Visvanatha (kaviraja): Sahityadarpana, with the author's autocommentary Vasudhakara, Bhattacarya Srimahesvara Tarkalamkara's [=Mahesvarabhatta's] Vijnapriya, and Anantadasa's Locana Pariccheda 1 Input by members of the Sansknet project (http://sansknet.ac.in) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks The text is not proof-read! NOTE: The Sansknet version consists of three separate files for each pariccheda: 1) the mula text, 2) Mahe÷varabhañña's Vijnapriyà (erroneously called Vilocanà), continuously "numbered" according to the consonants of the Sanskrit alphabet ["(vi, ka)", "(vi kha)", etc.] and 3) Anantadàsa's Locanà, continuously "numbered" according to vowels ["(lo, a)", "(lo, à)" etc.]. However, the respective references to the "numberings" of the commentaries are missing in the mula text, which renders their coordination impossible. This GRETIL version integrates the separate Sansknet files for the two commentaries according to the following edition: ørãmadàlaükàrikacakravartitrikaliïgagajapatisàmràjyasàndhi- vigrahakamahàpàtra-Vi÷vanàthakaviràja-praõãtaþ Sàhityadarpaõaþ granthakçdàtmabhuvà Sàhityadarpaõavasudhàkareõa, Anantadàsena viracitayà Locanàkhyayà, Bhaññàcàrya-÷rã-Mahe÷vara-Tarkàlaükàra-praõãtayà Vij¤apriyà-samàkhyayà ca vyàkhyayà samakaükçtaþ Dillã : Bhàratãya Buk Kàrpore÷an 1998 ATTENTION: The text and kàrikà-numbering of the printed edition may vary from this e-text! #<...># = BOLD for karikas ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ prathamaþ paricchedaþ granthàrambhe nirvinghena pràripsitaparisamàptikàmo vàïmayàdhikçtatayà vàgdevatàyàþ sàümukhyamàdhatte-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ka) vãkùya kaustubhagataü nijabimbaü hçdratànyavanitàjanabuddhyà / mànamà÷ritavatãü nijakàntàü cintayàmyanunayantamanantam // 1. // dçùñvà bhåritadhvaniprabhçtikàlaïkàra÷àstraü muhu- stanmåla¤ca visçùñamarthamakhilaü kàvyaprakà÷asya ca / sàhityottaradarpaõaü vi÷adayannàndayan sajjanàn bhaññàcàryyamahe÷varo vitanute vij¤àpriyàü ñippaõãm // 2 // ÷aradindvityàdi svãya÷lokaü granthakçdutthàpayati--granthàrambha iti / granthasya prakçtagranthasya sàhityadarpaõàkhyasya, àrambhe àrambhakàle, vàgdevatàyàþ sàmmukhyàmànukålyamàdhatte janayatã arthaþ / atra granthakçdeba karttà bodhyaþ / àrambhakàlasya sthålatvàd yogyatàva÷àt tatpårvakàle eva sàmmukhyàdhànaü bodhyam / na ca ÷loke sàmmukhyàdhànabodhakàbhàvàt kathamidamàbhàùitamiti vàcyam, ÷aradindvityàdi tatsaundaryyakathanaråpastutyà svacetasi tamonà÷àr'tha prakà÷anapràrthanayà ca tallàbhàt, stutasyànukålatvaniyamàt tadànukålyaü pratyevàbhãùñhapràrthanàcca cetasyarthaprakà÷e satyapi vighnàd granthasya samàptirna bhavatãtyate / nirvighnaparisamàptirapi tatsàmmukhyàt kàmanãyetyata àha- nirvighneneti / samàptimàtrasya laukikàraõàdhãnatve 'pi tadvighnavighàto devatànukålyàdeveti vighnàbhàvavi÷iùñhasamàpti kàmanayàpi vighnàbhàvaråpavi÷eùaõàü÷o viùayãkriyate ahaü sukhã syàmiti kàmanayà sukhaü÷à iva / pràripsitagranthaparisamàptiråpe phale 'nyadevatàpekùayà tasyàþ ÷ãghnakàritvapratipàdanàya tadvi÷eùaõamàha--vàïmayeti--svàrthe mayañ / vàgadhikçtàyà ityarthaþ / vastutastu vàïmayàdhikçtatayeti pràmàõikaþ pàñhaþ / tathà ca vàgàtmakasya granthasya nirvighnaparisamàptiråpaü phalaü vàgadhikàriõyà ÷ãghraü dàtuü ÷akyameveti dar÷itam / ## (lo, a) praõamàmi paràü devãü målàdhàradhçtodayàm / yàdvivarttamimaü kçtsnnaü prapa¤caü paricakùate // 1 // àsãt kapi¤jalakulakùãràkåpàracandramàþ trikaliïgadhipadharàdhàmadhãsacivaþ kçtã // 2 // a÷eùabhàùàramaõãbhujaïgaþ sàhityavidyarõavakarõadhàraþ / dhvanyadhvaniprauóhadhiyàü purogaþ ÷rãva÷vanàthaþ kavicakavartto // 3 // svalpàkùaraþ subodhàrthaþ pradhvastà÷eùaóhåùaõaþ / sàhityadarpaõo nàma granthastena vinirmitaþ // 4 // pàraü sàhityavidyàbdhergantuü và¤chanti ye kùitau kçtireùà taristeùàü vi÷vanàthamahàkaveþ // 5 // ÷ravyàbhineyàlaïkàratattvaü satkavisammatam / yadihàsti tadanyatra yannehàsti na tat kvacit // 6 // asya satkavivàggumphajãvàtoþ kçtinàü mude / mayà vidhãyate ñãkà durbodhàrtha-vebodhainã // 7 // iha khalu såtràõàmevàrthaü vçttyà vi÷adãkurvan granthàdau vighnavighàtàya avigãtasadàcàraparamparàpràptatayà svàbhãùñadevatàràdhanena sammukhãkaraõasåcikàü kàrikàmavatàrayati-grantheti / vinghaþ pratibandhakaduritasadbhàvaþ pravarttakasukçtaviraho và, tasya abhàvaþ-nirvingham, avyayãbhàvaþ / pràripsitaü pràrabdhumiùñaü dç÷ya÷ravyakàvyaniråpakaü prameyajàtam, tasya parisamàptiryàvadvivakùitàrthasyàskhalanapårvakaü samàpanam / vàïmayetyanena sva÷àstravidheyavagvaibhavadàtçtayà hmàdidevàràdhyatvena bhagavatyàþ prakçtàrthanirvàhakatvaü mcitam / ********** END OF COMMENTARY ********** #<÷aradindusundararuci÷cetasi sà me giraü devã / apahçtya tamaþ saütatamarthànakhilànprakà÷ayatu // VisSd_1.1 //># ************* COMMENTARY ************* ## (vi, kha) ÷aradindvityàdi / ÷aradinduvat sundararuciþ, sà prasiddhàgiràü devã sarasvatã, me mama cetasi santataü vistçtaü, tamaþ tamastulyamaj¤ànam, apahçtya, akhilàn mayà vakùyamàõàn arthàn prakà÷ayatvityarthaþ / atràdye pàde luptopamàmahimnà ÷aradindorapi sundararucitvaü santataü tamaþ padàrthàndhakàranà÷akatvaü ghañapañàdyakhilàrthaprakà÷akatvaü ca siddhyati / tathà ca ebhiþ sàdharmyaiþ ÷aradindugãrdevyorupamànopameyabhàva iti bodhyam / ## (lo, à) ÷aradãtyàdi-÷aradindusundararucereva ÷aradindoþ sundararucirityadhyavasànà / seti tacchabdàccaturànanàdivàgvaibhavàdidàtçtayà prasiddhà / tamo 'j¤ànamamdhakàra÷ca, arthàn-vivakùitaprameyàn ghañapañàü÷ca / ********** END OF COMMENTARY ********** asya granthasya kàvyàïgatayà kàvyaphalaireva phalavattvamiti kàvyaphalànyàha-- ## caturvargaphalapràptihi kovyato "ràmàdivatpravatitavyaü na ràvaõàdivat" ityàdiþ kçtyàkçtyapravçttinivçttyupade÷advàreõa supratãtaiva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ga) kàvyàïgatayeti---kàvyavicàrakatvena tadaïgatà / caturvargà dharmàrthakàmamokùàþ, tadråpasya phalasya pràptirityarthaþ / kàvyasya caturvargaphalapràpakatvaü dar÷ayati--ràmàdivaditi / pravçttinivçttyupade÷advàreõeti--pravçttyupade÷ena pravçttasya dharmotpattiþ sàkùàdeva, nivçttyupade÷ena nivçttasya dharmotpattiþ pratibandhakaduritànutpattyà ca, dvedhàpi teùàü pràpakatvam / pravçttijanyadharmàttu sàkùàdevàrthàdayaþ / ## (lo,i) "prayojanamanuddi÷ya na mando 'pi pravarttate"iti nibadhyamànakàvyaparãkùà÷àstrasya prayojane vatkavye "aïginaþ phalenaivàïgasya phalavattà"iti nyàyàt utkàü kàvyaphalapratipàdikàü dvitãyakàrikàmavatàrayati-asyeti / kàvyàïgatvaü kàvyaparãkùà÷àstratvàt / catvàro vargàþ dharmàrthakàmamokùàþ / kçtyàkçtyapravçttãtyanena kàvyasya ÷àstratvaü pradar÷itam / yadàhuþ "pravçttirvà nivçttirvà nityena kçtakena và / puüsàü yenopadi÷yeta tacchàstramiti kathyate // nanu kathaü kavinoptàditetivçttànàü màlatãmàdhavaratnàvalãmçcchakañikàdãnàü svàbhidheyeùu pràmàõyam ? nacàpramàõaråpasya ÷abdasya ÷àstratvamiti cedatràha--- "suvidagdhapramà kàvyaü pramàõaü sarvabheva naþ / svaprakà÷arasàsvàdapramitiprabhavaü yataþ" // iti / natu prakàrabhedàþ prahelikà vyahgyàrthavi÷iùñhà nãrasà vàkyavi÷eùàþ / yathà- ke dàrapoùaõaratàþ kà ÷ãtalàmbuvàhinã gaïgà / kaü saüjaghàna kçùõaþ kaü balavantaü na bàdhate ÷ãtam "iti / atra hi pra÷naråpor'tho vàcyaþ, uttararåpa÷ca vyaïgyaþ / ta÷vàvinibaddhavibhàvàdij¤ànasya bàùpàropitadhåmaj¤ànàdestàttvikadhåmadhvajàdij¤àpakatvavat rasapramityabupapàdakatvamiti cettatràpyàha---"÷arãràdivivatkàtmatattvabhàvanayà yathà / tattvato 'pramayàspaùña-tattvasàkùàtkçtiþ pramà // asatyamullikhantyàpi vibhàvàdidhiyàmuyà / tadvadeva rasàdãnàü vyaktiþ prakaraõàdiùu" // iti / iha ca nyàyo 'yamanvàcayaþ, prakaraõàdi pramàõaü rasàsvàdajanakatvàt kàvyatvàdvà, yadevaü tadevaü, yathà ràmàyaõàdi, tathà cedaü, tasmàttatheti / na yadevaü na tadevaü yathà praheliketi / nanu rasaråpapramàõatvepi prakaraõàdeþ ratyàsvàdànantaramasadbhåtatvenàrthànarthopadar÷anàbhàvàddhitàhitapravçtt inivçttikàritvaprayojitaü kathaü hi ÷àstratvamiti na vàcyam / tathà hi-- "lokaprasiddho vyutpàdo nàñakàdyavalokanàt / kàryyadar÷anatastasyànuguõà hetukalpanà"iti nyàyena satyàsatyatvaü varõanàbalàt // "sphuratà, tena vçttena vyutpattirjàyate nçõàm / satyàsatyatvajij¤àsà rasàde÷cariteùvapi // vyutpattikàlenaivàsti tayà pà÷càtyayà tvalam / "kàko 'sti vàñikàmadhye"iti bàlavibhãùikà // svàrthaüpràmàràyahãnàpi na kiü vyutpattisàdhanam / rasasya j¤ànaråpatvaü tàdàtmyàditi vakùyate // nacàpramàrasaj¤ànaü ÷uktau rajatadhãriva / tasmin na jàyate bàdho yasmàdauttarakàlikaþ," // ********** END OF COMMENTARY ********** uktaü ca (bhàmahena)-- "dharmàrthakàmamokùeùu vaicakùaõyaü kalàsu ca / karoti kãrtiü prãtiü ca sàdhukàvyaniùevaõam" // iti / ki¤ca kàvyàddharmapràptirbhagavannàràyaõacaraõàravindastavàdinà, "ekaþ ÷abdaþ suprayuktaþ samyagj¤àtaþ svarge loke kàmadhugbhavati" ityàdivedavàkyebhya÷ca suprasiddhaiva / arthapràpti÷ca pratyakùasiddhà / kàmapràpti÷càrthadvàraiva / mokùapràpti÷caitajjanyadharmaphalànanusaüdhànàt, mokùopayogivàkye vyutpattyàdhàyakatvàcca / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, gha) kalà vaidagdhã, vaicakùaõyaü pravarttakaü j¤ànaü pravçttyupade÷àt, etajjanyaphalànanusandhànàditi--tatra phalaü kà÷ãpràptiryogàbhyàsa÷ca, vyutpattyàdhàyakatvàditikàvyasthasaüskçtadar÷anàd vyutpatteþ / etàni ca phalàni kàvyavi÷eùàõàmeva / tathà ca samastakàvyaprayojanam--"kàvyaü ya÷aser'thakçteñha iti yat kàvyaprakà÷akàreõoktaü tacca "karoti kãrttiü prãtiü ca" ityatraivoktam, samastakàvyaphalena tenaivàsya phalavattvaü bodhyam, ## (lo,ã) suprayuktaþ vyàkaraõàvirodhenoktaþ / mokùopayogivàkyaü ÷rutyàdi / tatra vyutpattyàdhàyakatvaü padapadàrthasambandhabodhakatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** caturvargapràptirhi veda÷àstrebhyo nãrasatayà duþkhàdeva pariõatabuddhãnàmeva jàyate / paramànandasadohajanakatayà sukhàdeva sukumàrabuddhãnàmapi punaþ kàvyàdeva / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ïa) nanu caturvargaphalasàdhake veda÷àstre sati kimarthaü lokaþ kàvye pravarttatàmityata àha--caturvargaphalapràptiriti / ## (lo, u) sukhàdityàdi vivçõoti-caturvargeti / paramànando rasàdiråpaþ tatsandoho vigalitavedyàntararasatatistajjanakatvàdyupacàràt / sukumàramatayaþ sukhaikapravaõàþ ràjaputraprabhçtayaþ / pariõatabuddhayaþ ÷rutyàdyabhyàsabdhakle÷àþ / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu tahi pariõatabuddhibhiþ satsu veda÷àstreùu kimiti kàvye yatnaþ karaõãya ityapi na vaktavyam / kañukauùadhopa÷amanãyasya rogasya sita÷arkaropa÷amanãyatve kasya và rogiõaþ sita÷arkaràpravçttiþ sàdhãyasã na syàt ? ki¤ca kàvyasyopàdeyatvamagnipuràõe 'pyuktam-- "naratvaü durlabhaü loke vidyà tatra sudurlabhà / kavitvaü durlabhaü tatra ÷aktistatra sudurlabhà" // iti / "trivargasàdhanaü nàñyam" iti ca / viùõupuràõe 'pi-- "kàvyàlàpà÷ca ye kecidrãtakànyakhilàni ca / ÷abdamåtidharasyaite viùõoraü÷à mahàtmanaþ" // iti / tena hetunà tasya kàvyasya svaråpaü niråpyate / etenàbhidheyaü ca pradar÷itam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ca) evaü càbhidheyaü ceti / niråpaõàrthaü kàvyasya etadgranthàbhidheyatvàt / ## (lo, å) ÷aktiþ kavitvabãjaråpaþ saüskàravi÷eùaþ yàü vinà kàvyaü na prasaret, prasçtaü và upahasanãyaü syàt / nàñyamabhineyaü nàñakàdi / kàvyaparãkùaõaü didar÷ayiùuþ pràcãnakàvyalakùaõeùu prameyavirodhaü dar÷ayannàha--tat kiü svaråpamityàha--"tadadoùàviti" taditi kàvyam, doùàþ ÷rutikañvàdayaþ, guõà màdhuryyàdayaþ, kvàpyanalaïkçtãtyanena sarvatra sàlaïkàrau ÷abdàrthau kàvyam, kvacittu sphuñàlaïkàravirahe 'pi na kàvyatvahàniriti / ********** END OF COMMENTARY ********** tatkiüsvaråpaü tàvatkàvyamityapekùàyàü ka÷cidàha-- "tadadoùau ÷abdàrthau saguõàvanavàlaükçtã punaþ kvapi" iti / etaccintyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, cha) ka÷ciditi kàvyaprakà÷akàra ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi-- yadi doùarahitasyaiva kàvyatvàïgãkàrastadà-- "nyakkàro hyayameva me yadarayastatràpyasau tàpasaþ so 'pyatraiva nihanti ràkùasakulaü jãvatyaho ràvaõaþ / dhigdhikchakrajitaü prabodhitavatà kiü kumbhakarõena và svargagràmañikàviluõñhanavçthocchånaiþ kimebhirbhujaiþ" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ja) nyakkàro hyayameveti--÷rãràmàkràntalaïkasya ràvaõasya viùàdoktiriyam, me yadarayaþ ayameva nyakkàraþ / tapasvibhakùakasya mama ekastàpaso 'ririti, atyantanyakkàratvàt, àstàü so 'pi sindhorudãcãtãre kharadåùaõàdihantà, so 'pyatraiva nihanti ràkùasakulaü natu dvitriràkùasàn / aho à÷caryamevaü nyakkàro 'pi ràvaõo jãvatãti / bhavatu và mama daivasya pràtikålyàdevaü, ÷akrasya jetàram arthàt meghanàdaü mama putraü dhik dhik, tathà prabodhitavatà prabodhitaü prabodhaþ tadvatà bhàvaktantatvena prabodhavatà kumbhakarõena và kiü phalamityarthaþ / natvatra ktavatuþ, tasya karmaõyanabhidhànàt, tathà mama bhujairvàpi kim ? kãdç÷aiþ, mama viluõñhane svargo 'pi gràmañikà svalpagràmaþ, tadviluõñhanena vçthocchånaiþ niùphalamudbhañaiþ / ## (lo, ç) nyakkàra iti-etadràmabhadreõàbhibhåyamànasya ràvaõasya nirvedavàkyam / kùudro gràmo gràmañikà / viluõñhanaü vidhånanam / ********** END OF COMMENTARY ********** asya ÷alokasya vidheyàvimar÷adoùaduùñatayà kàvyatvaü na syàt / pratyuta dhvani(sa) tvenottamakàvyatàsyàïgãkçtà, tasmàdavyàptirlakùaõadoùaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, jha) vidheyàvimar÷eti--vidheyasya nyakkàrasyodde÷yàdarimattvàt pårvanipàtàt "anuvàdyamanuktvaina vidheyamudãrayet" iti niyamàt / anubhavabalàdeùa niyamaþ / kàvyatvaü na syàditi--natviùñhàpattirityata àha--pratyuteti / aïgãkçteti sarvairiti ÷eùaþ / na kevalaü kàvyaprakà÷akçtà, paraü sarvaiþ / kàvyaprakà÷akçtà kàvyaprakà÷e, "idamuttamamati÷ayini vyaïgye vàcyàd dhvanirbudhaiþ kathitaþ" ityanena lakùaõena dhvaniyuktatvàdasya uttamakàvyatvasvãkàràt, tasmàdavyàptidoùa iti---atra doùasàmànyàbhàvo lakùaõaghañaka iti tadabhipràyamunnãya idamuktam, tasya tu ÷àbdabodhavighañakadoùasàmànyàbhàva evàbhiprayaþ / anyathà "tathàbhåtàü dçùñvà nçpasadasi pà¤càlatanayàm" ityàdi÷lekaþ kàkusahakçtadhvanyudàharaõatayoktvà kathaü tenaiva nyånapadatvadoùe udàhçtaþ / kathaü và "kçtamanumataü dçùñaü và yairidaü gurupàtakam" ityàdi÷lekaþ raudrarasodàharaõatvenoktvàpi punaruktadoùatve udàhçtaþ / tasmàdavyàptipradar÷anaü tadabhipràyànavadhànàdeva / ## (lo, é) vidheyàvimar÷o 'vimçùñavidheyàü÷aþ / vçthocchånairityatra bhujàmucchånatayà bçthàttvasya tatkàlamàtrajàtatvàbhiprayeõa vidheyatàü netumucitasya tatpuruùasamàsena kavinà guõãbhàvaü nãtatayà pårvasiddhatvàt anuvàdyatva-pratãtiriti vidheyasya pràdhànyenàvimar÷aþ, anirdda÷aþ / asya ÷lokasyàïgãkçtà pårvàcàryyairiti ÷eùaþ / dhvanitvaü hyatra pratipadamevàvabhàsate / tathà hi, ayamevetyanyayogavyavacchedasåcakasya evakàrasya, me iti kàkupadasya, araya iti bahuvacanasya, atraiveti sarvanàmnaþ, nihanti jãvatãti tiïaþ, aho ityavyayasya, ràvaõa iti tat tat vi÷eùàrthàntarasaükamitavàcyapadasya, dhik dhik iti dvirukteþ, ÷akajitamiti tàcchãlyavihitakkippratyayasya, gràmañiketi karåpatadvitasya, viñhñhuõañhaneti vyupasargasya, bhujairiti bahuvacanasya tadvya¤jakavi÷eùatvàt asaülakùyakamo dhvani÷càtra svàmànanànnirvedàkhyaþsaücàribhàvaþ / tasmàdavyàptiþ / dhvanikàràdibhiþ dhvanitvenottamakàvyatvasyàïgãkàràt samanantara÷leke tadadoùaviti lakùaõàvyàpanàt / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu ka÷cidevàü÷o 'tra duùño na punaþ sarvo 'pãti cet, tarhi yatràü÷e doùaþ so 'kàvyatvaprayojakaþ, yatra dhvaniþ sa uttamakàvyatvaprayojaka ityaü÷àbhyàmubhayata àkçùyamàõamidaü kàvyamakàvyaü và kimapi na syàt / na ca kaücidevàü÷aü kàvyasya dåùayantaþ ÷ratiduùñàdayo doùàþ, kiü tarhi sarvameva kàvyam / tathàhi-- kàvyàtmabhåtasya rasasyànapakarùakatve teùàü doùatvamapi nàïgãkriyate / anyathà nityadoùànityadoùatvavyavasthàpi na syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ¤a) svadattadoùaü ca svodbhàvitasiddhàntena uddhartumà÷aïkate--nanviti / taddåùayati--cettarheti / nanvaü÷avi÷eùasthitena doùeõa aparàü÷àdåùaõàttadaü÷e kàvyatvaü doùavadaü÷e càkàvyatvaü syàdata àha--naceti / kiü tarhi samastameveti, samastasyaiva dåùaõe yuktimàha--tathà hi--anyatheti / kàvyàtmabhåtarasàdyadåùaõe 'pãtyarthaþ / nityadoùànityadoùeti / cyutasaüskàràdayaþ samastarasàpakarùakatvànnityàþ, ÷rutiduùñatvaü tu katipaya÷çïgaràdirasàpakarùatvàdanityamityabhiyuktakçtàü vyavasthàpi na syàt, tanmate rasàpakarùakatvasya doùatvaprayojakatvàdityarthaþ / ## (lo, ë) ka÷cidevàü÷aþ, vçthocchånairitti bhàvaþ / idaü padyam, nanu padaikasyaiva viùayasya viruddhadharmayogaþ syàt / iha tu doùasya yadaïgasya dåùakatvaü tasyàkàvyatvam, dhvane÷ca yasyotkarùakatvaü tasyottamakàvyatvamiti dvayorna virodhaþ ityà÷aïkyàha-na ceti / kathamaïgamàtraniùñhasya doùasya kàvyàpakarùakatetyata àha-tathà hãti / rasàpakarùakàõàmeva doùatvàt, kathamevetyàha-anyatheti / rasàpakarùakatve 'pyadoùatve, nityadoùà÷cyutasaüskçtaprabhçtayaþ, teùàü sakalarasàpakarùakatvàt, anityadoùàþ ÷rutikañuprabhçtayaþ tathà hiraudràdirase praråóha÷rutikañutvasya guõatvam, yathà mama tàtapàdànàü vijayanarasiühe--- "niþ÷vàsodghàtavàtaprasaradhutakulàhàryyamudghçùñadaüùñrà- jàtajyotiþ sphuliïgaprakaraviracitolkànikàyàbhi÷aïkàþ / arddhepàrãndramarddhenaramahaha mahàlokamàlokya lokàþ stokàstokàvi÷eùàþ ÷araõamupayayurvàridhiü vàridhiü và" // ********** END OF COMMENTARY ********** yaduktaü dhavanikçtà-- "÷rutiduùñàdayo doùà anityà ye ca dar÷itàþ / dhvanyàtmanyeva ÷çïgàre te heyà ityudàhçtàþ" // iti / ki¤ca evaü kàvyaü praviralaviùayaü nirviùayaü và syàt, sarvathà nirdeùasyaikàntamasaübhavàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ña) dhvanyàtmanyeveti--dhvanikàvyasyàtmabhåte ÷çïgàre ityarthaþ / ÷çïgàrapadaü càtra màdhuryyavadrasopalakùakam / tena karuõa÷àntarasayo÷ca te heyà ityarthaþ / nanu nityatvànityatvaprayojakameva rasàpakarùakànapakarùakatvaü, doùatàprayojakaü tu na rasàpakarùakatvaü, kintvabhyuktoktittatsvaråpameva tatprayojakamityata àha--kiüceti / ## (lo, e) dhvanyàtmani dhvanisvaråpa ityarthaþ / nanåttamakàvyatvenàïgãkçtànàmapi sadoùatve kàvyatvaü màbhåt ityà÷aïkyàha--ki¤ceti / evam adoùa÷abdarthayorekavàkyatve / ********** END OF COMMENTARY ********** nanvãùadarthe na¤aþ prayoga iti cettarhi "ãùaddoùau ÷abdàrthau kàvyam" ityukte nirdeùayoþ kàvyatvaü na syàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ñha) ãùadarthe na¤a iti---adoùàviti na¤a ityarthaþ / nirdeùayoriti ÷abdàrthayorityarthaþ / prauóhadoùayostu kàvyatvàbhàvasya iùñatvàditi bhàvaþ / tathà ca nyakkàra ityàdàvavyàptirna doùaþ / tayoþ prauóhadoùavatoþ kàvyatvàbhàvàditi bhàvaþ / lakùaõasya doùavi÷eùàbhàvaghañitatvena ka÷ciddoùa ityuktamavadheyam / ## (lo, ai) na¤aþ adoùàvitipadasthitasya / nirdeùayoþ kvacit kadàcit kavinàdoùabhàvena nirmitayoþ kàvyatvaü na syàt, ãùaddoùatvakàvyalakùaõasya tatràsambhavàt / ********** END OF COMMENTARY ********** sati saübhave "ãùaddoùau" iti cet , etadapi kàvyalakùaõo na vàcyam , ratnàdilakùaõo kãñànuvedhàdiparihàravat / nahã kãñànuvedhàdayo ratnasya ratnatvaü vyàhantumã÷àþ kintåpàdeyatàratamyameva kartum / tadvadatra ÷rutiduùñàdayo 'pi kàvyasya / uktaü ca-- "kãñànuviddharatnàdisàdhàraõyena kàvyatà / duùñeùvapi matà yatra rasàdyanugamaþ sphuñaþ" // iti / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óa) sati sambhava iti---sphuñadàùarahite kadàcidãùaddoùasya sambhave satãtyarthaþ / ukta¤ceti---yatra rasàdãnàmasaülakùyakramàõàm anugamaþ sphuñaþ tatra duùñeùvapi kãñànuviddharatnàdisàdhàraõyena kàvyatà matà ityarthaþ / ## (o) kãñànuviddheti-sàdhàraõyena sàmànyena kàvyatàduùñeùvapi mateti saübandhaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ki¤ca / ÷abdàrthayoþ saguõatvavi÷eùaõamupapannam / guõànàü rasaikadharmatvasya "ye rasasyàïgino dharmàþ ÷auryàdaya ivàtmanaþ" ityàdinà tenaiva pratipàditatvàt / rasàbhivya¤jakatvenopacàrata upapadyata iti cet ? tathàpyayuktam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, óha) evamadoùàviti vi÷eùaõaü dåùayitvà saguõàviti vi÷eùaõaü dåùayitumàha--ki¤ceti / tena guõà÷rayarasavya¤jakatvaråpaparamparàsambandhena ÷abdàrthayorguõavattvopacàra ityarthaþ / tathàpyuktaü guõavattvavi÷eüùaõamityarthaþ / ## (lo, au) evamadoùatvasya kàvyalakùaõatvaü dåùayitvà saguõatvasyàpi dåùayati / anupapannam asambhavãtyarthaþ / rasaikadharmmatvasya rasabhàtradharbhatvasya / tenaiva kàvyaprakà÷akàreõaiva / rasàbhivya¤jakatveneti / ayamarthaþ-÷abdàrthau khalu pràcãnoktarãtyà nirbhitau rasàbhivya¤jakau bhavato 'pyanumatau; tena rasàdiråpavyaïgyaråpàõàmapi màdhuryyàrdànàü vya¤jakaråpa÷abdàrthadharmatvenopacàraþ / yadàha sa eva "guõavçttyà punasteùàü sthitiþ ÷abdàrthayormatà"iti / maivamityàha--tathàpãti / upacàrataþ saguõau ÷abdàrthau kàvyamiti yaducyata ityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tathàhi-- tayoþ kàvyasvaråpeõàbhimatayoþ ÷abdàrthayo raso 'sti, na và ? nàsti cet, guõavattvamapi nàsti, guõànàü tadanvayavyatirekànuvidhàyitvàt / asti cet ? kathaü noktaü rasavantàviti vi÷eùaõam / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, a) kuto 'yuktamityàha--tathà hãti / tayorupacàrataþ / saguõayo raso 'sti naveti, ayamarthaþ--rasasya sadbhàve eva kàvyatvaü tadabhàve veti / àdau tucchatayà dvitãyaü niràkaroti--nàsti cediti / tadanvayeti samànadharmatvàditi bhàvaþ / raso 'stãti prathamapakùaü dåùayati--asti cediti / kathamiti--ayamà÷ayaþ, yadi guõàbhivya¤jakayoþ ÷abdàrthayoþ satoreva kàvyalakùaõatvamàbhimataü tadà lakùaõasya nyånapadatvam / ********** END OF COMMENTARY ********** guõavattvànyathànupapattyaitallabhyata iti cet ? tarhi sarasàvityeva vaktuü yuktam , na saguõàviti / nahi pràõimanto de÷àiti kenàpyucyate / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, õa) cettarhetyatra cettathapãtyarthaþ / nahã pràõimanta iti / ÷auryyadyà÷rayapràõyà÷raye de÷e 'nayà ÷auryyàdimanto de÷à iti kenàpi nocyate ityarthaþ / idaü ca granthakçtà'ropabãjànavadhànàdekoktam; tathà hi paramparàghañakya madhyabhåtasambandhino bahirindriyapratyakùatve satyeva naikamàropaþ / yatra tu paramparàghañakamadhyabhåtasambandhã na bahãrindriyaprataykùastatratvevamàrepo dç÷yata eva / yathà ÷ãto vàyuruùõaü jalaü sugandhirvàyurittra paramparàsambandhaghañakànàü madhyabhåtajalàgnipuùpàvayavànàü såkùyamatvenàpratyakùatvàt tàdç÷a àropaþ / prakçte 'pi bahirindriyàprataykùasya rasàde÷ca paramparàsambandhaghañakatvàt sambhavatyeva guõavattàropaþ ÷abdàrthayoriti / ata eva ÷abdatàratvavadàkà÷amiti nàropaþ / tatra paramparàsambandhaghañakasya ÷abdasya bahirindriyapratyakùatvàt / nacaivaü j¤ànatvavànàtmà ityàropàpattiþ / tatra paramparàsambandhaghañasya j¤ànasya vahirindriyàpratyakùatvàditi vàcyam / yadi ca tàdç÷aropo nàsti tadà kàraõàntaràbhàvasyaiva tatra kalpanãyatvàt / ata enodayanàcàryyairuktam, "àrope sati nimittànusaraõaü na tu nimittamasti ityàropaþ" iti / yastu javàkusumasya vahirindriyapratyakùatve 'pi lohitaþ sphañika ityàropaþ tatra javàkusumaü nedç÷aparamparàghañakaü javàkusumasya sphañikàvçttitvàt / kintu javàkusumasya svacchadravyasànnidhyameva tadrahitaü pçthagevàropanimittamiti sudhãbhiravadheyam / ## (lo, à) guõavattveti--saguõàviti padenaiva ÷abdàrthayoþ sarasatvamuktamityarthaþ, tarheti--yadi sarasatvapratipàdanàya saguõàvityuktamityarthaþ / tena alaïkàràþ kañakakuõóalàdivaditi vacanena alaïkàrasyotkarùamàtràdhàyakatvàt lakùaõaü paràstamityarthaþ / kiücàtra, tadadoùàviti lakùaõe ÷abdàrthàviti vacanamapyasamãcãnaü, tathà hi, kàvyatvasàmànyasya kiü ÷abdàrthayoþ saüyogàdivad vyàsajyavçttitvam ? uta gotvàdivat pratyekaparisamàptivçttitvam ? nàdyaþ sàmànyatvàdeva / na dvitãyaþ ÷abdàrthayoþ pratyekaü kàvyatva-prasaïgàt / etacca etadgranthakçtà svakçtàyàü kàvyaprakà÷añãkàyàü likhitamapi pràcãnagauravaniyantritenàtropekùitam / adoùatvàdãnàü tu kàvyalakùaõatve prameyàrthavirodhaprasaïga iti tanniràkçtam // ********** END OF COMMENTARY ********** nanu "÷abdàrthau saguõau" ityanenaguõàbhivya¤jakau ÷abdàrthau kàvye prayojyàvityabhipràya iti cet ? na, guõàbhivya¤jaka÷abdàrthavattvasya kàvye utkaùamàtràdhàyakatvam , na tu svaråpàdhàyakatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ta) idànãü saguõatvavi÷eùaõasya na lakùaõaghañakatvaü kintu kavyupade÷aparatvamityà÷aïkate, nanu ÷abdàrthàviti dåùayati---cenneti / ÷abdàrthavatvasyàpãtyatra tàdàtmyainavatadvattà ÷abdàrthàtmaka-kàvyasya bodhyà / na tu svaråpàdhàyakatvamiti svaråpaü lakùaõam / ne cedamayuktaü dåùaõaü svaråpàdhàyakatvasyoktà÷aïkàyàmaviùayatvàt, kintu kavyupade÷aparatayà evà÷aïkitatvàditi vàcyam / na tu svaråpàdhàyakatvàmityasya svaråpe lakùaõe na nive÷aucityamityeva, arthàt kavyupade÷aparavi÷eùaõasya lakùaõe dànànaucityàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** uktaü hi-- "kàvyasya ÷abdàrthau ÷arãram , rasàdi÷càtmà, guõàþ ÷auryàdivat, doùàþ kàõatvàdivat, rãtayo 'vayavasaüsthànavi÷eùavat, alaïkàràþ kañakakuõóalàdivat" iti / etena "analaïkçtã punaþ kvàpi" iti yaduktam, tadapi paràstam / asyàrthaþ- sarvatra sàlaïkàrau kvacittvasphuñàlaïkàràvapi ÷abdàrthau kàvyamiti / tatra sàlaïkàra÷abdàrthayorapi kàvye utkarùàdhàyakatvàt / etena "vakroktiþ kàvyajãvitam" iti vakroktijãvitakàroktamapi paràstam / vakrokteralaïkàraråpatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, tha) ÷auryyàdivaditi---rasasyotkarùàdhàyakà iti ÷eùaþ / kañakakuõóalàdivaditi ÷abdàrthayoþ ÷obhakà iti ÷eùaþ / eteneti / utkarùàdhàyakavi÷eùaõasya lakùaõe 'prave÷yatvena ityarthaþ / sàlaïkàra÷abdàrthayoriti---÷abdàrthayoþ sàlaïkàratvasyeti paryyavasitàrthaþ / ## (lo, i) eteneti alaïkàràdãnàü kañakakuõóalàdisàmànyatà uktà / vakrãktijãvitakàraþ, ka÷cidàha--alaïkàraråpatvàt / tathà hyuktam--- "saiùà sarvatra vakroktiranayàrtho vibhàvyate / yatno 'syàü kavinà kàryyaþ ko 'laïkàro 'nayà vinà"iti / ********** END OF COMMENTARY ********** yacca kvacidasphuñàlaïkàratve udàhçtam-- yaþ kaumàraharaþ sa eva hi varastà eva caitrakùapà- ste conmãlitamàlatãsurabhayaþ prauóhàþ kadambànilàþ / sà caivàsmi tathàpi tatra suratavyàpàralãlàvidhau revàrodhasi vetasãtarutale cetaþ samutkaõñhate // iti / etaccintyam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, da) "yaþ kaumàrahara' ityàdi÷lokam asphuñàlaïkàrodàharaõatayà kàvyaprakà÷akàra udàhçtavàn, tatra sphuñàlaïkàra evàstãtyàha---yacceti / yaþ kaumàrahara iti / revàtãre kçtasaïketàyàþ kulañàyàþ svagçhe iyaü bhàvanà / utkaõñhàkaraõaü mama yadyapi nàsti tathàpi tatra kçtasaïkete revàrodhasi revàtãre vetasãnàmatarutale suratavyàpàraråpalãlàvidhinimittaü cetaþ samutkaõñhate ityarthaþ / utkaõñhàkàraõabhàvaü dar÷ayati---"yañha kaumàrahara' ityàdinà / kaumàraü kumàrãtvam---apariõãtàtvam, pariõayanena yastadvaraþ patirityarthaþ / sa eva varaþ ÷reùñhaþ, yatheùñaratisamartha ityarthaþ / caitrakùapà api saïketasthala ivàtràpyavi÷iùñà ityàha--"tà eva' iti / sugandhivàyurapyatràpyavi÷iùña ityàha "te ceti' / kadambànilàþ madhyasthitakadambavanànilà ityarthaþ / ata eva te prauóhàþ api mandatvaparyyavasannàþ vanànilasya prauóhatve 'pi mandatvaü vahabahirbhàvena / saugandhyaü tu màlatyadhãnameva / caitre kadambapuùpasyàbhàva eva, kecittu dhålãkadambapuùpaparatayà vyàcakùate / tanmate vàyoþ prauóhatvavi÷eùaõànaucityàpatteþ anye tånmãlitamàlatãnàü te ca prauóhasurabhayo ghràõatarpaõagandhàþ, iti vàyacakùate / tanna / tadà kadambànilà ityatra te ca ityasyàbhàvàt, pratyatrij¤ànupapatteþ / te ca ityasyànuùaüge prakamabhaïgadoùàpatteþ, anuùaügagràhakàbhàvàcca / sà ceti ahamapi tadavasthaiva, ubhayatra ityarthaþ / itthamutkaõñhàkàraõaü nàsti, tathàpi cittasvabhàvavailakùaõyàdutkaõñhetyarthaþ / ## (lo, ã) evaü kàvyalakùaõaü dåùayitvà kàvyaprakà÷akçtaþ sphuñàlaïkàravirahodàharaõe sphuñàlaïkàraü dar÷ayannàha, yacceti---udàhçtaü kàvyaprakà÷akàrairiti ÷eùaþ / "yaþ kaumàreti' kaumàraü navayauvanam, tadakçtakapremàsakçttayà yo 'tivàhitavàn sa kaumàraharaþ varaþ svayaüvçtaþ, natu pitràdibhirgràhitaþ / caitro vasanta;, tatra jàtikadambàbhàvàt, màlatã vàsantikà / kadambo dhålikadamba iti kecit / saüpradàyavidastu sa eva vasantaþ tà eva varùà iti manmathoddãpakatvàvi÷eùàd çtudvayasyàpi graha iti vyàcakùate / ********** END OF COMMENTARY ********** atra hi vibhàvanàvi÷eùoktamålasya saüdehasaïkaràlaïkàrasyasphuñatvam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, dha) vibhàvaneti---utkaõñhàkàraõàbhàve 'pi utkaõñhàvarõanà vibhàvanà / "vibhàvanà vinà hetuü kàryyotpàttiryaducyate" iti tallakùaõàt / tathànutkaõñhàkàraõapatyàdisattve 'pi utkaõñhàråpasyànutkaõñhàbhàvasya varõanàd vi÷eùoktiþ / "sati hetau phalàbhàve vi÷eùoktiþ" iti ca lakùaõasya vakùyamàõatvàt; tanmålasandehasaïkarasya tanmålasandesaïkaràlaïkàrasya ityarthaþ / tayorna sandehaþ / avirodhinostayorekatra samàve÷asambhavena sandehàbhàvàt / kintu tadutthàpitàdbhutarasa÷çïgàràbhàsayoraïgaïgibhàvasandehena rasavat preyo 'laïkàrayoreva sandehaþ / tathà hi kàraõàbhàve phalàt kàraõasadbhàve phalàbhàvàcca vismayasya utthàpitattvàttat sthàyibhàvako 'dbhutarasaþ / sa kimupanàyakaviùayaratyukaõñhàlabdhasya ÷çïgàràbhàsasyàïgamiti rasavadalaïkàra;? rasasyàïgatvena rasavadalaïkàrasya vakùyamàõatvàt / kiü và sa eva rasàbhàsàdbhutarasasyàïgamiti prayo 'laïkàracha, àbhàsasyàïgatve preyo 'laïgàrasya vakùyamàõatvàt / aïgàïgibhàvaü vinà svàtantryeõa rasadvayapratãtyabhàvasya sarvàlaïkàrikasammatatvàt / sphuñatvamati---idaü ca na ruciraü dåùaõaü, tathà hi sphuñatvàsphuñatve tàvat ÷ãghrapratãyamànatvàpratãyamànatvàbhyàmeva, tathà càtra kàraõabhàvaphalàbhàvayorvàcakasya na¤o 'bhàvena tat kalpanàyà vilambenàsphuñatvàt evaü tayorasphuñatvàcca sutaràü tanmåladar÷itàlaïkàrayorasphuñatvam / ## (lo, u) atra hãti kàraõàbhàve kàryyotpattirvibhàvanà sà càtràsphuñà / ye khalu utkaõñhàyàþ kàraõàni priyasaïgamàbhàvàdayaþ, tadabhàve 'pyatra utkaõñhotpanneti; tadabhàva÷ca tadvirodhipriyasaïgamasadbhàvamukhenopanibaddha iti vibhàvànàsphuñà / yadi khalu priyasaïgamàbhàvàdãnàü kàraõànàmasadbhàvamukhena varõanaü tadeva tasyàþ sphuñatvam / vi÷eùokta÷ca kàraõasàmagrye kàryyànutpattiråpà, sàpyatràsphuñà, priyasannidhànàdayo dhçteþ kàraõàni / atra ca teùu satkhapi dhçtirnotpannetyutkaõñhotpattimukhena varõitam, yadidhçtirnotpannetyucyate, tadà kàryyànutpatteþ sphuñatayoktatvàt vi÷eùoktiþ sphuñà syàt / iha viruddharåpotkaõñhotpattimukhena dhçteranupapattiruktà, ato vi÷eùoktirasphuñà / evamatra dvayorvibhàvanàvi÷eùoktyorasphuñàrthatvàt sphuñàlaïkàraviraha iti kàvyaprakà÷akçto matam / tatràha---atrahãti, ayamarthaþ--atra vibhàvanàvi÷eùoktã asphuñe, tathàpi tadubhayàrabdhasandehe saïkaràlaïkàrasya sphuñatvàt kathaü sphuñàlaïkàraviraha iti / saüsçùñi saïkarau ca laukikamukuñàdyalaïkàrami÷raõeneva pçthagalaïkàratvenàbhyupagatau / ********** END OF COMMENTARY ********** etena-- "adoùaü guõavatkàvyamalaïkàrairalaïkçtam / rasànvitaü kaviþ kurvan kãrtiü prãtiü ca vindati" // ityàdãnàmapi kàvyalakùaõatvamapàstam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, na) eteneti--asmaduktadåùaõenetyarthaþ / ## (lo, å) etena-tadadoùàviti lakùaõasya kàvyalakùaõatvàbhàvakathanena / adoùabhityàdi sarasvatãkaõñhàbharaõoktalakùaõm / vi÷eùa÷càtra sarasàviti vacane ÷rutyarthatvena saguõàviti vacanaü samanantaroktarãtyànarthakam / ********** END OF COMMENTARY ********** yattu dhvanikàreõoktam-- "kàvyasyàtmà dhvaniþ"-- iti tatkiü vastvalaïkàrarasàdilakùaõàstiråpo dhvaniþ kàvyasyàtmà, uta rasàdiråpamàtro và ? nàdyaþ,-prahelikàdàvativyàpteþ / dvitãya÷cedomiti bråmaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pa) dhvaniritãti---vyaïgyàrtha ityarthaþ / natu dhvanikàvyam / kàvyasya kàvyàtmatvàsambhavàt / prahelikàdàviti / na ca tadapi kàvyameveti vàcyaü vyaïgyasyàsvàdyatvava÷àdeva kàvyàtmatvakathanàt / prahelikàdau tu vyaïgyasyàbodhyatàyàmeva kavestàtparyyàt, abodhyatvàdeva tasya vaicitryam, natvàsvàdyavyaïgyatvam, tathà hi-- "taruõyàliïgitaþ kaõñhe nitambasthalamà÷ritaþ / guråõàü sannidhànepi kaþ kåjati muhurmuhuþ // ' ityatra yaþ pårõakala÷o vyaïgyastasyàbodhyatàyàmeva kavestàtparyyàdatraiva vaicitryeõa alaïkàra eva prahelikà / yattu asphuñàkhye guõãbhåte vyaïgye kçcchragamyatvaü tatra kçcchragamyatàyàü na kavestàtparyyamatastasya nàtikçcchragamyatvam, àsvàdyatvaü càstyeva / prahelikàdàvityàdipadàt kartçkarmaguptyàdiparigrahaþ / dvitãya÷cediti--svãkàre oükàraþ / mayàpi "vàkyaü rasàtmakaü kàvyam' iti vakùyamàõatvàditi bhàvaþ / ## (lo,ç) samprati rasamàtradhvaneþ kàvyatvaü siùàdhayiùurvastvalaïkàrayostannirasyan àha-yattviti / dhvanikàraþ ÷rãmadànandavarddhanàcàryyaþ / vastu arthamàtram, alaïkàrastadeva vicchittiyuktam / rasaþ ÷çïgàràdiþ, àdi÷abdàt bhàvatadàbhàsàdayo 'saülakùyakamabhedàþ / prahelikà-vyaïgyàrthavi÷iùño nãraso vàkyavi÷eùaþ / yathà--- "ke dàrapoùaõaratàþ kà ÷ãtalàmbuvàhinã gaïgà / kaü saüjaghàna kçùõaþ kaü balavantaü na bàdhate ÷ãtam" // ityatra pra÷raråpor'tho vàcyaþ, uttararåpa÷ca vyaïgyaþ / tathà hi--dàràõàü bhàryyàõàü poùaõe ratàþ ke ? ÷ãtambuvàhinã gaügà kà ? kaü kçùõaþ saüjaghàna ? balavantaü kaü na bàdhate ÷ãtam ? iti pra÷naþ / uttarapakùe kedàràþ kùetràõi / ********** END OF COMMENTARY ********** nanu yadi rasàdiråpamàtro dhvaniþ kàvyasyàtmà, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, pha) nanu yadi vyaïgyo rasa eva kàvyasyàtmà tadà vastuno vyaïgyatve kathaü kàvyatvamityà÷aïkate "nanu rasàdimàtreti" / ********** END OF COMMENTARY ********** tadà-- attà ettha õimajjai ettha ahaü diasaaü paloehi / mà pahia rattiandhia sejjàe maha õimajjahisi // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ba) attà ettheti--- "÷va÷råratra nimajjati atràhaü divasakaü pralokaya / mà pathika ràtryandha ÷ayyàyàmàvayormaïkùyasi // " ràtryandhatvena kathitàtmànaü svagçhe kçtàvàsaü pathikaü prati svayaü dåtyà uktiriyam / attà ÷va÷råþ ve÷ã / ÷va÷rà nimajjanakathanena asyà mçtapràyatvaü såcitam / ## (lo, é) atteti--divasakamiti kàle karma, atra puü÷calãvacanena mat ÷ayyàsthànam abhãtaü samàgacchetyarthamàtrasya dhvanitam / kathamevamàdãnàü kàvyatvàbhyupagama iti pårvapakùaþ / siddhàntamàha--atràpãti, rasàbhàsavattayaiva / natu kevalaü vastumàtrasya vyaïgyatvena / rasàbhàsa÷càtra puü÷calyàþ paranàyakaviùayàyà rateþ prakà÷anàt / athavà nariseùvapi vastumàtrapràdhànyena kàvyavyavahàrasvãkàraþ / ********** END OF COMMENTARY ********** ityàdau vastumàtrasya vyaïgyatve kathaü kàvyavyavahàra iti cet ? na,-atràpi rasàbhàsavattaiveti bråmaþ, ************* COMMENTARY ************* ## (vi, bha) vastumàtrasya vyaïgyatva iti / mama ÷ayyàyàmàgamiùyasãtyevaü vastumàtrasya ityarthaþ / rasàbhàseti / upanàyakaviùayatvàdàbhàsaþ / vyaïgyàntarasattve 'pi rasaparyyavasàna eva kàvyatvam / tathàtvàbhàve kàvyatvasvãkàre tvativyàptirityàha---anyatheti / ********** END OF COMMENTARY ********** anyathà "devadatto gràmaü yàti" iti vàkye tadbhçtyasya tadanusaraõaråpavyaïgyàvagaterapi kàvyatvaü syàt / astviti cet ? na, rasavata eva kàvyatvàïgãkàràt / kàvyasya prayojanaü hi rasàsvàdasukhapiõóadànadvàrà veda÷àstravimukhànàü sukumàramatãnàü ràjaputràdãnàü vineyànàü "ràmàdivatpravartitavyaü na ràvaõàdivat" ityàdikçkatyàkçtyapravçttinivçttyupade÷a iti cirantanairapyuktatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ma) rasavata eva kàvyatvàïgãkàre bãjamàha--kàvyasya prayojanamiti / kçtyàkçtyeti rasàsvàdamukhapiõóadànadar÷anàttàdç÷amukhapiõóasyaiva mukhyaprayojanatvamuktam / tàdç÷opade÷astu yathàsambhavamevetyuktam / tathà ca---"÷ånyaü vàsagçhamityàdi' "yaþ kaumàrahara' ityàdi÷lekeùu tàdç÷opade÷àbhàve 'pi kàvyatvamakùuõõam / ## (lo, ë) kàvyasyeti--ayamarthaþ, rasàsvàda eva mukhaü piõóasya dvàreõa taduktam--- "svàdukàvyarasonmi÷raü vàkyàrthamupayu¤jate / grathamàlãóhamadhavaþ pibanti kañu bheùajam" // iti / ********** END OF COMMENTARY ********** tathà càgneyapuràõo 'pyuktam-- "vàgvaidagdhyapradhàne 'pi rasa evàtra jãvitam" iti / vyaktivivekakàreõàpyuktam-- "kàvyasyàtmani aïgini, rasàdiråpe na kasyacidvimatiþ" iti / ************* COMMENTARY ************* ## (lo, e) vyaktivivekakàro hi mahimàcàryyaþ / àtmalàbhaþ kavisaüj¤àpraptiþ tatsiddheþ itivçttalàbhàt / àdi÷abdena rasamàtrasya kàvyajãvàtmatvàpratipàdako vàggumphaþ / nanu tarheti--nanu yadi rasavadeva kàvyamityarthaþ / nãrasànàü varõiõataparvatàdipàtràõàm / siddhàntamàha--prabandharaso mahàkàvyam / rãtiþ padasaüghañanà, avayavàþ padàni / ********** END OF COMMENTARY ********** dhvanikàreõàpyuktam-- "nahi kaveritavçttamàtranirvàheõàtmapadalàbhaþ, itihàsàdereva tatsiddheþ" ityàdi / nanu tarhi prabandhàntarvartinàü keùàücinnãrasànàü padyànàü kàvyatvaü na syàditi cet ? na, rasavatpadyàntargatanãrasapadànàmiva padyarasena, prabandharaseneva teùàü rasavattàïgãkàràt / yattu nãraseùvapi guõàbhivya¤jakavarõasadbhàvaddoùàbhàvàdalaïkàrasadbhàvàcca kàvyavyavahàraþ sa rasàdimatkàvyabandhasàmàyàdrauõa eva / yattu vàmanenoktam-- "rãtiràtmà kàvyasya" iti, tanna; rãteþ saüghañanàvi÷eùatvàt / saüghañanàyà÷càvayavasaüsthànaråpatvàt, àtmana÷ca tadbhinnatvàt / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ya) vàgvaidagdhyamalaïkàraþ / saüj¤ini kàvyasaüj¤àvati vyaïgyàrthasàdhàraõasyàrthasya kàvyasaüj¤àvattvàt / itivçttaü varõitàrthaþ / guõakriyeti / yadyapi varõo guõasyaiva vya¤jako na kriyàyàstathàpi atra varõapadaü varõàdiparaü bodhyam / ********** END OF COMMENTARY ********** yacca dhvanikàreõoktam-- "arthaþ sahçdaya÷làghyaþ kàvyàtmà yo vyavasthitaþ / vàcyapratãyamànàkhyau tasya bhedàvubhau smçtau" // iti / atra vàcyàtmatvaü "kàvyasyàtmàdhvaniþ-" iti svavacanavirodhàdevàpàstam / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ra) nacyapratãyamànàviti / atra vàcyapadaü pratãyamànapadàrthavyaïgyabhinnaparam, tena lakùaõàrthasyàpi parigrahaþ / svavacaneti / dhvanirvyaïgyàrthaþ / tasyàtmakatvakathanavàcyàrthàtmakathanaråpayoþ svavacanayorvirodhàdityarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** tatkiü punaþ kàvyamityucyate-- ## rasasvaråpaü niråpayiùyàmaþ / rasa evàtmà sàraråpatayà jãvanàdhàyako yasya / tena vinà tasya kàvyatvànaïgãkàràt / "rasyate iti rasaþ" iti vyutpattiyogàdbhàvatadàbhàsàdayo 'pi gçhyante tatra raso yathà-- ************* COMMENTARY ************* ## (vi, la) tat kiü punaþ kàvyamityàdipra÷raþ / "ucyate' ityàdi samàdhànam / pratipàditatvàditi--"devadatto gacchati' ityàdinetyarthaþ / ## (lo, ai) evaü pràktanalakùaõànàü prameyavirodhaü dar÷ayitvà svalakùaõàmavatàrayati / tat kiü punariti--yadi naitàni kàvyaliïgalakùaõànãtyarthaþ / rasàtmakamityatra rasapadenàsaülakùyakamabhedànàü sarveùàü parigraha ityàha--rasyata iti / rasyate àsvàdyate, svàdaþ kàvyàrthasambhedàdàtmànandasamudbhava ityuktaprakàraþ, karmatvaü rasàdãnàmupacàràt / karmakarttari, và prayogàditi vakùyate / tadàbhàsàþ rasàbhàsà bhàvàbhàsà÷ca àdi÷abdàt bhàvasya ÷àntirudayaþ sandhiþ ÷abalatà ca / ********** END OF COMMENTARY ********** ÷ånyaü vàsagçhaü vilokya ÷ayanàdutthàya ki¤cicchanairnidràvyàjamupàgatasya suciraü nirvarõya patyurmukham / vistrabdhaü paricumbya jàtapulakàmàlokya gaõóasthalãü lajjànamramukhã priyeõa isatà bàlà ciraü cumbità // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, va) ÷ånyaü vàsagçhamityàdi / kiücidudbhinnayauvanàyàþ navoóhayàþ kriyàvarõanamidam / atra vilokyetyàdikrameõaiva sakalakriyàõàü pårvàparabhàvaþ ktvànirddiùño bodhyaþ / ÷ayanàt kiücidutthànaü priyajàgaraõe drutaü samvaraõàya / ÷anaistvaü tu ÷abdànutpattaye / patimukhaciranirvarõanaü nidràni÷cayàyànuràgeõa ca / vi÷rabdhaü nidràni÷cayena jàtà÷vàsaü, yathà syàt tathà cumbanakriyàvi÷eùaõamidam, àlokya lajjànamramukhã jàtà iti ÷eùaþ mukhena bodhyam / tadaiva kriyàdvayaikakarttùaòkyena ktvànirdde÷opapatteþ (?) / etat paryyantàkriyàsu bàlà karttre, hàsapriyacumbanasya tu karma / cumbanasya ciratvaü nàyikàyà bhàvani÷cayena tràsà÷aïkàbhàvàdanuràgàdhikyotpatte÷ca / atra vyaïgyau paraspararatisambhoga÷çïgàrau / ÷ånyavàsagçhavilokanaü raterevoddãpanavibhàvaþ / ÷ayyotthànàdimukhanamratàntàþ kriyà nàyikàyà rateranubhàvàþ / tà eva nàyakarateruddãpanavibhàvàcha, priyeõa cumbanaü tadãyahàsa÷ca tadãyarateranubhàvau, tàveva nàyikàrateruddãpanavibhàvau, ubhayàbhij¤e sàmàjike rasotpattiþ / ## (lo, o) ÷ånyamiti-÷ånyaü viviktaü vàsagçhaü kelibhavanaü vilokya, ÷ayanàt, ÷ayyàyàþ ki¤cidutthàya utthità bhåtvà ÷anairmandaü niþ ÷abdamityarthaþ / bàlà nidràvyàjamuphagatasya priyasya mukhaü suciraü nirvarõya dãrghakàlaü vilokya samyak parãkùya ityarthaþ / vi÷rabdhaü niþ ÷aïkaü yathà syàttathà paricumbya àsvàdya jàtapulakà utphullaromà¤càïkitàü gaõóasthalãü vilokya lajjànamramukhã vrãóàvanatavadanà satã hasatà priyeõa ciraü cumbiteti sambandhaþ / nàyikà svãyà, nàyako 'nukålaþ, atra narmagarbhajàtiralaïkàraþ / ÷ånyabhityàdi, atra vilokana÷abdo 'ntarbhåtaõijarthaþ, tenàlokanam, anayorekakarttçkatayà pårvakàlãnaktvàpratyayaþ / iha ca nàyako nàyikà càlambanavibhàvau / ÷ånyavàsagçhàdiruddãpanavibhàvaþ / anubhàvà bàlàgatavilokanàdayaþ nàyakàgatà vyàjanidràdaya÷ca / nidràyà hi vyàjàrabdhatayà na vyabhicàritvam, vyabhicàriõa÷canàyikàgatàþ, vilokanena ÷aïkà, utthànena capalatà / utthànasya ÷anaistvena tràsaþ, ciraü nirvarõanena supto na veti sandehaprabhavo vitarkaþ, vi÷rabdhamityanena nidràni÷cayaj¤ànena harùaþ, paricumbanenautsukyam, àlokanena capalatà, vi÷rabdhamityanena lajjà nirddiùñaiva / nàyakagatà ca vyàjanidrà÷rayeõa dhçtiþ, ciraparicumbanenautsukyaü harùa÷ca / ebhi÷ca sàdhàraõyenàbhivyaktaþ sàmàjikaratibhàvaþ ÷çïgàrasaråpatàü bhajate / evaü vakùyamàõodàharaõoùvapi vibhàvàdiviveko boddhavyaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** atra hi saübhoga÷rñaïgàràkhyo rasaþ / bhàvo yathà mahàpàtraràghavànandasàndhivigrahikàõàm-- "yasyàlãyata ÷alkasãmni jaladhiþ pañaùñhe jaganmaõóalaü, daüùñràyàü dharaõã, nakhe ditisutàdhã÷aþ, pade rodasã / krodhe kùaagaõaþ, ÷are da÷amukhaþ, pàõau pralambàsuro, dhyàne vi÷vamasàvadhàrmikakulaü, kasmaicidasmai namaþ" // atra bhagavadviùayàratirbhàvaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ÷a) yasyàlãyata iti / asmai yatpadopasthàpitàya kasmaicit anirvacanãyàya arthàdda÷àvatàriõe nàràyaõàya namaþ / tasya matsyàdida÷àvatàrabhedena dharmmànàha---yasyeti / uladhito 'pi matsyasya prauóhoktyà mahattvàt tacchalkasãmni layaþ / pçùñha iti-idaü kårmàvatàre / alãyata iti sarvatrànvayaþ / jaganmaõóalaü bhåmaõóalaü pçùñhasya mahattvàt / daüùñràyàmiti varàhàvatàre / ditisutàdhã÷o hiraõyaka÷ipuþ, idaü narasiühàvatàre / rodasã dyàvàpçthivyau, idaü vàmanàvatàre / krodha iti para÷uràmàvatàre / dhyànam iti buddhàvatàre vi÷vadhyàyitvàt / asàviti kalkyavatàre àsinà mlecchacchedanàt / ## (lo, au) yasyàlãyateti--atra bhagavato da÷àvatàravarõànam / atràlãyateti kiyàyàþ prativàkyamanvayaþ / ÷alkasãnmi valkalaprade÷e jaladhiralãyateti, anena matsyaþ / pçùñade÷e jaganmaõóalamalãyateti kårmaþ, evaü varàhàdayaþ / kasmaicid vi÷eùato nirddeùñuma÷akyatvàt / ********** END OF COMMENTARY ********** rasàbhàso yathà-- madhu dvirephaþ kusumaikaõatre papau priyàü svàmanuvartamànaþ / ÷çïgeõa ca spar÷animãlitàkùãü mçgãmakaõóåyata kçùõasàraþ // ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ùa) madhudvirepha iti---mahe÷atapobhaïgàyà'kàlike vasante jàte tira÷càmapi mànmathakriyàvarõanamidam / atra priyayà sàhityena madhupànaü priyàkaõóåyanaü ca dvirephakçùõasàrayo rateranubhàvau / tayoþ ÷çïgàrayostiryyaggatatvena bhàsaþ / evamanyaditi / bhàvàbhàsàdayo 'pyevam, te càgre pradar÷ayiùyante / ## (lo, a) kusumaråpe ekasmin pàtre / ********** END OF COMMENTARY ********** atra smboga÷çïgàrasya tiryagviùayatvàdrasàbhàsaþ / evamanyat / doùàþ punaþ kàvye kiüsvaråpà ? ************* COMMENTARY ************* ## (lo, à) doùàþ punariti---yeùàü sadbhàvena kàvyatvaü khaõióatamityarthaþ / kiü svaråpàþ kimàkàreõa varttante iti pårvavad vyàkhyànam / ********** END OF COMMENTARY ********** ityucyante-- #<---doùàstasyàpakarùakàþ /># ÷rutiduùñàpuùñàrthatvàdayaþ kàõatvakha¤jatvàdaya iva, ÷abdàrthadvàreõa dehadvàreõova, vyabhicàribhàvàdeþ sva÷abdavàcyatvàdayo mårkhatvàdaya iva, sàkùàtkàvyasyàtmabhåtaü rasamapakarùayantaþ kàvyasyàpakarùakà ityucyante / eùàü vi÷eùodàharaõàni vakùayàmaþguõàdayaþ kisvaråpà ityucyante-- ## guõàþ ÷auryàdivat, alaïkàràþ kañakakuõóalàdivat, rãtayo 'vayavasaüsthànavi÷eùavat, dehadvàreõova ÷abdàrthadvàreõa tasyaiva kàvyasyàtmabhåtaü rasamutkarùayantaþ kàvyasyotkarùakà ityucyante / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, sa) ÷rutãti---÷rutiduùñàdayaþ apuùñatvàdayor'thadoùàþ / ete ca ÷abdàrthadvàreõa rasamapakaùaryanta ityanvayaþ / vyabhicàribhàvàdeþ sva÷abàdavàcyatvàdayaþ sàkùàdityarthaþ / utkarùahetava iti---kàvyàtmabhåtasya rasasya utkarùahetava ityarthaþ / taddhetutà ca ÷abdàrthadvàreõa iti vyàkhyàsyate / ÷abdàrthàvutkuùya rasamutkarùayantãtyarthaþ / ********** END OF COMMENTARY ********** iha yadyapi guõànàü rasadharmatvaü tathàpiguõa÷abdo 'tra guõàbhivya¤jaka÷abdàrthayorupacaryate / ata÷ca "guõàbhi¤jakàþ ÷abdà rasasyotkarùakàþ" ityuktaü bhavatãti pràgevoktam / eùàmapi vi÷eùodàharaõàni vakùayàmaþ / ************* COMMENTARY ************* ## (vi, ha) nanu ÷abdàrthadvàreõa rasotkarùakatvamalaïkàrarãtãnàü ÷abdàrthadharmàõàmeva sambhavati rasamàtradharmàõàmeva guõànàü kathaü taddvàrakatvaü vyàkhyàtamityata àha---iheti / guõàbhivya¤jaka÷abdàrthayoriti / yadyapi varõà eva guõàbhivya¤jakà iti vakùyante tathàpi varõena padaütenàrthastena ca guõo vyajyate, ityabhipràyeõa arthasya guõàbhivya¤jakatvamuktam / tathà ca svàvyàkhyàtàrtha evànenopapàditaþ svayaü, tathà vyàkhyàne tu guõànàü sàkùàdrasopakàrakatvenaiva kàrikàrthaþ saügacchate iti bodhyam / pràgevoktamiti---nanu ÷abdàrthadvàrà guõànàü rasotkarùakatvaü pràïnaivauktam / tat kathamidamuktamiti cet, satyam kintåtkarùahetavaþ proktà guõàlaïkàrarãtaya ityuktau alaïkàrarãtyoþ samabhivàyahàreõa pàñhava÷àt tadrãtikatvalàbhaþ / ata uktamityatra uktapràyamityevàrthaþ / ## (lo, i) ÷auryyàdivaditi--÷auryyàdivya¤jaka÷arãrikadharmavi÷eùavat / alaïgàrà÷cànupràsopamàdayaþ, ye ca taddharmavi÷eùàntaþ pàtitvàdiråpeõa pratipàdayiùyamàõàþ pràcãnoktàþ ÷leùaprasàdàdayaþ tadyukta÷abdaþ càrtha÷ca pràcãnokta÷leùaprasàdàdiguõayuktaþ tayoþ rasàdiråpavyaïgyànàü guõànàü vya¤jakatvena upacaryyate, tadàha kàvyaprakà÷akàra eva, "guõavçttyà punasteùàü sthitiþ ÷abdàrthayormatà"iti / nanu bhavanmate màdhuryyàdayastraya eva guõàste ca rasamàtraniùñàþ / pràcãnoktàþ ÷leùaprasàdàdayaþ ÷abdàrthaniùñatvena viüsàtiprakàràste ca bhavadbhirasvãkçtatvena ca nirddeùñavyàþ; tat kathamidànãü tadyuktayoþ ÷abdàrthayorvya¤jakatvam ? ucyate na khalu teùàmakhãkàraþ, kintu antarbhàvitvàdiråpeõa ÷abdàrthamàtraniùñatvàt rasamàtraniùñaguõavaijàtyàt na pçthaguktiþ / yadàha--"kecidantarbhavantyeùu doùatyàgàt pare ÷ritàþ"iti / na vayaü teùàü yathàsambhavaü sasadharmatvenoktànàü vya¤jakatvaü na svãkurmaþ, kintu rasadharmatvam / taduktaü dhvanikçtà, "raudravãrarasàviùñà lakùyante kàvyavartinaþ / tadvyàktihetå ÷abdàrthavà÷rityaujo vyavasthitam" // iti sarvamatàvadàtam / ********** END OF COMMENTARY ********** iti ÷rãmannàràyaõacaraõàrabindhamadhuvrata- sàhatyàrõavakarõadhàra-dhvaniprasthàpana-paramàcàryakavisåktiratnàkaràùñàda÷abhàùà-vàravilàsinãbhujaïga-sàndhivigrahika-mahàpàtra-÷rãvi÷vanàtha-kaviràjakçtau sàhityadarpaõo kàvyasvaråpaniråpaõo nàma prathamaþ paricchedaþ /