Visvanatha (kaviraja): Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara, Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya, and Anantadasa's Locana Pariccheda 2 Input by members of the Sansknet project (http://sansknet.ac.in) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks The text is not proof-read! NOTE: The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda: 1) the mula text, 2) MaheÓvarabhaÂÂa's Vijnapriyà (erroneously called VilocanÃ), continuously "numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.] and 3) AnantadÃsa's LocanÃ, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, Ã)" etc.]. However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are missing in the mula text, which renders their coordination impossible. This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries according to the following edition: ÁrÅmadÃlaækÃrikacakravartitrikaliÇgagajapatisÃmrÃjyasÃndhi- vigrahakamahÃpÃtra-ViÓvanÃthakavirÃja-praïÅta÷ SÃhityadarpaïa÷ granthak­dÃtmabhuvà SÃhityadarpaïavasudhÃkareïa, AnantadÃsena viracitayà LocanÃkhyayÃ, BhaÂÂÃcÃrya-ÓrÅ-MaheÓvara-TarkÃlaækÃra-praïÅtayà Vij¤apriyÃ-samÃkhyayà ca vyÃkhyayà samakaæk­ta÷ DillÅ : BhÃratÅya Buk KÃrporeÓan 1998 ATTENTION: The text and kÃrikÃ-numbering of the printed edition may vary from this e-text! #<...># = BOLD for karikas ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ dvitÅya÷ pariccheda÷ vÃkyasvarÆpamÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (lo, a) samprati kÃvyalak«aïayorvÃkyarasayo÷ svarÆpajij¤ÃsÃyÃæ prathamoddi«Âaæ vÃkyaæ dvitÅyaparicchedena saparikaraæ nirÆpayitukÃma÷ tat sÃmÃnyatak«aïapratipÃdikÃæ kÃrikÃmavatÃrayati--vÃkyasvarÆpamiti / svamasÃdhÃraïaæ rÆpaæ svarÆpam; itaravyÃvartako dharma÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yogyatà padÃrthÃnÃæ parasparasaæbandhe bÃdhÃbhÃva÷ / padoccayasyaitadabhÃve 'pi vÃkyatve "vahninà si¤citi" ityÃdyapi vÃkyaæ syÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vÃkyaæ rasÃtmakaæ kÃvyamityuktatvÃt vÃkyalak«aïaæ vaktumÃha---vÃkyasvarÆpamiti / bÃdhÃbhÃvo bÃdhamÃtrÃbhÃvatve bÃdhaj¤ÃnÃbhÃva÷, tu bÃdhite bÃdhÃj¤Ãne ÓÃbdabodhÃnupapatte÷ / vahninà si¤catÅtyanvayabodhanakasyaiva vÃkyatvaæ, sekaæ prati vanhe÷ karaïatÃnvayabÃdhÃnnÃnvayabodha÷ / nanvevamanvayabodhajanakatvameva lak«aïamiti vÃcyam ? anvayabodhajanakasÃmagrÅpradarÓanÃrthaæ tadghaÂitalak«aïakaraïÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ÃkÃÇk«Ã pratÅtiparyavasÃnaviraha÷ / sa ca Óroturjij¤ÃsÃrÆpa÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ÃkaÇk«eti---pratÅtiparyyavasÃnavirahameva vyÃca«Âhe saceti / jij¤Ãsà ca pratÅtapadÃrthÃtiraktapadÃrtha÷; sà ca prathamapratÅtapadÃrthÃnvayabÃdhÃrthamutthità bodhyÃ, tena gauraÓva ityÃdau daivÃdaÓveti jij¤ÃsÃsattve 'pi nÃkÃÇk«Ã / caitrasya bhrÃtà g­haæ gacchatÅtyÃdau caitrasya na g­he ÃkÃÇk«Ã udeti bhrÃtari janitÃnvayabodhÃt / tena caitrasya g­hamiti na bodha÷ / "vimalaæ jalaæ nadyÃ÷ kacche mahi«aÓcarati"itya; vimalajale 'nvitÃyà api nadyÃ÷ kacchasya sambandhikatvenopasthite÷ nadÅrÆpe sambandhini tÃtparyyaÓÃt kacchÃnvayÃrthamapi kacche jij¤Ãsa udeti iti na tatrÃvyÃpti÷ / vahninà si¤catÅtyatra tu karaïatÃyÃ÷ kÃryaæ vità anupapattyà seke tat kÃryye udeti eva ÃkÃÇk«Ã iti bodhyam / evaæ cÃkÃÇk«itaparasparasambandhe bÃdhaviraha eva yogyatÃ, anyathà anÃkÃÇk«itasya kÃlikasambandhasya vahnikaraïatÃsekayorapi sattvÃd yogyatà syÃt / ## (lo, Ã) vÃkyaæ syÃditi / etad viv­ïoti / yogyateti / padÃrthÃnÃmiti / padÃnÃæ gaurityÃdÅnÃmarthÃ÷ padÃrtha÷ / etadabhÃve yogyatÃyà abhÃve 'pi gaurityÃdÅnÃæ parasparamÃkÃÇk«ÃvirahiïÃæ padÃnÃæ pratÅtiparyyavasÃnaviraha ityeva viÓÃdayatiÓroturjij¤Ãsà iti / ÃkÃÇk«Ã Ãtmadharma÷ Óroturjij¤ÃsÃrÆpatvena icchÃsmatvÃt / yogyatÃr'thadharma÷ sphuÂa eva / etadabhÃvÃt gauraÓva÷ puru«o hastÅtyatra ca nÃnvayabodha÷ / sÃkÃÇk«ÃvÃkye 'pi anvayabodhÃnantaraæ nirÃkÃÇk«atvavyavahÃrÃt / prak­tÃnvayabodhasamÃnÃkÃraÓÃbdabodhÃbhÃvo 'pi ÃkÃÇk«Ãntaram / ato "ghaÂamÃnaya' iti vÃkyam ekadà anvayabodhejanite na anvayabodhÃntarajanakam (kÃ-pra-ÂÅd­viÓvanÃtha) / pratÅtÅti-pratÅte÷ paryyavasÃnam (samÃpti÷) tasya÷ viraha÷ (abhÃva÷) kevalaæ kriyÃÓravaïe bodhÃbhÃvocca kÃrakasya (prathamaæ karttu÷ tata÷ karmaprabh­tÅnÃæ) jij¤Ãsà svata evodeti / ********** END OF COMMENTARY ********** nirÃkÃÇk«asya vÃkyatve "gauraÓva÷ puru«o istÅ" ityÃdÅnÃmapa vÃkyatvaæ syÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) gauraÓva ityÃdi / atra cÃkÃÇk«ÃbhÃvÃdeva ÃkÃÇk«itasambandhe bÃdhaviraharÆpà yogyataiva nÃsti; ityÃkÃÇk«Ãyà evÃbhÃvÃnna vÃkyatvam / ÃkÃÇk«ÃbhÃvaÓca prathamÃntapadÃrthasya prathamÃntapadÃrthÃntare bhedenÃnvayÃrthaæ jij¤ÃsÃnudayasyÃnubhÃvikatvÃdeva; abhedÃnvayetu, bÃdha eva ********** END OF COMMENTARY ********** Ãsattirbuddhyaviccheda÷ / buddhivicchede 'pi vÃkyatve idÃnÅmuccÃritasya devadattaÓabdasya dinÃtnaro ccÃritena gacchatÅti padena saÇgati÷ syÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) Ãsattilak«aïamÃha--yat padabuvdyavyavadhÃnena yat padabuddhistenaiva saha tasyÃsattirityartha÷ / avyavadhÃnaæ ca tadanvayÃnupayuktÃrthakasÃrthakapadÃntareïa, cirakÃlena và bodhyam / tena këÂhai÷ sthÃlyÃdipadÃrthÃnÃæ tadanvayopayogitvÃt / nirarthakena vyavadhÃne tu astyevÃ'satti÷--yathÃ"sa vai gacchati"ityatra vaikÃrastu nirarthako 'pi prÃmÃïikaprayukta eva bodhya÷ / natu cakÃrÃdi÷ / tena tadanvayÃnupayuktÃrthakena prÃmÃïikÃprayuktanirarthakena cÃvyavadhÃnamartha÷ / girirbhuktamÃgnimÃn devadattena ityatra tu giryyagnimatpadayornÃsatta÷ / tidanvayÃnupayuktabhuktapadena vyavadhÃnÃt / kÃlavyavadhÃne tu kÃlasya ciratvaæ, tatpadabuddhidhÃrÃlopÃdhikaraïatvameva / tatrÃsattyabhÃvaæ darÓayati--buddhivicchede 'pÅti--naca tatra pÆrvoccÃritapadÃrthasm­tiryadyasti tade«vata eva tatra vÃkyatvaæ, nacaitadabhÃvÃdeva ÓÃbdabodhÃnutpattyà vÃkyatvÃbhÃva iti vÃcyam, ÓabdabodhajanakatvasyÃsattilak«aïe 'praveÓena tatpadasm­tyabhÃvena ÓÃbdabodhÃjanakatayà vÃkye tatrÃtivyÃptipradarÓanasya aucityÃdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** atrÃkÃÇk«ÃyogyatayorÃtmÃrthadharmatve 'pi padoccayadharmatvamapacÃrÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) nanu bÃdhaj¤ÃnÃbhÃvarÆpÃyà yogyatÃyà jij¤ÃsÃrÆpÃyà ÃkÃÇk«ÃyÃÓcÃtmÃrthav­ttitvÃt kathaæ padoccayasya tadyuktatvam ityata Ãha--ÃkÃÇk«Ãyogyatayoriti---upacÃro vi«ayatÃsambandhena v­tti÷ / sà ca bÃdhavirahasya pratiyogino bÃghaj¤Ãnasya vi«aye padoccaye tad vi«ayatà sÃk«Ãdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** ## yogyatÃkÃÇk«Ãsattiyukta ityeva / ## itthamiti vÃkyatvena mahÃvÃkyatvena ca / uktaæ ca tantravÃrtike-- "svÃrthabodhasamÃptÃnÃmaÇgÃÇgitvavyapek«ayà / vÃkyÃnÃmekavÃkyatvaæ puna÷ saæhatya jÃyate" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, i) mahÃvÃkyasyÃpi kÃvyatve ÃcÃryyasampatiæ darÓayati---taduktamiti / aÇgaÇgitvena prabandhe«u viÓakalitÃnyapi vÃkyÃni, anyo 'nyamaÇgÃÇgibhÃvaæ vinà tu vÃtulapralÃpavadasambandhatÃæ bhajante / saæhatya sametya vÃkyamahÃvÃkyayorityÃdi«u pratyekaæ vyavaccheda ityanvaya÷ / sÃkÃÇk«Ãni anekapadÃni, yathà devadatto daï¬ena gÃm / anekavÃkyÃni ca saæhatya samuditÃrthabodhÃnÃrtham itaravÃkyasÃpek«Ãïi prabandhe«u prasiddhani / tathÃbhÆtÃnÃæ hi padÃnÃæ vÃkyÃnÃæ ca viÓakalitÃnekÃrthabodhana eva bhaÂÂamate sÃmarthyaæ natvekÃrthabodhane / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vÃkyaæ yathÃ--"ÓÆnyaæ vÃsag­ham-'ityÃdi (22 p­.) / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) vÃkyasya dvaividhyamÃha---vÃkyoccaya iti / kvacit vÃkyamÃtrasya kvacicca mahÃvÃkyasya vÃkyatvena, dvayorapi lak«aïakathane ÃkÃÇk«ÃsattvÃt mahÃvÃkyalak«aïe 'pi yogyatÃdikaæ viÓe«aïamityÃha---yogyatÃkÃÇk«eti / tatrÃrdrakëÂhe vahnirjvalati tena si¤citÅtyatra mahÃvÃkyatvÃpattyà tadvÃraïÃya yogyatÃyÃ÷, caitra÷ pacati, maitrau gacchati, ityetad vÃraïÃyÃkÃÇk«ÃyÃ÷, dinÃntaroccÃritavÃkyadvayasya virodhivÃkyavyavahitayo÷ sÃkÃÇk«ayogyavÃkyayorvÃraïÃyÃ'satterupÃdÃnam / sÆnyaæ vÃsag­hamityÃdi---atra sarvapadÃrthÃnÃmeva uttaratra sÃkÃÇk«atvena kasyÃpi svÃrthabodhasamÃptyabhÃvÃt na mahÃvÃkyatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** mahÃvÃkyaæ yathÃ-- rÃmÃyaïa-mahÃbhÃrata-raghuvaæÓÃdi / padoccayo vÃkyamityuktam / tatra kiæ padalak«aïamityata Ãha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha)---varïïÃ÷ padamiti---prayogÃrhÃÓca te 'nanvitaikÃrthabodhakÃÓceti karmadhÃraya÷ / ekÃrthabodhakà ityatra ekaikÃrthabodhakà ityartha÷ / tena vÃkyasthapade«u milanena anekÃrthabodhake«u nÃvyÃpti÷ / ekaikÃrthavattvaæ hi svasamasaækhyÃrthatvam; arthasya ekaikatvasya vaktumaÓakyatvÃt / na trividhà surà ityatra ekasurÃÓabdasya gau¬Åpai«ÂhÅmÃdhvÅtrayabodhakatvÃttatrÃvyÃptiriti vÃcyam, tatra gau¬Å surà pai«ÂhÅ surÃmÃdhvÅ surà ityevamÃv­ttyaivÃnvayabodhasvÅkaraïe surÃpadatrayasya svasamasaækhyÃrthabodhakatvenÃvyaptyabhÃvÃt / na ca taitra-maitra-devadattÃ÷ sundarà ityatra ekasundarapadena sundaratritayÃbodhanÃt tatrÃvyÃptiriti vÃcyam; arthapadasyÃrthatÃvacchedekaparatvena saundaryyasyaikatvÃdeva / na ca tathÃpi trividhà surà ityatrÃvyÃptiriti vÃcyam arthatÃvacchedakÃnekatve Ãv­ttereva svÅkÃrÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** yathÃ--ghaÂa. / prayogÃrheti prÃtipadikasya vyavaccheda÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) pratipadikasyeti---tanmÃtrasÃyetyartha÷ / vibhaktyantasyaiva padatvasvÅkÃrÃt, nahi vibhaktiæ vinà suddhapratipadikasya prayogÃrhatà / nacÃnanvitaikÃrthapade naiva padvÃraïamiti vÃcyam; abhihitÃnvayavÃde tasyÃnanvitÃbhidhÃyitvÃdeva / ********** END OF COMMENTARY ********** ananviteti vÃkyamahÃvÃkyayo÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) vÃkyamahÃvÃkyayoriti---vyavaccheda ityatrÃnvaya÷ / tayo÷ parasparamanvitÃrthabodhakatvÃdeva / atra ca vÃkyasyÃÓvitÃnekÃrthabodhakatvÃdekÃrthabodhakatvenaiva tadvÃraïasambhave 'pi tad viÓe«aïadÃnamanvitÃbhidhÃnavÃdo 'smabhirnÃdriyate ityabhiprayasÆcanÃyaiva ityavadheyam / ********** END OF COMMENTARY ********** eketi sÃkÃÇk«ÃnekapadavÃkyÃnÃm / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) sÃkÃÇk«Ãneketi---sÃkÃÇk«Ãni anekÃni padÃni yatra tÃd­ÓavÃkyÃnÃæ vyavaccheda ityartha÷ / atra ca vÃkyÃnÃmityeva vivak«itaæ; vÃkyatvenaivÃnekapadatvaparasparasÃkÃÇk«atvayo÷ prÃpte÷ / svarÆpÃkhyÃnaparatvÃdeva tayorupÃdanasya, na cÃnanvitÃrthabodhakatvaviÓe«aïÃdevÃnvitÃrthabodhakavÃkyÃv­ttiriti vÃcyam; parasparanvitÃrthakavÃkyadvayasya militvà padatvÃpattivÃraïaparatvÃdeva vÃkyÃnÃmityukte÷ / ananvitÃrthetyÃdinà tu ekaikavÃkyasyaiva vÃraïam / ********** END OF COMMENTARY ********** arthabodhakà iti kacaÂatapetyÃdÅnÃm / varïà iti bahuvacanamavivak«itam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) ka-ca-Âa-ta-petyÃdÅnÃmiti---nanu prayogÃrhetyatra prayogo noccaraïamÃtraæ, tadà pratipadikavÃraïÃpatte÷ / kintu arthabodhanÃrthamuccÃraïamevÃvaÓyaæ vÃcyam / pratipadikamÃtrasya tadarthamanuccÃraïÃt / tathà ca prayogÃrhapadÃdeva nirarthaka-ka-ca-Âa-ta-pÃdÅnÃæ vÃraïaæ sÃyaditi cet, satyam / arthabodhakatvÃnupÃdÃner'thaviÓe«aïasyÃnanvitetyasyÃnupÃdÃnamanÃyatyaiva paryyavasyati / tataÓca tadanupÃdÃne vÃkyamahÃvÃkyayorativyÃptyÃpattyà tadvÃraïÃyÃnanvitetyasya dÃnÃvaÓmyabhÃve tadanurodhena tadviÓe«asyÃrthasya bodhakatvamupÃdeyam / ata eva ka-ca-Âa-ta-pityÃderapi vÃraïamityabhiprÃyÃt / kacaÂatapadÃyaÓca padaikadeÓavarïïà ityatra bahutvÃvivak«ÃmÃha---varïïà iti / ## (lo, Å) varïà iti / bahuvacanamavivak«itaæ tenaikasya varïÃsya dvayorapi ca parigraha÷ evaæ ca mayi sÃnugraho bhavetyatra akÃrasya ekavarïasya vÃsudevasambandhoktasya na padatvahÃni÷ / tatreti--yathÃsambhavaæ padavÃkyayo÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## e«Ãæ svarÆpamÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) yogyatÃkÃÇk«ayorarthaghaÂitatvena arthasya prabhedamÃha---artha ityÃdi / svarÆpaæ lak«aïam / Óaktayo v­ttaya÷ / ## (lo, u) tatrÃbhihitÃnvayavÃdinÃæ mate vÃkyÃrtho 'pi padabhidheya iti vak«yeta / ÃnvatÃbhidhÃnavÃdinÃæ mate ca vÃkyÃbhidheya÷, lak«yaÓca padamÃtrasyÃrtha÷ / vyaÇgyaÓca varïapadavÃkyÃdÅnÃm / ye cÃnvitÃdayo lak«ye vÃkyÃrthe iti Æcu÷ tanmate tatparyyav­ttireva vÃkyÃrthabodhikÃ, dvitÅyalak«aïetyaparaæ nÃma / nanu tatra gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdau taÂÃrthabodhikà vak«yamÃïalak«aïà v­tti÷ / gauïyÃÓca lak«aïÃyÃmantarbhÃvanÅyatvÃdeva gauïÃrthasya na p­thaÇnirdeÓa÷ / iha vya¤janÃyà abhidhÃlak«aïayo÷ sÃhacaryyakathanaprastÃvÃt ÓabdamÃtraÓaktitvavacanamupalak«aïam / vya¤janÃprastÃve lak«aïÃprastÃve tu bhaÂÂamate "sà v­ttirvya¤janà nÃma ÓabdasyÃrthÃdikasya ca' iti vak«yati / ********** END OF COMMENTARY ********** tà abhidhÃdyÃ÷ / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) tatrÃbhidhÃlak«aïamÃha--tatra saæketitÃrthasyeti / abhidheti abhidhÅyate bodhyate iti yogÃrtha eva lak«aïam; tatra kasyÃrthasya bodhanÃttÃd­Óo yogÃrtha ityatrÃha saæketiteti / saæketo v­ttirna tvabhidhÃ, ÃtmÃÓrayÃpatte÷ / tatastad grahÃrthe kÃritam / tatra karmaïi ktapratyayena g­hÅtav­ttikasyÃrthasyetyartha÷ / evaæ cÃg­hÅtav­ttikÃrthabodhikà vya¤janà kathaæ vÃriteti vÃcyam / g­hÅtatadv­ttikasyotyarthÃta÷ tataÓca lak«aïÃyamativyÃpti÷ syÃdityata Ãha---agnimeti / prathamag­hÅtetyartha÷ / lak«aïà tu Óaktigrahottaraæ bÃdhÃvatÃre satyeva g­hyate / ata eva vyÃkhyÃsyati--ÓattyantarÃnantariteti / kecittu tisÌïÃæ v­ttÅnÃm agroktetyagrimapadÃrthaæ vyÃcak«ate / tanna / tadbhaÇgyÃbhidhÃbhidhetyevamananvayÃpatte÷; ÓaktyantarÃnantariteti vyÃkhyÃnupapatteÓca / ********** END OF COMMENTARY ********** uttamav­ddhena madhyamav­ddhamuddiÓya "gÃmÃnaya" ityukte taæ gavÃnayanaprav­ttamupalabhya bÃlo 'sya vÃkyasya "sÃsnÃdimatpiï¬Ãnayanamartha÷" iti prathamaæ pratipadyate, anantaraæ ca "gÃæ badhÃna" "aÓvamÃnaya" ityÃdÃvÃvÃpodvÃpÃbhyÃæ goÓabdasya "sÃsnÃdimÃnartha÷" Ãnayanapadasya ca "Ãharaïamartha÷" iti saæketamavadhÃrayati / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) tatra v­ddhavyavahÃradarÓanÃrtha÷ saæketagraha÷; tat prakÃraæ darÓayati--uttameti / matamÃÓritya vyÃca«Âhe--uttameti / ïadhyamaæ v­ddham / bÃlo vyutpisu÷ / vÃkyasyÃkhaï¬asyetyartha÷ / sÃstrÃdimat piï¬Ãnayanamasya khaï¬Ãrtha÷ / natu pratyekaæ goÓabdasya sÃstrÃdimÃn, piï¬a÷ / Ãnayanasya Ãharaïamiti pratipadyate jÃnÃti / asya vÃkyasyeti / anena prathamaæ vÃkyavÃkyÃrthayo÷ Óaktigraho darÓita÷ / ÃvÃpa÷ pratij¤Ã, udvÃpa÷ uddhÃra÷ / ÃvÃpodvÃpau ÓrutapadatyÃgena tatsthÃne padÃntaraÓruti÷ / ## (lo, Æ) krameïÃbhidhÃdÅnÃæ svarÆpamÃha-tatrapi etat kÃrikÃrthamanvitÃbhidhÃnaayamartha÷-ÓabdatadarthayorvÃcyavÃcakatve vyutpannÃnÃmeva vÃkyÃrthapratÅti÷, vyutpattiÓca v­ddhaprayogÃdeva, sa ca vÃkyarÆpa eva, vÃkyaæ cÃnvitabodhaniyatam / tataÓcopadeÓakale 'nvita eva sambandhagrahaïamiti / nanu tarhi vÃkyabhÃgarÆpe«u pade«u padÃrthabodhavyatirekeïa bhinnavÃkyani«Âe«u pade«u kathamarthÃvabodha ityata Ãha---anantaraæ ceti / ayamÃÓaya÷---yadyapi v­ddhavyavahÃrapÆrvikaiva sarvà vyutpatti÷, v­ddhavyavahÃraÓca vÃkyenaiva, tathÃpi yasya padarÆpasya vÃkyabhÃgasya bodhe yasyÃrthabhÃgasyÃvÃpa÷, yaduddhÃre coddhÃrastasmen padÃrthe tasya padasya ÓaktirÃvÃpoddharadarÓanenaivÃnug­hÅtatayÃr'thÃpattyÃvagamyata iti / evaæ cÃtra pak«e pratyayÃnumÃnÃrthÃpattibhi÷ pramÃïai÷ saæketagraha iti sÆcitam / yadÃhu÷--- "Óabdav­ddhÃbhidheyÃæÓca pratyak«eïÃtra paÓyati / ÓrotuÓca pratipannatvamanumÃnena ce«Âayà // anyathÃnupapattyà ca bodhacchaktiæ dvayÃtmikÃm / arthÃpattyà ca budhyeta sambandhaæ tripramÃïakam" // iti / asya hyartha÷--Óabdo gÃmÃnaya ityÃdivÃkyam, v­ddhau prayojakaprayojyau, abhidheyo gavÃnayanÃdi÷ / tÃn Órotà pratyak«eïa paÓyati jÃnÃti / anumiti ÓarÅraæ ca-yeyaæ prayojya v­ddhasya prav­tti÷ sà etadanuguïabuddhi pÆrvikÃ; prav­ttitvÃt; madÅyaivaævidhaprav­ttivat / sà ca prav­ttiretatprayogajanyÃ; etadanvayavyatirekÃnuvidhÃnÃditi dvayamÃÓrayabhÆtasya vÃkyasya vÃcakatvaniyamanaæ, vi«ayabhÆtasya vÃcyatvaniyamanam ÃtmÃ-svarÆpaæ yasyÃ÷ tathÃbhÆtÃæ Óaktiæ vÃcakavÃcyatvarÆpaæ sambandham anyathÃnupapattyà arthÃt prayojakav­ddhaprav­tterjÃnÃti / nanvevaæ bhinnavÃkyayogÃt prativÃkyaæ vyutpattirevek«aïÅyÃ, sÃvÃcyà durupapÃdyeti ÓabdavyavahÃrecchede ityata Ãha--arthÃpattyà ca iti / atra cakÃreïa bodhe tu Óaktiæ dÆyÃtmikÃmityasyà parÃmarÓa÷ / avabudhyate iti pÃÂhe tvarthata eva tat parÃmarÓa÷ / evaæ cÃyamartha÷; g­hÅtasaæketavÃkyabhÃgarÆpasya tadarthadvayÃtmikÃæ Óaktiæ vÃcyavÃcakasambaddhÃm avÃpoddhÃradarÓanÃnug­hÅtatayà arthÃpattyà jÃnÃtÅti / arthastu vÃkyavÃkyÃrthayo÷ vÃcyavÃcakatvasambandhini bodhane ekÃrthÃpatti÷ / padatadarthayoÓcÃpareti dvayorapyarthÃpattyo÷ sÃmÃnyata ekatayÃgaïanam / ********** END OF COMMENTARY ********** kvacicca prasÅddhapadasamabhivyÃharÃt, yathÃ-- "iha prabhinnakamalodare madhÆni madhukara÷ pibati" ityatra / kvacidÃptopadeÓÃt, yathÃ-- "ayamaÓvaÓabdavÃcya÷" ityatra / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ­) kvacidekenaivopamÃnena pramÃïena saæketagrahaæ darÓayati-kvacicceti / ayamartha÷--tridhà khalu upamÃnapramÃïavyavasthiti÷; yadÃhu÷--"sÃd­Óyaæ dharmamÃtraæ ca vaisÃd­Óyaæ ca bhedata÷"iti; tatra sÃd­Óye gosad­Óo gavaya÷ / vaisÃd­Óye kÃkavisad­Óa÷ kokila÷ / dharmamÃtre prak­tameva / upÃdeyÃdyudÃharaïam--atra hi prabhinnakamalodare madhupÃt­tvadharmapratipÃdakai÷ pÆrvÃvadhÃritasaæketatayà prasiddhai÷ padai÷ samabhivyÃhÃrat madhukarapadÃrtho bhramara iti saÇketamavadhÃrayati / etacca upalak«aïaæ; tena gosad­Óo gavaya÷ kÃkavisad­Óa÷ kokila ityanayorupamÃnapramÃïena saÇketagraha÷ sÆcita÷ kvacit ÓabdapramÃïa ityata Ãha---kvaciditi / Ãpto viÓvasta÷, sa ca nirddhÃritavacana÷ / tenÃyamaÓvaÓabdavÃcya ityukto 'pyaÓvÃrthaæ saæketaæ g­hïÃti / ********** END OF COMMENTARY ********** taæ ca saÇketitamarthaæ bodhayantÅ Óabdasya ÓaktyantarÃnantarità ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ì) agrimeti--kÃrikÃpadÃrtha÷ ÓaktyantarÃnantariteti / tena lak«aïÃvya¤janayorasya vaiparÅtyaæ sÆcitam / lak«aïà hi abhidhÃntaritaiva; vya¤janà yatra lak«aïà nÃsti tatrÃbhidhÃntarità / taddvitÅyÃntaritÃ, yad vÃ, agrimetyanena yannÃmà yatra caitrÃdi÷ tannÃmÃvi«ayatayÃpi sa ityuktaprakÃrÃdÃÓrita caitretyÃdinÃnnà vi«ayoderiva sÃntarÃyasaæketitÃdvaitalak«aïaæ sÆcitam / ********** END OF COMMENTARY ********** Óaktirabhidhà nÃma / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) kvacicceti---samabhivyÃhÃro 'nvayitvenaikavÃkye nirddeÓa÷ / prabhinneti-- atra madhupadaæ pibatipadaæ ca prasiddham / kenÃpi k­topyag­hÅtaÓaktikasya madhukarapadasyasamabhivyÃh­tamadhupÃnÃnvayitvÃt bhramare Óaktirg­hyate / taæ ca saÇketitamiti--tattadgrÃhakag­hÅtav­ttikamityartha÷ / ÓaktyantarÃnantariteti--Óaktiv­ttistadgrahÃnantaritetyartha÷ / iyam ÃgrimapadavyÃkhyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## jÃtirgopiï¬Ãdi«u gotvÃdikà / guïo viÓe«ÃdhÃnahetu÷ siddho vastudharma÷ / ÓuklÃdayo hi gavÃdiraæ sajÃtÅyebhya÷ k­«ïagavÃdibhyo vyÃvartayanti / dravyaÓabdà ekavyaktivÃcino harihara-¬ittha¬avitthÃdaya÷ / kriyÃ÷ sÃdhyarÆpà vastudharmÃ÷ pÃkÃdaya÷ / e«u hi adhiÓrayaïÃvaÓrayaïÃntÃdipÆrvÃparÅbhÆto vyÃpÃrakalÃpa÷ pÃkÃdiÓabdavÃcya÷ / e«veva hi vyakterupÃdhi«u saæketo g­hyate, na vyaktau÷ ÃnantyavyabhicÃrado«ÃpÃtÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) nanu saæketitor'tha÷ kiæ dharmo dharmo và ityatrÃha--saÇketiteti / Óabdabhedena saæketagrahavi«ayor'tho bhinna ityuktakrameïa / viÓe«ÃdhÃnamitarato vailak«aïyabodhajanakam; etad rÆpo yo vastudharma÷ sa siddho nitya ityÃha--siddho vastudharma iti---etanmeta guïà api nityà eva---utpattivinÃÓapratÅtistvÃvirbhÃvatirobhÃvarÆpaiva / guïÃnÃæ viÓe«ÃdhÃnaæ grÃhayati--suklÃdayohi iti--vyÃvarttayanti vilak«aïatayà bodhayanti harihareti / idaæ ca bÃlyÃdyavasthÃbhedena vyaktibhedÃnaÇgÅkÃre / tadaÇgÅkarttÌïÃæ mate tu ayamapi jÃtiÓabda eva / ÃkÃÓavindhyamandarÃdiÓabdà ekaikavyaktidravyavÃcakà bodhyÃ÷ / kriyà iti--sÃdhyarÆpÃ÷ janyarÆpà mahÃpralaye paramÃïÆnÃmapi ni«kriyatvena kriyÃyà na nityatvam, atastasyà janyatvamevetyatastasyÃnÃvirbhÃvatirobhÃvakalpanà / apÃkajarÆpÃïi paramÃïuv­ttÅni--nityÃnyeva ityatastadv­ttipadÃrthavibhÃjakopÃdhikattvarÆpaæ nityatvaæ sarvaguïÃnÃmevetyabhiprÃya÷ / e«veveti--e«u kriyÃrÆpavastudharme«u bodhye«u pÃkÃdiÓabdavÃcyo 'dhiÓrayaïÃvaÓrayaïÃntÃdikriyÃkalÃpa ityartha÷ / anyathÃnekakriyÃghaÂitapÃke kà kriyÃpadadhÃtvartha÷ syÃditi bhÃva÷ / e«veveti--dravyaævinà e«u vyakterupÃdhi«uityartha÷ / Ãnantyeti---gavÃdivyaktÅnÃm Ãnantyena tatra sarvatra ÓaktigrahÃsambhavÃdityartha÷ / yadi ca ekavyaktÃveva saæketagraha ityucyate tadÃha---vyabhicÃreti / yadvyaktau saæketo g­hÅtastatabhinnastatsajÃtÅyavyaktÃvapi svarÆpodbodhÃt kÃraïaæ Óaktigrahaæ vinÃpi kÃryyabodhÃd vyabhicÃrajo«a ityartha÷ / ## (lo, Ê) iha kecidÃhu÷; jÃtireva padÃrtha÷, kecit jÃtivyaktÅ, kecid vyaktyÃk­tijÃtaya ityÃdÅni matÃntarÃïi parih­tya sarve«Ãæ vÃÇmayÃnà vyÃkaraïamÆlatvÃt alaÇkÃrapranthe«u ca prÃyeïa tadanugatatvenaiva vyavahÃrÃcca mahÃbhëyakÃramatamÃÓrityÃha---saÇketa iti / guïapadÃrthaæ viv­ïoti--guïa iti / viÓe«ÃdhÃnaheturiti jÃtervyavaccheda÷ / siddha iti kriyÃyÃ÷ / guïÃnÃæ viÓe«ÃdhÃnahetutvopapattimÃha--ÓuklÃdaya iti / gavÃdikaæ jÃtyà labdhagovyavahÃrayogyatÃkam / dravyetyÃdi / hetuæ vinÃpi ayaæ ¬ittha÷ ¬avittha ityÃdirÆpeïaæ Ó­ÇgagrÃhikayà vakt­saæketena vyakti«u sÃnniveÓita÷ / sajÃtÅyaÓÆnye ¬itthÃdyarthopasthÃpaka÷ Óabda÷ saæketasya vi«aya iti / pÆrvÃparÅbhÆta÷ pradhÃnakriyÃyà avayavarÆpatayà kÃryyakÃraïabhÆtena santÃnÅbhÆta÷ / e«veveti---e«u jÃtyÃdi«u / iha ca dravyasyopÃdhivi«ayatvÃsambhave 'pi tatsaæj¤ÃyÃ÷ upÃdhitvena tattvamupacÃrÃt / ¬itthÃdyarthe cÃnantyavyabhicÃrÃbhÃvÃt upÃdhiæ vinaiva sambhavati vÃcyavÃcakasambandhasamayagraha iti nopÃdhirapek«yate / vakt­svecchÃkalpitasya saæj¤ÃÓabdasya svaprav­ttÃvupÃdhyupagame punarÃtmÃÓrayado«a÷ / tathÃpi dravyasaæj¤Ãyà apyupÃdhitvaæ pratÅtyanurodhenoktam / ata eva guïadravyakiyÃsu ceti dravyakiyÃsu ceti dravyasya saæketavi«ayatvamuktaæ, tatrÃnantyavyabicÃrado«ÃpÃtÃbhÃvÃt / Ãnantyeti-vyaktÅnÃmanantatvÃt pratyekaæ ca rekhoparekhÃdisaæsthÃnaviÓe«asya ca bhinnatvÃt tatrÃÓakya÷ sabhayagraha iti / nanvevaæ gavÃdipadena saæketitatvÃt jÃtÃvantarhitÃyÃæ kathaæ vyaktipratÅti÷ / avinÃbhÃvasyÃnusandhÃnamantareïÃk«epakatvÃbhÃvÃt / yathà và dhÆmÃdigatasya vahnyÃderavinÃbhÃvÃnusandhÃnaæ cÃtrÃnupalabdhibÃdhitaæ; tatrÃnupayogitayà vyakte÷ Óabdabodhitatvaæ vinà ÓÃbde 'nvaye praveÓÃsambhava iti jÃtyabhidhÃyake Óabde tadbonÃrthaæ vya¤janaiva v­ttirÆpÃsitumuciteti rahasyam / evaæ ca jÃtimÃtrasaÇketapak«e ca nirvivÃdam / kiæ ca saæÓayÃpagamÃrtham upÃttÃni padÃni saæsargasya mukhyÃÇgaæ saæs­jyamÃnaæ vyaktirÆpaæ sÃk«Ãnna bodhayanti, bahiraÇgantu tadupÃdhibhÆtaæ sÃmÃnyameva bodhayanti, ityasaÇgatam / ye tvÃhu÷, "vyaktisadhrÅcÅnÃyÃmeva jÃtau saÇketa' iti tairapi prak­tasya lak«aïasyÃsaÇketitatvÃt saÇketitabhedÃnÃmabhÃvÃt, prak­tasaæsargayogyavyaktipratÅtau ÓaktyantaramavaÓyamabhyupeyam / sÃmÃnyasya sarvaviÓe«atvÃÇgÅkÃrÃt saÇketena sarvaviÓe«yaj¤Ãne tu sarvasyÃpi sarvaj¤atvÃpatti÷ / prathamoddeÓakÃle tu sarvavyaktÅnÃæ sÃmmukhyÃÇgÅkÃratayà sÃmÃnyaliÇgitayà pratyaÇgÅkÃre punarÃdhunikasyÃpi svalak«aïasya prathamopadeÓakÃlavat sammukhÅkÃreïaiva pratÅti÷ syÃt / tataÓcÃnvayopapÃdikÃyÃ÷ sÃk«Ãt pratÅte÷ padasya Óaktyantaraæ vinà kiæ bÅjabhityalaæ bahunà / ********** END OF COMMENTARY ********** atha lak«aïÃ-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) lak«yo lak«aïayà grÃhya÷ ityuktatvÃllak«aïÃyà lak«aïamÃha---mukhyÃrtheti / mukhyÃrtha÷ ÓakyÃrtha÷, tatrÃparapadÃrthasyÃnvayabÃdhe j¤Ãte satÅtyartha÷ / gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdau mukhyÃrthasya gaÇgÃyà abÃdhÃt; kintu aparapadÃrthasya gho«Ãnvayasyaiva bÃdhÃt / tadyuktomukhyÃrthasambaddha÷ anyo mukhyÃrthÃdanya÷ / yathà v­tyà j¤Ãtayà iti Óe«a÷ / na kevalaæ mukhyÃrthabÃdhaj¤ÃnÃdhÅnaæ tajj¤Ãnaæ, api tu rƬhe÷ prayojanÃd vÃpÅti / ---rƬhi÷ bhÆrikÃlaprayoga÷ / tathà ca etattritayaj¤Ãpitayà yà v­ttyà mukhyÃrthÃdanyo mukhyÃrthasambaddhor'tha÷ pratÅyate asau Óaktirv­ttirlak«aïetyartha÷ / sà cÃrpità vakt­puru«eïa lak«yÃrthavi«ayatayÃ-janitetyartha÷, tathà ca vakt­tÃtparyyatmikaiva sà bodhyà / natu naiyÃyikoktaÓakyasambandharÆpÃ; tasyà vavatrÃnyena vÃrpitatvÃbhÃvÃt / yà tu vyaÇgyÃrthe tÃtparyyakhyà v­ttirdhvanikenoktà yà ca padÃrthadvayasaæsarge tÃtparyyÃkhyà v­tti÷ prÃcÅvanaiyÃyikairuktà sà naitÃttritaya-j¤ÃpitÃ; ityato bhinnaiva sà / mukhyÃrthe 'parapadÃrthÃnvayabodhe 'pi tÃtparyyavi«ayasya tÃd­ÓÃnvayasya mukhyatÃvacchedakarÆpeïa bodhÃnupapattireva; tena chatriïo gacchanti kuntÃ÷ praviÓantÅtyatra mukhyÃrthayo÷ chatrikuntayo÷ gamanapraveÓÃnvayasattve 'pi niruktamukhyÃrthabÃdhasattvÃnnÃvyÃpti÷ / chatrisÃrthavÃhitvena kintitvena ca rÆpeïÃnvayasya tÃtparyyavi«ayasya mukhyatÃvacchedakacchatritvakuntatvÃbhyÃmanupapatte÷ / atra ca tÃtparyyavi«ayatvÃnupÃdÃne tu chatrikuntayorgamanapraveÓÃnvayasya mukhyatÃvacchedakaccha tritvakuntÃbhyÃmutpadyamÃnatvÃt--tatrÃvyÃptyÃpatte÷ / evaæ mukhyatÃvacchedrakarÆpeïa ityanupÃdÃne 'pi tayorevÃvyÃpti÷ syÃt / tÃtparyyavi«ayasya chatrisÃrthavÃhino gamanÃnvayasya kuntina÷ praveÓÃnvayasya ca lak«atÃvacchedakacchatrisÃrthavÃhitvakuntitvÃbhyÃmupapatte÷ / anyor'tha ityatrÃpi mukhyatÃvacchedakÃnyadharmÃvÃcchinna ityartha÷ / tena ghaÂapadasya nÅlaghaÂe lak«aïÃyÃæ tasya ghaÂanyatvÃbhÃve 'pi nÃvyÃpti÷ / mukhyatÃvacchedakaghaÂatvÃnyanÅlaghaÂatvÃvacchinnatvÃt / ## (lo, e) atheti-athÃbhidhÃnantaraæ lak«aïoddeÓakramaprÃptà lak«aïà nirÆïyata iti Óe«a÷ / mukhyÃrtheti---mukhyÃrtho gaÇgÃdiÓabdasya jalamayÃdi÷ tasya ca ÃdheyapadÃrthÃntare 'nvayÃnupapattau, na ca yata÷ kutaÓcit yadeva tadeva lak«yate-atiprasaÇgÃdityata Ãha---tadyukta iti / tena mukhyÃrthena yena kenacit sambandhena sambaddha÷ anyor'tha÷ taÂÃdi÷ yayà ÓabdaÓaktyà pratÅyate bodhyate; na ca sambandhamÃtrÃdapi lak«yÃrthapratÅti÷ api prasaÇgÃdeva ityÃha--rƬhe÷ prayojanÃd và / kvacid rƬhe÷ anÃdiv­ddhavyavahÃraprasiddhe÷ kvacit pÃvanatvÃdyatiÓayaæ prayojanamuddiÓya / arpitapadÃrthaÓca v­ttÃveva suvyakta÷ / evaæ cÃtra lak«aïÃyÃæ hetutrayaæ mukhyÃrthabÃda÷; ca tat sambandha÷, kvacit rƬhi÷ kvacit prayojanaæ ceti / ********** END OF COMMENTARY ********** "kaliÇga÷ sÃhasika÷" ityÃdau kaliÇgÃdiÓabdo deÓaviÓe«ÃdirÆpe svÃrthe / ¤asaæbhavan yayà ÓabdaÓaktyà svasaæyuktÃn puru«ÃdÅn pratyÃyayati, yayà ca "gaÇgÃyÃæ gho«a÷" ityÃdau gaÇgÃdiÓabdo jalamayÃdirÆpÃrthavÃcakatvÃtprak­te 'saæbhavan svasya sÃmÅpyÃdisaæbandhasaæbandhinaæ taÂÃdiæ bodhayati, sà ÓabdasyÃrpità svÃbhaviketarà ÅÓvarÃnudbhÃvità và Óaktirlak«aïà nÃma / pÆrvatra hetÆ rƬhi÷ prasiddhireva / uttaratra "gaÇgÃtaÂe gho«a÷" iti pratipÃdanÃlabhyasya ÓÅtatvapÃvanatvÃtiÓayasya bodhanarÆpaæ prayojanam / hetuæ vinÃpi yasya kasyacitsaæbandhino lak«aïo 'tiprasaÇga÷ syÃt, ityuktam-- "rƬhe÷ prayojanÃdvÃsau" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) vyÃca«Âe---kaliÇga iti / svÃbhÃviketareti / gavÃdiÓabdasya svabhÃvasiddhà v­tti÷ Óaktistadbhinnà / svÃbhÃvikasyÃpi punaruktatvagauravÃdÃha---ÅÓvaramÃtraniyamitetaretyartha÷ / mÃtragarbhatvÃkaraïe vakt­tÃtparyyayÃpi ÅÓvaraniyatatvÃttasya ca tadbhinnatvÃnupapatte÷ / ÅÓvarÃnaÇgÅkartt­mÅmÃæsakamate tu ÓaktirÆpÃdatiriktapadÃrthÃntarÃditaretyartha÷ / Óaktirv­tti÷ / pÆrvatreti--kaliÇga÷ sÃhaska ityatretyartha÷ / prasiddhirati bhÆrikÃlaprayoga ityartha÷ / atiprasaÇga iti-iyaæ kaviprayogÃrhà lak«aïà vyutpÃdyate / rƬhiprayojanaÓÆnyÃ, lak«aïà tu neyÃrtha iti vak«yate, sà ca kÃvye do«a eva / tatrÃti prasaÇga÷ syÃdityartha÷ / ## (lo, ai) udÃharaïadarÓanapÆrvakaæ kÃrikÃrthaæ v­ttyà viÓadayati--kaliÇga iti / svÃrthe vÃcyarÆpe 'sambhavan deÓaviÓe«ÃdirÆpÃrthasyÃcetanatayà sÃhasikÃdyarthenÃnvayÃnupapattyÃnupapadyamÃnaprayoga÷ kuta ityÃha--jalamayÃdirÆpÃrthasya vÃcakatvÃt / ayamartha÷--gaÇgadiÓabdo yasmÃt jalamayÃdirÆpamevÃrthaæ samayasmaraïÃkÃtara÷ san smÃrayati, tasmÃd vÃcyarÆpasya jalÃdyarthasya gho«Ãdyarthena sahÃnvayÃnupapattyà prak­te vÃcakatvena tasya prayogo na ghaÂata iti / svasyÃtmÅyasya vÃkyÃdyarthasya jalamayÃde÷, tasyÃk«epamÃk­«yopanayanam / sambandhasyÃnvayasya, taddhi taÂaÓabdÃrthaæ yayà bodhayatÅti sambandha÷ / bhaÂÂamate svÃbhÃvikÅ abhidhÃ, tadanyà padasya ÓaktirvyÃpÃra÷, te«ÃmÅÓvarÃnÃdarÃt saæketasyÃnÃdivyavahÃraprav­ttisvÅkÃrÃt / ÅÓvarÃnudbhÃviteti naiyÃyikamatam / tadanayorekatarà svÃbhÃvikÅ, itarà ÅÓvarÃnudbhÃviteti dvidhà vyÃkhyÃtam / pÆrvatra kaliÇga÷ sÃhasika ityatra, uttaratra gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdau / gaÇgÃtaÂa ityÃdau taÂasya gaÇgÃÓabdena pratipÃdanÃt gaÇgÃtÃdÃtmyapratÅte÷ gaÇgÃrthani«ÂÃnÃæ naÂÃrthani«ÂhÃtiÓayitÃnÃæ ÓÅtatvapÃvanatvÃdÅnÃæ pratÅtirlak«aïÃyÃ÷ phalamityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** kecittu "karmaïi kuÓala÷" iti rƬhÃvudÃharanti / te«ÃmayamabhiprÃya÷-- kuÓÃællÃtÅti vyutpattilabhya÷ kuÓagrÃhirÆpo mukhyor'tha÷ prak­te 'saæbhavan vivecakatvÃdisÃdharmyasambandhasambandhinaæ dak«arÆpamarthaæ bodhayati / tadanye na manyante / kuÓagrÃhirÆpÃrthasya vyutpattilabhyatve 'pi dak«arÆpasyaiva mukhyÃrthatvÃt / anyaddhi ÓabdÃnÃæ vyutpattinimittamanyacca prav­ttinimittam / vyutpattilabhyasya mukhyÃrthatve "gau÷ Óete" ityatrÃpi lak«aïà syÃt / "gamer¬e÷" (uïÃdi--2-67) iti gamadhator¬epratyayena vyutpÃditasya goÓabdasya ÓayanakÃle prayogÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) kÃvyaprakÃÓak­duktaæ rƬhilak«aïodÃharaïaæ dÆ«ayitumutthÃpayati--kecittu iti / prak­te asambhavanniti--karmaïÅtyasya laukikakarmaparatvena tannimittaæ kuÓagrahaïamasambhavadityartha÷ / dak«asyaiva mukhyÃrthatvÃditi---bhÆriprayogeïa dak«atvasya laghutvena ca tadacchinnasyaiva Óakyatvena mukhyatvÃdityartha÷ / anyaddhi iti---vyutpattiryogÃrthabÃdha÷ / prav­tti÷ prayoga÷ / tathà ca tenaiva nimittena Óabdasya prav­ttestadavacchinna eva mukhyÃrtha ityartha÷ / lak«yÃrthe kvacit prayogastu tÃtparyyaviÓe«asatve eva; yathà dak«e Óaktasya kuÓalapadasya g­haviÓe«e Óaktasya maï¬apapadasya ca daivakarmaïi kuÓala iti rogÅ maï¬apa iti ca tayodavakarmarogipadasamabhivyÃharasya tÃtparyyagrÃhakatvÃt / gau÷ Óete ityatra Óete iti suptago÷- pradarÓanÃrthameva / gaurastÅti suptagavi prayoge 'pi lak«aïà syÃditi bodhyam / ayaæ ca pratibandha÷ na sarvasammata÷ / uïÃdipratyayÃnÃæ vyutpatte÷ prÃyikatvena tayà prayogÃbhÃvÃt / ata eva cintÃmaïik­toktaæ "pa¤capÃdikÃlabhyÃn uïÃdipratyayÃn"ekenaiva "uïÃdayo bahulam' iti sÆtreïa vadata÷ pÃïine÷ ayamabhiprÃyo yaduïÃdipratyayÃnÃæ prÃyikyeva vyutpattiriti, tathà ca na tayà prayoga÷ / tathà ca gotvenaiva rÆpeïa rƬhiÓaktyà gopadaæ svapadagacchad gosÃdhÃraïyena prayujyate, na uïÃdi-pratyayavyutpattyà iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tadbhedÃnÃha-- ************* COMMENTARY ************* ## (lo, o) kecittviti---prak­te karmaïi kuÓala ityanenÃpi arthatayÃsambhavan anupapattirbÃdhita÷ / vivecakarÆpasya mukhyÃrthatvÃdityanena mukhyÃrthabÃdhÃbhÃvÃdatra kathaæ lak«aïetyartha÷ / goÓabdo yadyapi gamanÃrtho vyutpattinimittaæ tathÃpi gotvÃpattikiyaiva prav­ttinimittam ata eva gacchatyÃgacchati gavi goÓabdaprayoga÷ / yadÃha, ghaÂaÓabdaprasaæge"ghaÂaæna ca tadÃtmatvÃpattirÆpà kiyà matÃ' iti / tadbhedÃniti;--tayo÷ rƬhiprayojanÃbhyÃæ dvidhoktayorlak«aïayorbhedÃn viÓe«Ãn bhidyate 'nena iti bheda iti vyutpattyà / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) tadbhedÃnÃha---mukhyÃrthasyeti / vÃkyÃrthe bodhye, mukhyÃrthasya tÃtparyyavi«ayÃnvayasiddhaye itarasya amukhyÃrthasyÃk«epa÷ pratyÃyanamityartha÷ / anvayavÃkyÃrthayorabhedÃt vÃkyÃrthe mukhyÃrthasyÃnvayasiddhaye iti nÃnvaya÷ / atrÃpi yayaiti Óe«a÷ / asyà upÃdÃnasaæj¤ÃvyutpattimÃha---syÃdÃtmano 'pÅti / Ãtmano mukhyÃrthasyÃpi / atra tÃtparyyavi«ayatvaæ yadi anvayaviÓe«aïaæ na kriyate tadà chatriïe gacchanti kuntÃ÷ praviÓanti ityÃdi«u avyÃpti÷ syÃt; atra tÃtparyyÃvi«ayasya ÓuddhaÓakyÃrthasyÃnvayasiddhisambhavena tadarthamitire«ÃmacchatrikuntÃdÅnÃmanÃk«epÃt / itarasÃhityenÃnvaye tÃtparyyavaÓÃdeva ÓuddhamukhyÃnvayasya bÃdho 'vadheya÷ / tadbÃdho 'pi mukhyatÃvacchedakarÆpeïÃsambhavarÆpa eva; lak«atÃvacchedakarÆpeïa tu nÃsambhava iti bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** rƬhÃvupÃdÃnalak«aïà yathÃ-- "Óveto dhÃvati" / prayojane yathÃ-- "kuntÃ÷ praviÓanti" / anayorhi ÓvetÃdibhi÷ kuntÃdibhiÓcÃcetanatayà kevalairdhÃvanapraveÓanakriyayo÷ kart­tayÃnvayamalabhamÃnairetatsiddhaye Ãtmasambandhino 'ÓvÃdaya÷ puru«Ãda yaÓcÃk«ipyante / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) lak«aïasÃmÃnyalak«aïoktaæ rƬhiprayojanÃnyatarahetukatvamatra ghaÂayannudÃharati---rƬhÃvupÃdÃneti / Óveta÷ ÓvetaguïavÃn / kuntà iti kuntavanta ityartha÷ anayormukhyÃrthÃnvayabÃdhaæ darÓayati / anayoriti / ÓvetÃdibhirityÃdipadÃt nÅlÃdiguïÃnÃæ kuntÃdibhirityÃdi padÃt astrÃntarÃïÃæ ca parigraha÷ / acetanatayeti / idametadudÃharaïÃbhiprÃyeïaivoktam / vastutastu chatriïo gacchanti ityatra chatriïaÓcetanatve 'pi tÃtparyyavi«ayacchatryanvayattyÃlÃbha eva sarvasÃdhÃraïo mukhyÃrthabÃdho bodhya÷ / aÓvÃdaya ityÃdipadacchvetagavÃde÷, puru«Ãdaya÷ ityÃdipadÃt kuntadhÃrivat itarasya parigraha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** pÆrvatra prayojanÃbhÃvÃdrƬhi÷, uttaratra tu kuntÃdÅnÃmatigahanatvaæ prayojanam / atra ca mukhyÃrthasyÃtmano 'pyupÃdÃnam / lak«aïalak«aïÃyÃæ tu parasyaivopalak«aïamityanayorbheda÷ / iyamevÃjahatsvÃrthetyucyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) prayojanÃbhÃvÃditi--rƬhisattvÃdena prayojanÃnanusandhÃnÃt tadabhÃva÷ / prayojanaæ prayojanÅbhÆtaj¤Ãnavi«aya÷ / evaæ rÅtyaiva pÃvanatvÃdirapi pyojanapadÃrtho bodhya÷ / lak«aïalak«aïÃyÃmiti---vak«yamÃïÃyÃmiti Óe«a÷ / parasyaiveti evakÃrÃnmukhyÃrthavyavaccheda÷ / upalak«aïamupasthÃpanam / ## (lo, au) mukhyÃrtheti---mukhyÃbhidheyor'tha÷ tasya itara÷ prak­tanirvÃhaupÃyika÷, tasyÃk«epa÷ Ãk­«ya upanayanam / anvayasambandhasya siddhaye nirvÃhÃya / Ãtmano 'pyupÃdÃnÃt, ayamartha÷, iha khalvabhidhayà bodhitasyÃpi ÓvetakuntÃdyarthasya puna÷ puru«ÃderviÓe«aïatayà lak«aïÅyatvena upÃdÃnamiti / atigahanatvaæ-kuntayuktÃ÷ puru«Ã÷ praviÓantÅti abhidhÃnÃlabhyam / ucyate-parairiti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) lak«aïalak«aïÃmÃha--arpaïamiti / atra arpaïamityatra paratraiveti Óe«a÷, svasya paramÃtravi«ayatà ityartha÷ / natu mukhyÃrthavi«ayatÃpÅtyartha÷ / upÃdÃnalak«aïÃyÃæ tu mukhyÃrthasyÃpi vi«ayatà iti bheda÷ / svasyetyatra yasyà iti Óe«a÷ / tathà ca vÃkyÃrthe bodhye parasya amukhyÃrthasya anvayasiddhaye anvayabodhÃya yasyà lak«aïÃyÃ÷ svasya arpaïaæ paramÃtravi«ayatÃ; e«Ã lak«aïalak«aïetyartha÷ / vÃkyÃrthanvayayorabhedÃdvÃkyÃrthe parasyÃnvayasiddhaye iti tu nÃnvaya÷ / tÃd­Óasaæj¤ÃvyutpattimÃha---upalak«aïeti / mukhyÃrthaæ vihÃyÃmukhyÃrthamÃtrabodhanam upalak«aïaæ svasya taddhetutvÃdityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** rƬhiprayojanayorlak«aïalak«aïà yathÃ-- "kaliÇga÷ sÃhasika÷" "gaÇgÃyÃæ gho«a÷" iti ca / anayorhi puru«ataÂayorvÃkyÃrthe 'nvayasiddhaye kaliÇgagaÇgÃÓabdÃvÃtmÃnamarpayata÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) atra rƬhiprayojanahetukatve yathÃsaækhyamudÃharaïadvayamÃha---kaliÇga ityÃdi / atra kaliÇga÷ sÃhasika iti na pÃÂha÷ / kintu kaliÇga÷ sÃhasaæ karoti ityeva pÃÂha÷ / sÃdhyavasÃnÃlak«aïÃyà udÃharaïaprasaÇge vyaktirbhÃvi«yatÅtyartha÷ / ubhayatraiva mukhyÃrthaæ kaliÇgarÆpaæ deÓaæ pravÃharÆpÃæ saÇgà ca vihÃya taddeÓasthapuru«atattÅrayo÷ parayoranvayaprabodhÃya puru«atari-rÆpa-mÃtra-vi«ayatà lak«aïÃyÃ÷ / taddarÓayati---anayorheti / vÃkyÃrtha bodhye puru«ataÂayoranvayasiddhaye ityanvaya÷ / samarpayata ityatra paramÃtra iti Óe«a÷ / paramÃtraæ ---vi«ayÅkuruta ityartha÷ / kaliÇgagaÇgÃÓabdau ityatra kaliÇgagaÇgÃÓabÃdapadaæ tanni«Âhalak«aïÃdvayaparaæ yathà vyÃkhyÃtÃrthanusÃreïa bodhyam / evamuttaratrapi vyÃkhyeyam / ## (lo, a) arpaïaæ svasya gaÇgÃde÷ / parasyÃÇgasya taÂÃdirÆpalak«aïahetutvÃt sambandhamÃtrasya ityartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà vÃ-- "apak­taæ bahu tatra kimucyate sujanatà prathità bhavatà param / vidadhadÅd­Óameva sadà sakhe ! sukhitamÃssva tata÷ ÓaradÃæ Óatam" // atrÃpakÃrÃdÅnÃæ vÃkyÃrthe 'nvayasiddhaye upak­tÃdaya÷ Óabdà ÃtmÃnamarpayanti / apakÃriïaæ pratyupakÃrÃdipratipÃdanÃnmukhyÃrthabÃdho vaiparÅtyalak«aïa÷ sambandha÷, phalamapyapakÃrÃtiÓaya÷ / iyameva jahatsvÃrthetyucyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) prayojanahetukatve udÃharaïÃntaramÃha-yathà vÃ-upak­tamiti / apakÃritvena anyato j¤Ãtaæ pratÅyamukti÷ / tvayà bahu upak­taæ tatra kimucyata ityartha÷ / yatreti pÃÂhe tu tatreti pÆraïÅyam / apakÃrÃdÅnÃmiti--atrÃdipadÃd durjanatÃdu÷ khitayo÷ parigraha÷ / phalam apakÃradyatiÓaya iti phalÅbhÆtaj¤Ãnavi«aya ityartha÷ / evamuttarottaramapi bodhyam / idaæ ca na ruciramuktam / lak«yÃrthÃtiÓayasya prayojanatve rƬhilak«aïÃyÃmapi tatsambhavÃt viÓe«ÃbhÃvÃpatte÷ / kintu apakÃradurjanatvalak«aïayo÷ phalaæ sambodhyasya kauÂilyaæ du÷ khitalak«aïÃyÃstu kauÂilyaphalatvam / ## (lo, Ã) apakÃrÃrdÃnÃmityÃdiÓabdena durjanatvadu÷ khitatve upak­tÃdayaæ ityÃdiÓabdena sujanatvasukhitatve / apakÃrÃdyatiÓaya÷-svaÓabdÃbhidhÃnÃlabhya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** #<ÃropÃdhyavasÃnÃbhyÃæ pratyekaæ tà api dvidhà /># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) upÃdÃnalak«aïalak«aïÃdvayaæ rƬhiprayojanadvayahetukatvena caturvidhamuktam / adhunÃtaccatu«Âayasya dvaiguïyenëÂavidhamÃha---Ãropeti / lak«yÃrthe prathamata÷ ÓakyÃrthÃbhedÃropa Ãropa÷ / tasyÃropasya utkaÂatvamadhyavasÃnam / ********** END OF COMMENTARY ********** tÃ÷ pÆrvoktÃÓcaturbhedalak«aïÃ÷ / ## ## vi«ayiïà anigÅrïasya vi«ayasya tenaiva saha tÃdÃtmyapratÅtik­tsÃropà / iyameva rÆpakÃlaÇkÃrasya bÅjam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) te kÅd­Óatve bhavata ityatrÃha---vi«ayasyeti / vi«aya ÃropÃdhikaraïaæ lak«yÃrtha÷ / tasya anigÃrïïasya anÃcchÃditasya arthÃt svavÃcakanÃmapadena uktasya anyatÃdÃtmyaæ ÓakyÃrthÃbheda÷ / tatpratÅtik­llak«aïa sÃropà syÃdityartha÷ / nigÅrïïasya viÓi«ya svÃvÃcaka-nÃmapadena anuktasya tu sÃdhyavasÃnikà matetyartha÷ / anyatÃdÃtmyapratÅtiÓca lak«aïaj¤Ãnata÷ pÆrvaæ bodhyà / tatpratÅtik­cca yadyapi samÃnavibhaktikapadadvayameva, na tu lak«aïÃ; tathÃpyanyatÃdÃtmyapratÅtipÆrvakapratitik­dityevÃnyatÃdÃtmyapratÅtik­d ityasyÃrtha÷ / na ca sÃdhyavasÃnÃyÃæ svÃvÃcakanÃmapadenÃnirddeÓe samÃnavibhaktyantapadÃbhÃvÃt, kathaæ tÃdÃtmyapratÅtik­diti vÃcyam, ÃkhyÃtena lak«yÃrthasyoktau tat pratÅte÷; taccÃgre darÓayi«yate / ## (lo, i) evaæ caturvidhÃpi lak«aïà pratyekaæ sÃropà sÃdhyavasÃnà itya«ÂavidhetyÃha--Ãropeti / anigÅrÃrïasvarÆpasÃmÃnyatÃdÃtmyapratÅtirÃropa÷ / vi«ayanigaraïe 'bhedapratipattirvi«ayiïo 'dhyavasÃnam / evaæ svaÓabdÃrthanÃmnà gatÃrthe 'pi sphuÂÅkaraïÃya lak«aïena nirddiÓati--vi«ayasyeti / ********** END OF COMMENTARY ********** rƬhÃvupÃdÃnalak«aïà sÃropà yathÃ-- "aÓva÷ Óveto dhÃvati" / atra hi ÓvetaguïavÃnaÓvo 'nigÅrïasvarÆpa÷ svasamavetaguïatÃdÃtmyena pratÅyate / prayojane yathÃ-- "ete kuntÃ÷ praviÓanti" / atra sarvanÃmnà kuntadhÃripuru«anirdeÓÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) aÓva÷Óveta iti---atra ÓvetaguïavÃnaÓva÷ lak«yÃr'tho 'nigÃrïïo 'ÓvaÓabdenaivoktatvÃt / ÓvetaguïaÓvayo÷ samÃnavibhaktyà tÃdÃtmyapratÅti÷ / prayojane yathÃ--iti upadÃnalak«aïeti Óe«a÷ / ete kuntà iti; kuntÃnÃmaviralatvamatra prayojanam / kuntavÃn lak«yÃrtha÷ / etat padenoktatvÃt anigÅrïïa÷ / atra sarvanÃmneti---kÃvyaprakÃÓe tu sarvanÃmnà lak«yÃrthanirddeÓe viÓi«ya svÃvÃcakakuntÃdipadenÃnupÃdÃnÃt sÃdhyavasÃnaiva setyuktam / viÓi«ya svÃvÃcakapadanirddeÓa eva sÃropatvÃt / ## (lo, Å) aÓva Ãropavi«aya÷ / svasamaveta ityanena samavÃyarÆpasya lak«aïÃheto÷ svasambandhasya nigaraïaæ Óvetaguïa ÃropyamÃïa÷ / prayojana ityanantaraæ pÆrvoktà upÃdÃnalak«aïà sÃropeti anu«ajyate / evamuttarodÃharaïe«vapi / sarvanÃmnà etat ********** END OF COMMENTARY ********** rƬhau lak«aïalak«aïà sÃropà yathÃ-- "kaliÇga÷ puru«o yudhyate" / atra kaliÇga puru«ayorÃdhÃrÃdheyabhÃva÷ sambandha÷ / prayojane yathÃ-- "Ãyurgh­tam" / atrÃyu«kÃraïamapi gh­taæ kÃryakÃraïabhÃvasambandhasambandhyÃyustÃdÃtmyena pratÅyate / anyavailak«aïyenÃvyabhicÃreïÃyu«karatvaæ prayojanam / yathà vÃ-- rÃjakÅye puru«e gacchati "rÃjÃsau gacchati" iti / atra svasvÃmibhÃvalak«aïa÷ sambandha÷ / yathà vÃ-- agramÃtre 'vayavabhÃge "hasto 'yam" / atrÃvayavÃvayavi bhÃvalak«aïasambandha÷ / "brÃhmaïo 'pi tak«Ãsau" / atra tÃtkarmyalak«aïa÷ / indrÃrthÃsu sthÆïÃsu "amÅ indrÃ÷" / atra tÃdarthyalak«aïa÷ sambandha÷ / evamanyatrÃpi / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) kaliÇga÷ puru«a iti---atra puru«apadena lak«yÃrthopÃdÃnÃt anigÅrïïatvam / kaliÇgatvena lak«aïà / prayojane yatheti---lak«aïalak«aïeti Óe«a÷ / anyavailak«aïyenÃvyabhicÃreïeti, avyabhicÃra÷ anyavelak«aïyaæ ca heturukta÷ / kÃvyaprakÃÓe tu Ãyurgh­tamiti sÃropÃyamanyavailak«aïyam / Ãyuridamiti sÃdhyavasÃnÃyamavyabhicÃra iti dvayo÷ p­thak prayojanadvayamuktam / kÃryyakÃraïabhÃvarÆpasambandhena sÃropÃæ lak«aïÃmuktvà sambandhÃntarairapi tÃæ darÓayati---rÃjarkÃyetÅti / atra asÃvitipadena lak«yÃrthe puru«e nirddi«Âe rÃj¤o 'bhedÃropÃt sÃropà / evamubhayatrÃpi sarvanÃmnà lak«yÃrthanirddaÓe tathÃtvÃæ bodhyam / sthÆïÃ÷ stambhà indradhvajarÆpÃ÷ tÃdarthyalak«aïa÷ tatpÆjÃrthatÃlak«aïa÷, atra indravat pÆjyatvaæ prayojanam / ********** END OF COMMENTARY ********** nigÅrïasya punavi«ayasyÃnyatÃdÃtmyapratÅtik­tsÃdhyavasÃnà / asyÃÓcatur«u bhede«u pÆrvodÃharaïÃnyeva / tadevama«ÂaprakÃrà lak«aïà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Óa) itthaæ sÃropÃmuktvà "nigÅrïïasya matà sÃdhyavasÃnikÃ' iti kÃrikäcalaæ vyÃca«Âe-nigÅrïïasya punariti / asyÃÓcatur«viti rƬhiprayojanadvaye upÃdÃnalak«aïÃdvayaæ taddvaye lak«aïalak«aïÃdvayaæ ceti sÃdhyavasÃnÃyaÓcatvÃrobhedÃ÷ / pÆrvodÃharaïÃnyeveti rƬhÃvupÃdÃnalak«aïÃyÃ÷---"Óveto dhÃvati' iti prayojane upÃdÃnalak«aïÃyÃ÷ "kuntÃ÷ praviÓanti' iti yaddvayamudÃh­taæ rƬhau lak«aïalak«aïÃyÃ÷ "kaliÇga÷ sÃhasaæ karoti' iti prayojane lak«aïalak«aïÃyÃæ tu rÃjakÅye puru«e gacchati "rÃjÃsau gacchati' iti yadudÃh­taæ tatra idaæ padatyÃgena udÃharaïamityata etÃni catvÃri sÃdhyavasÃnÃyà udÃharaïÃnÅtyartha÷ / rÃjà gacchatÅtyatra rÃjavat paricÃrakave«Âitatvaæ prayojanam / ete«u catur«u hi kartryà khyÃtenaiva kart­lak«yÃrthasya upasthÃpanÃt nÃmapadena tu anupasthÃnÃnnigÅrïïatà / tasmiæÓca prathamaæ ÓakyÃrthatÃdamyÃropÃt sÃdhyavasÃnatvamiti bodhyam / prathamÃntoktakÃrake prathamÃntapadÃrthasyÃbhedÃnvayatyutpatte÷ / gaÇgÃyÃæ gho«a iti tu lak«aïalak«aïodÃharaïaæ yaddarÓetaæ tattu na sÃdhyavasÃnodÃharaïam / tatra lak«yÃrthe tÅre pravÃhatÃdÃtmyÃnÃropÃt / evaæ ca rƬhau lak«aïalak«aïedÃharaïaæ kaliÇga ityÃdikaæ yaduktaæ tatra sÃhasika iti prÃmÃdika÷ pÃÂha÷ / nÃmapadena sÃhasika ityanena lak«yÃrthasya puru«asyopÃdÃnÃt sÃropatvena sÃdhyavasÃnatvÃbhÃvÃt / kintu kaliÇga÷ sÃhasaæ karoti ityeva tatra pÃÂha÷ / itthamupÃdÃnalak«aïÃlak«aïalak«aïayo÷ rƬhiprayojanahetukatvena caturvidhayo÷ sÃropÃsÃdhyavasÃnikÃrÆpatvena dvaiguïyÃt a«Âavidhatvam / ## (lo, u) evamÃrope rƬhiprayojanayorudÃharaïe catu«Âayaæ darÓayitvà vi«ayavyÃptyarthaæ sambandhabhedena udÃharaïÃnyÃha--yathà vetyÃdi---rÃjÃsau ityatra pÆrvavat ada÷ Óabdena vi«ayaprakaÂanam / agreti / atra hastÃvayave 'gre 'pi hastaÓabdaprayoga÷, ekadeÓadÃhe 'pi grÃmo dagdha iti vat / atra idaæÓabdo rÃjà asau ityatra ca ada÷ Óabdavat / sÃdhyavasÃnÃlak«aïaæ viv­ïoti--nigÅrÃrïasyeti--pÆrvodÃharaïÃni ÓvetodhÃvati, kuntÃ÷ praviÓanti, kaliÇga÷ sÃhasika÷, gaÇgayÃæ gho«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, «a) «o¬aÓabhedÃnÃha---sÃd­Óyetareti / sÃd­ÓyetarasambandhÃ÷ kÃryyakÃraïabhÃvÃdirÆpÃ÷ pÆrvadarÓitÃ÷ sakalà a«Âavidhà api suddhÃ÷ ÓuddhaparibhëitÃ÷ / sÃd­ÓyasambandhÃttu tà a«Âavidhà gauïya÷ sÃd­ÓyaghaÂakarÆpaÓakyaguïayogarÆpayogÃrthena gauïyo gauïÅparibhëità ityartha÷ / «o¬aÓabhedità a«ÂadvaiguïyÃt / ## (lo Æ) evama«ÂavidhÃpi lak«aïà pratyekaæ Óuddhà gauïÅ ceti «o¬aÓaprakÃreti darÓayati---sÃd­Óyetareti / v­ttau spa«Âo lak«aïÃrtha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tÃ÷ pÆrvoktà a«Âabhedà lak«aïÃ÷ / sÃd­ÓyetarasaæbandhÃ÷ kÃryakÃraïabhÃvÃdaya÷ / atra ÓuddhÃnÃæ pÆrvodÃharaïÃnyeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) pÆrvoktodÃharaïÃnyeva iti---Óveto dhÃvatÅtyÃdÅni, indrÃrthà sthÆïà ityantÃni sakalÃni eva / te«u ekatrÃpi sÃd­ÓyasambandhÃbhÃvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** rƬhÃvupÃdÃnalak«aïà sÃrepà gauïÅ yathÃ-- etÃni tailÃni hemante sukhÃni" / atra tailaÓabdastilabhavasneharÆpaæ mukhyÃrthamupÃdÃyaiva sÃr«apÃdi«u snehe«u vartate / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ­) etÃnÅti---atra tailaÓabdasya tilabhavastrehamÃtravÃcakatvÃt prak­te tasya kevalasya sukhamayatvÃdivivak«aïat mukhyÃrthabÃda÷; prayojanÃbhÃvÃt rƬi÷ upÃdÃnalak«aïÃtvaæ mukhyÃrthamupÃdÃyaiva iti v­ttyà smÃritam / strehe«u varttata ityanena ubhayo÷ streharÆpatvÃt sÃd­Óyalak«aïa÷ sambandha÷ / etÃnÅti sarvÃnamnà sÃropÃtvam, evamuttarodÃharaïe«vapi boddhavyam / ********** END OF COMMENTARY ********** prayojane yathÃ-- rÃjakumÃre«u tatsad­Óe«u ca gacchatsu"ete rÃjakumÃrà gacchanti" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) tilabhavasneharÆpaæ mukhyÃrthamiti / tilasyedamiti yogÃrthavaÓÃttasya mukhyÃrthatvaæ, tasya cikkaïatÃkÃritvena sÃd­ÓyÃÓrayaæ Óakyalak«yobhayamevÃtra taila ÓabdÃrtha ityato mukhyopÃdÃnam / ete rÃjakumÃrà iti / atra rÃjakumÃratulyaÓobhÃvattvaæ prayojanam--tulyavayaskatvaæsÃd­Óyam / ubhayatraiva etÃni ete iti sarvanÃmapadena lak«yÃrthopÃdÃnÃt tatra ÓakyÃrthatÃdÃtmyÃropÃcca sÃropà lak«aïà / ********** END OF COMMENTARY ********** rƬhÃvupÃdÃnalak«aïà sÃdhyavasÃnà gauïÅ yathÃ-- "tailÃni hemante sukhÃni" / prayojane yathÃ-- "rÃjakumÃrà gacchanti" ************* COMMENTARY ************* ## (vi, k«a) sÃd­ÓyÃt sÃdhyavasÃnÃmÃha---tailÃnÅti / atra sarvanÃmapadena lak«yÃrthÃnupasthÃpanÃnna sÃropÃ, kintu ÓakyÃrthÃvyÃvarttakena Óakyalak«yasÃdhÃraïyena sukhapadena lak«yÃrthopasthÃpanÃttasyÃcchÃdanarÆpà nigÅrïïatà / tata÷ ÓakyÃrthatÃdÃtmyÃropÃt sÃdhyavasÃnà / rÃjakumÃra iti / atrÃkhyÃtenaiva karttÌïÃæ lak«yÃrthÃnà mupasthÃpanÃtte«Ãæ nigÅrïïatà / tatra ÓakyarÃjakumÃratÃdÃtmyÃropaÓceti sÃdhyavasÃnà / tulyaÓobhÃvattvaæ prayojanam, tulyavayaskatvaæ sÃæd­Óyam / ********** END OF COMMENTARY ********** rƬhau lak«aïalak«aïà sÃrepà gauïÅ yathÃ-- "rÃjà gau¬endraæ kaïÂakaæ Óodhayati" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) rÃjà gau¬endramiti / atra du÷ khadÃyitvena kaïÂakasad­Óa÷ gau¬endro lak«yÃrtha÷ svaÓabdenaivopÃtta÷ / atra kaïÂakatÃdÃtmyÃropÃt sÃropà / ********** END OF COMMENTARY ********** prayojane yathÃ-- "gaurvÃhÅka÷" rƬhau lak«aïalak«aïà sÃdhyavasÃnà gauïÅ yathÃ-- "rÃjà kaïÂakaæ Óodhayati" / prayojane yathÃ--gaurjalpati" / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) gaurvÃhÅka iti / vÃhÅko halÃvÃhaka÷ / sa ca svaÓabdenaivopÃtta÷ / aj¤atvadharmeïa sÃd­Óyam / jìyamÃndyÃdikam avaidagdhyaæ và prayojanam / rÃjà kaïÂakamityarthaparamparÃlikhita÷ prÃmÃdika eva pÃÂha÷ / tak«yÃrthasya kenÃpi padena anupasthÃpanÃt, prathamaæ tatra ÓakyatÃdÃtmyÃropÃnupapatte÷ / kintu rÃj¤Ã kaïÂakaæ Óodhyate, ityeva pÃÂha÷ / tatra karmÃkhyÃtenopasthÃpite Óodhye karmaïi vaurÅïi prathamÃntakaïÂapadaÓakyÃrthasya tÃdÃtmyÃropÃt / gaurjalpatÅtyatrÃpi gaurjalpakatvÃsambhavÃdÃkhyÃtenopasthÃpite jalpake nigÅrïïe gotÃdÃtmyÃropÃt sÃdhyavasÃnà / govad vaidagdhyaæ prayojanam, ja¬atvÃdinà sÃd­Óyam / ## (lo, Ì) prayojana ityanantaram upÃdÃnalak«aïà sÃropà gauïÅtyanu«ajyate, evamuttaratrÃpyudÃharaïe pÆrvoktà v­tti÷ / ete iti / atra rÃjakumÃrasad­Óe«u rÃjakumÃraprayogÃt mukhyÃrthabÃda÷ / ÓauryyasaundaryyaparicchadÃdibhi÷ sÃd­Óyaæ sambandha÷ / prayojaname«ÃmatiÓaya÷ / lÃjeti--gau¬endre kaïÂakaÓabdasya prayoge prayojanÃbhÃvÃdrƬhi÷ / k«udradu÷ khadÃyitvaæ sÃd­Óyaæ sambandha÷ / kaïÂakaÓabdasya prak­te svÃrthaparityÃgÃt lak«aïalak«aïÃ, gau¬endrasya vi«ayasyÃnigaraïÃt sÃropÃtvam / gaurvÃhÅka ityÃdietasmin udÃharaïe yathà prayojane lak«aïalak«aïà sÃropà gauïÅ / tathà v­ttÃvevÃgre sphuÂÅbhavi«yati / evaæ gaurjalpatÅtyatrÃpi prayojane lak«aïalak«aïà sÃdhyavasÃnà gauïÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra kecidÃhu÷--gausahacÃriïo guïà jìyamÃndyÃdayo lak«yante / te ca goÓabdasya vÃhÅkÃrthÃbhidhÃne nimittÅbhavanti / tadayuktam-- goÓabdasyÃg­hÅtasaÇketaæ vÃhÅkÃrthamabhidhÃtumaÓakyatvÃd goÓabdÃrthamÃtrabodhanÃcca / abhidhÃyà viratatvÃd viratÃyÃÓca punarutthÃnÃbhÃvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) atra keciditi---svÃrtho gotvaæ tatsahacÃriïa ityartha÷ / vÃhÅkÃrthÃbhidhÃne iti---abhidhayà pratipÃdane ityartha÷ / nimittÅbhavantÅti---ÓakyatÃvcchedakÅbhavantÅtyartha÷ / tathà ca ja¬atvena rÆpeïa vÃhÅka÷ Óaktyaiva, ja¬o vÃhÅka iti pratÅtiriti tatsiddhÃnta÷ / tadayuktamiti / ayaæ ca do«a÷ tat siddhÃntÃnavakalenÃdeva dharme lak«aïayà eva dharmiïi ÓaktigrÃhakatvasya tai÷ siddhÃntitatvÃt / goÓabdÃrtheti---sak­duccÃritasya Óabdasya sak­darthabodhanena Óabdavirityà abhidhÃyà api virateriti bhÃva÷ / ## (lo, Ê) samprati pÆrvapak«anirÃsapÆrvakaæ gauïyà v­tterlak«aïÃyÃmantarbhÃvaæ darÓayan ekatrÃpi udÃharaïe vipratipattinirÃsena sarvamapi sÃma¤jasyaæ bhavi«yatÅtyÃha--atreti / gaurvÃhÅka ityatra svÃrtho gau÷; lak«yante lak«aïayà bodhyante te tatra lak«ità guïÃ÷; cakÃreïa na khalu te«Ãæ lak«itatvamÃtreïa viÓrantiriti, vÃhÅkÃrthasyÃbhidhÃne 'bhidhayà bodane nimittÅbhavanti / punarutthÃnÃbhÃvÃt ÓabdabuddhikarmmaïÃæ viramya vyÃpÃrÃbhÃva iti nyÃyÃt, abhidhÃntarakalpane kalpanÃgauravamityÃÓaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** anye ca punargauÓabdena vÃhÅkÃrtho nÃbhidhÅyate, kintu svÃrthasahacÃriguïasÃjÃtyena vÃhÅkÃrthagatà guïà eva lak«yante / tadapyanye na manyante / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) guïà eva lak«yanta iti---vÃhÅkapratÅtistvÃk«epÃditi bhÃva÷ / ## (lo, e) matÃntaramÃha--anya iti / nÃbhidhÅyate uktÃdeva nyÃyÃt / svÃrtho gau÷ / sÃjÃtyena sambandhena vÃhÅkagatà guïà jìyamÃndyÃdaya eva ; atraivakÃreïa guïino vyavaccheda÷ / lak«yante lak«aïayà bodhyante tat samanantaroktaæ matÃntaramapi / ********** END OF COMMENTARY ********** tathÃhi-- atra goÓabdÃdvÃhÅkÃrtha÷ pratÅyate, na và ? Ãdye goÓabdÃdeva và ? lak«itÃdvà guïÃd ? avinÃbhÃvÃdvà ? tatra, na prathama÷, vÃhÅkÃrthe 'syÃsaÇketitvÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ai) atra pak«e Ãdye pratÅtipak«e / lak«itÃt guïÃt svani«ÂajìyamÃndyÃde÷ / avinÃbhÃvo 'vyabhicÃrasambandha÷ taddrÃrà tadvalenÃk«epÃdibhÃva÷ / prathama÷ gauÓabdamÃtrÃt vÃhÅkasya pratÅtipak«e÷ / pratÅtiÓcÃbhidhayà bodhità / ********** END OF COMMENTARY ********** na dvitÅya÷,-- avinÃbhÃvalabhyasyÃrthasya ÓÃbde 'nvaye praveÓÃsaæbhavÃt / ÓÃbdÅ hyÃkÃÇk«Ã Óabdenaiva pÆryate / na dvitÅya÷,-- yadi hi goÓabdÃdvÃhÅkÃrtho na pratÅyate, tadÃsya vÃhÅkaÓabdasya ca sÃmÃnÃdhikaraïyamasama¤jasaæ syÃt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Ça) Ãdye 'pÅti--goÓabdÃd vÃhÅkapratÅtipak«e ityartha÷ / na prathamaityanena taddÆ«aïam / asaæketitatvÃditi---etaduddhÃraÓca tanmate darÓita eva, ityavadheyam / na dvitÅyo--lak«itaguïÃvinÃbhÃvenÃk«epÃt pratÅtipak«a÷ / ÓÃbde 'nvaye praveÓÃsambhavÃditi--idaæ ca svasiddhÃntÃbhiprÃyeïaivoktam / vastutastu jÃtiÓaktivÃde jÃtyavinÃbhÃvalabhyÃyà vyakte÷ ÓÃbdabodhapraveÓavadatrÃpi tathÃtve bÃdhakÃbhÃvÃt / na t­tÅya iti--goÓabdÃt vÃhÅkapratÅtyabhÃvapak«e / sÃmÃnÃdhikaraïyamiti---svÃrthayorabhedabodhakatvaniyataæ samÃnavibhaktikatvamityartha÷ / ## (lo, o) avinÃbhÃvalabhyasya na tu Óabdabodhitasyetyartha÷ / ÃcÃryyasammatimÃha--ÓÃbdÅtyÃdi--hi yasmÃt Óabdenaiva na tvÃvinÃbhÃvÃdilabhyÃrthena / t­tÅyo na pratÅtepak«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** tasmÃdatra goÓabdo mukhyayÃv­ttyà vÃhÅkaÓabdena sahÃnvayamalabhamÃno 'j¤atvÃdisÃdharmyasaæbandhÃdvÃhÅkÃrthaæ lak«ayati / vÃhÅkasyÃj¤atvÃdyatiÓayabodhanaæ prayojanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) tathà hi goÓabdasya vÃhÅkagatajìyamÃndyÃdi guïor'tha÷ / vÃhÅkaÓabdasya halavÃhikor'tha÷ / vÃhÅkÃrthaæ lak«ayatÅti--gosad­Óatvena rÆpeïeti Óe«a÷ / ## (lo, au) tat kà gatirityÃkÃÇk«ÃyÃæ svamatamÃha-tasmÃditi / yasmÃdevamanyà gatirnÃsti ityartha÷ / goÓabdo goÓabdÃrtha÷ / ÓabdatadarthayorabhedopacÃrÃt / evamanyatrÃpyevaævidhasthale boddhavyam / mukhyà v­ttirabhidhÃprayojanam / vÃhÅko 'j¤a iti svaÓabdapratipÃdanÃlabhyam, etasyà gauïyÃkhyÃyà v­ttermukhyÃrthabÃdhÃditritayahetukatvÃt lak«aïÃyÃmantarbhÃva÷ sphuÂa eva ityÃÓaya÷ / iha ca gaÇgataÂayostÃdÃtmyapratÅtyà taÂe ÓÅtatvÃdyatiÓaya÷ / gaurvÃhÅka ityatra govÃhÅkaÓabdayostÃdÃtmyapratÅtyà vÃhÅke jìyÃdyatiÓaya÷ pratÅyate iti vyartho 'yamupacÃro lak«aïÃyÃsa÷ kÃvyaprakÃÓakÃrasyeti caï¬ÅdÃsapaï¬itÃnÃmavicÃritÃbhidhÃnam / tathÃhi sÃd­Óyasambandhinoriva taditarasambandhinorna sambandhaudÃsÅnyena v­tti÷; ata evÃnyairuktasambandhÃntaraæ lak«yalak«yakayo÷ sÃk«Ãt sambandhena, sÃd­Óyaæ tu gaurvÃhÅkÃditaddharmasÃjÃtyarÆpaæ, na tatheti, ata eva kvacit taÂÃdau gaÇgadisambandhÃt ki¤cit ÓetyÃdikamastvevaæ, kintu gaÇgÃÓabdena pratipÃdane gaÇgÃtvapratÅtau tatÓaityÃdikamÃdhikaæ pratÅyate / vÃhÅke punargoni«ÂÃnÃæ guïÃnÃæ kadÃcinna sambhava÷, kintu tatsajÃtÅyÃnÃm / ki¤ca gaurvÃhÅka ityukte 'pi pratipattu÷ sarvathà nÃbhedapratipatti÷, kintu sÃmÃnÃdhikaraïyaprayogÃt tasyÃ÷ sthaganamÃtram / taduktaæ ÓÃrÅrikamÅmÃæsÃvyÃkhyÃne vÃcaspatimiÓrai÷---"api ca paraÓabda÷ paratra lak«yamÃïaguïayogena varttata' iti yatra prayokt­pratipattro÷ sampratipatti÷ sa gauïa÷, saca bhedapratyayapura÷ sara iti / ********** END OF COMMENTARY ********** iyaæ ca guïayogÃdrauïÅtyucyate / pÆrvà tÆpacÃrÃmiÓraïÃcchuddhà / upacÃro hi nÃmÃtyantaæ viÓakalitayo÷ Óabdayo÷ sÃd­ÓyÃtiÓayamahimnà bhedapratÅtisthaganamÃtram / yathÃ--agrimÃïavakayo÷" / ÓuklapaÂayostu nÃtyantaæ bhedapratÅti÷, tasmÃdevamÃdi«u Óuddhaiva lak«aïà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) guïayogÃditi---Óakyagoni«ÂhajÃÇyÃdiguïasajÃtÅyajìyÃdiguïayogÃdityartha÷ / pÆrvà tviti--suklapaÂa÷, Ãyurgh­tamityÃdiketyartha÷ / nanu tatrÃpi samÃnavibhaktikatvavaÓÃdÃyurgh­tayo÷ prathamabhedopacÃro 'steyeva ityata Ãha---upacÃro hÅti / samÃnavibhaktikatvÃbhidhÃnena upacÃreïÃmiÓraïaæ na Óauddhatvaprayojakaæ, kintu tatraiva sÃd­Óyasattve eveti bhÃva÷ / ÓuklapaÂayostviti--Ãyurgh­tayoÓcetyapi bodhyam / ## (lo, a) etadabhipretya uktaprakÃreïa lak«aïÃviÓe«aïayorgauïaÓuddhayorbhedaæ darÓayatiiyaæ ceti / iyaæ sÃd­Óyasaæbandhahetukà guïayogÃt natu sÃk«ÃtsambandhÃt / upacÃro nÃma atyantaæ viÓakalitayorityanena sambandhasya sÃk«Ãttvaæ darÓitam / sthaganamÃtraæ natu sarvathÃbhÃva÷ / nÃtyantaæ bhedapratÅta÷ uktanayena sambandhasya sÃk«ÃttvÃt / ********** END OF COMMENTARY ********** ## prayojane yà a«Âabhedà lak«aïà daÓitÃstÃ÷ prayojanarÆpavyaÇgyasya gƬhÃgƬhatayà pratyekaæ dvidhà bhÆtvà «o¬haÓa bhedÃ÷ / tatra gƬha÷, kÃvyÃrthabhÃvanÃparipakvabuddhivibhavamÃtravedya÷ / yathÃ-- "upak­taæ bahu tatra-" iti / agƬha÷, atisphuÂatayà sarvajanasaævedya÷ / yathÃ-- upadiÓatiæ kÃminÅnÃæ yauvanamada eva lalitÃni" // atra"upadiÓati" ityanena "Ãvi«karoti" iti lak«yate / Ãvi«kÃratiÓayaÓcÃbhidheyavatsphuÂa pratÅyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) phalalak«aïÃ÷ prayojanavatyo lak«aïÃ÷ / prayojane yà a«Âabhedà darÓità iti «o¬aÓasu rƬhÃva«Âau prayojane tva«ÂÃviti darÓatatvÃt / paripakvabuddhai÷ d­¬hasaæskÃrajà buddhi÷ / upak­tamiti---atra granthak­nmate 'pakÃradyatiÓaya÷, anyamate tvapakÃriïa÷ kauÂilyÃdikaæ prayojanaæ, vyaÇgyavidagdhaikagamam / solluïÂhanÃrthasyÃvidagdhÃvedyatvÃt / Ãvi«karotÅti--upadeÓakatvasya gurudharmatvena yauvanamade tadbÃdhÃt iti bhÃva÷ / Ãvi«kÃrÃtiÓayaÓceti--idaæ tu nÃnubhÃvikamuktam / kÃvyaprakÃÓe tu Óik«ÃdÃnameva lak«yÃrthastatrÃnÃyÃsa eva prayojanamabhidheyavat sarvajanavedyam / taddhi prayonajamupadeÓasya vÃkyÃrthasya dharmo lak«yÃrthe Óik«ÃdÃne pratÅyate---upadeÓÃt Óik«ÃyÃæ cÃnÃyÃsa÷ sarvajanavedya eva iti tadabhiprÃya÷ / ## (lo, Ã) samprati vyaÇgyavaicitryaiïaiva lak«aïÃbhedÃn darÓayati, vyaÇgayasyetiphalaæ prayojanaæ, tadyuktà lak«aïà / lalitÃni ce«ÂitÃni / ÃbhyÃmeva vyaÇgyasya gƬhÃgƬhatvÃbhyÃæ dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyÃkhyau kÃvyaprakÃraviÓe«au vak«yete / ********** END OF COMMENTARY ********** ## età anantaroktÃ÷ «o¬aÓabhedà lak«aïÃ÷ phalasya dharmigatatvena dharmagatatvena ca pratyekaæ dvidhà bhÆtvà dvÃtriæÓadbhedÃ÷ / diÇmÃtraæ yathÃ-- "strigdhaÓyÃmalakÃntiliptaviyato velladvalÃkà ghanà vÃtÃ÷ ÓÅkariïa÷ payodasuh­dÃmÃnandakekÃ÷ kalÃ÷ / kÃmaæ santu d­¬haæ kaÂhorah­dayo rÃmo 'smi sarvaæ sahe vaidehÅ tu kathaæ bhavi«yati hahà hà devi dhÅrà bhava" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) «o¬aÓabhedà iti---gƬhÃgƬhaprayojanarÆpà ityartha÷ / dharmidhamargatatveneti; dharmo lak«yÃrtha÷ / dharmastu lak«yÃrthani«ÂhapadÃrtha÷ strigdhaÓyÃmaleti---prÃv­ÂkÃle upasthite sÅtÃvirahiïo rÃmasyeyamukti÷ / vellantÅ ca¤calà valÃkà yatra tÃd­ÓÃ÷ / payodasuh­dÃæmayÆrÃïÃm ete virahoddÅpakÃ÷ kÃmaæ svÃcchandyena santu tathÃpi mÃæ mÃrayituæ na Óaktà ityartha÷ / yato rÃmo 'smi, du÷ khasahi«ïurasmi, tathÃtve hetumÃhakaÂhoreti / ata uktaæ ghanÃdikaæ sarvamahaæ sahe ityartha÷ / vaidehÅ tu anÅd­ÓÅ / kathaæ bhavi«yati, kiprakÃrà bhavi«yatÅtyartha÷ / hÃhà khede / tasmÃddevi vaidehi ! dhÅrà bhava---du÷ khasahi«ïurbhavetyartha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atrÃtyantadu÷khasahi«ïurÆpe rÃme dharmiïi lak«ye tasyaivÃtiÓaya÷ phalam / "gaÇgÃyÃæ gho«a÷" ityatra taÂe ÓÅtatvapÃvanatvarÆpadharmasyÃtiÓaya÷ phalam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) rÃme lak«ye iti---ghanÃdyuddÅpakasaharÃmatvasya prayojakatvÃddu÷ khasahi«ïutvarÆpeïa rÃmo lak«yata ityartha÷ / tasyaivÃtiÓaya iti tasyaiva du÷ khasahi«ïo rÃmasyÃtiÓaya÷ vipralambharÆpa÷, nacÃtra du÷ khasahi«ïutvasyÃpyatiÓaya÷ pratÅyata eva / tat kathamidaæ dharmagatasyodÃharaïaæ na darÓitamiti vÃcyam / vivak«itÃrthÃvivekena tasyÃpi dharmigatvÃdeva; tathÃhi du÷ khasahi«ïutvaæ tÃvaddu÷ khadve«ÃbhÃvastasya cÃbhÃvarÆpasyÃtiÓayÃntarÃbhÃvadve«asÃmÃnyÃbhÃvarÆpatvamevatiÓaya÷ / sa ca nÃtiriktapadÃrtha÷ / kintu abhÃvasvarÆpa eva / tasya ca rÃmarÆpadharmigatatvÃdeva / ÓÅtatvapÃvanatvÃtiÓayasyeti---atiÓayasyÃtiÓayÃntarÃbhÃvÃdatiÓayitaÓÅtatvapÃvanatvayorityartha÷ / atra cÃtiÓayitÃæÓo nÃtiprayojana÷ sampÃtÃyÃta eva bodhya÷ nanvatra dharmigate ÓÅtatvapÃvanatve eva prayojane kiæ na syÃditicenna / gaÇgasambandhavaÓÃttaÂasya ÓÅkatvapÃvanatve vÃstave eva / tataÓca lak«aïayà taÂapratÅtau tatsambandhino÷ tayo÷ smaraïasyaivaæ sambhavena vyaÇgyatvaniyamarahitayostayoratiÓaya eva prayojanamityabhiprÃyÃt / ## (lo, i) snigdheti--vellanaæ calanaæ; payodasuh­dÃæ mayÆrÃïÃm; Ãnandena kekÃ÷ dhvanaya÷ kalà madhurÃsphuÂÃ÷ / atreti--ayamartha÷; rÃmo 'haæ sarvaæ saha ityatra rÃmasya sarvaæsahatvasyÃprasiddhe÷; mukhyÃrthabÃdhÃt rÃmasyÃtyantadu÷ khasahi«ïutvarÆpoviÓe«o lak«yate / tena phalÃt atyantadu÷ khasahi«ïÆ rÃmo 'smi iti ÓabdÃbhidhÃnÃlabhyaæ tathÃbhÆtarÃmaviÓe«asya evÃtiÓayastanni«Âameva prayojanamiti / ********** END OF COMMENTARY ********** ## rƬhÃva«Âau phale dvÃtriæÓaditi catvÃriÓallak«aïÃbhedÃ÷ / ki¤ca-- ## tà anantaroktÃÓca tvÃriæÓadbhedÃ÷ / tatra padagatatve yathÃ-- "gaÇgÃyÃæ gho«a÷" / vÃkyagatatve yathÃ-- "upak­taæ bahu tatra'iti / evamaÓÅtiprakÃrà lak«aïà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âa) phale dvÃtriæÓaditi--pÆrvoktëÂavidhaprayojanasya gƬhÃgƬhatvÃbhyÃæ draiguïyena «o¬aÓavidhasya dharmidharmagatatvena dvaiguïyÃd dvÃtriæÓadityartha÷ / padavÃkyagatatvena vyaÇgyatvena / gaÇgÃyÃmiti--nanvidamapi gho«anvayavaÓÃt vÃkyameva yadi ca vÃkyasthaikapadasyaiva lÃk«aïikatvÃttadvyaÇgyasya padagatatvaæ tadà upak­taæ bahvityatrÃpi na vÃkyagatatvam / upak­taæ bahu tatra kimucyate iti vÃkyasthasyopak­tapadasya ekasyaiva lak«aïikatvÃditi cenna / vÃkyagatapadadvayasya lÃbhaïikatve tayo÷ padayorvÃkyatvena vÃkyagatatvÃt / bhavati hi upak­tamityatra upak­tamityatra upak­tasujanatÃpadayorvÃkyasthayorlÃk«aïikatvam / naca kimucyate ityantasya bhinnavÃkyatvÃt kathaæ tayorekavÃkyatvamiti vÃkyam, "kimucyate ata÷ sujanatà prathitÃ"ityevamekavÃkyatvÃt / ## (lo, Å) tasmÃt evamuktaprakÃreïa"upak­taæ bahu tatra"ityatra bahupadani«ÂatvÃbhiprÃyeïa vÃkyagatatvam / evameva hi dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyado«aguïÃlaÇkÃrÃïÃæ vÃkyani«Âatvam prÃcÅnÃlaÇkÃragrantha«vapi prayaÓo d­Óyate / tathÃhi kÃvyaprakÃÓak­to hi nihatÃrthatve udÃharaïam / "sÃyakasahÃyavÃhormakaradhvajaniyamitak«amÃdhipate÷ / abjarucibhÃsvaraste bhÃtitarÃmavanipaÓloka." // iti / ********** END OF COMMENTARY ********** atha vya¤janÃ-- ## ## "ÓabdabuddhikarmaïÃæ viramya vyÃpÃrÃbhÃva÷" iti nayenÃbhidhÃlak«aïÃtÃtparyÃkhyÃsu tis­«u v­tti«u svaæ svamarthaæ bodhayitvopak«ÅïÃsu yathà aparo 'nyo 'nyor'tho bodhyate sà ÓabdasyÃrthasya prak­tipratyayÃdeÓca Óaktirvya¤janadhvananagamanapratyÃyanÃdivyapadeÓavi«ayà vya¤janà nÃma / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, Âha) vyaÇgyo vya¤janayetyuktatvÃt vya¤janÃlak«aïaæ vaktumÃha---atheti / nayeneti / etannyÃyÃt Óabdasyeva tanni«Âhav­tterapi virati÷ siddhyati ityartha÷ / upak«ÅïÃsviti / arthÃntarabodhane k«ÅïasamarthyÃsu / ## (lo, u)--uddeÓakamaprÃptÃæ vya¤janÃæ nirÆpayati--atheti / parobhidheyÃdivyatirikto vyaÇgyatvena nirÆpayi«yamÃïo vastvalaÇkÃrarasalak«aïa÷ / tis­«viti---abhihitÃnvayavÃdimatamÃÓritya anvitÃbhidhÃnamate tu dvayo÷ / tatrÃpi lak«aïÃyà abhÃve tu prathamamate tu dvayo÷ dvitÅyamate tvekasyÃ÷ / dhvananÃdayo vya¤janasya paryÃyÃntaraïi / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra-- ## abhidhÃmÆlÃmÃha-- ## ÃdiÓabdÃdviprayogÃdaya÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬a) anekÃrthasyeti---saæyogÃdÅn vak«yati, tairanekÃrthasya Óabdasya ekÃrthe niyantrite arthÃntarabodhaæ pratirudhya bodhite sati anyasya pratiruddhÃrthasya dhiyo heturyà v­tti÷ sà vya¤janÃbhidhÃÓrayà ityartha÷ / ÃdyaÓabdÃditi saæyogÃdyairityÃdyaÓabdÃdityartha÷ / ## (lo, Æ) anekÃrthasya vi«ïusiæhÃdyanekÃbhidheyaÓabdasya haryyÃde÷ ekÃrthe niyantrite ityanvaya÷ / arthe vÃcyarÆpe niyantrite arthÃntaraniruddhaprasaratayà vyavasthÃpite / anyasya saæyogÃdisÃcivyÃbhÃvÃt abhidhÃyà avi«ayasya buddhihetu÷ vya¤janà / ********** END OF COMMENTARY ********** uktaæ hi-- "saæyogo viprayogaÓca sÃhacaryaæ virodhità / artha÷ prakÃraïaæ liÇgaæÓabdasyÃnyasya saænidhi÷ // sÃmarthyamaucitÅ deÓa÷ kÃlo vyakti÷ svarÃdaya÷ / ÓabdÃrthasyÃnavacchede viÓe«asm­tihetava÷" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¬ha) saæyoga÷, samabhivyÃh­tÃparapadÃrthasya / viprayoga÷---tyÃga÷, so 'pi tasyaiva / sÃhacaryyaæ-samabhivyÃh­tapadÃrthena saha sarvadà sthiti÷ virodhità vairità sÃpi tÃd­ÓÃparapadÃrthena saha / artha÷ prayojanaæ tacca samabhivyÃh­tam / prakaraïamupakrama÷ / liÇgaæ cihnaæ tadapi samabhivyÃh­tam / sÃmarthyaæ samabhivÃyÃh­tapadÃrthajanane / aucitÅ tÃtparyyam / teÓakÃlÃvapi samabhivyÃh­tau / vyakti÷ Óabdasya puæstvÃdiliÇgÃni / svara÷ udÃttÃdi÷ / anavacchede 'nekatve / viÓe«asyaikasyaivÃrthasya smaraïahetava÷ saæyogÃdaya ityartha÷ / naiyÃyikamate sarve«Ãmeva padÃrthanÃæ smaraïamanvayabodhastvekameva padÃrthamÃdÃya / etanmate tu yasya padÃrthasyÃnvayabodhastasyaiva viÓe«asya smaraïamiti / ## (lo, ­) uktaæ hi bhart­hariïà iti Óe«a÷ / saæyoga iti / vilodho vadhyaghÃtakÃdi÷ / artha÷ phalam, prakaraïaæ prastÃva÷ / liÇgam, vi«ayavyÃv­tto dharma÷ / sannidhi÷ sÃmÃnÃdhikaraïyam / sÃmarthyaæ tat kÃraïaniyama÷ / deÓastad viÓe«a÷ / kÃlastadviÓe«a÷ / vyakti÷ puæstvÃdi÷ svarà udÃttÃdaya÷ / anavacchede ekavÃkyaniyame / viÓe«a ekavÃkyarÆpa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** "saÓaÇkhcakro hari÷" iti ÓaÇkhcakrayogena hariÓabdo vi«ïumevÃbhidhatte / "aÓaÇkhacakro hari÷" iti tadviyogena tameva / "bhÅmÃrjunau" iti arjuna÷ pÃrtha÷ / "karïÃrjunau" iti karïa÷ sÆtaputra÷ / "sthÃïuæ vande" iti sthÃïu÷ Óiva÷ / "sarvaæ jÃnÃti deva÷" iti devo bhavÃn / "kupito makaradhvaja÷" iti makaradhvaja÷ kÃma÷ / "deva÷ purÃri÷" iti purÃri÷ Óiva÷ / "madhunà matta÷ pika÷" iti madhurvasanta÷ / "yÃtu vo dayitÃmukham" iti mukhaæ sÃæmukhyam / "vibhÃti gagane candra÷, iti candra÷ ÓaÓÅ / "niÓi citrabhÃnu÷" iti citrabhÃnurvÃhni÷ / "bhÃti rathÃÇgam" rathÃÇgam" iti napuæsakavyaktyà rathÃÇgaæ cakram / svarastu veda eva viÓe«apratÅtik­nna kÃvya iti tasya vi«ayo nodÃh­ta÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) tadaviyogeneti---ÓaÇkhacakratyÃgenetyartha÷ / na¤o 'tra tyÃgÃrthakatvÃt / bhÅmÃrjunÃviti sÃhacaryye / atra arjunapadaæ pÃrthakÃrttavÅryyayo÷ / bhÅmapadaæ maheÓapÃrthayoranekÃrtham / karïÃrjunÃviti virodhitÃyÃm / atra dvayamapi padamanekÃrtham / prayojane sthÃïumiti / atra rÃj¤a upakramo vÃkyÃntarÃllabhya÷ / cihne-kupita iti kopasya kÃmacihnatvÃt / samudro 'pi makaradhvaja÷ / naca kÃmadevasyÃpi kopa iti vÃcyam, virahiïyÃæ kupati ityarthÃt / anyaÓabdasannidhau sa deva iti--atra devaÓabdo 'nekÃrtha÷ / tulyavibhÃktikapurÃrÃtiÓabdasya sÃnnidhyam / sÃmarthye madhuneti---atra madhurdaityaviÓe«e 'pi, kokilamÃdane vasantasyaiva sÃmarthyam / aucityÃæ "pÃtu va' iti--atra mukhapadaæ prabh­tyÃdÃvanekÃrtham / mÃninyÃ÷ sÃmmukhye vaktustÃtparyyam / deÓe bhÃvÅti--atra candrapadaæ karpÆre 'pi / deÓogamanam / kÃle niÓÅti--citrabhÃnu÷ sÆryyo 'pi / vyaktau--rathÃÇgamiti, cakravÃkastu rathÃÇga÷ / ## (lo, Ì) e«Ãæ niyantraïasvarÆpaæ kramÃdudÃharaïairdarÓayati---saÓaÇkhetyÃdi / vi«ïumevetyevakÃreïa ÓakasiæhÃÓvÃdervyavaccheda÷ / tayo÷ ÓaÇvacakrayorviyoge 'bhÃve 'pi tameva harimevÃbhidhatte ityanu«ajyate, prati«edhasya prasaktipÆrvakatvÃt / pÃrtho natu v­k«aviÓe«a÷ / sÆtapaputro natu Óravaïam / atra vadhyaghÃtako virodha÷, sahÃnavasthÃne tu chÃyÃtapÃviti / sthÃïuÓabdasya ÓaÇkuvÃcakatve labdhacchedÃkhyaæ na ghaÂate / bhavÃn prak­to rÃjà / kÃmo na tu makarÃkÃro dhvaja÷, tasya koparÆpadharmÃbhÃvÃt / Óivo na muraripu÷ / vasanto na tu madyam / sÃnnidhyaæ na tu vadanaæ, tasya kÃmakÃtaratÃyogyatvÃbhÃvÃt ÓaÓÅ na tu karpÆram / vahnirna tu ravi÷ / cakaæ na tu cakravÃka÷ / veda eva viÓe«apratÅtik­t iti anekÃrthavÃcakaÓabdasya ekÃrthavÃcakatve niyantraïarÆpa÷, tatpratyayaæ ca svaro vede eva karoti / yathà indraÓatrurityÃdau «a«ÂÅtatpuru«e samÃsÃntodÃttasÆcite indrasya ÓamÅyatà và daityo 'rirevÃbhidhÅyate / bahuvrÅhau tu pÆrvapadÃntodÃttanirïote indra eva Óamayità ÓÃtayità ceti / idaæ hi kÃvyaprakÃÓakÃrasya udÃharaïam / ********** END OF COMMENTARY ********** idaæ ca ke 'pyasahamÃnà Ãhu÷-- svaro 'pi kÃkkÃdirÆpa÷ kÃvye viÓe«apratÅtik­deva / udÃttÃdirÆpo 'pi mune÷ pÃÂhoktadiÓà ӭÇgÃrÃdirasaviÓe«apratÅtik­deva" iti etadvi«aye udÃharaïamucitameva iti, tanna; tathÃhi-- svarÃ÷ kÃkkÃdaya÷ udÃttÃdayo và vyaÇgyarÆpameva viÓe«aæ pratyÃyanti, na khalu prak­toktamanekÃrthaÓabdasyaikÃrthaniyantraïarÆpaæ viÓe«am / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Ê) ke 'pÅti--ÓrÅcaï¬ÅdÃsarÃghavÃnandaprabh­taya÷ / asahamÃnà iti / ÓabdÃrthasyÃnavacchede viÓe«asm­tihetava ityatra viÓe«apadasyÃr'thÃnavabodhane iti Óe«a÷ / Ãhu÷--svaro 'pi ityÃdi ucitamevetyantam / tatra kÃvyÃdÅnÃæ viÓe«apratÅtik­deva niyantraïarÆpa÷ / udÃharaïaæ taireva darÓitam / yathà "mathnÃmÅtyanena kÃkuvacanena mathnÃmyeva iti viÓe«apratÅtik­diti / mune÷ pÃÂhaguïoktamÃrgaÓca taireva darÓito yathÃ---"yathÃha munirbharata÷----"hasyaÓ­Çgarayo÷ svarÅtodÃttaæ, vÅraraudrÃdbhute«u udÃttakampitaæ, karuïabÅbhaætsabhayÃnake«u anudÃttakampitam utpÃdayediti / tanna, tat te«Ãæ vacanamayuktam, kathamityÃha--tathÃhÅti / vyaÇgyarÆpameva bhavaddarÓitaæ, mathnamyevetirÆpaæ Ó­ÇgÃrasarÆpaæ ca / prak­toktaæ "saæyogo viprayogaÓca' ityÃdinà bhartt­hariïà uktaæ darÓitam / anekÃrthe ityÃdau arthaÓabdo vÃcyapara÷, viÓe«a ityanantaraæ saæyogÃdiprayogÃditi Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca yadi yatra kvacidanekÃrthaÓabdÃnÃæ prakaraïÃdiniyamÃbhÃvÃdaniyantritayorapyarthayoranurÆpasvaravaÓenaikatra niyamanaæ vÃcyaæ, tadà tathÃvidhasthale Óle«ÃnaÇgÅkÃraprasaÇga÷; ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) mune÷ pÃÂhoktadiÓeti--muninà vedasya svaraviÓe«eïaiva paÂhanÃt / dvayorarthayoranurÆpeti--dvayorrthayormadhye ekasyÃnurÆpasvaravaÓenetyartha÷ / ekoccÃraïe dvayoranurÆpasvarÃsambhavÃt / tathÃtve ekatra niyamanÃsambhavÃcca / tadà tathÃvidhasthale Óle«ÃnaÇgÅkÃraprasaÇga ityartha÷ / ekÃrthaniyamane 'nyÃrthasya vyaÇgyatvena tasyopamÃnatvÃt upamÃdhvanitvasyaiva prasakternatu Óle«asya / yathà vak«yamÃïe durgÃlaÇghitavigrahe ityÃdau prakaraïÃdumÃmahÃdevÅvallabhabhÃnudevarÃjaniyamane pÃrvatÅvallabhasya vyaÇgyatvena rÃj¤a÷ tadupamÃdhvanireva / ********** END OF COMMENTARY ********** na ca tathÃ, ata evÃhu÷ Óle«anirÆpaïaprastÃve-- "kÃvyamÃrge svaro na gaïyate" itica naya÷, ityalamupajÅvyÃnaæ mÃnyÃnÃæ vyÃkhyÃne«u kaÂÃk«anik«epeïa / ÃdiÓabdÃt "etÃvanmÃtrastanÅ" ityÃdau hastÃdice«ÂÃdibhi÷ stanÃdÅnÃæ kamalakorakÃdyÃkÃratvam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo e) evaæ pracÅnoktaæ dÆ«ayitvà svayameva pÆrvapak«amutpÃdya nirÃca«Âe-ki¤ceti / yatra kvacit--- "yena dhvastamanobhavena valijitkÃya÷ purà strÅk­to yaÓcodv­ttabhujaÇgahÃravalayogaægÃæ ca yo 'dhÃrayat / yasyÃhu÷ ÓaÓimat Óiro hara iti stutyaæ ca nÃmÃmarÃ÷ pÃyÃt sa svayamandhakak«ayakarastvÃæ sarvadomÃdhava÷" // ityÃdau dvayorapyarthayorhariharastutiparayoranurÆpa÷ svara udÃttÃdirekatra harau hare và / naca tathà Óle«ÃÇgÅkÃra÷ / atrÃcÃryyasammati darÓayati--ata evetyÃdi / naye nÅtyÃæ lokaprasiddhÃyÃm / te«ÃmupajÅvyatvaæ-tadgranthani«Âayà svavyutpattyà viÓe«asampÃdanÃt / ÃdiÓabda÷, kÃlo vyakti÷ svaradaya ityatra / ce«ÂÃdÅtyÃdiÓabdena---"ita÷ sa daitya÷ prÃptaÓrÅrneta evÃrhati k«ayam' ityÃdau ÃtmanirddeÓÃdaya÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** evamekasminnarthe 'bhidhayà niyantrite yà ÓabdÃrthasyÃnyÃrthabuddhihetu÷ Óakti÷ sÃbhidhÃmÆlà vya¤janà / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) na ca tatheti--tathÃtve p­thukÃrttasvarapÃtramityÃdiÓle«ÃlaÇkÃrocchedaprasaÇgÃditi bhÃva÷ / ata evÃhuriti kÃvyaprakÃÓakÃrÃdaya Ãhurityartha÷ / upaj¤ÅvyÃnÃmiti kÃvyamÃrge 'pi svaragaïayit­ïÃæ prÃcÅnÃnÃmuparÅtyartha÷ / ÃdiÓabdÃditi---svarÃdaya ityÃdiÓabdÃdityartha÷ / hasteti---hastace«ÂÃdibhi÷ stanÃdÅnÃæ kamalakorakÃdyÃkÃratvaæ smÃryyata ityartha÷ / "eddahamettathiïià eddahamettehi Ãcchivattehi / eddamettÃvatthà eddahamettehiæ diæa ehi" // ityÃdi prÃk­taÓlokasya hi--- "etÃvanmÃtrastanikà etÃvanmÃtrairak«ipattai÷ / etÃvanmÃtrÃvasthà etÃvanmÃtrairdivasai÷' // iti saæsk­tam / stanÃdÅnÃmiti---kamalakorakÃdityÃdipadadvayÃt cak«urÃdÅnÃæ padmapalÃÓÃdyÃkÃraparigraha÷ / atra etatpadaæ nÃnÃkÃrabodhakatvenÃnekÃrtham / ce«ÂÃviÓe«astvÃkÃraviÓe«asmÃraka÷ / Óakti÷ v­tti÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yathà mama tÃtapÃdÃna mahÃpÃtracaturdaÓabhëÃvilÃsinÅbhujaÇgamahÃkavÅÓvaraÓrÅcandraÓekharasaædhivigrahikÃïÃm-- "durgÃlaÇghitavigraho manasijaæ saæmÅlayaæstejasà prodyadrÃjakalo g­hÅtagarimà vi«vagv­to bhogibhi÷ / nak«atreÓak­ tek«aïo girigurau gìhÃæ ruciæ dhÃrayan gÃmÃkramya vibhÆtibhÆ«itatanÆ rÃjatyumÃvallabha÷" // atra prakaraïonÃbhidhayà umÃvallabhaÓabdasyomÃnÃmnÅmahÃdevÅvallabhabhÃnudevan­patirÆper'the niyantrite vya¤janayaiva gaurÅvallabharÆpor'tho bodhyate / evamanyat / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) durgÃlaÇghiteti / atra umà nÃma mahÃdevÅ tasyà vallabho bhÃnudevan­pati÷ / prÃkaraïiko rÃjati / kÅd­Óa÷ ÓatrudurgeïÃvÃritayuddha÷ / tejasà dehakÃntyà manasijaæ sammÅlayan sÃndairyyagavÃrta saÇkocayan / prodyantÅ rÃjakalà n­paticÃturyyaæ yasya tÃd­Óa÷ / garimÃ, vapu÷ pu«Âi÷, g­hÅtatattva÷ / bhogibhirnÃma bhogavadbhi÷ amÃtyairvi«vak sarvato v­ta÷ / k«atraiÓe«u k«atriyeÓvare«u rÃjasu avaj¤ayà na k­tek«aïo ak­tad­kpÃta÷ / gurau mahatyÃæ giri vÃci, gìhÃæ ruciæ prÅtiæ dhÃrayan gÃmÃkramya p­thivÅmadhik­tya, vibhÆtyà aiÓvaryyeïa bhÆ«itatanu÷ / atra durgÃdipadÃnyanekÃrthÃni prakaraïavaÓÃddarÓitÃrthe niyantrite vÃcakÃni (ÓabdÃ÷) arthÃntaraæ tu vya¤janayà bodhayanti / tathà hi--umÃyÃ÷ pÃrvatyà vallabho maheÓo rÃjati / kÅd­Óa÷--durgayÃ, pÃrvatyÃ, laÇghitavigraha÷ ÃÓle«eïa ÃkrÃntaÓarÅra÷ / tejasà netrajyoti«Ã, manasijaæ sammÅlayan nighnan / rÃjakalà candrakalÃ, Óirasi pradyottatka÷ g­hÅtagarimà g­hÅtajagadgurubhÃra÷ / bhogibhi÷ sarpai÷ sarvato v­ta÷ / k«atreÓena candreïa ghaÂitalocana÷ sÆryyacandrÃgnimayalocanatvÃt / girÅïÃæ gurau himÃlaye gìhÃæ ruciæ dhÃrayan ÓvaÓuratvÃt svÅyataponilayatvÃcca / gÃæ v­«am ÃkramyÃruhya rÃjatÅtyanvaya÷ / vibhÆtibhirbhasmabhirbhÆ«itatanuÓca / itthamatrÃprÃkaraïike maheÓe vya¤jite prak­te saÇgamanÃya maheÓa iva rÃjetyupamÃvya¤janÃdupamÃdhvanirayam / ## (lo, ai) durgÃlaÇghiteti---durgÃïi vanagirijalamayasthÃnÃni durgà pÃrvatÅ ca, alaÇghito laÇghitaÓca, vigraho yuddhaæ dehaÓca, sammÅlanaæ tiraskÃro dahanaæ ca, teja÷ kÃnti. nayanÃgniÓca / rÃjà pÃrthivaÓcandraÓca / kalà kalanÃæ aæÓaÓca, garimà mahimà aiÓvaryyaviÓe«aÓca / bhogina÷ strakcandanÃdibhogavanta÷ sarpÃÓca / k«atreÓvare«u ak­tad­«Âi÷ k«atreÓena candreïa k­tanayanaÓca / gurau mahatyÃm / giri vÃci / girÅïÃæ gurau, Óre«Âe ca gÃæ p­thivÅæ v­«abhaæ ca / vibhÆti÷ sampat bhasma ca / umÃvallabho bhÃnudeva ÅÓvaraÓca / prakaraïena varïanÅyatvÃt / iha ca umÃvallabhaÓabdena yo 'yamaprak­to maheÓvarÃrtha÷ pratÅyate tasyÃsambaddhatvamÃsÅditi maheÓvarabhÃnudevayorupamÃnopameyabhÃva÷ kalpyate / tena umÃvallabhaivetyupamÃdhvani÷ vya¤janayaiva bodhyate / ityatrai vakÃrasyÃyamÃÓaya÷-iha khalÆmÃvallabhaÓabde yeyaæ dvitÅyÃrthapratÅti÷ tatrÃbhidhÃyà prak­tÃrthamÃtrabodhane viramÃt lak«aïÃyÃÓca mukhyÃrthabodhahetukatvÃt / tÃtparyyasya Óaktyabhihitalak«itasaæsargamÃtrabodhananaiyatyÃt vya¤janÃkhyà turÅyà v­ttirupÃsyaiveti / nanvatrÃpyarthabhedena Óabdabheda iti darÓanÃt Óabdabhedadvayamasti / tacca sÃjÃtyadaikyabhramahetu÷ / ataÓca prathamamumÃvallabhÃdiÓabdena rÃjÃrthabodhanÃd viratÃyÃæ prathamÃbhidhÃyÃæ dvitÅya÷ Óabda÷ tanni«ÂÃbhidhÃÓaktyà dvitÅyÃrthaæ bodhayatu kiæ v­ttyantarakalpanayà iti cenna / atra hi Óabdadvayakalpane kathaæ prak­tÃrthasya prathamaæ pratÅtiranubhÆyate, dvayorabhidheyatvena pÆrvapaÓcÃdbhÃvanaiyatyÃsambhavÃt / evaæ"bhramimaratim"ityÃdÃvapi vi«aÓabdasya garalÃrthatve bhujaÇgÃdipadasÃcivyÃt na panarabhidhÃyà ujjÅvanaæ, kintu vya¤janaiva vyÃpÃra÷ / kintvatra dvitÅyÃrthabodhe heturbhujaÇgÃdirÆpa÷ ÓÃbda÷ / durgÃlaÇghitetyÃdÃvÃrtha÷ / "yena dhvastam" ityÃdau tu niyÃmakÃbhÃvÃt anekÃrthavi«aya÷ sandeha÷"vyathÃæ dvaye«Ãmapi medinÅbh­tÃm"ityÃdau cobhayÃbhidhÃnamapÅti caï¬ÅdÃsapaï¬itÃ÷ / etannirÃkari«yÃmahe Óle«ÃlaÇkÃravyÃkhyÃnÃvasare / durgÃlaÇghitetyÃdau ca dvitÅyÃrthasyÃnubhavasiddhasyÃbhÃvaæ vadato mahimÃcÃryyasya gajanimÅlikaiva durvyÃkhyÃt­durupadeÓaparamparayaiva dvitÅyÃrthapratyÃkhyÃne vyÃsavÃlmÅkiprabh­timahÃkavÅnÃæ tÃd­ÓakÃvyanibandhasya ni«phalatÃprasaÇga÷ / arthadvayasyÃpi pratÅyamÃnatvaviÓe«Ãd vyÃkhyÃviÓe«anigamanÃyÃæ prÃmÃïyÃbhÃvaÓca / ki¤ca dvitÅyÃrthabodhane dharmikalpanÃto varaæ dharmakalpaneti bhinnaÓabdakalpanÃt bhinnà eva vya¤janÃkhyà v­ttiraÇgÅkarttumucità ; tasyÃstu yatra tatra prasare 'tiprasaÇgabhÅtyà sambandhatvena saivÃbhidhÃÓrÅyata iti sarvamavadÃtam / ********** END OF COMMENTARY ********** lak«aïÃmÆlÃmÃha-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (lo, o) lak«aïÃmÆlÃmuddeÓakamaprÃptÃmiti Óe«a÷ / upÃsyate Ãdriyate, yasya k­te yannimittam yathà ÓabdaÓaktyà / ********** END OF COMMENTARY ********** "gaÇgÃyÃæ gho«a÷" ityÃdau jalamayÃdyarthabodhanÃdabhidhÃyÃæ taÂÃdyarthabodhanÃcca lak«aïÃyÃæ viratÃyÃæ yayà ÓÅtatvapÃvanatvÃdyatiÓayÃdirbodhyate sà lak«aïÃmÆlà vya¤janà / evaæ ÓabdÅæ vya¤janÃmu katvÃrthomÃha-- ## vya¤janeti sambadhyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) yasya k­te iti / yatpratÅternimittamityartha÷ / vaiÓi«ÂyÃt vailak«aïyÃt / ## (lo, au) prakaraïasaÇgatimÃha evamiti--bodhyate ya÷ sa boddhavya÷ / Óabdaprayogasya parÃrthatvÃt, yatsamavetà pratÅtirupapadyate sa ityartha÷ / ucyate Óabdena pratipÃdyate ya÷ sa vÃcya÷ / tena vÃcya-lak«ya-vyaÇgyÃtmanastrividhasyÃrthasya parigraha÷ / prastÃva÷ prakaraïaæ, kÃku÷ dhvanervikÃra÷, vaiÓi«ÂyÃt vailak«aïyÃditi vaktrÃdi«u pratyekamanvaya÷ / anyaæ prÃcÅnÃbhidheyÃdivailak«aïyam / ********** END OF COMMENTARY ********** tatra vakt­vÃkyaprastÃvadeÓakÃlavaiÓi«Âye yathà mama-- "kÃlo madhu÷ kupita e«a ca pu«padhanvà dhÅrà vahanti ratikhedaharÃ÷ samÅrÃ÷ / kelÅvanÅyamapi va¤julaku¤jama¤jur- dÆre pati÷ kathaya kiæ karaïÅyamadya" // atraitaæ deÓaæ prati ÓÅghraæ pracchannakÃmukastvayà pre«yatÃmiti sakhÅæ prati kayÃcidvyajyate / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, a) kÃla iti / e«a ityanena tatkÃlÃnubhÆyamÃnoænmÃdakatvaæ kÃmasya sÆcitam / patiriti--patirbharttà na tu priya÷ / atra vaktryà madanavihvalatÃdinà vaiÓi«Âyam, vÃkyasya tathÃbhÆtÃnubhÆyamÃnavicchittiyuktatvena / prastÃvasya patidÆrasthityÃdinÃ; deÓasya ca kŬÃvanarÆpasya vakulaku¤jÃdinÃ; kÃlasya vasantavattvena; evame«Ãæ vaiÓi«Âyena vakroktyà vyaÇgyÃrthaprakÃÓanaæ sphuÂameva / (vi, na) kÃlo madhuriti--sakhÅæ prati pro«itabhartt­kÃyà uktiriyam / spa«Âor'tha÷ / atreti--etaæ deÓaæ kelÅvanÅrÆpam / Åd­ÓavyaÇgyabodhe kelÅvanÅrÆpasya tatpradarÓanena karaïÅyÃjaj¤ÃsÃrthakavÃkyasya tat vaktryà uddÅpakapradarÓanalabdhaÓ­ÇgÃraprakaraïasya madhurÆpakÃlasya ca vailak«aïyaæ hetu÷ / ## ********** END OF COMMENTARY ********** boddhavyavaiÓi«Âye yathÃ-- "ni÷ Óe«acyutacandanaæ stanataÂaæ nirm­«ÂarÃgo 'dharo netre dÆramana¤jane pulakità tanvÅ taveyaæ tanu÷ / mithyÃvÃdini ! dÆti ! bÃndhavajanasyÃj¤ÃtapŬÃgame vÃpÅæ snÃtumito gatÃsi na punastasyÃdhamasyÃntikam" // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) ni÷ Óe«eti--upanÃyakamÃnetuæ pre«itÃæ yuvatiæ tenaiva upabhuktÃmÃgatyÃsau matprÃrthanayÃpi nÃyÃta iti pratÃrayantÅæ dÆtÅæ prati nÃyikÃyÃ÷ solluïÂhanoktiriyam / he matprÃrthanayÃpi nÃyÃta iti mithyÃvÃdini ! dÆti ! bÃndhavajanasya mama aj¤ÃtakÃmapŬÃgame ita÷ strÃtuæ vÃpÅæ gatÃsi na punastasyÃdhamasyÃntikaæ gatÃsi / vÃpÅæ strÃtumiti nÃnvaya÷, strÃdhÃtorakarmakatvÃt / ÃpÃtata÷ strÃnakÃryyÃïi darÓayati---ni÷ Óe«eti / yataste stanataÂaæ stanapÃrÓvabhÃgo ni÷ Óe«acyutacandanam / adharaÓca nirm­«ÂarÃga÷ / netre ca dÆramatiÓayaæ yathà syÃttathÃna¤jane jÃte iti Óe«a÷ / tat kriyÃviÓe«aïaæ ca dÆramiti / tathà iyaæ tanvÅ k­Óà tava tanu÷ pulakitÃ; strÃnaÓaityÃt jÃtapulakà ityartha÷ / tatheti viÓe«aïasamuccaye / ## ( lo, Ã) ni÷ Óe«eti--taÂaæ samÅpaæ, sa ca samaprayo deÓa÷ / tatra candanaæ ni÷ Óe«acyutaæ; cÆcukÃdi«u ca Óe«am; adharo nirm­«ÂarÃga÷; dÆrabhana¤jane nikaÂe tu säjane; a¤janasya kvacit kvacidavaÓe«a÷ sÆcita÷ / iyaæ tanu÷ cirakÃle 'pi strÃne idÃnÅæ pulakitÃ; tanvÅ k«Ãmà ca / adhamasya prÃgapi lak«itanik­«Âaparigrahasya / ********** END OF COMMENTARY ********** atra tadantikameva rantuæ gatÃsÅti viparÅtalak«aïayà lak«yam / tasya ca rantumiti vyaÇgyaæ pratipÃdyaæ dÆtÅvaiÓi«ÂyÃdbodhyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) gatÃsi iti lak«yamiti / candanacyavanÃdÅnÃæ ratikÃryyatvenaiva pratÅtyà tadÅntake 'gamanabodhÃt, tadviparÅtaæ gamanaæ lak«aïayÃrtha÷ / te«Ãæ ratikÃryyatvenaita pratÅtirhi-candanÃdhararagayoÓcyutimÃrjanÃbhyÃæ, strÃne tvanayo÷ k«Ãlanamevoktaæ syÃt / tathà dÆraæ cumbanasp­«Âaæ netraprÃntabhÃgaæ prÃpya ana¤jane strÃne tu samastanetrasyaivÃna¤janatvamuktaæ syÃt / tathà candanacyutimahinmà grÅ«makÃlaprÃptau pulakena ca tadÃnÅæ snÃnena pulakÃbhÃvÃt / tatà tadantikÃgamane tasya do«ÃbhÃvÃt adhamatvoktyanaucityam, dÆtirant­tvenaivÃdhamatvopapatteÓca / atra gamanaæ lak«aïayeti yaduktaæ tat kÃvyaprakÃÓakÃrasyÃsammatam / rantuæ tadantikagamanasyaiva tanmate vyaÇgyatvÃt / tathà hi na gatÃsÅtyasya kÃvyatvena tatra lak«aïÃyà evÃbhÃvÃt / taduktaæ "vÃkye na Óaktirnavà lak«aïeti' padalak«aïà tu na sambhavatyeva gamanasya gamadhÃtuvÃcyatvÃdeva / na¤arthasya tu vÃpÅgamanÃnvayenaiva tadupapatte÷ / yadi ca vÃkye 'pi lak«aïà svÅkriyate tathÃpi na lak«aïà / rantuæ tadantikasyaiva tanmate prathamaæ vyaÇgyatvÃdeva / tathà hi candanacyavanÃdÅnÃæ prathamaæ snÃnakÃryyatvenaiva pratÅtyà bÃdhÃnavatÃrÃt / pratisandhÃnaviÓe«aïa uttarakÃlameva bÃdhÃvatÃrÃt / atra ca vya¤janÃyÃ÷ prav­tternatu lak«aïÃyà eva / prathamaæ bÃdhÃvatÃra eva lak«aïÃyÃ÷ prav­tte÷ / taduktam / "kvacit bÃdhyatayà khyati÷ kvacit khyÃtasya bÃdhanam / pÆrvatra lak«aïaiva syÃduttaratrÃbhidhaiva tu" // iti / pÆrvatra prathamaæ bÃdhyatayà khyÃtau pratÅtau abhidhaiva tvityanena tatra lak«aïÃyà abhÃvÃt / taduttaraæ rantuæ tadantikagamanaæ vya¤janaivetyuktam / atra candanacyutÃdisattvaæ boddhavyÃyà dÆtyà vailak«aïyam / ## (lo, i) e«Ãæ ca padÃrthÃnÃæ vÃpÅsnÃnaviruddhÃnÃmanusandhÃnÃdeva vÃpÅsnÃnÃbhÃvamÃtrasya prarohÃbhÃvena tadantikaæ na gatÃsÅtyatra viparÅtalak«aïayà gatÃsÅti lak«yate ntumityata÷ pÆrvaæ tena saheti Óe«a÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** anyasaænidhivaiÓi«Âye yathÃ-- "ua ïiccala ïippandÃ, bhisiïÅpattammi rehai balÃà / ïimmalamaragaabhÃaïapariÂÂhià (dÃ) saÇkhasutti vva" // atra balÃkÃyà nispandatvena viÓvastatvam, tenÃsya deÓasya vijanatvam, ata÷ saæketasthÃnametaditi kayÃpi saænihitaæ pracchannakÃmukaæ pratyucyate / atraiva sthÃnanirjanatvarÆpaæ vyaÇgyÃrthavaiÓi«Âyaæ prayojanam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) saÇketasthÃnamupanÃyake darÓayantyà dÆtyà uktiriyam--ua iti / jÃnÅhÅtyartha÷ paÓyeti yÃvat / niÓcaleti sambodhanam / athavà niÓcalani«pandetyekaæ và padam / tadà niÓcalÃdapi ni«pandetyartha÷ / ÓaÇkhaÓukti÷ ÓaccyakapÃlam / ucyamÃnasya nÃyakasya sÃnnidhyÃt--saÇketasthalapradarÓanaæ sÃmÃjikairvya¤janayÃvagamyate ityartha÷ / tathà ca dyotyata ityatra dyotanaæ sÃmÃjikairvya¤janayà budhyata iti Óe«a÷ / nÃyakena tu balÃkÃpradarÓanarÆpÃt vaktryà vailak«aïyÃt saÇketasthalaæ vya¤janayà budhyate / ## (lo, Å) usa ïicceti--- paÓya niÓcalani«pandà bisinÅpatre rÃjate balÃkà / nirmalamarakatabhÃjanaprati«Âità ÓaÇkhasuktiriva // niÓcaleti---nirudyameti viÂasambodhanam / ÓaÇkhaÓukti÷ saækhapÃtrÅ / ********** END OF COMMENTARY ********** ## ityuktaprakÃrÃyÃ÷ kÃkorbhedà Ãkarebhyo j¤ÃtavyÃ÷ / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, u) bhinneti--bhedÃ÷ tattatsahakÃribhedÃ÷ svarÆpabhedÃntÃ÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** etadvaiÓi«Âye yathÃ-- "guruparatantratayà bata dÆrataraæ deÓamudyato gantum / alikulakokilalalite nai«yati sakhi ! surabhisamaye 'sau" // atra nai«yati, api tarhi e«yatyeveti kÃkkà vyajyate-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) Ãkarebhya iti---bhinnakaïÂhadhvanirityÃdikÃkuvivecakagrantha Ãkara÷ / svÃbhÃvikakaïÂhadhvanito bhinna÷ kaïÂhadhvanirityartha÷ / guruparatantratayeti--dÆrataradeÓagataæ patiæ Óocayantyà nÃyikÃyà ukti÷ prathamÃrddham / tÃmÃÓvÃsayantyÃ÷ sakhyà ukti÷ parÃrddham / nai«yatÅti---api tve«yatyevetyartha÷ kÃkkà vyajyate iti--kÃkkÃ÷ paraæ na¤arthopasthÃpanÃnna e«yati e«yatyevetyevaærÆpa÷ / atra ÓiraÓcÃlanasahotpannatvaæ kÃkorvailak«aïyam / ********** END OF COMMENTARY ********** ce«ÂÃvaiÓi«Âye yathÃ-- "saæketakÃlamanasaæ viÂaæ j¤Ãtvà vidagdhayà / hasannetrÃrpitÃkÆtaæ lÅlÃpaÇmaæ nimÅlitam" // ************* COMMENTARY ************* ## (lo, Æ) saÇketeti--hasatà vikaÓatà netreïa arpitamÃkÆtamabhiprayoyena iti viÂaviÓe«aïam / e«Ãæ coktodÃharaïÃnÃæ dhvaniguïÅbhÆta-vyaÇgyatve tÃnnirÆpaïe agresphuÂÅbhavi«yati, kintu vya¤janÃyà ÃrthatvamÃtreïodÃharaïam / ce«ÂÃdÅtyÃdiÓabdena vararïanÅyanÃyakÃdigatasÃttvikÃdiparigraha÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra saædhyà saæketakÃla iti paÇmanimÅlanÃdice«Âayà kayÃciddyotyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) saæketakÃleti---viÂaæ dhÆrttam upanÃyakaæ saæketakÃlamanasaæ tajjij¤ÃsÃrthaæ tanmanaskaæ j¤Ãtvetyartha÷ / hasatà netreïÃrpitaæ sthÃpitam ÃkÆtaæ bhÃvo yatra tÃd­Óaæ yathà syÃttathà lÅlÃpadmaæ nimÅlitamityartha÷ / dyotyata iti viÂaæ pratÅtyartha÷ / sÃmÃjikaistu taddyotanamapi budhyate iti bodhyam // ********** END OF COMMENTARY ********** evaæ vaktrÃdÅnÃæ vyastasamastÃnÃæ vaiÓi«Âye boddhavyam / ## "arthÃnÃæ vÃcyalak«yavyaÇgyatvena trirÆpatayà sarvà apyanantaroktà vya¤janÃstrividhÃ÷ / tatra vÃcyÃrthasya vya¤janà yathÃ-"kÃlo madhu÷-" ityÃdi / lak«yÃrthasya yathÃ--"ni÷ Óe«acyutacandanam'--ityÃdi / vyaÇgyÃrthasya yathÃ--"ua ïiccala-" ityÃdi / prak­tipratyayÃdivya¤jakatvaæ tu prapa¤cayi«yate / #<Óabdabodhyo vyanaktyartha÷ Óabdo 'pyarthÃntarÃÓraya÷ / ekasya vya¤jakatve tadanyasya sahakÃrità // VisSd_2.18 //># ************* COMMENTARY ************* ## (lo, ­) Óabdabodhya ityarthÃntaramapek«ate, natvekÃrthamÃtrapratipÃdako vya¤jaka÷ yathÃ--durgÃlaÇghitetyÃdau / artho 'pi Óabdamapek«ate yathà kÃlo madhurityÃdau / ekasyetyÃderayamartha÷ / ÓabdÃrthayorekasya vya¤jakatve taditara÷ sahakÃrÅ satu avarjanÅyasÃnnidhimÃtreïÃvasthita÷ / kintu yatra yacchaktirutkaÂà tatra tanmÆlo vya¤jakatvavyapadeÓa÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** yata÷ Óabdo vya¤jakatve 'pyarthÃntaramapek«ate, artho 'pi Óabdam, tadekasya vya¤jakatve 'nyasya sahakÃritÃvaÓyamaÇgÅkartavyà / ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vakt­boddhavyÃdidaÓavaiÓi«ÂyÃt yÃr'tho vya¤janoktÃ, sà vya¤jakÃrthatrauvidhyÃt trividhetyÃha--arthÃnÃæ vya¤jakÃrthÃnÃm / iyaæ daÓavidhà vya¤janà / ni÷ Óe«etyÃdau lak«yÃrthasya vya¤jakatvaæ svamatÃbhiprÃyeïaivoktam / uktaÓabdÃrthavya¤jakÃrthatraividhyasyaivoktatvÃt idÃnÅæ vya¤jakaÓabdasyÃpi traividhyamÃha--abhidhÃditrayeti / ********** END OF COMMENTARY ********** abhidhopÃdhiko vÃcaka÷ / lak«aïopÃdhiko lak«aka÷ / vya¤janopÃdhiko vyaya¤jaka÷ / ki¤ca-- ## ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) na kevalaæ vÃcyÃditrividha eva ÓabdasyÃrtho 'pi tu vÃcyÃditrayabhinna÷ padÃrthasaæsargo 'pi ÓabdÃrthastadbodhakaæ ca vÃkyamityÃha--kiæ cetyÃdinà / padÃrthÃnvayabodhane tadanvayabodhanimittam / pare naiyÃyikÃstÃtparyyÃkhyÃæ v­ttimÃhu÷ / tadarthaæ tasyà v­ttervi«ayarÆpamarthaæ tÃtparyyÃrthaæ saæsargarÆpaæ tadvodhakaæ ca vÃkyamityÃhu÷ / ********** END OF COMMENTARY ********** abhidhÃyà ekaikapadÃrthabodhanavirÃmÃdvÃkyÃrtharÆpasya padÃrthÃnvayasya bodhikà tÃtpaya nÃma v­tti÷ / tadarthaÓca tÃtparyÃrtha÷ / tadvodhakaæ ca vÃkyamityabhihitÃnvayavÃdinÃæ matam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) abhidhÃyÃ÷ saæsargabodhane 'sÃmarthyaæ darÓayan vyÃca«Âe--abhidhÃyà iti / tadarthaÓceti saæsargarÆpa ityartha÷ / abhihitÃnvayavÃdinÃæ naiyÃyikÃnÃæ padena padÃrthe 'bhihite smÃrite tadanvayabodho vÃkyÃdeva // iti / iti ÓrÅsÃhityadarpaïaÂÅkÃyÃæ dvitÅyaparicchedavivaraïam ********** END OF COMMENTARY ********** ihi sÃhityÃrpaïo vÃkyasvarÆpanirÆpaïo nÃma dvitÅya÷ pariccheda÷ /