Vamana: Kavyalamkarasutra, with V­tti Based on the ed.: KÃvyÃlaÇkÃra sÆtra / of ÃcÃrya VÃmana ; with the KÃvyÃlaÇkÃrakÃmadhenu Sanskrit commentary of ÁrÅ Gopendra Tripurahara BhÆpÃla edited with HindÅ transalation by Bechana Jhà ; introduction by RewÃprasÃda DwivedÅ. -- 2nd ed. Varanasi : Caukhambha Sanskrit Sansthan , 1976. (The Kashi Sanskrit Series ; 209) and: ÁrÅVÃmanÃcÃryaviracitÃni KÃvyÃlaÇkÃrasÆtrÃni Svav­ttisamalaÇk­tÃni ÁrÅnÃrÃyaïarÃma ÃcÃrya KÃvyatÅrtha ityetai«ÂippaïyÃdibhi÷ samalaÇk­tya saæÓodhitÃni. Delhi : Motilal Banarsidas, 1983. Input by Masahiro Takano NOTE by Masahiro Takano: Many differences between above two texts, so some parts of sutras are uncertain. STRUCTURE OF REFERENCES: VKal_n,n.n = VÃmana's KÃvyÃlaækarasÆtra_adhikaraïa,adhyÃya.sÆtra *VKal_n,n.n = divergent numbering in KÃvyatÅrtha ed. (1983) PÃ_n,n.n = PÃïini's A«ÂÃdhyÃyÅ [k: ...] = variant readings of KÃvyatÅrtha ed. (1983) {} = remarks #<...># = BOLD for sÆtras %<...>% = ITALICS for citations and/or comments ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ pÃï¬itavaraÓrÅvÃmanaviracitasav­tti- kÃvyÃlaÇkÃrasÆtrÃïi -------------------- atha prathame'dhikaraïe prathamo'dhyÃya÷ / %% __________ ## kÃvyaæ khalu grÃhyamupÃdeyaæ bhavati, alaÇkÃrÃt / kÃvyaÓabdo'yaæ guïÃlaÇkÃrasaæsk­tayo÷ ÓabdÃrthayorvartate / bhaktyà tu ÓabdÃrthamÃtravacano'tra g­hyate //1// ko'sÃvalaÇkÃra ityata Ãha ---- __________ ## alaÇk­tiraÇkÃra÷ / karaïavyutpattyà punaralaÇkÃraÓabdo'yam upamÃdi«u vartate //2// __________ ## sa khalvalaÇkÃro do«ahÃnÃd guïÃlaÇkÃrÃdÃnÃcc sampÃdya÷ kave÷ //3// __________ #<ÓÃstrataste // VKal_1,1.4 //># te do«aguïÃlaÇkÃrahÃnÃdÃne / ÓÃstrÃdasmÃt / ÓÃstrato hi j¤Ãtvà do«Ã¤jahyÃd , guïÃlaÇkÃrÃæÓcÃdadÅta //4// kiæ puna÷ phalam alaÇkaravatà kÃvyena, yenaitadartho'yamityÃha ---- __________ ## {kÃvyaæ sat} cÃru d­«Âaprayojanaæ , prÅtihetutvÃt / ad­«Âaprayojanaæ kÅrtihetutvÃt / atra ÓlokÃ÷ ---- %% //5// iti ÓrÅpaï¬itavaravÃmanaviracitakÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttau ÓarÅre prathame'dhikaraïe prathamo'dhyÃya÷ iti prayojanasthÃpanà //1-1// ---------------------------------------------------------------------------------------------- atha pratame'dhikaraïe dvitÅyo'dhyÃya÷ / [prayojanasthÃpanà /] adhikÃrinirÆpaïÃrthamÃha ---- __________ ## iha khalu dvaye kavaya÷ sambhavanti / arocakina÷ , sat­ïÃbhyavahÃriïaÓceti / arocakisat­ïÃbhyavahÃriÓabdau gauïÃrthau / ko'sÃvartha÷ / vivekitvamavivekitvaæ ceti //1// yadÃha ---- __________ ## pÆrve khalvarocakina÷ Ói«yÃ÷ ÓÃsanÅyÃ÷ / vivekitvÃt vivecanaÓÅlatvÃt //2// __________ ## itare sat­ïÃbhyavahÃriïo na Ói«yÃ÷ / tadviparyayÃt / avivecanaÓÅlatvÃt / na ca ÓÅlamapÃkartuæ Óakyam //3// nanvevaæ na ÓÃstraæ sarvatrÃnugrÃhi syÃt , ko và manyate , tadÃha ---- __________ ## na khalu ÓÃstramadravye«vaviveki«varthavat //4// nidarÓanamÃha ---- __________ ## na hi katakaæ payasa iva pa¤kaprasÃdanÃya bhavati //5// adhikÃriïo nirÆpya rÅtiniÓcayÃrthamÃha ---- __________ ## rÅtirnÃmeyamÃtmà kÃvyasya / ÓarÅrasyeveti vÃkyaÓe«a÷ //6// kiæ[k: kÃ] punariyaæ rÅtirityÃha ---- __________ ## viÓe«avatÅ padÃnÃæ racanà rÅti÷ //7// ko'sau viÓe«a ityÃha ---- __________ ## vak«yamÃïaguïarÆpo viÓe«a÷ //8// __________ ## sà ceyaæ rÅtistridhà [bhidyate] / vaidarbhÅ , gau¬Åyà , päcÃlÅ ceti //9// kiæ punardeÓavaÓÃd dravyaguïotpatti÷ kÃvyÃnÃæ , yenÃ'yaæ deÓaviÓe«avyapadeÓa÷ / naivaæ , yadÃha ---- __________ ## vidarbhagau¬apäcÃle«u tatratyai÷ kavibhiryathÃsvarÆpamupalabdhatvÃt tatsamÃkhyà / na punardeÓai÷ ki¤cidupakriyate kÃvyÃnÃm //10// tÃsÃæ guïabhedÃd bhedamÃha ---- __________ ## samagrairoja÷prasÃdapramukairguïairupetà vaidarbhÅ nÃma rÅti÷ / atra Óloka÷ ---- %% tÃmetÃmevaæ kavaya÷ stuvanti ---- %% [k: atra] udÃharaïam (ÓÃkuæ. 2-6) ---- %% //11// __________ ## oja÷ kÃnti.Óca vidyete yasyÃæ sà oja÷kÃntimatÅ gau¬Åyà nÃma rÅti÷ / mÃdhuryasaukumÃryayorabhÃvÃt samÃsabahulà atyulbaïapadà ca / atra Óloka÷ ---- %% udÃharaïam (mahÃvÅrac. 1-54) ---- %% //12// __________ ## mÃdhruyeïa saukumÃryeïa ca guïonopapannà päcÃlÅ nÃma rÅti÷ / oja÷kÃntyabhÃvÃdanulbaïapadà vicchÃyà ca / tathà ca Óloka÷ ---- %<ÃÓli«ÂaÓlathabhÃvÃæ tu purÃïacchÃyayÃnvitÃm / madhurÃæ sukumÃrÃæ ca päcÃlÅæ kavayo vidu÷ //>% yathÃ[k: atrodÃharaïam] ---- %% etÃsu tis­«u rÅti«u rekhÃkhiva citraæ kÃvyaæ prati«Âhatamiti //13// __________ ## tÃsÃæ tis­ïÃæ rÅtÅnÃæ pÆrvà vaidarbhÅ grÃhyà , guïÃnÃæ sÃkalyÃt //14// __________ ## itare gau¬ÅyapäcÃlyau na grÃhye , stolaguïatvÃt //15// __________ ## tasyà vaidarbhyà evÃrohaïÃrthamitarayorapi rÅtyorabhyÃsa ityeke manyante //16// __________ ## na hyatattvaæ ÓÅlayatastattvaæ ni«padyate //17// nidarÓanÃrthamÃha ---- __________ ## na hi ÓaïasÆtravÃnamabhyasyan kuvindastrasarasÆtravÃnavaicitryaæ labhate //18// __________ ## sÃpi vaidarbhÅ rÅti÷ ÓuddhavaidarbhÅ bhaïyate , yadi samÃsavatpadaæ na bhavati / /19// __________ ## tasyÃæ vaidarbhyÃæ arthaguïasaæpadÃsvÃdyà bhavati //20// __________ ## tadupadhÃnata÷ khalvarthaguïaleÓo'pi svadate / kimaÇga ! punararthaguïasaæpat / tathà cÃhu÷ ---- %% %<Ãnandayatytha ca karïapathaæ prayÃtà ceta÷ satÃmam­tav­«Âiriva pravi«Âà //>% %% //21// __________ ## sÃpÅyamarthaguïasaæpat vaidarbhÅtyuktà / tÃtsthyÃdityupacÃrato vyavahÃraæ darÓayati //22// iti ÓrÅpaï¬itavaravÃmanaviracitakÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttau ÓÃrÅre prathame 'dhikaraïe dvitÅyo'dhyÃya÷ / adhikÃricintà , rÅtiniÓcayaÓca / ---------------------------------------------------------------------------------------------- atha prathame'dhikaraïe t­tÅyo'dhyÃya÷ / adhikÃricintÃæ rÅtitattvaæ ca nirÆpya , kÃvyÃÇgÃnyupadarÓayitumÃha ---- __________ ## uddeÓakrameïaitadvyÃca«Âe ---- __________ ## loka÷ sthÃvarajaÇgamÃtmà tasya vartanaæ v­ttimiti //2// __________ #<Óabdasm­tyabhidhÃnakoÓacchandovicitikalÃkÃmaÓÃstradaï¬anÅtipÆrvà vidyÃ÷ // VKal_1,3.3 //># Óabdasm­tyÃdÅnÃæ tatpÆrvakatvaæ pÆrvaæ kÃvyabandhe«vapek«aïÅyatvÃt //3// tÃsÃæ kÃvyÃÇgatvaæ yojayitumÃha ---- __________ #<Óabdasm­te÷ ÓabdaÓuddhi÷ // VKal_1,3.4 //># Óabdasm­tervyÃkaraïÃcchabdÃnÃæ Óuddhi÷ sÃdhutvaniÓcaya÷ kartavya÷ / ÓuddhÃni hi padÃni ni÷ÓaÇkai÷ kavibhi÷ prayujyante //4// __________ ## padaæ hi racanÃprapraveÓayogyaæ bhÃvayan saædigdhÃrthatvena na g­hïÅyÃnna và jahyÃditi kÃvyabandhavighna÷ / tasmÃdabhidhÃnakoÓata÷ padÃrthaniÓcaya÷ kartavya iti / apÆrvÃbhidhÃnalÃbhÃrthatvaæ tvayuktamabhidhÃnakoÓasya , aprayuktasyÃprayojyatvÃt / yadi prayuktaæ prayujyate tarhi kimiti saædighÃthatvamÃÓaÇkitaæ padasya ? tanna ; tatra sÃmÃnyenÃrthÃvagati÷ saæbhavati / yathà {nÅvÅ}Óabdena jaghanavasragranthirucyata iti kasyacinnaÓcaya÷ / striyà và puru«asya veti saæÓaya÷ %% iti nÃmamÃlÃpratÅkamapaÓyata iti / atha kathaæ ---- %% iti prayoga÷ / bhrÃnterupacÃrÃdvà //5// __________ ## kÃvyÃbhyÃsÃdv­ttasaækrÃntirbhavatyeva / kiæ tu mÃtrÃv­ttÃdi«u kvacitsaæÓaya÷ syÃt / ato v­ttasaæÓayacchedaÓchandovicitervidheya iti //6// __________ ## kalà gÅtan­tyacitrÃdikÃstÃsÃmabhidhÃyakÃni ÓÃstrÃïi viÓÃkhilÃdipraïÅtÃni kalÃÓÃstrÃïi , tebhya÷ kalÃtattvasya saævit saævedanam / na hi kalÃtattvÃnupalabdhau kalÃvastu samyaÇnibandhuæ Óakyamiti //7// __________ ## %% ityanuvartate / kÃmopacÃrasya saævit kÃmaÓÃstrata iti / kÃmopacÃrabahulaæ hi vastu kÃvyasyeti //8// __________ ## daï¬anÅterarthaÓÃstrÃnnayasyÃpanayasya ca saæviditi / tatra «Ã¬guïyasya yathÃvatorayogo naya÷ / tadviparÅto'panaya÷ / na hi tÃvavij¤Ãya nÃyakapratinÃyakayorv­ttaæ Óakyaæ kÃvye nibandhumiti //9// __________ ## itihÃsÃdiritiv­ttaæ kÃvyaÓarÅram , tasya kuÂilatvaæ tato daï¬anÅterbalÅvastvÃbalÅyastvÃdiprayogo vyutpattimÆlatvÃttasyÃ÷ / evamanyÃsÃmapi vidyÃnÃæ yathÃsvamupayogo varïanÅya iti //10// __________ ## __________ ## anye«Ãæ kÃvye«u paricayo lak«yaj¤atvam / tato hi kÃvyabandhasya vyutpattirbhavati //12// __________ ## bandhanaæ bandha÷ , kÃvyasya bandho racanà kÃvyabandha÷ / tatrodyamo'bhiyoga÷ / sa hi kavitvaprakar«amÃdadhÃti //13// __________ ## kÃvyopadeÓe gurava upade«ÂÃra÷ / te«Ãæ ÓuÓrÆ«aïaæ v­ddhasevà / tata÷ kÃvyavidyÃyÃ÷ saækrÃntirbhavati //14// __________ ## padasyÃdhÃnaæ nyÃsa÷ , uddharaïamapasÃraïam / tayo÷ khalvavek«aïam / atra Ólokau ---- %<ÃdhÃnoddharaïe tÃvadyÃvaddolÃyate mana÷ / padasya sthÃpite sthairye hanta siddhà sarasvatÅ // yatpadÃni tyajantyeva pariv­ttisahi«ïutÃm / taæ ÓabdanyÃsani«ïÃtÃ÷ ÓabdapÃkaæ pracak«ate //>% //15// __________ ## kavitvasya bÅjaæ kavitvabÅjaæ janmÃntarÃgatasaæskÃraviÓe«a÷ kaÓcit , yasmÃdvinà kÃvyaæ na ni«padyate , ni«pannaæ vÃvahÃsÃyatanaæ syÃt //16// ++ __________ ## cittasyaikÃgryaæ bÃhyÃrthaniv­tti÷ tadavadhÃnam / avahitaæ hi cittamarthÃn paÓyati //17// __________ ## tat avadhÃnaæ deÓÃtkÃlÃcca samutpadyate //18// kau punardeÓakÃlÃvityatrÃha ---- __________ ## vivikto nirjana÷ //19// __________ ## rÃtreryÃmo rÃtriyÃma÷ prahara÷ turÅyaÓcaturtha÷ kÃla iti / tadvaÓÃdvi«ayoparataæ cittaæ prasannamavadhatte //20// evaæ kÃvyÃÇgÃnyupadarÓya , kÃvyaviÓe«aj¤ÃnÃrthamÃha ---- __________ ## gadyasya pÆrvaæ nirdeÓo durlak«yavi«ayatvena durbandhatvÃt / yathÃhu÷ ---- %% iti //21// tacca tridhà bhinnamiti darÓayitumÃha ---- __________ ## tallak«aïÃnyÃha ---- __________ ## padyasya bhÃgÃ÷ padyabhÃgÃstadvat v­ttagandhi / yathà %% iti / atra hi vasantatilakÃkhyasya v­ttasya bhÃga÷ pratyabhij¤Ãyate //23// __________ ## anÃviddhÃnyadÅrghasamÃsÃni lalitÃnyanuddhatÃni padÃni yasmiæstadanÃviddhalalitapadaæ cÆrïamiti / yathà ---- %% //24// __________ ## viparÅtamÃviddhotapadamutkalilÃprÃyam / yathà ---- %% iti //25// __________ ## padyaæ khalvanekena samÃrdhasamavi«amÃdinà bhedena bhinnaæ bhavati //26// __________ ## tadidaæ gadyapadyarÆpaæ kÃvyamanibaddhaæ nibaddhaæ ca / anayo÷ prasiddhatvÃllak«aïaæ noktam //27// __________ ## tayorityanibaddhaæ nibaddhaæ ca parÃm­Óyate / krameïa siddhi÷ kramasiddhi÷ / anibaddhasiddhau nibaddhasiddhai÷ sraguttaæsavat / yathà sraji mÃlÃyà siddhÃyÃmuttaæsa÷ Óekhara÷ sidhyati //28// kecidanibaddha eva paryavasitÃ÷ , taddÆ«aïÃrthamÃha ---- __________ ## na khalvanibaddhaæ kÃvyaæ cakÃsti dÅpyate / yathaikateja÷paramÃïuriti / atra Óloka÷ ---- %% [k: iti] //29// __________ ## saædarbhe«u prabandhe«u daÓarÆpakaæ nÃÂakÃdi Óreya÷ //30// kasmÃttadÃha ---- __________ ## taddaÓarÆpakaæ hi yasmäcitraæ citrapaÂacat / viÓe«ÃïÃæ sÃkalyÃt //31// __________ ## tato daÓarÆpakÃdanye«Ãæ bhedÃnÃæ kÊpti÷ kalpanamiti / daÓarÆpakasyaiva hÅdaæ sarvaæ vilasitam , yacca kathÃkhyÃyike mahÃkÃvyamiti / tallak«aïaæ ca nÃtÅva h­dayaÇgamamityupek«itamasmÃbhi÷ / tadanyato grÃhyam //32// iti ÓrÅkÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttau ÓÃrÅre prathame'dhikaraïe t­tÅyo'dhyÃya÷ //1-3// samÃptaæ cedaæ ÓÃrÅraæ prathamamadhikaraïam / ======================================================= dvitÅyÃdhikaraïe prathamo'dhyÃya÷ / kÃvyaÓarÅre sthÃpite kÃvyasaundaryÃk«epahetavastyÃgÃya do«Ã vij¤Ãtavyà iti do«adarÓanaæ nÃmÃdhikaraïamÃrabhyate / do«asvarÆpakathÃrthamÃha ---- __________ ## guïÃnÃæ vak«yamÃïÃnÃæ ye viparyayÃstadÃtmÃno do«Ã÷ //1// __________ ## guïasvarÆpanirÆpaïÃtte«Ãæ do«ÃïÃmarthÃdavagamo'rthÃtsiddhi÷ //2// kimarthaæ te p­thakprapa¤cyanta ityatrÃha ---- __________ ## saukaryÃrtha÷ prapa¤co vistaro do«ÃnÃm / uddi«Âà lak«aïalak«ità hi do«Ã÷ suj¤Ãnà bhavanti //3// padado«ÃndarÓayitumÃha ---- __________ ## krameïa vyÃkhyÃtumÃha ---- __________ #<Óabdasm­tiviruddhamasÃdhu // VKal_2,1.5 //># Óabdasm­tyà vyÃkaraïena viruddhaæ padamasÃdhu / yathà ---- %% iti / atra hi %% iti dukà bhavitavyamiti //5// __________ #<Órutivirasaæ ka«Âam // VKal_2,1.6 //># Órutivirasaæ ÓrotrakaÂu padaæ ka«Âam / taddhi racanÃgumphitamapyudvejayati / yathà ---- %% //6// __________ ## loka eva yasprayuktaæ padaæ , na ÓÃstre ; tadgrÃmyam / yathà %% / anyadapi tallagallÃdikaæ dra«Âavyam //7// __________ #<ÓÃstramÃtraprayuktamapratÅtam // VKal_2,1.8 //># ÓÃstra eva prayuktaæ yat , na loke tadapratÅtaæ padam / yathà ---- %% atra rÆpaskandhanÃntarÅyakapade na loka ityapratÅtam //8// __________ ## pÆraïamÃtraprayojanamavyayapadamanarthakam / daï¬ÃpÆnyÃyena padamanyadapyanarthakameva / yathà ---- %% atra {tu}Óabdasya pÃdapÆraïÃrthameva prayoga÷ / na vÃkyÃlaÇkÃrÃrtham [k: // *VKal_2,1.10//] vÃkyÃlaÇkÃraprayojanaæ tu nÃnarthakam / apavÃdÃrthamidam / [k: apavÃdÃrthamidam / vÃkyÃlaÇkÃraprayojanaæ tu nÃnarthakam /] yathà ---- %% iti tathà hi khalu hanteti //9// saæprati padÃrthado«ÃnÃha ---- __________ ## %% ityanuvartate / arthataÓca vacanavipariïÃma÷ / anyÃrthÃdÅni padÃni du«ÂÃnÅti sÆtrÃrtha÷ //10// e«Ãæ krameïa lak«aïÃyÃha ---- __________ ## rƬhicyutam, rƬhimanapek«ya yaugikÃrthamÃtropÃdÃnÃt / anyÃrthaæ padam / sthÆlatvÃtsÃmÃnyena ghaÂaÓabda÷ paÂaÓabdÃtha ityÃdikamanyÃrthaæ noktam / yathà ---- %% atra-Ãvahati÷ karotyartho dhÃraïÃrthe prayukta÷ , prasmaratirvismaraïÃrtha÷ prak­«Âasmaraïe iti //11// __________ ## aÓrautasyÃpyunneyapadÃrthasya kalpanÃtkalpitÃrthaæ neyÃrtham / yathà ---- %% atra vihaÇgamaÓcakravÃko 'bhipreta÷ / tannÃmÃni cakrÃïi , tÃni bibhratÅti vihaÇgamanÃmabh­to rathÃ÷ / paÇktiriti daÓasaækhyà lak«yate / paÇktirdaÓa vihaÇgamanÃmabh­to rathà yasya sa paÇktivihaÇgamanÃmabh­ddaÓaratha÷ / tasya tanayÃbhyÃæ rÃmalak«maïÃbhyÃæ saævalitaæ plavagasainyaæ jitam / ulÆkajità indrajità / {kauÓika}ÓabdendrplÆkayorabhidhÃnamiti {kauÓika}ÓabdavÃcyatvenendra ulÆka ukta÷ / nanu caivaæ rathÃÇganÃmÃdÅnÃmapi prayogo'nupapanna÷ , ---- na ; te«Ãæ nirƬhalak«aïatvÃt //12// __________ ## yasya padasya loke'rtha÷ prasiddhaÓrÃprÃseddhaÓca , tadprasiddhe'rthe prayuktaæ gƬhÃrtham / yathà ---- %% iti / sahasraæ gÃvo 'k«Åïi yasya sa sahasragurindra÷ / tasyeveti goÓabdasyÃk«ivÃcitvaæ kavi«vaprasiddhamiti //13// __________ ## yasya padasyÃnekÃrthasyaiko 'rtho'sabhya÷ syÃt , tadasabhyÃrthÃntaram / yathà ---- %% iti padaæ tejasi vi«ÂhÃyÃæ ca / yattu padaæ sabhyÃrthavÃcakamapyekadeÓadvÃreïÃsabhyÃrthaæ smÃrayati , tadasabhyasm­tihetu÷ / yathà ---- %% iti //14// __________ ## apavÃdÃrthamidam / guptaæ lak«itaæ saæv­ttaæ ca nÃÓlÅlam //15// e«Ãæ lak«aïÃnyÃha ---- __________ ## aprasiddhÃsabhyÃrthÃntaraæ padamaprasiddhÃsabhyaæ yat tadguptam / yathà ---- %% iti padam / taddhi saækaÂÃrthaæ prasiddham , na guhyÃrthamiti //16// __________ ## tadevÃsabhyÃrthÃntaraæ lak«aïikenÃsabhyenÃrthenÃnvitaæ padaæ lak«itam / yathà ---- %% iti / taddhi lak«aïayà guïÃtham , na svaÓaktyeti //17// __________ ## lokena saævÅtaæ lokasaævÅtaæ yat tat saæv­tam / yathà ---- %% %% iti / atra hi Óloka÷ ---- %% //18// __________ ## tasyÃÓlÅlasya traividhyaæ bhavati , vrŬÃjugupsÃmaÇgalÃtaÇkadÃyinÃæ bhedÃt / ki¤cit vrŬÃdÃyi bhavati / yathà ---- %% iti / ki¤cit jugupsÃdÃyi bhavati / yathà ---- %% iti / ki¤cit amaÇgalÃtaÇgadÃyi bhavati / yathà ---- %% iti //19// __________ ## arthasya pratÅtirarthapratyaya÷ / sa vyavahito yasmÃdbhavati tadvyavahitÃrthapratyayaæ kli«Âam / yathà ---- %% dak«ÃtmajÃstÃrÃ÷ / tÃsÃæ dayito dak«ÃtmajÃdayitaÓcandra÷ / tasya vallabhÃÓcandrakÃntÃ÷ / tadvedikÃnÃmiti / atra hi vyavadhÃnenÃrthapratyaya÷ //20// __________ ## arƬhÃvapi yato'rthapratyayo jhaÂiti na tatkli«Âam / yathà ---- %% iti //21// __________ ## aÓlÅlaæ kli«Âaæ cetyantye pade / tÃbhyÃæ vÃkyaæ vyÃkhyÃtam / tadapyaÓlÅlaæ kli«Âaæ ca bhavati / aÓlÅlaæ yathà ---- %% kli«Âaæ yathà ---- %% etÃnpadapadÃrthado«Ãn j¤Ãtvà kavistyajediti tÃtparyÃrtha÷ / //22// iti ÓrÅkÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttau do«adarÓane dvitÅye'dhikaraïe prathamo'dhyÃya÷ padapadÃrthado«avibhÃga÷ / ---------------------------------------------------------------------------------------------- dvitÅyÃdhikaraïe dvitÅyo'dhyÃya÷ / padapadÃrthado«¤pratipÃdyedÃnÅæ vÃkyado«ÃndarÓayitumÃha ---- __________ ## du«ÂanÅtyabhisaæbandha÷ //1// krameïa vyÃca«Âe ---- __________ ## svasmÃllak«aïÃccyutaæ v­ttaæ yasmiæstat svalak«aïacyutaæ vÃkyaæ bhinnav­ttam / yathà ---- %% vaitÃlÅyayugmapÃde laghvak«arÃïÃæ païïÃæ nairantaryaæ nipiddham / tacca k­tamiti bhinnav­ttatvam //2// __________ ## virasa÷ ÓrutikaÂurvirÃmo yasmiæstad virasavirÃmaæ yatibhra«Âam //3// __________ ## tad yatibhra«Âaæ dhÃtubhÃgabhede nÃmabhÃgabhede ca sati bhavati / svarasandhinà k­te prÃyeïa bÃhulyena / dhÃtubhÃgabhede mandÃkrÃntÃyÃæ yathà %% nÃmabhÃgabhede ÓikhariïyÃæ yathà / %% mandÃkrÃntÃyÃæ yathà %% dhÃtu-nÃmabhÃgapadagrahaïÃt tadbhÃgÃtiriktabhede na bhavati yatibhra«Âatvam / yathà mandÃkrÃntÃyÃm ---- %<ÓobhÃæ pu«patyavamabhinava÷ sundarÅïÃæ prabodha÷ />% ÓikhariïyÃæ yathà %% svarasandhyak­ta iti vacanÃt svarasandhik­te bhede na do«a÷ / yathà %% //4// __________ ## v­ttado«Ãt p­thag yatido«o na vaktavya÷ / v­ttasya yatyÃtmakatvÃt //5// yatyÃtmakaæ hi v­ttamiti bhinnav­tta eva yatibhra«ÂasyÃntarbhÃvÃnna p­thaggrahaïaæ kÃryamata Ãha ---- __________ ## nÃyaæ do«a÷ lak«aïo lak«aïasya p­thaktvÃt / anyaddhi lak«aïaæ v­ttasyÃnyacca yate÷ / gurulaghuniyamÃtmakaæ v­ttam / virÃmÃtmikà ca yatiriti //6// __________ ## padÃnÃæ sandhi÷ padasandhi÷ / sa ca svarasamavÃyarÆpa÷ pratyÃsattimÃtrÃrÆpo và / sa virÆpo yasminniti vigraha÷ //7// __________ ## viÓle«o vibhÃgena pÃru«yamiti / viÓle«o yathà ---- %% %% %% aÓlÅlatvaæ yathà ---- %% %% %< vinà ÓapathadÃnÃbhyÃæ padavÃdasamutsukam />% ka«Âatvaæ yathà ---- %% //8// evaæ vÃkyado«ÃnabhidhÃya vÃkyÃrthado«Ãn pratipÃdayitumÃha ---- __________ ## vÃkyÃni du«ÂÃnÅti sambandha÷ //9// krameïa vyÃkhyÃtumÃha ---- __________ ## vyÃhatau pÆrvottarÃvarthau yasmiæstadvyÃhatapÆrvottarÃrthaæ vÃkyaæ vyartham / yathà ---- %% mugdhÃyÃ÷ kathaæ smaracaturÃïi ce«ÂitÃni / tÃni cet kathaæ mugdhà ? atra pÆrvottarayorarthayorvirodhÃd vyarthamiti //10// __________ ## uktÃrthÃni padÃni yasmiæstaduktÃrthapadamekÃrtham / yathà ---- %% anaÇga÷ Ó­ÇgÃra÷ / tasya cintÃmohÃtmakatvÃccintÃmohaÓabdau prayuktÃvuktÃrthau bhavata÷ / ekÃrthapadatvÃd vÃkyamekÃrthamityuktam //11// __________ ## na gatÃrtha du«Âaæ viÓe«aÓcet pratipÃdya÷ syÃt //12// taæ viÓe«aæ pratipÃdayitumÃha ---- __________ ## dhanurjyÃdhvanÃvityatra jyÃÓabdenoktÃrthatve'pi dhanu÷Óruti÷ prayujyate / ÃrƬhe÷ pratipattyai / Ãrohaïasya pratipattyartham / na hi dhanu÷Órutimantareïa dhanu«yÃrƬhà jyà dhanurjyeti Óakyaæ pratipattum / yathà ---- %% iti //13// __________ ## karïÃvataæsÃdiÓabde«u karïÃdÅnÃmavataæsÃdipadairuktÃrthÃnÃmapi nirdeÓa÷ sannidhe÷ pratipattyarthamiti sambandha÷ / na hi karïÃdiÓabdanirdeÓamantareïa karïÃdisannihitÃnÃmavataæsÃdÅnÃæ Óakyà pratipatti÷ kartumiti / yathà ---- %% %% %<Ãyayurbh­ÇgamukharÃ÷ tÆrïaæ ÓekharaÓÃlina÷ />% //14// __________ ## muktÃhÃraÓabde muktÃÓabdo hÃraÓabdenaiva gatÃrtha÷ prayujyate , Óuddhe÷ pratipattyarthamiti saæbandha÷ / ÓuddhÃnÃmanyaratnairamiÓritÃnÃæ hÃro muktahÃra÷ / yathà ---- %% __________ ## pu«pamÃlÃÓabde mÃlÃÓabdenaiva gatÃrthaæ pu«papadaæ prayujyate / utkar«asya pratipattyarthamiti / utk­«ÂÃnÃæ pu«pÃïÃæ mÃlà pu«pamÃleti yathà ---- %% nanu mÃlÃÓabdo'nyatrÃpi d­Óyate / yathà , ratnamÃlà , ÓabdamÃleti / satyam / sa tÃvadupacaritasya prayoga÷ / nirupapado hi mÃlÃÓabda÷ pu«paracanÃviÓe«amevÃbhidhatta iti //16// __________ ## karikalabhaÓabde kariÓabda÷ kalabhenaiva gatÃrtha÷ prayujyate ---- tÃdrÆpyasya pratipattyarthamiti / karÅ prau¬haku¤jara÷ / tadrÆpa÷ kalabha÷ karikalabha iti / yathà ---- %% //17// __________ ## viÓe«aïasya viÓe«apratipattyarthamuktÃrthasya padasya prayoga÷ / yathà ---- %% //18// __________ ## tadidamuktaæ prayukte«u , nÃprayukte«u / na hi , bhavati yathà ---- %<Óravaïakuï¬alami />% iti / tathà ---- %% ityapi / yathà và ---- %% iti / tathà ---- %% ityapi / atra Óloka÷ ---- %%+ //19// __________ ## yadvÃkyaæ sÃdhÃraïÃnÃæ dharmÃïÃæ ÓruteviæÓi«ÂÃnÃæ và Órute÷ saæÓayaæ karoti tat saæÓayak­t sandigdhamiti / yathà ---- %% kiæ bhÃgyavaÓÃnmahÃpadamupÃgata÷ , ÃhosvidabhÃgyavaÓÃnmahatÅmÃpadamiti saæÓayak­d vÃkyaæ , prakaraïÃdyabhÃve satÅti //20// __________ ## mÃyÃdinà kalpito'rtho yasmiæstanmÃyÃdikalpitÃrthamaprayuktam / atra stokamudÃharaïam //21// __________ ## uddeÓotÃnÃmanuddeÓitÃnÃæ ca krama÷ sambandha÷ / tena vihÅno'rtho yasmiæstatkramahÅnÃrthamapakramam / yathà ---- %% atra kÅrtiÓcandramasastulyà / pratÃpa÷ sÆryasya tulya÷ / sÆryasya pÆrvanipÃtÃdakrama÷ / athavà pradhÃnasyÃrthasya nirdeÓa÷ krama÷ / tena vihÅno'rtho yasmiæstadapakramam / yathà ---- %% //22// __________ ## deÓakÃlasvabhÃvairviruddho'rtho ye«u tÃni deÓakÃlasvabhÃvaviruddhÃrthÃni vÃkyÃni lokaviruddhÃni / arthadvÃreïa lokaviruddhatvaæ vÃkyÃnÃm / deÓaviruddhaæ yathà ---- %% kÃlaviruddhaæ yathà ---- %% svabhÃvaviruddhaæ yathà ---- %% saptacchadasya stavakà bhavanti , na ma¤jarya iti svabhÃvaviruddham / tathà ---- %% kalikÃyÃ÷ sarvasyà makarandasyaitÃvad vÃhulyaæ svabhÃvaviruddham //23// __________ ## kalÃÓÃstraiÓcaturvargaÓÃstraiÓca viruddho'rtho ye«u tÃni kalÃcaturvargaÓÃstraviruddhÃrthÃni vÃkyÃni vidyÃviruddhÃni / vÃkyÃnÃæ virodho'rthadvÃraka÷ / kalÃÓÃstraviruddhaæ yathà ---- %% kÃlinÇgaæ patitakoÂikaïÂakÃgramiti patravidÃmÃmnÃya÷ / tadviruddhatvÃt kalÃÓÃstraviruddham / evaæ kalÃntare«vapi virodho'bhyÆhya÷ / caturvargaÓÃstraviruddhÃni tÆdÃhniyante ---- %% %% ityÃgama÷ / tadvirodhÃddharmaÓÃstraviruddhÃrthametadvÃkyamiti / %% dvipajjayasya nayamÆlatvaæ sthitaæ daï¬anÅtau / tadvirodhÃdarthaÓÃstraviruddha vÃkyamiti / %% %% iti kÃmaÓÃstre sthitam / tadvirodhÃt kÃmaÓÃstraviruddhÃrthaæ vÃkyamiti %% etasyÃrthasya mok«aÓÃstre sthitatvÃttadviruddhÃrtham / ete vÃkyavÃkyÃrthado«ÃstyÃgÃya j¤ÃtavyÃ÷ / ye tvanye ÓabdÃrthado«Ã÷ sÆk«mÃste guïavivecane lak«yante / upamÃdo«ÃÓcopamÃvicÃra iti //24// iti ÓrÅkÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttau do«adarÓane dvitÅye'dhikaraïe dvitÅyo'dhyÃya÷ / vÃkyavÃkyÃrthado«avibhÃga÷ //2-2// samÃptaæ cedaæ do«adarÓanaæ dvitÅyamadhikaraïam //2// ================================================================ t­tÅyÃdhikaraïe prathamo'dhyÃya÷ / yadviparyayÃtmÃno do«ÃstÃn guïÃn vicÃrayituæ guïavivecanamadhikaraïamÃrabhyate / tatrauja÷prasÃdÃdayo guïà yamakopamÃdayastvalaÇkÃrà iti sthiti÷ kÃvyavidÃm / te«Ãæ kiæ bhedanibandhanamityÃha ---- __________ ## ye khalu ÓabdÃrthayordharmÃ÷ kÃvyaÓobhÃæ kurvanti te guïÃ÷ / te cauja÷prasÃdaya÷ / na yamakopamÃdaya÷ / kauvalyena te«ÃmakÃvyaÓobhÃkaratvÃt / oja÷prasÃdÃdÅnÃæ tu kevalÃnÃmasti kÃvyaÓobhÃkaratvamiti //1// __________ ## tasyÃ÷ kÃvyaÓobhÃyà atiÓayastadatiÓayastasya hetava÷ / {tu}Óabdo vyatireke / alaÇkÃrÃÓca yamakopamÃdaya÷ / atra Ólokau ---- %% %% //2// __________ ## pÆrve guïà nityÃ÷ / tairvinà kÃvyaÓobhÃnupapatte÷ //3// evaæ guïÃlaÇkÃrÃïÃæ bhedaæ darÓayitvà ÓabdaguïanirÆpaïÃrthamÃha ---- __________ ## bandha÷ padaracanà , tasya guïa÷ bandhaguïÃ÷ oja÷prabh­taya÷ //4// tÃn krameïa darÓayitumÃha ---- __________ ## yathà ---- %% na puna÷ ---- %% //5// __________ #<Óaithilyaæ prasÃda÷ // VKal_3,1.6 //># bandhasya Óaithilyaæ Óithikatvaæ prasÃda÷ //6// nanvayamojoviparyayÃtmà do«a , tat kathaæ guïa ityÃha ---- __________ ## guïa÷ prasÃda÷ / ojasà saha saæplavÃd //7// __________ ## Óuddhastu do«a eveti //8// nanu viruddhayoroja÷prasÃdayo÷ kathaæ saæplava ityata Ãha ---- __________ ## sa tu saæplavastvanubhavasiddha÷ / tadvidÃæ ratnÃdiviÓe«avat / atra Óloka÷ ---- %% //9// __________ ## sÃmyamutkar«aÓcauja÷prasÃdayoreva / sÃmyaæ yathà ---- %%(RaghuvaæÓa 3.70) kvacidoja÷ prasÃdÃdutk­«Âam / yathà ---- %% kvacidojasa÷ prasÃdasyotkar«a÷ / yathà ---- %% //10// __________ ## mas­ïatvaæ nÃma yasmin santi bahÆnyapi padÃnyekavadbhÃsante / yathà ---- %%(KumÃrasaæbhava_1.1) na puna÷ ---- %%, %% %% iti evaæ tu Óle«o bhavati ---- %% %% %% iti //11// __________ ## mÃrgasyÃbhedo mÃrgÃbheda÷ samatà / yena mÃrgeïopakramastasyÃtyÃga ityartha÷ / Óloke prabandhe ceti pÆrvoktamudÃharaïam / viparyayastu yathà ---- %% //12// __________ #<ÃrohÃvarohakrama÷ samÃdhi÷ // VKal_3,1.13 [*VKal_3,1.12] //># ÃrohÃvarohayo÷ krama ÃrohÃvarohakrama÷ samÃdhi÷ parihÃra÷ / ÃrohasyÃvarohe sati parihÃra÷ , avarohasya vÃrohe satÅti / tatrÃrphapÆrvako'varoho yathà ---- %% Ãrohasya kramo'varohasya ca krama ÃrohÃvarohakrama÷ / krameïÃrohaïamavarohaïaæ ceti kecit / yathà ---- %% //13// __________ ## na p­thaksamÃdhirguïa÷ ÃrohÃvarohayoroja÷prasÃdarÆpatvÃt / pjorÆpaÓcÃroha÷ prasÃdarÆpaÓcÃvaroha iti //14// __________ ## yaduktam %% [k: iti] tanna / samp­ktatvÃt[k: asamp­ktatvÃt] / samp­ktau khalvoja÷prasÃdau nadÅveïikÃvad vahata÷ //15// __________ ## na cÃyamekÃnta÷ / [k:niyama÷] yadojasyÃroha÷ prasÃde cÃvaroha÷ //16// __________ ## oja÷prasÃdayo÷ kvacidbhÃge tÅvrÃvasthÃyÃmÃroho'varohaÓcetyevaæ[k: tÅvrÃvasthà / sà cÃroho'varohÃkhyetyevaæ] cenmanyase , abhyupagama÷ ---- na vipratipatti÷ //17// __________ ## sa viÓe«o guïÃntarÃtmà //18// __________ #<ÃrohÃvarohanimittaæ samÃdhirÃkhyÃyate // VKal_3,1.19 [*VKal_3,1.18] //># ÃrohÃvarohagrama÷ samÃdhiriti gauïyà v­ttyà vyÃkhyeyam //19// __________ ## p­thakkaraïamiti / pÃÂhadharmatvaæ ca na sambhavatÅti %%(3-1-28) ityatra[k:ityevaæ] vak«yÃma÷ //20// __________ ## bandhasya p­thakpadatvaæ yat tanmÃdhuryam p­thakpadÃni yasya sa p­thakpada÷ / tasya bhÃva÷ p­thakpadatvam / samÃsadairdhyaniv­ttiparaæ caitat / __________ ## bandhasyÃjaraÂhatvamapÃru«yaæ yat yat saukumÃryam / pÆrvoktamudÃharaïam / viparyayastu yathà ---- %% //22// __________ ## bandhasya vikaÂatvaæ yadasÃvudÃratà / yasmin sati n­tyantÅva padÃnÅti janasya varïabhÃvanà bhavati tadvikaÂatvam / lÅlÃyamÃnatvamityartha÷ / yathà ---- %% na puna÷ ---- %% //23// __________ ## yatra jhaÂityarthapratipattihetutvaæ sa guïo'rhavyaktiriti pÆrvoktamudÃharaïam / pratyudÃharaïaæ tu bhÆya÷ sulabhaæ ca //24// __________ ## bandhasyojjvalatvaæ nÃma yadasau kÃntiriti / yadabhÃve purÃïacchÃyetyucyate / yathà ---- %% viparyayastu bhÆyÃnsukabhaÓca / ÓlokÃÓcÃtra bhavanti ---- %% //25// __________ ## na khalvete guïà asanta÷ saævedyatvÃt //26// tadvidÃæ saævedyatve'pi bhrÃntÃ÷ syurityÃha ---- __________ ## na guïà bhrÃntÃ÷ / etadvi«ayÃyÃ÷ prav­tterni«kampatvÃt //27// __________ ## naite guïÃ÷ pÃÂhadharmÃ÷ / sarvatrÃd­«Âe÷ / yadi pÃÂhadharmÃ÷ syustarhi viÓe«Ãnapek«Ã÷ santa÷ sarvatra d­Óyeran / na ca sarvatra d­Óyante / viÓe«Ãpek«ayà viÓe«ÃïÃæ guïatvÃd guïÃbhyupagama eveti //28// iti vÃmanaviracitakÃvyÃlaïkÃrasÆtrav­ttau guïavivecane t­tÅye'dhikaraïe prathamo'dhyÃya÷ //3-1// [iti ÓrÅkÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttau guïavivecane t­tÅye'dhikaraïe prathamo'dhyÃya÷ guïÃlaÇkÃraviveka÷ , ÓabdaguïavivekaÓca //3-1//] ---------------------------------------------------------------------------------------------- atha t­tÅyÃdhikaraïe dvitÅyo'dhyÃya÷ sampratyarthaguïavivecanÃrthamÃha ---- __________ ## ta evauja÷prabh­tayo'rthaguïÃ÷ //1// __________ ## arthasyÃbhidheyasya prau¬hi÷ prau¬hatvamoja÷ / %% padÃrthe vÃkyavacanaæ yathà (RaghuvaæÓa 2.75) ---- %% atra candrapadavÃcye'rthe %% iti vÃkyaæ prayuktam / padasamÆhaÓca vÃkyamabhipretam / anayà diÓÃnyadapi dra«Âavyam / tadyathà ---- %% nacaivamatiprasaÇga÷ / kÃvyaÓobhÃkaratvasya / guïasÃmÃnyalak«aïasyÃvasthitatvÃt / vÃkyÃrthe padÃbhidhÃnanæ yathà ---- %% iti vaktavye %% ityÃheti / asya vÃkyÃrthasya vyÃsasamÃsau / vyÃso yathà ---- %% samÃso yathà (KumÃrasaæbhava_6.94)---- %% %<ÃÓraya÷ k­tadhiyÃm>% ityasya ca subandhuæ sÃcivyopak«epaparatvÃt sÃbhiprÃyatvam / etena %% ityatra %% ityasya ca sÃbhiprÃyatvaæ vyÃkhyÃtam //2// __________ ## arthasya vaimalyaæ prayaujakamÃtraparigraha÷ prasÃda÷ / yathà ---- %% viapryayastu ---- %% %% ityanaiva nitambasya lak«itatvÃd viÓe«aïasyÃprayojakatvamiti //3// __________ ## kramakauÂikyÃnulvaïatvopapattiyogo ghaÂaïà / sa Óle«a÷ / yathà (AmaruÓataka_16) ---- %% ÓÆdrakÃdiracite«u prabandhe«vasya bhÆyÃn prapa¤co d­Óyate //4// __________ ## avaipamyaæ prakramÃbheda÷ samatà / kvacit kramo'pi bhidyate / yathà ---- %% ­tusandhipratipÃdanapare'tra dvitÅye pÃde kramabhedo , malayamarutÃmasÃdhÃraïatvÃt / evaæ dvitÅya÷ pÃda÷ paÂhitavya÷ ---- %% iti //5// __________ ## sukhena gamyate j¤Ãyata ityartha÷ / yathà (KumÃrasaæbhava_1.1) ---- %% ityÃdi / yathà và ---- %% pratyudÃharaïaæ sulabham //6// __________ ## arthasya darÓanaæ d­«Âi÷ / samÃdhikÃraïatvÃt samÃdhi÷ / %%(1-3-17v) ityuktaæ purastÃt //7// __________ ## yasyÃrthasya darÓanaæ samÃdhi÷ so'rtho dvividha÷ ---- ayoniranyacchÃyÃyonirveti / ayonirakÃraïa÷ / avadhÃnamÃtrakÃraïa ityartha÷ / anyasya kÃvyasya chÃyÃnyacchÃyà tadyonirvà / tadyathà ---- %% pÆrvasya ÓlokasyÃrtho'yoni÷ / dvitÅyasya ca chÃyÃyoniriti //8// __________ ## yasyÃrthasya darÓanaæ samÃdhiriti , sa dvedhà vyakta÷ sÆk«maÓca / vyakta÷ sphuÂa udÃh­ta eva //9// sÆk«maæ vyÃkhyÃtumÃha ---- __________ ## sÆk«mo dvedhà bhavato ---- bhÃvyo, vÃsanÅyaÓca / ÓÅghranirÆpaïÃgamyo bhÃvya÷ / ekÃgratÃprakar«agamyo vÃsanÅya iti / bhÃvyo yathà ---- %% vÃsanÅyo yathà ---- %% //10// __________ ## uktervaicitryaæ yattanmÃdhuryamiti / yathà ---- %% //11// __________ ## puru«e'rthe apÃru«yaæ saukumÃryamiti / yathà m­taæ , yaÓa÷Óe«amityÃhu÷ / ekÃkinaæ devatÃdvitÅyamiti / gacchati sÃdhayeti ca //12// __________ ## grÃmyatvaprasaÇge agtÃmyatvamudÃratà / yathà ---- %% viparyayastu ---- %% //13// __________ ## vastÆnÃæ bhÃvÃnÃæ svabhÃvasya sphuÂatvaæ yadasÃvarthavyakti÷ / yathà ---- %% yathà và ---- %% //14// __________ ## dÅptà rasÃ÷ Ó­ÇgÃrÃdayo yasya sa dÅptarasa÷ / tasya bhÃvo dÅpta rasatvaæ kÃnti÷ / yathà ---- %% evaæ rasÃntare«vapyudÃhÃryam / atra ÓlokÃ÷ ---- %% //15// iti// iti ÓrÅpaï¬itavaravÃmanaviracitakÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttau guïavivecane t­tÅye'dhikaraïe dvitÅyo'dhyÃya÷ / samÃptaæ cedaæ guïavivecanaæ t­tÅyamadhikaraïam / ================================================================ atha caturthÃdhikaraïe prathamo'dhyÃya÷ guïanirvartyà kÃvyaÓobhà / tasyÃÓcÃtiÓayahetavo'laÇkÃrÃ÷ / tannirÆpaïÃrthamÃlaÇkÃrikamadhikaraïamÃrabhyate / tatra ÓabdÃlaÇkÃrÃ÷ / tatra ÓabdÃlaÇkÃrau dvau yamakÃnuprÃsau krameïa darÓayitumÃha ---- __________ ## padamenekÃrthaæ bhinnÃrthamekamanekaæ và tadvadak«aranÃv­ttaæ sthÃnaniyame sati yamakam / svav­ttyà sajÃtÅyena và kÃrtsnyaikadeÓÃbhyÃmanekapÃdavyÃpti÷ sthÃnaniyama iti / yÃni tvekapÃdabhÃgav­ttÅni yamakÃni d­Óyante te«u ÓlokÃntarasthasaæsthÃnayamakÃpek«ayaiva sthÃnaniyama iti //1// sthÃnakathanÃrthamÃha ---- __________ ## pÃda÷ , ekasya ca pÃdasyÃdimadhyÃntabhÃgÃ÷ , anekasya ca pÃdasya ta eva sthÃnÃni / pÃdayamakaæ yathà ---- %% ekapÃdasthÃdimadhyÃntayamakÃni yathà ---- %% %% pÃdayorÃdimadhyÃntayamakÃni yathà ---- %% %% ekÃntarapÃdÃntayamaka yathà ---- %% evametÃntarapÃdÃdimadhyayamakÃnyÆhyÃni / samastapÃdÃntayamakaæ yathà ---- %% evaæ samastapÃdÃdimadhyayamakÃni vyÃkhyÃtavyÃni / anye ca saÇkarajÃtibhedÃ÷ sudhiyotprek«yÃ÷ / ak«arayamakaæ tvekÃk«aramanekÃk«araæ ca / ekÃk«araæ yathà ---- %% evaæ sthÃnÃntarayoge'pi dra«Âavya÷ / sajÃntÅyanairantaryÃdasya prakar«o bhavati / sa cÃyaæ hariprabodhe d­Óyate / yathà ---- %% anayà ca varïayamakamÃlayà padayamakamÃlà vyÃkhyÃtà //2// __________ ## utk­«Âaæ khalu yamakaæ bhaÇgÃdbhavati //3// __________ #<Ó­Çkhalà parivartakaÓcÆrïamiti bhaÇgamÃrga÷ // VKal_4,1.4 //># ete khalu Ó­ÇkhalÃdayo yamakabhaÇgÃnÃæ prakÃrà bhavanti //4// tÃn krameïa vyÃca«Âe ---- __________ ## varïÃnÃæ vicchedo varïaviccheda÷ / tasya calanaæ yat sà ӭÇkhalà / yathà ---- kÃlikÃmadhuÓabde kÃmaÓabdavicchede madhuÓabdavicchede ca tasya calanam / li-ma-varïayorvicchedÃt //5// __________ ## anyavarïasaæsarga÷ saÇga÷ / tadviniv­ttau svarÆpasyÃnyavarïatirask­tasyÃpatti÷ prÃpti÷ parivartaka÷ / yathà ---- %% ityatrÃrhitamiti padaæ gakÃrasya vya¤janasya saÇgÃd garhitamityanyasya rÆpamÃpannam / tatra vya¤janasaÇge viniv­tte svarÆpamÃpadyate ---- arhitamiti / anyavarïasaækrameïa bhinnarÆpasya padasya tÃdrÆpyavidhirayamiti tÃtparyÃrtha÷ / etenetarÃvapi vyÃkhyÃtau //6// __________ ## piï¬Ãk«arasya bhede sati padasya svarÆpalopaÓcÆrïam / yathà ---- %% //7// __________ #<Óe«a÷ sarÆpo'nuprÃsa÷ // VKal_4,1.8 //># padamekÃrthamanekÃrtha ca sthÃnÃniyataæ tadvidhamak«araæ ca Óe«a÷ / sarÆpo'nyena prayuktena tulyarÆpo'nuprÃsa÷ / nanu Óe«o'nuprÃsa ityetÃvadeva sÆtraæ kasmÃnna k­tam / Ãv­ttiÓe«o'nuprÃsa ityeva hi vyÃkhyÃsyate / satyam / siddhyatyevÃv­ttiÓe«e , kintvavyÃptiprasaÇga÷ / viÓe«Ãrtha ca sarÆpagrahaïam / kÃrtsnyenaivÃv­tti÷ / kÃrtsnyaikadeÓÃbhyÃæ tu sÃrÆpyamiti //8// __________ ## varïÃnÃmanuprÃsa÷ sa khalvanulvaïo lÅna÷ ÓreyÃn / yathà ---- %% ulvaïastu na ÓreyÃn / yathà ---- %% iti //9// __________ ## ye pÃdayamakasya bhedÃste pÃdÃnuprÃsasyetyartha÷ / te«ÃmudÃharaïÃni yathà ---- %% %% %% evamanye'pi dra«ÂavyÃ÷ //10// iti ÓrÅpaï¬itavaravÃmanaviracitÃyÃæ kÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttÃvÃlaÇkÃrike caturthe'dhikaraïe prathamo'dhyÃya÷ / iti ÓabdÃ'laÇkÃravicÃra÷ / ---------------------------------------------------------------------------------------------- atha caturthÃdhikaraïe dvitÅyo'dhyÃya÷ sampratyarthÃlaÇkÃrÃïÃæ prastÃva÷ / tanmÆlaæ copameti saiva vicÃryate ---- __________ ## upamÅyate sÃd­ÓyamÃnÅyate yenotk­«ÂaguïenÃnyattadupamÃnam / yadupamÅyate nyÆnaguïaæ tadupameyam / upamÃnenopameyasya guïaleÓata÷ sÃmyaæ yadasÃvupameti / nanÆpamÃnamityupameyamiti ca sambandhiÓabdÃvetau , tayorekataropÃdÃnenaivÃnyatarasiddhiriti / yathà %% ityatropamitagrahaïameva k­taæ , nopamÃnagrahaïamiti / tadvadatrobhayagrahaïaæ na kartavyam / satyam / tat k­taæ lokaprasiddhiparigrahÃrtham / yadevopameyamupamÃna¤ca lokaprasiddhaæ tadeva parig­hyate , netarat / na hi yathà %% iti , tathà %% ityapi bhavati //1// __________ ## guïÃnÃæ bÃhulyaæ guïabÃhulyaæ , tata upamÃnopameyayo÷ sÃmyÃt kalpitopamà / kavibhi÷ kalpitatvÃt kalpità / pÆrvà tu laukikÅ / nanu kalpitÃyà lokaprasiddhyabhÃvÃt kathamupamÃnopameyaniyama÷ / guïabÃhukyasyotkar«ÃpajarpakalpanÃbhyÃm / tadyathà ---- %% %% %% //2// __________ ## tasyà upamÃyà dvaividhyam / padavÃkyÃrthav­ttibhedÃt / ekà padÃrthav­tti÷ , anyà vÃkyÃrthav­ttiriti / padÃrthav­ttiryathà ---- %% vÃkyÃrthav­ttiryathà ---- %% //3// __________ ## sà upamà pÆrïà luptà ca bhavati //4// __________ ## guïÃdiÓabdÃnÃæ sÃmagrye sÃkalye pÆrïà / yathà ---- %% iti //5// __________ ## guïÃdiÓabdÃnÃæ vaikalye lope luptà / guïaÓabdalope yathà %<ÓaÓÅva rÃjÃ>% iti / dyotakaÓabdalope yathà %% / ubhayalope yathà %<ÓaÓÅmukhÅ>% iti / upamÃnopameyalopastÆpamÃprapa¤ce dra«Âavya÷ //6// __________ ## stutau nindÃyÃæ tattvÃkhyÃne cÃsyÃ÷ prayoga÷ / stutinindayoryathà %% tattvÃkhyÃne yathà ---- %% //7// __________ ## tasyà upamÃyà do«Ã bhavanti / hÅnatvamadhikatvaæ liÇgabhedo vacanabhedo'sÃd­Óyamasambhava iti //8// tÃn krameïa vyÃkhyÃtumÃha ---- __________ ## jÃtyà pramÃïena dharmeïa copamÃnasya nyÆnatà yà taddhÅnatvamiti / jÃtinyÆnatvarÆpaæ hÅnatvaæ yathà ---- %% pramÃïanyÆnatvarÆpaæ hÅnatvaæ yathà ---- %% upameyÃdupamÃnasya nyÆnatvaæ yat taddharmanyÆnatvam / tadrÆpaæ hÅnatvaæ yathà ---- %% atra mau¤jÅprativastu ta¬innÃstyupamÃna iti hÅnatvam / na ca k­«ïÃjinapaÂamÃtrasyopameyatvaæ yuktam / mau¤jyà vyarthatvaprasaÇgÃt / nanu nÅlajÅmÆtagrahaïenaiva ta¬itpratipÃdyate / tanna / vyabhicÃrÃt //9// avyabhicÃre tu bhavantÅ pratipatti÷ kena vÃryate tadÃha ---- __________ ## dharmayorekasyÃpi dharmasya nirdeÓe'nyasya saævit pratipattirbhavati / kuta÷ / sÃhacaryÃt / sahacaritatvena prasiddhayoravaÓyamekasya nirdeÓe'nyasya pratipattirbhavati / tadyathà ---- %% atra madhup­«atÃæ v­ttatvapiÇgatve sahacarite / tatra piÇgaÓabdena piÇgatve pratipanne v­ttatvapratÅtirbhavati / etena %% iti vyÃkhyÃtam / kanakaphalakasya gauratvacaturasratvayo÷ sÃhacaryÃccaturasratvaÓrutyaica gauratvapratipattiriti / nanu ca yadi dharmanyÆnatvamupamÃnasya do«a÷ , kathamayaæ prayoga÷ ---- %% atra bahutvamupameyadharmÃïÃmupamÃnÃt / na , viÓi«ÂÃnÃmeva mukhÃnÃmupameyatvÃt / tÃd­Óe«veva kekÃvinÃÓasya sambhavÃt //10// __________ ## tena hÅnatvenÃdhikatvaæ vyÃkhyÃtam / jÃtipramÃïadharmÃdhikyamadhikatvamiti / jÃtyÃdhikyarÆpamadhikatvaæ yathà ---- %% / pramÃïÃdhikyarÆpaæ yathà ---- %% dharmÃdhikyarÆpaæ yathà ---- %% savìavÃgnirityasya [k:prativastuna÷] upameye'bhÃvÃd dharmÃdhikyamiti / anayordo«ayorviparyayÃkhyasya do«asyÃntarbhÃvÃnna p­thagupÃdÃnam / ata evÃsmÃkaæ mate «a¬ do«Ã iti //11// __________ ## upamÃnasyopameyasya ca liÇgayorvyatyÃso viparyayo liÇgabheda÷ / yathà ---- %% //12// __________ ## punnapuæsakayorupamÃnopameyayorliÇgabheda÷ prÃyeïa bÃhulyene«Âa÷ / yathà ---- %% iti , %% evamprÃyaæ tu necchanti //13// __________ ## laukikyÃmupamÃyÃæ samÃsÃbhihitÃyÃmupamÃyÃmupamÃprapa¤ce ce«Âo liÇgabheda÷ prÃyeïeti / laukikyÃæ yathà ---- %% iti / samÃsÃbhihitÃyÃæ yathà ---- %% iti / upamÃprapa¤ce yathà ---- %<ÓuddhÃntadurlabhamidaæ vapurÃÓramavÃsino yadi janasya / dÆrÅk­tÃ÷ khalu guïairudyÃnalatà vanalatÃbhi÷ //>% evamanyadapi prayogajÃtaæ dra«Âavyam //14// __________ ## tena liÇgabhedena vacanabhedo vyÃkhyÃta÷ / yathà ---- %% //15// __________ ## apratÅtaireva guïairyat sÃd­Óyaæ tadapratÅtaguïÃsÃd­ÓyamasÃd­Óyam / yathà ---- %% kÃvyasya ÓaÓinà saha yat sÃd­Óyaæ tadapratÅtaireva guïairiti / nanu ca arthÃnÃæ raÓmitulyatve sati kÃvyasya ÓaÓitulyatvaæ bhavi«yati / naivam / kÃvyasya ÓaÓitulyatve siddhe'rthÃnÃæ raÓmitulyatvaæ siddhyati / na hyarthÃnÃæ ca kaÓcit sÃd­Óyahetu÷ pratÅto guïo'sti / tadevamitaretarÃÓrayado«o duruttara iti //16// __________ ## asÃd­Óyena hatà asÃd­Óyahatà upamà / tanni«Âhà upamÃnani«ÂhÃÓca kavaya iti //17// __________ ## upamÃnÃdhikyÃt tasyÃsÃd­ÓyasyÃpoha ityeke manyante / yathà ---- %% karpÆrÃdibhirupamÃnairvahubhi÷ sÃd­Óyaæ susthÃpitaæ bahvati / te«Ãæ ÓukguïÃtirekÃt //18// __________ ## upamÃnÃdhikyÃt tadapoha iti yuktaæ , tanna / apu«ÂÃrthatvÃt / ekasminnupamÃne prayukte upamÃnÃntaraprayogo na ka¤cidarthaviÓe«aæ pu«ïÃti / tena %% iti prayuktam / nanu sindhuÓabdasya dvi÷prayogÃtpaunaruktyam / na / arthaviÓe«Ãt balaæ sindhuriva vaipulyÃd balasindhu÷ sindhuriva k«ubhita iti k«obhasÃrÆpyÃt / tasmÃdarthabhedÃnna paunaruktyam / arthapu«Âistu nÃsti / sindhuriva k«ubhita ityanenaiva vaipulyaæ pratipatsyate / uktaæ hi (4-2-10) ---- %% //19// __________ ## anupapattiranupapannatvamupamÃnasyÃsambhava÷ / yathà ---- %% candrikÃyÃmunnidratvamaravindasyetyanupapatti÷ / nanvarthavirodho'yamastu / kimupamÃdo«akalpanayà / na / upamÃyÃm atiÓayasye«ÂatvÃt //20// kathaæ tarhi do«a ityata Ãha ---- __________ ## viruddhasyÃtiÓayasya saægraho na kartavya iti asya sÆtrasya tÃtparyÃrtha÷ / tÃnetÃn «a¬upamÃdo«Ãn j¤Ãtvà kavi÷ parityajet //21// iti ÓrÅkÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttÃvÃlaÇkÃrike caturthe'dhikaraïe dvitÅyo'dhyÃya÷ // upamÃvicÃra.÷ // ---------------------------------------------------------------------------------------------- atha caturthÃdhikaraïe t­tÅyo'dhyÃya÷ sampratyupamÃprapa¤co vicÃryate / ka÷ punarasÃvityÃha ---- __________ ## prativastu prabh­tiryasya sa prativastuprabh­ti÷ / upamÃyÃ÷ prapa¤ca upamÃprapa¤ca iti //1// vÃkyÃrthopamÃyÃ÷ prativastuno bhedaæ darÓayitumÃha ---- __________ ## upameyasyÃrthaÃdvÃkyÃrthasyoktau satyÃmiti / atra dvau vÃkyÃrthau / eko vÃkyÃrthopamÃyÃmiti bheda÷ / tadyathà ---- %% //2// prativastuna÷ samÃsokterbhedaæ darÓayitumÃha ---- __________ ## upameyasyÃnuktau samÃnavastunyÃsa÷ samÃsokti÷ / saæk«epavacanÃt samÃsoktirityÃkhyà / yathà ---- %<ÓlÃdhyà dhvastÃdhvagaglÃne÷ karÅrasya marau sthiti÷ / dhiÇ merau kalpav­k«ÃïÃmavyutpannÃrthinÃæ Óriya÷ //>% //3// samÃsokteraprastutapraÓaæsÃyà bhedaæ darÓayitumÃha ---- __________ ## upameyasya ki¤cilliÇgamÃtreïoktau samÃnavastunyÃse aprastutapraÓaæsà / yathà ---- %% aorastutasyÃrthasya praÓaæsanamaprastutapraÓaæsà //4// apahnutirapi tato bhinneti darÓayitumÃha ---- __________ ## sanena tulyena vastunà vÃkyÃrthenÃnyasya vÃkyÃrthasyÃpalÃpo nihnavo yastattvÃdhyÃropaïÃyÃsÃvapahnuti÷ / yathà ---- %% vÃkyÃrthayostÃtparyÃt tÃdrÆpyamiti na rÆpakam //5// rÆpakaæ tu kÅd­ÓamityÃha ---- __________ ## upamÃnenopameyasya guïasÃmyÃttattvasyÃbhedasyÃropaïamÃropo rÆpakam / upamÃnopameyayorubhayorapi grahaïaæ laukikyÃ÷ kalpitÃyÃÓcopamÃyÃ÷ prak­k«itvamatra yathà vij¤Ãyeteti / yathà (UttararÃmacarita_1.39) ---- %% mukhacandrÃdÅnÃæ tÆpamà / samÃsÃnna candrÃdÅnÃæ rÆpakatvaæ yuktamiti //6// rÆpakÃcchle«asya bhedaæ darÓayitumÃha ---- __________ ## upamÃnenopameyasya dharme«u guïakriyÃÓabdarÆpe«u sa tattvÃropa÷ / tantraprayoge tantreïoccÃraïe sati Óle«a÷ / yathà ---- %<Ãk­«ÂÃmalamaï¬alÃgrarucaya÷ saænaddhak«a÷sthalÃ÷ so«mÃïo vraïità vipak«ah­dayapronmÃthina÷ karkaÓa÷ / udv­ttà guravaÓca yasya Óamina÷ ÓyÃmÃyamÃnÃnanà yodhà vÃravadhÆstanÃÓca na dadu÷ k«obhaæ sa vo'vyÃjjina÷ //>% //7// yathà ca gauïasyÃrthasyÃlaÇkÃratvaæ tathà lÃk«aïikasyÃpÅti darÓayitumÃha ---- __________ ## bahuni hi nibandhanÃni lak«aïÃyÃm / tatra sÃd­ÓyÃllak«aïÃvakroktirasÃviti / yathà ---- %% atra netradharmÃvunmÅlanimÅlane sÃd­ÓyÃdvikÃsasaækocau lak«ayata÷ / %% atra ca ni÷Óvasitamiti parimalanirgamaæ lak«ati / %% ityevamÃdi«u lak«aïÃrtho nirÆpyata iti lak«aïÃyà jhaÂityarthapratipattik«amatvaæ rahasyamÃcak«ata iti / asÃd­Óyanibandhanà tu lak«aïà na vakrokti÷ / yathà ---- %% atra ccheda÷ sÃmÅpyÃd dravyaæ lak«ayati / tasyaiva gauratvopapatte÷ //8// rÆpakavakroktibhyÃmutprek«Ãyà bhedaæ darÓayitumÃha ---- __________ ## atadrÆpasyÃtatsvabhÃvasya / anyathà atatsvabhÃvatayà / adhyavasÃnamadhyavasÃya÷ / na punaradhyÃropo lak«aïà và / atiÓayÃrthamiti bhrÃntij¤Ãnaniv­ttyartham / sÃd­ÓyÃdiyamutprek«eti / enÃæ cevÃdiÓabdà dyotayanti / yathà ---- %% //9// utprek«evaivÃtiÓayoktiriti kecit / tannirÃsÃrthamÃha ---- __________ ## saæbhÃvyasya dharmasya tadutkar«asya ca kalpanÃtiÓayokti÷ / yathà ---- %% yathà và ---- %% //10// yathà bhrÃntij¤ÃnasyarÆpotprek«Ã tathà saæÓayaj¤ÃnasvarÆpa÷ saædeho'pÅti darÓayitumÃha ---- __________ ## upamÃnopameyayoratiÓayÃrthaæ ya÷ kriyate saæÓaya÷ sa saædeha÷ / yathà ---- %% //11// saædehavadvirodho'pi prÃptÃvasara ityÃha ---- __________ ## arthasya viruddhasyevÃbhÃsatvaæ viruddhÃbhÃsatvaæ virodha÷ / yathà ---- %% yathà và (amaru. 34)---- %% //12// virodhÃdvibhÃvanÃyà bhedaæ darÓayitumÃha ---- __________ ## kriyÃyÃ÷ prati«edhe tasyà eva kriyÃyÃ÷ phalasya prasiddhasya vyaktivibhÃvanà / yathà ---- %% //13// viruddhaprasaÇgenÃnanvayaæ darÓayitumÃha ---- __________ ## ekasyaivÃrthasyopameyatvamupamÃnatvaæ cÃnanvaya÷ / yathà (HanumÃnnÃÂaka_14-18)---- %% anyÃsÃd­Óyametena pratipÃditam //14// __________ ## ekakasyaivÃrthasyopameyatvamupamÃnatvaæ ca krameïopameyopamà / yathà ---- %% //15// iyameva pariv­ttirityeke tannirÃsÃrthamÃha ---- __________ ## samena visad­Óena vÃrthena arthasya parivartanaæ pariv­tti÷ / yathà ---- %<ÃdÃya karïakisalayamiyamasmai caraïamaruïamarpayati / ubhayossad­ÓavinimayÃdanyonyamava¤citaæ manye //>% yathà và ---- %% //16// upameyopamÃyÃ÷ kramo bhinna iti darÓayitumÃha ---- __________ #< upameyopamÃnÃnÃæ kramasaæbandha÷ krama÷ // VKal_4,3.17 //># upameyÃnÃmupamÃnÃnÃæ coddeÓinÃmanuddeÓinÃæ ca kramasambandha÷ krama÷ / yathà ---- %% //17// kramasambandhaprasaÇgena dÅpakaæ darÓayitumÃha ---- __________ ## upamÃnavÃkyepÆpameyavÃcye«u caikà kriyà anupaÇgata÷ sambandhyamÃnà dÅpakam //18// __________ ## tat trividhaæ bhavati / ÃdimadhyÃnte«u vÃkye«u v­tterbhedÃt / yathà ---- %% %% //19// dÅpakavannidarÓanamapi saæk«iptamityÃha ---- __________ ## kriyayaiva Óuddhayà svasyÃtmanastadartha÷ cÃnvayasya saæbandhasya khyÃpanaæ saælulitahetud­«ÂÃntavibhÃgadarÓanÃnnidarÓanam / yathà ---- %% patatÅti kriyà / tasyÃ÷ svaæ patanam / tadarthe'tyuccayadÃdhyÃsa÷ patanÃyeti Óaæsanam / tasya khyÃyanamarthaÓÃlinÃæ Óaæsaditi //20// idaæ ca nÃrthÃntaranyÃsa÷ / sa hyanyathÃbhÆtastamÃha ---- __________ ## uktasiddhyai uktasyÃrthasya siddhyartha vastuno vÃkyÃrthÃntarasyaiva nyasanamarthÃntaranyÃsa÷ / vastugrahaïÃdarthasya hetornyasanannÃrthÃntaranyÃsa÷ / yathà ---- %% iti / arthÃntarasyaiveti vacanam , yatra heturvyÃptigƬhatvÃt katha¤cit pratÅyate tatra yathà syÃt / yadyat k­takaæ tattadanityamityevamprÃye«u mÃæ bhÆditi / udÃharaïam / %% //21// arthÃntaranyÃsasya heturÆpatvÃd , hetoÓcÃnvayavyatirekÃtmakatvÃnna p­thagvyatireka iti kecit / tannirÃsÃthamÃha ---- __________ ## upameyasya guïÃtirekatvaæ guïÃdhikyaæ yad arthÃdupamÃnÃt sa vyatireka÷ / yathà ---- %% kaÓcittu gamyanÃnaguïo vyatireka÷ / yathà ---- %% //22// vyatirekÃdviÓe«okterbhedaæ darÓayitumÃha ---- __________ ## ekasya guïasya hÃne÷ kalpanÃyÃæ Óe«airguïaissÃmyaæ yattasya dÃr¬hyaæ viÓe«okti÷ / rÆpakaæ cedaæ prÃyeïeti / yathà (kumÃra. 1-10) ---- %% %%(M­cchakaÂikà aæ. 2) %% %% iti / atrÃpi jaÇgamaÓabdasya sthÃvaratvaniv­ttipÃdanatvÃdekaguïahÃnikalpanaiva / etena ---- %% %% %% ityevamÃdi«vguïahÃnikalpanà vyÃkhyÃtà //23// vyatirekaviÓe«oktibhyÃæ vyÃjastutiæ bhinnÃæ darÓayitumÃha ---- __________ ## atyantaguïÃdhiko viÓi«Âastasya ca karma viÓi«Âakarma , tasya sambhÃvyasya kartuæ ÓakyasyÃkaraïÃnnindÃviÓi«ÂasÃmyasampÃdanena stotrÃrthà vyÃjastuti÷ / yathà ---- %% //24// vyÃjastutervyÃjoktiæ bhinnÃæ darÓayitumÃha ---- __________ ## vyÃjasya cchadmana÷ satyena sÃrÆpyaæ vyÃjokti÷ / yÃæ mÃyoktirityÃhu÷ / yathà ---- %<ÓaraccandrÃæ'sugaureïa vÃtÃviddhena bhÃmini / kÃÓapu«palavenedaæ sÃÓrupÃtaæ mukhaæ k­tam //>% //25// vyÃjastute÷ p­thak tulyayogitetyÃha ---- __________ ## viÓi«Âena nyÆnasya sÃmyarthamekakÃlÃyÃæ kriyÃyÃæ yogastulyayogità / yathà ---- %% //26// __________ ## upamÃnasya k«epa÷ prati«edha upamÃnÃk«epa÷ / tulyakÃryÃrthasya nairarthakyavivak«ÃyÃm / yathà ---- %% upamÃnasyÃk«epata÷ pratipattirityapi sÆtrÃrtha÷ / yathà ---- %% atra ÓaradveÓyeva , induæ nÃyakamiva , rave÷ pratinÃyakasyevetyupamÃnÃni ganyanta iti //27// tulyayogitÃyÃ÷ sahokterbhedanÃha ---- __________ ## vastudvasya kriyayostulyakÃlayorekena padenÃbhidhÃnaæ sahÃrthaÓabdasÃmarthyÃt sahokti÷ / yathà ---- %% //28// samÃhitamekamavaÓi«yate / tallak«aïÃrthamÃha ---- __________ ## yasya vastuna÷ sÃd­Óyaæ g­hyate tasya vastuna÷ sampatti÷ samÃhitam / yathà ---- %% atra purÆravaso latÃyÃmurvaÓyÃ÷ sÃd­Óyaæ g­hïata÷ saiva latorvaÓÅ saæpanneti //29// ete cÃlaÇkÃrÃ÷ Óuddhà miÓrÃÓca prayoktavyà iti viÓi«ÂÃnÃm alaÇkÃrÃïÃæ miÓratvaæ saæs­«ÂirityÃha ---- __________ ## alaÇkÃrasyÃlaÇkÃrayonitvaæ yadasau saæs­«Âiriti / saæsarga÷ sambandha iti //30// __________ ## tasyÃ÷ saæs­«ÂerbhedÃvupamÃrÆpakaæ cotprek«ÃvayavaÓceti //31// __________ ## spa«Âam / yathà ---- %% evaæ %% ityevamÃdayastadbhedà dra«ÂavyÃ÷ //32// __________ ## utprek«Ãyà heturutprek«Ãvayava÷ / avayavaÓabdo hyÃrambhakaæ lak«ayati / yathà ---- %% %% //33// iti ÓrÅkÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttÃvÃlaÇkÃrike caturthe'dhikaraïe t­tÅyodhyÃya÷ / samÃptaæ cedamÃla¤kÃrikaæ caturthamadhikaraïam / ================================================================ atha pa¤camo'dhikaraïe prathamo'dhyÃya÷ samprati kÃvyasamayaæ ÓabdaÓuddhiæ ca darÓayituæ prÃyogikÃkhyamadhikaraïamÃrabhyate / tatra kÃvyasamayastÃvaducyate / __________ ## ekaæ padaæ na dvi÷ prayojyaæ prÃyeïa bÃhulyena / yathà ---- %%iti / ki¤cidivÃdipadaæ dvirapi prayoktavyamiti / yathà ---- %% //1// __________ ## nityaæ saæhitÃpÃde«vekapadavadekasminniva pade / tatra hi nityÃsaæhitetyÃnnÃya÷ / yathà ---- %%iti / ardhÃntavarjamardhÃntaæ varjayitvà //2// __________ ## pÃdÃntalaghorgurutvaæ prayoktavyam / na sarvatra , na sarvasmin v­tta iti / yathà ---- %% evaæprÃye«veva v­tte«viti / na puna÷ ---- %% ityÃdi«u / cakÃro'rdhÃntavarjamityasyÃnukarpaïÃrtha÷ //3// __________ ## gadye samÃptaprÃyaæ v­ttaæ na vidheyam / ÓobhÃbhrÃæÓat / anyatrodgatÃdibhyo vi«amav­ttebhya÷ saævÃdÃd gadyeneti //4// __________ ## pÃdÃdau khalvÃdaya÷ Óabdà na prayojyÃ÷ / ÃdiÓabda÷ prakÃrÃrtha÷ / ye«ÃmÃdau prayogo na Ólo«yati te g­hyante / na punarvatahetaprabh­taya÷ //5// __________ ## v­ttasyÃrthe ki¤cidasamÃptaprÃyaæ na prayoktavyam / yathà ---- %% //6// __________ ## bahubrÅhipratipattiæ karoti ya÷ karmadhÃraya÷ sa na prayoktavya÷ / yathà ---- %% iti //7// __________ ## bahuvrÅhirapi akrmadhÃrayapratipattikaro na prayoktavya÷ / yathà ---- %% %% iti //8// __________ ## sambhÃvyasya ni«edhasya nivartane svau prati«edhau prayoktavyau yathà ---- %% //9// __________ ## viÓe«yasya pratipattau jÃtÃyÃæ viÓe«aïamÃtrasyaiva prayoga÷ / yathà (RaghuvaæÓa 3.9) ---- %% atra hi p­thivyà viÓe«aïamÃtrameva prayuktam / etena %% %% ityÃdayo [k: prayogÃ] vyÃkhyÃtÃ÷ //10// __________ ## sarvanÃmnÃnusandhiranusandhÃnaæ pratyavamarÓa÷ / v­tticchannasya v­ttau samÃse channasya guïÅbhÆtasya / yathà ---- %% iti //11// __________ ## sambandhena sanbandha÷ sambandhasambandhastasmin «a«ÂhÅ prayojyà kvacit , na sarvatreti / yathà %% iti / kamalena saæbaddhà kamalinÅ tasyà kanda÷ iti sambandha÷ / tena kadalÅkÃï¬Ãdayo vyÃkhyÃtÃ÷ //12// __________ ## atÅva kavibhi÷ prayuktaæ deÓabhëÃpadaæ prayojyam / yathà ---- %% ityatra %% iti deÓabhëÃpadam / anatiprayuktaæ tu na prayojyam / yathà ---- %% ityatra %%padam //13// __________ ## liÇgaæ cÃdhyÃhÃraÓca liÇgÃdhyÃhÃrÃvatiprayuktau prayojyÃviti / yathà ---- %% ityÃdi«u gaï¬Æ«aÓabda÷ puæsi bhÆyasà prayukto , na striyÃm ÃmnÃto'pi strÅtvaæ / adhyÃhÃro yathà ---- %% atra hi %% ityÃdÅnÃmadhyÃhÃro'nvayaprayukta÷ //14// __________ ## lak«aïÃÓabdÃÓcÃtiprayuktÃ÷ prayojyÃ÷ / yathà dvirepharodaraÓabdau bhramaracakravÃkÃrthau lak«aïÃparau / anatiprayuktÃÓca na prayojyÃ÷ / yathà ---- dvika÷ kÃka iti //15// __________ ## te«Ãæ lak«aïÃÓabdÃnÃæ bÃhulyamekasmin vÃkye na prayojyam / Óakyate hyekasyÃvÃcakasya vÃcakavadbhÃva÷ kartuæ , na bahÆnÃmiti //16// __________ ## stanÃdÅnÃæ dvitvÃvi«Âà dvitvÃdhyÃsità jÃti÷ prÃyeïa bÃhulyene ti / yathà ---- %% iti / atha kathaæ dvitvÃvi«Âatvaæ jÃte÷ ? / taddhi dravye , na jÃtau / atadrÆpatvÃjjÃte÷ / na do«a÷ ; tadatadrÆpatvÃjjÃte÷[k: tadrÆpatvÃjjÃte÷] / kathaæ tadatadrÆpatvaæ[k: tadrÆpatvaæ] jÃte÷ ? / taddhi jaiminÅyà jÃnanti[k: jainà jÃnÃnti] / vayaæ tu lak«yasiddhau siddhaparamatÃmuvÃdina÷ / na caivamatiprasaÇga÷ / lak«yÃnusÃritvÃnnyÃyasyeti / evamanyÃpi vyavasthohyà //17// iti ÓrÅkÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttau prÃyogike pa¤came'dhikaraïe prathamo'dhyÃya÷ / kÃvyasamaya÷ //5-1// ---------------------------------------------------------------------------------------------- pa¤camÃdhikaraïe dvitÅyo'dhyÃya÷ sÃmprataæ ÓabdaÓuddhirucyate ---- __________ ## %% ityatra prayoge ekaÓe«o7nve«yo'nve«aïÅya÷ / rudraÓca rudrÃïÅ ceti %%(PÃ_1,2.67) ityekaÓe«a÷ / sa ca na prÃpnoti / tatra hi , %% ityanuvartata iti tatraivakÃrakaraïÃt strÅpuæsak­ta eva viÓe«o bhavatÅti vyavasthitam / atra tu %%(PÃ_4,1.48) iti viÓe«ÃntaramapyastÅti / etena %% ityÃdaya÷ prayogÃ÷ pratyuktÃ÷ //1// __________ ## milati viklavati k«apayatÅtyÃdaya÷ prayogÃ÷ / tatra , mili-klabi-k«api-prabh­tÅnÃæ kathaæ dhÃtutvam ? / gaïapÃÂhÃd guïapaÂhitÃnÃmeva dhÃtusaæj¤ÃvidhÃnÃt / tratrÃha ---- dhÃtugaïasyÃparisamÃpte÷ / %% iti hi Óabdavida Ãcak«ate / tenai«Ãæ gaïapÃÂho'numata÷ / Ói«ÂaprayogÃditi //2// __________ ## valeranudÃttettvÃdÃtmanepade yat tadanityaæ d­Óyate ---- %% ityÃdiorayoge«u / tat lathamityÃha ---- j¤ÃyakÃt //3// kiæ punastajj¤Ãpakamata Ãha [k:kiæ punastajj¤Ãpakam ?] ---- __________ ## cak«iÇ ikÃreïaivÃnudÃttena siddhamÃtmanepadasyÃnityatvaj¤ÃpanÃrtham / [k: siddhÃtmanepadam ; kimarthaæ Çitkaraïam ? tatkriyate anudÃttanimittasyÃtmanepadasyÃnityatvaj¤ÃpanÃrtham /] etena , vedi-bhartsi-tarji-prabh­tayo vyÃkhyÃtÃ÷ / Ãvedayati-bhartsayati- tarjayatÅtyÃdÅnÃæ prayogÃïÃæ darÓanÃt / anyatrÃpyanudÃttanibandhanasyÃtmanepadasyÃnityatyaæ j¤Ãpakena dra«Âavyamiti //4// __________ ## k«ÅyatÅ iti prayogo d­Óyate , sa karmakartari dra«Âavya÷ / k«ÅyateranÃtmanepaditvÃt //5// __________ ## khidyata iti ca prayogo d­Óyate , so'karmakartaryeva dra«Âavyà , na kartari / adaivÃdikatvÃt khide÷ //6// __________ ## curÃdau %% iti paÂhyate / %<à dh­«ÃdvÃ>% iti vikalpitaïickastasyÃdyadÃtmanepadaæ d­Óyate ---- mÃrgantÃæ dehabhÃramiti , tadalak«ma alak«aïam / parasmaipaditvÃnmÃrge÷ / tathà ca Ói«Âaprayoga÷ ---- %% //7// __________ ## lolamÃno vellamÃna ityÃdayaÓcÃnaÓi dra«ÂavyÃ÷ / ÓÃnacastvabhÃva÷ , parasmaipaditvÃddhÃtÆnÃmiti //8// __________ ## astyayaæ labhirya÷ prÃptyupasarjanÃæ gatimÃha ---- asti ca [k: yo] gatyupasarjanÃæ prÃptimÃheti / atra pÆrvasminpak«e gatyarthatvÃllabherïicyaïau ya÷ kartà tasya gatyÃdisÆtreïa karmasaæj¤Ã / yathà ---- %% dvitÅyapak«e tu gatyarthÃtvÃbhÃvÃllabherïicyaïau karturna karmasaæj¤Ã / yathà ---- %% //9// __________ ## tvayà mayetyasminnarthe te me Óabdau nipÃte«u dra«Âavyau / yathà ---- %<Órutaæ te vacanaæ tasya >%, %% //10// __________ ## tirask­ta iti Óabda÷ paribhÆte d­Óyate / %% iti / sa ca na prÃpnoti / tira÷Óabdasya hi , %% ityantardhau gatisaæj¤Ã / tasyÃæ ca satyÃæ , %%(PÃ_8,3.42) iti sakÃra÷ / tat kathaæ tirask­ta iti paribhÆte ? , Ãha ---- antardhyupacÃrÃditi / paribhÆto hyantarhitavadbhavati / mukhyastu prayogo yathà ---- %% iti / //11// __________ ## %% ityÃdi«u naikaÓabdo d­Óyate , sa ca na siddhyati / na¤samÃse hi %%(PÃ_6,3.63) iti nalope , %%(PÃ_6,3.74) iti nu¬Ãgame satyanekamiti rÆpaæ syÃt / niranubandhasya naÓabdasya samÃse lak«aïaæ nÃsti / tat kathaæ naikaÓabda ityÃha ---- supsupeti samÃtÃt //12// __________ ## %% ityÃdi«u madhupipÃsuprabh­tÅnÃæ samÃso gamigÃmyÃdi«u pipÃsuprabh­tÅnÃæ pÃÂhÃt / %<ÓritÃdi«u gamigÃmyÃdÅnÃm>% iti dvitÅyÃsamÃsalak«aïaæ darÓayati //13// __________ ## trivalÅÓabda÷ siddho yadi saæj¤Ã / %%(PÃ_2,1.50) iti saæj¤ÃyÃmeva samÃsavidhÃnÃt //14// __________ ## %% iti prayogo d­Óyate , sa ca na yukta÷ / %% iti bhavitavyam / %%(PÃ_2,1.56) iti samÃse sati / tatkathaæ bimbÃdhara ityatrÃha ---- v­ttau madhyamapadalopinyÃæ ÓÃkapÃrthivÃditvÃtsamÃse madhyamapadalopini samÃse sati bimbÃkÃro'dharo bimbÃdhara iti / tena %%Óabdo'pi vyÃkhyÃta÷ / atrÃpi pÆrvavadv­tti÷ / Ói«Âaprayoge«u cai«a vidhi÷ / tena nÃtiprasaÇga÷ //15// __________ #<ÃmÆlalolÃdi«u v­ttirvispa«ÂapaÂuvat // VKal_5,2.16 [*VKal_5,2.15] //># %<ÃmÆlalolam>%, %<ÃmÆlasaralam>% ityÃdi«u v­ttirvispa«ÂapaÂuvat / mayÆravyaæsakÃditvÃt //16// __________ ## dhÃnyapa«Âam , %% ityÃdi«u na «a«ÂÅsamÃsaprati«edha÷ / pÆraïena pÆraïapratyayÃntenÃnyataddhitÃntatvÃt / «a«Âo bhÃga÷ «a«Âa iti / %%(PÃ_5,3.48) , %<«a«Âëa«ÂamÃbhyÃæ>%(PÃ_5,3.50) ityanvidhÃnÃt //17// __________ ## %% , %% ityÃdi«u «a«ÂÅsamÃsaprati.«edho guïavacanena prÃpto , vÃliÓyÃttu na k­ta÷ //18// __________ ## avarjyo na varjanÅyo vyadhikaraïe bahuvrÅhi÷ / janmÃdyuttarapadaæ yasya sa janmÃdyuttarapada÷ / yathà ---- %% iti / //19// __________ ## hastÃgram agrahasta÷ , pu«pÃgram , agrapu«pamityÃdaya÷ prayogÃ÷ katham ? ÃhitÃgnyÃdi«vapÃÂhÃt / pÃÂhe và tadaniyama÷ syÃt / Ãha ---- guïaguïinorbhedÃbhedÃt / tatra bhedÃd , hastÃgrÃdaya÷ / abhedÃdagrahastÃdaya÷ //20// __________ ## këÂhat­ïaæ t­ïakëÂhamiti yad­cchayà pÆrvanipÃtaæ kurvanti / tatrÃpabhraæÓo lak«ya÷ pariharaïÅya÷ / anityatvaj¤Ãpanantu na sarvavi«ayamiti //21// __________ ## %% ityatra sÆtre %% iti parigaïanaæ k­tam / tasya prÃyikatvÃnnipÃtenÃpyabhihite karmaïi na karmavibhaktirbhavati / yathà (kumÃra. 2-55) ---- %% %% iti //22// __________ #<Óakyamiti rÆpaæ karmÃbhidhÃyÃæ liÇgavacanasyÃpi sÃmÃnyopakramÃt // VKal_5,2.23 [*VKal_5,2.22] //># Óake÷ %<ÓakisahoÓca>%(PÃ_3,1.99) iti karmaïi yati sati Óakyamiti rÆpaæ bhavati [k: karmÃbhidhÃyÃæ karmavacane] / viliÇgavacanasyÃpi viruddhaliÇgavacanasyÃpi , karmÃbhidhÃyÃæ karmavacane sÃmÃnyopakramÃd viÓe«Ãnapek«ÃyÃmiti / yathà ---- %<Óakyamo«adhiyaternavodayÃ÷ karïapÆraracanÃk­te tava / apragalbhayavasÆcikonalÃÓchettumagranakhasaæpuÂai÷ karÃ÷ //>% atra bhëyak­dvacanaæ liÇgam / yathà ---- %<Óakyaæ ca ÓvamÃæsÃdibhirapi k«ut pratiantum>% iti / na caikÃntika÷ sÃmÃnyopakrama÷ / tena %<Óakyà bhaÇktuæ jhaÂiti visinÅkandavaccandrapÃdÃ÷ >% ityapi bhavati //23//++ __________ ## %%(PÃ_2,3.20) ityatra sÆtre yathÃÇgÃnÃæ hÃnistathÃdhikyamapi vikÃra÷ / yathà ---- %% iti bhavati , tathà %% ityapi bhavati //24// __________ ## %<Ãyu«a÷ k­mikÅÂÃnÃmalaÇkaraïamalpatÃ>% ityatra k­mikÅÂÃnÃmiti prayogo na yukta÷ / %% ityekavadbhÃvaprasaÇgÃt / na ca madhyamapadalopÅ samÃso yukta÷ / tasyÃsarvavi«ayatvÃt //25// __________ ## %% ityatra kharo«ÂrÃviti prayogo na yukta÷ / gavÃÓvaprabh­ti«u %% iti pÃÂhÃt //26// __________ #<Ãsetyasate÷ // VKal_5,2.27 [*VKal_5,2.26] //># %% ityatrÃsetyasaterdhÃto÷ , %% ityasya prayoga÷ , nÃste÷ ; bhÆbhÃvavidhÃnÃt //27// __________ ## %% iti prayoga÷ / sa cÃyukta÷ / yudherÃtmanepaditvÃt / tat kathaæ yuddhyedityÃha yudha÷ kyaci yudhamÃtmana icched yuddhyediti //28// __________ ## %% ityÃdi«u kyaÇ nirÆpya÷ / bh­ÓÃdi«u pÃÂhÃt / nÃpi kya« / lohitÃdi«vapÃÂhÃt //29// __________ ## %% ityatrÃhetau ïic d­Óyate / sa kathamityÃha / curÃdipÃÂÃt / curÃdi«u %% , %%, %% iti pÃÂhÃt //30// __________ ## %% ityatrÃnucarÅti na yukta÷ / ikÃralak«aïÃbhÃvÃt / tat katham ? / Ãha ---- care«ÂitvÃt / pacÃdi«u cara¬iti paÂhyate //31// __________ ## %% ityatra kesarÃlamiti katham ? / Ãha ---- alateraïi / %% ityasmÃddhÃto÷ kesaraÓabde karmaïyupapade , karmaïyaï ityanenÃïi sati kesarÃlamiti siddhyati //32// __________ ## %% ityatra patralamiti katham ? / Ãha ---- lÃte÷ ke / %% ityetasmÃddhÃtorÃdÃnÃrthÃt patraÓabde karmaïyupapade , %<Ãto'nupasarge ka÷>%(PÃ_3,2.3) iti kapratyaye satÅti //33// __________ ## mahÅdhra-dharaïÅdhrÃdaya÷ ÓabdÃ÷ mÆlavibhujÃdidarÓanÃt kapratyaye satÅti / garhÅæ dharatÅti mahÅdhra iti / evamÃdayo'nye'pi dra«ÂavyÃ÷ //34// __________ ## brahmÃdi«Æpapade«u hante÷ kvibvidhau %%(PÃ_3,2.87) ityatrÃrihÃripuhà ityevamÃdÅnÃmasiddhi÷ / niyamÃt / %% iti niyamÃnyataravi«ayo nirÆpya÷ //35// ---------------------------- [k: comm.] brahmÃdi«Æpapade«u hante÷ kvibvidhau %%(PÃ_3,2.87) iti niyamÃt %% iti niyamÃt arihà , ripuhà , ityevamÃdÅnÃmasiddhi÷ //34// ---------------------------- __________ ## brahmavit , b­trabhidityÃdaya÷ prayogà na yuktÃ÷ / %%(PÃ_3,2.87) ityÃdi«u %<[k: brahmÃdi«u] hantereva>% iti niyamÃt / Ãha ---- k­dantav­ttyà / vettÅti vit / bhinattÅti bhit / %%(PÃ_3,2.76) iti kvip / tata÷ k­dantairvidÃdibhi÷ saha brahmÃdÅnÃæ «a«ÂhÅsamÃsa iti / __________ ## tairvidÃdibhirhÅdharÃdayo vyÃkhyÃtÃ÷ / dharatÅti dhara÷ / mahyà dharo mahÅdhara÷ / evaæ gaÇgÃdharÃdayo vyÃkhyÃtÃ÷ //37// __________ ## %% %% iti , %% ityÃdayo'pi prayogà d­Óyante / te kathamity [k:atra] Ãha ---- te karmakartari kartari ca bhavanti / karmakartari cÃyami«yate ityatra , cakÃra÷ kartari cetyasya samuccayÃrtha÷ //38// __________ ## %% , %% ityÃdaya÷ prayogÃÓcintyÃ÷ / %%(PÃ_3,3.33) iti gha¤prasaÇgÃt //39// __________ ## avataraÓabdasyÃpacÃyaÓabdasya ca dÅrghatvahrasvatvavyatyÃso bÃlÃnÃæ bÃliÓÃnÃæ prayoge«viti / te hyavataraïamavatÃra iti prayu¤jate / mÃrutÃvatÃra iti / sa hyayukta÷ / bhÃve tarateravvidhÃnÃt / apacÃyamapacaya iti prayu¤jate ---- pu«pÃpacaya iti / atra %%(PÃ_3,3.40) iti gha¤prÃpta iti //40// __________ #<Óobheti nipÃtanÃt // VKal_5,2.41 [*VKal_5,2.40] //># Óobhetyayaæ Óabda÷ sÃdhu÷ / nipÃtanÃt / %<Óubha Óumbha ÓobhÃrthau>% iti ÓubherbhidÃderÃk­tigaïatvÃdaÇ siddha eva / guïaprati«edhÃbhÃvastu nipÃtyata iti / ÓobhÃrthÃvityatraikadeÓe , kiæ Óobhà , Ãhosvicchobha iti viÓe«ÃvagatirÃcaryaparamparopadeÓÃditi //41// __________ ## avidhÃvavavidhÃne %%(PÃ_3,3.103) iti striyÃæ bahulaæ vivak«Ã / kvicidvivak«Ã , kvacidavivak«Ã , kvacidubhayamiti / vivak«Ã yathà ---- Åhà lajjeti / avivak«Ã yathà ---- ÃtaÇka iti / vivak«Ãvivak«e yathà bÃdhà bÃdha÷ , Æhà Æha÷ , vrŬà vrŬa÷ , iti //42// __________ ## vyavasita÷ , pratipanna ityÃdi«u bhÃvakarmavihito'pi kta÷ kartari / gatyÃdisÆtre cakÃrasyÃnuktasamuccayÃrthatvÃt / bhÃvakarmÃnukar«aïÃrthatvaæ cakÃrasyeti ced , Ãv­tti÷ kartavyà //43// __________ #<Ãheti bhÆte'nyaïalantabhramÃd bruvo laÂi // VKal_5,2.44 [*VKal_5,2.43] //># %%(PÃ_3,4.84) ityÃdinà Ãheti la vyutpÃdita÷ / sa bhÆte prayukta÷ ---- %% iti / anyasya bhÆtakÃlÃbhidhÃyino ïalantasya liÂi bhramÃt / nipuïÃÓcaivaæ prayujyate / %<Ãha sma smitamadhumadhurÃk«arÃæ giram>% iti / %% ityatrÃpi %%Óabda÷ kavinà prayukto lekhakaistu pramÃdÃnna likhita iti //44// __________ #<ÓabalÃdibhya÷ striyÃæ ÂÃpo'prÃpti÷ // VKal_5,2.45 [*VKal_5,2.44] //># %% ityÃdi«u striyÃæ ÂÃpo 'prÃpti÷ / %%(PÃ_4,1.40) iti ïÅ«vidhÃnÃt / tena ÓabalÅ , kalmëÅti bhavati //45// __________ ## %% ityÃdi«u nÅteti cintyam / kokilà nÅlÅti bhavitavyam / nÅlaÓabdÃt %%(PÃ_4,1.42) ityÃdisÆtreïa %%(VÃrttika_2457) iti ¬Å«vidhÃnÃt //46// __________ ## %%(PÃ_4,1.65) , %<Æïuta÷>%(PÃ_4,1.66) ityatra manu«yajÃtervivak«Ã , avivak«Ã ca lak«yÃnusÃrata÷ / %% atra manu«yajÃtervivak«ÃyÃæ %%(PÃ_4,1.65) iti ÇÅ«i sati , %%(PÃ_7,3.107) iti saæbuddhau hrasvatvaæ siddhyati / nÃbhiÓabdÃt puna÷ , itaÓca %%(VÃrttika_3189) itÅkÃre k­te , nimbanÃmÅke iti syÃt / %% atra %% iti manu«yajÃtervivak«eti ÇÅ« na k­ta÷ / %%(k:%%) ityatra manu«yajÃteravivak«eti %%ÓabdÃt %<ÆÇuta÷>%(PÃ_4,1.66) ityÆÇi sati hrasvatve %% iti siddhyati / %% atra manu«yajÃteravivak«etyÆÇ na k­ta÷ //47// __________ #<ÆkÃrÃntÃdapyÆÇ, prav­tte÷ // VKal_5,2.48 [*VKal_5,2.47] //># uta ÆÇ vihita ÆkÃrÃntÃdapi kvacid bhavati / ÃcÃryaprav­tte÷ / kvÃsau prav­tti÷ ? / %%(VÃrttika_2502) iti alÃbÆ÷ , karkandhÆrityudÃharaïam / tena , %% / atar subhruÓabda ÆÇi siddho bhavati / ÆÇi tvasati subhrÆriti syÃt //48// __________ ## %% ityatra %%(PÃ_4,3.11) iti Âha¤ durdhara÷ / Âha¤ bhavan du÷khena dhriyata iti //49// __________ #<ÓÃrvaramiti ca // VKal_5,2.50 [*VKal_5,2.49] //># %<ÓÃrvaraæ tama÷>% ityatra ca %%(PÃ_4,3.11) iti Âha¤ durdhara÷ //50// __________ #<ÓÃÓvatamiti prayukte÷ // VKal_5,2.51 [*VKal_5,2.50] //># %<ÓÃÓvataæ jyoti÷>% ityatra ÓÃÓvatamiti na siddhyati %%(PÃ_4,3.11) iti Âha¤prasaÇgÃt / %%(PÃ_2,4.9) iti sÆtrakÃrasyÃpi prayoga÷ / Ãha ---- prayukte÷ / %<ÓÃÓvate prati«edha÷>% iti prayogÃt ÓÃÓvatamiti bhavati //51// __________ ## rÃjavaæÓyÃ÷ , sÆryavaæÓyà ityÃdaya÷ ÓabdÃ÷ , %%(PÃ_4,4.98) ityanena sÃdhyarye yati pratyaye sati sÃdhayo bhavanti / bhÃvÃrthe punardigÃdipÃÂhe'pi %%Óabdasya vaæÓaÓabdÃntÃnna yat pratyaya÷ / tadantavidhe÷ prati«edhÃt //52// __________ ## %% iti %%Óabdo du«prayukta÷ / %%(PÃ_4,3.144) iti mayaÂà bhavitavyam / nanu vikÃrÃvayavayorarthayormayaÇ vidhÅyate / atra tu %% iti vivak«ÃyÃæ dÃravamiti bhavi«yati ? naitadevamapi syÃt / %%(PÃ_4,2.114) iti chavidhÃnÃt //53// __________ ## mugdhamà , mau¬imÃ[k: prau¬himÃ] ityÃdi«u imanij m­gya÷ anve«aïÅya iti //54// __________ ## aupamyaæ , sÃnnidhyamityÃdayaÓcÃturvarïyavat %%(PÃ_5,1.124) ityatra %%(VÃrttika_3091) iti vÃrtikÃtsvÃrthika«ya¤antÃ÷ //55// __________ #<«ya¤a÷ «itkaraïÃdÅkÃro bahulam // VKal_5,2.56 [*VKal_5,2.55] //># %%(PÃ_5,1.124) iti ya÷ «ya¤ tasya «itkaraïÃdÅkÃro bhavati / sa bahulam / %% ityÃdi«u na bhavati / %% ityÃdi«u vikalpita÷ / sÃmagryaæ sÃmagrÅ , vaidagdhyaæ vaidagdhÅti //56// __________ ## vrÅhyÃdi«u %%Óabdasya pÃÂhÃt dhanvÅti inau sati siddho bhavati //57// __________ ## %% ityatra %% iti na yuktam / vrÅhyÃdi«u %<ÓobhÃ>%Óabdasya pÃÂhe'pi / iniratra na siddhyati / %% tadantavidhiprati«edhÃt / bhavatu và tadantavidhi÷ / karmadhÃrayÃnmatvarthÅyÃnupapatti÷ / laghutvÃt prakramasyeti bahuvrÅhiïaiva bhavitavyam / tatkathamiti matvarthÅyasyÃprÃptau caturasraÓobhÅti prayoga÷ ? / Ãha ---- ïinau / caturasraæ Óobhata iti tÃcchÅlike ïinÃvayaæ prayoga÷ / atha , %% iti katham ? / na hyatra pÆrvavad v­tti÷ Óakyà kartumiti / Óubhe÷ sÃdhukÃriïyÃvaÓyake và ïiniæ k­tvà tadantÃcca bhÃvapratyaye paÓcÃd bahuvrÅhi÷ kartavya÷ / anumeyaæ Óobhitvaæ yasyeti / bhÃvapratyayastu gatÃrthatvÃnna prayukta÷ / yathà ---- %% , %% iti //58// __________ ## %% iti katham ? / matvarthÅyasya cchapratyayasyÃbhÃvÃt / ata Ãha ---- kyaci / kyaci pratyaye sati ka¤cukÅyà iti bhavati / ka¤cukamÃtmana icchanti ka¤cukÅyÃ÷ //59// __________ ## bauddhasya pratiyogino'pek«ÃyÃmapyÃtiÓÃyanikÃstarabÃdayo bhavanti ---- %% iti //60// __________ ## %% ityÃdaya÷ katham ? / Ãha ---- [k: ilaci varïalopÃt] kauÓika--vÃsi«ÂhÃdibhya÷ Óabdebhyo nÅtÃvanukampÃyÃæ và , %%(PÃ_5,3.79) iti-ilaci k­te , %<ÂhÃjÃdÃvÆrdhvaæ dvitÅyÃdaca÷>%(PÃ_5,3.83) iti varïalopÃtsidhyati //61// __________ ## muktaiva mauktikamiti vinayÃdipÃÂhÃt dra«Âavyam / %% iti napuæsakatvam //62// __________ ## prÃtibhÃdaya÷ ÓabdÃ÷ praj¤Ãdi«u dra«ÂavyÃ÷ / pratibhÃ--vik­ti--dvitÃdibhya÷ Óabdebhya÷ praj¤ÃdipÃÂhÃdaïi svÃrthike k­te , prÃtibhaæ , vaik­taæ , dvaitamityÃdaya÷ prayogÃ÷ siddhyantÅti //63// __________ ## %% ityÃdi«u sarajasamiti na yukta÷ prayoga÷ anavyayÅbhÃve / bhÃva eva %%Óabdasye«ÂatvÃt //64// __________ ## %% ityatra %% ityasaæj¤ÃyÃæ na yukta÷ prayoga÷ / %%(PÃ_5,4.132) ityaÇvidhÃnÃt / saæj¤ÃyÃæ hyanaÇ vikalpita÷ / %%(PÃ_5,4.133) iti //65// __________ ## %% ityÃdi«u %%pade it samÃnÃnto durlabha÷ / utpÆtyÃdi«u du÷ÓabdasyÃpÃÂhÃt //66// __________ ## %% iti , %<Óikharadati patati raÓanÃ>% ityÃdi«u sudatyÃdaya÷ ÓabdÃ÷ pratividheyÃ÷ / datrÃdeÓalak«aïÃbhÃvÃt / tatra pratividhÃnam / %%(PÃ_5,4..145)ÃdisÆtre %% ityeke / anye tu varïayanti / sudatyÃdaya÷ stryabhidhÃyino yogarƬhaÓabdÃ÷ / te«u %%(PÃ_5,4.143) iti datrÃdeÓo vikalpena siddha eva iti //67// __________ ## %% ityatra %%ÓabdÃd , %%(PÃ_5,4.151) iti kap na k­ta÷ / %% iti tadantavidhe÷ prati«edhÃt / samÃsavÃkyaæ tvevaæ kartavyam ---- k«ataæ d­¬horo ye«Ãmiti //68// __________ ## avaihÅtyatra v­ddhiravadyà / guïa eva yukta iti //69// __________ ## apÃÇge netraæ yasyÃ÷ seyampÃÇganetretyatra lugalabhya÷ / %%(PÃ_6,3.12) iti saptamyà alugvidhÃnÃt //70// __________ ## Óli«Âapriya÷ , viÓli«ÂakÃnta ityÃdayo ne«ÂÃ÷ / %%(PÃ_6,3.34) iti puævadbhÃvasya priyÃdi«u ni«edhÃt //71// __________ ## %% atra pÆrvapadasya %% ityavivak«itatvÃt[k: vivak«itatvÃt] //72// __________ ## jambulatÃdaya÷ prayogÃ÷ katham ? / Ãha ---- hrasvavidhe÷ / %%(PÃ_6,3.61) iti hrasvavidhÃnÃt //73// __________ ## tilakÃdaya÷ Óabdà ajirÃdi«u dra«ÂavyÃ÷ / anyathà , %% ityÃdi«u matupi , %%(PÃ_6,3.119) iti dÅrghatvaæ syÃt / kecittu varïayanti ---- %%(PÃ_4,2.85) iti yo matup tatrÃyaæ vidhi÷ / te«Ãæ matenÃmarÃvatÅtyÃdÅnÃmasiddhi÷ //74// __________ ## niÓamya -- niÓamayyetyetau Óabdau Órutvetyetasminnarthe / Óame÷ lyapi %%(PÃ_6,4.56) ityayÃdeÓe sati niÓamayyeti bhavitavyam , na niÓamyeti / Ãha ---- prak­tibhedÃt / ÓamerdaivÃdikasya niÓamyeti rÆpam / %<Óamo darÓane>% iti curÃdau ïici mitsaæj¤akasya niÓamayyeti rÆpam //75// __________ ## kathaæ saæyamyaniyamyaÓabdau ? / %%(PÃ_6,4.56) iti ïerayÃdeÓena bhavitavyam / Ãha ---- aïijantatvÃt / dhÃtorïic tu na / gatÃrthatvÃt / yathà ---- %% iti / ïijarthÃnayagatau [k: tu] ïic prayujyata eva / yathà ---- %% iti //76// __________ ## prapÅyetyayaæ Óabda÷ , %% ityetasya / pivaterhi , %%(PÃ_6,4.69) itÅtvaprati«edhÃtprapÃyeti bhavati //77// __________ ## %% ityatra dÆrayatÅti katham ? / ïÃvi«ÂhavadbhÃve %%(PÃ_6,4.156) ityÃdinà guïalopayo÷ k­tayordavayatÅti bhavitavyam / Ãha ---- bahulagrahaïÃt / %%(GaïapÃÂha_203) ityatra bahulagrahaïÃt %%(PÃ_6,4.156) ÃdisÆtreïa yadvihitaæ tanna bhavi«yatÅti //78// __________ ## harati hi vanarÃjirgacchatÅ ÓyÃmabhÃvamityÃdi«u gacchatÅprabh­ti«u Óabde«u , %<ÓapÓyanornityam>% iti numani«edhyo ni«eddhumaÓakya÷ //79// __________ ## %% iti katham ? / gopt­ïà bhavitavyam / %%(PÃ_7,3.73) iti numvidhÃnÃt / Ãha ---- puævadbhÃvÃt / %%(PÃ_7,1.74) iti puævadbhÃvena goptreti bhavati //80// __________ ## %% ityatra vetsyasÅti na siddhyati / iÂprasaÇgÃt / Ãha ---- padabhaÇgÃt siddhyati / vetsyasÅti padaæ bhajyate ---- vetsi , asi / %%ityayaæ nipÃtastvamityasminnarthe / kvacidvÃkyÃlaÇkÃre prayujyate / yathà ---- %% iti / //81// __________ ## %%Óabda÷ siddha÷ / %<ÃgamÃnuÓÃsanamanityam>% iti mukyak­te , yadyanÃdi÷ syÃt //82// __________ ## suh­dayadurh­dayaÓabdÃbhyÃæ yuvÃdipÃÂhÃdaïi k­te , h­dayasya h­dbhÃva÷ / Ãdiv­ddhau sauh­dadaurh­daÓabdau bhavata÷ / suh­ddurh­cchabdÃbhyÃæ yuvÃdipÃÂhÃdevÃïi k­te , %%(PÃ_7,3.19) iti h­dantasya taddhite'ïi k­te satyubhayapadav­ddhau satyÃæ sauhÃrdaæ dauhÃrdamiti bhavati //83// __________ ## rameranudÃttopadeÓatvÃt , %%(PÃ_7,3.34) ityÃdinà v­ddhaprati«edhasyÃbhÃvÃt kathaæ virama iti / Ãha ---- nipÃtanÃt / etattu %% ityatroparama iti / [k: etattu copalak«aïam ----] atantraæ copasarga iti //84// __________ ## uparyÃdi«u Óabde«u sÃmÅpye dvirukte«u %%(PÃ_8,1.7) ityanena %% iti dvitÅyà / vÅpsÃyÃæ tu dvirukte«u «a«Âhyeva bhavati ---- %% //85// __________ ## %%(MeghadÆta 1.9) ityatra %% ityaprakÃrÃrthe bhavati / prakÃrÃrthatve tu %%(PÃ_8,1.12) iti dvirvacane k­te karmadhÃrayavadbhÃve ca mandamandamiti prayoga÷ / mandaæ mandamityatra tu %%(PÃ_8,1.4) iti dvirvacanam / anekabhÃgÃtmakasya nuderyadà sarve bhÃvà mandatvena vyÃptuymi«Âà bhavanti tadà vÅpseti //86// __________ ## %% ityatra %% iti na yukta÷ / %%(PÃ_8,2.37) iti bha«abhÃvaprÃpte÷ / anuprÃsapriyaistatvapabhraæÓa÷ k­ta÷ //87// __________ ## na hyatra patvalak«aïamasti / kaskÃdipÃÂho'pyasya na niÓcita÷ //88// __________ ## %% ityatra %% iti na yukta÷ / %% iti mÆrdhanyavidhÃnÃt //89// __________ ## tena %% ityanena %% evamÃdaya÷ Óabda÷ pratyuktÃ÷ pratyÃkhyÃtÃ÷ / %%(PÃ_8,3.98) %%(PÃ_8,3.99 ga.) iti mÆrdhanyavidhÃnÃt //90// __________ ## %% ityatra %%Óabde %%(PÃ_8,4.8) iti ïatvaæ na bhavati / ÃhitatvasyÃvivak«itatvÃt / svasvÃmibhÃvamÃtraæ hyatra vivak«itam / tena siddham %% iti //91// %% iti kÃvyÃlaÇkÃrasÆtrav­ttau prÃyoyike pa¤came'dhikaraïe dvitÅyo'dhyÃya÷ samÃpta÷ / ÓabdaÓuddhi÷ / samÃptaæ cedaæ prÃyogikaæ pa¤camÃdhikaraïam / =============================================================