Visvanatha (kaviraja):
Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara,
Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya,
and Anantadasa's Locana


Pariccheda 2


Input by members of the Sansknet project
(http://sansknet.ac.in)



This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks

The text is not proof-read!


NOTE:
The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda:
1) the mula text, 
2) Mahe÷varabhañña's Vijnapriyà (erroneously called Vilocanà), continuously
"numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.]
and 
3) Anantadàsa's Locanà, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, à)" etc.].
However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are
missing in the mula text, which renders their coordination impossible.

This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries 
according to the following edition:
ørãmadàlaükàrikacakravartitrikaliïgagajapatisàmràjyasàndhi-
vigrahakamahàpàtra-Vi÷vanàthakaviràja-praõãtaþ
Sàhityadarpaõaþ
granthakçdàtmabhuvà Sàhityadarpaõavasudhàkareõa,
Anantadàsena viracitayà Locanàkhyayà,
Bhaññàcàrya-÷rã-Mahe÷vara-Tarkàlaükàra-praõãtayà Vij¤apriyà-samàkhyayà ca vyàkhyayà samakaükçtaþ
Dillã : Bhàratãya Buk Kàrpore÷an 1998

ATTENTION:
The text and kàrikà-numbering of the printed edition may vary from this e-text!




#<...># = BOLD for karikas



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





dvitãyaþ paricchedaþ


vàkyasvaråpamàha--


     ************* COMMENTARY *************

     #<Locanà:>#

     (lo, a) samprati kàvyalakùaõayorvàkyarasayoþ svaråpajij¤àsàyàü prathamoddiùñaü vàkyaü dvitãyaparicchedena saparikaraü niråpayitukàmaþ tat sàmànyatakùaõapratipàdikàü kàrikàmavatàrayati--vàkyasvaråpamiti /
     svamasàdhàraõaü råpaü svaråpam; itaravyàvartako dharmaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<vàkyaü syàdyogyatàkàïkùàsattiyuktaþ padoccayaþ />#

yogyatà padàrthànàü parasparasaübandhe bàdhàbhàvaþ /
padoccayasyaitadabhàve 'pi vàkyatve "vahninà si¤citi" ityàdyapi vàkyaü syàt /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ka) vàkyaü rasàtmakaü kàvyamityuktatvàt vàkyalakùaõaü vaktumàha---vàkyasvaråpamiti /
     bàdhàbhàvo bàdhamàtràbhàvatve bàdhaj¤ànàbhàvaþ, tu bàdhite bàdhàj¤àne ÷àbdabodhànupapatteþ /
     vahninà si¤catãtyanvayabodhanakasyaiva vàkyatvaü, sekaü prati vanheþ karaõatànvayabàdhànnànvayabodhaþ /
     nanvevamanvayabodhajanakatvameva lakùaõamiti vàcyam ? anvayabodhajanakasàmagrãpradar÷anàrthaü tadghañitalakùaõakaraõàt /

     ********** END OF COMMENTARY **********


àkàïkùà pratãtiparyavasànavirahaþ /
sa ca ÷roturjij¤àsàråpaþ /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, kha) àkaïkùeti---pratãtiparyyavasànavirahameva vyàcaùñhe saceti /
     jij¤àsà ca pratãtapadàrthàtiraktapadàrthaþ; sà ca prathamapratãtapadàrthànvayabàdhàrthamutthità bodhyà, tena gaura÷va ityàdau daivàda÷veti jij¤àsàsattve 'pi nàkàïkùà /
     caitrasya bhràtà gçhaü gacchatãtyàdau caitrasya na gçhe àkàïkùà udeti bhràtari janitànvayabodhàt /
     tena caitrasya gçhamiti na bodhaþ /
     "vimalaü jalaü nadyàþ kacche mahiùa÷carati"itya; vimalajale 'nvitàyà api nadyàþ kacchasya sambandhikatvenopasthiteþ nadãråpe sambandhini tàtparyya÷àt kacchànvayàrthamapi kacche jij¤àsa udeti iti na tatràvyàptiþ /
     vahninà si¤catãtyatra tu karaõatàyàþ kàryaü vità anupapattyà seke tat kàryye udeti eva àkàïkùà iti bodhyam /
     evaü càkàïkùitaparasparasambandhe bàdhaviraha eva yogyatà, anyathà anàkàïkùitasya kàlikasambandhasya vahnikaraõatàsekayorapi sattvàd yogyatà syàt /


     #<Locanà:>#

     (lo, à) vàkyaü syàditi /
     etad vivçõoti /
     yogyateti /
     padàrthànàmiti /
     padànàü gaurityàdãnàmarthàþ padàrthaþ /
     etadabhàve yogyatàyà abhàve 'pi gaurityàdãnàü parasparamàkàïkùàvirahiõàü padànàü pratãtiparyyavasànaviraha ityeva vi÷àdayati÷roturjij¤àsà iti /
     àkàïkùà àtmadharmaþ ÷roturjij¤àsàråpatvena icchàsmatvàt /
     yogyatàr'thadharmaþ sphuña eva /
     etadabhàvàt gaura÷vaþ puruùo hastãtyatra ca nànvayabodhaþ /
     sàkàïkùàvàkye 'pi anvayabodhànantaraü niràkàïkùatvavyavahàràt /
     prakçtànvayabodhasamànàkàra÷àbdabodhàbhàvo 'pi àkàïkùàntaram /
     ato "ghañamànaya' iti vàkyam ekadà anvayabodhejanite na anvayabodhàntarajanakam (kà-pra-ñãdçvi÷vanàtha) /
     pratãtãti-pratãteþ paryyavasànam (samàptiþ) tasyaþ virahaþ (abhàvaþ) kevalaü kriyà÷ravaõe bodhàbhàvocca kàrakasya (prathamaü karttuþ tataþ karmaprabhçtãnàü) jij¤àsà svata evodeti /

     ********** END OF COMMENTARY **********


niràkàïkùasya vàkyatve "gaura÷vaþ puruùo istã" ityàdãnàmapa vàkyatvaü syàt /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ga) gaura÷va ityàdi /
     atra càkàïkùàbhàvàdeva àkàïkùitasambandhe bàdhaviraharåpà yogyataiva nàsti; ityàkàïkùàyà evàbhàvànna vàkyatvam /
     àkàïkùàbhàva÷ca prathamàntapadàrthasya prathamàntapadàrthàntare bhedenànvayàrthaü jij¤àsànudayasyànubhàvikatvàdeva; abhedànvayetu, bàdha eva 

     ********** END OF COMMENTARY **********


àsattirbuddhyavicchedaþ /
buddhivicchede 'pi vàkyatve idànãmuccàritasya devadatta÷abdasya dinàtnaro ccàritena gacchatãti padena saïgatiþ syàt /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, gha) àsattilakùaõamàha--yat padabuvdyavyavadhànena yat padabuddhistenaiva saha tasyàsattirityarthaþ /
     avyavadhànaü ca tadanvayànupayuktàrthakasàrthakapadàntareõa, cirakàlena và bodhyam /
     tena kàùñhaiþ sthàlyàdipadàrthànàü tadanvayopayogitvàt /
     nirarthakena vyavadhàne tu astyevà'sattiþ--yathà"sa vai gacchati"ityatra vaikàrastu nirarthako 'pi pràmàõikaprayukta eva bodhyaþ /
     natu cakàràdiþ /
     tena tadanvayànupayuktàrthakena pràmàõikàprayuktanirarthakena càvyavadhànamarthaþ /
     girirbhuktamàgnimàn devadattena ityatra tu giryyagnimatpadayornàsattaþ /
     tidanvayànupayuktabhuktapadena vyavadhànàt /
     kàlavyavadhàne tu kàlasya ciratvaü, tatpadabuddhidhàràlopàdhikaraõatvameva /
     tatràsattyabhàvaü dar÷ayati--buddhivicchede 'pãti--naca tatra pårvoccàritapadàrthasmçtiryadyasti tadeùvata eva tatra vàkyatvaü, nacaitadabhàvàdeva ÷àbdabodhànutpattyà vàkyatvàbhàva iti vàcyam, ÷abdabodhajanakatvasyàsattilakùaõe 'prave÷ena tatpadasmçtyabhàvena ÷àbdabodhàjanakatayà vàkye tatràtivyàptipradar÷anasya aucityàdeva /

     ********** END OF COMMENTARY **********


atràkàïkùàyogyatayoràtmàrthadharmatve 'pi padoccayadharmatvamapacàràt /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ïa) nanu bàdhaj¤ànàbhàvaråpàyà yogyatàyà jij¤àsàråpàyà àkàïkùàyà÷càtmàrthavçttitvàt kathaü padoccayasya tadyuktatvam ityata àha--àkàïkùàyogyatayoriti---upacàro viùayatàsambandhena vçttiþ /
     sà ca bàdhavirahasya pratiyogino bàghaj¤ànasya viùaye padoccaye tad viùayatà sàkùàdeva /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<vàkyoccayo mahàvàkyam>#

yogyatàkàïkùàsattiyukta ityeva /

#<itthaü vàkyaü dvidhà matam // VisSd_2.1 //>#

itthamiti vàkyatvena mahàvàkyatvena ca /
uktaü ca tantravàrtike--
"svàrthabodhasamàptànàmaïgàïgitvavyapekùayà /
vàkyànàmekavàkyatvaü punaþ saühatya jàyate" //
iti /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Locanà:>#

     (lo, i) mahàvàkyasyàpi kàvyatve àcàryyasampatiü dar÷ayati---taduktamiti /
     aïgaïgitvena prabandheùu vi÷akalitànyapi vàkyàni, anyo 'nyamaïgàïgibhàvaü vinà tu vàtulapralàpavadasambandhatàü bhajante /
     saühatya sametya vàkyamahàvàkyayorityàdiùu pratyekaü vyavaccheda ityanvayaþ /
     sàkàïkùàni anekapadàni, yathà devadatto daõóena gàm /
     anekavàkyàni ca saühatya samuditàrthabodhànàrtham itaravàkyasàpekùàõi prabandheùu prasiddhani /
     tathàbhåtànàü hi padànàü vàkyànàü ca vi÷akalitànekàrthabodhana eva bhaññamate sàmarthyaü natvekàrthabodhane /

     ********** END OF COMMENTARY **********


tatra vàkyaü yathà--"÷ånyaü vàsagçham-'ityàdi (22 pç.) /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ca) vàkyasya dvaividhyamàha---vàkyoccaya iti /
     kvacit vàkyamàtrasya kvacicca mahàvàkyasya vàkyatvena, dvayorapi lakùaõakathane àkàïkùàsattvàt mahàvàkyalakùaõe 'pi yogyatàdikaü vi÷eùaõamityàha---yogyatàkàïkùeti /
     tatràrdrakàùñhe vahnirjvalati tena si¤citãtyatra mahàvàkyatvàpattyà tadvàraõàya yogyatàyàþ, caitraþ pacati, maitrau gacchati, ityetad vàraõàyàkàïkùàyàþ, dinàntaroccàritavàkyadvayasya virodhivàkyavyavahitayoþ sàkàïkùayogyavàkyayorvàraõàyà'satterupàdànam /
     sånyaü vàsagçhamityàdi---atra sarvapadàrthànàmeva uttaratra sàkàïkùatvena kasyàpi svàrthabodhasamàptyabhàvàt na mahàvàkyatvam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


mahàvàkyaü yathà--
ràmàyaõa-mahàbhàrata-raghuvaü÷àdi /
padoccayo vàkyamityuktam /
tatra kiü padalakùaõamityata àha--

#<varõàþ padaü prayogàrhànanvitekàrthabodhakàþ />#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, cha)---varõõàþ padamiti---prayogàrhà÷ca te 'nanvitaikàrthabodhakà÷ceti karmadhàrayaþ /
     ekàrthabodhakà ityatra ekaikàrthabodhakà ityarthaþ /
     tena vàkyasthapadeùu milanena anekàrthabodhakeùu nàvyàptiþ /
     ekaikàrthavattvaü hi svasamasaükhyàrthatvam; arthasya ekaikatvasya vaktuma÷akyatvàt /
     na trividhà surà ityatra ekasurà÷abdasya gauóãpaiùñhãmàdhvãtrayabodhakatvàttatràvyàptiriti vàcyam, tatra gauóã surà paiùñhã suràmàdhvã surà ityevamàvçttyaivànvayabodhasvãkaraõe suràpadatrayasya svasamasaükhyàrthabodhakatvenàvyaptyabhàvàt /
     na ca taitra-maitra-devadattàþ sundarà ityatra ekasundarapadena sundaratritayàbodhanàt tatràvyàptiriti vàcyam; arthapadasyàrthatàvacchedekaparatvena saundaryyasyaikatvàdeva /
     na ca tathàpi trividhà surà ityatràvyàptiriti vàcyam arthatàvacchedakànekatve àvçttereva svãkàràt /

     ********** END OF COMMENTARY **********


yathà--ghaña. /
prayogàrheti pràtipadikasya vyavacchedaþ /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ja) pratipadikasyeti---tanmàtrasàyetyarthaþ /
     vibhaktyantasyaiva padatvasvãkàràt, nahi vibhaktiü vinà suddhapratipadikasya prayogàrhatà /
     nacànanvitaikàrthapade naiva padvàraõamiti vàcyam; abhihitànvayavàde tasyànanvitàbhidhàyitvàdeva /

     ********** END OF COMMENTARY **********


ananviteti vàkyamahàvàkyayoþ /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, jha) vàkyamahàvàkyayoriti---vyavaccheda ityatrànvayaþ /
     tayoþ parasparamanvitàrthabodhakatvàdeva /
     atra ca vàkyasyà÷vitànekàrthabodhakatvàdekàrthabodhakatvenaiva tadvàraõasambhave 'pi tad vi÷eùaõadànamanvitàbhidhànavàdo 'smabhirnàdriyate ityabhiprayasåcanàyaiva ityavadheyam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


eketi sàkàïkùànekapadavàkyànàm /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ¤a) sàkàïkùàneketi---sàkàïkùàni anekàni padàni yatra tàdç÷avàkyànàü vyavaccheda ityarthaþ /
     atra ca vàkyànàmityeva vivakùitaü; vàkyatvenaivànekapadatvaparasparasàkàïkùatvayoþ pràpteþ /
     svaråpàkhyànaparatvàdeva tayorupàdanasya, na cànanvitàrthabodhakatvavi÷eùaõàdevànvitàrthabodhakavàkyàvçttiriti vàcyam; parasparanvitàrthakavàkyadvayasya militvà padatvàpattivàraõaparatvàdeva vàkyànàmityukteþ /
     ananvitàrthetyàdinà tu ekaikavàkyasyaiva vàraõam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


arthabodhakà iti kacañatapetyàdãnàm /
varõà iti bahuvacanamavivakùitam /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ña) ka-ca-ña-ta-petyàdãnàmiti---nanu prayogàrhetyatra prayogo noccaraõamàtraü, tadà pratipadikavàraõàpatteþ /
     kintu arthabodhanàrthamuccàraõamevàva÷yaü vàcyam /
     pratipadikamàtrasya tadarthamanuccàraõàt /
     tathà ca prayogàrhapadàdeva nirarthaka-ka-ca-ña-ta-pàdãnàü vàraõaü sàyaditi cet, satyam /
     arthabodhakatvànupàdàner'thavi÷eùaõasyànanvitetyasyànupàdànamanàyatyaiva paryyavasyati /
     tata÷ca tadanupàdàne vàkyamahàvàkyayorativyàptyàpattyà tadvàraõàyànanvitetyasya dànàva÷myabhàve tadanurodhena tadvi÷eùasyàrthasya bodhakatvamupàdeyam /
     ata eva ka-ca-ña-ta-pityàderapi vàraõamityabhipràyàt /
     kacañatapadàya÷ca padaikade÷avarõõà ityatra bahutvàvivakùàmàha---varõõà iti /

     #<Locanà:>#

     (lo, ã) varõà iti /
     bahuvacanamavivakùitaü tenaikasya varõàsya dvayorapi ca parigrahaþ evaü ca mayi sànugraho bhavetyatra akàrasya ekavarõasya vàsudevasambandhoktasya na padatvahàniþ /
     tatreti--yathàsambhavaü padavàkyayoþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<artho vàcya÷va lakùya÷ca vyaïgya÷ceti tridhà mataþ   // VisSd_2.2 //>#

eùàü svaråpamàha--

#<vàcyor'tho 'bhidhayà bodhyo lakùyo lakùaõayà mataþ /
vyaïgyo vya¤janayà tàþ syustistraþ ÷abdasya ÷aktayaþ // VisSd_2.3 //>#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ñha) yogyatàkàïkùayorarthaghañitatvena arthasya prabhedamàha---artha ityàdi /
     svaråpaü lakùaõam /
     ÷aktayo vçttayaþ /


     #<Locanà:>#

     (lo, u) tatràbhihitànvayavàdinàü mate vàkyàrtho 'pi padabhidheya iti vakùyeta /
     ànvatàbhidhànavàdinàü mate ca vàkyàbhidheyaþ, lakùya÷ca padamàtrasyàrthaþ /
     vyaïgya÷ca varõapadavàkyàdãnàm /
     ye cànvitàdayo lakùye vàkyàrthe iti åcuþ tanmate tatparyyavçttireva vàkyàrthabodhikà, dvitãyalakùaõetyaparaü nàma /
     nanu tatra gaïgàyàü ghoùa ityàdau tañàrthabodhikà vakùyamàõalakùaõà vçttiþ /
     gauõyà÷ca lakùaõàyàmantarbhàvanãyatvàdeva gauõàrthasya na pçthaïnirde÷aþ /
     iha vya¤janàyà abhidhàlakùaõayoþ sàhacaryyakathanaprastàvàt ÷abdamàtra÷aktitvavacanamupalakùaõam /
     vya¤janàprastàve lakùaõàprastàve tu bhaññamate "sà vçttirvya¤janà nàma ÷abdasyàrthàdikasya ca' iti vakùyati /

     ********** END OF COMMENTARY **********


tà abhidhàdyàþ /

#<tatra saüketitàrthasya bodhanàdagrimàbhidhà />#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, óa) tatràbhidhàlakùaõamàha--tatra saüketitàrthasyeti /
     abhidheti abhidhãyate bodhyate iti yogàrtha eva lakùaõam; tatra kasyàrthasya bodhanàttàdç÷o yogàrtha ityatràha saüketiteti /
     saüketo vçttirna tvabhidhà, àtmà÷rayàpatteþ /
     tatastad grahàrthe kàritam /
     tatra karmaõi ktapratyayena gçhãtavçttikasyàrthasyetyarthaþ /
     evaü càgçhãtavçttikàrthabodhikà vya¤janà kathaü vàriteti vàcyam /
     gçhãtatadvçttikasyotyarthàtaþ tata÷ca lakùaõàyamativyàptiþ syàdityata àha---agnimeti /
     prathamagçhãtetyarthaþ /
     lakùaõà tu ÷aktigrahottaraü bàdhàvatàre satyeva gçhyate /
     ata eva vyàkhyàsyati--÷attyantarànantariteti /
     kecittu tiséõàü vçttãnàm agroktetyagrimapadàrthaü vyàcakùate /
     tanna /
     tadbhaïgyàbhidhàbhidhetyevamananvayàpatteþ; ÷aktyantarànantariteti vyàkhyànupapatte÷ca /

     ********** END OF COMMENTARY **********


uttamavçddhena madhyamavçddhamuddi÷ya "gàmànaya" ityukte taü gavànayanapravçttamupalabhya bàlo 'sya vàkyasya "sàsnàdimatpiõóànayanamarthaþ" iti prathamaü pratipadyate, anantaraü ca "gàü badhàna" "a÷vamànaya" ityàdàvàvàpodvàpàbhyàü go÷abdasya "sàsnàdimànarthaþ" ànayanapadasya ca "àharaõamarthaþ" iti saüketamavadhàrayati /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, óha) tatra vçddhavyavahàradar÷anàrthaþ saüketagrahaþ; tat prakàraü dar÷ayati--uttameti /
     matamà÷ritya vyàcaùñhe--uttameti /
     õadhyamaü vçddham /
     bàlo vyutpisuþ /
     vàkyasyàkhaõóasyetyarthaþ /
     sàstràdimat piõóànayanamasya khaõóàrthaþ /
     natu pratyekaü go÷abdasya sàstràdimàn, piõóaþ /
     ànayanasya àharaõamiti pratipadyate jànàti /
     asya vàkyasyeti /
     anena prathamaü vàkyavàkyàrthayoþ ÷aktigraho dar÷itaþ /
     àvàpaþ pratij¤à, udvàpaþ uddhàraþ /
     àvàpodvàpau ÷rutapadatyàgena tatsthàne padàntara÷rutiþ /

     #<Locanà:>#

     (lo, å) krameõàbhidhàdãnàü svaråpamàha-tatrapi etat kàrikàrthamanvitàbhidhànaayamarthaþ-÷abdatadarthayorvàcyavàcakatve vyutpannànàmeva vàkyàrthapratãtiþ, vyutpatti÷ca vçddhaprayogàdeva, sa ca vàkyaråpa eva, vàkyaü cànvitabodhaniyatam /
     tata÷copade÷akale 'nvita eva sambandhagrahaõamiti /
     nanu tarhi vàkyabhàgaråpeùu padeùu padàrthabodhavyatirekeõa bhinnavàkyaniùñeùu padeùu kathamarthàvabodha ityata àha---anantaraü ceti /
     ayamà÷ayaþ---yadyapi vçddhavyavahàrapårvikaiva sarvà vyutpattiþ, vçddhavyavahàra÷ca vàkyenaiva, tathàpi yasya padaråpasya vàkyabhàgasya bodhe yasyàrthabhàgasyàvàpaþ, yaduddhàre coddhàrastasmen padàrthe tasya padasya ÷aktiràvàpoddharadar÷anenaivànugçhãtatayàr'thàpattyàvagamyata iti /
     evaü càtra pakùe pratyayànumànàrthàpattibhiþ pramàõaiþ saüketagraha iti såcitam /
     yadàhuþ---

     "÷abdavçddhàbhidheyàü÷ca pratyakùeõàtra pa÷yati /
     ÷rotu÷ca pratipannatvamanumànena ceùñayà //
     anyathànupapattyà ca bodhacchaktiü dvayàtmikàm /
     arthàpattyà ca budhyeta sambandhaü tripramàõakam" //
     iti /

     asya hyarthaþ--÷abdo gàmànaya ityàdivàkyam, vçddhau prayojakaprayojyau, abhidheyo gavànayanàdiþ /
     tàn ÷rotà pratyakùeõa pa÷yati jànàti /
     anumiti ÷arãraü ca-yeyaü prayojya vçddhasya pravçttiþ sà etadanuguõabuddhi pårvikà; pravçttitvàt; madãyaivaüvidhapravçttivat /
     sà ca pravçttiretatprayogajanyà; etadanvayavyatirekànuvidhànàditi dvayamà÷rayabhåtasya vàkyasya vàcakatvaniyamanaü, viùayabhåtasya vàcyatvaniyamanam àtmà-svaråpaü yasyàþ tathàbhåtàü

     ÷aktiü vàcakavàcyatvaråpaü sambandham anyathànupapattyà arthàt prayojakavçddhapravçtterjànàti /
     nanvevaü bhinnavàkyayogàt prativàkyaü vyutpattirevekùaõãyà, sàvàcyà durupapàdyeti ÷abdavyavahàrecchede ityata àha--arthàpattyà ca iti /
     atra cakàreõa bodhe tu ÷aktiü dåyàtmikàmityasyà paràmar÷aþ /
     avabudhyate iti pàñhe tvarthata eva tat paràmar÷aþ /
     evaü càyamarthaþ; gçhãtasaüketavàkyabhàgaråpasya tadarthadvayàtmikàü ÷aktiü vàcyavàcakasambaddhàm avàpoddhàradar÷anànugçhãtatayà arthàpattyà jànàtãti /
     arthastu vàkyavàkyàrthayoþ vàcyavàcakatvasambandhini bodhane ekàrthàpattiþ /
     padatadarthayo÷càpareti dvayorapyarthàpattyoþ sàmànyata ekatayàgaõanam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


kvacicca prasãddhapadasamabhivyàharàt, yathà--
"iha prabhinnakamalodare madhåni madhukaraþ pibati" ityatra /
kvacidàptopade÷àt, yathà--
"ayama÷va÷abdavàcyaþ" ityatra /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (lo, ç) kvacidekenaivopamànena pramàõena saüketagrahaü dar÷ayati-kvacicceti /
     ayamarthaþ--tridhà khalu upamànapramàõavyavasthitiþ; yadàhuþ--"sàdç÷yaü dharmamàtraü ca vaisàdç÷yaü ca bhedataþ"iti; tatra sàdç÷ye gosadç÷o gavayaþ /
     vaisàdç÷ye kàkavisadç÷aþ kokilaþ /
     dharmamàtre prakçtameva /
     upàdeyàdyudàharaõam--atra hi prabhinnakamalodare madhupàtçtvadharmapratipàdakaiþ pårvàvadhàritasaüketatayà prasiddhaiþ padaiþ samabhivyàhàrat madhukarapadàrtho bhramara iti saïketamavadhàrayati /
     etacca upalakùaõaü; tena gosadç÷o gavayaþ kàkavisadç÷aþ kokila ityanayorupamànapramàõena saïketagrahaþ såcitaþ kvacit ÷abdapramàõa ityata àha---kvaciditi /
     àpto vi÷vastaþ, sa ca nirddhàritavacanaþ /
     tenàyama÷va÷abdavàcya ityukto 'pya÷vàrthaü saüketaü gçhõàti /

     ********** END OF COMMENTARY **********


taü ca saïketitamarthaü bodhayantã ÷abdasya ÷aktyantarànantarità


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (lo, é) agrimeti--kàrikàpadàrthaþ ÷aktyantarànantariteti /
     tena lakùaõàvya¤janayorasya vaiparãtyaü såcitam /
     lakùaõà hi abhidhàntaritaiva; vya¤janà yatra lakùaõà nàsti tatràbhidhàntarità /
     taddvitãyàntarità, yad và, agrimetyanena yannàmà yatra caitràdiþ tannàmàviùayatayàpi sa ityuktaprakàràdà÷rita caitretyàdinànnà viùayoderiva sàntaràyasaüketitàdvaitalakùaõaü såcitam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


÷aktirabhidhà nàma /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, õa) kvacicceti---samabhivyàhàro 'nvayitvenaikavàkye nirdde÷aþ /
     prabhinneti-- atra madhupadaü pibatipadaü ca prasiddham /
     kenàpi kçtopyagçhãta÷aktikasya madhukarapadasyasamabhivyàhçtamadhupànànvayitvàt bhramare ÷aktirgçhyate /
     taü ca saïketitamiti--tattadgràhakagçhãtavçttikamityarthaþ /
     ÷aktyantarànantariteti--÷aktivçttistadgrahànantaritetyarthaþ /
     iyam àgrimapadavyàkhyà /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<saïketo gçhyate jàtau guõadravyakriyàsu ca // VisSd_2.4 //>#

jàtirgopiõóàdiùu gotvàdikà /
guõo vi÷eùàdhànahetuþ siddho vastudharmaþ /
÷uklàdayo hi gavàdiraü sajàtãyebhyaþ kçùõagavàdibhyo vyàvartayanti /
dravya÷abdà ekavyaktivàcino harihara-óitthaóavitthàdayaþ /
kriyàþ sàdhyaråpà vastudharmàþ pàkàdayaþ /
eùu hi adhi÷rayaõàva÷rayaõàntàdipårvàparãbhåto vyàpàrakalàpaþ pàkàdi÷abdavàcyaþ /
eùveva hi vyakterupàdhiùu saüketo gçhyate, na vyaktauþ ànantyavyabhicàradoùàpàtàt /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ta) nanu saüketitor'thaþ kiü dharmo dharmo và ityatràha--saïketiteti /
     ÷abdabhedena saüketagrahaviùayor'tho bhinna ityuktakrameõa /
     vi÷eùàdhànamitarato vailakùaõyabodhajanakam; etad råpo yo vastudharmaþ sa siddho nitya ityàha--siddho vastudharma iti---etanmeta guõà api nityà eva---utpattivinà÷apratãtistvàvirbhàvatirobhàvaråpaiva /
     guõànàü vi÷eùàdhànaü gràhayati--suklàdayohi iti--vyàvarttayanti vilakùaõatayà bodhayanti harihareti /
     idaü ca bàlyàdyavasthàbhedena vyaktibhedànaïgãkàre /
     tadaïgãkarttéõàü mate tu ayamapi jàti÷abda eva /
     àkà÷avindhyamandaràdi÷abdà ekaikavyaktidravyavàcakà bodhyàþ /
     kriyà iti--sàdhyaråpàþ janyaråpà mahàpralaye paramàõånàmapi niùkriyatvena kriyàyà na nityatvam, atastasyà janyatvamevetyatastasyànàvirbhàvatirobhàvakalpanà /
     apàkajaråpàõi paramàõuvçttãni--nityànyeva ityatastadvçttipadàrthavibhàjakopàdhikattvaråpaü nityatvaü sarvaguõànàmevetyabhipràyaþ /
     eùveveti--eùu kriyàråpavastudharmeùu bodhyeùu pàkàdi÷abdavàcyo 'dhi÷rayaõàva÷rayaõàntàdikriyàkalàpa ityarthaþ /
     anyathànekakriyàghañitapàke kà kriyàpadadhàtvarthaþ syàditi bhàvaþ /
     eùveveti--dravyaüvinà eùu vyakterupàdhiùuityarthaþ /
     ànantyeti---gavàdivyaktãnàm ànantyena tatra sarvatra ÷aktigrahàsambhavàdityarthaþ /
     yadi ca ekavyaktàveva saüketagraha ityucyate tadàha---vyabhicàreti /
     yadvyaktau saüketo gçhãtastatabhinnastatsajàtãyavyaktàvapi svaråpodbodhàt kàraõaü ÷aktigrahaü vinàpi kàryyabodhàd vyabhicàrajoùa ityarthaþ /

     #<Locanà:>#

     (lo, ë) iha kecidàhuþ; jàtireva padàrthaþ, kecit jàtivyaktã, kecid vyaktyàkçtijàtaya ityàdãni matàntaràõi parihçtya sarveùàü vàïmayànà vyàkaraõamålatvàt alaïkàraprantheùu ca pràyeõa tadanugatatvenaiva vyavahàràcca mahàbhàùyakàramatamà÷rityàha---saïketa iti /
     guõapadàrthaü vivçõoti--guõa iti /
     vi÷eùàdhànaheturiti jàtervyavacchedaþ /
     siddha iti kriyàyàþ /
     guõànàü vi÷eùàdhànahetutvopapattimàha--÷uklàdaya iti /
     gavàdikaü jàtyà labdhagovyavahàrayogyatàkam /
     dravyetyàdi /
     hetuü vinàpi ayaü óitthaþ óavittha ityàdiråpeõaü ÷çïgagràhikayà vaktçsaüketena vyaktiùu sànnive÷itaþ /
     sajàtãya÷ånye óitthàdyarthopasthàpakaþ ÷abdaþ saüketasya viùaya iti /
     pårvàparãbhåtaþ pradhànakriyàyà avayavaråpatayà kàryyakàraõabhåtena santànãbhåtaþ /
     eùveveti---eùu jàtyàdiùu /
     iha ca dravyasyopàdhiviùayatvàsambhave 'pi tatsaüj¤àyàþ upàdhitvena tattvamupacàràt /
     óitthàdyarthe cànantyavyabhicàràbhàvàt upàdhiü vinaiva sambhavati vàcyavàcakasambandhasamayagraha iti nopàdhirapekùyate /
     vaktçsvecchàkalpitasya saüj¤à÷abdasya svapravçttàvupàdhyupagame punaràtmà÷rayadoùaþ /
     tathàpi dravyasaüj¤àyà apyupàdhitvaü pratãtyanurodhenoktam /
     ata eva guõadravyakiyàsu ceti dravyakiyàsu ceti dravyasya saüketaviùayatvamuktaü, tatrànantyavyabicàradoùàpàtàbhàvàt /
     ànantyeti-vyaktãnàmanantatvàt pratyekaü ca rekhoparekhàdisaüsthànavi÷eùasya ca bhinnatvàt tatrà÷akyaþ sabhayagraha iti /
     nanvevaü gavàdipadena saüketitatvàt jàtàvantarhitàyàü kathaü vyaktipratãtiþ /
     avinàbhàvasyànusandhànamantareõàkùepakatvàbhàvàt /
     yathà và dhåmàdigatasya vahnyàderavinàbhàvànusandhànaü càtrànupalabdhibàdhitaü; tatrànupayogitayà vyakteþ ÷abdabodhitatvaü vinà ÷àbde 'nvaye prave÷àsambhava iti jàtyabhidhàyake ÷abde tadbonàrthaü vya¤janaiva vçttiråpàsitumuciteti rahasyam /
     evaü ca jàtimàtrasaïketapakùe ca nirvivàdam /
     kiü ca saü÷ayàpagamàrtham upàttàni padàni saüsargasya mukhyàïgaü saüsçjyamànaü vyaktiråpaü sàkùànna bodhayanti, bahiraïgantu tadupàdhibhåtaü sàmànyameva bodhayanti, ityasaïgatam /
     ye tvàhuþ, "vyaktisadhrãcãnàyàmeva jàtau saïketa' iti tairapi prakçtasya lakùaõasyàsaïketitatvàt saïketitabhedànàmabhàvàt, prakçtasaüsargayogyavyaktipratãtau ÷aktyantaramava÷yamabhyupeyam /
     sàmànyasya sarvavi÷eùatvàïgãkàràt saïketena sarvavi÷eùyaj¤àne tu sarvasyàpi sarvaj¤atvàpattiþ /
     prathamodde÷akàle tu sarvavyaktãnàü sàmmukhyàïgãkàratayà sàmànyaliïgitayà pratyaïgãkàre punaràdhunikasyàpi svalakùaõasya prathamopade÷akàlavat sammukhãkàreõaiva pratãtiþ syàt /
     tata÷cànvayopapàdikàyàþ sàkùàt pratãteþ padasya ÷aktyantaraü vinà kiü bãjabhityalaü bahunà /

     ********** END OF COMMENTARY **********


atha lakùaõà--

#<mukhyàrthabàdhe tadyukto yayànyor'thaþ pratãyate /
råóheþ prayojanàdvàsau lakùaõà ÷aktirarpità // VisSd_2.5 //>#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, tha) lakùyo lakùaõayà gràhyaþ ityuktatvàllakùaõàyà lakùaõamàha---mukhyàrtheti /
     mukhyàrthaþ ÷akyàrthaþ, tatràparapadàrthasyànvayabàdhe j¤àte satãtyarthaþ /
     gaïgàyàü ghoùa ityàdau mukhyàrthasya gaïgàyà abàdhàt; kintu aparapadàrthasya ghoùànvayasyaiva bàdhàt /
     tadyuktomukhyàrthasambaddhaþ anyo mukhyàrthàdanyaþ /
     yathà vçtyà j¤àtayà iti ÷eùaþ /
     na kevalaü mukhyàrthabàdhaj¤ànàdhãnaü tajj¤ànaü, api tu råóheþ prayojanàd vàpãti /
     ---råóhiþ bhårikàlaprayogaþ /
     tathà ca etattritayaj¤àpitayà yà vçttyà mukhyàrthàdanyo mukhyàrthasambaddhor'thaþ pratãyate asau ÷aktirvçttirlakùaõetyarthaþ /
     sà càrpità vaktçpuruùeõa lakùyàrthaviùayatayà-janitetyarthaþ, tathà ca vaktçtàtparyyatmikaiva sà bodhyà /
     natu naiyàyikokta÷akyasambandharåpà; tasyà vavatrànyena vàrpitatvàbhàvàt /
     yà tu vyaïgyàrthe tàtparyyakhyà vçttirdhvanikenoktà yà ca padàrthadvayasaüsarge tàtparyyàkhyà vçttiþ pràcãvanaiyàyikairuktà sà naitàttritaya-j¤àpità; ityato bhinnaiva sà /
     mukhyàrthe 'parapadàrthànvayabodhe 'pi tàtparyyaviùayasya tàdç÷ànvayasya mukhyatàvacchedakaråpeõa bodhànupapattireva; tena chatriõo gacchanti kuntàþ pravi÷antãtyatra mukhyàrthayoþ chatrikuntayoþ gamanaprave÷ànvayasattve 'pi niruktamukhyàrthabàdhasattvànnàvyàptiþ /
     chatrisàrthavàhitvena kintitvena ca råpeõànvayasya tàtparyyaviùayasya mukhyatàvacchedakacchatritvakuntatvàbhyàmanupapatteþ /
     atra ca tàtparyyaviùayatvànupàdàne tu chatrikuntayorgamanaprave÷ànvayasya mukhyatàvacchedakaccha tritvakuntàbhyàmutpadyamànatvàt--tatràvyàptyàpatteþ /
     evaü mukhyatàvacchedrakaråpeõa ityanupàdàne 'pi tayorevàvyàptiþ syàt /
     tàtparyyaviùayasya chatrisàrthavàhino gamanànvayasya kuntinaþ prave÷ànvayasya ca lakùatàvacchedakacchatrisàrthavàhitvakuntitvàbhyàmupapatteþ /
     anyor'tha ityatràpi mukhyatàvacchedakànyadharmàvàcchinna ityarthaþ /
     tena ghañapadasya nãlaghañe lakùaõàyàü tasya ghañanyatvàbhàve 'pi nàvyàptiþ /
     mukhyatàvacchedakaghañatvànyanãlaghañatvàvacchinnatvàt /



     #<Locanà:>#

     (lo, e) atheti-athàbhidhànantaraü lakùaõodde÷akramapràptà lakùaõà niråõyata iti ÷eùaþ /
     mukhyàrtheti---mukhyàrtho gaïgàdi÷abdasya jalamayàdiþ tasya ca àdheyapadàrthàntare 'nvayànupapattau, na ca yataþ kuta÷cit yadeva tadeva lakùyate-atiprasaïgàdityata àha---tadyukta iti /
     tena mukhyàrthena yena kenacit sambandhena sambaddhaþ anyor'thaþ tañàdiþ yayà ÷abda÷aktyà pratãyate bodhyate; na ca sambandhamàtràdapi lakùyàrthapratãtiþ api prasaïgàdeva ityàha--råóheþ prayojanàd và /
     kvacid råóheþ anàdivçddhavyavahàraprasiddheþ kvacit pàvanatvàdyati÷ayaü prayojanamuddi÷ya /
     arpitapadàrtha÷ca vçttàveva suvyaktaþ /
     evaü càtra lakùaõàyàü hetutrayaü mukhyàrthabàdaþ; ca tat sambandhaþ, kvacit råóhiþ kvacit prayojanaü ceti /

     ********** END OF COMMENTARY **********


"kaliïgaþ sàhasikaþ" ityàdau kaliïgàdi÷abdo de÷avi÷eùàdiråpe svàrthe /
¤asaübhavan yayà ÷abda÷aktyà svasaüyuktàn puruùàdãn pratyàyayati, yayà ca "gaïgàyàü ghoùaþ" ityàdau gaïgàdi÷abdo jalamayàdiråpàrthavàcakatvàtprakçte 'saübhavan svasya sàmãpyàdisaübandhasaübandhinaü tañàdiü bodhayati, sà ÷abdasyàrpità svàbhaviketarà ã÷varànudbhàvità và ÷aktirlakùaõà nàma /
pårvatra hetå råóhiþ prasiddhireva /
uttaratra "gaïgàtañe ghoùaþ" iti pratipàdanàlabhyasya ÷ãtatvapàvanatvàti÷ayasya bodhanaråpaü prayojanam /
hetuü vinàpi yasya kasyacitsaübandhino lakùaõo 'tiprasaïgaþ syàt, ityuktam--
"råóheþ prayojanàdvàsau" iti /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, da) vyàcaùñe---kaliïga iti /
     svàbhàviketareti /
     gavàdi÷abdasya svabhàvasiddhà vçttiþ ÷aktistadbhinnà /
     svàbhàvikasyàpi punaruktatvagauravàdàha---ã÷varamàtraniyamitetaretyarthaþ /
     màtragarbhatvàkaraõe vaktçtàtparyyayàpi ã÷varaniyatatvàttasya ca tadbhinnatvànupapatteþ /
     ã÷varànaïgãkarttçmãmàüsakamate tu ÷aktiråpàdatiriktapadàrthàntaràditaretyarthaþ /
     ÷aktirvçttiþ /
     pårvatreti--kaliïgaþ sàhaska ityatretyarthaþ /
     prasiddhirati bhårikàlaprayoga ityarthaþ /
     atiprasaïga iti-iyaü kaviprayogàrhà lakùaõà vyutpàdyate /
     råóhiprayojana÷ånyà, lakùaõà tu neyàrtha iti vakùyate, sà ca kàvye doùa eva /
     tatràti prasaïgaþ syàdityarthaþ /



     #<Locanà:>#

     (lo, ai) udàharaõadar÷anapårvakaü kàrikàrthaü vçttyà vi÷adayati--kaliïga iti /
     svàrthe vàcyaråpe 'sambhavan de÷avi÷eùàdiråpàrthasyàcetanatayà sàhasikàdyarthenànvayànupapattyànupapadyamànaprayogaþ kuta ityàha--jalamayàdiråpàrthasya vàcakatvàt /
     ayamarthaþ--gaïgadi÷abdo yasmàt jalamayàdiråpamevàrthaü samayasmaraõàkàtaraþ san smàrayati, tasmàd vàcyaråpasya jalàdyarthasya ghoùàdyarthena sahànvayànupapattyà prakçte vàcakatvena tasya prayogo na ghañata iti /
     svasyàtmãyasya vàkyàdyarthasya jalamayàdeþ, tasyàkùepamàkçùyopanayanam /
     sambandhasyànvayasya, taddhi taña÷abdàrthaü yayà bodhayatãti sambandhaþ /
     bhaññamate svàbhàvikã abhidhà, tadanyà padasya ÷aktirvyàpàraþ, teùàmã÷varànàdaràt saüketasyànàdivyavahàrapravçttisvãkàràt /
     ã÷varànudbhàviteti naiyàyikamatam /
     tadanayorekatarà svàbhàvikã, itarà ã÷varànudbhàviteti dvidhà vyàkhyàtam /
     pårvatra kaliïgaþ sàhasika ityatra, uttaratra gaïgàyàü ghoùa ityàdau /
     gaïgàtaña ityàdau tañasya gaïgà÷abdena pratipàdanàt gaïgàtàdàtmyapratãteþ gaïgàrthaniùñànàü nañàrthaniùñhàti÷ayitànàü ÷ãtatvapàvanatvàdãnàü pratãtirlakùaõàyàþ phalamityarthaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


kecittu "karmaõi ku÷alaþ" iti råóhàvudàharanti /
teùàmayamabhipràyaþ--
ku÷àüllàtãti vyutpattilabhyaþ ku÷agràhiråpo mukhyor'thaþ prakçte 'saübhavan vivecakatvàdisàdharmyasambandhasambandhinaü dakùaråpamarthaü bodhayati /
tadanye na manyante /
ku÷agràhiråpàrthasya vyutpattilabhyatve 'pi dakùaråpasyaiva mukhyàrthatvàt /
anyaddhi ÷abdànàü vyutpattinimittamanyacca pravçttinimittam /
vyutpattilabhyasya mukhyàrthatve "gauþ ÷ete" ityatràpi lakùaõà syàt /
"gameróeþ" (uõàdi--2-67) iti gamadhatoróepratyayena vyutpàditasya go÷abdasya ÷ayanakàle prayogàt /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, dha) kàvyaprakà÷akçduktaü råóhilakùaõodàharaõaü dåùayitumutthàpayati--kecittu iti /
     prakçte asambhavanniti--karmaõãtyasya laukikakarmaparatvena tannimittaü ku÷agrahaõamasambhavadityarthaþ /
     dakùasyaiva mukhyàrthatvàditi---bhåriprayogeõa dakùatvasya laghutvena ca tadacchinnasyaiva ÷akyatvena mukhyatvàdityarthaþ /
     anyaddhi iti---vyutpattiryogàrthabàdhaþ /
     pravçttiþ prayogaþ /
     tathà ca tenaiva nimittena ÷abdasya pravçttestadavacchinna eva mukhyàrtha ityarthaþ /
     lakùyàrthe kvacit prayogastu tàtparyyavi÷eùasatve eva; yathà dakùe ÷aktasya ku÷alapadasya gçhavi÷eùe ÷aktasya maõóapapadasya ca daivakarmaõi ku÷ala iti rogã maõóapa iti ca tayodavakarmarogipadasamabhivyàharasya tàtparyyagràhakatvàt /
     gauþ ÷ete ityatra ÷ete iti suptagoþ- pradar÷anàrthameva /
     gaurastãti suptagavi prayoge 'pi lakùaõà syàditi bodhyam /
     ayaü ca pratibandhaþ na sarvasammataþ /
     uõàdipratyayànàü vyutpatteþ pràyikatvena tayà prayogàbhàvàt /
     ata eva cintàmaõikçtoktaü "pa¤capàdikàlabhyàn uõàdipratyayàn"ekenaiva "uõàdayo bahulam' iti såtreõa vadataþ pàõineþ ayamabhipràyo yaduõàdipratyayànàü pràyikyeva vyutpattiriti, tathà ca na tayà prayogaþ /
     tathà ca gotvenaiva råpeõa råóhi÷aktyà gopadaü svapadagacchad gosàdhàraõyena prayujyate, na uõàdi-pratyayavyutpattyà iti /

     ********** END OF COMMENTARY **********


tadbhedànàha--


     ************* COMMENTARY *************

     #<Locanà:>#

     (lo, o) kecittviti---prakçte karmaõi ku÷ala ityanenàpi arthatayàsambhavan anupapattirbàdhitaþ /
     vivecakaråpasya mukhyàrthatvàdityanena mukhyàrthabàdhàbhàvàdatra kathaü lakùaõetyarthaþ /

     go÷abdo yadyapi gamanàrtho vyutpattinimittaü tathàpi gotvàpattikiyaiva pravçttinimittam ata eva gacchatyàgacchati gavi go÷abdaprayogaþ /
     yadàha, ghaña÷abdaprasaüge"ghañaüna ca tadàtmatvàpattiråpà kiyà matà' iti /
     tadbhedàniti;--tayoþ råóhiprayojanàbhyàü dvidhoktayorlakùaõayorbhedàn vi÷eùàn bhidyate 'nena iti bheda iti vyutpattyà /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<mukhyàrthasyetaràkùepo vàkyàrthe 'nvayasiddhaye /
syàdàtmano 'pyupàdànàdeùopàdànalakùaõà // VisSd_2.6 //>#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, na) tadbhedànàha---mukhyàrthasyeti /
     vàkyàrthe bodhye, mukhyàrthasya tàtparyyaviùayànvayasiddhaye itarasya amukhyàrthasyàkùepaþ pratyàyanamityarthaþ /
     anvayavàkyàrthayorabhedàt vàkyàrthe mukhyàrthasyànvayasiddhaye iti nànvayaþ /
     atràpi yayaiti ÷eùaþ /
     asyà upàdànasaüj¤àvyutpattimàha---syàdàtmano 'pãti /
     àtmano mukhyàrthasyàpi /
     atra tàtparyyaviùayatvaü yadi anvayavi÷eùaõaü na kriyate tadà chatriõe gacchanti kuntàþ pravi÷anti ityàdiùu avyàptiþ syàt; atra tàtparyyàviùayasya ÷uddha÷akyàrthasyànvayasiddhisambhavena tadarthamitireùàmacchatrikuntàdãnàmanàkùepàt /
     itarasàhityenànvaye tàtparyyava÷àdeva ÷uddhamukhyànvayasya bàdho 'vadheyaþ /
     tadbàdho 'pi mukhyatàvacchedakaråpeõàsambhavaråpa eva; lakùatàvacchedakaråpeõa tu nàsambhava iti bodhyam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


råóhàvupàdànalakùaõà yathà--
"÷veto dhàvati" /
prayojane yathà--
"kuntàþ pravi÷anti" /
anayorhi ÷vetàdibhiþ kuntàdibhi÷càcetanatayà kevalairdhàvanaprave÷anakriyayoþ kartçtayànvayamalabhamànairetatsiddhaye àtmasambandhino '÷vàdayaþ puruùàda ya÷càkùipyante /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, pa) lakùaõasàmànyalakùaõoktaü råóhiprayojanànyatarahetukatvamatra ghañayannudàharati---råóhàvupàdàneti /
     ÷vetaþ ÷vetaguõavàn /
     kuntà iti kuntavanta ityarthaþ anayormukhyàrthànvayabàdhaü dar÷ayati /
     anayoriti /
     ÷vetàdibhirityàdipadàt nãlàdiguõànàü kuntàdibhirityàdi padàt astràntaràõàü ca parigrahaþ /
     acetanatayeti /
     idametadudàharaõàbhipràyeõaivoktam /
     vastutastu chatriõo gacchanti ityatra chatriõa÷cetanatve 'pi tàtparyyaviùayacchatryanvayattyàlàbha eva sarvasàdhàraõo mukhyàrthabàdho bodhyaþ /
     a÷vàdaya ityàdipadacchvetagavàdeþ, puruùàdayaþ ityàdipadàt kuntadhàrivat itarasya parigrahaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


pårvatra prayojanàbhàvàdråóhiþ, uttaratra tu kuntàdãnàmatigahanatvaü prayojanam /
atra ca mukhyàrthasyàtmano 'pyupàdànam /
lakùaõalakùaõàyàü tu parasyaivopalakùaõamityanayorbhedaþ /
iyamevàjahatsvàrthetyucyate /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, pha) prayojanàbhàvàditi--råóhisattvàdena prayojanànanusandhànàt tadabhàvaþ /
     prayojanaü prayojanãbhåtaj¤ànaviùayaþ /
     evaü rãtyaiva pàvanatvàdirapi pyojanapadàrtho bodhyaþ /
     lakùaõalakùaõàyàmiti---vakùyamàõàyàmiti ÷eùaþ /
     parasyaiveti evakàrànmukhyàrthavyavacchedaþ /
     upalakùaõamupasthàpanam /


     #<Locanà:>#

     (lo, au) mukhyàrtheti---mukhyàbhidheyor'thaþ tasya itaraþ prakçtanirvàhaupàyikaþ, tasyàkùepaþ àkçùya upanayanam /
     anvayasambandhasya siddhaye nirvàhàya /
     àtmano 'pyupàdànàt, ayamarthaþ, iha khalvabhidhayà bodhitasyàpi ÷vetakuntàdyarthasya punaþ puruùàdervi÷eùaõatayà lakùaõãyatvena upàdànamiti /
     atigahanatvaü-kuntayuktàþ puruùàþ pravi÷antãti abhidhànàlabhyam /
     ucyate-parairiti ÷eùaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<arpaõaü svasya vàkyàrthe parasyànvayasiddhaye /
upalakùaõahetutvàdeùà lakùaõalakùaõà // VisSd_2.7 //>#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ba) lakùaõalakùaõàmàha--arpaõamiti /
     atra arpaõamityatra paratraiveti ÷eùaþ, svasya paramàtraviùayatà ityarthaþ /
     natu mukhyàrthaviùayatàpãtyarthaþ /
     upàdànalakùaõàyàü tu mukhyàrthasyàpi viùayatà iti bhedaþ /
     svasyetyatra yasyà iti ÷eùaþ /
     tathà ca vàkyàrthe bodhye parasya amukhyàrthasya anvayasiddhaye anvayabodhàya yasyà lakùaõàyàþ svasya arpaõaü paramàtraviùayatà; eùà lakùaõalakùaõetyarthaþ /
     vàkyàrthanvayayorabhedàdvàkyàrthe parasyànvayasiddhaye iti tu nànvayaþ /
     tàdç÷asaüj¤àvyutpattimàha---upalakùaõeti /
     mukhyàrthaü vihàyàmukhyàrthamàtrabodhanam upalakùaõaü svasya taddhetutvàdityarthaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


råóhiprayojanayorlakùaõalakùaõà yathà--
"kaliïgaþ sàhasikaþ" "gaïgàyàü ghoùaþ" iti ca /
anayorhi puruùatañayorvàkyàrthe 'nvayasiddhaye kaliïgagaïgà÷abdàvàtmànamarpayataþ /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, bha) atra råóhiprayojanahetukatve yathàsaükhyamudàharaõadvayamàha---kaliïga ityàdi /
     atra kaliïgaþ sàhasika iti na pàñhaþ /
     kintu kaliïgaþ sàhasaü karoti ityeva pàñhaþ /
     sàdhyavasànàlakùaõàyà udàharaõaprasaïge vyaktirbhàviùyatãtyarthaþ /
     ubhayatraiva mukhyàrthaü kaliïgaråpaü de÷aü pravàharåpàü saïgà ca vihàya tadde÷asthapuruùatattãrayoþ parayoranvayaprabodhàya puruùatari-råpa-màtra-viùayatà lakùaõàyàþ /
     taddar÷ayati---anayorheti /
     vàkyàrtha bodhye puruùatañayoranvayasiddhaye ityanvayaþ /
     samarpayata ityatra paramàtra iti ÷eùaþ /
     paramàtraü ---viùayãkuruta ityarthaþ /
     kaliïgagaïgà÷abdau ityatra kaliïgagaïgà÷abàdapadaü tanniùñhalakùaõàdvayaparaü yathà vyàkhyàtàrthanusàreõa bodhyam /
     evamuttaratrapi vyàkhyeyam /


     #<Locanà:>#

     (lo, a) arpaõaü svasya gaïgàdeþ /
     parasyàïgasya tañàdiråpalakùaõahetutvàt sambandhamàtrasya ityarthaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


yathà và--
"apakçtaü bahu tatra kimucyate sujanatà prathità bhavatà param /
vidadhadãdç÷ameva sadà sakhe ! sukhitamàssva tataþ ÷aradàü ÷atam" //
atràpakàràdãnàü vàkyàrthe 'nvayasiddhaye upakçtàdayaþ ÷abdà àtmànamarpayanti /
apakàriõaü pratyupakàràdipratipàdanànmukhyàrthabàdho vaiparãtyalakùaõaþ sambandhaþ, phalamapyapakàràti÷ayaþ /
iyameva jahatsvàrthetyucyate /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ma) prayojanahetukatve udàharaõàntaramàha-yathà và-upakçtamiti /
     apakàritvena anyato j¤àtaü pratãyamuktiþ /
     tvayà bahu upakçtaü tatra kimucyata ityarthaþ /
     yatreti pàñhe tu tatreti påraõãyam /
     apakàràdãnàmiti--atràdipadàd durjanatàduþ khitayoþ parigrahaþ /
     phalam apakàradyati÷aya iti phalãbhåtaj¤ànaviùaya ityarthaþ /
     evamuttarottaramapi bodhyam /
     idaü ca na ruciramuktam /
     lakùyàrthàti÷ayasya prayojanatve råóhilakùaõàyàmapi tatsambhavàt vi÷eùàbhàvàpatteþ /
     kintu apakàradurjanatvalakùaõayoþ phalaü sambodhyasya kauñilyaü duþ khitalakùaõàyàstu kauñilyaphalatvam /

     #<Locanà:>#

     (lo, à) apakàràrdànàmityàdi÷abdena durjanatvaduþ khitatve upakçtàdayaü ityàdi÷abdena sujanatvasukhitatve /
     apakàràdyati÷ayaþ-sva÷abdàbhidhànàlabhyaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<àropàdhyavasànàbhyàü pratyekaü tà api dvidhà />#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ya) upàdànalakùaõalakùaõàdvayaü råóhiprayojanadvayahetukatvena caturvidhamuktam /
     adhunàtaccatuùñayasya dvaiguõyenàùñavidhamàha---àropeti /
     lakùyàrthe prathamataþ ÷akyàrthàbhedàropa àropaþ /
     tasyàropasya utkañatvamadhyavasànam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


tàþ pårvoktà÷caturbhedalakùaõàþ /

#<viùayasyànigãrõasyànyatàdàtmyapratãtikçta // VisSd_2.8 //>#

#<sàropà syànnigãrõasya matà sàdhyavasànikà />#

viùayiõà anigãrõasya viùayasya tenaiva saha tàdàtmyapratãtikçtsàropà /
iyameva råpakàlaïkàrasya bãjam /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ra) te kãdç÷atve bhavata ityatràha---viùayasyeti /
     viùaya àropàdhikaraõaü lakùyàrthaþ /
     tasya anigàrõõasya anàcchàditasya arthàt svavàcakanàmapadena uktasya anyatàdàtmyaü ÷akyàrthàbhedaþ /
     tatpratãtikçllakùaõa sàropà syàdityarthaþ /
     nigãrõõasya vi÷iùya svàvàcaka-nàmapadena anuktasya tu sàdhyavasànikà matetyarthaþ /
     anyatàdàtmyapratãti÷ca lakùaõaj¤ànataþ pårvaü bodhyà /
     tatpratãtikçcca yadyapi samànavibhaktikapadadvayameva, na tu lakùaõà; tathàpyanyatàdàtmyapratãtipårvakapratitikçdityevànyatàdàtmyapratãtikçd ityasyàrthaþ /
     na ca sàdhyavasànàyàü svàvàcakanàmapadenànirdde÷e samànavibhaktyantapadàbhàvàt, kathaü tàdàtmyapratãtikçditi vàcyam, àkhyàtena lakùyàrthasyoktau tat pratãteþ; taccàgre dar÷ayiùyate /

     #<Locanà:>#

     (lo, i) evaü caturvidhàpi lakùaõà pratyekaü sàropà sàdhyavasànà ityaùñavidhetyàha--àropeti /
     anigãràrõasvaråpasàmànyatàdàtmyapratãtiràropaþ /
     viùayanigaraõe 'bhedapratipattirviùayiõo 'dhyavasànam /
     evaü sva÷abdàrthanàmnà gatàrthe 'pi sphuñãkaraõàya lakùaõena nirddi÷ati--viùayasyeti /

     ********** END OF COMMENTARY **********


råóhàvupàdànalakùaõà sàropà yathà--
"a÷vaþ ÷veto dhàvati" /
atra hi ÷vetaguõavàna÷vo 'nigãrõasvaråpaþ svasamavetaguõatàdàtmyena pratãyate /
prayojane yathà--
"ete kuntàþ pravi÷anti" /
atra sarvanàmnà kuntadhàripuruùanirde÷àt /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, la) a÷vaþ÷veta iti---atra ÷vetaguõavàna÷vaþ lakùyàr'tho 'nigàrõõo '÷va÷abdenaivoktatvàt /
     ÷vetaguõa÷vayoþ samànavibhaktyà tàdàtmyapratãtiþ /
     prayojane yathà--iti upadànalakùaõeti ÷eùaþ /
     ete kuntà iti; kuntànàmaviralatvamatra prayojanam /
     kuntavàn lakùyàrthaþ /
     etat padenoktatvàt anigãrõõaþ /
     atra sarvanàmneti---kàvyaprakà÷e tu sarvanàmnà lakùyàrthanirdde÷e vi÷iùya svàvàcakakuntàdipadenànupàdànàt sàdhyavasànaiva setyuktam /
     vi÷iùya svàvàcakapadanirdde÷a eva sàropatvàt /



     #<Locanà:>#

     (lo, ã) a÷va àropaviùayaþ /
     svasamaveta ityanena samavàyaråpasya lakùaõàhetoþ svasambandhasya nigaraõaü ÷vetaguõa àropyamàõaþ /
     prayojana ityanantaraü pårvoktà upàdànalakùaõà sàropeti anuùajyate /
     evamuttarodàharaõeùvapi /
     sarvanàmnà etat

     ********** END OF COMMENTARY **********


råóhau lakùaõalakùaõà sàropà yathà--
"kaliïgaþ puruùo yudhyate" /
atra kaliïga puruùayoràdhàràdheyabhàvaþ sambandhaþ /
prayojane yathà--
"àyurghçtam" /
atràyuùkàraõamapi ghçtaü kàryakàraõabhàvasambandhasambandhyàyustàdàtmyena pratãyate /
anyavailakùaõyenàvyabhicàreõàyuùkaratvaü prayojanam /
yathà và--
ràjakãye puruùe gacchati "ràjàsau gacchati" iti /
atra svasvàmibhàvalakùaõaþ sambandhaþ /
yathà và--
agramàtre 'vayavabhàge "hasto 'yam" /
atràvayavàvayavi bhàvalakùaõasambandhaþ /
"bràhmaõo 'pi takùàsau" /
atra tàtkarmyalakùaõaþ /
indràrthàsu sthåõàsu "amã indràþ" /
atra tàdarthyalakùaõaþ sambandhaþ /
evamanyatràpi /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, va) kaliïgaþ puruùa iti---atra puruùapadena lakùyàrthopàdànàt anigãrõõatvam /
     kaliïgatvena lakùaõà /
     prayojane yatheti---lakùaõalakùaõeti ÷eùaþ /
     anyavailakùaõyenàvyabhicàreõeti, avyabhicàraþ anyavelakùaõyaü ca heturuktaþ /
     kàvyaprakà÷e tu àyurghçtamiti sàropàyamanyavailakùaõyam /
     àyuridamiti sàdhyavasànàyamavyabhicàra iti dvayoþ pçthak prayojanadvayamuktam /
     kàryyakàraõabhàvaråpasambandhena sàropàü lakùaõàmuktvà sambandhàntarairapi tàü dar÷ayati---ràjarkàyetãti /
     atra asàvitipadena lakùyàrthe puruùe nirddiùñe ràj¤o 'bhedàropàt sàropà /
     evamubhayatràpi sarvanàmnà lakùyàrthanirdda÷e tathàtvàü bodhyam /
     sthåõàþ stambhà indradhvajaråpàþ tàdarthyalakùaõaþ tatpåjàrthatàlakùaõaþ, atra indravat påjyatvaü prayojanam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


nigãrõasya punaviùayasyànyatàdàtmyapratãtikçtsàdhyavasànà /
asyà÷caturùu bhedeùu pårvodàharaõànyeva /
tadevamaùñaprakàrà lakùaõà /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ÷a) itthaü sàropàmuktvà "nigãrõõasya matà sàdhyavasànikà' iti kàrikà¤calaü vyàcaùñe-nigãrõõasya punariti /
     asyà÷caturùviti råóhiprayojanadvaye upàdànalakùaõàdvayaü taddvaye lakùaõalakùaõàdvayaü ceti sàdhyavasànàya÷catvàrobhedàþ /
     pårvodàharaõànyeveti råóhàvupàdànalakùaõàyàþ---"÷veto dhàvati' iti prayojane upàdànalakùaõàyàþ "kuntàþ pravi÷anti' iti yaddvayamudàhçtaü råóhau lakùaõalakùaõàyàþ "kaliïgaþ sàhasaü karoti' iti prayojane lakùaõalakùaõàyàü tu ràjakãye puruùe gacchati "ràjàsau gacchati' iti yadudàhçtaü tatra idaü padatyàgena udàharaõamityata etàni catvàri sàdhyavasànàyà udàharaõànãtyarthaþ /
     ràjà gacchatãtyatra ràjavat paricàrakaveùñitatvaü prayojanam /
     eteùu caturùu hi kartryà khyàtenaiva kartçlakùyàrthasya upasthàpanàt nàmapadena tu anupasthànànnigãrõõatà /
     tasmiü÷ca prathamaü ÷akyàrthatàdamyàropàt sàdhyavasànatvamiti bodhyam /
     prathamàntoktakàrake prathamàntapadàrthasyàbhedànvayatyutpatteþ /
     gaïgàyàü ghoùa iti tu lakùaõalakùaõodàharaõaü yaddar÷etaü tattu na sàdhyavasànodàharaõam /
     tatra lakùyàrthe tãre pravàhatàdàtmyànàropàt /
     evaü ca råóhau lakùaõalakùaõedàharaõaü kaliïga ityàdikaü yaduktaü tatra sàhasika iti pràmàdikaþ pàñhaþ /
     nàmapadena sàhasika ityanena lakùyàrthasya puruùasyopàdànàt sàropatvena sàdhyavasànatvàbhàvàt /
     kintu kaliïgaþ sàhasaü karoti ityeva tatra pàñhaþ /
     itthamupàdànalakùaõàlakùaõalakùaõayoþ råóhiprayojanahetukatvena caturvidhayoþ sàropàsàdhyavasànikàråpatvena dvaiguõyàt aùñavidhatvam /



     #<Locanà:>#

     (lo, u) evamàrope råóhiprayojanayorudàharaõe catuùñayaü dar÷ayitvà viùayavyàptyarthaü sambandhabhedena udàharaõànyàha--yathà vetyàdi---ràjàsau ityatra pårvavat adaþ ÷abdena viùayaprakañanam /
     agreti /
     atra hastàvayave 'gre 'pi hasta÷abdaprayogaþ, ekade÷adàhe 'pi gràmo dagdha iti vat /
     atra idaü÷abdo ràjà asau ityatra ca adaþ ÷abdavat /

     sàdhyavasànàlakùaõaü vivçõoti--nigãràrõasyeti--pårvodàharaõàni ÷vetodhàvati, kuntàþ pravi÷anti, kaliïgaþ

     sàhasikaþ, gaïgayàü ghoùaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<sàdç÷yetarasaübandhàþ ÷uddhàstàþ sakalà api // VisSd_2.9 //>#

#<sàdç÷yàttu matà gauõyastena ùoóa÷a bheditàþ />#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ùa) ùoóa÷abhedànàha---sàdç÷yetareti /
     sàdç÷yetarasambandhàþ kàryyakàraõabhàvàdiråpàþ pårvadar÷itàþ sakalà aùñavidhà api suddhàþ ÷uddhaparibhàùitàþ /
     sàdç÷yasambandhàttu tà aùñavidhà gauõyaþ sàdç÷yaghañakaråpa÷akyaguõayogaråpayogàrthena gauõyo gauõãparibhàùità ityarthaþ /
     ùoóa÷abhedità aùñadvaiguõyàt /



     #<Locanà:>#

     (lo å) evamaùñavidhàpi lakùaõà pratyekaü ÷uddhà gauõã ceti ùoóa÷aprakàreti dar÷ayati---sàdç÷yetareti /
     vçttau spaùño lakùaõàrthaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


tàþ pårvoktà aùñabhedà lakùaõàþ /
sàdç÷yetarasaübandhàþ kàryakàraõabhàvàdayaþ /
atra ÷uddhànàü pårvodàharaõànyeva /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, sa) pårvoktodàharaõànyeva iti---÷veto dhàvatãtyàdãni, indràrthà sthåõà ityantàni sakalàni eva /
     teùu ekatràpi sàdç÷yasambandhàbhàvàt /

     ********** END OF COMMENTARY **********


råóhàvupàdànalakùaõà sàrepà gauõã yathà--
etàni tailàni hemante sukhàni" /
atra taila÷abdastilabhavasneharåpaü mukhyàrthamupàdàyaiva sàrùapàdiùu sneheùu vartate /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Locanà:>#

     (lo, ç) etànãti---atra taila÷abdasya tilabhavastrehamàtravàcakatvàt prakçte tasya kevalasya sukhamayatvàdivivakùaõat mukhyàrthabàdaþ; prayojanàbhàvàt råóiþ upàdànalakùaõàtvaü mukhyàrthamupàdàyaiva iti vçttyà smàritam /
     streheùu varttata ityanena ubhayoþ streharåpatvàt sàdç÷yalakùaõaþ sambandhaþ /
     etànãti sarvànamnà sàropàtvam, evamuttarodàharaõeùvapi boddhavyam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


prayojane yathà--
ràjakumàreùu tatsadç÷eùu ca gacchatsu"ete ràjakumàrà gacchanti" /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ha) tilabhavasneharåpaü mukhyàrthamiti /
     tilasyedamiti yogàrthava÷àttasya mukhyàrthatvaü, tasya cikkaõatàkàritvena sàdç÷yà÷rayaü ÷akyalakùyobhayamevàtra taila ÷abdàrtha ityato mukhyopàdànam /
     ete ràjakumàrà iti /
     atra ràjakumàratulya÷obhàvattvaü prayojanam--tulyavayaskatvaüsàdç÷yam /
     ubhayatraiva etàni ete iti sarvanàmapadena lakùyàrthopàdànàt tatra ÷akyàrthatàdàtmyàropàcca sàropà lakùaõà /

     ********** END OF COMMENTARY **********

råóhàvupàdànalakùaõà sàdhyavasànà gauõã yathà--
"tailàni hemante sukhàni" /
prayojane yathà--
"ràjakumàrà gacchanti" 


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, kùa) sàdç÷yàt sàdhyavasànàmàha---tailànãti /
     atra sarvanàmapadena lakùyàrthànupasthàpanànna sàropà, kintu ÷akyàrthàvyàvarttakena ÷akyalakùyasàdhàraõyena sukhapadena lakùyàrthopasthàpanàttasyàcchàdanaråpà nigãrõõatà /
     tataþ ÷akyàrthatàdàtmyàropàt sàdhyavasànà /
     ràjakumàra iti /
     atràkhyàtenaiva karttéõàü lakùyàrthànà mupasthàpanàtteùàü nigãrõõatà /
     tatra ÷akyaràjakumàratàdàtmyàropa÷ceti sàdhyavasànà /
     tulya÷obhàvattvaü prayojanam, tulyavayaskatvaü sàüdç÷yam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


råóhau lakùaõalakùaõà sàrepà gauõã yathà--
"ràjà gauóendraü kaõñakaü ÷odhayati" /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ka) ràjà gauóendramiti /
     atra duþ khadàyitvena kaõñakasadç÷aþ gauóendro lakùyàrthaþ sva÷abdenaivopàttaþ /
     atra kaõñakatàdàtmyàropàt sàropà /

     ********** END OF COMMENTARY **********


prayojane yathà--
"gaurvàhãkaþ" råóhau lakùaõalakùaõà sàdhyavasànà gauõã yathà--
"ràjà kaõñakaü ÷odhayati" /
prayojane yathà--gaurjalpati" /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, kha) gaurvàhãka iti /
     vàhãko halàvàhakaþ /
     sa ca sva÷abdenaivopàttaþ /
     aj¤atvadharmeõa sàdç÷yam /
     jàóyamàndyàdikam avaidagdhyaü và prayojanam /
     ràjà kaõñakamityarthaparamparàlikhitaþ pràmàdika eva pàñhaþ /
     takùyàrthasya kenàpi padena anupasthàpanàt, prathamaü tatra ÷akyatàdàtmyàropànupapatteþ /
     kintu ràj¤à kaõñakaü ÷odhyate, ityeva pàñhaþ /
     tatra karmàkhyàtenopasthàpite ÷odhye karmaõi vaurãõi prathamàntakaõñapada÷akyàrthasya tàdàtmyàropàt /
     gaurjalpatãtyatràpi gaurjalpakatvàsambhavàdàkhyàtenopasthàpite jalpake nigãrõõe gotàdàtmyàropàt sàdhyavasànà /
     govad vaidagdhyaü prayojanam, jaóatvàdinà sàdç÷yam /

     #<Locanà:>#

     (lo, é) prayojana ityanantaram upàdànalakùaõà sàropà gauõãtyanuùajyate, evamuttaratràpyudàharaõe pårvoktà vçttiþ /
     ete iti /
     atra ràjakumàrasadç÷eùu ràjakumàraprayogàt mukhyàrthabàdaþ /
     ÷auryyasaundaryyaparicchadàdibhiþ sàdç÷yaü sambandhaþ /
     prayojanameùàmati÷ayaþ /
     làjeti--gauóendre kaõñaka÷abdasya prayoge prayojanàbhàvàdråóhiþ /
     kùudraduþ khadàyitvaü sàdç÷yaü sambandhaþ /
     kaõñaka÷abdasya prakçte svàrthaparityàgàt lakùaõalakùaõà, gauóendrasya viùayasyànigaraõàt sàropàtvam /
     gaurvàhãka ityàdietasmin udàharaõe yathà prayojane lakùaõalakùaõà sàropà gauõã /
     tathà vçttàvevàgre sphuñãbhaviùyati /
     evaü gaurjalpatãtyatràpi prayojane lakùaõalakùaõà sàdhyavasànà gauõã /

     ********** END OF COMMENTARY **********


atra kecidàhuþ--gausahacàriõo guõà jàóyamàndyàdayo lakùyante /
te ca go÷abdasya vàhãkàrthàbhidhàne nimittãbhavanti /
tadayuktam--
go÷abdasyàgçhãtasaïketaü vàhãkàrthamabhidhàtuma÷akyatvàd go÷abdàrthamàtrabodhanàcca /
abhidhàyà viratatvàd viratàyà÷ca punarutthànàbhàvàt /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ga) atra keciditi---svàrtho gotvaü tatsahacàriõa ityarthaþ /
     vàhãkàrthàbhidhàne iti---abhidhayà pratipàdane ityarthaþ /
     nimittãbhavantãti---÷akyatàvcchedakãbhavantãtyarthaþ /
     tathà ca jaóatvena råpeõa vàhãkaþ ÷aktyaiva, jaóo vàhãka iti pratãtiriti tatsiddhàntaþ /
     tadayuktamiti /
     ayaü ca doùaþ tat siddhàntànavakalenàdeva dharme lakùaõayà eva dharmiõi ÷aktigràhakatvasya taiþ siddhàntitatvàt /
     go÷abdàrtheti---sakçduccàritasya ÷abdasya sakçdarthabodhanena ÷abdavirityà abhidhàyà api virateriti bhàvaþ /



     #<Locanà:>#

     (lo, ë) samprati pårvapakùaniràsapårvakaü gauõyà vçtterlakùaõàyàmantarbhàvaü dar÷ayan ekatràpi udàharaõe vipratipattiniràsena sarvamapi sàma¤jasyaü bhaviùyatãtyàha--atreti /
     gaurvàhãka ityatra svàrtho gauþ; lakùyante lakùaõayà bodhyante te tatra lakùità guõàþ; cakàreõa na khalu teùàü lakùitatvamàtreõa vi÷rantiriti, vàhãkàrthasyàbhidhàne 'bhidhayà bodane nimittãbhavanti /
     punarutthànàbhàvàt ÷abdabuddhikarmmaõàü viramya vyàpàràbhàva iti nyàyàt, abhidhàntarakalpane kalpanàgauravamityà÷ayaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


anye ca punargau÷abdena vàhãkàrtho nàbhidhãyate, kintu svàrthasahacàriguõasàjàtyena vàhãkàrthagatà guõà eva lakùyante /
tadapyanye na manyante /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, gha) guõà eva lakùyanta iti---vàhãkapratãtistvàkùepàditi bhàvaþ /



     #<Locanà:>#

     (lo, e) matàntaramàha--anya iti /
     nàbhidhãyate uktàdeva nyàyàt /
     svàrtho gauþ /
     sàjàtyena sambandhena vàhãkagatà guõà jàóyamàndyàdaya eva ; atraivakàreõa guõino vyavacchedaþ /
     lakùyante lakùaõayà bodhyante tat samanantaroktaü matàntaramapi /

     ********** END OF COMMENTARY **********


tathàhi--
atra go÷abdàdvàhãkàrthaþ pratãyate, na và ? àdye go÷abdàdeva và ? lakùitàdvà guõàd ? avinàbhàvàdvà ? tatra, na prathamaþ, vàhãkàrthe 'syàsaïketitvàt /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Locanà:>#

     (lo, ai) atra pakùe àdye pratãtipakùe /
     lakùitàt guõàt svaniùñajàóyamàndyàdeþ /
     avinàbhàvo 'vyabhicàrasambandhaþ taddràrà tadvalenàkùepàdibhàvaþ /
     prathamaþ gau÷abdamàtràt vàhãkasya pratãtipakùeþ /
     pratãti÷càbhidhayà bodhità /

     ********** END OF COMMENTARY **********


na dvitãyaþ,--
avinàbhàvalabhyasyàrthasya ÷àbde 'nvaye prave÷àsaübhavàt /
÷àbdã hyàkàïkùà ÷abdenaiva påryate /
na dvitãyaþ,--
yadi hi go÷abdàdvàhãkàrtho na pratãyate, tadàsya vàhãka÷abdasya ca sàmànàdhikaraõyamasama¤jasaü syàt /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ïa) àdye 'pãti--go÷abdàd vàhãkapratãtipakùe ityarthaþ /
     na prathamaityanena taddåùaõam /
     asaüketitatvàditi---etaduddhàra÷ca tanmate dar÷ita eva, ityavadheyam /
     na dvitãyo--lakùitaguõàvinàbhàvenàkùepàt pratãtipakùaþ /
     ÷àbde 'nvaye prave÷àsambhavàditi--idaü ca svasiddhàntàbhipràyeõaivoktam /
     vastutastu jàti÷aktivàde jàtyavinàbhàvalabhyàyà vyakteþ ÷àbdabodhaprave÷avadatràpi tathàtve bàdhakàbhàvàt /
     na tçtãya iti--go÷abdàt vàhãkapratãtyabhàvapakùe /
     sàmànàdhikaraõyamiti---svàrthayorabhedabodhakatvaniyataü samànavibhaktikatvamityarthaþ /



     #<Locanà:>#

     (lo, o) avinàbhàvalabhyasya na tu ÷abdabodhitasyetyarthaþ /
     àcàryyasammatimàha--÷àbdãtyàdi--hi yasmàt ÷abdenaiva na tvàvinàbhàvàdilabhyàrthena /
     tçtãyo na pratãtepakùaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


tasmàdatra go÷abdo mukhyayàvçttyà vàhãka÷abdena sahànvayamalabhamàno 'j¤atvàdisàdharmyasaübandhàdvàhãkàrthaü lakùayati /
vàhãkasyàj¤atvàdyati÷ayabodhanaü prayojanam /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ca) tathà hi go÷abdasya vàhãkagatajàóyamàndyàdi guõor'thaþ /
     vàhãka÷abdasya halavàhikor'thaþ /
     vàhãkàrthaü lakùayatãti--gosadç÷atvena råpeõeti ÷eùaþ /



     #<Locanà:>#

     (lo, au) tat kà gatirityàkàïkùàyàü svamatamàha-tasmàditi /
     yasmàdevamanyà gatirnàsti ityarthaþ /
     go÷abdo go÷abdàrthaþ /
     ÷abdatadarthayorabhedopacàràt /
     evamanyatràpyevaüvidhasthale boddhavyam /
     mukhyà vçttirabhidhàprayojanam /
     vàhãko 'j¤a iti sva÷abdapratipàdanàlabhyam, etasyà gauõyàkhyàyà vçttermukhyàrthabàdhàditritayahetukatvàt lakùaõàyàmantarbhàvaþ sphuña eva ityà÷ayaþ /
     iha ca gaïgatañayostàdàtmyapratãtyà tañe ÷ãtatvàdyati÷ayaþ /
     gaurvàhãka ityatra govàhãka÷abdayostàdàtmyapratãtyà vàhãke jàóyàdyati÷ayaþ pratãyate iti vyartho 'yamupacàro lakùaõàyàsaþ kàvyaprakà÷akàrasyeti caõóãdàsapaõóitànàmavicàritàbhidhànam /
     tathàhi sàdç÷yasambandhinoriva taditarasambandhinorna sambandhaudàsãnyena vçttiþ; ata evànyairuktasambandhàntaraü lakùyalakùyakayoþ sàkùàt sambandhena, sàdç÷yaü tu gaurvàhãkàditaddharmasàjàtyaråpaü, na tatheti, ata eva kvacit tañàdau gaïgadisambandhàt ki¤cit ÷etyàdikamastvevaü, kintu gaïgà÷abdena pratipàdane gaïgàtvapratãtau tat÷aityàdikamàdhikaü pratãyate /
     vàhãke punargoniùñànàü guõànàü kadàcinna sambhavaþ, kintu tatsajàtãyànàm /
     ki¤ca gaurvàhãka ityukte 'pi pratipattuþ sarvathà nàbhedapratipattiþ, kintu sàmànàdhikaraõyaprayogàt tasyàþ sthaganamàtram /
     taduktaü ÷àrãrikamãmàüsàvyàkhyàne vàcaspatimi÷raiþ---"api ca para÷abdaþ paratra lakùyamàõaguõayogena varttata' iti yatra prayoktçpratipattroþ sampratipattiþ sa gauõaþ, saca bhedapratyayapuraþ sara iti /

     ********** END OF COMMENTARY **********


iyaü ca guõayogàdrauõãtyucyate /
pårvà tåpacàràmi÷raõàcchuddhà /
upacàro hi nàmàtyantaü vi÷akalitayoþ ÷abdayoþ sàdç÷yàti÷ayamahimnà bhedapratãtisthaganamàtram /
yathà--agrimàõavakayoþ" /
÷uklapañayostu nàtyantaü bhedapratãtiþ, tasmàdevamàdiùu ÷uddhaiva lakùaõà /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, cha) guõayogàditi---÷akyagoniùñhajàïyàdiguõasajàtãyajàóyàdiguõayogàdityarthaþ /
     pårvà tviti--suklapañaþ, àyurghçtamityàdiketyarthaþ /
     nanu tatràpi samànavibhaktikatvava÷àdàyurghçtayoþ prathamabhedopacàro 'steyeva ityata àha---upacàro hãti /
     samànavibhaktikatvàbhidhànena upacàreõàmi÷raõaü na ÷auddhatvaprayojakaü, kintu tatraiva sàdç÷yasattve eveti bhàvaþ /
     ÷uklapañayostviti--àyurghçtayo÷cetyapi bodhyam /



     #<Locanà:>#

     (lo, a) etadabhipretya uktaprakàreõa lakùaõàvi÷eùaõayorgauõa÷uddhayorbhedaü dar÷ayatiiyaü ceti /
     iyaü sàdç÷yasaübandhahetukà guõayogàt natu sàkùàtsambandhàt /
     upacàro nàma atyantaü vi÷akalitayorityanena sambandhasya

     sàkùàttvaü dar÷itam /
     sthaganamàtraü natu sarvathàbhàvaþ /
     nàtyantaü bhedapratãtaþ uktanayena sambandhasya sàkùàttvàt /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<vyaïgyasya gåóhàgåóhatvàddvidhà syuþ phalalakùaõàþ // VisSd_2.10 //>#

prayojane yà aùñabhedà lakùaõà da÷itàstàþ prayojanaråpavyaïgyasya gåóhàgåóhatayà pratyekaü dvidhà bhåtvà ùoóha÷a bhedàþ /
tatra gåóhaþ, kàvyàrthabhàvanàparipakvabuddhivibhavamàtravedyaþ /
yathà--
"upakçtaü bahu tatra-" iti /
agåóhaþ, atisphuñatayà sarvajanasaüvedyaþ /
yathà--
upadi÷atiü kàminãnàü yauvanamada eva lalitàni" //
atra"upadi÷ati" ityanena "àviùkaroti" iti lakùyate /
àviùkàrati÷aya÷càbhidheyavatsphuña pratãyate /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ja) phalalakùaõàþ prayojanavatyo lakùaõàþ /
     prayojane yà aùñabhedà dar÷ità iti ùoóa÷asu råóhàvaùñau prayojane tvaùñàviti dar÷atatvàt /
     paripakvabuddhaiþ dçóhasaüskàrajà buddhiþ /
     upakçtamiti---atra granthakçnmate 'pakàradyati÷ayaþ, anyamate tvapakàriõaþ kauñilyàdikaü prayojanaü, vyaïgyavidagdhaikagamam /
     solluõñhanàrthasyàvidagdhàvedyatvàt /
     àviùkarotãti--upade÷akatvasya gurudharmatvena yauvanamade tadbàdhàt iti bhàvaþ /
     àviùkàràti÷aya÷ceti--idaü tu nànubhàvikamuktam /
     kàvyaprakà÷e tu ÷ikùàdànameva lakùyàrthastatrànàyàsa eva prayojanamabhidheyavat sarvajanavedyam /
     taddhi prayonajamupade÷asya vàkyàrthasya dharmo lakùyàrthe ÷ikùàdàne pratãyate---upade÷àt ÷ikùàyàü cànàyàsaþ sarvajanavedya eva iti tadabhipràyaþ /



     #<Locanà:>#

     (lo, à) samprati vyaïgyavaicitryaiõaiva lakùaõàbhedàn dar÷ayati, vyaïgayasyetiphalaü prayojanaü, tadyuktà lakùaõà /
     lalitàni ceùñitàni /
     àbhyàmeva vyaïgyasya gåóhàgåóhatvàbhyàü dhvaniguõãbhåtavyaïgyàkhyau kàvyaprakàravi÷eùau vakùyete /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<dharmidharmagatatvena phalasyaità api dvidhà />#

età anantaroktàþ ùoóa÷abhedà lakùaõàþ phalasya dharmigatatvena dharmagatatvena ca pratyekaü dvidhà bhåtvà dvàtriü÷adbhedàþ /
diïmàtraü yathà--
"strigdha÷yàmalakàntiliptaviyato velladvalàkà ghanà vàtàþ ÷ãkariõaþ payodasuhçdàmànandakekàþ kalàþ /
kàmaü santu dçóhaü kañhorahçdayo ràmo 'smi sarvaü sahe vaidehã tu kathaü bhaviùyati hahà hà devi dhãrà bhava" //


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, jha) ùoóa÷abhedà iti---gåóhàgåóhaprayojanaråpà ityarthaþ /
     dharmidhamargatatveneti; dharmo lakùyàrthaþ /
     dharmastu lakùyàrthaniùñhapadàrthaþ strigdha÷yàmaleti---pràvçñkàle upasthite sãtàvirahiõo ràmasyeyamuktiþ /
     vellantã ca¤calà valàkà yatra tàdç÷àþ /
     payodasuhçdàümayåràõàm ete virahoddãpakàþ kàmaü svàcchandyena santu tathàpi màü màrayituü na ÷aktà ityarthaþ /
     yato ràmo 'smi, duþ khasahiùõurasmi, tathàtve hetumàhakañhoreti /
     ata uktaü ghanàdikaü sarvamahaü sahe ityarthaþ /
     vaidehã tu anãdç÷ã /
     kathaü bhaviùyati, kiprakàrà bhaviùyatãtyarthaþ /
     hàhà khede /
     tasmàddevi vaidehi ! dhãrà bhava---duþ khasahiùõurbhavetyarthaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


atràtyantaduþkhasahiùõuråpe ràme dharmiõi lakùye tasyaivàti÷ayaþ phalam /
"gaïgàyàü ghoùaþ" ityatra tañe ÷ãtatvapàvanatvaråpadharmasyàti÷ayaþ phalam /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ¤a) ràme lakùye iti---ghanàdyuddãpakasaharàmatvasya prayojakatvàdduþ khasahiùõutvaråpeõa ràmo lakùyata ityarthaþ /
     tasyaivàti÷aya iti tasyaiva duþ khasahiùõo ràmasyàti÷ayaþ vipralambharåpaþ, nacàtra duþ khasahiùõutvasyàpyati÷ayaþ pratãyata eva /
     tat kathamidaü dharmagatasyodàharaõaü na dar÷itamiti vàcyam /
     vivakùitàrthàvivekena tasyàpi dharmigatvàdeva; tathàhi duþ khasahiùõutvaü tàvadduþ khadveùàbhàvastasya càbhàvaråpasyàti÷ayàntaràbhàvadveùasàmànyàbhàvaråpatvamevati÷ayaþ /
     sa ca nàtiriktapadàrthaþ /
     kintu abhàvasvaråpa eva /
     tasya ca ràmaråpadharmigatatvàdeva /
     ÷ãtatvapàvanatvàti÷ayasyeti---ati÷ayasyàti÷ayàntaràbhàvàdati÷ayita÷ãtatvapàvanatvayorityarthaþ /
     atra càti÷ayitàü÷o nàtiprayojanaþ sampàtàyàta eva bodhyaþ nanvatra dharmigate ÷ãtatvapàvanatve eva prayojane kiü na syàditicenna /
     gaïgasambandhava÷àttañasya ÷ãkatvapàvanatve vàstave eva /
     tata÷ca lakùaõayà tañapratãtau tatsambandhinoþ tayoþ smaraõasyaivaü sambhavena vyaïgyatvaniyamarahitayostayorati÷aya eva prayojanamityabhipràyàt /



     #<Locanà:>#

     (lo, i) snigdheti--vellanaü calanaü; payodasuhçdàü mayåràõàm; ànandena kekàþ dhvanayaþ kalà madhuràsphuñàþ /
     atreti--ayamarthaþ; ràmo 'haü sarvaü saha ityatra ràmasya sarvaüsahatvasyàprasiddheþ; mukhyàrthabàdhàt ràmasyàtyantaduþ khasahiùõutvaråpovi÷eùo lakùyate /
     tena phalàt atyantaduþ khasahiùõå ràmo 'smi iti ÷abdàbhidhànàlabhyaü tathàbhåtaràmavi÷eùasya evàti÷ayastanniùñameva prayojanamiti /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<tadevaü lakùaõàbhedà÷catvàriü÷anmatà budhaiþ // VisSd_2.11 //>#

råóhàvaùñau phale dvàtriü÷aditi catvàri÷allakùaõàbhedàþ /
ki¤ca--

#<padavàkyagatatvena pratyekaü tà api dvidhà />#

tà anantaroktà÷ca tvàriü÷adbhedàþ /
tatra padagatatve yathà--
"gaïgàyàü ghoùaþ" /
vàkyagatatve yathà--
"upakçtaü bahu tatra'iti /
evama÷ãtiprakàrà lakùaõà /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ña) phale dvàtriü÷aditi--pårvoktàùñavidhaprayojanasya gåóhàgåóhatvàbhyàü draiguõyena ùoóa÷avidhasya dharmidharmagatatvena dvaiguõyàd dvàtriü÷adityarthaþ /
     padavàkyagatatvena vyaïgyatvena /
     gaïgàyàmiti--nanvidamapi ghoùanvayava÷àt vàkyameva yadi ca vàkyasthaikapadasyaiva làkùaõikatvàttadvyaïgyasya padagatatvaü tadà upakçtaü bahvityatràpi na vàkyagatatvam /
     upakçtaü bahu tatra kimucyate iti vàkyasthasyopakçtapadasya ekasyaiva lakùaõikatvàditi cenna /
     vàkyagatapadadvayasya làbhaõikatve tayoþ padayorvàkyatvena vàkyagatatvàt /
     bhavati hi upakçtamityatra upakçtamityatra upakçtasujanatàpadayorvàkyasthayorlàkùaõikatvam /
     naca kimucyate ityantasya bhinnavàkyatvàt kathaü tayorekavàkyatvamiti vàkyam, "kimucyate ataþ sujanatà prathità"ityevamekavàkyatvàt /



     #<Locanà:>#

     (lo, ã) tasmàt evamuktaprakàreõa"upakçtaü bahu tatra"ityatra bahupadaniùñatvàbhipràyeõa vàkyagatatvam /
     evameva hi dhvaniguõãbhåtavyaïgyadoùaguõàlaïkàràõàü vàkyaniùñatvam pràcãnàlaïkàragranthaùvapi praya÷o dç÷yate /
     tathàhi kàvyaprakà÷akçto hi nihatàrthatve udàharaõam /

     "sàyakasahàyavàhormakaradhvajaniyamitakùamàdhipateþ /

     abjarucibhàsvaraste bhàtitaràmavanipa÷loka." //
     iti /

     ********** END OF COMMENTARY **********


atha vya¤janà--

#<viratàsvabhidhàdyàsu yayàr'tho bodhyate paraþ // VisSd_2.12 //>#

#<sà vçttirvya¤janà nàma ÷abdasyàrthàdikasya ca />#

"÷abdabuddhikarmaõàü viramya vyàpàràbhàvaþ" iti nayenàbhidhàlakùaõàtàtparyàkhyàsu tisçùu vçttiùu svaü svamarthaü bodhayitvopakùãõàsu yathà aparo 'nyo 'nyor'tho bodhyate sà ÷abdasyàrthasya prakçtipratyayàde÷ca ÷aktirvya¤janadhvananagamanapratyàyanàdivyapade÷aviùayà vya¤janà nàma /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ñha) vyaïgyo vya¤janayetyuktatvàt vya¤janàlakùaõaü vaktumàha---atheti /
     nayeneti /
     etannyàyàt ÷abdasyeva tanniùñhavçtterapi viratiþ siddhyati ityarthaþ /
     upakùãõàsviti /
     arthàntarabodhane kùãõasamarthyàsu /



     #<Locanà:>#

     (lo, u)--udde÷akamapràptàü vya¤janàü niråpayati--atheti /
     parobhidheyàdivyatirikto vyaïgyatvena niråpayiùyamàõo vastvalaïkàrarasalakùaõaþ /
     tisçùviti---abhihitànvayavàdimatamà÷ritya anvitàbhidhànamate tu dvayoþ /
     tatràpi lakùaõàyà abhàve tu prathamamate tu dvayoþ dvitãyamate tvekasyàþ /
     dhvananàdayo vya¤janasya paryàyàntaraõi /

     ********** END OF COMMENTARY **********


tatra--

#<abhidhàlakùaõàmålà ÷abdasya vya¤janà dvidhà // VisSd_2.13 //>#

abhidhàmålàmàha--

#<anekàrthasya ÷abdasya saüyogàdyairniyantrite /
ekatràrthe 'nyadhãheturvya¤janà sàbhidhà÷rayà // VisSd_2.14 //>#

àdi÷abdàdviprayogàdayaþ /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, óa) anekàrthasyeti---saüyogàdãn vakùyati, tairanekàrthasya ÷abdasya ekàrthe niyantrite arthàntarabodhaü pratirudhya bodhite sati anyasya pratiruddhàrthasya dhiyo heturyà vçttiþ sà vya¤janàbhidhà÷rayà ityarthaþ /
     àdya÷abdàditi saüyogàdyairityàdya÷abdàdityarthaþ /



     #<Locanà:>#

     (lo, å) anekàrthasya viùõusiühàdyanekàbhidheya÷abdasya haryyàdeþ ekàrthe niyantrite ityanvayaþ /
     arthe vàcyaråpe niyantrite arthàntaraniruddhaprasaratayà vyavasthàpite /
     anyasya saüyogàdisàcivyàbhàvàt abhidhàyà aviùayasya buddhihetuþ vya¤janà /

     ********** END OF COMMENTARY **********


uktaü hi--
"saüyogo viprayoga÷ca sàhacaryaü virodhità /
arthaþ prakàraõaü liïgaü÷abdasyànyasya saünidhiþ //
sàmarthyamaucitã de÷aþ kàlo vyaktiþ svaràdayaþ /
÷abdàrthasyànavacchede vi÷eùasmçtihetavaþ" //
iti /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, óha) saüyogaþ, samabhivyàhçtàparapadàrthasya /
     viprayogaþ---tyàgaþ, so 'pi tasyaiva /
     sàhacaryyaü-samabhivyàhçtapadàrthena saha sarvadà sthitiþ virodhità vairità sàpi tàdç÷àparapadàrthena saha /
     arthaþ prayojanaü tacca samabhivyàhçtam /
     prakaraõamupakramaþ /
     liïgaü cihnaü tadapi samabhivyàhçtam /
     sàmarthyaü samabhivàyàhçtapadàrthajanane /
     aucitã tàtparyyam /
     te÷akàlàvapi samabhivyàhçtau /
     vyaktiþ ÷abdasya puüstvàdiliïgàni /
     svaraþ udàttàdiþ /
     anavacchede 'nekatve /
     vi÷eùasyaikasyaivàrthasya smaraõahetavaþ saüyogàdaya ityarthaþ /
     naiyàyikamate sarveùàmeva padàrthanàü smaraõamanvayabodhastvekameva padàrthamàdàya /
     etanmate tu yasya padàrthasyànvayabodhastasyaiva vi÷eùasya smaraõamiti /



     #<Locanà:>#

     (lo, ç) uktaü hi bhartçhariõà iti ÷eùaþ /
     saüyoga iti /
     vilodho vadhyaghàtakàdiþ /
     arthaþ phalam, prakaraõaü prastàvaþ /
     liïgam, viùayavyàvçtto dharmaþ /
     sannidhiþ sàmànàdhikaraõyam /
     sàmarthyaü tat kàraõaniyamaþ /
     de÷astad vi÷eùaþ /
     kàlastadvi÷eùaþ /
     vyaktiþ puüstvàdiþ svarà udàttàdayaþ /
     anavacchede ekavàkyaniyame /
     vi÷eùa ekavàkyaråpaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


"sa÷aïkhcakro hariþ" iti ÷aïkhcakrayogena hari÷abdo viùõumevàbhidhatte /
"a÷aïkhacakro hariþ" iti tadviyogena tameva /
"bhãmàrjunau" iti arjunaþ pàrthaþ /
"karõàrjunau" iti karõaþ såtaputraþ /
"sthàõuü vande" iti sthàõuþ ÷ivaþ /
"sarvaü jànàti devaþ" iti devo bhavàn /
"kupito makaradhvajaþ" iti makaradhvajaþ kàmaþ /
"devaþ puràriþ" iti puràriþ ÷ivaþ /
"madhunà mattaþ pikaþ" iti madhurvasantaþ /
"yàtu vo dayitàmukham" iti mukhaü sàümukhyam /
"vibhàti gagane candraþ, iti candraþ ÷a÷ã /
"ni÷i citrabhànuþ" iti citrabhànurvàhniþ /
"bhàti rathàïgam" rathàïgam" iti napuüsakavyaktyà rathàïgaü cakram /
svarastu veda eva vi÷eùapratãtikçnna kàvya iti tasya viùayo nodàhçtaþ /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, õa) tadaviyogeneti---÷aïkhacakratyàgenetyarthaþ /
     na¤o 'tra tyàgàrthakatvàt /
     bhãmàrjunàviti sàhacaryye /
     atra arjunapadaü pàrthakàrttavãryyayoþ /
     bhãmapadaü mahe÷apàrthayoranekàrtham /
     karõàrjunàviti virodhitàyàm /
     atra dvayamapi padamanekàrtham /
     prayojane sthàõumiti /
     atra ràj¤a upakramo vàkyàntaràllabhyaþ /
     cihne-kupita iti kopasya kàmacihnatvàt /
     samudro 'pi makaradhvajaþ /
     naca kàmadevasyàpi kopa iti vàcyam, virahiõyàü kupati ityarthàt /
     anya÷abdasannidhau sa deva iti--atra deva÷abdo 'nekàrthaþ /
     tulyavibhàktikapuràràti÷abdasya sànnidhyam /
     sàmarthye madhuneti---atra madhurdaityavi÷eùe 'pi, kokilamàdane vasantasyaiva sàmarthyam /
     aucityàü "pàtu va' iti--atra mukhapadaü prabhçtyàdàvanekàrtham /
     màninyàþ sàmmukhye vaktustàtparyyam /
     de÷e bhàvãti--atra candrapadaü karpåre 'pi /
     de÷ogamanam /
     kàle ni÷ãti--citrabhànuþ såryyo 'pi /
     vyaktau--rathàïgamiti, cakravàkastu rathàïgaþ /


     #<Locanà:>#

     (lo, é) eùàü niyantraõasvaråpaü kramàdudàharaõairdar÷ayati---sa÷aïkhetyàdi /
     viùõumevetyevakàreõa ÷akasiühà÷vàdervyavacchedaþ /
     tayoþ ÷aïvacakrayorviyoge 'bhàve 'pi tameva harimevàbhidhatte ityanuùajyate, pratiùedhasya prasaktipårvakatvàt /
     pàrtho natu vçkùavi÷eùaþ /
     såtapaputro natu ÷ravaõam /
     atra vadhyaghàtako virodhaþ, sahànavasthàne tu chàyàtapàviti /
     sthàõu÷abdasya ÷aïkuvàcakatve labdhacchedàkhyaü na ghañate /
     bhavàn prakçto ràjà /
     kàmo na tu makaràkàro dhvajaþ, tasya koparåpadharmàbhàvàt /
     ÷ivo na muraripuþ /
     vasanto na tu madyam /
     sànnidhyaü na tu vadanaü, tasya kàmakàtaratàyogyatvàbhàvàt ÷a÷ã na tu karpåram /
     vahnirna tu raviþ /
     cakaü na tu cakravàkaþ /
     veda eva vi÷eùapratãtikçt iti anekàrthavàcaka÷abdasya ekàrthavàcakatve niyantraõaråpaþ, tatpratyayaü ca svaro vede eva karoti /
     yathà indra÷atrurityàdau ùaùñãtatpuruùe samàsàntodàttasåcite indrasya ÷amãyatà và daityo 'rirevàbhidhãyate /
     bahuvrãhau tu pårvapadàntodàttanirõote indra eva ÷amayità ÷àtayità ceti /
     idaü hi kàvyaprakà÷akàrasya udàharaõam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


idaü ca ke 'pyasahamànà àhuþ--
svaro 'pi kàkkàdiråpaþ kàvye vi÷eùapratãtikçdeva /
udàttàdiråpo 'pi muneþ pàñhoktadi÷à ÷çïgàràdirasavi÷eùapratãtikçdeva" iti etadviùaye udàharaõamucitameva iti, tanna; tathàhi--
svaràþ kàkkàdayaþ udàttàdayo và vyaïgyaråpameva vi÷eùaü pratyàyanti, na khalu prakçtoktamanekàrtha÷abdasyaikàrthaniyantraõaråpaü vi÷eùam /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Locanà:>#

     (lo, ë) ke 'pãti--÷rãcaõóãdàsaràghavànandaprabhçtayaþ /
     asahamànà iti /
     ÷abdàrthasyànavacchede vi÷eùasmçtihetava ityatra vi÷eùapadasyàr'thànavabodhane iti ÷eùaþ /
     àhuþ--svaro 'pi ityàdi ucitamevetyantam /
     tatra kàvyàdãnàü vi÷eùapratãtikçdeva niyantraõaråpaþ /
     udàharaõaü taireva dar÷itam /
     yathà "mathnàmãtyanena kàkuvacanena mathnàmyeva iti vi÷eùapratãtikçditi /
     muneþ pàñhaguõoktamàrga÷ca taireva dar÷ito yathà---"yathàha munirbharataþ----"hasya÷çïgarayoþ svarãtodàttaü, vãraraudràdbhuteùu udàttakampitaü, karuõabãbhaütsabhayànakeùu anudàttakampitam utpàdayediti /
     tanna, tat teùàü vacanamayuktam, kathamityàha--tathàhãti /
     vyaïgyaråpameva bhavaddar÷itaü, mathnamyevetiråpaü ÷çïgàrasaråpaü ca /
     prakçtoktaü "saüyogo viprayoga÷ca' ityàdinà bharttçhariõà uktaü dar÷itam /
     anekàrthe ityàdau artha÷abdo vàcyaparaþ, vi÷eùa ityanantaraü saüyogàdiprayogàditi ÷eùaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


ki¤ca yadi yatra kvacidanekàrtha÷abdànàü prakaraõàdiniyamàbhàvàdaniyantritayorapyarthayoranuråpasvarava÷enaikatra niyamanaü vàcyaü, tadà tathàvidhasthale ÷leùànaïgãkàraprasaïgaþ; 


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ta) muneþ pàñhoktadi÷eti--muninà vedasya svaravi÷eùeõaiva pañhanàt /
     dvayorarthayoranuråpeti--dvayorrthayormadhye ekasyànuråpasvarava÷enetyarthaþ /
     ekoccàraõe dvayoranuråpasvaràsambhavàt /
     tathàtve ekatra niyamanàsambhavàcca /
     tadà tathàvidhasthale ÷leùànaïgãkàraprasaïga ityarthaþ /
     ekàrthaniyamane 'nyàrthasya vyaïgyatvena tasyopamànatvàt upamàdhvanitvasyaiva prasakternatu ÷leùasya /
     yathà vakùyamàõe durgàlaïghitavigrahe ityàdau prakaraõàdumàmahàdevãvallabhabhànudevaràjaniyamane pàrvatãvallabhasya vyaïgyatvena ràj¤aþ tadupamàdhvanireva /

     ********** END OF COMMENTARY **********


na ca tathà, ata evàhuþ ÷leùaniråpaõaprastàve--
"kàvyamàrge svaro na gaõyate" itica nayaþ, ityalamupajãvyànaü mànyànàü vyàkhyàneùu kañàkùanikùepeõa /
àdi÷abdàt "etàvanmàtrastanã" ityàdau hastàdiceùñàdibhiþ stanàdãnàü kamalakorakàdyàkàratvam /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Locanà:>#

     (lo e) evaü pracãnoktaü dåùayitvà svayameva pårvapakùamutpàdya niràcaùñe-ki¤ceti /
     yatra kvacit---

     "yena dhvastamanobhavena valijitkàyaþ purà strãkçto
     ya÷codvçttabhujaïgahàravalayogaügàü ca yo 'dhàrayat /
     yasyàhuþ ÷a÷imat ÷iro hara iti stutyaü ca nàmàmaràþ
     pàyàt sa svayamandhakakùayakarastvàü sarvadomàdhavaþ" //


     ityàdau dvayorapyarthayorhariharastutiparayoranuråpaþ svara udàttàdirekatra harau hare và /
     naca tathà ÷leùàïgãkàraþ /
     atràcàryyasammati dar÷ayati--ata evetyàdi /
     naye nãtyàü lokaprasiddhàyàm /
     teùàmupajãvyatvaü-tadgranthaniùñayà svavyutpattyà vi÷eùasampàdanàt /
     àdi÷abdaþ, kàlo vyaktiþ svaradaya ityatra /
     ceùñàdãtyàdi÷abdena---"itaþ sa daityaþ pràpta÷rãrneta evàrhati kùayam' ityàdau àtmanirdde÷àdayaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


evamekasminnarthe 'bhidhayà niyantrite yà ÷abdàrthasyànyàrthabuddhihetuþ ÷aktiþ sàbhidhàmålà vya¤janà /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, tha) na ca tatheti--tathàtve pçthukàrttasvarapàtramityàdi÷leùàlaïkàrocchedaprasaïgàditi bhàvaþ /
     ata evàhuriti kàvyaprakà÷akàràdaya àhurityarthaþ /
     upaj¤ãvyànàmiti kàvyamàrge 'pi svaragaõayitçõàü pràcãnànàmuparãtyarthaþ /
     àdi÷abdàditi---svaràdaya ityàdi÷abdàdityarthaþ /
     hasteti---hastaceùñàdibhiþ stanàdãnàü kamalakorakàdyàkàratvaü smàryyata ityarthaþ /
     "eddahamettathiõià eddahamettehi àcchivattehi /
     eddamettàvatthà eddahamettehiü diüa ehi" //
     ityàdi pràkçta÷lokasya hi--- "etàvanmàtrastanikà etàvanmàtrairakùipattaiþ /
     etàvanmàtràvasthà etàvanmàtrairdivasaiþ' //
     iti saüskçtam /
     stanàdãnàmiti---kamalakorakàdityàdipadadvayàt cakùuràdãnàü padmapalà÷àdyàkàraparigrahaþ /
     atra etatpadaü nànàkàrabodhakatvenànekàrtham /
     ceùñàvi÷eùastvàkàravi÷eùasmàrakaþ /
     ÷aktiþ vçttiþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


yathà mama tàtapàdàna mahàpàtracaturda÷abhàùàvilàsinãbhujaïgamahàkavã÷vara÷rãcandra÷ekharasaüdhivigrahikàõàm--
"durgàlaïghitavigraho manasijaü saümãlayaüstejasà prodyadràjakalo gçhãtagarimà viùvagvçto bhogibhiþ /
nakùatre÷akç tekùaõo girigurau gàóhàü ruciü dhàrayan gàmàkramya vibhåtibhåùitatanå ràjatyumàvallabhaþ" //
atra prakaraõonàbhidhayà umàvallabha÷abdasyomànàmnãmahàdevãvallabhabhànudevançpatiråper'the niyantrite vya¤janayaiva gaurãvallabharåpor'tho bodhyate /
evamanyat /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, da) durgàlaïghiteti /
     atra umà nàma mahàdevã tasyà vallabho bhànudevançpatiþ /
     pràkaraõiko ràjati /
     kãdç÷aþ ÷atrudurgeõàvàritayuddhaþ /
     tejasà dehakàntyà manasijaü sammãlayan sàndairyyagavàrta saïkocayan /
     prodyantã ràjakalà nçpaticàturyyaü yasya tàdç÷aþ /
     garimà, vapuþ puùñiþ, gçhãtatattvaþ /
     bhogibhirnàma bhogavadbhiþ amàtyairviùvak sarvato vçtaþ /
     kùatrai÷eùu kùatriye÷vareùu ràjasu avaj¤ayà na kçtekùaõo akçtadçkpàtaþ /
     gurau mahatyàü giri vàci, gàóhàü ruciü prãtiü dhàrayan gàmàkramya pçthivãmadhikçtya, vibhåtyà ai÷varyyeõa bhåùitatanuþ /
     atra durgàdipadànyanekàrthàni prakaraõava÷àddar÷itàrthe niyantrite vàcakàni (÷abdàþ) arthàntaraü tu vya¤janayà bodhayanti /
     tathà hi--umàyàþ pàrvatyà vallabho mahe÷o ràjati /
     kãdç÷aþ--durgayà, pàrvatyà, laïghitavigrahaþ à÷leùeõa àkrànta÷arãraþ /
     tejasà netrajyotiùà, manasijaü sammãlayan nighnan /
     ràjakalà candrakalà, ÷irasi pradyottatkaþ gçhãtagarimà gçhãtajagadgurubhàraþ /
     bhogibhiþ sarpaiþ sarvato vçtaþ /
     kùatre÷ena candreõa ghañitalocanaþ såryyacandràgnimayalocanatvàt /
     girãõàü gurau himàlaye gàóhàü ruciü dhàrayan ÷va÷uratvàt svãyataponilayatvàcca /
     gàü vçùam àkramyàruhya ràjatãtyanvayaþ /
     vibhåtibhirbhasmabhirbhåùitatanu÷ca /
     itthamatràpràkaraõike mahe÷e vya¤jite prakçte saïgamanàya mahe÷a iva ràjetyupamàvya¤janàdupamàdhvanirayam /



     #<Locanà:>#

     (lo, ai) durgàlaïghiteti---durgàõi vanagirijalamayasthànàni durgà pàrvatã ca, alaïghito laïghita÷ca, vigraho yuddhaü deha÷ca, sammãlanaü tiraskàro dahanaü ca, tejaþ kànti. nayanàgni÷ca /
     ràjà pàrthiva÷candra÷ca /
     kalà kalanàü aü÷a÷ca, garimà mahimà ai÷varyyavi÷eùa÷ca /
     bhoginaþ strakcandanàdibhogavantaþ sarpà÷ca /
     kùatre÷vareùu akçtadçùñiþ kùatre÷ena candreõa kçtanayana÷ca /
     gurau mahatyàm /
     giri vàci /
     girãõàü gurau, ÷reùñe ca gàü pçthivãü vçùabhaü ca /
     vibhåtiþ sampat bhasma ca /
     umàvallabho bhànudeva ã÷vara÷ca /
     prakaraõena varõanãyatvàt /
     iha ca umàvallabha÷abdena yo 'yamaprakçto mahe÷varàrthaþ pratãyate tasyàsambaddhatvamàsãditi mahe÷varabhànudevayorupamànopameyabhàvaþ kalpyate /
     tena umàvallabhaivetyupamàdhvaniþ vya¤janayaiva bodhyate /
     ityatrai vakàrasyàyamà÷ayaþ-iha khalåmàvallabha÷abde yeyaü dvitãyàrthapratãtiþ tatràbhidhàyà prakçtàrthamàtrabodhane viramàt lakùaõàyà÷ca mukhyàrthabodhahetukatvàt /
     tàtparyyasya ÷aktyabhihitalakùitasaüsargamàtrabodhananaiyatyàt vya¤janàkhyà turãyà vçttirupàsyaiveti /
     nanvatràpyarthabhedena ÷abdabheda iti dar÷anàt ÷abdabhedadvayamasti /
     tacca sàjàtyadaikyabhramahetuþ /
     ata÷ca prathamamumàvallabhàdi÷abdena ràjàrthabodhanàd viratàyàü prathamàbhidhàyàü dvitãyaþ ÷abdaþ tanniùñàbhidhà÷aktyà dvitãyàrthaü bodhayatu kiü vçttyantarakalpanayà iti cenna /
     atra hi ÷abdadvayakalpane kathaü prakçtàrthasya prathamaü pratãtiranubhåyate, dvayorabhidheyatvena pårvapa÷càdbhàvanaiyatyàsambhavàt /
     evaü"bhramimaratim"ityàdàvapi viùa÷abdasya garalàrthatve bhujaïgàdipadasàcivyàt na panarabhidhàyà ujjãvanaü, kintu vya¤janaiva vyàpàraþ /
     kintvatra dvitãyàrthabodhe heturbhujaïgàdiråpaþ ÷àbdaþ /
     durgàlaïghitetyàdàvàrthaþ /
     "yena dhvastam" ityàdau tu niyàmakàbhàvàt anekàrthaviùayaþ sandehaþ"vyathàü dvayeùàmapi medinãbhçtàm"ityàdau cobhayàbhidhànamapãti caõóãdàsapaõóitàþ /
     etanniràkariùyàmahe ÷leùàlaïkàravyàkhyànàvasare /
     durgàlaïghitetyàdau ca dvitãyàrthasyànubhavasiddhasyàbhàvaü vadato mahimàcàryyasya gajanimãlikaiva durvyàkhyàtçdurupade÷aparamparayaiva dvitãyàrthapratyàkhyàne vyàsavàlmãkiprabhçtimahàkavãnàü tàdç÷akàvyanibandhasya niùphalatàprasaïgaþ /
     arthadvayasyàpi pratãyamànatvavi÷eùàd vyàkhyàvi÷eùanigamanàyàü pràmàõyàbhàva÷ca /
     ki¤ca dvitãyàrthabodhane dharmikalpanàto varaü dharmakalpaneti bhinna÷abdakalpanàt bhinnà eva vya¤janàkhyà vçttiraïgãkarttumucità ; tasyàstu yatra tatra prasare 'tiprasaïgabhãtyà sambandhatvena saivàbhidhà÷rãyata iti sarvamavadàtam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


lakùaõàmålàmàha--

#<lakùaõopàsyate yasya kçte tattu prayojanam /
yayà pratyàyyate sà syàdvya¤janà lakùaõà÷rayà // VisSd_2.15 //>#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Locanà:>#

     (lo, o) lakùaõàmålàmudde÷akamapràptàmiti ÷eùaþ /
     upàsyate àdriyate, yasya kçte yannimittam yathà ÷abda÷aktyà /

     ********** END OF COMMENTARY **********


"gaïgàyàü ghoùaþ" ityàdau jalamayàdyarthabodhanàdabhidhàyàü tañàdyarthabodhanàcca lakùaõàyàü viratàyàü yayà ÷ãtatvapàvanatvàdyati÷ayàdirbodhyate sà lakùaõàmålà vya¤janà /
evaü ÷abdãü vya¤janàmu katvàrthomàha--

#<vaktçboddhavyavàkyànàmanyasaünidhivàcyayoþ /
prastàvade÷akàlànàü kàko÷ceùñàdikasya ca // VisSd_2.16 //>#

vya¤janeti sambadhyate /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, dha) yasya kçte iti /
     yatpratãternimittamityarthaþ /
     vai÷iùñyàt vailakùaõyàt /



     #<Locanà:>#

     (lo, au) prakaraõasaïgatimàha evamiti--bodhyate yaþ sa boddhavyaþ /
     ÷abdaprayogasya paràrthatvàt, yatsamavetà pratãtirupapadyate sa ityarthaþ /
     ucyate ÷abdena pratipàdyate yaþ sa vàcyaþ /
     tena vàcya-lakùya-vyaïgyàtmanastrividhasyàrthasya parigrahaþ /
     prastàvaþ prakaraõaü, kàkuþ dhvanervikàraþ, vai÷iùñyàt vailakùaõyàditi vaktràdiùu pratyekamanvayaþ /
     anyaü pràcãnàbhidheyàdivailakùaõyam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


tatra vaktçvàkyaprastàvade÷akàlavai÷iùñye yathà mama--
"kàlo madhuþ kupita eùa ca puùpadhanvà dhãrà vahanti ratikhedaharàþ samãràþ /
kelãvanãyamapi va¤julaku¤jama¤jur- dåre patiþ kathaya kiü karaõãyamadya" //
atraitaü de÷aü prati ÷ãghraü pracchannakàmukastvayà preùyatàmiti sakhãü prati kayàcidvyajyate /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (lo, a) kàla iti /
     eùa ityanena tatkàlànubhåyamànoünmàdakatvaü kàmasya såcitam /
     patiriti--patirbharttà na tu priyaþ /
     atra vaktryà madanavihvalatàdinà vai÷iùñyam, vàkyasya tathàbhåtànubhåyamànavicchittiyuktatvena /

     prastàvasya patidårasthityàdinà; de÷asya ca kãóàvanaråpasya vakulaku¤jàdinà; kàlasya vasantavattvena; evameùàü

     vai÷iùñyena vakroktyà vyaïgyàrthaprakà÷anaü sphuñameva /

     (vi, na) kàlo madhuriti--sakhãü prati proùitabharttçkàyà uktiriyam /
     spaùñor'thaþ /
     atreti--etaü de÷aü kelãvanãråpam /
     ãdç÷avyaïgyabodhe kelãvanãråpasya tatpradar÷anena karaõãyàjaj¤àsàrthakavàkyasya tat vaktryà uddãpakapradar÷analabdha÷çïgàraprakaraõasya madhuråpakàlasya ca vailakùaõyaü hetuþ /



     #<Locanà:>#

     ********** END OF COMMENTARY **********


boddhavyavai÷iùñye yathà--
"niþ ÷eùacyutacandanaü stanatañaü nirmçùñaràgo 'dharo netre dåramana¤jane pulakità tanvã taveyaü tanuþ /
mithyàvàdini ! dåti ! bàndhavajanasyàj¤àtapãóàgame vàpãü snàtumito gatàsi na punastasyàdhamasyàntikam" //


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, pa) niþ ÷eùeti--upanàyakamànetuü preùitàü yuvatiü tenaiva upabhuktàmàgatyàsau matpràrthanayàpi nàyàta iti pratàrayantãü dåtãü prati nàyikàyàþ solluõñhanoktiriyam /
     he matpràrthanayàpi nàyàta iti mithyàvàdini ! dåti ! bàndhavajanasya mama aj¤àtakàmapãóàgame itaþ stràtuü vàpãü gatàsi na punastasyàdhamasyàntikaü gatàsi /
     vàpãü stràtumiti nànvayaþ, stràdhàtorakarmakatvàt /
     àpàtataþ strànakàryyàõi dar÷ayati---niþ ÷eùeti /
     yataste stanatañaü stanapàr÷vabhàgo niþ ÷eùacyutacandanam /
     adhara÷ca nirmçùñaràgaþ /
     netre ca dåramati÷ayaü yathà syàttathàna¤jane jàte iti ÷eùaþ /
     tat kriyàvi÷eùaõaü ca dåramiti /
     tathà iyaü tanvã kç÷à tava tanuþ pulakità; stràna÷aityàt jàtapulakà ityarthaþ /
     tatheti vi÷eùaõasamuccaye /



     #<Locanà:>#

     ( lo, à) niþ ÷eùeti--tañaü samãpaü, sa ca samaprayo de÷aþ /
     tatra candanaü niþ ÷eùacyutaü; cåcukàdiùu ca ÷eùam; adharo nirmçùñaràgaþ; dårabhana¤jane nikañe tu sà¤jane; a¤janasya kvacit kvacidava÷eùaþ såcitaþ /
     iyaü tanuþ cirakàle 'pi stràne idànãü pulakità; tanvã kùàmà ca /
     adhamasya pràgapi lakùitanikçùñaparigrahasya /

     ********** END OF COMMENTARY **********


atra tadantikameva rantuü gatàsãti viparãtalakùaõayà lakùyam /
tasya ca rantumiti vyaïgyaü pratipàdyaü dåtãvai÷iùñyàdbodhyate /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, pha) gatàsi iti lakùyamiti /
     candanacyavanàdãnàü ratikàryyatvenaiva pratãtyà tadãntake 'gamanabodhàt, tadviparãtaü gamanaü lakùaõayàrthaþ /
     teùàü ratikàryyatvenaita pratãtirhi-candanàdhararagayo÷cyutimàrjanàbhyàü, stràne tvanayoþ kùàlanamevoktaü syàt /
     tathà dåraü cumbanaspçùñaü netrapràntabhàgaü pràpya ana¤jane stràne tu samastanetrasyaivàna¤janatvamuktaü syàt /
     tathà candanacyutimahinmà grãùmakàlapràptau pulakena ca tadànãü snànena pulakàbhàvàt /
     tatà tadantikàgamane tasya doùàbhàvàt adhamatvoktyanaucityam, dåtirantçtvenaivàdhamatvopapatte÷ca /
     atra gamanaü lakùaõayeti yaduktaü tat kàvyaprakà÷akàrasyàsammatam /
     rantuü tadantikagamanasyaiva tanmate vyaïgyatvàt /
     tathà hi na gatàsãtyasya kàvyatvena tatra lakùaõàyà evàbhàvàt /
     taduktaü "vàkye na ÷aktirnavà lakùaõeti' padalakùaõà tu na sambhavatyeva gamanasya gamadhàtuvàcyatvàdeva /
     na¤arthasya tu vàpãgamanànvayenaiva tadupapatteþ /
     yadi ca vàkye 'pi lakùaõà svãkriyate tathàpi na lakùaõà /
     rantuü tadantikasyaiva tanmate prathamaü vyaïgyatvàdeva /
     tathà hi candanacyavanàdãnàü prathamaü snànakàryyatvenaiva pratãtyà bàdhànavatàràt /
     pratisandhànavi÷eùaõa uttarakàlameva bàdhàvatàràt /
     atra ca vya¤janàyàþ pravçtternatu lakùaõàyà eva /
     prathamaü bàdhàvatàra eva lakùaõàyàþ pravçtteþ /
     taduktam /
     "kvacit bàdhyatayà khyatiþ kvacit khyàtasya bàdhanam /
     pårvatra lakùaõaiva syàduttaratràbhidhaiva tu" //
     iti /
     pårvatra prathamaü bàdhyatayà khyàtau pratãtau abhidhaiva tvityanena tatra lakùaõàyà abhàvàt /
     taduttaraü rantuü tadantikagamanaü vya¤janaivetyuktam /
     atra candanacyutàdisattvaü boddhavyàyà dåtyà vailakùaõyam /



     #<Locanà:>#

     (lo, i) eùàü ca padàrthànàü vàpãsnànaviruddhànàmanusandhànàdeva vàpãsnànàbhàvamàtrasya prarohàbhàvena tadantikaü na gatàsãtyatra viparãtalakùaõayà gatàsãti lakùyate ntumityataþ pårvaü tena saheti ÷eùaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


anyasaünidhivai÷iùñye yathà--
"ua õiccala õippandà, bhisiõãpattammi rehai balàà /
õimmalamaragaabhàaõapariññhià (dà) saïkhasutti vva" //
atra balàkàyà nispandatvena vi÷vastatvam, tenàsya de÷asya vijanatvam, ataþ saüketasthànametaditi kayàpi saünihitaü pracchannakàmukaü pratyucyate /
atraiva sthànanirjanatvaråpaü vyaïgyàrthavai÷iùñyaü prayojanam /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ba) saïketasthànamupanàyake dar÷ayantyà dåtyà uktiriyam--ua iti /
     jànãhãtyarthaþ pa÷yeti yàvat /
     ni÷caleti sambodhanam /
     athavà ni÷calaniùpandetyekaü và padam /
     tadà ni÷calàdapi niùpandetyarthaþ /
     ÷aïkha÷uktiþ ÷accyakapàlam /
     ucyamànasya nàyakasya sànnidhyàt--saïketasthalapradar÷anaü sàmàjikairvya¤janayàvagamyate ityarthaþ /
     tathà ca dyotyata ityatra dyotanaü sàmàjikairvya¤janayà budhyata iti ÷eùaþ /
     nàyakena tu balàkàpradar÷anaråpàt vaktryà vailakùaõyàt saïketasthalaü vya¤janayà budhyate /



     #<Locanà:>#

     (lo, ã) usa õicceti---

     pa÷ya ni÷calaniùpandà bisinãpatre ràjate balàkà /

     nirmalamarakatabhàjanapratiùñità ÷aïkhasuktiriva //


     ni÷caleti---nirudyameti viñasambodhanam /
     ÷aïkha÷uktiþ saükhapàtrã /

     ********** END OF COMMENTARY **********


#<bhinnakaõñhadhvanirdhoraiþ kàkurityabhidhãyate />#

ityuktaprakàràyàþ kàkorbhedà àkarebhyo j¤àtavyàþ /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Locanà:>#

     (lo, u) bhinneti--bhedàþ tattatsahakàribhedàþ svaråpabhedàntàþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


etadvai÷iùñye yathà--
"guruparatantratayà bata dårataraü de÷amudyato gantum /
alikulakokilalalite naiùyati sakhi ! surabhisamaye 'sau" //
atra naiùyati, api tarhi eùyatyeveti kàkkà vyajyate--


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, bha) àkarebhya iti---bhinnakaõñhadhvanirityàdikàkuvivecakagrantha àkaraþ /
     svàbhàvikakaõñhadhvanito bhinnaþ kaõñhadhvanirityarthaþ /
     guruparatantratayeti--dåratarade÷agataü patiü ÷ocayantyà nàyikàyà uktiþ prathamàrddham /
     tàmà÷vàsayantyàþ sakhyà uktiþ paràrddham /
     naiùyatãti---api tveùyatyevetyarthaþ kàkkà vyajyate iti--kàkkàþ paraü na¤arthopasthàpanànna eùyati eùyatyevetyevaüråpaþ /
     atra ÷ira÷càlanasahotpannatvaü kàkorvailakùaõyam /

     ********** END OF COMMENTARY **********


ceùñàvai÷iùñye yathà--
"saüketakàlamanasaü viñaü j¤àtvà vidagdhayà /
hasannetràrpitàkåtaü lãlàpaïmaü nimãlitam" //


     ************* COMMENTARY *************

     #<Locanà:>#

     (lo, å) saïketeti--hasatà vika÷atà netreõa arpitamàkåtamabhiprayoyena iti viñavi÷eùaõam /
     eùàü coktodàharaõànàü dhvaniguõãbhåta-vyaïgyatve tànniråpaõe agresphuñãbhaviùyati, kintu vya¤janàyà àrthatvamàtreõodàharaõam /
     ceùñàdãtyàdi÷abdena vararõanãyanàyakàdigatasàttvikàdiparigrahaþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


atra saüdhyà saüketakàla iti païmanimãlanàdiceùñayà kayàciddyotyate /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ma) saüketakàleti---viñaü dhårttam upanàyakaü saüketakàlamanasaü tajjij¤àsàrthaü tanmanaskaü j¤àtvetyarthaþ /
     hasatà netreõàrpitaü sthàpitam àkåtaü bhàvo yatra tàdç÷aü yathà syàttathà lãlàpadmaü nimãlitamityarthaþ /
     dyotyata iti viñaü pratãtyarthaþ /
     sàmàjikaistu taddyotanamapi budhyate iti bodhyam //

     ********** END OF COMMENTARY **********


evaü vaktràdãnàü vyastasamastànàü vai÷iùñye boddhavyam /

#<traividhyàdiyamarthànàü pratyekaü trividhà matà // VisSd_2.17 //>#

"arthànàü vàcyalakùyavyaïgyatvena triråpatayà sarvà apyanantaroktà vya¤janàstrividhàþ /
tatra vàcyàrthasya vya¤janà yathà-"kàlo madhuþ-" ityàdi /
lakùyàrthasya yathà--"niþ ÷eùacyutacandanam'--ityàdi /
vyaïgyàrthasya yathà--"ua õiccala-" ityàdi /
prakçtipratyayàdivya¤jakatvaü tu prapa¤cayiùyate /

#<÷abdabodhyo vyanaktyarthaþ ÷abdo 'pyarthàntarà÷rayaþ /
ekasya vya¤jakatve tadanyasya sahakàrità // VisSd_2.18 //>#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Locanà:>#

     (lo, ç) ÷abdabodhya ityarthàntaramapekùate, natvekàrthamàtrapratipàdako vya¤jakaþ yathà--durgàlaïghitetyàdau /
     artho 'pi ÷abdamapekùate yathà kàlo madhurityàdau /
     ekasyetyàderayamarthaþ /
     ÷abdàrthayorekasya vya¤jakatve taditaraþ sahakàrã satu avarjanãyasànnidhimàtreõàvasthitaþ /
     kintu yatra yacchaktirutkañà tatra tanmålo vya¤jakatvavyapade÷aþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


yataþ ÷abdo vya¤jakatve 'pyarthàntaramapekùate, artho 'pi ÷abdam, tadekasya vya¤jakatve 'nyasya sahakàritàva÷yamaïgãkartavyà /

#<abhidhàditrayopàdhivai÷iùñyàtrtrividho mataþ /
÷abdo 'pi vàcakastadvallakùako vya¤jakastathà // VisSd_2.19 //>#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ya) vaktçboddhavyàdida÷avai÷iùñyàt yàr'tho vya¤janoktà, sà vya¤jakàrthatrauvidhyàt trividhetyàha--arthànàü vya¤jakàrthànàm /
     iyaü da÷avidhà vya¤janà /
     niþ ÷eùetyàdau lakùyàrthasya vya¤jakatvaü svamatàbhipràyeõaivoktam /
     ukta÷abdàrthavya¤jakàrthatraividhyasyaivoktatvàt idànãü vya¤jaka÷abdasyàpi traividhyamàha--abhidhàditrayeti /

     ********** END OF COMMENTARY **********


abhidhopàdhiko vàcakaþ /
lakùaõopàdhiko lakùakaþ /
vya¤janopàdhiko vyaya¤jakaþ /
ki¤ca--

#<tàtparyàkhyàü vçttimàhuþ padàrthànvayabodhane /
tàtparyàrthaü tadarthaü ca vàkyaü tadvodhakaü pare // VisSd_2.20 //>#


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, ra) na kevalaü vàcyàditrividha eva ÷abdasyàrtho 'pi tu vàcyàditrayabhinnaþ padàrthasaüsargo 'pi ÷abdàrthastadbodhakaü ca vàkyamityàha--kiü cetyàdinà /
     padàrthànvayabodhane tadanvayabodhanimittam /
     pare naiyàyikàstàtparyyàkhyàü vçttimàhuþ /
     tadarthaü tasyà vçtterviùayaråpamarthaü tàtparyyàrthaü saüsargaråpaü tadvodhakaü ca vàkyamityàhuþ /

     ********** END OF COMMENTARY **********


abhidhàyà ekaikapadàrthabodhanaviràmàdvàkyàrtharåpasya padàrthànvayasya bodhikà tàtpaya nàma vçttiþ /
tadartha÷ca tàtparyàrthaþ /
tadvodhakaü ca vàkyamityabhihitànvayavàdinàü matam /


     ************* COMMENTARY *************

     #<Vij¤apriyà:>#

     (vi, la) abhidhàyàþ saüsargabodhane 'sàmarthyaü dar÷ayan vyàcaùñe--abhidhàyà iti /
     tadartha÷ceti saüsargaråpa ityarthaþ /
     abhihitànvayavàdinàü naiyàyikànàü padena padàrthe 'bhihite smàrite tadanvayabodho vàkyàdeva //
     iti /

     iti ÷rãsàhityadarpaõañãkàyàü dvitãyaparicchedavivaraõam

     ********** END OF COMMENTARY **********


ihi sàhityàrpaõo vàkyasvaråpaniråpaõo nàma dvitãyaþ paricchedaþ /