Visvanatha (kaviraja): Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara, Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya, and Anantadasa's Locana Pariccheda 4 Input by members of the Sansknet project (http://sansknet.ac.in) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks The text is not proof-read! NOTE: The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda: 1) the mula text, 2) MaheÓvarabhaÂÂa's Vijnapriyà (erroneously called VilocanÃ), continuously "numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.] and 3) AnantadÃsa's LocanÃ, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, Ã)" etc.]. However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are missing in the mula text, which renders their coordination impossible. This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries according to the following edition: ÁrÅmadÃlaækÃrikacakravartitrikaliÇgagajapatisÃmrÃjyasÃndhi- vigrahakamahÃpÃtra-ViÓvanÃthakavirÃja-praïÅta÷ SÃhityadarpaïa÷ granthak­dÃtmabhuvà SÃhityadarpaïavasudhÃkareïa, AnantadÃsena viracitayà LocanÃkhyayÃ, BhaÂÂÃcÃrya-ÓrÅ-MaheÓvara-TarkÃlaækÃra-praïÅtayà Vij¤apriyÃ-samÃkhyayà ca vyÃkhyayà samakaæk­ta÷ DillÅ : BhÃratÅya Buk KÃrporeÓan 1998 ATTENTION: The text and kÃrikÃ-numbering of the printed edition may vary from this e-text! #<...># = BOLD for karikas ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ caturtha÷ pariccheda÷ atha kÃvyabhedamÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (lo, a) evaæ kÃvyasya svarÆpamuktvà viÓe«aæ nirÆpayitumavatÃrayati--atheti---bhidyate aneneti bheda÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tatra--- ## vÃcyÃdadhikacamatkÃriïi vyaÇgyÃrthe dhvanyate 'sminniti vyutpattyà dhvanirnÃmottamaæ kÃvyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) kÃvyalak«aïe k­te tadeva kÃvyaæ katividhamityÃkÃÇk«ÃyÃmÃha---kÃvyaæ dhvanirityÃdi / dhvanyate 'sminniti--dhvanyate vyajyate vyaÇgyÃrtha÷ ÓabdÃdinà asmin kÃvye ityartha÷ / ## (lo, Ã) vÃcyeti---vÃcyÃdatiÓayastÃtparyÃvi«ayatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) lak«aïÃbhidhà ca mÆle kÃraïer'thÃd vyaÇgyÃt vya¤jane yayo÷ / yasya dhvane÷ vyaÇgyÃrtharÆpopÃdhilak«aïÃbhidhÃmÆlatvena dvaividhyapratipÃdanÃm tadupÃdhikasya kÃvyasya dvaividhyam / dhvaniÓabdo hyanekÃrtha÷, tathà hi dhvanyata iti dhvani÷, ÓabdÃdigatà Óakti÷ / dhvananaæ dhvani÷ rasÃdipratÅti÷ / dhvanyate asmin iti dhvani÷ kÃvyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatrÃvivak«itavÃcyo nÃma lak«aïÃmÆlo dhvani÷ / lak«aïÃmÆlatvÃdevÃtra vÃcyamavivak«itaæ bÃdhitasvarÆpam / vivak«itÃnyaparavÃcyastvabhidhÃmÆla÷, ata evÃtra vÃcyaæ vivak«itam / anyaparaæ vyaÇgyani«Âham / atra hi vÃcyor'tha÷ svarÆpaæ prakÃÓayanneva vyaÇgyÃrthasya prakÃÓaka÷ / yathÃ---pradÅpo ghaÂasya / abhidhÃmÆlasya bahuvi«ayatayà paÓcÃnnirdeÓa÷ / avivak«itavÃcyasya bhedÃvÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) lak«aïÃmÆlÃbhidhÃmÆlayoryathÃsaækhyaæ svarÆpamÃha---avivaÓriteti---vyÃca«Âe---tatreti / avivak«itamiti---vÃcyÃvivak«ÃyÃæ bÅjamÃha---bÃdhitasvarÆpamiti---vÃcyatÃvacchedakarÆpeïa vivak«ÃbhÃvÃt tena rÆpeïa bÃdho viÓi«ÂÃbhÃvarÆpa÷ / tena ajahatsvÃrthÃtmikÃyÃm upÃdÃnalak«aïÃyÃæ vÃcyasyÃbÃdhe 'pi vÃcyatÃvacchedakarÆpeïa tadvÃdha÷«a jahatsvÃrthÃyÃæ tu arthayoreva bÃdha÷ / vÃcyaæ vivak«itamiti---vÃcyatÃvacchedakarÆpeïa bodhyam / vyaÇgyani«Âhamiti---vyaÇgyani«Âhà tÃtparyaparyÃptiryasya tÃd­Óam / ## (lo, Å) anyaparamiti kÃrikÃpadÃrtho vyaÇgyani«Âamiti bhÃva÷, vyaÇgye ni«ÂÃtÃtparyaæ yasya vÃcyÃrthasya, etena guïÅbhÆtavyaÇgyavyavaccheda÷ / atra hÅti---ayamÃÓaya÷, avivak«itavÃcye lak«yor'tha÷ svarÆpaæ prakÃÓayan vyaÇgyÃrthaæ prakÃÓayati, tatra lak«aïÃmÆlà vya¤janà / iha tu vÃcyor'tha÷ tathà ityabhidhÃmÆlà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## avivak«itavÃcyo nÃma dhvanirarthÃntarasaÇkramitavÃcyo 'tyantatirask­tavÃcyaÓceti dvividha÷ / yatra svayamanupayujyamÃno mukhyor'tha÷ svaviÓe«arÆper'thÃntare pariïamati, ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) saækamiti iti --- yogakÃkvÃdisÃhÃyyasÆcanaæ vÃcye iti kÃkÃk«inyÃyenobhayatra sambadhyate / anupayujyamÃnatvamarthÃt svarÆpamÃtreïa saækamite iti kÃrikÃpadÃrtha÷ / pariïamatÅti---pariïÃmaÓca tattvÃdaparicyutasya dharmiïo 'vasthÃntaragamanam / jìyÃdyatiÓaya÷ svaÓabdÃbhidhÃnÃlabhya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra mukhyÃrthasya svaviÓe«arÆpÃrthÃntarasaækramitatvÃdarthÃntarasaÇkramitavÃcyatvam / yathÃ--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) bhedÃvÃheti---vÃcyer'ther'thÃntaramavacchedakÃntaraæ saækramite prÃpite arthÃdvoddhurj¤Ãne ityartha÷ / atyantaæ tirask­ta iti---vÃcyÃrthasyÃvacchedakÃntareïÃpi avivak«aïÃt atyantaæ tiraskÃra÷, tatrÃrthÃntarasaækramitavÃcyaæ vyÃca«Âe---mukhyÃrthasyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** "kadalÅ kadalÅ, karabha÷ karabha÷, karirÃjakara÷ karirÃjakara÷ / bhuvatritaye 'pi bibharti tulÃmidamÆruyugaæ na camÆrud­Óa÷" // atra dvitÅyakadalyÃdiÓabdÃ÷ paunaruktyabhiyà sÃmÃnyakadalyÃdirÆpe mukhyÃrthe bÃdhità jìyÃdiguïaviÓi«ÂakadalyÃdirÆpamarthaæ bodhayanti / jìyÃdyatiÓayaÓca vyaÇgya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) kadalÅ kadalÅtyÃdi / camÆrud­Óa÷ hariïek«aïÃyÃ÷ Æruyugaæ bhuvanatritaye 'pi kasyÃpi tulÃæ sÃd­Óyaæ na bibharttotyartha÷ / tathà ca tena kasyÃpi sÃd­ÓyÃdhÃraïÃt ko 'pi tadupamÃnaæ na astÅtyatrÃha---kadalÅti / kadalÅ rambhà karabha÷ ÆrvÃkÃra÷ païipÃrÓvabhÃga÷"maïibandhÃdÃkani«Âhaæ karasya karabho bahi÷ "iti ko«Ãt / karirÃjasya hastiÓre«Âhasya kara÷, suï¬Ã, e«u uddeÓye«u dvitÅyakadalyÃdipadÃnÃæ paunaruktyÃt tadarthÃnÃæ vidheyatvÃsambhavÃt tÃni padÃni jìyÃdiviÓi«ÂakadalyÃdiparÃïi / padebhya÷ kadalyÃdyaæÓaprÃptau jìyÃdivaiÓi«ÂyamÃtre dvitÅyakadalyÃdiÓabdÃnÃæ lak«aïà / tata÷ kadalÅ jìyà karabho 'Óobhana÷ karirÃjakara÷ karkaÓa ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra puna÷ svÃrthaæ sarvathà parityajannarthÃntare pariïamati, tatra mukhyÃrthasyÃtyantatirask­tatvÃdatyantatirask­tavÃcyatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Æ) atyantatirask­ta iti kÃrikÃpadÃrthaæ viv­ïoti---yatra punariti--atra pariïamatÅtyupacÃrapadaprayoga÷ tena pravartate ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--- ni÷ÓvÃsÃndha ivÃdarÓaÓcandramà na prakÃÓate / atrÃndhaÓabdo mukhyÃrthe bÃdhite 'prakÃÓarÆpamarthaæ bodhayati, aprakÃÓÃtiÓayaÓca vyaÇgya÷ / andhatvÃprakÃÓatvayo÷ sÃmÃnyaviÓe«abhÃvÃbhÃvÃnnÃrthÃntarasaækramitavÃcyatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) ni÷ ÓvÃsÃndha iti / ni÷ ÓvÃsena andha÷ ÃdarÓa iva candramà na prakÃÓate na dÅpyate / atrÃcetanasya ÃdarÓasyÃndhatvabÃdhÃt lak«yÃrthamÃha--atreti / tathà ca ni÷ ÓvÃsena aprakÃÓa ÃdarÓa ivetyartha÷ / nanu ÓakyatÃvacchedakabhinnena aprakÃÓatvena rÆpeïa bodhanÃt kathaæ neyamarthÃntarasakramitavÃcyalak«aïà ityata Ãha---andhatvÃprakÃÓatvayoriti---ÓakyatÃvacchedakaæ sÃmÃnyaæ lak«yatÃvacchedakaæ yadi tadviÓe«o bhavet tadà eva arthÃntarasaækramiti vÃcyalak«aïà / yathà ghaÂapadasya nÅlaghaÂapadatve atra tu lak«yatÃvacchedakamaprakÃÓatvameva sÃmÃnyam / andhatvameva tadviÓe«a iti ato na tathà iti bhÃva÷ / idaæ tu prÃyikameva na sÃrvatrikaæ "rÃmo 'smi sarvaæ sahe "ityatra du÷ khasahi«ïutvarÃmatvayo÷ karabha÷ karabha÷ ityatra ÓobhÃrÃhityakarabhatvayoÓca tathÃtvÃbhÃvÃt / kintu atrÃndhatvarÆpasvÃrthaparityÃgÃdeva na tathÃtvamiti bodhyam / ## (lo, ­) andhatveti---ayamÃÓaya÷, na hyatrÃrthasyÃprakÃÓatvaæ viÓe«a÷, ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--- bhaïa dhammia vÅsattho, so suïao ajja mÃrio deïa / golÃïaikacchaku¬aÇgavÃsiïà dariasÅheïa // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) bhama dhammia ityatrÃpi viparÅlak«aïÃbhramaæ ke«Ã¤cit nirasayitumÃha---bhameti / bhrama dhÃrmika viÓvasta÷ sa ÓvÃdya mÃritastena / godÃnadÅkacchaku¤cavÃsinà d­ptasiæhena // iti saæsk­tam / godÃvarÅ nadÅ tattÅre ku¤je k­taæketÃyÃ÷ tatraiva pratidinaæ pu«pÃvacayanena tatsaæketabha¤jakaæ svapo«itakukkuropadraveïÃpi aniv­ttaæ dhÃrmikaæ prati utkirayam / sa Óvà tava upadrÃvaka÷ kukkura÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra "bhrama dhÃrmika--" ityato bhramaïasya vidhi÷ prak­te 'nupayujyamÃnatayà bhramaïani«edhe paryavasyatÅti viparÅtalak«aïÃÓaÇkÃna kÃryà / yatra khalu vidhini«aidhÃvutpatsyamÃnÃveva ni«adhavidhyo÷ paryavasyatastatraiva tadavasara÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) bhramaïavidhi÷ prak­te anupapadyamÃnatayà iti---siæhavattvena kathite svasaæketasthale bhramaïopadeÓasya bÃdhitÃrthakatvÃt niv­ttÅcchayà uktavÃkyasya pravarttakatvÃnupapatteÓca ni«edhe paryavasyatÅti viparÅtalak«aïayeti Óe«a÷ / utpadyamÃnÃveveti---vÃkyÃrthabodhotpattidaÓÃyÃma eva ityartha÷ / taddaÓÃyÃæ kvacit vidhi÷ ni«edhe kvacit ni«edho vidhau paryavasyatÅtyartha÷ / tatra taddaÓÃyÃæ vidhe÷ ni«edhe paryavasÃnaæ yathÃ--- aunnid«aæ daurbalyaæ cintÃlasatvaæ sani÷ Óvasitam / mama mandabhÃginyÃ÷ k­te sakhi tvÃmapi paribhavati // ityatra nÃyikÃyÃ÷ solluïÂhavÃkye mama k­te iti vidhe÷ na mama k­te iti lak«aïayà paryavasÃnam / ni«edhasya vidhau paryavasÃnaæ yathÃ---"mà pathika rÃtryandha ÓayyÃyÃmÃvayornimaÇk«Ãsi "iti svayaæ dÆtikÃyà uktau svaÓayyÃyÃæ gamanani«edhasya svaÓayyÃyÃmÃgamanavidhau lak«aïayà paryavasÃnam / yattu ni÷ Óe«acyutacandanamityÃdÃvapi tadantikagamanani«edhasya tadantikagamanavidhau lak«aïayà paryavasÃnamiti granthak­tà pÆrvamuktaæ tanna ruciram, tatra bhrama dhÃrmika ityÃdÃviva prathamaæ vÃcyani«edhasyaiva bodhÃt uttarakÃlamevÃdhamatvokteÓcyutanirm­«ÂapadagrÅ«makÃlapulakakathanÃt tÃtparyaparyÃlocanayà eva tadantikagamanavidhe÷ vya¤janayaiva pratÅyamÃnatvÃt / ata eva kÃvyaprakÃÓak­tà tatra tadantikagamanavidhe÷ vyaÇgyatvamevoktam / ## (lo, Ì) utpatsyamÃnÃveveti--anantaramanupapadyamÃnÃnvayasiddhyarthamiti Óe«a÷ / tadavasarastasyà viparÅtalak«aïÃyà avasara÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra puna÷ prakaraïÃdiparyÃlocanena vidhini«adhayorni«edhavidhÅ avagamyete tatra dhvanitvameva / taduktam --- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tatra dhvanitvameveti---vyaÇgyatvamevetyartha÷, na tu lak«yatvamevetyartha÷ / dhvanikÃvyaæ tu gamanalak«aïÃyÃmapi ramaïavya¤janayà avihatameva / tadvat ihÃpi prathamaæ bhramaïavidhi÷ Óaktyaiva pratÅyate / paÓcÃdeva tasyÃ÷ kulaÂÃtvasya prakaraïÃdinà pratÅtau bhramaïani«edho vya¤janayaiva pratÅyate, ityato 'tra viparÅtalak«aïÃÓaÇkà na kÃryà ityartha÷ / ## (lo, Ê) vidhini«edhayorityatra pÆrvamanvayÃnupapattyà paryavasitayoriti pÆraïÅyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "kvacidvÃdhyatayà khyÃti÷ kvacit khyÃtasya bÃdhanam / pÆrvatra lak«aïaiva syÃduttaratrÃbhidhaiva tu" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) kvacit bÃdhyatayeti---khyÃti÷ pratÅti÷ / yathà gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdau gho«anivÃsasya yathà và "upak­taæ bahu tatra kimucyate "ityapakÃriïaæ pratyuktvà upakÃrasya ca prathamameva bÃdhyatayà khyÃti÷ / kvacit khyÃtasyeti---prathamaæ pratÅtasya ityartha÷ / yathÃtraiva Óloke, ni÷ Óe«etyÃdau ca / uttaratra abhidhaiva tu ityuktyà ni«edhavidhyostu vyaÇgyatvameveti darÓitam / ## (lo, e) kvaciditi---atrottaram abhidheva tvitivacanam / yatpara÷ Óabda÷ sa ÓabdÃrtha iti vyaÇgyÃrthasyÃpyabhidhÃne yatparatvena khyÃtasya bÃdhane 'pyabhidhÃvyÃpÃrasvÅkÃrÅt / etattvagre nirÃkari«yate / ********** END OF COMMENTARY ********** atrÃdye mukhÃyÃrthasyÃrthÃntare saækramaïaæ praveÓa÷, na tu tirobhÃva÷ / ata evÃtrÃjahatsvÃrthà lak«aïà / dvitÅye tu svÃrthasyÃtyantaæ tirask­tatvÃjjahatsvÃrthà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) itthamavivak«itavÃcyadhvanerarthÃntarasaækramitavÃcyatvÃtyantatirask­tavÃcyatvena dvaividhyamuktvà tadudÃh­tasya ca ÃdyasyÃrthÃntarasaækramitavÃcyasya tÃd­ÓaparibhëÃyà bÅjamÃha--atrÃdye iti / arthÃntare ÓakyatÃvacchedakÃrthÃntare 'vacchedakÃntare ÓakyatÃvacchedakarÆpeïa bodhanamityartha÷ , na tu tirobhÃva÷ natu abodhanamityartha÷ / ata eveti svÃrthaæ svÃÓrayaÓabdasya mukhyÃrthamajahatÅ upasthÃpayantÅ ajahatsvÃrthà (rÃjadantÃdisamÃsasiddha) naca kadalÅ kadalÅtyÃdau prathamakadalÅpadenaiva sadalyà upasthitau tatra lak«yÃrthasya ja¬atÃyà abhedÃnvayasambhave kimarthaæ kadalyaæÓe lak«aïeti vÃcyam, lak«yatÃvacchedakaja¬atvÃÓrayatvena tena rÆpeïa tadupasthÃpanasya anivÃryatvÃt / dvitÅye tviti--atyantatirask­tavÃcye ityartha÷ / atyantatirask­tatvÃt kenÃpi rÆpeïÃbodhitatvÃt jahatsvÃrthÃ, uktarÆpaæ svÃrthaæ jahatÅ anupasthÃpayantÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) vivak«itÃnyaparavÃcyasyÃpi prathamaæ bhedadvayamÃha---vivak«itÃbhidheyopÅti---vivak«itavÃcya ityartha÷ / prathamamiti paÓcÃttÆbhayorapi prabhedabÃhulyasya vak«yamÃïatvÃt / taddvaividhyamÃha / asaælak«yeti---vyaÇgyo yatra asaælak«yakrama÷ apariceyaj¤Ãnotpattikrama÷, vÃcyaj¤ÃnÃntaraæ vyaÇgyaj¤Ãnaæ jÃyate iti kramo yatra apariceya iti bhÃva÷ / rasabhÃvÃdÅnÃm atyantÃsvÃdyatayà ÓÅghrabodhyatvena utpalapatraÓatabhedanasyeva kramÃparicayÃt / aparo vastvalaÇkÃrarÆpo vyaÇgyastu lak«yakrama÷ / tadj¤Ãnotpattikramasya lak«aïÅyatvÃt / ## (lo, ai) vivik«itÃbhidheya ityasyÃrtha÷ vivak«itÃnyaparavÃcyo dhvaniriti / tatra ca rasavati kÃvye jhaÂityÃsvÃdaparyantagamanÃdvastvalaÇkÃrarÆpavyaÇgyayorapi pratÅtirna vilambitÃ, nÅrase tu pratÅtivilambÃttatsÃjÃtyena salak«yakramavyaÇgyavyavahÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** vivak«itÃnyaparavÃcyo 'pi dhvanirasaælak«yakramavyaÇgya÷ saælak«yakramavyaÇgyaÓceti dvividha÷ / ## uktasvarÆpo bhÃvÃdirasaælak«yakramavyaÇgya÷ / atra vyaÇgyapratÅtervibhÃvÃdipratitikÃraïatvÃt kramo 'vaÓyamasti kintÆtpalapatraÓatavyatibhedavallÃghavÃnna saælak«yate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) Ãdya÷ asaælak«yakrama÷ / vibhÃvÃdipratÅtikÃraïakatvÃditi / pratyekaæ tat pratÅtikÃraïakatvÃdityartha÷ / "pratÅyamÃna÷ prathamaæ pratyekaæ heturucyate"ityuktatvÃt / "tat samÆhÃlambanapratÅtistu rasa eva"ityuktatvÃcca / lÃghavÃt ÓÅghrapratÅtikatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** e«u rasÃdi«u ca ekasyÃpi bhesyÃnantatvÃtsaækhyÃtumaÓakyatvÃdasaælak«yakramavyaÇgyadhvanirnÃma kÃvyamekabhedamevoktam / tathÃhi---ekasyaiva "Ó­ÇgÃrasyaiko 'pi saæbhogarÆpo bheda÷ parasparÃliÇganÃdharapÃnacumbanÃdibhedÃt pratyekaæ ca nibhÃvÃdivaicitryÃtsaækhÃyatumaÓkya÷, kà gaïanà sarve«Ãm / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) eko 'pi bheda ityÃdikaæ vyÃca«Âe--e«u ceti / ekabhedamevetiasaælak«yakramatvamekamupÃdhimÃÓritya iti Óe«a÷ / vibhÃvÃnubhÃvabhedÃbhedagaïane anantatvam, taddarÓayati---tathÃhÅti / vibhÃvÃdivaicitryaæ kanyÃmadhyÃpragalbhatvÃdibhedena uttamamadhyamÃdhamatvabhedena vaicitryaæ bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÓabdÃrthobhayaÓaktyutthe vyaÇkye 'nusvÃnasannibhe / dhvanirlak«yakramavyaÇgyastrividha÷ kathito budhai÷ // VisSd_4.6 //># kramalak«yatvÃdevÃnuraïanarÆpo yo vyaÇgyastasya ÓabdaÓaktyudbhavatvena, arthaÓaktyudbhavatvena ÓabdÃrthaÓaktyudbhavatvena ca traividhyÃtsaælak«yakramavyaÇgyanÃmnodhvane÷ kÃvyasyÃpi traividhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) lak«yakramavyaÇgyadhvaniæ vibhajati---ÓabdÃrthobhayeti--tatra anusvÃnasÃnnebha iti yaduktaæ tad vyÃca«Âe---kramalak«yatvÃdevÃnuraïanarÆpa iti / anuraïanaæ pratidhvani÷ / sa hi prathamadhvaneranantaraæ jÃyate tadutpattikramaÓca lak«yate tat tulyo yo vyaÇgyastasya traividhyaæ vyÃca«Âe---tasya ÓabdaÓaktyudbhavatvena iti / Óabdasya arthasya ca Óakti÷ sÃmarthyam / na tu abhidhÃrÆpà v­tti÷ tayà vyaÇgyÃbodhanÃt arthasya tadabhÃvÃcca / tena sÃmarthyaina udbhava utpannavi«ayatà yasya tÃd­ÓavyaÇgyasyetyartha÷ / tat traividhyÃt tatsambandhena saælak«yakramavyaÇgyanÃmno dhvanikÃvyasya traividhyamityartha÷ / ## (lo, o) saælak«yakamavyaÇgyabhedÃnÃha---ÓabdÃrtheti / anusvÃneti kÃrikÃpadasyÃrthaæ viv­ïoti---anuraïanamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra--- ## alaÇkÃraÓabdasya p­thagupÃdÃnÃdanalaÇkÃraæ vastumÃtraæ g­hyate / ************* COMMENTARY ************* ## ( lo, au) analaÇkaraïaæ vaici¤yamÃtrarÃhitam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vasturÆpa÷ ÓabdaÓaktyudbhavo vyaÇgyo yathÃ--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) tatra kÃvyasya Óaktyutthatvaprayojakaæ ÓabdaÓaktyudbhavaæ vyaÇgyaæ dvidhà vibhajati---tatra vastvalaÇkÃrarÆpatvÃditi / p­thak upÃdÃnÃditi vastutvasya kevalÃnvayitvena alaÇkÃrasyÃpi vastutvÃt / tathà ca gov­«anyÃyÃt vastupadasyÃlaÇkÃrabhinnavastuparatÃæ vyÃca«Âe---alaÇkaraïamiti / alaÇkÃraïamalaÇkÃra÷ tadbhinnamityartha÷ / analaÇkÃra iti bahupustake«u pÃÂha÷ tallokhakapramÃdÃdeva / alaÇkÃraÓabdasya puæliÇgatvena tasya na¤ tatpuru«e liÇgatyÃgÃbhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** panthi a ! ïa ettha sattharamatthi maïaæ pattharatthale gÃme / uïïaa paoharaæ pekkhia Æïa jai vasati tà vasasu // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, a) strastaraæ-t­ïÃdiÓayyà / prastarÃ÷ pëÃïÃ÷ / payodhara÷ megha÷ / vyaÇgyapak«e strastaraæ ÓÃstraæ satyanuÓÃsakam / unnatapayodharÃæ mÃmityartha÷ / na ceha strastaraÓabdasya ÓÃstrÃrthatvena upamÃdhvani÷; sÃd­ÓyasyÃvivak«itatvÃt / rahasyasaægopanÃrthameva hi hyarthaprayoga÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sattharÃdiÓabdaÓaktyà yadyupabhogak«amo 'si tadÃssveti vastu vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) panthia ïa ettheti-- "pathika nÃtra strastaramasti manÃk prastarasthale grÃme / unnatapayodharaæ prek«ya yadi vasasi tadvasa" // iti saæsk­tam / nivÃsÃrthinaæ pathikaæ prati svayaæ-dÆtyà uktiriyam / he pathika ! prastarasthale 'tra grÃme manÃk svalpamapi strastaraæ ÓayanÅyÃstaraïaæ nÃsti / prastara evaæ vayaæ svamipa iti bhÃva÷ / manÃgityatrÃpi artho 'dhyÃhÃrya÷ / unnatamudbhÆtaæ payodharaæ meghaæ prek«ya gamanapratibandhÃt yadi vastumicchasi tadà vasa iti ÃpÃtato bhÃvÃrtha÷ / ata ÓabdaÓaktyutthaæ gƬhaæ vyaÇgyÃrtha darÓayati---atreti / prÃk­taÓli«Âasya strattharaÓabdasya ÓÃstramapyartha÷ / prakaraïaniyantraïavaÓÃt sor'tho vyaÇgyastathà ca "paradÃrÃnna gacchedi ti sm­tyÃdiÓÃstraæ nÃsti ityartha÷ / iti ÃdipadÃt prastarasthalapayodharapadayorapi parigraha÷ / tathà hi ÓayyÃvirahÃt prastarasthaæ strÅjanaæ puru«o lÃtiratyarthaæ g­hïÃti iti prastarasthala÷ tatra ityarthena uttuÇgastanadarÓanena ca" yadyupabhogak«ametyÃdi"vya¤janÃt paramparayà ÓabdaÓaktimÆlatà / ********** END OF COMMENTARY ********** alaÇkÃrarÆpo yathÃ--"durgÃlaÇghitavigraha÷" ityÃdau (59 p­d­) atra prÃkaraïikasya umÃnÃmamahÃdevÅ-vallabha-bhÃnudevanÃma-n­patervarïane dvitÅyÃrthasÆcitamaprÃraïikasya pÃrvatÅvallabhasya varïanamasambanaddhaæ mà prasaÇk«Åditi ÅÓvarabhÃnudevayorupamÃnopameyabhÃva÷ kalpyate tadatra umÃvallabha umÃvallabha ivetyupamÃlaÇkÃro vyaÇgya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ÓabdaÓaktyudbhavopamÃlaÇkÃravya¤janÃmÃha---durgÃlaÇghiteti / vyÃkhyÃtamidam / dvitÅyÃrtha÷ pÃrvatyÃdi÷ tena sÆcitaæ pÃrvatÅvallabhasya varïïanamityartha÷ / mà prasÃÇk«Åditi--prasaktaæ mÃbhÆdityartha÷ / tatprasaktau kaverunmattatÃpatte÷ / ata÷ kaverÅÓvarabhÃnudavayorupamÃnopameyabhÃve tÃtparyyÃt upamÃnopameyabhÃva÷ kalpyate saævyajyate ityartha÷ / sa eva ca upamÃlaÇkÃra÷ / taæ vyaÇgyaæ viÓadayitvà darÓayatitadatreti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ--- "amita÷ samita÷ prÃptairutkar«airhar«ada ! prabho ! / ahita÷ sahita÷ sÃdhu yaÓobhirasatÃmasi" // atrÃmita ityÃdÃvapiÓabdÃbhÃvÃdvirodhÃbhÃso vyaÇgya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) ÓabdaÓaktyà vyaÇgyavirodhabhÃsÃlaÇkÃramÃha--yathà vÃ---amita iti / he har«ada prabho ! samita÷ yuddhÃt prÃptaurutkar«airamita÷ aparicchinnosi, utkar«abÃhulyÃt tvaæ kÅd­Óa÷ asatÃmahita÷ Óatru÷ sÃdhuyaÓobhi÷ sahita÷ / atra amita÷ parimÃïarahita÷ samita÷ parimÃïayuktaÓceti / ahito hitaÓÆnya÷ sahito hitayuktaÓceti virodha÷ / virodhasya vÃcakÃbhÃvÃt vyaÇgyatÃmÃha---atreti / ## (lo, Ã) Ãmiti iti / samita÷ saægramÃt prÃptaurutkar«airaparimita÷, asatÃmahita÷ Óuvu÷ / mÃnaæ bhitaæ tena sahita÷ / hitena rahita÷ kathaæ tena yukta iti virodha÷ / apiÓabdÃbhÃvÃditi / apiÓabdasadbhÃve"kupatimapi kalatravallabhamityÃdau apiÓabdabalÃt jhaÂiti viruddhÃrtha evÃbhÃsate / anyathà apiÓabdasya nirarthakatÃpatte÷ / amita ityÃdau tu aperabhÃvÃt prÃkaraïikatayà prathamam aviruddhÃrtha eva pratibhÃsate / anantaram amita÷ sankathaæ samiti iti virodhapratibhÃsanÃd virodhÃbhÃso vyaÇgya iti / apiÓabdÃbhÃvÃdityupalak«aïama÷ anye«Ãmapi virodhabhidhÃyi ÓabdÃnÃmabhÃve 'pi virodhÃbhÃsasya vyaÇgyatvaæ boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** vyaÇgyasyÃlaÇkÃryatve 'pi brÃhmaïaÓramaïanyÃyÃdalaÇkÃratvamupacaryate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) nanu vyaÇgyÃrtha eva ÃsvÃdya÷ tasya Óobhako ya÷ sa evÃlaÇkÃra÷ / tathà ca upamÃdervyaÇgyatve pareïa ÓobhyamÃna eva sa÷ na Óobhaka÷ / tatkathamatra vyaÇgyopamÃderalaÇkÃratvamityata Ãha---vyaÇgyasyeti--alaÇkÃryyatve vÃcyÃlaÇkÃrantareïaiva Óobhyatve 'pi ityartha÷ / Óramaïa÷ sanyÃsÅ taddaÓÃyÃæ tasya brÃhmaïyÃbhÃve 'pi yathà tasya daÓÃntarÅyaæ brÃhmaïyamÃdÃya brÃhmaïatvamupacaryyate tathà vÃcyatÃdaÓÃyÃmalaÇkÃratvamÃdÃya vyaÇgyopamÃderalaÇkÃratvamupacaryyate ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) vastu veti---svata÷ sambhavikaviprau¬hotkitannibaddhavastuprau¬hotkisiddhÃbhi÷ vastvalaÇkÃrarÆpÃbhai÷ «aÇvidhÃbhi÷ vya¤janÃbhi÷ vyaÇgyayorvastvalaÇkÃrayo÷ dvÃdaÓa vidhatvena dvÃdaÓaprakÃramarthaÓaktyudbhavavyaÇgyadhvanikÃvyamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** svata÷ sambhavÅ aucityÃd bahirapi sambhÃvyamÃna÷ / prau¬hoktyà siddha÷, na tvaucityena / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) arthaÓaktyudbhavaæ darÓÃyituæ vya¤jakÃrthasya vastvalaÇkÃrarÆpadvividhasya svata÷ sambhavitvÃditrauvidhyena «a¬vidhatvamÃha--vastu vÃlaÇk­tirveti / «a¬vidhavyaÇgyÃnÃæ dvÃdaÓavidhatvamÃha---«a¬bhistairiti / bahirapÅti / ÓabdapramÃïÃt bahi÷ / pramÃïenÃpi siddhatvÃt ucitasambhÃvana ityartha÷ / prau¬hoktyeti--kavitannibaddhayo÷ pratibhÃmÃtrÃdhÅnoktyà ityartha÷ / natu aucityeneti---tasyÃr'thasyÃlÅkatvenaucityÃbhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra krameïa yathÃ-- d­«Âiæ he prativeÓini ! k«aïamihÃpyasmadg­he dÃsyasi prÃyeïÃsya ÓiÓo÷ pità na virasÃ÷ kaupÅrapa÷ pÃsyati / ekÃkinyapi yÃmi satvaramita÷ strotastamÃlÃkulaæ nÅrandhrÃ÷ tanumÃlikhantu jaraÂhacchedÃnalagranthaya÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) svata÷ sambhavivastuvyaÇgyaæ vastvÃha--d­«Âiæ he iti / nadÅjalÃnayanavartmani vane k­tasaæketÃyÃ÷ kulaÂÃyÃ÷ tajjalÃnayanacchalena jigami«orbhÃvinakhak«atasamvaraïoktiriyam / ihÃpÅti--svag­ha iva asmadg­he 'pÅtyartha÷ / asya madÅyasya ÓiÓo÷ pità kulaÂÃtvÃt svapatitvenÃnukti÷ / virasÃ÷ svÃdÃrahitÃ÷ kaupÅ÷ kÆpasambandhinÅ÷ apa÷ jalÅbhiprÃyeïa ityanena mama bÃdhyÃdinà aÓaktidine pibatÅtyuktam / Ãlikhantu iti, tadà lekhanasambhÃvanÃsattve 'pi yÃsyÃmÅtyartha÷ / jaraÂhacchedÃ÷ kaÂhinacchinnabhÃgÃ÷ nÅrandhrà aviralÃ÷ / nalagranthaya÷ nalÃkhyat­ïaparvadeÓÃ÷ ********** END OF COMMENTARY ********** atra svata÷ sambhavinà vastunà tat pratipÃdikÃyà bhÃvaparapu«opayogajanakhak«atÃdigopanarÆpaæ vastumÃtraæ vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) svata÷ sambhavineti---asya ÓlokÃrthasyÃnalÅkatvena pramÃïÃntareïÃpi gamyatvasambhavÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** diÓi mandÃyate tejo dak«iïasyÃæ raverapi / tasyÃmeva ragho÷ pÃï¬yÃ÷ pratÃpaæ na vi«ehire // atra svata÷ sambhavinà vastunà ravitejaso raghupratÃpo 'dhika iti vyatirekÃlaÇkÃro vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) svata÷ sambhavivastuvyaÇgyamalaÇkÃramÃha---diÓÅti / pÃï¬yÃ÷ pÃï¬yadeÓÅyÃ÷ rÃjÃna÷ / vyatirekÃlaÇkÃra iti upamÃnÃt ravitejaso raghupratÃpasyÃdhikarÆpa÷ / saca vyaÇgya eva asahanenaiva tatprÃpte÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** Ãpatantamamuæ dÆrÃdÆrÅk­taparÃkrama÷ / balo 'valokayÃmÃsa mÃtaÇgamiva kesarÅ // atropamÃlaÇkÃreïa svata÷ sambhavinà vya¤jakÃrthena baladeva÷ k«aïenaiva veïudÃriïa÷ k«ayaæ kari«yatÅti vastu vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) sta÷ sambhavyalaÇkÃravyaÇgyaæ vastvÃha--Ãpatantamamumiti / Ãpatantam Ãgacchantam amuæ veïudÃrinÃmÃsuraæ rÃmo balarÃma÷ / veïudÃriïa÷ k«ayamiti balopamÃnasya siæhasya veïudÃryupamÃnamÃtrasaæk«ayakaritvena tadupamÃnopameyayorapi taddharmalÃbhÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** gìhakÃntadaÓanak«atavyathà saÇkaÂÃdaribadhÆjanasya ya÷ / o«ÂhavidrumadalÃnyamocayannidarÓan yudhi ru«Ã nijÃdharam // atra svata÷ sambhavinà virodhÃlaÇkÃreïÃdharo nirda«Âa÷ Óatravo vyÃpÃditÃÓceti samuccayÃlaÇkÃro vyaÇgya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) svata÷ sambhavyalaÇkÃravyaÇgyamalaÇkÃramÃha---gìhakÃnteti / yo rÃjà yudhi nijÃdharaæ nirdaÓan arivadhÆjanasya o«ÂharÆpÃïi vidrumasya pravÃlasya dalÃni ratakÃlÅnagìhakÃntadaÓanak«atavyathÃrÆpÃt saækaÂÃdÃpado 'mocayat / yudhi krodhena svÃdharaæ nirdaÓya tatpatiæ hatvà tathà cakÃretyartha÷ / atreti---adharadaæÓakatvÃdharadaæÓamocakatvayo÷ vastugatyà avirodhe 'pi Ãpatato virodhasya ÃbhÃsamÃnatvÃt virodhÃbhÃsÃlaÇkÃreïa ityartha÷ / samuccayÃlaÇkÃra iti--dvayorekakÃlotpattirÆpa ityartha÷ / cakÃradvayasya samaæ Óabdasya vÃbhÃvÃt vyaÇgyaeva ityartha÷ / ## (lo, Å) virodhÃlaÇkÃreïeti---virodhamÆlena kÃryakÃraïaporvÃparyaviparyayarÆpeïaivÃtiÓayoktyalaÇkÃreïetyartha÷ / tathà hyatra svÃdharanirdaæÓanaæ kÃraïabhÆtaæ vairistrÅïÃm o«ÂÃnÃæ ca kÃntadantak«atamocanaæ kÃryabhÆtaæ samakÃlatayà nirdi«Âam / ki¤cÃtra nirddaæÓanarÆpakarapiÓÃco mamÃdharaæ valirÆpaæ prÃpyÃnyÃnadharÃn sukhina÷ karotviti buddhvaiva nijÃdharaæ da«ÂavÃniti tasya rÃj¤a÷ vuddhimapek«ya utprek«Ã ca / tataÓcÃtra samuccayotprek«ayorekÃÓrayÃnupraveÓa÷ saÇkaraÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** "sajehi surahimÃso ïa dÃva appei juaijaïalakkhamuhe / ahiïavasahaÃramuhe ïavapattale aïaÇgassa sare" // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) sajjeti---"sajjayati surabhimÃso na cÃrpayati yuvatijanalak«yasahÃn / abhinavasahakÃramukhÃn navapallavapattalÃn anaÇgasya ÓarÃn" // iti saæsk­tam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vasanta÷ ÓarakÃra÷, kÃmo dhanvÅ, yubatayo lak«yam, pu«pÃïi Óarà iti kaviprau¬hoktisiddhaæ vastu prakÃÓÅbhavan madanavij­mbhaïarÆpaæ vastu vyanakti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) kaviprau¬hoktisiddhavastuvyaÇgyaæ vastu Ãha---sajjei iti / "sajjayati surabhimÃso na cÃrpayati yuvatijanalak«yaÓate / abhinavasakÃramukhÃn navapallavapattalÃn anaÇgasya ÓarÃn // "iti saæsk­tam / prathamaprav­ttavasantavarïanamidam / surabhimÃso 'bhinavasahakÃramukhÃn abhinavÃni sahakÃrÃïi mukham Ãdirye«Ãæ tÃd­ÓÃn anaÇgasya ÓarÃn sajjayati / yuvatijanarÆpe lak«yaÓate ÓaravyaÓate na cÃrpayati / Óarasajjanasya varttamÃnatvÃt ani«pannatvena tanni«pattyÃnantarameva tÃd­Óalak«yaÓate 'rpayituæ prerayi«yati iti bhÃva÷ / ÓatapadÃt dvitriyuvatyÃæ tvarpÃyituæ prerayatÅti labhyate / na cÃrpayatÅti hetukÃritÃntam / anaÇgaÓarÃn kÅd­ÓÃn-navapallavapattalÃn navapallavai÷ pattalà patraracanà ye«Ãæ tÃd­ÓÃn / "kharÃïÃæ patraracanà pattalà parikÅrttyate"iti ko«a÷ / vastuprakÃÓÅbhavaditi-- na ca surabhimÃsÃdau ÓarakÃrÃdirÆpakÃlaÇkÃra eva prakÃÓÅbhavati ityato 'laÇkÃrasyaiva vya¤jakatvamÃtreti vÃcyam / surabhimÃsÃdau ÓarakÃrÃdyabhedÃprakÃÓÃt kintu surabhimÃsÃdau kharasajjanÃdereva prakÃÓÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** "rajanÅ«u vimalabhÃno÷ karajÃlena prakÃÓitaæ vÅra ! dhavalayati bhuvanamaï¬alamakhilaæ tava kÅtisaætati÷ satam" // atra kaviprau¬hoktisiddhena vastunà kÅtisantateÓcandrakarajÃlÃdadhikakÃlaprakÃÓakatvena vyatirekÃlaÇkÃro vyaÇkya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) kaviprau¬hoktisiddhavastuvyaÇgyamalaÇkÃramÃha---rajanÅ«viti / he vÅravimalabhÃno÷ nirmalakiraïasya candrasya karajÃlena bhuvanamaï¬alaæ dhavalayatÅtyartha÷ / vyatirekÃlaÇkÃra iti---adhikakÃlaæ vyÃpya prakÃÓanÃt upamÃnÃt candrakarÃt ÃdhikyarÆpa ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "daÓÃnanakirÅÂebhyastatk«aïaæ rÃk«asaÓriya÷ / maïivyÃjena paryastÃ÷ p­thivyÃmaÓrubindava÷" // atra kaviprau¬hoktisiddhenÃpahnutyalaÇkÃreïa bhavi«yadrÃk«asaÓrÅvinÃÓarÆpaæ vastu vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) kaviprau¬hoktisiddhÃlaÇkÃravyaÇgyaæ vastvÃha---dhasÃnaneti / daÓÃnanasya kirÅÂebhya÷ maïivyÃjena maïipatanacchalena rÃk«asaÓriya÷ aÓrubindava÷ p­thivyÃæ paryastÃ÷ patitÃ÷ / apahnutyalaÇkÃreïeti---maïipÃtÃpahnutyà vyÃjapadena aÓrubindusÃdhanÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhammille navamallikÃsamudayo haste sitÃmbhoruhaæ hÃra÷ kaïÂhataÂe payodharayuge ÓrÅkhaï¬alepo ghana÷ / eko 'pi trikaliÇgabhÆmitilaka ! tvatkÅrtirÃÓiryayau / nÃnÃmaï¬anatÃæ purandapurÅvÃmabhruvÃæ vigrahe" // atra kaviprau¬hoktisiddhena rÆpakÃlaÇkÃreïa bhÆmi«Âho 'pi svargasthÃnÃmupakÃraæ karo«Åti vibhÃvanÃlaÇkÃro vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) kaviprau¬hoktisiddhÃlaÇkÃravyaÇgyamalaÇkÃramÃha---dhammilla iti / he trikaliÇgabhÆmitilaka ! kaliÇgadeÓabhÆtrayÃtilaka ! eko 'pi tava kÅrtirÃÓi÷ purandarapurÅvÃmabhruvÃæ surÃÇganÃnÃæ vigrahe ÓarÅre nÃnÃmaï¬anatÃæ yayau / tadeva darÓayatidhammilla iti / dhamilla÷ saæyatÃ÷ kacÃ÷ / vibhÃvaneti--svargasthitireva svargasthÃnÃmupakÃrakÃraïam / tadabhÃve 'pi svargasthopakÃrakaraïarÆpakaphalavyaktirÆpà vibhÃvanÃ, sà ca svargasthityabhÃvavÃcakaÓabdÃbhÃvÃt vyaÇgyà / ********** END OF COMMENTARY ********** "Óikhariïi kva nu nÃma kiyacciraæ kimabhidhÃnamasÃvakarottapa÷ / sumukhai ! yena tavÃdharapÃÂalaæ daÓati bimbaphalaæ ÓukaÓÃvaka÷" // atrÃnena kavinibaddhasya kasyacitkÃmina÷ prau¬hoktisiddhena vastunà tavÃdhara÷ puïyÃtiÓayalabhya iti vastu pratÅyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) kavinibaddhavakt­prau¬hoktisiddhavastuvyaÇgyaæ vastvÃha---Óikhariïi iti / asau ÓukaÓÃvaka÷ kka nu Óikhariïi kasmin parvate kiyacciraæ kimabhidhÃnaæ kiæ nÃmakaæ tapa÷ akarot / yena hetunà tava adharavat pÃÂalaæ bimbaphalaæ daÓÃti / tava adharatulyavastudaæÓanamapi tapa÷ phalamiti Ólokasya bhÃvaratha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "subhage ! koÂisaækhyatvamupetya madanÃÓugai÷ / vasante pa¤catà tyaktà pa¤catÃsÅdviyoginÃm" // atra kavinibaddhavakt­prau¬hoktisiddhena kÃmaÓarÃïÃæ koÂisaækhyatvaprÃptyo nikhilaviyogimaraïona vastunà ÓarÃïÃæ pa¤catà ÓarÃn vimucya viyogina÷ Óriteve tyutprek«ÃlaÇkÃro vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) kavinibaddhavastuprau¬hoktisiddhavastu vyaÇgyamalaÇkÃramÃha---subhaga iti / vasante madanÃÓagai÷ koÂisaækhyatvam upetya labdhvÃ, pa¤catà pa¤casaækhyatà tyaktÃ, viyoginÃæ pa¤catà maraïakÃlÅnapa¤cabhÆtaviÓle«a÷ / ÃsÅt / atrati---subhage iti / sambodhanÃt kÃmuka evÃtra vaktà natu kavi÷ / tatprau¬hoktisiddhena viyoginÃæ maraïena ityanvaya÷ / utprek«Ã vyajyata iti--tadvÃcakevakÃrÃdhabhÃvÃd vya¤janà / ********** END OF COMMENTARY ********** "mallikÃmukule caïi¬a ! bhÃti gu¤jan madhuvrata÷ / prayÃïo pa¤jabÃïasya ÓaÇvamÃpÆrayanniva" // atra kavinibaddhavakt­prau¬hoktisiddhenotprek«ÃlaÇkÃreïa kÃmasyÃyamunmÃdaka÷ kÃla÷ prÃptastatkathaæ mÃnini mÃnaæ na mu¤casÅti vastu vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) savinibaddhavakt­prau¬hoktisiddhÃlaÇkÃravyaÇgyaæ vastvÃha---malliketi / ÓaÇkhamÃpÆrayanniveti / mallikÃmukulasya ÓaÇkhÃkÃratvÃt bh­Çgagu¤janasya ÓaÇkhaÓabdatulyatvÃt / mÃninÅ pratÅyamuktirityabhiprÃyeïa kavinibaddhavakt­prau¬hoktisiddhamudÃharaïamidam / ata eva kathaæmÃnaæ na mu¤casi iti vyÃkhyà / ********** END OF COMMENTARY ********** "mahilÃsahassabharie tuha hiae suhaa sà amÃantÅ / aïudiïamaïaïïakammà aÇga taïuttraæ pi taïuei" // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Æ) mahilÃsahastrabharite tava h­daye subhaga sÃmÃntÅ / anudinamananyamanà aÇgaæ tanukamapi tanÆkaroti / ********** END OF COMMENTARY ********** atrÃmÃantÅti kavinibaddhavakt­prau¬hoktisiddhena kÃvyaliÇgÃlaÇkÃreïa tanostanÆkaraïo 'pi tava h­daye na vartata iti viÓe«oktyalaÇkÃro vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) kavinibaddhavakt­prau¬hoktisiddhÃlaÇkÃravyaÇgyamalaÇkÃramÃha---mahilÃsahasseti / "mahilÃsahastrabharite tava h­daye subhaga ! sÃmÃntÅ / anudinamananyakarmà aÇgaæ tanvapi tanayati // "iti saæsk­tam / nÃyakasya bahunÃyikÃbhÃvanÃdu÷ khena k­ÓÃyà nÃyikÃyà avasthÃæ nÃyake kathayantyÃstatsakhyà uktiriyam / mahilà strÅ tÃsÃæ sahastreïa bharite tava h­daye amÃntÅ avakÃÓamalabhamÃnà sà anudinaæ divasaæ vyÃpya ananyakarmmà tyaktÃnyakÃryyà satÅ tanu svata÷ k­Óaæ aÇgaæ tanayati tanÆkaroti k­Óataraæ karoti / nÃmakÃritÃntasya tanuÓabdasya rÆpamidam / kÃvyaliÇgeti--kÃvyaliÇgaæ hetvalaÇkÃra÷ / h­daye sthÃnÃlÃbhasya aÇgatanÆkaraïahetutvÃt / h­daye na varttate iti---tanayatÅti varttamÃnanirddeÓÃt adyÃpi h­daye v­ttyalÃbha÷ / viÓe«oktiriti aÇgatanÆkaraïarÆpakÃraïasatve 'pi h­daye sthÃnalÃbharÆpakÃryyasyÃbhÃvarÆpà viÓe«okti÷ / ## (lo, ­) atreti---rÆpaïÃdaya÷ kavervyÃpÃrÃ÷ kaveÓca prÃdhÃnyavyaÇgyabodhanÃrthà rÆpaïÃdayo vyÃpÃrà yathÃtra camatkurvanti na tathà vÃcye«u / rÆpakÃdyalaÇkÃre«u hi vÃcyÃnÃæ rÆpyÃïÃæ mukhÃdÅnÃmeva rÆpaïÃdivyÃpÃrÃd rÆpakÃdibhyaÓcandrÃdibhyaÓca prÃdhÃnyamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** na khalu kave÷ kavinibaddhasyeva rÃgÃdyÃvi«Âatà ata÷ kavinibaddhavakt­prau¬hokti÷ kaviprau¬hokteradhikaæ sah­dayavamatkÃrakÃriïÅti p­thakpratipÃdità / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) nanu---prau¬hoktisiddhatvenaiva ubhayasaægrahasambhave kimarthaæ kavinibaddhavakt­katvena p­thagupÃdÃnamityata Ãha-na khalviti / kavyapek«ayà kavinibaddhasya rÃgÃtiÓayÃt p­thagupÃdÃnamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** [evaæ vÃcyÃrthasya vya¤cakatve udÃh­tam /] ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) evaæ vÃcyÃrthasyeti---idamatrÃvadheyam / gìhakÃntadaÓanetyÃdau darÓitasya virodhÃlaÇkÃrasya vya¤jakasya vÃcakÃpikÃrÃbhÃvÃd vyaÇgyatvameva, evaæ sajjayati surabhimÃsa ityÃdau vasantÃde÷ ÓarakaraïadirÆpavastuno vya¤jakasya vyaÇgyatvameva ityato 'tra prÃyaÓa iti pÆraïÅyam / kÃvyaprakÃÓak­nmate tu vya¤jakavastvalaÇkÃrayo÷ vÃcyatvÃdyaniyama eva / ata eva lak«yavyaÇgyayorapi vya¤jakatvamudÃhÃryyamiti tenoktam nanu rÆpaïameva rÆpakÃlaÇkÃra÷ / utprek«aïameva utprek«ÃlaÇkÃra÷, vyatirecanameva vyatirekÃlaÇkÃra÷ tathà ca yatra rÆpakÃlaÇkÃrasya vyaÇgayatvam tatra kiæ rÆpyamÃnavastÆdÃharaïaæ na syÃt / kÃra÷ / evamutprek«yamÃïavyatiricyamÃnavastunorityata Ãha--e«u ceti--tattad vastavapek«ayà tadalaÇkÃra eva ÃdhikacamatkÃrÅti tattadudÃharaïameva tattat iti bhÃva÷ / yadyapi subhage koÂisaækhyÃtvam ityatra utprek«ÃlaÇkÃra÷, diÓi mandÃyate ityatra vyatirekÃlaÇkÃraÓca vyaÇgya ukta÷ / rÆpakÃlaÇkÃra vyaÇgyatvaæ tu noktaæ tathÃpi--- calÃpÃÇgÃæ d­«Âiæ sp­Óasi bahuÓo vepathumatÅ rahasyÃkhyÃyÅva svanasi m­du karïÃntikacara÷ / karaæ vyÃdhunvatyÃ÷ pibasi ratisarvasvamadharaæ vayaæ tattvÃnve«Ãnmadhukara ! hatÃstvaæ khalu k­tÅ // ityatra madhukare kÃmukarÆpaïaæ vyaÇgya bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** e«u cÃlaÇk­tivya¤janasthale rÆpaïotprek«aïavyatirecanÃdimÃtrasya prÃdhÃnyaæ sah­dayasaævedyam, na tu rÆpyÃdÅnÃmityalaÇk­tereva mukhyatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) lak«yÃrthasya yathetyÃdi-idamatrÃvadheyam--"bhamma dhammia"ityÃdÃvapyabhramaïaæ vyaÇgyamuktam / tattulyayuktike ni÷ Óe«etyÃdau tadantikagamanaæ lak«yamityuktamitÅdaæ svoktiviruddham / "kvacid bÃdhyatayà khyÃti "rityÃdyuktayukterubhayatra samÃnatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## abhayaÓaktyudbhave vyaÇgye eko dhvanerbheda÷ / yathÃ--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ubhayaÓaktyutthamudÃharaïamÃha---eketi / eka÷ prabheda ityartha÷ / ÓabdaÓaktyutthe vya¤jane tatprapa¤casya arthaÓaktyutthe vya¤jane tatprapa¤casya darÓitatvÃt / ubhayaÓaktyutthaprapa¤casya tÃvataiva gatÃrthatvÃt eka ityuktam / na tu darÓayi«yamÃïodÃharaïe 'laÇkÃrasya vyaÇgyatvÃt alaÇkÃrarÆpatayà eka ityukta iti kenaciduktaæ yuktam / "k«aïadÃsÃvak«aïadÃvanamavanaæ vyasanamavyasanam / bata vÅra ! tava dvi«atÃæ parÃÇmukhe tvayi parÃÇmukhaæ sarvam" // ityatrÃr'thÃntaranyÃsaghaÂakaÓabdaÓaktyÃr'thÃntaranyÃsarÆpÃr'thaÓaktyà ca vidhirapi tvÃmanuvarttate iti vastuvya¤janÃyà api sambhavÃt svata÷ sambhavyÃdyarthavyaÇgyatvena bhedÃntaraprasakterdurvÃratvÃcca / ********** END OF COMMENTARY ********** "himamuktacandrarucira÷ sapadmako madayan dvijäjanitamÅnaketana÷ / abhavatprasÃditasuro mahotsava÷ pramadÃjanasya sa cirÃya mÃdhava÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) himamukteti---mÃdhava÷ k­«ïa÷ pramadÃjanasya mahotsavo mahotsave hetuÓcirÃya abhavat / atra suddhasÃropà lak«aïà / kÅd­Óa÷ himamuktacandra iva rucira÷ / sapadmaka÷ padmayà lak«myà hastapÃdastharekhÃrÆpapadmena và sÃhita÷ / dvijÃn brÃhmaïÃn madayan Ãnandayan / janito mÅnaketana÷ pradyunma÷ yena tÃd­Óa÷ / prasÃditÃ÷ prÅïitÃ÷ surà devà yena tÃd­ÓaÓca / atra mÃdhavo vasanto 'pi ÓabdaÓaktyà arthaÓaktyà ca vyajyate / tathà hi mÃdhavaÓabdasya vasante 'pi Óaktyà sapadmaka ityatra sapadmakaÓabdarÆpasya padmasahite 'pi ÓaktyÃ, dvijÃn ityatra dvijaÓabdasya pak«i«vapi Óaktyà janitamÅnaketana ityatra surÃprasÃdane 'pyasya Óabdasya Óaktyà ca vasantapratyÃyane Óabda Óakti÷ / himamuktetyatra pramadÃjanasyetyatra Óli«ÂaÓabdÃbhÃvÃt arthaÓÃkta÷ / tataÓca vasantasyÃprÃkaraïikatvena tatpratyÃyanasya prak­te 'nupayogÃd vasanta iva k­«ïa ityupamÃpratÅti÷ / tadÃha---upamÃlaÇkÃra iti / ********** END OF COMMENTARY ********** atra mÃdhava÷ k­«ïo mÃdhavo vasanta ivetyupamÃlaÇkÃro vyaÇgya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ì) himeti---himamuktacandra iva pak«e himamuktacandreïa rucira÷ / padmà lak«mÅ÷ padmaæ kamalaæ ca / mÅnaketana÷ pradyumnÃvatÃra÷, sÃmÃnyamadanaÓca, surÃ÷ tridaÓÃ÷, murà madyam / mÃdhavo harirvasantaÓca / atra mÃdhavaÓabdapratipÃdyatayà harivasantayo÷ aupamyapratipÃdakasya himamukta ityÃdiÓabdasya Óabdapariv­ttisahatvÃdarthaÓakterdÃr¬hyam / ********** END OF COMMENTARY ********** evaæ ca vyaÇgyabhedÃdeva vya¤jakÃnÃæ kÃvyÃnÃæ bheda÷ / ## avivak«itavÃcyor'thÃntarasaækramitavÃcyo 'tyantatirask­tavÃcyaÓceti dvividha÷ / vivak«itÃnyaparavÃcyastu asaælak«yakramavyaÇgyatvenaika÷ / saælak«yakramavyaÇgyatvena ca ÓabdÃrthobhayaÓaktimÆlatayà pa¤cadaÓetya«ÂÃdaÓabhedo dhvani÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) a«ÂÃdaÓatvaæ darÓayati---avivak«iteti / pa¤cadaÓeti--ÓabdaÓaktyutthau dvau, arthaÓaktyutthaÓca dvÃdaÓa, ubhayaÓaktyutthe eva iti pa¤cadaÓa / ********** END OF COMMENTARY ********** e«u ca-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ê) Óabdapariv­ttisahatvÃsahatvÃbhyÃmeva hi sarvatra ÓabdÃrthaÓaktimÆlatvasya vyavasthÃpanam / ata eva cÃsya bhedasya bahupadani«Âatvenaiva sambhavÃbhiprÃyeïa granthak­tpadani«Âatvaæ nÃstÅti vak«yati / tathaiva ca prÃcÅnairuktam / "pathia ïa ettha"ityÃdau pariv­ttyasaha eva strastarapayodharaÓabdayoreva vya¤jakatvamiti ÓabdaÓaktimÆlatvam / vya¤jakatvasya bahuni«Âatve 'pi padasamudayani«ÂatvÃbhiprayeïa vÃkyani«Âatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatrÃrthÃntarasaækramitavÃcyo dhvani÷ padagato yathÃ--- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vÃkya iti---ubhayaÓaktyuttho vyaÇgyo vÃkyamÃtravyaÇgya ityartha÷ / vya¤jakÃrthavÃcakaÓli«ÂaÓabdÃnÃæ ca ekavyaÇgyavya¤jane vÃkyatvaniyamÃt / tadanye iti---tadanye vyaÇgyÃ÷ padena vÃkyena ca vyaÇgyà ityartha÷ / tatreti---tatra dhvanipada vyaÇgyaparam / padagata÷ padamÃtravyaÇgya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dhanya÷ sa eva taruïo nayane tasyaiva nayane ca / yuvajanamohanavidya bhaviteyaæ yasya saæmukhe sumukhaÅ" // atra dvitÅyanayanaÓabdo bhagyavattÃdiguïaviÓi«Âanayanapara÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) dvijÅyanayataÓabda iti---atra lak«yÃrthasya atiÓayo vyaÇgya iti vak«yati / ********** END OF COMMENTARY ********** vÃkyagato yathÃ--- "tvÃmasmi vacmi vidu«Ãæ samavÃyo 'tra ti«Âhati / ÃtmÅyÃæ matimÃsthÃya sthitimatra vidhehi tat" // atra pratipÃdyasya saæmukhÅnatvÃdeva labdhe pratipÃdyatve tvÃmiti punarvacanamanyavyÃv­ttiviÓi«Âaæ tvadarthaæ tak«ayati / evaæ vacmÅtyanenaiva kartari labdhe 'smÅti punarvacanam / tathà vidu«Ãæ samavÃya ityanenaiva vaktu÷ pratipÃdane siddhe punarvacmÅti vacanamupadiÓÃmÅti vacanaviÓe«arÆpamarthaæ lak«ayati / etÃni ca svÃtiÓayaæ vya¤jayanti / etena mama vacanaæ tavÃtyantaæ hitaæ tadavaÓyameva kartavyamityabhiprÃya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha)tvÃmasmÅtyatra tvadÃdyanekalÃk«aïikapadÃnÃæ lÃk«aïikatvaæ darÓayati---atreti / anyavyÃv­ttiviÓi«Âamiti---tathà ca tvÃmeva ahameva ityartha÷ / etÃni ceti---etÃni lak«yÃrthe rÆpÃïi vastÆnÅtyartha÷ / svÃtiÓayamiti---svÃpek«ayÃdhikÃrtha eva svÃtiÓaya÷ / tamadhikamarthamÃha---eteneti / abhiprÃyo abhiprÃyasthavyaÇgyÃrtha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tadevamayaæ vÃkyagato 'parthÃntarasaækramitavÃcyo dhvani÷ / atyantatirask­tavÃcya÷ padagato yathÃ---"ni÷ÓvÃsÃndha-" ityÃdi / vÃkyavato yathÃ-"upak­taæ bahu tatra-" ityÃdi / anye«Ãæ vÃkyÃgatatve udÃh­tam / padagatatvaæ yathÃ-- "lÃvaïyaæ tadasau kÃntistadrÆpaæ sa vaca÷ krama÷ / tadà sudhÃspadamabhÆdadhunà tu jvaro mahÃn" // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, e) lÃvaïyamiti---sarvÃvayavagata÷ ko 'pyÃtiÓaya÷ lÃvaïyam / kÃntirujjvalatà ca p­thak p­thagavayavÃÓrità / jvara÷ pŬÃdÃyaka÷ / lÃvaïyÃdÅnÃm ityata÷ pÆrvaæ pratÅtervibhÃvÃdisÃmagrÅsÃdhyatve 'pi pÆraïÅyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra lÃvaïyÃdÅnÃæ tÃd­ganubhavaikagaucaratÃvya¤jakÃnÃæ tadÃdiÓabdÃnÃmeva prÃdhÃnyam, anye«Ãæ tu tadupakÃritvameveti tanmÆlaka eva dhvanivyapadeÓa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) asaælak«yakramaæ padagataæ vyaÇgyamudÃharati---lÃvaïyamiti / atreti---lÃvaïyÃdÅnÃæ yadanubhavaikagocaratvaæ tattad vya¤jakÃnÃmityartha÷ / vya¤jakÃnÃmityatra j¤ÃpakÃnÃmityartha÷ / tena anubhavaikagocaratvaæ tadÃdipadÃnÃæ vÃcyameva bodhyaæ, na tu vyaÇgyam kintu vipralambha eva vyaÇgya÷ / tadÃdyanekapadÃnÃæ cÃtra na vÃkyatvaæ vibhinnavÃkyasthatvena parasparÃnanvayÃt / na ca tadà sudhÃspadamabhÆdityatra sarve«Ãæ tadÃdipadÃrthÃnÃmanvayÃt vÃkyatvameveti vÃcyam / tallÃvaïyamityanenaiva vipralambhavya¤janena tadà sudhÃspadamityanvayÃpek«Ãæ vinaiva vya¤jaktvena padatvenaiva vya¤jakatvÃt / mahÃvÃkyavyaÇgyatve 'pi padagatavyaÇgyamÆlo vyavahÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaæ dhvanik­tÃ--- "ekÃvayavasaæsthena bhÆ«aïoneva kÃminÅ / padadyotyena sukaverdhvaninà bhÃti bhÃratÅ" // evaæ bhÃvÃdi«vapyÆhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) tanmukhenaiva kÃvyaÓobhÃpratÅtirityatra saævÃdaæ darÓayati---taduktamiti / dhvaninà vyaÇgyena bhÃratÅ vÃkyarÆpà / padavyaÇgye rasÃdirÆpe 'saælak«yakrame udÃh­te bhÃvÃdirÆpÃsaælak«yakramasyÃpi padavyaÇgyatvamÆhyamityÃha / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhuktimuktik­dekÃntasamÃdeÓanatatpara÷ / kasya nÃnandanisyandaæ vidadhÃti sadÃgama÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) ÓabdaÓaktyudbhavaæ vastupadavyaÇgyamÃha---bhuktimuktik­diti---upanÃyakÃgamanaæ d­«Âvà santo«aæ vya¤jayantyà uktiriyam / vÃcyÃrthe sadÃgama÷ sacchÃstram / bhuktimuktÅ svargabhogamok«au / ekantaæ samyagÃdeÓanaæ tattvaj¤ÃnopadeÓa÷ / vyaÇgyÃrthe tu sadagama÷ satpuru«opanÃyakÃgama÷ / bhuktimuktÅ suratopayogag­hakarmatyÃgau / ekantasya samÃdeÓanaæ rahasyopadeÓa÷ / ## (lo, ai) bhuktÅti / bhuktirbhoga÷, sambhogaÓca / mukti÷ ni÷ Óreyasam itaravyÃpÃravyÃsaÇgaparityagasuÓaæ ca / ekÃnta÷ paramÃrthasvarÆpaæ saæketasthÃnaæ ca / sadÃgama÷ sacchÃstraæ sata÷ puru«asyÃgamanaæ ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra sadÃgamaÓabda÷ sannahitamupanÃyakaæ prati sacchÃstrÃrthamabhidhÃya sata÷ puru«asyÃgama iti vastu vyanakti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) atra Óli«ÂasadÃgamapadaÓaktimÆlakavya¤jakatvameva anyavya¤jakapadÃnÃmiti tatpadasyaiva vya¤jakatvaæ tadÃha--atreti---sacchÃstramÃpÃtata÷ prakaraïagamyaæ gÃmÃnyato 'bhidhÃya upanÃyakaæ prati satpuru«Ãgamaæ vyanakti ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu sadÃgama÷ sadÃgama iveti na kathamupamÃdhvani÷ ? sadÃgamaÓabdayorupamÃnopameyabhÃvÃvivak«aïÃt / rahasyasya saÇgopanÃrthameva hi dvyarthapadapratipÃdanam / prakaraïÃdiparyÃlocanena ca sacchÃstrÃbhidhÃnasyÃsambandhatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) satpuru«ÃgamasacchÃstrayorupamÃdhvanitvamÃÓaÇkate--nanviti / samÃdhatte--neti / upamÃvivak«ÃvÅjamÃha--rahasyeti / nanu ralasya saægopanamupamà cÃstvityatra Ãha--prakaraïadÅti / ÃdipadÃt tÃtparyyaparigraha÷ / pratisandhÃnena satpuru«Ãgamasyaiva ÃsvÃdyatvena aprÃkaraïikasacchÃstrasya prak­tÃsambandhatvÃt; tasyà ÃsvÃdyatvÃbhÃvÃt tadupamÃyà api anÃsvÃdyatvena tÃvatà sambandhÅkaraïasyÃpi anupayogÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** "ananyasÃdhÃraïadhÅrdh­tÃkhilavasundhara÷ / rÃjate ko 'pi jagati sa rÃjà puru«ottama÷" // atra puru«ottama÷ puru«ottama ivetyupamÃdhvani÷ / anayo÷ ÓabdaÓaktimÆlau saælak«yakramabhedau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) ÓabdaÓaktimÆlamalaÇkÃraæ padadyotyamÃha--ananyeti / dh­tà pÃlitÃ, pak«e kÆrmÃnantamÆrttyà Ƭhà / asya padasyÃpi Óaktyà vyaÇgyatve 'pi na vÃkyavyaÇgyatvaæ puru«ottamapadaÓle«ÃdhÅnapratÅtikatvÃdasya Óli«ÂÃrthasya / upamÃdhvaniriti--asya puru«ottamapadasya saÇgopanÃdiprayojanakatvÃbhÃvena upamÃyÃmeva tÃtparyyÃtsaælak«yakramabhedau vastvalaÇkÃrau / ********** END OF COMMENTARY ********** sÃyaæ snÃnamupÃsitaæ malayajenÃÇga samÃlepitaæ yÃto 'stÃcalamaulimambaramaïivistrabdhamatrÃgati÷ / ÃÓcaryaæ tava saukumÃryamabhita÷ klÃntÃsi yenÃdhunà netradvandvamamÅlanavyatikaraæ Óaknoti te nÃsitum" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) svata÷ sambhavivastuvyaÇgyaæ vastupadadyotyamÃha--sÃyamiti / snÃnavartmani upanÃyakopabhuktÃæ snÃtÃgatÃæ klÃntÃæ saÓÅæ prati sakhyà upahÃsoktiriyam / adhunà tava saukumÃryyamÃÓcaryyam / yena saukumÃryyeïa abhita÷ sarvÃÇgaæ klÃntÃsi / nanu vartmani ÃtapÃtÅd­Óa÷ klama ityatrÃha---sÃyamiti / malayajena candanena iti / etaddvayamapi klamanivÃrakam / nanu snÃnÃduttaraæ muhÆrttadvayÃtmakasÃyaækÃle ÃtapasattvÃt tata eva klama ityatrÃha--yÃto 'steti / ambaramaïi÷ sÆryya÷ / drutagamanÃt klamamapi nirasyati--vistrabdhamiti---vistrabdhaæ yathe«Âam, ÃgÃtikriyÃviÓe«aïamidam / viÓrabdhamanyeti kvacit pÃÂha÷ / nanu klama÷ kathaæ jÃta ityatrÃha--yenÃdhunà iti / yena klamena tava netradvandvam amÅlanavyatikaraæ mÅlanasambandharahitaæ yathà syÃttathà Ãsituæ sthÃtuæ na Óakroti / ## (lo, o) sÃyamiti---na vidyate mÅlanena vyatikara÷ samparko yatra tat amÅlanavyatikaraæ yathà syÃttathÃ'situæ sthÃtumityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra svata÷ saæbhavinà vastunà k­taparapuru«aparicayà klÃntÃsÅti vastu vyajyate / taccÃdhunà klÃntÃsi, na tu pÆrvaæ kadÃcidapi tavaivaævidha÷ klamo d­«Âa iti bodhayato 'dhunà padasyaivetarapadÃrthotkar«Ãdasyaiva padÃntarÃpek«ayà vaiÓi«Âyam / tadaprÃptimahÃdu÷khavilÅnÃÓe«apÃtakà / taccintÃvipulÃÇlÃdak«Åïapuïyacayà tathà // cintayantÅ jagatsÆtiæ paraæ brahmasvarÆpiïam / nirucchvÃsatayà muktiæ gatÃnyà gopakanyakÃ" // (yugmakam) ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) svata÷ sambhavivastuvyaÇgyamalaÇkÃraæ padavyaÇgyamÃha--tadaprÃptÅtyÃdiÓlokadvayaæ pÆrvavarïïitavyavasÃyÃd anyà gopakanyakà nirucchvÃsatayà niruddhapraïavÃyutayà muktiæ gatà / muktihetuæ ÓrÅk­«ïacintanamÃha--cintayantÅti / jagatsÆtiæ jagajjanakaæ ÓrÅk­«ïaæ tathÃpi samastapÃpapuïyak«aye eva muktirityatastadupapÃdayati--tadaprÃptÅti--taccinteti ca / ## (lo, au) tadaprÃptÅti---muktiæ guruyantraïÃyà mok«am / na tasya prÃïà utkÃmanti tatraiva samavalÅyante; iti Órute÷ / nirucchvÃsatÃyà mok«e 'pi sambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atrÃÓe«acayapadaprabhÃvÃdanekajanmasahastrabhogyadu«k­tasuk­taphalarÃÓitÃdÃtmyÃdhyavasitÃtayà bhagavadvirahadu÷khacintÃhlÃdayo÷ pratyÃyanamityatiÓayoktidvayapratÅtiraÓe«acayapadadvayadyotyà / atra ca vya¤jakasya kaviprau¬hoktimantareïÃpi saæbhavÃtsvata÷ saæbhavità / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atreti---tadaprÃptidu÷ khasya taccintÃhlÃdasya copabhogena tajjanakapÃpapuïyayoreva k«aya÷ sambhavati; natu samastapÃpapuïyayo÷ / ata÷ samastapÃpapuïyanÃÓakasamastatatphaladu÷ khasukhe«vanukte«u uktadu÷ khasukhayorÃropa÷ / ayameva cÃtrÃtiÓayoktyalaÇkÃra÷ / ato 'tra tadalaÇkÃradvayam / anukte upameye uktopamÃnÃropasya tattvÃt / yathà kamalamanambhasÅtyatra anukte upameye mukhe upamÃnakamalÃropa÷ / prak­tÃnÅtyatra upameyÃni anuktÃni uktasukhadu÷ khadÆyaæ cÃprak­tatvÃt upamÃnÃni atastadÃropÃdatiÓayoktidvayam / upameyasyÃnuktatvena cÃtiÓayoktyalaÇkÃro vyaÇgya eva / tavdyayavya¤jakau cÃtrÃÓe«acayaÓabdau pÃpapuïyayo÷, aÓe«acayatvÃbhyÃæ nÃÓakayordu÷ khasukhayoraÓe«acayatvavya¤janÃt / atra aÓe«acayapadayorekavÃkyasthatve 'pi dvÃbhyÃæ vyaÇgyadvayavya¤janÃnnaikavÃkyatvena vya¤jakatvamata÷ padatvenaiva vya¤jakatvam ********** END OF COMMENTARY ********** "paÓyantyasaækhyapathagÃæ tvaddÃnajalavÃhinÅm / deva ! tripathagÃtmÃnaæ gopayatyugramÆrdhani" // idaæ mama / atra paÓyantÅti kaviprau¬hoktisiddhena kÃvyaliÇgÃlaÇkÃreïa na ke 'pyanye dÃtÃrastava sad­Óà iti vyatirekÃlaÇkÃro 'saækhyapadadyotya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) saæk«epÃrthamalaÇkÃrasya vastvalaÇkÃravya¤janÃmupek«ya prau¬hoktisiddhÃlaÇkÃrasya vyaÇgyamalaÇkÃrapadadyotyamÃha--paÓyantÅti / tvaddÃnajalavÃhinyà nadyà asaækhyapathagÃmitvadarÓanÃt pathatrayagÃminyà gaÇgÃyà lajjayà ÓivÃÓirasi Ãtmagopanam / kÃvyaliÇgeneti--darÓanasya ÃtmagopanahetutvÃt hetvalaÇkÃreïa ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanye«vapyarthaÓaktipÆlasaælak«yakramabhede«ÆdÃhÃryam / tadevaæ dhvane÷ pÆrvokte«va«ÂÃdaÓasu bhede«u madhye ÓabdÃrthaÓaktyuttho vyaÇgyo vÃkyamÃtre bhavanneka÷ / anye puna÷ saptadaÓa vÃkye pade ceti catustriæÓaditi pa¤catriæÓadbhedÃ÷ / ## prabandhe mahÃvÃkye / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) mahÃvÃkyamiti--kula karÆpamÃhavÃkyamityartha÷ / tadaprÃptimahÃdu÷ khetyÃdiÓlokadvayasya mahÃvÃkyatve 'pi tatra vya¤jakapadadvayasattvÃt tadvyaÇgyasyaivodÃharaïatvena taddarÓitam / ********** END OF COMMENTARY ********** anantaroktadvÃdaÓabhedor'thaÓaktyuttha÷ / yathà mahÃbhÃrate g­dhragomÃyusaævÃde--- "alaæ sthitvà ÓmaÓÃne 'smin g­dhragomÃyusaækule / kaÇkÃlabahate ghore sarvaprÃïibhayaÇkare // na ceha jÅvita÷kaÓcitkÃladharmamupÃgata÷ / priyo và yadi và dve«ya÷ prÃïinÃæ gatirÅd­ÓaÅ" // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, a) alamiti---kÃladharmo maraïam / asya ca Ólokasya padyÃntarasacivasyaiva mahÃvÃkyateti spa«ÂÃrtham / mahÃvÃkyantaramudÃharati / ********** END OF COMMENTARY ********** iti divà prabhavato g­dhrasya ÓmaÓÃne m­taæ bÃlamupÃdÃya ti«ÂhatÃæ taæ parityajya gamanami«Âam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) alaæ sthitvetyati---ÓmaÓÃne m­tabÃlakam atyajatastadvandhÆn prati g­dhravÃkyamidaæ ÓlokadvayarÆpaæ mahÃvÃkyam / divase Óaktasya iti--divase eva bhak«aïÃsamarthasyetyartha÷ / gamanami«Âamiti--vakturg­dhrasya i«Âaæ m­tabandhÆnÃæ gamanamityartha÷ / tathà ca bÃlakaæ tyaktvà yÆyaæ gacchadhvamiti vastu svata÷ sambhavivastuna÷ uktaprabandhÃrthasya vyaÇgyamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "Ãdityo 'yaæ sthito mƬhÃ÷ ! snehaæ kuruta sÃmpratam / bahuvighno muhÆrto 'yaæ jÅvedapi kadÃcana // amuæ kanakavarïÃbhaæ bÃlamaprÃptayauvanam / g­dhravÃkyÃtkathaæ mƬhÃstyajadhvamaviÓaÇkitÃ÷" // iti niÓi samarthasya gomÃyordivase parityÃgo 'nabhila«ita iti vÃkyasamahena dyotyate / atra svata÷ saæbhavÅ vya¤jaka÷ / evamanye«vekÃdaÓabhede«ÆdÃhÃryam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) Ãdityo 'yam ityÃdiÓlokadvayarÆpaæ mahÃvÃkyaæ gomÃyorukti÷ / vahuvighna iti--tathà ca vighnaÓÆnyamuhÆrttÃntare jÃvanasambhÃvanà darÓità / evaæ kanakavarïïatvena rÆpaviparyyayÃbhÃvÃdaprÃptayauvanatvena ca m­tyuhetuyauvanÃdhÅnÃkÃryyÃbhÃvÃjjÅvanasambhÃvanà darÓità / bÃlà iti--ÓiÓubuddhaya ityartha÷ / mƬhà iti kvacit pÃÂha÷ / nÃbhila«ita iti / tathà ca ÃtrÃpi svata÷ sambhavinà etatprabandhÃrthena vÃlakaparityÃgÃnabhilëarÆpaæ vastu vyajyate ityartha÷ / evamanye«viti / svata÷ sambhavivastuvyaÇgyÃlaÇkÃrÃdyekÃdaÓabhede«vityartha÷ / ## (lo, Ã) Ãditya iti--strehaæ jÅvanopÃyÃnusaraïabÅjam / muhurtta÷ sandhyÃkÃla÷; bahuvingha÷ bhÆtÃdyÃveÓasambhÃvanÃdÃyitvÃm / ata÷ svata÷ sambhavinà vastunà vasuta vyajyate / udÃhÃryyamiti--tathà ca raghuvaæÓe"samayujyata bhÆpatiryuvÃ"ityÃdinÃ"ubhayÃæ siddhimubhÃvavÃpatu÷"ityante tulyayogitayà kÃvyaliÇgena và raghurÃghavayorvyatirekÃlaÇkÃra÷ pratÅyate / ki¤ca kumÃrasambhave himagirivarïïanaprau¬hoktyaprau¬hoktisiddhÃlaÇkÃrasaæs­«Âe himagireritarotkar«a÷ pratÅyate / arthaÓaktibhÆrityupalak«aïam / ÓabdaÓaktyudbhavo 'pi kvacit prabandhavyaÇgyo d­Óyate / yathà mÃghakÃvye ÓiÓupÃladÆtoktau sandhau kÃvye vastumÃtrarÆpo vigraha÷ upamÃdhvanirapi tathÃvidha÷ sambhÃvyate / ********** END OF COMMENTARY ********** evaæ vÃcyÃrthavya¤jakatve udÃh­tam / lak«yÃrthasya yathÃ---"ni÷Óe«acyutacandanam--" ityÃdi (p­d­ 62) / vyaÇgyÃrthasyayathÃ--"ua ïiccala-" ityÃdi (p­d­ 63) / anayo÷ svata÷ saæbhavinorlak«yavyaÇgyÃrthau ya¤jakau / evamanye«vekÃdaÓabhede«ÆdÃhÃryam / ## asaælak«yakramavyaÇgyo dhvanistatra padÃæÓaprak­tipratyayopasarganipÃtÃdibhedÃdanekavidha÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) padÃæÓa iti---asphuÂapadakramasya akramavyaÇgyadhvanirartha ityÃha--asaælak«yeti / atra dhvanipadaæ kÃvyaparam / vyaÇgyaparatve vyaÇgyo vyaÇgya ityanvayÃnupapatte÷ / padÃæÓÃdivyaÇgya ityartha÷ / tatra padÃæÓadyotyÃnÃæ bahuvidhatvamÃha--tatreti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--- "calÃpÃÇgÃæ d­«Âiæ sp­Óasi bahuÓo vepathumatÅæ rahasyÃkhyÃyÅva svanasi m­du karïÃntikacara÷ / karaæ vyÃdhunvatyÃ÷ pibasi ratisarvasvamadharaæ vayaæ tattvÃnve«Ãnmadhukara ! hatÃstvaæ khalu k­tÅ" // atra "hatÃ÷" iti na puna÷ "du÷khaæ prÃptavanta÷" iti hanprak­te÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) calÃpÃÇgÃmiti÷ ÓakuntalÃæ vyÃkulayantaæ bhramaraæ prati du«yantasyoktiriyam / tattvÃnve«Ãt iti / kiæ brÃhmaïasya aurasakanyÃtvena matpariïayÃyogyÃ, kiæ và tasya pu«ÂakanyÃtvena matpariïayayogyà ityevaæ tattvasyÃnve«aïÃdityartha÷ / hanprak­teriti / handhÃturÆpaprak­terityartha÷ / atra bh­tyukathanÃt vipralambhÃtiÓayo vyaÇgya÷ / ## (lo, i) padÃæÓe iti--iha yadyapi prak­tyÃde÷ kevalasya na vya¤jakatvam, tathÃpi vÃcakasamudÃyapravi«Âasya rasÃdi«u tadatiÓayÃdhÃyakatvaæ sah­dayÃnubhavasiddham / hatà ityÃdi---atra inanapratÅteranantaraæ nirvedavyaÇgyatvamiti Óoka÷ / tathà hyatra hatà ityasya sthÃne ktapratyayaæ sthÃpayitvà hana÷ sthÃne prak­tyantaraniveÓane na tathà pratÅti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "muhuraÇgulisaæv­tÃdharo«Âhaæ prati«edhÃk«araviklavÃbhirÃmam / mukhamaæsavivarti pak«malÃk«yÃ÷ kathamapyunnamitaæ na cumbitaæ tu" // atra "tu" iti nipÃtasyÃnutÃpavya¤jakatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) muhuraÇgulÅti---ÓakuntalÃæ prÃpya tatsambhogavighne sati anutapyasÃnasya du«yantasya uktiriyam / aæsavivarttoti bhujamÆle parÃvarttamÃnam / aÇguli ÓakuntalÃyÃ÷ / atreti---na¤Ã eva cumbanÃbhÃvalÃbhe tuÓabdena cumbasya atyantavyavacchedalÃbhÃt vipralambhÃnutÃpÃtiÓayo vyaÇgya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "nyakkÃro hyayameva me yadara÷--" ityÃdau (8 p­.) "araya÷" iti bahuvacanasya, "tÃpasa÷" ityekavacanasya, "atraiva" iti sarvanÃmna÷, "nihanti" iti "jÅvati iti ca tiÇa÷, "aho" ityavyayasya, "grÃmaÂikÃ" iti karÆpataddhitasya, "viluïÂhana" iti vyupasargasya, "bhujai÷" iti bahuvacanasya vya¤jakatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) nyakkÃra iti---atra vya¤jakatvamityatra vi«Ãdavya¤jakatvamityartha÷ / bahuvacanasyeti---mama eko 'pyarirnÃsti bahu tatsattve sambhÃvite vi«Ãda÷ / ekavacanasyeti---bahvÅbhai÷ pipÅllikÃbhirapyapakarttuÓakyatve ekasminnapakÃriïi tu atyantavi«Ãda÷ / atraiveti iti---viprak­«ÂamÃrgavarttikharadÆ«aïÃdyanekarÃk«asavadho 'pi sahya÷ / atraiva laÇkÃyÃmityatra vi«Ãda÷ / tiÇa iti---madanavadhÃne pÆrvaæ nihantu, varttamÃnamapi hananamityatra vi«Ãda÷ / aho iti---ad­ÓyaviparyayadarÓanÃt vismayena atyantavi«Ãda÷ / karÆpeti kapratyayasya taddhitatvaæ pÃïinimate / alpÃrthakasya tasya vi«ÃdatiÓayavya¤jakatvam / tathà hi--yadi luïÂhane svargo 'pi svalpagrÃma÷ kapratyayavaÓÃt cÃtyantasvalpa÷ / tadviluïÂhanocchÆnabhujÃnÃmidÃnÅæ kimapi karttumak«amatvena vaiyarthyamityantavi«Ãda÷ / vyupasargasyeti viÓe«aluïÂhanabodhanÃt / bhujairiti ekadvik«ibhujavaiyarthyaæ sahyaæ bahÆnÃæ vaiyarthyÃdityatyantavi«Ãda÷ / nari nari kirati drÃk sÃyakÃn pu«padhanvà puri puri ca niv­ttà mÃninÅmÃnacarccà // "a6 kiratÅti varttamÃnapratyayena niv­ttetyatra ktapratyayena kÃryakÃraïapaurvÃparyavyatyayarÆpÃtiÓayokti÷ pratÅyate / udÃhari«yate guïarÅtinirÆpaïa iti Óe«a÷ / ## (lo, Å) nyakkÃra ityÃdau udÃharaïadvaye padÃæÓavya¤jakatvasya prak­tatve 'pi prasaÇgÃt padavya¤jakatvakathanam / evam--- "rÃmo 'sau bhuvane«u vikamaguïai÷ prÃpta÷ prasiddhiæ parÃmasmadbhÃgyaviparyayÃdiha paraæ devo na jÃnÃti tam / vandÅ vai«a yaÓÃæsi gÃyati marut yasyaikabÃïÃhataÓreïÅbhÆtaviÓÃlaÓÃlavivaroktÅrïai÷ svarai÷ saptabhai÷" // atrÃsÃviti sarvanÃmnà sÃk«Ãt kiyamÃïà tadÅyalokottaraprasiddhirvyajyate / bhuvane«vityatra bahuvacanena guïairityatra prak­tyà bahuvacanena ca / te te viÓe«Ã asmad bhÃgyaviparyayÃdityatra ca na tava na mama kintvasmÃkaæ sarve«Ãmapi bhÃgyaviparyayÃdityasmadbhÃgyaviparyayÃdityatra na khalvabhÃgyÃt kintu bhagyaviparyayÃt / evaæ hi pÆrvamasmÃkaæ bhÃgyamavasthitam / saæprati tu anavadhÃnena tasya viparyayo jÃta iti pratipÃdanÃdÃtmÃnà pratipÃdanena ca te te sah­dayasaævedyà arthÃ÷ pratÅyante / tathà saktotphulletyÃdau hare÷ paÓyata ityatrÃnÃdara«a«Âhyà ki¤ca na kevalaæ rasÃdidhvanereva padÃæÓaprakÃÓatÃ, kintu vastvalaÇkÃrayorapi / atrÃlaÇkÃrasya yathÃ--- "pathi pathi sukaca¤cÆcÃrurÃbhÃÇkurÃïÃæ diÓi diÓi pavamÃno vÅrudhÃæ lÃsakaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** "ÃhÃre virati÷, samastavi«ayagrÃme niv­tti÷ parÃ, nÃsÃgre nayanaæ tadetadaparaæ yaccaikatÃnaæ mana÷ . maunaæ cedamidaæ ca ÓÆnyamadhunà yadviÓvamÃbhÃti te, tadbrÆyÃ÷ sakhi ! yoginÅ kimasi, bho÷ !kiæ và viyoginyasi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) ÃhÃre iti--dhyÃyantÅæ viyoginÅæ yogadharmiïÅæ d­«Âvà kasyacidiyaæ p­cchà / atra nÃyikÃyà viprambhÃtiÓaya÷ samastapadavyaÇgya÷ / ekatÃnamekamÃtravi«aya÷ / tava sthÃne yadà viÓvaæ ÓÆnyamÃbhÃti ityanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra tu "ÃhÃre iti vi«ayasaptamyÃ÷, "samasta" iti "parÃ" iti ca viÓe«aïadvayasya, "maunaæ cedam" iti pratyak«aparÃmarÓina÷ sarvanÃmna÷, ÃbhÃti" ityupasargasya "sakhi" iti praïayasmÃraïasya "asi bho÷" iti sotprÃsasya "kiæ vÃ" ityuttarak«adÃr¬hyasÆcakasya vÃÓabdasya, "asi" iti varttamÃnopadeÓasya ca tattadvi«ayavya¤jakatvaæ sah­dayasavedyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) vi«ayasaptamyà iti / manasà api ÃhÃravi«aya ityartha÷ / na tu ÃhÃrakriyÃyÃmadhikaraïam ityartha÷ / samasteti / na tu yat ki¤cidvi«aye etad viÓe«aïasya samÃsapadaikadeÓa÷, kintu padasyÃpi pade vya¤jakatvamastÅti darÓitam / pratyak«aparÃmarÓina iti / anubhÆyamÃnatvaparÃmarÓina ityartha÷ / kvacittu pratyak«aparÃmar«iïa iti samyak pÃÂha÷ / maunÃt mithyÃtvasÆcanÃcca tasya vipralambhavya¤jakatvam / idamapi padameva na padaikadeÓa÷ / upasargasyeti / ÃÇupasargeïa mithyÃtvarÆpaæ samyak pratibhÃti iti bhÃvabodhanÃt vipralambhavya¤janam / praïayasmaraïasyeti--tena d­ÓyamÃno vipralambho na tvayà gopanÅya ityartha÷ / sotprÃsopahÃsasyeti---sotprÃsa÷ samanÃksmitam / viyogakathanÃt mandasmitopahÃsa÷ / uttarapak«eti---viyogapak«a eva d­¬ha ityartha÷ / varttamÃnopadeÓasyeti--vipralambhaviÓe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** varïaracanayorudÃhari«yate / prabandhe yathÃ--mahÃbhÃrate ÓÃnta÷ / rÃmÃyaïo karuïa÷ / mÃlatÅmÃdhavaratnÃvalyÃdau Ó­ÇgÃra÷ / evamanyatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) prabandha iti / prabandho 'tra grantharÆpa÷ / ÓÃnta iti / svargÃrohaïarÆpamahÃbhÃrataÓrotu÷ yudhi«ÂhiraÓamaj¤Ãtu÷ ÓÃntaraso bodhya ityartha÷ / rÃmÃyaïeti / rÃmaÓokaj¤Ãtu÷ rÃmÃyaïaÓrotu÷ karuïarasa ityartha÷ / mÃlatÅti--mÃdhavavatsarÃjaratij¤ÃtustannÃÂakaÓrotu÷ Ó­ÇgÃra ityartha÷ / ## (lo, u) prabandha ityÃdi / ayamÃÓaya÷--na kevalaæ vastvalaÇkÃradhvanivadarthÃntaramÃha / vÃkyavyaÇgye 'pi tatsamudÃyabhÆte mahÃbhÃratÃdiprabandhe 'pi; anyathà kÃvyatvahÃneriti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## Óuddhai÷ Óuddhabhedairekapa¤cÃÓatà yojanenetyartha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) ekapa¤cÃÓaditi---pÆrvadarÓitÃ÷ pa¤catriæÓat kulakarÆpamahÃvakyavyaÇgyÃ÷ dvÃdaÓapadaikadeÓÃdivyaÇgyÃ÷ catvÃra ityekapa¤cÃÓat e«Ãæ parasparayojane saækhyÃæ darÓayati---saÇkareti / aÇgÃÇgitvarÆpeïa ekÃÓrayÃnupraveÓarÆpeïa saædigdharÆpeïa ca trividhena saækareïa yojane tasya trirÆpatà / kimayam--ayaæ veti saæÓayÃspadatvarÆpa÷ eka÷, tayo÷ parasparÃnugrÃhakÃnugrÃhyabhÃvarÆpo dvitÅya÷, tayorekavya¤jakena vya¤janarÆpast­tÅya÷ / saæs­«Âi÷ tu etat tritayarÃhityenaikapade sthiti÷ / ebiryÃ÷ saækhyà bhavanti tà Ãhavedeti---"aÇkÃnÃæ vÃmata÷ krama' iti rÅtyÃvedÃÓcatvÃra÷ tadvÃme khaæ ÓÆnyam / tadvÃme 'gnayastraya÷ / tadvÃme ÓarÃ÷ pa¤ca / nanvevamitthamekapa¤cÃÓat caturguïena caturadhikadviÓatameva bhavati / tatkathametÃd­ÓÅ saækhyeti cenna / ekasyaiva svajÃtÅyena ekena svasvajÃtÅyai÷ pa¤cÃÓatà ca caturguïane ekasyaiva caturadhikadviÓatarÆpatvam / evaæ taduttarasya pÆrveïa saha cÃturvidhyaæ pÆrvagaïanÃyÃæ pravi«Âamityata÷ tasya cÃturvidhyasya agaïyatvÃt tasya dviÓatarÆpatvam / evaæ taduttarasya pÆrvaddhÃbhyÃæ catuÓcaturvidhatvasya agaïyatvÃt caturnyÆnadviÓatarÆpatvam / evaæ rÅtyà caramasya caturÆpatvamÃtraæ guïyamiti bhavatyuktarÆpà saækhyà / kÃvyaprakÃÓe tu darÓitakrameïa kramaÓo hrasamÃvicÃryya sarve«Ãmeva caturadhikadviÓatarÆpatvena ekapa¤cÃÓata eva tÃd­ÓasaækhyÃtvena "vedakhÃgniviyaccandrÃ÷' ityevaæ saækhyà eva utsargasiddhà darÓitÃ÷ / vastutastu atyantavicÃre vedakhÃgniÓararÆpà yà saækhyà granthak­tà darÓità sÃpi na sambhavati / tathà hi ekapa¤cÃÓata eva uktacÃturvidhyaæ na sambhavati, padaikadeÓapadavyaÇgyayo÷ padavÃkyavyaÇgyayoÓca ÓabdaÓaktyutthavyaÇgyayorarthÃntarasaækramitavÃcyÃtyantatirask­tavÃcyavyaÇgyayoÓca ekavya¤jakÃnupraveÓarÆpasaækarÃsambhÃvÃt cÃturvidhyÃbhÃvÃt / e«u Óuddhaikapa¤cÃÓanmÅlanena saækhyÃmÃha---Óuddhairi«ubÃïeti / vyÃca«Âe--Óuddhairiti / yojanena saæsthÃtuæ yojanena / ## (lo, Æ) tadevamiti---evaæ vyaÇgyasya padavÃkyagatatveÇgav­ttau pa¤catriæÓadbhedÃ÷ saækhyÃtÃ÷ / tadanantaramarthaÓaktyudbhavasya prabandhagatatvena dvÃdaÓa / rasasya padÃæÓavarïaracanÃprabandhagatatvena catvÃra iti militvà dhvanikÃvyasya ekapa¤caÓadbhedÃ÷ Óuddhà ityartha÷ / saækareïeti / saækarasyÃÇgÃÇgibhÃvaikavya¤jakÃnupraveÓasandehabhedÃt tribhi÷ prakÃrai÷ parasparanirapek«ayaikaprakÃrayà saæs­«Âyà cÃnyo 'nyamiÓraïe ÓuddhabhedÃnÃmeva pa¤cÃÓata÷ sambhÆya vedÃÓcatvÃra÷, kha ÓÆnyam, agnayastraya÷, ÓarÃ÷ pa¤ca; evaæ"cÃÇkavinyÃse vailomyasya gaïitaÓÃstraprasiddhatvÃt"pa¤casahastrÃïi; Óatatrayaæ catvÃraÓca bhedÃ÷"5304" / tathà hi prathamabhedasya sajÃtÅyamiÓraïe catvÃro bhedÃ÷; vijÃtÅyai÷ pa¤cÃÓatà pratyekaæ dhvaninà vimaÓraïe catvÃro bhedÃ÷ iti militvà caturadhikaæ bhedaÓatadvayaæ dvitÅyasya bhedaÓatadvayameva / yadi prathamabhedasya dvitÅyabhedena saha miÓrayaïaæ; dvitÅyabhedasya prathamabhedena saha tattadeveti / dvitÅyabhede prathamabhedÃpek«ayà catvÃro bhedÃ÷ pÃtanÅyÃ÷ / evaæ t­tÅye '«Âau caturthe dvÃdaÓa iti krameïÃnye«Ãmapi svakÅyÃdyabhedÃpek«ayà sarve«Ãæ bhedacatu«ÂayapÃtanam / Óuddhairiti / i«ava÷ pa¤cabÃïÃ÷; pa¤ca agraya÷ traya÷ sÃyakÃ÷ pa¤ca evaæ pa¤casahastrÃïi Óatatrayaæ pa¤cÃÓat pa¤ca ca;"5355" jratra agrimÃgrimabhedasya yojane ekaikabhedahrÃsÃt evaæ prakÃreïa evaæ yojanaæ bhavati / "eko rÃÓirdvidhà sthÃpya ekamekÃdhikaæ kuru / samÃrddhenÃsamo guïya÷ etat saækalitaæ laghu" // ityuktadiÓà dvipa¤cÃÓadarddhena «a¬viæÓatyà ekapa¤cÃÓataæ guïayet / tathà ( 51n2 ) --2u26 / 51n26u1326saækhyà jÃyante / te«u caturbhirguïite«u (1326u4u5304pa¤casahastrÃïi caturadhikaæ Óatatrayaæ saækÅrïïabhedÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** diÇmÃtraæ dÆdÃhriyate--- "atyunnatastayugà taralÃyatÃk«Å dvÃri sthità tadupayÃnamahotsavÃya / sà pÆrïakumbhanavanÅrajatoraïastraksaæbhÃramaÇgalamayatnak­taæ vidhatte" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) atyunnateti---pravÃsÃdÃgacchantaæ patiæ dvÃri sthitvà d­«ÂavatÅæ nÃyikÃæ kasmiæÓcinnivedayata÷ kasyaciduktiriyam / stanayugaæ pÆrïïakumbhau Ãyatamak«iyugaæ navanÅrajatoraïastraksambhÃra÷ / rasadhvanyoriti---etat vÃkyavyaÇgyatvÃt Ó­ÇgÃrasya / vvanipadamatra vyaÇgyarasaparam / ekÃÓraya etat vÃkyam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra stanÃveva pÆrïakumbhau, d­«Âaya eva navanÅrajastraja iti rÆpakadhvanirasadhvanyorekÃÓrayÃnupraveÓa÷ saÇkara÷ / "dhinvantyamÆni madamÆrcchadalidhvanÅni dhÆtÃdhvanÅnah­dayÃni madhordinÃni / nistandracandravadanÃvadanÃravindasaurabhyasauh­dasagarvasamÅraïÃni" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) dhvanyo÷ saæs­«ÂimÃha---dhinvantyamÆni iti / amÆni madhaurdinÃni dhinvanti lokÃn prÅïayanti / kÅd­ÓÃni-madena mÆrcchan varddhamÃna÷ alidhvanirye«u / tathà nistandra unnidra÷ candra÷ tÃd­ÓavadanÃyÃ÷ yad vadanÃravindaæ tasya saurabhyaæ saugandhyaæ tasya sauh­dena saæparkeïa sagarvÃ÷ samÅraïà yatra tÃd­ÓÃni / atreti candrasya nidrÃbhÃvÃt tandrÃpadasyÃprakÃÓe lak«aïà samÅraïasyotk­«Âatvaæ tadvyaÇgyam, tathà samÅraïasya garvÃbhÃvÃt utk­«Âe lak«aïà sukhasparÓatvaæ tadvyaÇgyam / e«Ãæ vyaÇgyÃnÃæ trividhasaækarÃbhÃvÃt ekapadasaæsthitirÆpà saæs­«Âi÷ / tadÃha--nistandretyÃdÅti / idamupalak«aïam / alidhvanicandrasamÅraïai÷ kÃmoddÅpakai÷ vyaÇgyasya Ó­ÇgÃrasya apyatra pratÅtirityatastasya candrojjvalatvena samÅraïotk­«Âatvena tasya sukhasparÓatvena ca lak«aïÃmÆlakavyaÇgye na prakar«aïÃdanugrÃhyÃnugrÃhakabhÃvarupasaækaropyatraiva Óloke bodhya÷ / saæÓayÃspadarÆpasaÇkarÃÓcÃtra nodÃh­ta÷ / tadudÃharaïaæ ca kÃvyaprakÃÓak­tà dattamanve«Âavyam / yathÃ--- khaïapÃhuïià deara jÃÃe kiæ pide bhÃïià / ruai pa¬ÃhepilahÅdharammi aïuïijvau vÃrÃÅ // "iti / k«aïaprÃghuïikà devara jÃyayà kimapi te bhaïità / roditi paÓcÃd bhÃgavalabhÅg­he-anunÅyatÃæ varÃkÅ // iti saæsk­tam / g­hapatiprasaktÃmupanÃyikÃmutsave tadg­hÃgatÃæ tatpatnyà bhartsitÃæ paÓcÃt g­he rudatÅmanunetuæ g­hapatijye«ÂhabhrÃt­patnyÃ÷ sopahÃsoktiriyam / atra k«aïa utsavastatra prÃghuïakà abhyÃgatà utsavÃgatetyartha÷ / taddevara sà te tava jÃyayÃkimapyapriyaæ bhaïità satÅ paÓcÃdvalabhÅg­he roditÅti / tÃd­ÓÅ varÃkÅ du÷ khità anunÅyatÃmityartha÷ / bhavatà iti Óe«a÷ / atra ca anunayo vÃcyÃrtha÷ / tadvyaÇgya upabhoga iti / ayaæ kiæ svata÷ sambhavivastuvyaÇgyavastudhvani÷ kiævà anunayapade upabhogalak«aïÃ; tadvyaÇgya tasyÃ÷ du÷ khÃpasÃraïamityayamarthÃntarasaækramitavÃcyalak«aïà mÆladhvaniriti dhvanyo÷ saæÓayÃspadatvam / etÃd­ÓavyaÇgayopayogÃya paÓcÃdg­hamuktaæ nirjanatvÃt / ## (lo, ­) dhinvantÅti---dhinvanti prÃïayanti / adhvanÅnÃ÷ pathikÃ÷ nastandrasauh­dasagarvaÓabdà nirmalÃdyabhÃvaprau¬harÆpÃrthaparyyavasÃnÃdatyantatirask­tavÃcyÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra nistandretyÃdilak«aïÃmÆladhvanÅnÃæ saæs­«Âi÷ / atha guïÅbhÆtavyaÇgyam--- aparaæ tu guïÅbhÆtavyaÇgyaæ vÃcyÃdanuttame vyaÇgye / aparaæ kÃvyam / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) guïÅ bhÆtavyaÇgyakÃvyamÃha--atheti / kÃvyamanuttamatvamiti / vyaÇgyÃnuttamatvena kÃvyÃnuttamatvam / bhedÃstasyoditi iti--tasya guïÅbhÆtavyaÇgyakÃvyasya evama«ÂavidhavyaÇgyabhedÃt tasyëÂau bhedà udità ityartha÷ / ## (lo, Ì) evaæ dhvanyÃkhyaæ kÃvyasya bhedaæ nirupya guïÅbhÆtavyaÇgyamavatÃrayati atheti--tatra syÃditi---kÃkkà Ãk«iptaæ vÃcyavat sphuÂÅk­tam / vÃcyasiddheraÇgaæ kÃraïam / asphuÂaæ sah­dayÃnÃmapi kleÓapratyeyam / evaæ pÆrvavyaÇgyÃdbheda÷ / asundaraæ vÃcyÃpak­«ÂacamatkÃrakam / vyaÇgyamiti pratipadamanvaya÷ / bhedÃ÷ viÓe«Ã÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** itarasya rasÃderaÇgarasÃdivyaÇgyam / yathÃ-- "ayaæ sarasanotkar«o pÅnastanavimardana÷ / nÃbhyÆjaghanasparÓo nÅvÅvistraæsana÷ kara÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) rasÃderaÇgaæ rasÃdi ityubhayatra ÃdipadÃt bhÃvÃdyaÇgatÃpi rasÃde÷, evaæ vÃcyÃÇgatvamapi vastvalaÇkÃrayorityuktam / ayaæ sa iti---bhÆriÓravasa÷ samarapatitaæ hastamÃdÃya rudatyÃstatpatnyà uraktiriyam / atreti---rasotkar«aïÃdinà vyaÇgya÷ Ó­ÇgÃra÷ m­tÃlambanakatvena rasatÃmanÃpanno m­tÃlambanakasya karuïasyÃÇgam / rasatÃpannasya tasya Ó­ÇgÃreïa prakar«aïÃt pÆrvÃnubhÆtasukhasmaraïe hi karuïaprakar«a÷ / ## (lo, Ê) yathoddeÓamudÃjihÅr«uritarÃÇgamiti viv­ïoti, itarasyÃrthÃt pradhÃnabhÆtasya rasÃde÷, rasaÓabdenÃtra bhÃvÃdÅnÃmupagraha÷ ÃdiÓabdena vÃcyasyÃÇgam utkar«akÃrirasÃdi atrÃdiÓabdÃdanuraïanarÆpam / ayaæ sa iti ---idaæ hi mahÃbhÃrate, samaracchinnaæ bhÆriÓravaso hastamÃdÃya tatkÃntÃyà vilapanam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra Ó­ÇgÃra÷ karuïasyÃÇgam / "mÃnonnatÃæ praïayinÅmanunetukÃmastvasainyasÃgararavodratakarïatÃpa÷ / hà !hÃ! kathaæ nu bhavato ripurÃjadhÃnÅprÃsÃdasaætati«u ti«Âhati kÃmiloka÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) bhÃvasyÃÇgaæ karuïamÃha---mÃnonnatÃmiti / unnatamÃnÃmityartha÷ / hÃheti trÃsavij¤Ãturvaktustadvi«ayakaÓoka÷ / bhavato ripurÃjadhÃnÅprasÃdasantati«u kathaæ kamilokasti«Âhati iti anvaya÷ / atreti autsukyaæ mÃninyanunayakÃmanayà vyaÇgyam / tadviruddha÷ trÃsa÷ yathoktakarïatÃpapadavyaÇgya ityanayo÷ siddhi÷ / tÃd­ÓasandiviÓi«ÂÃnÃæ ripurÃjadhÃnÅkÃmilokÃnÃæ ÓocyÃvasthÃj¤Ãturvaktu÷ ÓokarÆpa÷ karuïo rÃjavi«ayaratibhÃvasyÃÇgamityartha÷ / atra ca hÃhÃÓabda÷ krodhavya¤jakahuÇkÃravannirarthaka÷ / Óokavya¤jaka iti granthak­to 'bhiprÃya÷ tadaiva vyaÇgyabhÆtasya hÃhÃÓabdapratipÃdyasya ÓokarÆpakaruïasya vyaÇgyatvopapatte÷ / hÃhÃÓabdasya vÃcya eva ÓorÆpa÷ karuïa÷ / hÃhetyukte ÓocÃmÅti pratÅtyà tadvacyatÃsiddhe÷ / anyathà goÓabdasyÃpi gairna vÃcya÷ syÃt / ato granthak­ta÷ chidramevÃtra / ********** END OF COMMENTARY ********** atrautsukyatrÃsasandhisaæsk­tasya karuïasya rÃjavi«ayaratÃvaÇgabhÃva÷ / "janasthÃne bhrÃntaæ kanakam­gat­«ïÃndhitadhiyà vaco vaidehÅti pratipadamudaÓru pralapitam / k­tÃlaÇkÃbharturvadanaparipÃÂÅ«u ghaÂanà mÃyÃptaæ rÃmatvaæ kuÓalavasutà na tvadhigatÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) vÃcyÃrthasyÃÇgaæ sÃd­ÓyarÆpaæ vastvÃha---janasthÃna iti / daridrasyoktiriyam / mayà rÃmatvaæ prÃptaæ rÃmasad­Óo 'haæ jÃta ityartha÷ / ÓabdÃtmakaæ sÃd­ÓyamÃha---janasthÃna iti / mayà kanakarÆpayà m­gat­«ïayà marÅcikÃyÃndhitadhiyà janÃnÃæ sthÃne bhrÃntam asÃre saæsÃre kanakasyÃpi tucchatvena tasyopÃdetvabhramajanakatvÃdupÃdeyajalabhramakanakam­g­«ïayÃndhitadhiyà bhrÃntam / mayà vai iti sambodhya pratipadaæ sthÃne dehÅti vaca÷ / mayà bharttu÷ ÅÓvarasya paripÃÂÅ«u paricaryyÃsu aælamityarthakà ghaÂanà na k­tà tadvat rÃmeïÃpi laÇkÃbharttu÷ rÃvaïasya vadanÃnÃæ mukhÃnÃæ paripÃÂyÃæ paripÃÂanasya nimittami«ughaÂanà k­tà // kintu kuÓalaæ dÃrid«ÃpanÃyakaæ vasu dhanaæ yasya tÃd­Óatà tu mayà na prÃptà / atra tuÓabdena rÃmavÃk chedÃt rÃmeïa tu kuÓalavasutà prÃptà ityartha÷ pratÅyate--tatra ca kuÓalavau sutau yasyÃstÃd­ÓÅ sÅtetyartha÷ / ## (lo, e) aÇgaparipo«akatvÃd vÃcyÃÇgabhÆtamanuraïanarÆpaæ ÓabdaÓaktimÆlamudÃharati-evaæ ca rasabhÃvÃderaÇgaæ rasabhÃvÃdi, vÃcyasya cÃnuraïanarÆpaæ vya¬gyamiti dvidhetyartha÷ / janasthÃna iti / janasthÃnaæ-nagaragrÃmÃdi, daï¬akÃraïyaæ ca / kanakaæ prati m­gat­«ïà viphalÃÓÃ, kanakam­ge t­«ïà ca vai niÓcitaæ; dehi prayaccha; videhajà sÅtà ca / alaæ vyartham / kÃbharttu÷ kutsitasvÃmina÷ yad vadanaæ tasya paripÃÂÅ«u paramparÃsu laÇkÃbharttu÷ rÃvaïasya vadanÃnÃæ mukhÃnÃæ paripÃÂyÃæ paÇktau i«ughaÂanà ÓarayogaÓca / kuÓalam ÃyatiÓuddhaæ vasu dhanaæ yasya evaæbhÆtatÃ, kuÓalavau sutau yasyÃ÷ sà sÅtà ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra rÃmatvaæ prÃptamityavacane 'pi ÓabdaÓaktereva rÃmatvamavagamyate / vacanena tu sÃd­ÓyahetukatÃdÃtmyÃropaïamÃvi«kurvatà tadropanamapÃk­tam / tena vÃcyaæ sÃd­Óyaæ vÃkyÃrthÃnvayopapÃdakatayÃÇkatÃæ nÅtam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) atra vi«ÃdÃdhikyavya¤jakayà kuÓalavasutÃprÃptyà prÃptatatkÃt rÃmÃt upamÃnÃd vailak«aïyarÆpo vyatirekÃlaÇkÃra÷ na¤o vÃcya÷ / tatprakar«akatayà rÃmasÃd­Óyaæ vyaÇgyam / tadaÇgamiti manasik­tya vyaÇgyasya sÃd­Óyasya agƬhatvÃt guïÅbhÆtatvamupapÃdayitumÃha--atra rÃmatvamiti / avacane 'pÅti anuktÃvapÅtyartha÷ / vacanetu iti / taduktau ityartha÷ / tÃdÃtmyÃropaïaæ rÃmatvaprÃptyà rÃmatÃdÃtmyÃropam / tadÃropaÓca sÃd­ÓyamÆlaka÷ ityÃha---sÃd­Óyaheturiti---Ãvi«kurvÃtà vaktrà tad gopanaæ dhvanitvahetutadrƬhatvam / tadropanÃt sÃd­Óyasya guïÅbhÆtatvamupapÃditam / yadyapi ekaÓabdarÆpaæ sÃd­Óyaæ ÓrotragrÃhyameva na tu vÃkyaæ, vyaÇgyasyaiva ca guïÅbhÆtatve guïÅbhÆtavyaÇgyaæ bhavati / tathÃpi Óabdasya sÃd­Óyatvena rÆpeïa vyaÇgyatvameva na Órotragrahyatvam / tathà ca tasyÃparÃÇgatvamupapÃdayati--tena vÃcyamiti---vyaÇgyamityartha÷ / na ca tad gopanÃt agƬharÆpaguïÅbhÆtavyaÇgyaprabheda evÃyamiti vÃcyam / tathÃtve 'pi aparaÇgatÃnapÃyÃt / vÃcyÃrtho rÃmavyatireko na¤o vÃcya÷, tatprakar«ÃnvayopapÃdakatayà ityartha÷ / na tu rÃmavyatirekasyÃnvayani«pÃdakatayà abÃdhitatvena tad vinÃpi tanni«patte÷ / prakar«advÃrÃparÃÇgatvÃcca / nanÆpamÃnÃpek«ayà upameyasyÃdhikaæ vyatirekÃlaÇkÃra÷ / sa ca sÃd­ÓyahetukopamÃnatvaghaÂita eva / tathà ca vyatirekÃlaÇkÃraÓarÅraghaÂakameva sÃd­Óyam; kathaæ tatprakar«akamiti cenna / ekaviÓe«aïenÃpi tad ghaÂanasambhave bahuviÓe«aïasambhavÃttatprakar«akatvamapi labhyate tacca sah­dayaikavedyam / ## (lo, ai) atreti vacane tu rÃmo 'smÅtyuktvà puna÷ sÃd­ÓyahetukatÃdÃtmyaropaïaæ janasthÃna ityÃdi vacanapratipÃdanenÃpi labhyam / tadgopanaæ vyaÇgyabhÆtarÃmatÃdÃtmyÃropasya gopanam / vÃcyaæ mayÃptaæ rÃmatvamiti padÃbhidheyam / sÃd­Óyasya vyaÇgyato vyaÇgyatve 'pi sphuÂapratibhÃsane vcyatvamuktam / vyaÇgyamiti pÃÂhe tu sugamà eva vyÃkhyà / sÃd­Óyaæ rÃmeïa sahetyartha÷ / vÃkyaæ janasthÃna ityÃdi / evabharthaÓaktimÆlÃnuraïanarÆpasya vyaÇgyasyÃpi vyaÇgyatve udÃhÃryyam ********** END OF COMMENTARY ********** kÃkvÃk«iptaæ yathÃ--- "mathnÃmi kauravaÓataæ samare na kopÃddu÷ÓÃsanasya rudhiraæ na pibÃmyutarasta÷ / saæcÆrïayÃmi gadayà na suyodhanorÆæ sandhi karotu bhavatÃæ n­pati÷ païena" // atra mathnÃmyevetyÃdivyaÇgyaæ vÃcyasya ni«edhasya sahabhÃvenaiva sthitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) kÃkkÃk«iptamiti---kÃkkà uccÃraïena ÓiraÓcÃlanasahak­tadhvaniviÓe«aïÃk«iptam / ÓÃbdabodhasya prÃk padÃrthavidhayà sahasà pratyÃyitamityartha÷ / mathnÃmÅti---duryoghanena saha sandhikaraïe prav­ttaæ yudhi«Âhiraæ Órutvà kuddhasya bhÅmasya sahadevaæ pratyuktiriyam / bhavatÃmityanena asmÃkam asamÅhitakÃritvÃt nÃsmÃkaæ n­patiriti sÆcitam / suyodhanamiti duryodhanasyÃparaæ nÃma / k­takauravaÓatavadhapratÅj¤asya tatkrodhasattvena mathnÃmÅtyuktirbÃdhitÃrthà / ato na¤a÷ ÓiraÓcÃlanasahak­tà kÃku÷ pratÅyate / tayà vya¤janayà aparana¤or'thopasthÃpanÃt na mathnÃmÅtyartho labhyate / tacca mathanÃyogavyavacchedarÆpam / tadÃha---atra mathnÃmyeveti / ÃdipadÃt pibÃmyeva ityÃdikaæ bodhyam / ityÃdi vyaÇgyamiti---ityÃdi ekadeÓarÆpaæ vyaÇgyamityevÃrtha÷ / evakÃrÃrthaka na¤dvaye ekana¤arthasyaiva vyaÇgyatvÃt / ## (lo, o) sahabhÃvenaiva sthitamityanena dhvanitvanirÃsa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "dÅpayan rodasÅrandhrame«a jvalati sarvata÷ / pratÃpastava rÃjendra ! vairivaæÓadavÃnala÷" // atrÃnvayasya veïutvÃropaïarÆpo vyaÇgya÷ pratÃpasya dÃvÃnalatvÃropasiddhyaÇgam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) vÃcyasiddhyaÇgamudÃharati---anupannasya vÃcyÃrthasya yad vyaÇgyÃnvayenaiva siddhi÷ tÃd­Óaæ vyaÇgyaæ vÃcyasiddhyaÇgam / dÅpayanniti---ropasÅrandhraæ dyÃvÃp­thivyorantarÃlam / atreti / anvayasÃya vairikulasya vaæÓapadavÃcyasya veïutvaropaïarÆpo vyaÇgaya iti kulaveïudvayÃrthakasya vaæÓapadasya prakaraïÃt kule niyantraïena veïo stad vyaÇgyatvena tadrÆpaïasyÃpi vyaÇgyatvÃt davÃnalatvÃropasiddhyaÇgamiti kule davà nalavÃdhena veïÃveda tad bÃdhÃt / atredamavadheyam / yadi prakaraïavaÓÃt anekÃrthasya vaæÓapadasya prathamaæ kulabodhakatvam; tadaiva veïurÆpor'tho vyaÇgyo bhavati tadeva tu na; davÃnalasya kule bhÃdhÃt / kintu kulaveïyorubhayorekadà eva davÃnalÃnvayÃrthaæ tÃtparyyÃd vaæÓayorupasthityà arthadvayameva vÃcyam / natu veïurÆpor'tho vyaÇgyastathà ca paramparitarÆpamevedaæ veïutvarÆpaïasya davÃnalarÆpaïakÃraïatvÃt tad vak«yati svayameva--- "yatra kasyacidÃropa÷ parÃropasya kÃraïam / tat paramparitam / iti / udÃhari«yati ca--- "Ãhave jagaduddaï¬arÃjamaï¬alarÃhave / ÓrÅn­siæhamahÅpÃla ! svaststu tava bÃhave // "iti atra hi rÃjamaï¬alasya grÃsakarÆpasambandhitayà rÃhuvÃdhÃt bÃhau rÃhurÆpaïamanupapannamato n­pamaï¬ale candramaï¬alatvasyÃropo bÃhau rÃhurupaïakÃraïamiti / ata eva kÃvyaprakÃÓak­tÃpi sadvaæÓamuktÃmaïirityatra rÃj¤o muktÃmaïyÃropaïasya satkule bÃdhÃt satkule saha veïuropaïaæ tatkÃraïamityuktam / ato dÅpayan rodasÅrandhramityÃdikaæ paramparitarÆpakodÃharaïameva, na vÃcyasiddhyaÇgodÃharaïam / anyathà svokte÷ kÃvyaprakÃÓak­dukteÓca virodhÃpatte÷ / na hi dÅpayan ityÃdau Ãhave jagaduddaï¬etyÃdau ca ekasya vÃcyasiddhyaÇgatvamanyasya paramparitarÆpakatvamityatravinigamakaæ nÃsti / vÃcyasiddhyaÇgodÃharaïaæ tu-- "gacchÃmyacyuta ! darÓanena bhavata÷ kiæ t­ptirutpadyate kintvevaæ vijanasthagrerhatajana÷ sambhÃvayatyanyathà / ityÃmantraïabhaÇgisÆcitav­thÃvasthÃnakhedÃhasÃ-- mÃÓli«yan pulakotkaräcitatanugopÅ hari÷ pÃtu vÃ÷ // "iti kÃvyaprakÃÓak­dbhirdattamevÃnve«Âavyam / tathà hi ityÃmantraïetyÃdirvÃcyÃrtha÷ / pÆrvÃrddhÃmantraïetyÃdivÃkyÃrthasya apratÅtikÃle asiddhestad-vyaÇgyÃrthasya he acyuta ! madvidhanÃyikÃdarÓanenÃpi dhairyyacyutarahita ityevaævidhÃyÃ÷ bhaÇgyÃ÷ pratÅtyaiva siddhayati / na ca n­pamaï¬ale candramaï¬alÃropaïamapi vyaÇgyaæ sadevÃlaÇkÃra÷ / tathà ca paramparitarÆpakÃlaÇkÃravÃcyasiddhyaÇgayo÷ saækara eveti vÃcyam / vyaÇgyatve 'laÇkÃratvÃbhÃvasya brahmaïaÓramaïetyÃdinà eva uktatvÃt / prathamaæ n­pamaï¬ale rÃhoranvayÃsambhÃvena rÃjamaï¬alapadÃdekadaiva n­pacandramaïaa¬alayo÷ upasthityà drayorapi vÃcyatvÃcca / nanu tatkatham--- bhramimaratimalasah­dayatÃæ praïayaæ mÆrcchÃæ tama÷ ÓarÅrasÃdam / maraïaæ ca jaladadabhujagajaæ prasahya kurute vi«aæ viyoginÅnÃm / "ityatra viÓe«ajale rÆpetaæ halÃhalaæ vyaÇgyaæ bhujagarupaïasiddhik­dityuktyà halÃhalasya vyaÇgyatvamuktvà kÃvyaprakÃÓak­tà vÃcyasiddhyaÇgodÃharaïatvena taduktamiti cenna / tatra uddÅpakatayà prÃkaraïikamanekÃrthasya vi«aÓabdasyÃrtho jalam ityato 'prÃkaraïikaæ halÃhalaæ vyaÇgyamityuktam / na ca dÅpayannityatrÃpi prÃkaraïikatvena vaæÓapadÃrthakulavÃcyaæ veïustu aprÃkaraïiko vyaÇgya eveti vÃcyam / davÃnalarÆpaïasyÃpi tÃtparyyavi«ayatvena tasya kule bÃdhena tadupapÃdanatayà veïorapi prÃkaraïikatvÃt / anyathà "Ãhave jagaduddaïda"ityÃdÃvapi paramparitarÆpakaæ na syÃt / kintu vÃcyasiddhyahgameva tadapi syÃt / bhramimaratimityÃdau tu jalade bhujagarÆpaïaæ ÓyÃmatvenÃpakÃritvena ca jale halÃhalarÆpaïaæ vinÃpi ÃpÃtata÷ siddhatyeveti halÃhalamaprÃkaraïikamityato vyaÇgyameva / parantu praïidhÃne sati jalasya bhujagajanyatvÃsambhavena bhajagarÆpaïÃsiddhyà tatsiddhikÃritvena paÓcÃjjale halÃhalarÆpaïamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** "harastu kiæcitpariv­ttadhairya÷--" ityÃdau ((22.p­ d­) vilocanavyapÃralëayo÷ prÃdhÃnye saædeha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) saædigdhaprÃdhÃnyamÃha---harastviti / prÃdhÃnyaæ rasavya¤jakatayà vyajyate rase / kiæ vÃcyÃrthena kiæ và vyaÇgyÃrthena vya¤jito 'yaæ ityevaæ sandehavi«ayatvaæ tattvam / halastviti kumÃrasambhave ÃkÃlike vasante jÃte sarve«Ãmeva kÃmodreke sati halasyÃpi ki¤cit tathÃtvavarïanamidam / candrodayasyÃrambhe natu candrasyodaye tadÃnÅmevÃmburÃÓerdheryyapariv­tte÷ ki¤cittvÃt / atreti---prÃdhÃnyasandeho harasya Ó­ÇgÃravya¤jakatÃsandeha÷ / vilocanavyÃpÃro hi vÃcya÷ / cumbanÃbhilëastu vyaÇgya÷ taddvayamapi Ó­ÇgÃranubhÃvastat kena raso vya¤jita iti sandehÃt / na ca dvÃbhyÃmeva vyajyatÃæ, tathà ca tulyaprÃdhÃnyodÃharaïameva hadamastviti vÃcyam / dhairyyapariv­tte÷ ki¤cittvena cumbanÃbhilëo jÃto na vÃ; iti sandehena nadÅyarasavya¤jakatÃyà api tadadhÅnasandehÃt ata eva vÃcyÃrthena tadvya¤janamapi saædigdhameva / ## (lo, au) sandeha÷--dvayorapi rasÃbhivya¤jakatvÃviÓe«Ãt / ********** END OF COMMENTARY ********** brÃhmaïÃtikramatyÃgo bhavatÃmeva bhÆtaye / jÃmadagnayaÓca vo mittramanyathà durmanÃyate" // atra paraÓurÃmo rak«a÷kulak«ayaæ kari«yatÅti vyaÇgyasya vÃcyasya ca samaæprÃdhÃnyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tulyaprÃdhÃnyamÃha---brÃhmaïeti---digvijaye paraÓurÃmaæ jigÅ«uæ rÃvaïaæ prati tadamÃtyasya tattrÃsakavÃkyamidam / bhavatÃmeva bhÆtaye na tu svÃrtha bravÅmÅtyartha÷ / tatheti---brÃhmaïa ityartha÷ / mitrÃmityatra cÃrtho gamya÷ mitraæ cetyartha÷ / anyatheti atikrame ityartha÷ / durmanÃyata ityatra bhavi«yatsÃmÅpye varttamÃnà / samaæprÃdhÃnyamiti--yathoktavyaÇgyÃrthasyÃpyatra niæÓcitatvena dvayorapi rÃvaïatrÃsarÆpavyabhicÃribhÃve vya¤jakatvÃt / vÃcyeæna brÃhmaïÃtikrameïÃpi ÓÃpato bhasmÅkaraïasambhÃvanayà trÃsÃt / ## (lo, a) vrÃhmaïeti--rÃvaïaæ prati paraÓurÃmadÆtasya vÃkyamidam / bhavatÃæ rak«asÃæ mitre janmaprabh­ti nikhilarahasyavedÅ / atreti--atra vÃcyavyaÇgyayo÷ sÃmadaï¬ayostulyatayaiva vairamocane paryyÃptÃtvÃdaprastutapraÓaæsÃvat parasparÃnapek«ayà camatkÃrÃspadatvÃt dvayorapi samaæ prÃdhÃnyam / ********** END OF COMMENTARY ********** "sandhau sarvasvaharaïaæ vigrahe prÃïanigraha÷ / allÃvadÅnan­patau na sandhirna ca vigraha÷" // atrÃllÃvadÅnÃkhye n­patau dÃnasÃmÃdimantareïa nÃnya÷ praÓamopÃya iti vyaÇgyaæ vyutpannÃnÃmapi jhaÂityasphuÂam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) asphuÂamÃha sandhÃviti---vidagdhÃnÃmapi ka«Âagmyaæ vyaÇgyamasphuÂam / jhaÂityasphuÂamiti tat praÓamopÃyo nÃstyeva iti hi vyaÇgyamÃpÃtata÷ pratibhÃti / yathoktaæ vyaÇgyaæ tu k­chragamyam / taddhi jÅvanarak«Ãrthaæ sarvasvadÃnenÃpi sandhikaraïÅya ityevaærÆpam / ## (lo, Ã) pÆrvatra sandahÃlaÇkÃravat saædigdhatvam / nÃnya upaÓamopÃya iti vyaÇgyam / prÃïanigrahe prÃpte dhanatyÃgÃde÷ Å«atkaratvÃbhiprÃyoïetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "anena lokaguruïà satÃæ dharmopadeÓinà / ahaæ vratavatÅ svairamuktena kimata÷ param" // atra pratÅyamÃno 'pi ÓÃkyamunestiryagyo«iti bÃlÃtkÃropabhoga÷ sphuÂatayà vÃcyÃyamÃna ityagƬham / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) agƬhamÃha---aneneti / ÓÃkyamuninà balÃdupabhoktumupakramyamÃïÃyÃ÷ tairthikayo«ita uktiriyam / ahaæ vratavatÅti dharmopadeÓina÷ asya upabhogo mama vratabhaÇgÃya no bhavi«yatÅtyato 'haæ vratavatyeva ityartha÷ / svairaæ svacchandam ata÷ param uktena kiæ prayojanamityartha÷ / atreti--pratÅyamÃno 'pi vyajyamÃno 'pi / pratÅyamÃnasya prÃyaÓo 'sphuÂatvena sphuÂatve tad virodhe 'trÃpikÃra÷ sphuÂatayeti---prabandhaÓlokÃtprakaraïavaÓÃd balÃtkaropabhogaj¤ÃnÃt sphuÂatà / ## (lo, i) anenetyÃdau arthaÓaktimÆlÃnuraïanarÆpavyaÇgyasyÃgƬhatvam / atyantatirask­tavÃcyasyÃgƬhatvaæ yathÃ--- "etad vibhÃti caramÃcalacÆlacumbÅ hiï¬Årapiï¬aruciÓÅtamarÅcibimbam / prajjvÃlitasya rajanÅæ madanÃnalasya dhÆmaæ dadhat prakaÂalächanakaitavena" / atra cumbÅti pade vadanasaæsargarÆpasÃyarthasyÃsambhavÃt saæsargamÃtraæ lak«yaæta tadatiÓayaÓcÃbhidheyavat sphuÂaæ pratÅyate / ********** END OF COMMENTARY ********** "vÃïÅraku¬aÇgu¬¬ÅïasauïikolÃhaïaæ suïantÅe / gharakammavÃva¬Ãe bahue sÅanti ÃÇgÃiæ" // atra dattasaæketa÷ jaÓcillatÃg­haæ pravi«Âa iti vyaÇgyÃt "sÅdantyaÇgani" iti vÃcyasya camatkÃra÷ sah­dayasaævedya ityasundaram / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) asundaramÃha--vÃïÅreti / vÃcyÃrthÃnnyÆnacamatkÃrivyaÇgyamasundaram / "vÃnÅraku¤jo¬¬ÅnaÓakunikolÃhalaæ Ó­ïvantyÃ÷ / g­hakarmavyÃp­tÃyà vadhvÃ÷ sÅdantyaÇgÃni" // iti saæsk­tam / vÃnÅraku¤je k­tasaæketÃyà g­hakarmavyÃpÃrÃt tatra gantumaÓaktÃyà vadhvà aÇgÃvasÃdavarïanamidam / atreti--pravi«Âa ityantamÃtraæ na vyaÇgyaæ vadhvÃstatrÃgamanasyÃpi tadÅyapak«ikolÃhalaÓravaïÃdhÅnÃÇgÃvasÃdena vyaÇgyatvÃt / tathà ceti--vyaÇgyÃdityatra ityÃdi vyaÇgyÃdityartha÷ vÃcyasya camatkÃra iti vadhvà vipralambhavya¤jakatvena hyatra camatkÃra÷ / sa cÃtroddÅpakaÓakunikolÃhalaÓravaïÃdhÅnÃvasÃdasya vipralambhaæ vinà anyato 'sambhavÃt tatpratÅtyavaÓyambhÃvena saæketasthale vadhvà agamanÃduktÃÇgÃvasÃdasahakÃraæ vinà na vipralambhapratÅtyavaÓyambhÃva÷ / vadhvà Åd­ÓakÃryyatyÃgenÃpi tatrÃgamanasambhavÃd­te vÃcyÃÇgÃvasÃdamukhaprek«atvena tasya nyÆnacamatkÃritetyartha÷ / ## (lo, Å) vÃnÅreti---vÃnÅraku¤jo¬¬ÅnaÓakunikolÃhalaæ Ó­ïvantyÃ÷ / g­hakarmavyÃp­tÃyà vadhvÃ÷ sÅdantyaÇgÃni // vÃcyasya camatkÃra÷ pradhÃnapratyÃsatteradhikatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca yo dÅpakatulyayogitÃdi«ÆpamÃdyalaÇkÃro vyaÇgya÷ sa guïÅbhÆtavyaÇgya eva / kÃvyasya dÅpakÃdimukhenaiva camatkÃravidhÃyitvÃt / taduktaæ dhvanik­tÃ-- "alaÇkÃrÃntarasyÃpi pratÅtau yatra bhÃsate / tatparatvaæ na kÃvyasya nÃsau mÃrgo dhvanermata÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) asundarasya bahÆnyudÃharaïÃni sambhavantÅti darÓayitumÃha---ki¤ca yo dÅpaketi / bahÆpamÃnÃnÃmekadharmÃnvayo dÅpakam / upameyopamÃnÃnÃmekadharmmÃnvayastulyayogità / sarvatraiva vya¤janayà upamà pratÅyate / asyÃÓca guïÅbhÆtatve hetumÃha---kÃvyasyeti / alaÇkÃrÃntarasyÃpi pratÅtau satyÃæ yaccÃlaÇkÃrÃntaraæ bhasata ityartha÷ / kÃvyasya na tatparatvaæ, camatkÃranutkaÂatvena tattattÃtparyyakatvam / ato bhÃsamÃnÃlaÇkÃrarÆposau na dhvanermÃrga ityartha÷ / yatreti pÃÂhe tu yatra kÃvye bhÃsate ityalaÇkÃra iti kart­padamadhyÃhÃryyam / ## (lo, u) idÃnÅmanyatrÃpi vyaÇgyasya guïÅbhÃvasthale dhvanibhramaæ nirasyan Ãha---ki¤ceti / alaÇkÃrÃntarasyÃpÅti / kÃvyasya ca tatparatvaæ na bhÃsata iti sambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra ca ÓabdÃntarÃdinà gopanak­tacÃrutvasya viparyÃsa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) anyamapi guïÅbhÆtavyaÇgyaprakÃramÃha yatreti---vyaÇgyÃrthasya gopanak­tacÃrutve hi dhvanitvaæ tad viparyyÃso vyaktÅkÃraïaæ yatra ÓabdÃntarÃdinà kriyate so 'gƬharÆpaguïÅbhÆtavyaÇgyaprabheda ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--- "d­«Âyà keÓava ! goparÃgah­tayà kiæcinna d­«Âaæ mayà tenÃtra skhalitÃsmi nÃtha ! patitÃæ kiæ nÃma nÃlambase / ekastvaæ vi«ame«u khinnamanasÃæ sarvÃbalÃnÃæ gatir- gopyevaæ gadita÷ saleÓamavatÃdro«Âhe harirvaÓciram" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) d­«Âyeti---keÓavaæ d­«Âvà madanÃndhatayà go«Âe patitÃyà gopyÃ÷ saleÓaæ saÓle«aæ gadito hariÓciramavatÃt / d­«ÂyetyÃdi--saÓle«okti÷ tatra vÃcyÃrtho yathÃ---he keÓava gavÃæ parÃgeïa rajasà h­tayà na«Âayà d­«Âyà mayà ki¤cit na d­«Âam / tena hetunà atra skhalità / #<#Ãsmi># patitÃsmi / he nÃtha ! patitÃæ mÃæ kiæ nÃlambase / kathamÃlambi«ye ityatrÃha---ekastvamiti---vi«ame«Æ¤canÅce«u vartmasu khinnamanasÃæ patnena klÃntah­dayÃnÃæ sarvÃbalÃnÃæ sakalabalarahitÃnÃæ strÅïÃæ puæsÃæ ca yatastvaæ gatiriti / vyaÇgyÃrtho yathÃ-he keÓava gopa gopÃlaka / rÃgeïa tvayyanurÃgeïa h­tayà d­«Âyà mayà ki¤cinnijatiro«Ãdikaæ na d­«Âam / tenÃtra go«Âhe skhalitÃsmi ÃgatÃsmi / he nÃtha ! patitÃæ patibhÃvaæ bhartt­tvaæ kiæ nÃma nÃlambase nÃÓrayasi / yato vi«ame«uïà pa¤ce«uïà khinnamanasÃæ sarvÃsÃm abalÃnÃæ tvameko gatiriti / ## (lo, Æ) d­«Âyeti---gavÃæ parÃgeïa rajasà h­tayà tirask­tayà / gÃ÷ indriyÃïi sambhÃgadÃnÃdinà pÃtÅti gopa÷ tasmin gope tvayi, rÃgeïa pramïà h­tayà vaÓÅk­tayà skhalità bhra«ÂapÃdà gatadhairyyà ca / atha patitÃæ mÃrgapatitÃæ dhavatvaæ ca nÃvalambase na dhÃrayasi na parig­haïÃsi ca / vi«ame«u uccanÅcasthÃne«u, vi«ame«u÷ kÃma÷ tena ca khinnamanasÃm / abalÃnÃæ durbalÃnÃæ strÅïÃæ ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atra goparÃgÃdiÓabdÃnÃæ gope rÃga ityÃdivyaÇgyÃrthÃnÃæ saleÓamiti padena sphuÂatayÃvabhÃsa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) sphuÂayeti---Óle«avaÓÃdeva tatpratÅte÷ saleÓapadena tat sphuÂÅkaraïam / rasÃbhÃsa iti boddh­ïÃmalpasanto«a ityartha÷ / na tvanaucityapravarttitarÆparasÃbhÃsa÷ tad gopane 'pi paranÃyakavi«ayatvena tadavaÓyaæbhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** saleÓamiti padasya parityÃge dhvanireva / ki¤ca / yatra vastvalaÇkÃrasÃdirÆpavyaÇgyÃnÃæ rasÃbhyantare guïÅbhÃvastatra pradhÃnak­ta eva kÃvyavyavahÃra÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) kvacittu vyaÇgye guïÅbhÆte 'pi dhvanikÃvyavyavahÃra eva na guïÅbhÆtavyavahÃra ityÃha---ki¤cÃtra yatra vastviti / rasÃbhyÃntare pradhÃnÅbhÆtarasÃdau / tatra pradhÃnak­ta eveti vyavahÃro dhvanivyavahÃra÷ / na cedaæ kathamupapadyate Åd­Óasthale 'parÃÇgÃkhyaguïÅbhÆtavyaÇgyasyaivoktatvÃt iti vÃcyam, yatra guïÅbhÆtÃnÃmalaÇkÃrasÃdÅnÃmaÇgijanakatvameva natvaÇgi prakar«akatvaæ tatraivÃÇgino vya¤jakaviÓe«aïatvenÃÇgina e«a camatkÃritvÃt dhvanivyavahÃrat / yathà ca calÃpÃÇgÃæ d­«Âimityatra madhukarakÃmukarÆpÃlaÇkÃrasya vyaÇgyasya hatà iti vya¤jakaviÓe«alabhyavyaÇgyavipralambhapratijanakatvÃt nÃparÃÇgatvaæ kintu vipralambhadhvanitvameva / yathÃ--- "jÃne kopaparÃÇmukhÅ priyatamà svapne 'dya d­«Âà mayà mà mÃæ saæsp­Óa pÃïineti rudatÅ gantuæ prav­ttà tata÷ / no yÃvat parirabhya cÃÂukaÓatairÃÓvÃsayÃmi priyÃæ bhratastÃvadahaæ ÓaÂhena vidhinà nidrÃharidrÅk­ta÷" // ityatra vidhiæ pratyasÆyÃdhvanireva ÓaÂhapadena vya¤jakaviÓe«eïa vyakta÷ / no yÃvadÃÓvÃsayÃmi ityanena vyaÇgyasya vipralambhasya tu asÆyÃjanakatvameva nÃsÆyÃprakar«akatvamityato nÃparÃÇgatvamityÃdi svayamÆhyam / ## (lo, ­) ki¤cÃtreti / pradhÃnena rasenaiva kÃvyavyavahÃro na tu guïÅbhÆtavyaÇgyena / tathà ca tatrottamakÃvyatvameva ityartha÷ yathÃ"ayaæ sa rasanotkar«o"tyÃdaveva hi tatra Ó­ÇgÃrasya guïÅbhÃve 'pi taæ bhÃgamavalambya madhyamakÃvyavyavahÃro 'pi na karttavya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaæ tenaiva--- "prakÃro 'yaæ guïÅbhÆtavyahgyo 'pi dhvanirÆpatÃm / dhatte rasÃditÃtparyaparyÃlocanayà puna÷" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) prakÃro 'yamiti---rasÃditÃtparyyaparyyÃlocanamaÇgÅbhÆtarasÃderaÇgÃdijanyatvÃdino tatraiva tÃtparyyaparyyÃlocanam / kvacittu prakÃraïagmye vastuni tÃtparyyasattvena aÇgÅbhÆtarasÃdau tÃtparyyÃbhÃve 'pi ÃpÃtataÓcamatkÃribhistairaÇgabhÆtai rasÃdyaireva parÃÇgavyavahÃra ityÃha / ********** END OF COMMENTARY ********** yatra tu---"yatronmadÃnÃæ pramadÃjanÃnÃmabhraæliha÷ ÓoïamaïÅmayakha÷ / saædhyÃbhramaæ prÃpnutÃkÃï¬e 'pyanaÇgane pathyavidhiæ vidhatte" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) yatra tu yatronmadÃnÃmiti---atra pure 'bhraæliha÷ meghasparÓo ÓoïamaïÅmayÆkha÷ padmarÃgamaïÅnÃæ raÓmi÷ / sandhyÃbhramaæ tÃd­ÓaraÓmisa¤caraïÃdeva sandhyÃkÃle iti bhrÃntiæ prÃpnuvatÃmunmadÃnÃæ madanamattÃnÃæ pramadÃjanÃnÃmanaÇganepathyavidhiæ kÃmasambhogaveÓaæ vidhatta ityanvaya÷ / sandhyÃkÃle pramadÃnÃmanaÇgakrŬÃrthanepathyavidhÃnÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ityÃdau rasÃdÅnÃæ nagarÅv­ttÃntÃdivastumÃtreÇgatvam, tatra te«ÃmatÃtparyavi«ayatve 'pi taireva guïÅbhÆtai÷ kÃvyavyavahÃra÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) atra hi prakaraïÃt purÃprakar«e tÃtparyyasattvena anaÇganepathyavidhÃnavyaÇgyasya Ó­ÇgÃrasya tÃtparyyavi«ayatvÃbhÃve 'pi ÃpÃtataÓcamatkÃritvalÃbhenaivÃparÃÇgavyavahÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktamasmadgotrakavipaïi¬atamukhyaÓrÅcaï¬ÅdÃsapÃdai÷-vÃkyà (kÃvyÃr)thasyÃkhaï¬abuddhivedyatayà tanmayÅbhÃvenÃsvÃdadaÓÃyaæ guïapradhÃnabhÃvÃvabhÃsastÃvannÃnubhÆyate, kÃlÃntare tu prakaraïÃdiparyÃlocanayà bhavannapyasau na kÃvyavyavadeÓaævyÃhantumÅÓa÷, tasyÃsvÃdamÃtrayattatvÃt" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) kÃvyÃrthasyÃkhaï¬eti---prak­te kÃvyÃrtha÷ anaÇganepathyavyaÇgya÷ Ó­ÇgÃra÷ / tasya vibhÃvÃdinÃnÃpadÃrthaghaÂitatve 'pi prapÃnakarasanyÃyenÃkhaï¬abuddhivedyatvaæ; boddhustanmayÅbhÃvenÃ'svÃdadaÓÃyÃæ Ó­ÇgÃro guïa÷ / purÅprakar«a÷ pradhÃnamityavabhÃsastÃvadÃpÃtato nÃnubhÆyata ityartha÷ / tatra ÃpÃtatastadananubhave 'pi uttarakÃlaæ prakaraïÃdiparyyÃlocanayà purÅprakar«aprÃdhÃnyÃvagamo bhavannapi kÃvyasya guïÅbhÆtavyaÇgyavyapadeÓaæ vyÃhantuæ neÓa ityartha÷ / atra hetumÃha---tasyeti / asya kÃvyavyavahÃrasya ÃsvÃdamÃtrÃyattatvÃdityartha÷ / tathÃca apradhÃnenÃpi Ó­ÇgÃreïÃ'svÃdÃt na guïÅbhÆtavyaÇgyavyapadeÓa ityartha÷ / ## (lo, Ì) yatreti---asau guïapradhÃnabhÃvÃbhÃsa÷ / kÃvyavyapadeÓaæ prÃdhÃnyadarÓanena mƬhamatibhi÷ apek«aïÅyam / ********** END OF COMMENTARY ********** keciccitrÃkhyaæ t­tÅyaæ kÃvyabhedamicchanti / tadÃhu÷--- "Óabdacitraæ vÃcyacitramavyaÇgyaæ tvavaraæ sm­tam" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ê) citramiti---guïÃlaÇkÃrayuktam / avaraæ madhyamam / ********** END OF COMMENTARY ********** tanna, yadi hi avyaÇgyatvena vyaÇgyÃbhÃvastadà tasya kÃvyatvamapi nÃstÅti prÃgevoktam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) kÃvyaprakÃÓak­tà citrÃkhyaæ t­tÅyaæ kÃvyamucyate taddÆ«ayitumÃha---keciditi / taddÆ«ayituæ vitarkayati / tanna yadi hÅti, kÃvyatvamapi nÃstÅti / saguïÃviti tai÷ kÃvyalak«aïe k­te vyaÇgyarasadvÃreïaiva ca saguïatvena vyaÇgyÃbhÃve saguïatvÃbhÃvÃt kÃvyatvaæ nÃstÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** Å«advyaÇgyatvamiti cet , kiæ nÃme«advyaÇgyatvam ? ÃsvÃdyavyaÇgyatvam, anÃsvÃdyavyaÇgyatvaæ và ? Ãdye prÃcÅnabhedayorevÃnta÷ pÃta÷ / dvitÅye tvakÃvyatvam / yadi cÃsvÃdyatvaæ tadÃk«udratvameva k«udratÃyÃmanÃsvÃdyatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) Ãdye ÃsvÃdyatve prÃcÅnabhedayo÷ dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyayo÷ / dvitÅye tviti---anÃsvÃdyavyaÇgyatve ityartha÷ / akÃvyatvamiti / ÃsvÃdyavyaÇgyatve eva kÃvayatvÃÇgÅkÃrÃt idaæ ca svakapolakalpitaæ dÆ«aïam / anÃsvÃdyavyaÇgyatve 'pyÃsvÃdyÃlaÇkÃratvena tai÷ kÃvyatvÃÇgÅkÃrÃt / nanu ÃsvÃdye eva tÃratamyÃnna prÃcÅnadvayÃntarbhÃva ityata Ãha---yadi cÃsvÃdyatvamiti---tadà k«udratvameveti---prÃcÅnabhedadvayÃt asyÃlpatvamevetyartha÷ / astu tÃvat k«udratvaæ tu kÃvyatvÃprayojakatvenÃnupÃdeyatvÃdanÃsvÃdyatvameva ityÃha---k«udratÃyÃmiti---tathà ca dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyÃkhyaæ dvayameva kÃvyam / citrÃkhyaæ padyaæ na tu kÃvyamiti bhÃva÷ / ## (lo, e) prÃcÅnabhedayo÷ dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyayoreva / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaæ dhvanik­tÃ--- "pradhÃnaguïabhÃvÃbhyÃæ vyaÇgyasyaivaæ vyavasthite / ubhe kÃvye tato 'nyadyattaccitramabhidhÅyate" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) ata eva dhvanikÃroktasaævÃdamÃha---yaduktamiti / evamuktaprabandhena vyaÇgyasya pradhÃnaguïabhÃvÃbhyÃm ubha eva kÃvye vyavasthite / tato 'nyattu citrÃkhyapadyameva na tu kÃvyamityartha÷ / tatra kÃvyavyavahÃrastu sÃdharmyÃd gauïa iti bhÃva÷ / iti ÓrÅmaheÓvaranyÃyÃlaÇkÃrabhaÂÂÃcÃryyÃviricitÃyÃæ sÃhityadarpaïaÂÅkÃyÃæ caturthaparicchedavivaraïam // ## (lo, ai) kÃvyatvamÃcÃryyasammatamityÃha---taduktamiti / citraæ vicitramÃtramÃsvÃdÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / nanu sarasatvameva kÃvyasÃmÃnyamiti nyÃyasahastrairuktam; ucyate vak«yate ca--tasya ca vyaÇgyasya prÃdhÃnyÃprÃdhÃnyÃbhyÃæ dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyÃkhyau dvau bhedau, tayorapi pratyekaæ vyaÇgyasya vastvalaÇkÃrasarÆpatvena traividhyamityuktaprakÃreïÃtmanà eva Ãtmano bheda÷ prabhedaÓca / iti durupapÃda÷ sÃmÃnyalaÓraïaÓca vyÃpte÷ iti cet; atrocyate-yadi vayaæ rasavattvÃkhyasya kÃvyasÃmÃnyalak«aïasya vastvalaÇkÃravyaÇgyayo÷ kÃvyabhedayorabhÃvaæ brÆma÷ tadai«a do«o, na tathà / "gato 'stamarka' ityÃdivÃkyÃnÃæ "gÃvo nirudhyantÃ' mityÃdivyaÇgye«u tÃtparyye 'pina kÃvyatm / kintu guïÅbhÆtayorvastvalaÇkÃrarÆpayo÷ rapasavattvÃdeva kÃvyatvamityuktatvÃt / rasavata eva kÃvyatvÃdityuktatvÃttathà ceyamatra vyavasthà / rasavadeva kÃvyaæ; tacca kvacit vastudhvaninà Óavalaæ kvacidalaÇkÃradhvaninÃ; kvacicchuddha¤ceti trividham / evaæ guïÅbhÆtavyaÇgye 'pi traividhyaæ boddhavyam / ata evÃhu÷---rasÃdyapek«ayà tu sarvaguïÃbhÃvavyabhicÃra eva iti / nanu tarhi kathaæ ni÷Óe«acyutacandanamityÃdau vastudhvane÷ prÃdhÃnyaæ, tatra hi dautyakarmajÅvikÃyÃæ k­taghnÃyÃæ tvayi tasmin adhame ÓaÂhe ca mama nÃsÆyÃ, kintu yadevaævidhÃyÃæ tvayi viÓvasimi, tathÃvidhe ca tasmin anuraktÃsmi, tadevaæva¤canÃsahastrajanitaprau¬haparitÃpÃyÃstu mama yuktameveti vipralambhaprabheder«yÃmÃnavyabhicÃranirvedadhvani÷ pradhÃnam / tadaÇgastu lak«aïÃmÆladhvaniriti cet, maivam / vÃcyata÷ prÃdhÃnyÃprÃdhÃnyamÃtreïa vastudhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyÃbhyupagamÃt / "prÃdhÃnyÃprÃdhÃnye ca pradhÃnabhÆtÃsvÃdapratyÃsaktayapratyÃsaktyapek«e eva" iti nyÃyavidÃmabhyupagamÃt / nanvevamalaæ yathÃkatha¤cit prÃdhÃnyamupakalpya vastvalaÇkÃrarÆpayordhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyo÷ kÃvyavyavahÃrapravarttakoktyà rasadhvaninÃpi sa nivarttatÃmiti cet, atrÃha kÃvyaprakÃÓakÃra÷---"samanantaroktaæ yadyapi sa nÃsti kaÓcidvi«aya iti / pradhÃnaæ cÃpÃtamÃtreïa Ãparyantaæ pradhÃnena rasena eva vyapadeÓa÷" / tathà tenaivoktamalaÇkÃraprastÃve---"rasÃdirÆpastadvyaÇgyor'tholaÇkÃrÃntaraæ ca sarvatrÃvyabhicÃrÅtyagaïayitvà eva tadalaÇkÃrà udÃh­tÃ÷" / iti / nanvevamalaæ dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyÃkhyakÃvyabhedakalpanayà / tayoralaÇkÃrebhya÷ p­thagapratÅteriti cet, maivam / yatra khalu samÃsoktyÃdyalaÇkÃre«u vyaÇgyasya vai«adyenÃpi pratÅti÷, na te«u dhvanerantarbhÃva÷ / vÃcyÃpek«ayà vyaÇgyasya prÃdhÃnyÃbhÃvÃt / yaduktaæ dhvanik­tÃ--- "kÃvyasya yatrÃpradhÃnyaæ vÃcyamÃtrÃnuyÃyina÷ / samÃsoktyÃdayastatra vÃcyÃlaÇk­taya÷ sphuÂÃ÷" // iti ki¤ca kvacit kadÃcit yatrÃlaÇkÃre vyaÇgyasyÃsvÃdaprakar«akatvena prÃdhÃnyamapi yathÃprastutapraÓaæsÃyÃæ--- "jaæ vellihiïa ma asi jaæ cÃsi paraviraæ pilaghemaæ / tamaï¬e kohali ajjaæ valaæ piphuli haæsi" // ityÃdÃvacamatkÃraiïa÷ kuï¬Ãkar«aïÃrthÃt prastutÃt g­hakarmaratyà yuvÃnaæ prati nÃyikÃyà aprasaÇgani«edhÃya prastutasya bÃlÃyà yauvanodbhedakathanasya tasya dhvanau antarbhÃvo 'stu, uktarÅtyà tasya mahÃvi«ayatvÃt / evaæ cÃlaÇkÃre«u guïÅbhÆtavyaÇgyasyÃntarbhÃve e«a eva nyÃya÷ / ki¤ca dÅpakatulyayogitÃdau yeyamupapÃdyÃlaÇkÃïïÃæ pratÅtirna tatra guïÅbhÆtavyaÇgyÃkhyÃkÃvyabhedÃnta÷ pÃto 'nÃsvÃdyatvÃt vyaÇgyasya, siæ tvavarjanÅyasannidhitvamÃtreïÃvasthite÷ / ata eva kavipratibhÃsaærambhagocaratvaæ te«u nÃstÅti vÃcyam / vÃnÅraku¤je ityÃdau vyaÇgyasya nÃnÃsvÃdyatvam, kintu vÃcyÃpek«ayà ÃsvÃdapakar«a iti te«u ucito guïÅbhÆtavyaÇgyÃkhyakÃvyavyavahÃra÷ / kathaæ ca dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyayoralaÇkÃre«vantarbhÃva÷, tayoraÇgitvÃt / alaÇkÃraïÃæ ca tadaÇgabhÆtaÓabdÃrthÃÓritatvÃt / taduktaæ dhvanik­tà eva--- "aÇgÃÓritÃstvalaÇkÃrÃ÷ mantavyÃ÷ kaÂakÃdivat" // ityalaæ bahunà / iti ÓrÅsÃhityadarpaïalocane caturtha÷ pariccheda÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** iti sÃhityadarpaïe dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyÃkhyakÃvyabhedanirÆpaïo nÃma caturtha÷ pariccheda÷ /