Visvanatha (kaviraja): Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara, Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya, and Anantadasa's Locana Pariccheda 3 Input by members of the Sansknet project (http://sansknet.ac.in) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks The text is not proof-read! NOTE: The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda: 1) the mula text, 2) MaheÓvarabhaÂÂa's Vijnapriyà (erroneously called VilocanÃ), continuously "numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.] and 3) AnantadÃsa's LocanÃ, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, Ã)" etc.]. However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are missing in the mula text, which renders their coordination impossible. This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries according to the following edition: ÁrÅmadÃlaækÃrikacakravartitrikaliÇgagajapatisÃmrÃjyasÃndhi- vigrahakamahÃpÃtra-ViÓvanÃthakavirÃja-praïÅta÷ SÃhityadarpaïa÷ granthak­dÃtmabhuvà SÃhityadarpaïavasudhÃkareïa, AnantadÃsena viracitayà LocanÃkhyayÃ, BhaÂÂÃcÃrya-ÓrÅ-MaheÓvara-TarkÃlaækÃra-praïÅtayà Vij¤apriyÃ-samÃkhyayà ca vyÃkhyayà samakaæk­ta÷ DillÅ : BhÃratÅya Buk KÃrporeÓan 1998 ATTENTION: The text and kÃrikÃ-numbering of the printed edition may vary from this e-text! #<...># = BOLD for karikas ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ t­tÅya÷ pariccheda÷ atha ko 'yaæ rasa ityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vÃkyaæ rasÃtmakabhityuktatvÃdrasaæ nirÆpayituæ p­cchati--atheti / ## (lo, a) rasasvarÆpaæ nirÆpayitukÃmastasyÃvasarapraptatvaæ darÓayannÃha--atheti / atha--kÃvyasvarÆpanirÆpaïÃnantaraæ koyaæ raso yadÃtmakaæ vÃkyaæ kÃvyamityartha÷ / ityapek«ÃyÃmucyate--tatsvarÆpaæ nirÆpyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (kha) vibhÃvo ratyÃderÃlambanoddÅpanakÃraïadÆyam / anubhÃvastasya kÃryam / sa¤cÃrÅ vyabhicÃrÅ, nirvedÃdirÆpa÷ kÃryaviÓe«a÷ / tasya p­thagupÃdÃnaæ ca gov­«anyÃyÃt prÃÓastyÃrtham, praÓastyaæ ca ratyÃde÷ ÓÅghrapratipÃdakatvÃt / yadyapi vibhÃvÃditrayasya militasyaiva rasahetutà vak«yate, tathÃpi yatra Óloke milità na santi tatraikenÃnyavya¤jane vyabhicÃriïÃmanyÃpek«ayà ÓÅghravya¤jakatvabhityetaddvÃrà rasasyÃpi ÓÅghrapratipÃdakatvaæ bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (ga) ratyÃdi÷ sthÃyÅ bhÃvo rasatÃmetÅtyanvaya÷ / nanu rÃmÃdiv­ttÅ ratyÃdirvibhÃvÃdibhirvyajyate / tadvya¤janÃvaÓÃdeva rasÃderasaælak«yakramavyaÇgyaparibhëÃ, tataÓca bhÃvanopanÅta÷ sa ratyÃdirvibhÃvÃdini«Âhena svÃdanÃkhyavyÃpÃreïa sÃmÃjikaratyÃdyabhedenÃropyamÃïa÷ svaprakÃÓÃnandatayà tathà pariïamatÅti pariïÃmavÃdasiddhÃntena, tasya sÃmÃjike rasatÃprÃpti÷ / evamevÃgre vyaktirbhavi«yati / ## (lo, Ã) vibhÃvenetyÃdi--sacetasÃæ-sah­dayÃnÃæ ratyÃdi÷ sthÃyÅbhÃva÷ / bhÃvyate-vÃsyate iti vyutpattyà anÃdivÃsanÃntarlona ityartha÷ / taduktam--- "vÃsanÃnÃdikÃlÅnà yÃsau h­di sacetasÃm / svasÃmagrÅæ samÃsÃdya vyaktà saiti rasÃtmatÃm" // yadyapÅha milito ratyÃdi÷ prapÃnakarasanyÃyena carvyamÃïo 'khaï¬asvarÆpo rasa÷, tathÃpi lokaprasiddhimÃsÃdya pratyabhij¤ÃnÃt sthÃyibhÃvo rasatÃmeti / ********** END OF COMMENTARY ********** vibhÃvÃdayo vak«yante / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) ityuktaæ viv­ïoti-vibhÃvÃdaya iti / vak«yate ihaiva paricchede / sÃmÃnyatastu-- "kÃraïÃni ca kÃryÃïi sahakÃrÅïi yÃni ca / ratyÃde÷ sthÃyino loke tÃni cennÃÂyakÃvyayo÷ / vibhÃvà anubhÃvÃÓca kathyante vyabhicÃriïa÷" // tyuktaprakÃrÃ÷ / daï¬yÃdyairutkam--- "vibhÃvairanubhÃvaiÓca sÃttvikairvyabhicÃribhi÷ / ÃnÅya nÅta÷ svÃdyatvaæ sthÃyibhÃvo rasa÷ sm­ta÷" // ********** END OF COMMENTARY ********** sÃttvikÃÓcÃnubhÃvarÆpatvÃt na p­thaguktÃ÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) nanu sÃttvikabhÃvo 'pi rasÃdivya¤jaka÷, sa kathaæ nokta ityata Ãha---sÃttvikÃÓceti / te cÃgre vak«yante / ## (lo, Å) tatkathamatra lak«aïe sÃttvikÃnÃmanupÃdÃnamityÃÓaÇkyÃha--sÃttvikÃÓceti / sÃttvikÃ÷ stambhasvedÃdaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** vyakto dadhyÃdinyÃyena rÆpÃntarapariïato vyaktÅk­ta eva raso na tu dÅpena ghaÂa iva pÆrvasiddho vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) pariïÃmavÃdasiddhÃntaæ darÓayati---dadhyadinyÃyeneti / dugdhameva yathÃmladravyayogÃd dadhyÃdirÆpatayà pariïamati; tannyÃyena rÃmÃdiratyÃdireva vibhÃvÃdini«ÂhakhÃdanÃkhyavyÃpÃreïa sÃmÃjikaratyÃdau abhedenÃropyamÃïa÷ svaprakÃÓÃnandatmakaj¤ÃnarÆpatayà pariïamatÅtyartha÷ / vyakta ityasyÃrthaæ pariïata ityantena darÓayitvÃ, tÃd­gavastha eva rasa÷, natu atÃd­gavastha iti pratipÃdayan punarÃha---vyakto vyaktÅk­ta eveti / idaæ ca vyaktÅk­tarasÃsvÃdÃkhyena vyÃpÃreïa vibhÃvÃdini«Âhena vya¤janÃbhinnavyÃpÃrÃntareïa rÃmÃdiratyÃdyÃropavi«ayasÃmÃjikaratyÃde÷ svaprakÃÓÃnandarÆpatayà vi«ayÅkaraïamityagre vyaktirbhavi«yati / ## (lo, u) dadhyÃdÅti---yathà dugdhaæ dadhirÆpeïa pariïamate ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaæ locanakÃrai÷-- "rasÃ÷ pratÅyanta iti tvodanaæ pacatÅtivad vyavahÃra÷" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) odanaæ pacatÅtivaditi / pÃkottaramevodanotpattestaï¬ulapÃkasyaiva tatropacÃra÷ vya¤janayÃ, ratyÃdipratÅterevaæ rase vya¤janayà pratÅtyupacÃra÷ ityartha÷ / ayamupacÃro mÃnasa eva; ÓÃbdastu nopacÃra÷ / kintu odanapadasya taï¬ule lak«aïeti bodhyam / ## (lo, Æ) odanaæ pacatÅtivat--na khalvodana÷ pÆrvasiddho vyajyate, kintu pakva÷ san odano bhavatÅti tathÃyamapi vyakta÷ san raso bhavatÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca ratyÃdipadopÃdÃnÃdeva prÃpte sathÃyitve puna÷ sthÃyipadopÃdÃnaæ ratyÃdÅnÃmapi rasÃntara«vasthÃyitvapratipÃdanÃrtham / tataÓca hÃsakrodhÃdaya÷ Ó­ÇgÃravÅrÃdau vyabhicÃriïa eva / taduktam-- "rasÃvastha÷ parambhÃva÷ sthÃyitÃæ pratipadyate" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) rasatÃmeti ratyÃdi÷ sthÃyÅbhÃva÷ sacetasÃm"iti yaduktaæ tatra sthÃyÅtyasya upÃdÃnaphalamÃha--atra ratyÃdÅti / asthÃyitvapratipÃdanÃrthamiti--kintu vyabhicÃribhÃvatvapratipÃdanÃrthamiti bodhyam, tadÃha--tataÓceti / rasÃntare sthÃyitvÃbhÃve saævÃdamÃha--taduktaæ rasÃvastha iti / rasa eva uttarakÃlam avasthà yasya / paraæ kevalaæ tÃd­Óo hÃsakrodhÃdibhÃva÷ sthÃyitÃæ pratipadyate ityartha÷ / atÃd­gavasthastu na sthÃyitvaæ pratipadyate ityartha÷ / ## (lo ­) kodhÃdaya ityÃdiÓabdÃt jugupsÃdaya÷ / rasÃvastha÷ rasarÆpatÃpraptiyogya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya svarÆpakathanagarbha ÃsvÃdanaprakÃra÷ kathyate-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) sattvodrekÃditi kÃrikÃrthaæ pratipadaæ svayameva vyÃkhyÃsyati / cinmaya ityatra cid j¤Ãnam / svÃkÃravadabhinnatveneti---ayaæ ratyÃdij¤ÃnarÆpo rasa÷ pariïÃmavaÓÃdratyÃdyabhinnatvena viÓi«Âa ÃsvÃdyate ityartha÷ / natvabhinnatvaæ tadvodhe prakÃra÷ / ÃropyamÃïarÃmÃdiratyÃdyabhedana adhikaraïÅbhÆtasÃmÃjikaratyÃdereva ya÷ svaprakÃÓa ÃsvÃda÷ tasyeva rasatvÃt tatra cÃbhinnatvÃbhÃvÃt / tatrÃsvÃdatadvi«ayaratyÃderamabhede svÃkÃravÃdektaæ d­«ÂÃntamÃha--svÃkÃravaditi / svÃkÃravÃde hi vi«ayo j¤ÃnÃbhinno j¤ÃnasyÃkÃra eveti / ## (lo, Ì) samprati kÅd­gasÃvÃsÃdyate yenaitadÃsvÃdanalampaÂa÷ kÃvye pravarti«yate loka÷ ityÃÓaÇkyoktÃæ sattvodrekÃditi kÃrikÃmavatÃrayati--asyeti / ÃsvÃdanaprakÃra iti upacÃraprayoga÷; asyÃ'svÃdanÃtiriktatvÃt / sattvodrekÃditi---svÃtmaivÃkÃra÷ / sa yathÃbhinnatvenÃnubhÆyate upacÃrÃditi Óe«a÷ tathÃyamÃsvÃdyate / viv­ïoti-- ********** END OF COMMENTARY ********** ## "rajastamobhyÃmasp­«Âaæ mana÷ satvamihocyate" ityuktaprakÃro bÃhyameyavimukhatÃpÃdaka÷ kaÓcanÃntaro dharma÷ sattvam / tasyodreko rajastamasÅ abhibhÆya ÃvirbhÃva÷ / atra ca hetustathÃvidhÃlaukikÃvyÃrthapariÓÅlanam / akhaï¬a ityeka evÃyaæ vibhÃvÃdiratyÃdiprakÃÓasukhacamatkÃrÃtmaka÷ atra hetuæ vak«yÃma÷ / svaprakÃÓatvÃdyapi vak«yamÃïaparÅtyà / cinmaya iti svarÆpÃrthe maya / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ê) rajastamobhyÃmiti---mano hi satvarajastamorÆpaæ triguïÃtmakam / bÃhyameyà ghaÂapaÂÃdaya÷ / Ãntaro dharma÷ sattvamÃtrÃvasthitirÆpa÷ / nanu kathamevaævidha÷ sattvodreko jÃyate, tataÓca kathamakhaï¬asvaprakÃÓÃnandÃd bodha÷ ityÃÓaÇkyÃha--tatra ceti / ayamÃÓaya÷-"sattvaæ sukhe sa¤jayati raja÷ karmaïi bhÃrata / pramÃdamohau tamaso bhavato 'j¤Ãnameva ca / ityÃdi bhagavadvacanÃt triguïÃtmake manasi sattvÃæÓasya prakÃÓe sukhetpatti÷ sattvÃæÓasya prakÃÓaÓca rajastamasorabhibhavÃd vai«ayikaæ sukhaæ janayati / tathà hi sattvÃæÓaprakÃÓatÃratamyÃd vai«ayikasukhasyÃpi tÃratamyaæ d­Óyate / tacca sukhatÃratamyaæ sukhakÃraïatÃratamyahetukamityavaÓyamabhyupagantavyam / tacca sukhakÃraïaæ yadi sakalalaukikasukhakÃraïottaraæ tena rajastamasorabhibhava÷ sarvathà Óakyakriya eveti / tato nyÃyÃt lokottarakÃvyÃrthaÓravaïarÆpakÃraïÃt sarvathà rajastamasyabhibhÆya manasa÷ sattvÃæÓasyaiva prakÃÓastadà tanmÃtrahetuko 'khaï¬aprakÃÓarÆpa ÃtmÃvabodha÷ pramÃïika eva / ata evÃhu÷--"svÃda÷ kÃvyÃrthasambhedÃdÃtmÃnandasamudbhava÷ / "ityuktaprakÃra÷ / sa cÃtmÃnandÃd bodho yadi"anvayavyatirekÃbhyÃæ nirasya prÃïato yata÷ / vÅk«yÃsannasya ko 'smÅti tattvamityÃha---sauh­dÃt"ityÃdi / ÓÃstrÃnayanahetuka÷ syÃt tadà nirupahitaæ brahma prakÃÓate / yadi punarnÃdyakÃvyadarÓanaÓravaïÃbhyÃæ, tadà vibhÃvÃdisamvalita-ratyÃdyaæÓakarburitatvena kiækurma÷ / kÃraïavecitryasyaivÃyaæ sah­dayÃnubhavasiddho 'nubhÃva iti tasya ca ratyÃdyaæÓaÓavalatve 'pi yathà svaprakÃÓatamoviruddhaæ tathehagre darÓayi«yate / etadevÃha---svaprakÃÓatvÃdyapi vak«yamÃïarÅtyeti / ratyÃdyaæÓaÓavalatvÃdeva cÃsya brahmÃsvÃdasya sahodaratvaæ; natu tattvaæ sÆtreïoktam / svarÆpÃrtha ityanena mayaÂa÷ prastutÃrthasya nirÃsa÷, tena svaprakÃÓÃnandacidabhinnatvaæ rasasyoktaæ bhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** camatkÃraÓicattavistÃrarÆpo vismayÃparaparyyÃya÷ / tatprÃïatva¤cÃsmadv­ddhaprapitÃmahasah­dayago«ÂhÅgari«Âhakavipaï¬itamukhyaÓrÅmannÃrÃyaïapÃdairuktam / tadÃha dharmadatta÷ svagranthe-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) tatra sattvamÃca«Âe--rajastamobhyamiti / bÃhyameyavimukhatÃsÃmÃjikasyÃvirbhÃva÷ udbodha÷ sahakÃriprÃptyà kÃryajanakateti yÃvat / sahakÃriprÃptiæ darÓayati--tatra ca heturiti / ekatvaæ grÃhayati---vibhÃvÃdÅti / vibhÃvÃdiÓca ratyÃdiÓca tadvi«ayaæ yat svaprakÃÓarÆpaæ sukhaæ tatsahita÷ camatkÃra Ãtmà svarÆpaæ yasya tÃd­Óa÷ / camatkÃraÓca vismaya iti vak«yate / tÃd­ÓasukhacamatkÃrayorekadà sthitau tatra hetuæ vak«yÃma÷ "vyÃpÃrosti vibhÃvÃde÷"ityÃdinà / vibhÃvÃde÷ svÃdanÃkhyavyÃpÃrasya camatkÃrahetutÃyÃ÷ sÃmÃjikÃnÃæ rÃmÃdinÃyakÃbhedÃropahetutÃyÃÓca vak«yamÃïatvÃt / cinmaya itÅti---svaprakÃÓÃnanda eva cid j¤Ãnaæ tat svarÆpa ityartha÷ / j¤ÃnÃnandayorabhedasvÅkÃrÃt / lokottaracamatkÃrapadÃrthaæ vyÃca«Âe---camatkÃra iti / cittasya vistÃra÷ ÃtmasaæyogaviÓe«eïa janitaæ vilak«aïaæ j¤Ãnam / tadeva darÓayati---vismayeti / tatprÃïatvaæ ca tatsahabhÃvenaiva sthityà / tadÃhetyÃdi kimapi nÃrÃyaïasyaivokti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** rase sÃraÓcamatkÃra÷ sarvatrÃpyanubhÆyate / taccamatkÃrasÃratve sarvatrÃpyadbhuto rasa÷ / tasmÃdadbhutamevÃha k­tÅ nÃrÃyaïo rasam" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) rase sÃra iti rasÃsvÃdahetutvÃt sÃra÷ / taccamatkÃrasÃratve iti sati saptamÅyam / camatkÃrasya vismayarÆpatvÃt tena svaprakÃÓasukhe 'tiÓayakaraïÃt tasya sÃratvaæ vilak«aïasukhÃtmakarasajanakatvam / tasmin sati Ó­ÇgÃrÃdirasakÃvye«vapi adbhuto rasa÷ sambhavati / tathà ca sÃmÃnyata÷ Ó­ÇgÃrÃdirase jÃte 'dbhutamutpÃdya vilak«aïÃsvÃdarÆpa÷ prak­«ÂaÓ­ÇgÃrÃdiraso janyata ityartha÷ / kÃvyaprakÃÓe tu ÃsvÃda eva camatkÃra÷ natu tadbhinno vismaya÷ / ityadbhutapraveÓo na sarvatra / tasmÃdadbhutameveti--ata÷ Ó­ÇgÃrÃdikÃvye prak­«ÂaÓ­ÇgÃrÃdijanakatayà adbhutamapi rasamabravÅdityartha÷ / ## (lo, ai) nÃrÃyaïadÃsairapyuktamiti---camatkÃra eva sarvarasapraïabhÆta÷ / tasya ca ratyÃdyaæÓaÓavalatvena yathÃyathaæ Ó­ÇgÃrÃdivyapadeÓa÷ / tadbhÃvÃdadbhutavyapadeÓa iti / ********** END OF COMMENTARY ********** kaiÓciditi prÃktanapuïyaÓÃlibhi÷ / yaduktam-- "puïyavanta÷ pramiïvanti yogivadrasasantatim" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) puïyavadbhiriti--puïyaÓÃlibhiriti kvacit pÃÂha÷ / vÃsanÃyÃmÃsvÃdanÃkhyavyÃpÃre ca puïyameva heturityartha÷ / "na jÃyate tadÃsvÃdo vinà ratyÃdivÃsanÃm' iti vak«yamÃïatvÃt / "vilak«aïa evÃyaæ k­tij¤aptibhedebhya÷ svÃdanÃkhya÷ kaÓcid vyÃpÃra' iti vak«yamÃïatvÃcca / ## (lo, o) puïyavanta iti / pramiïvantÅtyatrÃpi pÆrvavadupacÃra÷ / svaprakÃÓarÆpasyÃsya pramÃvi«ayatvÃnupapatte÷ / yogivaditi / yathà yogina÷ Óuddhaæ brahma svaprakÃÓÃnandacidrÆpatayà sÃk«Ãtkurvanti ratyÃdyaæÓakarburitamapi tathà puïyavanta ityartha÷ / tathà coktaæ "vibhÃvÃdisaæbhinnÃnudriktÃÇgaratyÃdyaæÓakarburita÷ svaprakÃÓÃnandacamatkÃrarÆpo rasa÷' iti / kicittu ratyÃdisaæbhinnÃnandasÃk«ÃtkÃrÃnantaraæ praÓÃntanikhilaprapa¤cacidÃnandamayabrahmatattvÃbhivyaktiæ su«uptidaÓÃvat samÃdhivaccecchanti / yadÃhu÷--- pÃÂhyÃdatha dhruvÃkhyÃnÃttata÷ saæpÆrite rase / tadÃsvÃdabharaikÃgro h­«yatyantarmukha÷ k«aïam // tato nirvi«ayasyÃsya svabhÃvo 'vasthito nija÷ / vyajyate hlÃdani«yando yena t­pyanti yogina÷ / ÃcÃryÃstu ÓavalitasyaivÃnubhavÃt sukhamanubhavÃmÅti pratisandhÃnasya ca tÃvatavopapatteradhikaæ necchanti / rasasantatiæ santanyamÃnaæ rasam / santanyamÃnatvena vrahmÃsvÃdasahodarasyÃsya nidyayo 'vicchinnapravÃhavÃhitvaæ sÆcitam / ********** END OF COMMENTARY ********** yadyapi "svÃda÷ kÃvyÃrthasambhedÃdÃtmÃnandasamudbhava÷" ityuktadiÓà rasasyÃsvÃdÃnatiriktatvamuktam, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) kÃvyÃrthasaæbhedÃt iti / ratyÃdirÆpo ya÷ kÃvyasya vyaÇgyÃrthastatsaæbhedÃt--tatpariÓÅlanÃdityartha÷ / vastutastu saæbhedÃditi lyab--garbhatvÃt pa¤camÅ tena vibhÃvÃdiÓavalita iti / ÃtmÃnandeti---Ãtmani ya ÃnandastadrÆpeïa samudbhavo yasya tÃd­Óa ityartha÷ / tathà ca ÃnandÃtmakasya rasasya svÃdÃnatiriktatvabhityartha÷ / ## (lo, au) kÃvyÃrtho vibhÃvÃdi÷ / tatsambhedÃditi lyablope paccamÅ tena vibhÃvÃdiÓavalita ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathÃpi "rasa÷ svÃdyate" iti kÃlpanikaæ bhedamurarÅ k­tya karmakarttari và prayoga÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) kÃlpanikam--abhede bhedÃropeïa bhedam / karmakartari veti--"bhidyate kuÓÆla÷ svayameva"ityatra ekasyaiva kuÓÆlasya karmatvakartt­tvobhayavivak«ayà bhedÃropavadatrÃpi ÃsvÃdyÃsvÃdanayorabhedepi bhedavivak«ayà karmakartari prayoga÷ ityartha÷ / naca ÃsvÃdye ÃsvÃdasya vi«ayitÃeva, tatkathaæ kart­tvamiti vÃcyam, svaprakÃÓatvena tatra kart­tvÃropÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktam-"rasyamÃnatÃmÃtrasÃratvÃt prakÃÓaÓarÅrÃdananya eva hi rasa÷" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) rasyamÃnatÃmÃtrasÃratvÃditi--sÃrapadamatra svarÆpÃrthakam / tathà ca rasyamÃnatÃyà ÃsvÃdakarmatvaæ darÓitam / prakÃÓaÓarÅratvena ÃsvÃdakart­tvaæ ca darÓitam / tathà ca karmakart­tvamupapÃditam / svaprakÃÓasya prakÃÓakobhayarÆpatvÃt tÃbhyÃmananya evetyartha÷ / ## (lo, a) kÃlpanikamaupacÃrikam / karmakartari veti / svÃdyate-ÃsvÃdyate pramÃïÃntaropanÅtaratyÃditÃdÃtmyena samullikhyata ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatrÃpyevaævidhasthale«ÆpacÃraïa prayogo j¤eya÷ / nanvetÃvatà rasasyÃj¤eyatvamuktaæ bhavatÅti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) evamanyatrÃpÅti--sa÷ pratÅyata ityÃdÃvityartha÷ / nanvetÃvateti--rasasyÃsvÃdÃbhinnatvakathanenetyartha÷ / aj¤eyatvaæ svabhinnaj¤ÃnagrÃhyatvamityartha÷ / svenaiva svasvagrÃhyatvena ghaÂÃdivat j¤eyatvÃsiddheriti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** vya¤janÃyÃÓca j¤ÃnaviÓe«atvÃd dvayoraikyamÃpatitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nanu vibhÃvÃdijanyena vya¤janÃdhÅnaj¤Ãnenaiva vi«ayÅkaraïÃt svabhinnaj¤ÃnagrÃhyatvamastyevetyÃÓaÇkÃyÃmÃha--aÇkÃyÃmÃha---vya¤janÃyÃÓca j¤ÃnaviÓe«atvÃditi / vya¤janÃyÃ÷ vya¤janÃdhÅnaj¤Ãnasya j¤ÃnaviÓe«atvÃt ÃsvÃdarÆpaj¤ÃnaviÓe«atvÃt / tathà ca taddaÓÃyÃæ tadbhinnaj¤ÃnagrÃhyatvÃdaj¤eyatvamityartha÷ / tathà ca rasarÆpÃsvÃdavya¤janÃdhÅnaj¤ÃnayoraikyamevÃpatitamityÃha---dvayoraikyam iti / dvayorÃsvÃdÃbhinnarasavya¤janÃdhÅnaj¤Ãnayorityartha÷ / nanvetÃvatà kimani«Âamityato vibhÃvÃdervya¤jakatvÃnupapattyà rasasya vyaÇgyatvÃnupapatti÷ evÃni«Âamitivaktuæ prathamaæ vibhÃvÃdervya¤jakatvÃnupapattiæ ghaÂavya¤jakadÅpavailak«aïyena sÃdhayati---tataÓceti / ghaÂÃdervya¤jako yathà dÅpo vibhÃvÃdestathÃtvÃbhÃvÃd ghaÂavya¤jakadÅpato vibhÃvÃde÷ pÃrthakyaæ p­thagbhÃvo vailak«aïyamiti samudÃyÃrtha÷ / yathÃÓrutÃk«arÃrthena tvayamartho na ghaÂate, svavi«ayaj¤Ãnena svajanyaj¤Ãnena và ghaÂadhiyo hetordepasya ghaÂavya¤jakabhÃvaprasaktyà "yathà dÅpa' iti d­«ÂÃntÃnupapatte÷ / ato 'traj¤Ãneneti / t­tÅyÃbhede / "arthenaiva viÓe«o hi nirÃkÃratayà dhiyÃm' itivat / tathà ca svajanyaj¤ÃnÃbhinnÃyà anyasya j¤Ãnadanyasya dhiyo heturya÷ sa eva siddhe j¤Ãnaæ vinÃpi siddhe arthe vya¤jako mato yathà dÅpa ityartha÷ vibhÃvÃdistu svajanyavya¤janÃdhÅnaj¤ÃnabhinnasyÃ'svÃdÃtmakarasÃderjanaka eva na dÅpavat vya¤jaka ityartha÷ / anyathÃbhÃve anyathÃtve svajanyaæ pratyapi svasvavya¤jakatve ityartha÷ / asya vibhÃvÃde÷ kÃrakÃt ko viÓe«a ityartha÷ / ghaÂapratÅpavat dvau yau vyaÇgyavya¤jakau tayo÷ sakÃÓÃdanayo÷ rasavibhÃvÃdyo÷ pÃrthakyaæ vailak«aïyamevetyartha÷ / na tu vyaÇgyavya¤jakayo÷ parasparaæ pÃrthakyaæ bheda ityartha÷ / tadà pratyuta rasasya vyaÇgyatvasyaiva siddherÃÓaÇkÃnupapatte÷ / ## (lo, Ã) etÃvatetyatra prabandheneti Óe«a÷ / rasasya vyaÇgyatvena nirÆpyamÃïasyaikaæ j¤ÃnatvÃviÓe«Ãdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tataÓca-- "svaj¤ÃnenÃnyadhÅhetu÷ siddher'the vya¤jako mata÷ / yathà dÅpo 'nyathÃbhÃve ko viÓe«o 'sya kÃrakÃt" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vya¤janÃsvÃdayorÃÓaÇkitamaikyaæ nirasya rasÃvasthasya vyaÇgyatvÃbhÃvaæ siddhÃntayan Ãha---"cet satyamiti" / ## (i) anyadhÅheturvyaÇgyabuddhe÷ kÃraïam / siddhe natu sÃdhye vya¤jako mata÷ Óabda ityartha÷ / yathà dÅpa iti / na khalu dÅpo ghaÂÃdikaæ karoti / kintu svaprakÃÓena siddhameva taæ prakÃÓayati / anyathÃbhÃve-asiddhasya sÃdhane / ********** END OF COMMENTARY ********** ityuktadiÓà ghaÂapradÅpavadvyaÇgyavya¤jakayo÷ pÃrthakyameveti kathaæ rasasya vyaÇgyateti cet, satyamuktam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Å) uktadiÓà dhvanikÃrÃdyuktamÃrgeïa vyaÇgyavya¤jakayo÷ pÃrthakyamityanena vya¤janÃyà vyaÇgyasya ca pÃrthakyaæ nyÃyasiddhameva iti bhÃva÷ / na khalu ghaÂasya dÅpaprakÃÓenaikyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ata evÃhu÷-- "vilak«aïa evÃyaæ k­tij¤aptibhedebhya÷ svÃdanÃkhya÷ kaÓcidvyÃpÃra÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) k­tij¤aptibhedebhya iti--k­tirutpÃdako vyÃpÃra÷ daï¬aderbhramyÃdi÷ / j¤Ãpti÷ j¤Ãpako vyÃpÃra÷, abhidhÃlak«aïÃvya¤janÃ÷; tebhyo vyÃpÃrebhyo bhinna ityartha÷ / svÃdanÃkhya÷ ÃsvÃdarÆpa÷ svaprakÃÓaj¤Ãnajanako v­ttiviÓe«a ityartha÷ / tathà ca tad vi«aya eva rasa÷ / vya¤janÃdhÅnaj¤Ãnaæ tu ratyadivi«aya÷ tato bhinnameva ityato rasavya¤janÃdhÅnaj¤Ãnayornaikyamityuktam / sa ca vibhÃvÃdirni«Âo vya¤janÃbhinna ityartha÷ / tathà ca vya¤janayà ratyÃdij¤Ãnameva, svÃdanÃkhyavyÃpÃreïa tu rasÃsvÃda ityanvaya÷ / nanu kathaæ tarhi raso vyaÇgya ityucyate ityata Ãha---abhidhÃdÅti / vilak«aïo vyÃpÃro vya¤janà raso vyaÇgya iti vyahgyarÃmÃdiratyÃdyÃropÃdhikaraïasÃmÃjikaratyÃde÷ rasarÆpatayà pariïÃmÃt paramparayà vyaÇgya ityartha÷ / ## (lo, u) ata eveti--; Ãhurityasya vyaÇgyatvamuktaæ bhavatÅtyatra dÆrasthenetiÓabdenÃnvaya÷ / ata eva-yato j¤ÃnarÆpa eva rasa ityartha÷ / ÃhurnyÃyavida÷ prÃcÅnÃcÃryà iti Óe«a÷ / k­ti÷ karaïaæ; j¤aptirj¤Ãnam; svÃdanaæ svÃda÷"svÃda÷ kÃvyÃrthasaæbhedÃdÃtmÃnandasamudbhava"ityuktaprakÃra÷ / kaÓcidityalaukika÷ / vyÃpÃra÷--vyÃpÃravi«ayÃdrasÃdabhinna÷ / vilak«aïo vya¤jakÃditi Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ata eva hi rasanÃsvÃdanacamatkaraïÃdayo vilak«aïà eva vyapadeÓÃ÷" iti / abhidhÃdivilak«aïavyÃpÃramÃtraprasÃdhanagrahilairasmÃbhÅ rasÃdÅnÃæ vyaÇgyatvamuktaæ bhavatÅti / ************* COMMENTARY ************* ## (Æ) vyaÇgyatvamuktaæ, prakÃÓanamÃtropacÃrÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu tarhi karuïÃdÅnÃæ rasÃnÃæ du÷ khayatvÃdrasatvaæ (tadunmukhatvaæ ) na syÃdityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) rasatvaæ na syÃditi---svaprakÃÓÃnandarÆpatvÃdrasasya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) rase iti--karuïÃdau rasa grÃhye karuïÃdirasasvarÆpameva yat sukhaæ jÃyata ityartha÷ / rasÃtiriktasukhÃbhÃvÃt / sacetasÃmanubhava iti / rasÃdÅnÃmeva Óokadu÷ khaæ tajj¤ÃtÌïaÃæ, sÃmÃjikÃnÃæ tu sukhameva jÃyata ityatra sacetasÃmanubhava÷ pramÃïamityartha÷ / ## (­) nanviti / tarhi yadid­ÓÃnandasvarÆpo rasa ityartha÷ / rase sukhamityupacÃra÷ / sacetasÃæ sah­dayÃnÃm / te«u karuïÃdi«u / ********** END OF COMMENTARY ********** ÃdiÓabdÃdbÅbhatsabhayÃnakÃdaya÷ / tathÃpyasah­dayÃnÃæ mukhamudraïÃya pak«Ãntaramucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) asah­dayÃnÃmapi paradu÷ khaj¤ÃnÃdapi du÷ khameva jÃyate ityevaæh­dayÃnÃmapÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## nahi kaÓcat sacetà Ãtmano du÷khÃya pravarttate / karÆïÃdi«u ca sakalasyÃpi sÃbhiniveÓaprav­ttidarÓanÃt sukhamayatvameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha)ki¤ca te«viti---du÷ khahetutve anupapattyantaramityartha÷ / ## (lo, Ì) sÃbhiniveÓÃ, natu rÃjÃdikÃrità / ********** END OF COMMENTARY ********** anupapattyantaramÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) tathà rÃmÃyaïeti---rÃmÃyaïamatra karuïarasaviÓi«ÂatadekadeÓa÷ / du÷khahetutva-prasaÇga iti--tathà ca tat--Óravaïe na kopi pravartate / ## (lo, Ê) rÃmÃyaïaæ vÃlmÅkimahÃkÃvyam / ********** END OF COMMENTARY ********** karuïarasasya du÷ khahetutve karuïarasapradhÃnarÃmÃyaïÃdiprabandhÃnÃmapi du÷khahetutÃprasaÇga÷ syÃt / nanu kathaæ du÷khakÃraïobhya÷ sukhotpattirityÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) du÷ khahetubhya iti---paraÓokÃdaya÷ svadu÷ khahetava eva, tebhya÷ kathamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (ma) hetutvamiti lokasaæÓrayÃt---loke d­«ÂatvÃt svÅya--Óokahar«Ãderhetutvagatebhya÷ paraÓokÃdikÃraïebhyo laukikÃ÷ Óokahar«Ãdayo jÃyantÃæ nÃmeti tu«yatu durjana iti nyÃyena uktvà Ãha---alaukiketi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, e) hetutvamiti--hetutvaæ gatebhyo rÃmavanavÃsÃdibhyo lokasaæÓrayÃt; natu kÃvyasaæÓrayÃt / loke natu kÃvye; laukikÃ÷; natvalaukikÃ÷ / tebhya÷--- rÃmavanavÃsÃdibhya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ye khalu rÃmavanavÃsÃdayo loke "du÷khÃraïÃni" ityucyante ta eva hi kÃvyanÃÂyasamarpità alaukikavibhÃvanavyÃpÃravattayà kÃraïaÓabdavÃcyatÃæ vihÃya alaukikavibhÃvaÓabdavÃcyatvaæ bhajante / tebhyaÓca surate dantadhÃtÃdibhya iva sukhameva jÃyate / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) alaukikavibhÃvanavyÃpÃravattayÃ, natu paryÃyÃntaratvamÃtreïa / vibhÃvanÃdisvarÆpaæ vak«yate / surate dantaghÃtÃdibhya iti / anena dekhakÃlÃdiviÓe«eïa«eïa sukhamayasyÃpi du÷ khamayatvaæ; du÷ khamayasyÃpi sukhamayatvam / ata evÃhu÷;--"prapa¤casya sukhadu÷ khamohÃtmakatvam"--sÃÇkhyÃ÷ ********** END OF COMMENTARY ********** ataÓca "laukikaÓokahar«ÃdikÃraïobhyo laukikaÓokahar«Ãdayo jÃyante" iti loka eva pratiniyama÷ / kÃvye puna÷ ************* COMMENTARY ************* ## (o) kÃvye alaukikÃrthe / ********** END OF COMMENTARY ********** "sarvebhyo 'pi vibhÃvÃdibhya÷ sukhameva jÃyate" iti niyamÃnna kaÓciddo«a÷ / kathaæ tarhi hariÓcandrÃdicaritasya kÃvyanÃÂyayorapi darÓanaÓravaïÃbhyÃmaÓrupÃtà dayo jÃyanta ityucyate-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) drutatvÃccetasa iti--cittasya sadayatvameva drutatvam / sukhasattvepi taddayayà aÓrupatà iti bhÃva÷ / ## (lo, au) drutatvÃt--dravÅbhÃvÃt rasoddhodha iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tarhi kathaæ kÃvyata÷ sarve«ÃmÅd­ÓÅ rasÃbhivyaktirna jÃyata ityata Ãha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (ra) vinà ratyÃdivÃsanÃmiti--tathà ca puïyajanitaratyÃdivÃsanÃpi rasÃsvÃdaheturityuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** vÃsanà cedÃnÅntanÅ prÃktanÅ ca rasÃsvÃdahetu÷, tatra yadyÃdyà na syÃttadà ÓrotriyajaranmÅmÃæsakÃdÅnÃmapi sa syÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (la) yadyÃdyeti--idÃnÅntanÅtyartha÷ / otriyeti--jaranmÅmÃæsakà hi kÃryakÃraïabhÃvÃditarkamÃtrÃnuÓÅlanÃn na kÃvyarasÃsvÃdavanta÷ tadanuÓÅlanÃcca tadÃnÅntanavÃsanÃvanta ityartha÷ / naca prÃktanavÃsanÃbhÃvÃdeva te«Ãæ na kÃvyarasÃsvÃda ityevamucyatÃm, kimarthamidÃnÅntana-vÃsanÃÇgÅkÃra÷ iti vÃcyam, te«Ãmeva tarkÃnuÓÅlanatyÃgena kÃvyÃnuÓÅlanÃbhyÃse rasodvodhena idÃnÅntanyà api avaÓyaævÃcyatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi dvitÅyà na syÃttadà yadragiïà mapi ke«Ã¤cidrasodvodho na d­Óyate tanna syÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (va) rÃgiïÃmapÅti--kÃvyarasabodhÃnubhÃvavatÃmapÅtyartha÷ te«ÃmidÃnÅntana-vÃsanÃbhÃvÃdeva na rasodvodha iti vÃcyam / idÃnÅntanavÃsanÃjanakatadanurÃgasattvena tatsattvÃvaÓyaæbhÃvÃt / vastutastu vÃsanÃtvenaiva kÃraïatvamucitam / natu tatra idÃnÅntanatvÃdipraveÓa÷ jaran mÅmÃæsakÃnÃæ tu atyantatarkÃnurÃga eva pratibandha ityevÃnvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ukta¤ca dharmmadattena-- "savÃsanÃnÃæ sabhyÃnÃæ rasasyÃsvÃdanaæ bhavet / nirvÃsanÃstu raÇgÃnta÷ këÂhaku¬yÃÓmasannibhÃ÷" // iti / nanu kathaæ rÃmÃdiratyÃdyudvodhakÃraïai÷ sÅtÃdibhi÷ sÃmÃjikaratyÃdyudvodhaityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) nanu kathamiti---nÃÂyakÃvyad­«ÂaÓruta--sÅtÃdibhya÷ ityartha÷ ## (lo, a) nanviti / rÃmÃdiratyÃdyudvodhakÃraïai÷ sÅtÃdibhi÷ sÃmÃjikaratyÃdyudvodha÷ tanmate rasatÃmÃpadyamÃna÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) vyÃpÃrosti iti / sÃdhÃraïÅ k­ti÷ sÃmÃjike rÃmÃdyabhedÃroparÆpasya, rÃmÃdisÅtÃdau svÅyatvÃroparÆpasya, svÅyaratyÃdau rÃmÃdiratyÃdyabhedÃroparÆpasya ca sÃdhÃraïÅ sà iti kÃrikÃrtha÷ / kartari api ktirata eva prayogÃt / tatprabhÃveïeti / yasya hanÆmadÃde÷ pÃthodhiplavanÃdaya÷ Ãsan pramÃtà tadabhedena svÃtmÃnaæ pratipadyata ityartha÷ / tatra hetumÃha---tatprabhÃveïeti / sÃdhÃraïÅk­tiprabhÃveïetyartha÷ / bhedÃgrahe satyena abhedagraha upapadyate ityata Ãha---tadabhedeneti / bhedÃgrahepi--sÃdhÃraïÅk­tiprabhÃveïetyartha÷ / ## (lo, Ã) sÃdhÃraïÅk­ti÷--sÃdhÃraïÅkaraïaæ nÃma / tatprabhÃveïa--sÃdhÃraïÅkaraïavyÃparasya prabhÃveïa / tadabhedena svÃtmÃnaæ pratipadyata iti sambandha÷ / yasyÃsanniti / viv­ïoti--tadabhedeneti / ayamartha÷, sabhyÃnÃæ rÃmÃdyabhedapratipattau nÃÂyakÃvyayo÷ rÃvaïÃdidarÓanaÓravaïÃbhyÃæ ro«odvodhena sabhÃta÷ samutthÃya dhanurÃkar«aïÃdirbhavat / bhedena pratipattau tu Ãtmani«Âaro«ÃdisthÃyibhÃvodvodho na syÃt / evaæ ca yo do«a÷ samanantarameva darÓayi«yate / yaduktam---abhedena pratipadyate--akhyÃtivÃdinÃæ Óuktau rajatapratyaye bhedagrahavat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## nanu kathaæ manu«yamÃtrasya samudralaÇghanÃdÃvutsÃhodvodha ityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) itthaæ svasmin hanumadÃdyÃbhedÃropamuktvà tadutsÃhaj¤ÃnÃdeva svotsÃhodvodhamupapÃdayitumÃÓaÇkate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (ha) nanu kathamiti---sÃdhÃraïyÃbhimÃnata÷--svasmin hanumadÃdyabhedÃbhimÃnata÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) sÃdhÃraïyÃbhimÃnata÷--uktaprakÃreïa vibhÃvÃdÅnÃæ sÃdhÃraïÅkaraïavyÃpÃraprabhÃvenotpannasya svÃtmani sÃdhÃraïyÃbhimÃnabalÃt / n­ïÃæ--sabhyÃnÃm / ********** END OF COMMENTARY ********** ratyÃdayo 'pi sÃdhÃraïyenaiva pratÅyÃnta ityÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (ka) sÃdhÃraïyeneti--ubhayasÃdhÃraïyenetyartha÷, na tvÃtmagatatvenaiva naiva rÃmÃdigatatvenaivetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Å) ratyÃdi; sabhyÃnÃæ sthÃyibhÃva÷ / sÃdhÃraïyena pratÅyate / vibhÃvÃdisÃdhÃraïÅkaraïavyÃpÃraprabhÃvÃdevetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ratyÃderapi svÃtmagatatvena pratÅtau sabhyÃnÃæ brŬÃtaÇkÃdirbhavet / ************* COMMENTARY ************* ## (kha) ratyÃderiti--Ãtmagatatvena--ÃtmamÃtragatatvena evamuttaratrÃpi mÃtragarbhità / ********** END OF COMMENTARY ********** paragatatvena tvarasyatÃpÃta÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) Ãtmagatatvena pratÅtÃvuktam--devatÃdirÆpasÅtÃdihetukatveneti Óe«a÷ / arasyatÃ-anÃsvÃdyatà / ********** END OF COMMENTARY ********** vibhÃvÃdayo 'pi prathamata÷ sÃdhÃraïyena pratÅyanta ityÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (ga) parasya na parasyeti--atrÃpi parasyaivetyÃdirartha÷ / ## (lo, Æ) tadÃsvÃde-tasya rasasyÃ'svÃde / evaæ ca vibhÃvÃdaya÷ svayaæ sÃdhÃraïyena pratyÃyayantÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu tathÃpi kathamevamalaukikatvamete«Ãæ vibhÃvÃdÅnÃmityucyate-- ## ÃdiÓabdÃdanubhÃvasa¤cÃraïo / tatra vibhÃvanaæ ratyÃde ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ­) ratyÃderjagato vÃsanÃntargatavÃsanÃntarlonasyetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** viÓe«aïÃsvÃdÃÇkuraïayaugyatÃnayanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ÃsvÃdÃÇkura iti--vya¤janayà ratyÃdyupasthÃpanameva tadyogyatà / asya yogÃrthasyÃnubhÃvÃdÃvapi sattveti paribhëÃyà yogarƬhatvÃnna tatra prayoga÷ / evamagre anubhÃvavyabhicÃriparibhëayorapi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** anubhÃvanamevamyÆtasya ratyÃde÷ samanantarameva rasÃdirÆpatayà bhÃvanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) anusaæj¤ÃrthamÃha---samanantaratvamiti / evaæbhÆtasya ÃsvÃdÃÇkuratÃæ prÃpitasya ratyÃde÷ svani«ÂhasvÃdanÃkhyavyÃpÃreïa rasarÆpatayà praveÓanamityartha÷ / vibhÃvÃdibhirevaæ kriyata iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** sa¤cÃraïaæ tathÃbhÆtasyaiva tasya samyak cÃraïam / vibhÃvÃdÅnÃæ yathÃsaÇkhyaæ kÃraïakÃryyasahakÃritve kathaæ trayÃïÃmapi rasodbodhe kÃraïatvamityucyate -- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ì) lokato-loke / ********** END OF COMMENTARY ********** ## nanu tarhi kathaæ rasÃsvÃde te«Ãmeka÷ pratibhÃsa ityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) kathaæ trayÃïÃmapÅti kÃryasya kÃraïatvÃbhÃvÃdityartha÷ / rasÃsvÃde eka÷ pratibhÃsa ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà khaï¬amaricÃdÅnÃæ sammelanÃdapÆrvva iva ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ê) apÆrva iva--tad bhinna iva / ********** END OF COMMENTARY ********** kaÓcidÃsvÃda÷ prapÃïakarase sa¤jÃyate vibhÃvÃdisammelanÃdihÃpi tathetyartha÷ / nanu yadi vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃribhirmmilitaireva rasastat kathaæ te«Ãmekasya dvayorvà sadbhÃve 'pi sa syÃdityucyate-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) jhaÂityanyeti---ÓÅghramanyavya¤jake satÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** anyasamÃk«epaÓca prakaraïÃdivaÓÃt / yathÃ-- "dÅrghÃk«aæ ÓaradindukÃntivadanaæ bÃhÆ natÃvaæsayo÷ saÇk«iptaæ nibi¬onnatastanamura÷ pÃrÓve pram­«Âe iva / madhya÷ pÃïimito nitambi jaghanaæ pÃdÃvudagrÃÇgulÅ chando narttayituryathaiva manasa÷ s­«Âaæ tathÃsyà vapu÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) dÅrghÃk«amiti---agnimitranÃmnà rÃj¤Ã mÃlavikÃnÃmarÃjaputryà rÆpavarïanamidam / uttamanaÂÅæ nartuyiturmanaso yathaivacchanda icchà tathaivÃsyà vapu÷ s­«Âam (vidhÃtrÃ) tadevÃha--dÅrghÃk«amiti--bÃhÆ--aæsayo÷ svamÆlayornatau / saæk«iptaæ nÃtisphÃram / nibi¬au--anyonyasaæsaktau unnatau ca stanau yatra tÃd­Óaæ ca uru÷ / pram­«Âe mÃrjite / pÃïimita÷ karatalena parimÃtuæ Óakya÷ / jaghanottarabhÃga÷ nitamba÷ praÓasta÷ tad yuktaæ jaghanam, udgrÃ-unnatà / atreti--abhiyaæ varïayata÷ / ## (lo, e) dÅrghÃk«amiti / chando 'bhiprÃya÷ / s­«Âaæ vidhÃtrà iti Óe«a÷ nartayità nartakÅ«u dÅrghÃk«atvÃdyabhinayena darÓayituæ Óik«ayati, mÃlavikÃyÃæ sahajasaundaryÃdeva tadastÅti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra mÃlavikÃmabhila«ato 'gnimitrasya mÃlavikÃrÆpavibhÃvamÃtravarïane 'pi sa¤cÃriïÃmautsukyÃdÅnÃmanubhÃvÃnäca nayanavisphÃrÃdÅnÃmaucityÃdevÃk«epa÷ / ekamanyÃk«epe 'pyÆhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) anyÃk«epa iti---anyat--ekatamaæ dvitayaæ và / ********** END OF COMMENTARY ********** "anukÃryyagato rasa÷" iti vadata÷ pratyÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) anukÃryeti--nÃÂye 'nukÃryo rÃmÃdiranukÃrako naÂa÷ / ## (lo, o) anukÃryo--rÃmÃdi÷, anakartÃ-naÂa÷ pÃÂhakaÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) pÃrimityÃditi--sÅtÃdivi«ayarate÷ rÃmÃdimÃtrani«Âhatvena parimitatvÃdityartha÷ / laukikatvÃditi--tanni«ÂharatyÃdestatraiva d­«ÂatvÃdityartha÷ / kÃvyanÃÂyayostu tadrataratyÃdyabhedena Ãropavi«ayasya sÃmÃjikaratyÃderalaukikatvameva / santareti---rÃmÃdiratyÃderityartha÷ / tadabhedenÃropavi«aya÷ sÃmÃjikaratyÃdireva vibhÃvÃdini«ÂhasvÃdanÃkhyavyÃpÃrajanyÃsvÃdavi«ayo rasa÷ ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** sÅtÃdidarÓanÃdijo rÃmÃdiratyÃdyudbodho hi parimito laukiko nÃÂyakÃvyadarÓanÃde÷ sÃntarÃyaÓca, tasmÃt kathaæ rasarÆpatÃmiyÃt / (ka) rasasyaitaddharmmatritayavilak«aïadharmmakatvÃt / anukartt­gatatva¤cÃsya nirasyati-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) anukarteti--anukartà naÂa eva / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Óik«ÃbhyÃsÃdimÃtreïa rÃghavÃde÷ svarÆpatÃm // VisSd_3.18 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) sa yadà kÃvyÃrthabhÃvaka÷ syÃttadà sopi sÃmÃjiko bhavedityÃha---kiæceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-- ## yadi punarnaÂo 'pi kÃvyÃrthabhÃvanayà rÃmÃdisvarÆpatÃmÃtmano darÓayet tadà so 'pi sabhyamadhya eva gaïyate / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, au) sabhyamadhya eva gaïyate / etÃvatà sabhyani«Âa eva rasa÷ ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) yadyapyuktarÅtyà rasasya sÃk«Ãt kriyamÃïatvaæ kÃryatvaæ kÃdÃcitkatvena bhavi«yadvartamÃnatvaæ savikalpakaj¤Ãnavi«ayatvaæ taj-j¤Ãnasya sÃk«ÃtkararÆpatvaæ ca tathÃpi tasya vailak«aïyaæ sÃdhayituæ sÃk«Ãt kriyamÃïghaÂÃdito 'pi vailak«aïyasÃdhanena kautukÃdasÃk«Ãt kriyamÃïatvaæ kÃraïaviÓe«akÃryatvasya kenaciduktasya dÆ«aïena kautukÃt sÃmÃnyato 'kÃryatvamevamabhavi«yatvÃdikamapi kautukÃd vaktuæ prathamaæ ghaÂÃdisÃdhÃraïasÃk«ÃtkÃravi«ayatvÃmÃha--nÃyaæ j¤Ãpyeti--svÃrthakakÃritÃntatvena (ïijantatvena) nÃyaæ j¤eya ityartha÷ / j¤Ãpyatva--j¤eyatvayo÷ samaniyatatvÃt yathÃÓrutameva và / aj¤eyatvaæ cÃtra ghaÂÃdisÃdhÃraïetarasÃk«ÃtkÃravi«ayatvÃm / j¤eyatvasya kevalÃnvayitvena tadabhÃvÃsambhavÃt / tatra hetumÃha--svasattÃyÃmiti / pratityavyabhicÃrata÷ / sÃk«ÃtkÃraæ vinà asattvÃt sÃk«ÃtkÃradaÓÃyÃmeva rasa÷ / anyadà tu ratyÃdireva / ghaÂÃdistvasÃk«ÃtkÃradaÓÃyÃmapi ghaÂÃdirityatastadvailak«aïyam / sÃk«ÃtkÃrahetusannikar«Ãrthaæ pÆrvasattvasyÃvaÓyamevÃpek«aïÅyatvÃt / etÃvataiva sÃmÃnyato 'j¤eyatvameva agre kautukÃd vyaktÅkari«yati / ## (lo, a) nÃyaæ j¤Ãpya iti--ayaæ rasa÷ sattÃyÃæ sadbhÃve pratÅtimantareïÃbhÃvÃt / asaæviditasattve ca pramÃïÃbhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** yo hi j¤Ãpyo ghaÂÃdi÷ sannapi kadÃcidaj¤Ãto bhavati, na hyayaæ tathÃ; pratÅtimantareïÃbhÃvÃt / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) hetuviÓe«akÃryatvaæ rasasya ye vadanti tanmataæ nirasyati---yasmÃde«a ityÃdi tasmÃnna kÃrya ityantena / ayamartha÷ ---"prapÃnakarasanyÃyÃccarvyamÃïo raso bhavedityuktyà vibhÃvÃdiratyÃdisamÆhÃlambanÃtmako rasa ityuktam / tacca samÆhÃlambanaæ svÃdanÃkhyavyÃpÃrajanyam / kecittu tatsamakÃlotpannaæ vya¤janayÃpi tÃd­Óaæ samÆhÃlambanÃnantaraæ jÃyate, tatkÃrya eva rasa ityÃhu÷, tannirasyati---yasmÃde«a iti / e«a raso yasmÃt svÃdanÃkhyavyÃparÃdhÅnasamÆhÃlambanÃtmaka÷, ato na kÃrya÷, na samÆhÃlambanakÃrya÷ svasya svakÃryatvÃt svakÃlotpattikasya vya¤janÃdhÅnasamÆhÃlambanÃntarasyÃbhÃvÃcceti bhÃva÷ / tatra svasya svakÃryatvÃsambhavasya sphuÂatvÃt / ## (lo, a) rasasyeti--nahi vibhÃvÃdij¤ÃnakÃraïakamityanantaraæ tataÓcÃnupalabhyamÃnakÃraïÃntarasya rasasya na kÃryatvamiti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi rasa÷ kÃrya÷ syÃttadà vibhÃvÃdij¤ÃnakÃraïaka eva syÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) svasamakÃlotpattikasamÆhÃlambanÃnantarakÃryatvÃsambhavaæ vyÃca«Âe---yadi rasa÷ kÃrya÷ syÃditi / yadi samÆhÃlambanakÃrya÷ syÃdityartha÷ / vibhÃvÃdij¤ÃnakÃraïako vibhÃvÃdisamÆhÃmbanaj¤ÃnakÃraïaka÷ syÃdityartha÷ / pratyekaæ vibhÃvÃdij¤ÃnakÃraïakatve tvi«ÂÃpattireva / "pratÅyamÃna÷ prathamaæ pratyekaæ heturucyate"ityanena pratyekasya hetutvoktyà tatkÃryatve vipratipattyabhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** tataÓca rasapratÅtikÃle vibhÃvÃdayo na pratÅyeran, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nanu tÃd­ÓsamÆhÃtambanakÃraïatve ko do«a÷ ityÃha--tataÓceti / rasapratÅtikÃle, svÃdanÃkhyavyÃpÃrajanyavibhÃvÃdisamÆhÃlambanÃtmakarasapratÅtyutpattikÃle vibhÃvÃdayo na pratÅyeran; tatkÃlotpannapratÅtivi«ayÃ÷ syurityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** kÃraïaj¤ÃnatakÃryyaj¤ÃnayoryugapadadarÓanÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) kÃraïaj¤Ãnasya sthiti÷ kÃryaj¤Ãnasyotpattiriti tu na sambhavatyeva / kÃryakÃraïayorutpattiyogapadsyaivÃbhÃvÃt / tadÃha--j¤ÃnatatkÃryaj¤Ãnayoriti / atra j¤Ãneti prak­tÃbhiprayeïaiva / kÃraïakÃryamÃtrayoreva yugapadutpattyabhÃvÃt / na ca pÆrvotpannameva vya¤janÃdhÅnasamÆhÃlambanamastviti vÃcyam / svÃdanÃkhyavyÃpÃrÃdhÅnarasÃtmakasamÆhÃlambanÃtiriktasamÆhÃlambanasyÃnubhÃvÃt, tatsvÅkÃravaiphalyÃcca / ********** END OF COMMENTARY ********** nahi candanasparÓaj¤Ãnaæ tajjanyasukhaj¤Ãna¤caikadà sambhavati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) kÃraïakÃryaj¤Ãnayoryugapadutpattyasaæbhavaæ darÓayati--nahi candaneti / ********** END OF COMMENTARY ********** rasasya ca vibhÃvÃdisamÆhÃlambanÃtmakatayaiva pratÅterna vibhÃvÃdij¤ÃnakÃraïatvamityabhiprÃya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) tasmÃt rasasya samÆhÃlambanÃtmakatvameva; natu samÆhÃlambanajanyatvamityupasaæharati--rasasyeti / samÆhÃlambanÃtmakatayaiva ityevakÃrÃt samÆhÃlambanajanyatvavyavaccheda÷ / tadevÃha--na vibhÃvÃdÅti / j¤ÃnamatrÃpi samÆhÃlambanam / evaæ rasasya samÆhÃlambanakÃryatvameva khaï¬itaæ natu kÃryatvam / etÃvataiva kÃryatvasÃmÃnyÃbhÃvamagre kÃtukÃd vak«yati / ## (lo, Ã) no nitya iti--nityatvÃbhÃve hetumÃha--- pÆrvasaævedanojjhita iti / pÆrvasamvedanÃbhÃvÃdityartha÷ / nanu pÆrvasaævedanÃbhÃvÃnnityatvÃbhÃve itara«Ãmapi nityavastÆnÃmabhÃvaprasaÇga ityata Ãha-asamvetaneti / asya rasasya / ********** END OF COMMENTARY ********** #<-- no nitya÷ pÆrvasaævedanojjhita÷ / asaævedanakÃle hi na bhÃvo '«yasya vidyate (ka) // VisSd_3.21 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) nityatvÃbhÃva÷ spa«Âa eva, tamÃha--no nitya iti / pÆrvasaævedanaæ, saævedanÃt pÆrvamujjhito 'sannityartha÷ / tadeva darÓayati--asaævedanakÃla iti / ********** END OF COMMENTARY ********** na khalu nityasya vastuno 'saævedanakÃle 'sambhava÷ / ## (lo, i) nÃpi bhavi«yannityÃha--sÃk«ÃdanubhÆyamÃnasya hi kathaæ bhavi«yattm / yasya khalu vastuno bhavi«yattvaæ sahajo dharmastat sadà bhavi«yadeveti bhÃva÷ / kÃryaj¤Ãpyavilak«aïabhÃvÃt samanantaroktanyÃyasiddhÃvityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) nÃpi bhavi«yanniti yadyapi saævedanÃt pÆrvam asattvenaiva bhavi«yatvaæ durapahnavam / tathÃpi bhavi«yatpadÃrthÃntarasya sÃk«ÃdÃnandamayaprakÃÓatvasvarÆpÃbhÃvÃt tadvailak«aïyameva bhavi«yatvÃbhÃva÷ kautukÃdukta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) vartamÃnatvÃbhÃvamapi kautukÃdÃha--kÃryaj¤Ãpyeti / yadyapi ghaÂÃdisÃdhÃraïaj¤Ãpyatvasyaiva samÆhÃlambanakÃryatvasyaiva cÃbhÃva÷ prag darÓita÷, tathÃpi tÃvataiva kÃryatvaj¤ÃpyatvÃbhÃvaæ kautukÃdÃropyaivamuktam / tathà ca kÃryaj¤ÃpyabhinnasyÃlÅkatvÃnna vartamÃna ityartha÷ / svaprakÃÓarÆpasya svameva grÃhakaæ, tattu na nirvikalpakamityÃha--vibhÃvÃdÅti / tatparÃmarÓastatsamÆhÃlambanaæ; tadvi«ayatvÃt svenaiva svasya vi«ayÅkaraïÃt / tat pradhÃnatvÃditi kvacit pÃÂhe tatparÃmarÓa÷ pratyekaæ taj j¤Ãnaæ, tat pradhÃnatvÃt tajjanyatvÃdityartha÷ / ubhayathÃpi nirvikalpakatvÃbhÃva eva / adye vibhÃvÃdisamÆhÃlambanasya savikalpakatvÃt / antye tu j¤Ãnajanyatvena nirvikalpakatvÃbhÃvÃt, j¤Ãnajanyaj¤Ãnasyaiva nirvikalpakatvÃt / hetvantaramÃha---parÃnandeti / prakÃrapradarÓanÃt saprakÃratvaæ pradarÓitam / tathà ca na nirvikalpakaæ ni«prakÃrakaj¤Ãnasyaiva tathÃtvÃt / ## (lo, Å) nirvikalpakaæ j¤Ãnam--asti hmÃlocanamÃtraprathamaæ nirvikalpakaæ j¤Ãnam, amukÃsad­Óaæ j¤Ãnaæ ÓuddhavastujamityuktaprakÃraæ, tasya grÃhakamityupacÃraprayoga÷ / sa eva raso nirvikalpakaj¤Ãnatvena g­hyamÃïo na bhavatÅtyartha÷ / tathà nirvikalpakasya j¤Ãnavi«ayopÅti / tatra pak«e yasya grÃhakatvami«yate ityatra nopacÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) savikalpakasaævedyatvÃbhÃvamapi tasya kautukÃdÃha--tathÃbhilÃpeti / yadyapi tadgrÃhakasya nirvikalpakatvÃbhÃvayuktipradarÓanenaiva savikalpakasaævedyatvaæ siddhaæ tathÃpi savikalpakasaævedyÃntarato vailak«aïyena tadavedyatvaæ kautukÃduktam / vailak«aïyamevÃha---tathÃbhilÃpeti / tatkÃvyasthaÓabdena tasyÃbhilapyamÃnatvÃbhÃvÃdityartha÷ / tasya vibhÃvÃdyabhidhÃnadvÃreïaiva tasya j¤eyatvam, natu kÃvyasthaÓabdena / pratyuta tasya tatkÃvyasya ÓabdavÃcyatve svaÓabdavÃcyatvaæ do«a eva vak«yate / atra eva kÃvyaprakÃÓak­tÃpyuktaæ,"rasÃdilak«aïastvartha÷ svapreti na vÃcya' iti / ayaæ rasavÃnityÃditatkÃvyasthena aÓabdena tu vÃcyaæ, savikalpakavedyaæ padÃrthÃntaraæ tatkÃvyasthaÓabdenaiva vÃcyamiti tato vailak«aïyamiti vacanam / ********** END OF COMMENTARY ********** savikalpakaj¤ÃnasaævedyÃnÃæ hi vacanaprayogayogyatÃ, na tu rasasya tathà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) prayogayogyatà tatkÃvyasthaÓabdeneti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--sÃk«ÃtkÃratayà na ca / parok«astatprakÃÓo nÃparok«a÷ ÓabdasaæbhavÃta // VisSd_3.25 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) tatprakÃÓasya parok«atvaæ nÃstÅtyÃha---sÃk«ÃtkÃrateyeti / spa«Âamidam / sÃk«ÃtkÃrÃnantaravailak«aïyapratipÃdanÃya sÃk«ÃtkÃrarÆpasyÃpi tatprakÃÓasya sÃk«ÃtkÃratvÃbhÃvamapi kautukÃdÃha--nÃparok«a iti / na sÃk«ÃtkÃra ityartha÷ / tatra hetumÃha---ÓabdasaæbhavÃditi / ÓabdasaæbhavÃt--ÓÃbdatvÃdityartha÷ / ## (lo, ­) tathÃbhilÃpeti--atrÃpi pÆrvavat raso na savikalpakarÆpa iti / naca tadvi«ayopÅtivyÃkhyeyam / savikalpakasvarÆpaæ ca---"ata÷ paraæ punarvastudharmairjÃtyÃdibhiryayà / buddhyÃvasayite sÃpi pratyak«atvena sammatà / "pratyak«amatra prakaraïÃta savikalpakam / sÃvikalpakatvena sammatetyuktaprakÃram / ata÷ paramityatra idamÃnupÆrvoktanirvikalpakaparÃmarÓa÷ ÓabdasaæbhÃvta ÓÃbdaj¤Ãnam parok«amiti bhÃva÷ / tat kathayatitattvaæ svarÆpaæ, pÆrvaæ na Óruto na d­«ÂaÓcoktasvarÆpo nirÆpaïaprakÃro yasya rasasyetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatkathaya kÅd­gasya tattvamaÓrutÃd­«ÂapÆrvanirupaïaprakÃrasyetyÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) itthaæ ki¤cit vastuta÷ ki¤cicca kautukÃd vailak«aïyamuktvà kÅd­Óaæ tÃd­Óavilak«aïaæ vastu tat iti p­cchati; tat kathayati / tasyÃd­«ÂacaratvÃt tannirÆpamasÃyapi ad­«Âacaratvaæ bhavatÅtyÃha---ad­«ÂanirÆpaïeti / vilak«aïaæ darÓayati---tasmÃdalaukika iti / lokad­«ÂasukhÃdipadÃrthavilak«aïa ityartha÷ / sa cÃnyalokairaj¤eya÷ / ## (lo, Ì) alokiko laukikavastuvilak«aïa÷ / yadÃha etannirÆpaïaprastÃva eva kÃvyaprakÃÓakÃra÷---alaukikasiddherbhÆ«aïaæ natu dÆ«aïam / na khalvadarÓanamÃtreïÃnubhÆyamÃnavastusvarÆpÃpahniva÷ Óakyakiya eveti bhÃva÷ / kathamÅd­Óo 'sÃvasmÃbhiranubhÆyata ityÃha--vedya iti / prÃcÅnavÃsanÃsamvalità vidyÃnipuïatopask­tà buddhiratra h­dayam / tadvadbhi÷ sah­dayai÷; natuæ vaiyÃkaraïamÅmÃæsakadardurakairyu«mÃbhiriti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatkiæ puna÷ pramÃïaæ tasya sadbhÃva ityÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tatsaævedyatve eva kiæ pramÃïamityatrÃha---pramÃïamiti / tadÅyasÃk«ÃtkÃra eva pramÃïamityartha÷ / svaprakÃÓatvena sÃk«ÃtkÃryasÃk«ÃtkÃrayorabhedÃdidaæ vidu«Ãæ matamityartha÷ / ## (lo, Ê) atraivamuktarÆpe rase svasyÃÓcarvaïÃyà evÃbhinne / evaæ ca sah­dayÃnubhava evÃtra pramÃïamiti paryavasyati / tathÃca nÃtmÃÓrayado«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** carvaïà ÃsvÃdanam / tacca "svÃda÷ kÃvyÃrthasaæbhedÃdÃtmÃnandasamudbhava÷" ityuktaprakÃram / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) svÃda÷ kÃvyÃrtheti--svÃda÷--sÃk«ÃtkÃra÷ / kÃvyÃrthasambhadÃt kÃvyasya vÃcya ityartha÷ / lak«yavyaÇgyavastÆnÃæ sambhedÃt j¤ÃnÃt Ãtmano rasasyÃnandarÆpeïa samudbhava÷ / k­dabhihitabhÃvatvÃt samudbhÆta Ãnanda ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu yadi raso na kÃryastatkathaæ maha«iïÃ(ka) vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃrisaæyogÃdrasani«patti÷" iti lak«aïaæ k­tamityucyate-- ## yadyapi rasÃbhinnatayà carvaïasyÃpi na kÃryatvaæ ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) rÃmÃdiratyÃde÷ sÃmÃjikaratyÃdervo uddÅpanavibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃrijanyatvaæ nÃstyeva, tatastadÃtmakasya rasasya tatsÃk«ÃtkÃrÃæÓamÃtrajanyatvaæ siddhÃntayituæ kautukoktamapi tasyÃkÃryatvamuktvà ÃÓaÇkate--nanu yadi raso na kÃrya iti / vastutastu samÆhÃlambanÃkÃryasyaiva uktatvÃt ni«patrirupacÃrata iti / vibhÃvÃdito ni«pattirityartha÷ / svakÃraïÃdhÅnani«pattikasya ratyÃderni«pattervÃstavatvena ni«patterupacÃrÃbhÃvÃt / itthaæ vibhÃvÃditaÓcarvaïÃyà ni«pattireva vÃstavikaratyÃdyaæÓasya tato ni«pattirupacaritetyuktyà carvaïÃæÓasyÃpi ni«pattirupacaritaiveti vaktumÃha---yadyapÅti / ayamartha÷--ratyÃdayastÃvaduddÅpanavibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃriïÃmakÃryamityuktameva / ata eva ratyÃdayaÓcarvaïÃtmakasÃk«ÃtkÃrarÆpatayà pariïamantÅti siddhÃntitam / tataÓca ratyÃdirÆparasÃbhinna eva carvaïÃtmaka÷ sÃk«ÃtkÃrastathà ratyÃde÷ vibhÃvÃdyakÃryatayaiva carvaïasyÃpi vibhÃvÃdyakÃryatvamarthasiddhamiti yadyapi ratyÃderartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathÃpi tasya kÃdÃcitkatayà upacaritena kÃryatvena kÃryatvamupacaryate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) samÃdhÃne tathÃpÅti / pariïÃmarasÃsvÃdacarvaïÃdibhÃvÃdyabhinnatayà ni«pannà / sà vibhÃvÃdij¤ÃnÃt pÆrvaæ nÃstÅti / kintu vibhÃvÃdij¤Ãnettarameva ni«pannetyevaæ kÃdÃcitkatayà upacaritena kÃryatvena kÃryatvamupacaryate ityartha / nacaivamanyathÃsiddhavibhÃvÃdij¤ÃnottarabhÃvitvena tatkÃryatvaæ carvaïÃyÃm avÃstavameva tat kathamupacÃra iti vÃcyam / ratyÃdyabhinnatayà kÃryatvasyaiva vÃstavatvÃt, ÓuddhÃyÃstasyà avÃstavatvamityabhiprÃyÃt / ## (lo, e) yadyapÅtyÃdi---ayamartha÷ samanantaroktaprakÃreïa rasÃbhinne carvaïe kÃdÃcitkatvÃd vastuni vyabhicÃreïa tasya kÃryatvaæ kÃdÃcitkatvÃdevopacaryate / tena carvaïasyÃparicitena kÃryatvena tadabhinne rasepi kÃryatvamupacÃrÃditi bhÃva÷ / asya kÃdÃcitkatvepi na kÃryatvamiti samanantaramevoktam / vya¤jananirÆpaïe pa¤camaparicchede / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tasya rasasya / ÃdiÓabdÃdalak«yatvÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a)"tathÃbhilÃpasaæsargayogyatvavirahÃnnace"tyÃdinà yattat kÃvyasthaÓabdÃvÃcyatvamuktaæ tadupÃttamagre kari«yata ityÃha---avÃcyatvÃdikamiti / ÃdiÓabdà dalak«yatvÃdi ityatra ÃdipadÃdananumeyatvaparigraha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu yadi milità ratyÃdayo rasÃstatkathamasya svaprakÃÓatvaæ kathaæ vÃkhaï¬atvamityÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (sa) milità iti / vibhÃvÃdisÃhityena samÆhÃlambanavi«ayà ityartha÷ / tat kathamasya svaprakÃÓatvamiti---ratyÃderj¤ÃnarÆpatvÃbhÃvÃt j¤Ãnasyaiva svaprakÃÓatvÃt / milanakathaæna ca svarÆpÃkhyÃnamÃtram ekaikatrÃpyevamÃÓaÇkÃsambhavÃt / ## (lo, ai) nanu yadÅti / kathaæ svaprakÃÓatvaæ ratyÃdÅnÃæ ja¬atvÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) j¤ÃnatÃdÃtmyÃditi / j¤ÃnarÆpatayà pariïÃmÃdityartha÷ / ## (lo, o) ratyÃdiriti--asya ratyÃdyaæÓasya yasyÃhu÷"ÃtmabhÆtasukhÃkÃraprakÃÓapratimÃnata÷ / j¤ÃnÃkÃrÃvalambitve siddhà syÃt svaprakÃÓatÃ' iti / asyÃrtha÷--j¤ÃnakÃrÃvalambitve nÃtmabhÆta÷ sukhÃkÃro 'pi prakÃÓate / tasya pratimÃnata÷ satsÃd­ÓyÃt ityÃdyaæÓopi svaprakÃÓa iti / nanu yadi caitanyasya saj¤Ãnatvena ja¬asya svaprakÃÓatà tadà pramÃt­bhÃvamÃpannasyÃnta÷ karaïasyÃpi svaprakÃÓatvaæ syÃditi cenmaivam / tatra hi triguïÃtmake manasi sattvÃæÓasya rajastamobhyÃmasp­«Âatvam / yenÃtmÃnandasvaprakÃÓakÃrà v­ttirutpadyate / naca tayo÷ Óavalatvamapi tÃttvikaæ, kuto tÃdÃtmyamiti, kimÃrdrakavaïijÃæ no vahitracintayÃ' / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi ratyÃdikaæ prakÃÓaÓarÅrÃdatiriktaæ syÃttadaivÃsya svaprakÃÓatvaæ na sidhyate, na ca tathÃ, tÃdÃtmyÃÇgÅkÃrÃt / yaduktam-- "yadyapi rasÃnanyatayà carvaïÃpi na kÃryà tathÃpi kÃdÃcitkatayà kÃryatvamupakalpya tadekÃtmanyanÃdivÃsanÃpariïatirÆpe ratyÃdibhÃve 'pi vyavahÃra iti bhÃva÷" iti / "sukhÃditÃdÃtmyìgÅkÃre cÃsmÃkÅ siddhÃntaÓayyÃmadhiÓayya divyaæ var«asahastraæ pramodanidrÃmupeyÃ÷" iti ca / "abhinno 'pi sa pramÃtrà vÃsanopanÅtaratyÃditÃdÃtmyena gocarÅk­ta÷" iti ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) yadyapÅti uktÃÓaÇkÃsamÃdhÃnayo÷ prÃk-k­tayo÷ samvÃdamÃha---yaduktamiti / prÃgeva k­tavyÃkhyÃnamidam / anÃdivÃsaneti---anÃdivÃsanà prÃktanÅ tattvÃdiÓÆnyà / tayà rasÃdirÆpà pariïatiryasya tÃd­ÓarÆpe ratyÃdibhÃge vibhÃvÃdikÃryatvavyavahÃra÷ ityartha÷ / dvitÅya iti ceti paryantaæ samvÃdavÃkyatvaæ bodhyam / tatrÃbhinnopÅtyÃdikaæ svaprakÃÓanapradarÓanam / ratyÃdaya ityÃdipadÃt vibhÃvÃdiparigraha÷ / tatra vibhÃvÃde÷ ÓabdaÓaktyaiva pratÅti÷ / ## (lo, au) tÃdÃtmyÃnaÇgÅkÃre prÃcÅnÃcÃryÃïÃmati Óe«a÷ / yadyapÅtyÃdau tadekÃtmanÅti padaæ tÃdÃtmyasÆcakam / gecarÅk­ta iti cidÃnandamayoyaæ puru«a iti vadupacÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** j¤Ãnasya svaprakÃÓatvamanaÇgÅkurvatÃmupari vedÃntibhireva pÃtanÅyo daï¬a÷ / tÃdÃtmyÃdevÃsyÃkhaï¬atvam / ratyÃdayo hi prathamamekaikaÓa÷ pratÅyamÃnÃ÷ sarve 'pyekÅbhÆtÃ÷ sphuranta eva rasatÃmÃpadyante / taduktam -- "vibhÃvà anubhÃvÃÓca sÃttvikà vyabhicÃriïa÷ / pratÅyamÃnÃ÷ prathamaæ khaï¬aÓo yÃntyakhaï¬atÃm" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) sÃttvikà vyabhicÃriïa iti / vyabhicÃriïa eva sÃttvikà ityabhedenÃnvaya÷ / ## (lo, a) akhaæï¬atve sammatiæ darÓayati--taduktamityÃdi / vibhÃvà ityÃdi kÃrikÃyÃæ ratyÃdiprakÃÓasukhacamatkÃrà akaïÂhoktà api prakaraïadavaseyÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "paramÃrthatastvakhaï¬a evÃyaæ vedÃntaprasiddhabrahmatattvavadveditavya÷" iti ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) akhaï¬atÃprÃptau vimatiæ nirasyati---paramÃrthatastviti / natu pÆrvoktaparicchedena paramÃrthatÃpradarÓanam / brahmatattvavaditi---khaï¬Ãkhaïaa¬anÃnÃpadÃrthÃnÃm advaitabhÃvÃnayà akhaï¬asvarÆpatvÃt brahmatattvasya itica ityantaæ samvÃdavÃkyam / ## (lo, Ã) [text of comm. wanting in both printed ed. and Sansknet e-text!] ********** END OF COMMENTARY ********** athaæ ke te vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃriïa ityapek«ÃyÃæ vibhÃvamÃha-- ## ## (lo, i) ratyÃdÅti---anÃdivÃsanÃntarlonasya ratyÃde÷ prakÃÓakÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ye hi loke rÃmÃdigataratihÃsÃdÅnÃmudvodhakÃraïÃni sÅtÃdayasta eva kÃvye nÃÂye ca niveÓitÃ÷ santa÷ "vibhÃvyante ÃsvÃdÃÇkuraprÃdurbhÃvayogyÃ÷ kriyante sÃmÃjikaratyÃdibhÃvà ebhi÷" iti vibhÃvà ucyante / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vibhÃvyante iti / rasapratÅtyarthaæ viÓe«eïa bhÃvyanta ityartha÷ / natu pratÅtyarthaæ kathaæ viÓe«eïa bhÃvyantetatpratipÃdanasÃmarthya eva tathÃtvaucityÃdityata ÃhaÃsvÃdÃÇkureti / yata ebhirvibhÃvÃdibhi÷ sÃmÃjikaratyÃdibhÃvà ÃsvÃdÃÇkuraprÃdurbhÃvayogyÃ÷ kriyante, ato viÓe«eïa bhÃvyanta ityartha÷ / ato vibhÃvà ucyante ityartha÷ sÃmÃjikaratyÃdibhÃvÃnÃæ tathÃtvakaraïaæ rÃmÃdiratyÃdÅnÃæ ca tatrÃropÃt bodhyam / sa cÃropo vÃsanÃsahak­tairvibhÃvÃdibhirvya¤janayeti bodhyam / ata evoktaæ---vÃsanopanÅtaratyÃditÃdÃtmyeneti / asyà paribhëÃyÃyogÃrƬhatvÃdetadyogÃrthasyÃnubhÃvÃdau sattvepi na tatra prayoga iti prÃgapyuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaæ bhartt­hariïÃ-- "ÓabdopahitarÆpÃæstÃn buddhervi«ayatÃæ gatÃn / pratyak«Ãniva kaæsÃdÅn sÃdhanatvena manyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) Óabdopahiteti--tÃn prasiddhÃn kaæsÃdÅn ÓrÅk­«ïÃdikrodhasya raudrarasasthÃyibhÃvasthÃlambanavibhÃvÃn ÓabdopahitarÆpÃn ÓabdopasthÃpyÃt pratyak«Ãniva sÃmÃjikà manyante / manyata iti pÃÂhe tu sÃmÃjika÷ / kena hetunetyatrÃha---sÃdhanatveneti / ÓabdopahitatvarÆpeïa pratyak«asÃdhanatvenetyartha÷ / idameva viÓe«aïabhÃvanaæ samvÃdena pradarÓitam / ## (lo, Å) Óabdeti---ÓabdopahitarÆpÃn kÃvyarÆpaÓabdopÃdhinà ÓravaïÃt tadvuddhivi«ayatÃmÃpannÃnÃæ sÃdhanatvena sotsÃhÃdyudabodhe manyante sabhyà iti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** iti / tadbhedÃvÃha-- #<ÃlambanoddÅpanÃkhyau tasya bhedÃvubhau sm­tau /># spa«Âam / tatra-- #<Ãlambanaæ nÃyakÃdistamÃlambya rasodramÃt // VisSd_3.29 //># ÃdiÓabdÃnnÃyikÃpratinÃyikÃdaya÷ / atha yasya rasasya yo vibhÃva÷ sa tatsvarÆpavarïane vak«yate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) Ãlambanaæ nÃyakÃdiriti nÃyikÃÓ­ÇgÃre bodhyam / nÃyikà pratinÃyakÃdaya iti nÃyakaÓ­ÇgÃre bodhyam / pratinÃyikà copanÃyikÃ, sà ca Ó­ÇgÃrÃbhÃse / evaæ nÃyikÃÓ­ÇgÃrÃbhÃse upanÃyakopi bodhya÷ / ## (lo, u) pratinÃyakÃdÅtyÃdiÓabdena vik­taveÓà vyÃghrÃdaya÷ / vak«yata iti / ihaiva paricchede / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra nÃyaka÷-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) tatra nÃyako---nÃyakalak«aïamÃheti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dak«a÷ k«iprakÃrÅ / ÓÅlaæ sadv­tam / evamÃdiguïasampanno netà nÃyako bhavati / tadbhedÃnÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prathamaæ caturbheda iti---paÓcÃttu dhÅrodÃttÃdÅnÃm api dak«iïadh­«ÂatvÃdibhedasya vak«yamÃïatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** spa«Âam / tatra dhÅrodÃtta÷-- ## ## (lo, Æ) stheyÃn-sthiratara÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** avikatthano 'nÃtmaÓlÃghÃkara÷ / mahÃsattvo har«aÓokÃdyanabhibhÆtasvabhÃva÷ / nigƬhamÃno vinayacchannagarva÷ / d­¬havrato 'ÇgÅk­tanirvÃhaka÷ / yathÃ--rÃmayudhi«ÂirÃdi÷ / atha dhÅroddhata÷-- ## yathÃ--bhÅmasenÃdi÷. atha dhÅralalita÷-- ## kalà n­tyÃdikà / yathÃ--satnavÃlyÃdau vatsarÃjÃdi÷ / atha dhÅrapraÓÃnta÷-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) sÃmÃnyaguïairiti---dhÅrodÃttÃditrayasÃdhÃraïaguïairbhÆyÃn mahÃnityartha÷ / ## (lo, ­) sÃmÃnyaguïÃ--manvÃdyuktadh­tik«amÃdaya÷ ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--mÃlatÅmÃdhavÃdau mÃdhavÃdi÷ / e«Ãæ ca Ó­ÇgÃrÃdirÆpatve bhedÃnÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) «o¬aÓadheti---dhÅrodÃttÃdÅnÃæ caturïà dak«iïatvÃdicÃturguïyena «o¬aÓatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra te«Ãæ dhÅrodÃttÃdÅnÃæ pratyekaæ dak«iïadh­«ÂÃnukÆlaÓaÂhatvena «o¬aÓaprakÃrà nÃyaka÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) anekamahilÃ--iti vyÃca«Âe dvayostricaturiti / ## (lo, Ì) e«u---dak«iïÃdi«u nÃyakamadhye / ********** END OF COMMENTARY ********** dvayostricatu÷ prabh­ti«u nÃyikÃsu tulyÃnurÃgo dak«iïanÃyaka÷ / yathÃ-- snÃtà ti«Âhati kuntaleÓvarasutÃ, vÃro 'ÇgarÃjasvasurdyÆtai rÃtririyaæ jità kalamayÃ, devÅ prasÃdyÃdya ca / ityanta÷ purasundarÅ÷ prati mayà vij¤Ãyà vij¤Ãpite devenÃpratipattimƬhamanasà dvitrÃ÷ sthitaæ nìikÃ÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) snÃtà ti«ÂhatÅti---anta÷ puracarajanasya kasmiæÓcidiyamukti÷ / anekapatnÅsambhogÃrhà iyaæ rÃtririti tatkarmaniyuktasya rÃj¤i nivedanam / ÓlokÃrtha÷--snÃtÃ, ­tusnÃtà / vÃra÷ tatsambhoganiyatavÃsara÷ / kamalayà tannÃmnyà devyà / devÅk­tÃbhi«ekà / mÃninyÃstasyà adyÃvaÓyaæ prasÃdanam / dvitrà iti / sarvÃsu anurÃgasÃmyena kasyÃpyupek«ÃnarhatvÃt apratipattyà kartavyanirïayÃbhÃvena mƬhamanaskatvena dvitrÃdidaï¬asthiti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) k­tÃgà apÅti--ÃgoparÃdha÷ / mithyÃvÃk k­tasyÃpi mithyÃtvavÃdÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- Óoïaæ vÅk«ya mukhaæ vicumbitumahaæ yÃta÷ samÅpaæ tata÷ pÃdena prah­taæ tayÃ, sapadi taæ dh­tvà sahÃse mayi / ki¤cittatra vidhÃtumak«amatayà bëpaæ s­jantyÃ÷ sakhe ! dhyÃtaÓcetasi kautukaæ vitanute kopo 'pi vÃmabhruva÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) Óoïaæ vÅk«yeti---ro«ÃruïamukhÅæ priyÃæ cumbituæ gatasya tayà prahartumudyataæ pÃdaæ dh­tvà ki¤cit kartumak«amÅk­tÃæ rudatÅæ tÃæ d­«Âvà hasitavato nÃyakasya sakhyau v­ttÃntakathanamidam / atra nÃyikÃkrodhavaÓÃt nÃyakasya k­tÃgastvasiddhi÷ / ## (lo, Ê) Óoïamiti--vicumbituæ samÅpaæ yÃto 'nunayÃdikamak­tvÃpÅti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ekasyÃmeva nÃyikÃyÃmÃsakto 'nukÆlanÃyaka÷ / yathÃ-- asmÃkaæ sakhi ! vÃsasÅ na rucire, graiveyakaæ nojjvalaæ, no vakrà gÃtiruddhataæ na hasitaæ, naivÃsti, kaÓcinmada÷ / kintvanye 'pi janà vadanti subhago 'pyasyÃ÷ priyo nÃnyato d­«Âaæ nik«ipatÅti viÓvamiyatà manyÃmahe du÷sthitam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) asmÃkaæ sakhÅti--pa«yau subhagÃyà sakhyà uktiriyam / vastraujjvalyÃdikaæ saubhÃgyaheturmama nÃsti / kintu na kevalamahamanyepi janà vadanti asyÃ÷ patiranyato 'nyasyÃæ nÃyikÃyÃæ d­«Âiæ na nik«ipatÅti / viÓvam---etad viÓvavarti strÅjanaæ du÷ sthitaæ, mayi asÆyayà madapek«ayà saubhÃgyÃlpatvena và du÷ sthitaæ vayaæ manyÃmahe / pati÷-kÅd­Óa÷, subhagopi saundaryeïÃnyanÃyikÃbhila«aïÅyatvarÆpasaubhÃgyavÃnapi ityartha÷ / ## (lo, e) anyata÷ anyasyÃæ vinetyartha÷ / viÓvaæ du÷ sthitaæ manyÃmahe / kintu mÃmeva suæsthitÃmiti bhÃva÷ / graiveyakaæ, kaïÂhÃbharaïam, madopi yauvanÃdyahaÇkÃrajanita÷ garvopi naivÃsti / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÓaÂho 'yamekatra baddhabhÃvo ya÷ / darÓitabahiranurÃgo vipriyamanyatra gƬhamÃcarati // VisSd_3.37 //># ya÷ punarekasyÃmeva nÃyikÃyÃæ baddhabhÃvo dvayorapi nÃyikayorbahirdarÓitÃnurÃgo 'nyasyÃæ nÃyikÃyÃæ gƬhaæ vipriyamÃcarita sa ÓaÂha÷ / yathÃ-- "ÓaÂÃnyasyÃ÷ käcÅmaïiraïitamÃkarïya sahasà yadÃÓli«yanneva praÓithilabhujagranthirabhava÷ / tadetatkvÃcak«e gh­tamadhumayatvadvahuvaco- vi«eïÃghÆrïantÅ kimapi na sakhÅ me gaïayati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) ÓaÂhÃnyasyà iti---nÃyikÃyà vipriyakÃriïaæ nÃyakaæ bhartsayantyà sakhyà uktiriyam / he ÓaÂha ! mama sakhÅm ÃÓli«yanneva tvaæ yadanyasyà nÃyikÃyÃ÷ käcÅmaïiraïitaÓabdamÃkarïya sahasà praÓithilabhujagranthi÷ (vÃhuve«Âanaæ) abhava÷ tadetat kva jane Ãcak«e / ato me sakhÅ gh­tamadhumayena miÓritagh­tamadhurÆpeïa tvadÅyabahucÃÂuvacovi«eïÃghÆrïantÅ kimapi kartavyaæ na gaïayatÅtyartha÷ / miÓritagh­tamadhunÅ hi ÃpÃtamadhurepi vi«atvaæ prÃpnuta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) e«Ãæ ceti---e«ÃmuttamamadhyamÃdhamatvena trauvidhyÃdityanvaya÷ / catvÃriæÓaditi «o¬aÓa traiguïyena a«ÂacatvÃriÓat / ********** END OF COMMENTARY ********** e«Ãmukta«o¬aÓabhedÃnÃm / atha prasaÇgÃdete«Ãæ sahÃyÃnÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atha prasaÇgÃditi---atra e«Ãmityanena nÃyakamÃtrasyaiva parÃmarÓo natu prakÃnta Ó­ÇgÃrÅyëÂacatvÃriæÓata eva / ata eva rÃmasya sugrÅva÷ sahÃyo darÓayi«yate / ## (lo, ai) prasaÇgÃditi / e«Ãæ hi sahÃyayuktatvena kÃryakÃritve 'dhikarasaparipo«a÷ / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tasya nÃyakasya bahuvyÃpini prasaÇgasaægate itiv­tte 'nantaroktairnÃyakasÃmÃnyaguïai÷ ## (vi, o) nÃyakasÃmÃnyaguïaistyÃgÃdibhi÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤cidÆna÷ pÅÂhamarddanÃmÃsahÃyo bhavati / yathÃ-rÃmacandrÃdÅnÃæ sugrÅvÃdaya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) dÆrÃnuvartinÅti vyÃca«Âe---tasyeti dÆrÃnuvartini ityasya vyÃkhyà bahuvyÃpinÅti bahudeÓavyÃpyasÃdhye ityartha÷ / prasaÇgasaÇgate--daivata upasthita itiv­tte v­ttÃnte / ki¤cit tadguïahÅna ityasyÃrthamÃha---anantareti---anantaroktai÷ pÆrvoktai÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha Ó­ÇgÃrasahÃyÃ÷-- #<Ó­ÇgÃre 'sya sahÃyà viÂaceÂavidÆ«akÃdyÃ÷ syu÷ / bhaktà narmasu nipuïÃ÷ kupitavadhÆmÃnabha¤janÃ÷ ÓuddhÃ÷ // VisSd_3.40 //># ÃdiÓabdÃnmÃlÃkÃrarajakatÃmbÆlikagÃndhikÃdaya÷ / tatra viÂa÷-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) nÃyakasÃmÃnyaguïaistyÃgÃdibhi÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ceÂa÷ prasiddha eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) ceÂa÷ prasiddha iti---ceÂÅputra ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) vidÆ«akamÃha---kusumeti / karmÃdibhirhÃsyakara÷ ityanvaya÷ / karmaïÃ, vapu«Ã, veÓena, vÃsanadinà bhëÃdyai÷ sarve«Ãæ hÃsyaæ janayati / ## (lo, au) kusumeti---kusumÃbhidho vidÆ«ako rasÃlakÃdi÷ / vasantÃbhidhÃvasantakamÃdhavÃdi÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** svakarma hÃsyÃdi / arthacintane sahÃyamÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) rasÅyanÃyakasahÃyakathanaprasaÇgÃdanyatrÃpi sahÃyamÃha---arthacintaneti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## arthÃstantrÃvÃpÃdaya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tantrÃvÃpeti / tantraæ rÃjak­tyaæ tasya ÃvÃpo yogyÃyogyÃnu«ÂhÃnam / tasmin arthe mantrÅ sahÃya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yattvatra sahÃyakathanaprastÃve-- "mantrÅ svaæ cobhayaæ vÃpi sakhà tasyÃrthacintane" iti kenÃcillak«aïaæ k­tam, tadapi rÃj¤or'thacintanopÃyalak«aïaprakaraïo lak«ayitavyam, na tu sahÃyakathanaprakaraïo / "nÃyakasyÃrthacintane mantrÅ sahÃya÷" ityukte 'pi nÃyakasyÃrthata eva siddhatvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) svaæ ceti--svaæ rÃjà tasya rÃj¤a÷ / kenaciditi lak«aïaæ sahÃyaj¤Ãpanam / atra svasyÃpi sahÃyatvena kathanÃt pÆrvasmÃd bheda÷ / sahÃyakathanaprakaraïe iti---svasya svasahÃyatvÃt sahÃyatÃyà bhedaghaÂÅtatvÃt / nanvevaæ tena cintà na kriyatÃmityÃha---nÃyakasyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** yadapyuktam-- "mantriïÃæ lalita÷ Óe«Ã mantri«vÃyattasiddhaya÷" iti, tadapi svalak«aïakathanenaika lak«itasya dhÅralalitasya mantrimÃtrÃyattÃrthacintanopapattergatÃrtham / na cÃrthacintane tasya mantrÅ sahÃya÷, kiæ tu svayameva saæpÃdaka÷; tasyÃrthacintanÃdyabhÃvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) mantriïeti---lalito dhÅralalitastÃd­Óo rÃjà mantriïaivÃrthasÃdhaka÷ iti Óe«a÷, svasya Ó­ÇgÃraniratatvÃt / Óe«Ã÷ dhÅrodÃttadhÅroddhatÃdaya÷ / svalak«aïakathaneneti / dhÅralalitalak«aïakathanenetyartha÷ / "niÓcinto m­duraniÓaæ kalÃparo dhÅralalita÷ syÃditi dhÅralalitalak«aïe niÓcintetvainÃrthacintanasya mantrimÃtrani«Âhatvasiddhestasya mantriïa÷ sahÃyatÃkathanaæ gatÃrthamityartha÷ / dhÅralalitasya yo mantrÅ tasya svayamevÃrthacintakatvam / natu svacintane tasya sahÃyatvam / sphuÂamevÃha---nacÃrthacintanamiti---tasyÃrthacintanÃdyabhÃvÃdityatra tasya dhÅralalitasya / ayaæ mantrÅ syÃdarthÃnÃæ cintÃyÃmiti sÆtrasya parabhÃga÷ / ## (lo, a) yattvatreti--yattvatretyÃdergatÃrthatvamityanenÃnvaya÷ / tasya granthasyÃyamartha÷ / sahÃyakathanaprastÃve mantriïa eva sahÃyatvakathanaæ yuktam; natu Ãtmana ubhayasya và / Ãtmana eva ÃtmasahÃyatvaæ viruddham / kintu rÃjà kenÃrthacintanaæ kuryÃdityapek«ÃyÃmeva kvacin mantriïà kvacidÃtmanÃ, kvacidubhayeneti vaktuæ yuktam / dhÅralalitasya niÓcintatvÃdirÆpakathanena mantrimÃtrÃyattÃrthacintanamupapadyate / ki¤ca tadapyarthacintanopÃyaprakaraïa eva lak«itavyam; natu sahÃyakathanaprakaraïe / tasya dhÅralalitasya naca sahÃya÷ sa÷ / mantriïa÷ sahÃyatve dhÅralalitasyÃpyarthacintanaprasaÇgÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃnta÷ purasahÃyÃ÷-- #<--tadvadavarodhe / vÃmanaÓaï¬hakirÃtamlecchÃbhÅrÃ÷ ÓakÃrakubjÃdya÷ // VisSd_3.43 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) ÓakÃralak«aïamÃha---madeti / du«kulatà aiÓvaryaæ ca tÃbhyÃæ saæyuktopi madamÆrkhatÃbhyÃmabhimÃnÅtyartha÷ / ## (lo, Ã) ÓakÃrasvarÆpamÃha---madeti--mado garva÷, madyavikÃro và / ********** END OF COMMENTARY ********** ÃdyaÓabdÃnmÆkÃdaya÷ / tatra Óaï¬havÃmanakirÃtakubjÃdayo yathà ratnÃbalyÃm-- na«Âaæ var«avarairmanu«yagaïanÃbhÃvÃdapÃsya trapÃ- manta÷ ka¤cukika¤cukasya viÓati trÃsÃdayaæ vÃmana÷ / paryantÃÓrayibhinijasya sad­Óaæ nÃmna÷ kirÃtai÷ k­taæ kubjà nÅcatayaiva yÃnti ÓanakairÃtmek«aïÃÓaÇkina÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) na«Âaæ var«avarairiti---rÃj¤o vÃjiÓÃlÃta Ãgatamekaæ mahÃvanaraæ d­«Âvà anta÷ purasthanapuæsakÃdÅnÃæ bhÅtikriyÃvarïanamidam / ka¤cukasya sarvÃÇgavyÃpakalambamÃnavastrasyÃntarityartha÷ / nijasya nÃmna iti k­ vek«epa iti dhÃtunà kirÃtapadasya sÃdhitatvÃt svasya paryantaviÓÅrïatvaæ k­tamityartha÷ / kubjà na palÃyitÃ÷ / kintu nÅcatayaiva vÃnarakart­ke Ãtmakarmake Åk«aïe aÓaÇkina÷ ÓaÇkÃrahitÃ÷ santa÷ ÓanakairyÃntÅtyartha÷ / ## (lo, i) nijasya nÃmna÷ antevÃsitvasya / ********** END OF COMMENTARY ********** ÓakÃro m­cchakaÂikÃdi«u prasiddha÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) m­cchakaÂikaæ nÃÂakaviÓe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** anye 'pi yathÃdarÓanaæ j¤ÃtavyÃ÷ / atha daï¬asahÃyÃ÷-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) ÃÂavikÃnÃæ daï¬asahÃyatvam / daï¬anÅyasya aÂavyÃæ palÃyitasya pradarÓakatvÃddaï¬anÅyavipak«arÃjyÃÂavyÃæ sthitatvÃttadv­ttÃntaj¤ÃtatvÃcca / sÃmanta÷ senÃpati÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** du«Âanigraho daï¬a÷ / spa«Âam / #<­tvikpurodhasa÷ syurbrahmavidastÃpasÃstathà dharme // VisSd_3.45 //># brahmavido vedavida÷, Ãtmavido và / atra ca-- ## ÃdyaÓabdÃnmantripurohitÃdaya÷ / #<--madhyau viÂavidÆ«akau / tathà ÓakÃraceÂÃdyà adhamÃ÷ parikÅrtitÃ÷ // VisSd_3.46 //># ÃdyaÓabdÃttÃmbÆlikagÃndhikÃdaya÷ / atha prasaÇgÃddÆtÃnÃæ vibhÃgagarbhalak«aïamÃha-- ## (lo, Å) vibhÃgagarbham--vibhÃgasya garbhe sthitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tatra kÃryapre«yo dÆta iti lak«aïam / tatra-- ## ## (lo, u) bhÃvamabhiprayam / suÓli«Âaæ suÓobhanam / unnÅya Æhitvà / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayoriti yena pre«ito yadantike pre«itaÓca / ## ## (lo, Æ) mitÃrthamëŠalpabhëŠ/ yÃvaditi prerakeïa yÃvada bhëitasya sandeÓasa hÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha sÃttvikanÃyakaguïÃ÷-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) sÃttvikà nÃyakaguïà iti / sattvaæ balaæ balavannÃyakaguïà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÓÅbhà bilÃso mÃdhuryaæ gÃmbhÅryaæ dhairyatejasÅ / lalitaudÃryamitya«Âau sattvajÃ÷ pauru«Ã guïÃ÷ // VisSd_3.50 //># ## (lo, ­) sattvaæ guïaviÓe«a÷ / sattvajÃ÷ tadudbhavÃ÷ sattvavatÃæ nÃyakÃnà guïà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- #<ÓÆratà tak«atà satyaæ mahotsÃho 'nurÃgità / nÅye gh­ïÃdhike spardhà yata÷ Óobheti tÃæ vidu÷ // VisSd_3.51 //># tatrÃnurÃgità yathÃ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) yata÷ Óobheti--yato balÃt ÓobhÃlak«aïena anurÃgitoktà / tÃmudÃharati---ahameveti / ********** END OF COMMENTARY ********** ahameva mato mahÅpateriti sarva÷ prak­ti«vacintayat / upadheriva nimnagÃÓate«vabhavannÃsya vimÃnanà kvacit // evamanyadapi / atha vilÃsa÷-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) raghau ajavarïanamidam / prak­ti«u amÃtye«u madhye sarva eva ityacintayat kiæ tat ityatrÃha--ahameveti / mata÷ sammata÷ / asya ajasya / vimÃnanà avaj¤Ã apamÃnam / nimnagà nadya÷ tÃsÃæ sarvÃsÃmevodadhinà jalagrahaïena k­tÃdaratvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) dhÅreti---vilÃse sÃttvike guïe sati dhÅretyÃdikaæ bhavatÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- d­«ÂÅst­ïÅk­tajagatrtrayasattvasÃrà dhÅroddhatà namayatÅva gatirdharitrÅm / kaumÃrake 'pi girivadgurutÃæ dadhÃno vÅro rasa÷ kimayametyuta darpa eva // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) d­«Âist­ïÅk­teti---kuÓamavalokya rÃmacandreïa varïanamidam / t­ïÅk­to jagattrayasya sattvÃnÃæ balÃnÃæ sÃra÷ prak­«Âo bhÃgo yathà / asya kuÓasya d­«ÂistÃd­ÓÅ / sphuÂamanyat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ÆhyamudÃharaïam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ÆhyamudÃharaïamiti--- "tyajato maÇgalak«aume cÅre ca pratig­hïata÷ / dad­ÓurvismitÃstasya mukharÃgaæ samaæ janÃ÷ // ' ityudÃharaïam / atra hi maÇgalak«aume g­hïata÷ cÅre pratÅlak«Åk­tya tyajataÓca rÃmasya mukharÃgaæ vismità janÃ÷ samÃnaæ dad­Óu÷ ityanena vanavÃsÃrthaæ cÅragrahaïasaæk«obhepi maÇgalak«aumagrahaïavad anudvega÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) bhÅÓoketi / atra bhayaÓokayo÷ praveÓÃt mÃdhuryata÷ kiyÃn bheda÷ / ÃhÆtasyetyÃdikaæ tu mÃdhuryasyÃpyudÃharaïaæ saæbhavatÅti bodhyam / gÃmbhÅryasya mÃdhuryÃsaækÅrïamudÃharaïaæ tu --- yo 'vikalpamidamarthamaï¬alaæ paÓyatÅÓa ! nikhilaæ bhavadvapu÷ / Ãtmapak«aparipÆrite jaga- tyasya nityasukhina÷ kuto bhayam // iti / iyaæ hi tapasyata÷ parameÓvareïa bhÅ«itasya kasyacidukti÷ / avikalpaæ ni÷ saæÓayam / nikhilamarthamaï¬alaæ yo bhagavadvapu÷ svarÆpaæ paÓyati / Ãtmapak«eïa bhavatà paripÆrite jagati asya kuto bhayamityartha÷ / yathà vÃ"na khalvanirjitya raghuæ k­tÅ bhavÃn"iti indreïa bhÅ«itasya raghorukti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- ÃhÆtasyÃbhi«ekÃya vis­«Âasya vanÃya ca / na mayà lak«itastasya svalpo 'pyÃkÃravibhrama÷ // ## yathÃ-ÓrutÃpsarogÅtirapa k«aïo 'smin hara÷ prasaækhyÃnaparo babhÆva / ÃtmeÓvarÃïÃæ na hi jÃtu vighnÃ÷ samÃdhibhedaprabhavo bhavanti // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) ÓrutÃpsarogÅtiriti---harasya samÃdhibhaÇgÃrthamapsarebhirgoyamÃnepi tasya samÃdhibhaÇgo mÃbhÆditi pÆrvÃrddhÃrtha÷ / tatra prasaækhyÃnÃæ samÃdhi÷ / atrÃrthantaranyÃsamÃha---ÃtmaÓvarÃïÃmiti / Ãtmà dh­tistadÅÓvarÃïÃæ svÃyattadh­tÅnÃmityartha÷ / "Ãtmà yatno dh­tirv­ddhi÷ svabhÃvo brahmavar«ma ca' iti ko«a÷ / jÃtu kadÃcit / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## e«ÃmudÃharaïÃnyÆhyÃni / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) e«ÃmapyudÃharaïanyÆhyÃni--tatra tejasa udÃharaïaæ yathÃ--- "purojanmà nÃdyaprabh­ti mama rÃma÷ punarahaæ na putra÷ pautro và raghukulabhuvÃæ ca k«itibhujÃm / adhÅraæ dhÅraæ và kalayatu jano mÃmayamaho mayà baddho du«ÂadvijadamanadÅk«Ãparikara÷ // iyaæ paraÓurÃmeïÃdhik«iptasya lak«maïasya ukti÷ / lalitodÃharaïaæ yathÃ--- "prasÃde vartasva prakaÂaya mudaæ saætyaja ru«am priye Óu«yantyaÇgÃnyam­tamiva te si¤catu vaca÷ / nidhÃnaæ saukhyÃnÃæ k«aïamabhimukhaæ sthÃpaya mukhaæ na mugdhe pratyetuæ prabhavati gata÷ kÃlahariïa÷ // "iti / atra hi kÃmino vÃÇmadhuratà ӭÇgÃrace«Âà ca / audÃryodÃharaïaæ yathÃ---"ete vayamamÅ dÃrÃ÷ kanyeyaæ kulabhÆ«aïà / brÆta kenÃrthino yÆyamanÃsthà bÃhyavastu«u / "iti saptar«on iti himÃlayasyokti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nÃyikÃprabhedÃmÃha--atheti--svÃnyayorapi strÅ ityasyÃnvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nÃyikà punarnÃyakasÃmÃnyaguïaistyÃgÃdibhiryathÃsambhavairyuktà bhavati / sà ca svastrÅ anyastrÅ sÃdhÃraïastrÅti trividhà / tatra svastrÅ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vinayÃrjavÃdÅti / etÃd­Óaguïarahità tu svastrÅ api nopakrÃntaÓ­ÇgÃravibhÃva÷; kintu tadÃbhÃsavibhÃva eveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "lajjÃpajjattapasÃhaïÃiæ parabhattiïippivÃsaæiæ / aviïaadummedhÃiæ dhaïïÃïa ghare kalattÃiæ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) lajjÃpa iti--"lajjÃparyÃptaprasÃdhanÃni paracintÃni«papÃsÃni / avinayadurmedhÃæsi dhanyÃnÃæ g­he kalatrÃïi / ' iti saæsk­tam / paryÃptaprasÃdhanaæ paryavasitÃlaÇkÃra÷ / paracintÃ--parapuru«acintÃ, tatra t­«ïÃrahitÃni / tantracintÃyÃæ deÓÅ / avinyadurmedhÃæsi--avinayÃd dÆrÅk­tabuddhÅni / sapÅti--sà svÅyà / ## (lo, Ì) lajjà eva paryÃptaæ pÆrvaæ prasÃdhanaæ bhÆ«aïaæ ye«Ãm / ni«pipÃsÃni--ni÷ sp­hÃïi / durmedhÃæsi anabhij¤Ãni / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) prathameti--prathamÃvatÅrïayauvanÃ, prathamÃvatÅrïamadanavikÃreti dvidhà / etÃni viÓe«aïÃni ekÃkÃnyeva mugdhÃyà bodhyÃni / ## (lo, Ê) sà svastrÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) madhyasya prathimÃnamiti--nÆtanaæ yadasyà manorÃjyaæ manasyÃdhipatyaæ tatrÃbhi«iktaæ kandarpaæ parivÅk«ya subhruva÷ aÇgÃni parasparaæ nirlluïÂhanaæ vidadhate ityartha÷ / rÃj¤a÷ prathamÃdhipatyadine 'rÃjake rÃjye parasparanirluïÂhanasya lokasiddhatvÃt, taddarÓayati--madhyasyeti / ÓaiÓave madhyasya prathimà p­thutvamÃsÅt / yauvane ca madhyaæ k«Åïaæ jaghanaæ ca p­thu babhÆva ityartha÷ / vak«ojayormandatà tanutvaæ dÆramatiÓayamudara yÃtÅtyartha÷ / netrasya Ãrjavaæ romalatikà dhÃvati praprotÅtyartha÷, yauvanÃrambhe netrayo raktatvÃt romalatikÃyà ­jubhÃvena utthitatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra prathamÃvatÅrïayauvanà yathà mama tÃtÃpÃdÃnÃm-- ## (lo, e) tatra-tÃsu madhye / ********** END OF COMMENTARY ********** madhyasya prathimÃnameti jaghanaæ vak«ojayormandatà dÆraæ yÃtyudaraæ ca romalatikà netrÃrjavaæ dhÃvati / kandarpaæ parivÅk«ya nÆtanamanorÃjyÃbhi«iktaæ k«aïÃ- daÇgÃnÅva parasparaæ vidadhate nirluïÂhanaæ subhruva÷ // ## (lo, ai) prathimÃnaæ p­thutvameti g­haïÃti / mandatÃæ ca yÃdi g­haïÃtÅtyartha÷ / nirluïÂhanaæ parasparavittavigrahaïam / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamÃvatÅrïamadanavikÃrà yathà mama prabhÃvatÅ pariïaye-- datte sÃlasamantharaæ bhuvi padaæ niryÃti nÃnta÷ purÃt, noddÃmaæ isati k«aïÃtkalayate hrÅyantraïÃæ kÃmapi, kiæcidbhÃvagabhÅravakrimalavaspÂa«Âaæ manÃgbhëate, sabhrÆbhaÇgamudÅk«ate priyakathÃmullÃpayantÅæ sakhÅm // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) datte sÃlaseti---priyasya kathÃæ prasaÇgamullÃsayantÅæ prastuvantÅæ sabhrÆbhaÇgamudÅk«ate--paÓyati / gabhÅro duravagÃho yo vakrima÷ vakratÃyà lavo 'lpatvam / tena sp­«Âaæ yathà syÃttathà / manÃk Óanai÷ ki¤cidalpaæ bhëate / sÃlasapadadÃnaæ ÓuÓrÆ«ayà / kÃmapi anirvacanÅyÃæ hrÅyantraïÃæ lajjÃk­tapŬÃæ kalayate anubhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** ratau vÃmà yathÃ-- "d­«Âà d­«Âimadho dadÃti, kurute nÃlapamÃbhëitÃ, ÓayyÃyÃæ pariv­ttya ti«Âhati, bÃlÃdÃliÇgità vepate / niryÃntÅ«u sakhÅ«u vÃsabhavanÃnnirgantumevehate, jÃtà vÃmatayaiva saæprati mama prÅtyai navo¬hà priyÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) d­«Âà d­«Âimiti---navo¬hÃyà v­ttaæ sakhye kathayata uktiriyam / ÓlokÃrtha÷ spa«Âa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** mÃne m­duryathÃ-- "sà patyu÷ prathamÃparÃdhasamaye sakhyopadeÓaæ vinà no jÃnÃti savibhramÃÇgavalanÃvakroktisaæsÆcanam / svacchairacchakapolamÆlagalitai÷ paryastanetrotpalà bÃlà kevalameva roditi luÂhallolÃlakairaÓrubhi÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) mÃne m­duralpamÃnà / sà patyuriti---alpamÃnÃyÃ÷ kriyÃæ sakhyÃæ kathayantyÃ÷ sakhyà uktiriyam / sakhyà upadeÓaæ sakhÅkart­kamupadeÓaæ vinà sà patyurupanÃyikÃsambhogarÆpaprathamÃparÃdhasamaye savibhramayoraÇgabhaÇgÅvakroktyo÷ saæsÆcanaæ prakÃÓaæ no jÃnÃti / tata÷ kiæ kurute ityatrÃha--svacchairiti / virahÃt pÃï¬utvena kapolasyÃcchatà / a¤janatyÃgÃdaÓruïa÷ svacchatà / netrotpalasya paryyÃsa÷ pareïa tad darÓane lajjayà / ## (lo, o) sà patyuriti---sakhyopadeÓaæ sakhyena sauhÃrddena k­tamupadeÓam / athavà sakhyeti hetvarthat­tÅyÃntaæ padam / tena sakhyà k­tamupadeÓamityartha÷ / savilÃsÃÇgaperivartanà satÅ parÃÇmukhÅtyartha÷ / vakoktibhi÷ kuÂilabhëitai÷ saæsÆcanamaparÃdhaj¤Ãpanaæ yato no jÃnÃti no vetti / tata÷ svacchai÷ akalu«ai÷ acchakapolamÆlagalitai÷ narmalagaï¬aprÃntani÷ s­tai÷ / luÂhallolÃlakai÷ luÂhanta÷ parivartamÃnÃ÷ lolÃÓca¤calà alakÃ÷ cÆrïakuntalà ye«u tÃni tai÷ / aÓrubhirbëpai÷ paryyastanetrotpalÃ-paryyaste netrotpale yasyÃ÷ tathà bhÆtvà kevalaæ rodityeva-rodanameva karoti / na ki¤cidupÃyaæ jÃnÃtÅtyartha÷ / atra savibhramÃÇgavalanetyanena ÓayyÃviraho bodhyate / ekaÓayyà ÓayanenaivÃlakÃnÃmaÓruluïÂhanaæ sambhavati / mugdhà tÆ«adeÓaæ vinà na ki¤cijjÃnÃti / nÃyikà svÅyà mugdhà ca / nÃyaka÷ ÓaÂha÷ / pratÅyamÃnak­to vipralambhaÓ­ÇgÃra÷ / aÓrubhi÷ paryyastanetrotpaletisambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** samadhikalajjÃvatÅ yathÃ-- "datte sÃlasamantharam--'ityatra (113 p­-) Óloke / atra samadhikalajjÃvatÅtvenÃpi labdhÃyà rativÃmatÃyà vicchittiviÓe«avattayà puna÷ kathanam / atha madhyÃ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) vicitrasuratÃdikam apyekaikameva madhyÃyà viÓe«aïam / prarƬhasmarà prarƬhayauvaneti viÓe«aïadvayam / ********** END OF COMMENTARY ********** vicitrasuratà yathÃ-- "kÃnte tathà kathamapi prathitaæ m­gÃk«yà cÃturyamuddhatamanobhavayà rate«u / tatkÆjitÃnyanuvadadbhiranekavÃraæ Ói«yÃyitaæ g­hakapotaÓatairyathÃsyÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) kÃnte tatheti---surate nÃyikayà nÃnÃvidhaæ cÃturyyaæ k­tam / tatra ca kaïÂhe nÃyikayà pÃrÃvatavad dhvanaya÷ uccaritÃ÷ / pÃrÃvataiÓca tadanuvÃda÷ k­ta iti samuccayÃrtha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** prarƬhasmarà yathÃtraivodÃharaïo / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) atraivodÃharaïe iti--kintu suratavaicitryÃbhÃve prarƬhasmarÃyà asaækÅrïamudÃharaïaæ bodhyam; yathÃ--- nidrÃniv­ttÃvudite dyuratne sakhÅjane dvÃrapadaæ prayÃte / ÓlathÅk­tÃÓle«arase bhujaÇge cacÃla nÃliÇganato 'Çganà sà // iti / bhujaÇge kÃmuke / ********** END OF COMMENTARY ********** prarƬhayovanà yathà mama-- "natre kha¤janaga¤jane, sarasijapratyarthi pÃïidvayaæ, vak«ojau kÃrikumbhavibhramakÅmatyunnatiæ gacchata÷ / kÃnti÷ käcanacampakapratinidhirvÃïÅ sudhÃsyandinÅ, smerendÅvaradÃmasodaravapustasyÃ÷ kaÂÃk«acchaÂÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) netre kha¤janeti / netre ityÃdi«u savatra tasyà iti sambandha÷ / pratyarthi pratidvandi / vibhramakarÅ viÓe«abhrÃntijanikà / sodaraæ tulyam / chaÂà kÃnti÷ / atra smarakriyÃnuktyà yauvanasyaiva prarƬhatvam / evamanyatrÃpÅti / "dÅrghÃk«aæ Óaradindu"ityÃdaubodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatrÃpi / atha pragalbhÃ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) smarÃndhetyÃdikamapi pratyekameva viÓe«aïam / daravrŬeti--samadhikalajÃjÃbhinnà ityevÃrtha÷ / tena svalpavrŬatve vrŬÃbhÃve và darakrŬatvaæ bodhyamiti granthak­to 'bhiprÃya÷ / ÃkrÃntanÃyakà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** smarÃndhà yathÃ-- "dhanyÃsi yà kathayasi priyasaægame 'pi viÓrabdhacÃÂukaÓatÃni ratÃntare«u / nÅvÅæ prati praïihite tu kare priyeïa sakhya÷ ÓapÃmi yadi kiæcadapi smarÃmi(ka)" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) sakhi«u madhye ekayà nÃyikayà kathitam--"mayà ratikÃle bahÆni cÃÂuvacÃæsi patyau kathyante"tÃæ rasÃnivi«ÂÃæ pratipÃdayituæ tatkÃle 'tyantarasÃvi«ÂatvamÃtmana sÆcayantÅ kacit solluïÂhamÃha--dhanyÃsÅti / ratÃntare«u atyantarasÃveÓayogye«u ratamadhye«u svÅyotkar«akathane bahvÅnÃmavadhÃnÃya sakhya iti bahvÅnÃæ sambodhanam / ÓapÃmi Óapathaæ karomi / ********** END OF COMMENTARY ********** gìhatÃruïyà yathÃ-- "atyunnatastanamuro nayane sudÅrghe, vakre bhruvÃvatitarÃæ, vacanaæ tato 'pi / madhyo 'dhikaæ tanuranÆnagururnitambo mandà gati÷ kimapi cÃdbhutayauvanÃyÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) atyunnatastanamiti--atra adbhutayauvanÃyà iti sarvatrÃnvaya÷ / kimapÅtyatra kiæ padamavyayam / kÃpi gatirmanye ityartha÷ / ## (lo, au) anÆnaguru÷--atyantaguru÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** samastaratakovidà yathÃ-- "kvacittÃmbÆlÃkta÷ kvacidgarupaÇkÃÇkamalina÷ kvaciccÆrïodrarÅ kvacidapi ca sÃlaktakapada÷ / valÅbhaÇgÃbhogairalakapatitai÷ ÓÅrïakusumai÷ striyÃ÷ sarvÃvasthaæ kathayati rataæ pracchadapaÂa÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) kvacit tÃmbÆlÃkta iti / pracchadapaÂa÷-ÓayyÃcchÃdanapaÂa÷ striyÃ÷ sarvÃvasthaæ nyubjottÃnÃnyÃvasthÅyaæ rataæ kathayatÅtyartha÷ / paÂa÷ kÅd­Óa÷ ? kvacit tÃmbÆlÃkta÷ idaæ nyubjarate / kvacidagurupaÇketi--idaæ pÃrÓvarate / kvacit cÆrïeti--cÆrïak«epapÆrvakarate / kvacidapi sÃlaktaketi--padamatra padacihnam, idamutthaitÃvasthÃrate / valÅbhaÇga÷ pracchadapaÂasya valanena bhaÇga÷ saækoca÷ tasya Ãbhogai÷ tatparipÆrïitÃbhirapi kathayatÅtyartha÷ / idamalakapatitetyÃdikaæ ca vimardarate / vicitrasuratÃyÃstvetÃd­ÓavimardÃbhÃvÃdasyÃ÷ tato bheda÷ / ## (lo, a) yÆrïÃni karpÆrÃdÅnÃm / valibhaÇgÃbhogairiti trayÃïÃæ viÓe«aïe t­tÅyà / taireva kathayatÅti kathanakaraïatvaæ và / sarvÃvasthaæ bahuprakÃram / ********** END OF COMMENTARY ********** bhÃvonnatà yathÃ-- "madhuravacanai÷ sabhrÆbhaÇgai÷ k­tÃÇgulitarjanai- rabhasaracitairaÇganyÃsairmahotsavabandhubhi÷ / asak­dasak­tsphÃrasphÃraraipÃÇgavilokitai- sbhibhuvanajaye sà pa¤ce«o÷ karoti sahÃyatÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) madhuravacanairiti---nÃyikà sà madhuravacanÃdibhi÷ pa¤ce«o÷ tribhuvanajaye sahÃyatÃæ karoti ityanvaya÷ / madhuravacanÃdikaæ sarvaæ nÃyake kadÃcit madhuravacana kadÃcit sabhrÆbhaÇgetyÃdikaæ bodhyam / rabhasa÷ - sahasà / mabotsavasya bandhubhi÷ sahÃyai÷ yÆnÃmÃnandakarai÷ raÇgÃbhyÃsai÷ sphÃrai÷ sphÃriratidÅrghai÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** svalpabrŬà yathÃ-- "dhanyÃsi yà kathayasi"-- ityatraiva (116 p­ d­) ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) dhanyÃsi yetyÃdikaæ svalpavrŬodÃharaïamuktaæ, tanna yuktam--atrÃlpÃyà api vrŬÃyà apratÅte÷ / kintu--"vanakoli hianiaæ sanakavali sanaaavahulam / yana yuana smarunmatta ia gaaïaæ pavi upari cumbi aæja"ityeva svalpavrŬodÃharaïam / yathà vÃ"ÓÆlina÷ karataladvayena sÃsaænirudhya nayane h­tÃæÓukà / tasya paÓyati lalÃÂalocane moghayatnavidhurà rahasyabhÆt // "iti / atra pÃrvatÅÓÆlinornayane ityanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÃkrÃntanÃyakà yathÃ-- svÃmin bhaÇgurayÃlakaæ, satilakaæ bhÃlaæ vilÃsin kuru, prÃïoÓa truÂitaæ payodharataÂe hÃraæ punaryojaya / ityuktvà suratÃvasÃnasamaye sampÆrïacandrÃnanà sp­«Âà tena tathaiva jÃtamulakà prÃptà punarmohanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) svÃminityÃdi---sampÆrïacandrÃnanà suratÃvasÃnasamaye svÃminnityÃdikamuktvà tena sp­«Âà satÅ punarmohanaæ yÃtà ityanvaya÷ / bhaÇgurÃïÃmalakÃnÃæ vikÅrïatvÃt punarbhaÇgurÅkaraïÃya preraïà / atra svÃminnityÃj¤ÃkaraïÃt nÃyikÃkrÃnta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** madhyÃpragalbhayorbhedÃntarÃïyÃha-- ## ## (lo, Ã) «a¬vidhe pratyekaæ trividhatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** te madhyÃpragalbhe / tatra-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) priyaæ sotpraseti---utprÃsa÷ samanÃk smitam / ## (lo, i) priyaæ dahedityasya ruditai÷ paru«oktibhirityÃbhyÃæ sambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra madhyà dhÅrà yathÃ-- "tadavitathamavÃdÅryanmama tvaæ priyeti priyajanaparibhuktaæ yaddukÆlaæ dadhÃna÷ / madadhivasatimÃgÃ÷ kÃminÃæ maï¬anaÓrÅr- vrajati hi saphalatvaæ vallabhÃlokanena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tadavitathamityÃdi--tvaæ mama priyeti yadavÃdÅstadavitathaæ satyam / yad yasmÃt priyajanena upanÃyikayà sapatnyà và paribhuktaæ dukÆlaæ vastraæ vasÃna÷ dadhÃna÷ san madadhivasatiæ mama g­hamÃgÃ÷ Ãgato 'si / nanu etÃvatà kathaæ priyetyukte÷ satyatvamityata Ãha--kÃminÃmiti / vallabhÃyà Ãlokanenetyartha÷ / priyajanaparibhuktavastradhÃraïamevÃtra maï¬anaÓrÅ÷ saphalatvaæ vrajati / seyaæ sotprasavakrokti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** madhyaiva dhÅrÃdhÅrà yathÃ-- "bÃle ! nÃtha ! vimu¤ca mÃnini ! ru«aæ, ro«Ãnmayà kiæ k­taæ, khedo 'smÃsu, na me 'parÃdhyati bhavÃn sarve 'parÃdhà mayi / tatkiæ rodi«i gadradena vacasÃ, kasyÃgrato rudyate, nanvetanmama, kà tavÃsmi, dayitÃ, nÃsmÅtyato rudyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) bÃle iti---kÃmukasya mÃninyÃÓca ime uktipratyuktÅ na me 'parÃdhyatÅtyÃdi mametyantaæ nÃyikayà ukti÷, nanvetanme ityatrÃpi agrata ityasyÃpyanu«aÇga÷ / dayità patnÅ / nÃyikoktau dayitÃvi«aya÷ / ## (lo, Å) bÃle aj¤e / dhÅramadhyÃyà vakroktyà priyatÃpanam dhÅrÃdhÅrÃyÃstu sopahÃsavacaneneti bhÃva÷ / sarvatra madhyÃpragalbhayo÷ samanantarokte«u bhede«u / ********** END OF COMMENTARY ********** iyamevÃdhÅrà yathÃ-- "sÃrdhaæ manorathaÓataistava dhÆrta ! kÃntà saiva sthità manasi k­trimahÃvaramyà / asmÃkamasti nahiæ kaÓcidihÃvakÃÓa- rastasmÃtk­taæ caraïaïatavi¬ambanÃbhi÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) iyameveti madhyaiva ityartha÷ / sÃrddhaæ manoratheti--caraïapatitaæ kÃmukaæ prati mÃninyà adhÅramadhyamÃyà uktiriyam / dhÆrteti kÃntasambodhanam / saiva upanÃyikaiva k­trimabhÃva÷ parastrÅtvena mithyÃnurÃga÷ / iha manasi / k­taæ vyartham, k­taæÓabdayoge svÃrthe t­tÅyà / vi¬ambanÃbhi÷ pratÃraïÃbhi÷ ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) tatretyasya vyÃkhyà darÓayantyÃdaramiti / bahirÃdaraæ darÓayantÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra priye / yathÃ-- "ekatrÃsanasaæsthiti÷ parih­tà pratyudramÃddÆrata- stÃmbÆlÃnayanacchalena rabhasÃÓle«o 'pi saævighnita÷ / ÃlÃpo 'pi na miÓrita÷ parijanaæ vyÃpÃrayantyÃntike kÃntaæ pratyupacÃrataÓcaturayà kopa÷ k­tÃrthok­ta÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) ekatrÃsaneti---caturayà nÃyikayà upacÃrato 'thavÃrthakriyÃta÷ kÃntaæ prati kopa÷ k­tÃrthok­ta÷, samvaraïena tadva¤canÃt sÃrthok­ta ityartha÷ / kopasamvaraïahetÆn upacÃrÃn darÓayati--ekatreti--ekatra deÓe Ãsanasaæsthitirityartha÷ / rabhasÃÓle«a÷, kÃntena sahasÃliÇganam / antike parijanamarthÃt tadupacÃrÃrthaæ g­hakÃryÃrthaæ vyÃpÃrayantyetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## amuæ nÃyakam / yathà mama-- "analaÇk­to 'pi sundara ? harasi mano me yata÷ prasabham / kiæ punaralaÇk­tastvaæ samprati nakhak«ataistasyÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) solluïÂheti--solluïÂhabhëitam ÃpatamadhurakaÂuvacanam / analaÇk­topÅti / yatastvamanalaÇk­topi mama mana÷ prasabhaæ sahasà harasi / ata÷ kiæ panarityanvaya÷ / tasyà upanÃyikÃyà atra nakhak«atÃnÃmalaÇkÃratvÃsambhavÃt etadukte÷ kaÂutvasya atisphuÂatvÃt tadavitathamavÃdÅrityÃdi dhÅramadhyodÃharaïÃdasya viÓe«a÷, tatra dukÆlasyÃlaÇkÃratÃyà api sambhavÃt / kaÂutvasphuÂatvÃdeva cÃsyÃ÷ pragalbhatvaæ, na madhyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## anyà adhÅrà / yathÃ-"Óoïaæ vÅk«ya mukhaæ-" ityatra / atra ca sarvatra "ru«Ã" ityanuvartate / #<--pratyekaæ tà api dvidhà / kani«Âhajye«ÂharÆpatvÃnnÃyakapraïayaæ prati // VisSd_3.64 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) Óoïaæ vÅk«yetyÃdi vyÃkhyÃtm / tatra pÃdapraharakathanttìanam / kani«Âhajye«Âheti--nÃyakasya ya÷ kapaÂapraïayastaæ prati nyÆnÃdhikyÃdityartha÷ / «a¬vidhà iti / dhÅrà adhÅrà dhÅrÃdhÅrà ceti traividhyÃt madhyÃpragalbhayo÷ «aÂtvam / ********** END OF COMMENTARY ********** tà anantaroktÃ÷ «a¬bhedà nÃyikÃ÷ / yathÃ-- "d­«ÂvaikÃsanasaæsthite priyatame paÓcÃdupetyÃdarÃ- dekasyà nayane pidhÃya vihitakrŬÃnubandhacchala÷ / Å«advakritakandhara÷ sapulaka÷ premollasanmÃnasÃ- mantarhÃsalasatkapolaphalakÃæ dhÆrto 'parÃæ cumbati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, k«a) d­«Âvaiketi---ekÃsanasaæsthitaæ patnidvayaæ d­«Âvà vihitakrŬÃnubandhacchala÷ k­takautukotpatti÷ dhÆrto nÃyaka÷ ÃdarÃt tayo÷ paÓcÃt p­«Âhata upetya gatvà ekasyà patnyà nayena pidhÃya Å«ad vakritakandhara÷ san aparÃæ cumbati / aparÃæ kÅd­ÓÅæ sapulakaæ yathà syÃttathà premïà ullasanmÃnasÃæ h­«yanmanaskÃæ puna÷ kÅd­ÓÅæ antarhÃsena lasatÅ kapolaphalake gaï¬ayugalaæ yasyÃstÃm / atra nÃyikÃnurÃgasya nyÆnÃdhikatvaæ sphuÂameva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) dvÃdaÓeti--«aÂdvaiguïyÃt / mugghà tvekaiveti / tasyÃ÷ prathamÃvatÅrïamadanavikÃrÃdyabhÃvÃdekatvam / itthaæ svÅyÃstrayodaÓeti uktvà anyà ityuktÃm anyÃæ vibhajati / parakÅyeti--tatra parakÅyÃmÃha / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) yÃtrÃdÅti--yà paro¬hà kulaÂà bhavati sà galitatrapà satÅ yÃtrÃdiniratà bhavatÅtyartha÷ / yÃtrà abhisÃra÷ / Ãdinà dÆtÅpre«aïÃt nÃyakÃnayanaparigraha÷ ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "svÃmÅ ni÷ Óvasite 'pyasÆyati, manojighra÷ sapatnÅjana÷, ÓvaÓrÆriÇgÅtadaivataæ nayanayorÅhÃliho yÃtara÷ / taddÆrÃdayama¤jali÷ kimadhunà d­gbhaÇgibhÃvena te, vaidagdhÅmadhuraprabandharasika ! vyartho 'yamatra Órama÷" // ## (lo, u) ni÷ Óvasite 'pi--ce«ÂÃyÃmapÅtyartha÷ / manojighra÷ bhanasà gh­tamapyanÃyÃsÃdanuminoti, iÇgitadaivatam iÇgitaj¤Ãnaæ tasyà eva Ãyattam / ya÷ khalu yatrÃdhi«ÂÃnaæ tasya tadabhij¤Ãnaæ sukarameva / ÅhÃliha÷ atraiva ce«ÂagrahaïaÓÅlÃ÷ / vaidagdhyà cÃturyyeïa madhuro manoharo ya÷ prabandho vyÃpÃrastatra rasiketyanena cÃturyyeïa nirvÃhyo yo madabhigamanÃrthaæ prabandhastamÃcareti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra hi mama pariïotÃnnÃcchÃdanÃdidÃt­tayà svÃmyeva na tu vallabha÷ / tvaæ tu vaidagdhÅmadhuraprabandharasikatayà mama vallabho 'sÅtyÃdivyaÇgyÃrthavaÓÃdasyÃ÷ paranÃyakavi«ayà rati÷ pratÅyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) svÃmÅti--upanÃyakaæ prati nÃyikÃyà uktiriyam / dÅrghani÷ÓvÃsena virahÃÓaÇkÃyà asÆyà / jighra÷ ghrÃtà / Å«alliÇgenÃpi paranÃyakavi«ayamano 'numÃpaka ityartha÷ / iÇgitadaivatamiti daivatatvena atyantaæ tad boddhÅ / nayanayoriti--lehanÃt sÃmastyena tad boddhrÅtyartha÷ / yÃtara÷ patibhrÃt­patnya÷ / vallabho 'sÅtyÃdi--ityatra ÃdipadÃt a¤jalikaraïÃdapÅtyartha÷ / rati÷ pratÅyate iti tatpratÅtivaÓÃccÃsyà niratatvasiddhi÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## asyÃÓca pitrÃdyÃyattatvÃtparakÅyÃtvam / yathà mÃlatÅmÃdhavÃdau mÃlatyÃdi÷ / ## ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) sÃnyà sÃdhÃraïÅtyuktÃæ sÃdhÃraïÅmÃha--dhÅreti / sÃmÃnyanÃyiko sÃdhÃraïÅ nÃyikÃ, sà ca veÓyà ityartha÷ / saiva ca dhÅrÃ, kalÃpragalbhà ca ityartha÷, kalà vilÃsakalà vilÃsa÷ vivvokÃdaya÷ / mÃtrà mÃt­dvÃrà / idamupalak«aïam; anyadvÃrÃpi iti bodhyam / taskarÃdipracchannakÃmÃdyantà prÃyeïa sukhaprÃptadhanÃ÷ / ata eva tÃsÃæ vallabhà ityartha÷ / e«ÃpÅti--e«Ã sÃdhÃraïÅ madanÃyattà cet tadà kvÃpyanurÃgiïÅ bhavati / tathÃpi dhanamÃtrasÃdhyatvÃdraktÃyÃæ viraktÃyÃæ và asyÃæ staæ dhanaæ vinà sudurllabhamityartha÷ / vÃtapaï¬ro ratipratibandhakavyÃdhiviÓe«a÷ / ## (lo, Æ) sÃmÃnyeti / sÃmÃnyanÃyikà sÃdhÃraïÅ strÅtyuddi«Âà veÓyà / sÃca dhÅrà caturà / na rajyati bahirdarÓayate, natvantarvahati / mÃtreti-mÃtrà ni«kÃsayet, patvÃtmanÃ, punardhanayoge sati mÃtari do«aæ dattvà parigrÃhayitum / sukheti--sukhaprÃptadhanaæ pitrÃdyarjitadhanam, du÷ khÃrjitasya vyayitumaÓakyatvÃt / liÇgina÷ tapasvibhagavatprabh­taya÷ / madanÃyatteti---ayamartha÷ / madanaparavaÓatvasya strÅpuru«asÃdhÃraïatvÃt tadudbhavastasyÃæ na daï¬akÃriti iti / pracchannaæ guptam / vÃtapaï¬ro rogaviÓe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** paï¬ako vÃtapÃï¬vÃdi÷ / channaæ pracchannaæ ye kÃmayante te channakÃmÃ÷ / tatrarÃgahÅnà yathà laÂakamelakÃdau madanama¤jaryÃdi÷ / raktà yathà m­cchakaÂikÃdau vasantasenÃdi÷ / punaÓca-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) viraktÃyÃæ vetyuktÃæ rÃgahÅnÃæ darÓayati--tatreti / avasthÃbhiritisvÃstrayodaÓa, parakÅye dve / sÃdhÃraïÅ caikà / evaæ «o¬aÓa nÃyikà / avasthÃbhira«ÂagirviÓe«aïaira«Âau a«Âaguïà bhavanti / ## (lo, ­) avasthÃbhira«Âau pratyekamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) ÃsÃma«ÂÃvasthÃrÆpaviÓe«aïavauÓi«Âyaæ darÓayati--svÃdhÅneti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) svÃdhÅnabhart­kÃlak«aïamÃha---kÃnto ratÅti / kanyakÃyÃstu upanÃyaka eva kÃnto bhartà ca bodhya÷ / tadanƬhatvameva cÃsyÃ÷ / paro¬hatvamupanÃyakÃnekahetusÃdhÃraïatvamasyÃ÷ / antikÃtyÃgo 'nyasthale na sthiti÷ / veÓyÃyÃstu nijapaterevaæ bhÃva÷ / ## (lo, Ì) tatra tÃsu madhye / guïe ratervicitrasuratÃdi÷ suÓrÆ«Ãdirvà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "asmÃkaæ sakhi vÃsasÅ--'ityÃdi / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) khaï¬itÃlak«aïamÃha---pÃrÓvametÅti---kanyakÃyÃstu upanÃyaka eva priya÷ / evaæ sÃdhÃraïyà api / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "tadavitathamavÃdÅ÷--" ityÃdi / ## kramÃdyathÃ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) abhisÃrikÃlak«aïamÃha---abhisÃrayate iti / naca svÅyÃyÃ÷ kathamabhisÃra÷ / upanÃyakÃbhisÃre paro¬hatvamiti vÃcyam / pit­g­hasthÃyÃ÷ svasvÃminyapi abhisÃrasambhavÃt / kramÃt yatheti / prathamaæ kÃntamabhisÃrayantyà tata÷ kÃntamabhisÃrantyà udÃharaïamiti brÆma÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca me 'vagacchati yathà laghutÃæ karuïÃæ yathà ca kurute sa mayi / nipuïaæ tathainamabhigamya vaderabhidÆti kaciditi saædidiÓe // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) naca me iti / abhidÆti dÆtyÃæ kÃcinnÃyikà iti saædidiÓe / sandeÓamÃha---naca me iti / evaæ nÃyakamabhigamya nipuïaæ prak­«Âaæ vade÷ ityanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "utk«iptaæ karakaÇkaïadvayamidaæ, baddhà d­¬haæ mekhalÃ, yatnena pratipÃdità mukharayorma¤jÅrayormÆkatà / Ãrabdhe rabhasÃnmayà priyasakhi ! krŬÃbhisÃrotsave, caï¬ÃlastimirÃvaguïÂhanapaÂak«epaæ vidhatte vidhu÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) kÃntamabhisarantÅmudÃharati---utk«iptamiti / tamasvinyÃæ candrodayÃt pathi svasyà abhisÃrabhaÇga sakhyÃæ kathayantyà uktiriyam / avaguïÂhanÃmÃcchÃdanaæ, tasya k«epamapasÃraïaæ vidhatte iti atÅtasÃmÅpye vartamÃnaæ vyadhÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) ÃviddhagatisaæcÃreti---Ãviddha÷ sabhaÇgÅkà pit­g­hagatyarthaæ saæcÃro yasyÃstÃd­ÓÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatrÃdye "utk«iptam" ityÃdi / anyayo÷ ÆhyamudÃharaïam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) anayorÆhyamiti---Ãdye / "anaïuraïanmaïinÆpuramavirataÓi¤jÃnama¤juma¤jÅram / parisaraïamaruïacaraïe raïaraïakamakÃraïaæ kurute // "iti iyaæ hi abhisarantÅæ veÓyÃæ prati ÓÃntasya kasyacidukti÷ / raïaraïakaæ kÃmacintÃm / pre«yÃyÃstu"ni÷ ÓaÇkacyuta"ityÃdikamudÃharaïam / madaskhalitÃdiviÓe«aïÃnyasyÃæ candanÃdiveÓÃdÆhyÃni / ## (lo, Ê) pre«yÃbhisÃrikà yathÃ-- tÃmbÆlÃktaæ daÓanamasak­ddarÓayantÅha ceÂÅ ghoÂÅ hre«Ãd vik­taruditaæ hetuhÅnaæ hasantÅ / sthÃnÃsthÃnaskhalitapadavinyÃsamÃbhëamÃïà yÆnÃmagre sarati kuÂilaæ nartitoccairnitambam / ********** END OF COMMENTARY ********** prasaÇgÃdabhisÃrasthÃnÃni kathyante-- ## (lo, e) sthÃnÃnÅti--a«ÂÃnÃæ sthÃnÃnÃæ mahar«iïoktatvÃt bhinnanirdeÓa÷ / yadÃha-- ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) mÃlÃma¤camudyÃnam, kutracidÃÓraya ityatra vinoda iti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kalahÃntaritÃlaÓraïamÃha--cÃÂukÃramapÅti / kanyakÃsÃdhÃraïyorupanÃyaka eva prÃïanÃtha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama tÃtapÃdÃnÃm-- "no cÃÂuÓravaïaæ k­taæ, na ca d­Óà hÃro 'ntike vÅk«ita÷, kÃntasya priyahetave nijasakhÅvÃco 'pi dÆrÅk­tÃ÷ / pÃdÃnte vinipatya tatk«aïamasau gacchanmayà mƬhayà pÃïibhyÃmavarudhya inta ! sahasà kaïÂhe kathaæ nÃrpita÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) no cÃÂuÓravaï iti / hÃrastat prÅtyarthaæ kÃntena datta÷ / vinipatyetyanantaraæ mayà nirÃk­ta iti pÆraïÅyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ-- "utti«Âha dÆti, yÃmo yÃmo yÃtastathÃpi nÃyÃta÷ / yÃta÷ paramapi jÅvejjÅvitanÃtho bhavettasyÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vipralabdhÃlak«aïamÃha--priya÷ k­tveti / utti«Âha iti / yÃmomadÃgamanÃvadhipraharo yÃta ityartha÷ / yà nÃyikà ata÷ paramapi jÅvet tasyà evÃsau jÅvitanÃtho bhavet; bhavi«yatÅtyartha÷, natu mameti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ-- "tÃæ jÃnÅyÃ÷ parimitakathÃæ jÅvitaæ me dvitÅyaæ dÆrÅbhÆte mayi sahacare cakravÃkÅmivaikÃm / gìhotkaïÂhÃæ guru«u divase«ve«u gacchatsu bÃlÃæ jÃtÃæ manye ÓiÓiramathitÃæ padminÅæ vÃnyarÆpÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) pro«itabhart­kÃlak«aïamÃha nÃnÃkÃryyeti / atrÃpi kanyÃparo¬hayorupanÃyaka eva pati÷ / tÃæ jÃnÅyà iti---ÓÃpapratiruddhapriyÃsaænidhagamanasya yak«asya meghaæ saæbodhya priyÃvasthÃkathanamidam / jÅnÅyÃ÷ jÃnÅhi / e«u guru«u divase«u gacchatsugìhotkaïÂhÃmata eva ÓiÓiramathitÃæ padminÅmivÃnyarÆpÃæ jÃtÃmaham ityartha÷ / vÃÓabda ivÃrthe / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà rÃghavÃnandÃnÃæ nÃÂake-- "vidÆre keyÆre kuru, karayuge ratnavalayair alaæ, gurvo grÅvÃbharaïalatikeyaæ kimanayà / navÃmekÃmekÃvalimayi mayi tvaæ viracayer na nepathyaæ bahutaramanaÇgotsavavidhau" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) vÃsakasajjÃlak«aïamÃha---kuruta iti / sajjite keliyogyatayà sajjÅk­te vÃsaveÓmani yasyà maï¬anaæ sakhÅ kuruta ityartha÷ / viditapriyasaægamà niÓcitapriyasaægamà / svÅyÃkanyayostu pit­g­hasthayorevaæbhÃvo bodhya÷ / vidÆre iti / vÃsag­he nÃyakasaæyogÃrtham alpabhÆ«aïaracanÃrthaæ sakhÅæ prerayantyÃstÃæ pratyuktiriyam / ayi sakhi tvaæ navÅnÃm ekÃmekÃvalÅæ hÃraæ mayi viracaye÷ / yato 'naÇgotsavavidhau bahutaraæ nepathyaæ veÓa÷ na pathyaæ na hitam; kaÂhinasaæyogatvena ÃliÇgane du÷ khadÃyakak­t atolaÇkÃrÃntaraæ ni«edhati / ## (lo, ai) navÃmiti / ekÃvalÅ ekaguïamuktÃhÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Ãgantuæ k­tacitto 'pi daivÃnnÃyÃti yatpriya÷ / tadanÃgamadu÷khÃrtà virahotkaïÂhità tu sà // VisSd_3.86 //># yathÃ-- "kiæ ruddha÷ priyayà kayÃci, dathavà sakhyà mamodvejita÷, kiæ và kÃraïagauravaæ kimapi, yannÃdyÃgato vallabha÷ / ityÃlocya m­gÅd­Óà karatale vinyasya vaktrÃmbujaæ dÅrghaæ ni÷ Óvasitaæ, ciraæ ca ruditaæ, k«iptÃÓca pu«pastraja÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) virahotkaïÂhitÃlak«aïam---Ãgantumiti / atrÃpi kanyakÃparo¬hayorupanÃyaka eva pÃti÷ / kiæ ruddha iti---paro¬hÃkanyakayorupanÃyakasya svÅyÃyÃÓca sapatnig­haæ gatasya nÃyakasyÃnÃgamanenotkaïÂhitayà iti pÆrvÃrddhektimÃlocya vaktrÃmbujaæ karatale vinyasya dÅrghaæ niÓvasitamityÃdi / sakhyà mayà pre«itayà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) iti sëÂÃviæÓatÅti «o¬aÓÃnÃma«Âaguïena sëÂÃviæÓatiÓatam / tacca uttamamadhyamÃdhamasvarÆpaæ sat caturadhikÃÓÅtiyutaæ Óatatrayam / nÃyikÃbhidhÃnam--nÃyiketi abhidhÃnaæ yasya sëÂÃviæÓatinÃyikÃÓatasya tÃd­Óamityartha÷ / kulaÂÃnÃæ pÃpitve 'pi uttamatvÃdikÃmakalÃkauÓalatÃratamyÃt / yadvÃ--brÃhmaïadijÃtitÃratamyÃt tathÃtvam / sëÂaviæÓatiÓatatnaiguïyÃduktasaækhyà / ********** END OF COMMENTARY ********** iha ca "parastriyau kanyakÃnyo¬he saæketÃtpÆrvaæ virahotkaïÂhite, paÓcÃdvidÆ«a kÃdinà sahÃbhisarantayÃvabhisÃrike, kuto 'pi saæketasthÃnamaprÃpte nÃyake vipralabdhe, iti tryavasthaivÃnayorasvÃdhÅænapriyayoravasthÃntarÃyogÃt" / iti kaÓcit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) atra parastriyo÷ kanyako¬hayoravasthÃtrayasya evÃsaæbhavÃt a«ÂaguïatvÃbhÃvena uktasaækhyÃna bhavi«yatÅti kaÓcidÃha--tad­rÓayati / iha ceti / saæketÃt pÆrvamiti saæketÃt heto÷ pÆrvaæ vilahotkaïÂhite paÓcÃt vidÆ«aketyÃdyanvaya÷ / avasthÃntarÃyogÃditi---tathÃhi svÃpÅnabhart­kÃtvakhaï¬itÃtvakalahÃntaritÃtvapro«itabhart­kÃtvavÃsakasajjÃtvarÆpÃ÷ pa¤cÃvasthÃ÷ bhart­ghaÂitÃ÷, kanyakÃparo¬hayostÃd­ÓÃvasthÃbhÃvÃdityartha÷ / kaÓcidityasvarasasÆcanasyÃyabhiprÃya÷---sarvatra bhart­patipadÃni utkaÂÃnurÃgavi«ayakÃmukaparÃïi svabhartrupanÃyakasÃdhÃraïani / atastaddhaÂitÃ÷ svÃdhÅnabhart­kadicaturavasthaÃ÷ saæbhavantyeva / vÃsakasajjÃtvÃvasthà tu patighaÂitaiva na bhavati ityata÷ kanyakÃparo¬hayorapi tÃ÷ pa¤cÃvasthÃ÷ saæbhavantyeva / evaæ ca svastriyà api pit­g­hasthÃyÃ÷ pitradhÅnatvena patyà saha svacchandasambhogÃsaæbhavÃt / patyau abhisÃravirahokaïÂhÃvipralambhà bhavantyeva iti yathoktasaækhyÃ÷ / ## (lo, o) a«Âeti---a«ÂÃviæÓatiÓataæ «o¬aÓÃnÃæ pratyekama«Âadhà guïanÃt / punaÓca uttamamadhyamÃdhamabhedÃt tat tniguïitam / caturaÓÅtyadhikaæ Óatatrayamityartha÷ / kaÓcidityasaæto«okti÷, tathà hi jayadevak­tagÅtagovinde mama pitÌïÃæ kaæsavadhe parastriyà rÃdhikÃyà a«ÂÃvapyavasthÃ÷ spa«Âameva prakÃÓitÃ÷, anyasyÃpyÃtmÅyatvena parig­hÅtasya parayo«idupabhoge«vavasthocità / m­durÃntaro mÃna÷ / tathÃpi mÃnena kathaæcid vibhÃvadarÓanÃrthamabhimukhaæ nÃyake gate kalahÃntaritÃtvam / tasyaiva pravÃse pro«itabhart­kÃtvam / ekamanyadapi subuddhibhirÆhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kvacidanyo 'nyasÃÇkaryyamiti---ÃsÃæ dhÅrÃdhÅrÃdhÅraïÃm / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "na khalu vayamamu«ya dÃnayogyÃ÷ pibati ca pÃti ca yÃsakau rahastvÃm / viÂa ! viÂapamamuæ dadasva tasyai bhavati yata÷ sad­ÓoÓcirÃya yoga÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) na khalu vayamiti---kusumitaviÂapaæ ditsuæ svanÃyakaæ prati kopanÃyà uktiriyam "he viÂa ! dhÆrtta !amu«ya viÂapasya dÃnayogyà na khalu vayam / kintu asakau asau yà upanÃyikà tvÃæ cak«u«Ã pibati surate prÅtijananÃt pratipÃlayati ca tasyai amu viÂapaæ dadasva yata÷ sad­ÓoryogaÓacirÃya bhavati / asad­Óostu k«aïikak­t ni«phala ityartha÷, sad­Óatvaæ ca darÓitayogÃrthavaÓÃt / sÃpi viÂapÅ ayaæ ca viÂapa iti sÃd­Óyam / ## (lo, au) na khalviti--pibati sarvato niruddhaprasarÅk­tya svÃmatrÃyattatÃyÃæ praveÓayati upabhuÇktevà / madanaÓarapÃtakÃtaraæ pÃti rak«ati / asakÃviti karÆpataddhitatvena tasyÃ÷ kutsitatvaæ prakÃÓyate / viÂape 'pi viÂaæ pÃti rak«atÅti vyutpattiyoga÷ / tasyÃmapyuktaprakÃreïa tathÃtvamiti dvayo÷ sÃd­Óyam / eva¤cÃnayorviÂapatvena sad­ÓayorviÂapayuvayorvà garhitatvena sad­Óayorvà ucito yogo yata÷ tasyaiva viÂapapradÃnena bhavatÅti ubhayathà sambandha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tava kitava kimÃhitairv­thà na÷ k«itiruhapallavapu«karïapÆrai÷ / nanu janaviditairbhavadvyalÅkaiÓciraparipÆritameva karïayugmam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) tava kitaveti---v­k«apallavaæ karïapÆraæ dadÃnaæ nÃyakaæ prati kopanÃyÃ÷ nÃyikÃyà uktiriyam / he kitava ! dhÆrta ! Ãhatai÷ dattai÷ k«itiruhÃïÃæ v­k«ÃïÃæ pallavarÆpai÷ karïapÆrai÷ mama kiæ prayojanamityartha÷ / nanu bho÷ janaviditai÷ bhavadvyalÅkai÷ bhavadapakarmabhi÷ mama karïayugmaæ ciraparipÆritameva / tathà ca yogÃrthavaÓÃt bhavadvyalÅkameva me karïapÆra ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** muhurupadasitÃvivÃlinÃdaivitarasi na÷ kalikÃæ kimarthamenÃm / vasatimupagatena dhÃmni tasyÃ÷ ÓaÂha ! kalire«a mahÃæstvayÃdya datta÷" // "iti gaditavatÅ ru«Ã jaghÃna sphuritamanoramapak«makesareïa / Óravaïaniyamitena kÃntamanyà samamasitÃmburuheïa cak«u«Ã ca" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) iti gaditeti---pÆrvarïitanÃyikÃto 'nyà nÃyikà iti gaditavatÅ satÅ ru«Ã amburuheïa cak«u«Ã ca taæ nÃyakaæ jaghÃna / ka«ayitacak«u«Ã darÓanameva hananam amburuhacak«u«ordvayo÷ viÓe«aïamÃha---sphuriteti---sphuritaæ manoharaæ pak«maiva keÓaravat yasya tÃd­Óena cak«u«Ã / sphuritomanoharapak«mavat keÓaro yasya tÃd­Óena amburuheïa, tathà Óravaïaparyantaniyamitena cak«u«Ã Óravaïe niyamitena amburuheïa ubhayatra sthÃpanameva niyamanam / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaæ hi vakroktyà paru«avacanena karïotpalatìanena ca dhÅramadhyatÃdhÅramadhyatÃdhÅrapragalbhatÃbhi÷ saækÅrïà / ekamanyatrÃpyÆhyam / ## ## (lo, a) itarà iti asaækhyÃ÷ padminÅm­gyÃdibhedÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** tà nÃyikÃ÷ / athÃsÃmalaÇkÃrÃ÷-- ## ## (lo, Ã) atheti / alaÇkriyate bhÆ«yate ebhirityalaÇkÃrÃ÷ / sattvaæ guïaviÓe«a / tÃsÃæ nÃyikÃnamÅrità uktÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<Óobhà kÃntiÓca dÅptiÓca mÃdhuryaæ ca pragalbhatà / audÃrthaæ dhairyamityete saptaiva syurayatnajÃ÷ // VisSd_3.90 //># ## ## ## pÆrve bhÃvÃdayo dhairyÃntà daÓa nÃyakÃnÃmapi saæbhavanti / kiætu sarve 'pyamÅ nÃyikÃÓrità eva vicchittiviÓe«aæ pu«ïÃnti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) alaÇkÃrà iti / Óobhakà dharmà ityartha÷ / aÇgajatvÃyatnajatvasvabhÃvajatvÃni paribhëÃmÃtrÃïi natu e«Ãæ parasparavailak«aïyamasti / atra bhÃvÃdyÃstraya÷ ÓobhÃdyÃ÷ sapta lÅlÃdyà a«ÂÃdaÓa iti a«ÂÃviæÓati÷ / vicchittiviÓe«aæ bhaÇgÅviÓe«am / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra bhÃva÷-- ## ## (lo, i) nirvikÃreti--vikÃro madanavikÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** janmata÷ prabh­ti nirvikÃre manasi udbuddhamÃtro vikÃro bhÃva÷ / yathÃ-- "sa eva surabhi÷ kÃla÷ sa eva malayÃnila÷ / saiveyamabalà kiætu mano 'nyadiva d­Óyate" // atha hÃva÷-- ## yathÃ-- "viv­ïvatÅ ÓailasutÃpi bhÃvamaÇgai÷ sphuradvÃlakadambakalpai÷ / sÃcÅk­tà cÃrutareïa tasthau mukhena paryastavilocanena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) viv­ïvatÅ ÓailasutÃpÅti--tapasyato maheÓasya samÅpe kÃmena dhanu«i Ãropite pÃrvalà hÃvavarïanamidam, kvacit tasthÃvityanvaya÷ / aÇgairbhÃvaæ viv­ïvatÅtyanvaya÷ / bÃlakadambapu«patulyatÃm aÇgÃnÃæ pulakena mukhena sÃcÅk­tà vakrÅk­tÃ; vakramukhavaiÓi«ÂyÃt tasyà vakratà / ## (lo, Å) viv­ïvatÅti atna hÃve 'pi bhÃvaviÓe«atvÃt bhÃvaÓabdaprayoga÷ mukhena sÃcÅk­tà na saæmukhÅbhÆtetyartha÷ / paryyastaæ samantata÷ k«iptam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha helÃ-- ## sa eva bhÃva eva / yathÃ-- "taha te jhatti pauttà vahue savvaÇgavibbhamà saalà / saæsai amuddhabhÃvà hoi ciraæ jai sahÅïaæ pi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tathà tasyà jhaÂiti prav­ttà vadhvÃ÷ sarvÃÇgavibhramÃ÷ sakalÃ÷ / saæÓayitamugdhabhÃvà bhavanti ciraæ yathà sakhÅnÃmapi // iti saæsk­tam / nÃyakaæ prati nÃyikÃyÃ÷ vibhramonme«avarïanamidam / mugdhabhÃvo bÃlyÃt mƬhabhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÓobhÃ-- ## #<Óobhà proktÃ--># tatra yauvanaÓobhà yathÃ-- "asaæbh­taæ maï¬anamaÇgaya«ÂeranÃsavÃkhyaæ karaïaæ madasya / kÃmasya pu«pavyatiriktamastraæ bÃlyÃtparaæ sÃtha vaya÷ prapede" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha)rÆpayauvaneti---rÆpÃticaturbhiraÇgabhÆ«aïam aÇgaÓobhà / asambh­taæ maï¬anamiti--sà pÃrvatÅ atha anantaraæ bÃlyÃt paraæ vaya÷ yauvanaæ prapede / vayasi rÆpakÃïyÃha--asambh­tam iti haritÃlÃdi saæbhÃrajanitam aÇgaya«Âermaï¬anam / madasya mattatÃyÃ÷ kÃraïaæ hetu÷ / anÃsavÃkhyam Ãsavasya madirÃyà yà Ãkhyà saæj¤Ã tadrahitamÃsavabhinnamitiyÃvat / pu«pabhinnaæ kÃmasya astram aÇgabhÆ«aïam aÇgaÓobhà asambh­tamaï¬anamiti / athÃnantaram / ********** END OF COMMENTARY ********** eva manyatrÃpi / atha kÃnti÷-- ## manmathonma«eïÃtivistÅrïà Óobhaiva kÃntirucyate / yathÃ-- "netre kha¤janaga¤jane--" ityatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) netre kha¤janeti / idamudÃharaïa prarƬhayauvanÃyÃ÷ praguktam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha dÅpti÷-- ## yathà mama candrakalÃnÃmanÃÂikÃyÃæ candrakalÃvarïanam-- "tÃruïyasya vilÃsa÷ samadhikalÃvaïyasaæpado hÃsa÷ / dharaïitalasyÃbharaïaæ yuvajanamanaso vaÓÅkaraïam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tÃruïyasyeti / etadÃdÅni candrakalÃyà viÓe«aïÃni / vilÃsahÃsayorjanikà ityartha÷ / ÓuddhasÃropà iyaæ lak«aïà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mÃdhuryam-- ## yathÃ-- "sarasijamanuviddhaæ ÓaivalenÃpi ramyaæ malinamapi himÃæÓolarlak«ma lak«mÅæ tanoti / iyamadhikamanoj¤Ã valkalenÃpi tanvÅ kimi hi madhuraïÃæ maï¬anaæ nÃk­tÅnÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) sarasijamiti--iyaæ Óakuntalà valkalenÃpi adhikamanoj¤Ã / ato madhurÃïÃmÃk­tÅnÃæ kimiva maï¬anam, tatra d­«ÂÃntamÃha---sarasijamiti--anuviddhaæ sambaddham / lak«ma kalaÇka÷ / lak«mÅæ ÓobhÃm / ********** END OF COMMENTARY ********** atha pragalbhatÃ-- ## yathÃ-- "samÃÓli«ÂÃ÷ samÃÓle«aiÓcumbitÃÓcumbanairapi / da«ÂÃÓca daæÓanai÷ kÃntaæ dÃsÅkurvanti yo«ita÷" // athaudÃryam-- #<--audÃryaæ vinaya÷ sadà // VisSd_3.97 //># yathÃ-- "na brÆte paru«Ãæ giraæ vitanute na bhrayugaæ bhaÇgaraæ, nottaæsaæ k«ipati k«itau Óravaïata÷ sà me sphuÂe 'pyÃgasi / kÃntà garbhag­he gÃvÃk«avivaravyÃpÃritÃk«yà bahÅ÷ sakhyà vaktramabhiprayacchati paraæ paryaÓruïÅ locane" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) na brÆte iti / prayÃyÃÓcaritaæ sakhyau kathayata utkiriyam / me mama sphuÂe 'pyÃgasi aparÃdhe s kÃntà sakhyà vaktramabhi sakhyà vaktre paryyaÓruïÅ locane prayacchati / sakhyÃ÷ kÅd­ÓayÃ÷ sÃgasaæ mÃæ dra«Âuæ gavÃk«avivaravyÃpÃritÃk«yÃ÷ / mantu paru«aæ ru«Ã na brÆte ityÃdi spa«Âam / k«itau Óravaïata÷ uttaæsaæ k«ipatÅtyanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha dhairyam-- ## yathÃ--jvalatu gagane rÃtrau rÃtrÃvakhaï¬akala÷ ÓaÓÅ, dahatu madana÷, kiævà m­tyo÷ pareïa vidhÃsyati / mama tu dayita÷ ÓlÃghyastÃto jananyamalÃnvayà kulamamalinaæ na tvevÃyaæ jano na ca jÅvitam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) muktÃtmaÓlÃghaneti---aca¤calà manov­ttiryà muktÃtmaÓlÃghanà sà dhairyyamiti bhÃva÷ / jvalatu iti gaurikÃvivÃhe udvejamÃnÃyÃstatra saæmitÃyÃ÷ mÃlatyà uktiriyam / mama virahoddÅpanÃya rÃtrau akhaï¬akala÷ ÓaÓÅ jvalatu / madano 'pi mÃæ dahatu / m­tyo÷ pareïa karmaïà kiævà tena vidhÃsyate / varaæ m­tyureva vidhÅyate; tathÃpi pit­mÃt­kulakalaÇkaæ na janayi«yÃmi ityabhiprÃyeïÃha---mama tviti / atastu mayi mama dayita÷ drayÃyogyo yata÷ khlÃghya÷ ni«kalaÇka÷ / atastatkalaÇkaæ na janayi«yÃmÅtyartha÷ / evamamalÃnvayà mama jananyapi dayitetyartha÷ / natvevÃyaæ jano mÃdhava÷ dayito jÅvita¤ca na dayitamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha lÅlÃ-- ## ## yathÃ--m­ïÃlavyÃlavalayà veïÅbandhakapardinÅ / hÃranukÃriïÅ pÃtu lÅlayà pÃrvatÅ jagat // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) aÇgairve«airiti / prÅtiprayojitairaÇgÃdibhi÷ prayasyÃnuk­tiæ sad­ÓÃcaraïaæ lÅlÃæ vidurityartha÷ / m­ïÃleti / m­ïÃlÃtmakasarpavalayà / veïÅbandhÃtmakakapardinÅ pÃrvatÅ sarpavalayasya jaÂÃvato harasyÃnukÃriïÅ jagat pÃtvityanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vilÃsa÷-- ## ## yathÃ-- "atrÃntare kimapi vÃgvibhavÃtiv­ttavaicitryamullasitavibhramamÃyatÃk«yÃ÷ / tadbhÆrisÃttvikavikÃramapÃstadhairyamÃcÃryakaæ vijayi mÃnmathamÃvirÃsÅt" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) yÃnÃsaneti / i«ÂasaædarÓanÃdinà yÃnÃdÅnÃæ viÓe«a ityanvaya÷ / yÃnam gamanam / viÓe«o har«asÆcakaæ vailak«aïyam / atrÃntara iti---vakulavÅthyÃm upavi«Âaæ mÃdhavaæ vilokya gajena yÃntyà mÃlatyà har«akriyÃæ makarande kathayata÷ mÃdhavasyoktiriyam / atrÃntare pÆrvakathitav­ttÃntamadhye ÃyatÃk«yà mÃlatyÃstanmayÃnubhÆtam; mÃnmathamÃcÃryyakaæ manmathÃcÃryyopadi«ÂakriyÃ'virÃsÅdityartha÷ / kÅd­Óaæ vÃg vibhavÃtikrÃntavaicitryaæ spa«Âamanyat / ## (lo, u) atrÃntare iti / manmathasyÃcÃryakamÃcÃryakatvaæ bhÃvaÓik«ÃviÓe«a÷ / manmathadevÃrÃdhanena yaæ yaæ bhÃvaviÓe«amadhigatavatÅ taæ taæ tatra prakÃÓitavatÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vicchatti÷-- ## yathÃ-- "svacchÃmbha÷ snapanavidhautamaÇgamo«ÂastÃmbÆladyutiviÓado vilÃsinÅnÃm / vÃsastu pratanu viviktamastvitÅyÃnÃkalpo yadi kusume«uïà na ÓÆnya÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) stokÃpÅti / kÃntipo«ikà stokÃpi Ãkalparacanà alpÃpi veÓaracanetyartha÷ / svacchÃmbha iti--vilÃsinÅnÃmÃkalpo veÓa÷ kusume«uïà yadi na ÓÆnya÷ tadà iyÃnapyastu / sa ka ityatrÃha--svaccheti--svacchÃmbhasi snapanena vidhautaæ vik«ÃlitamaÇgam / o«ÂhaÓca tÃmbÆladyutiviÓada÷ / pratanu sÆk«maæ viviktaæ paricchinnaæ vÃsaÓceti / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vivvoka÷-- ## yathÃ-- "yÃsÃæ satyapi sadguïÃnusaraïo do«Ãnuv­tti÷ parÃ, yÃ÷ prÃïÃn varamarpayanti, na puna÷ sampÆrïad­«Âiæ priye / atyantÃbhimate 'pi vastuni vidhiryÃsÃæ ni«edhÃtmaka- stÃstrailokyavilak«aïaprak­tayo vÃmÃ÷ prasidantu te" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) yÃsÃmiti---satyapi bhÃve vÃmÃcaraïaÓÅlÃsu nÃyikÃsu anurÃgiïa÷ kasyaciduktiriyam / do«Ãnuv­tti÷ do«Ãrpaïam / tacca garvÃt cÃÂuæ kÃrayituæ priyeparaæ kevalaæ prÃïÃn arpayantÅti anvaya÷ / na saæpÆrïad­«Âiæ garvÃt kaÂÃk«amÃtram / atyantÃbhimate vastuni surate / ## (lo, Æ) atyantÃbhimate iti--ni«adhÃtmako vidhi÷ kimanenÃsmÃkam ityÃdyanÃdarayuktamevÃbhimatavastuna÷ aparigraha ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha kilaki¤citam-- ## yathÃ-- "pÃïirodhamavirodhitavächaæ bhartsanÃÓca madhurasmitagarbhÃ÷ / kÃmina÷ sma kurute karabhorurhÃri Óu«karuditaæ ca sukhe 'pi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) pÃïirodhamiti / karabhorÆ÷ kÃmina÷ pÃïirodhÃdikamavirodhitetyÃdi viÓi«Âaæ yathà syÃt tathà kurute sma / spa«Âamanyat / ********** END OF COMMENTARY ********** atha moÂÂÃyitam-- ## yathÃ-- "subhaga ! tvatkathÃrambhe karïakaï¬ÆtilÃlasà / ujj­mbhavanÃmbhojà bhinattyaÇgÃni sÃÇganÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tad bhÃva iti / vallabhasya kathÃdi«u prasaÇge«u kenÃpyÃrabhyamÃïe«u tadbhÃvabhÃvite tadanurÃgani«ovite citte sati karïakaïaa¬ÆyanÃdikaæ moÂÂÃyitamiti prÃhu÷ ityartha÷ / kathÃsu ityÃdipadÃdiÇgitaparigraha÷ / kaï¬ÆyanÃdikamityÃdipadÃdaÇgabhaÇgÅcaraïabhÆmilikhanaparigraha÷ / subhagetyÃdi spa«Âam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha kuÂÂamitam-- ## yathÃ-- "pallavopamitisÃmyasapak«aæ da«ÂavatyadharabimbamabhÅ«Âe / paryakÆji sarujeva taruïyÃstÃralolavalayena kareïa" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, k«a) pallavopamiti iti---abhÅ«Âe priye 'dharabimbaæ da«Âavati sati arthÃt ni«edhÃrthaæ dhÆyamÃnena kareïa paryyakÆjÅtyanvaya÷ / kÅd­Óena kareïa tÃrasvaralolabalayena / tadutprek«ate--sarujeveti / dharmiïo 'dharak«atameva tadavayavasyÃpi karasya ruk itibhÃva÷ / adharabimbaæ kÅd­ÓÃm ? upamityarthena sÃmyena pallavasapak«am / ## (lo, ­) pallaveti / pallavasya upamityà sÃmyena sapak«am / dvayorapi karÃdharayo÷ pallavastu upamÃnatvena nirdiÓyate / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vibhrama÷-- ## yathÃ-- "ÓrutvÃyÃntaæ bahi÷ kÃntamasamÃptavibhÆ«ayà / bhale '¤janaæ d­ÓorlÃk«Ã kapole tilaka÷ k­ta÷" // atha lalitam-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sukumÃratayeti---aÇgÃnÃæ vinyÃso vilak«aïanyÃsa÷ sukumÃratayà komalatayà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "gurutarakalanÆpurÃnunÃdaæ salalitanatitavÃmapÃdapadmà / itaradanatilolamÃdadhÃnà padamatha manmathamantharaæ jagÃma" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) gurutaretyÃdikaæ narttanakriyÃviÓe«aïam / lalitaæ sundaram, natu prak­talalitabhÃvam, nartanasyaiva tattvÃt / itarat padam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mada÷-- ## yathÃ-- "mà garvamudvaha kapolatale cakÃsti kÃntasvahastalikhità mama ma¤jarÅti / anyÃpi kiæ na khalu bhÃjanamÅd­ÓÅnÃæ vairÅ na cedbhavati vepathurantarÃya÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) mado vikÃra iti / avalepo garva÷ / mà garvamiti--anyanÃyikÃyÃ÷ patisaubhagyÃdhÅnagarvaæ sÆcayantyÃ÷ tatsakhyÃ÷ tat sapatnyÃmuktiriyam / he sÃkhi ! mama kapolatale kÃntasvahastalikhità ma¤jarÅ pu«pakalikà cakÃsti Óobhate iti garva mà udvahaæ / kathamityata Ãha--anyÃpÅti / anyà tava sapatnÅ mama sakhÅ kiæ kapole tanna likhatÅtyatrÃha / vairÅti--vepathuratra ma¤jarÅlikhanÃdhikÃraïamalÃbho nÃyikÃyà eva patyurbhÃvÃtiÓayadarÓanena bhÃvodayÃt--natu lekhakasya patyu÷ pÃïe÷, tasya garvitanÃyikÃvikÃratvÃbhÃvÃt / ## (lo, Ì) mà garvamiti / vepathu÷ kÃntasya hastasambandhÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vih­tam-- ## yathÃ-- "dÆrÃgatena kuÓalaæ p­«Âà novÃca sà mayà ki¤cit / paryaÓruïÅ tu nayane tasyÃ÷ kathayÃmbabhÆvatu÷ sarvam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) dÆrÃgateneti / sakhyau sakhyuruktiriyam / mayà kuÓalaæ p­«Âetyanvaya÷ sarvamitivirahÃdhÅnaæ tat taddu÷ khamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha tapanam-- ## yathà mama-- "ÓvÃsÃnmu¤cati bhÆtale viluÂhati, tvanmÃrgamÃlokate, darghaæ roditi, vibhipatya ita÷ k«ÃmÃæ bhujÃvallarÅm / ki¤ca, prÃïasamÃna ! kÃÇk«itavatÅ svapne 'pi te saÇgamaæ, nidrÃæ vächati, na prayacchati punardagdho vidhistÃmapi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi Ça) ÓvÃsÃn mu¤cati iti / iyaæ virahaïyÃÓce«ÂÃæ nÃyake kathayatyà ukti÷ / he tasyÃ÷ prÃïasamÃna ! tava virahe tava priyà ÓvÃsÃn mu¤catÅtyÃdi / k«ÃmÃæ k«ÅïaÃm ce«ÂÃntarakathanÃrthamÃha---ki¤ceti / tÃmapi nidrÃmapi / ## (lo, Ê) ki¤ceti / praïasamÃneti priyasya sambodhanam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha maugdhyam-- ## yathÃ-- ke drumÃste kva và grÃme santi kena praropitÃ÷ / nÃtha ! matkaÇgaïanyastaæ ye«Ãæ muktÃphalaæ phalam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aj¤ÃnÃdiveti---pratÅtasyÃpi vastuna÷ aj¤ÃnÃdiva yà vallabhasya pura÷ p­cchà ityartha÷ / ke drumà iti / ye«Ãæ phalaæ muktÃphalamityanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vik«epa÷-- ## yathÃ-- "dhammillamardhamuktaæ kalayati tilakaæ tathÃsakalam / ki¤cidvadati rahasyaæ cakitaæ vi«vagvilokate tanvÅ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) bhÆ«ÃïÃmiti---vi«vak sarvato v­thÃnvek«aïamityanvaya÷ / dayikÃntike iti sarvatrÃnvaya÷ / dhammillamiti--saæyatakeÓam, arddhamuktam / tilakamasakala¤ca tanvÅ kalayate kurute ityartha÷ / atra pÆrvÃrddhaæ nÃyakÃnurÃgoddÅpakam, parÃrddhaæ lajjayà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha kutÆhalam-- ## yathÃ-- "prasÃdhikÃlambitamagrapÃdamÃk«ipya kÃciddravarÃgameva / uts­«ÂalÅlÃgatirÃgavÃk«ÃdalaktakÃÇkà padavÅæ tatÃna" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prasÃdhikÃlambitamiti---indumatyà svayaæ v­tasya ajasya purÅpraveÓe did­k«o÷ striyÃ÷ kriyÃvarïanamidam / prasÃdhikayà striyà Ãlambitam agrapÃdaæ padÃgram dravarÃgamaÓu«kÃlaktakameva kÃcit purastrÅ Ãk«ipya Ãk­«ya uts­«ÂalÅlÃgati÷ tyaktalÅlÃgati÷ satÅ padavÅmÃgavÃk«Ãt gavÃk«aparyyantam alaktakÃÇkÃæ tatÃnetyanvaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha hasitam-- ## yathÃ-- "akasmÃdeva tanvaÇgÅ jahÃsa yadiyaæ puna÷ / nÆnaæ prasÆnavÃïo 'syÃæ svarÃjyamadhiti«Âhati // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) avasmÃdeveti---iyaæ tanvÅ yat punarakasmÃdeva jahÃsa tena iti pÆraïÃduttarÃrddhÃnvaya÷ / svÃrÃjyaæ svargarÃjatvam iyameva svarga iti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha cakitam-- ## yathÃ-- "trasyantÅ calaÓapharÅvighaÂÂitorÆrvÃmorÆratiÓayamÃpa vibhramasya / k«ubhyanti prasabhamaho vinÃpi hetorlÅlÃbhi÷ kimu sati kÃraïo taruïya÷ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) kuto 'pÅti---dayitasyÃgre kuto 'pi heto÷ bhayasaæbhrama÷ vyÃkulatà ityartha÷ / asyantÅti--dayitena saha jalakrŬhÃyÃæ nÃyikÃyÃbhayavibhramavarïanamidam / vÃmorÆ÷ calaÓapharÅbhirvighaÂÂitorÆ÷ satÅ trasyantÅ vibhramasya vilÃsasyÃtiÓayamÃpa ityanvaya÷ / arthÃntaranyÃsamÃha k«ubhyantÅti / aho taruïya÷ hetorvinÃpi lÅlÃbhi÷ pratatamatiÓayaæ k«ubhyanti saæcalanti kÃraïe tu sati kimu ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha keli÷-- ## yathÃ-- "vyapohituæ locanato mukhÃnilairapÃrayantaæ kila pu«pajaæ raja÷ / payodhareïorasi kÃcidunmanÃ÷ priyaæ jaghÃnonnatapÅvarastanÅ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) vyapohitumiti---kÃcidunnatapÅvarastanÅ unmanÃ÷ kÃmodvignamanÃ÷ priyamurasi pÅvarastanena jaghÃna / kÅd­saæ priyam pu«pajaæ raja÷ tasyà locanato mukhanilairvyapohitum apÃkarttum apÃrayantam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mugdhÃkanyayoranurÃgeÇgitÃni-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) mugdhÃkanyayoranurÃgeÇgitÃni spa«ÂÃni / atha makalanÃyikÃnurÃgeÇgitÃnyÃha / saævyÃnaæ vastram (uttarÅyam) ********** END OF COMMENTARY ********** atha sakalÃnÃmapi nÃyikÃnÃmanurÃgeÇgitÃni-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) vÃgÃdyairityÃdipadÃt tÃmbÆladÃnÃdiparigraha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<ÃcchÃdayati vÃgÃdyai÷ priyasya paricÃrakÃn / viÓvasityasya mitre«u bahumÃnaæ karoti ca // VisSd_3.116 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) svadhanaæ dadÃti ca ityatra yÃcakÃya bhatte iti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) priye dÆrata÷ paÓyati sati iti ÓaÓvat vÃramvÃram asya d­«Âipathe sthità bhavatÅti Óe«a÷ / ## (lo, e) sthiteti / priyasya d­«Âipathe sthità tasmin dÆrata÷ paÓyati sati / mugdhasvaravikÃrÃdiyuktaparijanÃbhëaïÃdÅni svÃdharadaÓanaparyyantÃni karmmÃïi karoti ityartha÷ / yadi ca priyasya kathÃæ kathayati tadÃdhomukhÅ satÅ kathayati / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Ãbhëate parijanaæ sammukhaæ smarivikriyam // VisSd_3.118 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) samugdhasvaravikriyaæ madhurasvaravikÃraæ yathà syÃttathà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) sphoÂayati lÅlayà bhaÇgurayati / bÃlacumbanaæ patisammukhe / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sakaÂÃk«amiti / pÆrvaæ kaÂÃk«apÆrvakahÃsokti÷; idÃnÅæ kaÂÃk«amatrasya iti bhedra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) adharadaæÓanamapi lÅlÃviÓe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Ãgacchati g­haæ tasya kÃryavyÃjena kenacit // VisSd_3.122 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) Ãgacchati g­haæ tasyeti bhinnag­hasthitasya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ai) dattamiti / kimapi tucchamapi vastu / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) prÃrthayatyalpamÆlÃnÅti--bahumÆlyaprÃrthane tadaprÅtibhayamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) sammukhaæ nÃdhigacchati kintu pÃrÓvasthà eva ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## (lo, o) ete«u anurÃgeÇgite«u madhye / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<ÃnyastriyÃ÷ pragalbhÃyÃstathà syurvÃrayo«ita÷ /># diÇmÃtraæ yathÃ-- "antikagatamapi mÃmiyamavalokayatÅva inta ! d­«ÂvÃpi / sarasanakhak«atalak«itamÃvi«kurute bhujÃmÆlam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) antikagatamapÅti / sakhyau sakyuruktiriyam / hanta har«e d­«ÂvÃpi iyaæ priyÃntikagatamapi mÃm alokayantÅva apaÓyantÅva sarasanakhak«atena lak«itaæ cihnitaæ bhujÃmÆlaæ bÃhumÆlam Ãvi«kuruta ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathÃ-- ## ## dÆtyaÓca-- ## bÃlà pravrajità kÃrÆ÷ ÓilpinyÃdya÷ svayaæ tathà / kÃrÆ rajakÅprabh­ti÷ / ÓilpinÅ citrakÃrÃdistrÅ / ÃdiÓabdÃttÃmbÆlikagÃndhikastrÅprabh­taya÷ / tatra sakhÅ yathÃ-- "ÓvÃsÃnmu¤cati--" ityÃdi / svayaædÆtÅ yathà mama-- "panthia piÃsio via lacchÅasi jÃsi tà kimaïïatto / ïa maïaæ vi vÃrao idha atthi dhare ghaïarasaæ piantÃïaæ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) svayaæ tatheti svayamapi dÆtÅ / panthia iti / pathika ! pipÃsuriva lak«yase yÃsi tat kimanyatra / na manÃgapi vÃraka ihÃsti g­he ghanarasaæ pibatÃm // iti saæsk­tam manÃk alpa÷ / ghanarasam jalam / vyaÇgyÃrthastu tvaæ pipÃsÆ rasasvÃdecchu÷ / ghanarasaæ sukhena nihitaæ Ó­ÇgÃrarasaæ pibatÃm ÃsvÃdayatÃm / vÃrako 'lpo 'pi nÃstÅtyartha÷ / ## (lo, au) panthia iti / pathika ! pipÃsuriva lak«yase yÃsi tat kimanyatra / na manÃgapi vÃraka ihÃsti g­he ghanarasaæ pibatÃm // ghanarasaæ jalam / vyaÇgyÃrthaÓca ghanarasÃæ mÃmanibÃritamupabhuÇk«va / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dÆtÅguïÃnÃha-- ## ## etÃdÆtya÷ / atha pratinÃyaka÷-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) pratinÃyaka iti vÅraraudrarasayorityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà rÃmasya rÃvaïa÷ / atheddÅpanavibhÃvÃ÷-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) itthamÃlambanavibhÃvapradarÓanaæ samÃpya uddÅpanavibhÃvamÃha--atheti / ## (lo, a) evaæ saparikaraæ vibhÃvasya ÃlambanÃkhyaæ bhedaæ nirÆpya uddÅpanÃkhyaæ bhedaæ nirÆpayannÃha--athorddÃpanetyÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## te ca-- #<Ãlambanasya ce«ÂÃdyà deÓakÃlÃdayastathà /># ce«ÂÃdyà ityÃdyaÓabdÃdrÆpabhëaïÃdaya÷ / kÃlÃdÅtyÃdiÓabdÃccandracandanakokilÃlÃpabhramarajhaækÃrÃdaya÷ / tatra candrodayo yathà mama-- "karamudayamahÅdharastanÃgre galitatama÷ paÂalaæÓuke niveÓya / vikasitakumudek«aïaæ vicumbatyayamamareÓadiÓo mukhaæ sudhÃæÓu÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) karamudayamahÅdhareti---ayaæ sudhÃæÓu÷ amareÓasya indrasya diÓa÷ prÃcyÃ÷ mukhaæ vicumbati / kiæ k­tvà galitaæ tama÷ paÂalarÆpam aæÓukaæ yasmÃt tÃd­Óe udayamahÅdhararÆpasya stanasyÃgre karaæ raÓmimeva karaæ niveÓya / yadyapyatra candro nÃyaka eva na uddÅpanavibhÃva÷ / tathÃpi candradiÓornÃyakanÃyikayorv­ttÃntadarÓanÃt uddÅptasya vakt­Ó­ÇgÃrasya candra udd­paka÷ / sphuÂamudÃharaïantu--- karpÆradhÆladhavaladyutipÆradhauta-- diÇmaï¬ale ÓiÓiraroci«i tasya yÆna÷ / lÅlÃÓiroæ'ÓukaniveÓaviÓe«akÊpti-- vyaktastanonnatirabhÆnnayanÃvanau sà // iti ## (lo, Ã) karamudayeti-karaæ kiraïaæ hastaÓca kumudÃnÃm Åk«aïaæ darÓanaæ pak«e kumudameva Åk«aïaæ cak«uryatra / evaævidha÷ candra÷ prakaraïasthaæ Ó­ÇgÃrÃdirasamuddÅpayati / ********** END OF COMMENTARY ********** yo yasya rasamyoddÅpanavibhÃva÷ sa tatsvarÆpavarïane vak«yate / athÃnubhÃvÃ÷-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) itthaæ vibhÃvÃn samÃpya anubhÃvÃnÃha / atha anubhÃvà iti / udbuddhamiti / svai÷ svai÷ kÃraïai÷ udbuddhaæ bhÃvaæ ratyÃdikaæ bahi÷ prakÃÓayan ityartha÷ / bahird­«Âa÷ san ratyÃdibhÃvaæ sÃmÃjike prakÃÓayannityartha÷ / ## (lo, i) uddeÓakamaprÃptamanubhÃvaæ nirÆpayitumavatÃrayati / atheti---udbuddhamiti rÃmÃdervÃsanÃntarlonasya ratyÃdibhÃvanasya udvodhaæ bahi÷ prakaÂayannityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ya÷ khalu loke sÅtÃdicandrÃdibhi÷ svai÷ svairÃlambanoddÅpanakÃraïe rÃmÃderantarudbuddhaæ ratyÃdikaæ bahi÷ prakÃÓayan kÃryamityucyate, sa kÃvyanÃÂyayo÷ punaranubhÃva÷ / ka÷ punarasÃvityÃha-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) uktÃ÷ strÅïamiti---aÇgajÃ÷ svÃbhÃvikÃÓca ye strÅïÃma«ÂÃviæÓatiralaÇkÃrÃ÷ sÃttvikà uktÃ÷ tathà aparà api tÃsÃæ puæsÃæ và yÃ÷ ce«ÂÃ÷ vak«yamÃïÃstÃ÷ sarvÃ÷ sÃttvikÃstadrÆpà anubhÃvarÆpà ityartha÷ / ## ********** END OF COMMENTARY ********** tadrÆpà anubhÃvasvarÆpÃ÷ / tatra yo yasya rasasyÃnubhÃva÷ sa tatsvarÆpavarïane vak«yate / tatra sÃttvikÃ÷-- ## sattvaæ nÃma svÃtmaviÓrÃmaprakÃÓakÃrÅ kaÓcanÃntaro dharma÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) ÃtmaviÓrameti---rajastamo 'dhÅnavikÃrarÃhityena Ãtmana÷ sthiti÷ viÓrÃma÷ / tat prakÃÓa÷ tadutpattistatkÃrÅtyartha÷ / ## (lo, Å) kaÓcanÃntaro dharmma÷ saca paragatadu÷ khahar«ÃdibhÃvanÃyÃmatyantÃnukÆlÃnta÷ karaïatvam / tasya ca samÃhitamanastvena rÃghavÃdi samÃnadÃntaratvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## "gobalÅvarddanyayena" iti Óe«a÷ / ke ta ityÃha-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) te bhinnà iti---loke ya÷ kÃryarÆpa÷ so 'nubhÃva ityanena ratyÃde÷ kÃryamÃtrasyaivÃnubhÃvatvabhuktam / uktasÃtvikabhÃvÃnÃmapi tatkÃryak­t anubhÃvato bhinnà ityartha÷ / nanu kiæ tarhi sÃttvikena p­thagupÃdÃnamityata Ãha---gobalÅvardeti / gotvena prÃptasyÃpi balÅvardasyaiva kÃryatvena prÃptanÃmipi sÃttvikÃnÃæ prÃÓastyÃrthaæ p­thagupÃdÃnamityartha÷ / praÓÃstya¤ca anyakÃryÃpek«ayà ratyÃdiprakar«abodhakatvarÆpaæ prÃdhÃnyam / tathà aparà api sÃttvikà iti yaduktaæ tÃn p­cchati / ke te itya«ÂÃviti---itya«ÂÃvapÅtyartha÷ / ## (lo, u) gobalÅvarddanyÃyena tu svarÆpeïa / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) ÃmayÃdibhirityatra Ãmayo roga÷ ÃdipadÃt Óokaparigraha÷ / itidharmmetyatra gharmma Ãtapa÷, ÃdipadÃt jvaraparigraha÷ bhayÃdibhya ityatra ÃdipadÃt ÓÅtaparigraha÷ / madasaæmadetyatra mado mattatà sammado har«a÷ / pŬÃdyairityÃdipadÃt atyantaruditaparigraha÷ / ce«ÂÃj¤ÃnayornirÃk­tiranutpÃda÷ / ## (lo, Æ) sammado har«a÷ / ce«ÂÃj¤ÃnayornirÃk­tirabhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama--tanusparÓÃdasyà daramukulite hanta ! nayane uda¤cadromäcaæ vrajati ja¬atÃmaÇgamakhilam / kapolau gharmÃrdrai dhruvamuparatÃÓe«avi«ayaæ mana÷ sÃndrÃnandaæ sp­Óati jhaÂiti brahma paramam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tanusparÓÃdasyà iti / asyà nÃyikÃyÃstanusparÓÃnnayanamukulÃdikapolagharmmÃntà jÃtà ityartha÷ / ato dhruvaæ niÓcitam uparatÃÓe«avi«ayaæ tyaktasamastavi«ayaæ mana÷ paramaæ brahma jhaÂiti sp­ÓatÅtyartha÷ / atra puso romäcÃdayastraya÷ sÃttvikÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyat / atha vyabhicÃriïa÷-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, k«a) sthÃyinyunmagna iti---sthÃyini ratyÃdau Ãbhimukhyena ityanvaya÷ Ãbhimukhya¤ca ÃsvÃdaviÓe«avya¤jane sahÃyatvam / kecittu cittaparaæ sthÃyipadam / tatra unmagnetyÃdirartha ityÃhu÷ / ## (lo, ­) atha vyabhicÃriïa÷ uddeÓakamapraptyà iti Óe«a÷ / ityÃdau tu lavaïÃkaraprÃye nirvedÃdayo budbudprÃyÃ÷ / te tryadhikatniæÓatprakÃrà vyabhicÃriïa ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** sthiratayà vartamÃne hi ratyÃdau nirvedÃdaya÷ prÃdurbhÃvatirobhÃvÃbhyÃmÃbhimukhyena caraïÃd vyabhicÃriïa÷ kathyante / ke ta ityÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) unmagnetyÃdayo vyÃkhyÃyante---sthiratayeti / prÃdurbhÃvetyunmagnatÃyÃstirobhÃveti nirmagnatÃyÃ÷ vyÃkhyà / prÃdurbhÃvatirobhÃvau cotpattivinÃÓau eva; na tu prakÃÓÃprakÃÓau / maraïÃdestathÃtvÃbhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) sm­timatisahità ityasya vi«Ãdà ityasyÃnvaya÷ / sÃhitya¤ca uktÃveva natu e«Ãæ parasparasÃhityam / ekaikasya tathÃtvÃt / ## (lo, Ì) ke kimÃkhyÃ÷ ? ete ca nirvedÃdayo vitarkÃntà bhÃvà uddeÓatastrayatriæÓaduktÃ÷ / anyÃ÷ cittasya v­ttaya e«Ãmeva vak«yamÃïavibhÃvÃnubhÃvarÆpatayà e«vevÃntarbhavitumarhantÅlyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra nirveda÷-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) tattvaj¤Ãneti---tattvaj¤ÃnÃpadÅr«yÃderiti ÃdipadÃt yogÃbhyÃsaprav­tteÓca svasyÃvamÃnanamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tattvaj¤ÃnÃnnirvedo yathÃ-- ## (lo, Ê) tattveti---ayamartha÷ / nirvedÃkhyasaæcÃribhÃvasya svasyÃtmano 'vamÃnasvarÆpam / saca tatvaj¤ÃnÃdervibhÃvÃdutpadyate / dainyÃdikamanubhÃvaæ karoti / ucchvÃso niÓvÃsa eva muhurutkaÂatayà upalabdha÷ / evame«Ã¤ca sarve«Ãmapi vyabhicÃriïÃæ svarÆpakathanaprastÃve vibhÃvÃnubhÃvayo÷ kathanaæ vak«yamÃïasvaÓabdavÃcyatvado«arÅtyà mahÃkavibhistadradvÃreïa nirdeÓenÃpi mahÃkÃvye«u svapratipattyartham / kiæcaivaæ svarÆpapritij¤Ãnamapi atisugamaæ bhavatÅtyÃÓaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "m­tkumbhavÃlukÃrandhrapidhÃnaracanÃrthinà / dak«iïÃvartaÓaÇkho 'yaæ hanta ! cÆrïok­to mayÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) m­tkumbheti sugamam / anenÃnyÃpadeÓena aihikasvalpadu÷ khanivÃraïÃya kukarma kurvatà mayÃdhamena pÃratrikÃtyantasukhaæ vinÃÓitamiti labhyate / atra ca svasya kukarmakÃritvena nindà svÃvamÃnanameva / ## (lo, e) m­tkumbheti / atra tucchasaæsÃrabhogapravaïatayà ni÷ ÓreyasasÃdhanasamartho 'yaæ deho mayà nÃÓita÷ / tan mÃæ dhigiti svÃvamÃnanam / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃvega÷-- #<Ãvega÷ saæbhramastatra var«aje piï¬itÃÇgatà / utpÃtaje straratatÃÇge, dhÆmÃdyÃkulatÃgnije // VisSd_3.143 //># ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) Ãvega iti / atarkitavastÆpasthityà vyÃkulatà saæbhrama÷ / vibhinnakÃraïajanyasya tasya kÃryÃïi vibhinnÃnyÃha / var«ajeti / var«aje tasmin sati piï¬itÃÇgatà bhavatÅtyartha÷ / ## (lo, ai) var«aje v­«Âibhave strastatà anÃyattatayà stabdhatà / Óastrai÷ ÓarÃdibhi÷, nÃgairgajaiÓcamiyojanaæ samantÃdÃkramaïam / anye etajjanità lokaprasiddhÃ÷ Óre«Âà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra Óatrujo yathÃ-- "arghyamarghyamiti vÃdinaæ n­paæ so 'navek«ya bharatÃgrajo yata÷ / k«atrakopadahanÃrci«aæ tata÷ sandhe d­ÓamudagratÃrakam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aryyamarghyamiti rÃmasya ÓatrubhÃvena upasthitaæ paraÓurÃmaæ d­«Âavà daÓarathasya saæbhramÃdukti÷ / prathamacaraïaæ kathayantaæ daÓarathamanÃd­tya bhatÃgrajo rÃma÷ yato yasyÃæ diÓi varttate tatrodagratÃrakÃæ d­Óaæ saædadhe sannihitavÃn / kÅd­ÓÅæ d­Óa k«atrakopadahanasyÃrcci÷ svarÆpÃm / atra vidrÃvaïÃderityÃdipadagrÃhyamunijanye saæbhrame sati arghyÃnayanÃditvam / ## (lo, o) ardhyamityatra prathamapÃde evÃvega÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyadÆhyam / atha dainyam-- ## ## (lo, au) dairgatyaæ dÃridryam / anaujasyam ojo hÃni÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "v­ddho 'ndha÷ patire«a ma¤cakagata÷, sthÆïÃvaÓe«aæ g­haæ, kÃlo 'bhyarïajalÃgama÷ kuÓalinÅ vatsasya vÃrtÃpi no / yatnÃtsa¤citatailabindughaÂikà bhagneti paryÃkulà d­«Âvà garbhabharÃlasaæ nijabadhÆæ ÓvaÓrÆÓciraæ roditi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) daurgatyÃdyairityÃdi / ÃdyapadÃt i«ÂÃlÃbhena cintayà ca / anaujasyaæ durbalatà / v­ddho 'ndha iti---v­ddhÃndhadaridrabhartt­kÃyÃ÷ pro«itaputrÃyÃ÷ tailaghaÂikÃbhaÇgena rodanasya varïanamidam / sthÆïÃstambha÷ uparipaÂalabhaÇgena tadavaÓe«atà / vatsasya putrasya pro«itasya / tailabindurnatu bahutailam, tacca vadhÆprasavÃrthaæ sa¤citam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha Órama÷-- ## yathÃ-- "sadya÷ purÅparisare 'pi ÓirÅ«am­dvÅ sÅtà javÃtrtricaturÃïi padÃni gatvà / ## (lo, a) trÅïi ca caturÃïi ca tricaturÃïi / ********** END OF COMMENTARY ********** gantavyamasti kiyadityasak­dbruvÃïà rÃmÃÓruïa÷ k­tavatÅ prathamÃvatÃram" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) sadya÷ purÅti---vanavÃse calitÃyÃ÷ sÅtÃyÃ÷ purÅvahireva varïanamidam / parisare«u samÅpe«u / prathamÃvatÃramiti / sÅtÃharaïe tÆttarottaraæ bahvaÓrupÃta÷ syÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mada÷-- ## ## yathÃ-- "prÃtibhaæ trisarakeïa gatÃnÃæ vakravÃkyÃracanÃmaïÅya÷ / gƬhasÆcitarahasyasahÃsa÷ subhruvÃæ pravav­te parihÃsa÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) sammohÃnandeti---prak­tabuddhito 'nyÃd­Óabuddhi÷ sammoha÷ / sambhedo milanam / amuneti---amunà madena uttamÃdayo madyapÃtÃra÷ / prÃtibhamiti trisarakaæ madhumadirà tena pratibhaæ pratibhÃsamÆhaæ gatÃnÃæ subhruvÃæ parihÃsa÷ pravav­te / gƬhasÆcitarahasyav­ttÃntaÓcÃsau sahasaÓca iti vigraha÷ / atra pratibhÃsamÆhaprÃptyà vakravÃkyena madhumadyopayogavaÓÃt prak­tabuddhyÃd­Óabuddhi÷ parihÃsahÃsÃbhyÃæ cÃnanda÷ / ## (lo, Ã) sammohÃnandayo÷ saæbhedo miÓraïa÷ / pratibhà eva prÃtibham / trividha÷ sarako madhu "gau¬Å mÃdhvÅ pai«ÂÅ' ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ja¬atÃ-- ## yathà mama kuvalayÃÓvacarite prÃk­takÃvye-- "ïavaria taæ juajualaæ aïïoïïaæ ïihidasajalamantharadiÂiæÂha / Ãlekkhaopitrtraæ via khaïamettaæ tattha saæÂÂhiaæ muasaïïÃæ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) ïavari tamiti--- kevalaæ tadyuvayugalamanyo 'nyanihitasajalamantharad­«Âi / ÃlekhyÃrpitamiva k«aïamÃtraæ tatra sthitamÃsannakam // iti saæsk­tam / cirapravÃsÃgatapatig­hasthitapatnÅrÆpaæ tadyuvayugalaæ ca kevalamÃlekhyÃrpitabhiva k«aïamÃtramÃsannakaæ tatra sthitamityartha÷ / cirapravÃsÃgatapatig­hasthitapatnirÆpaæ tat yuvayugalam / navariÓabda÷ kevale deÓÅ / kÅd­Óam anyo 'nyanihitasajalamantharad­«Âi / atre«ÂadarÓanÃjja¬atà / ## (lo, i) ïavarÅti--anantaraæ tat yuvayugalamanyonyanik«iptasajalamantharad­«Âi / ÃlekhyÃrpitabhiva k«aïamÃtraæ sthitama uktasaæj¤am / yuvà ca yuvatiÓca yuvÃnau tayoryugalam / atre«ÂadarÓanÃt ja¬atà / evama ********** END OF COMMENTARY ********** athogratÃ-- #<ÓauryÃparÃdhÃdibhavaæ bhaveccaï¬atvamugratà / tatra svedaÓira÷ kampatarjanÃtìanÃdaya÷ // VisSd_3.149 //># yathÃ-- "praïayisakhÅsalÅlaparihÃsarasÃdhigata- rlalitaÓirÅ«apu«pahananairapi tÃmyati yat / vapu«i vadhÃya tatra tava Óastramupak«ipata÷ patatu ÓirasyakÃï¬ayamadaï¬a ivai«a bhuja÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) mÃlatÅæ chettumudyatamaghoraghaïÂaæ prati mÃdhavasyoktiriyam / yadasyà mÃlatyà vapu÷ praïayinÅnÃæ sakhÅnÃæ sÅlapÃrahÃsarasenÃdhigatairlalitaÓirÅ«apu«pahananairapi tÃmyati / atra vapu«i vadhÃya Óastramupak«ipatastava Óirasi mama e«a bhujo 'kÃï¬ayamadaï¬a iva patatu ityartha÷ / akÃï¬a Ãkasmika÷ / atra mÃdhavasya Óauryam aghoraghaïÂasyÃparÃdha÷ / caï¬atvaæ mÃdhavasya / ********** END OF COMMENTARY ********** atha moha÷-- ## yathÃ-- "tivrÃbhi«aÇgaprabhaveïa v­ttiæ mohena saæstambhayatendriyÃïÃm aj¤Ãtabhart­vyasanà muhÆrtaæ k­topakÃreva ratirbabhÆva" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) moha iti / vicittatà vi«ayÃt vigatacittatà j¤Ãnalopa iti yÃvat / tÅvrÃbhi«aÇgeti--hareïa dagdhe kÃmadeve ratirmohena j¤ÃnalopÃt k«aïaæ k­to pakÃreva babhuva / upakÃraæ darÓayati---uj¤Ãneti / mohena kÅd­Óena tÅvreïÃbhi«aÇgeïa Ãpadà (patim­nyunà ) jÃnitena / puna÷ kÅd­Óena / indriyÃïÃæ v­ttiæ grÃhakatÃæ saæstambhayatà pratibaghnatà / ## (lo, Å) tÅvrati / abhai«aÇga÷ parÃbhava÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vibodha÷-- ## yathÃ-- "ciraratiparikhedaprÃptanidrÃsukhÃnÃæ caramamapi Óayitvà pÆrvameva prabuddhÃ÷ / aparicalitagÃtrÃ÷ kurvate na priyÃïÃmaÓithilabhujacakrÃÓle«abhedaæ taruïya÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) ciraratiparikhedeti / taruïya÷ caramaæ nÃyakaÓayanata÷ paÓcÃd Óayitvà tajjÃgaraïÃt pÆrvameva prabuddhÃpyaparicalitagÃtrÃ÷ satya÷ priyÃïÃmaÓithilabhujacakrasya ÃÓle«abhaÇgaæ na kurvate ityartha÷ / atra vibodha÷ vÃcya eva / ********** END OF COMMENTARY ********** atha svapna÷-- ## yathÃ-- "mÃmÃkÃÓapraïihitabhujaæ nirdayÃÓle«ahetor- labdhÃyÃste kathamapi mayà svapnasandarÓanena / paÓyantÅnÃæ na khalu bahuÓo na sthalÅdevatÃnÃæ muktÃsthÆlÃstarukisalaye«vaÓruleÓÃ÷ patanti" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) mÃmÃkÃÓeti / meghadvÃrà yak«asya priyÃyÃæ svaprav­ttinivedanamidam / vapnasaædarÓane«u tava nirdayÃÓle«ahetorÃkÃÓapraïihitabhujaæ mÃæ paÓyantÅnÃæ sthalÅdevatÃnÃæ muktÃtulyasthÆlà aÓrubindavo bahaÓa÷ tarukisalaye«u na patanti na / api tu patantyeva ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃpasmÃra÷-- ## "ÃÓli«ÂabhÆmiæ rasitÃramuccairloladbhujÃkÃrab­hattaraÇgam / phenÃyamÃnaæ patimÃpagÃnÃmasÃvapasmÃriïamÃÓaÓaÇke" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) ÃÓli«ÂabhÆmimiti--asau k­«ïa ÃpagÃnÃæ nadÅnÃæ patiæ samudram apasmÃriïam ÃÓaÓaÇke / apasmÃridharmmÃnÃha---ÃÓli«ÂetyÃdi / apasmÃrÅ api bhÆmau patati / atra samudre ÃropyamÃïa÷ puru«e smaryyamÃïa÷ apasmÃra÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha garva÷-- ## tatra Óauryagarvo yathÃ-- "dh­tÃyudho yÃvadahaæ tÃvadanyai÷ kimÃyudhai÷ / yadvà na siddhamastreïa mama tatkena sÃdhyatÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) garva iti / avaj¤Ã parasmin savilÃsÃÇgamÃtmana÷ / dh­tetyÃdikaæspa«Âam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha maraïam-- #<ÓarÃdyairmaraïaæ jÅvatyÃgo 'ÇgapatanÃdik­t /># yathÃ-- "rÃmamanmathaÓareïa tìità du÷ sahena h­daye niÓÃcarÅ / gandhavadrudhiracandanok«ità jÅviteÓavasatiæ jagÃma sÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ÓarÃdyairiti / Åd­Óaæ maraïaæ na vyabhicÃribhÃva÷ / kintu maraïamÃtrakathanamidam / rÃmamanmathetyÃdikamapi maraïamÃtrasyaiva udÃharaïam / vyabhicÃribhÃvarÆpamaraïantu jÃtaprÃyameva varïanÅyam, natu jÃtamityagre vak«yate / rÃmamanmatheti--sà niÓÃcarÅ tìakaiva niÓÃcarÅ abhisÃrikà jÅviteÓasya yamasya jÅviteÓasya prÃïanÃthasya upanÃyakasya vasatiæ jagÃma / kÅd­ÓÅ rÃma eva manmathastasya mÃraka÷ tasya Óara eva kÃmoddÅpaka÷ Óara÷ tena h­dayena tìità / puna÷ kÅd­ÓÅ durgandhavat rudhirameva sugandhidravyaviÓi«Âaæ raktacandanaæ tena uk«ità / ## (lo, u) rÃmeti / jÅviteÓo yama÷ prÃïeÓvaraÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃlasyam -- #<Ãlasyaæ ÓramagarbhÃdyair jìyaæ jambhÃsitÃdik­t // VisSd_3.155 //># yathÃ-- "na tathà bhÆ«ayatyaÇga na tathà bhëate sakhÅm / j­mbhate muhurÃsÅnà bÃlà garbhabharÃlasÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) j­mbhÃsmitaæ j­mbhÃyuktahÃsa÷ / na tathetyÃdi sugamam / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃmar«a÷-- ## yathÃ--prÃyaÓcitaæ cari«yÃmi pÆjyÃnÃæ vo vyatikramÃt / na tveva dÆ«ayi«yÃmi ÓastragrahamahÃvratam // atha nidrÃ-- ## yathÃ-- "sÃrthakÃnarthakapadaæ bruvatÅ mantharÃk«aram / nidrÃrdhamÅlitÃk«Å sà likhitevÃsti me h­di" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) sÃrthaketi / käcit nidrÃïÃæ priyÃæ smarata uktiriyam / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃvahitthÃ-- ## yathÃ-- "evaævÃdini devar«au pÃrÓve pituradhomukhÅ / lÅlÃkamalapatrÃïi gaïayÃmÃsa pÃrvatÅ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vyÃpÃrÃntarÃsakti÷ karmmÃntarasaÇga÷ / anyathÃbhëaïam anyathÃlokana¤ca har«ajanyakriyÃto 'nyarÆpam / evaæ vÃdinÅti / maheÓena pÃrvatÅpariïayaghaÂanÃvÃkyavÃdini satÅtyartha÷ / atra padmapatragaïanamanyathà kriyà / ********** END OF COMMENTARY ********** Órathautsukyam-- ## yathÃ-- "ya÷ kaumÃrahara÷ sa eva hi vara÷ --" ityÃdau (15 p­d­) atra yat kÃvyaprakÃÓakÃreïa rasasya prÃdhÃnyamityuktaæ tadrasanadharmayogitvÃdvyabhicÃribhÃvasyÃpi rasaÓabÃdavÃcyatvena gatÃrthaæ mantavyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) ya÷ kaumÃrahara ityÃdi vyÃkhyÃtaæ prÃk / atra utkaïÂhÃpadÃrthe evamautsukyam / rasanadharmayogitvÃditi--asaælak«yakramatvaæ rasadharmma÷ vyabhicÃribhÃve 'pyastÅtyartha÷ / etanmate Ó­ÇgÃrÃbhÃso nÃtra pradhÃnam, kintu tathÃpi ceta÷ samutkaïÂhate ityanena vyaÇgye vismaya eva pradhÃnatay bhÃsate / sa cÃdbhutarasasya sthÃyibhÃvo 'pi Ó­ÇgÃrÃbhÃsÅyaÓleke vyabhicÃribhÃva ityabhiprÃyeïa tasya vyabhicÃribhÃvatvaæ yuktam / tasya cÃtra nirÃkÃÇk«yavÃkyavyaÇgyatvena Ó­ÇgÃrÃbhÃsÃpek«ayà prÃdhÃnyam / nacaivamadbhuta eva tadÃtra rasa iti vÃcyam, lokavilak«aïaguïabandhatulyavi«ayatve eva vismayasyÃdbhutarasatvaprÃptirnÃnyavi«ayatve adbhutÃlambanatayà / vak«yate hi "vastulokÃtigam Ãlambanaæ matam"iti / "guïÃnÃæ tasya mahimà bhaveduddÅpanaæ puna÷"iti ca / atra ca utkaïÂhÃyà ahetureva vismayasya vi«aya÷ / gatÃrthamiti avagatÃrthamityartha÷ / vyabhicÃribhÃva eva tatra rasaÓabdÃrtha ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** athonmÃda÷-- ## yathà mama-- "bhratÃrdvirepha ! bhavatà bhramatà samantÃ- tprÃïÃdhikà priyatamà mama vÅk«ità kim ? / (jhaækÃramanubhÆya sÃnandam / ) "bra«e kimomiti sakhe ! kathayÃÓu tanme kiæ kiæ vyavasyati kuto 'sti ca kÅd­ÓÅyam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) bhratardvirepha iti / dvirephaæ sambodhya virahonmattasya uktiriyam / jhaÇkÃra ityÃdi madhye cÆrïakam / brÆ«e kimomiti iti jhaÇkÃrasyaiva svÅkÃrÃrtham / omiti ÓabdatvenÃvagatatvÃt / iyaæ mama nÃyikà kiæ kiæ vyavasyati kÅd­ÓÅ ca iti kathama ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÓaÇkÃ-- ## yathà mama-- "prÃïoÓena prahitanakhare«vaÇgake«u k«apÃnte jÃtÃtaÇkà racayati ciraæ candanÃlepanÃni / dhatte lÃk«Ãmasak­dadhare dattadantÃvaghÃte k«ÃmÃÇgÅyaæ cakitamabhitaÓcak«u«Å vik«ipantÅ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) parakrauryyaiti / parasya krÆratayà Ãtmado«ÃdinÃnarthasya cintanaæ ÓaÇketyartha÷ / prÃïeÓeneti--k«ÃmÃÇgÅ k­ÓÃÇgÅyam / cakitamabhitaÓcak«u«Å nik«ipantÅ sakhÅbhyo jÃtÃÓaÇkà satÅ prÃïeÓenÃrpitanakhare«vaÇgake«u candanÃlepanÃni racayati dattadantÃvaghÃte 'dhare lÃk«Ãmalaktakam asak­tdhatte cetyartha÷ / atra sakhÅnÃmupadeÓa eva Ãnanda÷ / upahÃsÃdihetunakhak«atÃditvameva cÃtmado«a÷ / ## (lo, Æ) prÃïeÓeneti / aÇgake«vatra svÃrthe ka÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha sm­ti÷-- ## yathà mama-- "mayi sakapaÂaæ kiæcitkvÃpi praïÅtavilocane kimapi namanaæ prÃpte tiryagvij­mbhitatÃrakam / smitamupagatÃmÃlÅæ d­«Âvà salajjamaväcitaæ kuvalayad­Óa÷ smeraæ smeraæ smarÃmi tadÃnanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) mayi sakapaÂamiti / sakapaÂaæ yathà syÃttathà kvÃpi ki¤cit praïÅtavilocane nibhiptacak«u«i sati mayi nayanaæ nayanapathaæ prÃpte tiryyak vij­mbhita (prerita) tÃrakam / smeraæ tadÃnanaæ smarami / puna÷ kÅd­Óaæ smitamupagatÃæ sakhÅæ d­«Âvà salajjamava¤citaæ namitam / nÃyikÃmukhasya sakak«asmeratayà nÃyako dhÆrta iti buddhvà evaæ sakhyÃ÷ smitamapi tat buddhvaiva / nÃyikÃmukhanamanaæ tu svÃnÃdarasya sakhyà darÓanÃt lajjayà / ## (lo, ­) mayÅti---evaæ sati sa mÃæ paÓyatu iti sakapaÂaæ natu tÃæ vinÃnyatra prahitalocanatvaæ mama kadÃcidabhila«itamiti bhÃva÷ / aväcitamavanatam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mati÷-- ## yathÃ-- "asaæÓayaæ k«aaparigrahak«amà yÃdaryamasyÃmabhilëi me mana÷ / satÃæ hi saædehapade«u vastu«u pramÃïamanta÷ karaïaprav­ttaya÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) asaæÓayaæ k«attraparigraheti--ÓakuntalÃæ d­«Âvà brÃhmaïakanyakÃbuddhyanantaraæ prÃptÃÓvÃsasya du«yantasya uktiriyam / iyam asaæÓayaæ k«attreïa parigrahasya k«amà yogyà brÃhmaïakanyà naivetyartha÷ / kuta ityÃha---yadÃryymiti / ÃryamanucitÃnabhilëitvena uttmaæ mama mano yadasyÃm abhilëi k­tÃbhilëam / atrÃrthÃntaranyÃsamÃha---satÃæ hÅti / saædehapade«u vastu«u satÃmanta÷ karaïaprav­ttayo hi prasÃïam sandehanirÃsakam / atra svÅyamanaso viÓe«asya niÓcÃyakatvasya satÃæ sÃmÃnyÃnÃæ manobhi÷ sÃmÃnyai÷ samarpitatvÃdarthÃntaranyÃsa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vyÃdhi÷-- ## tatra dÃhamayatve bhÆmÅcchÃdaya÷ / Óaityamayatve utkampanÃdaya÷ / spa«ÂamudÃharaïam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) spa«ÂamudÃharaïamiti---"bhÆmau patati tÃpÃrttà viprayuktà vadhÆriva / kadalÅvÃniloddhÆtà jvarÃrttà kampate priyÃ' // iti ********** END OF COMMENTARY ********** atha trÃsa÷-- ## yathÃ-- "parisphuranmÅnavighaÂÂitorava÷ surÃÇganÃstrÃsavilolad­«Âaya÷ / upÃyayu÷ kampitapÃïipallavÃ÷ sakhÅjanasyÃpi volokanÅyatÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) parisphuraditi---jalakri¬ÃyÃmÆrupravi«ÂamÅnakadarthitÃnÃmapsarasÃæ trÃsavarïanamidam / sakhÅjanasyÃpi vilokanÅyatÃmupÃyayurityanvaya÷ / mÅnaghaÂÂitorutvamajÃnato 'nyajanasya vilokanÅyatà tÃvadastu; dinÃntare 'pi tayà tvaæ jÃnata÷ sakhÅjanasyÃpi ityartha÷ / taccÃtitrÃsÃtsarpadaæÓÃdisambhÃvanayeti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vrŬÃ-- ## yathÃ-- "mayi sakapaÂam--" ityÃdi ( 173 p­d­) / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) dhÃr«ÂyÃbhÃva iti---dhÃr«Âyamalajjatvam / mayi sakapaÂamityÃdikaæ sm­terudÃharaïam / yattatra salajjamaväicitamityanena lajjà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha har«a÷-- ## yathÃ-- "samÅk«ya putrasya cirÃtpità mukhaæ nidhÃnakumbhasya yathaiva durgata÷ / mudà ÓarÅre prababhÆva nÃtmana÷ payodhirandÆdayamÆrcchito yathÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) samÅk«yeti---raghormukhaæ vÅk«ya dilÅpasya varïanamidam---nidhÃnakumbhasya nidhakumbhasya / mÆrcchito varddhita÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃsÆyÃ-- ## yathÃ-- "atha tatra pÃï¬utanayena sadasi vihitaæ madhudvi«a÷ / mÃnamasahata na cedipati÷ parav­ddhimatsari mano hi mÃninÃm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) asÆyÃnyeti---auddhatyÃdahaÇkÃrÃd anyaguïasya ­ddhÅnÃmÃdhikyÃnÃm asahi«ïutetyanvaya÷ / atha tatreti---arthÃnantaraæ tatra samÃyÃæ pÃï¬utanayena yudhi«Âhireïa vihitaæ suradvi«a÷ ÓrÅk­«ïasya mÃnaæ pÆjÃæ cedipati÷ ÓiÓupÃla÷ nÃsahata / tatrÃrthÃntaranyÃsamÃha--parav­ddhÅti / matsari asahi«ïu÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vi«Ãda÷-- ## yathà mama--esà ku¬ilaghaïona ciuraka¬appeïa tuha ïibaddhà veïÅ / maha sahi dÃrai ¬haæsai ÃasadhaÂÂÅvva kÃlauraivva hiaaæ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) satvasaæk«ayo balahÃni÷ / upÃyÃbhÃvajanmatvenÃsya dainyÃdbheda÷ / e«Ã ku¬ileti---"e«Ã kuÂilaghanena cikurakalÃpena tava nibaddhà veïÅ / mama sakhi ! dÃrayati daÓati ÃyÃsayëÂiriva kÃloragÅva h­dayam' // iti saæsk­tam / baddhaveïikÃæ pro«itabhart­kÃæ d­«Âvà sakhyà vi«Ãdoktiriyam / dÃraïe ÃyÃsaya«Âird­«Âanta÷, daæÓane ca kÃloragÅ / ## (lo, Ì) e«etti---e«Ã kuÂilaghanena cikurakalÃpena tava nibaddhà veïÅ mama sakhi ! dÃrayati daÓati Ãyasaya«Âiriva kÃloragÅva h­dayam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha dh­ti÷-- ## ## (lo, Ê) j¤Ãneti---sauhityaæ t­pti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "k­tvà dÅnanipŬanÃæ nijajane baddhvà vacovigrahaæ naivÃlocya garÅyasÅrapi cirÃdÃmu«mikÅryÃtanÃ÷ / dravyaughÃ÷ parisaæcitÃ÷ khalu mayà yasyÃ÷ k­te sÃæprataæ nÅvÃra¤jalinÃpi kevalamaho seyaæ k­tÃrthà tanu÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) k­tvà dÅneti---saæsÃraviraktasya tapovanasthasya uktiriyam / yasÃyÃstano÷ k­te dÅnanipŬanÃdikaæ k­tvà mayà dravyaughÃ÷ saæcitÃ÷ seyaæ tanu÷ sÃmprataæ nÅvÃräjalinÃpi khalu k­tÃrthà ityanvaya÷ / nijajane i«Âajane vacovigrahaæ vÃkkalaham / Ãmu«makÅ÷ pÃralaukikÅ÷ / cirÃccirakÃlÅnÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha capalatÃ-- ## yathÃ-- "anyÃsu tÃvadupamardasahÃsu bh­Çga ! lolaæ vinodaya mana÷ sumanolatÃsu / mugdhÃmajÃtarajasaæ kalikÃmakÃle vyarthaæ kadarthayasi kiæ navamÃlikÃyÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) anyÃsviti---he bh­Çga ! upamardasahÃsu anyÃsu sumanolatÃsu pu«palatÃsu lolaæ mano vinodaya / navamÃlikÃyÃ÷ kalikÃmakÃle kiæ vyarthaæ kadarthayÃsi kÅd­ÓÅæ mugdhÃæ mƬhÃæ vimardasahÃmityartha÷ / ajÃtarajasam ÃjÃtopÃragäca / samÃsoktivaÓÃcca navo¬hÃkadarthakanÃyakapratÅti÷ / atra ajÃtarajasam ajÃtarajoyogÃmityartha÷ / atra vÃcyabh­Çgasya vyaÇgagyanÃyakasya ca capalatà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha glÃni÷-- ## yathÃ-- "kisalayamiva mugdhaæ bandhanÃdvipralÆnaæ h­dayakusumaÓo«Å dÃruïo dÅrghaÓoka÷ / glapayati paripÃï¬u k«ÃmamasyÃ÷ ÓarÅraæ Óaradija iva gharma÷ ketakÅgarbhapatram" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, k«a) ratyÃyÃseti---ni«prÃïatà balahÃni÷ / hetuviÓe«Ãdhanitvena dainyavi«Ãdayo bheda÷ / kisalayamiveti / dÃruïo dÅrghaÓoka÷ asyÃ÷ k«Ãmaæ k«Åïaæ paripÃï¬u ca ÓarÅraæ glapayati / tatropamÃmÃha / kisalayamiveti---bandhanÃt v­ntÃt / ## (lo, e) kisayamiveti---Óaradija ityaluk samÃsa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha cintÃ-- ## yathà mama-- "kamaleïa viasieïaæ saæjoentÅ virohiïaæ sasibimbaæ / karaalapallatthamuhÅ kiæ cintasi sumuhi antarÃhiahiaÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) kamaleïeti / "kamalena vikasitena saæyojayantÅ virodhinaæ ÓaÓivimbam / karatalaparyastamukhÅ kiæ cintayasi sumukhai ! antarÃhitah­dayÃ' // iti saæsk­tam / atra karatalaæ vikasitakamalaæ mukhaæ ÓaÓibimbam / nÃyikÃyÃÓcintà / ## (lo, ai) kamaleïeti---"kamalena vikasitena saæyojayantÅ virodhinaæ ÓaÓibimbam / karatalaparyastamukhÅ kiæ cintayasi sumukhai ! antarÃhitah­dayÃ" // ********** END OF COMMENTARY ********** atha tarka÷-- ## yathÃ-- "kiæ ruddha÷ priyayÃ--" ityÃdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) kiæ ruddha iti---virahotkaïÂhitÃyà udÃharaïam / ********** END OF COMMENTARY ********** ete ca trayastriæÓadvyabhicÃribhedà iti yaduktaæ tadupalak«aïamityÃha-- ## (lo, o) ete ceti---etÃni ca udÃharaïÃni vyabhicÃrisvarÆpasadbhÃvadarÓanamÃtraparÃïi / te«Ãæ kvacit prÃdhÃnye kvacit aprÃdhÃnye na kÃcita pratÅtik«ati÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tathÃhi--Ó­ÇgÃre 'nucchidyamÃnatayÃvasthÃnÃd ratireva sthÃyiÓabdavÃcyà hÃsa÷ punarupadyamÃno vyabhicÃryeva / vyabhicÃrilak«aïÃyogÃt / taduktam-- "rasÃvastha÷ paraæ bhÃva÷ sthÃyitÃæ pratipadyate" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ratyÃdayo 'pÅti--sthÃyibhÃvÃnÃæ ye rasà niyatÃstadbhinne 'niyate / vyabhicÃrilak«aïeti---unmagnanirmagnatÃrÆpasya kÃdÃcitkatvasya tallak«aïatvÃt / sthÃyibhÃvo 'pi vyabhicÃribhÃvo bhavatyatra saævÃdaæ darÓayati--rasÃvastha iti / rasa eva uttarakÃlam avasthà yasya paraæ kevalaæ tÃd­Óa eva bhÃva÷ ratyÃdisthÃyitvam pratipadyate / atÃd­ghavasthastu na sthÃyitÃæ pratipadyate iti pahaæ padÃllabhyate / utÃd­gavasthastu rasÃntara eva sambhavati / sa ca yadi tatra upakÃrako bhavati tadà tadÅyasthÃyini Ãbhimukhyena caraïÃd vyabhicÃrilak«aïÃkrÃntatvena tatrÃpi vyabhicÃripadasya yogarƬhatvÃtso 'pi vyabhicÃrÅ bhavati, arthavaÓalabhyamimamarthamabhipretya sambandho darÓita iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<ÓÃnte jugupsà kathità vyabhicÃritayà puna÷ / ityÃdyanyatsamunneyaæ tathà bhÃvitabuddhibhi÷ // VisSd_3.173 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ityÃdyanyatsamunneyamiti---ata eva ya÷ kaumÃrahara ityatrÃdbhutarasasthÃyibhÃvasya vismayasya vyabhicÃribhÃvatvam / granthak­nmate tu sa Óleka÷ vyabhicÃribhÃvadhvanerevodÃharaïamiti / rasasyaiva hi prÃdhÃnyÃt iti kÃvyaprakÃÓalikhane rasapadasya vyabhicÃribhÃvaparatvaæ vyÃkhyÃnÃdavasÅyate / ********** END OF COMMENTARY ********** atha sthÃyibhÃva÷-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) aviruddhà viruddhà veti--sthÃyibhÃvasya aviruddhà viruddhà vÃvyabhicÃribhÃvà ityartha÷ / tirodhÃtuæ buddhyavi«ayÅkarttum / ********** END OF COMMENTARY ********** yaduktam-- "straksÆtrav­ttyà bhÃvÃnÃmanye«ÃmanugÃmaka÷ / na tirodhÅyate sthÃyÅ tairasau pu«yate param" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) straksÆtrav­ttyeti / bhÃvÃnÃæ vyabhicÃribhÃvÃnÃm anugÃmuka÷ sambaddha÷ sthÃyÅ tairbhÃvairna tirodhÅyate na buddhyavi«ayÅkriyate ityartha÷ / anugÃmitve d­«ÂÃntamÃhastraksÆtreti / v­ttyÃrÅtyà strajimÃlÃyÃæ yathÃsÆtramavaÓyaæ sambaddhaæ bhavatÅtyartha÷ / svasambaddhai÷ tai÷ kÅd­Óa÷ kriyate ityatrÃha--tairasÃviti / pu«yate ÃsvÃdÃÇkurÅkriyate ityartha÷ / ## (lo, au) atheti / sthÃyÅbhÃva uddeÓakramaprÃpta÷ / aviruddheti / viruddhairapi sthÃyino 'tirodhÃnaæ mahÃkavikÃvye«vabhivyaraktameva / stragiti / stravasÆtraæ sarve«Ãæ pu«pÃïÃæ muktÃnÃæ và yathà anugataæ ti«Âati tathetyartha÷ / tairbhÃvai÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tadbhedÃnÃha-- ## ## (lo, a) ÓÃntirasasthÃyibhÃvasya Óamasya nirÃkari«yamÃïavivÃdasya navatve navamatayà p­thaÇ nirdeÓa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ## ## ## ## yathà mÃlatÅmÃdhave rati÷ / laÂakamelake hÃsa÷ / rÃmÃyaïo Óoka÷ / mahÃbhÃrate Óama÷ / evamanyatrÃpi / ete hyete«vantarà utpadyamÃnaistaistaiviruddhairaviruddhaiÓca bhÃvairanucchinnÃ÷ pratyuta paripu«Âà eva sah­dayÃnubhavasiddhÃ÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ratirityÃdi / pravaïÃyitam utkaÂa ÃveÓa÷ / sa cÃnurÃge eva paryyavasyati / vÃgÃdÅtyÃdipadÃt veÓaparigraha÷ / cetovikÃÓo vilak«aïacittasaæyogajanyaæ j¤ÃnamupahÃsyatÃj¤Ãnaparyyavasannaæ yato mukhavikÃÓarÆpaæ smitaæ jÃyate / vaiklavyaæ du÷ khaviÓe«a÷ / saærambha÷ sahar«atvarà / stheyÃn sthÃyÅ / taik«ïyasya utkaÂÃpacikÅr«ayÃvabodha÷ / raudro 'pakarttuæ k«ama÷; tasya Óaktyà sÃmarthyena vaikalyaæ bhÃvidu÷ khaj¤ÃnapalÃyanahetu÷ / do«ek«aïÃdibhiriti--do«a÷ vik­taÓabdÃdi÷ Åk«aïÃdibhirityÃdipadÃt ghrÃïaparigraha÷ / gÃrhà nindà / vismayodbhaveti / kathamasya etÃd­Óo do«a ityevaæ vismayena janità / cetovistÃro d­«Âahetubhyo 'saæbhavyatvaj¤Ãnena hetvanusaædhÃnam / ÃtmaviÓrÃntirÃtmamÃtravi«ayaæ j¤Ãnam / ete«viti / ete«u ratyÃdi«u satsu ityartha÷ / sthÃyibhÃvavyabhicÃribhÃvÃdÅnÃæ bhÃvasaæj¤ÃvyutpattimÃha--- ## (lo, Ã) ratirityÃdi / pravaïÃyitaæ pravaïÅbhÃva÷ / iyaæ ratirmadanÃvi«Âà / strÅpuæsÃni«Âaiva / Ó­ÇgÃrasya sthÃyÅ natvÃnyathà sthÃyilak«aïÃyegÃt / ete«u samanantaroktagranthe«u / ********** END OF COMMENTARY ********** kiæ ca-- ## yaduktam-- "sukhadu÷khÃdibhirbhÃvairbhÃvastadbhÃvabhÃvanam" ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) kiæceti / bhÃvayanti j¤Ãpayanti / sukhadu÷ khÃdibhiriti / sukhadu÷ khÃdibhÃvaistadbhÃvasya ratyÃdisattÃyÃ÷ bhÃvanam udvodhanam ato ratyÃdiko bhÃva ityartha÷ / ## (lo, i) sukheti / bhÃvairÃtmani«Âai÷ kÃvyani«Âairvà tasya rÃmÃderanukÃryyasya yo bhÃva÷ svarÆpaæ tasya bhÃvanaæ Óravaïaæ darÓanaæ và / ********** END OF COMMENTARY ********** atha rasasya bhedÃnÃha-- #<Ó­ÇgÃrahÃsyakaruïaraudravÅrabhayÃnakÃ÷ / bÅbhatso 'dbhuta itya«Âau rasÃ÷ ÓÃntastathà mata÷ // VisSd_3.182 //># ## (lo, Å) evaæ saparikarasya rasasya svarÆpamuktadiÓà nirÆpayitumuddiÓati / atheti / sÃttvikabahulagÅtavÃdyÃdipÆrvakapurÃïav­ttÃnukÃrÃbhinayÃÓrayatvena mahar«iïà kaïÂhoktà a«Âau / Óravye mahÃkÃvyÃdau ÓÃnto 'pi navamo raso 'stÅti tasya p­thaÇ nirdeÓa÷ na samyaÇ nÃÂyopayogitvÃbhÃvÃt / yadÃha dhanika÷"pu«ÂirnÃÂye«unaitasyeti" / eva¤ca niratiÓayasukhÃsvÃdanalak«aïatvÃt eka eva raso na viÓe«Ã÷ santi iti vÃdinÃæ matamapyapÃstam / ata evoktam"yaktÃraïaæ ca kÃryya¤ca ye ca syurvyabhicÃriïa÷ / svarÆpaæ yacca tadbhÃvÃt Ó­ÇgÃrÃdibhidÃ÷ sm­tÃ÷ / iti" ********** END OF COMMENTARY ********** tatra Ó­ÇgÃra÷-- #<Ó­Çga hi manmathodbhedastadÃgamanahetuka÷ / uttamaprak­tiprÃyo rasa÷ Ó­ÇgÃra i«yate // VisSd_3.183 //># ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) tadÃgamanehetuka iti / manmathasyÃgamanaæ prÃpti÷ tadeva heturyasya tÃd­Óa÷, kÃmina eva Ó­ÇgÃrarasodvodhÃt / veÓyÃæ ceti / veÓyÃnƬhÃ; ƬhÃyÃ÷ paro¬hatvena eva prÃpte÷ / evamanurÃgiïÅ svastrÅ kanyakà ca / dak«iïÃdyà iti / dak«iïadh­«ÂÃnukÆlaÓaÂhà ityartha÷ / te ca svanÃyakà eva paranÃyakasya tu paro¬hÃvat Ó­ÇgÃrabhÃsÃlambanameva / rolambà bhramarÃ÷ / augryÃæ Óasya tyÃga÷ / sambhoga eva maraïasya jÃtaprÃyamÃtrasyaiva varïanÅyatvÃt vÃstavamaraïasyaiva tyÃga÷ / ## (lo, u) Ó­Çgamiti---manmathodbhedasya Ó­Çgamiti nÃmantaram / tasyÃgamanaæ ramÃdi«vÃvirbhÃva÷ / ÃÇpÆrvÃt ­gatau ityasya dhÃto÷ gha¤antÃt ÃraÓabdasya vyutpÃditatvÃt tatra manmathodbhedasya viÓe«anirddeÓÃdubhayorapyetadrasaprak­tibhÆtayo÷ strÅpuæsayo÷ parasparaæ prau¬hatarÃnurÃgahetukatvamasya sÆcitam / anurÃgasya ekani«Âatve hi rasÃbhÃso vak«yate / dak«iïÃdyÃÓcatvÃra÷ / e«Ãæ rasÃnÃæ varïadaivatakathanaæ nÃÂakÃdi«u vidheyÃvighnahetuke«u naÂasaæpÃdyapÆjÃdi«u pratyÆhyate / viv­ïoti---atra ityÃdi / ihoddÅpanavibhÃvÃd ekadeÓato darÓitam / vistarata÷ prathamaparicchedato boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "ÓÆnyaæ vÃsag­ham--" ityÃdi / atroktasvarÆpa÷ pati÷, uktasvarÆpà ca bÃlà ÃlambanavibhÃvau / ÓÆnyaæ vÃsag­hamuddÅpanavibhÃva÷ / cumbanamanubhÃva÷ / lajjÃhÃsau vyabhicÃriïau / etairabhivyakta÷ sah­dayavi«ayo ratibhÃva÷ Ó­ÇgÃrarasarÆpatÃæ bhajate / tadbhedÃvÃha- ## tatra-- ## abhÅ«Âaæ nÃyakaæ nÃyikÃæ và / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) nÃbhÅ«ÂamupaitÅti---nÃyakasya nÃyikà / nÃyikÃyÃÓca nÃyako 'bhÅ«Âa÷ / abhÅ«Âatà ca anukÆlatayà / tena mÃninyÃmanukÆlatÃyÃæ prÃptÃyÃmapi nÃyakasya vipralambha eva / ## (lo, Æ) yatra tviti---ratiruktaïÂhà prak­«Âà prak­«ÂatÃæ yÃtiratiprakar«asya nÃyikÃni«Âatve nÃyakaæ nÃyakapak«e ca nÃyikÃæ nopaiti na prÃptotÅtyartha÷ / sa ca vipralambha÷--- ********** END OF COMMENTARY ********** ## tatra-- #<ÓravaïÃddarÓanÃdvÃpi mitha÷ saærƬharÃgayo÷ / daÓÃviÓe«o yo 'prÃptau pÆrvarÃga÷ sa ucyate // VisSd_3.188 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) daÓÃviÓe«o yajjanya iti Óe«a÷ / daÓÃviÓe«o virahakÃlÅnadaÓadaÓÃ÷ / viÓe«a ityekavacanaæ viÓe«atvaikyamÃÓritya / pÆrvarÃgo 'bhÅ«ÂaprÃpte÷ pÆrvaæ rÃga÷ / sa ca ÓravaïÃt darÓanÃt và bhavatÅtyuktatvÃt ÓravaïadarÓanayorupÃyamÃha--- ********** END OF COMMENTARY ********** #<Óravaïaæ tu bhavettatra dÆtavandÅsakhÅmukhÃt / indrajÃle ca citre ca sÃk«Ãtsva«ne ca darÓanam // VisSd_3.189 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) Óravaïaæ tviti---dÆtÃdimukhÃt Óravaïam indrajÃlasvaprÃbhyÃæ cak«u«Ã và darÓanamityartha÷ / sÃk«Ãtpadamatra taddhetucak«u÷ param / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) apariccheda÷ cetanÃcetane«vapÅti---cetanatvÃdyapariccheda ityartha÷ / tena v­k«ÃdÃvacetanatvÃpratisandhÃnt kÃtarokti÷ / saælÃpasya pralÃpaparyyÃyatvÃt pralÃpalak«aïamÃha---alak«yeti / alak«ye 'nÃÓraye ÃkÃÓÃdau vÃk / idamupalak«aïamanarthakavÃcÃpi / dÅrghaniÓvÃseti / tathà ca vyÃdhijvarÃditi yaduktaæ prÃk tadÅyÃdipadagrÃhyamidaæ muktamiti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** Óe«aæ spa«Âam / krameïodÃharaïÃni-- "premÃrdrÃ÷ praïayasp­Óa÷ paricayÃdudrìharÃgodayÃ- stÃstà mugdhad­Óo nisargamadhurÃÓce«Âà bhaveyurmayi / yÃsvanta÷ karaïasya bÃhyakaraïavyÃpÃrarodhÅ k«aïÃ- dÃÓaæsÃparikalpitÃsvapi bhavatyÃnandasÃndro laya÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) premÃrdrà iti---mÃdhavasya vacanamidam / mukhad­Óo mÃlatyÃstÃstÃ÷ anyÃd­Óa÷ ce«Âà mayi bhaveyu÷ / ce«ÂaviÓe«aïÃni---premÃrdrà ityÃdÅni / Ãrdratvaæ nispandatvena sajalatvam / praïayo vÃtsalyam / tatsÆcikà ityartha÷ / paricayo vÃraæ vÃraæ darÓanam / yÃsu ce«ÂÃsu ÃÓaæsÃyÃmicchÃyÃæ parikalpitÃsvapi anta÷ karaïasya Ãnandena sÃndro vyÃpto laya÷ lÅnatà k«aïÃdbhavati / anta÷ karaïamÃnandavyÃptaæ bhavatÅtyartha÷ / laya÷ kÅd­Óa÷---bÃhyakaraïasya vyÃpÃrasya rodhÅ pratibandhaka÷ / atra d­kce«ÂÃ'ÓaæsÃdvÃrà mÃlatyÃmevÃbhilëa÷ / ## (lo, ­) premÃrdrà iti---darÓanÃdigato bhÃvavya¤jaka÷ kaÓcana cittav­ttiviÓe«a÷ prema tatpÆrvako vaÓÅkÃra÷ praïaya÷ / rahasyasamvedanam paricaya÷ / laya÷ tanmayatvameva / ********** END OF COMMENTARY ********** atra mÃlatÅsÃk«ÃddarÓanaprarƬharÃgasya mÃdhavasyÃbhilëa÷ / "kathamÅk«e kuraÇgÃk«Åæ sÃk«Ãllak«mÅæ manobhuva÷ / iti cintÃkula÷ kÃnto nidrÃæ naiti niÓÅthinÅm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kathamÅk«e ityÃdikaæ spa«Âam / niÓÅthinÅæ vyÃpya naiti prÃpnoti / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kasyÃÓcinnÃyikÃyà indrajÃladarÓanaprarƬharÃgasya nÃyakasya cintà / idaæ mama / "mayi sakapaÂam'--ityÃdau nÃyakasya sm­ti÷ / netre kha¤janaga¤jane'--ityÃdau guïakathanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) netre ityÃdau saundaryameva guïa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "ÓvÃsÃnmu¤cati'--ityÃdau udvega÷ / "tribhÃgaÓe«Ãsu niÓÃsu ca k«amaæ nimÅlya netre sahasà vyabudhyana / kva÷ nÅlakaïÂha ! vrajasÅtyalak«yavÃgasatyakaïÂhÃrpitabÃhubandhanÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) tribhÃgaÓe«Ãsu iti / pÃrvatÅsakhyà vijayÃyà jaÂilaveÓapracchannaæ maheÓa prati uktiriyam / bhÃgatraye jÃgaritatvÃt Óe«ÃvaÓi«ÂÃsu niÓÃsu netre nimÅlya mÅlayitvà iyaæ sahasà vyabudhyata / kÅd­ÓÅ asatye harasya kaïÂhe 'rpitabÃhubandhanà satÅ he nÅlakaïÂha ! kva vrajasi ityevam alak«yavÃk anÃÓrayavÃk / ********** END OF COMMENTARY ********** atra pralÃpa÷ / "bhrÃtardvirepha'--ityÃdau unmÃda÷ / "pÃï¬u k«Ãmaæ vadanaæ h­dayaæ sarasaæ tavÃlasaæ ca vapu÷ / Ãvedayati nitÃntaæ k«etriyarogaæ sakhi ! h­danta÷" // ## (lo, Ì) pÃïi¬vati---parak«etre na chedanÅyo roga÷ k«etriyaroga÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vyÃdhi÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) pÃï¬uk«ÃmÃmiti---mÃlatyÃæ tadvirahÃvasthÃæ p­cchantyà lavaÇgikÃyà uktiriyam / he sakhi ! tava h­danta÷ k«etriyarogam asmin k«etre ÓarÅre acikitsyaæ rogaæ pÃï¬uk«ÃmavadanÃdikaæ kartt­ ÃvedayatÅtyanvaya÷ / k«Ãmaæ k«Åïam / sarasaæ strahÃrdram / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhisaïÅalasaaïÅe nihiaæ savvaæ suïiccalaæ aÇgaæ / dÅho ïÅsÃsaharo eso sÃhei jÅaitti paraæ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) bhisiïÅti---"bisinÅdalaÓayanÅye nihitaæ sarvamapi niÓcalamaÇgam / dÅrgho ni÷ ÓvÃsabhara e«a sÃdhayati jÅvatÅti param / ' iti saæsk­tam / sarvamapyaÇgaæ niÓcalam / ato dÅrghaniÓvÃsa eva iyaæ jÅvati sÃdhayati ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ja¬atà / idaæ mama / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) cetasÃkÃÇk«itamiti---maraïÃkÃÇk«Ã eva varïanÅyà na maraïamityartha÷ / varïyate 'pÅti / punaravyavahite jÅvane sati maraïamapi varïanÅyamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatrÃdyaæ yathÃ-- "ÓephÃlikÃæ vidalitÃmavalokya tanvÅ prÃïÃn kathaæcidapi dhÃrayituæ prabhÆtà / Ãkarïya saæprati rutaæ caraïÃyudhÃnÃæ kiæ và bhavi«yati na vedmi tapasvinÅ sÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) ÓephÃlikÃmiti---vidalitÃæ patitakusumÃæ ki¤cidavaÓi«ÂÃyÃæ rÃtrau tadvidalanÃt, kadÃcittadÃnÅmapi nÃyakÃgamanasaæbhÃvanayà prÃïadhÃraïam / cÃraïÃyudhÃnÃæ kukkuÂÃnÃæ rutam / prÃta÷ kÃla eveti tatra maraïasaæbhÃvanayà sakhyà vi«Ãdoktiriyam / tapasvinÅ du÷ khità / ## (lo, Ê) ÓephÃlikÃmiti---ÓephÃlikÃvidalanena niÓÅthakÃla÷ sÆcita÷ tapasvinÅ Óocyà / ********** END OF COMMENTARY ********** dvitÅyaæ yathÃ-- "rolambÃ÷ paripÆrayantu harito jhaækÃrakolÃhalair mandaæ mandamupaitu candanavanÅjÃto nabhasvÃnapi / mÃdyanta÷ kalayantu cÆtaÓikhare kelÅpikÃ÷ pa¤camaæ prÃïÃ÷ satvaramaÓmasÃrakaÂhinà gacchantu gacchantvamÅ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) rolambà iti / aprÃptanÃyakadarÓanÃyà nÃyikÃyà uktiriyam / paripÆrayantu ityasya harita÷ iti karmma / harito diÓa÷ / nabhasvÃn pavana÷ / kelÅpikÃ÷ / pÃlitakokilÃ÷ / bhramarajhaÇkÃrÃdaya÷ tÃvaduddÅpakÃ÷ santu / kaÂhinÃ÷ prÃïà api yÃntu ityartha÷ / kalayantu gÃyantu / ## (lo, e) rolambÃ÷ bhramarÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** mamaitau / t­tÅyaæ yathÃ-- kÃdambaryÃæ mahaÓvetÃpuï¬arÅkav­ttÃnte / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) t­tÅyamiti---t­tÅyaæ maraïottaraæ jÅvanam / ********** END OF COMMENTARY ********** e«a ca prakÃra÷ karuïa÷ vipralambhavi«aya iti vak«yÃma÷ / ## (lo, ai) mahÃÓvetÃpuï¬arÅkav­ttÃnte puï¬arÅkastyaktaprÃïa÷ punarjovanamala bhata / karuïavipralambhasya vi«aya÷, natu pÆrvarÃgapravÃsayo÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** kecittu-- "nayanaprÅti÷ prathamaæ cittÃsaÇgastato 'tha saækalpa÷ / nidrÃcchedastanutà vi«ayaniv­ttistrapÃnÃÓa÷ // unmÃdo mÆrcchà m­tirityetÃ÷ smaradaÓà daÓaiva syu" / ityÃhu÷ / tatra ca-- #<Ãdau vÃcya÷ striyà rÃga÷ puæsa÷ paÓcÃttadiÇgitai÷ /># ## (lo, o) ÃdÃviti---tadiÇgitai÷ tadiÇgitÃni d­«Âvà ityartha÷ / iÇgitÃni anurÃgace«ÂitÃni / aktÃnyatraiva"d­«Âà darÓayati vrŬÃm"ityÃdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** iÇgitÃnyuktani / yathà ratnÃvavalyÃæ sÃgarikÃvatsarÃjayo÷ / Ãdau puru«Ãnuroge saæbhavatyapyevamadhikaæ h­dayaÇgamaæ bhavati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) iÇgitÃnyuktÃnÅti--anurÃgakathanameva tadukti÷ / Ãdau stryanurÃgaæ darÓayati---ratnÃvalyÃmiti--atra sÃgarikÃyÃ÷ praganurÃga÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) nÅlÅ nÅlirÃga÷ "kusumbharÃga÷' ma¤ji«ÂÃrÃgaÓcetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) na cÃtiÓobhate iti---avispa«ÂatvÃt na cÃtiÓobhate ityartha÷ / ÓrÅrÃmasÅtayoriti---ÓrÅrÃmasya dhÅrodÃttatvÃt purÆvasa ivÃtyantapralÃpÃbhÃvena nÃtiÓobhate ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mÃna÷-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) pÆrvarÃgÃnantaraæ mÃnamÃha--atheti---praïayer«yeti / praïayena År«yayà và samudbhavo yasya tÃd­Óa ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## dvayoriti nÃyakasya nÃyikÃyÃÓca ubhayoÓca praïayamÃno varïanÅya÷ / udÃharaïam / tatra nÃyakasya yathÃ-- "aliapasuttaa ïimiliaccha desu suhaa majjha oÃsaæ / gaï¬apariumbaïÃpulaiaÇga ! ïa puïo cirÃissaæ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) alÅapasuttaa iti / alÅkaprasupta vinimÅlatÃk«a te subhaga mamÃvakÃÓa÷ / gaï¬aparicumbanÃt pulakitamaÇgaæ na punaÓcirayi«yÃmi // iti saæsk­tam / praïayamÃnena alÅkaprasuptaæ nÃyakaæ cumbitvà tenÃÓlÃdhitÃyà nÃyikÃyÃstaæ pratyuktiriyam / he alÅkaprasupta ! he vinimÅlitÃk«a ! he subhaga ! mayà te tava gaï¬aparicumbanayà pulakitamarthÃt tavÃÇgameva mamÃvakÃÓo mama sthityavakÃÓa÷ / idÃnÅmapi unmÅlanÃbhÃvena tadabhÃvaniÓcayÃt / ato na cirayi«yÃmÅtyartha÷ / atra ca"prÃgÃmantritamasak­di"ti sÆtreïa te ityasya asambhavo nÃÓaÇkanÅya÷ / avyavahitapÆrvasya ÃmantraïapadasyaivÃsattÃyÃstadarthatvÃt / upapÆrvÃmantraïapadottaraæ tu bhavatyeva te ityÃdeÓa÷ / ## (lo, a) mÃna÷ uddeÓakamaprÃpta ityartha÷ / praïaya÷ prema / alia iti / alÅkaprasuta ! nimÅlatÃk«a ! dehi subhaga ! mahyavakÃÓam / gaï¬apiracumbanÃtpulakitÃÇga ! na punÃÓcirÃyi«ye // etaccirÃyitÃyÃæ nÃyikÃyÃæ sakalÃmapi ÓayyÃmÃv­tya mithyÃprasuptasya nÃyakasya gaï¬aæ paricumbya tasyà vacanam / ********** END OF COMMENTARY ********** nÃyikÃyà yathà kumÃrasaæbhave saædhyÃvarïanÃvasare / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) kumÃrasaæbhava iti / atra pÃrvatÅæ tyaktvà sandhyÃvandanÃya gate maheÓe pÃrvatyà mÃne tasya tadbhaÇgaprav­ttau tatra hi "sandhyayà kamalayonikanyayà yà tanu÷ sutanu ! pÆrvamujjhità / seyamastamudaya¤ca sevate tena mÃnini ! mamÃtra gauravam // ' ityÃdi maheÓoktau / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayoryathÃ-- "païaakuviÃïaæ deïha viæ aliasuttÃïÃæ mÃïaillÃïaæ / ïiccalaïiruddhaïÅsÃsadiïïaaïïÃïaæ ko mallo" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) païaakuvideti---"praïayakupitayordvayorapyalÅkaprasuptayormÃnavij¤ayo÷ / niÓcalaniruddhani÷ ÓvÃsadattakarïayo÷ ko malla÷ // "iti saæsk­tam ko malla÷ ko mÃnarak«aïasamartha÷ / ## (lo, Ã) païatra iti--- "praïayakupitayordvayorapyalÅkaprasuptayormÃnavato÷ / niÓcalaniruddhani÷ ÓvÃsadattakarïayo÷ ko malla÷" // atra ko malla÷ kaÓciraæ so¬huæ samartha÷ na j¤Ãyate iti bhÃva÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** anunayaparyantÃsahatve tvasya na vipralambhabhedatÃ, kintu saæbhogasa¤cÃryÃkhyabhÃvatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) na vipralambhabhedatà na vipralambhaprabhedatà / bhrÆbhaÇge iti mÃnarak«aïÃsamarthÃyà nÃyikÃyÃ÷ sakhyÃmuktiriyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "bhrÆbhaÇge racite 'pi d­«Âiradhikaæ sotkaïÂhamudvÅk«ate ruddhÃyÃmapi vÃci sammitamidaæ dagdhÃnanaæ jÃyate / kÃrkaÓyaæ gamite 'pi cetasi tanÆ romäcamÃlambate d­«Âe nirvahaïaæ bhavi«yati kathaæ mÃnasya tasmi¤jane" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) mayà bhrÆbhaÇge racite 'pi mama d­«Âistaæ priyaæ sotkaïÂhamudvÅk«ate / ityÃdirÅtyà tasmin jane priyatame d­«Âe sati kathaæ mÃnasya nirvahaïaæ nirvÃho bhavi«yatÅtyanvaya÷ / dagdhÃnanaæ garhitaæ mamÃnanam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "ekasmi¤Óayane parÃÇmukhatayà vÅtottaraæ tÃmyator anyonyasya h­di sthite 'pyanunaye saærak«atorgauravam / daæpatyo÷ ÓanakairapÃÇgabalanÃnmiÓrÅbhavaccak«u«or bhagno mÃnakali÷ sahÃsarabhasavyÃsaktakaïÂhagraha÷" // ## #<År«yà mÃno bhavetstrÅïÃæ tatra tvanumitistridhà / utsva«nÃyitabhogÃÇkagotraskhalanasaæmbhavà // VisSd_3.200 //># ## (lo, i) År«yeti---År«yÃkhyabhÃvatvaæ saæcÃrilak«aïayogÃt / utsvanpÃyitamiti---utsvaprÃyitaæ svapre ce«Âà / svaprasyodramanakÃla eva tatkathanÃya utthÃnam / gotraskhalanaæ saæbodhane tannÃmagrahaïam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra d­«Âe yathÃ-- "vinayati sud­Óo d­Óo÷ parÃgaæ praïayini kausumamÃnanÃnilena / tadahitayuvaterabhÅk«ïamak«ïordvayamapi ro«arajobhirÃpurÆre" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) utsvaprÃyitaæ patyuranyanÃyikÃsaÇgasya svapne darÓanam / yathà mama---"sakhi ! tvaæ kiæ brÆ«e na bhavati madanyatra nirata÷ patirme dhÆrtto 'sÃv­jurasi na jÃnÃsi tamimam / samudratyÃgÃrÃdaparayuvatÅsaÇganirato mayà d­«Âa÷ svapne tadalamiha saæprÅtikathayà // "patyuranyapriyÃsaÇge d­«Âe udÃharati---vinayatÅti / sapatnÅrÆpÃyÃ÷ sud­Óo d­Óa÷ / År«yÃmÃna÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** saæbhogacihnenÃnumite yathÃ-- "navanakhapadamaÇgaæ gopayasyaæÓukena sthagayasi punaro«Âhaæ pÃïinà dantada«Âam / pratidiÓamaparastrÅsaÇgaÓaæsÅ visarpannapavarimalagandha÷ kena Óakyo varÅtum" // evamanyadapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) navanakheti---anyanÃyikÃsaÇgacihnakhapadÃdimaæÓukÃdinà yadyapi gopÃyituæ Óakno«i tathÃpi vimardetthÃÇgarÃgagandha÷ kena prakÃreïa vÃrayituæ Óakya iti vÃkyÃrtha÷ / evamanyatreti / utsvapnÃyite udÃh­tameva / gotraskhalite yathÃ---"ekasmin Óayane vipak«aramaïÅnÃmagrahe mugdhayà sadya÷ kopaparÃÇmukhaæ Óayitayà cÃÂÆni kurvannapi / ÃvegÃdavadhÅrita÷ priyatama÷ tÆ«ïÅæ sthita÷ tat k«aïÃd mÃbhÆt supta ivetyamandavalitagrÅvaæ punarvok«ita÷ // "yathà và mama / "parasaktÃsakta÷ sakhi ! mama sa yat cÃÂu kurute samasto 'sau vyÃjapraïaya iti jÃnÅhi niyatam / tadà tÃæ tu dhyÃyan sa khalu kitava÷ kelisamaye muhustasya nÃmnà nanu rahasi sambodhayati mÃm // "iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, k«a) natyupek«e / natiÓca upek«Ã ca iti / tat sakyupÃrjanamiti / tasyÃ÷ mÃninyÃ÷ sakhyà upÃrjanamÃptÅkaraïamityartha÷ / vyÃjena bhÆ«ÃderdÃnaæ dÃnamityartha÷ / ekamevÃtra dÃnapadamuddiÓya vidheyobhayÃtmakam / rabhasatrÃs ÃkasmikatrÃsa÷ har«ÃderityÃdipadÃt utkaÂakÃryayatipÃtaparigraha÷ / ## (lo, Å) prasaÇgÃt mÃnabhaÇgopÃyÃnÃha / sÃmeti / pravÃsa udveÓakamaprÃpta / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ-- "no cÃÂuÓravaïaæ k­tam'--ityÃdi (129 p­d­) / atra sÃmÃdaya÷ pa¤ca sÆcitÃ÷ / rasÃntaramÆhyam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) no cÃÂviti / kalahÃntaritodÃharaïam / atra nocÃÂvityatra sÃma / naca d­Óetyatra dÃnam / nijasakhÅvÃca ityatra bheda÷ sakhÅnÃmÃptikaraïarÆpa÷ / ÃptibhÃvÃdeva kÃntasya prayahetuvÃkyakathanÃt / pÃdÃnta ityatra nati÷ / gacchannityatra upek«Ã etÃ÷ pa¤ca sÆcità ityartha÷ / ebhirupÃyairasya mÃnabhaÇgÃbhÃve 'pi na tadupÃyahÅni÷ tasyÃmajÃtodvegarÆpasahakÃriviraheïa phalÃnutpÃdanÃt / paÓcÃttu tatprÃptyÃæ bhagna eva mÃna÷ / rasÃntarantÆhyamiti--har«Ãd yathÃ---"cirapravÃsÃt suh­di prayÃte yastatra har«o mithunasya jÃta÷ / tanmÃnimÅmÃnavighÃtahetu÷ sa eva yÃta÷ caÂulÃvimÃnÅ // "atra tanmÃninÅ tanmithunÅyamÃninÅ / atra har«a eva vyabhicÃribhÃvo rasÃntaram / bhayÃd yathÃ---"prav­tte mÃnabhaÇgÃya patyau nÃga upÃgata÷ / taæ d­«Âvà sahasà kaïÂhe patiæ jagrÃha mÃninÅ // "iti / atra bhayÃnako rasÃntaram / ********** END OF COMMENTARY ********** atha pravÃsa÷-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) vipralambhasya pÆrvarÃgamÃnapravÃsakaruïarÆpacÃturvidhyasya uktatvÃt pÆrvarÃgaæ mÃn¤ca samÃpya pravÃsamÃha---atha pravÃsa iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) aÇgÃsau«ÂhavÃderlak«aïamÃha---asau«ÂhavamanÃyattiriti / anÃyattirasvÃdhÅnatà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## Óe«aæ spa«Âam / ekadeÓato yathà mama tÃtapÃdÃnÃm -- "cintÃbhi÷ stimitaæ mana÷, karatale lÅnà kapolasthalÅ, pratyÆ«ak«aïadeÓapÃï¬u vadanaæ ÓvÃsaikakhinno 'dhara÷ / ambha÷ ÓÅkarapadminÅkisalayairnÃpaiti tÃpa÷ Óamaæ, ko 'syÃ÷ prÃrthitadurlabho 'sti sahate dÅnÃæ daÓÃmÅd­ÓÅm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) cintÃbhi÷ stimitamiti / patyau pravÃsasthe karatale gaï¬aæ k­tvà cintayantÅæ prati kasyaciduktiriyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## kÃryasya buddhipÆrvakatvÃttraividhyam / tatra bhÃvÅ yathà mama-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) pravÃsasya kÃryyÃt ÓÃpÃt ityÃdi traividhyasyoktatvÃt kÃryyajameva trividhamÃha--bhÃvÅti / kÃryyÃnurodhena pravÃsastrividha ityartha÷ / tasya buddhÅti / buddhi÷ kÃryyaj¤Ãnam / ********** END OF COMMENTARY ********** "yÃma÷ sundari, yÃhi pÃntha, dayite Óokaæ v­thà mà k­thÃ÷, Óokaste gamane kuto mama tato vëpaæ kathaæ mu¤casi / ÓÅghraæ na vrajasÅti mÃæ gamayituæ kasmÃdiyaæ te tvarÃ, bhÆyÃnasya saha tvayà jigami«orjovasya me saæbhrama÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) yÃma÷ sundarÅti / dvayoruktipratyuktÅ ime / tatra sundarÅtyantaæ patyu÷ / yÃhi pÃntheti priyÃyÃ÷ / mà k­thà ityantaæ patyu÷ / Óoka ityÃdikaæ mametyantaæ priyÃyÃ÷ / tata ityÃdi mu¤casÅtyantaæ patyu÷ / ÓÅghraæ na vrajasÅtyantaæ priyÃyÃ÷ / tvaretyantaæ patyu÷ / bhÆyÃnityÃdi priyÃyÃ÷ / tvayà saha jigami«o÷ asya me jÅvasya bhÆyÃn saæbhramastvaretyartha÷ / ## (lo, u) yÃma iti / tava gamane mama kuta÷ Óoka÷ jÅvanÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / ÓÅghranaæ na vrajasÅti / tvÃmagre paÓyantyà mama tavÃgamanasyapyaÓaÇkà / tayà dhÃrayantyà nÃsya mocanamityÃÓaya÷ / mayi k­takapremakavastaba na khalu kadÃcid gamanam / tataÓca durÃÓayÃndolitatvena prÃïÃnÃmÃkulÅbhÃvo 'yamasahanÅya iti / tatrÃvaÓyaæbhÃvini gamane hasasotpanne e«Ãmapi niryÃïa ÃkulÅbhÃvo nivarttatÃmiti / ********** END OF COMMENTARY ********** bhavan yathÃ-- "prasthÃnaæ vabayai÷ k­taæ, priyasakhairastraijastraæ gataæ, dh­tyà na k«aïamÃsitaæ, vyavasitaæ cittena gantuæ pura÷ / yÃtuæ niÓcitacetasi priyatame sarve samaæ prasthità gantavye sati jÅvita ! priyasuh­tsÃrtha÷ kimu tyajyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) prasthÃnaæ valayai÷ k­tamiti / svajÅvitaæ sambodhya priyÃyà uktiriyam / he jÅvita ! priyatame yÃtuæ niÓcitacetasi sati tavÃpi gantavye gatatve sati valayÃdipriyasuh­tsÃrtha÷ / kimu tyajyate tenaiva saha gamyatÃmityartha÷ / valayÃdaya÷ sarve 'pi samaæ prasthitÃÓcalitÃ÷ / te«Ãæ prasthÃnamÃha---prasthÃnamiti / prasthÃnaæ yÃtrà bahudinavyÃpakatadvÃrttayà kÃrÓyena valayabhraæÓa÷ gataæ calitam / atra p­thak priyasuh­ttvopÃdÃnam atyantapriyatvapratipÃdanÃya / tacca maraïahetuÓokÃdidu÷ khe 'pyaÓrupÃtena taddu÷ khasya ki¤cidupaÓamÃt / jÅvanarak«Ã bhavatyata÷ svarak«ÃkaritvenÃtyantaæ priyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** bhÆto yathÃ-- "cintÃbhi÷ stimitam-'ityÃdi (200 p­d­) ÓÃpadyathÃ-- "tÃæ jÃnÅyÃ÷--'ityÃdi (130 p­d­) saæbhramo divyamÃnu«anirghÃtotpÃtÃdija÷ / yathÃ--vikramorvaÓyÃmurvaÓÅpurÆravaso÷ / atra pÆrvarÃgoktÃnÃmabhilëÃdÅnÃmatroktÃnÃæ cÃÇgÃsau«ÂhavÃdÅnÃmapi daÓÃnÃnubhaye«Ãmapyubhayatra sambhave 'pi cirantanaprasiddhyà vivicya pratipÃdanam / atha karuïavipralambha÷-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) urvaÓÅpurÆravasoriti / tayorv­ttÃnte ityartha÷ / purÆravasa eva vipralambhÃt / tatra ca devena urvaÓyà haraïameva daiva utpÃta÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ--kÃdambaryÃæ tuï¬arÅkamahÃÓvetÃv­ttÃnte / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) puï¬arÅketi / tatra mahÃÓvetÃyà maraïe ÃkÃÓasarasvatyÃ÷ punarlabhyatvamuktam / tathà ca tatra vipralambha eva ityuktvà prathamaæ karuïa÷ paÓcÃttu vipralambha ityabhiyuktÃnÃæ mataæ darÓayitumÃha--ki¤ceti / maraïaviÓe«asambhavÃditi / yathà pÆrvarÃgamÃnapravÃsarÆpà viÓe«Ãstathà maraïasyÃpi viÓe«asya sambhavÃdetadbhedena pravÃsabhinnamapÅtyartha÷ / ## (lo, Æ) karuïavipralambhÃkhya÷ karuïÃkhyo vipralambha÷ / kÃdambaryÃæ puï¬arÅke m­te mahÃÓvetÃyà vilÃpa÷ / etadgranthak­ta÷ kuvalayÃÓvacarite ca yuvatermadÃlasÃyastathÃbhÃve kuvalayÃÓvasya ÓarÅrÃntareïa labhye ajendumatÅv­ttÃntavat / ÃkÃÓasarasvatÅbhëÃntare tvayÃsau punarlabhye iti / ********** END OF COMMENTARY ********** punaralabhye ÓarÅrÃntareïa bÃlabhye tu karuïÃkhya eva rasa÷ / ki¤cÃtrÃkÃÓasÃrasvatÅbhëÃnantarameva Ó­ÇgÃra÷, sagamapratyÃÓÃyà raterudbhavÃt / prathamaæ tu karuïa eva, ityabhiyuktà manyante / yaccÃtra "saÇgamapratyÃÓÃnantaramapi bhavato vipralambhaÓ­ÇgÃrasya pravÃsÃkhyo bheda eva" iti kecidÃhu÷, tadanye "maraïarÆpaviÓe«asaæbhavÃttadbhinnameva" iti manyante / ## (lo, ­) yaccÃtretyÃdi / ayamÃÓaya÷---yathà bhavadbhirekadeÓasthayorviyogo virahÃkhya÷ videÓasthayo÷ pravÃsÃkhya iti Å«adbhinnadharmayoge 'pi bheda÷ svÅk­ta÷ / asmÃbhistasminneva ÓarÅre viyoga÷--pravÃsÃkhya÷, ÓarÅrÃntare tu karuïa iti bahutarabhinnayoge iti kà k«ati÷ / yattu kaiÓcid abhilëapravÃser«yÃvirahaÓÃpahetukatvena pa¤cadhà vipralambhaityuktam tatra saÇgamaprÃgabhÃvarÆpo 'bhilëa÷ pÆrvarÃga eva / ekadeÓasthayorapi gurvÃdivaÓÃd saÇgamoparodhasvarÆpa÷ virahaÓca; yadi kanyÃvi«ayastadà pÆrvarÃga eva / yadà tu paro¬hÃvi«aya÷ tadà rasÃbhÃvasattvÃt na Ó­Çgararasabheda÷, yadi tÆpabhuktanÃyikÃvi«ayastadÃsa prÃvÃsÃkhyabhedÃnta÷ pÃta÷ / evameva ca ÓÃpato 'pyantarÃye svadeÓasthayorapi pravÃsÃkhyabhedamevÃcakhyate / atra eva mahar«iïà pravÃsadaÓadaÓÃlak«aïe"pÆrvÃnubhava jà j¤eyà daÓa smaradaÓà iha"iti pÆrvÃnubhavatvamuktam / pÆrvÃnubhÃva÷ pÆrvopabhogÃnubhava÷ / evaæ ca pÆrvarÃgo 'nupabhukta iti vi«aya÷ / tathà ca ekadeÓasthayorbhinnadeÓasthayorvà pÆrvarÃgapravÃsau bhavata÷ / yattu pravÃsalak«aïe bhinnadeÓatvamuktaæ tadvyavahitatvamÃtravi«ayam / yadi caikadeÓasthayorna pravÃsastat kathaya kiyati yojane kiyati và koÓe 'sau mahar«ibhirnirÆpita÷ / kathaæ và dÆradeÓasthayornaladamayantyo÷ pradyumnaprabhÃvatyorhaæsamukhà guïaÓravaïÃnantaraæ purvaærÃgastayà cakavÃkayost­ïamÃtravyavadhÃne 'pi ÓÃpravÃsà khyaÓ­ÇgÃrÃbhÃsa iti sarvaæ sustham / ********** END OF COMMENTARY ********** atha saæbhoga÷-- ## ## (lo, Ì) saæbhoga iti---saæbhoga÷ sambhogÃkhyo bheda÷ / vilÃsÅ cÃvÃlÃsinÅ ca vilÃsinau / ********** END OF COMMENTARY ********** ÃdiÓabdÃdanyonyÃdharapÃnacumbanÃdaya÷ / yathÃ-- "ÓÆnyaæ vÃsag­ham--" (22 p­d­) ityÃdau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) darÓanasparÓanÃdÅnÅti---anyo 'nyamityasyÃyamartha÷ / kadÃcit ekaikena kadÃcittÆbhayena nÃpi darÓanÃdikaæ kriyata ityartha÷ / tena ekaikasya darÓanÃdau api sambhogo boddhya÷ / "ÓÆnyaæ vÃsag­ha' mityÃdau ubhayoreva / "yÃntyà muhurvalitakandharamÃnanaæ tadÃv­ttav­ntaÓatapatranibhaæ vahantyà / digdho 'm­tena ca vi«eïa ca pak«malÃk«yà gìhaæ nikhÃta iva me h­daye kaÂÃk«a÷ // "ityatra gajopari sthitÃyà mÃlatyà darÓanam / mÃdhavasya tu vipralambha eva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## tathà ca bharata÷-- "yatki¤cilloke Óuci medhyamujjvalaæ darÓanÅyaæ và tatsarvaæ Ó­ÇgÃreïopamÅyate (upayujyate ca)" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) vÃcyaæ Óucimedhyamiti---Óuci Óuddhaæ vastrÃdi, medhyaæ pavitram anyad và yat taduddÅpanavibhÃvarÆpatayà vÃcyamityartha÷ / Ó­ÇgÃreïopamÅyate iti / Ó­ÇgÃreïa hetunà upamÅyate taduddÅpanatayà upamÅyate upasthÃpyate ityartha÷ / varïyate iti yÃvat / yujyate iti Ór­ÇgÃre tadupayogÃt / ## (lo, Ê) saækhyÃtumiti---parirambhaïÃdityÃdiÓabdÃt vibhÃvÃnubhÃvavaicitryam / tatra syÃdityanantaraæ yathÃsaæbhavaæ vibhÃvÃdirÆpeïeti boddhavyam / yat ki¤cit darÓanÅyaæ ÓayyÃg­hÃdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-- ## yaduktam-- "na binà vipralambhena saæbhoga÷ pu«ÂimaÓnute / ka«Ãyite hi vastrÃdau bhÆyÃn rÃgo vivardhate" // iti / tatra pÆrvarÃgÃnantaraæ saæbhogo yathà kumÃrasambhave pÃrvatÅparameÓvarayo÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) sambhogaÓ­ÇgÃrasya evavidhatvamuktvà pÆrvarÃgÃdyÃnantaryeïa tasya cÃturvidhyaæ vaktumÃha--ki¤ceti / ka«Ãyite prathamaæ ki¤cidraktÅk­te / pÃrvatÅparameÓvarayoriti---atrÃpi tayorv­ttÃnte ityartha÷ / pÆrvarÃgasaæbhogo madanadÃhÃnantaraæ vivÃhe sati pÃrvatÅparameÓvarayo÷ / evaæ mÃlatÅmÃdhavayorapi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** pravÃsÃnantaraæ sambhogo yathà mama tÃtapÃdÃnÃm-- "k«emaæ te nanu pak«malÃk«i !- kisaaæ khemaæ mahaÇgaæ di¬haæ, etÃd­kk­Óatà kuta÷ tuha puïo puÂÂhaæ sarÅraæ jado / kenÃhaæ p­thula÷ praye !- païaiïÅdehassa sammelaïÃt, tvatta÷ subhru ! na kapi me, jai idaæ khemaæ kudo pucchasi" // ## (lo, e) kisaamiti---k­Óakaæ k«emaæ mamÃÇgaæ d­¬ham / tuheti--tava puna÷ pu«Âaæ ÓarÅraæ yata÷ / païaiïÅti---praïayinÅdahasya saæbhiÓraïÃt / jai iti--- yadi idaæ k«emaæ kuta÷ p­cchasi / ayamartha÷---yadÃhameva praïayinÅ kimiti mÃæ parih­tya dÆraæ gato 'si yaddhetukastavÃyaæ praÓra÷ / sambhoga÷ saæyuktanÃyakavi«aya÷ / saæyogaviyogau ca parasparÃyattatÃrÆpau tena dÆtipra«aïÃde÷ saæbhogavi«ayatvam / År«yÃmÃnÃdeÓca vipralambhavi«ayatvamaviruddham / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatrÃpyÆhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) k«emaæ te nanu ityÃdi---ime dampatyoruktipratyuktÅ / tatra pravÃsÃdagatasya patyu÷ saæsk­tokti÷; tat patnyÃ÷ prÃk­tokti÷ / prathamasaæsk­tena p­cchà nÃyakasya; prÃk­tenottaraæ priyÃyÃ÷ / evamuttarottaram / kÅd­Óam k«emaæ mamÃÇgaæ d­¬hamityartha÷ / puÂÂhamiti---tava puna÷ ÓarÅraæ pu«Âaæ yata ityartha÷ / païaiïÅti---praïayinyà mama dehasya saæbhiÓraïÃt saækocÃt k­ÓÅkaraïÃdityartha÷ / etÃvat kÃlaæ tava vaideÓyÃt, niÓcitena tavÃnurÃgeïa yato 'haæ k­ÓÃ; ato mÃæ k­ÓÃæ k­tvà manmÃsena tava ÓarÅraæ pu«Âamityartha÷ / tvatta iti / he subhru ! tvatta÷ kÃpi na me kÃpi pu«Âi÷ ityartha÷ / jai idamiti yadÅdaæ tadà k«emaæ kuta÷ p­cchasi / svÃnurÃgavi«ayasyaiva k«emap­cchà / matkÃrÓye 'pi tava pa«Âyà ca mayi tavÃnurÃgÃbhÃvenaiva pu«Âi÷ / anurÃgasattve tu madvirahÃt kÃrÓyaæ syÃditi bhÃva÷ / evamanyatreti---karuïavipralambhÃnantaraæ sambhoga ityartha÷ / tatra ca maraïÃnantaraæ jÅvane mahÃÓvetÃpuï¬arÅkayo÷ sambhoge / ********** END OF COMMENTARY ********** atha hÃsya÷-- ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) jye«ÂhÃnÃmiti---uttamÃnÃæ nÃyakÃnÃmityartha÷ / smitahasita iti---kasyÃciduttamanÃyakasya smitaæ kasyacittu hasitam ityartha÷ / evamuttarottaramapi ekaikasya ekaikamiti «a¬bhedà / ## (lo, ai) hÃsya iti---vik­tÃd vikiyÃyuktÃda vÃgveÓace«ÂÃde÷ kuhakÃkhyava¤canÃprayogÃcca hÃsyaraso bhavediti sambandha÷ / pramathÃ÷ ÓivagaïaviÓe«Ã÷ / yadvastu / jye«ÂÃnÃmuttamaprak­tÅnÃm / ********** END OF COMMENTARY ********** #<Å«advikÃsinayanaæ smitaæ syÃt spanditÃdharam / ki¤cillak«yadvijaæ tatra hasitaæ kathitaæ budhai÷ // VisSd_3.218 //># ## yathÃ-- "gurogira÷ pa¤cadinÃn adhÅtya vedÃntaÓÃstrÃïi dinatrayaæ ca / amÅ samÃghrÃya ca tarkavÃdÃnsamÃgatÃ÷ kukkuÂamiÓrapÃdÃ÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) smitÃdilak«aïamÃha / Å«aditi / gurorgira iti---kukkuÂamiÓrapÃdopahÃsa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya laÂakamelakaprabh­ti«u paripo«o dra«Âavya÷ / ## (lo, o) atra kukkuÂamiÓrapÃdà Ãlambanam / te«Ãæ ca pa¤cadinÃdhyayanÃdaya uddÅpanÃni / kÃyocchvasanad­«ÂisaÇkocÃdayo har«ÃvahitthÃdayaÓca anubhÃvavyabhicÃriïa÷ anuktà api sÃmarthyÃllabhyÃ÷ / evamanyatrÃpi / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra cottamÃdi«u ya upahÃsakastasya smitÃdikamunneyam / sÃk«Ãnneva nibadhyata iti / naÓabdena vÃcya ityartha÷ / abhedeneti---sa upahÃsaka÷ sÃmÃjikai÷ vibhÃvÃdisÃdhÃraïyÃt yata÷ abhedena pratÅyate tato hÃsyaraso 'yamanumÅyata ityartha÷ / vibhÃvÃdisÃdhÃraïya¤ca upahÃsakasya yo vibhÃvÃdirÆpo hasanÅyavaik­tyÃdi÷, tatra sÃmÃjikasyÃpi svopahasanÅyatvÃdyÃropya÷ / sa ca svÃtmani upahÃsakÃbhedÃrepÃt / tataÓca svani«ÂhahÃse upahÃsakahÃsÃbhedÃropa÷ vibhÃvÃdÅnÃæ sÃdhÃraïÅkaraïavyÃpÃrÃt / tataÓca svÃdanÃkhyena vyÃpÃreïa hÃsyarasa ÃsvÃdyata iti pÆrvÃparagranthani«kar«a÷ / evameva rasÃntare 'pi rÅti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanye«vapi rase«u boddhavyam / atha karuïa÷-- ## #<Óoko 'tra sthÃyibhÃva÷ syÃcchocyamÃlambanaæ matam / tasya dÃhÃdikÃvasthà bhaveduddÅpanaæ puna÷ // VisSd_3.223 //># ## ## Óocyaæ vina«Âabandhuprabh­ti / yathà mama rÃghavavilÃse-- "vipine kva jaÂÃnibandhanaæ tava cedaæ kva manoharaæ vapu÷ / anayorghaÂanà vidhe÷ sphuÂaæ nanu kha¬gena ÓirÅ«akarttanam" // atra hi rÃmavanavÃsajanitaÓokÃrttasya daÓarathasya daivanindà / evaæ bandhuviyogavibhavanÃÓÃdÃvapyudÃhÃryam / paripo«astu mahÃbhÃrate strÅparvaïi dra«Âavya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vipine kveti spa«Âam / evaæ bandhuviyogeti / tatra bandhuviyoge yathÃ---"hà mÃtastvaritÃsi kutra kimidaæ hà devatÃ÷ kvÃÓi«a÷ dhik prÃïÃn patito 'Óanirhutavahaste 'Çge«u dagdhe d­Óau / itthaæ ghargharamadhyaruddhakaruïÃpaurÃÇganÃnÃæ gira÷ citrasthÃnapi rodayanti Óatadhà kurvanti bhittÅrapi // "idaæ madÃlasÃyÃæ m­tÃyÃæ purastrÅïÃæ rodanasya kenÃpi kathanam / vittanÃÓe yathÃ-"kiæ karomi kka gacchÃmi Óaraïaæ kka vrajÃmyaham / cireïoparjjitaæ vittaæ dasyunÃpah­taæ mama" // iti / ********** END OF COMMENTARY ********** asya karuïavipralambhÃd bhedamÃha-- #<ÓokasthÃyitayà bhinno vipralambhÃdayaæ rasa÷ / vipralambhe rati÷ sthÃyÅ puna÷ saæbhogahetuka÷ // VisSd_3.226 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) puna÷ sambhogahetuka iti / pÆrvarÃgamÃnapravÃsahetukatve karuïasÃÇkaryyaÓaÇkaiva nÃsti / maraïe satyeva tatsÃÇkaryasambhÃvanà / tatra puna÷ sambhogasambhÃvanÃsattve vipralambha÷ / puna÷ sambhogahetuka÷ puna÷ sambhogasambhÃvanÃhetuka ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha raudra÷-- ## ## ## ## ## yathÃ-- "k­tamanumataæ d­«Âaæ và yairidaæ gurupÃtakaæ manujapaÓubhirnirmaryÃdairbhavadbhirudÃyudhai÷ / narakaripuïà sÃrdhaæ te«Ãæ sabhÅmakirÅÂinÃ- mayamahamas­ÇmedomÃæsai÷ karomi diÓÃæ balim" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) k­tamanumatamiti / arjunaæ sambodhya kruddhasya aÓvatthÃmna uktiriyam / idaæ svayaæ m­tasya mama pitu÷ ÓiracchedarÆpaæ gurupÃtakaæ yairudÃyudhairmanujapaÓubhirnirmayÃdairbhavaddhi÷ k­tamanumataæ d­«Âaæ và narakÃsurasya ripuïà ÓrÅk­«ïena sÃrddhaæ sabhÅmakirÅÂinÃæ te«Ãæ medomÃæsai÷ diÓÃæ diksthitabhÆtÃnÃæ balimayamaham etatk«aïavartto ahaæ karomÅtyartha÷ / kirÅÂÅ arjuna÷ / medastailam / narakaripupadopÃdÃnÃt narakahetupÃtakahantÃraæ gurupÃtakakÃriïa¤ca hani«yÃmÅti sÆcanÃt matkrodhe jagadeva naÇk«yati iti sÆcitam / ## (lo, au) k­tamanumatamiti / te«Ãæ bhavatÃm / ********** END OF COMMENTARY ********** asya yuddhavÅrÃdbhedamÃha-- ## atha vÅra÷-- ## #<ÃlambanavibhÃvÃstu vijetavyÃdayo matÃ÷ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) dharmavÅradÃnavÅrayuddhavÅradayÃvÅrarÆpatayà vÅrarasasya cÃturvidhyaæ vak«yate / te«ÃmÃlambanÃdibhedo vijetavyÃdaya ityÃdi sarvagrahÃrthamÃdipadam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## sa ca vÅro dÃnavÅro dharmavÅro yuddhavÅro dayÃvÅraÓceti caturvidha÷ / tatra dÃnavÅro yathà paraÓurÃma÷-- "tyÃga÷ saptasamudramudritamahÅnirvyÃjadÃnÃvadhi÷" iti / atra paraÓurÃmasya tyÃge utsÃha÷ sthÃyibhÃva÷, saæpradÃnabhÆtabrÃhmaïairÃlambanavibhÃvai÷ sattvÃdhyavasÃyÃdibhiÓcoddÅpanavibhÃvaivibhÃvita÷, sarvasvatyÃgÃdibhiranubhÃvairanubhÃvito, har«adh­tyÃdibhai÷ saæcÃribhi÷ pu«Âiæ nÅto dÃnavÅratÃæ bhajate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tyÃga÷ saptasamudreti---saptasamudrÃv­ttayà mahyà nirvyÃjadÃnaparyyanta÷ tyÃga ityartha÷ / sattvÃdhyavasÃya÷ sÃtvikakriyÃbhÃvita÷ / pÆrvoktaprakÃreïa j¤Ãpita÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** dharmavÅro yathà yudhi«Âhira÷-- "rÃjyaæ ca vasu dehaÓca bhÃryà bhrÃt­sutÃÓca ye / yacca loke mamÃyattaæ tad dharmÃya sadodyatam" // yuddhavÅro yathà ÓrÅrÃmacandra÷-- bho laÇkeÓvara ! dÅyatÃæ janakajà rÃma÷ svayaæ yÃcate ko 'yaæ te mativibhrama÷ smara nayaæ nÃdyÃpi kiæcidratam / naivaæ cet kharadÆ«aïatriÓirasÃæ kaïÂhÃs­jà paÇkila÷ pattrÅ nai«a sahi«yate mama dhanurjyÃbandhabandhÆk­ta÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) bho laÇkeÓvara iti / rÃmo rÃmanÃmnà khyÃto vÃlihantà svayaæ yÃcate / nayaæ nÅtiæ smara / nÃdyÃpÅti / mayà saha sandherupÃya÷ ko 'pi na gata ityartha÷ / naivaæ cet sÅtà na dÅyate cet tadà mama dhanu÷ jyÃbandhasya bandhÆk­ta e«a patrÅ vÃïo na sahi«yate / kÅd­Óa÷ kharÃdÅnÃmas­jà raktena paÇkila÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** dayÃvÅro yathà jÅmÆtavÃhana÷-- "ÓirÃmukhai÷ syandata eva raktamadyÃpi dehe mama mÃæsamasti / t­ptiæ na paÓyÃmi tavÃpi tÃvat kiæ bhak«aïÃttvaæ virato garutman ! / e«vapi vibhÃvÃdaya÷ pÆrvodÃharaïavadÆhyÃ÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) ÓirÃmukhairiti / garu¬ena bhak«yamÃïaæ nÃgaæ paritrÃtuæ tadbhak«aïÃya Ãtmadehamarpitavatastadbhak«itabahumÃæsasya jÅmÆtavÃhanasyÃt­ptaæ pratyuktiriyam / he garutman ! adyÃpi mama dehe mÃæsamasti / atra hetumÃha---mama kÅd­Óasya ÓirÃmukheæ raktaæ syandata eva / ato yadyapi bahÆni mÃæsÃni bhak«itÃni tathÃpi t­ptimÃtmani na paÓyÃmi / atastvaæ kiæ bhak«aïÃd viratosÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha bhayÃnaka÷-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) bhayÃnakÃnubhÃve«u pulaka÷ ki¤cid aÇge«u romäca÷ / romäcastu sarvÃÇge«u iti bheda÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathÃ-- "na«Âaæ var«avarai÷--" ityÃdi (105 p­d­) atha bÅbhatsa÷-- ## ## ## ## yathÃ-- "utk­tyotk­tya k­ttiæ prathamamatha p­thÆcchothabhÆyÃæsi mÃæsÃny aæsasphikp­«Âhapiï¬ÃdyavayavasulabhÃnyugrapÆtÅni jagdhvà / Ãrtta÷ paryastanetra÷ prakaÂitadaÓana÷ pretaraÇka÷ karaÇkÃdaÇkasthÃdasthiæsthaæ sthapuÂagatamapi kravyamadhyagramatti" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) tadvyabhicÃribhÃve«u--jugupsÃbhayahetupretÃdidarÓanÃt / saætrÃsaÓca bhayÃdbhinna÷ / utk­tyeti---karÃlÃrÃdhanÃya gatasya mÃdhavasya Óavaæ bhu¤jÃnaæ pretaæ d­«Âvà uktiriyam / ayaæ pretaraÇga÷ / prete«u daridra÷ / aÇkasthÃt ÓavÃt asthisaæsthaæ sthapuÂagatamapi kravyaæmÃæsaæ prakaÂitadaÓana÷ sannavyagraæ yathà syÃttathÃtti / kiæ k­tvà prathamaæ k­ttiæ carmma utk­tyok­tya / athÃnantaraæ aæse bhujamÆle sphici nitambe p­«Âe ca / Ãdinà urau ca / piï¬e 'vayave sulabhÃni mÃæsÃni jagdhvà bhak«ayitvà / Åd­Óakrameïa bhak«aïÃd avyagratà / mÃæsÃni kÅd­ÓÃni p­thunà ucchothena tatphullatayà bhÆyÃæsi bahÆni tathà atidurgandhÅni / ## (lo, a) utk­tyeti-ucchotha ucchÆnatà / piï¬o jaÇghorddhvabhÃga÷ / raÇkaÓciradurlabhÃhÃra÷ / karaÇko 'sthiÓe«aæ Óira÷ / sthapuÂaæ vikaÂagabhÅrabhÃga÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** athÃdbhuta÷-- ## ## ## ## yathÃ-- "dordaï¬Ã¤citacandraÓekharadhanurdaï¬ÃvabhaÇgodyata-- «ÂaækÃradhvanirÃryabÃlacaritaprastÃvanìiï¬ima÷ / drÃkparyastakapÃlasaæpuÂamiladbrahmÃï¬abhÃï¬odara- bhrÃmyatpiï¬itacaï¬imà kathamaho nÃdyÃpi viÓrÃmyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) adbhutavyabhicÃribhÃve«u saæbhrÃnti÷; bhramaïaæ capalatà / tenÃnubhÃvatvena uktasaæbhramÃdbheda÷ / dordaï¬eti--rÃmeïa dhanu«i bhagne tacchabdaæ Órutvà lak«maïasya uktiriyam / dordaï¬enäcitasya utk«iptasya candraÓekharadhanurdaï¬asyÃvabhaÇgena udgato jhaÇkÃradhvani÷ aho 'dyÃpi na viÓrÃmyati / kÅd­Óa÷ / Ãryyasya rÃmasya bÃlacaritÃnÃæ prastÃvanÃyÃ÷ prakhyÃpanÃyÃ÷ ¬iï¬imo vÃdyaviÓe«a÷ / puna÷ kÅd­Óa÷--drÃksahasà paryyastÃbhyÃmutk«iptÃbhyÃæ kapÃlasaæpuÂÃbhyÃæ punarmilito brahmÃï¬abhÃï¬asya caï¬aÓabdÃt utphulya punarmilitaæ brahmÃï¬akapÃladvayaæ tadudare bhrÃmyan ityartha÷ / atra rÃmo lokÃtigaæ vastu / dhanurbhaÇge guïa÷ / ## (lo, Ã) dordaï¬eti / ÃryyorÃma÷ drÃkjhaÂiti / paryyÃptau saæpÆrïo kapÃlasaæpuÂau yasya / evaæ viÓe«aïaviÓi«Âatayà milati jÃyamÃne brahmaï¬abhÃï¬odare bhrÃmyan piï¬ita÷ piï¬ÅbhÆta÷ caï¬imà caï¬atvaæ yasyeti jhaÇkÃradhvanorviÓe«aïam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÓÃnta÷-- #<ÓÃnta÷ ÓamasthayibhÃva uttamaprak­tirmata÷ // VisSd_3.245 //># ## (lo, i) uktarÆpa÷ Óama÷ sthÃyibhÃvo yasya / yattu nirvedasya sthÃyibhÃvatÃvalambanena ÓÃntarasasvÅkÃra÷ g­tastadayuktam , tasya svÃdyamÃnarÆpatvÃt saæcÃribhÃvasyaiva nÃÂyatvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) anityatvÃdinà ityatra ÃdipadÃt i«ÂaviyogÃdinà vairÃgyaparigraha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## yathÃ-- "rathyÃntaÓcaratastathà dh­tajarat kanthÃlavasyÃdhvagai÷ satrÃsaæ ca sakautukaæ ca sadayaæ d­«Âasya tairnÃgarai÷ / nirvyÃjÅk­tacitsudhÃrasamudà nidrÃyamÃïasya me ni÷ÓaÇka÷ karaÂa÷ kadà karapuÂÅbhik«Ãæ viluïÂhi«yati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) rathyÃnta iti / saæsÃraviraktasyoktiriyam / nirbojÅk­tayà citsudhÃrasamudà j¤ÃnÃm­tahar«eïa nidrÃyamÃïasya me kadà karapuÂÅbhik«Ãæ karaÂa÷ kÃko viluïÂhi«yati / kÃmanÃbhÃvÃt nirbojatà / mama kÅd­Óasya, bhik«ÃviluïÂhanÃdibhayÃbhÃvÃt ni÷ ÓaÇkaæ carata÷ rathyÃnta÷ nagararÃjamÃrgamadhye carata÷ / dh­tajaratkanthÃlavasya / ata÷ tai÷ rathyÃsthai÷ adhvagairnÃgarai÷ kanthÃdiviparÅtadarÓanÃt satrÃsa¤ca sakautuka¤ca daridrÃvasthÃdarÓanÃt sadaya¤ca d­«Âasya / atra samastasukhahetÆpak«epaïÃt labdhÃÓe«avastuni÷ sÃratà Ãlambanam / nÃgarairuktarÆpeïa darÓanÃni uddÅpanÃni / bhik«ÃviluïÂhanÃÓaæsÃlabhyau romäcahar«ÃvanubhÃvavyabhicÃriïau / ## (lo, Å) rathyetiæ---lavo leÓa÷ / chidramayatvÃt vik­tÃkÃratvÃtsatrÃsam / tathÃdbhutasyÃd­«ÂapÆrvakatvÃtsakautukam / aki¤canatvÃt sadayam / nirbojÅk­to yo 'sau citj¤Ãnameva sudhÃrasa÷ tena prakÃÓena yà mut prÅti÷ sukhaikamayatà tayà nidrÃyamÃïasya paÓyato 'pi prameyajÃtamapaÓyata÷ citsudhÃrasasya / nirbojÅk­tasyÃyamartha÷-- nirgataæ bÅjaæ saæsÃrakÃraïam avidyÃkhyaæ yasmÃt prakÃÓÃdityartha÷ / nirgataæ bÅjam ÃtmaprakÃÓaj¤ÃnakÃraïaæ mano yatra sa nirboja÷ / brahmÃkÃraæ v­ttimutpÃdya manasa÷ sattvÃæÓasyÃpi vinÃÓÃbhyupagamÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** pu«Âistu mahÃbhÃratÃdau dra«Âavyà / asya dayÃvÅrÃde÷ sakÃÓÃd bhedamÃha-- ## dayÃvÅrÃdau hi nÃgÃnandadau jÅmÆtavÃhanÃderantarà malayavatyÃdyanurÃgÃderante ca vidyÃdharacakravatitvÃdyÃpterdarÓanÃdahaÇkÃropaÓamo na d­Óyate / ÓÃntastu sarvÃkÃreïÃhaÇkÃrapraÓamaikarÆpatvÃnna tatrÃæntarbhÃvamarhati / tataÓca nÃgÃnandÃde÷ ÓÃntarasapradhÃnatvamapÃstam / nanu-- "na yatra du÷khaæ na sukhaæ na cintà na dve«arÃgau na ca kacidicchà / rasa÷ sa ÓÃnta÷ kathito manÅndrai÷ sarve«u bhÃve«u samapramÃïa÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) dayÃvÅrasya bhedamÃha---nirahaÇkÃreti / nÃgÃnandeti---jÅmÆtavÃhananÃyake nÃgÃnande nÃÂake kÃvyaprakÃÓe ÓÃntasya jÅmÆtavÃhanasya yuktimÃk«ipatiataÓca iti / sarve«u bhÃve«viti---sarve«u kÃntÃdisakalapadÃrthe«u satsvapÅtyartha÷ / atra ca iti---mok«ÃvasthÅyaÓÃnta÷ sa evayato rasatÃmetÅti kÃvyanÃÂyasamarpita÷ sanniti Óe«a÷ / ## (lo, u) nirahamiti---dayÃvÅrÃdÅtyÃdiÓabdÃt dharmavÅrÃdi÷ / nÃgÃnandÃkhyaæ nÃma nÃÂakam / sarve«u lo«ÂrÃÓmakäcanÃdi«u bhÃve«u padÃrthe«u gamaæ tulyaæ pramÃïaæ j¤Ãnaæ yatra / ********** END OF COMMENTARY ********** ityevaærÆpasya ÓÃntasya mok«ÃvasthÃyÃmevÃtmasvarÆpÃpattilak«aïÃyÃæ prÃdurbhÃvÃttatra sa¤cÃryÃdÅnÃmabhÃvÃt kathaæ rasatvamityucyate-- ## (lo, Æ) Ãtmeti---ÃtmasvarÆpasya Ãpatti÷ prÃpti÷ lak«aïaæ svarÆpaæ yasyÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yaÓcÃsminsukhÃbhÃvo 'pyuktastasya vai«ayikasukhaparatvÃnna virodha÷ / uktaæ hi- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) na viruddheti---nirvedarÆpasaæcÃristhiti÷ atrÃstyeva ityartha÷ / vai«ayikasukhaparatvÃditi / tena ÓÃntasya vai«ayikasukhabhinnaæ t­«ïÃk«ayÃdhÅnaæ sukhamastyeva ityuktam / ## (lo, ­) yukteti---tatra vi«ayebhya÷ parÃv­tya sÃk«Ãt kartavye brahmaïi mano nidhÃya varttamÃnatvacintÃsantÃnavÃn yukta÷, yasya ca yogajadharmasahak­tena manasÃ, jij¤ÃsitavastusÃk«ÃtkÃro jÃyate, yaÓca bhÆtvendriyajayÅ aïimÃdya÷ kÃyasiddhÅrdÆraÓraïÃdyà hyatÅndriyÃïi sve sve vi«aye sahattvasannikar«ÃdisahakÃranirapek«Ãïi varttante, evaæ yuktaviyuktÃvasthÃyÃmityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "yacca kÃmasukhaæ loke yacca divyaæ mahatsukham / t­«ïÃk«ayasukhasyaite nÃrhata÷ «o¬aÓÅæ kalÃm" // "sarvÃkÃramahaÇkÃrÃhitatvaæ brajanti cet / atrÃntarbhÃvamarhanti dayÃvÅrÃdayastathÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) tatra ca samvÃdamÃha / utkaæ hÅti---ete kÃmasukhadivyasukhe / ## (lo, Ì) atreti---atra mahÃvi«aye dayÃvÅrÃdaya÷ svalpavi«ayÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ÃdiÓabdÃddharmavÅradÃnavÅradevatÃvi«ayaratiprabh­taya÷ / tatra devatÃvi«ayà ratiryathÃ-- kadà vÃrÃïasyÃmiha suradhunÅrodhasi vasan vasÃna÷ kaupÅnaæ Óirasi nidadhÃno '¤jalipuÂam / aye gaurÅnÃtha ! tripurahara ! Óaæbho ! trinayana ! prasÅdeti kroÓan nimi«amiva ne«yÃmi divasÃn" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) devatÃvi«ayaratiryatheti---ÓÃntÃntarbhÃvamÃpannà devatÃvi«ayaratiryathetyartha÷ / kadà vÃrÃïasyÃmiti--iha vÃrÃïasyÃæ suradhunyà gaÇgÃyà rodhasi tÅre pulin và vasan ahaæ kaupÅnadvaya¤ca vasÃna÷ Óirasya¤jalipuÂaæ dadhÃnaÓca aye gaurÅnÃthetyÃdinÃ'kroÓan ca kadà divasÃn nime«amiva ne«yÃmÅtyartha÷ / atra kaupÅnÃdiviÓe«aïai÷ sukhÃdirÃhityaprÃptyà sarvÃhaÇkÃrarÃhityalÃbhÃd devavi«ayaraterapi ÓÃntarasatvaprÃpti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha munÅndrasaæmato vatsala÷-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) vatsalatÃsneha iti---na caivaæ dayÃvÅratvaprasaktiriti vÃcyam , ÃtmÃpakÃreïÃpi paropacikÅr«ÃprayojakadharmaviÓe«asya dayÃtvÃt sukhasambandhini anurÃgaviÓe«asya ca snehatvÃt iti anayorbhedÃt / ## (lo, Ê) sphuÂamiti---cakatkÃrasyÃtroktaprakÃreïa rase sÃratvÃnnardeÓa÷ / tasya ca vibhÃvÃdiÓavÃlitasvaprakÃÓÃnandramayatvaæ daivasiddhamityuktam / camatkÃri tayeti / vatsalatÃrÆpa÷ streha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## yathÃ-- "yadÃha dhÃtryà prathamoditaæ vaco yayau tadÅyÃmavalambya cÃÇgalÅm / abhÆcca namra÷ praïipÃtaÓik«ayà piturmudaæ tena tatÃna sor'bhaka÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, k«a) yadÃha dhÃtryeti---uditasya uccÃritasya prathamaæ prathamoditamiti"rÃjadantÃdisamÃsÃt" / dÃtryà uditaÓca nÃrÃyaïetyÃdiÓabdaÓca prathamaæ"nÃ"ityÃdi yadvaca÷ raghurÃha tadÅyÃæ dhÃtrÅyÃm aÇgulimavalambya yacca yayau praïipÃtaÓik«ayà yacca namno 'bhÆt, tena karmaïà piturdilÅpasya mudaæ tatÃna ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ete«Ãæ ca rasÃnÃæ parasparavirodhamÃha-- #<Ãdya÷ karuïabÅbhatsaraudravÅrabhayÃnakai÷ // VisSd_3.254 //># ## ## #<Ó­ÇgÃravÅrarÃdrÃkhyahÃsyaÓÃntairbhayÃnaka÷ / ÓÃntastu vÅraÓ­ÇgÃraraudrahÃsyabhayÃnakai÷ // VisSd_3.257 //># #<Ó­ÇgÃreïa tu bÅbhatsa ityÃkhyÃtà virodhità /># Ãdya÷ Ó­ÇgÃra÷ / e«Ãæ ca samÃveÓaprakÃrà vak«yante / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) pÃtre na---svabhÃvata iti Óe«a÷ / ## (lo, e) nanÆnmÃdÃnÃæ sthÃyitvamavalambya kathamanye 'pi rasà noktÃ÷ ityÃÓaÇkyÃha--kuto 'pÅti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vikramorvaÓyÃæ caturthe 'Çke purÆravasa unmÃda÷ / ## ## rasanadharmayogitvÃdbhÃvÃdi«vapi rasatvamupacÃrÃdityabhiprÃya÷ / bhÃvÃdaya ucyante-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) praÓamodayo nÃÓotpattÅ / rasanÃdrasà iti---rasanam ÃsvÃdanaæ tadrÆpasÃd­ÓyÃt gauïyà lak«aïayà rasapadÃrtha ityartha÷ / tasya rasasya sÃd­Óyaæ vyÃca«Âe--rasanadharmmeti-- ## (lo, ai) nanu yadi rasÃtmakaæ vÃkyameva kÃvyaæ tÃha bhÃvÃdipradhÃnamakÃvya syÃdityaÓaÇkyÃha---rasÃbhÃvÃditi / tadÃbhÃsau rasÃbhÃso bhÃvÃbhÃsaÓca / rasanaæ svÃdanamuktaprakÃram / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## "na bhÃvahÅno 'sti raso na bhÃvo rasavajita÷ / parasparak­tà siddhiranayo rasabhÃvayo÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) pradhÃnÃnÅti / nirÃkÃÇk«avÃkyavyaÇgyatvameva prÃdhÃnyam / pradhÃnabhÆtà devÃdivi«ayà ratiÓceti cÃrtho bodhya÷ / udvuddhamÃtra÷ j¤ÃtamÃtra÷; natu viÓi«ya niÓcita ityartha÷ / sthÃyÅ sthÃyibhÃvavad vÃcyo natu sthiratÃmÃpanna ityartha÷ / nanu sa¤cÃriïastÃvadrasanadharmasambandhina eva, tataÓca sa¤cÃrisattve 'vaÓyaæ rasasattvam / tathà ca dhvanireva rasa ityata÷ kathaæ tatra bhÃvadhvanitvamityata Ãha---na bhÃvo raseti / atra bhÃvapadaæ sa¤cÃriparaæ, devÃdiratibhÃvasya rasahÅnatvÃd / tatra yathÃpradhÃnatayà rasasti«Âhati evaæ rase 'pi apradhÃnatayà bhÃvasti«ÂhatÅtyÃha---na bhÃvahÅna iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ityuktadiÓà paramÃlocanayà paramaviÓrÃntisthÃnena rasena sahaiva vartamÃnà api rÃjÃnugatavivÃhaprav­ttabh­tyavadÃpÃtato yatra pradhÃnyenÃbhivyaktà vyabhicÃriïo devamunigurun­pÃdiva«ayà ca ratirudbuddhamÃtrà vibhÃvÃdibhiraparipu«Âatayà rasarÆpatÃmanÃpadyamÃnÃÓca sthÃyino bhÃvà bhÃvaÓabdavÃcyÃ÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) rÃjÃnugateti / svavivÃhadine bh­tya eva pradhÃnam / rÃjà ca tadanuga÷ / evaæ pradhÃnamapi raso nirÃkÃÇk«avÃkyavyaÇgyasya bhÃvasya pradhÃnasya anuga ityartha÷ / udvuddhamÃtrà ityÃdikaæ sthÃyino bhÃvà ityasya viÓe«aïam / te«Ãæ rasatÃnÃptau hetu÷ vibhÃvÃdiriti, tairaparipo«aÓca tasya viÓi«yÃniÓcitatvÃt / taccagre udÃharaïe darÓayi«yate / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vyabhicÃrÅ yathÃ-- "evaævÃdini devar«au--'ityÃdi(170 p­.) / atrÃvahitthà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) evaæ vÃdinÅti / devar«o hareïa pÃrvatÅghaÂanÃrthavÃkyavÃdini sati ityartha÷ / adhomukhatvaæ lajjayà / kamalapatragaïanamanavadhÃnasÆcanÃd har«ÃkÃragopanÃya / avahitthà ÃkÃragupti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** devavi«ayà ratiryathà mukundamÃlÃyÃm-- "divi và bhuvi và mamÃstu vÃso narake và narakÃntaka ! prakÃmam / avadhÅritaÓÃradÃravindau caraïau te maraïo 'pi cintayÃmi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) divi và bhuvi veti---he narakÃsurÃntaka maraïe jÃte mama divi bhuvi và narake và vÃso 'stu / tathÃpi tava caraïau smarÃmi ityÃrtha÷ / maraïakÃle 'pi smarÃmÅti bahava÷ / tadà ca divi và ityÃdikam asambaddhaæ syÃt / nahi tvaccÃraïasmaraïÃt narakavÃsaprasakti÷; yena tatsahitokti÷ / caraïau kÅd­Óau ÓobhayÃvadhÅritaÓaratkÃlapadmau / ********** END OF COMMENTARY ********** munivi«ayà ratiryathÃ-- "vilokanenaiva tavÃmunà mune ? k­ta÷ k­tÃrtho 'smi nibarhitÃæhasà / tathÃpi ÓuÓra«urahaæ garÅyasÅrgiro 'thavà Óreyasi kena t­pyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vilokanenaiveti / nÃradaæ prati ÓrÅk­«ïasyoktiriyam / he mune tava amunà vilokanenaiva k­tÃrtha÷ kato 'smi / k­tÃrthatÃæ darÓayati--nibarhiteti / nabarhitaæ nÃÓitam aæha÷ pÃpaæ yena tÃd­Óena / tathÃpi tava garÅyasÅ÷ gira÷ ÓuÓrÆ«u÷ Órotu micthurammi / hetuæ vinaiva ÓravaïecchÃmuktvà hetumapi vaktumÃha---athaveti / kena janena Óreyasi maÇgale t­pyate; api tu na kenÃpÅtyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** rÃjavi«ayà ratiryathà mama-- "tvadvÃjirÃjinirdhÆtadhÆlÅpaÂalapaÇkilÃm / na dhatte Óirasà gaÇgÃæ bhÆribhÃrabhiyà hara÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tvadvÃjirÃjÅti / tava vÃjirÃjyà nirdhÆtaæ yad dhÆlipaÂalaæ tena paÇkilÃm / paÇkilatvÃt paÇkajalÃbhyÃæ bhÆrirbhÃra÷ / bhiyeti---vo¬humasÃmarthyena uttarotraæ bhÃvidu÷ khadve«arÆpeïa bhayenetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyat / udbuddhamÃtrasthÃyibhÃvo yathÃ-- "harastu kiæcitpariv­ttadhairyaÓcandrodayÃrambha ivÃmburÃÓi÷ / umÃmukhe bimbaphalÃdharo«Âhe vyÃpÃrayÃmÃsa vilocanÃni" // atra pÃrvatÅvi«ayà bhagavato rati÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) sthÃyina iti / sthÃyibhÃvasya bhÃvatvaprapteryathà ityartha÷ / kvacittu sthÃyÅ yathetyeva pÃÂha÷ / harastviti / kandarpeïa dhanu«i Ãropite ÃkÃlike vasante jÃte tapasyato maheÓasya pÃrvatÅæ d­«Âvà kiæcid dhairyyaparÃv­ttivarïanamidam / candrodayasyÃrambhe prÃthamikadaÓÃyÃæ tadÃnÅmeva tasya dhairyyaparÃv­tte÷ / kiæcittvÃt bhagavato ratiratrabhavatÃæ prÃptà ityartha÷ / dhairyyaparÃv­tte÷ ki¤cid udbhÃvena rasatÃmanÃptatvena bhÃvatvasyaiva prÃpterityartha÷ / ## (lo, o) ratirityanantaraæ paripo«aæ na nÅteti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanÆktaæ prapÃïakarasavadvibhÃvÃdÅnÃmeko 'trÃbhÃso rasa iti / tatra sa¤cÃriïa÷ pÃrthakyÃbhÃvÃtkathaæ prÃdhÃnyenÃbhivyaktirityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) saæcÃriïa÷ pradhÃnÃni ityanena pradhÃnÅbhÆtasyaiva vyabhicÃribhÃvasya bhÃvatvaprÃptiruktà / vibhÃvÃdÅnÃæ sarve«Ãmeva rasÃdibodhe ekÅbhÃvena vi«ayatoktà / nanu tatra vyabhicÃribhÃvasya pÃrthakyena prÃdhÃnyamavagamyate / atra eva kathamevaævÃdinÅtyatrÃvahitthÃyÃ÷ prÃdhÃnyamevÃÓaÇkate--nanÆktamiti / rasa ityatra bhÃva eva rasa÷ / bhÃvasyaivÃprÃdhÃnyaÓaÇkayà bhÃvatvÃbhÃvasyaiva ÓaÇkitatvÃt, pÃrthakyÃbhÃvÃt p­thak prÃdhÃnyÃbhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) tathà sa¤cÃriïa iti / udreka iti anu«aÇga÷ / raso bhÃva udrekaniyamaÓca nirÃkÃÇk«avÃkyavyaÇgyatvena / ## (lo, au) rasÃsvÃdanantaraæ vikÃreïÃnubhÆyamÃna÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha rasÃbhÃsabhÃvÃbhÃsau-- ## anaucityaæ cÃtra rasÃnÃæ bhÃratÃdipraïÅtalak«aïÃnÃæ sÃmagrÅrahitatve ekadeÓayogitvopalak«aïaparaæ bodhyam / tacca bÃlavyutpattaye ekadeÓato darÓyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) anaucityaprav­tteti / rasÃnÃmanaucityaprav­ttatve ityanvaya÷ / bharatÃdipraïÅteti / bharatÃdimunipraïÅtÃni yÃni lak«aïÃni te«Ãæ sÃmagrÅsamagratvam / tadrÃhitye sati tadekadeÓayogitvopalak«aïamanaucityamityartha÷ / tallak«aïÃkteæ yat ki¤cid sattve ekadeÓayogità ityartha÷ / bharatÃdyuktalak«aïaæ vak«yamÃïÃnaucityamÃlÃyÃæ yad yadÃlambanÃdikamuktaæ tadrasÃderbodhyam / ## (lo, a) sÃmagrÅti / na khalu sÃmagrÅ sarvathà nÃsti / kintvekadeÓayogitve sati ÃbhÃsatvamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## #<ÓÃnte ca hÅnani«Âhe, gurvÃdyalambane hÃsye / vrahmavadhÃdyutsÃhe 'dhamapÃtragate tathà vÃre // VisSd_3.265 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) upanÃyaketi / upanÃyakavi«ayÃyÃmityartha÷ / idaæ priyÃratau / munigurviti / idaæ munigurvoreva svapatnyÃæ ratau / anyasyÃæ tu paro¬hÃvarjanÃdeva ÃbhÃsasyÃsiddhi÷ / bahunÃyaketi / anƬhaveÓyÃyà ratau tasyà upanÃyakÃbhÃvÃt / anubhÃvani«ÂhÃyÃmiti / nÃyakanÃyikayorekataramÃtrani«Âhatve ityartha÷ / pratinÃyaketi / idaæ vÅrarase; tatra jatavya÷ pratinÃyaka÷ / tanni«Âhatve gurvÃdigate gurvÃdivi«aye / evamuttarottaraæ gataparaæ kvacit tadvi«ayaparaæ kvacit tadviÓi«Âaparaæ yogyatayà bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra raterupanÃyakani«Âhatve yathà mama-- "svÃmÅ mugdhataro vanaæ ghanamidaæ bÃlÃhamekÃkinÅ k«oïÅmÃv­ïute tamÃlamalinacchÃyà tama÷ santati÷ / tanme sundara ! mu¤ca, k­«ïa ! sahasà vartmeti gopyà gira÷ Órutvà tÃæ parirabhya manmathakalÃsakto hari÷ pÃtu va÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) sandhyÃkÃle panthÃnamÃv­tya ti«Âhantaæ ÓrÅk­«ïaæ prati gopyà uktiriyam / mugdhataro bhadrÃnabhij¤a÷, avicÃreïaiva krodhakÃrÅtyartha÷ / atraæ k­«ïavi«ayà gopyà rati÷ / tathà hi mugdhataro mƬhataro mama tava ÃsaÇgaæ tarkayitumasamartha÷ / ghanavanÃdikaæ ratihetu÷ / munigurupatnÅgatatvenodÃh­tam / tatra gurupatnÅgatatve yathÃ--- madhau prabhÆte pikanÃdadÆte mandÃniloddhÆtavikÃÓicÆte / priyÃmukhÃlokanamÃtrakarmmà gururna dharmmÃya na pÃÂhanÃya // munipatnÅgatatve yathÃ--- tapovibhÃvasaæbhavÃtulavibhÆtika÷ saubhari- rmunirn­patikanyakÃÓataparigraha÷ kÃmata÷ / pracumbati muhurmuhu÷ kucanipŬamÃliÇgati smitottaramudÅk«ate parihasatyajastraæ priyÃm // ## (lo, Ã) svÃmÅti / iha hi svÃmÅti mughdhatara iti ca padÃbhyÃæ bhayadatvaæ pak«e priyatvÃbhÃvo ratinÃgaratvÃbhÃvaÓca, vanasya ghanatve g­hagamanadurghaÂatvam , bÃlye bhayaæ yovanaæ ca, yauvanena yauvanena ca etÃd­Ói vayasi anurÆpapatirnÃsti, ekÃkinÅtyanena andhakÃrÃvarÃïakathanena ca svairayÃnÃsahatvaæ gopyarasaprakÃÓÃbhÃvaÓca, sundareti sambodhane parityÃgarthaæ cÃÂu÷, svÃbhila«aïÅyatva¤ca / locanÅ samÃptà / ********** END OF COMMENTARY ********** bahunÃyakani«Âhatve yathÃ-- "kÃntÃsta eva bhuvanatritaye 'pi manye ye«Ãæ k­te sutanu ! pÃïa¬urayaæ kapola÷" / anubhayani«Âhatve yathÃ--mÃlatÅmÃdhave nandanasya mÃlatyÃm / "paÓcÃdubhayani«Âhatve 'pi prathamamekani«Âhatve raterÃbhÃsatvam" iti ÓrÅmallocanakÃrÃ÷ / tatrodÃharaïaæ yathÃ--ratnÃvalyÃæ sÃgarikÃyà anyonyasaædarÓanÃtprÃgvatsarÃje rati÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kÃntÃsta eva iti / kÃntÃ÷ kamanÅyapuru«Ã÷ / atra vahuvacanÃdanƬhanÃyikÃyà veÓyÃyà nÃyakabahutvalÃbha÷ / vatsarÃja iti / atra vatsarÃjasyeti kvacid aprÃmÃïika÷ pÃÂha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** pratinÃyakani«Âhatve yathÃ--iyagrÅvava dhe hayagrÅvasya jalakrŬÃvarïane / adhamapÃtragatatve yathÃ-- "jaghanasthalanaddhapatravallÅ girimallÅkusumÃvani kÃpi bhillÅ / avacitya girau puro ni«aïïà svakacÃnutkacayäcakÃra bhartrÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) jaghanasthaleti---kÃpi bhillÅ kirÃtÅ jaghanasthale naddhà dh­tà patravalli÷ patralatà yathà sà tathà / girimallÅkusumÃni kuÂajapu«pÃïi avacitya girau puro ni«aïïà satÅ bhartrà svaprayojyena svakacÃn arthÃdavacitakusumai÷ utkacayäcakÃra uddÅptÃæÓcakÃretyartha÷ / dÅptyarthakacadhÃto÷ idaæ rÆpam / atra ca valli ityatra hrasvÃntavalliÓabdasya rÆpam / dÅrghÃntatve kapratyayaprasaÇgÃt / atrÃdhamasya bharttÆrati÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tiryagÃdigatatve yathÃ-- "mallÅmatallÅ«u vanÃntare«u vallyantare vallabhamÃhvayantÅ / ca¤cadvipa¤cÅkalanÃdabhaÇgÅsaægÅtamaÇgÅkurute sma bh­ÇgÅ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) mallÅmatallÅ«viti / matallÅ pu«paviÓe«a÷ / valyantare sthitvetyartha÷ / ca¤cadvipa¤cÅkalanÃdabhaÇgÅsaÇgÅtaæ ca¤cantyà vipa¤cyà vÅïÃyÃ÷ kalanÃdabhaÇgyà saÇgÅtam / ********** END OF COMMENTARY ********** ÃdiÓabdattÃpasÃdaya÷ / raudrÃbhÃso yathÃ-- "raktotphullaviÓÃlalolanayana÷ kampottarÃÇgo muhur- muktvà karïamapetabhÅrdh­ tadhanurbÃïo hare÷ paÓyata÷ / ÃdhmÃta÷ kaÂukoktibhi÷ svamasak­ddovikramaæ kÅrtaya- nnaæsÃsphoÂapaÂuryudhi«Âhiramasau intuæ pravi«Âor'juna÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) tÃpasÃdaya iti / atra ca tÃpasasya jÅmÆtavÃhanasya n­pasya malayavatyÃæ ratau bodhyam / raktotphulleti / karïÃt prÃptÃpamÃnasya yudhi«Âhirasya kaÂukoktibhirÃdhmÃta÷ kupitor'juna÷ yudhyamÃnaæ karïaæ tyaktvà yudhi«Âhiraæ hantuæ prav­tta÷ / apetabhÅrguruhananabhayarahito hare÷ k­«ïasya paÓyata÷ iti---paÓyantaæ harimanÃd­tya ityatrÃnÃdare «a«ÂhÅ / svaæ svÅyam / aæso bhujamÆlaæ, tasya ÃsphoÂe paÂu÷ / hÅnani«Âhe ÓÃnte gurvÃdyÃlambane hÃsye brahmavadhÃdyutsÃhe 'dhamapÃtragate vÅre ca nodÃh­tam / krameïa yathà caï¬ÃlayonÃviha janma labdhaæ dvijÃtijanmÃpi na kÃÇk«itaæ me / puïye vane kkÃpi vapurvihÃsyan punarbhavacchedamahaæ samÅhe // 1 // apÃnavÃyuæ satataæ vimu¤can asaæyamavyagrakapÆrvakeÓa÷ / adhyÃpayatve«a guru÷ sadà me lÃlÃktavaktro maladigdhavÃsÃ÷ // 2 // aniv­ttapipÃsà hi k«udravÅrajaÓoïitai÷ / droïasya rudhireïÃdya t­pyantu mama sÃyakÃ÷ // 3 // naredraputrÃn m­gayà prav­ttÃn viddhaæ m­gaæ netumupÃttavegÃ÷ / amÅ kirÃtÃ÷ ÓarapÆrïacÃpà dhÃvanti matvà t­ïavattameva // 4 // ********** END OF COMMENTARY ********** bhayÃnakÃbhÃso yathÃ-- "aÓaknuvan so¬humadhÅralocana÷ sahastraraÓmeriva yasya darÓanam / praviÓya hemÃdriguhÃg­hÃntaraæ ninÃya vibhyaddivasÃni kauÓika÷" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) aÓaknuvanniti---kauÓiko vÃsavo yasyÃsurasya sahastraÓmeriva darÓana so¬humaÓaknuvan bibhyat hemÃdriguhÃæ praviÓya dinÃni ninÃya / adhÅralocana÷ kÃtarÃt ca¤calalocana÷ / ÓabdaÓaktimÆla upamÃdhvaniriyam / tathà hi kauÓika÷ pecaka÷ sahastraraÓmerdarÓanaæ so¬humaÓaknuvan adriguhÃæ praviÓya yathà dinÃni nayati, adhÅrabuddhiralocano divÃndhatvÃt, tathà ca pecaka iva indra ityupamÃdhvani÷ / atra idamavadheyam / rasabhÃvatadÃbhÃsÃdÅnÃmasaælak«yakramavyaÇgyatvaæ vak«yate / tacca sthÃyibhÃvasya vyaÇgyasya bodhakramÃparicayÃdeva / atra Óloke bhayasya sthÃyibhÃvasya bibhyadiyetadvÃcyatvÃt vyaÇgyatvameva nÃsti, kathaæ vyaÇgyakramÃparicayÃdhÅnamasaælak«yakamavyaÇgyatvam atoyaæ na rasÃbhÃsadhvani÷, kintÆpamÃdhvanireva / tadudÃharaïaæ tu jÃtidu«Âo 'pi saæÓlÃghya÷ sa kÃlayavano n­pa÷ / yuddhodyuktaæ yamÃlokya ÓrÅk­«ïo 'pi palÃyita÷ // ********** END OF COMMENTARY ********** strÅnÅcavi«ayameva hi bhayaæ rasaprak­ti÷ / evamanyatra / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) veÓyÃdivi«aye / veÓyÃdini«Âhe yathÃ--- lÅlÃnamramukhÅ Óiroæ'ÓukamavÃk­«yÃnayantÅ puro netropÃntavilokanena parito yÆnÃæ dhayantÅ mana÷ / d­«Âà vÃravilÃsinÅ nanu sakhe ! kasyÃpi puïyÃtmana÷ puïyaughaæ paripÃkamÃÓamayituæ lÅlottaraæ gacchati // atra veÓyÃlajjÃmiÓritatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** spa«Âam / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) sandhiruttarottaraviruddhabhÃvamiÓraïam / saiva Óabalatà / tatra uttarottarabhÃvasya pÆrvapÆrvÃpek«ayà balavattvÃt / sandhistu dvayostulyakak«atve / sutanviti spa«Âam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## krameïa yathÃ-- "sutanu ! jahihi kopaæ paÓya pÃdÃnataæ mÃæ na khalu tava kadÃcitkopa evaævidho 'bhÆt / iti nigadati nÃthe tiryagÃmÅlitÃk«yà nayanajalamanalpaæ muktamuktaæ na ki¤cit" // atra bëpamocanener«yÃkhyasa¤cÃribhÃvasya Óama÷ / "caraïapatanapratyÃkhyÃnÃtprasÃdaparÃÇmukhe nibh­takitavÃcÃretyuktvà ru«Ã paru«Åk­te / vrajati ramaïo ni÷ Óvasyoccau stanasthitahastayà nayanasalilacchannà d­«Âi÷ sakhÅ«u niveÓitÃ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha)"he nibh­ta ! kitavÃcÃra !"ityuktvà ityartha÷ / stanÃsthitahastayà mÃninyà ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vi«Ãdasyodaya÷ / "nayanayugÃsecanakaæ mÃnasav­ttyÃpa du«prÃpam / rÆpamidaæ madirÃk«yà madayati h­dayaæ dunoti came" // atra har«avi«Ãdayo÷ saædhi÷ / "kvÃkÃryaæ , ÓaÓalak«maïa÷ kva ca kulaæ, bhÆyo 'pi d­Óyante sÃ, do«ÃïÃæ praÓamÃya me Órutamaho, kope 'pi kÃntaæ mukham / kiæ vak«yantyapakalma«Ã k­tadhiya÷, svapne 'pi sà durlabhà ceta÷ svÃsthyamupaihi, ka÷ khalu yuvà dhanyo 'dharaæ dhÃsyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) kvÃkÃryyamiti---urvaÓÅvirahe maraïe prav­tya niv­ttasya purÆravasa uktiriyam / atra kulamityante vitarka÷ / setyante autsukyam / Órutamityante arthanirddhÃraïarÆpà mati÷ / mukhamityante smaraïam / k­tadhiya ityante ÓaÇkà / durlabhetyante dainyam / upaihiityante dh­ti÷ / ka÷ khalu ityÃdau cintà / ete«Ãæ vyabhicÃribhÃvÃnÃæ pÆrvapÆrvÃpek«ayà balavattà / iti ÓrÅmaheÓvaranyÃyÃlaÇkÃrabhaÂÂÃcÃryaviracitÃyÃæ sÃhityadarpaïaÂÅkÃyÃæ t­tÅyaparicchedavivaraïam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vitakÃraitsukyamatismaraïaÓaÇkÃdainyadhÆticintÃnÃæ Óabalatà / iti sÃhityadarpaïe rasÃdinirÆpaïo nÃma t­tÅya÷ pariccheda÷ /