Visvanatha (kaviraja): Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara, Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya, and Anantadasa's Locana Pariccheda 7 Input by members of the Sansknet project (http://sansknet.ac.in) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks The text is not proof-read! NOTE: The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda: 1) the mula text, 2) Mahe÷varabhañña's Vijnapriyà (erroneously called Vilocanà), continuously "numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.] and 3) Anantadàsa's Locanà, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, à)" etc.]. However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are missing in the mula text, which renders their coordination impossible. This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries according to the following edition: ørãmadàlaükàrikacakravartitrikaliïgagajapatisàmràjyasàndhi- vigrahakamahàpàtra-Vi÷vanàthakaviràja-praõãtaþ Sàhityadarpaõaþ granthakçdàtmabhuvà Sàhityadarpaõavasudhàkareõa, Anantadàsena viracitayà Locanàkhyayà, Bhaññàcàrya-÷rã-Mahe÷vara-Tarkàlaükàra-praõãtayà Vij¤apriyà-samàkhyayà ca vyàkhyayà samakaükçtaþ Dillã : Bhàratãya Buk Kàrpore÷an 1998 ATTENTION: The text and kàrikà-numbering of the printed edition may vary from this e-text! #<...># = BOLD for karikas ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ saptamaþ paricchedaþ iha hi prathamataþ kàvye doùaguõarãtyalaïkàràõàmavasthitikramo da÷itaþ, saüprati ke ta ityapekùàyàmudde÷akramapràptànàü doùaõàü svaråpamàha--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) iha hi prathamataþ prathamaparicchede doùànàmavasthitikramo 'vasthitiprakàro dar÷ita ityarthaþ / te doùàþ / "doùàstasyàpakarùakà' ityuktyà apakarùakatvena doùàõàü prakàro dar÷itaþ / "utkarùahetavaþ proktà guõàlaïkàrarãtayaþ' ityuktyà ca guõàdãnàmutkarùakatvenàvasthitiprakàro dar÷ita iti / atra ca rãtyalaïkàràõàmiti pàñhastu udde÷avyutkrameõa lekhakapramàdaparamparayaiveti lakùyate / tata eva udde÷akramapràptànàmityuktam / ## (lo, a) kàvyasvaråpaü niråpya doùàn niråpayitukàmaþ tatprastàvaü dar÷ayati / iha hi iti / svaråpaü svamasàdhàraõaü råpam itaravyàvarttako dharmmaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## asyàrthaþ prageva sphuñãkçtaþ / tadvi÷eùànàha--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) pràgeva sphuñãkçta iti / ÷rutiduùñatvàdãnàü ÷abdadvàrà, apuùñàrthatvàdãnàm, arthadvàrà, vyabhicàribhàvàdi÷abdavàcyatvàdãnàü ca sàkùàt rasàpakarùakatvamityarthaþ / pràgeva sphuñãkçta ityarthaþ / tadvi÷eùàn doùavi÷eùàn / te punariti te doùàþ / ## (lo, à) raseti--rasàpakarùakà àsvàdavinghahetavaþ / prageveti---pràkaprathamaparicchede / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---te punaþ pa¤cadhà matàþ / pade tadaü÷e vàkyer'the saübhavanti rase 'pi yat // VisSd_7.1 //># ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) te punariti--te doùàþ padatadaü÷àdipa¤cake sthità yasmàt vàkyàrthabhåtasyàsvàdasyàpakarùakàraõàni tasmàt pa¤ca prakàràþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) duþ ÷rava ityàdi / aprayuktatà ityatra dvandvottarasya bhàvapratyayasya pratyekamabhisambandhàt duþ ÷ravatvàdaya eva doùàþ / etadàdyavimçùñavidheyà÷abhàvàntàþ trayoda÷a doùàþ padavàkyayoþ pade vàkye 'pi sambhavanti ityarthaþ / eùàü madhye keciddoùàþ padàü÷e 'pãtyarthaþ / pade param iti / nirarthakatvamasamarthatvaü cyutasaüskàratà ceti doùatrayaü paraü kevalaü pade natu vàkye ityarthaþ / tad bãjaü tattaddoùaprastàbe vakùyàmaþ / ## (lo, ã) tatra ke doùàþ kiniùñà ityata àha--duþ ÷raveti / talpratyayasya duþ ÷ravàdiùu pratyekaü sambandhaþ / sandigdhaü sandehaþ / atha bhavet kliùñam avimçùñavidheyàü÷aü viruddhamatikçtsamàsapadameva / sarve doùàü padavàkyayoþ / eùu duþ ÷ravàdiùu madhye / ********** END OF COMMENTARY ********** paruùavarõatayà ÷rutiduþkhàvahatvaü duþ÷ravatvam / yathà--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) tatra duþ ÷ravatvalakùaõamàha--paruùeti / etacca vãrabãbhatsaraudràn rasàn vihàya iti bodhyam, teùu tasyànuguõatvàdeva / tathà pràde÷ikatve evàya doùaþ / samagrapadavyàpakatve tu pratikålavarõatvadoùa eva ityadi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "kàrttarthyaü yàtu tanvaïgã kadànaïgava÷aüvadà" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kàrttàrthyamiti / spaùñam / rephayuktavarõaü ÷rutiduþ khadàyi / ## (lo, u) paruùavarõaü paruùàkùaram / kàrttarthyaü kçtàrthatàü--kçtàrthasya bhàvam / ********** END OF COMMENTARY ********** a÷lãlatvaü vrãóàdugupsàmaïgalavya¤jakatvàtnividham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) vrãóàjugupsàmaïgalatvàditi / etattrayahetutvàdityarthaþ / hetutvaü j¤àpakatvaü kàrakatvaü ca / tatra vrãóàjugupsayoþ kàrakatvaü maïgalasya ca j¤àpakatvaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam--- "tçptàrivijaye ràjan ! sàdhanaü sumahattava" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) dçptàrãti---sàdhanaü senà ca càrthaþ pràkaraõikatvàt anekàrthasya sàdhana÷abdasya vàcyaþ / puüvya¤janaråpastvartho vyaïgyaþ ÷rotéõàü vrãóàjanakaþ; natu vrãóàvya¤jakaþ tadapratãteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "prasasàra ÷anairvàyurvinà÷e tanvi ! te tadà" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prasasàreti--virahottaraü nàyakàü pràpya nàyakasyoktiriyam / he tanvi ! tava vinà÷e adar÷ane sati tadà mama duþ khotpàdanàya vàyuþ ÷anaiþ mandaü prasasàra ityarthaþ / atra anekàrthasya vinà÷a÷abdasya vyaïgyo maraõaråpor'tho 'maïgalavya¤jakaþ / vàyu÷abdastu apànavàyuvya¤janayà ghçõàråpajugupsàjanakaþ / duþ khakàle ÷anaiþ prasçtavàyorapànavàyutvapratãteþ / anucitàrthatvamiti--apa÷lokyasya nindàvya¤jakatvaü tattvam / ## (lo, å) dçpteti--atra sàdhana÷abdo hastya÷vàdisàdhanàrthe prayuktaþ puüdhvajasya, vàyu÷abdaþ pavanamàtràrthe apànapavanavi÷eùasya, vinà÷a÷abda÷ca adar÷anàrthe maraõasya ca smàraõàt kameõa vrãóàdivya¤jakàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sàdhana-vàyu-vinà÷a-÷abdà a÷lãlàþ / "÷årà amaratàü yànti pa÷ubhåtà raõàdhvare / atra pa÷utvaü kàtaryamabhivyanaktãtyanucitàrthatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) dçpteti--atra sàdhana÷abdo hastya÷vàdisàdhanàrthe prayuktaþ puüdhvajasya, vàyu÷abdaþ panavamàtràrthe apànapavanavi÷eùasya, vinà÷a÷abda÷ca adar÷anàrthe maraõasya ca smàraõàt krameõa vrãóàdivya¤jakàþ / ## (lo, ç) pa÷upadaü tathàvidhasamaye prayuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** aprayuktatvaü tathà prasiddhàvapi kavibhiranàdçtatvam / yathà--- "bhàti padmaþ sarovare" // atra padma÷abdaþ puülliïgaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tathà prasiddhàvapi iti / anu÷àsane talliïgakatvena uktàvapãtyarthaþ / kavibhirita bahuvacanàt pràcãnànekakavibhirityarthaþ / tena idànãntanànekakavibhiþ pràcãnaikakavinà vàsyà'dare 'pi doùa eva / eva¤ca "padmàn hi me pràvçùi kha¤jarãñàn "iti naiùadhakçtà pràcãnaikakavinà àdare 'pi doùa eva / kàvyavyatirikte bhàùàmàtre tadàdare tu adoùa eva, ityataþ nànu÷àsanapràmàõyam / ********** END OF COMMENTARY ********** gràmyatvaü yathà--- "kañiste harate manaþ" // atra kañi÷abdo gràmyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) gràmyo yatheti---gràmyaþ ÷abda ityarthaþ / tasya tathàtvaü ca vidagdhàprayojyatvàt / kàvyakavisàdhàraõavidagdhànàdaràdaprayuktatvàdasya bhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** apratãtatvamekade÷amàtraprasiddhatvam / yathà--- yogena dalità÷ayaþ" // atra yoga÷àstra eva vàsanàrtha à÷aya÷abdaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) ekadar÷ane, eka÷àstramàtre / ## (lo, é) à÷aya iti / yoga÷astra eva na tu loke artha÷àstre và / tathà hi pàta¤jalasåtraü,"kle÷akarmavipàkà÷ayairaparàmçùñaþ puruùavi÷eùa ã÷varaþ"iti / kle÷à avidyàkarmàõi, duùkçtasukçtàdi tatphalaü vipàkaþ / tadanuguõà vàsanà à÷ayàþ / te ca manasi varttamànàþ puruùe apadi÷yante iti / ki¤caivaü vaktçboddhavyayoþ ÷àstrànabhij¤atvabodhàdiü vinà doùa iti / tata÷ca aprayuktatvàd bhidyate / ********** END OF COMMENTARY ********** "à÷aãþ paramparàü vandyàü karõe kçtvà kçpàü kuru" / atra vandyàmiti kiü bandãbhåtàyàmuta vandanãyàmiti saüdehaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) sandigdhamiti / kimidaü và padamiti padasyaivaü sandigdhatvam / karõe kçtvà iti ÷rutvà ityarthaþ / vandãbhåtàyàm iti, balàt vandãkçta÷atrunàryàmityarthaþ / atra vandãvandyà÷abdayoþ sandehaþ / ## (lo, ë) vandyàmiti--asya saptamyantatvena dvitãyàntatvena ca sambhavàt prakaraõàbhàvena vinigamanàbhàvàt sandehaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** notyarthatvaü råóhãprayojanàbhàvàda÷aktikçtaü lakùyàrthaprakà÷anam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) neyàrthatvamite / a÷aktikçtaü kaverasàmarthyamàtreõa kçtaü na tu råóhiprayojanayoþ anyatareõa kçtamityarthaþ / kamale iti / mukhaü karttç / caraõàghàtaü karma / atra caraõàghàtena iti / caraõàghàtapadena ityarthaþ / vàkye 'pi lakùaõàsvãkàràt nirjitatvaü lakùyate / tathà ca kamale nirjitatvam akarodityarthaþ / nanvatra nirjitatvàti÷ayaþ kathaü na prayojanam / dar÷itaü hi sthàne sthàne lakùyàrthàte÷ayaþ prayojanamiti cet, na / kaviprayogàrhalakùaõàyà mukhyàrthabàdhàvagama iva vivakùitamukhyàrthayogàvagamo 'pi hetuþ / na tu vivakùitaprameyatvàdyekatharmavattvaprayogàvagamo 'pi avyàvarttakatvàt / prakçte nirjitatve lakùyàrthe mukhaniùñha÷obhàjanyatvameva vivakùito yoga÷caraõàghàte mukhyàrthe càlãke tacchobhàbhàvàt tajjanyatvanirjitatvaü na pratãyata eva / tata÷ca tadapratãtyà asyà lakùaõàyàþ kaviprayogànarhatvaj¤ànena a÷raddheyatvàt lakùyàrthati÷ayaþ prayojanaü na pratãyate eva iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "kamale caraõàghàtaü mukhaü sumukhi ! te 'karet / atra caraõàghàtena nirjitatvaü lakùyam / nihatàrthatvamubhayàrthasya ÷abdasyàprasiddher'the prayogaþ / yathà--- "yamunà÷ambaramambaraü vyatànãt" / ÷ambara÷abdo daitye prasiddhaþ, iha tu jale nihatàrthaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) nihateti / yamunàyàþ ÷ambaraü jalam ambaram àkà÷aü vyatànãt vyàptamityarthaþ "ambu ÷ambum" iti koùaþ / atreti---naca napuüsakaliïgaråpavyaktivi÷eùàt jalasyaiva upasthitiriti vàcyam, tulyaprasiddhikasthale eva tasya niyantritatvàt / atra tu prasiddhiva÷àt liïgànanusandhàne 'pi padamàtreõaiva prathamataþ tadupasthityavalambanàt liïgasyànvayasya ca bodhàttu pa÷càdeva jalapratãteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "gãteùu karõamàdatte" / atràï--pårvo dà¤-dhàturdànàrthe 'vàcakaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) avàcaketi / ÷aktibhramaprayuktatvamavàcakatvam / àdatte dadàti / atreti na ca ghadhàtornànàrthatvena dàne grahaõe 'pi ÷aktirastyeva, àïupasargeõa tu dànabodhapratibandha evetyataþ ÷akyàrthe kathaü ÷aktibhrama iti vàcyam / upasargasya pratibandhakatvakalpane kàraõãbhåtàbhàvapratiyogitvaprave÷ena gauravàt, tadapekùyà àóupasargarahitasyaiva dà¤aþ dàne ÷aktirityasyaiva yuktatvàt / óudठdàne iti sàmànyataþ ÷aktidar÷anàttu ÷aktibhramaþ / neyàrthe tu bhramabãjàbhàvàt na bhrama iti vi÷eùaþ / ato neyàrthatvalakùaõe ÷aktibhramàbhàve sati iti vi÷eùaõàdànàdasàïkaryam / avàcake ca ÷aktibhramàt vivakùitàrthe tàtparyasattvàt tàtparyaråpàyà lakùaõàyà vivakùitàrthatvabodhakatvamastyeva iti / ato vàkyàrthabodhakatvena nirarthakàsamarthatvacyutasaüskàraõàmiva nàsya vàkyàrthadoùatàpàsyà / etadyutapadasamåhe vàkyàrthabodhajananàt lakùaõayà svavàkyàrthabodhajanakadvàrà vàkyàrthabodhajananàt / parantu iyaü lakùaõà na neyàrtho, nàpi kaviprayogàrheti bodhyam / nirthakàdidoùapatrayasya tu vàkyadoùatvaü na sambhavatãti tadapàsyam / ## (lo, e) dànàrthe avàcakaþ, grahaõàrthatvàt / "upasargeõa dhàtvartho balàdanyatra nãyate"iti nyàyàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "jinaü me tvayi saüpràpte dhvàntacchannàpi yàminã" / atra dinamiti prakà÷amayàrthe 'vàcakam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) yathà và--"dinaü me tvayi saüpràpte dhvàntacchannàpi yàminã / "me mama dinaü prakà÷amayamityarthaþ / dhvàntacchannàpãti apikàreõa dhvàntacchannatvaviparãtabodhanàt prakà÷amayatvasyaiva tadviparãtabodhàt na tu dinatvasya / meghàcchannadinasya tadviparãtatvàbhàvàt / atràpidinasya pràya÷aþ prakà÷amayatvadar÷anàt tathàtvenaiva ÷aktibhramaþ / ## (lo, ai) dinamiti / såryasyàstamayanaparyantaü, tadratyavacchinnaþ kàlavi÷eùa eva dina÷abdavàcyaþ / na tadavinàbhåtaü prakà÷amayatvamapãti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kliùñatvamarthapratãtervyavahitam, yathà--- "kùãrodajàvasatijanmabhuvaþ prasannàþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) kliùñatvamiti---vyavadhànaü ca dvidhà, kvacidanvitànvayava÷ena vi÷eùàpratãtau kàlikavyavadhànam / kvacittu anàsattiråpaü vyavadhànam / tatràdyaü padagatamudàharati--"kùãrodajàvasatijanmabhuvaþ" / asya vyàkhyà vçttàveva / anàsattiråyaü vyavadhànaü tu vàkyadoùe udàhariùyati / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kùãrodajà lakùmãstasyà vasatiþ padmaü tasya janmabhuvo jalàni / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, o) kùãrodajetyàdi pàdo 'pi padaü, samastatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhåtaye 'stu bhavànã÷aþ" / atra bhavànã÷a÷abdo bhavànyàþ patyantarapratãtikàritvàdviruddhamatikçt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) viruddhamatãti / anyànvayava÷ena upa÷lokyasya nindàvya¤jakatvaü tattvam / anucitàrthasya tu anyànvayaü vineti bhedaþ / atreti---bhavasya patnãtyarthe sàdhitasya bhavànã÷abdasya arthena pati÷abdàrthasya anvayava÷àt caitrasya bhàryàyàþ patirityatra iva upapatipratãtyànindà / ## (lo, au) bhavànã÷abdo bhavasya patnãtyarthe nadàdau ànapratyayàntaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vidheyasya vimar÷àbhàvena guõãbhåtatvam avimçùñavidheyàü÷atvam / yathà--- "svargagràmañikàviluõñhanavçthocchånaiþ kimebhirbhujaiþ" / atra vçthàtvaü vidheyam, tacca samàse guõãbhàvàdanuvàdyatvapratãtikçt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) avimçùñeti---samabhivyàhàravi÷eùava÷àd vidheyasya vidheyatvapratãtyajanakatvaü tattvam / sa ca samabhivyàhàrapratãtisàkùiko na tu gata eva / tathà hi pràïnirddiùñavidheyakaü bahuvrãhiü vinà samàsàntare vidheyasya pàte, asamàse tu udde÷yàt pårvavidheyasya pàte tathàtvam / tatra karmadhàrayasamàsagatavidheyasyàvimar÷amudàharati---svargeti / ràmasainyaveùñitalaïkasya ràvaõasya viùàdoktiriyam / viluõñhanenetyarthaþ / atra bhujànàmucchånatvaü siddhameva / tasyedànãü vçthàtvamityataþ ucchånatve udde÷ye vçthàtva vidheyam / taccàtra karmadhàrayasamàsagatatvenàvimçùñamityarthaþ bahuvrãhisamàse pràïnirddiùñaü vidheyaü tu vidheyatayaiva pratãyate / yathà "vapurviråpàkùa"mityatra akùiõa vairåpyasya,"nirmçùñaràgo 'dhara"ityatra ràge nirmçùñatvasya citragurityatra gavicitratvasya ca vidheyasya vidheyatayaiva sàrvalaukikã pratãtiþ / na tu karmadhàraye vidheyapàte tadavimar÷a iti satyam / kintu yadi vidheyamudde÷yànvayi bhavati / yathà--- agre udàhariùyaõàme,"ùaùñhabàõa iva pa¤ca÷arasya"ityatra bàõe udde÷ye 'nvayi ùaùñhatvaü vidheyamavimçùñam / yatra tådde÷yatàvacchedake vidheyamanveti tatra vidheyatayaiva pratãteþ ànubhàvikatvànna doùaþ / yathà"eùvayamatyanvapaõóita"ityatra atyantasya vidheyasya udde÷yatàvacchedake pàõóitye evànvayo vidheyatayaiva pratãtiþ / evaü"nitàntasundarãkàntà"ityatràpi saundarye 'nvitasya nitàntatvasya eva---"anirddayopabhogasya råpasya mçdunaþ kathaü / kañhinaü khalu te cetaþ ÷irãùasyeva bandhanam // "ityatra upabhoga udde÷yatàvacchedake 'nvitasyànirddayatvasya vidheyatayeva pratãtirànubhàvikã / tathà ca prakçte 'pi ucchånatvena udde÷yatàvacchedakenànvitasya vçthàtvasya kathamavimçùñatvam. ucchånabhuje vçthàtvasya tu kiüpadenaiva uktatvàt / yattu kàvyaprakà÷akçtà asyaiva ÷lokasya prathamacaraõe"nyakkàro hyayameva me yadahayaþ' ityatra vàkyagataü vidheyàvimar÷amudàharati / atra caraõe ucchånatvamàtraü cànuvàdyaü natu vçthàtvavi÷eùitam"ityuktam, tena vidheyàvimar÷adoùo vidheye dar÷itaþ / vàkye doùapradar÷anaprastàve samàsagatadoùapradar÷anànupayogàtsamàsagatasya tadudàharaõasya"mårddhràmudvçttakçttà"ityàdereva dar÷itatvàt / kintu prasaïgàt abhavanmatayogadoùa eva dar÷itaþ / tathà hi svargaviluõñhane ucchånatvameva janyate natu tad vçthàtvaü vçthàtvavi÷eùitamucchånatvaü và / ucchånatvavçthàtvasya ràmeõa laïkàveùñanàd eva jàtatvàt / ato viluõñhanasya janakatàsambandhena vçthocchånatve 'nanvayàdabhavanmatayogadoùa eva dar÷itaþ na càbhavanmatadoùasya vàkyamàtragàmitvameva tenoktaü kathaü,"samàsaikapade tatsambhava"miti vàcyam / samàsasya padatvavàkyatvobhayasattvàdasamastapadagàmitvàbhàvasya tadabhipratetvàt / tathà càtra avimçùñatvaü nàstyeva ityato 'nyadudàharati / ## (lo, a) atra vçthàtvamiti / samàse tatpuruùasamàse guõãbhàvàt / ayamà÷ayaþ-- tatpuruùasamàse uttarapadasyaiva pràdhànyàt vçtheti pårvapadasya vidheyasya pràdhànyenànirdde÷àdavimçùñavidheyàü÷o doùaþ / avimar÷o hi pràdhànyenànirdde÷aþ / iha vakturda÷amukhasyàyamà÷ayaþ--purà mama bhujànàü yad ucchånatvaü sthitaü taditànãü vçthàbhåtamiti / evaü vidheyatvena vivabhitasya vçthàtvasya samàse guõãbhàvàdanuvàdyatvapratyayaþ / tena ca pårvato bhujànàmucchånatvasya vçthàtvàbhàvàd bhujànàmapakarùa eva pratãyate na bhujavikùepaõotkarùaþ / evamuparitanodàharaõeùvapi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "rakùàüsyapi puraþ sthàtumalaü ràmànujasya me" / atra ràmasyeti vàcyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) yathà và---rakùàüsyapi iti / atra ÷ira÷càlanakàkkà puraþ sthàtuü nàlamevetyarthaþ / atra ràmasambandhàdevàyamahaïkàra ityato ràmasambandhabodhikàyàþ ùaùñhyàþ tatpuruùe lopàt ràmasambandhasya vidheyasàvimar÷aþ / ùaùñhãsattve tu adoùa ityàha---atreti / ## (lo, à) viùayavyàptaye udàharaõàntaràõã dar÷ayati--rakùàüsãti / idaü lakùmaõavacanam / ràmasyeti / na khalu tasya kevalasya mukhyatà kintu ràmasambandhina ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "àsamudrakùitã÷ànàm" / atràsamudramiti vàcyam / yathà và--- "yatra te patati subhru ! kañàkùaþ ùaùñhabàõa iva pa¤ca÷arasya" / atra ùaùñha ivetyutprekùyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) yathà veti---atra samudraparyyantatvasya vidheyasya samàse 'vimar÷aþ / karmmadhàraye udde÷yànvitavidheyasyàvimar÷amudàharati---yathà và yatra te iti / utprekùyam utprekùayà vidheyam / ## (lo, i) ùaùñha iti--atra utprekùàviùayatvena vivakùitasya ùaùñapadasya tatpuruùasamàse pårvànikùepo na yukta ityarthaþ / vidheyatvamevocitaü natu tatpuruùasamàsena guõãvçttyànuvàdyatvapratyàyanamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "amuktà bhavatà nàtha ! muhårttamapi sà purà" / atràmuktetyatra "na¤aþ prasajyapratiùedhatva" miti vidheyatvamevocitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) na¤samàse 'pyudàharati---amukteti / prasajyapratiùedhatvamiti---pratiyoginamasamàsena prasajya prasaktãkçtya pratiùedhatvamatyantàbhàvatvamityarthaþ / tathà ca mocanàbhàvasya evàtra vidheyatvàt asamàsenaiva tathàtvaü bodhayitumucitamityàha---vidheyatvamevocitamiti / samàse tu tadbhannatvasya eva pratãtyà paryyudàsatvameva tatra tu vidheyasya pratãùedho na pratãyate itadyatastasyàvimar÷a iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ--- "apràdhànyaü vidheryatra pratiùedhe pradhànatà / prasajyapratiùedho 'sau kriyayà saha yatra na¤" // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ã) ko 'sau prasajyapratiùedha ityata àha--apràdhànyamiti / jugopàtmànamatrasta ityàdau iva vidheþ pràdhànya yatra nàsti / navajaladhara ityàdisamanantaroktodàharaõavat yatra pratiùedhasya pràdhànyaü kiyayà kaõñhoktayà adhyàhàryyayà và astibhavatyàdiråpayà paryyudàsatàpàtàtparyyudàsayogakùemàpatteþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "navajaladharaþ saünaddho 'yaü na dçptani÷àcaraþ" / uktodàharaõo tu tatpuruùasamàse guõãbhàve na¤aþ paryudàsatayà niùedhasya vidheyatayànavagamaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) asamàse eva na¤arthasya vidheyatvaråpaü pràdhànyaü, pratiyoginastvapràdhànyaü tàdç÷asthale na¤aþ prasajyapratiùedhatvam ityatra samvàdamàha---apràdhànyamiti / vidheþ bhàvasya pratiyogina ityarthaþ / pratiùedhe na¤arthe 'samàsava÷àt pradhànatà, vidheyatà pratãyate iti ÷eùaþ / tathàtvaü kãdç÷aprayogamityatràha---kriyayeti---na pacatãtyàdau àkhyàtakriyayà saha samàsàbhàvàt ; kriyayetyanena asamàsa eva lakùyate / tathà ca asamàse yatra na¤ ityarthaþ / ata evàtra muktakriyayà na¤aþ sàhitye 'pi asamàsàbhàvàt na prasajyapratiùedhatà / evaü navajaladhara ityatràpi na¤aþkriyàsàhityàbhàve 'pyasamàsàt prasajyapratiùedhatà / amuktetyatra tu samàsàt na tathàtvamityàha---uktodàharaõe tviti / samàsava÷àt tathàtvanavagamena paryyudàsatvameva / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ--- "pradhànatvaü vidheryatra pratiùedhe 'pradhànatà / paryudàsaþ sa vij¤eyo, yatrottarapadena na¤" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) ityatra samvàdamàha---yadàhuriti / pradhànatvamuttarapadapradhànatatpuruùava÷àd vi÷eùpatvam / vidheyapratiyogibhåtàbhàvasya pratiùedhe na¤o 'pradhànatà samàsava÷àt apratãyamànavidheyatàråpàpradhànatà ityarthaþ / tàdç÷asthalaü dar÷ayati---yatrettarapade iti / padaü càtra sthànaparam / pratiyogipadottarasthàne yatra na¤a ityarthe yatrottarapade, arthàt asamàsena paryyudàso j¤eya ityarthaþ / na pacatãtyatra uttaratra na¤sattvàttu na paryyudàsa ityarthaþ / idamatràvadheyam---pratiyogipadottarana¤sattve samàsàsambhavàt yatrottaretyàdinà samàsastha eva paryyudàsa ityarthaþ / anyathà na pacatãtyatra, na dçptani÷àcara ityatra pårvapatitasyàpi na¤aþ paryyudàsatvàt yatrottaretyàdeþ pralàpatvàpatteþ / yadyapyasamàsasthasyàpi ghaño netyatra paryyudàsatvam asamàsasthasya kriyànvayinaþ prasajyapratiùedhatvamiti tu niyataü bodhyam / samàse kçdantakriyànvayino 'pi paryyudàsatvàt asamasteti kriyàvi÷eùaõaü samàse paryyudàsatvameva / tatra ca vivekena taduttaraü sàkàïkùataiva / ********** END OF COMMENTARY ********** tena---"jugopàtmànamatrasto bheje dharmamanàturaþ / agudhnuràdade sor'thànasaktaþ sukhamanvabhåt" // atràtrastatàdyanådyàtmagopanàdyeva vidheyamiti na¤aþ paryudàsatayà guõãbhàvo yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) ityasya udàharaõaü dar÷ayati--jugopeti--evaü ca na¤aþ paryyudàsatve tadarthasya samàse vidheyatvàpratãteþ ityàha / yukta ityatra vidhayasya na¤arthasya avimar÷a eveti sàdhitam / ## (lo, u) pradhànatvamiti--pradhànatvaü jugopàtmànamityàdàviva apradhànatà atraivodàharaõe / atra, atrastatàdau ityarthaþ / nottarapade kintu pårvapade / amuktetyatràpi anantaraü na¤aþ samàsàntaraprave÷eùa'pãti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu "a÷ràddhabhojã bràhmaõaþ" "asåryaüpa÷yà ràjadàràþ" ityàdivat "amuktà" ityatràpi prasajyapratiùedho bhavatãti ced ? na, atràpi yadi bhojanàdiråpakriyàü÷ena na¤aþ sambandhaþ syàttadaiva tatra prasajyapratiùedhatvaü vaktuü ÷akyama, na ca tathà ; vi÷eùyatayà pradhànena taddhojyàrthena kartraü÷enaiva na¤aþ sambandhàt / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, å) bhojanadar÷anaråpakiyàü÷e / kartraü÷eneti / bhujidç÷oþ kartarthavihitaõinipratyayàntatvàgatena / yadi kriyàü÷e na¤aþ sambandhaþ syàt tadaiva prasajyapratiùedhaþ syàt "kiyayà saha yatra na¤a"iti vacanàt / iha tu ÷ràddhabojana÷ãlàdayamanya iti kartraü÷enaiva sambandhàt na¤aþ paryyudàsatvameveti / tadabhojyarthenetyupalakùaõaü tadadar÷yarthenetyapi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ--- "÷ràddhabhojana÷ãlo hi yataþ kartà pratãyate / na tadbhojanamàtraü tu kartarãnervidhànataþ" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) a÷ràddhabhojã, asåryyampa÷yà ityatra samàse 'pi prasajyapratiùedharåpayoþ ÷ràddhabhojanàbhàvasåryyadar÷anàbhàvayoþ pratãtidar÷anàt tad dçùñàntena amuktetyatràpi mocanàbhàvaråpasya pratiùedhasya vidheyasya vidheyatvàpattimà÷aïkate---nanviti / samàdhatte, cenneti / kriyànvayina eva prasajyapratiùedhatvaniyamaþ / akùoddhetyanayorapi yadi bhajanadar÷anakriyayorna¤arthasyànvayaþ syàt tadaiva tathàtvàpàdanaü sambhavati / tayoranvaya eva tatra netyàha--- na ca tatheti / tarhi kutrànvayaþ ityatràha---vi÷eùyatayeti / karttari vihitàbhyàü kçtpratyayàbhyàmupasthàpitena bhojiråpakartraü÷ena ca sahaiva na¤o na¤arthasya sambandhàt ityarthaþ / kuta ityatràha---karttara õineriti / bhojyàrthena ityasya upalakùaõatayà dar÷anakartraü÷enetyapi bodhyam / kçtpratyayena kartrupasthànàt ÷ràddhabhojã ityatra bhojanakarttaiva pratãyate ityatra samvàdamàha--yadàhuþ--÷ràddhabhojaneti / atra kçtpratyayàdevaü dar÷anakarttàro ràjadàrà api pratãyante ityapi bodhyam / tathà ca tayorapi ÷ràddhabhojibhinnasåryyadar÷akabhinnatvam ityevaü paryyudàsa eva pratãyate ityarthaþ / tathà ca samàsasthatanna¤--dçùñàntenàpyamuktà ityatra samàsasthana¤aþ paryyudàsatvameva sidhyatãti manasikçtya amuktetyatra bhojãtyataþ ki¤cinmàtraü valakùaõyaü dar÷ayati / ## (lo, ç) atràrthe àcàryyasammatimàha---yadàhuriti / atrà÷ràddhabhojãtyatra tadbhojanamàtram / a÷ràddhabhojanamàtram / sambandha ityanantaram abhimata iti ÷eùaþ / iha tu bhàùyakàràdimatamà÷ritya kiyànvayàü÷àpekùayà prasajyapratiùedhàrthasvãkàre 'pi amuktetyàdau / kiyàmàtrapràdhànyàt samàso nopapadyata eva / ********** END OF COMMENTARY ********** "amuktà" ityatra tu kriyayaiva saha saübandha iti doùa eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) amuktetyatra tviti / abhojãtyatra samàsasthakartranvayaþ / amuktetyatra tu samàsasthakriyàyàmevànva ityetanmàtraü vi÷eùaþ / ubhayatràpi paryyudàsatvameveti bhàvaþ / na pacati na nidràti ityanvaye kartturupasthàne 'pi nidràpàkakçtyorevànvayàt atha niyamàbhàve 'pi tàtparyyava÷àt tatra karttaryyeva na¤arthànvaya iti cenna / tàdç÷atàtparyyasya eva tatràbhàvàt / ÷ràddhàbhojana÷ãlànvaye tu ÷ràddhabhojana÷ãlabhinna iti pratãtau na kadacit bhojanakçt api pratãyate ityato granthakçtànavadhànàdeva itthaü samàdhànaü kçtam / vayaü tu tàtparyyava÷àt ÷ràddhapadaü ÷ràddhamàtraparaü, tatreva ca na¤arthànvayaþ, tathà ca ÷ràddhamàtrabhojãtyarthalàbhe màtràrthava÷àt ÷ràddhabhojana÷ãlalàbha iti bråmaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ete ca kliùñatvàdayaþ samàsagatà eva padadoùàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ete ceti / kliùñatvaviruddhamatikçttvàvimçùñavidheyàü÷abhàvàstraya ityarthaþ / samàsagatà eveti natu asamàse 'pi padadoùà ityarthaþ / anvitànvayàdhãnakliùñatvasya samàsaü vinà padagatatvàsambhavàt / anàsattyadhãnakliùñatve tu samàsasya evàsambhavàt padagatatvaü nàsti / viruddhamatikçtaþ padàrthantarànvayenaiva duùñatvàt avimçùñavidheyàü÷asya cànuvàdyavidheyàrthakapadadvayaghañitatvàt và samàsaü vinà padatvàsambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** vàkye duþ ÷ravatvaü yathà--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) eùàü trayoda÷ànàü padagatatvaü dar÷ayitvà vàkyagataü tu dar÷ayitumàrabhate / vàkye duþ ÷ravatvaü yatheti / evam ekavàkye padadvayàvalambitvena vàkyadoùatvam / ## (lo, é) kliùñatvàdaya ityàdi÷abdàda viruddhamatikçttvamavimçùñavidheyàü÷atvaü ca / ataþ ÷rutikañvàdãnàü kvacit padàü÷aniùñatve 'pi bahuvyàpitvena vàkyagatatvaü boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "smaràrttyandhaþ kadà lapsye kàrttàrthyaü virahe tava" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) smaràrttyeti---smaràrttyàndho 'hamityarthaþ / atra àrttyeti kàrttàrthyamiti padadvayagàmitvàd vàkyadoùatà / ********** END OF COMMENTARY ********** kçtapravçttiranyàrthe kavirvàntaü sama÷nute // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ë) pravçttiþ, prasahaõaü, purãùotsarga÷ca / vàntaü kathitaü, bhakùitodrãrõaü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra jugupsàvya¤jikà÷lãlatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) jugupsà÷lãlamàha---kçtapravçttiriti / anyàrthe anyakavinibaddhàrthe kçtayatnaþ / atra pravçtti÷abdasya purãùavya¤janayà, vànta÷abdasya ca udrãrõavàcakatayà jugupsà / vya¤janena ityatra jananena ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "udyatkamalalauhityairvakràbhirbhåùatà tanuþ" // atra kalalalauhityaü padmaràgaþ, vakràbhirvàmàbhiþ, iti neyàrthatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) saükùepàyànyàn doùànupekùya vàkye neyàrthadoùamàha---udyaditi / udyadbhirdepyamànaiþ kamalalauhityaiþ padmaràgamaõibhiþ karaõabhåtaiþ, vakràbhiþ vàmàbhiþ strãbhiþ kartttrobhistanurbhåùità ityarthaþ / atreti / kamalalauhitye tanubhåùaõasya bàdhitatvàttattulyaparyyàyàrthakaü padmàragapadamatra lakùyate / lakùitena padena ca padmaràgamaõirucyate ityarthaþ na ca pratyayànàü kçtyarthànvitasvàrthabodhakatvàt kathamatra tçtãyayà padmàrage karaõatà bodhyate iti vàcyam , ãdç÷asthale prakçtyarthe 'pi tat svãkàràt / vakrabhirityatra ca vàmàpade lakùaõà / tena ca strãråpàrtha upasthàpyate / vastutastu vàmàvakràpadayoþ paryyàyaikyadar÷anasya ÷aktibhramabãjasya sattvàt atra avàcakatvameva yuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhammillasya na kasya prekùya nikàmaü kuraïga÷àvàkùyàþ / rajyatyapårvabandhavyutpattermànasaü ÷obhàm" // atra dhammillasya ÷obhàü prekùya kasya mànasaü na sajyatãti saübandhaþ kliùñaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) kliùñatvamàha---dhammillasya iti / "dhammillaþ saüyatàþ kacàþ "nikramam ati÷ayaü rajyatãti anyaþ / bandhavyutpattiþ bandhavinyàsaþ / ÷eùaü vçttàveva vyàkhyàtam / ********** END OF COMMENTARY ********** "nyakkàro hyayameva me yadarayaþ" iti / atra càyameva nyakkàra iti nyakkàrasya vidheyatvaü vivakùitam / tacca ÷abdaracanàvaiparãtyaina guõãbhåtam / racanà ca padadvayasya viparãteti vàkyadoùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) avimçùñavidheyàü÷abhàvamàha---nyakkàra iti / ÷abdaracaneti / vidheyavàcakapadasya udde÷yavàcakapadàt pårvanirdde÷ena ityarthaþ / anuvàdyamanuktvaiva na vidhayamudãrayet iti niyamàditi bhàvaþ / ata eva vahnimàn parvata iti na prayujyate / nanu vidheyapadasya pårvanipàtena doùe padadoùatvameva ucitamityata àha---racanà ceti ## (lo, e) nyakkàra iti--ayamà÷ayaþ, tatra dharmmiõamuddi÷ya sàdyadharmmovidhãyate ityanusàreõa prathamamanådya vidheyo nyakkàraþ pa÷cànnirddiùñumucitaþ / anvayavaiparãtyenàvimçùñavidheyàü÷o doùaþ / ata eva ÷abdo 'nitya iti vaktavye 'nityaþ ÷abda iti vacanena ca pràptaü nigrahasthànamàhuþ / tathà hi kathamatra vàkyadoùa ityata àha---racaneti / padadvayasya viparãtatàyàmeveti padaü nirddi÷ya pa÷cànnyakkàra iti padasya ca pa÷cànnirdde÷yasya prathamanirdde÷àt / ki¤ca doùasyàsya bahuvyàpitvena vàkyadoùatvam / vçthocchånairityatràpi avasthànasattve pårvamatra padadoùatvamudàhçtaü tatra nyakkàra ityàdyanapekùà granthagauravabhayàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "ànandayati te netre yo 'sau subhru ! samàgataþ" / ityàdiùu "yattadonityasaübandhaþ" iti nyàyàdupakràntasya yacchabdasya niràkàïkùatvapratipattaye tacchabdasamànàrthatayà pratipàdyamànà idametadaþ ÷abdà vidheyà eva bhavituü yuktàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) ànandayatãti / ya ànandayati asau samàgata iti sambandhaþ / nityasambandhaþ evaü vinà aparasya sàkàïkùatvàt / yacchabdasya niràkàïkùatvapratipattaye pratipadyamànà idametadadaþ ÷abdàþ ityanena teùàü sarvatra tacchabdàbhidhànamiti ÷eùaþ / tathàhi---"asàvanta÷ca¤catpikavacananãlàbjayugala- sthalasphårjatkambuvilasadalisampàta upari / vinà doùàsaïgaü satataparipårõàkhilakalaþ kutaþ pràpta÷candro vigalitakalaïkaþ sumukhai ! te" // atra hi adas ÷abdastacchabdàrthamàha / evamidametadàvapi / ********** END OF COMMENTARY ********** atra tu yacchabdanikañasthatayà anuvàdyatvapratãtikçt / tacchabdasyàpi yacchabdanikañasthitasya prasiddhaparàmar÷itvamàtram / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, o) atra tviti / yo 'sàvityatrànuvàdyatvapratãtikçdadaþ ÷abdaþ prasiddhiparàmar÷itvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "yaþ sa te nayanànandakaraþ subhru ! sa àgataþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) vidheyàrthakasyàdaþ ÷abdasya udde÷yàrthakàt yacchabdàt paranipàte 'pi sànnidhyava÷àt vidheyatvàpratãtyà etaddeùamudàharati---àvandayatãti / atra yaste netre ànandayati asau samàgata iti bodhe yacchabdàrthe 'nuvàdyo 'daþ ÷abdàrtho vidheyaþ, tasyàvimar÷aü gràhayitum adaþ ÷abdasya vidheyataucityaü dar÷ayati---yattadoriti / upakràntasyeti / prathamoddiùñasyetyarthaþ / tasya àkàïkùàyàþ pårakatvàdeva tadastatra nityasambandhaþ / àkàïkùàpåraõaråpabãjasattvàt / idamadasorapi tatra nityasambandha ityàha---tacchabdasamàneti / tathà ca tacchabda iva idametadadaþ ÷abdà api àkàïkùàpårakatvena vidheyàrthakatayauva vidheyà bhavituü yuktà ityarthaþ / tata÷càdas ÷abdàrtho 'tra vidheyo 'pyavimçùña ityàha---atra iti / anuvàdyatvasya pratãterevàvimar÷aþ / na kevalamevaübhåto 'daþ ÷abda eva ãdç÷aþ / api tacchabdo 'pi ityàha---tacchabdasyàpi / hi÷abda evàrthe / prasiddhaparàmar÷akatvamàtramevetyarthaþ / yaþ sa te iti yaþ prasiddha ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yacchabdavyavadhànena sthitàstu niràkàïkùatvamavagamayanti / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, au) niràkàïkùatvamavagamayati iti / tathà sati teùàü vidheyatvaü sphuñamavagamyata iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "ànandayati te netre yo 'dhunàsau samàgataþ" / evamidamàdi÷abdopàdàne 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) niràkàïkùatvamiti / niràkàïkùatvagamakasyaiva ca vidheyatvàpratãtiviùayatvamityatastato nàvimar÷a iti bhàvaþ / ànandayatãti atra adhunàpadena vàyavadhànànnàvimar÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra ca yattadorekasyàrthatvaü saübhavati, tatraikasyopàdàne 'pi niràkàïkùatvapratãtiriti na kùatiþ / tathàhi yacchabdasyottaravàkyagatvenopàdàne sàmarthyàt pårvavàkye tacchabdasyàrthatvam / yathà--- "àtmà jànàti yatpàpam" / evam--- ************* COMMENTARY ************* ## (lo, a) upàdàne sàkùàduktau sàmarthyàt tacchabdasyàrthatayàkùepakùamatvàt / àtmeti / tadàtmà jànàtãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "yaü sarva÷ailàþ parikalpya vatsaü merau sthite dogdhari dohadakùe / bhàsvanti ratnàni mahauùadhã÷ca---" ityàdàvapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) dvayorupàdàne eva eùa vicàraþ / ekasyaivopàdàne tu nàyaü vicàra ityàha---yatra ca yattadoriti / àrthatvaü padànupàdàne 'pi tasyàrthava÷àllabhyatvamityarthaþ / na kùatiriti / vidheyatvàpratãtiråpà kùatiþ nàsti ityarthaþ / àtmeti / yatpàpamarthàt svaniùñaü tadàtmà jànàti ityarthaþ--evaü yaü sarveti / atra so 'stãti bodhaþ / na càtra kathamuttarasthatvam iti vàcyam, kulakatvena tatpårvavàkyàrthatatpadena sàha'syànvayàt tadvàkyottaravàkyasthatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tacchabdasya prakràntaprasiddhànubhåtàrthatve yacchabdasyàrthatvam / krameõa yathà--- "sa hatvà vàlinaü vãrastatpadre cirakàïkùite / dhàtoþ sthàna ivàde÷aü sugrãvaü saünyave÷ayat" // "sa vaþ ÷a÷ikalàmaulistàdàtmyàyopakalpatàm" / "tàmindusundaramukhãü hçdi cintayàmi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) yattadornityasàkàï÷ratvena tacchabdamàtropàdàne yacchabdasyàrthatvaü prasaïgàddar÷ayati---tacchabdasya iti / sa hatveti ---sa prakànto ràmastatpade tatsthàne / dhàtoriti bodhanam / dhàtoþ kàryaü yathà àde÷ena / kriyate tathà vàlikàryam api sugrãveõa karttavyamityarthaþ / sa vaþ ÷a÷ikaleti / sa prasiddhaþ / tàmindviti / tàmanubhåtàm / ## (lo, à) sahatveti / sa ityanena yaþ prakçto ràmacandraþ sa iti / tatra sa ityanena yaþ sakalalokaprasiddhaþ sarvaj¤àtvàdiguõàvi÷iùñaþ tàdàtmyàyàtmana ekàbhàvàpattaye / tàü yà tadguõavi÷iùñatayà anubhåtetyàdiùu yada àrthatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra ca yacchabdanikañasthitànàmapãdamàdi÷abdànàü bhinnaliïgavibhaktitvaü tatràpi niràkàïkùatvameva / krameõa yathà-- "vibhàti mçga÷àvàkùã yedaü bhuvanabhåùaõam" / "indurvibhàti yastena dagdhàþ pathikayoùitaþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vibhàtãti, yà bhuvanabhåùaõamityarthaþ / yatra ya àdhàrastadadhikàraõamityatra iva idaü pade vidheyasya bhå,õasya liïgam / vibhaktibhede udàharati---induriti / yaþ indurvibhàti tena pathikayoùito dagdhà ityarthaþ / evamapikàrànvitasyàpi tadàderniràkàïkùatvameva / yathà"÷ãtàü÷urapi yaþ so 'pi dagdhavàn pathikàïganàþ / "iti / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacidanupàttayordvayorapi sàmarthyàdavagamaþ / yathà--- ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) dvayoþ upàttavastuviùayatvenopakalpitayoryattadoþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "na me ÷amayità ko 'pi màrasyetyuvi ! mà ÷ucaþ / nandasya bhavane ko 'pi bàlo 'styadbhutapauruùaþ" // atra yo 'sti, sa te bhàrasya ÷amayiteti budhyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) anupàttayordvayoriti / kùatriyabhàràdånàmurvo prati vàkyamidam / he urvi ! me bhàrasya ÷amayità ko 'pi na, evaü mà ÷ucaþ / yato nandasyetyàdi / atreti / idaü ca dvayoranupàdànodàharaõatayà na yuktamudàhçtam / vyàkhyàtaü ca tacchabdàrthàvagamaü vinàpi yathoktabàlakasattvasya yata iti uttaravàkyagatatayà kàraõahetutvàvagamàd uttaravàkyagatayacchabdasya tacchabdànapekùaõàt / kintu--- "ye nàma kecidiha naþ prathayantyavaj¤àü jànanti te kimapi tàn prati naiùa yatnaþ / utpatsyate 'sti mama ko 'pi samànadharmà kàlo hyayaü niravadhirvipulà ca pçthvã // iti yo bhavabhåterahaïkàra÷lokaþ kàvyaprakà÷akçtà yattadordvayoranupàdànodàharaõaü dar÷itaü tadevodàharaõaü bodhyam / tatra utpatsyamànasya dharmiõo vi÷eùyàni÷citatvàt yattadbhyàü sàmànyata eva ya utpatsyate taü prati yatna ityuktaucityàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "yadyadvirahaduþkhaü me tatko vàpahariùyati" / ityatraiko yacchabdaþ sàkàïkùa iti na vàcyam, tathàhi---yadyadityanena kenacidråpeõa sthitaü sarvàtmakaü vastu vivakùitam / tathàbhåtasya tasya tacchabdena paràmar÷aþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) yacchabdasyottaravàkyagatatve eva tacchabdasya niràkàïkùatvaü dar÷itam / pårvavàkyagatatve uttaravàkyagataü tacchabdaü vinà sàkàïkùamityanubhavasiddham / tathàpi vãpsitayacchabdasthale ekayatpadàkàïkùaiva ekatatpadena nivarttatàm anyad yatpadaü tu sàkàïkùamevasyàt / tathà ca---yad yad virahaduþ khaü me tadityatra ekaü yatpadaü sàkàïkùaüsyàt ityà÷aïkya samàdhatte--iti na vàcyamiti / tathà hi iti / yena kenacit ityasyàyamabhipràyo vãpsayà tàvat samastà vyaktaya upasthàpyante / tà vyaktaya eva tatpadena ca paràmar÷a yadi vaktustàtparyyaü tadà ekatatpadenaiva samastavyaktipàramar÷àt yatpadadvayàkàï kùàpåraõàt na tatpade vãpsà / yathà dar÷itodàharaõe / tadàha--yena kenaciditi / tathàbhåtaü duþ khatvasàmànyàvacchinnam / yadi vãpsitayatpadadvayena tadvyaktitvena eva upasthàpayituü vakàtustàtparyyaü tadà bhavatyeva tatpade 'pi vãpsà / yathà "yaü yaü vyatãyàya patiü varà sà vivarõabhàvaü sa sa bhåmipàlaþ / "ityatra "yàü yàü priyaþ praikùata kàtarakùãü sà sà hriyà namraümukã babhåta / "yo yaþ pà¤càlagotre......tasya tasyàntako 'ham // "ityatra ca / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyeùàmapi vàkyagatatvenodàharaõaü bodhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ã) anyeùàm anucitàrthatvàdãnàm / tatra aprayuktasya vàkyagatatve yathà--"sa pàtu vo du÷cyavano bhàvukànàü paramparàm / " atra du÷cyavana indraþ / gràmyatvasya yathà---"tàmbålabhçtagallo 'yaü bhallaü jalpati mànuùaþ / "nihatàrthasya yathà---sàyakasahàyavàhorityàdi / evamanyadapi / atra padadoùànantaraü padàü÷adoùàõàm udde÷yakamapràptatve yeùàü vàkyadoùàõàü padadoùasajàtãyatvena prathamaü kathanaü, "nyakkàro hyayameva"ityàde÷ca padadoùajàtãyatve 'pi avimçùñavidheyàü÷asya vi÷eùatvenaitat prastàva evodàharaõam / evaü dhammillasyetyàderapi kliùñavi÷eùatvena kliùñaprastàvaþ / nirarthakatvàdãnà¤ca padamàtraniùñatvena pa¤cànnirde÷aþ såtrasya sågamapratipattaye / ********** END OF COMMENTARY ********** padàü÷e duþ ÷ravatvaü yathà--- "tadgaccha siddhayai kuru devakàryam" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) tadgaccha siddhyai kuru devakàryyamityatra iti ÷rutikañuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhàtumattàü girirdhatte" / atra mattà÷abdaþ kùãbàrthe nihataþ / "varõyate kiü mahàseno vijeyo yasya tàrakaþ" / atra vijeya iti kçtyapratyayaþ ktapratyayàrthe 'vàcakaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) klapratyayàrthe avàcaka iti / na càtra cyutasaüskàratà iti vàcyam / anirddiùñakàlakàþ pratyayàþ triùvapi kàleùu bhavantãtyanusàsanàt traikàlikakriyàsveva tasya sàdhutvàt / parantu kàlastasya na vàcyaþ / kintu lakùaõãya eva sà lakùaõà na neyàrthà / anirddiùñetyàdyanu÷àsanena kàlatrayavàcakatvabhramaprayuktatvenàvàcakatvameva / ## (lo, u) vijeya ityanena vijetuü ÷akya eva pratipàdyate natu vijitatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** "pàõiþ pallavapellatraþ" / pelava÷abdasyàdyàkùare a÷lãle / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, å) pelava÷abde hyàdyakùare utkalabhàùàyàü puüvya¤jakasmàrake / ********** END OF COMMENTARY ********** "saügràme nihatàþ ÷årà vaco bàõatvamàgatàþ" / atra vacaþ ÷abdasya gãþ ÷abdavàcakatve neyàrthàtvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) saügràme iti--- vacobàõatvaü gãrvàõatvam / gãþ ÷abdavàcakatva iti / gãþ ÷abdabodhakalpe ityarthaþ / na gãrvacaþ ÷abdayordvayorapi vàcyavàcakatvena vàkyabàõatvaråpayogàrthena devàrthe kathaü ÷abdalakùaõeti vàcyam / bàõa÷abdapårvavarttino gãþ ÷abdasya parivçttyakùamatvàt vacobàõa÷abdena devàbodhanàt / yaugika÷aktisattve 'pi ànupårvovi÷eùasya bodhapratibandhakatvàt / ÷aktisattvàdeva naca deve lakùaõà kintu gãþ ÷abdabodhasya ànubhavikatvàt, gãþ ÷abde eva lakùaõetyarthaþ / na caivaü gãþ ÷abdo vàõatvameva pratyetumucitam, na vàkyabàõatvamiti vàcyam / lakùitagãþ ÷abdenaikavàkyabodhanàt tathà pratãtiriti prapa¤citamidamasmatkçtakàvyaprakà÷añãkàyàü vastravaidåryacaraõairiti neyàrthodàharaõe / ********** END OF COMMENTARY ********** tathà tatraiva bàõasthàne ÷areti pàñhe / atra padadvayamapi na parivçttisaham / jaladhyàdau tåttarapadam, vàóavànalàdau pårvapadam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) ÷areti pàñha iti---tathà ca gãþ ÷ara iti na bhavati / tathà pàñhe 'pi neyàrthatà ityarthaþ / jaladhyàdautu iti / uttarapadaü na parivçttisamityarthaþ / evamuttaratràpi / tathà ca jalà÷aya iti samudratvena råpaemàbodhakam / yogàrthenaiva bodhakam / jalanidhirityatra tu upasargamàtramabodhakam / padaü tu tadeva / pårvapadaü tu parivçttisaham / tena vàridhirityàdayo bhavanti / baóaveti tenà÷vànala iti na bhavati baóavàgniriti tu bhavati / ## (lo, ç) vacaç ÷abdasyeti---atra vacobàõa÷abdena gãrvàõo vivakùitaþ uttarapadameva parivçttiü na sahata ityarthaþ / jalasthàne salilàdipadaprayoge na kàcitkùatiþ / yathà---salilanidhiþ payonidhirityàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanye 'pi yathàsaübhavaü padàü÷adoùà j¤eyàþ / nirarthakatvàdãnàü trayàõàü ca padamàtragatatvenaila lakùye saübhavaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, é) nirarthakatvàdãnàmiti / padamàtragatatvenaiva vàkyagatatvenàpi lakùye 'sambhavaþ / tathàvidhadoùàvahaü hi ko nàma måóhaþ punaþ punarabhidadhyàt / ********** END OF COMMENTARY ********** kramato yathà--- "mu¤ca mànaü hi mànini !" // atra hi÷abdo vçttapåraõamàtraprayojanaþ / ku¤jaü hanti kç÷odarã / atra hantãti gamanàrthe pañhitamapi na tatra samartham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) na tatra sàmarthyamiti / ÷aktisattve 'pi jaïghàpaddhatirityàdau pratyayavi÷eùopapadavi÷eùasahakàreõaiva gatismàraõasamarthaü na svata ityarthaþ / punaþ punaþ gamyate, padbhyàü gamyate, iti hi jaïghàpaddhatipadayorvyutpattiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "gaõóãvã kanaka÷ilànibhaü bhujabhyàmàjadhne viùamavilocanasya vakùaþ" / "àïo yamahanaþ', "svàïgakarmakàcca" ityanu÷àsanabalàdàïpårvasya hanaþ svàïgakarmakasyaivàtmanepadaü niyamitam / iha tu tallàïghatamiti vyàkaraõalakùaõahãnatvàt cyutasaüskàratvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) cyutasaüskàratvamàha---gàõóãvãti / gàõóãvã arjunaþ / kanaka÷ilànibhaü kiràtamårttestrilocanasya vakùo bhujàbhyàm àjaghne ityarthaþ / atra saüskçtacyutirvçttau eva dar÷ità / ## (lo, ë) gàõóãvã-arjunaþ / tallaïgitàparàïgakarmakasya tasyàtmanepadaprayogàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanvatra "àjadhne" iti padasya svato na duùñatà, api tu padàntaràpekùayaiva ityasya vàkyadoùatà ? maivam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) tatràsya vàkyadoùatvamà÷aïkate---nanviti / na svata iti / svàïgakarmakatve 'dçùñatvàt / padàntareti---paràïgakarmavàcakapadàntaramityarthaþ / saüskçtacyuteþ padamàtradoùatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi guõadoùàlaïkàràõàü ÷abdàrthagatatvena vyavasthitestadanvayavyatirekànuvidhàyitvaü hetuþ / iha tu doùasya "àjaghne" iti padamàtrasyaivànvayavyatirekànuvidhàyitvama, padàntaràõàü parivarttane 'pi tasya tàdavasthyàditi padadoùatvameva / tathà yathehàtmanepadasya parivçttàvapi na padadoùaþ, tathà hanprakçterapãti na padàü÷adoùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, e) àjaghna ityatra na sakalasya padasya parivçttyasahanam / kintu pratyayamàtrasya / tathà hi àjaghàna ityukte hanaprakçtisadbhàve 'pi doùasyàbhàva ityà÷aïkya àha---yathàheti / ayamarthaþ--yatheha prakçtyaü÷amavasthàpya pratyayàü÷aparityàge doùàbhàvaþ / tathà pratyayàü÷amavasthàpya prakçtyaü÷aparityàge 'pãtyubhayànvayavyatirekànuvidhàyitvàt padadoùatàbhyupagamaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü "padmaþ" ityatràprayuktasya padagatatvaü bodhyam / evaü pràkçtàdivyàkaraõalakùaõahànàvapi cyutasaüskàratvamåhyam / ************* COMMENTARY ************* ## #<(vi, tha)># na vàkyadoùatvamiti sàdhayitumàha---guõadoùeti / ÷leùaprasàdàdayo da÷aguõàþ paroktàsteùàmeva ÷abdàrthagatatvàt / svamate tu màdhuryaujaþ prasàdàkhyàstraya eva guõàþ / te tu rasavçttaya eva / àjaghne iti padasya doùa÷va padamàtragàmãti dar÷ayati---iha tviti / tasyànvayavàyatirekànuvidhàyitvaü tu tadarthakasya àjaghàna ityasya prajahàretyasya ca dànena doùàbhàvàt / padàntaràõaàü tviti--viùamavilocanàdipadànàmityarthaþ / tasya tàdavasthyàditi / ajaghne iti padasya duùñatàtàdavasthyàdityarthaþ / evaü handhàtåttaràtmanepadasya doùatàprayojakànvayàdyanuvidhànaü dar÷ayitvà tasya padaikadoùatàprasaktivàraõàya àtmanepadapårvavarttihandhàtorapi tathàtvamàha---yathehetyàdi na padadoùa iti / prakçtipratyayamelanena doùatvàt padadoùa eva / na padàü÷adoùa ityarthaþ / uktanyàyàdaprayuktatvasyàpi padamàtragatatvaü dar÷ayati / evaü padma ityatràpi iti / "bhàti padmaþ sarovara" ityatroktaþ puüliïgaþ padma÷abdo 'prayukta ityarthaþ / idamupalakùaõam / àdatte iti avàcakapadasya ÷rutikañupadàderapi evaü nyàyàt padadoùatetyarthaþ / idamatràvadheyam / tathàhi----yadi uktanyàyàt aprayuktatvàdyanekadoùàõàmapi padamàtradoùatvamuktaü tatkathaü smàràrttyandhaþ ityàdiùu teùàü vàkyagatatvamudàhçtam / kathaü và nirarthakatvacyutasaüskçtatvàsamarthatvànàmeva vàkyadoùato bahirbhàvaþ kçtaþ / aprayuktatvàvàcakatvàdãnàmapi tadvad bahirbhàvaucityàt / atha teùàmekavàkyasthànekapadàvalambitvàd vàkyadoùatà udàhçtà iti cet tadà padamàtradoùatàprayojakatayà dar÷itanyàyakathanasya pramattagãtataiva / ki¤ca nirarthakatvàditrayasyàpi ekavàkyasthànaikapadàvalambitvaü na sambhavati / yathà "÷obhanapathà gacchate / sa punàtu hi hari÷ca vaþ / hantãtyarthàntare---hanti gaïgàü samprati dhàrmikaþ / iti tasmàdetaddoùatrayavi÷iùñapadaghañitapadasamåhasya ÷abdabodhàjanakatvàd vàkyatvàsambhava eva / etattrayasya vàkyadoùato bahirbhàve 'vàcakatvadoùavyàkhyàprasaïgena asmàbhirdar÷ito heturbodhyaþ / ## (lo, ai) pràkçtàdãti---saüskàro 'tra såtravyàkaraõamàtralakùaõaþ / saüskiyate 'nena iti vyutpattiyogàt / deùàþ kecit ityàdikàrikàvàkyasya kàkàkùi(golaka) nyàyena nirarthaka ityàdivàkye sambandhaþ / tena nirarthakatva yathà--- "payasàü pravàha iva saurasaindhavaþ"atra surasindhorityetàvatàpi gatàrthatve aõ pratyayo nirarthakaþ / evaü vanakariõàmityetàvataiva gatàrthatve vanyakariõàmityatra yapratyayaþ / tathà---"tadãyamàtaïgaghañàvighaccitai"rityatreyapratyayaþ / evaü "bisakisalayacchedapàtheyavanta"ityatra vatupapratyayaþ / tena padaparamityatra paramityanena vàkyamàtravyavacchedaþ / nanu "ku¤jaü hanti kç÷odarã"ityatra han prakçtereva parivçttayasahatvàdasagarthasya padàü÷aniùñatvameva kathaü padaniùñatvamiti cet / atrocyate asamarthatvasya pçthak padaniùñatvasya pràyeõàdar÷anàt prakçtipratyayau hi svàrthabodhakau / ityanàdçtya samuditaü padaü vàcakamiti matamàlambya intãtyatra padaniùñatvamevoktam / ata eva kàvyaprakà÷akçtàpi-- apàsya cyutasaüskàramasamarthaü nirarthakam / vàkye 'pi doùàþ santyete padasyàü÷e 'pi kecana // iti såtraü padàü÷adoùodàharaõaprastàve 'samarthatve 'pyuktam / dina÷oõitàdipadeùau parivçttisahatve 'pi mukhyataradharmiråpapratipàdakapratipàdikànàü tathàvidhatvàbhàvàd avàcakatvàdãnàü padagatatvàmuktam / ata evàlaïkàre "sunayane ! nayane vidhehã"tyasyàpaunaruktye 'pi làñànupràsa uktaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha tu ÷abdànàü sarvathà prayogàbhàve 'samarthatvam / viralaprayoge nihatàrthatvam / nihatàrthatvamanekàrtha÷abdaviùayam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) idànãü dar÷itasvasvalakùaõànusàreõaiva uktadoùàõàü parasparabhedasambhave 'pi bhedàntaramàha--iva ÷abdànàmiti / ÷abdànàmasamarthàdi÷abdànàü parasparabheda ityanvayaþ / ÷abdànàmityatra duùña÷abdànàmityarthaþ / sarvathà prayogàbhàva iti jaïghàpaddhatirityetanniùñhasahakàrivi÷eùaõaü vineti ÷eùaþ / viraleti---prasiddhàprasiddhànekàrthaviùayam / nihatàrthatvaü viralaprayoge ityarthaþ / ## (lo, o) sarvathà prayogàbhàvaþ ata eva vàkyadoùamadhye 'gaõanam / evaüvidhaskhalanasya kàdàcitkasyàpi durllabhatvàt viralaprayoge nihatàrthatvam / ata evàhuþ- aprayuktanihatàrtho ÷leùàdàvaduùñàviti / ********** END OF COMMENTARY ********** apratãtatvaü tvekàrthasyàpi ÷abdasya sàrvatrikaprayogavirahaþ / aprayuktatvamekàrtha÷abdaviùayam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) asamarthatvàprayuktayorbhedamàha---aprayuktatvamiti / anekàrtha÷abdeti, ÷abdo 'tra dhàtuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asamarthatvamanekàrtha÷abdaviùayam / asamarthatve hantyàdayo 'pi gamanàrthe pañhitàþ / avàkacatve dinàdayaþ prakà÷amayàdyarthe, na tatheti parasparabhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) asamarthatvàvàcakatvàyorbhedamàha---asamartheti / asyànekàrthatvaü gràhayati---hantyàdaya iti / ## (lo, au) sàrvatrikaprayogavirahaþ, ki¤ca nihatàrthatver'thadakùamapi laukikam / apratãtahetustvekor'thaþ ÷astrãya eva / dvitãyastu sambhavannapi laukikaþ / tathànucitàrthamapi laukikam apa÷vàdipadànàmàropitatvàt tadabhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü padadoùasajàtãyà vàkyadoùà uktàþ, samprati tadvijàtãyà ucyante--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) idànãmuktaùoóa÷adoùabhinnàn trayoviü÷ativàkyadoùàn vaktumàha---evaü padeti / pade yo doùaþ vàkye 'pi tàdç÷adoùasya sattvàt---tatsajàtãyatà; tadavçttestadvijàtãyatà / ## (lo, a) samprati vakùyamàõànàü vàkyadoùàõàü samanantarebhyo bhedadar÷ikàü kàrikàmàha--evamiti / padadoùàõàü sajàtãyàþ ÷rutikañvàdaya ubhayatra varttamànatvàd vàkyamàtragàþ na punaþ ÷rutikañvàdivat padatadaü÷avàkyagàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<"varõànàü pratikålatvaü, luptà'hatavisargate / adhikanyånakathitapadatàhatavçttatà // VisSd_7.5 //># ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) luptàhateti---luptavisargatà àhatavisargatà ceti doùadvayam / adhikapadatà nyånapadatà kathitapadatà ceti doùatrayam / vi÷leùatà÷lilatà kaùñatà ca sandhau doùatrayam / abhavanma--sambandhatà akramatà amataparàrthatà ceti doùatrayam / padasamàsayorasthàne nyàsa iti doùadvayam / ********** END OF COMMENTARY ********** varõànàü rasànuguõyaviparãtatvaü pratikålatvam / yathà mama--- "ovaññai ullaññai saaõo kahiüpi moññàai õo parihaññai / hiaeõa phiññai lajjài khuññai dihãe sà" // atra ñakàràþ ÷çïgàrasaparipanthinaþ kevalaü ÷aktipradar÷anàya nibaddhàþ / eùàü caikadvitricatuþ prayoge na tàdç÷agrasabhaïga iti na doùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) ovañña iti---avaluñhati ulluñhati, luñhati, ÷ayane kadàpi / mu¤cati no parihasati hçdaye enaü pa÷yati, lajjayà khidyati / virahiõyàþ kriyàvarõanamidam / avaluñhati avàïmukhãbhavati, ulluñhati uttànà bhavati / luñhati pàr÷vaü bahu÷aþ paràvarttayati / ÷ayane ÷ayyàyàm / hçdaye enaü mu¤cati parihasati / lajjayà pa÷yati ca di÷i di÷i khidyati ca ityarthaþ / na doùa iti / na pratikålavarõatvadoùa ityarthaþ / duþ ÷ravatvadoùastu tadà bhavatyeva / ## (lo, à) rasànuguõyaü guõaprastàve vakùyamàõam / ovaññai iti---saüskçtacchàyà---"apavarttata udvarttate parivarttate ÷ayane kasminnapi / ramate no vilulitahçdaye bhra÷yati lajjayà truñyati dhçtau sà" // iti / eùàü tu ityàdinàsyavàkyagata÷rutikañvàdervijàtãyatvaü såcitam / vikañavarõàdãnàü padapadàü÷aniùñhatve 'pi duùñatvam / kintu tathàsati teùàü padapadàü÷adoùatvam / ata eva tathàvidhànàü bahuvàraprayoge padadoùasajàtãyo vàkyadoùaþ / ñakàradãnàü tu ekapadaniùñhatve nàyaü doùaþ / varõavàkyavyapitve evetyatra padadoùasajàtãyo vàkyadoùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "gatà ni÷à imà bàle !" / atra luptavisargàþ / àhatà otvaü pràptà visargà yatra / yathà--- "dhãro varo naro yàti" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) luptavisargatvamàha--gatà ni÷à imà bàle / gatà ni÷à iti / atra ghoùavati svare ca visargatrayalopaþ / bandha÷aithilyakàritvamatra doùatàbãjam / ekadvilope tu tadabhàvànna doùaþ / àhateti---asya tu bahu÷aþ pàta eva doùaþ / ## (lo, i) evaü ëuptàhataprayogayorapi sakçdeva prayoge na doùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pallavàkçtiraktoùñhã" / atràkçtipadamadhikam / evam---"sadà÷ivaü naumi pinàkapàõim" / iti vi÷eùaõamadhikam / "kuryàü harasyàpi pinàkapàõoþ'iti / atra tu pinàkapàõipadaü vi÷eùapratipattyarthamupàttamiti yuktameva / yathà và--- "vàcamuvàca kautsaþ" / atra vàcamityadhikam / uvàcetyanenaiva gatàrthatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) pallaveti---pallavaraktetyuktyaiva vivakùitasiddheþ / vi÷eùaõamadhikamiti / apuùñàrthadoùasaükãrõamidam / vi÷eùapratipattyarthamiti---dhanurdharaõàdapyasau na màü vàrayituü ÷akta ityartho vi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacittu vi÷eùaõadànàrthaü tatprayogo yujyate / yathà--- "uvàca madhurà vàcam" iti / kecittvàhuþ---yatra vi÷eùaõasyàpi kriyàvi÷eùaõatvaü sambhavati tatràpi tatprayogo na ghañate / yathà--- "uvàca madhuraü dhãmàn" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) kvacittu iti---kvacit sthala ityarthaþ / tatprayogo vàcamityasya prayogaþ / etacca kàvyaprakà÷akçtà dåùitam / tadàha---kecittviti---atràpi na yujyata iti prakà÷àbhipràyamabuddhvà likhitaü vàcprayogastu upapattyantaràsattvàd yujyata eva / kintu vi÷eùaõadànàrthaü tatprayoga ityuktireva vi÷eùaõasya kriyàvi÷eùaõasambhavoktyà dåùità na tu vàcamityasya prayogaþ / "åce vacastàpasaku¤jareõa" "nçpamåce vacanaü vçkodaraþ / "saüprasthito vàcamuvàca kautsaþ" / "jagàda vàkyaü giriràjaputrã" / ityàdibahuprayogadar÷anàttatprayogasya tatsammatatvàdeva / tadupapattistu yathà---vacerdvidhà vuyatpattiþ kaõñhatàlvàdyabhighàtaþ tajjanyaü vacanaü càrthaþ / tatra vacanàrthakatayà prayoge vàcamiti na prayujyate / kaõñhatàlvàdyabhighàtàrthakatayà prayoge tu tatkarmabhåtasya vàcamityasya yujyata eva prayoga iti / yacca vàcamityadhikamityuktaü tadapi yuktam / vac dhàtorvacanàrthakatve vàcamityasya punaruktatvàdeva / punaruktabhàva eva adhikapadatvadoùaprasakteþ / yathà---pallavàkçtiraktetyatra / ## (lo, ã) adhikaü sadà÷ivamityato vi÷eùapratipattyabhàvàt / upàttasyàpi pinàkãti padena vi÷eùapratipatterivetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "yadi mayyarpità dçùñiþ kiü mamendratayà tadà" / atra prathame tvayeti padaü nyånam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) nyånapadatvamàha---yadi mayãti---mama indratayà indratvena tadà kimityarthaþ / ## (lo, u) tvayeti / nånaü prastutakàvyapratipàdakasya càsaümukhãnasya mahàtmana eveti dçùñipàtena vakturabhiùñapåraõamiti / tasyànirdde÷ena yasya kasyacidapi dçùñapàtasåcanena tatpratyàyanamantharamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ratilãlà÷ramaü bhinte salãlamanilo vahan" / atra lãlà÷abdaþ punaruktaþ / evam---"jakùurvisaü dhçtavikàsivisaprasånàþ" / atra visa÷abdasya dhçtaparisphuñatatprasånà iti sarvanàmnaiva paràmar÷o yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) kathitapadatvamàha---ratilãleti / lãlà÷abda iti salãlabhityatra lãlà÷abda ityarthaþ / punarukta iti / punaþ kathita ityarthaþ / natu punaruktadoùaþ / ÷abdàrthayoranvayabhedena punaruktyabhàvàt tasyàrthadoùatvàt / nyånapadottaraü kathitapadasyaiva kramapràptatvàcca / cakùuriti / bisaprasånaü padmam / dhçtavikà÷itatkàþ sainyàþ senàsamavetajanàþ visaü mçõàlaü jakùuþ bubhujire / atra bisa÷abdasyeti kathitapadatvamiti ÷eùaþ / pàñhàntareõa kathitapadatvoddhàraucityaü dar÷ayati---dhçtaparisphuñeti / ********** END OF COMMENTARY ********** hatavçttam---lakùaõànusaraõo 'pya÷ravyam, rasànanuguõam, apràptagurubhàvàntalaghu ca / krameõa yathà--- "hanta ! satatametasya hçdayaü bhinte manobhavaþ kupitaþ" / "ayi ! mayi mànini ! mà kuru mànam" / idaü vçttaü hàsyarasasyaivànukålam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) hatapadàrthatraividhyena trividhaü hatavçttamàha---hatavçttamiti / apràptagurubhàvaþ, antalaghuþ pàdàntalaghuryasya tàdç÷avàkyamityarthaþ / atra padamadhyayativa÷àda÷ravyavçttamàha---hanta satatametasyà iti / atra satatametasya ityatra padamadhye yatira÷ravyà / paóhamaü vàradamatteti gàhàcchandolakùaõànusaraõamastyeva / rasànanuguõavçttamàha---ayi mayi mànini iti / idaü vçttamiti dodhakaü nàma vçttaü chanda ityarthaþ / ## (lo, å) hanteti--hanta satatametasyà iti / etat dvitãyàryyàlakùaõànugame 'pi ÷rutivairasyajà / idamiti / ayamà÷ayaþ--sàmànyato hàsasya ÷çïgàrarasapratikålyàbhàve 'pi tathàvidhamànasthale smara÷araviùàrdditasya nàyakasyoktau pratikålateti ********** END OF COMMENTARY ********** "vikasita-sahakàra-bhàra-hàri-parimala eùa samàgato vasantaþ" / yatpàdànte laghorapi gurubhàvaþ uktaþ, tatsarvatra dvitãyacaturthapàdaviùayam / prathamatçtãyapàdaviùayantu vasantatilakàdereva / atra"pramuditasaurabha àgato vasantaþ" iti pàñho yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) apràptagurubhàvàntalaghu àha---vikasiteti--eùa vasantaþ samàgataþ / kãdç÷aþ vikasitasahakàrabhàrasya hàrã manohàrã parimola yatra tàdç÷aþ / atra hàrãti pàdàntalaghorgururbhàvàpràptiþ / pàdàntalaghorgurubhàvapràpteþ viùayaü dar÷ayatiyatpàdànta iti, vasantatilakàdàveveti / nahyatra puùpitàgrà chandasãtyarthaþ / pàñhaü pariùkàroti---atreti---pramuditaü pramodaviùayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "anyàstà guõaratnarohaõabhuvo dhanyà mçdanyaiva sà sambhàràþ khalu te 'nya eva vidhinà yaireùa sçùño yuvà / ÷rãmatkàntijuùàü dviùàü karatalàt strãõàü nigtabasthalàt dçùñe yatra patanti måóhamanasàmastràõi vastràõi ca" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) ÷àrddålavikrãóiteti dar÷ayati---anyàstà iti / ratnarohaõabhuvaþ prasiddhà eva, guõaratnarohaõabhuvastvanyà vilakùaõà eva / evaü dhanyà mçdanyaiva, evaü sambhàrà api khalvanye / evaü yairarthàt yadguõaratnamçdvi÷eùasahitaiþ sambhàraireùa yuvà vidhinà sçùñaþ / yatra yåni dçùñe sati måóhamanasàü dviùàü karatalàdastràõi måóhamanasàü strãõàü nitambasthalàd vastràõi ca patanti ityarthaþ / ÷rãmadityàdi dvayorvi÷eùaõam / dviùàü moho bhayena / strãõàü mohaþ kàmena / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "vastràõi ca" iti bandhasya ÷lathatva÷rutiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ç) rohaõo màõikyàdriþ / athavà guõaratnasya rohaõamutpattiryàsu tà bhuvaþ / sambhàra upakàraõam / mçtsamavàyikàraõaråpaþ pàrthivo bhàgaþ / atra cakàrasya atãvraprayatnoccàryyatayà bandha÷othilyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "vastràõyapi" iti pàñhe tu dàróhyamiti na doùaþ / "idamapràptagurubhàvàntalaghu" iti kàvyaprakà÷akàraþ / vastutastu "lakùaõànusaraõo 'pya÷ravyam" ityanye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) atra caturthapàdàntalaghorbandha÷authilyakàritvena gurukàryyabandhadàróhyakàritvàbhàvàda÷ravyavçttadoùa ityàha---atreti / bandhadàróhyamiti na doùa iti / takhatvakaraõànna doùa ityarthaþ / kàvyaprakà÷akàramate dvayamapyapràptagurubhàvàntalaghubhåtàpahatavçttadoùa evetyàha---idamapãti / anyamate tu, a÷ravyavçttaråpahatavçttamevedamityàha---vastutastu iti / atra svamatànusàriõa evànye ityanenoktàþ / ## (lo, é) lakùaõànusaraõe 'pyatra dvitãyacaturthapàdàntalaghorapràptagurubhàvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** projjalajjvàlanajvàlà-vikañorusañàcchañaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ë) grãvàgatoddàmakesarakalàpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷vàsakùiptakulakùmàbhçt pàtu vo narake÷arã // atra krameõànupràsaprakarùaþ patitaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) patatprakarùamàha---projjvaladiti---narakesarã vaþ pàtu / kãdç÷aþ / projjvalataþ jvalanasya jvàlàvat vikañà sundarã urusañànàü chañà kàntiryasya tàdç÷aþ / ÷vàsenàkùiptàþ pàtitàþ kulakùmàbhçtaþ kulàcalà yena tàdç÷aþ / pàto nyånatà / ********** END OF COMMENTARY ********** "dalite utpale ete akùiõã amalàïgi ! te" / evaüvidhasandhivi÷leùasya asakçta prayoga eva doùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, e) asakçtprayoga eva sakçtprayoge tathàvidhàrucidàyitvàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** anu÷àsanamullaïghya vçttabhaïgabhayamàtreõa sandhaivi÷leùasya tu sakçdapi / yathà--- "vàsavà÷àmukhe bhàti indu÷candanabinduvat" / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) bhàtãndurityanayorvçttopagatatvena sandhairna kçtaþ, tacca mahàkavisamayaviruddham / àdyantaragatayorevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "calaõóàmaraceùñitaþ" iti / atra sandhau jugupsàvya¤jakama÷lãlatvam / "urvyasàvatra tarvàlãmarvante càrvavasthitiþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vi÷leùasandhimàha--daliteti / dalite vçntàdàkçùñe evaüvidhe vyàkaraõaniùiddhasandhau / vàsavà÷à aindrã dik / a÷lãlasandhimàha---calaõóàmaraceùñiteti / atra sandhau laõóà÷abdotpattyàpabhraü÷alaõóà÷abdàrthasya dãrghapurãùavya¤janayà jugupsà / mauliþ ÷reõãþ / càruravasthitiryasyàstàdç÷ãtyarthaþ / atra sandhyutpannà varõàþ kañavaþ / ## (lo, o) marvante--marorante asau urvo iti sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "atra sandhau kaùñatvam / "indurvibhàti karpåragaurairdhavalayan karaiþ / jaganmà kuru tanvaïgi ! mànaü pàdànate priye" // atra jagaditi prathamàrddhe pañhitamucitam / "nà÷ayanto ghanadhvàntaü tàpayanto viyoginaþ / patanti ÷a÷inaþ padà bhàsayantaþ kùamàtalam" // atra caturthapàdo vàkyasamàptàvapi punarupàttaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) samàptapunaràttatàmàha---nà÷ayanta iti / atreti / tçtãyapàde vi÷eùasya kriyànvayena vàkyàrthasamàptàvapi anàkaïkùitavi÷eùaõànvayàrthaü vi÷eùasyàvçttiråpo 'tra doùaþ / atra hi dhvàntanà÷anenaiva kùamàtalabhàsanapràptau tadvi÷eùaõam anàkaïkùitam / yatra tu vi÷eùaõe àkàïkùà tiùñhati tatra nàyaü doùaþ / tathà---"adyàpi stanepathuü janayati ÷vàsaþ pramàõàdhikaþ / ' ityatra pramàõàdhikatvavi÷eùaõaü vinà prakçta÷vàsena stanevapathvajananàt ÷vàsasya pramàõàdhikatva àkàïkùà / evaü "ua õiccala" ityàdànapyupamànàlaïkàraråpaprakarùapràptyarthamàkàïkùà / evamevànyatràpi vicàryam / ********** END OF COMMENTARY ********** abhavanmatasambandho yathà--- "yà jaya÷rãrmanojasya yayà jagadalaïkçtam / yàmeõàkùãü vinà pràõà viphalà me kuto 'dya sà" // atra yacchabdaniddiùñanàü vàkyànàü parasparanirapekùatvàt tadekàntaþ pàtinà eõàkùã÷abdena anyeùàü sambandhaþ kaverabhimato nopapadyata eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) abhavanniti / asambhavan asambhavã kaverabhimatasambandho yatretyarthaþ / asambhava÷ca ÷àbdavyutpattiràhityàt / taccodàharaõe dar÷ayiùyate / yà jaya÷rãriti---atra yà eõàkùã / yayà eõàkùyà ityevameõàkùãvi÷eùyako 'nvayaþ kaverabhipretaþ sa ca na sambhavati / dvitãyàntapadàrthasya, yà, yayeti prathamàntatçtãyàntayatpadàrthayoþ abhedena vi÷eùyabhàvàpyutpatteriti pratipàdayitumàha---atreti / nanu yà yayetyanayorna eõàkùyàmanvayaþ / kintu yà yayetyanayoreva parasparamanvaya ityatràha---yacchabdanirddiùñànàmiti / nirapekùatvàdanvayitvànniràkàïkùatvena tathàtvaü bodhyam / tathà ca eõàkùyàmeva sàkàïkùatvàt tadvi÷eùyaka eva / yà yayetyànayorarthànvayaþ kaverabhimataþ sa ca na sambhavatãtyàha---ekàntaþ pàtineti / yàü vineti / ekaü yatpadaü tadantaþ pàtinà tadarthànvayinà eõàkùã÷abdena eõàkùã÷abdàrthena ityarthaþ / anyeùàü yà yayeti yacchabdàrthànàü dvayorapyatra bahutvàropàd bahuvacanam / na càtra eõàkùãmitipadasya vibhaktivyatyayena yà yayetyanayoranvaya iti bàcyam, avyatyayena prathamamanvitasyaiva vyatyayavyutpatteþ / atra tu pa÷càdeva yàm ityasyàvyatyayenànvayaþ / ## (lo, au) samàptapunaràttatve udàharati / abhavan, matam, iùñam, arthàt kaveþ yogaþ sambandho yatra / parasparanirapekùatvàdanuvàdyatvena tacchabdanirddiùñavidheyavàkyasya guõabhåtvena tulyatayàsamavàyàt / yadàhuþ--"guõànàü ca paràrthatvàt asambandhaþ, samtvàt syàditi"tadekàntaþ pàtinàü teùàü-vàkyànàmekavàkyàntaþ pàtinàm / ********** END OF COMMENTARY ********** "yàü vinàmã vçthà pràõà eõàkùã sà kçto 'dya me" / iti tacchabdanirdiùñavàkyàntaþ pàtitve 'pi yacchabdaniddiùñavàkyaiþ sambandho ghañate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) yadi tu tacchabdàrthasya vi÷eùyatayà eõàkùã÷abdaþ prayujyate tadàdoùa ityàha---yàü vinà me vçthà iti / sà eõàkùãti tacchabdavi÷eùyatayaiva prayogaþ / sarvairapãti / na ca tathàpiü bhinnavibhaktikayattatpadàrthayoþ kathamabhedànvaya iti vàcyam / tatpadàrthànvitavi÷eùyasya yatpadàrthe 'nvaye samànavibhaktikatvaniyamàbhàvàt / yathà yatra dhåmaþ sa de÷o vàhnimàn ityatra tatpadàrthànvitasya prathamàntapadàrthasya de÷asya saptamyantayatpadàrthe 'nvayaþ / ## (lo, a) yathà taddhañate tadàha / yàü vinetyàdiþ / tacchabdanirddiùñaü vedheyaü vàkyam / sambandha eõàkùã÷abdasya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "ãkùase yatkañàkùeõa tadà dhanvã manobhuvaþ" / atra yadityasya tadetyanena sambandho na ghañate / "ãkùase cet" iti tu yuktaþ pàñhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) atra prathamamapi vyatyayamaïgãkurvataþ pratyudàharaõàntaramàha---ãkùase yaditi / yato hetorityarthaþ / atreti---yaditipadena kañàkùekùõasyopasthànam / tadetyanena tu kàlasyopasthànam ityekàrthànupasthànàttayornàbhedànvayaþ ityarthaþ / ãkùase cediti / tathà ca yadi kañàkùeõa ãkùase tadà tena kañàkùeõa manobhavaþ dhanvã ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "jyotsnàcayaþ payaþ pårastàrakàþ kairavàõi ca / ràjati vyomakàsàraràjahaüsaþ sudhàkaraþ" // atra vyomakàsàra÷abdasya samàse guõãbhàvàttadarthasya na sarvaiþ saüyogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) itthamabhedànvayasambhavaü dar÷ayitvà bhedànvayàsambhavamàha---jyotsnàcaya iti / kàsàraþ saraþ / vyomaråpe 'smin jyotsnàcayàdiråpapayaþ påràdaya ityarthaþ / atreti---kàsàre ràjahaüsa ityevaü÷amàse tatpuruùe uttarapadàrthasya vi÷eùyatvàt kàsàra÷abdàrthasya vi÷eùaõãbhàva eva guõãbhàvaþ / tàdç÷aguõãbhåtasya ca vi÷eùyàntare 'pi guõãbhàvo 'vyutpanno niràkàókùatvàt, tathà ca tasya payaþ påràdau vi÷eùaõãbhàvena anvayàsambhava ityarthaþ / tàdç÷avi÷eùaõasya anyatra vi÷eùyàbhàvenànvaye tu niràkàïkùatvam / ata eva caitrasya dàsabhàryyà ityatra bhàryyàyaü vi÷eùaõasya dàsasya caitravi÷eùyàbhàvenànvaye sàkàïkùataiva / ## (lo, à) sarvaiþ payaþ påràdipadàrthaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vidheyàvimar÷e yadevàvimçùñaü tadeva duùñam / iha tu pradhànasya kàsàrapadàrthasya pràdhànyenàpratãteþ sarvo 'pi payaþ påràdi÷abdàrthastadaïgatayà na pratãyata iti sarvavàkyàrthavirodhàvabhàsa ityubhayorbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) abhavanmatayogavidheyàvimar÷ayorbhedamàha---vidheyàvimar÷a iti / vidheyàvimar÷e 'nvayabodho jàyata eva / kintu vidheyasya vidheyatvàpratãtyà yadeva vidheyamavimçùñaü tadeva duùñamityarthaþ / na caivaü tasya vàkyadoùatvabhàvàpattiriti vàcyam / udde÷yasambandhitayà vidheyatvàpratãtyà udde÷yaghañitavàkyasyànvayavyatirekàd vàkyadoùatvàd duùñaü tu vidheyapadamevetyarthaþ / prakçte tu niràkàïkùatvenànvayàsambhavàdanvayapratiyogisamastameva duùñamityàha---iha tviti / pradhànasyeti---payaþ påràdisamastànvayitvena pradhànasyetyarthaþ / pràdhànyeneti samastànvayitvenetyarthaþ / tadaïgatayeti tadanvayitvenetyarthaþ / tirobhàva itãti / bodhànupapattirityarthaþ / ## (lo, i) yadevocchånatvàdervçthàtvaü tadeva duùñam / na tu sarvavàkyànàü tirobhàvaþ / evaü kalpopapadàþ drumàþ / kalpopapadatvaü drumasya natu drumàrthasya / ityevamàdiùu abhavanmatayogo boddhavyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "anena cchindatà màtuþ kaõñhaü pa÷unà tava / baddhasparddhaþ kçpàõo 'yaü lajjate mama bhàrgava !" // atra "bhàrgavanindàyàü prayuktasya màtçkaõñhacchedanakarttçtvasya para÷unà sambandho na yuktaþ" iti pràcyàþ / "para÷unandàmukhena bhàrgavanindàdhikyameva vaidagdhyaü dyotayati " ityàdhunikàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vàcyàrthe vivakùitasya vyaïgyàrthayogasyàsambhave 'pi kvacidayaü doùa iti kàvyaprakà÷akçnmataü dåùayitumàha---aneneti / tava màtuþ kaõñhaü chindatà ityanvayaþ / mama kçpàõa ityanvayaþ / pràcyàþ kàvyaprakà÷akçdàdayo dåùayanti / para÷viti / bhàrgavasyàdhikanindà kartaro adhikaü vaidagdhyaü dyotayati ityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** akramatà yathà--- samaya eva karoti bàlabalaü praõigadanta itãva ÷arãriõàm / ÷aradi haüsaravàþ paruùãkçtàþ svaramayåramayårayaõãyatàm // atra paràmç÷yamànavàkyànantarameveti ÷abdopayogo yujyate, na tu "praõigadanta" ityanantaram / evam ---- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) akramateti--avyavadhànena taduttarapàtaniyamenaiva tatparàmar÷akasya ÷abdasya tatparàmar÷àrthamanyottarapàtastattvam / samaya eveti / paruùãkçtàþ duþ ÷ravãkçtàþ svarà yeùàü tàdç÷a mayårà yatra kriyàyàü tàdç÷aü yathà syàttathà ÷aradiü haüsaravà ramaõãyatàm ayuþ pràptavantaþ / kãdç÷àþ ? ÷arãriõàü balàbalaü samaya eva karotãti vinigadantaþ kathayanta iti / mayåraravàpekùayà haüsaravàõàmapakçùñatve 'pi ÷aradiü haüsaravàõàü paruùãkaraõàt samayena svaràõàü balàbalakaraõàt ÷arãriõàmapi balàbalalàbha iti bhàvaþ / atreti---paràmç÷yavàkyaü balàvalamityuktam / atra ca ÷arãriõàmapibalàbalam iti anvaye kliùñatàpi bodhyà / ## (lo, ã) natu praõigadanta ityanantaram / evaü sati praõigadanta iti padasyàpi anuvàdyavàkyaprave÷a÷aïketyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dvayaü gataü saüprati ÷ocanãyatàü samàgamapràrthanayà kapàlinaþ / kalà ca sà kàntimatã kalàvatastvamasya lokasya ca netrakaumudã" // atra tvamityanantarameva cakàro yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) dåyaü gataü samprati ÷ocanãyatàmiti---tapasyantãü pàrvatãü pratijañilave÷asya ÷ivasya svanindàvàkyamidam / candrakalà eva pràk ÷ocanãyà àsãt saüprati tu tavàpi tathàtvàd dvayamiti / nindràpratipàdanàrthaü kapàlavattvakathanaü kalàyàþ pràrthanà ca tatsamàgamàdanumeyà / ********** END OF COMMENTARY ********** amataparàrthatà yathà--- "ràmamanmatha÷areõa tàóità-" ityàdi / atra ÷çïgàrasasya vya¤jako dvitãyor'thaþ prakçtarasavirodhitvàdaniùñaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) amateti---paràrtho 'prakçtàrtho råpyamàõasvaråpo 'mataþ prakçtarasavirodharasavya¤jakatvenànucitaþ yatra tàdç÷aü vàkyamityarthaþ / ràmamanmatheti--sà ni÷àcarã ràkùasã tàóakà eva ni÷àcarã abhisàrikà ràmasya eva manmathasya kandarpasyaiva duþ sahena ÷areõa hçdaye tàóità satã durgandhavad rudhiraõaiva gandhadravyayuktaraktacandanaiva ukùità jãvite÷asya yamasyaiva jãvite÷asya pràõe÷asya upanàyakasya vasatiü gatà ityarthaþ / atreti---dvitãyor'tho råpyamàõaþ manmathàbhisàrikàdiråpaþ aniùñaþ anucitaþ prakçtavãbhatsavirodhi÷çïgàravya¤jakatvàt / ## (lo, u) jãvite÷o yamaþ pràõe÷a÷ca prakçto rasaþ bãbhatsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vàcyasyànibhidhànaü yathà--- "vyatikramalavaü kaü me vãkùya vàmàkùi ! kupyasi" / atra vyatikramalavamapãtyapariva÷yaü vaktatryo noktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) vàcyasyànabhidhànamiti---vàcyam ava÷yaü vaktavyaü tasyoccàraõenàdhyàhàreõa ca anabhidhànamityarthaþ / nyånapade tu adhyàhàreõàbhidhànamiti bhedo vakùyate / vyatikramalavamiti---prãtihetukriyàvyatikramasyàlpabhàvamapãtyarthaþ / atretisthålàsthålavyatikramasàmànyàdar÷anàrthaü vyatikramasya lavaü kathamapãti vàcyamityarthaþ / atra tu vyatikramalavamapãti apikàràdhyàhareõàpi na vivakùitasiddhiþ / vyatikramasyetyeva samàsena ùaùñhãsattva eva vyatikramasambandhisthålabhàgapratãtisambhavànnatu vyatikramalavamapãti / samàse tadà vyatikramalavaü padàrthantaramapãtyevamva bodhodayàdato 'troccàraõenàdhyàhàreõàva÷yaü vàcyasyànabhidhànam / ********** END OF COMMENTARY ********** nyånapadatve vàcakapadasyaiva nyånatà vivakùità, apestu na tathàtvamityanayorbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) nyånapadatvàdasya bhedamàha---nyåneti---vàcakapadasyaiva natvadhyàhàrasyapi nyånapadatvamityarthaþ / tatra adhyàhàrasambhavàditi bhàvaþ / atra tu na tathà adhyàhàrasambhava ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatràpi / yathà và--- "caraõànatakàntàyàstanvi ! kopastathàpi te" // atra caraõànatakàntàsãti vàcyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) caraõanateti---he caõói ! kopane ! caraõe ànataþ kàntaþ yasyàstasyàstava tathàpi kopa ityarthaþ / atra kàkuva÷àtkathaü kopa ityarthaþ / atretitathàpãtyanena yadyapi iti àkàïkùate / yadyapãti niràkàïkùam eva sambaddhaü bhavati tathàpãti tatra dvitãyavàkyagatatve eva upapadyate ityarthaþ / atràpi adhyàhàràsambhavaþ / ## (lo, å) nyånapadatve nyånapadasadbhàvamàtreõa doùàbhàvaþ / iha tu ïasantaü padaü vihàyàsãti padanive÷anena ityanayorbhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** bhagnaprakramatà yathà--- "etamukto mantrimukhyaiþ ràvaõaþ pratyabhàùata" / atra vacadhàtunà prakràntaü prativacanamapi tenaiva vaktumucitam / tena "ràvaõaþ pratyavocata" iti pàñho yuktaþ / evaü ca sati na kathitapadatvadoùaþ, tasyodde÷yavyatiriktaviùayakatvàt / iha hi vacanaprativacanayorudde÷yapratinirde÷atvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) bhagnaprakramateti---prathamopakràntaråpeõàkàïkùitaü yàdç÷aü råpaü tàdç÷aråpeõànuktiþ tattvam / evamukta iti--spaùñam / atra vacdhàtunà udde÷ye prativacane 'pi vacdhàtunàpi àkàïkùà iti dar÷ayati---pratyavocateti / tathà ca kathitapadatvadoùaprasaktiü nirasyatievamiti---tasyodde÷yeti--udde÷ye pratinirde÷yatà anekavidhàþ tatra vidhyatayà nirde÷yasya dharmasyaiva punarvidheyatayà àkàïkùitasya pratinirde÷aþ / yathatraiva ÷loke ràvaõe vidheyatayà nirdiùñasya vacanasya prativacanatvena vidheyatayà pratinirde÷aþ / yathà và--- udeti savità tàmrastàmra evàstameti ca / sampattau ca vipattau mahatàmekaråpatà // ityatra ekaråpatàkathanàd udyatsavitari vidheyatayà nirdiùñasya tàmratvasya astasavitaryyapi vidhayatayà pratinirde÷aþ / (2) ekodde÷ena vidhyasya vidheyàntare udde÷yatayà pratinirde÷a ityaparà / yathà---"jitendriyatvaü vinayasya kàraõaü guõaprakarùo vinayàdavàpyate' ityatra jitendriyatvena vidheyasya vinayakàraõatvasya ÷arãrapraviùñatayà vidheyasya vinayasya guõaprakarùavidhau udde÷yatayà pratinirde÷aþ / (3) ekavidhau uddiùñasya vidheyàntare 'pyudesyatayà pratinirde÷a ityaparà / yathà--te himàlayamàmantrya punaþ prekùya ca ÷ålinam / siddhaü càsmainivedyàrthaü tadvisçùñàþ khamudyayuþ / ityatra siddhàrthanivedanavidhau uddiùñasya tatraiva vidheye udde÷yatayà punaþ pratinirde÷a ityaparà / etadudàharaõaü ca---ya÷o 'dhigantum ityàdikaü dar÷ayiùyate / tacca tatraiva dar÷ayiùyàmi / ## (lo, é) tenaiva vaktumucitaü natu bhàùidhàtunà / tasya kathitapadatvasya udde÷yapratinirde÷yavyatiriktaviùayatvàt / ayamà÷ayaþ---yadevoddiùñaü tadeva pratinirdeùñumiùñam / tatpårvoddiùña÷abdatvena sarvanàmnà và pratãnirdeùñavyam / etadevodàharaõadar÷anena draóhayati / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "udeti savità tàmrastàmra evàstameti ca" / ityatra hi yadi padàntareõa sa evàrthaþ pratipàdyate tadànyor'tha iva pratibhàsamànaþ pratãtiü sthagayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) itthamevamukta ityatra prakramabhaïgamudàhçtya prakramàbhaïgamudàharati / yathà-- udetãti / anyor'tha iveti nàvi÷iùñasyaiva nàmino bodha iti mate tàmrarakta÷abdadvaråpavi÷eùaõabhedàd bhedàvabhàsa ityarthaþ / pratãtim abhedapratãtim / ## (lo, ë) udetãti---pratãtiü sthagayati / tathà ca sati rasànubhavavighna iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "te himàlayamàmantrya punaþ prekùya ca ÷ålinam / siddhaü càsmai nivedyàrthaü tadvisçùñàþ khamudyayuþ" // atra "asmai" itãdamà prakràntasya tenaiva tatsamànàbhyàmetadaþ ÷abdàbhyàü và paràmar÷o yukto na tacchabdena / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ekavidhau uddiùñasya vidheyàntare 'pyudde÷yatayà pratinirde÷e prakramabhaïgamudàharati---te himàlayamiti / te saptarùayaþ siddhamarthaü pàrvatãpariõayaghañanàråpam / tadvisçùñàþ ÷ålinà visçùñaþ / tatsamànàrthabhyàmiti / naca tatsamànàrthakapadabhedàd bhedàvabhàsa iti vàcyam / sarvanàmnà prathamoktanàmavi÷iùñasyaiva paràmar÷àt natvavi÷iùñasya / na caivaü tatpadenàpi sarvanàmnà tathaiva paràmar÷àdadoùa iti vàcyam / tattu atra asmaiva iti idam ÷abdena buddhisthapurovarttitayà mahàdevaþ paràmçùñaþ / tacchabdena viprakçùñaparàmar÷itayà tasya paràmar÷aþ kartuü na ÷akyate iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "udanvacchinnà bhåþ sa ca patirapàü yojana÷atam" / atra "mità bhåþ patyàpàü sa ca patirapàm" iti yuktaþ pàñhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) dharmibhedabhàsakatvena bhedàvabhàsàdekodde÷ena vidheyasya vidheyàntarodde÷yaråpeõa pratinirde÷e 'pi taddoùamudàharati---udanvaditi / bhåþ udanvacchinnà sa càpàü patiþ yojana÷ataü vyàpya tiùñhatãti ÷eùaþ / atra bhuvamuddi÷ya udanvacchinnatve vidheye udanvànapi vidheyaþ / tasya yojana÷atavyàptividhau udde÷yatayà apàüpati÷abdena pratinirde÷aþ kçta iti doùaþ / pàñhantareõa doùaü pariharati---miti bhåriti / ayàü patyà mità paricchinnà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evam--- "ya÷o 'dhigantuü sukhalipsayà và manuùyasaükhyàmativartituü và / nirutsukànàmabhiyogabhàjàü samutsukevàïkamupaiti siddhiþ" // atra "sukhamãhitum" ityucitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) evavidheye uddiùñasya tatraiva vidheye udde÷yatayà pratinirde÷asya pratyayàrthasya kramabhaïgamudàharati---ya÷o 'dhigantumiti / yoddhum udvejantãü draupadãü prati yudhiùñhirasyoktiriyam / ya÷o 'dhigamanasya sukhalàbhasya manuùyagaõanàyàm àdhikyaråpasya manuùyasaükhyàtivarttanasya vecchayà nirutsukànàmutkaõñhàrahitànàmatha ca tadanukålaceùñàråpàbhiyogabhàjàmaïkaü siddhiþ samutsukeva utkaõñhiteva upaitãtyarthaþ / atra nirusukavidhàvuddiùñàyà icchàyàstatraiva nirutsukatvavidhau udde÷yatayà pratinirde÷aþ / tatkrama÷ca tumunpratyayabhedenodde÷akathanàt bhagna ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atràdyayoþ prakçtiviùayaþ prakramabhedaþ / tçtãye paryàyaviùayaþ, caturthe pratyayaviùayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) atràdyayorati / evamukto mantrimukhyairityatra"te himàlayamàmantrya"ityatra cetyarthaþ / tçtãye udanvacchinnà ityatra caturthe ya÷o 'dhigantumityatra / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatràpi / prasiddhatyàgo yathà--- "ghoro vàrimucàü ravaþ" / atra meghànàü garjitameva prasiddham / yadàhuþ--- "ma¤jãràdiùu raõatipràyaü pakùiùu ca kåjitaprabhçti / stanitamaõitàdi surate meghàdiùu garjitapramukham" // ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) prasiddhãti / sambandhivi÷eùe prasiddhàrthakasya ÷abdasya tàdç÷asambandhini aprayogastattvam / ghora iti---sambandhaivi÷eùe eva ÷abdavi÷eùàõàü prayoga ityatra kàvyaprakà÷akçduktisamvàdamàha--ma¤jãràdiùviti / ma¤jãràdiùu sambandhiùu ityarthaþ / evamuttaratràpi / ********** END OF COMMENTARY ********** asthànasthapadatà yathà--- "tãrthe tadãye gajasetubandhàtpratãpagàmuttarato 'sya gaïgàm / ayatnabàlavyajanãbabhåvurhaüsà nabholaïghanalolapakùàþ" // atra tadãyapadàtpårvaü gaïgàmityasya pàñho yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) asthànastheti---yàdç÷asthànasattva eva yatpadasya bodhakatà tadbhinnasthànasthatvaü tattvam / tvamasya lokasya ca ityatra tu uttarapañhitaniyatapadasya tathàtvamatra tu tanniyamarahitapadasyeti bhedaþ / tãrthe tadãye iti---asya ràj¤o gajaiþ setubandhàt pratãpagàü gaïgam uttarato tadãye gàïgãye tãrthe uttaradi÷i nabholaïghanalolapakùà haüsà ayatnabàlavyajanãbabhåvurityarthaþ / setubandhena jalavçddhyà pràvçñkàlabuddhyà uttaradi÷i mànasarovaragamanàrthaü haüsà uóóãnà iti bhàvaþ / atreti / gaïgàyàþ / prathamaj¤àne tatpadena tatparàmar÷asambhavàt / ## (lo, e) tadãya ityasya pårvaü gaïgàmityasya pàñho yuktaþ / tacchabdaparàmçùñyanantarameva vaktumucitatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** evam --- "hitànna yaþ saü÷çõute sa kiü prabhuþ" // atra saü÷çõuta ityataþ pårvaü na¤aþ sthitirucità / atra ca padamàtrasyàsthàne nive÷e 'pi sarvameva vàkyaü vivakùitàrthapratyàyane mantharamiti vàkyadoùatà / evamanyatràpi / iha ke 'pyàhu--"pada÷abdena vàcakameva pràya÷o nigadyate, na ca na¤o vàcakatà, nirvivàdàtsvàtantryeõàrthabodhanavirahàt" iti / yathà---"dvayaü gatam-" ityàdau tvamityanantaraü cakàrànupàdànàdakramatà tathàtràpãti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) hitànna ya iti---hitàt janàt / hitamiti kvacitpàñhaþ / atreti---kriyànvayino na¤aþ kriyàsannihitapàñhasyaivaucityàt / atra vàkyadoùatàmupapàdayati / atra ceti---mantharam asamartham / hitànna ya iti akramadoùodàharaõamiti keùà¤cinmataü dar÷ayati--iha ke 'pãti / pada÷abdeneti / apadasthapadetyatra dvitãyapada÷abdena ityarthaþ / vàcakameveti padàntare yogaü vinà prayogàbhàvena pa¤capadaü tripadamiti yathà na prayogaþ tathà na¤o 'pi pratiyogipadayogaü vinàprayogàt na tatra vàcakatà, niyatapadatvaü nirvivàdamityarthaþ / ghañàdipadasya tu svataþ prayogàt tatra padatvaü nirvivàdamityarthaþ / ÷aktimadvarõamàtrasyaiva naiyàyikaiþ padavyavahàràt pràya÷a ityuktam / yathà dvayamityàdàviti / tattadatràkramatvadoùa evetyarthaþ / tathà ca asthànasthapadatvodàharaõaü tãrthe tadãye ityevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asthanasthasamàsatà yathà--- "adyàpi stana÷ailadurgaviùame sãmantinãnàü hçdi sthàtuü và¤chati màna eùa dhigati krodhàdivàlohitaþ / prodyaddårataraprasàritakaraþ karùatyasau tatkùaõà tphullatkairavakoùaniþ saradali÷reõãkçpàõàü ÷a÷ã" // atra kopina uktau samàso na kçtaþ, kaveruktau kçtaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) asthànastheti---yadrasãyavya¤jako yaþ samàsastadrasavya¤jakasthànamupekùyasthànàntare tatsamàsapàtastattvam / adyàpãti--sandhyàkàle paryyuùitakumudakuómalànniþ saratàü ÷reõãbhåtàlãnàü varõanamidam / adyàpãtyàdyuktakrodhàdàlohitaþ prodyan asau÷a÷ã phullataþkairavakuómalàdiva khaógapidhànaråpàtkoùàt niþ saratàm alãnàü ÷reõãbhåtaü kçpàõàü dårataraü prasàritaþ karo ra÷mireva tàdç÷o hasto yena tàdç÷aþ san tatkùaõàt karùaõe 'pi hastasya dåre prasàraõàt / krodhabãjamàha---adyàpãti / sãmantinãnàü mànastàvat stanaråpeõaiva durgamà÷rityànyadà tiùñhatu, adyàpi mamodaye 'pãti tanmàü dhigiti krodhaþ / atreti kopina÷candrasya samàso dãrghasamàsaþ / ## (lo, ai) koùaþ kuómalam khaógapidhànaü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** vàkyàntarapadànàü vàkyàntare 'nuprave÷aþ saïkãrõàtvam / yathà--- "candraü mu¤ca kuraïgàkùi ! pa÷ya mànaü nabho 'ïgane" / atra nabho 'ïgane candraü pa÷ya mànaü mu¤ceti yuktam / "kliùñatvamekavàkyaviùayam" ityasmàdbhinnam / vàkyàntare vàkyàntarànuprave÷o garbhitatà / yathà--- "ramaõe caraõaprànte praõatipravaõe 'dhunà / vadàmi sakhi ! tattvaü te kadàcinnocitàþ krudhaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) saükãrõamàha---vàkyàntareti / mu¤ca mànamiti / vçttàveva asyànvayaþ spaùñaþ / asya kliùñatve bhedamàha---kliùñatvameveti / garbhitatvamàha---vàkyàntareti / ramaõe iti---atra ramaõe caraõapràntapatite satyadhunà krodho nocita iti vàkyasya madhye vadàmi sakhi te tattvamiti vàkyamanupraviùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** arthadoùànàha--- ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) idànãü trayoviü÷atimarthadoùànàha---arthadoùàniti / khyàteti / khyàtaviruddhatà vidyàviruddhateti doùadvayam / tayo viparyyayàviti / avi÷eùe vi÷eùokterviparyyayo vi÷eùe 'vi÷eùoktiþ / aniyame niyamokterviparyyaya÷ca niyame 'niyamoktarityarthaþ / vidhyayuktatà'nuvàdàyuktatà ceti doùadvayam / ## (lo, o) arthadoùànudde÷yakamapràptàn / tàpratyayasyàpuùñàdipratyekamanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tadviparyayo vi÷eùe 'vi÷eùo niyame 'niyamaþ / atràpuùñatvaü mukhyànupakàritvam / yathà--- "vilokya vitate vyomni vidhuü mu¤ca ruùaü priye !" atra vitata÷abdo mànatyàgaü prati na ki¤cidupakurute / adhikapadatve padàrthànvayapratãteþ samakàlameva bàdhapratibhàsaþ, iha tu pa÷càditi vi÷eùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) mukhyeti---mukhyo vidheyaråpaþ / anyat spaùñam / adhikapadàdasya bhedamàha---adhiketi / pallavàkçtiraktoùñhãtyatra hyàkçti÷abdasya niùprayojanatvaråpo bàdho 'nvayabodhasamakàlameva pratibhàsata ityarthaþ / ## (lo, au) mukhyaü prakçtapratipàdyam / samakàlamevaü bodhapratibhàsaþ, ata eva vàkyadoùatà / iha arthapratyayànantaram, ata eva asyàrthadoùatvam / vivaraü chidraü strãvaràïgaü và a÷lãlam / puüdhvajasmàrakatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** duùkramatà yathà--- "dehi me vàjinaü ràjan ! gajendraü và madàlasam" / atra gajendrasya prathamaü yàcanamucitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) duùkramatàmàha---dehãti / atreti---adhikamålyavastuprarthane sati tatràsammatisambhàvanayaiva nyånamålyapràrthanaucityàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "svapihi tvaü samãpe me svapimyevàdhunà priya !" / atràrtho gràmyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) svapihãti---nàyakaü prati nàyikàyà uktiriyam / he priya ! eùà ahaü svapimi / tvamapi samãpe svapihãtyarthaþ / gràmya iti vaidagdhãràhityenokta ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kasyacitpragutkarùamapakarùaü vàbhidhàya pa÷càttadanyapratipàdanaü vyàhatatvam / yathà---"haranti hçdayaü yånàü na navendukalàdayaþ / vãkùyate yairiyaü tanvã lokalocanacandrikà" // atra yeùàmindukalà nànandahetusteùàmevànandàya tanvyà÷candrikàtvàropaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) vyàhatatvalakùaõamàha---kasyaciditi---tadanyathàtvamutkarùànyathàtvamapakarùaþ / apakarùànyathàtvamupakarùastatpratipàdanamityarthaþ / tatra pragapakarùe udàharati harantãti--iyaü lokalocanacandrikàsuråpà tanvã yauryuvabhirvokùate teùàü yånàü hçdayaü navendukalàdayo na harantãtyarthaþ / atra àdipadàccandrikàpi nindità, tanvyàü tadàropàdutkarùaþ pratipàditastadàha---atreti / pràgutkarùe tu yathà---"tava karõandunà tanvi ! nabhasãndustiraskçtaþ" / iti / ********** END OF COMMENTARY ********** "hantumeva pravçttasya stabdhasya vivaraiùiõaþ / yathà÷u jàyate pàto na tathà punarunnatiþ" // atràrtho '÷lãlaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) hantumeveti / apraõidhànena yuddhapravçttapuruùavarõanamidam / stabdhasya bhadràbhadràvivecinaþ vivaraü parasya cchidraü tatra icchàmàtraü natu pravçttau tadapekùà stabdhatvàt / atra puüso liïgasya pratãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "varùatyetadaharpatirna tu ghano dhàmasthàmacchaü payaþ satyaü sà savituþ sutà surasaritpåro yathà plàvitaþ / vyàsasyoktiùu vi÷vasityapi na kaþ, ÷raddhà na kasya ÷rutau na pratyeti tathàpi mugdhahariõã bhàsvanmarãciùvapaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa)kliùñatvàdyabhàve 'pi kaùñagamyàrthatvaü tattvam / varùatãti--kasyà÷cit kàminyàþ kàntadåtãþ prati anyàpade÷ena sotkaõñhavacanamidam---ahaþ patiþ såryyo dhàmasthaü svãyara÷mistham etad dç÷yàmànaü payo varùati natu ghano varùati ghanasya såryyahastasthànãyatvàt / tathà yayà surasarito gaïgàyàþ påraþ pravàhaþ plàvitaþ sà arthàt yamunàsavituþ såryyasya satyaü sutà / kathametanni÷citam ityatràha---vyàsasyeti---vçùñiyamunayoþ såryyaprabhavatvaü na khalu kenacidanàptenoktaü, kintu vyàsena ÷rutyà vedàparaparyyàyanàmnà ceti / api jij¤àsàyàm / "àdityàjjàyate vçùñistata÷cànnaü tataþ prajàþ"iti / evaüråpàsu kàlindyàþ såryyakanyàtvabodhikàsu ca vyàsoktiùu ko jano na vi÷vasiti kasya janasyà và evamarthikàyàü ÷rutau vede na ÷raddhà ? api pu sarva eva vi÷vasiti sarvasya ca ÷raddhà; tathà ca hariõyà api tatra vi÷vàsa÷raddhaucityameva / tathàpi mugdhà måóhà hariõã bhàsvanmarãciùu adhikaraõeùu jalaü na pratyeti / dhàmasthamacchaü paya ityanena payasaþ såryyamarãcivçttitayà vyàsa÷rutibhyàü bodhitatvena tathà pratyayocityàt / ## (lo, a) varùatãti yamunà vyàseneti / vçùñiyamunayoþ såryyaprabhavatvaü na khalu kenànàptenoktaü, kintu vyàsena ÷rutyà vedàcàracaryyayà ceti / ÷raddhà saüpratyayaþ / kasyà÷cit kàminyàþ kàntadåtãcchalàpade÷ena solluõñanavacanamidam / atra prakçùñataraþ prakçtoyamarthaþ-sa nàgaraþ satyavàgiti pràmàõikamevedam / tasya dåtãnàü bhavatãnàü vàci satyapratyayo yujyate / kintvahameva mugdhà mithyàpratyayameva karomãti / kçgãõàü marumarãcikàsu jalapratyayo yathà, mamàpi bhavatãùu saüpratyayastathaiva / ********** END OF COMMENTARY ********** atra yasmàtsåryàdvçùñeryamunàyà÷ca prabhavastasmàttayorjalamapi såryaprabham / tata÷ca såryamarãcãnàü jalapratyayahetutvamucitam, tathàpi mçgã bhràntatatvàttatra jalapratyayaü na karoti / ayamaprastuto 'pyartho durbodhaþ, dåre càsmatprastutàrthabodha iti kaùñàrthatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) atra vivikùitàrthasya kaùñabodhatvaü dar÷ayati---atreti / prabhavo janakam, tayorjalamapãti vçùñeryamunàyà÷ca ityarthaþ / såryyajanyavçùñilenaiva nadãpåraõàt yamunàyà÷ca vçùñijanakapratyayahetutvamucitamityarthaþ / jalasya taddhàmasthatvenoktatvàt / bhràntatvàt tatreti / tatra marãciùvadhikaraõeùu yamunàjalasya såryyaprabhavatvapradar÷anàt pipàsayà yamunàyàmeva pravarttate tatra na jalàpratyayaþ / marãciùu ttulyàmbubhramànna pratyeti ityetatpradar÷anàrthamayamaprastutor'tha iti / atra hi aprastutapra÷aüsànàmàlaïkàraþ / apràkaraõikakathanàt pràkaraõikapratyàyanaråpaþ / pràkaraõika÷càtra nàyàyasiddhe 'pyarthe bhràntànàü janànàü pratyayàbhàva ityevaüråpaþ / apràkaraõikastu mçgyà jalapratyayaråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sadà carati khe bhànuþ sadà vahati màrutaþ / sadà dhatte bhuvaü ÷eùaþ sadà dhãro 'vikatthanaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) anavãkçtamàha sadeti---dhãro 'vikatthanaþ / na¤aþ pra÷leùaþ / kathitapadàdasya bhedamàha---atreti / paryàyàntareõa samànàrthakena vicchittyanantaraü prakàrakçto bhaïgãbhedaþ / tathàpãti---prakàrakçtabhaïgãbhedàbhàvàdanavãkçtatvamevetyarthaþ yathà---"sadà carati khe bhànurnityaü vahati màrutaþ / dhatte kùmàü sarvadà ÷eùo 'jastraü dhãro 'vikatthanaþ // "atra sadànityasarvadàjastrapadànàü ràmànàrthatà samànaprakàratà ca / bhànuþ sadeti--- ùaùñhàü÷avçtte ràj¤o 'pi ùaùñhàü÷agrahaõaü prajàpàlanaråpo dharma eùaþ sadaivetyarthaþ / atra sadàsatata÷abdayoþ samànaprakàrakatvasamànàrthakatve 'pi ràtrindivamityatràrthasyaiva sàmyaü ràtritvadivàtva prakàrabhedaþ ********** END OF COMMENTARY ********** atra sadetyanavãkçtatvam / atràsya padasya paryàyàntaraõopàdàne 'pi yadi nànyadvicchittyàntaü tadàsya doùasya sadbhàva iti kathitapadatvàdbhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, à) asyetyanantaraü sadeti ÷eùaþ / paryàyàntareõa sarvadetyàdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** navãkçtatvaü yathà--- "bhànuþ sakçdyuktaturuïga evaü ràtrindivaü gandhavahaþ prayàti / vibhartti ÷eùaþ satataü dharitrãü ùaùñhàü÷avçtterapi dharma eùaþ // 'iti / "gçhãtaü yenàsãþ paribhavabhayànnocitamapi prabhàvàdyasyàbhånna khalu tava ka÷cinna viùayaþ / parityaktaü tena tvamapi suta÷okànna tu bhayà- dvimokùye ÷astra !tvàmahamapi yataþ svasti bhavate" // atra dvitãya÷astramocane heturnokta iti nirhetutvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) nirhetumàha--gçhãtamiti---hetvàkàïkùàsattve 'pi hetvanuktistattvam / karõakrodhàt tyajyamànamastraü sambodhya a÷vatthàmna uktiriyam / he ÷astra ! tvaü yena mama pitrà bràhmaõajàternocitamanucitamapi paribhavabhayàd drupadançpatitaþ paribhavabhayàd gçhãtamàsãþ, tathà yasya mama pituþ prabhàvàt tava khalu na viùayo na ka÷cid abhådindo 'pi tvadviùaya àsãdityarthaþ / tena mama pitrà sutasya hatatvena ÷rutasya mama ÷okàt natu bhayàt parityaktamasi ahamapi yatastvàü vimokùeye, ataþ svasti bhavate ityarthaþ / atreti---dvitãyama÷vatthàmnàþ ÷astramocanam / tatra càhamapi ityapikàra eva hetvàkàïkùotthàpakaþ / ## (lo, i) ÷astramocana ityatra a÷vatthàmna iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "kumàraste naràdhã÷a ! ÷riyaü samadhigacchatu" / atra "tvaü mriyasva" iti viruddhàrthaprakà÷anàtprakà÷itaviruddhatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) praka÷itaviruddhàrthamàha---kumàraste iti / kumàraþ putraþ / atreti pitçmaraõànantarameva putrasya ÷rãlàbhaþ pràya÷a iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "acalà abalà và syuþ sevyà bråta manãùiõaþ ?" / atra prakaraõàbhàvacchànta÷çïgàriõoþ ko vakteti ni÷cayàbhàvàtsandigdhatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) sandigdhamarthamàha---acalà iti / atreti---uktini÷cayàbhàvàt acalà eva abalà eva và sevyà iti ni÷cayàbhàvàt sandeha ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sahasà vidadhãta na kriyàmavivekaþ paramàpadàü padam / vçõute hi vimç÷yakàriõaü guõalubdhàþ svayameva sampadaþ" // atra dvitãyàrdhe vyatirekeõa dvitãyapàdasyaivàrtha iti punaruktatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) punaruktamarthamàha---sahaseti---aviveko 'vimç÷yakàrità sa tu àpadàü padam àpajjanaka ityarthaþ / anekakàraõasya kàryavyàpakatvàdavimç÷yakàritàyà àpadvyàpakatvaü dar÷itam / ãdç÷ànvayavàyàptyà labhyàü vyatirekavyàptimàha-- vçõute hi iti / vimç÷yakàrità avimç÷yakàritàråpasàya vàyapakasya vyatirekastasyàpadråpavyàpyàbhàvaråpàõàü sampadàü vyàpyatàmàha---guõalubdhà iti / yatra vimç÷yakàrità tatra sampada ityarthaþ / atreti---dvitãyàrddhavyatirekeõa dvitãyàrddhalabdhavyatirekavyàptyà dvitãyasyaiva dvitãyapàdalabdhànvayavyàpterevetyarthaþ / anvayavyàptereva paryavasitor'tho vyatirekavyàptiþ / sor'thaþ dvitãyàrddhektavyatirekavyàptyà ukta ityataþ punarukta ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** prasiddhiviruddhatà yathà--- "tata÷càra samare ÷ita÷åladharo hariþ" / atra hareþ ÷ålaü loke 'prasiddham / yathà và--- "padàghàtàda÷okaste sa¤jàtàïkurakaõñakaþ" / atra pàdàdhàtàda÷okeùu puùpameva jàyata iti prasiddhaü na tvaïkura iti kavisamayakhyativiruddhatà / "adhare karajakùataü mçgàkùyàþ" / atra ÷çïgàra (kàma) ÷àstrãviruddhatvàdvidyàviruddhatà / evamanya÷àstraviruddhatvamapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) prasiddhiviruddhamàha---prasiddhãti / kaviprasiddhiviruddhatvaü tattvam / kãrttidhàvalyavarõanàdàvanyalokaprasiddhivirodhastu na doùaþ / tatra iti / ÷ãteti---÷ãta ÷ilàgharùaõena tanåkçtam / hariþ kçùõaþ / atreti---loke kaviloke / pàdàghàtàditi / te pàtàghàtàditi anvayaþ / atreti---natvaïkura iti / na ca kusumaü kçtadohadaü tvayà iti kàlidàsakàvye dohadasyàpi varõanàt kathamaïkuro na prasiddha iti vàcyam ? "kavãnàü satyarthe 'pi aprasiddhirasatye 'pi prasiddhiþ"iti aïkurasya kenàpi kavinà avarõanàd doùa ityarthaþ / aprayuktatvaü tu padasya nàrthas, iti ato 'tra na tat prasaktiþ / vidyàviruddhamàha---adhare iti / vidyà÷àstram / evamanyati---"snàti ràtrau budhaþ sadà' iti dharma÷àstrasya, "÷åro nãtiü vinà jayã'ti nãti÷àstrasya, "jvaravàn snàtumarhati' iti vaidya÷àstrasya viruddham / ********** END OF COMMENTARY ********** "aisasya dhanuùo bhaïgaü kùatttrasya ca samunnatim / strãratnaü ca kathaü nàma mçùyate bhàrgavo 'dhunà" // atra strãratnamupekùitumiti sàkàïkùatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) sàkàïkùatàmàha---ai÷asyeti / upàttapadàrthànvayabhramaviùayatve sati anupàttapadàrthasàkàïkùatvaü tattvam / nyånapadatve tu na tàdç÷o bhrama iti bhedaþ / ai÷asyeti / kathaü mçùyate kathaü sahate kathaü na dveùñi ityarthaþ / iyamukti÷ca dveùyavastunyeva ghañate strãratnaü na dveùayogyamityataþ strãratnopekùà eva dveùayogyà ityata upekùitumityàkàïkùati ityàha---atreti / atra karmapadottaracakàrasya karmànyareõa sahaikakriyànvayitvaü pratyàyyate ityataþ strãratnasyàpi mçùyatikriyànvayitvabhramaþ / atra ca ràvaõa ityeva pàñho yukto na bhàrgava iti tasya jitendriyasya strãrantopekùàyàü dveùàbhàvena mçùyate tadàkàïkùatvàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "sajjano durgatau magnaþ kàminã galitastanã / khalaþ påjyaþ samajyàyàü tàpàya mama cetasaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) sahacarabhinnatvamàha---sajjana iti / samajyàyàü samàje / utkçùñanikçùñayorekakriyànvayitvena kathanaü tattvam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sajjanaþ kàminã ca ÷obhanau tatsahacaraþ khalo '÷obhana iti sahacarabhinnatvam / "àj¤à ÷akra÷ikhàmaõipraõayinã ÷àstràõi cakùurnavaü bhaktirbhåtapatau pinàkini padaü laïketi divyà purã / utpattirdruhiõànvaye ca tadaho nedçgvaro labhyate syàccedeùa na ràvaõaþ kva nu punaþ sarvatra sarve guõàþ" // atra na ràvaõa ityetàvataiva samàpyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) asthànamuktatàmàha---asthàne samàpanàyogyasthàne muktatà samàptàtà tattvam / àj¤eti---sãtàpariõayapràrthanàya ràvaõena preùitaü tatpurohitaü ÷auùkalaü pratijanakapurohitasya ÷atànandasya ràvaõapra÷aüsàpårvakopekùàvàkyamidam / aho à÷càryyamãdçg varo na labhyate / yatastasya àj¤à ÷akri÷ikhàmaõeþ praõayinã, maõiriva tadàj¤aàpi ÷ikhàyàü ÷akreõa dhàryyata ityarthaþ / tathà ÷àstràõyeva navaü navãnaü cakùuþ ÷àstradçùñyaiva karmakaraõàt / tathà bhåtànàü pràõinàü patyau pinàkini mahe÷e bhaktiþ / tathà laïketi divyàpurã padaü nivàsasthànam / tathà druhiõasya brahmaõe 'nvaye kule utpattiþ / etàni sarvaõyeva utkarùahetavaþ santi eva cet yadi eùa ràvaõona syàt durvçttatvena khyàtanàmà lokanàmapakàrakatvena àrttaravakàraka÷ca yadi na syàttadà ãdçgvaro na labhyate ityarthaþ / tasmàdayaü tyàjya eva iti bhàvaþ / punaràha---kva punariti / sarvatra jane sarve dharmmàþ kva nu guõàþ ? ka÷ciddharmo doùo 'pãtyarthaþ / tathà ca sarveùàü doùami÷rità eva guõà ityarthaþ / natu kva nu sarve guõà ityarthaþ / sarvaguõàsattvasyànuktatvàttatsamarthanànanaucityàt sarvaguõasattvamuktvà ki¤ciddoùasattvasyaivoktatvàt / atreti / na ràvaõa ityantasyaiva ràvaõatyàgàrhatvàt / kva nu punarityàdeþ tatparigrahàrhatvàdeva / ## (lo, ã) àj¤à ÷aketi---druhiõobrahmà / ãdçguktaprakàraguõàvi÷iùño varo jàmàtà ÷reùño và / ràvaõaþ jagadàkandakàrã / ayamarthaþ--asmin da÷amukhe sarve guõàþ santi / jagadàkrandakàritvaü doùaþ / ata÷ca ràvaõapadasyàrthàntarasaükamaõàd vàcyatvenaiva doùàspadatvam / etàvataivavàkyaü samàpayitumucitam / yat punaruktaü kva nu punarityàdi tena pårvasthàner'thapratipàdanaü na tyaktamityapadamuktateyaü doùaþ / nanu kva punarityàdisamarthakavàkyatvena punaruktamiti vàcyam ? ràvaõasyàrthasya ayuktatàpàdanàrthameva vaktum ityasya vàkyasya tathàprayuktatvena samarthanasyànaucityàt / tathà sati yuktavena vaktumiùñaü vàkyaü yuktamuktaü syàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "hãrakàõàü nidherasya sindhoþ kiü varõayàmahe" / atra ratnànàü nidherityavi÷eùa eva vàcyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) avi÷eùe vi÷eùoktimàha---hãrakàõàmiti--atreti / atkarùàparyyàptyà hyavarõanãyatvaü vaktumucitam / ratnàntaràsattve tu hãrakamàtràrthetkarùàparyyàptibodha iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "àvartta eva nàbhiste netre nãlasaroruhe / bhaïgà÷ca valayastena tvaü làvaõyàmbuvàpikà" // atràvarta eketi niyamo na vàcyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) aniyame niyamoktimàha---àvarta eveti / valayaþ strãvalayaþ / atra nàbhyàdiùu àvarttàdayo råpyatvena vidheyàstatra nàbhirevàvartta iti karaõe àvarttaråpaõayogyasya anyatarasya vyàvarttanàrthamevakàro dàtavyaþ / evam "àvartta eva ' iti karaõe tu nàbhàyàü råpaõayogyavàpãdharmàntarabhàvena vyàvarttanãyàbhàvàttàdç÷aniyamàrthaka evakàro na yukta ityàha---atreti---nàbhirevetyevaü nàbhipadottaramucitasyaivakàrasyàvarttottarapàtadàsthànasthapadatvaü nà÷aïkanãyam / niyamoktitvena vi÷eùàt tadbhedasya tatra prave÷anãyatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "yànti nãlanicolinyo rajanãùvabhisàrikàþ" / atra tamistràsviti rajanãvi÷eùo vàcyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) vi÷eùaviparyyoktimàha---yàntãti---nicolo vastram / atreti---tamistràyàmeva nãlavastraucityàdrajanãvi÷eùaråpàyàstamistràyà evaü vaktumaucityena jyotstràsàdhàraõarajanyuktyànaucityamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "àpàtasurase bhoge nimagnàþ kiü na kurvate" / atra àpàta eveti niyamo vàcyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) niyamaviparyayoktimàha---àpàteti---nanu bhoþ kiü na kurvate---akàryameva kurvata evetyarthaþ / atreti--sarvakàlasurasatve tannimajjanaü nàkàryam, ataþ sarvakàlavyàvarttanàya àpàtata eveti niyamo vàcya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu vàcyasyànibhidhàne "vyatikramalavam" ityàdàvaperabhàvaþ, iha caivakàrasyeti ko 'nayerbhedaþ / atràha---"niyamasya vacanameva pçthagbhåtaü niyamaparivçtteviùayaþ" iti, tanna ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) niyamasyàvacanamevàpavàdaråpamityarthaþ / gamakàbhàvàdekajàtitvàditi bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathà satyapi dvayoþ ÷abdàrthadoùatàyàü niyàmakàbhàvàt / tatkà gatiriti cet ? "vyatikramalavam" ityàdau ÷abdoccàraõànantarameva doùapratibhàsaþ, iha tvarthapratyayànantaramiti bhedaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) asya vàcyànabhidhànàd bhedamà÷aïkate---nanviti---iha tvekàrasyetyatràbhàva ityanvayaþ / atra samàdhànasambhavaü dar÷ayitvà doùàntaraü dar÷ayitumàha--atra niyamasyeti--atra niyamasyàvacanameva pçthag bhåtaü vi÷eùabhåtaü niyamaparivçtterviùaya ityarthaþ / tathà ca vi÷eùaviùayaparihàreõaiva sàmànyaü pravarttate iti nyàyànnityamabhinnavàcyànabhidhànaü tadartha ityarthaþ / etatsamàdhànasya soóhavyatvena doùàntaramàha---iti cediti--dvayoþ ÷abdàrtheti--ekaþ ÷abdadoùo 'nyor'thadoùa ityatretyarthaþ / niyàmakàbhàvàdityatra niyàmakàbhàva eva doùaþ iti påraõãyam / tatkà gatiriti tasmàtka upàya ityarthaþ / samàdhatte---vyatikramalavamityàdàviti / ÷abdoccàraõànantarameveti / vyatikramasya lavamapi ityevamàkàïkùayà uccàraõànantarameva udayati iti bhàvaþ / iha tviti / apàtasurasa ityàdiniyamaviparyoktàvityarthaþ / arthapratyayonantaramiti / àpàtasurasatvaü prathamaü pratãyate eva tadanantarameva sarvadà surasatvavyàvçttirityarthapratisaüghànamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü ca ÷abdaparivçttisahatvàsahatvàbhyàü pårvairàdçto 'pi ÷abdàrthadoùavibhàga evaü paryavasyati--yo doùaþ ÷abdaparivçttyàsahaþ sa ÷abdadoùa eva / ya÷ca padàrthanvayapratãtipårvabodhyaþ so 'pi ÷abdadoùaþ / ya÷càrthapratãtyanantaraü bodhyaþ sor'thà÷raya iti / evaü càniyamaparivçttitvàderapyadhikapadatvàdbhedo boddhavyaþ / amataparàrthatve tu "ràmamanmatha÷areõa-" ityàdau niyamena vàkyavyàpitvàbhipràyàdvàkyadoùatà / a÷lãlatvàdau tu na niyamena vàkyavyàpitvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) idaü cànubhavàduktam / vastutastu kvacitkacicchabdàrthadoùatàyàü ÷àstrakartturicchaiva niyàmikànyàthà vàkyagatàvimçùñavidheyàü÷e duùkame ca dvayorapi ÷abdaracanàvaiparãtyàdhãnatve 'pi ekaþ ÷abdadoùo 'nyor'thadoùa ityatra kà vinigamanà ?itthaü svayamuktaþ ÷abdàrthadoùatàniyàmako 'pi kvacit vyabhicarati / aprayuktatvàdi÷abdadoùàõàmarthapratãtyanantarameva bodhàt, kaùñàrthatvaråpàrthadoùasya prathamamarthàpratyayàcchabda evàrthapratyàyaka iti j¤ànodayàcchabda pratãtyanantarameva bodhàcca / ataþ pràcãnairukto niyàmakaþ kvaciccàsmaduktau niyàmaka iti dvividha eva niyàmaka iti vaktumàha---eva¤ceti / pårvairàdçtasya niyàmakasya paryyavasàne evaü paryyavasyatãti / vakùyamàõaü tadevàha---÷abdavçttisaha iti / atràrthasàmye iti ÷eùaþ / yathà "pallavàkçtiraktoùñã' ityatra pallavàkàreti karaõe 'pi ÷abdadoùa eva / nirarthaka÷rutikañvàdivarõànàü tvarthasàmyàbhàvànnaitanniyamaviùayatvaü, kintu ÷abdoccàraõànantarapratãyamànaråpasyoktaniyamaviùayatvameva / evaü hantãtyasyàsamarthe 'pyeùa eva niyamaþ tameva svoktaniyamaü dar÷ayati---ya÷càrthapratãtyanantaramiti / aniyamaparivçttyàderarthadoùatàdhikapadatvàdeþ ÷abdoùatà / ityatràpyasmaduktabhedakàdeva devabhedo bodhya ityàha---eva¤ceti / amatapadàrthatvasya vàkyadoùatàniyàmakamanyadevàha---amateti / vàkyavyàpitvaü samastapadyaråpavàkyavyaptitvam / a÷lãlàrthatve tu vàkyavyàpitve 'pyarthànvayavyatirekànuvidhànàdarthadoùatvamiti hçdayena vàkyavyàpitvaü dar÷ayati---a÷lãlatvàdàviti / arthà÷lãlatvàdàvityarthaþ / ## (lo, å) sahatvàsahatvàbhyàmityanantarameveti ÷eùaþ / ÷abdaparivçttisahatve yathà ÷rutikañunyånatva-pratikålavarõatvàdiþ / padàrthànvayapratãtipårvabodhyo yathà nyånàdhikapadatvàdiþ / ràmamanmatha÷areõa, ityàdàvityanantaramarthapratãtyanantaraboddhyatve 'pi iti ÷eùaþ / a÷lãlatvàdàviti--hantumevetyàdau kvacid vàkyavyàpitve 'pi kvacid vivaraiùiõa ityàdau padaniùñatve 'pi sambhavànna vàkyadoùatetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ànanditasvapakùo 'sau parapakùàn haniùyati" / atra parapakùaü hatvà svapakùamànandayiùyatãti vidheyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) vidhyayuktatvamàha---ànanditeti / vidheyatàtparyyàptyayogye tàtparyyàrpaõaü tattvam / atra parapakùahananànantarameva svapakùànandadànavidhàveva vidheyatàtparyyàptyaucityaü natu parapakùahananavidhau ityarthaþ / na càtra vidheyàvimar÷a iti vàcyam / tatra vidheyatà na pratãyate atra tu pratãtividheyatàke, tàtparyyàptyanaucityamiti bhedàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "caõóã÷acåóàbhàraõa ! candra ! lokatamopaha ! / virahipràõaharaõa ! kadarthaya na màü vçthà" // atra virahiõa uktau tçtãyapàdasyàrtho nànuvàdyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) anuvàdàyuktatàmàha---caõóã÷eti / anuvàdyavi÷eùaõasya vidhivirodhitvaü tattvam / candraü pratã virahiõyà uktiriyam / he candra màü vçthà na kadarthaya ityanvayaþ / caõóã÷etyàdikamapi sambodhanatrayaü tadãyaikakàlàyàstathàtvàt sa eva tathàtvena sambodhitaþ / prathamavi÷eùaõadvayaü tasya mahattvapratipàdanàya / pràõetyàditçtãyapadàrthastadanupakàrakaråpo 'yukta ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "lagnaü ràgàvçtàïgyà sadçóhamiha yathaivàsiyaùñyàparikaõñhe màtaïgànàmapãhopari parapuruùairyà ca dçùñà patantã / tatsakto 'yaü na ki¤cidraõayati viditaü te 'stu tenàsmadattà bhçtyebhyaþ ÷rãniyogàdraditumiti gatevàmbudhiü yasya kãrtiþ // atra viditaü te 'stvityanena samàpitamapi vacanaü tenetyàdinà punarupàttam / atha rasadoùànàha--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) nirmuktapunaruktatvamàha---lagnamiti--nirmuktasya samàpitasya kàrakasya punaruktistattvam / samàptapunaràttatà tu vi÷eùaõasyà'vçttiråpaiveti bhàvaþ / lagnamityàdi / yasya ràj¤aþ kãrttiramvudhiü gatà tatparyantagàminã tasya kãrttirityarthaþ / atrotprekùyate---÷rãniyogàditi / gaditumiveti samudraputryàþ ÷riyaþ svapitarisvabhartturapacàraü gadituü preùyàyàü kãrttau niyogaþ / niyogamàha---lagnamiti / yayasiyaùñyà strãliïga÷abdàrthatvena upastrãtvenàdhyàsitayà arikaõñha eva lagnaü kãdç÷yà ? ràgo raktimàha evaanuràgastayà'vçtàïgyà, tathà yàsiyaùñiriha jagati màtaïgànàü hastinàmeva màtaïgànàü ùiógànàü upari patantã parapuruùaiþ ÷atrupuruùaireva prakçùñapuruùairdçùñà / anena sàkùitvaü dar÷itam / tatsaktastàdç÷yàmasannàyikàyàü sakto 'yaü mama bharttà ràj¤à na ki¤cidbhadràbhadraü gaõayati iti me mama pituþ samudrasya viditamastu / tena bhadràbhadràgaõanena bhçtyebhyo 'haü dattàsmãti gaditumivetyarthaþ / asiyaùñisàhàyyena ÷atrubhyo bhãtyagaõanenà÷ritatvàd bhçtyà api ÷rãmantaþ kçtà iti stutiþ / atretivacanaü karmakàrakavacanaü na ki¤cidraõayati ityantaü hi vedanãyaü karmakàrakam / tacca viditaü te 'stu ityanena samàpitam / tenàsmi dattà ityapi vedanãyakarmakàrakaü punarupàttam / ## (lo, ç) lagnamiti---ràgo raktaþ ÷oõimà, anuràga÷ca / màtaïgà gajà÷càõóàlà÷ca / para utkçùñaþ anya iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) rasadoùànàha---rasasyeti / sthàyisaücàriõorapãtyatràpi sva÷abdena uktirityasyànvayaþ / paripanthãti---pratikålarasaïgavibhàvàdyuktirityarthaþ / àkùepa iti / anubhàvavibhàvayoþ kçstràdatyantapraõidhànàd àkùepaþ pratyayanaü doùaþ kathita ityarthaþ / akàõóe anucitakàle prathanacchedau vistàratyàgau rasasya iti ÷eùaþ / anaïgasya prakçtarasasyànupakàrakasya / arthànaucityamiti---anyadvà uktàdanyadvà arthànaucityamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** rasasya sva÷abdo rasa÷abdaþ ÷çïgàràdi÷abda÷ca / krameõa yathà--- "tàmudvãkùya kuraïgàkùãü raso naþ ko 'pyajàyata" / "candramaõóalamàlokya ÷çïgàre magnamantaram" / sthàyibhàvasya sva÷abdavàcyaü yathà--- "ajàyata ratistasyàstvayi locanagocare" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tàmudãkùyeti---atra pårvàrddhe rasa÷abdaþ paràrddhe ÷çïgàra÷abdo vàcakaþ / nanu ÷rotureva kàvya÷ravaõàd raso jàyate na tu svãyaratvàdivaktuþ tatkathamatra syãyarativaktåraso vàcya iti cenna / rasasya ityatra sthàyibhàvasyetyarthàt / na caivaü sthàyinaþ sva÷abdavàcyatàyàþ pçthaguktyanupapattiriti vàcyam / sthàyibhàvasyaiva rasàdivàcakarasa÷abdena sthàyibhàva÷abdena uktirityevaü vàcaka÷abdabhedàdeva pçthagukteþ / ata eva rasa÷abdenàtra sthàyibhàva eva ukta iti / "rasàdilakùaõastvarthaþ svapre 'pi na vàcyaþiti ca kàvyaprakà÷akçtà likhitam / sthàyibhàvavàcaka÷abdena vàcyatàmàha---ajàyateti / ********** END OF COMMENTARY ********** vyabhicàriõaþ sva÷abdavàcyatvaü yathà--- "jàtà lajjàvatã mugdhà priyasya paricumbane" / atra prathame pàde "àsãnmukulitàkùã sà" iti lajjàyà anubhàvamukhena kathane yuktaþ pàñhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) vyabhicàriõa iti---bhàvatàpràptiyogyasyeti ÷eùaþ / tatpràpti÷ca niràkàïkùàvàkyavyaïgyatve satyeva jàyate / atra lajjàvattvasya vidheyasya niràkàïkùavàkyabodhyatvena bhàvatàpràptiyogyatà astyeva / tasya sva÷abdavàcyatvàttu doùaþ / sàkaïkùavàkyabodhyatve bhàvatàpràptiyogyatàmanàpannasya tasya sva÷abdavàcyatvaü na doùaþ / yathà---"lajjànamramukhã priyeõa hasatà bàlà ciraü cumbane vidheye 'nuvàdyavi÷eùaõasya lajjàyà bhàvatàpràptiyogyatàmanàpannàyàþ sva÷abdenanoktirna doùaþ / ## (lo, é) anubhàvamukhena kathana iti---vyabhicàriõo hi svasvànubhàva vyaktà eva sahçdayànàmàsvàdyàþ / iha ca yatraikatra vyabhicàriõàmanubhàvamukhena varõanaü sva÷abdena tvabhidhànaü; tatra na rasàdimàtradoùaþ / kintu adhikapadàkhyo vàkyadoùo 'pi / yathà---"lajjànamramukhã priyeõa hasatà bàlà ciraü cumbità"iti / ********** END OF COMMENTARY ********** "mànaü mà kuru tanvaïgi ! j¤àtvà yauvanamasthiram" / atra yauvanàsthairyanivedanaü ÷çïgàrarasasya paripanthinaþ ÷àntarasasyàïgaü ÷àntasyaiva ca vibhàva iti ÷çïgàre tatparigraho na yuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) paripanthirasàïgavibhàvaparigrahamàha---mànamiti / yanniùñhaþ sthàyibhàvaþ sàmàjike rasatàmàpadyate prakçtarasaparipanthirasavibhàvasya taduktyaiva pratyàyanaü doùa ityarthaþ / mànaü mà kuru iti---atra sàmàjike rasatàmàpadyamànà ratiþ sthàyibhàvo vaktçniùñhastapratikåla÷àntarasavibhàvo yaunavàsthairyamidaü tenaivoktamityàha--atreti / evaü ca "tyajatamànamalaü bala vigrahairna punareti gataü ca turaü vayaþ / parabhçtàbhiritãva nivedite smaramate 'ramateùñasakhãjanaþ " / iti raghau yauvanàsthairyakathanaü na doùaþ / atreùñasakhajaniùñharatibhàva eva sàmàjike rasatàmàpadyate / natviùñasakhajanena yauvanàsthairyamuktaü kintu parabhçtàbhirityadoùaþ atraiva yauvanàsthairyoktireva paripanthyanubhàvo granthakçdanukto 'pi bodhyaþ / ## (lo, ë) ÷çïgàre pratikåla ityarthaþ / vibhàvàderityàdi÷abdàdanubhàvasa¤càriõau / tatra pratikålànubhàvaparigraho yathà--- "suratotsukamàlokya mçgàkùã pathikaü pathi / nirmuktasarvaviùayà prayayau vipinàntaram" // atra nirmuktasarvaviùayatayà vanagamanaü ÷àntarasànubhàvaþ / anyathà tu vanagamanaü kvacit kvacidabhisàràdinà guõaþ / evaü vyabhicàriõo 'pi / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhavalayati ÷i÷irarociùi bhuvanatalaü lokalocanànde ãùatkùiptakañàkùà smeramukhaã sà nirãkùyatàü tanvã" // atra rasasyoddãpanàlambanavibhàvaparyavasàyinau sthitàviti kaùñakalpanà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) anubhàvasya kaùñakalpanayàprakà÷amàha---dhavalayatãti / nirãkùiteti / arthàt puüsà / uddãpanaü candraþ / àlambanaü nàyikà / anubhàvasya saharùacakùuþ prasàraõasya paryavasàyinau praõidhànàti÷ayenaiva bodhakau ityarthaþ / draùñuþ ÷àntatve vairàgyeõa cakùurnimãlanasyàpi sambhavàt / prakaraõapratisandhànavçcchreõa tu uktànubhàvaprakà÷aþ / ## (lo, e) anubhàvaparyavasàyinau iti / rasaparyavasàyitve kañàkùakùepaõàderanubhàvatvaü suvyaktaü bhavet / iha ca kañàkùakùepaõàdãni tasyà nàyakaviùayatvaratyuddhodhakàryàõi atrànyena kena sahopapannàni jhañityani÷citapratãtikàraõatvàt / yadvà kasyacinnàyakasyà nirãkùyamàõo råpànubhàvaþ tasyà ratyudvodhako na jàta iti kañàkùàkùepavikùepavibhàvayoþ ÷çïgàrarasaparyavasànàbhàvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pariharati ratiü matiü lunãte skhalatitaràü parivartate ca bhåyaþ / iti bata viùamà da÷àsya dehaü paribhavati prasabhaü kimatra kurmaþ" // atra ratiparihàràdãnàü karuõàdàvapi sambhavàtkàminãråpo vibhàvaþ kçcchràdàkùepyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) vibhàvasya kçcchràt kalpanamàha---pariharatãti / pariharatãtyàdau sarvatra mumàn karttà / bata khede ityasya viùamà ta÷à asya dehamityanvayaþ / prasabhaü balàt / atreti---atràpi prakaraõapratisandhànakçcchragamyam / ********** END OF COMMENTARY ********** akàõóe prathanaü yathà---veõãsaühàre dvitãye 'ïke pravartamànànekavãrasaükùaye 'kàle duryodhanasya bhànumatyà saha ÷çïgàraprathanam / chedo yathà--vãracarite ràghavabhàrgavayordhàràdhiråóhe 'nyonyasaürambhe kaïkaõamocanàya gacchàmãti ràghavasyoktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kaïkaõamocanaü vivàhottaramàïgalyakriyàvi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** punaþ punardeptiryathà--kumàrasaübhave rativilàpe / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) rativilàpa iti--- "atha sà punare vihvalà vasudhàliïganadhåsarastanã / vilalàpa vikãrõamårddhajà samaduþ khàmiva kurvatã sthalãm // "ityupakramya pravarttite dhàràvàhike karuõarase madhau dçùñe--- "tamavekùya ruroda sà bhç÷aü stanasaübàdhamuro jaghàna ca / "iti vi÷ipya punardeptiþ / ## (lo, ai) rativilàpeti---atha mohaparàyaõà satãtyàdinà paripuùñimàgatasyàpi karuõasya"atha sà punareva vihvalà"ityanena kaõñhaparipårõabhojyasya punarbhojyadànena vairasyam / ********** END OF COMMENTARY ********** aïgino 'nanusaüdhànàü yathà--ratnàvalyàü caturtheïke bàbhravyàgamane sàgarikàyà vismçtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) sàgarikàyà vismçtiriti---sàgarikà ratnàvalã / tannàñake 'ïginã / ********** END OF COMMENTARY ********** anaïgasya kãrtanaü yathà--karpårama¤jaryà ràjanàyikayoþ svayaü kçtaü vasantasya varõanamanàdçtya bandivarõitasya pra÷aüsanam / aïgasyàtivistçtiryathà---kiràte suràïganàvilàsàdiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) anaïgasyeti---prakràntarasànupakàrakasyetyarthaþ / vandivarõitasyeti / ràj¤à iti ÷eùaþ / kiràtàrjunãye bhàravau / ********** END OF COMMENTARY ********** prakçtayo divyà adivyà divyàdivyà÷ceti / teùàü dhãrodàttàdità / teùàmapyuttamàdhamamadhyamatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, o) prakçtiviparyayàkhyaü doùaü ca vyàcaùñe---prakçtaya ityàdi / divyà mahendràdayaþ ÷rãkçùõàdaya÷ca / adivyà duùma (ùya) ntàdayaþ / divyàdivyàþ ÷rãràmacandràdayaþ ityàdi pràgeva uktam / dhãrodàttàdãnàm anyatamà÷rayatvasya sambhave 'pi pràyeõa vãràdipradhànatvameva / teùàü lakùaõàni uktàni / ********** END OF COMMENTARY ********** teùu ca yo yathàbhåtastasyàyathàvarõane prakçtiviparyayo doùaþ / yathà--dhãrodàttasya ràmasya dhãroddhatavacchadmanà vàlivadhaþ / yathà và---kumàrasaübhave uttamadevatayoþ pàrvatãparame÷carayoþ saübhoga÷çïgàravarõanam / "idaü pitroþ saübhogavarõanamivàtyantamanucitam" ityàhuþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) divyà ityàdiùu divyàdinàyikàyà ityarthaþ / divyà--devàþ adivyà manuùyàþ / divyàdivyà devàvatàrà mànuùàþ tadãyàþ prakçtaya ityarthaþ / arthànaucityamanyadveti yaduktaü tadçr÷ayati-- ## (lo, au) uttamadevatayoþ ÷çïgàrarasavarõanamanucitamiti yaduktaü tatràyamevà÷ayaþ / ye ye ÷çïgàravya¤jakàþ rahasyàrthàþ pitrorvarõayitumanucitàste uttamadevatàniùñà na varõanãyàþ anyathà raghuvaü÷e ràvaõavadhànantaraü svaràjyamabhinivçttasya ràmacandrasya sãtàsamvàdavarõanaü tàdç÷aüvànyanmahàkaviniùñatvamanucitaü syàt / anucitameva sakalamahàkavãnàü prabandheùu tathà tathà varõanamasama¤jasaü syàt / evamadivyànàü svaþ- pàtàlagamanasamudralaïghanàdiþ / etadvastu mahànubhàvakuvalayà÷vàderyad vçttamitihàsàdiprasiddhaü varõanãyameva / anyathà varõanasyaiva doùàvahatvàt / evamanyasyàpi kçtyànaucityasya varõana prakçtiviparyyayàkhyo doùo boddhavyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anyadanaucityaü de÷akàlàdãnàmanyathà yadvarõanam / tathà sati hi kàvyasyàsatyatàpratibhàsena vineyànàmunmukhãkàràsaübhavaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) anyadanaucityamiti---de÷akàleti / divi mànuùabhàùàvarõanaü de÷ànucitam / ekartau anyartudharmavarõanaü kàlànucitam / ## (lo, a) anyadanaucityaü dar÷ayati--anyaditi--de÷akàlàdirityàdi÷abdena nàyikàyàþ pàdaprahàràdiþ / nàyakasya kopaþ / bàlàyà dharùñyam / prauóhàyà ve÷yàyà÷càtilajjà / pratinàyakasya anvayatvam / tathà càha--- vaü÷avãryya÷rutàdãni varõayitvà riporapi / tajjayànnàyakotkarùakathanaü hi dhinoti naþ // iti / evaü devatànàmavayavànàü ÷ira àrabhya varõanam / teùàü ÷ira àràdhyatve pàdàrabdhavarõanam eva iùyate / manuùyàõàü na pàdàrabdhavarõanaü teùàü ÷ira àrabhya varõanasyaiva iùñeþ / evamanayaiva di÷à sakalamanaucityaü rasabhaïgakàraõaü prayatnena sukavibhaiþ parihàryyam / yaduktaü dhvanikçtà--- anaucityàdçte nànyadrasabhaïgasya kàraõam / aucityopanibandhastu rasasyopaniùatparà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ebhya uktadoùebhyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) iti doùànuktvàlaïkàradoùà api eùvevàntarbhavanti ityàha--ebhyaþ pçthagiti / ## (lo, à) nanu yadyeta eva doùàstadà pràcãnoktàþ punaralaïkàradoùà ityàha / ebhyaþ ityàdibhya iti / kathaü tebhyo 'pçthagityàha--- ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi--upamàyàmasàdç÷yàsaübhavayorupamànasya jàti pramàõagatanyanatvàdhikatvayorarthàntaranyàse utprekùitàrthasamarthane cànucitàrthatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) atra yo yadalaïkàradoùo yatràntarbhavati tadàha---upamàyàmiti / asàdç÷yam---upamànopameyayoþ sàdç÷yàbhàvaþ / asambhava÷copamànàprasiddhiþ / jàtipramàõeti / pramàõaü parimàõam / upameyajàtyapekùayà upamànajàterupameyaparimàõàpekùayopamànaparimàõasya càtyantanyånàdhikatvayoranucitàrthatvamityarthaþ / evamutprekùitàrthasyàrthàntaranyàsena samarthena ca tadaiva doùastasyànucitàrthatvamityarthaþ / nanu pa÷ubhåtà raõàdhvare ityatra ÷åràõàü kàtaratvavya¤janayà teùàü nindàvya¤janamevànucitàrthatvaü dar÷itam / asàdç÷yàsambhavayoruprekùitàrthasamarthane naetàdç÷amanaucityaü kintu pratipàdyamànàrthàlãkatvamevànaucityaü vàcyaü tathà ca kathamubhayasàdhàraõamanaucityam / yadi ca aucityàbhàva eva tarhi ityucyate tadà samastadoùàõàmeva anucitatvenaitasya doùavi÷eùatvànupapattiriti cetsatyam / doùàntaralakùaõànàghràtatve sati aucityàbhàva eva tallakùaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà--- "grathnàmi kàvya÷a÷inaü vitatàrthara÷mim" / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) tathà hãti--atra kàvyasya ÷a÷inà na sàdç÷yam / ********** END OF COMMENTARY ********** "prajvalajjaladhàràvànnapatanti ÷aràstava" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) krameõeti---grathnàmãtyatra asàdç÷yam / kàvyaü ÷a÷ãva ityupamà / atra råpakatve 'pi sa eva doùastasyapi sàdç÷yamålatvàd upamànàsambhave---prajvaladiti -- prajvalantyo jaladhàrà hmaprasiddhàþ / nanvatràbhåtopamà syàditi cenna, sambhàvanayàpi yatropamànaprasiddhistatraivàbhåtopamàtvàt / yathà--- sarvapadmaprabhàsàraþ samàhçta iva kvacit / tvadànanaü vibhàvãti tàmabhåtopamàü viduþ // ityatra daõóiü nà kvacitpadena straùñurvidheþ kvacit sarvapadmaprabhàharaõasambhàvanàü pradar÷ya tàdç÷opamànenàbhåtopamà dar÷ità / ata eva bàlapravàvalaviñapaprabhàva lateva ityatràpi vañàdiviñame latàdar÷anàt pravàlaviñape latàü sambhàvya tadupamà kçtà / prakçte tu jale jvalanasya sarvathà bàdhàt prajvalajjaladhàràyàþ sambhàvanà÷akyatvàt / ## (lo, ã) jaladhàràõàü prajvalanam asambhavi / ********** END OF COMMENTARY ********** "caõóàla iva ràjàsau saügràme 'dhikasàhasaþ" / "karpårakhaõóa iva ràjati candrabimbam" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) upameyajàtyapekùayopamànajàteratyantanyånatvamàha---caõóàla iveti / atra ràjajàtyapekùayà caõóàlajàteratyantanyånatvam / upamànaparimàõopekùayopamànaparimàõasyàtyantanyånatvamudàharati---karpåra iti / ********** END OF COMMENTARY ********** "haravannãlakaõñho 'yaü viràjati ÷ikhàvalaþ" / "stanàvadrisamànau te" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) evaü jàtiparimàõayoràdhikyamapyàha---haravaditi / stanàviti ca / ÷ikhàbalo mayåraþ / avasthàbhedena hara÷arãrasyànekavyaktitvàt haratvamapi jàtiþ ÷ikhàbhalatvàpekùayàdhikà / ## (lo, u) ràj¤a÷caõóàlena, candrasya karpårakhaõóena, harasya nãlakaõñhena, stanayo÷càdriõà ca sàmyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "divàkaràdrakùati yo guhàsu lãnaü divàbhãtamivàndhakàram / kùudre 'pi nånaü ÷araõaü prapanne mamatvamuccaiþ ÷irasàmatãva" // evamàdiùåtprekùitàrthasyàsaü tratatayaiva pratibhàsanaü svaråpamityanucitameva tatsamarthanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) arthàntaranyàsenotprekùitàrthasamarthanamàha---divàkaràditi / yo himàlayo guhàsu lãnamandhakàraü divàkaràd rakùati / atrotprekùate---bhãtamiveti / atràrthàntaranyàsamàha---kùudro 'pãti / uccaiþ ÷irasàü mahimnà uccamaulãnàmarthànmahatàm uccaiþ ÷ikharàõàü ca / atra doùaü dar÷ayati---evamàdiùviti / samarthanam---satyatvena pratipàdanam / tamaso bhayaü ca sarvathaivàlãkamutprekùitam / kathaü tasyàrthantaranyàsena satyatayà pratipàdanamityarthaþ / ## (lo, å) divàkaràdau cotprekùitàrthasya samarthane 'naucityaü dar÷ayati---utprekùitàrthasyetyàdi / asadbhåtatayaiva pratibhàsanam, sambhàvanaviùayatvàdityarthaþ / divàbhãta ullåkaþ / atha và--divà divasàdbhãtamityandhakàravi÷eùaõam / yo himàlayaþ, ÷iraþ ÷çïgaü mårdhà và / ********** END OF COMMENTARY ********** yamakasya pàdatrayagatasyàprayuktatvaü doùaþ / yathà--- "sahasàbhijanaiþ snigdhaiþ saha sà ku¤jamandiram / udite rajanãnàthe sahatàyàti sundarã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) sahaseti---sà sundarã nàyikà strigdhairàlijanaiþ saha sahasà sasmità udite rajanãnàthe sahasà tatkùaõaü ku¤jamandiraü yàtãtyarthaþ / ## (lo, ç) àlijanaiþ saha sàrdhaü sahasà vegena sahasà hasena saha vartamànà / ********** END OF COMMENTARY ********** utprekùàyàü yathà÷abdasyotprekùàdyaütakatve 'vàcakatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, é) yathà÷abdo hi ivàdi÷abdavannotprekùàyà vàcakaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--- "eùa mårto yathà dharmaþ kùitipo rakùati kùitim" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) utprekùàdyotakatva iti---utprekùàbhidhànàrthaü prayuktatva ityarthaþ / eùa iti / dharmaþ puõyaü tasya mårtyabhàvàttadutprekùà na tu dharmaråpadevatopamà, tadà mårtitvavi÷eùaõavaiyarthyàpàtàt / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanupràse vçttiviruddhasya pratikålavarõatvam / yathà--- "ovaññai ullaññai-- ityàdau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) evamiti / vçttivirodhastadrasapratikålavarõànàü sthitiþ / "ovañña' ityàdikaü pràg vyàkhyàtam / ## (lo, ë) vçttiþ niyatavarõagato yo rasaviùayo vyàpàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** upamàyàü ca sàdhàraõadharmasyàdhikanyånatvayoradhikapadatvaü nyånapadatvaü ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) sàdhàraõadharmasyeti / upameye 'nirdiùñadharmasamànadharmasyopamàne nirde÷o 'dhikatvam / upameye nirdiùñadharmasamànadharmasyopamànenupàdànaü nyånatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam--- "nayanajyotiùà bhàti ÷aübhumåtisitadyutiþ / vidyuteva ÷aranmegho nãlavàridakhaõóavçk" // atra bhagavato nãlakaõñhatvasyàpratipàdanàccaturthapàdo 'dhikaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) nayanajyotiùeti---atra ÷ambhurupameyaþ / ÷aranmegha upamànam, nayanajyotirvidyut / bhåtisitatva÷àradãyalabdha÷ubhratvayo÷ca samànadharmayorastyeva nirde÷aþ / kintu ÷ambhorupameyasya nãlakaõñhatvànupàdànàttatsamànadharmanãlavàridyotyàderupamàne ÷aranmeghe àdhikyamàha---atreti / samànadharma evàyaü niyamaþ / varmàntaropàdàne tu vàdhikyam; yathàtraiva nabhomaõóalamadhyama iti vaturthapàdakaraõe / ## (lo, e) sabalàkatvaü vàcyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "kamalàliïgitastàrahàrahàrã muraü dviùan / vidyudvabhåùito nãlajãmåta iva ràjate" // atropamànasya sabalàkatvaü vàcyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) nyånatvamàha---kamaleti / kamalayà lakùmyà àliïgitaþ, ujjvalahàravàü÷ca muraü dviùan muràrã ràjate / vidyudvibhåùito nãlajãmåta iva ityarthaþ / atra lakùmãsthànãyà vidyut hàrasthànãyàyà bàlàkàyà nyånatvamiti bhaïgyà pratipàdayati---atreti / ## (lo, ai) upameyasya tàrahàratvasya vacanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** asyàmevopamànopameyayoliïgavacanabhedasya kàlapuruùavidhyàdibhedasya ca bhagnaprakramatvam / krameõodàharaõam--- "sudheva vimala÷candraþ" / "jyotsnà iva sità kãrtiþ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) asyàmeveti / upamàyàmevetyarthaþ / bhagranaprakramatvamiti / yalliïgena ekadvyàdiyadvacanena copameyoktyupakrama upamànasyàpi talliïgakatvena tadvacanena coktiràkàïkùità tathàtvànuktau kramabhaïga ityarthaþ / evaü varttamànàdikàlabhedasya ca bhagnaprakramatvamityarthaþ / àkàïkùitaråpeõànabhidhànàt / sudheva ityatra strãpuliïgabhedaþ / jyotstrà iva ityatra vacanabhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "kàpyabhikhyà yatoràsãdvrajatoþ ÷uddhaveùayoþ / himanirmuktayoyàge citracandramasoriva" // atra tathàbhåtacitràcandramasoþ ÷obhà na khalvàsãt / api tu sarvadàpi bhavati / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, o) asyàmupamàyàü sarvadàpi bhavatãtyanena upamànopameyayoþ kàlabhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "lateva ràjase tanvi !" atra latà ràjate, tvaü tu ràjase / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) kàlabheda tvàha---kàpyabhikhyeti / tayordilãpasudakùiõayorabhikhyà ÷obhaà citràcandramasoþ caitre yogaþ / na khalu àsãt iti sàrvadik÷obhàsattve atãtvena tadvivakùàbhàvàt / atevetyatra puruùabhedaþ, latà ràjate ityeva sambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** "ciraü jãvatu te såturmàkaõóeyamuniryathà" / atra màrkaõóeyamunirjàvatyeva, na khalvetadasya "jãvatu" ityanena vidheyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) ciraü jãvatvityatra vidhibhedaþ / ayaü ca svalpa eva doùaþ vyatyayena anvayasambhavàt / ata eva sarvatra kàvye ãdç÷a eva prayogaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha tu yatra liïgavacanabhede 'pi na sàdhàraõadhaparmasyànyathàbhàvastatra na doùaþ / krameõodàharaõam--- "mukhaü candra ivàbhàti" / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, au) iha tviti---ayamarthaþ--yatra liïgàdibhede hi sàdhàraõadharõo 'bhinnaupamànopameyayordvayorapi sambandhamàpàdyate tatra na pratãti sthagayati / mukhamiti---atra bhàtãti sàdhàraõamukhacandraråpor'thaþ sàdhyaþ / etamuttaratràpi / ********** END OF COMMENTARY ********** "tadve÷o 'sadç÷o 'nyàbhiþ strãbhirmadhuratàbhçtaþ / dadhate sma paràü ÷obhàü tadãyà vibhramà iva" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) liïgavacanabhede sàdhàraõadharmasya nirdiùñaråpeõobhayatrànanvayo doùabãjam / yadi tu nirdiùñaråpeõaivobhayatrànvayasambhavastadà na doùa ityàha---atra ca liïgavacaneti / mukhaü candra iveti / atràbhàtisàdhàraõadharma ubhayatraikaråpa eva liïgadvayaü tu bhinnam / vacanabhede tvàha---tadve÷a iti / madhuratayà ramyatayà bhçtaþ pårõastasyàve÷aþ paràü ÷obhàü dadhate dhatta ityarthaþ / tadha dhàraõe ityasyaikavacane råpam / kãdç÷aþ anyàbhiþ strãbhirasadç÷aþ anyastryasàdhàraõaþ / ñakpratyayàntasya dç÷o råpamidam / tadãyà vibhramà iva--te 'pi hi paràü ÷obhàü dadhate / dhàïo bahuvacane råpamidam / evaü madhuratàbhçtaþ madhuratàü bibhrataþ / bhç¤aþ kkipi råpamidam / evamasadç÷a ityatràpi kkipi råpam / liïgàdibhedeùu prakramabhaïgaü doùàntarbhàva uktastaü gràhayati---pårvodàharaõeùviti / sudheva vimala÷candra ityàdiùvityarthaþ / ## (lo, a) sadç÷a ityasyodde÷yavi÷eùaõatve ekavacanàntaþ sadç÷a÷abdaþ / pakùe madhuratayà bhçta iti ekavacanam / vibhramavi÷eùaõatve bahuvacanàntaþ sadçka÷abdaþ / dadhatãti dadhadhàtorekavacanàntaü, dhàdhàtorbahuvacanàntaü ca tiïntaü ca padam / ********** END OF COMMENTARY ********** pårvodàharaõoùu upamànopameyayorekasyaiva sàdhàraõadharmeõànvayasiddheþ prakràntasyàrthasya sphuño 'nirvàhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) ekasyaiveti / sàdhàraõadharmmeõa vimalatvàdinà ekasyaupameyasyaiva samànaliïgatvàdinànvayasiddherasamànaliïgakenopamànenànvayàsiddhori tyarthaþ / prakràntasyeti---ubhayànvayikatvàkàïkùayà upakràntasyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanupràse vaiphalyasyàpuùñàrthatvam / yathà--"anaõuraõanmaõimekhalamavirala÷i¤jànama¤juma¤jãram / parisaraõamaruõacaraõo ! raõaraõakamakàraõaü kurute" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) evamiti---vaiphalyasyànupràsàrthamupàttasya vi÷eùaõasya yadvaiphalyaü tasyetyarthaþ / anu iti / savilàsaü gacchantãü ve÷yàü dçùñvà ÷àntasya puruùasyoktiriyam / he aruõacaraõe ! tava parisaraõaü gamanaü karttç / akàraõam arthàt puüsàü raõaraõakaü kàmacintàü kurute janayatãtyarthaþ / parisaraõaü kãdç÷am ? anaõu analpaü raõantã maõiyuktà mekhalà yatra tàdç÷am / avirataü÷i¤janaü ma¤ju ma¤jãraü nåpuraü yatra tàdç÷am / atra vaktuþ ÷àntatvena kàmoddãpakaparisaraõavi÷eùaõànàmapuùñàrthatvaü kevalamanupràsàrthameva tadupàdànam / atra ca vaiyarthyapratiyogikàmacintopayogitve 'pi tadvi÷eùaõànàü prakçta÷àntarasànupayogitvàdapuùñàrthatà / ## (lo, à) vaiphalyasyàpuùñàrthatvaü ca citravarõàrabdhatvabhàvena prakçtànupayogàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü samàsoktau sàdhàraõavi÷eùaõava÷àtparàrthasya pratãtàvapi punastasya ÷abdenopàdànasyàprastutapra÷aüsàyàü vya¤janayaiva prastutàrthàvagateþ ÷abdena tadabhidhànasya ca punaruktatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) evaü samàsoktàviti / pràkaraõikakathanenàpràkaraõikavya¤janaü samàsoktiþ / apràkaraõikakathanena pràkaraõikavya¤janamaprastutapra÷aüsà / asminnalaïkàradvaye 'pràkaraõikapràkaraõikàrthayoþ vyaïgyatve 'pi ÷abdena tadupàdànaü punaruktatvamevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõodàharaõam--- "anuràgavantamapi locanayordadhataü vapuþ sukhamatàpakaram / nirakàsayadravimapetavasuü viyadàlayàdaparidaggaõikà" // atràparadigityetàvataiva tasyà gaõikàtvaü pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) tatra samàsoktau punaruktatvamàha---anuràgeti / aparadik pà÷cimadigena gaõikà ve÷yà viyadråpàdàlayàd à÷rayàt raviü nirakàsayat niùkàsayàmàsa / kiübhåtam apetavasum apagatarà÷imam / aniùkàsanopayogivi÷eùaõasattve 'pi apetara÷mitvà nirakàsayàdityàha---anuràgeti / anu divasasya pa÷càd ràgavantaü raktimàvantamapi ata eva locanayoþ sukhaü sukhajanakam atàpakaü ca vapurdadhatamapãtyarthaþ / atra ÷liùñaviroùaõava÷àdanuràgavato locanasukhajanakasu÷ãtalavapuùmato nàyakasya vasunà dhanena rahitatvàt svagçharåpàdàlayàt ve÷yayà niùkàsanaü vya¤janayà pratãyate / tatra ca nirdhananàyakasya yathà÷liùñavi÷eùaõamahimnà vyaïgyatvaü, tathà ve÷yàyàapi vyaïgyatvamevocitam / vàcyatve tu punaruktirityàha---atràparadigeveti / ## (lo, i) anugato ràgaþ ÷oõimà, premà ca / vasupadena ra÷mayaþ dhanàni ca / àlayaþ à÷rayaþ gçhaü ca / gaõikàtvaü pratãyate / punaþ sva÷abdenopàdànena ca punaruktatvamàvahati ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "àhåteùu vihaïgameùu ma÷ako nàyàn puro vàryate madhye và dhuri và vasaüstçõamaõirdhatte maõãnàü dhuram / khadyoto 'pi na kampate pracalituü madhye 'pi tejasvinàü dhiksàmànyamacetasaü prabhumivànàmçùñatattvàntaram" // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ã) tçõamaõiþ tçõàpakarùako maõivi÷eùaþ / anàmçùñaü tattvàntaraü yena mahãyasàmalpãyasàü ca padàrthànàü bhedo na prakà÷yate / sàmànyaü jàtiþ sàmànyasya sarvàsu vibhaktiùu ekaråpeõaivàvasthiterityarthaþ / anucitaü ca vya¤janayaiva pratyuta camatkàràti÷ayadàyitvena gatàrthatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** atràcetasaþ prabhorabhidhànamanucitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) aprastutapra÷aüsàyàþ punaruktimàha---àhåteùviti--sàmànyaü janaü dhik / yato 'cetanaü bhadràbhadràdicetanarahitam / anàmçùñam aparibhàvitaü tattvaü yena tàdç÷amantaraü mano yasya tàdç÷aü prabhumiva / sàmànyasya acetanatvaü dar÷ayati---àhåteùu vihaïgameùu vihàyasà gacchatsu janeùu praõiùu àhateùu vihàyogàmitvàt pura àyàn àgacchan ma÷ako 'pi na vàryate, vàraõà eva nivarttate / gamanamevàtra vidheyaü bodhyaü tadeva sàmànye cetanatvapratipàdanasambhavàt / tathà tçõamaõistu tçõàkarùako 'lpamålyo maõiþ dhuri và madhye và vasan ratha÷obhàkàrakamahàmålyamaõãnàü dhuraü ratha÷obhàkaraõaråpaü dhuraü bhàraü vidhatte / "dhåþ strã klãbe yànamukham "iti koùaþ / yànaü ratham / madhye ityatropasthitatvàt yànasyeti labhyate / madhye vasan ityatra madhyevàridhi và vasan iti kvacit pàñhaþ / tadà ca madhye vàridheþ madhye và vasan punaþ punarvasannityarthaþ / maõãnàü vàridhvàsasàdharmyànmahàmålyamaõãnàü dhuraü maõitvena gaõyatvaråpàü dhuraü bhàram ityarthaþ / madhye 'pi iti apikàrasya tejasviùu anvayaþ / ata etàdç÷àyuktakàritvàtsàmànyaü dhik ityarthaþ / atreti / acetàþ prabhuþ pràkaraõikaþ / ma÷akàdayo 'pràkaraõikàþ / teùàm abhidhànava÷àdeva acecasaþ prabhoþ vya¤janayà làbhe tadabhidhànaü punaruktamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanupràse prasiddhyabhàvasya khyàtaviruddhatvam / yathà--- "cakràdhiùñhatatàü cakrã gotraü gotrabhiducchritam / vçùaü vçùabhaketu÷ca pràyacchannasya bhåbhujaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) prasiddhyabhàvasyeti---anupràsitapadàrthasya nirdiùñakarmaõi prasiddhyabhàva ityarthaþ / cakreti / asya bhåbhujaþ cakràdhiùñhitatàü ràjamaõóalàkramaõaü cakrã viùõuþ prayacchat dattavàn / evam ucchritaü gotraü gotrabhita indraþ, vçùaü dharmaü vçùabhaketuþ mahe÷aþ / atraiùñakarmasu eùàü karttçtvaprasiddhirnàsti kintu anupràsàrthameva tathoktam / ## (lo, u) caketi---ayamà÷ayaþ, cakaprabhçtãnàü ca cakradhiùñitatàdimàtreõa pra÷aüsanaü na khalu prasiddham / kintvanupràsàrthamevopanibaddham / ********** END OF COMMENTARY ********** uktadoùàõàü ca kvacidadoùatvaü kvacidguõatvamityàha--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) uktadoùàõàmiti duþ ÷ravatvaprabhçtãnàm ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, å) adhunà padaniùñatvena pa¤cadhà vibhaktànàmeùàü doùàõàü kvacit keùàücidanyathàtvamityàha / kodho 'tra raudrarasatàmanàpadyamàno vivakùitaþ, tasya pçthaguktatvàt / samuddhate samyagauddhatyaguõayukte vastuni / àdi÷abdena bãbhatsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** eùu càsvàdasvaråpaviùàtmakatayà mukhyaguõaprakarùopakàritvàdguõa iti vyapade÷o bhàktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) vaktarãti---samuddhate pracaõóe bhãùaõe iti yàvat / raudràdau rase atyantaü guõa ityanvayaþ / nanu màdhuryàdaya eva guõàstatkathaü duþ ÷ravatvàderguõatvam ityatràha---eùu ceti / màdhuryàdaya àsvàdasvaråpavi÷eùatmakà guõà mukhyàþ / teùàü prakarùaråpo ya upacàraþ tatkàritvàd aupacàriko guõavyapade÷o yukta ityarthaþ / ## (lo, ç) mukhyo guõo yadàdityasvaråpàtmako màdhuryàdiþ / bhàktaþ aupacàrikaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà--- "tadvicchedakç÷asya kaõñhaluñhitapràõasya me nirdayaü kråraþ pa¤ca÷araþ ÷ararati÷itairbhindanmano nirbharam / ÷ambhorbhåtakçpàvidheyamanasaþ proddàmanetrànala- jvàlàjàlakaràlitaþ punarasàvàstàü samastàtmanà" // atra ÷çïgàre kupito vaktà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) atra krodhasaüyukte vaktari duþ ÷ravatvaguõamàha---tadvicchedeti / tasyà vicchedena kç÷asya kaõñhalulitapràõasya ca me manaþ, kråraþ pa¤ca÷araþ ati÷itaiþ ÷arairnirdayaü bhindan, ÷ambhoþ proddàmanetrànalajvàlena samastàtmanà karàlita àstàm / ÷ambhuþ kathamidaü kariùyatãtyatràha---bhåtakçpeti / bhåte pràrthini mayi kçpayà evaü kariùyati / anneti / vicchedakaõñhaluñhitàdau chakàrañhakàràdayo varõà duþ ÷ravàþ kupatavaktçkà guõàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "mårdhavyàdhåyamànadhvanadamaradhunãlolakallolajàlo- ddhåtàmbhaþ kùodadambhàtprasabhamabhinabhaþ kùiptanakùatralakùaõ / årdhvanyastàïighradaõóabhramibhararabhasodyannabhasvatpravega- bhràntabrahmaõóakhaõóaü pravitaratu ÷ivaü ÷àmbhavaü tàõóavaü vaþ" // atroddhatatàõóavaü vàcyam / ime padye mama / raudràdirasatva etadidvatayopekùayàpi duþ ÷ravatvamatyantaü guõaþ / yathà-- "utkçtyotkçtya kçttima--" ityàdi / atra bãbhatso rasaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) uddhate vàcye càha---mårddha iti / ÷àmbhavaü tàõóavaü nçtyaü vo yuùmàkaü ÷ubhaü pravitaratu / tàõóavaü kãdç÷am / mårddhavyàdhåyamànàyà dhvanantyà amaradhunyà gaïgàyà lolena kallolajàlena taraïgasamåhena uddhåtànàü kùiptànàm ambhaþ kùodànàü jalakaõànàü dambhàt chalàt prasabhaü sahasà abhinabho nabhasi kùiptani nakùatràõàü lakùàõi---tàdç÷am / punaþ kãdç÷am / årddhvanyastayoraïghridaõóayorbhramibhareõa bhramyàdhikyena rabhasodyataþ sahasodracchataþ nabhasvataþ vayoþ pravegeõa bhràntaü brahmaõóakhaõóaü yatra tàdç÷am / atreti / uddhataü bhãùaõaü utkçtya ityàdau bãbhatso rasaþ / ## (lo, é) uddhataü haratàõaóavam / raudre duþ ÷ravatvaü yathà mama tàtapàdànàü--- sphuñavikañacapeñàghàtanenàyamaùñau sapadi kulagirãn và khaõóa÷a÷cårõayitvà / pralayamarådudàrasphãtkçto dhåtavàtaþ prasçtibhiratha pàràvàramutkùepayàmi // ********** END OF COMMENTARY ********** suratàrambhagoùñhyàdàva÷lãlatvaü tathà punaþ / tathà punariti guõa eva / yathà--- "karihastena saübàdhe pravi÷yàntaviloóite / upasarpan dhvajaþ puüsaþ sàdhanàntarviràjate" // atra hi suratàrambhagoùñhyàm--- "tàmbåladànavidhinà visçjedvayasyàü vdyarthaiþpadaiþ pi÷unayecca rahasyavastu" iti kàma÷àstrasthitiþ / #<àdi÷abdàcchamakathàprabhçtiùu boddhavyam /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) surateti---suratasyàrambho yasyàü tàdç÷agoùñhyàdau ityarthaþ / karihasteneti / bàlikàyàþ suratopàyasya dvayarthapadena såcanamidam / tathàhi puüso dhvajaþ patàkà sàdhanasya sainyasyàntarmadhye pravi÷yopasarpan gacchan viràjate / sàdhanàntaþ kãdç÷aü sambàdhe nibióatvàdàvçte / tarhi kathaü prave÷a ityatràha---karihasteneti / kariõàü hastinàü hastena ÷uõóayà viloóite / bàlikàsuratopàyasyàtra dvyarthapadena såcanam / tathàhi sambàdhe saükucite sàdhanasya yonerantaþ pravi÷ya upasarpan gatàgataü kurvan puüso dhvajaþ liïgaü viràjate / prave÷opàyamàha---karihasteneti / "tarjanyanàmikàyukte madhyamà syàdvahiryadi / karihasta iti khyàtaþ kàma÷àstravi÷àradaiþ // "iti / tàdç÷àïgulitrayeõa viloóite ityarthaþ / atreti / rahasyavastu gopyavastu tat pi÷unayet såcayedityarthaþ / goùñyàdàvityàdi padagràhyamàha---÷amakatheti / yathà--"uttànocchånamaõóåkapañitodarasannibhe / kledini strãvraõe saktirakçmeþ kasya jàyate // "atra jugupsà÷lãlam / prabhçtipadagrahyaücàmaïgalàbhiprayavadvaktçbodhyam / yathà--- nirvàõavairadahanàþ pra÷amàdarãõàü nandantu pàõóutanayàþ saha màdhavena / raktaprasàdhitabhuvaþ kùatavigrahà÷ca svasthà bhavantu kururàjasutàþ sabhçtyàþ // atra kuråõàü bhàvyamaïgalakà÷lãlasåcanam / ## (lo, ë) kariõo gajasya hastaþ ÷thålahastaþ / "tarjjanyanàmike ÷liùñe madhyamà syàdvahiryadi / ' iti ÷çïgàra÷àstraprasiddharåpaþ strãyonividràvaõaþ puüdhvajàsyàkàraþ karikaràkhya÷ca / saübàdhe saükañe / dhvaja÷ca sàdhanam a÷vàdi strãvaràïgaü ca pi÷unayet såcayet ÷amakathàyàma÷lãlo yathà--- "lattànocchånamaõóåkapàñitodarasannibhe / kledini strãvraõaü saktirakçmeþ kasya jàyate" // iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---"parvatabhedi pavitraü jaitraü narakasya bahumataü gahanam / harimiva harimiva harimiva surasaridambhaþ patannamata" // atraindrapakùe pavitra÷abdo nihatàrthaþ / siühapakùe mataïga÷abdo màtaïgarthe 'prayuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) syàtàmiti---àdipadàt yamakacitraparigrahaþ / tatra nihatàrthàprayuktatvayordvayoradoùatve ÷leùe ekamudàharaõamàha---parvatabheda pavitram iti / patat pravahat surasarito gaïgàyà ambho namat / tatra vi÷eùaõabhedàt dçùñàntatrayaü dadad vi÷eùaõànyàha--parvateti / ambhaþ kãdç÷aü parvatabhedi pavitraü ca / atra harimindramiveti dçùñàntaþ / so 'pi hi parvatabhodinà pavinà vajreõa tràyate arthàt devàn / ambhaþ kãdç÷aü naraükasya pàpajanyayàtanàyà jaitraü nà÷akamityarthaþ / atra hariü ÷rãkçùõaråpaü viùõumiveti dçùñàntaþ so 'pi narakasya narakàsurasya jaitraþ / ambhaþ kãdç÷am---bahumataü bahujanasammataü gahanaü nibióaü ca pravàhàti÷ayàd atra hariü siühamiveti dçùñàntaþ / so 'pi bahånàü matahagànàü hantà / doùadvayaü dar÷ayati---atreti / na càtra harimevetyatrànavãkçtatvaü kathitapadatvaü và doùa iti vàcyam / ekapadavàcyànekeùàü dçùñantakaraõasya vaicitryavi÷eùatvena tadàdhàyakatvenàdoùatvàt / ## (lo, e) parvateti--gaïgàjalapakùe parvataü bhettuü ÷ãlaü yasya / vapitraü påtaü ceti padadvayam / indrapakùe parvatabhodinà pavinà vajreõa tràyata iti / jalapakùe bahånàü mataü sammatam / gahanaü ceti padadvayam / siühapakùe bahånàü màtaïgànàü hantaràm ityekapadam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--- "tvàmàmananti prakçtiü puruùàrthapravatinãm / maddar÷inamudàsãnaü tvàmeva puruùaü viduþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) guõaþ syàditi / j¤atvaü paõóitatvam / tvàmàmanantãta---tvàü vrahmàõaü puruùàrthànàü dharmmàrthakàmamokùàõàü pravarttinãü pravarttikàü prakçtimàmananti vadanti sattvarajastamasàü samyàvasthà prakçtiþ tata eva samastapadàrthotpattiriti sàükhyasiddhàntàt / tàdç÷àvasthàsvaråpaü tvàmityarthaþ / tathà ca tvàmeva puruùaü sarvakarttçpuruùaü viduþ / tatra kiü pramàõamityata àha---taddar÷inamiti---tata eva dar÷anaü j¤ànaü yasya tàdç÷am / tatpraõãtavedena tannirmitagirisàgaràdibhyo 'numànena ca tajj¤ànàt / udàsãnaü samastakàryyotpadàne svàrthatvàbhàvàt / atra brahmà vàcyaþ, vaktàra indràdayaþ / sarva eva paõóitàþ / prakçtyàdayo 'pratãtàþ pàõóityaprakà÷anàd guõatvam / ## (lo, ai) tvàü tadekadar÷anamàtrapratãtaråpàü pratãta÷abdàbhivya¤jakatvam / sattvarajastamasàü sàmyàvasthà prakçtiþ / kåñasthaþ citsvaråpaþ puruùaþ / tadarthe pravarttayituü ÷ãlaü yasyàþ / yaduktam--- prakçteþ kiyamàõàni guõaiþ karmàõi sarva÷aþ / ahaïkàravimåóhàtmà karttàhamiti manyate // tasyà dar÷anaü prakà÷anaü--prakçterjaóaråpàyà÷citsaükamaõàdeva kàryyakàritvàt / atra prakçtyàdi÷abdaþ sàükhya÷àstraprasiddhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## apratãtatvaü guõa ityanuùajyate / yathà---"yuktaþ kalàbhistamasàü vivçddhyai kùãõa÷ca tàbhiþ kùataye ya eùàm / ÷uddhaü niràlambapadàvalambaü tamàtmacandraü pari÷ãlayàmi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) svayaü vàpi paràmar÷e iti kàrikàpàdastatràpratãtatvaü guõa iti pårvoktamanusa¤jayati---apratãtatvamiti / yuktaþ kalàbhiriti--taü paramàtmasvaråpaü candraü pari÷ãlayàmi satataü bhàvayàmi ityarthaþ / vilakùaõacandratvàditi bhàvaþ / anyacandrato vailakùaõyamàha--yukta iti / kàlàbhaiþ ÷arãraparigrahecchàråpàbhiþ kalàbhiþ dharmaiþ vi÷iùñaþ san yastamasàü ÷arãràtmanorabhedàbodharåpàõàü mohànàü vivçddhyai bhavati yathà ràma÷arãraparigrahe / anyacandrastu svãyaùoóa÷àü÷aråpàbhiþ kalàbhiryuktaþ san tamasàmandhakàraõàü kùataye eva bhavati / tathà tàbhiþ kalàbhaiþ hãnaþ sanneùàü tamasàü kùataye bhavati / agçhãta÷arãratvena tàdç÷amohàbhàvàt, anyacandrastu kalàhãnaþ san tamovivçddhye eva bhavati / tamonà÷akakalàbhàvena tasya tamo vçddhãü prati yatsattve 'grimakùaõe yasya sattvaü yadasattve 'grimakùaõe yadasattvaü tattasya kàraõamityevaüråpakàraõatvàt / tathàtaü kãdç÷aü ÷uddhaü, candrastu kalaïgã / tathà niràlamba÷ånye pade 'valambamànaü candrastu jyoti÷cakràvalambã / atra kalàtamaþ padàrthau apratãtàvapi svayaü paràmar÷e guõau paràpratãterudde÷yatvàt / ## (lo, o) kalàbhiþ ùoóa÷abhiþ, tà÷ca ekàda÷endriyàõi, pa¤ca tanmàbhàõi / candrapakùe--kalà avayavàþ / tamàüsi aj¤ànàni, andhakàràõi ca / tàbhiþ kalàbhireùàü tamasàm / niràlambapadam àtmapakùe etasyà÷rayàbhàvàt / candrapakùe gaganam / atra kalà÷abdàrthaþ yoga÷àstramàtraprasiddhaþ yaduktaü--"ùoóa÷akalaþ puruùa"iti / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---kathitaü ca padaü punaþ // VisSd_7.18 //># ## ## guõa ityeva / yathà--- "udeti savità tàmraþ---" ityàdi / atra vihitànuvàdaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vihitasyeti / tatra vihitànuvàde udàharati---udetãti / atreti / udayasaviturudde÷e vihitasya tàmratvasya astamayasaviturudde÷enàpi vidheyatayà pratinirde÷aråpo 'nuvàda ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "hanta ! hanta ! gataþ kànto vasante sakhi ! nàgataþ" / atra viùàdaþ / "citraü citramanàkà÷e kathaü sumukhai ! candramàþ" / atra vismayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) anàkà÷a iti---àkà÷abhinnàyàü tvayi ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "sunayane nayane nidhohi" iti / atra làñànupràsaþ / "nayane tasyaiva nayane ca" / ityàdàvarthàntarasaükramitavàcyo dhvaniþ / evamanyatràpi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) làñànupràsaþ samàsàsamàsagataþ / ekàrthatvena yamakam / nayane tasyaiveti--atra dvitãyanayanapadamutkçùñaråpàrthàntare saükramitavàcyam / evamanyaditi---tatra "gaccha gaccha na tiùñhàtra"iti krudhi / "hà hato 'smi"iti dainye / "ehi ehi vatsa !"ityanukampàyàm / "mu¤ca mu¤ca ruùam"iti prasàdane / "kathaya kathaya vàrtàm"iti harùe / "ayamayaü vãra" ityavadhàraõe / ********** END OF COMMENTARY ********** ## guõa ityeva yathà--- "pçthukàrtasvarapàtraü bhåùitaniþ ÷oùaparijanaü deva ! / vilasatkareõugahanaü samprati samamàvayoþ sadanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) sandigdhatvamiti---sandeyogyamityarthaþ / dvyarthatvena tadyogyatà--vi÷eùyadvayer'thadvayàttu ni÷caya eva tathà padàrthamàha---guõa eveti / ni÷cayava÷àt guõaityarthaþ / pçthukàrtteti---ràj¤i daridrasyoktiriyam / àvayoþ sadanaü samprati samaü, tvatto dhanalàbhe tupa÷càt samaü na bhaviùyati iti bhàvaþ / pçthåni kàrttasvarasya suvarõasya pàtràõi yatra ràjasadanaü tàdç÷am / pçthukànàü ÷i÷ånàm àrttasvarasya pàtraü daridrasadanaü bhakùyàbhàvàt / bhåùitàþ suvarõadimàõóitàþ niþ ÷eùaparijanàþ yatra ràjasadanaü tàdç÷am / bhuvi uùitàþ suptàþ niþ ÷eùaparijanà yatra daridrasadanaü tàdç÷aü ÷ayyàvirahàt / bilasaddhiþ kareõubhiþ hastibhirgahanaü vyàptaü ràjasadanam; vilasatkà bile tiùñhanto måùikapipãllikàdayasteùàü reõubhiþ gahanaü daridrasadanam / atra svagçhasàmyavyàjena ràj¤aþ sampadàdhikyakathanàt vyàjastutiþ / vyàjastutãtyupalakùaõam / parvatabhedi pavitramityàdau upamà÷leùàdàvapi tathàtvaü bodhyam / ## (lo, au) pçthviti---pçthukànàü balànàm àrttasvarasya pàtraü sthànam / pçthu bahulaü kàrttasvarapàtraü suvarõabhàjanaü yatra / bhåùitàþ bhuvi pçthivyàm uùità maõóità÷ca / vilasantaþ tiùñhanta eva vilasatkà reõavo dhålayaþ / vilasantaþ kareõavo gajà÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## guõa ityeva / yathà--- "dãdhãvevãñsamaþ ka÷cidguõavçddhyorabhàjanam / kvippratyayanibhaþ ka÷cidyatra sannihite na te" // atràrthaþ kaùñaþ / vaiyàkaraõa÷ca vaktà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) vaiyàkaraõamukhya iti / ati÷ayavaiyàkaraõamityarthaþ / kaùñatvaü kaùñàrthatvam / dãdhãvevãï iti ka÷cijjano guõavçddhyorabhàjanaü guõavçddhyà ca hãna ityarthaþ / dãdhãvevãï dhàtvorióàgamasya ca samastayorapi guõasya tadvàdhikàyà vçddhe÷càbhàvàt / tathà ka÷cijjanaþ kvip pratyayanibhaþ, yatra jane sannihite sati tatsannihitasyàpi na te guõavçddhã, kvippratyayasannihitadhàtorapi guõavçddhyabhàvàt / ## (lo, a) dãdhãvevãï iti / ka÷cidripuþ / guõaþ ÷auryyàdiþ / pakùe ãkà ràdãnàmetvàdiþ / vçddhiþ samçddhiþ / pakùe ãkàràdãnàmaitvàdi÷ca dãdhãvevãdhàttverguõavçddhiniùedhàt / kvippratyayanibhaþ kvipaþ sarvàpahàrãti lopàd ripoþ sarvanà÷aþ / atra na kevalaü duþ ÷ravatvaü kaùñatvaü ca / ********** END OF COMMENTARY ********** evamasya pratipàdyatve 'pi / "atràsmàrùamupàdhyàyaü tvàmahaü na kadàcana" / atra duþ ÷ravatvam / vaiyàkaraõo vàcyaþ / evamasya vaktçtve 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) evamiti / asya vaiyàkaraõasya taddar÷ayati---atreti / he upàdhyàya ! atra loke tvàmahaü kadàcana na atàrpsam / evamiti / asya vaiyàkaraõasya vaktçtve kaùñatvaü duþ ÷ravatvamapi guõa ityarthaþ / tasya vaktçtve kaùñatvasya ca udàhçtatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---gramyatvamadhamoktipu // VisSd_7.21 //># guõa ityeva / yathà mama--- "eso sasaharabimbo dãsai heaïgavãõapiõóo vva / ede assasamohà paóanti àsàsu duddhadhàra vva" // iyaü vidåùakoktiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) adamoktiùviti / guõa ityanuùaïgaþ / eso iti / "eùa ÷a÷adharavimbo dç÷yate haiyaïgavãnapiõóa iva / ete càsya mayåkhàþ patãnti à÷àsu dugdhadhàrà iva // " (iti saüskçtànuvàdaþ) (vi, ka) hyo godohodbhavaü ghçtaü haiyaïgavãna bhakùyalampañasyoktau bhakùyadravyadçùñànto 'tra gramyo guõaþ / ## (lo, à) adhamà vidåùakàdayaþ / eso iti--- "eùaþ ÷a÷adharabimbo dç÷yate haiyaïgavãnapiõóa iva / ete càsya mayåkhàþ patantyà÷àsu dugdhadhàrà iva" // ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---"saprati saüdhyàsamaya÷cakradvandvàni vighañayati" / ## kavisamayakhyàtàni ca--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) sampratãti---sandhyàsamayasya cakravàkadvandvavighañakatve teùàü khyàtisattvànnàtra hetvàkàïkùà / kavisamayakhyàtàdiü dar÷ayati---màlinyamiti / pàpe ityarthaþ / satkarmaõà kãrtiþ, dàne ca ya÷a iti ya÷akãrttyorbhedaþ, maràlo haüsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) yoùitàmàsyamadyairvakulaü vikasatãtyanvayaþ / ## (lo, i) hàro hçdayaü ca sphuñatãti sambandhaþ / yuvajanà yuvàno yuvataya÷ca / strãkañàkùairyåna eva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## eùàmudàharaõànyàkareùu spaùñàni / ## yathà---"pårite rodasã dhvànairdhanurjyàsphàlanodbhavaiþ" / atra jyà÷abdenàpi gatàrthatve dhanuþ ÷abdena jyàyà dhanuùyàyattãkaraõaü bodhyate / àdi÷abdàt--- "bhàti karõàvataüsaste" / atra karõasthitatvabodhanàya karõa÷abdaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ã) eùvavataüsàdipadapratipàdanenàpi karõàrthapratipatteþ paunaruktyam / tathà hi---karõapadànyanyakarõàdivyavacchedena prakçtasyaiva karõàdãn bodhayanti / te÷ca teùàü ÷obhàdiþ svahetukaþ / kintu prakçtanàyikàhetuka eva paryavasyatãti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü ÷ravaõakuõóala÷iraþ÷ekharaprabhçtiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) dhanuriti / àråóhatveti / tadvodha÷ca dhanuþ ÷abdàdau dhanuràråóhatvaü lakùaõayà råóhihetukayà luptaùaùñyartho và àråóhatvam / gatàrthatvepãti--na ca jyà÷abdàrthaþ kathaü dhanurjyàtvasya saüsthànavi÷eùavyaïgyajàtivi÷eùa iti vàcyam / jyàtvasya jàtitve 'pi tatsambandhino dhanuùo namayataþ smàrakatvena tadva÷àdeva dhanurlàbhe, dhanuþ padasyàdhikyaprasakteràråóhatvapratipàdanena niravasitatvàt, yatra karõasthitatve 'piatra punaruktiprasàktivàraõameva karõàvataüsyàpi savataüsapadàrthatvàt na caivaü karõasthaitalakùaõàyàmapi karõasthitakarõabhåùà iti bodhanenaiva punaruktiriti vàcyam / avataüsapadasya karõayogyabhåùàrthakatvena karõasthitakarõayogyabhåùà iti punaruktyabhàvàt / evaü ÷ravaõeti--etaddvaye padàdhikyasyaiva prasàktiþ kuõóalatvakirãñatvayoþ saüsthànavyaïgyajàtitvàdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü nirupapado màlà÷abdaþ puùpastrajamevàbhidhatta iti sthitàvapi "puùpamàlàvibhàti te" / atra puùpa÷abda utkçùñapuùpavçddhyai / evaü "muktàhàra" ityatra muktà÷abdenànyaratnàmi÷ritatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) puùpastrajamevàbhidhatte iti / tathà càtràpi punaruktereva prasaktiþ / utkçùñapuùpaprasiddhyai iti puùpàü÷o màlà÷abdàrtha eva puùpa÷abdasya tu utkçùñe lakùaõetyarthaþ / evaü muktàhàra ityatreti / muktagraiveyakaü hàra iti ko÷àt / muktàü÷o 'pi hàra÷abdàrtha eva ityato 'tràpi punaruktereva prasiktiþ / anyaratnàmi÷ritatvaü tu muktà÷abdalakùaõàgamyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---prayoktavyàþ sthità amã // VisSd_7.26 //># dhanurjyàdayaþ satkàvyasthità eva nibaddhavyàþ, na tvasthità jaghanakà¤jãkarakaïkaõàdayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) satkàvyasthità eveti---yataþ satkàvye sthità ato nibaddhavyà evetyanvayaþ / tathà càtra lakùaõàyà råóhihetukatvaü dar÷itam / jaghanakà¤cyàdau tu na råóhiriti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--- "gàóhàliïganavàmanãkçtakucaprodbhinnaromodramà sàndrasneharasàtirekavigalacchrãmannatambàmbarà / mà mà mànada ! màti màmalamiti kùàmàkùarollàpinã suptà kiü nu mçtà nu kiü manasi me lãnà vilãnà nu kim" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) uktaviti---ànandamagnàdervacanasyoktàvityarthaþ / gàñhàliïganeti---sakhyau sakhyuruktiriyam / gàñhàliïganena vàmanãkçtakucà càsau prodbhinnaromodramà ceti samàsaþ / kuce romavarõanànaucityànnàsya samàsaþ / sàndrasneharasàtirekeõa vigalat ÷rãmato nitambàdambaraü yasyàstàdç÷avi÷eùaõadvayavatã sà mama nàyikà pãóayetyanuktiva÷àt, he mànada ! màü mà mà mà ityalimityevamalakùarollàpinã satã suptetyàdivitarkacatuùñayaviùayo 'bhådityarthaþ / suptà nidrità niùpandatvàt atiniùyandatvena maraõavitarkaþ / manogatatvena manasi layavitarkaþ manasoradyàpi abahirbhàvàt atyantalayaråpasya vilayasya vitarkaþ / ## (lo, u) gàóheti--atra suptetyàdinà uttarottaraü ni÷calàdhikyam / kim ? uktaråpà priyà mama manasi suptà nu ! sthiratayà varttamànatvàt / suptàpi punarutthàya pàtãtyà÷aïkyàha mçtà nu kim ? sàpi parairbahiùkartuü ÷akyà ityata àha---lãneti / jatukàùñàdivaditi vi÷eùaþ / tathàbhåtàpi kenacid vyàvarttayituü ÷akyetetyata àhavilãneti--dugdhre jalavat sarvathà bhedopalambhàbhàva iti bhàvaþ / tatomàmeti sàmànyataþ prakçtaniràkaraõam / màti màmityatra paóiyeti kiyàpadaü nyånam / etatpratipàdikàyà nàyikàyàþ sàndrànandajaóãbhåtatayà saïkãrõavàkyoccàraõe 'pyasàmarthyaü vyanaktãti nyånapadatvaü guõaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra pãóayeti nyånam / ## nyånapadatvamityeva / yathà--- "tiùñhetkopava÷àtprabhàvapihità dãrghaü na sà kupyati svargàyotpatità bhavenmayi punarbhàvàrdramasyà manaþ / tàü hartuü vibudhadviùo 'pi na ca me ÷aktàþ purovartinãü sà càtyantamagocaraü nayanayorjàteti ko 'yaü vidhiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tiùñhetkopeti---urva÷ãmanàsàdya pururavaso 'yaü vitarkaþ / sà urva÷ã svaprabhàvena pihità adç÷yà tiùñhaditi vitarkyàha--dãrghaü na sà iti evaü svargàya iti vitarkyàha---mayi punariti / asyà asureõa haraõakoñistu asambhavyà ityàha---tàü hartumiti / me purovartatinãm iti tatra hetuþ / ato 'dar÷ane hetvabhàvàna vismayàdàha---sà ceti---agocaram agocaratvaü yàtà pràptà / ********** END OF COMMENTARY ********** atra prabhàvapihitetiü bhavediti cetyanantaraü "naitadyataþ" iti padàni nyånàni / eùàü padànàü nyånatàyàmapyetadvàkyavyaïgyasya vitarkàkhyavyabhicàribhàvasyotkarùàkaraõànna guõaþ / "dãrghaü na se" tyàdivàkyajanyayà ca pratipattyà tiùñhedityàdivàkyapratipatterbodhaþ sphuñamevàvabhàsata iti na doùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) atreti---pårvoktasya niùedhaü pratyeva dãrghaü na sà ityanayoþ hetutvàt natu pårvapratãtiü prati iti bhàvaþ / nanåtkarùasyàkaraõàt mà bhavatu guõatvaü, doùatvaü tu syàdityata àha--dãrghaü na setyàdãti / bàdhaþ sphuñameveti---virodhinaþ paravàkyasya tathàtvaniyamàt / tathà ca "naitadyataþ"ityasyàkàïkùàva÷àdadhyàhàro 'pi na doùàya iti bhàvaþ / ## (lo, å) tiùñhedityàdi / prabhàvena divyena pihità, adç÷yà sà urva÷ã / pratipattyà j¤ànena / uttarà pratipattiþ pårvàü pratipattiü bàdhate / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---guõaþ kvàùyadhikaü padam // VisSd_7.27 //># yathà--- "àcariti durjano yatsahasà manaso 'pyagocarànarthàn / tanna na jàne jàne spç÷ati manaþ kiü tu naiva niùñhuratàm" // atra "na na jàna" ityayogavyavacchede / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ç) ayogavyavacchedo 'haü jànàmãtyevaüråpaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** dvitãye "jàna" ityanena nàhameva jàne ityanyayogavyavacchedàdvicchittivi÷eùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) guõaþ kvàpãti---yatràdhikapadasya råóhilakùaõayà arthàntaraü tatretyarthaþ / àcàratãti---manaso 'pyagocarànarthàt asadarthàn sahasà yat durjana àcarati tadahaü na na jàne / api tvahameva jàne ityarthaþ, kintu mama bhanaþ niùñhuratàü naiva spç÷ati ityarthaþ / vicchittirbodhavi÷eùaråpà bhaïgiþ / atreti---àkàïkùotthànànutthànadvayamatra adoùadoùatayorbojam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà---"anyàstà guõaratna-" ityàdi / atra prathamàrdhena vàkyasamàptàvapi dvitãyàrghavàkyaü punarupàttam / evaü ca vi÷eùaõamàtrasya punarupàdàne samàptapunaràttatvaü na vàkyàntarasyeti vij¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) anyastà ityatra pårvàrddhena vàkyasamàptàvapi kathamatra niùpàdakaguõaratnàdãnàü vailakùaõyamityàkàïkùotthànàdadoùatà / samàptapunaràttatvasya doùatvàdoùatve vinigamayati---eva¤ceti / vi÷eùaõamàtrasya ityatràpi anàkàïkùitasyeti bodhyaü, vi÷eùaõe àkàïkùàsattve tu na doùa iti pràgeva dar÷itam / tathà càkàïkùàyà eva niyàmakatvaü; na vàkyatvavi÷eùaõatvayoriti sthitena vàkyàntarasyeti yaduktaü tadvàkyàntare àkàïkùà ava÷yaü tiùñhatãtyabhipràyeõaiva / ## (lo, é) dvitãyàrddhavàkyaü ÷rãmatkàntãtyàdi / eva¤ceti--vi÷eùaõamàtrasyetyupalakùaõam / tena karttçkarmàdãnàmanyeùàü padànàmapi vàkyasamàptàvuktau / yathodàhçtaü divàkaro harirityàdiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--- "diïmàtaïgaghañàvibhaktacaturàghàñà mahã sàdhyate siddhà sàpi vadanta eva hi vayaü romà¤jitàþ pa÷yata / vipràya pratipàdyate kimaparaü ràmàya tasmai namo yasmàtpràdurabhåtkathàdbhutamidaü yatraiva càstaü matam" // atra vadanta evetyàdi vàkyaü vàkyàntaraprave÷àt camatkàràti÷ayaü puùõàti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) diïmàtaïgaghañeti / àghàñaþ paryantaþ / tathà ca diïmàtaïgaghañàbhirvibhaktà÷catvàraþ paryantàþ yasyàþ tàdç÷ã mahã yena ràmeõa sàdhyate / siddhà vyàghàta÷ånyasàdhanena svava÷ãkçtà sàpi mahã vipràya pratipàdyate / kimaparaü bråma iti ÷eùaþ / tasmai ràmàya nama idaü kàthàdbhutaü yasmàt pràdurabhåt anyairatathàkàraõàt yasmàdeva pràdurabhådityarthaþ / yatraiva càstaü gataü, kenàpyutrakàlaü tathàkaraõàdastaü gatamityevaü vadanta eva vayaü romà¤cità eva idaü pa÷yatetyarthaþ / hiravadhàraõe / atreti / camatkàrasya vàkya'samàptàveva vismayodvodhàt / ## (lo, ë) diïbhàtaïgetyàdipadasya catuþ samudrasãmà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---patatprakarùatà tathà // VisSd_7.28 //># tatheti kvacit guõaþ / yathà---"ca¤cadbhuja-" ityàdi / atra caturthapàde sukumàràrthatayà ÷abdàóambaratyàgo guõaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) atra caturthapàda iti / uttaüsayiùyati kacàüstava devi ! bhãma ityatra sukumàratayà varõànàmasamàsena ca sukumàratayetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) kvaciduktàviti / vyabhicàraõaþ sva÷abdenoktau kvacinna doùa ityarthaþ / kutra na doùa ityatràha---anubhàveti / racanà pratipàdanam / anaucityameva dvividhaü taddvayaü vyàcaùñe yatretyàdibhyàm / ********** END OF COMMENTARY ********** yatrànubhàvavibhàvamukhena pratipàdane vi÷adapratãtirnàsti, yatra ca vibhàvànubhàvakçtapuùñiràhityamevànuguõaü ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) vibhàvànubhàvakçteti---vyabhicàribhàvasya yau vibhàvànubhàvau tàbhyàü vyaïgyatvaråpàyà vyabhicàribhàvasya puùñistadràhityamevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vyabhicàriõaþ sva÷abdenoktau na doùaþ / yathà--- "autsukyena kçtasvarà sahabhuvà vyàvartamànà hriyà taistairbandhuvadhåjanasya vacanairnotàbhimukhyaü punaþ / dçùñvàgre varamàttasàdhvasarasà gaurã nave sahgame saühohatpulakà hareõa hasatà ÷liùñà ÷ivàyàstu vaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) dvayorekamevodaharaõamàha---autsukyena iti / gaurã nave saügame prathamadine harasànnidhyanimittamautsukyena kçtatvàrànantaraü ca sahabhuvà sàhajikayà hriyà vyàvarttamànà tata÷ca taistairityàdi / tata÷ca varaü svàminaü haram agre dçùñvà àttasàdhvasaråparasà, tata÷ca hasatà hareõa÷liùñà satã saürohatpulakà ãdç÷ã vaþ ÷ivàyàstu / ## (lo, e) kuto na doùa ityàha---anubhàveti / autsukyeneti / sahabhuvà tvaràsamanantarakàlotpannayà tvarayeti / bhayena tvaràü kçtavatãti sambhràntisambhàvanatvàdityarthaþ / evamanyatra eùàmautsukyàdãnàü "dåràdutsukamàgate vivalitam"ityàdau vivalanàdiråpànubhàvamukhena yathà lajjàdipratipàdranaü tathà sahasà prasàraõaråpànubhàvamukhena autsukyasya pratipàdane na vi÷adapratãtiriti vyabhicàriõaþ sva÷abdapratipàdanamevocitamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atrautsukyasya tvaràråpànubhàvamukhena pratipàdane saïgame na jhañiti pratãtiþ, tvaràyà bhayàdinàpi sambhavàt / hriyo 'nubhàvasya ca vyàvartamànasya kopàdinà sambhavàt / sàdhvasahàsayostu vibhàvàdiparipoùasya prakçtarasapratikålapràyatvàdityeùàü sva÷abdàbhidhànameva nyàyyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) atreti / autsukyasya tvaràråpo yo 'nubhàvastunmukhenetyarthaþ / jhañityapratãtau bãjamàha---tvaràyà bhayàdinàpãti / evaü hriyo 'pyanubhàvavyàvarttanàt na jhañiti tatpratãtiþ ityataþ tasyàpi hriyeti ÷abdasya vàcyatvaü na doùa ityàha---hriyo 'nubhàvasya ceti / vibhàvànubhàvakçtapuùñiràhityaü dar÷ayati---sàdhvasahàsayostu iti / sàdhvasaü bhayaü hàsa÷ca hàsyahetu÷cetovikàsaþ sthàyibhàvalakùaõe dar÷itaþ / taddvayaü ca bhayànakahàsyarasayoþ sthàyibhàvàvapi gauramahe÷ayoþ ÷çïgare 'tra vyabhicàrabhàvau / tayoþ svasvavibhàvàdinà paripoùasya prakçta÷çïgàrarasapratikålapràyatvàt ityarthaþ / vibhàvàdãtyàdipadàt anubhàvaparigrahaþ / tathà hi kampastàvad gaurã sàdhvasasyànubhàvaþ / mahe÷ahàsa÷coddãpanavibhàvastata÷ca sàdhvasahàsàvanupàdàya yadi sakampà iti kriyeta tadà tadaïgasarpadar÷anàt bhayena àrdragajacarmakapàladar÷anàt jugupsayà ca ÷çïgàrapratikålàbhyàü tatkampasambhavàt na ÷çïgàravyabhicàriõoþ sàdhvasahàsayoreva vya¤janà syàt, bhayajutpaso÷ca vya¤janàsambhavàdityata eùàm autsukyahrãsàdhvasahàsànàü sva÷abdenàbhidhànimityarthaþ / sàdhvasahàsayorapi vya¤janasambhavàt nàtyantaü pràtikålyamityataþ pràyatvàdityuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) viruddhasya prakçtarasàdipratikålasya / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--"kvàkàryaü ÷a÷alakùmaõaþ kva ca kulam-" ityàdi / atra pra÷amàïgànàü vitarkamati÷aïkàdhçtãnàmabhilàùàïgautsukyasmçtidainyacintàbhistiraskàraþ paryante cintàpradhànamàsvàdaprakarùamàvirbhàvayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sa¤càryyàderiti---sa¤càrã vyabhicàrã / àdipadàdanubhàvavibhàvau ca / viruddharasãyasyàpi tasya balavatà bàdhyasya bàdhyatvena kathanaü virodhino jaye yathàtathà guõaþ / pra÷amàïgànàmiti / ÷àntarasasthàbhãbhàvaþ pra÷amaþ / tadaïgànàü tadãyànàmityarthaþ / abhilàùàïgeti / abhilàùo ratistadãyautsukyàdibhirityarthaþ / paryyanta iti / kaþ khalu yuvà dhanyo 'dharaü pàsyatyanena vyaïgyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) virodhino 'pi iti---virodhirasasyàpi sa¤càryyàdeþ smaraõi smaryyamàõatvena vya¤jitasya vacane sàmyena vathane 'pi prakçtarasena saha na virodho bhavet / evakaïginyaïgatvamàptayo÷ca nànyonyavirodha ityarthaþ / aïginyaïgatvamàptayorityatra càrthaþ påraõãyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** krameõa yathà---"ayaü sa rasanotkarùo-" ityàdi / atràlambanavicchede raterarasàtmatayà smaryamàõànàü tadaïgànàü ÷okoddãpakatayà kuõànukålatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) ayaü sa ityàdikaü spaùñam / atra rasanotkarùaõàdayaþ uddãpanavibhàvàþ smaryyamàõàstadvyaïgyàþ / ÷çïgàro 'pi smaryyamàõo vyaïgyasyàpi atãtatvena smaryyamàõatà / ## (lo, o) àlambanaü, saügràmanigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "saràgayà strutaghanagharmatoyayà karàhatidhvanitapçthårupãñhayà / muhurmuhurda÷anavilaïghitoùñhayà ruùà nçpàþ priyatamayeva bhejire" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) sàmyena vacane àha---saràgayeti / pãñhopaviùñànàü ràj¤àü yuddhodyamàrthaü krodhasya varõanamidam / nçpà ruùà bhejire prapedire priyatamayà iva / arthàt kruddhàyà ruùaþ kruddhipriyatamàyàþ vi÷eùaõànyàha---saràgayeti / ruùo raktavarõanaü kavisampradàyasiddham, pakùe tu priyatamatvena anuràgayuktayà; krodhàdhãnalauhityabhàjà / strutaü kùaritaü ghanaü gharmatoyaü ràj¤àü yataþ, ruùà tàdç÷yà, strutaü niþ sçtaü ghanaü gharmatoyaü gàtràt yasyàstàdç÷yà priyatamayà / karàhatãti / ràj¤àü karàhatyà pãñhadhvananaü ruùà prayuktam / pãñhasya pçthutvaü vistàraþ, urutvaü uccatvaü, priyatamayà tu svãyakaràhatyà pçthoþ svorude÷aråpasya pãñhasya dhvananam / muhuriti / da÷anoùñhalaïghanaü nçpakarttçkaü ruùà prayuktam / priyatamàyàstu svakarttçkam / ## (lo, au) ràgo lauhityaü premà ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sambhoga÷çïgàro varõanãyavãravyabhicàriõaþ krodhasyànubhàvasàmyena vivakùitaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) atreti / ekasasthàyibhàvo 'pi anyarase vyabhicàribhàva ityato raudrasasthàyibhàvaþ krodho 'tra prakràntavãrarasasya vyabhicàribhàvastadvyaïgyasya prakçtabãrarasasya sàmyenàtra saràgatvàdivyaïgyaþ sambhoga÷çïgàro vivakùita ityarthaþ / nanu priyatamayà iva ityuktyà priyatamaiva sàmyena vivakùità, na tu ÷çïgàra ityata àha---anubhàvasàmyeneti / vãra÷çïgàrayordvayorapi saràgatvàdayo 'nubhàvàþ / teùàmeka÷abdavàcyatvaråparasasàmye tu tadvyaïgyayorvora÷çïgàrayorapi sàmyamityarthaþ / yadyapi "anukålau niùeveti yatrànyo 'nyaü vilàsinau / dar÷anaspar÷anàdãni sa sambhoga udàhçtaþ // "ityevaü sambhogalakùaõamuktam / tathàpi pramàdhãnakrodhadar÷anàdàvànukålyamastyeva, ityato 'yaü sambhoga÷çïgàra eva / ********** END OF COMMENTARY ********** "ekaü dhyànimãlanànmukulitapràyaü dvitãyaü punaþ pàrvatyà vadanàmbujastanabhare sambhogabhàvàlasam / andaddåravikçùñacàpakamanakrodhànaloddãpitaü ÷ambhobhinnarasaü samàdhisamaye netratrayaü pàtu vaþ" // atra ÷ànta÷çïgàraraudrarasaparipuùñà bhagavadviùayà ratiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) aïgini aïgatvamàptayoravirodhamàha---ekamiti / samàdhisamaye vibhinnarasaü ÷ambhoþ netratrayaü vaþ pàtu / tatra bhinnarasatvaü dar÷ayati---dhyànanimãlanena mukulapràyamiti / kvacittu dhyànanimãlanàt mukulatapràyamiti pàñhaþ, tadà mukulitaü mukula÷abdàt ktapratyayena mukulatulyam / pràyaþ padàttu alpamukulam / ayaü ÷àntànubhàvaþ / dvitãyamiti / vadanàmbhujastanabhare ityatra pràõyaïgatvàt samàhàradvandvaþ / ayaü ÷çïgàrànubhàvaþ / anyaditi / dåre vikçùñacàpo yo madanaþ tadviùaye krodhànalenoddãpitamityarthaþ / atra raudrarasasthàyibhàvasya krodhasya vàcyatve 'pyuddãpanena tadanubhàvena punarvya¤janà aparàïgatetyàha---atreti / ÷àntàdipadamatra sthàyiparam / teùàü virodhinàmuktànubhàvairvyaïgyànàmaparàïgatvenàvirodha ityàha---atreti / ## (lo, a) atra ÷ànteti---aïgino bhagavadviùayaratibhàvasya aïgabhàvena viruddhànàmapi ÷àntàdãnàü nànyo 'nyavirodha iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và--- "kùipto hastàvalagnaþ prasabhamabhihato 'pyàdadànoü'÷ukàntaü gçhõan ke÷eùvapàsta÷caraõanipatito nekùitaþ saübhrameõa / àliïgan yo 'vadhåtastripurayuvatibhaiþ sà÷runetrotpalàbhiþ kàmãvàrdràparàdhaþ sa dahatu duritaü ÷àmbhavo vaþ ÷aràgniþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) itthamaïgini virodhinàü sàkùàdavirodhaü dar÷ayitvà sàkùàt paramparàbhyàü tàdç÷ànàmavirodhamàha---yathà và---kùipta iti / tripurudàhe sa prasiddhaþ ÷àmbhavaþ ÷aràgnirvo duritaü dahatu / kãdç÷aþ hastàvalagnaþ san sà÷runetrotpalàbhistripurayuvatibhiràrdraparàdhaþ kàmãva kùiptaþ evamaü÷ukasyàntamàdadàno 'pi abhihataþ / apikàro hyatra bhinnakrame / tathà ke÷eùu gçhõan apàstaþ / kàmipakùe---cumbanàrthaü ke÷agrahaõaü tathà caraõanipàtato 'gniþ sambhrameõa bhayena nekùitaþ / kàmã tu caraõanipatitaþ saübhrameõàdareõa yat ãkùaõaü tadviùayo na kçtaþ / àliïgan iti spaùñam / agnipakùe---bhayàt kàmipakùe krodhàda÷ru / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kavigatà bhagavadviùayà ratiþ pradhànam / tasyàþ paripoùakatayà bhagavatastripuradhvaüsaü pratyutsàhasyàparipuùñatayà rasapadavãmapràptatayà bhàvamàtrasya karuõo 'ïgam / tasya ca kàmãvetisàmyabalàdàyàtaþ ÷çïgàraþ / evaü càvi÷ràntidhàmatayà karuõasyàpyaïgataiveti dvayorapi karuõa÷çïgàrayorbhagavadutsàhaparipuùñatadviùayaratibhàvàsvàdaprakaùrakatayà yaugapadyasambhàvàdaïgatvena na virodhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kavigatà kaviniùñhà pradhànam, sa dahatu ityàdi niràkàïkùavàkyavyaïgyatvàt ùa tasyà÷ceti / tasyàþ pradhànasya bhagavadutsàhastripuraü pratyàgneyàstraprayogàda vyaïgyaþ / sa ca tanmahattvasåcakatvena tadviùayaratibhàvasyàdhikyaråpapuùñikàraka ityàha---paripoùakatayeti / utsàho ratibhàvasyàïgamityarthaþ / tasyotsàhasya karuõo 'ïgamityanvayaþ / nanu utsàho vãrarasasthàyibhàvaþ / sa càtra vyaïgya ityato vãrarasa evàtra pradhànam / tat kathaü ratibhàvasya pràdhànyamuktam ityata àha---tasya càparipuùñatayà iti / tasyotsàhasya sàkàïkùavàkyavyaïgyatvena dahatviti niràkàïkùavàkyavyaïgyakavibhàvàïgatvenàpràdhànyaråpayà aparipuùñatayà rasapadavãmanàptatayà bhàvamàtrasya sthàyibhàvasyetyarthaþ / karuõa iti / tripurayuvatãnàü ÷ocyàvasthàvyaïgyaþ karuõaþ tatpuùñikàrako 'ïgamityarthaþ / tasya ceti / asya karuõasya ityarthaþ / ÷çïgàro 'ïgamityanvayaþ / tasyàïgatà ca upamànopameyaprakarùaõàt / itthaü bhagavadutsàhapuùñasya bhagavadviùayakavibhàvasya sàkùàtparamparàbhyàmaïgabhåtau karaõa÷çïgàrau virodhisvaråpau api aviruddhau iti dar÷ayati---evaü càvi÷ràntãti / avi÷ràntidhàmatayà sàkàïkùatà'÷rayatayà, aïgisàkàïkùatayeti yàvat / bhagavadutsàhastu aïgamapi bhàvasyàvirodhitvàt tadvirodho na dar÷itaþ / nanu smaryyamàõavibhàvàdivyaïgyasya rasasyàpi, smaryyamàõasya vibhàvàdisàmyasya vivakùàdhãnavivakùitasàmyasya aïgirasena saha virodhaprasaktàvapi na virodhaityuktam, aïgirasena saha virodhaprasaktireva nàstãtyà÷aïkate--- ## (lo, à) aparipuùñatayà vibhàvàdibhirityarthaþ / bhàvamàtrasya ityatra hetuþ / rasapadavãmapràptatvamaïgatvàdityarthaþ / sàmyabalàdàyàtaþ sadç÷avi÷eùaõamahimnà pràptaþ / karuõasyeti / karuõasya ÷çïgaràpekùayo 'ïgitve 'pi bhagavadratyutsàhasyàïgatvàdevetyarthaþki¤càtra ÷çïagàrarasasya "ayaü sa rasanotkarùo"tyàdipårvoktadi÷à smaryyamàõatayàü÷abhåtatvenàpi vyaktãkaraõena na virodhaþ / tathà hi yàsàü tripurayuvatãnàü praõayaroùanivàraõàrthaü kàmã niràkçtahastagrahaõàni kçtavàn / tàsveva niùkaruõàsu ÷àmbhavaþ ÷aràgnistathà ceùñitavàniti sàdç÷yasaüdar÷anàt smaryyamàõenerùyavipralambhena karuõaþ pratyuta puùñaü nãtaþ / tena ca tripuraripuprabhàvàti÷ayaparipuùñastadviùayaratibhàvaþ pariùoùaü nãyate / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu samåhàlambanàtmakapårõaghanànandaråpasya rasasya tàdç÷enetararasena kathaü virodhaþ sambhàvanãyaþ ? ekavàkye nive÷apràdurbhàvairyaugapadyaviraheõa parasparopamardakatvànupapatteþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) nanu iti / samåhàlambaneti---prapànakarasanyàyàccarvyamàõo raso bhavedityanenoktasya vibhàvàdisamåhàlambanàtmakasya niràkàïkùavàkyavyaïgyatvenàkàïkùàpårttyà pårõasya ghanasya viùayàntaràgrahaõe nibióasyà'nandaråpasya rasasya aïgirasasya tàdç÷ena smaryamàõena vivakùitasàmyena và rasena saha kathaü virodhaþ sambhàvanãya ityarthaþ / asambhàvanàyàü hetumàha---ekavàkye iti / aïgirasastàvanniràkàïkùavidheyavàkyàt pràdurbhavati / smaryamàõopamànayostu sàkàïkùodde÷yavàkyayoreva pràdurbhàveõa ekavàkyapràdurbhavaråpayaugapadyaviraheõaparasparopamarddakatvànupapatterityarthaþ / tulyabalatvàbhàvena pradhànabhåtena niràkàïkùavidheyavàkyena vyaïgyatayà pradhànena aïhirasena balavatà smaryamàõopamànayoreva upamardanàditi bhàvaþ / na càyaü sa rasanotkarùotyàdau niràkàïkùavàkyaireva smaryamàõa÷çïgàra iti vàcyam / rasanotkarùyàdikaro 'yaü hastaþ patita ityevaü vidheyapàtityasàkàïkùatvàdeva / teùàü vidheyapàtityaü tu karuõavya¤jakameva ÷çïgàrasya vyaïgyatve 'pi parokùatvàdeva smaryamàõatopacàra iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** nàpyaïgàïgibhàvaþ, dvayorapi pårõatayà svàtantryeõa vi÷rànteþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) itthaü smaryamàõopamànayorvirodhàprasaktiü dar÷ayitvà aïginyaïgatvamàptayoraïgàïgibhàvàsambhavamevà÷ahkate---nàpyaïgaïgibhàva iti / dvayorapi iti / ÷çïgàrakaruõayorvirodhinorityarthaþ / svàtantryeõeti / kùipta ityàdivàkyànàü kàmãva ityàdivàkyasya caniràkàïkùatvena tadvyaïgyatvàdityarthaþ / svàtantryameva ca pårõatà, àkàïkùàyàþ pårõatvàt ## (lo, i) nanu samåhetyàdi--yadi rasayorvirodhaþ syàt, yadi và aïgàïgi bhàvaþ syàt / natvetatprakàradvitayamapi rasayoþ sambhavati / kathaü virodho na sambhavatãtyàha---parasparopamardakatvànupapatteþ / parasparopamardakatvaü kathamanupapannamityàha---ekavàkyeti---ekavàkyanirde÷e ca pràdurbhàvasyaikavàkyanirde÷ahetukasya yaugapadyasya virahàt / ayamarthaþ--yaugapadyaü hi ekavàkyanirde÷enaiva sambhavati / sa tu rasayornasambhavati, atra hetuþ---samåheti / ayamarthaþ dviruktaprakàreõa vibhàvàdisamåhàlambanatvàt / vibhàvàdisàmagrã khalu ekavàkyasyàrthaþ / ekà ca sàmagrã kathaüvirodhinordvayorapi syàt / kathamekavàkyahetukaü paripårõatvaü syàt / ghana÷abdo hi vijàtãyànavacchinnapravàhatvam / aïgàïgibhàvàsambhave hetumàha--nàpãti / aïgàïgibhàva upakàryopakàritvam / ********** END OF COMMENTARY ********** satyamuktam / ata evàtra pradhànetareùu raseùu svàtantryavi÷ràmaràhityàtpårõarasabhàvamàtràcca vilakùaõatayà saücàrirasanàmnà vyapade÷aþ pràcyànàm / asmatpitàmahànujakavipaõóitamukhya÷rãcaõóãdàsapàdànàü tu khaõóarasanàmnà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) samàdhatte---satyamiti / ekavàkyavyaïgyatvàbhàve 'pi dvayorniràkaïkùavàkyavyaïgyatve 'pi ca ÷çïgàravati karuõàpratãtyà virodhàprasaktirastyeva / kintu smaryamàõa÷çïgàrapekùayà anubhåyamànasyopamàna÷çïgàràpekùayà upameyasya ca karuõasya paryantikapratãtiviùayatayà pràdhànyam / evaü karuõàpekùayà bhagavati kavibhàvasya ca pàryantikapratãtiviùayatvena pràdhànyam / ityataþ tàdç÷apradhànetareùu karuõetaratra ÷çïgàre bhàvetaratra karuõe ÷lokàntare cànyetaratra anyasmin rase ca pàryantikapratãtiviùayatàråpasvatantravi÷ràntiràhityàt tadva÷ena pårõarasabhàvamàtrànmukhyarasàt vilakùaõatayà vyapade÷avi÷eùa ityarthaþ / khaõóarasanàmnetyatràpi vyapade÷a ityanvayaþ / ## (lo, ã) siddhàntamàha---satyamuktamiti / ata eva virodhasya aïgàïgibhàvasya càsambhavàt / bhàvamàtravailakùaõyaü càpàtataþ svasàmagrãparipuùñatayà / ********** END OF COMMENTARY ********** yadàhuþ--- "aïgaü bàdhyo 'tha saüsargo yadyaïgã syàdrasàntare / nàsvàdyate samagraü tattataþ khaõóarasaþ smçtaþ" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) caõóãdàsokte khaõóarasavyapade÷e yogàrthava÷àt saüvàdamàha---aïgamiti / bàdhyo yo rasaþ so 'ïgabàdhyatvameva / kãdç÷amityatràha---atha saüsargàditi / atha sambodhane / ekapadyabodhyatàråpàt saüsargàt yadi rasàntare aïgaprakarùakaü syàttadà bàdhya ityarthaþ / yogàrthavi÷eùava÷àt khaõóarasavyapade÷a ityàha---nàsvàdyata iti / pàryantikapratãtiviùaye eva samagnàsvàda iti bhàvaþ / itthaü pàryantikapratãtiviùayasya bàdhakatvam / atathàbhåtasya ca bàdhyatvaü svaõóarasatvaü ca ityuktam / ## (lo, u) yadyaïgã rasaþ aparipuùñatayà bhàvamàtravailakùaõyenàpàtatamàtrataþ pràdhànyenàbhivyaktaþ samagraü nàsvàdyata iti pastantratvàt, nyånàïgasamagrãkatvàt, samagràpuùñatvàcca / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu "àdyaþ karuõavãbhatsaraudravãrabhayànakaiþ" ityuktanayena virodhinorbora÷çïgàrayoþ kathamekatra--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) yatra tu kapole jànakyà ityatra vilodhinoþ ÷çïgàravãrarasayornedç÷o bàdhyabàdhakabhàvastatra tayoþ kathaü sannive÷a ityà÷aïkya tu vãra÷çïgàrayorvirodhaü paroktaü dar÷ayati---nanvàdya iti / àdyaþ ÷çïgàraþ karuõàdibhayànakàntairvirudhyate iti vàkyàntare / ityuktanayena viruddhayoþ kathamekatra vãra÷çïgàrayoþ sannive÷a ityanvayaþ / ## (lo, å) àdyaþ ÷çïgàraþ / kathamekatretyasya uparitatenetyàdau sannive÷a ityanena sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "kapole jànakyàþ karikalabhadantadyutimuùi smarasmerasphàroóóamarapulakaü vaktrakamalam / muhuþ pa÷ya¤chçõvan rajanicarasenàkalakalaü jañàjåñgranthiü draóhayati raghåõàü parivçóhaþ" // ityàdau samave÷aþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) kapola ityàdi / ÷lokàrthastu raghåõàü parivçóhaþ prabhuþ ràmaþ jànakyà vaktrakamalaü muhuþ pa÷yan kharadåùaõàdirajanicarasenàkalakalaü ÷çõvàn jañàjåñasya jañàsamåhasya granthiü draóhayati / vaktrakamalaü kãdç÷aü karikalabhadantadyutimuùi kapole smareõajànakãniùñhena ràmaviùayakasmareõa smeraþ harùapràyaþ sphàrã vistçtaþ uóóàmaro bàhulyàt udbhañaþ pulako yasya tàdç÷aü vaktrakamalam ityarthaþ / atra jànakãmukhadar÷anavyaïgyaþ ÷çïgàraþ / jañàjuñadraóhanavyaïgyo vãrarasa÷ca parasparamabàdhyatam anaïgatàü càpannau svàtantryeõa upalabhyeti / tat kathamanayorekatra samàve÷a ityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atrocyate---iha khalu rasànàü virodhitàyà avirodhitàyà÷ca tridhà vyavasthà / kayo÷cidàlambanaikyena, kayo÷cidà÷rayaikyena, kayo÷cinnairantaryeõoti / tatra vãra÷çïgàrayoràlambanaikyena virodhaþ / tathà hàsyaraudrabãbhatsaiþ sambhogasya / vãrakaruõaraudràdibhirvipralambhasya / (àlambanaikyane) à÷rayaikyena ca vãrabhayànakayoþ / nairantaryavibhàvaikyàbhyàü ÷ànta÷çïgàrayoþ / tridhàyaü virodho vãrasyàdbhutaraudràbhyàm / ÷çïgàrasyàdbhutena bhayànakasya bãbhatseneti / tenàtra vãra÷çïgàrayobhinnàlambanatvànna virodhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ç) sphàro bahulaþ uóóàmara utkañaþ / parivçóhaþ prabhuþ / tridhàpyàlambanetyàdinà kapole jànakyà ityàdau bhinne àlambane vãrasya rajanãcarasenà, ÷çïgàrasyajànakãti / ********** END OF COMMENTARY ********** evaü ca vãrasya nàyakaniùñhatvena bhayànakasya pratinàyakaniùñhatvena nibandhe bhinàna÷rayatvena na virodhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) svatantrayoranekayorekàvalambanakatve eva virodhaþ / prakçte tu jànakyàlambanakaþ ÷çïgàro, rajanãcaràlambanakastu vãrarasa ityavirodha iti samàdhàsyan àha---atrecyate / iha khalviti / nairantaryyeõa avyavadhànena / tatra yasya yena saha vilodhastaü dar÷ayati---tatra vãra÷çïgàrayoriti / etàni spaùñàni / ## (lo, é) nàyakaniùñhatvaü bhayànakasya pratinàyakaniùñhatvam / yathà mama---prauóhàmàdàya bhãtiü manasi sarabhasaü pràpya lokàpakãrtiü naiva stokàpyapekùàkriyata pathi pathi pràktanàsu priyàsu / ÷rãmanniþ ÷aïkabhànoþ samaraparisaradbhãmmaniþ sãmasenà- niþ ÷àõasvàna÷aïkàkulamapasaratàü pa¤cagauóe÷vereõa / atra vãrabhayànakayorekà÷rayàbhàvànna virodhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ya÷ca nàgànande pra÷amà÷rayasyàpi jãmåtavàhanasya malayavatyanuràgo dar÷itaþ, tatra "aho gãtamaho vàditram" ityadbhutasyàntarà nive÷anànnairantaryàbhàvànna ÷ànta÷çïgàrayorvirodhaþ / ekamanyadapi j¤eyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) nanu ÷ànta÷çïgàrayornairantaryye virodha÷cet kathaü nàgànande na tathà nibaddhamityata àha---yattviti / adbhutasyeti / rasanàmanàpanno 'dbhuto aho÷abdavàcyo 'pi antaràsthito nairantaryyavighañak ityarthaþ / ## (lo, ë) ÷ànta÷çïgàrayornairantaryyavirodhinorna paraü prabandhe yàvadekasminnapi vàkye viràdhaþ / yathà--- bhåreõudigdhànnavapàrijàtamàlàrajovàsitabàhumadhyàþ gàóhaü ÷ivàbhiþ parirabhyamàõàn suràïganà÷liùñabhujàntaràlàþ / sa÷oõitaiþ kavyabhujàü sphuradbhiþ pakùaiþ khagànàmupavãjyamànàn saüvãjità÷candanavàrisekaiþ sugandhibhiþ kalpalatàdukålaiþ / vimànaparyyaïkatale niùaõõàþ kutåhalàviùñatayà tadànãm nirddi÷yamànàn lalanàïgulibhirvoràþ svadehàn patitànapa÷yan / atra bãbhatsa÷çïgàrayorvorarasasyàntarà nive÷anànna virodhaþ / evamanyeùàmapi rasànàü parihàraprakàràþ satkavikàvyeùu anusarttavyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "pàõóukùàmaü vadanam-" ityàdau ca pàõóutàdãnàmaïgabhàvaþ karuõavipralambhe 'pãti na virodhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) nanu paripanthirasàïgasya vibhàvàdeþ parigraho doùa ityuktam, tatkatham "pàõóu kùàmaü vadanaü hçdayaü sarasaü tavàlasaü ca vapuþ / àvedayati nitàntaü kùetriyarogaü sakhi hçdantaþ // "ityàdau ÷çïgàrasãye màlatãmàdhavãye ÷loke ÷çïgàraparipanthikaruõànubhàvasya vadanapàõóutàdeþ sattve 'pi aduùñatànubhava ityata àha---pàõóu kùàmam iti / màlatãü prati lavaïgikàyà iyaü pçcchà / he sakhi ! tava pàõóukùàmavadanàdikaü tava hçdantaþ kùetriyarogam asmin kùetre ÷arãre 'cikitsyaü rogamàvedayatãtyarthaþ / kùàmaü kùãõaü, sarasaü sasvedadravam / samàdhatte---pàõóutàdãnàmiti / paripanthimàtraãyatve eva doùaþ / ubhayãyatve tu prakaraõasàcivyàt prakçtasabodhàt na doùa iti bhàvaþ / ## (lo, e) aïgabhàvo 'nubhàvatayetyarthaþ / yadi khalu pàõóutvàdãnàü vipralambhàpekùayàdhikà karuõàïgatà bhavet tadaiva doùaþ syàdityarthaþ / iti uktaprakàràt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## sarveùàü duþ ÷ravatvaprabhçtãnàm / yathà--- "eùa du÷cyavanaü naumãtyàdi jalpati ka÷cana" / atra du÷cyavana÷abdo 'prayuktaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) anukàre anukaraõe / eùa iti / eùa ka÷cana ityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## anubhayàtmatà adoùaguõatà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ityaucityàt evam aucityàt, adoùatà guõatà iti / tathàdoùatàmàtraü paryavasyàti / anubhayàtmatàü vyàcaùñe---adoùaguõeti / adoùatà aguõatà ca ityarthaþ / doùatàguõatayorvyàtireko hi na doùatà na guõatà / doùatàsahitaguõatvasattve 'pi ubhayàbhàvasattvàt yathà---prahelikàkriyàkarmakartçguptyàdau kaùñàrthatàyàþ / iti ÷rãmahe÷varatarkàlaïkàrabhaññàcàryakçtàyàü sàhityadarpaõañãkàyàü doùa- niråpaõàkhyasaptamaparicchedasya vivaraõam / ## (lo, ai) adoùatà "autsukyena kçtatvarà"ityàdivad / guõatà "kvàkàrya-"mityàdivat / adoùaguõàtmatà "tiùñhet kopava÷à"dityàdivat / iti sàhityadarpaõalocane doùaniråpaõo nàma saptamaparicchedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iti sàhityadarpaõe doùaniråpaõo nàma saptamaþ paricchedaþ /