Visvanatha (kaviraja): Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara, Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya, and Anantadasa's Locana Pariccheda 6 Input by members of the Sansknet project (http://sansknet.ac.in) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks The text is not proof-read! NOTE: The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda: 1) the mula text, 2) MaheÓvarabhaÂÂa's Vijnapriyà (erroneously called VilocanÃ), continuously "numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.] and 3) AnantadÃsa's LocanÃ, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, Ã)" etc.]. However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are missing in the mula text, which renders their coordination impossible. This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries according to the following edition: ÁrÅmadÃlaækÃrikacakravartitrikaliÇgagajapatisÃmrÃjyasÃndhi- vigrahakamahÃpÃtra-ViÓvanÃthakavirÃja-praïÅta÷ SÃhityadarpaïa÷ granthak­dÃtmabhuvà SÃhityadarpaïavasudhÃkareïa, AnantadÃsena viracitayà LocanÃkhyayÃ, BhaÂÂÃcÃrya-ÓrÅ-MaheÓvara-TarkÃlaækÃra-praïÅtayà Vij¤apriyÃ-samÃkhyayà ca vyÃkhyayà samakaæk­ta÷ DillÅ : BhÃratÅya Buk KÃrporeÓan 1998 ATTENTION: The text and kÃrikÃ-numbering of the printed edition may vary from this e-text! #<...># = BOLD for karikas ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ «a«Âha÷ pariccheda÷ evaæ dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyatvena kÃvyasya bhedadvayamuktvà punard­ÓyaÓravyatvena bhedadvayamÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) Óravyaæ kÃvyamuktvà nÃÂyÃtmakaæ d­ÓyakÃvyaæ vaktumÃha--evaæ---dhvanÅti / ## (lo, a) paricchedasaÇgatimÃha---evamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) abhineyaæ nÃÂyam / ## (lo, Ã) d­Óyaæ darÓanÅyapradhÃnam / Óravyaæ ÓrotavyamÃtram / abhineyaæ naÂairaÇgÃdibhiriti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tasyarÆpakasaæj¤ÃhetumÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) anyasya rÃmÃde÷ rÆpeïÃnyÃn naÂÃn rÆpayatÅti rÆpakam / ********** END OF COMMENTARY ********** tadd­Óyaæ kÃvyaæ naÂe rÃmÃdisvarÆpÃropÃdrÆpakamityucyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) nÃÂyaæ rÆpakamiti paryÃyÃdrÆpasaæj¤Ãhetuæ vaktumÃha---tasyeti rÃmÃdisvarÆpÃropaïÃditi veÓÃbhinayÃbhyÃæ tadÃropasyÃnena bodhanÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ko 'sÃvabhinÃya ityÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) tadÃropahetutvena prÃptamabhinayaæ p­cchÃte---ko 'sÃviti / ÃhÃrya iti / ÃÇgikavÃcikau dvÃvapyÃhÃryo / sÃtvika÷ ca tena cÃturvidhyam / tatra nÃÂyasya sattvÃnudrekÃt rasÃveÓÃbhÃvena kriyamÃïavÃhÃryyau / satvodrekÃdrasÃveÓena kriyamÃïai sÃttvikau / ## (lo, Å) aÇgak­ta÷ ÃÇgika÷ / vacasà vÃcika÷ / ÃhÃryyaæ mukuÂakeyÆrÃdiracanà / sÃttvika÷ stambasvedÃdi÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** naÂairaÇgÃdibhÅ rÃmayudhi«ÂhirÃdÅnÃmavasthÃnukaraïamabhinaya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi Ça) taccatu÷ sÃdhÃraïamabhinayalak«aïamÃha---naÂairaÇgÃdibhiriti / aÇgaæ ÓarÅram / ÃdipadÃt vacanaparigraha÷ / avasthÃstadÅyà dharmÃ÷ mana÷ kathÃvÃkyapÃï¬utvÃdirÆpaveÓÃdhÃraïa÷ tasyà anukaraïaæ tÃdrÆpyeïa pratyÃyanam / ********** END OF COMMENTARY ********** rupakasya bhedÃnÃha-- ## ki¤ca--- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) daÓavidhaæ rÆpakamuttkÅrtyëÂÃdaÓavidharÆpakamutkÅrttayati / ki¤canÃÂiketi / nÃÂyÃtmakamityekam / vinà viÓe«amiti---taduktastattadviÓe«a eva bhedaka÷ / taæ vihÃya sarve«Ãæ lak«ma lak«aïaæ nÃÂakavadevetyartha÷ / ## (lo, u) lak«ma vak«yamÃïaæ lak«aïam / ********** END OF COMMENTARY ********** sarve«Ãæ prakaraïÃdirÆpakÃïÃæ nÃÂikÃdyuparÆpakÃïÃæ ca / tatra--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nÃÂakalak«aïamÃha / nÃÂakamiti---khyÃtetiv­ttÃdaya÷ svayameva vyÃkhyÃyante ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) [text missing in printed ed.] ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) eva eveti / nÃÂake 'vÃntaranÃnÃrasasambhave 'pi te 'ÇgÃnyeva / samastarasanirvÃha÷ Ó­ÇgÃravÅrayoreka eva tvaÇgÅ pradhÃnamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Æ) yathoddeÓaæ lak«aïamÃha--naÂakÃmeti / yaduktaæ kavinà / nÃnÃvibhÆtisamayuktam­ddhivilÃsÃdibhirguïaiÓcaiveti / nirvahaïe 'ntimasandhau catvÃra÷ pa¤ca và ityupalak«aïamÃtraæ kÃryavyÃpÃriïÃæ prayatne nÃlpatvaæ vidheyam, bahutve 'bhinayadu÷ khÃvahatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** khyÃtaæ rÃmÃyaïÃdiprasiddhaæ v­ttam / yathÃ--rÃmacaritÃdi / sandhayo vak«yante / nÃnÃvibhÆtibhiryuktamiti mahÃsahÃyam / sukhadu÷khasamudbhÆtatvaæ rÃmayudhi«ÂhirÃdiv­ttÃnte«vabhiktam / rÃjar«ayo du«yantÃdaya÷ / divyÃ÷ ÓrÅk­«ïÃdaya÷ / divyà divya÷, yo divyo 'pyÃtmaninarÃbhimÃnÅ / yathà ÓrÅrÃmacandra÷ / gopucchagrasamÃgramiti "krameïÃÇkÃ÷ sÆk«mÃ÷ kartavyÃ÷" iti kecit / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ­) sÆk«mÃ÷ svalpÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** anye tvÃhu÷--"yathà gopucche kecidvÃlà hrasvÃ÷ keciddÅrghÃstatheha kÃnicitkÃryÃïi mukhasaædho samÃptÃni kÃnicitpratimukhe / evamanye«vapi kÃnicitkÃnicit" iti / ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ì) ko 'sÃvaÇka ityÃha---pratyak«a iti / netÃrau nÃyako nÃyikà ca / tayorekasya dvayorvà caritaæ tatra pratyak«aæ darÓanÅyamiti bhÃva÷ / cÆrïakÃnÃæ k«udratvaæ jhaÂiti bodhaphalaæ vicchinnÃvanÃntaraikÃrthatvÃdi antimÃÇkavarjaæ nyÃyasiddham / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ê) tatra sarvÃrthavicchedÃt / padyÃnÃæ prÃcuryamabhinayadu÷ khÃvahatvÃt heyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃvaÓyakÃnÃæ kÃryÃïÃmavirodhÃdvinimita÷ // VisSd_6.14 //># ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) khyÃtaæ rÃmÃyaïadÅti---kÃryaæ nirvahaïe 'dbhutamiti yaduktaæ tattatprakÅïÃrtasamuccayÅkaraïarÆpe nirvahaïe 'dbhutaæ kÃryamityartha÷ / nirvahaïasandhirhi nÃnÃsthale prakÅrïarthÃnÃæ vaiÓi«ÂyarÆpamaikÃtmyamiti vak«yate / sandhayo vak«yante / tatraikenaiva prayojanenÃnvitÃnÃæ kathÃæÓÃnÃmavÃntaraikÃrthasaæbandha iti sandhisÃmÃnyalak«aïam / tatra ca ekenaikenetyartha÷ / tatra itiv­ttasyotsÃhasahitabÅjasamutpattirmukhasandhi÷ / itiv­ttamabhinetavyaprasaÇga÷ / bÅjaæ tadaÇkura÷ tasyaiva yatnayukta udbheda÷ pratimukhasandhi÷ / hrÃsonme«avÃnuddeÓyaprÃptyÃÓÃyukta÷ phalapradhÃnopÃyasyodbhedo garbhasandhi÷ / garbhasandhitoradhikatayà udbhinno mukhyaphalopÃya÷ ÓÃpÃdinà vighnito vimar«asandhi÷ / bÅjavatÃæ prakÅrïanÃæsakalasandhyuktÃrthÃnÃmekÃrthatÃprÃpaïaæ nirvahaïasandhi÷ / ayamupasaæh­tisandhirityucyate / ete pa¤ca sandhaya÷ / mahÃsahÃyamati / rÃmÃde÷ sugrÅvÃdayo mahÃsahÃyÃ÷ / nÃyaka÷ pradhÃnapÃtram / pa¤cÃdhikadaÓaparÃstatrÃÇkà ityuktatvÃt paricchedarÆpasyÃÇkasya svarÆpamÃha---pratyak«eti / pratyak«anetreti / aÇka iti kÅrttita ityagrenvaya÷ / netà nÃyaka÷, taccaritaæ pratyak«aæ yatra tÃd­Óa÷ / rasabhÃveti / bhÃvo nÃyakanÃyakayorÃkÆtam / k«udracÆrïakamadÅrghasamÃsaæ saæsk­tam / vicchinneti / vyÃpakaprasaÇgasya evadeÓarÆpor'tho vicchinnasamÃpito yatra tÃd­Óa÷ / ki¤citsaæsagnabinduka iti / avÃntarÃrthavicchede 'pi prasaÇgÃntaroktyÃkÃÇk«otthÃpakaæ vastu bindusaæj¤akam / "avÃntarÃrthavicchede bindvavicchedakÃraïam"iti vak«yamÃïatvÃt / ki¤cittadvÃn ityartha÷ / bÅjamabhinetavyaprasaÇgasyÃÇkura ityartha÷ / naca tatsaæh­timÃn tadvicchedavÃn / aÇke 'bhinetavyavastunÃæ ni«edhamÃha---dÆrÃhvÃnamiti / dÆrasthajanasyÃhvÃnamityartha÷ / bhojanamannabhojanam / dantacchedyanakhacchedyayorvastunorapi bhak«aïani«edha÷ / tadapi nÃbhinetavyamityartha÷ / e«Ãmabhinaya÷ sadasyÃnÃmamaÇgalamitya bhiprÃya÷ / ## (lo, e) nÃneketyÃdinÃ---ekadine kathaivÃÇke 'bhineyà iti tricaturairiti pÆrvavadupalak«aïam / dÆrÃhvÃnamityÃdibhirvarjita iti sambandha÷ / vÆdhayuddhÃdika¤ca yasya kasyacit mukhenÃnyena và kavipratibhotthitena prakÃreïa darÓanÅyam / tathÃrthepak«epakairiti vak«yate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) devÅparijanÃdÅnÃæ pratyak«acitracaritairyukta ityanvaya÷ / bhÃvarasodbhavairiti / bhÃvo lÅlà raso vaidagdhyam / tena rasabhÃvasamujjvala ityanena na paunaruktyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## bindvÃdayo vak«yante / ÃvaÓyakaæ saædhyÃvandanÃhi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) kandhyÃvandanÃdÅti / rasÃntaraprasaktasya nÃyakasyeti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** aÇkaprastÃvÃdgarbhÃÇkamÃha- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) garbhÃÇka÷ pradhÃnÃÇkamadhye 'vÃntaravicchedarÆpo 'paro 'Çkastallak«aïamÃha--aÇkodareti / prathamato 'bhinayena naÂapraveÓo raÇgadvÃram / tadvak«yati "yasmÃdabhinayÃt pÆrvam"ityÃdinÃtra cÃbhinayo nÃÂyavastupradarÓanam / garbhÃÇka÷ prathamÃÇka eveti niyamÃbhÃvÃt Ãha--raÇgadvÃrÃmukhÃdÅti / Ãmukhaæ prastÃvanà tallak«aïamagre vak«yate / raÇgadvÃrÃmukhe prathamÃÇke / ÃdipadÃt vak«yamÃïalak«aïakaÓuddhasaækÅrïavi«kambhakadvayasyapraveÓakasya ca parigraha÷ / vak«yate hi---v­ttavartti«yamÃïakathÃæÓapradarÓakobhinayo vi«kambhaka÷ / saca madhyavidhajanapravarttita÷ Óuddha÷ / madhyanÅcÃbhyÃæ pravarttita÷ saækÅrïa÷ / nÅcajanamÃtrapravarttita÷ praveÓaka÷ / te«Ãntu sakalÃÇka eva sambhava÷ / aÇkodara iti / mukhyanÃÂakamadhye kenÃpi pÃtreïa nÃÂakÃntarapradarÓanaæ garbhÃÇka ityartha÷ / tatpradarÓanaphalamÃha---sabÅja iti tatpradarÓanÃt,mukhyanÃÂakabhinetavyÃrthasyÃÇkuraphalayorlÃbhÃt tad dvayavÃnityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà bÃlarÃmÃyaïo rÃvaïaæ prati kohala÷--- "Óravaïai÷ peyamanekaird­Óyaæ dÅrghaiÓca locanairbahubhi÷ / bhavadarthamiva nibaddhaæ nÃÂyaæ sÅtÃsvayaævaraïam" // ityÃdinà viracita÷ sÅtÃsvayaævaro nÃma garbhÃÇka÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) taæ gÃrbhÃÇkaæ darÓayati---yathà bÃlarÃmÃyaïa ityÃdi---tatra hi kenÃpi kavinà nibaddhaæ ÓravaïairityÃdiguïayuktaæ sÅtasvayamvaraæ nÃma nÃÂyaæ ka¤cukinà rÃvaïe niveditam / tacchavaïaÃt sÅtÃharaïakanakam­garÃmakrodharÆpabÅjasya sÅtÃharaïarÆpakasya ca sÆcanÃt taddvayavat / ityÃdinà viracita iti / ityÃdinà darÓita÷ kenÃpi viracita ityartha÷ / ka¤cukivÃkyena tadviracanÃbhÃvÃt / ## (lo, ai) n­tyapÃtrabhÆto 'pi rÃvaïo 'sya garbhÃÇkasya naÂÃntarairabhineyasya dra«Âà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) prasaÇgato garbhÃÇkamuktvà prak­tanÃÂake yadyadabhinetavyaæ tadÃha---tatrapÆrvamiti---pÆrvaraÇgaÓca naÂÃbhinayarÆparaÇgadvÃrÃdisÆtradhÃrani«kÃmaïÃnta÷ kriyÃkalÃpa÷ nÃÂakasyeti---nÃÂakasaæj¤Ãyà api kathanamityartha÷ / ## (lo, o) saæj¤ÃdÅti--ÃdiÓabdÃt gotrÃdi÷ / nÃÂakasyÃpi saæj¤ÃsvarÆpÃdikathanamiti sambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatreti nÃÂake / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) asya pÆrvaraÇgarÆpasaæj¤ÃvyutpattimÃha---yannÃÂyeti / nÃÂyavastuno abhinetavyeti v­ttarÆpavastuno rÃmÃyaïÃde÷ / kuÓÅlavÃÓca sÆtradhÃrÃdinaÂÃ÷ / pratyahÃrÃdÅti--sÆtradhÃranaÂÃdÅnÃæ kriyÃviÓe«Ã÷ pratyÃhÃrÃdaya÷ / ## (lo, au) pratyÃhÃrÃdikÃnyaÇgÃni raÇgavighnaÓÃntyarthaæ naÂamÃtrakarttavyÃnyÃkare«u boddhavyÃni / kavikarttavyatvÃbhÃvÃt neha lak«yante / ********** END OF COMMENTARY ********** tasyÃ÷ svarÆpamÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (lo, a) asyà nÃndyÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃÓÅrvacanasaæyuktà stutiryasmÃtprayujyate / devadvijan­pÃdÅnÃæ tasmÃnnÃndÅti saæj¤ità // VisSd_6.24 //># ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ã) ÃÓÅriti / devadvijan­pÃdÅnÃmÃÓÅrÃÓaæsà tatpratipÃdakenavacanena yuktà / nÃÂakÃdi«u nityamavaÓyaæ prayujyate, natvasyÃ÷ kadÃcitkatvasthiti÷ / nÃndÅti nÃdidhÃto÷ siddhà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) nÃndÅsaæj¤ÃvyutpattimÃha---ÃÓÅrvacaneti / ÃÓaæsÃnurÆpà sam­ddhirnÃndÅ / nÃndisvarÆpapadavyutpattau nÃndÅ sam­ddhiriti cocyate iti stutivacanasaæyuktà nÃndÅ yasmÃt pravarttate sabhÃsatsu ÓrÃvyate / atastad vacanameva tatsambandhÃnnÃndÅ / devadvijan­pÃdÅnÃmÃÓÅrvacanetyanvaya÷ / etÃd­ÓanÃndÅkathana¤ca na mume÷ tanmate raÇgadvÃrameva nÃndÅ / kintu munibhinnÃnÃæ kÃrikÃk­tÃmeved­ÓanÃndÅkathanamityagre vyaktÅbhavi«yati / yad yad vastvÃtmikà sà tattadÃha---maÇgalyeti / e«Ãmanyataradeva ÓaæsanÅyamityartha÷ / padai÷ dvÃdaÓabhiriti / atra capadaæ ÓlokapÃdo vibhaktyantaæ pada¤ca / yathÃsambhavaæ vivak«yate / tadanyetarairyuktetyartha÷ / ## (lo, i) utetyanena kvacit padaira«ÂabhirdvÃdaÓabhirvà yutà / ********** END OF COMMENTARY ********** a«Âapadà yathà anargharÃghave--"ni«pratyÆhama" ityÃdi / dvÃdaÓapadà yathà mama tÃtapÃdÃnÃæ pu«pamÃlÃyÃm--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) a«Âapadà anargharÃghave iti / atra ni«pratyÆha ityÃdi viramati mahÃkalpa ityÃdi ÓlokaddhayëÂapÃdaira«Âapadatvam / naca ni«pratyÆhamupÃsmahe bhagavata÷ kaumaudakÅlak«aïa÷ kokaprÅticakorapÃraïapaÂujyoti«matÅ locane / yÃbhyÃmarddhavibodhamugdhamadhuraÓrÅrarddhanidrÃyito nÃbhipallavapuï¬arÅkamukula÷ kambo÷ sapatnÅk­ta÷ // ityatra vibhaktyantapadÃnÃæ dvÃdaÓatvapyasti, tatkathama«Âapadatvaæ darÓitamiti vÃcyam / ubhayasattve 'pi a«ÂapadatvÃnapÃyÃt taddarÓanaucityÃt vyÃkhyÃtam / a«ÂapadatvÃsambhave vibhaktyantapadarÆpadvÃdaÓapadavatÅæ nÃndÅmudÃharati / ********** END OF COMMENTARY ********** Óirasi dh­tasurÃpage smarÃrÃvaruïamukhendurucirgirÅndraputrÅ / atha caraïayugÃnate svakÃnte smitasarasà bhavato 'stu bhÆtihetu÷ // evamanyatra / etannÃndÅti kasyacinmatÃnusÃreïoktam / vastutastu "pÆrvaraÇgasya raÇgadvÃrÃbhidhÃnamaÇgam" ityanye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) etannÃndÅti / ÃÓÅrvacanarÆpà nÃndÅtyartha÷ / raÇgavighnopaÓÃntaye ityanena pÆrvaÇgasya raÇgavighnopaÓÃntaphalatvasyoktatvÃt tathÃpyavaÓyaæ kartavyà nÃndÅ vidhnopaÓÃntaye iti tadarthÃnmunÅtaranÃÂyÃkÃrikÃk­ta÷ kasyacin matÃbhiprÃyeïoktam / vastutastu pÆrvaraÇgasya raÇgadvÃramevÃÇgaæ natu nÃndÅtyanye Ãhurityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yaduktam--- "yasmÃdabhinayo hyatra prÃthamyÃdavatÃryate / raÇgadvÃramato j¤eyaæ vÃgaÇgÃbhinayÃtmakam" // iti / uktaprakÃrÃyÃÓca nÃndyà raÇgadvÃrÃtprathamaæ naÂaireva kartavyatayà na mahar«iïà nirdeÓa÷ k­ta÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) raÇgadvÃrasyÃÇgadarÓikÃæ kÃrikÃæ darÓayati--yasmÃdabhinayo hyatreti / prÃthamyÃdityÃÓÅrvacanato 'pi prÃthamyÃdityartha÷ / vÃgaÇgeti / vÃgabhinayÃtmakamaÇgÃbhinayÃtmakamityartha÷ / atra prÃthamyÃdityanena pÆrvaraÇgÃÇgatvaæ raÇgadvÃrasya darÓitam / natu nÃndyÃiti bhÃva÷ / tasyÃ÷ pÆrvaraÇgÃnaÇgatve mahar«estathÃtvÃpradarÓanamapi sÃdhakamityÃha / uktaprakÃrayà iti / dvÃdaÓapadëÂapadaprakÃrÃyà ityartha÷ / mahar«iïà nÃndÅmÃætrasyaivÃnirddi«ÂatvÃt / uktakÃrÃyà api tasyà anirddeÓa÷ naÂaireveti / nÃÂye 'vaÓyaæ nÃndÅ karttavyà iti mahar«ibhinnÃnÃæ matÃnusÃribhirnaÂairevetyartha÷ / natu mahar«imatÃnusÃribhirityartha÷ / mahar«iïà tadanirddeÓÃttadÃha--na mahar«iïeti / mahar«iïa tadanirdeÓe tasyà dvÃdaÓapadatvÃdiviÓe«aïavyabhicÃre heturityÃha---kÃlidÃsÃdÅti / ********** END OF COMMENTARY ********** kÃlidÃsÃdimahÃkaviprabandhe«u ca--- ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Å) etaditi / etannÃÂakÃde÷ prathamaæ pÃdam / kasyacit kolÃhalÃde÷ / naÂaireva narttakaireva kÃvyatvÃnta÷ pÃtitvÃbhÃvÃt ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** vedÃnte«u yamÃhurekapuru«aæ vyÃpya sthitaæ rodasÅ yasminnÅÓvara ityananyavi«aya÷ Óabdo yathÃrthÃk«ara÷ / antaryaÓca mumuk«ubhiniyamitaprÃïÃdibhirm­gyate sa sthÃïu÷ sthirabhaktiyogasulabho ni÷ ÓreyasÃyÃstu va÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) vedÃnteti / yathÃrthÃk«ara ÅÓvaraÓabda ÅÓidhÃte÷ siddhatvÃdaiÓvaryyayogarƬharÆpor'thastasmin eva tÃttvika ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamÃdi«u nÃndÅlak«aïÃyogÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) vedÃnte«u iti / sa sthÃïurmaheÓo và yu«mÃkaæ Óreyase 'stu iti anvaya÷ / ekapuru«aæ pradhÃnaæ puru«am / rodasÅ dyÃvÃp­thivyau / abhinnavi«ayo 'nyatrÃprav­tti÷ / ananyavi«aya iti kvacit pÃÂha÷ / ak«aramatra padam / varïasyÃrthÃbhÃvena yathÃrthÃbhÃvÃt / arthaÓca ÅÓaaiÓvaryye iti kartt­vihitavarapratyayÃnta÷ dhÃtvartha÷ / prÃïadaya÷ prÃïapÃnÃdaya÷ pa¤cavÃyava ityartha÷ / antarniyamitoktau mumuk«ubhiryo m­gyate dhyÃyate / nÃndÅlak«aïekati / dvÃdaÓatvëÂapadatvÃbhÃvena tallak«aïabhÃvÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** uktaæ ca---"raÇgadvÃramÃrabhya kavi÷ kuryÃt-'ityÃdi / ata eva prÃktanapustake«u "nÃndyante sÆtradhÃra÷" ityanantarameva "vedÃnte«u-" ityÃdi Ólokale(li) khanaæ d­Óyate / yacca paÓcÃt "nÃndyante sÆtradhÃra÷" iti le (li) khanaæ tasyÃyamabhiprÃya÷---nÃndyante sÆtradhÃra idaæ prayojitavÃn, ita÷ prabh­ti mayà nÃÂakamupÃdÅyata iti kaverabhiprÃya÷ sÆcita" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) tathà ca raÇgadvÃrameva nÃndÅ / saivÃvaÓyaæ karttavyeti darÓayatiukta¤ceti / uktamatra mahar«iïeti bodhyam / ata eva tatra raÇgadvÃrarÆpaiva nÃndÅ mahar«erabhimatà / tasyà evÃdau sÆtradhÃreïa karttavyatvÃdevetyartha÷ / atra ca nandyante raÇgadvÃrarÆpanÃndyanta ityartha÷ / yacca paÓcÃditi / vedÃnte«u ityÃdiÓlekasya paÓcÃdityartha÷ / nÃndyante raÇgadvÃrarÆpanÃndyante sÆtradhÃra idaæ vedÃnte«u ityÃdi prayojitavÃn / ita÷ paraæ mayà kavinà nÃÂakamupÃdÅyate / ityevaæ kaverabhiprÃyo nÃndyanta ityÃdinà kavinaiva sÆcita ityartha÷ / ## (lo, Æ) nÃndÅlak«aïaæ samanantaroktaprakÃram / ya¤ca paÓcÃditi / vedÃnte«u ityÃdi padÃnantaraæ tata÷ ÓlokÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) pÆrvaraÇgÃnantarak­tyamÃha---pÆrvaraÇgamiti / sthÃpaka÷ sÆtradhÃrasad­Óaæ naÂÃntaram / tadvaditi / sÆtradhÃravadityartha÷ / kÃvyamat nÃÂakarÆpam / ## (lo, ­) pÆrvaraÇga iti / evaæ pratyÃhÃramÃrabhya kavikarttavyarÆparaÇgadvÃraparyyantÃÇgamadhyam iti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) divyamartye«u ityÃdikaæ svayameva vyÃkhyÃsyati / divyaæ marttyaæ ceti kvacit pÃÂha÷ / ## (lo, Ì) miÓraæ divyamarttyÃbhyÃmiti, v­ttÃbhyÃmityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** kÃvyÃrthasya sthÃpanÃtsthÃpaka÷ / tadvaditi sÆtradhÃrasad­ÓaguïÃkÃra÷ / idÃnÅæ pÆrvaraÇgasya samyakprayogÃbhÃvÃdeka eva sÆtradhÃra÷ sarvaæ prayojayatÅti vyavahÃra÷ / sa sthÃpako divyaæ vastu divyo bhÆtvÃ, martyaæ martyo bhÆtvÃ, miÓraæ ca divyamartyayoranyataro bhÆtvà sÆcayet / vastu itiv­ttam, yathodÃttarÃghave--- rÃmo mÆdhni nidhÃya kÃnanamagÃnmÃlÃmivÃj¤Ãæ guro- stadbhaktyà bharatena rÃjyamakhilaæ mÃtrà sahaivojjhitam / tau sugrÅvavibhÅ«aïÃvanugatau nÅtau parÃmunnatiæ protsiktà daÓakaædhÃraprabh­tayo dhvastÃ÷ samastà dvi«a÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) v­ttamiti--v­ttamabhinetavyav­ttÃnta÷ / rÃmo mÆrdhni ityÃdinà rÃmo guro÷ piturÃj¤Ãæ mÆrdhni nidhÃya kÃnanamagÃdityanvaya÷ / tadbhakatyà rÃmabhaktyà mÃtrà jananyà / tau purÃïe Órutau / pretsiktÃ÷ uddhatÃ÷ / daÓakandharaprabh­taya÷ samastÃdvi«a÷ dhvastà teneti Óe«a÷ / atrÃbhinetavyasya samastavastusÆcakam / ## (lo, Ê) prostiktÃ÷ prakar«eïa darpi«ÂÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** bÅjaæ yathà ratnÃvalyÃm--- dvÅpÃdanyasmÃdapi madhyÃdapi jalanidherdiÓo 'pyantÃt / ÃnÅya jhaÂiti ghaÂayati vidhirabhimatamabhimukhÅbhÆta÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) bÅjamiti---abhinetavyÃrthamÆlamaÇkura÷ / dvÅpÃdanyasmÃditi / dÆrasthenÃpi vareïa svÅyakanyÃpariïayasya bhÃvitvena nijapatnÅmÃÓvÃsayata÷ sthÃpakasya sÆtradhÃrasya ca uktiriyam / anyadvÅpÃdito 'pyÃnÅyÃbhimukhÅbhÆto vidhirghaÂayatÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra hi samudre pravahaïabhaÇgamagnotthitÃyà ratnÃvalyà anukÆladaivalÃlito vatsarÃjag­hapraveÓo yaugandharÃyaïavyÃpÃramÃrabhya ratnÃvalÅ prÃptau bÅjam / mukhaæ Óle«Ãdinà prastutav­ttÃntapratipÃdako vÃgviÓe«a÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) atreti vahanaæ naukà / vahitreti kvacit pÃÂha÷ / g­hapraveÓo bÅjamityanvaya÷ / Óle«Ãdinetyatra ÃdipadÃdanyÃpadeÓaparigraha÷ / ## (lo, e) yaugandharÃyaïa÷ amÃtyaviÓe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--- ÃsÃditaprakaÂanirmalacandrahÃsa÷ prÃpta÷ Óaratsamaya e«a viÓuddhakÃnti÷ / utkhÃyà gìhatamasaæ ghanakÃlamugraæ rÃmo daÓÃsyamiva saæbh­tabandhujÅva÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) tatra Óle«eïÃha / ÃsÃditeti---gìhatamasamatiÓayandhakÃramugraæ ghanakÃlaæ prÃv­ÂkÃlam utkhÃya unmÅlya Óaratsamaya e«a prÃpta Ãgata÷ / rÃmo daÓÃsyamiva daÓÃsyo 'pi gìhatamo gìhamoha ugraÓca / ÓaratsamayarÃmayorviÓe«aïÃnyÃha---ÃsÃditetyÃdÅni---Óaratpak«e prakaÂo vyaktÅbhÆto nirmalacandra eva hÃsa÷ / ÃsÃditeti / rÃmapak«e candrahÃsa÷ khaÇga÷--rÃvaïavadhÃrthaæ kÃle eva tadÃsÃdanaæ bodhyam / Óaratpak«e viÓuddhaÓcÃsau kÃnta÷ kamanÅyaÓceti vigraha÷ / rÃmapak«e vahvau viÓuddhà kÃntà patnÅ yasya tÃd­Óa÷ / Óaratpak«e saæbh­taæ janitaæ bandhujÅvakusumaæ yena tÃd­Óa÷,rÃmapak«e sambh­to janito bandhÆnÃæ raïapatitavÃnarÃïÃæ jÅvo 'm­tav­«Âyà yena tÃd­Óa÷ / atra candrahÃsadipadaÓle«avÃn vÃgviÓe«a÷ / ÃdipadagrÃhyo 'nyÃpadeÓastu nodÃh­ta÷ / tacca mama tÃrÃvatÅcandraÓekharanÃÂake yathÃ--- "udyate ÓaÓini pÆrvabhÆdharaæ rÃjitaæ kalpacandraÓekharam / e«a yÃsyati ÓakÅ mahÃrïavaæ tÃtapÃdamiva vandanamicchu÷ // "tatra hi candrasya tÃdamahÃrïavagamanÃnyÃpadeÓena prastutavastunaÓcandraÓekharan­pasya vane tapa÷ prasaktasya tÃtapÃdavandanÃrthagamanasÆcakam / evamanyatrÃpyanusandheyam / ## (lo, ai) ÃsÃditeti---candrahÃsa÷ prabhÃkha¬gaÓca / kasya jalasya / antaæ svarÆpam kÃntà vahnipraveÓaÓuddhà sÅtà / tamo 'ndhakÃra÷ mohaÓca bandhujÅvÃravyaæ kusumam / bandhÆnÃæ jÅvÃ÷ prÃïÃÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** pÃtraæ yathà ÓÃkuntale --- tavÃsmi gÅtarÃgeïa hÃriïà prasabhaæ h­ta÷ / e«a rÃjeva du«yanta÷ sÃraÇgeïatiraæhasà // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) tavÃsmÅti---tava naÂyÃ÷ / prasabhaæ balÃt / hÃriïa manohÃriïà / e«a purÃïe«u Óruta÷ / atra pÃtraæ rÃjà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<­tuæ ca ka¤citprÃyeïa bhÃratÅ v­ttimÃÓrita÷ /># sa sthÃpaka÷ / prÃyeïoti kvacid­torakÅtanamapi / yathÃ--ratnÃvalyÃm / bhÃratÅv­ttistu--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) raÇgaæ prasÃdyeti---raÇgamatra vastu, etat sÆcanarÆpaæ nÃÂyaikadeÓam / yathà ratnÃvalyÃmiti / tatra vasantotsavasya varïane vasantarttorapi varïanÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) bhÃratÅti---narÃÓraya÷ puæprayojya÷ / strÅvÃcÃæ prak­tatvÃt puæsÃmapyadhanÃnÃæ vaca÷ prak­tatvÃt prÃya ityuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** saæsk­tabahulo vÃkpradhÃno vyÃpÃro bhÃratÅ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) tasyà iti / bhÃratyà ityartha÷ / tatra prarocanÃlak«aïamÃha---atronmukhÅkÃra iti / ## (lo, o) tasyà bhÃratÅv­tte÷ / vÅthÅ vÅthyaÇgÃni / prahasanaæ prahasanÃÇgÃni vak«yamÃïÃni / ********** END OF COMMENTARY ********** prastutÃbhinaye«u praÓaæsÃta÷ ÓrotÌïÃæ prav­ttyunmukhÅkaraïaæ prarocanà / yathà ratnÃvalyÃm--- ÓrÅhar«o nipuïa÷ kavi÷ pari«adapye«Ã guïagrÃhiïÅ, loke hÃri ca vatsÃrÃjacaritaæ nÃÂye ca dak«Ã vayam / vastvekaikamapÅha vächitaphalaprÃpte÷ padaæ kiæ punar- madbhÃgyopacayÃdayaæ samudita÷ sarvo guïÃnÃæ gaïa÷ // vÅthÅprahasane vak«yete / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) ÓrÅhar«a iti / dhÃvaka evÃtra yadyapi kavi÷ tathÃpi rÃj¤a÷ ÓrÅhar«asya prÅtaye tatraiva kavitvÃropa÷ k­ta÷ / vastvekaikamapÅheti / iha e«u / nipuïakavi--pari«atsvÅyanÃÂyadak«atvÃtte«u vastu«u madhye / ekaikaæ vastu ityartha÷ / kiæ punariti / kiæ punarvaktavyamityartha÷ / guïÃnÃæ phalaprÃptihetutvÃt upÃdeyÃnÃm / atrÃbhinetavyasya vatsarÃjacaritasyÃbhinetÌïÃæ naÂÃnÃæ pari«adaÓca praÓaæsà / saæsk­teneti / tadaÇgatà / vÅthÅprahasane iti / taddvayamukharÆpakaviÓe«au nÃÂakaprabhedau vak«yate / tau ca saæsk­tenaiveti taddvayaæ bhÃratyà aÇgam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) ÃmukharÆpamÃha--naÂÅti / ********** END OF COMMENTARY ********** sÆtradhÃrasad­ÓatvÃt sthÃpako 'pi sÆtradhÃra ucyate / tasyÃnucara÷ pÃripÃÓvika÷, tasmÃtki¤cidÆno naÂa÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) Åd­ÓÅæ prastÃvanÃmukttvà tasyÃ÷ pa¤cabhedÃnÃha---uddhÃtyaka iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) tatra uddhÃtyakalak«aïamÃha---padÃnÅti / agatarthÃni ityatrÃrdho yojakavakt­h­dayasthitor'tha÷ / tadarthÃgataya iti / padadvaye 'vagatiparo 'gami÷ / tathà ca vaktrà sthÃpakenÃnavagatatÃd­ÓÃrthÃni svoccaritapadÃni, tadarthasya yojakanarah­dayasthitasyÃrthasyÃvagataye 'nyai÷ sthÃpakoccÃritabhinnai÷ padairyojayanti / svah­dayasthitÃrthatÃæ pratipÃdayantÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mudrÃrÃk«ase sÆtradhÃra÷--- "krÆragraha÷ saketuÓcandramasampÆrïamaï¬alamidÃnÅm / abhibhavitumicchati bÃlat--" ************* COMMENTARY ************* ## (lo, au) kÆragraheti---krÆro dÃruïagraho rÃhu÷, pak«e-krÆro dÃruïo graha Ãgraha÷ candraguptÃbhibhavarÆpa÷ yasya / candraæ ÓaÓinaæ candraguptÃkhyaæ rÃjÃna¤ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ityanantaram---"(nepathye / ) Ã÷, ka e«a mayi jÅvati candraguptamabhi- bhavitumicchati" / iti / atrÃnyÃrthantyapi padÃni h­dayasthÃrthÃgatyà arthÃntare saækramayya pÃtrapraveÓa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) krÆragraheti---candragrahaïaæ bhavi«yati iti pratÅpÃdayata÷ sthÃpakasyoktiriyam / sa krÆragraha÷ ketÆ rÃhurityartha÷ / e«Ãæ padÃnÃæ candraguptan­patimantriïà cÃïakyabrÃhmaïarÆpanareïa rÃk«asarÆpÃt krÆragrahÃt krÆro graho yasya tasmÃt / candraguptan­patyabhibhavarÆpe svah­dayasthiter'the saækrama÷ k­ta÷ / tÃd­ÓÃrthatà darÓitetyartha÷ / tadÃha--atrÃrthavantayapÅti / rÃhucandrarÆpÃrthavantyapÅtyartha÷ / h­dÅsthor'tho rÃk«asacandragaptarÆpa÷ / pÃtraæ cÃïakya÷ / ## (lo, a) padÃni krÆragraha ityÃdÅni / h­distha÷ sÆtradhÃrasyetyartha÷ / prak­taÓcandroparÃgarÆpastasyÃgatyÃbodhena / arthÃntare prak­tagranthÃbhidheye / atrÃha bhÃï¬i÷-- vism­taæ na pratÅtaæ và yatra vÃkyaæ prakÃÓyate / praÓnottaramanohÃrÅ sa uddhÃtyaka ucyate // yathà pÃraï¬avÃbhyudaye--- kà ÓlÃghà guïinÃæ k«amÃparibhava÷ ko 'k«a÷ sukulyai÷ k­ta÷ kiæ du÷ khaæ parasaæÓrayo jagati ka÷ ÓlÃghyo ya ÃÓrÅyate / ko m­tyurvyasanaæ guïa dadhati ke yairnirjità Óatrava÷ kena j¤Ãtamidaæ virÃÂanagare channasthitai÷ pÃï¬avai÷ // ata÷ sÆtradhÃrani«kÃntau pÃï¬avapraveÓa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) kathoddhÃtalak«aïamÃha--sÆtradhÃrasyeti / idÃnÅæ sthÃpakak­tyÃbhÃvÃt sÆtradhÃra eva sthÃparakak­tyaæ karotÅtyabhiprÃyeïÃha--sÆtradhÃrasyeti / vÃkyÃdÃnaæ vÃkyÃnukaraïam / arthÃdÃnaæ vÃkyÃnukaraïaæ vinà tadarthÃnuÓÅlanam / ********** END OF COMMENTARY ********** vÃkyaæ yathà ratnÃvalyÃm--"dvÅpÃdanyasmÃdapi--'ityÃdi (332 p­ d­) sÆtradhÃreïa paÂhite--"(nepathye) sÃdhu bharataputra! sÃdhu / evametat / ka÷ sandeha÷ ? dvÅpÃdanyasmÃdapi--" ityÃdi paÂhitvà yaugandharÃyaïasya praveÓa÷ / vÃkyÃrtho yathà veïyÃm-- nirvÃïavairadahanÃ÷ praÓamÃdarÅïÃæ nandantu pÃï¬utanayÃ÷ saha mÃdhavena / raktaprasÃdhitabhuva÷ k«atavigrahÃÓca svasthà bhavantu kururÃjasutÃ÷ sabh­tyÃ÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) dvÅpÃditi--atra yaugandharÃyaïamantrirÆpapÃtrasya tadvÃkyaæ punaranuk­tya praveÓa÷ / ## (lo, Ã) nirvÃïeti---Óama÷ kopÃdyabhÃva÷ vinÃÓaÓca / raktà ra¤jità prasÃdhità prakar«eïa sÃdhitÃ, raktena rudhireïa prasÃdhità maï¬itÃÓca / vigraho yuddhaæ dehaÓca / svasthÃ÷ kuÓalina÷ svargasthÃÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** iti sÆtradhÃreïa paÂhitasya vÃkyasyÃrthaæ g­hÅtvÃ--"(nepathye) Ã÷ durÃtman ! v­thà maÇgalapÃÂhaka !, kathaæ svasthà bhavantu mayi jÅvati dhÃrtarëÂÃ÷ ?" tata÷ sÆtradhÃrani«krÃntau bhÅmasenasya praveÓa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nirvÃïeti--pÃï¬utanayÃ÷ nirvÃïavairagnaya÷ santo mÃdhavena saha nandantu / kururÃjasutÃÓca duryodhanÃdayo 'nuraktaprasannÅk­tabhÆmi«Âhalokà tyaktayuddhÃÓca santa÷ sabh­tyÃ÷ svasthà bhavantu ityartha÷ / arthaæ g­hÅtveti / etad vÃkyÃnukÃraïaæ vinà tadarthÃnuÓÅlanenaiva à ityÃdyuktavata÷ bhÅmasya praveÓa÷ / ## (lo, i) bhÅmasenasya praveÓa ityanantaraæ prathamÃrthamÃdÃya iti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prayogÃtiÓayalak«aïamÃha--yadi prayoga iti / bhÆya iti / punarapyanya ityartha÷ / prayogo 'nya iti kvacit pÃÂha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà kundamÃlÃyÃm---"(nepathye) ita ito 'vataratvÃryà / sÆtradhÃra÷---ko 'yaæ khalvÃryÃhvÃnena sÃhÃyakamapi me sampÃdayati / (vilokya) ka«Âamatikaruïaæ vartate / "laÇkeÓvarasya bhavane suciraæ sthiteti rÃmeïa lokaparivÃdabhayÃkulena / nirvÃsitÃæ janapadÃdapi garbhagurvoæ sÅtÃæ vanÃya parikar«ati lak«maïo 'yam" // atra n­tyaprayogÃrthaæ svabhÃryÃhvÃnamicchatà sÆtradhÃreïa "sÅtÃæ vanÃya parikar«ati lak«maïo 'yam" iti sÅtÃlak«maïayo÷ praveÓaæ sÆcayitvà ni«kÃntena svaprayogamatiÓayÃna eva prayoga÷ prayojita÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) iti ito 'vataritviti / sÆtradhÃrapatnyà ÃhvÃnanÃgamanopadeÓa÷ k­ta÷ / laÇkeÓvarasyeti / janapadÃt ayodhyÃto nirvÃsitÃæ ni«kÃmitÃæ garbhagurvomityanvaya÷ / prayogÃtiÓayapadayogÃrthaæ ghad­yan vyÃca«Âe---svaprayogamatiÓayÃna iti / eva prayoga÷ sÆcita iti---sÅtÃlak«maïayo÷ praveÓarÆpo 'nya÷ prayoga÷ sÆcita ityartha÷ / sÆcita ityatra prayojita iti kvacit pÃÂha÷ / ## (lo, Å) ita iti / atrÃryyapadÃrtha÷ sÅtÃrÆpo nepathye pÃtrÃbhimata÷ / naÂÅrÆpastu sÆtradhÃreïÃvagata÷ svaprayogamatiÓayÃna÷ prak­tÃthapratipÃdanÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) pravarttake kÃlÃÓrayeïÃha---kÃlamiti / tadÃÓrayasya tatsÆcitasya / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---"ÃsÃditaprakaÂa--" ityÃdi (332 p­ d­) / "tata÷ praviÓati yathÃnidi«Âo rÃma÷" / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) avalagitalak«aïamÃha--yatraikatreti / yatraikatra prayoge satÅtyanya÷ / samÃveÓÃt tatprayogasya samanirdi«ÂatvÃt ÃnyatkÃryyaæ prasÃdhyate ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ÓÃkuntale--sÆtradhÃro naÂÅæ prati / "tavÃsmi gÅtarÃgeïa-" (333 p­ d­) ityÃdi / tato rÃj¤a÷ praveÓa÷ / ## atra Ãmukhe / uddhÃtya (ta) kÃvalagitayoritarÃïi vÅthyaÇgÃni vak«yamÃïÃni / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) tavÃsmÅti / atra gÅtapraÓaæsÃrÆpaprayoge sati rÃj¤a÷ praveÓarÆpamanyatkÃryyaæ sÃdhitam / pravarttake kÃlÃÓrayaïamato bhedakaæ bodhyam / itthaæ prastÃvanÃrÆpesya udghÃtakÃdipa¤cabhedamuktvà tatraiva prayoge yathÃlÃbhaæ vÅthyaÇgÃnyapi prayojanÅyÃnÅtyÃha---yojyÃnyatreti / vÅthyÃkhyoparÆpÃtmakanÃÂakaprabhedasya vak«yamÃïasyÃÇgam / udghÃtyakÃvalagitÃdÅni tayordaÓÃÇgÃni vak«yante / ÃmukhaprabhedatayÃpi udghÃtyakÃvalagite ukte / atastad bhinnaikadeÓe tadaÇgÃnyapyatra yojanÅyÃnÅtyÃha---udghÃtyakÃvalagitayoritarÃïÅti / ********** END OF COMMENTARY ********** nakhakuÂÂastu--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) pa¤caprabhedà ÃmukhasyÃmÅ pravi«ÂapÃtrasÆcitapÃtrÃntarapraveÓaghaÂità ukta÷ / apravi«ÂasÆcitapÃtraghaÂito 'pi nakhakuÂÂÃkhya÷ «a«Âhaprabheda ityÃha--nakhakuÂÂastu iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) tallak«aïamÃha--nepathyeti / nepathye veÓaracanÃsthale uktaæ pÃtraæ ÃkÃÓe vacanaæ yasya tÃd­Óaæ và pÃtramÃÓritya Ãmukhaæ karttavyamityartha÷ / itthamÃmukhasya «a¬ bhedÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) tenÃrthamiti / sÆtradh­k pÃtraæ tadbhinnamarthaæ và samÃk«ipyaiva sÆcayitvaiva tÃd­ÓaprastÃvanÃnte nirgacchedityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** vastvitiv­ttam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) Órutaæ kasyÃpi sammukhÅnasya mukhÃditiv­ttaæ prak­tagranthÃbhidheyam / asva ca prapa¤canamarthÃt patradvÃreïaiva / yadyapi nÃsÆcitasya pÃtrasya raÇgabhÆmi«u praveÓa iti vacanÃt sarve«Ãmapi pÃtrÃïÃæ sÆcitÃnÃmeva raÇge praveÓastathÃpi prastÃvanÃnantaraæ praveÓyapÃtrÃïÃmuktaprakÃreïa vicchittibhi÷ sÆcanamiti Óe«a÷ / kvacittu sambhramÃdiyuktÃnÃæ pÃtrÃïÃæ praveÓena sÆcanaæ na paÂÅk«epo 'pi÷ yathà candrakalÃyÃæ praviÓyÃpaÂÅk«epeïa saæbhrÃnta÷ Óabara ityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Æ) budhairgranthakÃrai÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃdhikÃrikamekaæ syÃtprÃsaÇgikamathÃparam // VisSd_6.42 //># ## phale pradhÃnaphale / yathà bÃlarÃmÃyaïo rÃmacaritam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) bÃlarÃmÃyaïe rÃmacaritamiti / rÃmo 'haæ rÃvaïÃdivadhaphale svÃmÅ, tasya caritamÃdhikÃrikamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## asyÃdhikÃriketiv­ttasya upakaraïanimittaæ yaccaritaæ tatprÃsaÇgikam / yathà sugrÅvÃdicaritam / ## iha nÃÂye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) upakaraïanimittamiti / upakaraïamupakÃra÷ sÃhÃyyamityartha÷ / nÃÂakasyÃntaraÇgamÃha---patÃkÃsthÃnakamiti / iha nÃÂye iti / Ãmukhe iti---v­ttasÃdhÃraïe nÃÂye ityartha÷ / tenÃsya Ãmukhe itiv­tte ca sambhava ityagre vyaktÅbhavi«yati / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) tak«miÇga iti / cintitÃrthasamÃnacihna ityartha÷ / ## (lo, ­) Ãgantukena prak­tÃditareïa / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) sahasaiveti / upacÃrata÷ kriyÃto guïavatÅ / arthasaæpattiruddeÓya saæpatti÷ / sahasaivetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ratnÃvalyÃm--"vÃsavadatteyam" iti rÃjà yadà tatkaïÂhapÃÓaæ mocayati tadà taduktyà "sÃgarikeyam" iti pratyabhij¤Ãya "kathaæ ? priyà me sÃgarikà ? alamalamatimÃtraæ sÃhasenÃmunà te tvaritamayi ! vimu¤ca tvaæ latÃpÃÓametam / calitamapi niroddhuæ jÅvitaæ jÅviteÓe ! k«aïamiha mama kaïÂhe bÃhupÃÓaæ nidhehi" // atra phalarÆpÃrthasaæpatti÷ pÆrvÃpek«ayopacÃrÃtiÓayÃdguïavatyutk­«Âa / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vÃsavadatteyamiti / vÃsavadattà rÃjapatnÅ / tadveÓena sÃgarikà ÃyÃsyatÅti k­tasaÇkete rÃj¤i sthite tajj¤Ãtvà vÃsavadattaiva sÃgarikÃyà ÃgamanÃt pÆrvamÃgatya saÇketabhgaæ k­tvà rÃjanÃæ hrepayitvÃæ gatà / rÃjà ca tÃmanunetuæ paÓcÃd calita÷ / tatastadveÓà sÃgarikà Ãgatya rÃjÃnamanÃsÃdya nirvadÃllatÃpÃÓenÃtmÃnaæ baddhvà marttumudyatà / rÃjà ca vÃsavadattÃmanunetuæ calita÷ / pathi tÃæ d­«Âvà vÃsavadattaivÃyaæ mriyata iti j¤Ãtvà pÃÓaæ mocayan sÃgarikÃyà uktyà sÃgarikeyamiti j¤Ãtvà guïavatÅmuddeÓyaphalasampattimÃptavÃn / atra vÃsavadattÃmaraïarÆpe 'nyasminnarthe cintite Ãgantukena latÃpÃÓena vÃsavadattÃmaraïacihnadyaÇkitamriyamÃïasÃgarikÃrÆpÃrthaprayoga iti patÃkasthÃnasÃmÃnyalak«aïaæ bodhyam / ## (lo, Ì) pÆrvÃpek«ayà pÆrvasya vÃsavadattÃj¤ÃnasyÃpek«ayà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dvitÅyapatÃkasthÃnamÃha---vaca÷ sÃtiÓayamiti / nÃnÃbandho bÅjaprakÃÓananÃyakamaÇgalasÆcanÃdirÆpa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà veïyÃm--- "raktaprasÃdhitabhuva÷ k«atavigrahÃÓca svasthà bhavantu kururÃjasutÃ÷ sabh­tyÃ÷" / atra raktÃdÅnÃæ rudhiraÓarÅrÃrthahetukaÓle«avaÓena bÅjÃrthapratipÃdanÃnnet­maÇgalapratipattau satyÃæ dvitÃyaæ patÃkÃsthÃnam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) raktaprasÃdhiteti / rakteïa rudhireïa bhaï¬itabhÆmaya÷ / k«ataÓarÅrÃ÷ svargasthà bhavantviti Óle«alabhyor'tha÷ / tadÃha---atra raktÃdÅnÃmiti / atrÃnuraktÃdyarthe cintite ÓabdarÆpatalliÇgo 'nyo rudhirÃdyartha Ãgantukena Óabdena prayogÃt patÃkasthÃnasÃmÃnyalak«aïasattvam / idaæ patÃkÃsthÃnamÃmukhÃntargataæ vak«yamÃïaæ ca v­ttÃntargataæ bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) t­tÅyamÃha---arthopak«epakamiti / arthopak«epakaæ prastutavastusÆcakaæ yattu vaca ityartha÷ / Óli«Âeti vyÃca«Âe / sambandhayogyena iti uktavÃkyÃnvaya÷ savinayamityatra vinayo viÓe«aïa naya÷ niÓcaya÷ tad vyÃca«Âe--viÓe«eti / ********** END OF COMMENTARY ********** lÅnamavyaktÃrtham, Óli«Âena sambandhayogyenÃbhiprÃyÃntaraprayuktena pratyuttareïotapetam, savinayaæ viÓe«aniÓcayaprÃptyà sahitaæ saæpÃdyate yattatt­tÅyaæ patÃkÃsthÃnam / yathà veïyÃæ dvitÅye 'Çke "ka¤cukÅ-deva ! bhagnaæ bhagnam / rÃjÃ--kena ? ka¤cukÅ--bhÅmena / rÃjÃ--kasya ? ka¤cukÅ--bhavata÷ / rÃjÃ--Ã÷ ! kiæ pralapasi ? ka¤cukÅ--(sabhayam) deva ! nanu bravÅmi / bhagnaæ bhÅmena bhavata÷ / rÃjÃ-dhig v­ddhÃpasada ! ko 'yamadya te vyÃmoha÷ ? ka¤cukÅ-deva ! na vyÃmoha÷ / satyameva-- "bhagnaæ bhÅmena bhavato marutà rathaketanam / patitiæ kiÇgiïÅkvÃïabaddhÃkrandamiva k«itau" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) bagnamiti--- bhagnaæ bhÅmeva marutà bhavato rathaketanam / patitaæ kiÇkiïÅjÃlaæ baddhÃkrandamiva k«itau / iti ka¤cukinà vaktavye sambhramÃt khaï¬aÓa uktam / duryodhanorubhaÇgarÆpÃrthopak«epakaæ bhÅmenetyatra bhÅmasenarÆpeïa svÃnu«ÂhÃnayogyena ketanabhaÇgatiriktabhiprÃyayuktena duryodhanasya pratyuttareïepetam / atra lÅnÃdikaæ spa«ÂÃrthamavadheyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra duryodhanorubhaÇgarÆpaprastutasaækrÃntamarthopak«epaïam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) arthopak«epakatvaæ vyÃca«Âe---atreti / atra ketubhaÇgarÆpe 'nyasmin cintite ÆrubhaÇgarÆpÃrthaprayoga Ãgantukena Óli«ÂaÓabdenetyata÷ patÃkÃsthÃnasÃmÃnyalak«aïasattvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) caturthamÃha---vdyartho vacaneti / suÓli«Âa÷ arthadvaye ÓobhanaÓli«Âa÷ / kÃvyaæ Ólokastatra yojati÷ / pradhÃnÃrthÃntarasya mukhyatayà pratipÃdyÃrthÃntarasya sÆcaka ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ratnÃvalyÃm--- "uddÃmotkalikÃæ vipÃï¬urarucaæ prÃrabdhaj­mbhÃæ k«aïÃ- dÃyÃsaæ ÓvasanodramairaviralairÃtanvatÅmÃtmana÷ / adyodyÃnalatÃmimÃæ samadanÃæ nÃrÅmivÃnyÃæ dhruvaæ paÓyan kopavipÃÂaladyuti mukhaæ devyÃ÷ kari«yÃmyaham" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) uddÃmeti---rÃj¤Ã parig­hÅtÃæ mÃdhavÅlatÃmakÃlakusumitÃæ vÃsavadattayÃ÷ parÃjayaÓaæsinÅæ tasyaiva darÓayato rÃj¤a uktiriyam / samadÃnÃæ virahiïÅm anyÃæ nÃrÅmiva / imÃmudyÃnalatÃæ paÓyannahaæ devyà vÃsavadattÃyà mukhaæ kopavipÃÂaladyutiæ kari«yÃmÅtyanvaya÷ / mamÃnyanÃrÅdarÓanena iva tatparÃjayahetukusumitamÃdhavÅlatÃdarÓanenÃpi tasyÃ÷ kopo bhÃvÅtyartha÷ / udyÃnalatÃyà virahinÃryÃÓca viÓe«aïÃnyÃha---uddÃmetyÃdÅni / uktalikà udratakalikà utkaïÂhà ca / tayoruddÃmatvamatiÓaya÷ / vipÃï¬uraæ svabhÃvÃd virahÃcca / j­mbhà vikÃÓa÷ ÓvisaviÓe«aÓca / Óvasanasya vahirvÃyorni÷ ÓvÃsasya codramÃt ÃyÃsaæ vyÃkulatÃæ kheda¤ca ÃtanvatÅæ kurvatÅm / ## (lo, Ê) uddÃmeti---udratà kalikà koraka utkaïÂhà ca / j­mbhà vikÃÓa÷ sukhani÷ ÓvÃsaviÓe«aÓca / Óvasano ni÷ ÓvÃsa÷ bÃhyapavanaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra bhÃvyartha÷ sÆcita÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) atra bhÃvyartha iti / rÃj¤Ã sÃgarikÃdarÓanÃt vÃsavadattÃyÃ÷ bhÃvÅ kopo mukhyÃtayà pratipÃdya iti pradhÃnaæ sÆcitam / atra kusumilatÃdarÓanÃd bhÃvini kope cintite sÃgarikÃdarÓanÃt tatkopa Ãgantukena Óli«ÂaÓabdena pratipÃdita÷ / ata÷ patÃkÃsthÃnasÃmÃnyalak«aïasattvam / ********** END OF COMMENTARY ********** etÃni catvÃri patÃkÃsthÃnÃni kvacinmaÇgalÃrthaæ kvacidamaÇgalÃrthaæ sarvasandhi«u bhavanti / kÃvyakarturicchÃvaÓÃdbhÆyo bhÆyo 'pi bhavanti / yatpuna÷ kenaciduktam--"mukhasandhimÃrabhya sandhicatu«Âaye krameïa bhavanti" iti / tadanye na manyante, e«ÃmatyantamupÃdeyÃnÃmaniyamena sarvatrÃpi sarve«Ãmapi bhavituæ yuktatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) kvacinmaÇgalÃrthamiti / prathame marttu prav­ttavÃsavadattÃj¤ÃnÃdbhila«itasÃgarikÃprÃpteruddÃmotkalikÃmityatra bhÃvinyÃ÷ sÃgarikÃprÃpteÓca bodhanÃt maÇgalÃrthatà / raktaprasÃdhitetyÃdau kurÆïÃæ maraïasya bhagnaæ bhÅmenetyÃdau duryodhanorubhaÇgasya ca bodhanÃt te«ÃmamaÇgalÃrthatà / bhÆyo bhÆyo 'pi iti / sthÃne sthÃne ityartha÷ / sandhicatu«Âaye iti / patÃkÃsthÃnasya catu«katvÃt prathamopasthitasandhicatu«Âaye ityartha÷ / sarvatrÃpÅri / pa¤casandhi«vapi ityartha÷ / sarve«Ãmiti sarvapatÃkÃsthÃnÃnÃmityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, e) yatsyÃditi / rÃmÃderhi chadmanà vÃlivadhÃderabhidhÃne gƬhataratadabhiprÃyaparij¤ÃnÃnipuïÃnÃæ nÃÂakakÃvyÃdibhi÷ rasÃsvÃdamukhapiï¬advÃreïa k­tyÃk­tyaprav­ttiniv­ttiyojyÃnÃæ sukumÃramatÅnÃæ rÃjaputrabh­tÅnÃæ ÓrÅrÃmacandrÃdimahÃpuru«acaritamÃlocyÃnucitÃsu kathÃsu prav­ttiprasaÇga÷ syÃditi / mÃhapuru«acaritamapyanucitamitiv­ttam / nÃÂakÃdau parihÃryamiti bhÃva÷ / rasasyÃnucitatvaæ vak«yamÃïavyabhicÃribhÃvÃde÷ svaÓabdavÃcyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** anucitamitiv­ttaæ yathÃ--rÃmasyacchadmanà bÃlivadha÷ / taccodÃttarÃghave nonoktameva / vÅracarite tu vÃlÅ rÃmavadhÃrthamÃgato rÃmeïa hata ityanyathà k­ta÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) yà ca syÃdvar«aparyantamiti / tÃd­ÓÅ kathà dinadvayÃdinÃbhinetavyà ityartha÷ / anyà ceti---anyà vistarà bÃhulyÃdabhinetumaÓakyà / sà kathà arthopak«epakairvak«yamÃïÃr'thopak«epakaparibhÃvitairvi«kambhakÃdipa¤cabhi rbudhai÷ sÆcyetyartha÷ / sÆcyà ityatra k«epyÃiti kvacit pÃÂha÷ / aÇke«vadarÓanÅyetyÃdikaæ pÆrvatra anyà ityatrÃnvitam / tena sÃpyarthopak«epakai÷ sÆcyetyartha÷ / ## (lo, ai) nanu yadi dÆrÃhvÃnÃdayo 'Çke«vadarÓanÅyÃstatkathaæ nÃÂakÃdavupak«epaïÅyà / ekadinamÃtrasya ca kathÃyà aÇkadarÓanÅyatvena dinadvayÃdikathÃyÃ÷ kathaæ parigraha÷ kathÃvistÃro và rasavinghahetutvÃtkathamaÇke darÓanÅya ityata Ãh­aÇke«viti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## aÇke«u adarÓanÅyà kathà yuddhÃdikathà / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) var«Ãdadhobhavamuttarabhavaæ dvitÅyavar«ÃdinÃpi ni«pÃdyam / pÆrvatra var«aparyantatvamiha tu var«ÃdÆrddhvatvamiti bhedÃnna paunaruktyam / var«ÃdÆrddhvamiti / tat sarvaæ var«ÃdÆrddhvaæ na kartavyam / idamupalak«aïam / kintu mÃsaparyantamapi na karttavyam / kintu aÇkavicchede eva kÃryamityartha÷ / ## (lo, o) nanu ekavar«akathaiva yadyarthopak«epeïa vÃcyà tadÆrddhvaæ kathà kiæ parityÃjyà ityata Ãha---var«Ãditi / ********** END OF COMMENTARY ********** uktaæ hi muninÃ-- "aÇkacchedeæ kÃryaæ mÃsak­taæ var«asa¤citaæ vÃpi / tatsarvaæ kartavyaæ var«ÃdÆrdhvaæ na tu kadÃcit" // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, au) aÇkaccheda iti / taditi, prÃsiddham / sarvaæ mÃsasa¤citaæ var«asa¤citaæ vÃpi kÃryaæ k­tyam aÇkacchede 'pi karttavyam / arthÃdarthopak«epakai÷ sÆcyamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** evaæ ca caturdaÓavar«avyÃpinyapi rÃmavanavÃse ye ye virÃdhavadhÃdaya÷ kathÃæ--ÓÃste te var«avar«ÃvayavadinayugmÃdÅnÃmekatamena sÆcanÅyà na viruddhÃ÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) dinÃvasÃne iti / dinÃvasÃnakÃryaæ yadvastu dinenaivopapadyate kriyÃbÃhulyÃbhÃvÃt / dinenaivÃbhinetuæ Óakyata ityartha÷ / dinaikopapÃdanÅyaæ vastu kathaæ vÃcyamityatrÃha---arthopak«epakairiti / ********** END OF COMMENTARY ********** ke ter'thopak«epakà ityÃha-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) vi«kambhasya dvaividhyamÃha---madhyeneti / utk­«ÂÃdhamÃpÃtrabhinnaæ pÃtramadhyam / kapÃlakuï¬aleti / tatk­tyamityartha÷ / evamuttaratrÃpi / ## (lo, a) yathoddeÓalak«aïamÃha--v­tteti / pÃtrasya madhyatvam atimahata÷ ÓrÅrÃmacandrÃdernyÆnatvena / vi«kambhake pÃtrÃïÃæ saæsk­tabhëitvasya lak«ye«u darÓanÃt / madhyamapÃtrÃïÃæ hi prÃk­tabhëitvam / taduktaæ bhëÃrïave--- bhëÃmadhyamapÃtrÃïÃæ nÃÂakÃdau viÓe«ata÷ / mahÃrëÂrÅ saurasenÅtyuktà bhëà dvidhà budhai÷ // iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra Óuddho yathÃ--mÃlatÅmÃdhave ÓmaÓÃne kapÃlakuï¬alà / saÇkÅrïo yathÃ--rÃmÃbhinde k«apaïakakÃpÃlikau / atha praveÓaka÷--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) aÇkadvayeti / aÇkadvayapadasya dvitÅyÃdyaÇkaparatvamityabhiprÃya÷ / Óe«amiti / v­ttavartti«yamÃïetyÃdirÆpam / ## (lo, Ã) nÅcapÃtraprayojita ityatra nÅcatvaæ hi asaæsk­tabhëitvÃdeva / tena sakhyÃdibhiÓca praveÓakasya prayojitatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** aÇkadvayasyÃntariti prathamÃÇke 'sya prati«edha÷ / yathÃ--veïyÃmaÓcatthÃmÃÇke rÃk«asamithunam / atha cÆlikÃ--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) antarjavanikà / veÓaracanÃsthÃnave«ÂanapaÂa÷ / arthasya sÆcanetyanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÅracarite caturthÃÇkasyÃdau--"(nepathye) bho bho vaimÃnikÃ÷, pravartantÃæ raÇgamaÇgalÃni" ityÃdi / "rÃmeïa paraÓurÃmo jita÷" iti nepathye pÃtrai÷ sÆcitam / athÃÇkÃvatÃra÷--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) aÇkÃnta iti / aÇkÃnte pÃtrai÷ sÆcitor'thÃdapara÷ aÇka÷ yadavatarati ityartha÷ / tadaÇkasyÃvibhÃgata iti / vibhÃgastadbheda÷, tadabhinnatvena prayojita ityartha÷ / atra dvitÅyÃntÃt tas / aÇkavicchede 'pi tadaÇkotthÃpitÃ'kÃÇk«ayaivÃvatÅrïo 'parÃÇka ityartha÷ / tadÃha---tadaÇkasyÃÇgaviÓe«a iveti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---abhij¤Ãne pa¤camÃÇke pÃtrai÷ sÆcita÷ «a«ÂhÃÇkastadaÇkasyÃÇgaviÓe«a ivÃvatÅrïa÷ / athÃÇkamukham--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) yatra syÃdaÇka iti / aÇkÃnÃæ samastÃÇkavak«yamÃïÃnamarthanÃmakhilà pÆcanetyartha÷ / aÇkÃvatÃre tadaÇkamÃtrasÆcanam aÇkamukhe tu samastÃÇkasÆcaneti bheda÷ / gajÃrtheti bÅjabhÆtÃrthakhyÃpanÃt / bÅjÃrthakhyÃpakasaæj¤aka¤ca tadityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---mÃlatÅmÃdhave prathamÃÇkÃdau kÃmandakyavalokite bhÆrivasuprabh­tÅnÃæ bhÃvibhÆmikÃnÃæ parik«iptakathÃprabandhasya ca prasaÇgÃtsaæniveÓaæ sÆcitavatyau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) bhÃvibhÆmikÃnÃæ bhÃviprasaÇgÃnÃæ parik«ipta÷ saæk«ipta÷ / sanniveÓaæ sthÃne 'bhineyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## aÇkÃntapÃtraiÇkÃnte pravi«Âai÷ pÃtrai÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aÇkamukhasya dhanikenoktaæ lak«aïÃntaramÃha--aÇkÃntapÃtrairiti / chinnÃÇkasya samÃpyamÃnÃÇkasya sambandhibhistadaÇkÃnte pravi«Âai÷ pÃtrairaparÃÇkasÆcanamityartha÷ / pÆrvalak«aïe pÆrvapravi«ÂapÃtrai÷ samastÃÇkÃrthasÆcanamatra tu aÇkÃnta÷ pravi«ÂapÃtraistaduttarÃÇkÃrthamÃtrasÆcanamiti bheda÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÅracarite dvitÅyÃÇkÃnte--"(praviÓya) sumantra÷-bhagavantau vaÓi«ÂhaviÓvÃmitrau bhavata÷ sabhÃrgavÃnÃhvayata÷ / itare--kva bhagavantau / sumantra÷--mahÃrÃjadaÓarathasyÃntike / itare---tattatraiva gacchÃva÷" ityaÇkaparisamÃptau / "(tata÷ praviÓantyupavi«Âà vaÓi«ÂhaviÓvÃmitraparaÓurÃma÷)'ityatra pÆrvÃÇkÃnta eva pravi«Âena sumÃntrapÃtreïa ÓatÃnandajanakakathÃvicchede uttarÃÇkamukhasÆcanÃdaÇkÃsyam" iti / etacca dhanikamatÃnusÃreïoktam / anye tuæ---"aÇkÃvataraïonaivedaæ gatÃrtham" ityÃhu÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) idaæ lak«aïaæ dhanikamata eva ityÃha---etacceti / aÇkÃvatÃreïaiveti / tallak«aïÃkrÃntatvÃdetasya ÃdÃvaÇkasya darÓita ityanena / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vi«kambhakaraïamaÇkÃdÃveveti pragdarÓitamidÃnÅ tasyaiva viÓe«avaÓÃdÃmukhasyÃnte 'pi karaïamityÃha---apek«itamiti / Óe«amapek«itakÃryyata÷ / Óe«aæ nÅrasaæ bhinnaæ vastuvistaramityanvaya÷ / amukhÃnantaraæ kÃryyamityanvaya÷ / yaugandharÃyaïaprayojita iti---vi«kambhaka iti Óe«a÷ / tatra hi apek«ito vatsarÃjasÃgarikayorv­ttÃnta÷ / taæ parityajyÃmukhÃnantaraæ svecchÃcÃrÅ bhÅta evÃsmi bhartturiti nÅrasaæsvabhayaæ yaugandharÃyaïena darÓitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ--ratnÃvalyÃæ yaugandharÃyaïaprayojita÷ / ## #<ÃdÃveva tadÃÇkesyÃdÃmukhÃk«epasaæÓraya÷ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ÃdÃvaÇkasya darÓita iti yaduktaæ tadvi«ayaæ darÓayati---yadÃtviti / mÆlÃdeva nÅrasavastvamiÓraïÃdeva / ÃmukhÃk«epasaæÓraya iti / Ãmukhena ya÷ pÃtrasyÃk«epa÷ tamÃÓritya prav­tta ityartha÷ / ÓÃkuntaleti / tatra hi mÆlÃdevÃnasÆyayà pravarttita÷ sa rasa eva ÓakuntalÃyà viraha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---ÓÃkuntale / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) adhikÃriïa iti / mukhyaphalasvÃmina ityartha÷ / tena nÃyakavadha÷ kvÃpi na varïanÅyaæ ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** rasa÷ Ó­ÇgÃrÃdi÷ / yaduktaæ dhanikena--- "na cÃtirasato vastu dÆraæ vicchinnatÃæ nayet / rasaæ và na tirodadhyÃdvastvalaÇkÃralak«aïai÷" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) rasavastunoriti / vastu alaÇkÃrabhinnapadÃrtha÷ / lak«aïairj¤Ãpakai÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## arthaprak­taya÷ prayojanasiddhihetava÷ / tatra bÅjam--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) nÃÂye karttavyÃntaramÃha---svalpamÃtramiti / yudhi«ÂhirotsÃha iti tasya balotsÃha ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---ratnÃvalyÃæ vatsarÃjasya ratnÃvalÅprÃptiheturdaivÃnukÆlyalÃlito yaugandharÃyaïavyÃpÃra÷ / yathà vÃ---veïyÃæ draupadÅkeÓasaæyamanaheturbhÅmasenakrodhopacito yudhi«ÂhirotsÃha÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) bindurÆpÃmarthaprak­timÃha---avÃntareti / bindvavicchedeti paribhëÃrÆpabhidam / bindupadaæ napuæsakaliÇgamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---ratnÃvalyÃmanaÇgapÆjÃparisamÃptau kathÃrthavicchede sati "udayansyendorivodvÅk«ate" iti sÃgarikà Órutvà "(sahar«am) kadhaæ eso so udaaïaïarindo" ityÃdiravÃntarÃrthahetu÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) udayanasyendoriva ityÃdikaæ vandivÃkyam / kathamiti / kathaæ sa eva udayananarendra iti saæsk­tam / vatsarÃja eva udayananÃmà / avÃntarÃrthe sÃgarikavirahe udayanan­patvena j¤ÃnÃt hi tasya virahavarïanaprav­tyÃccheda÷ / kintu tatsÆcakaæ vinaiva n­padarÓanarÆpakÃraïasattvÃt pravarttate ityato 'ÇkÃvatÃrÃdibheda÷ / aÇkÃvatÃre tu pÆrvapravi«ÂapÃtrai÷ sÆcaneti / ## (lo, i) kathamiti / kathame«a saudayananarendra÷ / ratnÃvalyÃmeva dvitÅyabinduryathà devÅgamanÃnantaramevÃntarÃvicchede vidÆ«akaæ prati rÃj¤Ã vacanam / dhiÇamÆrkha ! alaæ parihÃsena ÃbhijÃtyena gƬho devyÃstvayà na lak«ita÷ kopa÷ / tathà hi devÅmeva prasÃdayituæ gacchÃva iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) patÃkÃrÆpÃmarthaprak­timÃha---vyÃpÅti / v­ttaæ nÃyakasahÃyasya tacca vyÃpi anekÃlavyÃpi / prÃsaÇgikaæ nÃyakaprasaÇgav­ttam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---rÃmacarite-sugrÅvÃde÷, veïyÃæ bhÅmÃde÷, ÓÃkuntale-vidÆ«akasya caritam / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) prakÃrÃntaramÃha---patÃkÃnÃyakasyÃpÅti / anÃyakasyÃpÅtyakÃrapraÓle«a÷ / tathà cÃnÃyakasya sugrÅvÃderapi svakÅyarÃjyalÃbhÃdiphalÃntaraæ yattadapi patÃkÃntaramityartha÷ / apiÓabdÃt nÃyakasya rÃmasya setubandhÃdi phalÃntaramapi patÃkÃntaramiti bodhyam / garbhe sandhÃviti / garbhe vimar«e và sandhau ityubhayatra sandhÃvityasyÃnvaya÷ / garbhavimarÓopasaæh­tirÆpà hi pa¤casandhayo vak«yante / tatra garbhavimarÓarÆpasandhidvaye tasya patÃkÃsaæj¤akasyÃnÃyakanÃyakadvayaphalÃntarasya nirvÃho ni«pattirityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---sugrÅvÃde÷ rÃjyaprÃptyÃdi / yattu muninoktam--"à gÃrbhÃdvà vimarÓÃdvà patÃkà vinivartate" // iti / tatra "patÃketi / patÃkà nÃyakaphalaæ nirvahaïaparyantamapi patÃkÃyÃ÷ prav­ttidarÓanÃt, iti vyÃkhyÃtamabhinavaguptapÃdai÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ÃgarbhÃditi / munivÃkye patÃketyutkÅrtya vyÃca«Âe---patÃkÃnÃyaketi / atrÃpi akÃrapraÓle«a÷ / anÃyakaphalarÆpà patÃkaiva ÃgarbhÃd Ãvimar«Ãd và nivarttate ityartha÷ / asminnabhinavaguptapÃdavyÃkhyÃne hetumÃha---nirvÃhaparyyantamapÅti / patÃkÃvyÃpi prÃsaÇgikarÆpÃyÃ÷ / anÃyakasya phalÃntararÆpÃyà eva patÃkÃyà ÃgarbhÃd và ÃvimarÓÃdvà niv­ttirityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) prakarÅrÆpÃmarthaprak­timÃha---prÃsaÇgikamiti / prasaÇgÃdupasthitaæ pradeÓasthaæ pradeÓaviÓe«e ni«pannamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---kulapatyaÇke rÃvaïajaÂÃyusaævÃda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) rÃvaïajaÂÃyusaævÃda iti / tasyÃr'thaprak­titvaæ tu rÃvaïah­tasÅtÃvarïanaprÃptidvÃrà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) nÃyakasyÃpi phalÃntaraæ patÃkà / prakarÅ tu na nÃyakasya phalÃntaramityartha÷ / naca rÃvaïasyÃnÃyakatvÃt phalaæ tatphalakatvÃt asya patÃkatvaprasaktiriti vÃcyam / anÃyakatvena nÃyakasahÃyasyaiva vivak«itatvÃt, na¤a÷ sad­ÓarthakatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---jaÂÃyo÷ mok«aprÃpti÷ / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) kÃryyarÆpÃrthaprak­timÃha------apek«itamiti / Ãrambho nÃÂakÃrambha÷ / samÃpanamapi nÃÂakasyaiva / rÃvaïavadha iti / tatsiddhau satyÃæ hi nÃÂakasamÃpanam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---rÃmacarite rÃvaïavadha÷ / ## #<ÃrambhayatnaprÃptyÃÓÃniyatÃptiphalÃgamÃ÷ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) asya kÃryyasya pa¤cÃvasthà Ãha---avasthà iti / ni«pÃdakani«pÃdyarÆpà avasthà ityartha÷ / tatrÃrambhayatnaprÃptyÃÓÃniyatÃptirÆpÃ÷ catastro 'vasthà vi«pÃdikÃ÷ / phalÃgamarÆpà tu ni«pÃdyà ityavadheyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## yathÃ---ratnÃvalyÃæ ratnÃvalyanta÷ puraniveÓÃrthaæ yaugandharÃyaïasyautsukyam / evaæ nÃyakanÃyikÃdÅnÃmapyautsukyamÃkare«u boddhavyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) tatrÃrambhalak«aïamÃha---bhavediti / Ãkara iti tattannÃÂake ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ratnÃvalyÃm---"tahavi ïa atthi aïyo daæsaïa uvÃo tti jadhà tadhà Ãlihia jadhÃsamÅhidaæ karaissam" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) taha vi iti / tathÃpi nÃstyanyo darÓanopÃya itinyathà tathà Ãlikhya yathÃsamÅhitaæ kari«yamÅti saæsk­tam / aÇgulikampanÃnantaraæ tathÃpyukti÷ / saÇgamopÃya÷ tadaÇgabhÆto vyÃpÃrasyaiva yatnatvenoktatvÃt / ## (lo, Å) tathÃpi iti / tathÃpi nÃsti anyo darÓanopÃya iti / yathà tathÃlikhya yathÃsamÅhitaæ kari«yÃmi / yathà candrakalÃyÃæ yak«mÅvarapradÃnarÆpaphalaprÃptisahito rÃj¤aÓcandrakalÃlÃbha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityÃdinà pratipÃdito ratnÃvalyÃÓcitralekhanÃdirvatsarÃjasaÇgamopÃya÷ / yathà ca---rÃmacarite samudrabandhanÃdi÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) prÃptyaÓÃmÃha---upÃyeti / upÃyÃpÃyaÓaÇkÃbhyÃæ prÃptisambhava÷ / uddeÓyaprÃptisambhÃvanà prÃptyÃÓà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---ratnÃvalyÃæ t­tÅye 'Çke ve«aparivartanÃbhisaraïÃde÷ saÇgamopÃyÃdvÃsavadattÃlak«aïÃpÃyaÓaÇkayà cÃnirdhÃritaikÃntasaÇgamarÆpaphalaprÃpti÷ prÃptyaÓà / evamanyatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) veÓaparivarttanaæ sÃgarikÃyà vÃsavadattÃveÓakaraïam / tena rÃj¤a÷ samÅpe tasyà abhisÃra÷ / saÇgamopÃyasya rÃj¤a÷ sÃgarikÃsaÇgamopÃyasya / vÃsavadattÃyà ÃgamanarÆpÃpÃyasya ÓaÇkayetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## apÃyÃbhÃvÃnnirdhÃritaikÃntaphalaprÃpti÷ / yathà ratnÃvalyÃm--"rÃjÃ--devÅprasÃdanaæ tyaktvà nÃnyamatropÃyaæ paÓyÃmi" / iti devÅlak«aïÃpÃyasya prasÃdanena nivÃraïÃnniyataphalaprÃpti÷ sÆcità / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) niyataphalaprÃpti÷ sÆciteti / atra devyÃ÷ kopaÓÃntirÆpaphalasya niyatÃpti÷ / nacÃsya kathaæ kÃryÃvasthÃtvaæ sÃgarikÃsaÇgamanarÆpakÃryasya tenÃni«pÃdanÃt iti vÃcyam / tatkopasya tatpratibandhakatvena tadabhÃvasya tatkÃraïatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) phalÃgamamÃha---sÃvastheti / phalayoga÷ phalÃgama÷ / samagraphalodaya÷ samastoddeÓyaphalasiddhi÷ / sÃmagya¤ca mukhyoddeÓyaphalasya uddeÓyaphalÃntarasÃhityam / tadvak«yati phalÃntarasahita iti / iyamavasthà pÆrvoktacaturavasthÃbhirni«pÃdyà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---ratnÃvalyÃæ ratnÃvalÅlÃbhaÓcakravartitvalak«aïaphalÃntaralÃbhasahita÷ / evamanyatra / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) yathÃsaækhyamiti / Ãbhi÷ pa¤cÃvasthÃbhiryogÃditi v­ttasya pa¤cavidhaiva bhÃgÃ÷ / pa¤casandhayo bhavantÅtyartha÷ / ## (lo, u) ÃbhiravasthÃbhirÃrambhÃdibhi÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tallak«aïamÃha--- ## ekena prayojanenÃnvitÃnÃæ kathÃæÓÃnÃmavÃntaraikaprayojanasambandha÷ sandhi÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) tallak«aïaæ sandhisÃmÃnyalak«aïam / kathÃæÓanÃmityatra ekÃnvaye satÅtyasya vyÃkhyà / ekeneti / ekaikena prayojanenetyartha÷ / avÃntaretyÃdervyÃkhyà avÃntareti / ********** END OF COMMENTARY ********** tadbhedÃnÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Æ) upasaæh­ti÷ nirvahaïÃparaparyÃyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) tadbhedÃn sandhibhedÃn / kramÃditi---uktapa¤cÃvasthÃsÃhityenaiva sandhipa¤cakasiddheruktatvÃt / tatsahitamukhasandhyÃdikrameïa ityartha÷ / tathà cÃrambhÃvasthÃyukta iti / v­ttÃdyÃbhÃso mukhasandhi÷ / yatnayukta÷ pratimukhasandhi÷ / prÃptyÃÓayukto garbhasandhi÷ / niyatÃptiyukto vimarÓasandhi÷ / phalÃgamayukta÷ upasaæh­ti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃddeÓaæ lak«aïamÃha--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ­) nÃnÃrtheti / nÃnÃvidhÃnÃmarthÃnÃæ vÃcyarÆpÃïÃæ rasÃnäca sambhavo yasyÃmityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) yatra bÅjeti / bÅjamitiv­ttasya / prÃrambheïeti / utsÃharÆpaprÃrambhÃvasthÃyuktà ityartha÷ / prathame 'Çke iti tatra kandarpapÆjÃyÃæ sÃgarikÃyà rÃj¤o darÓanaæ vidhinà ÃnÅya ghaÂitaæ bÅjam / tacca sÃgarikÃyÃstatsaÇgamotsÃhasahitam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--ratnÃvalyÃæ prathame 'Çke / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) mukhasandhiniveÓina iti / bÅjasamutpattirÆpamukhasandhÃvuddi«Âasya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---ratnÃvalyÃæ dvitÅye 'Çke vatsarÃjasÃgarikÃsamÃgamahetoranurÃgabÅjasya prathamÃÇkopak«iptasya susaægatÃ--vidÆ«akÃbhyÃæ j¤ÃyamÃnatayà kiæcillak«yasya vÃsavadattayà citra phalakav­ttÃntena ki¤cidunnÅyamÃnasyoddeÓarÆpa udbheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vÃsavadattayà citraphalaketi / sÃgarikÃlikhitena rÃj¤Ã svena ca yuktaæ citraphalakaæ rÃj¤Ã prÃptam / vasantakahastÃt skhalitaæ vÃsavadattayà tat prÃpya tatra likhitasya tadubhayÃnurÃgabÅjanamunnÅtam / tÃd­Óo bhedarÆpa÷ pratimukhasandhiÓca vÃsavadattÃyÃmÃgatÃyÃæ susaÇgatÃvasantakayorvyÃpÃrarÆpo yatnasahita÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) prÃgudbhinnasyeti / pratimukhasandhÃvudbhinnasyetyartha÷ / muhurhrÃsÃnve«aïavÃn samudbheda ityanvaya÷ / hrÃsetyatra trÃsetyapi kvacit pÃÂha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** phalasya garbhokaraïÃdrarbha÷ / yathà ratnÃvalyÃæ dvitÅye 'Çke---"susaægatÃ---sahi, adakkhiïà dÃïi si tumaæ jà evaæ bhaÂÂiïà hattheïa gÃhidà vi kovaæ ïa mu¤casi" ityÃdau samudbheda÷ / punarvÃsavadattÃpraveÓe hrÃsa÷ / t­tÅye 'Çke---"tadvÃrtÃnve«aïÃya gata÷ kathaæ cirayati vasantaka÷" ityanve«aïam / vi¬hÆ«aka÷--hÅ hÅ bho÷, kosambÅrajjalambheïÃvi ïa tÃdiso piavaassassa paritoso jÃdiso mama saÃsÃdo piyavaaïaæ suïia bhavassadi" ityÃdÃvudbheda÷ / punarapi vÃsavadattÃpratyabhij¤ÃnÃd hrÃsa÷ / sÃgarikÃyÃ÷ saÇketasthÃnagamane 'nve«aïam / punarlatÃpÃÓakaraïo udbheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) sahÅti / sakhi ! adak«iïà idÃnÅmasi tvam / yà evaæ bhartrà haste g­hÅtÃpi kopaæ na mu¤casÅti saæsk­tam / hÅ hÅti / hÅ hÅtyÃÓcarye / bho bho÷ kauÓÃmbÅrÃjyalÃbhenÃpina tÃd­Óa÷ priyavayasyasya parito«a÷ yÃd­Óo mama sakÃÓÃt priyavacanaæ Órutvà bhavi«yatÅti saæsk­tam / udbheda÷ sÃgarikÃsaÇgamopÃyasya / vÃsavadattÃpratyabhij¤ÃnÃditi saÇketabhaÇgÃrthamÃgatÃæ tÃæ d­«Âvetyartha÷ / puna÷ sÃgarikÃkartt­kam / udbheda÷ phalapradhÃnopÃyasya / latÃpÃÓakaraïÃddhi rÃj¤a÷ sÃgarikÃdarÓanaæ tato garbhasandhe÷ prÃptyÃÓÃyogarÆpÃvasthÃyoga÷ / ## (lo, Ì) sahÅti / sakhi ! adak«iïedÃnÅmasi tvam / yà evaæ bhartrÃhaste 'pi g­hÅtÃpi kopaæ na mu¤casi / hÅ hÅ bho parito«e / kauÓÃmbÅrÃjyalÃbhenÃpi na tÃd­Óa÷ priyavayasyasya parito«a÷ yÃd­Óaæ mama sakÃÓÃt priyavacanaæ Órutvà bhavi«yati / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vimirÓa÷--- ## #<ÓÃpÃdyai÷ sÃntarÃyaÓca sa vimarÓa iti sm­ta÷ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) garbhato 'dhika iti / garbhasandhau ki¤cidudbhinno hrÃsÃnve«aïavÃæÓca udbheda÷ / atra tato 'dhiko hrÃsarÃhtyÃt / sÃntarÃya÷ savighna÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ÓÃkuntale caturthÃÇkÃdau---anasÆyÃ---piaævade, jaivi gandhavveïa vivÃheïa ïibbuttakallÃïà piasahÅ sauntalà aïurÆvabhattubhÃiïÅ saævutteti nivvudaæ me hiaam, taha vi ettiaæ cintaïijjam" ityata Ãrabhya saptamÃÇkopak«iptÃcchakuntalÃpratyabhij¤ÃnÃtprÃgarthasa¤caya÷ ÓakuntalÃvismaraïarÆpavinghÃliÇgita÷ / atha nirvahaïam--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) anasÆyeti / vaktryà utkÅrttanam / priyaævade / ityÃdikam ukti÷ / "priyaævade ! yadyapi gÃndharveïa vivÃhena niv­ttakalyÃïà priyasakhÅ Óakuntalà anurÆpabhartt­gÃminÅ saæv­ttà iti nirv­taæ mama h­dayam"iti saæsk­tam / «a«ÂhÃÇka iti / tatpÆrvaæ durvÃsasa÷ ÓÃpena rÃj¤a÷ ÓakuntalÃsamÃgamarÆpapradhÃnaphalasya upÃya÷ pratiruddha÷ / vismaraïarÆpeti / "vicintayantÅ yamananyamÃnasà tapodhanaæ vetsi na mÃmupasthitam / smÃri«yati tvÃæ na sa bodhaito 'pi san kathÃæ pramatta÷ prathamoditÃmiva / iti / durvÃsasa÷ ÓÃpena vismaraïam / ayaæ ÓapapratibandhakapradhÃnaphalopÃyarÆpa÷ vimarÓasandhi÷ ÓakuntalÃyà rÃjasamÃgamapratyÃÓÃrÆpÃvasthÃsahita÷ / ## (lo, Ê) piaævade iti / priyaævade yadyapi gÃndharveïa vidhinà niv­ttakalyÃïà priyasakhÅ Óakuntalà anurÆpabhartt­gÃminÅ saæv­tteti niv­ttaæ me h­dayam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aikÃrthyamupanÅyanta iti / ekoddeÓyanirvÃhÃdekÃrthatà / spa«Âamaparam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--veïyÃm--"ka¤cukÃ--(upas­tya, sahar«am-) mahÃrÃja !vardhase / ayaæ khalu bhÅmaseno duryodhanak«atajÃruïÅk­tasarvaÓarÅro durlak«yavyakti÷" ityÃdinà draupadÅkeÓasaæyamanÃdimukhasandhyÃdibÅjÃnÃæ nijanijasthÃnopak«iptÃnÃmekÃrthayojanam / yathà vÃ-ÓÃkuntale saptamÃÇke 'ÓakuntalÃbhij¤ÃnÃduttaror'tharÃÓi÷ / e«ÃmaÇgÃnyÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ayaæ prakÅrïÃrthaikÃtmatopanayanarÆpo nirvahaïasandhi÷ / uddeÓyaÓakuntalÃsamÃgamarÆpaphalÃgamÃvasthÃsahita÷ / e«Ãmiti pa¤casandhÃnÃmityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tatra mukhasandherdvÃdaÓÃÇgÃnyÃha---upak«epa ityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathoddeÓaæ lak«aïamÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, e) samutpatti÷ samutpattimÃtram / ********** END OF COMMENTARY ********** kÃvyÃrtha itiv­ttalak«aïaprastutÃbhidheya÷ / yathà veïyÃm--"bhÅma÷--- lÃbhÃg­hÃnalavi«ÃnnasabhÃpraveÓai÷ prÃïe«u vittanicaye«u ca na÷ prah­tya / Ãk­«ya pÃï¬avavadhÆparidhÃnakeÓÃn svasthà bhavanti mayi jÅvati dhÃrtarëÂrÃ÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) lÃk«Ãg­hÃnaleti---"svasthà bhavantu kururÃjasutÃ÷ sabh­tyÃ÷"iti sÆtradhÃrasyoktiæ Órutvà pravi«Âasya bhÅmasyoktiriyam / lÃk«etyÃdibhi÷ prÃïe«u vittanicaye«u ca ye 'smÃn prah­tya dhÃrtarëÂrà mayi jÅvati sati svasthà bhavanti ? iti / atra kÃkudhvaninà na svasthà bhavi«yantÅtyartha÷ / lÃk«etyÃdinà prÃïe«u prahÃrapraveÓena vittanicaye«u ca prahÃra÷ / paridhÃnakeÓÃnityatra dvandva÷ / atra kÃvyÃrthasya kurukulavadhapratipÃdanasyotpatti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--- prav­ddhaæ yadvairaæ mama khalu Óisoreva kurubhir- na tatrÃryo heturna bhavati kirÅÂÅ na ca yuvÃm / jarÃsaædhasyora÷ sthalamiva virƬhaæ punarapi krudhà bhÅma÷ sandhiæ vighaÂayati yÆyaæ ghaÂayata // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) parikaralak«aïamÃha---samutpanneti / prav­ddhaæ yadvairamiti---sandhikaraïavimukhasya bhÅmasya sahadevaæ pratyuktiriyam / ÓiÓoreveti---mama yauvanÃpek«Ãpi tairna k­tÃ, ÓiÓukÃla eva vi«adÃnÃt / Ãryo yudhi«Âhira÷ / kirÅÂÅ arjuna÷ / yuvÃæ nakulasahadevau / virƬhaæ k­«ïadautyena jÃtaæ, sandhimityanvaya÷ / atra samutpannalÃk«Ãg­hÃdikathanarÆpÃrthabÃhulyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--- ca¤cadrabhujabhramitacaï¬agadÃbhighÃtasaæcÆrïitoruyugalasya suyodhanasya / styÃnÃvanaddhaghanaÓoïitaÓoïapÃïiruttaæsayi«yati kacÃæstava devi ! bhÅma÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) parinyÃsalak«aïamÃha---tanni«pattiriti / kÃvyÃbhidheyarÆpasyetiv­ttasya ni«patti÷---bhÃvani«pattikathanamityartha÷ / ca¤caditi---draupadÅæ pratÅ bhÅmasyoktiriyam / he devi draupadi ! tava kacÃn keÓÃn veïÅbaddhÃn kurvan bhÅma uttaæsayi«yati / uttaæsanena duryodhanorurÆpÃlaÇkÃreïa viÓi«ÂÃn kari«yatÅtyartha÷ / bhÅma÷ kÅd­Óa÷ ? suyodhanasya styÃnÃvanaddhena prav­ddhasambaddhena ghanaÓoïitena ÓoïapÃïi÷ / suyodhanasya kÅd­Óasya ? ca¤catà calatà bhujena bhramitayà gadayÃbhighÃtena saæcÆrïitamÆruyugalaæ yasya tÃd­Óasya / atra bhÃvinyà ÆrubhaÇgani«patte÷ kathanam / ## (lo, ai) styÃneti-styÃna÷ san avanaddha÷ d­¬hÅbhÆta ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atropak«epo nÃmetivattalak«aïasya kÃvyÃbhidhaiyasya saæk«epeïopak«epaïamÃtram / parikarastasyaiva bahulÅkaraïam / parinyÃsastato 'pi naÓcayÃpattirÆpatayà parito h­daye nyasanam, itye«Ãæ bheda÷ / etÃni cÃÇgÃni uktenaiva paurvÃparyeïa bhavanti, aÇgÃntarÃïi tvanyathÃpi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) aktatrayÃïÃæ bhedaæ vicintya darÓayati---atreti / tato 'pi naÓcayÃpattirÆpatayà iti niÓcayasya bhÃvikarttavyaniÓcayasyÃpattirapÃdÃnaæ bodhanamiti yÃvat / h­daye boddhurh­daye / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---guïÃkhyÃnaæ vilobhanam /># yathà tatraiva---"draupadÅ--ïÃdha, kiæ dukkaraæ tue parikuvideïa" / yathà và mama candrakalÃyÃæ candrakalÃvarïane--seyam, "tÃruïyasyavilÃsa÷---" ityÃdi (139 p­.) / yattu ÓakuntalÃdi«u "grÅvÃbhaÇgÃbhirÃmam---" ityÃdi m­gÃdiguïavarïanaæ tadvÅjÃrthasambandhÃbhÃvÃnna saædhyaÇgam / evamaÇgÃntarÃïÃmapyÆhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) vilobhanalak«aïamÃha--guïaÃkhyÃnamiti / kimiti / kiæ du«karaæ tvayà kupitena iti saæsk­tam / idaæ bhÅmasya balÃdhikyarÆpaguïakathanam / tÃruïyasyeti / atra vilÃsahÃsapade tajjanakapare sÃropayà lak«aïayà prayukte / atra candrakalÃsaundaryyÃkhyÃnam / m­gÃdiguïavarïanamiti / guïa÷--sp­haïÅyo dharmma÷, atra kriyÃrÆpa÷ / bÅjÃrtha÷--ÓakuntalÃprÃptibÅjarÆpor'tha÷ / m­gakriyÃvarïanasya tadasambandhatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) yuktilak«aïamÃha---sampradhÃraïiti / uddeÓyÃrthopapÃdakayuktipradarÓanam ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--veïyÃæ sahÃdevo bhÅmaæ prati Ãrya ! kiæ mahÃrÃjasaædeÓo 'yamavyutpanna evÃryeïa g­hÅta÷" ityata÷ prabh­ti yÃvadbhÅmavacanam / "yu«mÃn hrepayati krodhÃlloke Óatrukulak«aya÷ / na lajjayati dÃraïÃæ sabhÃyÃæ keÓakar«aïam" // iti / #<----prÃpti÷ sukhÃgama÷ // VisSd_6.84 //># yathà tatraiva---"mathnÃmi kauravaÓataæ samare na kopÃt---" ityÃdi (284 p­.) "draupadÅ--(Órutvà sahar«am--) ïÃdha, assudapuvvaæ kkhu edaæ vaaïam, tà puïo puïo bhaïa" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) prÃptilak«aïamÃha---prÃptiriti / ïÃdheti / nÃtha ! aÓrutapÆrvaæ khalu Åd­Óaæ vacanam, tatpuna÷ punarbhaïa iti saæsk­tam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) samÃdhÃnalak«aïamÃha---bÅjasyeti / uktasya uddeÓyabÅjasya pradhÃnanÃyakasammatatvena kathanaæ tat / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva--"(nepathye kalakalÃnantaram) bho bho drupadavirÃÂav­«ïyandhaka sahadevaprabh­taya÷ ! asmadak«auhiïÅpataya÷ kauravacamÆpradhÃnayodhÃÓca Ó­ïvantu bhavanta÷--- yatsatyavratabhaÇgabhÅrumanasà yatnena mandÅk­taæ yadvismartumapÅhitaæ Óamavatà ÓÃnti kulasyecchatà / taddyÆtÃraïisaæbh­taæ n­pasutÃkeÓÃmbarÃkar«aïai÷ krodhajyotiridaæ mahatkuruvane yaudhi«Âhiraæ j­mbhate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) yatsatyeti / yat yaudhi«Âhiraæ krodhajyoti iti sarvatra viÓe«aïam / dyÆtÃraïÅti / dyÆtarÆpÃyÃmaraïyÃæ manthanakëÂhe n­pasutÃyà drupadasutÃyà draupadyÃ÷ keÓasyÃmbarasya cÃkar«aïÃt sambh­takrodhajyotiragni÷ / anyadapi hi jyotiraraïyÃmÃkar«aïÃtsambh­taæ bhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "svasthà bhavantu mayi jÅvati--" ityÃdi bÅjasya pradhÃnanÃyakÃbhimatatvena samyagahitatvÃtsamÃdhÃnam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) samÃdhÃnapadasya yogÃrthamatropapÃdayati---atreti / atra bhÅmokta bÃjasya pradhÃnanÃyakayudhi«Âhirasammatatvakathanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà bÃlacarite--- "utsÃhÃtiÓayaæ vatsa ! tava bÃlyaæ ca paÓyata÷ / mama har«avi«ÃdÃbhyÃmÃkrÃntaæ yugapanmana÷" / yathà và mama prabhÃvatyÃm--"nayanayugÃsecanakam-" ityÃdi (236 p­.) / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) vidhÃnarÆpÃÇgalak«aïamÃha---sukhadu÷ khÃbhyÃæ k­to 'partha ityartha÷ / utsÃheti / idaæ rÃmaæ prati janakasya vÃkyam / atra utsÃhena sukham / bÃlyena ca du÷kham / nayanayugetyatra yathoktÃrthena sukham / tadvirahÃd du÷ kham / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ--veïyÃæ draupadÅ yuddhaæ syÃnna veti saæÓayÃnà tÆryaÓabdÃnantaram "ïÃdha ! kiæ dÃïiæ eso palaajalaharatthaïidamantha khaïe khaïe samaradundubhi tìÅadi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) bhÃvanÃlak«aïamÃha--kutÆhaleti / ïÃdheti / nÃtha kimidÃnÅm e«a pralayajaladharastanitamÃæsala÷ k«aïe k«aïe samaradundubhistìyate / iti saæsk­tam / atra yuddhecchà draupadyÃ÷ kutÆhalottarà età vÃca÷ / ## (lo, a) ïÃdheti / nÃtha kimidÃnÅm e«a pralayajaladhara÷ stanitamÃæsala÷ k«aïe k«aïe samaradundubhistìyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--"draupadÅ--aïïÃæ ca ïÃha, puïovi tumhehi samarÃdo Ãacchia samÃssÃsaidavvà / bhÅma÷--nanu päcÃlarÃjatanaye ! kimadyÃlÅkÃÓcÃsanayÃ-- bhÆya÷ paribhavaklÃntilajjÃvidhuritÃnanam / ani÷ Óe«itakauravyaæ na paÓyasi v­kodaram // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) udbhedalak«aïamÃha---bÅjÃrthasyeti / praroha utpÃdyatÃniÓcaya÷ / ïadheti / nÃtha punarapi samÃÓvÃsayitavyÃham iti saæsk­tam / ahamiti draupadyà ÃtmanirddeÓa÷ / bhÆya iti / bandhuritaæ nÃmitaæ bhÆyo na paÓyasÅtyanvaya÷ / bhavi«yata sÃmÅpye varttamÃnà atra bhÅmasya kauravavadhotpÃdyatÃniÓcaya÷ / ## (lo, Ã) ïÃdheti / nÃtha punarapi tvayà samÃÓvÃsayitavyÃham / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---karaïaæ puna÷ // VisSd_6.86 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) karaïalak«aïamÃha---karaïamiti / spa«Âam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---"devi ! gacchÃmo vayamidÃnÅæ kurukulak«ayÃya" iti / #<---bheda÷ saæhatabhedanam /># yathà tatraiva---"ata evÃdyaprabh­ti bhinno 'haæ bhavadbhya÷" / kecittu---"bheda÷ protsÃhanÃ" iti vadanti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) bhedalak«aïamÃha---bheda iti / adya prabh­tÅti sahadeve bhÅmasyokti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha pratimukhÃÇgÃni--- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) pratimukhasandhestrayodaÓÃÇgÃnyÃha--vilÃsa iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) ratibogÃrtheti / ratiranurÃga÷, tadbhogastadvi«ayo nÃyikÃdi÷, tatra samÅhà icchà / yadyati ratirnidhÆvanam tadbhogÃya icchetyevamartha eva udÃharaïÃnusÃrÅ yujyate / tathÃpi granthak­dvyÃkhyÃnurodhÃditthaæ vyÃkhyÃtam / ********** END OF COMMENTARY ********** ratilak«aïasya bhÃvasya yo hetubhÆto bhogo vi«aya÷ pramadà puru«o và tadarthà samÅhà vilÃsa÷ / yathà ÓÃkuntale--- kamaæ priyà na sulabhà manastu taddhÃvadarÓanÃyÃsi / ak­tÃrthe 'pi manasije ratimubhayaprÃrthanà kurute // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) kÃmaæ prayeti / ÓakuntalÃlipsordu«mantasya uktiriyam---ak­tÃrthe 'pÅti / kÃmina uddeÓyasiddhireva manasijasya k­tÃrthatÃ, tadrahite 'pi manasije ityartha÷ / ubhayaprÃrthanà ubhayasya ratimanurÃgÃdhikyam kuruta ityartha÷ / prak­te ca ÓakuntalÃyà bhÃvadarÓanÃt tatprÃrthanÃprÃrthitasya du«mantasya ratiæ kuruta ityartha÷ / ## (lo, i) kÃmamiti / manasije 'k­tÃrthe 'pi strÅpuæsayugalasya sambhogaæ vinÃpi ubhayaprÃrthanà anyo 'nyaprÃrthanà ratiæ prÅtiæ kurute ityartha÷ / nÃyikÃyà nÃyake nÃyakasya nÃyikÃyÃæ yadi prÃrthana d­Óyate tadà upabhogÃbhÃve 'pi tayo÷ prÅtirbhavati tena tasyà bhÃvadarÓanena prÃrthanà mayi abhivyakteti mana÷ samÃÓvÃsi iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) parisarpalak«aïamÃha---d­«Âana«Âeti / na«Âeti ïaÓa adarÓane iti dhÃtvarthÃnusÃrÃd d­«ÂasyÃnarthakyam / tathà ca pÆrvad­«Âasya paÓcÃdad­«Âasya vastuno 'nusaraïamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ÓÃkuntale---"rÃjÃ---bhavitavyamatra tayà / tathà hi--- abhyunnatà purastÃdavagìhà jaghanagauravÃtpaÓcÃt / dvÃre 'sya pÃï¬usikate padapaÇktird­Óyate 'bhinavÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) bhavitavyamatra tayeti rÃj¤a÷ uktiriyam / tayà Óakuntalayà bhavitavyaæ sthÃtavyamiti / tatra hetumÃha---abhyunnateti / yato 'sya latÃg­hasya pÃï¬usikate dvÃre 'bhinavà padapaÇktird­Óyate / kÅd­ÓÅ purastÃt padasya pÆrvabhÃge 'bhyunnatà / paÓcÃdbhÃge jaghanagauravÃdavagìhà / atra pÆrvad­«ÂaÓakuntalÃnusaraïam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) vidhÆtalak«aïamÃha---k­tasyeti / Ãdau k­tasyÃnunayasya prÅte÷ paÓcÃdaparigraha ÃhÃryya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---"alaæ vo anteuravirahapajjussueïa rÃesiïà uvaruddheïa" / kecittu---"vidh­taæ syÃdarati÷" iti vadanti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) tatraiveti / ÓÃkuntala eva ityartha÷ / alamiti---alaæ vonta÷--purikavirahaparyutsukena rÃjar«iïà uparÆddheneti saæsk­tam / atra sakhyà uparodhavaÓÃt ÓakuntalÃyà Ãdau prÅtirlabhyate / uparodhani«edhÃccÃhÃryastadaparigraha÷ / keciditiÃhÃryadÅd­Óani«edhÃdaratyavagamÃdatra asvarasa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) tÃpanalak«aïamÃha---upÃyeti / uddeÓyÃr'thopÃya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ratnÃvalyÃm---"sagarikÃ--- dullahajaïÃïurÃo lajjà guruÅ paraaso appà / piyasahi visamaæ pemmaæ maraïaæ saraïaæ ïavari ekkam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) dullaheti---"durlabhajanÃnurÃgo lajjà gurvo paravaÓa Ãtmà / priyasakhi ! vi«amaæ prema maraïaæ Óaraïaæ kevalamekam" // iti saæsk­tam / durlabhajano rÃjà / ïavarÅti kevale deÓÅ, evaæ pradhÃnaæ Óaraïamityanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ratnÃvalyÃm---"susaægatÃ--sahÅ ! jassa kide tumaæ Ãadà se aaæ de purado ciÂÂhadi / sÃgarikÃ---(sÃbhyasÆyam) kassa kide ahaæ Ãadà ? "susaægatÃ--alaæ aïïasaækideïa / ïaæ cittaphalaassa" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) narmalak«aïamÃha--parihÃseti / sahÅti / "sikhi ! yasya k­te tvÃmÃyÃtà so 'yaæ te puratasti«ÂhatÅ"ti saæsk­tam / kasseti / "kasya k­te 'hamÃgatÃ"iti saæsk­tam / ayÅti / "ayi anyaÓaÇkite nanu citraphalakasya"iti saæsk­tam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---dh­tistu parihÃsajà // VisSd_6.91 //># ## tathà tatraiva--"susaægatÃ-sahi ! adakkhiïà dÃïiæ si tumaæ jà evvaæ bhaÂÂiïà hatthÃvalambidÃvi kovaæ ïa mu¤casi / sÃgarikÃ--(sabhrÆbhaÇgamÅ«advihasya) susaægade ! dÃïiæ vi kÅliduæ na viramasi / kecittu--"do«asyÃcchÃdanaæ hÃsyaæ narmadyuti÷" iti vadanti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) narmadyutilak«aïamÃha---dh­tiriti / parihÃsasahi«ïutà ityartha÷ / sahÅti / sakhi adak«iïà idÃnÅmasi tvam / yà evaæ bhartrà hastÃvalambitÃpi kopaæ na mu¤casÅti / susaÇgate ! idÃnÅmapi na viramasi / atra sÃgarikÃyÃ÷ susaÇgatÃk­taparihÃsasahi«ïutà / narmaïi tasyÃsÆyatÃpradarÓanÃd asahi«ïutà iti bheda÷ / keciditi / atra do«ÃcchÃdanÃpratÅtyà asvarasa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---pragamanaæ vÃkyaæ syÃduttarottaram /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) praÓaæsanarÆpÃÇgasya lak«aïamÃha--praÓaæÓanamiti / praÓasyate 'nena iti praÓaæsanam, uttarottaraæ tÃd­Óaæ vÃkyameva praÓaæsananÃmÃÇgamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vikramorvaÓyÃm--urvaÓÅ--jaadu jaadu mahÃrÃo / rÃjÃ--- mayà nÃma jitaæ yasya tvayà jaya udÅryate" / ityÃdi / ## yathà caï¬akauÓike---"rÃjÃ---nÆnamasamÅk«yakÃriïà mayà andheneva sphuracchikhÃkalÃpo jvalana÷ padbhyÃæ samÃkrÃnta÷" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) virodhalak«aïamÃha---virodha iti / rÃjà hariÓcandra÷ / sphuradarci÷--samÆhojjvalano viÓvÃmitra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---kruddhasyÃnunaya÷ puna÷ // VisSd_6.92 //># ## yathà ratnÃvalyÃm--"vi¬hÆ«aka÷---bho, mà kupya / e«Ã hi kadalÅgharantaraæ gÃdÃ" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) paryupÃsanÃÇgalak«aïamÃha---k­tasyeti / k­tasya kopahetorityartha÷ / punaranunaya÷ kopÃkaraïahetupradarÓanaprityartha÷ / bho iti / bho vayasya mà kupya / e«Ã hi kadalÅg­hÃntaraæ gateti saæsk­tam / e«eti---kadalÅg­hÃntarapraveÓasya pradarÓanam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---pu«paæ viÓe«avacanaæ matam /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) pu«panÃmÃÇgalak«aïamÃha---mu«pamiti / ayaæ viÓe«o vilak«aïapadÃrtha ityevamarthakaæ vacanamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---"(rÃjà haste g­hÅtvà sparÓaæ nÃÂayati ) vidÆ«akÃ÷---bho vaassa ! esà apuvvà sirÅ tae samÃsÃdidà / rÃjÃ---vayasya ! satyam--- ÓrÅre«Ã, pÃïirapyasyÃ÷ pÃrijÃtasya pallava÷ / kuto 'nyathà stravatye«a svedacchadmÃm­tadrava÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) bho iti / "bho vayasya e«ÃpÆrvà ÓrÅstvayà samÃsÃditÃ"iti saæsk­tam / ÓrÅre«eti / svedacchadma gharmavyÃja÷ / pÃrijÃtapallavÃd am­tadravastravaïÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---"rÃjÃ---kathamihastho 'haæ tvayà j¤Ãta÷ ? susaægatÃ---ïa kevalaæ tumaæ samaæ cittaphalaeïa / tà jÃva gadua gadua devÅe ïivedaissam" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vajrarÆpÃÇgalak«aïamÃha--pratyak«eti / na kevalamiti / na kevalaæ tvaæ samaæ citraphalakena / tadyÃvadratvà devyai nivedayi«yami / iti saæsk­tam / idaæ susaÇgatÃvÃkyaæ rÃj¤a÷ sÃk«Ãnni«Âhuram / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---upanyÃsa÷ prasÃdanam // VisSd_6.93 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) upanyÃsalak«aïamÃha--upanyÃsa iti / prasÃdanaæ prasÃdanaprÃrthanà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva--"susaægatÃ--bhaÂÂuïa ! alaæ saÇkÃe / mae vi bhaÂiïÅe pasÃdeïa kÅlidaæ jjeva edihiæ / tà kiæ kaïïÃbharaïoïa / ado vi me garuaro pasÃdo eso, jaæ tue ahaæ ettha Ãlihidatti kuvidà me piasahÅ sÃarià / esà jjeva pasÃdÅadu" / kecittu---"upapattik­to hyartha upanyÃsa÷ sa kÅrtita÷" / iti vadanti / udÃharanti ca, tatraiva---"adimuharà kkhu sà gabbhadÃsÅ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) bharta÷ ! alaæ ÓaÇkayà mayÃpi bhartryÃ÷ prasÃdena krŬitameva etai÷ / tat kiæ karïÃbharaïena ? ato 'pi me gurutara÷ prasÃda e«a yattvayÃhamatrÃlikhiteti kupità me priyasakhÅ sÃgarikà / e«aiva prasÃdyatÃmiti saæsk­tam / tai÷ karïÃbharaïai÷ kiæ tvayetyÃdi÷ sÃgarikokteranuvÃda÷ / atra sÃgarikÃprasÃdanaprÃrthanà upapattik­ta iti yuktyupapÃdasatvÃduktetyartha÷ / adÅti / adimukharà khalve«Ã garbhadÃsÅti saæsk­tam / nÃrbhadÃsÅ anta÷ puradÃsÅ / atra samaæ citraphalakenetyÃdi ni«Âhuraæ susaÇgatayà pÆrvamuktaæ vacanaæ vidÆ«akoktyupapÃdakam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) varïasaæhÃrÃÇgalak«aïamÃha---cÃturvarïyeti / brÃhmaïÃdyanekavarïÃnÃæ melanakathanamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mahÃvÅracarite t­tÅye 'Çke--- pari«adiyam­«ÅïÃme«a vÅro yudhÃjit saha n­patiramÃtyairlomapÃdaÓca v­ddha÷ / ayamaviratayaj¤o brahmavÃdÅ purÃïa÷ prabhurapi janakÃnÃmaÇga bho yÃcakÃste // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) pari«adiyamiti / militabrÃhmaïÃdyanekavarïasabhÃpradarÓanamidam / iyam­«ÅïÃæ pari«ad sabhà / yudhÃjit / kekayadeÓapakatiriti ­«ibhiramÃtyaiÓca samam e«a v­ddho rÃjà lomapÃda÷ / ayamapi janakÃnÃæ janakavaæÓasya prabhu÷ sÅradhvaja÷ aviratayaj¤o brahmavÃdÅ ca / adruha÷ drodaÓÆnyÃste prasiddhà yÃjakÃ÷ ete iti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityatra ­«ik«ÃdÅnÃæ varïÃnÃæ melanam / abhinavaguptapÃdÃstu--"varïaÓabdena pÃtrÃïyupalak«yante / saæhÃro melanam" iti vyÃcak«ate / udÃharanti ca ratnÃvalyÃæ dvitÅye 'Çke--"ado vi me attraæ guruaro pasÃdo--" ityÃderÃrabhya "ïaæ hatthe geïhia pasÃdehi ïam / rÃjÃ--kvÃsau kvÃsau" ityÃdi / atha gÃrbhÃÇgÃni--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) pÃtrÃïÅti / nÃÂyapÃtrÃïÅtyartha÷ / adovÅti / ato 'pi me ayaæ gurutara÷ prasÃda ityÃderÃrabhya ityartha÷ / ityÃderityavadhau pa¤camÅ / jaæ kiïa ahaæ tata ettha Ãlihi detyÃdikamÃdÃvityÃdyavidhirÆpetyartha÷ / ïaæ hattheti / nanu haste g­hÅtvà prasÃdaya enÃmityartha÷ / kvÃsau kvÃsÃviti har«e vÅpsà / atra rÃjà susaÇgatà sÃgarikÃÓca pÃtrÃïi, e«Ãæ mesanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## yathà aÓvatthÃmÃÇke--- aÓvatthÃmà hata iti p­thÃsÆnunà spa«Âamuktvà svairaæ Óe«e gaja iti punarvyÃh­taæ satyavÃcà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) garbhasandherdvÃdaÓÃÇgÃnyÃha---abhÆteti / abhÆtÃharaïalak«aïamÃha---tatra vyÃjeti / aÓvatthÃmà hata iti yudhi«Âhirasya vyÃjÃÓrayavÃkyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tacchrutvÃsau dayitatanaya÷ pratyayÃttasya rÃj¤a÷ ÓastrÃïyÃjau nayanasalilaæ cÃpi tulyaæ mumoca // ## yathà caï¬akauÓike--"rÃjÃ---bhagavan ! g­hyatÃmarjitamidaæ bhÃryÃtanayavikrayÃt / Óe«asyÃrthe kari«yÃpi caï¬Ãle 'pyÃtmavikrayam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) mÃrgarÆpÃÇgalak«aïamÃha---tattvÃrtheti / avyÃjakathanamityartha÷ / g­hyatÃmiti--viÓvÃmitraæ prati hariÓcandran­pateruktiriyam / bhÃryyÃyÃstanayasya vikrayaïÃdarjitamidaæ vittaæ g­hyatÃmityanvaya÷ / Óe«asya vittasyÃpyarthe nimittamÃtmavikrayaæ kari«yÃsi / tatra rÃj¤a÷ Ãpadyapi avyÃjakathanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ratnÃvalyÃm--"rÃjÃ--- mana÷ prak­tyaiva calaæ durlak«yaæ ca tathÃpi me / kÃmenaitatkathaæ viddhaæ samaæ sarvai÷ ÓilÅmukhai÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) rÆpÃtmakamaÇgamÃha---rÆpamiti / vitarko 'sambhavistuhetvanusandhÃnam / mana÷ prak­tyaiveti--sÃgarikÃvirahiïo rÃj¤o 'yaæ vitarka÷ / durlak«yaæ lak«ituæ dra«ÂumaÓakyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) udÃharaïarÆpasyÃÇgasya lak«aïamÃha---udÃharaïamiti / utkar«ayuktaæ svÃhaÇkÃrayuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà aÓvatthÃmÃÇke-- yo ya÷ Óastraæ bibharti svabhujagurumada÷ pÃï¬avÅnÃæ camÆnÃæ yo ya÷ päcÃlagotre ÓiÓuradhikavayà garbhaÓayyÃæ gato và / yo yastatkarmasÃk«Å, carati mayi raïo yaÓca yaÓca pratÅpa÷ krodhÃndhastasya tasya svayamiha jagatÃmantakasyÃntako 'ham // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) yo ya÷ Óastramiti / kruddhasyÃÓvatthÃmna uktiriyam / mayi raïe carati sÃta pÃï¬avÅnÃæ camÆnÃæ madhye svabhujagurumada÷ san yo ya÷ Óastraæ bibhirti evaæ yo ya÷ päcÃlagotra ityÃdi / evaæ yo yastatkarma ityÃdi / tatkarma m­tasya mama pitu÷ ÓiraÓchedanarÆpam / evaæ yaÓca yaÓca mama pratÅma÷ krodhÃndho 'haæ jagatamantakasya tasya tasyÃntaka ityartha÷ / tairjagadantakasya krodhoddÅpanÃd eva jagadantaka ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÓÃsuntale---"rÃjÃ---sthÃne khalu vism­tanime«eïa cak«u«Ã priyÃmavalokayÃmi / tathÃhi-- unnamitaikabhrÆlatamÃnanamasyÃ÷ padÃni racayantyÃ÷ / pulakäcitena kathayati mayyanurÃgaæ kapolena // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) kramarÆpÃÇgalak«aïamÃha---bhÃveti / bhÃvasyÃnurÃgasya tattvenopalabdhirityartha÷ unnamiteti---padÃni ÓlokaghaÂakadÃni racayantyÃ÷ asyà Ãnanaæ kart­ pulakäcitena kapolena mayi anurÃgaæ kathayati ityartha÷ / kÅd­ÓamÃnanam ? unnamitaikabhrÆlatam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---saægraha÷ puna÷ // VisSd_6.97 //># ## yathà ratnÃvalyÃm---"rÃjÃ---sÃdhu vayasya ! idaæ te pÃrito«ikam / (iti kaÂakaæ dadÃti ) / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) sÃmadÃneti / sÃmnà prÅtyà dÃnena ca saæpradÃnasya dÅpamÃnadhanasaæpattirityartha÷ / sÃdhviti---atra dÅyamÃnakaÂakarÆpadhanasaæpattivirdÆ«akasya / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---liÇgÃdÆho 'numÃnatà /># yathà jÃnakÅrÃghave nÃÂake---"rÃma÷--- lÅlÃgatairapi taraÇgayato dharitrÅmÃlokanairnamayato jagatÃæ ÓirÃæsi / tasyÃnumÃpayati käcanakÃntigaurakÃyasya sÆryatanayatvamadh­«yatÃæ ca // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) anumÃnarÆpÃÇgalak«aïamÃha---liÇgÃditi / anumÃnatà kà mÃnam / lÅleti / paraÓurÃmavarïanamidam / tasya lÅlà vyavasÃya÷ / sÆryyatanayatvaæ sÆryyatulyatejasvitvena sÆryyaputratvamadh­«yatvaæ cÃnumÃpayati / tasya kÅd­Óasya gatairgamanairapi dharitro taraÇgayata÷ cÃlayata÷ / ÃlokanairjagatÃæ ÓirÃæsi namayatastadd­«ÂamÃtrai÷ sarvai÷ praïamyamÃnatvÃt / käcanakÃntivad gaurakÃyasya / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ratnëalyÃm---"priye sÃgarike ! ÓÅtÃæÓurmukhamutpale tava d­Óau, padmÃnukÃrau karau, rambhÃstambhanibhaæ tathoruyugalaæ, bÃhÆ m­ïÃlopamau / ityahlÃdakarÃkhilaÇgi ! rabhasÃnni÷ ÓaÇkamÃliÇgya mÃ- maÇgani tvamanaÇgatÃpavidhurÃïyehyehi nirvÃpaya // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) prÃrthanÃÇgarÆpÃÇgalak«aïamÃha---ratÅti / ratyarthaæ yo nÃyikÃyà har«o nÃyakasya tÃd­ÓotsavÃnÃæ prÃrthanetyartha÷ / ÓÅtÃæÓurityÃdi / ÓÅtÃæÓurÆpatvÃdinà ÃhlÃdakarÃkhilÃÇgi ! ehi ehi rabhasÃt balÃt madaÇgÃni ni÷ ÓaÇkamÃliÇgya anaÇgatÃpavidhurÃïi tÃni nirvÃpaya / tÃpaÓÆnyÃni kuru ityartha÷ / atrÃlaÇganÃdhÅnotsavaprÃrthanà / ********** END OF COMMENTARY ********** idaæ ca prÃrthanÃkhyamaÇgam / yanmate nirvahaïo bhÆtÃvasaratvÃtpraÓastinÃmÃÇga nÃsti tanmatÃnusÃreïoktam, anyathà pa¤ca«a«ÂisaækhyatvaprasaÇgÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) atraitadaæÓasya nirvahaïasandhe÷ praÓastinÃmÃÇgasya vaikalpikà sthiti÷ / anayormilitasthitasattve tu vak«yamÃïacatu÷ «a«ÂisaækhyÃsÃndhyaÇgÃnÃæ na bhavati / pa¤ca«a«ÂitvÃpatte÷ / tathà hi atra garbhasandhau etadaÇgasattve etÃnyaÇgani trayodaÓa bhavanti, mukhasandhyaÇgani ca dvÃdaÓoktÃni, anyasandhidvayÃÇgÃni ca trayodaÓa trayodaÓa / nirvahaïasandhyaÇgÃni caturdaÓeti / pa¤ca«a«Âitvaæ prasajati / ato yanmate nirvahaïasandhau praÓastinÃmakaæ caramÃÇgaæ nÃsti tanmate evÃtredam aÇgamanyathà tu netyÃha--ida¤ceti / tatra praÓastinÃmÃÇgasattve hetumÃha---bhÆtÃvasaratvÃbhÃvÃditi / bhÆtÃni prÃïino nÃÂyapÃtrÃïi tadavasaratvaæ tadvattvam / aÇgÃnÃm ityaÇgani bhÆtÃvasarÃïyucyante / praÓastayaÇgasya sadasyÃÓÅrvÃdatvena tathÃtvÃbhÃvÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃÓvatthÃmÃÇke--- evasyaiva vipÃko 'yaæ dÃruïo bhuvi vartate / keÓagrahe dvitÅye 'sminnÆnaæ ni÷ Óe«itÃ÷ prajÃ÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) k«iptirÆpamaÇgamÃha--rahasyÃrthasyeti / rahasyÃrtho 'bhinetavyÃrtha itiv­ttarÆpor'thastasya bheda utpattisÆcanam / ekasyeti / ekasya draupadÅkeÓagrahaïasya / dvitÅye m­tadroïasya dh­«Âadyumnena keÓagrahe 'tra sarvasaæhÃrarÆpasya rahasyasya utpattisÆcanam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---tro(to) Âakaæ puna÷ /># ## yathà caï¬akauÓike---"kauÓika÷--Ã÷, puna÷ kathamadyÃpi na sambhÆtà svarïÃdak«iïÃ÷" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) troÂakarÆpÃÇgalak«aïamÃha--troÂakaæ punariti / saærabdhavÃk sakrodhavÃk / Ã÷ pÃpeti / hariÓcandraæ n­paæ prati p­thivÅdÃnadak«iïÃdÃnÃrthaæ viÓcÃmitrasya sakrodhavÃka / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---adhibalabhisaæmadhicchalena ya÷ // VisSd_6.99 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) adhibalÃÇgalak«aïamÃha---adhibalamiti / abhisandhiruddeÓa«aÂanÃrthaæ chalenÃnusandhÃnam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ratnÃvalyÃm---"käcanamÃlÃ---bhaÂÂiïi, iyaæ sà cittasÃlià / vasantaassa saïïaæ karomi " ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) bhaÂÂiïi iti / he bhartri ! iyaæ citraÓÃlikà / tÃvad vasantakasya saæj¤Ãæ karomÅti saæsk­tam / citraÓÃlikÃyÃæ rÃj¤a÷ samÅpe vÃsavadattÃveÓena sÃgarikÃmÃnetuæ tayà saha vasantakena saækete k­te käcanamÃlayà tajj¤Ãtvà vÃsavadattÃmevÃnÅya vasantakasthÃne sÃgarikÃ'gatà ityaÇgulisaæj¤Ãæ karttuæ vÃsavadattÃyÃmuktiriyaæ tasyÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm--- prÃptÃvekarathÃrƬhau p­cchantau tvÃmitastata÷ / sa karïÃri÷ sa ca krÆro v­kakarmà v­kodara÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) n­pÃdijaniteti / n­pÃdau kenÃpi janità bhÅtirityartha÷ / prÃptÃvekaratheti / sa karïÃrirarjuna÷ sa ca kÆrakarmmà kÆro v­kodaro bhÅma÷ / etÃvekarathÃrƬhau bhrÃtarau prÃptÃvagatÃvityartha÷ / karïÃritvena kÆrakarmmatvena ca duryyodhanasya bhÅtijananam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÓaÇkÃbhayatrÃsak­ta÷ sambhramo vidravo mata÷ // VisSd_6.100 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vidravarÆpÃÇgamÃha---ÓaÇkÃbhayeti / ÓaÇkayà ani«ÂaÓaÇkayà bhayatrÃsau tatk­to ya÷ saæbhrama÷ vyÃkulatà vidravo mata ityartha÷ / bhÃvyani«Âadve«o bhayam / ÃkasmikÃni«Âotpattyà karttavyamƬhatà tu trÃsa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- kÃlÃntakakarÃlÃsyaæ krodhodbhÆtaæ daÓÃnanam / vilokya vÃnarÃnÅke sambhrama÷ ko 'pyajÃyata // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) kÃlÃntaketi / krodhoddhÆtaæ krodhakampitaæ daÓÃnanaæ vilokya vÃna rÃnÅke ko 'pi saæbhramo 'jÃyata ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vimarÓÃÇgÃni--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) vimarÓasandhestrayodaÓÃÇgÃnyÃha---apavÃda ityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm---"yudhi«Âhira÷---pa¤cÃlaka ! kvacidÃsÃdità tasya durÃtmana÷ kaukhyÃpasadasya padavÅ / päcÃlaka÷--na kevalaæ padavÅ, sa eva durÃtmà devÅkeÓapÃÓasparÓapÃtakapradhÃnaheturupalabdha÷" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) do«aprakhyà do«aprakhyÃpanam / kauravÃpasadasya kauravÃdhamasya padavÅ pÃdacihnam / so 'pi durÃtmà duryodhana÷ / atroktyÃmeva do«aprakhyÃpanam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---saæpheÂo ro«abhëaïam // VisSd_6.102 //># yathà tatraiva---"rÃjÃ---are re maruttanaya ! v­ddhasya rÃj¤a÷ purato ninditamapyÃtmakarma ÓalÃghase / Ó­ïu re-- k­«Âà keÓe«u bhÃryà tava tava ca paÓostasya rÃj¤astayorvà pratyaÓraæ bhÆpatÅnÃæ mama bhuvanapaterÃj¤ayà dyÆtadÃsÅ / tasmin verÃnubandhe vada kimapak­taæ tairhatà ye narendrà bÃhvorvoryÃtibhÃradraviïagurumadaæ mÃmajitvaiva darpa÷ // bhÅma÷---(sakrodham) Ã÷ pÃpa / rÃjÃ---Ã÷ pÃpa" / ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) sampheÂarÆpamaÇgamÃha---are re ityÃdi / duryodhanasya bhÅmaæ saæbodhya uktiriyam / v­ddhasya rÃj¤a÷ dh­rëÂrasya / k­«Âà iti--tava bhÅmasya tava arjunasya tasya rÃj¤o yudhi«Âhirasya và paÓostayornakulasahadevayorvà paÓvorbhÃryÃ, bhuvanapatermama Ãj¤ayà n­patÅnÃæ samak«aæ dyÆtadÃsÅ keÓe«u k­«Âà / ye narendrà yu«mÃbhirhatÃstaistÃd­Óe vairÃnubandhe kimapak­taæ tadvada / tÃn jitvà yo darpa÷ sa kiæ mÃmajitveti kÃkudhvaniviÓe«avaÓÃj jitvaiva darpa iti gamyate / mÃæ kÅd­Óam ? bÃhvorvoryÃtibhÃrarÆpeïa draviïena dhanena gurumadam / Ã÷ pÃpeti / bhÅmaduryodhanayo÷ parasparaæ prati ukti÷ / rÃjà duryodhana÷ / atra dvayoreva ro«abhëaïam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---"bhÅma÷--- nihatÃÓe«akauravya÷ k«Åbo du÷ÓÃsanÃs­jà / bhaÇktà duryodhanasyaurvorbhomo 'yaæ Óirasà nata÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) vyavasÃyarÆpamaÇgamÃha---vyavasÃyaÓca iti / pratij¤Ãheto÷ pratij¤Ãrthasya saæbhavo ni«patti÷, tatkathanamityartha÷ / nihateti / k«Åbo matta÷ / as­jà Óoïitena / bhaÇktà bhaÇgakarttà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---"yudhi«Âhira÷---bhagavan ! k­«ïÃgraja ! subhadrÃbhrÃta÷ ! j¤ÃtiprÅtirmanasi na k­tÃ, k«atriyÃïÃæ na dharmo rƬhaæ sakhyaæ tadapi gaïitaæ nÃnujasyÃrjunena / tulya÷ kÃmaæ bhavatu bhavata÷ Ói«yayo÷ snehabandha÷ ko 'yaæ panthà yadasi vimukho mandabhÃgye mayi tvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) dravarÆpamaÇgamÃha--drava iti / gurorvyatikrÃnti÷ bhartsanamityartha÷ / bhagavan ityÃdi / yudhi«Âhirasya duryodhanÃnurÃgakruddhabalabhadrabhartsanamidam / k­«ïagrajeti subhadrÃbhrÃtariti ca dvayaæ svapak«ÃnurÃgaucityÃya sambandhapradarÓanam / j¤ÃtiprÅtiriti / j¤Ãtayo vayam / k«atriyÃïÃæ dharmo 'pi manasi na k­ta ityartha÷ / ayudhyamÃnavadhavaimukhyaæ hi k«atriyÃïÃæ dharma÷ / vayaæ hyayudhyamÃnÃ÷ / tavÃnujasya ÓrÅk­«ïasya arjunena saha rƬhaæ tatsakhyamapi na gaïitam / Ói«yayorbhomaduryodhanayostulya÷ snehÃnubandha÷ / kÃmaæ yathe«Âam / bhavatu varam / yanmandabhÃgye mayi tvaæ vimukha÷ / ko 'yaæ pÃnyathÃ÷ ityartha÷ / atra gurorbalabhadrasya yudhi«Âhireïa bhartsanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva duryodhanaæ prati kumÃrav­kodareïoktam---- janmendovimale kule vyapadiÓasyadyÃpi dhatse gadÃæ mÃæ du÷ ÓÃsanako«ïaÓoïitamadhuk«Åbaæ ripuæ manyase / darpÃndho madhukaiÂabhadvi«i harÃvapyuddhataæ ce«Âase trÃsÃnme n­-paÓo ! vihÃya samaraæ paÇke 'dhunà lÅyase // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) dyutirÆpÃÇgalak«aïamÃha---tarjjaneti / kumÃreïeti / bhÅmenetyartha÷ / kvacit kumÃrav­kodareïetyeva pÃÂha÷ / janmeti / vimalendo÷ kule janma vyapadiÓasi / adyÃpi gadÃæ dhatse dadhÃsi / du÷ ÓÃsanasya ko«ïenÃlpo«ïena Óoïitamadhunà k«Åbaæ mattaæ mÃæ ripuæ bhëase / na tu kÃryeïa prÃïadÃtÃraæ bhëasa ityartha÷ / mudhukaiÂabhadvi«i ÓrÅk­«ïe 'pi darpÃndha÷ uddhataæ sÃhaÇkÃraæ ce«Âase / he n­paÓo ! me mattastrÃsÃt samaraæ vihÃyÃdhunà sa tvaæ kathaæ paÇke lÅyase ityartha÷ / atra kathamiti kÃkugamyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---Óakti÷ punarbhavet / virodhasya praÓamanam---># yathà tatraiva--- "kurvantvÃptà hatÃnÃæ raïaÓirasi janà bhasmasÃd dehabhÃrÃ- naÓrÆnmiÓraæ katha¤ciddadatu jalamamÅ bÃndhavà bÃndhavebhya÷ / mÃrgantÃæ j¤ÃtidehÃn hatanaragahane khaï¬itÃn g­dhrakaÇkai÷- rastaæ bhÃsvÃn prayÃta÷ saha ripubhirayaæ saæhrintÃæ balÃni // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ÓaktirÆpamaÇgamÃha---Óaktiriti / virodhasya praÓamanaæ samÃpanakathanamityartha÷ / kurvantvÃptà iti / raïaÓirasi hatÃnÃæ dehabhÃrÃn / Ãptà bÃndhavÃ÷ vahnisÃt kurvantvityartha÷ / tathà amÅ bÃndhavÃ÷ katha¤cit astrairmiÓraæ jalaæ bÃndhavebhyo dadatu / tathà hatanaragahane g­dhrakÃkai÷ khaï¬itÃn j¤ÃtidehÃn mÃrgantÃm / ripubhi÷ sahÃyaæ bhÃsvÃnastaæ prayÃta÷, balÃni saæhriyantÃmityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---prasaÇgo gurukÅrttanam // VisSd_6.104 //># yathà m­cchakaÂikÃyÃm---"cÃï¬Ãlaka÷---eso kkhu sÃgaladattassa sudo ajjavismadattasma ïattio cÃludatto vÃvÃdiduæ va¤jhaÂÂhÃïaæ ïijjai edeïa kila gaïià vasantaseïà suaïïaloheïa vÃvÃdi detti / cÃrudatta÷---(sanirvedaæ svagatam) "makhaÓataparipÆtaæ gotramudbhÃsitaæ yat, sadasi nivi¬acetyavrahmagho«ai÷ purustÃt / mama nidhanadaÓÃyÃæ varttamÃnasya pÃpaistadasad­Óamanu«yairghu«yate gho«aïÃyÃm" // ityanena cÃrudattavadhÃbhyudayÃnukÆlaprasaÇgÃd gurukÅrttanamiti prasaÇga÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) prasaÇgarÆpÃÇgamÃha---prasaÇga iti / cÃï¬Ãlaka iti / hantuæ nÅyamÃnaæ cÃrudattaæ d­«Âvà cÃï¬Ãlaka Ãha ityartha÷ / e«a iti / e«a sagaradattasya suta ÃryaviÓvadattasya naptà cÃrudatta÷ vyÃpÃdayituæ vadhyasthÃnaæ nÅyate / etena kila gaïikà vasantasenà suvarïalobhena vyÃpÃditeti (saæsk­tam ) / etacchrutvà cÃrudatta÷ svÅyapraÓastakulakÅrttanÃt lajjayà Ãha---makhaÓateti / yanmama gotraæ paripÆtaæ tathà purastÃt pÆrvakÃle nibi¬aiÓcaityairudbhaÂairbrahmagho«ai÷ sadasi udbhëitaæ sabhÃyÃmuccai÷-- svareïa brÃhmaïai÷ praÓastamityartha÷ / nidhanadaÓÃyÃæ varttamÃnasya mama tadrotraæ pÃpai÷ asad­Óamanu«yaiÓcÃï¬Ãlai÷ vadhyagho«aïÃyÃmuddho«yata ityartha÷ / ityanena iti / cÃrudattasya vadharÆpo yo ghÃtakÃnÃmabhyudayastadanukÆla ityartha÷ / tatkulaghÃtakasyaiva ghÃtakÃnÃm i«ÂatvÃt gurukÅrttanam / vadhyasya pit­pitÃmahÃdikÅrttanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## mana÷ samutpanno yathà mÃlatÅmÃdhave--- dalati h­dayaæ gìhodvego dvidhà na bhidyate vahati vikala÷ kÃyo mohaæ na mu¤cati cetanÃm / jvalayati tanÆmantardÃha÷, karoti na bhasmasÃt praharati vidhirmarmacchedÅ, na k­ntati jÅvitam // evaæ ce«ÂÃsamutpanno 'pi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) khedarÆpamaÇgamÃha---manaÓce«Âeti / dalalÅti / kapÃlakuï¬alÃpah­tamÃlatÅÓokÃt mÃdhavasyoktiriyam / na vidÅryate na tu dvikhaï¬aæ bhavatÅtyartha÷ / vikala÷ kÃyo mohaæ vahatÅtyanvaya÷ / na k­ntati na chinatti / evaæ ce«Âeti / strastÃæÓÃvatimÃtralohitatalau bÃhÆ ghaÂotk«epaïÃ- dadyÃpi stanavepathuæ janayati ÓvÃsa÷ pramÃïÃdhika÷ / baddhaæ karïaÓirÅ«arodhivadane gharmÃmbhasÃæ jÃlakam bandhe straæsini caikahastayamitÃ÷ paryÃkulà mÆrddhajÃ÷ // iti ghaÂotk«epaïace«Âayà ÓakuntalÃyÃ÷ Órama÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÅpsitÃrthapratÅghÃta÷ prati«edha itÅ«yate // VisSd_6.105 //># yathà mama prabhÃvatyÃæ vidÆ«akaæ prati pradyumna÷---sakhe ! kathamiha tvamekÃkÅ varttase ? kva nu puna÷ priyasakhÅjanÃnugamyamÃnà priyatamà me prabhÃvatÅ ? vidÆ«aka÷- asura vaiïà ÃÃria kahiæ vi ïÅdà / pradyumna÷---(dÅrghaæ niÓvasya ) hà pÆrïacandramukhi ! mattacakoranetre ! mÃmÃnatÃÇgi ! parihÃya kuto gatÃsi ?" / gaccha tvamadya nanu jÅvita ! tÆrïameva daivaæ kadarthanaparaæ k­tak­tyamastu // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) prati«edharÆpamaÇgamÃha---Åpsiteti / asuravaiïeti---asurapatinà Ãk­«ya kutrÃpi nÅtà iti saæsk­tam / hà pÆrïacandra iti pÆrvÃrdhe priyÃæ sambodhya ÓocitvÃparÃrddhe jÅvitaæ sambodhya Ãha gaccha tvamadyati / tatra eva kadarthanaparaæ daivaæ k­tak­tyamastu ityartha÷ / atrepsitasya prabhÃvatÅsamÃgamasya pratighÃta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm---yudhi«Âhira÷--- tÅrïe bhÅ«mamahodadhau kathamapi droïÃnale niv­te karïÃÓÅvi«abhogini praÓamite Óalye ca yÃte divam / bhÅmena priyasÃhasena rabhÃsÃdalpÃvaÓe«e jaye sarva jÅvitasaæÓayaæ vayamamÅ vÃcà samÃropitÃ÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nirodharÆpamaÇgamÃha---kÃryyatyayeti / uddeÓyakÃryyasyÃtyayopagamanaæ bhavanamityartha÷ / tÅrïe iti / duryyodhanena samaæ gadÃyuddhe bhÅmenoktam / matparÃjaye sarve«Ãæ bhrÃtÌïÃæ parÃjaya iti / idaæ Órutvà yudhi«Âhirasya svajayarÆpakÃryyasyÃtyayo bhÃvanÅmadam / alpÃvaÓe«e jaye priyasÃhasena bhÅmena sarve vayaæ jÅvitasaæÓayaæ prÃpità ityanvaya÷ / jayasyÃlpÃvaÓe«atvaæ darÓayati---tÅrïa iti / nirv­ta ÓÃnte / karïÃÓÅvi«eti / ÃÓÅdantastatra vi«aæ yasya / karïarÆpe tÃd­Óe bhogini sarpe ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm---"päcÃlaka÷--ahaæ devena cakrapÃïinà sahita÷---" ityupakramya k­taæ sandehena / pÆryantÃæ salilena ratnakalaÓà rÃjyÃbhi«ekÃya te k­«ïÃtyantacirojjhite tu kabarÅbandhe karotu k«aïam / rÃme ÓÃtakuÂhÃrabhÃsvarakare k«atradrumocchedini kramadhÃndhe ca v­kodare paripatatyÃjau kuta÷ saæÓaya÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prarocanÃrÆpamaÇgamÃha---prarocanà tviti / saæhÃrÃrthapradarÓinÅti / kÃryyopasaæhÃrapradarÓinÅ vÃk ityartha÷ / pÆryyantÃmiti / gadÃyuddhe bhÅmajayajij¤ÃsÃrthaæ k­«ïena prahitasya päcÃlakasya yudhi«Âhiraæ prati uktiriyam / te tava rÃjyÃbhi«ekÃya pÆryyantÃmityanvaya÷ / atyantacirojjhite 'pi kabarÅbandhe k­«ïà draupadÅ k«aïamutsavaæ karotu ityanvaya÷ / bhÅmasya jayasaæÓaye kathametat syÃdityÃha / rÃma iti / ÓÃtakuÂhÃreïa bhÃsurakare k«atrarÆpadrumocchedini rÃme paraÓurÃme v­kodare ca krodhÃndhe Ãjau paripatati gacchati sati kuto jayasaæÓaya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm---"bho bho÷ samantapa¤cakacÃriïa÷ ! / nÃhaæ rak«o na bhÆto ripurudhirajalÃhlÃditÃÇga÷ prakÃmaæ nistÅrïorupratij¤Ãjalanidhigahana÷ krodhana÷ k«atriyo 'smi / bho bho rÃjanyavÅrÃ÷ ! samaraÓikhiÓikhÃbhuktaÓe«Ã÷ ! k­taæ va-- strÃsenÃnena lÅnairhatakarituragÃntahitairÃsyate yat // atra samastaripuvadhakÃryasya saæk­hÅtatvÃdÃdÃnam --- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ÃdÃnarÆpÃÇgalak«aïamÃha---kÃryyasaægraha iti / uddeÓyakÃryyasya saægraha÷ prÃptirityartha÷ / nÃhaæ bhÆta iti / devayoniprÃïiviÓe«o bhÆto nÃhamityartha÷ / ata eva puæliÇgatà / bhÆto 'mÅ devayonaya iti ko«Ãt / tarhi kastvamiti atrÃha---ripurudhireti / krodhana÷san ripurudhirajalena kleditÃÇga÷ prÅïitÃÇga÷ san prakÃmaæ yathe«Âaæ nistÅrïa÷ mahÃpratij¤ÃrÆpe jalanidhitvaæ vanatvaæ ca rÆpitaæ bodhyam / bho bho÷ samararÆpÃgniÓikhayà bhuktaÓe«Ã rÃjanyavÅrÃ÷ ! vo yu«mÃkamanena Ãsena k­tamalam / ayaæ Ãso vyartha÷ / mayà yÆyaæ na hantavyà ityartha÷ / Ãsa÷ kathaæ j¤Ãta ityatrÃha--hateti / yad yad hatakarituragÃntarhitairyu«mÃbhirÃsyate sthÅyate / atreti / samastaripuvadharÆpasya kÃryyasya saæg­hÅtatvÃt prÃptatvÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---arjuna÷-Ãrya ! prasÅda kimatrakrodhena-- apriyÃïi karotve«a vÃcà Óakto na karmaïà / hatabhrÃt­Óato du÷khÅ pralÃpairasya kà vyathà // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) apamÃnÃderityÃdi padÃd vdyuruktiparigraha÷ / ÃpriyÃïÅti / e«a duryyodhana÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha nirvahaïÃÇgÃni / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) nirvahaïasandheÓcaturdaÓÃÇgÃnyÃha---sandhirvibodha ityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) tatra sandhirÆpÃÇgamÃha---bÅjopagamanamiti / pratij¤ÃtÃrtharÆpasya bÅjasya siddhyà tatsmaraïamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva (veïyÃm)---"bhÅma÷-bhavati ! yaj¤avedisambhave ! smarati bhavatÅ yanmayoktam--"ca¤cadbhuje" tyÃdi" / anena mukhe k«iptabÅjasya punarupagamanamiti sandhi÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) kauravaÓataæ hatvà bhavati yaj¤etyÃdikaæ bhÅmasyokti÷ / ca¤cadbhujetyÃdikaæ prÃg vyÃkhyÃtam / aneneti / mukhe prathamata÷ k«iptamupanyastaæ pratij¤ayà bodhitaæ bÅjaæ pratij¤ÃtÃrtharÆpaæ punarupagataæ j¤Ãpitamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---vibodha÷ kÃryamÃrgaïam /># yathà tatraiva---"bhÅma÷--mu¤catu mÃmÃrya÷ k«aïamekam / yudhi«Âhira÷--kimaparamavaÓi«Âam ? bhÅma÷--sumahadavaÓi«Âam / saæyamayÃmi tÃvadanena suyodhanaÓoïitok«itena pÃïinà päcÃlyà du÷ÓÃsanÃvak­«Âaæ keÓahastam / yudhi«Âhira÷--gacchatu bhavÃn, anubhavatu tapasvinÅ veïÅsaæhÃram" iti / anena keÓasaæthamanakÃryasyÃnve«aïÃdvibodha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) vibodharÆpamaÇgamÃha---vibodha iti / kÃryyamÃrgaïaæ kÃryyasyÃnve«aïam / keÓahastamiti / keÓakalÃpaæ "pÃÓaÓca pak«aÓca hastaÓca kalÃpÃrthÃ÷ / kacÃt pare / " iti ko«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---bhÅma÷--päcÃli ! na khalu mayi jÅvati saharættavyà du÷ÓÃsanavilulità veïirÃtmapÃïibhyÃm / ti«Âha, svayamevÃhaæ saæharami " iti / anena kÃryasyopak«epÃdragrathanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) upanyÃsarÆpamaÇgamÃha---upanyÃsa iti / grathanaæ kari«yamÃïakÃryyakathanam / vilulità viÓakalÅk­tà / upak«epÃt kari«yamÃïatayopanyÃsÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---nirïaya÷ puna÷ // VisSd_6.110 //># ## yathà tatraiva, bhÅma÷--deva ajÃtaÓatro ! adyÃpi duryodhanahataka÷ / mayà hi tasya durÃtmana÷-- bhÆmau k«iptaæ ÓarÅraæ nihatamidamas­kcandanÃbhaæ nijÃÇge tak«mÅrÃrye ni«aktà caturudadhipaya÷ sÅmayà sÃrddhamurvyà / bh­tyà mitrÃïi yodhÃ÷ kurukulamanujà dagdhametadraïÃgnau nÃmaikaæ yadbravÅ«i k«itipa ! tadadhunà dhÃrttarëÂasya Óe«am // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nirïayarÆpamaÇgamÃha---nirïaya iti / ajÃtaÓatro iti yudhi«ÂhirasyÃparaæ nÃma / bhÆmau k«iptamiti / tasya durÃtmano duryyodhanasya ÓarÅraæ mayà bhÆmau k«iptaæ pÃtitam / tasyedamas­k nijÃÇgaæ candanÃbhaæ candanavannihitam / caturudadhipaya÷ sÅmayà urvyà sÃrddham / Ãryye! tvayi lak«mÅrniyuktà / raïÃgnavetaddagdham / tadeva kimitÅtyÃha---bh­tyà ityÃdi / bh­tyÃdyÃ÷ kurukulamanujÃ÷ ityanvaya÷ / he k«itipa ! dhÃrttarëÂrasya yannÃma bravÅ«i adhunà tadeva Óe«amityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---vadanti paribhëaïam / parivÃdak­taæ vÃkyam---># yathà ÓÃkuntale--rÃjà Ãrye ! atha sà tatrabhavatÅ kimÃkhyasya rÃjar«e÷ patnÅ ? / tÃpasÅ--- ko tassa dhammadÃrapariÂÂÃiïo ïÃmaæ geïhissadi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) paribhëaïarÆpamaÇgamÃha---vadantÅti / parivÃdeti parivÃdenÃrthena k­taæ vÃkyaæ parivÃdÃrthakaæ vÃkyamityartha÷ / Ãryye ! atha setyÃdip­cchà durvÃsasa÷ ÓÃpÃdhÅnavismaraïak­taÓakuntalÃparityÃgasya paÓcÃttÃæ sm­tvà tÃmanÃsÃdya virahiïa÷ svargÃdÃgacchatastÃpasÅmukhÃt tatprasaÇgaæ Órutvà du«mantasya / ko tasseti / kastasya dharmadÃraparityÃgino nÃma grahÅ«yatÅti / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---labdhÃrthaÓamanaæ k­ti÷ // VisSd_6.111 //># yathà veïyÃm--"k­«ïa÷--ete bhagavanto vyÃsa--vÃlmÅkiprabh­tayo 'bhi«ekaæ dhÃrayantasti«Âhanti" iti / anena prÃptarÃjyasyÃbhi«ekamaÇgalai÷ sthirÅkaraïaæ k­ti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) k­tirÆpamaÇgamÃha---labdhÃnugamanamiti / anugamanaæ sthirÅkaraïam / abhi«ekaæ dhÃrayanta÷ prÃpayanta÷ / dhÃrayantÅti kvacit pÃÂha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÓuÓrÆ«Ãdi÷ prasÃda÷ syÃt---># yathà tatraiva bhÅmena draupadyÃ÷ keÓasaæyamanam / #<---Ãnando vächitÃgama÷ /># yathà tatraiva---"draupadÅ---visumaridaæ edaæ vÃvÃraæ ïÃdhassa pasÃdeïa puïo vi sikkhissaæ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) ÃnandarÆpÃÇgamÃha---Ãnanda iti / visumaridaæ iti / vism­tamimaæ vyÃpÃraæ nÃthasya prasÃdena punarapi Óik«i«ye iti saæsk­tam / vyÃpÃra÷ keÓasaæyamanarÆpa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ratnÃvalyÃm--"vÃsavadattÃ---(ratnÃvalÅmÃliÇgya) samassasa bahiïie ! samassasa" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) samayarÆpamaÇgamÃha---samaya iti / samassasa iti / samÃÓvasihi bhagini ! samÃÓvasihÅti saæsk­tam / iyaæ sÃgarikÃyÃ÷ mÃtulakanyakÃtvena paricaye sati vÃsavadattÃyà ukti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---tadbhavedupagÆhanam // VisSd_6.112 //># ## yathà mama prabhÃvatyÃæ nÃradadarÓanÃt pradyumna Ærddhvamavalokya--- dadhadvidyullekhÃmiva kusumamÃlÃæ marimalabhramadbh­ÇgaÓreïÅdhvanibhirupagÅtÃæ tata ita÷ / digantaæ jyotibhistuhinakaragaurairdhavalayannita÷ kailÃsÃdri÷ patati viyata÷ kiæ punaridam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) upagÆhanarÆpamaÇgamÃha---tadbhavediti / adbhutasaæprÃpti÷ adbhutadarÓanam / dadhadityÃdi / kailÃsÃdrerityapÃye pa¤camÅ / tathà ca kailÃsÃdrerapeto viyato viyato 'vadhe÷ patati kaÓcit padÃrtha iti Óe«a÷ / kailÃsÃdririti kvacit prÃmÃdika÷ pÃÂha÷ / tasya kusumamÃlÃdhÃraïÃbhÃvÃt / kÅd­Óa÷ padÃrtha÷ ? vidyullekhÃmiva kusumamÃlÃæ dadhat / mÃlÃæ kÅd­ÓÅ ? parimalena tata ito bhramantÅnÃæ bh­ÇgaÓreïÅnÃæ dhvanibhirupagÅtÃm / padÃrthaÓca kÅd­Óa÷ ? tuhinakaragaurairjyotirbhirdigantaæ Óavalayan / digantasyÃpi ÓyÃmatvena dhavalajyotirmiÓraïÃt Óavalatà / ata÷ kiæ punaridamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---sÃmadÃnÃdi bhëaïm /># yathà caï¬akauÓike--"dharma÷---tadehi dharmalokamadhiti«Âha" / ************* COMMENTARY ************* ## (pi, pha) bhëaïarÆpamaÇgamÃha---sÃmadÃneti / sampradÃnasya ÓÃntatvaæ sÃmatena dÃnam / ÃdipadÃd dÃturmuktirvà iti / yattu saægraharÆpasya garbhasandhaÇgasya sÃmadÃnÃrthasampattiriti lak«aïam, tatra dÃtureva sÃmaprÅtirarthaÓca dhanamiti bheda÷ / dharmalokaæ dharmmÃrjjitaæ lokam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm--bhÅma÷--buddhaimatike ! kva sà bhÃnumatÅ / paribhavatu samprati pÃï¬avadÃrÃn" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) pÆrvavÃkyarÆpamaÇgamÃha---pÆrvavÃkyaæ tviti / yathoktÃrthopadarÓanam pareïa yathoktakaÂuvÃkyasya smaraïamityartha÷ / bhÃnumatÅ duryyodhanasya patnÅ tathà dÃsÅdvÃrà prÃk kaÂÆkti÷ k­tà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà sarvatra---kiæ te bhÆya÷ priyamupakaromi" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) kÃvyasaæhÃrarÆpamaÇgamÃha---varapradÃneti / varapradÃnÃrthaæ saæpraptistatkÃlopasthitirityartha÷ / sarvatreti / sarvanÃÂakÃnte ityartha÷ / kinte ityÃdinà hi varapradÃnÃrthaæ tatkÃlopasthitirlabhyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà prabhÃvatyÃm--- rÃjÃna÷ sutanirviÓe«amadhunà paÓyantu nityaæ prajà jÅyasu÷ sadasadvivekapaÂava÷ santo guïagrÃhiïa÷ sasyasvarïasam­ddhaya÷ samadhikÃ÷ santu k«amÃmaï¬ale bhÆyÃdavyabhicÃriïÅ trijagato bhaktiÓca nÃrÃyaïo // atra copasaæhÃrapraÓastyoranta ekena krameïaiva sthiti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) praÓastirÆpamaÇgamÃha---n­padeÓÃdÅti / n­pasya deÓÃda÷ ÓÃnti÷ svastyayanamÃÓÅrvÃda ityartha÷ / rÃjÃna ityÃdi / adhunà sutanirviÓe«aæ yathà syÃt tathà rÃjÃna÷ prajÃ÷ paÓyantu / guïagrÃhiïa÷ santa÷ Ói«Âà jÅyÃsu÷ utkar«abhÃjo bhavantu, yataste sadasadvivekapaÂava÷ / k«amÃmaï¬ale ÓasyÃnÃæ suvarïÃnäca sam­ddhaya÷ samadhikÃ÷ santu / nÃrÃyaïe cÃvyabhicÃriïÅ akÃdÃcitkÅ bhakti÷ trijagatÃæ bhÆyÃditi n­padeÓÃdiÓÃnti÷ / atra ceti---kÃvyasaæhÃrarÆpamaÇgopasaæhÃra÷ / anenÃÂakÃnte upasaæhÃrapraÓastyornirdi«Âakramaïaivopasthitirityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "iha ca mukhasaædhau upak«epaparinyÃsayuktyudbhedasamÃdhÃnÃnÃæ pratimukhe ca parisarpaïapragamanavajropanyÃsapu«pÃïÃæ garbhe 'bhÆtÃharaïamargatro (to) ÂakÃdhibalak«epÃïÃæ vimarÓe 'pavÃdaÓaktivyavasÃyaprarocanÃdÃnÃnÃæ prÃdhanyam / anye«Ãæ ca yathÃsambhavaæ sthiti÷" iti kecit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) sandhi«u yÃnyaÇgÃnyuktÃni te«u katicit aÇgÃnyeva ÃvaÓyakatvena pradhÃnÃnÅti kecidÃhu÷ / sandhau sandhau ca tÃni darÓayati / iha ceti / keciditi asvarasa÷ / sarve«ÃmaÇgÃnÃmaniyame nÃnÃvaÓyakatvadarÓanÃdupasaæhÃrapraÓastyorevÃvaÓyakatvadarÓanÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà vehÅsaæhÃre t­tÅyÃÇke duryodhanakarïayormahatsaæpradhÃraïam / evamanyatrÃpi / yattu rudraÂÃdibhi÷ "niyama eva " ityuktaæ tallak«yÃviruddham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) catu÷ «a«Âiriti / prÃrthanÃpraÓastyormatabhedena vaikalpikatvasyoktatvÃt / samuccaye tu pa¤ca«a«ÂitvÃpatterityuktaæ prageva / sandhÅnÃmuktÃnyaÇgÃni / prÃyikatvÃbhiprÃyeïaivoktÃni / rasÃnuguïÃnurodhena tu ekasandheraÇgani anyasandhÃvapi kuryyÃdityÃha---kuryyÃdaniyate iti / aniyate sandhavapi tasyÃÇgasya niveÓanaæ kuryyÃt ityanvaya÷ / saæpradhÃraïamiti / mukhasandheryuktirÆpamaÇgasaæpradhÃraïaæ tacca garbhasandhÃvapi k­tamityartha÷ / tatra duryyodhanakarïÃbhyÃæ yuktikaraïÃt / tallak«yaviruddhamiti / lak«ye«u udÃharaïanÃÂake«u aniyamadarÓanÃt viruddhamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) idÃnÅmuktÃÇgÃnÃæ yathÃsambhavaæ «a phalÃnyÃha / i«ÂÃnusaraïeti / i«ÂasyÃrthasyÃnusaraïamityartha÷ / i«ÂÃrtharacaneti / i«ÂÃnuharaïeti kvacit pÃÂha÷ / ÃÓcaryyalÃbho 'dbhutavastulÃbha ityartha÷ / v­ttÃntasya vistareïa j¤Ãnam / rÃgaprÃptiranurÃgalÃbha÷ / gopyÃnÃmarthÃnÃæ saægopanam / prakÃÓyÃnÃmarthÃnÃæ prakÃÓana¤ceti prayogasya mukhasandhyÃdiprayogasya aÇgÃnÃmupak«epÃdyaÇgÃnÃæ «a phalÃnÅtyartha÷ / yathà kÃvyÃrthetpattirÆpasya upak«eparÆpasya mukhasandhyaÇgasya i«ÂÃnusaraïaæ phalam / evamanyÃÇgÃnÃmanyÃni pa¤caphalÃni yathÃsambhavaæ nÃÂake«uanusandheyÃni / ## (lo, Å) yadvastu gopayitumi«Âaæ tadaÇgasvarÆpavij¤Ãpanena sukhena gopayitu evaæ prakÃÓyÃnÃæ prakÃÓaÓcetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) nÃÂye prayoge 'ÇgÃnÃmÃvaÓyakatvamÃha---aÇgahÅna iti / nÃrambhak«ama÷ na kÃryyÃrambhak«ama÷ / sampÃdayetÃmiti / anena sandhyaÇganirvÃhakau prathamato nÃyakapratinÃyakÃveveti uktam / tadabhÃve kvacit tÃbhyÃmanirvÃhe patÃkÃdyÃstannirvÃhakÃ÷ / patÃkà ca "vyÃpi prÃsaÇgikaæ v­ttaæ patÃketyabhidÅyate / ' ityanena nÃyakasya v­ttaæ patÃketyuktam / atra ca tatsambandhÃt nÃyakasahÃya eva tattvenokta÷ / tadÃdyÃstannirvÃhakÃ÷ / ÃdyapadÃt nÃyikÃsahÃyÃ÷, tairapyanirvÃhyaæ yat / itaro 'pi tannirvÃhaka ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** prÃyeïa pradhÃnapuru«aprayojyÃni sandhyaÇgÃni bhavanti / kintÆpak«epÃditrayaæ bÅjasyÃlpamÃtrasamuddi«ÂatvÃdapradhÃnapuru«aprayojitameva sÃdhu / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) upak«epÃdyaÇgatrayasya ca pradhÃnanÃyaketareïa samuddi«Âatve eva sÃdhutà ityÃha--kintÆpak«epeti / tatra hetumÃha---bÅjasyeti / pradhÃnetiv­ttarÆpasya kÃvyÃrthasya yanmÆlaæ tadvÅjaæ tasyÃlpamÃtrasamuddeÓasyopak«epakÃdyaÇgatrayeïa k­tatvÃdapradhÃnapuru«abhÅmasenÃdisamuddi«Âatvameva sÃdhvityartha÷ / pradhÃnapuru«asya dhÅrodÃttatvena karttavyetiv­ttabÅjasamuddeÓasya alpasyÃpi tena karaïÃnaucityÃd iti bhÃva÷ / tathà hi kÃvyÃrthasya samutpattirÆpaæ yadupak«eparÆpamaÇgaæ tena veïyÃæ lÃk«Ãg­hÃnaletyÃdi bhÅmoktyà kurukulavadharÆpakÃvyÃrthasya tasya bÅjasamutpatti÷ pratipÃdità / samutpannÃrthabÃhulyaæ yatparikarÃtmakamaÇgaæ tena "prav­ddhaæ yadvairaæ mama' ityÃdi bhÅmoktyà tad bÃhulyaæ pratipÃditam / kÃvyÃrthani«pattikathanarÆpaæ yat parinyÃsÃtmakamaÇgaæ tena "ca¤cad bhuje' tyÃdibhÅmoktyà ni«patti÷ pratipÃdità / etat traya¤ca pradhÃnanÃyakoktaæ tadadhÅratÃpadakaæ syÃt / naca samutpannÃrthabÃhulyakÃvyÃrthani«pattyo÷ kathaæ bÅjasyÃlpasamuddi«Âatvamiti vÃcyam / asamastoddi«ÂasyaivÃlpoddi«ÂatvamityabhiprÃyÃt / bÅjoddeÓamÃtrÃdeva nÃyakasya dhÅrodÃttatvabhaÇga ityatra eva tÃtparyyÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tathà ca yadveïyÃæ duryodhanasya bhÃnumatyà saha vipralambho darÓita÷, tattÃddaÓe 'vasare 'tyantamanucitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) rasavyaktimiti / tatsandhÅnÃæ yÃnyaÇganyuktÃni / tÃni tatraiveti niyama÷ / kintu rasavya¤janÃpek«ayà eva e«Ãæ niveÓanaæ na tu nÃÂyasÃstroktasthitisampÃdanecchayà ityartha÷ / yadyapÅdaæ prÃgapyuktaæ tathÃpi rasavyaktyanapek«ayà karaïe do«a tvapratipÃdanÃya purarÆktam / tadÃha--tathà ceti / rasavyaktyanapek«ayà niveÓanaæ tu nocitamevetyartha÷ / tÃd­Óe 'vasare iti / vÅrarase ityartha÷ / na cÃÇgasanniveÓanÃnaucitye darÓayitavye rasaniveÓanÃnaucityapradarÓanamidamasambaddhamiti vÃcyam / aÇgahÅnarasÃbhÃvena vipralambhapradarÓanÃdeva tadaÇgasyÃpi pradarÓanÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## anayorudÃharaïaæ satprabandhe«vabhivyaktameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) svaviruddhamiti / svasyopakrÃntav­ttasya viruddhamadhikaæ yad v­ttaæ v­ttÃnta÷ tadapi rasÃbhivyaktaye 'nyathayedupakrÃntarasÃviruddhatayà pratipÃdayet / tadasambe tu na vadeditiyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha v­ttaya÷--- #<Ó­ÇgÃre kauÓikÅ vÅre sÃttvatyÃrabhaÂÅ puna÷ / rase raudre ca bÅbhatse v­tti÷ sarvatra bhÃratÅ // VisSd_6.122 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) atha v­ttaya iti / Ó­ÇgÃra iti / nÃyakÃdÅnÃæ vyÃpÃraviÓe«ÃÓcatastro v­ttayo nÃÂakÃdi«u nÃÂakaprakaraïÃdidaÓarÆpake«u nÃÂikÃdya«ÂÃdaÓoparÆpake«u ca sarvanÃÂyasya mÃt­kà mÆlabhÆtÃ÷ jananya ityartha÷ / nÃyakÃdÅtyÃdipadÃt samastapÃtraparigraha÷ / tena vak«yamÃïodÃharaïe«u pÃtrÃntarak­tyaæ nÃnupapannam / tatra rasaviÓe«e«u v­ttiviÓe«ÃnÃha---Ó­ÇgÃra ityÃdi / vÅre sÃttvatÅtyanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra kauÓikÅ--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) kÃmena madanena hetunà ya upabhoga÷ sambhogastatkÃraïÃni upacÃrÃÓcandracandanaghanasÃrÃdayo yasyÃm / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) yà Ólek«ïeti---lak«aïamuttamam / nepathyaæ veÓa÷ / strÅsaækulà strÅvyÃpÃravimiÓrità / pu«kalaæ bahulam / asyà aÇgÃni catvÃri ityÃha---narma ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- #<---vaidagdhyakrÅhitaæ narma÷ // VisSd_6.125 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) atra narmalak«aïamÃha---vaidagdhyeti / vaidagdhyena krŬitamityartha÷ / tatphalamÃha---i«Âeti / i«ÂajanasyÃvarjanamanurÃgeïa namratà tatk­d ityartha÷ / tacca narmatrividham ityÃha / tacceti / traividhyamÃha---ÓuddhahÃsyeneti / Óuddhena saÓ­ÇgÃreïa samayena ca hÃsyena vihitamiti traividhyam / bhaya¤ca hÃsyavi«ayaæ bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra kevalahÃsyena vihitaæ yathà ratnÃvalyÃm---"vÃsavadattÃ--(phalakamuddiÓya sahÃsam) esà vi avarà tava samÅve jadhÃlihidà edaæ kiæ ajjavasantassa viïïÃïam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) esÃvÅti / e«Ãpyaparà tava samÅpe yà Ãlikhità etat kimÃryavasantakasya vij¤Ãnam ? (saæsk­tam) / citraphalake sÃgarikayà likhitaæ rÃjÃnaæ d­«Âvà susaÇgatayà tatsamÅpe sÃgarikÃpi likhità / tatra likhitaæ rÃjÃnaæ d­«Âvà vÃsavadattayà p­«Âaæ kena tvamatra likhità iti / tato rÃj¤oktaæ Óilpavij¤ÃnÃrthaæ samullikhitamidamiti / tatastadantike sÃgarikÃæ likhitÃæ d­«Âvà "e«Ã krodhena tasyÃ÷ Ó­ÇgÃrÃbhÃvÃt / prabandharasastu Ó­ÇgÃra iti tatreyaæ v­tti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** saÓ­ÇgÃrahÃsyena yathà ÓÃkuntale--rÃjÃnaæ prati ÓakuntalÃ--asaætuÂÂho uïa kiæ karissadi / rÃjÃ-- idamaæ / (iti vyavasita÷ÓakuntalÃvaktraæ ¬haukate) / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) asaætu«Âho uïeti / asaætu«Âa÷ puna÷ kiæ kari«yati ? iti (saæsk­tam) nanu kamalasya madhukara÷ santu«yati gandhamÃtreïa iti rÃj¤a uktyanantaraæ ÓakuntalÃyà iyaæ p­cchà / ¬haukate cumbanÃrtham / vaktramÃnanam ÃcchÃdayati / ********** END OF COMMENTARY ********** sabhayahÃsyena yathà ratnÃvalyÃm---ÃlekhyadarÓanÃvasare susaægatÃ--jÃïido mae eso vuttanto samaæ cittaphalaeïa / tà devÅe gadua nivedaissam / etadvÃkyasambandhi narmodÃh­tam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) jÃïido iti / j¤Ãto mayai«a v­ttÃnta÷ / samaæ citraphalakena / taddevyai gatvà nivedayi«yÃmÅti (saæsk­tam) / atra rÃj¤o bhÅtiyuktena susaÇgatÃyà hÃsena vihitaæ narma vaidaghdhyakrŬitam / ********** END OF COMMENTARY ********** evaæ ve«ace«ÂÃsambandhyapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) vÃcà iva veÓace«ÂÃbhyÃmapi saæbhavatÅtyÃha---evamiti / tatra sÃgarikÃyÃ÷ saÇketabhaÇgÃrthaæ tadveÓÃyà vÃsavadattÃyà Ãgamane veÓena bodhyam / kvacit nÃyikÃyÃÓca palÃyamÃnÃdice«Âayà Ãpi tadvodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mÃlavikÃyÃm--saÇketanÃyakamabhis­tÃyÃæ "nÃyaka÷-- vis­ja sundari ! saÇgamasÃdhvasaæ nanu cirÃtprabh­ti praïayonmukhe / parig­haïa gate sahakÃratÃæ tvamatimuktalatÃcaritaæ mayi" // mÃlavikÃ--"bhaÂÂÃ, devÅe bhaeïa appaïo vi pia kauæ ïa pÃremi" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) narmasphÆrjamÃha---narmasphurja iti / mÃlavikÃyÃmiti / mÃlavikÃnÃmanÃÂikÃyÃmityartha÷ / saÇketanÃyakaæ nÃyakam, niyikÃyÃæ mÃlavikÃyÃm / vis­jeti / sundari ! saÇgame sÃdhvasaæ bhayaæ vis­ja / nanu bhoÓcirÃt praïayonmukhe mayi atimuktalatÃyÃ÷ mÃdhavÅlatÃyÃÓcaritaæ g­hÃïa / mayi kÅd­Óe ? sahakÃratÃæ cÆtav­k«atÃæ gate, mÃdhavikayà cÆtÃliÇganÃt, tadvat mÃmÃliÇgetyartha÷ / bhaÂÂà iti / he bhartta÷ ! devyÃ÷ bhayena Ãtmano 'pi priyaæ karttuæ na pÃrayÃmi (saæsk­tam) / Ãtmana÷ priyamapÅkatyanvaya÷ / atra sukhena saÇgamarÆpanarmÃrambho bhayÃnta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha narmasphoÂa÷--- ## yathà mÃlatÅmÃdhave--- gamanamalasaæ ÓÆnyà d­«Âi÷ ÓarÅramasau«Âhavaæ Óvasitamadhikaæ kintvetat syÃt kimadanyadito 'thavà / bhramati bhuvane kandarpÃj¤Ã vikÃri ca yauvanaæ lalitamadhurÃste te bhÃvÃ÷ k«ipanti ca dhÅratÃm // alasagamanÃdibhirbhÃvaleÓairmÃdhavasya mÃlatyÃmanurÃga÷ stoka÷ prakÃÓita÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) narmasphoÂamÃha---narmasphoÂa iti / gamanamalasamityÃdi / mÃghavasya mÃlatyÃæ bhavasÆcikeyamukti÷ / alasagamanÃdikam etat kinnu tasyÃ÷, nanu bho÷ kiæ syÃt ito 'nyat, atha và kiyatsyÃdityartha÷ / adhikÃdhikasyÃpi sambhÃvanÅyatvÃditi bhÃva÷ / adhikÃdhikasya sambhÃvanÅyaæ hetumÃha---bhramati bhuvana iti / te te bhÃvà vasantaravendvÃdaya÷ / atrottarottarÃdhikÃdhikasambhÃvanÃyÃæ pÆrvoktai÷ sÆcitasya bhÃvasya leÓa evetyÃha---alasetyÃdi / alasagamanÃdibhirityatra alasagamanÃdibhai÷ sÆcitairityartha÷ / anurÃgo nipralambharasa÷ / sambhogarÆpanarmecchÃvattvÃt atra narma / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ--tatraiva sakhÅrÆpadhÃriïà mÃdhavena mÃlatyà maraïavyavasÃyavÃraïam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) narmagarbhamÃha---narmagarbha iti / pracchannavarttina÷ pracchannÅbhÆya ti«Âhata÷ neturnÃyakasya ityartha÷ / vyavah­tirvyavasÃya÷ / sakhÅrÆpeti / mÃlatyÃ÷ sakhÅ lavaÇgikà / pitrà rÃjÃj¤ayà jarate nandanÃya dÃtuæ k­taniÓcayà mÃlatÅti devatag­he svamaraïaæ prÃrthayantÅ lavaÇgikÃyÃ÷ pÃde patità mÃlatÅ / stambhantaritasthito mÃdhavaÓca lavaÇgikÃveÓena Ãgatya lavaÇgikÃm apasÃrya tatsthÃne svapÃdaæ dattvà sthita÷ / tato mÃlatÅ utthÃyà lavaÇgikÃbuddhyà tamÃliÇgya paÓcÃd d­«Âvà paricÅyamÃnà vyavasÃyat nivav­te ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha sÃttvatÅ--- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) sÃttvatÅæ v­ttimÃha---atheti / sattvÃdibhi÷ samastavyastÃlpatarair bahulà tadvaiÓi«ÂyÃt bÃhulyavatÅ har«Ãdyanyatarayuktà v­ttiÓca sÃttvatÅtyartha÷ / viÓoka vigataÓokà / vÅre rase Ó­ÇgÃrasyÃnu«aÇgikatvena k«udratvam / atra k«udraÓ­ÇgÃratvena strÅsaækulatvakÃmopabogarÃhityena vÅrarasatvena kauÓikÅto viÓe«a÷ / asyÃ÷ prabhedacatu«ÂayamÃha---utthÃpaka ityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) uttejaneti---Óatruæ jetuæ mitrasya uttejanam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mahÃvÅracarite--- ÃnandÃya ca vismayÃya ca mayà d­«Âo 'si du÷khÃya và vait­«ïyantu mamÃpi samprati kutastvaddarÓane cak«u«a÷ / tvatsÃÇgatyasukhasya nÃsmi vi«ayastat kiæ v­thà vyÃh­tai÷ ? asmin viÓrutajÃmadagnyadamane pÃïau dhanurj­nbhatÃm // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) ÃnandÃya ceti---paraÓurÃmÃgame rÃmaæ prati janakasya vÃkyamidam / dhanurbhaÇgena pratÅj¤ÃtÃrthasiddhyà yogyavaraprÃptyà cÃnanda÷ / vÅryyÃtiÓayadarÓanÃd vismaya÷ / rÃmaæ hantuæ paraÓurÃmÃgamanÃt du÷ kham / ato 'dya tvaddarÓane samprati etat k«aïe cak«u«a÷ kuto vait­«ïayam / utkaïÂhÃbÃhulyÃt k«aïÃntare 'ni«Âaniv­ttau tu utkaïÂhÃniv­ttyà vait­«ïyaæ syÃditi samprati padabhÃvÃrtha÷ / bahuvyÃh­tairvà kiæ, yato vaivÃhikamÃÇgalyasukhasya na vi«ayo 'smi / ato 'smin viæsm­tasya jÃmadagnyasya vijayanimittaæ tava bÃhau dhanurj­mbhatÃmityartha÷ / atra paraÓurÃmaæ jetumuttejanam / atra vismayavaÓÃd rÃmaÓauryyeïÃnandÃdinà ca vaiÓi«Âyaæ vÅro rasa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## mantraÓaktyà yathÃ---mudrÃrÃk«ase rÃk«asasÃyÃnÃæ cÃïakyena svabuddhyà bhedanam / arthaÓaktyÃpi tatraiva / daivaÓaktyà yathÃ---rÃmÃyaïo rÃvaïÃdvibhÅ«aïasya bheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) saæhÃtyamÃha--mantrÃrtheti / mantrasya mantraïÃrthasya dhanasya daivasyÃd­«Âasya và Óakte÷ Óaktiheto÷ saæghasya sainyasamÆhasya bhedanamityartha÷ / rÃk«asa÷ ÓatrumantrÅ; cÃïakyo rÃjamantrÅ; svabuddhyà svamantraïayà / atra cÃïakyasya sattvadÃnÃnekasattvaæ saæghabhedanavaÓÃd vÅro rasa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà vÅracarite---"rÃma÷--ayaæ sa÷, ya÷ kila saparivÃrakÃrttikeyavijayÃvajÅtena bhagavatà nÅlalohite parivatsarasahastrÃntevÃsine tubhyaæ prasÃdÅk­ta÷ paraÓu÷ / paraÓurÃma÷--rÃma dÃÓarathe ! sa evÃyamÃryapÃdÃnÃæ priya÷ paraÓu÷ / "ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) saælÃpamÃha--saælÃpa iti / kÃrttikeyavijayÃvarjiteneti / tad vijaye namrÅbhÆtenetyartha÷ / atra kautukeneva vijayo na tu vÃstava iti tatpit­prasÃdagamyam / tathÃparaprasÃdalabdhena paraÓunà ko 'yaæ garva iti rÃmasya gabhÅrÃtmikà ukti÷ / paraÓurÃmoktau tatpriyavastvapi mahyaæ dattamiti svamahattvakhyÃpanameva gabhÅratà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm---"bhÃma÷---sahadeva ! gaccha tvaæ gurumanuvartasva / ahamapyastrÃgÃraæ praviÓyÃyudhasahÃyo bhavÃmÅti yÃvat / athavà Ãmantrayitavyaiva mayà päcÃlÅ" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) parivarttakamÃha--prÃrabdhÃditi / sahadeveti--atra prÃrabdhaæ kÃryyaæ yuddham / tato 'nyat päcÃlyÃmantraïam / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃrabhaÂÅ--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) athÃrabhaÂÅti / mÃyeti / mÃyà vidyÃviÓe«astayà indrajÃlaæ parasparaviruddhanÃnÃvastupradarÓanam, saægramo yuddham, krodhena udbhrÃntace«Âitam---svaparaæj¤ÃnarÃhityena ce«Âà / etairyuktà ityartha÷ / asyÃ÷ prabhedacatu«ÂayamÃha--- ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathodÃttarÃghave--- jÅyante jayino 'pi sÃndratimiravrÃtairviyadvyÃpibhir- bhÃsvanta÷ sakalà raverapi karÃ÷ kasmÃdakasmÃdamÅ / ete cograkabandhakaïÂharudhirairÃdhmÃyamÃnodarà mu¤cantyÃnanakaædarÃnalamucastÅvrÃn ravÃn pheravÃ÷ // ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vast­tthÃpanalak«aïamÃha--mÃyeti / jÅyanta ityÃdi / jayino 'pi vÅrà viyadvyÃpibhirniÓÅthatimirai÷ samÆhairjoyante ÃcchÃdyante / raverapi amÅ bhÃsvanta÷ sakalÃ÷ karÃ÷ akasmÃdakÃle kasmÃdacchÃdyante / ugrakabandhakaïÂharudhirairÃdhmÃyamÃnam utphullamÃnamudaraæ ye«Ãæ tÃd­ÓÃ÷ / ÃnanarÆpÃbhya÷ kandarÃbhyo 'nalamuca ete pheravÃ÷ Ó­gÃlÃÓca tÅvrÃn ravÃn mu¤cantÅtyartha÷ / atra parasparaviruddhÃlÅkatimiraraviraÓmyÃdipradarÓanarÆpamindrajÃlarÆpavastu mÃyayotthÃpitam / raudro rasa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mÃlatyÃæ mÃdhavÃghoraghaïÂayo÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sampheÂalak«aïamÃha---sampheÂastviti / samÃghÃta÷ prahÃrokti÷ / kruddheti / kruddhau ca tau satvarau ceti karmadhÃraya÷ / mÃdhavÃghoreti / tatra dvayo÷ kruddhatà / satvaratà parasparaprahÃroktiÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathodayanacarite kali¤jahastiprayoga÷ / dvitÅyaæ yathà vÃliniv­ttyà sugrÅva÷ / yathà và paraÓurÃmasyauddhatyaniv­ttyà ÓÃntatvÃpÃdanam--"puïyà brÃhmaïajÃti÷--'iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) saæk«iptilak«aïamÃha--saæk«ipteti / neturn­tyapÃtrasya ekasya niv­ttau netrantarasya graha eva saæk«iptavasturacanà / sà ca ÓilpairaÓilpairvetyartha÷ / Óilpaæ vilak«aïavastu nirmÃïakauÓalam / kili¤jahastiprayoga iti / tatra vÃstavastirÆpapÃtraniv­ttau Óilpena kili¤janÃmahastirÆpapÃtrapradarÓanam / aÓilpairÃha---dvitÅyamiti / auddhatyaniv­ttyeti / atra dharmaniv­ttyà dharmiïi niv­ttirbodhyà / auddhatyakÃlÅnaÓca raudro rasa÷ / eva sugrÅvakila¤jahastino÷ pÆrvaæ raudro raso bodhya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) avapÃtalak«aïamÃha---praveÓeti / praveÓÃdividravÃntÃnÃæ sambhava utpÃdanamavapÃtanamityartha÷ / vidrava÷ palÃyanam / militÃnÃme«ÃmutpÃdanam / praviÓyeti / tena puru«eïa sarvamidaæ k­tam / krodhavaÓÃt etat kÃraïÃt raudrorasa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà k­tyarÃvaïo «a«Âhe 'Çke--"(praviÓya khaÇgahasta÷ puru«a÷)" ityata÷ prabh­ti ni«kramaïaparyantam / #<---pÆrvamuktaika bhÃratÅ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) bhÃratÅv­ttistu pÆrvamuktaivetyÃha---pÆrvamiti / bhÃratÅ saæsk­taprÃyo vÃgvyÃpÃro narÃÓraya iti / sthÃpakak­tyaprasaÇgena prÃguktetyartha÷ / sà ca sarvasÃdhÃraïyenetyuktam / rase sarvatra bhÃratÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha nÃÂyoktaya÷--- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) nÃÂyoktaya iti / nÃÂye paribhëÃviÓe«Ã ityartha÷ / tadbhavedityÃde÷ paratrÃnvaya÷ / tripatÃketyÃdikaæ janÃntikalak«aïam / tripatÃkalak«aïamagre vak«yati / antarà kathÃæ kathÃmadhye / tÃd­Óena kareïÃnyamapavÃryyÃcchÃdya janasyÃnte antike yat anyonyÃmantraïaæ kathanaæ, tajjanÃntikamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ya÷ kaÓcidartho yasmÃdropanÅyastasyÃntarata Ærdhvaæ sarvÃÇgulinÃmitÃnÃmikaæ tripatÃkalak«aïaæ karaæ k­tvÃnyena saha yanmantryate tajjanÃntikam / parÃv­tyÃnyasya rahasyakathanamapavÃritam / Óe«aæ spa«Âam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) vinà pÃtramiti / raÇgÃpravi«ÂamuddiÓya ityartha÷ / tripatÃkeyÃdikaæ vyÃca«Âe---ya÷ kaÓciditi / tasyantarata iti / tadbhinne jane ityartha÷ / iyaæ janÃnte ityasya vyÃkhyà / Ærddhvaæ sarveti tripatÃkavyÃkhyÃnam / apavÃritaæ vyÃca«Âe---parÃv­ttyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) pÃtrÃïÃæ nÃmÃnyÃha---dattÃmiti / vasantÃdi«u varïanÅyasya vastuno yannÃma bhavet ceÂaceÂyostathà nÃma ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** veÓyà yathà vasantasenÃdi÷ / vaïigvi«ïudattÃdi÷ / ceÂa÷ kalahaæsÃdi÷ / ceÂÅ mandÃrikÃdi÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) garbhitÃrtha iti / nÃÂake garbhita÷ pratipÃdyo yor'thastatprakÃÓakaæ nÃÂakasya nÃma kÃryyamityartha÷ / sÆcitÃrtheti kvacit pÃÂha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà rÃmÃbhyudayÃdi÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) nÃyikÃnÃyaketi / prakaraïabhÃïÃdayo ye rÆpakaprabhedÃste«u / saæj¤Ã nÃyakanÃyikayorÃkhyÃnaæ saæj¤ÃnÃmaivetyartha÷ / nÃÂikÃsaÂÂakÃdÅnÃmiti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mÃlatÅmÃdhavÃdi÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) nÃÂikÃdÅnya«ÂÃdaÓoparÆpakÃïi yÃnyuktani te«Ãæ viÓe«aïaæ nÃma kÃbhirnÃyikÃnÃmnaivetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ratnÃvalÅ-karpÆrama¤jaryÃdi÷ / ## yathà ÓÃkuntale--­«Å, "gacchÃva÷" ityarthe "sÃdhayÃvastÃvat" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) prÃyeïeti---kalÃpamate kÃritam, pÃïinimate ïic / tadanta÷ sÃdhadhÃtu÷ game÷ sthÃne prÃyeïa prayujyate ityartha÷ / ­«Å iti / ÓarÇgaravaÓÃradvatayavaktrornideÓa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) rÃjar«ibhiriti / vidÆ«akeïa ca vayasyeti rÃjar«irvÃcya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Æ) apatyapratyayena yathÃ--he rÃghava ! he dÃÓarathe ! ityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) rÃjanniti / sa rÃjà ­«ibhi÷ rÃjannati apatyapratyayena ca vÃcya ityartha÷ / yathÃnargharÃghave aindumateyeti viÓvÃmitreïa daÓaratha÷ / viprastu viprai÷ svecchayà nÃmabhirvÃcya÷ / itaraistu Ãryyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) vayasyetyathaveti / vidÆ«ako rÃj¤Ã vayasyeti vÃcya÷, athavà nÃmnaiva iti / vÃcyau naÂÅsÆtradhÃraviti / ÃryyanÃmnà iti / ekadeÓe samastadvayakÅrttanam / tena naÂyà Ãyyarputra iti / sÆtradhÃreïÃryyeti vÃcyÃvityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) mÃri«eti pÃripÃrÓvikaæ vadet / haï¬e iti samÃstulyajanÃ÷ / adhamairhaï¬eti vÃcyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) samà uttamaistu vayasyeti / madhyamaistu haæho iti vÃcyà ityartha÷ / agraja÷ sÃnujairÃryyetyartha÷ / bhagavanniti / devar«ayo liÇgina÷ parivrÃjakÃÓca sarvaireva bhagavanniti vÃcyÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<Ãyu«man rathinaæ sÆto v­ddhaæ tÃteti cetara÷ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) rathinaæ v­ddhasÆta Ãyu«manniti itarastu tÃteti vadedityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ­) gotreïa yathÃ--he kauÓika ! he Ãtreya ! ityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Ói«yo 'nujaÓca vaktavyo 'mÃtya Ãryeti cÃdhamai÷ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) vatsa putraketi / suta÷ Ói«yo 'nujaÓca vatsetyÃdibhirvaktavya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) praÓÃntaÓceti---ÓÃnto jana ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) bhÆpatirmahÃrÃjeti / yuvarÃjastu svamÅte sambodhane vÃcya ityartha÷ / evamuttaratrÃpi / kumÃro yuvarÃjetara÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) patiryatheti / jye«Âha uttamastathà cottamamadhyamÃdhamai÷ svastriya÷ strÅbhi÷ patiryathà tathà vÃcya ityartha÷ / tathà cÃryyaputreti patyurucyamÃnatvÃt Ãryyaiti patyà striyo vÃcyà ityartha÷ / ## (lo, Ì) patiryatheti / patiryena svÃminnityucyate tena tadbhÃryyà svÃminÅti / yena bharttoti tena bhaÂÂiïÅte / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) veÓyà sambodhane ajjuketyucyate ityartha÷ / bhaÂÂinyambeti / anugatairjanairarthÃdanugamyamÃnastrÅbhirbhaÂÂinÅtyambeti cocyate / itarairjanai÷ pÆjyà v­ddhà jaratÅti vÃcyetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃmantraïaiÓca pëaï¬Ã vÃcyÃ÷ svasamayÃgatai÷ // VisSd_6.156 //># ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ê) he cÃrvÃka ! he kolikeya ! ityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Óakà (ÓakyÃ) dayaÓca saæbhëyà bhadradattÃdinÃmabhi÷ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) pëaï¬ÃÓca svasamayÃgatairÃmantraïaiÓca vÃcyà ityartha÷ / ÓÃkyÃdayo bauddhÃdaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## atha bhëÃvibhÃga÷--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) atha bhëeti / vakt­viÓe«asya bhëÃviÓe«a ityartha÷ / puru«ÃïÃmiti / nÅcetare«Ãæ k­tÃtmanÃæ ÓuddhÃnÃæ puru«ÃïÃmityanvaya÷ / ÓaurasenyÃdayo bahvyo bhëÃ÷ prÃk­taviÓe«Ã÷ prÃk­tav­ttau anusandheyÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃsÃmeva tu gÃthÃsu mahÃrëÂrÅæ prayojayet // VisSd_6.159 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) tÃd­ÓÃnÃmanÅcÃnÃm / nÃthà gÅtaya÷ / atreti / gÃthasvityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) ceÂÃnÃmiti / Óre«ÂhinÃæ rÃjaputraceÂÃnÃmityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<ÓavarÃïÃæ ÓakÃdÃnÃæ ÓÃbarÅæ saæprayojayet /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) ahidÅvyatÃæ sarpaÓelakÃnÃæ te«Ãæ cetyanvaya÷ / ÓakÃro rÃjaÓÃlaka÷ / ÓakÃnÃæ pÃrvatÅyamlecchaviÓe«ÃïÃm / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<ÃbhÅre«u tathÃbhÅrÅ cÃï¬ÃlÅ pukkasÃdi«u /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) puktasaÓcaï¬ÃlaviÓe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃbhÅrÅ ÓÃbarÅ cÃpi këÂhapÃtropajÅvi«u // VisSd_6.163 //># ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) «aï¬akà napuæsakÃ÷ / nÅcÃnÃæ grahavicÃrakÃïà cetyanvaya÷ / saivaÓaurasenikaiva / kvacide«Ãæ saæsk­tamapÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) tathoditaæ saæsk­tokti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) yaddeÓyaæ yaddeÓÅyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## e«ÃmudÃharaïÃnyÃkare«u boddhavyÃni / bhëÃlak«aïÃni mama tÃtapÃdÃnÃæ bhëÃrïave / #<«aÂtriæÓallak«aïÃnyatra, nÃÂyÃlaæk­tayastathà / trayastriæÓatprayojyÃni vÅthyaÇgÃni trayodaÓa // VisSd_6.170 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) «aÂtriæÓaditi / atra nÃÂakalak«aïÃni sakalÃni «aÂtriæÓaddharmÃïi prayojyÃni ityartha÷ / tathà ca traya÷ triæÓat nÃÂyÃlaÇk­taya÷ / trayodaÓa vÅthyaÇgÃni, da Óa lÃsyÃÇgÃni yathÃlÃbhaæ prayojyÃni / tatra «aÂtriæÓallak«aïÃni uddiÓatibhÆ«aïeti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃlÃbhaæ prayojyÃnÅti sambandha÷ / atreti nÃÂake / tatra lak«aïÃni-- ## ## ## ## ## tatra--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) lak«aïÃnÅti / etÃni lak«aïasaæj¤akÃni «aÂtriæÓat ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---Ãk«ipantyaravindÃni mugdhe ! tava mukhaÓriyam / ko«adaï¬asamagraïÃæ kime«Ãmasti du«karam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atra bhÆ«aïasaæj¤akasya lak«aïasya lak«aïamÃha--tatra guïairiti / ÃbhipantÅti / aravindÃni karttÌïi / Ãk«ipanti adhik«ipanti sparddhante và / ko«a÷ kuÇbhavà evà ko «o dhanam / daï¬o nÃlameva daï¬a÷ ÓÃsti÷ / arthaÓle«amÆlor'thÃntaranyÃso 'laÇkÃra÷ / mÃdhuryaæ ca guïa÷ / ## (lo, e) Ãk«ipantÅti---ko«a÷ ku¬mala÷ dravyaughaÓca / daï¬o nÃlaæ du«ÂanigrahaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÓÃkuntale--"rÃjÃ---kaccitsakhÅæ vo nÃtibÃdhate ÓarÅrasaætÃpa÷ / priyaævadÃ--sampadaæ ladhosaho uasamaæ gamissadi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) ak«arasaÇghÃtamiti / varïaneti / citrÃrthairmitairak«arairvarïanetyartha÷ / sampadamiti / sÃmprataæ labdhau«adha upaÓamaæ gami«yatÅti (saæsk­tam) / atra tvatpraptirevau«adhaprÃptiriti bhaÇgyà kathayamÃnor'thaÓcitra÷ / ak«arÃïi cÃlpÃni / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<Óli«ÂaÓlak«aïacitrÃrthà sà ÓobhetyabhidhÅyate /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) ÓobhÃlak«aïamÃha---siddhairiti / siddhairupamÃnabhÆtairarthai÷ samamekavÃkyenaiva aprasiddha upameyabhÆtor'tho vidheyÃnvayÃrthaæ prakÃÓate / sà Óobhà kÅd­ÓÅ, Óli«ÂaÓabdacihnacitrÃrthetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--- "saædvaæÓasambhava÷ Óuddha÷ koÂido 'pi guïÃnvita÷ / kÃmaæ dhanuriva krÆro varjanÅya÷ satÃæ prabhu÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) sadvaæÓeti / dhanuriva krÆra÷ prabhu÷ kÃma yathe«Âaæ satÃæ varjanÅya÷ / Ãvarjanahetusattve 'pi krauryÃt varjanÅya ityartha÷ / dvayorevÃvarjanahetÆn Óle«ÃdÃhasadvaæÓeti / sadvaæÓa÷ sadveïu÷ satkulaæ ca / Óuddha÷ kÅÂÃviddho ni«pÃpaÓca / koÂi koÂisaækhyakaæ dhanaæ dadÃti tathÃkoÂyÃdyatiguïo jyà ÓauryÃdiÓca / atra siddhena dhanu«Ã samaæ prasiddha÷ krÆra÷ prabhu÷ vidheyavarjanÃnvayÃrthaæ prakÃÓyate / Óle«ÂaÓabdena ca citror'tha÷ / ## (lo, ai) sadvaæÓeti / vaæÓonvaya÷ peïuÓca / suddho ni«pÃpa÷ kÅÂavedhÃdirahitaÓca / koÂi÷ saækhyÃviÓe«a÷ aÂanÅ ca / guïa÷ ÓauryÃdi÷ maurvo ca / kÆro dÃruïa÷ karkaÓaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) udÃharaïalak«aïamÃha---yatra tulyÃrtheti / prakrÃntÃrthatulyÃvabodhakena vÃkyena prakrÃntÃrthasyÃtiÓayitvapradarÓanÃt abhimato 'tiÓayitatvarÆpor'tha÷ sÃdhyate ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--- anuyÃntyà janÃtÅtaæ kÃntaæ sÃdhu tvayà k­tam / kà dinaÓrÅrvinÃrkeïa kà niÓà ÓaÓinà vinà // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) anuyÃntyeti / rÃmamanuyÃntÅæ sÅtÃæ prati anasÆyÃyà uktiriyam / janÃtÅtaæ janebhyo nirgataæ vanagamanonmukham ityartha÷ / vinÃrkeïa iti / meghÃcchannadinaÓriyor'kÃbhÃvo bodhya÷ / atra sÅtÃtulyÃrthe dinaÓrÅniÓe / sÅtÃyÃÓca praÓaæsÃrÆpotiÓayo 'bhimatastaduktavÃkyena sÃdhita÷ / atra vÃkyabhedÃt upamÃnopameyayo÷ samaæ prakÃÓanÃbhÃvÃt Óle«ÃbhÃvÃcca pÆrvasmÃd bheda÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) hetusaæj¤akalak«aïamÃha---heturiti / samÃsa÷ saæk«epa÷ / i«Âak­t pratipÃdyasyÃbhimatak­d / hetupradarÓanÃt p­«ÂÃrthasya hetudarÓanÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà veïyÃæ bhÅmaæ prati "ceÂÅ--evaæ mae bhaïidaæ bhÃïumadi tuhmÃïaæ amukkesu kesesu kahaæ devÅe kesà saæjamiantitti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) evaæ mae iti / "evaæ mayà bhaïitam / bhÃnumati ! yu«mÃkamamukte«u keÓahaste«u kathaæ devyÃ÷ keÓÃ÷ saæyamyante iti" (saæsk­tam) atra draupadyÃ÷ keÓÃsaæyamanahetau bhÃnumatyà p­«Âe sabhrÃt­kaduryodhanavadhÃbhÃve hetau pradarÓayitavye vaidhavyacihnasya bhÃnumatyÃ÷ keÓamocanasya abhÃvo hetu÷ saæk«epeïa pradarÓita÷, sa eva ca bhÅmasyÃbhimatak­t / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà yayÃtivijaye--- iyaæ svargÃdhinÃdhasya lak«mÅ÷ kiæ yak«akanyakà / kiæ cÃsya vi«ayasyaiva devatà kimu pÃrvatÅ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) saæÓayÃkhyaæ lak«aïamÃha---saæÓayeti / aj¤Ãtatattvasya janasya vÃkye Ó­ïvatà yadaniÓcaya÷ sa ityartha÷ / yadityaniÓcayakriyÃviÓe«aïamavyayam / iyamiti / käcid divyakanyakÃæ d­«Âvà tattvamajÃnato vitarko 'yam / svargÃdhinÃthasya indrasya lak«mÅ÷ sampat kim ? kiæ yak«akanyaketyubhayatra kiæpadÃrthÃnvaya÷ / asya vi«ayasya saæsÃrasya / atra ÓroturaniÓcaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm --"sahadeva÷---Ãrya ! ucitamevaitattasyà yato duryodhanakalatraæ hi sÃ" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) d­«ÂÃntÃkhyaæ lak«aïamÃha--d­«ÂÃnta iti / pak«ÃrthasyopanyastÃrthasya sÃdhanÃya nidarÓanaæ hetupradarÓanam / Ãrya ityÃdi / atra draupadyà upanyastasya bhÃnumatyà daurjanyasya duryodhanakalatratvaæ hetu÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--- prayeïaiva hi d­Óyante kÃmaæ svapnÃ÷ ÓubhÃÓubhÃ÷ / Óatasaækhyà punariyaæ sÃnujaæ sp­ÓatÅva mÃm // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) tulyatarkÃkhyaæ lak«aïamÃha--tulyatarka iti / prak­to 'tra vaktà tadrÃminÃrthena yattarka ÃÓaÇketyartha÷ / atrÃpi yadityavyayam / prÃyeïaiva hÅti / nakulenÃhiÓataæ hatvà bhÃnumatyÃ÷ stane k«ata iti bhÃnumatyà d­«Âe svapre kathite duryodhanasyeyamÃÓaÇkà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÓÃkuntale--- adhara÷ kisalayarÃga÷ komalaviÂapÃnukÃriïau bÃhÆ / kusumamiva lobhanÅyaæ yauvanamaÇge«u saænaddham // atra padapadÃrthayo÷ saukumÃryaæ sad­Óameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) padoccayÃkhyaæ lak«aïamÃha---sa¤caya iti / padÃnÃæ sa¤caya iti / padÃnÃæ sa¤caya÷ samÆho yor'thÃnurÆpa÷ sa ityartha÷ / anurÆpaæ cÃrthasya komalatve padÃnÃmapi tathÃtvam / adhara ityÃdi rÃj¤a÷ ÓakuntalÃvarïanamidam / artho yathà komalastathà Óabdoccayo 'pi kaÂuvarïavirahÃt komala ityÃha---atra padapadÃrthayoriti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ--k«Ãtradharmocitairdharmairalaæ Óatruvadhe n­pÃ÷ / kiæ tu bÃlini rÃmeïa mukto bÃïa÷ parÃÇmukhe // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) nidarÓanÃkhyaæ lak«aïamÃha---yatrÃrthÃnÃmiti sÆtrÃrtha÷ spa«Âa÷ / k«Ãtreti / atrÃdharmayuddhena ÓatrumÃraïÃrthaæ prasiddhasya rÃmeïÃnyÃyena vÃlivadhasya nidarÓanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÓÃkuntale--- idaæ kilÃvyÃjamanoharaæ vapustapa÷ klamaæ sÃdhayituæ ya icchati / dhruvaæ sa nÅlotpalapatnadhÃrayà samillatÃæ chettum­«irvyavasyati // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) abhiprÃyÃkhyaæ lak«aïamÃha---abhiprÃyastviti / abhÆtÃrthasya asambhÃvinor'thasya kalpanà ÃpÃdanam / idaæ kileti / tapasyocitaveÓÃæ ÓakuntalÃæ d­«Âvà du«yantasyoktiriyam / kila niÓcitamidam / avyÃjamanoharam ak­trimaramyaæ vapu÷ ya÷ ­«i÷ kaïva÷ tapa÷ k«amaæ sÃdhayitumicchati / dhruvamutprek«ate / sa ­«irnolotpalapatradhÃrayà ÓamÅlatÃæ chettuæ vyavasyatÅtyartha÷ / atra latÃrÆpasÃd­ÓyÃt asambhavino nÅlotpalapatradhÃrayà ÓamÅlatÃchedanasyÃpÃdanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama prabhÃvatyÃm--"anena khalu sarvataÓcaratà ca¤carÅkeïÃvaÓyaæ vidità bhavi«yati priyatamà me prabhÃvatÅ" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) prÃptyÃkhyaæ lak«aïamÃha---prÃptiriti / aneneti--ca¤carÅko bhramara÷ / atra sarvataÓcaraïÃæÓena prabhÃvatÅdarÓanÃnumÃnam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama candrakalÃyÃm---"rÃjÃ---nÆnamiyamanta÷ pihitamadanavikÃrà vartate / yata÷-- "hasati parito«arahitaæ nirÅk«yamÃïÃpi nek«ate ki¤cit / sakhyÃmudÃharantyÃmasama¤jasamuttaraæ datte" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) vicÃralak«aïamÃha---vicÃra iti / hasatÅti---anyena nirÅk«yamÃïapi ki¤cinnek«ate / asama¤jasaæ sakhyà ÃkÃÇk«Ãnivarttakam / sarvamidaæ madanÃkulamanastvÃt / atra samastayuktivÃkyairapratyak«amadanavikÃrasÃdhanam / pÆrvoktamanumÃnaæ tvaæÓena iti bheda÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm--"sahadeva÷-- "yadvaidyutamiva jyotirÃrye kruddhe 'dya saæbh­tam / tatprÃv­¬iva k­«ïoyaæ nÆnaæ saævardhayi«yati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) di«ÂÃkhyaæ lak«aïamÃha--deÓeti / yadvaidyutamiti / Ãryye tvayibhÅme jyoti÷ krodhajanitaæ svateja÷ sambh­tamÃvi«k­tam / vaidyutaæ vidyutsambandhi / tatprÃv­¬iveti / prÃv­«Ã vaidyutatejasa÷ sambarddhanÃt / atra krodhocitakÃle tadvarïanam ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÓÃkuntale--- ÓuÓrÆ«asva gurÆn, kuru priyasakhÅv­ttiæ sapatnÅjane, bharturviprak­tÃpi ro«aïatayà mà sma pratÅpaæ gama÷ / bhÆyi«Âhaæ bhava dak«iïà parijane bhÃgya«vanutsekinÅ, yÃntyevaæ g­hiïÅpadaæ yuvatayo, vÃmÃ÷ kulasyÃdhaya÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) upadi«ÂÃkhyaæ lak«aïamÃha---upadi«Âamiti / ÓÃstramatra nÅtiÓÃstram ÓuÓrÆ«asva iti / patig­he pre«yamÃïÃæ ÓakuntalÃæ prati kaïvasyoktiriyam / viprak­tà tirask­tÃpi ro«aïatayà bharttu÷ pratÅpaæ mà sma gama÷ / bhÆyi«ÂhamatiÓayaæ dak«iïà yathocitavyavahÃriïÅ / vÃmà upadi«Âe tad viparÅtakÃriïya÷ kulasyÃdhayo manasa÷ vyathÃkÃriïya÷ / ÓuddhasÃropÃtralak«aïà / kulasyÃdhamà iti kvacit pÃÂha÷ / idaæ nÅtiÓÃstrÃnusÃri vÃkyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama candrakalÃyÃæ candraæ prati--- jai saæharijjai tamo dheppai saalehi te pÃo / vasasi sire pasubaiïo tahavi ha itthÅa jÅaïaæ harasi // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) guïÃtipÃtÃkhyaæ lak«aïamÃha---guïÃtipÃta iti / guïÃ÷ svani«ÂhaguïÃ÷ / tÃn prati iti te«Ãmityartha÷ / tathà ca svani«ÂhaguïÃnÃæ virodhi yat svakÃryyaæ tadityartha÷ / taha saæharijjai iti / tvayà saæhriyate tamo g­hyate sakalaistava pÃda÷ / vasasi Óirasi paÓupatestathÃpi strÅïÃæ jÅvanaæ harasi // (iti saæsk­tam) / tama÷ timirameva tamoguïa÷ / pÃdo raÓmireva caraïa÷ / atra etÃd­ÓaguïaviruddhamuktakÃryyam / ## (lo, o) asyÃrtha÷--tamo 'ndhakÃra÷ aj¤Ãnaæ ca / pÃdo raÓmiÓcaraïaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) guïÃtiÓayÃkhyaæ lak«aïamÃha---yo 'sÃmÃnyeti / asÃmÃnyasya anyÃv­tterguïasÃya yo nirdiÓyamÃne vastuni udreka ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---"rÃjÃ---(candrakalÃyà mukhaæ nidiÓya) asÃvantaÓca¤cadvikacanavanÅlÃbjayugala- stalasphÆrjatkambanavilasadalisaæghÃta upari / vinà do«ÃsaÇgaæ satataparipÆrïÃkhilakala÷ kuta÷ prÃptaÓcandro vigalitakalaÇka÷ sumukhi ! te // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) asÃviti / he sumukhi ! nirdiÓyamÃnamukharÆpaÓcandra÷ kutaste prÃpta÷ / tvayà prÃpta ityartha÷ / sambandhavivak«ayà ni«ÂhÃsaæyoge 'pi «a«ÂhÅ / yadvà te tubhyaæ tava sthÃne và kuta÷ prÃpta÷ kuta Ãgata ityartha÷ / kÅd­Óa÷ / antarmadhye ca¤cat ca¤calaæ vikacanavanÅlotpalayugalaæ yasya tÃd­Óa÷ / nayanadvayamatra nÅlÃbjam / tathà tale 'dhobhÃge sphÆrjat dÅpyamÃna÷ kambu÷ rekhÃtrayaæ yasya tÃd­Óa÷ / kaïalekhÃtrayaæ kambu÷ / Óle«Ã¤ca sa eva kambu÷ Óaækha÷ / tathà upari vilasan alisaÇghÃto yasya tÃd­Óa÷ / atra keÓà eva alisaÇghÃta÷ / tathà do«ÃrÃtrerÃsaÇga eva do«ÃïÃmÃsaÇgastaæ vinà satatameva paripÆrïÃkhilakalo vigalitakalaÇkaÓca / atrai«ÃmanyacandrÃv­ttiguïÃnÃæ mukhÃtmakacandre udreka÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) viÓe«aïÃkhyalak«aïamÃha---arthÃniti / siddhÃn upamÃnopameyasÃdhÃraïÃn bahÆn utkar«ahetÆnarthÃn dharmÃn ityartha÷ / viÓe«okti÷ upameye upamÃnavyÃvarttakadharmoktirityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---t­«ïÃpahÃrÅ vimalo dvijÃvÃso janapriya÷ / h­da÷ padmÃkara÷ kintu budhastvaæ sa jalÃÓaya÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) t­«ïÃpahÃrÅti---atra tvaæ cetyarthavaÓÃt labhyam / tathà ca hrada÷ sara÷ tvaæ ca t­«ïÃpahÃrÅ t­«ïà pipÃsà dhanÃkÃÇk«Ã ca / vimala÷ svacchajala÷ ni«pÃpaÓca / dvijÃnÃmÃvÃso 'dhikaraïam; dvijÃnÃæ viprÃïÃmÃÓrayaÓca / janÃnÃæ priya÷ hitakÃritvÃt / padmÃnÃæ padmÃyÃÓca Ãkaro nivÃsasthÃnam / itthamubhayasÃdhÃraïÃnukÆladharmÃn uktvà vyÃvarttakadharmamÃha---kintviti / budha÷ paï¬ita÷ tvaæ sa tu hrado jalÃÓayo jalayukta÷ khyÃta eva / ja¬ÃÓaya÷ nirbuddhicitta÷ ¬alayorekatvaæ, jalÃÓaya÷ ÓÅtala÷ khyÃta iti và / ## (lo, au) t­«ïeti---dvijÃ÷ brÃhmaïÃ÷ pak«iïaÓca / padmÃkaro lak«mÅvidhÃt padmÃnÃmÃkaraÓca / jalÃÓayo jalasyÃÓayo ja¬ÃÓayaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm---"nihatÃÓe«akauravya÷---"ityÃdi / (379 p­.) ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) niruktyÃkhyaæ lak«aïamÃha---pÆrvasiddheti / svayaæ pÆrvak­tÃrthakathanamityartha÷ / nihateti / pratij¤ÃhetusambhavarÆpasya vimarÓasandhyaÇgasya apÅdamudÃharaïamupÃdhibhedÃt Ãviruddham / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ---yadvÅryaæ kÆrmarÃjasya yaÓca Óe«asya vikrama÷ / p­thivyà rak«aïo rÃjannekatra tvayi tatsthitam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) siddhyÃkhyaæ lak«aïamÃha---bahÆnÃmiti / abhipretÃrtha÷ stuti÷ stutyarthaæ bahudharbhikÅrttanamityartha÷ / yadvÅryyamiti / atra kÆrmarÃjÃdyanekadharmikÅrttanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm---ka¤cukinaæ prati "duryodhana÷--- sahabh­tyagaïaæ sabÃndhavaæ sahamitraæ sasutaæ sahÃnujam / svabalena nihanti saæyuge nacirÃtpÃï¬usuta÷ suyodhanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) bhraæÓÃkhyalak«aïamÃha---d­ptÃdÅnÃmiti / vÃcyÃd vaktumi«ÂÃdanyad yat d­ptÃnÃæ vaco bhavedityartha÷ / vÃcyÃdanyatarad vaca iti aprÃmÃïika÷ pÃÂha÷ / sahabh­tyagaïamiti / atra vaktà duryyodhano d­pta÷ / pÃï¬usutaæ suyodhana iti vaktavye vaiparÅtyena anyadabhihita÷ / ## (lo, a) pÃï¬usutaæ suyodhana iti vaktavye pÃï¬usuta÷ suyodhanabhiti vacanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ---matvà lokamadÃtÃraæ saæto«e yai÷ k­tà mati÷ . tvayi rÃjani te rÃjanna tathà vyavasÃyina÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) viparyyayÃkhyalak«aïamÃha--vicÃrasyeti / sandehÃnantaraæ yo vicÃro nirïayastasyÃnyathÃtvamityartha÷ / matvà lokamiti / ayÃcanenÃpi santu«Âatve tvayi anyathà vyavasÃyino yÃcante ityartha÷ / atrÃrthaprÃptyaprÃptisandehÃdanantaraæ yÃcanavaimukhyanirïayasya upaÓlokye rÃjani anyathÃbhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## vÃcà yathÃ---prasÃdhaya purÅæ laÇkÃæ rÃjà tvaæ hi bibhÅ«aïa // ÃryeïÃnug­hÅtasya na vighna÷ siddhimantarà // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) dÃk«iïyÃkhyaæ lak«aïamÃha---dÃk«iïyamiti / paracintÃnuvarttanaæ paracittaprÅïanam / prasÃdhayeti / vibhÅ«aïacittaprÅïanamiti lak«maïasya vÃrakyam / siddhimantarà siddhermadhye / evaæ ce«ÂayÃpÅti / darbhÃÇkureïa caraïa÷ k«ata ityakÃï¬e tanvÅ sthità katicideva padÃni gatvà / ÃsÅd viv­ttavadanà ca vimocayantÅ ÓÃkhÃsu valkalamasaktamapi drumÃïÃm // iti ÓakuntalÃyÃÓce«Âayà du«mantasya cittaprÅïanam / ********** END OF COMMENTARY ********** evaæ ce«ÂayÃpi / ## yathà veïyÃm---aÓvatthÃmÃnaæ prati "k­pa÷---divyÃstragramakovide bhÃradvÃjatulyaparÃkrame kiæ na saæbhÃvyate tvayi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) anunayÃkhyaæ lak«aïamÃha---vÃkyai÷ snigdhairiti / artha÷ svÃbhÅ«Âam / divyÃstreti, atra yuddhapravarttanameva svÃbhÅ«Âam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÓÃkuntale---"rÃjÃ--- kiæ ÓÅkarai÷ klamavimardibhirÃrdravÃtaæ sa¤cÃrayÃmi nalinÅdalatÃlav­ntam / aÇke niveÓya caraïÃvuta padmatÃmrau saævÃdayÃmi karabhoru ! yathÃsukhaæ te" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) mÃlÃkhyaæ lak«aïamÃha---mÃlà syÃditi / naikÃrthasya nÃnÃvidhÃrthasya pratipÃdanamityartha÷ / na¤arthasyÃtra naÓabdasya nÃk«araviparyaya÷ / kiæ ÓÅkarairiti / ÓakuntalÃæ pratÅ du«mantasya vÃkyamidam / tÃlav­ntaæ vyajanam / ÓÅkarairÃrdravÃtamityanvaya÷ / saævÃhayÃmi pŬayÃmi / atra ÓakuntalÃsambhogarÆpasvÃbhÅ«ÂÃrthaæ tÃlav­ntacÃlanÃdyanekapratipÃdanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm---droïo 'ÓcatthÃmÃnaæ rÃjye 'bhi«ektumicchatÅti kathayantaæ karïaæ prati "rÃjÃ---sÃdhu aÇgarÃja ! sÃdhu, kathamanyathÃ--- dattvÃmayaæ so 'tiratho vadhyamÃnaæ kirÅÂinà / sindhurÃjamupek«eta naiva cetkathamanyathÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) dattvÃbhayamiti / kirÅÂinÃrjunena sindhurÃjam / naivaæ cediti / rÃjye svaputrÃbhi«ekecchà na codityartha÷ / atra sindhurÃjopek«ÃrÆpÃnyÃrthoktivaÓÃt nirddi«ÂÃyà droïasya tÃd­ÓecchÃyà niÓcaya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--karïaæ prati "aÓvatthÃmÃ-- nirvoryaæ guruÓÃpabhëitavaÓÃtkiæ me tavevÃyudhaæ sampratyeva bhayÃdvihÃya samaraæ prÃpto 'smi kiæ tvaæ yathà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) garhaïÃkhyaæ lak«aïamÃha---dÆ«aïeti / dÆ«aïoddho«aïÃyÃæ satyÃæ tayaiva uddho«aïayà dÆ«yamÃïasya bhartsanetyartha÷ / nirvoryamiti / karïasya guru÷ paraÓurÃma÷ / tasya ÓÃparÆpaæ bhëitaæ tadvaÓÃt nirvoryameva tavÃyudhaæ kiæ me kari«yatÅryartha÷ / evakÃraÓcÃtra darÓitakrameïa yojya÷ / atra Óastrasya nirvoryatvarÆpadÆ«aïoddho«aïayà dÆ«yamÃïasya karïasya bhartsanÃpratÅti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** jÃto 'haæ stutivaæÓakÅrtanavidÃæ kiæ sÃrathÅnÃæ kule k«udrÃrÃtik­tÃpriyaæ pratikaropyastreïa nÃstreïa yat" // ## yathà tatraiva---"sundaraka÷---ajjÃ, avi ïÃma sÃradhidudiodiÂÂa tuhmerhi mahÃrÃo duryodhaïo ïa vetti" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) p­cchÃkhyaæ lak«aïamÃha--abhyarthaneti / abhyarthanÃparairvÃkyairarthasyÃnusandhÅyamÃnasyÃrthasyÃnve«aïaæ p­cchetyartha÷ / sundarako duryyodhanasyÃnucara÷ / ajja iti / Ãrya, Ãrya, api nÃma sÃrathidvitÅyo d­«Âo yu«mÃbhirmÃhÃrajo duryyodhano na veti / (iti saæsk­tam) ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà vikramorvaÓyÃm---"rÃjÃ--- sÆryÃcandramasau yasya mÃtÃmahapitÃmahau / svayaæ k­ta÷ patirdvÃbhyÃmurvaÓyà ca bhuvà ca ya÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) prasiddhÃkhyaæ lak«aïamÃha---prasiddhiriti / lokasiddhÃrthairutk­«ÂairarthÃpyamÃïairarthasya svÃbhÅ«ÂÃrthasya sÃdhanamityartha÷ / sÆryÃcandramasau iti / dvÃbhyÃm urvaÓyà bhuvà cetyanvaya÷ / so 'haæ p­cchÃmÅti Óe«a÷ / atra lokasiddhÃrthasÆryÃdikulodbhavatvÃdi÷ taduktyà svÃbhÅ«ÂÃrthasya p­«ÂÃrthakathanarÆpasya sÃdhanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm--duryodhanabhrÃntyà bhÅmaæ prati "yudhi«Âhira÷---durÃtman !duryodhanahataka !-" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) sÃrÆpyÃkhyaæ lak«aïamÃha---sÃrÆpyamiti / anubhÆtaviÓe«abhinne 'nubhÆtÃrthasÃd­ÓyÃt Ãtmana÷ k«obhavarddhanamityartha÷ / durÃtman ityÃdi / atrÃnubhÆtaduryodhanasÃd­ÓyÃt bhÅmadarÓane k«obhav­ddhi÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama candrakalÃyÃm---"rÃjÃ---priye ! aÇgÃni khedayasi kiæ ÓirÅ«akusumaparipelavÃni mudhà / (ÃtmÃnaæ nirdiÓya---) ayamÅhitakusumÃnÃæ sampÃdayità tavÃsti dÃsajana÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) saæk«epÃkhyaæ lak«aïamÃha--saæk«epeti / anyajanasyÃrthe prayojananimittam Ãtmà prayujyate niyujyate ityartha÷ / aÇgÃni khedayasÅti--kusumÃpacayÃrthamiti Óe«a÷ / atra priyÃyÃ÷ kusumÃpacayanimittaæ rÃj¤Ã Ãtmà niyukta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva--"netre kha¤janaga¤jane sarasijapratyathi--" ityÃdi (p­.) ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) guïakÅrttanÃkhyaæ lak«aïamÃha--guïÃnÃmiti / netre kha¤janaga¤jane ityÃdi prÃguktam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm---"rÃjÃ--- hate jarati gÃÇgeye purask­tya Óikhaï¬inam / yà ÓalÃghà pÃï¬uputrÃïÃæ saivÃsmÃkaæ bhavi«yati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) leÓÃkhyaæ lak«aïamÃha---saleÓa iti / sÃd­Óyapura÷ saraæ sÃd­ÓyoktipÆrvakam / hate jaratÅti / sà Óloghà abhimanyuvadhÃt iti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ---ratikelikala÷ kiæcide«a manmathamanthara÷ / paÓya subhra ! samÃlambhÃtkÃdambaÓcumbati priyÃm // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) manorathÃkhyaæ lak«aïamÃha---manorathastviti / svÃbhiprÃyasthav­ttÃntatulyasya anyadÅyav­ttÃntasya pradarÓanaæ bhaÇgi÷ / ratikelÅti, rati--kelyarthaæ ki¤cit kala÷ madhurÃsphuÂÃlpadhvani÷ / manmathena manthara÷ / anyatra u¬h¬hÅyÃgacchan / ÃÓvastÃmanudvignÃm / atra svÃbhiprÃyasthÃyà ratestulyÃyÃ÷ kÃdambarate÷ pradarÓanabhaÇgyà ukti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ---"g­hav­k«avÃÂikÃyÃm--- d­Óyete tanvi ! yÃvetau cÃrucandramasaæ prati / prÃj¤e kalyÃïanÃmÃnÃvubhau ti«yapunarvasÆ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) anuktasiddhyÃkhyaæ lak«aïamÃha---viÓe«eti / prastÃve prakaraïe sati viÓe«Ãrthasya Æha÷ praïidhÃnena gamyatvam / prakaraïÃbhÃve tu tÃd­ÓohÃsambhava eveti bhÃva÷ / d­Óyeta iti / he tanvi ! he prÃj¤e ! candramasaæ prati candramasi yÃvetau cÃrÆ d­Óyete tÃvubhau kalyÃïanÃmÃnau ti«yapunarvasÆ ityartha÷ / atra taddvayaviÓi«Âacandrat­lyatà prÃkaraïikanetradvayaviÓi«Âe mukhe Æhyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÓÃkuntale--- udeti pÆrvaæ kusumaæ tata÷ phalaæ ghanodaya÷ prÃktadanantaraæ paya÷ / nimittanaimittikayorayaæ vidhistava prasÃdasya purastu sampada÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) priyavaca÷ saæj¤akaæ lak«aïamÃha--syÃditi / pÆjyaæ janaæ pramÃïayitumiti pramÃïatvena utk­«Âatvena j¤Ãpayituæ har«eïa bhëaïaæ priyokti÷ priyavaca ityartha÷ / udetÅti / tava prasÃdasyeti / prasÃdajanyÃnÃæ sampadÃæ ÓÅghrotpattyà purastvÃropa÷ / atra mune÷ prak­«ÂatvapratipÃdanÃrthamidaæ har«abhëaïam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha nÃÂyÃlaÇkÃrÃ÷-- #<ÃÓÅrÃkrandakapaÂÃj¤amÃgarvodyamÃÓrayÃ÷ / utprÃsanasp­hÃk«obhapaÓcÃttÃpopapattaya÷ // VisSd_6.195 //># #<ÃÓaæsÃdhyavasÃyau ca visarpÃllekhasaæj¤itau / uttejanaæ parÅvÃdo nÅtirarthaviÓe«aïam // VisSd_6.196 //># ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) nÃÂyÃlaÇk­tayastrastriæÓÃditi yaduktaæ tà vaktumÃha---atheti / tà alaÇkatÅruddiÓati---ÃÓÅrityÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃÓÅri«ÂajanÃÓaæsÃ---># yathà ÓÃkuntale--- yayÃteriva Óami«Âhà patyurbahumatà bhava / putraæ tvamapi samrÃjaæ seva pÆrumavÃpnuhi // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) ÃÓÅrÃkhyÃnamalaÇk­timÃha---ÃÓÅri«Âajaneti / i«Âajane ÃÓÅrvÃda÷ ityartha÷ / Óarmi«Âà puruæ putraæ yathà prÃpa tathà tvamÃpyevaæ putraæ prÃpnuhÅtyanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---Ãkanda÷ pralapitaæ Óucau /># yathà veïyÃm--"ka¤cakÅ--hà devi ! kunti ! rÃjabhavanapatÃke !-" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) ÃkrandÃkhyÃmalaÇk­timÃha---Ãkranda iti / spa«Âam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃkulapatyaÇke--- m­garÆpaæ parityajya vidhÃya kapaÂaæ vapu÷ / nÅyate rak«asà tena lak«maïo yudhi saæÓayam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) kapaÂÃkhyÃmalaÇk­timÃha---kapaÂamiti / vibhÃvyate darÓyate / m­garÆpamiti / tena mÃyÃm­garÆpeïa mÃrÅcarÃk«aso m­garÆpaæ m­gadharmaæ svaraviÓe«aæ parityajya / arthÃdramaïÅyasvaraviÓe«amuccÃryya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÓÃkuntale---"rÃjÃ--bho÷ satyavÃdin ! abhyupagataæ tÃvadasmÃbhi÷ / kiæ punarimÃmabhisandhÃya labhyate / ÓÃrÇgarava÷---vinipÃta÷---'ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) ak«amÃkhyÃmalaÇk­timÃha---ak«ameti / svalpe 'pi paribhavo yanna vi«ahyate ityartha÷ / bho bho ityÃdi / ÓakuntalÃpariïayamasmarantaæ du«yantaæ prati taveyaæ jÃyeti ÓÃrÇgaraveïa kaïvasi«yeïa ukte bho bho iti rÃj¤a ukti÷ / imÃæ jÃyÃm / utra bho bho÷ satyavÃdinityÃk«epoktyà k­tasya paribhavasya vinipÃta ityuktyà ÓÃrÇgaraveïa na vi«ehe / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà tatraiva---"rÃjÃ---mamÃpi nÃma sattvairabhibhÆyante g­hÃ÷" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) garvÃkhyÃmalaÇk­timÃha---garva iti / avalepo 'haÇkÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---kÃryasyÃrambha udyama÷ // VisSd_6.200 //># yathà kumbhÃÇke--"ravaïa÷--paÓyÃmi ÓokavivaÓo 'ntakameva tÃvat" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) udyamÃkhyÃmalaÇk­timÃha---kÃryyasyeti / kumbhe kumbhanÃmni nÃÂake paÓyÃmÅti indrajitÓokÃrttasya rÃvaïasya svayaæ yuddhÃrambhe Ãtmano 'ntakatvakathanamidam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà vibhÅ«aïanirbhartsanÃÇke--"vibhÅ«aïa÷--rÃmamevÃÓrayÃmi" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) ÃÓrayÃkhyÃmalaÇk­timÃha---grahaïamiti / rÃmameveti / atrÃtmano laÇkÃdhipatyasya guïavatkÃryyasya heto rÃmÃÓrayaïasya grahaïam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÓÃkuntale--"ÓÃrÇgarava÷--rÃjan ! atha puna÷ pÆrvav­ttÃntamanyasaÇgadvism­to bhavÃn / tatkathamadharmabhÅrordÃraparityÃga÷---" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) utprÃsanÃkhyÃmalaÇk­timÃha---utprÃsanamiti / sÃdhumÃnini, Ãtmani sÃdhutvamÃnini / rÃjanityÃdirupahÃsa÷ / k­tavismaraïÃt rÃj¤o 'sÃdhutvam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃkÃÇk«Ã ramaïÅyatvÃdvastuno yà sp­hà tu sà /># yathà tatraiva---"rÃjÃ--- cÃruïà sphuritenÃyamaparik«atakomala÷ / pipÃsato mamÃnuj¤Ãæ dadÃtÅva priyÃdhara÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) sp­hÃkhyÃmalaÇk­timÃha---ÃkÃÇk«Ã iti / cÃruïeti---ÓakuntalÃyÃ÷ sphuradadharadarÓanÃt tatpÃneccho rÃj¤a uktiriyam / aparik«atakomalo 'yamadharaÓcÃruïi sphuritena mama pÃnÃnuj¤Ãæ dadÃtÅva ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) k«obhÃkhyÃmalaÇk­timÃha---adhik«epeti / adhik«epa÷ tiraskÃra÷ tadarthakavacojanako ya÷ k«obha÷ krodhaÓcalacittatà sa k«obhÃkhyo 'laÇkÃra ityartha÷ / tvayetyÃdikaæ rÃmaæ prati rÃvaïasya vÃkyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---tvayà tapasvicÃï¬Ãla ! pracchannavadhavartinà / na kevalaæ hato vÃlÅ svÃtmà ca paralokata÷ // ## yathÃnutÃpÃÇke--"rÃma÷--- kiæ devyà na vicumbito 'smi bahuÓo mithyÃbhiÓaptastadÃ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) paÓcÃttÃpÃkhyÃmalaÇk­timÃha---mohÃvadhÅritÃrthasyeti / gotraskhalitÃdito rÃme mithyÃmiÓÃpaæ dattvà mÃninyÃæ sÅtÃyÃæ tÃmanunÅya kÃryyÃntarÃdvahirgatasya rÃmasya tadà tatkartt­kacumbanakaraïÃnutÃpo 'yam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà vadhyaÓilÃyÃm--- "mriyate mriyamÃïo yà tvayi jÅvati jÅvati / tÃæ yadÅcchasi jÅvantÅæ rak«ÃtmÃnaæ mamÃsubhi÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) upapattyÃkhyÃmalaÇk­timÃha---upapattiriti / arthasyÃbhimatÃrthasya siddhaye taddhatorupanyÃsa ityartha÷ / vadhyaÓilà nÃÂakaviÓe«a÷ / mriyata iti vadhyaÓilÃyÃæ hantumÃnÅtaæ svamaraïena mari«yamÃïÃæ svapriyÃmanuÓocantaæ ka¤cit prati mÃhadayÃloruktiriyam / pÆrvÃddhoktarÆpÃæ priyÃæ jÅvantÅæ yadicchasi tadà mÃmÃsubhirÃtmÃnaæ rak«a / tvatparivarttamahaæ mriye / atra vadhyatrÃïaæ vakturabhipretaæ tatsiddhaye vadhyapriyÃdÅvanecchÃrÆpetorupanyÃsa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃÓaæsanaæ syÃdÃÓaæsÃ---># yathà ÓmaÓÃne---"mÃdhava÷--- "tatpaÓyeyamanaÇgamaÇgalag­haæ bhÆyo 'pi tasyà mukham" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) ÃÓaæsÃkhyÃmalaÇk­timÃha---ÃÓaæsanamiti / ÃÓaæsanam arthasiddhaye prÃrthanam / ÃÓÅrnÃmÃlaÇk­tistu parÃrthasya siddhaye ÃÓÅrvÃda÷ / tatpaÓyeyamiti / tasyà mÃlatyà mukham / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---pratij¤ÃdhyavasÃyaka÷ /># yathà mama prabhÃvatyÃm---"vajranÃbha÷--- asya vak«a÷ k«aïonaiva nirmathya gadayÃnayà / lÅlayonmÆlayÃmye«a bhuvanadvayamadya va÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vyavasÃyÃkhyÃmalaÇk­timÃha---pratij¤eti vyavasÃyaka iti svÃrthe ka÷ / asya vak«a iti / vo yu«mÃkaæ ÓrÅk­«ïÃdÅnÃæ sambandhino 'sya pradyumnasya vak«a ityartha÷ / bhuvanadvayaæ svargamarttyarÆpam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) visarparÆpÃmalaÇk­timÃha---visarpa iti / samÃrabdhamiti / atÅtÃrambhapradarÓanam / ani«Âaphaladaæ kathitamiti Óe«a÷ / tacca samÃrabdham / ekasyeti / keÓe«u g­hÅtvà dh­«Âadyumnena hatasya droïasya Óirasi chinne kruddhasya aÓvatthÃmna uktiriyam / ekasya du÷ ÓÃsanena draupadyÃ÷ keÓagrahaïasyÃyaæ vipÃka÷ akhilak«attriya k«ayak­tsaægara÷ / dvitÅye matpitu÷ keÓagraha÷ / atra keÓagrahÃrambhaïamani«Âaphalayuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà veïyÃm---"ekasyaiva vipÃko 'yam--" ityÃdi (376 p­.) ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ullekhÃkhyÃmalaÇk­timÃha---kÃryyadarÓanamiti / saæbodhyasya kÃryyapradarÓanamityartha÷ / tÃpasÃviti rÃj¤o m­gahananaæ nirvÃryya samidÃharaïÃya ityucaturityartha÷ / atra rÃj¤a÷ ÓakuntalÃviÓi«ÂÃÓramapraveÓarÆpakÃryyapradarÓanam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ÓÃkuntale---rÃjÃnaæ prati "tÃpasau---samidÃharaïÃya prasthitÃvÃvÃm / iha cÃsmadguro÷ kaïvasya kulapate÷ sÃdhidaivata iva ÓakuntalayÃnumÃlinÅtÅramÃÓramo d­Óyate / na cedanya (thÃ) kÃryÃtipÃta÷, praviÓya g­hyatÃmatithaisatkÃra÷" iti / #<---uttejanamitÅ«yate / svakÃryasiddhaye 'nyasya preraïÃya kaÂhoravÃk // VisSd_6.205 //># yathÃ---indrajiccaï¬avÅryo 'si nÃmnaiva balavÃnasi / dhigdhikpracchannarÆpeïa yudhyase 'smadbhayÃkula÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) uttejanÃkhyÃmalaÇk­timÃha---uttejanamiti / kaÂhorà paru«Ã / indrajit ityÃdikam indrajitaæ saæbodhya lak«maïasya paru«avÃkyamidam / pracchannarÆpeïa meghÃntaritava«u«Ã / atra darÓanarÆpasvakÃryyasiddhaye indrajitpreraïÃya iyaæ vÃk / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà sundarÃÇke--"duryodhana÷ dhig dhik sÆta ! kiæ k­tavÃnasi / vatsasya me prak­tidurlalitasya pÃpa÷ pÃpaæ vidhÃsyati--" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) parÅvÃdÃkhyÃmalaÇk­timÃha---bhartsaneti / sundaro veïÅsaæhÃrasyaivÃÇka÷ / vatsasya karïaputrasya v­«asenasya pÃpa÷ pÃï¬ava÷ pÃpaæ vadham / atra rathamÃdÃya palÃyitasya sÃratherbhartsanà / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---nÅti÷ ÓÃstreïa vartanam /># yathà ÓÃkuntale--"du«yanta÷---vinÅtave«apraveÓyÃni tapovanÃni" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) nÅtyakhyÃmalaÇk­timÃha---nÅtiriti / spa«Âamidam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà ÓÃkuntale rÃjÃnaæ prati "ÓÃrÇgarava÷--Ã÷ kathamidaæ nÃma, kimupanyastamiti ? nanu bhavÃneva nitarÃæ lokav­ttÃntani«ïÃta÷ / satÅmapi j¤ÃtikulaikasaæÓrayÃæ jano 'nyathà bhart­matÅæ viÓaÇkate / ata÷ samÅpe pariïeturi«yate priyÃpriyà và pramadà svabandhubhi÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) arthaviÓe«ÃkhyamalaÇk­timÃha---utkasyÃrthasyeti / paroktasyÃrthasya upÃlambhavidhayà yat anekadhà utkÅrttanamityartha÷ / utkÅrttanamanuvÃda÷ / Ã÷ kathamidamiti / ÓakuntalÃæ svÅkarttuæ bahuÓa÷ ÓÃrÇgaraveïokte rÃj¤oktaæ kimidamupanyastamiti / upahÃsavidhayà ÓÃrÇgaraveïÃnekadhà tadanuvÃda÷ kriyate / kimidamitÅti / atra vÅpsà bodhyà tadeva anekadhÃtvÃt / satÅmapÅti / j¤Ãti÷ pat­pak«a÷ / anyathà bhÃsatÅæ / svabandhubhi÷ pit­pak«Åyai÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà bÃlarÃmÃyaïe--- kÃlarÃtrikarÃleyaæ strÅti kiæ vicikitsasi / tajjagattritayaæ trÃtuæ tÃta ! tìaya tìakÃm // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) protsÃhanÃkhyÃmalaÇk­timÃha---protsÃhanamiti / yojanaæ niyojanaæ pravarttanamityartha÷ / kÃlarÃtrÅti / rÃmaæ prati viÓvÃmitrasya vÃkyamidam / kÃlarÃk«ivat karÃlà bhÅ«aïà iyaæ tìakà / vicikitsasi tyajasi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm--k­paæ prati "aÓvatthÃmÃ---tvamapi tÃvadrÃj¤a÷ pÃÓarvavarto bhava / kupa÷---vächÃmyahamadya pratikartum--" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) sÃhÃyyÃkhyÃmalaÇk­timÃha--sÃhÃyyamiti spa«Âam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ã) sa eva yo bhëita÷ sa evÃbhimÃna eva / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---"duryodhana÷---mÃta÷ kimapyasad­Óaæ k­païaæ vacaste---" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) abhimÃnÃkhyamÃlaÇk­timÃha---abhimÃna iti / vÃkyÃt yo 'bhimÃna÷ pratÅyate sa evÃbhimÃnÃkhyÃlaÇkÃra eva / mÃtariti / pÃï¬avebhyo rÃjyaæ dÃtuæ gÃndhÃryà ukte duryodhanasyÃbhimÃnamÆleyamukti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---praÓrayÃdanuvartanam // VisSd_6.208 //># ## yathà ÓÃkuntale--"rÃjÃ---(ÓakuntalÃæ prati) ayi ! tapo vardhate / anusÆyÃdÃïiæ adidhivisesalÃheïa" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) anuv­ttyÃkhyÃmalaÇk­timÃha---praÓrayÃditi / praÓrayo vinaya÷ / anuvarttanaæ prÅïanam / ayÅti / atra rÃj¤o 'nasÆyÃyÃ÷ parasparaæ prÅïanam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---bhÆtakÃryÃkhyÃnamutkÅrtanaæ matam /># yathà bÃlÃrÃmÃyaïe--- atrÃsÅtphaïipÃÓabandhanavidhi÷ Óaktyà bhavaddevare gìhaæ vak«asi tìite hanumatà droïÃdriratrÃh­ta÷ / ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) utkÅrttanÃkhyÃmalaÇk­timÃha---bhÆteti / bhÆtakÃryaæ pÆrvav­ttam / na ca pÆrvasiddhÃrthakathanÃtmakaæ yat niruktirÆpaæ nÃÂyalak«aïamuktaæ tadbheda iti vÃcyam / tatra svak­tirÆpasya pÆrvasiddhÃrthasya nihatÃÓe«akauravya ityÃdinà kathanamatra tu svaparasÃdhÃraïak­tapÆrvav­ttasya iti tadbheda÷ / atra ÃsÅditi pu«pakeïÃgamane raïasthalaæ sÅtÃæ darÓayato rÃmasya vÃkyamidam / bhavaddevare lak«maïe vak«asi rÃvaïena Óaktyà gìhaæ tìite sati droïÃdri÷ gandhamÃhanÃdri÷ atra hanumatà Ãh­ta÷ / devaratvakathanam anurÃgotpÃdanÃya / divyai÷ lak«maïaÓarai÷ indrajit lokÃntaraæ prÃpita÷ / he m­gÃk«i ! rÃk«asapate÷ rÃvaïasya kaïÂhÃÂavÅ kenÃpyatra k­ttà arthÃt mayà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ----adyÃpi dehi vaidehiæ dayÃlustvayi rÃghava÷ / Óirobhi÷ kandukakrŬÃæ kiæ kÃrayasi vÃnarÃn // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) yÃc¤ÃrÆpÃmalaÇk­timÃha---yÃc¤eti / dÆtamukhena và ityukte÷ dÆtamukhena yÃcanocitavastuyÃc¤Ã labhyate / tena tat paÓyeyamanaÇgamaÇgalag­hamityÃdau udÃharaïake ÃÓaæsanÃkhyÃlaÇkÃreïaiva bheda÷ / adyÃpÅtyÃdikaæ rÃvaïe 'Çgadasya vÃkyam / Óirobhiriti / rÃmacchinnatvacchirobhirityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ--prÃïaprayÃïadu÷khÃrta uktavÃnasmyanak«aram / tatk«amasva vibho ! kiæ ca sugrÅvaste samarpita÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) parihÃrarÆpÃmalaÇk­timÃha---parihÃra itÅti / prÃïaprayÃïamiti / rÃmaæ prati mriyamÃïasya vÃlina uktiriyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà rÃghavÃbhyudaye---"lak«maïa÷--Ãrya ! samudrÃbhyarthanayà gantumudyato 'si tatkimetat" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) nivedanÃkhyÃmalaÇk­timÃha---avadhÅriteti / avadhÅritam abadhÃraïà / tatra kimetÃdityartha÷ / avadhÅraïaivÃtra karttavyà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm---"rÃjÃ---ka¤cukin ! devasya devakÅnandanasya bahumÃnÃdvatsasya bhÅmasenasya vijayamaÇgalÃya pravartantÃæ tatrocitÃ÷ samÃrambhÃ÷" / #<ÃkhyÃnaæ pÆrvav­ttoktir---># yathà tatraiva--"deÓa÷ so 'yamarÃtiÓoïitajaleryasmin hradÃ÷ pÆritÃ÷--'ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) pravarttanÃkhyÃmalaÇk­timÃha---pravarttanaæ tu iti / kÃryasya sambandhai yat sÃdhuno maÇgalasya pravarttanaæ tat ityartha÷ / ÃkhyÃnarÆpÃmalaÇk­timÃha---pÆrvav­ttoktiratra krodhamÆlakatvena viÓe«aïÅyà / tena bhÆtakÃryyÃkhyÃnarÆpÃt utkÅrttanÃlaÇkÃrÃt bheda÷ deÓa÷ so 'yamityÃdi / aÓvatthÃmna÷ krodhÃt pÆrvav­ttokti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---yuktirarthÃvadhÃraïam // VisSd_6.211 //># yathà tatraiva--- yadi samaramapÃsya nÃsti m­tyorbhayamiti yuktamito 'nyata÷ prayÃtum / akha maraïamavaÓyameva janto÷ kimiti mudhà malinaæ yaÓa÷ kurudhvam ? // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) yuktirÆpÃmalaÇk­timÃha---yuktiriti / hetupradarÓanena pare«Ãæ kÃryÃrthaniÓcÃyanamityartha÷ / yadi samaramiti / droïasya maraïena palÃyamÃnÃn vÅrÃn prati aÓvatthÃmna uktiriyam / atroktahetupradarÓanena yuddhakarttavyatÃniÓcÃyanam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ÓÃkuntale---"rÃjà - tÃtkimidÃnÅmÃtmÃnaæ pÆrïamanorathaæ nÃbhinandÃmi" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) prahar«ÃkhyÃmalaÇk­timÃha---prahar«a iti spa«Âam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---Óik«Ã syÃdupadeÓanam /># yathà tatraiva--"sahi, ïa juttaæ assamavÃsiïo jaïassa akidasakkÃraæ adidhivisesaæ ujjhia sacchandado gamaïam" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) upadeÓÃnarÆpÃmalaÇk­timÃha---Óik«eti / sahÅti / sakhi ! na yuktamÃÓramavÃsino janasyÃk­tasatkÃramatithiviÓe«amuktvà svacchandato gamanam / ********** END OF COMMENTARY ********** e«Ãæ ca lak«aïanÃÂyÃlaÇkÃrÃïÃæ sÃmÃnyata ekarÆpatve 'pi bhedena vyapadeÓo ga¬¬alikÃpravÃheïa / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) e«Ãæ ceti / lak«aïÃni uktÃni «aÂatriæÓat, nÃÂyÃlaÇkÃrà uktÃstrayatriæÓat / ekarÆpatve 'pÅti / lak«aïatvÃlaÇkÃratvayorvinigamakÃbhÃvÃllak«aïÃnÃmapyalaÇkÃratvam alaÇkÃrÃïamapi lak«aïatvam ityevam ekarÆpatvasambhave 'pÅtyartha÷ / bhedeneti / etÃni lak«aïÃni, età alaÇk­taya ityevaæ bhedena ityartha÷ / ga¬¬alikÃpravÃho 'nÃdisiddho nirmalo vyavahÃra÷ / ## (lo, i) ga¬¬arikÃpravÃheïeti---yathà ga¬¬arikà ekà aparÃæ tÃæ caætarÃnugacchati, tÃsÃæ gatÃnugatamÃtreïa bheda÷ tathà lak«aïanÃÂyÃlaÇkÃrayorapÅti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** e«u ca ke«ÃæcidguïÃlaÇkÃrabhÃvasaædhyaÇgaviÓe«ÃntarbhÃve 'pi nÃÂake prayatnata÷ karttavyatvÃttadviÓe«okti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) e«u ceti / ke«Ã¤cit vak«yamÃïopamÃvyatirekÃlaÇkÃrÃdirÆpatvena te«u kÃvyÃÇge«u ke«Ã¤cicca guïabhÃvatatsamvandhivya¤jakatvena te«u kÃvyÃÇge«u antarbhÃvasambhave 'pi ityartha÷ / prayatnata÷ karttavyatvÃditi---karttavyatà ca tattaprasaÇgaucityÃnusÃreïa yathÃyogyameva na tu sarvatraiva sarve«Ãbhityavadheyam / ********** END OF COMMENTARY ********** etÃni ca--- pa¤casandhi caturv­tti catu÷ «a«ÂyaÇgasaæyutam / «a¬aviæÓallak«aïopetamalaÇkÃropaÓobhitam / mahÃrasaæ mahÃbhogamudÃttaracanÃnvitam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Å) mahÃrasamiti---rasabhÃvanirantaram / ********** END OF COMMENTARY ********** mahÃpuru«asatkÃraæ sÃdhvÃcÃraæ janapriyam // suÓli«Âasandhiyogaæ ca suprayogaæ sukhÃÓrayam / m­duÓabdÃbhidhÃnaæ ca kavi÷ kuryÃttu nÃÂakam // iti muninoktatvÃnnÃÂake 'vaÓyaæ kartavyÃnyeva vÅthyaÇgÃni vak«yante / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) sukavinà tu etat sakalaviÓi«Âamapi naÂakaæ karttyamiti muninÃæktatvÃt tena sarvabhidaæ karttavyamityÃha---pa¤casandhi caturv­ttÅtyÃdi kuryÃttu nÃÂakamityantam / pa¤casandhayo mukhasandhyÃdyÃ÷ prÃguktÃ÷ pa¤ca / catu÷ «a«ÂyaÇgÃni ca sandhÅnÃæ prÃguktÃni / «aÂtriæÓat lak«aïÃni ca nÃÂyÃnÃæ prÃguktÃni / alaÇkÃrastrayastriæÓat sampratyuktÃ÷ / "trayastriæÓat prayojyÃni vÅthyaÇgÃni trayodaÓa' ityuktatvÃt trayastriæÓadalaÇkÃroktyanantaraæ vÅthyaÇgÃnÃæ vaktavyatve prÃpte vÅthirÆpakanÃÂakaviÓe«asya viÓipya darÓitatvÃt darÓayi«yamÃïatadavasare vÅthyaÇgÃni vak«yante ityÃha---vÅthyaÇgÃnÅti / ********** END OF COMMENTARY ********** lÃsyÃÇgÃnyÃha-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) daÓa lÃsyÃÇgÃni vaktumÃha---lÃsyÃÇgÃnÅti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## #<Óuddhaæ gÃnaæ geyapadaæ---># ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) Óu«kam anukaraïÅyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---gaurÅg­he vÅïÃæ vÃdayantÅ "malayavatÅ--- utphullakalakesaraparÃgagauradyute ! mama hi gauri ! / abhivächitaæ prasidhyatu bhagavati ! yu«matprasÃdena // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) tatra geyapadarÆpaæ lÃsyÃÇgamÃha---tantrÅbhÃï¬eti / tantrÅbhÃï¬am tantryÃÓrayÃæ vÅïÃæ purask­tya pradhÃnÅk­tya Óu«kaæ gÃnaæ n­tyahÅnagÃnam / utphulleti---mamÃbhivächitamityanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<---sthitapÃÂhyaæ taducyate / madanottÃpità yatra paÂhati prÃk­taæ sthità // VisSd_6.215 //># abhinavaguptapÃdÃstvÃhu÷---"upalak«aïaæ caitat / krodhodbhrÃntasyÃpi prÃk­tapaÂhanaæ sthitapÃÂhyam" iti / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) ÃsÅnamaÇgamÃha---nikhilÃtodyeti / m­daÇgÃdivÃdyarahitam / ÓokÃkulà vastrÃcchÃditagÃtrÅ yatti«Âhati tadÃsÅnamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃtodyamiÓritaæ geyaæ chandÃæsi vividhÃni ca / strÅpuæsayoviparyÃsace«Âitaæ pu«pagaï¬ikà // VisSd_6.217 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) pu«pagaï¬ikÃkhyamaÇgamÃha---Ãtodyeti / chandÃæsi gadyapadyarÃgÃïam viparyÃsaÓca«ÂÃvyatyÃsa÷ / ## (lo, Æ) viparyÃsace«Âitaæ striyÃ÷ puru«asya co«Âitaæ, paru«asya strÅce«Âitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) pracchedÃkhyamaÇgamÃha---anyÃsaktamiti / uktamanyunà patimavaj¤Ãya vÅïÃpurassaraæ gÃnamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) trigƬhÃkhyamaÇgamÃha---strÅveÓeti / Ólak«ïaæ manoharam / makaranda iti / tena mÃlatÅpratÃraïÃya lavaÇgikÃveÓasya nandanapratÃraïÃya mÃlatÅveÓadhÃraïÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mÃlatyÃm--"makaranda÷--e«o 'smi mÃlatÅsaæv­tta÷" / ## ## karaïaæ vÅïÃdikriyà / ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ­) caturastrapadaæ bharatÃdi prasiddham / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) dvigƬhakamaÇgamÃha---caturastrapadamiti / pÃdacatu«ÂayÃnvitaæ gÅtamityartha÷ / tacca gÅtaæ mukhapratimukhasandhyorgeyamityartha÷ / uttamottamakamaÇgamÃha---uttamottamakaæ punariti / kopeti / lÃsyaæ kadÃcitkopajatvÃt adhik«epayuktam / kadÃcit prasÃdajatvÃt rasottaramityartha÷ / hÃvaheleti / helÃbhinno 'tra hÃvo gov­«anyÃyÃt helÃbÃhulyÃrthaæ tat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) uktapratyuktamaÇgamÃha---uktipratyuktÅti / upÃlambha upahÃsa÷ / sa cÃlÅkÃrthamupanyasyetyÃha---alÅkavaditi / ********** END OF COMMENTARY ********** spa«ÂÃnyudÃharaïÃni / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) mahÃnÃÂakÃkhyaæ nÃÂakaprabhedamÃha---etadeveti / nÃÂakamevetyartha÷ / sarvai÷ patÃkÃsthÃnakairiti / sahasaivÃrthasampattirguïavatyupacÃrata÷ / patÃkÃsthÃnakamidaæ prathamaæ parikÅrttitam // ityÃdibhiruktaiÓcaturbhi÷ patÃkasthÃnakairityartha÷ / ## (lo, Ì) evaæ naÂakalak«aïaæ gobalÅvardanyÃyena bhinnaæ mahÃnÃÂakalak«aïam / ********** END OF COMMENTARY ********** etadeva nÃÂakam / yathÃ---bÃlarÃmÃyaïam / atha prakaraïam --- ## #<Ó­ÇgÃro 'ÇgÅ nÃyakastu vipro 'mÃtyo 'thavà vaïik / sÃpÃyadharmakÃmÃrthaparo dhÅra ÓÃntaka÷ // VisSd_6.225 //># ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ê) atha uddeÓyakameïa prakaraïÃdÅnnirÆpayati---bhavoditi / laukikaæ na tu divyaæ miÓraæ và / ********** END OF COMMENTARY ********** vipranÃyakaæ yathà m­cchakaÂikam / amÃtyanÃyakaæ mÃlatÅmÃdhavam / vaïi¬nÃyakaæ pu«pabhÆ«itam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) nÃÂakaprakaraïabhÃïÃdayo ye rÆpakoparÆpakaprabhedà utkÅrttità "vinà viÓe«aæ sarve«Ãæ lak«ma nÃÂakavanmatam" / ityuktatvÃditthaæ sÃÇgopÃÇganÃÂakalak«aïamuktvà prakaraïÃkhyaæ dvitÅyarÆpakamÃha---atha prakaraïamiti / v­ttaæ tannÃÂyavarïanÅyaprasaÇga÷ / tacca kavinaiva kalpitatvena purÃïe«u ad­«ÂatvÃllaukikam / sÃpÃyeti / Ó­ÇgÃritvena kadÃciddharmasya nÃyikÃyà mÃnÃt kadÃcitkÃmasya kÃmÃrthavyavasÃyÃt arthasya cÃpÃyavÃnityartha÷ / dhÅrapraÓÃnta iti / "sÃmÃnyaguïairbhÆyÃn dvijÃdiko dharipraÓÃnta"iti / tallak«aïaæ prÃguktam / pu«pabhÆ«itaæprakaraïaviÓe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) tena bhedÃstrayastasyeti / tasya prakaraïasya kulajà veÓyà tadubhayanÃyikÃbhedÃt bhedak«atrayam / tatrobhayanÃyakatve t­tÅyabhedapÃtrÃïyÃha--kitaveti / ********** END OF COMMENTARY ********** kulastrÅ pu«pabhÆ«ite / veÓyà tu raÇgav­tte / dve api m­cchakaÂike / asyanÃÂakaprak­titvÃcche«aæ nÃÂakavat / atha bhÃïa÷--- ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) bhÃïÃkhyaæ rÆpakamÃha---atheti / nÃnÃvastheti / nÃÂakasyÃntarÃtmà nÃyaka÷ sa nÃnÃvastho yatra tÃd­Óa÷ / paï¬ita eva dhÆrtto bodhya÷ / svana itareïa vÃnubhÆtÃrthamityanvaya÷ / sÆcayediti / Óauryyeïa vÅram, saubhÃgyena Ó­ÇgÃram / sÆcayedityartha÷ / utpÃdyaæ kavinaiva / ********** END OF COMMENTARY ********** atrÃkÃÓabhëitarÆpaparavacanamapi svayamevÃnuvadannuttarapratyuttare kuryÃt / Ó­ÇgÃravÅrarasau ca saubhÃgyaÓauryavarïanayà sÆcayet / prÃyeïa bhÃratÅ, kvÃpi kauÓikyapi v­ttirbhavati / lÃsyÃÇgÃni geyapadÃdÅni / udÃhaïaæ lÅlÃmadhukara÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vyÃca«Âe---atreti / lÅlÃmadhukaro bhÃïÃkhyarÆpakaviÓe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vyÃyoga÷--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, e) prakaraïÃd bhedo garbhÃvimarÓÃbhÃvena / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà saugandhaikÃharaïam / atha samavakÃra÷--- ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) gÃyatryÃdÅnÃæ chandasÃæ lak«aïÃnyÃkÃre«u boddhavyÃni / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) vyÃyogÃkhyaæ rÆpakamÃha---atheti / saugandhikÃharaïaæ vyÃyogÃkhyarÆpakaviÓe«a÷ / samavakÃrÃkhyaæ rÆpakamÃha---atheti / Ãdime 'Çke antyayoraÇkayoreka÷ sandhirityartha÷ / mandakauÓikya÷ kauÓikyà evÃmtaraviÓe«Ã÷ / triÓ­ÇgÃrÃdikaæ svayameva vyÃkhyÃsyati---vastu iti / prathamÃÇkagaæ prathamÃÇkabodhanÅyaæ vastu / ghaÂikÃdvayÃtmakanìÅdvÃdaÓakaira«ÂacatvÃriæÓaddaï¬airni«pÃdyaæ kÃryyamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nÃlikà ghaÂikÃdvayamucyate / bindupraveÓakau ca nÃÂakoktÃvapi neha vidhÃtavyau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) vyÃca«Âe---nìikà ceti ghaÂikà daï¬advayam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) tatra Ó­ÇgÃrÃdikaæ kÃrikayà Ãha---dharmÃrtheti / trikapaÂatvaæ vyÃkhyÃtuæ kapaÂatraividhyamÃha---kapaÂa÷ punariti / trividravatvaæ vyÃkhyÃtumÃha---vidrava÷ puna÷ iti / kautukena pratÃraïÃdiviÓe«o vidrava÷ / sa cÃcetanai÷ këÂhaputtalikÃdibhiÓcetanai÷ prahasanakaraiÓcetanÃcetanaiÓcetanatve 'pi prak­«ÂacetanÃrahitai÷ paÓvÃdibhi÷ tadvak«yati / gajÃdibhiriti tatra dharmaÓ­ÇgÃrÃdikamicchayà vyutkameïa darÓayati / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ÓÃstrÃvirodhena k­to dharmaÓ­ÇgÃra÷ / arthalÃbhÃrthakalpitor'thaÓ­ÇgÃra÷ / prahasanaÓ­ÇgÃra÷ kÃmaÓ­ÇgÃra÷ / tatra kÃmaÓ­ÇgÃra÷ prathamÃÇka÷ eva / anyayostu na niyama ityÃhu÷ / cetanÃcetanà gajÃdaya÷ / samavakÅryante bahavor'thà asminnati samavakÃra÷ / yathÃ---samudramathanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) tatra nÃyikÃnÃyakayo÷ arthalÃbhÃrtha÷ Ó­ÇgÃro veÓyÃnÃæ; dharmÃvirodhÅ Ó­ÇgÃra÷ svadÃre«u puæsa÷ / samavakÃrapadavyutpattimÃha---samavakÅryyanta iti / ## (lo, o) prahasano hÃsyayukta÷ prathamoddi«Âo 'pi dharmaÓ­ÇgÃra÷ paÓcÃd vidheyatvena paÓcÃd vyÃkhyÃta÷ / aniyamÃditi kvaciddivya÷ kvacinnaro và nÃyaka÷ arthaprak­taya÷ ÃrambhayatnÃdyÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ¬ima÷--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) ¬imasaæj¤akaæ rÆpakamÃha--atheti / mÃyeti / mÃyÃtmakatvÃt ad­Óyatà / indrajÃlamalÅkanÃnÃvastupradarÓanam / saÇgrÃmakrodhodbhrÃntÃdice«Âitamitastato vik«epa÷ / uparÃga÷ upadrava÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## atrodÃharaïaæ ca "tripuradÃha÷" iti mahar«i÷ / athehÃm­ga÷-- #<ÅhÃm­go miÓrav­ttaÓcaturaÇka÷ prakÅrtita÷ / mukhapratimukhe sandhÅ tatra nirvahaïaæ tathà // VisSd_6.245 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) ÅhÃm­gÃkhyaæ rÆpakamÃha---atheheti / miÓrav­tta÷ khyÃtÃkhyÃtav­ttÃnta÷ nirvahaïopasaæh­tirÆpasiddhirapi tatretyartha÷ / naradivyÃviti / narau và divyau và naradivyau và nÃyakapratinÃyakÃvityartha÷ / tayorÃdyo dhÅra÷ / antya uddhata÷ / sa ca mƬhabhÃvÃt ayuktakÃrÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) divyastriyamanicchantÅmicchata÷ Ó­ÇgÃrÃbhÃsamapÅtyanvaya÷ / patÃkÃnÃyakavyÃpiprÃsaÇgikav­ttapravarttakà nÃyikà "vyÃpi prÃsaÇgikaæ v­ttaæ patÃketyabhidhÅyate"ityuktatvÃt / te tu divyamarttyà dvÃdaÓa ityarthaæ / tathà ca nÃyakapratinÃyakau dvau, patÃkÃnÃyakà daÓa iti dvÃdhaÓà / yuddhamiti yuddharÆpaæ saærambhaæ vikramaæ parabalamÃnÅya prÃpayya vyÃjÃt nivarttayet ityartha÷ / tatra hetumÃha---mÃhatmÃna iti / te«Ãæ vadhÃnarhatvÃdityartha÷ / itthaæ nÃyakapratinÃyakayordivyamarttyÃditvÃt niyama ukta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## miÓraæ khyÃtÃkhyÃtam / anya÷ pratinÃyaka÷ / patÃkÃnÃyakÃstu nÃyakapratinÃyakayormilità daÓa / nÃyako m­gavadalabhyÃæ nÃyikÃmatra Åhate vächatÅtÅhÃm­ga÷ / yathÃ---kusumaÓekharavijayÃdi÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) anye tu divyaikÃnÃyakaniyamamÃhu÷ / anye tu «a¬nÃyakamÃhurityÃha--ekÃÇko divya ityÃdi ca / patÃkÃnÃyaka ityÃdikaæ vyÃca«Âai---patÃkÃsthà iti nÃyakapratinÃyakayo÷ sambandhina÷ patÃkÃsthà nÃyakà militÃ÷ saÇgatà daÓa ityartha÷ ÅhÃm­gavyutpattimÃha---nÃyako m­gavaditi / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃÇka÷--- ## ## ## isaæ ca kecit nÃÂakÃdyanta÷ pÃtyaÇkaparicchedÃrthamuts­«ÂikÃÇkanÃmÃnam Ãhu÷ / anye tu---utkrÃntà vilomarÆpà s­«Âiryatretyuts­«ÂikÃÇka÷ / yathÃ--Óami«ÂhÃyayÃti÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) uts­«ÂikÃÇkÃkhyaæ rÆpakamÃha---atheti / bahustrÅïÃæ paridevitaæ Óoka÷ sthÃyibhÃva÷ ityartha÷ / uts­«ÂikÃÇkapadÃrthaæ vyÃca«Âe--imaæ ceti / nÃÂakÃdyanta÷--pÃtÅti nÃÂakÃntare dvitryÃdyaÇkÃ÷ / asya ca ekÃÇkatvena aÇkÃntarotsaÇkÃt amum uts­«ÂikÃÇkanÃmÃnaæ kecidÃhurityartha÷ / anye tu vak«yamÃïavÅthyÃmapi ekÃÇkasattvÃt tasyà api uts­«ÂikÃÇkatvÃpatte÷ / tatpadÃrthamanyathÃhustadÃha---anye tviti / vilometi prÃk­tanÃyakatvena vilomatà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vÅthÅ--- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) vÅthyÃkhyaæ rÆpakamÃha--atheti / kaÓcideka ityatra nÃyaka iti Óe«a÷ / arthaprak­taya iti bÅjaæ bindu÷ patÃkà ca prakarÅ kÃryyameva iti yÃ÷ pa¤ca prak­taya÷ prÃguktÃstà Ãkhilà api atretyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** kaÓciduttamo madhyamo 'dhamo và ӭÇgÃrabahulatvÃccÃsyÃ÷ kauÓikÅv­ttibahulatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) vyÃca«Âe---kaÓciditi / uttamÃdyanyataro nÃyaka ityartha÷ / kauÓikyà v­tteratra anuktatve 'pi bhÆriÓ­ÇgÃravattvÃt tallÃbha ityÃha--Ó­ÇgÃrabahulatvÃditi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## tatroddhÃtya(ta) kÃvalagite prastÃvanÃprastÃve sodÃharaïaæ lak«ite / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) prastÃvanÃprastÃve iti / "pÃdani tvagatÃrthani tadarthagataye narÃ÷ / yojayanti padairanyai÷ sa udghÃtyaka ucyate // "ityuddhÃtakalak«aïasya "yatraikatra samÃveÓÃt kÃryyamanyat prasÃdhyate / prayoge sati tadj¤eyaæ nÃmnÃvalagitaæ budhai÷" // iti avalagitalak«aïasya ca prastÃvanÃprastÃve uktatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) prapa¤cÃkhyamaÇgamÃha---mitha iti--asadbhÆtam alÅkÃrtham ata eva hÃsyak­t / ## (lo, au) mitha÷ asadbhatÆæ vÃkyamiti sambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vikramorvaÓyÃm--valÅbhÅsthavidÆ«akaceÂyoranyonyavacanam / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) trigatÃkhyamaÇgamÃha---trigatamiti / ÓrutisÃmyata÷ ÓrÆyamÃïaÓabdadvayasÃmyÃt tayorvastuta ekÃrthatve 'pi anekÃrthayorekabhinnÃrthayoryojanaæ pratyÃyanamityartha÷ ********** END OF COMMENTARY ********** yathà tatraiva---rÃjÃ--- sarvak«itibh­tÃæ nÃtha !, d­«Âà sarvÃÇgasundarÅ / rÃmà ramye vanÃnte 'smin mayà virahità tvayà // (nepathye tatraiva pratiÓabda÷) rÃjà kathaæ d­«ÂetyÃha / atra praÓnavÃkyamevottaratvena yojitam / naÂÃditritayavi«ayamevedamiti kaÓcit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) sarvak«itÅti---idaæ himÃlayasya sambodhanam / mayà virahità sarvÃÇgasundarÅ rÃmà urvaÓÅ ramye 'smin vanÃnte tvayà d­«Âà iti praÓna÷ / kathaæ d­«Âà ityÃhatvayà virahità mayà d­«Âeti pratiÓabdÃrthasya yojanÃddarÓanottaraïaÓabdayorekÃrthatve 'pi darÓitarÅtyà praÓrottarabhÃvena yojanÃdanekÃrthatÃ, tad vyÃca«Âe---atra praÓreti / naÂanaÂÅsÆtradhÃratrayaprayojyatvenÃsya trigatatvaæ kecit vyÃcak«ate, tadÃha---naÂÃdÅti / ## (lo, a) k«itibh­tÃæ parvatÃnÃæ rÃj¤Ã¤ca / mayà virahità tvayà d­«ÂÃ; pak«e tvayà virahità mayà d­«Âà / atra rÃj¤Ãæ prathamÃrthÃbhiprÃyeïa praÓrarÆpÃrthaæ vÃkyamidamuktvà parvate pratidhvanimÃkarïya dvitÅyÃrtha÷ parvatasyottaratvenÃvagato virahonmÃdÃta / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm--bhÅmÃrjunau--- kartà dyÆtacchalÃnÃæ, jatumayaÓaraïoddÅpana÷ so 'bhimÃnÅ rÃjà du÷ÓÃsanÃdergururanujaÓatasyÃÇgarÃjasya mitram / k­«ïÃkeÓottarÅyavyapanayanapaÂu÷ pÃï¬avà yasya dÃsÃ÷ kvÃ'ste duryodhano 'sau kathayata, na ru«Ã, dra«ÂumabhyÃgatau sva÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) chalÃkhyamaÇgamÃha---priyÃbhairiti / vilobhya pratÃrya chalanÃdupahasanÃt / kartteti---palÃyituæ duryodhanamanvi«yato bhÅmÃrjunayorvÃkyamidam / dyÆtacchalÃdikartt­tvaviÓi«Âo yastaæ dra«ÂumÃgatau sva÷ na tu ru«Ã ityanvaya÷ / Óaraïaæ g­ham / du÷ ÓÃsanÃderanujaÓatasya gururityanvaya÷ / aÇgarÃjasya karïasya / atra dra«Âumeva na ru«eti priyÃbhena vÃkyena pratÃrya upahasanam / ## (lo, Ã) Óaraïaæ g­ham / ********** END OF COMMENTARY ********** ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) anye iti / kasyacit ki¤cit kÃryamuddiÓya ityanvaya÷ / vÃkkelirÆpam aÇgamÃha---vÃkkelÅti / ********** END OF COMMENTARY ********** dvitrÅtyupalak«aïam / yathÃ--- bhik«o ! mÃæsani«evaïaæ prakuru«e, kiæ tena madyaæ vinà madyaæ cÃpi tava priyaæ priyamaho vÃrÃÇganÃbhi÷ saha / veÓyÃpyartharuci÷ kutastava dhanaæ dyÆtena cauryeïa và cauryadyÆtaparigraho 'pi bhavato, na«Âasya kÃnyà gati÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) bhik«o iti / parihÃsÃya mÃæsaæ bhak«antaæ bhik«uæ prati bhik«o ityÃdirg­hiïa÷ praÓra÷ / kiæ tena iti bhik«o÷ pratyuttaram / madyaæ cÃpi ityÃdikaæ g­hiïa÷ / priyamaho veÓyÃÇganÃbhirityÃdikaæ bhik«o÷ / atrÃdhikasyÃpyakÃryasya sattve alpakÃryapraÓrÃt aho ityuktam / veÓyÃpÅtyÃdi dhanamityantaæ g­hiïa÷ / dyÆtenetyÃdikaæ bhik«o÷ / cauryyetyÃdikaæ g­hiïa÷ / na«ÂasyetyÃdikaæ bhik«o÷ pratyukti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** kecit--"prakrÃntavÃkyasya sÃkÃÇk«asyaiva niv­ttirvÃkkeli÷" ityÃhu÷ / anye "anekasya praÓnasyaikamuttaram" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) keciditi---ÃkÃÇk«otthÃpakaprakrÃntavÃkyasya tadaniv­ttau tannivartakavÃkyÃdyukti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama prabhÃvatyÃm--vajranÃbha÷--- asya vak«a÷ k«aïonaiva nirmathya gadayÃnayà / lÅlayonmÆlayÃmye«a bhuvanadvayamadya va÷ // pradyumna÷---are re asurÃpasada ! alamamunà bahupralÃpena / mama khalu--- adya pracaï¬abhujadaï¬asamarpitorukodaï¬anirgalitakÃï¬asamÆhapÃtai÷ / ÃstÃæ samastaditijak«atajok«iteyaæ k«oïi÷ k«aïena piÓitÃÓanalobhanÅyà // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) adhibalÃkhyamaÇgamÃha---anyonyeti / asya vaj¤a ityÃdikaæ prÃga vyÃkhyÃtam / adya pracaï¬eti / adya mama pracaï¬e bhujadaï¬e samarpito ya uru÷ kodaï¬astato nirgalitÃnÃæ kÃï¬ÃnÃæ bÃïaÃnÃæ samÆhasya (sahastrasya và pÃÂhabhedÃt ) pÃtairiyaæ k«auïÅ k«aïena samastadaityak«atajai÷ uk«ità satÅ piÓitÃÓanÃnÃæ lobhanÅya ÃstÃmityanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà veïyÃm--rÃjÃ--- adhyÃsituæ tava cirÃjjaghanasthalasya paryÃptameva karabhoru ! mamorugmam // anantaram (praviÓya) ka¤cukÅ--deva ! bhagnaæ bhagnam-ityÃdi / atra rathaketanabhaÇgÃrthaæ vacanamÆrubhaÇgÃrthe sambandhe sambaddham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) gaï¬ÃkhyamaÇgamÃha---gaï¬amiti / satvareïoktatvÃt satvaraæ bhinnÃrthaæ vaco yat prastutasya prakrÃntasya varïanaæ tat sambandhitayà pratÅyate ityartha÷ / rÃjà duryodhana÷ / karabhoru iti bhÃnumatyÃ÷ sambodhanam / jaghanasthalasyÃdhyÃsitum adhyÃsanÃya ityartha÷ / bhÃve tumyogÃt «a«ÂÅ / paryÃptaæ yogyam / atra prakrÃntasya ÆrorbhaÇgapratÅtirityÃha---atreti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà chilitarÃme--sÅtÃ-jÃda ! kÃllaæ kkhu aojjhÃeïa gantavvam, tarhi so rÃà viïaeïa païayidavvo / lava÷--atha kimÃvÃbhyÃæ rÃjopajÅvibhyÃæ bhavitavyam / sÅtÃ--jÃda ! so kkhu tumhÃïaæ pidà / lava÷--kimÃvayo raghupati÷ pità / sÅtÃ--(sÃÓaÇkam) mà aïïadhà saÇkaddham, ïa kkhu tumhÃïaæ saalÃe jjeva puhavÅetti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) avasyanditÃkhyamaÇgamÃha---vyÃkhyÃnamiti / svarasoktasya vakt­bhÃvena utkasya ÓroturasvarasÃt yadanyathà vyÃkhyÃnaæ tadavasyanditamityartha÷ / jÃdetyÃdi lavakuÓau prati sÅtÃyà ukti÷ / jÃta ! kalyaæ khalu yuvÃbhyÃmayodhyÃyÃæ gantavyam / tatra sa rÃjà vinayena praïamitavya÷ (iti saæsk­tam) / jÃdeti / jÃta÷ sa khalu yuvayo÷ pità (iti saæsk­tam) / sÃtaÇkamiti / vÃlmÅkine«edhÃt ÃtaÇka÷ / mà aïïadhà iti, mà anyathà ÓaÇkethÃm / na khalu yuvayo÷ kiæ tu sakalÃyà eva p­thivyà iti (iti saæsk­tam) p­thivyà ityatra p­thivÅsthalokasya ityartha÷ / atrapiteti janakaparatayà sÅtayà svarasoktasya labdhÃvasyandanÃt tayà eva pÃlakatayà vyÃkhyÃnaæ k­tam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## saævaraïakÃryuttaraæ prahelikà / yathà ratnÃvalyÃm---susaÇgatÃ---sahi jassa kide tumaæ Ãadà so ida jjeva ciÂÂhadi / sÃgarikÃ--kassa kide ahaæ Ãadà susaÇgatÃ--ïaæ kkhu cittaphalaassa / atra tvaæ rÃj¤a÷ k­te Ãgatetyartha÷ saæv­ta÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) nÃlikÃkhyamaÇgamÃha---praholiketi / saævaraïakÃrÅti vyÃkhyÃnarÆpÃÇge 'pi saævaraïarÆpasya sattve 'pyatra hÃsyayuktatvaæ viÓe«a÷ / sahi jasseti---sakhi yasya k­te tvamÃgatà so 'traiva ti«ÂhatÅti saæsk­tam / kasseti / kasya k­te ahamÃgatà (iti saæsk­tam) ïaæ citteti / nanu citraphalakasya (iti saæsk­tam) ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) trividhamasatpralÃpÃkhyamaÇgamÃha---asaditi / asambaddhamalÅkÃroyamÃïÃrthakaæ vÃkyamuttara¤ca tÃd­Óamityartha÷ / t­tÅyamasatpralÃpÃkhyamaÇgamÃha---ag­hïato 'pÅti / hitaæ vaco 'g­hïato 'pi mÆrkhasyetyanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatrÃdyaæ yathà mama prabhÃvatyÃm--pradyumna÷-- (sahakÃravallÅmavalokya sÃnandam) aho kathamihaiva--- alikulama¤julakeÓÅ parimalabahalà rasÃvahà tanvÅ / kisalayapeÓalapÃïi÷ kokilakalabhëiïÅ priyatam me // evamasaæbaddhottare 'pi / t­tÅyaæ yathÃ--veïyÃæ duryodhanaæ prati gÃndhÃrÅvÃkyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) alikuleti---cÆtalatikÃyÃæ prabhÃvatÅbhramÃdiyamukti÷ / iheyaæ cÆtalatiketi / kaiva prabhÃvatÅ kÅd­ÓÅ ? alikulam eva ma¤julÃ÷ keÓaà yasyÃstÃd­ÓÅ, kisalayameva peÓalapÃïiryasyÃstÃd­ÓÅ / kokilapadamatra tadbhëÃparam / tathà ca tadbhëÃrÆpavibhëÃvatÅtyartha÷ / na tu kokilavadbhëaïaÓÅlà ityartha÷ / tadÃbhedabhëaïÃt abhedÃropÃnupapatte÷ / atra ca ÃhÃryÃropÃbhÃvÃt na rÆpakaæ kintu vÃstavabhramÃt bhrÃntimadalaÇkÃra eva / evamasambaddhottare«vapÅti / tatra yathà mama-- dvija÷ ÓÃkhÃyuktastvayi k­takatha÷ kokila iti tvayÃkhyeyaæ mande mayi virahipÃte kiyadagham / iti praÓre vÃyormukulapulakà cÆtalatikà dhruvaæ dh­tvà mauliæ na khalu kiyadityuttarayati // atra hi vÃtadhÆtamaulikÃyÃæ cÆtalatikÃyÃæ mandavayo÷ kati mÃpapraÓre maulipÆnanena pÃpabhÃvottarÃropa÷ / vÃyo÷ praÓraprakÃra÷ pÆrvÃrddhÃrtha÷ / pÆrvaprÃptapÃpavyavasthake jane eka praÓraucityÃdityÃha---dvija iti / ÓÃkhÃyuktaviÂapasthito dvija÷ pak«Å / kokila eva drupadÃmantrasya ­«i÷ kokilanÃma vedaÓÃkhÃyukto dvija÷ sa tvayi k­takatha ityatastvayà mande vedarahite idamapyÃkhyeyam / virahivadhe kiyat pÃpamiti praÓra÷ / mandavÃyo÷ kÃmoddÅpakatvena virahihant­tvÃt ayaæ praÓra÷ / vyavasthÃkathane har«otpulaka÷ / t­tÅyaæ yathà veïyÃæ duryodhanaæ prati gÃndhÃryà hitavÃkyam / athavà pradÅyatÃæ dÃÓarathaye maithilÅti rÃvaïaæ prati vibhÅ«aïasya vÃkyamidamapi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mÃlavikÃgnimitra---(lÃsyaprayogÃvasÃne mÃlavikà nirgantumicchati) vi¬hÆ«aka÷--mà dÃva uvadesamuddhà gamissasi / (ityupakrameïa) gaïadÃsa÷--(vidÆ«akaæ prati---) Ãrya ! ucyatÃæ yastvayà kramabhedo lak«ita÷ / vidÆ«aka÷--pa¬hamaæ bambhaïapÆà bhodi, sà imÃe laÇghidà / (mÃlavikÃsmaryate) ityÃdinà nÃyakasya viÓuddhanÃyikÃdarÓanaprayuktena hÃsalobhakÃriïa vacasà vyÃhÃra÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vyÃhÃrarÆpakamaÇgamÃha---vyÃhÃra iti / lÃsyÃvasÃne n­tyasamÃptau / mà dÃva iti / mà tÃvadupadeÓamugdhà gami«yasÅti (saæsk­tam) / upadeÓa÷ ÓÃstrepadeÓa÷ / tadvisaæmugdhà tarkaruddhakÃriïÅ bhÆtvà iti Óe«a÷ / paÂhamamiti / prathamaæ brÃhmaïapÆjà bhavati sà anayà laÇghità / (iti saæ-) / atra parasya lÃj¤o lÃbhÃrthaæ hÃsyakaraæ vidÆ«akasya vÃkyamÃha-- ********** END OF COMMENTARY ********** ## krameïa yathÃ--- priya ! jÅvitatÃkrauryaæ ni÷snehatvaæ k­taghnatà / bhÆyastvaddarÓanÃdeva mamaite guïatÃæ gatÃ÷ // tasyÃstadrÆpasaundaryaæ bhÆ«itaæ yauvanaÓriyà / sukhaikÃyatanaæ jÃtaæ du÷khÃyaiva mamÃdhunà // etÃni cÃÇgani nÃÂakÃdi«u sambhavantyapi vÅthyÃmavaÓyaæ vidheyÃni spa«Âatayà nÃÂakÃdi«u vinivi«ÂÃnyapÅhodÃh­tÃni / vÅthÅva nÃnÃrasÃnÃæ cÃtra mÃlÃrÆpatayà sthitatvÃdvÅthÅyam / yathÃ---mÃlavikà / atha prahasanam--- ## ## tatra--- ## yathà kandarpakeli÷ / #<ÃÓritya ka¤cana janaæ saækÅrïamiti tadvidu÷ // VisSd_6.266 //># yathÃ---dhÆrtacaritam / ## yathÃ--laÂakamelakÃdi÷ / munistvÃha--- veÓyÃceÂanapuæsakaviÂadhÆrtà vandhakÅ ca yatra syu÷ / avik­tave«aparicchace«Âitakaraïaæ tu saÇkÅrïam // iti / ## idaæ tu saÇkÅrïenaiva gatÃrthamiti muninà p­thaÇnoktam / athoparÆpakÃïi / ## ## ## ## dvayornÃyikÃnÃyakayo÷ / yathÃ--ratnÃvalÅ---viddhaÓÃlabha¤jikÃdi÷ / atha troÂakam- ## pratyaÇkasavidÆ«akatvÃdatra Ó­ÇgÃro 'ÇgÅ / saptÃÇkaæ yathÃ--stambhitarambham / pa¤cÃÇkaæ yathÃ--vikramorvaÓÅ / atha go«ÂhÅ--- ## ## yathÃ---raivatamadanikà / atha saÂÂakam-- ## ## yathÃ---karpÆrama¤jarÅ / atha nÃÂyarÃsakam--- ## ## ## ## (lo, i) tÃla÷ ca¤cupuÂÃdi÷ / pÅÂhamardde 'traivoktaprakÃra÷ / gÅtaæ bharatadi prasiddham / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra sandhaidvayavatÅ yathÃ--narmavatÅ / sandhaicatu«ÂayavatÅ yathÃ--vilÃsavatÅ / atha prasthÃnakam-- ## ## yathÃ---Ó­ÇgÃratilakam / athollÃpyam--- ## ## ÓilpakÃÇgÃni vak«yamÃïÃni / yathÃ--devÅmahÃdevam / atha kÃvyam--- ## ## (lo, Å) khaï¬amÃtrÃdaya Ãkare«u boddhavyÃ÷ / Ãdau mukhapratimukhe / antimo nirvahaïam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ---yÃdavodayam / atha preÇkhaïam--- ## ## ## (lo, u) niyuddhaæ bÃhuyuddham / sampheÂo ro«abhëaïam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ---vÃlivadha÷ / atha rÃsakam--- ## ## (lo, Æ) bhëeti--bhëÃvibhÃge yathÃ--bhëÃrïave--- "bhëà madhyamapÃtrÃïÃæ nÃÂakÃdau viÓe«ata÷ / mahÃrëÂrÅ saurasenÅtyuktà bhëà dvidhà budhai÷ / hÅnairbhëyà vibhëà syÃt sà ca saptavidhà sm­tà / prÃcyÃvantÅ mÃgadhÅ ca ÓÃkÃrÅ ca tathÃparà / cÃï¬ÃlÅ ÓÃvarÅ caiva tathà bhÅrÅti bhedata÷ // ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathÃ---menaækÃhitam / atha saælÃpakam--- ## ## yathÃ---mÃyÃkÃpÃlikam / atha ÓrÅgaditam--- ## ## yathÃ---krŬÃrasÃtalam / #<ÓrÅrÃsÅnà ÓrÅgadite gÃyetkiæ citpaÂhedapi / ekÃÇko bhÃratÅprÃya iti kecitpracak«ate // VisSd_6.295 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ÓrÅgaditÃkhyamuparÆpakamÃha---atheti / prÅtiÓabdena prÅtijanakaÓabdena / ÓrÅrÃsÅneti / ÓrÅ÷ lak«mÅ÷ / ÃsÅnà pravi«Âà / ********** END OF COMMENTARY ********** ÆhyamudÃharaïam / atha Óilpakam--- ## ## #<ÃÓaæsÃtarkasaædehatÃpodvegaprasaktaya÷ / prayatnagrathanotkaïÂhÃvahitthÃpratipattaya÷ // VisSd_6.298 //># ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ÓilpakÃkhyamuparÆpakamÃha---atheti / hÅna iti / nik­«Âajano 'sahÃya÷ / asyÃÓaæsÃdyaÇgÃnyuddiÓya tallak«aïodÃharaïe spa«ÂatvÃdupek«ite / ********** END OF COMMENTARY ********** saæphoÂagrathanayo÷ pÆrvamuktatvÃdeva lak«ma siddham / yathÃ---kanakÃvatÅmÃdhava÷ / atha vilÃsikÃ--- #<Ó­ÇgÃrabahulaikÃÇkà daÓalÃsyÃÇgasaæyutà / vidÆ«akaviÂÃbhyÃæ ca pÅÂhamardena bhÆ«ità // VisSd_6.301 //># ## kecittu tatra vilÃsikÃsthÃne vinÃyiketi paÂhanti / tasyÃstu "durmallikÃyÃmantarbhÃva÷" ityÃnye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vilÃsikÃkhyamuparÆpakamÃha---atheti / ********** END OF COMMENTARY ********** atha durmallikÃ--- ## ## #<«aïïÃlikast­tÅyastu pÅÂhamardavilÃsavÃn / caturtho daÓanÃli÷ syÃdaÇka÷ krŬitanÃgara÷ // VisSd_6.305 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) durmallikÃkhyamuparÆpakamÃha--atheti / agarbhà garbhasandhirahità / nÃgaranarÃ÷ nÃgarapÃtrÃïi / nÃyako nik­«Âa÷ / trinÃli÷ nÃlikÃtrayasÃdhya÷ / evamuttaratra / viÂakrŬÃ, dhÆrtakrŬà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---bindhumatÅ / atha prakaraïikÃ--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) prakaraïikÃkhyamuparÆpakamÃha---atheti / nÃÂikaiveti / nÃÂikÃlak«aïakrÃntaivetyartha÷ / «a sÃrthavÃhÃ÷ pathikÃ÷ / ÃdiÓabdÃt pravÃsinaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** m­gyamudÃharaïam / atha hallÅÓa÷--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) hallÅÓÃkhyamuparÆpakamÃha---atheti / mukheti---mukhanirvahaïasandhidvayavatÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---koliraivatakam / atha bhÃïikÃ-- ## ## ## ## ## ## spa«ÂÃnyudÃharaïÃni / yathÃ---kÃmadattà / ete«Ãæ sarve«Ãæ nÃÂakaprak­titve 'pi yathaicityaæ yathÃlÃbhaæ nÃÂakoktaviÓe«aparigraha÷ / yatra ca nÃÂakoktasyÃpi punarupÃdÃnaæ tatra tatsadbhÃvasya niyama÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) bhÃïikÃkhyamuparÆpakamÃha---atheti / mando nik­«Âa÷ / asya kÃryÃïyÃha---upanyÃsa ityÃdi / te«Ãæ lak«aïÃnyÃha---upanyÃsa iti / nirvedavÃkyasya vyutpattirvinyÃsa÷, sà ca vinyÃsasaæj¤ikà / kopapŬayopÃlambhavaca÷ samarpaïÃkhyaæ kÃryamityartha÷ / nidarÓanasya d­«ÂÃntasyopanyÃsa ityartha÷ / kÃryasya samÃpanam---mukhyakÃryÃvÃntarakÃryasyetyartha÷ / e«Ãæ kÃryÃïÃæ sarvanaÂake«vevocityÃtsarvanÃÂakÃnÃmevaitatkÃryatvamÃha---e«Ãmiti / nÃÂakoktaviÓe«e parigraha iti vigraha÷ / tathà ca bhÃïikoktakÃryasya nÃÂakÃntarepi dÃtavyamuktam / yacceti / nÃÂake hi «aÂtriæÓallak«aïÃlaÇkÃrÃdayaÓcoktÃ÷ / taduktavastuno yacca punarupÃdÃnaæ nÃÂakÃntara iti bodhyam / tatsadbhÃvasyeti---tatsadbhÃvasya tatrÃvaÓyakatÃrÆpaniyam ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÓravyakÃvyÃni--- #<Óravyaæ ÓrotavyamÃtraæ tatpadyagadyamayaæ dvidhà // VisSd_6.313 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) ÓravyakÃvyÃnÅti / tatprabedadvayamÃha---padyagadyamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra padyamayÃnyÃha--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) dvÃbhyÃmityÃdicatur«u parasparaikavÃkyatÃpannatve satÅti vodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tatra muktakaæ yathà mama--- "sÃndrÃnandamanantamavyayamajaæ yadyogino 'pi k«aïaæ sÃk«ÃtkartumupÃsate prati muhurdhyÃnaikatÃnÃ÷ param / dhanyÃstà madhurÃpirÅyuvatayastadbrahma yà kautukÃ-- dÃliÇganti samalapanti ÓatadhÃ'kar«anti cumbanti ca" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) sÃndrÃnandamiti--yatparaæ prak­«Âaæ brahma k«aïamapi sÃk«ÃtkatudhyÃnaikatÃnà dhyÃnamÃtrÃvi«Âà yogina÷ pratimuhurupÃsate tadbrahma yà mathurÃpurayuvataya÷ kautukÃdÃliÇgantÅtyÃdi tà dhanya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yugmakaæ yathà mama--- "kiæ karo«i karopÃnte kÃnte ! gaï¬asthalÅmimÃm / praïayapravaïo kÃnte 'naikÃnte nocitÃ÷ krudha÷ // iti yÃvatkuraÇgÃk«Åæ vaktumÅhÃmahe vayam / tÃvadÃvirabhÆccÆte madhuro madhupadhvani÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) mÃninyà mÃnabhaÇgaprakÃraæ sakhyau kathayannÃha--kiæ karo«ÅtyÃdi / he kÃnte ! karopÃnte imÃæ gaï¬asthalÅæ kimarthaæ karo«i ? tata÷ praïayapravaïa ityÃdi spa«Âam / kuraÇgÃk«Åmiti vaktuæ vayaæ yÃvadÅhÃmahe tÃvanmadhuro madhupadhvani÷ cÆte ÃvirabhÆt / atra prathamaÓlokÃrtho dvitÅyaÓloka utkikarmatvena ukta iti ekavÃkyatà / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyÃnyapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) evamiti---sandÃnitakÃdÃvapi evaæ bodhyamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## #<Ó­ÇgÃravÅraÓÃntÃnÃmeko 'ÇgÅ rasa i«yate / aÇgÃni sarve 'pi rasÃ÷ sarve nÃÂakasandhaya÷ // VisSd_6.317 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) mahÃkÃvyalak«aïamÃha---sargabandha ityÃdi / paricchedarÆpa÷ sargo badhyeta'sminniti sargabandha÷ / suro deva÷ / sarve nÃÂakasandhayo mukhapratimukhÃdaya÷ pa¤ca / sajjanÃÓrayam---varïanÅyottamajanasya v­ttaæ vetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<Ãdau namaskriyÃÓÅrvà vastunirdeÓa eva và / kvacinnindà khalÃdÅnÃæ satÃæ ca guïakÅrtanam // VisSd_6.319 //># ## ## ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) catvÃra iti---dharmÃrthakÃmamok«Ã ye catvÃro vargÃste«vekamapi tatphalamityartha÷ / ekav­ttamayairiti---ekacchandovyÃptairityartha÷ / avasÃne sargÃnte / sÃÇgopÃÇga iti---amÅ sÃndhyÃsÆryendvÃdaya÷ putrajanmÃntà iha kÃvye yathÃyogaæ yathÃsambhavaæ sÃÇgopÃÇgà varïanÅyà ityartha÷ / tatra sandhyÃÇgam--cakravÃkaviraha÷, vÃsarÃÇgamjalaketyÃdi÷, rajanyaÇgam--madhupÃnÃdi, upÃÇgam--tatraiva parihÃsÃdaya÷, muni÷--nÃradÃdi÷, prayÃïam--yÃtrÃ, upayama÷ vivÃha÷, mantra÷--mantraïÃ, putrodaya÷-putrajanma / itarasya pratinÃyakasya, tannÃmnÃsya nÃmetyartha÷ / sargopÃdeyeti---sarge upÃdeyà varïità yà kathà tayà sarganÃmetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** sandhyaÇgÃni yathÃlÃbhamatra vidheyÃni "avasÃne 'nyav­ttakai÷" iti bahuvacanamavivak«itam / sÃÇgopÃÇgà iti jalakelimadhaupÃnÃdaya÷ / yathÃ---raghuvaæÓa---ÓiÓupÃlava÷---nai«adhÃdaya÷ / yathà và mama---rÃghavavilÃsÃdi÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) bahuvacanamavivak«itamiti---avasÃna ekasyÃpi anyav­ttikasya d­«Âa tvÃt / yathà raghuvaæÓamiti / tatra v­ttasya nÃmnà raghuvaæÓeti / ekavaæÓajà bahubhÆpÃ÷ / pratinÃyakasya nÃmnà ÓiÓupÃlavadha iti / nai«adhÃdau tu nÃyakasya nÃmnà / nÃyakastu sadvaærÃja÷ k«attriya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## asminmahÃkÃvye / yathÃ---mahÃbhÃratam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) asminnÃr«a iti---­«ipraïÅte 'smin mahÃkÃvya ityartha÷ / ÃkhyÃnasaæj¤akà iti / Ói«yaæ prati guruïÃmÃkhyÃnaÓÃstrakathane yÃ÷ saæj¤Ã adhyÃyarÆpÃstÃd­Óasaæj¤akà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ---setubandha÷ / yathà và mama---kuvalayÃÓvacaritam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) skandhakagalitake chandoviÓe«au / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ---karïaparÃkrama÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) ka¬avakÃbhidhÃ÷--ka¬avakanÃmÃna÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ---bhik«ÃÂanam, ÃryÃvilÃsaÓca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) bhëÃviÓe«eti---tÃd­ÓavÃkye saæsk­taprÃk­tabhëayoraniyama÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ---meghadÆtÃdi / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) anyonyÃnapek«aka÷---anyonyanirapek«aka÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** sajÃtÅyÃnÃmekatra sanniveÓo vrajyà / yathà muktÃvalyÃdi÷ / atha gÃdyakÃvyÃni / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) vrajyÃpadÃrthamÃha---sajÃtÅyÃnÃmiti / varïanÅyaikyena sÃjÃtyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra gadyam--- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) v­ttagandhojjhitamiti / gadyasÃmÃnyalak«aïam / taccÃturvidhyamÃha---muktakamiti / Ãdyaæ muktakam / paraæ v­ttagandhi÷ / v­ttam--ak«arasaækhyÃtaæ chandastadakadeÓayuktamityartha÷ / turyaæ caturthaæ cÆrïakam / ********** END OF COMMENTARY ********** muktakaæ yathÃ---"gururvacasi p­thururasi--" ityÃdi / v­ttagandhi yathà mama-- "samarakaï¬Ælanivi¬abhujadaï¬akuï¬alÅk­takodaï¬aÓi¤jinÅÂaækÃrojjÃgaritavairinagara" ityÃdi / atra "kuï¬alÅk­takodaï¬a'--ityanu«Âubv­ttasya pÃda÷, "samarakaï¬Æla" iti ca prathamÃk«aradvayarihitastasyaiva pÃda÷ / utkalikÃprÃyaæ yathà mamaiva---"aïisavisumaraïisidasaravisaravidalidasamaraparigadapavaraparavala---" ityÃdi / cÆrïakaæ yathà bhama--"guïaratnasÃgara ! jagadekanÃgara ! kÃminÅmadana ! janara¤jana !" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) samarakaï¬uleti--samarotsÃhena kaï¬ule nibi¬e d­¬he bhujadaï¬e kuï¬alÅk­takodaï¬asya Ói¤jinyÃ÷ guïasya ÂaÇkÃreïa ujjagaritaæ vairinagaraæ yena / he tÃd­Óetyartha÷ / atra v­ttabhÃgayuktatvaæ darÓayati--atreti / prathamÃk«aratrayarahita iti--etasyaiva anu«Âubha eva pÃdo 'parapÃda÷ / samaretyak«aratyage, "kaï¬Ælanibi¬abhÆja÷' ityevaærÆpa÷ / aïiseti--aniÓavi«amaniÓitaÓaravisaravidalitaparighagadaparabala iti saæsk­tam / aniÓaæ vi«amÃnÃæ niÓitÃnÃæ ÓarÃïaæ visareïa--pÃtena vidalitÃ÷ parighÃ÷ mudrarÃ÷ gadÃÓca yatra tÃd­Óaæ parabalaæ yasmÃt, he tÃd­Óetyartha÷ / guïaratnasÃgaretyÃdi---atra rephÃntaæ nÃma dvayaæ nÃnta¤ca sambodhanadvayamalpasamÃsakam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) kathÃrÆpakÃvyadharamÃnaha---kathÃyÃmiti / ÃryÃmÃtrÃk­taæ chanda÷ / vaktrÃpavaktrake--chandoviÓe«au / tasya dharmÃntarÃnÃha---ÃdÃviti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---kÃdÃmbaryÃdi÷ / #<ÃkhyÃyikà kathÃvatsyÃtkavervaÓÃnukÅrtanam / asyÃmanyakavÅnÃæ ca v­ttaæ padyaæ kvacitkvacit // VisSd_6.334 //># ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) ÃkhyÃyikÃtmakakÃvyadharmÃnÃha---ÃkhyÃyiketi / kathÃvatseti---sà kathoktadharmatulyadharmavatÅtyartha÷ / kathÃto viÓe«amÃha--kaveriti / asyÃmiti--asyÃmÃkhyÃyikÃyÃmanyakavÅnäca vaæÓÃdikÅrtanamityartha÷ / tathà v­ttak«arasaækhyÃtaæ chanda÷ kvacit kvacidityartha÷ / ÃÓvÃsa iti--ÃÓvÃsanÃmÃtra pariccheda ityartha÷ / Ãryeti--ÃryÃdicchandasÃæ madhye yena kenacicchandasà ÃÓvasasya mukheÃdau anyÃpadeÓena--anyacchalena bhÃvyarthasya vak«yamÃïÃrthasya sÆcanamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---har«acaritÃdi÷ / "api tvaniyamo d­«ÂastatrÃpyanyairudÅraïÃt" / iti daï¬yÃcÃryavacanÃt kecit ÃkhyÃyikà nÃyakenaiva nibaddhavyÃ" ityÃhu÷, tadayuktam / ÃkhyÃnÃdayaÓca kathÃkhyÃyikayorevÃntarbhÃvÃnna p­thaguktÃ÷ / yaduktaæ daï¬inaiva---atraivÃntarbhavi«yanti Óe«ÃÓcÃkhyÃnajÃtaya÷" / iti / e«ÃmudÃharaïam---pa¤catantrÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) "ÃkhyÃyikà nÃyakenaiva nibaddhavyÃ" iti yad kenaciduktaæ tad "Ãpitu"--ityÃdidaï¬yÃcÃryavacanÃdayuktamityartha÷ / ÃkhyÃnÃdirÆpÃïÃæ kÃvyÃntaraïÃæ p­thagyuktibÅjamÃha--ÃkhyÃnÃdaya iti / yaduktaæ daï¬inaiveti--yato daï¬inaivoktam, atraivÃnta÷--ityÃdÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha gadyapadyamayÃni--- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) campÆsaæj¤akaæ kÃvyÃntaramÃha--gadyapadyamayamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ---deÓarÃjacaritam / ## yathÃ---virudamaïimÃlà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) virudamaïimÃlà prabandhaviÓe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà mama---«o¬aÓabhëÃmayÅ praÓÃstiratnÃvalÅ / evamanye 'pi bhedà uddeÓamÃtraprasÅddhatvÃduktabhedÃnatikramÃcca na p­thaglak«itÃ÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) evamanyepi bhedà iti / na p­thag lak«ità ityanvaya÷ / p­thagalak«aïe hetumÃha--uddeÓamÃtrasiddhatvÃditi / tattatkÅrttanamÃtreïaiva siddhÃ÷ na tu k­talak«aïa÷ / te«Ãmuktaprabhedalak«aïÃkrÃntatvamevetyÃha---uktabhedÃneti / iti ÓrÅmaheÓvaranyÃyÃlaÇkÃraviracitÃyÃæ sÃhityadarpaïaÂÅkÃyÃæ «a«Âhaparicchedavivaraïam ********** END OF COMMENTARY ********** iti sÃhityadarpaïo d­ÓyaÓravyakÃvyanirÆpaïo nÃma «a«Âha÷ pariccheda÷ /