Visvanatha (kaviraja):
Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara,
Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya,
and Anantadasa's Locana
Pariccheda 6
Input by members of the Sansknet project
(http://sansknet.ac.in)
This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks
The text is not proof-read!
NOTE:
The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda:
1) the mula text,
2) MaheÓvarabhaÂÂa's Vijnapriyà (erroneously called VilocanÃ), continuously
"numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.]
and
3) AnantadÃsa's LocanÃ, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, Ã)" etc.].
However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are
missing in the mula text, which renders their coordination impossible.
This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries
according to the following edition:
ÁrÅmadÃlaækÃrikacakravartitrikaliÇgagajapatisÃmrÃjyasÃndhi-
vigrahakamahÃpÃtra-ViÓvanÃthakavirÃja-praïÅta÷
SÃhityadarpaïa÷
granthakdÃtmabhuvà SÃhityadarpaïavasudhÃkareïa,
AnantadÃsena viracitayà LocanÃkhyayÃ,
BhaÂÂÃcÃrya-ÓrÅ-MaheÓvara-TarkÃlaækÃra-praïÅtayà Vij¤apriyÃ-samÃkhyayà ca vyÃkhyayà samakaækta÷
DillÅ : BhÃratÅya Buk KÃrporeÓan 1998
ATTENTION:
The text and kÃrikÃ-numbering of the printed edition may vary from this e-text!
#<...># = BOLD for karikas
___________________________________________________________________
THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
description character =ASCII
long a à 195
long A ù 249
long i Å 197
long I ý 253
long u Æ 198
long U ô 244
vocalic r 173
vocalic R ã 227
long vocalic r Ì 204
vocalic l Ê 202
long vocalic l Ë 203
velar n Ç 199
velar N § 167
palatal n ¤ 164
palatal N ¥ 165
retroflex t  194
retroflex T è 232
retroflex d ¬ 172
retroflex D Ö 214
retroflex n ï 239
retroflex N × 215
palatal s Ó 211
palatal S Á 193
retroflex s « 171
retroflex S å 229
anusvara æ 230
capital anusvara õ 245
visarga ÷ 247
capital visarga ê 234
Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.
For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________
«a«Âha÷ pariccheda÷
evaæ dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyatvena kÃvyasya bhedadvayamuktvà punardÓyaÓravyatvena bhedadvayamÃha--
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) Óravyaæ kÃvyamuktvà nÃÂyÃtmakaæ dÓyakÃvyaæ vaktumÃha--evaæ---dhvanÅti /
##
(lo, a) paricchedasaÇgatimÃha---evamiti /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) abhineyaæ nÃÂyam /
##
(lo, Ã) dÓyaæ darÓanÅyapradhÃnam /
Óravyaæ ÓrotavyamÃtram /
abhineyaæ naÂairaÇgÃdibhiriti Óe«a÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
tasyarÆpakasaæj¤ÃhetumÃha--
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, i) anyasya rÃmÃde÷ rÆpeïÃnyÃn naÂÃn rÆpayatÅti rÆpakam /
********** END OF COMMENTARY **********
taddÓyaæ kÃvyaæ naÂe rÃmÃdisvarÆpÃropÃdrÆpakamityucyate /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) nÃÂyaæ rÆpakamiti paryÃyÃdrÆpasaæj¤Ãhetuæ vaktumÃha---tasyeti rÃmÃdisvarÆpÃropaïÃditi veÓÃbhinayÃbhyÃæ tadÃropasyÃnena bodhanÃdityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
ko 'sÃvabhinÃya ityÃha--
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) tadÃropahetutvena prÃptamabhinayaæ pcchÃte---ko 'sÃviti /
ÃhÃrya iti /
ÃÇgikavÃcikau dvÃvapyÃhÃryo /
sÃtvika÷ ca tena cÃturvidhyam /
tatra nÃÂyasya sattvÃnudrekÃt rasÃveÓÃbhÃvena kriyamÃïavÃhÃryyau /
satvodrekÃdrasÃveÓena kriyamÃïai sÃttvikau /
##
(lo, Å) aÇgakta÷ ÃÇgika÷ /
vacasà vÃcika÷ /
ÃhÃryyaæ mukuÂakeyÆrÃdiracanà /
sÃttvika÷ stambasvedÃdi÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
naÂairaÇgÃdibhÅ rÃmayudhi«ÂhirÃdÅnÃmavasthÃnukaraïamabhinaya÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi Ça) taccatu÷ sÃdhÃraïamabhinayalak«aïamÃha---naÂairaÇgÃdibhiriti /
aÇgaæ ÓarÅram /
ÃdipadÃt vacanaparigraha÷ /
avasthÃstadÅyà dharmÃ÷ mana÷ kathÃvÃkyapÃï¬utvÃdirÆpaveÓÃdhÃraïa÷ tasyà anukaraïaæ tÃdrÆpyeïa pratyÃyanam /
********** END OF COMMENTARY **********
rupakasya bhedÃnÃha--
##
ki¤ca---
##
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) daÓavidhaæ rÆpakamuttkÅrtyëÂÃdaÓavidharÆpakamutkÅrttayati /
ki¤canÃÂiketi /
nÃÂyÃtmakamityekam /
vinà viÓe«amiti---taduktastattadviÓe«a eva bhedaka÷ /
taæ vihÃya sarve«Ãæ lak«ma lak«aïaæ nÃÂakavadevetyartha÷ /
##
(lo, u) lak«ma vak«yamÃïaæ lak«aïam /
********** END OF COMMENTARY **********
sarve«Ãæ prakaraïÃdirÆpakÃïÃæ nÃÂikÃdyuparÆpakÃïÃæ ca /
tatra---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) nÃÂakalak«aïamÃha /
nÃÂakamiti---khyÃtetivttÃdaya÷ svayameva vyÃkhyÃyante
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja)
[text missing in printed ed.]
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) eva eveti /
nÃÂake 'vÃntaranÃnÃrasasambhave 'pi te 'ÇgÃnyeva /
samastarasanirvÃha÷ ÓÇgÃravÅrayoreka eva tvaÇgÅ pradhÃnamityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, Æ) yathoddeÓaæ lak«aïamÃha--naÂakÃmeti /
yaduktaæ kavinà /
nÃnÃvibhÆtisamayuktamddhivilÃsÃdibhirguïaiÓcaiveti /
nirvahaïe 'ntimasandhau catvÃra÷ pa¤ca và ityupalak«aïamÃtraæ kÃryavyÃpÃriïÃæ prayatne nÃlpatvaæ vidheyam, bahutve 'bhinayadu÷ khÃvahatvÃt /
********** END OF COMMENTARY **********
khyÃtaæ rÃmÃyaïÃdiprasiddhaæ vttam /
yathÃ--rÃmacaritÃdi /
sandhayo vak«yante /
nÃnÃvibhÆtibhiryuktamiti mahÃsahÃyam /
sukhadu÷khasamudbhÆtatvaæ rÃmayudhi«ÂhirÃdivttÃnte«vabhiktam /
rÃjar«ayo du«yantÃdaya÷ /
divyÃ÷ ÓrÅk«ïÃdaya÷ /
divyà divya÷, yo divyo 'pyÃtmaninarÃbhimÃnÅ /
yathà ÓrÅrÃmacandra÷ /
gopucchagrasamÃgramiti "krameïÃÇkÃ÷ sÆk«mÃ÷ kartavyÃ÷" iti kecit /
************* COMMENTARY *************
##
(lo, ) sÆk«mÃ÷ svalpÃ÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
anye tvÃhu÷--"yathà gopucche kecidvÃlà hrasvÃ÷ keciddÅrghÃstatheha kÃnicitkÃryÃïi mukhasaædho samÃptÃni kÃnicitpratimukhe /
evamanye«vapi kÃnicitkÃnicit" iti /
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, Ì) ko 'sÃvaÇka ityÃha---pratyak«a iti /
netÃrau nÃyako nÃyikà ca /
tayorekasya dvayorvà caritaæ tatra pratyak«aæ darÓanÅyamiti bhÃva÷ /
cÆrïakÃnÃæ k«udratvaæ jhaÂiti bodhaphalaæ vicchinnÃvanÃntaraikÃrthatvÃdi antimÃÇkavarjaæ nyÃyasiddham /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, Ê) tatra sarvÃrthavicchedÃt /
padyÃnÃæ prÃcuryamabhinayadu÷ khÃvahatvÃt heyam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<ÃvaÓyakÃnÃæ kÃryÃïÃmavirodhÃdvinimita÷ // VisSd_6.14 //>#
##
##
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) khyÃtaæ rÃmÃyaïadÅti---kÃryaæ nirvahaïe 'dbhutamiti yaduktaæ tattatprakÅïÃrtasamuccayÅkaraïarÆpe nirvahaïe 'dbhutaæ kÃryamityartha÷ /
nirvahaïasandhirhi nÃnÃsthale prakÅrïarthÃnÃæ vaiÓi«ÂyarÆpamaikÃtmyamiti vak«yate /
sandhayo vak«yante /
tatraikenaiva prayojanenÃnvitÃnÃæ kathÃæÓÃnÃmavÃntaraikÃrthasaæbandha iti sandhisÃmÃnyalak«aïam /
tatra ca ekenaikenetyartha÷ /
tatra itivttasyotsÃhasahitabÅjasamutpattirmukhasandhi÷ /
itivttamabhinetavyaprasaÇga÷ /
bÅjaæ tadaÇkura÷ tasyaiva yatnayukta udbheda÷ pratimukhasandhi÷ /
hrÃsonme«avÃnuddeÓyaprÃptyÃÓÃyukta÷ phalapradhÃnopÃyasyodbhedo garbhasandhi÷ /
garbhasandhitoradhikatayà udbhinno mukhyaphalopÃya÷ ÓÃpÃdinà vighnito vimar«asandhi÷ /
bÅjavatÃæ prakÅrïanÃæsakalasandhyuktÃrthÃnÃmekÃrthatÃprÃpaïaæ nirvahaïasandhi÷ /
ayamupasaæhtisandhirityucyate /
ete pa¤ca sandhaya÷ /
mahÃsahÃyamati /
rÃmÃde÷ sugrÅvÃdayo mahÃsahÃyÃ÷ /
nÃyaka÷ pradhÃnapÃtram /
pa¤cÃdhikadaÓaparÃstatrÃÇkà ityuktatvÃt paricchedarÆpasyÃÇkasya svarÆpamÃha---pratyak«eti /
pratyak«anetreti /
aÇka iti kÅrttita ityagrenvaya÷ /
netà nÃyaka÷, taccaritaæ pratyak«aæ yatra tÃdÓa÷ /
rasabhÃveti /
bhÃvo nÃyakanÃyakayorÃkÆtam /
k«udracÆrïakamadÅrghasamÃsaæ saæsktam /
vicchinneti /
vyÃpakaprasaÇgasya evadeÓarÆpor'tho vicchinnasamÃpito yatra tÃdÓa÷ /
ki¤citsaæsagnabinduka iti /
avÃntarÃrthavicchede 'pi prasaÇgÃntaroktyÃkÃÇk«otthÃpakaæ vastu bindusaæj¤akam /
"avÃntarÃrthavicchede bindvavicchedakÃraïam"iti vak«yamÃïatvÃt /
ki¤cittadvÃn ityartha÷ /
bÅjamabhinetavyaprasaÇgasyÃÇkura ityartha÷ /
naca tatsaæhtimÃn tadvicchedavÃn /
aÇke 'bhinetavyavastunÃæ ni«edhamÃha---dÆrÃhvÃnamiti /
dÆrasthajanasyÃhvÃnamityartha÷ /
bhojanamannabhojanam /
dantacchedyanakhacchedyayorvastunorapi bhak«aïani«edha÷ /
tadapi nÃbhinetavyamityartha÷ /
e«Ãmabhinaya÷ sadasyÃnÃmamaÇgalamitya bhiprÃya÷ /
##
(lo, e) nÃneketyÃdinÃ---ekadine kathaivÃÇke 'bhineyà iti tricaturairiti pÆrvavadupalak«aïam /
dÆrÃhvÃnamityÃdibhirvarjita iti sambandha÷ /
vÆdhayuddhÃdika¤ca yasya kasyacit mukhenÃnyena và kavipratibhotthitena prakÃreïa darÓanÅyam /
tathÃrthepak«epakairiti vak«yate /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âa) devÅparijanÃdÅnÃæ pratyak«acitracaritairyukta ityanvaya÷ /
bhÃvarasodbhavairiti /
bhÃvo lÅlà raso vaidagdhyam /
tena rasabhÃvasamujjvala ityanena na paunaruktyam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
bindvÃdayo vak«yante /
ÃvaÓyakaæ saædhyÃvandanÃhi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âha) kandhyÃvandanÃdÅti /
rasÃntaraprasaktasya nÃyakasyeti bodhyam /
********** END OF COMMENTARY **********
aÇkaprastÃvÃdgarbhÃÇkamÃha-
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬a) garbhÃÇka÷ pradhÃnÃÇkamadhye 'vÃntaravicchedarÆpo 'paro 'Çkastallak«aïamÃha--aÇkodareti /
prathamato 'bhinayena naÂapraveÓo raÇgadvÃram /
tadvak«yati "yasmÃdabhinayÃt pÆrvam"ityÃdinÃtra cÃbhinayo nÃÂyavastupradarÓanam /
garbhÃÇka÷ prathamÃÇka eveti niyamÃbhÃvÃt Ãha--raÇgadvÃrÃmukhÃdÅti /
Ãmukhaæ prastÃvanà tallak«aïamagre vak«yate /
raÇgadvÃrÃmukhe prathamÃÇke /
ÃdipadÃt vak«yamÃïalak«aïakaÓuddhasaækÅrïavi«kambhakadvayasyapraveÓakasya ca parigraha÷ /
vak«yate hi---vttavartti«yamÃïakathÃæÓapradarÓakobhinayo vi«kambhaka÷ /
saca madhyavidhajanapravarttita÷ Óuddha÷ /
madhyanÅcÃbhyÃæ pravarttita÷ saækÅrïa÷ /
nÅcajanamÃtrapravarttita÷ praveÓaka÷ /
te«Ãntu sakalÃÇka eva sambhava÷ /
aÇkodara iti /
mukhyanÃÂakamadhye kenÃpi pÃtreïa nÃÂakÃntarapradarÓanaæ garbhÃÇka ityartha÷ /
tatpradarÓanaphalamÃha---sabÅja iti tatpradarÓanÃt,mukhyanÃÂakabhinetavyÃrthasyÃÇkuraphalayorlÃbhÃt tad dvayavÃnityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà bÃlarÃmÃyaïo rÃvaïaæ prati kohala÷---
"Óravaïai÷ peyamanekairdÓyaæ dÅrghaiÓca locanairbahubhi÷ /
bhavadarthamiva nibaddhaæ nÃÂyaæ sÅtÃsvayaævaraïam" //
ityÃdinà viracita÷ sÅtÃsvayaævaro nÃma garbhÃÇka÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬ha) taæ gÃrbhÃÇkaæ darÓayati---yathà bÃlarÃmÃyaïa ityÃdi---tatra hi kenÃpi kavinà nibaddhaæ ÓravaïairityÃdiguïayuktaæ sÅtasvayamvaraæ nÃma nÃÂyaæ ka¤cukinà rÃvaïe niveditam /
tacchavaïaÃt sÅtÃharaïakanakamgarÃmakrodharÆpabÅjasya sÅtÃharaïarÆpakasya ca sÆcanÃt taddvayavat /
ityÃdinà viracita iti /
ityÃdinà darÓita÷ kenÃpi viracita ityartha÷ /
ka¤cukivÃkyena tadviracanÃbhÃvÃt /
##
(lo, ai) ntyapÃtrabhÆto 'pi rÃvaïo 'sya garbhÃÇkasya naÂÃntarairabhineyasya dra«ÂÃ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ïa) prasaÇgato garbhÃÇkamuktvà praktanÃÂake yadyadabhinetavyaæ tadÃha---tatrapÆrvamiti---pÆrvaraÇgaÓca naÂÃbhinayarÆparaÇgadvÃrÃdisÆtradhÃrani«kÃmaïÃnta÷ kriyÃkalÃpa÷ nÃÂakasyeti---nÃÂakasaæj¤Ãyà api kathanamityartha÷ /
##
(lo, o) saæj¤ÃdÅti--ÃdiÓabdÃt gotrÃdi÷ /
nÃÂakasyÃpi saæj¤ÃsvarÆpÃdikathanamiti sambandha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
tatreti nÃÂake /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ta) asya pÆrvaraÇgarÆpasaæj¤ÃvyutpattimÃha---yannÃÂyeti /
nÃÂyavastuno abhinetavyeti vttarÆpavastuno rÃmÃyaïÃde÷ /
kuÓÅlavÃÓca sÆtradhÃrÃdinaÂÃ÷ /
pratyahÃrÃdÅti--sÆtradhÃranaÂÃdÅnÃæ kriyÃviÓe«Ã÷ pratyÃhÃrÃdaya÷ /
##
(lo, au) pratyÃhÃrÃdikÃnyaÇgÃni raÇgavighnaÓÃntyarthaæ naÂamÃtrakarttavyÃnyÃkare«u boddhavyÃni /
kavikarttavyatvÃbhÃvÃt neha lak«yante /
********** END OF COMMENTARY **********
tasyÃ÷ svarÆpamÃha--
************* COMMENTARY *************
##
(lo, a) asyà nÃndyÃ÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<ÃÓÅrvacanasaæyuktà stutiryasmÃtprayujyate /
devadvijanpÃdÅnÃæ tasmÃnnÃndÅti saæj¤ità // VisSd_6.24 //>#
************* COMMENTARY *************
##
(lo, Ã) ÃÓÅriti /
devadvijanpÃdÅnÃmÃÓÅrÃÓaæsà tatpratipÃdakenavacanena yuktà /
nÃÂakÃdi«u nityamavaÓyaæ prayujyate, natvasyÃ÷ kadÃcitkatvasthiti÷ /
nÃndÅti nÃdidhÃto÷ siddhà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, tha) nÃndÅsaæj¤ÃvyutpattimÃha---ÃÓÅrvacaneti /
ÃÓaæsÃnurÆpà samddhirnÃndÅ /
nÃndisvarÆpapadavyutpattau nÃndÅ samddhiriti cocyate iti stutivacanasaæyuktà nÃndÅ yasmÃt pravarttate sabhÃsatsu ÓrÃvyate /
atastad vacanameva tatsambandhÃnnÃndÅ /
devadvijanpÃdÅnÃmÃÓÅrvacanetyanvaya÷ /
etÃdÓanÃndÅkathana¤ca na mume÷ tanmate raÇgadvÃrameva nÃndÅ /
kintu munibhinnÃnÃæ kÃrikÃktÃmevedÓanÃndÅkathanamityagre vyaktÅbhavi«yati /
yad yad vastvÃtmikà sà tattadÃha---maÇgalyeti /
e«Ãmanyataradeva ÓaæsanÅyamityartha÷ /
padai÷ dvÃdaÓabhiriti /
atra capadaæ ÓlokapÃdo vibhaktyantaæ pada¤ca /
yathÃsambhavaæ vivak«yate /
tadanyetarairyuktetyartha÷ /
##
(lo, i) utetyanena kvacit padaira«ÂabhirdvÃdaÓabhirvà yutà /
********** END OF COMMENTARY **********
a«Âapadà yathà anargharÃghave--"ni«pratyÆhama" ityÃdi /
dvÃdaÓapadà yathà mama tÃtapÃdÃnÃæ pu«pamÃlÃyÃm---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, da) a«Âapadà anargharÃghave iti /
atra ni«pratyÆha ityÃdi viramati mahÃkalpa ityÃdi ÓlokaddhayëÂapÃdaira«Âapadatvam /
naca ni«pratyÆhamupÃsmahe bhagavata÷ kaumaudakÅlak«aïa÷ kokaprÅticakorapÃraïapaÂujyoti«matÅ locane /
yÃbhyÃmarddhavibodhamugdhamadhuraÓrÅrarddhanidrÃyito nÃbhipallavapuï¬arÅkamukula÷ kambo÷ sapatnÅkta÷ //
ityatra vibhaktyantapadÃnÃæ dvÃdaÓatvapyasti, tatkathama«Âapadatvaæ darÓitamiti vÃcyam /
ubhayasattve 'pi a«ÂapadatvÃnapÃyÃt taddarÓanaucityÃt vyÃkhyÃtam /
a«ÂapadatvÃsambhave vibhaktyantapadarÆpadvÃdaÓapadavatÅæ nÃndÅmudÃharati /
********** END OF COMMENTARY **********
Óirasi dhtasurÃpage smarÃrÃvaruïamukhendurucirgirÅndraputrÅ /
atha caraïayugÃnate svakÃnte smitasarasà bhavato 'stu bhÆtihetu÷ //
evamanyatra /
etannÃndÅti kasyacinmatÃnusÃreïoktam /
vastutastu "pÆrvaraÇgasya raÇgadvÃrÃbhidhÃnamaÇgam" ityanye /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, dha) etannÃndÅti /
ÃÓÅrvacanarÆpà nÃndÅtyartha÷ /
raÇgavighnopaÓÃntaye ityanena pÆrvaÇgasya raÇgavighnopaÓÃntaphalatvasyoktatvÃt tathÃpyavaÓyaæ kartavyà nÃndÅ vidhnopaÓÃntaye iti tadarthÃnmunÅtaranÃÂyÃkÃrikÃkta÷ kasyacin matÃbhiprÃyeïoktam /
vastutastu pÆrvaraÇgasya raÇgadvÃramevÃÇgaæ natu nÃndÅtyanye Ãhurityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yaduktam---
"yasmÃdabhinayo hyatra prÃthamyÃdavatÃryate /
raÇgadvÃramato j¤eyaæ vÃgaÇgÃbhinayÃtmakam" //
iti /
uktaprakÃrÃyÃÓca nÃndyà raÇgadvÃrÃtprathamaæ naÂaireva kartavyatayà na mahar«iïà nirdeÓa÷ kta÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, na) raÇgadvÃrasyÃÇgadarÓikÃæ kÃrikÃæ darÓayati--yasmÃdabhinayo hyatreti /
prÃthamyÃdityÃÓÅrvacanato 'pi prÃthamyÃdityartha÷ /
vÃgaÇgeti /
vÃgabhinayÃtmakamaÇgÃbhinayÃtmakamityartha÷ /
atra prÃthamyÃdityanena pÆrvaraÇgÃÇgatvaæ raÇgadvÃrasya darÓitam /
natu nÃndyÃiti bhÃva÷ /
tasyÃ÷ pÆrvaraÇgÃnaÇgatve mahar«estathÃtvÃpradarÓanamapi sÃdhakamityÃha /
uktaprakÃrayà iti /
dvÃdaÓapadëÂapadaprakÃrÃyà ityartha÷ /
mahar«iïà nÃndÅmÃætrasyaivÃnirddi«ÂatvÃt /
uktakÃrÃyà api tasyà anirddeÓa÷ naÂaireveti /
nÃÂye 'vaÓyaæ nÃndÅ karttavyà iti mahar«ibhinnÃnÃæ matÃnusÃribhirnaÂairevetyartha÷ /
natu mahar«imatÃnusÃribhirityartha÷ /
mahar«iïà tadanirddeÓÃttadÃha--na mahar«iïeti /
mahar«iïa tadanirdeÓe tasyà dvÃdaÓapadatvÃdiviÓe«aïavyabhicÃre heturityÃha---kÃlidÃsÃdÅti /
********** END OF COMMENTARY **********
kÃlidÃsÃdimahÃkaviprabandhe«u ca---
************* COMMENTARY *************
##
(lo, Å) etaditi /
etannÃÂakÃde÷ prathamaæ pÃdam /
kasyacit kolÃhalÃde÷ /
naÂaireva narttakaireva kÃvyatvÃnta÷ pÃtitvÃbhÃvÃt ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
vedÃnte«u yamÃhurekapuru«aæ vyÃpya sthitaæ rodasÅ yasminnÅÓvara ityananyavi«aya÷ Óabdo yathÃrthÃk«ara÷ /
antaryaÓca mumuk«ubhiniyamitaprÃïÃdibhirmgyate sa sthÃïu÷ sthirabhaktiyogasulabho ni÷ ÓreyasÃyÃstu va÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(lo, u) vedÃnteti /
yathÃrthÃk«ara ÅÓvaraÓabda ÅÓidhÃte÷ siddhatvÃdaiÓvaryyayogarƬharÆpor'thastasmin eva tÃttvika ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
evamÃdi«u nÃndÅlak«aïÃyogÃt /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pa) vedÃnte«u iti /
sa sthÃïurmaheÓo và yu«mÃkaæ Óreyase 'stu iti anvaya÷ /
ekapuru«aæ pradhÃnaæ puru«am /
rodasÅ dyÃvÃpthivyau /
abhinnavi«ayo 'nyatrÃpravtti÷ /
ananyavi«aya iti kvacit pÃÂha÷ /
ak«aramatra padam /
varïasyÃrthÃbhÃvena yathÃrthÃbhÃvÃt /
arthaÓca ÅÓaaiÓvaryye iti karttvihitavarapratyayÃnta÷ dhÃtvartha÷ /
prÃïadaya÷ prÃïapÃnÃdaya÷ pa¤cavÃyava ityartha÷ /
antarniyamitoktau mumuk«ubhiryo mgyate dhyÃyate /
nÃndÅlak«aïekati /
dvÃdaÓatvëÂapadatvÃbhÃvena tallak«aïabhÃvÃdityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
uktaæ ca---"raÇgadvÃramÃrabhya kavi÷ kuryÃt-'ityÃdi /
ata eva prÃktanapustake«u "nÃndyante sÆtradhÃra÷" ityanantarameva "vedÃnte«u-" ityÃdi Ólokale(li) khanaæ dÓyate /
yacca paÓcÃt "nÃndyante sÆtradhÃra÷" iti le (li) khanaæ tasyÃyamabhiprÃya÷---nÃndyante sÆtradhÃra idaæ prayojitavÃn, ita÷ prabhti mayà nÃÂakamupÃdÅyata iti kaverabhiprÃya÷ sÆcita" iti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pha) tathà ca raÇgadvÃrameva nÃndÅ /
saivÃvaÓyaæ karttavyeti darÓayatiukta¤ceti /
uktamatra mahar«iïeti bodhyam /
ata eva tatra raÇgadvÃrarÆpaiva nÃndÅ mahar«erabhimatà /
tasyà evÃdau sÆtradhÃreïa karttavyatvÃdevetyartha÷ /
atra ca nandyante raÇgadvÃrarÆpanÃndyanta ityartha÷ /
yacca paÓcÃditi /
vedÃnte«u ityÃdiÓlekasya paÓcÃdityartha÷ /
nÃndyante raÇgadvÃrarÆpanÃndyante sÆtradhÃra idaæ vedÃnte«u ityÃdi prayojitavÃn /
ita÷ paraæ mayà kavinà nÃÂakamupÃdÅyate /
ityevaæ kaverabhiprÃyo nÃndyanta ityÃdinà kavinaiva sÆcita ityartha÷ /
##
(lo, Æ) nÃndÅlak«aïaæ samanantaroktaprakÃram /
ya¤ca paÓcÃditi /
vedÃnte«u ityÃdi padÃnantaraæ tata÷ ÓlokÃt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ba) pÆrvaraÇgÃnantaraktyamÃha---pÆrvaraÇgamiti /
sthÃpaka÷ sÆtradhÃrasadÓaæ naÂÃntaram /
tadvaditi /
sÆtradhÃravadityartha÷ /
kÃvyamat nÃÂakarÆpam /
##
(lo, ) pÆrvaraÇga iti /
evaæ pratyÃhÃramÃrabhya kavikarttavyarÆparaÇgadvÃraparyyantÃÇgamadhyam iti Óe«a÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, bha) divyamartye«u ityÃdikaæ svayameva vyÃkhyÃsyati /
divyaæ marttyaæ ceti kvacit pÃÂha÷ /
##
(lo, Ì) miÓraæ divyamarttyÃbhyÃmiti, vttÃbhyÃmityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
kÃvyÃrthasya sthÃpanÃtsthÃpaka÷ /
tadvaditi sÆtradhÃrasadÓaguïÃkÃra÷ /
idÃnÅæ pÆrvaraÇgasya samyakprayogÃbhÃvÃdeka eva sÆtradhÃra÷ sarvaæ prayojayatÅti vyavahÃra÷ /
sa sthÃpako divyaæ vastu divyo bhÆtvÃ, martyaæ martyo bhÆtvÃ, miÓraæ ca divyamartyayoranyataro bhÆtvà sÆcayet /
vastu itivttam, yathodÃttarÃghave---
rÃmo mÆdhni nidhÃya kÃnanamagÃnmÃlÃmivÃj¤Ãæ guro- stadbhaktyà bharatena rÃjyamakhilaæ mÃtrà sahaivojjhitam /
tau sugrÅvavibhÅ«aïÃvanugatau nÅtau parÃmunnatiæ protsiktà daÓakaædhÃraprabhtayo dhvastÃ÷ samastà dvi«a÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ma) vttamiti--vttamabhinetavyavttÃnta÷ /
rÃmo mÆrdhni ityÃdinà rÃmo guro÷ piturÃj¤Ãæ mÆrdhni nidhÃya kÃnanamagÃdityanvaya÷ /
tadbhakatyà rÃmabhaktyà mÃtrà jananyà /
tau purÃïe Órutau /
pretsiktÃ÷ uddhatÃ÷ /
daÓakandharaprabhtaya÷ samastÃdvi«a÷ dhvastà teneti Óe«a÷ /
atrÃbhinetavyasya samastavastusÆcakam /
##
(lo, Ê) prostiktÃ÷ prakar«eïa darpi«ÂÃ÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
bÅjaæ yathà ratnÃvalyÃm---
dvÅpÃdanyasmÃdapi madhyÃdapi jalanidherdiÓo 'pyantÃt /
ÃnÅya jhaÂiti ghaÂayati vidhirabhimatamabhimukhÅbhÆta÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ya) bÅjamiti---abhinetavyÃrthamÆlamaÇkura÷ /
dvÅpÃdanyasmÃditi /
dÆrasthenÃpi vareïa svÅyakanyÃpariïayasya bhÃvitvena nijapatnÅmÃÓvÃsayata÷ sthÃpakasya sÆtradhÃrasya ca uktiriyam /
anyadvÅpÃdito 'pyÃnÅyÃbhimukhÅbhÆto vidhirghaÂayatÅtyartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
atra hi samudre pravahaïabhaÇgamagnotthitÃyà ratnÃvalyà anukÆladaivalÃlito vatsarÃjaghapraveÓo yaugandharÃyaïavyÃpÃramÃrabhya ratnÃvalÅ prÃptau bÅjam /
mukhaæ Óle«Ãdinà prastutavttÃntapratipÃdako vÃgviÓe«a÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ra) atreti vahanaæ naukà /
vahitreti kvacit pÃÂha÷ /
ghapraveÓo bÅjamityanvaya÷ /
Óle«Ãdinetyatra ÃdipadÃdanyÃpadeÓaparigraha÷ /
##
(lo, e) yaugandharÃyaïa÷ amÃtyaviÓe«a÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---
ÃsÃditaprakaÂanirmalacandrahÃsa÷ prÃpta÷ Óaratsamaya e«a viÓuddhakÃnti÷ /
utkhÃyà gìhatamasaæ ghanakÃlamugraæ rÃmo daÓÃsyamiva saæbhtabandhujÅva÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, la) tatra Óle«eïÃha /
ÃsÃditeti---gìhatamasamatiÓayandhakÃramugraæ ghanakÃlaæ prÃvÂkÃlam utkhÃya unmÅlya Óaratsamaya e«a prÃpta Ãgata÷ /
rÃmo daÓÃsyamiva daÓÃsyo 'pi gìhatamo gìhamoha ugraÓca /
ÓaratsamayarÃmayorviÓe«aïÃnyÃha---ÃsÃditetyÃdÅni---Óaratpak«e prakaÂo vyaktÅbhÆto nirmalacandra eva hÃsa÷ /
ÃsÃditeti /
rÃmapak«e candrahÃsa÷ khaÇga÷--rÃvaïavadhÃrthaæ kÃle eva tadÃsÃdanaæ bodhyam /
Óaratpak«e viÓuddhaÓcÃsau kÃnta÷ kamanÅyaÓceti vigraha÷ /
rÃmapak«e vahvau viÓuddhà kÃntà patnÅ yasya tÃdÓa÷ /
Óaratpak«e saæbhtaæ janitaæ bandhujÅvakusumaæ yena tÃdÓa÷,rÃmapak«e sambhto janito bandhÆnÃæ raïapatitavÃnarÃïÃæ jÅvo 'mtav«Âyà yena tÃdÓa÷ /
atra candrahÃsadipadaÓle«avÃn vÃgviÓe«a÷ /
ÃdipadagrÃhyo 'nyÃpadeÓastu nodÃhta÷ /
tacca mama tÃrÃvatÅcandraÓekharanÃÂake yathÃ--- "udyate ÓaÓini pÆrvabhÆdharaæ rÃjitaæ kalpacandraÓekharam /
e«a yÃsyati ÓakÅ mahÃrïavaæ tÃtapÃdamiva vandanamicchu÷ //
"tatra hi candrasya tÃdamahÃrïavagamanÃnyÃpadeÓena prastutavastunaÓcandraÓekharanpasya vane tapa÷ prasaktasya tÃtapÃdavandanÃrthagamanasÆcakam /
evamanyatrÃpyanusandheyam /
##
(lo, ai) ÃsÃditeti---candrahÃsa÷ prabhÃkha¬gaÓca /
kasya jalasya /
antaæ svarÆpam kÃntà vahnipraveÓaÓuddhà sÅtà /
tamo 'ndhakÃra÷ mohaÓca bandhujÅvÃravyaæ kusumam /
bandhÆnÃæ jÅvÃ÷ prÃïÃÓca /
********** END OF COMMENTARY **********
pÃtraæ yathà ÓÃkuntale ---
tavÃsmi gÅtarÃgeïa hÃriïà prasabhaæ hta÷ /
e«a rÃjeva du«yanta÷ sÃraÇgeïatiraæhasà //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, va) tavÃsmÅti---tava naÂyÃ÷ /
prasabhaæ balÃt /
hÃriïa manohÃriïà /
e«a purÃïe«u Óruta÷ /
atra pÃtraæ rÃjà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
#<tuæ ca ka¤citprÃyeïa bhÃratÅ vttimÃÓrita÷ />#
sa sthÃpaka÷ /
prÃyeïoti kvacidtorakÅtanamapi /
yathÃ--ratnÃvalyÃm /
bhÃratÅvttistu---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Óa) raÇgaæ prasÃdyeti---raÇgamatra vastu, etat sÆcanarÆpaæ nÃÂyaikadeÓam /
yathà ratnÃvalyÃmiti /
tatra vasantotsavasya varïane vasantarttorapi varïanÃt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, «a) bhÃratÅti---narÃÓraya÷ puæprayojya÷ /
strÅvÃcÃæ praktatvÃt puæsÃmapyadhanÃnÃæ vaca÷ praktatvÃt prÃya ityuktam /
********** END OF COMMENTARY **********
saæsktabahulo vÃkpradhÃno vyÃpÃro bhÃratÅ /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, sa) tasyà iti /
bhÃratyà ityartha÷ /
tatra prarocanÃlak«aïamÃha---atronmukhÅkÃra iti /
##
(lo, o) tasyà bhÃratÅvtte÷ /
vÅthÅ vÅthyaÇgÃni /
prahasanaæ prahasanÃÇgÃni vak«yamÃïÃni /
********** END OF COMMENTARY **********
prastutÃbhinaye«u praÓaæsÃta÷ ÓrotÌïÃæ pravttyunmukhÅkaraïaæ prarocanà /
yathà ratnÃvalyÃm---
ÓrÅhar«o nipuïa÷ kavi÷ pari«adapye«Ã guïagrÃhiïÅ, loke hÃri ca vatsÃrÃjacaritaæ nÃÂye ca dak«Ã vayam /
vastvekaikamapÅha vächitaphalaprÃpte÷ padaæ kiæ punar- madbhÃgyopacayÃdayaæ samudita÷ sarvo guïÃnÃæ gaïa÷ //
vÅthÅprahasane vak«yete /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ha) ÓrÅhar«a iti /
dhÃvaka evÃtra yadyapi kavi÷ tathÃpi rÃj¤a÷ ÓrÅhar«asya prÅtaye tatraiva kavitvÃropa÷ kta÷ /
vastvekaikamapÅheti /
iha e«u /
nipuïakavi--pari«atsvÅyanÃÂyadak«atvÃtte«u vastu«u madhye /
ekaikaæ vastu ityartha÷ /
kiæ punariti /
kiæ punarvaktavyamityartha÷ /
guïÃnÃæ phalaprÃptihetutvÃt upÃdeyÃnÃm /
atrÃbhinetavyasya vatsarÃjacaritasyÃbhinetÌïÃæ naÂÃnÃæ pari«adaÓca praÓaæsà /
saæskteneti /
tadaÇgatà /
vÅthÅprahasane iti /
taddvayamukharÆpakaviÓe«au nÃÂakaprabhedau vak«yate /
tau ca saæsktenaiveti taddvayaæ bhÃratyà aÇgam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) ÃmukharÆpamÃha--naÂÅti /
********** END OF COMMENTARY **********
sÆtradhÃrasadÓatvÃt sthÃpako 'pi sÆtradhÃra ucyate /
tasyÃnucara÷ pÃripÃÓvika÷, tasmÃtki¤cidÆno naÂa÷ /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) ÅdÓÅæ prastÃvanÃmukttvà tasyÃ÷ pa¤cabhedÃnÃha---uddhÃtyaka iti /
********** END OF COMMENTARY **********
tatra---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) tatra uddhÃtyakalak«aïamÃha---padÃnÅti /
agatarthÃni ityatrÃrdho yojakavakthdayasthitor'tha÷ /
tadarthÃgataya iti /
padadvaye 'vagatiparo 'gami÷ /
tathà ca vaktrà sthÃpakenÃnavagatatÃdÓÃrthÃni svoccaritapadÃni, tadarthasya yojakanarahdayasthitasyÃrthasyÃvagataye 'nyai÷ sthÃpakoccÃritabhinnai÷ padairyojayanti /
svahdayasthitÃrthatÃæ pratipÃdayantÅtyartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà mudrÃrÃk«ase sÆtradhÃra÷---
"krÆragraha÷ saketuÓcandramasampÆrïamaï¬alamidÃnÅm /
abhibhavitumicchati bÃlat--"
************* COMMENTARY *************
##
(lo, au) kÆragraheti---krÆro dÃruïagraho rÃhu÷, pak«e-krÆro dÃruïo graha Ãgraha÷ candraguptÃbhibhavarÆpa÷ yasya /
candraæ ÓaÓinaæ candraguptÃkhyaæ rÃjÃna¤ca /
********** END OF COMMENTARY **********
ityanantaram---"(nepathye / ) Ã÷, ka e«a mayi jÅvati candraguptamabhi- bhavitumicchati" /
iti /
atrÃnyÃrthantyapi padÃni hdayasthÃrthÃgatyà arthÃntare saækramayya pÃtrapraveÓa÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) krÆragraheti---candragrahaïaæ bhavi«yati iti pratÅpÃdayata÷ sthÃpakasyoktiriyam /
sa krÆragraha÷ ketÆ rÃhurityartha÷ /
e«Ãæ padÃnÃæ candraguptanpatimantriïà cÃïakyabrÃhmaïarÆpanareïa rÃk«asarÆpÃt krÆragrahÃt krÆro graho yasya tasmÃt /
candraguptanpatyabhibhavarÆpe svahdayasthiter'the saækrama÷ kta÷ /
tÃdÓÃrthatà darÓitetyartha÷ /
tadÃha--atrÃrthavantayapÅti /
rÃhucandrarÆpÃrthavantyapÅtyartha÷ /
hdÅsthor'tho rÃk«asacandragaptarÆpa÷ /
pÃtraæ cÃïakya÷ /
##
(lo, a) padÃni krÆragraha ityÃdÅni /
hdistha÷ sÆtradhÃrasyetyartha÷ /
praktaÓcandroparÃgarÆpastasyÃgatyÃbodhena /
arthÃntare praktagranthÃbhidheye /
atrÃha bhÃï¬i÷-- vismtaæ na pratÅtaæ và yatra vÃkyaæ prakÃÓyate /
praÓnottaramanohÃrÅ sa uddhÃtyaka ucyate //
yathà pÃraï¬avÃbhyudaye--- kà ÓlÃghà guïinÃæ k«amÃparibhava÷ ko 'k«a÷ sukulyai÷ kta÷ kiæ du÷ khaæ parasaæÓrayo jagati ka÷ ÓlÃghyo ya ÃÓrÅyate /
ko mtyurvyasanaæ guïa dadhati ke yairnirjità Óatrava÷ kena j¤Ãtamidaæ virÃÂanagare channasthitai÷ pÃï¬avai÷ //
ata÷ sÆtradhÃrani«kÃntau pÃï¬avapraveÓa÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Ça) kathoddhÃtalak«aïamÃha--sÆtradhÃrasyeti /
idÃnÅæ sthÃpakaktyÃbhÃvÃt sÆtradhÃra eva sthÃparakaktyaæ karotÅtyabhiprÃyeïÃha--sÆtradhÃrasyeti /
vÃkyÃdÃnaæ vÃkyÃnukaraïam /
arthÃdÃnaæ vÃkyÃnukaraïaæ vinà tadarthÃnuÓÅlanam /
********** END OF COMMENTARY **********
vÃkyaæ yathà ratnÃvalyÃm--"dvÅpÃdanyasmÃdapi--'ityÃdi (332 p d) sÆtradhÃreïa paÂhite--"(nepathye) sÃdhu bharataputra! sÃdhu /
evametat /
ka÷ sandeha÷ ? dvÅpÃdanyasmÃdapi--" ityÃdi paÂhitvà yaugandharÃyaïasya praveÓa÷ /
vÃkyÃrtho yathà veïyÃm--
nirvÃïavairadahanÃ÷ praÓamÃdarÅïÃæ nandantu pÃï¬utanayÃ÷ saha mÃdhavena /
raktaprasÃdhitabhuva÷ k«atavigrahÃÓca svasthà bhavantu kururÃjasutÃ÷ sabhtyÃ÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) dvÅpÃditi--atra yaugandharÃyaïamantrirÆpapÃtrasya tadvÃkyaæ punaranuktya praveÓa÷ /
##
(lo, Ã) nirvÃïeti---Óama÷ kopÃdyabhÃva÷ vinÃÓaÓca /
raktà ra¤jità prasÃdhità prakar«eïa sÃdhitÃ, raktena rudhireïa prasÃdhità maï¬itÃÓca /
vigraho yuddhaæ dehaÓca /
svasthÃ÷ kuÓalina÷ svargasthÃÓca /
********** END OF COMMENTARY **********
iti sÆtradhÃreïa paÂhitasya vÃkyasyÃrthaæ ghÅtvÃ--"(nepathye) Ã÷ durÃtman ! vthà maÇgalapÃÂhaka !, kathaæ svasthà bhavantu mayi jÅvati dhÃrtarëÂÃ÷ ?" tata÷ sÆtradhÃrani«krÃntau bhÅmasenasya praveÓa÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) nirvÃïeti--pÃï¬utanayÃ÷ nirvÃïavairagnaya÷ santo mÃdhavena saha nandantu /
kururÃjasutÃÓca duryodhanÃdayo 'nuraktaprasannÅktabhÆmi«Âhalokà tyaktayuddhÃÓca santa÷ sabhtyÃ÷ svasthà bhavantu ityartha÷ /
arthaæ ghÅtveti /
etad vÃkyÃnukÃraïaæ vinà tadarthÃnuÓÅlanenaiva à ityÃdyuktavata÷ bhÅmasya praveÓa÷ /
##
(lo, i) bhÅmasenasya praveÓa ityanantaraæ prathamÃrthamÃdÃya iti Óe«a÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja) prayogÃtiÓayalak«aïamÃha--yadi prayoga iti /
bhÆya iti /
punarapyanya ityartha÷ /
prayogo 'nya iti kvacit pÃÂha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà kundamÃlÃyÃm---"(nepathye) ita ito 'vataratvÃryà /
sÆtradhÃra÷---ko 'yaæ khalvÃryÃhvÃnena sÃhÃyakamapi me sampÃdayati /
(vilokya) ka«Âamatikaruïaæ vartate /
"laÇkeÓvarasya bhavane suciraæ sthiteti rÃmeïa lokaparivÃdabhayÃkulena /
nirvÃsitÃæ janapadÃdapi garbhagurvoæ sÅtÃæ vanÃya parikar«ati lak«maïo 'yam" //
atra ntyaprayogÃrthaæ svabhÃryÃhvÃnamicchatà sÆtradhÃreïa "sÅtÃæ vanÃya parikar«ati lak«maïo 'yam" iti sÅtÃlak«maïayo÷ praveÓaæ sÆcayitvà ni«kÃntena svaprayogamatiÓayÃna eva prayoga÷ prayojita÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) iti ito 'vataritviti /
sÆtradhÃrapatnyà ÃhvÃnanÃgamanopadeÓa÷ kta÷ /
laÇkeÓvarasyeti /
janapadÃt ayodhyÃto nirvÃsitÃæ ni«kÃmitÃæ garbhagurvomityanvaya÷ /
prayogÃtiÓayapadayogÃrthaæ ghadyan vyÃca«Âe---svaprayogamatiÓayÃna iti /
eva prayoga÷ sÆcita iti---sÅtÃlak«maïayo÷ praveÓarÆpo 'nya÷ prayoga÷ sÆcita ityartha÷ /
sÆcita ityatra prayojita iti kvacit pÃÂha÷ /
##
(lo, Å) ita iti /
atrÃryyapadÃrtha÷ sÅtÃrÆpo nepathye pÃtrÃbhimata÷ /
naÂÅrÆpastu sÆtradhÃreïÃvagata÷ svaprayogamatiÓayÃna÷ praktÃthapratipÃdanÃt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) pravarttake kÃlÃÓrayeïÃha---kÃlamiti /
tadÃÓrayasya tatsÆcitasya /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---"ÃsÃditaprakaÂa--" ityÃdi (332 p d) /
"tata÷ praviÓati yathÃnidi«Âo rÃma÷" /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âa) avalagitalak«aïamÃha--yatraikatreti /
yatraikatra prayoge satÅtyanya÷ /
samÃveÓÃt tatprayogasya samanirdi«ÂatvÃt ÃnyatkÃryyaæ prasÃdhyate ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ÓÃkuntale--sÆtradhÃro naÂÅæ prati /
"tavÃsmi gÅtarÃgeïa-" (333 p d) ityÃdi /
tato rÃj¤a÷ praveÓa÷ /
##
atra Ãmukhe /
uddhÃtya (ta) kÃvalagitayoritarÃïi vÅthyaÇgÃni vak«yamÃïÃni /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âha) tavÃsmÅti /
atra gÅtapraÓaæsÃrÆpaprayoge sati rÃj¤a÷ praveÓarÆpamanyatkÃryyaæ sÃdhitam /
pravarttake kÃlÃÓrayaïamato bhedakaæ bodhyam /
itthaæ prastÃvanÃrÆpesya udghÃtakÃdipa¤cabhedamuktvà tatraiva prayoge yathÃlÃbhaæ vÅthyaÇgÃnyapi prayojanÅyÃnÅtyÃha---yojyÃnyatreti /
vÅthyÃkhyoparÆpÃtmakanÃÂakaprabhedasya vak«yamÃïasyÃÇgam /
udghÃtyakÃvalagitÃdÅni tayordaÓÃÇgÃni vak«yante /
ÃmukhaprabhedatayÃpi udghÃtyakÃvalagite ukte /
atastad bhinnaikadeÓe tadaÇgÃnyapyatra yojanÅyÃnÅtyÃha---udghÃtyakÃvalagitayoritarÃïÅti /
********** END OF COMMENTARY **********
nakhakuÂÂastu---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬a) pa¤caprabhedà ÃmukhasyÃmÅ pravi«ÂapÃtrasÆcitapÃtrÃntarapraveÓaghaÂità ukta÷ /
apravi«ÂasÆcitapÃtraghaÂito 'pi nakhakuÂÂÃkhya÷ «a«Âhaprabheda ityÃha--nakhakuÂÂastu iti /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬ha) tallak«aïamÃha--nepathyeti /
nepathye veÓaracanÃsthale uktaæ pÃtraæ ÃkÃÓe vacanaæ yasya tÃdÓaæ và pÃtramÃÓritya Ãmukhaæ karttavyamityartha÷ /
itthamÃmukhasya «a¬ bhedÃ÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ïa) tenÃrthamiti /
sÆtradhk pÃtraæ tadbhinnamarthaæ và samÃk«ipyaiva sÆcayitvaiva tÃdÓaprastÃvanÃnte nirgacchedityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
vastvitivttam /
************* COMMENTARY *************
##
(lo, u) Órutaæ kasyÃpi sammukhÅnasya mukhÃditivttaæ praktagranthÃbhidheyam /
asva ca prapa¤canamarthÃt patradvÃreïaiva /
yadyapi nÃsÆcitasya pÃtrasya raÇgabhÆmi«u praveÓa iti vacanÃt sarve«Ãmapi pÃtrÃïÃæ sÆcitÃnÃmeva raÇge praveÓastathÃpi prastÃvanÃnantaraæ praveÓyapÃtrÃïÃmuktaprakÃreïa vicchittibhi÷ sÆcanamiti Óe«a÷ /
kvacittu sambhramÃdiyuktÃnÃæ pÃtrÃïÃæ praveÓena sÆcanaæ na paÂÅk«epo 'pi÷ yathà candrakalÃyÃæ praviÓyÃpaÂÅk«epeïa saæbhrÃnta÷ Óabara ityÃdi /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, Æ) budhairgranthakÃrai÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<ÃdhikÃrikamekaæ syÃtprÃsaÇgikamathÃparam // VisSd_6.42 //>#
##
phale pradhÃnaphale /
yathà bÃlarÃmÃyaïo rÃmacaritam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ta) bÃlarÃmÃyaïe rÃmacaritamiti /
rÃmo 'haæ rÃvaïÃdivadhaphale svÃmÅ, tasya caritamÃdhikÃrikamityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
asyÃdhikÃriketivttasya upakaraïanimittaæ yaccaritaæ tatprÃsaÇgikam /
yathà sugrÅvÃdicaritam /
##
iha nÃÂye /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, tha) upakaraïanimittamiti /
upakaraïamupakÃra÷ sÃhÃyyamityartha÷ /
nÃÂakasyÃntaraÇgamÃha---patÃkÃsthÃnakamiti /
iha nÃÂye iti /
Ãmukhe iti---vttasÃdhÃraïe nÃÂye ityartha÷ /
tenÃsya Ãmukhe itivtte ca sambhava ityagre vyaktÅbhavi«yati /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, da) tak«miÇga iti /
cintitÃrthasamÃnacihna ityartha÷ /
##
(lo, ) Ãgantukena praktÃditareïa /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, dha) sahasaiveti /
upacÃrata÷ kriyÃto guïavatÅ /
arthasaæpattiruddeÓya saæpatti÷ /
sahasaivetyartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ratnÃvalyÃm--"vÃsavadatteyam" iti rÃjà yadà tatkaïÂhapÃÓaæ mocayati tadà taduktyà "sÃgarikeyam" iti pratyabhij¤Ãya "kathaæ ? priyà me sÃgarikà ? alamalamatimÃtraæ sÃhasenÃmunà te tvaritamayi ! vimu¤ca tvaæ latÃpÃÓametam /
calitamapi niroddhuæ jÅvitaæ jÅviteÓe ! k«aïamiha mama kaïÂhe bÃhupÃÓaæ nidhehi" //
atra phalarÆpÃrthasaæpatti÷ pÆrvÃpek«ayopacÃrÃtiÓayÃdguïavatyutk«Âa /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, na) vÃsavadatteyamiti /
vÃsavadattà rÃjapatnÅ /
tadveÓena sÃgarikà ÃyÃsyatÅti ktasaÇkete rÃj¤i sthite tajj¤Ãtvà vÃsavadattaiva sÃgarikÃyà ÃgamanÃt pÆrvamÃgatya saÇketabhgaæ ktvà rÃjanÃæ hrepayitvÃæ gatà /
rÃjà ca tÃmanunetuæ paÓcÃd calita÷ /
tatastadveÓà sÃgarikà Ãgatya rÃjÃnamanÃsÃdya nirvadÃllatÃpÃÓenÃtmÃnaæ baddhvà marttumudyatà /
rÃjà ca vÃsavadattÃmanunetuæ calita÷ /
pathi tÃæ d«Âvà vÃsavadattaivÃyaæ mriyata iti j¤Ãtvà pÃÓaæ mocayan sÃgarikÃyà uktyà sÃgarikeyamiti j¤Ãtvà guïavatÅmuddeÓyaphalasampattimÃptavÃn /
atra vÃsavadattÃmaraïarÆpe 'nyasminnarthe cintite Ãgantukena latÃpÃÓena vÃsavadattÃmaraïacihnadyaÇkitamriyamÃïasÃgarikÃrÆpÃrthaprayoga iti patÃkasthÃnasÃmÃnyalak«aïaæ bodhyam /
##
(lo, Ì) pÆrvÃpek«ayà pÆrvasya vÃsavadattÃj¤ÃnasyÃpek«ayà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pa) dvitÅyapatÃkasthÃnamÃha---vaca÷ sÃtiÓayamiti /
nÃnÃbandho bÅjaprakÃÓananÃyakamaÇgalasÆcanÃdirÆpa÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà veïyÃm---
"raktaprasÃdhitabhuva÷ k«atavigrahÃÓca svasthà bhavantu kururÃjasutÃ÷ sabhtyÃ÷" /
atra raktÃdÅnÃæ rudhiraÓarÅrÃrthahetukaÓle«avaÓena bÅjÃrthapratipÃdanÃnnetmaÇgalapratipattau satyÃæ dvitÃyaæ patÃkÃsthÃnam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pha) raktaprasÃdhiteti /
rakteïa rudhireïa bhaï¬itabhÆmaya÷ /
k«ataÓarÅrÃ÷ svargasthà bhavantviti Óle«alabhyor'tha÷ /
tadÃha---atra raktÃdÅnÃmiti /
atrÃnuraktÃdyarthe cintite ÓabdarÆpatalliÇgo 'nyo rudhirÃdyartha Ãgantukena Óabdena prayogÃt patÃkasthÃnasÃmÃnyalak«aïasattvam /
idaæ patÃkÃsthÃnamÃmukhÃntargataæ vak«yamÃïaæ ca vttÃntargataæ bodhyam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ba) ttÅyamÃha---arthopak«epakamiti /
arthopak«epakaæ prastutavastusÆcakaæ yattu vaca ityartha÷ /
Óli«Âeti vyÃca«Âe /
sambandhayogyena iti uktavÃkyÃnvaya÷ savinayamityatra vinayo viÓe«aïa naya÷ niÓcaya÷ tad vyÃca«Âe--viÓe«eti /
********** END OF COMMENTARY **********
lÅnamavyaktÃrtham, Óli«Âena sambandhayogyenÃbhiprÃyÃntaraprayuktena pratyuttareïotapetam, savinayaæ viÓe«aniÓcayaprÃptyà sahitaæ saæpÃdyate yattatttÅyaæ patÃkÃsthÃnam /
yathà veïyÃæ dvitÅye 'Çke "ka¤cukÅ-deva ! bhagnaæ bhagnam /
rÃjÃ--kena ? ka¤cukÅ--bhÅmena /
rÃjÃ--kasya ? ka¤cukÅ--bhavata÷ /
rÃjÃ--Ã÷ ! kiæ pralapasi ? ka¤cukÅ--(sabhayam) deva ! nanu bravÅmi /
bhagnaæ bhÅmena bhavata÷ /
rÃjÃ-dhig vddhÃpasada ! ko 'yamadya te vyÃmoha÷ ? ka¤cukÅ-deva ! na vyÃmoha÷ /
satyameva--
"bhagnaæ bhÅmena bhavato marutà rathaketanam /
patitiæ kiÇgiïÅkvÃïabaddhÃkrandamiva k«itau" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, bha) bagnamiti--- bhagnaæ bhÅmeva marutà bhavato rathaketanam /
patitaæ kiÇkiïÅjÃlaæ baddhÃkrandamiva k«itau /
iti ka¤cukinà vaktavye sambhramÃt khaï¬aÓa uktam /
duryodhanorubhaÇgarÆpÃrthopak«epakaæ bhÅmenetyatra bhÅmasenarÆpeïa svÃnu«ÂhÃnayogyena ketanabhaÇgatiriktabhiprÃyayuktena duryodhanasya pratyuttareïepetam /
atra lÅnÃdikaæ spa«ÂÃrthamavadheyam /
********** END OF COMMENTARY **********
atra duryodhanorubhaÇgarÆpaprastutasaækrÃntamarthopak«epaïam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ma) arthopak«epakatvaæ vyÃca«Âe---atreti /
atra ketubhaÇgarÆpe 'nyasmin cintite ÆrubhaÇgarÆpÃrthaprayoga Ãgantukena Óli«ÂaÓabdenetyata÷ patÃkÃsthÃnasÃmÃnyalak«aïasattvam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ya) caturthamÃha---vdyartho vacaneti /
suÓli«Âa÷ arthadvaye ÓobhanaÓli«Âa÷ /
kÃvyaæ Ólokastatra yojati÷ /
pradhÃnÃrthÃntarasya mukhyatayà pratipÃdyÃrthÃntarasya sÆcaka ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ratnÃvalyÃm---
"uddÃmotkalikÃæ vipÃï¬urarucaæ prÃrabdhajmbhÃæ k«aïÃ- dÃyÃsaæ ÓvasanodramairaviralairÃtanvatÅmÃtmana÷ /
adyodyÃnalatÃmimÃæ samadanÃæ nÃrÅmivÃnyÃæ dhruvaæ paÓyan kopavipÃÂaladyuti mukhaæ devyÃ÷ kari«yÃmyaham" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ra) uddÃmeti---rÃj¤Ã parighÅtÃæ mÃdhavÅlatÃmakÃlakusumitÃæ vÃsavadattayÃ÷ parÃjayaÓaæsinÅæ tasyaiva darÓayato rÃj¤a uktiriyam /
samadÃnÃæ virahiïÅm anyÃæ nÃrÅmiva /
imÃmudyÃnalatÃæ paÓyannahaæ devyà vÃsavadattÃyà mukhaæ kopavipÃÂaladyutiæ kari«yÃmÅtyanvaya÷ /
mamÃnyanÃrÅdarÓanena iva tatparÃjayahetukusumitamÃdhavÅlatÃdarÓanenÃpi tasyÃ÷ kopo bhÃvÅtyartha÷ /
udyÃnalatÃyà virahinÃryÃÓca viÓe«aïÃnyÃha---uddÃmetyÃdÅni /
uktalikà udratakalikà utkaïÂhà ca /
tayoruddÃmatvamatiÓaya÷ /
vipÃï¬uraæ svabhÃvÃd virahÃcca /
jmbhà vikÃÓa÷ ÓvisaviÓe«aÓca /
Óvasanasya vahirvÃyorni÷ ÓvÃsasya codramÃt ÃyÃsaæ vyÃkulatÃæ kheda¤ca ÃtanvatÅæ kurvatÅm /
##
(lo, Ê) uddÃmeti---udratà kalikà koraka utkaïÂhà ca /
jmbhà vikÃÓa÷ sukhani÷ ÓvÃsaviÓe«aÓca /
Óvasano ni÷ ÓvÃsa÷ bÃhyapavanaÓca /
********** END OF COMMENTARY **********
atra bhÃvyartha÷ sÆcita÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, la) atra bhÃvyartha iti /
rÃj¤Ã sÃgarikÃdarÓanÃt vÃsavadattÃyÃ÷ bhÃvÅ kopo mukhyÃtayà pratipÃdya iti pradhÃnaæ sÆcitam /
atra kusumilatÃdarÓanÃd bhÃvini kope cintite sÃgarikÃdarÓanÃt tatkopa Ãgantukena Óli«ÂaÓabdena pratipÃdita÷ /
ata÷ patÃkÃsthÃnasÃmÃnyalak«aïasattvam /
********** END OF COMMENTARY **********
etÃni catvÃri patÃkÃsthÃnÃni kvacinmaÇgalÃrthaæ kvacidamaÇgalÃrthaæ sarvasandhi«u bhavanti /
kÃvyakarturicchÃvaÓÃdbhÆyo bhÆyo 'pi bhavanti /
yatpuna÷ kenaciduktam--"mukhasandhimÃrabhya sandhicatu«Âaye krameïa bhavanti" iti /
tadanye na manyante, e«ÃmatyantamupÃdeyÃnÃmaniyamena sarvatrÃpi sarve«Ãmapi bhavituæ yuktatvÃt /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, va) kvacinmaÇgalÃrthamiti /
prathame marttu pravttavÃsavadattÃj¤ÃnÃdbhila«itasÃgarikÃprÃpteruddÃmotkalikÃmityatra bhÃvinyÃ÷ sÃgarikÃprÃpteÓca bodhanÃt maÇgalÃrthatà /
raktaprasÃdhitetyÃdau kurÆïÃæ maraïasya bhagnaæ bhÅmenetyÃdau duryodhanorubhaÇgasya ca bodhanÃt te«ÃmamaÇgalÃrthatà /
bhÆyo bhÆyo 'pi iti /
sthÃne sthÃne ityartha÷ /
sandhicatu«Âaye iti /
patÃkÃsthÃnasya catu«katvÃt prathamopasthitasandhicatu«Âaye ityartha÷ /
sarvatrÃpÅri /
pa¤casandhi«vapi ityartha÷ /
sarve«Ãmiti sarvapatÃkÃsthÃnÃnÃmityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, e) yatsyÃditi /
rÃmÃderhi chadmanà vÃlivadhÃderabhidhÃne gƬhataratadabhiprÃyaparij¤ÃnÃnipuïÃnÃæ nÃÂakakÃvyÃdibhi÷ rasÃsvÃdamukhapiï¬advÃreïa ktyÃktyapravttinivttiyojyÃnÃæ sukumÃramatÅnÃæ rÃjaputrabhtÅnÃæ ÓrÅrÃmacandrÃdimahÃpuru«acaritamÃlocyÃnucitÃsu kathÃsu pravttiprasaÇga÷ syÃditi /
mÃhapuru«acaritamapyanucitamitivttam /
nÃÂakÃdau parihÃryamiti bhÃva÷ /
rasasyÃnucitatvaæ vak«yamÃïavyabhicÃribhÃvÃde÷ svaÓabdavÃcyatvam /
********** END OF COMMENTARY **********
anucitamitivttaæ yathÃ--rÃmasyacchadmanà bÃlivadha÷ /
taccodÃttarÃghave nonoktameva /
vÅracarite tu vÃlÅ rÃmavadhÃrthamÃgato rÃmeïa hata ityanyathà kta÷ /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Óa) yà ca syÃdvar«aparyantamiti /
tÃdÓÅ kathà dinadvayÃdinÃbhinetavyà ityartha÷ /
anyà ceti---anyà vistarà bÃhulyÃdabhinetumaÓakyà /
sà kathà arthopak«epakairvak«yamÃïÃr'thopak«epakaparibhÃvitairvi«kambhakÃdipa¤cabhi rbudhai÷ sÆcyetyartha÷ /
sÆcyà ityatra k«epyÃiti kvacit pÃÂha÷ /
aÇke«vadarÓanÅyetyÃdikaæ pÆrvatra anyà ityatrÃnvitam /
tena sÃpyarthopak«epakai÷ sÆcyetyartha÷ /
##
(lo, ai) nanu yadi dÆrÃhvÃnÃdayo 'Çke«vadarÓanÅyÃstatkathaæ nÃÂakÃdavupak«epaïÅyà /
ekadinamÃtrasya ca kathÃyà aÇkadarÓanÅyatvena dinadvayÃdikathÃyÃ÷ kathaæ parigraha÷ kathÃvistÃro và rasavinghahetutvÃtkathamaÇke darÓanÅya ityata ÃhaÇke«viti /
********** END OF COMMENTARY **********
##
aÇke«u adarÓanÅyà kathà yuddhÃdikathà /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, «a) var«Ãdadhobhavamuttarabhavaæ dvitÅyavar«ÃdinÃpi ni«pÃdyam /
pÆrvatra var«aparyantatvamiha tu var«ÃdÆrddhvatvamiti bhedÃnna paunaruktyam /
var«ÃdÆrddhvamiti /
tat sarvaæ var«ÃdÆrddhvaæ na kartavyam /
idamupalak«aïam /
kintu mÃsaparyantamapi na karttavyam /
kintu aÇkavicchede eva kÃryamityartha÷ /
##
(lo, o) nanu ekavar«akathaiva yadyarthopak«epeïa vÃcyà tadÆrddhvaæ kathà kiæ parityÃjyà ityata Ãha---var«Ãditi /
********** END OF COMMENTARY **********
uktaæ hi muninÃ--
"aÇkacchedeæ kÃryaæ mÃsaktaæ var«asa¤citaæ vÃpi /
tatsarvaæ kartavyaæ var«ÃdÆrdhvaæ na tu kadÃcit" //
************* COMMENTARY *************
##
(lo, au) aÇkaccheda iti /
taditi, prÃsiddham /
sarvaæ mÃsasa¤citaæ var«asa¤citaæ vÃpi kÃryaæ ktyam aÇkacchede 'pi karttavyam /
arthÃdarthopak«epakai÷ sÆcyamityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
evaæ ca caturdaÓavar«avyÃpinyapi rÃmavanavÃse ye ye virÃdhavadhÃdaya÷ kathÃæ--ÓÃste te var«avar«ÃvayavadinayugmÃdÅnÃmekatamena sÆcanÅyà na viruddhÃ÷ /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, sa) dinÃvasÃne iti /
dinÃvasÃnakÃryaæ yadvastu dinenaivopapadyate kriyÃbÃhulyÃbhÃvÃt /
dinenaivÃbhinetuæ Óakyata ityartha÷ /
dinaikopapÃdanÅyaæ vastu kathaæ vÃcyamityatrÃha---arthopak«epakairiti /
********** END OF COMMENTARY **********
ke ter'thopak«epakà ityÃha--
##
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ha) vi«kambhasya dvaividhyamÃha---madhyeneti /
utk«ÂÃdhamÃpÃtrabhinnaæ pÃtramadhyam /
kapÃlakuï¬aleti /
tatktyamityartha÷ /
evamuttaratrÃpi /
##
(lo, a) yathoddeÓalak«aïamÃha--vtteti /
pÃtrasya madhyatvam atimahata÷ ÓrÅrÃmacandrÃdernyÆnatvena /
vi«kambhake pÃtrÃïÃæ saæsktabhëitvasya lak«ye«u darÓanÃt /
madhyamapÃtrÃïÃæ hi prÃktabhëitvam /
taduktaæ bhëÃrïave--- bhëÃmadhyamapÃtrÃïÃæ nÃÂakÃdau viÓe«ata÷ /
mahÃrëÂrÅ saurasenÅtyuktà bhëà dvidhà budhai÷ //
iti /
********** END OF COMMENTARY **********
tatra Óuddho yathÃ--mÃlatÅmÃdhave ÓmaÓÃne kapÃlakuï¬alà /
saÇkÅrïo yathÃ--rÃmÃbhinde k«apaïakakÃpÃlikau /
atha praveÓaka÷---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) aÇkadvayeti /
aÇkadvayapadasya dvitÅyÃdyaÇkaparatvamityabhiprÃya÷ /
Óe«amiti /
vttavartti«yamÃïetyÃdirÆpam /
##
(lo, Ã) nÅcapÃtraprayojita ityatra nÅcatvaæ hi asaæsktabhëitvÃdeva /
tena sakhyÃdibhiÓca praveÓakasya prayojitatvam /
********** END OF COMMENTARY **********
aÇkadvayasyÃntariti prathamÃÇke 'sya prati«edha÷ /
yathÃ--veïyÃmaÓcatthÃmÃÇke rÃk«asamithunam /
atha cÆlikÃ---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) antarjavanikà /
veÓaracanÃsthÃnave«ÂanapaÂa÷ /
arthasya sÆcanetyanvaya÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà vÅracarite caturthÃÇkasyÃdau--"(nepathye) bho bho vaimÃnikÃ÷, pravartantÃæ raÇgamaÇgalÃni" ityÃdi /
"rÃmeïa paraÓurÃmo jita÷" iti nepathye pÃtrai÷ sÆcitam /
athÃÇkÃvatÃra÷---
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) aÇkÃnta iti /
aÇkÃnte pÃtrai÷ sÆcitor'thÃdapara÷ aÇka÷ yadavatarati ityartha÷ /
tadaÇkasyÃvibhÃgata iti /
vibhÃgastadbheda÷, tadabhinnatvena prayojita ityartha÷ /
atra dvitÅyÃntÃt tas /
aÇkavicchede 'pi tadaÇkotthÃpitÃ'kÃÇk«ayaivÃvatÅrïo 'parÃÇka ityartha÷ /
tadÃha---tadaÇkasyÃÇgaviÓe«a iveti /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---abhij¤Ãne pa¤camÃÇke pÃtrai÷ sÆcita÷ «a«ÂhÃÇkastadaÇkasyÃÇgaviÓe«a ivÃvatÅrïa÷ /
athÃÇkamukham---
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) yatra syÃdaÇka iti /
aÇkÃnÃæ samastÃÇkavak«yamÃïÃnamarthanÃmakhilà pÆcanetyartha÷ /
aÇkÃvatÃre tadaÇkamÃtrasÆcanam aÇkamukhe tu samastÃÇkasÆcaneti bheda÷ /
gajÃrtheti bÅjabhÆtÃrthakhyÃpanÃt /
bÅjÃrthakhyÃpakasaæj¤aka¤ca tadityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---mÃlatÅmÃdhave prathamÃÇkÃdau kÃmandakyavalokite bhÆrivasuprabhtÅnÃæ bhÃvibhÆmikÃnÃæ parik«iptakathÃprabandhasya ca prasaÇgÃtsaæniveÓaæ sÆcitavatyau /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Ça) bhÃvibhÆmikÃnÃæ bhÃviprasaÇgÃnÃæ parik«ipta÷ saæk«ipta÷ /
sanniveÓaæ sthÃne 'bhineyam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
aÇkÃntapÃtraiÇkÃnte pravi«Âai÷ pÃtrai÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) aÇkamukhasya dhanikenoktaæ lak«aïÃntaramÃha--aÇkÃntapÃtrairiti /
chinnÃÇkasya samÃpyamÃnÃÇkasya sambandhibhistadaÇkÃnte pravi«Âai÷ pÃtrairaparÃÇkasÆcanamityartha÷ /
pÆrvalak«aïe pÆrvapravi«ÂapÃtrai÷ samastÃÇkÃrthasÆcanamatra tu aÇkÃnta÷ pravi«ÂapÃtraistaduttarÃÇkÃrthamÃtrasÆcanamiti bheda÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà vÅracarite dvitÅyÃÇkÃnte--"(praviÓya) sumantra÷-bhagavantau vaÓi«ÂhaviÓvÃmitrau bhavata÷ sabhÃrgavÃnÃhvayata÷ /
itare--kva bhagavantau /
sumantra÷--mahÃrÃjadaÓarathasyÃntike /
itare---tattatraiva gacchÃva÷" ityaÇkaparisamÃptau /
"(tata÷ praviÓantyupavi«ÂÃ vaÓi«ÂhaviÓvÃmitraparaÓurÃma÷)'ityatra pÆrvÃÇkÃnta eva pravi«Âena sumÃntrapÃtreïa ÓatÃnandajanakakathÃvicchede uttarÃÇkamukhasÆcanÃdaÇkÃsyam" iti /
etacca dhanikamatÃnusÃreïoktam /
anye tuæ---"aÇkÃvataraïonaivedaæ gatÃrtham" ityÃhu÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) idaæ lak«aïaæ dhanikamata eva ityÃha---etacceti /
aÇkÃvatÃreïaiveti /
tallak«aïÃkrÃntatvÃdetasya ÃdÃvaÇkasya darÓita ityanena /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja) vi«kambhakaraïamaÇkÃdÃveveti pragdarÓitamidÃnÅ tasyaiva viÓe«avaÓÃdÃmukhasyÃnte 'pi karaïamityÃha---apek«itamiti /
Óe«amapek«itakÃryyata÷ /
Óe«aæ nÅrasaæ bhinnaæ vastuvistaramityanvaya÷ /
amukhÃnantaraæ kÃryyamityanvaya÷ /
yaugandharÃyaïaprayojita iti---vi«kambhaka iti Óe«a÷ /
tatra hi apek«ito vatsarÃjasÃgarikayorvttÃnta÷ /
taæ parityajyÃmukhÃnantaraæ svecchÃcÃrÅ bhÅta evÃsmi bhartturiti nÅrasaæsvabhayaæ yaugandharÃyaïena darÓitam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathÃ--ratnÃvalyÃæ yaugandharÃyaïaprayojita÷ /
##
#<ÃdÃveva tadÃÇkesyÃdÃmukhÃk«epasaæÓraya÷ />#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) ÃdÃvaÇkasya darÓita iti yaduktaæ tadvi«ayaæ darÓayati---yadÃtviti /
mÆlÃdeva nÅrasavastvamiÓraïÃdeva /
ÃmukhÃk«epasaæÓraya iti /
Ãmukhena ya÷ pÃtrasyÃk«epa÷ tamÃÓritya pravtta ityartha÷ /
ÓÃkuntaleti /
tatra hi mÆlÃdevÃnasÆyayà pravarttita÷ sa rasa eva ÓakuntalÃyà viraha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---ÓÃkuntale /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) adhikÃriïa iti /
mukhyaphalasvÃmina ityartha÷ /
tena nÃyakavadha÷ kvÃpi na varïanÅyaæ ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
rasa÷ ÓÇgÃrÃdi÷ /
yaduktaæ dhanikena---
"na cÃtirasato vastu dÆraæ vicchinnatÃæ nayet /
rasaæ và na tirodadhyÃdvastvalaÇkÃralak«aïai÷" //
iti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âa) rasavastunoriti /
vastu alaÇkÃrabhinnapadÃrtha÷ /
lak«aïairj¤Ãpakai÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
arthapraktaya÷ prayojanasiddhihetava÷ /
tatra bÅjam---
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âha) nÃÂye karttavyÃntaramÃha---svalpamÃtramiti /
yudhi«ÂhirotsÃha iti tasya balotsÃha ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---ratnÃvalyÃæ vatsarÃjasya ratnÃvalÅprÃptiheturdaivÃnukÆlyalÃlito yaugandharÃyaïavyÃpÃra÷ /
yathà vÃ---veïyÃæ draupadÅkeÓasaæyamanaheturbhÅmasenakrodhopacito yudhi«ÂhirotsÃha÷ /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬a) bindurÆpÃmarthapraktimÃha---avÃntareti /
bindvavicchedeti paribhëÃrÆpabhidam /
bindupadaæ napuæsakaliÇgamiti /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---ratnÃvalyÃmanaÇgapÆjÃparisamÃptau kathÃrthavicchede sati "udayansyendorivodvÅk«ate" iti sÃgarikà Órutvà "(sahar«am) kadhaæ eso so udaaïaïarindo" ityÃdiravÃntarÃrthahetu÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬ha) udayanasyendoriva ityÃdikaæ vandivÃkyam /
kathamiti /
kathaæ sa eva udayananarendra iti saæsktam /
vatsarÃja eva udayananÃmà /
avÃntarÃrthe sÃgarikavirahe udayananpatvena j¤ÃnÃt hi tasya virahavarïanapravtyÃccheda÷ /
kintu tatsÆcakaæ vinaiva npadarÓanarÆpakÃraïasattvÃt pravarttate ityato 'ÇkÃvatÃrÃdibheda÷ /
aÇkÃvatÃre tu pÆrvapravi«ÂapÃtrai÷ sÆcaneti /
##
(lo, i) kathamiti /
kathame«a saudayananarendra÷ /
ratnÃvalyÃmeva dvitÅyabinduryathà devÅgamanÃnantaramevÃntarÃvicchede vidÆ«akaæ prati rÃj¤Ã vacanam /
dhiÇamÆrkha ! alaæ parihÃsena ÃbhijÃtyena gƬho devyÃstvayà na lak«ita÷ kopa÷ /
tathà hi devÅmeva prasÃdayituæ gacchÃva iti /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ïa) patÃkÃrÆpÃmarthapraktimÃha---vyÃpÅti /
vttaæ nÃyakasahÃyasya tacca vyÃpi anekÃlavyÃpi /
prÃsaÇgikaæ nÃyakaprasaÇgavttam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---rÃmacarite-sugrÅvÃde÷, veïyÃæ bhÅmÃde÷, ÓÃkuntale-vidÆ«akasya caritam /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ta) prakÃrÃntaramÃha---patÃkÃnÃyakasyÃpÅti /
anÃyakasyÃpÅtyakÃrapraÓle«a÷ /
tathà cÃnÃyakasya sugrÅvÃderapi svakÅyarÃjyalÃbhÃdiphalÃntaraæ yattadapi patÃkÃntaramityartha÷ /
apiÓabdÃt nÃyakasya rÃmasya setubandhÃdi phalÃntaramapi patÃkÃntaramiti bodhyam /
garbhe sandhÃviti /
garbhe vimar«e và sandhau ityubhayatra sandhÃvityasyÃnvaya÷ /
garbhavimarÓopasaæhtirÆpà hi pa¤casandhayo vak«yante /
tatra garbhavimarÓarÆpasandhidvaye tasya patÃkÃsaæj¤akasyÃnÃyakanÃyakadvayaphalÃntarasya nirvÃho ni«pattirityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---sugrÅvÃde÷ rÃjyaprÃptyÃdi /
yattu muninoktam--"à gÃrbhÃdvà vimarÓÃdvà patÃkà vinivartate" //
iti /
tatra "patÃketi /
patÃkà nÃyakaphalaæ nirvahaïaparyantamapi patÃkÃyÃ÷ pravttidarÓanÃt, iti vyÃkhyÃtamabhinavaguptapÃdai÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, tha) ÃgarbhÃditi /
munivÃkye patÃketyutkÅrtya vyÃca«Âe---patÃkÃnÃyaketi /
atrÃpi akÃrapraÓle«a÷ /
anÃyakaphalarÆpà patÃkaiva ÃgarbhÃd Ãvimar«Ãd và nivarttate ityartha÷ /
asminnabhinavaguptapÃdavyÃkhyÃne hetumÃha---nirvÃhaparyyantamapÅti /
patÃkÃvyÃpi prÃsaÇgikarÆpÃyÃ÷ /
anÃyakasya phalÃntararÆpÃyà eva patÃkÃyà ÃgarbhÃd và ÃvimarÓÃdvà nivttirityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, da) prakarÅrÆpÃmarthapraktimÃha---prÃsaÇgikamiti /
prasaÇgÃdupasthitaæ pradeÓasthaæ pradeÓaviÓe«e ni«pannamityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---kulapatyaÇke rÃvaïajaÂÃyusaævÃda÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, dha) rÃvaïajaÂÃyusaævÃda iti /
tasyÃr'thapraktitvaæ tu rÃvaïahtasÅtÃvarïanaprÃptidvÃrà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, na) nÃyakasyÃpi phalÃntaraæ patÃkà /
prakarÅ tu na nÃyakasya phalÃntaramityartha÷ /
naca rÃvaïasyÃnÃyakatvÃt phalaæ tatphalakatvÃt asya patÃkatvaprasaktiriti vÃcyam /
anÃyakatvena nÃyakasahÃyasyaiva vivak«itatvÃt, na¤a÷ sadÓarthakatvÃt /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---jaÂÃyo÷ mok«aprÃpti÷ /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pa) kÃryyarÆpÃrthapraktimÃha------apek«itamiti /
Ãrambho nÃÂakÃrambha÷ /
samÃpanamapi nÃÂakasyaiva /
rÃvaïavadha iti /
tatsiddhau satyÃæ hi nÃÂakasamÃpanam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---rÃmacarite rÃvaïavadha÷ /
##
#<ÃrambhayatnaprÃptyÃÓÃniyatÃptiphalÃgamÃ÷ />#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pha) asya kÃryyasya pa¤cÃvasthà Ãha---avasthà iti /
ni«pÃdakani«pÃdyarÆpà avasthà ityartha÷ /
tatrÃrambhayatnaprÃptyÃÓÃniyatÃptirÆpÃ÷ catastro 'vasthà vi«pÃdikÃ÷ /
phalÃgamarÆpà tu ni«pÃdyà ityavadheyam /
********** END OF COMMENTARY **********
tatra---
##
yathÃ---ratnÃvalyÃæ ratnÃvalyanta÷ puraniveÓÃrthaæ yaugandharÃyaïasyautsukyam /
evaæ nÃyakanÃyikÃdÅnÃmapyautsukyamÃkare«u boddhavyam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ba) tatrÃrambhalak«aïamÃha---bhavediti /
Ãkara iti tattannÃÂake ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà ratnÃvalyÃm---"tahavi ïa atthi aïyo daæsaïa uvÃo tti jadhà tadhà Ãlihia jadhÃsamÅhidaæ karaissam" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, bha) taha vi iti /
tathÃpi nÃstyanyo darÓanopÃya itinyathà tathà Ãlikhya yathÃsamÅhitaæ kari«yamÅti saæsktam /
aÇgulikampanÃnantaraæ tathÃpyukti÷ /
saÇgamopÃya÷ tadaÇgabhÆto vyÃpÃrasyaiva yatnatvenoktatvÃt /
##
(lo, Å) tathÃpi iti /
tathÃpi nÃsti anyo darÓanopÃya iti /
yathà tathÃlikhya yathÃsamÅhitaæ kari«yÃmi /
yathà candrakalÃyÃæ yak«mÅvarapradÃnarÆpaphalaprÃptisahito rÃj¤aÓcandrakalÃlÃbha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
ityÃdinà pratipÃdito ratnÃvalyÃÓcitralekhanÃdirvatsarÃjasaÇgamopÃya÷ /
yathà ca---rÃmacarite samudrabandhanÃdi÷ /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ma) prÃptyaÓÃmÃha---upÃyeti /
upÃyÃpÃyaÓaÇkÃbhyÃæ prÃptisambhava÷ /
uddeÓyaprÃptisambhÃvanà prÃptyÃÓà /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---ratnÃvalyÃæ ttÅye 'Çke ve«aparivartanÃbhisaraïÃde÷ saÇgamopÃyÃdvÃsavadattÃlak«aïÃpÃyaÓaÇkayà cÃnirdhÃritaikÃntasaÇgamarÆpaphalaprÃpti÷ prÃptyaÓà /
evamanyatra /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ya) veÓaparivarttanaæ sÃgarikÃyà vÃsavadattÃveÓakaraïam /
tena rÃj¤a÷ samÅpe tasyà abhisÃra÷ /
saÇgamopÃyasya rÃj¤a÷ sÃgarikÃsaÇgamopÃyasya /
vÃsavadattÃyà ÃgamanarÆpÃpÃyasya ÓaÇkayetyartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
apÃyÃbhÃvÃnnirdhÃritaikÃntaphalaprÃpti÷ /
yathà ratnÃvalyÃm--"rÃjÃ--devÅprasÃdanaæ tyaktvà nÃnyamatropÃyaæ paÓyÃmi" /
iti devÅlak«aïÃpÃyasya prasÃdanena nivÃraïÃnniyataphalaprÃpti÷ sÆcità /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ra) niyataphalaprÃpti÷ sÆciteti /
atra devyÃ÷ kopaÓÃntirÆpaphalasya niyatÃpti÷ /
nacÃsya kathaæ kÃryÃvasthÃtvaæ sÃgarikÃsaÇgamanarÆpakÃryasya tenÃni«pÃdanÃt iti vÃcyam /
tatkopasya tatpratibandhakatvena tadabhÃvasya tatkÃraïatvÃt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, la) phalÃgamamÃha---sÃvastheti /
phalayoga÷ phalÃgama÷ /
samagraphalodaya÷ samastoddeÓyaphalasiddhi÷ /
sÃmagya¤ca mukhyoddeÓyaphalasya uddeÓyaphalÃntarasÃhityam /
tadvak«yati phalÃntarasahita iti /
iyamavasthà pÆrvoktacaturavasthÃbhirni«pÃdyà /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---ratnÃvalyÃæ ratnÃvalÅlÃbhaÓcakravartitvalak«aïaphalÃntaralÃbhasahita÷ /
evamanyatra /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, va) yathÃsaækhyamiti /
Ãbhi÷ pa¤cÃvasthÃbhiryogÃditi vttasya pa¤cavidhaiva bhÃgÃ÷ /
pa¤casandhayo bhavantÅtyartha÷ /
##
(lo, u) ÃbhiravasthÃbhirÃrambhÃdibhi÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
tallak«aïamÃha---
##
ekena prayojanenÃnvitÃnÃæ kathÃæÓÃnÃmavÃntaraikaprayojanasambandha÷ sandhi÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Óa) tallak«aïaæ sandhisÃmÃnyalak«aïam /
kathÃæÓanÃmityatra ekÃnvaye satÅtyasya vyÃkhyà /
ekeneti /
ekaikena prayojanenetyartha÷ /
avÃntaretyÃdervyÃkhyà avÃntareti /
********** END OF COMMENTARY **********
tadbhedÃnÃha--
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, Æ) upasaæhti÷ nirvahaïÃparaparyÃyà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, «a) tadbhedÃn sandhibhedÃn /
kramÃditi---uktapa¤cÃvasthÃsÃhityenaiva sandhipa¤cakasiddheruktatvÃt /
tatsahitamukhasandhyÃdikrameïa ityartha÷ /
tathà cÃrambhÃvasthÃyukta iti /
vttÃdyÃbhÃso mukhasandhi÷ /
yatnayukta÷ pratimukhasandhi÷ /
prÃptyÃÓayukto garbhasandhi÷ /
niyatÃptiyukto vimarÓasandhi÷ /
phalÃgamayukta÷ upasaæhti÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃddeÓaæ lak«aïamÃha---
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, ) nÃnÃrtheti /
nÃnÃvidhÃnÃmarthÃnÃæ vÃcyarÆpÃïÃæ rasÃnäca sambhavo yasyÃmityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, sa) yatra bÅjeti /
bÅjamitivttasya /
prÃrambheïeti /
utsÃharÆpaprÃrambhÃvasthÃyuktà ityartha÷ /
prathame 'Çke iti tatra kandarpapÆjÃyÃæ sÃgarikÃyà rÃj¤o darÓanaæ vidhinà ÃnÅya ghaÂitaæ bÅjam /
tacca sÃgarikÃyÃstatsaÇgamotsÃhasahitam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ--ratnÃvalyÃæ prathame 'Çke /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ha) mukhasandhiniveÓina iti /
bÅjasamutpattirÆpamukhasandhÃvuddi«Âasya ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ---ratnÃvalyÃæ dvitÅye 'Çke vatsarÃjasÃgarikÃsamÃgamahetoranurÃgabÅjasya prathamÃÇkopak«iptasya susaægatÃ--vidÆ«akÃbhyÃæ j¤ÃyamÃnatayà kiæcillak«yasya vÃsavadattayà citra phalakavttÃntena ki¤cidunnÅyamÃnasyoddeÓarÆpa udbheda÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) vÃsavadattayà citraphalaketi /
sÃgarikÃlikhitena rÃj¤Ã svena ca yuktaæ citraphalakaæ rÃj¤Ã prÃptam /
vasantakahastÃt skhalitaæ vÃsavadattayà tat prÃpya tatra likhitasya tadubhayÃnurÃgabÅjanamunnÅtam /
tÃdÓo bhedarÆpa÷ pratimukhasandhiÓca vÃsavadattÃyÃmÃgatÃyÃæ susaÇgatÃvasantakayorvyÃpÃrarÆpo yatnasahita÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) prÃgudbhinnasyeti /
pratimukhasandhÃvudbhinnasyetyartha÷ /
muhurhrÃsÃnve«aïavÃn samudbheda ityanvaya÷ /
hrÃsetyatra trÃsetyapi kvacit pÃÂha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
phalasya garbhokaraïÃdrarbha÷ /
yathà ratnÃvalyÃæ dvitÅye 'Çke---"susaægatÃ---sahi, adakkhiïà dÃïi si tumaæ jà evaæ bhaÂÂiïà hattheïa gÃhidà vi kovaæ ïa mu¤casi" ityÃdau samudbheda÷ /
punarvÃsavadattÃpraveÓe hrÃsa÷ /
ttÅye 'Çke---"tadvÃrtÃnve«aïÃya gata÷ kathaæ cirayati vasantaka÷" ityanve«aïam /
vi¬hÆ«aka÷--hÅ hÅ bho÷, kosambÅrajjalambheïÃvi ïa tÃdiso piavaassassa paritoso jÃdiso mama saÃsÃdo piyavaaïaæ suïia bhavassadi" ityÃdÃvudbheda÷ /
punarapi vÃsavadattÃpratyabhij¤ÃnÃd hrÃsa÷ /
sÃgarikÃyÃ÷ saÇketasthÃnagamane 'nve«aïam /
punarlatÃpÃÓakaraïo udbheda÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) sahÅti /
sakhi ! adak«iïà idÃnÅmasi tvam /
yà evaæ bhartrà haste ghÅtÃpi kopaæ na mu¤casÅti saæsktam /
hÅ hÅti /
hÅ hÅtyÃÓcarye /
bho bho÷ kauÓÃmbÅrÃjyalÃbhenÃpina tÃdÓa÷ priyavayasyasya parito«a÷ yÃdÓo mama sakÃÓÃt priyavacanaæ Órutvà bhavi«yatÅti saæsktam /
udbheda÷ sÃgarikÃsaÇgamopÃyasya /
vÃsavadattÃpratyabhij¤ÃnÃditi saÇketabhaÇgÃrthamÃgatÃæ tÃæ d«Âvetyartha÷ /
puna÷ sÃgarikÃkarttkam /
udbheda÷ phalapradhÃnopÃyasya /
latÃpÃÓakaraïÃddhi rÃj¤a÷ sÃgarikÃdarÓanaæ tato garbhasandhe÷ prÃptyÃÓÃyogarÆpÃvasthÃyoga÷ /
##
(lo, Ì) sahÅti /
sakhi ! adak«iïedÃnÅmasi tvam /
yà evaæ bhartrÃhaste 'pi ghÅtÃpi kopaæ na mu¤casi /
hÅ hÅ bho parito«e /
kauÓÃmbÅrÃjyalÃbhenÃpi na tÃdÓa÷ priyavayasyasya parito«a÷ yÃdÓaæ mama sakÃÓÃt priyavacanaæ Órutvà bhavi«yati /
********** END OF COMMENTARY **********
atha vimirÓa÷---
##
#<ÓÃpÃdyai÷ sÃntarÃyaÓca sa vimarÓa iti smta÷ />#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) garbhato 'dhika iti /
garbhasandhau ki¤cidudbhinno hrÃsÃnve«aïavÃæÓca udbheda÷ /
atra tato 'dhiko hrÃsarÃhtyÃt /
sÃntarÃya÷ savighna÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ÓÃkuntale caturthÃÇkÃdau---anasÆyÃ---piaævade, jaivi gandhavveïa vivÃheïa ïibbuttakallÃïà piasahÅ sauntalà aïurÆvabhattubhÃiïÅ saævutteti nivvudaæ me hiaam, taha vi ettiaæ cintaïijjam" ityata Ãrabhya saptamÃÇkopak«iptÃcchakuntalÃpratyabhij¤ÃnÃtprÃgarthasa¤caya÷ ÓakuntalÃvismaraïarÆpavinghÃliÇgita÷ /
atha nirvahaïam---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Ça) anasÆyeti /
vaktryà utkÅrttanam /
priyaævade /
ityÃdikam ukti÷ /
"priyaævade ! yadyapi gÃndharveïa vivÃhena nivttakalyÃïà priyasakhÅ Óakuntalà anurÆpabharttgÃminÅ saævttà iti nirvtaæ mama hdayam"iti saæsktam /
«a«ÂhÃÇka iti /
tatpÆrvaæ durvÃsasa÷ ÓÃpena rÃj¤a÷ ÓakuntalÃsamÃgamarÆpapradhÃnaphalasya upÃya÷ pratiruddha÷ /
vismaraïarÆpeti /
"vicintayantÅ yamananyamÃnasà tapodhanaæ vetsi na mÃmupasthitam /
smÃri«yati tvÃæ na sa bodhaito 'pi san kathÃæ pramatta÷ prathamoditÃmiva /
iti /
durvÃsasa÷ ÓÃpena vismaraïam /
ayaæ ÓapapratibandhakapradhÃnaphalopÃyarÆpa÷ vimarÓasandhi÷ ÓakuntalÃyà rÃjasamÃgamapratyÃÓÃrÆpÃvasthÃsahita÷ /
##
(lo, Ê) piaævade iti /
priyaævade yadyapi gÃndharveïa vidhinà nivttakalyÃïà priyasakhÅ Óakuntalà anurÆpabharttgÃminÅ saævtteti nivttaæ me hdayam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) aikÃrthyamupanÅyanta iti /
ekoddeÓyanirvÃhÃdekÃrthatà /
spa«Âamaparam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ--veïyÃm--"ka¤cukÃ--(upastya, sahar«am-) mahÃrÃja !vardhase /
ayaæ khalu bhÅmaseno duryodhanak«atajÃruïÅktasarvaÓarÅro durlak«yavyakti÷" ityÃdinà draupadÅkeÓasaæyamanÃdimukhasandhyÃdibÅjÃnÃæ nijanijasthÃnopak«iptÃnÃmekÃrthayojanam /
yathà vÃ-ÓÃkuntale saptamÃÇke 'ÓakuntalÃbhij¤ÃnÃduttaror'tharÃÓi÷ /
e«ÃmaÇgÃnyÃha--
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) ayaæ prakÅrïÃrthaikÃtmatopanayanarÆpo nirvahaïasandhi÷ /
uddeÓyaÓakuntalÃsamÃgamarÆpaphalÃgamÃvasthÃsahita÷ /
e«Ãmiti pa¤casandhÃnÃmityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja) tatra mukhasandherdvÃdaÓÃÇgÃnyÃha---upak«epa ityÃdi /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathoddeÓaæ lak«aïamÃha--
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, e) samutpatti÷ samutpattimÃtram /
********** END OF COMMENTARY **********
kÃvyÃrtha itivttalak«aïaprastutÃbhidheya÷ /
yathà veïyÃm--"bhÅma÷---
lÃbhÃghÃnalavi«ÃnnasabhÃpraveÓai÷ prÃïe«u vittanicaye«u ca na÷ prahtya /
Ãk«ya pÃï¬avavadhÆparidhÃnakeÓÃn svasthà bhavanti mayi jÅvati dhÃrtarëÂrÃ÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) lÃk«ÃghÃnaleti---"svasthà bhavantu kururÃjasutÃ÷ sabhtyÃ÷"iti sÆtradhÃrasyoktiæ Órutvà pravi«Âasya bhÅmasyoktiriyam /
lÃk«etyÃdibhi÷ prÃïe«u vittanicaye«u ca ye 'smÃn prahtya dhÃrtarëÂrà mayi jÅvati sati svasthà bhavanti ? iti /
atra kÃkudhvaninà na svasthà bhavi«yantÅtyartha÷ /
lÃk«etyÃdinà prÃïe«u prahÃrapraveÓena vittanicaye«u ca prahÃra÷ /
paridhÃnakeÓÃnityatra dvandva÷ /
atra kÃvyÃrthasya kurukulavadhapratipÃdanasyotpatti÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---
pravddhaæ yadvairaæ mama khalu Óisoreva kurubhir- na tatrÃryo heturna bhavati kirÅÂÅ na ca yuvÃm /
jarÃsaædhasyora÷ sthalamiva virƬhaæ punarapi krudhà bhÅma÷ sandhiæ vighaÂayati yÆyaæ ghaÂayata //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) parikaralak«aïamÃha---samutpanneti /
pravddhaæ yadvairamiti---sandhikaraïavimukhasya bhÅmasya sahadevaæ pratyuktiriyam /
ÓiÓoreveti---mama yauvanÃpek«Ãpi tairna ktÃ, ÓiÓukÃla eva vi«adÃnÃt /
Ãryo yudhi«Âhira÷ /
kirÅÂÅ arjuna÷ /
yuvÃæ nakulasahadevau /
virƬhaæ k«ïadautyena jÃtaæ, sandhimityanvaya÷ /
atra samutpannalÃk«ÃghÃdikathanarÆpÃrthabÃhulyam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---
ca¤cadrabhujabhramitacaï¬agadÃbhighÃtasaæcÆrïitoruyugalasya suyodhanasya /
styÃnÃvanaddhaghanaÓoïitaÓoïapÃïiruttaæsayi«yati kacÃæstava devi ! bhÅma÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âa) parinyÃsalak«aïamÃha---tanni«pattiriti /
kÃvyÃbhidheyarÆpasyetivttasya ni«patti÷---bhÃvani«pattikathanamityartha÷ /
ca¤caditi---draupadÅæ pratÅ bhÅmasyoktiriyam /
he devi draupadi ! tava kacÃn keÓÃn veïÅbaddhÃn kurvan bhÅma uttaæsayi«yati /
uttaæsanena duryodhanorurÆpÃlaÇkÃreïa viÓi«ÂÃn kari«yatÅtyartha÷ /
bhÅma÷ kÅdÓa÷ ? suyodhanasya styÃnÃvanaddhena pravddhasambaddhena ghanaÓoïitena ÓoïapÃïi÷ /
suyodhanasya kÅdÓasya ? ca¤catà calatà bhujena bhramitayà gadayÃbhighÃtena saæcÆrïitamÆruyugalaæ yasya tÃdÓasya /
atra bhÃvinyà ÆrubhaÇgani«patte÷ kathanam /
##
(lo, ai) styÃneti-styÃna÷ san avanaddha÷ d¬hÅbhÆta ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
atropak«epo nÃmetivattalak«aïasya kÃvyÃbhidhaiyasya saæk«epeïopak«epaïamÃtram /
parikarastasyaiva bahulÅkaraïam /
parinyÃsastato 'pi naÓcayÃpattirÆpatayà parito hdaye nyasanam, itye«Ãæ bheda÷ /
etÃni cÃÇgÃni uktenaiva paurvÃparyeïa bhavanti, aÇgÃntarÃïi tvanyathÃpi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âha) aktatrayÃïÃæ bhedaæ vicintya darÓayati---atreti /
tato 'pi naÓcayÃpattirÆpatayà iti niÓcayasya bhÃvikarttavyaniÓcayasyÃpattirapÃdÃnaæ bodhanamiti yÃvat /
hdaye boddhurhdaye /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---guïÃkhyÃnaæ vilobhanam />#
yathà tatraiva---"draupadÅ--ïÃdha, kiæ dukkaraæ tue parikuvideïa" /
yathà và mama candrakalÃyÃæ candrakalÃvarïane--seyam, "tÃruïyasyavilÃsa÷---" ityÃdi (139 p.) /
yattu ÓakuntalÃdi«u "grÅvÃbhaÇgÃbhirÃmam---" ityÃdi mgÃdiguïavarïanaæ tadvÅjÃrthasambandhÃbhÃvÃnna saædhyaÇgam /
evamaÇgÃntarÃïÃmapyÆhyam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬a) vilobhanalak«aïamÃha--guïaÃkhyÃnamiti /
kimiti /
kiæ du«karaæ tvayà kupitena iti saæsktam /
idaæ bhÅmasya balÃdhikyarÆpaguïakathanam /
tÃruïyasyeti /
atra vilÃsahÃsapade tajjanakapare sÃropayà lak«aïayà prayukte /
atra candrakalÃsaundaryyÃkhyÃnam /
mgÃdiguïavarïanamiti /
guïa÷--sphaïÅyo dharmma÷, atra kriyÃrÆpa÷ /
bÅjÃrtha÷--ÓakuntalÃprÃptibÅjarÆpor'tha÷ /
mgakriyÃvarïanasya tadasambandhatvÃt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬ha) yuktilak«aïamÃha---sampradhÃraïiti /
uddeÓyÃrthopapÃdakayuktipradarÓanam
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ--veïyÃæ sahÃdevo bhÅmaæ prati Ãrya ! kiæ mahÃrÃjasaædeÓo 'yamavyutpanna evÃryeïa ghÅta÷" ityata÷ prabhti yÃvadbhÅmavacanam /
"yu«mÃn hrepayati krodhÃlloke Óatrukulak«aya÷ /
na lajjayati dÃraïÃæ sabhÃyÃæ keÓakar«aïam" //
iti /
#<----prÃpti÷ sukhÃgama÷ // VisSd_6.84 //>#
yathà tatraiva---"mathnÃmi kauravaÓataæ samare na kopÃt---" ityÃdi (284 p.) "draupadÅ--(Órutvà sahar«am--) ïÃdha, assudapuvvaæ kkhu edaæ vaaïam, tà puïo puïo bhaïa" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ïa) prÃptilak«aïamÃha---prÃptiriti /
ïÃdheti /
nÃtha ! aÓrutapÆrvaæ khalu ÅdÓaæ vacanam, tatpuna÷ punarbhaïa iti saæsktam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ta) samÃdhÃnalak«aïamÃha---bÅjasyeti /
uktasya uddeÓyabÅjasya pradhÃnanÃyakasammatatvena kathanaæ tat /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva--"(nepathye kalakalÃnantaram) bho bho drupadavirÃÂav«ïyandhaka sahadevaprabhtaya÷ ! asmadak«auhiïÅpataya÷ kauravacamÆpradhÃnayodhÃÓca Óïvantu bhavanta÷---
yatsatyavratabhaÇgabhÅrumanasà yatnena mandÅktaæ yadvismartumapÅhitaæ Óamavatà ÓÃnti kulasyecchatà /
taddyÆtÃraïisaæbhtaæ npasutÃkeÓÃmbarÃkar«aïai÷ krodhajyotiridaæ mahatkuruvane yaudhi«Âhiraæ jmbhate" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, tha) yatsatyeti /
yat yaudhi«Âhiraæ krodhajyoti iti sarvatra viÓe«aïam /
dyÆtÃraïÅti /
dyÆtarÆpÃyÃmaraïyÃæ manthanakëÂhe npasutÃyà drupadasutÃyà draupadyÃ÷ keÓasyÃmbarasya cÃkar«aïÃt sambhtakrodhajyotiragni÷ /
anyadapi hi jyotiraraïyÃmÃkar«aïÃtsambhtaæ bhavati /
********** END OF COMMENTARY **********
atra "svasthà bhavantu mayi jÅvati--" ityÃdi bÅjasya pradhÃnanÃyakÃbhimatatvena samyagahitatvÃtsamÃdhÃnam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, da) samÃdhÃnapadasya yogÃrthamatropapÃdayati---atreti /
atra bhÅmokta bÃjasya pradhÃnanÃyakayudhi«Âhirasammatatvakathanam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà bÃlacarite---
"utsÃhÃtiÓayaæ vatsa ! tava bÃlyaæ ca paÓyata÷ /
mama har«avi«ÃdÃbhyÃmÃkrÃntaæ yugapanmana÷" /
yathà và mama prabhÃvatyÃm--"nayanayugÃsecanakam-" ityÃdi (236 p.) /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, dha) vidhÃnarÆpÃÇgalak«aïamÃha---sukhadu÷ khÃbhyÃæ kto 'partha ityartha÷ /
utsÃheti /
idaæ rÃmaæ prati janakasya vÃkyam /
atra utsÃhena sukham /
bÃlyena ca du÷kham /
nayanayugetyatra yathoktÃrthena sukham /
tadvirahÃd du÷ kham /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathÃ--veïyÃæ draupadÅ yuddhaæ syÃnna veti saæÓayÃnà tÆryaÓabdÃnantaram "ïÃdha ! kiæ dÃïiæ eso palaajalaharatthaïidamantha khaïe khaïe samaradundubhi tìÅadi" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, na) bhÃvanÃlak«aïamÃha--kutÆhaleti /
ïÃdheti /
nÃtha kimidÃnÅm e«a pralayajaladharastanitamÃæsala÷ k«aïe k«aïe samaradundubhistìyate /
iti saæsktam /
atra yuddhecchà draupadyÃ÷ kutÆhalottarà età vÃca÷ /
##
(lo, a) ïÃdheti /
nÃtha kimidÃnÅm e«a pralayajaladhara÷ stanitamÃæsala÷ k«aïe k«aïe samaradundubhistìyate /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva--"draupadÅ--aïïÃæ ca ïÃha, puïovi tumhehi samarÃdo Ãacchia samÃssÃsaidavvà /
bhÅma÷--nanu päcÃlarÃjatanaye ! kimadyÃlÅkÃÓcÃsanayÃ--
bhÆya÷ paribhavaklÃntilajjÃvidhuritÃnanam /
ani÷ Óe«itakauravyaæ na paÓyasi vkodaram //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pa) udbhedalak«aïamÃha---bÅjÃrthasyeti /
praroha utpÃdyatÃniÓcaya÷ /
ïadheti /
nÃtha punarapi samÃÓvÃsayitavyÃham iti saæsktam /
ahamiti draupadyà ÃtmanirddeÓa÷ /
bhÆya iti /
bandhuritaæ nÃmitaæ bhÆyo na paÓyasÅtyanvaya÷ /
bhavi«yata sÃmÅpye varttamÃnà atra bhÅmasya kauravavadhotpÃdyatÃniÓcaya÷ /
##
(lo, Ã) ïÃdheti /
nÃtha punarapi tvayà samÃÓvÃsayitavyÃham /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---karaïaæ puna÷ // VisSd_6.86 //>#
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pha) karaïalak«aïamÃha---karaïamiti /
spa«Âam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva---"devi ! gacchÃmo vayamidÃnÅæ kurukulak«ayÃya" iti /
#<---bheda÷ saæhatabhedanam />#
yathà tatraiva---"ata evÃdyaprabhti bhinno 'haæ bhavadbhya÷" /
kecittu---"bheda÷ protsÃhanÃ" iti vadanti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ba) bhedalak«aïamÃha---bheda iti /
adya prabhtÅti sahadeve bhÅmasyokti÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
atha pratimukhÃÇgÃni---
##
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, bha) pratimukhasandhestrayodaÓÃÇgÃnyÃha--vilÃsa iti /
********** END OF COMMENTARY **********
tatra---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ma) ratibogÃrtheti /
ratiranurÃga÷, tadbhogastadvi«ayo nÃyikÃdi÷, tatra samÅhà icchà /
yadyati ratirnidhÆvanam tadbhogÃya icchetyevamartha eva udÃharaïÃnusÃrÅ yujyate /
tathÃpi granthakdvyÃkhyÃnurodhÃditthaæ vyÃkhyÃtam /
********** END OF COMMENTARY **********
ratilak«aïasya bhÃvasya yo hetubhÆto bhogo vi«aya÷ pramadà puru«o và tadarthà samÅhà vilÃsa÷ /
yathà ÓÃkuntale---
kamaæ priyà na sulabhà manastu taddhÃvadarÓanÃyÃsi /
aktÃrthe 'pi manasije ratimubhayaprÃrthanà kurute //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ya) kÃmaæ prayeti /
ÓakuntalÃlipsordu«mantasya uktiriyam---aktÃrthe 'pÅti /
kÃmina uddeÓyasiddhireva manasijasya ktÃrthatÃ, tadrahite 'pi manasije ityartha÷ /
ubhayaprÃrthanà ubhayasya ratimanurÃgÃdhikyam kuruta ityartha÷ /
prakte ca ÓakuntalÃyà bhÃvadarÓanÃt tatprÃrthanÃprÃrthitasya du«mantasya ratiæ kuruta ityartha÷ /
##
(lo, i) kÃmamiti /
manasije 'ktÃrthe 'pi strÅpuæsayugalasya sambhogaæ vinÃpi ubhayaprÃrthanà anyo 'nyaprÃrthanà ratiæ prÅtiæ kurute ityartha÷ /
nÃyikÃyà nÃyake nÃyakasya nÃyikÃyÃæ yadi prÃrthana dÓyate tadà upabhogÃbhÃve 'pi tayo÷ prÅtirbhavati tena tasyà bhÃvadarÓanena prÃrthanà mayi abhivyakteti mana÷ samÃÓvÃsi iti /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ra) parisarpalak«aïamÃha---d«Âana«Âeti /
na«Âeti ïaÓa adarÓane iti dhÃtvarthÃnusÃrÃd d«ÂasyÃnarthakyam /
tathà ca pÆrvad«Âasya paÓcÃdad«Âasya vastuno 'nusaraïamityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ÓÃkuntale---"rÃjÃ---bhavitavyamatra tayà /
tathà hi---
abhyunnatà purastÃdavagìhà jaghanagauravÃtpaÓcÃt /
dvÃre 'sya pÃï¬usikate padapaÇktirdÓyate 'bhinavÃ" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, la) bhavitavyamatra tayeti rÃj¤a÷ uktiriyam /
tayà Óakuntalayà bhavitavyaæ sthÃtavyamiti /
tatra hetumÃha---abhyunnateti /
yato 'sya latÃghasya pÃï¬usikate dvÃre 'bhinavà padapaÇktirdÓyate /
kÅdÓÅ purastÃt padasya pÆrvabhÃge 'bhyunnatà /
paÓcÃdbhÃge jaghanagauravÃdavagìhà /
atra pÆrvad«ÂaÓakuntalÃnusaraïam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, va) vidhÆtalak«aïamÃha---ktasyeti /
Ãdau ktasyÃnunayasya prÅte÷ paÓcÃdaparigraha ÃhÃryya ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva---"alaæ vo anteuravirahapajjussueïa rÃesiïà uvaruddheïa" /
kecittu---"vidhtaæ syÃdarati÷" iti vadanti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Óa) tatraiveti /
ÓÃkuntala eva ityartha÷ /
alamiti---alaæ vonta÷--purikavirahaparyutsukena rÃjar«iïà uparÆddheneti saæsktam /
atra sakhyà uparodhavaÓÃt ÓakuntalÃyà Ãdau prÅtirlabhyate /
uparodhani«edhÃccÃhÃryastadaparigraha÷ /
keciditiÃhÃryadÅdÓani«edhÃdaratyavagamÃdatra asvarasa÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, «a) tÃpanalak«aïamÃha---upÃyeti /
uddeÓyÃr'thopÃya÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ratnÃvalyÃm---"sagarikÃ---
dullahajaïÃïurÃo lajjà guruÅ paraaso appà /
piyasahi visamaæ pemmaæ maraïaæ saraïaæ ïavari ekkam" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, sa) dullaheti---"durlabhajanÃnurÃgo lajjà gurvo paravaÓa Ãtmà /
priyasakhi ! vi«amaæ prema maraïaæ Óaraïaæ kevalamekam" //
iti saæsktam /
durlabhajano rÃjà /
ïavarÅti kevale deÓÅ, evaæ pradhÃnaæ Óaraïamityanvaya÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà ratnÃvalyÃm---"susaægatÃ--sahÅ ! jassa kide tumaæ Ãadà se aaæ de purado ciÂÂhadi /
sÃgarikÃ---(sÃbhyasÆyam) kassa kide ahaæ Ãadà ? "susaægatÃ--alaæ aïïasaækideïa /
ïaæ cittaphalaassa" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ha) narmalak«aïamÃha--parihÃseti /
sahÅti /
"sikhi ! yasya kte tvÃmÃyÃtà so 'yaæ te puratasti«ÂhatÅ"ti saæsktam /
kasseti /
"kasya kte 'hamÃgatÃ"iti saæsktam /
ayÅti /
"ayi anyaÓaÇkite nanu citraphalakasya"iti saæsktam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---dhtistu parihÃsajà // VisSd_6.91 //>#
##
tathà tatraiva--"susaægatÃ-sahi ! adakkhiïà dÃïiæ si tumaæ jà evvaæ bhaÂÂiïà hatthÃvalambidÃvi kovaæ ïa mu¤casi /
sÃgarikÃ--(sabhrÆbhaÇgamÅ«advihasya) susaægade ! dÃïiæ vi kÅliduæ na viramasi /
kecittu--"do«asyÃcchÃdanaæ hÃsyaæ narmadyuti÷" iti vadanti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) narmadyutilak«aïamÃha---dhtiriti /
parihÃsasahi«ïutà ityartha÷ /
sahÅti /
sakhi adak«iïà idÃnÅmasi tvam /
yà evaæ bhartrà hastÃvalambitÃpi kopaæ na mu¤casÅti /
susaÇgate ! idÃnÅmapi na viramasi /
atra sÃgarikÃyÃ÷ susaÇgatÃktaparihÃsasahi«ïutà /
narmaïi tasyÃsÆyatÃpradarÓanÃd asahi«ïutà iti bheda÷ /
keciditi /
atra do«ÃcchÃdanÃpratÅtyà asvarasa÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---pragamanaæ vÃkyaæ syÃduttarottaram />#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) praÓaæsanarÆpÃÇgasya lak«aïamÃha--praÓaæÓanamiti /
praÓasyate 'nena iti praÓaæsanam, uttarottaraæ tÃdÓaæ vÃkyameva praÓaæsananÃmÃÇgamityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà vikramorvaÓyÃm--urvaÓÅ--jaadu jaadu mahÃrÃo /
rÃjÃ---
mayà nÃma jitaæ yasya tvayà jaya udÅryate" /
ityÃdi /
##
yathà caï¬akauÓike---"rÃjÃ---nÆnamasamÅk«yakÃriïà mayà andheneva sphuracchikhÃkalÃpo jvalana÷ padbhyÃæ samÃkrÃnta÷" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) virodhalak«aïamÃha---virodha iti /
rÃjà hariÓcandra÷ /
sphuradarci÷--samÆhojjvalano viÓvÃmitra÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---kruddhasyÃnunaya÷ puna÷ // VisSd_6.92 //>#
##
yathà ratnÃvalyÃm--"vi¬hÆ«aka÷---bho, mà kupya /
e«Ã hi kadalÅgharantaraæ gÃdÃ" ityÃdi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) paryupÃsanÃÇgalak«aïamÃha---ktasyeti /
ktasya kopahetorityartha÷ /
punaranunaya÷ kopÃkaraïahetupradarÓanaprityartha÷ /
bho iti /
bho vayasya mà kupya /
e«Ã hi kadalÅghÃntaraæ gateti saæsktam /
e«eti---kadalÅghÃntarapraveÓasya pradarÓanam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---pu«paæ viÓe«avacanaæ matam />#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Ça) pu«panÃmÃÇgalak«aïamÃha---mu«pamiti /
ayaæ viÓe«o vilak«aïapadÃrtha ityevamarthakaæ vacanamityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva---"(rÃjà haste ghÅtvà sparÓaæ nÃÂayati ) vidÆ«akÃ÷---bho vaassa ! esà apuvvà sirÅ tae samÃsÃdidà /
rÃjÃ---vayasya ! satyam---
ÓrÅre«Ã, pÃïirapyasyÃ÷ pÃrijÃtasya pallava÷ /
kuto 'nyathà stravatye«a svedacchadmÃmtadrava÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) bho iti /
"bho vayasya e«ÃpÆrvà ÓrÅstvayà samÃsÃditÃ"iti saæsktam /
ÓrÅre«eti /
svedacchadma gharmavyÃja÷ /
pÃrijÃtapallavÃd amtadravastravaïÃt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---"rÃjÃ---kathamihastho 'haæ tvayà j¤Ãta÷ ? susaægatÃ---ïa kevalaæ tumaæ samaæ cittaphalaeïa /
tà jÃva gadua gadua devÅe ïivedaissam" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) vajrarÆpÃÇgalak«aïamÃha--pratyak«eti /
na kevalamiti /
na kevalaæ tvaæ samaæ citraphalakena /
tadyÃvadratvà devyai nivedayi«yami /
iti saæsktam /
idaæ susaÇgatÃvÃkyaæ rÃj¤a÷ sÃk«Ãnni«Âhuram /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---upanyÃsa÷ prasÃdanam // VisSd_6.93 //>#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja) upanyÃsalak«aïamÃha--upanyÃsa iti /
prasÃdanaæ prasÃdanaprÃrthanà /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva--"susaægatÃ--bhaÂÂuïa ! alaæ saÇkÃe /
mae vi bhaÂiïÅe pasÃdeïa kÅlidaæ jjeva edihiæ /
tà kiæ kaïïÃbharaïoïa /
ado vi me garuaro pasÃdo eso, jaæ tue ahaæ ettha Ãlihidatti kuvidà me piasahÅ sÃarià /
esà jjeva pasÃdÅadu" /
kecittu---"upapattikto hyartha upanyÃsa÷ sa kÅrtita÷" /
iti vadanti /
udÃharanti ca, tatraiva---"adimuharà kkhu sà gabbhadÃsÅ" iti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) bharta÷ ! alaæ ÓaÇkayà mayÃpi bhartryÃ÷ prasÃdena krŬitameva etai÷ /
tat kiæ karïÃbharaïena ? ato 'pi me gurutara÷ prasÃda e«a yattvayÃhamatrÃlikhiteti kupità me priyasakhÅ sÃgarikà /
e«aiva prasÃdyatÃmiti saæsktam /
tai÷ karïÃbharaïai÷ kiæ tvayetyÃdi÷ sÃgarikokteranuvÃda÷ /
atra sÃgarikÃprasÃdanaprÃrthanà upapattikta iti yuktyupapÃdasatvÃduktetyartha÷ /
adÅti /
adimukharà khalve«Ã garbhadÃsÅti saæsktam /
nÃrbhadÃsÅ anta÷ puradÃsÅ /
atra samaæ citraphalakenetyÃdi ni«Âhuraæ susaÇgatayà pÆrvamuktaæ vacanaæ vidÆ«akoktyupapÃdakam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) varïasaæhÃrÃÇgalak«aïamÃha---cÃturvarïyeti /
brÃhmaïÃdyanekavarïÃnÃæ melanakathanamityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà mahÃvÅracarite ttÅye 'Çke---
pari«adiyam«ÅïÃme«a vÅro yudhÃjit saha npatiramÃtyairlomapÃdaÓca vddha÷ /
ayamaviratayaj¤o brahmavÃdÅ purÃïa÷ prabhurapi janakÃnÃmaÇga bho yÃcakÃste //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âa) pari«adiyamiti /
militabrÃhmaïÃdyanekavarïasabhÃpradarÓanamidam /
iyam«ÅïÃæ pari«ad sabhà /
yudhÃjit /
kekayadeÓapakatiriti «ibhiramÃtyaiÓca samam e«a vddho rÃjà lomapÃda÷ /
ayamapi janakÃnÃæ janakavaæÓasya prabhu÷ sÅradhvaja÷ aviratayaj¤o brahmavÃdÅ ca /
adruha÷ drodaÓÆnyÃste prasiddhà yÃjakÃ÷ ete iti Óe«a÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
ityatra «ik«ÃdÅnÃæ varïÃnÃæ melanam /
abhinavaguptapÃdÃstu--"varïaÓabdena pÃtrÃïyupalak«yante /
saæhÃro melanam" iti vyÃcak«ate /
udÃharanti ca ratnÃvalyÃæ dvitÅye 'Çke--"ado vi me attraæ guruaro pasÃdo--" ityÃderÃrabhya "ïaæ hatthe geïhia pasÃdehi ïam /
rÃjÃ--kvÃsau kvÃsau" ityÃdi /
atha gÃrbhÃÇgÃni---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âha) pÃtrÃïÅti /
nÃÂyapÃtrÃïÅtyartha÷ /
adovÅti /
ato 'pi me ayaæ gurutara÷ prasÃda ityÃderÃrabhya ityartha÷ /
ityÃderityavadhau pa¤camÅ /
jaæ kiïa ahaæ tata ettha Ãlihi detyÃdikamÃdÃvityÃdyavidhirÆpetyartha÷ /
ïaæ hattheti /
nanu haste ghÅtvà prasÃdaya enÃmityartha÷ /
kvÃsau kvÃsÃviti har«e vÅpsà /
atra rÃjà susaÇgatà sÃgarikÃÓca pÃtrÃïi, e«Ãæ mesanam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
##
yathà aÓvatthÃmÃÇke---
aÓvatthÃmà hata iti pthÃsÆnunà spa«Âamuktvà svairaæ Óe«e gaja iti punarvyÃhtaæ satyavÃcà /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬a) garbhasandherdvÃdaÓÃÇgÃnyÃha---abhÆteti /
abhÆtÃharaïalak«aïamÃha---tatra vyÃjeti /
aÓvatthÃmà hata iti yudhi«Âhirasya vyÃjÃÓrayavÃkyam /
********** END OF COMMENTARY **********
tacchrutvÃsau dayitatanaya÷ pratyayÃttasya rÃj¤a÷ ÓastrÃïyÃjau nayanasalilaæ cÃpi tulyaæ mumoca //
##
yathà caï¬akauÓike--"rÃjÃ---bhagavan ! ghyatÃmarjitamidaæ bhÃryÃtanayavikrayÃt /
Óe«asyÃrthe kari«yÃpi caï¬Ãle 'pyÃtmavikrayam //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬ha) mÃrgarÆpÃÇgalak«aïamÃha---tattvÃrtheti /
avyÃjakathanamityartha÷ /
ghyatÃmiti--viÓvÃmitraæ prati hariÓcandranpateruktiriyam /
bhÃryyÃyÃstanayasya vikrayaïÃdarjitamidaæ vittaæ ghyatÃmityanvaya÷ /
Óe«asya vittasyÃpyarthe nimittamÃtmavikrayaæ kari«yÃsi /
tatra rÃj¤a÷ Ãpadyapi avyÃjakathanam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà ratnÃvalyÃm--"rÃjÃ---
mana÷ praktyaiva calaæ durlak«yaæ ca tathÃpi me /
kÃmenaitatkathaæ viddhaæ samaæ sarvai÷ ÓilÅmukhai÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ïa) rÆpÃtmakamaÇgamÃha---rÆpamiti /
vitarko 'sambhavistuhetvanusandhÃnam /
mana÷ praktyaiveti--sÃgarikÃvirahiïo rÃj¤o 'yaæ vitarka÷ /
durlak«yaæ lak«ituæ dra«ÂumaÓakyam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ta) udÃharaïarÆpasyÃÇgasya lak«aïamÃha---udÃharaïamiti /
utkar«ayuktaæ svÃhaÇkÃrayuktam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà aÓvatthÃmÃÇke--
yo ya÷ Óastraæ bibharti svabhujagurumada÷ pÃï¬avÅnÃæ camÆnÃæ yo ya÷ päcÃlagotre ÓiÓuradhikavayà garbhaÓayyÃæ gato và /
yo yastatkarmasÃk«Å, carati mayi raïo yaÓca yaÓca pratÅpa÷ krodhÃndhastasya tasya svayamiha jagatÃmantakasyÃntako 'ham //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, tha) yo ya÷ Óastramiti /
kruddhasyÃÓvatthÃmna uktiriyam /
mayi raïe carati sÃta pÃï¬avÅnÃæ camÆnÃæ madhye svabhujagurumada÷ san yo ya÷ Óastraæ bibhirti evaæ yo ya÷ päcÃlagotra ityÃdi /
evaæ yo yastatkarma ityÃdi /
tatkarma mtasya mama pitu÷ ÓiraÓchedanarÆpam /
evaæ yaÓca yaÓca mama pratÅma÷ krodhÃndho 'haæ jagatamantakasya tasya tasyÃntaka ityartha÷ /
tairjagadantakasya krodhoddÅpanÃd eva jagadantaka ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà ÓÃsuntale---"rÃjÃ---sthÃne khalu vismtanime«eïa cak«u«Ã priyÃmavalokayÃmi /
tathÃhi--
unnamitaikabhrÆlatamÃnanamasyÃ÷ padÃni racayantyÃ÷ /
pulakäcitena kathayati mayyanurÃgaæ kapolena //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, da) kramarÆpÃÇgalak«aïamÃha---bhÃveti /
bhÃvasyÃnurÃgasya tattvenopalabdhirityartha÷ unnamiteti---padÃni ÓlokaghaÂakadÃni racayantyÃ÷ asyà Ãnanaæ kart pulakäcitena kapolena mayi anurÃgaæ kathayati ityartha÷ /
kÅdÓamÃnanam ? unnamitaikabhrÆlatam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---saægraha÷ puna÷ // VisSd_6.97 //>#
##
yathà ratnÃvalyÃm---"rÃjÃ---sÃdhu vayasya ! idaæ te pÃrito«ikam /
(iti kaÂakaæ dadÃti ) /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, dha) sÃmadÃneti /
sÃmnà prÅtyà dÃnena ca saæpradÃnasya dÅpamÃnadhanasaæpattirityartha÷ /
sÃdhviti---atra dÅyamÃnakaÂakarÆpadhanasaæpattivirdÆ«akasya /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---liÇgÃdÆho 'numÃnatà />#
yathà jÃnakÅrÃghave nÃÂake---"rÃma÷---
lÅlÃgatairapi taraÇgayato dharitrÅmÃlokanairnamayato jagatÃæ ÓirÃæsi /
tasyÃnumÃpayati käcanakÃntigaurakÃyasya sÆryatanayatvamadh«yatÃæ ca //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, na) anumÃnarÆpÃÇgalak«aïamÃha---liÇgÃditi /
anumÃnatà kà mÃnam /
lÅleti /
paraÓurÃmavarïanamidam /
tasya lÅlà vyavasÃya÷ /
sÆryyatanayatvaæ sÆryyatulyatejasvitvena sÆryyaputratvamadh«yatvaæ cÃnumÃpayati /
tasya kÅdÓasya gatairgamanairapi dharitro taraÇgayata÷ cÃlayata÷ /
ÃlokanairjagatÃæ ÓirÃæsi namayatastadd«ÂamÃtrai÷ sarvai÷ praïamyamÃnatvÃt /
käcanakÃntivad gaurakÃyasya /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà ratnëalyÃm---"priye sÃgarike ! ÓÅtÃæÓurmukhamutpale tava dÓau, padmÃnukÃrau karau, rambhÃstambhanibhaæ tathoruyugalaæ, bÃhÆ mïÃlopamau /
ityahlÃdakarÃkhilaÇgi ! rabhasÃnni÷ ÓaÇkamÃliÇgya mÃ- maÇgani tvamanaÇgatÃpavidhurÃïyehyehi nirvÃpaya //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pa) prÃrthanÃÇgarÆpÃÇgalak«aïamÃha---ratÅti /
ratyarthaæ yo nÃyikÃyà har«o nÃyakasya tÃdÓotsavÃnÃæ prÃrthanetyartha÷ /
ÓÅtÃæÓurityÃdi /
ÓÅtÃæÓurÆpatvÃdinà ÃhlÃdakarÃkhilÃÇgi ! ehi ehi rabhasÃt balÃt madaÇgÃni ni÷ ÓaÇkamÃliÇgya anaÇgatÃpavidhurÃïi tÃni nirvÃpaya /
tÃpaÓÆnyÃni kuru ityartha÷ /
atrÃlaÇganÃdhÅnotsavaprÃrthanà /
********** END OF COMMENTARY **********
idaæ ca prÃrthanÃkhyamaÇgam /
yanmate nirvahaïo bhÆtÃvasaratvÃtpraÓastinÃmÃÇga nÃsti tanmatÃnusÃreïoktam, anyathà pa¤ca«a«ÂisaækhyatvaprasaÇgÃt /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pha) atraitadaæÓasya nirvahaïasandhe÷ praÓastinÃmÃÇgasya vaikalpikà sthiti÷ /
anayormilitasthitasattve tu vak«yamÃïacatu÷ «a«ÂisaækhyÃsÃndhyaÇgÃnÃæ na bhavati /
pa¤ca«a«ÂitvÃpatte÷ /
tathà hi atra garbhasandhau etadaÇgasattve etÃnyaÇgani trayodaÓa bhavanti, mukhasandhyaÇgani ca dvÃdaÓoktÃni, anyasandhidvayÃÇgÃni ca trayodaÓa trayodaÓa /
nirvahaïasandhyaÇgÃni caturdaÓeti /
pa¤ca«a«Âitvaæ prasajati /
ato yanmate nirvahaïasandhau praÓastinÃmakaæ caramÃÇgaæ nÃsti tanmate evÃtredam aÇgamanyathà tu netyÃha--ida¤ceti /
tatra praÓastinÃmÃÇgasattve hetumÃha---bhÆtÃvasaratvÃbhÃvÃditi /
bhÆtÃni prÃïino nÃÂyapÃtrÃïi tadavasaratvaæ tadvattvam /
aÇgÃnÃm ityaÇgani bhÆtÃvasarÃïyucyante /
praÓastayaÇgasya sadasyÃÓÅrvÃdatvena tathÃtvÃbhÃvÃdityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathÃÓvatthÃmÃÇke---
evasyaiva vipÃko 'yaæ dÃruïo bhuvi vartate /
keÓagrahe dvitÅye 'sminnÆnaæ ni÷ Óe«itÃ÷ prajÃ÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ba) k«iptirÆpamaÇgamÃha--rahasyÃrthasyeti /
rahasyÃrtho 'bhinetavyÃrtha itivttarÆpor'thastasya bheda utpattisÆcanam /
ekasyeti /
ekasya draupadÅkeÓagrahaïasya /
dvitÅye mtadroïasya dh«Âadyumnena keÓagrahe 'tra sarvasaæhÃrarÆpasya rahasyasya utpattisÆcanam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---tro(to) Âakaæ puna÷ />#
##
yathà caï¬akauÓike---"kauÓika÷--Ã÷, puna÷ kathamadyÃpi na sambhÆtà svarïÃdak«iïÃ÷" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, bha) troÂakarÆpÃÇgalak«aïamÃha--troÂakaæ punariti /
saærabdhavÃk sakrodhavÃk /
Ã÷ pÃpeti /
hariÓcandraæ npaæ prati pthivÅdÃnadak«iïÃdÃnÃrthaæ viÓcÃmitrasya sakrodhavÃka /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---adhibalabhisaæmadhicchalena ya÷ // VisSd_6.99 //>#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ma) adhibalÃÇgalak«aïamÃha---adhibalamiti /
abhisandhiruddeÓa«aÂanÃrthaæ chalenÃnusandhÃnam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ratnÃvalyÃm---"käcanamÃlÃ---bhaÂÂiïi, iyaæ sà cittasÃlià /
vasantaassa saïïaæ karomi " ityÃdi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ya) bhaÂÂiïi iti /
he bhartri ! iyaæ citraÓÃlikà /
tÃvad vasantakasya saæj¤Ãæ karomÅti saæsktam /
citraÓÃlikÃyÃæ rÃj¤a÷ samÅpe vÃsavadattÃveÓena sÃgarikÃmÃnetuæ tayà saha vasantakena saækete kte käcanamÃlayà tajj¤Ãtvà vÃsavadattÃmevÃnÅya vasantakasthÃne sÃgarikÃ'gatà ityaÇgulisaæj¤Ãæ karttuæ vÃsavadattÃyÃmuktiriyaæ tasyÃ÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà veïyÃm---
prÃptÃvekarathÃrƬhau pcchantau tvÃmitastata÷ /
sa karïÃri÷ sa ca krÆro vkakarmà vkodara÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ra) npÃdijaniteti /
npÃdau kenÃpi janità bhÅtirityartha÷ /
prÃptÃvekaratheti /
sa karïÃrirarjuna÷ sa ca kÆrakarmmà kÆro vkodaro bhÅma÷ /
etÃvekarathÃrƬhau bhrÃtarau prÃptÃvagatÃvityartha÷ /
karïÃritvena kÆrakarmmatvena ca duryyodhanasya bhÅtijananam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<ÓaÇkÃbhayatrÃsakta÷ sambhramo vidravo mata÷ // VisSd_6.100 //>#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, la) vidravarÆpÃÇgamÃha---ÓaÇkÃbhayeti /
ÓaÇkayà ani«ÂaÓaÇkayà bhayatrÃsau tatkto ya÷ saæbhrama÷ vyÃkulatà vidravo mata ityartha÷ /
bhÃvyani«Âadve«o bhayam /
ÃkasmikÃni«Âotpattyà karttavyamƬhatà tu trÃsa÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathÃ--
kÃlÃntakakarÃlÃsyaæ krodhodbhÆtaæ daÓÃnanam /
vilokya vÃnarÃnÅke sambhrama÷ ko 'pyajÃyata //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, va) kÃlÃntaketi /
krodhoddhÆtaæ krodhakampitaæ daÓÃnanaæ vilokya vÃna rÃnÅke ko 'pi saæbhramo 'jÃyata ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
atha vimarÓÃÇgÃni---
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Óa) vimarÓasandhestrayodaÓÃÇgÃnyÃha---apavÃda ityÃdi /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà veïyÃm---"yudhi«Âhira÷---pa¤cÃlaka ! kvacidÃsÃdità tasya durÃtmana÷ kaukhyÃpasadasya padavÅ /
päcÃlaka÷--na kevalaæ padavÅ, sa eva durÃtmà devÅkeÓapÃÓasparÓapÃtakapradhÃnaheturupalabdha÷" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, «a) do«aprakhyà do«aprakhyÃpanam /
kauravÃpasadasya kauravÃdhamasya padavÅ pÃdacihnam /
so 'pi durÃtmà duryodhana÷ /
atroktyÃmeva do«aprakhyÃpanam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---saæpheÂo ro«abhëaïam // VisSd_6.102 //>#
yathà tatraiva---"rÃjÃ---are re maruttanaya ! vddhasya rÃj¤a÷ purato ninditamapyÃtmakarma ÓalÃghase /
Óïu re--
k«Âà keÓe«u bhÃryà tava tava ca paÓostasya rÃj¤astayorvà pratyaÓraæ bhÆpatÅnÃæ mama bhuvanapaterÃj¤ayà dyÆtadÃsÅ /
tasmin verÃnubandhe vada kimapaktaæ tairhatà ye narendrà bÃhvorvoryÃtibhÃradraviïagurumadaæ mÃmajitvaiva darpa÷ //
bhÅma÷---(sakrodham) Ã÷ pÃpa /
rÃjÃ---Ã÷ pÃpa" /
ityÃdi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, sa) sampheÂarÆpamaÇgamÃha---are re ityÃdi /
duryodhanasya bhÅmaæ saæbodhya uktiriyam /
vddhasya rÃj¤a÷ dhrëÂrasya /
k«Âà iti--tava bhÅmasya tava arjunasya tasya rÃj¤o yudhi«Âhirasya và paÓostayornakulasahadevayorvà paÓvorbhÃryÃ, bhuvanapatermama Ãj¤ayà npatÅnÃæ samak«aæ dyÆtadÃsÅ keÓe«u k«Âà /
ye narendrà yu«mÃbhirhatÃstaistÃdÓe vairÃnubandhe kimapaktaæ tadvada /
tÃn jitvà yo darpa÷ sa kiæ mÃmajitveti kÃkudhvaniviÓe«avaÓÃj jitvaiva darpa iti gamyate /
mÃæ kÅdÓam ? bÃhvorvoryÃtibhÃrarÆpeïa draviïena dhanena gurumadam /
Ã÷ pÃpeti /
bhÅmaduryodhanayo÷ parasparaæ prati ukti÷ /
rÃjà duryodhana÷ /
atra dvayoreva ro«abhëaïam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---"bhÅma÷---
nihatÃÓe«akauravya÷ k«Åbo du÷ÓÃsanÃsjà /
bhaÇktà duryodhanasyaurvorbhomo 'yaæ Óirasà nata÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ha) vyavasÃyarÆpamaÇgamÃha---vyavasÃyaÓca iti /
pratij¤Ãheto÷ pratij¤Ãrthasya saæbhavo ni«patti÷, tatkathanamityartha÷ /
nihateti /
k«Åbo matta÷ /
asjà Óoïitena /
bhaÇktà bhaÇgakarttà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---"yudhi«Âhira÷---bhagavan ! k«ïÃgraja ! subhadrÃbhrÃta÷ ! j¤ÃtiprÅtirmanasi na ktÃ, k«atriyÃïÃæ na dharmo rƬhaæ sakhyaæ tadapi gaïitaæ nÃnujasyÃrjunena /
tulya÷ kÃmaæ bhavatu bhavata÷ Ói«yayo÷ snehabandha÷ ko 'yaæ panthà yadasi vimukho mandabhÃgye mayi tvam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) dravarÆpamaÇgamÃha--drava iti /
gurorvyatikrÃnti÷ bhartsanamityartha÷ /
bhagavan ityÃdi /
yudhi«Âhirasya duryodhanÃnurÃgakruddhabalabhadrabhartsanamidam /
k«ïagrajeti subhadrÃbhrÃtariti ca dvayaæ svapak«ÃnurÃgaucityÃya sambandhapradarÓanam /
j¤ÃtiprÅtiriti /
j¤Ãtayo vayam /
k«atriyÃïÃæ dharmo 'pi manasi na kta ityartha÷ /
ayudhyamÃnavadhavaimukhyaæ hi k«atriyÃïÃæ dharma÷ /
vayaæ hyayudhyamÃnÃ÷ /
tavÃnujasya ÓrÅk«ïasya arjunena saha rƬhaæ tatsakhyamapi na gaïitam /
Ói«yayorbhomaduryodhanayostulya÷ snehÃnubandha÷ /
kÃmaæ yathe«Âam /
bhavatu varam /
yanmandabhÃgye mayi tvaæ vimukha÷ /
ko 'yaæ pÃnyathÃ÷ ityartha÷ /
atra gurorbalabhadrasya yudhi«Âhireïa bhartsanam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva duryodhanaæ prati kumÃravkodareïoktam----
janmendovimale kule vyapadiÓasyadyÃpi dhatse gadÃæ mÃæ du÷ ÓÃsanako«ïaÓoïitamadhuk«Åbaæ ripuæ manyase /
darpÃndho madhukaiÂabhadvi«i harÃvapyuddhataæ ce«Âase trÃsÃnme n-paÓo ! vihÃya samaraæ paÇke 'dhunà lÅyase //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) dyutirÆpÃÇgalak«aïamÃha---tarjjaneti /
kumÃreïeti /
bhÅmenetyartha÷ /
kvacit kumÃravkodareïetyeva pÃÂha÷ /
janmeti /
vimalendo÷ kule janma vyapadiÓasi /
adyÃpi gadÃæ dhatse dadhÃsi /
du÷ ÓÃsanasya ko«ïenÃlpo«ïena Óoïitamadhunà k«Åbaæ mattaæ mÃæ ripuæ bhëase /
na tu kÃryeïa prÃïadÃtÃraæ bhëasa ityartha÷ /
mudhukaiÂabhadvi«i ÓrÅk«ïe 'pi darpÃndha÷ uddhataæ sÃhaÇkÃraæ ce«Âase /
he npaÓo ! me mattastrÃsÃt samaraæ vihÃyÃdhunà sa tvaæ kathaæ paÇke lÅyase ityartha÷ /
atra kathamiti kÃkugamyam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---Óakti÷ punarbhavet /
virodhasya praÓamanam--->#
yathà tatraiva---
"kurvantvÃptà hatÃnÃæ raïaÓirasi janà bhasmasÃd dehabhÃrÃ- naÓrÆnmiÓraæ katha¤ciddadatu jalamamÅ bÃndhavà bÃndhavebhya÷ /
mÃrgantÃæ j¤ÃtidehÃn hatanaragahane khaï¬itÃn gdhrakaÇkai÷- rastaæ bhÃsvÃn prayÃta÷ saha ripubhirayaæ saæhrintÃæ balÃni //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) ÓaktirÆpamaÇgamÃha---Óaktiriti /
virodhasya praÓamanaæ samÃpanakathanamityartha÷ /
kurvantvÃptà iti /
raïaÓirasi hatÃnÃæ dehabhÃrÃn /
Ãptà bÃndhavÃ÷ vahnisÃt kurvantvityartha÷ /
tathà amÅ bÃndhavÃ÷ katha¤cit astrairmiÓraæ jalaæ bÃndhavebhyo dadatu /
tathà hatanaragahane gdhrakÃkai÷ khaï¬itÃn j¤ÃtidehÃn mÃrgantÃm /
ripubhi÷ sahÃyaæ bhÃsvÃnastaæ prayÃta÷, balÃni saæhriyantÃmityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---prasaÇgo gurukÅrttanam // VisSd_6.104 //>#
yathà mcchakaÂikÃyÃm---"cÃï¬Ãlaka÷---eso kkhu sÃgaladattassa sudo ajjavismadattasma ïattio cÃludatto vÃvÃdiduæ va¤jhaÂÂhÃïaæ ïijjai edeïa kila gaïià vasantaseïà suaïïaloheïa vÃvÃdi detti /
cÃrudatta÷---(sanirvedaæ svagatam) "makhaÓataparipÆtaæ gotramudbhÃsitaæ yat, sadasi nivi¬acetyavrahmagho«ai÷ purustÃt /
mama nidhanadaÓÃyÃæ varttamÃnasya pÃpaistadasadÓamanu«yairghu«yate gho«aïÃyÃm" //
ityanena cÃrudattavadhÃbhyudayÃnukÆlaprasaÇgÃd gurukÅrttanamiti prasaÇga÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) prasaÇgarÆpÃÇgamÃha---prasaÇga iti /
cÃï¬Ãlaka iti /
hantuæ nÅyamÃnaæ cÃrudattaæ d«Âvà cÃï¬Ãlaka Ãha ityartha÷ /
e«a iti /
e«a sagaradattasya suta ÃryaviÓvadattasya naptà cÃrudatta÷ vyÃpÃdayituæ vadhyasthÃnaæ nÅyate /
etena kila gaïikà vasantasenà suvarïalobhena vyÃpÃditeti (saæsktam ) /
etacchrutvà cÃrudatta÷ svÅyapraÓastakulakÅrttanÃt lajjayà Ãha---makhaÓateti /
yanmama gotraæ paripÆtaæ tathà purastÃt pÆrvakÃle nibi¬aiÓcaityairudbhaÂairbrahmagho«ai÷ sadasi udbhëitaæ sabhÃyÃmuccai÷-- svareïa brÃhmaïai÷ praÓastamityartha÷ /
nidhanadaÓÃyÃæ varttamÃnasya mama tadrotraæ pÃpai÷ asadÓamanu«yaiÓcÃï¬Ãlai÷ vadhyagho«aïÃyÃmuddho«yata ityartha÷ /
ityanena iti /
cÃrudattasya vadharÆpo yo ghÃtakÃnÃmabhyudayastadanukÆla ityartha÷ /
tatkulaghÃtakasyaiva ghÃtakÃnÃm i«ÂatvÃt gurukÅrttanam /
vadhyasya pitpitÃmahÃdikÅrttanam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
mana÷ samutpanno yathà mÃlatÅmÃdhave---
dalati hdayaæ gìhodvego dvidhà na bhidyate vahati vikala÷ kÃyo mohaæ na mu¤cati cetanÃm /
jvalayati tanÆmantardÃha÷, karoti na bhasmasÃt praharati vidhirmarmacchedÅ, na kntati jÅvitam //
evaæ ce«ÂÃsamutpanno 'pi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Ça) khedarÆpamaÇgamÃha---manaÓce«Âeti /
dalalÅti /
kapÃlakuï¬alÃpahtamÃlatÅÓokÃt mÃdhavasyoktiriyam /
na vidÅryate na tu dvikhaï¬aæ bhavatÅtyartha÷ /
vikala÷ kÃyo mohaæ vahatÅtyanvaya÷ /
na kntati na chinatti /
evaæ ce«Âeti /
strastÃæÓÃvatimÃtralohitatalau bÃhÆ ghaÂotk«epaïÃ- dadyÃpi stanavepathuæ janayati ÓvÃsa÷ pramÃïÃdhika÷ /
baddhaæ karïaÓirÅ«arodhivadane gharmÃmbhasÃæ jÃlakam bandhe straæsini caikahastayamitÃ÷ paryÃkulà mÆrddhajÃ÷ //
iti ghaÂotk«epaïace«Âayà ÓakuntalÃyÃ÷ Órama÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<ÅpsitÃrthapratÅghÃta÷ prati«edha itÅ«yate // VisSd_6.105 //>#
yathà mama prabhÃvatyÃæ vidÆ«akaæ prati pradyumna÷---sakhe ! kathamiha tvamekÃkÅ varttase ? kva nu puna÷ priyasakhÅjanÃnugamyamÃnà priyatamà me prabhÃvatÅ ? vidÆ«aka÷- asura vaiïà ÃÃria kahiæ vi ïÅdà /
pradyumna÷---(dÅrghaæ niÓvasya ) hà pÆrïacandramukhi ! mattacakoranetre ! mÃmÃnatÃÇgi ! parihÃya kuto gatÃsi ?" /
gaccha tvamadya nanu jÅvita ! tÆrïameva daivaæ kadarthanaparaæ ktaktyamastu //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) prati«edharÆpamaÇgamÃha---Åpsiteti /
asuravaiïeti---asurapatinà Ãk«ya kutrÃpi nÅtà iti saæsktam /
hà pÆrïacandra iti pÆrvÃrdhe priyÃæ sambodhya ÓocitvÃparÃrddhe jÅvitaæ sambodhya Ãha gaccha tvamadyati /
tatra eva kadarthanaparaæ daivaæ ktaktyamastu ityartha÷ /
atrepsitasya prabhÃvatÅsamÃgamasya pratighÃta÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà veïyÃm---yudhi«Âhira÷---
tÅrïe bhÅ«mamahodadhau kathamapi droïÃnale nivte karïÃÓÅvi«abhogini praÓamite Óalye ca yÃte divam /
bhÅmena priyasÃhasena rabhÃsÃdalpÃvaÓe«e jaye sarva jÅvitasaæÓayaæ vayamamÅ vÃcà samÃropitÃ÷ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) nirodharÆpamaÇgamÃha---kÃryyatyayeti /
uddeÓyakÃryyasyÃtyayopagamanaæ bhavanamityartha÷ /
tÅrïe iti /
duryyodhanena samaæ gadÃyuddhe bhÅmenoktam /
matparÃjaye sarve«Ãæ bhrÃtÌïÃæ parÃjaya iti /
idaæ Órutvà yudhi«Âhirasya svajayarÆpakÃryyasyÃtyayo bhÃvanÅmadam /
alpÃvaÓe«e jaye priyasÃhasena bhÅmena sarve vayaæ jÅvitasaæÓayaæ prÃpità ityanvaya÷ /
jayasyÃlpÃvaÓe«atvaæ darÓayati---tÅrïa iti /
nirvta ÓÃnte /
karïÃÓÅvi«eti /
ÃÓÅdantastatra vi«aæ yasya /
karïarÆpe tÃdÓe bhogini sarpe ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà veïyÃm---"päcÃlaka÷--ahaæ devena cakrapÃïinà sahita÷---" ityupakramya ktaæ sandehena /
pÆryantÃæ salilena ratnakalaÓà rÃjyÃbhi«ekÃya te k«ïÃtyantacirojjhite tu kabarÅbandhe karotu k«aïam /
rÃme ÓÃtakuÂhÃrabhÃsvarakare k«atradrumocchedini kramadhÃndhe ca vkodare paripatatyÃjau kuta÷ saæÓaya÷" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja) prarocanÃrÆpamaÇgamÃha---prarocanà tviti /
saæhÃrÃrthapradarÓinÅti /
kÃryyopasaæhÃrapradarÓinÅ vÃk ityartha÷ /
pÆryyantÃmiti /
gadÃyuddhe bhÅmajayajij¤ÃsÃrthaæ k«ïena prahitasya päcÃlakasya yudhi«Âhiraæ prati uktiriyam /
te tava rÃjyÃbhi«ekÃya pÆryyantÃmityanvaya÷ /
atyantacirojjhite 'pi kabarÅbandhe k«ïà draupadÅ k«aïamutsavaæ karotu ityanvaya÷ /
bhÅmasya jayasaæÓaye kathametat syÃdityÃha /
rÃma iti /
ÓÃtakuÂhÃreïa bhÃsurakare k«atrarÆpadrumocchedini rÃme paraÓurÃme vkodare ca krodhÃndhe Ãjau paripatati gacchati sati kuto jayasaæÓaya ityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà veïyÃm---"bho bho÷ samantapa¤cakacÃriïa÷ ! /
nÃhaæ rak«o na bhÆto ripurudhirajalÃhlÃditÃÇga÷ prakÃmaæ nistÅrïorupratij¤Ãjalanidhigahana÷ krodhana÷ k«atriyo 'smi /
bho bho rÃjanyavÅrÃ÷ ! samaraÓikhiÓikhÃbhuktaÓe«Ã÷ ! ktaæ va--
strÃsenÃnena lÅnairhatakarituragÃntahitairÃsyate yat //
atra samastaripuvadhakÃryasya saækhÅtatvÃdÃdÃnam ---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) ÃdÃnarÆpÃÇgalak«aïamÃha---kÃryyasaægraha iti /
uddeÓyakÃryyasya saægraha÷ prÃptirityartha÷ /
nÃhaæ bhÆta iti /
devayoniprÃïiviÓe«o bhÆto nÃhamityartha÷ /
ata eva puæliÇgatà /
bhÆto 'mÅ devayonaya iti ko«Ãt /
tarhi kastvamiti atrÃha---ripurudhireti /
krodhana÷san ripurudhirajalena kleditÃÇga÷ prÅïitÃÇga÷ san prakÃmaæ yathe«Âaæ nistÅrïa÷ mahÃpratij¤ÃrÆpe jalanidhitvaæ vanatvaæ ca rÆpitaæ bodhyam /
bho bho÷ samararÆpÃgniÓikhayà bhuktaÓe«Ã rÃjanyavÅrÃ÷ ! vo yu«mÃkamanena Ãsena ktamalam /
ayaæ Ãso vyartha÷ /
mayà yÆyaæ na hantavyà ityartha÷ /
Ãsa÷ kathaæ j¤Ãta ityatrÃha--hateti /
yad yad hatakarituragÃntarhitairyu«mÃbhirÃsyate sthÅyate /
atreti /
samastaripuvadharÆpasya kÃryyasya saæghÅtatvÃt prÃptatvÃdityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---arjuna÷-Ãrya ! prasÅda kimatrakrodhena--
apriyÃïi karotve«a vÃcà Óakto na karmaïà /
hatabhrÃtÓato du÷khÅ pralÃpairasya kà vyathà //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) apamÃnÃderityÃdi padÃd vdyuruktiparigraha÷ /
ÃpriyÃïÅti /
e«a duryyodhana÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
atha nirvahaïÃÇgÃni /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âa) nirvahaïasandheÓcaturdaÓÃÇgÃnyÃha---sandhirvibodha ityÃdi /
********** END OF COMMENTARY **********
tatra---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, Âha) tatra sandhirÆpÃÇgamÃha---bÅjopagamanamiti /
pratij¤ÃtÃrtharÆpasya bÅjasya siddhyà tatsmaraïamityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva (veïyÃm)---"bhÅma÷-bhavati ! yaj¤avedisambhave ! smarati bhavatÅ yanmayoktam--"ca¤cadbhuje" tyÃdi" /
anena mukhe k«iptabÅjasya punarupagamanamiti sandhi÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬a) kauravaÓataæ hatvà bhavati yaj¤etyÃdikaæ bhÅmasyokti÷ /
ca¤cadbhujetyÃdikaæ prÃg vyÃkhyÃtam /
aneneti /
mukhe prathamata÷ k«iptamupanyastaæ pratij¤ayà bodhitaæ bÅjaæ pratij¤ÃtÃrtharÆpaæ punarupagataæ j¤Ãpitamityartha÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---vibodha÷ kÃryamÃrgaïam />#
yathà tatraiva---"bhÅma÷--mu¤catu mÃmÃrya÷ k«aïamekam /
yudhi«Âhira÷--kimaparamavaÓi«Âam ? bhÅma÷--sumahadavaÓi«Âam /
saæyamayÃmi tÃvadanena suyodhanaÓoïitok«itena pÃïinà päcÃlyà du÷ÓÃsanÃvak«Âaæ keÓahastam /
yudhi«Âhira÷--gacchatu bhavÃn, anubhavatu tapasvinÅ veïÅsaæhÃram" iti /
anena keÓasaæthamanakÃryasyÃnve«aïÃdvibodha÷ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¬ha) vibodharÆpamaÇgamÃha---vibodha iti /
kÃryyamÃrgaïaæ kÃryyasyÃnve«aïam /
keÓahastamiti /
keÓakalÃpaæ "pÃÓaÓca pak«aÓca hastaÓca kalÃpÃrthÃ÷ /
kacÃt pare /
" iti ko«a÷ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---bhÅma÷--päcÃli ! na khalu mayi jÅvati saharættavyà du÷ÓÃsanavilulità veïirÃtmapÃïibhyÃm /
ti«Âha, svayamevÃhaæ saæharami " iti /
anena kÃryasyopak«epÃdragrathanam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ïa) upanyÃsarÆpamaÇgamÃha---upanyÃsa iti /
grathanaæ kari«yamÃïakÃryyakathanam /
vilulità viÓakalÅktà /
upak«epÃt kari«yamÃïatayopanyÃsÃt /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---nirïaya÷ puna÷ // VisSd_6.110 //>#
#