Udbhata: Kavyalamkarasarasamgraha,
with Induraja's Laghuvrtti commentary.
Input by members of the Sansnet project
NOTE:
Missing passages have been added according to the ed. by Narayana Daso Banhatti,
Poona 1925 (Bombay Sanskrit and Prakrit Series, LXXIX).
REFERENCES (added according to N.D. Banhatti's edition):
UKss_n.n = _varga.kÃrikÃ
UKss_n.*n = _varga.*sample verse (mostly taken from UdbhaÂa's lost KumÃrasambhava)
#<...># = BOLD for kÃrikÃs
___________________________________________________________________
THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
description character =ASCII
long a à 195
long A ù 249
long i Å 197
long I ý 253
long u Æ 198
long U ô 244
vocalic r 173
vocalic R ã 227
long vocalic r Ì 204
vocalic l Ê 202
long vocalic l Ë 203
velar n Ç 199
velar N § 167
palatal n ¤ 164
palatal N ¥ 165
retroflex t  194
retroflex T è 232
retroflex d ¬ 172
retroflex D Ö 214
retroflex n ï 239
retroflex N × 215
palatal s Ó 211
palatal S Á 193
retroflex s « 171
retroflex S å 229
anusvara æ 230
capital anusvara õ 245
visarga ÷ 247
capital visarga ê 234
Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.
For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________
prastÃvanà /
asminbharatakhaï¬e khalvadyÃvadhi bahava÷ saæsktagranthÃ÷ saæÓodhya mudraïadvÃrà prÃkÃÓyaæ nÅtÃstatra tatra paï¬itaprakÃï¬ai÷ /
tathÃpi katicana prÃjÅnÃ÷ prabandhÃ÷ prakÃÓanÃrhà api pustakakoÓe«veva nilÅnà vartante /
te«Ãmanyatamo 'yaæ kÃvyÃlaÇkÃrasaægrahÃkhya÷ prabandho yo 'dya mahatà prayatnena sahdayahdayavanodÃya prakÃÓyate /
asya kÃvyÃlaÇkÃrasaÇgrahagranthasya praïetà udbhaÂabhaÂÂa÷ /
udbhaÂabhaÂÂasya bhaÂÂodbhaÂaudbhaÂÃcÃrya÷
ityÃpi nÃmollekho granthÃntare«u dÓyate /
udbhaÂabhaÂÂa kaÓmÅre«u jayÃpŬa÷ bhÆpasya sabhÃpatirÃsÅditi kalhaïavaracatarÃjataraÇgiïÅgranthÃdavagamyate /
jayÃpŬanpatirÃjyakÃlastu khrista 779 var«amÃrabhya 813 var«aparyantamÃsÅditi j¤Ãyate /
atastatsabhÃpaterudbhaÂabhaÂÂasyÃpi jÅvitasamaya÷ sa eveti vidu«Ãæ nirïaya÷ /
udbhaÂÃcÃryeïa kumÃrasaæbhavÃkhyaæ kÃvyaæ tathà bhÃmahaktÃlaÇkÃragranthasya vivaraïaæ ca viracitamÃsÅditi j¤Ãyate /
atra pramÃïaæ tu asyÃæ laghuvttau "anena granthaktà khoparacitakumÃrasaæbhavaikadeÓo 'tra udÃharaïatvenopanyasta÷"p0 15 iti "viÓe«oktalak«aïe ca bhÃmahavivaraïe bhaÂÂodbhaÂena ekadeÓaÓbada evaæ vyÃkhyÃta÷"p0 13 iti ca pratÅhÃrendurÃjasyokti÷ /
kÃvyÃlaÇkÃrasÃralaghuvtte÷ praïetà ÓrÅpratahÃrendurÃjastu koÇkaïadeÓavÃstavya÷ kaÓmÅre«u mÅmÃæsÃkhyÃkaraïatarkasÃhityaÓÃstrapÃraægatabhaÂÂaÓrÅmukulÃdadhÅtaÓÃstraÓceti asyà laghuvtte÷ prÃrambhopasaæhÃrayo÷ sthitÃbhyÃæ nimnalikhitapadyÃbhyÃæ sphuÂaæ bhavati /
"vidvadagryÃnmukulakÃdadhigamya vivicyate /
pratÅhÃrendurÃjena kÃvyÃlaÇkÃrasaægraha÷ //
"
"mÅmÃæsÃsÃrameghÃtpadajaladhividhostarkamÃïikyakoÓÃt
sÃhityaÓrÅmurÃrerbudhakusumamadho÷ ÓauripÃdabjabhÇgÃt /
Órutvà saujanyasindhordvajavaramukulÃtkÅrtivallyÃlavÃlÃt
kÃvyÃlaÇkÃrasÃre laghuvavtimadhÃtkauÇkaïa÷ ÓrÅndurÃja÷ //
"iti
pratÅhÃrendurÃjasya jÅvitakÃlastu niÓcitya vaktuæ na Óakyate /
tathÃpyayaæ bhaÂÂodbhasya paÓcÃdbabhÆveti vyaktameva /
anena laghuvttau bhÃmaha--vÃmana---udbhaÂa---ityÃdi prÃcÅnÃlaÇkÃrikÃïÃmevollekha÷ kta÷ natu mahimabhaÂÂa-Ãnandavardhana-kÃvyaprakÃÓakÃrÃdyabhinavÃlaÇkÃrikÃïÃm /
ato 'yaæ khistavar«asya navamadaÓamaÓatakayormadhye babhÆveti tarkyate /
asya granthasyÃdarÓapustakamekameva puïyapattanasthÃrÃjakÅyapustakÃlayÃdhikÃribhi÷ prophesara vinÃyaka sakhÃrÃma ghÃÂe ityetai saæskaraïÃrthe datvanghÅto 'smÅti ktaj¤atayà smarÃmi te«Ãmupaktim /
kÃravÃrapure vidvadanucara÷
ÓrÃvaïa Óu- 12 Óake 1837 maÇgeÓaÓarmÃ.
_______________________________________________________________________________
ÓrÅ÷ /
ÓrÅmad-udbhaÂa-bhaÂÂapraïÅta÷ kÃvyÃlaÇkÃrasaægraha÷ /
prathamo varga÷
ÓrÅmat-pratÅhÃrendu-rÃjaviracitayà kÃvyÃlaÇkÃrasÃralaghuvttyà sameta÷ /
yallak«myà hasitai÷ sitairdhavalitaæ narmoktilÅlÃju«a÷
Óaure÷ sphÅtagabhastikaustubharucà yacca kvacitpÃÂalam /
anyatra cchuritaæ yadambararaca hemaprabhÃdÅprayÃ
tadvak«o 'k«ataÓakracÃpaÓabalavyomÃbhamavyÃjjagat // 1 //
mahi«itavapu«i suradvi«i darÓitabhayamabhayadaæ dyusadmabhya÷ /
nanditasurendravanditamaÇghriyugaæ gauri tava vande // 2 //
vidvadagryÃnmukulakÃdaghigamya vivacyate /
pratÅhÃrendurÃjena kÃvyÃlaÇkÃrasaægraha÷ // 3 //
##
##
atrÃlaÇkÃrà a«ÂÃvuddi«ÂÃ÷ /
tatrÃdau catvÃra÷ ÓabdÃlaÇkÃrà nirÆpitÃ÷ /
rÆpakÃdÅnÃæ tu caturïÃmatra arthÃlaÇkÃratà /
atrÃnuprÃse rÆpake yathÃkramaæ tridheti caturiti vacanaæ vipratipattinirÃsÃrtham /
bhÃmaho hi grÃmyopanÃgarakÃvttabhedena dviprakÃramevÃnuprÃsaæ vyÃkhyÃtavÃn /
tathà rÆpakasya ye catvÃro bhedà vak«yante tanmadhyÃdÃdyameva bhedadvitayaæ prÃdarÓayat /
ata÷ svÃbhimatabhedopadarÓanadvÃreïa evaævidhavipratipattinirÃsÃrthamuddeÓÃvasthÃyÃmevÃnuprÃsastridheti rÆpakaæ caturiti coktam /
rÆpakaæ caturityatra
rÆpakatvena saha ekasminnarthe vartamÃnà sattà rÆpakede«vÃvartamÃnà pratÅyate /
ata÷ pratÅyamÃnà yÃsau rÆpakatvaikÃrthasamavetà sattÃtmikà bhavanakriyà tadabhyÃvttÃvayaæ "dvitricaturbhya÷ suc"(pÃ. a. 5.4.18) iti sucpratyaya÷ /
rÆpakaæ catur«u bhede«u caturo vÃrÃn bhedÃtmanà bhavatÅtyartha÷ /
tatra punaruktavadÃbhÃsaæ procyate------
##
abhinnaæ vastu yasminnudbhÃsate tadabhinnavastu /
bhinnaæ rÆpaæ yayo÷ padayoste bhinnarÆpe /
abhinnavastviva abhÅk«ïamudbhÃsete bhinnarÆpe pade yasmiæstadabhinnavastvivodbhÃsibhinnarÆpapadam /
evamayaæ bahuvrÅhidvitayagarbha÷ pa¤capadobahuvrÅhi÷ /
tatraiko 'bhinnavastviti bahuvrÅhi÷ /
aparastu bhinnarÆpa iti /
tadgarbhaÓcÃyaæ bahuvrÅhirabhinnavastvivodbhÃsibhinnarÆpapadamiti /
anena ca yatra bhinnarÆpe pade ekÃrthavadÃbhÃsete tatpunaruktÃbhÃsaæ kÃvyamalaÇkÃryaæ nirdi«Âam /
yadyapi /
punaruktavadÃbhÃsamityuddeÓe vati÷ prayuktastathÃpi tasyeha gamyamÃnÃrthatvÃdaprayoga÷ /
uddeÓe tvevamanabhidhÃnamabhidhÃvaicitryapradarÓanÃrtham /
kÃcit khalu gamyamÃnÃrthanvayena abhidhÃ
pravartate, kÃcittvabhidhÅyamÃnÃrthanvayena /
tatroddeÓe vatyabhidhÅyamÃnasÃdÓyÃnvayena abhidhà upadarÓità /
iha tvarthasÃmarthyavaseyasÃdÓyÃnvayena /
tadevamarthasÃmarthyÃvaseyena vatyarthenÃnvitaæ punaruktÃbhÃsamatra kÃvyamalaÇkÃryaæ yatkÃvyaæ taddharmatvena punaruktavadÃbhÃsamÃnayo÷ padayoralaÇkÃratvamuktaæ na tu svatantratayà /
phalaæ caivamabhidhÃnasya punaruktavadÃbhÃsamÃnapadasamanvayasya alaÇkÃratÃkhyÃpanam /
alaÇkÃrasya khalvalaÇkÃryaparatantratayà nirÆpaïe kriyamÃïe su«Âhu svarÆpaæ nirÆpitaæ bhavati /
svÃtmanyavasthitasya tasyÃnalaÇkÃratvÃt /
samudgakasthitahÃrakeyÆrapÃrihÃryÃdyalaÇkÃravat /
ata÷ punaruktavadÃbhÃsatvusyÃlaÇkaratÃkhyÃpanÃya kÃvyaparatantratayà nirdeÓo yukta eva /
tasyodÃharaïam------
tadÃprabhti ni÷saÇgÅ nÃgaku¤jarakttibht /
ÓitikaïÂha÷ kÃlagalatsatÅÓokÃnalavyatha÷ // UKss_1.*1 //
tadÃprabhti satÅviyogÃdÃrabhya sa deva÷ ÓitikaïÂho ni÷saÇga÷ san divasÃnatavÃhitavÃniti vak«yamÃïe Óloke vÃkyÃrthaparisamÃpti÷ /
kttiÓcarma /
kÃlavaÓena nivartamÃnà (yÃ) satÅ (tasyÃ÷) viyogena janito ya÷ Óokavahnistadudbhavà pŬà yasya sa tathokta÷ /
atra nÃgaku¤jaraÓabdau ÓitikaïÂhakÃlagalaÓabdau ca punaruktavadÃbhÃsete /
tathÃhi /
nÃgaku¤caraÓabdayorupaktamÃvasthÃyÃæ gajavÃcitvena ekÃrthatvaæ pratibhÃti /
padÃrthanvayaparyÃlocanayà tu tadbÃdhyate /
nÃgaÓabda÷ khalvatra hastivÃcÅ /
ku¤caraÓabdastu tatpraÓaæsÃvagatahetu÷ /
evaæ ÓitikaïÂhakÃlagalaÓabdayorapi
valÅviÓe«ÃvacchinnaÓarÅrÃvayavabhedopetÃrthÃbhidhÃyitvÃtpaunaruktyaæ saæbhÃvyamÃnaæ kÃlagaladiti takÃrÃvadhiparyÃlocanayà cÃpasÃryate /
tenÃtra punaruktÃbhÃsatvam /
nanu chekÃnuprÃsalak«aïÃdanantaraæ punaruktavadÃbhÃsodÃharaïaæ paÂhyate /
tatkathaæ punaruktavadÃbhÃsalak«aïavyÃkhyÃnasamaya eva tasyopanyÃsa÷ kta÷ /
ucyate /
udÃharaïapradarÓanamantareïa lak«aïÃrthasya duradhigamatvÃdihaiva tadupanyastamityado«a÷ /
evamuttaratrÃpi prameyaÓabdÃnusÃreïa granthapÃÂhakramaviparyÃsena vyÃkhyÃyÃæ nÃsÆyitavyam /
pÃÂhakramÃdÃrthakramasya balÅyastvÃt /
chekÃnuprÃsa÷----
##
dvayordvayorajjhalsamudÃyayo÷ su«Âhu sadÓe uccÃraïe kriyamÃïe sati chekÃnuprÃso bhavati /
tathÃvidhà samudÃyÃstatrÃlaÇkÃratÃæ pratipadyante /
dvayordvayoriti svÃrthe 'vadhÃryamÃïe anekasminniti dvirvacanaæ svÃrthagrahaïena vÅpsÃyà nirastatvÃt na yÃvanto 'tra dvikÃ÷ saæbhavanti te«Ãæ sarve«Ãmeva susadÓatvaæ kÃryaæ, kiæ tarhi katipayÃnÃmeva /
vÅpsà hi sÃkalye sati bhavati /
sà cÃtra svÃrthaÓabdena nirastà /
avadhÃryamÃïagrahaïÃcca dvayordvayorevÃtra samudÃyayo÷ sadÓatvaæ, natu trayÃïÃæ trayÃïÃmiti dra«Âavyam /
anekasminniti vacanÃcca asakdevaævidharÆpopanibandhe sati chekÃnuprÃsatà na tu sakditi mantavyam /
parasparamekarÆpÃnvitÃ
rasÃdyabhivyaktyanuguïatvena labdhotkar«Ã varïÃstatsamudÃyà và ÓobhÃtiÓayahetutvena kÃvye k«i«yamÃïà anuprÃsaÓabdenÃnvarthenÃbhidhÅyante /
chekaÓabdena kulÃyÃbhiratÃnÃæ pak«iïÃmabhidhÃnam /
taduktam---"chekÃn ghe«vabhiratÃnuÓanti mgapak«iïa÷"iti /
te«Ãæ ca kulÃyÃbhiratatvÃdanyena kenacidanÃyÃsyamÃnÃnÃmanenÃnuprÃsena sadÓÅ madhurà vÃguccarati /
ato 'yamanuprÃsaÓchekairvyapadiÓyate chekÃnuprÃsa iti /
athavà chekà vidagdhÃ÷ /
tadvallabhatvÃdasya chekÃnuprÃsatà /
tasyodÃharaïam----
sa devo divasÃnninye tasmi¤Óailendrakandare /
gari«Âhago«ÂhÅprathamai÷ pramathai÷ paryupÃsita÷ // UKss_1.*2 //
kandaro guhà /
gari«Âhà gurutamÃ÷ /
'priyasthira-'(pÃ.a.6.4.157) itÅ«Âhani guruÓabdasya garÃdeÓa÷ /
go«ÂhÅ vidagdhÃnÃmÃsanabandha÷ /
prathamai÷ pradhÃnai÷ /
pramathairgaïai÷ /
paryupÃsita÷ sevita÷ /
atra sadevadivasaÓabdau indrakandaraÓabdau gari«Âhago«ÂhÅÓabdau prathamapramathaÓabdau pariupÃsaÓabdau ca dvau dvau ajjhalsamudÃyau susadÓÃvccÃritau tena chekÃnuprÃsatà /
kvacittu 'ninye tasmin'ityatra 'ninye 'nyasmin'iti pÃÂha÷ /
tadà caitadapyudÃharaïe 'ntarbhavatÅti /
anuprÃsa÷ /
sa ca trividho vttisaæÓrayÃt /
yadvak«yati-----
"sarÆpavya¤jananyÃsaæ tis«vetÃsu vtti«u /
pthakpthaganuprÃsamuÓanti kavaya÷ sadÃ"iti /
asyÃrtha÷----
tri«vete«u yathÃyogaæ rasÃdyabhivyaktyanuguïe«u varïavyavahÃre«uya÷ sarÆpÃïÃæ vya¤janÃnÃæ pthak pthagupanibandhastamanuprÃsaæ kavaya÷ sadecchantÅti /
atastÃstÃvadvttyo rasÃdyabhivyaktyanuguïavarïavyavahÃrÃtmikÃ÷ prathamamabhidhÅyante /
tÃÓca tisra÷, paru«opanÃgarikÃgrÃmyatvabhedÃt /
tatra paru«Ã----
#<Óa«ÃbhyÃæ rephasaæyogai«Âavargeïa ca yojità /
para«Ã nÃma vtti÷ syÃt hlahvahyÃdyaiÓca saæyutà // UKss_1.4 //>#
ÓakÃra«akÃrÃdiyuktau varïavyavahÃra÷ paru«Ãkhyà vtti÷ /
rephopalak«itÃ÷ saæyogÃ÷ krarkÃdayo rephasaæyogÃ÷ /
ÂakÃropalak«ito varga«Âavarga÷ ÂaÂha¬a¬haïeti /
asyÃæ vttau yo 'nuprÃsa÷ sa paru«ÃnuprÃsa÷ /
tasyodÃharaïam----
tatra toyÃÓayÃÓe«avyÃkoÓitakuÓeÓayà /
cakÃÓe ÓÃlikiæÓÃrukapiÓÃÓÃmukhà Óarat // UKss_1.*3 //
toyÃÓaye«u aÓe«aæ sÃkalyena vyÃkoÓitÃni vikÃsitÃni kuÓeÓayÃni padmÃni yayà iti samÃsa÷ /
tathà ÓÃlÅnÃæ dhÃnyÃnÃæ kiæÓÃrubhi÷ ÓÆkai÷ kapiÓÃni pi¤jarÃïi ÃÓÃmukhÃni digavakÃÓà yasyÃmiti samÃsa÷ /
ayaæ ca ÓakÃrasya sÃrÆpyeïopanibandhÃtparu«ÃnuprÃsa÷ /
apanÃgarikÃ-----
##
sarÆpÃïÃæ varïÃnÃæ ye saæyogÃ÷ kkappacca ityÃdayastairyuktà /
tathà vargÃntyair Ça¤aïanamai÷ Çka¤caïÂantampa-ityÃdirÆpatayà upari ye yuktÃ÷ kÃdayo makÃrÃntÃ÷ sparÓÃstairyuktà upanÃgarikà vtti÷ /
e«Ã khalu nÃgarikayà vaidagdhÅju«Ã vanitayà upamÅyate tata upanÃgarikà /
nÃgarikayà upamità upanÃgariketi /
"avÃdaya÷ «ÂÃdyarthe ttÅyayÃ"iti samÃsa÷ /
tasyÃmupanÃgarikÃnuprÃsa÷ /
tasyodÃharaïaæ ca---
sÃndrÃravindavndotthamakarandÃmbubindubhi÷ /
syandibhi÷ sundaraspandaæ nanditendindirà kvacit // UKss_1.*4 //
atra dakÃrÃkhya÷ sparÓo nakÃreïopari vyavasthitena yukta÷ sÃrÆpyeïopanibaddha÷ /
sÃndrà ghanà aravindavndotthà makarandÃmbubindava iti saæbandha÷ /
sundaraspandaæ spandibhiriti sÃmÃnyabhÆta÷ spanda÷ sundaraspandamiti viÓi«Âena spandena viÓe«ito raipo«aæ pu«ïÃtÅtivat /
sundara÷ spandoyasminniti hi sÃmÃnyabhÆte
spandane anyapadÃrthe sundaratÃviÓi«Âaæ spandanaæ vttipadÃrthabhÆtam /
indindirà bhramarÃ÷ //
grÃmyÃ-----
#<Óe«airvaïairyathÃyogaæ kathitÃæ komalÃkhyayà /
grÃmyaæ vrtti praÓaæsanti kÃvye«vÃdtabuddhaya÷ // UKss_1.6 //>#
paru«opanÃgarikopayuktavarïÃvaÓi«ÂairvarïairlakÃrÃdibhirupanibadhyamÃnà grÃmyà /
tasyà eva ca aparaæ nÃmadheyaæ komaleti /
komalÃkhyayà kathitÃmiti saæbandha÷ /
tasyÃæ cÃnuprÃso grÃmyÃnuprÃsa÷ /
tasyodÃharaïam----
kelilolÃlimÃlÃnÃæ kalai÷ kolÃhalai÷ kvacit /
kurvatÅ kÃnanÃrƬhaÓrÅnÆpuraravabhramam // UKss_1.*5 //
kelilolÃ÷ krŬÃlampaÂÃ÷ /
kalairmadhurai÷ /
bhramo bhrÃntirviparyayapratyaya÷ /
atra lakÃrakakÃrarephÃ÷ sÃrÆpyeïopanibaddhÃ÷ /
evametÃstisro vttayo vyÃkhyÃtÃ÷ /
tÃsu ca rasÃdyabhivyaktyÃnuguïyena pthak pthaganuprÃso nibadhyate tadÃha----
##
ayaæ Óloka÷ sodÃharaïo vttisvarÆpanirÆpaïaprasaÇgena vyÃkhyÃta÷ /
lÃÂÃnuprÃsa÷----
##
##
##
ÓabdÃnÃmanupalabhyamÃnasuptiÇÃæ tathà padÃnÃmupalabhyamÃnasuptiÇÃæ, ubhaye«Ãæ ca ÓabdapadÃnÃæ svarÆpasya varïÃtmana÷ abhidheyasya ca nirantaraÓabdavyÃpÃragocarÅktasya vÃcyasyÃrthasyÃbhede 'pi phalÃntarÃttÃtparyabhedÃt punarukti÷ sà lÃÂadeÓanivÃsijanavallabhatvÃllÃÂÃnuprÃso 'bhidhÅyate /
sa ca prathamaæ tÃvatrriprakÃra÷ /
dvayo÷ svatantrayordvayo÷ paratantrayo÷ svatantraparatantrayoÓca bhÃvÃt /
tatra yasyÃvaddvayo÷ svatantrayo÷ sa dviprakÃra÷ /
ekaikasmin pade padasamudÃyÃtmake ca pÃde bhÃvÃt /
taduktam----
"svatantrapadarÆpema dvayorvÃpi prayogata÷ /
bhidyate 'nekadhà bhedai÷ pÃdÃbhyÃsakrameïa ca //
"iti /
atra hi svatantrapadÃtmakatvena dvayo÷ prayogÃdekaikapadÃÓrayo lÃÂÃnuprÃso 'bhihita÷ /
tasyodÃharaïam-----
kÃÓÃ÷ kÃÓà ivodbhÃnti sarÃæsÅva sarÃæsi ca /
cetÃæsyÃcik«ipuryÆnÃæ nimnagà iva nimnagÃ÷ // UKss_1.*6 //
Ãcik«ipurapatdtavanta÷ /
atra kÃÓÃdaya÷ Óabdà aparai÷ kÃÓÃdibhi÷ Óabdai ekarÆpà ekÃbhidheyÃÓca /
tÃtparyabhedena tu te«Ãæ punarukti÷ /
tathà hyatra eke«Ãæ kÃÓÃdiÓabdÃnÃæ jÃtibhedoparaktadravyaparatayà prayoga÷ /
apare«Ãæ tu ananvayÃlaÇkÃracchÃyayà upamÃnÃntaravyÃvttiparatayà /
atra ca svÃtantryaæ padÃnÃæ, kÃÓÃdÅnÃmupalabhyamÃnasuptiÇrÆpatvÃt /
ekaikarÆpatayà cÃvtterupanibandha÷ /
padasamudÃyÃtmakasya tu pÃdasya svarÆpÃrthÃviÓe«e tÃtparyabhedena punaruktau pÃdÃbhyÃsaparipÃÂyà svatantrapadÃÓrayo lÃÂÃnuprÃso bhavati /
pÃdÃbhyÃsakrameïa ceti kramagrahaïena sakddvistriÓca pÃdÃbhyÃse ye bhedÃ÷ saæbhavanti tatsvÅkÃreïa pÃdÃbhyÃse lÃÂÃnuprÃsasya pravtti÷ sÆcità /
tasyodÃharaïam----
striyo mahati bhartbhya Ãgasyapi na cukrudhu÷ /
bhartÃro 'pi sati strÅbhya Ãgasyapi na cukrudhu÷ // UKss_1.*7 //
mahatyapyÃgasÅti saæbandha÷ /
tathà ca satyapyÃgasÅti bhartbhya iti strÅbhya iti ca 'krudha druhe'ti saæpradÃnatà /
atra ekatra pÃde nÃyakagatÃparÃdhavi«ayatvena strÅkartka÷ krodhÃbhÃva÷ pratipÃdita÷ /
aparatra tu nÃyikÃnÃæ yo bhartpraïayÃtikramÃtmako 'parÃdhastadvi«ayo nÃyakakartka÷ krodhÃbhÃvobhihita÷ /
atastÃtparyabheda÷ svarÆpÃrthÃviÓe«aÓca /
padasamudÃyÃtmakasya ca pÃdasyÃbhyÃsa÷ /
evamayaæ svatantrapadÃÓrayo lÃÂÃnuprÃso dvividho 'bhihita÷ /
ekaikapadÃÓraya÷ padasamudÃyÃÓrayaÓca svatantrapadÃÓrayo lÃÂÃnuprÃsa÷ /
dvayoranupalabhyamÃnasupti¬o÷ paratantrayo÷ Óabdayoryo lÃÂÃnuprÃsastasyÃpi dvaividhyaæ, padadvitayÃÓrayatvena ekapadÃdhÃratvena ca /
taduktam----
'sa padadvitayasthityà dvayo÷'iti /
so 'nekadhà bhedairbhidyate iti saæbandha÷ /
tathà dvayorvaikapadÃÓrayÃditi /
pÆrvasyodÃharaïam----
kvaciÂutphullakamalà kamalabhrÃnta«aÂpadà /
«aÂpadakvÃmamukharà mukharasphÃrasÃrasà // UKss_1.*8 //
sÃrasÃ÷ lak«maïÃkhyÃ÷ pak«iviÓe«Ã÷ /
atra kamala«aÂpadamukharaÓabdÃnÃæ svarÆpÃrthabhede 'pi tÃtparyabhedena punarukti÷ padadvitayÃÓrayitvaæ ca /
tÃtparyabhedaÓcÃtra kamala«aÂpadaÓabdayo÷ kÃrakaÓaktibhedÃt /
tathÃhi /
pÆrva÷ kamalaÓabdo 'tra vikÃsakriyÃkarttvaparatayopÃtta÷, uttarastu bhramaïakriyÃkartbhÆta«aÂpadÃdhÃratvena /
tathà pÆrva÷ «aÂpadaÓabdo bhramaïakriyÃæ prati karttvenopavarïita÷, uttarastu kvÃïakriyÃsaæbandhitvena /
mukharaÓabdau tu
viÓe«aïabhÆtaæ
saÓabdatvaæ bhinnÃrthani«ÂhatayÃvagamayata÷ /
tathÃhi /
pÆrveïa mukharaÓabdena Óaranni«Âhaæ maukharyamavagamyate, apareïa tu sÃrasani«Âham /
evamayaæ padadvitayaparatantraÓabdadvayÃÓrayo lÃÂÃnuprÃso 'bhihita÷ /
ekapadÃÓrayaÓabdadvitayavarti tu "dvayorvaikapadÃÓrayÃt" ityukta÷ /
tasyodÃharaïam----
jitÃnyapu«Âaki¤jalkaki¤jalkaÓreïiÓobhitam /
lebhe 'vataæsatÃæ nÃrÅmukhendu«vasitotpalam // UKss_1.*9 //
atra nÃrÅmukhe«viti vadanÃnÃæ candreïopamitatvÃdasitotpalasya ÓaÓakarÆpatà dhvanyate /
ki¤jalkaÓabdayoÓcÃtra svarÆpÃrthÃbheda ekapadÃÓrayatvaæ tÃtparyabhedaÓca /
ekasya jÅyamÃnatayà upÃdÃnÃt, aparasya jayanakriyÃkartbhÆtÃyÃsau Óreïistatsaæbandhitvena /
evamayaæ paratantrayo÷ ÓabdayorlÃÂÃnuprÃso dvividho nirÆpita÷ /
svatantraparatantrayostu yatraikasya Óabdasya padÃntarÃnupraveÓa÷, aparasya tu svÃtantryeïa padarÆpatayÃvasthÃnaæ tatra bhavati /
taduktam---'ekasya pÆrvavattadanyasya svatantratvÃt'iti /
ekasya pÆrvavatpadÃntarÃÓrayeïÃvasthÃnÃdityartha÷ /
tasyodÃharaïam---
padminÅæ padminÅgìhasphayÃgatya mÃnasÃt /
antardanturayÃmÃsurhaæsà haæsakulÃlayÃt // UKss_1.*10 //
mÃnasÃt saroviÓe«Ãt /
danturayÃmÃsu÷ mahattvÃcchuklatvÃcca unnatadantà iva cakru÷ /
atra svarÆpÃrthÃphabhede 'pi padminÅÓabdayorhaæsaÓabdayoÓca tÃtparyabedÃtpunarukti÷ /
ekasya padÃntarÃnupraveÓa÷, aparasya ca sphÃvi«ayapratipÃdanÃrthatvÃt /
tathà ekasya haæsaÓabdasya danturaïakriyÃkartbhÆtÃrthÃbhidhÃyitvÃt, aparasya tu kulasaæbandhitvÃt /
evamayaæ pa¤cavidho lÃÂÃnuprÃsa÷ pratipÃdita÷ /
svatantraparatantrÃïÃæ tasya pratyekaæ dvibhedatvÃt svatantrapara tantrayoÓca samuditayorekaprakÃratvÃt //
rÆpakam---
#<Órutyà saæbandhavirahÃdyatpadena padÃntaram /
guïavtti pradhÃnena yujyate rÆpakaæ tu tat // UKss_1.11 //>#
##
##
padÃntarasya guïavtterapareïa padena yoge rÆpakaæ bhavati /
nanvevaæ sati nÅlamutpalamityatrÃpi nÅlaÓabdasya guïavtterutpalaÓabdena yoge rÆpakatÃprasaÇga ityÃÓaÇkyoktaæ---Órutyà saæbandhavirahÃditi /
ÓrutirnirantarÃrthani«Âha÷ ÓabdavyÃpÃra÷ /
tayà Órutyà anupapadyamÃnapadÃntarasaæbandhaæ sat padÃntaraæ guïavtti yatrÃpareïa padena yujyate tatra rÆpakatà /
yathÃ----
jyotsnÃmbunendukumbhena tÃrÃkusumaÓÃritam /
kramaÓo rÃtrikanyÃbhirvyomodyÃnamasicyata // UKss_1.*11 //
iti /
atrÃmbuÓabdo nirantarÃrthani«ÂhaÓabdavyÃpÃragocarÅkte udakatve vartamÃno jyotsnÃÓabdena sÃmÃnÃdhikaraïyaæ nÃnubhavati /
ambutvajyotsnÃtvayorekÃrthasamavÃyÃbhÃvÃt /
ato 'mbugatÃ÷ ÓauklyÃhlÃdakatvaprasaraïaÓÅlatvÃdayo ye guïÃstatsadÓajyotsnÃgataguïavtti÷ sannambuÓabdo jyotsnÃyÃæ vartate /
tenÃmbuÓabdasya Órutyà nirantarÃrthani«Âhena abhidhÃvyÃpÃreïa ya÷ padÃntareïa jyotsnÃÓabdena saæbandhastacchÆnyatvÃdguïavttità /
ato 'tra
rÆpakatà /
nacaivaæ nÅlamutpalamityÃdau Órutyà saæbandhavirahÃdguïavttitvaæ, kiætarhi svata eveti na rÆpakatÃprasaÇga÷ /
nanu viruddhÃrthÃbhidhÃyino÷ samÃnÃdhikaraïayo÷ ÓabdayornirantarÃrthani«Âhena abhidhÃvyÃpÃreïa anupapdyamÃnÃnyonyasamanvayatvÃdyadyekasya lak«aïayà guïavttitvamabhidhÅyate, evaæ sati paryÃyeïÃtra guïavttitvaæ prÃpnoti /
niyamakaraïÃbhÃvÃt /
tataÓca yathÃmbuÓabdasya jyotsnÃÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyÃdguïavttitvamuktaæ, tadvajjyotsnÃÓabdasyÃpi ambuÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyÃdguïavttitvaæ kathaæ na syÃdityÃÓaÇkyoktaæ pradhÃneneti /
pradhÃnÃrthÃnurodhena upasarjanasya lak«aïayà guïavttitvamupapannam /
pradhÃnavaÓavartitvÃdguïÃnÃmityabhiprÃya÷ /
ataÓca prÃkaraïikÃrthÃbhidhÃyitvÃtpradhÃnÃrthavi«ayo yo jyotsnÃÓabda÷ tadanurodhena ambuÓabdasya aprÃkaraïikÃrthatvÃdapradhÃnÃrthasya guïavttitvamupapannamiti na paryÃyeïa jyotsnÃmbuÓabdayo÷ parasparÃnurodhena guïavttitpaprasaÇga÷ /
nanu ca jyotsnÃmbunetyatra ambuna÷ prÃdhÃnyaæ jyotsnÃyÃÓca guïabhÃva÷ /
tathà hi /
etasmi¤Óloke tadbhÃvÃdhyavasÃnena sekÃvacchÃditarÆpatayà sekÃtmakatvena yÃsau vyomno vyÃptirasicyateti pratipÃditÃ, tayà svasÃdhanabhÆtaæ yattadambho 'pek«itaæ tadatra jyotsnayà viÓi«yate jyotsnaivÃmbviti /
yadatra sekasÃdhanatvenÃmbu apek«itaæ tajjyotsnaivetyartha÷ /
uktaæ ca "upasarjanopameyaæ ktvà tu samÃsametayorubhayo÷ /
yacca prayucyate tadrÆpakamanyatsamÃsoktam"iti /
etayorubhayoriti /
upamÃnopameyayorityartha÷ /
tatkathamidamuktaæ jyotsnÃpadasya prÃdhÃnyÃttadvaÓenÃmbuÓabdasya guïavttitvaæ kalpyate iti /
ucyate /
atra khalu dve 'vasthe vidyete /
ekà tÃvajjyotsnÃyà ambÆkaraïÃvasthà /
aparà tu ambutvamÃpÃditÃyà jyotsnÃyÃ÷ sekasaæbandharÆpà /
tatra yadà tÃvajjyotsnà amburÆpatvamÃpadyate tadà prÃkaraïikatvÃt jyotsnà pradhÃnam /
ambu ca tadviparyayÃdguïa÷ /
tadÃnÅæ cÃmbuÓabdo jyotsnÃÓabdÃnurodhenÃmbugataÓauklyÃdiguïasadÓaguïayogÃllak«aïayà jyotsnÃyÃæ vttimanubhavati /
tadà ca tasya pradhÃnÃrthÃnurodhÃdguïavttitvena rÆpakatvamuktam /
yadà tvasau ambuÓabda ÃpÃditÃmbubhÃvajyotsnÃbhidhÃyÅ san sekakriyayà samanvayamÃpadyamÃno yadetadatra sekasÃdhanatvenÃmbu upayujyate tajjyotsnaiveti jyotsnayà viÓi«yate tadà tasya na rÆpakÃvasthà /
pÆrvÃvasthÃyÃmevÃnubhÆtaguïavttitvÃt /
atastasyÃmavasthÃyÃmasau atiÓayokticchÃyÃæ bhajate /
pÆrvÃvasthÃpek«ayÃtvetadrÆpakamuktam /
pradhÃnÃnurodhena tatra guïe«u vartamÃnatvÃt /
rÆpakatvaæ cÃtrÃdhyÃropyamÃïagatena rÆpeïa adhyÃropavi«ayasya vastuno rÆpavata÷ kriyamÃïatvÃdanvarthaæ dra«Âavyam /
atra copamÃnavartino ye guïÃstatsadÓaguïadarÓanÃdupameya upamÃnagatayo÷ ÓabdarÆpayorÃropa÷ /
tatra trayo darÓanabhedÃ÷ /
kecidatra ÓabdÃropapÆrvakamarthÃropaæ bruvate, apare tvarthÃropapÆrvakaæ ÓabdÃropam /
anyaistu ÓabdÃropÃrthÃropayoryaugapadyamabhidhÅyate /
ayameva ca pak«o yukta iva dÓyate /
tadÃhu÷---
"ÓabdopacÃrÃttadrÆpaæ rÆpake kaiÓciducyate /
tÃdrÆpyÃropataÓcÃnyai÷ ÓabdÃropo 'tra kathyate //
upamÃnaguïaistulyÃnupameyagatÃn guïÃn /
paÓyatÃæ tu sakdbhÃti tatra tacchabdarÆpatà //
iti /
tatreti /
upameye ityartha÷ /
tacchabdarÆpateti /
upamÃnaÓabdÃropa upamÃnarÆpÃropaÓca /
tasya ca rÆpakasya dviprakÃratà /
svakaïÂhena sakalarÆpaïÃbhidhÃnÃdeka÷ prakÃra÷ /
taduktm---"bandhastasya yata÷ Órutyà tena tatsamastavastuvi«ayam"iti /
ÓrutirnirantarÃrthani«Âho 'bhidhÃvyÃpÃrastasyodÃharaïaæ 'jyotsnÃmbunÃ'ityÃdyuktam /
ÓÃritaæ Óabalitam /
atra hi sarve«Ãmeva rÆpyatvenopÃttÃnÃæ jyotsnendutÃrÃrÃtrivyomnÃæ yathÃkramamambukumbhakusumakanyodyÃnÃni rÆpakatvena svakaïÂhenopÃttÃni, na tvarthÃk«iptaæ kasyacidrÆpaïam /
tena ÓrutyaivÃtra rÆpaïà /
ata÷ samastavastuvi«ayatvam /
samagrÃïi hyatra rÆpyatvenÃbhimatÃni vastÆni svakaïÂhenopÃttasya rÆpakasya vi«aya÷ /
ayamasÃveka÷ prakÃra÷ /
yatra tu kiæcitsvakaïÂhena kiæciccÃrthÃdra«aïaæ bhavati, tatra ÓrutyarthÃbhyÃæ rÆpaïÃdapara÷ prakÃro bhavati /
tatra caikadeÓavivartitvam, ekadeÓaviÓe«eïa
svakaïÂhoktyà vartanÃt /
taduktaæ 'yataÓca ÓrutyarthÃbhyÃæ tasya bandhastena tadekadeÓavivarti ca'iti /
tasyodÃharaïam----
utpatadbhi÷ patadbhiÓca picchÃlÅbÃlaÓÃlibhi÷ /
rÃjahaæsairavÅjyanta Óaradaiva saronpÃ÷ // UKss_1.*12 //
picchÃlya÷ pak«apaÇktaya÷ /
rÃjahaæsà raktaca¤cupÃdà haæsÃ÷ /
avÅjyanteti /
vÅjirdhÃtu«vapaÂhito 'pi Ói«ÂhaprayogÃt milikhaciklavik«apivaddhà tutayà dra«Âavya÷ /
atra dve rÆpaïe svakaïÂhenÃbhihite picchÃlÅbÃlaÓÃlibhiriti saronpà iti ca /
tathà hi ekatra picchÃlyo bÃlarÆpatvena rÆpitÃ÷, aparatra tu sarÃæsi nparÆpatvena /
rÃjahaæsÃnÃæ cÃmararÆpatvena rÆpaïà arthÃk«iptÃ, ÓaradaÓca praktÃyà nÃyikÃtvena /
ÓarannÃyikayà kartbhÆtayà rÃjahaæsacÃmarai÷ picchÃlÅbÃlaÓÃlibhi÷ saronpà vÅjyante smeti hyatra vÃkyÃrtha÷ /
evametau rÆpakasya samastavastuvi«ayaikadeÓavivartilak«aïau dvau prakÃrÃvuktau /
yadi và mÃlÃrÆpakasya samastavastuvi«ayatà tatra hyekasmin rÆpye samuccayena asyante k«ipyante bahÆni rÆpakÃïi /
taduktaæ ----
'samastavastuvi«ayaæ mÃlÃrÆpakamucyate /
'yadveti prakÃrÃntaropak«epÃrtha÷ /
tasyodÃharaïam---
vanÃntadevatÃveïya÷ pÃnthastrÅkÃlaÓÇkhalÃ÷ /
mÃrapravÅrÃsilatà bhÇgamÃlÃÓcakÃsire // UKss_1.*13 //
vanÃntà vanaikadeÓa÷ /
veïya÷ keÓapÃÓÃ÷ /
kÃlaÓÇkhalà antakaprayuktà Ãkar«aïaÓÇkhalÃ÷ /
mÃrapravÅrà manmathasaæbandhino bhaÂÃ÷ /
atra bhÇgamÃlÃnÃmeva kevalÃnÃæ rÆpyatvenopÃttÃnÃæ tisro rÆpaïÃ÷ ktÃ÷ vanÃntadevatÃveïya ityevamÃdinà /
tenÃtra samastavastuvi«ayatÃ, ekasmin rÆpye samuccayena bahÆnÃæ rÆpaïÃnÃæ k«iptatvÃt-----
ekadeÓavivarti tu pararÆpeïa rÆpaïÃdbhavati /
taduktaæ 'ekadeÓavtti syÃtpararÆpema rÆpaïÃt'iti /
tasyodÃharaïam /
ÃsÃradhÃrÃviÓikhairnabhobhÃgaprabhÃsibhi÷ /
prasÃdhyate sma dhavalairÃÓÃrÃjyaæ balÃhakai÷ // UKss_1.*14 //
ÃsÃro vegavadvar«am /
viÓikhÃ÷ ÓarÃ÷ /
atra prasÃdhyata ityayaæ Óabda÷ Óle«acchÃyayà dvayorarthayorvartate bhÆ«aïe upÃrjane ca /
tatra bhÆ«aïaæ praktam /
Óaratsamayo hyatra prastuta÷ /
tatra ca ÓuklairbalÃhakairdiÓo bhÆ«yante /
yadupÃrjanaæ tadapraktatvÃdatra paramanyat /
tasya ca parasyÃpraktasya upÃrjanasya yattadrÆpaæ kÃrakakadambakaæ yena tadrÆpavatktrayate npaviÓikharÃjyasaægrÃmabhÆmyÃtmakaæ tenÃtra yathÃkramaæ balÃhakÃsÃradhÃrÃdiÇabhobhÃgÃnÃæ rÆpyatvenÃbhimatÃnÃæ rÆpaïà vihità /
tenÃtraikadeÓavttitvam /
ekadeÓavttÅtyatra hi ekadà andà ÅÓa÷ prabhavi«ïuryo vÃkyÃrthastadvttatvaæ rÆpakasyÃbhimatam /
viÓe«oktilak«aïe ca bhÃmahavivaraïe bhaÂÂodbhaÂena ekadeÓaÓabda evaæ vyÃkhyÃto yathohÃsmÃbhirnirÆpita÷ tatra viÓe«oktilak«aïam----
"ekadeÓasya vigame yà guïÃntarasaæstuti /
viÓe«aprathanÃyÃsau viÓe«oktirmatà yathÃ"iti /
tenÃtra viÓe«oktilak«aïavadekadeÓaÓabdena anyadà prabhavi«ïurvÃkyÃrtha ucyate, anyatra ca anyadà prabhavi«ïÆpÃrjanam /
apraktaæ hi tat Óle«avaÓenÃtra nÅtaæ, tenÃtraikadeÓavttità //
dÅpakam----
#<ÃdimadhyÃntavi«ayÃ÷ prÃdhÃnyetarayogina÷ /
antargatopamÃdharmà yatra taddÅpakaæ vidu÷ // UKss_1.14 //>#
yatrÃntargator'thasÃmarthyÃvaseyatvÃdupamÃnopameyabhÃvo ye«Ãæ tathÃvidhÃnÃæ dharmaïÃmupanibandhastatra kÃvyadÅpakaæ bhavati /
tathÃvidhakÃvyavi«ayatvÃcca dÅpakasya tatkÃvyaæ dÅpakamityupacÃrÃtsÃmÃnÃdhikaraïyam /
atra ca dharmÃïÃmekavÃramupanibandho dra«Âavya÷ /
asakdupÃdÃne hi te«Ãæ prativastÆpamÃæ vak«yati /
ata eva caikadeÓavartinÃmapi te«Ãæ dharmÃïÃæ yau dvau upamÃnopameyabhÃvena avasthitau vÃkyÃrthau bahabo và tathÃvidhÃstaduddÅpanahetutvÃddÅpakatà /
yÃvacca te«Ãæ dharmÃïÃmupamÃnopameyabhÃvasamanvayenÃtropanibandhastÃvadbalÃtprÃdhÃnyetarayogitvamÃpatati /
upameyasya /
prÃkaraïikatayà prÃdhÃnyÃdupamÃnasya ca tÃdarthyena
guïabhÃvÃt /
evaæ ca prÃdhÃnyetarayogina ityayamatrÃnuvÃda÷ /
prÃptÃrthatvÃt /
prÃdhÃnyaæ ca itaraccÃprÃdhÃnyam /
tÃbhyÃæ yoga÷ saæbandho vidyate ye«Ãæ te tathoktÃ÷ /
asya ca dÅpakasya traividhyam, te«Ãæ dharmÃïÃmÃdimadhyÃntavÃkyavi«ayatvenopanibandhÃt /
taduktam 'ÃdimadhyÃntavi«ayÃ÷'iti /
tatrÃdidÅpakasyodÃharaïam----
saæjahÃra ÓaratkÃla÷ kadambakusumaÓriya÷ /
preyoviyoginÅnÃæ ca ni÷Óe«asukhasampada÷ // UKss_1.*15 //
atra saæharaïÃtmà dharma÷ kadambakusumaÓobhÃkarmakatvena virahiïÅsukhasampatkarmakatvena ca upanibadhyamÃno 'ntargatopama÷ /
ÓaratsamayasyopavarïyamÃnatayà kadambakusumaÓrÅsaæharasya prÃkaraïikÃrthani«ÂhatvÃdivrahiïÅsukhasaæpatsaæhÃrasya cÃprÃkaraïikÃrthavi«ayatvÃt /
tenÃtrÃntargatopamatvam, yathà preyoviyoginÅnÃæ ni÷Óe«Ã÷ sukhasampada÷ saæjahÃra tathà kadambakusumaÓriyo 'pÅti /
ÓaratkÃlaÓabdasya cÃtra Óaratsamaya÷ Óle«acchÃyayà antakÃnura¤cito vÃcya÷ /
saæhÃrasyÃntakakarmatvÃt /
atra ca prathama eva vÃkye saæjahÃretyasyopanibaddhasya dvitÅyavÃkye anu«aÇgacchÃyayà upajÅvyamÃnatvÃdÃdidÅpakatvam /
madhyadÅpakasyodÃharaïam----
videÓavasatiryÃtapatakÃjanadarÓanam /
du÷khÃya kevalamabhÆccharaccÃsau pravÃsinÃm // UKss_1.*16 //
yÃtapatikÃ÷ pro«itabhartkÃ÷ /
Óarada÷ prÃkaraïikatvÃdvideÓavasatiyÃtapatikÃjanadarÓanayoÓcÃprÃkaraïikatvÃdatrÃntargatopamatà /
atra ca yÃtapatikÃjanadarÓanaæ du÷khÃya kevalamabhÆditi madhyame vÃkye pravÃsidu÷ khaikahetutvalak«aïo dharma upÃtta÷ sannÃdyantÃbhyÃæ vÃkyÃbhyÃæ pÆrvavadupajÅvyate /
tena madhyadÅpakatà /
antadÅpakasyodÃharaïam----
tadÃnÅæ sphÅtalÃvaïyacandrikÃbharanirbhara÷ /
kÃntÃnanendurinduÓca kasaya nÃnandako 'bhavat // UKss_1.*17 //
tadÃnÅæ Óaratsamaye /
atra indu÷ prÃkaraïika÷ Óaratsamayasya upavarïyamÃnatvÃt /
kÃntÃnanendustvaprÃkaraïika÷ /
ante ca sarvasukhahetutvamupanibaddhaæ sat pÆrvatra upajÅvyate /
tenÃtrÃntadÅpakatà /
evametaddÅpakaæ lak«itamudÃhtaæ ca //
nanu upamÃyà 'upamà dÅpakaæ ca'iti pÆrvamaddi«ÂatvÃt yathoddeÓalak«aïamiti nyÃyÃttsyà eva pÆrvaæ lak«aïaæ kartavyam, paÓcÃttu dÅpakasya /
tatkathamÃdau dÅpakaæ lak«itamiti vaktavyam /
ucyate /
anena graæthaktà svoparacitakumÃrasaæbhavaikadeÓo 'tra udÃharaïatvenopanyasta÷ /
tak«a pÆrvaæ dÅpakasyodÃharaïÃni /
tadanusandhÃnÃvicchedÃyÃtra uddeÓakrama÷ /
parityakta÷ /
uddeÓastu tathà na kto vttabhaÇgabhayÃt /
evamuttaratrÃpi lak«aïe«u uddeÓakramÃnanusÃraïasamÃdhirvÃcya÷ //
upamÃ----
##
##
##
##
##
##
#<«a«ÂhÅsaptamyantÃcca yo vatirnÃmatastadabhidhaye /
kalpatprabhtibhiranyaiÓca taddhitai÷ sà nibadhyate kavibhi÷ // UKss_1.21 //>#
sÃdÓyasaæbandhitvenopÃdÅyate yatprÃkaraïikaæ tadupameyam /
na khalu prÃkaraïikasyÃpi sÃdÓyasaæbandhitvena anupÃdÅyamÃnasyopameyatÃ, yathà rÃj¤a÷ puru«amÃnayetyatra puru«asya /
puru«o hyatrÃnÅyamÃnatvena codyamÃnatvÃtsatyapi prÃkaraïikatve sÃdsyasaæbandhitvenÃnupÃdÅyamÃnatvÃnnopameya÷ /
satyapi ca sÃdÓyasaæbandhitvenopÃdÃne yasya prÃkaraïikatvaæ nÃsti tasyopamÃnatvaæ, na tÆpameyatvamiti prÃkaraïikamityuktam /
tadevaæ sÃdÓyasaæbandhitvenopÃdÅyamÃnaæ yatprÃkaraïikaæ tadupameyam /
taddhyupamÃnena sÃdÓyapratipÃdanadvÃreïa samÅpe k«ipyate tasmÃdupameyam /
aprÃkaraïikaæ tu tathÃvidhamevopamÃnam /
tayorupamÃnopameyayoryatsÃdharmyaæ samÃno dharma÷ tena dharmeïa saæbandho ya÷ sà upamÃnopameyayo÷ sÃdÓyadvÃreïa sÃbhÅpyaparicchedahetutvÃdupamà /
tasyÃÓcÃlaÇkÃrÃdhikÃrÃccetohÃritvaæ labdhameva /
kÃvyaÓobhÃvahÃnÃæ dharmÃïÃæ guïavyatiriktatve satyalaÇkÃratvÃt /
guïÃ÷ khalu kÃvyaÓobhÃhetavo dharmÃ÷ /
te ca mÃdhuryauja÷prasÃdalak«aïÃ÷ ye«Ãæ tu guïopajanitaÓobhe kÃvye ÓobhÃtiÓayahetutvaæ te 'laÇkÃrÃ÷ /
yadavocadbhaÂÂavÃmana÷----
'kÃvyaÓobhÃyÃ÷ kartÃro dharmà guïÃ÷ /
tadatiÓayahetavastvalaÇkÃrÃ÷"iti tenÃlaÇakÃratvÃdevopamÃyÃÓcetohÃritvaæ labdham /
ataÓcetohÃrÅtyanuvÃda÷ /
prÃptÃrthatvÃt /
upamÃnopameyabhÃvaÓca nÃtyantaæ sÃdharmyeïa upÃdÃne sati bhavati gaurivÃyaæ gauriti /
ata uktaæ mithovibhinnakÃlÃdiÓabdayoriti /
kÃlÃdayo 'tra ÓabdapravttinimittabhÆtà vivak«itÃ÷ /
ke«Ãæcitkhalu ÓabdÃnÃæ svÃrthe pravartamÃnÃnÃæ kÃla÷ pravttinimittam, yathà vasantÃdÅnÃma /
ke«Ãæcitta dik, yathà prÃcyÃdÅnÃm /
ke«ÃæcijjÃtiryathà gavÃdÅnÃm /
ÓuklaprabhtÅnÃæ tu guïa÷ /
gacchatyÃdÅnÃæ kriyà /
rÃjapuru«ÃdÅnÃæ svasvÃmibhÃvÃdi÷ saæbandha÷ /
evamanyadapyanusartavyam /
mitha÷ parasparaæ vibhinnÃ÷ kÃlÃdaya÷ pravttinimittabhÆtà yayo÷ ÓabdayostathÃvidhau Óabdau vÃcakau yayorupamÃnopameyayoriti bahuvrÅhigarbho bahuvrÅhi÷ /
gaurivÃyaæ gaurityabhidhÃne tu na pravttinimittabheda÷ /
gotvasyaivaikasya pravttinimittatvÃt /
tena evaævidha upamÃnopameyabhÃvo na bhavati /
'upamà tu tat'ityatra vÃkye tuÓabdo 'laÇkÃrÃntare vyatireke /
upamà punarevaæprakÃretyartha÷ /
e«Ã copamà dvidhÃ, pÆrïà luptà ca /
pÆrïà yatra catu«ÂayamupÃdÅyate upamÃnamupameyaæ tayoÓca sÃdhÃraïo dharma÷ saundaryÃdirÆpamÃnopameyabhÃvasya dyotaka ivÃdi÷ /
sÃca pÆrïà trividhÃ, vÃkyasamÃsataddhitÃvaseyatvÃt /
tatra vÃkyÃvaseyÃyÃ÷ ÓrautatvÃrthatvabhedena dvaividhyam /
avyayÃvaseyà ÓrautÅ /
avyayaæ hi luptavibhaktikatvena upamÃnopameyayorekataratrÃpyaviÓrÃntatvÃdubhayorapyupamÃnopameyayorupamitikriyÃvi«ayatayà yathÃyogaæ karmakaraïabhÃvÃtmakaæ saæbandhamavadyotayati /
atastatra ÓrautÅ upamà /
taduktam-----
'yathevaÓabdayogena ÓrutyÃnvayamarhati'
iti /
yathevaÓabdau cÃtropalak«aïam /
avyayÃntarÃdapi vÃÓabdÃde÷ tena rÆpeïa upamÃnopameyabhÃvasyÃvagate÷ /
yathÃ-----
tÃæ jÃnÅyÃ÷ parimitakathÃæ jÅvitaæ me dvitÅyaæ
dÆrÅbhÆte mayi sahacare cakravÃkÅmivaikÃm /
gìhotkaïÂhÃæ guru«u divase«ve«u gacchatsu bÃlÃæ
jÃtÃæ manye ÓiÓiramathitÃæ padminÅæ vÃnyarÆpÃm //
tatra yathÃÓabdayoge tasyà udÃharaïam-----
k«aïaæ kÃmajvarotthityai bhÆya÷ saætÃpavddhaye /
viyoginÃmabhÆccÃndrÅ candrikà candanaæ yathà // UKss_1.*18 //
atra cÃndrÅ candrikà upameyà /
candanamupamÃnam /
kÃmajvarotthitihetutvaæ saætÃpavddhinibandhanatvaæ cÃnavasthitaæ sÃdhÃraïo dharma÷ /
yathÃÓabdaÓcÃvyayatvena luptavibhaktikatvÃdupamÃnopameyayorekatarasminnarthe viÓrÃnta÷ Órautena rÆpeïobhayÃdhÃramupamÃnopameyabhÃvamavadyotayati /
teneyaæ saæpÆrïà ÓrautÅ ca /
evamivaÓabdayoge 'pyudÃharaïaæ yojyam /
netrairivotpalai÷ padmairmukhairiva sara÷Óriya÷ /
taruïya iva bhÃnti sma cakravÃkai÷ stanairiva // UKss_1.*19 //
evamiyamavyayopadarÓità ÓrautÅ saæpÆrïà vÃkyopamoktà /
yà tÆpamà sadÓÃdibhi÷ padai÷ Óli«Âà tasyÃæ na Órautena rÆpeïa ubhayÃnuyÃyitayà upamÃnopameyabhÃvo 'vagamyate /
api tvarthÃt /
sadÓÃdÅnÃæ padÃnÃmupamÃnopameyayorekatraiva viÓrÃnte÷ /
anyatra ca tadgatasÃdÓyaparyÃlocanayà tatsaæbandhitvÃvagate÷ /
tenÃsau ÃrthÅ /
taduktaæ 'sadÓÃdipadÃÓle«ÃdanyathÃ'iti /
anyatheti /
aÓrautena rÆpeïetyartha÷ /
tasyà udÃharaïam----
prabodhÃddhavalaæ rÃtrau ki¤jalkÃlÅna«aÂpadam /
pÆrïendubimbapratimamÃsÅtkumudakÃnanam // UKss_1.*20 //
atra kumudakÃnanaæ vikasitaæ ki¤jalkÃlÅna«aÂpadatvaviÓi«Âamupameyam, pÆrïendubimbamupamÃnam, dhavalatvaæ sÃdhÃraïo dharma÷ /
pratimÃÓabda upamÃnopameyabhÃvÃvagatihetu÷ /
sa ca upamÃne viÓrÃnta÷ /
tathÃhi /
pÆrïondubimbaæ pratimà pratibimbaæ sadÓamasyeti bahÆvrÅhiratra kriyate /
tena pratimÃÓabda upamÃne viÓrÃnta÷ /
tena copamÃne viÓrÃntenÃpi arthÃdupameyasya sÃdÓyamavagamyate /
sÃdÓyasyobhayÃdhi«ÂhÃnatvÃt /
yadÃpi ca pÆrïendubimbena pratimamiti ttÅyÃtatpuru«astadÃpyupameye khakaïÂhenÃbhihitaæ sÃdÓyam /
upamÃne ca tasyÃrthÃtpratipatti÷ /
ato bahuvrÅhau upamÃnagatasÃdÓyaparyÃlocanayà upameyatvamavagamyate /
tatpuru«e tu upameyavartisÃdÓyavicÃreïa umamÃnasyopamÃnatvÃvagatirityÃrtho 'tropamÃnopameyabhÃva÷ /
atra ca upameyavartiki¤jalkÃlÅna«aÂpadatvÃbhidhÃnasÃmarthyÃdaparamapi sÃdharmyamanabhihitamasitodaratvalak«aïamÃk«iptam /
yathà pÆrïendubimbaæ ÓaÓalächanatvÃdasitodaramevaæ kumudakÃnanamapi ki¤jalkÃlÅna«aÂpadatvÃditi /
ato 'sitodaratvalak«aïaæ dharmamapek«ya luptaikadeÓatvÃlluptÃpÅyamupamà /
'netrairivotpalai÷'ityÃdau tu yadyapi netrotpalÃdÅnÃæ samÃnadharmà dÅrghatvanÅlatvÃdaya÷ svaÓabdena nopÃttÃstathÃpi bhÃntityabhidhÅyamÃnÃrthe te«ÃmanupraveÓÃtsaæpÆrïatvamevopamÃyÃ÷, catu«ÂayopalambhÃt /
netrÃdÅni hyatropamÃnÃni /
utpalÃdÅnyupameyÃni /
bhÃnaæ dÅrghatvanÅlatvÃdiviÓe«aïaparyantaæ sÃdhÃraïo dharma÷ /
ivaÓabdaÓca upamÃnopameyabhÃvÃvagatahetu÷ /
teneyamupamÃsaæpÆrïaiva prabodhÃddhavalimitÅyaæ tvasitodaratvÃpek«ayà luptatvenÃpyuktà /
samÃsopamà cai«Ã pÆrïendubimbapratimamiti samÃsasya vihitatvÃt /
yadà tvatra vÃkyopamà vivak«ità bhavati tadaitadevodÃharaïaæ tadudÃharaïÃrthatvena
akhaï¬enendunà tulyamÃsÅtsumudakÃnanam // UKss_1.*21 //
ityevaæ pariïamayitavyam //
evame«Ã saæpÆrïà vÃkyÃvagamyà dvividhopamà pratÅpÃdità ÓrautÅ ÃrthÅ ca /
samÃsÃvagamyà tvÃrthatvena ekaprakÃraivoktà //
yà tu taddhitÃvaseyà saæpÆrïà tasyà api dvaividhyaæ ÓrautatvÃrthatvabhedena /
tatra tasyevetyanena hi yo vatirvidhÅyate tasya ivÃrthe vidhÅyamÃnatvÃdivaÓabdavacchrautena rÆpeïa ubhayÃnuyÃyitayÃ
upamÃnopameyabhÃvÃvagatinibandhanatvam /
ya÷ punastena tulyamiti tulyÃrtho vatirvidhÅyate tato brÃhmaïena tulyamadhÅte brÃhmaïavadadhÅte k«atriya ityupameye yattadadhyayanakriyÃdvÃreïa viÓrÃntaæ tulyatvaæ tatparyÃlocanayà arthÃdupamÃnasyopamÃnatvamavagamyate /
tenÃrthastatra upamÃnopameyabhÃva÷ /
taduktam----
'vatinà ca karmasÃmÃnyavacanena /
«a«ÂhÅsaptamayantÃcca yo vatirnÃmatastadabhidheye'iti /
karmasÃmÃnyavacano vati÷ 'tena tulyaæ kriyà cedvati÷' (pÃ. a. 5. 1. 115.)
iti kriyÃtulyatve 'bhidhÃnÃt /
tena cÃbhidhÅyate upamà /
vÃcyeti pÆrvopakrÃntamatrÃnu«ajyate /
«a«ÂhyantÃtsaptamyantÃcca nÃmato nÃmna÷ prÃtÅpadikÃditi saæbandha÷ //
tatra pÆrvasyà udÃharaïam-----
api sà sumukhÅ ti«Âhedd«Âe÷ pathi kathaæcana /
aprÃrthitopasaæpannà patitÃnabhrav«Âivat // UKss_1.*22 //
aprÃrthitopasaæpannà d«Âe÷ pathi kathaæcana patità ti«Âhediti saæbandha÷ /
atrÃnabhrav«ÂirÆpamÃnam, sumukhÅ upameyà /
aprÃrthitopasaæpannatve sati d«ÂigocarapatitatvenÃvasthÃnaæ sÃdhÃraïo dharma÷ /
vatiÓca kriyÃtulyatve vidhÅyamÃna upameye kriyÃdvÃreïa Óabdena vttena viÓrÃnta÷ saæstulyatvaparyÃlocanayopamÃnasyopamÃnatvamavagamayati /
tato 'trÃrthÃdupamÃnopameyabhÃva÷ pratÅyate /
teneyaæ saæpÆrïÃæ ÃrthÅca taddhitÃvaseyà /
dvitÅyasyà udÃharaïam-----
kiæ syurutkalikà madvattasyà api nirargalÃ÷ /
akÃï¬o¬¬ÃmarÃnaÇgahatakena samarthitÃ÷ // UKss_1.*23 //
akÃï¬o¬¬Ãmaro 'navasare udbhaÂa÷ /
pracaï¬a iti pÃÂhÃntaram /
utkalikÃ÷ utkaïÂhÃ÷ /
atrÃsmadartha upamÃnam /
tacchabdÃrtha upameya÷ /
manmathena samarpità yÃstà nirargalÃ÷ utkalikÃstatkartkaæ bhavanaæ sÃdhÃraïo dharma÷ /
vatiÓcevÃrthe vidhÅyamÃnatvÃdivaÓabdavadupamÃnopameyayorekataratrÃpyaviÓrÃnta÷ Órautena rÆpeïopamÃnopameyabhÃvameva dyotayati /
teneyaæ saæpÆrïà ÓrautÅ ca taddhitÃvaseyà /
atra tu tasyà apÅti pÃÂhe «a«ÂhyantÃdvatarvidheya÷ /
yadà tu tasyÃmapÅti pÃÂhastadà saptamyantÃt /
yaduktam 'upamÃne ya÷ saæÓaya÷ sa upameyÃdyvÃvartata'iti /
evame«Ã vÃkyasamÃsataddhitÃvaseyà saæpÆrïà trividhopamà pratipÃdità /
tatra ca vÃkyataddhitÃvaseyayorupamayo÷ pratyekaæ ÓrautatvÃrthatvabhedena dvaividhyamuktam /
samÃsÃvaseyÃyÃstvÃrthatvameva /
ata÷ pa¤caprakÃrai«Ã saæpÆrïà /
yà tu luptaikadeÓatvÃlluptopamà sà saæk«epopamà /
tasyÃÓca pa¤cavidhatvaæ vÃkyÃsamÃsasubdhÃtukttaddhitÃvaseyatvÃt /
tatra vÃkye yà saæk«epopamà sà pÆrvamudÃhtà 'akhaï¬enendunà tulyamiti' /
atra hyasitodaratvasya anupÃttatvÃtsÃdhÃraïadharmÃnupÃdÃnÃlluptaikadeÓatvamapi vidyate /
samÃsÃvaseyà puna÷ saæk«epopamà trividhà /
ekadvitrilope bhÃvÃt /
ekalope dvividhÃ, sÃdhÃraïadharmavÃcina ivÃdervÃnupÃdÃnÃt /
taduktaæ 'sÃmyavÃcakavicyute'riti /
'tadvÃciviraheïe'ti ca /
sÃmyavÃcaka÷ sÃdhÃraïadharmavÃcÅ /
(sÃdhÃraïadharma÷) saundaryÃdi÷ /
tadvÃcÅ upamÃnopameyabhÃvavÃcÅ ca ivÃdi÷ /
atra ca sarvatra prakaraïe 'saæk«epÃbhihitÃpye«Ã'iti, 'kvacit, samÃsa'iti, 'nibadhyata'iti ca trayaæ pratyekaæ yathopayogamanu«ajyate /
tatra sÃmyavÃciviyogena samÃse yà saæk«epopamà tasyÃ÷ pÆrvamevodÃharaïamuktaæ 'pÆrïendubimbapratimami'ti /
atra hyasitodaratvamarthasÃmarthyÃvaseyatvÃcchabedena nopÃttam //
ivÃdiviyoge tu tasyà udÃharaïam----
iti kÃle kalollÃpikÃdambakulasaÇkule /
tridaÓÃdhÅÓaÓÃrdÆla÷ paÓcÃttÃpena dhÆrjaÂi÷ // UKss_1.*24 //
tÃæ ÓaÓicchÃyavadanÃæ nÅlotpaladalek«aïÃm /
sarojakarïikÃgaurÅæ gaurÅæ prati mano dadhau // UKss_1.*25 //
kÃdambÃ÷ pak«ibhedÃ÷ /
sarojakarïikÃgaurÅæ gaurÅmityatra sarojakarïikà upamÃnaæ, gaurÅ upameyÃ, gauratvaæ sÃdhÃraïo dharma÷ /
taccatrayaæ svakaïÂhenopÃttam /
ivÃdyarthastu upamÃnasya sÃdhÃraïadharmavÃcinà saha "upamÃnÃni sÃmÃnyavacanai÷" (pÃ. a. 2 / 1 / 55) iti ya÷ samÃsastatsÃmarthyadavagamyate /
teneyamivÃdiÓabdalopÃlluptaikadeÓÃ /
evamekalope sati dvividhà samÃsopamoktà /
dvitayalope tvekaprakÃrà bhavati, sÃdhÃraïadharmavÃcina ivÃdeÓca yugapadaprayogÃt /
taduktaæ 'upamÃnopameyoktau sÃmyatadvÃcivicyavÃt' /
atra
sÃmyaÓabdena sÃmyavÃcÅ Óabdo lak«yate /
sÃmyavicyavÃccopamÃyà asaæbhavÃt /
tasyà udÃharaïaæ 'tridaÓÃdhÅÓaÓÃrdÆla'iti, nÅlotpaladalek«aïam'iti ca /
'tridaÓÃdhÅÓaÓÃrdÆla÷'ityatra ca tridaÓÃdhiÓa upameya÷, ÓÃrdÆla upamÃnam /
tacca dvayaæ svakaïÂhenopÃttam /
ivÃdyartha÷ sÃdhÃraïaÓca dharmastejasvitvÃdi÷ sÃmarthyÃdavasÅyate /
'nÅlotpaladalek«aïÃm'ityatra tu nÅlotpalapalÃÓÃnÃmupamÃnatvaæ, Åk«aïayorupameyatà /
etayoÓca svakaïÂheno pÃdÃnam /
nÅlatvadÅrghatvÃdisÃdhÃraïo dharma ivÃdyarthaÓca upamÃnopameyabhÃvÃtmaka÷ svaÓabdena anupÃtto 'pi samÃsavaÓenÃrthasÃmarthyÃdavasÅyate /
'tridaÓÃdhÅÓaÓÃrdÆla'ityasmÃttu 'nÅlotpaladalek«aïÃmi'tyasya bahuvrÅhitvakto viÓe«a÷ /
tatra hi "upamitaæ vyÃghrÃdibhi÷"iti tatpuru«o vihita÷ /
evame«Ã sÃdhÃraïadharmavÃcina ivÃdeÓcÃprayogÃt dvitayalope samÃse saæk«epopamoktà /
tritayalope tu sÃdhÃraïadharmavÃcina upameyÃbhidhÃyina upamÃnopameyabhÃvavÃcinaÓca ivÃderyugapadaprayogÃtsamÃsavarttinÅ saæk«epopamà bhavati /
taduktaæ "sÃmyopameyatadvÃciviyogÃcca"iti /
atrÃpi pÆrvavatsÃmyopameyaÓabdÃbhyÃæ tadvÃcÅ Óabdau lak«yate /
tasyà udÃharaïaæ "ÓaÓicchÃyavadanÃmi"ti /
atra hi ÓaÓicchÃyÃtulyà chÃyà yasya tathÃvidhaæ vadanaæ yasyà iti bahuvrÅhigarme bahuvrÅhau ÓaÓikÃntirupamÃnaæ, vadanakÃntirÆpameyà /
tayoÓca sÃdhÃraïo dharma ÃhlÃdakatvÃdistulyatvaæ ceti catu«Âayamavagamyate /
Óabdasp«Âaæ tÆpamÃnameva ÓaÓicchÃyeti /
taditarasyopameyÃdestritayasya samÃsasÃmarthyenÃrthÃvaseyatvÃt /
evame«Ã tritayalope samÃsavartinÅ saæk«epopamà udÃhtà /
tedavamatra catu÷prakÃrà luptà samÃsopamà pratipÃdità /
ekalope dve, dvitayalope ekÃ, tritayalope caiketi /
subdhÃtupratyayÃvaseyà punarupamà trividhà kyac kyaÇ kvipÆ pratyayÃvaseyatvÃt /
kyacpratyayÃvaseyÃpi trividhà karmopamÃnakatvÃdadhikaraïopamÃnakatvÃcca /
taduktaæ "tathopamÃnÃdÃcÃre kyacpratyayabaloktita÷"iti /
yathà samÃse saæk«epÃbhihità upamà samÃsasamarthyÃdavagamyamÃnà nibadhyate tathà kasmiæÓcidvi«aye upamÃnÃtkarmaïa÷ adhikaraïÃdvà ÃcÃrÃrthe yathÃkramaæ sautra aupasaækhyÃnikaÓca ya÷ kyacpratyayastadbalena yÃsau bhaïitistatsÃmarthyÃdapyavasÅyamÃnà nibadhyate /
tasyà udÃharaïaæ----
sa du÷sthÅyan ktÃrtho 'pi ni÷Óe«aiÓvaryasaæpadà /
nikÃmakamanÅye 'pi narakÅyati kÃnane // UKss_1.*26 //
ni÷Óe«aiÓvaryasaæpadà ktÃrtho 'pÅti saæbandha÷ /
atra du÷sthamivÃtmÃnamÃcaranniti du÷stha÷ kaÓciddÃrid«Ãdyupapluta upamÃnaæ, bhagavadÃtmà upameya÷, ÃcÃrÃkhya÷ sÃdhÃraïo dharma÷ kyacpratyayopÃtta÷ /
atra copamÃnasÃdhÃraïadharmayo÷ Óabdasp«Âatvaæ /
upameyasya upamÃnopameyabhÃvasya ca sÃmarthyÃdavagati÷ /
teneyaæ dvitayasya gamyamÃnÃrthatvÃddvitayalope sati subdhÃtÆpamà /
evamiyaæ karmopamÃnikà subdhÃtÆpamà udÃhtà /
adhikaraïopamÃnikà tu 'narakÅyati kÃnane'iti /
atra naraka upamÃnam, kÃnanamupameyam, kyacpratyayopÃttstvÃcÃra÷ sÃdhÃraïo dharma÷ /
ivÃdayastu kyacpratyayasÃmarthenopamÃnopameyabhÃvasyÃvaseyatvÃdaprayuktÃ÷ /
teneyaæ ekalope sati subdhÃtupamà /
evame«Ã kyacpratyayÃvagamyà dvividhà saæk«epopamokta /
kyaÇpratyayasÃmarthyÃvagamyà tu kartrapamÃnikà saæk«epopamà bhavati /
tadÃha"karturÃcÃre kyaÇÃ se"ti, "tathe"ti, "upamÃnÃdÃcÃra"iti /
kvaciditi ca pÆrvoktasyÃtrÃnu«aÇga÷ /
karturupamÃnÃduttareæïÃcÃravi«ayeïa kyaÇà sà saæk«epopamà kvacinnibadhyata ityartha÷ /
tasyà udÃharaïam----
kÓÃnuvajjagattsya paÓyatastÃæ priyÃæ vinà /
khadyotÃyitumÃrabdhaæ tattvaj¤ÃnamahÃmaha÷ // UKss_1.*27 //
khadyoto jyotirmÃlikà /
atra khadyotÃyitumityÃdau khadyota upamÃnam /
tattvaj¤Ãnaæ padÃrthakharÆpayÃthÃtathyapariccheda÷, tadÃtmakaæ yattanmahadutk«Âaæ mahastejastadupameyam /
kyaÇkapratyayopÃttaÓcÃcÃra÷ sÃdhÃraïo dharma÷ /
kyaÇpratyayasÃmarthyÃvaseyatvÃccÃtrevÃderaprayoga÷ /
teneyamekalopena subdhÃtÆpamopanibaddhà /
kvacit vi«aye kartrupamÃnikà sà saæk«epopamà kvipà nibadhyate /
sa ca kvip "sarvaprÃtipadikebhya÷ kvibvà vaktavya÷"ityanena vidhÅyate /
taduktaæ "sà kvipà kvacidi"ti /
atrÃpi tatheti, upamÃnÃdÃcÃra iti, karturiti ca trayamanu«ajyate /
tasyà udÃharaïam----
"kÓÃnuvajjagadi'jagadupameyam, ÃcÃraÓca sÃdhÃraïo dharma÷ kvipsÃmarthyadavagamyate /
atra copamÃnopameyayo÷ ÓabdopÃttatvÃdivÃdÅnÃmÃcÃrasya ca arthasÃmÃrthyavaseyatvÃttaddvitayalopa÷ /
na khalvaÓrÆyamÃïasya kvipor'thÃbhidhÃyità vaktuæ Óakyà /
evame«Ã subdhÃtvavaseyà trividhà saæk«epopamà pratipÃdità /
kyackyaÇkvipparatyayÃvaseyatvÃt /
kyacpratyayasÃmarthyÃvaseyà tu dvividhà /
karmÃdhikaraïopamÃnakatvÃt /
kyappratyayÃvaseyà tvekaprakÃrà /
kvippratyayÃvaseyÃpyekaprakÃraiva bhavati /
tadevame«Ã caturvidhà subdhÃtupratyayÃvaseyà saæk«epopamoktà /
ktpratyayasÃmarthyÃvaseyà saæk«epopamà dvividhÃ, karmopamÃnikà kartrupamÃnikà ca /
taduktaæ 'upamÃne karmaïi và kartari và yo ïamulka«ÃdigatastadvÃcyà se'ti /
ka«Ãdigata÷ ka«Ãdyanuprayogaka ityartha÷ /
karmopamÃnikÃyÃstasyà udÃharaïam----
tasyetaramanodÃhamadahatprajvalanmana÷ /
umÃæ prati tapa÷ÓaktyÃk«Âabuddhe÷ smarÃnala÷ // UKss_1.*28 //
atra itarasya prÃktasya saæbandhi mana upamÃnaæ, bhagavanmana upameyaæ, dahyamÃnatvaæ sÃdhÃraïo dharma÷ /
tacca trayaæ Óabdasp«Âam /
upamÃnopameyabhÃvastvatra ïamulsÃmarthyÃdivÃdÅnÃmaprayoge 'pi gamyate /
teneyamekalope saæk«epopamà karmopamÃnikà ktpratyayÃvaseyà /
kartrupamÃnikÃyÃstu tasyà udÃharaïam----
sa dagdhavigraheïÃpi vÅryamÃtrasthitÃtmanà /
sp«Âa÷ kÃmena sÃmÃnyaprÃïicintamacintayat // UKss_1.*29 //
vigraha÷ ÓarÅram /
atra sÃmÃnyabhÆta÷ prÃïÅ guïÃtiÓayaÓÆnya upaprÃnaæ, tacchabdanirdi«ÂaÓca bhagavÃnupameya÷, cintayittvaæ sÃdhÃraïo dharmo, ïamulsÃmarthyÃcca ivÃderaprayoge 'pyupamÃnopameyabhÃvÃvasÃya÷ /
teneyamekalope sati kartrupamÃnikà saæk«epopamà ktpratyayÃvaseyà /
evame«Ã ktpratyayÃvaseyà saæk«epopamà dvividhà pratipÃdatà /
yà tu taddhitasÃmarthyÃvaseyà vatiÓabdÃdavagamyate, sà saæpÆrïatvÃtpÆrvamuktà /
anyà tvasaæpÆrïà kalpabÃde÷ taddhitsya prayogÃdavasÅyate /
taduktaæ 'kalpapprabhtibhiranyaiÓca taddhitai÷ sà nibadhyate kavibhi÷'iti /
prabhtiÓabdenÃtra 'ive pratiktau'ityÃdivihitÃnÃæ kanÃdÅnÃæ parigraha÷ /
tasyà udÃharaïam-----
caï¬Ãlakalpe kandarpaplu«Âà mayi tirohite /
saæjÃtÃtulanairÃÓyà kiæ sà ÓokÃnmtà bhavet // UKss_1.*30 //
atra caï¬Ãla upamÃnaæ, mayÅtyasmadartha upameya÷, kalpappratyayena ca sÃdÓyamupÃttm /
praktyarthasadÓer'the bhagavatkÃtyÃyanadÓÃ kalpabÃdÅnÃæ vidhÃnÃt krauryÃdistu dharma÷ svaÓabdÃnupÃtto 'pi sÃmarthyÃdatrÃvasÅyate /
teneyamekalope sati taddhitÃvagamyà saæk«epopamà /
evamaÓvaka ityatrÃpi dra«Âavyam /
ivÃrthopalak«ite sadÓe kano vidhÃnÃt /
Ãya÷ÓÆlika ityÃdau tu tritayalopena taddhitasÃmarthÃdupamÃvasÃya÷ /
tathÃhi, atrÃya÷ÓÆlenÃnvicchatÅti vighya "aya÷ÓÆladaï¬ÃjinÃbhyÃ"miti ÂhagvadhÅyate /
atra cÃya÷ÓÆlamupamÃnaæ, arthÃnve«aïopÃya÷ kaÓcidupameya÷ tÅk«ïatvÃdi÷ sÃdhÃraïo dharma÷ upamÃnopameyabhÃvaÓceti catu«Âayamavagamyate /
tanmadhyÃtsvaÓabdaspu«ÂamupamÃnamaya÷ÓÆleneti /
Ói«ÂaÓabdasya tu tritayasyÃtrÃrthasÃmarthyÃdavagati÷ /
nanu cÃtropamÃnenÃya÷ÓÆlenÃrthÃnve«aïopÃyasyopameyasya tadbhÃvÃdhyavasÃnenÃpÃditÃbhedasya pratÅyamÃnatvÃdatiÓayoktiriyaæ na tÆpamà /
tatkathametadupamÃnodÃharaïam /
ucyate /
yathà 'ÓaÓicchÃyavadanÃm'ityatra satyapi ÓaÓicchÃyÃpracchÃditarÆpatve vadanacchÃyÃyÃ÷ katha¤cidbhedapratipattipura÷-- sarÅkÃreïopamÃbhedatvamupanyastaæ tathÃtrÃpi bhavi«yatÅtyado«a÷ /
tenÃya÷--ÓÆlika ityatra tritayalope sati taddhitÃvaseyà saæk«epopamà bhavati ev Óvà mumÆr«ati kÆlaæ pipatipatÅtyÃdÃvapi yadi maraïapatanÃdyÃnuguïyasya upameyabhÆtasya tadbhÃvÃdhyavasÃnÃtsanvÃcyayà icchayopamÃnabhÆtayà samÃpÃditÃbhedasya pratÅyamÃnasya bhedÃvagatinibandhanaæ ki¤cidvidyate tadopamÃbhedatvaæ vÃcyam /
anyathà tvatiÓayoktibhedatÃsyÃvaseyà /
yadÃha sanvidhau bhagavÃnkÃtyÃyana÷--"ÃÓaÇkÃyÃmacetane«ÆpasaækhyÃnam""na và tulyakÃraïÃtvÃdicchÃyà hi pravttita upalabdhiri"ti, "upamÃnÃdvà siddhamiti" ca /
atra hi 'na và tulyakÃraïatvÃdi'tyÃdinà tadbhÃvadhyavasÃnaæ sÆcitam /
'upamÃnÃdvà siddhami'ti tÆpamÃnopameyabhÃva÷ pratipÃdita÷ /
iyaæ ca ghÃto÷ sano vidhÃnÃttadantasya ca dhÃtutvÃtsubdhÃtÆpamÃvat dhÃtudhÃtÆpamÃvaseyà /
evaæ vartamÃnasÃmÅpyÃdÃvapyupamÃbhedatvamatiÓayoktibhedatvaæ và yathÃpratÅti yojyam /
cÆrïikÃrasya tvevamÃdau tadbhÃvÃdhyavasÃnasamÃÓrayema nÃtiÓayoktibhedatvameve«Âam /
yadÃha"na tiÇantenopamÃnamastÅ"ti /
ata eva daï¬inà "limpatÅva tamo 'ÇgÃni var«atÅväjanaæ nabha÷ /
asatpuru«aseveva d«Âirni«phalatÃæ gatÃ"ityÃdergarbhÅktÃtiÓayotprek«Ãbedatvameva mahatà prapa¤cenÃbhyadhÃyi /
tena kadà devadatta grÃmaæ gami«yasi, e«a gacchÃmÅtyÃdÃvapi vartamÃnasÃmÅpye vartamÃnarÆpatayà bhavi«yatkÃlasyÃdhyavasÃnÃdatiÓayoktibhedatvameva vÃcyam /
evamanyatrÃpyÆhyam /
evame«Ã vÃkyasamÃsasubdhÃtukttaddhitÃvaseyà saæk«epo pamà pa¤cavidhà pratipÃdità /
saæpÆrïà tu vÃkyÃsamÃsataddhitabhedena trividhà pÆrvamuktà /
ÃsÃmeva cÃvÃntarabhedà anye nirdi«ÂÃ÷ /
tathÃhi, saæpÆrïayorvÃkyataddhitopamayo÷ ÓrautatvÃrthatvabhedena pratyekaæ dvaividhyamuktam /
saæk«epopamÃyÃÓca samÃsopamÃyà ekadvayatrayalopena caturbidhatvam /
ekalopasya hi tatra dvaividhyamuktam, ivÃde÷ sÃdhÃraïadharmavÃcinaÓca lopat sabdhÃtÆpamÃyÃÓcaturvidhatvam, kyackyaÇkvippratyÃyÃvaseyatvÃt /
kyacpratyÃyÃvaseyà hi karmÃdhakaraïopamÃnakatvena dvividhoktà /
ktpratyÃyÃvaseyÃyÃÓca kartkarmopamÃnakatvena dvividhatvam /
tadevame«Ã saptadaÓavidhà granthaktà upamà pratipÃdità /
tadÃhu÷---
kttadvitasamÃsebhya÷ subdhÃtoratha vÃkyata÷ /
pÆrïà luptaikadeÓà ca gamyate dvividhopamà //
ekadvayatrayÃïÃæ ca lopÃtsyÃllopinÅ trÅdhà /
pÆrvau bhedau dvidhà cÃtra ttÅyastvekarÆpaka÷ //
iti
pÆrvau bhedau dvidhà cÃtreti sÃdhÃraïadharmavÃcilopÃccaikalopasya dvaividhyam /
dvitayalopo 'pi sÃdhÃraïadharmavÃcÅvÃdiviyogÃttathà upameyavÃcÅvÃdiviyogÃddvividha÷ /
e«Ã copamà vicitrabhedatve satyapi yatraiva cetohÃritvamasti tatraivÃlaÇkÃratÃæ pratipadyate na sarvatretyuktam //
prativastÆpamÃ---
##
yatropamÃnopameyayo÷ saænidhÃne sÃmyavÃcina÷ padasyÃsakdupÃdÃnaæ kriyate sà parativastÆpamà /
nanu yadi sÃmyavÃcina÷ padasya tatrÃsakdupÃdÃnaæ kriyate tato 'nekavÃkyatvamÃpatati /
na cÃnekasmin vÃkye ivÃdÅni prayujyante, ekavÃkyani«Âhatayà te«ÃmabhidhÃsÃmarthyÃvasitatvÃt /
ataÓcevÃdÅnÃmaprayoge kathaæ tatropamÃnopameyabhÃvÃvasÃya ityÃsaÇkyÃha----
##
nÃnÃvÃkyatvÃdivÃdÅnÃmaprayoge 'pi prÃkaraïikatvÃprÃkaraïikatvaparyÃlocanayà arthasÃmarthyÃdatropamÃnopameyabhÃvo 'vasÅyata ityartha÷ /
tadÃhu÷----
ivÃderapratÅtÃpi ÓabdasaæskÃrata÷ kvacit /
upamà lak«yate 'nyatra kevalÃrthanibandhanà //
iti
iha prakÃratrayeïa upamÃyÃ÷ pratipatti÷ /
kvacidavÃdiÓabdasÃmarthyÃdupamà vÃcyabhÆtà pratÅyate, yathà candra iva mukhamasyà ityÃdau /
kvacittu tattadviÓi«ÂasaæskÃrasahÃyÃcchabdÃtsvÃrthÃbhidhÃnamukhena lak«yamÃïÃyÃstasyÃ÷ pratipatti÷, yathà ÓastrÅÓyÃmeti /
atra hi
samÃsanibandhanaikapadyÃdisaæskÃrasahitÃbhyÃæ ÓastrÅÓyÃmÃÓabdÃbhyÃæ
svÃrthÃbhidhÃnavyavadhÃnena lak«yamÃïopamà gamyate /
kvacittÆpamÃnopameyanibandhanaÓabdasaæskÃrÃbhÃve 'pi kevalÃdevÃrthasÃmarthyÃttasyÃ÷ pratipatti÷, yathà rÆpakadÅpakaprativastÆpamÃdi«vityartha÷ /
ataÓcÃsyÃæ prativastÆpamÃyÃæ kevalenaivÃrthasÃmarthyenopamÃnopameyatvamavagamyate ityado«a÷ /
tasyà udÃharaïam----
viralÃstÃdÓo loke ÓÅlasaundaryasaæpada÷ /
niÓÃ÷ kiyatyo var«e 'pi yÃkhindi÷ pÆrïamaï¬ala÷ // UKss_1.*31 //
viralÃ÷ svalpÃ÷ /
tÃdÓa÷ pÃrvatÅvarttinyo yÃ÷ ÓÅlasaundaryasaæpada÷ tatsadsya÷ /
ÓÅlaæ susvabhÃvatà /
saundaryaæ lÃvaïyam /
atra saævatsaramadhyavartinyo 'khaï¬aÓaÓibimbà rÃtrayo dvÃdaÓa upamÃnam /
ÓÅlasaundaryayo÷ saæbhÃrÃ÷ sakalalokotk«ÂÃ÷ katipayajanaju«a upameyÃ÷ /
sÃdhÃraïaÓca dharmo viralatvam /
taccopamÃnasaænidhÃne kiyatya ityupÃttam /
upameyasaænidhÃne tu viralà iti /
ivÃdyanupÃdÃne 'pi ca prÃkaraïikatvÃprÃkaraïikatvaparyÃlocanayÃtropamÃnopameyabhÃvÃvasÃya÷ /
teneyaæ vastuni vastuni sÃdhÃraïopanibandhÃtprativastÆpamà //
iti mahÃÓrÅpratÅhÃrendurÃjaviracitÃyÃmudbhaÂÃlaÇkÃrasÃrasaægrahalaghuvttau prathamo varga÷ //
_______________________________________________________________________________
2
atha dvitÅyo varga÷ /
#<Ãk«epor'thÃntaranyÃso vyatireko vibhÃvanà /
samÃsÃtiÓayoktÅ cetyalaÇkÃrÃnpare vidu÷ // UKss_2.1 //>#
'samÃsÃtiÓayoktÅ ce'tyatra samÃsÃtiÓayayaÓabdayoruktiÓabda÷ pratyekamabhisaæbadhyate /
Ãk«epa÷ /
##
iha kÃcidvakrabhaïitistathÃvidhà saæbhavati yasyÃæ vidhitsitor'tho ni«edhavyÃjena saæskriyate, na tu ni«idhyate /
tatra vidhitsitasyÃrthasya ya÷ prati«edha÷ kriyate sa prati«edha iva bhavati, na tu prati«edha eva /
avÃntaravÃkyÃrthatvena tatra vÃkyasyÃparyavasÃnÃt /
avÃntaravÃkyÃrthatà ca tatra ni«edhasya vidhitsitÃrthavirodhÃdbhavati /
tatra hi vidhitsitor'tha÷ pÆrvopakrÃntatvena sthemnÃvati«ÂhamÃna÷ svavirÆddhatvena ni«edhaæ ni«edhatÃtparyÃtpracyÃvyasvagatavise«ÃbhidhÃnÃyÃvÃntaravÃkyÃrthÅkaroti /
ato 'nantaroktena prakÃreïe«ÂasyÃrthasya viÓe«amabhidhÃtuæ yatra ni«edha iva na tu ni«edha eva, asÃvi«ÂÃrthanirÃkaraïasya leÓena saæbhavadÃk«epasaæj¤ako 'laÇkÃra÷ satkavibhirabhidhÅyate /
santa÷ kavaya iti saæbandha÷ /
tasya bhedadvitayopadarÓanÃyÃha---
##
vak«yamÃïamuktaæ ce«ÂamÃÓritya ni«edhÃbhidhÃnÃdÃk«epo dvividha ityartha÷ /
nanu 'prati«edha ive«Âasya'ityÃk«epalak«aïamuktam /
i«Âatvaæ cecchÃkarmatà /
yasya ca vastuna icchÃkarmatà tasya nÃvaÓyamuktikriyÃæ prati karmatvaæ bhavati /
i«yamÃïaæ hi kadÃciducyate kadÃcinna /
ataÓce«ÂasyoktikarmatÃmÃÓritya yadetadÃk«epasya vak«yamÃïoktavi«ayatayà dvaividhyamuktaæ tanna saægacchate ityÃÓaÇkyÃha----
##
vidheyasya vidhÃtuæ j¤Ãpayitumabhimatasya yo ni«edha iva tenÃyaæ vak«yamÃïoktavi«aya Ãk«epo nibadhyate /
etaduktaæ bhavati----vidhÃnakarmatÃdvÃreïaivÃtra i«ÂatvamavasÅyate /
nibandhanÃntarÃbhÃvÃt /
vidhÃnakarmatà ca vidhÃnÃtmikÃyà ukte÷ karmatà /
sÃca dvividhÃ, ÃrthÅ
ÓÃbdÅ ca /
yatra svaÓabdavyÃpÃramantareïÃpi ÓabdÃntaravyÃpÃrasahÃyani«edhamukhenaiva vidhitsitor'tho 'vagamyate tatrÃrthÅ /
tatra ca vak«yamÃïavi«aya Ãk«epa÷ /
yatra tu vidhimukhenaiva vaktumi«ÂasyÃrthasyopÃdÃnaæ kriyate tatra ÓÃbdÅ /
tatra coktavi«ayatà Ãk«epasya /
evaæ cÃnantaroditaya nÅtyà ÓÃbdenÃrthena ca vidhinà yadaævasitami«Âaæ tasyoktikriyÃkarmatvasaæbhavÃduktikriyÃyÃ÷ karmabhÆto yor'thastadÃÓrayaæ
vak«yamÃïavi«ayatvamuktavi«ayatvaæ cÃk«epasya nibadhyate /
tatra vak«yamÃïavi«ayasyÃk«epasyodÃharaïam----
aho smarasya mÃhÃtmyaæ yadrudre 'pi daÓedÓÅ /
iyadÃstÃæ samudrÃmbha÷ kumbhairmÃne tu ke vayam // UKss_2.*1 //
aho iti vismaye /
atra manmathamÃhÃtmyaæ tadavasthÃviÓe«asaæsparÓena pratipÃdayitumi«Âam /
tacca tasya tathÃpratipÃdanamiyadÃstÃmityÃdinà ni«iddham /
ni«edhaÓcÃtrÃbhidheyatvavirodhÃt /
abhidheyatvena ca virodhaæ vakti /
Ãnantyena tasya tathÃvidhasya vaktumaÓakyatvÃt /
rudre 'pi nÃma ÅdÓÅ daÓeti hi sÃmÃnyarÆpatvena manmathamÃhÃtmyaæ pratipÃditaæ na tu viÓe«arÆpatayà /
ato vaktumi«ÂÃnÃæ smaramÃhÃtmyÃvasthÃviÓe«ÃïÃmayamÃnantyenÃbhidhÃnani«edha iva natu ni«edha eva /
vivak«itÃrthavirodhenÃvÃntaravÃkyÃrthatvÃt /
tathÃhi, atra samudrÃmbhasa÷ kumbhairmÃtumaÓakyatvaæ yadasmadarthakartkamabhihitaæ tatsÃdÓyenÃnantyaviÓi«Âatvenotkar«ayitumi«ÂÃnÃæ manmathamÃhÃtmyÃvasthÃviÓe«ÃïÃæ pÆrvaæ pratipipÃdayi«itatvena labdhaprati«ÂhÃnÃæ vÃkyÃrthatvam /
ataÓca tadabhidhÃnani«edhasya tadvirodhÃdatrÃvÃntaravÃkyÃrthatà /
na cÃvÃntaravÃkyÃrtho vÃkyaviÓrÃntisthÃnatayà vaktuæ Óakya÷ /
na khalu rakta÷ paÂo bhavatÅtyatra raktatvÃvacchinnapaÂabhavanaparatvÃdvÃkyasya paÂabhavanaparyavasÃnamÃtratvaæ subhaïam /
ato 'trÃpi ni«edhasyÃvÃntaravÃkyÃrthatvena vÃkyaviÓrÃntisthÃnatvÃbhÃvÃnni«edharÆpatvamiva na tu ni«edharÆpatà /
sa ca ni«edho 'trÃvÃntaravÃkyatvÃtpradhÃnavÃkyÃrthÃnuguïyena pravartamÃna÷ khakaïÂhenÃbhidhÃnaæ manmathamÃhÃtmyÃvasthaviÓe«ÃïÃæ ni«edhati, na punararthasÃmarthyÃvaseyamapi /
ataÓca samudrÃmbhasa÷ kumbhairptÃtumaÓakyatvamasmadarthakartkaæ svakaïÂhenÃbhihitaæ yattatsÃdÓyenÃvasite saævij¤ÃnapadaÓÆnye smaramÃhÃtmyÃvasthÃviÓe«ÃïÃmÃnantyalak«aïe viÓe«e vÃkyasya paryavasÃnaæ tenÃyami«Âamarthaæ prati«edhavyÃjena viÓe«e 'vasthÃpayati tasmÃdÃk«epa÷ /
atra ca 'aho smarasya mÃhÃtmyaæ yadrudre 'pi daÓedÓÅ'ityetacchabdavyÃpÃrasahÃyena'iyadÃstÃm'iti ni«edhenaiva svakaïÂhenÃnupÃttÃnÃmapi manmathamÃhÃtmyÃvasthÃviÓe«ÃïÃæ vak«yamÃïatayà sÆcanam /
te«Ãæ ca tathà sÆcitÃnÃæ ni«edhavyÃjena saævij¤ÃnapadaÓÆnyÃnantyabhedapratipÃdanam /
ato vak«yamÃïavi«ayatà Ãk«epasya /
uktavi«ayasya tu tasyodÃharaïam---
iti cintayatastasya citraæ cintÃvadhirna yat /
kva và kÃmavikalpÃnÃmanta÷ kÃlasya cek«ita÷ // UKss_2.*2 //
atra citratvasyoktasyokti÷ kva veti prasiddhatvÃdÃk«ipyate /
pÆrvatra khalu viruddhatvamÃk«epanibandhanamuktam, iha tu prasiddhatvam /
dvÃbhyÃmeva ca prakÃrÃbhyÃmÃk«epo bhavati viruddhatvena prasiddhatvena ca /
uktaæca---"vastu prasiddhamiti yadviruddhamiti vÃsya vacanamÃk«ipya /
anyattathÃtvasidydhai yatra brÆyÃtsa Ãk«epa÷"iti /
prasiddhatvaæ cÃtra samarthayituæ kÃlasÃdÓyasamuktam /
yathà kÃlasyÃnto nek«yate tadvat kÃmavikalpÃnÃm /
ato naivÃtra catratvam /
anyatrÃpyasya rÆpasya parid«ÂatvÃditi /
kÃlatulyatayà cÃtra kÃmavikalpÃnÃmÃnantyÃtmako vise«a÷ saævij¤ÃnapadaÓÆnyo 'bhidhitsita÷ /
tasya ca citratayà sÃmÃnyena pÆrvamupakrÃntasyÃdhunà ni«edhavaÓena saævij¤ÃnapadaÓÆnyena vivak«itena rÆpeïa vÃkyÃrthÅæbhÆtatvÃnni«edhasya pÆrvavadavÃntaravÃkyÃrthatà /
tena kvavetyayaæ ni«edha iva natu ni«edha eva /
tenÃtrokta vi«ayatà Ãk«epasya /
tadÃhu÷----
Óabdasp«Âe 'thavÃpyÃrthe vaktumi«Âe ni«iddhatà /
tadaÇgaæ tadvirodhena yatrÃk«epo bhavedasau //
iti /
Óabdena spÓyate (sp«Âe?) vaktumi«Âe uktavi«aye Ãk«epe /
vak«yamÃïavi«aye tu vivak«itasya Ãrthatà /
ÓabdÃntaravyÃpÃrasahÃyani«edhamukhena
tasyopasthÃpyamÃnatvÃt /
yaÓcÃtrobhayatrÃpi ni«edha÷ kriyate sa vivak«itÃrthavirodhÃtsvatÃtparyaæ tyaktvà vivak«itamevÃrthaæ saækurvaæstadaÇgatÃæ pratipadyate /
ato 'tra dvividha Ãk«epo bhavatÅtyartha÷ /
arthÃntaranyÃsa÷ /
##
##
yatra samarthyasamarthakabhÃva÷ sor'thÃntaranyÃsa÷ /
tatra hi samarthakasya samarthakatÃvagatihetuæ vyÃptiæ pak«adharmatvaæ cÃnupanyasyÃrthÃntarasyevopanyÃsa÷ kriyate /
vyÃptipak«adharmatvayo÷ svaÓabdenÃnupÃttayorapi garbhÅktatvÃt /
ato 'sÃvarthÃntaranyÃsa÷ /
sa ca caturvidha÷ /
tatra samarthake pÆrvamabhihite samarthyasya yatra paÓcÃdabhidhÃnaæ tatra dvau prakÃrau bhavata÷ /
hiÓabdÃbhivyaktatvaæ samarthyasamarthakabhÃvasyaivaka÷ prakÃra÷ /
taduktaæ "samarthakasya pÆrvaæ yadvaco 'nyasya ca p«Âhata÷" /
iti, "hiÓabdoktye"ti ca /
tasyodÃharaïam----
tannÃsti yanna kurute loko hyutpannakÃryika÷ /
e«a Óarvo 'pi bhagavÃn baÂÆbhÆya sma vartate // UKss_2.*3 //
baÂÆbhÆya aciraktopanayanatvamÃpadya /
atra Óarvasya sarvalokÃtiÓÃyino baÂÆbhÃvena vttimanupapadyamÃnatayÃÓaÇkya tatsamarthanÃya samarthakaæ pÆrvamevopanyastaæ "tannÃsti yanna kurute"iti /
atyantakÃryikatvÃdanucitamapi rÆpamanubhÆtavÃn /
Óarvastadanyaivaævidhapuru«avaditi /
atra ca hiÓabdenÃbhivyakta÷ samarthyasamarthakabhÃva÷ /
yatra pÆrveïaiva krameïa samarthyasamarthakayorupanyÃse hiÓabdaÓcÃrthasÃmarthyavaseyÃrthatvÃnna prayujyate tatra dvitÅyor'thÃntaranyÃsabhedo bhavati /
taduktaæ "anyathÃpi ca"iti /
hiÓabdoktimantareïÃpÅtyartha÷ /
tasyodÃharaï---
pracchannà Óasyate vtti÷ strÅïÃæ bhÃvaparÅk«aïe /
pratasthe dhÆrjaÂiratastanuæ svÅktya bÃÂavÅm // UKss_2.*4 //
bhÃva÷ ÃÓaya÷ /
bÃÂavÅæ brahmacÃrisaæbandhinÅm /
atra dhÆrjaÂerbaÂuve«Ãlambanena pracchannà Óasyate vtti÷"ityÃdinà /
yo«idÃÓayaparÅk«aïapravttatvÃddhÆrjaÂi÷ pracchannÃæ vttimÃÓritavÃniti /
hiÓabdaÓcÃtrÃta÷ÓabdasÃmarthyena yasmÃdityasyÃrthasyÃvagatatvÃnnopÃtta÷ /
evametau samarthakapÆrvopanyÃsÃvarthÃntaranyÃsau dvÃvevoktau /
yatrÃpi caitadviparyayeïa sÃmarthyasya pÆrvamupanyÃsa÷ paÓcÃtsamarthakasya, tatrÃpi samarthyasamarthakabhÃve hiÓabdÃvagater'thÃk«ipte ca sati dvaividhyam /
taduktaæ 'viparyayeïa và yatsyÃddhiÓabdoktyÃnyathÃpi vÃ'iti /
pÆrvasyodÃharaïam----
haro 'tha dhyÃnamÃtasthau saæsthÃpyÃtmÃnamÃtmanà /
visaævadeddhi pratyak«aæ nirdhyÃtaæ dhyÃnato na tu // UKss_2.*5 //
atra harasya vyavahitÃdyarthavi«ayatvenÃpratihatabÃhyendriyavttitvÃt sati bÃhyendriyajanyapratyak«asaæbhave dhyÃnÃÓrayaïamayuktatvena saæbhÃvyaæ tatsamarthanÃyoktaæ 'visaævadeddhi pratyak«am'ityÃdi /
atyantÃvisaævÃdakopalabdhyupÃyÃrthitvÃdydhÃnamÃsthitavÃn hara iti /
hiÓabdÃnabhivyakte tu samarthyasamarthakabhÃve yatra samarthyasya pÆrvamupanyÃsastatrodÃharaïam----
apaÓyaccÃtika«ÂÃni tapyamÃnÃæ tapÃæsyumÃm /
asaæbhÃvyapatÅcchÃnÃæ kanyÃnÃæ kà parà gati÷ // UKss_2.*6 //
bahÆnÃmabhimatavaraprÃptyupÃyÃnÃæ prÃrthanÃdÅnÃæ saæbhave kasmÃdbhagavatÅ tapasà ÓarÅramÃyÃsitavatÅtyÃÓaÇkya tatsamarthanÃyÃbhihitaæ 'asaæbhÃvyapatÅcchanÃm'iti /
du÷prÃpabhartrabhilëitvÃttapa÷ samÃÓritavatÅ /
tapÃæsi bhagavatÅæ khedayanti /
tÃni puna÷ sà tathÃvidhÃnyupÃrjayati /
atastapastapyate tapastapa÷karmakasyaiveti kartu÷ karmavadbhÃva÷ /
evameva caturvidhor'thÃntaranyÃso 'bhihita÷ /
nanu yadi samarthyasamarthakabhÃve satyarthÃntaranyÃso bhavati /
evaæsatyaprastutapraÓaæsÃd«ÂÃntayorapi samarthyasamarthakabhÃvasadbhÃvÃdarthÃntaranyÃsatÃprasaÇga÷ /
tathÃhi /
"prÅïitapraïayi svÃdu kÃle pariïataæ( ca yat) vinà puru«akÃrema phalaæ paÓyata ÓÃkhinÃm"ityÃsyÃmaprastutapraæÓasÃyÃæ viÓe«ÃtsÃmÃnyasya pratipattiryathà secanÃdikaæ puru«avyÃpÃramantareïa vanaÓÃkhinÃæ vividhaguïopetasya phalasya prasÆtirdaivapradhÃnà evametatsarvaæ jagati daivapradhÃnamiti /
atra ca samarthyasamarthakabhÃvo vidyate /
sarvaæ jagacce«Âitaæ daivapradhÃnaæ puru«akÃrÃnvayavyatirekÃnanuvidhÃyitvÃdvanaÓÃkhiphalavaditi /
tataÓca
tatrÃpyarthÃntaranyÃsatvaprasaÇgÃdalak«yavyÃptirlak«aïado«a÷ /
d«ÂÃnte 'pi ca (samarthya) samarthakabhÃvo vidyate /
tathÃhi "tvayi d«Âa eva tasyà nirvÃti mano manobhavajvalitam /
Ãloke hi sitÃæÓorvikasati kumudaæ kumudvatyÃ÷" //
ityatra yathà candraguïapak«apÃtitvena kumudinyÃÓcandrÃloke kumudaæ vikasati, tadvadguïapak«apÃtitvÃttsyÃstvaddarÓane mano manmathÃgniprajvalitamupaÓÃmyatÅti samarthyasamarthakabhÃvo 'vagamyate /
tena d«ÂÃnte 'pyarthÃntaranyÃsatÃprasaÇga ityÃÓaÇkyÃha----
##
satyamaprastutapraÓaæsÃyÃæ d«ÂÃnte ca samarthyasamarthakabhÃvo 'vagÃmyate /
na tu tatrÃrthÃntaranyÃsavatsamarthyasamarthakabhÃvasya saæbhava÷ /
arthÃntaranyÃse hi sarthyasya yathÃyogaæ pÆrvottarakÃlabhÃvitvena svakaïÂhenopÃttsaya samarthanam, aprastutapraÓaæsÃyÃæ tpapraktasÃmarthyena praktamÃk«ipyate, na tu svakaïÂhenopÃdÅyate, yathà pÆrvopavarïite udÃharaïe /
tatra hi vanaÓÃkhinÃæ phaladarÓanenÃpraktena daivapradhÃnena samagrajagadgocaraæ daivaprÃdhÃnyaæ praktamÃk«ipyate, na tu tasyÃrthÃntaranyÃsavatsvakaïÂhenopÃdÃnam /
ataÓca tatra satyapi samarthyasamarthakabhÃve ÓabdopakrÃntapraktÃrthani«ÂhatvÃbhÃvÃnnÃrthÃntaranyÃsatvam /
d«ÂÃnte 'pica dvayorapi samarthyasamarthakayo÷ svakaïÂhenopÃttatvÃtsatyapi svakaïÂhopÃttapraktÃrthani«Âhatve d«ÂÃntasya samarthyasamarthakabhÃvapura÷sarÅkÃreïa pravartamÃnatvÃnna bhavatyaryÃntaranyÃsatvam /
na khalu tasya samarthyasamarthakabhÃvapura÷sarakÃreïa pravtti÷ /
bimbapratibimbabhÃvamÃtrasya Óabdasp«ÂatvÃt /
arthÃddhi tatra samarthyasamarthakabhÃvÃvasÃya÷ /
arthÃntaranyÃse tu samarthyasamarthakabhÃvenaivopakrama÷ /
tena yatra samarthyasamarthakabhÃvopakramamarthÃntaropÃdÃnaæ tatrÃrthÃntaranyÃsatvÃdd«ÂÃntasyÃrthÃntaranyÃsatÃprasaÇgo na bhavati /
tadidamuktaæ 'praktÃrthasamarthanÃdi'ti /
atra praktaÓabda÷ svakaïÂhopÃttapraktÃrthani«Âho dra«Âavya÷ /
samarthanaæ cÃtropakramÃvasthÃvarttyupÃttam //
vyatireka÷---
##
upamÃnopameyayo÷ parasparaæ yatra viÓe«a÷ khyÃpyate sa vyatireka÷ /
tatra hyupamÃnÃdupameyasyopameyÃdupamÃnasya và kenacidviÓe«eïÃtireka Ãdhikyaæ tasmÃdyvatireka÷ /
sa ca dvividha÷ /
tatra viÓe«akhyÃpananimittasyÃrthasÃmarthyÃdÃk«epÃdeka÷ prakÃra÷ /
aparastu tasya svaÓabdena pratipÃdanÃt /
taduktaæ 'nimittÃd«Âid«ÂibhyÃæ dvidhÃ'iti /
etÃvapi ca bhedau pratyekaæ dvividhau /
kvaciddhi arthasÃmÃrthyÃtpratÅyamÃne upamÃnopameyabhÃve pÆrvoktena prakÃradvayena vyatireka÷ khyÃpyate, kvacittu ivÃdibhirupÃtai÷ /
tatrÃrthasÃmarthyena yatropamÃnopameyabhÃvo 'vagamyate tatra pÆrvasminprakÃradvaye pÆrvabhedasyodÃharaïam----
sà gaurÅÓikharaæ gatvà dadarÓomÃæ tapa÷kÓÃm /
rÃhupÅtaprabhasyendorjayantÅæ dÆratastanum // UKss_2.*7 //
rÃhuïà pÅtà dravadravyasyodakÃde÷ svagalabilÃntarbhÃvanaæ yattadvadÃtmÃbhyantarÅktà prabhà yasya sa tathokta÷ /
atra
rÃhuïà pÅtà dravadravyasyodakÃde÷ svagalabilÃntarbhÃvanaæ yattadvadÃtmÃbhyantarÅktà prabhà yasya ta tathokta÷ /
atra rÃhupÅtaprabhatvaviÓi«ÂasyendostanurupamÃnaæ, tapa÷kÓÃ pÃrvatyupameyÃ, anayo÷ sÃdhÃraïo dharma÷ svabhÃvata÷ saundarye sati nimittavaÓÃdvicchÃyatvam /
tacca svakaïÂhenÃnupÃttamapi padÃrthasvarÆpaparyÃlocanayà labhyate /
evamivÃdyabhÃve 'pyupamÃnopameyabhÃvasyÃtra sÃmarthyÃtpratipattirjayantÅmiti ca upamÃnÃdupameyasya viÓe«a÷ khyÃpita÷ /
tasya ca viÓe«asya khyÃpyamÃnasya nimittamatra na svakaïÂhenopÃttaæ, arthasÃmarthyÃttu tadavagamyate /
rÃhurinduprabhÃpÃne tathà na samartha÷ yathà tapa÷sÃtiÓayatvÃtpÃrvatyÃ÷ k«Ãmatve iti rÃhuto 'pi tapa÷sÃtiÓayatvamupamÃnÃdupameyasya viÓe«animittamatrÃvagamyate /
evamayamanupÃttanimitto vyatireka÷ /
upÃttanimittastu-----
padmaæ ca niÓi ni÷ÓrÅkaæ divÃcandraæ ca ni«prabham /
sphuracchÃyena satataæ mukhenÃdha÷ prakurvatÅm // UKss_2.*8 //
mukhamupameyam /
padmaminduÓcopamÃnam /
taccÃtra dvayaæ svakaïÂhasp«Âam /
tayostu sÃdhÃraïo dharma÷ kÃntimattÃdirupamÃnopameyabhÃvaÓcetyatadubhayaæ sÃmarthyÃdavagamyate /
na khalvatra vak«yamÃïavyatirekavadupamÃnopameyabhÃvasya dyotakà ivÃdaya upÃttÃ÷ /
adha÷prakurvatÅmiti copamÃnÃdupameyasya viÓe«a÷ khyÃpita÷ /
tatra ca nimittamupÃttamupamÃnopameyobhayÃdhÃratvena /
upamÃnayostÃvatpadmacandrayorniÓi divà ca yathÃkramaæ ni÷ÓrÅkatvani«prabhatve, upameye tu rÃtrindivaæ sphuracchÃyatà /
ato viÓe«e nimittadarÓanenÃyaæ vyatireka÷ /
tadevaæ yatrevÃdinopamÃnopameyabhÃvo nÃvadyotitastatra dvividho vyatireko darÓita÷ /
ivÃdyupÃte tÆpamÃnopameyabhÃve yo vyatirekastamÃha----
##
'yo vaidharmyeïa d«ÂÃnta'iti 'viÓe«ÃpÃdanÃnvayÃda'ti ca vyatirekalak«aïaæ yojitam /
vaidharmyaæ hyupameyadharmasyopamÃne vigama÷ /
yathevÃdisamanvita ityanena yathevÃdyavadyotitatvamupamÃnopameyabhÃvasyÃha /
tasyodÃharaïam-----
ÓÅrïaparïÃmbuvÃtÃÓaka«Âe 'pi tapasi sthitÃm /
samudvahantÅæ nÃpÆrvaæ garvamanyatapasvivat // UKss_2.*9 //
ÓÅrïaparïÃmbuvÃtÃnÃmÃÓo bhak«aïam /
atrÃnyatapasvina upamÃnaæ, bhagavatyupameyÃ, sÃdhÃraïaÓca dharma÷ ka«Âe tapasyavasthitatvÃccetasa÷ sollÃsatà /
vatiÓcÃtra garvodvahananibandhanaæ yattaccetasa÷ sollÃsatvaæ tannibandhanamupamÃnopameyabhÃvamavagamayati /
garvaæ na samudvahantÅmityupamÃnÃdupameyasya viÓe«a÷ piratipÃdita÷ /
anye kila tapasvina÷ sÃtiÓayatapovaÓÃtsamullasitacittÃ÷ santo garvaæ samudvahanti, bhagavatÅ tvatyantamupaÓÃntacittatvÃnna tathà /
evaæ cÃtra garvopakramÃvasthÃpek«amupamÃnopameyayo÷ sÃdÓyaæ, tadanirvÃhÃttÆpamÃnÃdupameyasya vyatireka÷ /
anirvÃhe ca nimittamatra svakaïÂhenÃnupÃttamapyarthasÃmarthyÃdavagamyate atyantopaÓÃntacittatvaæ nÃma /
evamayaæ nimittÃdarÓane batyupÃttopamÃnopameyabhÃvo vyatireka udÃhta÷ /
nimittopÃdÃne tu tasyodÃharaïamunneyam /
evamete catvÃro vyatirekÃ÷ pratipÃditÃ÷ /
nimittadarÓanÃdarÓanÃbhyÃæ yau vyatarekau tayo÷
pratyekamupamÃnopameyabhÃvasya ivÃdyupÃdÃnÃnupÃdÃnÃbhyÃæ dvibhedatvÃt /
e«Ãmapi caturïÃæ vyatirekÃïÃæ Óli«ÂoktiyogyaÓabdopÃdÃne sati punarapare pÆrvopakrÃntenaiva rÆpeïa catvÃro bhedà bhavanti /
tadÃha-----
#<Óli«ÂoktiyogyaÓabdasya pthakpthagudÃhtau /
viÓe«ÃpÃdanaæ yatsyÃdyvatareka÷ sa ca smta÷ // UKss_2.8 //>#
'ekaprayatnoccÃryÃïÃmi'tyÃdivak«yamÃïalak«aïaæ Óli«Âam /
Óli«ÂÃlaÇkÃrasamucitaæ yaduccÃraïaæ tatsamucitasya Óabdasya yadà tantreïa sadÓaÓabdÃntaropÃdÃnahetutayà và prayogo na kriyate api tu pthak pthaguccÃraïaæ, tadà viÓe«ÃpÃdane sati vyatareko bhavati /
tasyodÃharaïam----
yà ÓaiÓirÅ ÓrÅstapasà mÃsenaikena viÓrutà /
tapasà tÃæ sudÅrgheïa dÆrÃdvidadhatÅmadha÷ // UKss_2.*10 //
atra ÓiÓiraÓobhà upamÃnaæ, bhagavatÅ upameyÃ, tayoÓca sÃdhÃraïo dharmastapoyuktatvaæ nÃma /
ekatra tapÃ
mÃgho mÃsa÷, aparatra tvabhyudayahetu÷ kcchrÃcaraïam /
ivÃdayaÓcÃtrÃnupÃttà api sÃmarthyÃdavagamyante /
vyatirekastu dÆrÃdvidadhatÅmadha iti /
tasya ca nimittaæ mÃsaikyaæ dÅrdhatvaæ ca tapaso÷ /
tacca yathÃkramamupamÃnopameyagatatvenopÃttam /
tatra ca vatyÃdinà anupÃtte upamÃnopameyabhÃve nimittadarÓanena vyatireka udÃhta÷ /
evamanayà diÓÃanyadapi Óli«ÂoktiyogyaÓabdanibandhe sati vyatarekasya pÆrvoktanayena bhedatrayamudÃhÃryam //
vibhÃvanÃ-----
##
iha yatkiæcijj¤Ãyate tatsarvaæ kriyÃphalam /
kriyÃmukhena kÃraïebhya÷ kÃryotpatte÷ prÃtÅtikena rÆpeïa paridÓyamÃnatvÃt sarve«Ãæ phalabhÆtÃnÃæ kriyaivÃvyavahataæ kÃraïam yatra ca kriyà prati«idhyate atha ca kriyÃphalasyotpattirupadiÓyate tatra vibhÃvanÃkhyo 'laækÃra÷ /
kÃraïavigame kilakÃryasya tatrotpattirupavarïyate /
ato viruddhÃbhÃsà bhÃvanà utpÃdanÃ, tena vibhÃvanà /
nanvevaæ sati vyarthado«atvaprasaÇga÷ 'viruddhÃrthaæ mataæ vyartham'iti ata Ãha---samÃdhau sulabhe satÅti /
samÃdhi÷ parihÃra÷ /
yatra virodhasya sulabha÷ parahÃra ityartha÷ /
tasyà udÃharaïam-----
aÇgalekhÃmakÃÓmÅrasamÃlambhanapi¤carÃm /
analaktakatÃmrÃbhÃmo«ÂhamudrÃæ ca bibhratÅm // UKss_2.*11 //
aÇgalekhà ÓarÅraya«Âi÷ /
kÃramÅraæ kuÇkumam /
yeyaæ pÅtacchÃyatà ÓarÅrasya sà nÃyikÃnÃæ kuÇkumasamÃlambhanalak«aïakriyÃkÃryà prÃryaïa paridÓyate, bhagavatyÃstu ÓarÅre pÅtacchÃyatvaæ na kuÇkumasamÃlambhanenotpÃditam /
ata÷ kuÇkumasamÃlambhanalak«aïÃyÃ÷ kriyÃyà vigame phalasya pÅtacchÃyatvasyÃtropadeÓa÷ /
parihÃraÓcÃtra svÃbhÃvikatayà tacchÃyatvamiti /
teneyaæ vibhÃvanà /
analaktakatÃmrÃk«ÃmityatrÃlaktakakÃraïikÃyà rÃgakriyÃyà ni«edhe tatphalasya lauhityasya utpatti÷ svÃbhÃvikÅ nirdi«Âà /
ato vibhÃvanà /
atra ca kuÇkumÃdisaæpÃdyena pi¤caratvÃdinà upamÃnabhÆtena svÃbhÃvikasya pi¤jaratvÃderupameyabhÆtasyÃbhedÃdhyavasÃyo 'tiÓayoktyà dra«Âavya÷ //
samÃsokti÷----
##
yatra prastutÃrthani«Âhaæ vÃkyaæ tatsamÃnairviÓe«aïaistenÃpraktenÃrthena tulyÃni yÃni viÓe«aïÃni taddvÃreïa sÃdÓyavaÓÃdaprastutamarthamupamÃnabhÆtaæ kathayati, sà saæk«epeïopamÃnopameyalak«aïÃrthadvatayÃbhidhÃnÃtsamÃsokti÷ /
tasyà udÃharaïam----
dantaprabhÃsumanasaæ pÃïipallavaÓobhinÅm /
tanvÅæ vanagatÃæ lÅnajaÂëaÂcaraïÃvalim // UKss_2.*12 //
atra dantaprabhÃpÃïijaÂà bhagavatÅviÓe«aïabhÆtà yathÃkramaæ latÃgatasumana÷pallava«aÂcaraïarÆpeïa Ãropeïa vyÃ(ptÃ÷) (?) tadbhÃvamÃpadyante /
tanutvaæ tu bhagavatÅlatayo÷ sÃdhÃraïo dharma÷ /
vanaÓabdena ca rÆpakapratibhotpattihetunà Óle«eïa bhagavatÅtapaÓcaryÃdhÃrabhÆtamudakaæ latÃdhÃreïa kÃnanena rÆpyate /
ata etÃnyatra praktÃyà bhagavatyà apraktayà latayà samÃnÃni viÓe«aïÃni /
tatsÃmarthyena ca praktayà bhagavatyà upameyabhÆtayà latà upamÃnatvenÃk«ipyate /
teneyaæ samÃsokti÷ /
atiÓayokti÷---
##
##
##
yadvacanaæ kiæcitkÃraïamÃÓritya lokÃtikrÃntagocaramupanibadhyate sÃtiÓayokti÷ /
tasyÃÓca catvÃro bhedÃ÷ yatra bhede anyatve ananyatvamaikyaæ sa eka÷ /
anyatrÃbhede aikye nÃnÃtvaæ bhedo yatra sa dvitÅya÷ /
tathà bahiravidyamÃnasyÃrthasya saæbhÃvanÃmÃtreïopanibandhe ttaya÷ /
kÃryakÃraïayostu kÃryasya ÓÅghramevotpÃdÃtpaurvÃparyaviparyayeïa caturtho bheda÷ /
tatrÃdyasaya bhedasyodÃharaïam----
tapasteja÷sphuritayà nijalÃvaïyasaæpadà /
kÓÃmapyakÓÃmeva dÓyamÃnÃmasaæÓayam // UKss_2.*13 //
atra yÃsÃvakÃrÓyÃvasthà bhagavatyÃ÷ pÆrvamabhÆttato bhinnamapi tapojanitaæ kÃrÓyaæ tadabhedenopanibaddhamakÓÃmeveti /
tatra ca nimittaæ tapastejasà saviÓe«atvamÃpÃdita÷ saundaryasaæbhÃra÷ /
ato nimittavaÓena lokÃtikrÃnto gocaro 'sya vÃkyasya /
teneyamataÓayokti÷ /
dvitÅyasya tu bhedasyodÃharaïam----
acintayacca bhagavÃnaho nu ramaïÅyatà /
tapasÃsyÃ÷ ktÃnyatvaæ kaumÃrÃdyena lak«yate // UKss_2.*14 //
atra bhagavatÅ kumÃrÅbhÃve 'pi vartamÃnà taduttarakÃlabhÃvinÅ yÃsauyauvanÃvasthà tadyuktatvenopanibaddhà kaumÃrÃdanyatvamiti /
nimittaæ cÃtra tapojanità ramaïÅyatà /
tenÃyamabhede bhedopanibandha÷ /
ttÅyasya punarbhedasyodÃharaïam----
patedyadi ÓaÓidyotacchaÂÃ padme vikÃÓini /
muktÃphalÃk«amÃlÃyÃ÷ kare 'syÃ÷ syÃttadopamà // UKss_2.*15 //
ÓaÓidyotacchaÂÃ candraprakÃÓaprakÃra÷ /
asyÃ÷ kare muktÃphalÃk«amÃlÃyÃstadà upamà syÃditi saæbandha÷ /
atra rajanikarakarasaæparke sati kamalasya saækocÃvalokanÃdvikÃÓitvaæ bahirasaæbhavadapi kaviprajÃpatinà pratibhopajanitena svavyÃpÃreïa saæbhavadrÆpatayà pradarÓitam /
ato 'tra saæbhÃvyamÃnÃrthanibandha÷ /
tasya ca lokÃtikrÃntagocarasyÃrthasya saæbhÃvanÃyà nimittaæ bhagavatÅkarÃdhÃratayà muktÃphalÃk«amÃlÃvalokanam /
tathÃhi-ayaæ tÃvallokÃtikrÃnto 'parid«ÂapÆrvo 'smÃbhi÷ gaurÅkaramuktÃphalÃk«amÃlayorÃdhÃrÃdheyabhÃvo 'valokita÷ /
tatsajÃtÅyasya padmasya vikÃÓinaÓcandrakarÃïÃæ ca yadyÃdhÃrÃdheyabhÃva÷ syÃttadÃtropamÃnopameyabhÃvo bhavediti saæbhÃvanà pravttà /
ato 'tra sajÃtÅyapadÃrthadarÓanÃdbaharasaæbhavadapi vastu saæbhavadrÆpatayopavarïyate /
ekasmin khalu padÃrthe parid«Âe anyasminnanavalokite 'pi tatsajÃtÅyasaæbhÃvanà pravartate /
yathà dÃk«iïÃtyasyaikasminnu«Âre parid«Âe satyaparid«Âo«ÂrÃntarasaæbhÃvanà /
ato 'tra saæbhÃvanà sanimittà /
anena ca prakÃreïÃtropamÃnÃbhÃva÷ praktasya vastuna÷ pradarÓyate nÃstyanyatkiæcidasyopamÃnamiti /
ata eva saæbhÃvyamÃnatayÃrthasyopanibaddhasya nirÃcikÅr«ayà yadiÓabda÷ prayukta÷ /
yadiÓabdena hyatrÃÓaÇkà dyotyate /
ÃÓaÇkà cÃniÓcitasadbhÃve vastuni bhavati /
yaccÃniÓcitasadbhÃvaæ kavivedhasà saæbhavadrÆpatayopadarÓitaæ vastu tasya purÃïaprajÃpatinirmitapadÃrthavi«ayÃyà tadviruddhayà lokapratÅtyà yÃnnirÃkriyamÃïatvaæ tÃvannirupamatvaæ pratÅyate /
evamayaæ ttÅyo bheda÷ /
caturthastu----
manye ca nipatantyasyÃ÷ kaÂÃk«Ã dik«u p«Âhata÷ /
prÃyeïÃgre tu gacchanti smarabÃïaparamparÃ÷ // UKss_2.*16 //
atra dik«u kaÂÃk«apÃta÷ kÃraïam /
smarabÃïaparamparÃgamanaæ tu kÃryam /
kÃryakÃraïayostu kÃraïasya naisargikaæ prÃgbhÃvitvaæ kÃryasya tu paÓcÃdbhÃvitvam /
iha tu viparyaya÷ /
kÃryasya prÃgbhÃvenopanibandhanÃt /
paÓcÃdbhÃvitatvena ca kÃraïasya kaÂÃk«Ã dik«u p«Âhata÷ paÓcÃt patanti agre smarabÃïaparamparà gacchantÅti atra nimittaæ (anu) kÃryasya ÓÅghramevotpÃda÷ /
tenedaæ nimittato lokÃtikrÃntagocaraæ vacanam /
ato 'taÓayokti÷ //
iti mahÃÓrÅpratÅhÃrendurÃjaviracitÃyÃmudbhaÂÃlaÇkÃrasÃrasaægrahalaghuvttau dvitÅyo varga÷ //
_______________________________________________________________________________
3
atha ttÅyo varga÷ /
##
yathÃsaækhyam----
##
pÆrvamuddi«ÂÃnÃmarthÃnÃæ yadà krameïÃrthÃntarÃïyanunirdiÓyante tadà yathÃsaækhyÃkhyo 'laÇkÃra÷ /
tatra hi saækhyopalak«itakramÃnatikrameïa ÓabdenÃnupÃtto 'pi padÃrthÃnÃmanvaya÷ samÃÓrÅyate /
ato yathÃkramaæ padÃrthÃnÃmanvayadhvananÃdetasyÃlaÇkÃrasya yathÃsaækhyatà /
sa cÃlaÇkÃro bahÆnÃmalpaÓo 'pyupanibadhyamÃno yata÷ ÓobhÃbaddho bhavati ato bhÆyasÃmityuktam /
dvayorhi tasyopanibadhyamÃnasya yÃvaccaturguïatvÃdirÆpatayopanibandho na kta÷ tÃvacchobhopetatvaæ na bhavati /
bhÆyasÃæ punararthÃnÃæ tadyathÃsaækhyamalpenaiva prayÃsenaramyaæ bhavati /
tatra hi tasya dviguïasya triguïasya vopanibandhe ÓobhÃtiÓayo jÃyate /
taduktam---
taddviguïaæ triguïaæ và bahu«Æddi«Âe«u jÃyate ramyam /
yatte«u pathaiva tato dvayostu bahÆÓo nibadhnÅyÃt //
iti /
nanu "mïÃlahaæse"tyÃdÃvupavarïayi«yamÃïe udÃharaïe mïÃlÃdibhya upamÃnebhyo bÃhvÃdÅnÃmupameyÃnÃæ viÓe«akhyÃpanÃdyvatirekÃlaÇkÃreïa sahdayahdayÃïyÃvarjyante, na tu yathÃsaækhyena /
tatkathaæ yathÃsaækhyamalaÇkÃra ityÃÓaÇkyoktam--"asadharmaïÃmiti" /
yatrÃpi hi sÃdharmyabhÃvÃdupamÃnopameyabhÃvÃbhÃvena vyatirekÃderupanibandhÃbhÃvastatrÃpyayaæ ÓobhÃtiÓayamÃvahatÅtyartha÷ /
yathÃ----
kajjalahimakanakaruca÷ suparïav«ahaæsavÃhanÃ÷ Óaæ na÷ /
jalanidhigiripadmasthà hariharacaturÃnanà dadatu //
iti /
atra hi hariprabhtÅnÃæ trayÃïÃmuddi«ÂÃnÃæ kajjalaruktvasuparïavÃhanatvajalanidhisthatvÃdayo dharmÃ÷ krameïÃnunirdi«ÂÃ÷ /
na ca tatra parasparasÃdharmyaæ vidyate /
atha ca kramaparyÃlocanayà arthÃnÃmÃnurÆpyeïa samanvayapratÅte÷ ÓobhÃtiÓayo vidyate /
tenÃsya sÃdharmyÃdyabhÃve 'pi pthagalaÇkÃratÃpratilambhÃdyatra sÃdharmyÃdi vidyate tatrÃpyalaÇkÃratvaæ durnivÃram /
ato "mïÃlahaæse"tyÃdike udÃharaïe yathÃsaækhyamaÇgabhÆtaæ vyatirekÃlaÇkÃrasya dra«Âavyam /
tenÃyamaÇgÃÇgibhÃve saÇkara÷ /
yadvak«yati "parasparopakÃreïa yatrÃlaÇktaya÷ sthitÃ÷ /
svÃtantryeïÃtmalÃbhaæ no labhante so 'pa saÇkara÷" //
iti /
ato yathÃsaækhyaæ pthagalaÇkÃratvenopade«Âavyam /
tasyodÃharaïam-----
mïÃlahaæsapadmÃni bÃhucaÇkramaïÃnanai÷ /
nirjayantyÃnayà vyaktaæ nalinya÷ sakalà jitÃ÷ // UKss_3.*1 //
atra bÃhucaÇkramaïÃnanÃnÃmuddi«ÂÃnÃæ yathÃkramaæ mïÃlahaæsapadmÃnyanunirdi«ÂÃni /
tadvaÓena ca ÓabdÃnupÃttasyÃpi tadanvayasya garbhÅktatvena vakrabhaïitisadbhÃvÃdyathÃsaækhyamalaÇkÃra÷ //
utprek«Ã---
##
yatrevÃdipadanibandha÷ sÃmyasya ca rÆpaæ na vivak«yate tatrotprek«Ãkhyo 'laÇkÃra÷ /
nanvevaæ satyasaæbhavo nÃma lak«aïado«a÷ prÃpta÷ /
dyotyasyopamÃnopameyabhÃvasyÃbhÃve sati ivÃdÅnÃmaprayogaprasaÇgÃdityÃÓaÇkyoktaæ "atadguïakriyÃyogÃdi"ti /
dravyadharma÷ siddho guïa÷ /
sÃdhyasvabhÃvastu kriyà /
idaæ khalu viÓvaæ
svatantraparatantrapadÃrthÃtmakatvÃddvavidham /
yaÓca svatantra÷ padÃrtha÷ sa dharmÅtyabhidhÅyate /
tacca idaæ taditi sarvanÃmapratyavamarÓayogyatvÃddravyam /
paratantrasya padÃrthasya dharmarÆpatà /
tasya ca dvaividhyam /
siddhasÃdhyatÃbhedÃt /
tatra ya÷ siddho dharma÷ sa guïa÷ /
yastu sÃdhya÷ sà kriyà /
etÃvantaÓca laukikÃ÷ padÃrthÃ÷ /
sÃmÃnyÃdÅnÃmatraiva pratÅtikena rÆpeïÃntarbhÆtatvÃt /
atra asauprakto yor'thastasya ye kriyÃguïà anantaroktalak«aïÃstadyogÃtsÃmyarÆpÃvivak«ÃyÃmapi ivÃdiÓabdapravttiravaraddhà /
yatra kilopamÃnopameyabhÃvena sÃmyaæ tatropamÃnasÃdÓyÃdupamÃnavartinÃæ kriyÃguïÃnÃæ upameyapratÅtirbhavati /
utprek«ÃyÃmapi ca yo 'sÃvasa÷ apraktastasya ye kriyÃguïÃste tasminnaprakte vastunyupamÃnatayÃnulliÇgite 'pi prakte vastunyÃsajyante /
tenÃtadguïakrayÃyogÃdasyà ivÃdivÃcyatvam /
ata evÃnyadharmÃïÃæ svadharmibhÆtÃdvastuna utkalitÃnÃæ rasabhÃvadyabhivyaktayanuguïatayÃvastvantarÃdhyastatvena labdhaprakar«ÃïÃmÅk«aïÃdiyamutprek«Ã /
nanvevamapi sutarÃmasaæbhava÷ /
na hi vastvantaradharmà vastvantare samÃsaktuæ Óakyà ityÃÓaÇkyoktam---atiÓayÃnviteti /
purÃïaprajÃpativahitarÆpavaparyÃsena kavivedhasà padÃrthasya guïÃtiÓayavivak«ayà rÆpÃntaramapyÃsaktuæ Óakyata ityartha÷ /
iyaæ cotprek«Ã bahirasaæbhavata÷ padÃrthasya saæbhavadrÆpatayopavarïanÃllokÃtikrÃntavi«ayà saæbhÃvanà /
tasyÃÓca dvaividhyam, bhÃvasyÃbhÃvasya ca bahirasaæbhavata upavarïyamÃnatvÃt /
tadÃha----
##
yeyaæ lokÃtikrÃntavi«ayà saæbhÃvanà utprek«Ã sà bhÃvasyÃbhÃvasya cÃbhimÃnÃt dvaividhyaæ bhajata ityartha÷ /
nanvivÃdyupanibandhe sati yadyutprek«Ã bhavatatyucyate /
evaæ sati "candanÃsaktabhujaganiÓvÃsÃnilamÆrcchita÷ /
mÆrcchayatye«a pathikÃnmadhau malayamÃruta÷" //
ityevamÃdÃvivÃderaprayogÃdutaprek«ÃtvÃbhÃvaprasaÇga ityÃÓaÇkyÃha-----
##
dvividhà khalÆtprek«Ã /
kÃcidivÃdiprayoge sati bhavati, kÃcittvaprayujyamÃne«vapÅvÃdÅ«varthasÃmarthyÃdagamyamÃne«u /
tatra yà vÃcyà svakaïÂhenevÃdibhirvaktavyà sà ivÃdÅbhirucyate /
yà tvarthasÃmarthyak«iptairivÃdibhiravagamte tatrevÃdÅnÃmaprayoga÷ /
'candanÃsaktabhujaga'ityÃdau ca malayamÃrutasya yadetanmanmathÃvirbhÃvanibandhanatvÃtpathikamÆrcchÃhetutvaæ tatra bhujaganiÓvÃsamÆrcchitatve kÃraïatvenotprek«yamÃïe ivÃdyarthor'thasÃmarthyÃdavagamyate /
tenevÃdÅnÃmaprayoga÷ /
ivÃdiÓabdasÃmarthyÃvaseyÃyÃmevotprek«ÃyÃmivÃdÅnÃæ prayogÃt /
tatra bhÃvÃbhimÃnenotprek«ÃyÃæ tasyà guïayogÃdhyÃsena pravttÃyà udÃharaïam---
asyÃ÷ sadÃrkabimbasthad«ÂipÅtÃtapairjapai÷ /
ÓyÃmikÃÇkena patitaæ mukhe candrabhramÃdiva // UKss_3.*2 //
asyà mukhe japairhetubhÆtai÷ ÓyÃmikÃÇkena patitamiti saæbandha÷ /
atra japÃsaktà bhagavatÅ arkamavalokayatÅti tasyÃ÷ ÓaÓÃÇkasadse mukhe ÓyÃmikà saæjÃtà /
taccÃtra tasyÃ÷ ÓyamikÃyà janma atiÓayoktyà pÃtarÆpatayà pratipÃditaæ patitamiti /
sà cÃtra ÓyÃmika ÓaÓilächanena ÓaÓena tulyà /
atastasyÃ÷ ÓaÓilächanaÓaÓatulyatvÃdupasarjanopameyaærÆpakaæ ÓyÃmikaivÃÇka ityupanibaddham /
tasya cÃÇkasya ÓyÃmikoparaktasya bhagavatÅvadananipÃte kÃraïatvenendubhrÃntirutprek«ità /
yadetacchaÓino lächanaæ ÓyÃmikÃrÆpaæ tadbhagavatÅvadana indubhrÃntyeva nipatitamiti /
indubhrÃntiÓca guïa÷ /
siddharÆpatve sati dravyadharmatvÃt /
evaæ cÃtra ÓaÓasadÓÅ ÓyÃmikà caitanyaÓÆnyatvena bhagavatÅvadanamindubhrÃntyà na gocarÅkaroti /
atha ca tasyÃ÷ ÓaÓabhÃvamÃpÃditÃyà indubhramalak«aïena cetanadharmeïa saæbandho nibaddha÷ /
tenÃtra tasya vastvantarasya cetanasya yo 'sau guïo bhramalak«aïastadyogÃdivÃde÷ pravtti÷ /
indubhramaÓca bhÃvarÆpo guïa÷ ÓaÓÅktaÓyamikÃkartkatayà kavinibaddhena vaktrà bhagavatÃbhimÃnenÃdhyavasita÷ /
teneyamatadguïayogena bhÃvÃbhimÃnena utprek«Ã /
evaæ kriyÃyogÃdhyÃsÃdbhÃvÃbhimÃnena yotprek«Ã tasyÃmudÃhÃryam /
abhÃvavi«ayÃyÃ÷ puna÷ kriyÃdhyÃsena pravttÃyÃstasyà udÃharaïam----
kapolaphalakÃvasyÃ÷ ka«Âaæ bhÆtvà tathÃvidhau /
apaÓyantÃvivÃnyonyamÅdk«Ãæ k«ÃmatÃæ gatau // UKss_3.*3 //
atra kapolaphalakayostapovaÓÃt k«ÃmatvamÃpannayo÷ parasparÃdarÓanamabhÃvarÆpaæ sÃdhyatvÃt kriyÃrÆpak«ÃmatÃyÃæ kÃraïatayotprek«itam /
teneyamataktriyÃyogÃdabhÃvÃbhimÃnenotprek«Ã /
evamatadguïayogÃdabhÃvÃbhimÃnena yà utprek«Ã tasyÃmudÃhÃryam /
svabhÃvokti÷----
##
bhgabÃlÃde÷ svasamucite vyÃpÃre pravttasya ye hevÃkÃ÷ svajÃtyÃnurÆpyeïÃbhiniveÓaviÓe«Ãstadupanibandha÷ svabhÃvokti÷ /
tasyÃÓcÃlaÇkÃratvamasÃdhÃraïapadÃrthasvarÆpadhvananÃt /
tasyà udÃharaïam-----
k«aïaæ naæ«ÂvÃrdhavalita÷ ÓÇgeïÃgre k«aïaæ nudan /
lolÅkaroti praïayÃdimÃme«a mgÃrbhaka÷ // UKss_3.*4 //
naæ«Âvaæti /
'jÃntanaÓÃæ vibhëÃ'ityanunÃsikalopasya vikalpitatvÃdapravtti÷ /
atra mgapotakasya mÃtaramiva vatsalÃæ bhagavatÅæ praïayanirbhareïa cerasà vyÃkulÅkurvata÷ svabhÃvo nibaddha÷ k«aïamaparidÓyamÃnatvamardhakÃyena parivtti÷ ÓÇgeïa ca nodanamityevamÃtmà //
iti ÓrÅmahÃpratÅhÃrendurÃjaviracitÃyÃmudbhaÂÃlaÇkÃrasÃrasaægrahalaghuvivttau ttÅyo varga÷ //
_______________________________________________________________________________
4
atha caturtho varga÷ /
##
preyorasavaditi samudÃyÃnmatup /
Óli«Âamiti /
tathà udÃttavaddvavidhaæ Óli«Âamityartha÷ /
vipratipattinirÃsÃrthaæ cÃtra Óli«Âasya dvaividhyamuktam /
bhÃmaho hi "tatsahoktyupamÃhetunirdeÓÃtrrividhaæ yathÃ"iti Óli«Âasya traividhyamÃha /
ato vipratipattinirÃsÃya tathetyuktam /
udÃtte tu dvidhetyayamanuvÃdo d«ÂÃntatvÃrtha÷ /
yathà udÃttasya dvaividhyaæ pramÃïopapannatvÃdaÇgÅktaæ tathà Óli«ÂasyÃpi tadaÇgÅkartavyamityartha÷ //
preyasvat tÃvat----
##
ratyÃdayo bhÃvÃstrividhÃ÷ sthÃyino vyabhicÃriïa÷ sÃtvikÃÓca /
tatra"ratirhÃsaÓca ÓokaÓca krodhotsÃhau bhayaæ tathà /
jugupsÃvismayasamÃ÷ sthÃyibhÃvÃ÷ prakÅrtitÃ÷ //
nirvedagalÃniÓaÇkÃkhyÃstathÃsÆyÃmadaÓramÃ÷ /
Ãlasyaæ caiva dainyaæ ca cintà moha÷ smtirdhti÷ //
vrŬà capalata har«a Ãvego ja¬atà tathà /
garvo vi«Ãda autsukyaæ nidrÃpasmÃra eva ca //
suptaæ vibodho 'mar«aÓcÃpyavahitthamathogratà /
matirvyÃdhistathonmÃdastathà maraïameva /
ca //
trÃsaÓcaiva vitarkaÓca vij¤eyà vyabhicÃriïa÷ /
trayastriæÓadamÅ bhÃvÃ÷ //
stambha÷ svedo 'tha romäca÷ svarabhedo 'tha vepathu÷ /
vaivarïyamaÓru pralaya itya«Âau sÃtvikÃ÷ smtÃ÷" //
ete«Ãæ pa¤cÃÓatsaækhyÃnÃæ bhÃvÃnÃæ sÆcakÃÓcatvÃro 'nubhÃvÃdaya÷ /
te cÃnubhÃvo vibhÃvo vyabhicÃrÅ svaÓabdaÓca /
tatrÃnubhÃvaÓcaturvidha÷ /
ÃÇgiko vÃcika÷ sÃttvika ÃhÃryaÓca /
ÃÇgiko hastÃbhinayÃdi÷ /
vÃcika÷ kÃkvÃdiprayoga÷ /
sÃtvika÷ stambhÃdi÷ /
ÃhÃryastu pratiÓÅr«aka¤cukÃdi÷ /
evamayamanubhÃvaÓcatu÷saækhya÷ kÃryatvÃtkÃraïabhÆtÃnmabhÃvÃn gamayati //
vibhÃvastu dvividha÷ /
ÃlambanoddÅpanarÆpatvÃt /
tatrÃlamvanavibhÃvo yadÃÓrayeïa ratyÃdÅnÃmudaya÷, yathà rÃmÃde÷ sÅtÃdi÷ /
uddÅpanavibhÃvastu yadvaÓena ratyÃdÅnÃæ bhÃvÃnÃmatiÓayena dÅptatà bhavati, yathà tumÃlyÃnulepanÃdi÷ /
evame«a dvividho vibhÃvo ratyÃdÅnÃæ kÃraïabhÆta÷ /
sa ca kÃraïatvÃtkÃryabhÆtÃn ratyÃdÅn
gamayati yathÃtibahalanÅlajaladodayo v«Âim /
yathà hi kÃryasya suvivecitasya kÃraïaæ pratyavyabhicÃrità evaæ kÃraïasyÃpi suvivecitasya kÃryaæ pratyavyabhicÃrità vyavahÃre bÃhulyena dÓyate /
ato vibhÃva÷ kÃraïatvÃt ratyÃdÅnkÃryabhÆtÃn gamayati /
vyabhicÃrÅ tu ratyÃdikÃnÃæ sthÃyinÃæ bhÃvÃnÃmavasthÃviÓe«arÆpo nirvedÃdi÷ /
sa ca sahacÃritvÃt sthÃyinÃæ bhÃvÃnÃmavasthÃviÓe«arÆpo nirvedÃdi÷ /
sa ca sahacÃritvÃt sthÃyino bhÃvÃnpratapÃdayati rathasyaikamiva cakraæ cakrÃntaram /
svaÓabdastu ratyÃdi÷ /
sa ca vÃcakatvÃdbhÃvÃn gamayati /
ratyÃdÅnÃæ ca ÓabdÃnÃæ yadyapyanubhÃvaikagocarasvalak«aïasvabhÃvaratyÃdyavagatinibandhanatvaæ nopalabhyate, tathÃpyaæÓena ratyÃdyavagatinibandhanatvamanubhÃvÃdivadvidyata eva /
yathà khalvanubhÃvÃdayo na svalak«aïatayà bhÃvÃnavagamayanti apitu sÃmÃnyarÆpatayà tadvatsvaÓabdà apÅtyÃstÃm /
evamete bhÃvÃnÃmavagatihetavaÓcÃtvÃra÷ /
yaduktaæ bhaÂÂodbhaÂena "catÆrÆpà bhÃvÃ"iti /
tade«Ãæ ratyÃdikÃnÃæ bhÃvÃnÃæ pa¤cÃÓatsaækhyÃnÃæ yÃnyanubhÃvÃdibhiÓcatu÷saækhyai÷ samastatvena vyastatvena ca yathÃyogaæ sÆcanÃni svalak«aïasvarÆpÃïÃæ sÃmÃnyÃvasthÃpÃditÃnÃæ pratipÃdanÃni tai÷ kÃvyamupanibadhyamÃnaæ preyasvat /
preya÷ÓabdavÃcyena priyatareïa ratyÃlambanena vibhÃvanena ratirupalak«yate /
tayà ca sÃhacaryÃdratyÃdayo bhÃvÃ÷ pa¤cÃÓadavagamyante /
evaæ ca bhÃvakÃvyasya preyasvaditi lak«aïayà vyapadeÓa÷ /
atra ca bhÃvÃnÃmalaÇkÃratÃ, kÃvyamalaÇkÃryam /
tasyodÃharaïam----
iyaæ ca sutavÃtsalyÃnnirviÓe«Ã sphÃvatÅ /
ullÃpayitumÃrabdhà ktvemaæ kro¬a Ãtmana÷ // UKss_4.*1 //
Ãtmana÷ kro¬e ktveti saæbandha÷ /
atrÃtmano vak«asi nidhÃnamÃÇgÅko 'bhinaya÷, ullÃpanaæ sÃntvanaæ vÃcika÷ /
imamiti idaæÓabdena parÃm«Âo yo mgÃrbhaka÷ sa ÃlambanavibhÃva÷ /
vÃtsalyonmÅlitaÓcautsukyÃtmà vyabhicÃrÅbhÃva÷ /
sutavÃllabhyanirviÓe«atvena hi sphÃyÃ
raterautsukyabhedÃbhisaæbandha÷ pratÅyate /
svaÓabdastu spheti /
evamayaæ ratyÃtmako bhÃvo vÃtsalyasvabhÃvaÓcaturbhiranubhÃvÃdibhiratrÃvagamita÷ /
anye«vapi bhÃve«vevamudÃhÃryam /
rasavat---
##
#<ÓÇgÃrahÃsyakaraïaraudravÅrabhayÃnakÃ÷ /
bÅbhatsÃdbhutaÓÃntÃÓca nava nÃÂye rasÃ÷ smtÃ÷ // UKss_4.4 //>#
ete ca ÓÇgÃrÃdayo nava yathÃyogaæ caturvargaprÃptyupÃyatayà taditaraparihÃranibandhanataya ca ratyÃdÅnÃæ sthÃyinÃæ navÃnÃæ bhÃvÃnÃæ ya÷ paripo«astadÃtmakÃ÷ /
atastathÃvidhena rÆpeïÃsvÃdyatvÃdÃsvÃdabhedanibandhanena tÃntrikeïa rasaÓabdenÃbhidhÅyante /
nirvedÃdau tu tathÃvidhasyÃsvÃdyasyÃbhÃvÃtpravttinimittabhedanibandhanasya tÃntrikasya rasaÓabdasyÃpravtti÷ /
ÃsvÃdyatvamÃtravivak«ayà tu tatrÃpi madhurÃmlÃdivadrasaÓabdapravttiraviruddhà /
yaduktaæ ÓÇgÃrÃdÅn rasÃnanukramya---"rasanÃdrasatvame«Ãæ madhurÃdÅnÃmivoktamÃcÃryai÷ /
nirvedÃdi«vapi tatprakÃmamastÅti te 'pi rasÃ÷"iti //
tadÃhu÷----
caturvargetarau prÃpya parihÃryau kramÃdyata÷ /
caitanyabhedÃdasvÃdyÃtsa rasastÃdÓo mata÷ //
iti
sa iti /
caitanyabheda ityartha÷ /
tÃdÓa ityanena ÃsvÃdaviÓe«anibandhanatvaæ ÓÇgarÃdi«u tÃntrikasya rasaÓabdasyoktam /
e«Ãæ ca ÓÇgÃrÃdÅnÃæ navÃnÃæ rasÃnÃæ svaÓabdÃdibhi÷ pa¤cabhiravagatirbhavati /
yaduktaæ bhaÂÂodbhaÂena--"pa¤carÆpà rasÃ"iti /
tatra svaÓabdÃ÷ ÓÇgÃrÃdervÃcakÃ÷ ÓÇgÃrÃdaya÷ ÓabdÃ÷ /
sthÃyino rasÃnÃmupÃdÃnakÃraïaprakhyà ratyÃdayo nava bhÃvÃ÷ /
saæcÃriïastu nirvedÃdayo rasÃnÃmavasthÃviÓe«arÆpÃ÷ /
vibhÃvÃstu te«Ãæ nimittakÃraïabhÆtà yo«idÃdaya÷ tumÃlyÃnulepanÃdayaÓca /
ÃÇgikÃdayastu catvÃro rasÃnÃæ kÃryabhÆtà abhinayÃ÷ /
ete«Ãæ ca svaÓabdÃdÅnÃæ pa¤cÃnÃæ samastavyastatayà ÃspadatvÃdyena kÃvyena sphuÂarÆpatayà ÓÇgÃrÃdirasÃvirbhÃvo darÓyate tatkÃvyaæ rasavat /
rasÃ÷ khalu tasyÃlaÇkÃrÃ÷ /
tasyodÃharaïam----
iti bhÃvayatastasya samastÃnpÃrvatÅguïÃn /
saæbhtÃnalpasaækalpa÷ kandarpa÷ prabalo 'bhavat // UKss_4.*2 //
svidyatÃpi sa gÃtreïa babhÃra pulakotkaram /
kadambakalikÃkoÓakesaraprakaropamam // UKss_4.*3 //
k«aïamautsukyagarbhiïyà cintÃniÓcalayà k«aïam /
k«aïaæ pramodÃlasayà dÓÃsyÃsyamabhÆ«yata // UKss_4.*4 //
kadambakalikÃkoÓa÷ kadambakalikÃbhyantaram /
atra bhagavata ÃbhilëikavipralambhaÓÇgÃro nibaddha÷ /
tasya svaÓabda÷ 'kandarpa÷ prabala'iti /
sthÃyÅ tatraiva svaÓabdenonmÅlita÷ kandarpa iti /
ratiparipo«Ãtmako hi ÓÇgÃro rasa÷ /
ratiÓca yÆnÃæ manmathÃtmikà /
ato rativiÓe«asya vÃcakatvÃtkandarpaÓabda÷ sthÃyino 'tra svaÓabda÷ /
saæcÃriïaÓcautsukyacintÃhar«Ã÷ svaÓabdenonmÅlitÃ÷. svedaromäcau ca sÃtvikau svaÓabdopÃttau /
tayorapi ca saæcÃritvam /
sÃtvikÃnÃæ sthÃyibhÃvÃvasthÃviÓe«atvena nirvedÃdivatsaæcÃritvÃt /
vibhÃvastu 'iti bhÃvayatastasya'iti nirdi«Âa÷ /
bhagavatÅ hi tattadguïopetatvena vibhÃvyamÃnà vibhÃva÷ /
abhinayastvatrÃpÃÇgÃbhinayo nirdi«Âo 'dÓÃ'iti /
ato 'trÃbhilëika÷ ÓÇgÃrarasa÷ svaÓabdÃdibhi÷ pa¤cabhirabhivyajyate /
evamanye 'pi rasà udÃhÃryÃ÷ /
rasÃnÃæ bhÃvÃnÃæ ca kÃvyaÓobhÃtiÓayahetutvÃt kiæ kÃvyÃlaÇkÃratvamuta kÃvyajÅvitatvamiti na
tÃvadvicÃryate granthagauravabhayÃt /
rasabhÃvasvarÆpaæ cÃtra na vivecitamapraktatvÃdbahuvaktavyatvÃcca //
Ærjasvi-----
##
kvacitkhalu rasabhÃvÃnÃæ ÓÃstrasaævidaviruddhena rÆpeïopanibandha÷ kriyate, kvacittu tadviruddhena /
tatra yatra ÓÃstrasaævidaviruddhena rÆpeïa te«Ãmupanibandhastatra preyo 'laÇkÃro rasavadalaÇkÃraÓcÃbhihita÷ /
yatra tu tadviruddhatvaæ tanmÆlakalokavyavahÃraviruddhatvaæ ca tadvi«ayÃïÃæ rasabhÃvanÃmupanibandhe satyÆrjasvikÃvyaæ bhavati /
tatra hi rÃgadve«amohakÃraïakà anaucityena rasabhÃvà upanibadhyante /
ata eva tatra svakalpanÃparikalpitatvena Ærjaso balasya vidyÃmÃnatvÃdÆrjakhivyapadeÓa÷ /
'jyotsnÃtamisre'tyatra urjasviÓabda÷ (pÃ. a. 5 / 2 / 114) //
tasyodÃharaïam /
tathà kÃmo 'sya vavdhe yathà himagire÷ sutÃm /
saægrahÅtuæ pravavte haÂhenopÃsya satyatham // UKss_4.*5 //
atra sakalalokÃtiÓÃyino bhagavato 'ktavivÃhakamÃrÅvi«ayatayà haÂhasaægraha÷ ÓÃstrasaævidviruddha÷ pravddharÃgakÃraïaku upanibaddha÷ /
tena Ærjastità /
tatra kÃmo vavdhe ityayaæ ÓÇgÃrasya svaÓabda÷ /
tasya ratiparipo«Ãtmakatvena kÃmavddhisvabhÃvatvÃt kÃmaÓabdastvetadantargata÷ /
ÓÇgÃrasya yÃsau sthÃyibhÆtà ratistasyÃ÷ svaÓabda÷ himagire÷ sutÃmityÃlambanavibhÃva÷ /
haÂhenetyanenÃvegalak«aïo vyabhicÃrÅbhÃva÷ pratipÃdita÷ /
apÃsya satpathamiti tu moga÷, saægrahÅtuæ pravtta iti ÃÇgako 'nubhÃva÷ /
evamayamatra pa¤cabhi÷ svaÓabdÃdibhirurjasvilak«aïa÷ ÓÇgÃra÷ sÆcita÷ /
evamanye«vapi rasabhÃve«Ærjasvi udÃhÃryam /
paryÃyoktam----
##
vÃcakasyÃbhidhÃyakasya svaÓabdasya vttirvyÃpÃro vÃcyÃrthapratyÃyanam /
vÃcyasya tvabhidheyasya vyÃpÃro vÃcyÃntareïa sahÃkÃÇk«ÃsaænidhiyogyatÃmÃhÃtmyÃtsaæsargagamanam /
evaævidhaÓca yo vÃcyavÃcakayorvyÃpÃrastamantareïÃpi prakÃrÃntareïÃrthasÃmarthyÃtmanÃvagamasvabhÃvena yadavagamyate tatparyÃyeïa svakaïÂhÃnabhihitamapi sÃntareïa ÓabdavyÃpÃreïÃvagamyamÃnatvÃt paryÃyoktaæ vastu /
tena ca svasaæÓle«avaÓena kÃvyÃrtho 'laÇkiyate /
tasyodÃharaïam----
yena lambÃlaka÷ sÃsra÷ karaghÃtÃruïastana÷ /
akÃri bhagnavalayo gajÃsuravadhÆjana÷ // UKss_4.*6 //
so 'pa yena kta÷ plu«ÂadehenÃpyevamÃkula÷ /
namo 'stvavÃryavÅryÃya tasmai makaraketave // UKss_4.*7 //
atra lambÃlakatvÃdaya÷ kÃryarÆpatvÃt kÃraïabhÆtaæ gajÃsuravadhaæ vÃcyavÃcakavyÃpÃrÃsp«Âamapi gamayanti /
tena ca tathÃvidhayà vicchittyà avagamyamÃnenÃrthena te lambÃlakatvÃdayor'thà alaÇkiyante /
tasmÃtparyÃyoktamalaÇkÃra÷ //
samÃhitam-----
##
iha rasabhÃvÃnÃæ ÓÃstrasamayÃviruddhena tadviruddhena ca rÆpeïa dvaividhyamuktam /
tatra ye ÓÃstrasamayÃviruddhà rasabhÃvÃ÷ te rasabhÃvaÓabdenÃtra
vivak«itÃ÷ /
tadviruddhÃstu tadÃbhÃsÃ÷ /
te«Ãæ rasabhÃvÃnÃæ tadÃbhÃsÃnÃæ ca yà vtti÷ svÃÓrayasaæbandhÃtmikà tasyÃ÷ praÓame nibadhyamÃne samÃhitÃlaÇkÃro bhavati /
tatra hi te«Ãæ rasabhÃvÃnÃæ samÃdhÃnaæ samÃdhi÷ parihÃro bhavati /
samÃhitamiti bhÃve kta÷ /
nanu yadi tasminkÃvye rasÃdÅnÃæ vtti÷ parihniyate, evaæ sati pÆrvarasÃdinivttyà rasÃdyantaropanibandhÃdrasavadÃdyalaÇkÃrÃnupraveÓa÷ prasakta ityÃÓaÇkyoktaæ---anyÃnubhÃvani÷ÓÆnyarÆpamiti /
anyasya rasÃdyantarasya ye 'nubhÃvÃdaya÷ tairni÷Óe«eïa ÓÆnyaæ rÆpaæ yasya tattathoktam /
yatra pÆrve«Ãæ rasÃdÅnÃæ vÃsanÃyà dÃr¬hyena te«ÆpaÓÃnte«vapi rasÃdyantarÃïÃæ na svarÆpamÃvirbhavati, Ãvirbhavadapi và kÃryavaÓena kenacittirodhÅyate, tatra samÃhitÃlaÇkÃro bhavati /
tasyodÃharaïam----
atha kÃntÃæ dÓaæ d«Âvà vibhramÃcca bhramaæ bhrÆvo÷ /
prasannaæ mukharÃgaæ ca romäcasvedasaækulam // UKss_4.*8 //
smarajvarapradÅptÃni sarvÃÇgÃni samÃdadhat /
upÃsarpadgirisutÃæ giriÓa÷ svastipÆrvakam // UKss_4.*9 //
samÃdadhannije rÆpe 'vasthÃpayan /
samÃdadhadityabhyastatvÃnnumo 'pravtti÷ /
atra bhagavatà ÓÇgÃrasya ye 'nubhÃvÃ÷ kÃntad«ÂyÃdayaste«Ãmavahitthena ÃkÃrapracchÃdanÃtmakena bhÃvena tirodhÃnaæ vihitam /
yaduktaæ---svastipÆrvakamiti /
anena hyÃkÃratirodhÃnamupadarÓitam /
udÃttam---
##
ddhi÷ suvarïÃdidhanasaæpatti÷ /
tadyuktaæ vastÆdÃttam /
tena ca kÃvyÃrtho 'laækriyate /
tasyodÃharaïam----
uvÃca ca yata÷ kro¬e veïuku¤jarajanmabhi÷ /
muktÃphalairalaÇkÃra÷ ÓabarÅïÃmapÅcchayà // UKss_4.*10 //
p«ÂyendranÅlavai¬ÆryapadmarÃgamayairviyat /
Óirobhirullisvadyatra Óikharaæ gandhamÃdanam // UKss_4.*11 //
uttaropatyakà yasya pradhÃnasvarïabhÆmaya÷ /
mahÃnmarakatorvindhra÷ pÃdopÃntaæ ca saæÓrita÷ // UKss_4.*12 //
babhÆva yasya pÃtÃlapÃtinyÃæ saæk«aye k«itau /
patanaæ na tayà sÃrdhamÃyÃmastu prakaÂyabhÆt // UKss_4.*13 //
yasya evaævidharÆpatà himÃrdrerbhavatÅ suteti saæbandha÷ /
kro¬a÷ sÆkara÷ /
pu«Âyo maïiviÓe«a÷ /
gandhamÃdanaæ parvataviÓe«a÷ /
upatyakÃ÷ parvatÃdhÃravartino bhÆmibhÃgÃ÷ /
pradhÃnaæ svarïaæ kÃrtasvarÃdi /
arvindhra÷ parvata÷ /
saæk«aya÷
kalpÃnta÷ /
bhÆmeradhogamanÃdbhÆmyÃÓli«Âasya pradeÓasya bhÆmiviviktatvÃddhimavata÷ kalpÃnte ÃyÃma÷ prakaÂÅbhÆta÷ /
atra ratnÃdisaæbhÃro nibaddha÷ /
tenedamudÃttam /
tasya cÃlaÇkÃratvaæ lokÃtiÓÃyiratnÃdikÃryadhvananÃt /
evametadddhimadvastunibandhanenaikamudÃttamuktam /
na kevalamddhimadvastÆdÃttaæ yÃvadarthaprÃptÃvanarthaparihÃre codyatÃnÃæ vipulÃÓayÃnÃæ ce«Âitamapi, taduktam----
caritaæ ca mahÃtmanÃmiti /
na ca vipulÃÓayace«Âite upanibadhyamÃne tasya ÓÇgÃrÃdirasapratipattihetutvÃdrasavadalaÇkÃrÃnupraveÓo 'tra subhaïa÷ /
vipulÃÓayace«ÂatasyÃtra vastvantaropalak«aïatvenÃvÃntaravÃkyÃrthÅbhÆtatvÃt /
na khalpatra mahÃpuru«ace«Âitaæ vÃkyatÃtparyagocaratÃmanubhavati /
arathÃntaropalak«aïaparatvÃt /
yatra ca rasÃstÃtprayeïÃva gamyante tatra te«Ãæ vÃkyaviÓrÃntisthÃnatvena caturvargataditaraprÃptiparihÃropÃyabhÆtasthÃyibhÃvaparipo«ÃtmanÃsvÃdyamÃnatvÃdrasavadalaÇkÃro
bhavati /
tena kuto 'tra rasavadalaÇkÃragandho 'pi /
taduktam---upalak«aïatÃæ prÃptaæ netivttatvamÃgatamiti /
tasyodÃharaïam-----
tasyÃdikro¬apÅnÃæsanighar«e 'pi puna÷ puna÷ /
ni«kampasaya sthitavato himÃrdrarbhavatÅ sutà // UKss_4.*14 //
atra himavata÷ sthairye vÃkyÃrthÅbhÆte bhagavato varÃhavapu«astrailokyoddharaïodyuktasya ce«Âitaæ vÅrarasapratipattihetubhÆtamavÃntaravÃkyÃrthatvÃdupalak«aïÅbhÆtam /
Ãdikro¬a ÃdivarÃha÷ /
evaæ rasÃntare«vapyupalak«aïÅbhÆte«ÆdÃhÃryam //
Óli«Âam-----
##
##
iha khalu ÓabdÃnÃmanekÃrthÃnÃæ yugapadanekÃrthavivak«ÃyÃæ dvayÅ gati÷ arthabhedena tÃvacchabdà bhidyante iti bhaÂÂodbhaÂasya siddhÃnta÷ /
tatrÃrthabhedena bhidyamÃnÃ÷ ÓabdÃ÷ kecittantreïa prayoktuæ ÓakyÃ÷ kecinna /
ye«Ãæ halasvarasthÃnaprayatnÃdÅnÃæ sÃmyaæ te tantreïa prayoktuæ Óakyante /
yatra tu halÃmekatvÃnekatvarÆpatvÃtsvarÃïÃæ codÃttatvÃnudÃttatvÃdinà sthÃnÃnÃæ cau«Âhyadantyau«ÂhatvÃdinà prayatnÃnÃæ ca laghutvÃlaghutvÃdinà bhedaste«Ãæ tantreïa prayoga÷ kartumaÓakya÷ /
sÃdhÃraïarÆpatvÃttantrasya /
taduktam----
'sÃdhÃraïaæ bhavettantram'iti /
evaæ cÃvasthite ye tantreïoccÃrayituæ Óakyante te ekaprayatnoccÃryÃ÷ /
tadbande satyarthaÓle«o bhavati /
taduktam----
ekaprayatnoccÃryÃïÃmiti /
tathà ye te«ÃmevaikaprayatnoccÃryÃïÃæ ÓabdÃnÃæ chÃyÃæ sÃdÓyaæ bibhrati tadupanibandhe ca ÓabdaÓli«Âam /
ÓabdÃntare uccÃryamÃïe sÃdÓyavaÓenÃnuccÃritasyÃpi ÓabdÃntarasya Óli«ÂatvÃt /
taduktam---tacchÃyÃæ caiva bibhratÃm /
svaritÃdiguïairbhinnairbandha÷ Óli«Âamiti /
tathÃ---ÓabdoktiviÓi«Âaæ tatpratÅyatÃmiti /
etacca Óli«Âaæ dvividhamapyupamÃdyalaÇkÃrapratibhotpÃdanadvÃreïÃlaÇkÃratÃæ pratipadyate /
ato 'nenÃnavakÃÓatvÃt svavi«aye 'laÇkÃrÃntarÃïyapodyante, te«Ãæ vi«ayÃntare sÃvakÃÓatvÃt /
taduktam----
alaÇkÃrÃntaragatÃæ pratibhÃæ janayatpadai÷ /
dvividhairiti /
alaÇkÃrÃntarÃïÃmatra pratibhÃmÃtraæ na tu padabandha ityartha÷ /
tadevaæ ÓabdaÓli«ÂamarthaÓli«Âaæ ca lak«itam /
tasyodÃharaïam---
svayaæ ca pallavÃtÃmrabhÃsvatkaravirÃjinÅ /
prabhÃtasandhyevÃsvÃpaphalalubdhehitapradà // UKss_4.*15 //
indukÃntamukhÅ snigdhamahÃnÅlaÓiroruhà /
muktÃÓrÅstrÅjagadratnaæ padmarÃgÃÇghripallavà // UKss_4.*16 //
apÃrijÃtavÃrtÃpi nandanaÓrÅrbhuvi sthità /
abindusundarÅ nityaæ galallÃvaïyabindukà // UKss_4.*17 //
na kevalaæ tvaæ himÃdrerevaævidhasya sutà yÃvatsvayaæ caivaæprakÃreti ca Óabda÷ /
atra bhagavatÅ kisalayavadÃtÃmrau
bhÃsvantau dÅptimantau yau karau hastau tÃbhyÃæ virÃjate /
prabhÃtasandhyà tu pallavavadÃtÃmrairbhÃsvata Ãdityasya karairmayÆkhairvirÃjate /
atra cobhayatrÃpi halÃdanÃæ sÃmyam /
atastantreïoccÃraïasaæbhavÃdayamarthaÓle«a÷ /
asvÃpaphalalubdhe hitapradetyatra tu bhagavatÅpak«e asvÃpaæ sukhenÃptuæ yanna Óakyate phalaæ tatra ye lubdhÃstebhya ÅhitamÅpsitaæ pradadÃtÅtyartha÷ /
prabhÃtasandhyÃpak«e tu svÃpasya nidrÃnubhavasya yatphalaæ Óramanivttilak«aïaæ tatra yo na lubdha÷ sandhyopÃsanapravttatvÃttadvi«ayaæ hitamad«Âaæ samarpayatÅtyevaævidhetyartha÷ /
atra ca pÆrvasminpak«e aikapadyÃt (pÃ. a. 6 / 2 / 144) thÃthÃdisvareïÃntodÃttatvam /
uttaratra punarasvÃpaphalalubdhe iti hitapradeti ca anayorbhinnapadatvÃnnÃnÃsvaratvam /
asvÃpaphalalubdha ityasya "tatpuru«e tulyÃrtheti"(pÃ. a. 6 / 2 / 2)
pÆrvapadapraktisvareïÃdyutÃttatvÃt /
hitapradetyasya tu (pÃ. a. 6 / 2 / 144) yathÃdisvareïÃntodÃttatvÃt /
tenÃtra svarabheda÷ /
asvÃpeti akÃrasya phalalubdhe iti ca ekÃrasya ubhayo÷ pak«ayoryathÃyogaæ lÃghavÃlÃghavÃbhyÃæ prayatnabhedo 'pi /
atastantreïoccÃrayitumaÓakyatà /
ekasmiæstvatra Óabde samuccarite ÓabdÃntarasya tatsÃdÓyÃtpratipatti÷ /
ato 'yaæ ÓabdaÓle«a÷ /
etayoÓca dvayorapyarthaÓle«aÓabdaÓle«ayorupamÃpratibhotpattihetutvam /
prabhÃtasandhyà hyatropamÃnam /
bhagavatŠupameyà /
ivaÓabdaÓcopamÃnopameyabhÃvaæ dyotayati /
Óabdavyatirekeïa tu sÃdhÃraïo dharmor'thÃdhikaraïo 'tra na vidyate /
tena neyamupamà apitu Óle«a upamÃpratibhotpattihetu÷ /
indukÃntamukhÅtyatra bhagavatÅ candravatsundaraæ mukhaæ yasyÃ÷ sà tathÃvidhà /
tathà snigdhadÅrghak«ïakeÓÅ /
muktà parityaktà aÓrÅraÓobhà yayà sà tathÃvidhà /
trailokyotk«ÂÃ ca /
tathà padmavat kamalavat rÃgo lauhityaæ yayostathÃvidhau pÃdapallavau yasyÃsatadrÆpà /
yadà tvasau bhagavatÅ rÆpakapratibhotpattinibandhanena Óle«eïa trailokyodaravartimÃïikyasaæbhÃrarÆpatayà rÆpyate tadà praktor'thaÓcandrakÃntendranÅlamauktikaÓobhÃpadmarÃgairavacchÃditarÆpatayà pratÅyate, sÃk«ÃdevaævidharatnamayÃvayavayogitvÃt tribhuvanodarÃntargataratnasamddhirÆpeti /
atra ca muktÃÓrÅrityatra svarabhedo vidyate /
bahuvrÅhipak«e"bahuvrÅhau praktyeti"pÆrvapadapraktisvaratvÃt /
tatpuru«e tu samÃsÃntodÃttatvÃt /
Ói«ÂÃnÃæ tu ÓabdÃnÃæ svarabhedo nÃsti /
prayatnagurutvÃgurutve tu trijagadratnaÓabdavyatirikte«u tattadvarïavi«ayatayà vidyete /
tena tatra ÓabdaÓle«atà /
trijagadratnaÓabdasya tÆbhayatrÃpi kasyacidviÓe«asyÃvidyamÃnatvÃdarthaÓle«atvam /
apÃrijÃtavÃrtÃpÅtyatra bhagavatyajÃtaÓatrutvÃdapagataÓatrusamÆhavÃrtà tadÅyà ca Óobhà sarvasya cittamÃvarjayatÅtyato nandanà ÓrÅryasyÃstathÃvidhà /
udakamadhyavartitayà ca yo 'sau apsu udake pratabimbita industadvatsundarŠ/
nityaæ ca galallÃvaïyapravÃhà /
yadà tvasau bhagavatÅ nandanaÓrÅÓabdasya devodyÃnaÓobhÃlak«aïÃrthÃntarÃbhidhÃyatvÃdrÆpakapritibhotpattinibandhanena Óle«eïaitadbhÃvamÃpadyate tadà tatsamÃÓrayatvena apÃrijÃtavÃrtÃpÅtyÃdipadaparyÃlocanayà virodhapratibhÃhetoraparasyÃpi Óle«asyÃvirbhÃvo bhavati /
na khalu devodyÃnaÓobhà avidyamÃnapÃrijÃtÃkhyavk«aviÓe«avttÃntà bhavati /
na cÃsau bhÆmau ti«Âhati /
abindusundarÅtyatra tu bindubhiryasyÃ÷ saundaryaæ nÃsti tasyÃ÷ kathaæ lÃvaïyabindava÷ prasareyuriti virodhapratapattihetu÷ Óle«a÷ /
apÃrijÃtavÃrtÃpÅtyatrÃpyapagatà arijÃtavÃrteti bahuvrÅhau praktyeti pÆrvapadapraktisvaratvam /
tatpuru«apak«etvantodÃttatvam /
abindusundarÅtyatra abinduvatsandarÅtyupamÃnatvà "tatpuru«e tulyÃrtho"tyabinduÓabdasya praktisvara÷ /
tasya ca saptamyantapÆrvapadatvÃdanenaiva sÆtreïa praktisvareïÃdyudÃttatvam /
abindusundarÅtyatra tvavyayatvÃnna¤a÷ pÆrvapadapraktisvaratvena tadeva /
tenÃtra svarabhedasyÃbhÃva÷ /
prayatnabhedaktÃttu cakÃravaicitryÃcchabdaÓle«atà //
iti mahÃÓrÅpratÅhÃrendurÃjaviracitÃyÃmudbhaÂÃlaÇkÃrasÃrasaægrahalaghuvttau caturtho varga÷ //
_______________________________________________________________________________
5
atha pa¤camo varga÷ /
##
##
apahnuti÷-----
##
yatra bhÆtaæ vidyamÃnamupameyalak«aïamarthamapahnutyopamÃnarÆpÃropeïopamÃnopameyabhÃvo.......................... tiralaÇkÃra÷ /
atra ca prÃkaraïikasya
vidyamÃnasyÃrthasya ...............................yadvidyamÃno 'sphuÂena rÆpeïopamÃnopameyabhÃvaÓcakÃstÅtyuktam----
ki¤cidantargatopameti /
tasyà udaharaïam-----
etaddhi na tapa÷ satyamidaæ hÃlÃhalaæ vi«am /
viÓe«ata÷ ÓaÓikalÃkomalÃnÃæ bhavÃdÓÃm // UKss_5.*1 //
atra prÃkaraïikasya tapasa÷ svarÆpamapahnutya hÃlÃhalavi«aviÓe«arÆpatÃdhyÃropeïa tatsÃdÓyamavagamitam /
taccÃtra hÃlÃhalavi«asÃdÓyamupameyasyÃpahnutatvÃnna sphuÂarÆpam /
hÃlÃhalÃkhyo vi«abhedo ya÷ ÓÅghraæ vyÃpÃdayati /
viÓe«okti÷-----
##
ÓaktÅnÃæ kÃrakÃïÃæ sÃmagrye 'pi avikalatve ya÷ kriyÃphalasya ki¤cidviÓe«amavagamayitumanutpatterupanibandha÷ sà viÓe«okti÷ /
tasyÃÓca dvaubhedau /
kvacitkhalu kÃraïasÃmagrye 'pi yatkÃryaæ notpadyate tasyÃnutpattau svakaïÂhena nimittamupÃdÅyate, kvacittvarthasÃmarthyÃdavagamyate tadÃha---
##
adarÓanamanupÃdÃnam /
tatra dvitÅyasya bhedasyodÃharaïam-----
maharddhini ghe janma rÆpaæ smarasuhdvaya÷ /
tathÃpi na sukhaprÃpti÷ kasya citrÅyate na dhÅ÷ // UKss_5.*2 //
atra dhanasaæbhÃrayoga÷ surÆpatvaæ yauvanaæ ceti yÃnyetÃni sukhaprÃptau kÃraïÃnyavikalÃni tatsadbhÃve 'pi kriyÃphalabhÆtÃyÃ÷ sukhaprÃpteranutpattirupanibaddhà /
pÆrvoktÃnÃæ sukhahetÆnÃæ vismayavibhÃvanÃtmakaviÓe«akhyÃpanÃya /
atra ca nimittaæ khakaïÂhenÃnupÃttamapyarthasÃmarthyÃdavagamyate /
vidhivaidhuryÃdirÆpaÓabdo 'tra ÓarÅrasya rÆpamÃtrÃvyabhicÃritvÃdrÆpaprakar«atÃtparyeïopÃtta÷ /
smarasuhdvayo yauvanam /
yauvane hi manmathÃbhimukhÅbhavati /
ÃdyabhedodÃharaïaæ tu----
itthaæ visaæ«Âhulaæ d«Âvà tÃvakÅnaæ vice«Âitam /
nodeti kimapi pra«Âu satvarasyÃpi me vaca÷ // UKss_5.*3 //
atra praÓnatvarÃlak«aïakÃraïasadbhÃve 'pi praÓnavacaso 'nutpattirupanibaddhà /
tayà ca praÓnavacanakÃraïasya vismayavibhÃvanÃkhyo viÓe«o 'vagamyate /
atra ca nimittaæ bhagavatÅgativisaæ«Âhulace«ÂitadarÓanaæ svakaïÂhenopÃttam //
virodha÷-----
##
yatra kavinà guïasya và kriyÃyà và athavà dvirvÃÓabdasyopÃttatvÃt dravyasya viruddho 'nya÷ padÃrtha÷ sajÃtÅyo vijÃtÅyo và vacasà svapratibhÃprasÆtena varïanikÃtmanà kriyate ka¤cidviÓe«amavagamayituæ sa virodhÃkhyo 'laÇkÃra÷ /
guïakriyÃdravyÃïÃmutprek«ÃlaÇkÃralak«aïavyÃkhyÃnasamaye svÆrÆpamuktam /
kriyà kÃraïamutpÃdanaæ, ttpradhÃnaæ vaca÷ kriyÃvaca÷ /
kavipratibhayà khalu purÃïaprajÃpatinirmitaÓu«kaparu«apadÃrthavilak«aïÃ÷ sarasÃ÷ padÃrthÃ÷ abhinavà eva nirmÅyante /
ata÷ kriyÃvaca ityuktam /
tasyodÃharaïam----
yadvà mÃæ kiæ karomye«a vÃcÃlayati vismaya÷ /
bhavatyÃ÷ kvÃyamÃkÃra÷ kvedaæ tapasi pÃÂavam // UKss_5.*4 //
atra yadetatpÆrvamupakrÃntaæ vaco me nodetÅti tasyÃk«epo yadvetikta÷ /
kiævà karomi vismayavÃcÃlita÷ san bravÅmi bhavatyÃ÷ kvate /
e«a vismayo mÃæ vÃcÃlayatÅti saæbandha÷ /
atrÃkte÷ sukumÃrÃyÃ÷ pÃÂavasya ca kaÂhinakÃyasÃdhyasya virodho bhagavatÅni«Âhatvenopanibaddha÷ /
tena ca vismayavibhÃvanÃkhyo viÓe«o 'tra khyÃpyate /
ayaæ cÃsiddhasvabhÃvadharmani«ÂhatvÃdguïavirodha÷ /
evaæ sÃdhyasvabhÃvadharmani«Âhe 'pi kriyÃvirodhe udÃhÃryam /
tathà dravyavirodhe guïakriyÃvirodhe guïadravyavirodhe kriyÃdravyavirodhe ca //
tulyayogitÃ-----
##
aprastutÃnÃmeva và yatra sÃmyamabhidhÅyate sà tulyayogità /
ata eva prÃkaraïikÃprÃkaraïikobhayÃrthani«ÂhatvÃbhÃvÃttatropamÃnopameyoktiÓÆnyatvaæ prastÃvabhÃgbhi÷ prastutai÷ sÃmyÃbhidhÃyi vaca iti saæbandha÷ /
tasyÃ÷ pÆrvabhedasyodÃharaïam-----
tvadaÇgamÃrdavaæ dra«Âu÷ kasya citte na bhÃsate /
mÃlatÅÓaÓabhllekhÃkadalÅnÃæ kaÂhoratà // UKss_5.*5 //
tvaccharÅrasaukumÃryadarÓina÷ kasyeva cetasi mÃlatyÃdÅnÃæ kÃÂhinyaæ na bhÃsata ityartha÷ /
atra mÃlatyÃdÅnÃmaprÃkaraïikÃnÃmevÃrthÃnÃæ kaÂhoratvalak«aïaæ sÃmyamupanibaddham /
dra«Âuriti tn /
tadyoge ca tvadaÇgamÃrdavamiti "na lokÃvyayani«Âhe'ti «a«ÂhÅni«edha÷ /
dvitÅyabhedasyodÃharaïam----
yogapaÂÂo jaÂÃjÃlaæ tÃravÅtvaÇmgÃjinam /
ucitÃni tavÃÇgasya yadyamÆni taducyatÃm // UKss_5.*6 //
atra prÃkaraïikÃnamapi yogapaÂÂÃdÅnÃæ bhagavatÅÓarÅre saæsparÓanaucityalak«aïa÷ samÃno dharmo nibaddha÷ /
tÃravÅtvak valkalam /
aÇgasya ÓarÅrasya /
aprastutapraÓaæsÃ----
##
adhikÃrÃdupavarïanÃvasarÃdapagatasya prÃkaraïikÃdaparasya vastuno yatropanibandha÷ sà aprastutapraÓaæsà /
na caivamapi tasyà unmattapralÃpaprakhyatÃ, yata÷ sà kenacitsvÃjanyena prastutamarthamanubadhnati /
taduktam---prastutÃrthÃnubandhinÅti /
tasyà udÃharaïam-----
yÃnti svadehe«u jarÃmasaæprÃptopabhoktkÃ÷ /
phalapu«parddhibhÃjo 'pi durgadeÓavanaÓriya÷ // UKss_5.*7 //
atra kcchreïa gantuæ Óakyate yasmindeÓe tadgatakÃnanÃnÃæ Óobhà aprÃkaraïikya eva svadehajarjaratayopavarïitÃ÷ /
tÃbhiÓca sÃdÓyaæ svÃjanyena bhagavatÅce«ÂitamupameyabhÆtaæ evaævidharÆpatayÃvagamyate /
durgeti "suduroradhikaraïa"iti ¬apratyaya÷ //
vyÃjastuti÷----
#<ÓabdaÓaktisvabhÃvena yatra nindeva gamyate /
vastutastu stutiÓce«Âà vyÃjastutirasau matà // UKss_5.9 //>#
yatra ÓabdÃnÃmabhidhÃyakÃnÃæ yà ÓaktirarthapratyÃyanautsukyaæ tasyà ya÷ svabhÃvo niyatÃrthani«ÂhatvÃtmakastena nindà gamyate iva natvasau nindaiva /
padÃrthaparyÃlocanasÃmarthyotthÃyÃæ stutau vÃkyÃrthÅbhÆtÃyÃmavÃntaravÃkyÃrthatvÃt /
ata evÃha----
vastutastu stutiÓce«Âeti /
vastuta ityarthasÃmarthyÃdityartha÷ /
tatra vyÃjastutirnÃmÃlaÇkÃro bhavati /
nindÃvyÃjena hi sà stuti÷ /
ato vyÃjastuti÷ /
tasyà udÃharaïam-----
dhigananyopamÃmetÃæ tÃvakÅæ rÆpasaæpadam /
trailokye 'pyanurÆpo yadvarastava na labhyate // UKss_5.*8 //
atra yadetaddhigvÃdopahatatvaæ rÆpasaæpada÷ sÃk«ÃcchabdavyÃpÃreïa sp«Âaæ na tatsvÃtmaparyavasitaæ, arthasÃmarthyotthalokottarabhagavatÅrÆpotkar«apratipÃdanaparyavasitatvÃt /
atastasyÃvÃntaravÃkyÃrthatà /
teneyaæ vyÃjastuti÷ /
nindÃvyÃjena rÆpotkar«asya stÆyamÃnatvÃt /
dhigananyopamÃmi "tyubhasarvataso÷ kÃrye"ti dvitÅyà //
vidarÓanÃ----
##
yatra padÃrthÃnÃæ saæbandha÷ svayamanupapadyamÃna÷ sannupamÃnopameyabhÃve paryavasyati athavà upamÃnopameyabhÃvakalpanayà svÃtmÃnamupapÃdayati tatra vidarÓanÃ, viÓi«ÂasyÃrthasya upamÃnopameyabhÃvÃtmakasyopadarÓanÃt /
tasyà udÃharaïam----
vinocitena patyà ca rÆpavatyapi kÃminÅ /
vidhuvandhyavibhÃvaryÃ÷ prabibharti viÓobhatÃm // UKss_5.*9 //
vidhuÓcandra÷ /
vibhÃvarÅ rÃtri÷ /
atra rajanikararahitavibhÃvarÅviÓobhatvasya yadetatkarmatvaæ tatkÃminÅkartkÃyÃæ bharaïakriyÃyÃæ na samanvayaæ gacchati /
na hyanyasya saæbandhinÅæ viÓobhÃmanyo bibharti /
ata÷ padÃrthasamanvayasyÃtrÃnupapatti÷ /
upamÃnopameyabhÃvastvatra vÃkyÃrthaviÓrÃntisthÃnaæ k«ïarÃtrivadviÓobhatÃæ bibhartiti /
evametadbhavati vastvasaæbandhe upamÃnopameyabhÃvakalpanÃyÃmudÃharaïam /
yatra tu padÃrthasamankya upamÃnopameyabhÃvakalpanayà svÃtmÃnamupapÃdayati tasya vidarÓanÃbhedasyodÃharaïamudbhaÂapustake na dÓyate /
tasya tu bhÃmahodatamidamudÃharaïam---
ayaæ mandadyutirbhÃsvÃnastaæ prati yiyÃsati /
udaya÷ patanÃyeti ÓrÅmato bodhayannarÃn //
iti
tatra prathamodayasamayavijmbhamÃïasvakÃntirahitasaya bhÃsvato yadetadastamayaunmukhyaæ tadupetasya ÓrÅmata÷ prayojyakartÌn prati pÃtÃvasÃnodayakarmake 'vabodhe tatsamarthÃcaraïalak«aïaæ hetukarttvamupanibaddham /
tathÃvidhaæ khalu bhÃsvantaæ paÓyanta÷ ÓrÅmanto budhyante bhÃsvata iva sarvasyodaya÷ pÃtÃvasÃna iti /
tÃæÓcÃsau tathÃvabudhyamÃnÃn svÃvasthopadarÓanena prayuÇkte yathà mamÃyamudaya÷ pÃtÃvasÃnastathà bhavatÃmapÅti /
atra ca pre«aïÃdhye«aïayorabhÃvÃttatsamarthÃcaraïalak«aïa eva prayojakavyÃpÃra÷ kÃrÅ«o 'dhyÃpayati bhik«Ã vÃsayatÅti yathà /
tena ca prayojyaprayojakabhÃvena svÃtmÃnamupapÃdayitumupamÃnopameyabhÃva Ãk«ipta÷ he ÓrÅmanto yathà mamÃyamudaya÷ patanÃya tadvadbhavatÃmapÅti yÆyaæ budhyadhvamiti /
tenÃtra prayojyaprayojakabhÃvalak«aïena padÃrthasamanvayena svÃtmopapÃdanÃyopamÃnopameyabhÃvasyÃk«epÃt dvitÅyo vidarÓanÃyà bheda÷ //
saækara÷----
sa ca caturvidha÷ saædehaÓabdÃrthavartyalaÇkÃraikaÓabdÃbhidhÃnÃnugrÃhyÃnugrÃhakabhedena /
tatra saædehasaækarastÃvat---
##
anekasyÃlaÇkÃrasyollekhe cetasyupÃrohe saædehasaækaro bhavati, na tvekaÓabdÃbhidhÃnasaækarÃdÃvapi anekÃlaÇkÃrollekha÷ saæbhavati /
yathÃ---
murÃrinirgatà nÆnaæ narakapratipanthinÅ /
tavÃpi mÆrghni gaÇgeva cakradhÃrà pati«yati //
atra hyupamÃnopameyabhÃvastatpratibhÃhetuÓca Óle«o 'nekÃlaÇkÃra ullikhyate /
upamÃnopameyabhÃve tÃvat
gaÇgopamÃnam /
cakradhÃrà upameyà /
murÃrinirgatatvaæ sÃdhÃraïo dharma÷ /
Óle«astvatra narakapratipanthiÓabdÃdÃtmÃnaæ labhate /
ekatra hi narako dÃnava÷ /
aparatra tvavÅcyÃdi÷ /
etau ca dvÃvalaÇkÃrÃvekasminnivaÓabde 'nupraviÓata÷ /
na hyupamÃnopameyabhÃvastatpratibhÃheturvà Óle«a÷ samÃsÃdyabhÃve ivaÓabdÃdimantareïa svarÆpaæ pratilabhate /
tenÃtra dvÃvalaÇkÃrà vekasminvÃcake iva Óabde 'nupravi«au /
yadi cÃnekÃlaÇkÃrollekhe sati saædehasaækarastata evamÃdÃvapyanekÃlaÇkÃrollekhasya saæbhavÃtsaædehasaækaraprasaÇga ityÃÓaÇkyoktam---samaæ tadvttyasaæbhava iti /
tasyÃnekasyÃlaÇkÃrasya samaæ yugapadyadi vttirvyÃpÃro 'laÇkÃryÃlaÇkaraïÃtmako na saæbhavatÅtyartha÷ /
pÆrvokte tÆdÃharaïe murÃrinirgateti sÃdhÃraïadharmopÃdÃnÃnnarakapratipanthinÅti ca Óle«apadopadarÓanÃnnÃnekasyÃlaÇkÃrasya yugapadvtterasaæbhava÷ /
tena tatra na saædehasaækaratà /
nanu yadyanekÃlaÇkÃrolleke yugapadvttyasaæbhave ca saædehasaækaratvam /
eva sati yatra pratibhÃmÃtreïÃnekasminnalaÇkÃre ullikhyamÃne yasya sÃdhakaæ pramÃïamasti sa upÃdÅyate /
yasya tu bÃdhakaæ pramÃïaæ vidyate sa tyajyate /
tatrëyanekÃlaÇkÃrollekhasya samaæ tadvttyasaæbhavasya ca saæbhavÃtsaædehasaækaratvaæ prasajjatÅtyÃÓaÇkyoktam---ekasya ca grahe nyÃyado«ÃbhÃve ceti /
nyÃya÷ sÃdhakaæ pramÃïam /
do«o bÃdhakaæ pramÃïam /
yatrÃnekÃlaÇkÃrollekhe yugapadvttyasaæbhave ca ekatarasya grahaïe sÃdhakabÃdhake pramÃïe samastavyastatayà na vidyete tatra saædehasaækara÷ /
tena nÃni«ÂaprasaÇga÷ /
tathÃhi---yatra sÃdhakabÃdhake pramÃïe sÃmastyena vidyate tatra yasya sÃdhakaæ pramÃïamasti tasyopÃdÃnÃdbÃdhakasya pramÃïopetasya ca tyÃgÃdekasya grahaïaæ bhavati /
yatrÃpi sÃdhakabÃdhakapramÃïayorvaiyastyenÃnyatarasya vidyamÃnatà tatrÃpi pratibhollikhyamÃnÃnekÃlaÇkÃramadhyÃtsÃdhakapramÃïopetasyopÃdÃnÃtpramÃïaÓÆnyasya copek«yatvÃt, tathà bÃdhakapramÃïopetasya parityÃgÃttditarasya ca pÆrvollikhitasya pÃriÓe«yeïopÃdÃnÃdekasya graho bhavati /
yatra tu sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃvastatra saædeha eva /
evamayaæ saædehasaækaro lak«ita÷ /
tasyodÃharaïam----
yadyapyatyantamucito varenduste na labhyate /
tathÃpi vacmi kutrÃpi kriyatÃmÃdaro nare // UKss_5.*10 //
atra varenduriti vara eva indu÷, vara induriveti rÆpakasamÃsopamayordvayoralaÇkÃrayorullekha÷ /
na ca tasyÃnekasyÃlaÇkÃrasya yugapadvtti÷ saæbhavati /
ekÃlaÇkÃrasaæÓrayeïaivÃlaÇkÃrasya ktaktyÃtvÃt /
na cÃtra dvayormadhyÃdekatarasya grahaïÃya sÃdhakabÃdhakapramÃïayoga÷. sÃdhakaæ hi pramÃïaæ vidyamÃnaæ vidhimukhenÃlaÇkÃraæ j¤Ãpayet /
tathà bÃdhakamapi prahÃtavyÃlaÇkÃrani«edhamukhenopÃdeyamalaÇkÃraæ pÆrvollikhitaæ pÃriÓe«yÃdupÃdeyatayà pratipÃdayati /
atra tu dvayo÷ sÃdhakabÃdhakapramÃïayorabhÃvÃtsaædeha÷ /
tena saækaro 'laÇkÃra÷ /
ÓabdÃrthavartyalaÇkÃrastu-----
#<ÓabdÃrthavartyalaÇkÃrà vÃkya ekatra bhÃsina÷ />#
##
yatraikasminvÃkye Óabdavartinor'thavartinaÓcÃlaÇkÃrÃ÷ saæsargamupayÃnti sa ÓabdÃrthÃlaÇkÃra÷ /
tasyodÃharaïam----
itthaæ sthitirvarÃrthà cenmà kthà vyarthamarthitÃm /
rÆpeïa te yuvà sarva÷ pÃdabaddho hi kiÇkara÷ // UKss_5.*11 //
varÃrthà bhartrarthà /
kiÇkaro dÃsa÷ /
atra thakÃropanibaddho 'nuprÃsÃtmaka÷ ÓabdÃlaÇkÃra÷ /
arthÃlaÇkÃraÓcÃrthÃntaranyÃso vidyate /
tathÃhi---atra mÃkthà vyarthamarthitÃmityupÃditsiter'the 'rthitvasyÃkaraïaæ yadupanibaddhaæ tadanupapadyamÃnatayà saæbhÃvya tatsamarthanÃyoktaæ 'rÆpeïa te yuvà sarva÷ pÃdabaddho hi kiÇkara'iti /
yo guïotkar«aÓÃlÅ sa nÃrthayate, apitvarthyate yathà ratnÃdi /
tvaæ ca rÆpavattvÃdguïotkar«aÓÃlinÅ /
tasmÃdupÃditsiter'the
tavÃrthitvamayuktamiti /
tenÃyaæ ÓabdÃrthavartyalaÇkÃrasaækara÷ //
ekaÓabdÃbhidhÃnasaækarastu /
##
ekasminvÃkyÃæÓe vÃkyaikadeÓe yatrÃnekasyÃlaÇkÃrasyÃnupraveÓa÷ sa ekaÓabdÃbhidhÃnasaækara÷ /
tasyodÃharaïam----
maivamevÃssva sacchÃyavarïikà cÃrukarïikà /
ambhojinÅ citrasthà d«ÂimÃtrasukhapradà // UKss_5.*12 //
atropamÃlaÇkÃra upamÃpratibhotpattihetubhÆtaÓca Óle«a ityetau dvÃvalaÇkÃrÃvekasminvÃkyÃæÓe ivaÓabde 'nupravi«Âau /
tathÃhi---ambhojinÅ upamÃnam, gaurÅ upameyÃ, d«ÂimÃtrasukhapradatvaæ sÃdhÃraïo dharma÷ ityupamà /
sacchÃyavarïikà cÃrukarïiketi Óle«a÷ /
ambhojinyÃæ hi varïà rÃjavartÃdaya÷ gauryÃæ tu gauratvam /
ambhojinyÃæ karïikà kamalamadhvarttibÅjakoÓa÷ /
gauryÃæ tu cÃrÆ karïau /
kapÆcÃtra samÃsÃnta÷ /
tenÃyaæ Óle«a÷ /
etau ca dvÃvalaÇkÃrà vekasminvÃkyÃæÓe ivaÓabde 'nupravi«Âau /
tenÃyamekaÓabdÃbhidhÃnasaækara÷ //
anugrÃhyÃnugrÃhakasaækarastu----
##
yatrobhayorupamÃnopameyayo÷ parasparamupamÃnopameyabhÃvastatropameyopamà /
upameyenopamÃnasyopamÃnÃt /
nanu ca prÃkaraïikaæ sÃmyÃbhidhÃnasaæbandhi upameyaæ /
aprÃkaraïikaæ upamÃnaæ /
yadi cÃtropameyasyopamÃnatvamabhidhÅyate, evaæ
sati tasya prÃkaraïikatvaæ vyÃhanyate ityÃÓaÇkyoktam---pak«ÃntarahÃnigÃmiti /
nÃtropamÃnopameyabhÃve tÃtparyaæ kintu etadeva dvayamevaævidhaæ vidyate, na tvanyadetayo÷ sadÓaæ vastvantaraæ vidyate iti /
ataÓca etatpak«advitayavyatiriktasya pak«ÃntarasyÃtra hÃnervivak«itatvÃt parasparamupamÃnopameyabhÃvo na du«yatÅti tasya pak«ÃntarahÃnau pratapÃdyÃyÃmavÃntaravÃkyÃrthatvenÃvasthÃnÃt, varaæ vi«aæ bhak«aya mà cÃrasya ghe bhuÇkthÃ÷ itivat /
atra hi vi«abhak«aïaæ na vidhÅyate /
durjanaghe bhojanaparivarjanatÃtparyÃt /
evamihÃpyupamÃnopameyabhÃvasyÃvivak«Ãpak«ÃntarahÃnau tÃtparyÃt /
tasyà udÃharaïam---
hareïeva smaravyÃdhastvayÃnaÇgÅkto 'pi san /
tvadvapu÷ k«aïamapye«a dhÃr«ÂyÃdiva na mu¤cati // UKss_5.*13 //
atra dhÃr«ÂyÃdi na mu¤catÅti yÃsÃvutprek«Ã sà hareïeva smaravyÃdhastvayÃnaÇgÅkto 'pi sannityupamÃpratibhotpattihetuÓle«avaÓena svarÆpaæ pratilabhate /
anaÇgÅkto hi anaÇgatvamaÓarÅratvamÃpÃdita÷ anÆrÅktaÓca /
yaÓcÃnÆrÅkta÷ k«aïamapi na mu¤cati tatra dhÃr«Âyaæ hetutayotprek«ituæ Óakyate /
tena Óle«avaÓenÃtrotpreksà ÃsÃditasvabhÃvà /
atoyamanugrÃhyÃnugrÃhakasaækara÷ /
evamayaæ caturvidha÷ saækaro nÃnÃlaækÃragatavikalpavyavasthÃsamuccayÃÇgÃÇgibhÃvasamÃÓrayaïenÃbhihita÷ /
tatrÃnekÃlaækÃravikalpÃtsaædehasaækara÷ /
nibhinnÃdhÃratvena ÓabdÃrthavartinolaækÃrayoravasthÃnÃdvyavasthÃsamÃÓraya÷ ÓabdÃrthavartyalaækÃrasaækara÷ /
ekaÓabdÃbhidhÃnasaækare tu samuccayenÃnekolaækÃra ekasminvÃkyÃæÓe ivÃdÃvanupraviÓati /
anugrÃhyÃnugrÃhakasaækare tvanakasyÃlaækÃrasyÃÇgÃÇgibhÃva÷ /
ato vikalpa-vyavasthÃ-samuccayÃÇgÃÇgibhÃvasaæÓrayà ete catvÃra÷ saækarabhedÃ÷ /
upameyopamÃ---
##
yatrobhayorupamÃnopameyayo÷ parasparamupamÃnopameyabhÃvas tatropameyopamà /
upameyenopamÃnasyopamÃnÃt /
nanu ca prÃkaraïikaæ sÃmyÃbhidhÃnasaæbandhi upameyam aprakaraïikamupamÃnam /
yadi cÃtropameyasyopamÃnatvam abhidhÅyate evaæ sati tasya prÃkaraïikatvam vyÃhanyate ityÃÓaÇkyoktam -- pak«ÃntarahÃnigÃmiti /
nÃtropamÃnopameyabhÃve tÃtparyaæ kiætu etadeva dvayamevaævidhaæ vidyate na tvanyadetayo÷ sadÓaæ vastvantaraæ vidyata iti /
ataÓca etat pak«advitayavyatiriktasya pak«ÃntarasyÃtra hÃnervivak«itatvÃt parasparamupamÃnopameyabhÃvo na du«yatÅti /
tasya pak«ÃntarahÃnau pratipÃdyÃyÃmavÃntaravÃkyÃrthatvenÃvasthÃnÃt -- varaæ vi«aæ bhak«aya mà cÃsya ghe bhuktvà -- itivat /
atra hi vi«abhak«aïaæ na vidhÅyate durjanaghe bhojanaparivarjanatÃtparyÃt /
evamihÃpyupamÃnopameyabhÃvasyÃvivak«Ã pak«ÃntarahÃnau tÃtparyÃt /
ÓirÃæsi paÇkajÃnÅva vegotpÃtayato dvi«Ãm /
Ãjau karopamaæ cakraæ yasya cakropama÷ kara÷ // UKss_5.*14 //
atra yasyetyupÃttsya tvatkte so 'pi vaikuïÂha ityatra tacchabdasamanvayenà kÃÇk«Ãvicchedo bhavi«yate /
uttare«vapi ca Óleke«u tenaiva yacchabdÃrtho nirÃkÃÇk«Å kÃrya÷ /
atra karacakrayo÷ parasparamupamÃnopameyabhÃva÷ /
sÃdhÃraïaÓcÃtra dharma÷ atitvaritatvena ÓatruÓiro 'vakartanam /
e«a cÃtropamÃnopameyabhÃva÷ upamÃnÃntarÃbhÃve paryavasita÷ /
yadi parametayoreva parasparamupamÃnopameyabhÃva÷ syÃdanyatve tayorupamÃnaæ nÃstÅti //
sahokti÷---
##
yatra vastudvayasamavete dve kriye padenaikena tantravttyà kathyete tatra sahoktirnÃmÃlaÇkÃro bhavati /
nanu 'saæjahÃra ÓaratkÃla÷'ityÃdÃvapi dÅpake padenaikena vastudvayasamavete dve kriye kathyete /
ataÓca tatrÃpi sahoktitvaæ prÃpnotÅti ÃsaÇkyoktam---tulyakÃle iti /
yatra sahÃdinà padena tulyakÃlatÃmavagamya vastudvitayasamÃÓrite dve kriye kathyete tatra sahoktitvam /
na caivaæ dÅpaka iti nÃtivyÃpti÷ /
sahÃdinà ca Óabdena yugapatkÃlatÃyÃmavadyotyamÃnÃyÃæ dvaya gati÷ /
kadÃcitkhalu yayo÷ kriyayostulyakÃlatà te kriye tulyakak«atayà svÃÓrayaviÓrÃntatvenÃbhidhÅyete, yatà devadattyaj¤adattau saha bhu¤jÃte iti kadÃcittvekÃÓrayaviÓrÃntÃyÃæ kriyÃyÃmabhihitÃyÃæ sahÃdyarthaparyÃlocanÃsÃmarthyÃdaparasyÃÓrayasya kriyÃsaæbandho 'vagamyate, yathà devadatto yaj¤adattena saha bhÆÇkta iti /
tatreha dvitÅyà gatirÃÓrÅyate /
ÓÃbdena rÆpeïaikatra kriyÃsaæbandhasya pratÅtasyÃparatrÃrthena rÆpeïonnÅyamÃnatvena vakrabhaïite sadbhÃvÃt /
evaævidhasya yatraiva ÓobhÃtiÓayavidhÃyitvaæ tatraiva sahokteralaÇkÃratà na sarvatreti dra«Âavyam /
tasyà udÃharaïam----
dyujano mtyunà sÃrdhaæ yasyÃjau tÃrakÃmaye /
cakre cakrÃbhidhÃnena prai«yeïÃptamanoratha÷ // UKss_5.*15 //
yasya prai«yeïa iti saæbandha÷ /
atra mtyordyujanasya ca manorathÃvÃptikaraïalak«aïe dve kriye padenaikenokte cakre 'vÃptamanoratha iti /
yadyapyavÃptamanoratha iti cakra iti ca supti¬antatvabhedena padadvitvaæ tathÃpi kriyÃpadadvitayopÃdÃnavyÃvttervavak«itatvÃtpadenaikeneti na virudhyate /
athavà cakre iti karoti kriyà sÃmÃnyabhÆtà viÓe«amantareïÃparyavasyantÅ manorathÃvÃptilak«aïaæ viÓe«aæ garbhÅkaroti /
ataÓcÃtra satyapyanekapadatve ekapadÅbhÃva iva prakÃÓate /
tena ekena padenetyuktam /
sÃrdhaæ ÓabdaÓcÃtra tulyakÃlatÃmavadyotayati /
yasya prai«yeïÃj¤ÃkÃriïà cakrasaæj¤akena kartbhÆtena mtyunà sÃrdhamapthakkÃlatayà dyujana Ãptamanoratha÷ kta iti /
anekalokakavalÅkaraïÃnmtyormanorathÃvÃpti÷, dyujanasya ca ÓatruvinÃÓÃt //
parivtti÷-----
##
kasyacidvastuno vastvantareïa parivartanaæ parivtti÷ /
sà ca trividhà /
parivartanakÃrakÃïÃæ parivartanÅyena saha samatvÃnnyÆnatvÃdadhikatvÃcca /
tadidamuktam--samanyÆnaviÓi«Âairiti /
tatra yasyÃ÷ samor'tha÷ parivartyate tasyà anarthasvabhÃvatà /
arthaÓabdena hi upÃdeyo 'ptho 'bhidhÅyater,'thyate 'sÃviti ktvà /
yatra ca sÃmyaæ tabhÃrthanÅyatvaæ nÃsti /
tenÃrthyatvÃbhÃvÃnugamÃttatrÃnarthatvamabhidhÅyate /
atastatrÃnarthasvabhÃvaæ parivartanam /
yatrÃpa ca nik«Âaparigraheïotk«ÂaparityÃga÷ kriyate, tatrÃpyanarthasvabhÃvatà /
upÃdeyaviparÅtasyopÃdÃnÃt /
arthapratipak«o hyatrÃnartha÷ /
adharmÃntavat /
yatà hyadharmÃntaÓabdÃbhyÃæ nottarapadÃrthrÃbhÃvamÃtramabhidhÅyate, nÃpyuttarapadÃrthatulyor'tha÷, kiæ tarhi etatpratipak«asyaivÃbhidhÃnaæ, evamihÃpyanarthaÓabdena arthapratipak«asyaivÃbhidhanam /
yathà anartho vairiïÃmÃpatita ityevamÃdau /
tena yatrotk«Âena nik«Âa÷ parighyate tatra du÷khahetutvÃdarahthapratipak«atvenÃnarthakhabhÃvatà /
yatra tu nik«Âenotk«Âa÷ parighyate tatrotk«Âasya sukhahetutvenopÃdeyatvÃdarthasvabhÃvatà /
tadidamuktam---arthÃnarthasvabhÃvamiti /
tatra samaparivtterudÃharaïam---
uro datvÃmarÃrÅïÃæ yena yuddhe«vaghyata /
hiraïyÃk«avadhÃdye«u yaÓa÷ sÃkaæ jayaÓriyà // UKss_5.*16 //
atra urodÃnena utsÃho lak«yate yaÓcÃtra lak«yamÃïÃsyÃrthasyotsÃhasyopÃyatayà pratÅyate /
abhidheyor'tho vak«aso dÃnaæ nÃma yo hi yatra vak«a udyamayati sa tatrotsahata iti tatpratibhÃvacchÃditasyotasÃhasya pratiti÷ tadapek«ayà samena samasya parivartanam /
uroyaÓaso÷ samatvÃt /
nyÆnaparivttestÆdÃharaïam----
netroragabalabhrÃmyanmandarÃdriÓiraÓcyutai÷ /
ratnairÃpÆrya dugdhÃrbdhi ya÷ samÃdatta kaustubham // UKss_5.*17 //
netrabhÆta urago vÃsuki÷ /
atra--kaustubhasyotk«Âasya nik«ÂaratnaparatyÃgena grahaïÃnnik«Âenotk«Âasya parivartanam /
viÓe«ÂaparivttestÆdÃharaïam----
yo balau vyÃptabhÆsÅmna makhena dyÃæ jigÅ«ati /
abhayaæ svargasadmabhyo datvà jagrÃha kharvatam // UKss_5.*18 //
bhÆsÅmà pthivyà avadhi÷ /
makho yaj¤a÷ /
atra abhayenotk«Âena nik«Âasya kharvatvasya hrasvatvasya parivartanaæ abhidheyÃpek«ayÃ
pÆrvatarodÃharaïavatpratibhÃti /
tÃtparyÃrthÃpek«ayà tu neyaæ parivtti÷ /
cattaddevebhya÷ abhayaæ pratij¤Ãtaæ tadupÃyabhÆtÃyà vÃmanave«eïa svarvatÃyÃ÷ parighÅtatvÃt /
iti mÃhaÓrÅpratÅhÃrendurÃjaviracitÃyÃmudbhaÂÃlaÇkÃrasÃrasaægrahaladhuvttau pa¤camo varga÷ //
_______________________________________________________________________________
6
atha «a«Âho varga÷ /
##
atra itiÓabdasya vak«yamÃïaæ yadananvayÃdilak«aïaæ tadupak«epÃrthatvena prayogÃnnÃnanvayÃdisvarÆpaparÃmarÓÃrthatvam /
ityevaæ vak«yamÃïalak«aïakatvenÃnanvayÃdÅnalaÇkÃrÃnvidurityartha÷ /
ityevaæ vak«yamÃïalak«aïakatvenÃnanvayÃdÅnalaÇkÃrÃnvidurityartha÷ /
ato vedanakriyÃkarmatvÃdananvayamityÃdau dvitÅyà /
kÃvyad«ÂÃntahetÆ cetyatra d«ÂÃntahetuÓabdÃbhyÃæ kÃvyaÓabda÷ pratyekamabhisaæbadhyate /
d«ÂÃntaÓabdasya cÃtra pÆrvanipÃto 'bhyarhitatvÃt /
abhyarhitatvaæ d«ÂÃntasya d«ÂÃntapratibimbitavyÃptimukhena heto÷ prÃyeïa gamakatà saæpratyayÃt /
sasaædeha÷---
##
upamÃnabhedapÆrvaæ bhedamabhidadhata÷ kave÷ kavinibaddhasya và vakturvaca iti saæbandha÷ /
saædehopetavacanavyÃjena upamÃnena tattvaæ tadbhÃvamabhedamupameyasyÃbhidhÃyottarakÃlaæ yadà tasmÃdupamÃnÃttasyopameyasya bhedo 'bhidhÅyate tadà sasaædeho 'laÇkÃra÷ /
nanu upamÃnena saha pÆrvamabhede 'bhihite sati punaryadi tasmÃddhedasyÃbhidhÃnaæ kriyate /
evaæ sati gajasnÃnaæ prÃpnotÅtyÃÓaÇkyoktam----stutyai iti /
stutyarthatvena evaævidhà abhidhà samÃÓrÅyata ityartha÷ /
tasyodÃharaïam----
haste kimasya ni÷Óe«adetyahddalanodbhavam /
yaÓa÷saæcaya e«a syÃtpiï¬ÅbhÃvo 'sya kiækta÷ // UKss_6.*1 //
nÃbhipadmasphÃyÃta÷ kiæ haæso nai«a ca¤cala÷ /
iti yasyÃbhita÷ ÓaÇkhamaÓaÇki«ÂÃrjavo jana÷ // UKss_6.*2 //
Ãrjavo mÆrkha÷ /
jutvayogÃt /
atra ÓaÇkha upameya÷ /
yaÓa÷saæcayo haæsaÓcopamÃnam /
tayoÓca pÆrvamabhedasaædehavyÃjenÃbhihita÷ kime«a yaÓa÷saæcaya÷ syÃditi, tathà kiæ haæsa iti punaÓcÃtropamÃnÃdupameyasya bhedo varïita÷ /
yaÓa÷saæcayÃttÃvadbhedopavarïanaæ piï¬ÅbhÃvo 'sya kiækta ita /
yaÓa÷saæcaya÷ khalu prasaraïaÓÅla÷ /
asya tu tadviruddha÷ piï¬ÅbhÃvo dÓyate /
tena nÃyaæ yaÓa÷saæcaya iti /
haæsÃttu bhedÃbhidhÃnaæ naiva ca¤cala iti /
haæsasya ha ca¤calatvaæ nÃma dharma÷ /
ihaca tannopalabhyate, tasmÃnnaiva haæsa iti /
evaæ vidhasya cÃtrÃbhidhÃnasya phalaæ stuti÷, yaÓa÷saæcayo bhagavatà svahastavartÅ kta iti, tathÃsaæbhÃvyamÃnahaæsÃgamanaæ tribhuvanotpattinibandhanaæ yattannÃbhinalinaæ tadvÃn bhagavÃniti //
sasaædehasya bhedÃntaramÃha----
##
chÃyà Óobhà /
yatra saædehÃbhÃve 'pi saædehasyopanibandhe sati na pÆrvavadupamÃnÃdupameyasya bheda upanibadhyate kiætarhyabheda eva saæÓayacchÃyayà /
tathÃvidhasya copanibandhasya phalamalaÇkÃrÃntaropajanità saundaryapratipatti÷ /
yadÃha---dhÅ«valaÇkÃrÃntaracchÃyÃæ ktvà iti /
tatrÃpi saædehÃlaÇkÃra÷ /
tasyodÃharaïam----
nÅlÃbda÷ kimayaæ merau dhÆmo 'tha pralayÃnale /
iti ya÷ ÓaÇkyate ÓyÃma÷ pak«Åndrerkatvi«i sthita÷ // UKss_6.*3 //
atra meroruparivartÅ nÅlo balÃhaka÷ kalpÃntavahnyÃÓcayaÓca dhÆma÷ ityetadubhayamupamÃnam /
garu¬ÃrƬhastu bhagavÃn k«ïavapurupameya÷ /
tena ca upamÃnadvayena saædehavyÃjena bhagavÃnÃpÃditÃbheda upanibaddha÷ kimayamevaævidha÷ athaivaævidha÷ iti /
tÃbhyÃæ copamÃnÃbhyÃmupameyasya pÆrvavadbhedanibandhanaæ nÃtra kiæcidabhihitam /
phalaæ caivamabhidhÃnasyopamÃlaÇkÃradhvananam /
evaævidhopamÃnadvitayasadÓo bhagavÃnvainateyÃrƬha iti /
ananvaya÷---
##
yatra tenaiva na tu vastvantareïa tasyaiva vastvantarasyopamÃnopameyabhÃvo bhavettatra vastvantarÃnugamÃbhÃvÃdananvayÃkhyo 'laÇkÃra÷ /
nanu ca sÃdÓyasaæbandhe sati prÃkaraïikamupameyamaprÃkaraïikaæ tÆpamÃnamityupamÃnopameyayorlak«itatvÃtkathamekasyaivopamitikriyÃyÃæ karmatvaæ karaïatvaæ ca saæbhavatÅtyÃÓaÇkyoktam---asÃdÓyavivak«Ãta iti /
nÃtromapÃnopameyabhÃve tÃtparyaæ kintÆpameyopamÃvadupamÃnÃntaravyÃvttÃvityartha÷ /
itiÓabde 'tra vak«yamÃïodÃharaïopak«epÃrthatvÃdananvayaÓabdena nÃbhisaæbadhyate /
tena ananvayamiti dvitÅyà /
tasyodÃharaïam----
yasya vÃïÅ svavÃïÅva svakriyeva kriyÃmalà /
rÆpaæ svamiva rÆpaæ ca lokalocanalobhanam // UKss_6.*4 //
atra vÃïÅkriyÃrÆpÃïÃæ trayÃïÃmanupamatayà lokottaratvaæ pratipÃdayitumÃtmanaivopamÃnopameyabhÃvo nibaddha÷ /
saæs«Âi÷----
##
bahÆnÃmalaÇkÃrÃïÃæ parasparanirapek«ÃïÃæ dvayorvà tathÃvidhayorekatra Óabda eva artha eva và upanibandhe sati saæs«ÂiralaÇkÃra÷ /
yatra tu parasparasÃpek«atvaæ tatra sandehaikaÓabdÃbhidhÃnÃnugrÃhyÃnugrÃhakasaÇkarÃstraya÷ pÆrvamabhihitÃ÷ /
yatra ca ÓabdÃrthalak«aïÃÓrayadvitayani«Âhatayà anekÃlaÇkÃropanibandhastatrÃpi ÓabdÃrthavartyanekÃlaÇkÃrasaækara ukta÷ /
etadvailak«aïyena tu saæs«Âi÷ /
tasyà udÃharaïam-----
tvatkte so 'pa vaikuïÂha÷ ÓaÓÅvo«asi candrakÃm /
apyadhÃrÃæ sudhÃvr«Âi manye tyajati tÃæ Óriyam // UKss_6.*5 //
tadutti«ÂhÃtidhanyena kenÃpi kamalek«aïe /
vareïa saha tÃruïyaæ nirviÓantÅ ghe vasa // UKss_6.*6 //
nirviÓantÅ upabhu¤jÃnà /
atra ÓaÓÅ u«asi candrikÃmiva vaikuïÂha÷ tvatkte Óriyaæ tyajati ityupamà /
adhÃrÃæ sudhÃv«Âimiti rÆpakam /
tathà hyatra lak«myÃ÷ sarve pÅyÆ«av«Âe÷ saæbandhino dharmà vidyante kevalaæ dhÃrÃsaæbandho nÃstÅtyupamÃnagataikaguïanivttidvÃrikà Ói«ÂopamÃnagatasakalaguïÃbhyanuj¤ÃrÆpÃropaïÃvagamyate, yathà ayaæ puru«a÷ akaro hastÅti /
tadetasmin Óloke upamÃyà rÆpakasya ca dvayoralaÇkÃrayo÷ saæs«Âi÷ /
tayo÷ kevalÃbhidheyÃÓrayatvÃtparasparanirapek«atvÃcca /
'tadutti«Âha'ityetacchlokÃpek«ayà tu 'kamalek«aïe'iti samÃsopamÃtmakamupamÃbhedamÃÓritya pÆrvoktÃlaÇkÃradvayasaækalanayà bahÆnà malaÇkÃrÃïÃæ saæs«ÂyudÃharaïadikpradarÓanaæ dra«Âavyam //
bhÃvikam-----
##
sÃæpratikena pradhvaæsÃbhÃvenopalak«yamÃïÃ÷ padÃrthÃ÷ bhÆtÃ÷, yathà idÃnÅæ yudhi«ÂhirÃdaya÷ /
ye tu sÃpratikena prÃgabhÃvena upalak«yante te bhÃvina÷, yathà idÃnÅæ bhagavadavatÃra÷ kalkÅ bhavi«ïuyaÓÃ÷ /
evamanantaropalak«itÃ÷ bhÆtà bhÃvinaÓca yer'thÃste sÃæpratikapradhvaæsÃbhÃvaprÃgabhÃvaviviktatayà vartamÃnÃyamÃnÃ÷ pratyak«Ã iva yatra dÓyante tadbhÃvikaæ nÃmÃlaÇkÃro bhavet /
atra heturvÃcÃmanÃkulatà arthÃnÃæ cÃtyadbhutatvam /
taduktam---vÃcÃmanÃkulyeneti /
atyadbhutà iti ca /
tatra vÃcÃmanÃkulatà vyastasaæbandharahitalokaprasiddhaÓabdopanibandhÃjjhagityarthapratÅtikÃrità /
tasyÃæ hi satyÃæ kave÷ saæbandhÅ yo bhÃva÷
ÃÓraya÷ ÓÇgÃrÃdirasasaævalitacaturvargopÃyabhÆtaviÓi«ÂÃrthollekhÅ sa kavinaiva sahdayai÷ Órotbhi÷ svÃbhiprÃye 'bhedena tattatkÃvyapratibimbitarÆpatayà sÃk«Ãtkriyate /
ÓrotïÃmapi hi tathÃvidhasvacchaÓabdÃnubhavadrÃvitÃntarÃtmanÃæ sahdayÃnÃæ svÃbhiprÃyapratimudrà tatra saækrÃmati /
ata÷ kaveryo 'sÃvabhiprÃyastadgocarÅktà bhÆtà bhÃvino 'pi padÃrthastatra sahdayai÷ Órotbhi÷ svÃbhiprÃyÃbhedena pratyak«Ã iva dÓyante /
yathà cÃtra ÓabdagatamanÃkulatvamanantaroktena prakÃreïa hetustathÃrthagatamapi citrodÃttÃrthopanibandhahetukamatyadbhutatvaæ dra«Âavyam /
taduktaæ bhÃvikamupakramya bhÃmahena---"citrodÃttÃdbhutÃrthatvaæ kathÃyÃæ svabhinÅtatà /
ÓabdÃnÃkulatà ceti tasya hetÆn pracak«ate"iti //
svabhinÅtatetyabhinayÃdidvÃreïa ÓÇgÃrÃdirasasaævalitatvaæ caturvargopÃyasyoktam /
tadevamevaævidhahetunibandhanaæ kaviÓrotbhÃvadvitayasaæmÅlanÃtmakaæ bhÃvikaæ dra«Âavyam /
ata eva cÃtra kavisaæbandhino bhÃvasya ÓrotbhÃvÃbhedÃdhyavasitasya pura÷--sphuradrÆpasya vidyamÃnatvÃdbhÃvikavyapadeÓa÷ bhÃvo 'smin vidyate iti bhÃvikam /
tadÃhu÷---"rasollÃsÅ kaverÃtmà svacche ÓabdÃrthadarpaïo /
mÃdhuryaujoyutaprau¬he prativindya prakÃÓate /
saæpÅtasvacchaÓabdÃrthadrÃvitÃbhyantarastata÷ /
Órotà tatsÃmyata÷ pu«Âiæ caturvarge parÃæ vrajet"iti /
svaccha iti prasÃdaguïo 'bhihita÷ /
prau¬ha caturvarge parÃæ vrajet"iti /
svaccha iti prasÃdaguïo 'bhihita÷ /
prau¬ha iti tu sÃlaÇkÃratà /
saæpÅtau samyagÃsvÃditau /
tatsÃmyata iti svabhiprÃyÃbhedena kavigatasyÃbhiprÃyasyÃdhyavasÃnÃdityartha÷ /
tasyodÃharaïam----
karo«i pŬÃæ prÅtiæ ca nira¤janavilocanà /
mÆrtyÃnayà samudvÅk«ya nÃnÃbharaïaÓobhayà // UKss_6.*7 //
atrÃbharaïocitamÆrtitve 'pi nira¤janavilocanatvopalak«itÃdÃbharaïatyÃgÃtpŬà /
sahajasaundaryanirbharatvena tu ÃbharaïasaæpÃdyÃyÃ÷ ÓobhÃyÃ÷ paridÓyamÃnatvÃtprÅti÷ /
tenÃtra sÃæpratikapradhvaæsÃbhÃvopalak«itatvÃdbhÆ«aïasaæbandho vyatito 'pyadbhuto yo 'sau vapu÷prakar«astadvaÓena pratyatra iva kavinopanibaddha÷ /
tathaiva cÃsau sahdayÃnÃæ camatkÃramÃvahati /
saætatamutk«Âatayà vaicitryeïa Åk«aïÅyà ÃbharaïaÓobhà yasyÃmiti bahuvrÅhi÷ /
kÃvyehetu÷----
#<Órutamekaæ yadanyatra smteranubhavasya và /
hetutÃæ pratipadye kÃvyaliÇgaæ taducyate // UKss_6.7 //>#
yatra ekaæ vastu Órutaæ sadvastvantaraæ smÃrayati anubhÃvayati và tatra kÃvyaliÇgaæ nÃmÃlaÇkÃra÷ /
pak«adharmatvÃnvayavyatirekÃnusaraïagarbhatayà yathà tÃrkikaprasiddhà hetavo lokaprasiddhavastuvi«ayatvenopanibadhyamÃnà vairasyamÃvahanti na tathà kÃvyehetu÷ atiÓayena sarve«Ãæ janÃnÃæ yosau hdayasaævÃdÅsarasa÷ padÃrthastanni«Âhatayà upanibadhyamÃnatvÃt /
ata÷ kÃvyaliÇgamiti kÃvyagrahaïamupÃttam /
na khalu tacchÃstraliÇgaæ kiæ tarhi kÃvyaliÇgamiti kÃvyagrahaïena pratipÃdyate /
nanu kÃvyagrahaïena kathaæ kÃvyasya sarasapadÃrthani«ÂhatopadarÓyate /
kÃvyasya sarasatvÃt /
kÃvyaæ khalu guïasaæsktaÓabdÃrthaÓarÅratvÃt sarasameva bhavati, na tu nÅrasam /
tathÃhi---guïÃ÷ kÃvyasya mÃdhuryauja÷prasÃdalak«aïÃ÷ /
tatra mÃdhuryamÃhlÃdakatvam, ojo gìhatÃ, prasÃdastvavyavadhÃnena
rasÃbhivyaktyanuguïatà /
tadete«Ãæ trayÃïÃæ guïÃnÃæ madhyÃtprasÃdasya prÃdhÃnyam /
mÃdhuryaujasostu tattadrasÃbhivyaktyÃnuguïyena tÃratamyenÃvasthitayo÷ prasÃda eva sopayogatà /
evaæ ca tatra tadrasÃnuguïyena mÃdhuryaujobhyÃæ tÃratamyenÃvasthitÃbhyÃæ upakto yo 'sau prasÃdÃtmà rasÃnÃmavyavadhÃnena pratÅtiheturguïastadupetaÓabdÃrthaÓarÅratvena kÃvyasyÃvasthÃnÃtsarasataiva bhavati, na tu nÅrasatà /
yadyevamidÃnÅæ guïaireva ktaktyatvÃtkÃvyasyÃlaÇkÃrÃïÃæ tatra nirupayogatà prÃpnoti /
naivaæ guïÃhitaÓobhe kÃvye alaÇkÃrÃïÃæ ÓobhÃtaÓayavidhÃyitvÃllaukikÃlaÇkÃravat /
yathÃhi laukikÃnÃmalaÇkÃrÃïÃæ guïasaæskte yuvativapu«i nibadhyamÃnÃnÃmalaÇkÃratà evaæ kÃvyÃlaÇkÃrÃïÃmapi dra«Âavyam /
nanu nirguïe 'pi kÃvye alaÇkÃrÃïÃæ guïavacchobhÃvidhÃyitvaæ kasmÃnne«yate /
aparad«ÂatvÃt /
na khalu nirguïe kÃvye nibadhyamÃnÃnÃmalaÇkÃrÃïÃæ jaradyo«idalaÇkÃravacchobhÃvidhÃyitvaæ dÓyate /
tathÃhi----
jaradyo«ityalaÇkÃrÃæ nibadhyamÃnà na tasyÃ÷ ÓobhÃæ hÅyate /
tathÃhi---jaradyo«ityalaÇkÃrà nibadhyamÃnà na tasyÃ÷ ÓobhÃæ kurvanti, pratyuta tasyÃæ nibadhyamÃnÃnÃæ te«ÃmÃtmÅyameva saubhÃgyaæ hÅyate /
tathà kÃvyÃlaÇkÃrÃïÃmapi nirguïe kÃvye nibadhyamÃnÃnÃæ kÃvyaÓobhÃhetutvÃbhÃva÷ svaÓobhÃhÃniÓca bhavati /
yadavocadbhaÂÂavÃmana÷---"yuvateriva rÆpamaÇga kÃvyaæ svadate Óuddhaguïaæ tadapyatÅva /
vihitapraïayaæ nirantarÃbhi÷ sadalaÇkÃravikalpakalpanÃbhi÷ //
yadi bhavati vacaÓcyutaæ guïebhyo vapuriva yauvanavandhyamaÇganÃyÃ÷ /
api janadayatÃni durbhagatvaæ niyatamalaÇkaraïÃni saæÓrayante //
"iti /
aÇgaÓabda i«ÂÃmantraïe /
ÓuddhaguïatvÃtsvadamÃnaæ sadalaÇkÃravikalpakalpanÃbhirvihitaparicayamatiÓayena svadate iti saæbandha÷ /
ata evÃlaÇkÃrÃïaÃmanityatà /
guïarahitaæ hi kÃvyamakÃvyameva bhavati, na tvalaÇkÃrarahitam /
alaÇkÃrÃïÃæ guïorahitaæ hi kÃvyamakÃvyameva bhavati, na tavalaÇkÃrarahitam /
alaÇkÃrÃïÃæ guïopajanitaÓobhe kÃvye ÓobhÃtiÓayavidhÃyitvÃt /
taduktam----
"kÃvyaÓobhÃyÃ÷ kartÃro dharmà guïÃ÷ /
tadatiÓayahetavastvalaÇkÃrÃ÷ /
pÆrve nityÃ÷ /
"iti /
pÆrve iti guïà ityartha÷ /
lak«ye ca alaÇkÃrarahitamapi kevalaguïasaæskriyamÃïaÓabdÃrthaÓarÅraæ kÃvyaæ dÓyate, yathà amarukasya kaveranibaddhaÓÇgÃrarasasyandÅ Óloka÷---"kathamapi ktapratyÃpattau priye skhalitottare virahakÓayà ktvà vyÃjaprakalpatamaÓrutam /
asahanasakhÅÓrotraprÃptipramÃdasasaæbhramaæ vivalitadÓÃ ÓÆnye gehe samucchvasitaæ tata÷ //
"iti /
na khalvatrÃrthalaÇkÃra÷ kaÓcitparidÓyate /
atha mÃdhuryaujobhyÃæ paribæhatasya prasÃdasya vidyamÃnatvÃtkÃvyarÆpatà /
nanu cÃtrÃpi År«yÃvipralambhavirahavipralambhaÓÇgÃrÃbhyÃæ svatirodhÃnenopakta÷ saæbhogaÓÇgÃro nÃyikÃni«Âho nibaddhastadyogÃcca rasavattvamalaæ bhavi«yati /
tathÃhi 'kathamapi ktapratyÃpattau priye'ityatra bhÃge virahavipralambhapÆrvaka÷ priyatamacittasÃæmukhyÃtmà saæbhogaÓÇgÃra÷ sÆcita÷ /
ssvalitottara iti tu saæjÃtagotraskhalitatvÃtpreyaso nÃyikÃyà År«yÃvipralambhaÓægÃro nibaddha÷ /
punaÓca virahakÓayetyÃdibhistribhi÷ pÃdairavahitthena bhÃvena nÃyikÃdhÃramÅr«yà vipralambhaÓÇgÃraæ pracchÃdya saæbhogaÓÇgÃreïa cittollÃsasÆcitena vÃkyÃrthasamÃpti÷ ktà /
tathà hi---virahakÓetyÃdinà pÃdena nÃyikÃgato manyuravacchÃdyopadarÓita÷ /
asahanasakhÅtyÃdinà tu gotraskhalitasya sakhÅÓrotraprÃptiæ virahavipralambhakÃraïatvenÃÓaÇkya d«ÂiparÃvttyà sakhÅjanaÓÆnye ghe parid«Âe yattannayakayà samullasitaæ tadupanibandhÃtsaæbhogaÓÇgÃreïa vÃkyÃrtho nirvÃhita÷ /
tadevamatra saæbhogasya vapralambhavÃdhena labdhapadabandhasyopanibandhÃdrasavattvamalaÇkÃra÷ /
tatkathamatra niralaÇkÃratoktà /
ucyate /
na khalu kÃvyasya rasÃnÃæ vÃlaÇkÃryÃlaÇkÃrabhÃva÷, kintu ÃtmaÓarÅrabhÃva÷ /
rasà hi kÃvayasyÃtmatvena avasthitÃ÷, ÓabdÃrthau ca ÓarÅrarÆpatayà /
yathà hyÃtmÃdhi«Âhitaæ ÓarÅraæ jÅvatÅti vyapadiÓyate tathà rasÃdhi«Âhitasya kÃvyasya jÅvadrÆpatayà vyapadeÓa÷ kriyate /
tasmÃdrasÃnÃæ kÃvyaÓarÅrabhÆtaÓabdÃrthavi«ayatayÃtmatvenÃvasthÃnaæ, natvalaÇkÃratayà /
rasÃbhivyaktiÓca yathÃyogaæ mÃdhuryaujobhyÃæ tÃratamyenÃvasthitÃbhyÃmupabæhito yo 'sau prasÃdÃtmà guïastena kriyate /
ato 'tra vipralambhaÓÇgÃropaktasya saæbhogaÓÇgÃrasya saguïakÃvyÃtmatvenÃvasthÃnaæ, na tu kÃvyaæ prati alaÇkÃratayeti yuktamidamuktaæ niralaÇkÃramapi kÃvyaæ saguïaæ dÓyate iti /
evaæ rasÃntare«u bhÃve«u rasabhÃvÃbhÃse«u tatpraÓame«u ca vÃcyam /
tadÃhu÷---"rasÃdyadhi«Âhitaæ kÃvyaæ jÅvadrÆpatayà yata÷ /
kathyate tadrasÃdÅnÃæ kÃvyÃtmatvaæ vyavasthitam //
"iti /
yattu rasÃdÅnÃæ pÆrvamalaÇkÃratvamuktaæ tadevaævidhabhedÃvivak«ayà /
tadevaæ guïasaæsktaÓabdÃrthaÓarÅratvÃtsarasameva kÃvyam /
yadyevaæ guïaÓÆnyatvÃnnÅrase
vyÃkaraïÃdau bharatÃdau ca kÃvyavyapadeÓo na prÃpta÷ /
tataÓca "vttadevÃdicaritaÓaæsi cotpÅdyavastu ca /
kalÃÓÃstrÃÓrayaæ ceti caturdhà bhidyate puna÷ //
"iti bhÃmahoditaæ virudhyate, atra hi kalÃÓrayaÓabdena bharatÃdyabhihitam /
ÓÃstrÃÓrayaÓabdena ca vyÃkaraïÃdi /
ato vaktavyametatkathaæ tatra kÃvyavyapadeÓa÷ iti /
ucyate /
mukhyayà tÃvadvttyà guïasaæsktaÓabdÃrthaÓarÅrameva kÃvyam /
guïarahitaÓabdÃrthaÓarÅre tu kvÃyamÃtre kÃvyaÓabdasya kÃvyasÃdÓyÃdupacÃrÃtprayogo bhavi«yati /
uktaæ ca---"kÃvyaÓabdo 'yaæ guïÃlaÇkÃrasaæsktayo÷ ÓabdÃrthayorvarte, bhaktyà tu ÓabdÃrthamÃtravacano 'tra ghte"iti /
bhaktyeti upacÃreïetyartha÷ /
tadevaæ guïasaæsktaÓabdÃrthaÓarÅratvÃtkÃvyasya sarasatvamiti /
tadviÓi«Âaæ kÃvyaliÇgaæ
sarasapadÃrthani«Âhameva bhavati«a na tu nÅrasavastumÃtrani«Âhaæ ÓÃstraliÇgavadityupapannam /
tÃrkikÃïÃæ ca hetuvyÃpÃre dvaividhyam /
kecitkhalu tÃrkakà vyÃptigrahaïakÃle yadanubhÆtaæ vyÃpakaæ vahnyÃdivastu dhÆmÃdervyÃpyasya tatsmaraïamÃtre dhÆmÃdihetudarÓanaprabuddhasaæskÃrÃïÃæ puru«ÃïÃæ hetuvyÃpÃraæ manyante /
apare tu vahnyÃdÅnÃæ parvatÃdidharmaviÓe«asaæbandhasya pÆrvamaghÅtasya dhÆmÃdihetuvyÃpÃrasÃmarthyena idÃnÅmeva avaseyatvÃlliÇgasÃmarthyÃlliÇgyanubhavasyaiva utpattimÃhu÷ /
tadidamuktaæ smteranubhavasya veti /
tasyodÃharaïam----
chÃyeyaæ tava Óo«ÃÇgakÃnte÷ ki¤cidanujjvalà /
vibhÆ«ÃghaÂanoddeÓÃndarÓayantÅ dunoti mÃm // UKss_6.*8 //
atra vibhÆ«aïavinyÃsÃspadabhÆtà ye kaïÂhÃdayastadavaÓi«ÂÃnÃmaÇgÃnÃæ yÃsau kÃnti÷ dÅpti÷ tasyà anujjvalà malinà yÃsau chÃyà Óobhà sà liÇgaæ, tatsÃmarthyÃcca bhÆ«ÃvinyÃsapradeÓÃnÃæ bhÆ«aïasaæbandho 'tÅto 'numÅyate /
tena tatkÃvyaliÇgam //
kÃvyad«ÂÃnta÷---
##
i«Âasya prÃkaraïikatayà pratipÃdayitumabhimatasyÃrthasya yatra vispa«Âatayà pratibimbaæ sadÓa vastu nidarÓyate tatra kÃvyad«ÂÃnto nÃmÃlaÇkÃra÷ /
nanu "kopÃdekatarÃghÃtanipatanmattadantina÷ /
harerhariïayuddhe«u kiyÃnvyÃk«epavistara÷"ityevamÃdÃvapi aprastutapraÓaæsÃyÃmi«ÂÃrthapratibimbanidarÓanaæ vidyate /
tathÃhi---atra rÃmadevasya mÃrÅcavadhe vyÃpÃro nirÃyÃso hariïahananodyogikasarikiÓorapratibimbitatvena nidarÓita÷ /
ato 'trÃpi d«ÂÃntatÃprasaÇga÷ /
naitat /
yata etadarthameva vispa«ÂagrahaïamupÃttam /
atra hi pratibambÃdeva bimbasyonnayanÃdvispa«ÂarÆpatayà i«ÂasyÃrthasya pratibimbanidarÓanaæ nÃsti /
yatra tu i«Âamarthaæ svakaïÂhenopÃdÃya tasya pratibimbamupadarÓyate tatra d«ÂÃntatvam /
ato nÃtavyÃpti÷ /
upamÃdÃvapyetvaævidhasya rÆpasya saæbhava iti tannirÃkaraïÃrthamuktam---yathevÃdipadai÷ ÓÆnyamiti /
ÃdigrahaïenÃtra sÃdhÃraïadharmasyÃpi parigraha÷ /
tasyodÃharaïam----
ki¤cÃtra bahunoktena vraja bhartÃramÃpnuhi /
udanvantamanÃsÃdya mahÃnadya÷ kimÃsate // UKss_6.*9 //
atra bhagavatÅkartkÃyà varaprÃptermahÃnadÅkartkà udanvatprÃrvispa«Âatayà pratibimbatvenopanibaddhà /
ato d«ÂÃnta÷ /
evamete '«Âaka«aÂkatrikasaptakaikÃdaÓaka«aÂkai÷ «aÇbhirvargairekacatvÃriæÓadalaÇkÃrÃ÷ pratipÃditÃ÷ /
nanu yatra kÃvye sahdayahdayÃhlÃdina÷ pradhÃnabhÆtasya svaÓabvyÃpÃrÃsp«Âatvena pratÅyamÃnaikarÆpasyÃrthasya sadbhavastatra tathÃvidhÃrthÃbhivyaktihetu÷ kÃvyajÅvatabhÆta÷ kaiÓcatsahdayairdhvanirnÃma vya¤jakatvabhedÃtmà kÃvyadharmo 'bhihita÷ /
sa kasmÃdiha nopadi«Âa÷ /
ucyate /
e«vevÃlaÇkÃre«vantarbhÃvÃt /
tathÃhi---pratÅyamÃnaikarÆpasya vastutraividhyaæ tairuktaæ vastumÃtrÃlaÇkÃrarasÃdibhedena /
tatra vastumÃtraæ tÃvatpratÅyate yathÃ---
cakrÃbhighÃtaprasabhÃj¤ayaiva cakÃra yo rÃhuvadhÆjanasya /
ÃliÇganoddÃmavilÃsavandhyaæ ratotsavaæ cumbanamÃtraÓe«am //
iti /
atra hi rÃhuvadhÆratotsavasya yà cumbanamÃtreÓe«atà tatkarmakà cakrÃbhighÃtaprasabhÃj¤Ãkaraïikà cakÃreti karaïalak«aïà kriyÃbhidhÅyate /
sÃ
caivaævidhà kÃryabhÆtatvÃtkÃraïamantareïÃnupapadyamÃnà tathÃvidhavairasyakÃri rÃhuÓiraÓchedalak«aïaæ kÃraïaæ nÃlaÇkÃrarÆpaæ, nÃpi rasÃdirÆpaæ, api tu vastumÃtrarÆpaæ kalpayati /
ato 'tra vastumÃtrasyaivaævidhasya ÓabdavyÃpÃrÃsp«Âasya pratÅyamÃnatÃ, tadvi«ayasya ca kÃvyadharmasya dhvananÃbhidhÃnasya vÃcyavÃcakavyÃpÃraÓÆnyÃvagamanasvabhÃvatvÃtparyÃyoktÃlaÇkÃrasparÓ itvaæ, taduktam----
"paryÃyoktaæ yadanyena"ityÃdi /
nanu paryÃyoktaÓabdena prakÃrÃntareïa ucyamÃntvÃtpratÅyamÃnaæ vastu abhidhÅyate /
tacceha pratÅyamÃnaæ
pradhÃnatvÃdalaÇkÃryatayà vaktuæ yuktam, na tvalaÇktikÃraïatayà /
ata÷ kathaæ tasyÃlaÇkÃravyapadeÓa÷ /
ucyate /
pradhÃnamapi guïÃnÃæ saundaryahetutvÃdalaÇktau sÃdhanatvaæ bhajati /
dÓyate hi loke vyapadeÓa÷ svÃmyalaÇkaraïakà bhtyà iti /
ato 'trÃpi pratÅyamÃnasya satyapi pradhÃnatve svaguïabhÆtavÃcyasaundaryasÃdhakatamatvÃdalaÇkÃravyapadeÓo na virudhyate /
yadi và bhagavadvÃsudevavartitayà yo 'sau vÅraraso 'vagamyate tadapek«ayà tasya mukhyayaiva vttyà guïabhÆtatvÃdalaÇkÃratà /
evamuttaratrÃpi yathÃsaæbhavaæ yojyam /
"snigdhasyÃmalakÃntiliptaviyato velladbalÃkà ghanÃ
vÃtÃ÷ ÓÅkariïa÷ payodasuhdÃmÃnandakekÃ÷ kalÃ÷ /
kÃmaæ santu d¬haæ kaÂhorahdayo rÃmo 'smi sarvaæ sahe
vaidehÅ tu kathaæ bhavi«yati hahà hà devi dhÅrà bhava" //
ityevamÃdÃvapi rÃmÃdÅnÃæ ÓabdÃnÃmasÃdhÃraïarÆpatayà rÃjyabhraæÓavanavÃsasÅtÃharaïapitmaraïÃdayo du÷khaikahetava÷ svÃrthasahacÃriïo vastumÃtrarÆpà vyaÇgyadharmÃstatpariïatarÆpatayà svÃrthasya pratÅtistadvetubhÆtatvÃtparyÃyoktÃlaÇkÃrasaæsparÓitaiva /
na khalu pade paryÃyoktena bhavitavyamitÅyaæ rÃj¤ÃmÃj¤Ã sÆtrakÃravacanaæ và /
lak«aïayogÃdvi vibhaktarÆpatÃvasthÃpyate /
atra ca paryÃyoktalak«aïaæ vidyate /
vÃcyavÃcakavyÃpÃraÓÆnyasyÃvagamanÃtmana÷ prakÃrasya sadbhÃvÃt /
tena kathaæ paryÃyoktatà na syÃt /
evamanyatrÃpi vastumÃtre pratÅyamÃne paryÃyoktatà vÃcyà /
tasmÃnna vastumÃtre pratÅyamÃne tadabhivyaktihetu÷ kÃvyadharmo dhvanirnÃmÃrthÃntaram //
alaÇkÃrÃïÃæ tu yadyapi---
"lÃvaïyakÃntiparipÆritadiÇbhukhe 'smin
smere 'dhunà tava mukhe taralÃyatÃk«i /
k«obhaæ yadeti na manÃgapi tena manye
suvyaktameva jalarÃÓirayaæ payodhi÷" //
ityÃdau pratÅyamÃnaikarÆpatÃ, tathÃpyanantaroktalak«aïe«valaÇkÃre«u anupraveÓo bhavi«yati paryÃyokte và /
tathà hyatra Óloke mukhyasya lÃvaïyakÃntiparipÆritadiÇbhukhasya vikasitahÃsajyotsnasya saæbodhanasÃmarthyÃvasitataralÃyatÃk«itvasya ca saænidhÃnÃjjalanidhe÷ k«obhamupapattimattvena saæbhÃvya tadbhÃvo jìyasamÆhÃvacchÃditasvabhÃvatvÃdabhihita÷ /
tathÃvidhÃrthaparyÃlocanayà cÃtra mukhasya candreïa rÆpaïà pratÅyate /
candrasaænidhÃnÃjjalanidhe÷ k«obhasyotpÃdadarÓanÃt /
na ca yasyÃlaÇkÃrasya pratÅyamÃnarÆpatà tasyehÃlaÇkÃratvaæ kenacinnivÃritamiti pratÅyamÃnarÆpatayà rÆpakÃkhyo 'laÇkÃro bhavi«yati /
athavà paryÃyoktyà rÆpakasyÃtrÃvasatatvÃtparyayoktamalaÇkÃra÷ /
"suvarïapu«pÃæ pthivÅæ cinvanti puru«Ãstraya÷ /
ÓÆraÓca ktavidyaÓca yaÓca jÃnÃti sevitum" //
ityÃdau tu ÓÆrÃdibhi÷ saha suvarïapu«papthivÅkarmakasya cayanasyÃnupapadyamÃnÃnvayatvÃtsÃdÓyasyÃnvayenopameyabhÆtasya bahulÃbhatvasya tatsadÓasya yà lak«aïà taddvÃreïa garbhÅktopamÃnopameyabhÃvà asaæbhavadvÃcyÃrthà nidarÓanà dra«Âavyà /
yaduktam---"abhavanvastusaæbandha"ityÃdi /
bhaÂÂavÃmanena cÃtra vaktoktivyavahÃra÷ pravartita÷ /
yadavocat---"sÃdÓyÃllak«aïà vaktoktiri"ti /
"sarvaikaÓaraïamak«ayamadhÅÓamÅÓaæ dhiyÃæ hariæ k«ïam /
caturÃtmÃnaæ ni«kriyamarimathanaæ namata cakradharam" //
ityÃdÃvapi Óle«a÷ /
tathà hyatra sarvaikaÓaraïamak«ayamityÃdÅnÃæ ÓabdÃnÃmarthabhedena bhinnatve sati yathÃyogamekaprayatnoccÃryÃïÃmekapratayatnoccÃryaÓabdasadÓÃnÃæ voccÃraïam /
ato virodhÃlaÇkÃrapratibhotpattiheturatra Óle«a÷ /
yaduktam---"ekaprayatnoccÃryÃïÃm"ityÃdi /
evamalaÇkÃrÃntare«vapi pratÅyamÃne«u vÃcyam /
tenÃlaÇkÃrani«ÂhasyÃpi abhivya¤jakatvasyokte«valaÇkÃre«vantarbhÃvÃdavyÃptyabhÃva÷ /
rasabhÃvatadÃbhÃsatatpraÓamÃnÃæ tu
pratÅyamÃnatÃyÃmudÃharaïam----
"yÃte gotraviparyaye Órutipathaæ ÓayyÃmanuprÃptayÃ
nirdhyÃtaæ parivartanaæ punarapi prÃrabdhumaÇgÅktam /
bhÆyastatapraktaæ ktaæ ca Óithilak«iptaikadorlekhayÃ
tanvaÇgyà na tu pÃrita÷ stanabhara÷ «Âuæ priyasyorasa÷" //
iti /
tathà hi--atra gotraskhalitasya ÓrutipathaprÃpterÅr«yÃvipralambhaÓÇgÃro nÃyikÃyÃ÷ saæmukhÅbhÆto 'pi saæbhogaÓÇgÃreïa svahetusÃmagryapratilabdhaprakar«eïa tirodhÃya pradarÓita÷ /
nirdhyÃtaæ parivartanamityÃdinà hi yathÃkramamÅr«yÃvipralambhaÓÇgÃrÃnubhÃvasya parivartanasya darÓanaprÃrthanÃdhyavasÃyÃnu«ÂhÃnÃtmikÃÓcatasro 'vasthÃ÷ saæbhogaÓÇgÃramantharÅktasvasvabhÃvatvenopavarïitÃ÷ /
punaÓca saæbhogaÓÇgÃreïa vÃkyÃrtho nirvÃhito 'na tu pÃrita÷'ityÃdinà /
ato 'tra saæbhogaÓÇgÃrasyer«yÃvipralambhaÓÇgÃratirodhÃnaheto÷ pratÅyamÃnatà /
tatra ca pÆrvaæ rasavattvalak«aïo 'laÇkÃra÷ pratipÃdito 'rasavaddarÓita'ityÃdinà /
evaæ rasÃntare«vapi vÃcyam /
yatrÃpi bhÃvastathà rasabhÃvÃbhÃsà rasabhÃvatadÃbhÃsapraÓamÃÓca pratÅyamÃnÃstatrÃpi yathÃkramaæ preyasvadÆrjasvitsamÃhitalak«aïÃlaÇkÃrayogo vÃcya÷ /
evametatpradhÃnabhÆte«u rasÃdi«Æktam /
guïabhÆte«vapi ca rase«ÆdÃttÃlaÇkÃra÷ pratipÃdita÷ 'caritaæ ca mahÃtmanÃm'ityÃdinà /
ataÓca rasÃdi«vabhivya¤jakatvasya nÃrthÃntaratà /
evaæ ca trividhe 'pi pratÅyamÃner'the yaccha«ÂhÃnÃæ vya¤jakatvamanantaropavarïite«ÆdÃharaïe«u «aÂÆprakÃratayopadarÓitaæ tasyokte«vevÃlaÇkÃre«vantarbhÃvÃdyvÃpti÷ /
«aÂprakÃratà cÃtra trividhapratÅyamÃnÃrthani«ÂhasyÃpi vya¤jakatvasya vÃcyasya vivak«itatvÃvivak«itatvÃbhyÃmukta /
tathà hi---dvividhaæ vya¤jakatvaæ, vÃcakaÓaktyÃÓrayaæ vÃcyaÓaktyÃÓrayaæ ca /
tatra vÃcakaÓaktyÃÓrayamalaÇkÃrÃïÃmeva vyaÇgyatvÃdekaprakÃram /
tatra hyalaÇkÃrà eva vyajyante, na tu vastumÃtraæ nÃparasÃdaya÷, yaduktam----
"Ãk«ipta evÃlaÇkÃra÷ ÓabdaÓaktyà prakÃÓate /
yasminnanukta÷ Óabdena ÓabdaÓaktyudbhavo hi sa÷" //
iti /
vÃcyaÓaktyÃÓrayaæ tu rasÃdivastumÃtrÃlaÇkÃrÃbhivyaktihetutvÃtrrividham /
tatra yattÃvadvÃcakaÓaktyà Órayaæ vyaÇgyabhÆtÃlaÇkÃraikaniyataæ ÓabdaÓaktimÆlÃnuraïanarÆpavyaÇgayatayà sahdayairvya¤jakatvÃmuktaæ "sarvaikaÓaraïamak«ayam"ityÃdau, tatra ÓabdaÓaktyà ye pratÅyante virodhÃdayo 'laÇkÃrÃstatsaæsktasvabhÃvaæ vÃcyamavagamyete /
ataÓcatra vÃcyasya vivak«aiva /
yattu vÃcyaÓaktyÃÓrayaæ "yÃte gotraviparyaye Órutipatham"ityÃdÃvasaælak«yakramarasÃdivyaÇgyani«Âhaæ vya¤jakatvamuktaæ tatrÃpi vÃcyasya vivak«itatvameva /
vÃcyabhÆtÃnubhÃvÃdivivak«ayaiva vyaÇgyarasÃdipratÅterutpÃdÃt /
tadevaæ vÃcakaÓaktyÃÓrayavyaÇgyabhÆtÃlaÇakÃraikaniyate vÃcyaÓaktyÃÓraye cÃsaælak«yakramarasÃdivyaÇgyani«Âhe vya¤jakatve vÃcyasya vivak«itatvameva /
vastumÃtrÃlaÇkÃravi«ayasya tu vÃcyaÓaktyÃÓrayasya vya¤jakatvasya pratyekaæ vÃcyasya vivak«itatvÃvivak«itatvÃbhyÃæ dvaividhyam /
tathÃhi 'cakrÃbhighÃtaprasabhÃj¤aye'tyÃdau vastuvi«aye vya¤jakatve vÃcyasya vivak«itatvaæ kÃryavivak«ÃpÆrvakatvena kÃraïapratÅtiprasavÃt /
'snigdhaÓyÃmalakÃntÅ'tyÃdau tu rÃmÃdiÓabdÃnÃmarthÃntarasaækramitavÃcyÃnÃæ vÃcyamavivak«itam /
vyaÇgyadharmÃntarapariïatatvÃt /
eva vastumÃtravi«aye vya¤jakatve vÃcyasya vivak«Ãvivak«e,'laÇkÃravi«aye 'pi vÃcyaÓaktyÃÓraye vya¤jakatve /
'lÃvaïyakÃntÅ'tyÃdau ekasminmanye ityetasminÓabde yo viÓe«oktyutprek«ayoranupraveÓastadvaÓena samÃsÃditasvabhÃvo yo 'sÃvekaÓabdÃbhidhÃnasaækarastatpratabhotpattihetuÓle«aprau¬hÅktaæ vÃcyaæ vivak«itam /
tanmÆlakatvena rÆpakapratÅterutpÃdÃt /
"suvarïapu«pÃæ pthivÅ'mityÃdau tu vÃcyasyÃvivak«Ã /
upameyasya bahulÃbhatvasya tatsadÓasya yà lak«aïà tasyà atyantatirasktavÃcyamÆlatvÃt /
yadi tvatra na ti¬antenopamÃnamastÅti d«ÂyÃta tadbhÃvÃdhyavasÃnÃtsuvarïapu«papthivÅcayanalak«aïopamÃnÃvacchÃditarÆpatvena ÓÆrÃdivi«ayasya bahÆlÃbhatvasyopameyasya prau¬hoktyà pratipatti÷, tato 'tra prau¬hoktimÃtrani«pannaÓarÅrasya vÃcyasyÃrthasya prÃdhÃnyà "dbhede 'nanyatvami"tyevamÃtmakatayopavarïitamatiÓayoktibhedatvaæ vÃcyam /
vyaÇgyà hyupamà tadÃnÅmatra guïÅbhavati /
evamalaÇkÃrani«ÂhasyÃpi vya¤jakatvasya vÃcyavivak«itatvÃvivak«itatvÃbhyÃæ dvaividhyam /
yatra cÃvivak«Ã vÃcyasya vastuni«Âhe 'laÇkÃrani«Âhe và vya¤jakatve tatra vyaÇgyarasÃderjhagityavagamyamÃnatvÃdasaælak«yakramatà dra«Âavyà /
yaduktaæ bhaÂÂavÃmanena---"lak«aïÃyÃæ hi jhagityarthapratipattak«amatvaæ rahasyamÃcak«ate"iti /
ata eva ca sahdayairyatra vÃcyasya vivak«itatvaæ tatraiva vastvalaÇkÃrayo÷ pratÅyamÃnayorvÃcyena saha kramavyavahÃra÷ pravartitor'thaÓaktimÆlÃnuraïanarÆpavyaÇgyo dhvanirityuktaæ, na tu vÃcyavivak«ÃyÃmapi /
yatra ca vÃcyasyÃvavak«Ã pÆrvamuktà "rÃmo 'smÅ'ti 'suvarïapu«pÃ'miti ca tatra vayamadhikÃropetaprastutÃrthÃnubandhivastÆpanibandhÃdaprastutapraÓaæsÃbhedatvameva nyÃyyaæ manyÃmahe /
yaduktaæ 'adhikÃrÃdapetasye'tyÃdi /
yattu pÆrvaparyÃyoktabhedatvaæ 'snigdhaÓyÃmalakÃntÅ'tyÃdau rÃmÃdÅnÃæ ÓabdÃnÃmabhihitaæ tadupakramamÃtrarÆpatayà dra«Âavyam /
vivak«itavÃcyasya paryÃyoktabhedatvÃt /
yatra khalu vÃcyavivak«ÃpÆrvakatvena arthÃntaraæ pratÅyate 'cakrÃbhighÃte'tyÃdÃvudÃharaïacatu«Âaye tatra paryÃyoktabhedatà /
paryÃyoktalak«aïasyÃprastutapraÓaæsÃlak«aïavicÃravaÓena tadyvatiriktavi«ayÃvagÃhitvÃt /
yatra tvavivak«ite vÃcyer'thÃntarasaya pratÅtistatrÃprastutapraÓaæsà /
ataÓca paryÃyoktÃprastutapraÓaæsayoreva yathÃkramaæ vivak«itÃvivak«itavÃcyayo÷ sarvadhvanibhedasÃmÃnyabhÆtayordhvanibhedayorantargatirvÃcyà /
'suvarïapu«pÃæ pthivÅm'ityÃdau tu vidarÓanÃbhedatvaæ yatpÆrvamuktaæ tadadhikÃropetaprastutÃrthÃnubandhivastÆpanibandhÃtmatvenÃsaæbhavadvÃcyÃyà vidarÓanÃyà aprastutapraÓaæsÃbhedatvÃdupapadyata eva /
etacca vidvadbhirvicÃrya ghÅtavyaæ na tvavamÓyaivÃsÆyitavyamityalamativacÃlatayà /
tadevaæ vÃcakaÓaktamÆle 'laÇkÃraikaniyate vÃcyaÓaktimÆle ca rasÃdivi«aye vya¤jakatve vÃcyasya vivak«itatvaikarÆpatvam /
vastvalaÇkÃravi«aye tu vÃcyaÓaktimÆle vya¤jakatve pratyekaæ vÃcyasya vivak«itatvÃvivak«itatvÃbhyÃæ dvibhedatà /
atastatsamÃÓrayaïena trividhapratÅyamÃnÃrthani«ÂhasyÃpi vya¤jakatvasya «aÂprakÃratà bhavati /
ete«Ãæ ca «aïïÃæ bhedÃnÃæ madhyÃddvayorbhedayorvÃcyasyÃvivak«oktà /
catur«u vivak«itatvam /
yatra ca vivak«itatvaæ tatra vÃcyasya svata÷saæbhavitvÃtprau¬hoktimÃtrani«pÃditaÓarÅratvÃcca dvaividhyam /
atastatra tasyëÂau bhedà bhavanti /
ete cëÂau bhedà vÃcyasya yatrÃvivak«Ã tadvi«ayÃbhyÃæ pÆrvoditÃbhyÃæ dvÃbhyÃæ bhe dÃbhyÃæ saækalitÃ÷ santo daÓa saæpadyante /
eta eva tu padavÃkyaprakÃÓyatayà dvaiguïyaæ bhajamÃnà viæÓatirbhavti /
varïasaæghaÂanÃprabandhÃdhÃrasya vya¤jakatvasya kttaddhitÃdigatasaya ca padavÃkyÃnupraveÓenaivÃvirbhÃvÃt /
padaprakÃÓyatve yathà 'rÃmo 'smÅti' /
'cakrÃbhidhÃte'tyÃdau tu vÃkyaprakÃÓyatà /
yathà ca pradhÃnabhÆte vyaÇgye e«Ã vya¤jakatà rviÓatividhà bhavati, tathà guïÅbhÆte 'pi yathÃsaæbhavaæ yojyeti /
tadÃhu÷-----
vivak«yamavivak«yaæ ca vastvalaÇkÃragocare /
vÃcyaæ dhvanau vivak«yaæ tu ÓabdaÓaktirasÃsyade //
bheda«aÂke caturdhà yadvÃcyamuktaæ vivak«itam /
svata÷saæbhavi và tatsyÃdatha và prau¬hinirmitam //
daÓa bhedà dhvanerete viæÓati÷ padavÃkyata÷ /
pradhÃnabadbhuïÅbhÆte vyaÇgye prÃyeïa te tathà //
iti /
vastvalaÇkÃravÃcye dhvanau pratyekaæ vÃcyaæ vivak«yamavivak«yaæ ceti saæbandha÷ /
vivak«yamiti vivak«Ãrhamityartha÷ /
ÓabdaÓaktirasÃspada iti vÃcyakaÓaktasamÃÓrayaæ rasÃdivyaÇgyani«Âhaæ ca vya¤jakatvamuktam /
tadviÓi«ÂaÓaktiæ vya¤jakabhÆtÃæ rasÃdÅæÓca vyaÇgyabhÆtÃnÃspadÅkaroti /
evametadyva¤jakatvaæ
paryÃyoktÃdi«vantarbhÃvitam /
etacceha bahuvaktavyatvÃnna vaitatyena prapa¤citam /
kuÓÃgrÅyabuddhÅnÃæ hi diÇbhÃtra evopadarÓite sati buddhivallÅ pratÃnaÓatairnÃnÃdigvayÃpitvena vistÃramÃsÃdayatÅti //
mÅmÃæsÃsÃrameghÃtpadajaladhividhostarkamÃïikyakoÓÃt
sÃhityaÓrÅmurÃrerbudhakusumamadho÷ ÓauripÃdÃbjabhÇgÃt /
Órutvà saujanyasindhordvijavaramukulatkÅrtivallyÃlavÃlÃt
kÃvyÃlaÇkÃrasÃre laghuvivtimadhÃtkauÇkaïa÷ ÓrÅndurÃja÷ //
iti mahÃÓrÅpratÅhÃrendurÃjaviracitayÃmudbhaÂÃlaÇkÃrasÃrasaægrahalaghuvttau «a«Âo varga÷ //