Visvanatha (kaviraja):
Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara,
Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya,
and Anantadasa's Locana
Pariccheda 6
Input by members of the Sansknet project
(http://sansknet.ac.in)
This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks
The text is not proof-read!
NOTE:
The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda:
1) the mula text,
2) Mahe÷varabhañña's Vijnapriyà (erroneously called Vilocanà), continuously
"numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.]
and
3) Anantadàsa's Locanà, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, à)" etc.].
However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are
missing in the mula text, which renders their coordination impossible.
This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries
according to the following edition:
ørãmadàlaükàrikacakravartitrikaliïgagajapatisàmràjyasàndhi-
vigrahakamahàpàtra-Vi÷vanàthakaviràja-praõãtaþ
Sàhityadarpaõaþ
granthakçdàtmabhuvà Sàhityadarpaõavasudhàkareõa,
Anantadàsena viracitayà Locanàkhyayà,
Bhaññàcàrya-÷rã-Mahe÷vara-Tarkàlaükàra-praõãtayà Vij¤apriyà-samàkhyayà ca vyàkhyayà samakaükçtaþ
Dillã : Bhàratãya Buk Kàrpore÷an 1998
ATTENTION:
The text and kàrikà-numbering of the printed edition may vary from this e-text!
#<...># = BOLD for karikas
___________________________________________________________________
THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
description character =ASCII
long a à 224
long A â 226
long i ã 227
long I ä 228
long u å 229
long U æ 230
vocalic r ç 231
vocalic R è 232
long vocalic r é 233
vocalic l ë 235
long vocalic l í 237
velar n ï 239
velar N ð 240
palatal n ¤ 164
palatal N ¥ 165
retroflex t ñ 241
retroflex T ò 242
retroflex d ó 243
retroflex D ô 244
retroflex n õ 245
retroflex N ö 246
palatal s ÷ 247
palatal S ø 248
retroflex s ù 249
retroflex S ú 250
anusvara ü 252
capital anusvara ý 253
visarga þ 254
long e ¹ 185
long o º 186
l underbar × 215
r underbar Ÿ 159
n underbar 173
k underbar É 201
t underbar  194
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.
For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________
ùaùñhaþ paricchedaþ
evaü dhvaniguõãbhåtavyaïgyatvena kàvyasya bhedadvayamuktvà punardç÷ya÷ravyatvena bhedadvayamàha--
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) ÷ravyaü kàvyamuktvà nàñyàtmakaü dç÷yakàvyaü vaktumàha--evaü---dhvanãti /
##
(lo, a) paricchedasaïgatimàha---evamiti /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) abhineyaü nàñyam /
##
(lo, à) dç÷yaü dar÷anãyapradhànam /
÷ravyaü ÷rotavyamàtram /
abhineyaü nañairaïgàdibhiriti ÷eùaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
tasyaråpakasaüj¤àhetumàha--
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, i) anyasya ràmàdeþ råpeõànyàn nañàn råpayatãti råpakam /
********** END OF COMMENTARY **********
taddç÷yaü kàvyaü nañe ràmàdisvaråpàropàdråpakamityucyate /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) nàñyaü råpakamiti paryàyàdråpasaüj¤àhetuü vaktumàha---tasyeti ràmàdisvaråpàropaõàditi ve÷àbhinayàbhyàü tadàropasyànena bodhanàdityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
ko 'sàvabhinàya ityàha--
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) tadàropahetutvena pràptamabhinayaü pçcchàte---ko 'sàviti /
àhàrya iti /
àïgikavàcikau dvàvapyàhàryo /
sàtvikaþ ca tena càturvidhyam /
tatra nàñyasya sattvànudrekàt rasàve÷àbhàvena kriyamàõavàhàryyau /
satvodrekàdrasàve÷ena kriyamàõai sàttvikau /
##
(lo, ã) aïgakçtaþ àïgikaþ /
vacasà vàcikaþ /
àhàryyaü mukuñakeyåràdiracanà /
sàttvikaþ stambasvedàdiþ /
********** END OF COMMENTARY **********
nañairaïgàdibhã ràmayudhiùñhiràdãnàmavasthànukaraõamabhinayaþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi ïa) taccatuþ sàdhàraõamabhinayalakùaõamàha---nañairaïgàdibhiriti /
aïgaü ÷arãram /
àdipadàt vacanaparigrahaþ /
avasthàstadãyà dharmàþ manaþ kathàvàkyapàõóutvàdiråpave÷àdhàraõaþ tasyà anukaraõaü tàdråpyeõa pratyàyanam /
********** END OF COMMENTARY **********
rupakasya bhedànàha--
##
ki¤ca---
##
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) da÷avidhaü råpakamuttkãrtyàùñàda÷avidharåpakamutkãrttayati /
ki¤canàñiketi /
nàñyàtmakamityekam /
vinà vi÷eùamiti---taduktastattadvi÷eùa eva bhedakaþ /
taü vihàya sarveùàü lakùma lakùaõaü nàñakavadevetyarthaþ /
##
(lo, u) lakùma vakùyamàõaü lakùaõam /
********** END OF COMMENTARY **********
sarveùàü prakaraõàdiråpakàõàü nàñikàdyuparåpakàõàü ca /
tatra---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) nàñakalakùaõamàha /
nàñakamiti---khyàtetivçttàdayaþ svayameva vyàkhyàyante
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja)
[text missing in printed ed.]
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) eva eveti /
nàñake 'vàntaranànàrasasambhave 'pi te 'ïgànyeva /
samastarasanirvàhaþ ÷çïgàravãrayoreka eva tvaïgã pradhànamityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, å) yathodde÷aü lakùaõamàha--nañakàmeti /
yaduktaü kavinà /
nànàvibhåtisamayuktamçddhivilàsàdibhirguõai÷caiveti /
nirvahaõe 'ntimasandhau catvàraþ pa¤ca và ityupalakùaõamàtraü kàryavyàpàriõàü prayatne nàlpatvaü vidheyam, bahutve 'bhinayaduþ khàvahatvàt /
********** END OF COMMENTARY **********
khyàtaü ràmàyaõàdiprasiddhaü vçttam /
yathà--ràmacaritàdi /
sandhayo vakùyante /
nànàvibhåtibhiryuktamiti mahàsahàyam /
sukhaduþkhasamudbhåtatvaü ràmayudhiùñhiràdivçttànteùvabhiktam /
ràjarùayo duùyantàdayaþ /
divyàþ ÷rãkçùõàdayaþ /
divyà divyaþ, yo divyo 'pyàtmaninaràbhimànã /
yathà ÷rãràmacandraþ /
gopucchagrasamàgramiti "krameõàïkàþ såkùmàþ kartavyàþ" iti kecit /
************* COMMENTARY *************
##
(lo, ç) såkùmàþ svalpàþ /
********** END OF COMMENTARY **********
anye tvàhuþ--"yathà gopucche kecidvàlà hrasvàþ keciddãrghàstatheha kànicitkàryàõi mukhasaüdho samàptàni kànicitpratimukhe /
evamanyeùvapi kànicitkànicit" iti /
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, é) ko 'sàvaïka ityàha---pratyakùa iti /
netàrau nàyako nàyikà ca /
tayorekasya dvayorvà caritaü tatra pratyakùaü dar÷anãyamiti bhàvaþ /
cårõakànàü kùudratvaü jhañiti bodhaphalaü vicchinnàvanàntaraikàrthatvàdi antimàïkavarjaü nyàyasiddham /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, ë) tatra sarvàrthavicchedàt /
padyànàü pràcuryamabhinayaduþ khàvahatvàt heyam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<àva÷yakànàü kàryàõàmavirodhàdvinimitaþ // VisSd_6.14 //>#
##
##
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) khyàtaü ràmàyaõadãti---kàryaü nirvahaõe 'dbhutamiti yaduktaü tattatprakãõàrtasamuccayãkaraõaråpe nirvahaõe 'dbhutaü kàryamityarthaþ /
nirvahaõasandhirhi nànàsthale prakãrõarthànàü vai÷iùñyaråpamaikàtmyamiti vakùyate /
sandhayo vakùyante /
tatraikenaiva prayojanenànvitànàü kathàü÷ànàmavàntaraikàrthasaübandha iti sandhisàmànyalakùaõam /
tatra ca ekenaikenetyarthaþ /
tatra itivçttasyotsàhasahitabãjasamutpattirmukhasandhiþ /
itivçttamabhinetavyaprasaïgaþ /
bãjaü tadaïkuraþ tasyaiva yatnayukta udbhedaþ pratimukhasandhiþ /
hràsonmeùavànudde÷yapràptyà÷àyuktaþ phalapradhànopàyasyodbhedo garbhasandhiþ /
garbhasandhitoradhikatayà udbhinno mukhyaphalopàyaþ ÷àpàdinà vighnito vimarùasandhiþ /
bãjavatàü prakãrõanàüsakalasandhyuktàrthànàmekàrthatàpràpaõaü nirvahaõasandhiþ /
ayamupasaühçtisandhirityucyate /
ete pa¤ca sandhayaþ /
mahàsahàyamati /
ràmàdeþ sugrãvàdayo mahàsahàyàþ /
nàyakaþ pradhànapàtram /
pa¤càdhikada÷aparàstatràïkà ityuktatvàt paricchedaråpasyàïkasya svaråpamàha---pratyakùeti /
pratyakùanetreti /
aïka iti kãrttita ityagrenvayaþ /
netà nàyakaþ, taccaritaü pratyakùaü yatra tàdç÷aþ /
rasabhàveti /
bhàvo nàyakanàyakayoràkåtam /
kùudracårõakamadãrghasamàsaü saüskçtam /
vicchinneti /
vyàpakaprasaïgasya evade÷aråpor'tho vicchinnasamàpito yatra tàdç÷aþ /
ki¤citsaüsagnabinduka iti /
avàntaràrthavicchede 'pi prasaïgàntaroktyàkàïkùotthàpakaü vastu bindusaüj¤akam /
"avàntaràrthavicchede bindvavicchedakàraõam"iti vakùyamàõatvàt /
ki¤cittadvàn ityarthaþ /
bãjamabhinetavyaprasaïgasyàïkura ityarthaþ /
naca tatsaühçtimàn tadvicchedavàn /
aïke 'bhinetavyavastunàü niùedhamàha---dåràhvànamiti /
dårasthajanasyàhvànamityarthaþ /
bhojanamannabhojanam /
dantacchedyanakhacchedyayorvastunorapi bhakùaõaniùedhaþ /
tadapi nàbhinetavyamityarthaþ /
eùàmabhinayaþ sadasyànàmamaïgalamitya bhipràyaþ /
##
(lo, e) nàneketyàdinà---ekadine kathaivàïke 'bhineyà iti tricaturairiti pårvavadupalakùaõam /
dåràhvànamityàdibhirvarjita iti sambandhaþ /
vådhayuddhàdika¤ca yasya kasyacit mukhenànyena và kavipratibhotthitena prakàreõa dar÷anãyam /
tathàrthepakùepakairiti vakùyate /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ña) devãparijanàdãnàü pratyakùacitracaritairyukta ityanvayaþ /
bhàvarasodbhavairiti /
bhàvo lãlà raso vaidagdhyam /
tena rasabhàvasamujjvala ityanena na paunaruktyam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
bindvàdayo vakùyante /
àva÷yakaü saüdhyàvandanàhi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ñha) kandhyàvandanàdãti /
rasàntaraprasaktasya nàyakasyeti bodhyam /
********** END OF COMMENTARY **********
aïkaprastàvàdgarbhàïkamàha-
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óa) garbhàïkaþ pradhànàïkamadhye 'vàntaravicchedaråpo 'paro 'ïkastallakùaõamàha--aïkodareti /
prathamato 'bhinayena nañaprave÷o raïgadvàram /
tadvakùyati "yasmàdabhinayàt pårvam"ityàdinàtra càbhinayo nàñyavastupradar÷anam /
garbhàïkaþ prathamàïka eveti niyamàbhàvàt àha--raïgadvàràmukhàdãti /
àmukhaü prastàvanà tallakùaõamagre vakùyate /
raïgadvàràmukhe prathamàïke /
àdipadàt vakùyamàõalakùaõaka÷uddhasaükãrõaviùkambhakadvayasyaprave÷akasya ca parigrahaþ /
vakùyate hi---vçttavarttiùyamàõakathàü÷apradar÷akobhinayo viùkambhakaþ /
saca madhyavidhajanapravarttitaþ ÷uddhaþ /
madhyanãcàbhyàü pravarttitaþ saükãrõaþ /
nãcajanamàtrapravarttitaþ prave÷akaþ /
teùàntu sakalàïka eva sambhavaþ /
aïkodara iti /
mukhyanàñakamadhye kenàpi pàtreõa nàñakàntarapradar÷anaü garbhàïka ityarthaþ /
tatpradar÷anaphalamàha---sabãja iti tatpradar÷anàt,mukhyanàñakabhinetavyàrthasyàïkuraphalayorlàbhàt tad dvayavànityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà bàlaràmàyaõo ràvaõaü prati kohalaþ---
"÷ravaõaiþ peyamanekairdç÷yaü dãrghai÷ca locanairbahubhiþ /
bhavadarthamiva nibaddhaü nàñyaü sãtàsvayaüvaraõam" //
ityàdinà viracitaþ sãtàsvayaüvaro nàma garbhàïkaþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óha) taü gàrbhàïkaü dar÷ayati---yathà bàlaràmàyaõa ityàdi---tatra hi kenàpi kavinà nibaddhaü ÷ravaõairityàdiguõayuktaü sãtasvayamvaraü nàma nàñyaü ka¤cukinà ràvaõe niveditam /
tacchavaõaàt sãtàharaõakanakamçgaràmakrodharåpabãjasya sãtàharaõaråpakasya ca såcanàt taddvayavat /
ityàdinà viracita iti /
ityàdinà dar÷itaþ kenàpi viracita ityarthaþ /
ka¤cukivàkyena tadviracanàbhàvàt /
##
(lo, ai) nçtyapàtrabhåto 'pi ràvaõo 'sya garbhàïkasya nañàntarairabhineyasya draùñà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, õa) prasaïgato garbhàïkamuktvà prakçtanàñake yadyadabhinetavyaü tadàha---tatrapårvamiti---pårvaraïga÷ca nañàbhinayaråparaïgadvàràdisåtradhàraniùkàmaõàntaþ kriyàkalàpaþ nàñakasyeti---nàñakasaüj¤àyà api kathanamityarthaþ /
##
(lo, o) saüj¤àdãti--àdi÷abdàt gotràdiþ /
nàñakasyàpi saüj¤àsvaråpàdikathanamiti sambandhaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
tatreti nàñake /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ta) asya pårvaraïgaråpasaüj¤àvyutpattimàha---yannàñyeti /
nàñyavastuno abhinetavyeti vçttaråpavastuno ràmàyaõàdeþ /
ku÷ãlavà÷ca såtradhàràdinañàþ /
pratyahàràdãti--såtradhàranañàdãnàü kriyàvi÷eùàþ pratyàhàràdayaþ /
##
(lo, au) pratyàhàràdikànyaïgàni raïgavighna÷àntyarthaü nañamàtrakarttavyànyàkareùu boddhavyàni /
kavikarttavyatvàbhàvàt neha lakùyante /
********** END OF COMMENTARY **********
tasyàþ svaråpamàha--
************* COMMENTARY *************
##
(lo, a) asyà nàndyàþ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<à÷ãrvacanasaüyuktà stutiryasmàtprayujyate /
devadvijançpàdãnàü tasmànnàndãti saüj¤ità // VisSd_6.24 //>#
************* COMMENTARY *************
##
(lo, à) à÷ãriti /
devadvijançpàdãnàmà÷ãrà÷aüsà tatpratipàdakenavacanena yuktà /
nàñakàdiùu nityamava÷yaü prayujyate, natvasyàþ kadàcitkatvasthitiþ /
nàndãti nàdidhàtoþ siddhà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, tha) nàndãsaüj¤àvyutpattimàha---à÷ãrvacaneti /
à÷aüsànuråpà samçddhirnàndã /
nàndisvaråpapadavyutpattau nàndã samçddhiriti cocyate iti stutivacanasaüyuktà nàndã yasmàt pravarttate sabhàsatsu ÷ràvyate /
atastad vacanameva tatsambandhànnàndã /
devadvijançpàdãnàmà÷ãrvacanetyanvayaþ /
etàdç÷anàndãkathana¤ca na mumeþ tanmate raïgadvàrameva nàndã /
kintu munibhinnànàü kàrikàkçtàmevedç÷anàndãkathanamityagre vyaktãbhaviùyati /
yad yad vastvàtmikà sà tattadàha---maïgalyeti /
eùàmanyataradeva ÷aüsanãyamityarthaþ /
padaiþ dvàda÷abhiriti /
atra capadaü ÷lokapàdo vibhaktyantaü pada¤ca /
yathàsambhavaü vivakùyate /
tadanyetarairyuktetyarthaþ /
##
(lo, i) utetyanena kvacit padairaùñabhirdvàda÷abhirvà yutà /
********** END OF COMMENTARY **********
aùñapadà yathà anargharàghave--"niùpratyåhama" ityàdi /
dvàda÷apadà yathà mama tàtapàdànàü puùpamàlàyàm---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, da) aùñapadà anargharàghave iti /
atra niùpratyåha ityàdi viramati mahàkalpa ityàdi ÷lokaddhayàùñapàdairaùñapadatvam /
naca niùpratyåhamupàsmahe bhagavataþ kaumaudakãlakùaõaþ kokaprãticakorapàraõapañujyotiùmatã locane /
yàbhyàmarddhavibodhamugdhamadhura÷rãrarddhanidràyito nàbhipallavapuõóarãkamukulaþ kamboþ sapatnãkçtaþ //
ityatra vibhaktyantapadànàü dvàda÷atvapyasti, tatkathamaùñapadatvaü dar÷itamiti vàcyam /
ubhayasattve 'pi aùñapadatvànapàyàt taddar÷anaucityàt vyàkhyàtam /
aùñapadatvàsambhave vibhaktyantapadaråpadvàda÷apadavatãü nàndãmudàharati /
********** END OF COMMENTARY **********
÷irasi dhçtasuràpage smaràràvaruõamukhendurucirgirãndraputrã /
atha caraõayugànate svakànte smitasarasà bhavato 'stu bhåtihetuþ //
evamanyatra /
etannàndãti kasyacinmatànusàreõoktam /
vastutastu "pårvaraïgasya raïgadvàràbhidhànamaïgam" ityanye /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, dha) etannàndãti /
à÷ãrvacanaråpà nàndãtyarthaþ /
raïgavighnopa÷àntaye ityanena pårvaïgasya raïgavighnopa÷àntaphalatvasyoktatvàt tathàpyava÷yaü kartavyà nàndã vidhnopa÷àntaye iti tadarthànmunãtaranàñyàkàrikàkçtaþ kasyacin matàbhipràyeõoktam /
vastutastu pårvaraïgasya raïgadvàramevàïgaü natu nàndãtyanye àhurityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yaduktam---
"yasmàdabhinayo hyatra pràthamyàdavatàryate /
raïgadvàramato j¤eyaü vàgaïgàbhinayàtmakam" //
iti /
uktaprakàràyà÷ca nàndyà raïgadvàràtprathamaü nañaireva kartavyatayà na maharùiõà nirde÷aþ kçtaþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, na) raïgadvàrasyàïgadar÷ikàü kàrikàü dar÷ayati--yasmàdabhinayo hyatreti /
pràthamyàdityà÷ãrvacanato 'pi pràthamyàdityarthaþ /
vàgaïgeti /
vàgabhinayàtmakamaïgàbhinayàtmakamityarthaþ /
atra pràthamyàdityanena pårvaraïgàïgatvaü raïgadvàrasya dar÷itam /
natu nàndyàiti bhàvaþ /
tasyàþ pårvaraïgànaïgatve maharùestathàtvàpradar÷anamapi sàdhakamityàha /
uktaprakàrayà iti /
dvàda÷apadàùñapadaprakàràyà ityarthaþ /
maharùiõà nàndãmàütrasyaivànirddiùñatvàt /
uktakàràyà api tasyà anirdde÷aþ nañaireveti /
nàñye 'va÷yaü nàndã karttavyà iti maharùibhinnànàü matànusàribhirnañairevetyarthaþ /
natu maharùimatànusàribhirityarthaþ /
maharùiõà tadanirdde÷àttadàha--na maharùiõeti /
maharùiõa tadanirde÷e tasyà dvàda÷apadatvàdivi÷eùaõavyabhicàre heturityàha---kàlidàsàdãti /
********** END OF COMMENTARY **********
kàlidàsàdimahàkaviprabandheùu ca---
************* COMMENTARY *************
##
(lo, ã) etaditi /
etannàñakàdeþ prathamaü pàdam /
kasyacit kolàhalàdeþ /
nañaireva narttakaireva kàvyatvàntaþ pàtitvàbhàvàt ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
vedànteùu yamàhurekapuruùaü vyàpya sthitaü rodasã yasminnã÷vara ityananyaviùayaþ ÷abdo yathàrthàkùaraþ /
antarya÷ca mumukùubhiniyamitapràõàdibhirmçgyate sa sthàõuþ sthirabhaktiyogasulabho niþ ÷reyasàyàstu vaþ //
************* COMMENTARY *************
##
(lo, u) vedànteti /
yathàrthàkùara ã÷vara÷abda ã÷idhàteþ siddhatvàdai÷varyyayogaråóharåpor'thastasmin eva tàttvika ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
evamàdiùu nàndãlakùaõàyogàt /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pa) vedànteùu iti /
sa sthàõurmahe÷o và yuùmàkaü ÷reyase 'stu iti anvayaþ /
ekapuruùaü pradhànaü puruùam /
rodasã dyàvàpçthivyau /
abhinnaviùayo 'nyatràpravçttiþ /
ananyaviùaya iti kvacit pàñhaþ /
akùaramatra padam /
varõasyàrthàbhàvena yathàrthàbhàvàt /
artha÷ca ã÷aai÷varyye iti karttçvihitavarapratyayàntaþ dhàtvarthaþ /
pràõadayaþ pràõapànàdayaþ pa¤cavàyava ityarthaþ /
antarniyamitoktau mumukùubhiryo mçgyate dhyàyate /
nàndãlakùaõekati /
dvàda÷atvàùñapadatvàbhàvena tallakùaõabhàvàdityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
uktaü ca---"raïgadvàramàrabhya kaviþ kuryàt-'ityàdi /
ata eva pràktanapustakeùu "nàndyante såtradhàraþ" ityanantarameva "vedànteùu-" ityàdi ÷lokale(li) khanaü dç÷yate /
yacca pa÷càt "nàndyante såtradhàraþ" iti le (li) khanaü tasyàyamabhipràyaþ---nàndyante såtradhàra idaü prayojitavàn, itaþ prabhçti mayà nàñakamupàdãyata iti kaverabhipràyaþ såcita" iti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pha) tathà ca raïgadvàrameva nàndã /
saivàva÷yaü karttavyeti dar÷ayatiukta¤ceti /
uktamatra maharùiõeti bodhyam /
ata eva tatra raïgadvàraråpaiva nàndã maharùerabhimatà /
tasyà evàdau såtradhàreõa karttavyatvàdevetyarthaþ /
atra ca nandyante raïgadvàraråpanàndyanta ityarthaþ /
yacca pa÷càditi /
vedànteùu ityàdi÷lekasya pa÷càdityarthaþ /
nàndyante raïgadvàraråpanàndyante såtradhàra idaü vedànteùu ityàdi prayojitavàn /
itaþ paraü mayà kavinà nàñakamupàdãyate /
ityevaü kaverabhipràyo nàndyanta ityàdinà kavinaiva såcita ityarthaþ /
##
(lo, å) nàndãlakùaõaü samanantaroktaprakàram /
ya¤ca pa÷càditi /
vedànteùu ityàdi padànantaraü tataþ ÷lokàt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ba) pårvaraïgànantarakçtyamàha---pårvaraïgamiti /
sthàpakaþ såtradhàrasadç÷aü nañàntaram /
tadvaditi /
såtradhàravadityarthaþ /
kàvyamat nàñakaråpam /
##
(lo, ç) pårvaraïga iti /
evaü pratyàhàramàrabhya kavikarttavyaråparaïgadvàraparyyantàïgamadhyam iti ÷eùaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, bha) divyamartyeùu ityàdikaü svayameva vyàkhyàsyati /
divyaü marttyaü ceti kvacit pàñhaþ /
##
(lo, é) mi÷raü divyamarttyàbhyàmiti, vçttàbhyàmityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
kàvyàrthasya sthàpanàtsthàpakaþ /
tadvaditi såtradhàrasadç÷aguõàkàraþ /
idànãü pårvaraïgasya samyakprayogàbhàvàdeka eva såtradhàraþ sarvaü prayojayatãti vyavahàraþ /
sa sthàpako divyaü vastu divyo bhåtvà, martyaü martyo bhåtvà, mi÷raü ca divyamartyayoranyataro bhåtvà såcayet /
vastu itivçttam, yathodàttaràghave---
ràmo mådhni nidhàya kànanamagànmàlàmivàj¤àü guro- stadbhaktyà bharatena ràjyamakhilaü màtrà sahaivojjhitam /
tau sugrãvavibhãùaõàvanugatau nãtau paràmunnatiü protsiktà da÷akaüdhàraprabhçtayo dhvastàþ samastà dviùaþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ma) vçttamiti--vçttamabhinetavyavçttàntaþ /
ràmo mårdhni ityàdinà ràmo guroþ pituràj¤àü mårdhni nidhàya kànanamagàdityanvayaþ /
tadbhakatyà ràmabhaktyà màtrà jananyà /
tau puràõe ÷rutau /
pretsiktàþ uddhatàþ /
da÷akandharaprabhçtayaþ samastàdviùaþ dhvastà teneti ÷eùaþ /
atràbhinetavyasya samastavastusåcakam /
##
(lo, ë) prostiktàþ prakarùeõa darpiùñàþ /
********** END OF COMMENTARY **********
bãjaü yathà ratnàvalyàm---
dvãpàdanyasmàdapi madhyàdapi jalanidherdi÷o 'pyantàt /
ànãya jhañiti ghañayati vidhirabhimatamabhimukhãbhåtaþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ya) bãjamiti---abhinetavyàrthamålamaïkuraþ /
dvãpàdanyasmàditi /
dårasthenàpi vareõa svãyakanyàpariõayasya bhàvitvena nijapatnãmà÷vàsayataþ sthàpakasya såtradhàrasya ca uktiriyam /
anyadvãpàdito 'pyànãyàbhimukhãbhåto vidhirghañayatãtyarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
atra hi samudre pravahaõabhaïgamagnotthitàyà ratnàvalyà anukåladaivalàlito vatsaràjagçhaprave÷o yaugandharàyaõavyàpàramàrabhya ratnàvalã pràptau bãjam /
mukhaü ÷leùàdinà prastutavçttàntapratipàdako vàgvi÷eùaþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ra) atreti vahanaü naukà /
vahitreti kvacit pàñhaþ /
gçhaprave÷o bãjamityanvayaþ /
÷leùàdinetyatra àdipadàdanyàpade÷aparigrahaþ /
##
(lo, e) yaugandharàyaõaþ amàtyavi÷eùaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---
àsàditaprakañanirmalacandrahàsaþ pràptaþ ÷aratsamaya eùa vi÷uddhakàntiþ /
utkhàyà gàóhatamasaü ghanakàlamugraü ràmo da÷àsyamiva saübhçtabandhujãvaþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, la) tatra ÷leùeõàha /
àsàditeti---gàóhatamasamati÷ayandhakàramugraü ghanakàlaü pràvçñkàlam utkhàya unmãlya ÷aratsamaya eùa pràpta àgataþ /
ràmo da÷àsyamiva da÷àsyo 'pi gàóhatamo gàóhamoha ugra÷ca /
÷aratsamayaràmayorvi÷eùaõànyàha---àsàditetyàdãni---÷aratpakùe prakaño vyaktãbhåto nirmalacandra eva hàsaþ /
àsàditeti /
ràmapakùe candrahàsaþ khaïgaþ--ràvaõavadhàrthaü kàle eva tadàsàdanaü bodhyam /
÷aratpakùe vi÷uddha÷càsau kàntaþ kamanãya÷ceti vigrahaþ /
ràmapakùe vahvau vi÷uddhà kàntà patnã yasya tàdç÷aþ /
÷aratpakùe saübhçtaü janitaü bandhujãvakusumaü yena tàdç÷aþ,ràmapakùe sambhçto janito bandhånàü raõapatitavànaràõàü jãvo 'mçtavçùñyà yena tàdç÷aþ /
atra candrahàsadipada÷leùavàn vàgvi÷eùaþ /
àdipadagràhyo 'nyàpade÷astu nodàhçtaþ /
tacca mama tàràvatãcandra÷ekharanàñake yathà--- "udyate ÷a÷ini pårvabhådharaü ràjitaü kalpacandra÷ekharam /
eùa yàsyati ÷akã mahàrõavaü tàtapàdamiva vandanamicchuþ //
"tatra hi candrasya tàdamahàrõavagamanànyàpade÷ena prastutavastuna÷candra÷ekharançpasya vane tapaþ prasaktasya tàtapàdavandanàrthagamanasåcakam /
evamanyatràpyanusandheyam /
##
(lo, ai) àsàditeti---candrahàsaþ prabhàkhaóga÷ca /
kasya jalasya /
antaü svaråpam kàntà vahniprave÷a÷uddhà sãtà /
tamo 'ndhakàraþ moha÷ca bandhujãvàravyaü kusumam /
bandhånàü jãvàþ pràõà÷ca /
********** END OF COMMENTARY **********
pàtraü yathà ÷àkuntale ---
tavàsmi gãtaràgeõa hàriõà prasabhaü hçtaþ /
eùa ràjeva duùyantaþ sàraïgeõatiraühasà //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, va) tavàsmãti---tava nañyàþ /
prasabhaü balàt /
hàriõa manohàriõà /
eùa puràõeùu ÷rutaþ /
atra pàtraü ràjà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
#<çtuü ca ka¤citpràyeõa bhàratã vçttimà÷ritaþ />#
sa sthàpakaþ /
pràyeõoti kvacidçtorakãtanamapi /
yathà--ratnàvalyàm /
bhàratãvçttistu---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ÷a) raïgaü prasàdyeti---raïgamatra vastu, etat såcanaråpaü nàñyaikade÷am /
yathà ratnàvalyàmiti /
tatra vasantotsavasya varõane vasantarttorapi varõanàt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ùa) bhàratãti---narà÷rayaþ puüprayojyaþ /
strãvàcàü prakçtatvàt puüsàmapyadhanànàü vacaþ prakçtatvàt pràya ityuktam /
********** END OF COMMENTARY **********
saüskçtabahulo vàkpradhàno vyàpàro bhàratã /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, sa) tasyà iti /
bhàratyà ityarthaþ /
tatra prarocanàlakùaõamàha---atronmukhãkàra iti /
##
(lo, o) tasyà bhàratãvçtteþ /
vãthã vãthyaïgàni /
prahasanaü prahasanàïgàni vakùyamàõàni /
********** END OF COMMENTARY **********
prastutàbhinayeùu pra÷aüsàtaþ ÷rotéõàü pravçttyunmukhãkaraõaü prarocanà /
yathà ratnàvalyàm---
÷rãharùo nipuõaþ kaviþ pariùadapyeùà guõagràhiõã, loke hàri ca vatsàràjacaritaü nàñye ca dakùà vayam /
vastvekaikamapãha và¤chitaphalapràpteþ padaü kiü punar- madbhàgyopacayàdayaü samuditaþ sarvo guõànàü gaõaþ //
vãthãprahasane vakùyete /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ha) ÷rãharùa iti /
dhàvaka evàtra yadyapi kaviþ tathàpi ràj¤aþ ÷rãharùasya prãtaye tatraiva kavitvàropaþ kçtaþ /
vastvekaikamapãheti /
iha eùu /
nipuõakavi--pariùatsvãyanàñyadakùatvàtteùu vastuùu madhye /
ekaikaü vastu ityarthaþ /
kiü punariti /
kiü punarvaktavyamityarthaþ /
guõànàü phalapràptihetutvàt upàdeyànàm /
atràbhinetavyasya vatsaràjacaritasyàbhinetéõàü nañànàü pariùada÷ca pra÷aüsà /
saüskçteneti /
tadaïgatà /
vãthãprahasane iti /
taddvayamukharåpakavi÷eùau nàñakaprabhedau vakùyate /
tau ca saüskçtenaiveti taddvayaü bhàratyà aïgam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) àmukharåpamàha--nañãti /
********** END OF COMMENTARY **********
såtradhàrasadç÷atvàt sthàpako 'pi såtradhàra ucyate /
tasyànucaraþ pàripà÷vikaþ, tasmàtki¤cidåno nañaþ /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) ãdç÷ãü prastàvanàmukttvà tasyàþ pa¤cabhedànàha---uddhàtyaka iti /
********** END OF COMMENTARY **********
tatra---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) tatra uddhàtyakalakùaõamàha---padànãti /
agatarthàni ityatràrdho yojakavaktçhçdayasthitor'thaþ /
tadarthàgataya iti /
padadvaye 'vagatiparo 'gamiþ /
tathà ca vaktrà sthàpakenànavagatatàdç÷àrthàni svoccaritapadàni, tadarthasya yojakanarahçdayasthitasyàrthasyàvagataye 'nyaiþ sthàpakoccàritabhinnaiþ padairyojayanti /
svahçdayasthitàrthatàü pratipàdayantãtyarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà mudràràkùase såtradhàraþ---
"kråragrahaþ saketu÷candramasampårõamaõóalamidànãm /
abhibhavitumicchati bàlat--"
************* COMMENTARY *************
##
(lo, au) kåragraheti---kråro dàruõagraho ràhuþ, pakùe-kråro dàruõo graha àgrahaþ candraguptàbhibhavaråpaþ yasya /
candraü ÷a÷inaü candraguptàkhyaü ràjàna¤ca /
********** END OF COMMENTARY **********
ityanantaram---"(nepathye / ) àþ, ka eùa mayi jãvati candraguptamabhi- bhavitumicchati" /
iti /
atrànyàrthantyapi padàni hçdayasthàrthàgatyà arthàntare saükramayya pàtraprave÷aþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) kråragraheti---candragrahaõaü bhaviùyati iti pratãpàdayataþ sthàpakasyoktiriyam /
sa kråragrahaþ ketå ràhurityarthaþ /
eùàü padànàü candraguptançpatimantriõà càõakyabràhmaõaråpanareõa ràkùasaråpàt kråragrahàt kråro graho yasya tasmàt /
candraguptançpatyabhibhavaråpe svahçdayasthiter'the saükramaþ kçtaþ /
tàdç÷àrthatà dar÷itetyarthaþ /
tadàha--atràrthavantayapãti /
ràhucandraråpàrthavantyapãtyarthaþ /
hçdãsthor'tho ràkùasacandragaptaråpaþ /
pàtraü càõakyaþ /
##
(lo, a) padàni kråragraha ityàdãni /
hçdisthaþ såtradhàrasyetyarthaþ /
prakçta÷candroparàgaråpastasyàgatyàbodhena /
arthàntare prakçtagranthàbhidheye /
atràha bhàõóiþ-- vismçtaü na pratãtaü và yatra vàkyaü prakà÷yate /
pra÷nottaramanohàrã sa uddhàtyaka ucyate //
yathà pàraõóavàbhyudaye--- kà ÷làghà guõinàü kùamàparibhavaþ ko 'kùaþ sukulyaiþ kçtaþ kiü duþ khaü parasaü÷rayo jagati kaþ ÷làghyo ya à÷rãyate /
ko mçtyurvyasanaü guõa dadhati ke yairnirjità ÷atravaþ kena j¤àtamidaü viràñanagare channasthitaiþ pàõóavaiþ //
ataþ såtradhàraniùkàntau pàõóavaprave÷aþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ïa) kathoddhàtalakùaõamàha--såtradhàrasyeti /
idànãü sthàpakakçtyàbhàvàt såtradhàra eva sthàparakakçtyaü karotãtyabhipràyeõàha--såtradhàrasyeti /
vàkyàdànaü vàkyànukaraõam /
arthàdànaü vàkyànukaraõaü vinà tadarthànu÷ãlanam /
********** END OF COMMENTARY **********
vàkyaü yathà ratnàvalyàm--"dvãpàdanyasmàdapi--'ityàdi (332 pç dç) såtradhàreõa pañhite--"(nepathye) sàdhu bharataputra! sàdhu /
evametat /
kaþ sandehaþ ? dvãpàdanyasmàdapi--" ityàdi pañhitvà yaugandharàyaõasya prave÷aþ /
vàkyàrtho yathà veõyàm--
nirvàõavairadahanàþ pra÷amàdarãõàü nandantu pàõóutanayàþ saha màdhavena /
raktaprasàdhitabhuvaþ kùatavigrahà÷ca svasthà bhavantu kururàjasutàþ sabhçtyàþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) dvãpàditi--atra yaugandharàyaõamantriråpapàtrasya tadvàkyaü punaranukçtya prave÷aþ /
##
(lo, à) nirvàõeti---÷amaþ kopàdyabhàvaþ vinà÷a÷ca /
raktà ra¤jità prasàdhità prakarùeõa sàdhità, raktena rudhireõa prasàdhità maõóità÷ca /
vigraho yuddhaü deha÷ca /
svasthàþ ku÷alinaþ svargasthà÷ca /
********** END OF COMMENTARY **********
iti såtradhàreõa pañhitasya vàkyasyàrthaü gçhãtvà--"(nepathye) àþ duràtman ! vçthà maïgalapàñhaka !, kathaü svasthà bhavantu mayi jãvati dhàrtaràùñàþ ?" tataþ såtradhàraniùkràntau bhãmasenasya prave÷aþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) nirvàõeti--pàõóutanayàþ nirvàõavairagnayaþ santo màdhavena saha nandantu /
kururàjasutà÷ca duryodhanàdayo 'nuraktaprasannãkçtabhåmiùñhalokà tyaktayuddhà÷ca santaþ sabhçtyàþ svasthà bhavantu ityarthaþ /
arthaü gçhãtveti /
etad vàkyànukàraõaü vinà tadarthànu÷ãlanenaiva à ityàdyuktavataþ bhãmasya prave÷aþ /
##
(lo, i) bhãmasenasya prave÷a ityanantaraü prathamàrthamàdàya iti ÷eùaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja) prayogàti÷ayalakùaõamàha--yadi prayoga iti /
bhåya iti /
punarapyanya ityarthaþ /
prayogo 'nya iti kvacit pàñhaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà kundamàlàyàm---"(nepathye) ita ito 'vataratvàryà /
såtradhàraþ---ko 'yaü khalvàryàhvànena sàhàyakamapi me sampàdayati /
(vilokya) kaùñamatikaruõaü vartate /
"laïke÷varasya bhavane suciraü sthiteti ràmeõa lokaparivàdabhayàkulena /
nirvàsitàü janapadàdapi garbhagurvoü sãtàü vanàya parikarùati lakùmaõo 'yam" //
atra nçtyaprayogàrthaü svabhàryàhvànamicchatà såtradhàreõa "sãtàü vanàya parikarùati lakùmaõo 'yam" iti sãtàlakùmaõayoþ prave÷aü såcayitvà niùkàntena svaprayogamati÷ayàna eva prayogaþ prayojitaþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) iti ito 'vataritviti /
såtradhàrapatnyà àhvànanàgamanopade÷aþ kçtaþ /
laïke÷varasyeti /
janapadàt ayodhyàto nirvàsitàü niùkàmitàü garbhagurvomityanvayaþ /
prayogàti÷ayapadayogàrthaü ghadçyan vyàcaùñe---svaprayogamati÷ayàna iti /
eva prayogaþ såcita iti---sãtàlakùmaõayoþ prave÷aråpo 'nyaþ prayogaþ såcita ityarthaþ /
såcita ityatra prayojita iti kvacit pàñhaþ /
##
(lo, ã) ita iti /
atràryyapadàrthaþ sãtàråpo nepathye pàtràbhimataþ /
nañãråpastu såtradhàreõàvagataþ svaprayogamati÷ayànaþ prakçtàthapratipàdanàt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) pravarttake kàlà÷rayeõàha---kàlamiti /
tadà÷rayasya tatsåcitasya /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---"àsàditaprakaña--" ityàdi (332 pç dç) /
"tataþ pravi÷ati yathànidiùño ràmaþ" /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ña) avalagitalakùaõamàha--yatraikatreti /
yatraikatra prayoge satãtyanyaþ /
samàve÷àt tatprayogasya samanirdiùñatvàt ànyatkàryyaü prasàdhyate ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ÷àkuntale--såtradhàro nañãü prati /
"tavàsmi gãtaràgeõa-" (333 pç dç) ityàdi /
tato ràj¤aþ prave÷aþ /
##
atra àmukhe /
uddhàtya (ta) kàvalagitayoritaràõi vãthyaïgàni vakùyamàõàni /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ñha) tavàsmãti /
atra gãtapra÷aüsàråpaprayoge sati ràj¤aþ prave÷aråpamanyatkàryyaü sàdhitam /
pravarttake kàlà÷rayaõamato bhedakaü bodhyam /
itthaü prastàvanàråpesya udghàtakàdipa¤cabhedamuktvà tatraiva prayoge yathàlàbhaü vãthyaïgànyapi prayojanãyànãtyàha---yojyànyatreti /
vãthyàkhyoparåpàtmakanàñakaprabhedasya vakùyamàõasyàïgam /
udghàtyakàvalagitàdãni tayorda÷àïgàni vakùyante /
àmukhaprabhedatayàpi udghàtyakàvalagite ukte /
atastad bhinnaikade÷e tadaïgànyapyatra yojanãyànãtyàha---udghàtyakàvalagitayoritaràõãti /
********** END OF COMMENTARY **********
nakhakuññastu---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óa) pa¤caprabhedà àmukhasyàmã praviùñapàtrasåcitapàtràntaraprave÷aghañità uktaþ /
apraviùñasåcitapàtraghañito 'pi nakhakuññàkhyaþ ùaùñhaprabheda ityàha--nakhakuññastu iti /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óha) tallakùaõamàha--nepathyeti /
nepathye ve÷aracanàsthale uktaü pàtraü àkà÷e vacanaü yasya tàdç÷aü và pàtramà÷ritya àmukhaü karttavyamityarthaþ /
itthamàmukhasya ùaó bhedàþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, õa) tenàrthamiti /
såtradhçk pàtraü tadbhinnamarthaü và samàkùipyaiva såcayitvaiva tàdç÷aprastàvanànte nirgacchedityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
vastvitivçttam /
************* COMMENTARY *************
##
(lo, u) ÷rutaü kasyàpi sammukhãnasya mukhàditivçttaü prakçtagranthàbhidheyam /
asva ca prapa¤canamarthàt patradvàreõaiva /
yadyapi nàsåcitasya pàtrasya raïgabhåmiùu prave÷a iti vacanàt sarveùàmapi pàtràõàü såcitànàmeva raïge prave÷astathàpi prastàvanànantaraü prave÷yapàtràõàmuktaprakàreõa vicchittibhiþ såcanamiti ÷eùaþ /
kvacittu sambhramàdiyuktànàü pàtràõàü prave÷ena såcanaü na pañãkùepo 'piþ yathà candrakalàyàü pravi÷yàpañãkùepeõa saübhràntaþ ÷abara ityàdi /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, å) budhairgranthakàraiþ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<àdhikàrikamekaü syàtpràsaïgikamathàparam // VisSd_6.42 //>#
##
phale pradhànaphale /
yathà bàlaràmàyaõo ràmacaritam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ta) bàlaràmàyaõe ràmacaritamiti /
ràmo 'haü ràvaõàdivadhaphale svàmã, tasya caritamàdhikàrikamityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
asyàdhikàriketivçttasya upakaraõanimittaü yaccaritaü tatpràsaïgikam /
yathà sugrãvàdicaritam /
##
iha nàñye /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, tha) upakaraõanimittamiti /
upakaraõamupakàraþ sàhàyyamityarthaþ /
nàñakasyàntaraïgamàha---patàkàsthànakamiti /
iha nàñye iti /
àmukhe iti---vçttasàdhàraõe nàñye ityarthaþ /
tenàsya àmukhe itivçtte ca sambhava ityagre vyaktãbhaviùyati /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, da) takùmiïga iti /
cintitàrthasamànacihna ityarthaþ /
##
(lo, ç) àgantukena prakçtàditareõa /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, dha) sahasaiveti /
upacàrataþ kriyàto guõavatã /
arthasaüpattirudde÷ya saüpattiþ /
sahasaivetyarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ratnàvalyàm--"vàsavadatteyam" iti ràjà yadà tatkaõñhapà÷aü mocayati tadà taduktyà "sàgarikeyam" iti pratyabhij¤àya "kathaü ? priyà me sàgarikà ? alamalamatimàtraü sàhasenàmunà te tvaritamayi ! vimu¤ca tvaü latàpà÷ametam /
calitamapi niroddhuü jãvitaü jãvite÷e ! kùaõamiha mama kaõñhe bàhupà÷aü nidhehi" //
atra phalaråpàrthasaüpattiþ pårvàpekùayopacàràti÷ayàdguõavatyutkçùña /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, na) vàsavadatteyamiti /
vàsavadattà ràjapatnã /
tadve÷ena sàgarikà àyàsyatãti kçtasaïkete ràj¤i sthite tajj¤àtvà vàsavadattaiva sàgarikàyà àgamanàt pårvamàgatya saïketabhgaü kçtvà ràjanàü hrepayitvàü gatà /
ràjà ca tàmanunetuü pa÷càd calitaþ /
tatastadve÷à sàgarikà àgatya ràjànamanàsàdya nirvadàllatàpà÷enàtmànaü baddhvà marttumudyatà /
ràjà ca vàsavadattàmanunetuü calitaþ /
pathi tàü dçùñvà vàsavadattaivàyaü mriyata iti j¤àtvà pà÷aü mocayan sàgarikàyà uktyà sàgarikeyamiti j¤àtvà guõavatãmudde÷yaphalasampattimàptavàn /
atra vàsavadattàmaraõaråpe 'nyasminnarthe cintite àgantukena latàpà÷ena vàsavadattàmaraõacihnadyaïkitamriyamàõasàgarikàråpàrthaprayoga iti patàkasthànasàmànyalakùaõaü bodhyam /
##
(lo, é) pårvàpekùayà pårvasya vàsavadattàj¤ànasyàpekùayà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pa) dvitãyapatàkasthànamàha---vacaþ sàti÷ayamiti /
nànàbandho bãjaprakà÷ananàyakamaïgalasåcanàdiråpaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà veõyàm---
"raktaprasàdhitabhuvaþ kùatavigrahà÷ca svasthà bhavantu kururàjasutàþ sabhçtyàþ" /
atra raktàdãnàü rudhira÷arãràrthahetuka÷leùava÷ena bãjàrthapratipàdanànnetçmaïgalapratipattau satyàü dvitàyaü patàkàsthànam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pha) raktaprasàdhiteti /
rakteõa rudhireõa bhaõóitabhåmayaþ /
kùata÷arãràþ svargasthà bhavantviti ÷leùalabhyor'thaþ /
tadàha---atra raktàdãnàmiti /
atrànuraktàdyarthe cintite ÷abdaråpatalliïgo 'nyo rudhiràdyartha àgantukena ÷abdena prayogàt patàkasthànasàmànyalakùaõasattvam /
idaü patàkàsthànamàmukhàntargataü vakùyamàõaü ca vçttàntargataü bodhyam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ba) tçtãyamàha---arthopakùepakamiti /
arthopakùepakaü prastutavastusåcakaü yattu vaca ityarthaþ /
÷liùñeti vyàcaùñe /
sambandhayogyena iti uktavàkyànvayaþ savinayamityatra vinayo vi÷eùaõa nayaþ ni÷cayaþ tad vyàcaùñe--vi÷eùeti /
********** END OF COMMENTARY **********
lãnamavyaktàrtham, ÷liùñena sambandhayogyenàbhipràyàntaraprayuktena pratyuttareõotapetam, savinayaü vi÷eùani÷cayapràptyà sahitaü saüpàdyate yattattçtãyaü patàkàsthànam /
yathà veõyàü dvitãye 'ïke "ka¤cukã-deva ! bhagnaü bhagnam /
ràjà--kena ? ka¤cukã--bhãmena /
ràjà--kasya ? ka¤cukã--bhavataþ /
ràjà--àþ ! kiü pralapasi ? ka¤cukã--(sabhayam) deva ! nanu bravãmi /
bhagnaü bhãmena bhavataþ /
ràjà-dhig vçddhàpasada ! ko 'yamadya te vyàmohaþ ? ka¤cukã-deva ! na vyàmohaþ /
satyameva--
"bhagnaü bhãmena bhavato marutà rathaketanam /
patitiü kiïgiõãkvàõabaddhàkrandamiva kùitau" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, bha) bagnamiti--- bhagnaü bhãmeva marutà bhavato rathaketanam /
patitaü kiïkiõãjàlaü baddhàkrandamiva kùitau /
iti ka¤cukinà vaktavye sambhramàt khaõóa÷a uktam /
duryodhanorubhaïgaråpàrthopakùepakaü bhãmenetyatra bhãmasenaråpeõa svànuùñhànayogyena ketanabhaïgatiriktabhipràyayuktena duryodhanasya pratyuttareõepetam /
atra lãnàdikaü spaùñàrthamavadheyam /
********** END OF COMMENTARY **********
atra duryodhanorubhaïgaråpaprastutasaükràntamarthopakùepaõam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ma) arthopakùepakatvaü vyàcaùñe---atreti /
atra ketubhaïgaråpe 'nyasmin cintite årubhaïgaråpàrthaprayoga àgantukena ÷liùña÷abdenetyataþ patàkàsthànasàmànyalakùaõasattvam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ya) caturthamàha---vdyartho vacaneti /
su÷liùñaþ arthadvaye ÷obhana÷liùñaþ /
kàvyaü ÷lokastatra yojatiþ /
pradhànàrthàntarasya mukhyatayà pratipàdyàrthàntarasya såcaka ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ratnàvalyàm---
"uddàmotkalikàü vipàõóurarucaü pràrabdhajçmbhàü kùaõà- dàyàsaü ÷vasanodramairaviralairàtanvatãmàtmanaþ /
adyodyànalatàmimàü samadanàü nàrãmivànyàü dhruvaü pa÷yan kopavipàñaladyuti mukhaü devyàþ kariùyàmyaham" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ra) uddàmeti---ràj¤à parigçhãtàü màdhavãlatàmakàlakusumitàü vàsavadattayàþ paràjaya÷aüsinãü tasyaiva dar÷ayato ràj¤a uktiriyam /
samadànàü virahiõãm anyàü nàrãmiva /
imàmudyànalatàü pa÷yannahaü devyà vàsavadattàyà mukhaü kopavipàñaladyutiü kariùyàmãtyanvayaþ /
mamànyanàrãdar÷anena iva tatparàjayahetukusumitamàdhavãlatàdar÷anenàpi tasyàþ kopo bhàvãtyarthaþ /
udyànalatàyà virahinàryà÷ca vi÷eùaõànyàha---uddàmetyàdãni /
uktalikà udratakalikà utkaõñhà ca /
tayoruddàmatvamati÷ayaþ /
vipàõóuraü svabhàvàd virahàcca /
jçmbhà vikà÷aþ ÷visavi÷eùa÷ca /
÷vasanasya vahirvàyorniþ ÷vàsasya codramàt àyàsaü vyàkulatàü kheda¤ca àtanvatãü kurvatãm /
##
(lo, ë) uddàmeti---udratà kalikà koraka utkaõñhà ca /
jçmbhà vikà÷aþ sukhaniþ ÷vàsavi÷eùa÷ca /
÷vasano niþ ÷vàsaþ bàhyapavana÷ca /
********** END OF COMMENTARY **********
atra bhàvyarthaþ såcitaþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, la) atra bhàvyartha iti /
ràj¤à sàgarikàdar÷anàt vàsavadattàyàþ bhàvã kopo mukhyàtayà pratipàdya iti pradhànaü såcitam /
atra kusumilatàdar÷anàd bhàvini kope cintite sàgarikàdar÷anàt tatkopa àgantukena ÷liùña÷abdena pratipàditaþ /
ataþ patàkàsthànasàmànyalakùaõasattvam /
********** END OF COMMENTARY **********
etàni catvàri patàkàsthànàni kvacinmaïgalàrthaü kvacidamaïgalàrthaü sarvasandhiùu bhavanti /
kàvyakarturicchàva÷àdbhåyo bhåyo 'pi bhavanti /
yatpunaþ kenaciduktam--"mukhasandhimàrabhya sandhicatuùñaye krameõa bhavanti" iti /
tadanye na manyante, eùàmatyantamupàdeyànàmaniyamena sarvatràpi sarveùàmapi bhavituü yuktatvàt /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, va) kvacinmaïgalàrthamiti /
prathame marttu pravçttavàsavadattàj¤ànàdbhilaùitasàgarikàpràpteruddàmotkalikàmityatra bhàvinyàþ sàgarikàpràpte÷ca bodhanàt maïgalàrthatà /
raktaprasàdhitetyàdau kuråõàü maraõasya bhagnaü bhãmenetyàdau duryodhanorubhaïgasya ca bodhanàt teùàmamaïgalàrthatà /
bhåyo bhåyo 'pi iti /
sthàne sthàne ityarthaþ /
sandhicatuùñaye iti /
patàkàsthànasya catuùkatvàt prathamopasthitasandhicatuùñaye ityarthaþ /
sarvatràpãri /
pa¤casandhiùvapi ityarthaþ /
sarveùàmiti sarvapatàkàsthànànàmityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, e) yatsyàditi /
ràmàderhi chadmanà vàlivadhàderabhidhàne gåóhataratadabhipràyaparij¤ànànipuõànàü nàñakakàvyàdibhiþ rasàsvàdamukhapiõóadvàreõa kçtyàkçtyapravçttinivçttiyojyànàü sukumàramatãnàü ràjaputrabhçtãnàü ÷rãràmacandràdimahàpuruùacaritamàlocyànucitàsu kathàsu pravçttiprasaïgaþ syàditi /
màhapuruùacaritamapyanucitamitivçttam /
nàñakàdau parihàryamiti bhàvaþ /
rasasyànucitatvaü vakùyamàõavyabhicàribhàvàdeþ sva÷abdavàcyatvam /
********** END OF COMMENTARY **********
anucitamitivçttaü yathà--ràmasyacchadmanà bàlivadhaþ /
taccodàttaràghave nonoktameva /
vãracarite tu vàlã ràmavadhàrthamàgato ràmeõa hata ityanyathà kçtaþ /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ÷a) yà ca syàdvarùaparyantamiti /
tàdç÷ã kathà dinadvayàdinàbhinetavyà ityarthaþ /
anyà ceti---anyà vistarà bàhulyàdabhinetuma÷akyà /
sà kathà arthopakùepakairvakùyamàõàr'thopakùepakaparibhàvitairviùkambhakàdipa¤cabhi rbudhaiþ såcyetyarthaþ /
såcyà ityatra kùepyàiti kvacit pàñhaþ /
aïkeùvadar÷anãyetyàdikaü pårvatra anyà ityatrànvitam /
tena sàpyarthopakùepakaiþ såcyetyarthaþ /
##
(lo, ai) nanu yadi dåràhvànàdayo 'ïkeùvadar÷anãyàstatkathaü nàñakàdavupakùepaõãyà /
ekadinamàtrasya ca kathàyà aïkadar÷anãyatvena dinadvayàdikathàyàþ kathaü parigrahaþ kathàvistàro và rasavinghahetutvàtkathamaïke dar÷anãya ityata àhçaïkeùviti /
********** END OF COMMENTARY **********
##
aïkeùu adar÷anãyà kathà yuddhàdikathà /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ùa) varùàdadhobhavamuttarabhavaü dvitãyavarùàdinàpi niùpàdyam /
pårvatra varùaparyantatvamiha tu varùàdårddhvatvamiti bhedànna paunaruktyam /
varùàdårddhvamiti /
tat sarvaü varùàdårddhvaü na kartavyam /
idamupalakùaõam /
kintu màsaparyantamapi na karttavyam /
kintu aïkavicchede eva kàryamityarthaþ /
##
(lo, o) nanu ekavarùakathaiva yadyarthopakùepeõa vàcyà tadårddhvaü kathà kiü parityàjyà ityata àha---varùàditi /
********** END OF COMMENTARY **********
uktaü hi muninà--
"aïkacchedeü kàryaü màsakçtaü varùasa¤citaü vàpi /
tatsarvaü kartavyaü varùàdårdhvaü na tu kadàcit" //
************* COMMENTARY *************
##
(lo, au) aïkaccheda iti /
taditi, pràsiddham /
sarvaü màsasa¤citaü varùasa¤citaü vàpi kàryaü kçtyam aïkacchede 'pi karttavyam /
arthàdarthopakùepakaiþ såcyamityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
evaü ca caturda÷avarùavyàpinyapi ràmavanavàse ye ye viràdhavadhàdayaþ kathàü--÷àste te varùavarùàvayavadinayugmàdãnàmekatamena såcanãyà na viruddhàþ /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, sa) dinàvasàne iti /
dinàvasànakàryaü yadvastu dinenaivopapadyate kriyàbàhulyàbhàvàt /
dinenaivàbhinetuü ÷akyata ityarthaþ /
dinaikopapàdanãyaü vastu kathaü vàcyamityatràha---arthopakùepakairiti /
********** END OF COMMENTARY **********
ke ter'thopakùepakà ityàha--
##
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ha) viùkambhasya dvaividhyamàha---madhyeneti /
utkçùñàdhamàpàtrabhinnaü pàtramadhyam /
kapàlakuõóaleti /
tatkçtyamityarthaþ /
evamuttaratràpi /
##
(lo, a) yathodde÷alakùaõamàha--vçtteti /
pàtrasya madhyatvam atimahataþ ÷rãràmacandràdernyånatvena /
viùkambhake pàtràõàü saüskçtabhàùitvasya lakùyeùu dar÷anàt /
madhyamapàtràõàü hi pràkçtabhàùitvam /
taduktaü bhàùàrõave--- bhàùàmadhyamapàtràõàü nàñakàdau vi÷eùataþ /
mahàràùñrã saurasenãtyuktà bhàùà dvidhà budhaiþ //
iti /
********** END OF COMMENTARY **********
tatra ÷uddho yathà--màlatãmàdhave ÷ma÷àne kapàlakuõóalà /
saïkãrõo yathà--ràmàbhinde kùapaõakakàpàlikau /
atha prave÷akaþ---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) aïkadvayeti /
aïkadvayapadasya dvitãyàdyaïkaparatvamityabhipràyaþ /
÷eùamiti /
vçttavarttiùyamàõetyàdiråpam /
##
(lo, à) nãcapàtraprayojita ityatra nãcatvaü hi asaüskçtabhàùitvàdeva /
tena sakhyàdibhi÷ca prave÷akasya prayojitatvam /
********** END OF COMMENTARY **********
aïkadvayasyàntariti prathamàïke 'sya pratiùedhaþ /
yathà--veõyàma÷catthàmàïke ràkùasamithunam /
atha cålikà---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) antarjavanikà /
ve÷aracanàsthànaveùñanapañaþ /
arthasya såcanetyanvayaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà vãracarite caturthàïkasyàdau--"(nepathye) bho bho vaimànikàþ, pravartantàü raïgamaïgalàni" ityàdi /
"ràmeõa para÷uràmo jitaþ" iti nepathye pàtraiþ såcitam /
athàïkàvatàraþ---
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) aïkànta iti /
aïkànte pàtraiþ såcitor'thàdaparaþ aïkaþ yadavatarati ityarthaþ /
tadaïkasyàvibhàgata iti /
vibhàgastadbhedaþ, tadabhinnatvena prayojita ityarthaþ /
atra dvitãyàntàt tas /
aïkavicchede 'pi tadaïkotthàpità'kàïkùayaivàvatãrõo 'paràïka ityarthaþ /
tadàha---tadaïkasyàïgavi÷eùa iveti /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---abhij¤àne pa¤camàïke pàtraiþ såcitaþ ùaùñhàïkastadaïkasyàïgavi÷eùa ivàvatãrõaþ /
athàïkamukham---
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) yatra syàdaïka iti /
aïkànàü samastàïkavakùyamàõànamarthanàmakhilà påcanetyarthaþ /
aïkàvatàre tadaïkamàtrasåcanam aïkamukhe tu samastàïkasåcaneti bhedaþ /
gajàrtheti bãjabhåtàrthakhyàpanàt /
bãjàrthakhyàpakasaüj¤aka¤ca tadityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---màlatãmàdhave prathamàïkàdau kàmandakyavalokite bhårivasuprabhçtãnàü bhàvibhåmikànàü parikùiptakathàprabandhasya ca prasaïgàtsaünive÷aü såcitavatyau /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ïa) bhàvibhåmikànàü bhàviprasaïgànàü parikùiptaþ saükùiptaþ /
sannive÷aü sthàne 'bhineyam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
aïkàntapàtraiïkànte praviùñaiþ pàtraiþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) aïkamukhasya dhanikenoktaü lakùaõàntaramàha--aïkàntapàtrairiti /
chinnàïkasya samàpyamànàïkasya sambandhibhistadaïkànte praviùñaiþ pàtrairaparàïkasåcanamityarthaþ /
pårvalakùaõe pårvapraviùñapàtraiþ samastàïkàrthasåcanamatra tu aïkàntaþ praviùñapàtraistaduttaràïkàrthamàtrasåcanamiti bhedaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà vãracarite dvitãyàïkànte--"(pravi÷ya) sumantraþ-bhagavantau va÷iùñhavi÷vàmitrau bhavataþ sabhàrgavànàhvayataþ /
itare--kva bhagavantau /
sumantraþ--mahàràjada÷arathasyàntike /
itare---tattatraiva gacchàvaþ" ityaïkaparisamàptau /
"(tataþ pravi÷antyupaviùñà va÷iùñhavi÷vàmitrapara÷uràmaþ)'ityatra pårvàïkànta eva praviùñena sumàntrapàtreõa ÷atànandajanakakathàvicchede uttaràïkamukhasåcanàdaïkàsyam" iti /
etacca dhanikamatànusàreõoktam /
anye tuü---"aïkàvataraõonaivedaü gatàrtham" ityàhuþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) idaü lakùaõaü dhanikamata eva ityàha---etacceti /
aïkàvatàreõaiveti /
tallakùaõàkràntatvàdetasya àdàvaïkasya dar÷ita ityanena /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja) viùkambhakaraõamaïkàdàveveti pragdar÷itamidànã tasyaiva vi÷eùava÷àdàmukhasyànte 'pi karaõamityàha---apekùitamiti /
÷eùamapekùitakàryyataþ /
÷eùaü nãrasaü bhinnaü vastuvistaramityanvayaþ /
amukhànantaraü kàryyamityanvayaþ /
yaugandharàyaõaprayojita iti---viùkambhaka iti ÷eùaþ /
tatra hi apekùito vatsaràjasàgarikayorvçttàntaþ /
taü parityajyàmukhànantaraü svecchàcàrã bhãta evàsmi bhartturiti nãrasaüsvabhayaü yaugandharàyaõena dar÷itam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà--ratnàvalyàü yaugandharàyaõaprayojitaþ /
##
#<àdàveva tadàïkesyàdàmukhàkùepasaü÷rayaþ />#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) àdàvaïkasya dar÷ita iti yaduktaü tadviùayaü dar÷ayati---yadàtviti /
målàdeva nãrasavastvami÷raõàdeva /
àmukhàkùepasaü÷raya iti /
àmukhena yaþ pàtrasyàkùepaþ tamà÷ritya pravçtta ityarthaþ /
ֈkuntaleti /
tatra hi målàdevànasåyayà pravarttitaþ sa rasa eva ÷akuntalàyà virahaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---÷àkuntale /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) adhikàriõa iti /
mukhyaphalasvàmina ityarthaþ /
tena nàyakavadhaþ kvàpi na varõanãyaü ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
rasaþ ÷çïgàràdiþ /
yaduktaü dhanikena---
"na càtirasato vastu dåraü vicchinnatàü nayet /
rasaü và na tirodadhyàdvastvalaïkàralakùaõaiþ" //
iti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ña) rasavastunoriti /
vastu alaïkàrabhinnapadàrthaþ /
lakùaõairj¤àpakaiþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
arthaprakçtayaþ prayojanasiddhihetavaþ /
tatra bãjam---
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ñha) nàñye karttavyàntaramàha---svalpamàtramiti /
yudhiùñhirotsàha iti tasya balotsàha ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---ratnàvalyàü vatsaràjasya ratnàvalãpràptiheturdaivànukålyalàlito yaugandharàyaõavyàpàraþ /
yathà và---veõyàü draupadãke÷asaüyamanaheturbhãmasenakrodhopacito yudhiùñhirotsàhaþ /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óa) binduråpàmarthaprakçtimàha---avàntareti /
bindvavicchedeti paribhàùàråpabhidam /
bindupadaü napuüsakaliïgamiti /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---ratnàvalyàmanaïgapåjàparisamàptau kathàrthavicchede sati "udayansyendorivodvãkùate" iti sàgarikà ÷rutvà "(saharùam) kadhaü eso so udaaõaõarindo" ityàdiravàntaràrthahetuþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óha) udayanasyendoriva ityàdikaü vandivàkyam /
kathamiti /
kathaü sa eva udayananarendra iti saüskçtam /
vatsaràja eva udayananàmà /
avàntaràrthe sàgarikavirahe udayanançpatvena j¤ànàt hi tasya virahavarõanapravçtyàcchedaþ /
kintu tatsåcakaü vinaiva nçpadar÷anaråpakàraõasattvàt pravarttate ityato 'ïkàvatàràdibhedaþ /
aïkàvatàre tu pårvapraviùñapàtraiþ såcaneti /
##
(lo, i) kathamiti /
kathameùa saudayananarendraþ /
ratnàvalyàmeva dvitãyabinduryathà devãgamanànantaramevàntaràvicchede vidåùakaü prati ràj¤à vacanam /
dhiïamårkha ! alaü parihàsena àbhijàtyena gåóho devyàstvayà na lakùitaþ kopaþ /
tathà hi devãmeva prasàdayituü gacchàva iti /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, õa) patàkàråpàmarthaprakçtimàha---vyàpãti /
vçttaü nàyakasahàyasya tacca vyàpi anekàlavyàpi /
pràsaïgikaü nàyakaprasaïgavçttam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---ràmacarite-sugrãvàdeþ, veõyàü bhãmàdeþ, ÷àkuntale-vidåùakasya caritam /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ta) prakàràntaramàha---patàkànàyakasyàpãti /
anàyakasyàpãtyakàrapra÷leùaþ /
tathà cànàyakasya sugrãvàderapi svakãyaràjyalàbhàdiphalàntaraü yattadapi patàkàntaramityarthaþ /
api÷abdàt nàyakasya ràmasya setubandhàdi phalàntaramapi patàkàntaramiti bodhyam /
garbhe sandhàviti /
garbhe vimarùe và sandhau ityubhayatra sandhàvityasyànvayaþ /
garbhavimar÷opasaühçtiråpà hi pa¤casandhayo vakùyante /
tatra garbhavimar÷aråpasandhidvaye tasya patàkàsaüj¤akasyànàyakanàyakadvayaphalàntarasya nirvàho niùpattirityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---sugrãvàdeþ ràjyapràptyàdi /
yattu muninoktam--"à gàrbhàdvà vimar÷àdvà patàkà vinivartate" //
iti /
tatra "patàketi /
patàkà nàyakaphalaü nirvahaõaparyantamapi patàkàyàþ pravçttidar÷anàt, iti vyàkhyàtamabhinavaguptapàdaiþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, tha) àgarbhàditi /
munivàkye patàketyutkãrtya vyàcaùñe---patàkànàyaketi /
atràpi akàrapra÷leùaþ /
anàyakaphalaråpà patàkaiva àgarbhàd àvimarùàd và nivarttate ityarthaþ /
asminnabhinavaguptapàdavyàkhyàne hetumàha---nirvàhaparyyantamapãti /
patàkàvyàpi pràsaïgikaråpàyàþ /
anàyakasya phalàntararåpàyà eva patàkàyà àgarbhàd và àvimar÷àdvà nivçttirityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, da) prakarãråpàmarthaprakçtimàha---pràsaïgikamiti /
prasaïgàdupasthitaü prade÷asthaü prade÷avi÷eùe niùpannamityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---kulapatyaïke ràvaõajañàyusaüvàdaþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, dha) ràvaõajañàyusaüvàda iti /
tasyàr'thaprakçtitvaü tu ràvaõahçtasãtàvarõanapràptidvàrà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, na) nàyakasyàpi phalàntaraü patàkà /
prakarã tu na nàyakasya phalàntaramityarthaþ /
naca ràvaõasyànàyakatvàt phalaü tatphalakatvàt asya patàkatvaprasaktiriti vàcyam /
anàyakatvena nàyakasahàyasyaiva vivakùitatvàt, na¤aþ sadç÷arthakatvàt /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---jañàyoþ mokùapràptiþ /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pa) kàryyaråpàrthaprakçtimàha------apekùitamiti /
àrambho nàñakàrambhaþ /
samàpanamapi nàñakasyaiva /
ràvaõavadha iti /
tatsiddhau satyàü hi nàñakasamàpanam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---ràmacarite ràvaõavadhaþ /
##
#<àrambhayatnapràptyà÷àniyatàptiphalàgamàþ />#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pha) asya kàryyasya pa¤càvasthà àha---avasthà iti /
niùpàdakaniùpàdyaråpà avasthà ityarthaþ /
tatràrambhayatnapràptyà÷àniyatàptiråpàþ catastro 'vasthà viùpàdikàþ /
phalàgamaråpà tu niùpàdyà ityavadheyam /
********** END OF COMMENTARY **********
tatra---
##
yathà---ratnàvalyàü ratnàvalyantaþ puranive÷àrthaü yaugandharàyaõasyautsukyam /
evaü nàyakanàyikàdãnàmapyautsukyamàkareùu boddhavyam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ba) tatràrambhalakùaõamàha---bhavediti /
àkara iti tattannàñake ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà ratnàvalyàm---"tahavi õa atthi aõyo daüsaõa uvào tti jadhà tadhà àlihia jadhàsamãhidaü karaissam" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, bha) taha vi iti /
tathàpi nàstyanyo dar÷anopàya itinyathà tathà àlikhya yathàsamãhitaü kariùyamãti saüskçtam /
aïgulikampanànantaraü tathàpyuktiþ /
saïgamopàyaþ tadaïgabhåto vyàpàrasyaiva yatnatvenoktatvàt /
##
(lo, ã) tathàpi iti /
tathàpi nàsti anyo dar÷anopàya iti /
yathà tathàlikhya yathàsamãhitaü kariùyàmi /
yathà candrakalàyàü yakùmãvarapradànaråpaphalapràptisahito ràj¤a÷candrakalàlàbhaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
ityàdinà pratipàdito ratnàvalyà÷citralekhanàdirvatsaràjasaïgamopàyaþ /
yathà ca---ràmacarite samudrabandhanàdiþ /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ma) pràptya÷àmàha---upàyeti /
upàyàpàya÷aïkàbhyàü pràptisambhavaþ /
udde÷yapràptisambhàvanà pràptyà÷à /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---ratnàvalyàü tçtãye 'ïke veùaparivartanàbhisaraõàdeþ saïgamopàyàdvàsavadattàlakùaõàpàya÷aïkayà cànirdhàritaikàntasaïgamaråpaphalapràptiþ pràptya÷à /
evamanyatra /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ya) ve÷aparivarttanaü sàgarikàyà vàsavadattàve÷akaraõam /
tena ràj¤aþ samãpe tasyà abhisàraþ /
saïgamopàyasya ràj¤aþ sàgarikàsaïgamopàyasya /
vàsavadattàyà àgamanaråpàpàyasya ÷aïkayetyarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
apàyàbhàvànnirdhàritaikàntaphalapràptiþ /
yathà ratnàvalyàm--"ràjà--devãprasàdanaü tyaktvà nànyamatropàyaü pa÷yàmi" /
iti devãlakùaõàpàyasya prasàdanena nivàraõànniyataphalapràptiþ såcità /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ra) niyataphalapràptiþ såciteti /
atra devyàþ kopa÷àntiråpaphalasya niyatàptiþ /
nacàsya kathaü kàryàvasthàtvaü sàgarikàsaïgamanaråpakàryasya tenàniùpàdanàt iti vàcyam /
tatkopasya tatpratibandhakatvena tadabhàvasya tatkàraõatvàt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, la) phalàgamamàha---sàvastheti /
phalayogaþ phalàgamaþ /
samagraphalodayaþ samastodde÷yaphalasiddhiþ /
sàmagya¤ca mukhyodde÷yaphalasya udde÷yaphalàntarasàhityam /
tadvakùyati phalàntarasahita iti /
iyamavasthà pårvoktacaturavasthàbhirniùpàdyà /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---ratnàvalyàü ratnàvalãlàbha÷cakravartitvalakùaõaphalàntaralàbhasahitaþ /
evamanyatra /
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, va) yathàsaükhyamiti /
àbhiþ pa¤càvasthàbhiryogàditi vçttasya pa¤cavidhaiva bhàgàþ /
pa¤casandhayo bhavantãtyarthaþ /
##
(lo, u) àbhiravasthàbhiràrambhàdibhiþ /
********** END OF COMMENTARY **********
tallakùaõamàha---
##
ekena prayojanenànvitànàü kathàü÷ànàmavàntaraikaprayojanasambandhaþ sandhiþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ÷a) tallakùaõaü sandhisàmànyalakùaõam /
kathàü÷anàmityatra ekànvaye satãtyasya vyàkhyà /
ekeneti /
ekaikena prayojanenetyarthaþ /
avàntaretyàdervyàkhyà avàntareti /
********** END OF COMMENTARY **********
tadbhedànàha--
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, å) upasaühçtiþ nirvahaõàparaparyàyà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ùa) tadbhedàn sandhibhedàn /
kramàditi---uktapa¤càvasthàsàhityenaiva sandhipa¤cakasiddheruktatvàt /
tatsahitamukhasandhyàdikrameõa ityarthaþ /
tathà càrambhàvasthàyukta iti /
vçttàdyàbhàso mukhasandhiþ /
yatnayuktaþ pratimukhasandhiþ /
pràptyà÷ayukto garbhasandhiþ /
niyatàptiyukto vimar÷asandhiþ /
phalàgamayuktaþ upasaühçtiþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathàdde÷aü lakùaõamàha---
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, ç) nànàrtheti /
nànàvidhànàmarthànàü vàcyaråpàõàü rasànà¤ca sambhavo yasyàmityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, sa) yatra bãjeti /
bãjamitivçttasya /
pràrambheõeti /
utsàharåpapràrambhàvasthàyuktà ityarthaþ /
prathame 'ïke iti tatra kandarpapåjàyàü sàgarikàyà ràj¤o dar÷anaü vidhinà ànãya ghañitaü bãjam /
tacca sàgarikàyàstatsaïgamotsàhasahitam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà--ratnàvalyàü prathame 'ïke /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ha) mukhasandhinive÷ina iti /
bãjasamutpattiråpamukhasandhàvuddiùñasya ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà---ratnàvalyàü dvitãye 'ïke vatsaràjasàgarikàsamàgamahetoranuràgabãjasya prathamàïkopakùiptasya susaügatà--vidåùakàbhyàü j¤àyamànatayà kiücillakùyasya vàsavadattayà citra phalakavçttàntena ki¤cidunnãyamànasyodde÷aråpa udbhedaþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) vàsavadattayà citraphalaketi /
sàgarikàlikhitena ràj¤à svena ca yuktaü citraphalakaü ràj¤à pràptam /
vasantakahastàt skhalitaü vàsavadattayà tat pràpya tatra likhitasya tadubhayànuràgabãjanamunnãtam /
tàdç÷o bhedaråpaþ pratimukhasandhi÷ca vàsavadattàyàmàgatàyàü susaïgatàvasantakayorvyàpàraråpo yatnasahitaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) pràgudbhinnasyeti /
pratimukhasandhàvudbhinnasyetyarthaþ /
muhurhràsànveùaõavàn samudbheda ityanvayaþ /
hràsetyatra tràsetyapi kvacit pàñhaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
phalasya garbhokaraõàdrarbhaþ /
yathà ratnàvalyàü dvitãye 'ïke---"susaügatà---sahi, adakkhiõà dàõi si tumaü jà evaü bhaññiõà hattheõa gàhidà vi kovaü õa mu¤casi" ityàdau samudbhedaþ /
punarvàsavadattàprave÷e hràsaþ /
tçtãye 'ïke---"tadvàrtànveùaõàya gataþ kathaü cirayati vasantakaþ" ityanveùaõam /
vióhåùakaþ--hã hã bhoþ, kosambãrajjalambheõàvi õa tàdiso piavaassassa paritoso jàdiso mama saàsàdo piyavaaõaü suõia bhavassadi" ityàdàvudbhedaþ /
punarapi vàsavadattàpratyabhij¤ànàd hràsaþ /
sàgarikàyàþ saïketasthànagamane 'nveùaõam /
punarlatàpà÷akaraõo udbhedaþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) sahãti /
sakhi ! adakùiõà idànãmasi tvam /
yà evaü bhartrà haste gçhãtàpi kopaü na mu¤casãti saüskçtam /
hã hãti /
hã hãtyà÷carye /
bho bhoþ kau÷àmbãràjyalàbhenàpina tàdç÷aþ priyavayasyasya paritoùaþ yàdç÷o mama sakà÷àt priyavacanaü ÷rutvà bhaviùyatãti saüskçtam /
udbhedaþ sàgarikàsaïgamopàyasya /
vàsavadattàpratyabhij¤ànàditi saïketabhaïgàrthamàgatàü tàü dçùñvetyarthaþ /
punaþ sàgarikàkarttçkam /
udbhedaþ phalapradhànopàyasya /
latàpà÷akaraõàddhi ràj¤aþ sàgarikàdar÷anaü tato garbhasandheþ pràptyà÷àyogaråpàvasthàyogaþ /
##
(lo, é) sahãti /
sakhi ! adakùiõedànãmasi tvam /
yà evaü bhartràhaste 'pi gçhãtàpi kopaü na mu¤casi /
hã hã bho paritoùe /
kau÷àmbãràjyalàbhenàpi na tàdç÷aþ priyavayasyasya paritoùaþ yàdç÷aü mama sakà÷àt priyavacanaü ÷rutvà bhaviùyati /
********** END OF COMMENTARY **********
atha vimir÷aþ---
##
#<÷àpàdyaiþ sàntaràya÷ca sa vimar÷a iti smçtaþ />#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) garbhato 'dhika iti /
garbhasandhau ki¤cidudbhinno hràsànveùaõavàü÷ca udbhedaþ /
atra tato 'dhiko hràsaràhtyàt /
sàntaràyaþ savighnaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ÷àkuntale caturthàïkàdau---anasåyà---piaüvade, jaivi gandhavveõa vivàheõa õibbuttakallàõà piasahã sauntalà aõuråvabhattubhàiõã saüvutteti nivvudaü me hiaam, taha vi ettiaü cintaõijjam" ityata àrabhya saptamàïkopakùiptàcchakuntalàpratyabhij¤ànàtpràgarthasa¤cayaþ ÷akuntalàvismaraõaråpavinghàliïgitaþ /
atha nirvahaõam---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ïa) anasåyeti /
vaktryà utkãrttanam /
priyaüvade /
ityàdikam uktiþ /
"priyaüvade ! yadyapi gàndharveõa vivàhena nivçttakalyàõà priyasakhã ÷akuntalà anuråpabharttçgàminã saüvçttà iti nirvçtaü mama hçdayam"iti saüskçtam /
ùaùñhàïka iti /
tatpårvaü durvàsasaþ ÷àpena ràj¤aþ ÷akuntalàsamàgamaråpapradhànaphalasya upàyaþ pratiruddhaþ /
vismaraõaråpeti /
"vicintayantã yamananyamànasà tapodhanaü vetsi na màmupasthitam /
smàriùyati tvàü na sa bodhaito 'pi san kathàü pramattaþ prathamoditàmiva /
iti /
durvàsasaþ ÷àpena vismaraõam /
ayaü ÷apapratibandhakapradhànaphalopàyaråpaþ vimar÷asandhiþ ÷akuntalàyà ràjasamàgamapratyà÷àråpàvasthàsahitaþ /
##
(lo, ë) piaüvade iti /
priyaüvade yadyapi gàndharveõa vidhinà nivçttakalyàõà priyasakhã ÷akuntalà anuråpabharttçgàminã saüvçtteti nivçttaü me hçdayam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) aikàrthyamupanãyanta iti /
ekodde÷yanirvàhàdekàrthatà /
spaùñamaparam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà--veõyàm--"ka¤cukà--(upasçtya, saharùam-) mahàràja !vardhase /
ayaü khalu bhãmaseno duryodhanakùatajàruõãkçtasarva÷arãro durlakùyavyaktiþ" ityàdinà draupadãke÷asaüyamanàdimukhasandhyàdibãjànàü nijanijasthànopakùiptànàmekàrthayojanam /
yathà và-÷àkuntale saptamàïke '÷akuntalàbhij¤ànàduttaror'tharà÷iþ /
eùàmaïgànyàha--
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) ayaü prakãrõàrthaikàtmatopanayanaråpo nirvahaõasandhiþ /
udde÷ya÷akuntalàsamàgamaråpaphalàgamàvasthàsahitaþ /
eùàmiti pa¤casandhànàmityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja) tatra mukhasandherdvàda÷àïgànyàha---upakùepa ityàdi /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathodde÷aü lakùaõamàha--
##
************* COMMENTARY *************
##
(lo, e) samutpattiþ samutpattimàtram /
********** END OF COMMENTARY **********
kàvyàrtha itivçttalakùaõaprastutàbhidheyaþ /
yathà veõyàm--"bhãmaþ---
làbhàgçhànalaviùànnasabhàprave÷aiþ pràõeùu vittanicayeùu ca naþ prahçtya /
àkçùya pàõóavavadhåparidhànake÷àn svasthà bhavanti mayi jãvati dhàrtaràùñràþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) làkùàgçhànaleti---"svasthà bhavantu kururàjasutàþ sabhçtyàþ"iti såtradhàrasyoktiü ÷rutvà praviùñasya bhãmasyoktiriyam /
làkùetyàdibhiþ pràõeùu vittanicayeùu ca ye 'smàn prahçtya dhàrtaràùñrà mayi jãvati sati svasthà bhavanti ? iti /
atra kàkudhvaninà na svasthà bhaviùyantãtyarthaþ /
làkùetyàdinà pràõeùu prahàraprave÷ena vittanicayeùu ca prahàraþ /
paridhànake÷ànityatra dvandvaþ /
atra kàvyàrthasya kurukulavadhapratipàdanasyotpattiþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---
pravçddhaü yadvairaü mama khalu ÷isoreva kurubhir- na tatràryo heturna bhavati kirãñã na ca yuvàm /
jaràsaüdhasyoraþ sthalamiva viråóhaü punarapi krudhà bhãmaþ sandhiü vighañayati yåyaü ghañayata //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) parikaralakùaõamàha---samutpanneti /
pravçddhaü yadvairamiti---sandhikaraõavimukhasya bhãmasya sahadevaü pratyuktiriyam /
÷i÷oreveti---mama yauvanàpekùàpi tairna kçtà, ÷i÷ukàla eva viùadànàt /
àryo yudhiùñhiraþ /
kirãñã arjunaþ /
yuvàü nakulasahadevau /
viråóhaü kçùõadautyena jàtaü, sandhimityanvayaþ /
atra samutpannalàkùàgçhàdikathanaråpàrthabàhulyam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---
ca¤cadrabhujabhramitacaõóagadàbhighàtasaücårõitoruyugalasya suyodhanasya /
styànàvanaddhaghana÷oõita÷oõapàõiruttaüsayiùyati kacàüstava devi ! bhãmaþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ña) parinyàsalakùaõamàha---tanniùpattiriti /
kàvyàbhidheyaråpasyetivçttasya niùpattiþ---bhàvaniùpattikathanamityarthaþ /
ca¤caditi---draupadãü pratã bhãmasyoktiriyam /
he devi draupadi ! tava kacàn ke÷àn veõãbaddhàn kurvan bhãma uttaüsayiùyati /
uttaüsanena duryodhanoruråpàlaïkàreõa vi÷iùñàn kariùyatãtyarthaþ /
bhãmaþ kãdç÷aþ ? suyodhanasya styànàvanaddhena pravçddhasambaddhena ghana÷oõitena ÷oõapàõiþ /
suyodhanasya kãdç÷asya ? ca¤catà calatà bhujena bhramitayà gadayàbhighàtena saücårõitamåruyugalaü yasya tàdç÷asya /
atra bhàvinyà årubhaïganiùpatteþ kathanam /
##
(lo, ai) styàneti-styànaþ san avanaddhaþ dçóhãbhåta ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
atropakùepo nàmetivattalakùaõasya kàvyàbhidhaiyasya saükùepeõopakùepaõamàtram /
parikarastasyaiva bahulãkaraõam /
parinyàsastato 'pi na÷cayàpattiråpatayà parito hçdaye nyasanam, ityeùàü bhedaþ /
etàni càïgàni uktenaiva paurvàparyeõa bhavanti, aïgàntaràõi tvanyathàpi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ñha) aktatrayàõàü bhedaü vicintya dar÷ayati---atreti /
tato 'pi na÷cayàpattiråpatayà iti ni÷cayasya bhàvikarttavyani÷cayasyàpattirapàdànaü bodhanamiti yàvat /
hçdaye boddhurhçdaye /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---guõàkhyànaü vilobhanam />#
yathà tatraiva---"draupadã--õàdha, kiü dukkaraü tue parikuvideõa" /
yathà và mama candrakalàyàü candrakalàvarõane--seyam, "tàruõyasyavilàsaþ---" ityàdi (139 pç.) /
yattu ÷akuntalàdiùu "grãvàbhaïgàbhiràmam---" ityàdi mçgàdiguõavarõanaü tadvãjàrthasambandhàbhàvànna saüdhyaïgam /
evamaïgàntaràõàmapyåhyam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óa) vilobhanalakùaõamàha--guõaàkhyànamiti /
kimiti /
kiü duùkaraü tvayà kupitena iti saüskçtam /
idaü bhãmasya balàdhikyaråpaguõakathanam /
tàruõyasyeti /
atra vilàsahàsapade tajjanakapare sàropayà lakùaõayà prayukte /
atra candrakalàsaundaryyàkhyànam /
mçgàdiguõavarõanamiti /
guõaþ--spçhaõãyo dharmmaþ, atra kriyàråpaþ /
bãjàrthaþ--÷akuntalàpràptibãjaråpor'thaþ /
mçgakriyàvarõanasya tadasambandhatvàt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óha) yuktilakùaõamàha---sampradhàraõiti /
udde÷yàrthopapàdakayuktipradar÷anam
********** END OF COMMENTARY **********
yathà--veõyàü sahàdevo bhãmaü prati àrya ! kiü mahàràjasaüde÷o 'yamavyutpanna evàryeõa gçhãtaþ" ityataþ prabhçti yàvadbhãmavacanam /
"yuùmàn hrepayati krodhàlloke ÷atrukulakùayaþ /
na lajjayati dàraõàü sabhàyàü ke÷akarùaõam" //
iti /
#<----pràptiþ sukhàgamaþ // VisSd_6.84 //>#
yathà tatraiva---"mathnàmi kaurava÷ataü samare na kopàt---" ityàdi (284 pç.) "draupadã--(÷rutvà saharùam--) õàdha, assudapuvvaü kkhu edaü vaaõam, tà puõo puõo bhaõa" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, õa) pràptilakùaõamàha---pràptiriti /
õàdheti /
nàtha ! a÷rutapårvaü khalu ãdç÷aü vacanam, tatpunaþ punarbhaõa iti saüskçtam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ta) samàdhànalakùaõamàha---bãjasyeti /
uktasya udde÷yabãjasya pradhànanàyakasammatatvena kathanaü tat /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva--"(nepathye kalakalànantaram) bho bho drupadaviràñavçùõyandhaka sahadevaprabhçtayaþ ! asmadakùauhiõãpatayaþ kauravacamåpradhànayodhà÷ca ÷çõvantu bhavantaþ---
yatsatyavratabhaïgabhãrumanasà yatnena mandãkçtaü yadvismartumapãhitaü ÷amavatà ÷ànti kulasyecchatà /
taddyåtàraõisaübhçtaü nçpasutàke÷àmbaràkarùaõaiþ krodhajyotiridaü mahatkuruvane yaudhiùñhiraü jçmbhate" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, tha) yatsatyeti /
yat yaudhiùñhiraü krodhajyoti iti sarvatra vi÷eùaõam /
dyåtàraõãti /
dyåtaråpàyàmaraõyàü manthanakàùñhe nçpasutàyà drupadasutàyà draupadyàþ ke÷asyàmbarasya càkarùaõàt sambhçtakrodhajyotiragniþ /
anyadapi hi jyotiraraõyàmàkarùaõàtsambhçtaü bhavati /
********** END OF COMMENTARY **********
atra "svasthà bhavantu mayi jãvati--" ityàdi bãjasya pradhànanàyakàbhimatatvena samyagahitatvàtsamàdhànam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, da) samàdhànapadasya yogàrthamatropapàdayati---atreti /
atra bhãmokta bàjasya pradhànanàyakayudhiùñhirasammatatvakathanam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà bàlacarite---
"utsàhàti÷ayaü vatsa ! tava bàlyaü ca pa÷yataþ /
mama harùaviùàdàbhyàmàkràntaü yugapanmanaþ" /
yathà và mama prabhàvatyàm--"nayanayugàsecanakam-" ityàdi (236 pç.) /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, dha) vidhànaråpàïgalakùaõamàha---sukhaduþ khàbhyàü kçto 'partha ityarthaþ /
utsàheti /
idaü ràmaü prati janakasya vàkyam /
atra utsàhena sukham /
bàlyena ca duþkham /
nayanayugetyatra yathoktàrthena sukham /
tadvirahàd duþ kham /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà--veõyàü draupadã yuddhaü syànna veti saü÷ayànà tårya÷abdànantaram "õàdha ! kiü dàõiü eso palaajalaharatthaõidamantha khaõe khaõe samaradundubhi tàóãadi" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, na) bhàvanàlakùaõamàha--kutåhaleti /
õàdheti /
nàtha kimidànãm eùa pralayajaladharastanitamàüsalaþ kùaõe kùaõe samaradundubhistàóyate /
iti saüskçtam /
atra yuddhecchà draupadyàþ kutåhalottarà età vàcaþ /
##
(lo, a) õàdheti /
nàtha kimidànãm eùa pralayajaladharaþ stanitamàüsalaþ kùaõe kùaõe samaradundubhistàóyate /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva--"draupadã--aõõàü ca õàha, puõovi tumhehi samaràdo àacchia samàssàsaidavvà /
bhãmaþ--nanu pà¤càlaràjatanaye ! kimadyàlãkà÷càsanayà--
bhåyaþ paribhavaklàntilajjàvidhuritànanam /
aniþ ÷eùitakauravyaü na pa÷yasi vçkodaram //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pa) udbhedalakùaõamàha---bãjàrthasyeti /
praroha utpàdyatàni÷cayaþ /
õadheti /
nàtha punarapi samà÷vàsayitavyàham iti saüskçtam /
ahamiti draupadyà àtmanirdde÷aþ /
bhåya iti /
bandhuritaü nàmitaü bhåyo na pa÷yasãtyanvayaþ /
bhaviùyata sàmãpye varttamànà atra bhãmasya kauravavadhotpàdyatàni÷cayaþ /
##
(lo, à) õàdheti /
nàtha punarapi tvayà samà÷vàsayitavyàham /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---karaõaü punaþ // VisSd_6.86 //>#
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pha) karaõalakùaõamàha---karaõamiti /
spaùñam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva---"devi ! gacchàmo vayamidànãü kurukulakùayàya" iti /
#<---bhedaþ saühatabhedanam />#
yathà tatraiva---"ata evàdyaprabhçti bhinno 'haü bhavadbhyaþ" /
kecittu---"bhedaþ protsàhanà" iti vadanti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ba) bhedalakùaõamàha---bheda iti /
adya prabhçtãti sahadeve bhãmasyoktiþ /
********** END OF COMMENTARY **********
atha pratimukhàïgàni---
##
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, bha) pratimukhasandhestrayoda÷àïgànyàha--vilàsa iti /
********** END OF COMMENTARY **********
tatra---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ma) ratibogàrtheti /
ratiranuràgaþ, tadbhogastadviùayo nàyikàdiþ, tatra samãhà icchà /
yadyati ratirnidhåvanam tadbhogàya icchetyevamartha eva udàharaõànusàrã yujyate /
tathàpi granthakçdvyàkhyànurodhàditthaü vyàkhyàtam /
********** END OF COMMENTARY **********
ratilakùaõasya bhàvasya yo hetubhåto bhogo viùayaþ pramadà puruùo và tadarthà samãhà vilàsaþ /
yathà ÷àkuntale---
kamaü priyà na sulabhà manastu taddhàvadar÷anàyàsi /
akçtàrthe 'pi manasije ratimubhayapràrthanà kurute //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ya) kàmaü prayeti /
÷akuntalàlipsorduùmantasya uktiriyam---akçtàrthe 'pãti /
kàmina udde÷yasiddhireva manasijasya kçtàrthatà, tadrahite 'pi manasije ityarthaþ /
ubhayapràrthanà ubhayasya ratimanuràgàdhikyam kuruta ityarthaþ /
prakçte ca ÷akuntalàyà bhàvadar÷anàt tatpràrthanàpràrthitasya duùmantasya ratiü kuruta ityarthaþ /
##
(lo, i) kàmamiti /
manasije 'kçtàrthe 'pi strãpuüsayugalasya sambhogaü vinàpi ubhayapràrthanà anyo 'nyapràrthanà ratiü prãtiü kurute ityarthaþ /
nàyikàyà nàyake nàyakasya nàyikàyàü yadi pràrthana dç÷yate tadà upabhogàbhàve 'pi tayoþ prãtirbhavati tena tasyà bhàvadar÷anena pràrthanà mayi abhivyakteti manaþ samà÷vàsi iti /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ra) parisarpalakùaõamàha---dçùñanaùñeti /
naùñeti õa÷a adar÷ane iti dhàtvarthànusàràd dçùñasyànarthakyam /
tathà ca pårvadçùñasya pa÷càdadçùñasya vastuno 'nusaraõamityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ÷àkuntale---"ràjà---bhavitavyamatra tayà /
tathà hi---
abhyunnatà purastàdavagàóhà jaghanagauravàtpa÷càt /
dvàre 'sya pàõóusikate padapaïktirdç÷yate 'bhinavà" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, la) bhavitavyamatra tayeti ràj¤aþ uktiriyam /
tayà ÷akuntalayà bhavitavyaü sthàtavyamiti /
tatra hetumàha---abhyunnateti /
yato 'sya latàgçhasya pàõóusikate dvàre 'bhinavà padapaïktirdç÷yate /
kãdç÷ã purastàt padasya pårvabhàge 'bhyunnatà /
pa÷càdbhàge jaghanagauravàdavagàóhà /
atra pårvadçùña÷akuntalànusaraõam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, va) vidhåtalakùaõamàha---kçtasyeti /
àdau kçtasyànunayasya prãteþ pa÷càdaparigraha àhàryya ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva---"alaü vo anteuravirahapajjussueõa ràesiõà uvaruddheõa" /
kecittu---"vidhçtaü syàdaratiþ" iti vadanti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ÷a) tatraiveti /
÷àkuntala eva ityarthaþ /
alamiti---alaü vontaþ--purikavirahaparyutsukena ràjarùiõà uparåddheneti saüskçtam /
atra sakhyà uparodhava÷àt ÷akuntalàyà àdau prãtirlabhyate /
uparodhaniùedhàccàhàryastadaparigrahaþ /
keciditiàhàryadãdç÷aniùedhàdaratyavagamàdatra asvarasaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ùa) tàpanalakùaõamàha---upàyeti /
udde÷yàr'thopàyaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ratnàvalyàm---"sagarikà---
dullahajaõàõurào lajjà guruã paraaso appà /
piyasahi visamaü pemmaü maraõaü saraõaü õavari ekkam" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, sa) dullaheti---"durlabhajanànuràgo lajjà gurvo parava÷a àtmà /
priyasakhi ! viùamaü prema maraõaü ÷araõaü kevalamekam" //
iti saüskçtam /
durlabhajano ràjà /
õavarãti kevale de÷ã, evaü pradhànaü ÷araõamityanvayaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà ratnàvalyàm---"susaügatà--sahã ! jassa kide tumaü àadà se aaü de purado ciññhadi /
sàgarikà---(sàbhyasåyam) kassa kide ahaü àadà ? "susaügatà--alaü aõõasaükideõa /
õaü cittaphalaassa" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ha) narmalakùaõamàha--parihàseti /
sahãti /
"sikhi ! yasya kçte tvàmàyàtà so 'yaü te puratastiùñhatã"ti saüskçtam /
kasseti /
"kasya kçte 'hamàgatà"iti saüskçtam /
ayãti /
"ayi anya÷aïkite nanu citraphalakasya"iti saüskçtam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---dhçtistu parihàsajà // VisSd_6.91 //>#
##
tathà tatraiva--"susaügatà-sahi ! adakkhiõà dàõiü si tumaü jà evvaü bhaññiõà hatthàvalambidàvi kovaü õa mu¤casi /
sàgarikà--(sabhråbhaïgamãùadvihasya) susaügade ! dàõiü vi kãliduü na viramasi /
kecittu--"doùasyàcchàdanaü hàsyaü narmadyutiþ" iti vadanti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) narmadyutilakùaõamàha---dhçtiriti /
parihàsasahiùõutà ityarthaþ /
sahãti /
sakhi adakùiõà idànãmasi tvam /
yà evaü bhartrà hastàvalambitàpi kopaü na mu¤casãti /
susaïgate ! idànãmapi na viramasi /
atra sàgarikàyàþ susaïgatàkçtaparihàsasahiùõutà /
narmaõi tasyàsåyatàpradar÷anàd asahiùõutà iti bhedaþ /
keciditi /
atra doùàcchàdanàpratãtyà asvarasaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---pragamanaü vàkyaü syàduttarottaram />#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) pra÷aüsanaråpàïgasya lakùaõamàha--pra÷aü÷anamiti /
pra÷asyate 'nena iti pra÷aüsanam, uttarottaraü tàdç÷aü vàkyameva pra÷aüsananàmàïgamityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà vikramorva÷yàm--urva÷ã--jaadu jaadu mahàrào /
ràjà---
mayà nàma jitaü yasya tvayà jaya udãryate" /
ityàdi /
##
yathà caõóakau÷ike---"ràjà---nånamasamãkùyakàriõà mayà andheneva sphuracchikhàkalàpo jvalanaþ padbhyàü samàkràntaþ" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) virodhalakùaõamàha---virodha iti /
ràjà hari÷candraþ /
sphuradarciþ--samåhojjvalano vi÷vàmitraþ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---kruddhasyànunayaþ punaþ // VisSd_6.92 //>#
##
yathà ratnàvalyàm--"vióhåùakaþ---bho, mà kupya /
eùà hi kadalãgharantaraü gàdà" ityàdi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) paryupàsanàïgalakùaõamàha---kçtasyeti /
kçtasya kopahetorityarthaþ /
punaranunayaþ kopàkaraõahetupradar÷anaprityarthaþ /
bho iti /
bho vayasya mà kupya /
eùà hi kadalãgçhàntaraü gateti saüskçtam /
eùeti---kadalãgçhàntaraprave÷asya pradar÷anam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---puùpaü vi÷eùavacanaü matam />#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ïa) puùpanàmàïgalakùaõamàha---muùpamiti /
ayaü vi÷eùo vilakùaõapadàrtha ityevamarthakaü vacanamityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva---"(ràjà haste gçhãtvà spar÷aü nàñayati ) vidåùakàþ---bho vaassa ! esà apuvvà sirã tae samàsàdidà /
ràjà---vayasya ! satyam---
÷rãreùà, pàõirapyasyàþ pàrijàtasya pallavaþ /
kuto 'nyathà stravatyeùa svedacchadmàmçtadravaþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) bho iti /
"bho vayasya eùàpårvà ÷rãstvayà samàsàdità"iti saüskçtam /
÷rãreùeti /
svedacchadma gharmavyàjaþ /
pàrijàtapallavàd amçtadravastravaõàt /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---"ràjà---kathamihastho 'haü tvayà j¤àtaþ ? susaügatà---õa kevalaü tumaü samaü cittaphalaeõa /
tà jàva gadua gadua devãe õivedaissam" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) vajraråpàïgalakùaõamàha--pratyakùeti /
na kevalamiti /
na kevalaü tvaü samaü citraphalakena /
tadyàvadratvà devyai nivedayiùyami /
iti saüskçtam /
idaü susaïgatàvàkyaü ràj¤aþ sàkùànniùñhuram /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---upanyàsaþ prasàdanam // VisSd_6.93 //>#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja) upanyàsalakùaõamàha--upanyàsa iti /
prasàdanaü prasàdanapràrthanà /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva--"susaügatà--bhaññuõa ! alaü saïkàe /
mae vi bhañiõãe pasàdeõa kãlidaü jjeva edihiü /
tà kiü kaõõàbharaõoõa /
ado vi me garuaro pasàdo eso, jaü tue ahaü ettha àlihidatti kuvidà me piasahã sàarià /
esà jjeva pasàdãadu" /
kecittu---"upapattikçto hyartha upanyàsaþ sa kãrtitaþ" /
iti vadanti /
udàharanti ca, tatraiva---"adimuharà kkhu sà gabbhadàsã" iti /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) bhartaþ ! alaü ÷aïkayà mayàpi bhartryàþ prasàdena krãóitameva etaiþ /
tat kiü karõàbharaõena ? ato 'pi me gurutaraþ prasàda eùa yattvayàhamatràlikhiteti kupità me priyasakhã sàgarikà /
eùaiva prasàdyatàmiti saüskçtam /
taiþ karõàbharaõaiþ kiü tvayetyàdiþ sàgarikokteranuvàdaþ /
atra sàgarikàprasàdanapràrthanà upapattikçta iti yuktyupapàdasatvàduktetyarthaþ /
adãti /
adimukharà khalveùà garbhadàsãti saüskçtam /
nàrbhadàsã antaþ puradàsã /
atra samaü citraphalakenetyàdi niùñhuraü susaïgatayà pårvamuktaü vacanaü vidåùakoktyupapàdakam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) varõasaühàràïgalakùaõamàha---càturvarõyeti /
bràhmaõàdyanekavarõànàü melanakathanamityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà mahàvãracarite tçtãye 'ïke---
pariùadiyamçùãõàmeùa vãro yudhàjit saha nçpatiramàtyairlomapàda÷ca vçddhaþ /
ayamaviratayaj¤o brahmavàdã puràõaþ prabhurapi janakànàmaïga bho yàcakàste //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ña) pariùadiyamiti /
militabràhmaõàdyanekavarõasabhàpradar÷anamidam /
iyamçùãõàü pariùad sabhà /
yudhàjit /
kekayade÷apakatiriti çùibhiramàtyai÷ca samam eùa vçddho ràjà lomapàdaþ /
ayamapi janakànàü janakavaü÷asya prabhuþ sãradhvajaþ aviratayaj¤o brahmavàdã ca /
adruhaþ droda÷ånyàste prasiddhà yàjakàþ ete iti ÷eùaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
ityatra çùikùàdãnàü varõànàü melanam /
abhinavaguptapàdàstu--"varõa÷abdena pàtràõyupalakùyante /
saühàro melanam" iti vyàcakùate /
udàharanti ca ratnàvalyàü dvitãye 'ïke--"ado vi me attraü guruaro pasàdo--" ityàderàrabhya "õaü hatthe geõhia pasàdehi õam /
ràjà--kvàsau kvàsau" ityàdi /
atha gàrbhàïgàni---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ñha) pàtràõãti /
nàñyapàtràõãtyarthaþ /
adovãti /
ato 'pi me ayaü gurutaraþ prasàda ityàderàrabhya ityarthaþ /
ityàderityavadhau pa¤camã /
jaü kiõa ahaü tata ettha àlihi detyàdikamàdàvityàdyavidhiråpetyarthaþ /
õaü hattheti /
nanu haste gçhãtvà prasàdaya enàmityarthaþ /
kvàsau kvàsàviti harùe vãpsà /
atra ràjà susaïgatà sàgarikà÷ca pàtràõi, eùàü mesanam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
##
##
yathà a÷vatthàmàïke---
a÷vatthàmà hata iti pçthàsånunà spaùñamuktvà svairaü ÷eùe gaja iti punarvyàhçtaü satyavàcà /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óa) garbhasandherdvàda÷àïgànyàha---abhåteti /
abhåtàharaõalakùaõamàha---tatra vyàjeti /
a÷vatthàmà hata iti yudhiùñhirasya vyàjà÷rayavàkyam /
********** END OF COMMENTARY **********
tacchrutvàsau dayitatanayaþ pratyayàttasya ràj¤aþ ÷astràõyàjau nayanasalilaü càpi tulyaü mumoca //
##
yathà caõóakau÷ike--"ràjà---bhagavan ! gçhyatàmarjitamidaü bhàryàtanayavikrayàt /
÷eùasyàrthe kariùyàpi caõóàle 'pyàtmavikrayam //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óha) màrgaråpàïgalakùaõamàha---tattvàrtheti /
avyàjakathanamityarthaþ /
gçhyatàmiti--vi÷vàmitraü prati hari÷candrançpateruktiriyam /
bhàryyàyàstanayasya vikrayaõàdarjitamidaü vittaü gçhyatàmityanvayaþ /
÷eùasya vittasyàpyarthe nimittamàtmavikrayaü kariùyàsi /
tatra ràj¤aþ àpadyapi avyàjakathanam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà ratnàvalyàm--"ràjà---
manaþ prakçtyaiva calaü durlakùyaü ca tathàpi me /
kàmenaitatkathaü viddhaü samaü sarvaiþ ÷ilãmukhaiþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, õa) råpàtmakamaïgamàha---råpamiti /
vitarko 'sambhavistuhetvanusandhànam /
manaþ prakçtyaiveti--sàgarikàvirahiõo ràj¤o 'yaü vitarkaþ /
durlakùyaü lakùituü draùñuma÷akyam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ta) udàharaõaråpasyàïgasya lakùaõamàha---udàharaõamiti /
utkarùayuktaü svàhaïkàrayuktam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà a÷vatthàmàïke--
yo yaþ ÷astraü bibharti svabhujagurumadaþ pàõóavãnàü camånàü yo yaþ pà¤càlagotre ÷i÷uradhikavayà garbha÷ayyàü gato và /
yo yastatkarmasàkùã, carati mayi raõo ya÷ca ya÷ca pratãpaþ krodhàndhastasya tasya svayamiha jagatàmantakasyàntako 'ham //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, tha) yo yaþ ÷astramiti /
kruddhasyà÷vatthàmna uktiriyam /
mayi raõe carati sàta pàõóavãnàü camånàü madhye svabhujagurumadaþ san yo yaþ ÷astraü bibhirti evaü yo yaþ pà¤càlagotra ityàdi /
evaü yo yastatkarma ityàdi /
tatkarma mçtasya mama pituþ ÷ira÷chedanaråpam /
evaü ya÷ca ya÷ca mama pratãmaþ krodhàndho 'haü jagatamantakasya tasya tasyàntaka ityarthaþ /
tairjagadantakasya krodhoddãpanàd eva jagadantaka ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà ÷àsuntale---"ràjà---sthàne khalu vismçtanimeùeõa cakùuùà priyàmavalokayàmi /
tathàhi--
unnamitaikabhrålatamànanamasyàþ padàni racayantyàþ /
pulakà¤citena kathayati mayyanuràgaü kapolena //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, da) kramaråpàïgalakùaõamàha---bhàveti /
bhàvasyànuràgasya tattvenopalabdhirityarthaþ unnamiteti---padàni ÷lokaghañakadàni racayantyàþ asyà ànanaü kartç pulakà¤citena kapolena mayi anuràgaü kathayati ityarthaþ /
kãdç÷amànanam ? unnamitaikabhrålatam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---saügrahaþ punaþ // VisSd_6.97 //>#
##
yathà ratnàvalyàm---"ràjà---sàdhu vayasya ! idaü te pàritoùikam /
(iti kañakaü dadàti ) /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, dha) sàmadàneti /
sàmnà prãtyà dànena ca saüpradànasya dãpamànadhanasaüpattirityarthaþ /
sàdhviti---atra dãyamànakañakaråpadhanasaüpattivirdåùakasya /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---liïgàdåho 'numànatà />#
yathà jànakãràghave nàñake---"ràmaþ---
lãlàgatairapi taraïgayato dharitrãmàlokanairnamayato jagatàü ÷iràüsi /
tasyànumàpayati kà¤canakàntigaurakàyasya såryatanayatvamadhçùyatàü ca //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, na) anumànaråpàïgalakùaõamàha---liïgàditi /
anumànatà kà mànam /
lãleti /
para÷uràmavarõanamidam /
tasya lãlà vyavasàyaþ /
såryyatanayatvaü såryyatulyatejasvitvena såryyaputratvamadhçùyatvaü cànumàpayati /
tasya kãdç÷asya gatairgamanairapi dharitro taraïgayataþ càlayataþ /
àlokanairjagatàü ÷iràüsi namayatastaddçùñamàtraiþ sarvaiþ praõamyamànatvàt /
kà¤canakàntivad gaurakàyasya /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà ratnàùalyàm---"priye sàgarike ! ÷ãtàü÷urmukhamutpale tava dç÷au, padmànukàrau karau, rambhàstambhanibhaü tathoruyugalaü, bàhå mçõàlopamau /
ityahlàdakaràkhilaïgi ! rabhasànniþ ÷aïkamàliïgya mà- maïgani tvamanaïgatàpavidhuràõyehyehi nirvàpaya //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pa) pràrthanàïgaråpàïgalakùaõamàha---ratãti /
ratyarthaü yo nàyikàyà harùo nàyakasya tàdç÷otsavànàü pràrthanetyarthaþ /
÷ãtàü÷urityàdi /
÷ãtàü÷uråpatvàdinà àhlàdakaràkhilàïgi ! ehi ehi rabhasàt balàt madaïgàni niþ ÷aïkamàliïgya anaïgatàpavidhuràõi tàni nirvàpaya /
tàpa÷ånyàni kuru ityarthaþ /
atràlaïganàdhãnotsavapràrthanà /
********** END OF COMMENTARY **********
idaü ca pràrthanàkhyamaïgam /
yanmate nirvahaõo bhåtàvasaratvàtpra÷astinàmàïga nàsti tanmatànusàreõoktam, anyathà pa¤caùaùñisaükhyatvaprasaïgàt /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, pha) atraitadaü÷asya nirvahaõasandheþ pra÷astinàmàïgasya vaikalpikà sthitiþ /
anayormilitasthitasattve tu vakùyamàõacatuþ ùaùñisaükhyàsàndhyaïgànàü na bhavati /
pa¤caùaùñitvàpatteþ /
tathà hi atra garbhasandhau etadaïgasattve etànyaïgani trayoda÷a bhavanti, mukhasandhyaïgani ca dvàda÷oktàni, anyasandhidvayàïgàni ca trayoda÷a trayoda÷a /
nirvahaõasandhyaïgàni caturda÷eti /
pa¤caùaùñitvaü prasajati /
ato yanmate nirvahaõasandhau pra÷astinàmakaü caramàïgaü nàsti tanmate evàtredam aïgamanyathà tu netyàha--ida¤ceti /
tatra pra÷astinàmàïgasattve hetumàha---bhåtàvasaratvàbhàvàditi /
bhåtàni pràõino nàñyapàtràõi tadavasaratvaü tadvattvam /
aïgànàm ityaïgani bhåtàvasaràõyucyante /
pra÷astayaïgasya sadasyà÷ãrvàdatvena tathàtvàbhàvàdityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà÷vatthàmàïke---
evasyaiva vipàko 'yaü dàruõo bhuvi vartate /
ke÷agrahe dvitãye 'sminnånaü niþ ÷eùitàþ prajàþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ba) kùiptiråpamaïgamàha--rahasyàrthasyeti /
rahasyàrtho 'bhinetavyàrtha itivçttaråpor'thastasya bheda utpattisåcanam /
ekasyeti /
ekasya draupadãke÷agrahaõasya /
dvitãye mçtadroõasya dhçùñadyumnena ke÷agrahe 'tra sarvasaühàraråpasya rahasyasya utpattisåcanam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---tro(to) ñakaü punaþ />#
##
yathà caõóakau÷ike---"kau÷ikaþ--àþ, punaþ kathamadyàpi na sambhåtà svarõàdakùiõàþ" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, bha) troñakaråpàïgalakùaõamàha--troñakaü punariti /
saürabdhavàk sakrodhavàk /
àþ pàpeti /
hari÷candraü nçpaü prati pçthivãdànadakùiõàdànàrthaü vi÷càmitrasya sakrodhavàka /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---adhibalabhisaümadhicchalena yaþ // VisSd_6.99 //>#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ma) adhibalàïgalakùaõamàha---adhibalamiti /
abhisandhirudde÷aùañanàrthaü chalenànusandhànam /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà ratnàvalyàm---"kà¤canamàlà---bhaññiõi, iyaü sà cittasàlià /
vasantaassa saõõaü karomi " ityàdi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ya) bhaññiõi iti /
he bhartri ! iyaü citra÷àlikà /
tàvad vasantakasya saüj¤àü karomãti saüskçtam /
citra÷àlikàyàü ràj¤aþ samãpe vàsavadattàve÷ena sàgarikàmànetuü tayà saha vasantakena saükete kçte kà¤canamàlayà tajj¤àtvà vàsavadattàmevànãya vasantakasthàne sàgarikà'gatà ityaïgulisaüj¤àü karttuü vàsavadattàyàmuktiriyaü tasyàþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà veõyàm---
pràptàvekarathàråóhau pçcchantau tvàmitastataþ /
sa karõàriþ sa ca kråro vçkakarmà vçkodaraþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ra) nçpàdijaniteti /
nçpàdau kenàpi janità bhãtirityarthaþ /
pràptàvekaratheti /
sa karõàrirarjunaþ sa ca kårakarmmà kåro vçkodaro bhãmaþ /
etàvekarathàråóhau bhràtarau pràptàvagatàvityarthaþ /
karõàritvena kårakarmmatvena ca duryyodhanasya bhãtijananam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<÷aïkàbhayatràsakçtaþ sambhramo vidravo mataþ // VisSd_6.100 //>#
************* COMMENTARY *************
##
(vi, la) vidravaråpàïgamàha---÷aïkàbhayeti /
÷aïkayà aniùña÷aïkayà bhayatràsau tatkçto yaþ saübhramaþ vyàkulatà vidravo mata ityarthaþ /
bhàvyaniùñadveùo bhayam /
àkasmikàniùñotpattyà karttavyamåóhatà tu tràsaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà--
kàlàntakakaràlàsyaü krodhodbhåtaü da÷ànanam /
vilokya vànarànãke sambhramaþ ko 'pyajàyata //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, va) kàlàntaketi /
krodhoddhåtaü krodhakampitaü da÷ànanaü vilokya vàna rànãke ko 'pi saübhramo 'jàyata ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
atha vimar÷àïgàni---
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ÷a) vimar÷asandhestrayoda÷àïgànyàha---apavàda ityàdi /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà veõyàm---"yudhiùñhiraþ---pa¤càlaka ! kvacidàsàdità tasya duràtmanaþ kaukhyàpasadasya padavã /
pà¤càlakaþ--na kevalaü padavã, sa eva duràtmà devãke÷apà÷aspar÷apàtakapradhànaheturupalabdhaþ" /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ùa) doùaprakhyà doùaprakhyàpanam /
kauravàpasadasya kauravàdhamasya padavã pàdacihnam /
so 'pi duràtmà duryodhanaþ /
atroktyàmeva doùaprakhyàpanam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---saüpheño roùabhàùaõam // VisSd_6.102 //>#
yathà tatraiva---"ràjà---are re maruttanaya ! vçddhasya ràj¤aþ purato ninditamapyàtmakarma ÷alàghase /
÷çõu re--
kçùñà ke÷eùu bhàryà tava tava ca pa÷ostasya ràj¤astayorvà pratya÷raü bhåpatãnàü mama bhuvanapateràj¤ayà dyåtadàsã /
tasmin verànubandhe vada kimapakçtaü tairhatà ye narendrà bàhvorvoryàtibhàradraviõagurumadaü màmajitvaiva darpaþ //
bhãmaþ---(sakrodham) àþ pàpa /
ràjà---àþ pàpa" /
ityàdi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, sa) sampheñaråpamaïgamàha---are re ityàdi /
duryodhanasya bhãmaü saübodhya uktiriyam /
vçddhasya ràj¤aþ dhçràùñrasya /
kçùñà iti--tava bhãmasya tava arjunasya tasya ràj¤o yudhiùñhirasya và pa÷ostayornakulasahadevayorvà pa÷vorbhàryà, bhuvanapatermama àj¤ayà nçpatãnàü samakùaü dyåtadàsã ke÷eùu kçùñà /
ye narendrà yuùmàbhirhatàstaistàdç÷e vairànubandhe kimapakçtaü tadvada /
tàn jitvà yo darpaþ sa kiü màmajitveti kàkudhvanivi÷eùava÷àj jitvaiva darpa iti gamyate /
màü kãdç÷am ? bàhvorvoryàtibhàraråpeõa draviõena dhanena gurumadam /
àþ pàpeti /
bhãmaduryodhanayoþ parasparaü prati uktiþ /
ràjà duryodhanaþ /
atra dvayoreva roùabhàùaõam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---"bhãmaþ---
nihatà÷eùakauravyaþ kùãbo duþ÷àsanàsçjà /
bhaïktà duryodhanasyaurvorbhomo 'yaü ÷irasà nataþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ha) vyavasàyaråpamaïgamàha---vyavasàya÷ca iti /
pratij¤àhetoþ pratij¤àrthasya saübhavo niùpattiþ, tatkathanamityarthaþ /
nihateti /
kùãbo mattaþ /
asçjà ÷oõitena /
bhaïktà bhaïgakarttà /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---"yudhiùñhiraþ---bhagavan ! kçùõàgraja ! subhadràbhràtaþ ! j¤àtiprãtirmanasi na kçtà, kùatriyàõàü na dharmo råóhaü sakhyaü tadapi gaõitaü nànujasyàrjunena /
tulyaþ kàmaü bhavatu bhavataþ ÷iùyayoþ snehabandhaþ ko 'yaü panthà yadasi vimukho mandabhàgye mayi tvam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ka) dravaråpamaïgamàha--drava iti /
gurorvyatikràntiþ bhartsanamityarthaþ /
bhagavan ityàdi /
yudhiùñhirasya duryodhanànuràgakruddhabalabhadrabhartsanamidam /
kçùõagrajeti subhadràbhràtariti ca dvayaü svapakùànuràgaucityàya sambandhapradar÷anam /
j¤àtiprãtiriti /
j¤àtayo vayam /
kùatriyàõàü dharmo 'pi manasi na kçta ityarthaþ /
ayudhyamànavadhavaimukhyaü hi kùatriyàõàü dharmaþ /
vayaü hyayudhyamànàþ /
tavànujasya ÷rãkçùõasya arjunena saha råóhaü tatsakhyamapi na gaõitam /
÷iùyayorbhomaduryodhanayostulyaþ snehànubandhaþ /
kàmaü yatheùñam /
bhavatu varam /
yanmandabhàgye mayi tvaü vimukhaþ /
ko 'yaü pànyathàþ ityarthaþ /
atra gurorbalabhadrasya yudhiùñhireõa bhartsanam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva duryodhanaü prati kumàravçkodareõoktam----
janmendovimale kule vyapadi÷asyadyàpi dhatse gadàü màü duþ ÷àsanakoùõa÷oõitamadhukùãbaü ripuü manyase /
darpàndho madhukaiñabhadviùi haràvapyuddhataü ceùñase tràsànme nç-pa÷o ! vihàya samaraü païke 'dhunà lãyase //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, kha) dyutiråpàïgalakùaõamàha---tarjjaneti /
kumàreõeti /
bhãmenetyarthaþ /
kvacit kumàravçkodareõetyeva pàñhaþ /
janmeti /
vimalendoþ kule janma vyapadi÷asi /
adyàpi gadàü dhatse dadhàsi /
duþ ÷àsanasya koùõenàlpoùõena ÷oõitamadhunà kùãbaü mattaü màü ripuü bhàùase /
na tu kàryeõa pràõadàtàraü bhàùasa ityarthaþ /
mudhukaiñabhadviùi ÷rãkçùõe 'pi darpàndhaþ uddhataü sàhaïkàraü ceùñase /
he nçpa÷o ! me mattastràsàt samaraü vihàyàdhunà sa tvaü kathaü païke lãyase ityarthaþ /
atra kathamiti kàkugamyam /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---÷aktiþ punarbhavet /
virodhasya pra÷amanam--->#
yathà tatraiva---
"kurvantvàptà hatànàü raõa÷irasi janà bhasmasàd dehabhàrà- na÷rånmi÷raü katha¤ciddadatu jalamamã bàndhavà bàndhavebhyaþ /
màrgantàü j¤àtidehàn hatanaragahane khaõóitàn gçdhrakaïkaiþ- rastaü bhàsvàn prayàtaþ saha ripubhirayaü saührintàü balàni //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ga) ÷aktiråpamaïgamàha---÷aktiriti /
virodhasya pra÷amanaü samàpanakathanamityarthaþ /
kurvantvàptà iti /
raõa÷irasi hatànàü dehabhàràn /
àptà bàndhavàþ vahnisàt kurvantvityarthaþ /
tathà amã bàndhavàþ katha¤cit astrairmi÷raü jalaü bàndhavebhyo dadatu /
tathà hatanaragahane gçdhrakàkaiþ khaõóitàn j¤àtidehàn màrgantàm /
ripubhiþ sahàyaü bhàsvànastaü prayàtaþ, balàni saühriyantàmityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---prasaïgo gurukãrttanam // VisSd_6.104 //>#
yathà mçcchakañikàyàm---"càõóàlakaþ---eso kkhu sàgaladattassa sudo ajjavismadattasma õattio càludatto vàvàdiduü va¤jhaññhàõaü õijjai edeõa kila gaõià vasantaseõà suaõõaloheõa vàvàdi detti /
càrudattaþ---(sanirvedaü svagatam) "makha÷ataparipåtaü gotramudbhàsitaü yat, sadasi nivióacetyavrahmaghoùaiþ purustàt /
mama nidhanada÷àyàü varttamànasya pàpaistadasadç÷amanuùyairghuùyate ghoùaõàyàm" //
ityanena càrudattavadhàbhyudayànukålaprasaïgàd gurukãrttanamiti prasaïgaþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, gha) prasaïgaråpàïgamàha---prasaïga iti /
càõóàlaka iti /
hantuü nãyamànaü càrudattaü dçùñvà càõóàlaka àha ityarthaþ /
eùa iti /
eùa sagaradattasya suta àryavi÷vadattasya naptà càrudattaþ vyàpàdayituü vadhyasthànaü nãyate /
etena kila gaõikà vasantasenà suvarõalobhena vyàpàditeti (saüskçtam ) /
etacchrutvà càrudattaþ svãyapra÷astakulakãrttanàt lajjayà àha---makha÷ateti /
yanmama gotraü paripåtaü tathà purastàt pårvakàle nibióai÷caityairudbhañairbrahmaghoùaiþ sadasi udbhàùitaü sabhàyàmuccaiþ-- svareõa bràhmaõaiþ pra÷astamityarthaþ /
nidhanada÷àyàü varttamànasya mama tadrotraü pàpaiþ asadç÷amanuùyai÷càõóàlaiþ vadhyaghoùaõàyàmuddhoùyata ityarthaþ /
ityanena iti /
càrudattasya vadharåpo yo ghàtakànàmabhyudayastadanukåla ityarthaþ /
tatkulaghàtakasyaiva ghàtakànàm iùñatvàt gurukãrttanam /
vadhyasya pitçpitàmahàdikãrttanam /
********** END OF COMMENTARY **********
##
manaþ samutpanno yathà màlatãmàdhave---
dalati hçdayaü gàóhodvego dvidhà na bhidyate vahati vikalaþ kàyo mohaü na mu¤cati cetanàm /
jvalayati tanåmantardàhaþ, karoti na bhasmasàt praharati vidhirmarmacchedã, na kçntati jãvitam //
evaü ceùñàsamutpanno 'pi /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ïa) khedaråpamaïgamàha---mana÷ceùñeti /
dalalãti /
kapàlakuõóalàpahçtamàlatã÷okàt màdhavasyoktiriyam /
na vidãryate na tu dvikhaõóaü bhavatãtyarthaþ /
vikalaþ kàyo mohaü vahatãtyanvayaþ /
na kçntati na chinatti /
evaü ceùñeti /
strastàü÷àvatimàtralohitatalau bàhå ghañotkùepaõà- dadyàpi stanavepathuü janayati ÷vàsaþ pramàõàdhikaþ /
baddhaü karõa÷irãùarodhivadane gharmàmbhasàü jàlakam bandhe straüsini caikahastayamitàþ paryàkulà mårddhajàþ //
iti ghañotkùepaõaceùñayà ÷akuntalàyàþ ÷ramaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<ãpsitàrthapratãghàtaþ pratiùedha itãùyate // VisSd_6.105 //>#
yathà mama prabhàvatyàü vidåùakaü prati pradyumnaþ---sakhe ! kathamiha tvamekàkã varttase ? kva nu punaþ priyasakhãjanànugamyamànà priyatamà me prabhàvatã ? vidåùakaþ- asura vaiõà àària kahiü vi õãdà /
pradyumnaþ---(dãrghaü ni÷vasya ) hà pårõacandramukhi ! mattacakoranetre ! màmànatàïgi ! parihàya kuto gatàsi ?" /
gaccha tvamadya nanu jãvita ! tårõameva daivaü kadarthanaparaü kçtakçtyamastu //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ca) pratiùedharåpamaïgamàha---ãpsiteti /
asuravaiõeti---asurapatinà àkçùya kutràpi nãtà iti saüskçtam /
hà pårõacandra iti pårvàrdhe priyàü sambodhya ÷ocitvàparàrddhe jãvitaü sambodhya àha gaccha tvamadyati /
tatra eva kadarthanaparaü daivaü kçtakçtyamastu ityarthaþ /
atrepsitasya prabhàvatãsamàgamasya pratighàtaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà veõyàm---yudhiùñhiraþ---
tãrõe bhãùmamahodadhau kathamapi droõànale nivçte karõà÷ãviùabhogini pra÷amite ÷alye ca yàte divam /
bhãmena priyasàhasena rabhàsàdalpàva÷eùe jaye sarva jãvitasaü÷ayaü vayamamã vàcà samàropitàþ //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, cha) nirodharåpamaïgamàha---kàryyatyayeti /
udde÷yakàryyasyàtyayopagamanaü bhavanamityarthaþ /
tãrõe iti /
duryyodhanena samaü gadàyuddhe bhãmenoktam /
matparàjaye sarveùàü bhràtéõàü paràjaya iti /
idaü ÷rutvà yudhiùñhirasya svajayaråpakàryyasyàtyayo bhàvanãmadam /
alpàva÷eùe jaye priyasàhasena bhãmena sarve vayaü jãvitasaü÷ayaü pràpità ityanvayaþ /
jayasyàlpàva÷eùatvaü dar÷ayati---tãrõa iti /
nirvçta ÷ànte /
karõà÷ãviùeti /
à÷ãdantastatra viùaü yasya /
karõaråpe tàdç÷e bhogini sarpe ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà veõyàm---"pà¤càlakaþ--ahaü devena cakrapàõinà sahitaþ---" ityupakramya kçtaü sandehena /
påryantàü salilena ratnakala÷à ràjyàbhiùekàya te kçùõàtyantacirojjhite tu kabarãbandhe karotu kùaõam /
ràme ÷àtakuñhàrabhàsvarakare kùatradrumocchedini kramadhàndhe ca vçkodare paripatatyàjau kutaþ saü÷ayaþ" //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ja) prarocanàråpamaïgamàha---prarocanà tviti /
saühàràrthapradar÷inãti /
kàryyopasaühàrapradar÷inã vàk ityarthaþ /
påryyantàmiti /
gadàyuddhe bhãmajayajij¤àsàrthaü kçùõena prahitasya pà¤càlakasya yudhiùñhiraü prati uktiriyam /
te tava ràjyàbhiùekàya påryyantàmityanvayaþ /
atyantacirojjhite 'pi kabarãbandhe kçùõà draupadã kùaõamutsavaü karotu ityanvayaþ /
bhãmasya jayasaü÷aye kathametat syàdityàha /
ràma iti /
÷àtakuñhàreõa bhàsurakare kùatraråpadrumocchedini ràme para÷uràme vçkodare ca krodhàndhe àjau paripatati gacchati sati kuto jayasaü÷aya ityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà veõyàm---"bho bhoþ samantapa¤cakacàriõaþ ! /
nàhaü rakùo na bhåto ripurudhirajalàhlàditàïgaþ prakàmaü nistãrõorupratij¤àjalanidhigahanaþ krodhanaþ kùatriyo 'smi /
bho bho ràjanyavãràþ ! samara÷ikhi÷ikhàbhukta÷eùàþ ! kçtaü va--
stràsenànena lãnairhatakarituragàntahitairàsyate yat //
atra samastaripuvadhakàryasya saükçhãtatvàdàdànam ---
************* COMMENTARY *************
##
(vi, jha) àdànaråpàïgalakùaõamàha---kàryyasaügraha iti /
udde÷yakàryyasya saügrahaþ pràptirityarthaþ /
nàhaü bhåta iti /
devayonipràõivi÷eùo bhåto nàhamityarthaþ /
ata eva puüliïgatà /
bhåto 'mã devayonaya iti koùàt /
tarhi kastvamiti atràha---ripurudhireti /
krodhanaþsan ripurudhirajalena kleditàïgaþ prãõitàïgaþ san prakàmaü yatheùñaü nistãrõaþ mahàpratij¤àråpe jalanidhitvaü vanatvaü ca råpitaü bodhyam /
bho bhoþ samararåpàgni÷ikhayà bhukta÷eùà ràjanyavãràþ ! vo yuùmàkamanena àsena kçtamalam /
ayaü àso vyarthaþ /
mayà yåyaü na hantavyà ityarthaþ /
àsaþ kathaü j¤àta ityatràha--hateti /
yad yad hatakarituragàntarhitairyuùmàbhiràsyate sthãyate /
atreti /
samastaripuvadharåpasya kàryyasya saügçhãtatvàt pràptatvàdityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---arjunaþ-àrya ! prasãda kimatrakrodhena--
apriyàõi karotveùa vàcà ÷akto na karmaõà /
hatabhràtç÷ato duþkhã pralàpairasya kà vyathà //
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ¤a) apamànàderityàdi padàd vdyuruktiparigrahaþ /
àpriyàõãti /
eùa duryyodhanaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
atha nirvahaõàïgàni /
##
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ña) nirvahaõasandhe÷caturda÷àïgànyàha---sandhirvibodha ityàdi /
********** END OF COMMENTARY **********
tatra---
##
************* COMMENTARY *************
##
(vi, ñha) tatra sandhiråpàïgamàha---bãjopagamanamiti /
pratij¤àtàrtharåpasya bãjasya siddhyà tatsmaraõamityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
yathà tatraiva (veõyàm)---"bhãmaþ-bhavati ! yaj¤avedisambhave ! smarati bhavatã yanmayoktam--"ca¤cadbhuje" tyàdi" /
anena mukhe kùiptabãjasya punarupagamanamiti sandhiþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óa) kaurava÷ataü hatvà bhavati yaj¤etyàdikaü bhãmasyoktiþ /
ca¤cadbhujetyàdikaü pràg vyàkhyàtam /
aneneti /
mukhe prathamataþ kùiptamupanyastaü pratij¤ayà bodhitaü bãjaü pratij¤àtàrtharåpaü punarupagataü j¤àpitamityarthaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---vibodhaþ kàryamàrgaõam />#
yathà tatraiva---"bhãmaþ--mu¤catu màmàryaþ kùaõamekam /
yudhiùñhiraþ--kimaparamava÷iùñam ? bhãmaþ--sumahadava÷iùñam /
saüyamayàmi tàvadanena suyodhana÷oõitokùitena pàõinà pà¤càlyà duþ÷àsanàvakçùñaü ke÷ahastam /
yudhiùñhiraþ--gacchatu bhavàn, anubhavatu tapasvinã veõãsaühàram" iti /
anena ke÷asaüthamanakàryasyànveùaõàdvibodhaþ /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, óha) vibodharåpamaïgamàha---vibodha iti /
kàryyamàrgaõaü kàryyasyànveùaõam /
ke÷ahastamiti /
ke÷akalàpaü "pà÷a÷ca pakùa÷ca hasta÷ca kalàpàrthàþ /
kacàt pare /
" iti koùaþ /
********** END OF COMMENTARY **********
##
yathà tatraiva---bhãmaþ--pà¤càli ! na khalu mayi jãvati saharüttavyà duþ÷àsanavilulità veõiràtmapàõibhyàm /
tiùñha, svayamevàhaü saüharami " iti /
anena kàryasyopakùepàdragrathanam /
************* COMMENTARY *************
##
(vi, õa) upanyàsaråpamaïgamàha---upanyàsa iti /
grathanaü kariùyamàõakàryyakathanam /
vilulità vi÷akalãkçtà /
upakùepàt kariùyamàõatayopanyàsàt /
********** END OF COMMENTARY **********
#<---nirõayaþ punaþ // VisSd_6.110 //>#
#