatparatvàd me ityàde÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** eùo 'ùñadalapadmabandho digdaleùu nirgamaprave÷àbhyàü ÷liùñavarõaþ, kintu vidigdaleùvanyathà, karõikàkùaraü tu ÷liùñameva / evaü khaógabandhàdikamapyåhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) asya bandhaprakàraü dar÷ayitumàha---eùo 'ùñadalapadmabandha iti / aùñadalatà ca digvidigdalairlekhyà / tatra prave÷anirgamàbhyàmiti / karõikàyàmàdyavarõaü likhitvà dale dvau dvau varõau lekhyau / tatra nirgamaprave÷àbhyàmityeva bodhyam / ## (lo, à) màrameti---màyà lakùmyà ramaõàt màramo viùõustasya asusamà praõasamà / bhàravadhå ratiþ / tato 'pi uttamà ÷reùñhà / àtto gçhãto dhårttatamasyàvàso yathà evaübhåtà na bhavatãtyarthaþ / tathàbhåtà sà prasiddhà ramà lakùmãrme vàmà, vakàmàstviti sambandhaþ / eùo 'ùñadalaiti / karõikàyàm "mà" ÷abdaü vinyasya "ramà" ityasyàkùaradvayaü tatra digdale li÷itvà, "su' "ùa' iti akùaradvayaü vidigdalena prave÷ya "càru" ityakùaràbhyàmitaradigradalena nirgamaprave÷au / tadanantaraü vidigdale "rava' iti akùaradvaüya dattvà tadanantaradigdale "dhårtta" ityakùaradvayena pravi÷ya punaþ karõikàkùaràt prabhçti tenaiva nirgamya "tamà" ityakùaradvayena, punaþ tadanantaravidigdale pravi÷ya, tadanudigdale, "và sà " ityakùaradvayena nirgamaprave÷au / taditaradigdale "me 'stu" ityakùaradvayena nirgatya punaþ pràk nirgamya digdale "màra" ityakùaradvayena pravi÷ya karõikàtàü gate "mà" ityatra vi÷ràntiþ / ÷liùñavarõaþ abhinnavarõaþ / karõikàkùaraü "mà" iti / khaïgabandho yathà--- "sànandaü devadaityadvijabhujagamukhaiþ praõibhiþ sevyamànà nà÷aü tàpaü nayantã ÷aradi ÷a÷ikalàü ÷yàmayantã svabhàsà / sà sakhyaþ sàdharàre sakalajagadadhã÷ena saüyuktahàrà sà dhvastà÷eùapàtà salilanidhisutà santaü pàtu yuùmàn" // ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, i) antargaóubhåtatayà kàvyamadhyapraviùñagaóuvad asàratayà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) prahelikàü vaktumàha---rasasyeti / nàlaïkàro na rasaprakarùako 'laïkàra iti, kintu uktyaïkàra evetyàha---uktivaicitryamàtramiti / tathà ca vaicitryamalaïkàra iti alaïkàrasàmànyalakùaõàkràntatvàd uktyalaïkàra eva sa ityarthaþ / sà cyutadattetyàditriprakàrà kriyà guptyàdikà ca bhavatãtyàha---vyutadatteti / cyutàkùaràyuktaikàkùarà / dattàkùarà uktàdhikaikàkùarà / cyutadattàkùarà ekàkùaraü cyàvayitvà tatsthale dattàparàkùarà / ********** END OF COMMENTARY ********** cyatàkùarà dattàkùarà cyutadattàkùarà ca / udàharaõam-- "kåjanti kokilàþ sàle yauvane phullamambujam / kiü karotu kuraïgakùã vadanena nipãóità" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) etattrayasya ekamudàharaõamàha---kåjantãti / atra yathà÷ruter'thasambhavepi anupayuktakathanaråpatvena cyutadattàkùaratve eva tàtparyyàt / prahelikàtvaü tatra yathà÷rute 'partho yathà---kokilàþ ÷àlavçkùe kåjanti / nàrãõàü yauvane 'mbujaü phullam / nipãóità kuraïgàkùã vadanena kiü karotu iti / anupayuktakathanametat / cyutadattàkùaratve tubhavatyeva upayuktakathanam---yathà--"kåjanti rasàle kokilàþ / vane jale càmbujaü phullam / ebhiruddãpakairmadanena nipãóità satã kuraïgàkùã kiü karotviti / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "rasàle" iti vaktavye "sàle" iti "ra" cyutaþ / "vane" ityatra "yauvane" iti "yau" dattaþ / "vadanena" ityatra "madanena" iti "ma" cyutaþ "va" dattaþ / àdi÷abdàtkriyàkàrakaguptyàdayaþ / tatra kriyàguptiryathà-- "pàõóavànàü sabhàmadhye duryodhana upàgataþ / tasmai gàü ca suvarõaü ca sarvàõyàbharaõàni ca" // atra "duryodhanaþ" ityatra "aduryo 'dhanaþ" iti / "aduþ" iti kriyàguptiþ / evamanyatràpi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) atra cyutadattàkùaràõi dar÷ayati---atreti / pàõóavànàmityàdi spaùñam / kàrakaguptyàdau yathà mama--- "ùaójasamvàdamàpannaiþ svaraiþ ÷rutimanoharaiþ / giri÷çïgasthitaü sarvaü mayåraü jayati dhruvam" // iti atra mayåraü jayati ityatra luptaþ karttà / siddhànte tu mayusturaïgavadano giri÷aïgasthitaü sarvaü janaü ra¤jayatãtyarthaþ / karmaguptiryathà--- "karmàbhirbahubhiþ àntaþ puruùo vàrayatvàyayam / apayàtapari÷rànterasya dàsyàmi vetanam // "atra puruùo 'yaü vàrayatãti / asya karma guptam / siddhànte tu vàþ jalaü puruùo 'yamayati yàti / akùaralopaguptiþ viruddhapradar÷anaü ca yathà--- "mukundenàmunà nånaü ÷ubhreõa varavarõini / hasitenàsitenàpi ràjamànà vrajàïgane // " atra mukundena ÷bhreõa hasitenàsitena iti viruddhadharmavattvam / atraiva kasyacidakùarasya lopo guptaþ / siddhànte tu mukundapadasya mukàraràhityàt kundena ityarthaþ / tathà ca tena kundavai÷iùñyena yad hasitaü tena ràjamànàsãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athàvasarapràpteùvarthàlaïkàreùu sàdç÷yamåleùu lakùitavyeùu teùàmapyupajãvyatvena pràdhànyàt prathamamupamàmàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) arthàlaïkàràn vaktumàha---atheti / pràdhànyàt sàdç÷yamåleùviti / upamàråpakotprekùàdayo bahavo 'laïkàràþ sàdç÷yamålà anyàlaïkàràntaràpekùayà camatkàràdhikyàt prathamaü te lakùitumucitàþ / tatràpi tatsarvopajãvyatvena prathamamupamàmàhetyarthaþ / tasyàstadupajãvyatvaü ca sarvatraiva sàdç÷yava÷àt prathamamupamàsphuraõàt / ## (lo, ã) atheti / atha ÷abdàlaïkàraniråpaõànantaramarthàlaïkàreùvarthàlaïkàravi÷eùalakùaõeùu / pràdhànyàdityanantaraü prathamamiti ÷eùaþ / upajãvyatvaü teùàmetanmålatvena pravçtteþ / yaduktam--upamaiva prakàravaicitryeõa sarvàlaïkàràõàü bãjabhåteti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) sàmyamiti / avaidharmyamanuktavaidharmyam / dvayorupameyopamànayoþ sàmyaü vàkyaikye vàcyaü sad upamà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** rupakàdiùu sàmyasya vyaïgyatvam, vyatireke ca vaidharmyasyàpyuktiþ, upameyopamàyàü vàkyadvayam, ananvaye tvekasyaiva sàmyoktirityasyà bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) tatra vàcyapadavyàvçttimàha---råpakàdiùviti / evaü ca upamàdhvanàvupamàpadaü gauõamiti bodhyam / avaidharmyapadavyàvçttimàha---vyatireke ceti / vàkyaikyapadavçttimàha---upameti / dvayorityasya vyàvçttimàha---ananvaye ceti / ananvayanàmàlaïkàra ityarthaþ / atropameyasyaiva upamànatvena dvirbhàvàt / atra ca sàmyamityasya samàno dharma iti nàr'thaþ / vakùyamàõadharmaluptopamàyàü dharmasyàvàcyatvenàvyàptyàpatteþ / mukhamàhlàdaka÷candra iti råpakadharmasya vàcyatvena tatràtivyàptyàpatteþ / kintåpameyopamànayoþ sàmànyasàdç÷yaråpasya dharmasya tayoranuyogitapratiyogitàkhyaþ sambandha eva atra sàmyapadàrthaþ / yandra iva mukhamityatra candrapratiyogisàdç÷yavanmukhamiti bodhe sàdç÷yasya pratiyogitàyà÷candre 'nupayogitàyà÷ca mukhe pratãteþ sàdç÷yasambandha evopametyarthaþ / etaeva sàdharmyamupamàbhede itikàvyaprakà÷oktalakùaõe samànena dharmeõa sambandha upamà ityeva tatra vyàkhyàtam / parantvivàdayaþ ùaùñhãvat sambandhaü pratipàdayanti, iti tatra likhanàt sàdç÷yapratiyogitàkhyaþ sambandha eva tanmate upamànànuyogitàkhyaþ / granthakçnmate tu upamànopameyagataü sanbandhaü bodhayantãtyagre likhanàt pratiyogitànuyogitàkhyasambandhadvayamevopamà / kàvyaprakà÷e ca tàdç÷apratiyogitàyà ivàdyavyayapadavàcyatvena upamàyà÷ca ÷rautãtvaü tulyàdyanavyayapadavàcyatvena tasyà àrthotvam / avyayànàmanvitàbhidhàyitvamatena candrànvitapratiyogitàyà ivàdivàcyatvàttulyàdyanavyayapadànàü tvàvàcyatvàt / prakçtagranthakçttuþ ivàdayaþ ÷rutamàtrà eva ÷ãghramupamàü pratipàdayantãti tatsadbhàve ÷rotã upamà / tulyàdayo 'navyaya÷abdàstu praõidhànena vilambàdeva upamàü pratipàdayantãti tatsadbhàve àrthoti vakùyati / ataeva tanmate 'nvitàbhidhànaü nàsti / nanu tatkathaü tàdç÷asambandharåpasya sàmyasya vàcyatvam ? yadi cànvitàbhidhànavàdàvalambena vàcyatvasvãkàrastathàpi ivàderupamànasya vànupàdàne yà luptopamà tatra tàdç÷asambandhasyàvàcyatvàttatràvyàptiþ / ataeva kàvyaprakà÷e tàdç÷asambandharåpàyà upamàyà vàcyatvaghañitaü lakùaõaü na kçtam / ucyate / atràpi vàcyatvaghañitaü lakùaõaü kçtam / kintu vàcyamityasyàvyaïgyamityevàrthaþ / ataeva råpakàdau sàdharmyasya vyaïgyatvàdeva tatra vàcyapadena tadvyàvçttirdar÷ità / ivàderupamànasyànupàdàne tvadhyàhçtàdivàderupamànavàcakapadàcca tallàbho, na vya¤janayeti tattvam / ivàdyupàdàne tu anvitàbhidhànàbhyupagame vàcyatvameva tàdç÷asambandhasya / tadanabhyupagame tu ivàdyupàdàne tulyàdyupàdàne và saüsargamaryyàdayaiva tallàbha iti / sarvatràvyaïgyatvameva / ## (lo, u) råpakamityàdi÷abdàd dãpakatulyayogitàdayaþ / vaidharmyasya akalaïkaükhaü tasyà÷candravadityàdàvakalaïkatvàdeþ / ekàkàrakapadàvçttirananvaye ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## sà upamà / sàdhàraõadharmo dvayoþ sàdç÷yahetå guõakriye manoj¤atvàdi / aupamyavàcakamivàdi / upameyaü mukhàdi / upamànaü candràdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sà ca pårõà luptà ceti dvidhà / tatra pårõàmàha---sà pårõeti / bhavedvàcyamiti / kàrikà¤calasya "iyaü punaþ" agre ÷eùabhàgaþ / vyàcaùñe---sàupameti / sàmànyadharmapadàrthamàha---sàdhàraõadharma iti / sa eva ka ityatràha---dvayoriti / ÷liùña÷abdo 'pi guõa ityabhipràyaþ / tena sakalakalaü puramityàdeþ parigrahaþ / ## (lo, å) tadbhedànàha---seti / sàmànyadharma ityasya vivçttiþ sàdhàraõadharma iti dvayorupamànopameyayoþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷rautã yathevavà÷abdà ivàrtho và vatiryadi /># ## (lo, ç) iyaü pårõà / ÷rautã÷abdaþ ÷rutyà j¤àyata iti vyutpattyà / tena sàkùànnivedità ÷rautã / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àrtho tulyasamànàdyàstulyàrtho tatra và vatiþ // VisSd_10.16 //># yathevavàdayaþ ÷abdà upamànànantaraprayuktatulyàdipadasàdhàraõà api ÷rutimàtreõopamànopameyagatasàdç÷yalakùaõasambandhaü bodhayantãti tatsadbhàve ÷rautyupamà / evaü "tatra tasyeva" ityanenevàrtho vihitasya vaterupàdàne / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) asyàþ ÷rautyàrthotvadvaividhyamàha----iyaü punariti / iyaü pårõopamà sarvaprakàraiva ÷rautrã àrtho cetyarthaþ / vakùyamàõà luptà tu ki¤citprakàraiva / yathàvavà÷abdà ityatràdipada÷abdo 'pi bodhyaþ / tena "÷àtravaü ca papurya÷aþ" ityàdàvapi tathàtvam / ÷rutimàtreõa ÷ravaõamàtreõa ÷ãghramityarthaþ / upamànopameyagataü sambandhaü pratiyogitànupayogitàråpamityarthaþ / sàdç÷yalakùaõamiti / sàdç÷yàllakùaõaü j¤ànaü yasya tàdç÷amityarthaþ / pratiyogitànuyogitàkhyasya sambandhasya sàdç÷yaniråpyatvena tajj¤ànaj¤eyatvàt / natu sàdç÷yaråpa eva sambandha upamà, tasya tulyàdipadànàmapi vàcyatvàt ÷ãghrapratãyamànatvena ivàdito 'vi÷eùeõa ÷rautyàrthovibhàgànupapatteþ / ùaùñhyantasaptamyantato vihitasya vaterapãvàrthe pàõininà vihitatvàt, tasyàpi ivatulyavyutpattikatvena tadupàdàne 'pi ÷rautãtyàha---evaü tatreti / tatra tasyeveti vatividhàyakaü pàõinisåtram . tatraiva tasyeva ityarthakaü ùaùñhyantàt saptamyantàd và ivàrthe vatirityarthaþ / ## (lo, é) upamànànantaraprayuktatulyàdipadasàdhàraõà apãti / nanu mukhaü candratulyamityàdyàkàreõa upamànànantare yàni prayuktàni tulyasadç÷àni padàni tatsàdhàraõàstatpràyàþ yadyapãtyarthaþ / ÷rutimàtreõetyàdi / ayamà÷ayaþ---mukhaü kamalamiva ityàdeþ ÷abdasya prayogàdeva mukhamupameyaü kamalaü copamànamiti pratãtiþ / na tvevaü tulyàdipadopàdàna iti samanantarameva vakùyati--evamiti / anena vyàkàraõena / yata iva÷abdasyopàdàne ÷rautã, atastadarthavihitasya vaterupàdàne 'pi saiva yukteti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tulyàdayastu-"kamalena tulyaü mukham" ityàdàvupameya eva / "kamalaü mukhasya tulyam" ityàdàvupamàna eva / "kamalaü mukhaü ca tulyam" ityàdàvabhayatràpi vi÷ràmyantãtyarthànusandhànàdeva sàmyaü pratipàdayantãti tatsadbhàve àrtho / evaü "tena tulyam--"ityàdinà tulyàrthe vihitasya vaterupàdàne ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tulyàdyanavyayopàdàne tu àrthotvaü vaktumàha---tulyàdayastviti / tulyàdayaþ ÷abda vi÷ràmyantãtyagre 'nvayaþ / vi÷ràmyanti vi÷eùyatàü pratipàdayanti / yatra hi vi÷eùyatàpratãtistadupameyaü taditaradupamànam, tulyàdipadopàdàne tu tatpratipàdanasyàniyatatvàd upameyopamànayoþ pratisandhànagamyatvàd upameyopamànaniùñhapratiyogyanuyogiråpàyà upamàyà api pratisandhànagamyatvàt tatsadbhàve àrthotyarthaþ / tatra tulyàdipadopàdàne vi÷eùatàpratãteraniyatatvaü dar÷ayati---kamaleneti / kamalaü mukhasyeti---nacàtra mukhamupamànaü kamalamupameyamevaiti kathamupamàne vi÷ràntiriti vàcyam, kamalasyopamànatve tàtparyyàd apyevaü prayoge tathàtvàt / tulyàrthe 'pi vatividhàyakaü "tena tulyam" iti pàõineraparaü såtram / tàdç÷avatyupàdane 'pi bhavati àrthotyàha---evaü teneti / ## (lo, ë) upameye ityàdibhiþ saptamyantaiþ vi÷ràmyantãti kriyàyàþ sambandhaþ / upameya eva vi÷ràmyanti tadvi÷eùaõatvenopàdànàt / evamuttaratràpi / sàmyaü mukhasya upameyatvam / kamalasya upamànatvam / evamiti---ivàrthavihitavativiùayortanyàyena ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dve÷rautã àrtho ca / udàharaõam-- "saurabhambhoruhavanmukhasya kumbhàviva stanau pãnau / hçdayaü madayati vadanaü tava ÷aradinduryathà bàle !" // atra krameõa trividhà ÷rautã / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tatra pårõàyàþ ùaóvidhatvaü dar÷ayati--dve iti / vàkye ityantaü kàrikà pårõà / ùaóeva tad iti taccheùaþ / tatra taddhitàdiùu triùu ÷rautãmàha---saurabhamiti / mukhasya saurabhamityanvayaþ / atràmbhoruhasyeva iti ùaùñhyantàd vatiþ / kumbhàvivetyatra iva÷abdayoge nityasamàsàtsamàsagà / ÷aradinduryathà vadanamityatra vàkyagà / ivàdestadarthakavate÷ca sattvàt ÷rautãti / trividheti--taddhitasamàsavàkyagàmitvaråpatraividhyavatãtyarthaþ / ## (lo, e) saurabhamivetyàdau saurabhaü sàdhàraõadharmaþ / kumbhàvivetyatra "ivena nityasamàso vibhaktyalopaþ pårvapadaprakçtisvaratvaü ca" iti nityasamàsaþ / etatproktasya pårvapadaprakçtisvaratvasya veda eva upayogaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "madhuraþ sudhàvadadharaþ pallavatulyo 'tilepavaþ pàõiþ / cakitamçgalocanàbhyàü sadç÷ã capale ca locane tasyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) etat trividhàmàrthomàha---madhura iti / atra sudhayà tulya ityarthe tçlyàrthe vatiþ / pallavatulya ityatra samàsaþ / cakitamçgalocanàbhyàmityatra vàkyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra krameõa trividhà àrtho / #<---pårõà ùadeva tat /># spaùñam / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) luptàmàha---lupteti / sàmànyadharmaþ sàdhàraõadharmaþ / àdipadàdupamàpratipàdakevatulyàdi÷abdà upamànamupameyaü ca / teùàmekasya dvayostrayàõàü vetyarthaþ / sàpi yathàsambhavaü ÷rautã àrtho ca bhavatãtyarthaþ / pårvavaditi--taddhitàditrayagàminãtyarthaþ / ## (lo, ai) sàmànyadharmàderityàdi÷abdena upamànopameyopamàpratipàdakànàü saógrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sà luptà / tadbhedamàha-- ## sà luptopamà dharmasya sàdhàraõaguõakriyàråpasya lope pårõàvaditi pårvoktarãtyà ùañprakàrà, kiü tvatra taddhite ÷rautyà asambhavàt pa¤caprakàrà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) pårõàvaditi---lope 'nupàdàne / pårõàvaditi vyàcaùñe---pårvokteti / taddhitàditrayagàmitvaü pårvoktarãtiþ / ùaóiti---ùañ prasaktà ityarthaþ / vastutastu pa¤cetyàha---kintviti / ÷rautyà asambhavàditi / darmalope dharmaniùñasambandhabodhikà ùaùñhã nàsti / tatastadantàdivàrthake vatirapi nàsti ityato 'sambhavaþ / ## (lo, o) luptopamàyàü taddhite ÷rautyà asambhavaþ / mukhasya candravat ÷obhetyatra÷obhàråpasàdhàraõadharmànupàdànenàrthasya sàkàókùatvenàsaïgateþ / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "mukhaminduryathà pàõiþ pallavena samaþ priye ! / vàcaþ sudhà ivoùñhaste bimbatulyo mano '÷mavat" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) mukhaminduriti / tatràhlàdakatvaü dharmo luptaþ / yathà÷abdena saha samàsàbhàvàd vàkyagà àrtho / vàcaþ sudhà ivetyatra madhuratvaü dharmo luptaþ / iva÷abdena saha nityasamàsàt ÷rautã / oùñhaste ityatra ÷oõatvaü dhramo luptaþ / tulya÷abdena samàsàt samàsagà àrtho / mano '÷mavat / ityatrà÷manà tulyamityarthe tulyàrthe laddhite vatirityàrtho / ## (lo, au) mukhaminduryathetyàdau pårvoktakamavyatyayaþ padyanirvàhàrthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àdharakarmavihite dvividhe ca kyaci kyaïi / karmakartrorõamuli ca syàdevaü pa¤cadhà punaþ // VisSd_10.19 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) dharmaluptamitthaü va¤cavidhàmuktvà tàmevànyapa¤cavidhàmàha---àdhàrakarmavihita iti / dvivedhe ityasya kyaci ityatraivànvayo na tu kyaïaãtyatràpi / karmakartroriti--karmartrorupapadayorityarthaþ / ## (lo, a) kyaïãti / arthàt karttçvihite / ********** END OF COMMENTARY ********** "dharmalope luptà" ityanuùajyate / kyac kyaï-õamulaþ kalàpamate in-àyi õamaþ / krameõodàharaõam-- antaþ purãyasi raõeùu, sutãyasi tvaü pauraü janaü tava sadà ramaõãyate ÷rãþ / dçùñaþ priyàbhiramçtadyutidar÷amindra- sa¤càramatra bhuvi sa¤carasi kùitã÷a !" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) antaþ purãyasãti / raõeùu nirbhayatvena antaþ pureùvivàcarasãtyarthaþ / atra nirbhayasa¤càrasthànatvaü dharmo luptaþ / pauramiti / pauraü janaü sutamivàcarasãtyarthaþ / atra strehaviùayatvaü dharmo luptaþ anayoràdhàrakarmaõoþ kyac / sadà ramaõãyate ityatra ramaõãvàcaratãtyarthe kyaï / atra adãnatvaü dharmo luptaþ / dçùña iti / amçtadyutikarmakadar÷anena tvaü priyàbhirdçùñaþ / atra manoharatvaü dharmo luptaþ / tathà càtra bhuvi indrakarttçkasa¤càreõaiva sa¤carasãtyarthaþ / atrà'dhipatyaü dharmo luptaþ / ubhayatrakarmakarttrerupapadayorõamul / ## (lo, à)amçtadyutidar÷aü dçùñaþ--amçtadyutiriva dçùña / indrasa¤càraü sa¤carasi / indravat sa¤carasãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "antaþ purãyasi" ityatra sukhavihàràspadatvasya, "sutãyasi" ityatra snehanirbharatvasya ca sàdhàraõadharmasya lopaþ / evamanyatra / iha ca yathàdilulyàdivirahàcchrautyàdivi÷eùacintà nàsti / ## (lo, i) anyatreti / yathà ramaõãyate ityatra adhãnatvasya / amçtadyutidar÷am ityatra manoharatvasya / indrasà¤càramityatra paricchadàdyati÷ayasya / nàstãtyanantaraü pràcãnànusàràditi ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü ca kecidaupamyapratipàdakasyevàderlopa udàharanti, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) atra kyaïaditraye tadarthàcàrasya õamuldvaye ca dhàtvarthadar÷anasa¤jàrayo÷ca sàdhàraõadharmàõàü sattvàd dharmaluptodàharaõàni etàni na sambhavantãtyataþ kàvyaprakà÷akçtà upamàpratipàdake vàdilopodàharaõatayaiva kyaïadilope udàhçtam / granthakçtà tu àcàràdãnàü sàdhàraõadharmatvamanavadhàyaivodàhçtya aupamyapratipàdakalopodàharaõatayà yatkàvyaprakà÷akçtaitat pa¤cakamudàhçtaü taddåùayitumutkãrthayati---idaü ca keciditi / ********** END OF COMMENTARY ********** tadayuktam--kyaïàderapi tadarthavihitatvenaupamyapratipàdakatvàt / nanu kyaïàdiùu samyagaupamyapratãtirnàsti pratyayatvenàsvatantratvàd ivàdiprayogàbhàvàcceti na vàcyam, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) dåùayati---tadayuktamiti / tadarthavihitatveneti---tàdç÷àcàravihitatvenetyarthaþ / sutamivàcaratãti pratãtiva÷àt tathàrthe eva vidhànàdityarthaþ / nanu tàdç÷àrthe vidhànasattve 'pi ivàdivanna tebhyaþ svata aupamyapratãtiþ; pratyayànàü prakçtyarthànvayenaiva bodhakatvàt / ataþ kyajàdayaþ svata aupamyapratipàdakatvàbhàvànna svata aupamyapratipàdakàþ / tathà ca tatsattve 'pi vivakùitaþ svata aupamyapratipàdakalopo nàstãtyà÷aïkate---nanviti / nanu tairaupamyaü svataþ pratyàyyate eva; kintu tàdç÷àrthasya prakçtyarthànvitatvamàtraü niyataü, teùàü tàdç÷àrthakatve tu tadvivarakeva÷abdaprayoga eva nàsiti / kathamasau tadarthavivaraka iti bhàvaþ / tathà ca kyajàdaya ivàdivanna svata aupamyapratipàdakàþ ityàpàtata eveyaü vicàrasahàpyà÷aïkà / tatraü svatastu avivakùaiva na sambhavatãti samàdhatte---neti / ## (lo, ã) tadartho vatyarthaþ / asvatantratvàt prakçtiyogaü vinà kevalànàmarthabodhanasàmarthyàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** kalpabàdàvapi tathàprasaïgàt / na ca kalpabàdãnàmivàditulyatayaupamyasya vàcakatvam, kyaïàdãnàü tu dyotakatvam; ivàdãnàmapi vàcakatve ni÷cayàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) kalpabàdàviti / teùàmapi pratyayatvàdityarthaþ / idamupalakùaõam / ivàderapi svataþ prayogàbhàvàt / tatsattve 'pi aupamyapratipàdakalopàpatteriti bodhyam / àpàtata à÷aïkate---naca kalpabàdãnàmiti---àcàramatra vàcakatvam; ivàdyarthasya tu vya¤jakatvamevetyarthaþ / pratibandhamàha---ivàdãnàmapãti / vinigamakàbhàve 'pi svatantramukhyatayà yadi kasyacitpratyayasya vàcakatvaü kasyacitpratyayasya vya¤jakatvamucyate tadà ivàdayo 'pi na vàcakàþ syuruktimàtreõaiva pramàõakhaõóane tatràpi pramàõàbhàvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vàcakatve và "samuditaü padaü vàcakam" "prakçtipratyayau svasvàrthabodhakau" iti ca matadvaye 'pi vatyàdikyaïàdyoþ sàmyameveti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) nanvatra nàyaü pratibandhakaþ / ivàdãnàmaupamyavàcakatve 'nu÷àsanameva pramàõamityato yadi tvayevàdeþ svato 'svato và vàcakatvamiùyate tadà mamàpi kyajàdãnàmapi matabhadena svato 'svato và vàcakatvaü samànamevetyàha---vàcakatve vetyàdi / tava yathà vàcakatvaü mamàpi tathà vàcakatvamiti sàmyamityarthaþ / matabhedena taddvidheti dar÷ayati---samuditamiti / svaprakçtipratyayasamuditamityarthaþ / matàntaramàha---prakçtãti / svasvàrthabodhakau--svataþ svasvàrthabodhakavityarthaþ / vatyàdikyaïàdyeriti / kalpabityàdayo yathevàditulyatayà tvanmate sàmyavàcakàþ; kyajàdayo 'pi tatheti dvayoþ sàmyamityarthaþ / evaü kyajàdãnàmivàdyarthakatvena nedamaupamyapratipàdakalopodàharaõamityuktam / ## (lo, u) dhåùaõàntaramàha kalpabàdàvapãti---ayamarthaþ---yadi kvacit kyaïàdãnàü sadbhàve 'pi teùàü pratyayatvenàsvatantratayàrthabodhanàsàmarthyàd aupamyavàcakatvàbhàvaþ tadà kalpabàdãnàü sadbhàve api tathà syàt / naca tathà kalpabàdãnàü sadbhàve 'pi aupamyavàcakatvam / kalpe 'pyabhàvasya sarvavàdiniùiddhatvàd ni÷cayàbhàvàt; tathàhi--kai÷cidivàdãnàmapi vàcakatvamaïgãkriyate / tanmatànusàreõàsmàbhiþ kalpabàdãnàmivàrthavihitatvena vàcakatvam / kyaïàdãnàü tu dyotakatvamaïgãkriyate ityata àha--- vàcakatve và iti / samuditaü prakçtipratyayàbhyàü militaü, tat svaråpaü padam / matetyataþ pårvaü vaiyàkaraõeti ÷eùaþ / vatyàdikyaïàdyoþ sàmyameveti / ayamà÷ayaþ- yadi vatyàdãnàü vàcakatvàïgãkàraþ tadà kyaïàdãnàmapi vàcakatvam / yadà teùàmapi na càcakatvaü tadeùàmapãti / sarvairapi vatikalpabàdisadbhàve aupamyavàcakasadbhàvaïgãkàràt pratyayatvena tatsadç÷aiþ kyaïàdibhiþ kimaparàddhaü yadeùàü sadbhàve aupamyavàcakalopaþ syàditi / ********** END OF COMMENTARY ********** yacca kecidàhuþ--"vatyàdaya ivàdyarthe 'nu÷iùyante, kyaïàdayastvàcàràdyarthe" iti, tadapi na ; na khalu kyaïàdaya àcàramàtràrthàþ api tu sàdç÷yàcàràrthà iti / tadevaü dharmalope da÷aprakàrà luptà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) kàvyaprakà÷akçtà tu teùàmàcàramàtre 'nu÷àsanàdivàdyarthe 'nu÷àsanàbhàvànna tadarthakatvamityuktam / taddåùayitumàha---yacca keciditi / na khalu àcàramàtràrthà iti / upamànàdàcàre ityanu÷àsanasyaiva tulyàcàror'tha iti bhàvaþ / tasya ca ivàrthakatve 'nu÷àsanàbhàvoktidåùaõàyoktatvena pårvoktena saha na paunaruktyamiti bodhyam / tadevamiti / taddhitàditrayagàþ ÷rautyàrthobhedà uktàþ pa¤ca; kyajàdàvuktàþ pa¤ca, ityevaü da÷etyarthaþ / ## (lo, å) sàdç÷yàcàràrthà iti / ayamarthaþ-kyaïàdãnàmàcàramàtràrthatve eva sàdç÷yàrthatvaü na syàt na ca tathà / sàdç÷yàcàrobhayàrthatvàditi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) upamànàmupàdàne iti / upamànatàvacchedakacandratvàdinà anupàdàne ityarthaþ / tena sadç÷atulyàdipadena tadanupàdàne 'pyanupàdànaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "tasyà mukhena sadç÷aü ramyaü nàste na và nayanatulyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) tasyà mukheneti vàkye / nàste na và nayanatulyamiti samàse / atra ramyatvaü sàdhàraõadharma ukta ityatra upamànamàtralopaþ / naca kathamatropamànalopaþ mukhena sadç÷amityuktau mukhasyeva upamànatàpratãtesyasya coktatvadeveti vàcyam / mukhasyopamànatve sadç÷apadamatropameyaparaü syàt; upameyasya ca upamànàpekùayà nàdhikatvam, kintu nyånatvaü samànatvaü và / tathà ca tasyà mukhasya nyånaü samànaü và nàstãtyukte 'dhikatvàkàïkùànivçttau mukhapra÷aüsànupapattyà sadç÷apadasyàtropamànaparatvàdeva upameyàpekùayà upamànasyàdhikatvena tasyà mukhasyàdhikyaü nàstãtyevàrthàt / ## (lo ç) vàkyasamàsayoþ / vàkye samàse cetyarthaþ / vàkye samàsàbhàvo vaiyàkaraõarãtyà / tasyà ityàdau mukhena sadç÷amityatra vàkyagà / nayanatulyamityatra samàsagà / nàste kimapi vastvantaramityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra mukhanayanapratinidhivastvantarayorgamyamànatvàdupamànalopaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) nanvevaü sadç÷apadenaiva upamànakathanàt kathaü tallopa ityata àha---atra mukhapratinidhãti / pratinidhirupamànaü candràdivastu / gamyamànatvàditi / candratvàdinà upamànatàvacchedakaråpeõànupàdànàdàkàïkùàbalenàdhyàhàryyatvàdityarthaþ / evaü càdhyàhàralabhye tatra sàdç÷yapratiyogitàråpasàmyaü vàcyamityatra vàcyapadasya vyaïgyaparatvaü yad vyàkhyàtaü tadatràpi upapannaü bodhyam / evamuttaratràpi / ********** END OF COMMENTARY ********** atraiva ca "mukhena sadç÷am" ityatra "mukhaü yathedaü" nayanatulyam" ityatra "dçgãva" iti pàñhe ÷rautyapi saübhavatãti / anayorbhedayoþ pratyekaü ÷rautyàrthotvabhedena catuvidhatvasaübhave 'pi pràcãnànàü rãtyà dviprakàratvamevoktam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) dar÷itadvaye sàdç÷yatulyapadava÷àdàrthotvameva, tatpadadvayasthàne yathà ivàdipadadàne tu ÷rautyau apyupamàne lupte bhavataþ / ata÷caturvidhà upamànaluptà bhavitumarhati / kintu kàvyaprakà÷akçdàdipràcãnaistaddvayasyànuktatvàd dviprakàratvamevoktamityàha---atraiva ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) aupamyavàcina iti / aupamyapratipàdakasyetyarthaþ, tulyàdyanavyayànàü tadvàcakatvàbhàvasya dar÷itatvàt / ## (lo, é) aupamyavàcina ivàdeþ kkipo lopaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "vadanaü mçga÷àvàkùyàþ sudhàkaramanoharam" / "gardabhati ÷rutiparuùaü vyaktaü ninadan mahàtmanàü purataþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) vadanamiti---sudhàkara ivetyarthaþ / gardabhatãti---mahàtmanàü purato vyaktaü ÷rutiparuùaü ninadannayaü gardabha ivàcaratãtyarthaþ / ubhayatra manoharatva÷rutiparuùaninàdayordharmayoþ sattvàdaupamyapratipàdakayoriva kriporlopamàtramatra / luptayostayoþ pratisandhànàccaupamyasya pra##irityato na tasya vyaïgyatvamityato niruktaü vàcyatvamastyeva / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "gardabhati" ityatraupamyavàcinaþ kvipo lopaþ / na cehopayameyasyàpi lopaþ, "ninadan" ityanenaiva nirde÷àt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aupamyavàcinaþ kvipa iti / yadyapi luptasya eva kkipaþ kkipparebhàùà ityataþ tasya lopa ityuktisambhavaþ, tathàpi bhaviùyallopasya kkipa eva kkipatvamuktaü tasyaivaupamyavàcitvaü tu evetyuktameva / ninadannityanenaiveti / kartturupameyasya karttarivehitena ÷atçïaivoktatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ë) evemavaikalope luptopamàü dar÷ayitvà dvilope dar÷ayati / anayorudàharaõaü vyutkameõa ityarthaþ / iyamapi pårvavat autyàrtho ceti caturdhà sambhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** "tasyà mukhena" ityàdau "ramyam" iti sthàne "loke" iti pàñhe 'nayorudàharaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) evaü dharmalope da÷a, upamànànupàdàne ca dve aupamyavacilope ca dve iti caturda÷avidhàmekaluptàmuktvà dviluptàprabhedànàha---dvidheti / ramyamiti sthàne iti / dharmasyàpi lopàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## udàharaõam-- "vidhavati mukhàbjamasyàþ" atra "vidhavati" iti manoharatva-kvippratyayayorlopaþ / "mukhàbjam" iti ca samàsagà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vidhavatãti---vidhurivàcarati ityarthaþ / kkipo lopa eva / mukhà bjamitãti / mukhamabjamiveti puruùavyàghràdisamàsaþ / na càtra råpakameva nopameti vàcyam, upamitaü vyàghràdibhiþ sàmànyàprayoge iti pàõinisåtreõa sàdhàraõadharmàprayoge råpakabàdhayà upamànavidhànàt / sàdhàraõadharmaprayogasattve eva råpakasambhavàt / ## (lo, e) keciditi---anenàtmano 'sammatiprakañanam / ********** END OF COMMENTARY ********** kecittvatràyipràtyayalopamàhuþ / ## ## (lo, ai) punarekalope luptopamàü pràcãnànurodhàd dvilopaprakaraõe lakùayati--upameyasyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "aràtivikramàlokavikasvaravilocanaþ / kçpàõodagradordaõóaþ sa sahastràryudhãyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) itthaü dviluptà÷càtastraþ ekaluptà÷caturdda÷oktà ityaùñàda÷oktvà punarekaluptàmekàmàha---upameyasyeti / aràtãti / sahastràyudhãyatãti / kçpàõodagradordaõóo 'pi sahastràyudho yastamivàtmànamàcaratãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "sahastràyudhamivàtmànamàcarati" iti vàkye upameyasyàtmano lopaþ / na cehaupamyavàcakalopaþ, uktàdeva nyàyàt / atra kecidàhuþ--"sahastràyudhena saha vartata iti sasahastràyuvaþ sa ivàcaratãti vàkyàtsasahastràyudhãyatãti padasiddhau vi÷eùyasya ÷abdànupàttatvàdihopameyalopaþ" iti, tanna vicàrasaham ; kartari kyaco 'nu÷àsanaviruddhatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) naca sahastràyudhãyate ityevamapi sambhavàt kyaïà càpi asyàþ sambhava iti vàcyam / kyaïantasyàkarmakatvena karmabhåtasyàtmanaþ upameyasyàtra prasaktyabhàvàt / nacetyà÷aïkyottasyati--uktadeveti / kyana eva tadvàcakatvasyoktatvàdityarthaþ / nanu kyajarthasya àcàrasya sàdhàraõadharmatvamanavadhàya pauraü sutãyatãtyàdikaü dharmaluptatvena pràgudàhçtaü, tatkathamatra upameyamàtralope udàhçtam, àcàrasya sàdhàraõadharmatvànavadhànena tasyàpi lopàd iti cenna, aràtãtyàdeþ sàdhàraõadharmavattve 'vadhànàt / sahastràyudhapuruùasyàpi tàdç÷avilocanatvàt / kecittu karmabhåtasyàtmana upameyasyàtrana lopaþ / "akarmake karttari và " atra kyaco vidhànàt / tathà ca kartaivàtropameyastasya ca vi÷eùyatàvacchedakena råpaemànanupàdànàllopa ityàhuþ / tanmatamàha---atra keciditi / ÷abdànupàttatvàdityarthaþ / tanmate karttari vihitasya kyaca àkhyàtasya ca karttçtvena råpeõa vàcakatvàt / ato vi÷eùyatàvacchedakena råpeõànupàdànàt / ananu÷àsanàditi / akarmake karttarãtyarthaþ / tathà ca dar÷itàrthe ãdç÷aprayogo 'sàdhurevetyuktaü pukùãyatãtyàdau karttçbodhastu kartràkhyàtàdeveti bodhyam / sa ityanena vi÷eùyatàvacchedakena råpeõa kartturupàdrànamastyevetyapi tanmate dåùaõaü bodhyam / ## (lo, o) uktàdàdhàrakarmavihita iti såtravyàkhyànaprasaïge ityarthaþ / kecid caõóãdàsapaõóitàdayaþ / anu÷àsanaviruddhatvàt karttari kyaca evànu÷àsanàt / ki¤ca "sa sahastràyudhãyati" ityatra kkipapratyayasya aupamyavàcakatvàdupakame upagamaþ / paryyavasàne tu sambhàvanotthàpanàt / utprekùà yathà--- kastårãtilakanti bhàlaphalake devyà mukhàmbhoruhe rolambanti tamàlavàlamukulottaüsanti maulãü prati / yàþ karõe vikacotpalanti kucayoraïke ca kàlagurå- sthàsanti prathayantu tàstava ÷ivaü ÷rãkaõñhakaõñhatviùaþ" // ityàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "ya÷asi prasarati bhavataþ kùãrodãyanti sàgaràþ sarve" / atra kùãrodamivàtmànamàcarantãtyupameya àtmà sàdhàraõadharma ÷uklatà ca luptau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) kùãrodãyantãtyatra sàdhàraõadharmalopapradar÷anamàdhàrasya sàdhàraõadharmatvànavadhànàditi pràgeva dar÷itam / kàvyaprakà÷akçtà tu evàdç÷asthale àcàrasyaiva sàdhàraõadharmatvàdupameyalopamàtrodàharaõamevocyate / kùãrodaü yathà carati tathàtmànamiti pratãtyà karmatvenobhayadharmatvàdàcàrasya / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--trilope ca samàsagà // VisSd_10.22 //># yathà-- ràjate mçgalocanà / atra mçgasya locane iva ca¤cale locane yasyà iti samàse upamàpratipàdakasàdhàraõadharmopamànànàü lopaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) prabhedàntaramàha---trilope ceti / mçgalocanetyatra trilopaü dar÷ayati / atra mçgasyeti / mçgasyeveti pràmàdikaþ pàñhaþ / locane ivetyeva pàñhaþ / ivakàrasyopamànaparabhàganiyamàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## pårõàùaóvidhà, luptà caikavi÷atividheta militvà saptaviü÷atiprakàropamà / ## (lo, au) upasaüharati---teneti / luptopamà caikaviü÷atiprakàrà / tathà hi dharmalopena da÷a / upamànànupàdàne dvau / ivàdilope dvau / dharmopamànalope dvau / dharme vàdilope dvau / upameyalope evaþ / dharmopameyalope ekaþ / trilope ekaprakàra iti gaõanayà ekavi÷atiprakàrà luptopamà / kiü copamànànupàdàne dharme vàdilopeneti militvà prakàracatuùñayaü ÷rautamàrthaü ca sambhavatãtyaùñavidhamiti pa¤caviü÷atiprakàrà / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu copamàbhedeùu madhye 'luptasàdhàraõadharmeùu bhedeùu vi÷eùaþ pratipàdyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) alupteti / sàdhàraõadharmasya ÷abdapratipàdyatve ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) ekaråpatvam eka÷abdapratipàdyatàvacchedakaikyàt / tena "tvaü sudhàvanmadhura" ityatra tadudàharaõe vyaktaikyasya ÷akyatàvacchedakasyàbhàve 'pi manoharatvasya lakùyatàvacchedakasyaikyenaikaråpyaü bodhyam / bhinnaråpatve tu ÷abdabhedo vakùyate / guõo dharmaþ bhinnasya dvaividhyamàha---bhinne iti / bimbànubimbatvaü vyaktyormanasà abhedàropaþ / ## (lo, a) ekaråpatayà sambandhibhedamàtreõa veti dvidhà / tatràdyaü vçttàveva--madhuraþ sudhàvadityàdi / dvitãyaü sakalakalaü purametadityàdi / bimbànubimbatvaü bimbapratibimbabhàvaþ / sà ca prakçteþ sadç÷atà yathà ÷ma÷rulatvasaraghàvyàptatvayoþ / ÷abdamàtreõa natvarthato 'pi bhidàbhedaþ / yathà---smeraü vidhàya ityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ekaråpe yathà udàhçtam-"madhuraþ sudhàvadadharaþ--" ityàdi / vimvaprativimbatve yathà-- "bhallàpavajitaisteùàü ÷irobhiþ ÷ma÷rulairmahãm / tastàra saraghàvyàptaiþ sa kùaudrapañalairiva" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) bhalleti---sa raghusteùàü pàrasãkànàü yavanànàü bhallaråpàstravi÷eùeõàpavarjitaistyajitaiþ ÷irobhiþ mahã tastàra vyàpàrayàmàsa / kãdç÷aiþ ÷ma÷rulaiþ (astyerthe lac) kùaudrapañalaiþ madhurasasamåhairiva saraghà madhumakùikà / dçùñàntavaditi-- dçùñàntaþ---sàdç÷yaü taccàtra ÷yàmaråpam / tadvat tadvi÷iùñaü nanmålamiti yàvat / tàdç÷aü pratibimbanaü manasà abhedàropaþ ityarthaþ / kùaudrapañalamukhayoþ sàdç÷yam---÷yàmasaraghàbhinna÷ma÷rumattvàditi bodanàt / ## (lo, à) saraghà madhumakùikà / kùaudaü madhu / atra ÷ma÷rulatvasaraghàvyàptatvayoþ dharmayorbhede 'pi svagatapiïgalatvàdidharmasàjàtyena sàdç÷yàdekaråpatayà samànatà ÷iraþ kùaudrapañalayordharmiõoþ sàmyabãjam / evaü ca guõàsàdhàraõyaü dharmiõorviruddhadharmayoge 'pi susaïgatam / dçùñàntaprativaståpame sodàharaõe lakùayiùyate / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "÷ma÷rulaiþ" ityasya "saraghàvyàptaiþ" iti dçùñàntavatpratibimbanam / ÷abdamàtreõa bhinnatve yathà-- "smeraü vidhàya nayanaü vikasitamiva nãlamutpalaü mayi sà / kathayàmàsa kç÷àïgã manogataü nikhilamàkåtam" // atraike eva smeratvavikasitatve prativaståpamàvacchabdena nirdiùñe / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) smeraü vidhàyeti spaùñam / atreti---eke eveti---ekadharmàvacchinne evetyarthaþ / yadyapi smeratvaü mukhasyaiva dharmaþ na nayanasyetyato vistàratvameva lakùatàvacchedakam / vikasitatvaü tu nãlotpaladharma ityavacchedakasyàpi bhedastathàpi vikàsasyàpi vistàravi÷eùatvàd abhedo bodhyaþ / prativaståpamàvaditi / tatraikadharmàvacchinnasàdhàraõadharmasya ÷abdabhedo vakùyate / ## (lo, i) eke eveti---smeratvasya vikasitatvasyàvi÷eùatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ekade÷avivarttyupamàmàha---ekade÷eti / gamyatvaü vyaïgyatvam; sàmyasya sàdç÷yapratiyogitànuyogitàråpàyà upamàyàþ / ## (lo, ã) vàcyatvagamyatve ekade÷e vàcyatvamekade÷e gamyatvamityekade÷e vi÷eùeõa varttamànàd ekade÷avivarttinãtyanvarthaü nàma kvacit råpakavat samastavastuviùayàpyupamà dç÷yate / yathà gopãnàthakaveþ--- "brahmàõóaü bhavanàyate tvadudare loke÷a ! lokaþ sphura- nnànàcetanakalpanà÷abalitaþ sàkùàt vitànàyate / tanmadhye 'pi tavàmaràyata iyaü bhåmaõóalàlambinã hàrakùãrapañãrasodararuciþ svargaukasàmàpagàþ" // atra bhavanasyàïgino vitànàdyaïgasahitasya upamànatvena samastavastuviùayatà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "naitrairivotpalaiþ madmairmukhairiva saraþ ÷riyaþ / pade pade vibhànti sma cakravàkaiþ stanairiva" // atrotpalàdãnàü netràdãnàü sàdç÷yaü vàcyaü saraþ ÷rãõàü càïganàsàmyaü gamyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) netrairiveti / saraþ ÷rãyaþ sarovaralakùmyàþ pade pade de÷e de÷e utpalaiþ padmai÷cakravàkai÷ca vibhànti sma / tatrotpalàditrayasya netràditrayopamàmàha---netrairmukhaistanairiveti / atreti / sàdç÷yaü sàdç÷yapratiyogitànuyogitàråpopamà / sàdç÷yapratiyogitànuyogitàråpasambandhasya evopamàtvenopamàgranthe pratipàditatvàt / taccàtra ivàdervàcyamavyaïgyam / avyaïgyatvasyaiva vàcyapadàrthatvena pràk pratipàditatvàd anvitàbhidhànapakùe vàcyamanyathà tu saüsargamaryyàdagamyam / saraþ ÷rãõamiti / utpalàdãnàü netràdisàdç÷yava÷àd gamyaü vyaïgyamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--kathità rasanopamà / yathordhvamupameyasya yadi syàdupamànatà // VisSd_10.25 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) rasanopamàmàha---kathiteti / yathordhvamiti uttarasyetyarthaþ / ## (lo, u) yathordhvam årdhvordhvakrameõa / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "candràyate ÷uklarucàpi haüso haüsàyate càrugatena kàntà / kàntàyate spar÷asukhena vàri vàrãyate svacchatayà vihàyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) candràyate iti / candra ivàcarati ityàdirarthaþ / ÷uklarucàpãtyatra apikàrasya haüso 'pi ityanvayaþ / vihàya àkà÷am / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "vàrijeneva sarasã ÷a÷ineva ni÷ãthinã / yauvaneneva vanità nayena ÷rãrmanoharà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) màlopamàmàha---màlopameti / vàrijenetyàdi spaùñam / atra pratyupamànaü manoharatvameko dharmaþ / vibhinnadharmàpyeùà sambhavati---yathà "vij¤o gururivàsi tvaü kandarpa iva sundaraþ / pàthodhiriva gambhãro garutmàniva vikramã // "iti / ## (lo, å) nayenetyàdau manoharatvamekaþ sàdhàraõo dharmaþ / kvacid bhinnasàdhàraõadharmà màlopamà yathà--- "jyotstreva nayanànandaþ sureva madakàraõam / prabhuteva samàviùñasarvalokà nitambinã" // evaü rasanopamàpyabhinnasàdhàraõadharmàübhinnasàdhàraõadharmàveti dvidhà boddhavyà / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidupamànopameyayorapi prakçtatvaü yathà-- "hasa÷candra ivàbhàti jalaü vyomatalaü yathà / vimalàþ kumudànãva tàrakàþ ÷aradàgame" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) màlopamàprasaïgena smçtamupamàyà vi÷eùàntaramàha--kvaciditi / hasaü iti / atra prakçta÷aradvarõane taddharmà haüsacandràdayaþ sarva eva prakçtàþ / ## (lo, ç) haüsa÷candra ivetyàdau ÷aradvarõanasya prakçtatvàddhaüsacandrayorjalavyomnostàrakàkumudayo÷ca prakçtatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** "asya ràj¤o gçhe bhànti bhåpànàü tà vibhåtayaþ / purandarasya bhavane kalpavçkùabhavà iva" // atropameyabhåtavibhåtibhaiþ "kalpavçkùabhavà iva " ityupamànabhåtà vibhåtaya àkùipyanta ityàkùepopamà / atraiva "gçhe" ityasya "bhavane" ityanena pratinirde÷àtpratinirdesyopamà ityàdaya÷ca na lakùitàþ, evaüvidhavaicitryasya sahastradhà dar÷anàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) àkùepopamà--pratinirde÷yopamayoþ såtreõanuktibãjaü dar÷ayituü taddvayamàha--asya ràj¤a iti / bhåpànãtàþ paràjitabhåpebhyaþ ànãtàþ / kalpavçkùabhavàstajjanyà vibhåtaya ityanuùaïgaþ / àkùipyante anuùajyante / àkùepopamà anuùaïgopamà / atraiva pratinirde÷yopamàvattvamapyàha---atraiveti / ## (lo, é) bhåpànãtàþ ràjabhirupahàrãkçtàþ gçhe ityasya upameyavàkyagatasya bhavana ityanena upamànavàkyagatena / evaüvidheti / ayamà÷ayaþ yaditthaü kvacidapi vicchittyàbhàsamàdàya vi÷eùato lakùitavyaü tena tasya tathàvidhasya sahastradhàsambhavàd granthagauravaü vinà na ki¤citphalamiti / tathàvidhasyàpi likhitavyatve và yadyuktaprakàravailakùyaõyaü tadà lakùitavyam / naca tathà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## arthàdekavàkye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) ananvayàlaïkàramàha---upameti / arthàdekavàvya iti / vàkyabhede uktarasanopamàyà vakùyamàõopameyopamàyà÷ca prasaktyà tadbhedasyàtra prave÷àt / ## (lo, ë) tuþ punarthe / upamàlakùaõasthasya dvayorityasya vyavacchedàrthaþ / na vidyata upameyasya upamànàntareõànvayaþ sambandho 'tretyanvarthanàmànanvayàlaïkàraþ, arthàditi / vàkyadvaye upameyopamàyà vakùyamàõatvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "ràjãvamiva ràjãvaü jalaü jalamivàjani / candra÷candra ivàtandraþ ÷aratsamudayodyame" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) ràjãvamiti / atandro 'nidrito ghårõamàna iti yàvat / ÷aratsamudayaþ ÷arallakùmãstasyà udyame upakrame / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ràjãvàdãnàmananyasadç÷atvapratipàdanàrthamupamànopameyabhàvo vaivakùikaþ / "ràjãvamiva pàthojam" iti càsya làñànupràsàdvivikto viùayaþ / kintvatrocitatvàdeka÷abdaprayoga eva ÷reyàn / taduktam-- "ananvaye ca ÷abdaikyamaucityàdànuùaïgikam / asmiüstu làñànuprase sàkùàdeva prayojakam" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vaivakùika iti / vivakùà÷abdàt kaõa / mukhaü candra ityatra yathà bhede 'bhedàropàd vyadhikaraõenà'ropitena candratvena mukhapratãtistathàtràbhede bhedàropàd vivakùitena vyadhikaraõenàpi bhedaghañitasàdç÷yenevàrthe naupamyapratãtirityarthaþ / àhàryyatàdç÷avivakùàprayojanamàha---ananyasadç÷atveti / atra làñànupràso 'pyasti / tadasaïkãrõamimamàha--pàthejamiti / ucitatvàditi / alaïkàradvayena ÷obhàti÷ayajananàdaucityam / ananvaye ceti / ànuùaïgikamanyàrthaprayatnena siddham / asmiümastviti / làñànupràsoktakàrikàtvenàsminnityanena làñànupràsa uktaþ---sàkùàdeveti / anyàrthaprayatnàbhàvàd ityarthaþ / prayojanaü làñànupràsasya ÷abdaikyamityanuùaïgaþ / ## (lo, e) nanvekasyaiva upamànopameyabhàvaþ kathaü na viruddha ityata àha---atreti / vaivakùiko na hi tàttvikaþ / asyàlaïkàrasya ràjãva÷abdayostàtparyyamàtrabhinnàrthatvena làñànupràse sambhavatyapi na tadvi÷eùatvamityà÷ayaþ / tatra viùayavivekaü dar÷ayati-kathaü ràjãvamityeka÷abdaprayogaþ paunaruktyàpatatãtyàha---kintvatreti / ucitatvaü paryyàyakramabhaïgadoùasyàva÷yopekùaõãyatvàditi bhàvaþ / atra pràcãnasammati dar÷ayati--yadàhuriti / ànuùaïgikaü tallakùaõànantargatamapi kàvyojjvalãkaraõàrthamupàdeyamiti bhàvaþ / sàkùàdeva na tu doùaniyamàt, tallakùaõantargatatvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## etadupamànopameyatvam / arthàdvàkyadvaye / yathà-- "kamaleva matirmatiriva kamalà, tanuriva vibhà vibheva tanuþ / dharaõãva dhçtirdhçtiriva dharaõã, satataü vibhàti bata yasya" // atràsya ràj¤aþ ÷rãbuddhyàdisadç÷aü nànyadastãtyabhipràyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) upameyopamàmàha---paryyàyeõeti / dvayorupamànopameyayorityarthaþ / tenopameyopamàlaïkàra ityarthaþ / arthàditi / vàkyadvayaü vinà paryyàyeõoktyasambhavàt / kamaleveti / atra sarvatra vibhàtãtyanvayaþ / ## (lo, o) upameyopameti / upameyena pårvavàkyatthena upamàsàdç÷yaü dvitãyavàkyasthayopamànasyetyanvarthaü nàma, etaditaropamànavyavacchedaþ phalam / etadeva vçttàvuktamasya ràj¤a iti / dhçtirdheryyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "aravindamidaü vãkùya khelatkha¤janama¤julam / smaràmi vadanaü tasyà÷càru ca¤calalocanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) smaraõàlaïkàramàha---sadç÷eti / aravindamiti / aravindasyaivopari khelatà kha¤janena ma¤julamaravindaü vãkùya càruca¤calalocanaü tasyà vadanaü smaràmãtyarthaþ / atra aravindasàdç÷yànmukhasya, kha¤janasàdç÷yàllocanasya, khelàsàdç÷yàt cà¤calyasya smaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** "mayi sakapañam--"ityàdau ca smçteþ sàdç÷yànubhavaü vinotthàpitatvànnàyamalaïkàraþ / ## (lo, au) sadç÷ànubhavàditi pratãkavyavacchedyaü dar÷ayati---mayi sakapañamityàdi / aravindamityàdyudàharaõe smçtirupàyà vipralambhàïgatvena preyo 'laïkàraviùayatve 'pi smaraõàlaïkàrasyàvàdatvena tadvàdhakatà / tenànucintanãyadar÷anotthàpità smçtiþ preyolaïkàraviùayaþ / yathà mayi sakapañamityàdireva / ********** END OF COMMENTARY ********** ràghavànandamahàpàtràstu-vaisàdç÷yàtsmçtimapi smaraõàlaïkàramicchanti / tatrodàharaõaü teùàmeva yathà-- "÷irãùamçdvã giriùu prapede yadà yadà duþ kha÷atàni sãtà / tadà tadàsyàþ sadaneùu saukhyalakùàõi dadhyau galadastru ràmaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) mayi sakapañamityàdàviti / tatra "smeraü smeraü smaràmi tadànanam" iti / smçte÷cintayaivotthàpitatvàdityarthaþ / "sadç÷àdçùñacintàdyàþ smçtibãjasya bodhakàþ" ityuktatvàt / smçtibãjasaüskàrodvodhakabàhulyàt / ÷irãùeti / ÷irãùamçdvã sãtà yadà yadà giriùuduþ kha÷atàni prapede tadà tadà ràmo 'syàþ sadaneùu saukhyalakùàõi galada÷ru yathà syàttathà dadhyàvityarthaþ / sukhadhyànamiti smçtiþ / duþ khe sukhavaisàdç÷yam / ## (lo, a) sukhameva saukhyam, atra sukhaduþ khayorvaisàdç÷yam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) råpakàlaïkàramàha---råpakamiti / råpitetyatra råpaõaü råpaþ tata itacpratyayàdråpaõavànityarthaþ / tathà ca råpayiùyamàõa÷candràdiratra råpitapadàrthaþ / uktapratyayàntatve 'tãtatvànanvayàt / tasya mukhàdàvàropo råpakamityarthaþ / kecidatra àropàditi pa¤camã j¤àpakatàyàü, svaj¤ànadvàrà svasyaiva råpakatvaprakàraj¤ànahetutà bodhyà ityàhuþ / ## (lo, à) evaü sàdharmye 'bhedapràdhànye alaïkàran nirõoya bhedapràdhànye lakùayati--råpakamiti / råpitàropavattvaü naca prakçte 'puyapayogaþ / anigãrõasvaråpasyànyatàdàtmyapratãtiràropaþ / tenàdhyavasàyamålakotprekùàderapi vyavacchedaþ; adhyavasàyo 'pi viùayanigaraõena viùayiõo 'bhedapratipattiþ / apahnavo "na mukhaü candra" ityàkàraþ / evaü ca nirapahnavasyànigãrõasya viùayasya viùayiõà tàdàtmyàd yadråpavattvaü tadråpakàkhyamalaïkaraõamanyaråpeõànyasya råpavattvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "råpita'- iti pariõàmàdvyavacchedaþ / etacca tatprastàve vivecayiùyàmaþ / "nirapahnave" ityapahnutivyavacchedàrtham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) padavyàvçttimàha---råpiteti / pariõàmàlaïkàre råpaõàdhikaraõatayà råpyamàõasya pariõàmàdvàstavo 'bhedastathàtvànàropavattvaråpaü råpitatvam / yathà---"stanopapãóamà÷leùaþ kçto dyåte paõastayà"iti pariõàmodàharaõe råpaõàdhikaraõà'÷leùatayaiva råpyamàõasya paõasya pariõàmàdivàstava eva praõà'÷leùayorabheda ityataþ paõo na råpati iti tadvyavacchedaþ / apahnutivyavacchedàyeti--"nàyaü ÷a÷ã kuõóalitaþ phaõãndraþ" ityàdau ÷a÷ini kuõóalitaphaõãndràropa eva, kintu ÷a÷itvàpahnavapårvaka ityataþ tadvyavacchedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) tasya traividhyamàha---taditi / ## (lo, i) tadbhedànàha--naditi / tridhetyataþ pårvaü prathamamiti ÷eùaþ / anyabhedànàmetadantaratvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tadråpakam / tatra-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) yatra kasyaciditi / yatra råpake gçhyamàõe kvacit kasyacidàropa ityarthaþ / paràropaõasya prakçùñàropasya mukhyàropasya ityarthaþ / kàraõaü sàdhakam / ÷liùñeti---eka÷abdenaiva råpyaropakobhayopasthàpane ÷liùñatvanibandhanatvam / atathàtve tu a÷liùña÷abdanibandhanatvam / ## (lo, ã) parasya mukhyasya tathàvidhasamyagarthàntararåpaõaü vinànupapadyamàne àropaõe kàraõaü nimittam / ÷luùñaþ, prakçtaropaõotpàdakaråpà÷rayasyàtmano vdyarthatà ÷liùñaþ / a÷liùñaþ pçthakpadanirdiùñaråparåpakàrthaþ / tathàvidhaþ ÷abdo nibandhanaü kàraõam / arthàt mukhyàrope yasyaityarthaþ / kevalaü sakçdråpaõàtmakam / màlàråpam ekatraiva viùayaparamparàmanapekùyànekavastvàropàtmakam / evamanyatràpi / paramparà jàtàsyeti paramparitaü sàrthakam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ÷liùña÷abdanibandhanaü kevalaparamparitaü yathà-- "àhave jagaduddaõóa ! ràjamaõóalàràhave / ÷rãnçsiühamahãpàla ! svastyastu tava bàhave" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) àhaveti---he nçsiühamahãpàla ! tava bàhave hastàya svastyastu / kãdç÷àya---àhave yuddhe jagatyuddaõóaü ràjamaõóalaü nçpatimaõóalameva ràjamaõóaüla candramaõóalaü tadãyaràhave saihikeyàya tattiraskàrakatvàt / atra nçpatimaõóalasambandhitvena ràhutvàropo 'nupapannaþ ràhornçpatimaõóalatiraskàrakatvàbhàvàt / ato mukhyatadàropasàdhako nçpatimaõóale candramaõóalàropaþ / ÷liùñaràja÷abdena ca tadubhayopasthàpanam etadàha---atreti / atra ca mukhyaråpakanirvàhàya dvayornçpaticandrayoþ pràkaraõikatvàdàdàveva nçpacandro ràjapadavàcyo na tu candro vyaïgyaþ / ekàrthamàtre prakaraõatve evànyàrthasya vyaïgyatvàt / ato nàtra vàcyasàdhakatvavyaïgyaråpasya vàcyasiddhyàïgàkhyaguõãbhåtavyaïgyatvasya prasaktiþ / yatra tu kasyacidàropaü vinaiva prathamaü mukhyaråpakaü siddhyati pa÷càttàdç÷aniråpyamàõasyàparapadàrthànvayànupapattistatrapràkaraõike tàdç÷àparapadàrthe niyantrakasya ÷liùña÷abdasyàparàrtho mukhyaråpamàõasyàparapadàrthànvayànupapattiriràsàya råpyamàõe vyaïgya eva; tatra vàcyasiddhyaïgataiva tasya / yathà--- "bhramimaratimatvasahçdayatàü pralayaü mårcchàü tamaþ ÷arãrasàdaü ca / maraõaü ca jaladabhujagajaü prasahya kurute viùaü viyoginãnàm" // ityatra ÷yàmatvenopakàrakatvena ca jalade bhujagaråpaõaü prathamaü siddhyatyeva / pa÷càcca syamàõasya bhujagasya viùapadàrthe pràkaraõikajalajanakatvànupapattyà tanniràsàya viùapadadvitãyàrtho halàhalaü vyaïgyam / tatra råpyato vçùñivarõanaprakaraõajjalasyaiva vàcyatvàt / tato bhujagasya halàhalajanakatvenànupapattyabhàvàd bhujagaråpeõa siddhiriti viùayasya vibhàgaþ sudhãbhiravadheyaþ / evaü ca mukhyaråpakasàdhakavi÷eùyasya vàcyatve paramparitaü råpakaü, tasya vyaïgyatve tu vàcyasiddhyaïgamiti sthite "dãpayane rodasãrandhrameùa jvalati sarvataþ / pratàpastava ràjendra vairivaü÷adavànalaþ / "ityatra kule veõvàropaõasya vyaïgyatayà vàcyadàvànalaråpasiddhyaïgatvamiti granthakçtà pràguktaü cintyam / ràjamaõóalaràhave ityatra iva tatràpi mukhyadavànalaråpakasàdhakatvena veõvàropaõasya vàcyatvàdeva / ## (lo, u) jagaduddaõóo 'ti÷ayotkañaþ, ràjamaõóalaü nçpasamåhaþ candramaõóalaü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ràjamaõóalaü nçpasamåha eva candrabimbamityàropo ràjabàhau hàhutvàrope nimittam / màlàråpaü yathà-- "padmodayadinàdhã÷aþ sadàgatisamãraõaþ / bhåbhçdàvalidambholireka eva bhavàn bhuvi" // atra padmàyà udaya eva padmànàmudayaþ,satàmàgatireva sadàgamanam, bhåbhçto ràjàna eva parvatà ityàdyàropo ràj¤aþ såryatvàdyàropanimittam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ÷liùñaparamparitaråpakamàlàmàha---padmodayeti / asyàrtho vçttàveva vivçtaþ / ityàdyàropaþ såryyatvàdyàrope nimittamiti / atra hi lakùyà udaye såryyasya, satàmàgatau samãraõasya, bhåbhçtàü ràj¤àmàvalau dambhole÷cànupayogena padmàyà udayàdau païgajodayàdyàropaõaivatadupayogàttannimittatà / "vidvan mànasahaüsa ! vairikamalàsaïkocadãptadyute ! durgàmàrgaõanãlalohita ! samitsvãkàravai÷vànara ! satyapratividhànadakùa ! vijayapràgbhàvabhãma ! prabho ! sàmràjyaü varavãra ! vatsara÷ataü vairiücamuccaiþ kriyàþ / " iti ÷lokaþ kàvyaprakà÷akçtà ÷liùñaparamparitamàlàråpakodàharaõatayaiva dar÷itaþ / tasyàrtho hi "he varavãra ! vairiücaü bràhmaü vatsara÷atam uccaiþ sàmràjyaü kriyàþ kuryyàþ / ràj¤aþ anyànyapi sambodhanànyàha---vidvaditi / viduùàü mànasaü manaþ eva mànasasaraþ tat haüsa, kamalànàmasaïkoco vikà÷astatra dãptadyute såryya / durgàõàmamàrgaõaü durgaü vinà yodvçtvaü, tadeva durgàyà màrgaõaü tatra nãlalohita ! samitàü yuddhànàü svãkàra eva samidhàü svãkàraþ tatra vai÷vànara ! satye prãtividhànameva satyàm aprãtividhànaü tatra dakùa prajàpate ! vijayaþ paraparàbhava eva vijayor'junastat pràgbhàve pårvotpattau bhãmasena ! he prabho ityatra ràj¤i haüsàdyàropamukhyaråpakàraõyanekàni pratyekaü tatsàdhakàni manaàdau mànasasarovaràdiråpakàõyanekàni / prakçte api ràj¤i dinàdhã÷àdyanekaråpakasàdhakàni lakùmyàdãnàmudayàdau païkajodayàdiråpakàõãti / kevala÷liùñaparamparitaråpakodàharaõaü tu kàvyaprakà÷akçtà dattaü yathà-- "alokikamahàlokaprakà÷itajagattraya ! ståyate deva ! sadvaü÷amuktaratnaü na kairbhavàn" // iti / asyàrthaþ he deva ! sadvaü÷aþ satkulameva sadvaü÷aþ sadveõuþ tatra muktàratnaü bhàvàn kairna ståyate ? vaü÷e muktotpatteþ / ràj¤aþ sambodhanàntaramàha---alaukiketi / alaukiko 'nyalokavilakùaõo yo mahàloko mahàdçùñipàtaþ sa eva mahàloko mahàjyotistena prakà÷itaü jagattrayam arthàn muktàmaõóitaü yena he tàdç÷a ! atra hi ràj¤i muktàropo mukhyaråpakaü tatsàdhakaü kule veõvàropaõam / dçùñipàte jyotiràropaõaü ca jyotirabhàve muktotkarùàbhàvàt / ## (lo, å) padmà lakùmãþ padmaü ca / satàmàgamanaü sarvadàgamanaü ca / bhåmçto ràjànaþ varvatà÷ca / padmàyà lakùmyàþ sarvadà sadà ca / evaü-- "tvameva deva pàtàlamà÷ànàü tvaü nibandhanam / tvaü càmaramarudbhåmirko lokatrayàtmakaþ" // ityatra lokatrayàtmakatvamityàdi råpaõaü pàtàlamityàdi råpaõaü hetuþ // ********** END OF COMMENTARY ********** a÷liùña÷abdanibandhanaü kevalaü yathà-- "pàntu vo jalada÷yàmàþ ÷àrïgajyàghàtakarka÷àþ / trailokyamaõóapastambhà÷catvàro haribàhavaþ" // atra trailokyasya maõóapatvàropo haribàhånàü stambhatvàrope nimittam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) a÷liùñaü kevalamàha---pàntu vo jalada÷yàmà iti / catvàro haribàhavo vaþ pàntu / kãdç÷àþ ? trailokyameva maõóapastasya stambhàþ, dhàrakatvàt / tathà ÷àrïgasya dhanuùo vyàghàtena karka÷àþ / stambhatvàrope nimittamiti / trailokye stambhàvanvayàt / ********** END OF COMMENTARY ********** màlàråpaü yathà-- "manojaràjasya sitàtapatraü ÷rãkhaõóacitraü haridaïganàyàþ / viràjate vyomasaraþ sarojaü karpårapåraprabhamindubimbam" // atra manojàde ràjatvàdyàropa÷candrabimbasya sitàtapatratvàdyàrope nimittam / "tatra ca ràjabhujàdãnàü ràhutvàdyàropo ràjamaõóalàdãnàü candramaõóalatvàdyàrope nimittam" iti kecit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) màlàråpaü yatheti---a÷liùña÷abdanibandhanamiti ÷eùaþ / manojaràjasyeti / karpårapåraprabhamindubimbaü viràjati / tatra paramparitaråpakanimittakàni råpakàntaràõyàha---manojeti / manoja eva ràjà tasya sitàtapatram / haridråpàyà aïganàyàþ ÷rãkhaõóasya, candanasya citram / vyomaråpasya sarasaþ sarojam / eùu caturùu råpakayornimittanaimittakabhàva uktaviparãta eveti keùà¤cinmataü dar÷ayati---eùviti / ## (lo, ç) kecinnatu vayamiti bhàvaþ / etaccàtraiva sphoñayiùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) dvividhaü sàïgaråpakamàha---aïgina iti / sàïgasya sadharmasya / yo råpyate tasya dharmà api yadi råpyante tadà sàïgamityarthaþ / ## (lo, é) sàïgasya sopakaraõasya / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- #<àropyàõàma÷eùàõàü ÷àbdatve prathamaü matam // VisSd_10.31 //># ## (lo, ë) a÷eùàõàmaïgatadupakaraõànàm / ÷àbdatve ÷abdenàbhidheyatve / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamaü samastavastuviùayam / yathà-- "ràvaõàvagrahaklàntamiti vàgamçtena saþ / abhivçùya marutsasyaü kçùõamedhastirodadhe" // atra kçùõasya meghatvàrope vàgàdãnàmamçtatvàdikamàropitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) ràvaõavagraha iti / ràvaõaråpeõàvagraheõa vçùñivighàtena klàntaü marudråpaü ÷asyaü vàgråpàmçtena sa kçùõo viùõurmegho ÷asyamabhivçùya abhiùicya tirodadhe / anyo 'pi råpyamàõo megho 'ïgã / tasya dharmo jalaü vàci råpitam / evaü svajalasicyamànatvasambandhena ÷asyamapyaïgam / marutsu tadråpitam / tadàha---atreti / ## (lo, e) vàgàdãnàü kçùõopakaraõànàmamçtatvàdãti meghopakaraõam / iha caca parataråpaõam / yadàhuþ--- "mukhapaïkajaraïge 'smin bhrålatànarttakã tava / lãlànçtyaü karotãti ramyaü råpitaråpaõam" // iti // iha hi mukhe païkajatvaråpaõànantaraü punà raïgatvaråpaõam / evaü bhrålatànarttakãtyatràpi j¤eyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ai) àrthatvamarthagamyatvam / ekade÷e vi÷eùeõa ÷àbdatayà sphuñatvena virttituü ÷ãlamasya råpakasyetyekade÷avivarti / ********** END OF COMMENTARY ********** kasyacidàropyamàõasya / yathà-- "làvaõyamadhubhaiþ pårõamàsyamasyà vikasvaram / lokalocanarolambakadambaiþ kairna pãyate ?" // atra làvaõyàdau madhutvàdyàropaþ ÷àbdaþ, mukhasya padmatvàropa àrthaþ / na ceyamekade÷avivartinyupamà vikasvaratvadharmasyàropyamàõe padme mukhyatayà vartamànàt mukhe vopacaritatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ekade÷avivarttiråpakamàha---yasya kasyeti / kasyacidråpyamàõasyeti / kvacidaïginaþ kvacidaïgasya tathàtvaü bodhyam / tatràïgina àrthatvamàha---làvaõyeti / làvaõyaråpairmadhubhiþ pårõaü vikasvaraü càsyà àsyaü lokalocanaråpàõàü rolambànàü bhramaràõàü kadambaiþ kairna pãyate / mukhe padmàdyàropa iti / madhupårõatà bhramaranipãyamànatà atràïgam / råpyamàõam padmàdikam atràïgi / kvacidaïgaråpyamevàr''thaþ / yathà---"guõàsindhurbhàvàniti / " atràïginaþ sindhorgharmo jalaü guõe àropyamàõamàrtham / nacetyàdi làvaõyaü madhu iva ityàdyupamànasambhavàt tadva÷ena mukhe 'pi padmopamàpratãteþ ityà÷aïkàrthaþ / vikasvaretyàdyuttaram / vikasvaratvaü puùpadharma evetyastaddharmaõi puùpe eva mukhyatayà sàkùàt sambandhena varttamànatvàt ityarthaþ / mukhe ceti padmatulye mukhe svà÷rayasàdç÷yasambandhenetyevaü paramparàsambandharåpàdupacàràdityarthaþ / ## (lo, o) mukhyatayà varttanàd iti / mukhyatayà vidheyatayà / ayamà÷ayaþ / atra hi viùayasyàsya råpamavacchàdya, viùayiõaþ padmaråpeõa råpavattàpàdane tasya vikasvaràkhyadharmaparigrahaþ sàdhakaü pràmàõam / etacca saükaraniråpaõaprastàve suvyaktaü bhaviùyatãti neha tanyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## (lo, au) kevalasya sahayogàntararåpaõàsaüyuktasya / màlàkevalaråpatvaü pårvoktavad vyàkhyeyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra màlàråpaü niraïgaü yathà-- "nirmàõakau÷alaü dhàtu÷candrikà lokacakùuùàm / krãóàgçhamanaïgasya seyamindãvarekùaõà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) nirmàõakau÷alamiti / atra sàropà lakùaõà / tatkau÷alajanyà ityarthaþ / nàtràü÷e råpakam / candikàkrãóàgçhadvayaråpaõàttu màletyavadheyam / ## (lo, a) nirmàõeti---atraikasyàmindãvarekùaõàyàmanekavastvàropàt niravayavimàlà / ********** END OF COMMENTARY ********** kevalaü yathà-- "dàse kçtàgasi bhavatyucitaþ prabhåõàü pàdaprahàra iti sundari ! nàtra dåye / udyatkañhorapulakàïkurakaõñakàgrai- ryadbhidyate mçdu padaü nanu sà vyathà me" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) dàse kçtàgasãti / udyatàü kañhorapulakàïkuraråpàõàü kaõñakànàmagrerityanvayaþ / yatra pulakàïkureùu kaõñaråpaõamàtram / ## (lo, à) dàsa iti / dàse, svàdhãnajane, kçtàgasi kçtàparàdhe, prabhåõàü sevyànàm / atra prahàre na dåye nàbhyasåyàmi / bhidyate vidhyate / atra kevalamiti niravayavaråpaü samànàntararåpaõaü vinà ekatraiva niråpaõaõànibandhanàt, ihàpi pulakasyàïkuraråpaõànantaraü kaõñakatvaråpapaõena råpitaråpaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--tenàùñau råpake bhidàþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tenàùñàviti / ÷liùñà÷liùñavàcakabhede dvividhasya paramparitaråpakasya màlokevalabhedàccàturvidhyam / sàïgaüca samastavastuviùayatvaikade÷avivartitvàbhyàü dvividham / niraïgaü ca kevalamàlàtvàbhyàü dvividhamityaùñàvityarthaþ / ## (lo, i) tena tena prakàreõa aùñau, anyathà punarvakùyamàõà api bhedàþ sambhavantãtyà÷ayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "cirantanairuktà" iti ÷eùaþ / kvacitparamparitamapyekade÷avivarti yathà-- "khaïgaþ kùmàsauvidallaþ samiti vijayate màlavàkhaõóalasya" // atràrthaþ kùmàyàü mahiùãtvàropaþ khaóge sauvidallatvàrope nimittam / asya bhedasya pårvavanmàlàropatve 'pyudàharaõaü mçgyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) khaógaþ kùmeti---khaóga eva strãtvenànàropitàyàþ kùamàyàþ pçthivyàþ sauvidallaþ antaþ purasthanapuüsakaþ / "sauvidallo mahallikà"iti koùaþ / atreti / kùmàyàþ strãtvenà'ropaõaü vinà khaóge sauvidallàropasyànuyogenànupapatteþ / udàharaõaü mçgyamiti / yathà--- "prasåcabàõasya sitàtapatramaindryà di÷a÷candanabindurinduþ / viràjate viùõupadàravindaü mayåkhavikùàlitabhåmipãñham" // iti atra hi prasånabàõàdeþ ràjatvàdyàropaþ candrasya sitàtapatràdyàropahetuþ / yadi caikasya vàcyasya råpyasya sàdhakànyanekànyanyàni råpakàõyeva màlà ityabhipràyaþ, tadà "ràkàyà nabhasa÷candraþ puõóarãkaü ÷a÷asya ca" ityudàhàryyam / atra hi ÷a÷ini råpyamàõe puõóarãke vàcye ràkàyàþ padahastalakùmãtvaü gaganasya saroratvaü ÷a÷asya bhramaratvaü càrthasàdhakam / ## (lo, ã) sauvidallo 'valodhàdhyakùaþ / atreti / ayamarthaþ-atra kùmàyàü mahiùãtvaråpaõasyàrthatvàd ekade÷avivartiråpakaü, tadråpaõasya ca khaógasya sauvidallatvaråpaõahetutvàt paramparitamiti / iha ca kùmàyàü mahiùãtvaråpaõaü vinà khaógasya sauvidallatvaråpaõaü nopapadyate / sàvayavaikade÷avivarttini tu vàkyaråpaõaü svayamanupapannameva / sàmarthyàttvanyadàkùipatãti vevekaþ / mçgyaü lakùyeùvityarthaþ / yathà--- "asti svastyayanaü ÷riyaþ sucaritaü dràghãyasaþ ÷reyasaþ saundaryyasya rasàyanaü niravadheþ ÷ãlasya lãlàyitam / vidyànàmadhidaivataü nirupadheþ ÷auryyasya visphårjitaü ÷rãbhànustrikaliïgamaïgalapadaü gaïgànvaye bhåpatiþ" // atra ÷rãprabhçtãnàü pràõivi÷eùatvaråpaõam àrthaü svastyayanaråpaõe hetuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) sàïke 'pi råpake iti / sàstavastuviùayaikade÷avivàrttitvena dvividhe sàïge ityarthaþ / ## (lo, u) kvacidekade÷e àropyà àropaviùayavàcake pade vyaïgyatayà nirdiùñàþ ********** END OF COMMENTARY ********** tatraikade÷avivarti ÷liùñaü yathà mama-- "karamudayamahãdharastanàgre galitatamaþ pañalàü÷uke nive÷ya / vikasitakumudekùaõaü vicumbatyayamamare÷adi÷o mukhaü sudhàü÷uþ" // samastavastuviùayaü yathà--atraiva "vicumbati-" ityàdau "cucumbe haridabalàmukhamindunàyakena" iti pàñhe / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) karamudayeti / ayaü sudhàü÷uþ amare÷adi÷aþ pràcyàþ, mukhaü vicumbati / kiü kçtvà ? udàmahãdhararåpasya stanasyàgre karaü ra÷mimeva karaü pàõiü nidhàya, stanàgre kãdç÷e galitaü tama. pañalaråpamaü÷ukaü yatna tàdç÷e / mukhaü kãdç÷aü ? vikasitakumudaråpamãkùaõaü yasya tàdç÷am / atràmare÷adi÷aþ nàyikàtvaü, sudhàü÷ornàyakatvaü càrtham / tayordharmau stanadattahastavika÷itanetne ÷àbdau / karapada¤ca ÷liùñam / dvitãyasyodàharaõaü spaùñam " cucumbe haridabalàmukhamindunàyakena" iti pàñhe / ## (lo, å) karaü kiraõaü hastaü ca / mukhamàdyabhàgaü, vadanaü ca ********** END OF COMMENTARY ********** na càtra ÷liùñaparamparitam ? atra hi "bhåbçdàvalidambholiþ--" ityàdau ràjàdau parvatatvàdyàropa vinà varõanãyasya ràjàderdambholitàdiråpaõaü sarvathaiva sàdç÷yàbhàvàdasaïgatam / tarhi kathaü "padmodayadinàdhã÷aþ-" ityàdau paramparitam, ràjàdeþ såryàdinà sàdç÷yasya tejasvitàdihetukasya saübhavàditi na vàcyam / tathà hi--ràjàdestejastitàdihetukaü suvyaktaü sàdç÷yam, na tu prakçte vivakùitam, padmodayàdereva dvayoþ sàdhàraõadharmatayà vivakùitatvàt / iha tu mahãdharàdeþ stanàdinà sàdç÷yaü pãnotuïgatvàdinà suvyaktameveti na ÷liùñaparamparitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) nacàtreti / ÷liùñapadena kararåpaõasya stanaråpaõasàdhakatvàt / samàdhatte---tatra hi iti / paramparitaü yad råpakaü tadeva mukhyaråpakasàdhakaü natu sàdç÷yaü tatsàdhakam / yatra tu sàdç÷yàdapi mukhyaråpakaü siddhyati na tatra paramparitaråpakam / tena prakçte parvatasàdç÷yàd uccatvàdeva stanaråpaõamityuktamanena / nanu yadi sàdç÷yàsattve eva paramparitaråpakaü, tadà " padmodaya" ityàdàvavyàptirityàkùipati---tarhi iti / avyàptimupapàdayati / ràjàderiti / natu tadvivakùitamiti / yattuvivakùitaü tadàha---padmodayàdereveti / padmodayàdi÷liùñapadasyaiva ityarthaþ / ## (lo, e) karàdi÷abdasya ÷liùñatvena ÷liùñaparamparita÷aïkàü niràkaroti---naceti / ràjàdau ÷àtravàdiråpe suvyaktamityataþ pårvamastyeveti ÷eùaþ / padmodayetyàdau pradyotattejasvitàdikameva sàdç÷yam / padmodayàderiva sakalakalaü puramityàdàvupamàyàü sakalakalatvasyeva ityarthaþ / ràjadinàdhã÷ayoþ prakçte yojayati--iha tviti / iha karamudayamahãdharastanàgra ityàdau / tuþ punararthaþ / evaü ca "bhramimarati " mityàdau viùaü jalameva viùamityàropo jalade prasiddhasàdç÷yabhujagasyàrope nimittamiti ÷liùñaparamparitameva / atra "vidvanmànasahaüsa" ityàdau ràjàdau haüsatvàropo mànase mànasatvàrope heturiti manyamànà àhuþ--"neha viùa÷abdasya dvyarthatà "vidvanmànasahaüsa" ityàdàviva jalade bhujagàropahetukà, kintu etatpadyàvasthitavaidya÷àstraprasiddhabhramàdimaraõàntàùñavidhagaralakàryyavi÷eùotthàpiteti dvyarthatàyàstàdàtmyàropaõaü vinà prasiddheriha ÷leùàlaïkàra eveti / ' tadayuktam / jalade bhujagasàdç÷yasya sakalakalaü puramityàdàviva viùa÷abdasya dvyarthatàü vinànupapatteþ / ki¤ca jaladabhujagajaü viùaü jalamiti na ghañate / jaladasya bhujagatàyà avàstavatvàd bhujagàcca jalajanmànibandhanàt / tasmàd viùameva viùamiti råpaõamàkùipyaiva vàcyaråpaõaü saügacchate / naca ÷leùamàtneõàstu vàcyaråpaõopapattiriti yuktaü, ÷leùeõa tàdàtmyàpratãteþ / ÷leùopapàdakavi÷akalitapratãtau vcyaråpaõàsaïgatiþ, tàdavasthyàt / anyathà "vidvanmànasahaüsa" ityàdàvapi tathàprasaïgaþ syàt / "àbhàti te kùitibhçtaþ kùaõadànibheyaü nistriü÷amàüsalatamàlavanàntalekhà / indutviùo yudhi hañhena tavàrikãrtti- rànãya yatra ramate taruõapratàpaþ" // iha ekade÷avarttini råpake kùitibhçd ràjà eva kùitibhçt parvata iti ÷liùñam / tàtràlaïkàrikacaõóidàsapaõóitàdayaþ ràjani parvatatvàropaõaü nistriü÷asya tamàlavanatvàropaõe heturiti ÷liùñaparimparitamàdriyante / taccintyam / tathàhi kùitibhçto vdyarthatayà "vidvanmànasahaüsa' ityàdau mànasatvàde ràj¤o haüsatvàdiråpaõanimittamiva, nistriü÷asya tamàlavanatvaråpaõopayogitvam / apitu hañhakàmukakàryye 'pãti pratàpakãrttyornàyikanàyikàtvopakaraõatvàd iha prakçtasåtroktaü ÷liùñaikade÷aråpyaü sàvayavaikade÷avivartiråpakameva bhàvituü yuktaü, natu ÷liùñaparamparitamiti manyàmahe / ki¤ca ÷liùñaparamparite vidvanmànasahaüsetyàdau ràj¤o haüsatvaü mànasasya mànasatvàropaõasàdç÷yaü vinàsiddham / iha tu nistriü÷asya tamàlavanàntatvaü nãlimàdinàpi prasiddham / ki¤ca sàvayave råpake kvacidekaikasya sàdç÷yàprasiddherapyekobhåyànyonyasàhàyyena sàdç÷yapratãtiþ / yathà---ràvaõàvagrahetyàdau marudàdãnàü ÷asyatvàdeþ / apica paramparitasyàvayavaråpaõàbhàvàdeva sàvayavàntaþ pàtità nocyate / kevalaü mànasàdipadeùu àkùipyamàõaü sarovaràdyartharåpaü vyaïgyaü haüsatvàdisàdhakamàtram / ataevàtra kùaõadànibhetyasyàpi padasya ràtrikàlàkùepeõa aniþ ÷eùaü bhàtãti tamaso bahulãbhàvàt hañharamaõopayogiteti pràcyànàmapi vyàkhyà / tadevaü kùitibhçta ityàdi sarveùàü råpyamàõànàü hañharamaõopakaraõatvàd yathoktameva jyàyaþ / "dyàmàliliïga, mukhamà÷udi÷àü cucumba råddhàmbaraþ ÷a÷ikalàmalikhat karagraiþ / àntarnimagnacarapuùpa÷aro 'tipàtà-- tkiü kiü cakàra taruõo nayadãkùaõàgniþ // ityatra nayanàgneþ taruõatvasya prauóhatvaråpamarthamàdàya prathamamabhidhàyà vi÷ràmàd vya¤janayaiva yuvaråpor'thaþ pratãyate / iha tu kùitibhçta ityàdau bahånàü råpaõàt pratàpasya taruõatvaråpaõaü ÷àbdam / ita÷ca ramata ityàdipadànàü råpakasàdhakataiva, natu dyàmàliliïga ityàdàvàliïganàdãnàmiva samàsoktisàdhakatà / anyathà sarvatraiva ekade÷avivartiråpakeùu samàsoktiprasaïgaþ syàt / hañhàdànãya ramata ityatra kàryyasàmye 'pi na samàsoktiþ / yadi hi kàryyale÷asàmyaü và samà÷ritya samàsoktiraïgãkàryyà tadekade÷avivartiråpakasya viùayàpahàra eva syàt, tasyànevaüvidhasva lakùyasyàprasiddheþ / yatra vàcà råpaõaü nàsti dyàmàliliïgetyàdi samàsoktyudàharaõavat kàryyasàmyabàhulyasamvalitatvam, tatraiva sàmagùabhàvàdaprastutanàyikàtàdàtmyaü pratãyate / àbhàtãtyàdau ca vàcyaråpaõànàü bahutvena kàryyàdisàmyaü svalpatayà tatsahàyyamevàcarati iti / arikãrttyàdestàdàtmyapratãtihetutvaü sahçdayànubhavasiddhaü natu vyavahàrasamàhopajãvità samàsoktiþ / anayo÷ca samàsoktyekade÷avivartiråpakayoraparamapi yuktijàtamihaiva samàsoktiprastàve suvyaktaü bhaviùyatãtyalaü bahunà / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacitsamàsàbhàve 'pi råpakaü dç÷yate-- "mukhaü tava kuraïgàkùi ! sarojamiti nànyathà" / kvacidvaiyadhikaraõye 'pi yathà-- "vidadhe madhupa÷reõãmiha bhrålatayà vidhiþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) uktaråpakàõàmevàntaravi÷eùàn prapa¤cayati---kvacittviti / "ràjamaõóalaràhave" ityàdiùu sarvatra samàsa eva tasya dar÷itatvàt / mukhaü taveti / spaùñam / vaiyàdhikaraõye vibhinnavibhaktikatve / vidadhe iti / tathà càtra bhrålatayà hetunà madhupa÷reõãü vidhirvidadhe ityarthaþ / bhrålatàü vidhàtuü madhupa÷reõãü vidadhe iti paryyavasitor'thaþ / icchàdvàrà bhrålatàyàstadvidhànahetutvàt / ## (lo, ai) samàsamabhàve 'pi rupakamudàhçtamapi spaùñapratipattaye punarudàharati-mukhamiti / vidadha ityàdau tava bhrålatà madhupa÷reõã ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidvaidharmye 'pi yathà-- "saujanyambumarusthalã sucaritàlekhyadyubhittirguõajyotsnàkçùõacaturda÷ã saralatàyoga÷vapucchacchañà / yaireùàpi durà÷ayà kaliyuge ràjàvalã sevità teùàü ÷ålini bhaktimàtrasulabhe sevà kiyatkau÷alam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) kvacid vaidharmye 'pi iti / råpyaråpakayorviruddhadharmo nàr'thaþ / kintu nirdiùñaü yatsàdharmyaü tadabhàvavattvamevàtra vaidharmyam / saujanyàmbiti / atra kaliyuge yairdurà÷ayà eùà ràjàvalã nçpa÷reõã sevità bhaktimàtrasulabhe ÷ålini teùàü sevà kiyat kau÷alam / ràjàvalã kãdç÷ã ? saujanyaråpasyàmbuno marusthalã / atràbhinnatvena nirdiùñayoþ saujanyàmbunorubhayadharmatà iti / tayorabhàvatvameva dvayormaruràjàvalyoryathoktaü vaidharmyam / evamuttarottaraü bodhyam / sucaritaråpaü yadàlekhyaü vastu, tasya dyuråpà gaganaråpà bhittirà÷rayaþ / guõaråpàyàþ jyotstràyàþ kçùõacaturda÷ã / saralatàyoga÷vapucchacchañà / atra chañàpadaü svaråpàrthakam / tathà saralatàyàþ yogasya sambandhasya kukkurapucchasvaråpetyarthaþ / sarvatra nirdiùñadharmàbhàvo bodhyaþ / ## (lo, o) vaidharmyeõa, vaiparãtyena, samànadharmaråpatànàpannena / saralatà sanmàrgatà, vakratàviraha÷ca / atra vaidharmyeõa paramparitaråpakam / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü mama / atra ca keùà¤cidråpakàõàü ÷abda÷leùamålatve 'pi råpakavi÷eùatvàdarthàlaïkàramavye gaõanam / evaü vakùyamàõàlaïkàreùu bodhyam / ## (lo, au) nanu padmodayetyàdau paramparitàdeþ ÷abdànvayavyatirekànuvidhàyitvàtkathaü vàr'thàlaïkàramadhye gaõanamityata àha---atreti / ÷abda÷leùamålatve 'pi ÷abdadvyarthatàyàþ ÷abdànvayavyatirekànuvidhànaprayojakatvàduktarãtyà yadyapi ÷abdàlaïkàrataivociteti bhàvaþ / vakùyamàõàlaïkàrà virodhàdayaþ / vakùyamàõa ityupalakùaõam / tena uktàyàü ÷abdasàdhàraõadharmàyàmupamàyàmapi j¤eyamiti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tadevàdhikàråóhavai÷iùñyasaüj¤akam / yathà mama-- "idaü vaktraü sàkùàdvirahitakalaïkaþ ÷a÷adharaþ sudhàdhàràdhàra÷cirapariõataü bimbamadharaþ / ime netre ràtrindivamadhika÷obhe kuvalaye tanurlàvaõyànàü jaladhiravagàhe sukhataraþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) råpakàntaramàha--adhiketi / råpyamàõena vyaktivi÷eùeõàparaprasiddhatatsajàtãyato 'dhikamàråóhaü vai÷iùñyaü tadityarthaþ / tadeva tannàmakameva / idaü vaktramiti / kalaïkaviraho vai÷iùñyaü råpyamàõa÷a÷adharavyaktivi÷eùeõa àråóham / evamuttaratra sudhàdhàràyà àdhàro 'dhara÷cirakàlasthameva pariõataü pakkaü bimbam / atra ekkasya cirakàlasthitirvai÷iùñyam / paràrddhaü spaùñam / evaü ca--- "asambhçtaü maõóanamaïgayaùñeranàsavàkhyaü karaõaü madasya / kàmasya puùpavyatiriktamastraü bàlyàtparaü sàtha vayaþ prapede" // ityatràyamapyalaïkàro màlàråpo bodhyaþ / asambhçtatvànàsavàkhyatvapuùpabhinnatvaråpavai÷iùñyàrohaõàt / ## (lo, a) adhikàråóhaü vai÷iùñyaü vi÷eùa àrthàdàropyamàõàdàropaviùayasya yatretyarthaþ / avagàhe sukhatara ityatra lavaõedadhirmakarataraïgalavaõàdisadbhàvàdavagàhakànàü sukhàvaho na bhavatãtyà÷ayaþ / adhikaü vai÷iùñyamarthàt sukhàdeþ / prasthànàntare cedamekaguõahànau vi÷eùoktiriti / "asambhçtaü maõóanamaïgayaùñeranàsavàkhyaü karaõaü madasya / kàmasya puùpavyatiriktamastraü bàlyàtparaü sàtha vayaþ prapede" // ihàsambhçtaü maõóanamityatra kecidàhurvibhàvanàkhyo 'laïkàra iti, tanna / na khalu sambharaõapuùpe maõóanàstrayoþ kàraõe, kintu tatsvaråpe / anye tvàhuþ, pariõàmo 'yamiti / tadapyasat, tatkàryyasya ÷arãra÷obhàkaraõasya madanoddãpanasya ca prastutvena kenacid anusandhãyamànatvàbhàvàt / ràghavànandamahàpàtràstvàhuþ- adhikàråóhavai÷iùñyaü råpakamidamiti / tadapicintyam / àropaviùayasyàropyamàõàt kenacidaü÷ena vai÷iùñyasyaitatprayojakatvàt tatsvaråpatvam / tenàtra "ayaü ràjà aparaþ pàka÷àsanaþ' "anyadevàïgalàvaõyam' ityàdivad ati÷ayoktireva bhavituü yukteti màmakaþ pakùaþ / adhyavasàyasya sphãtatayànubhåyamànatvàt / råpakasya ca àropamålatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kalaïkaràhityàdinàdhikaü vai÷iùñyam / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) pariõàmàlaïkàramàha---viùayàtmatayeti / viùayo råpaõàdhikaraõaü, prakçtàrthopayoginyanuùñhãyamànàrthopayogini àropye, àropyasya pariõàm ityarthaþ / tulyàtulyeti / abhinnàbhinnavibhaktika ityarthaþ / ## (lo, à) viùaya àropaviùayaþ, tadàtmatayà, tadråpatayà natu råpakavat tadupara¤jakatvamàtreõa / evaü càsya viùayàtmatvena, prakçte kàryyopayogitvena råpakàd vyavacchedaþ / råpake vidyamànàyà api tàdàtmyapratãterna paryyantaü gantumàkàïkùà ityà÷ayaþ / pariõàmàlaïkàrasya tathàbhåto råpyamàõo vidyate yad etaddviprakàraü pariõàmaü nàma nirvakti / ********** END OF COMMENTARY ********** àropyamàõasyàropaviùayàtmatayà pariõamanàtpariõàmaþ / ## (lo, i) àropyeti---pariõamanasthànanive÷ena tadråpatàpatteþ / natu sato dharmiõo vai pårvaråpaparityàgena råpàntaràpatteriti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "smitenopàyanaü dåràdàgatasya kçtaü mama / stanopapãóamà÷leùaþ kç (ta) to dyåte paõastayà" // anyatropàyanapaõo vasanàbharaõàdibhàvenopayujyete / atra tu nàyakasaübhàvanadyåtayoþ smità÷leùaråpatayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) smiteneti / atràbhede tçtãyà / atra smite àropyamàõamupàyanaü vàstavasmitatayaiva pariõataü, taccànuùñhãyamànasambhàvanopayogi / stanopapãóamiti / stanàvupapãóyà'÷leùa ityarthaþ / atrà'÷leùe àropyamàõaþ paõo vàstava÷leùatayaiva pariõataþ anuùñhãyamànadyåtopayogã / ubhayatrànuùñhãyamànàrthopayogaü dar÷ayati---anyatreti / sambhàvanadyåtayorityatropayujyete ityasyànvayaþ / àropyamàõayorupàyanapaõyoþ smità÷leùaråpatayetyatra pariõàma iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamàrddhevaiyadhikaraõyena prayogaþ, dvitãye sàmànàdhikaraõyena / råpake "mukhacandraü pa÷yàmi" ityàdàvàropyamàõacandràderupara¤jakatàmàtram, na tu prakçte dar÷anàdàvupayogaþ / iha tåpàyanoderviùayeõa tàdàtmyaü prakçte ca nàyakasaübhàvanàdàvupayogaþ / ata eva råpake àropyasyàvacchedakatvamàtreõànvayaþ, atra tu tàdàtmyena / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) råpake àropyamàõasyànuùñhãyamànàrthopayogo nàstãti dar÷ayati---råpake iti / upara¤jakatvamàtraü ÷obhàbodhakatvamàtram / natviti / upayogo nirvàhakatvaü candreõa dar÷anànirvàhàt / prakçte tu nirvàhakatvamastyevetyàha / iha tviti / tadàtmyamityatra upayujyate iti ÷eùaþ / tàdàtmyasyopayogapradar÷anaü pariõàmataþ upàyanàderevopayogapradar÷anaparyyavasannaü bodhyam / upàyanena sambhàvanasya paõena dyåtasya ca nirvàhàt / tadeva vi÷adayitvà dar÷ayati---prakçte ceti / upayogaþ sambhàvanadyåtayornirvàhakatvenopàyanapaõayoþ smità÷leùàbhedenànvayaityarthaþ / sa cànvayo 'nàropita ityato nirvàhakatà / àrope tu na nirvàhakatetyàha---ataeveti / anàrope satyeva nirvàhakatvàdevetyarthaþ / avacchedakatvena avàstavatvena / prakçte tu vàstavatvena ityàha---atra ceti / tàdàtmyaü vastavo 'bhedaþ / ## (lo, ã) kavinibandhàhàryyatàdàtmye 'pyàropasyaiva råpakaprayojakatvàdityavacchedakatvamàtreõa / upara¤jakatvàmàtraü càrutvàti÷ayaprakañanamàtram / tu÷càrthaþ / tàdàtmyaü tatra nive÷aþ smitàdeþ upàyanatvamasti tadvi÷eùakatvàt / mukhàde÷candràditvaü na tatheti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dàse kçtàgasi-" ityàdau råpakameva, na tu pariõàmaþ / àropyamàõakaõñakasya pàdabhedanakàryasyàpratutatvàt / na khalu tatkasyacidapi prastutakàryasya ghañanàrthamanusandhãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dàse kçtàgasãtyàdi÷lokãyaråpake tu pariõàmàprasaktiü dar÷ayati---dàse iti / nanvatra kathaü råpakamevetyuktaü såkùmàgratvena kañhoratvena ca pulakàïkuràõàü kaõñakabhedasya vàstavatvàdevetyàha---àropyamàõeti / pàdabhedaþ kàryyaü yasya tàdç÷asyàropyamàõakaõñaksaya pulakaråpasyetyarthaþ / atra yadyapi pulakasya kaõñakàropaviùayatvameva kaõñakatvenàropyamàõatvaü yathàpi pàdabhedakàryyakatve 'nàropyamàõasyetyarthaþ / tathàca tatkàryyanirvàhakatvaü yatastasyàropyamàõamatastasya kaõñakatvamapi na vàstavam / kintu àropyamàõamevetyato råpakamevetyarthaþ / nanu pàdabhedakàryyanivàrhakatvameva pulakàïkuràõàmasti / tatkathamavàstavatvamityàha---na khalviti / tatpulakàïkuràgraü kasyacidapi--bhedo hi prastutaü kàryyam / kasyacidapi pàdãyabhedasyànyadãyabhedasya và kasyacid ghañanàrthamityarthaþ / itthaü råpakàbhinnatayà pariõàmaþ siddhaþ / evam --- "÷iùyatàü nidhuvanopade÷inaþ ÷aïkarasya rahasi prapannayà / ÷ikùitaü suratinaipuõaü tayà yattadeva gurudakùiõãkçtam" // ityatràpi gurudakùiõàyàþ suratinaipuõyena pariõàmàt pariõaàmàlaïkàra eveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ayamapi råpakavadadhikàråóhavai÷iùñyo dç÷yate / yathà-- "vanecaràõàü vanitàsakhànàü darãgçhotsaïganiùaktabhàsaþ / bhavanti yatrauùadhayo rajanyàmatailapåràþ suratapradãpàþ" // atra pradãpànàmauùadhyàtmatayà prakçte suratopayoginyandhakàranà÷e upayogo 'talapåratvenàdhikàråóhavai÷iùñyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) vanecaràõàmiti / yatra himàlaye auùadhaya eva rajanyàü vanecaràõàü vanitàsakhànàü suratapradãpà bhavanti ityanvayaþ / pradãpãbhàve hetumàha---darãgçheti / atailapåràþ tailapåraõarahitàstailasamåharahità và / atra pradãpãbhàvasya prakçtàrthopayogitvaü dar÷ayati---atreti / prakçte suratopayogyandhakàranà÷e pradãpànàmauùadhyàtmatayà upayoga ityanvayaþ / auùadhyàtmatayà pariõàmasyetyapi kvacindhobhanaþ pàñhaþ / auùadhyàtmatayà prakçta iti kvacitpràmàdikaþ pàñhaþ / naca suratameva ÷àbdaü prakçtaü nàndhakàranà÷aþ; tasyà÷àbdatvàditi vàcyam ? suratopayogitvena tasyàpi prakçtatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷uddho ni÷cayagarbho 'sau ni÷cayànta iti tridhà /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) sandehàlaïkàramàha---sandeha iti / pratibhayà utthito 'nyasyàprastutàrthakoñeþ prastute vastuni yaþ saü÷ayaþ sa sandehàlaïkàra ityarthaþ / ## (lo, u) sandehaþ sandehàkhyo 'laïkàraþ / prakçte varõyamàne anyasya àropyamàõasya / evaü ca prakçtasandehe 'prakçtamapi sandihyata eva / evaü ca prakçtàprakçtaviùayasaü÷ayaj¤ànaü sandehàlaïkàraþ ityarthaþ / saü÷aya÷ca vyavasthànàdyanekakoñikaj¤ànam / evaüca saü÷aya ityetàvataiva lakùaõe paryàpte prakçte anyasyeti vacanaü "madhyaü tava " ityàdi vçttyudàhariùyamàõavyavacchedàrtham / pratibhotthita iti, pratibhà kaveþ, tayà utthitaþ àdçtaþ,eva¤ca kavivarõitasyàpi "sthàõurvà puruùo và" iti saü÷ayasya nàlaïkàratà / etadeva vçttau sphuñãbhaviùyati / apratibhotthàpita ityàdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra saü÷aya eva paryavasànaü sa ÷uddhaþ / yathà-- "kiü tàruõyataroriyaü rasabhahodbhinnà navà vallarã velàprocchalitasya kiü laharikà làvaõyavàràünidheþ / udràóhotkalikàvatàü svasamayopanyàsavi÷rambhiõaþ kiü sàkùàdupade÷ayaùñirathavà devasya ÷çïgàriõaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) kiü tàruõyeti / iyaü nàyikà kiü làvaõyataroþ navà vallarã ! làvaõyaråpatarvà÷rità navà latetyarthaþ / kãdç÷ã rasabharodbhinnà ÷çïgararasa eva rasojalaü tenodbhinno jalasekena latodbhedàt / kiüvà velayà nãreõa procchalitasya ucchalitasya làvaõyaråpasya vàràünidheþ samudrasyalaharikà taraïgaþ / "velà syànnãratãrayoþ" iti koùaþ / kiü và ÷çïgàriõo devasya kandarpasya arthàt ÷çïgàràrthamuddamotkalikànatàü gàóhotkaõñhàvatàü janànàü sthàne upade÷asya arthàt ÷çïgàropade÷sya sàkùàd vaùñiõalambanabhåtà yaùñiþ / enàmàlambya ÷çïgàro 'nubhåyatàmityupade÷aþ / devasya kãdç÷asya svasamayasya vasantasya upanyàsena vi÷rammiõo vi÷vastasya mamedànãmupade÷o yogya ityaveü vi÷vàsavata ityarthaþ / asandihànatvameva vi÷vàsaþ / ## (lo, å) rasaþ tàruõyapakùe---bhogabhilàùaþ, pakùe sàmànyadravaþ / velàlàvaõyapakùe-sàmànyamaryyàdà, samudrapakùe-tañam / ucchalitam utsarpaõam atikramaþ / utkalikà utkaõñhà / strasamayopanyàsavi÷rambhiõaþ svasammatàrthakathane vi÷vàsapravarttakasya sàkùàd upade÷ayaùñiþ, yaùñyàkàramårttimattvena pratyakùamudde÷aþ / yadvà upade÷àrthaü yaùñiþ, tàóanavetràdidaõóaþ / tathàhi---yasyàþ kasyà api vidyàyà upadeùñàraþ capalacittanivàraõàya tàóanàrthaü yaùñimàdadate iti lokaprasiddhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yatràdàvante ca saü÷aya eva madhye ni÷cayaþ sa ni÷cayamadhyaþ / yathà-- "ayaü màrtaõóaþ kiü sa khalu turagaiþ saptabhiritaþ kç÷ànuþ kiü sarvàþ prasarati di÷o naiùa niyatam / kçtàntaþ kiü sàkùànmahiùavahano 'sàviti punaþ samàlokyàjau tvàü vidadhati vikalpàn pratibhañàþ" // ## (lo, ç) sarvà di÷o na prasarati, kintårdhvameva jvalatãti prasiddham / ********** END OF COMMENTARY ********** atra madhye màrtaõóàdyabhàvani÷cayaþ, ràjani÷caye dvitãyasaü÷ayotthànàsaübhavàt ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) madhye ca ni÷caya iti / ekakoñervyàtirekani÷caya ityarthaþ / ayamiti / àjau yuddhe tvàü samàlokya pratibhañàþ pratikålavãrà ityevaü vitarkàn vidadhati kurvànti / tàn vitarkàn àha---ayamiti / ito gataþ / sarvà di÷a iti / kç÷ànuþ sarvà di÷o na prasarati / ayaü tu sarvadikprasàrã, ato na kç÷ànurityarthaþ / sàkùàt kçtànta ityanvayaþ / mahiùavàhanatvàbhàvànna kçtànta ityarthaþ / atra màrttaõóàdyabhàvani÷cayo madhye / nanu viruddhakoñyabhàvani÷cayàdràjakoñini÷cayo 'pãtyata àha---ràjatvani÷caya iti / ********** END OF COMMENTARY ********** yatràdau saü÷ayo 'nte ca ni÷cayaþ sa ni÷cayàntaþ / yathà-- kiü tàvatsarasi sarojametadàràdàhosvinmukhamavabhàsate taruõyàþ / saü÷ayya kùaõamiti ni÷cikàya ka÷cidvibbokairvakasavàsinàü parokùaiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) kiü tàvaditi / nàyikàyàmapi sarastvà÷aïkà bodhyà / àràd etat kimityarthaþ / vivvokaiþ "vivvokastvatigarveõa vastunãùñe 'pyanàdara"iti / evaülakùaõaiþ strãõàü hàvavi÷eùairityarthaþ / kãdç÷aiþ bakasahavàsinàü parokùaiþ--bakà hi matsyani÷cayàrthaü dhyàyinastatsahavàsinastataþ ÷ikùitadhyànàsteùàmapi parokùaiþ apratyakùaiþ / atiduråhatvàdatyantadhyànenaiva j¤eyairityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** apratibhotthàpite tu "sthàõurvà puruùo và" ityàdisaü÷aye nàyamalaïkàraþ / ## (lo, é) vivvoko, bhàvavi÷eùaþ / yaduktamatraiva "vivvokastvatigarveõa vastunãùñe 'pyanàdara" iti / bakasahavàsinàü padmànàü parokùairagocaraiþ / apratibhotthàpite ityanantaraü kàvyopanibaddhe 'pãti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "madhyaü tava sarojàkùi ! payodharabharàditam / asti nàstãti saüdehaþ kasya citte na bhàsate" // atràti÷ayoktireva, upameye upamànasaü÷ayasyaivaitadalaïkàraviùayatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) ekamasàdç÷yamålakàhàryyasaü÷ayàntare 'pi nàyakalaïkàra ityàha---madhyaü taveti / sandehaþ kasya citte na bhàsate ityanvayaþ / tatràti÷ayoktiþ iti vakùyamàõàyàþ pa¤cavidhàyà ati÷ayokterbhede 'pyabhedàroparåpaprabheda evàtretyarthaþ / nàsti yaþ padàrthaþ tadasattve 'pi tadabhedàroparåpatvàt / nanvevaü sandehàlaïkàre 'pyevamàropo 'styevetyata àha---upameyeti / tathàcànayoralaïkàrayoþ parasparabhedo nive÷anãya iti bhàvaþ / ## (lo, ë) ati÷ayoktirevàdhyavasàyamålatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, e) mithyàj¤ànasàdç÷yena sandehànantaramasya prastàvaþ / bhrànti÷cittadharmavi÷eùo vidyate yatra bhramaprakàre sa bhràntimàn ityanvarthanàmàlaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "mugdhà dugdhadhiyà gavàü vidadhate kumbhànagho vallavàþ karõe kairava÷aïkayà kuvalayaü kurvanti kàntà api / karkandhåphasamuccinoti ÷abarã muktàphalà÷aïkayà sàndrà candramaso na kasya kurute cittabhramaü candrikà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) bhràntimadalaïkàramàha---sàmyàditi / tadvuddhistattvena buddhiþ / mugdhà iti / candramasaþ sàndrà candrikà kasya janasya cittavibhramaü na kurute ityarthaþ / bhràntàn dar÷ayati---mugdhà iti / ballavàþ gopàþ mugdhà bhràntàþ santaþ dugdhadhiyà gavàmadhaþ kumbhàn vidadhate dugdhamàdàtumityarthaþ / kairava÷aïkayà ityatra ÷aïkàbhrama eva / karkandhviti / badaraphalamityarthaþ / àkàïkùà càtra bhramamålikà / ## (lo, ai) karkandhårbadarã / ********** END OF COMMENTARY ********** asvarasotthàpità bhràntirnàyamalaïkàraþ / ## (lo,o) pratibhotthàpiteti lakùaõapadasya vyàvçttiü dar÷ayati---svarasa j¤ata / svàrasaþ svabhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--"÷uktikàyàü rajatam" iti / ## (lo, au) ÷uktikàyàü rajatabhràntirityarthaþ / svarasa ityataþ pårvaü kàvye 'pãti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na càsàdç÷yamålà / yathà-- "saügamavirahavikalpe varamiha na saügamastasyàþ / saïge saiva tathaikà tribhuvanamapi tanmayaü virahe" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) pratibhotthitetyasya vyàvçttimàha---svaraseti / asàdç÷yamålakamrame 'pi nàyamalaïkàra ityàha---nacàsàdç÷yeti / saïgameti / saïgamavirahayoþ vikalpe varantvavicàre ityarthaþ / varaü manàgiùñam / na càtràpi tribhuvane tatsàdç÷yabhramàttadbhrama iti vàcyam / sàdç÷yàü÷e 'bhramasyaiva vivakùitatvàt / tathàca saïgamàd virahasyàdhikyàd vyatirekàlaïkàraþ evàyamiti bhàvaþ / evaü ca lobhàdinà bhrame 'pi na bhràntimàn / yathà "jagaddhanamayaü lubdhàþ kàmukàþ kàminãmayam / nàràyaõamayaü dhãràþ pa÷yanti paramàrthinaþ // "iti / nacàtra dhanabhede 'pi dhanàbhedàropàråpàti÷ayoktirevàtreti vàcyam / ati÷ayoktighañakasya àropasya àhàryyatve eva tathàtvàt / atra tu prathame cintàråpavyabhicàribhàvadhvaniþ / dvitãye ÷çïgàradhvaniþ / tçtãye bhàvadhvanireva / ## (lo, a) sàmyàdityasya vyàvçttirnacetyàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) ullekhàlaïkàramàha---kvacidbhedàditi / ekasya vastuno 'nekadhà anekatvenollekho buddhaiviùayatvamityarthaþ / tàdç÷abuddherhetudrayamàha---kvacidbhedàditi / kvacinnànàgrahãtéõàü tattadråpeõànekatvabuddhiþ / kvacittu tàdç÷abuddhiprayojakadharmaråpàõàü viùayàõàü bhedàdekasyaiva grahãtustathàtvabuddhiviùayatvamityarthaþ / tenàsya dvaividhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "priya iti gopavadhåbhiþ ÷i÷uriti vçddhairadhã÷a iti devaiþ / nàràyaõa iti bhaktairbrahmetyagràhi yogibhirdevaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) priya itãti / devaþ ÷rãkçùõastaistaiþ samamityagrahãtyarthaþ / tattadevàha--priya ityàdi / priyaþ svàmã / sàgara÷àyiråpanãråpatvena bhedànnàràyaõabrahmàõorbhedaþ / "àpo hi nàràþ" tadayanaþ tatstho nàràyaõaþ jala÷àyã ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atraikasyàpi bhagavatastattadguõayogàdanekadhollekhe gopavadhåprabhçtãnàü rucyàdayo yathàyogaü prayojakàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) tattadguõe iti / tàdç÷abuddhiprayojakatattadguõa ityarthaþ / saca priya ityatra saundaryaråpaþ, ÷i÷urityatra strehaviùayatvam, adhã÷a ityatrai÷varyyam, nàràyaõa ityatra dhyànopayogimårttimadabhinnatvam, brahmetyatra tadvyàvçttasvaråpàbhinnatvam / rucyàdayaþ prayojakà iti / tathàca tàdç÷arucimanto grahãtàro bhinnà iti dar÷itam / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ-- "yathàruci yathàrthitvaü yathàvyutpatti bhidyate / àbhàso 'pyartha ekasminnanusandhànasàdhitaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) rucyàdãnàü tadvuddhiprayojakatve saüvàdamàha---yathàrucãti / ekasminnarthe anusandhànena manonive÷ena sàdhita àbhàsaþ j¤ànaü buddhirapi yathàrucyàdi---bhedàt bhidyata ityarthaþ / ruciricchà, arthitvaü ki¤cit pràptyarthamicchàråpà / vyutpattiþ saüskàraþ / ## (lo, à) vyutpattirabhyàsakçtà vàsanà, và pratãtiþ / anusandhànaü manasastadviùaye praviõãkaraõam / tena sàdhitaþ viùayàntaraü vyavacchidya nirvàhitaþ / evaü ca priya ityàdau bhagavataþ priyatve gopavadhånàü rucyàditritayamapi prayojakam / ÷i÷utve ca vçddhànàü vyutpattiþ / saccidànandabrahmatve yoginàü vyutpattiþ evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhagavataþ priyatvàdãnàü vàstavatvàd grahãtçbhedàcca na màlàråpakam, na ca bhràntimàn / na càyamabhede bheda ityevaüråpàti÷ayoktiþ / tathàhi--"anyadevàïgalàvaõyam-" ityàdau làvaõyàderviùayasya pçthaktvenàdhyavasànam / na ceha bhagavati gopavadhåprabhçtibhiþ priyatvàdyadhyavasãyate priyatvàderbhagavati tatkàle tàttvikatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) atra màlàråpakaprasàktiü nirasyati---atra bhagavata iti / vàstavatvena ahàryyàbhedàropàtmakaråpakàprasàktiþ grahãtçbhedàcca na tanmàlàtvaprasàktiþ; màlàyà grahãtçbhedàvivakùamàõàdeva / yadyapi vàstavatvena råpakàprasaktau màlàråpakaprasaktirapi tata eva nirastà tathàpi grahãtçbhedapradar÷anaü màlàpariõàmaprasaktivàraõasåcanàrtham / vàstavatvena tatprasaktisattve 'pi grahãtçbhedasya tadvàdhakatvàditi hetuþ / aprasaktamapyati÷ayoktiprabhedavi÷eùaü vai÷adyàya nirasyati---nacàyamabheda iti / tatprabhedasyodàharaõaü pradar÷ayate / tatprasaktirnàstãtyàha---tatra hãti / tatràti÷ayoktiprabhede pçthaktvena tatraiva tadanyatvena / naceheti / iha priya hatyàdyullekhodàharaõe / priyatànyatheti / priyatàtaþ anyathà ityarthaþ / kintu priyatvàdyadhyavasãyate iti kvacit pràmàdikaþ pàñhaþ / sa càdhyavasãyata ityatra nirasyate ityevaü lakùaõayà samarthanãyaþ / tàttvikatvàdityanyatvenàbodhitatvàdityarthaþ / tàttvikabuddhyà ca nàhàryyàroparåpaü råpakaü cetyuktam / ## (lo, i) bhagavatastatkàle tàttvikatvàd grãtçbhedàcceti hetordvayamapi màlàråpakabhràntimatordvayorapi vivekaþ / tàttvikaü vastutastadråpatàyàþ sambhavàt / tathà màlàråpakasya kavinibaddhàhàryyatàdàtmyàropa eva prayojakaþ / bhràntimata÷ca mithyà j¤ànameva nidànam / grotçbhedasya ca dvayorapi sambhave 'pi apavàdatvena ullekhàkhyabhinnàlaïkàrasya na prayojakatvamiti bhàvaþ / nàcàdhyavasãyate ; kintu tattvenaivàvasãyate / adhyavasànaü viùayanigaraõena viùayiõorabhedapratipattiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kecidàhuþ--"ayamalaïkàro niyamenàlaïkàràntaravicchittimålaþ / uktodàharaõe ca ÷i÷utvàdãnàü niyamanàbhipràyàtpriyatvàdãnàü bhinnatvàdhyavasàya ityati÷ayoktirasti, tatsadbhàve 'pi grahãtçbhedena nànàtvapratãtiråpovicchitti vi÷eùa ullekhàkhyabhinnàlaïkàraprayojakaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) alaïkàràntarasaïkaràt tadbhaïgimåla eva niyamenàyamalaïkàra iti kecidàhuþ taddar÷ayati---keciditi / vicchittirbhaïgiþ / uktodàharaõeùu tàü vicchittiü dar÷ayati---ukteti / niyamàbhipràyàditi / vçddhai÷ca ÷i÷urevàgràhi ityevaü niyamàbhipràyadityarthaþ / ati÷ayoktirastãtyagre 'nvayaþ / tathàca yåni deve ÷i÷ubhinne 'pi niyamataþ ÷i÷vabhedàropàd bhede 'pyabhedàropàråpàti÷ayoktirdar÷ità / atra ca niyamapradar÷anaü teùàü tathàtvena bhàvanàti÷ayapradar÷anàrthameva, natu tasyàti÷ayoktighañanàrthateti bodhyam / priya ityàdyaü÷e 'pi tamevàti÷ayoktiü dar÷ayati---priya ityàdãnàmiti / atra ca bhede 'pyabhedàroparåpàyà ati÷ayoktereva sambhavaþ / tathà ca bhinnàrthàdhyavasàya ityatra bhinnatvavatyadhyavasàya ityarthaþ / kasyàdhyavasàya ityatràha---priyatvàdãnàmiti / tathà ca asvàmini deve svàmitvàropa eva svàmyabhedàropa ityarthaþ / atraiva kecidityanenàsvarasasåcanam / deva ityanena àropaviùayasyoktisattve tu nigaraõaghañitasyàti÷ayoktisàmànyalakùaõasyàtràbhàvàt / vakùyamàõe "÷rãkaõñhajanapade' ityàdau nàsvarasa ityavadheyam / nanvevamati÷ayoktisattve sa evàtràïkàro 'stu nollekha ityata àha---tatsadbhaõepãti / ati÷ayoktisattvepãtyarthaþ / pratãtiråpavicchittivi÷eùa allekhàkhyàti÷ayoktibhinnasyàlaïkàrasya prayojaka ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷rãkaõñhajanapadavarõane--"vajrapa¤jaramiti ÷araõàgataiþ, ambaravivaramiti vàtikaiþ" ityàdi÷càti÷ayoktervivikto viùayaþ / iha ca råpakàlaïkàrayogaþ" / vastutastu--"ambaravivaram-" ityàdau bhràntimantamevecchanti na råpakam, bhedapratãtipuraþ sarasyaivàropasya gauõãmålaråpakàdiprayojakatvàt / yadàhuþ ÷arãrakamãmàüsàbhàùyavyàkhyàne ÷rãvàcaspatimi÷ràþ- "api ca para÷abdaþ paratra lakùyamàõaguõayogena vartate iti yatra prayoktçpratipatroþ saüpratipattiþ sa gauõaþ, sa ca bhedapratyayapuraþ saraþ" iti / iha tu vàtikànàü ÷rãkaõñhajanapadavarõane bhràntikçta evàmbaravivaràdyàropa iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ati÷ayoktyasaïkãrõo 'pyullekhasya viùayo 'stãti dar÷ayati---÷rãkaõñheti / ÷rãkaõñhanàmà ràjavi÷eùaþ tasya nagaraü ÷araõàgataiþ ÷atruto bhãtaiþ vajrapa¤jaramityabodhãtyarthaþ / svapraviùñarakùakatvena vajrapa¤jarasàdç÷yàdabhedàroparåpaü råpakamevetyarthaþ / grahãturbhedàt tatsaïkãrõa ullekhaþ / nacàsambandhe sambandhàroparåpàti÷ayoktireveyamiti vàcyam, svasàdç÷yamålakatva eva tadavasaràt / ÷i÷urityatra tu tàttvikatvàdeva na råpakamityuktameva / asuravivaramitãti / vàtikairunmatairaprakà÷aråpasàdç÷yabuddhyà vivaramityarthaþ / ati÷ayoktervivikta iti / nagarasyàropaviùayasya sva÷abdenaivoktatvena tannigaraõàbhàvàdati÷ayoktyaprasakteriti bhàvaþ / gauõãmåleti / gaurvàhãka ityàdivad gauõãlakùaõamåleti nàtràrthaþ, råpake lakùaõàbhàvàt / vyadhikaraõenaiva candratvena ÷aktyaiva candrapadàt mukhabodhàt / àropàdhikaraõasya praïnirde÷e råpakaü yathà---ayaü candra ityatra / "àropasya pràïnirde÷e tu gauõã lakùaõà, yathà gaurvàhãka ityatra / kintu àropàdhikaraõasyàropyaguõayogàtmakasàdç÷yaråpà yà buddhiþ saivàtra gauõãpadàrthaþ / tàdç÷abuddhimålakaråpakàdiprayojakatvàd bhedapratãtipuraþ saràropasya ityarthaþ / råpakàdãtyàdi ÷abdàt sàdç÷yamålakotprekùàdyanekàlaïkàraparigrahaþ / tatra målakatvapradar÷anaü ca tatpårvake pariõàmàlaïkàre tathàtvàbhàvapradar÷anàya / para÷abda ityàdi / para÷abda÷candràdi÷abdo gavàdi÷abda÷cetyarthaþ / paratra mukhàdau vàhãkàdau ca / lakùyamàõeti / lakùyamàõo j¤àyamàno ya àropasya guõo dharma àropàdhikaraõasya tadyogenetyarthaþ / paratra vçtti÷ca råpake vyadhikaraõaprakàreõa ÷aktyaiva / gaurvàhãka ityàdau gauõãlakùaõàsthale tu lakùaõayeti vi÷eùaþ / varttata itãti / saüpratipattiryatra ÷abde prayoktçpratipatroþ sa ÷abdo gauõa ityarthaþ / sa ceti / sa guõayoga ityarthaþ / tàdç÷aguõayogabuddhistu asuravivaramityatra nàstãtyàha---iva tu iti / ## (lo, ã) alaïkàràntaravicchittirnidànaü yasyeti bhàvaþ / ÷i÷utvàdãnàmityàdi÷abdena priyatvàdeþ saügrahaþ / ayamarthaþ--bhagavataþ ÷i÷utvàdibhedeùu satsvapi gopavadhåbhiþ priya ityevàyaü gçhyate na ÷i÷uriti / yathà priyatvàdau satyapi vçddhaiþ ÷i÷urityeva gçhyate / tadatrànekaråpasyàpi pratigrahãtraikaikabhedaråpatvena niyamanamiti càbhede bhedàdhyavasàyàdati÷ayoktiþ / yadi tvayaü pratyetçbhedena bhede 'ti÷ayoktisadbhàva eva syàttadàti÷ayoktiprakàravi÷eùa eva syàt naca tathà, alaïkàrantare 'pi sambhavàdityàha---÷rãkaõñheti / ÷rãkaõñhajanapado nàma ÷rãkaõñhadevatàdhiùñhito de÷aþ / asuravivaraü siddhavivaram vàtikàþ pavanayoginaþ / yadvà--asuravivaraü vàtaroga÷àntikaraþ ko 'pi rogavi÷eùaþ / vàtikaiþ vàtarogibhiþ / atràpyalaïkàràntaravicchittimålatàü dar÷ayati---iha ceti / icchanti tattvaj¤à iti ÷eùaþ / råpakàlaïkàrayoga iti tu keùà¤cid matànusàreõoktamityarthaþ / kathaü na råpakamityata àha---bhedeti / bhedapratãtipuraþ--sarasyaiva ityevakàreõa bhràntyàdervyavacchedaþ / prathamato 'pi bhedapratãtau bhràntyàde rabhàvàt / mugdhà dugdhadhiyetyàdau mithyàj¤ànasya kavipratibhàhçtatvena kavinà ballavàdiniùñhatvena satyatvenopanibaddhatvàd råpakàdãtyàdi÷abdenàpahnutyàdisaügrahaþ / kathaü tathàbhåtasyàropasya råpakàdiprayojakatvamityata àha---gauõãmåleti / råpakàdergauõã lakùaõàhetukatvàdityarthaþ / tathàpi kathaü tatràropasya bhedapratãtipuraþ saratvamityatràcàryyasammatiü ÷àrãramãmàüsàbhàùyaü ÷rãmadàcàryya÷aïkarabhagavatpàdakçtam / para÷abdo 'gnirmàõavaka ityàdau màõavakàdi÷abdaþ paratra màõavakàdau tanmate lakùyamàõo guõastekùõayapiïgalàdiþ / prayoktà vàkyaprayojakaþ / pratipattà tadarthaj¤àtà / sa ca gauõãvçttyà bodhyor'thaþ / prakçte yojayati--iha tu iti / bhràntikçta eva pràcyànàü mate bhràntikçtatvàbhàve punà råpakamasti iti bhàvaþ / atra bhràntimato 'laïkàratve 'pi nàlaïkàràntaravicchittimålatvaü hãyata iti prakçte na kàcit kùatiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atraiva ca "capovanamiti munibhiþ kàmàyatanamiti ve÷yàbhiþ" ityàdau pariõàmàlaïkàrayogaþ / ## (lo, u) atraiva ÷rãkaõñhajanapadavarõane pariõàmàlaïkàrayogaþ / ÷rãkaõñhajanapade tapovanatvàdyàropasya munyàdeþ prakçte tapaþ prabhçtàvupayogàt / naceha råpakaü tapovanatvàdyàropasya sàdç÷yamålatvàbhàvàt, munyàdãnàü tu tapovanàdibhinnaråpasya tadråpatàpratãteriha bhràntimàniti ye / apyàhuþ teùàmayamà÷ayaþ--- ÷rãkaõñhajanapade ekade÷asya tapovanàditvepyavayavàvayavinorabhedàtsamudàyasya tathàtvapratãtiriha na tàttvikãti na pariõàm iti / evamatra eùu sarveùu alaïkàràntaravicchittisambhave 'pi grahãtçbhedenànekadhollekhasya vicchittivi÷eùasya sambhavàt tatprayojitasya ullekhàlaïkàrasyàpalàpo na ÷akyakriya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "gàmbhãryeõa samudro 'si sauraveõàsi parvataþ" / ityàdau cànekadhollekhe gàmbhãryàdiviùayabhedaþ prayojakaþ / atra ca råpakayogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) atraiva ceti / taponamityàdau pariõàmayoga ityanvayaþ / tapovanatvakàmàyatanatvayostatra vàstavatvena pariõàmàlaïkàratvasambhavàt / naca tapovanatvasya kathaü tatra vàstavatvamiti vàcyam / vanapadasyàtrà÷rame làkùaõikatvàbhipràyeõa pariõàmàlaïkàratvakathanàt / itthaü grahãtçbhedaghañitamullekhamudàhçtya viùayabhedaghañitaü tamudàharati---gàmbhãryyeõeti / viùayabhedo dharmmaråpaviùayabhedaþ / atra grahãtryaikyameva / ********** END OF COMMENTARY ********** "gururvacasi, pçthururasi, arjuno ya÷asi-" ityàdiùu càsya råpakàdvivikto viùaya iti / atra hi ÷leùamålàti÷ayoktiyogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) råpakàsaïkãrõamasya viùayaü dar÷ayati---gururiti / upade÷yaråpe vacasi viùaye gururupadeùñà ityarthaþ / ÷leùàcca bçhaspatirityarthaþ / pçthuriti / urasi urovacchedena pçthurvisphàraþ ÷leùàcca---pçthå ràjà / arjuna iti / atra ya÷asi ityatra tçtãyàrthe saptamã / ya÷asàrjuno dhavalaþ ityarthaþ / ÷leùàcca pàõóavor'junaþ kàrttavãryyàrjuno và / råpakàd vivikta iti / tvaü bhavànityanayoranyatarasyàpi anuktiråpànnigaraõàdati÷ayoktereva viùayatvàt / sà càtra bhede 'pi abhedàroparåpà / yadi tu tvaü bhavànityanayorekatarasya nirde÷astadàråpakameva, råpakàti÷ayoktyoretanmàtra bhedàt / atra hãti / naca durgàlaïghitavigraha ityàdivadupamàdhvanirayamiti vàcyam tatra vi÷eùyasya ÷liùñomàvallabhapadasyevàtra vi÷eùyapadàbhàvàt tvaüpadasattve 'pi råpakameva nopamàdhvanistasya ÷liùñatvàbhàvàt / ## (lo, å) evaü grãtçbhede udàhçtya viùayabhede udàharati---gambhãryyeõeti / ÷leùamålàti÷ayoktiþ / gururupadeùñaiva gururbçhaspatiriti bhede 'pyabhedàdhyavasàyàt ÷leùamålàti÷ayoktiriti / pçthurvi÷àlo vaiõya÷ca / arjuno dhavalaþ, pakùe kàrttavãryyaþ, pàrtho và / nacàtra÷abda÷aktimålo dhvaniþ, naca råpakam upadeùñçtvàdãnàü bçhasyatitvàditvenàdhyavasànàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ç) prakçtamàropaviùayam anyasthàpanam àropyaviùayatvasthàpanam / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü dvidhà / kvacidapahnapårvaka àropaþ, kvacidàropapårvako 'pahnava iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) apahnutyalaïkàramàha---prakçtamiti / prakçtaü prakràntam, anyasthàpanam aprakçtasthàpanam / ittha¤ceti / prakçtàpahnavo anyasthàpana¤cetyetanmàtravilakùaõe satãtyarthaþ / prakçtàpahnavàprakçtasthàpanayoþ paurvàparyyavyatyàsàd dvaividhyamiti dar÷ayati kvaciditi / naca niùidhyeti katvànirde÷àdapahnavapårvakatvameva labhyate kathaü dvaividhyamiti vàcyam / niùedhabuddhiü viùayãkçtya ityeva tadarthàt / tadviùayãkaraõasya cobhayathàpi sambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "nadaü nabhomaõóalamamburà÷irnaità÷ca tàrà navaphenabhaïgàþ / nàyaü ÷a÷ã kuõóalitaþ phaõãndro nàsau kalaïkaþ ÷ayito muràriþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nedaü nabha iti / nabhaàdiniùedhena saphenasamudre phaõi÷ayitamuràristhàpanamidam / amburà÷irityàdau sarvatra kintu iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "etadvibhàti caramàcalacåóacumbi hiõóãra-piõóa-ruci-÷ãtamarãcibimbam / ujjvàlitasya rajanãü madanànalasya dhåmaü dadhatprakañalà¤chanakaitavena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) anyasthàpanapårvakaü niùedhamàha---etad vibhàtãti / etad bimbam arthàccandrasya / hiõóãraü karpåraþ / ujjvàlitasyeti / nirvàpitasyetyartaþ / nirbharasvakàntasambhogena rajanyà madanànalanirvàõàd dhåmodramaþ / kaitaveneti / nàyaü là¤chanaþ kintu yathoktadhåma iti niùedhapratãtiþ pa÷càt kaitavapadena / ## (lo, é) hiõóãraþ phenaþ / atra kaitavapadena kapañàrthena na prakañalà¤chanamiti pratãterapahnava àrthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü padyaü mama / evam-- "viràjati vyomavapuþ payodhistàràmayàstatra ca phenabhaïgàþ" ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) bhaïgyantareõàpi niùedhapratãtàvàha---viràjatãti / atra vapuþ padamayañpratyayàbhyàü vyomàdiniùedhapratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityàdyàkàreõa ca prakçtaniùedho bodhyaþ / ## ## ## (lo, ë) anyathayediti / anyàrthe ghañayet / ka÷ciditi ÷eùaþ / sapãti / api÷abdena samanantaroktaprakàrabhinnàpahnutiþ ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷leùeõa yathà-- "kàle vàridharàõàmapatitayà naiva ÷akyate sthàtum / utkaõñhitàsi tarale ! nahi nahi sakhi ! picchilaþ panthàþ" // atra "apatitayà" ityatra patiü vinetyuktvà pa÷càtpatanàbhàvena ityanyathà kçtam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) dvitãyàpahnutimàha---gopanãyamiti / ÷leùeõa dyotanaü ÷aktyaiva / anyathàdyotanantu vya¤janayà / anyakathanantu ÷leùeõa ÷liùñapadavàcyàrthena ceti bodhyam / kàle iti / atra vàridhàràõàü kàlasya kàmoddãpakatvena pati÷ånyatayà sthitya÷akyatvaü gopanãyamarthamuktvà tad boddhyàþ saükhyàþ pra÷rànantaraü tadanyathayatinahi nahãti / varùàkàle pathaþ picchilatvena patitabhinnatayà ityuktavàkya÷leùaõa anyathà kçtaü tadàhàtreti / ********** END OF COMMENTARY ********** a÷leùeõa yathà-- "iha puro 'nilakampitavigrahà milati kà na vanaspatinà latà / smarasi kiü sakhi ! kàntaratotsavaü nahi ghanàgamarãtirudàhçtà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) iha puronileti / iha de÷e puraþ sammukhe kà latà / vanaspatipadamahimnà vya¤janayà sàdhvasavannàyikàyàü saïgatanàyakapratãtiþ samàsoktiråpà saükhyà tatpratãtyà smarasãtyàdipra÷re kçte vaktrã vàcyàrtheneva tadanyathayati---nahi ghanàgameti / ********** END OF COMMENTARY ********** vakroktau parokteranyathàkàraþ, iha tu svauktereveti bhedaþ / gopanakçtà gopanãyasyàpi prathamamabhihitatvàcca vyàjokteþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) asyà vakroktito bhedamàha--vakroktàviti / vyàjoktito 'pyasyà bhedamàha---gopaneti / gopanãyàrtho vaktà vyàjoktau prathamaü nocyate / yathà--- "pçthunà jalakumbhena ÷ramo 'yaü ÷vàsakçnmama / vi÷ràmyàmi kùaõaü tasmàd vayasye ! tava sannidhau // "ityatra jalàharaõasya pathi upanàyakasambhagajanyaþ ÷ramo vaktryà prathamamanukto 'pi sakhipratãtibhiyà nigåhitaþ / vyàjokteriti bheda ityanvayaþ / ## (lo, e) apatitayà na vidyate patiryasyàþ sà apatiþ tasyà bhàvastattà patanarahitayetyarthaþ / anyathàkaraõametadevàha / vakroktau "ke yåyaü sthala eva " ityàdau / vyàjoktau ÷elendrapratipàdyamànetyàdau girijàkaraspar÷ajanyasya romà¤càdernàbhidhànam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ai) ni÷cayàkhyaþ / apahnutivaidharmyàt // ********** END OF COMMENTARY ********** ni÷cayàkhyo 'yamalaïkàraþ / anyadityàropyamàõam / yathà mama--"vadanamidaü na sarojaü nayane nendãvare ete / iva savidhe mugdhadç÷o bhramara ! mudà kiü paribhramasi" // yathà và-- "hçdi visalatàhàro nàyaü bhujaïgamanàyakaþ kuvalayadala÷reõã kaõñhe na sà garaladyutiþ / malayajarajo nedaü bhasma priyàrahite mayi prahara na harabhràntyànaïga ! krudhà kimu dhàvasi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) ni÷cayàlaïkàramàha---anyanniùidhyeti / apahnutau prakçtaniùedhena anyasthàpanam, iha tu tadvaiparãtyamityarthaþ / vadanamidamiti / he madhukara iha mugdhadç÷aþ savidhe mudhà na paribhràmya / bhràmyetyatra vaikalpikadivàdi÷yannantatà / padmàdibuddhyà yad bhràmyasi tanmudhetyarthaþ / mudhàtvamupapàdayati---vadanamidamiti / hçdi bisalatàhàra ityàdikà virahiõa uktiþ / evam---"navajaladharaþ sannaddho 'yaü na dçptani÷àcaraþ, suradhanuridaü dåràkçùñaü na tasya ÷aràsanam / ayamapi pañudhàrasàro na vàõaparamparà, kanakanikaùasnigdhà vidyutpriyà na mamorva÷ã / "ityàdàvapyayamalaïkàro bodhyaþ / ## (lo, o) mugdhadç÷o manoharàkùyàþ / asyàlaïkàrasya pårvàcàryyàprakà÷itatvàd viùayavyàptaye punarudàharati---yathà veti / bhujaïgamanàyako vàsukiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na hyayaü ni÷cayàntaþ saüdehaþ, tatra saü÷ayani÷cayayorekà÷rayatvenàvasthànàt / atra tu bhramaràdeþ saü÷ayo nàyakàderni÷cayaþ / ki¤ca na bhramaràderapi saü÷ayaþ ekakoñyadhike j¤àne, tathà samãpàgamanàsaübhàvat / tarhi bhràntimànastu, astu nàma bhramàràder bhràntiþ / na ceha tasyà÷camatkàravidhàyitvam, api tu tathàvidhanàyakàdyuktereveti sahçdayasaüvedyam / ki¤càvivakùite 'piü bhramaràdeþ patanàdau bhràntau và nàyikàcàñvàdiråpeõaiva saübhavati tathàvidhoktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) na hyayamiti / vàrtho hikàraþ / navàyamityarthaþ / bhramaràderityàdipadàdanaïgasya nàyikàderityàdipadàt tatadvodhakapuruùasya ca parigrahaþ / nanu ni÷cayàntasandehe tadaikyaü na vivakùitamityata àha---ekakoñyanadhike j¤àne ityarthaþ / taj j¤ànaü ca ekakoñau utkañatvena tadvçtitakoñereva ni÷caye ca bhavati, tàdç÷ani÷caya÷ca bhrama eveti tàü koñimàdàyà÷aïkate---tarhãti / astu nàmeti samàdhànam / tathàvidhanàyakàdyuktereveti / nàyikàsukhotkarùasya dvitãya÷loke vakturvipralambhotkarùasya ca pratipàdanàdeva camatkàràditi bhàvaþ / tasminnarthe sahçdayàþ pramàõamityàha---sahçyeti / mugdhà dugdhadhiyà" ityàdau api candrotkarùapratipàdanàdeva camatkàra iti tulyamityata àha---ki¤ceti / tatra tu bhràntimiti bhramàdhãnakumbhapàtàdikriyà, atra tu bhramarasya natu bhramàdhãnapàtakriyeti samàdhànasambhave 'pi tàdç÷akriyàbhàve 'pi bhràntimadalaïkàràdityupapattén pratyàha / avivakùite 'pãti / tuùyatu iti nyàyàt / tathàtvàbhyupapattau àha--nàyikàcàñviti / tathàca bhràntimadalaïkàrasaïkãrõa eva ni÷cayàlaïkàra iti svãkçtam / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca råpakadhvanirayam, mukhasya kamalatvenànirdhàraõàt / na càpahnutiþ, prastutasyàniùedhàditipçthagevàyamalaïkàra÷cirantanoktàlaïkàrebhyaþ / ÷uktikàyàü rajatadhiyà patati puruùe ÷uktikeyaü na rajatamiti kasyàciduktirnàyamalaïkàro vaicitryàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) aprasaktamapi råpakadhvanitvaü spaùñatvàya niùidhyati--naca råpaketi / kamalatvenànirddhàraõàditi / na sarojamiti tadvirodhinirde÷àdanirddhàraõam / apahnutistu na sambhavatyeva ityàha---naceti / cirantaneti / na kevalamayamalaïkàraþ kintu--- "da÷ara÷mi÷atopamadyutiü ya÷asà dikùu da÷asvapi ÷rutam / da÷apårvarathaü yamàkhyayà da÷akaõñhariguruü vidurbudhàþ" // ityekasaükhyàlaïkàraþ / ekaü viùõuü dve tadãye ca netre trãüstàn devàn do÷catuùkaü ca viùõoþ pa¤ce÷àsyànyagnibhåùaràmukhàni saptàrciùkaü naumi sàùñàïgapàtam // iti kramikasaükhyàlaïkàraþ / anye 'pi vaicitryàvahà alaïkàra anuktà api svayamåhyàþ / prayà÷aþ sarveùàmeva alaïkàraõàmàhàryyàropabuddhiviùayatve evàlaïkàratvaü natu vàstavatve ityata àha---÷uktikàyàmiti / ## (lo, au) ekà÷rayatvenàvasthànàt saü÷ayitureva ni÷cetçtvàdyathà---kiü tàvat sarasãtyàdau / ekakoñiþ sarojàdiþ / tathà samãpagamanàdisambhava÷ca ÷àstrayuktisiddha eva / àdi÷abdena hçdi bisalatàhàra ityàdau prahàràdeþ saügrahaþ / tarheti / yadyekaü koñyanadhikaü mithyàj¤ànamityarthaþ / tasyàþ yathàkatha¤cid aïgãkçtàyà bhràntestathàvidhàyàþ "tava vadanaü sarojasadç÷ameva' ityàdernàyikàdyuktervi÷eùaõaü, tatra kiü pramàõamityàha--sahçdayasaüvedyaü sahçdayànàmanubhava ityarthaþ / bhramaràdeþ patanàdisadbhàve tadabhàve 'pi và bhràntij¤ànasya teùàü hçdayagràhyatve bhràntimadalaïkàro vaktuü yuktaþ / naca tatheti / yuktyantaradar÷anenàpi tadabhàvaü dçóhayati---ki¤ceti / tathàvidhavadanamidaü sarojaråpam / evaü ca bhrànteþ svaråpasyàbhàvàt / tadabhàve ca kathaü bhràntimadalaïkàra ityarthaþ / kamalatvena anirddhàraõàdityataþ pårvaü vyaïgyayorapãti ÷eùaþ / ayamasmàbhiþ prakà÷ito ni÷cayàkhyo 'laïkàraþ / vaicitryamalaïkàrabãjabhåtà lokottarà vicchittiþ // ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) utprekùàlaïkàramàha---bhavediti / prakçtasya paràtmanàprakçta---tàdàtmyena sambhàvanamutkañakoñikaþ saü÷aya ityarthaþ / tenànutkañakoñikasandehani÷cayayoþ råpakàdau ca nàtiprasaïgaþ / ## (lo, a) evamabhedapràdhànyenàropagarbhàlaïkàràn lakùayitvàdhyavasàyagarbhàn lakùayati---bhavediti / prakçtasya sambhavino varõanãyasya paraþ sadç÷atayopakalpitaþ / arthàd asambhavã yor'thaþ tadàtmanà tatsvaråpeõa sambhàvanà / mithyàj¤ànavi÷eùa utprekùàlaïkàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) asyà vibhaktavibhàgabàhulyena ùañsaptatyuttaraika÷atavidhatàü paryavasthàpayitumàdau dvaividhyamàha---vàcyeti / pratãyamànà càtra na vyaïgyà, tadà utprekùàdhvanitvàpatteþ, yathà dar÷ayiùyamàõe mahilàsahastretyàdau, kintu adhyàhriyamàõà ityevetyarthaþ / parà adhyàhriyamàõà dvayorapãti vàcyotprekùàyàmadhyàhriyamàõotprekùàyàü cetyarthaþ / tena jàtyàdicatuùkotprekùà vàcyà adhyàhriyamàõà ca ityaùñadhetyarthaþ / jàtyàdicatuùkàbhàvotprekùàpyevamaùñadhetyàha---tadaùñadhàpãti / bhàvasya jàtyàdibhàvacatuùkasya pratyekamabhàvàbhimànato 'bhàvotprekùaõàdapi tadaùñadhà tasyà utprekùàyàþ aùñadhà aùñaprakàrabhàva ityarthaþ / apikàrasya dar÷itarãtyà bhinnakrameõa yojanà / evaü ca jàtyàdibhàvotprekùàùñakaü tadabhàvotprekùàùñakaü ceti ùoóa÷aprakàràþ ùoóa÷atvànuktàvapi paryyavasitàþ, taddvaiguõyena dvàtriü÷atvamàha---guõàkriyeti / nimittasya utprekùàyà hetorguõakriyàsvaråpatvàt tàþ ùoóa÷avidhàþ utprekùàþ punardvàtriü÷advidhatàü yàntãtyarthaþ / te vàcyapratãyamànatvabhedàdaùñau jàtyàdibhàvotprekùà aùñau ca tadabhàvotprekùà÷ca iti ùoóa÷aiva guõakriyàhetuvattvena dvaiguõyàd dvàtriü÷adityarthaþ / hetu÷ca utprekùàjanakaþ / ## (lo, à) tadbhedànàha---vàcyeti / vàcyà ivàdidyotakapadanibandhanàd jhañiti pratyeyà / pratãyamànà dyetakapadaviraheõa vàcyàrthaparyyàlocanànusandheyà / tadevàha---vàcye vàderiti / ekadharmmavannànàdharmavàcakopameyor'tho jàtiþ / guõaþ sàmànàdhikaraõyena siddhatànirde÷yo dharmaþ / kriyà sàdhyatàkàranirdde÷yo dharmaþ / dravyaü ÷çïgagràhikayà nirde÷yo dharmaþ / utprekùyamadhyavaseyam / prakçtasyàpi etad bhedayoge 'pi vaicitryànàvahatvànna bhedagaõanam, sambhàvanapràõasya asyàlaïkàrasya sambhàvyamànavi÷eùàdeva vi÷eùopàlambhàt / dvayoruktabhedayoþ / bhàvo jàtyàdireva / abhàvasteùàmevàsattà / nimittasya utprekùaõakàraõasya viùayadharmasya tà uktaùoóa÷aprakàràþ / utprakùyate prakà÷yate, arthàt sajàtãyamanekamanayà svalpayàpãtyutprekùà / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vàcyotprekùàyàmudàharaõaü diïmàtraü yathà-- "åruþ kuraïgakadç÷a÷ca¤calacelà¤calo bhàti / sapatàkaþ kanakamayo vijayastambhaþ smarasyeva" // atra vijayastambhasya bahuvàcakatvàjjàtyuprekùà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) diïmàtram alpamàtram / åruriti / ca¤calacelà¤calaþ calavastraikade÷aþ / kuraïgakadç÷aþ åruþ smarasya sapatàkaþ kanakamayo nijayastambha iva bhàtãtyarthaþ / stambho hemayaùñiþ / patàkà taduparivastram, calacelà¤calasthàne tatra / atra jàtyutprekùàtvaü gràhayati---atreti / vijayastambhasyeti / tadvàcakapadasyetyarthaþ, prakràntasya bahuvàcakatvàd bahuvyaktivàcitvàt, tathàca stambhatvasya jàtitvamupapàditam / stambhotprekùàyà÷ca tatprakàrakatvàt tasyà apyutprekùà / evaü sarvatra vidheyam / idamudàharaõaü na guõàkriyànimittotprekùàyàþ kintu vakùyamàõàyà anuktanimittotprekùàyà eva / ato 'tra vijayastambhotprekùàhetu kàmoddãpakatvamanuktam / ## (lo, i) jàtyutprekùà / jàtisvaråpotprekùaõàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "j¤àne maunaü kùamà ÷aktau tyàge ÷làghàviparyayaþ / guõà guõànubandhitvàttasya saprasavà iva" // atra saprasavatvaü guõaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) vàcyaguõotprekùàmàha---j¤àne maunamiti / tasya dilãpasya guõàguõanubandhitvàtsaprasavà ivetyarthaþ / guõànàü guõàntarànubandhitvaü dar÷ayati---j¤ànamiti / j¤ànàdau sati maunàdikamityarthaþ---atreti / prasavo yonibahirbhàvaþ / utpàdane prakçte 'prakçtatadutprekùà / prasavapadasya kçdantatvena nàmatvapràptyà tadartho na kriyetyato guõa eva / atra guõànubandhitvamutprekùàheturukta eva / ## (lo, ã) evaü vakùyamàõe guõa ityanantaramutprekùyate iti ÷eùaþ / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** "gaïgàmbhasi suratràõa ! tava niþ ÷ànanisvanaþ / snàtãvàridhåvargagarbhapàtanapàtakã" // atra snàtãti kriyà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vàcyàü kriyotprekùàmàha---gaïgàmbhasãti / suratràõeti---pà÷càttyayavanançpatãnàmutkarùabodhakaþ karibhàùàvi÷eùaþ sulatàna iti padasyàpabhraü÷aþ / he tàdç÷a tava niþ ÷àõasya sainyavàdyasya niþ svanaþ arivadhåvargagarbhapàtanapàtakã yataþ atastatpàtakakùayàrthaü gaïgambhasi snàtãvetyarthaþ / gaïgàyàþ pà÷càtyançpatisainyadåravarttitvàttatparyyantamapi sainyaniþ svana àyàta iti bhàvaþ / atra hetuü granthakçdeva pradar÷ayiùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** "mukhameõãdç÷o bhàti pårõacandra ivàparaþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dravyotprekùàmàha---mukhamiti / iyamapi anuktahetukà / ********** END OF COMMENTARY ********** atra candra ityekavyaktivàcakatvàddravya÷abdaþ / ete bhàvàbhimàne / abhàvàbhimàne yathà-- "kapolaphalakàvasyàþ kaùñaü bhåtvà tathàvidhau / upa÷yantàvivànyonyamãdçkùàü kùàmatàü gatau" // atràpa÷yantàviti kriyàyà abhàvaþ / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) abhàvàbhimàne jàtyàdyabhàvotprekùàyàü tatra kriyàbhàvotprekùàmàha---kapolaphalakàviti / asyàþ kapolaphalakau kapolaråpaspharade÷au tathàvidhau puùñasvaråpau bhåtvà ãdçkùàmãdç÷ãü kùàmatàü kùãõatàü gatau iti kaùñamityarthaþ / iùñadar÷anàt kùãõatvapràptiþ / atra kùàmatvahetau virahe prakçte taddhetutvena parasparadar÷anakriyàbhàva utprekùitaþ / atra hetåktiþ granthakçtaiva agre dar÷ayiùyate---evamanyaditi / atra jàtyabhàvotprekùà yathà---"na sandhayàü kurute bhàsvàn dvijatvàbhàvataþ kimu" ityàtapaklàntoktau sandhyàkaraõahetau mandagamaneprakçte 'prakçta÷liùñasandhyàpadàrthakaraõahetutvena dvijatvajàtyabhàva utprekùitaþ / sandhyàkaraõa¤ca utprekùàheturuktaþ / anuktahetukà jàtyabhàvotprekùà yathà--- "àgacchanneva puruùo na vipra iti lakùyate" // iti / atra tu vipratvavya¤jakasaüsthànàbhàvo heturanuktaþ / evaü rãtyànyatràpi hetåktyanuktã bodhye / "kãrttiste ÷rãmato dåraü prayàtànàdçteva kim / " ityatra kãrttiranàdaro guõa utprekùitaþ / tatsapatnãtvena adhyàsitvaü ÷rãmattvaü heturuktaþ / "astaü jagàma rajanã tadã÷endumçteriva" // ityatra dravyasya indorabhàva utprekùitaþ / rajanyastagamanaü taddheturuktaþ ## (lo, u) tathàvidhau rupavantau / kriyàyà dar÷anaråpàyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nimittasya guõakriyàråpatve yathà--"gaïgambhasi" ityàdau snàtãvetyutprekùànimittaü pàtakitvaü guõaþ / "apa÷yantau-" ityàdau kùàmatàgamanaråpaü nimittaü kriyà / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) eùu hetånàü kriyàtvaguõatve svayameva avadhàtvye / pàtakitvaü heturiti / "prabhàte hasatãveyam " ityatra tu priyasåryyadar÷anaü heturanuktaþ / evamanyaditi / utsukeva hasatyeùà hasatyeùà jyotsnàmindoþ kumudvatã / " ityatrotsukatvotprekùàyàmindujyotsnà guõaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** pratãyamànotprekùà yathà-- "tanvaïgyàþ stanayugmena mukhaü na prakañãkçtam / hàràya guõine sthànaü na dattamiti lajjayà" // atra lajjayeveti ivàdyabhàvàtpratãyamànotprekùà / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tanvaïgyà iti / mukhàprakañanaü vastràvçtatvàt / hàràya sthànàdànaü nibióasànnidhyena sandhiràhityàcca / sthànàdànamatra guõo heturuktaþ / evamanyaditi / "vikrãya vispaùñamukhena bàlà, màlàkçtaþ kairavakorakàõi / vikretukàmà vikacàmbujàni celà¤calenànanamàvçõoti" // ityatràpyambujavikrayecchàyà mukhàvaraõehatutvàbhàvàt vikretukàmeva "ityutprekùàdhyàhàraþ / tadaiva mukhacandràdar÷anàt padmanimãlanasya vàraõamiti bhàvaþ / kriyotprekùàdhyàhàre tu hasatyarkodaye 'mbujamiti jàtyutprekùàdhyàhàre"càõóàlo 'nyo dvijaþ pàpã' iti / dravyotprekùàdhyàhàre--candro 'nyamukhametasyà ityanayoranyapadasattvànna råpakam / ## (lo, å) mukhaü cåcukàparaparyyàyaü vadana¤ca / guõaþ såtraü vij¤àtvavinayàdi÷ca / atra guõotprekùà pratãyamànà / bhàvàbhimàna÷ca anyatra yathà mama tàtapàdànàm / vikasitamukhãü ràgàsaïgàd galattimiràü÷ukàü dinakarakaraspçùñàmaindrãü nirãkùya di÷aü puraþ / jarañhalavalãpàõóucchàyo bhç÷aü kaluùàntaraþ ÷rayati haritaü pràtaþ pracetasãü tuhinadyutiþ // atra nirãkùyeveti nirãkùaõakriyotprekùà pratãyamànà / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu dhvaniniråpaõaprastàve 'laïkàràõàü sarveùàmapi vyaïgyàtvaü bhavatãtyuktam / samprati punavi÷iùya kathamutprekùàyàþ pratãyamànatvam ? ucyatevyaïgyotprekùàyàm--"mahilàsahassa-" ityàdàvutprekùaõaü vinàpi vàkyavi÷ràntiþ / iha tu stanayorlajjàyà asambhavàllajjayevetyutprekùayaiveti vyaïgyapratãyamànotprekùayorbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) nanu ityàdyà÷aïkà spaùñaiva / vàkyàrthabodhasyotprekùàdhyàhàraü vinànupapattau tadadhyàhàre pratãyamànotprekùà tadadhyàhàraü vinàpi vàkyàrthabodhasambhave pa÷cattàtparyyava÷àd utprekùàvya¤jane utprekùàdhvaniriti siddhàntayitumutprekùàdhvaniviùayaüdar÷ayati---ucyata iti / mahileti / pràg vyàkhyàtam / nàyakasyànekanàyikànuràgàt kç÷ãbhavantyàstatpanyà avasthàü tasmin avedayantyàstatsakhyà uktiriyam / sà tava patnã amàntã avakà÷amalabhamànà divasaü vyàpya tanayati tanåkaroti / nàmakàritàntasya tanu÷abdasya råpamidam / ityàdàviti / vi÷ràntirbodhaþ / bhàvyamànatvasambandhena sthànapràpterabhàvasyàbhàvyamànatvàdeva bodhasambhavàt / parantu aïgatanåkaraõatàtparyyànusandhànena saüyogasambandhena manasi sthànàpràptirevàïgatanåkaraõahetutayà pratãyate / tacca bàdhitamityataþ sthànàpràpyutprekùàdhvaniþ / tanvaïgayà ityatra tu na tathetyàha---iha tu iti / ityutprekùayeva ityatra / vi÷ràntiriti anuùaïgaþ / utprekùayorbheda iti / utprekùayoradhàyàhàryyatvavyaïgyatvàbhyàü bheda ityarthaþ / ## (lo, ç) evaü ca utprekùàdhvanervivekaü dar÷ayitukàma à÷aïkate--nanu iti / siddhàntamàha---ucyata iti / vyaïgyotprekùàyàü kàvyasya dhvanitvaprayojakasya vyaïgyabhåtasyotprekùàyàm / gàthàrthaþ pårvaü vyàkhyàt eva utprekùàü vinà api vàkyavi÷rànteriti / ayamà÷ayaþ / amàntãti padasya tava hçdayànuràgapàtratàmapràpya" ityarthenàbhidheye vi÷rànteriti / iha prakçtodàharaõe vyaïgyapratãyamànotprekùayorbheda iti / ayamà÷ayaþ / pratãyamànasya vàcyasiddhyaïgatvàdityàdinà yathànyeùàmapi bahånàmalaïkàraõàmalaïkàravi÷eùatà tathotprekùàyà apãti na kàcit kùatiþ / yatra tu kàvyadhvanitvaheturvyaïgyatà na tatràlaïkàratà yukteti / evaü yatkai÷cit mahilàsahastretyàdi pratãyamànotprekùàyàmudàhçtaü tadayuktamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vàcyotprekùàyàþ ùoóa÷asu bhedeùu madhye vi÷eùamàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vàcyotprekùàyàþ ùoóa÷asu iti / jàtyàdicatuùkasya taccatukàbhàvasya ca utprakùà vàcyà aùñavidhàþ tadaùñakasyaiva guõakriyàhetukatvàd dvaividhyena ùoóa÷atvam / evaü pratãyamànàyàmapi ùoóa÷atvaü pràguktaü smarttavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--tatra vàcyàbhidàþ punaþ / vinà dravyaü tridhà sarvàþ svaråpaphalahetugàþ // VisSd_10.43 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tatra vàcyeti / vàcyàyà utprekùàyà bhidàþ bhedàþ / jàtyàdicatuùkasya bhàvàbhàvaråpatvena dvaiguõyaü pratyekaü ca guõakriyàhetukatvena dvaiguõyàccaturvidhatvamiti vàcyotprekùàyà yattat ùoóa÷avidhatvamuktaü tatra dravyotprekùàcatuùkaü vinà dvàya÷ànàmeva traiguõyaü bhavatãtyàha--vinà dvavyamiti / dravyotprekùàcatuùkaü vinetyarthaþ / svaråpeti / utprekùitasya vastunaþ kasyàpi phalatvena hetutvoktau tatsvaråpaviùayà utprekùàsvaråpotprekùà / taddvayànyataratvena uktau tu taddvayànyataragà / ## (lo, é) svaråpaphalahetugàþ / svaråpotprekùà, phalotprekùà, hetåtprekùà ceti / svaråpaü dharmmàntaram, viùayasamasaükhyatayàbhihitau dharmma÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** yatrokteùu vàcyapratãyamànotprekùayorbhedeùu madhye ye vàcyotprekùàyàþ ùoóa÷a bhedàsteùu ca jàtyàdãnàü trayàõàü ye dvàda÷a bhedàsteùàü pratyekaü svaråpaphalahetugatatvena dvàda÷abhedatayà ùañtriü÷adbhedàþ / dravyasya svaråpotprekùaõameva sambhavatãti catvàra iti militvà catvàliü÷adbhedàþ / atra svaråpotprekùà yathà pårvodàharaõeùu "smàrasya vijayastambhaþ" iti / "saprasavà iva" ityàdayo jàtiguõasvaråpagàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vyàcaùñe---tatreti / ye dvàda÷a bhedà iti / catuùkatrayasya dvàda÷atvàt / teùàü pratyekaü dvàda÷abhedatayetyarthaþ / ekaikacatuùkasya traiguõyàd dvàda÷atvam---ùañ triü÷aditi / dvàda÷atrayasya ùañtriü÷attvàt / catvàriü÷àditi / dravyo prekùàcatuùkasyaùañtriü÷atsàhityàt / tatra jàtiguõayoþ svaråpotpekùàdvayaü pårvoktameva dar÷ayati---atra svaråpeti / jàtiguõasvaråpà ityatra jàtiguõàdisvaråpà ityarthaþ / àdipadàt kriyàdravyotprekùàparigrahaþ / atraiva jàtiguõetyatra kriyaguõeti kvacitpràmàdika eva pàñhaþ / kriyotprekùàyà anukttvena àdipadagràhyatvàdeva, taktiyàsvaråpotprekùà snàtãveti, dravyasvaråpotprekùà pårõacandra ivàpara iti pårvoktadvayameva / ********** END OF COMMENTARY ********** phalotprekùà yathà-- "ràvaõasyàpi ràmàsto bhittvà hçdayamà÷ugaþ / vive÷a bhuvamàkhyàtumuragebhya iva priyam" // atràkhyàtumiti bhåprave÷asya phalaü kriyàråpamutprekùitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) itthaü svaråpotprekùàyà dravye 'pi sambhavàdàdipadagràhyàbhyàü saha jàtyàdicaturùveva dar÷ayitvà phalotprekùàü hetåtprekùà¤ca dravyaü vihàya jàtyàditriùu dar÷ayituü kriyàgàminãü phalotprekùàmàha---ràvaõasyàpãti / ràmàstau ràmakùiptaþ à÷ugo 'pi ràvaõasya hçdayaü bhittvà uragebhyaþ priyamàkhyàtumiva bhuvaü vive÷a ityanvayaþ / atreti / àkhyànakriyàråpaü prave÷asya phalamutprekùitamityartaþ / tumarthecchàviùayasya phalatvapratãteþ / ## (lo, ë) ràmàsto ràmeõa kùiptaþ / priyamàkhyàtumiveti sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** hetåtprekùà yathà-- "saiùà sthalã yatra vicinvatà tvàü bhraùñaü mayà nåpuramekamurvyàm / adç÷yata tvaccaraõàravindavi÷leùaduþ khàdiva baddhamaunam" // atra duþ kharåpo guõo hetutvenotprekùitaþ / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) saiùà sthalãti---puùpakasthàü sãtàü prati ràmasyoktiriyam / tvàü vicinvatà vicàrayatà mayà, yatra bhraùñamarthàttvaccaraõàtpatitamekaü nåpuramadç÷yata saiùà sthalã / niþ ÷abdasya nåpurasya maunahetumutprekùate---tvaccaraõeti / atreti / hetutvàbhàvàdityarthaþ / evamanyaditi . kriyotprekùàyàþ phalagàmitvamevoktaü na hetugàmitvam, guõotprekùàyà hetugàmitvamevoktaü na phalagàmitvam, jàtyutprekùàyàstvanekagàmitvamapyuktam / evaü rãtyà tadåhyamityarthaþ / tatra kriyotprekùàyà hetugatvaü yathà--- "ya÷astava mahãpàla ! màrjanàdiva nirmalam / ' ityatra nairmalyahetutvena màrjanakriyotprekùità / guõasya phalagàmitvaü yathà--- "sadà kãrtimukhaü padmaü puõyàrthamiva tiùñhati / ' atra muõyaü guõa÷ca phalatvenotprekùitam / jàtyuprekùàyàþ phalagàmitvaü yathà-- "kàmukasya ratau vàmà kandarpa÷arapãóità / nakhakùatakçtaü duþ khaü sukhatvàyeva và¤chati // " atra nityàyà api sukhatvajàterduþ khe àropyatvaråpavà¤chàyàþ phalamutprekùitam / jàtyutprekùàyà hetugàmitvaü yathà--- "ràhugrasto 'pi ÷ãtàüsurdvijatvàdiva puõyakçt / ' iti atra puõyajananatvena dvijatvajàtirutprekùità / yadyapi---- "kokayånormanoduþ khaü candràdiva samutthitam / ' ityàdiùu dravoyatprekùàyà api hetugàmitvaü sambhavati tathàpi viralatvàd vaicitryavi÷eùànàvahatvàcca tadasambhavo dar÷itaþ / ## (lo, e) saiùetyatra calanadravyasaüyogàbhàvàd nåpurasya maunitvam, tadevaü duþ khahetukamaunitvàbhàvenàdhyavasitam / yadvà nåpumaunitvahetu÷caladdravyasaüyogàbhàva evaüduþ khatàdàtmyena adhyavasitaþ tatra ca pakùe 'ti÷ayoktivad viùayasya gamyamànatà etaccàgre sphuñãbhaviùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) vàcyotprekùàyà÷catvàriü÷advidhatvaü guõakriyàråpanimittadvayaghañitaü dar÷itameva / saüprati tu nimittànukriva÷àdeva ùoóa÷aprakàraprave÷àt ùañpa¤cà÷advidhatvaü dar÷ayitumàha---uktyanuktyoriti / jàtyàditrayasya phalahetugatvena nimittànuktyasambhavasya vakùyamàõatvàt trayasya dravyagotprekùàyàþ svaråpagàmitva eva nimittànuktisambhavàdàha---dvidheti / svaråpagà iti / natu phalahetugà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** teùu catvàriü÷atsaükhyàkeùu bhedeùu madhye ye svaråpagàyàþ ùoóa÷a bhedàste utprekùànimittasyopàdànànupàdànàbhyàü dvàtriü÷adbhedà iti militvà ùañpa¤cà÷adbhedà vàcyotprekùàyàþ / tatra nimittasyopàdànaü yathà pårvodàhçte "snàtãva" ityutprekùàyaü nimittaü pàtakitvamupàttam / anupàdàne yathà--"candra ivàparaþ" ityatra tathàvidhasaundaryàdyati÷ayo nopàttaþ / hetuphalayostu niyamena nimittasyopàdànameva, tathàhi--"vi÷leùaduþ khàdiva" ityatra yannimittaü baddhamaunatvam "àkhyàtumiva" ityatra ca bhåprave÷astayoranupàdàne 'saïgatameva vàkyaü syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) vyàcaùñe---teùviti / ye svaråpagàyàþ ùoóa÷a bhedàþ jàtigàminyo jàtyà catastro, bhàvàbhàvaviùayatvenàùñau, guõakriyànimittadvaividhyàt ùoóa÷aprakàratvaü svaråpotprekùàyà bodhyam / upàdànànupàdànàbhyàmiti / upàdànaghañità÷ca ùoóa÷a tatvàriü÷añraõanàpraviùñà eva / anupàdànaghañità ùoóa÷amàtravçttirbodhyà / naca nimittànu pàdàne kathaü taddvaividhyaghañitaü ùoóa÷atvam aùñatvasyaivaucityàditi vàcyam / kvacinnimittabhåtà kriyayaiva tasyà anuktiþ / kvacittàdç÷asya guõasyànuktiþ / anuktàvapi dvaividhyasambhavàt / militveti / anuktinimittakaùoóa÷àbhiþ saha militvetyarthaþ / itthaü svaråpotprekùàyàmeva hetvanuktisambhavàt ùañpa¤cà÷attvaü natu phalayogotprekùàyàmityàha---hetuphalayostviti / bhåprave÷a ityatràpi yannimittamityanvayaþ / asaïgatameveti / tumantapa¤camyantayoràkàïkùànivçttirevàsaïgatiþ / ## (lo, ai) uktirvàcakapadaprayogaþ, anuktistadabhàve 'pyarthalabhyatà / asaïgatameveti / sàkàïkùatvàditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** pratãyamànàyàþ ùoóa÷asu bhedeùu vi÷eùamàha-- ## (lo, o) ùoóa÷asu---samanantarokteùu / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) pratãyamànàyàþ ùoóa÷asviti---bhàvàbhàvaviùayakatvena jàtyàdicatuùkotprekùà aùñau, guõakriyànimittadvayava÷àcca ùoóa÷eti pràgeva dar÷itam / phalahetugà iti / natu svaråpeõeti vakùyate / tathà ca phalagàmitvahetugàmitvadvaividhyàd dvàtriü÷atprakàrà iti vakùyate / ********** END OF COMMENTARY ********** yathaidàhçte "nanvaïgyàþ stanayugmena" ityatra lajjayeveti heturutprekùitaþ / asyàmapi nimittasyànupàdànaü na sambhavati / ivàdyanupàdàne nimittasya càkãrtane utprekùaõasya pramàturni÷cetuma÷akyatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) nanu nimittànupàdànakçtà paraùoóa÷avçddhiþ kathaü na pradar÷yate ityàha-- asyàmapãti / asyàü pratãyamànotprekùàyàmityarthaþ / phalahetugatve vàcyotprekùàyàmivàsyàmapãtyarthaþ / tadasambhavamupapàdayati---ivàdyanupàdàna iti / tathà hi, "tatvaïgyàþ"ityàdau hàràya sthànàdànaü lajjotprekùàyà hetuþ, tadanupàdàne tu lajjàhetvadar÷anàllajjotprekùà pramàtrà boddhà ni÷cetuma÷akyaivetyarthaþ / tadani÷caye 'cetanasya tanayugmasya lajjàsambhavàt tadanvayo bàdhita eva syàdityarthaþ / naca bàdhava÷àdutprekùà ni÷cãyatàmiti vàcyam / hetvabhàve kuto lajjotyàkàïkùàsattvànni÷cayàsambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** svaråpotprekùàpyatra na bhavati, dharmàntaratàdàtmayanibandhanàyàmasyàmivàdyaprayoge vi÷eùaõayoge satyati÷ayokterabhyupagamàt / yathà--"ayaü ràjàparaþ pàka÷àsanaþ" iti / (vi÷eùaõàbhàve ca råpakasya, yathà--"ràjà pàka÷àsanaþ" iti / ) tadevaü dvàtriü÷atprakàrà pratãyamànotprekùà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) asyà hetuphalagàmitvamevoktam, svaråpagàmitvenàparaprabhedavçddhi÷ca kathaü na dar÷itetyatràha---svaråpotprekùàpyatreti / tadasambhavamupapàdayati---dharmyantareti / prakçte dharmiõyaprakçtadharmyantaratàdàtmyaü yatra nibandhayate, tannibandhanaü yasyàü tàdç÷yàmasyàmutprekùàyàmityarthaþ / vi÷eùaõayoga iti / utprekùaõãyacandràderaparatvàdivi÷eùaõopàdàna ityarthaþ / tathàtve 'ti÷ayoktiü dar÷ayati---yathàyaü ràjeti / atra bhede 'pyabhedàroparåpàti÷ayoktiþ / tadanupàdàne tu råpakasyàbhyupagamàdityàhavi÷eùaõasyeti / taddar÷ayati--ràjeti / dvàtriü÷atprakàreti / vàcyotprekùàyà melane tvaùñà÷ãtiprakàreti bodhyam / ## (lo, au) na bhavati--tadviùaye 'laïkàràntaraïgãkàràdityarthaþ / tadevàha---dharmyantareti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, a) prastutasya--utprakùàvaùayasya / tàþ--samanantaroktaprakàràþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tà utprekùàþ / uktau yathà--"uruþ kuraïgakadç÷aþ-" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) aùñà÷ãtiprakàràyà asyà dvaiguõyena ùañsaptatyuttaraika÷ataråpatàmàhauktyanuktyoriti / prastutasya pràkaraõikasya / vàcyapratãyamànasamastamelanenàùñà÷ãtiråpotprokùà / naca pràkaraõikànukto tasya nigaraõaråpàti÷ayoktireveti vàcyam / svaråpotprekùàyàmeva tatprasakteþ / pratãyamànotprekùàyàü tu svaråpotprekùaàsambhavasya dar÷itatvàdeva / vàcyotprekùàyàmivàdisattvàdeva nàti÷ayoktiprasaktiþ vàcyotprekùàyàü prakçtoktiü dar÷ayati---åruriti / ********** END OF COMMENTARY ********** anuktau yathà mama prabhàvatyàma--"pradyumnaþ--iva hi samprati digantaramàcchàdayatà timirapañalena-- ghañitamivà¤janapu¤jaiþ påritamiva mçgamadakùodaiþ / tatamiva tamàlataråbhirvçtamiva nãlàü÷ukairbhuvanam" // atrà¤janena ghañitatvàderutprekùaõãyasya viùayavyàptatvaü nopàttam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ghañitamivetyàdi--timirapu¤jenaivamevaü kçtamivetyarthaþ / tattatkaraõaü dar÷ayati---ghañitamiveti / bhuvanama¤janapu¤jairghañitaü nirmitamivetyarthaþ / tattaü vyàptam / vçtamàcchàditam / viùaya iti--prastutaråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "limpatãva tamo 'ïgàni varùatãvà¤janaü nabhaþ" / atra tamaso lepanasya vyàpanaråpo viùayo nopàttaþ / a¤janavarùaõasya tamaþ sampàtaþ / anayorutprekùànimittaü ca tamaso 'tibahulatvaü dhàràråpeõàdhaþ saüyoga÷ca yathàsaükhyam / kecittu--"alapanakartçbhaåtamapi tamo lepanakartçtvenotprekùitaü vyàpanaü ca nimittam, evaü nabho 'pi varùaõàkriyàkartçtvena" ityàhuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) parakãya÷lokamapi dar÷ayati---limpatãveti / tamaþ sampàta ityanupàtta ityanvayaþ / sampàta÷càdhaþ saüyogahetuptanakriyà, natvadhaþ saüyogaþ / ato 'tra nimittatvena vakùyamàõàdhaþ saüyogasya bhedaþ / anayoranuktaü nimittaü dar÷ayati---anayoriti / iyaü kriyàsvaråpotprekùà / kecittvatra kartçsvaråpadravyotprekùàmàhuþ / tad dar÷ayati---kecittviti / atra kecidityasvarasasåcanam / kriyottaramivakàrattmonabhasorvàstavatvenànutprekùaõãyatvàcca / lepanavarùaõakartçtvamavàstavamiti cettadà lepanavarùaõyorevotprekùàparyavasànàt / saüyogavi÷eùasyeva hi vyàptinàmnàreti÷ayasthàganasàmyena råpasambhàvanà utprekùàbhedaþ pratãyate / viùayasya gamyatà hetuphalotprekùayoraïgãkriyate / sa ca yadi svaråpotprekùàyàmeva syàttadà ko doùa ityalaü bahunà / ## (lo, à) kùodai÷cårõaiþ / anayorghàñitàmivetyàderlimpatãvetyàde÷codàharaõayorutprekùànimittamityataþ pårvaü vyàpanasyà¤janaghañanàditi ÷eùaþ / "varùatãvà¤janaü nabhaþ" ityatra ca dhàràråpeõàdhaþ saüyoga ityarthaþ / kecidalaïkàrasarvasvakàràdayaþ ityàhuriti sambandhaþ / lepanakartçtvenotprekùitaü limpatãti tataþ kartçtàbhidhànàttasya ca tamasi sàmànàdhikàraõyena tadratatàpratyayàdityabhisàndhiþ / teùàmeùà yuktiþ-tamogatatvena lepanakriyàkartçtvotprekùàyàü lepanàdinimittaü gamyamànam / vyàpanàdàvutprekùàviùayatve nimittamanyadanveùyaü syàt / naca viùayasya gamyamànatvaü yuktam, tasyotprekùàdhàratvena prastutasyàbhidhàtumucitatvàt / atra kecidityanenàtmano 'ruciprakañanam / tathà hi ati÷ayoktau kamalamanambhasãtyàdàvivàtra viùayanimittayordvayorapyatra gamyamànatvameva / vyàpanakartaryeva tamasi lepanakartçtvasambhàvanasya tamaso lepanakartrà sàdç÷yavirahàcca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) alaïkàràntarottheti / sà dar÷itasamastaprakàrotprekùàlaïkàràntarotthà alahkàrantaraniùpannà cettadàdhikaü vaicitryaü bhajedityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra sàpahnavotprekùà yathà mama-- "a÷rucchalena sudç÷o hutapàvakadhåmakaluùàkùyàþ / apràpya mànamaïge vigalati làvaõyavàripåra iva" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) a÷rucchaleneti / patyau juhvati tatsannidhisthàyà nàyikàyà a÷runirgamavarõanamidam / hutapàvakadhåmakaluùàkùyàþ sudç÷o 'ïge mànamavakà÷amapràpya làvaõyavàripåra iva a÷rucchalena vigalatãtyarthaþ / atra chalapadàda÷rvapahvavo vigalallàvaõyavàripåràtmakasvaråpotprekùàniùpàdakaþ / a÷rvapahnavaü vinà tadasambhavàda÷ruõi làvaõyaråpakasyaivàpatteþ / atra ca vàripårakasattveti na tadutprekùàniùpàdakam / tadvi nàpi làvaõyamityuktàvapyutprekùàniùpatteþ / ## (lo, i) sàpahnavotprekùetyanena sahàrthanirde÷enàpahnuteraïgabhàvaþ / sambhàvanàyà eva udrekàvabhàsàt / hutaþ pàvako vivàhakàlãnaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷leùahetugà yathà-- "muktotkaraþ saïkaña÷uktimadhyadvinirgataþ sàrasalocanàyàþ / jànãmahe 'syàþ kamanãyakambugrãvàdhivàsàdguõavattvamàpa" // atra guõavattve ÷leùaþ kambugrãvàdhivàsàdiveti hetåtprekùàyà hetuþ / atra "jànãmahe" ityutprekùàvàcakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) muktotkara iti / àvaraõayantritatvena saükañàd duþ khadràyakàt ÷uktimàdhyàd vinirgato muktotkaraþ sàrasàkùyà asyà kamanãyakambugrãvàdhivàsàd guõaüvattvaü tantamattvameva, guõavattvaü jyotiràdhikyamàpeti jànãmahe utprekùàmahe ityarthaþ / asthànasthitiduþkhottãrõasya guõavatsthànavàsàdiva guõavattvapràptirityarthaþ / trilekhàvi÷iùñà grãvà kambuþ / atra tantorvàstavatvànna tatpràptihetåtprekùà sambhavatãtyato guõapada÷leùàj jyotirvi÷eùapràptihetåtprekùà ityataþ ÷leùanirvàhyà iyamutprekùà / ## (lo, ã) guõaþ såtraü mahàrghyatàdi÷ca / atra ÷leùahetukatvaü ÷liùña÷abdànvayavyatirekànuvidhànàdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** evam-- ## ## (lo, u) jànãmahe iti manye ityàdayo 'pyutprekùàvàcakà j¤eyà ityarthaþ / àdi÷abdena kimàdayaþ / tatra kiü÷abdasya prayoge yathà gopãnàthasya gaïgàvarõana--- "valiprasånàvalimårmihastaiþ sa¤càrayantã bhajatàü sudåram / vikrãya kaivalyamamuùya målyaü varàñasaükhyàü kimiyaü karoti" // ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidupamopakramotprekùà yathà-- "pàrejalaü nãranidherapasyan muràrirànãlapalà÷arà÷ãþ / vanàvalãrutkalikàsahastrapratikùaõotkålita÷aivalàbhàþ" // ityatràbhà÷abdasyopamàvàcakatvàdupakrame upamà / paryavasàne tu jaladhitãre ÷aivàlasthiteþ sambhàvanànupapattau sambhàvanotthàpanamityutprekùà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) kvacidupamopakramotprekùà iti / upakràntàyà upamàyà evotprekùetyarthaþ / pàrejalamiti---muràriþ ÷rãkçùõaþ nãranidheþ samudrasya pàrejalaü jalasya pàre kåle vanàvalãrapa÷yat / kãdç÷ãþ ? ànãlaþ palà÷ànàü patràõàü rà÷iryàsu / punaþ kãdç÷ã ? utkalikàsahastreõa taraïgasahastreõa pratikùaõotkålitànàü ÷aivalànàmàbhà ivetyarthaþ / atropamàyà evotprekùàü gràhayati---atràbhà÷abdasyeti / ÷aivalasyeva àbhà yatreti bahuvrãhisamàsava÷àdupamàpratipàdakasyetyarthaþ / anena upamopakramo dar÷itaþ / tatastasyà upamàyà utprekùàmupapàdayati---paryavasàne tviti / "÷aivalàbhà' ityanenaivopamàparyavasànasambhave utkålatvakathanamanupayuktamata utkålita÷aivalàbhà iveti paryavasàne utprekùetyanvayaþ / tàdç÷otprekùàyà utthànamupapàdayati---jaladhitãra iti / vanàntara utkålita÷aivalàsambhavàt tatra na tatsambhàvanotthànam / jalanidhitãre ÷aivalasthiteþ sambhavasyopapatteranupapattyabhàvàt sambhàvanotthànamutkålita÷aivalasambhàvotthànamityarthaþ / tatastadàbhà ivetyutprekùetyata àha---utprekùeti / tatsambhàvanotthànàbhàve utkålitavi÷eùaõavaiyarthyamiti bhàvaþ evaü cotprekùàyà upakràntopamàviùayatvàdupamàniùpàdyeyamutprekùetyarthaþ / ## (lo, å) upamokakramotprekùà---upamopakrame padàrthànvayavelàyàü tadvàcaka÷abdopàdànàd yasyàstathàbhåtà / vàkyapratãtyanantaraü sambhàvanàkarturabhimànavyàpàrasyàvirbhàvàd vi÷ràntàvutprekùà / utkalikà vãcayaþ / utkålitàni--kålamudratàni / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü virahavarõane--"keyåràyitamaïgadaiþ--" ityatra "vikàsinãlotpalatisma karõe mçgàyatàkùyàþ kuñilaþ kañàkùaþ" ityàdau ca j¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) keyåràyitamiti / keyårairivàcaritamivetyarthaþ / keyåraü kaïkaõam / virahakàr÷yàdaïgadaiþ keyårasthànaü pràptamityarthaþ / tatràpi pratyayava÷àt pràptopamà aïgadasyà'càràbhàvàdutprekùyate / autyupamotprekùàü dar÷ayitvà àrthyupamotprekùàü dar÷ayati---vikàsãti / atràpi kkiblopàdàrtho ëuptopamà utprekùyate / ## (lo, ç) samprati pratyayasyopamàvàcakatve udàharati---keyåràyitamiti / pratyayalope udàharati---vikàsãti / ********** END OF COMMENTARY ********** bhràntimadalaïkàre "mugghà dugdhadhiyà--" ityàdau bhràntànàü ballavàdãnàü viùayasya candrikàderj¤ànameva nàsti, tadupanibandhanasya kavinaiva kçtatvàt / iha tu saübhàvanàkartuviùayasyàpi j¤ànamiti dvayorbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) bhràntimadalaïkàre ni÷cayo 'tra tu utkañakoñikaþ saü÷aya iti bhedasambhave 'pi bhedakàntaramàha---bhràntimadalaïkàra iti / j¤ànameva nàstãtyarthaþ / tatsattve dugdhadhiyà gàvàmadhaþ kumbhadànànupapatteþ / j¤ànameva nàsti candrikàtvena / nanu, "na kasya kurute cittabhramaücandrikà" ityuktita÷candrikàtvena j¤ànamastãtyata àha---tadupanibandhasyeti / candrikàyàü ballavànàü bhramopanibandhasyetyarthaþ / tathà ca kavyuktyà ÷rotéõàü ballavàdãnàü na candrikàtvena j¤ànamityarthaþ / utprekùàyàmasyàü tadvailakùaõyamàha---iha tviti / sambhavànàkartuþ kavestadupanibaddhanasyetyarthaþ / viùayasyàpi viùayasyànutkañatayà tatkoñerapi j¤ànàt / ## (lo, é) viùayasya varõyamànasya / candrikàderityàdi÷abdàccandrikà÷abalitakuvalayàdiþ / tadupanibandhasya kàvye ÷abdenopanibandhasya / iha---utprekùàyàü koñidvayasya viùayaviùayiråpàtmakasya / ********** END OF COMMENTARY ********** saüdehe tu samakakùatayà koñidvayasya pratãtiþ, iha tåtkañà saübhàvyabhåtaikakoñiþ / ati÷ayoktau viùayiõaþ pratãtasya parvavàsane 'satyatà pratãyate, iha tu pratãtikàla eveti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) tarhi sandehàlaïkàràbheda ityata àha---sandeha iti / ekakoñerutkañatvatulyatvàbhyàü bheda ityarthaþ / ati÷ayoktito bhedamàha---ati÷ayoktàviti / viùayiõa àropyamàõasya paryavasàne uttarakàle, "kathamupari kalàpinaþ kalàpa' ityatra kalàpabhramànantarameva ke÷atvavi÷eùadar÷anàt kalàpe'satyatà pratipàdyata ityarthaþ / iha tviti---saprasavà ivetyàdyutprekùàkàla ityarthaþ / etaccànubhavavailakùaõyamabhipretyàpàtata evoktam / vastutastu yonibahirbhàvaråpaprasavabàdhasyeva nàyikà÷irasi kalàpabhàdhasyàpi sattve evàhàryatadubhayabuddhisattvenobhayatra sàmyameva / kintåtprekùà utkañakoñikasandeha råpà, ati÷ayoktistu ni÷cayaråpeti bhedaþ / "kathamupari" ityatra hi kalàpasyàhàryani÷caya eva kathaüpadabodhyaþ sandehaþ / ## (lo, ë) utkañà---viùayanigaraõena pratãyamànatvàt / ekakoñiviùayaråpà / ********** END OF COMMENTARY ********** "ra¤jità nu vividhàstaru÷alà nàmitaü nu gaganaü sthagitaü nu / pårità nu viùameùu dharitrã saühçtà nu kakubhastimireõa" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) utprekùàlaïkàrasyaiva viùaye kvacicchloke sandehàlaïkàraü kecidàhuþ, taddåùayituü ÷lokamàha---"ra¤jità nu" ityàdi / gàóhatamovarõanamidam / ra¤jità nviti---kçùõavarõokçtetyarthaþ / sarvatra timireõetyanvayaþ / sthagitamàcchàditam / viùameùu--gabhãroccasthalãùu / saühçtà nà÷aitàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra yattarvàdau timiràkràntatà ra¤janàdiråpeõa saüdihyata iti saüdehàlaïkàra iti kecidàhuþ, tanna-ekaviùaye samànabalatayànekakoñisphuraõasyaiva saüdehatvàt / iha tu tarvàdivyàpteþ pratisaübandhibhedo vyàpanàdernigaraõena ra¤janàdeþ sphuraõaü ca / anye tu--"anekatvanirdhàraõaråpavicchittyà÷rayatvenaikakoñyadhike 'pi bhinno 'yaü saüdehaprakàraþ" iti vadanti sma; tadapyayuktam--nigãrõasvaråpasyànyatàdàtmyapratãtihi saübhàvanà, tasyà÷càtra sphuñatayà sadbhàvàt nu÷abdena ceva÷abdavattasyàdyotanàdutprekùaiveyaü bhavituü yuktà, alamadçùñasaüdahaprakàrakalpanayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) atra kai÷ciduktaü sandehàlaïkàraü dar÷ayati---ityatreti / ekaviùaya iti / ekadharmiõi / tarvàdivyàptiþ--tarvàdikarmakara¤janàdivyàptiþ / pratisambandhitarvàdiråpaü vi÷eùyaü pratãtyarthaþ / nanu prativi÷eùyaü sandehà eva bahavaþ syurityatra utprekùàpràpakahetuvi÷eùa÷càstãtyàha---vyàpanàderiti / timiravyàpanàderityarthaþ / àdipadàttimirakçtoccanãcàdar÷anaparigrahaþ / tasya nigaraõamatrànutkañakoñikaraõam / anye tu sandehàlaïkàravi÷eùa ityàhuþ, taddar÷ayati---anye tviti / atrotprekùàmeva vyavasthàpayitumàha---tadapyayuktamiti / nigãrõasvaråpasyànutkañakoñivi÷eùãkçtasvaråpasyànyatàdàtmyamanutkañànyakoñimadabhedaþ / nanvevaü nigaraõasattvàdati÷ayoktitvaprasaktirityata àha---nu÷abdena ceva÷abdavaditi / ## (lo, e) ra¤janàdãtyàdi÷abdena namanàdiþ / eko viùayaþ, "sthàõurvà puruùo vetyàdau sthàõvàdiþ / ayaü màrtaõóaþ kimityàdau ràjàdiþ / samànabalatayà--caikakoñitayà, iha--prakçtodàharaõe, tuþ--punararthaþ / tarvàdivyàpteþ--tarugaganàdau tamaso vyàpanasya sambandhinastarugaganàdayaþ , tadabhedàd vyàpanasyàpi bhedaþ / tata÷ca viùayabhedàtkathamuktaråpaþ saü÷aya ityarthaþ / naca samànabalatayànekakoñisphuraõamapãtyàha--vyàpanàderiti / anye--ekade÷inaþ / anirdhàraõam--saü÷ayabãjaikade÷aþ / kathamayuktamityàha--nigãrõeti / anyad viùayàt / tasyàþ sambhàvanàyàþ / adçùñanyàyavidbhirityarthaþ / sandehaprakàro 'nekaviùayaniùñha ekakoñyadhikasphuraõàkàra÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** "yadetaccandràntarjaladalavalãlàü vitanute tadàcaùñe lokaþ ÷a÷aka iti no màü prati tathà / ahaü tvinduü manye tvadarivirahàkràntataruõã- kañàkùolkàpàtavraõakiõakalaïkàïkitatanum" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) "yadetaccandràntaþ' ityàdi÷loke sàpahnavotprekùàprasaktiü nirasyàpahnutyalaïkàramàtraü vyavasthàpayitumàha---yadetadityàdi / ràj¤i kasyaciduktiriyam / candrasyàntaryadetadvastu, jaladalavasya jaladakhaõóasya jaladakhaõóasya sàdç÷yaråpàü lãlàü vitanute tad vastu, lokaþ ÷a÷aka iti àcaùñe / anyajanaü prati tadàcaùñàü, màü prati tu na tathàcaùñe ityarthaþ / mama tathàtvàbhàvani÷cayàditi bhàvaþ / tarhi tava kãdç÷e ni÷caya ityatràha---àhantviti / tvayà vandãkçtànàmarãõàü viraheõàkràntànàü tadãyataruõãnàü kañàkùolkàpàtairjàto yo vraõastasya kiõo vraõasthàne prakañabhàgaþ, sa eva kalaïko doùaþ, taccihnità tanuryasya tàdç÷am / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra "bhanye" ÷abdaprayoge 'pyuktaråpàyàþ sambhàvanàyà apratãtevitarkamàtraü nàsàvapahnavotprekùà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) utkaråpàyàþ sambhàvanàyà iti / utkañànutkañakoñidvayaråpàyà ityarthaþ / tadapratãti÷ca no màü prati tathetyarthaþ / tena vaktuþ ÷a÷akoñyabhàvani÷cayasya pratãteþ / nàsàvapahnaheti---tathà càpahnavamàtramatreti bhàvaþ / ## (lo, ai) jaladasya meghasya lavaþ / kalaïkàïkitam--kalaïkacihnitam / "manye' ÷abdaþ kvacit kvacidutprekùàdyotakaþ / uktaråpàyàþ--adhyavasàyasàdhyatàpadavàcyàyàþ / vitarkaþ--åhanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## viùayanigaraõenàbhedapratipattirviùayiõo 'dhyavasàyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) ati÷ayoktyalaïkàramàha---siddhatva iti / àdhyavasàyasyàropasya siddhatve ni÷cayaråpatve sati ati÷ayoktirityarthaþ / evaü càni÷cayaråpayoþ sandehotprekùàlaïkàrayorvàraõam / parantu ni÷cayàlaïkàràpahnutyalaïkàraråpakàlaïkàreùvativyàptirava÷iùyate, tadalaïkàratraye àropyasya ni÷cayaråpatvàt / tadvàraõàrthamàropaviùayanigàraõapårvakatvaü vi÷eùaõaü dattvà'ropavi÷eùyaparatvaü nibadhnan vyàcaùñe---viùayanigaraõeneti / viùayiõo 'bhedapratipattirarthàd viùaye adhyavasàya iha vivakùita ityarthaþ / yatràropyate sa viùayaþ / ya àropyate sa viùayã / nigaraõaü càdhaþ karaõaü vyàkhyàsyate / tadapyavispaùñàrthamato vi÷eùàrthakaü ÷abdaü vinà vya¤janayaiva viùayaniùedhabuddhiradhaþ karaõam / tacca sarvavidhàti÷ayoktau tadavasare dar÷ayiùyate / apahnutini÷cayàlaïkàrayorniùedhàrthaka÷abda evàsti ityato na tatra niùedha--vya¤janà / råpake tu candratàdàtmyenaiva mukhapratãtirnatu mukhaniùedhapratãtiþ / apahnutervyaïgyatve tu nàsàvalaïkàraþ kintu taddhvaniþ / tatràlaïkàrapadaprayogastu bahmaõa÷ramanyàyàdopacàrika eva / kintu apahnutidhvanau apahnutàvevàtivyàptiriti, ati÷ayoktau tu apahnutipårvake 'nyatàdàtmyàropa ityanayorbhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya cotprekùàyàü viùayiõo 'ni÷citatvena nirde÷àtsàdhyatvam, iha tu ni÷citatvenaiva pratãtiriti siddhatvam / viùayanigaraõaü cotprekùàyàü viùayasyàdhaþ karaõamàtreõa, ihàpi mukhaü dvitãya÷candra ityàdau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) siddhatva ityasya vyàvçttiü dar÷ayati---tasya ceti / sàddhyatvamani÷cayatvam / siddhatvaü ni÷cayatvam / utprekùàvàraõaü ni÷cayatvavivakùayaiva na tu nigaraõapårvakatvavivakùayeti dar÷ayati---viùayanigaraõaü ceti / adhaþ karaõapadàrtho vivçta eva / utprekùàyàü ca viùayatàvacchedakakoñeþ kvacidanuktiva÷àt kvaciccoktàyà api anutkañatva÷ànniùedhavya¤janà / yathà---"guõà guõànubandhitvàttasya saprasavà iti / " ityatra garbhabahirbhàvaråpaprasavakoñyà utkañàyà anutkañàyà guõànubandhakoñyà uktàyà eva niùedhavya¤janà / "gaïgambhasi snàtãva" ityàdautvanuktàyà gaïgasambandhakoñerniùedhavya¤janà / ati÷ayoktivi÷eùe 'pi na tadasambhava ityata àha---ihàpi mukhaü dvitãyaþ ityàdi / dvitãyacandroktiva÷àdeva mukhatvakoñiùedhavya¤janetyarthaþ / dvitãyacandràbhàvannedaü mukhamayameva dvitãyacandra iti pratãteþ / dvitãyapadàbhàve tu nedç÷aã niùedhapratãtiriti tatra råpakameva / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ-- "viùayasyànupàdàne 'pyupàdàne 'pi sårayaþ / adhaþ karaõamàtreõa nigãrõatvaü pracakùate" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) yadàhuriti---anigãrõasyopàttasya nigãrõasyànupàttasya adhaþ-- karaõaü tu vivçtameva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## tadviparyayau abhede bhedaþ, asambandhe sambandhaþ / sà ati÷ayoktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) asyàþ pa¤cavidhatvamàha---bhede 'pyabheda iti / abheda àropyamàõa÷cettadà sa àropo 'ti÷ayoktirityarthaþ / evamuttaratràpi / kàryahetvoþ paurvàparyàtyayaþ--paurvàparyaviparyaya ityartaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhede 'bhedo yathà mama-- "kathamupari kalàpinaþ kalàpo vilasati tasya tale 'ùñamãndukhaõóam / kuvalayayugalaü tato vilolaü tilakusumaü tadadhaþ pravàlamasmàt" // atra kàntàke÷apà÷àdermayårakalàpàdibhirabhedenàdhyavasàyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) kathamuparãti---nàyikàyà uparãtyathaþ / tadàpa tadavayavaråpatayeti bodhyam / tato vilolamityatra tatsthànamityanuùaïgaþ / tilakusumamityatràpi tatsthànamityanuùaïgaþ / pravàlaü----navapallavam / atràropaviùayàõàü ke÷apà÷àdãnàmanupàdànàdeva niùedhvya¤janaråpàdhaþ karaõam / evamuttarottaramapi viùayànupàdàne bodhyam / upàdàne tu råpakameveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--"vi÷leùaduþ khàdiva baddhamaunam" / atra cetanagatamaunitvamanyat, acetanagataü cànyaditi dvayorbhede 'pyabhedaþ / evam-- "sahàdharadalenàsya yauvane ràgabhàkpriyaþ" / atràdharasya ràgo lauhityam, priyasya ràgaþ prema, dvayorabhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) acetanagataü cànyaditi---uttarakaraõasàmarthye 'pi tadakaraõaråpàmaunàdanyadityarthaþ / tacca ÷abdàkaraõaråpam / sa ca viùayotrànupàttaþ / asyà yauvane asyà evàdharadalenetyanvayaþ / dvayorabheda iti / ràgapada÷leùàditi bhàvaþ / ekakàlotpattikatvaråpasàhityamàtrapratãtau tu aruõàdhareõa saha ràgavàn ityato 'dhikasya vecitryasyànubhåyamànasyànupapattiprasaïgàt / ********** END OF COMMENTARY ********** abhede bhedo yathà-- "anyadevàïgalàvaõyamanyàþ saurabhasampadaþ / tasyàþ padmapalà÷àkùyàþ sarasatvamalaukikam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) anyadeveti / aïgalàvaõyàdervailakùaõyàttatreva tadbhedàropaþ / sarasatvamiti / rasikatvamityarthaþ / laukike tasminnalaukikabhedàropaþ / atrànyatvàdyàropànuktasyàpi tadviùayalàvaõyasya niùedhavya¤janà / ********** END OF COMMENTARY ********** sambandhe 'sambandho yathà-- "asyàþ sargavidhau prajàpatirabhåccandro nu kàntipradaþ ÷çïgàraikarasaþ svaya nu madano màso nu puùpàkaraþ / vedàbhyàsajaóaþ kathaü nu viùayavyàvçttakautåhalo nirmàtuü prabhavenmanoharamidaü råpaü puràõo muniþ" // ## (lo, o) puràõo muniþ vidhiþ / atra ca prathamàrddhe nu÷abdenàdhyavasàyasya siddhatàniràsàdutprekùà / ********** END OF COMMENTARY ********** atra puràõaprajàpatinirmàõasambandhe 'pyasambandhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) asyàþ sargavidhau iti / nu vitarke / asyà nirmàõavidhau prajàpatrirnirmàtà candraþ yato 'sau kàntipradaþ kàntimattvenaiva tasya kàntipradatvaü sambhàvyoktam / svayaü madano nu yato 'sau ÷çïgàraikarasaþ / iyaü hi ÷çïgàriõã / puùpàkare caitramàse api ÷çïgàraikarasatvànvayaþ / målavidhàtçbhàvaü kathaü khaõóayasãtyatràha---vedàbhyàseti / puràõo jãrõaþ / muniþ munidharmà tapasvãtyarthaþ atra / candràdervidhàtçtvakathanàdàropaviùayasya vidhàtçsambandhasya niùedhavya¤janà / ********** END OF COMMENTARY ********** asambandhe sambandho yathà-- "yadi syànmaõóale saktamindorindãvaradvayam / tadopamãyate tasyà vadanaü càrulocanam" // atra yadyarthabalàdàhçtena sambandhena sambhàvanayà sambandhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) yadi syàditi / càrulocanasthàne indãvaradvayaü vadanasthàne indumaõóalam / àhçtena sambandhena iti / indumaõóale indãvarasya sambandha eva syàdityevaü sambandhasambhàvanà / atràpi sambandhasambhàvanayaiva àropaviùayasyàsambandhasya niùedhavya¤janà / ## (lo, au) yadyartheti / iha yadyapi candramaõóalasyendãvaradvayena sambandho na sambhavati tathàpi kavinà nibaddhasya và sambhàvanàråpeõàsàvastãtyarthaþ / etena "yadyarthoktau ca kalpana" miti kai÷cidukto 'ti÷ayokterbheda udàhçtaþ, ekasyaiva nànàbhàvollekha÷ca / atra prathame granthakçtaiva udàhçtam, anyadeva ityàdau / dvitãye ke÷apà÷àderityàdi÷abdena lalàñanayananàsàdhàràõàü saügrahaþ / evaü mukhaü dvitãya÷candraþ / tathà ca--- "cåtàïkuràsvàdakaùàyakaõñhaþ puüskokilo yanmadhuraü cukåja / manasvinãmànavighàtadakùaü tadeva jàtaü vacanaü smarasya" // naceha tasyà mukhaü candra itivadàropamålaü råpakam / tàdàtmyadçóhatàyàmadhyavasàyasvaråpotthànàt / atra hã madanasya udyamaü vinàpi kokilarutamàtreõa jagadva÷amàsãdityarthaþ / yathà---"atyàråóho hi nàrãõàmakàlaj¤o manobhavaþ / " evaü "na kàmavçttirvacanãyamãkùate" atra karaõayormanobhavakàmavçttyoþ kriyàkarttçbhede 'pyabhedenoktiþ / "iyaü kàntà yuvajanamanaso va÷ãkaraõa" mityàdau ca hetvalaïkàro vakùyate / sa tasyà evàsambandhe sambandharåpeõa bhedena saïgçhyata ityarthaþ / atra ÷uddhodàharaõaü virahavarõane---"dàho 'mbhaþ prasçtiü pacaþ pracayavàn bàùpaþ praõàlocita' ityàdi / atra dàhàdãnàm ambhaþ prasçtipàkàdyaiþ asambandhe 'pi sambandhaþ siddhatvenoktaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kàryakàraõayoþ paurvàparyaviparyaya÷ca dvidhà bhavati / kàraõàtprathamaü kàryasya bhàve dvayoþ samakàlatveca / krameõa yathà-- "pràgeva hariõàkùãõàü cittamutkalikàkulam / pa÷càdudbhinnabakularasàlamukula÷riyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) pa¤camàti÷ayoktiprabhedamudàharttumàha---kàryyakàraõayoriti pràgeveti--utkalikà utkaõñhà bakularasàlayordvandvaþ / tayorudbhinnamukula÷riyaþ pa÷càdityarthaþ / atra mukula÷rãdar÷anasya kàraõasya janyotkaõñhottaropapannatvena nirde÷àdviparyyayaþ / àhàryabuddhiviùayeõa tena kàraõasya ÷ãghrakàritvaü vyajyate / atràpyuttaropapannatvàdàropaviùayasya pårvotpannasya niùedhavya¤janà / evamuttaratràpi bodhyam / ## (lo, a) utkalikà, utkaõñhà, udratakoraka÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** "samameva samàkràntaü dvayaü dviradagàminà / tena siühàsanaü pitryaü maõóalaü ca kahãkùitàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) samameveti---tena raghuõà / pitçsiühàsanàkramaõaråpakàraõasya mahãkùinmaõóalàkramaõaråpakàryyasya samakàlopapannatvakathanàtpairvàparyyaviparyyayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidàhuþ--ke÷apà÷àdigato laukiko 'ti÷ayo 'laukikatvenàdhyavasãyate / ke÷apà÷àdãnàü kalàpàdibhiradhyavasàye "anyadevàïgalàvaõyam" ityàdiprakàreùvavyàptirlakùaõasya" iti / tanna,--tatràpi hyanyadaïgalàvaõyamanyatvenàdhyavasãyate / tathàhi "anyadeva" iti sthàne "anyadiva" iti pàñhe 'dhyavasàyasyàsàdhyatvamevetyutprekùàïgãkriyate / "prageva hariõàkùãõàm--" ityatra bakulàdã÷rãõàü prathamabhàvitàpi pa÷càdbhàvitvenàdhyavasità, ata evàtràpãva÷abdayoge utprekùà evamanyatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) granthakçduktasyàti÷ayoktisàmànyalakùaõasya anyadevàïgalàvaõyamityàdàvavyàptiü kecidàhustaddåùayitumàha---iha keciditi / viùaye viùayiõo 'bhedenàdhyavasàyo hi bhavatkçtalakùaõàrthaþ, viùayaviùayibhàva÷ca bhedaghañitaþ / tathà ca "kathamupari kalàpinaþ" ityatra ke÷akalàpayorbhedasattavàttallakùaõàrthasambhave 'pi "anyadevàïgalàvaõyam' ityatra tatraiva tadbhedàrope bhedaghañitaviùayaviùayibhàvàbhàvàdavyàptiriti keùà¤ciduktiü dar÷ayati---ke÷apà÷àdigata iti / ati÷ayaþ saundaryyaü laukiko 'nyalokake÷asàdhàraõaþ alaukikatvena lokavilakùaõakalàpaniùñasaundaryyatvenàdhyavasãtaya ityarthaþ / tayoþ saundaryayorabhedàdhyàsamålakake÷apà÷akalàpayorbhinnayorabhedadhyàsaþ sambhavatãtyàha---ke÷àpà÷àdãnàmiti / adhyavasàye ityanantaraü sambhavatyapãti påraõãyam / tathàpi anyadevetyàdiprakàreùvavyàptirityàha---anyadeveti / àropyamàõaropaviùayalàvaõyayorbhedàbhàvàditi bhàvaþ / abhede bhedàropo 'smaduktalakùaõàrthe 'tràpyastãti bruvan samàdhatte---tanna / tatra hãti / ananyadaïgalàvaõyamabhinnamaïgalàvaõyamanyatvena bhinnatvenàdhyavasãyata ityarthaþ / tathà ca bhinnatvenàdhyavasàyàdàropaviùaye 'bhede tadbhinnasya bhedasyàropàd bhedaghañãto viùayaviùayibhàvo 'tràpyastãti sàdhitam / utprekùàyàü viùayaviùayibhedaghañita àropastavàpi sammataþ / atraivotprekùàsambhavàd bhedaghañitàropaþ tvanmate 'pãtyàha---tathà hãti---ati÷ayoktito vàyavçttidar÷anàya sàdhyatvapradar÷anam "pràgeva hariõàkùãõàm' ityatràpi bhedaghañãto viùayaviùayibhàvo 'stãti dar÷ayati / atràpyutprekùàsambhavaü dar÷ayati---ata eveti / bhedaghañitaviùayaviùayibhàvasattvàdevetyarthaþ / ## (lo, à) laukikaþ svàbhàvikaþ / alaukikatvenàdhyavasàyaphalabhåtàlaukikàti÷ayatvenàïgalàvaõyamityàdi÷abdena"priya iti gopavadhåbhi" rityàderupasaügrahaþ / avyàptilakùaõasya ityayamà÷ayaþuupameyavastunaþ upamànavastutàdàtmye evàdhyavasàyaråpotthàpanam / iha cànyàdi÷abdàkhyaü làvàõyàdeþ kimapi pratinidhivastvantaraü nàsti / tadevamàdiùåhàraõeùu lakùaõasyàvyàptiriti siddhàntamàha--tanneti / kathamanyatvenàdhyavasàya ityata àha---tathà hãti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) tulyayogitàlaïkàramàha---padàrthànàmiti / anyeùàü veti / vàkàreõa pçthak svatantryabodhanàt prastutàprastutayormi÷raõaniùedho vodhyaþ / tanmi÷raõe tu dãpakàlaïkàro vakùyate / ## (lo, i) padàrthànàmiti / bahuvacanamatantram / tena padàrthayorapãti j¤eyam / prastutànàü pràkaraõikànàm / aprastutànàm apràkaraõikànàm / ********** END OF COMMENTARY ********** anyeùàmaprastutànàm / dharmo guõakriyàråpaþ / udàharaõam-- "anulepanàni kusumànyabalàþ kçtamanyavaþ patiùu dãpada÷àþ / samayena tena suciraü ÷ayita- pratibodhitasmaramabodhiùata" // ## (lo, ã) anulepanànãti / suciraü ÷ayitaü smaraü pratibodhitasyaram abodhiùatetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sandhyàvarõanasya prastutatvàtprastutànàmanulepanàdãnàmekabodhanakriyàbhisambandhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) anulepanànãti / tamistràyàü tatkàlãnavastånàü kàmukakàmoddãpakavarõanamidam / suciraü ÷ayitaü tena samayena tàdç÷aràtriråpeõa pratibodhitaü jàgaritaü smaram anulepanàdayo abodhiùata krãóàrthaü bodhayàmàsurityarthaþ / tamovarõanasyeti / tamasaþ kàmoddãpakatvàt tasmin prastute tatkàlãnànàmanyeùàmuddãpakànàmanulepanàdãnàmapi prastutatvamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "tadaïgamàrdavaü draùñuþ kasya citte na bhàsate / màlatã÷a÷abhçllekhàkadalãnàü kañhoratà" // ityatra màlatyàdãnàmaprastutànàü kañhoratàråpaikaguõasambandhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) aprakçtànàmekaguõasambandhamàha---tvadaïgamàrdavaü draùñuriti / taddraùñuþ kasya janasya citte màlatyàdãnàü kañhoratà na bhàsate / tanmàrdavàdhikyenàtra kañhoratàbhàsanàt / atra tvadaïgopamànatvena màlatyàdayo 'prakçtàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evam-- "dànaü vittàdçtaü vàcaþ kãrttidharmau tathàyuùaþ / paropakàraõaü kàyàdasàràtsàramàharet" // atra dànàdãnàü karmabhåtànàü sàratàråpaikaguõasambandha ekàharaõakriyàsambandhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) prakçtànàmekaguõasambandho 'prakçtànàmevakriyàsambandha÷cànudàhçta eva÷lokena udàhriyate---evaü dànaü vittàditi / vittàdito 'sàràddànàdikaü sàramuddharedityanvayaþ / atra prakçtànàmekaguõakriyàsambandhaü dar÷ayati---atra dànàdãnàmiti / upàrjanãyatvena dànàdãniprakçtàni / atra prakçtànàmapàdànabhåtànàmesàratàguõasambandho 'pyatraivàsti / granthagauravàpattyà na pradar÷itaþ / ## (lo, u) kàrakàntare 'pi udàharati--dànamiti / atra na kevalaü dànàdãnàmuddharaõakriyàsambandho vittàdãnàmapyasàratàråpaikaguõasambandhaþ / iha ca tulyayogitàyàü "hasa÷candra ivàbhàtã'tyàdivad dvayoþ prakçtatve 'pyupamànopameyabhàvo vaivakùikaþ / ihe vàdyabhàvàd aupamyasya gamyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) dãpakàlaïkàramàha---aprastutaprastuyorityanayorekadharmmàbhisambandha ityanuùaïgaþ / anyavidhaü dãpakamàha---atheti / ## (lo, å) aprastutaprastutayorekadharmàbhisambandha ityarthaþ / iha ca dvayoþ prakçtàprakçtatvàdivàdyabhàvàdaupamyasya gamyatvaü sphuñameva / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "balàvalepàdadhunàpi pårvavat prabàdhyate tena jagajjigãùuõà / satãva yoùitprakçtiþ suni÷calà pumàüsamabhyeti bhavàntareùvapi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) balàvalepàditi / avalepo 'haïkàraþ / pårvavaddhiraõyaka÷ipuråpapårvajanmavat jigãùuõà ÷i÷upàlenàpi jagad bàdhyata ityanvayaþ / arthàntaraü nyasyatisatã ceti / bhavàntareùu janmàntareùu / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prastutàyàþ suni÷calàyàþ prakçteraprastutàyà÷ca yoùita ekànugamanakriyàsambandhaþ / "dåraü samàgatavati tvayi jãvanàthe bhinnà manobhava÷areõa tapasvinã sà / uttiùñhati svapiti vàsagçha tvadãya- màyàti yàti hasati ÷vasiti kùaõena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) anekakriyàsvekakàrakànvayamàha---dåramiti / pravàsàdàgate nàyake tatpatnãsakhyà tadvirahàvasthàkathanamidam / samàgatavati---àgatavati / tapasvinã duþ khànvità sà tava priyà vàsagçhagamanaü, tvatpràptisambhàvanayà / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü mama / atraikasyà nàyikàyà utthànàdyanekakriyàsambandhaþ / atra ca guõakriyayoràdimadhyàvasànasadbhàvena traividhyaü na lakùitam, tathàvidhavaicitryasya sarvatràpi sahastradhàsambhavàt / ## (lo, ç) tapasvinãti--÷ocyà / iha dãpakaprakàre kriyàõàü prastutatvàdupamànopameyabhàvo vaiva÷rikaþ / tatràdimadhyàntavàkyagatatvena dharmasya pravçttau àdimadhyàntadãpakàstrayo 'sya bhedàþ / tatràdidãpakaü yathà--- "rahei mihireõa õahaü raseõa kavviü sareõa jovvaõaaü / amaeõa dhuõidhavao tumae õaraõàha bhuaõamiõaü / ' madhyadãpakaü yathodàhçte balàvalepàdityàdau / evamanyat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) prativaståpamàlaïkàramàha---prativastviti / atra gamyasàmyayoruktiva÷àd upameyopamànayoriti labhyate / tena vàkyadvaye ye upameyopamàne, tayoreko 'pi sàmànyo dharmaþ pçthak÷abdabhedena yatràlaïkàre nirdi÷yate sà prativaståpametyarthaþ / gamyasàmyayoriti bodhyamàmyayorityarthaþ / bodhyatà ca kvacicchabdadvayena ÷aktilakùaõàbhyàü kvaciccopameyagatasya ÷abda÷aktyà dhramàntare tadvaidharmyeõa vya¤janayà / taccodàharaõe dar÷ayiùyati / ## (lo, é) vsutavàkyàrthaþ / evaü ca pratinirdiùñena vàkyàrthena vàkyàrthasya upamàsàdç÷yaü yasyàmityanena vàkyàrthasyopamàsàdç÷yaü yasyàmityanvarthà pratãvaståpamà / sàmànyaþ sàdhàraõaþ / pçthak paryyàyàdinà nirdi÷yate pratipàdyate paunaruktyaniràsàya ityarthaþ / ekaikopacàrà÷rayeõa naikàrthaparyyavasànàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "dhanyàsi vaidabhi ! guõairudàrairyayà samàkçùyata naiùadho 'pi / itaþ stutiþ kà khalu candrikàyà yadabdhimapyuttaralãkaroti" // atra samàkarùaõamuttaralãkaraõaü ca kriyaikaiva paunaruktyaniràsàya bhinnavàcakatayà nirdiùñà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) dhanyàsãti / prasiddhajitendriyatvena dhãro naiùadhau'pãtyarthaþ / atra prativaståpamàmàha---atreti / atra damayantã upameyà candrikà upamànaü tayordhoràkarùaõameko dharmaþ / àkçùyata iti / ÷abda÷aktyà uttaralãkaroti ityatra uttaralatàjanakàkarùaõavi÷iùñãkriyate ityarthaþ / uttaralãkaraõaü ceti / uttaralãkaraõajanikà cetyarthaþ / ekaiveti / àkarùaõaråpakaivetyarthaþ / bhinnavàcakatayeti bhinnapràtipadikatayetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iya¤ca màlayàpi dç÷yate yathà-- "vimala eva ravirvi÷adaþ ÷a÷ã prakçti÷obhana eva hi darõaþ / ÷ivagiriþ ÷ivahàsasahodaraþ sahajasundara eva hi sajjanaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vimala eveti / ÷ivagiriþ kailàsaþ / ÷ivahàsaþ ÷ivasya aññahàsaþ hàsantaràpekùayà vilakùaõaþ / atra sajjana eva vàkye upameyaþ / vàkyàntareùu upamànàni / nirmalatvam eko dharmaþ ÷abdabhedena pratipàditaþ / ## (lo, ë) vimala evetyàdau caturthapàdaþ prakçtaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vimalavi÷adàdirarthata eva / vaidharmyeõa yathà-- "cakorya eva caturà÷candrikàpànakarmaõi / vinàvantãrna nipuõàþ sudç÷o ratanarmaõi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) vaidharmyeõa yatheti---upameye nirdiùñadharmaviparãtàd dharmyantare nirdiùñàddharmàd vya¤janayà labhyenopamànaniùñhasàdharmyeõa ityarthaþ / cakorya eveti / àvantyo 'vantãde÷ãyàþ strãrvinà, ratikarmaõi nànyàþ sudç÷o nipuõà ityarthaþ / atra svakarmacàturyasya upameyàsu cakorãùu nirdiùñasya viparãto dharmaþ avantãyastrãbhinnastrãùu nirdiùño ratyanaipuõyaråpaþ tato vya¤janayà upamàneùu avantãstrãùu svakarmacàturyyaü sàdharmyaü pratãyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, e) sadharmasya sàdhàraõaguõakriyàsahitasya vastuno vàkyàrthasya / ********** END OF COMMENTARY ********** sadharmasyeti prativaståpamàvyavacchedaþ ! ayamapi sàdharmyavaidharmyàbhyàü dvidhà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) dçùñàntàlaïkàramàha---dçùñantastviti / sadharmasya sàdhàraõaikadharmasya, pratibimbanamubhayatra nirdiùñàbhyàü parasparasamànàbhyàü dharmàbhyàmekasya tasya vya¤janamityarthaþ / sadharmaþ prasiddha evaü vivakùita ityaprastutapra÷aüsàyàü vyaktirbhaviùyati / prativaståpamàyàü tåpameyanirdiùño dharmo vàcya eva upamànanirdiùña÷abdasya lakùaõayà kvacicchaktyà và sa bodhya iti bhedaþ / tasya vya¤janayà bodhe tu dçùñàntaþ / sàdharmyavaidharmyàbhyàmiti / sàdharmyavya¤janàrthaü nirdiùñàbhyàü sàdharmyàbhyàü sàdharmyavaidharmyàbhyàü cetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "aviditaguõàpi satkavibhaõitiþ karõeùu vamati madhudhàràm / anadhigataparimalàpi hi harati dç÷aü màlatãmàlà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) aviditaguõàpãti / varõamàdhuryyàdeveti bhàvaþ / atra karõe madhudhàràvamananetrahàraõe dharmai bhinnau prãtijanakatayà parasparasamànau / pratijanakatvaråpa eko dharmaþ tàbhyàü vyaïgyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "tvayi dçùñe kuraïgàkùyàþ straüsate madanavyathà / dçùñànudayabhàjãndau glàniþ kumudasaühateþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) sàdharmyavaidharmyàbhyàü vya¤janetyàha----tvayi dçùñeti / dçùñànudayeti / dçùño yo 'nudaya indau tadbhàji satãtyarthaþ / udayasattve 'pi meghàttadadar÷anàt / klàntipratipàdanàrthaü dçùñetyuktam / atra vyathàstraüsanasya viparãto dharmaþ klàntiþ, upameyopamànagatàbhyàü tàbhyàü svasvapriyadar÷ane svàrthapràptitvameko dharmaþ vyajyate / naca vaidharmyavyaïgyaprativaståpamàto 'syà ko bheda iti vàcyam / tatra vaidharmyaü dharmàntaraniùñham, atra tåpamànaniùñhaü tathà ca tatra vaidharmyeõaiva vya¤janà / atra tu ubhayaniùñhàbhyàü sàdharmyavaidharmyàbhyàü vya¤janeti bhedàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "vasantalekhaikanibaddhabhàvaü paràsu kàntàsu manaþ kuto naþ / praphullamallãmadhulampañaþ kiü madhuvrataþ kàïkùati vallimanyàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) yatra tu samànadharmapratipàdaka÷abdàbhyàmeko dharmo vya¤janàü vinaiva pratipàdyate tatra pratibimbàbhàvàt prativaståpamaiveti / atra svakãyaü ÷lokamudàharati---vasantalekhaiketi---vasantalekhà nàyikàvi÷eùaþ / ràj¤a÷ceyamuktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü padyaü mama / atra "manaþ kuto naþ" ityasya "kàïkùati vallimanyàm" ityasya caikaråpatayaiva varyavasànàtprativaståpamaiva / iha tu karõe madhudhàràvamanasya netraharaõasya ca sàmyameva, na tvaikaråpyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) ekaråpatayaiva paryyavasànàditi / vàcyapra÷raråpaikadharmaviùayatayà ekatvàropàdityarthaþ / atra hi paranàyikà upameyà anyà bahvya÷ca upamànàni tàsàü manoviùayatvàkàïkùàviùayatvayorhetupra÷raikadharmaviùayatayà ekatvàroparåpaparyyavasànam / aviditaguõàpãtyatra tu naikatvaparyavasànam / kintu samànadharmàbhyàmubhayasàdhàraõaikadharmavya¤janamevetyàha---iha tviti / ## (lo, ai) ekaråpatayaiva paryyavasànàditi / "manaþ kutona' ityasya paryyavasàne nànyàü kàntàü kàïkùàmi ityetadarthatvàd iha dçùñànte tu punaþ bimbapratibimbabhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra samarthyasamarthakavàkyayoþ sàmànyavi÷eùabhàvor'thantaranyàsaþ, prativaståpamàdçùñàntayostu na tatheti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) arthàntaranyàsàd dvayoþ prativaståpamàdçùñàntayorbhedamàha---samarthyeti / vàkyayorityatra vàkyàrthayorityarthaþ / anayorapi upameyaü sàmarthyamupamànaü samarthanamityato 'bhedaprasaktiþ / na tatheti / na sàmànyavi÷eùabhàva ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) nidar÷anàlaïkàramàha---sambhavanniti / vastunoþ kvacit kriyàkàrakayoþ / kvacid yattadpadàrthayoþ sambandhaþ asambhavan, kvacid asambhavan, vàcakayoryatra kutracid bimbànubimbatvaü sàdç÷yaü bodhayedityartaþ / ## (lo, o) vastusambandho dhramadharmibhàva ityarthaþ / asambhavan bàdhapratibhàsàdityarthaþ / bimbànubimbatvaü, bimbapratibimbabhàvaþ / nidar÷anaü pratibimbãkaraõam / tadasyàü bhaõitàvastãti nidar÷anà / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra sambhavadvastusambandhanidar÷anà yathà-- "ko 'tra bhåmivalaye janàn mudhà tàpayan sucirameti sampadam / vedayanniti dinena bhànumànàsasàda caramàcalaü tataþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) ko 'treti / atra båmivalaye mudhà nirarthakaü janàüstàpayan kaþ suciraü sampadameti / bhànumàniti / vedayan j¤àpayan dinena caramàcalaü tato nabhomadhyàdàsasàdetyarthaþ / dinenetyatra dinasya pårvavarttitvaråpakàraõatàyaü tçtãyà / ## (lo, au) dinenetyapavarge tçtãyà / tçtãyàrthaþ paritàpinàü vipatpràptiråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra raverãdç÷àrthavedanakriyàyàü vaktçtvenànvayaþ sambhavatyeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) atreti / atra karttçtvànvayo janakatvànvayaþ svastigamanena tàdç÷avadasyànumitiråpasya janakatvàt / janaþ suciraü na sampadameti paratàpakatvàdastagàmiravivadityanumitisambhavàt / sàdç÷yavya¤janaråpaü pratibimbànubimbabodhakatvaü tasya dar÷ayati---sa ceti / sa ca sambandhaþ ityarthaþ / paratàpino raverastagamanavadanyeùàmapi paratàpinàü vipatpràptirityevaü hi tat / ********** END OF COMMENTARY ********** ãdç÷àrthaj¤àpanasamarthacaramàcalapràptiråpadharmavatvàt / sa ca raverastàcalagamanasya paritàpinàü vipatpràpte÷ca bimbapratibimbabhàvaü bodhayati / asambhavadvastunidar÷anà tvekavàkyànekavàkyagatatvena dvividhà / tatraikavàkyagà yathà-- "kalayati kuvalayamàlàlalitaü kuñilaþ kañàkùavikùepaþ / adharaþ kisalayalãlàmànanamasyàþ kalànidhevilàsam" // atrànyasya dharmaü kathamanyo vahatviti kañàkùavikùepàdãnàü kuvalayamàlàdigatalalitàdãnàü kalanamasambhavàttallalitàdisadç÷aü lalitàdikamavagamayatkañàkùavikùepàdeþ kuvalayamàlàde÷ca bimbapratibimbabhàvaü bodhayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) kalayatãti / asyàþ kuñilaþ kañàkùavikùepaþ kuvalayamàlàyà lalitaü vinyàsaü kalayati tadhàti / ekamuttaratràpi kalayatãtyasyànvayaþ---atreti / kañàkùavikùepàdãnàü kartéõàü lalitàdãnàü karmaõàü dharmatayà dharmiõorapyatra prativimbànubimbaü dar÷ayati; tadvallalitàdikamavagamayatkañàkùavikùepàde÷ceti / atraikavàkyagatayorupameyopamànayoþ pratibimbànubimbanam / evamuttaratràpi / ## (lo, a) avagamayat-pratyàyat / lalitavyakteþ sajàtãyatvenàtyantàsaïgativiraheõàdåraviprakarùàdibhàvaþ / evaü lãlàdàvapi j¤eyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "prayàõe tava ràjendra ! muktà vairimçgãdç÷àm / ràjahaüsagatiþ padbhyàmànanena ÷a÷idyutiþ" // atra pàdàbhyàmasambaddharàjahaüsagatestthàgo 'nupapanna iti tayostatsambandhaþ kalpyate, sa càsambhavan ràjahaüsagatimiva gatiü bodhayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) prayàõe taveti / tava prayàõe yàtràyàü satyàü vairimçgãdç÷àü padbhyàü ràjahaüsagatirmuktà drutapalàyamànatvàt . ànanena ca ÷a÷idyutirmuktà mlànatvàt / asambaddheti / sambaddhasyaiva tyàgasambhavàt / sambandhaþ kalpyata iti / pratiyogyàropapårvakatvàdabhàvagrahasya / pratibimbanaü dar÷ayati---sa ceti / ## (lo, à) kalpyata ityataþ pårvaü prathamamiti ÷eùaþ / upalakùaõaü caitat / evamànanena ÷a÷idyutirityatràpi j¤eyam / ********** END OF COMMENTARY ********** anekavàkyagà yathà-- "idaü kilàvyàjamanoharaü vapustapaþ klapaü sàdhayituü ya icchati / dhruvaü sa nãlotpalapatradhàrayà ÷amãlatàü chettumçùirvyavasyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) idaü kileti---à÷rame tapasyocitave÷àü ÷akuntalàü dçùñvà duùmantasyoktiriyam / avyàjena yathàrthyena / manoharamidaü vapuryo munistapaþ kùamaü sàdhayitum icchati dhruvaü ni÷citaü sa munirnolotpalapatradhàrayà komalayà kañhinàü ÷amãlatàü chettuü vyavasyatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra cacchabdanirdiùñavàkyàrthayorabhedenànvayo 'nupapadyamànastàdç÷avapuùastapaþ klamatvasàdhanecchà nãlotpalapatnadhàrayà ÷amãlatàchedaneccheveti bimbapratibimbabhàve paryavasyati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atra yattacchabdeti / vàkyàrthayorityatra kàvyadvayàrthayorityathaþ / vàkyàrthau tu tapaþ kùamatvasàdhanecchuþ ÷amãlatàcchedanecchu÷ca / vyavasàyasyàpãcchàrthakatvàttayorabhedànvayo 'nupapadyamàna ityarthaþ / yattadorekadharmibodhakatvenàbhedànvaya eva vyutpattisiddhaþ / sa cecchàdvayayorabhedàbhàvàdanupapadyamàna ityarthaþ / ## (lo, i) idaü vapuþ tapaþ kùamaü sàdhayitumicchati yo 'nena ÷akuntalàyà vapuùà tapo nirvàhayitumicchatãti bhàvaþ / na kevalaü yattadordvayoþ ÷àbdatve vàkyanidar÷anà / ekasyàrthatve 'pi yathà--- "÷uddhàntadurlabhamidaü vapurà÷ramavàsino yadi janasya / dårãkçtàþ khalu guõairudyànalatà vanalatàbhiþ" // evam---"mçtànàmapi jantånàü ÷ràddhaü cettçptikàraõam / nirvàõasya pradãpasya snehaþ saüvarddhayocchikhàm" // "ya¤cakàra vivaraü ÷ilàghane tàóakorasi sa ràmasàyakaþ / apraviùñaviùayasya rakùasàü dvàratàmagamadantakasya tat" // ityatra tu nidar÷anà alaïkàryyà / nahãha "dvàratà' miveti sàmarthyàtirasti / upameyàdisambhavàdiha pratãyamànotprekùeti ràghavànandamahàpàtràþ--- "munestatra manobhede durlabhe surakàïkùite kañàkùà evameõàkùyàþ prayayuþ smarabàõatàm / " ityàdiùu tu pariõàmàdaya eva / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "janmedaü vandhyatàü nãtaü bhavabhogopalipsayà / kàcamålyena vikrãto hanta ! cintàmaõirmayà" // atra bhavabhogalobhena janmano vyarthatànayanaü kàcamålyena cintàmaõivikraya iveti paryavasànam / evam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) janmedamiti / vyarthatànayanaü cintàmaõivikraya÷ceti janmàpi cintàmaõiriveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "kva såryaprabhavo vaü÷aþ kva càlpaviùayà matiþ / titãrùurdustaraü mohàduóupenàsmi sàgaram" // atra manmatyà såryavaü÷avarõanamuóupena sàgarataraõamiveti paryavasànam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) kka såryeti / raghuvaü÷aü varõayitumicchoþ kàlidàsasya uktiriyam / matirityatra mameti ÷eùaþ / atra pårvàrddhe vakùyamàõo viùamàlaïkàraþ / paràrddhaü tu prakçtodàharaõam / tad gràhayati---atra manmatyeti / naca titãrùupuruùaråpakameva kathaü nàtreti vàcyam; tàdç÷apuruùàprasiddheþ; kasyacidutmattasya tàdç÷asya sattve 'pi tasya buddhyanàrohàt; kintu vaktaryeva titãrùàyàþ sphuñamavabhàsaþ / tasya bodhena raghuvaü÷avarõanatitãrùayoþ sàdç÷yamavagamyate / ## (lo, ã) sàgarataraõamivetyanantaraü bimbapratibimbabhàva iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü ca kvacidupameyavçttasyopamàne 'sambhave 'pi bhavati / yathà-- "yo 'nubhåtaþ kuraïgàkùyàstasyà madhurimàdhare / samàsvàdi sa mçdvãkàrase rasavi÷àradaiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) iyaü ceti / iyaü nidar÷anà upameyavçttasyopameyadharmasya "kalayati kuvalaya' ityàdau tåpamànadharmasyaivopameyàsambhavàddar÷ità / asambhave 'pãti / upamànagatatvenoktasyàsambhave 'pi tatsàdç÷yabodhanàdityarthaþ / yo 'nubhåta iti / madhurimà / mçdvãkà dràkùà, tasyà rase drave / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prakçtasyàdharasya madhurimadharmasya dràkùàrase 'sambhavàtpårvavatsàmye paryavasànam / ## (lo, u) pårvavat pårvodàharaõavat / evaü "so 'pi tvadànanarucaü vijahati candraþ" ityatra "prayàõe tava ràjendra" ityudàharaõavannidar÷anaiva, nidar÷anàlaïkàralakùaõasya tathàvidhaparyavasitabimbapratibambabhàvasya sambhavàt / anyathà yo 'nubhåta ityàdau samanantaroktodàharaõe 'pi nidar÷anàbhàvaprasaïgàcca / evaü "sambhavan vastusambandha upamàparikalpakaþ nidar÷ane"ti lakùaõe copamà÷abdaþ sàdç÷yamàtràrtho na tåpamàlaïkàràrthaþ / ata evàlaïkàrasarvasvakçtàpi pratibimbakàraõaü nidar÷anetyuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** màlàråpàpi yathà mama-- "kùipasi ÷ukaü vçùadaü÷akavadane mçgamarpayasi mçgàdanaradane / vitarasi turagaü mahiùaviùàõe nidadhacceto bhogavitàne" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) kùipasãti / bhogàsaktapuruùaü prati ÷àntapuruùasyoktiriyam / he puruùa ! tvaü bhogavitàne bhogasamåhe ceto vidadhad vçùadaü÷akasya màrjàrasya mukhe ÷ukaü kùipasi / yathà màrjàraþ ÷ukaü hinasti tathà bhogavitàno 'pi narakapàtena hiüsiùyati / ataþ ÷ukasya tatra kùepa iva bhoge cetovidhànamityarthaþ / evamuttaratràpi / mçgàdano vyàghraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha vimbapratibambatàkùepaü vinà vàkyàrthàparyavasànam / dçùñànte tu paryavasitena vàkyàrthena sàmarthyàdvimbaprativimbatàpratyàyanam / nàpãyamarthàpattiþ, tatra "hàro 'yaü hariõàkùãõàm--" ityàdau sàdç÷yaparyavasànàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) dçùñàntanidar÷anayorbhedaü dar÷ayati---iha bimbeti / vàkyàrthàparyavasànaü bàdhàditi bhàvaþ / paryavasiteneti / tatra bàdhàbhàvàdityarthaþ / sàmarthyoditi / prayuktànupayuktakathanàpattiparihàra eva sàmarthyam, / "hàro 'yaü hariõàkùãõà' miti--- "hàro 'yaü hariõaàkùãõàü luñhati stanamaõóale / muktànàmapyavastheyaü kva vayaü smarakiükaràþ / " iti ÷loke 'smàkaü stanamaõóale sutaràü luñhanamucitamityeva hi paryavasànam / na tu sàdç÷yasyetyarthaþ / ekakathanàd daõóàpåpanyàyàd anyaparyavasànasyaivàrthàpatitvàt / ## (lo, å) mçgàdanastarakùuþ / vàkyàrthasyàparyavasànamanvayànupapatteþ, paryavasitenànvayànupapattyabhàvàdupameyavàkyenopamànavàkyena ca pratyekaü svasvabodhanavi÷ràntena / aparyavasànasya sàdç÷ye 'bhàvaþ / kintu niyatasamànanyàyenàrthàntarasyàpatanamàtreõa / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àdikyamupameyasyopamànànnyånatàthavà / vyatirekaþ--># sa ca-- #<--eka ukte 'nukte hetau punastridhà // VisSd_10.52 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) vyatirekàlaïkàramàha---àdhikyamiti / upameyasyopamànàdàdhikyaü nyånatàthavà varõyate sa vyatirekàlaïkàra ityarthaþ / tasya vibhaktavibhàgenàùñacatvàriü÷advidhatvam / sa ceti / kvacittu eka utke 'nukte hetau punaþ tridheti kàrikà / eva ityàderutthàpikàvçttiþ / hetàvityutkarùànupakarùatayà hetudvayeþ ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ç) hetàviti / jtyapekùayaikavacanam / yaduktaü vçttau heturupameyagatamityàdi / ÷abdata iti / yaduktamatraiva---÷rautã yathevavà÷abdà iti / arthata iti / yaduktamatraiva---àrtho tulyasamànàdyà ityuktanyàyàt / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àkùepàcca dvàda÷adhà ÷leùe 'pãti triraùñadhà // VisSd_10.53 //># ## upameyasyopamànàdàdhikye heturupameyagatamutkarùakàraõamupamànagataü nikarùakàraõaü ca / tayordvayorapyuktàvekaþ, pratyekaü samudàyena vànuktau trividha iti catuvidhe 'pyasminnupamànopameyatvasya nivedanaü ÷abdena arthena àkùepeõa ceti dvàda÷aprakàro 'pi ÷leùe, "api" ÷abdàda÷leùe'pãti caturviü÷atiprakàraþ / upamànànnyånatàyàmapyanayaiva bhaïgyà caturviü÷atiprakàrateti militvà aùñacatvàriü÷atprakàro vyatirekaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kàrikàrthaü svayameva vi÷adayati---upameyasyeti / pratyekamiti / utkarùahetornikarùahetorvànuktaudvau / samudàyànuktau caikaü ityanuktitrayamityàha---trividha iti / hetudvayoktisàhityàdàha---caturvidhe 'pyasminniti / nivedanaü j¤àpanam / ÷abdeneti / upamàyàþ ÷rautãtve ityarthaþ / artheneti / upamàyà àrthotve ityarthaþ / àkùepeõeti / upamàpratipàdakànàm ivàdãnàü tulyàdipadànàü càbhàve kalpanenetyarthaþ / iti dvàda÷avidhopãti / hetudvayoktyanuktitrayava÷àccaturvidhasya upamàyàþ ÷abdàrthàkùepava÷àttriguõatvena dvàda÷avidha ityarthaþ / tad dvàda÷akasya ÷leùà÷leùayoþ sambhavaü kàrikoktàdapi÷abdàd dar÷ayati---÷leùe 'pãti / bhaïgyà prakàreõa / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "akalaïkaü mukhaü tasyà na kalaïkã vidhuryathà" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) akalaïkamiti / kalaïkã vidhuryathà tasyà mukhaü tathà na, kintu tatodhikam / yato 'kalaïkamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atropameyagatamakalaïkatvamupamànagataü ca kalaïkitvaü hetudvayamapyuktam, yathà÷abdapratipàdanàcca ÷àbdamaupamyam / atraiva "na kalaïkividhåpamam" iti pàñhe àrtham / "jayatãnduü kalaïkinam" iti pàñhe tvivavattulyàdipadavirahàdàkùiptam / atraivàkalaïkapadatyàge upameyatotkarùakàraõànuktiþ / kalaïkipadatyàge copamànagatanikarùakàraõànuktiþ / dvayoranuktau dvayoranuktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tatraivànekaprakàrasambhavaü dar÷ayati---atraiveti / dvayoranuktiriti / "tasyà mukhaü na vidhuryathe' tyevaü karaõam ityarthaþ / ## (lo, é) dvayorakalaïkakalaïkipadayordvayorhetvoþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷leùe yathà-- "atigàóhaguõàyà÷ca nàbjavadbhaïgurà guõàþ" / ## (lo, ë) guõaþ saundaryyàdiþ, såtraü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atrevàrthe vatiriti ÷àbdamaupamyam / utkarùanikarùakàraõayordvayorapyuktiþ / guõa÷abdaþ ÷liùñaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) ÷leùe 'pyevaü rãtyà dvàda÷avidhànàha---atigàóheti / atrevàrtha iti / abjasyeveti ùaùñhyantopàttatvàt / utkarùeti / guõagatagàóhatvàbhaïgatve utkarùanikarùahetå / ********** END OF COMMENTARY ********** anye bhedàþ pårvavadåhyàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) anye bhedà iti / tatra hetudvayasya pratyekaü samudàyànupàdàne ÷àbdaupamye yathà---"candramukhyàþ kuraïgàkùyà nàbjavad bhaïgurà guõà' ityutkarùanimittànupàdàne, "atigàóhaguõàyà÷ca tasyà nàmbujavad guõà' iti nikarùahetvanupàdàne, "indãvarapalà÷àkùyàstasyà nàmbujavadruõà' ityubhayànupàdàne / àkùiptaupamye yathà--"atigàóhaguõà bàlà nàbjatulyaskhaladguõà' ityubhayopàdàne, "atigàóhaguõà bàlà nàbjatulyaguõà kila' iti nikarùanimittànupàdàne, "asau candramukhã bàlà nàbjatulayaguõà kila' iti ubhayànupàdàne / àrthaupamye yathà---"atigàóhaguõà bàlà nàbjatulyaskhaladguõà' ityubhayorupàdàne, "atigàóhaguõa bàlà nàbjatulyaguõa kila' iti nikarùanimittànupàdàne, "asau candramukhã bàlà nàbjatulyaskhaladguõà' ityutkarùahetvanupàdàne, "asau candramukhã bàlà nàbjatulyaguõà kila' iti ubhayànupàdàne / àkùiptaupamye yathà---"atigàóhàguõàstasyàþ padmasya bhaïgurà guõà' ityubhayopàdàne, "païkajaü guõavatsatyaü guõàstasyàstu bhaïgurà' iti nikarùahetvànupàdàne, "païkajaü guõavajjigye guõavatyà tayà dhruvam' iti ubhayànanupàdàne / ********** END OF COMMENTARY ********** etàni copameyasyopamànàdàdhikya udàraõàni / nyånatve diïmàtraü yathà-- "kùãõaþ kùãõo 'pi ÷a÷ã bhåyo bhåyo 'bhivardhate satyam / virama prasãda sundari ! yauvanamanivarti yàtaü tu" // atropameyabhåtayovanàsthairyasyàdhikyam / tenàtra "upamànàdupameyasyàdhikye viparyaye và vyatirekaþ" iti keùàücillakùaõe "viparyaye vetipadamanarthakam" iti yatkecidàhuþ / tanna vicàrasaham / tathàhi-atràdhikanyånatve sattvàsattve eva vivakùite / ## (lo, e) sattvàsàttve, ÷obhanà÷obhanatve / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca candràpekùayà yauvanasyàsattvaü sphuñameva / astu vàtrodàharaõe yathàkathaücidratiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) nyånatva iti / upameyasyeti ÷eùaþ / kùãõaþ kùãõa iti / màninãü prati kàmukasyoktiriyam / virameti mànàditi ÷eùaþ / yauvanaü tvityanvayaþ / yàtaü gatam / asthairyyasyàdhikyamiti / tathà càsthairyasyàpakarùakahetutvena upameyasya nyånatvaü candrasyaivàdhikyamiti mayà vàyakhyàyate, tenàtra yatki¤cidàhuþ tanna vicàrasaham ityàha---tenàtreti / kecitkàvyaprakà÷akàràþ / kimàhurityatràha---upamànàditi / vyatirke ityanteyaü pràcãnà kàrikà / tallakùaõe "viparyaye veti' padamanarthakamityàhuretyarthaþ / sattvàsattve tatratyàtatratye, yauvanasyàtatratvamàha---atra candràpekùayeti / nanådde÷yàrthasyàdhikyameva vivakùitaü prakçte ca màninyàü yauvanàsthairyyaü pradar÷ayitumudde÷yaü tadàdhikyaü copameyàdhikyamevetyata àha---astu veti / ********** END OF COMMENTARY ********** "hanåmadàdyairya÷asà mayà punadviùàü hasairdåtapathaþ sitãkçtaþ" / ityàdiùu kà gatiriti suùñhåktaü "nyånatàthavà" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) hanåmadàdyairiti / nalasya devadåtabhåtasya dautyaphalàsiddhyà viùàdokteriyam / kà gatiriti / dåtapathasya ya÷asà sãtikarttéõàü hanumadàdãnàmupamànànàmevàdhikyàditi bhàvaþ / idamupalakùaõam / "calàpàïgàü dçùñiü spç÷asi bahu÷o vepathumatã rahasyàkhyàyãva svanasi mçdu karõàntikacaraþ / karaü vyàdhunvatyàþ pibasi ratisarvasvamadharaü vayaü tattvànveùànmadhukara hatàstvaü khalu kçtã" // ityabhij¤àne "pàdàhataü yadutthàya mårddhànamadhirohati / svasthàdevàpamàne 'pi dehinastadvaraü rajaþ" // iti màghe copamànabhåtatayà madhukararajasoþ kçtipadavarapadàbhyàmevàdhikyasyoktatvàt kàvyaprakà÷asya matamatrànupàdeyameva / ## (lo, ai) hanåmadàdyairityàdi damayantã prati devadåtasya nalasya vacanam / dviùàü hasairdåtatvaü parityajya svayaü nàyakatvapratigrahàditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) sahoktyalaïkàramàha---sahàrthasyeti / vàcakaü dvayoriti / ubhayatra svàrthànvayabodhakamityarthaþ / bhinnavibhaktikamapi padaü sàhàrthasya balàtsamànavibhaktikabhinnavibhaktikapadàrthayorabhedena svàrthànvayabodhakamityarthaþ / ## (lo, o) sahàrthasya sahaparyyàya÷abdasya / ekaü kriyà, guõo và / målabhåtà, bãjabhåtà / ********** END OF COMMENTARY ********** ati÷ayoktirapyatràbhedàdhyavasàyamålà kàryakàraõapaurvàparyaviparyayaråpà ca / abhedàdhyavasàyamålàpi ÷leùabhittikànyathà ca / krameõodàharam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) abhedàdhyavasàyamåleti / naca bhedàdhyavasàyasyaiva ati÷ayoktitvena sà kathaü tanmåleti vàcyam, ÷abdasyaivàdhyavasàyasyàti÷ayokticena tasyà vaktçtadadhyavasàyamålatvàt / bhittirà÷rayaþ sleùà÷ritetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahàdharadalenàsyà yauvane ràgabhàkpriyaþ" / atra ràgapade ÷leùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sahàdhareti / atra tçtãyàntapadàrthe 'dharadale prathamàntapadàrthe priye ca ràgavànitipadam abhedena svàrthabodhakam; adharadalamapi ràgavaditi pratãteþ / ràgapadàrthayorabhedàdhyàsaråpàti÷ayokti÷ca målam / ## (lo, au) anyathà÷leùabhittikà / ràgo lauhityam, anuràga÷ca / ÷leùàü vdyarthatà / upamànopameyabhàvo 'tra vaivakùikaþ / dvayoþ prakçtvàt / prakçtatvaü ca dvayoþ praj¤àvi÷eùatvàt / atra tçtãyàntanirdiùñasya guõabhàvenopamànavivakùà / ki¤càtrodàharaõe abhedàdhyavasàyo 'pi kàryyakàraõaikakàlãnatàsaüpçktaþ adharadalasya ràgabhajanànantarameva priyasya ragadar÷anàt; tenàtràti÷ayoktidvayamapyavàsthitaü, sambandhibhedàd à÷rayabhedàd / yaduktaü ràghavànandaiþ--"eko 'pi dharma àropamà÷ritya sahàrthabalàdanyadharmaõyapi sambaddha÷cettadà sahoktiriti, tadasaïgatam / asyàti÷ayoktimålatvasya tairapi svayamupagamàt / adhyavasàyamålàyàmati÷ayoktau pçthagbãjasyàropasyàsambhavaþ / tadàhu÷caõóãdàsaprabhçtayaþ---anigãrõasya viùayasyànyatàdàtmyapratãtiràropaþ / nigãrõasya tvadhyavasàya iti / alaïkàrasarvasvakçtà'rope råpakàdiradhyavasàye cotprekùàdireveti vivekaþ kçtaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "saha kumudakadambaiþ kàlamullàsayantaþ saha ghanatimiraughairdhairyamutsàrayantaþ / saha sarasijaùaõóaiþ svàntamàmãlayantaþ pratidi÷amamçtàü÷oraü÷avaþ sa¤caranti" // idaü mama / atrollàsàdãnàü saübandhibhedàdeva bhedaþ, na tu ÷liùñatayà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ÷leùaü vinà tvàha---saha kumadeti / amçtàü÷oraü÷avaþ pratidi÷aü sa¤caranti / aü÷ånàü vi÷eùaõànyàha---saha kumudeti / kadambaþ ùaõóaþ, samåhaþ / àmãlayantaþ saïkocayantaþ / svàntasya viùayàntaràd vyàvarttanameva saïkocaþ / atreti / bheda ityanantaramabhedasyàdhyavasàya iti påraõãyam / tathà ca so 'dhyavasàyo natu ÷liùñatayetyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "samameva naràdhipena sà gurusaümohaviluptacetanà / agamat saha tailabindunà nanu dãpàrciriva kùitestalam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kàryakàraõapaurvàparyaviparyayaråpàti÷ayoktimålikàmàha---samameveti / gurusammohaviluptacetanà sà indumatã naràdhipena ajena samameva kùitestalaü pçùñham agamat / tanutailabindunà saha dãpàrcirivetyarthaþ / atra naràdhipo 'pi kùitestalamagamaditi sahàrthasya samaü padabalàd bodhyam / indumatãpàtaþ kàraõaü naràdhipapàtaþ kàryyaü, tayoþ samakàlatvakathanaråpaþ paurvàparyaviparyayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü ca màlayàpi saübhavati / yathodàhçte "saha kumudakadambaiþ--" ityàdau / "lakùmaõena samaü ràmaþ kànanaü gahanaü yayau" / ityàdau càti÷ayoktimålàbhàvànnàyamalaïkàraþ / ## nàsàdhu a÷obhanaü na bhavati / evaü ca yadyapi ÷obhanatva eva paryavasànaü tathàpya÷obhanatvàbhàvamukhena ÷obhanavacanasyàyamabhipràyo yatkasyacidvarõanãyasyà÷obhanatvaü tatparasannidhereva doùaþ / tasyà punaþ svabhàvataþ ÷obhanatvameveti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vinoktyalaïkàramàha---vinoktiriti / vyàcaùñe---nàsàdhviti / na¤dvayamukhenokte bhàvàrthaü vaktumàha---evaü ceti / parasannidhereva doùa iti / parasannidheryo doùastadevà÷obhanatvamityarthaþ / ## (lo, a) ÷obhana eva paryavasànam "abhàvasya tu yo 'bhàvo bhàva evàva÷iùyate' iti nyàyàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "vinà jaladakàlena candro nistandratàü gataþ / vinà grãùmoùmaõà ma¤jurvanaràjirajàyata" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) vinà jaladakàleneti / nistandratàü nirmalatàm / atra jaladakàlàdeva candro malino grãùmarttau ca vanaràjirama¤juriti pratãteþ / ## (lo, à) nistandratàü nirmalatàm / atra candravanaràjyoranirmalatvàma¤julatve jaladakàlagrãùmakàlahetuke, nirmalatvama¤julatve punaþ sahajadharmàdityà÷ayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "asàdhva÷obhanaü yathà-- "anuyàntyà janàtãtaü kàntaü sàdhu tvayà kçtam / kà dina÷rãrvinàrkeõa kà ni÷à ÷a÷inà vinà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) anuyàntyeti / sãtàü prati anasåyàvàkyamidam / janànãtaü parijanarahitam / ## (lo, i) janàtãtaü lokàntikànnirjanasthànaü gatamiti yàvat / ********** END OF COMMENTARY ********** "nirarthakaü janma gataü nalinyà yayà na dçùñaü tuhinàü÷ubimbam / utpattirindorapi niùphalaiva dçùñà vinidrà nalinã na yena" // ## (lo, ã) vibhàtà-vikasità / ********** END OF COMMENTARY ********** atra parasparàvinoktibhaïgyà cakatkàràti÷ayaþ / vinà÷abdaprayogàbhàve 'pi vinàrthavivakùàyaü vinoktireveyam / evaü sahoktirapi saha÷abdaprayogàbhàve 'pi sahàrthavivakùàyàü bhavatãti bodhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vinà÷abdàbhàve 'pi tadarthaparyavasàne 'pyayamalaïkàra ityàha---nirarthakamiti / atreti / parasparàdar÷anàdeva parasparavinoktibhaïgilàbha ityarthaþ / evaü sahoktirapãti / tçtãyàmàtrabalàdityarthaþ / ## (lo, u) vinà÷abdàbhàvàdatra kathaü vinoktirityà÷aïkyàha---vinà÷abdeti / saha÷abdàbhàve sahàrthavivakùà, yathà "tato bhàrgavaprauóhàhaókçtikandalena sahasà tadbhagnamai÷aü dhanu'riti / "vana÷riyaü vasantena jyotstrayà tuhinadyutim / kàntayà ÷ånyamàlokya kasya ceto na dåyate" // ityatra na dåyata ityanenàsàdhutvamuktapràyamiti vinokireva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) samàsoktyalaïkàramàha---samàsoktiriti / anyasya aprastutasya vastuno vyavahàrasya arthàd vyaïgyasya prastute vastuni samàropa ityarthaþ / tad vya¤janaü ca samaiþ prastutàprastutasamànaiþ kàryaliïgavi÷eùaõairityarthaþ / ## (lo, å) samàsoktiriti / samaistulyairvyavahàrasya kçtasya na tu råpakavat svàtmanaþ / anyasyàprastutasya / ********** END OF COMMENTARY ********** atra samena kàryeõa prastute 'prastutavyavahàrasamàropaþ / yathà-- "vyàdhåya yadvasanamambujalocanàyà vakùojayoþ kanakakumbhavilàsabhàjoþ / àliïgasi prasabhamaïgama÷eùamasyà dhanyastvameva malayàcalagandhavàha !" // atra gandhavàhe hañhakàmukavyavahàrasamàropaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) vyàdhåyeti / vakùojayorvasanaü vyàdhåya dårãkçtyetyarthaþ / atràliïganaü kàryam / sambodhyatvena malayànilaþ prakçtaþ / yathà và mama---"ullàsya làsyanilayaü vipuloruyugmaü protkùipya bàhulatikàmatikàntagàtryaþ / yaü sàbhilàùamanasaþ pramadà bhajante puõyàtmane ÷i÷irapàvana te namo 'stu // "atra nàyikàvyavahàràropabhajanaü kàryyaü sambodhyatvena pàvanaþ prakçtaþ / ## (lo, ç) vyàdhåyetyatra gandhavàhe hañhakàmukavyavahàrasamàrope liïgasàmyasyàpi prayojakatve vasanavyàdhånanàdikàryasàmyapràdhànyàdanyodàharaõam / evamanyeùvapi samàsoktyudàharaõeùu / kàryyaliïgavi÷eùaõànàü kvacid dvayoþ kvacitttrayàõàü và samàve÷e 'pi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** liïgasàmyena yathà-- "asamàptajigãùasya strãcintà kà manasvinaþ / anàkramya jagatkçtsnaü no sandhyàü bhajate raviþ" // atra puüstrãliïgamàtreõa ravisandhyayornàyakanàyikàvyavahàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) asamàpteti / spaùñàrthaþ / paràrddhe dçùñàntaþ / sandhyàü sàyaüsandhyàm / nàyakavyavahàra ityatraika÷eùaþ / yadyapyatra jigãùureva prakçtatayopameyabhåto raviraprakçtaþ, tathàpi vyaïgyanàyikàpekùayà vàcyo raviràpekùikaþ prakçtaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vi÷eùaõasàmyaü tu ÷liùñatayà, sàdhàraõyena, aupamyagarbhatvena ca tridhà / ÷liùñatayà yathà mama-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) ÷liùñatayeti / ÷liùña÷abdasyaivobhayavi÷eùaõatvena ityarthaþ / sàdhàraõyeneti / àrthoråpavi÷eùaõasyobhayasàdhàraõyenetyarthaþ / aupamyagarbhatvamaupamyapratãtyanantaramapyaprastutatvavyavahàràropaþ / tasya ca tridhàtvaü vakùyate / ## (lo, é) puüstrãliïgatvamàtreõeti / pràdhànyato hetubhåtenetyarthaþ / ÷leùñatayà vdyarthatayà / sàdhàraõyena sambandhabhedabhinaikadharmavattvena / ********** END OF COMMENTARY ********** "vikasitamukhãü ràgàsaïgàdralattimiràvçtiü dinakarakaraspçùñàmaindrãü nirãkùya di÷aü puraþ / jarañhalavalãpàõóucchàyo bhç÷aü kaluùàntaraþ ÷rayati haritaü hanta ! pràcetasãü tuhinadyutiþ" // atra mukharàgàdi÷abdànàü ÷liùñatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) vikasitamukhãmiti / prabhàtavarõanamidam / hanta khede / aindrãü di÷aü dinakarakaraspçùñàü puraþ sammukhe nirãkùya jarañhasya kañhinasya lavalãphalasyeva pàõóucchàyaþ san tuhinadyutiþ kaluùàntaraþ kalaïkamalinàntaraþ pràyetasãü pratãcãü haritaü ÷rayati / lavalãphalasya paktatve sati kàñhinyaü pàõóuratvaü ca / ÷a÷inaþ pàõóuratvadar÷anàt / aindrãü kãdç÷ãü vikasitamukhãü, pràptaprakà÷asammukhãm / ràgàsaïgàt, kiraõaraktimàhasaïgàd galattimiraråpàvaraõàm / hantetyanena khedaprakà÷anam / svàkràntàü di÷aü virodhinà'kràntàü dçùñvà duþ khena pàõóuraþsan digantaramà÷rayatãti vàkyàrthabhipràyaþ / aprastutasya vya¤janayà ravicandrayoraindrãpràcetasãdi÷o÷càropaþ / tathà hi---svanàyikàü smeramukhãm anuràgeõa galitàïgàvaraõàü kareõa spç÷antaü paranàyakaü dçùñvà duþ khàt pàõóuracchàyo nàyakastàü tyaktvà nàyikàntaramà÷rayatãtyevaü vyavahàrasya pràcãravyoþ pratãcãcandrayo÷càropaþ / tatra ca sammukhamukhobhayà÷liùñamukhapadaràgakarapadànàü ÷liùñatetyàha atra mukheti / ## (lo, ë) vikasiteti / mukhamàrambho vadanaü ca / ràgo lauhityamàsakti÷ca / karaþ kiraõo hasta÷ca / ÷liùñatetyayamà÷ayaþ ÷leùàccàti÷ayoktiprayojane nàyakavyavahàre bãjam / ********** END OF COMMENTARY ********** atraiva hi "timiràvçtim" ityatra "timirà÷ukam" iti pàñhe etade÷asya råpaõe 'pi samàsoktireva, na tvekade÷avivarti råpakam, tatra hi timiràü÷ukayo råpyaråpakabhàvo dvayoràvarakatvena sphuñasàdç÷yatayà parasàcivyamanapekùyàpi svamàtravi÷rànta iti na samàsoktibuddhiü vyàhantumã÷aþ / ## (lo, e) sphuñasàdç÷yatayà mukhacandrayorivetyarthaþ / parasàcivyaü, parasya ÷abdàrthasya và ropaõasya sàcivyaü sàhàyyam / svamàtre natu ÷abdànyàpekùã / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra tu råpyaråpakayoþ sàdç÷yamasphuñaü tatraikade÷àntararåpaõaü vinà tadasaïgataü syàditya÷àbdamapyekade÷àntararåpaõamàrthamapekùata eveti tatraikade÷avivartiråpakameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) na tvekade÷avivarttiråpakamiti / aindrãpradhànanàyikàniråpaõaü vyaïgyam / taddharmaråpasyàü÷ukaråpasyaikade÷asya timiraråpasya vàcyatvena vàcyatvena tatprasaktirbodhyà / tadbhàve hetumàha---atra hãti / råpakàntarasyà'kùepe eva yatra vàcyo råpyaråpakabhàvo, na tu svasya sphuñasàdç÷yàttatraiva vàcyaråpakàntarasya àkùepatvena ekade÷avivarttiråpakam / tadudàharaõaü ca "jassa raõante" iti dar÷ayiùyate / prakçte tu aü÷ukatimirayoþ sphuñasàdç÷yàdàrtharåpakanirapekùaþ svato råpyaråpakàbhàva ityato naikade÷avivarttitetyarthaþ / svamàtravi÷ràntaþ svatantraþ / ekade÷avivarttino viùayaü dar÷ayati / a÷àbdamityasya vivaraõasya vyaïgyamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "jassa raõanteurae kare kuõantassa maõóalaggalaaü / ragasaümuhã vi sahasà parammuhã hoi riuseõà" // atra raõàntaþ purayoþ sàdç÷yamasphuñameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) jassa raõante iti / "yasya raõàntaþ pure kare kurvato maõóalàgralatàm / rasasammukhyapi sahasà paràïmukhã bhavati ripusenà" // iti saü dç / maõóalàgralatàü khaógalatàm / raso yuddharasa eva / vyaïgyapratinàyikàpakùe ÷çïgàrarasaþ / bhãtyaþ paràïmukhã, tayaiva lajjayà paràïmukhatà mukhasya parà÷rayatvena / raõa eva antaþ puraü tatra strãliïga÷abdàrthatvena maõóalàgralatayà råpyamàõanàyikàvya¤janàt / svakarekurvato ràj¤o 'pi nàyakatvaü vyaïgyam / tadbhraùñàyàü ripusenàyàmapi strãliïga÷abdàrthatvena råpyamàõa pratinàyikà vyaïgyà atra raõe 'ntaþ--puraråpaõamekade÷avivartti / ## (lo, ai) tarhi kaþ punarekade÷avivarttiråpakasya viùaya ityà÷aïkyàha---tatra tviti / "jassa raõantaura' ityàdau raõàntaþ puràdikayo råpyaråpakayorekade÷àntararåpaõaü maõóalàgralatàdiùu ràjanàyikàtvàdyàropaü vinàsphuñameva / jasseti / "yasya raõàntaþ pure kare kurvato maõóalàgralatàm / rasasammukhyapi sahasà paràïmukhã bhavati ripusenà" // rasà utsàho 'nuràga÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacicca yatra sphuñasàdç÷yànàmapi bahånàü råpaõaü ÷àbdamekade÷asya càrthaü tatraikade÷avivarti råpakameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) nanvevamasphuñasàdç÷yasattva eva ekade÷avivarttitvaü, tatkatham "làvaõyamadhubhiþ pårõamàsyamasyà vikasvaram / lokalocanarolambakadambaiþ kairna pãyate // "ityekade÷avivarttyudàharaõaü dattam / tatra làvaõyamadhuno màdhuryasya upàdeyatvaparyyavasannasya sàdç÷yasya locanabhramarayo÷ca cà¤calyaråpasàdç÷yasya sphuñatvàdityata àha---yatreti / ## (lo, o) kvacillàvaõyamadhubhiþ pårõàmityàdau / karamudayamahãdhara ityàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** råpakapratãter vyàpitayà samàsoktipratãtitirodhàyakatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nanu sphuñasàdç÷yàdãnàü vahutve ekade÷avivarttitvamityatra kà yuktirityatra àha---råpakapratãteriti / vyàpitayà bahutvena tasyà÷ca bahutvava÷àt prathamotpannatvo samàsoktivirodhakatvam / ## (lo, au) vyapitayànekapadà÷rayatvàditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanvasti raõàntaþ purayorapi sukhasaücàratayà sphuñaü sàdç÷yamiti cet? ## (lo, a) sukhasa¤càratayànàyàsavihàràspadatvena svato maõóalàgralatàdãnàü nàyikàtvàdyàropamanapekùya / ********** END OF COMMENTARY ********** satyamuktam ; astyeva kiütu vàkyàrthaparyàlocanasàpekùam, na khalu nirapekùam, mukhacandràdermanoharatvàdivadraõàntaþ- purayoþ svataþ sukhasa¤càratvàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) raõàntaþ purayorapi sphuñasàdç÷yàtvamàkhaïkate---nanvastãti / vàkyàrthaparyyàlocanasàpekùamiti / nçpadar÷anàd ripusenàparàïmukhatvaü pratyarthatàtparyyàlocanena ràj¤aþ ÷åratvasya tato raõe 'bhãtatvasya ca làbhena tata eva sukhasa¤càralàbha ityarthaþ / raõàntaþ purayoþ svataþ sukhasa¤càràlàbhàditi / nahi mukhacandrayormanoharatvamiva ràj¤o raõe bhãtatvabuddhiü vinà pratyakùàdinà sukhasa¤càratvaü gamyamiti bhàvaþ / atra raõàntaþ purayoriti sa¤càràlàbhàdityatra sa¤càratvàbhàvàditi kvacit pràmàdika eva pàñhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sàdharaõyena yathà-- "nisargasaurabhodbhràntabhçïgasaügãta÷àlinã / udite vàsaràdhã÷e smeràjani sarojinã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) nisargeti / atràprastutanàyikà vyaïgyà / tatpakùe ca nisargasiddhamukhasaurabheõodbhrànto bhçïgo yasyàstàdç÷ã càsau saïgãta÷àlinã ceti samàsaþ / evaü vàsaraü dinameva / vàsaraü gçhaü tadadhã÷e gçhapatau udite ityarthaþ / atra dar÷itarãtyà nisargeti vi÷eùaõànnàyikà'patati / ## (lo, à) smerà ãùaddhàsavatã / ********** END OF COMMENTARY ********** atra nisargetyàdivi÷eùaõasàmyàtsarojinyàü nàyikàvyavahàrapratãtau strãmàtragàminaþ smeratvadharmasya samàropaþ kàraõam / ## (lo, i) strãmàtragàminaþ sarojinyàmupacàràdeva pravçtteþ, kàraõaü pradhànam, itareùàü tu tacchaktisàhàyyameva / ********** END OF COMMENTARY ********** tena vinà vi÷eùaõasàmyamàtreõa nàyikàvyavahàrapratãterasambhavàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) pràkaraõikaravikamalinãvçttàntamàtrapratyàyakatvenàpi tadupapatterityatastatpratyàyakatvaniyataü smeravi÷eùaõameveti vaktumàha----atra nisargetyàdãti / strãmàtreti; màtrapadàt sarojinãvyavacchedaþ / tathà sarojinyàþ, puùpavikà÷asmeratvasyàropava÷àttasyàþ sàdhàraõadharmatvaü tàdç÷àropa÷ca nàyikàvyavahàrapratãterheturityarthaþ / vi÷eùaõasàmyamàtreõeti / nisargetyàdivi÷eùaõasàmyamàtreõetyarthaþ / asambhavàditi / ravikamalinãvçttàntenaiva tadupapatterityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** aupamyagarbhatvaü punastridhà sambhavati, upamàråpasaïkaragarbhatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) upamàråpaketi / upamàgarbhatve råpakagarbhatve upamàråpakayoþ sandehasaïkaragarbhatve cetyarthaþ / garbhatvaü ca tajj¤ànapårvakatvam / naca råpakagarbhakasya kathamupamànagarbhaprabheda iti vàcyam, råpakasyàpi sàdç÷yajanakatvena tajjananatpårvaü tadvodhena tatpårvatvàdapãtyàha-- ********** END OF COMMENTARY ********** tatropamàgarbhatve yathà-- "adantaprabhàpuùpacità pàõipallava÷obhinã / ke÷apà÷àlivçndena suveùà hariõekùaõà" // atra suveùatvava÷àtprathamaü dantaprabhàþ puùpàõãvetyupamàgarbhatvena samàsaþ / anantaraü ca dantaprabhàsadç÷aiþ puùpai÷citetyàdisamàsàntarà÷rayeõa samànavi÷eùaõamahàtmyàddhariõekùaõàyàü latàvyavahàrapratãtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tadantaprabheti / atra dantaprabhàþ puùpàõãva ityàdirãtyà sarvatra puruùavyàghràditvàdupamàsamàsaþ / naca dantaprabhaiva puùpamityàdirãtyà råpakameveti vàcyam / råpakasya bàdhakadvayasattvàt / tathà hi---"upamitaü vyàghràdibhiþ sàmànyàprayoge" iti pàõinyanu÷àsanenasàdhàraõadharmàprayoge råpakasamàsabàdhàd upamàsamàsasyaiva vyavasthàpanàdityekaü bàdhakam / dvitãyaü granthakçdeva àha---atra suveùatvava÷àditi / ayaü bhàvaþ / veùàstadàropitadharmàþ / kañakakuõóalasindåràdãnàü dantaprabhàdãnàü ca nàyikàdharmavçttidharmatvenàropitatvàt / kañakakuõóalasindåràdãnàü dantaprabhàdãnàü ca nàyikàdharmavçttidharmatvenàropitatvàt / puùpàdibhinnaiþ taiþ suveùapratãtirna ghañate ityataþ prathamaü dantaprabhàdivi÷eùyake vyàghràdisamàsa evetyàha---upamàgarbhatveneti / nanu tathàpi saivànupapattiþ, svãyadharmaiþ suveùatvàsambhavàdityata àha---anantaraü ceti / ayamarthaþ---sakçduccaritaiþ ÷abdairasakçcchaktilakùaõàbhyàü bodhàsambhavàddar÷ito 'yaü puùpàdivi÷eùyaka upamàsamàsàrtho vyaïgya eva / tàtparyava÷àcchaktyà vàkyabodhakatvaü và / suveùatvopapattikatvaü ca samàsadvayatàtparyagràhakaü tena ca suveùatvepapattau upapattimàha---samànavi÷eùaõamàhàtmyàditi / samàsadvayaghañitatvenobhayavi÷eùaõàt sàmyam / ekaikasamàsena ekaikavi÷eùaõamiti bhàvaþ / latàvyavahàrastadvallàsyàdiþ / ## (lo, ã) suveùatvava÷àt suveùeti padasàmarthyàt / taddhi nàyikàyàü mukhyaü natu latàyàmiti nàyikàdharmiõàmeva dantaprabhàdãnàmupameyaprayojakaü, natu hariõekùaõapadopàdànaü, prastutetarapadàpekùayaiva samàsapravçttervyavasthànàt / anyathà dàse kçtàgasãtyàdàvapi pràcãnaprasiddhe 'pi råpakasamàsaviùaye upàttanàyikànuguõyena pulakàïkurakaõñakàgrairityatra upamàsamàsa eva syàt / samàsàntareõa sàmagrãva÷àdàmarùitena / ********** END OF COMMENTARY ********** råpakagarbhatve yathà-- "làvaõyamadhubhiþ pårõam-" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) làvaõyamadhviti---naca ekade÷avivarttiråpakodàharaõameva pràguktam, kathamatra samàsoktiriti vàcyam / sàmpradàyikamate ekade÷avivarttiråpakasthale sarvatra vyaïgyaråpyàü÷e samàsoktitvasvãkàràt, yatra vi÷eùe tu na svãkàra ityagre vyaktirbhaviùyati / atra sàmànyadharmàprayoge 'pi nopamàsamàsaþ / madhutulyalàvaõyasya pànàsambhavàt / råpakatve tu madhunaþ sambhavatyeva pànam / àsyasyaivàtra pànamuktaü tasya cobhayathàpi pànàsambhava iti na vàcyam, "savi÷eùaõau vidhiniùedhau vi÷eùaõamupasaïkràmataþ sati vi÷eùye bodhe' iti nyàyànmadhunyeva cànvayàt / ********** END OF COMMENTARY ********** saïkaragarbhatve yathà-"dantaprabhàpuùpa-" ityàdi / "suveùà" ityatra "parãtà" iti pàñhe hyupamàråpakasàdhakàbhàvàtsaïkarasamà÷rayaõam / samàsàntaraü pårvavat / samàsàntaramahimnà latàpratãtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) parãteti pàñhe iti / suveùatvasya nijadharmeõàsambhavàttatsattve krama÷aþ samàsadvayenaivopapattirdar÷itetyatastatra na råpakopamàyàþ sandehasaïkaraþ / parãteti pàñhe tu parãtatvaü vyàptiþ puùpairlàvaõyaiþ sambhavatãtyatra samàsadvayenopamàråpakayorbhavatyeva sandeha iti bhàvaþ / naca sàmànyadharmàprayogava÷àdupamà råpakaü bàdhata iti vàcyam / råpakasya sambhave tathà råpakàbàdhàt / suveùatvava÷àdråpakabàdhàdeva tathà tadbàdhasya pràg dar÷itatvàt / sandehasaïkaraü gràhayati---atra hãti / samàsàntaramiti / vinigamakàbhovenobhayasamàsàntaraü pårvavallatàpratãtirityanvayaþ / tatra hetumàha---samàsàntaramahimneti / samàsàntaramatra råpakasamàsaþ / tadvattve làvaõyamadhubhiþ pårõamityekade÷avivarttiråpakodàharaõe 'pi samàsoktitvamidaü dar÷itaü sàmpradàyikamatànusàreõaiva / ## (lo, u) sàdhakàbhàvàditi / parãtatvasya hariõekùaõàyàü latàyàü ca sàdhàraõyenaiva pravçtteþ / saïkarasamà÷rayeõeti / saïkaro 'tra upamàråpakasandehasaïkaraþ / tadà÷rayeõa samàso nirddhàritàkàraþ / pårvaü dantaprabhàsadç÷aiþ puùpai÷citetyuktaprakàraþ / latàpratãtirityatra latàpadaü bhàvapradhànam / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu ca yaùàü mate upamàsaïkarayorekade÷avivartità nàsti tanmate àdyatçtãyayoþ samàsoktiþ / dvitãyastu prakàra ekade÷avirviütaråpakaviùaya eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) kecittvatraikade÷avivàrttiråpake samàsoktiü na manyante, kintåpamàtatsaïkaragarbhatva eva tàü manyante / tatra prathamaü råpakasamàsabàdhasyàdar÷itatvàtteùàü mataü dar÷ayati---eùu ceti / àdyaü dantaprabhetyàdikam / tçtãyaü parãtatvapàñhavi÷iùñam / tadevaü dvitãyo làvaõyamadhubhairityàdyukto råpakaviùaya eva na samàsoktiviùayaþ / vyaïgyaråpakaü mukhasya padmatvaü taddharmalàvaõyàdau madhvàdiråpakaü vàcyamityekade÷avivarttisuveùatvavi÷eùaõavati dantaprabhetyàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** paryàlocane tvàdye prakàre evade÷avivartinyupamaivàïgãkartumucità / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) paryàlocane tu na samàsoktirnàpyekade÷avivarttiråpakaü kintvekade÷avivarttyupamaiva iti svamataü granthakçdàha---paryàlocane tviti / samàse luptevakàràllàvaõyàdau madhvàdyupamà vàcyà / nàyikàyàü tåpamà vyaïgyà ityekade÷avivarttinã upamaivetyevakàràtsamàsoktivyavacchedaþ / tadvyavacchedastu tatparyàlocanàdityàha---paryàlocane tviti / vi÷eùaõasàmye yatsamàsoktirityuktaü tatra vi÷eùaõasya sàdhàraõatvaü ÷liùñatvaü ceti / dvaividhyamevocitam / aupamyagarbhatvaråpastçtãyaprakàro nocitaþ / tatra dantaprabhàpuùpamivetyupamàsamàsabodhe hariõekùaõà late veti bodhasya samàsadvayakusçùñikalpanaü vinaivopapattirityevaü paryàlocanà / evaü càdyaprakàrarãtestçtãyaprakàre 'pi sambhavàttatràpyekade÷avivartyupamaivetyatra upamàgarbhàvi÷eùaõikà samàsoktirnàstyevetyabhipràyaþ / àdye prakàre ityupalakùaõameva / ## (lo, å) iha caupamyagarbhasyaivaü traividhyasambhave 'pi dvitãyodàharaõam ekade÷avivarttiråpakaviùaya eveti na pårvottaravirodha ityàha---eùu ceti / àdyaü dantaprabhàityàdi padyam / tçtãyaü tadeva suveùà ityatra parãtapàñhayuktam / dvitãyo làvaõyamadhubhiþ pårõamityàdipadyavasthitaþ / naca prathamatçtãyayorapi samàsoktirityàha---paryàlocane tviti / paryàlocane tattvato vivecane ucità hariõekùaõa lateveti pratãteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anyathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) anyatheti / samàsadvayakalpanà kusçùñyaiva aupamyagarbhasthale samàsoktyaïgãkàre ityarthaþ / yatra samàsadvayakalpanà kusçùñyasambhavastatra kathaü samàsoktirityatràha / ********** END OF COMMENTARY ********** "aindraü dhanuþ pàõóupayodhareõa ÷araddadhànàrdranakhakùatàbham / pramodayantã sakalaïkaminduü tàpaü raverabhyadhikaü cakàra" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) aindraü dhanuriti / pàõóunà payodhareõa aupamyenàrdranakhakùatàbham aindraü dhanuþ dadhànà sakalaïkaminduü prasàdayantã prasannaü nirmalaü kurvatã ÷aradraveratyadhikaü tàpaü tatànetyarthaþ / ÷aradi meghasya pàõóutvàdindoþ nirmalatvànmeghàvaraõàbhàvena ravestàpàdhikyàcca / atra pàõóupayodhareõa gaurastanenàrdranakhakùataü dadhànàyàþ paranàyikàyà gantçtvena kalaïkinamupanàyakamanunayantyàstatpradar÷anena patyustàpàdhikyaü janayantyà÷ca nàyikàyàþ samàsoktyà pratãtiþ tadvyavahàrasya ca ÷aradi pratãtiþ / ## (lo, ç) aindramiti / payodharo meghaþ stana÷ca / prasàdanaü nirmalãkaraõaü, paritoùaõaü ca / kalaïko lakùma, kulàdidoùa÷ca / tàpaþ àtapo manojvara÷ca / ÷arado nàyikàtvapratãtirityuktam / tadvi÷eùaõasyaiva vicàrada÷àråóhatvàt / ravi÷a÷inorñàyakapratinàyakatve saiva mukhyaü padaü nidànam / sakalaïkatàpa÷abdayo ravi÷a÷inormukhyayorvarõanàt nàyakaviùayàniyatatvàt / upamànatvamàbhà÷abdabodhyam / vastuparyàlocanayà tadvicàreõa saccàraõãyam / dhanuràbhamiti pratyanudayaprasaïgaditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra kathaü ÷aradi nàyikàvyavahàrapratãtiþ, nàyikàpayodhareõàrdranakhakùatàbha÷akracàpadhàraõàsambhavàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) upamàgarbhasamàsoktyaïgãkàre tadrarbhatve ca samàsadvayaniyame sà kathaü syàdityarthaþ / àrdranakhakùatàbhamityatropamàbodhakasyàbhàpadasya saktve råpakàsambhavàd upamàsamàse ca aindre dhanuùi àrdranakhakùatatulyatvàpràptau nàyikàyàü ca vi÷eùaõàbhàvena tadvi÷eùaõasya ÷arannàyikobhayadharmatvàbhàvena kathaü vi÷eùaõasàmyaü kathaü tasyaivopamyagarbhàtvaü kathaü và samàsagarbhadvayakalpanamiti manasikçtyàha--- nàyikàpayodhareõeti / tathà ca upamàgarbhasamàsoktirnàstyeva / kintvatra payodharasya prasàdayantãti padasya sakalaïkapadasya tàpapadasya ca ÷liùñavi÷eùaõikà samàsoktireveyam / naupamyagarbhavi÷eùaõikà ityuktamanena / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu "àrdranakhakùatàbham" ityatra sthitamapyupamànatvaü vastuparyàlocanayà aindre dhanuùi sa¤càraõãyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) nanu àrdranakhakùatàbhamityatràrdranakhakùatamupamànam / aindraü dhanu÷copameyam / dhàraõànvaya÷copameva eva bodhitastenàsambhavo dar÷itaþ / manasà tu àrdranakhakùatasyopamànatvaü dhanuùi bodhyam / kùate tu tadupameyatvaü bodhyam / tathà ca tatkùatadhàraõaü stanasya sambhavatyeva ityata upamàgarbhasamàsoktirevàtràpãti kathamupamàgarbhasamàsoktivilopa ityà÷aïkate---nanviti / sthitamapi iti / nakhakùate sthitamapãtyarthaþ / idamupalakùaõam / dhanuùi sthitamupameyatvamapi nakhakùate sa¤càraõãyamityàpi bodhyam / tatsa¤càrasyaiva prakçtastanadharaõopayogitvàt / paryàlocanayeti / payodharàdipada÷leùàttàdç÷àrthaparyàlocanayetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--"dadhnà juhoti" ityàdau havanasyànyathàsiddherdadhni sa¤càryate vidhiþ / eva¤cendracàpàbhamàrdranakhakùataü dadhàneti pratãtirbhaviùyatãti cet ? na, evaüvidhanirvàhe kaùñasçùñikalpanàdekade÷avivartyupamàïgãkàrasyaiva jyàyastvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) ÷abdenaikatra bodhitàrthasyànyatra sa¤càre dçùñàntamàha--yathà dadhneti / àkyàtena havanasyeva prakçtastanadhàraõopayogitvàd bodhyate / havanasya tu "haviùà juhoti' iti vàkyaråpàd anyataþ siddheþ siddhasya ca vidheyatvàsambhavaparyàlocanayà tadeva vidheyatvaü yattvasiddham / ato dadhni sa¤càryate ityarthaþ / dadhno homakaraõatvasyànyataþ pràptyabhàvàt / tathà caivaü rãtyà dhanurupameyanakhakùatadhàraõaü payodhare sambhavati, ityupamàgarbhasamàsoktirastyeva / kathaü tadvilopa ityàha---evaüvidhanirvàhe iti / evaüvidhayà nirvàha ityarthaþ / ekade÷avivartyupamàïgãkàrasyaiveti / upamàgarbhasamàsoktirnàstyeveti bhàvaþ / ## (lo, é) ÷abda÷aktyarpitalabhyasyàrthasya paryàlocanàyàmanyathàbhàve dçùñàntamàha---yatheti / vidhiþ karttavyatopade÷aþ / atra hi hotavyamityarthe juhotinà yadyapi homavidhànopade÷aþ pratãyate tathàpi vàkyàntaralabhye tasmin "apràpte hi ÷àstramarthavadi" ti nayena piùñapeùaõavadupade÷avaiyarthyàdatrànukta eva dadhnaþ karaõatvàü÷e paryavasyatyupade÷aþ / prakçtodàhaõe sa¤càraõa÷arãram dar÷ayati-pratãtiþ hi paryàlocanotpannà / evaüvidheti / ayamarthaþ / samanantaroktaprakàreõa dadhno havanavidhisa¤càraõavad indradhanuùi caupamyasa¤càraõamayuktam / ÷abdànàü hi pradhànakriyànivarttakasvakriyàbhisambandhàt sàdhyàyamànatà nyàyasiddhà, tena dadhni vidhisa¤caraõam / àrdranakhakùatàbhamityatràrdranakhakùatasambandhàd àbhà÷abdasyàrthasya aupamyasya ca tatparityàgena sambaddhe indradhanuùi sa¤càraõe dçùñàntadàrùñàntikayorvaiùamyamityanirvàhàt; yathà katha¤cinnarvàhe và na svàrasikãti kaùñà yà sa¤càraõasçùñiþ tasyàþ kalpanàdasyotpàdànàd jyàyastvàdanàyasasiddhatvena / aindraü dhanurityàdau arthàpattiþ / aindraü dhanurityàdau mukhyatayà varttamànasya upamàmàtre vi÷eùeõa samàsoktyuddãpakasya prasàdanakriyàdeþ sadbhàvaþ; tasyànubhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** astu vàtra yathàkatha¤citsamàsoktiþ / "netrairivotpalaiþ padmaiþ-" ityàdau cànyagatyasambhavàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) nanu pràcãnoktatvàtkaùñasçùñikalpanàpi kàryyà / ekade÷avivartyupamà tu pràcãnairanuktàpyudàharaõe 'dçùñà nàïgãkarttavyetyata udàharaõe dçùñatvaü dar÷ayitumàha--astu veti / "netrorivotpalai" rityàdau / netraurivotpalaiþ padmairmukhairiva saraþ ÷riyaþ / pade pade vibhànti sma cakravàkaiþ stanairiva // ityatra ekade÷avivartyupamodàharaõe kaùñasçùñiråpagatyantaràbhàvàdityarthaþ / etadanantaraü ca upamàgarbhasamàsoktyasambhavàt / ekade÷avivartyupamaiveti ÷eùaþ påraõãyaþ / na càtràpyutpalairiva netrairityupamànopameyabhàvavaiparãtyaü sa¤càryyatàü kathaü gatyantarabhàva iti vàcyam / tadà saraþ ÷rãùu netràdibodhàt saraþ ÷riya iva nàyikà iti paryavasàne prakràntasaraþ ÷rãvarõanàbhàvàpatteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kiü copamàyàü vyavahàrapratãterabhàvàtkathaü tadupajãvikàyàþ samàsokteþ prave÷aþ / yadàhuþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) nanvevaü "dantaprabhe" tyatra upamàgarbhasamàsoktirnetrairivotpalairityatraikade÷avivartyupamà iti kathamupamàgarbhasamàsoktivilopa ityata àha---ki¤ceti / ## (lo, ë) pratyuta "netrairivotpalai" rityupamàsàdhakasadbhàvàt / yatpunaruktaü ràghavànandaiþ saraþ ÷rãniùñhaü liïgasàmyaü samàsoktiprayojakamiti; tadasat vyavahàrapratãtisàdhakàbhàvàt / liïgasàmyamàtreõa samàsoktipratãtau "dç÷yate sakhi ! ÷ãtàü÷uþ" ityàdàvapyatiprasaïgàt / kintu prastutamapekùyaiva samàsoktiþ kriyate iti svayamanantaramevoktam / tatkathaü yuùmanmate 'pi liïgasàmye samàsoktipratãtiriti cet / samanakàryaliïgavi÷eùaõànàü lakùyeùu dvayoþ trayàõaàü và sadbhàve pràdhànyena vyavahàra iti / yaccoktaü tairapi "netrairivotpalai" rityàdàvutprekùàpi / tadatyantamanucitam / hetvabhàve 'dhyavasànasyànanutthànàt / ki¤caivaü "mukhena kamaleneva vibhàti hariõekùaõà"ityàdàvapi hariõekùaõàyàü nalinãvyavahàrasamàropeõa samàsoktyutprekùayoþ samave÷aþ syàt / etatsarvaü garbhokçtya pràcãnàcàryyasammatiü dar÷ayati--yadàhuriti / ********** END OF COMMENTARY ********** "vyavahàro 'thavà tattvamaupamye yatpratãyate / tannaupamyaü samàsoktirekade÷opamà sphuñà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) vyavahàro 'thaveti / aindraü dhanurityàdau upamànopameyabhàvavaiparãtyasa¤càraõokteþ kaùñasçùñikakalpanàråpaü dåùaõamuktvà aupamyagarbhasamàsoktyaïgãkàre dåùaõàntaraü dadata itãyaü kàrikà / ato dåùaõaàntaratvabodhakamathaveti / yad yasmàt kàvyaliïgàdisàmyahetukasamàsoktau yathàvyavahàrasamàropaþ pratãyate tadvadaupamyagarbhatvamamuùmànna pratãyate / tattasmànnaupamyasamàsoktiraïgãkàryyoti ÷eùaþ / kintu tàdç÷e sthale ekade÷opamà ekade÷avivartyupamaiva sphuñetyarthaþ / tathà caupamyagarbhà samàsoktarnàstyevetyuktam / ## (lo, e) yadyasmàd vyavahàraþ samàsoktivattattvaü råpakavad aupamyena pratãyate / tadaupamyagarbhakasamàsoktirna / ata evàlaïkàrasarvasvakçtàpyuktam / netrairivotpalairityàdau saraþ ÷riyà nàyikàtvapratãtirna samàsoktyà vi÷eùaõasàmyàbhàvàt / tasmànnàyikàtra upamànatvena pratãyate, natu saraþ ÷rãdharmatvena nàyikàtvapratãtiriti / ekade÷avivartinyupamaivopàsyete / etena dantaprabhàpuùpetyàdau padànàmupamànaråpakasamàsasambhavena hariõekùaõàyà latàyà÷ca vi÷eùaõatve sambhavatyapi aindraü dhanurityàdau ca kaùñakalpitoktayuktisadbhàve 'pi coktaprakàreõàva÷yàbhyupagantavyatathaikade÷avivartyupamayaiva vyavahàro yuktaþ / tathàca bhàùaõam-- "arke cenmadhu vindeta kimarthaü parvataü vrajet" iti / ********** END OF COMMENTARY ********** eva¤copamàråpakayorekade÷avivartitàïgãkàre tanmålasaïkare 'pi samàsokteraprave÷o nyàyasiddha eva, tenaupamyagarbhavi÷eùaõotthàpitatvaü nàsyà viùaya iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) upamàyà råpakasya ekade÷avivartitve tulyanyàyàdubhayatraiva samàsoktyaprave÷e tadubhayasandehasaïkarasthale 'pi samàsoktirnàstãtyàha----evaü ceti / nàsyà viùya iti / àsyàþ samàsokterityarthaþ / ## (lo, ai) tanmålasaïkare dantaprabhetyàdau parãteti pàñhe yatpunaruktaü kai÷cit / sandehasaïkare sandehàspadatvenàvyavasthitatvàdråpakopamayorabhàva iti tanna / dvayorapi sàdhakabàdhakàbhàvena paryyante 'pyanyånànatiriktatvena vçttau hi sandehasaïkaràïkàraþ / natu sthàõurvà puruùo veti asaü÷ayavartitvaj¤ànada÷àyàü kvacit kasyacinmithyàtvaü kvacid dvayorapi / anyathà tatra pràcãnoktalaukikahàramudrikàdisaüsçùña mukuñàdyalaïkàrasàdç÷yamanupapannaü syàt / naca sandehasaïkarasya nirvàhaþ ÷akyakriya iti vaktuü na yuktaü, vaicitryasyànubhavasiddhatvàttasyaiva càlaïkàratvàt / ki¤ca kùãranãranyàyena mi÷raõena saïkara iti pràcyàþ / tayo÷ca mi÷raõena caikasya dvayorvà bhàvaþ / kintvatra ekatarini÷cayàbhàvamàtreõa sandehasaïkaravyavahàra ityalaü bahunà / upasaüharati--teneti / asyàþ samàsokteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vi÷eùaõasàmye ÷liùñave÷eùaõotthàpità sàdhàraõavi÷eùaõotthàpità ceti dvidhà / kàryaliïgayostulyatve ca dvividheti catuþ prakàrà samàsoktiþ / sarvatraivàtra vyavahàrasamàropaþ kàraõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) aupamyagarbhatvaü samàsokternirasya caturvidhameva samàsokte råpaü saühçtya vyavasthàpayati---vi÷eùaõasàmye ÷liùñetyàdi / vyavahàrasamàropasyàpyatra càturvidhyaü vaktumàha---sarvatra ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** sa ca kvacillaukike vastuni laukikavastuvyavahàrasamàropaþ, ÷àstrãye vastuni ÷àstrãyavastuvyavahàrasamàropaþ, laukike và ÷àstrãyavastuvyavahàrasamàropaþ, ÷àstrãye và laukikavastuvyavahàrasamàropa iti caturdhà / ## (lo, o) laukike sarvamàrgasàdhàraõe / ÷àstrãye vidyàvyutpattivi÷eùagamye / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra laukikavastvapi rasàdibhedàdanekavidham / ÷àstrãyamapi tarkàyurvedajyotiþ ÷àstraprasiddhatayoti bahuprakàrà samàsoktiþ / diïmàtraü yathà--"vyàdhåya yadvasanam-" ityàdau laukike vastuni laukikasya hañhakàmukavyavahàràdeþ samàropaþ / "yairekaråpamakhilàsvapi vçttiùu tvàü pa÷yadbhiravyayamasaükhyatayà pravçttam / lopaþ kçtaþ kila paratvajuùo vibhakte-- stairlakùaõaü tava kçtaü dhruvameva manye" // atràgama÷àstraprasiddhe vastuni vyàkaraõaprasiddhavastuvyavahàrasamàropaþ / evamanyatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) yairekaråpamiti / parame÷varaü prati kasyaciduktiriyam / akhilàsu vçttiùu saüsàreùu ekaråpamadvitãyaü tvàü pa÷yadbhiryairjanaiþ paratvajuùo bhinnatvaviùayàyà vibhaktervibhàgasya lopaþ kçtaþ / tadaitaddar÷anàd bhedabuddhirna kçtetyarthaþ / taireva tasya ca dhruvaü dhruvatvaü lakùaõaü kçtamityahaü manye / dhruvamiti bhàvapradhànanirdde÷aþ / tvàü kãdç÷am avyayam akùayam, asaükhyatayà saükhyàtuma÷akyatayà pravçttam asaükhyapadànuvçttitvàt / atra ÷liùñavi÷eùaõasàmarthyàdapikàradavyayapratãtiþ / teùàmapi hi akhilapadasàhityena vçttiùu sthiteùvekaråpaü vikàràhityàttadarthe saükhyàràhityam / parasyàþ subvibhakterlopa÷ca kçtaþ iti dhruvaü ni÷citaü manye / ãdç÷aü tvàü pa÷yadbhirvibhaktilopaü kurvadbhiþ càdãnàmãdç÷atvaü lakùaõaü cihnaü kçtamityevaü bhàvaþ / atreti / àgama÷àstraü vedaþ / vyàkaraõaprasiddhaü vastu cakàràdi / tadvad vyavahàra÷ca ÷abdàtmakatvam / ã÷vare tadàropasyàpi ÷abdabrahmàtmakatvàt / evamanyatreti / tatra cànya÷àstravyavahàrasamàropo veda÷àstraprasiddhe vastuni ã÷vare yathà mama / "yasyaujjvalyaü dyutibhiradhikaü vigraheralaïkçtãnàü yatpàdànte laghurapi patat gauravaü samprayàti / chandaþ / siddhàkùaratanurasau sadruõaþ ÷abdamårttiþ puõya÷loko manasi satataü sannidhiü me prayàtu" // ityatra vàkye prastutor'tho yathàsau puõya÷lokaþ parame÷varo me manasi satataü sannidhiü prayàtu / yasya vigrahe ÷arãre 'laïkçtãnàü kaustubhabhåùaõaànàü dyutibhiradhikam aujjvalyaü, yatpàdànte laghurnikçùño 'pi patan gauravaü gurutvam uttamatvaü samprayàti / asau puõya÷lokaþ kãdç÷aþ / chandasi vede siddhàkùararåpà askhalanaråpà tanuryasya tàdç÷aþ sadruõa ai÷varyyaråpaguõavàn / ÷abdamårttidharasyaite viùõoraü÷à iti viùõupuràõam / atra ÷liùñavi÷eùaõairvya¤janayà puõyasyottama÷lokasya kaviriva pratãtiþ / tasyàpi vigrahe samàse 'laïkçtãnàm anupràsopamàdãnàü dyutibhiþ ÷obhàbhiradhikam aujjvalyaü tatpàdasya caturthabhàgasyànte patato laghuvarõasyàpi gurutvam, padàntago gururveti chandaþ--÷àstre uktatvàt / asau chandasànuùñubtvàdicchandasà siddho varõamayamårttiþ / màduryyàdiguõavàn ÷abdàtmaka÷ceti / ## (lo, au) ekaråpaü sanmàtratvenàvikàritvàtpratyayàdivi÷eùàbhàvàdvà / vçttiùu varttante pravarttante àvirbhavantãti vyutpattyà vastuùu strãtvàdiliïgeùu và àvyayaü kùayarahitaü cakàràdika¤ca / asaükhyatayà pravçttamanantapadàrtharåpeõa vivartanàt / ekatràdisaükhyàvirahitvena prasiddhe÷ca / paratvàjuùo bhinnatvabhàjaþ vibhaktervyaktervastuna iti yàvat / lopaþ kçtaþ abhàvo ni÷citaþ / pratyayatvena paràd bhàvinyàþ vibhakteþ avacchàdayati nigåhati / anavacchàditasvaråpam agåóhasvaråpam / pårvàvasthà lokaprasiddhà / yaduktaü caõóãdàsapaõóitairapi "yatràprakçtatàdàtmyena prakçtapratãtistatra råpakam / yatràpakçtavyàpàravataþ prakçtasya svatantrasyaiva pratãtistatra samàsoktiriti spaùñàrthaþ / evaü råpake 'pi vyavahàrasamàropavacanaü ràghavanandànàmapàstam / ********** END OF COMMENTARY ********** råpake 'prakçtamàtmasvaråpasannive÷ena prakçtasya råpamavacchàdayati / iha tu svàvasthàsamàropeõàvacchàditasvaråpameva taü pårvàvasthàto vi÷eùayati / ata evàtra vyavahàrasamàropo na tu svaråpasamàropa ityàhuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ekade÷avivarttiråpakasàmàsoktyorbhedamàha---råpaka iti / ekade÷avivarttiråpake ityarthaþ / aprakçtamàtmasvaråpeti / aprakçtaü vyaïgyaråpaü tat karttç / àtmasvaråpasannive÷eneti / àtmasvaråpasyobhedàropeõa prakçtaü vàcyamavacchàdayatyapahnavaviùayãkarotãtyarthaþ / yathà"làvaõyamadhubhiþ pårõam" ityàdau / iha tviti / svàvasthàvyaïgyasya svaråpaü tatsamàropeõa tadàropeõànavacchàditasvaråpamahnutasvaråpaü tat prakçtaü vàcyam / pårvàvasthàto 'nyàràpitavyaïgyavyavahàraråpakàvasthàto vi÷eùayati àropitavyaïgyavyavahàraü karotãtyarthaþ / ekade÷avivarttiråpake vyaïgyaü råpyaü vàcye àropite yathà vyàdhåya vasanamityàdau vàcye gandhavahena kàmukàbhedàropaþ / kintu kàmukavyavahàrasya ratyarthaü vasanàkùepàliïganaråpavyavahàrasyaivàropo 'tra ityarthaþ / saüvàdamàha---ata evàtra vyavahàreti / vastutastu vyaïgyavyavahàraråpakatvadvayamekade÷avivarttiråpake samàsoktito bhedakam / ********** END OF COMMENTARY ********** upamàdhvanau ÷leùe ca vi÷eùyasyàpi sàmyam, iha tu vi÷eùaõamàtrasya / aprastutapra÷aüsàyàü prastutasya gamyatvam, iha tvaprastutasyeti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) upamàdhvanito 'sya bhedamàha---upamàdhvanàviti / atra ÷leùeõetyeva pàñhaþ, ÷leùàkàre dvayoreva vàcyatvena vyaïgyasyaivàbhàvàt / ÷leùeõa vi÷eùyasyàpi sàmyamityarthaþ / pràmàdikapàñhe tu ÷leùe sati tato vi÷eùyàdisàmyamityarthaþ / tathàpi cakàro nirarthakaþ / aprastutapra÷aüsàto bhedaþ sphuña eva / ## (lo, a) iha càprastupra÷aüsàyàmaprastutavarõanàmukhena prastutapratãtiryuktà tathàca målamantareõàprastutavarõanasyàsambandhapralàpapràyatvàt / iha ca vi÷eùaõànàü varõanãyàrthapratipàdanena prakaraõena niyamite 'pi dvitãyàrthapratãteranubhavasiddheþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "aïgaràja ! senàpate ! droõopahàsin ! karõa !, rakùainaü bhãmàdduþ ÷ànam !" ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) parikaràlaïkàramàha---uktiriti / sàbhipràyatvaü pratãpàdanãyàrthapuùñyàr'thapuùñikàritvam / tacca yadyapuùñàrthadoùatyàgenaiva labhyaü tathàpi vi÷eùaõairityatra bahuvivakùaõàd bahutve vaicitryavi÷eùànubhavàd alaïkàritvam / aïgaràjetyàdikaü karõopahàsino '÷vatthàmna uktiþ / atra pratipàdyaþ karõopahàsaþ tatpuùñikàrãõyetàni sambodhanàni / sàkùàd bhãmena badhyamànasya duþ ÷àsanasya rakùakatvenàïgade÷ançpatitvaü senàpatitvaü mahàvãradroõopahàsitvaü tadà vãrasya yogyamityupahàsaþ spaùñaþ / ## (lo, à) sampriti sàdç÷yamålàlaïkàralakùaõàvasare 'pi vi÷eùaõavicchittihetukatvena samàsoktyanantaraü parikaraü lakùayati--uktiriti / vi÷eùaõairiti bahuvacanasya naikasya dvàbhyàü vi÷eùaõàbhyàmidaü vaicitryam, kintu apuùñàrthadoùaparihàra eveti bhàvaþ / sàbhipràyairgarbhokçtapratãyamànàrthaiþ / iha ca pratãyamànàrthasyàgåóhatve guõãbhåtavyaïgyatà, ato 'syàlaïkàrasya na dhvanitvam / aïgaràjeti / idaü bhãmavacanam / aïgo de÷avi÷eùaþ / atra aïgaràjatvena parakùàrthamadhinàyakatvam / senàpatitvena ràjapåjà / droõopahàsitvena ÷airyyamadaþ pratãyate / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷abdaiþ svabhàvàdekàrthaiþ ÷leùo 'nekàrthavàcanam // VisSd_10.57 //># "svabhàvàdekàrthaiþ" iti ÷abda÷leùàd vyavacchedaþ / "vàcanam" iti ca dhvaneþ / udàharaõam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) artha÷leùàlaïkàramàha---÷abdairiti / ekàrthairityekàrthe eva ÷aktairityarthaþ / anekàrtheti / ÷akyaikabhinno yor'thaþ aparàrthaþ tasya vàcanaü lakùaõayà bodhanamityarthaþ ÷leùàdvyavaccheda iti / ÷leùaþ--÷abda÷leùàlaïkàraþ / atra ÷abdasya svabhàvàdekàrthatvàd vàcanamityanena vya¤janàvyavacchedamàha---dhvaneriti / guõãbhåtavyaïgyasyàpyupalakùaõamidam / ## (lo, i) ÷leùaprakaraõàdatra ÷leùaþ / vàcanamanirddhàritatvena bodhanam / eva¤va ÷abdairitikàrikàpadàrtha ekãbhåya bàdhyabhàvamàpannairiti vi÷akalitànàü bahånàü padàrthànàü tathàvidhàrthabodhanakùamatvàt / naca kasyacitpadàrthavi÷iùñàrthe ÷aktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pravartayan kriyàþ sàdhvãrmàlinyaü harità haran / mahasà bhåyasà dãpto viràjati vibhàkaraþ" // atra prakaraõàdiniyamàbhàvàd dvàvapi ràjasåryau vàcyau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) pravarttayanniti / vibhàkaraþ såryyaþ vibhàkaranàmà ràjavi÷eùa÷ca viràjati / dvayorvi÷eùaõànyàha---pravarttayanniti / kriyàþ àlokasàdhyàþ, pakùebràhmaõàdivarõakriyàþ / haritàü di÷àü, pakùe--diksthitalokànàü màlinyaü tamaþ ÷yàmatàü, pakùedàridryava÷àdanujjvalatàü ca, mahasà jyotiùà, pakùe---÷auryyeõa / atra kriyà ityatra nànekàrthatà / màlinyàdipadatrayasya tvekàrthe ÷aktiranyàrthe lakùaõà, vibhàkaràü÷e tu ÷abda÷leùaþ / atropamàdhvanitvaü vyavacchinatti "anekàrthasya ÷abdasya saüyogàdyairniyantrite' ityatra ÷aktilakùaõàbhyàm anekàrthatàpi parigràhyetyabhipràyeõaivàtropamàdhvanipraktirbodhyà / ## (lo, ã) kriyàþ sandhyopàsanàdyàþ iùñàpårttàdyàþ / màlinyam andhakàramayatvam / duràcàrayogo và / mahasteja utsava÷ca, dãptaþ prakà÷itaþ nirmalãbhåta÷ca vibhàkaraþ såryyaþ / vibhàü karoti vyanaktãte vyutpattyà ràjà ca vibhàyàþ kànteþ kàrakatvàttadà÷rayatvàd vàcyavannirddhàritatvena bodhyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) aprastutapra÷aüsàlaïkàraü pa¤cavidhamàha---kvacidvi÷eùa iti / sakalapa¤camyantapadàrthàd aprastutàt sakalaprathamàntapadàrthaþ prastuta÷ced gamyate budhyate tadà pa¤cavidho 'prastutapra÷aüsàlaïkàra ityarthaþ / anyàpade÷aparibhàùàpyanyatra / ## (lo, u) vi÷e, ityàdãnàü karmapadànàü prastutamiti vi÷eùaõam / sàmànyàdityàdipa¤camyantapadànàmaprastutàditi aprastutàdarthato 'vàcyàt / atra evàprastutasya pra÷aüsàvàcyatayà varõanamityarthàd aprastutapra÷aüsàkhyo 'laïkàraþ / evaü càprastutàt prastutapratãtiraprastutapra÷aüseti sàmànyalakùaõam / tasyà÷coktanayàt pa¤caprakàrateti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam--- "pàdàhataü yadutthàya mårdhànamadhirohati / svasthàdevàpamàne 'pi dehinastadvaraü rajaþ" // atràsmadapekùayà rajo 'pi varamiti vi÷eùe prastute sàmànyamabhihitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tatra sàmànyàdaprastutàt prastutavi÷eùavyaïgyatvamàha---pàdàhatamiti / apamàne 'pi svasthàd dehinaþ tadrajaþ varaü ÷reùñham / yadrajaþ pàdàhataü sad utthàyàbhihantureva mårddhànamadhirohati àrohatãtyarthaþ / atreti sàmànyaü dehisàmànyaü, tadabhidhànàt prastutasyàsmatta ityasya vya¤janetyarthaþ / ## (lo, å) pàdàhatamiti / evaü màghakàvyoktyà ÷i÷upàlaü prati prayàõàbhimukhãkaraõàya ÷rãkçùõaü prati balaràmavàkyam / asmaditi / asmatpadavàcyàþ ÷rãkçùõàdayo hi vàcyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "stragiyaü yadi jãvitàpahà hçdaye kiü nihità na hanti màm / viùamapyamçtaü kvacidbhavedamçtaü và viùamã÷varecchayà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) vi÷eùàdaprastutàt prastutasàmànyavya¤janamàha---stragiyamiti / indumatãbharturnàradãyapàrijàtastrajaü hçdi nidhàyàjasyàyaü vilàpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atre÷varecchayà kvacidahitakàriõo 'pi hitakàritvaü hitakàriõo 'pyahitakàritvamiti sàmànye prastute vi÷eùo 'bhihitaþ / eva¤càtràprastutapra÷aüsàmålor'thàntaranyàsaþ / dçùñànte prakhyàtameva vastu pratibimbatvenopàdãyate, iha tu viùàmçtayoramçtaviùãbhàvasyàprasiddherna tasya sadbhàvaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) atreti / sàmànye hitàhitakàritvàdinà sàmànye vi÷eùaþ / ahitakàrivi÷eùo 'mçtam / arthàntaranyàsàlaïkàrasyàtrànayàprastutapra÷aüsayà niùpàdyatvàdanayoratrànugràhyànugràhakabhàvaråpasaïkara ityàha---evaü ceti / arthàntaranyàso samànyeneti / yastatprabhedaþ sa càtra aprastutapra÷aüsàniùpàdyaþ / tathàhi kiü na hanti ityanena hantçvi÷eùasya strajo hananasàmarthyasattve 'pi hananàbhàve vi÷eùa uktaþ / sa càprastutapra÷aüsàlabhyenàhitakàrisàmànyena ã÷varecchàdhãnàhitakàritvàbhàvaråpa eva sàdharmyàt / samànàrthataþ strajo 'hananaghañitam / ã÷varecchàhitakàriõo 'pyahitakàritvàbhàvàditi pratãteþ / nanu straïniùñhayorahananàmçtabhàvayorapakàrasàmarthye 'pyanapakàritvaråpasàdhanapratibimbanàdatra dçùñàntàlaïkàrasyàpi prasaktirityatastannirasyati---dçùñànta iti / prakhyàtameva prasiddhameva bimbapratibimbatvena vyaïgyasàdharmyeõa / atra tasyeti na dçùñàntàlaïkàrasadbhàva ityarthaþ / tathà ca dçùñàntastu sadharmasya ityatra prasiddhasadharmasyetyarthaþ / ## (lo, ç) àhitakàrivi÷eùo viùaü hatakàrivi÷eùo 'mçtam / aprastutapra÷aüsàmålamutthànabãjam / yasyàrthàntaranyàsasya sàmànyena vi÷eùakçtaþ samarthakatvàt / tasya dçùñàntasya / iha tu viùàmçtatvenàdhyavasànàdati÷ayoktireva / tayo÷ca sàmànyavi÷eùàbhàvaråpeõa vicchittivi÷eùasambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "indurlipta ivà¤janena jaóità dçùñirmçgãõàmiva, pramlànàruõimeva vidrumadalaü ÷yàmeva hemaprabhà / kàrka÷yaü kalayà ca kokilavadhåkaõñheùviva prastutaü sãtàyàþ purata÷ca hanta ! ÷ikhinàü barhàþ saharhà iva" // atra sambhàvyamànebhya indràdigatà¤janaliptatvàdibhyaþ kàryebhyo vadanàdigatasaundaryavi÷eùaråpaü prastutaü kàraõaü pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) aprastutàt kàryyàt prastutakàraõavya¤janamàha---indurliptaiveti / vadanàdisaundaryyavatyàþ sãtàyàþ purataþ / indvàdayo nikçùñà iti samudàyàrthaþ / tatra sãtàyàþ vadanàpekùayà indoþ, ca¤calanayanàpekùayà mçgadç÷aþ, aruõàdharàpekùayà vidrumasya, aïgagauratvàpekùayà hemaprabhàyàþ, madhurasvaroccàrakakomalakaõñhàpekùayà tàdç÷asvaroccàrakakokilakaõñhasya, ke÷àpekùayà ÷ikhibarhasya ca nikçùñatà pratipàdakavi÷eùaõànyutprekùyante / indurlipta iveti / jaóità cà¤calyarahità, pramlànàruõimeva àruõyamlànivat / kàrka÷yaü madhurasvaroccàraõàsamarthakàñhinyam / prastutaü sthitaü tayaiva janitaü và / tacca kalayàpi càlpabhàvenàpi kokilayàpi ki¤cin madhurasvaroccàraõàt / barhàþ sagarhàþ sanindàþ / hantetãndvàdãnàmapakarùàt khede sãtàyà utkarùàddharùe và / sambhàvitebhya utprekùitebhyaþ / kàraõaü pratãyate / ityutprekùàkàraõatvena kàraõatvaü bodhyam / ## (lo, é) indurityàdi / vadanàdãtyàdi÷abdena ãkùaõàdharakàntivacana ke÷asaügrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** gacchàmãti yathoktayà mçgadç÷à niþ ÷vàsamudrekiõaü tyaktvà tiryagavekùya bàùpakaluùenaikena màü cakùuùà / adya prema madarpitaü priyasakhãvçnde tvayà badhyatà- mitthaü snehavivardhito mçga÷i÷uþ sotpràsamàbhàùitaþ" // atra kasyacidagamanaråpe kàrye kàraõamabhihitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) aprastutakàraõàt prastutakàryyavya¤janamàha---gacchàmãti / tvaü kiü prasthànanivçtto 'sãti pçcchantaü prati prasthànapravçttasyoktiriyam / udrokiõamudbhañaü niþ ÷vàsam muktvà bàùpakaluùeõaikena cakùuùà màü tiryyagavekùya ityanvayaþ / snehavivarddhitasya mçga÷i÷oþ svasminnarpitasya premõaþ priyasakhãvçnde vivandhopade÷asya maraõasåcanàya sochvàsaü prodgatasya mamàbhàùaõakriyàvi÷eùaõam / atra kasyaciditi / gamananivçttasya nàyakasyetyarthaþ / prastuta iti / kasyacit pra÷nàt prastuta ityarthaþ / kàraõaü nàyikàyàþ svamaraõasåcanam / ## (lo, ë) atreti / kasyàcid arthàt kenacit kuto na gato 'sãti pçùñasyàprastutenàbhidhàtumucitatvàt / kàraõamagamanasyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tulye prastute tulyàbhidhàne ca dvidhà ÷leùamålà sàdç÷yamàtramålà ca / ÷leùamålàpi samàsoktivadvi÷eùaõamàtrasya ÷leùe ÷leùavadvi÷eùyasyàpi ÷leùe bhavatãti dvidhà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) samàtsamamiti / pa¤camaprakàrasya traividhyaü vaktumàdau dvaividhyamàha---÷leùamålà sàdç÷yamålatà ceti / ÷leùamålà ca dvidhà bhavatãtyàha---samàsoktivaditi / samàsoktau hi vi÷eùyasyàpi ÷leùa upamàdhvanitvàpattyà na vi÷eùye ÷leùaþ / prakàràntaramàha---÷leùavaditi / ÷abdàlaïkàravi÷eùyavadityarthaþ / "pratikålatàmupagate hi vidhau" iti vi÷eùyapadepi ÷leùaç / ## (lo, e) ÷leùamåleti / ÷leùor'tha÷leùàbhàsaþ prastutasya gamyatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "sahakàraþ sadàmodo vasanta÷rãsamanvitaþ / samujjvalaruciþ ÷rãmàn prabhåtotkalikàkulaþ" // ## (lo, ai) àmodaþ atinirhàrã gandhaþ, harùa÷ca / utkalikà udgatakoraka utkaõñhà ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vi÷eùaõamàtra÷leùava÷àdaprastutàtsahakàràtkasyacitprastutasya nàyakasya pratãtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra vi÷eùaõamàtra÷leùe àha---sahakàra iti / sahakàra àmravçkùo vasanta÷rãsamà÷ritaþ sana prabhåtàbhirbahubhirudgatàbhiþ kalikàbhiþ mukulaiþ àkulo vyàptaþ san sadàmodo vidyamànottamagandhastata eva samujjvaladãptistata eva ÷rãmàü÷va / atreti / nàyako 'pi vasantalakùmyà'÷ritaþ san àmodena harùeõa samujjvale samyak ÷çïgàre ruciryasya tàdç÷aþ / "÷çïgàra÷ucirujjvalaþ" ityamaraþ / ÷rãmàn ata evotkalikayà utkaõñhayànvitaþ / "utkaõñhotkalike same " iti koùaþ / kasyaciditi / uktavi÷eùaõavata ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "puüstvàdapi pravicaledyadi yadyadho 'pi yàyàdyadi praõayane na mahànapi syàt / abhyuddharettadapi vi÷vamitãdç÷ãyaü kenàpi dikprakañità puruùottamena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vi÷eùyapada÷leùe tvàha---puüstvàditi / sapatnàpahçtaü ràvyaü yena kenàpi prakàràntareõoddharttuü ka¤cidràjànamupadi÷ataþ kasyaciduktiriyam / kenàpyanirvacanãyena puruùottamena nàràyaõena ãdç÷ãtyevaüprakàrà iyaü dik ayaü prakàraþ prakañità dar÷ità / kãdç÷ã digityatra àha---puüstvàditi / puüstvàt puruùabhàvàd yadi pravicaled yadi syàttadapi vi÷vaü saüsàramuddharet / purà hyasuràhçtaü ràjyaü mohinãråpà kanyà bhåtvà nàràyaõenoddhçtam / tathà yadyadho 'pi yàyàttapãtyarthaþ---purà varàhamårttyà pàtàlaü gatvà tena pçthivyà uddhçtatvàt / tathà yadi praõayane yàcane yàcananimitte na mahàn laghuþ syàt tadapãtyarthaþ / validaityàpahçtaràjyasya uddharaõàya tena vàmanãbhàvaråpalaghutvapràptoþ / evaü ca tvayàpi puruùa÷reùñhena puüstvàt pauruùàccalanenàpi nikçùñatàpràptiråpatàdhaþ pàtenàpi yàcanàrthaü laghutvapràptyàpi sapatnàpahçtaü ràjyamarjyatàmiti prakçtavya¤janà / ## (lo, o) puüstvàditi / aprastutavàsudevapakùe, puüstvàt pravicalanamamçtahàraõakàle strãråpadhàritvàd adhogamanaü nãcatàpràptiþ / praõayane prãtiviùaye mahàn uttamo yadi na syàt / puruùottamena puruùa÷reùñhena / ********** END OF COMMENTARY ********** atra puruùottamapadena vi÷eùyeõàpi ÷liùñena pracuraprasiddhyà prathamaü viùõureva bodhyate / tena varõanãyaþ ka÷citpuruùaþ pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) pracuraprasiddhyà prathamamiti / tena tulyakàlabodha÷leùàvyapade÷aþ / idamupalakùaõam / aprastute÷varasyaiva prathamaü bodhitatvàt tàtparyyàcceti bodhyam / ## (lo, au) ÷liùñena dvyarthena / pracuraprasiddhyeti / sàmagrãva÷àtprakaraõamapàsyaikade÷aprasiddheþ samudàyaprasiddhirgarãyasãti nayeneti bhàvaþ / yatpunaruktaü ràghavànandaiþ puüstvàdi÷abdànàmatra bhagavantaü pratyadhikànvayitvamiti tanna, pramàõaàbhàvàt / pratyuta prakaraõe varõanãyàrthaniyamàcca / ********** END OF COMMENTARY ********** sàdç÷yamàtramålà yathà-- ## (lo, a) sàdç÷yamàtramålà natu vi÷eùaõàdidvyarthatàhetukà / ********** END OF COMMENTARY ********** "ekaþ kapotapotaþ ÷ata÷aþ ÷yenàþ kùudhàbhidhàvanti / ambaramàvçti÷ånyaü harahara ÷araõaü vidheþ karuõà" // atra kapotàdapratustàtka÷citprastutaþ pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) eka iti / potaþ ÷i÷uþ / kùudhetitçtãyàntam / atreti / ka÷icidatra bahudasyuveùñitaþ palàyanàsamartho vidhikaruõà÷araõaü pràpto bodhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü ca kvacidvaidharmyeõàpi bhavati / "dhanyàþ khalu vane vàtàþ kahlàraspar÷a÷ãtalàþ / ràmamindãvara÷yàmaü ye spç÷antyanivàritàþ" // atra vàtà dhanyà ahamadhanya iti vaidharmyeõa prastutaþ pratãyate / vàcyasya sambhavàsambhavobhayaråpatayà triprakàreyam / tatra sambhave uktodàharaõànyeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) dhanyà iti / vanapreùitaràma÷okàkulasya da÷arathasyoktiriyam / sambhaveti / sambhavasambhavaü sambhavàsambhavaü ceti pakùatrayam / ## (lo, à) ubhayaråpatà, aüsataþ sambhavitvàdaü÷ata÷càsambhavitvàdayamalaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asambhave yathà-- "kokilo 'haü bhavàn kàkaþ samànaþ kàlimàvayoþ / antaraü kathayiùyanti kàkalãkovidàþ punaþ" // atra kàkakokilayorvàkovàkyaü prastutasyàdhyàropaõaü vinàsambhavi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) asambhave vyaïgyasya vàcye àropaþ / kokilo 'hamiti / kàkalã madhuràsphuñadhvaniþ / "kàkalã tu kale såkùme dhvanau tu madhuràsphuñe' iti koùaþ / vàkovàkyamiti / kokilasyaiva vàcyamidam / tatkathamuktipratyuktiråpaü vàkovàkyamidamantarakathanàya madhyasthàvalambanàt, kalahatvapràptau kàkasyàpi kokilasàmyokteràkùepàt / prastutàdhyàropaü vineti / aprastute kokile vàcye prastutasya vyaïgyasyàdhyàropaü vinetyarthaþ / naca vàcyàrthabodhe tatkathamaprastute vàcye tadàropa iti vàcyam / kokilasyoktyasambhavàttadvyaïgyasyàpyuktiyogyasya puruùasya smaraõàttadàropasambhavàt va÷càttu vya¤janayà puruùavi÷eùabodhe 'pyanupapattyabhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayaråpatve yathà-- "anta÷chidràõi bhåyàüsi kaõñakà bahavo bahiþ / kathaü kamalanàlasya mà bhåvan bhaïgurà guõàþ" // atra prastutasya kasyacidadhyàropaõaü vinà kamalanàlànta÷chidràõàü guõabhaïgurãkaraõe hetutvamasambhavi / anyeùàü tu sambhavãtyubhayaråpatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) anta÷chidràõãti / atreti / atra anta÷chidràdimattvaü yat kamalanàlasya vàcyaü tatrànta÷chidrasya tantubhaïge hetutvaü na sambhavati tadàha---chidràõàmiti / anyeùàntviti / kaõñakànàmityarthaþ / kaõñakaistantucchedanasambhavàt / tathà chidràü÷a eva nirguõasya kaõñakatulyaparijanavata÷ca prastutapuruùasya tatràropaþ / natu kaõñakànàmaü÷a iti bhàvaþ / ## (lo, i) anta÷chidràõi madhye chidràõi kuñumbasudu÷caritàni ca / kaõñakàþ såkùmà avayavàþ matsariõa÷ca / bhaïguràþ chiduràvina÷varà÷ca / guõàþ såtràõi / ÷ilpàdi gauravàdi÷ca / asambhavisåtropade÷atà teùàü pçthaktvàt / sambhavi uddhriyamàõe såtre tat sãmni chedadar÷anàt / iha ca--- aïga dehi lihiõa mà api javappasi paravaiü ppãnaü yeuü / amaõóe kohalie a¤jukalliü pi puü vahiüsi / atra nàprastutapra÷aüsà vyaïgyasya vàcyàdadhikamàsvàdyatvena dhvanitvàt; vyaïgysya vàcyàdapràdhànya eva etadalaïkàràbhyupagamaþ / yatra punaraprastutapra÷aüsàïgãkàre ràghavànandamahàpàtrairaprastutàrthavyaïgyo vyaïgya iti muhurmuhurabhidhatàü dhvanikàraprabhçticaõóodàsapaõóitànàmàcàryaõàü granthajàtamatraiva ca sàhityadarpaõe "lakùaõàmåladhvaniparãkùàvasare pradar÷itam, "kvacid bàdhyatayà khyàti' rityàdi÷àstravidàü vacanamanàlocya lakùaõàjãvitamityabhidhàyaitadudàharaõe sulakùyo lakùya ityutku÷yate teùàü kasyacid durmedhasaþ pralapitenava¤citànàü matamatitucchataraü pårvapakùatayà likhitamàtmano durmatitvaprakañanàya / iha pàdàhataü yadutthàyetyàdau "kvacid bàdhyatayà khyàtiþ, ityàktanayena "bhrama dhàrmika' ityàdivat "dçùñiü he prative÷inã' tyàdivacca lakùaõà màstu "kokilo 'ha' mityàdau vàcyasyàsambhavitve anta÷chidretyàdàvavayavasyàsambhavitve kathaü na lakùaõeti / atrocyate, yatra khalu kokilo 'hamityàdau vàkyabodhastatrotpatsyamànànvayabàdhahetukà kathaü lakùaõà ? yacca taireva dar÷itam / ÷rutànvayàdanàkàïkùamityàdi / ki¤càtrodàharaõe anta÷chidràõãtyàdau và yadi lakùaõà tadà ÷uddhà gauõã và, nàdyà / tasyàþ sàdç÷yetarasambandhamålatvàt / yadi dvitãyà sàpi sàropà sàdhyavasànà và, nàdyà viùayasya nirgorõatvàt / dvitãyà ced ati÷ayoktirastu kimalaïkàràntarakalpanayà / kathaü và padamàtrànvayabodhahetukàyà vàkyabodhe prave÷aþ / iha khalu prabhuprabhçtiùu kenacid abhisandhànena karttavyor'thastàtparyyam, gopanenàbhimatakàryyanivedane / ata evàtra samàsoktivad vyavahàrasamàropa iti pràcyàþ / tathàhi "ayaü ratnàkaro 'mbhodhirityasevi dhanà÷aye' tyàdau prakçtaràjaviùayako 'mbhodhivyapade÷aþ prakçtena tanniùñhasu÷abdapratipàdanàllakùyagàmbhãryyàdiguõàdyati÷ayasya lakùaõàphalasya pratipattaye kintu abhilaùitaü tatsevàrthaü vàcyàrthamalabdhvà pratyutàniùñhapràpteþ / su÷abdaracanàyà evaü kokilo 'hamityàdàvapi kutracitkokilavyapade÷aþ / kasmiü÷cit prastute mahàpuruùe hãnasya matsaro na yukta iti bodhanàya tulye 'prastute tulyàbhidhàne ca lakùaõàyàü "jaü de lihiõa mà asãtyàdau suprasiddhe tairabhyupagate vya¤janàviùayatve 'pi lakùaõà syàt / anta÷chidràõãtyàdau apyanta÷chidràdãnàü kamalanàlaguõabhaïgurãkaraõàderasambhavàt kathamanvayopapattiriti cet, atràhu÷caõóãdàsapaõóitàþ "atra bàhyasya prastutaparatvàt pràrambhàt prakçtyaiva vàcyàrthavelay tatsamarpaõena pratãterna dåùyata iti / " ata evàtra sarveùvapi bhedeùu prastutàbhidhànasya yuktatàprakà÷anàyàlaïkàrasarvasvakçtàpyuktam / "ihàprastutavarõanamevàyuktamaprastutatvàt / prastutaparatve tu kadàcit yuktaü syàditi / yadi "cànta÷chidràõã' tyàdau lakùaõà tadà tatra mukhyàrthabàdhe vàkyàrthànvayopapàdakaü kiü nàma lakùyate kuñumbe du÷caritànãti råpo 'prastutor'tha÷cet tasyàpi na kamalanàlabhaïgurãkaraõamapàstam / yaccaiùàü mànyànàü mate bahutaramaskhalitamavadhàryyàpi ki¤cit ki¤cideva dåùaõamuddhuùyate tatra dhvanikàraprabhçticaõóãdàsapaõóitàcàryavaryaprayatnapraõãtavimalataraprameyajàtabhaïgabhãruõà tadatikùamadhvamavidhvastabuddhayo vibhudhàþ / yacca taireva--- "kà tvaü kuntalamallakãrttirahaha kvàpi sthità na kvacit sakhyastàstava kutra kutra vada vàg lakùmãrucaþ samprati' vàgàptà caturànanasya vadanaü lakùmãrmuràreruraþ- kàntirmaõóanamaõóalaü mama punaþ nàdyàpi vi÷ràmabhåþ / ' iti kvacit pra÷rottarikayà kalpayitvà "varõanãyasya le÷oddiùñasya lakùyate" ityaprastutapra÷aüsàdivi÷eùasya lakùaõaü likhitvà tadudàharaõatvena dar÷itaü tadasmàbhirupekùaõãyam / atra hi pra÷rottarikàbhàvena bhavane vastuùu na vyavahàrasamàropeõa samàsoktiü prayojayati / vàcyor'tho dvividhaþ, svataþ sambhavã prauóhaktisiddha÷ceti prasiddham / tatra prauóhoktisiddhàrthasyàlaïkàratve "sajjai surai " ( hi ) màso ityàdyarthànàmàpyalaïkàratvaprasaïgaþ / kuntale÷varasya vàgàdãnàü caturànanàdigamanena "yo 'nubhåtaþ kuraïgàkùyà" ityàdivannidar÷anà iha / hyadhyavasàyasya siddhetvana nirde÷àt ÷abdamålàti÷ayoktyalaïkàraparikalpanam / tathàpyatra nidar÷anàvivekaprastàve uktam---upamàparikalpanaü nidar÷aneti lakùaõe upamàpadaü sàdç÷yamàtravàcakamiti / ata evàlaïkàrasarvasvakçtàpyuktam / sambhavatàsambhavatà và vastusambhandhena gamyamànaü pratibimbakaraõaü nidar÷aneti / tathàca padbhyàü haüsagatirityàdau so 'pi tadànanarucamityàdau ca pratikalpanà / "marakatamayamedinãùu bhànostaruviñapàntarapàtino mayåkhàþ / avanata÷itikaõñhakaõñhalakùmãmiha dadhati sphuritàõureõujàlàþ" // ityatra ca tathàbhåtabhåmiùu avanata÷itikaõñhakaõñhànàü sambhavàpatteþ utprekùàkalpane prakçtodàharaõaü vàti÷ayoktikalpane nidar÷anàyàü na virodhaþ / ki¤ca ekaikasya vàgàde ràjani caturànanàdau ca bhavanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** asyà÷ca samàsoktivad vyavahàrasamàropapràõatvàcchabda÷aktimålàdvastudhvanerbhedaþ / upamàdhvanàvaprastutasya vyaïgyatvam / evaü samàsoktàvapi / ÷leùe tu dvayorapi vàcyatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) nanu "panthia" ityàdau yaþ ÷abda÷aktimålo vastudhvaniruktastatra upabhogakùamatve sati yatsthityanumitiråpaü vastuvyaïgyamuktaü tatra vaktryà udde÷yatvena tadeva prastutaü vàcyàrthastvaprastutaþ / tathà ca tatràprastutapra÷aüsàtvamevàpatitamityatastato 'syà bhedamàha / vastudhvanau tathà sthityanumatirvyaïgyà / na tatra vàcyasya vyavahàrasya vyaïgyapuruùàdau samàropasya pràõatvàcca tatkàrakatvàdityarthaþ / atra ca ÷abda÷aktimålàdityupalakùaõam / "dçùñiü he prative÷inã" tyàdàvapi yadbhàvinakhakùatagopanaü vyaïgyam, tadapi vaktryà udde÷yatvena prastutam / vàcyor'tho 'prastutastatràpyeva masyàþ prasaktirevaü samàdhànaü ca bodhyam / upamàdhvanau samàsoktau ÷abda÷leùàlaïkàre tasyàþ prasaktireva nàstãtyàha---upamàdhvanàviti / atra hyaprastuto vàcyaþ / upamàdhvanisamàsoktau càprastuto vyaïgya eveti tayornàsyàþ prasaktiþ / ÷leùe 'pi nàsyàþ prasaktirityàha / ÷leùeõàprastutavya¤janatve sati hyaprastutapra÷aüsà / ÷leùe tu dvayorapyarthayorvàcyatvamityarthaþ / ## (lo, ã) samprati sumativedyamasyà dhvanyalaïkàravivekaü dar÷ayati--asyà÷ceti / asyàþ aprastutapra÷aüsàyàþ ÷abda÷aktimålàd vastudhvanerbhedaþ / tathàhi "bhuktimuktikçdekànta" ityàdau yadàgama ityatra sacchàstre na sata àgamanaråpasyàrthasya vyavahàraþ samàropyate, kintu rahasyagopanàrthameva vdyarthapadapayogaþ, tato 'sà bheda iti bhàvaþ / vàcyatvamanirddhàritatveneti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## (lo, u) vyàjastutirityalaïkàranàma / vyaïgyahetukavaicitryasàråpyàdaprastutapra÷aüsànantaramasyà lakùaõam; asyà÷ca stutinindayoþ sàmànyavi÷eùakàryakàraõatulyàbhàvàdaprastutapra÷aüsàto bhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nindayà stutergamyatve vyàjena stutiriti vyutpattyà vyàjastutiþ / stutyà nindàyà gamyatve vyàjaråpà stutiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) vyàjastutyalaïkàramàha---uktà vyàjeti / vàcyàbhyàmiti / yadyapi bakùyamàõodàharaõayornindàstutyorekasyàpi vàcyatvaü tathàpi nindàstutiprayojakàrthàbhyàü vàcyàbhyàmityarthaþ / gamyatve vyaïgyatve nindàvyàjena stutau vyàjanindàtvena vyàjastutiparayogàrthasambhavàt samàsadvayenobhayatra tatpadàrthaü ghañayati---nindayeti / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "stanayugamuktàbharaõàþ kaõñakakalitàïgayaùñayo deva ! / tvayi kupite 'pi pràgiva vi÷vastà dviñstriyo jàtàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) atra nindàvyàjena stutimàha---staneti / he deva tàþ prasiddhàþ tava vairistriyaþ tvayi kupite pràgiva vi÷vastàþ / akopada÷àyàmiva kopada÷àyàmaikyaråpamàha---stanayugeti / muktàracitàbhàraõàþ / akopada÷àyàü dçùñatvena kaõñakairvyàptàïgayaùñayaþ kopada÷àyàü tu bhayena kaõñakavanaprave÷àttàdç÷àstathàkopada÷àyàü vi÷vastà abhãtà kopada÷àyàü tu vi÷iùñamadhikaü ÷vastaü ÷vàso yàsàü tàdç÷àþ, cintayà dãrghaniþ-- ÷vàsàt / sarvatraiva ÷abdavàcyatvena pràktulyatvam kope 'pi akopakàlãnàvasthàto 'vi÷eùànnindà / ÷liùñapadadvitãyàrthena tu stutiþ / ## (lo, å) muktetyatra muktàni tyaktani, pakùe---mauktikamayànyàbharaõàni yasyàm kaõaañakastatra latàgataþ prasiddhaþ, lomà¤ca÷ca / vi÷vastà vidhavà vi÷vasayuktà÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** idaü mama // "vyàjastutistava payoda ! mayoditeyaü yajjãvanàya jagatastava jãvanàni / stotraü tu te mahadidaü ghana ! dharmaràja- sàhayyamarjayasi yatpathikànnihatya" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) stutyà nindàmàha---vyàjastutiriti / he payoda ! yajjagataþ jãvanàya tava jãvanàni jalàni iyaü tava mayà vyàjastutirmirthyàstutirevodità / ito 'dhikastutisattve iyaü na stutirapyastutirevetyarthaþ / adhikàü stutimàha---stotrantu te iti / he ghana ! yat pathikàni virahaõo nihatya dharmaràjasya yamasya sàhàyyaü mahimànamarjayasi idaü tu te mahatstotraü dharmaràjasya tulyakarma lokamàraõakàritvena màhàtmyàdhikyàttadviruddhajagajjãvakàritve, natu tàdç÷amàhàtmyam / atra pathikamàrakatvena nindà / atra stutervàcyatve 'pi stutiprayojakàrthaparatayà yatstutipadaü vyàkhyàtaü tadudàharaõàntarasaügrahàya / yathà "dànàt pra÷aüsàü pràpto 'si karõedànãü tu saügaràt / apakramya ya÷o dattvàraye pràptastato 'dhikà"miti karõaü prati a÷vatthàmna uktau stuteravàcyatà / ## (lo, ç) jãvanàni jalàni pràõa÷ca / ghanaü nirantaram / dharmaràjo yama÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) paryàyoktàlaïkàramàha---paryàyoktamiti / gamyaü vyaïgyaü tacca prastutasya kàraõaråpaü bodhyam bhaïgyà prastutamapi kàryakathanaråpaü bhaïgyabhidhãyate pratipàdyate / vya¤janayaiveti ÷eùaþ / natu ÷aktyà bodhyata ityarthaþ / prastutakàryeõa prastutaü kàraõaü yadà vyajyata ityarthaþ / kàraõavya¤jakakàryaråpàyàmaprastutapra÷aüsàyàü tu aprastutena kàryeõa prastutaü kàraõaü vyajyate iti bhedo vakùyate yathà "indurlipta ivà¤janena" ityàdau / ## (lo, é) samprati vyaïgyavicchittiprakaraõaprasaktaü paryàyoktaü lakùayati---paryàyoktamiti / bhaïgyà camatkàranipuõavicchittyantarà÷rayeõa vyaïgyam abhidhãyate bodhyate kàryàdidvàreõetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** udàharaõam-- "spçùñàstà nandane ÷acyàþ ke÷asambhogalàlitàþ / sàvaj¤aü pàrijàtasya ma¤jaryo yasya sainikaiþ" // atra hayagrãveõa svargo vijita iti prastutameva gamyaü kàraõaü vaicitryavi÷eùapratipattaye sainyasya pàrijàtama¤jarãsàvaj¤aspar÷anaråpakàryadvàreõàbhihitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) spçùñàstà iti / ÷acyàþ ke÷asambhogalàlitàstàþ prasiddhàþ pàrijàtasya ma¤jaryo yasya iyagrãvasya nçpasya sainikairnandane vane sàvaj¤aü spçùñà ityarthaþ / atreti / gamyaü vyaïgyaü kàraõaråpaü sàvatrama¤jarãspar÷asya abhihitaü vya¤janayà pratipàditam / varõanãyasyeti / hayagrãvançpasyetyarthaþ / tatprabhàvenaiva sàvaj¤ama¤jarãspar÷àt / ## (lo, ë) ke÷asambhogalàlitàþ ke÷asaüyamaparicitàþ / kàryadvàreõoktaü pàrijàtama¤jarãspar÷asya svargavijayànatiriktatvàt / vaicitryavi÷eùa÷càtra svargo vijita iti pratipàdanàllabhyo 'nubhavasàkùikaþ / evam yaü prakùya ciraråóhàpi nivàsaprãtirujjhità / madenairàvaõamukhe mànena hçdayaü hareþ" // ityatra madamànayorvinà÷a eva tayornivàsaprãtiparityàga iti paryàyoktam / evaü ca yadeva gamyate tasyaivàbhidhàne paryàyoktamiti bhàvaþ / taduktaü kàvyaprakà÷akçtà "yadevocyate tadeva vyaïgyaü yathà tu vyaïgyaü na tathà ucyate" iti paryàyoktalakùaõavyàkhyàne / ayaü ca kvacitkàraõena vàcyena kàryasya gamyatve 'pi sambhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** na cedaü kàryàtkàraõapratãtiråpàprastutapra÷aüsà, tatra kàryasyàprastutatvàt ; iha tu varõanãyasya prabhàvàti÷ayabodhakatvena kàryamiti kàraõavatprastutam / eva¤-- "anena paryàsayatà÷rubindån muktàphalasthålatamàn staneùu / pratyàpatàþ ÷atruvilàsinãnàmàkùepasåtreõa vinaiva hàràþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ÷lokàntareõàpi prastutakàryeõa prastutakàraõavya¤janàdidànãmalaïkàraü dar÷ayati---evaü ceti / patiüvaràmindumatãü dhàtryà uktiriyam / anena ràj¤à ÷atruvilàsinãnàü staneùu muktàphalavat sthålatamàn a÷rubindån paryàsayatà pàtayatà àkùepasåtreõa grathanasåtreõavinaiva hàràþ pratyarpitàþ a÷rubindava eva hàrà kçtà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra varõanãyasya ràj¤o gamyabhåta÷atrumàraõaråpakàraõavatkàryabhåtaü tathàvidha÷atrustrãkrandanajalamapi prabhàvàti÷ayabodhakatvena varõanàrhamiti paryàyoktameva / "ràjan ràjasutà na pàñhayati màü devyo 'pi tåùõãü sthitàþ kubje bhojaya màü kumàrasacivairnàdyàpi kiü bhujyate / itthaü ràja÷ukastavàribhavane mukto 'dhvagaiþ pa¤jarà- ccitrasthànavalokya ÷ånyavalabhàvekaikamàbhàùate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) aprastutakàryeõa prastutakàraõavya¤janaråpàyà aprastutapra÷aüsàyà udàharaõaü "ràjan ràjasutà ityàdika "kàvyaprakà÷akçtà dattam; tatràpi kàryasya prastutatvameveti kecidàhuþ taddar÷ayitumàha---ràjanniti / ÷atrujayodyataü ràjànaü prati tadamàtyasyoktiriyam / tavàrayaþ palàyitàþ / tatpurãmadhyenaiva varttma pravçttam / atau'dhvagaiþ pa¤jarànmukto ràja÷ukastadãya÷ånyavacbhau citralikhitàn ràjàdãnavalokya ekaikamitthamàbhàùata ityarthaþ / kimàbhàùata ityatràha---ràjanniti / devya iti sambodhanaü yåyamapi tåùõãü sthità ityarthaþ / na tu ràj¤a iyamuktirekaikabhàùaõànupapatteþ / kubjà ÷ukabhojananiyuktà kàcid ràjakumàrã / sacivabhojanakàle tadbhojananiyamàt pçcchatikumàreti / ## (lo, e) kubjà antaþ puravçddhàþ / kumàrasacivàþ kumàràõàü bàlamitrabhåtàþ ÷i÷avaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prasthànedyataü bhavantaü ÷rutvà sahasaivàrayaþ palàyità iti kàraõaü prastutam / "kàryamapi varõanàrhatvena prastutam" iti kecit / anye tu--"ràja÷ukavçttàntena ko 'pi prastutaprabhàvo bodhyata ityaprastutapra÷aüsaiva" ityàhuþ, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) keùà¤cinmate atràripalàyanaråpaprastutakàraõasya kàryaü ÷ukabhàùaõaprastutameveti taddar÷ayati---atreti / kàvya prakà÷akçdabhipràyaü dar÷ayati---anye tviti / ràja÷ukavçttànteneti / ÷atrumàraõakàryà÷rubindupàtanavat ÷ukàbhàùaõasya ÷atrupalàyananiyatakàryatvàbhàvena sambhodhyaràjaprabhàvabodhakatvàbhàvàdityarthaþ / mahàmàrãva÷àdapi tatpura÷ånyatvasambhavàditi bhàvaþ / palàyanakàryatvàbhipràyeõatvamàtyena kathanamupapadyate eva / vastutastu amàtyavàkye prastutatvamakhaõóanãyameva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) aùñavidhamarthàntaranyàsàlaïkàramàha---sàmànyaü veti / sàmànyabhuktvà vi÷eùeõa, evaü, vi÷eùaþ sàmànyena, evaü kàryaü kàraõena kàraõaü và kàryeõa samarthyate ucitatvena pratipàdyate ityarthaþ / uktaü yat sàmànyaü tadvi÷eùe tathàtvadar÷anàducitamiti bodhanaü samarthanarãtiþ / iti caturvidhaü samarthanaü samarthyasamarthakayoþ sàdharmyeõa tayoþ parasparavaidharmyaråpeõetareõa vetyàto 'ùñadhetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "bçhatsahàyaþ kàryàntaü kùodãyànapi gacchati / sambhåyàmbhodhimabhyeti mahànadyà nagàpagà" // atra dvitãyàrdhagatena vi÷eùaråpeõàrthena prathamàrdhagataþ sàmànyor'thaþ sopapattikaþ kriyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tatra sàmànyasya vi÷eùeõa samarthanaü sàdharmyeõàha---bçhaditi / kàryàntamudde÷yakàryàntam / kùodãyàn kùudraþ / mahànadyà sambhåya militvetyarthaþ / nàgàpagà pàrvatãyàlpanadãnirjharaþ / atra dvitãyàrdheti / kùudravi÷eùo nagàpagà tadråpeõàrthenetyarthaþ / sàmànyor'thaþ kùudrasàmànyaråpaþ / atra kàryàntagàmitvaü dvayoþ sàdharmyam / sopapattika iti / upapattiraucityam tadvi÷iùñatvena pratipàdyata ityarthaþ / yadyapi kùudrasàmànyasya nedç÷aü samarthanamucitamityapratãteþ tathàpi kàryàntagamanavi÷iùñasya tasya tat samarthanaü vi÷eùaõàü÷amàdàyeti bodhyaü savi÷eùaõe vidhiniùedhàviti nyàyàt / evamuttaratràpi / atra ca kùudravi÷eùasya nagàpagàyàþ kàryàntagàmitvadar÷anàt kùudrasàmànyasya kàryàntagàmitvamaucityena sambhavatãti pratãtiþ / evaü sarvatra / ********** END OF COMMENTARY ********** "yàvadarthapadàü vàcamevamàdàya màdhavaþ / viraràma mahãyàüsaþ prakçtyà mitabhàùiõaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sàmànyena vi÷eùasamarthanaü sàdharmyeõàha---yàvadartheti / ÷raãkçùõasyoktivirativarõanamidam / yàvàn vivakùitor'tho yasya tàdç÷àpadàmityarthaþ / mahãyàüso mahàntaþ / atroktivirati vi÷iùñaþ ÷rãkçùõe vi÷eùaþ / mitabhàùitve vi÷iùñà mahàntaþ sàmànyam / bhàùàviràmaþ sàdharmyaü mitabhàùitve 'syàpi bahubhàùàviràmaråpatvàt / kçùõavi÷eùasya bhàùàvirateþ samarthanamevatasya sagarthanam / ********** END OF COMMENTARY ********** "pçthvi ! sthirà bhava bhujaïgam ! dhàrayainàü tvaü kårmaràja ! tadidaü dvitayaü dadhãthàþ / dikku¤jaràþ ! kuruta tatnitaye didhãrùàü àryaþ karoti harakàrmukamàtatajyam" // atra kàraõabhåtaü harakàrmukàtatajyãkaraõaü pçthivãsthairyàdeþ kàryasya samarthakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) kàraõena kàryasamarthanaü sàdharmyeõàha---pçthvãriti / kàryakàraõayo÷càviruddhadharmavattvameva sàdharmyam / viruddhadharmavattva¤ca vaidharmya bodhyam / dhanurbhaïgakàle lakùmaõasyoktiriyam / àryo ràmo harakàrbhukamàtatajyaü yataþ karoti tataþ kàraõàt pçthvyàdikaü sthiràdikaü bhavetyarthaþ / enàü pçthvãm / dvitãyaü pçthvãbhujaïgamau, tat tritaye pçthvãbhujaïgamakårmaràjatritaye / didhãrùàü dharttumicchàm / anyathà tu àtatajyãkaraõe yàvàn bharaþ syàttena sarveùàmasthairyaü syàdityarthaþ / atreti / naca pçthvãsthairyàdeþ kathamàtatajyãkaraõasya kàryatvamasthairyàdereva tatkàryatvàditi vàcyam / asthairyàdisambhàvanayà vi÷eùasthairyadhàraõadestatkàryatvàt / nacaivamàtatajyãkaraõàtpårvabhåtasya vi÷eùasthairyàdestatràpi kathaü kàryatvamiti vàcyamtajj¤ànakàryatve ca tatkàryatvopacàràt nàndãmukhasya vivàhanimittakatvavat / atrànayoþ kàryakàraõayo÷càviruddhatatkàryakàraõatàvacchedakadharmavattvaü sàdharmyam / tàdç÷àt kràraõàt pçthvyàdeþ sthirãbhavanàdikamucitamityevaü samarthanaü sthirãbhàvàdyupade÷a eka kàryam / tasyaucityameva samarthanamityapi vadati / kàryàdisamarthanacatuùkaü hetvalaïkàraråpasyaivetyataþ kàvyaprakà÷akçtà tadupekùya càturvidhyamevàrthàntaranyàsoktaü kàraõasya janakahetutvàt kàryasya ca j¤àpakahetutvàt, granthakçtà tu tato bhedo 'sya vakùyate / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahasà vidadhãta na kriyàm" ityàdau sampadvaraõaü kàryaü sahasà vidhànàbhàvasya vimç÷yakàritvaråpasya kàraõasya samarthakam / etàni sàdharmya udàharaõàni / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kàryeõa kàraõasya samarthanaü sàdharmyeõàha---sahaseti / sahasà vimarùaõaü vinà kriyàü na vidadhãta, yato 'viveko 'vimçsyakàrità paramàpadàü padaü sthànam / vimç÷yakàritve tu na kevalaü nàpadaþ kintu sampada÷cetyàha---vçõate hãti / vimç÷yakàritàguõenaiva lobhaþ / atreti / sampadvaraõakàryàd vimç÷yakàritvamucitamiti samarthanam / ********** END OF COMMENTARY ********** vaidharmye yathà-- "itthamàràdhyamàno 'pi kli÷nàti bhuvanatrayam / ÷àmyetpratyapakàreõa nopakàreõa durjanaþ" // atra sàmànyaü vi÷eùasya samarthakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vi÷eùeõa sàmànyasya samarthanaü vaidharmyaiõetyasyodàharaõamåhyamiti vakùyate / atastadanudàhçtya sàmànyena vi÷eùasamarthanameva vaidharmyeõodàharati---itthamiti / tàrakàsurasya bhuvanatrayakte÷akatvabodhake ÷loke bhuvanatrayakle÷akatvavi÷iùñadurjanavi÷eùastàhakàsuraþ / àràdhyamànatvataddharmasya viruddhadharmaþ pratyayakriyamàõatvaü durjanasàmànyasya / evaü kte÷akatvavaidharmyaü ÷àntiþ / kte÷akatvavi÷iùñadurjanavi÷eùasamarthanaü kte÷akatvasamarthanaråpameva / vi÷eùaõe hãti nyàyàt / bhavati hi pratyapakàreõaiva durjanasya ÷àntiþ / tadviruddhàradhyamànatvavato durjanavi÷eùasya tàrakasya bhuvanakte÷anamucitamiti pratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahasà vidadhãta-" ityatra sahasà vidhànàbhàvasyàpatpradatvaü viruddhaü kàryaü samarthakam / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kàraõena kàryasamarthanaü vaidharmyeõetyasyodàharaõamåhyamiti vakùyate / atastadanuktvà kàryeõa kàraõasamarthanaü vaidharmyeõetyasyàpyudàharaõaü sahas vidadhãtetyatraivetyàha---sahaseti / sahasà vidhànàbhàvasyeti / kàraõasyetyarthaþ / àpatpadatvaü samarthakaü kàryam, sampadà viruddhamiti viruddhadharmavadityarthaþ / abhàvatvabhàvatve 'tra viruddhadharme / atra hi vimçùyakàriõa eva sampadàvaraõàt kàryàt sahasà vidhànàbhàva ucita iti pratãtiþ / evamanyaditi / vi÷eùaõasàmànyasamarthanaü kàraõena kàryasamarthana¤ca vaidharmyeõa yadanudàhçtaü tadityarthaþ / tatra vi÷eùeõa sàmànyasamarthanaü vaidharmyeõa yathà--- "guõaànàbheva dauràtmyàddhuri dhåryo na yujyate / asaüjàtakiõaskandhaþ sukhaü svapati gaurgaliþ" // iti / asyàrthaþ--dhåryaþ àropyamàõabhàravahanasamartha÷ca pràõã dhuri bhàravahane niyujyate / tacca guõànàmeva dauràtmyàd daurjanyàd dhåryatvaguõasya bhàravahanaduþ khaprayojakatvàttasya daurjanyam / guõàbhàve tu tàdç÷aü duþ khaü na bhavatãtyàha--asaüjàteti / kiõo yugagharùaõàducchånabhàgaþ / asaüjàtatatskandho galiralaso gauþ sukhaü svapiti, natu dhuri niyujyate ityarthaþ / atra dhuri niyujyamànadhåryapràõã sàmànyam; aniyujyamànapràõivi÷eùeõa galigavàdiyujyamànatvaviruddhadharmeõa sukhasvàpena dhåryaviruddhadharmeõa galitvena ca samarthitam / alasasya sukhasvapana÷ãlasya dhåryasya dhuri niyujyamànatvamucitamiti pratãteþ niyogasamarthanameva niyujyamànadhåryasamarthanaü; "savi÷eùaõe hi' iti nyàyàt / kàraõena kàryasamarthanaü vaidharmyeõa yathà--- "sa vijigye raõe sarvàn ràkùasendro baloddhataþ / ràmabàõakañusvàdamanàsvàdya hi tàdç÷aþ // iti / atra hi ràvaõasya vijayaþ kàryaü ràmabàõakañusvàdànàsvàdena kàraõena samarthitam / tadanàsvàdena tasya vijaya ucitastadàsvàde sati tadasambhavàditi pratiteþ / bhàvatvàbhàvatve tayorvaidharmye / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) kàvyaliïgàlaïkàramàha---kriyàkàrakabhàvena samàptatve vàkyaü, asamàptatve padam / ayameva hetvalaïkàraþ kàvyahetu÷cotyate / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vàkyàrthatà yathà-- "yattvannetrasamànakànti salile magnaü tadindãvaraü meghairantaritaþ priye ! tava mukhacchàyànukàrã ÷a÷ã / ye 'pi tvadramanànukàrigatayaste ràjahaüsà gatà- stvatsàdç÷yavinodamàtramapi me daivena na kùamyate" // atra caturthapàde pàdatrayavàkyàni hetavaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) yattvannetreti / varùàsu bhàvanopanãtàü ràvaõopahçtàü sãtàü sambodhya ràmasyeyamuktiþ / he priye ! tvatsàdç÷yenàrthàd dç÷yamànena yo vinodastanmàtramapi me daivena na kùamyate / nanu nãlotpalacandrahaüsagatiùu tvannetramukhasàdç÷yàni vilokyantàmityata àha / yattvannetreti / varùàkàlaüva÷àt nãlotpalaü jalamagnaü, candro meghàntaritaþ, ràjahaüsà÷ca mànasaü gatà ityarthaþ / pàdatrayavàkyànãti / vàkyatrayasyaiva kriyàkàrakabhàvena samàptatvàd hetava ityatra hetvarthakà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** padàrthatà yathà mama-- "tvadvajiràjinirdhåtadhålãpañalapaïkilàm / na dhatte ÷irasà gaïgàü bhåribhàrabhiyà haraþ" // atra dvitãyàrdhe prathamàrdhamekapadaü hetuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tvadvàjãti / nirddhåta uddhåtaþ / na dhatte ityutprekùitam / ekapadamiti / païkilàmityantaü kriyànanvayenàsamàptyà samàsena caikapadamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anekapadaü yathà mama-- "pa÷yantyasaükhyapathagàü tvaddànajalavàhinãm / deva ! tripathagàtmànaü gopayatyugramårdhani" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) pa÷yantyasaükhyeti / atràpi gopàyatãtyutprekùitam / atra pa÷yantãtyasaükhyapathgàmiti tvaddànajalavàhinãmiti ca padàdeva kriyànanvayenàsamàptatvàt pathatrayagamanàpekùayà asaükhyàpathagamanoktarùeõa taddar÷anaü gopanahetuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecid vàkyàrthagatena kàvyaliïgenaiva gatàrthatayà kàryakàraõabhàver'thàntaranyàsaü nàdriyante / tadayuktam, tathà hyatra hetustridhà bhavati--j¤àpako niùpàdakaþ samarthaka÷ceti / tatra j¤àpako 'numànasya viùayaþ, niùpàdakaþ kàvyaliïgasya, samarthakor'thàntaranyàsasya, iti pçthageva kàryakàraõabhàver'thàntaranyàsaþ kàvyaliïgàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) kàvyaprakà÷akçdabhipretàrthamàha---iha keciditi / vàkyàrthagateneti / kàryakaraõasamarthena yànyudàharaõàni dar÷itàni tatra hetånàü vàkyàrthamàtragatatvàj j¤àpako 'numànasya viùaya iti / idaü tu kàvyaprakà÷akçdviùayavibhàgamanàdçtyaiva likhitaü tanmate hi pra÷rasyaiva j¤àpako heturna hetvalaïkàraþ, tatrottaràlaïkàreõàghràtatvàt / anyatra tu janako j¤àpaka÷ca heturhetvalaïkàra eva / ata eva--- "bhasmoddhålana bhadramastu bhavate rudràkùamàle ÷ubhaü hà sopànaparamparàü girisutàkàntàlayàlaïkçtim / adyàràdhanatoùitena vibhunà yuùmatsaparyàsukhà- llokocchedini mokùanàmani mahàmohe nidhãyàmahe" // iti ÷loke sukhàlokaccheditvaü mokùasya mahàmohatve heturityuktyà hetvalaïkàrodàharaõatayà udàhçtam / tatra mokùasya mahàmohatàyà alãkatvena sukhàlokaccheditvasya janakahetutvàsambhavena j¤àpakahetutvàdeva / anumànaü tu sàdhyasàdhanayorekadharmigatatvena nirde÷e sati hetorhetutvena nirde÷e satyeva / iha tu sukhàlokàcchedinãtyanena hetoreva nirde÷o natu hetutvena / bhavatàpyanumànodàharaõatayà vakùyamàõeùu ÷lokeùu hetånàü hetutvenaiva nirde÷àt nahi "parvàto vahnimàn dhåmàt ' ityukte 'numànam / tasmàd j¤àpakahetumàtraü nànumànàlaïkàrasya viùayaþ, kintu dar÷itahetureva / ato j¤àpakahetumàtrasyànumànasyànumànatvamuktamityuktam / niùpàdakaþ kàvyaliïgasyeti / idamapi "bhasmoddhålane' tyàdau na sambhavatãtyavadheyam / tvadvàjiràjãtyatra pa÷yantyasaükhyetyatra ca hetorniùpàdakatvàsambhavàdutprekùà / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi--"yattvannetra-" ityàdau caturthapàdavàkyam, anyathà sàkàïkùatayàsama¤jasameva syàt iti pàdatrayagatavàkyaü niùpàdakatvenàpekùate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) yattvannaitrasamànakàntãtyuktahetvalaïkàrodàharaõe daivàkùamàü prati nãlotpalàdãnàü salilamagnatvàderjanakahetutvàsambhavàt kaùñasçùñyà janakatvamupapàdayitumàha / tathàhi "yattvannetreti ' caturthapàdavàkyaü daivàkùamàbodhakam, anyathà yattvannetretyàdihetvanupàdàne 'sama¤jasaü hetvàkàïkùàsattvenànivçttàkàïkùam / pàdatrayavàkyamityatra vàkyàrthamityarthaþ / niùpàdakatvena niràkàïkùabodhavi÷iùñatayà daivàkùamàniùpàdakatvena / tathà ca ãdç÷abodhaviùayatàråpavi÷eùaõàü÷aniùpàdakatvena savi÷eùaõanyàyàd vi÷eùñaniùpàdakatvamityuktam / idaü na ruciramuktam / j¤àpakàü÷aviùayatàjanakatvena tadviùayajanakatvasvãkàre 'numànàlaïkàre pra)j¤àpakàlaïkàre ca tadàpatteþ / tasmàdãdç÷akaùñasçùñimanàdçtya kàvyaprakà÷akçtà kàryakàraõasamarthaner'thàntaranyàso 'nàdçtaþ / sa eva jyàyàn / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahasà vidadhãta-" ityàdau tu-- "paràpakàranirataidurjanaiþ saha saïgatiþ / vadàmi bhavatastattvaü na vidheyà kadàcana" // ityàdivadupade÷amàtreõàpi niràkàïkùatayà svato 'pi gatàrthaü sahasà vidhànàbhàvaü sampadvaraõaü sopapattikameva karotãti pçthageva kàryakàraõabhàver'thàntaranyàsaþ kàvyaliïgàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) nanvevaü "sahasà vidadhãte' tyàdàvapi "vçõate hi' ityàdipadàrdhaü vinà pårvàrdhavàkyaü sàkàïkùamityata uktarityà tatràpi kàvyaliïgameva syànnàrthantaranyàsa ityarthaþ / tatra tàdç÷àkàïkùà nàstãtyàha---sahasetyàdi / upade÷amàtreõàpi niràkàïkùatayà vçõate hi ityàdàvàkàïkùàràhityenàpi gatàrthaü caritàrthamityataþ sahasà vidhànàbhàvaü karmabhåtaü sampadvaraõaü karttç sopapatikameva kurute / nanu àkàïkùàbalàddheturbhavatãtyarthaþ / tatropade÷atàyà dçùñantamàha---paràpakàraniratairiti / tatra "na vidheye' ti kçtyapratyayàdinàtràpi "vidadhãte' tyatra vidhipratyayàdupade÷apratãtirityarthaþ / paràpakàretyàdau samarthanãyànirde÷àt nàstyeva tatràrthàntaranyàsa iti vi÷eùaþ / idaü tvavadheyam--sahasetyàdàvupade÷aråpatvena caritàrthatvànmà bhavatu taddhetvalaïkàraþ / pçthvi sthirà bhavetyàdau siddhe sthairye upade÷asambhavàt kàrmukajyàtatãkaraõaü hetumapekùate eveti tatra hetvalaïkàraprasaktirdurvàraiva / ********** END OF COMMENTARY ********** "na dhatte ÷irasà gaïgàü bhåribhàrabhiyà haraþ / tvadvàjiràjinirdhåtadhålibhiþ païkilà hi sà" // ityatra hi÷abdopàdànena païkilatvàditivaddhetutvasya sphuñatayà nàyamalaïkàraþ, vaicitryasyaivàlaïkàratvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) yatra janakahetorhetutvenaiva nirde÷astatra vaicitryàbhàvànna hetvalaïkàra ityàha--ni dhatta ityàdi / atra "hi" ÷abdohetutàbodhaka ityàha---hi ÷abda iti / ## (lo, ai) atra hetustridhà bhavati, traividhyena alaïkàraõàü viùayavibhàgasthàpanàt kathaü tridhetyàha / j¤àpakaþ siddhatvenaivànirdiùñasyàpratãtasya pratyàyakaþ / yatra sàdhyasàdhakatvàkàreõa hetumatornirde÷aþ, yathà "yatra patatyabalànà" mityàdau ÷aràpàtena madanadhàvanasyàniùpàdakaþ sàkàïkùatvena siddhasya sàdhakaþ / yathà---sahasà vidadhãta na kriyàmityàdau / anyathà yattvannetra ityàdi pàdatrayaü vinàsama¤jasaü syàt tadaivàsya virahiõo nàyikàsàdç÷yavinodàsahatvasya svato 'pratãteþ / svato 'pi samarthakatvàd vàkyàbhàve 'pãtyarthaþ / gatàrthaü--yattvannetretyàdivailakùaõyena niràkàïkùatàyà pratãtàbhidheyam / uktameva draóhayati---pçthageveti / sphuñatayàbhidheyaviùayatayà, vaicitryasyàlaukikavicchitteþ / ida¤ca kàvyaliïgasya heturvaicitaryàvahanena na nivarttata iti kàvyaliïgàkhyamalaïkaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) anumànàlaïkàramàha---anumànaü tviti / vicichattyà bhaïgyà sàdhanàd sàdhyasya j¤ànamityarthaþ / bhaïgã càhàryàroparåpà; vahnimàn dhåmàdityasya vàraõàya tat / atra sàdhyasàdhanayoreva dharmigatatvaü kàvyaprakà÷akçduktaü vi÷eùaõaü deyameva / anyathà dhanuràtatajyãkaraõaråpahetupçthvãsthairyayordharmibhede 'pi pçthvã sthiretyàdau atiprasaktyàpateteþ / ## (lo, o) vicchittyà kavipratibhotthàpitena vaicitryeõa / vahnimàn dhåmavattvàdityàdau laukikoktimàtre sadharmiõyayogavyavacchedaþ / vyàpakasya sàdhyatvam / pakùasattvasapakùasattvavipakùavyàvçttatvavi÷iùño hetuþ sàdhanam / evaü ÷abdavçttenàpi yatra sàdhyasàdhanatvàkàreõa nirde÷astatrànumànàlaïkàraþ / kàvyaliïge tvarthànusandhànàdeva hetuhetumadbhàvapratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "jànãmahe 'syà hçdi sàrasàkùyà viràjate 'ntaþ priyavaktracandraþ / tatkàntijàlaiþ prasçtaistadaïgeùvàpàõóutà kuómalatàkùipadme" // atra råpakava÷àdvicchittiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) pàõóorghårõamànanetràyà virahiõyà varõanamidam / jànãmahe anuminuma ityarthaþ / asyà antarityanvayaþ / iyamantaþ priyavaktracandravatã tatkàntyadhãnapàõóudehakuómalitanetrapadmattvàdityanumànam / atra vicchittiü gràhayati--atra råpaketi / mukhanetràyo÷candrapadmaråpakamaïgapàõóupàõóutvàü÷e 'pahnutirapi bodhyà / ## (lo, au) tasya candrasya kàntijàlaiþ / tat tasmàt råpakava÷àdakùõeþ padmatvaprayojitaü råpakàlaïkàramantarbhàvyoktatvàm / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "yatra patatyabalànàü dçùñirni÷itàþ patanti tatra ÷aràþ / taccàparopita÷aro dhàvatyàsàü puraþ smaro manye" // atra kaviprauóhoktiva÷àdvicchittiþ / utprekùàyàmana÷citatayà pratãtiþ, iha tu ni÷citatayetyubhayorbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) vicchittyantareõàpyudàharati---yatra patatãti / ÷arà ityatra smarãya÷aratvabodhakavelakùaõyaü bodhyam / manye ityatrànuminuma ityarthaþ / abalà÷càropita÷arasmarapuraþ saràþ svadçùñipàtavi÷iùñadikpatannimitta÷arakatvàdityanumànam / ÷areùupuùpamayatvaü bodhyam / teùàü ni÷itatvaü tu àropyam / utprekùàvi÷eùàdasya bhedamàha---utprekùàyàmiti / hetåtprekùàyàmityarthaþ / eva¤ca dar÷itodàharaõadvaye "jànãmahe" "manye" iti padayorutprekùàvàcakatve taddvaye utprekùà naiveti bodhyam / tatpadadvayàbhàve tu dvayoþ sandehasaïkara iti ca bodhyam / ## (lo, a) na kevalamalaïkàrantarà÷rayeõaiva vicchattiretadalaïkàraprayojiketyudàharaõàntaraü dar÷ayati---yathà veti / anyorudàharaõayorhçdaye prayasadbhàvasya smaradhàvanasya ca kàraõaråpasya sàdhyasyàpi padmakuómalatà ÷arapatana¤ca sàdhanaü yathà parvato 'yaü vahnimàn dhåmavattvàdityàdau / evam / "àråóhaþ patita iti svasambhave 'pi svacchànàü pariharaõãyatàmupaiti / karõebhya÷cyutamasitotpalaü vadhånàü vãcãbhistañamanu yanniràsuràpaþ" // atra svacchànàü patitaparihàraråpasàmànyasya jalànàmasitotpale nirasanaråpo vi÷eùaråpaþ sàdhanam / yathà vçkùo 'yaü ÷iü÷apàtvàdityàdau / evaü càsya vicchittivi÷eùasya vitarkàkhyabhinnàlaïkàraprayojakatva / niråpaõaprayàso ràghavànandànàmavicàramåla eva / ani÷citatayànirddharitatvena sambhàvanotthànàd iti bhàvaþ / ni÷citatayà parvato 'yaü vàhnimànityàdau vahnimattvàdivat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama--"tàruõyasya vilàsaþ--" ityatra va÷ãkaraõaheturnàyikàva÷ãkaraõatvenoktà, vilàsahàsayostvadhyavasàyamålo 'yamaïkàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) kàvyaliïgatiriktamaparamapi hetusaüj¤akamalaïkàramàha---abhedeneti / hetumatà kàryeõa saha hetorabhedenàbhidhàbhidhànaü hetunàmàlaïkàra ityarthaþ / tàruõyasyetyàdau taddar÷ayati---va÷ãkaraõeti / vilàsahàsatàü÷e kàryakàraõabhàvàdàha---vilàseti / vilàsàdistàruõyàdijanya eva nàyikàyàþ paramparàyàþ kàraõatvàdyo 'bhedàdhyàsastanmålastacchobhito 'yamityarthaþ / bahuùu tatpàta eva ÷obhetyabhipràyaþ / atra ca ÷uddhasàropà lakùaõaiva, nahyayamalaïkàra iti kàvyaprakà÷akçt / ## (lo, à) abhedenàbhidhànaü samànadhikaraõanirde÷àditi bhàvaþ / heturhetvàkhyo 'laïkàraþ / kàryakàraõavicchittyà÷rayeõànumànànantaramasya prastàvaþ / adhyavasàyamålaþ / vaicitryaü vijçmbhaõasya vilàsatvena pracuratarollàsasya hàsatvenàdhyavasàyàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) anukålasaüj¤akamalaïkàrantaramàha---anukålamiti / pràtikålya yadyanukålasya iùñàrthasàyanubandhi janakamityarthaþ / ## (lo, i) anukålamityalaïkàranàma / anukålànubandhi ànukålyàvaham / asyàpi kàraõavaicitryamålatvena hetvalaïkàràntaraü lakùaõam / asya sàgasa ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "kupitàsi yadà tanvi ! nidhàya karajakùatam / badhàna bhujapà÷àbhyàü kaõñhamasya dçóhaü tadà" // asya ca vicchittivi÷eùasya sarvàlaïkàravilakùaõatvena sphuraõàtpçthagalaïkàratvameva nyàyyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) kupitàsãti---màninãü prati sakhyà uktiriyam / yadãtyathe yadà / he tanvi ! yadi kupitàsi tadà karajakùataü vidhàya bhujapà÷àbhyàmasya nàyakasya kaõñhaü dçóhaü badhàna ityarthaþ / atra karajakùatabhujapà÷abandhau pratikålau; nàyakaprãteþ abhãùñasyànubandhi / atrànukålapadàrthasya vyaïgyatvam / kvacittu tasya vàcyatvamapi / "ani÷amapi makaraketurmanaso rujamàvahannabhimato me / yadi madiràyatanayanàü tàmadhikçtya praharatãti // " atràbhimata÷abdasyeùñhapadatvaü vàcyam / anyairanuktasyàlaïkàrasya svãkàrabãjamàha---asya ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) caturvidhamàkùepàlaïkàramàha---vastuna iti / vaktumiùñasya vastuno niùedhàbhàso 'niùedhàbhipràyatvena niùedhàbhàsa àkùepàlaïkàra ityarthaþ / niùedhàbhàsasya phalamàha---vi÷eùapratipattaye iti / prathamaü tasya dvaividhyamàha---vakùyamàõeti / vakùyamàõasya uktasya và vaktumiùñasya niùedhàbhàsa ityarthaþ / uktasya vaktumiùñasya coktiþ pràcãnecchàviùayatvàt / ## (lo, ã) sampratyarthasya gamyatvavai÷iùñyenàva÷iùñamàkùepàlaïkàramàha--vastuna iti / ayamarthaþ-vivakùitasya vastunaþ pràkaraõikatvàdayukto niùedhaþ kutaþ san bàdhitasvaråpo yatràbhàsatàmavagamayati sa àkùepo 'laïkàraþ / na càtra niùphala ityàha---vi÷eùa iti / prakçtaniùñhatvena vi÷eùasya pratipattaye ityarthaþ / sattàsamàno niùedhaþ / kvacid vakùyamàõaviùayaþ kvaciduktaviùaya iti dvividha àkùepo 'laïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vakùyamàõaviùaye kvacitsarvasyàpi sàmànyataþ såcitasya niùedhaþ kvacidaü÷oktàvaü÷àntare niùadha iti dvau bhedau / uktaviùaye ca kvacidvastusvaråpasya niùedhaþ, kvacidvastukathanasyeti dvau, ityàkùepasya catvàro bhedàþ / krameõa yathà-- "smara÷ara÷atavidhuràyà bhaõàmi saükhyàþ kçte kimapi / kùaõamiha vi÷ramya sakhe ! nirdayahçdayasya kiü vadàmyathavà" // atra sakhyà virahasya sàmànyataþ såcitasya vakùyamàõaviùaye niùedhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) smara÷areti / nàyikàyà virahàvasthàü nàyake vivakùostatsakhyà uktiriyam / sakhãpatitvena sakhe ! iti sambodhanam / kùaõamiha vi÷ramya bhaõàmãtyanvayaþ / kathanãyabàhulyàd vi÷ramapårvakatvakathanam / nirdayahçdayeùu yuùmàdç÷eùvityarthaþ / atreti / virahasya virahàvasthàyàþvakùyamàõe vi÷eùe pàõóutvakç÷atvàdau nirdayahçdayatvena tu sàmànyataþ såcanam / niùedhàbhàsava÷àcca tasyà va÷yamaraõaråpavi÷eùapratipattiþ / ## (lo, u) sarvatràpi vakùyamàõasya virahasya sàmànyataþ såcanaü smara÷aravidhuràyà iti pratipàdanàt / vakùyamàõo virahiõyàstattadavasthàvi÷eùàõàmakathanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "tava virahe hariõàkùã nirãkùya navamàlikàü dalitàm / hanta ! nitàntamidànãm àþ kiü hatajalpitairathavà" // atra mariùyatãtyaü÷o noktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) aü÷aniùedhàbhàsamàha---tava viraha iti / nitàntamidànãmiti / anyadà uddãpakavikasitamallikàdar÷anàdakùitajãvanà hyàsãt / idànãü tu mariùyatãtyasyàü÷asyànuktasya niùedhàbhàsaþ / vãkùyetyaü÷aståktaþ / evaü niùiddhoktiviùayasya maraõasyà÷akyavaktavyatvaråpasya vi÷eùasya pratipattistatphalam / ********** END OF COMMENTARY ********** "bàlaa ! õàhaü dåtã tua piosi tti õa maha vàvàro / sà marai tujjha aaso etnaü dhammakkharaü bhaõimo" // atra dåtãtvasya vastuno niùedhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) uktaniùedhaviùaye vaktumityasya vastusvaråpasya niùedhamàha---bàlaa iti / "bàlaka nàhaü dåtã tiùñha priyo 'sãti na mama vyàpàraþ / sà mriyate tavàya÷aþ etad dharmàkùaraü bhaõàmaþ // iti / dharmànabhij¤àtvena dharmavaktrayà bàlakatvena sambodhitaþ / dharmakathanamàtrasyodde÷yatvasåcanàya àtmano dåtãtvaniùedaþ / nàyikàyàþ pravçttyanumatirapi mama nàstãtyetatsåcanàya tiùñhetyuktam / tathà pràõimàtradharmo vaktavyastatra svapriyatvamanyajanapriyatvaü và na prayojakamityetatsåcanàya priyo 'sãtyuktam / tasyà mama và priyo 'sãti netyarthaþ / atra sà mriyate ityuktaviùaye vaktumiùñasyàtmano dåtãtvasya vastunà eva niùedho natu tadukteþ / naca dåtãtvaniùedhaþ kathamuktamaraõaviùayaka iti vàcyam / maraõavyàvarttakadåtãtvaviùayatvena paramparayà tadviùayatvàt atràdharmato nivçttaye yathàrthavàditvasya vi÷eùasya pratipattiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "virahe tava tanvaïgã kathaü kùapayatu kùapàm / dàruõavyavasàyasya puraste bhaõitena kim ?" // atra kathanasyoktasyaiva niùedhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) uktiniùedhamàha---virahe iti / atroktasya kùapàkùapaõàsàmarthyasya uktereva niùedhaþ / atreti / atra kathanasyoktasyaivetyatra uccàritasyaivetyartaþ / atra tad vyaïgyaduþ khàti÷ayasya vi÷eùasya pratipattiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamodàharaõe saükhyà ava÷yambhàvimaraõamiti vi÷eùaþ pratãyate / dvitãye '÷akyavaktavyatvàdi, tçtãye dåtãtve yathàrthavàditvam, caturthe duþ khasyàti÷ayaþ / na càyaü vihitaniùedhaþ, atra niùedhasyàbhàsatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) ukta÷lokacatuùñaye uktaråpavi÷eùapratipattiü dar÷ayati---atra prathamamiti / tçtãye dåtyà ityeva samyak pàñhaþ / tathà ca dåtãreva satãtyarthaþ / nanu "karttavyaü pratyahaü strànaü natu ràtrau kadàcana' ityatra vihitasya pratyahasnànasya ràtrau niùedhavad vidhiniùedha evàyam / sa ca nàlaïkàratàü bhajata ityà÷aïkate--na ceti / samàdhatte---atreti / vàstavaniùedhasyaivànalaïkàratvam; niùedhàbhàsasya tu alaïkàratvameveti bhàvaþ // ## (lo, å) atra ca vihitaniùedhena vicchitterabhàvàt kùudratvàdyalaïkàramadhye kàvyaprakà÷akàràdibhirlàkùitena sàïkaryabhramaü nirasyati--na càyamiti / atra vihitaniùedhe / yathà--- "bàõena hatvà mçgamasya yàtrà nivàryatàü dakùiõamàrutasya / ityarthanãyaþ ÷abaràdhiràjaþ ÷rãkhaõóapçthvãdharakandarasthaþ" // "yadvà mçùà tiùñhatu dainyameta- nnaicchanti vairaü marutà kiràtàþ / kãliprasaïge ÷avaràïganànàü sa hi ÷ramaglanimapàkaroti" // iha hi prathamapadyoktasya dvitãyapadena niùedhastàttvika eva / eva¤ca niùiddhavidhinàpi nàsya sàïkaryaü, sa hi yathà--- "kva såryaprabhavo vaü÷aþ kva càlpaviùayà matiþ / titãrùurdustaraü mohàduóupenàsmi sàgaram" // "mandaþ kaviya÷a- prepsurgamiùyàmyupahàsyatàm / pràü÷ulabhye phale lobhàdudvàhuriva vàmanaþ" // "athavà kçtavagdvàre vaü÷e 'smin pårvasåribhiþ / maõau vajrasamutkãrõo såtrasthe vàsti me gatiþ" // atra padyadvayoktaniùedhasya tçtãyapadyena vidhàne niùedhasyàbhàsatà eva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) anyavidhamàkùepàlaïkàramàha---anuùñasyeti / aniùñasyàrthasya vidhyàbhàso niùedhabodhako vidhistathà pårvoktavat vi÷eùapratipattaye cettadàpara àkùepàlaïkàra ityarthaþ / ## (lo, ç) evamãùanniùedhàbhàsà÷rayamekamàkùepamuktvà tadviparãtamaniùñhavidhyàbhàsaü dvitãyamàha---aniùñasyeti / ayamarthaþ / yatheùñasya niùedhastathaniùñasya nidhiranupapadyamàna àbhàse paryavasàyã dvitãyàkùepàlaïkàrabãjamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatheti pårvavadvi÷eùapratipattaye / yathà-- "gaccha gacchasi cet kànta ! panthànaþ santu te ÷ivàþ / mamàpi. janma tatraiva bhåyàdyatra gato bhavàn" // atràniùñatvàdramanasya vidhiþ praskhaladråpo niùedhe paryavasyati / vi÷eùa÷ca gamanasyàtyantaparihàryatvaråpaþ pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) "gaccha gacchasi cetkànta' ityatra janmakathanànmaraõaü vyaïgyam / praskhaladråpa iti---avidhãbhavadråpa ityarthaþ / vi÷eùapratipattiü dar÷ayati---vi÷eùa÷ceti / ## (lo, é) atyantaparihàryaråpaþ mamàpãtyàdinà dvitãyàrdhena vya¤jitaþ / yatatra--- yàtu yàtu kimanena tiùñhatà mu¤ca mu¤ca sakhi sàdaraü vacaþ / khaõóitàdharakalaïkita÷riyaü ÷aknumo na nayanairnirãkùitum // ' iti ràghavànandairudàhçtaü tadasama¤jasam / atrodàharaõavat sarvathà na yàtviti tathàvidhàparàdhakàle nàyikàyà niùedhàbhàsasya måóhànàmapi buddhyanàrohàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vibhàvanàlaïkàramàha---vibhàvaneti / hetuü hetvàbhàsam / kàryotpattistadãyakàraõavi÷eùàdivàcyam / uktànuktetinimittaü kàryotpatteþ / vyàcaùñe---vinà kàraõamiti / ## (lo, ë) asya càkùepasya virodhà÷rayatvena tadanantaraü virodhamålàlaïkàrapradar÷anaü prakriyate---vibhàvaneti / ucyate camatkàrapratipattaye kavinà nibadhyate yasya kasyacitkàraõasyàbhàvaü dar÷ayitvetyarthaþ / evamanyeùu evaüvidhasthaleùu såtràrthà neyàþ / tattvataþ sarvathàkàraõàbhàve kàryotpatteravidyamànatvàt / ukteti / sà vibhàvanà uktanimittà anuktanimittà cetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vinà kàraõamupanibadhyamàno 'pi kàryodayaþ ki¤cidanyatkàraõamapekùyaiva bhavituü yuktaþ / tacca kàraõàntaraü kvaciduktaü kvacidanuktamiti dvidhà / yathà-- "anàyàsakç÷aü madhyama÷aïkatarale dç÷au / abhåùaõamanohàri vapurvayasi subhruvaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) anàyàseti / madhyo madhyabhàgaþ / a÷aïke ÷aïkayaiva tàratamyaucityàt / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vayoråpanimittamuktam / atraiva "vapurbhàti mçgãdç÷aþ" iti pàñhe 'nuktam ## ## (lo, e) phalàbhàvaþ ÷abdenopanibaddha ityàdi pårvavat / ********** END OF COMMENTARY ********** tathetyuktànuktanimittatvàt / tatroktanimittà yathà-- "dhanino 'pi nirunmàdà yuvàno 'pi na ca¤calàþ / prabhavo 'pyapramattàste mahàmahima÷àlinaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) vi÷eùoktyalaïkàramàha--sati hetàviti / ukte sãtyarthaþ, phalàbhàvo 'pyukta ityarthaþ / dhanino 'pãti / te varõanãyà ràjànaþ / etadeva vi÷adayati---vineti / iya¤ca kàraõàbhàvena paratantratayà kàryetpattervi÷iùñatayà bhàvanàdanvarthà vibhàvanà / ********** END OF COMMENTARY ********** atra mahàmahima÷àlitvaü nimittamuktam / atraiva caturthapàde "kiyantaþ santi bhåtale" iti pàñhe tvanuktam / acintyanimittatvaü cànuktanimittasyaiva bheda iti pçthaïnoktam / yathà-- "sa ekastrã4õi jayati jaganti kusumàyudhaþ / haratàpi tanuü yasya ÷ambhunà na hçtaü balam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) acintyanimittaråpasya prabhedàntaraü kàvyaprakà÷akçtocyate / taccànuktanimittaråpameveti pçthak nocyate ityàha----acintyeti / acintyanimittodàharaõaü taduktaü dar÷ayati---yathà sa eka iti / trãõi jagantãtyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra tanuharaõenàpi balàharaõe nimittamacintyam / iha ca kàryàbhàvaþ kàryaviruddhasadbhàvamukhenàpi nibaddhyate / vibhàvanàyàmapi kàraõàbhàvaþ kàraõaviruddhasadbhàvamukhena / eva¤ca "yaþ kaumàraharaþ" ityàderukaõñhàkàraõaviruddhasya nibandhanàdvibhàvanà / "yaþ kaumàra-" ityàdeþ kàraõasya ca kàryaviruddhàyà utkaõñhàyà nibandhanàdvi÷eùoktiþ, evaü càtra vibhàvanàvi÷eùoktyoþ saïkaraþ / ÷uddhodàharaõaü tu mçgyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) utkaõñhàkàraõaviruddhasyeti / utkaõñhàkàraõaü hi tàdç÷apatyàdyasannidhànaü, tadviruddhasya tàdç÷apatyàdisannidhànasyetyarthaþ / kàraõasya ca kàryaviruddhàyà iti / tàdç÷akàraõasya yatkàryamanutkaõñhà / tadviruddhàyà ityarthaþ / ÷uddhodàharaõaü mçgyamiti / ÷uddhodàharaõadvayantu vibhàvanàvi÷eùoktyoranàyàsakç÷amityàdikaü, ' dhanino 'pi nirunmàdà' ityàdikameva càsti / tayostathàtvameva mçgyamityarthaþ / tathàhi---anàyàsakç÷amityàdau ÷aïkàviruddhàyà a÷aïkàyà, bhåùaõaviruddhasya'bhåùaõatvasya ca pratãtàvapi na vi÷eùoktiþ pratãyate / na hi tàralyàbhàvaråpasya phalàbhàvasya manohàritvàbhàvaråpasya phalàbhàvasya ca pratãtyà vi÷eùoktiþ syàt / tathà dhanino 'pãtyàdàvadhanitvàviruddhasya dhanitvasya pratãtàvapi na vibhàvanàpratãtiþ, nahi adhanitvàdeþ phalànyanunmàdàdãni yenàdhanitvaviruddhadhanitvapratãtàvapi tàdç÷aphalàbhàvapratãtyà vibhàvanà syàt / ## (lo, ai) iha ca kàryàbhàva ityàdigranthaþ prathamapariccheda eva vi÷adãkçtaþ / saïkara ekasyopagrahanyàyadoùàbhàvàdani÷caya iti prakàraþ / ÷abdodàharaõaü vi÷eùokteþ kàryaviruddhasadbhàvamukhena, natu "sa ekastrãõi" ityàdivat kàryaviruddhamukhena vibhàvanàyà÷ca kàraõaviruddhasadbhàvamukhena ÷uddhodàharaõaü tu anyànyasàïkaryàbhàvayuktam / yadyathà--- "karpåra iva dagdho 'pi ÷aktimàn yo jane jane namo 'stvavàryavãryàya tasmai makaraketave" // atra dàhakàryaütayà ÷akterabhàvo '÷aktiviruddha÷aktisadbhàvamukhena upanibaddha iti vi÷eùoktiþ suphuñà / evaü vibhàvanàdayo 'pi ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) da÷avidhaü virodhàbhàsàlaïkàramàha--jãtirityàdi / jàtyàdau jàtiguõakriyàdravyairmitho viruddhairiti yathàliïgamanvayaþ / guõa÷ca jàtikriyàbhinnaü dharmamàtraü bodhyam / guõàdibhistribhiriti / tasya jàtyà saha virodhastu jàterguõena saha virodharåpa eveti pårvagaõanàpraviùñatvànnoktaþ / evamuttaradvaye 'pi / dvavyaü tvekavyaktikaü bodhyam / ## (lo, o) caturbhiþ jàtiguõakriyàdravyaiþ viruddhamiva bhàseta, paryavasàne tu àvirodha eva anyathà doùàvahatvàdityarthaþ / guõasya jàtyà saha jàterguõena saha virodha eveti guõaviruddhasya traividhyameva / evameva kriyàviruddhasya caikyavidhyamevetiþ--÷àkçtirda÷aprakàro virodhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "tava virahe malayamaruddavànalaþ ÷a÷iruco 'pi soùmàõaþ / hçdayamalirutamapi bhinte nalinãdalamapi nidàgharavirasyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) tatra jàte÷caturbhi÷ca saha virodhameka÷loke eva dar÷ayati---tava viraha iti / tava virahe 'syà iti malayapavanàdau sarvatrànvayaþ / atra davadahanatvamalayapavanatvajàtyaurvirodhaþ / na càtra råpakam, dàhakatva÷ãtalatvadharmavyàpyayorjàtyorvirodhasyaiva puraþ sphårttikatvàt / ÷a÷iruco 'pãtyatra ÷a÷irucitvajàte÷ca soùmatvaguõavirodhaþ / hçdayamityatràlirutatvajàterbhedena kriyayà virodhaþ / nalinãdalamapãtyatra nalinãdalatvajàternidàgharaviõà dravyeõa saha tàdàtmyena virodhaþ / atràpi viruddhadharmavyàpyatvàd virodhasyaiva puraþ sphårttikatvàdapikàreõa virodhabodhanàcca na råpakam / raveruùmatvavyàpyatà tu tàdàtmyena / ravãõàü dvàda÷atve 'pi nàtra jàtivirodhaþ, nidàghãyavi÷eùaõàdçtuùañkapravarttakaraverevàtra ravipadàrthatvàt tasyaikatvàdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** "santatamusalàsaïgàdvahutaragçhakarmaghañanayà nçpate ! / dvijapatnãnàü kañhinàþ sati bhavati karàþ sarojasukumàràþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) guõasya guõavirodhamàha---santateti / he nçpa ! te pårvaü santatetyàdinà kañhinà dvijapatnãnàü karà bhavanti sarojasukumàràþ / tvayà sampaddànena dàsãbhi karmakaraõàt karasaukumàryam / atra kañhinatvasaukumàryaguõayorvirodhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ajasya gçhõato janma nirãhasya hatadviùaþ / svapato jàgaråkasya yàthàrthyaü veda kastava" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) guõasya kriyàvirodhamàha---ajasyeti / ã÷varaü prati devànàü stutirayam / ajasyetyatra janmàbhàvaguõajanmagrahaõakriyayorvirodhaþ / evaü nirãhatvanidràråpasvàpaguõayorapi ÷atruhananajàgaraõakriyàbhyàm / ********** END OF COMMENTARY ********** "vallabhotsaïgasaïgena vinà hariõacakùuùaþ / ràkàvibhàvarãjànirviùajvàlàkulo 'bhavat" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) guõasya dravyavirodhamàha---vallabhotsaïgasaïgeneti / tad vinà virahiõyà ityarthaþ / ràkàvibhàvarãjàniþ pårõacandraþ / atra candro dravyamekavyaktikaratvàt / tasya tàdàtmyena viùajvàlàkulatvaguõavirodhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nayanayugàsecanakaü mànasavçttayàpi duùpràpam / råpamidaü madiràkùyà madayati hçdayaü dunoti ca me // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kriyàyàþ kriyàvirodhamàha---nayanayugeti / àsecanakaü sekena tàpanà÷akam amçtena secanakaü và / duùpràpamanyastrãbhiþ / atra madanàdikriyayorvirodhaþ / ## (lo, au) "tadàsecanakaü tçpternàstyanto yasya dar÷anàt' amaraþ / madiro mattacakoraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "tvadvàji" ityàdi / "vallabhotsaïga'--ityàdi÷loke caturthapàde "madhyandinadinàdhipaþ" iti pàñhe dravyayorvirodhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) kriyàyà dravyavirodhamàha--tvadvàjirajãti / atra haro dravyaü, tàdàtmyena tasya na¤arthavi÷iùñadhàraõakriyàvirodhaþ / vastutastu nedamudàharaõamucitaü gaïgàü dadhato 'sya dhàraõakriyàbhàraråpaguõasyaiva viruddhatvàt / kintu "mokùyate ÷iraso gaïgàü bhuribhàrakarãü hara' ityevaü pàñhavi÷iùñamevedamudàharaõaü bodhyam / madhyandinadinàdhipa iti pàñhe iti / candrasåryayorviruddha÷ãtoùõaguõavattvena virodhasya puraþ sphurttikatvàd atràpi na råpakam / dinàdipa÷caika eva såryo nàpare ekàde÷à iti na jàtivirodhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "tava viraha-" ityàdau pavanàdãnàü bahuvyaktivàcakatvàjjàti÷abdànàü davànaloùmahçdayabhedanasåryairjàtiguõakriyàdravyaråpairanyonyaü virodho mukhata àbhàsate, virahahetukatvàtsamàdhànam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) atra prathama÷loke jàte÷caturbhiþ saha virodhaü gràhayati--atra tava viraha ityàdàviti / pavanàdãnàmityàdipadàt ÷a÷irucyalirutanalinãdalapadaparigrahaþ / eùàü sarveùàü bahuvyaktivàcakatvàdityarthaþ / mukhataþ--àpàtataþ / teùàü yathoktajàtyàvirodhaü dar÷ayati---virahahetukatvàditi / samàdhànamavirodhaþ / virodhahetukatvaü virodhaü vyaktyoreva / teddhatutvaü tadvyaktyàropamàtram / natu viruddhayorvàstavamaikàdhikaraõayamityarthaþ / eva mityàdikaü spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** "ajasya-" ityàdàvajatvàdiguõasya janmaprahaõàdikriyayà virodhaþ, bhagavataþ prabhàvasyàti÷àyitvàttu samàdhànam / "tvadvàji-" ityàdau "haro 'pi ÷irasà gaïgàü na dhatte" iti virodhaþ, "tvadvàji-" ityàdikaviprauóhoktyà tu samàdhànam / spaùñamanyat / vibhàvanàyàü kàraõàbhàvenopanibadhyamànatvàtkàryameva bàdhyatvena pratãyate, vi÷oùoktau ca kàryàbhàvena kàraõameva; iha tvanyonyaü dvayorapi bàdhyatvamiti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vibhàvanàvi÷eùoktyorapi kàraõàbhàve kàryasattvayoþ kàryàbhàvakàraõasattvayo÷ca viruddhatvena bhàsamànatvàd virodhàbhàsatvaprasaktau tata enaü vi÷eùayitumàha---vibhàvanàyàmiti / kàraõàbhàvena sahopanibadhyamànatvàdityarthaþ / vi÷eùoktàviti kàraõamàtrasàmagrã, tasyà eva phalabhàvakàle bàdhyatvapratãteþ / vi÷eùoktyudàharaõeùu yadyatkàraõaü nirdiùñaü tasyaiva sàmagrãtvenàdhyàse evaü vaicitryàt / anyathà kàraõàntaràbhàvaprayukte phalàbhàve kima vaicitryam // ## (lo, a) kàraõàbhàve ityanantaraü balavadityarthaþ / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) asaïgtyalaïkàramàha---kàryakàraõayoriti / utpàttakàle samànade÷atayà pratãtiniyatayorityartaþ / tenànyadà bhinnade÷ayordaõóaghañayoþ sarvadaiva bhinnade÷ayoþ kàryayo÷ca bhinnade÷atve 'pi nàyamalaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "sà bàlà vayamapragalbhamanasaþ sà strã vayaü kàtarà sà pãnonnatimatpayodharayugaü dhatte sakhedà vayam / sàkràntà jaghanasthalena guruõà gantuü na ÷aktà vayaü doùairanyajanà÷rayairapañavo jàtàþ sma ityadbhutam" // asyà÷càpavàdakatvàdekade÷asthayorvirodhe virodhàlaïkàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) sà bàleti / drasthàü priyàü smçtvà virahe durbalasyoktiriyam / bàlà bàlyadharmamçdutvavatã tatkàryaü tasyà eva vaco 'pràgalbhyaü taccàsmàkaü virahadaurbalyàt / vastuto bàlàtve 'pi pãnastanakathanànupapatteþ / sà strãti kàtaryasya strãdharmatvàt / gamanà÷aktirapi dairbalyàt / virodhàlaïkàrabodhakatàmasyà àha---asyà iti / virodhàlaïkàro bhinnaikade÷atà niyamenànuktatvàdutsargaþ / asyà÷ca bhinnade÷atàniyamenoktatvenàpavàdatvàdetadviùayaparihàreõaikade÷asthayorave virodha ityarthaþ / ## (lo, à) bhinnade÷asthatvamàptatàyàü yadde÷ameva kàraõaü tadde÷ameva kàryamityevameva niyamaþ / ekade÷asthayoreva natu bhinnade÷asthayo apavàdavidherbalãyastvàditibhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) caturvidhaü viùamàlaïkàramàha---guõau kriye veti / hutukàryayorguõau kriye và yad yadi viruddhe parasparaviparãte syàtàü tadà etau dve ca viùame / tçtãyamàha--yadàrabdhasyeti / vaiphalyamudde÷yaphalàbhàvaþ; pratyutànarthasyotpattirityarthaþ / caturthaü viùamamàha--viråpayoriti / viråpatvena parasparasambandhàyogyatvenoktayoryaþ sambandhaþ pratãyata ityarthaþ / etacca kkadvayaprayoge bodhyam / ## (lo, i) viråpayoranyaråpayoþ sa ghañanàyogaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "sadyaþ karaspar÷amavàpya citraü raõe raõe yasya kçpàõalekhà / tamàlanãlà ÷aradindupàõóu ya÷astrilokàbhàraõaü prasåte" // atra kàraõaråpàsilatàyàþ "kàraõaguõà hi kàryaguõamàrabhante" iti sthaterviruddhà ÷uklaya÷asa utpattiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) tatra kàryakàraõayorguõavirodhamàha---sadya iti / tamàlavannãlà kçpàõalekhà lekhàkàraþ kçpàõo khaógo raõe raõe yasya ràj¤aþ karaspar÷amavàpya ÷aradinduvatpàõóu ya÷aþ sadyaþ prasåte idaü citram / triloketi ya÷ovi÷eùaõam / atra kàraõàsilatàkàryaya÷aso nãlatvàpàõóutve viparãte ityàha---atreti / guõasya viruddhà ityanvayaþ / ÷uklaya÷asa utpattiriti / utpadyamànaya÷aþ ÷uklamiti paryavasittàrthaþ / nanu viruddhatve kiü vaicitryamityata àha--kàraõaguõà iti / sthiteriti niyamàdityarthaþ / tathà ca viruddhayorvirodhapradar÷anaü vaicitryamityarthaþ / yadyapyayaü niyamaþ samàvàyikàraõakàryayoreva tathàpi taddar÷anàtkavinà anyatràpi tannayamamadhyàsyedaü varõitam / ********** END OF COMMENTARY ********** "ànandamamandamimaü kuvalayadalalocane ! dadàsi tvam / virahastvayaiva janitastàpayatitaràü ÷arãraü me" // atrànandajanakastrãråpakàraõàttàpajanakavirahotpattiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) kàraõakàryayorvirodhamàha---ànandamamandamiti / kuvalayetyàdikaü sambodhanam / atreti / tàpajanakavirahotpattiþ svotpàdyavirahajanyatàpikriyotpattiriti paryavasitàrthaþ / tathà ca strãtajjanyavirahayoþ kàraõakàryayorànandadànatàpakriye ca viruddhe ityarthaþ / etajjanyasyataktriyàsamànakriyàyà eva vaicitryaü samabhàvya varõitam / ********** END OF COMMENTARY ********** "ayaü ratnàkaro 'mbhodhirityasevi dhanà÷ayà / dhanaü dåre 'stu vadanamapåri kùàravàribhaiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi óha) àrabdhakàryavaiphalyànarthotpattidvayamudàharati---ayamiti / ayamambhodhiþ ratnàkara iti kçtvà mayà dhànà÷ayà asevi sevitaþ / dhanaü dåre 'stu pràptyaviùayo 'stu / kùàravàribhistu vadanamapåri ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kevalaü kàïkùitadhanalàbho nàbhåt, pratyata kùàravàribhirvadanapåraõam / "kva vanaü taruvalkabhåùaõaü nçpalakùmãþ kva mahendravandità / niyataü pratikålavatino bata dhàtu÷caritaü suduþ saham" // atra vanaràjya÷riyorviråpayoþ saüghañanà / idaü mama / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) viråpayorghañanàmàha---kva vanamiti / ràmaü ÷ocantyàþ kau÷alyàyà uktiriyam / taruvalkalameva bhåùaõaü yatra tàdç÷àü vanaü kva nçpetyàdikaü kka / parasparàsambandhàyogyatayà kkadvayenoktayoranayorekatra ràme ghañanà / evaü "kva såryaprabhava' ityàdàvapi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "vipulena sàgara÷ayasya kukùiõà bhuvanàni yasya papire yugakùaye / madavibhramàsakalayà pape punaþ sa purastriyaikatamayaikayà dç÷à" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) kkadvayàbhàve 'pyàha---vipuleneti / sàgara÷ayasya viùõorvipulena kukùiõà udareõa yugakùayakàle bhuvanàni papire / sa punarviùõuþ ÷rãkçùõaþ ekatamayà purastriyà kartryà madavibhrameõàsakalayà ekade÷aråpayà ekayà dç÷à pape ityarthaþ / atra bhuvanapànasamarthakukùimata ekastrãkañàkùeõa peyatvayogo viruddha ityarthaþ / kàvyaprakà÷akçnmate tukkadvayena vinaivàtra viruddhatayàpratãteþ kenàpyanuktatayà nedaü caturthaviùamàlaïkàrodàharaõam / ataþ kàraõakàryayoþ kriyàvirodharåpadvitãyaviùamodàharaõatayaivàyaü ÷lokastena dar÷itaþ / kukùistu avayavaþ kàraõam / kukùimànavayavã ÷rãkçùõastu kàryam / tayorbhuvanapànastrãkañàkùapeyatvakriye viruddhe // ## (lo, ã) taditi / viùamàlaïkàraõàmeùàü såtroktaprakàraõàmupalakùaõatayà sambandhinorananuråpatayà takùyànusàreõànye 'pi prakàrà udàhartavyà ityarthaþ / tatra dióyàtramudàhçtya dar÷ayati-vipuleneti / asakalayà asamagrapàtinyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) samasaüj¤akamalaïkàramàha---samamiti / yogyayoþ parasparocitayoþ vastunorànuråpyeõaucityena yà ÷làghà sà samanàmàlaïkàra ityarthaþ / ## (lo, u) atràvayavàvayavinorvaiùamyam / kvacit sajàtãyayoþ--- "asitamekasurà÷itamapyabhå- nna punareùa punarviùadaü viùam / api nipãya surairjanitakùayaü svayamudeti punarnavamàrõavam" // atra vyatirekayoge 'pi dvayoþ saïkaro, natu viùamàlaïkàràbhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- ÷a÷inamupagateyaü kaumudã meghamuktaü jalanidhimanuråpaü jahnukanyàvatãrõà / iti samaguõayogaprãtayastatra pauràþ ÷ravaõakañu nçpàõàmekavàkyaü vibavruþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) ÷a÷inamityàdi / aje indumatyà svayaüvçte pauràõàü ÷loghoktiriyam / rasaguõayoryogena prãtiryeùàü tàdç÷àþ paurà ityekavàkyamekasya janasya pràthamikaü vàkyaü vivavruþ / tadarthaka÷abdàntarairvivçtavanta ityarthaþ / ÷a÷inamityàdyekasya vàkyam / ÷a÷ijalanidhitvena ajaþ / kaumudãjahnukanyàtvenendumatã / pçthaksiddhasyaiva pràptiþ / kaumudã tu ÷a÷ino na pçthak siddhà, ataþ pçthaksiddhasampàdanày meghamuktatvavi÷eùaõam / meghena pçthakkçtàyàstadapagame pràptirityarthaþ / ## (lo, å) viùamàd vaiparãtyena samasya lakùaõam / vastunordar÷anãyayoþ / jahnukanyà gaïgà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "praõamatyunnatihetorjovitahetorvimu¤cati pràõàn / duþ khãyati sukhahetoþ ko måóhaþ sevakàdanyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) praõamatãti / praõàmo hi namrãbhàvaþ sa unnativiparãtaþ / pràõàna vimu¤cati, yuddhe iti ÷eùaþ / yadyapi pràõavimoko na jãvitasya hetustathàpi pràõavimokakriyàparamatra vimu¤catipadam / duþ khãyati duþ khamiccati, duþ khajanakakriyàpravçttatvàt / ## (lo, ç) iùñaphalasya prakçtodàharaõàdau unnatyàdeþ pràptyarthaü tadviruddhasya praõàmàdeþ karaõaü vicitràlaïkàrabãjaphalam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<à÷rayà÷rayiõorekasyàdhikye 'dhikamucyate /># ## (lo, é) àdhikyaü kvacidà÷rayà÷rayiõormahattvamiti dvividho 'dhikàkhyàlaïkàraþ ityarthaþ / yat punaþ kai÷ciduktaü vastutaþ tanutve 'pi yadekasyàdhikyaü tadadhikamucyate iti tanna / "dyauratra kvacidà÷rità pravitataü pàtàlamatra kvacit kvàpyatraiva dharàdharàdharajalà dhàràvalirvarttate / sphãtasphãtamaho nabhaþ kiyadidaü yasyetthamevaüvidhair- dåre påraõamastu ÷ånyamiti yannàmàpi nàstaü gatam" // ityàdàvavyàpteþ / atra hi nabhaso na tanutvam / asya càlaïkàrasyà÷rayà÷rayiråpavilakùaõà÷rayatayàpavàdatvena viùamàlaïkàrabàdhakatà / ********** END OF COMMENTARY ********** à÷rayàdhikye yathà-- "kimadhikamasya bråmo mahimànaü vàrigherhariryatra / aj¤àta eva ÷ete kukùau nikùipya bhuvanàni" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) adhikasaüj¤akamalaïkàramàha--à÷rayeti / àdhikyam adhikatayà varõanamityarthaþ / kimadhikamiti / bhuvanàni kukùau nikùipya hariryatràj¤àta eva ÷ete / jalanidheþ ki¤cidavacchedenaiva ÷ayanàjjalanidhidraùñçbhiraj¤àta eva ÷eta ityarthaþ / asya jalanidhermahimànaü kimàdhikaü vadàma ityarthaþ / atra kukùinikùiptabhuvanasyàpi harestu ki¤cidavacchedenaiva ÷ayanàdà÷rayasya jalanidheràdhikyaü varõitam / ********** END OF COMMENTARY ********** à÷ritàdhikye yathà-- "yugàntakàlapratisaühçtàtmano jaganti yasyàü savikàsamàsata / tanau mamustatra na kaiñabhadviùastapodhanàbhyàgamasambhavà mudaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) à÷ritàdhikyavarõanamàha---yugànteti / nàradàgamane ÷rãkçùõasya harùàdhikyavarõanamidam / yugàntakàle pratisaühçtàþ svakukùau prave÷ità àtmànaþ pràõino yena tàdç÷asya kaiñabhadviùo viùõoryasyàü tanau jaganti savikà÷amayantraõamàsata tatra tasyàü tanau tapodhanasya nàradasyàbhyàgamasambhavà bhudo na mamuþ na sthàtumavakà÷aü lebhire ityarthaþ / tanubhede 'pi viùõutanutvenaikatvàdhyàsàdekatvaü bodhyam / atrà÷ritànàü mudàmadhikatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## "tvayà sà ÷obhate tanvã tayà tvamapi ÷obhase / rajanyà ÷obhate candra÷candreõàpi ni÷ãthinã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) anyonyasaüj¤akamalaïkàramàha--anyonyamiti / ekà kriyà ekajàtãyà kriyà / ubhayormithaþ karaõamityarthaþ / tvayà seti / paràrddhaü dçùñàntàlaïkàre 'pi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) trividhaü vi÷eùàlaïkàramàha---yadàdheyamiti / yàditi triùvanvitam / anàdhàramàdhàraü vinà sthitaü varõitamityarthaþ / anekagocaramityatra ekadeti ÷eùaþ, kramikasthitau tu paryàyàlaïkàrasya vakùyamàõatvàt / ki¤citprakurvataþ kartturdaivàditarasyà÷akyasya kàryasya karaõaü và yadityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "divamapyupayàtànàmàkalpamanalpaguõagaõà yeùàm / ramayanti jaganti giraþ kathamiva kavayo na te vandyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) divamiti / divamupayàtànàmapi yeùàü kavãnàmanalpaguõagaõà giraþ jaganti ramayanti te kavayaþ kathamiha na vandyà ityarthaþ / atra karttçtàsambandhenàdhàraõàü kavãnàmasattve 'pi tadàdheyànàü giràü sthitiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "kànane saridudde÷e girãõàmapi kandare / pa÷yantyantakasaïkà÷aü tvàmekaü ripavaþ puraþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kànana iti / kànanàdau palàyità ripavastvàmekaü tatratatraivàntakasaükà÷aü pa÷yantãtyarthaþ / atra dar÷anasya na kramavivakùà / ********** END OF COMMENTARY ********** "gçhiõã sacivaþ sakhã mithaþ priya÷iùyà lalite kalàvidhau / karuõàvimukhena mçtyunà haratà tvàü vada kiü na me hçtam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) gçhiõãti / mçtàmindumatãü ÷ocato 'jasyoktiriyam / tvàü haratà karuõàvimukhena mçtyunà mama kiü na hçtaü vada / kiü kiü hçtamityatràha--gçhiõãtyàdi / lalite kàmakalàvidhau mitho rahasi priya÷iùyetyanvayaþ / atrendumatãhartturmçtyorgçhiõyàdiharaõaråpasya kàryasya daivàtkaraõaü varõitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà--"dç÷à dagdhaü manasijam-" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) vyàghàtàlaïkàramàha---vyàghàta iti / kenàpi kartrà yad vastu yenopàyena yathàkçtaü tenaivopàyenànya÷cettadanyathà kurute tadà tadanyathàkaraõaü sa vyàghàta ityarthaþ / "dç÷à dagdhaü manasijaü jãvayanti dç÷aiva yàþ / virupàkùasya jayinãstàþ stuno vàmalocanàþ" // ityudàharaõam / dç÷à harasyà yàþ kañàkùaråpayà dç÷à jãvayantãtyarthaþ / nàrãkañàkùeõa kàmoddãpanàt / na kevalaü kriyayà jayaþ, kintu råpeõapãtyàha---viråpàkùasyeti / jetavyasyàkùivairåpyam / jetrãõàmakùiùu manoj¤atvaråpaü vàmatvamityeva tatràpi jaya iti bhàvaþ / atra yena dçgupàyena dàhastenaiva dçgupàyena jãvanaråpaü dàhànyathàkaraõaü strãbhiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## vyàghàta ityeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) anyavidhaü vyàghàtalaïkàramàha---saukaryeõa ceti / cakàro vyàghàtàntarasamuccaye / anyoktakàryasya viruddhaü kàryamanyena yadi taduktakàraõasya saukaryeõa vi÷iùñaü kriyate pratipàdyate ityarthaþ / cakàreõa vyàghàtamanuvarttayati--vyàghàta ityeveti / ********** END OF COMMENTARY ********** "ihaiva tvaü tiùñha drutamahamahobhiþ katipayaiþ samàgantà kànte ! mçdurasi na càyàsasahanà / mçdutvaü me hetuþ subhaga ! bhavatà gantumadhikaü na mçdvã soóhà yadvirahakçtamàyàsamasamam" // atra nàyakena nàyikàyà mçdutvaü sahagamanàbhàvahetutvenoktam / nàyikayà ca pratyuta sahagamane tato 'pi saukaryeõa hetutayopanyastam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ihaiveti / vide÷aü jigamiùuõà patyà saha jigamiùuü patnãü prati nàyakasyoktiþ pårvàrddham / tvamihaiva tiùñha na mayà saha gaccha / ahaü katipayairahobhirdrutaü samàgantà samàgamiùyàmi, bhaviùyadarthe tçn / yato mçdurasi / naca gamanàyàsahanàsãtyarthaþ / patnyà uktiþ paràrddhaü---he subhaga ! bhavatà saha gantuü sahagamane eva mama mçdutvaü hetuþ / yad yasmàn mçdvã asamaü virahàyàsaü na soóhà na sahiùyate / atràpi tçn / atra nàyakoktakàryasya nàyikàyà viruddhapratipàdanaü gràhayati---atreti / sahàgamanahetutveneti / sthitihetuþ sahagamanahetutvenetyarthaþ / saukaryeõeti / sahagamanameva sthitihetutvenoktasya mçdutvasya sukaraü, sthitistu mçdutvasya duùkaretyarthaþ / sthitau madatvena virahàsahatvajananàt / ## (lo, ë) iha tu ki¤cinniùpàdayituü sambhàvyamànasya kàraõasya tadviruddhaniùpàdakatvena samarthanam / ihaiva tvamityudàharaõe nahi mçdutvasya nàyakasahagamanasya kàryatvaü pratãyate kintu sahagamanasya nirvàhaþ / viùamàlaïkàre tu "ayaü ratnàkara' ityàdau dhanalàbharåpakàryànutpattiþ, anarthasya cotpattiriti bhàvaþ / evaü virodhamålàlaïkàràn nirõoya ÷çïvalàbandhena vicitratà alaïkàrà lakùyante / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, e) paramiti / kàraõamàlàkhyamalaïkaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "÷rutaü kçtadhiyàü saïgàjjàyate vinayaþ ÷rutàt / lokànuràgo vinayànna kiü lokànuràgataþ" // #<--tanmàlàdãpakaü punaþ // VisSd_10.76 //># ## ## (lo, ai) yathottaramuttarottaraü guõàvahatvenetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "tvayi saïgarasampràpte dhanuùàsàditàþ ÷aràþ / ÷arairari÷irastena bhåstayà tvaü tvayà ya÷aþ" // atràsàdanakriyà dharmaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) kàraõamàlàlaïkàramàha---paraüparamiti / sodàharaõaü spaùñam / màlàdãpakàlaïkàramàha---tanmàleti / idamapi sodàharaõaü spaùñam / ekàvalyalaïkàramàha--pårvaü pårvamiti / pårvatra pårvatra yadvi÷eùaõaü tasya tasya vi÷eùaõatayà yadi paraü paraü sthàpyate, aposyate và tadvi÷eùaõàbhàvapratiyogitayà nirdi÷yate vetyarthaþ / tena pårvaü pårvaü vi÷eùaõaü yadyuttarottarasya uttarottaràbhàvasya và vi÷eùyaü bhavatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) [missing in printed edition] ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "saro vikasitàmbhojamambhojaü bhçïgasaïgatam / bhçïgà yatra sasaïgãtàþ saïgãtaü sasmarodayam" // "na tajjalaü yanna sucàrupaïkajaü na païkajaü tadyadalãnaùañpadam // na ùañpado 'sau na jugu¤ja yaþ kalaü na gu¤jitaü tanna jahàra yanmanaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) saro vikasiteti / atra sarojaràje yàni vikasitàmbhojàdãni tadekade÷ànàmambhojàdãnàü vi÷eùaõàni paraüparaõi / apohe tu àha---na tajjalamiti / sucàrupaïkajaü yatreti bahuvrãhiþ / evamalãnetyàdàvapi / atra jalavi÷eùaõãbhåtànàmabhràvànàü pratiyogitayà sucàrupaïkajatvàdãni nirdiùñàni / ## (lo, o) ambhojaü saraso, bhçïgà ambhojasya; saügãtàni bhçïgàõàü vi÷eùaõatvena / na tajjalamityàdau jalasya sucàrupaïkajaü niùedhatvena nibaddham / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidvi÷eùyamapi yathottaraü vi÷eùaõatayà sthàpitamapohitaü ca dç÷yate / yathà-- "vàpyo bhavanti vimalàþ sphuñanti kamalàni vàpãùu / kamaleùu patantyalayaþ karoti saïgãtamaliùu padam" // evamapohane 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) anayoþ pårvapårvoktavi÷eùaõànàü paratra paratra vi÷eùaõe vi÷eùyatàpoha÷ca dar÷ita ityàha---kvacid vi÷eùyamapãti / vàpyo bhavantãti / atràpi ÷aradãti bodhyam / karotãti / saïgãtaü kartç, aliùu padaü susambandharåpatayà vyavasàyaü karotãtyarthaþ / atra vimalatvàdau vi÷eùyabhåtà vàpyàdayaþ sphuñatkamalàdau bhedena vi÷eùaõàni / evamapohanepãti / yathà---"na tà vàpyaþ sphuñanti yàsu padmàni samprati / naca padmànyanyatra na yatra càlayo 'patan // "(?) ityàdike tadvodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) sàro nàmàlaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "ràjye sàraü vasudhà vasudhàyàmapi puraü pure saudham / saudhe talpaü talpe varàïganànaïgasarvasvam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sàràlaïkàramàha---uttarottaramiti / ràjye sàramiti / napuüsakaliïgasya sàrapadasya jahadajahalliïgadvayamapãtyatotràjahalliïgatà / tat kiü tribhuvanasàrà bàlà'ràdhità bhavatetyatra tu jahalliïgatà / varàïganànaïgeti---anaïgasarvasvabhåtà varàïganetyarthaþ / nanvatra ràjye ityàdau yadyadhikaraõasaptamã tadà ràjàdyapekùayà sàratvàpratãtyà niùprayojakasàratvànupapattiþ / ràjyavasudhayoþ saudhatalpayostalpavaràïganayo÷ca sàmànyavi÷eùabhàvàbhàvena nirdhàraõànupapattiþ, puruùeùu kùatriyaþ ÷åra ityàdiùu sàmànyavi÷eùabhàvasattve eva nirdhàraõàt / ucyate---ràjye ràjatvaviùaye yad yad vastu teùu vasudhà sàram / vasudhàyàü yad yad vastu teùu puraü sàramityàdirãtyà yad yad vastu teùivatyadhyàhàreõa nirdhàraõàt teùu ityatra nirdhàraõasaptamã / ràjye ityatra viùayasaptamã, vasudhàyàmityàdiùvadhikaraõasaptamã / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) yathàsaükhyàlaïkàramàha---yathàsaükhyamiti / prathamoddiùñànàü yaþ prathamadvitãyàdikramastena krameõa tadanvitànàmanu pa÷càd udde÷a ityarthaþ / ## (lo, a) samprati vàkyanyàyà÷ratà alaïkàrà ucyante / yathàsaükhyanàmàlaïkaraõam / anådde÷aþ anu pa÷càt nirde÷aþ / uddiùñànàmunmãlanàdikriyàõàü va¤julàdibhiþ krameõa sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "unmãlanti nakhairlunãhi vahati kùaumà¤calenàvçõu krãóàkànanamàvi÷anti valayakvàõaiþ samutnàsaya / itthaü va¤juladakùiõànilakuhåkaõñheùu sàïketika- vyàhàràþ subhaga ! tvadãyavirahe tasyàþ sakhãnàü mithaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) unmãlantãti / nàyake nàyikàvirahakàlãnàn tatsakhãnàü sàïketikavyavahàràn kathayantyàþ kasyà÷ciduktiriyam / he subhaga ! tvadãyavirahe tasyàþ sakhãnàü tattatkriyayà va¤julàditraye saïketità mithaþ itthaü vàyavahàrà ityarthaþ / kãdç÷à vyavahàrà ityatràha / unmãlantãti / vika÷antãtyarthaþ / iyamekasyàþ sakhyàþ prathamoktava¤julapuùpakartçke unmãlane saïketità pràthamikã uktiþ / aparasakhyà÷ca nakhairityàdikà pràthamikã pratyuktiþ / vahatãti dvitãyoktadakùiõànilakartçke vahane saïketità iyaü sakhyà dvitãyoktiþ / aparasakhyà÷ca celà¤calenetyàdi dvitãyà pratyuktiþ / krãóetyàdikà aparasakhyà tçtãyapratyuktiþ / itthaü prathamàdikrameõoktànàü pa÷càt tatkrameõaiva tadanvitànàmudde÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) paryàyàlaïkàramàha--kvacidekamiti / kvacit ÷loke ekamanekasmin kramàt bhavet kàraõakramàt kriyate và cet tathà anekamekagamekagami và kramàt bhavati kriyate và cet tadà paryàya iùyate ityartaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "sthitàþ kùaõaü pakùmasu tàóitàdharàþ payodharotsedhanipàtacårõitàþ / valãùu tasyàþ skhalitàþ prapedire krameõa nàbhiü prathamodabindhavaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) tatraikasyà anekatra bhavanamàha---sthità iti / tapasyantyàþ pàrvatyàþ aïgeùu navameghajalapatanakramavarõanamidam / prathamodabindavaþ krameõa tasyà nàbhiü prapedire / tatkramayamàha---sthità iti / pakùmaõàü nibióatvena tatra kùaõaü sthitàþ tataste tàóitàdhàraþ / adharasya komalatvena jalabindubhirapi tàóanam / payodharotsedhaþ / kçdvihitabhàvatvenocchånau payodharau / tayoþ kañhinatvena tatra nipàtena tataþ cårõitàþ / tatra valãùu skhalitàþ tàsàmuccanãcatvànnàbhergabhãratvena tato nànyatra gamanam / atra svayaübhavanam / ## (lo, à) sthitàþ kùaõamityàdàveke prathamodabindavo 'vo 'nekeùu pakùmàdiùu krameõàbhavan / evaü vilàsinyo vçkàdaya÷cànekavidhà aripure / ********** END OF COMMENTARY ********** "vicaranti vilàsinyo yatra ÷roõibharàlasàþ / vçkakàka÷ivàstatra dhàvantyaripure tava" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) anekeùàmekatra bhavanaü tvàha---vicarantãti / yatra tavàripura ityanvayaþ / atra vilàsinã vçkàdãmekatràripure bhavanam / ********** END OF COMMENTARY ********** "visçùñaràgàdadhàrànnivartitaþ stanàïgaràgàdaruõàcca kandukàt / ku÷àïkuràdànaparikùatàïguliþ kçto 'kùasåtrapraõayã tayà karaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ekasyànekatra pareõa kriyamàõatvàmàha---visçùñeti / pàrvatyàstapasyàrambhavarõanamidam / tayà karo 'kùasåtre praõayãkçtaþ, vyàpçtaþ / ku÷àïkuretyàdi vi÷iùña÷ca kçta ityarthaþ / tathà càtra vidheyadvayam / càrthastu gamyaþ kãdç÷aþ--adharànnivartitaþ / yato visçùñaràgàd adhare ràgadànàrthameva pràgadhare karadànàd kandukakrãóàbhàvàcca tato nivartanam / stanàïgetyàdivi÷eùaõaü ca svaråpakathanamàtram / stane 'ïgaràgopãdànãü ca na dãyate ityetatsåcanàrthaü và / atra tayoþ kriyamàõatvam / ## (lo, i) visçùñetyàdàvekaþ karo 'dharàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** "yayoràropitastàro hàraste 'rivadhåjanaiþ" // nidhãyante tayoþ sthålàþ stanayora÷ruvindavaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) anekasyaikatra kriyamàõatvamàha---yayoriti / atra hàrà÷rubindånàmanekeùàmekatra stane arivadhåbhiþ / ## (lo, ã) yayorityàdau hàro '÷rubindava÷ca payodhare kçtàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu ca kvacidàdhàraþ saühataråpo 'saühataråpa÷ca / kvacidàdheyamapi / ## (lo, u) saühataråpo militasvaråpaþ / tadviparãta ekàkãbhåtaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "sthitàþ kùaõam-" ityatrodabindavaþ pakùmàdàvasaühataråpa àdhàre krameõàbhavan / "vicaranti-" ityatràdheyabhåtà vçkàdayaþ saühataråpàripure krameõàbhavan / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) eùvàdhàrà'dheyànàü saühatatvàsaühatatve sambhavatastad bhedàbhedo na vivakùitaþ ityabhipràyeõa taddar÷ayati---eùviti / saühataråpo militànekaråpo 'saühataråpo 'militapratyekaråpaþ / kvacit kvacidàdheyasyàpi evaü dvairåpyamityàha---kvacidàdheyamapãti / atràdhàrasyàsaühatatvaü dar÷ayati---yathà sthitàþ kùaõamityatreti / atràdheyànàmudabindånàü tu saühatatvaråpatvaü nàtra vi÷eùakam / yeùàmanekatvaghañitoyamalaïkàrasteùàmeva saühatatvàsaühatatvàyorvi÷eùakatvàd bindånàü tvanekà÷rayeùu ekasyaiva ghañitatvàt / àdhàràõàü saühatatvaü yathà "svayaüvare sàmiliteùu ràjasu krameõa cakùurnidadhe patiüvarà" iti / àdheyànàmasaühatatvaü tu / "pårvaü pårvaü yadà tyàkùãnnçpakanyà patiüvarà / paraþ parastadà tasyàü vi÷eùàdàkulo nçpaþ" // ityatra bodhyam / ekatràdhàre 'nekeùàmàdheyànàü saühatatvaü dar÷ayati---vicarantãti / vçkàdayàþ saühataråpà iti bahuvacanena milanabodhanàt kramastu vilàsinãcaraõàpekùayà / evamanyatreti / yayoràropati ityatràpi a÷rubindavo 'nekasaühataråpàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra caikasyànekatra krameõaiva vçttevi÷eùàlaïkàràd bhedaþ / vinimayàbhàvàtparivçtteþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) nanu kvacidekamanekasminnityuktaråpasya paryàyasyaikaü cànekagocaramityuktaråpàd vi÷eùàlaïkàràt ko vi÷eùa ityata àha--atra ceti / kramayugapadavçttibhyàü dvayorbheda ityartaþ / vakùyamàõaparivçttyalaïkàrato vi÷eùamàha---vinimayàbhàvàcceti / parasparadharmasya paraspareõa grahaõaråpo vinimayaþ parivçttàveva / atra tvanekà÷rayagatamevaikaü, natu tàdç÷à÷rayadharmasàmànyena grahaõamityartaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) parivçttyalaïkàramàha---parivçttiriti / samàbhyàü nyånàdhikàbhyàü ca vinimaya ityarthaþ / nyånàdhikavinimaya÷ca nyånaü dattvàdhikagrahaõamadhikaü dattvà nyånagrahaõamiti dvidhà / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "dattvà kañàkùameõàkùã jagraha hçdayaü mama / mayà tu hçdayaü dattvà gçhãto madanajvaraþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) tatra samàbhyàmadhikaü dattvà nyånagrahaõàcca vinimaye ekamudàharaõamàha---dattvà kañàkùamiti / spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prathamer'dhe samena, dvitãyer'dhe nyånena / "tasya ca pravayaso jañàyuùaþ svargiõaþ kimiva ÷ocyate 'dhunà / yena jarjarakalevaravyayàtkrãtamindukiraõojjvalaü ya÷aþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) nyånaü dattvà adhikagrahaõamàha---tasya ceti / ràmasyoktiriyam / pravayaso 'tivçddhasya / ÷ocyate / naiva krimapi ÷ocanãyam / yena jarjarasya jaràjãrõasya kalevarasya ÷arãrasya vyayàd indukiraõojjvalaü candrakiraõavat ÷ubhraü ya÷aþ krãtam / atra jarjarasya ÷arãrasya dànena ujjvalasya ya÷àsaþ krayaþ / atotra àdhikyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atràdikyena / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) caturvidhaü parisaükhyàlaïkàramàha---pra÷ràdapra÷rato vàpãti / pra÷rava÷àt tadabhàvàdvà kathitaü yad yad praùñavyasya vi÷eùaõasya vi÷eùyabhåtaü vastu pareõa kathitàt tasmàd hetoþ kathitasadç÷asyànyasya praùñavyavi÷eùaõànvayavyavacchedaþ ÷àbda àrtho và pratãyate cettadà savyavacchedaþ parisaükhyàlaïkàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "kiü bhåùaõaü sudçóhamatra ya÷o na ratnaü kiü kàryamàryacaritaü sukçtaü na doùaþ / kiü cakùurapratihataü dhiùaõà na netraü jànàti kastvadaparaþ sadasadvivekam" // atra vyavacchedyaü ratnàdi ÷àbdam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) atra pra÷rapårvakathitàcchàbdaü vyavacchedamàhuþ---kiü bhåùaõamiti / atra loke kiü sudçóhaü bhåùaõamiti pra÷raþ, ya÷a ityuttaram / na ratnamiti / upàdeyatvena ya÷aþ sadç÷asyànyasya satnasya praùñavyavi÷eùaõabhåtabhåùaõatvànvayavyavacchedaþ / evaü sarvatra bodhyam / àryairva÷iùñàdibhi÷caritamàcaritaü kiü vastu kàryamiti pra÷raþ / sukçtamityuttaram / tadãyacàõóàlãgamanaråpadoùasya tadà caraõãyatvena sukçtasadç÷asya vyavacchedo na doùa iti ÷àbdaþ / evamuttaratra apratihataü cakùuþ kiü, dhiùaõà buddhiþ, na netram / jànàtãti tvadapara iti pàñhe pratyuttaraparituùñasya praùñuruttarakartçjanapra÷aüsàvàkyamidam / tadapara iti pàñhe dhiùaõàpara ityarthaþ / atra vyavacchedyamiti / vyavaccheda ityarthaþ / såtre vyavacchedasyaiva ÷àbdatayà uktatvànnatu vyavacchedyasya / evamuttaratràpi / ********** END OF COMMENTARY ********** "kimàràdhyaü sadà puõyaü ka÷ca sevyaþ sadàgamaþ / ko dhyeyo bhagavàn viùõuþ kiü kàmyaü paramaü padam" // atra vyavacchedyaü pàpàdyàrtham / anayoþ pra÷napårvakatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) anyavyapohasyàrthatvaü dar÷ayati---kimàràdhyamiti / yadyapi àràdhyatvamàràdhanàviùayatvamàràdhanà ca devatàprãtihetuþ kriyà tathàpi àràdhyatvamatra puruùapravçttiviùayatvamityarthaþ / tena àràdhyamupàrjanãyaü puõyamiti uttarasya nànyaditi vyavacchedaþ / sadàgamaþ satàmàgamaþ satsaïgaþ, paramapadaü muktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** apra÷napårvakatve yathà-- "bhaktirbhave na vibhave vyasanaü ÷àstre na yuvatikàmàstre / cintà ya÷asi na vapuùi pràyaþ paridç÷yate mahatàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) apra÷napårvakatve vyavacchedasya ÷àbdatve àha---bhaktirbhava iti yuvatiråpe kàmàstre / bhaktirityàdau sarvatra pràyo mahatàü paridç÷yata ityàsyànvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "balamàrtabhayopa÷àntaye viduùàü saümataye bahu ÷rutam / vasu tasya na kevalaü vibhorguõavattàpi paraprayojanam" // ÷leùamålatve càsya vaicitryavi÷eùo yathà-- "yasmiü÷ca ràjani "jitajagati pàlayati mahãü citrakarmasu varõasaïkara÷càpeùu guõacchedaþ-" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) apra÷rapårvakatve vyavacchedasyàrthatvaü dar÷ayati---balamiti / balaü vikramaþ àrtànàü pãóitànàü bhayanà÷àya, sammataye prãtaye ityarthaþ, ÷rutaü vidyà / ato na kevalaü tasya ràj¤o vasu dhanameva paraprayojanam, paraprayojanasyàrthidàridryanà÷aråpasya janakamapitu balàdiguõavattàpi tathetyartaþ / prayojanajanake prayojanapadamàyurghçtamitivat sàropalàkùaõikam / atra na svàrthamiti vyapohapratãtiþ / citrakarmasu ityàdi / anayorvarõaguõapada÷leùaþ na bràhmaõaàdiùu na prajàsu iti vyapohapratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--uttaraü pra÷nasyottaràdunnayo yadi / yaccàsakçdasaübhàvyaü satyapi pra÷na uttaram // VisSd_10.82 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) dvividhottaràlaïkàramàha---uttaramiti / unnaya unnayanaü vya¤janà / yaccheti / asakçdityasyobhayatrànvayaþ / satyapyasakçt pra÷re 'sambhàvyaü vilakùaõatvena sahasà apratãyamànamasakçduttaramityarthaþ / ## (lo, å) uttaram uttaràkhyamalaïkaraõam / asakçdityanena pra÷rapårvasyàsambhavottarasya sakçd nirde÷e na càrutvam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "vãbhituü na kùamà ÷va÷råþ svàmã dårataraü gataþ / ahamekàkinã bàlà taveha vasatiþ kutaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vãkùitumiti / svayaü dåtyà uktiriyam / vàcyàrthe ÷va÷rvàþ vãkùaõàsàmarthyapradar÷anaü tava randhanabhojanasthale 'pi gamanàsambhàvanàpradar÷anàrtham / atra niùedhàbhàvàdàkùepàlaïkàro 'pi bodhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anena pathikasya vasatiyàcanaü pratãyate / "kà visamà devyagaã kiü laddhavvaü jaõo guõaggàhã / kiü sokkhaü sukalattaü kiü duggojjhaü khalo loo" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dvitãyamuttaramàha---viùameti / "kà viùamà daivagatiþ kiü labdhavyaü jano guõagràhã / ki saukhyaü, sukalatraü, ki durgràhyaü khalo lokaþ // "iti saü dç / daivagatyàdivaiùamyàdãnàü vailakùaõyena sahasàrthato 'pratãyamànatvàttatraiva pratãtivi÷rànteriti bhàvaþ / ## (lo, ç) keti / "kà viùamà daivagatiþ kiü labdhavyaü jano guõagràhã / ki saukhyaü sukalatraü kiü durgrahyaü khalo lokaþ" // ********** END OF COMMENTARY ********** atrànyavyapohe tàtparyàbhàvàtparisaükhyàto bhedaþ / na cedamanumànam, sàdhyasàdhanayordvayonirde÷a eva tasyàïgãkàràt / na ca kàvyaliïgam, uttarasya pra÷naü pratyajanakatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) pra÷naü pratyajanakatvàditi / idaü ca j¤àpakahetãþ kàvyaliïgatvàbhàvatvakathanaü pràgevàrthàntaranyàsavicàre smartavyam / paraü pra÷naj¤àpakatve uttaràlaïkàreõa bàdhanànna tatra kàvyaliïgatvàvakà÷aþ / ## (lo, é) anyavyapohe tàtparyyàbhàvàt, kintu pårvajanàbhisambandhasya daivagatyàderviùamatvasya khyapanamàtrasya parigatatvàdityarthaþ / evamuttaràlaïkàrasya viùayaprakàrasyàlaïkàràntaravivekalàghavàt pa÷càd bhinatti---naceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) arthàpattyalaïkàramàha--daõóàpåpikayeti daõóàpåpikà nyàyavi÷eùaþ / ta¤ca svayameva dar÷ayiùyati / tannyàyenànyàrthastànuktàparàrthasyàgamo vya¤janetyarthaþ / tannyàya÷ca ÷abda÷leùàllabhyo bodhyaþ / anyathà samàsoktyaprastutapra÷aü sàdàvapi tatprasakteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "måùikeõa daõóo bhakùita" ityanena tatsahacaritamapåpabhakùaõamarthàdàyàtaü bhavatãti niyatasamànanyàyàdarthàntaramàpatatãtyeùa nyàyo daõóàpåpikà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tannyàyaü dar÷ayati---måùikeõeti / daõóo 'tra tattatsthalãto 'påkadhyàkarùaõadaõóaþ / apåpaþ piùñakam / taddaõóabhakùaõaü tat piùñakagandhàt / tathà tat sahacaritapiùñakabhakùaõamàva÷yakamato måùikeõa daõóo bhakùita ityanenàrthàt kenàpyukteneti ÷eùaþ / iti niyatasamàneti / iti yat niyataü tasya samànanyàyàdarthàntaramuktabhinnortha àpatati pratãyata ityarthaþ / tannyàyalabhyatve dvaividhyaü dar÷ayatikvaciditi / ## (lo, ë) kan pratyayena daõóàpåpavat daõóàpåpikà, tathàvidhanyàyopi daõóàpåpikà / yena kena vidhinà ca vastvantarasyàgamor'thàdàpatanaü siddhiriti yàvat / etadeva dar÷ayati---mçùikeõeti / arthàdàpatati / tathàhi yena khalu måùikeõàpåpasahacarito daõóo bhakùitastena kathamapåpaþ parityakta iti tathehàpi boddhavyam / tasmàt yatra pratisadç÷anyàyàd arthàntarànugamastatràyamalaïkàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca kvacitpràkaraõikàdarthàdapràkaraõikasyàrthasyàpatanaü kvacidapràkaraõikàrthatpràkaraõikàrthasyeti dvau bhedau / krameõodàharaõam-- "hàro 'yaü hariõàkùãõàü luñhati stanamaõóale / muktànàmapyavastheyaü ke vayaü smarakiïkaràþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) tatra pràkaraõikàdapràkaraõikàrthasya tannyàyagamyatvaü dar÷ayatihàroyamiti / luñhatãti / stanamaõóalàvaj¤àdhãnàïgaparàvçttiråpagativi÷eùeõa tiùñhatãtyarthaþ / iyamavasthàvaj¤àsthitiråpà / ke vayamiti / smaràkiïkaràõàmiyamavasthà / smarakiïkaràõàmasmàkamityevaü j¤eyatvàt sutaràü luñhanamityarthaþ / atràlaïkàràdhãnasaundaryavarõanasya prakràntatvànmuktàþ pràkaraõikyaþ / atra ke vayamityanena tannyàyalàbhaþ / ## (lo, e) muktà mauktikàni pràptaniþ ÷reyasa÷ca / evaü muktànàü nàrãõàü stanamaõaaóalaluñhanena pårvanyàyàt smarakiïkaràõàmapãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "vilalàpa sa bàùpagadradaü sahajàmapyapahàya dhãratàm / atitaptamayo 'pi màrdavaü bhajate kaiva kathà ÷arãriõàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) apràkaraõikàt pràkaraõikàrthalàbhamàha---vilalàpeti / sa ràjà ajaþ sahajàü svàbhàvikãm, atràyo 'pràkaraõikam / tataþ pràkaraõikàjasya bhàrdavalàbhaþ / kaiva kathetyàdi÷abdàcca tannyàyalàbhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca samànanyàyasya ÷leùamålatve vaicitryavi÷eùo yathodàhçte-"hàro 'yam-" ityàdau na cedamanumànam, samànanyàyasya sambandharåpatvàbhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) ÷leùamålatve iti / hàroyamityàdau muktàpadaü smarasyàkiïgaramuktaråper'the mauktike ca ÷liùñam / luñhatãti padaü ca sàvaj¤asthitiråpe àliïgane càrthe ÷liùñam / vilalàpetyàdau ca taptapadamagnisaüyoge virahaduþ khe ca ÷liùñam / màrdavapadaü ca komalatve kàtaratve ca÷liùñam / yathà hàroyamityàdipadàd vilalàpetyàdi÷lokasyàpi parigrahaþ / nacedamiti / hàroyamityatra stanasaïgihàraluñhanena stanasaïgikàmukaluñhanasya vilalàpetyàdau càbhitàpena màrdavasyànumeyatvaprasakteþ / samànanyàyasyeti / daõóàpåpikànyàyasyetyarthaþ / sambandharåpatvàbhàvàt vyàptiråpasambandharåpatvàbhàvàt / yadyapi stanasaïgitvalalluñhanayoramitaptatvamàrdavayo÷ca vyàptirasti, tathà nyàyasya puraþ sphårtikatvàt sàdhyahetubhàvena nirde÷àbhàvàcca nànumànamityàbhipràyaþ / ## (lo, ai) sambandho 'vinàbhàvaþ / naceyaü ÷àstrãyàrthàpattiþ / tasya hi pãno devadatto divà na bhuïkte pãnatvabhojanàdikayoravinàbhàva iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vikalpàlaïkàramàha--vikalpa iti / koñidvaye samànatvaü tulyabalatà / càturã càlaïkàràntaraghañitaråpà / ata eva asyàþ sargavidhau ityatra candramadanayoþ prajàpatitvavikalpe 'pyalaïkàràntaràghañitatvànna vikalpàlaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "namayantu ÷iràüsi dhanåüùi và karõapårãkriyantàmàj¤à maurvyo và" / atra ÷irasàü dhanuùàü ca namanayoþ sandhivigrahopalakùaõatvàt sandhivigrahayo÷caikadà kartuma÷akyatvàdvirodhaþ, sa caikapakùà÷rayaõaparyavasànaþ / tulyabalatvaü càtra dhanuþ ÷ironamanayordåyorapi spardhayà sambhàvyamànatvàt / càturyaü càtraupamyagarbhatvena / evaü "karõapårãkriyantàm" ityatràpi ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) namayantvityàdikaü na ÷lokaþ, kintu jetçnçpaterjetavyançpatiùu jij¤àsàvàkyamàtramidam / praõipàtàrthaü te ràjànaþ ÷iràüsi và namayantu yuddhàrthaü dhanurvà namayantu ityarthaþ / tathà ca bhamàj¤à càkarõapårãkriyatàü karõaü pårayitvà ÷råyatàü yuddhàrthaü maurvo vàkarõaparyantaü nãyatàmityarthaþ / atra virodhaü gràhayitumàha---atra dhanuùàmiti / sandhivigrahopalakùaõatvàttadvodhakatvàditthaü virodhaü dar÷ayitvà atrecchàvikalpatvaü dar÷ayati--sa ceti / icchàyà ekapakùagrahaõe paryàpteþ / tulyabalatve eva icchàvikalpasambhavàt / tulyabalatvaü càtreti / dvayoriti / dvayoþ sakà÷àdityarthaþ / taddvayahetukayoþ càtmahitakàritvena dvayostulyabalatvam / càturãyutatvaü dar÷ayati---càturyaü ceti / aupamyamupamà / ÷iro dhanuùornamanasàdç÷yàdàj¤àmaurvyo÷ca karõapårãkaraõasàdç÷yàdupam / idamupalakùaõaü dvayorekakriyànvayena tulyayogyatà bodhyà / ## (lo, o) tulyabalayorekasmin kàrye niyojitumarhayoþ, virodhaþ ekadà nirvàhayituma÷akyatvàt / sa ekakakùà÷rayaõaparyavasànàdavirodha eva / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü-- "yuùmàkaü kurutàü bhavàti÷amanaü netre tanurvà hareþ" / atra ÷leùàvaùñambhena càrutvam / ## (lo, au) ÷leùa÷ca kurutàmityatra dvivacanaikavacanayorekaråpatvàt / atra netravarùmaõordvayorapi càrti÷amane samarthatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "dãyatàmajitaü vittaü devàya bràhmaõàya và" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) càturãyutasya vyàvçttiü dar÷ayati---dãyatàmiti / atra virodhaprasaktiranavadhànamålikaiveti manyàmahe---ekadaiva devabràhmaõebhyo vittadànasambhavena virodhàbhàvàt / davàyovetyàdiniyamagarbhatvena ekavyaktikavittàbhipràyeõa và virodho dar÷ita iti và / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra càturyàbhàvànnàyamalaïkàraþ / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) caturvidaü samuccayàlaïkàramàha---samuccayoyamiti / dhànyamardanakhale kapotànàmekadàpatanaü tannyàyasyannyàyàdityarthaþ / anyad bhedatrayamàha---guõaàviti / guõadvayaü và kriyàdvayaü và guõakriyàdvayaü và yadi yugapad varõitaü syàdityartaþ / ## (lo, a) samuccaya iti / tçtãyapàdena samàdhervyavacchedaþ / tacca vçttàveva suvyaktam / tatkaraþ tasya kàryasya sàdhakaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "haüho dhãrasamira ! hanta jananaü te candanakùmàbhçto dàkùiõyaü jagaduttaraü paricayo godàvarãvàribhiþ / pratyaïgaü dahasãti me tvamapi ceduddàmadàvàgniva- nmattoyaü malinàtmako vanacaraþ kiü vakùyate kokilaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) haüho dhãreti . mandasyaiva dhairyavattvenàkàryanivçttiråpeõa sambodhanam / candaneti / candanasambandhàt sugandhereva mahàjanajanyatvena sambodhanam / dàkùiõyamiti / dakùiõadigbhavasyaiva jagadvilakùaõavicakùaõatvamuktam / paricaya iti / jalasambandhe ÷ãtalasyaiva puõyanadãsambandhena mahattvamuktam / ãdç÷astvamiti virahe me mama pratyaïgaü dàvàgnivad dahasi cet tadà matta unmatto malinàtmakaþ kuùõavarõa eva kuñilasvabhàvaþ / vanacaratvena ca lokavyavahàrànabhij¤aþ kokilaþ kiü vakùyate ? sa sutaràü dhakùyatãtyarthaþ / ## (lo, à) dhãraþ vaü÷ena vidhinà pàõóityacca, kùmàbhçtparvataþ bhådharaõakùamaþ ka÷cit mahàpuruùaþ / dàkùiõyaü dakùiõà dik janmasaralatà ca / malinàtmakaþ ÷yàmaþ kuñilà÷aya÷ca / hetånàü dhãratvàdãnàü santaþ ÷obhanàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra dàhe ekasmiü÷candanakùmàbhçjjanmaråpe kàraõe satyapi dàkùiõyàdãnàü hetvantaràõàmupàdànam / atra sarveùàmapi hetånàü ÷obhanatvàtsadyogaþ / atraiva caturthapàde mattàdãnàma÷obhanànàü yogàdasadyogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) atreti / adàhakatve ityeva pàñhaþ / dàhakatve iti pràmàdika eva pàñhaþ / candanakùametyàdãnàmadàhakahetutvaü ÷lokavyàkhyàyàmeva vyàkhyàtam / caturthapàda iti / dàhaü prati hetånàü mattatvàdãnàmityarthaþ / sattvàsattve upàdeyatvànupàdeyatve / ********** END OF COMMENTARY ********** sadasadyogo yathà-- "÷a÷ã divasadhåsaro galitayauvanà kàminã saro vigatavàrijaü mukhamanakùaraü svàkçteþ / prabhårdhanaparàyaõaþ satatadurgataþ sajjano nçpàïganagataþ khalo manasi sapta ÷alyàni me" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) ÷a÷ãti / ete sapta dhåsaratvavi÷iùña÷ayyàdayaþ sapta manasi ÷alyànãtyarthaþ / anaucityadar÷anena ÷alyavad duþ khadàyitvàt / teùvanaucityaü dar÷ayati---÷a÷ãti / ujjvalamårtestasya divasadhåsaratvamanucitam / evaü galitayauvanàyàþ kàmavattvaü kàminyà galitayauvanatvaü và anucitam / evaü saraso vàrija÷ånyatvam / ÷obhanàkçtermårkhasyàkùareõa vidyayà ÷ånyatvam / prabhordhanaparàyaõatvaü, dhanaparàyaõa janasya prabhutvaü và / sajjanasya satatadurgatatvaü satatadurgatasya sajjanatvaü và, nçpàïgaõa gatasya khalatvaü, khalasya nçpàïàgaõagatatvaü và anucitàmityarthaþ / atra ÷ocyànàü vidheyànàü sadasattvava÷àt sadasadyogaþ / tatra daivàdhànadoùeõa ÷ocyasya sattvaü svàdhãnadoùeõa ÷ocyasyàsattvam / tatra ÷a÷ino dhåsaratvaü, kàminyà galitayauvanatvasya vidheyatvapakùe galitayauvanàtvaü, saraso vàrija÷ånyatvaü, svàkçteranakùaramårkhatvaü, sajjanasya durgatatvaü tadaiva doùàt ÷ocyatvena ÷obhanam / galitayauvanàyàü kàmavattvasya vidheyatvapakùe vidheyasya tasya prabhordhanaparàyaõasya dhanaparàyaõe prabhutvasya và, vidheyasya khale nçpàïgaõagatatvasya nçpàïgaõagate khalatvasya và bidheyasya svàdhãnadoùeõa ÷ocyatvàda ÷obhanatvamiti vidheyànàmeva sadasattvam / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidàhuþ--"÷a÷iprabhçtãnàü ÷obhanatvaü khalasyà÷obhanatvaü ceti sadasadyogaþ" iti anye tu--"÷a÷iprabhçtãnàü svataþ ÷obhanatvaü dhåsaratvàdãnàü tva÷obhanatvamiti sadasadyogaþ" / atra hi ÷a÷iprabhçtiùu dhåsaratvàderatyantacitatvamiti vicchittivi÷eùasyaiva camatkàravidhàyitvam / "manasi sapta÷alyàni me" iti saptànàmapi ÷alyatvenopasaühàra÷ca / "nçpàïganagataþ khala" iti tu kramabhedàdduùñatvamàvahati sarvatra vi÷eùyasyaiva ÷obhanatvena prakramàditi / iha ca khalekapotavatsarveùàü kàraõànàü sàhityenàvatàraþ / samàdhyalaïkàre tvekakàryaü prati sàdhake samagre 'pyanyasya kàkatàlãyanyàyenàpatanamiti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) pårvokta÷lokepi vidheyànàmeva tathàtvàd bhinnàbhipràya granthakçnmanasi kçtvàparoktaü sadasadyogaü dar÷ayati---iha keciditi / etanmate udde÷yànàü vi÷eùyàõàmeva sadasattvam / matàntaramàha---anye tviti / etanmate udde÷yavidheyayorvi÷eùyavi÷eùaõayoþ sadasatoryogaþ / teùàü mate tathàtvameva vicchittivi÷eùàccamatkàrastadçr÷ayati---atrahãti / udde÷ye sattvàsattvàbhyàü tu teùàü matena camatkàra ityarthaþ / teùàü sadasattve eva tàvadalaïkàraþ / pratyuta prathamapakùe tàdç÷anirde÷aþ kramabhaïgamàvatãtyarthaþ / (vi, kha) tadeva gràhayati---sarvatreti / ÷asã dhåsara ityàdyudde÷yavidheyàrthakasarvavàkye ityarthaþ, ayaü ca doùaþ, khale nçpàïgaõagatvasya vidheyatà gatatvasya vidheyatàpakùa eva nçpàïgaõagatade khalatvasya vidhayatà pakùetådde÷yaþ ÷obhana eveti naiùa doùa iti bodhyam / ekakàraõàdeva sukare kàrye daivàt kàraõàntarà'gamanaråpàt samàdhyalaïkàràdasya bhedamàha---iha ca khaleti / ekasyaiveti / kàryaü prati ekasyaiva samagre sàdhakatve 'samagrakàraõavçttirna sàdhakatve ityarthaþ / ## (lo, i) dvitãyapakùe sugatiü dar÷ayati / vi÷eùyasya ÷a÷ikàminãprabhçteþ såtrasya tçtãyapàdaü vi÷adayati--iha ceti / kàkatàlãnanyàyeneti / ********** END OF COMMENTARY ********** "aruõe ca taruõi nayane tava malinaü ca priyasya mukham / mukhamànataü ca sakhi te jvalita÷càsyàntare smarajvalanaþ" // atràdyer'the guõayoryaugapadyam, dvitãye kriyayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) guõayoþ kriyayo÷ca yogapadyaråpaü samuccayamàha---aruõe ceti / atra cakàrau yaugapadyabodhakau / tau ca yayoruttarabhåtau tayoryaugapadyabodhakau ityata àhaatràdye iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayoryaugapadye yathà-- "kaluùaü ca tavàhiteùvakasmàtsitapaïkeruhasodara÷ri ca÷ruþ / patitaü ca mahãpatãndra ! teùàü vapuùi prasphuñamàpadàü kañàkùaiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) kaluùaü ceti / ahiteùu vipakùeùu, mahãpatãndreti sambodhanam / atra pårvàrdhe guõottaraü cakàraþ, pàrardhe tu kriyàttaramityanayoryaugapadyam / dhunoti ceti / ekàdhikaraõe raõasthalaråpe / vyadhikaraõyepyeùa dç÷yate iti kàvyaprakà÷akçt, yathà--- "kçpàõapàõi÷ca bhavàn raõakùitau / rasàdhuvàdà÷ca suràþ suràlaye" // ityatra raõakùiti suràlayaråpàdhikaraõabhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhunoti càsiü tanute ca kãrtim" / ityàdàvekàdhikaraõe 'pyeùa dç÷yate / na càtra dãpakam, ete hi guõakriyàyaugapadye samuccayaprakàrà niyamena kàryakàraõakàlaniyamaviparyayaråpàti÷ayoktimålàþ, dãpakasya càti÷ayoktimålatvàbhàvaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) "dhunoti càsi' mityudàharaõe ekasmin kartçkàrake 'nekakriyàsambandhàdanekakriyàsvekakàrakaråpadãpakaprasàktimà÷aïkya niùidhyati---na càtreti / ete guõàkriyàyaugapadye ye samuccayaprakàràste kàryakàraõayoryaþ paurvàparyyaråpaþ kàlaniyamaþ tadviparyyayaråpàti÷ayoktimålà ityarthaþ / dar÷itodàharaõeùu sarvatraiva guõayoþ kriyayorvà kàryakàraõabhàvasattvepi yaugapadyokteþ / dãpake tu tathàtvaü nàstãtyàha---dãpakasyeti / idamupalakùaõam---tatra yaugapadyasyàpyavivakùaõaü bhedakamiti bodhyam / tathà cet taddvayàbhàve satãti vi÷eùaõaü deyamityabhipràyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "mànamasyà niràkartuü pàdayorme patiùyataþ / upakàràya diùñyedamudãrõaü ghanagarjitam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) samàdhyalaïkàramàha---samàdhiriti / ekakàraõenaiva sukare kàrye daivàt kàraõaråpavastvantaropasthiterityarthaþ / mànamasyà iti / ghañagarjitasyoddãpakatvena mànabhaïge tadapi kàraõàntaraü daivàdupasthitamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) pratyanãkàlaïkàramàha--pratyanãkamiti / ripoþ pratãkàre pratyapakàre '÷aktena kenàpi yadi tatsambandhino 'nyasya tiraskàraþ tasyaiva riporevotkarùatàsàdhakaþ, utkarùaparyyavasàyaka ityarthaþ / ## (lo, ã) evaü vàkyanyàyà÷rayiõo 'laïkàràn dar÷ayitvà, lokanyàyà÷rayiõo dar÷ayati---pratyanãkamiti / anekaü sainyaü, taccàtra svasàmànyasya sambandhimàtrasyopalakùakam / tenàbhiyojyatayà pratinidhibhåtortho ripoþ sambandhã varõyate iti pratyanãkaü nàmàlaïkaraõam / tadãyasya ripusambandhinaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tasyaiveti riporeva / yathà mama-- "madhyena tanumadhyà me madhyaü jitavatãtyayam / ibhakumbhau bhinattyasyàþ kucakumbhanibho hariþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) madhyeneti / ripukumbhabhedanàrthaü siühasya bhàvanà pårvàrdham / atra madhyena svamadhyajayàt nàyikà siühasya ripuþ, tatkucasàdç÷yàt karikumbhau tadãyau / ## (lo, u) ibhakumbhayoratra nàyikàsambandhità / svasambandhaþ kucakumbhasambandhaþ sàdç÷yasambandhàdidaü ca kvacidanukålasya và¤chitàcaraõepi sambhavati / yathà viraha vidhuràpi satataü bhavataþ ÷vàsànuhàriõã patati ityàdau / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) dvividhaü pratãpàlaïkàramàha---prasiddhasyeti / prasiddhasyopamànasya upameyatvakalpanaü và niùphalatvakathanaü veti dvividhaü pratãpamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "yattvannetrasamànakàntisalile magnaü tadindãvaram" / ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) yattvannaitra ityàdi / sàdç÷yàsya pratiyogi upamànam / atra ca tvannetrasya samànakàntirityuktyà netrakànterindãvarakàntisàdç÷yapratiyogitvena nirdde÷àttvannetrakàntirupamànam / indãvarakànte÷copamànatvena prasiddhàyà upameyatvakalpanam / ********** END OF COMMENTARY ********** "tadvaktraü yadi mudrità ÷a÷ikathà hà hema sà ceddyutiþ; taccakùuryadi hàritaü kuvalayaistaccetsmitaü kà sudhà ? / dhikkandarpadhanurbhruvau yadi ca te kiü và bahu bråmahe yatsatyaü punaruktavastuvimukhaþ sargakramo vedhasaþ" // atra vaktràdibhireva candràdãnàü ÷obhàtivahanàtteùàü niùphalatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) upamànasya vaiphalyamudàharati--tad vaktraü yadãti / tad vaktràdisattve ÷a÷ikathàdãnàü mudritatvàdikaü vaiphalyaü paryavasitaü bodhyam / hà iti ÷ocàmãtyarthaþ / hàritaü paràjayaþ pràpta ityarthaþ / taccediti / tasyàþ tatsmitaü cedityarthaþ / kà nikçùñà / itthamuktvà upasaüharati---ki và bahniti / vedhasaþ sargakramaþ sçùñikramaþ punaruktavastuvimukhaþ, punaruktaü yatsàdç÷avastvantarakalpanaü tadvimukhaþ / tatra vaiphalyaråpadoùadar÷anavimukha ityarthaþ / vimukhapadasyaivedç÷àrthaparatvaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) kvacidupamànasyopamànatvakalpanepi kàvyaprakà÷akçduktamimalaïkàraü lakùayati---uktvà càtyantamiti / atyutkçùñasya vastuno 'tyantamutkarùamuktvàpi upamànatve 'pi kalpite nirdiùña ityarthaþ / saca nirde÷aþ samabhivyàhàravi÷ayava÷àttannindàparyavasàyako bodhyaþ / anyathopamànasyopamànatvena nirde÷enànuguõasyaiva pratãtyà pratãpatvasyaivàsambhavàt / atisundara÷candra iva mukhamityupamàyàmativyàpte÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "ahameva guruþ sudàruõànàmiti hàlàhala ! tàta ! mà sma dçpyaþ / nanu santi bhavàdç÷àni bhuvane 'smin vacanàni durjanànàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) ahameveti / he hàlàhala, he tàta, ahameva sudàruõànàü guruþ pradhànam / ityevaü dçpyo mà sma, evaü darpaü mà kuru ityarthaþ / kuta ityatràha---nanviti / nanu bho asmin bhuvane durjanànàü bhåyo bahåni vacanàni api bhavàdç÷àni bhavattulyàni santãtyarthaþ / bhåya iti sàntakriyàvi÷eùaõam / tadbhåyastvena vacanànàmeva bhåyastvaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prathamapàdenotkarùàti÷aya uktaþ / tadanuktau tu nàyamalaïkàraþ / yathà-- "brahmeva bràhmaõo vadati" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) atra bhavadiva dç÷yante yànãtyanena halàhalasyopamànatvenaiva nirde÷aþ / darpaniùedhasamabhivyàhàràcca tannindàparyavasàyakaþ / atroktamatyantamuktarùaü ghañayati---prathamapàdeneti / sudàruõàntaràpekùayà tena gurutvakathanàt tadvi÷eùaõaphalamàha---tadanuktàviti / nàyamalaïkàraþ, kintu upamà evetyarthaþ / tad dar÷ayati--yathà brahmeti / brahmà yathà vedaü vadati tathà bràhmaõà ityarthaþ / yadyapi vedasyàtivaktà brahmaiveti bràhmaõasyàtyantotkarùakathanepyupamaiva nàyamalaïkàrastathàpi pratãpaghañanàrthaü samabhivyàharavi÷eùàdupamànasya nindàparyyavasàyakatvaü nirde÷asya vi÷eùaõaü dattamityatastadvàraõamiti pràgevoktaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## atra samànalakùaõaü vastu kvacidàgantukam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) mãlitàlaïkàramàha / mãlitamiti / guptiràcchàdanam / tulyalakùmaõà tulyacihnena / àgantukamatadãyaü, sahajaü tadvçtti / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà-- "lakùmãvakùojakastårãlakùma vakùaþ sthale hareþ / grastaü nàlakùi bhàratyà bhàsà nãlotpalàbhayà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) lakùmãvakùojeti / harervakùaþ sthale lakùmãstanakastårãcihnaü bhàratyà nàlakùi, yato nãlotpalabhiyà harereva bhàsà grastamàcchàditamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhagavataþ ÷yàmà kàntiþ sahajà / "sadaiva ÷oõopalakuõóalasya yasyàü mayåkhairaruõãkçtàni / kopoparaktànyapi kàminãnàü mukhàni ÷aïkàü vidadhurna yånàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) àgantukalakùmaõà tvàha---sadaiveti / ÷oõa upalo maõiþ khacito yatra tàdç÷akuõóalasya mayåkhaiþ sadaivàruõãkçtàni yasyàü puri kàminãnàü kopoparaktànyapi mukhàni yånàü kopa÷aïkàü na vidadhurityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra màõikyakuõóalasyàruõimà mekhe àgantukaþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sàmànyamiti / anyatàtàtmyamanyabhedàgraho yadi varõita ityarthaþ / råpakabhràntimatostu abhedàgrahàdevàhàryà veti tato bhedaþ / ata evodàharaõe vyàkhyàsyati---bhedàgraha iti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "mallikàcitadhammillà÷càrucandanacacitàþ / avibhàvyàþ sukhaü yànti candrikàsvabhisàrikàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) malliketi / avibhàvyà jyotsnàto 'gçhãtabhedà / ********** END OF COMMENTARY ********** mãlite utkçùñaguõena nikç÷ñaguõasya tirodhànam, iha tåbhayostulyaguõatayà bhedàgrahaþ / ## yathà-- "jagàda vadanacchadmapadmaparyantapàtinaþ / nayan madhulihaþ ÷vaityamudagrada÷anàü÷ubhiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tadruõàlaïkàramàha--tadruõa iti / atyutkçùñasya guõasya graho guõavahaõaüm / jagàdeti / balabhadravadanacchadmano vadanavyàjasya padmasya paryantapàtino mudhuliho bhramaràn udaü÷ånàm udratàü÷ånàü da÷ànànàü dantànàmaü÷ubhiþ ÷vaityaü nayan jagàdetyarthaþ / atra bhramaràõàü svaguõatyàgaþ ÷vaityapràpaõàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** mãlite prakçtasya vastuno vastvantareõàcchàdanam, iha tu vastvantaraguõenàkràntatà pratãyata iti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) mãlitàlaïkàràdasya vi÷eùamàha---mãlite iti / prakçtasya vastuna iti / prakçtasya yadvastuno guõasvaråpaü tasyàcchàdanamagraha ityarthaþ / àkràntatà svà÷rayãkaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) atadruõàlaïkàramàha---tadråpeti / avanuhàro 'grahaõam / heto grahaõahetau / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "hanta ! sàndreõa ràgeõa bhçte 'pi hçdaye mama / guõagaura ! niùaõõo 'pi kathaü nàma na rajyasi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) hanta sàndreti / ananuraktaü nàyakaü prati anuraktàyà nàyikàyà utkiriyam / guõagauriti / guõena gaura iti, guõo gauro yasyeti samàsena ca sambodhanam / hçdaye niùaõõo 'pãtyanvayaþ / ràgapadarajyasipade raktimànuràgayoþ ÷liùñe / atra ràgabhçtihçdaye niùaõõatvaü raktahetuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "gàïgamambu sitamambu yàmunaü kajjalàbhamubhayatra majjataþ / ràjahaüsa ! tava saiva ÷ubhratà cãyate na ca na càpacãyate" // pårvatràtiraktahçdayasaüparkàt pràptavadapi guõagaura÷abdavàcyasya nàyakasya raktatvaü na niùpinnam, uttaratràprastutapra÷aüsàyàü vidyamànàyàmapi gaïgàyamunàpekùayà prakçtasya haüsasya gaïgàyamunayoþ saüparke 'pi na tadråpatà / atra ca guõàgrahaõaråpavicchittivi÷eùà÷rayàdvi÷eùokterbhedaþ, varõàntarotpattyabhàvàcca viùamàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) udàhçta÷lokadvayepi etadguõàgrahaõamudàharaõadvayavailakùyaõyaü càhapårvatreti / atiriktahçdayaü ràgabhçtatvenàtiriktaguõaü hçdayaü pràptavat pràptapràyaü raktatvaü na niùpannam, nàyakasyotyarthaþ / itthamatra prakçtena nàyakasya prakçtasya hçdayasya guõàgrahaõaü dar÷ayitvà prakçtato 'prakçtaguõagrahaõaråpaphalàbhàvamuttara÷loke dar÷ayati---uttaratreti / yadyapi ràjahaüsopyaprakçtastathàpi sambodhyatvenà'pekùikaü tasya prakçtatvaü dar÷ayannàha---aprastutapra÷aüsàyàmiti / sati hetau phalàbhàvaråpàyà vi÷eùokterasya bhedamàha--atra ceti / vi÷eùoktausàmànyata eva phalàbhàvaþ iha tu guõagrahaõaråpaphalàbhàvaråpo bhaïgivi÷eùa iti bheda ityarthaþ / nanu kàryasya kàraõavirodhiguõava÷àt kàryasya kàraõaguõàgrahaõaü viùamàlaïkàrepyasti ced yadyapi dar÷itodàharaõadvaye kàryakàraõabhàvasattvàt tàdç÷asyàtadruõasya viùamàlaïkàratvàvi÷eùa ityàha---varõàntareti / viùamàlaïkàre kàraõavirodhiguõàntarotpattiriti bheda ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) såkùmàlaïkàramàha---saülakùita iti / bhaïgyà prakàravi÷eùeõa såcyata ityarthaþ / àkàraþ saüsthànam, iïgitaü kriyà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** såkùmaþ sthålamatibhirasaülakùyaþ / atràkàreõa yathà-- "vaktrasyandisvedabinduprabandhairdçùñvà bhinnaü kuïkumaü kàpi kaõñhe / puüstvaü tanvyà vya¤jantã vayasyà smitvà pàõau khaógalekhàü lilekha" // atra kayàcitkuïkumabhedena saülakùitaü kasyà÷citpuruùàyitaü pàõau puruùacihnakhaógalekhàlikhanena såcitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vaktrasyandi iti / kàcid vayasyà sakhã kasyà÷cinnàyikàyàþ kaõñhe vaktrasyandibhiþ svedabindupravàhaiþ bhinnaü dvidhàkçtaü kuïkumaü dçùñvà tasyàþ nàyikàyàþ pustvaü ratau puruùàyitatvaü vya¤jayantã smitvà hasitvà tasyàþ pàõau khaógalekhàü lilekhetyarthaþ / atreti / saülakùitamiti / prakçtaratau svedasya pçùñhagàmitvena saülakùaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** iïgitena yathà-- saïketakàlamanasaü viñaü j¤àtvà vidagdhayà / hasannetràpitàkåtaü lãlàpadmaü nimãlitam // atra viñasya bhråvikùepàdinà lakùitaþ saïketakàlàbhipràyo rajanãkàlabhàvinà padmanimãlanena prakà÷itaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) saüketakàleti / viñaü dhårtam upanàyakaü tadjij¤àsàrthaü saüketakàlamanasaü j¤àtvà vidagdhayà nàyikayà hasatà netràrpitàkåtaü yathà syàttathà lãlàpadmaü nimãlitamityarthaþ / kàlàbhipràyaþ kàlajij¤àsà bhråvikùepa÷cà÷àbdopi yogyatàbalalabhyamiïgitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vyàjoktyalaïkàramàha---vyàjeti / udbhinnasya vyaktãbhåtasya vyàjàt kapañena / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "÷ailendrapratipàdyamànagirijàhastopagåóhollasa- dromà¤càdivisaüùñhulàkhilavidhivyàsaïgabhaïgàkulaþ / àþ ÷aityaü tuhinàcalasya karayorityåcivàn sasmitaü ÷ailàntaþ puramàtçmaõóalagaõairdçùño 'vatàdvaþ ÷ivaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ÷ailendreti / ÷ivo vo 'vatàt / kãdç÷aþ / ÷ailendreõa pratipàdyamànàyà utsçjyamànàyà girijàyà hastasya upagåóhane upagåhanena svar÷eõa ullasaddhiþ romà¤càdibhiþ romà¤cavepathusvedaiþ visaüùñhulasya vyastasya akhilavaivàhikavidheþ vyàsaïgasya vyàpàrasya bhaïgenàkulaþ san àþ à÷carthaü tuhinasambandhino 'calasya karayoþ ÷aityam ityåcivàn san ÷ailàntaþ pureõa tadratastrãbhiþ gauryyàdimàtçmaõóalena svãyagaõai÷ca sasmitaü dçùñaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** neyaü prathamàpahnatiþ, àpahnavakàriõo viùayasyànabhidhànàt / dvitãyàpahnuterbheda÷ca tatprastàve da÷itaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) prathamoktàpahnutito 'sya bhedamàha---neyamiti / apahnavakàriõa iti / prakçtàpahnavakàrã yo viùayo vastu sthàpyamànamaprakçtaü vastu, tasyànabhidhànàdityarthaþ / idamupalakùaõam, apahnavàrthapadasya na¤àderapyanabhidhànàditi boddhavyam, apahnava hetoþ ÷vetasyàbhidhànàd romà¤càdestvanàpahnutatvàdeva / dvitãyàpahnuteriti / "gopanãyaü kamapyarthaü dyotayitvà katha¤cana / yadi ÷leùeõànyathà vànyathayet sàpyapahnutiþ"ityuktalakùaõàt"kàle vàridharàõàm" ityudàharaõàd dvitãyàpahnavàdityarthaþ / tatprastàve dar÷ita iti / gopanãyàrthasya mopanakçtà prathamamabhihitatvàcca vyàjokteriti likhanena dar÷ita ityarthaþ / iha tu gopanãyàrthasya romà¤càdeþ ÷ivena prathamamanabhidhànàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## duråhayoþ kavimàtravedyayoþ arthasya óimbhàdeþ svayostadekà÷rayayo÷ceùñàsvaråpayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) svabhàvoktyalaïkàramàha---svabhàvoktiriti / duråhàrthetyasyàtyantaduråhasyàrthasyeti nàrthaþ / kintvarthasya duråhà kriyà ityevamanvayaþ / artha÷ca óimbhàdirityevameva vyàcaùñe---duråhayoriti / duråhayoþ svayorityanvayaþ / duråhapadàrthamàha---kavimàtreti / kavibhinnàvedyayorityarthaþ / arthapadaü óimbhàdiparatayà vyàcaùñe---arthasyeti / óimbhaþ ÷i÷uþ / àdipadàdaprakçùñaj¤ànamàtraparigrahaþ / tade kà÷rayayostanmàtraniùñhayoþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "làïgålenàbhihatya kùititalamasakçddàrayannagrapadbhyà- màtmanyevàvalãya drutamatha gaganaü protpatan vikrameõa / sphårjaddhuïkàradhoùaþ pratidi÷amakhilàn dràvayanneùa jantåna kopàviùñaþ praviùñaþ prativanamaruõocchånacakùåstarakùuþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) làïgåleneti / aruõe ucchåne sphàrite cakùuùã yasyà tàdç÷aþ eùa tarakùuþ vyàghraþ pratibalaü pratipakùasamåhaü praviùñaþ / kãdç÷aþ kùititalamasakçd làïgålenàbhihatya agrapadbhyàü dàhayan vilikhan / athànantaraü àtmanyevàvalãya ku¤citàïgo bhåtvà drutaü gaganaü vikrameõa ca protpatan tathà sphårjatà visphuratà phåtkàreõa ghoraþ tathàsvilàn jantån pratidi÷aü dràvayan tathà kopàviùño 'ruõotphullacakùu÷ca / atràruõetyàde råpasya kriyàõàü ca varõanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) bhàvikàlaïkàramàha---adbhutasyeti / athetivetyarthaþ / bhåtasya bhaviùyato và adbhutasya padàrthasya yat pratyakùàyamàõatvaü pratyakùeõa dç÷yamànatvaü varõitaü tadityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "munirjayati yogãndro mahàtmà kumbhasambhavaþ / yenaikaculuke dçùñau divyau tau matsyakacchapau" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) muniriti / ekacaluke pãyamànasamudraråpe gaõóuùe matsyakacchapàvã÷vàràvatàrau bhåtabhàvinau yogabalena dçùñau / etadarthameva yogãndrapadopadànam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "àsãda¤janamatreti pa÷yàmi tava locane / bhàvibhåùaõasambhàràü sàkùàtkurve tavàkçtim" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) àsãditi / yauvane '¤janàbhàve 'pi a¤jana÷obhàsattvàdàsãditi / bhåùaõena bhaviùyantyàþ ÷obhàyà tadvinàpi dar÷anàd bhàvibhåùaõeti / ********** END OF COMMENTARY ********** na càyaü prasàdàkhyo guõaþ, bhåtabhàvinoþ pratyakùàyamàõatve tasyàhetutvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) nanu bhåtabhàvinoþ pratyakùàyogyayorapi pratyakùàyamàõatvaü ÷ãghrapratãtiviùayatvàt / tathàcedç÷àrthasya viùayatvena ÷abdabodhitopi sortho vi÷ada eva / tathà càrthavaimalyaü prasàdo yaþ paroktaþ prasàdaguõaþ sa evàyaü tadbhinnavaicitryavi÷eùàbhàvàd bhàvikanàmàlaïkàro nàstãtyà÷aïkate---na càyamiti / samàdhatte---bhåtabhàvinoriti / tayoþ pratyakùàyamàõatve gràhye tasya pratyakùàyamàõatvasyàhetukatvàdahetukatvasphuraõàdityarthaþ / tathà càhetukatvasphuraõavai÷iùñyaråpavaicitryameva bhàvikàlaïkàra ityuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** na càdbhuto rasaþ, vismayaü pratyasya hetutvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) nanvahetukatvena hetvanusandhànaü vismaya eva, tathà càdbhutarasa evàyamityà÷aïkate---nacàdbhuta iti / samàdhatte---vismayaü pratãti / ahetukatvaj¤ànavi÷iùñaü bhàvibhåtavastupratyakùàyamàõatvamevàyamalaïkàraþ / tasya vismayaü prati hetutvàdeva, natu vismayaråpatvàdityarthaþ / tathà nacàtra raso 'dbhutolaïkàrastu bhàvikamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na càti÷ayoktiralaïkàraþ, adhyavasàyàbhàvàt / na ca bhràntimàn, bhåtabhàvinorbhåtabhàvitayaiva prakà÷anàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) nàyikàyàþ råpàti÷ayapratãtyà uktacaturvidhàti÷ayoktito 'tiriktaprakàràti÷ayoktireveyaü syàdityà÷aïkate---nacàti÷ayeti / samàdhatte---adhyavasàyeti / sarvavidhàti÷ayoktaya evàdhyavasàyaghañitàþ / atra tadabhàvàttadråpàti÷ayabodhamàtreõa tadãyaprakàràntarakalpanànaucityàditi bhàvaþ / bhåte bhàvini råpe bhåtabhàvitvena j¤àpanàt bhràntimattvamà÷aïkate--na ca bhràntãti / samàdhatte---bhåteti / prakçtasyànyatàdàtmyabhrama eva bhràntimànna càtràbhåtabhàvipadàrthàþ prakçtàstatra bhåtabhàvitàvibhramaþ / kintu bhåtabhàvipadàrthaü prakçtya tatraiva tathàtvaprakà÷anàdityarthaþ / råpavi÷eùavannàyikàmàtradharmayoratra nayanàkçtyorvarõitatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca svabhàvoktiþ, tasya laukikavastugatasåkùmadharmasvabhàvasyaiva yathàvadvarõanaü svaråpam; asya tu vastunaþ pratyakùàyamàõasvaråpo vicchittivi÷eùo 'stãti / yadi punarvastunaþ kvacitsvabhàvoktàvapyasyà vicchitteþ sambhavastadobhayoþ saïkaraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) svabhàvoktimà÷aïkate---naceti / samàdhatte---tasyà iti / laukikaü vastu óimbhavyàghràdi tadgatasya såkùmadharmàtmakasvabhàvasya kavibhinnajanàvedyatanmàtravçttidharmaråpasya tatra yathà varõitaü tasya svaråpamityarthaþ / atra nåtanatetyàha---asyatviti / tadapekùayà atravilakùaõabhaïgirastãtyarthaþ / nanu "asphuñàkùaravàgàsãdeùa bàlo vilokyate / daradantàïkura÷rãkahàso bhàvã ca dç÷yate" // ityatra óimbhamàtrakriyàderbhàvibhåtasya ko 'laïkàraþ syàditi manasikçtya samàdhatte--yadi punariti / saükaraþ svàtantryeõaikatra sthitiråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "anàtapattro 'pyayamatra lakùyate sitàtapattrairiva sarvato vataþ / acàmaro 'pyeùa sadaiva vãjyate vilàsabàlavyajanena ko 'pyayam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) yatra bhåtabhàvivastunorna pratyakùàyamàõatvaü kintu tadvastuna eva pratyakùàyamàõatvaü varõita tatra nàyamalaïkàra ityudàhçtya dar÷ayati---anàtapatro 'pãti / àtapatrarahitopyayaü ràjà sarvadikùu sitàtapatraiþ sarvato veùñita iva lakùyate, vilàsahetukavyajanena vãjyamàna iva lakùyate iti pårvato 'nuùaïgaþ, ÷ãtalàïkatvàta / ********** END OF COMMENTARY ********** atra pratyakùàyamàõasyaiva varõanànnàyamalaïkàraþ, varõanàva÷ena pratyakùàyamàõatvasyaiva svaråpatvàt / yatpunarapratyakùàyamàõasyàpi varõane pratyakùàyamàõatvaü tatràyamalaïkàro bhavituü yuktaþ, yathodàhçte "àsãda¤janam'--ityàdau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) atreti / pratyakùàyamàõasyaivetyatràtatravçtatvasya vãjyamànatvasya cetyarthaþ / evakàràd bhåtabhàviviyavacchedànnatu bhåtabhàvipadàrthasya pratyakùàyamàõatvamityarthaþ / atra ÷loke tathàtvàbhàvaü vi÷adayitvà dar÷ayati---varõanàva÷eneti / atra svaråpatvàt, etat ÷lokàrthasvaråpatvàt, nanu bhåtabhàvipadàrthasya pratyakùàyamàõatvamityarthaþ / bhàvikàlaïkàre tu bhåtabhàvitvaghañanàva÷àd vi÷eùàntaramapyastãtyàha---yatra punariti / pratyakùàyamàõatvaü paryavasyatãtyarthaþ / anàtapatropãtyatra tu tejàvi÷eùàcchatratvàdyàropo 'numànameveti bhedaityarthaþ / tathà càtra virodhàlaïkàra eva iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) udàttàlaïkàraü dvividhamàha--loketi / yadveti / mahatàü caritaü và prastutasyàïgaü prakarùakaü yadà bhavedityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam-- "adhaþ kçtàmbhodharamaõóalànàü yasyàü ÷a÷àïkopalakuññãmànàm / jyotsnànipàtàtkùarakùatàü payobhiþ kelãvanaü vçddhimurãkaroti" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) adhaþ kçteti / yasyà puri adhaþ kçtamambhodharàõàü meghànàü maõóalaü yaistàdçsmànàü candrajyotsnànipàtàt kùaratàü ÷a÷àïkopalakuññimànàü candrakàntamaõiyamagçhàõàü payobhiþ kelãvanaü vçddhimurarãkaroti pràprotãtyarthaþ / jalasekena virdhitamityarthaþ / adhaþ kçtetyàdi## kuññimavi÷eùaõam / maõóalàyàmiti kvacit pàñhaþ / kuññimairadhaþ karaõameva puryà adhaþ karaõaü bodhyam / ataitàdç÷akuññimavato nçpasya lokàti÷ayasampattivarõanà / ********** END OF COMMENTARY ********** "nàbhiprabhinnàmburuhàsanena saüståyamànaþ prathamena dhàtrà / amuü yugàntocitayoganidraþ saühçtya lokàn puruùo 'dhi÷ate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) nàbhipraråóheti / yugàntocitayogànidraþ, yugànte ucità yoganidrà yasya sàþ puruùo viùõurlokàn saühçtya amuü samudram adhi÷ete / kãdç÷aþ, prathameva dhàtrà àdibrahmaõà saüståyamànaþ / dhàtrà kãdç÷ena nàbhipraråóhàmburuhàsanena---nàbhisthena atisphuñapadyasthitena, atra nayanaraviõa àsanàsaïkocanam / lokasaühàràt såryàbhàve 'pi nayanaraviõa padmavikà÷a iti bhàvaþ / atra varõanãyo 'mbhodhiþ prakçstasya prakarùakamãdç÷aü brahma ståyamànedç÷aviùõu÷ayanaråpaü taccaritam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) idànãü rasàdyalaïkàramàha---rasabhàvàviti / rasasyàïgatve rasavàn / bhàvasyàïgatve preyàn / àbhàsayoraïgatve ojasvã / bhàvapra÷amasyàïgatve samàhitamiti kramaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tadàbhàsau rasàbhàso bhàvàbhàsa÷ca / tatra rasayogàdrasavadalaïkàro yathà-- "ayaü sa rasanotkarùo-" ityàdi / atra ÷çïgàraþ karuõasyàïgam / evamanyatràpi / prakçùñapriyatvàtpreyaþ / yathà mama-- "àmãlitàlasavivatitatàrakàkùãü matkaõñhabandhanadara÷lathabàhuvallãm / prasvedavàrikaõikàcitaghaõóabimbàü saüsmçtya tàmani÷ameti na ÷àntimantaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) priya÷abdàtprakarùàrthe iyasunpratyayena sàdhitasya preyaþ ÷abdàrthamàha / prakçùñapriyatvàditi / tatra bhàvasya rasàïgatve preyo 'laïkàramudàharati---àmãliteti / nàyikàyà ratyuttaràvasthaàü smçtvà cintayato virahiõa uktiriyam / tàü ratyuttaràvasthàü priyàü saüsmçtya tiùñhato mamàntarmànasamani÷ameva na ÷àntimeti / kaudç÷àvasthàü ratipra÷amàdàmãliti alasàd vivartità ca tàrakà yatra tat tàdç÷amakùi yasyàþ tàdç÷ãm / matkaõñhabandhane dara÷lathà càlpa÷ithilà bàhuvallã yasyàþ tàdç÷ã, prakhedavàrikaõikayà àcitagaõóabimbàü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra saübhoga÷çïgàraþ smaraõàkhyabhàvasyàïgam / sa ca vipralambhasya / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) atreti / atra smaraõasya vàcyatvena guõãbhaåtavyaïgyàbhàve 'pi guõãbhåtavàcyasyàpyalaïkàratvamibhipretyadamuktam / vastutastu smaraõapadamatra smaraõavyaïgayacintàparam / smaraõasya vàcyatvena tasya viprambhàïgatoktyanupapatteþ / vyaïgyatve satyevàparàïgatadvàdaparàïgasyeva càlaïkàratvasya kàvyaprakà÷akçdàdisarvàlaïkàrikasammatatvàt / tathàca sambhoga÷ca ÷çïgàracintàyà aïgamityarthaþ / sambhogakàlàvasthàyàþ cintitatvàt / atràü÷e rasavadalaïkàra eva / saceti / saca cintàkhyo vyabhicàribhàvo vipralambhasyàïgamityarthaþ / cintayà vipralambhàdhikyàt / atra prayolaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** årjo balam, anaucityapravçttau tadatràstãtyårjasvi / yathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) årjasvipadàrthaü vyàkurvàõastamudàhartumàha---årjo balamiti / kvacidanaucityàpravçttau tadastãtyàha---anaucityeti / tena balàtkàraü vinà paroóhàpravçttau tadabhàvipi saüj¤à÷abdasyàsya pràyikã vyutpattirdar÷ità / atra balàtkàra eva udàharati--vane 'khileti / ********** END OF COMMENTARY ********** "vane 'khilakalàsaktàþ parihçtya nijastriyaþ / tvadvairivanitàvçnde pulindàþ kurvate ratim" // atra ÷çïgàràbhàso ràjaviùayakaratibhàvasyàïgam / evaü bhàvàbhàso 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) vane tvadvairivanitàdavçnde pulindà nijastriyaþ parihatya ratiü kurvate / nijastrãparihàre bãjamàha---akhileti / àsàmakhilakàmakalovettçtvàt tadàsaktà ityarthaþ / atreti / vairistrãvióambanena ràj¤aþ prakarùàt tata eva tadviùayabhàvaprakarùàccetyarthaþ / evaü bhàvàbhàsepãti yathà--- "kiü bråmaste mahàràja màhàtmyamanyadurlabham / stuvanti ÷atravastvàü hi kuómalãkçtapàõayaþ" // iti atra ÷atrustutyà tadãyaratibhàvàbhàso ràjaviùayaratibhàvasyàïgam / ********** END OF COMMENTARY ********** samàhitaü parihàraþ / yathà-- "aviralakaravàlakampanairbhrukuñãtarjanagarjanairmuhuþ / dadç÷e tava vairiõàü madaþ sa gataþ kvàpi tavekùaõe kùaõàt" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) parihàra iti---prathamotpannabhàvasya parihàrastyàgo nà÷aparyavasannaþ / aviraleti / mado garvaþ taddar÷ane teùàmaviraletyàdikaü hetuþ / tavekùaõe tavadar÷ane sati kùaõàt sa madaþ kvàpi gato na dçùña ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra madàkhyabhàvasya pra÷amo ràjaviùayaratibhàvasyàïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atra madàkhyasyeti / yadyapi tatpra÷amopagatapadasya lakùyàrthena madasya càtyantàbhàvena tatpra÷amasya lakùaõãyatà tathàpi guõãbhåtavyàïgyasyaiva guõãbhåtasya lakùyàrthasyàpyalaïkàratvamabhipretyedamuktam / vastutastu aparàïgabhåtavyaïgyasyaiva rasavadalaïkàratvaü kàvyaprakà÷akçdàdisakalàlaïkàrikasammataü na guõãbhåtalakùyàrthasya / tadà atraiva ÷loke kaveratiråpo bhàvastasyaiva tanmadanà÷ànnà÷o vyaïgyaþ / sa evàtra samàhitàlaïkàro bodhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) bhàvodayàdayastu guõãbhåtàþ svakhanàmàna evàlaïkàrà ityàha---bhàvasya codaye iti / mi÷ratve bhàva÷abalatve / balavadbhiruttarottarabhàvaiþ saha pårvapårvabhàvasyaikapadyasthitiråpami÷raõàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tadàkhyakà bhàvodayabhàvasaüdhibhàva÷abalanàmàno 'laïkàràþ / krameõodàharaõam- "madhupànapravçttàste suhçdbhiþ saha vairiõaþ / ÷rutvà kuto 'pi tvannama lebhire viùamàü da÷àm" // atra tràsodayo ràjaviùayaratibhàvasyàïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tatràparàïgàbhavodayamudàharati---madhupàneti / atreti / prathamaj¤àtasya kùàsasya ÷lokamadhye udayapratãtya udayaþ saràjaviùayabhàvaprakarùakamaïgam / ********** END OF COMMENTARY ********** "janmàntarãõaramaõasyàïgasaïgasamutsukà / salajjà càntike sakhyàþ pàtu naþ pàrvatã sadà" // atrautsukyalajjayo÷ca saüdhirdevatàviùayaratibhàvasyàïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) aparàïgabhàvasandhimudàharati---janmàntarãõeti / atreti / autsukyalajjayoralaïkàratvamatrodàhçtam / "asauóhà tatkàlollasadasahabhàvasya tapasaþ kathànàü vi÷rambheùvatha ca rasikaþ ÷ailaduhituþ / pramodaü và di÷yàtkapañavañuve÷àpanayena tvarà÷authilyàbhàyàü yugapadabhiyuktaþ smaraharaþ" // iti kàvyaprakà÷akçddattodàharaõe àvegaharùayorvyaïgayayorapi sandhiralaïkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pa÷yetka÷ciccala capala ! re ! kà tvàrahaü kumàrã hastàlambaü vitara hahahà vyutkramaþ kvàsi yàsi / itthaü pçthvãparivçóha ! bhavadvidviùo 'raõyavçtteþ kanyà ka¤citphalakisalayànyàdadànàbhidhatte" // atra ÷aïkàsåyàdhçtismçti÷ramadainyavibodhautsukyànàü ÷abalatà ràjaviùayaratibhàvasyàïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) aparàïgabhàva÷abalatvamudàharati---pa÷yetka÷ciditi / he pçthvãparivçóha ! araõyaparivçtterbhavadvidviùaþ bhakùaõàrthaü phalaki÷alayàni àdadànà ka¤cidarthàdàkçùñakàmà itthamabhidhatte / kãdç÷amabhidhatte ityatràha---pa÷yedityàdi / atra pa÷yodityatra ÷aïkà vyaïgyà / cala capala re ityatra dhçtiþ / kumàrãtyava kumàrãtvasmaraõàt kàryatvasmçtiþ, kà tvaretyà÷vàsanà / hastàlambamityatra mamedamakàyamevetyavadhàraõaråpà matireva vibodhaþ / kkàsãtyatra kka tvaü yàsãtyarthaþ / atra tadramananivartane autsukyaü vyaïgyam / atra dainyavirodhamàtrayorna bàdhyabàdhakatà / anyeùu tu pårvaü pårvaü pratyuttarottarasya bàdhakatvena balavattayà ÷abalatà / ràjaviùayaratibhàvasyàïgamiti ràjaprakràntatvàttadarikanyàyà evaü bhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** iha kecidàhuþ--"vàcyavàcakaråpàlaïkaraõamukhena rasàdyupakàrakà evàlaïkàràþ, rasàdayastu vàcyavàcakàbhyàmupakàryà eveti na teùàmaïkàratà bhavituü yuktà" iti / anye tu --"rasàdyupakàramàtreõehàlaïkçtivyupade÷o bhàkta÷cirantanaprasiddhyàïgãkàrya eva" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) vàcyavàcakaråpeti / vàcyavàcakayoråpamartha÷abdasvaråpaü, tayoralaïkàraõaü ÷obhanam, upamànupràsàdayaþ / tanmukhena taddvàreõetyarthaþ / rasàdayastviti / aparàïgabhåtà rasàdaya ityarthaþ / aparàïgànàü rasàdãnàmalaïkàratvaü svãkurvatàmanyeùàü tu matamàha---anye tviti / vàcyavàcaka÷obhanadvàrà mukhyarasasyopakàrakatvaprayojakamiti na niyamaþ / kintu mukhyarasopakàrakatvemava tathàtvaprayojakam / kintvartha÷abdàlaïkàrakatvena vyavahàrava÷àttayoralaïkàreùvevàlaïkàrapadaü ÷aktam / aparàïgarasàdau tvalaïkàrapadaü bhàktamityarthaþ, bhàktaü làkùaõikam / ********** END OF COMMENTARY ********** apare ca--"rasàdyupakàramàtreõàlaïkàratvaü mukhyato råpakàdau tu vàcyàdyupadhànam, ajagalastananyànena" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) aparàïgarasàdàvapi alaïkàrapadaü ÷aktameva na bhàktamiti vadatàü matamàha--apare ceti / rasàdyupakàrakatàmàtreõetyanenopamàdãnàmivàparàïgarasàdãnàmapi mukhyato mukhyabhàvenaivàlaïkàrakatvaü na bhàktàlaïkàrapadàrthatvenetyuktam / tathà cobhayatraivàlaïkàrapadaü ÷aktamityarthaþ / nanu sarveùàmevàlaïkàrapadavàcyatve råpakàdàvevàlaïkàravyavahàraþ kathamityatràha--råpakàdàviti / vàcyàdyupadhànaü vàcyatàdar÷anamajàgatastanapànamiva niùprayojanamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** abhiyuktàstu--"svavya¤jakavàcyavàcakàdyupakçtairaïgabhåtaiþ rasàdibhiraïgino rasàdervàcyavàcakopaskàradvàreõopakurvadbhiralaïkçtivyapade÷o labhyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) abhiyuktàstviti / etanmate 'pi dvayorapyalaïkàrapadavàcyatvameva / kintu pårvamate rasàdyupakàrakadvàratà tatràpekùaõãyà / etanmate tu upamàderivàïgabhåtarasoderapi ÷abdàrthomayopakàrakadvàraiva rasopakàrakatayàlaïkàrapadavàcyateti vi÷eùaþ / tadàha--svavya¤jaketi / svasyàïgabhåtarasàdervya¤jakau vàcyavàcakau tàbhyàmupakçtairaïgabhåtarasàdibhirvàcyavàcakopaskàrakadvàreõekakurvadbhirarthàdaïginaü rasamupakurvadbhiralaïkçtivyapade÷o labhyata ityarthaþ / aïgabhåtarasàdãnàü ÷abdàrthabhyàmupakàro vya¤janàva÷àdeva taiþ ÷abdàrthayorupakàrastadvyaïgyatvavai÷iùñyeneti parasparamupakàro dar÷itaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** samàsoktau tu nàyikàdivyavahàramàtrasyaivàlaïkçtità, na tvàsvàdasya, tasyoktarãtivirahàt" iti manyante / ata eva dhvanikàreõoktam-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) samàsoktau tu yo nàyakanàyikàvyavahàro vyaïgyastasya rasàdyupakàranirapekùamevàlaïkàratvàmityàha---samàsoktàviti / idamupalakùaõamaprastutapra÷aüsàyàmapãdç÷atvaü bodhyam / ata eveti / aïgabhåtarasàderapyalaïkàrapadavàcyatvàdevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pradhàne 'nyatra vàkyàrthe yatràïgaü tu rasàdayaþ / kàvye tasminnalaïkàro rasàdiriti me matiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) pradhàne iti / yatra kàvye pradhàne aïgini anyatra rasàdiråpe rasàdayo 'ïgamityarthaþ / aïgatvaikyà÷ritamekavacanam / smin kàvye rasàdiralaïkàro 'laïkàrapadavàcya iti me matirityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi ca rasàdyupakàramàtreõàlaïkçtitvaü tadà vàcakadiùvapi tathà prasajyeta / evaü ca yacca kai÷ciduktam--"rasàdãnàmaïgitve rasavadàdyalaïkàraþ, aïgatve tu dvitãyodàttàlaïkàraþ" iti tadapi paràstam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) nanu kañakakuõóalàderalaïkàratvamaïgaprakarùakatvenaiva, ata uktanyàyàdaïgarasàderupamàdervàlaïkàratvàmastu / samàsoktestvaïgirasàdiprakarùakatvàbhàvànnàlaïkàratvamityata àha--yadãti / kvacidaïgiprakarùakatvena samàsoktau tu svato vaicitryeõaivàlaïkàratvaü, natu aïgiprakarùakatvaü tallakùaõam / tathàtve ativyàptiþ syàdityarthaþ / kecittu aïgirasasyaiva rasavadalaïkàràditvamaïgabhåtarasàdestu "yad vyaïgayaü prastutasyàïgaü mahatàü caritaü bhave' dityanenoktaü dvitãyodàttàlaïkàratvamevàhuþ / evaü dhvanikàroktasamvàdena asmaddar÷itodàharaõe 'vyàpte÷ca tatparàstamityàha / "àmãlitàlasavivartitatàrakàkùã" ityatra yaþ smaraõàkhyabhàvo vipralambhàïgatvenoktastasya kasyàpi mahata÷caritatvàbhàvenodàttàlaïkàratvasya tatràvyàpteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) idànãmanekàlaïkàraõàmekapadasthitiråpami÷raõe kvacit saüsçùñinàmà kvacicca saïkaranàmà pçthagalaïkàro bhavatãtyàha--yadyeta eveti / pçthagalaïkàràvapãtyarthaþ / tena målabhåtàlaïkàravyavacchedastathà ca samàsoktau yadaupamyagarbhatvàdyanekàlaïkàragarbhatvamuktaü, yaccànyatràpyalaïkàràntarotthàpitatve tadalaïkàrasya ÷obhàdhikyamuktaü, tatra saïkarasambhave 'pi na samàsoktyàdyalaïkàratvavyàhatiriti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà laukikàlaïkàràõàmapi parasparami÷raõe pçthakcàrutvena pçthagalaïkàratvaü tathoktaråpàõàü kàvyàlaïkàràõàmapi parasparami÷ratve saüsçùñisaïkàràkhyau pçthagalaïkàrau / tatra-- "mitho 'napekùameteùàü sthitiþ saüsçùñirucyate / eteùàü ÷abdàrthàlaïkàràõàm / yathà-- "devaþ pàyàdapàyànnaþ smerendãvaralocanaþ / saüsàradhvàntavidhvaüsahaüsaþ kaüsanisådanaþ" // atra pàyàdapàyàditi yamakam, saüsàretyàdau cànupràsa iti ÷abdàlaïkàrayoþ saüsçùñiþ / dvitãye pàde upamà, dvitãyàrdhe ca råpakamityarthàlaïkàrayoþ saüsçùñiþ / evamubhayoþ sthitatvàcchabdàrthàlaïkàrasaüsçùñiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) tatra saüsçùñilakùaõamàha---mitho 'napekùayaiteùamiti / devaþ pàyàdityàdi spaùñor'thaþ / haüsaþ såryaþ / atra ÷abdàlaïkàrayoþ saüsçùñimàdau dar÷ayati---atra pàyàditi / saüsàretyàdàvanupràsa iti / dhvàntavidhvaüsahaüsetyatretyarthaþ / atraivàrthàlaïkàrayorapi saüsçùñimàha--dvitãyapàda iti / locane smerendãvaropamà / dvitãyàrdha iti / kaüsaniùådane såryaråpakam / tatsàdhakaü ca saüsàro dhvàntaråpakamiti paramparitaråpakamityarthaþ / evaü ca saüsçùñidvayamityàha--ubhayorapãti / saüsçùñi÷ceti / cakàrasya sthitatvàccetyevamanvayaþ / tat saüsçùñidvayasyàpi parasparasaüsçùñimityàha---evaü ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) saïkara÷ca trividho bhavatãtyàha---aïgàïgitve iti alaókçtãnàmaïgàïgitve evavidhaþ / aparavidhamàha--tadvaditi---ekà÷raye ekavàkye và alaïkçtãnàü sthitàvityarthaþ / aparavidhamàha---saüdigdhatve ceti / alaïkàradvayasya sandehe koñidvayatve ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** aïgàïgibhàvo yathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) aïgàïgibhàvo yatheti / yadyapyaïgàïgibhàvo janyajanakabhàvaþ prakçùyaprakarùakabhàvo j¤àpyaj¤àpakabhàva÷ceti trividhastathàpi j¤àpyaj¤àpakabhàvaråpamevodàharati / ********** END OF COMMENTARY ********** "àkçùñivegavigaladbhujagendrabhoga- nirmokapaññapariveùñanàyàmburà÷eþ / manthavyathàvyupa÷amàrthamivà÷u yasya mandàkinã ciramaveùñata pàdamåle" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) àkçùñavegeti---mandaraparvatavarõanamidam / yasya mandaraparvatasya gadamåle 'dhobhàgaråpamåle eva ÷leùaõa caraõasya måle prànte mandàkinã aceùñata sevàråpàü ceùñàmakarodityartaþ / kimarthamityatràtprekùate---amburà÷ermanyavyathàvyupa÷amàrthamiveti / mama patyuramburà÷e##manthajanyàyà vyathàyà à÷u ÷ãghraü vyupa÷amàya ityeva tadarthamivetyarthaþ / manthato nivçttasya tenaiva pårvaü janità manthavyathà à÷u naükùyatãtyevaüråpà pràrthanà / nanu mandàkinã manthanàtpårvamapi mandarasya pàdamåle vartate / idànãü kiüvidhayà ceùñayà sevate ityatràha---àkçùñavegeti / bhàvaktàntatvàd àkarùaõavegena vigalan yo rajjubhåtasya bhujagendrasya vàsukerbhogàt kàyànnirmoka÷carmaka¤cukaü tadråpasya paññasya vastravi÷eùasya pariveùñanayà udveùñanaprakàreõetyarthaþ / nedaü carmaka¤cukapadaveùñanaü, kintu mandàkinyeva paritaþ pàdamålaü sevar#<#a>#thaü veùñitavatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra nirmokapaññàpahnavena mandàkinyà àropa ityapahnutiþ / sà ca mandà kinyà vastuvçttena yatpàdamålaveùñanaü taccaraõamålaveùñanamiti ÷leùamutthàpayatãti tasyàïgam / ÷leùa¤ca pàdamålaveùñanameva caraõamålaveùñadamityati÷ayoktareïgam, ati÷ayokti÷ca "manthavyathàvyupa÷amàrthamiva" ityutprekùàyà aïgam / utprekùà càmburà÷imandàkinyornàyakanàyikàvyavahàraü gamayatãti samàsokteraïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) tatra prathamàhapahnutiü dar÷ayati---nirmoketi / sà ceti / sà apahnutiþ vastuvçttena gaïgàvastusvabhàvena / vastutastu veùñanasvabhàvatvàt tasyà ityarthaþ / ÷leùamutthàpayatãti / ÷leùe j¤àpayatãtyarthaþ / nirmoke gaïgàropàbhàve caraõàrthaka÷leùàpratãterityarthaþ / saca ÷leùàti÷ayokteraïgamityàha---÷leùa÷ceti / ati÷ayoktiü dar÷ayati---pàdamålaveùñanameva sevanamitãti bhedepyabhedàroparåpàti÷ayoktiriyam / natu råpakaü råpakàdhikaraõasya sevanasyànirdiùñatvàccaraõàrthakapàda÷leùàdeva sevàbodhàt / ÷leùastajj¤àpaka ityarthaþ / ati÷ayoktirapi vàcyotprekùàyà aïgabhityàhaati÷ayoktirapãti / iyaü tu prakarùakamaïgaü sevàj¤ànaü vinà manthavyathopa÷amanàrthatàyàþ veùñanamàtrasyàsambhavenàtprekùàyàstathà prakarùaõaàt / natu j¤àpakamaïgam / iva÷abdàdeva tasyàþ pratãteþ, nàpi janakamaïgamutkañakoñisaü÷ayàtmikàyà utprekùàyàþ sevàj¤ànena ajananat / utprekùàpi samàsokterj¤àpakamaïgamityàha---utprekùà ceti / samudragaïgayornàyakanàyikàvyavahàraj¤ànasya manthavyathepa÷àmàrthatotprekùàü vinàcetanayorasambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "anuràgavatã saüdhyàü divasastatpuraþ saraþ / aho ! daivagati÷citrà tathàpi na samàgamaþ" // atra samàsoktivi÷eùokteraïgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) anekàlaïkàraõamaïgàïgibhàvamuktvàlaïkàrayostathàtvamàha---yathà veti / sàyaüsandhyàvarõanamidam / anu divasasya pa÷càdràgavatã raktimavatã sandhyà, divasa÷ca tasyàþ puraþ saraþ pårvavarto / aho à÷caryam / citrà vilakùaõà daivagatiryatastathàpi na samàgamaþ / puraþ pa÷càdbhàvena sthitayorekadà milaråpasya samàgamasyaiva dçùñatvàt / divasasandhyayostu naikadà milanam ; sandhyàkàle divasàbhàvàt / atra samàsoktiriti / atra ràgavannàyikàpuraþ saranàyakayordaivàtsamàgamarahitayorvçttàntapratãtiråpà samàsoktiþ / pårvapa÷càdbhàvasthitiråpasya samàgamahetoþ sattvepi samàgamaråpaphalasyàbhàvaråpàyà vi÷eùokterj¤àpakaheturityarthaþ / nàyakanàyikàsamàgamàbhàvapratãternàyake vçttàntapratãtiü vinàsambhavàt / janakaråpàïgodàharaõaü tu na dar÷itam / ttu yathà-- "pulindàste ripustrãõàü vane hàraü haranti no / bimboùñhakàntyà ÷oõaü taü gu¤jamàlàü hi manyate // "atra hàreõa bimboùñhakàntergrahaõàt tadguõo 'laïkàraþ / tena ca gu¤jàhàrabhràntijananàd bhràntimàüstadguõasya prakarùakamaïgam / ********** END OF COMMENTARY ********** saüdehasaïkaro yathà-- "idamàbhàti gagane bhindànaü santataü tamaþ / amandanayanàndakaraü maõóalamaindavam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) bahånàmalaïkàràõàü sandehasaïkaramàha--idamàbhàtãti / idamaindavamaõóalaü gagane àbhàti / kãdç÷aü santataü vistçtaü tamaþ andhàkàram aj¤ànaü ca bhindànamamandanayanànandakaraü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kiü mukhasya candratayàdhvasànàdati÷ayoktiþ, uta idamiti mukhaü nirdi÷ya candratvàropàdråpakam, athavà idamiti mukhasya candramaõóalasya ca dvayorapi prakçtayorekadharmàbhisaübandhàttulyayogità, àhosviccandrasyàprakçtatvàddãpakam, kiü và vi÷eùaõasàmyàdaprastutasya mukhasya gamyatvàtsamàsoktiþ, yadvàprastutacandravarõanayà prastutasya mukhasyàvagatirityaprastutapra÷aüsà, yadvà manmathoddãpanaþ kàlaþ svakàryabhåtacandravarõanàmukhena vaõita iti paryàyoktiriti bahånàmalaïkaràõàü saüdehàtsaüdehasaïkaraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) atràlaïkàràõàü saü÷ayakoñitàü dar÷ayati--atreti . idaü gagane aindavaü maõóalamarthànnàyikàyàmàbhàtãtyarthaþ / evaü càropàdhikaraõasya mukhasyànirde÷àdati÷ayoktirityarthaþ / mukhasyedaü padena nirde÷e tu råpakamityàha uteti / tulyayogitàü dar÷ayatyathaveti / tathàü ca idaü nirdi÷yamànaü mukhaü gagane aindavaü maõóalaü càbhàtãtyartaþ / dvayorapi prakçtayoriti / ubhayasyaiva dãpyamànatvavarõane 'pi kramasattve ityarthaþ / mukhasyaiva prakràntatve tadupamànatayaiva candranirde÷e tu tasyàprakçtatvàt prakçtàprakçtayorekadharmànvayaråpaü dãpakamityarthaþ / samàsoktiü dar÷ayati---kiüveti / candravarõanasyaiva prakràntatve 'prastutapra÷aüsetyàha yadveti / kàryabhåteti / candrodayasya sandhyàkàlakàryatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--"mukhacandraü pa÷yàmi" ityatra kiü mukhaü candra iva ityupamà ? uta candra eveti råpakamiti saüdehaþ / sàdhakabàdhakayordvayorekatarasya sadbhàve na punaþ saüdehaþ / yathà-- "mukhacandraü cumbati" ityatra cumbanaü mukhasyànukålamityupamàyàþ sàdhakam / candrasya tu pratikålamiti råpakasya bàdhakam / "mukhacandraþ prakà÷ate" ityatra prakà÷àkhyo dharmo råpakasya sàdhako mukhe upacaritatvena saübhavatãti nopamàbàdhakaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi ïa) alaïkàradvayasandehaü dar÷ayati---yathà veti / mukhacandraü cumbatãti mukhasyànukålaü candratulyamukha eva sàkùàdanvitamityarthaþ / natu mukhàtmake candre sambhogacumbanàsambhavàt / candrasyà tu pratikålamiti / mukhaniùñhasya cumbanasya mukhàbhinnatvena gçhãtacandre 'pi parasparasyàsambhavàt / prakà÷àkhya iti / tibhiranà÷àkhya ityarthaþ / saca dharma÷candre eva sàkùàstãtyato vi÷eùyatvena pratãyamàne candre sàkùàdanvitatvàdråpakasya sàdhaka ityarthaþ / upamàyàstu na bàdhaka ityata àhamukhe upacaritatveneti / candratulyamukhe 'pi candradharmaprakà÷anàropasambhavàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ràjanàràyaõaü lakùmãstvàmàliïgati nirbharam" / atra yoùita àliïganaü nàyakasya sàdç÷ye nocitamiti lakùmyàliïganasya ràjanyàsaübhavàdupamàbàdhakam, nàràyaõe saübhavàdråpakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) råpakasàdhakamàha---ràjanàràyaõamiti / lakùmãratra nàràyaõasya patnã natu sampat / ata àha--yoùita iti / nàràyaõe ca sambhavàdråpakamiti / råpake nàràyaõasyaiva vi÷eùyatvàt tatraivàliïganànvayàt / ********** END OF COMMENTARY ********** evam-- "vadanàmbujameõàkùyà bhàti ca¤calalocanam" / atra vadane locanasya sambhavàdupamàyàþ sàdhakatà, ambuje càsaübhavàdråpakasya bàdhakatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) upamàyàþ sàdhakamàha--vadanàmbujamiti / ca¤calaü locanaü yatreti vigraheõa ca¤calalocanavattvasyàmbujatulye vadane eva sambhavàdupamàyàþ sàdhakatetyàha--atreti / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü--"sundaraü vadanàmbujam" ityàdau sàdhàraõadharmaprayoge "upamitaü vyàghràdibhiþ sàmànyàprayoge" iti vacanàdupamàsamàso na saübhavatãtyupamàyà bàdhakaþ / evaü càtra mayåravyaüsakàditvàdråpakasamàsa eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) evamanu÷àsanenàpi yatropamàsamàso niùiddhastatràpa nopamatyàhaevamiti / sundaraü vadanàmbujamityàdau sàdhàraõadharmaprayoge upamàsamàso na sambhavatãtyatra upamàyà bàdhaka ityanvayaþ / sa ca dharmotra sundaratvam, tasya upamàbàdhakatàgràhakapàõinyanu÷àsanaü dar÷ayati---upamitamiti / anena pàõinisåtreõa sàdhàraõadharmàprayoga eva puruùavyàghràdyupamàsamàsaþ / evaü bodhanàtsàdhàraõadharmaprayoga eva tatsamàso niùiddhaþ / atrahãti vacanàt sundaraü vahanàmbujamiti prayoge upamàsamàse sati na sambhavatãtyataþ sundaratvaråpasàdhàraõadharmàprayoge upamàyà bodha ityarthaþ / nanu "mayåraiva puruùo vyaüsako vigatabhujamåla' ityàdyàrthe vyaüsakatvàdibhàvàd yatropamànasya pårvanirde÷astatraiva mayåravyaüsakaditvamupamànasya paranirde÷e tu netyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ekà÷rayànuprave÷o yathà mama-- "kañàkùeõàpãùatkùaõamapi nirãkùeta yadi sà tadànandaþ sàndraþ sphurati pihità÷eùaviùayaþ / saromà¤coda¤catkucakala÷anibhinnavasayaþ parãrambhàrambhaþ ka iva bhavitàmbhoruhadç÷aþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ekà÷rayasthitiråpàõàmalaïkàraõàü saïkaramàha---kañàkùeõeti / ekà÷raya÷ca kvacidekaü vàkyaü kvacidekaü padam / nacaikavàkyasthatve saüsçùñireveti vàcyam, aïgàïgibhàve atathàtvàt / naca tadà aïgàïgibhàvasaïkara iti vàcyam / tadàpyekà÷rayànuprave÷ànapàyàt / kañàkùeõeti / sà nàyikà kùaõamarthànmàmãùadalpaü yadi nirãkùeta tadà pihità÷eùaviùayaþ sàndra ànandaþ sphurati / tadà tasyà ambujàkùyàþ parãrambhàrambhaþ ka iva bhavità, kañàkùeõaiva kçtàrtho 'haü tatparirambhaü nopekùa ityarthaþ / yadvà kañàkùapàtanato 'dhikataraþ parirambhàrambhaþ kaiva bhavità, anirvacanãya eva bhavità ityarthaþ / kãdç÷aþ parirambhàrambhaþ / saromà¤càbhyàmata evoda¤cadbhyàü kucakala÷àbhyàü nirbhinnaü paribhraùñaü vasanaü yatra tàdç÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kañàkùeõàpãùatkùaõamapãtyatracchekànupràsasya nirãkùetetyatra kùakàramàdàya vçttyanupràsasyacaikà÷raye 'nuprave÷aþ / evaü càtraivànuprasàrthàpattyalaïkàrayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) atra vàkyàråpaikà÷rayasattvaü dvividhànupràsayordar÷ayati---atreti chekàtupràso 'nekasya vya¤janasya svaråpataþ sàmye sati tacchekànupràsoktatvàt / saüyuktànevarõasya tu ànupårvyasambhavàttàdç÷e 'nekasya kùakàramàtrasya sakçcchekànupràsa ityarthaþ / tàdç÷asyaiva kùakàràntarasàhityàdanekadhàtve vçttyanupràsa ityàha---nirãkùetityatreti / anekasyàsakçttve vçttyanuprasasyoktatvàt / ekà÷rayànuprave÷a ekavàkyaprave÷aþ / evaü ca kùakàradvayaghañitacchekànupràsena kùakàràntarasàhityava÷àd vçttyanupràsajananàdaïgàïgibhàvasaïkaro 'pyatràstãtyataþ samàsaikapadàråpà÷raye 'saïkãrõamudàharati---àpàtatastatraivànupràsàrthàpattyalaïkàrayorekà÷rayànuprave÷aü dar÷ayati---evaü càtraiveti / kañàkùapàtenàpi sàndrandasphuraõàd daõóàpåpikayà siddhe stanaparirambhe 'nirvacanãyànanda ityevamarthàpattyalaïkàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "saüsàradhvàntavidhvaüsa--" ityatra råpakànupràsayoþ / yathà và--"kurabakàravakàraõatàü yayuþ" ityatra rabakà ravakà ityekaü bakàravakàra ityekamiti yamakayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) samàsa ekapade 'ïgàïgibhàvasaïkararahitamekà÷rayànuprave÷asaïkaramàha--yathà veti / råpakànupràsayoriti / kaüsaniùådane såryatàropaõaàt / kurubakà ityàdi / atra ekavàkyagataü yamakadvayam / nacàtra pårvayamakenottarayamakanirvàhàdanugràhyànugràhakatàsaïkaropãti vàcyam / kàraõatàmityetadãyarephaparyantasyottarayamakasya pårvayamakenàpi nirvàhyàtvàt / evaü "kalakalolakaloladç÷e' tyatràpi lakalo lakalo kalola kalola iti yamakadvayam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "ahiõaapaoarasiesu pahiasàmàhaesu diahesu / rahasapasàriagãàõaü õaccijaü moravindàõam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) upamàråpakayorapyekà÷rayànuprave÷aü dar÷ayati---ahiõaa iti / "abhinavapayodarasikeùu pathikasàmàjikeùu divaseùu / mahati prasàritagãtànartitakaü mayåravçndànàm // "iti saüskçtam / prasàritaü gãtaü yatreti tàdç÷aü mayåravçndànàmànartitakaü nçtyayuktavi÷eùaõakeùu divaseùu mahati påjyaü bhavati ÷obhate ityarthaþ / maha påjàyàmiti dhàtuþ / nçtyocitaü divasavi÷eùaõamàha---abhinaveti / abhinavapayoda eva rasikà rasavanta eka nçtyadar÷anàrthaü rasavanto yatra tàdç÷eùu / tathà pathikàþ sàmàjikà iva nçtyàdididçkùisamàjapradhànànãva yatra tàdç÷eùu / atra rasikasàmàjikànàü samàjapradhànatulyànàü ca tçtyadar÷inàmà÷rayatvena divasànàü nçtyasattàråpakaü vyaïgyamavadheyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "pahiasàmàiesu" ityekà÷raye pathika÷ayàmàyitetyupamà, pathikasàmàjikeùvitiråpakaü praviùñamiti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) atropamàråpakayorekà÷rayànuprave÷aü dar÷ayati---atreti / pathikà÷yàmàyità yatretyupametyarthaþ / pathikamàsàjikeùu ityatraiva divaseùu vyaïgyaråpakaü dar÷ayati / pathikàþ sàmàjikà yeùu iti / sàmàjikà eva yeùvityarthaþ / praviùñamiti---vyaïgyasattàråpakamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷rãcandra÷ekharamahàkavicandrasånu- ÷rãvi÷vanàthakaviràjakçtaü prabandham / sàhityadarpaõamamuü sudhiyo vilokya sàhityatattvamakhilaü sukhameva vitta // VisSd_10.99 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) ÷rãcandreti / atra mudhiya iti sambodhanam / kvacit kavya iti pàñhaþ / he sudhiyaþ, ÷rãcandretyàdikçtamamuü sàhityadarpaõaü pustakaü vilokya akhilaü sàhityatattvaü sukhameva sukhavi÷iùñameva yathà syàttathà vitta jànãtetyarthaþ / ## (lo, å) ÷rãcandra÷ekhareti / mahàkavicandretyatra candra÷abdaþ ÷reùñhàrthaþ / vi÷vanàthanàmà kaviràjaþ yasyemàü pra÷astimàcakùate vicakùaõàþ / "àþ kiü kampamurãkaroùi vasudhe dhårardite và bhava- drovindena tu nandamandirakçtakrãóàvatàreõa te / vikhyàtaþ kaviràjiràja iti yaþ ÷rãvi÷vanàthaþ kçtã tasyàkarõya giraþ ÷iràüsi bhujagàdhã÷o dhunãte 'dhunà" // tena kçtaü sàhityadarpaõàkhyaü granthamavalokyeti sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) yàvaditi / prasannendunibhànanà ÷rãryàvannàràyaõasyàïgamalaïkaroti, tàvatkavãnàü manaþ sammadayannayaü prabandho loke prathitostu ityarthaþ / ## (lo, ç) samprati granthasya samàptau svàbhãùñapårvakaü ÷ubhà÷aüsanaü karoti--- yàvaditi / sammadayan samyak prãõayan--- àstàmanantakçtinà kçta eùa dhãre- õàsàdya tàta÷araõàmburuhaprasàdam / àcandramàtaraõikovidavçndavandyaþ sàhityadarpaõavivekavacaþ prapa¤caþ // ********** END OF COMMENTARY ********** ityàlaïkàrikacakravartisàndhivigrahikamahàpàtra÷rãvi÷vanàthakaviràjakçte sàhityadarpaõe da÷amaþ paricchedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) itãtyàdi / akhilabhàùaiva vilàsinã nàyikà tasyàþ bhujaïgaþ kàmukastadanu÷ãlakatvàt / iti mahe÷varatarkàlaïkàraviracitàyàü sàhityadarpaõañãkàyàü da÷amaparicchedavivaraõam su÷liùñasaüskçtava÷ena sukhàdhirohà vaiùamyadustarataraïgavibhedadakùà / sàhityadarpaõamahàrõavamuttarãtuü ñãkeyamastitaraõirna bibhãta dhãràþ // 1 // darpaõe pratibimbante padàrthà iti nàdbhutam / citraü mamaitad vyàkhyàne darpaõaþ pratibimbite // 2 // avadhànakçtàmodà ñãkeyaü nàvadhãryatàm / dhãràþ kaùàyatàmbåle svàdyante hi kramàdrasàþ // ********** END OF COMMENTARY **********