Visvanatha (kaviraja): Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara, Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya, and Anantadasa's Locana Pariccheda 3 Input by members of the Sansknet project (http://sansknet.ac.in) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks The text is not proof-read! NOTE: The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda: 1) the mula text, 2) Mahe÷varabhañña's Vijnapriyà (erroneously called Vilocanà), continuously "numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.] and 3) Anantadàsa's Locanà, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, à)" etc.]. However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are missing in the mula text, which renders their coordination impossible. This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries according to the following edition: ørãmadàlaükàrikacakravartitrikaliïgagajapatisàmràjyasàndhi- vigrahakamahàpàtra-Vi÷vanàthakaviràja-praõãtaþ Sàhityadarpaõaþ granthakçdàtmabhuvà Sàhityadarpaõavasudhàkareõa, Anantadàsena viracitayà Locanàkhyayà, Bhaññàcàrya-÷rã-Mahe÷vara-Tarkàlaükàra-praõãtayà Vij¤apriyà-samàkhyayà ca vyàkhyayà samakaükçtaþ Dillã : Bhàratãya Buk Kàrpore÷an 1998 ATTENTION: The text and kàrikà-numbering of the printed edition may vary from this e-text! #<...># = BOLD for karikas ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ tçtãyaþ paricchedaþ atha ko 'yaü rasa ityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vàkyaü rasàtmakabhityuktatvàdrasaü niråpayituü pçcchati--atheti / ## (lo, a) rasasvaråpaü niråpayitukàmastasyàvasarapraptatvaü dar÷ayannàha--atheti / atha--kàvyasvaråpaniråpaõànantaraü koyaü raso yadàtmakaü vàkyaü kàvyamityarthaþ / ityapekùàyàmucyate--tatsvaråpaü niråpyate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (kha) vibhàvo ratyàderàlambanoddãpanakàraõadåyam / anubhàvastasya kàryam / sa¤càrã vyabhicàrã, nirvedàdiråpaþ kàryavi÷eùaþ / tasya pçthagupàdànaü ca govçùanyàyàt prà÷astyàrtham, pra÷astyaü ca ratyàdeþ ÷ãghrapratipàdakatvàt / yadyapi vibhàvàditrayasya militasyaiva rasahetutà vakùyate, tathàpi yatra ÷loke milità na santi tatraikenànyavya¤jane vyabhicàriõàmanyàpekùayà ÷ãghravya¤jakatvabhityetaddvàrà rasasyàpi ÷ãghrapratipàdakatvaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (ga) ratyàdiþ sthàyã bhàvo rasatàmetãtyanvayaþ / nanu ràmàdivçttã ratyàdirvibhàvàdibhirvyajyate / tadvya¤janàva÷àdeva rasàderasaülakùyakramavyaïgyaparibhàùà, tata÷ca bhàvanopanãtaþ sa ratyàdirvibhàvàdiniùñhena svàdanàkhyavyàpàreõa sàmàjikaratyàdyabhedenàropyamàõaþ svaprakà÷ànandatayà tathà pariõamatãti pariõàmavàdasiddhàntena, tasya sàmàjike rasatàpràptiþ / evamevàgre vyaktirbhaviùyati / ## (lo, à) vibhàvenetyàdi--sacetasàü-sahçdayànàü ratyàdiþ sthàyãbhàvaþ / bhàvyate-vàsyate iti vyutpattyà anàdivàsanàntarlona ityarthaþ / taduktam--- "vàsanànàdikàlãnà yàsau hçdi sacetasàm / svasàmagrãü samàsàdya vyaktà saiti rasàtmatàm" // yadyapãha milito ratyàdiþ prapànakarasanyàyena carvyamàõo 'khaõóasvaråpo rasaþ, tathàpi lokaprasiddhimàsàdya pratyabhij¤ànàt sthàyibhàvo rasatàmeti / ********** END OF COMMENTARY ********** vibhàvàdayo vakùyante / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) ityuktaü vivçõoti-vibhàvàdaya iti / vakùyate ihaiva paricchede / sàmànyatastu-- "kàraõàni ca kàryàõi sahakàrãõi yàni ca / ratyàdeþ sthàyino loke tàni cennàñyakàvyayoþ / vibhàvà anubhàvà÷ca kathyante vyabhicàriõaþ" // tyuktaprakàràþ / daõóyàdyairutkam--- "vibhàvairanubhàvai÷ca sàttvikairvyabhicàribhiþ / ànãya nãtaþ svàdyatvaü sthàyibhàvo rasaþ smçtaþ" // ********** END OF COMMENTARY ********** sàttvikà÷cànubhàvaråpatvàt na pçthaguktàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) nanu sàttvikabhàvo 'pi rasàdivya¤jakaþ, sa kathaü nokta ityata àha---sàttvikà÷ceti / te càgre vakùyante / ## (lo, ã) tatkathamatra lakùaõe sàttvikànàmanupàdànamityà÷aïkyàha--sàttvikà÷ceti / sàttvikàþ stambhasvedàdayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vyakto dadhyàdinyàyena råpàntarapariõato vyaktãkçta eva raso na tu dãpena ghaña iva pårvasiddho vyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) pariõàmavàdasiddhàntaü dar÷ayati---dadhyadinyàyeneti / dugdhameva yathàmladravyayogàd dadhyàdiråpatayà pariõamati; tannyàyena ràmàdiratyàdireva vibhàvàdiniùñhakhàdanàkhyavyàpàreõa sàmàjikaratyàdau abhedenàropyamàõaþ svaprakà÷ànandatmakaj¤ànaråpatayà pariõamatãtyarthaþ / vyakta ityasyàrthaü pariõata ityantena dar÷ayitvà, tàdçgavastha eva rasaþ, natu atàdçgavastha iti pratipàdayan punaràha---vyakto vyaktãkçta eveti / idaü ca vyaktãkçtarasàsvàdàkhyena vyàpàreõa vibhàvàdiniùñhena vya¤janàbhinnavyàpàràntareõa ràmàdiratyàdyàropaviùayasàmàjikaratyàdeþ svaprakà÷ànandaråpatayà viùayãkaraõamityagre vyaktirbhaviùyati / ## (lo, u) dadhyàdãti---yathà dugdhaü dadhiråpeõa pariõamate ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaü locanakàraiþ-- "rasàþ pratãyanta iti tvodanaü pacatãtivad vyavahàraþ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) odanaü pacatãtivaditi / pàkottaramevodanotpattestaõóulapàkasyaiva tatropacàraþ vya¤janayà, ratyàdipratãterevaü rase vya¤janayà pratãtyupacàraþ ityarthaþ / ayamupacàro mànasa eva; ÷àbdastu nopacàraþ / kintu odanapadasya taõóule lakùaõeti bodhyam / ## (lo, å) odanaü pacatãtivat--na khalvodanaþ pårvasiddho vyajyate, kintu pakvaþ san odano bhavatãti tathàyamapi vyaktaþ san raso bhavatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca ratyàdipadopàdànàdeva pràpte sathàyitve punaþ sthàyipadopàdànaü ratyàdãnàmapi rasàntaraùvasthàyitvapratipàdanàrtham / tata÷ca hàsakrodhàdayaþ ÷çïgàravãràdau vyabhicàriõa eva / taduktam-- "rasàvasthaþ parambhàvaþ sthàyitàü pratipadyate" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) rasatàmeti ratyàdiþ sthàyãbhàvaþ sacetasàm"iti yaduktaü tatra sthàyãtyasya upàdànaphalamàha--atra ratyàdãti / asthàyitvapratipàdanàrthamiti--kintu vyabhicàribhàvatvapratipàdanàrthamiti bodhyam, tadàha--tata÷ceti / rasàntare sthàyitvàbhàve saüvàdamàha--taduktaü rasàvastha iti / rasa eva uttarakàlam avasthà yasya / paraü kevalaü tàdç÷o hàsakrodhàdibhàvaþ sthàyitàü pratipadyate ityarthaþ / atàdçgavasthastu na sthàyitvaü pratipadyate ityarthaþ / ## (lo ç) kodhàdaya ityàdi÷abdàt jugupsàdayaþ / rasàvasthaþ rasaråpatàpraptiyogyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya svaråpakathanagarbha àsvàdanaprakàraþ kathyate-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) sattvodrekàditi kàrikàrthaü pratipadaü svayameva vyàkhyàsyati / cinmaya ityatra cid j¤ànam / svàkàravadabhinnatveneti---ayaü ratyàdij¤ànaråpo rasaþ pariõàmava÷àdratyàdyabhinnatvena vi÷iùña àsvàdyate ityarthaþ / natvabhinnatvaü tadvodhe prakàraþ / àropyamàõaràmàdiratyàdyabhedana adhikaraõãbhåtasàmàjikaratyàdereva yaþ svaprakà÷a àsvàdaþ tasyeva rasatvàt tatra càbhinnatvàbhàvàt / tatràsvàdatadviùayaratyàderamabhede svàkàravàdektaü dçùñàntamàha--svàkàravaditi / svàkàravàde hi viùayo j¤ànàbhinno j¤ànasyàkàra eveti / ## (lo, é) samprati kãdçgasàvàsàdyate yenaitadàsvàdanalampañaþ kàvye pravartiùyate lokaþ ityà÷aïkyoktàü sattvodrekàditi kàrikàmavatàrayati--asyeti / àsvàdanaprakàra iti upacàraprayogaþ; asyà'svàdanàtiriktatvàt / sattvodrekàditi---svàtmaivàkàraþ / sa yathàbhinnatvenànubhåyate upacàràditi ÷eùaþ tathàyamàsvàdyate / vivçõoti-- ********** END OF COMMENTARY ********** ## "rajastamobhyàmaspçùñaü manaþ satvamihocyate" ityuktaprakàro bàhyameyavimukhatàpàdakaþ ka÷canàntaro dharmaþ sattvam / tasyodreko rajastamasã abhibhåya àvirbhàvaþ / atra ca hetustathàvidhàlaukikàvyàrthapari÷ãlanam / akhaõóa ityeka evàyaü vibhàvàdiratyàdiprakà÷asukhacamatkàràtmakaþ atra hetuü vakùyàmaþ / svaprakà÷atvàdyapi vakùyamàõaparãtyà / cinmaya iti svaråpàrthe mayañ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ë) rajastamobhyàmiti---mano hi satvarajastamoråpaü triguõàtmakam / bàhyameyà ghañapañàdayaþ / àntaro dharmaþ sattvamàtràvasthitiråpaþ / nanu kathamevaüvidhaþ sattvodreko jàyate, tata÷ca kathamakhaõóasvaprakà÷ànandàd bodhaþ ityà÷aïkyàha--tatra ceti / ayamà÷ayaþ-"sattvaü sukhe sa¤jayati rajaþ karmaõi bhàrata / pramàdamohau tamaso bhavato 'j¤ànameva ca / ityàdi bhagavadvacanàt triguõàtmake manasi sattvàü÷asya prakà÷e sukhetpattiþ sattvàü÷asya prakà÷a÷ca rajastamasorabhibhavàd vaiùayikaü sukhaü janayati / tathà hi sattvàü÷aprakà÷atàratamyàd vaiùayikasukhasyàpi tàratamyaü dç÷yate / tacca sukhatàratamyaü sukhakàraõatàratamyahetukamityava÷yamabhyupagantavyam / tacca sukhakàraõaü yadi sakalalaukikasukhakàraõottaraü tena rajastamasorabhibhavaþ sarvathà ÷akyakriya eveti / tato nyàyàt lokottarakàvyàrtha÷ravaõaråpakàraõàt sarvathà rajastamasyabhibhåya manasaþ sattvàü÷asyaiva prakà÷astadà tanmàtrahetuko 'khaõóaprakà÷aråpa àtmàvabodhaþ pramàõika eva / ata evàhuþ--"svàdaþ kàvyàrthasambhedàdàtmànandasamudbhavaþ / "ityuktaprakàraþ / sa càtmànandàd bodho yadi"anvayavyatirekàbhyàü nirasya pràõato yataþ / vãkùyàsannasya ko 'smãti tattvamityàha---sauhçdàt"ityàdi / ÷àstrànayanahetukaþ syàt tadà nirupahitaü brahma prakà÷ate / yadi punarnàdyakàvyadar÷ana÷ravaõàbhyàü, tadà vibhàvàdisamvalita-ratyàdyaü÷akarburitatvena kiükurmaþ / kàraõavecitryasyaivàyaü sahçdayànubhavasiddho 'nubhàva iti tasya ca ratyàdyaü÷a÷avalatve 'pi yathà svaprakà÷atamoviruddhaü tathehagre dar÷ayiùyate / etadevàha---svaprakà÷atvàdyapi vakùyamàõarãtyeti / ratyàdyaü÷a÷avalatvàdeva càsya brahmàsvàdasya sahodaratvaü; natu tattvaü såtreõoktam / svaråpàrtha ityanena mayañaþ prastutàrthasya niràsaþ, tena svaprakà÷ànandacidabhinnatvaü rasasyoktaü bhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** camatkàra÷icattavistàraråpo vismayàparaparyyàyaþ / tatpràõatva¤càsmadvçddhaprapitàmahasahçdayagoùñhãgariùñhakavipaõóitamukhya÷rãmannàràyaõapàdairuktam / tadàha dharmadattaþ svagranthe-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) tatra sattvamàcaùñe--rajastamobhyamiti / bàhyameyavimukhatàsàmàjikasyàvirbhàvaþ udbodhaþ sahakàripràptyà kàryajanakateti yàvat / sahakàripràptiü dar÷ayati--tatra ca heturiti / ekatvaü gràhayati---vibhàvàdãti / vibhàvàdi÷ca ratyàdi÷ca tadviùayaü yat svaprakà÷aråpaü sukhaü tatsahitaþ camatkàra àtmà svaråpaü yasya tàdç÷aþ / camatkàra÷ca vismaya iti vakùyate / tàdç÷asukhacamatkàrayorekadà sthitau tatra hetuü vakùyàmaþ "vyàpàrosti vibhàvàdeþ"ityàdinà / vibhàvàdeþ svàdanàkhyavyàpàrasya camatkàrahetutàyàþ sàmàjikànàü ràmàdinàyakàbhedàropahetutàyà÷ca vakùyamàõatvàt / cinmaya itãti---svaprakà÷ànanda eva cid j¤ànaü tat svaråpa ityarthaþ / j¤ànànandayorabhedasvãkàràt / lokottaracamatkàrapadàrthaü vyàcaùñe---camatkàra iti / cittasya vistàraþ àtmasaüyogavi÷eùeõa janitaü vilakùaõaü j¤ànam / tadeva dar÷ayati---vismayeti / tatpràõatvaü ca tatsahabhàvenaiva sthityà / tadàhetyàdi kimapi nàràyaõasyaivoktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** rase sàra÷camatkàraþ sarvatràpyanubhåyate / taccamatkàrasàratve sarvatràpyadbhuto rasaþ / tasmàdadbhutamevàha kçtã nàràyaõo rasam" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) rase sàra iti rasàsvàdahetutvàt sàraþ / taccamatkàrasàratve iti sati saptamãyam / camatkàrasya vismayaråpatvàt tena svaprakà÷asukhe 'ti÷ayakaraõàt tasya sàratvaü vilakùaõasukhàtmakarasajanakatvam / tasmin sati ÷çïgàràdirasakàvyeùvapi adbhuto rasaþ sambhavati / tathà ca sàmànyataþ ÷çïgàràdirase jàte 'dbhutamutpàdya vilakùaõàsvàdaråpaþ prakçùña÷çïgàràdiraso janyata ityarthaþ / kàvyaprakà÷e tu àsvàda eva camatkàraþ natu tadbhinno vismayaþ / ityadbhutaprave÷o na sarvatra / tasmàdadbhutameveti--ataþ ÷çïgàràdikàvye prakçùña÷çïgàràdijanakatayà adbhutamapi rasamabravãdityarthaþ / ## (lo, ai) nàràyaõadàsairapyuktamiti---camatkàra eva sarvarasapraõabhåtaþ / tasya ca ratyàdyaü÷a÷avalatvena yathàyathaü ÷çïgàràdivyapade÷aþ / tadbhàvàdadbhutavyapade÷a iti / ********** END OF COMMENTARY ********** kai÷ciditi pràktanapuõya÷àlibhiþ / yaduktam-- "puõyavantaþ pramiõvanti yogivadrasasantatim" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) puõyavadbhiriti--puõya÷àlibhiriti kvacit pàñhaþ / vàsanàyàmàsvàdanàkhyavyàpàre ca puõyameva heturityarthaþ / "na jàyate tadàsvàdo vinà ratyàdivàsanàm' iti vakùyamàõatvàt / "vilakùaõa evàyaü kçtij¤aptibhedebhyaþ svàdanàkhyaþ ka÷cid vyàpàra' iti vakùyamàõatvàcca / ## (lo, o) puõyavanta iti / pramiõvantãtyatràpi pårvavadupacàraþ / svaprakà÷aråpasyàsya pramàviùayatvànupapatteþ / yogivaditi / yathà yoginaþ ÷uddhaü brahma svaprakà÷ànandacidråpatayà sàkùàtkurvanti ratyàdyaü÷akarburitamapi tathà puõyavanta ityarthaþ / tathà coktaü "vibhàvàdisaübhinnànudriktàïgaratyàdyaü÷akarburitaþ svaprakà÷ànandacamatkàraråpo rasaþ' iti / kicittu ratyàdisaübhinnànandasàkùàtkàrànantaraü pra÷àntanikhilaprapa¤cacidànandamayabrahmatattvàbhivyaktiü suùuptida÷àvat samàdhivaccecchanti / yadàhuþ--- pàñhyàdatha dhruvàkhyànàttataþ saüpårite rase / tadàsvàdabharaikàgro hçùyatyantarmukhaþ kùaõam // tato nirviùayasyàsya svabhàvo 'vasthito nijaþ / vyajyate hlàdaniùyando yena tçpyanti yoginaþ / àcàryàstu ÷avalitasyaivànubhavàt sukhamanubhavàmãti pratisandhànasya ca tàvatavopapatteradhikaü necchanti / rasasantatiü santanyamànaü rasam / santanyamànatvena vrahmàsvàdasahodarasyàsya nidyayo 'vicchinnapravàhavàhitvaü såcitam / ********** END OF COMMENTARY ********** yadyapi "svàdaþ kàvyàrthasambhedàdàtmànandasamudbhavaþ" ityuktadi÷à rasasyàsvàdànatiriktatvamuktam, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) kàvyàrthasaübhedàt iti / ratyàdiråpo yaþ kàvyasya vyaïgyàrthastatsaübhedàt--tatpari÷ãlanàdityarthaþ / vastutastu saübhedàditi lyab--garbhatvàt pa¤camã tena vibhàvàdi÷avalita iti / àtmànandeti---àtmani ya ànandastadråpeõa samudbhavo yasya tàdç÷a ityarthaþ / tathà ca ànandàtmakasya rasasya svàdànatiriktatvabhityarthaþ / ## (lo, au) kàvyàrtho vibhàvàdiþ / tatsambhedàditi lyablope paccamã tena vibhàvàdi÷avalita ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàpi "rasaþ svàdyate" iti kàlpanikaü bhedamurarã kçtya karmakarttari và prayogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) kàlpanikam--abhede bhedàropeõa bhedam / karmakartari veti--"bhidyate ku÷ålaþ svayameva"ityatra ekasyaiva ku÷ålasya karmatvakarttçtvobhayavivakùayà bhedàropavadatràpi àsvàdyàsvàdanayorabhedepi bhedavivakùayà karmakartari prayogaþ ityarthaþ / naca àsvàdye àsvàdasya viùayitàeva, tatkathaü kartçtvamiti vàcyam, svaprakà÷atvena tatra kartçtvàropàt / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktam-"rasyamànatàmàtrasàratvàt prakà÷a÷arãràdananya eva hi rasaþ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) rasyamànatàmàtrasàratvàditi--sàrapadamatra svaråpàrthakam / tathà ca rasyamànatàyà àsvàdakarmatvaü dar÷itam / prakà÷a÷arãratvena àsvàdakartçtvaü ca dar÷itam / tathà ca karmakartçtvamupapàditam / svaprakà÷asya prakà÷akobhayaråpatvàt tàbhyàmananya evetyarthaþ / ## (lo, a) kàlpanikamaupacàrikam / karmakartari veti / svàdyate-àsvàdyate pramàõàntaropanãtaratyàditàdàtmyena samullikhyata ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatràpyevaüvidhasthaleùåpacàraõa prayogo j¤eyaþ / nanvetàvatà rasasyàj¤eyatvamuktaü bhavatãti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) evamanyatràpãti--saþ pratãyata ityàdàvityarthaþ / nanvetàvateti--rasasyàsvàdàbhinnatvakathanenetyarthaþ / aj¤eyatvaü svabhinnaj¤ànagràhyatvamityarthaþ / svenaiva svasvagràhyatvena ghañàdivat j¤eyatvàsiddheriti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vya¤janàyà÷ca j¤ànavi÷eùatvàd dvayoraikyamàpatitam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nanu vibhàvàdijanyena vya¤janàdhãnaj¤ànenaiva viùayãkaraõàt svabhinnaj¤ànagràhyatvamastyevetyà÷aïkàyàmàha--aïkàyàmàha---vya¤janàyà÷ca j¤ànavi÷eùatvàditi / vya¤janàyàþ vya¤janàdhãnaj¤ànasya j¤ànavi÷eùatvàt àsvàdaråpaj¤ànavi÷eùatvàt / tathà ca tadda÷àyàü tadbhinnaj¤ànagràhyatvàdaj¤eyatvamityarthaþ / tathà ca rasaråpàsvàdavya¤janàdhãnaj¤ànayoraikyamevàpatitamityàha---dvayoraikyam iti / dvayoràsvàdàbhinnarasavya¤janàdhãnaj¤ànayorityarthaþ / nanvetàvatà kimaniùñamityato vibhàvàdervya¤jakatvànupapattyà rasasya vyaïgyatvànupapattiþ evàniùñamitivaktuü prathamaü vibhàvàdervya¤jakatvànupapattiü ghañavya¤jakadãpavailakùaõyena sàdhayati---tata÷ceti / ghañàdervya¤jako yathà dãpo vibhàvàdestathàtvàbhàvàd ghañavya¤jakadãpato vibhàvàdeþ pàrthakyaü pçthagbhàvo vailakùaõyamiti samudàyàrthaþ / yathà÷rutàkùaràrthena tvayamartho na ghañate, svaviùayaj¤ànena svajanyaj¤ànena và ghañadhiyo hetordepasya ghañavya¤jakabhàvaprasaktyà "yathà dãpa' iti dçùñàntànupapatteþ / ato 'traj¤àneneti / tçtãyàbhede / "arthenaiva vi÷eùo hi niràkàratayà dhiyàm' itivat / tathà ca svajanyaj¤ànàbhinnàyà anyasya j¤ànadanyasya dhiyo heturyaþ sa eva siddhe j¤ànaü vinàpi siddhe arthe vya¤jako mato yathà dãpa ityarthaþ vibhàvàdistu svajanyavya¤janàdhãnaj¤ànabhinnasyà'svàdàtmakarasàderjanaka eva na dãpavat vya¤jaka ityarthaþ / anyathàbhàve anyathàtve svajanyaü pratyapi svasvavya¤jakatve ityarthaþ / asya vibhàvàdeþ kàrakàt ko vi÷eùa ityarthaþ / ghañapratãpavat dvau yau vyaïgyavya¤jakau tayoþ sakà÷àdanayoþ rasavibhàvàdyoþ pàrthakyaü vailakùaõyamevetyarthaþ / na tu vyaïgyavya¤jakayoþ parasparaü pàrthakyaü bheda ityarthaþ / tadà pratyuta rasasya vyaïgyatvasyaiva siddherà÷aïkànupapatteþ / ## (lo, à) etàvatetyatra prabandheneti ÷eùaþ / rasasya vyaïgyatvena niråpyamàõasyaikaü j¤ànatvàvi÷eùàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tata÷ca-- "svaj¤ànenànyadhãhetuþ siddher'the vya¤jako mataþ / yathà dãpo 'nyathàbhàve ko vi÷eùo 'sya kàrakàt" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vya¤janàsvàdayorà÷aïkitamaikyaü nirasya rasàvasthasya vyaïgyatvàbhàvaü siddhàntayan àha---"cet satyamiti" / ## (i) anyadhãheturvyaïgyabuddheþ kàraõam / siddhe natu sàdhye vya¤jako mataþ ÷abda ityarthaþ / yathà dãpa iti / na khalu dãpo ghañàdikaü karoti / kintu svaprakà÷ena siddhameva taü prakà÷ayati / anyathàbhàve-asiddhasya sàdhane / ********** END OF COMMENTARY ********** ityuktadi÷à ghañapradãpavadvyaïgyavya¤jakayoþ pàrthakyameveti kathaü rasasya vyaïgyateti cet, satyamuktam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ã) uktadi÷à dhvanikàràdyuktamàrgeõa vyaïgyavya¤jakayoþ pàrthakyamityanena vya¤janàyà vyaïgyasya ca pàrthakyaü nyàyasiddhameva iti bhàvaþ / na khalu ghañasya dãpaprakà÷enaikyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ata evàhuþ-- "vilakùaõa evàyaü kçtij¤aptibhedebhyaþ svàdanàkhyaþ ka÷cidvyàpàraþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) kçtij¤aptibhedebhya iti--kçtirutpàdako vyàpàraþ daõóaderbhramyàdiþ / j¤àptiþ j¤àpako vyàpàraþ, abhidhàlakùaõàvya¤janàþ; tebhyo vyàpàrebhyo bhinna ityarthaþ / svàdanàkhyaþ àsvàdaråpaþ svaprakà÷aj¤ànajanako vçttivi÷eùa ityarthaþ / tathà ca tad viùaya eva rasaþ / vya¤janàdhãnaj¤ànaü tu ratyadiviùayaþ tato bhinnameva ityato rasavya¤janàdhãnaj¤ànayornaikyamityuktam / sa ca vibhàvàdirniùño vya¤janàbhinna ityarthaþ / tathà ca vya¤janayà ratyàdij¤ànameva, svàdanàkhyavyàpàreõa tu rasàsvàda ityanvayaþ / nanu kathaü tarhi raso vyaïgya ityucyate ityata àha---abhidhàdãti / vilakùaõo vyàpàro vya¤janà raso vyaïgya iti vyahgyaràmàdiratyàdyàropàdhikaraõasàmàjikaratyàdeþ rasaråpatayà pariõàmàt paramparayà vyaïgya ityarthaþ / ## (lo, u) ata eveti--; àhurityasya vyaïgyatvamuktaü bhavatãtyatra dårastheneti÷abdenànvayaþ / ata eva-yato j¤ànaråpa eva rasa ityarthaþ / àhurnyàyavidaþ pràcãnàcàryà iti ÷eùaþ / kçtiþ karaõaü; j¤aptirj¤ànam; svàdanaü svàdaþ"svàdaþ kàvyàrthasaübhedàdàtmànandasamudbhava"ityuktaprakàraþ / ka÷cidityalaukikaþ / vyàpàraþ--vyàpàraviùayàdrasàdabhinnaþ / vilakùaõo vya¤jakàditi ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ata eva hi rasanàsvàdanacamatkaraõàdayo vilakùaõà eva vyapade÷àþ" iti / abhidhàdivilakùaõavyàpàramàtraprasàdhanagrahilairasmàbhã rasàdãnàü vyaïgyatvamuktaü bhavatãti / ************* COMMENTARY ************* ## (å) vyaïgyatvamuktaü, prakà÷anamàtropacàràdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu tarhi karuõàdãnàü rasànàü duþ khayatvàdrasatvaü (tadunmukhatvaü ) na syàdityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) rasatvaü na syàditi---svaprakà÷ànandaråpatvàdrasasya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) rase iti--karuõàdau rasa gràhye karuõàdirasasvaråpameva yat sukhaü jàyata ityarthaþ / rasàtiriktasukhàbhàvàt / sacetasàmanubhava iti / rasàdãnàmeva ÷okaduþ khaü tajj¤àtéõaàü, sàmàjikànàü tu sukhameva jàyata ityatra sacetasàmanubhavaþ pramàõamityarthaþ / ## (ç) nanviti / tarhi yadidç÷ànandasvaråpo rasa ityarthaþ / rase sukhamityupacàraþ / sacetasàü sahçdayànàm / teùu karuõàdiùu / ********** END OF COMMENTARY ********** àdi÷abdàdbãbhatsabhayànakàdayaþ / tathàpyasahçdayànàü mukhamudraõàya pakùàntaramucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) asahçdayànàmapi paraduþ khaj¤ànàdapi duþ khameva jàyate ityevaühçdayànàmapãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## nahi ka÷cat sacetà àtmano duþkhàya pravarttate / karåõàdiùu ca sakalasyàpi sàbhinive÷apravçttidar÷anàt sukhamayatvameva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha)ki¤ca teùviti---duþ khahetutve anupapattyantaramityarthaþ / ## (lo, é) sàbhinive÷à, natu ràjàdikàrità / ********** END OF COMMENTARY ********** anupapattyantaramàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) tathà ràmàyaõeti---ràmàyaõamatra karuõarasavi÷iùñatadekade÷aþ / duþkhahetutva-prasaïga iti--tathà ca tat--÷ravaõe na kopi pravartate / ## (lo, ë) ràmàyaõaü vàlmãkimahàkàvyam / ********** END OF COMMENTARY ********** karuõarasasya duþ khahetutve karuõarasapradhànaràmàyaõàdiprabandhànàmapi duþkhahetutàprasaïgaþ syàt / nanu kathaü duþkhakàraõobhyaþ sukhotpattirityàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) duþ khahetubhya iti---para÷okàdayaþ svaduþ khahetava eva, tebhyaþ kathamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (ma) hetutvamiti lokasaü÷rayàt---loke dçùñatvàt svãya--÷okaharùàderhetutvagatebhyaþ para÷okàdikàraõebhyo laukikàþ ÷okaharùàdayo jàyantàü nàmeti tuùyatu durjana iti nyàyena uktvà àha---alaukiketi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, e) hetutvamiti--hetutvaü gatebhyo ràmavanavàsàdibhyo lokasaü÷rayàt; natu kàvyasaü÷rayàt / loke natu kàvye; laukikàþ; natvalaukikàþ / tebhyaþ--- ràmavanavàsàdibhyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ye khalu ràmavanavàsàdayo loke "duþkhàraõàni" ityucyante ta eva hi kàvyanàñyasamarpità alaukikavibhàvanavyàpàravattayà kàraõa÷abdavàcyatàü vihàya alaukikavibhàva÷abdavàcyatvaü bhajante / tebhya÷ca surate dantadhàtàdibhya iva sukhameva jàyate / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) alaukikavibhàvanavyàpàravattayà, natu paryàyàntaratvamàtreõa / vibhàvanàdisvaråpaü vakùyate / surate dantaghàtàdibhya iti / anena dekhakàlàdivi÷eùeõaùeõa sukhamayasyàpi duþ khamayatvaü; duþ khamayasyàpi sukhamayatvam / ata evàhuþ;--"prapa¤casya sukhaduþ khamohàtmakatvam"--sàïkhyàþ ********** END OF COMMENTARY ********** ata÷ca "laukika÷okaharùàdikàraõobhyo laukika÷okaharùàdayo jàyante" iti loka eva pratiniyamaþ / kàvye punaþ ************* COMMENTARY ************* ## (o) kàvye alaukikàrthe / ********** END OF COMMENTARY ********** "sarvebhyo 'pi vibhàvàdibhyaþ sukhameva jàyate" iti niyamànna ka÷ciddoùaþ / kathaü tarhi hari÷candràdicaritasya kàvyanàñyayorapi dar÷ana÷ravaõàbhyàma÷rupàtà dayo jàyanta ityucyate-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) drutatvàccetasa iti--cittasya sadayatvameva drutatvam / sukhasattvepi taddayayà a÷rupatà iti bhàvaþ / ## (lo, au) drutatvàt--dravãbhàvàt rasoddhodha iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tarhi kathaü kàvyataþ sarveùàmãdç÷ã rasàbhivyaktirna jàyata ityata àha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (ra) vinà ratyàdivàsanàmiti--tathà ca puõyajanitaratyàdivàsanàpi rasàsvàdaheturityuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** vàsanà cedànãntanã pràktanã ca rasàsvàdahetuþ, tatra yadyàdyà na syàttadà ÷rotriyajaranmãmàüsakàdãnàmapi sa syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (la) yadyàdyeti--idànãntanãtyarthaþ / otriyeti--jaranmãmàüsakà hi kàryakàraõabhàvàditarkamàtrànu÷ãlanàn na kàvyarasàsvàdavantaþ tadanu÷ãlanàcca tadànãntanavàsanàvanta ityarthaþ / naca pràktanavàsanàbhàvàdeva teùàü na kàvyarasàsvàda ityevamucyatàm, kimarthamidànãntana-vàsanàïgãkàraþ iti vàcyam, teùàmeva tarkànu÷ãlanatyàgena kàvyànu÷ãlanàbhyàse rasodvodhena idànãntanyà api ava÷yaüvàcyatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi dvitãyà na syàttadà yadragiõà mapi keùà¤cidrasodvodho na dç÷yate tanna syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (va) ràgiõàmapãti--kàvyarasabodhànubhàvavatàmapãtyarthaþ teùàmidànãntana-vàsanàbhàvàdeva na rasodvodha iti vàcyam / idànãntanavàsanàjanakatadanuràgasattvena tatsattvàva÷yaübhàvàt / vastutastu vàsanàtvenaiva kàraõatvamucitam / natu tatra idànãntanatvàdiprave÷aþ jaran mãmàüsakànàü tu atyantatarkànuràga eva pratibandha ityevànvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ukta¤ca dharmmadattena-- "savàsanànàü sabhyànàü rasasyàsvàdanaü bhavet / nirvàsanàstu raïgàntaþ kàùñhakuóyà÷masannibhàþ" // iti / nanu kathaü ràmàdiratyàdyudvodhakàraõaiþ sãtàdibhiþ sàmàjikaratyàdyudvodhaityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) nanu kathamiti---nàñyakàvyadçùña÷ruta--sãtàdibhyaþ ityarthaþ ## (lo, a) nanviti / ràmàdiratyàdyudvodhakàraõaiþ sãtàdibhiþ sàmàjikaratyàdyudvodhaþ tanmate rasatàmàpadyamànaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) vyàpàrosti iti / sàdhàraõã kçtiþ sàmàjike ràmàdyabhedàroparåpasya, ràmàdisãtàdau svãyatvàroparåpasya, svãyaratyàdau ràmàdiratyàdyabhedàroparåpasya ca sàdhàraõã sà iti kàrikàrthaþ / kartari api ktirata eva prayogàt / tatprabhàveõeti / yasya hanåmadàdeþ pàthodhiplavanàdayaþ àsan pramàtà tadabhedena svàtmànaü pratipadyata ityarthaþ / tatra hetumàha---tatprabhàveõeti / sàdhàraõãkçtiprabhàveõetyarthaþ / bhedàgrahe satyena abhedagraha upapadyate ityata àha---tadabhedeneti / bhedàgrahepi--sàdhàraõãkçtiprabhàveõetyarthaþ / ## (lo, à) sàdhàraõãkçtiþ--sàdhàraõãkaraõaü nàma / tatprabhàveõa--sàdhàraõãkaraõavyàparasya prabhàveõa / tadabhedena svàtmànaü pratipadyata iti sambandhaþ / yasyàsanniti / vivçõoti--tadabhedeneti / ayamarthaþ, sabhyànàü ràmàdyabhedapratipattau nàñyakàvyayoþ ràvaõàdidar÷ana÷ravaõàbhyàü roùodvodhena sabhàtaþ samutthàya dhanuràkarùaõàdirbhavat / bhedena pratipattau tu àtmaniùñaroùàdisthàyibhàvodvodho na syàt / evaü ca yo doùaþ samanantarameva dar÷ayiùyate / yaduktam---abhedena pratipadyate--akhyàtivàdinàü ÷uktau rajatapratyaye bhedagrahavat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## nanu kathaü manuùyamàtrasya samudralaïghanàdàvutsàhodvodha ityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) itthaü svasmin hanumadàdyàbhedàropamuktvà tadutsàhaj¤ànàdeva svotsàhodvodhamupapàdayitumà÷aïkate / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (ha) nanu kathamiti---sàdhàraõyàbhimànataþ--svasmin hanumadàdyabhedàbhimànataþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) sàdhàraõyàbhimànataþ--uktaprakàreõa vibhàvàdãnàü sàdhàraõãkaraõavyàpàraprabhàvenotpannasya svàtmani sàdhàraõyàbhimànabalàt / nçõàü--sabhyànàm / ********** END OF COMMENTARY ********** ratyàdayo 'pi sàdhàraõyenaiva pratãyànta ityàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (ka) sàdhàraõyeneti--ubhayasàdhàraõyenetyarthaþ, na tvàtmagatatvenaiva naiva ràmàdigatatvenaivetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ã) ratyàdi; sabhyànàü sthàyibhàvaþ / sàdhàraõyena pratãyate / vibhàvàdisàdhàraõãkaraõavyàpàraprabhàvàdevetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ratyàderapi svàtmagatatvena pratãtau sabhyànàü brãóàtaïkàdirbhavet / ************* COMMENTARY ************* ## (kha) ratyàderiti--àtmagatatvena--àtmamàtragatatvena evamuttaratràpi màtragarbhità / ********** END OF COMMENTARY ********** paragatatvena tvarasyatàpàtaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) àtmagatatvena pratãtàvuktam--devatàdiråpasãtàdihetukatveneti ÷eùaþ / arasyatà-anàsvàdyatà / ********** END OF COMMENTARY ********** vibhàvàdayo 'pi prathamataþ sàdhàraõyena pratãyanta ityàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (ga) parasya na parasyeti--atràpi parasyaivetyàdirarthaþ / ## (lo, å) tadàsvàde-tasya rasasyà'svàde / evaü ca vibhàvàdayaþ svayaü sàdhàraõyena pratyàyayantãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu tathàpi kathamevamalaukikatvameteùàü vibhàvàdãnàmityucyate-- ## àdi÷abdàdanubhàvasa¤càraõo / tatra vibhàvanaü ratyàde ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ç) ratyàderjagato vàsanàntargatavàsanàntarlonasyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** vi÷eùaõàsvàdàïkuraõayaugyatànayanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) àsvàdàïkura iti--vya¤janayà ratyàdyupasthàpanameva tadyogyatà / asya yogàrthasyànubhàvàdàvapi sattveti paribhàùàyà yogaråóhatvànna tatra prayogaþ / evamagre anubhàvavyabhicàriparibhàùayorapi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** anubhàvanamevamyåtasya ratyàdeþ samanantarameva rasàdiråpatayà bhàvanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) anusaüj¤àrthamàha---samanantaratvamiti / evaübhåtasya àsvàdàïkuratàü pràpitasya ratyàdeþ svaniùñhasvàdanàkhyavyàpàreõa rasaråpatayà prave÷anamityarthaþ / vibhàvàdibhirevaü kriyata iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** sa¤càraõaü tathàbhåtasyaiva tasya samyak càraõam / vibhàvàdãnàü yathàsaïkhyaü kàraõakàryyasahakàritve kathaü trayàõàmapi rasodbodhe kàraõatvamityucyate -- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, é) lokato-loke / ********** END OF COMMENTARY ********** ## nanu tarhi kathaü rasàsvàde teùàmekaþ pratibhàsa ityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) kathaü trayàõàmapãti kàryasya kàraõatvàbhàvàdityarthaþ / rasàsvàde ekaþ pratibhàsa ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## yathà khaõóamaricàdãnàü sammelanàdapårvva iva ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ë) apårva iva--tad bhinna iva / ********** END OF COMMENTARY ********** ka÷cidàsvàdaþ prapàõakarase sa¤jàyate vibhàvàdisammelanàdihàpi tathetyarthaþ / nanu yadi vibhàvànubhàvavyabhicàribhirmmilitaireva rasastat kathaü teùàmekasya dvayorvà sadbhàve 'pi sa syàdityucyate-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) jhañityanyeti---÷ãghramanyavya¤jake satãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anyasamàkùepa÷ca prakaraõàdiva÷àt / yathà-- "dãrghàkùaü ÷aradindukàntivadanaü bàhå natàvaüsayoþ saïkùiptaü nibióonnatastanamuraþ pàr÷ve pramçùñe iva / madhyaþ pàõimito nitambi jaghanaü pàdàvudagràïgulã chando narttayituryathaiva manasaþ sçùñaü tathàsyà vapuþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) dãrghàkùamiti---agnimitranàmnà ràj¤à màlavikànàmaràjaputryà råpavarõanamidam / uttamanañãü nartuyiturmanaso yathaivacchanda icchà tathaivàsyà vapuþ sçùñam (vidhàtrà) tadevàha--dãrghàkùamiti--bàhå--aüsayoþ svamålayornatau / saükùiptaü nàtisphàram / nibióau--anyonyasaüsaktau unnatau ca stanau yatra tàdç÷aü ca uruþ / pramçùñe màrjite / pàõimitaþ karatalena parimàtuü ÷akyaþ / jaghanottarabhàgaþ nitambaþ pra÷astaþ tad yuktaü jaghanam, udgrà-unnatà / atreti--abhiyaü varõayataþ / ## (lo, e) dãrghàkùamiti / chando 'bhipràyaþ / sçùñaü vidhàtrà iti ÷eùaþ nartayità nartakãùu dãrghàkùatvàdyabhinayena dar÷ayituü ÷ikùayati, màlavikàyàü sahajasaundaryàdeva tadastãti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra màlavikàmabhilaùato 'gnimitrasya màlavikàråpavibhàvamàtravarõane 'pi sa¤càriõàmautsukyàdãnàmanubhàvànà¤ca nayanavisphàràdãnàmaucityàdevàkùepaþ / ekamanyàkùepe 'pyåhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) anyàkùepa iti---anyat--ekatamaü dvitayaü và / ********** END OF COMMENTARY ********** "anukàryyagato rasaþ" iti vadataþ pratyàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) anukàryeti--nàñye 'nukàryo ràmàdiranukàrako nañaþ / ## (lo, o) anukàryo--ràmàdiþ, anakartà-nañaþ pàñhaka÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) pàrimityàditi--sãtàdiviùayarateþ ràmàdimàtraniùñhatvena parimitatvàdityarthaþ / laukikatvàditi--tanniùñharatyàdestatraiva dçùñatvàdityarthaþ / kàvyanàñyayostu tadrataratyàdyabhedena àropaviùayasya sàmàjikaratyàderalaukikatvameva / santareti---ràmàdiratyàderityarthaþ / tadabhedenàropaviùayaþ sàmàjikaratyàdireva vibhàvàdiniùñhasvàdanàkhyavyàpàrajanyàsvàdaviùayo rasaþ ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sãtàdidar÷anàdijo ràmàdiratyàdyudbodho hi parimito laukiko nàñyakàvyadar÷anàdeþ sàntaràya÷ca, tasmàt kathaü rasaråpatàmiyàt / (ka) rasasyaitaddharmmatritayavilakùaõadharmmakatvàt / anukarttçgatatva¤càsya nirasyati-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) anukarteti--anukartà naña eva / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷ikùàbhyàsàdimàtreõa ràghavàdeþ svaråpatàm // VisSd_3.18 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) sa yadà kàvyàrthabhàvakaþ syàttadà sopi sàmàjiko bhavedityàha---kiüceti / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-- ## yadi punarnaño 'pi kàvyàrthabhàvanayà ràmàdisvaråpatàmàtmano dar÷ayet tadà so 'pi sabhyamadhya eva gaõyate / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, au) sabhyamadhya eva gaõyate / etàvatà sabhyaniùña eva rasaþ ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) yadyapyuktarãtyà rasasya sàkùàt kriyamàõatvaü kàryatvaü kàdàcitkatvena bhaviùyadvartamànatvaü savikalpakaj¤ànaviùayatvaü taj-j¤ànasya sàkùàtkararåpatvaü ca tathàpi tasya vailakùaõyaü sàdhayituü sàkùàt kriyamàõghañàdito 'pi vailakùaõyasàdhanena kautukàdasàkùàt kriyamàõatvaü kàraõavi÷eùakàryatvasya kenaciduktasya dåùaõena kautukàt sàmànyato 'kàryatvamevamabhaviùyatvàdikamapi kautukàd vaktuü prathamaü ghañàdisàdhàraõasàkùàtkàraviùayatvàmàha--nàyaü j¤àpyeti--svàrthakakàritàntatvena (õijantatvena) nàyaü j¤eya ityarthaþ / j¤àpyatva--j¤eyatvayoþ samaniyatatvàt yathà÷rutameva và / aj¤eyatvaü càtra ghañàdisàdhàraõetarasàkùàtkàraviùayatvàm / j¤eyatvasya kevalànvayitvena tadabhàvàsambhavàt / tatra hetumàha--svasattàyàmiti / pratityavyabhicàrataþ / sàkùàtkàraü vinà asattvàt sàkùàtkàrada÷àyàmeva rasaþ / anyadà tu ratyàdireva / ghañàdistvasàkùàtkàrada÷àyàmapi ghañàdirityatastadvailakùaõyam / sàkùàtkàrahetusannikarùàrthaü pårvasattvasyàva÷yamevàpekùaõãyatvàt / etàvataiva sàmànyato 'j¤eyatvameva agre kautukàd vyaktãkariùyati / ## (lo, a) nàyaü j¤àpya iti--ayaü rasaþ sattàyàü sadbhàve pratãtimantareõàbhàvàt / asaüviditasattve ca pramàõàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** yo hi j¤àpyo ghañàdiþ sannapi kadàcidaj¤àto bhavati, na hyayaü tathà; pratãtimantareõàbhàvàt / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) hetuvi÷eùakàryatvaü rasasya ye vadanti tanmataü nirasyati---yasmàdeùa ityàdi tasmànna kàrya ityantena / ayamarthaþ ---"prapànakarasanyàyàccarvyamàõo raso bhavedityuktyà vibhàvàdiratyàdisamåhàlambanàtmako rasa ityuktam / tacca samåhàlambanaü svàdanàkhyavyàpàrajanyam / kecittu tatsamakàlotpannaü vya¤janayàpi tàdç÷aü samåhàlambanànantaraü jàyate, tatkàrya eva rasa ityàhuþ, tannirasyati---yasmàdeùa iti / eùa raso yasmàt svàdanàkhyavyàparàdhãnasamåhàlambanàtmakaþ, ato na kàryaþ, na samåhàlambanakàryaþ svasya svakàryatvàt svakàlotpattikasya vya¤janàdhãnasamåhàlambanàntarasyàbhàvàcceti bhàvaþ / tatra svasya svakàryatvàsambhavasya sphuñatvàt / ## (lo, a) rasasyeti--nahi vibhàvàdij¤ànakàraõakamityanantaraü tata÷cànupalabhyamànakàraõàntarasya rasasya na kàryatvamiti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi rasaþ kàryaþ syàttadà vibhàvàdij¤ànakàraõaka eva syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) svasamakàlotpattikasamåhàlambanànantarakàryatvàsambhavaü vyàcaùñe---yadi rasaþ kàryaþ syàditi / yadi samåhàlambanakàryaþ syàdityarthaþ / vibhàvàdij¤ànakàraõako vibhàvàdisamåhàmbanaj¤ànakàraõakaþ syàdityarthaþ / pratyekaü vibhàvàdij¤ànakàraõakatve tviùñàpattireva / "pratãyamànaþ prathamaü pratyekaü heturucyate"ityanena pratyekasya hetutvoktyà tatkàryatve vipratipattyabhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tata÷ca rasapratãtikàle vibhàvàdayo na pratãyeran, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nanu tàdç÷samåhàtambanakàraõatve ko doùaþ ityàha--tata÷ceti / rasapratãtikàle, svàdanàkhyavyàpàrajanyavibhàvàdisamåhàlambanàtmakarasapratãtyutpattikàle vibhàvàdayo na pratãyeran; tatkàlotpannapratãtiviùayàþ syurityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kàraõaj¤ànatakàryyaj¤ànayoryugapadadar÷anàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) kàraõaj¤ànasya sthitiþ kàryaj¤ànasyotpattiriti tu na sambhavatyeva / kàryakàraõayorutpattiyogapadsyaivàbhàvàt / tadàha--j¤ànatatkàryaj¤ànayoriti / atra j¤àneti prakçtàbhiprayeõaiva / kàraõakàryamàtrayoreva yugapadutpattyabhàvàt / na ca pårvotpannameva vya¤janàdhãnasamåhàlambanamastviti vàcyam / svàdanàkhyavyàpàràdhãnarasàtmakasamåhàlambanàtiriktasamåhàlambanasyànubhàvàt, tatsvãkàravaiphalyàcca / ********** END OF COMMENTARY ********** nahi candanaspar÷aj¤ànaü tajjanyasukhaj¤àna¤caikadà sambhavati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) kàraõakàryaj¤ànayoryugapadutpattyasaübhavaü dar÷ayati--nahi candaneti / ********** END OF COMMENTARY ********** rasasya ca vibhàvàdisamåhàlambanàtmakatayaiva pratãterna vibhàvàdij¤ànakàraõatvamityabhipràyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) tasmàt rasasya samåhàlambanàtmakatvameva; natu samåhàlambanajanyatvamityupasaüharati--rasasyeti / samåhàlambanàtmakatayaiva ityevakàràt samåhàlambanajanyatvavyavacchedaþ / tadevàha--na vibhàvàdãti / j¤ànamatràpi samåhàlambanam / evaü rasasya samåhàlambanakàryatvameva khaõóitaü natu kàryatvam / etàvataiva kàryatvasàmànyàbhàvamagre kàtukàd vakùyati / ## (lo, à) no nitya iti--nityatvàbhàve hetumàha--- pårvasaüvedanojjhita iti / pårvasamvedanàbhàvàdityarthaþ / nanu pårvasaüvedanàbhàvànnityatvàbhàve itaraùàmapi nityavastånàmabhàvaprasaïga ityata àha-asamvetaneti / asya rasasya / ********** END OF COMMENTARY ********** #<-- no nityaþ pårvasaüvedanojjhitaþ / asaüvedanakàle hi na bhàvo 'ùyasya vidyate (ka) // VisSd_3.21 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) nityatvàbhàvaþ spaùña eva, tamàha--no nitya iti / pårvasaüvedanaü, saüvedanàt pårvamujjhito 'sannityarthaþ / tadeva dar÷ayati--asaüvedanakàla iti / ********** END OF COMMENTARY ********** na khalu nityasya vastuno 'saüvedanakàle 'sambhavaþ / ## (lo, i) nàpi bhaviùyannityàha--sàkùàdanubhåyamànasya hi kathaü bhaviùyattm / yasya khalu vastuno bhaviùyattvaü sahajo dharmastat sadà bhaviùyadeveti bhàvaþ / kàryaj¤àpyavilakùaõabhàvàt samanantaroktanyàyasiddhàvityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) nàpi bhaviùyanniti yadyapi saüvedanàt pårvam asattvenaiva bhaviùyatvaü durapahnavam / tathàpi bhaviùyatpadàrthàntarasya sàkùàdànandamayaprakà÷atvasvaråpàbhàvàt tadvailakùaõyameva bhaviùyatvàbhàvaþ kautukàduktaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) vartamànatvàbhàvamapi kautukàdàha--kàryaj¤àpyeti / yadyapi ghañàdisàdhàraõaj¤àpyatvasyaiva samåhàlambanakàryatvasyaiva càbhàvaþ prag dar÷itaþ, tathàpi tàvataiva kàryatvaj¤àpyatvàbhàvaü kautukàdàropyaivamuktam / tathà ca kàryaj¤àpyabhinnasyàlãkatvànna vartamàna ityarthaþ / svaprakà÷aråpasya svameva gràhakaü, tattu na nirvikalpakamityàha--vibhàvàdãti / tatparàmar÷astatsamåhàlambanaü; tadviùayatvàt svenaiva svasya viùayãkaraõàt / tat pradhànatvàditi kvacit pàñhe tatparàmar÷aþ pratyekaü taj j¤ànaü, tat pradhànatvàt tajjanyatvàdityarthaþ / ubhayathàpi nirvikalpakatvàbhàva eva / adye vibhàvàdisamåhàlambanasya savikalpakatvàt / antye tu j¤ànajanyatvena nirvikalpakatvàbhàvàt, j¤ànajanyaj¤ànasyaiva nirvikalpakatvàt / hetvantaramàha---parànandeti / prakàrapradar÷anàt saprakàratvaü pradar÷itam / tathà ca na nirvikalpakaü niùprakàrakaj¤ànasyaiva tathàtvàt / ## (lo, ã) nirvikalpakaü j¤ànam--asti hmàlocanamàtraprathamaü nirvikalpakaü j¤ànam, amukàsadç÷aü j¤ànaü ÷uddhavastujamityuktaprakàraü, tasya gràhakamityupacàraprayogaþ / sa eva raso nirvikalpakaj¤ànatvena gçhyamàõo na bhavatãtyarthaþ / tathà nirvikalpakasya j¤ànaviùayopãti / tatra pakùe yasya gràhakatvamiùyate ityatra nopacàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) savikalpakasaüvedyatvàbhàvamapi tasya kautukàdàha--tathàbhilàpeti / yadyapi tadgràhakasya nirvikalpakatvàbhàvayuktipradar÷anenaiva savikalpakasaüvedyatvaü siddhaü tathàpi savikalpakasaüvedyàntarato vailakùaõyena tadavedyatvaü kautukàduktam / vailakùaõyamevàha---tathàbhilàpeti / tatkàvyastha÷abdena tasyàbhilapyamànatvàbhàvàdityarthaþ / tasya vibhàvàdyabhidhànadvàreõaiva tasya j¤eyatvam, natu kàvyastha÷abdena / pratyuta tasya tatkàvyasya ÷abdavàcyatve sva÷abdavàcyatvaü doùa eva vakùyate / atra eva kàvyaprakà÷akçtàpyuktaü,"rasàdilakùaõastvarthaþ svapreti na vàcya' iti / ayaü rasavànityàditatkàvyasthena a÷abdena tu vàcyaü, savikalpakavedyaü padàrthàntaraü tatkàvyastha÷abdenaiva vàcyamiti tato vailakùaõyamiti vacanam / ********** END OF COMMENTARY ********** savikalpakaj¤ànasaüvedyànàü hi vacanaprayogayogyatà, na tu rasasya tathà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) prayogayogyatà tatkàvyastha÷abdeneti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<--sàkùàtkàratayà na ca / parokùastatprakà÷o nàparokùaþ ÷abdasaübhavàta // VisSd_3.25 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) tatprakà÷asya parokùatvaü nàstãtyàha---sàkùàtkàrateyeti / spaùñamidam / sàkùàtkàrànantaravailakùaõyapratipàdanàya sàkùàtkàraråpasyàpi tatprakà÷asya sàkùàtkàratvàbhàvamapi kautukàdàha--nàparokùa iti / na sàkùàtkàra ityarthaþ / tatra hetumàha---÷abdasaübhavàditi / ÷abdasaübhavàt--÷àbdatvàdityarthaþ / ## (lo, ç) tathàbhilàpeti--atràpi pårvavat raso na savikalpakaråpa iti / naca tadviùayopãtivyàkhyeyam / savikalpakasvaråpaü ca---"ataþ paraü punarvastudharmairjàtyàdibhiryayà / buddhyàvasayite sàpi pratyakùatvena sammatà / "pratyakùamatra prakaraõàta savikalpakam / sàvikalpakatvena sammatetyuktaprakàram / ataþ paramityatra idamànupårvoktanirvikalpakaparàmar÷aþ ÷abdasaübhàvta ÷àbdaj¤ànam parokùamiti bhàvaþ / tat kathayatitattvaü svaråpaü, pårvaü na ÷ruto na dçùña÷coktasvaråpo niråpaõaprakàro yasya rasasyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatkathaya kãdçgasya tattvama÷rutàdçùñapårvanirupaõaprakàrasyetyàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) itthaü ki¤cit vastutaþ ki¤cicca kautukàd vailakùaõyamuktvà kãdç÷aü tàdç÷avilakùaõaü vastu tat iti pçcchati; tat kathayati / tasyàdçùñacaratvàt tanniråpamasàyapi adçùñacaratvaü bhavatãtyàha---adçùñaniråpaõeti / vilakùaõaü dar÷ayati---tasmàdalaukika iti / lokadçùñasukhàdipadàrthavilakùaõa ityarthaþ / sa cànyalokairaj¤eyaþ / ## (lo, é) alokiko laukikavastuvilakùaõaþ / yadàha etanniråpaõaprastàva eva kàvyaprakà÷akàraþ---alaukikasiddherbhåùaõaü natu dåùaõam / na khalvadar÷anamàtreõànubhåyamànavastusvaråpàpahnivaþ ÷akyakiya eveti bhàvaþ / kathamãdç÷o 'sàvasmàbhiranubhåyata ityàha--vedya iti / pràcãnavàsanàsamvalità vidyànipuõatopaskçtà buddhiratra hçdayam / tadvadbhiþ sahçdayaiþ; natuü vaiyàkaraõamãmàüsakadardurakairyuùmàbhiriti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatkiü punaþ pramàõaü tasya sadbhàva ityàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tatsaüvedyatve eva kiü pramàõamityatràha---pramàõamiti / tadãyasàkùàtkàra eva pramàõamityarthaþ / svaprakà÷atvena sàkùàtkàryasàkùàtkàrayorabhedàdidaü viduùàü matamityarthaþ / ## (lo, ë) atraivamuktaråpe rase svasyà÷carvaõàyà evàbhinne / evaü ca sahçdayànubhava evàtra pramàõamiti paryavasyati / tathàca nàtmà÷rayadoùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** carvaõà àsvàdanam / tacca "svàdaþ kàvyàrthasaübhedàdàtmànandasamudbhavaþ" ityuktaprakàram / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) svàdaþ kàvyàrtheti--svàdaþ--sàkùàtkàraþ / kàvyàrthasambhadàt kàvyasya vàcya ityarthaþ / lakùyavyaïgyavastånàü sambhedàt j¤ànàt àtmano rasasyànandaråpeõa samudbhavaþ / kçdabhihitabhàvatvàt samudbhåta ànanda ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu yadi raso na kàryastatkathaü mahaùiõà(ka) vibhàvànubhàvavyabhicàrisaüyogàdrasaniùpattiþ" iti lakùaõaü kçtamityucyate-- ## yadyapi rasàbhinnatayà carvaõasyàpi na kàryatvaü ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ràmàdiratyàdeþ sàmàjikaratyàdervo uddãpanavibhàvànubhàvavyabhicàrijanyatvaü nàstyeva, tatastadàtmakasya rasasya tatsàkùàtkàràü÷amàtrajanyatvaü siddhàntayituü kautukoktamapi tasyàkàryatvamuktvà à÷aïkate--nanu yadi raso na kàrya iti / vastutastu samåhàlambanàkàryasyaiva uktatvàt niùpatrirupacàrata iti / vibhàvàdito niùpattirityarthaþ / svakàraõàdhãnaniùpattikasya ratyàderniùpattervàstavatvena niùpatterupacàràbhàvàt / itthaü vibhàvàdita÷carvaõàyà niùpattireva vàstavikaratyàdyaü÷asya tato niùpattirupacaritetyuktyà carvaõàü÷asyàpi niùpattirupacaritaiveti vaktumàha---yadyapãti / ayamarthaþ--ratyàdayastàvaduddãpanavibhàvànubhàvavyabhicàriõàmakàryamityuktameva / ata eva ratyàdaya÷carvaõàtmakasàkùàtkàraråpatayà pariõamantãti siddhàntitam / tata÷ca ratyàdiråparasàbhinna eva carvaõàtmakaþ sàkùàtkàrastathà ratyàdeþ vibhàvàdyakàryatayaiva carvaõasyàpi vibhàvàdyakàryatvamarthasiddhamiti yadyapi ratyàderarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàpi tasya kàdàcitkatayà upacaritena kàryatvena kàryatvamupacaryate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) samàdhàne tathàpãti / pariõàmarasàsvàdacarvaõàdibhàvàdyabhinnatayà niùpannà / sà vibhàvàdij¤ànàt pårvaü nàstãti / kintu vibhàvàdij¤ànettarameva niùpannetyevaü kàdàcitkatayà upacaritena kàryatvena kàryatvamupacaryate ityartha / nacaivamanyathàsiddhavibhàvàdij¤ànottarabhàvitvena tatkàryatvaü carvaõàyàm avàstavameva tat kathamupacàra iti vàcyam / ratyàdyabhinnatayà kàryatvasyaiva vàstavatvàt, ÷uddhàyàstasyà avàstavatvamityabhipràyàt / ## (lo, e) yadyapãtyàdi---ayamarthaþ samanantaroktaprakàreõa rasàbhinne carvaõe kàdàcitkatvàd vastuni vyabhicàreõa tasya kàryatvaü kàdàcitkatvàdevopacaryate / tena carvaõasyàparicitena kàryatvena tadabhinne rasepi kàryatvamupacàràditi bhàvaþ / asya kàdàcitkatvepi na kàryatvamiti samanantaramevoktam / vya¤jananiråpaõe pa¤camaparicchede / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tasya rasasya / àdi÷abdàdalakùyatvàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa)"tathàbhilàpasaüsargayogyatvavirahànnace"tyàdinà yattat kàvyastha÷abdàvàcyatvamuktaü tadupàttamagre kariùyata ityàha---avàcyatvàdikamiti / àdi÷abdà dalakùyatvàdi ityatra àdipadàdananumeyatvaparigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu yadi milità ratyàdayo rasàstatkathamasya svaprakà÷atvaü kathaü vàkhaõóatvamityàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (sa) milità iti / vibhàvàdisàhityena samåhàlambanaviùayà ityarthaþ / tat kathamasya svaprakà÷atvamiti---ratyàderj¤ànaråpatvàbhàvàt j¤ànasyaiva svaprakà÷atvàt / milanakathaüna ca svaråpàkhyànamàtram ekaikatràpyevamà÷aïkàsambhavàt / ## (lo, ai) nanu yadãti / kathaü svaprakà÷atvaü ratyàdãnàü jaóatvàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) j¤ànatàdàtmyàditi / j¤ànaråpatayà pariõàmàdityarthaþ / ## (lo, o) ratyàdiriti--asya ratyàdyaü÷asya yasyàhuþ"àtmabhåtasukhàkàraprakà÷apratimànataþ / j¤ànàkàràvalambitve siddhà syàt svaprakà÷atà' iti / asyàrthaþ--j¤ànakàràvalambitve nàtmabhåtaþ sukhàkàro 'pi prakà÷ate / tasya pratimànataþ satsàdç÷yàt ityàdyaü÷opi svaprakà÷a iti / nanu yadi caitanyasya saj¤ànatvena jaóasya svaprakà÷atà tadà pramàtçbhàvamàpannasyàntaþ karaõasyàpi svaprakà÷atvaü syàditi cenmaivam / tatra hi triguõàtmake manasi sattvàü÷asya rajastamobhyàmaspçùñatvam / yenàtmànandasvaprakà÷akàrà vçttirutpadyate / naca tayoþ ÷avalatvamapi tàttvikaü, kuto tàdàtmyamiti, kimàrdrakavaõijàü no vahitracintayà' / ********** END OF COMMENTARY ********** yadi ratyàdikaü prakà÷a÷arãràdatiriktaü syàttadaivàsya svaprakà÷atvaü na sidhyate, na ca tathà, tàdàtmyàïgãkàràt / yaduktam-- "yadyapi rasànanyatayà carvaõàpi na kàryà tathàpi kàdàcitkatayà kàryatvamupakalpya tadekàtmanyanàdivàsanàpariõatiråpe ratyàdibhàve 'pi vyavahàra iti bhàvaþ" iti / "sukhàditàdàtmyàógãkàre càsmàkã siddhànta÷ayyàmadhi÷ayya divyaü varùasahastraü pramodanidràmupeyàþ" iti ca / "abhinno 'pi sa pramàtrà vàsanopanãtaratyàditàdàtmyena gocarãkçtaþ" iti ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) yadyapãti uktà÷aïkàsamàdhànayoþ pràk-kçtayoþ samvàdamàha---yaduktamiti / pràgeva kçtavyàkhyànamidam / anàdivàsaneti---anàdivàsanà pràktanã tattvàdi÷ånyà / tayà rasàdiråpà pariõatiryasya tàdç÷aråpe ratyàdibhàge vibhàvàdikàryatvavyavahàraþ ityarthaþ / dvitãya iti ceti paryantaü samvàdavàkyatvaü bodhyam / tatràbhinnopãtyàdikaü svaprakà÷anapradar÷anam / ratyàdaya ityàdipadàt vibhàvàdiparigrahaþ / tatra vibhàvàdeþ ÷abda÷aktyaiva pratãtiþ / ## (lo, au) tàdàtmyànaïgãkàre pràcãnàcàryàõàmati ÷eùaþ / yadyapãtyàdau tadekàtmanãti padaü tàdàtmyasåcakam / gecarãkçta iti cidànandamayoyaü puruùa iti vadupacàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** j¤ànasya svaprakà÷atvamanaïgãkurvatàmupari vedàntibhireva pàtanãyo daõóaþ / tàdàtmyàdevàsyàkhaõóatvam / ratyàdayo hi prathamamekaika÷aþ pratãyamànàþ sarve 'pyekãbhåtàþ sphuranta eva rasatàmàpadyante / taduktam -- "vibhàvà anubhàvà÷ca sàttvikà vyabhicàriõaþ / pratãyamànàþ prathamaü khaõóa÷o yàntyakhaõóatàm" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) sàttvikà vyabhicàriõa iti / vyabhicàriõa eva sàttvikà ityabhedenànvayaþ / ## (lo, a) akhaüõóatve sammatiü dar÷ayati--taduktamityàdi / vibhàvà ityàdi kàrikàyàü ratyàdiprakà÷asukhacamatkàrà akaõñhoktà api prakaraõadavaseyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "paramàrthatastvakhaõóa evàyaü vedàntaprasiddhabrahmatattvavadveditavyaþ" iti ca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) akhaõóatàpràptau vimatiü nirasyati---paramàrthatastviti / natu pårvoktaparicchedena paramàrthatàpradar÷anam / brahmatattvavaditi---khaõóàkhaõaaóanànàpadàrthànàm advaitabhàvànayà akhaõóasvaråpatvàt brahmatattvasya itica ityantaü samvàdavàkyam / ## (lo, à) [text of comm. wanting in both printed ed. and Sansknet e-text!] ********** END OF COMMENTARY ********** athaü ke te vibhàvànubhàvavyabhicàriõa ityapekùàyàü vibhàvamàha-- ## ## (lo, i) ratyàdãti---anàdivàsanàntarlonasya ratyàdeþ prakà÷akàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ye hi loke ràmàdigataratihàsàdãnàmudvodhakàraõàni sãtàdayasta eva kàvye nàñye ca nive÷itàþ santaþ "vibhàvyante àsvàdàïkurapràdurbhàvayogyàþ kriyante sàmàjikaratyàdibhàvà ebhiþ" iti vibhàvà ucyante / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) vibhàvyante iti / rasapratãtyarthaü vi÷eùeõa bhàvyanta ityarthaþ / natu pratãtyarthaü kathaü vi÷eùeõa bhàvyantetatpratipàdanasàmarthya eva tathàtvaucityàdityata àhaàsvàdàïkureti / yata ebhirvibhàvàdibhiþ sàmàjikaratyàdibhàvà àsvàdàïkurapràdurbhàvayogyàþ kriyante, ato vi÷eùeõa bhàvyanta ityarthaþ / ato vibhàvà ucyante ityarthaþ sàmàjikaratyàdibhàvànàü tathàtvakaraõaü ràmàdiratyàdãnàü ca tatràropàt bodhyam / sa càropo vàsanàsahakçtairvibhàvàdibhirvya¤janayeti bodhyam / ata evoktaü---vàsanopanãtaratyàditàdàtmyeneti / asyà paribhàùàyàyogàråóhatvàdetadyogàrthasyànubhàvàdau sattvepi na tatra prayoga iti pràgapyuktam / ********** END OF COMMENTARY ********** taduktaü bharttçhariõà-- "÷abdopahitaråpàüstàn buddherviùayatàü gatàn / pratyakùàniva kaüsàdãn sàdhanatvena manyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) ÷abdopahiteti--tàn prasiddhàn kaüsàdãn ÷rãkçùõàdikrodhasya raudrarasasthàyibhàvasthàlambanavibhàvàn ÷abdopahitaråpàn ÷abdopasthàpyàt pratyakùàniva sàmàjikà manyante / manyata iti pàñhe tu sàmàjikaþ / kena hetunetyatràha---sàdhanatveneti / ÷abdopahitatvaråpeõa pratyakùasàdhanatvenetyarthaþ / idameva vi÷eùaõabhàvanaü samvàdena pradar÷itam / ## (lo, ã) ÷abdeti---÷abdopahitaråpàn kàvyaråpa÷abdopàdhinà ÷ravaõàt tadvuddhiviùayatàmàpannànàü sàdhanatvena sotsàhàdyudabodhe manyante sabhyà iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iti / tadbhedàvàha-- #<àlambanoddãpanàkhyau tasya bhedàvubhau smçtau /># spaùñam / tatra-- #<àlambanaü nàyakàdistamàlambya rasodramàt // VisSd_3.29 //># àdi÷abdànnàyikàpratinàyikàdayaþ / atha yasya rasasya yo vibhàvaþ sa tatsvaråpavarõane vakùyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) àlambanaü nàyakàdiriti nàyikà÷çïgàre bodhyam / nàyikà pratinàyakàdaya iti nàyaka÷çïgàre bodhyam / pratinàyikà copanàyikà, sà ca ÷çïgàràbhàse / evaü nàyikà÷çïgàràbhàse upanàyakopi bodhyaþ / ## (lo, u) pratinàyakàdãtyàdi÷abdena vikçtave÷à vyàghràdayaþ / vakùyata iti / ihaiva paricchede / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra nàyakaþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) tatra nàyako---nàyakalakùaõamàheti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dakùaþ kùiprakàrã / ÷ãlaü sadvçtam / evamàdiguõasampanno netà nàyako bhavati / tadbhedànàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prathamaü caturbheda iti---pa÷càttu dhãrodàttàdãnàm api dakùiõadhçùñatvàdibhedasya vakùyamàõatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** spaùñam / tatra dhãrodàttaþ-- ## ## (lo, å) stheyàn-sthirataraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** avikatthano 'nàtma÷làghàkaraþ / mahàsattvo harùa÷okàdyanabhibhåtasvabhàvaþ / nigåóhamàno vinayacchannagarvaþ / dçóhavrato 'ïgãkçtanirvàhakaþ / yathà--ràmayudhiùñiràdiþ / atha dhãroddhataþ-- ## yathà--bhãmasenàdiþ. atha dhãralalitaþ-- ## kalà nçtyàdikà / yathà--satnavàlyàdau vatsaràjàdiþ / atha dhãrapra÷àntaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) sàmànyaguõairiti---dhãrodàttàditrayasàdhàraõaguõairbhåyàn mahànityarthaþ / ## (lo, ç) sàmànyaguõà--manvàdyuktadhçtikùamàdayaþ ********** END OF COMMENTARY ********** yathà--màlatãmàdhavàdau màdhavàdiþ / eùàü ca ÷çïgàràdiråpatve bhedànàha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) ùoóa÷adheti---dhãrodàttàdãnàü caturõà dakùiõatvàdicàturguõyena ùoóa÷atvam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra teùàü dhãrodàttàdãnàü pratyekaü dakùiõadhçùñànukåla÷añhatvena ùoóa÷aprakàrà nàyakaþ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) anekamahilà--iti vyàcaùñe dvayostricaturiti / ## (lo, é) eùu---dakùiõàdiùu nàyakamadhye / ********** END OF COMMENTARY ********** dvayostricatuþ prabhçtiùu nàyikàsu tulyànuràgo dakùiõanàyakaþ / yathà-- snàtà tiùñhati kuntale÷varasutà, vàro 'ïgaràjasvasurdyåtai ràtririyaü jità kalamayà, devã prasàdyàdya ca / ityantaþ purasundarãþ prati mayà vij¤àyà vij¤àpite devenàpratipattimåóhamanasà dvitràþ sthitaü nàóikàþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) snàtà tiùñhatãti---antaþ puracarajanasya kasmiü÷cidiyamuktiþ / anekapatnãsambhogàrhà iyaü ràtririti tatkarmaniyuktasya ràj¤i nivedanam / ÷lokàrthaþ--snàtà, çtusnàtà / vàraþ tatsambhoganiyatavàsaraþ / kamalayà tannàmnyà devyà / devãkçtàbhiùekà / màninyàstasyà adyàva÷yaü prasàdanam / dvitrà iti / sarvàsu anuràgasàmyena kasyàpyupekùànarhatvàt apratipattyà kartavyanirõayàbhàvena måóhamanaskatvena dvitràdidaõóasthitiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) kçtàgà apãti--àgoparàdhaþ / mithyàvàk kçtasyàpi mithyàtvavàdã / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- ÷oõaü vãkùya mukhaü vicumbitumahaü yàtaþ samãpaü tataþ pàdena prahçtaü tayà, sapadi taü dhçtvà sahàse mayi / ki¤cittatra vidhàtumakùamatayà bàùpaü sçjantyàþ sakhe ! dhyàta÷cetasi kautukaü vitanute kopo 'pi vàmabhruvaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) ÷oõaü vãkùyeti---roùàruõamukhãü priyàü cumbituü gatasya tayà prahartumudyataü pàdaü dhçtvà ki¤cit kartumakùamãkçtàü rudatãü tàü dçùñvà hasitavato nàyakasya sakhyau vçttàntakathanamidam / atra nàyikàkrodhava÷àt nàyakasya kçtàgastvasiddhiþ / ## (lo, ë) ÷oõamiti--vicumbituü samãpaü yàto 'nunayàdikamakçtvàpãti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ekasyàmeva nàyikàyàmàsakto 'nukålanàyakaþ / yathà-- asmàkaü sakhi ! vàsasã na rucire, graiveyakaü nojjvalaü, no vakrà gàtiruddhataü na hasitaü, naivàsti, ka÷cinmadaþ / kintvanye 'pi janà vadanti subhago 'pyasyàþ priyo nànyato dçùñaü nikùipatãti vi÷vamiyatà manyàmahe duþsthitam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) asmàkaü sakhãti--paùyau subhagàyà sakhyà uktiriyam / vastraujjvalyàdikaü saubhàgyaheturmama nàsti / kintu na kevalamahamanyepi janà vadanti asyàþ patiranyato 'nyasyàü nàyikàyàü dçùñiü na nikùipatãti / vi÷vam---etad vi÷vavarti strãjanaü duþ sthitaü, mayi asåyayà madapekùayà saubhàgyàlpatvena và duþ sthitaü vayaü manyàmahe / patiþ-kãdç÷aþ, subhagopi saundaryeõànyanàyikàbhilaùaõãyatvaråpasaubhàgyavànapi ityarthaþ / ## (lo, e) anyataþ anyasyàü vinetyarthaþ / vi÷vaü duþ sthitaü manyàmahe / kintu màmeva suüsthitàmiti bhàvaþ / graiveyakaü, kaõñhàbharaõam, madopi yauvanàdyahaïkàrajanitaþ garvopi naivàsti / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷añho 'yamekatra baddhabhàvo yaþ / dar÷itabahiranuràgo vipriyamanyatra gåóhamàcarati // VisSd_3.37 //># yaþ punarekasyàmeva nàyikàyàü baddhabhàvo dvayorapi nàyikayorbahirdar÷itànuràgo 'nyasyàü nàyikàyàü gåóhaü vipriyamàcarita sa ÷añhaþ / yathà-- "÷añànyasyàþ kà¤cãmaõiraõitamàkarõya sahasà yadà÷liùyanneva pra÷ithilabhujagranthirabhavaþ / tadetatkvàcakùe ghçtamadhumayatvadvahuvaco- viùeõàghårõantã kimapi na sakhã me gaõayati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) ÷añhànyasyà iti---nàyikàyà vipriyakàriõaü nàyakaü bhartsayantyà sakhyà uktiriyam / he ÷añha ! mama sakhãm à÷liùyanneva tvaü yadanyasyà nàyikàyàþ kà¤cãmaõiraõita÷abdamàkarõya sahasà pra÷ithilabhujagranthiþ (vàhuveùñanaü) abhavaþ tadetat kva jane àcakùe / ato me sakhã ghçtamadhumayena mi÷ritaghçtamadhuråpeõa tvadãyabahucàñuvacoviùeõàghårõantã kimapi kartavyaü na gaõayatãtyarthaþ / mi÷ritaghçtamadhunã hi àpàtamadhurepi viùatvaü pràpnutaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) eùàü ceti---eùàmuttamamadhyamàdhamatvena trauvidhyàdityanvayaþ / catvàriü÷aditi ùoóa÷a traiguõyena aùñacatvàri÷at / ********** END OF COMMENTARY ********** eùàmuktaùoóa÷abhedànàm / atha prasaïgàdeteùàü sahàyànàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) atha prasaïgàditi---atra eùàmityanena nàyakamàtrasyaiva paràmar÷o natu prakànta ÷çïgàrãyàùñacatvàriü÷ata eva / ata eva ràmasya sugrãvaþ sahàyo dar÷ayiùyate / ## (lo, ai) prasaïgàditi / eùàü hi sahàyayuktatvena kàryakàritve 'dhikarasaparipoùaþ / evamanyatra / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tasya nàyakasya bahuvyàpini prasaïgasaügate itivçtte 'nantaroktairnàyakasàmànyaguõaiþ ## (vi, o) nàyakasàmànyaguõaistyàgàdibhiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤cidånaþ pãñhamarddanàmàsahàyo bhavati / yathà-ràmacandràdãnàü sugrãvàdayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) dårànuvartinãti vyàcaùñe---tasyeti dårànuvartini ityasya vyàkhyà bahuvyàpinãti bahude÷avyàpyasàdhye ityarthaþ / prasaïgasaïgate--daivata upasthita itivçtte vçttànte / ki¤cit tadguõahãna ityasyàrthamàha---anantareti---anantaroktaiþ pårvoktaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÷çïgàrasahàyàþ-- #<÷çïgàre 'sya sahàyà viñaceñavidåùakàdyàþ syuþ / bhaktà narmasu nipuõàþ kupitavadhåmànabha¤janàþ ÷uddhàþ // VisSd_3.40 //># àdi÷abdànmàlàkàrarajakatàmbålikagàndhikàdayaþ / tatra viñaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) nàyakasàmànyaguõaistyàgàdibhiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ceñaþ prasiddha eva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) ceñaþ prasiddha iti---ceñãputra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) vidåùakamàha---kusumeti / karmàdibhirhàsyakaraþ ityanvayaþ / karmaõà, vapuùà, ve÷ena, vàsanadinà bhàùàdyaiþ sarveùàü hàsyaü janayati / ## (lo, au) kusumeti---kusumàbhidho vidåùako rasàlakàdiþ / vasantàbhidhàvasantakamàdhavàdiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** svakarma hàsyàdi / arthacintane sahàyamàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) rasãyanàyakasahàyakathanaprasaïgàdanyatràpi sahàyamàha---arthacintaneti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## arthàstantràvàpàdayaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tantràvàpeti / tantraü ràjakçtyaü tasya àvàpo yogyàyogyànuùñhànam / tasmin arthe mantrã sahàya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yattvatra sahàyakathanaprastàve-- "mantrã svaü cobhayaü vàpi sakhà tasyàrthacintane" iti kenàcillakùaõaü kçtam, tadapi ràj¤or'thacintanopàyalakùaõaprakaraõo lakùayitavyam, na tu sahàyakathanaprakaraõo / "nàyakasyàrthacintane mantrã sahàyaþ" ityukte 'pi nàyakasyàrthata eva siddhatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) svaü ceti--svaü ràjà tasya ràj¤aþ / kenaciditi lakùaõaü sahàyaj¤àpanam / atra svasyàpi sahàyatvena kathanàt pårvasmàd bhedaþ / sahàyakathanaprakaraõe iti---svasya svasahàyatvàt sahàyatàyà bhedaghañãtatvàt / nanvevaü tena cintà na kriyatàmityàha---nàyakasyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** yadapyuktam-- "mantriõàü lalitaþ ÷eùà mantriùvàyattasiddhayaþ" iti, tadapi svalakùaõakathanenaika lakùitasya dhãralalitasya mantrimàtràyattàrthacintanopapattergatàrtham / na càrthacintane tasya mantrã sahàyaþ, kiü tu svayameva saüpàdakaþ; tasyàrthacintanàdyabhàvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) mantriõeti---lalito dhãralalitastàdç÷o ràjà mantriõaivàrthasàdhakaþ iti ÷eùaþ, svasya ÷çïgàraniratatvàt / ÷eùàþ dhãrodàttadhãroddhatàdayaþ / svalakùaõakathaneneti / dhãralalitalakùaõakathanenetyarthaþ / "ni÷cinto mçdurani÷aü kalàparo dhãralalitaþ syàditi dhãralalitalakùaõe ni÷cintetvainàrthacintanasya mantrimàtraniùñhatvasiddhestasya mantriõaþ sahàyatàkathanaü gatàrthamityarthaþ / dhãralalitasya yo mantrã tasya svayamevàrthacintakatvam / natu svacintane tasya sahàyatvam / sphuñamevàha---nacàrthacintanamiti---tasyàrthacintanàdyabhàvàdityatra tasya dhãralalitasya / ayaü mantrã syàdarthànàü cintàyàmiti såtrasya parabhàgaþ / ## (lo, a) yattvatreti--yattvatretyàdergatàrthatvamityanenànvayaþ / tasya granthasyàyamarthaþ / sahàyakathanaprastàve mantriõa eva sahàyatvakathanaü yuktam; natu àtmana ubhayasya và / àtmana eva àtmasahàyatvaü viruddham / kintu ràjà kenàrthacintanaü kuryàdityapekùàyàmeva kvacin mantriõà kvacidàtmanà, kvacidubhayeneti vaktuü yuktam / dhãralalitasya ni÷cintatvàdiråpakathanena mantrimàtràyattàrthacintanamupapadyate / ki¤ca tadapyarthacintanopàyaprakaraõa eva lakùitavyam; natu sahàyakathanaprakaraõe / tasya dhãralalitasya naca sahàyaþ saþ / mantriõaþ sahàyatve dhãralalitasyàpyarthacintanaprasaïgàt / ********** END OF COMMENTARY ********** athàntaþ purasahàyàþ-- #<--tadvadavarodhe / vàmana÷aõóhakiràtamlecchàbhãràþ ÷akàrakubjàdyaþ // VisSd_3.43 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) ÷akàralakùaõamàha---madeti / duùkulatà ai÷varyaü ca tàbhyàü saüyuktopi madamårkhatàbhyàmabhimànãtyarthaþ / ## (lo, à) ÷akàrasvaråpamàha---madeti--mado garvaþ, madyavikàro và / ********** END OF COMMENTARY ********** àdya÷abdànmåkàdayaþ / tatra ÷aõóhavàmanakiràtakubjàdayo yathà ratnàbalyàm-- naùñaü varùavarairmanuùyagaõanàbhàvàdapàsya trapà- mantaþ ka¤cukika¤cukasya vi÷ati tràsàdayaü vàmanaþ / paryantà÷rayibhinijasya sadç÷aü nàmnaþ kiràtaiþ kçtaü kubjà nãcatayaiva yànti ÷anakairàtmekùaõà÷aïkinaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) naùñaü varùavarairiti---ràj¤o vàji÷àlàta àgatamekaü mahàvanaraü dçùñvà antaþ purasthanapuüsakàdãnàü bhãtikriyàvarõanamidam / ka¤cukasya sarvàïgavyàpakalambamànavastrasyàntarityarthaþ / nijasya nàmna iti kç vekùepa iti dhàtunà kiràtapadasya sàdhitatvàt svasya paryantavi÷ãrõatvaü kçtamityarthaþ / kubjà na palàyitàþ / kintu nãcatayaiva vànarakartçke àtmakarmake ãkùaõe a÷aïkinaþ ÷aïkàrahitàþ santaþ ÷anakairyàntãtyarthaþ / ## (lo, i) nijasya nàmnaþ antevàsitvasya / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷akàro mçcchakañikàdiùu prasiddhaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) mçcchakañikaü nàñakavi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anye 'pi yathàdar÷anaü j¤àtavyàþ / atha daõóasahàyàþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) àñavikànàü daõóasahàyatvam / daõóanãyasya añavyàü palàyitasya pradar÷akatvàddaõóanãyavipakùaràjyàñavyàü sthitatvàttadvçttàntaj¤àtatvàcca / sàmantaþ senàpatiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** duùñanigraho daõóaþ / spaùñam / #<çtvikpurodhasaþ syurbrahmavidastàpasàstathà dharme // VisSd_3.45 //># brahmavido vedavidaþ, àtmavido và / atra ca-- ## àdya÷abdànmantripurohitàdayaþ / #<--madhyau viñavidåùakau / tathà ÷akàraceñàdyà adhamàþ parikãrtitàþ // VisSd_3.46 //># àdya÷abdàttàmbålikagàndhikàdayaþ / atha prasaïgàddåtànàü vibhàgagarbhalakùaõamàha-- ## (lo, ã) vibhàgagarbham--vibhàgasya garbhe sthitam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tatra kàryapreùyo dåta iti lakùaõam / tatra-- ## ## (lo, u) bhàvamabhiprayam / su÷liùñaü su÷obhanam / unnãya åhitvà / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayoriti yena preùito yadantike preùita÷ca / ## ## (lo, å) mitàrthamàùã alpabhàùã / yàvaditi prerakeõa yàvada bhàùitasya sande÷asa hàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha sàttvikanàyakaguõàþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) sàttvikà nàyakaguõà iti / sattvaü balaü balavannàyakaguõà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷ãbhà bilàso màdhuryaü gàmbhãryaü dhairyatejasã / lalitaudàryamityaùñau sattvajàþ pauruùà guõàþ // VisSd_3.50 //># ## (lo, ç) sattvaü guõavi÷eùaþ / sattvajàþ tadudbhavàþ sattvavatàü nàyakànà guõà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- #<÷åratà takùatà satyaü mahotsàho 'nuràgità / nãye ghçõàdhike spardhà yataþ ÷obheti tàü viduþ // VisSd_3.51 //># tatrànuràgità yathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) yataþ ÷obheti--yato balàt ÷obhàlakùaõena anuràgitoktà / tàmudàharati---ahameveti / ********** END OF COMMENTARY ********** ahameva mato mahãpateriti sarvaþ prakçtiùvacintayat / upadheriva nimnagà÷ateùvabhavannàsya vimànanà kvacit // evamanyadapi / atha vilàsaþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) raghau ajavarõanamidam / prakçtiùu amàtyeùu madhye sarva eva ityacintayat kiü tat ityatràha--ahameveti / mataþ sammataþ / asya ajasya / vimànanà avaj¤à apamànam / nimnagà nadyaþ tàsàü sarvàsàmevodadhinà jalagrahaõena kçtàdaratvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) dhãreti---vilàse sàttvike guõe sati dhãretyàdikaü bhavatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- dçùñãstçõãkçtajagatrtrayasattvasàrà dhãroddhatà namayatãva gatirdharitrãm / kaumàrake 'pi girivadgurutàü dadhàno vãro rasaþ kimayametyuta darpa eva // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) dçùñistçõãkçteti---ku÷amavalokya ràmacandreõa varõanamidam / tçõãkçto jagattrayasya sattvànàü balànàü sàraþ prakçùño bhàgo yathà / asya ku÷asya dçùñistàdç÷ã / sphuñamanyat / ********** END OF COMMENTARY ********** ## åhyamudàharaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) åhyamudàharaõamiti--- "tyajato maïgalakùaume cãre ca pratigçhõataþ / dadç÷urvismitàstasya mukharàgaü samaü janàþ // ' ityudàharaõam / atra hi maïgalakùaume gçhõataþ cãre pratãlakùãkçtya tyajata÷ca ràmasya mukharàgaü vismità janàþ samànaü dadç÷uþ ityanena vanavàsàrthaü cãragrahaõasaükùobhepi maïgalakùaumagrahaõavad anudvegaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) bhã÷oketi / atra bhaya÷okayoþ prave÷àt màdhuryataþ kiyàn bhedaþ / àhåtasyetyàdikaü tu màdhuryasyàpyudàharaõaü saübhavatãti bodhyam / gàmbhãryasya màdhuryàsaükãrõamudàharaõaü tu --- yo 'vikalpamidamarthamaõóalaü pa÷yatã÷a ! nikhilaü bhavadvapuþ / àtmapakùaparipårite jaga- tyasya nityasukhinaþ kuto bhayam // iti / iyaü hi tapasyataþ parame÷vareõa bhãùitasya kasyaciduktiþ / avikalpaü niþ saü÷ayam / nikhilamarthamaõóalaü yo bhagavadvapuþ svaråpaü pa÷yati / àtmapakùeõa bhavatà paripårite jagati asya kuto bhayamityarthaþ / yathà và"na khalvanirjitya raghuü kçtã bhavàn"iti indreõa bhãùitasya raghoruktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- àhåtasyàbhiùekàya visçùñasya vanàya ca / na mayà lakùitastasya svalpo 'pyàkàravibhramaþ // ## yathà-÷rutàpsarogãtirapa kùaõo 'smin haraþ prasaükhyànaparo babhåva / àtme÷varàõàü na hi jàtu vighnàþ samàdhibhedaprabhavo bhavanti // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) ÷rutàpsarogãtiriti---harasya samàdhibhaïgàrthamapsarebhirgoyamànepi tasya samàdhibhaïgo màbhåditi pårvàrddhàrthaþ / tatra prasaükhyànàü samàdhiþ / atràrthantaranyàsamàha---àtma÷varàõàmiti / àtmà dhçtistadã÷varàõàü svàyattadhçtãnàmityarthaþ / "àtmà yatno dhçtirvçddhiþ svabhàvo brahmavarùma ca' iti koùaþ / jàtu kadàcit / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## eùàmudàharaõànyåhyàni / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) eùàmapyudàharaõanyåhyàni--tatra tejasa udàharaõaü yathà--- "purojanmà nàdyaprabhçti mama ràmaþ punarahaü na putraþ pautro và raghukulabhuvàü ca kùitibhujàm / adhãraü dhãraü và kalayatu jano màmayamaho mayà baddho duùñadvijadamanadãkùàparikaraþ // iyaü para÷uràmeõàdhikùiptasya lakùmaõasya uktiþ / lalitodàharaõaü yathà--- "prasàde vartasva prakañaya mudaü saütyaja ruùam priye ÷uùyantyaïgànyamçtamiva te si¤catu vacaþ / nidhànaü saukhyànàü kùaõamabhimukhaü sthàpaya mukhaü na mugdhe pratyetuü prabhavati gataþ kàlahariõaþ // "iti / atra hi kàmino vàïmadhuratà ÷çïgàraceùñà ca / audàryodàharaõaü yathà---"ete vayamamã dàràþ kanyeyaü kulabhåùaõà / bråta kenàrthino yåyamanàsthà bàhyavastuùu / "iti saptarùon iti himàlayasyoktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) nàyikàprabhedàmàha--atheti--svànyayorapi strã ityasyànvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nàyikà punarnàyakasàmànyaguõaistyàgàdibhiryathàsambhavairyuktà bhavati / sà ca svastrã anyastrã sàdhàraõastrãti trividhà / tatra svastrã-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) vinayàrjavàdãti / etàdç÷aguõarahità tu svastrã api nopakrànta÷çïgàravibhàvaþ; kintu tadàbhàsavibhàva eveti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "lajjàpajjattapasàhaõàiü parabhattiõippivàsaüiü / aviõaadummedhàiü dhaõõàõa ghare kalattàiü // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) lajjàpa iti--"lajjàparyàptaprasàdhanàni paracintàniùpapàsàni / avinayadurmedhàüsi dhanyànàü gçhe kalatràõi / ' iti saüskçtam / paryàptaprasàdhanaü paryavasitàlaïkàraþ / paracintà--parapuruùacintà, tatra tçùõàrahitàni / tantracintàyàü de÷ã / avinyadurmedhàüsi--avinayàd dårãkçtabuddhãni / sapãti--sà svãyà / ## (lo, é) lajjà eva paryàptaü pårvaü prasàdhanaü bhåùaõaü yeùàm / niùpipàsàni--niþ spçhàõi / durmedhàüsi anabhij¤àni / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) prathameti--prathamàvatãrõayauvanà, prathamàvatãrõamadanavikàreti dvidhà / etàni vi÷eùaõàni ekàkànyeva mugdhàyà bodhyàni / ## (lo, ë) sà svastrã / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) madhyasya prathimànamiti--nåtanaü yadasyà manoràjyaü manasyàdhipatyaü tatràbhiùiktaü kandarpaü parivãkùya subhruvaþ aïgàni parasparaü nirlluõñhanaü vidadhate ityarthaþ / ràj¤aþ prathamàdhipatyadine 'ràjake ràjye parasparanirluõñhanasya lokasiddhatvàt, taddar÷ayati--madhyasyeti / ÷ai÷ave madhyasya prathimà pçthutvamàsãt / yauvane ca madhyaü kùãõaü jaghanaü ca pçthu babhåva ityarthaþ / vakùojayormandatà tanutvaü dåramati÷ayamudara yàtãtyarthaþ / netrasya àrjavaü romalatikà dhàvati praprotãtyarthaþ, yauvanàrambhe netrayo raktatvàt romalatikàyà çjubhàvena utthitatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra prathamàvatãrõayauvanà yathà mama tàtàpàdànàm-- ## (lo, e) tatra-tàsu madhye / ********** END OF COMMENTARY ********** madhyasya prathimànameti jaghanaü vakùojayormandatà dåraü yàtyudaraü ca romalatikà netràrjavaü dhàvati / kandarpaü parivãkùya nåtanamanoràjyàbhiùiktaü kùaõà- daïgànãva parasparaü vidadhate nirluõñhanaü subhruvaþ // ## (lo, ai) prathimànaü pçthutvameti gçhaõàti / mandatàü ca yàdi gçhaõàtãtyarthaþ / nirluõñhanaü parasparavittavigrahaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** prathamàvatãrõamadanavikàrà yathà mama prabhàvatã pariõaye-- datte sàlasamantharaü bhuvi padaü niryàti nàntaþ puràt, noddàmaü isati kùaõàtkalayate hrãyantraõàü kàmapi, kiücidbhàvagabhãravakrimalavaspñaùñaü manàgbhàùate, sabhråbhaïgamudãkùate priyakathàmullàpayantãü sakhãm // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) datte sàlaseti---priyasya kathàü prasaïgamullàsayantãü prastuvantãü sabhråbhaïgamudãkùate--pa÷yati / gabhãro duravagàho yo vakrimaþ vakratàyà lavo 'lpatvam / tena spçùñaü yathà syàttathà / manàk ÷anaiþ ki¤cidalpaü bhàùate / sàlasapadadànaü ÷u÷råùayà / kàmapi anirvacanãyàü hrãyantraõàü lajjàkçtapãóàü kalayate anubhavati / ********** END OF COMMENTARY ********** ratau vàmà yathà-- "dçùñà dçùñimadho dadàti, kurute nàlapamàbhàùità, ÷ayyàyàü parivçttya tiùñhati, bàlàdàliïgità vepate / niryàntãùu sakhãùu vàsabhavanànnirgantumevehate, jàtà vàmatayaiva saüprati mama prãtyai navoóhà priyà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) dçùñà dçùñimiti---navoóhàyà vçttaü sakhye kathayata uktiriyam / ÷lokàrthaþ spaùñaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** màne mçduryathà-- "sà patyuþ prathamàparàdhasamaye sakhyopade÷aü vinà no jànàti savibhramàïgavalanàvakroktisaüsåcanam / svacchairacchakapolamålagalitaiþ paryastanetrotpalà bàlà kevalameva roditi luñhallolàlakaira÷rubhiþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) màne mçduralpamànà / sà patyuriti---alpamànàyàþ kriyàü sakhyàü kathayantyàþ sakhyà uktiriyam / sakhyà upade÷aü sakhãkartçkamupade÷aü vinà sà patyurupanàyikàsambhogaråpaprathamàparàdhasamaye savibhramayoraïgabhaïgãvakroktyoþ saüsåcanaü prakà÷aü no jànàti / tataþ kiü kurute ityatràha--svacchairiti / virahàt pàõóutvena kapolasyàcchatà / a¤janatyàgàda÷ruõaþ svacchatà / netrotpalasya paryyàsaþ pareõa tad dar÷ane lajjayà / ## (lo, o) sà patyuriti---sakhyopade÷aü sakhyena sauhàrddena kçtamupade÷am / athavà sakhyeti hetvarthatçtãyàntaü padam / tena sakhyà kçtamupade÷amityarthaþ / savilàsàïgaperivartanà satã paràïmukhãtyarthaþ / vakoktibhiþ kuñilabhàùitaiþ saüsåcanamaparàdhaj¤àpanaü yato no jànàti no vetti / tataþ svacchaiþ akaluùaiþ acchakapolamålagalitaiþ narmalagaõóapràntaniþ sçtaiþ / luñhallolàlakaiþ luñhantaþ parivartamànàþ lolà÷ca¤calà alakàþ cårõakuntalà yeùu tàni taiþ / a÷rubhirbàùpaiþ paryyastanetrotpalà-paryyaste netrotpale yasyàþ tathà bhåtvà kevalaü rodityeva-rodanameva karoti / na ki¤cidupàyaü jànàtãtyarthaþ / atra savibhramàïgavalanetyanena ÷ayyàviraho bodhyate / eka÷ayyà ÷ayanenaivàlakànàma÷ruluõñhanaü sambhavati / mugdhà tåùade÷aü vinà na ki¤cijjànàti / nàyikà svãyà mugdhà ca / nàyakaþ ÷añhaþ / pratãyamànakçto vipralambha÷çïgàraþ / a÷rubhiþ paryyastanetrotpaletisambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** samadhikalajjàvatã yathà-- "datte sàlasamantharam--'ityatra (113 pç-) ÷loke / atra samadhikalajjàvatãtvenàpi labdhàyà rativàmatàyà vicchittivi÷eùavattayà punaþ kathanam / atha madhyà-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) vicitrasuratàdikam apyekaikameva madhyàyà vi÷eùaõam / praråóhasmarà praråóhayauvaneti vi÷eùaõadvayam / ********** END OF COMMENTARY ********** vicitrasuratà yathà-- "kànte tathà kathamapi prathitaü mçgàkùyà càturyamuddhatamanobhavayà rateùu / tatkåjitànyanuvadadbhiranekavàraü ÷iùyàyitaü gçhakapota÷atairyathàsyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) kànte tatheti---surate nàyikayà nànàvidhaü càturyyaü kçtam / tatra ca kaõñhe nàyikayà pàràvatavad dhvanayaþ uccaritàþ / pàràvatai÷ca tadanuvàdaþ kçta iti samuccayàrthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** praråóhasmarà yathàtraivodàharaõo / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) atraivodàharaõe iti--kintu suratavaicitryàbhàve praråóhasmaràyà asaükãrõamudàharaõaü bodhyam; yathà--- nidrànivçttàvudite dyuratne sakhãjane dvàrapadaü prayàte / ÷lathãkçtà÷leùarase bhujaïge cacàla nàliïganato 'ïganà sà // iti / bhujaïge kàmuke / ********** END OF COMMENTARY ********** praråóhayovanà yathà mama-- "natre kha¤janaga¤jane, sarasijapratyarthi pàõidvayaü, vakùojau kàrikumbhavibhramakãmatyunnatiü gacchataþ / kàntiþ kà¤canacampakapratinidhirvàõã sudhàsyandinã, smerendãvaradàmasodaravapustasyàþ kañàkùacchañà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) netre kha¤janeti / netre ityàdiùu savatra tasyà iti sambandhaþ / pratyarthi pratidvandi / vibhramakarã vi÷eùabhràntijanikà / sodaraü tulyam / chañà kàntiþ / atra smarakriyànuktyà yauvanasyaiva praråóhatvam / evamanyatràpãti / "dãrghàkùaü ÷aradindu"ityàdaubodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatràpi / atha pragalbhà-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) smaràndhetyàdikamapi pratyekameva vi÷eùaõam / daravrãóeti--samadhikalajàjàbhinnà ityevàrthaþ / tena svalpavrãóatve vrãóàbhàve và darakrãóatvaü bodhyamiti granthakçto 'bhipràyaþ / àkràntanàyakà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** smaràndhà yathà-- "dhanyàsi yà kathayasi priyasaügame 'pi vi÷rabdhacàñuka÷atàni ratàntareùu / nãvãü prati praõihite tu kare priyeõa sakhyaþ ÷apàmi yadi kiücadapi smaràmi(ka)" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) sakhiùu madhye ekayà nàyikayà kathitam--"mayà ratikàle bahåni càñuvacàüsi patyau kathyante"tàü rasàniviùñàü pratipàdayituü tatkàle 'tyantarasàviùñatvamàtmana såcayantã kacit solluõñhamàha--dhanyàsãti / ratàntareùu atyantarasàve÷ayogyeùu ratamadhyeùu svãyotkarùakathane bahvãnàmavadhànàya sakhya iti bahvãnàü sambodhanam / ÷apàmi ÷apathaü karomi / ********** END OF COMMENTARY ********** gàóhatàruõyà yathà-- "atyunnatastanamuro nayane sudãrghe, vakre bhruvàvatitaràü, vacanaü tato 'pi / madhyo 'dhikaü tanuranånagururnitambo mandà gatiþ kimapi càdbhutayauvanàyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) atyunnatastanamiti--atra adbhutayauvanàyà iti sarvatrànvayaþ / kimapãtyatra kiü padamavyayam / kàpi gatirmanye ityarthaþ / ## (lo, au) anånaguruþ--atyantaguruþ / ********** END OF COMMENTARY ********** samastaratakovidà yathà-- "kvacittàmbålàktaþ kvacidgarupaïkàïkamalinaþ kvaciccårõodrarã kvacidapi ca sàlaktakapadaþ / valãbhaïgàbhogairalakapatitaiþ ÷ãrõakusumaiþ striyàþ sarvàvasthaü kathayati rataü pracchadapañaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) kvacit tàmbålàkta iti / pracchadapañaþ-÷ayyàcchàdanapañaþ striyàþ sarvàvasthaü nyubjottànànyàvasthãyaü rataü kathayatãtyarthaþ / pañaþ kãdç÷aþ ? kvacit tàmbålàktaþ idaü nyubjarate / kvacidagurupaïketi--idaü pàr÷varate / kvacit cårõeti--cårõakùepapårvakarate / kvacidapi sàlaktaketi--padamatra padacihnam, idamutthaitàvasthàrate / valãbhaïgaþ pracchadapañasya valanena bhaïgaþ saükocaþ tasya àbhogaiþ tatparipårõitàbhirapi kathayatãtyarthaþ / idamalakapatitetyàdikaü ca vimardarate / vicitrasuratàyàstvetàdç÷avimardàbhàvàdasyàþ tato bhedaþ / ## (lo, a) yårõàni karpåràdãnàm / valibhaïgàbhogairiti trayàõàü vi÷eùaõe tçtãyà / taireva kathayatãti kathanakaraõatvaü và / sarvàvasthaü bahuprakàram / ********** END OF COMMENTARY ********** bhàvonnatà yathà-- "madhuravacanaiþ sabhråbhaïgaiþ kçtàïgulitarjanai- rabhasaracitairaïganyàsairmahotsavabandhubhiþ / asakçdasakçtsphàrasphàraraipàïgavilokitai- sbhibhuvanajaye sà pa¤ceùoþ karoti sahàyatàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) madhuravacanairiti---nàyikà sà madhuravacanàdibhiþ pa¤ceùoþ tribhuvanajaye sahàyatàü karoti ityanvayaþ / madhuravacanàdikaü sarvaü nàyake kadàcit madhuravacana kadàcit sabhråbhaïgetyàdikaü bodhyam / rabhasaþ - sahasà / mabotsavasya bandhubhiþ sahàyaiþ yånàmànandakaraiþ raïgàbhyàsaiþ sphàraiþ sphàriratidãrghaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** svalpabrãóà yathà-- "dhanyàsi yà kathayasi"-- ityatraiva (116 pç dç) ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) dhanyàsi yetyàdikaü svalpavrãóodàharaõamuktaü, tanna yuktam--atràlpàyà api vrãóàyà apratãteþ / kintu--"vanakoli hianiaü sanakavali sanaaavahulam / yana yuana smarunmatta ia gaaõaü pavi upari cumbi aüja"ityeva svalpavrãóodàharaõam / yathà và"÷ålinaþ karataladvayena sàsaünirudhya nayane hçtàü÷ukà / tasya pa÷yati lalàñalocane moghayatnavidhurà rahasyabhåt // "iti / atra pàrvatã÷ålinornayane ityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** àkràntanàyakà yathà-- svàmin bhaïgurayàlakaü, satilakaü bhàlaü vilàsin kuru, pràõo÷a truñitaü payodharatañe hàraü punaryojaya / ityuktvà suratàvasànasamaye sampårõacandrànanà spçùñà tena tathaiva jàtamulakà pràptà punarmohanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) svàminityàdi---sampårõacandrànanà suratàvasànasamaye svàminnityàdikamuktvà tena spçùñà satã punarmohanaü yàtà ityanvayaþ / bhaïguràõàmalakànàü vikãrõatvàt punarbhaïgurãkaraõàya preraõà / atra svàminnityàj¤àkaraõàt nàyikàkràntaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** madhyàpragalbhayorbhedàntaràõyàha-- ## ## (lo, à) ùaóvidhe pratyekaü trividhatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** te madhyàpragalbhe / tatra-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) priyaü sotpraseti---utpràsaþ samanàk smitam / ## (lo, i) priyaü dahedityasya ruditaiþ paruùoktibhirityàbhyàü sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra madhyà dhãrà yathà-- "tadavitathamavàdãryanmama tvaü priyeti priyajanaparibhuktaü yaddukålaü dadhànaþ / madadhivasatimàgàþ kàminàü maõóana÷rãr- vrajati hi saphalatvaü vallabhàlokanena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) tadavitathamityàdi--tvaü mama priyeti yadavàdãstadavitathaü satyam / yad yasmàt priyajanena upanàyikayà sapatnyà và paribhuktaü dukålaü vastraü vasànaþ dadhànaþ san madadhivasatiü mama gçhamàgàþ àgato 'si / nanu etàvatà kathaü priyetyukteþ satyatvamityata àha--kàminàmiti / vallabhàyà àlokanenetyarthaþ / priyajanaparibhuktavastradhàraõamevàtra maõóana÷rãþ saphalatvaü vrajati / seyaü sotprasavakroktiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** madhyaiva dhãràdhãrà yathà-- "bàle ! nàtha ! vimu¤ca mànini ! ruùaü, roùànmayà kiü kçtaü, khedo 'smàsu, na me 'paràdhyati bhavàn sarve 'paràdhà mayi / tatkiü rodiùi gadradena vacasà, kasyàgrato rudyate, nanvetanmama, kà tavàsmi, dayità, nàsmãtyato rudyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) bàle iti---kàmukasya màninyà÷ca ime uktipratyuktã na me 'paràdhyatãtyàdi mametyantaü nàyikayà uktiþ, nanvetanme ityatràpi agrata ityasyàpyanuùaïgaþ / dayità patnã / nàyikoktau dayitàviùayaþ / ## (lo, ã) bàle aj¤e / dhãramadhyàyà vakroktyà priyatàpanam dhãràdhãràyàstu sopahàsavacaneneti bhàvaþ / sarvatra madhyàpragalbhayoþ samanantarokteùu bhedeùu / ********** END OF COMMENTARY ********** iyamevàdhãrà yathà-- "sàrdhaü manoratha÷ataistava dhårta ! kàntà saiva sthità manasi kçtrimahàvaramyà / asmàkamasti nahiü ka÷cidihàvakà÷a- rastasmàtkçtaü caraõaõatavióambanàbhiþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) iyameveti madhyaiva ityarthaþ / sàrddhaü manoratheti--caraõapatitaü kàmukaü prati màninyà adhãramadhyamàyà uktiriyam / dhårteti kàntasambodhanam / saiva upanàyikaiva kçtrimabhàvaþ parastrãtvena mithyànuràgaþ / iha manasi / kçtaü vyartham, kçtaü÷abdayoge svàrthe tçtãyà / vióambanàbhiþ pratàraõàbhiþ ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) tatretyasya vyàkhyà dar÷ayantyàdaramiti / bahiràdaraü dar÷ayantãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra priye / yathà-- "ekatràsanasaüsthitiþ parihçtà pratyudramàddårata- stàmbålànayanacchalena rabhasà÷leùo 'pi saüvighnitaþ / àlàpo 'pi na mi÷ritaþ parijanaü vyàpàrayantyàntike kàntaü pratyupacàrata÷caturayà kopaþ kçtàrthokçtaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) ekatràsaneti---caturayà nàyikayà upacàrato 'thavàrthakriyàtaþ kàntaü prati kopaþ kçtàrthokçtaþ, samvaraõena tadva¤canàt sàrthokçta ityarthaþ / kopasamvaraõahetån upacàràn dar÷ayati--ekatreti--ekatra de÷e àsanasaüsthitirityarthaþ / rabhasà÷leùaþ, kàntena sahasàliïganam / antike parijanamarthàt tadupacàràrthaü gçhakàryàrthaü vyàpàrayantyetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## amuü nàyakam / yathà mama-- "analaïkçto 'pi sundara ? harasi mano me yataþ prasabham / kiü punaralaïkçtastvaü samprati nakhakùataistasyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) solluõñheti--solluõñhabhàùitam àpatamadhurakañuvacanam / analaïkçtopãti / yatastvamanalaïkçtopi mama manaþ prasabhaü sahasà harasi / ataþ kiü panarityanvayaþ / tasyà upanàyikàyà atra nakhakùatànàmalaïkàratvàsambhavàt etadukteþ kañutvasya atisphuñatvàt tadavitathamavàdãrityàdi dhãramadhyodàharaõàdasya vi÷eùaþ, tatra dukålasyàlaïkàratàyà api sambhavàt / kañutvasphuñatvàdeva càsyàþ pragalbhatvaü, na madhyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## anyà adhãrà / yathà-"÷oõaü vãkùya mukhaü-" ityatra / atra ca sarvatra "ruùà" ityanuvartate / #<--pratyekaü tà api dvidhà / kaniùñhajyeùñharåpatvànnàyakapraõayaü prati // VisSd_3.64 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) ÷oõaü vãkùyetyàdi vyàkhyàtm / tatra pàdapraharakathanttàóanam / kaniùñhajyeùñheti--nàyakasya yaþ kapañapraõayastaü prati nyånàdhikyàdityarthaþ / ùaóvidhà iti / dhãrà adhãrà dhãràdhãrà ceti traividhyàt madhyàpragalbhayoþ ùañtvam / ********** END OF COMMENTARY ********** tà anantaroktàþ ùaóbhedà nàyikàþ / yathà-- "dçùñvaikàsanasaüsthite priyatame pa÷càdupetyàdarà- dekasyà nayane pidhàya vihitakrãóànubandhacchalaþ / ãùadvakritakandharaþ sapulakaþ premollasanmànasà- mantarhàsalasatkapolaphalakàü dhårto 'paràü cumbati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) dçùñvaiketi---ekàsanasaüsthitaü patnidvayaü dçùñvà vihitakrãóànubandhacchalaþ kçtakautukotpattiþ dhårto nàyakaþ àdaràt tayoþ pa÷càt pçùñhata upetya gatvà ekasyà patnyà nayena pidhàya ãùad vakritakandharaþ san aparàü cumbati / aparàü kãdç÷ãü sapulakaü yathà syàttathà premõà ullasanmànasàü hçùyanmanaskàü punaþ kãdç÷ãü antarhàsena lasatã kapolaphalake gaõóayugalaü yasyàstàm / atra nàyikànuràgasya nyånàdhikatvaü sphuñameva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) dvàda÷eti--ùañdvaiguõyàt / mugghà tvekaiveti / tasyàþ prathamàvatãrõamadanavikàràdyabhàvàdekatvam / itthaü svãyàstrayoda÷eti uktvà anyà ityuktàm anyàü vibhajati / parakãyeti--tatra parakãyàmàha / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) yàtràdãti--yà paroóhà kulañà bhavati sà galitatrapà satã yàtràdiniratà bhavatãtyarthaþ / yàtrà abhisàraþ / àdinà dåtãpreùaõàt nàyakànayanaparigrahaþ ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "svàmã niþ ÷vasite 'pyasåyati, manojighraþ sapatnãjanaþ, ÷va÷råriïgãtadaivataü nayanayorãhàliho yàtaraþ / taddåràdayama¤jaliþ kimadhunà dçgbhaïgibhàvena te, vaidagdhãmadhuraprabandharasika ! vyartho 'yamatra ÷ramaþ" // ## (lo, u) niþ ÷vasite 'pi--ceùñàyàmapãtyarthaþ / manojighraþ bhanasà ghçtamapyanàyàsàdanuminoti, iïgitadaivatam iïgitaj¤ànaü tasyà eva àyattam / yaþ khalu yatràdhiùñànaü tasya tadabhij¤ànaü sukarameva / ãhàlihaþ atraiva ceùñagrahaõa÷ãlàþ / vaidagdhyà càturyyeõa madhuro manoharo yaþ prabandho vyàpàrastatra rasiketyanena càturyyeõa nirvàhyo yo madabhigamanàrthaü prabandhastamàcareti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra hi mama pariõotànnàcchàdanàdidàtçtayà svàmyeva na tu vallabhaþ / tvaü tu vaidagdhãmadhuraprabandharasikatayà mama vallabho 'sãtyàdivyaïgyàrthava÷àdasyàþ paranàyakaviùayà ratiþ pratãyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) svàmãti--upanàyakaü prati nàyikàyà uktiriyam / dãrghaniþ÷vàsena virahà÷aïkàyà asåyà / jighraþ ghràtà / ãùalliïgenàpi paranàyakaviùayamano 'numàpaka ityarthaþ / iïgitadaivatamiti daivatatvena atyantaü tad boddhã / nayanayoriti--lehanàt sàmastyena tad boddhrãtyarthaþ / yàtaraþ patibhràtçpatnyaþ / vallabho 'sãtyàdi--ityatra àdipadàt a¤jalikaraõàdapãtyarthaþ / ratiþ pratãyate iti tatpratãtiva÷àccàsyà niratatvasiddhiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## asyà÷ca pitràdyàyattatvàtparakãyàtvam / yathà màlatãmàdhavàdau màlatyàdiþ / ## ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) sànyà sàdhàraõãtyuktàü sàdhàraõãmàha--dhãreti / sàmànyanàyiko sàdhàraõã nàyikà, sà ca ve÷yà ityarthaþ / saiva ca dhãrà, kalàpragalbhà ca ityarthaþ, kalà vilàsakalà vilàsaþ vivvokàdayaþ / màtrà màtçdvàrà / idamupalakùaõam; anyadvàràpi iti bodhyam / taskaràdipracchannakàmàdyantà pràyeõa sukhapràptadhanàþ / ata eva tàsàü vallabhà ityarthaþ / eùàpãti--eùà sàdhàraõã madanàyattà cet tadà kvàpyanuràgiõã bhavati / tathàpi dhanamàtrasàdhyatvàdraktàyàü viraktàyàü và asyàü staü dhanaü vinà sudurllabhamityarthaþ / vàtapaõóro ratipratibandhakavyàdhivi÷eùaþ / ## (lo, å) sàmànyeti / sàmànyanàyikà sàdhàraõã strãtyuddiùñà ve÷yà / sàca dhãrà caturà / na rajyati bahirdar÷ayate, natvantarvahati / màtreti-màtrà niùkàsayet, patvàtmanà, punardhanayoge sati màtari doùaü dattvà parigràhayitum / sukheti--sukhapràptadhanaü pitràdyarjitadhanam, duþ khàrjitasya vyayituma÷akyatvàt / liïginaþ tapasvibhagavatprabhçtayaþ / madanàyatteti---ayamarthaþ / madanaparava÷atvasya strãpuruùasàdhàraõatvàt tadudbhavastasyàü na daõóakàriti iti / pracchannaü guptam / vàtapaõóro rogavi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** paõóako vàtapàõóvàdiþ / channaü pracchannaü ye kàmayante te channakàmàþ / tatraràgahãnà yathà lañakamelakàdau madanama¤jaryàdiþ / raktà yathà mçcchakañikàdau vasantasenàdiþ / puna÷ca-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) viraktàyàü vetyuktàü ràgahãnàü dar÷ayati--tatreti / avasthàbhiritisvàstrayoda÷a, parakãye dve / sàdhàraõã caikà / evaü ùoóa÷a nàyikà / avasthàbhiraùñagirvi÷eùaõairaùñau aùñaguõà bhavanti / ## (lo, ç) avasthàbhiraùñau pratyekamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) àsàmaùñàvasthàråpavi÷eùaõavau÷iùñyaü dar÷ayati--svàdhãneti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) svàdhãnabhartçkàlakùaõamàha---kànto ratãti / kanyakàyàstu upanàyaka eva kànto bhartà ca bodhyaþ / tadanåóhatvameva càsyàþ / paroóhatvamupanàyakànekahetusàdhàraõatvamasyàþ / antikàtyàgo 'nyasthale na sthitiþ / ve÷yàyàstu nijapaterevaü bhàvaþ / ## (lo, é) tatra tàsu madhye / guõe ratervicitrasuratàdiþ su÷råùàdirvà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "asmàkaü sakhi vàsasã--'ityàdi / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) khaõóitàlakùaõamàha---pàr÷vametãti---kanyakàyàstu upanàyaka eva priyaþ / evaü sàdhàraõyà api / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "tadavitathamavàdãþ--" ityàdi / ## kramàdyathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) abhisàrikàlakùaõamàha---abhisàrayate iti / naca svãyàyàþ kathamabhisàraþ / upanàyakàbhisàre paroóhatvamiti vàcyam / pitçgçhasthàyàþ svasvàminyapi abhisàrasambhavàt / kramàt yatheti / prathamaü kàntamabhisàrayantyà tataþ kàntamabhisàrantyà udàharaõamiti bråmaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca me 'vagacchati yathà laghutàü karuõàü yathà ca kurute sa mayi / nipuõaü tathainamabhigamya vaderabhidåti kaciditi saüdidi÷e // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) naca me iti / abhidåti dåtyàü kàcinnàyikà iti saüdidi÷e / sande÷amàha---naca me iti / evaü nàyakamabhigamya nipuõaü prakçùñaü vadeþ ityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "utkùiptaü karakaïkaõadvayamidaü, baddhà dçóhaü mekhalà, yatnena pratipàdità mukharayorma¤jãrayormåkatà / àrabdhe rabhasànmayà priyasakhi ! krãóàbhisàrotsave, caõóàlastimiràvaguõñhanapañakùepaü vidhatte vidhuþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) kàntamabhisarantãmudàharati---utkùiptamiti / tamasvinyàü candrodayàt pathi svasyà abhisàrabhaïga sakhyàü kathayantyà uktiriyam / avaguõñhanàmàcchàdanaü, tasya kùepamapasàraõaü vidhatte iti atãtasàmãpye vartamànaü vyadhàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) àviddhagatisaücàreti---àviddhaþ sabhaïgãkà pitçgçhagatyarthaü saücàro yasyàstàdç÷ã / ********** END OF COMMENTARY ********** tatràdye "utkùiptam" ityàdi / anyayoþ åhyamudàharaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) anayoråhyamiti---àdye / "anaõuraõanmaõinåpuramavirata÷i¤jànama¤juma¤jãram / parisaraõamaruõacaraõe raõaraõakamakàraõaü kurute // "iti iyaü hi abhisarantãü ve÷yàü prati ÷àntasya kasyaciduktiþ / raõaraõakaü kàmacintàm / preùyàyàstu"niþ ÷aïkacyuta"ityàdikamudàharaõam / madaskhalitàdivi÷eùaõànyasyàü candanàdive÷àdåhyàni / ## (lo, ë) preùyàbhisàrikà yathà-- tàmbålàktaü da÷anamasakçddar÷ayantãha ceñã ghoñã hreùàd vikçtaruditaü hetuhãnaü hasantã / sthànàsthànaskhalitapadavinyàsamàbhàùamàõà yånàmagre sarati kuñilaü nartitoccairnitambam / ********** END OF COMMENTARY ********** prasaïgàdabhisàrasthànàni kathyante-- ## (lo, e) sthànànãti--aùñànàü sthànànàü maharùiõoktatvàt bhinnanirde÷aþ / yadàha-- ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) màlàma¤camudyànam, kutracidà÷raya ityatra vinoda iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) kalahàntaritàla÷raõamàha--càñukàramapãti / kanyakàsàdhàraõyorupanàyaka eva pràõanàthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama tàtapàdànàm-- "no càñu÷ravaõaü kçtaü, na ca dç÷à hàro 'ntike vãkùitaþ, kàntasya priyahetave nijasakhãvàco 'pi dårãkçtàþ / pàdànte vinipatya tatkùaõamasau gacchanmayà måóhayà pàõibhyàmavarudhya inta ! sahasà kaõñhe kathaü nàrpitaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) no càñu÷ravaõ iti / hàrastat prãtyarthaü kàntena dattaþ / vinipatyetyanantaraü mayà niràkçta iti påraõãyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "uttiùñha dåti, yàmo yàmo yàtastathàpi nàyàtaþ / yàtaþ paramapi jãvejjãvitanàtho bhavettasyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vipralabdhàlakùaõamàha--priyaþ kçtveti / uttiùñha iti / yàmomadàgamanàvadhipraharo yàta ityarthaþ / yà nàyikà ataþ paramapi jãvet tasyà evàsau jãvitanàtho bhavet; bhaviùyatãtyarthaþ, natu mameti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "tàü jànãyàþ parimitakathàü jãvitaü me dvitãyaü dårãbhåte mayi sahacare cakravàkãmivaikàm / gàóhotkaõñhàü guruùu divaseùveùu gacchatsu bàlàü jàtàü manye ÷i÷iramathitàü padminãü vànyaråpàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) proùitabhartçkàlakùaõamàha nànàkàryyeti / atràpi kanyàparoóhayorupanàyaka eva patiþ / tàü jànãyà iti---÷àpapratiruddhapriyàsaünidhagamanasya yakùasya meghaü saübodhya priyàvasthàkathanamidam / jãnãyàþ jànãhi / eùu guruùu divaseùu gacchatsugàóhotkaõñhàmata eva ÷i÷iramathitàü padminãmivànyaråpàü jàtàmaham ityarthaþ / và÷abda ivàrthe / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà ràghavànandànàü nàñake-- "vidåre keyåre kuru, karayuge ratnavalayair alaü, gurvo grãvàbharaõalatikeyaü kimanayà / navàmekàmekàvalimayi mayi tvaü viracayer na nepathyaü bahutaramanaïgotsavavidhau" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) vàsakasajjàlakùaõamàha---kuruta iti / sajjite keliyogyatayà sajjãkçte vàsave÷mani yasyà maõóanaü sakhã kuruta ityarthaþ / viditapriyasaügamà ni÷citapriyasaügamà / svãyàkanyayostu pitçgçhasthayorevaübhàvo bodhyaþ / vidåre iti / vàsagçhe nàyakasaüyogàrtham alpabhåùaõaracanàrthaü sakhãü prerayantyàstàü pratyuktiriyam / ayi sakhi tvaü navãnàm ekàmekàvalãü hàraü mayi viracayeþ / yato 'naïgotsavavidhau bahutaraü nepathyaü ve÷aþ na pathyaü na hitam; kañhinasaüyogatvena àliïgane duþ khadàyakakçt atolaïkàràntaraü niùedhati / ## (lo, ai) navàmiti / ekàvalã ekaguõamuktàhàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àgantuü kçtacitto 'pi daivànnàyàti yatpriyaþ / tadanàgamaduþkhàrtà virahotkaõñhità tu sà // VisSd_3.86 //># yathà-- "kiü ruddhaþ priyayà kayàci, dathavà sakhyà mamodvejitaþ, kiü và kàraõagauravaü kimapi, yannàdyàgato vallabhaþ / ityàlocya mçgãdç÷à karatale vinyasya vaktràmbujaü dãrghaü niþ ÷vasitaü, ciraü ca ruditaü, kùiptà÷ca puùpastrajaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) virahotkaõñhitàlakùaõam---àgantumiti / atràpi kanyakàparoóhayorupanàyaka eva pàtiþ / kiü ruddha iti---paroóhàkanyakayorupanàyakasya svãyàyà÷ca sapatnigçhaü gatasya nàyakasyànàgamanenotkaõñhitayà iti pårvàrddhektimàlocya vaktràmbujaü karatale vinyasya dãrghaü ni÷vasitamityàdi / sakhyà mayà preùitayà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) iti sàùñàviü÷atãti ùoóa÷ànàmaùñaguõena sàùñàviü÷ati÷atam / tacca uttamamadhyamàdhamasvaråpaü sat caturadhikà÷ãtiyutaü ÷atatrayam / nàyikàbhidhànam--nàyiketi abhidhànaü yasya sàùñàviü÷atinàyikà÷atasya tàdç÷amityarthaþ / kulañànàü pàpitve 'pi uttamatvàdikàmakalàkau÷alatàratamyàt / yadvà--bràhmaõadijàtitàratamyàt tathàtvam / sàùñaviü÷ati÷atatnaiguõyàduktasaükhyà / ********** END OF COMMENTARY ********** iha ca "parastriyau kanyakànyoóhe saüketàtpårvaü virahotkaõñhite, pa÷càdvidåùa kàdinà sahàbhisarantayàvabhisàrike, kuto 'pi saüketasthànamapràpte nàyake vipralabdhe, iti tryavasthaivànayorasvàdhãünapriyayoravasthàntaràyogàt" / iti ka÷cit / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) atra parastriyoþ kanyakoóhayoravasthàtrayasya evàsaübhavàt aùñaguõatvàbhàvena uktasaükhyàna bhaviùyatãti ka÷cidàha--tadçr÷ayati / iha ceti / saüketàt pårvamiti saüketàt hetoþ pårvaü vilahotkaõñhite pa÷càt vidåùaketyàdyanvayaþ / avasthàntaràyogàditi---tathàhi svàpãnabhartçkàtvakhaõóitàtvakalahàntaritàtvaproùitabhartçkàtvavàsakasajjàtvaråpàþ pa¤càvasthàþ bhartçghañitàþ, kanyakàparoóhayostàdç÷àvasthàbhàvàdityarthaþ / ka÷cidityasvarasasåcanasyàyabhipràyaþ---sarvatra bhartçpatipadàni utkañànuràgaviùayakàmukaparàõi svabhartrupanàyakasàdhàraõani / atastaddhañitàþ svàdhãnabhartçkadicaturavasthaàþ saübhavantyeva / vàsakasajjàtvàvasthà tu patighañitaiva na bhavati ityataþ kanyakàparoóhayorapi tàþ pa¤càvasthàþ saübhavantyeva / evaü ca svastriyà api pitçgçhasthàyàþ pitradhãnatvena patyà saha svacchandasambhogàsaübhavàt / patyau abhisàravirahokaõñhàvipralambhà bhavantyeva iti yathoktasaükhyàþ / ## (lo, o) aùñeti---aùñàviü÷ati÷ataü ùoóa÷ànàü pratyekamaùñadhà guõanàt / puna÷ca uttamamadhyamàdhamabhedàt tat tniguõitam / catura÷ãtyadhikaü ÷atatrayamityarthaþ / ka÷cidityasaütoùoktiþ, tathà hi jayadevakçtagãtagovinde mama pitéõàü kaüsavadhe parastriyà ràdhikàyà aùñàvapyavasthàþ spaùñameva prakà÷itàþ, anyasyàpyàtmãyatvena parigçhãtasya parayoùidupabhogeùvavasthocità / mçduràntaro mànaþ / tathàpi mànena kathaücid vibhàvadar÷anàrthamabhimukhaü nàyake gate kalahàntaritàtvam / tasyaiva pravàse proùitabhartçkàtvam / ekamanyadapi subuddhibhiråhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) kvacidanyo 'nyasàïkaryyamiti---àsàü dhãràdhãràdhãraõàm / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "na khalu vayamamuùya dànayogyàþ pibati ca pàti ca yàsakau rahastvàm / viña ! viñapamamuü dadasva tasyai bhavati yataþ sadç÷o÷ciràya yogaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) na khalu vayamiti---kusumitaviñapaü ditsuü svanàyakaü prati kopanàyà uktiriyam "he viña ! dhårtta !amuùya viñapasya dànayogyà na khalu vayam / kintu asakau asau yà upanàyikà tvàü cakùuùà pibati surate prãtijananàt pratipàlayati ca tasyai amu viñapaü dadasva yataþ sadç÷oryoga÷aciràya bhavati / asadç÷ostu kùaõikakçt niùphala ityarthaþ, sadç÷atvaü ca dar÷itayogàrthava÷àt / sàpi viñapã ayaü ca viñapa iti sàdç÷yam / ## (lo, au) na khalviti--pibati sarvato niruddhaprasarãkçtya svàmatràyattatàyàü prave÷ayati upabhuïktevà / madana÷arapàtakàtaraü pàti rakùati / asakàviti karåpataddhitatvena tasyàþ kutsitatvaü prakà÷yate / viñape 'pi viñaü pàti rakùatãti vyutpattiyogaþ / tasyàmapyuktaprakàreõa tathàtvamiti dvayoþ sàdç÷yam / eva¤cànayorviñapatvena sadç÷ayorviñapayuvayorvà garhitatvena sadç÷ayorvà ucito yogo yataþ tasyaiva viñapapradànena bhavatãti ubhayathà sambandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tava kitava kimàhitairvçthà naþ kùitiruhapallavapuùkarõapåraiþ / nanu janaviditairbhavadvyalãkai÷ciraparipåritameva karõayugmam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) tava kitaveti---vçkùapallavaü karõapåraü dadànaü nàyakaü prati kopanàyàþ nàyikàyà uktiriyam / he kitava ! dhårta ! àhataiþ dattaiþ kùitiruhàõàü vçkùàõàü pallavaråpaiþ karõapåraiþ mama kiü prayojanamityarthaþ / nanu bhoþ janaviditaiþ bhavadvyalãkaiþ bhavadapakarmabhiþ mama karõayugmaü ciraparipåritameva / tathà ca yogàrthava÷àt bhavadvyalãkameva me karõapåra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** muhurupadasitàvivàlinàdaivitarasi naþ kalikàü kimarthamenàm / vasatimupagatena dhàmni tasyàþ ÷añha ! kalireùa mahàüstvayàdya dattaþ" // "iti gaditavatã ruùà jaghàna sphuritamanoramapakùmakesareõa / ÷ravaõaniyamitena kàntamanyà samamasitàmburuheõa cakùuùà ca" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) iti gaditeti---pårvarõitanàyikàto 'nyà nàyikà iti gaditavatã satã ruùà amburuheõa cakùuùà ca taü nàyakaü jaghàna / kaùayitacakùuùà dar÷anameva hananam amburuhacakùuùordvayoþ vi÷eùaõamàha---sphuriteti---sphuritaü manoharaü pakùmaiva ke÷aravat yasya tàdç÷ena cakùuùà / sphuritomanoharapakùmavat ke÷aro yasya tàdç÷ena amburuheõa, tathà ÷ravaõaparyantaniyamitena cakùuùà ÷ravaõe niyamitena amburuheõa ubhayatra sthàpanameva niyamanam / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaü hi vakroktyà paruùavacanena karõotpalatàóanena ca dhãramadhyatàdhãramadhyatàdhãrapragalbhatàbhiþ saükãrõà / ekamanyatràpyåhyam / ## ## (lo, a) itarà iti asaükhyàþ padminãmçgyàdibhedàt / ********** END OF COMMENTARY ********** tà nàyikàþ / athàsàmalaïkàràþ-- ## ## (lo, à) atheti / alaïkriyate bhåùyate ebhirityalaïkàràþ / sattvaü guõavi÷eùa / tàsàü nàyikànamãrità uktàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷obhà kànti÷ca dãpti÷ca màdhuryaü ca pragalbhatà / audàrthaü dhairyamityete saptaiva syurayatnajàþ // VisSd_3.90 //># ## ## ## pårve bhàvàdayo dhairyàntà da÷a nàyakànàmapi saübhavanti / kiütu sarve 'pyamã nàyikà÷rità eva vicchittivi÷eùaü puùõànti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) alaïkàrà iti / ÷obhakà dharmà ityarthaþ / aïgajatvàyatnajatvasvabhàvajatvàni paribhàùàmàtràõi natu eùàü parasparavailakùaõyamasti / atra bhàvàdyàstrayaþ ÷obhàdyàþ sapta lãlàdyà aùñàda÷a iti aùñàviü÷atiþ / vicchittivi÷eùaü bhaïgãvi÷eùam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra bhàvaþ-- ## ## (lo, i) nirvikàreti--vikàro madanavikàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** janmataþ prabhçti nirvikàre manasi udbuddhamàtro vikàro bhàvaþ / yathà-- "sa eva surabhiþ kàlaþ sa eva malayànilaþ / saiveyamabalà kiütu mano 'nyadiva dç÷yate" // atha hàvaþ-- ## yathà-- "vivçõvatã ÷ailasutàpi bhàvamaïgaiþ sphuradvàlakadambakalpaiþ / sàcãkçtà càrutareõa tasthau mukhena paryastavilocanena" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vivçõvatã ÷ailasutàpãti--tapasyato mahe÷asya samãpe kàmena dhanuùi àropite pàrvalà hàvavarõanamidam, kvacit tasthàvityanvayaþ / aïgairbhàvaü vivçõvatãtyanvayaþ / bàlakadambapuùpatulyatàm aïgànàü pulakena mukhena sàcãkçtà vakrãkçtà; vakramukhavai÷iùñyàt tasyà vakratà / ## (lo, ã) vivçõvatãti atna hàve 'pi bhàvavi÷eùatvàt bhàva÷abdaprayogaþ mukhena sàcãkçtà na saümukhãbhåtetyarthaþ / paryyastaü samantataþ kùiptam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha helà-- ## sa eva bhàva eva / yathà-- "taha te jhatti pauttà vahue savvaïgavibbhamà saalà / saüsai amuddhabhàvà hoi ciraü jai sahãõaü pi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tathà tasyà jhañiti pravçttà vadhvàþ sarvàïgavibhramàþ sakalàþ / saü÷ayitamugdhabhàvà bhavanti ciraü yathà sakhãnàmapi // iti saüskçtam / nàyakaü prati nàyikàyàþ vibhramonmeùavarõanamidam / mugdhabhàvo bàlyàt måóhabhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÷obhà-- ## #<÷obhà proktà--># tatra yauvana÷obhà yathà-- "asaübhçtaü maõóanamaïgayaùñeranàsavàkhyaü karaõaü madasya / kàmasya puùpavyatiriktamastraü bàlyàtparaü sàtha vayaþ prapede" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha)råpayauvaneti---råpàticaturbhiraïgabhåùaõam aïga÷obhà / asambhçtaü maõóanamiti--sà pàrvatã atha anantaraü bàlyàt paraü vayaþ yauvanaü prapede / vayasi råpakàõyàha--asambhçtam iti haritàlàdi saübhàrajanitam aïgayaùñermaõóanam / madasya mattatàyàþ kàraõaü hetuþ / anàsavàkhyam àsavasya madiràyà yà àkhyà saüj¤à tadrahitamàsavabhinnamitiyàvat / puùpabhinnaü kàmasya astram aïgabhåùaõam aïga÷obhà asambhçtamaõóanamiti / athànantaram / ********** END OF COMMENTARY ********** eva manyatràpi / atha kàntiþ-- ## manmathonmaùeõàtivistãrõà ÷obhaiva kàntirucyate / yathà-- "netre kha¤janaga¤jane--" ityatra / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) netre kha¤janeti / idamudàharaõa praråóhayauvanàyàþ praguktam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha dãptiþ-- ## yathà mama candrakalànàmanàñikàyàü candrakalàvarõanam-- "tàruõyasya vilàsaþ samadhikalàvaõyasaüpado hàsaþ / dharaõitalasyàbharaõaü yuvajanamanaso va÷ãkaraõam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) tàruõyasyeti / etadàdãni candrakalàyà vi÷eùaõàni / vilàsahàsayorjanikà ityarthaþ / ÷uddhasàropà iyaü lakùaõà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha màdhuryam-- ## yathà-- "sarasijamanuviddhaü ÷aivalenàpi ramyaü malinamapi himàü÷olarlakùma lakùmãü tanoti / iyamadhikamanoj¤à valkalenàpi tanvã kimi hi madhuraõàü maõóanaü nàkçtãnàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) sarasijamiti--iyaü ÷akuntalà valkalenàpi adhikamanoj¤à / ato madhuràõàmàkçtãnàü kimiva maõóanam, tatra dçùñàntamàha---sarasijamiti--anuviddhaü sambaddham / lakùma kalaïkaþ / lakùmãü ÷obhàm / ********** END OF COMMENTARY ********** atha pragalbhatà-- ## yathà-- "samà÷liùñàþ samà÷leùai÷cumbità÷cumbanairapi / daùñà÷ca daü÷anaiþ kàntaü dàsãkurvanti yoùitaþ" // athaudàryam-- #<--audàryaü vinayaþ sadà // VisSd_3.97 //># yathà-- "na bråte paruùàü giraü vitanute na bhrayugaü bhaïgaraü, nottaüsaü kùipati kùitau ÷ravaõataþ sà me sphuñe 'pyàgasi / kàntà garbhagçhe gàvàkùavivaravyàpàritàkùyà bahãþ sakhyà vaktramabhiprayacchati paraü parya÷ruõã locane" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) na bråte iti / prayàyà÷caritaü sakhyau kathayata utkiriyam / me mama sphuñe 'pyàgasi aparàdhe s kàntà sakhyà vaktramabhi sakhyà vaktre paryya÷ruõã locane prayacchati / sakhyàþ kãdç÷ayàþ sàgasaü màü draùñuü gavàkùavivaravyàpàritàkùyàþ / mantu paruùaü ruùà na bråte ityàdi spaùñam / kùitau ÷ravaõataþ uttaüsaü kùipatãtyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha dhairyam-- ## yathà--jvalatu gagane ràtrau ràtràvakhaõóakalaþ ÷a÷ã, dahatu madanaþ, kiüvà mçtyoþ pareõa vidhàsyati / mama tu dayitaþ ÷làghyastàto jananyamalànvayà kulamamalinaü na tvevàyaü jano na ca jãvitam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) muktàtma÷làghaneti---aca¤calà manovçttiryà muktàtma÷làghanà sà dhairyyamiti bhàvaþ / jvalatu iti gaurikàvivàhe udvejamànàyàstatra saümitàyàþ màlatyà uktiriyam / mama virahoddãpanàya ràtrau akhaõóakalaþ ÷a÷ã jvalatu / madano 'pi màü dahatu / mçtyoþ pareõa karmaõà kiüvà tena vidhàsyate / varaü mçtyureva vidhãyate; tathàpi pitçmàtçkulakalaïkaü na janayiùyàmi ityabhipràyeõàha---mama tviti / atastu mayi mama dayitaþ drayàyogyo yataþ khlàghyaþ niùkalaïkaþ / atastatkalaïkaü na janayiùyàmãtyarthaþ / evamamalànvayà mama jananyapi dayitetyarthaþ / natvevàyaü jano màdhavaþ dayito jãvita¤ca na dayitamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha lãlà-- ## ## yathà--mçõàlavyàlavalayà veõãbandhakapardinã / hàranukàriõã pàtu lãlayà pàrvatã jagat // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) aïgairveùairiti / prãtiprayojitairaïgàdibhiþ prayasyànukçtiü sadç÷àcaraõaü lãlàü vidurityarthaþ / mçõàleti / mçõàlàtmakasarpavalayà / veõãbandhàtmakakapardinã pàrvatã sarpavalayasya jañàvato harasyànukàriõã jagat pàtvityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vilàsaþ-- ## ## yathà-- "atràntare kimapi vàgvibhavàtivçttavaicitryamullasitavibhramamàyatàkùyàþ / tadbhårisàttvikavikàramapàstadhairyamàcàryakaü vijayi mànmathamàviràsãt" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) yànàsaneti / iùñasaüdar÷anàdinà yànàdãnàü vi÷eùa ityanvayaþ / yànam gamanam / vi÷eùo harùasåcakaü vailakùaõyam / atràntara iti---vakulavãthyàm upaviùñaü màdhavaü vilokya gajena yàntyà màlatyà harùakriyàü makarande kathayataþ màdhavasyoktiriyam / atràntare pårvakathitavçttàntamadhye àyatàkùyà màlatyàstanmayànubhåtam; mànmathamàcàryyakaü manmathàcàryyopadiùñakriyà'viràsãdityarthaþ / kãdç÷aü vàg vibhavàtikràntavaicitryaü spaùñamanyat / ## (lo, u) atràntare iti / manmathasyàcàryakamàcàryakatvaü bhàva÷ikùàvi÷eùaþ / manmathadevàràdhanena yaü yaü bhàvavi÷eùamadhigatavatã taü taü tatra prakà÷itavatãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vicchattiþ-- ## yathà-- "svacchàmbhaþ snapanavidhautamaïgamoùñastàmbåladyutivi÷ado vilàsinãnàm / vàsastu pratanu viviktamastvitãyànàkalpo yadi kusumeùuõà na ÷ånyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) stokàpãti / kàntipoùikà stokàpi àkalparacanà alpàpi ve÷aracanetyarthaþ / svacchàmbha iti--vilàsinãnàmàkalpo ve÷aþ kusumeùuõà yadi na ÷ånyaþ tadà iyànapyastu / sa ka ityatràha--svaccheti--svacchàmbhasi snapanena vidhautaü vikùàlitamaïgam / oùñha÷ca tàmbåladyutivi÷adaþ / pratanu såkùmaü viviktaü paricchinnaü vàsa÷ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vivvokaþ-- ## yathà-- "yàsàü satyapi sadguõànusaraõo doùànuvçttiþ parà, yàþ pràõàn varamarpayanti, na punaþ sampårõadçùñiü priye / atyantàbhimate 'pi vastuni vidhiryàsàü niùedhàtmaka- stàstrailokyavilakùaõaprakçtayo vàmàþ prasidantu te" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) yàsàmiti---satyapi bhàve vàmàcaraõa÷ãlàsu nàyikàsu anuràgiõaþ kasyaciduktiriyam / doùànuvçttiþ doùàrpaõam / tacca garvàt càñuü kàrayituü priyeparaü kevalaü pràõàn arpayantãti anvayaþ / na saüpårõadçùñiü garvàt kañàkùamàtram / atyantàbhimate vastuni surate / ## (lo, å) atyantàbhimate iti--niùadhàtmako vidhiþ kimanenàsmàkam ityàdyanàdarayuktamevàbhimatavastunaþ aparigraha ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha kilaki¤citam-- ## yathà-- "pàõirodhamavirodhitavà¤chaü bhartsanà÷ca madhurasmitagarbhàþ / kàminaþ sma kurute karabhorurhàri ÷uùkaruditaü ca sukhe 'pi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) pàõirodhamiti / karabhoråþ kàminaþ pàõirodhàdikamavirodhitetyàdi vi÷iùñaü yathà syàt tathà kurute sma / spaùñamanyat / ********** END OF COMMENTARY ********** atha moññàyitam-- ## yathà-- "subhaga ! tvatkathàrambhe karõakaõóåtilàlasà / ujjçmbhavanàmbhojà bhinattyaïgàni sàïganà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tad bhàva iti / vallabhasya kathàdiùu prasaïgeùu kenàpyàrabhyamàõeùu tadbhàvabhàvite tadanuràganiùovite citte sati karõakaõaaóåyanàdikaü moññàyitamiti pràhuþ ityarthaþ / kathàsu ityàdipadàdiïgitaparigrahaþ / kaõóåyanàdikamityàdipadàdaïgabhaïgãcaraõabhåmilikhanaparigrahaþ / subhagetyàdi spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha kuññamitam-- ## yathà-- "pallavopamitisàmyasapakùaü daùñavatyadharabimbamabhãùñe / paryakåji sarujeva taruõyàstàralolavalayena kareõa" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) pallavopamiti iti---abhãùñe priye 'dharabimbaü daùñavati sati arthàt niùedhàrthaü dhåyamànena kareõa paryyakåjãtyanvayaþ / kãdç÷ena kareõa tàrasvaralolabalayena / tadutprekùate--sarujeveti / dharmiõo 'dharakùatameva tadavayavasyàpi karasya ruk itibhàvaþ / adharabimbaü kãdç÷àm ? upamityarthena sàmyena pallavasapakùam / ## (lo, ç) pallaveti / pallavasya upamityà sàmyena sapakùam / dvayorapi karàdharayoþ pallavastu upamànatvena nirdi÷yate / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vibhramaþ-- ## yathà-- "÷rutvàyàntaü bahiþ kàntamasamàptavibhåùayà / bhale '¤janaü dç÷orlàkùà kapole tilakaþ kçtaþ" // atha lalitam-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) sukumàratayeti---aïgànàü vinyàso vilakùaõanyàsaþ sukumàratayà komalatayà / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "gurutarakalanåpurànunàdaü salalitanatitavàmapàdapadmà / itaradanatilolamàdadhànà padamatha manmathamantharaü jagàma" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) gurutaretyàdikaü narttanakriyàvi÷eùaõam / lalitaü sundaram, natu prakçtalalitabhàvam, nartanasyaiva tattvàt / itarat padam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha madaþ-- ## yathà-- "mà garvamudvaha kapolatale cakàsti kàntasvahastalikhità mama ma¤jarãti / anyàpi kiü na khalu bhàjanamãdç÷ãnàü vairã na cedbhavati vepathurantaràyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) mado vikàra iti / avalepo garvaþ / mà garvamiti--anyanàyikàyàþ patisaubhagyàdhãnagarvaü såcayantyàþ tatsakhyàþ tat sapatnyàmuktiriyam / he sàkhi ! mama kapolatale kàntasvahastalikhità ma¤jarã puùpakalikà cakàsti ÷obhate iti garva mà udvahaü / kathamityata àha--anyàpãti / anyà tava sapatnã mama sakhã kiü kapole tanna likhatãtyatràha / vairãti--vepathuratra ma¤jarãlikhanàdhikàraõamalàbho nàyikàyà eva patyurbhàvàti÷ayadar÷anena bhàvodayàt--natu lekhakasya patyuþ pàõeþ, tasya garvitanàyikàvikàratvàbhàvàt / ## (lo, é) mà garvamiti / vepathuþ kàntasya hastasambandhã / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vihçtam-- ## yathà-- "dåràgatena ku÷alaü pçùñà novàca sà mayà ki¤cit / parya÷ruõã tu nayane tasyàþ kathayàmbabhåvatuþ sarvam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) dåràgateneti / sakhyau sakhyuruktiriyam / mayà ku÷alaü pçùñetyanvayaþ sarvamitivirahàdhãnaü tat tadduþ khamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha tapanam-- ## yathà mama-- "÷vàsànmu¤cati bhåtale viluñhati, tvanmàrgamàlokate, darghaü roditi, vibhipatya itaþ kùàmàü bhujàvallarãm / ki¤ca, pràõasamàna ! kàïkùitavatã svapne 'pi te saïgamaü, nidràü và¤chati, na prayacchati punardagdho vidhistàmapi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi ïa) ÷vàsàn mu¤cati iti / iyaü virahaõyà÷ceùñàü nàyake kathayatyà uktiþ / he tasyàþ pràõasamàna ! tava virahe tava priyà ÷vàsàn mu¤catãtyàdi / kùàmàü kùãõaàm ceùñàntarakathanàrthamàha---ki¤ceti / tàmapi nidràmapi / ## (lo, ë) ki¤ceti / praõasamàneti priyasya sambodhanam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha maugdhyam-- ## yathà-- ke drumàste kva và gràme santi kena praropitàþ / nàtha ! matkaïgaõanyastaü yeùàü muktàphalaü phalam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aj¤ànàdiveti---pratãtasyàpi vastunaþ aj¤ànàdiva yà vallabhasya puraþ pçcchà ityarthaþ / ke drumà iti / yeùàü phalaü muktàphalamityanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vikùepaþ-- ## yathà-- "dhammillamardhamuktaü kalayati tilakaü tathàsakalam / ki¤cidvadati rahasyaü cakitaü viùvagvilokate tanvã // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) bhåùàõàmiti---viùvak sarvato vçthànvekùaõamityanvayaþ / dayikàntike iti sarvatrànvayaþ / dhammillamiti--saüyatake÷am, arddhamuktam / tilakamasakala¤ca tanvã kalayate kurute ityarthaþ / atra pårvàrddhaü nàyakànuràgoddãpakam, paràrddhaü lajjayà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha kutåhalam-- ## yathà-- "prasàdhikàlambitamagrapàdamàkùipya kàciddravaràgameva / utsçùñalãlàgatiràgavàkùàdalaktakàïkà padavãü tatàna" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) prasàdhikàlambitamiti---indumatyà svayaü vçtasya ajasya purãprave÷e didçkùoþ striyàþ kriyàvarõanamidam / prasàdhikayà striyà àlambitam agrapàdaü padàgram dravaràgama÷uùkàlaktakameva kàcit purastrã àkùipya àkçùya utsçùñalãlàgatiþ tyaktalãlàgatiþ satã padavãmàgavàkùàt gavàkùaparyyantam alaktakàïkàü tatànetyanvayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha hasitam-- ## yathà-- "akasmàdeva tanvaïgã jahàsa yadiyaü punaþ / nånaü prasånavàõo 'syàü svaràjyamadhitiùñhati // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) avasmàdeveti---iyaü tanvã yat punarakasmàdeva jahàsa tena iti påraõàduttaràrddhànvayaþ / svàràjyaü svargaràjatvam iyameva svarga iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha cakitam-- ## yathà-- "trasyantã cala÷apharãvighaññitorårvàmorårati÷ayamàpa vibhramasya / kùubhyanti prasabhamaho vinàpi hetorlãlàbhiþ kimu sati kàraõo taruõyaþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) kuto 'pãti---dayitasyàgre kuto 'pi hetoþ bhayasaübhramaþ vyàkulatà ityarthaþ / asyantãti--dayitena saha jalakrãóhàyàü nàyikàyàbhayavibhramavarõanamidam / vàmoråþ cala÷apharãbhirvighaññitoråþ satã trasyantã vibhramasya vilàsasyàti÷ayamàpa ityanvayaþ / arthàntaranyàsamàha kùubhyantãti / aho taruõyaþ hetorvinàpi lãlàbhiþ pratatamati÷ayaü kùubhyanti saücalanti kàraõe tu sati kimu ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha keliþ-- ## yathà-- "vyapohituü locanato mukhànilairapàrayantaü kila puùpajaü rajaþ / payodhareõorasi kàcidunmanàþ priyaü jaghànonnatapãvarastanã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) vyapohitumiti---kàcidunnatapãvarastanã unmanàþ kàmodvignamanàþ priyamurasi pãvarastanena jaghàna / kãdçsaü priyam puùpajaü rajaþ tasyà locanato mukhanilairvyapohitum apàkarttum apàrayantam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mugdhàkanyayoranuràgeïgitàni-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) mugdhàkanyayoranuràgeïgitàni spaùñàni / atha makalanàyikànuràgeïgitànyàha / saüvyànaü vastram (uttarãyam) ********** END OF COMMENTARY ********** atha sakalànàmapi nàyikànàmanuràgeïgitàni-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) vàgàdyairityàdipadàt tàmbåladànàdiparigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<àcchàdayati vàgàdyaiþ priyasya paricàrakàn / vi÷vasityasya mitreùu bahumànaü karoti ca // VisSd_3.116 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) svadhanaü dadàti ca ityatra yàcakàya bhatte iti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) priye dårataþ pa÷yati sati iti ÷a÷vat vàramvàram asya dçùñipathe sthità bhavatãti ÷eùaþ / ## (lo, e) sthiteti / priyasya dçùñipathe sthità tasmin dårataþ pa÷yati sati / mugdhasvaravikàràdiyuktaparijanàbhàùaõàdãni svàdharada÷anaparyyantàni karmmàõi karoti ityarthaþ / yadi ca priyasya kathàü kathayati tadàdhomukhã satã kathayati / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àbhàùate parijanaü sammukhaü smarivikriyam // VisSd_3.118 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) samugdhasvaravikriyaü madhurasvaravikàraü yathà syàttathà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) sphoñayati lãlayà bhaïgurayati / bàlacumbanaü patisammukhe / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) sakañàkùamiti / pårvaü kañàkùapårvakahàsoktiþ; idànãü kañàkùamatrasya iti bhedraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) adharadaü÷anamapi lãlàvi÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<àgacchati gçhaü tasya kàryavyàjena kenacit // VisSd_3.122 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) àgacchati gçhaü tasyeti bhinnagçhasthitasya ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, ai) dattamiti / kimapi tucchamapi vastu / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) pràrthayatyalpamålànãti--bahumålyapràrthane tadaprãtibhayamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) sammukhaü nàdhigacchati kintu pàr÷vasthà eva ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## (lo, o) eteùu anuràgeïgiteùu madhye / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<ànyastriyàþ pragalbhàyàstathà syurvàrayoùitaþ /># diïmàtraü yathà-- "antikagatamapi màmiyamavalokayatãva inta ! dçùñvàpi / sarasanakhakùatalakùitamàviùkurute bhujàmålam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) antikagatamapãti / sakhyau sakyuruktiriyam / hanta harùe dçùñvàpi iyaü priyàntikagatamapi màm alokayantãva apa÷yantãva sarasanakhakùatena lakùitaü cihnitaü bhujàmålaü bàhumålam àviùkuruta ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathà-- ## ## dåtya÷ca-- ## bàlà pravrajità kàråþ ÷ilpinyàdyaþ svayaü tathà / kàrå rajakãprabhçtiþ / ÷ilpinã citrakàràdistrã / àdi÷abdàttàmbålikagàndhikastrãprabhçtayaþ / tatra sakhã yathà-- "÷vàsànmu¤cati--" ityàdi / svayaüdåtã yathà mama-- "panthia piàsio via lacchãasi jàsi tà kimaõõatto / õa maõaü vi vàrao idha atthi dhare ghaõarasaü piantàõaü" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) svayaü tatheti svayamapi dåtã / panthia iti / pathika ! pipàsuriva lakùyase yàsi tat kimanyatra / na manàgapi vàraka ihàsti gçhe ghanarasaü pibatàm // iti saüskçtam manàk alpaþ / ghanarasam jalam / vyaïgyàrthastu tvaü pipàså rasasvàdecchuþ / ghanarasaü sukhena nihitaü ÷çïgàrarasaü pibatàm àsvàdayatàm / vàrako 'lpo 'pi nàstãtyarthaþ / ## (lo, au) panthia iti / pathika ! pipàsuriva lakùyase yàsi tat kimanyatra / na manàgapi vàraka ihàsti gçhe ghanarasaü pibatàm // ghanarasaü jalam / vyaïgyàrtha÷ca ghanarasàü màmanibàritamupabhuïkùva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## dåtãguõànàha-- ## ## etàdåtyaþ / atha pratinàyakaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) pratinàyaka iti vãraraudrarasayorityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà ràmasya ràvaõaþ / atheddãpanavibhàvàþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) itthamàlambanavibhàvapradar÷anaü samàpya uddãpanavibhàvamàha--atheti / ## (lo, a) evaü saparikaraü vibhàvasya àlambanàkhyaü bhedaü niråpya uddãpanàkhyaü bhedaü niråpayannàha--athorddàpanetyàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ## te ca-- #<àlambanasya ceùñàdyà de÷akàlàdayastathà /># ceùñàdyà ityàdya÷abdàdråpabhàùaõàdayaþ / kàlàdãtyàdi÷abdàccandracandanakokilàlàpabhramarajhaükàràdayaþ / tatra candrodayo yathà mama-- "karamudayamahãdharastanàgre galitatamaþ pañalaü÷uke nive÷ya / vikasitakumudekùaõaü vicumbatyayamamare÷adi÷o mukhaü sudhàü÷uþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) karamudayamahãdhareti---ayaü sudhàü÷uþ amare÷asya indrasya di÷aþ pràcyàþ mukhaü vicumbati / kiü kçtvà galitaü tamaþ pañalaråpam aü÷ukaü yasmàt tàdç÷e udayamahãdhararåpasya stanasyàgre karaü ra÷mimeva karaü nive÷ya / yadyapyatra candro nàyaka eva na uddãpanavibhàvaþ / tathàpi candradi÷ornàyakanàyikayorvçttàntadar÷anàt uddãptasya vaktç÷çïgàrasya candra uddçpakaþ / sphuñamudàharaõantu--- karpåradhåladhavaladyutipåradhauta-- diïmaõóale ÷i÷irarociùi tasya yånaþ / lãlà÷iroü'÷ukanive÷avi÷eùakëpti-- vyaktastanonnatirabhånnayanàvanau sà // iti ## (lo, à) karamudayeti-karaü kiraõaü hasta÷ca kumudànàm ãkùaõaü dar÷anaü pakùe kumudameva ãkùaõaü cakùuryatra / evaüvidhaþ candraþ prakaraõasthaü ÷çïgàràdirasamuddãpayati / ********** END OF COMMENTARY ********** yo yasya rasamyoddãpanavibhàvaþ sa tatsvaråpavarõane vakùyate / athànubhàvàþ-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) itthaü vibhàvàn samàpya anubhàvànàha / atha anubhàvà iti / udbuddhamiti / svaiþ svaiþ kàraõaiþ udbuddhaü bhàvaü ratyàdikaü bahiþ prakà÷ayan ityarthaþ / bahirdçùñaþ san ratyàdibhàvaü sàmàjike prakà÷ayannityarthaþ / ## (lo, i) udde÷akamapràptamanubhàvaü niråpayitumavatàrayati / atheti---udbuddhamiti ràmàdervàsanàntarlonasya ratyàdibhàvanasya udvodhaü bahiþ prakañayannityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yaþ khalu loke sãtàdicandràdibhiþ svaiþ svairàlambanoddãpanakàraõe ràmàderantarudbuddhaü ratyàdikaü bahiþ prakà÷ayan kàryamityucyate, sa kàvyanàñyayoþ punaranubhàvaþ / kaþ punarasàvityàha-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) uktàþ strãõamiti---aïgajàþ svàbhàvikà÷ca ye strãõàmaùñàviü÷atiralaïkàràþ sàttvikà uktàþ tathà aparà api tàsàü puüsàü và yàþ ceùñàþ vakùyamàõàstàþ sarvàþ sàttvikàstadråpà anubhàvaråpà ityarthaþ / ## ********** END OF COMMENTARY ********** tadråpà anubhàvasvaråpàþ / tatra yo yasya rasasyànubhàvaþ sa tatsvaråpavarõane vakùyate / tatra sàttvikàþ-- ## sattvaü nàma svàtmavi÷ràmaprakà÷akàrã ka÷canàntaro dharmaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) àtmavi÷rameti---rajastamo 'dhãnavikàraràhityena àtmanaþ sthitiþ vi÷ràmaþ / tat prakà÷aþ tadutpattistatkàrãtyarthaþ / ## (lo, ã) ka÷canàntaro dharmmaþ saca paragataduþ khaharùàdibhàvanàyàmatyantànukålàntaþ karaõatvam / tasya ca samàhitamanastvena ràghavàdi samànadàntaratvam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## "gobalãvarddanyayena" iti ÷eùaþ / ke ta ityàha-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) te bhinnà iti---loke yaþ kàryaråpaþ so 'nubhàva ityanena ratyàdeþ kàryamàtrasyaivànubhàvatvabhuktam / uktasàtvikabhàvànàmapi tatkàryakçt anubhàvato bhinnà ityarthaþ / nanu kiü tarhi sàttvikena pçthagupàdànamityata àha---gobalãvardeti / gotvena pràptasyàpi balãvardasyaiva kàryatvena pràptanàmipi sàttvikànàü prà÷astyàrthaü pçthagupàdànamityarthaþ / pra÷àstya¤ca anyakàryàpekùayà ratyàdiprakarùabodhakatvaråpaü pràdhànyam / tathà aparà api sàttvikà iti yaduktaü tàn pçcchati / ke te ityaùñàviti---ityaùñàvapãtyarthaþ / ## (lo, u) gobalãvarddanyàyena tu svaråpeõa / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) àmayàdibhirityatra àmayo rogaþ àdipadàt ÷okaparigrahaþ / itidharmmetyatra gharmma àtapaþ, àdipadàt jvaraparigrahaþ bhayàdibhya ityatra àdipadàt ÷ãtaparigrahaþ / madasaümadetyatra mado mattatà sammado harùaþ / pãóàdyairityàdipadàt atyantaruditaparigrahaþ / ceùñàj¤ànayorniràkçtiranutpàdaþ / ## (lo, å) sammado harùaþ / ceùñàj¤ànayorniràkçtirabhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama--tanuspar÷àdasyà daramukulite hanta ! nayane uda¤cadromà¤caü vrajati jaóatàmaïgamakhilam / kapolau gharmàrdrai dhruvamuparatà÷eùaviùayaü manaþ sàndrànandaü spç÷ati jhañiti brahma paramam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tanuspar÷àdasyà iti / asyà nàyikàyàstanuspar÷ànnayanamukulàdikapolagharmmàntà jàtà ityarthaþ / ato dhruvaü ni÷citam uparatà÷eùaviùayaü tyaktasamastaviùayaü manaþ paramaü brahma jhañiti spç÷atãtyarthaþ / atra puso romà¤càdayastrayaþ sàttvikàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyat / atha vyabhicàriõaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) sthàyinyunmagna iti---sthàyini ratyàdau àbhimukhyena ityanvayaþ àbhimukhya¤ca àsvàdavi÷eùavya¤jane sahàyatvam / kecittu cittaparaü sthàyipadam / tatra unmagnetyàdirartha ityàhuþ / ## (lo, ç) atha vyabhicàriõaþ udde÷akamapraptyà iti ÷eùaþ / ityàdau tu lavaõàkarapràye nirvedàdayo budbudpràyàþ / te tryadhikatniü÷atprakàrà vyabhicàriõa ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** sthiratayà vartamàne hi ratyàdau nirvedàdayaþ pràdurbhàvatirobhàvàbhyàmàbhimukhyena caraõàd vyabhicàriõaþ kathyante / ke ta ityàha-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) unmagnetyàdayo vyàkhyàyante---sthiratayeti / pràdurbhàvetyunmagnatàyàstirobhàveti nirmagnatàyàþ vyàkhyà / pràdurbhàvatirobhàvau cotpattivinà÷au eva; na tu prakà÷àprakà÷au / maraõàdestathàtvàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) smçtimatisahità ityasya viùàdà ityasyànvayaþ / sàhitya¤ca uktàveva natu eùàü parasparasàhityam / ekaikasya tathàtvàt / ## (lo, é) ke kimàkhyàþ ? ete ca nirvedàdayo vitarkàntà bhàvà udde÷atastrayatriü÷aduktàþ / anyàþ cittasya vçttaya eùàmeva vakùyamàõavibhàvànubhàvaråpatayà eùvevàntarbhavitumarhantãlyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra nirvedaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) tattvaj¤àneti---tattvaj¤ànàpadãrùyàderiti àdipadàt yogàbhyàsapravçtte÷ca svasyàvamànanamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tattvaj¤ànànnirvedo yathà-- ## (lo, ë) tattveti---ayamarthaþ / nirvedàkhyasaücàribhàvasya svasyàtmano 'vamànasvaråpam / saca tatvaj¤ànàdervibhàvàdutpadyate / dainyàdikamanubhàvaü karoti / ucchvàso ni÷vàsa eva muhurutkañatayà upalabdhaþ / evameùà¤ca sarveùàmapi vyabhicàriõàü svaråpakathanaprastàve vibhàvànubhàvayoþ kathanaü vakùyamàõasva÷abdavàcyatvadoùarãtyà mahàkavibhistadradvàreõa nirde÷enàpi mahàkàvyeùu svapratipattyartham / kiücaivaü svaråpapritij¤ànamapi atisugamaü bhavatãtyà÷ayaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "mçtkumbhavàlukàrandhrapidhànaracanàrthinà / dakùiõàvarta÷aïkho 'yaü hanta ! cårõokçto mayà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) mçtkumbheti sugamam / anenànyàpade÷ena aihikasvalpaduþ khanivàraõàya kukarma kurvatà mayàdhamena pàratrikàtyantasukhaü vinà÷itamiti labhyate / atra ca svasya kukarmakàritvena nindà svàvamànanameva / ## (lo, e) mçtkumbheti / atra tucchasaüsàrabhogapravaõatayà niþ ÷reyasasàdhanasamartho 'yaü deho mayà nà÷itaþ / tan màü dhigiti svàvamànanam / ********** END OF COMMENTARY ********** athàvegaþ-- #<àvegaþ saübhramastatra varùaje piõóitàïgatà / utpàtaje straratatàïge, dhåmàdyàkulatàgnije // VisSd_3.143 //># ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) àvega iti / atarkitavaståpasthityà vyàkulatà saübhramaþ / vibhinnakàraõajanyasya tasya kàryàõi vibhinnànyàha / varùajeti / varùaje tasmin sati piõóitàïgatà bhavatãtyarthaþ / ## (lo, ai) varùaje vçùñibhave strastatà anàyattatayà stabdhatà / ÷astraiþ ÷aràdibhiþ, nàgairgajai÷camiyojanaü samantàdàkramaõam / anye etajjanità lokaprasiddhàþ ÷reùñà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ÷atrujo yathà-- "arghyamarghyamiti vàdinaü nçpaü so 'navekùya bharatàgrajo yataþ / kùatrakopadahanàrciùaü tataþ sandhe dç÷amudagratàrakam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) aryyamarghyamiti ràmasya ÷atrubhàvena upasthitaü para÷uràmaü dçùñavà da÷arathasya saübhramàduktiþ / prathamacaraõaü kathayantaü da÷arathamanàdçtya bhatàgrajo ràmaþ yato yasyàü di÷i varttate tatrodagratàrakàü dç÷aü saüdadhe sannihitavàn / kãdç÷ãü dç÷a kùatrakopadahanasyàrcciþ svaråpàm / atra vidràvaõàderityàdipadagràhyamunijanye saübhrame sati arghyànayanàditvam / ## (lo, o) ardhyamityatra prathamapàde evàvegaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyadåhyam / atha dainyam-- ## ## (lo, au) dairgatyaü dàridryam / anaujasyam ojo hàniþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "vçddho 'ndhaþ patireùa ma¤cakagataþ, sthåõàva÷eùaü gçhaü, kàlo 'bhyarõajalàgamaþ ku÷alinã vatsasya vàrtàpi no / yatnàtsa¤citatailabindughañikà bhagneti paryàkulà dçùñvà garbhabharàlasaü nijabadhåü ÷va÷rå÷ciraü roditi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) daurgatyàdyairityàdi / àdyapadàt iùñàlàbhena cintayà ca / anaujasyaü durbalatà / vçddho 'ndha iti---vçddhàndhadaridrabharttçkàyàþ proùitaputràyàþ tailaghañikàbhaïgena rodanasya varõanamidam / sthåõàstambhaþ uparipañalabhaïgena tadava÷eùatà / vatsasya putrasya proùitasya / tailabindurnatu bahutailam, tacca vadhåprasavàrthaü sa¤citam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÷ramaþ-- ## yathà-- "sadyaþ purãparisare 'pi ÷irãùamçdvã sãtà javàtrtricaturàõi padàni gatvà / ## (lo, a) trãõi ca caturàõi ca tricaturàõi / ********** END OF COMMENTARY ********** gantavyamasti kiyadityasakçdbruvàõà ràmà÷ruõaþ kçtavatã prathamàvatàram" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) sadyaþ purãti---vanavàse calitàyàþ sãtàyàþ purãvahireva varõanamidam / parisareùu samãpeùu / prathamàvatàramiti / sãtàharaõe tåttarottaraü bahva÷rupàtaþ syàt / ********** END OF COMMENTARY ********** atha madaþ-- ## ## yathà-- "pràtibhaü trisarakeõa gatànàü vakravàkyàracanàmaõãyaþ / gåóhasåcitarahasyasahàsaþ subhruvàü pravavçte parihàsaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) sammohànandeti---prakçtabuddhito 'nyàdç÷abuddhiþ sammohaþ / sambhedo milanam / amuneti---amunà madena uttamàdayo madyapàtàraþ / pràtibhamiti trisarakaü madhumadirà tena pratibhaü pratibhàsamåhaü gatànàü subhruvàü parihàsaþ pravavçte / gåóhasåcitarahasyavçttànta÷càsau sahasa÷ca iti vigrahaþ / atra pratibhàsamåhapràptyà vakravàkyena madhumadyopayogava÷àt prakçtabuddhyàdç÷abuddhiþ parihàsahàsàbhyàü cànandaþ / ## (lo, à) sammohànandayoþ saübhedo mi÷raõaþ / pratibhà eva pràtibham / trividhaþ sarako madhu "gauóã màdhvã paiùñã' ca / ********** END OF COMMENTARY ********** atha jaóatà-- ## yathà mama kuvalayà÷vacarite pràkçtakàvye-- "õavaria taü juajualaü aõõoõõaü õihidasajalamantharadiñiüñha / àlekkhaopitrtraü via khaõamettaü tattha saüññhiaü muasaõõàü" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) õavari tamiti--- kevalaü tadyuvayugalamanyo 'nyanihitasajalamantharadçùñi / àlekhyàrpitamiva kùaõamàtraü tatra sthitamàsannakam // iti saüskçtam / cirapravàsàgatapatigçhasthitapatnãråpaü tadyuvayugalaü ca kevalamàlekhyàrpitabhiva kùaõamàtramàsannakaü tatra sthitamityarthaþ / cirapravàsàgatapatigçhasthitapatniråpaü tat yuvayugalam / navari÷abdaþ kevale de÷ã / kãdç÷am anyo 'nyanihitasajalamantharadçùñi / atreùñadar÷anàjjaóatà / ## (lo, i) õavarãti--anantaraü tat yuvayugalamanyonyanikùiptasajalamantharadçùñi / àlekhyàrpitabhiva kùaõamàtraü sthitama uktasaüj¤am / yuvà ca yuvati÷ca yuvànau tayoryugalam / atreùñadar÷anàt jaóatà / evama ********** END OF COMMENTARY ********** athogratà-- #<÷auryàparàdhàdibhavaü bhaveccaõóatvamugratà / tatra sveda÷iraþ kampatarjanàtàóanàdayaþ // VisSd_3.149 //># yathà-- "praõayisakhãsalãlaparihàsarasàdhigata- rlalita÷irãùapuùpahananairapi tàmyati yat / vapuùi vadhàya tatra tava ÷astramupakùipataþ patatu ÷irasyakàõóayamadaõóa ivaiùa bhujaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) màlatãü chettumudyatamaghoraghaõñaü prati màdhavasyoktiriyam / yadasyà màlatyà vapuþ praõayinãnàü sakhãnàü sãlapàrahàsarasenàdhigatairlalita÷irãùapuùpahananairapi tàmyati / atra vapuùi vadhàya ÷astramupakùipatastava ÷irasi mama eùa bhujo 'kàõóayamadaõóa iva patatu ityarthaþ / akàõóa àkasmikaþ / atra màdhavasya ÷auryam aghoraghaõñasyàparàdhaþ / caõóatvaü màdhavasya / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mohaþ-- ## yathà-- "tivràbhiùaïgaprabhaveõa vçttiü mohena saüstambhayatendriyàõàm aj¤àtabhartçvyasanà muhårtaü kçtopakàreva ratirbabhåva" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) moha iti / vicittatà viùayàt vigatacittatà j¤ànalopa iti yàvat / tãvràbhiùaïgeti--hareõa dagdhe kàmadeve ratirmohena j¤ànalopàt kùaõaü kçto pakàreva babhuva / upakàraü dar÷ayati---uj¤àneti / mohena kãdç÷ena tãvreõàbhiùaïgeõa àpadà (patimçnyunà ) jànitena / punaþ kãdç÷ena / indriyàõàü vçttiü gràhakatàü saüstambhayatà pratibaghnatà / ## (lo, ã) tãvrati / abhaiùaïgaþ paràbhavaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vibodhaþ-- ## yathà-- "ciraratiparikhedapràptanidràsukhànàü caramamapi ÷ayitvà pårvameva prabuddhàþ / aparicalitagàtràþ kurvate na priyàõàma÷ithilabhujacakrà÷leùabhedaü taruõyaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) ciraratiparikhedeti / taruõyaþ caramaü nàyaka÷ayanataþ pa÷càd ÷ayitvà tajjàgaraõàt pårvameva prabuddhàpyaparicalitagàtràþ satyaþ priyàõàma÷ithilabhujacakrasya à÷leùabhaïgaü na kurvate ityarthaþ / atra vibodhaþ vàcya eva / ********** END OF COMMENTARY ********** atha svapnaþ-- ## yathà-- "màmàkà÷apraõihitabhujaü nirdayà÷leùahetor- labdhàyàste kathamapi mayà svapnasandar÷anena / pa÷yantãnàü na khalu bahu÷o na sthalãdevatànàü muktàsthålàstarukisalayeùva÷rule÷àþ patanti" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) màmàkà÷eti / meghadvàrà yakùasya priyàyàü svapravçttinivedanamidam / vapnasaüdar÷aneùu tava nirdayà÷leùahetoràkà÷apraõihitabhujaü màü pa÷yantãnàü sthalãdevatànàü muktàtulyasthålà a÷rubindavo baha÷aþ tarukisalayeùu na patanti na / api tu patantyeva ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athàpasmàraþ-- ## "à÷liùñabhåmiü rasitàramuccairloladbhujàkàrabçhattaraïgam / phenàyamànaü patimàpagànàmasàvapasmàriõamà÷a÷aïke" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) à÷liùñabhåmimiti--asau kçùõa àpagànàü nadãnàü patiü samudram apasmàriõam à÷a÷aïke / apasmàridharmmànàha---à÷liùñetyàdi / apasmàrã api bhåmau patati / atra samudre àropyamàõaþ puruùe smaryyamàõaþ apasmàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha garvaþ-- ## tatra ÷auryagarvo yathà-- "dhçtàyudho yàvadahaü tàvadanyaiþ kimàyudhaiþ / yadvà na siddhamastreõa mama tatkena sàdhyatàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) garva iti / avaj¤à parasmin savilàsàïgamàtmanaþ / dhçtetyàdikaüspaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha maraõam-- #<÷aràdyairmaraõaü jãvatyàgo 'ïgapatanàdikçt /># yathà-- "ràmamanmatha÷areõa tàóità duþ sahena hçdaye ni÷àcarã / gandhavadrudhiracandanokùità jãvite÷avasatiü jagàma sà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ÷aràdyairiti / ãdç÷aü maraõaü na vyabhicàribhàvaþ / kintu maraõamàtrakathanamidam / ràmamanmathetyàdikamapi maraõamàtrasyaiva udàharaõam / vyabhicàribhàvaråpamaraõantu jàtapràyameva varõanãyam, natu jàtamityagre vakùyate / ràmamanmatheti--sà ni÷àcarã tàóakaiva ni÷àcarã abhisàrikà jãvite÷asya yamasya jãvite÷asya pràõanàthasya upanàyakasya vasatiü jagàma / kãdç÷ã ràma eva manmathastasya màrakaþ tasya ÷ara eva kàmoddãpakaþ ÷araþ tena hçdayena tàóità / punaþ kãdç÷ã durgandhavat rudhirameva sugandhidravyavi÷iùñaü raktacandanaü tena ukùità / ## (lo, u) ràmeti / jãvite÷o yamaþ pràõe÷vara÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** athàlasyam -- #<àlasyaü ÷ramagarbhàdyair jàóyaü jambhàsitàdikçt // VisSd_3.155 //># yathà-- "na tathà bhåùayatyaïga na tathà bhàùate sakhãm / jçmbhate muhuràsãnà bàlà garbhabharàlasà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) jçmbhàsmitaü jçmbhàyuktahàsaþ / na tathetyàdi sugamam / ********** END OF COMMENTARY ********** athàmarùaþ-- ## yathà--pràya÷citaü cariùyàmi påjyànàü vo vyatikramàt / na tveva dåùayiùyàmi ÷astragrahamahàvratam // atha nidrà-- ## yathà-- "sàrthakànarthakapadaü bruvatã mantharàkùaram / nidràrdhamãlitàkùã sà likhitevàsti me hçdi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) sàrthaketi / kà¤cit nidràõàü priyàü smarata uktiriyam / ********** END OF COMMENTARY ********** athàvahitthà-- ## yathà-- "evaüvàdini devarùau pàr÷ve pituradhomukhã / lãlàkamalapatràõi gaõayàmàsa pàrvatã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) vyàpàràntaràsaktiþ karmmàntarasaïgaþ / anyathàbhàùaõam anyathàlokana¤ca harùajanyakriyàto 'nyaråpam / evaü vàdinãti / mahe÷ena pàrvatãpariõayaghañanàvàkyavàdini satãtyarthaþ / atra padmapatragaõanamanyathà kriyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷rathautsukyam-- ## yathà-- "yaþ kaumàraharaþ sa eva hi varaþ --" ityàdau (15 pçdç) atra yat kàvyaprakà÷akàreõa rasasya pràdhànyamityuktaü tadrasanadharmayogitvàdvyabhicàribhàvasyàpi rasa÷abàdavàcyatvena gatàrthaü mantavyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) yaþ kaumàrahara ityàdi vyàkhyàtaü pràk / atra utkaõñhàpadàrthe evamautsukyam / rasanadharmayogitvàditi--asaülakùyakramatvaü rasadharmmaþ vyabhicàribhàve 'pyastãtyarthaþ / etanmate ÷çïgàràbhàso nàtra pradhànam, kintu tathàpi cetaþ samutkaõñhate ityanena vyaïgye vismaya eva pradhànatay bhàsate / sa càdbhutarasasya sthàyibhàvo 'pi ÷çïgàràbhàsãya÷leke vyabhicàribhàva ityabhipràyeõa tasya vyabhicàribhàvatvaü yuktam / tasya càtra niràkàïkùyavàkyavyaïgyatvena ÷çïgàràbhàsàpekùayà pràdhànyam / nacaivamadbhuta eva tadàtra rasa iti vàcyam, lokavilakùaõaguõabandhatulyaviùayatve eva vismayasyàdbhutarasatvapràptirnànyaviùayatve adbhutàlambanatayà / vakùyate hi "vastulokàtigam àlambanaü matam"iti / "guõànàü tasya mahimà bhaveduddãpanaü punaþ"iti ca / atra ca utkaõñhàyà ahetureva vismayasya viùayaþ / gatàrthamiti avagatàrthamityarthaþ / vyabhicàribhàva eva tatra rasa÷abdàrtha ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athonmàdaþ-- ## yathà mama-- "bhratàrdvirepha ! bhavatà bhramatà samantà- tpràõàdhikà priyatamà mama vãkùità kim ? / (jhaükàramanubhåya sànandam / ) "braùe kimomiti sakhe ! kathayà÷u tanme kiü kiü vyavasyati kuto 'sti ca kãdç÷ãyam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) bhratardvirepha iti / dvirephaü sambodhya virahonmattasya uktiriyam / jhaïkàra ityàdi madhye cårõakam / bråùe kimomiti iti jhaïkàrasyaiva svãkàràrtham / omiti ÷abdatvenàvagatatvàt / iyaü mama nàyikà kiü kiü vyavasyati kãdç÷ã ca iti kathama ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÷aïkà-- ## yathà mama-- "pràõo÷ena prahitanakhareùvaïgakeùu kùapànte jàtàtaïkà racayati ciraü candanàlepanàni / dhatte làkùàmasakçdadhare dattadantàvaghàte kùàmàïgãyaü cakitamabhita÷cakùuùã vikùipantã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) parakrauryyaiti / parasya kråratayà àtmadoùàdinànarthasya cintanaü ÷aïketyarthaþ / pràõe÷eneti--kùàmàïgã kç÷àïgãyam / cakitamabhita÷cakùuùã nikùipantã sakhãbhyo jàtà÷aïkà satã pràõe÷enàrpitanakhareùvaïgakeùu candanàlepanàni racayati dattadantàvaghàte 'dhare làkùàmalaktakam asakçtdhatte cetyarthaþ / atra sakhãnàmupade÷a eva ànandaþ / upahàsàdihetunakhakùatàditvameva càtmadoùaþ / ## (lo, å) pràõe÷eneti / aïgakeùvatra svàrthe kaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha smçtiþ-- ## yathà mama-- "mayi sakapañaü kiücitkvàpi praõãtavilocane kimapi namanaü pràpte tiryagvijçmbhitatàrakam / smitamupagatàmàlãü dçùñvà salajjamavà¤citaü kuvalayadç÷aþ smeraü smeraü smaràmi tadànanam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) mayi sakapañamiti / sakapañaü yathà syàttathà kvàpi ki¤cit praõãtavilocane nibhiptacakùuùi sati mayi nayanaü nayanapathaü pràpte tiryyak vijçmbhita (prerita) tàrakam / smeraü tadànanaü smarami / punaþ kãdç÷aü smitamupagatàü sakhãü dçùñvà salajjamava¤citaü namitam / nàyikàmukhasya sakakùasmeratayà nàyako dhårta iti buddhvà evaü sakhyàþ smitamapi tat buddhvaiva / nàyikàmukhanamanaü tu svànàdarasya sakhyà dar÷anàt lajjayà / ## (lo, ç) mayãti---evaü sati sa màü pa÷yatu iti sakapañaü natu tàü vinànyatra prahitalocanatvaü mama kadàcidabhilaùitamiti bhàvaþ / avà¤citamavanatam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha matiþ-- ## yathà-- "asaü÷ayaü kùaaparigrahakùamà yàdaryamasyàmabhilàùi me manaþ / satàü hi saüdehapadeùu vastuùu pramàõamantaþ karaõapravçttayaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) asaü÷ayaü kùattraparigraheti--÷akuntalàü dçùñvà bràhmaõakanyakàbuddhyanantaraü pràptà÷vàsasya duùyantasya uktiriyam / iyam asaü÷ayaü kùattreõa parigrahasya kùamà yogyà bràhmaõakanyà naivetyarthaþ / kuta ityàha---yadàryymiti / àryamanucitànabhilàùitvena uttmaü mama mano yadasyàm abhilàùi kçtàbhilàùam / atràrthàntaranyàsamàha---satàü hãti / saüdehapadeùu vastuùu satàmantaþ karaõapravçttayo hi prasàõam sandehaniràsakam / atra svãyamanaso vi÷eùasya ni÷càyakatvasya satàü sàmànyànàü manobhiþ sàmànyaiþ samarpitatvàdarthàntaranyàsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vyàdhiþ-- ## tatra dàhamayatve bhåmãcchàdayaþ / ÷aityamayatve utkampanàdayaþ / spaùñamudàharaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) spaùñamudàharaõamiti---"bhåmau patati tàpàrttà viprayuktà vadhåriva / kadalãvàniloddhåtà jvaràrttà kampate priyà' // iti ********** END OF COMMENTARY ********** atha tràsaþ-- ## yathà-- "parisphuranmãnavighaññitoravaþ suràïganàstràsaviloladçùñayaþ / upàyayuþ kampitapàõipallavàþ sakhãjanasyàpi volokanãyatàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) parisphuraditi---jalakrióàyàmårupraviùñamãnakadarthitànàmapsarasàü tràsavarõanamidam / sakhãjanasyàpi vilokanãyatàmupàyayurityanvayaþ / mãnaghaññitorutvamajànato 'nyajanasya vilokanãyatà tàvadastu; dinàntare 'pi tayà tvaü jànataþ sakhãjanasyàpi ityarthaþ / taccàtitràsàtsarpadaü÷àdisambhàvanayeti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vrãóà-- ## yathà-- "mayi sakapañam--" ityàdi ( 173 pçdç) / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) dhàrùñyàbhàva iti---dhàrùñyamalajjatvam / mayi sakapañamityàdikaü smçterudàharaõam / yattatra salajjamavà¤icitamityanena lajjà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha harùaþ-- ## yathà-- "samãkùya putrasya ciràtpità mukhaü nidhànakumbhasya yathaiva durgataþ / mudà ÷arãre prababhåva nàtmanaþ payodhirandådayamårcchito yathà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) samãkùyeti---raghormukhaü vãkùya dilãpasya varõanamidam---nidhànakumbhasya nidhakumbhasya / mårcchito varddhitaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athàsåyà-- ## yathà-- "atha tatra pàõóutanayena sadasi vihitaü madhudviùaþ / mànamasahata na cedipatiþ paravçddhimatsari mano hi màninàm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) asåyànyeti---auddhatyàdahaïkàràd anyaguõasya çddhãnàmàdhikyànàm asahiùõutetyanvayaþ / atha tatreti---arthànantaraü tatra samàyàü pàõóutanayena yudhiùñhireõa vihitaü suradviùaþ ÷rãkçùõasya mànaü påjàü cedipatiþ ÷i÷upàlaþ nàsahata / tatràrthàntaranyàsamàha--paravçddhãti / matsari asahiùõuþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha viùàdaþ-- ## yathà mama--esà kuóilaghaõona ciurakaóappeõa tuha õibaddhà veõã / maha sahi dàrai óhaüsai àasadhaññãvva kàlauraivva hiaaü // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) satvasaükùayo balahàniþ / upàyàbhàvajanmatvenàsya dainyàdbhedaþ / eùà kuóileti---"eùà kuñilaghanena cikurakalàpena tava nibaddhà veõã / mama sakhi ! dàrayati da÷ati àyàsayàùñiriva kàloragãva hçdayam' // iti saüskçtam / baddhaveõikàü proùitabhartçkàü dçùñvà sakhyà viùàdoktiriyam / dàraõe àyàsayaùñirdçùñantaþ, daü÷ane ca kàloragã / ## (lo, é) eùetti---eùà kuñilaghanena cikurakalàpena tava nibaddhà veõã mama sakhi ! dàrayati da÷ati àyasayaùñiriva kàloragãva hçdayam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha dhçtiþ-- ## ## (lo, ë) j¤àneti---sauhityaü tçptiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama-- "kçtvà dãnanipãóanàü nijajane baddhvà vacovigrahaü naivàlocya garãyasãrapi ciràdàmuùmikãryàtanàþ / dravyaughàþ parisaücitàþ khalu mayà yasyàþ kçte sàüprataü nãvàra¤jalinàpi kevalamaho seyaü kçtàrthà tanuþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) kçtvà dãneti---saüsàraviraktasya tapovanasthasya uktiriyam / yasàyàstanoþ kçte dãnanipãóanàdikaü kçtvà mayà dravyaughàþ saücitàþ seyaü tanuþ sàmprataü nãvàrà¤jalinàpi khalu kçtàrthà ityanvayaþ / nijajane iùñajane vacovigrahaü vàkkalaham / àmuùmakãþ pàralaukikãþ / ciràccirakàlãnàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha capalatà-- ## yathà-- "anyàsu tàvadupamardasahàsu bhçïga ! lolaü vinodaya manaþ sumanolatàsu / mugdhàmajàtarajasaü kalikàmakàle vyarthaü kadarthayasi kiü navamàlikàyàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) anyàsviti---he bhçïga ! upamardasahàsu anyàsu sumanolatàsu puùpalatàsu lolaü mano vinodaya / navamàlikàyàþ kalikàmakàle kiü vyarthaü kadarthayàsi kãdç÷ãü mugdhàü måóhàü vimardasahàmityarthaþ / ajàtarajasam àjàtopàragà¤ca / samàsoktiva÷àcca navoóhàkadarthakanàyakapratãtiþ / atra ajàtarajasam ajàtarajoyogàmityarthaþ / atra vàcyabhçïgasya vyaïgagyanàyakasya ca capalatà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha glàniþ-- ## yathà-- "kisalayamiva mugdhaü bandhanàdvipralånaü hçdayakusuma÷oùã dàruõo dãrgha÷okaþ / glapayati paripàõóu kùàmamasyàþ ÷arãraü ÷aradija iva gharmaþ ketakãgarbhapatram" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) ratyàyàseti---niùpràõatà balahàniþ / hetuvi÷eùàdhanitvena dainyaviùàdayo bhedaþ / kisalayamiveti / dàruõo dãrgha÷okaþ asyàþ kùàmaü kùãõaü paripàõóu ca ÷arãraü glapayati / tatropamàmàha / kisalayamiveti---bandhanàt vçntàt / ## (lo, e) kisayamiveti---÷aradija ityaluk samàsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha cintà-- ## yathà mama-- "kamaleõa viasieõaü saüjoentã virohiõaü sasibimbaü / karaalapallatthamuhã kiü cintasi sumuhi antaràhiahiaà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) kamaleõeti / "kamalena vikasitena saüyojayantã virodhinaü ÷a÷ivimbam / karatalaparyastamukhã kiü cintayasi sumukhai ! antaràhitahçdayà' // iti saüskçtam / atra karatalaü vikasitakamalaü mukhaü ÷a÷ibimbam / nàyikàyà÷cintà / ## (lo, ai) kamaleõeti---"kamalena vikasitena saüyojayantã virodhinaü ÷a÷ibimbam / karatalaparyastamukhã kiü cintayasi sumukhai ! antaràhitahçdayà" // ********** END OF COMMENTARY ********** atha tarkaþ-- ## yathà-- "kiü ruddhaþ priyayà--" ityàdi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) kiü ruddha iti---virahotkaõñhitàyà udàharaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** ete ca trayastriü÷advyabhicàribhedà iti yaduktaü tadupalakùaõamityàha-- ## (lo, o) ete ceti---etàni ca udàharaõàni vyabhicàrisvaråpasadbhàvadar÷anamàtraparàõi / teùàü kvacit pràdhànye kvacit apràdhànye na kàcita pratãtikùatiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## tathàhi--÷çïgàre 'nucchidyamànatayàvasthànàd ratireva sthàyi÷abdavàcyà hàsaþ punarupadyamàno vyabhicàryeva / vyabhicàrilakùaõàyogàt / taduktam-- "rasàvasthaþ paraü bhàvaþ sthàyitàü pratipadyate" / iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) ratyàdayo 'pãti--sthàyibhàvànàü ye rasà niyatàstadbhinne 'niyate / vyabhicàrilakùaõeti---unmagnanirmagnatàråpasya kàdàcitkatvasya tallakùaõatvàt / sthàyibhàvo 'pi vyabhicàribhàvo bhavatyatra saüvàdaü dar÷ayati--rasàvastha iti / rasa eva uttarakàlam avasthà yasya paraü kevalaü tàdç÷a eva bhàvaþ ratyàdisthàyitvam pratipadyate / atàdçghavasthastu na sthàyitàü pratipadyate iti pahaü padàllabhyate / utàdçgavasthastu rasàntara eva sambhavati / sa ca yadi tatra upakàrako bhavati tadà tadãyasthàyini àbhimukhyena caraõàd vyabhicàrilakùaõàkràntatvena tatràpi vyabhicàripadasya yogaråóhatvàtso 'pi vyabhicàrã bhavati, arthava÷alabhyamimamarthamabhipretya sambandho dar÷ita iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## #<÷ànte jugupsà kathità vyabhicàritayà punaþ / ityàdyanyatsamunneyaü tathà bhàvitabuddhibhiþ // VisSd_3.173 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ityàdyanyatsamunneyamiti---ata eva yaþ kaumàrahara ityatràdbhutarasasthàyibhàvasya vismayasya vyabhicàribhàvatvam / granthakçnmate tu sa ÷lekaþ vyabhicàribhàvadhvanerevodàharaõamiti / rasasyaiva hi pràdhànyàt iti kàvyaprakà÷alikhane rasapadasya vyabhicàribhàvaparatvaü vyàkhyànàdavasãyate / ********** END OF COMMENTARY ********** atha sthàyibhàvaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) aviruddhà viruddhà veti--sthàyibhàvasya aviruddhà viruddhà vàvyabhicàribhàvà ityarthaþ / tirodhàtuü buddhyaviùayãkarttum / ********** END OF COMMENTARY ********** yaduktam-- "straksåtravçttyà bhàvànàmanyeùàmanugàmakaþ / na tirodhãyate sthàyã tairasau puùyate param" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) straksåtravçttyeti / bhàvànàü vyabhicàribhàvànàm anugàmukaþ sambaddhaþ sthàyã tairbhàvairna tirodhãyate na buddhyaviùayãkriyate ityarthaþ / anugàmitve dçùñàntamàhastraksåtreti / vçttyàrãtyà strajimàlàyàü yathàsåtramava÷yaü sambaddhaü bhavatãtyarthaþ / svasambaddhaiþ taiþ kãdç÷aþ kriyate ityatràha--tairasàviti / puùyate àsvàdàïkurãkriyate ityarthaþ / ## (lo, au) atheti / sthàyãbhàva udde÷akramapràptaþ / aviruddheti / viruddhairapi sthàyino 'tirodhànaü mahàkavikàvyeùvabhivyaraktameva / stragiti / stravasåtraü sarveùàü puùpàõàü muktànàü và yathà anugataü tiùñati tathetyarthaþ / tairbhàvaiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tadbhedànàha-- ## ## (lo, a) ÷àntirasasthàyibhàvasya ÷amasya niràkariùyamàõavivàdasya navatve navamatayà pçthaï nirde÷aþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ## ## ## ## yathà màlatãmàdhave ratiþ / lañakamelake hàsaþ / ràmàyaõo ÷okaþ / mahàbhàrate ÷amaþ / evamanyatràpi / ete hyeteùvantarà utpadyamànaistaistaiviruddhairaviruddhai÷ca bhàvairanucchinnàþ pratyuta paripuùñà eva sahçdayànubhavasiddhàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ratirityàdi / pravaõàyitam utkaña àve÷aþ / sa cànuràge eva paryyavasyati / vàgàdãtyàdipadàt ve÷aparigrahaþ / cetovikà÷o vilakùaõacittasaüyogajanyaü j¤ànamupahàsyatàj¤ànaparyyavasannaü yato mukhavikà÷aråpaü smitaü jàyate / vaiklavyaü duþ khavi÷eùaþ / saürambhaþ saharùatvarà / stheyàn sthàyã / taikùõyasya utkañàpacikãrùayàvabodhaþ / raudro 'pakarttuü kùamaþ; tasya ÷aktyà sàmarthyena vaikalyaü bhàviduþ khaj¤ànapalàyanahetuþ / doùekùaõàdibhiriti--doùaþ vikçta÷abdàdiþ ãkùaõàdibhirityàdipadàt ghràõaparigrahaþ / gàrhà nindà / vismayodbhaveti / kathamasya etàdç÷o doùa ityevaü vismayena janità / cetovistàro dçùñahetubhyo 'saübhavyatvaj¤ànena hetvanusaüdhànam / àtmavi÷ràntiràtmamàtraviùayaü j¤ànam / eteùviti / eteùu ratyàdiùu satsu ityarthaþ / sthàyibhàvavyabhicàribhàvàdãnàü bhàvasaüj¤àvyutpattimàha--- ## (lo, à) ratirityàdi / pravaõàyitaü pravaõãbhàvaþ / iyaü ratirmadanàviùñà / strãpuüsàniùñaiva / ÷çïgàrasya sthàyã natvànyathà sthàyilakùaõàyegàt / eteùu samanantaroktagrantheùu / ********** END OF COMMENTARY ********** kiü ca-- ## yaduktam-- "sukhaduþkhàdibhirbhàvairbhàvastadbhàvabhàvanam" ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) kiüceti / bhàvayanti j¤àpayanti / sukhaduþ khàdibhiriti / sukhaduþ khàdibhàvaistadbhàvasya ratyàdisattàyàþ bhàvanam udvodhanam ato ratyàdiko bhàva ityarthaþ / ## (lo, i) sukheti / bhàvairàtmaniùñaiþ kàvyaniùñairvà tasya ràmàderanukàryyasya yo bhàvaþ svaråpaü tasya bhàvanaü ÷ravaõaü dar÷anaü và / ********** END OF COMMENTARY ********** atha rasasya bhedànàha-- #<÷çïgàrahàsyakaruõaraudravãrabhayànakàþ / bãbhatso 'dbhuta ityaùñau rasàþ ÷àntastathà mataþ // VisSd_3.182 //># ## (lo, ã) evaü saparikarasya rasasya svaråpamuktadi÷à niråpayitumuddi÷ati / atheti / sàttvikabahulagãtavàdyàdipårvakapuràõavçttànukàràbhinayà÷rayatvena maharùiõà kaõñhoktà aùñau / ÷ravye mahàkàvyàdau ÷ànto 'pi navamo raso 'stãti tasya pçthaï nirde÷aþ na samyaï nàñyopayogitvàbhàvàt / yadàha dhanikaþ"puùñirnàñyeùunaitasyeti" / eva¤ca nirati÷ayasukhàsvàdanalakùaõatvàt eka eva raso na vi÷eùàþ santi iti vàdinàü matamapyapàstam / ata evoktam"yaktàraõaü ca kàryya¤ca ye ca syurvyabhicàriõaþ / svaråpaü yacca tadbhàvàt ÷çïgàràdibhidàþ smçtàþ / iti" ********** END OF COMMENTARY ********** tatra ÷çïgàraþ-- #<÷çïga hi manmathodbhedastadàgamanahetukaþ / uttamaprakçtipràyo rasaþ ÷çïgàra iùyate // VisSd_3.183 //># ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) tadàgamanehetuka iti / manmathasyàgamanaü pràptiþ tadeva heturyasya tàdç÷aþ, kàmina eva ÷çïgàrarasodvodhàt / ve÷yàü ceti / ve÷yànåóhà; åóhàyàþ paroóhatvena eva pràpteþ / evamanuràgiõã svastrã kanyakà ca / dakùiõàdyà iti / dakùiõadhçùñànukåla÷añhà ityarthaþ / te ca svanàyakà eva paranàyakasya tu paroóhàvat ÷çïgàrabhàsàlambanameva / rolambà bhramaràþ / augryàü ÷asya tyàgaþ / sambhoga eva maraõasya jàtapràyamàtrasyaiva varõanãyatvàt vàstavamaraõasyaiva tyàgaþ / ## (lo, u) ÷çïgamiti---manmathodbhedasya ÷çïgamiti nàmantaram / tasyàgamanaü ramàdiùvàvirbhàvaþ / àïpårvàt çgatau ityasya dhàtoþ gha¤antàt àra÷abdasya vyutpàditatvàt tatra manmathodbhedasya vi÷eùanirdde÷àdubhayorapyetadrasaprakçtibhåtayoþ strãpuüsayoþ parasparaü prauóhatarànuràgahetukatvamasya såcitam / anuràgasya ekaniùñatve hi rasàbhàso vakùyate / dakùiõàdyà÷catvàraþ / eùàü rasànàü varõadaivatakathanaü nàñakàdiùu vidheyàvighnahetukeùu nañasaüpàdyapåjàdiùu pratyåhyate / vivçõoti---atra ityàdi / ihoddãpanavibhàvàd ekade÷ato dar÷itam / vistarataþ prathamaparicchedato boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "÷ånyaü vàsagçham--" ityàdi / atroktasvaråpaþ patiþ, uktasvaråpà ca bàlà àlambanavibhàvau / ÷ånyaü vàsagçhamuddãpanavibhàvaþ / cumbanamanubhàvaþ / lajjàhàsau vyabhicàriõau / etairabhivyaktaþ sahçdayaviùayo ratibhàvaþ ÷çïgàrarasaråpatàü bhajate / tadbhedàvàha- ## tatra-- ## abhãùñaü nàyakaü nàyikàü và / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) nàbhãùñamupaitãti---nàyakasya nàyikà / nàyikàyà÷ca nàyako 'bhãùñaþ / abhãùñatà ca anukålatayà / tena màninyàmanukålatàyàü pràptàyàmapi nàyakasya vipralambha eva / ## (lo, å) yatra tviti---ratiruktaõñhà prakçùñà prakçùñatàü yàtiratiprakarùasya nàyikàniùñatve nàyakaü nàyakapakùe ca nàyikàü nopaiti na pràptotãtyarthaþ / sa ca vipralambhaþ--- ********** END OF COMMENTARY ********** ## tatra-- #<÷ravaõàddar÷anàdvàpi mithaþ saüråóharàgayoþ / da÷àvi÷eùo yo 'pràptau pårvaràgaþ sa ucyate // VisSd_3.188 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) da÷àvi÷eùo yajjanya iti ÷eùaþ / da÷àvi÷eùo virahakàlãnada÷ada÷àþ / vi÷eùa ityekavacanaü vi÷eùatvaikyamà÷ritya / pårvaràgo 'bhãùñapràpteþ pårvaü ràgaþ / sa ca ÷ravaõàt dar÷anàt và bhavatãtyuktatvàt ÷ravaõadar÷anayorupàyamàha--- ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷ravaõaü tu bhavettatra dåtavandãsakhãmukhàt / indrajàle ca citre ca sàkùàtsvaùne ca dar÷anam // VisSd_3.189 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) ÷ravaõaü tviti---dåtàdimukhàt ÷ravaõam indrajàlasvapràbhyàü cakùuùà và dar÷anamityarthaþ / sàkùàtpadamatra taddhetucakùuþ param / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) aparicchedaþ cetanàcetaneùvapãti---cetanatvàdyapariccheda ityarthaþ / tena vçkùàdàvacetanatvàpratisandhànt kàtaroktiþ / saülàpasya pralàpaparyyàyatvàt pralàpalakùaõamàha---alakùyeti / alakùye 'nà÷raye àkà÷àdau vàk / idamupalakùaõamanarthakavàcàpi / dãrghani÷vàseti / tathà ca vyàdhijvaràditi yaduktaü pràk tadãyàdipadagràhyamidaü muktamiti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷eùaü spaùñam / krameõodàharaõàni-- "premàrdràþ praõayaspç÷aþ paricayàdudràóharàgodayà- stàstà mugdhadç÷o nisargamadhurà÷ceùñà bhaveyurmayi / yàsvantaþ karaõasya bàhyakaraõavyàpàrarodhã kùaõà- dà÷aüsàparikalpitàsvapi bhavatyànandasàndro layaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) premàrdrà iti---màdhavasya vacanamidam / mukhadç÷o màlatyàstàstàþ anyàdç÷aþ ceùñà mayi bhaveyuþ / ceùñavi÷eùaõàni---premàrdrà ityàdãni / àrdratvaü nispandatvena sajalatvam / praõayo vàtsalyam / tatsåcikà ityarthaþ / paricayo vàraü vàraü dar÷anam / yàsu ceùñàsu à÷aüsàyàmicchàyàü parikalpitàsvapi antaþ karaõasya ànandena sàndro vyàpto layaþ lãnatà kùaõàdbhavati / antaþ karaõamànandavyàptaü bhavatãtyarthaþ / layaþ kãdç÷aþ---bàhyakaraõasya vyàpàrasya rodhã pratibandhakaþ / atra dçkceùñà'÷aüsàdvàrà màlatyàmevàbhilàùaþ / ## (lo, ç) premàrdrà iti---dar÷anàdigato bhàvavya¤jakaþ ka÷cana cittavçttivi÷eùaþ prema tatpårvako va÷ãkàraþ praõayaþ / rahasyasamvedanam paricayaþ / layaþ tanmayatvameva / ********** END OF COMMENTARY ********** atra màlatãsàkùàddar÷anapraråóharàgasya màdhavasyàbhilàùaþ / "kathamãkùe kuraïgàkùãü sàkùàllakùmãü manobhuvaþ / iti cintàkulaþ kànto nidràü naiti ni÷ãthinãm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) kathamãkùe ityàdikaü spaùñam / ni÷ãthinãü vyàpya naiti pràpnoti / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kasyà÷cinnàyikàyà indrajàladar÷anapraråóharàgasya nàyakasya cintà / idaü mama / "mayi sakapañam'--ityàdau nàyakasya smçtiþ / netre kha¤janaga¤jane'--ityàdau guõakathanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) netre ityàdau saundaryameva guõaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "÷vàsànmu¤cati'--ityàdau udvegaþ / "tribhàga÷eùàsu ni÷àsu ca kùamaü nimãlya netre sahasà vyabudhyana / kvaþ nãlakaõñha ! vrajasãtyalakùyavàgasatyakaõñhàrpitabàhubandhanà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) tribhàga÷eùàsu iti / pàrvatãsakhyà vijayàyà jañilave÷apracchannaü mahe÷a prati uktiriyam / bhàgatraye jàgaritatvàt ÷eùàva÷iùñàsu ni÷àsu netre nimãlya mãlayitvà iyaü sahasà vyabudhyata / kãdç÷ã asatye harasya kaõñhe 'rpitabàhubandhanà satã he nãlakaõñha ! kva vrajasi ityevam alakùyavàk anà÷rayavàk / ********** END OF COMMENTARY ********** atra pralàpaþ / "bhràtardvirepha'--ityàdau unmàdaþ / "pàõóu kùàmaü vadanaü hçdayaü sarasaü tavàlasaü ca vapuþ / àvedayati nitàntaü kùetriyarogaü sakhi ! hçdantaþ" // ## (lo, é) pàõióvati---parakùetre na chedanãyo rogaþ kùetriyarogaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vyàdhiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) pàõóukùàmàmiti---màlatyàü tadvirahàvasthàü pçcchantyà lavaïgikàyà uktiriyam / he sakhi ! tava hçdantaþ kùetriyarogam asmin kùetre ÷arãre acikitsyaü rogaü pàõóukùàmavadanàdikaü karttç àvedayatãtyanvayaþ / kùàmaü kùãõam / sarasaü strahàrdram / ********** END OF COMMENTARY ********** "bhisaõãalasaaõãe nihiaü savvaü suõiccalaü aïgaü / dãho õãsàsaharo eso sàhei jãaitti paraü" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) bhisiõãti---"bisinãdala÷ayanãye nihitaü sarvamapi ni÷calamaïgam / dãrgho niþ ÷vàsabhara eùa sàdhayati jãvatãti param / ' iti saüskçtam / sarvamapyaïgaü ni÷calam / ato dãrghani÷vàsa eva iyaü jãvati sàdhayati ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra jaóatà / idaü mama / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) cetasàkàïkùitamiti---maraõàkàïkùà eva varõanãyà na maraõamityarthaþ / varõyate 'pãti / punaravyavahite jãvane sati maraõamapi varõanãyamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatràdyaü yathà-- "÷ephàlikàü vidalitàmavalokya tanvã pràõàn kathaücidapi dhàrayituü prabhåtà / àkarõya saüprati rutaü caraõàyudhànàü kiü và bhaviùyati na vedmi tapasvinã sà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) ÷ephàlikàmiti---vidalitàü patitakusumàü ki¤cidava÷iùñàyàü ràtrau tadvidalanàt, kadàcittadànãmapi nàyakàgamanasaübhàvanayà pràõadhàraõam / càraõàyudhànàü kukkuñànàü rutam / pràtaþ kàla eveti tatra maraõasaübhàvanayà sakhyà viùàdoktiriyam / tapasvinã duþ khità / ## (lo, ë) ÷ephàlikàmiti---÷ephàlikàvidalanena ni÷ãthakàlaþ såcitaþ tapasvinã ÷ocyà / ********** END OF COMMENTARY ********** dvitãyaü yathà-- "rolambàþ paripårayantu harito jhaükàrakolàhalair mandaü mandamupaitu candanavanãjàto nabhasvànapi / màdyantaþ kalayantu cåta÷ikhare kelãpikàþ pa¤camaü pràõàþ satvarama÷masàrakañhinà gacchantu gacchantvamã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) rolambà iti / apràptanàyakadar÷anàyà nàyikàyà uktiriyam / paripårayantu ityasya haritaþ iti karmma / harito di÷aþ / nabhasvàn pavanaþ / kelãpikàþ / pàlitakokilàþ / bhramarajhaïkàràdayaþ tàvaduddãpakàþ santu / kañhinàþ pràõà api yàntu ityarthaþ / kalayantu gàyantu / ## (lo, e) rolambàþ bhramaràþ / ********** END OF COMMENTARY ********** mamaitau / tçtãyaü yathà-- kàdambaryàü maha÷vetàpuõóarãkavçttànte / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) tçtãyamiti---tçtãyaü maraõottaraü jãvanam / ********** END OF COMMENTARY ********** eùa ca prakàraþ karuõaþ vipralambhaviùaya iti vakùyàmaþ / ## (lo, ai) mahà÷vetàpuõóarãkavçttànte puõóarãkastyaktapràõaþ punarjovanamala bhata / karuõavipralambhasya viùayaþ, natu pårvaràgapravàsayoþ / ********** END OF COMMENTARY ********** kecittu-- "nayanaprãtiþ prathamaü cittàsaïgastato 'tha saükalpaþ / nidràcchedastanutà viùayanivçttistrapànà÷aþ // unmàdo mårcchà mçtirityetàþ smarada÷à da÷aiva syu" / ityàhuþ / tatra ca-- #<àdau vàcyaþ striyà ràgaþ puüsaþ pa÷càttadiïgitaiþ /># ## (lo, o) àdàviti---tadiïgitaiþ tadiïgitàni dçùñvà ityarthaþ / iïgitàni anuràgaceùñitàni / aktànyatraiva"dçùñà dar÷ayati vrãóàm"ityàdinà / ********** END OF COMMENTARY ********** iïgitànyuktani / yathà ratnàvavalyàü sàgarikàvatsaràjayoþ / àdau puruùànuroge saübhavatyapyevamadhikaü hçdayaïgamaü bhavati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) iïgitànyuktànãti--anuràgakathanameva taduktiþ / àdau stryanuràgaü dar÷ayati---ratnàvalyàmiti--atra sàgarikàyàþ praganuràgaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## (lo, au) nãlã nãliràgaþ "kusumbharàgaþ' ma¤jiùñàràga÷cetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) na càti÷obhate iti---avispaùñatvàt na càti÷obhate ityarthaþ / ÷rãràmasãtayoriti---÷rãràmasya dhãrodàttatvàt puråvasa ivàtyantapralàpàbhàvena nàti÷obhate ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha mànaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) pårvaràgànantaraü mànamàha--atheti---praõayerùyeti / praõayena ãrùyayà và samudbhavo yasya tàdç÷a ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## dvayoriti nàyakasya nàyikàyà÷ca ubhayo÷ca praõayamàno varõanãyaþ / udàharaõam / tatra nàyakasya yathà-- "aliapasuttaa õimiliaccha desu suhaa majjha oàsaü / gaõóapariumbaõàpulaiaïga ! õa puõo ciràissaü" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) alãapasuttaa iti / alãkaprasupta vinimãlatàkùa te subhaga mamàvakà÷aþ / gaõóaparicumbanàt pulakitamaïgaü na puna÷cirayiùyàmi // iti saüskçtam / praõayamànena alãkaprasuptaü nàyakaü cumbitvà tenà÷làdhitàyà nàyikàyàstaü pratyuktiriyam / he alãkaprasupta ! he vinimãlitàkùa ! he subhaga ! mayà te tava gaõóaparicumbanayà pulakitamarthàt tavàïgameva mamàvakà÷o mama sthityavakà÷aþ / idànãmapi unmãlanàbhàvena tadabhàvani÷cayàt / ato na cirayiùyàmãtyarthaþ / atra ca"pràgàmantritamasakçdi"ti såtreõa te ityasya asambhavo nà÷aïkanãyaþ / avyavahitapårvasya àmantraõapadasyaivàsattàyàstadarthatvàt / upapårvàmantraõapadottaraü tu bhavatyeva te ityàde÷aþ / ## (lo, a) mànaþ udde÷akamapràpta ityarthaþ / praõayaþ prema / alia iti / alãkaprasuta ! nimãlatàkùa ! dehi subhaga ! mahyavakà÷am / gaõóapiracumbanàtpulakitàïga ! na punà÷ciràyiùye // etacciràyitàyàü nàyikàyàü sakalàmapi ÷ayyàmàvçtya mithyàprasuptasya nàyakasya gaõóaü paricumbya tasyà vacanam / ********** END OF COMMENTARY ********** nàyikàyà yathà kumàrasaübhave saüdhyàvarõanàvasare / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) kumàrasaübhava iti / atra pàrvatãü tyaktvà sandhyàvandanàya gate mahe÷e pàrvatyà màne tasya tadbhaïgapravçttau tatra hi "sandhyayà kamalayonikanyayà yà tanuþ sutanu ! pårvamujjhità / seyamastamudaya¤ca sevate tena mànini ! mamàtra gauravam // ' ityàdi mahe÷oktau / ********** END OF COMMENTARY ********** ubhayoryathà-- "paõaakuviàõaü deõha viü aliasuttàõàü màõaillàõaü / õiccalaõiruddhaõãsàsadiõõaaõõàõaü ko mallo" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) paõaakuvideti---"praõayakupitayordvayorapyalãkaprasuptayormànavij¤ayoþ / ni÷calaniruddhaniþ ÷vàsadattakarõayoþ ko mallaþ // "iti saüskçtam ko mallaþ ko mànarakùaõasamarthaþ / ## (lo, à) paõatra iti--- "praõayakupitayordvayorapyalãkaprasuptayormànavatoþ / ni÷calaniruddhaniþ ÷vàsadattakarõayoþ ko mallaþ" // atra ko mallaþ ka÷ciraü soóhuü samarthaþ na j¤àyate iti bhàvaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** anunayaparyantàsahatve tvasya na vipralambhabhedatà, kintu saübhogasa¤càryàkhyabhàvatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) na vipralambhabhedatà na vipralambhaprabhedatà / bhråbhaïge iti mànarakùaõàsamarthàyà nàyikàyàþ sakhyàmuktiriyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "bhråbhaïge racite 'pi dçùñiradhikaü sotkaõñhamudvãkùate ruddhàyàmapi vàci sammitamidaü dagdhànanaü jàyate / kàrka÷yaü gamite 'pi cetasi tanå romà¤camàlambate dçùñe nirvahaõaü bhaviùyati kathaü mànasya tasmi¤jane" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) mayà bhråbhaïge racite 'pi mama dçùñistaü priyaü sotkaõñhamudvãkùate / ityàdirãtyà tasmin jane priyatame dçùñe sati kathaü mànasya nirvahaõaü nirvàho bhaviùyatãtyanvayaþ / dagdhànanaü garhitaü mamànanam / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà và-- "ekasmi¤÷ayane paràïmukhatayà vãtottaraü tàmyator anyonyasya hçdi sthite 'pyanunaye saürakùatorgauravam / daüpatyoþ ÷anakairapàïgabalanànmi÷rãbhavaccakùuùor bhagno mànakaliþ sahàsarabhasavyàsaktakaõñhagrahaþ" // ## #<ãrùyà màno bhavetstrãõàü tatra tvanumitistridhà / utsvaùnàyitabhogàïkagotraskhalanasaümbhavà // VisSd_3.200 //># ## (lo, i) ãrùyeti---ãrùyàkhyabhàvatvaü saücàrilakùaõayogàt / utsvanpàyitamiti---utsvapràyitaü svapre ceùñà / svaprasyodramanakàla eva tatkathanàya utthànam / gotraskhalanaü saübodhane tannàmagrahaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra dçùñe yathà-- "vinayati sudç÷o dç÷oþ paràgaü praõayini kausumamànanànilena / tadahitayuvaterabhãkùõamakùõordvayamapi roùarajobhiràpuråre" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) utsvapràyitaü patyuranyanàyikàsaïgasya svapne dar÷anam / yathà mama---"sakhi ! tvaü kiü bråùe na bhavati madanyatra nirataþ patirme dhårtto 'sàvçjurasi na jànàsi tamimam / samudratyàgàràdaparayuvatãsaïganirato mayà dçùñaþ svapne tadalamiha saüprãtikathayà // "patyuranyapriyàsaïge dçùñe udàharati---vinayatãti / sapatnãråpàyàþ sudç÷o dç÷aþ / ãrùyàmànaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** saübhogacihnenànumite yathà-- "navanakhapadamaïgaü gopayasyaü÷ukena sthagayasi punaroùñhaü pàõinà dantadaùñam / pratidi÷amaparastrãsaïga÷aüsã visarpannapavarimalagandhaþ kena ÷akyo varãtum" // evamanyadapi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) navanakheti---anyanàyikàsaïgacihnakhapadàdimaü÷ukàdinà yadyapi gopàyituü ÷aknoùi tathàpi vimardetthàïgaràgagandhaþ kena prakàreõa vàrayituü ÷akya iti vàkyàrthaþ / evamanyatreti / utsvapnàyite udàhçtameva / gotraskhalite yathà---"ekasmin ÷ayane vipakùaramaõãnàmagrahe mugdhayà sadyaþ kopaparàïmukhaü ÷ayitayà càñåni kurvannapi / àvegàdavadhãritaþ priyatamaþ tåùõãü sthitaþ tat kùaõàd màbhåt supta ivetyamandavalitagrãvaü punarvokùitaþ // "yathà và mama / "parasaktàsaktaþ sakhi ! mama sa yat càñu kurute samasto 'sau vyàjapraõaya iti jànãhi niyatam / tadà tàü tu dhyàyan sa khalu kitavaþ kelisamaye muhustasya nàmnà nanu rahasi sambodhayati màm // "iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) natyupekùe / nati÷ca upekùà ca iti / tat sakyupàrjanamiti / tasyàþ màninyàþ sakhyà upàrjanamàptãkaraõamityarthaþ / vyàjena bhåùàderdànaü dànamityarthaþ / ekamevàtra dànapadamuddi÷ya vidheyobhayàtmakam / rabhasatràs àkasmikatràsaþ harùàderityàdipadàt utkañakàryayatipàtaparigrahaþ / ## (lo, ã) prasaïgàt mànabhaïgopàyànàha / sàmeti / pravàsa udve÷akamapràpta / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà-- "no càñu÷ravaõaü kçtam'--ityàdi (129 pçdç) / atra sàmàdayaþ pa¤ca såcitàþ / rasàntaramåhyam // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) no càñviti / kalahàntaritodàharaõam / atra nocàñvityatra sàma / naca dç÷etyatra dànam / nijasakhãvàca ityatra bhedaþ sakhãnàmàptikaraõaråpaþ / àptibhàvàdeva kàntasya prayahetuvàkyakathanàt / pàdànta ityatra natiþ / gacchannityatra upekùà etàþ pa¤ca såcità ityarthaþ / ebhirupàyairasya mànabhaïgàbhàve 'pi na tadupàyahãniþ tasyàmajàtodvegaråpasahakàriviraheõa phalànutpàdanàt / pa÷càttu tatpràptyàü bhagna eva mànaþ / rasàntarantåhyamiti--harùàd yathà---"cirapravàsàt suhçdi prayàte yastatra harùo mithunasya jàtaþ / tanmànimãmànavighàtahetuþ sa eva yàtaþ cañulàvimànã // "atra tanmàninã tanmithunãyamàninã / atra harùa eva vyabhicàribhàvo rasàntaram / bhayàd yathà---"pravçtte mànabhaïgàya patyau nàga upàgataþ / taü dçùñvà sahasà kaõñhe patiü jagràha màninã // "iti / atra bhayànako rasàntaram / ********** END OF COMMENTARY ********** atha pravàsaþ-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) vipralambhasya pårvaràgamànapravàsakaruõaråpacàturvidhyasya uktatvàt pårvaràgaü màn¤ca samàpya pravàsamàha---atha pravàsa iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) aïgàsauùñhavàderlakùaõamàha---asauùñhavamanàyattiriti / anàyattirasvàdhãnatà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ÷eùaü spaùñam / ekade÷ato yathà mama tàtapàdànàm -- "cintàbhiþ stimitaü manaþ, karatale lãnà kapolasthalã, pratyåùakùaõade÷apàõóu vadanaü ÷vàsaikakhinno 'dharaþ / ambhaþ ÷ãkarapadminãkisalayairnàpaiti tàpaþ ÷amaü, ko 'syàþ pràrthitadurlabho 'sti sahate dãnàü da÷àmãdç÷ãm" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) cintàbhiþ stimitamiti / patyau pravàsasthe karatale gaõóaü kçtvà cintayantãü prati kasyaciduktiriyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## kàryasya buddhipårvakatvàttraividhyam / tatra bhàvã yathà mama-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) pravàsasya kàryyàt ÷àpàt ityàdi traividhyasyoktatvàt kàryyajameva trividhamàha--bhàvãti / kàryyànurodhena pravàsastrividha ityarthaþ / tasya buddhãti / buddhiþ kàryyaj¤ànam / ********** END OF COMMENTARY ********** "yàmaþ sundari, yàhi pàntha, dayite ÷okaü vçthà mà kçthàþ, ÷okaste gamane kuto mama tato vàùpaü kathaü mu¤casi / ÷ãghraü na vrajasãti màü gamayituü kasmàdiyaü te tvarà, bhåyànasya saha tvayà jigamiùorjovasya me saübhramaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) yàmaþ sundarãti / dvayoruktipratyuktã ime / tatra sundarãtyantaü patyuþ / yàhi pàntheti priyàyàþ / mà kçthà ityantaü patyuþ / ÷oka ityàdikaü mametyantaü priyàyàþ / tata ityàdi mu¤casãtyantaü patyuþ / ÷ãghraü na vrajasãtyantaü priyàyàþ / tvaretyantaü patyuþ / bhåyànityàdi priyàyàþ / tvayà saha jigamiùoþ asya me jãvasya bhåyàn saübhramastvaretyarthaþ / ## (lo, u) yàma iti / tava gamane mama kutaþ ÷okaþ jãvanàbhàvàditi bhàvaþ / ÷ãghranaü na vrajasãti / tvàmagre pa÷yantyà mama tavàgamanasyapya÷aïkà / tayà dhàrayantyà nàsya mocanamityà÷ayaþ / mayi kçtakapremakavastaba na khalu kadàcid gamanam / tata÷ca durà÷ayàndolitatvena pràõànàmàkulãbhàvo 'yamasahanãya iti / tatràva÷yaübhàvini gamane hasasotpanne eùàmapi niryàõa àkulãbhàvo nivarttatàmiti / ********** END OF COMMENTARY ********** bhavan yathà-- "prasthànaü vabayaiþ kçtaü, priyasakhairastraijastraü gataü, dhçtyà na kùaõamàsitaü, vyavasitaü cittena gantuü puraþ / yàtuü ni÷citacetasi priyatame sarve samaü prasthità gantavye sati jãvita ! priyasuhçtsàrthaþ kimu tyajyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) prasthànaü valayaiþ kçtamiti / svajãvitaü sambodhya priyàyà uktiriyam / he jãvita ! priyatame yàtuü ni÷citacetasi sati tavàpi gantavye gatatve sati valayàdipriyasuhçtsàrthaþ / kimu tyajyate tenaiva saha gamyatàmityarthaþ / valayàdayaþ sarve 'pi samaü prasthità÷calitàþ / teùàü prasthànamàha---prasthànamiti / prasthànaü yàtrà bahudinavyàpakatadvàrttayà kàr÷yena valayabhraü÷aþ gataü calitam / atra pçthak priyasuhçttvopàdànam atyantapriyatvapratipàdanàya / tacca maraõahetu÷okàdiduþ khe 'pya÷rupàtena tadduþ khasya ki¤cidupa÷amàt / jãvanarakùà bhavatyataþ svarakùàkaritvenàtyantaü priyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** bhåto yathà-- "cintàbhiþ stimitam-'ityàdi (200 pçdç) ÷àpadyathà-- "tàü jànãyàþ--'ityàdi (130 pçdç) saübhramo divyamànuùanirghàtotpàtàdijaþ / yathà--vikramorva÷yàmurva÷ãpuråravasoþ / atra pårvaràgoktànàmabhilàùàdãnàmatroktànàü càïgàsauùñhavàdãnàmapi da÷ànànubhayeùàmapyubhayatra sambhave 'pi cirantanaprasiddhyà vivicya pratipàdanam / atha karuõavipralambhaþ-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) urva÷ãpuråravasoriti / tayorvçttànte ityarthaþ / puråravasa eva vipralambhàt / tatra ca devena urva÷yà haraõameva daiva utpàtaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà--kàdambaryàü tuõóarãkamahà÷vetàvçttànte / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) puõóarãketi / tatra mahà÷vetàyà maraõe àkà÷asarasvatyàþ punarlabhyatvamuktam / tathà ca tatra vipralambha eva ityuktvà prathamaü karuõaþ pa÷càttu vipralambha ityabhiyuktànàü mataü dar÷ayitumàha--ki¤ceti / maraõavi÷eùasambhavàditi / yathà pårvaràgamànapravàsaråpà vi÷eùàstathà maraõasyàpi vi÷eùasya sambhavàdetadbhedena pravàsabhinnamapãtyarthaþ / ## (lo, å) karuõavipralambhàkhyaþ karuõàkhyo vipralambhaþ / kàdambaryàü puõóarãke mçte mahà÷vetàyà vilàpaþ / etadgranthakçtaþ kuvalayà÷vacarite ca yuvatermadàlasàyastathàbhàve kuvalayà÷vasya ÷arãràntareõa labhye ajendumatãvçttàntavat / àkà÷asarasvatãbhàùàntare tvayàsau punarlabhye iti / ********** END OF COMMENTARY ********** punaralabhye ÷arãràntareõa bàlabhye tu karuõàkhya eva rasaþ / ki¤càtràkà÷asàrasvatãbhàùànantarameva ÷çïgàraþ, sagamapratyà÷àyà raterudbhavàt / prathamaü tu karuõa eva, ityabhiyuktà manyante / yaccàtra "saïgamapratyà÷ànantaramapi bhavato vipralambha÷çïgàrasya pravàsàkhyo bheda eva" iti kecidàhuþ, tadanye "maraõaråpavi÷eùasaübhavàttadbhinnameva" iti manyante / ## (lo, ç) yaccàtretyàdi / ayamà÷ayaþ---yathà bhavadbhirekade÷asthayorviyogo virahàkhyaþ vide÷asthayoþ pravàsàkhya iti ãùadbhinnadharmayoge 'pi bhedaþ svãkçtaþ / asmàbhistasminneva ÷arãre viyogaþ--pravàsàkhyaþ, ÷arãràntare tu karuõa iti bahutarabhinnayoge iti kà kùatiþ / yattu kai÷cid abhilàùapravàserùyàviraha÷àpahetukatvena pa¤cadhà vipralambhaityuktam tatra saïgamapràgabhàvaråpo 'bhilàùaþ pårvaràga eva / ekade÷asthayorapi gurvàdiva÷àd saïgamoparodhasvaråpaþ viraha÷ca; yadi kanyàviùayastadà pårvaràga eva / yadà tu paroóhàviùayaþ tadà rasàbhàvasattvàt na ÷çïgararasabhedaþ, yadi tåpabhuktanàyikàviùayastadàsa pràvàsàkhyabhedàntaþ pàtaþ / evameva ca ÷àpato 'pyantaràye svade÷asthayorapi pravàsàkhyabhedamevàcakhyate / atra eva maharùiõà pravàsada÷ada÷àlakùaõe"pårvànubhava jà j¤eyà da÷a smarada÷à iha"iti pårvànubhavatvamuktam / pårvànubhàvaþ pårvopabhogànubhavaþ / evaü ca pårvaràgo 'nupabhukta iti viùayaþ / tathà ca ekade÷asthayorbhinnade÷asthayorvà pårvaràgapravàsau bhavataþ / yattu pravàsalakùaõe bhinnade÷atvamuktaü tadvyavahitatvamàtraviùayam / yadi caikade÷asthayorna pravàsastat kathaya kiyati yojane kiyati và ko÷e 'sau maharùibhirniråpitaþ / kathaü và dårade÷asthayornaladamayantyoþ pradyumnaprabhàvatyorhaüsamukhà guõa÷ravaõànantaraü purvaüràgastayà cakavàkayostçõamàtravyavadhàne 'pi ÷àpravàsà khya÷çïgàràbhàsa iti sarvaü sustham / ********** END OF COMMENTARY ********** atha saübhogaþ-- ## ## (lo, é) saübhoga iti---saübhogaþ sambhogàkhyo bhedaþ / vilàsã càvàlàsinã ca vilàsinau / ********** END OF COMMENTARY ********** àdi÷abdàdanyonyàdharapànacumbanàdayaþ / yathà-- "÷ånyaü vàsagçham--" (22 pçdç) ityàdau / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) dar÷anaspar÷anàdãnãti---anyo 'nyamityasyàyamarthaþ / kadàcit ekaikena kadàcittåbhayena nàpi dar÷anàdikaü kriyata ityarthaþ / tena ekaikasya dar÷anàdau api sambhogo boddhyaþ / "÷ånyaü vàsagçha' mityàdau ubhayoreva / "yàntyà muhurvalitakandharamànanaü tadàvçttavçnta÷atapatranibhaü vahantyà / digdho 'mçtena ca viùeõa ca pakùmalàkùyà gàóhaü nikhàta iva me hçdaye kañàkùaþ // "ityatra gajopari sthitàyà màlatyà dar÷anam / màdhavasya tu vipralambha eva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## tathà ca bharataþ-- "yatki¤cilloke ÷uci medhyamujjvalaü dar÷anãyaü và tatsarvaü ÷çïgàreõopamãyate (upayujyate ca)" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) vàcyaü ÷ucimedhyamiti---÷uci ÷uddhaü vastràdi, medhyaü pavitram anyad và yat taduddãpanavibhàvaråpatayà vàcyamityarthaþ / ÷çïgàreõopamãyate iti / ÷çïgàreõa hetunà upamãyate taduddãpanatayà upamãyate upasthàpyate ityarthaþ / varõyate iti yàvat / yujyate iti ÷rçïgàre tadupayogàt / ## (lo, ë) saükhyàtumiti---parirambhaõàdityàdi÷abdàt vibhàvànubhàvavaicitryam / tatra syàdityanantaraü yathàsaübhavaü vibhàvàdiråpeõeti boddhavyam / yat ki¤cit dar÷anãyaü ÷ayyàgçhàdi / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca-- ## yaduktam-- "na binà vipralambhena saübhogaþ puùñima÷nute / kaùàyite hi vastràdau bhåyàn ràgo vivardhate" // iti / tatra pårvaràgànantaraü saübhogo yathà kumàrasambhave pàrvatãparame÷varayoþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) sambhoga÷çïgàrasya evavidhatvamuktvà pårvaràgàdyànantaryeõa tasya càturvidhyaü vaktumàha--ki¤ceti / kaùàyite prathamaü ki¤cidraktãkçte / pàrvatãparame÷varayoriti---atràpi tayorvçttànte ityarthaþ / pårvaràgasaübhogo madanadàhànantaraü vivàhe sati pàrvatãparame÷varayoþ / evaü màlatãmàdhavayorapi bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** pravàsànantaraü sambhogo yathà mama tàtapàdànàm-- "kùemaü te nanu pakùmalàkùi !- kisaaü khemaü mahaïgaü dióhaü, etàdçkkç÷atà kutaþ tuha puõo puññhaü sarãraü jado / kenàhaü pçthulaþ praye !- paõaiõãdehassa sammelaõàt, tvattaþ subhru ! na kapi me, jai idaü khemaü kudo pucchasi" // ## (lo, e) kisaamiti---kç÷akaü kùemaü mamàïgaü dçóham / tuheti--tava punaþ puùñaü ÷arãraü yataþ / paõaiõãti---praõayinãdahasya saübhi÷raõàt / jai iti--- yadi idaü kùemaü kutaþ pçcchasi / ayamarthaþ---yadàhameva praõayinã kimiti màü parihçtya dåraü gato 'si yaddhetukastavàyaü pra÷raþ / sambhogaþ saüyuktanàyakaviùayaþ / saüyogaviyogau ca parasparàyattatàråpau tena dåtipraùaõàdeþ saübhogaviùayatvam / ãrùyàmànàde÷ca vipralambhaviùayatvamaviruddham / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyatràpyåhyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) kùemaü te nanu ityàdi---ime dampatyoruktipratyuktã / tatra pravàsàdagatasya patyuþ saüskçtoktiþ; tat patnyàþ pràkçtoktiþ / prathamasaüskçtena pçcchà nàyakasya; pràkçtenottaraü priyàyàþ / evamuttarottaram / kãdç÷am kùemaü mamàïgaü dçóhamityarthaþ / puññhamiti---tava punaþ ÷arãraü puùñaü yata ityarthaþ / paõaiõãti---praõayinyà mama dehasya saübhi÷raõàt saükocàt kç÷ãkaraõàdityarthaþ / etàvat kàlaü tava vaide÷yàt, ni÷citena tavànuràgeõa yato 'haü kç÷à; ato màü kç÷àü kçtvà manmàsena tava ÷arãraü puùñamityarthaþ / tvatta iti / he subhru ! tvattaþ kàpi na me kàpi puùñiþ ityarthaþ / jai idamiti yadãdaü tadà kùemaü kutaþ pçcchasi / svànuràgaviùayasyaiva kùemapçcchà / matkàr÷ye 'pi tava paùñyà ca mayi tavànuràgàbhàvenaiva puùñiþ / anuràgasattve tu madvirahàt kàr÷yaü syàditi bhàvaþ / evamanyatreti---karuõavipralambhànantaraü sambhoga ityarthaþ / tatra ca maraõànantaraü jãvane mahà÷vetàpuõóarãkayoþ sambhoge / ********** END OF COMMENTARY ********** atha hàsyaþ-- ## ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) jyeùñhànàmiti---uttamànàü nàyakànàmityarthaþ / smitahasita iti---kasyàciduttamanàyakasya smitaü kasyacittu hasitam ityarthaþ / evamuttarottaramapi ekaikasya ekaikamiti ùaóbhedà / ## (lo, ai) hàsya iti---vikçtàd vikiyàyuktàda vàgve÷aceùñàdeþ kuhakàkhyava¤canàprayogàcca hàsyaraso bhavediti sambandhaþ / pramathàþ ÷ivagaõavi÷eùàþ / yadvastu / jyeùñànàmuttamaprakçtãnàm / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ãùadvikàsinayanaü smitaü syàt spanditàdharam / ki¤cillakùyadvijaü tatra hasitaü kathitaü budhaiþ // VisSd_3.218 //># ## yathà-- "gurogiraþ pa¤cadinàn adhãtya vedànta÷àstràõi dinatrayaü ca / amã samàghràya ca tarkavàdànsamàgatàþ kukkuñami÷rapàdàþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) smitàdilakùaõamàha / ãùaditi / gurorgira iti---kukkuñami÷rapàdopahàsaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** asya lañakamelakaprabhçtiùu paripoùo draùñavyaþ / ## (lo, o) atra kukkuñami÷rapàdà àlambanam / teùàü ca pa¤cadinàdhyayanàdaya uddãpanàni / kàyocchvasanadçùñisaïkocàdayo harùàvahitthàdaya÷ca anubhàvavyabhicàriõaþ anuktà api sàmarthyàllabhyàþ / evamanyatràpi / ********** END OF COMMENTARY ********** atra ca-- ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) atra cottamàdiùu ya upahàsakastasya smitàdikamunneyam / sàkùànneva nibadhyata iti / na÷abdena vàcya ityarthaþ / abhedeneti---sa upahàsakaþ sàmàjikaiþ vibhàvàdisàdhàraõyàt yataþ abhedena pratãyate tato hàsyaraso 'yamanumãyata ityarthaþ / vibhàvàdisàdhàraõya¤ca upahàsakasya yo vibhàvàdiråpo hasanãyavaikçtyàdiþ, tatra sàmàjikasyàpi svopahasanãyatvàdyàropyaþ / sa ca svàtmani upahàsakàbhedàrepàt / tata÷ca svaniùñhahàse upahàsakahàsàbhedàropaþ vibhàvàdãnàü sàdhàraõãkaraõavyàpàràt / tata÷ca svàdanàkhyena vyàpàreõa hàsyarasa àsvàdyata iti pårvàparagranthaniùkarùaþ / evameva rasàntare 'pi rãtiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyeùvapi raseùu boddhavyam / atha karuõaþ-- ## #<÷oko 'tra sthàyibhàvaþ syàcchocyamàlambanaü matam / tasya dàhàdikàvasthà bhaveduddãpanaü punaþ // VisSd_3.223 //># ## ## ÷ocyaü vinaùñabandhuprabhçti / yathà mama ràghavavilàse-- "vipine kva jañànibandhanaü tava cedaü kva manoharaü vapuþ / anayorghañanà vidheþ sphuñaü nanu khaógena ÷irãùakarttanam" // atra hi ràmavanavàsajanita÷okàrttasya da÷arathasya daivanindà / evaü bandhuviyogavibhavanà÷àdàvapyudàhàryam / paripoùastu mahàbhàrate strãparvaõi draùñavyaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) vipine kveti spaùñam / evaü bandhuviyogeti / tatra bandhuviyoge yathà---"hà màtastvaritàsi kutra kimidaü hà devatàþ kvà÷iùaþ dhik pràõàn patito '÷anirhutavahaste 'ïgeùu dagdhe dç÷au / itthaü ghargharamadhyaruddhakaruõàpauràïganànàü giraþ citrasthànapi rodayanti ÷atadhà kurvanti bhittãrapi // "idaü madàlasàyàü mçtàyàü purastrãõàü rodanasya kenàpi kathanam / vittanà÷e yathà-"kiü karomi kka gacchàmi ÷araõaü kka vrajàmyaham / cireõoparjjitaü vittaü dasyunàpahçtaü mama" // iti / ********** END OF COMMENTARY ********** asya karuõavipralambhàd bhedamàha-- #<÷okasthàyitayà bhinno vipralambhàdayaü rasaþ / vipralambhe ratiþ sthàyã punaþ saübhogahetukaþ // VisSd_3.226 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) punaþ sambhogahetuka iti / pårvaràgamànapravàsahetukatve karuõasàïkaryya÷aïkaiva nàsti / maraõe satyeva tatsàïkaryasambhàvanà / tatra punaþ sambhogasambhàvanàsattve vipralambhaþ / punaþ sambhogahetukaþ punaþ sambhogasambhàvanàhetuka ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha raudraþ-- ## ## ## ## ## yathà-- "kçtamanumataü dçùñaü và yairidaü gurupàtakaü manujapa÷ubhirnirmaryàdairbhavadbhirudàyudhaiþ / narakaripuõà sàrdhaü teùàü sabhãmakirãñinà- mayamahamasçïmedomàüsaiþ karomi di÷àü balim" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) kçtamanumatamiti / arjunaü sambodhya kruddhasya a÷vatthàmna uktiriyam / idaü svayaü mçtasya mama pituþ ÷iracchedaråpaü gurupàtakaü yairudàyudhairmanujapa÷ubhirnirmayàdairbhavaddhiþ kçtamanumataü dçùñaü và narakàsurasya ripuõà ÷rãkçùõena sàrddhaü sabhãmakirãñinàü teùàü medomàüsaiþ di÷àü diksthitabhåtànàü balimayamaham etatkùaõavartto ahaü karomãtyarthaþ / kirãñã arjunaþ / medastailam / narakaripupadopàdànàt narakahetupàtakahantàraü gurupàtakakàriõa¤ca haniùyàmãti såcanàt matkrodhe jagadeva naïkùyati iti såcitam / ## (lo, au) kçtamanumatamiti / teùàü bhavatàm / ********** END OF COMMENTARY ********** asya yuddhavãràdbhedamàha-- ## atha vãraþ-- ## #<àlambanavibhàvàstu vijetavyàdayo matàþ /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) dharmavãradànavãrayuddhavãradayàvãraråpatayà vãrarasasya càturvidhyaü vakùyate / teùàmàlambanàdibhedo vijetavyàdaya ityàdi sarvagrahàrthamàdipadam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## sa ca vãro dànavãro dharmavãro yuddhavãro dayàvãra÷ceti caturvidhaþ / tatra dànavãro yathà para÷uràmaþ-- "tyàgaþ saptasamudramudritamahãnirvyàjadànàvadhiþ" iti / atra para÷uràmasya tyàge utsàhaþ sthàyibhàvaþ, saüpradànabhåtabràhmaõairàlambanavibhàvaiþ sattvàdhyavasàyàdibhi÷coddãpanavibhàvaivibhàvitaþ, sarvasvatyàgàdibhiranubhàvairanubhàvito, harùadhçtyàdibhaiþ saücàribhiþ puùñiü nãto dànavãratàü bhajate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) tyàgaþ saptasamudreti---saptasamudràvçttayà mahyà nirvyàjadànaparyyantaþ tyàga ityarthaþ / sattvàdhyavasàyaþ sàtvikakriyàbhàvitaþ / pårvoktaprakàreõa j¤àpitaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** dharmavãro yathà yudhiùñhiraþ-- "ràjyaü ca vasu deha÷ca bhàryà bhràtçsutà÷ca ye / yacca loke mamàyattaü tad dharmàya sadodyatam" // yuddhavãro yathà ÷rãràmacandraþ-- bho laïke÷vara ! dãyatàü janakajà ràmaþ svayaü yàcate ko 'yaü te mativibhramaþ smara nayaü nàdyàpi kiücidratam / naivaü cet kharadåùaõatri÷irasàü kaõñhàsçjà païkilaþ pattrã naiùa sahiùyate mama dhanurjyàbandhabandhåkçtaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) bho laïke÷vara iti / ràmo ràmanàmnà khyàto vàlihantà svayaü yàcate / nayaü nãtiü smara / nàdyàpãti / mayà saha sandherupàyaþ ko 'pi na gata ityarthaþ / naivaü cet sãtà na dãyate cet tadà mama dhanuþ jyàbandhasya bandhåkçta eùa patrã vàõo na sahiùyate / kãdç÷aþ kharàdãnàmasçjà raktena païkilaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** dayàvãro yathà jãmåtavàhanaþ-- "÷iràmukhaiþ syandata eva raktamadyàpi dehe mama màüsamasti / tçptiü na pa÷yàmi tavàpi tàvat kiü bhakùaõàttvaü virato garutman ! / eùvapi vibhàvàdayaþ pårvodàharaõavadåhyàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) ÷iràmukhairiti / garuóena bhakùyamàõaü nàgaü paritràtuü tadbhakùaõàya àtmadehamarpitavatastadbhakùitabahumàüsasya jãmåtavàhanasyàtçptaü pratyuktiriyam / he garutman ! adyàpi mama dehe màüsamasti / atra hetumàha---mama kãdç÷asya ÷iràmukheü raktaü syandata eva / ato yadyapi bahåni màüsàni bhakùitàni tathàpi tçptimàtmani na pa÷yàmi / atastvaü kiü bhakùaõàd viratosãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha bhayànakaþ-- ## ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) bhayànakànubhàveùu pulakaþ ki¤cid aïgeùu romà¤caþ / romà¤castu sarvàïgeùu iti bhedaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yathà-- "naùñaü varùavaraiþ--" ityàdi (105 pçdç) atha bãbhatsaþ-- ## ## ## ## yathà-- "utkçtyotkçtya kçttiü prathamamatha pçthåcchothabhåyàüsi màüsàny aüsasphikpçùñhapiõóàdyavayavasulabhànyugrapåtãni jagdhvà / àrttaþ paryastanetraþ prakañitada÷anaþ pretaraïkaþ karaïkàdaïkasthàdasthiüsthaü sthapuñagatamapi kravyamadhyagramatti" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) tadvyabhicàribhàveùu--jugupsàbhayahetupretàdidar÷anàt / saütràsa÷ca bhayàdbhinnaþ / utkçtyeti---karàlàràdhanàya gatasya màdhavasya ÷avaü bhu¤jànaü pretaü dçùñvà uktiriyam / ayaü pretaraïgaþ / preteùu daridraþ / aïkasthàt ÷avàt asthisaüsthaü sthapuñagatamapi kravyaümàüsaü prakañitada÷anaþ sannavyagraü yathà syàttathàtti / kiü kçtvà prathamaü kçttiü carmma utkçtyokçtya / athànantaraü aüse bhujamåle sphici nitambe pçùñe ca / àdinà urau ca / piõóe 'vayave sulabhàni màüsàni jagdhvà bhakùayitvà / ãdç÷akrameõa bhakùaõàd avyagratà / màüsàni kãdç÷àni pçthunà ucchothena tatphullatayà bhåyàüsi bahåni tathà atidurgandhãni / ## (lo, a) utkçtyeti-ucchotha ucchånatà / piõóo jaïghorddhvabhàgaþ / raïka÷ciradurlabhàhàraþ / karaïko 'sthi÷eùaü ÷iraþ / sthapuñaü vikañagabhãrabhàgaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** athàdbhutaþ-- ## ## ## ## yathà-- "dordaõóà¤citacandra÷ekharadhanurdaõóàvabhaïgodyata-- ùñaükàradhvaniràryabàlacaritaprastàvanàóiõóimaþ / dràkparyastakapàlasaüpuñamiladbrahmàõóabhàõóodara- bhràmyatpiõóitacaõóimà kathamaho nàdyàpi vi÷ràmyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) adbhutavyabhicàribhàveùu saübhràntiþ; bhramaõaü capalatà / tenànubhàvatvena uktasaübhramàdbhedaþ / dordaõóeti--ràmeõa dhanuùi bhagne tacchabdaü ÷rutvà lakùmaõasya uktiriyam / dordaõóenà¤citasya utkùiptasya candra÷ekharadhanurdaõóasyàvabhaïgena udgato jhaïkàradhvaniþ aho 'dyàpi na vi÷ràmyati / kãdç÷aþ / àryyasya ràmasya bàlacaritànàü prastàvanàyàþ prakhyàpanàyàþ óiõóimo vàdyavi÷eùaþ / punaþ kãdç÷aþ--dràksahasà paryyastàbhyàmutkùiptàbhyàü kapàlasaüpuñàbhyàü punarmilito brahmàõóabhàõóasya caõóa÷abdàt utphulya punarmilitaü brahmàõóakapàladvayaü tadudare bhràmyan ityarthaþ / atra ràmo lokàtigaü vastu / dhanurbhaïge guõaþ / ## (lo, à) dordaõóeti / àryyoràmaþ dràkjhañiti / paryyàptau saüpårõo kapàlasaüpuñau yasya / evaü vi÷eùaõavi÷iùñatayà milati jàyamàne brahmaõóabhàõóodare bhràmyan piõóitaþ piõóãbhåtaþ caõóimà caõóatvaü yasyeti jhaïkàradhvanorvi÷eùaõam / ********** END OF COMMENTARY ********** atha ÷àntaþ-- #<÷àntaþ ÷amasthayibhàva uttamaprakçtirmataþ // VisSd_3.245 //># ## (lo, i) uktaråpaþ ÷amaþ sthàyibhàvo yasya / yattu nirvedasya sthàyibhàvatàvalambanena ÷àntarasasvãkàraþ gçtastadayuktam , tasya svàdyamànaråpatvàt saücàribhàvasyaiva nàñyatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) anityatvàdinà ityatra àdipadàt iùñaviyogàdinà vairàgyaparigrahaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## yathà-- "rathyànta÷caratastathà dhçtajarat kanthàlavasyàdhvagaiþ satràsaü ca sakautukaü ca sadayaü dçùñasya tairnàgaraiþ / nirvyàjãkçtacitsudhàrasamudà nidràyamàõasya me niþ÷aïkaþ karañaþ kadà karapuñãbhikùàü viluõñhiùyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) rathyànta iti / saüsàraviraktasyoktiriyam / nirbojãkçtayà citsudhàrasamudà j¤ànàmçtaharùeõa nidràyamàõasya me kadà karapuñãbhikùàü karañaþ kàko viluõñhiùyati / kàmanàbhàvàt nirbojatà / mama kãdç÷asya, bhikùàviluõñhanàdibhayàbhàvàt niþ ÷aïkaü carataþ rathyàntaþ nagararàjamàrgamadhye carataþ / dhçtajaratkanthàlavasya / ataþ taiþ rathyàsthaiþ adhvagairnàgaraiþ kanthàdiviparãtadar÷anàt satràsa¤ca sakautuka¤ca daridràvasthàdar÷anàt sadaya¤ca dçùñasya / atra samastasukhahetåpakùepaõàt labdhà÷eùavastuniþ sàratà àlambanam / nàgarairuktaråpeõa dar÷anàni uddãpanàni / bhikùàviluõñhanà÷aüsàlabhyau romà¤caharùàvanubhàvavyabhicàriõau / ## (lo, ã) rathyetiü---lavo le÷aþ / chidramayatvàt vikçtàkàratvàtsatràsam / tathàdbhutasyàdçùñapårvakatvàtsakautukam / aki¤canatvàt sadayam / nirbojãkçto yo 'sau citj¤ànameva sudhàrasaþ tena prakà÷ena yà mut prãtiþ sukhaikamayatà tayà nidràyamàõasya pa÷yato 'pi prameyajàtamapa÷yataþ citsudhàrasasya / nirbojãkçtasyàyamarthaþ-- nirgataü bãjaü saüsàrakàraõam avidyàkhyaü yasmàt prakà÷àdityarthaþ / nirgataü bãjam àtmaprakà÷aj¤ànakàraõaü mano yatra sa nirbojaþ / brahmàkàraü vçttimutpàdya manasaþ sattvàü÷asyàpi vinà÷àbhyupagamàt / ********** END OF COMMENTARY ********** puùñistu mahàbhàratàdau draùñavyà / asya dayàvãràdeþ sakà÷àd bhedamàha-- ## dayàvãràdau hi nàgànandadau jãmåtavàhanàderantarà malayavatyàdyanuràgàderante ca vidyàdharacakravatitvàdyàpterdar÷anàdahaïkàropa÷amo na dç÷yate / ÷àntastu sarvàkàreõàhaïkàrapra÷amaikaråpatvànna tatràüntarbhàvamarhati / tata÷ca nàgànandàdeþ ÷àntarasapradhànatvamapàstam / nanu-- "na yatra duþkhaü na sukhaü na cintà na dveùaràgau na ca kacidicchà / rasaþ sa ÷àntaþ kathito manãndraiþ sarveùu bhàveùu samapramàõaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) dayàvãrasya bhedamàha---nirahaïkàreti / nàgànandeti---jãmåtavàhananàyake nàgànande nàñake kàvyaprakà÷e ÷àntasya jãmåtavàhanasya yuktimàkùipatiata÷ca iti / sarveùu bhàveùviti---sarveùu kàntàdisakalapadàrtheùu satsvapãtyarthaþ / atra ca iti---mokùàvasthãya÷àntaþ sa evayato rasatàmetãti kàvyanàñyasamarpitaþ sanniti ÷eùaþ / ## (lo, u) nirahamiti---dayàvãràdãtyàdi÷abdàt dharmavãràdiþ / nàgànandàkhyaü nàma nàñakam / sarveùu loùñrà÷makà¤canàdiùu bhàveùu padàrtheùu gamaü tulyaü pramàõaü j¤ànaü yatra / ********** END OF COMMENTARY ********** ityevaüråpasya ÷àntasya mokùàvasthàyàmevàtmasvaråpàpattilakùaõàyàü pràdurbhàvàttatra sa¤càryàdãnàmabhàvàt kathaü rasatvamityucyate-- ## (lo, å) àtmeti---àtmasvaråpasya àpattiþ pràptiþ lakùaõaü svaråpaü yasyàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ya÷càsminsukhàbhàvo 'pyuktastasya vaiùayikasukhaparatvànna virodhaþ / uktaü hi- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) na viruddheti---nirvedaråpasaücàristhitiþ atràstyeva ityarthaþ / vaiùayikasukhaparatvàditi / tena ÷àntasya vaiùayikasukhabhinnaü tçùõàkùayàdhãnaü sukhamastyeva ityuktam / ## (lo, ç) yukteti---tatra viùayebhyaþ paràvçtya sàkùàt kartavye brahmaõi mano nidhàya varttamànatvacintàsantànavàn yuktaþ, yasya ca yogajadharmasahakçtena manasà, jij¤àsitavastusàkùàtkàro jàyate, ya÷ca bhåtvendriyajayã aõimàdyaþ kàyasiddhãrdåra÷raõàdyà hyatãndriyàõi sve sve viùaye sahattvasannikarùàdisahakàranirapekùàõi varttante, evaü yuktaviyuktàvasthàyàmityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** "yacca kàmasukhaü loke yacca divyaü mahatsukham / tçùõàkùayasukhasyaite nàrhataþ ùoóa÷ãü kalàm" // "sarvàkàramahaïkàràhitatvaü brajanti cet / atràntarbhàvamarhanti dayàvãràdayastathà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) tatra ca samvàdamàha / utkaü hãti---ete kàmasukhadivyasukhe / ## (lo, é) atreti---atra mahàviùaye dayàvãràdayaþ svalpaviùayàþ / ********** END OF COMMENTARY ********** àdi÷abdàddharmavãradànavãradevatàviùayaratiprabhçtayaþ / tatra devatàviùayà ratiryathà-- kadà vàràõasyàmiha suradhunãrodhasi vasan vasànaþ kaupãnaü ÷irasi nidadhàno '¤jalipuñam / aye gaurãnàtha ! tripurahara ! ÷aübho ! trinayana ! prasãdeti kro÷an nimiùamiva neùyàmi divasàn" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) devatàviùayaratiryatheti---÷àntàntarbhàvamàpannà devatàviùayaratiryathetyarthaþ / kadà vàràõasyàmiti--iha vàràõasyàü suradhunyà gaïgàyà rodhasi tãre pulin và vasan ahaü kaupãnadvaya¤ca vasànaþ ÷irasya¤jalipuñaü dadhàna÷ca aye gaurãnàthetyàdinà'kro÷an ca kadà divasàn nimeùamiva neùyàmãtyarthaþ / atra kaupãnàdivi÷eùaõaiþ sukhàdiràhityapràptyà sarvàhaïkàraràhityalàbhàd devaviùayaraterapi ÷àntarasatvapràptiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha munãndrasaümato vatsalaþ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) vatsalatàsneha iti---na caivaü dayàvãratvaprasaktiriti vàcyam , àtmàpakàreõàpi paropacikãrùàprayojakadharmavi÷eùasya dayàtvàt sukhasambandhini anuràgavi÷eùasya ca snehatvàt iti anayorbhedàt / ## (lo, ë) sphuñamiti---cakatkàrasyàtroktaprakàreõa rase sàratvànnarde÷aþ / tasya ca vibhàvàdi÷avàlitasvaprakà÷ànandramayatvaü daivasiddhamityuktam / camatkàri tayeti / vatsalatàråpaþ strehaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ## yathà-- "yadàha dhàtryà prathamoditaü vaco yayau tadãyàmavalambya càïgalãm / abhåcca namraþ praõipàta÷ikùayà piturmudaü tena tatàna sor'bhakaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kùa) yadàha dhàtryeti---uditasya uccàritasya prathamaü prathamoditamiti"ràjadantàdisamàsàt" / dàtryà udita÷ca nàràyaõetyàdi÷abda÷ca prathamaü"nà"ityàdi yadvacaþ raghuràha tadãyàü dhàtrãyàm aïgulimavalambya yacca yayau praõipàta÷ikùayà yacca namno 'bhåt, tena karmaõà piturdilãpasya mudaü tatàna ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** eteùàü ca rasànàü parasparavirodhamàha-- #<àdyaþ karuõabãbhatsaraudravãrabhayànakaiþ // VisSd_3.254 //># ## ## #<÷çïgàravãraràdràkhyahàsya÷àntairbhayànakaþ / ÷àntastu vãra÷çïgàraraudrahàsyabhayànakaiþ // VisSd_3.257 //># #<÷çïgàreõa tu bãbhatsa ityàkhyàtà virodhità /># àdyaþ ÷çïgàraþ / eùàü ca samàve÷aprakàrà vakùyante / ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) pàtre na---svabhàvata iti ÷eùaþ / ## (lo, e) nanånmàdànàü sthàyitvamavalambya kathamanye 'pi rasà noktàþ ityà÷aïkyàha--kuto 'pãti / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vikramorva÷yàü caturthe 'ïke puråravasa unmàdaþ / ## ## rasanadharmayogitvàdbhàvàdiùvapi rasatvamupacàràdityabhipràyaþ / bhàvàdaya ucyante-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) pra÷amodayo nà÷otpattã / rasanàdrasà iti---rasanam àsvàdanaü tadråpasàdç÷yàt gauõyà lakùaõayà rasapadàrtha ityarthaþ / tasya rasasya sàdç÷yaü vyàcaùñe--rasanadharmmeti-- ## (lo, ai) nanu yadi rasàtmakaü vàkyameva kàvyaü tàha bhàvàdipradhànamakàvya syàditya÷aïkyàha---rasàbhàvàditi / tadàbhàsau rasàbhàso bhàvàbhàsa÷ca / rasanaü svàdanamuktaprakàram / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## "na bhàvahãno 'sti raso na bhàvo rasavajitaþ / parasparakçtà siddhiranayo rasabhàvayoþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) pradhànànãti / niràkàïkùavàkyavyaïgyatvameva pràdhànyam / pradhànabhåtà devàdiviùayà rati÷ceti càrtho bodhyaþ / udvuddhamàtraþ j¤àtamàtraþ; natu vi÷iùya ni÷cita ityarthaþ / sthàyã sthàyibhàvavad vàcyo natu sthiratàmàpanna ityarthaþ / nanu sa¤càriõastàvadrasanadharmasambandhina eva, tata÷ca sa¤càrisattve 'va÷yaü rasasattvam / tathà ca dhvanireva rasa ityataþ kathaü tatra bhàvadhvanitvamityata àha---na bhàvo raseti / atra bhàvapadaü sa¤càriparaü, devàdiratibhàvasya rasahãnatvàd / tatra yathàpradhànatayà rasastiùñhati evaü rase 'pi apradhànatayà bhàvastiùñhatãtyàha---na bhàvahãna iti / ********** END OF COMMENTARY ********** ityuktadi÷à paramàlocanayà paramavi÷ràntisthànena rasena sahaiva vartamànà api ràjànugatavivàhapravçttabhçtyavadàpàtato yatra pradhànyenàbhivyaktà vyabhicàriõo devamunigurunçpàdivaùayà ca ratirudbuddhamàtrà vibhàvàdibhiraparipuùñatayà rasaråpatàmanàpadyamànà÷ca sthàyino bhàvà bhàva÷abdavàcyàþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) ràjànugateti / svavivàhadine bhçtya eva pradhànam / ràjà ca tadanugaþ / evaü pradhànamapi raso niràkàïkùavàkyavyaïgyasya bhàvasya pradhànasya anuga ityarthaþ / udvuddhamàtrà ityàdikaü sthàyino bhàvà ityasya vi÷eùaõam / teùàü rasatànàptau hetuþ vibhàvàdiriti, tairaparipoùa÷ca tasya vi÷iùyàni÷citatvàt / taccagre udàharaõe dar÷ayiùyate / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vyabhicàrã yathà-- "evaüvàdini devarùau--'ityàdi(170 pç.) / atràvahitthà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) evaü vàdinãti / devarùo hareõa pàrvatãghañanàrthavàkyavàdini sati ityarthaþ / adhomukhatvaü lajjayà / kamalapatragaõanamanavadhànasåcanàd harùàkàragopanàya / avahitthà àkàraguptiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** devaviùayà ratiryathà mukundamàlàyàm-- "divi và bhuvi và mamàstu vàso narake và narakàntaka ! prakàmam / avadhãrita÷àradàravindau caraõau te maraõo 'pi cintayàmi" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) divi và bhuvi veti---he narakàsuràntaka maraõe jàte mama divi bhuvi và narake và vàso 'stu / tathàpi tava caraõau smaràmi ityàrthaþ / maraõakàle 'pi smaràmãti bahavaþ / tadà ca divi và ityàdikam asambaddhaü syàt / nahi tvaccàraõasmaraõàt narakavàsaprasaktiþ; yena tatsahitoktiþ / caraõau kãdç÷au ÷obhayàvadhãrita÷aratkàlapadmau / ********** END OF COMMENTARY ********** muniviùayà ratiryathà-- "vilokanenaiva tavàmunà mune ? kçtaþ kçtàrtho 'smi nibarhitàühasà / tathàpi ÷u÷raùurahaü garãyasãrgiro 'thavà ÷reyasi kena tçpyate" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) vilokanenaiveti / nàradaü prati ÷rãkçùõasyoktiriyam / he mune tava amunà vilokanenaiva kçtàrthaþ kato 'smi / kçtàrthatàü dar÷ayati--nibarhiteti / nabarhitaü nà÷itam aühaþ pàpaü yena tàdç÷ena / tathàpi tava garãyasãþ giraþ ÷u÷råùuþ ÷rotu micthurammi / hetuü vinaiva ÷ravaõecchàmuktvà hetumapi vaktumàha---athaveti / kena janena ÷reyasi maïgale tçpyate; api tu na kenàpãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ràjaviùayà ratiryathà mama-- "tvadvàjiràjinirdhåtadhålãpañalapaïkilàm / na dhatte ÷irasà gaïgàü bhåribhàrabhiyà haraþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) tvadvàjiràjãti / tava vàjiràjyà nirdhåtaü yad dhålipañalaü tena païkilàm / païkilatvàt païkajalàbhyàü bhårirbhàraþ / bhiyeti---voóhumasàmarthyena uttarotraü bhàviduþ khadveùaråpeõa bhayenetyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamanyat / udbuddhamàtrasthàyibhàvo yathà-- "harastu kiücitparivçttadhairya÷candrodayàrambha ivàmburà÷iþ / umàmukhe bimbaphalàdharoùñhe vyàpàrayàmàsa vilocanàni" // atra pàrvatãviùayà bhagavato ratiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) sthàyina iti / sthàyibhàvasya bhàvatvaprapteryathà ityarthaþ / kvacittu sthàyã yathetyeva pàñhaþ / harastviti / kandarpeõa dhanuùi àropite àkàlike vasante jàte tapasyato mahe÷asya pàrvatãü dçùñvà kiücid dhairyyaparàvçttivarõanamidam / candrodayasyàrambhe pràthamikada÷àyàü tadànãmeva tasya dhairyyaparàvçtteþ / kiücittvàt bhagavato ratiratrabhavatàü pràptà ityarthaþ / dhairyyaparàvçtteþ ki¤cid udbhàvena rasatàmanàptatvena bhàvatvasyaiva pràpterityarthaþ / ## (lo, o) ratirityanantaraü paripoùaü na nãteti ÷eùaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanåktaü prapàõakarasavadvibhàvàdãnàmeko 'tràbhàso rasa iti / tatra sa¤càriõaþ pàrthakyàbhàvàtkathaü pràdhànyenàbhivyaktirityucyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) saücàriõaþ pradhànàni ityanena pradhànãbhåtasyaiva vyabhicàribhàvasya bhàvatvapràptiruktà / vibhàvàdãnàü sarveùàmeva rasàdibodhe ekãbhàvena viùayatoktà / nanu tatra vyabhicàribhàvasya pàrthakyena pràdhànyamavagamyate / atra eva kathamevaüvàdinãtyatràvahitthàyàþ pràdhànyamevà÷aïkate--nanåktamiti / rasa ityatra bhàva eva rasaþ / bhàvasyaivàpràdhànya÷aïkayà bhàvatvàbhàvasyaiva ÷aïkitatvàt, pàrthakyàbhàvàt pçthak pràdhànyàbhàvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) tathà sa¤càriõa iti / udreka iti anuùaïgaþ / raso bhàva udrekaniyama÷ca niràkàïkùavàkyavyaïgyatvena / ## (lo, au) rasàsvàdanantaraü vikàreõànubhåyamànaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atha rasàbhàsabhàvàbhàsau-- ## anaucityaü càtra rasànàü bhàratàdipraõãtalakùaõànàü sàmagrãrahitatve ekade÷ayogitvopalakùaõaparaü bodhyam / tacca bàlavyutpattaye ekade÷ato dar÷yate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) anaucityapravçtteti / rasànàmanaucityapravçttatve ityanvayaþ / bharatàdipraõãteti / bharatàdimunipraõãtàni yàni lakùaõàni teùàü sàmagrãsamagratvam / tadràhitye sati tadekade÷ayogitvopalakùaõamanaucityamityarthaþ / tallakùaõàkteü yat ki¤cid sattve ekade÷ayogità ityarthaþ / bharatàdyuktalakùaõaü vakùyamàõànaucityamàlàyàü yad yadàlambanàdikamuktaü tadrasàderbodhyam / ## (lo, a) sàmagrãti / na khalu sàmagrã sarvathà nàsti / kintvekade÷ayogitve sati àbhàsatvamityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## #<÷ànte ca hãnaniùñhe, gurvàdyalambane hàsye / vrahmavadhàdyutsàhe 'dhamapàtragate tathà vàre // VisSd_3.265 //># ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) upanàyaketi / upanàyakaviùayàyàmityarthaþ / idaü priyàratau / munigurviti / idaü munigurvoreva svapatnyàü ratau / anyasyàü tu paroóhàvarjanàdeva àbhàsasyàsiddhiþ / bahunàyaketi / anåóhave÷yàyà ratau tasyà upanàyakàbhàvàt / anubhàvaniùñhàyàmiti / nàyakanàyikayorekataramàtraniùñhatve ityarthaþ / pratinàyaketi / idaü vãrarase; tatra jatavyaþ pratinàyakaþ / tanniùñhatve gurvàdigate gurvàdiviùaye / evamuttarottaraü gataparaü kvacit tadviùayaparaü kvacit tadvi÷iùñaparaü yogyatayà bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra raterupanàyakaniùñhatve yathà mama-- "svàmã mugdhataro vanaü ghanamidaü bàlàhamekàkinã kùoõãmàvçõute tamàlamalinacchàyà tamaþ santatiþ / tanme sundara ! mu¤ca, kçùõa ! sahasà vartmeti gopyà giraþ ÷rutvà tàü parirabhya manmathakalàsakto hariþ pàtu vaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) sandhyàkàle panthànamàvçtya tiùñhantaü ÷rãkçùõaü prati gopyà uktiriyam / mugdhataro bhadrànabhij¤aþ, avicàreõaiva krodhakàrãtyarthaþ / atraü kçùõaviùayà gopyà ratiþ / tathà hi mugdhataro måóhataro mama tava àsaïgaü tarkayitumasamarthaþ / ghanavanàdikaü ratihetuþ / munigurupatnãgatatvenodàhçtam / tatra gurupatnãgatatve yathà--- madhau prabhåte pikanàdadåte mandàniloddhåtavikà÷icåte / priyàmukhàlokanamàtrakarmmà gururna dharmmàya na pàñhanàya // munipatnãgatatve yathà--- tapovibhàvasaübhavàtulavibhåtikaþ saubhari- rmunirnçpatikanyakà÷ataparigrahaþ kàmataþ / pracumbati muhurmuhuþ kucanipãóamàliïgati smitottaramudãkùate parihasatyajastraü priyàm // ## (lo, à) svàmãti / iha hi svàmãti mughdhatara iti ca padàbhyàü bhayadatvaü pakùe priyatvàbhàvo ratinàgaratvàbhàva÷ca, vanasya ghanatve gçhagamanadurghañatvam , bàlye bhayaü yovanaü ca, yauvanena yauvanena ca etàdç÷i vayasi anuråpapatirnàsti, ekàkinãtyanena andhakàràvaràõakathanena ca svairayànàsahatvaü gopyarasaprakà÷àbhàva÷ca, sundareti sambodhane parityàgarthaü càñuþ, svàbhilaùaõãyatva¤ca / locanã samàptà / ********** END OF COMMENTARY ********** bahunàyakaniùñhatve yathà-- "kàntàsta eva bhuvanatritaye 'pi manye yeùàü kçte sutanu ! pàõaóurayaü kapolaþ" / anubhayaniùñhatve yathà--màlatãmàdhave nandanasya màlatyàm / "pa÷càdubhayaniùñhatve 'pi prathamamekaniùñhatve rateràbhàsatvam" iti ÷rãmallocanakàràþ / tatrodàharaõaü yathà--ratnàvalyàü sàgarikàyà anyonyasaüdar÷anàtpràgvatsaràje ratiþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) kàntàsta eva iti / kàntàþ kamanãyapuruùàþ / atra vahuvacanàdanåóhanàyikàyà ve÷yàyà nàyakabahutvalàbhaþ / vatsaràja iti / atra vatsaràjasyeti kvacid apràmàõikaþ pàñhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** pratinàyakaniùñhatve yathà--iyagrãvava dhe hayagrãvasya jalakrãóàvarõane / adhamapàtragatatve yathà-- "jaghanasthalanaddhapatravallã girimallãkusumàvani kàpi bhillã / avacitya girau puro niùaõõà svakacànutkacayà¤cakàra bhartrà" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) jaghanasthaleti---kàpi bhillã kiràtã jaghanasthale naddhà dhçtà patravalliþ patralatà yathà sà tathà / girimallãkusumàni kuñajapuùpàõi avacitya girau puro niùaõõà satã bhartrà svaprayojyena svakacàn arthàdavacitakusumaiþ utkacayà¤cakàra uddãptàü÷cakàretyarthaþ / dãptyarthakacadhàtoþ idaü råpam / atra ca valli ityatra hrasvàntavalli÷abdasya råpam / dãrghàntatve kapratyayaprasaïgàt / atràdhamasya bharttåratiþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tiryagàdigatatve yathà-- "mallãmatallãùu vanàntareùu vallyantare vallabhamàhvayantã / ca¤cadvipa¤cãkalanàdabhaïgãsaügãtamaïgãkurute sma bhçïgã" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) mallãmatallãùviti / matallã puùpavi÷eùaþ / valyantare sthitvetyarthaþ / ca¤cadvipa¤cãkalanàdabhaïgãsaïgãtaü ca¤cantyà vipa¤cyà vãõàyàþ kalanàdabhaïgyà saïgãtam / ********** END OF COMMENTARY ********** àdi÷abdattàpasàdayaþ / raudràbhàso yathà-- "raktotphullavi÷àlalolanayanaþ kampottaràïgo muhur- muktvà karõamapetabhãrdhç tadhanurbàõo hareþ pa÷yataþ / àdhmàtaþ kañukoktibhiþ svamasakçddovikramaü kãrtaya- nnaüsàsphoñapañuryudhiùñhiramasau intuü praviùñor'junaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) tàpasàdaya iti / atra ca tàpasasya jãmåtavàhanasya nçpasya malayavatyàü ratau bodhyam / raktotphulleti / karõàt pràptàpamànasya yudhiùñhirasya kañukoktibhiràdhmàtaþ kupitor'junaþ yudhyamànaü karõaü tyaktvà yudhiùñhiraü hantuü pravçttaþ / apetabhãrguruhananabhayarahito hareþ kçùõasya pa÷yataþ iti---pa÷yantaü harimanàdçtya ityatrànàdare ùaùñhã / svaü svãyam / aüso bhujamålaü, tasya àsphoñe pañuþ / hãnaniùñhe ÷ànte gurvàdyàlambane hàsye brahmavadhàdyutsàhe 'dhamapàtragate vãre ca nodàhçtam / krameõa yathà caõóàlayonàviha janma labdhaü dvijàtijanmàpi na kàïkùitaü me / puõye vane kkàpi vapurvihàsyan punarbhavacchedamahaü samãhe // 1 // apànavàyuü satataü vimu¤can asaüyamavyagrakapårvake÷aþ / adhyàpayatveùa guruþ sadà me làlàktavaktro maladigdhavàsàþ // 2 // anivçttapipàsà hi kùudravãraja÷oõitaiþ / droõasya rudhireõàdya tçpyantu mama sàyakàþ // 3 // naredraputràn mçgayà pravçttàn viddhaü mçgaü netumupàttavegàþ / amã kiràtàþ ÷arapårõacàpà dhàvanti matvà tçõavattameva // 4 // ********** END OF COMMENTARY ********** bhayànakàbhàso yathà-- "a÷aknuvan soóhumadhãralocanaþ sahastrara÷meriva yasya dar÷anam / pravi÷ya hemàdriguhàgçhàntaraü ninàya vibhyaddivasàni kau÷ikaþ" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) a÷aknuvanniti---kau÷iko vàsavo yasyàsurasya sahastra÷meriva dar÷ana soóhuma÷aknuvan bibhyat hemàdriguhàü pravi÷ya dinàni ninàya / adhãralocanaþ kàtaràt ca¤calalocanaþ / ÷abda÷aktimåla upamàdhvaniriyam / tathà hi kau÷ikaþ pecakaþ sahastrara÷merdar÷anaü soóhuma÷aknuvan adriguhàü pravi÷ya yathà dinàni nayati, adhãrabuddhiralocano divàndhatvàt, tathà ca pecaka iva indra ityupamàdhvaniþ / atra idamavadheyam / rasabhàvatadàbhàsàdãnàmasaülakùyakramavyaïgyatvaü vakùyate / tacca sthàyibhàvasya vyaïgyasya bodhakramàparicayàdeva / atra ÷loke bhayasya sthàyibhàvasya bibhyadiyetadvàcyatvàt vyaïgyatvameva nàsti, kathaü vyaïgyakramàparicayàdhãnamasaülakùyakamavyaïgyatvam atoyaü na rasàbhàsadhvaniþ, kintåpamàdhvanireva / tadudàharaõaü tu jàtiduùño 'pi saü÷làghyaþ sa kàlayavano nçpaþ / yuddhodyuktaü yamàlokya ÷rãkçùõo 'pi palàyitaþ // ********** END OF COMMENTARY ********** strãnãcaviùayameva hi bhayaü rasaprakçtiþ / evamanyatra / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) ve÷yàdiviùaye / ve÷yàdiniùñhe yathà--- lãlànamramukhã ÷iroü'÷ukamavàkçùyànayantã puro netropàntavilokanena parito yånàü dhayantã manaþ / dçùñà vàravilàsinã nanu sakhe ! kasyàpi puõyàtmanaþ puõyaughaü paripàkamà÷amayituü lãlottaraü gacchati // atra ve÷yàlajjàmi÷ritatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** spaùñam / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) sandhiruttarottaraviruddhabhàvami÷raõam / saiva ÷abalatà / tatra uttarottarabhàvasya pårvapårvàpekùayà balavattvàt / sandhistu dvayostulyakakùatve / sutanviti spaùñam / ********** END OF COMMENTARY ********** ## krameõa yathà-- "sutanu ! jahihi kopaü pa÷ya pàdànataü màü na khalu tava kadàcitkopa evaüvidho 'bhåt / iti nigadati nàthe tiryagàmãlitàkùyà nayanajalamanalpaü muktamuktaü na ki¤cit" // atra bàùpamocanenerùyàkhyasa¤càribhàvasya ÷amaþ / "caraõapatanapratyàkhyànàtprasàdaparàïmukhe nibhçtakitavàcàretyuktvà ruùà paruùãkçte / vrajati ramaõo niþ ÷vasyoccau stanasthitahastayà nayanasalilacchannà dçùñiþ sakhãùu nive÷ità" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha)"he nibhçta ! kitavàcàra !"ityuktvà ityarthaþ / stanàsthitahastayà màninyà ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra viùàdasyodayaþ / "nayanayugàsecanakaü mànasavçttyàpa duùpràpam / råpamidaü madiràkùyà madayati hçdayaü dunoti came" // atra harùaviùàdayoþ saüdhiþ / "kvàkàryaü , ÷a÷alakùmaõaþ kva ca kulaü, bhåyo 'pi dç÷yante sà, doùàõàü pra÷amàya me ÷rutamaho, kope 'pi kàntaü mukham / kiü vakùyantyapakalmaùà kçtadhiyaþ, svapne 'pi sà durlabhà cetaþ svàsthyamupaihi, kaþ khalu yuvà dhanyo 'dharaü dhàsyati" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) kvàkàryyamiti---urva÷ãvirahe maraõe pravçtya nivçttasya puråravasa uktiriyam / atra kulamityante vitarkaþ / setyante autsukyam / ÷rutamityante arthanirddhàraõaråpà matiþ / mukhamityante smaraõam / kçtadhiya ityante ÷aïkà / durlabhetyante dainyam / upaihiityante dhçtiþ / kaþ khalu ityàdau cintà / eteùàü vyabhicàribhàvànàü pårvapårvàpekùayà balavattà / iti ÷rãmahe÷varanyàyàlaïkàrabhaññàcàryaviracitàyàü sàhityadarpaõañãkàyàü tçtãyaparicchedavivaraõam / ********** END OF COMMENTARY ********** atra vitakàraitsukyamatismaraõa÷aïkàdainyadhåticintànàü ÷abalatà / iti sàhityadarpaõe rasàdiniråpaõo nàma tçtãyaþ paricchedaþ /