Udbhata: Kavyalamkarasarasamgraha,
with Induraja's Laghuvrtti commentary.


Input by members of the Sansnet project


NOTE:
Missing passages have been added according to the ed. by Narayana Daso Banhatti,
Poona 1925 (Bombay Sanskrit and Prakrit Series, LXXIX).



REFERENCES (added according to N.D. Banhatti's edition): 
UKss_n.n = _varga.kàrikà
UKss_n.*n = _varga.*sample verse (mostly taken from Udbhaña's lost Kumàrasambhava)


#<...># = BOLD for kàrikàs



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




prastàvanà /

asminbharatakhaõóe khalvadyàvadhi bahavaþ saüskçtagranthàþ saü÷odhya mudraõadvàrà pràkà÷yaü nãtàstatra tatra paõóitaprakàõóaiþ /
tathàpi katicana pràjãnàþ prabandhàþ prakà÷anàrhà api pustakako÷eùveva nilãnà vartante /
teùàmanyatamo 'yaü kàvyàlaïkàrasaügrahàkhyaþ prabandho yo 'dya mahatà prayatnena sahçdayahçdayavanodàya prakà÷yate /

asya kàvyàlaïkàrasaïgrahagranthasya praõetà udbhañabhaññaþ /
udbhañabhaññasya bhaññodbhañaudbhañàcàryaþ

ityàpi nàmollekho granthàntareùu dç÷yate /
udbhañabhañña ka÷mãreùu jayàpãóaþ bhåpasya sabhàpatiràsãditi kalhaõavaracataràjataraïgiõãgranthàdavagamyate /
jayàpãóançpatiràjyakàlastu khrista 779 varùamàrabhya 813 varùaparyantamàsãditi j¤àyate /
atastatsabhàpaterudbhañabhaññasyàpi jãvitasamayaþ sa eveti viduùàü nirõayaþ /

udbhañàcàryeõa kumàrasaübhavàkhyaü kàvyaü tathà bhàmahakçtàlaïkàragranthasya vivaraõaü ca viracitamàsãditi j¤àyate /
atra pramàõaü tu asyàü laghuvçttau "anena granthakçtà khoparacitakumàrasaübhavaikade÷o 'tra udàharaõatvenopanyastaþ"pç0 15 iti "vi÷eùoktalakùaõe ca bhàmahavivaraõe bhaññodbhañena ekade÷a÷bada evaü vyàkhyàtaþ"pç0 13 iti ca pratãhàrenduràjasyoktiþ /

kàvyàlaïkàrasàralaghuvçtteþ praõetà ÷rãpratahàrenduràjastu koïkaõade÷avàstavyaþ ka÷mãreùu mãmàüsàkhyàkaraõatarkasàhitya÷àstrapàraügatabhañña÷rãmukulàdadhãta÷àstra÷ceti asyà laghuvçtteþ pràrambhopasaühàrayoþ sthitàbhyàü nimnalikhitapadyàbhyàü sphuñaü bhavati /

"vidvadagryànmukulakàdadhigamya vivicyate /

pratãhàrenduràjena kàvyàlaïkàrasaügrahaþ //
"

"mãmàüsàsàrameghàtpadajaladhividhostarkamàõikyako÷àt

sàhitya÷rãmuràrerbudhakusumamadhoþ ÷auripàdabjabhçïgàt /

÷rutvà saujanyasindhordvajavaramukulàtkãrtivallyàlavàlàt

kàvyàlaïkàrasàre laghuvavçtimadhàtkauïkaõaþ ÷rãnduràjaþ //
"iti

pratãhàrenduràjasya jãvitakàlastu ni÷citya vaktuü na ÷akyate /
tathàpyayaü bhaññodbhasya pa÷càdbabhåveti vyaktameva /
anena laghuvçttau bhàmaha--vàmana---udbhaña---ityàdi pràcãnàlaïkàrikàõàmevollekhaþ kçtaþ natu mahimabhañña-ànandavardhana-kàvyaprakà÷akàràdyabhinavàlaïkàrikàõàm /
ato 'yaü khistavarùasya navamada÷ama÷atakayormadhye babhåveti tarkyate /

asya granthasyàdar÷apustakamekameva puõyapattanasthàràjakãyapustakàlayàdhikàribhiþ prophesara vinàyaka sakhàràma ghàñe ityetai saüskaraõàrthe datvançgçhãto 'smãti kçtaj¤atayà smaràmi teùàmupakçtim /


kàravàrapure vidvadanucaraþ


÷ràvaõa ÷u- 12 ÷ake 1837 maïge÷a÷armà.


_______________________________________________________________________________




÷rãþ /
÷rãmad-udbhaña-bhaññapraõãtaþ kàvyàlaïkàrasaügrahaþ /


prathamo vargaþ
÷rãmat-pratãhàrendu-ràjaviracitayà kàvyàlaïkàrasàralaghuvçttyà sametaþ /



yallakùmyà hasitaiþ sitairdhavalitaü narmoktilãlàjuùaþ
÷aureþ sphãtagabhastikaustubharucà yacca kvacitpàñalam /
anyatra cchuritaü yadambararaca hemaprabhàdãprayà
tadvakùo 'kùata÷akracàpa÷abalavyomàbhamavyàjjagat // 1 //

mahiùitavapuùi suradviùi dar÷itabhayamabhayadaü dyusadmabhyaþ /
nanditasurendravanditamaïghriyugaü gauri tava vande // 2 //

vidvadagryànmukulakàdaghigamya vivacyate /
pratãhàrenduràjena kàvyàlaïkàrasaügrahaþ // 3 //


#<punaruktavadàbhàsaü chekànupràsa eva ca /
anupràsastridhà làñànupràso råpakaü catuþ // UKss_1.1 //>#

#<upamà dãpakaü caiva prativaståpamà tathà /
ityeta evàlaïkàrà vàcàü kai÷cidudàhçtàþ // UKss_1.2 //>#


atràlaïkàrà aùñàvuddiùñàþ /
tatràdau catvàraþ ÷abdàlaïkàrà niråpitàþ /
råpakàdãnàü tu caturõàmatra arthàlaïkàratà /
atrànupràse råpake yathàkramaü tridheti caturiti vacanaü vipratipattiniràsàrtham /
bhàmaho hi gràmyopanàgarakàvçttabhedena dviprakàramevànupràsaü vyàkhyàtavàn /
tathà råpakasya ye catvàro bhedà vakùyante tanmadhyàdàdyameva bhedadvitayaü pràdar÷ayat /
ataþ svàbhimatabhedopadar÷anadvàreõa evaüvidhavipratipattiniràsàrthamudde÷àvasthàyàmevànupràsastridheti råpakaü caturiti coktam /
råpakaü caturityatra

råpakatvena saha ekasminnarthe vartamànà sattà råpakedeùvàvartamànà pratãyate /
ataþ pratãyamànà yàsau råpakatvaikàrthasamavetà sattàtmikà bhavanakriyà tadabhyàvçttàvayaü "dvitricaturbhyaþ suc"(pà. a. 5.4.18) iti sucpratyayaþ /
råpakaü caturùu bhedeùu caturo vàràn bhedàtmanà bhavatãtyarthaþ /

tatra punaruktavadàbhàsaü procyate------

#<punaruktàbhàsamabhinnavastvivodbhàsi bhinnaråpapadam />#


abhinnaü vastu yasminnudbhàsate tadabhinnavastu /
bhinnaü råpaü yayoþ padayoste bhinnaråpe /
abhinnavastviva abhãkùõamudbhàsete bhinnaråpe pade yasmiüstadabhinnavastvivodbhàsibhinnaråpapadam /
evamayaü bahuvrãhidvitayagarbhaþ pa¤capadobahuvrãhiþ /
tatraiko 'bhinnavastviti bahuvrãhiþ /
aparastu bhinnaråpa iti /
tadgarbha÷càyaü bahuvrãhirabhinnavastvivodbhàsibhinnaråpapadamiti /
anena ca yatra bhinnaråpe pade ekàrthavadàbhàsete tatpunaruktàbhàsaü kàvyamalaïkàryaü nirdiùñam /
yadyapi /
punaruktavadàbhàsamityudde÷e vatiþ prayuktastathàpi tasyeha gamyamànàrthatvàdaprayogaþ /
udde÷e tvevamanabhidhànamabhidhàvaicitryapradar÷anàrtham /
kàcit khalu gamyamànàrthanvayena abhidhà

pravartate, kàcittvabhidhãyamànàrthanvayena /
tatrodde÷e vatyabhidhãyamànasàdç÷yànvayena abhidhà upadar÷ità /
iha tvarthasàmarthyavaseyasàdç÷yànvayena /
tadevamarthasàmarthyàvaseyena vatyarthenànvitaü punaruktàbhàsamatra kàvyamalaïkàryaü yatkàvyaü taddharmatvena punaruktavadàbhàsamànayoþ padayoralaïkàratvamuktaü na tu svatantratayà /
phalaü caivamabhidhànasya punaruktavadàbhàsamànapadasamanvayasya alaïkàratàkhyàpanam /
alaïkàrasya khalvalaïkàryaparatantratayà niråpaõe kriyamàõe suùñhu svaråpaü niråpitaü bhavati /
svàtmanyavasthitasya tasyànalaïkàratvàt /
samudgakasthitahàrakeyårapàrihàryàdyalaïkàravat /
ataþ punaruktavadàbhàsatvusyàlaïkaratàkhyàpanàya kàvyaparatantratayà nirde÷o yukta eva /

tasyodàharaõam------

tadàprabhçti niþsaïgã nàgaku¤jarakçttibhçt /
÷itikaõñhaþ kàlagalatsatã÷okànalavyathaþ // UKss_1.*1 //


tadàprabhçti satãviyogàdàrabhya sa devaþ ÷itikaõñho niþsaïgaþ san divasànatavàhitavàniti vakùyamàõe ÷loke vàkyàrthaparisamàptiþ /
kçtti÷carma /
kàlava÷ena nivartamànà (yà) satã (tasyàþ) viyogena janito yaþ ÷okavahnistadudbhavà pãóà yasya sa tathoktaþ /
atra nàgaku¤jara÷abdau ÷itikaõñhakàlagala÷abdau ca punaruktavadàbhàsete /
tathàhi /
nàgaku¤cara÷abdayorupaktamàvasthàyàü gajavàcitvena ekàrthatvaü pratibhàti /
padàrthanvayaparyàlocanayà tu tadbàdhyate /
nàga÷abdaþ khalvatra hastivàcã /
ku¤cara÷abdastu tatpra÷aüsàvagatahetuþ /
evaü ÷itikaõñhakàlagala÷abdayorapi

valãvi÷eùàvacchinna÷arãràvayavabhedopetàrthàbhidhàyitvàtpaunaruktyaü saübhàvyamànaü kàlagaladiti takàràvadhiparyàlocanayà càpasàryate /
tenàtra punaruktàbhàsatvam /

nanu chekànupràsalakùaõàdanantaraü punaruktavadàbhàsodàharaõaü pañhyate /
tatkathaü punaruktavadàbhàsalakùaõavyàkhyànasamaya eva tasyopanyàsaþ kçtaþ /
ucyate /
udàharaõapradar÷anamantareõa lakùaõàrthasya duradhigamatvàdihaiva tadupanyastamityadoùaþ /
evamuttaratràpi prameya÷abdànusàreõa granthapàñhakramaviparyàsena vyàkhyàyàü nàsåyitavyam /
pàñhakramàdàrthakramasya balãyastvàt /

chekànupràsaþ----

#<chekànupràsastu dvayordvayoþ susadç÷oktikçtau // UKss_1.3 //>#

dvayordvayorajjhalsamudàyayoþ suùñhu sadç÷e uccàraõe kriyamàõe sati chekànupràso bhavati /
tathàvidhà samudàyàstatràlaïkàratàü pratipadyante /
dvayordvayoriti svàrthe 'vadhàryamàõe anekasminniti dvirvacanaü svàrthagrahaõena vãpsàyà nirastatvàt na yàvanto 'tra dvikàþ saübhavanti teùàü sarveùàmeva susadç÷atvaü kàryaü, kiü tarhi katipayànàmeva /
vãpsà hi sàkalye sati bhavati /
sà càtra svàrtha÷abdena nirastà /
avadhàryamàõagrahaõàcca dvayordvayorevàtra samudàyayoþ sadç÷atvaü, natu trayàõàü trayàõàmiti draùñavyam /
anekasminniti vacanàcca asakçdevaüvidharåpopanibandhe sati chekànupràsatà na tu sakçditi mantavyam /
parasparamekaråpànvità

rasàdyabhivyaktyanuguõatvena labdhotkarùà varõàstatsamudàyà và ÷obhàti÷ayahetutvena kàvye kùiùyamàõà anupràsa÷abdenànvarthenàbhidhãyante /
cheka÷abdena kulàyàbhiratànàü pakùiõàmabhidhànam /
taduktam---"chekàn gçheùvabhiratànu÷anti mçgapakùiõaþ"iti /
teùàü ca kulàyàbhiratatvàdanyena kenacidanàyàsyamànànàmanenànupràsena sadç÷ã madhurà vàguccarati /
ato 'yamanupràsa÷chekairvyapadi÷yate chekànupràsa iti /
athavà chekà vidagdhàþ /
tadvallabhatvàdasya chekànupràsatà /
tasyodàharaõam----

sa devo divasànninye tasmi¤÷ailendrakandare /
gariùñhagoùñhãprathamaiþ pramathaiþ paryupàsitaþ // UKss_1.*2 //


kandaro guhà /
gariùñhà gurutamàþ /
'priyasthira-'(pà.a.6.4.157) itãùñhani guru÷abdasya garàde÷aþ /
goùñhã vidagdhànàmàsanabandhaþ /
prathamaiþ pradhànaiþ /
pramathairgaõaiþ /
paryupàsitaþ sevitaþ /
atra sadevadivasa÷abdau indrakandara÷abdau gariùñhagoùñhã÷abdau prathamapramatha÷abdau pariupàsa÷abdau ca dvau dvau ajjhalsamudàyau susadç÷àvçccàritau tena chekànupràsatà /
kvacittu 'ninye tasmin'ityatra 'ninye 'nyasmin'iti pàñhaþ /
tadà caitadapyudàharaõe 'ntarbhavatãti /

anupràsaþ /
sa ca trividho vçttisaü÷rayàt /
yadvakùyati-----

"saråpavya¤jananyàsaü tisçùvetàsu vçttiùu /
pçthakpçthaganupràsamu÷anti kavayaþ sadà"iti /

asyàrthaþ----
triùveteùu yathàyogaü rasàdyabhivyaktyanuguõeùu varõavyavahàreùuyaþ saråpàõàü vya¤janànàü pçthak pçthagupanibandhastamanupràsaü kavayaþ sadecchantãti /
atastàstàvadvçttyo rasàdyabhivyaktyanuguõavarõavyavahàràtmikàþ prathamamabhidhãyante /
tà÷ca tisraþ, paruùopanàgarikàgràmyatvabhedàt /

tatra paruùà----

#<÷aùàbhyàü rephasaüyogaiùñavargeõa ca yojità /
paraùà nàma vçttiþ syàt hlahvahyàdyai÷ca saüyutà // UKss_1.4 //>#


÷akàraùakàràdiyuktau varõavyavahàraþ paruùàkhyà vçttiþ /
rephopalakùitàþ saüyogàþ krarkàdayo rephasaüyogàþ /
ñakàropalakùito vargaùñavargaþ ñañhaóaóhaõeti /
asyàü vçttau yo 'nupràsaþ sa paruùànupràsaþ /
tasyodàharaõam----

tatra toyà÷ayà÷eùavyàko÷itaku÷e÷ayà /
cakà÷e ÷àlikiü÷àrukapi÷à÷àmukhà ÷arat // UKss_1.*3 //


toyà÷ayeùu a÷eùaü sàkalyena vyàko÷itàni vikàsitàni ku÷e÷ayàni padmàni yayà iti samàsaþ /
tathà ÷àlãnàü dhànyànàü kiü÷àrubhiþ ÷åkaiþ kapi÷àni pi¤jaràõi à÷àmukhàni digavakà÷à yasyàmiti samàsaþ /
ayaü ca ÷akàrasya sàråpyeõopanibandhàtparuùànupràsaþ /

apanàgarikà-----

#<saråpasaüyogayutàü mårdhnivargàntyayogibhiþ /
spar÷airyutàü ca manyante upanàgarikàü budhàþ // UKss_1.5 //>#


saråpàõàü varõànàü ye saüyogàþ kkappacca ityàdayastairyuktà /
tathà vargàntyair ïa¤aõanamaiþ ïka¤caõñantampa-ityàdiråpatayà upari ye yuktàþ kàdayo makàràntàþ spar÷àstairyuktà upanàgarikà vçttiþ /
eùà khalu nàgarikayà vaidagdhãjuùà vanitayà upamãyate tata upanàgarikà /
nàgarikayà upamità upanàgariketi /
"avàdayaþ çùñàdyarthe tçtãyayà"iti samàsaþ /
tasyàmupanàgarikànupràsaþ /
tasyodàharaõaü ca---

sàndràravindavçndotthamakarandàmbubindubhiþ /
syandibhiþ sundaraspandaü nanditendindirà kvacit // UKss_1.*4 //


atra dakàràkhyaþ spar÷o nakàreõopari vyavasthitena yuktaþ sàråpyeõopanibaddhaþ /
sàndrà ghanà aravindavçndotthà makarandàmbubindava iti saübandhaþ /
sundaraspandaü spandibhiriti sàmànyabhåtaþ spandaþ sundaraspandamiti vi÷iùñena spandena vi÷eùito raipoùaü puùõàtãtivat /
sundaraþ spandoyasminniti hi sàmànyabhåte

spandane anyapadàrthe sundaratàvi÷iùñaü spandanaü vçttipadàrthabhåtam /
indindirà bhramaràþ //

gràmyà-----

#<÷eùairvaõairyathàyogaü kathitàü komalàkhyayà /
gràmyaü vçrtti pra÷aüsanti kàvyeùvàdçtabuddhayaþ // UKss_1.6 //>#


paruùopanàgarikopayuktavarõàva÷iùñairvarõairlakàràdibhirupanibadhyamànà gràmyà /
tasyà eva ca aparaü nàmadheyaü komaleti /
komalàkhyayà kathitàmiti saübandhaþ /
tasyàü cànupràso gràmyànupràsaþ /
tasyodàharaõam----

kelilolàlimàlànàü kalaiþ kolàhalaiþ kvacit /
kurvatã kànanàråóha÷rãnåpuraravabhramam // UKss_1.*5 //


kelilolàþ krãóàlampañàþ /
kalairmadhuraiþ /
bhramo bhràntirviparyayapratyayaþ /
atra lakàrakakàrarephàþ sàråpyeõopanibaddhàþ /
evametàstisro vçttayo vyàkhyàtàþ /
tàsu ca rasàdyabhivyaktyànuguõyena pçthak pçthaganupràso nibadhyate tadàha----

#<saråpavya¤jananyàsaü tisçùvetàsu vçttiùu /
pçthakpçthaganupràsamu÷anti kavayaþ sadà // UKss_1.7 //>#


ayaü ÷lokaþ sodàharaõo vçttisvaråpaniråpaõaprasaïgena vyàkhyàtaþ /

làñànupràsaþ----

#<svaråpàrthàvi÷eùe 'pi punaruktiþ phalàntaràt /
÷abdànàü và padànàü và làñànupràsa iùyate // UKss_1.8 //>#

#<sa padadvitayasthityà dvayorekasya pårvavat /
tadanyasya svatantratvàd dvayorvaikapadà÷rayàt // UKss_1.9 //>#

#<svatantrapadaråpeõa dvayorvàpi prayogataþ /
bhidyate 'nekadhà bhedaiþ pàdàbhyàsakrameõa ca // UKss_1.10 //>#


÷abdànàmanupalabhyamànasuptiïàü tathà padànàmupalabhyamànasuptiïàü, ubhayeùàü ca ÷abdapadànàü svaråpasya varõàtmanaþ abhidheyasya ca nirantara÷abdavyàpàragocarãkçtasya vàcyasyàrthasyàbhede 'pi phalàntaràttàtparyabhedàt punaruktiþ sà làñade÷anivàsijanavallabhatvàllàñànupràso 'bhidhãyate /

sa ca prathamaü tàvatrriprakàraþ /
dvayoþ svatantrayordvayoþ paratantrayoþ svatantraparatantrayo÷ca bhàvàt /
tatra yasyàvaddvayoþ svatantrayoþ sa dviprakàraþ /
ekaikasmin pade padasamudàyàtmake ca pàde bhàvàt /
taduktam----

"svatantrapadaråpema dvayorvàpi prayogataþ /
bhidyate 'nekadhà bhedaiþ pàdàbhyàsakrameõa ca //
"iti /

atra hi svatantrapadàtmakatvena dvayoþ prayogàdekaikapadà÷rayo làñànupràso 'bhihitaþ /
tasyodàharaõam-----

kà÷àþ kà÷à ivodbhànti saràüsãva saràüsi ca /
cetàüsyàcikùipuryånàü nimnagà iva nimnagàþ // UKss_1.*6 //


àcikùipurapatdçtavantaþ /
atra kà÷àdayaþ ÷abdà aparaiþ kà÷àdibhiþ ÷abdai ekaråpà ekàbhidheyà÷ca /
tàtparyabhedena tu teùàü punaruktiþ /
tathà hyatra ekeùàü kà÷àdi÷abdànàü jàtibhedoparaktadravyaparatayà prayogaþ /
apareùàü tu ananvayàlaïkàracchàyayà upamànàntaravyàvçttiparatayà /
atra ca svàtantryaü padànàü, kà÷àdãnàmupalabhyamànasuptiïråpatvàt /
ekaikaråpatayà càvçtterupanibandhaþ /

padasamudàyàtmakasya tu pàdasya svaråpàrthàvi÷eùe tàtparyabhedena punaruktau pàdàbhyàsaparipàñyà svatantrapadà÷rayo làñànupràso bhavati /
pàdàbhyàsakrameõa ceti kramagrahaõena sakçddvistri÷ca pàdàbhyàse ye bhedàþ saübhavanti tatsvãkàreõa pàdàbhyàse làñànupràsasya pravçttiþ såcità /
tasyodàharaõam----

striyo mahati bhartçbhya àgasyapi na cukrudhuþ /
bhartàro 'pi sati strãbhya àgasyapi na cukrudhuþ // UKss_1.*7 //


mahatyapyàgasãti saübandhaþ /
tathà ca satyapyàgasãti bhartçbhya iti strãbhya iti ca 'krudha druhe'ti saüpradànatà /
atra ekatra pàde nàyakagatàparàdhaviùayatvena strãkartçkaþ krodhàbhàvaþ pratipàditaþ /
aparatra tu nàyikànàü yo bhartçpraõayàtikramàtmako 'paràdhastadviùayo nàyakakartçkaþ krodhàbhàvobhihitaþ /
atastàtparyabhedaþ svaråpàrthàvi÷eùa÷ca /
padasamudàyàtmakasya ca pàdasyàbhyàsaþ /
evamayaü svatantrapadà÷rayo làñànupràso dvividho 'bhihitaþ /
ekaikapadà÷rayaþ padasamudàyà÷raya÷ca svatantrapadà÷rayo làñànupràsaþ /

dvayoranupalabhyamànasuptióoþ paratantrayoþ ÷abdayoryo làñànupràsastasyàpi dvaividhyaü, padadvitayà÷rayatvena ekapadàdhàratvena ca /
taduktam----
'sa padadvitayasthityà dvayoþ'iti /
so 'nekadhà bhedairbhidyate iti saübandhaþ /
tathà dvayorvaikapadà÷rayàditi /

pårvasyodàharaõam----

kvaciñutphullakamalà kamalabhràntaùañpadà /
ùañpadakvàmamukharà mukharasphàrasàrasà // UKss_1.*8 //


sàrasàþ lakùmaõàkhyàþ pakùivi÷eùàþ /
atra kamalaùañpadamukhara÷abdànàü svaråpàrthabhede 'pi tàtparyabhedena punaruktiþ padadvitayà÷rayitvaü ca /
tàtparyabheda÷càtra kamalaùañpada÷abdayoþ kàraka÷aktibhedàt /
tathàhi /
pårvaþ kamala÷abdo 'tra vikàsakriyàkartçtvaparatayopàttaþ, uttarastu bhramaõakriyàkartçbhåtaùañpadàdhàratvena /
tathà pårvaþ ùañpada÷abdo bhramaõakriyàü prati kartçtvenopavarõitaþ, uttarastu kvàõakriyàsaübandhitvena /
mukhara÷abdau tu

vi÷eùaõabhåtaü

sa÷abdatvaü bhinnàrthaniùñhatayàvagamayataþ /
tathàhi /
pårveõa mukhara÷abdena ÷aranniùñhaü maukharyamavagamyate, apareõa tu sàrasaniùñham /
evamayaü padadvitayaparatantra÷abdadvayà÷rayo làñànupràso 'bhihitaþ /

ekapadà÷raya÷abdadvitayavarti tu "dvayorvaikapadà÷rayàt" ityuktaþ /
tasyodàharaõam----

jitànyapuùñaki¤jalkaki¤jalka÷reõi÷obhitam /
lebhe 'vataüsatàü nàrãmukhenduùvasitotpalam // UKss_1.*9 //


atra nàrãmukheùviti vadanànàü candreõopamitatvàdasitotpalasya ÷a÷akaråpatà dhvanyate /
ki¤jalka÷abdayo÷càtra svaråpàrthàbheda ekapadà÷rayatvaü tàtparyabheda÷ca /
ekasya jãyamànatayà upàdànàt, aparasya jayanakriyàkartçbhåtàyàsau ÷reõistatsaübandhitvena /
evamayaü paratantrayoþ ÷abdayorlàñànupràso dvividho niråpitaþ /

svatantraparatantrayostu yatraikasya ÷abdasya padàntarànuprave÷aþ, aparasya tu svàtantryeõa padaråpatayàvasthànaü tatra bhavati /
taduktam---'ekasya pårvavattadanyasya svatantratvàt'iti /
ekasya pårvavatpadàntarà÷rayeõàvasthànàdityarthaþ /
tasyodàharaõam---

padminãü padminãgàóhaspçhayàgatya mànasàt /
antardanturayàmàsurhaüsà haüsakulàlayàt // UKss_1.*10 //


mànasàt sarovi÷eùàt /
danturayàmàsuþ mahattvàcchuklatvàcca unnatadantà iva cakruþ /
atra svaråpàrthàphabhede 'pi padminã÷abdayorhaüsa÷abdayo÷ca tàtparyabedàtpunaruktiþ /
ekasya padàntarànuprave÷aþ, aparasya ca spçhàviùayapratipàdanàrthatvàt /
tathà ekasya haüsa÷abdasya danturaõakriyàkartçbhåtàrthàbhidhàyitvàt, aparasya tu kulasaübandhitvàt /
evamayaü pa¤cavidho làñànupràsaþ pratipàditaþ /
svatantraparatantràõàü tasya pratyekaü dvibhedatvàt svatantrapara tantrayo÷ca samuditayorekaprakàratvàt //


råpakam---

#<÷rutyà saübandhavirahàdyatpadena padàntaram /
guõavçtti pradhànena yujyate råpakaü tu tat // UKss_1.11 //>#


#<bandhastasya yataþ ÷rutyà ÷rutyarthàbhyàü ca tena tat /
samastavastuviùayamekade÷avivarti ca // UKss_1.12 //>#

#<samastavastuviùayaü màlàråpakamucyate /
yadvaikade÷avçtti syàtpararåpeõa råpaõàt // UKss_1.13 //>#

padàntarasya guõavçtterapareõa padena yoge råpakaü bhavati /
nanvevaü sati nãlamutpalamityatràpi nãla÷abdasya guõavçtterutpala÷abdena yoge råpakatàprasaïga ityà÷aïkyoktaü---÷rutyà saübandhavirahàditi /
÷rutirnirantaràrthaniùñhaþ ÷abdavyàpàraþ /
tayà ÷rutyà anupapadyamànapadàntarasaübandhaü sat padàntaraü guõavçtti yatràpareõa padena yujyate tatra råpakatà /
yathà----

jyotsnàmbunendukumbhena tàràkusuma÷àritam /
krama÷o ràtrikanyàbhirvyomodyànamasicyata // UKss_1.*11 //
iti /

atràmbu÷abdo nirantaràrthaniùñha÷abdavyàpàragocarãkçte udakatve vartamàno jyotsnà÷abdena sàmànàdhikaraõyaü nànubhavati /
ambutvajyotsnàtvayorekàrthasamavàyàbhàvàt /
ato 'mbugatàþ ÷auklyàhlàdakatvaprasaraõa÷ãlatvàdayo ye guõàstatsadç÷ajyotsnàgataguõavçttiþ sannambu÷abdo jyotsnàyàü vartate /
tenàmbu÷abdasya ÷rutyà nirantaràrthaniùñhena abhidhàvyàpàreõa yaþ padàntareõa jyotsnà÷abdena saübandhastacchånyatvàdguõavçttità /
ato 'tra

råpakatà /
nacaivaü nãlamutpalamityàdau ÷rutyà saübandhavirahàdguõavçttitvaü, kiütarhi svata eveti na råpakatàprasaïgaþ /

nanu viruddhàrthàbhidhàyinoþ samànàdhikaraõayoþ ÷abdayornirantaràrthaniùñhena abhidhàvyàpàreõa anupapdyamànànyonyasamanvayatvàdyadyekasya lakùaõayà guõavçttitvamabhidhãyate, evaü sati paryàyeõàtra guõavçttitvaü pràpnoti /
niyamakaraõàbhàvàt /
tata÷ca yathàmbu÷abdasya jyotsnà÷abdasàmànàdhikaraõyàdguõavçttitvamuktaü, tadvajjyotsnà÷abdasyàpi ambu÷abdasàmànàdhikaraõyàdguõavçttitvaü kathaü na syàdityà÷aïkyoktaü pradhàneneti /
pradhànàrthànurodhena upasarjanasya lakùaõayà guõavçttitvamupapannam /
pradhànava÷avartitvàdguõànàmityabhipràyaþ /
ata÷ca pràkaraõikàrthàbhidhàyitvàtpradhànàrthaviùayo yo jyotsnà÷abdaþ tadanurodhena ambu÷abdasya apràkaraõikàrthatvàdapradhànàrthasya guõavçttitvamupapannamiti na paryàyeõa jyotsnàmbu÷abdayoþ parasparànurodhena guõavçttitpaprasaïgaþ /

nanu ca jyotsnàmbunetyatra ambunaþ pràdhànyaü jyotsnàyà÷ca guõabhàvaþ /
tathà hi /
etasmi¤÷loke tadbhàvàdhyavasànena sekàvacchàditaråpatayà sekàtmakatvena yàsau vyomno vyàptirasicyateti pratipàdità, tayà svasàdhanabhåtaü yattadambho 'pekùitaü tadatra jyotsnayà vi÷iùyate jyotsnaivàmbviti /
yadatra sekasàdhanatvenàmbu apekùitaü tajjyotsnaivetyarthaþ /
uktaü ca "upasarjanopameyaü kçtvà tu samàsametayorubhayoþ /
yacca prayucyate tadråpakamanyatsamàsoktam"iti /
etayorubhayoriti /
upamànopameyayorityarthaþ /
tatkathamidamuktaü jyotsnàpadasya pràdhànyàttadva÷enàmbu÷abdasya guõavçttitvaü kalpyate iti /
ucyate /
atra khalu dve 'vasthe vidyete /
ekà tàvajjyotsnàyà ambåkaraõàvasthà /
aparà tu ambutvamàpàditàyà jyotsnàyàþ sekasaübandharåpà /
tatra yadà tàvajjyotsnà amburåpatvamàpadyate tadà pràkaraõikatvàt jyotsnà pradhànam /
ambu ca tadviparyayàdguõaþ /
tadànãü càmbu÷abdo jyotsnà÷abdànurodhenàmbugata÷auklyàdiguõasadç÷aguõayogàllakùaõayà jyotsnàyàü vçttimanubhavati /
tadà ca tasya pradhànàrthànurodhàdguõavçttitvena råpakatvamuktam /
yadà tvasau ambu÷abda àpàditàmbubhàvajyotsnàbhidhàyã san sekakriyayà samanvayamàpadyamàno yadetadatra sekasàdhanatvenàmbu upayujyate tajjyotsnaiveti jyotsnayà vi÷iùyate tadà tasya na råpakàvasthà /
pårvàvasthàyàmevànubhåtaguõavçttitvàt /
atastasyàmavasthàyàmasau ati÷ayokticchàyàü bhajate /
pårvàvasthàpekùayàtvetadråpakamuktam /
pradhànànurodhena tatra guõeùu vartamànatvàt /
råpakatvaü càtràdhyàropyamàõagatena råpeõa adhyàropaviùayasya vastuno råpavataþ kriyamàõatvàdanvarthaü draùñavyam /

atra copamànavartino ye guõàstatsadç÷aguõadar÷anàdupameya upamànagatayoþ ÷abdaråpayoràropaþ /
tatra trayo dar÷anabhedàþ /
kecidatra ÷abdàropapårvakamarthàropaü bruvate, apare tvarthàropapårvakaü ÷abdàropam /
anyaistu ÷abdàropàrthàropayoryaugapadyamabhidhãyate /
ayameva ca pakùo yukta iva dç÷yate /
tadàhuþ---

"÷abdopacàràttadråpaü råpake kai÷ciducyate /
tàdråpyàropata÷cànyaiþ ÷abdàropo 'tra kathyate //


upamànaguõaistulyànupameyagatàn guõàn /
pa÷yatàü tu sakçdbhàti tatra tacchabdaråpatà //
iti /

tatreti /
upameye ityarthaþ /
tacchabdaråpateti /
upamàna÷abdàropa upamànaråpàropa÷ca /

tasya ca råpakasya dviprakàratà /
svakaõñhena sakalaråpaõàbhidhànàdekaþ prakàraþ /
taduktm---"bandhastasya yataþ ÷rutyà tena tatsamastavastuviùayam"iti /
÷rutirnirantaràrthaniùñho 'bhidhàvyàpàrastasyodàharaõaü 'jyotsnàmbunà'ityàdyuktam /
÷àritaü ÷abalitam /
atra hi sarveùàmeva råpyatvenopàttànàü jyotsnendutàràràtrivyomnàü yathàkramamambukumbhakusumakanyodyànàni råpakatvena svakaõñhenopàttàni, na tvarthàkùiptaü kasyacidråpaõam /
tena ÷rutyaivàtra råpaõà /
ataþ samastavastuviùayatvam /
samagràõi hyatra råpyatvenàbhimatàni vaståni svakaõñhenopàttasya råpakasya viùayaþ /
ayamasàvekaþ prakàraþ /

yatra tu kiücitsvakaõñhena kiüciccàrthàdraùaõaü bhavati, tatra ÷rutyarthàbhyàü råpaõàdaparaþ prakàro bhavati /
tatra caikade÷avivartitvam, ekade÷avi÷eùeõa

svakaõñhoktyà vartanàt /
taduktaü 'yata÷ca ÷rutyarthàbhyàü tasya bandhastena tadekade÷avivarti ca'iti /
tasyodàharaõam----

utpatadbhiþ patadbhi÷ca picchàlãbàla÷àlibhiþ /
ràjahaüsairavãjyanta ÷aradaiva saronçpàþ // UKss_1.*12 //


picchàlyaþ pakùapaïktayaþ /
ràjahaüsà raktaca¤cupàdà haüsàþ /
avãjyanteti /
vãjirdhàtuùvapañhito 'pi ÷iùñhaprayogàt milikhaciklavikùapivaddhà tutayà draùñavyaþ /
atra dve råpaõe svakaõñhenàbhihite picchàlãbàla÷àlibhiriti saronçpà iti ca /
tathà hi ekatra picchàlyo bàlaråpatvena råpitàþ, aparatra tu saràüsi nçparåpatvena /
ràjahaüsànàü càmararåpatvena råpaõà arthàkùiptà, ÷arada÷ca prakçtàyà nàyikàtvena /
÷arannàyikayà kartçbhåtayà ràjahaüsacàmaraiþ picchàlãbàla÷àlibhiþ saronçpà vãjyante smeti hyatra vàkyàrthaþ /
evametau råpakasya samastavastuviùayaikade÷avivartilakùaõau dvau prakàràvuktau /
yadi và màlàråpakasya samastavastuviùayatà tatra hyekasmin råpye samuccayena asyante kùipyante bahåni råpakàõi /
taduktaü ----
'samastavastuviùayaü màlàråpakamucyate /
'yadveti prakàràntaropakùepàrthaþ /
tasyodàharaõam---

vanàntadevatàveõyaþ pànthastrãkàla÷çïkhalàþ /
màrapravãràsilatà bhçïgamàlà÷cakàsire // UKss_1.*13 //


vanàntà vanaikade÷aþ /
veõyaþ ke÷apà÷àþ /
kàla÷çïkhalà antakaprayuktà àkarùaõa÷çïkhalàþ /
màrapravãrà manmathasaübandhino bhañàþ /
atra bhçïgamàlànàmeva kevalànàü råpyatvenopàttànàü tisro råpaõàþ kçtàþ vanàntadevatàveõya ityevamàdinà /
tenàtra samastavastuviùayatà, ekasmin råpye samuccayena bahånàü råpaõànàü kùiptatvàt-----

ekade÷avivarti tu pararåpeõa råpaõàdbhavati /
taduktaü 'ekade÷avçtti syàtpararåpema råpaõàt'iti /
tasyodàharaõam /

àsàradhàràvi÷ikhairnabhobhàgaprabhàsibhiþ /
prasàdhyate sma dhavalairà÷àràjyaü balàhakaiþ // UKss_1.*14 //


àsàro vegavadvarùam /
vi÷ikhàþ ÷aràþ /
atra prasàdhyata ityayaü ÷abdaþ ÷leùacchàyayà dvayorarthayorvartate bhåùaõe upàrjane ca /
tatra bhåùaõaü prakçtam /
÷aratsamayo hyatra prastutaþ /
tatra ca ÷uklairbalàhakairdi÷o bhåùyante /
yadupàrjanaü tadaprakçtatvàdatra paramanyat /
tasya ca parasyàprakçtasya upàrjanasya yattadråpaü kàrakakadambakaü yena tadråpavatktrayate nçpavi÷ikharàjyasaügràmabhåmyàtmakaü tenàtra yathàkramaü balàhakàsàradhàràdiïabhobhàgànàü råpyatvenàbhimatànàü råpaõà vihità /
tenàtraikade÷avçttitvam /
ekade÷avçttãtyatra hi ekadà andà ã÷aþ prabhaviùõuryo vàkyàrthastadvçttatvaü råpakasyàbhimatam /
vi÷eùoktilakùaõe ca bhàmahavivaraõe bhaññodbhañena ekade÷a÷abda evaü vyàkhyàto yathohàsmàbhirniråpitaþ tatra vi÷eùoktilakùaõam----
"ekade÷asya vigame yà guõàntarasaüstuti /
vi÷eùaprathanàyàsau vi÷eùoktirmatà yathà"iti /
tenàtra vi÷eùoktilakùaõavadekade÷a÷abdena anyadà prabhaviùõurvàkyàrtha ucyate, anyatra ca anyadà prabhaviùõåpàrjanam /
aprakçtaü hi tat ÷leùava÷enàtra nãtaü, tenàtraikade÷avçttità //


dãpakam----

#<àdimadhyàntaviùayàþ pràdhànyetarayoginaþ /
antargatopamàdharmà yatra taddãpakaü viduþ // UKss_1.14 //>#


yatràntargator'thasàmarthyàvaseyatvàdupamànopameyabhàvo yeùàü tathàvidhànàü dharmaõàmupanibandhastatra kàvyadãpakaü bhavati /
tathàvidhakàvyaviùayatvàcca dãpakasya tatkàvyaü dãpakamityupacàràtsàmànàdhikaraõyam /
atra ca dharmàõàmekavàramupanibandho draùñavyaþ /
asakçdupàdàne hi teùàü prativaståpamàü vakùyati /
ata eva caikade÷avartinàmapi teùàü dharmàõàü yau dvau upamànopameyabhàvena avasthitau vàkyàrthau bahabo và tathàvidhàstaduddãpanahetutvàddãpakatà /
yàvacca teùàü dharmàõàmupamànopameyabhàvasamanvayenàtropanibandhastàvadbalàtpràdhànyetarayogitvamàpatati /
upameyasya /
pràkaraõikatayà pràdhànyàdupamànasya ca tàdarthyena

guõabhàvàt /
evaü ca pràdhànyetarayogina ityayamatrànuvàdaþ /
pràptàrthatvàt /
pràdhànyaü ca itaraccàpràdhànyam /
tàbhyàü yogaþ saübandho vidyate yeùàü te tathoktàþ /

asya ca dãpakasya traividhyam, teùàü dharmàõàmàdimadhyàntavàkyaviùayatvenopanibandhàt /
taduktam 'àdimadhyàntaviùayàþ'iti /

tatràdidãpakasyodàharaõam----

saüjahàra ÷aratkàlaþ kadambakusuma÷riyaþ /
preyoviyoginãnàü ca niþ÷eùasukhasampadaþ // UKss_1.*15 //


atra saüharaõàtmà dharmaþ kadambakusuma÷obhàkarmakatvena virahiõãsukhasampatkarmakatvena ca upanibadhyamàno 'ntargatopamaþ /
÷aratsamayasyopavarõyamànatayà kadambakusuma÷rãsaüharasya pràkaraõikàrthaniùñhatvàdivrahiõãsukhasaüpatsaühàrasya càpràkaraõikàrthaviùayatvàt /
tenàtràntargatopamatvam, yathà preyoviyoginãnàü niþ÷eùàþ sukhasampadaþ saüjahàra tathà kadambakusuma÷riyo 'pãti /
÷aratkàla÷abdasya càtra ÷aratsamayaþ ÷leùacchàyayà antakànura¤cito vàcyaþ /
saühàrasyàntakakarmatvàt /
atra ca prathama eva vàkye saüjahàretyasyopanibaddhasya dvitãyavàkye anuùaïgacchàyayà upajãvyamànatvàdàdidãpakatvam /

madhyadãpakasyodàharaõam----

vide÷avasatiryàtapatakàjanadar÷anam /
duþkhàya kevalamabhåccharaccàsau pravàsinàm // UKss_1.*16 //


yàtapatikàþ proùitabhartçkàþ /
÷aradaþ pràkaraõikatvàdvide÷avasatiyàtapatikàjanadar÷anayo÷càpràkaraõikatvàdatràntargatopamatà /
atra ca yàtapatikàjanadar÷anaü duþkhàya kevalamabhåditi madhyame vàkye pravàsiduþ khaikahetutvalakùaõo dharma upàttaþ sannàdyantàbhyàü vàkyàbhyàü pårvavadupajãvyate /
tena madhyadãpakatà /

antadãpakasyodàharaõam----

tadànãü sphãtalàvaõyacandrikàbharanirbharaþ /
kàntànanendurindu÷ca kasaya nànandako 'bhavat // UKss_1.*17 //


tadànãü ÷aratsamaye /
atra induþ pràkaraõikaþ ÷aratsamayasya upavarõyamànatvàt /
kàntànanendustvapràkaraõikaþ /
ante ca sarvasukhahetutvamupanibaddhaü sat pårvatra upajãvyate /
tenàtràntadãpakatà /
evametaddãpakaü lakùitamudàhçtaü ca //


nanu upamàyà 'upamà dãpakaü ca'iti pårvamaddiùñatvàt yathodde÷alakùaõamiti nyàyàttsyà eva pårvaü lakùaõaü kartavyam, pa÷càttu dãpakasya /
tatkathamàdau dãpakaü lakùitamiti vaktavyam /
ucyate /
anena graüthakçtà svoparacitakumàrasaübhavaikade÷o 'tra udàharaõatvenopanyastaþ /
takùa pårvaü dãpakasyodàharaõàni /
tadanusandhànàvicchedàyàtra udde÷akramaþ /
parityaktaþ /
udde÷astu tathà na kçto vçttabhaïgabhayàt /
evamuttaratràpi lakùaõeùu udde÷akramànanusàraõasamàdhirvàcyaþ //


upamà----

#<yaccetohàrisàdharmyamupamànopameyayoþ /
mitho vibhinnakàlàdi÷abdayorupamà tu tat // UKss_1.15 //>#

#<yatheva÷abdayogena sà ÷rutyànvayamarhati /
sadç÷àdipadà÷leùàdanyathetyudità dvidhà // UKss_1.16 //>#

#<saükùepàbhihitàpyeùà sàmyavàcakavicuyataiþ /
sàmyopameyatadvàciviyogàcca nibadhyate // UKss_1.17 //>#

#<upamànopameyoktau sàmyatadvàcivicyavàt /
kvacitsamàse tadvàciviraheõa kvacicca sà // UKss_1.18 //>#

#<tathopamànàdàcàrakyacpratyayabaloktitaþ /
kvacitsà karturàcàre kyaïà sà ca kvipà kvacit // UKss_1.19 //>#

#<upamàne karmaõi và kartari và yo õamulkaùàdagataþ /
tadvàcyà sà vatinà ca karma sàmànyavacanena // UKss_1.20 //>#

#<ùaùñhãsaptamyantàcca yo vatirnàmatastadabhidhaye /
kalpatprabhçtibhiranyai÷ca taddhitaiþ sà nibadhyate kavibhiþ // UKss_1.21 //>#


sàdç÷yasaübandhitvenopàdãyate yatpràkaraõikaü tadupameyam /
na khalu pràkaraõikasyàpi sàdç÷yasaübandhitvena anupàdãyamànasyopameyatà, yathà ràj¤aþ puruùamànayetyatra puruùasya /
puruùo hyatrànãyamànatvena codyamànatvàtsatyapi pràkaraõikatve sàdçsyasaübandhitvenànupàdãyamànatvànnopameyaþ /
satyapi ca sàdç÷yasaübandhitvenopàdàne yasya pràkaraõikatvaü nàsti tasyopamànatvaü, na tåpameyatvamiti pràkaraõikamityuktam /
tadevaü sàdç÷yasaübandhitvenopàdãyamànaü yatpràkaraõikaü tadupameyam /
taddhyupamànena sàdç÷yapratipàdanadvàreõa samãpe kùipyate tasmàdupameyam /
apràkaraõikaü tu tathàvidhamevopamànam /
tayorupamànopameyayoryatsàdharmyaü samàno dharmaþ tena dharmeõa saübandho yaþ sà upamànopameyayoþ sàdç÷yadvàreõa sàbhãpyaparicchedahetutvàdupamà /
tasyà÷càlaïkàràdhikàràccetohàritvaü labdhameva /
kàvya÷obhàvahànàü dharmàõàü guõavyatiriktatve satyalaïkàratvàt /
guõàþ khalu kàvya÷obhàhetavo dharmàþ /
te ca màdhuryaujaþprasàdalakùaõàþ yeùàü tu guõopajanita÷obhe kàvye ÷obhàti÷ayahetutvaü te 'laïkàràþ /
yadavocadbhaññavàmanaþ----
'kàvya÷obhàyàþ kartàro dharmà guõàþ /
tadati÷ayahetavastvalaïkàràþ"iti tenàlaïakàratvàdevopamàyà÷cetohàritvaü labdham /
ata÷cetohàrãtyanuvàdaþ /
pràptàrthatvàt /
upamànopameyabhàva÷ca nàtyantaü sàdharmyeõa upàdàne sati bhavati gaurivàyaü gauriti /
ata uktaü mithovibhinnakàlàdi÷abdayoriti /
kàlàdayo 'tra ÷abdapravçttinimittabhåtà vivakùitàþ /
keùàücitkhalu ÷abdànàü svàrthe pravartamànànàü kàlaþ pravçttinimittam, yathà vasantàdãnàma /
keùàücitta dik, yathà pràcyàdãnàm /
keùàücijjàtiryathà gavàdãnàm /
÷uklaprabhçtãnàü tu guõaþ /
gacchatyàdãnàü kriyà /
ràjapuruùàdãnàü svasvàmibhàvàdiþ saübandhaþ /
evamanyadapyanusartavyam /
mithaþ parasparaü vibhinnàþ kàlàdayaþ pravçttinimittabhåtà yayoþ ÷abdayostathàvidhau ÷abdau vàcakau yayorupamànopameyayoriti bahuvrãhigarbho bahuvrãhiþ /
gaurivàyaü gaurityabhidhàne tu na pravçttinimittabhedaþ /
gotvasyaivaikasya pravçttinimittatvàt /
tena evaüvidha upamànopameyabhàvo na bhavati /
'upamà tu tat'ityatra vàkye tu÷abdo 'laïkàràntare vyatireke /
upamà punarevaüprakàretyarthaþ /

eùà copamà dvidhà, pårõà luptà ca /
pårõà yatra catuùñayamupàdãyate upamànamupameyaü tayo÷ca sàdhàraõo dharmaþ saundaryàdiråpamànopameyabhàvasya dyotaka ivàdiþ /
sàca pårõà trividhà, vàkyasamàsataddhitàvaseyatvàt /
tatra vàkyàvaseyàyàþ ÷rautatvàrthatvabhedena dvaividhyam /
avyayàvaseyà ÷rautã /
avyayaü hi luptavibhaktikatvena upamànopameyayorekataratràpyavi÷ràntatvàdubhayorapyupamànopameyayorupamitikriyàviùayatayà yathàyogaü karmakaraõabhàvàtmakaü saübandhamavadyotayati /
atastatra ÷rautã upamà /
taduktam-----
'yatheva÷abdayogena ÷rutyànvayamarhati'

iti /
yatheva÷abdau càtropalakùaõam /
avyayàntaràdapi và÷abdàdeþ tena råpeõa upamànopameyabhàvasyàvagateþ /

yathà-----

tàü jànãyàþ parimitakathàü jãvitaü me dvitãyaü
dårãbhåte mayi sahacare cakravàkãmivaikàm /
gàóhotkaõñhàü guruùu divaseùveùu gacchatsu bàlàü
jàtàü manye ÷i÷iramathitàü padminãü vànyaråpàm //


tatra yathà÷abdayoge tasyà udàharaõam-----

kùaõaü kàmajvarotthityai bhåyaþ saütàpavçddhaye /
viyoginàmabhåccàndrã candrikà candanaü yathà // UKss_1.*18 //


atra càndrã candrikà upameyà /
candanamupamànam /
kàmajvarotthitihetutvaü saütàpavçddhinibandhanatvaü cànavasthitaü sàdhàraõo dharmaþ /
yathà÷abda÷càvyayatvena luptavibhaktikatvàdupamànopameyayorekatarasminnarthe vi÷ràntaþ ÷rautena råpeõobhayàdhàramupamànopameyabhàvamavadyotayati /
teneyaü saüpårõà ÷rautã ca /
evamiva÷abdayoge 'pyudàharaõaü yojyam /

netrairivotpalaiþ padmairmukhairiva saraþ÷riyaþ /
taruõya iva bhànti sma cakravàkaiþ stanairiva // UKss_1.*19 //


evamiyamavyayopadar÷ità ÷rautã saüpårõà vàkyopamoktà /

yà tåpamà sadç÷àdibhiþ padaiþ ÷liùñà tasyàü na ÷rautena råpeõa ubhayànuyàyitayà upamànopameyabhàvo 'vagamyate /
api tvarthàt /
sadç÷àdãnàü padànàmupamànopameyayorekatraiva vi÷rànteþ /
anyatra ca tadgatasàdç÷yaparyàlocanayà tatsaübandhitvàvagateþ /
tenàsau àrthã /
taduktaü 'sadç÷àdipadà÷leùàdanyathà'iti /
anyatheti /
a÷rautena råpeõetyarthaþ /
tasyà udàharaõam----

prabodhàddhavalaü ràtrau ki¤jalkàlãnaùañpadam /
pårõendubimbapratimamàsãtkumudakànanam // UKss_1.*20 //


atra kumudakànanaü vikasitaü ki¤jalkàlãnaùañpadatvavi÷iùñamupameyam, pårõendubimbamupamànam, dhavalatvaü sàdhàraõo dharmaþ /
pratimà÷abda upamànopameyabhàvàvagatihetuþ /
sa ca upamàne vi÷ràntaþ /
tathàhi /
pårõondubimbaü pratimà pratibimbaü sadç÷amasyeti bahåvrãhiratra kriyate /
tena pratimà÷abda upamàne vi÷ràntaþ /
tena copamàne vi÷ràntenàpi arthàdupameyasya sàdç÷yamavagamyate /
sàdç÷yasyobhayàdhiùñhànatvàt /
yadàpi ca pårõendubimbena pratimamiti tçtãyàtatpuruùastadàpyupameye khakaõñhenàbhihitaü sàdç÷yam /
upamàne ca tasyàrthàtpratipattiþ /
ato bahuvrãhau upamànagatasàdç÷yaparyàlocanayà upameyatvamavagamyate /
tatpuruùe tu upameyavartisàdç÷yavicàreõa umamànasyopamànatvàvagatirityàrtho 'tropamànopameyabhàvaþ /
atra ca upameyavartiki¤jalkàlãnaùañpadatvàbhidhànasàmarthyàdaparamapi sàdharmyamanabhihitamasitodaratvalakùaõamàkùiptam /
yathà pårõendubimbaü ÷a÷alà¤chanatvàdasitodaramevaü kumudakànanamapi ki¤jalkàlãnaùañpadatvàditi /
ato 'sitodaratvalakùaõaü dharmamapekùya luptaikade÷atvàlluptàpãyamupamà /
'netrairivotpalaiþ'ityàdau tu yadyapi netrotpalàdãnàü samànadharmà dãrghatvanãlatvàdayaþ sva÷abdena nopàttàstathàpi bhàntityabhidhãyamànàrthe teùàmanuprave÷àtsaüpårõatvamevopamàyàþ, catuùñayopalambhàt /
netràdãni hyatropamànàni /
utpalàdãnyupameyàni /
bhànaü dãrghatvanãlatvàdivi÷eùaõaparyantaü sàdhàraõo dharmaþ /
iva÷abda÷ca upamànopameyabhàvàvagatahetuþ /
teneyamupamàsaüpårõaiva prabodhàddhavalimitãyaü tvasitodaratvàpekùayà luptatvenàpyuktà /
samàsopamà caiùà pårõendubimbapratimamiti samàsasya vihitatvàt /
yadà tvatra vàkyopamà vivakùità bhavati tadaitadevodàharaõaü tadudàharaõàrthatvena 

akhaõóenendunà tulyamàsãtsumudakànanam // UKss_1.*21 //

ityevaü pariõamayitavyam //


evameùà saüpårõà vàkyàvagamyà dvividhopamà pratãpàdità ÷rautã àrthã ca /
samàsàvagamyà tvàrthatvena ekaprakàraivoktà //


yà tu taddhitàvaseyà saüpårõà tasyà api dvaividhyaü ÷rautatvàrthatvabhedena /
tatra tasyevetyanena hi yo vatirvidhãyate tasya ivàrthe vidhãyamànatvàdiva÷abdavacchrautena råpeõa ubhayànuyàyitayà

upamànopameyabhàvàvagatinibandhanatvam /
yaþ punastena tulyamiti tulyàrtho vatirvidhãyate tato bràhmaõena tulyamadhãte bràhmaõavadadhãte kùatriya ityupameye yattadadhyayanakriyàdvàreõa vi÷ràntaü tulyatvaü tatparyàlocanayà arthàdupamànasyopamànatvamavagamyate /
tenàrthastatra upamànopameyabhàvaþ /
taduktam----
'vatinà ca karmasàmànyavacanena /
ùaùñhãsaptamayantàcca yo vatirnàmatastadabhidheye'iti /
karmasàmànyavacano vatiþ 'tena tulyaü kriyà cedvatiþ' (pà. a. 5. 1. 115.)

iti kriyàtulyatve 'bhidhànàt /
tena càbhidhãyate upamà /
vàcyeti pårvopakràntamatrànuùajyate /
ùaùñhyantàtsaptamyantàcca nàmato nàmnaþ pràtãpadikàditi saübandhaþ //


tatra pårvasyà udàharaõam-----

api sà sumukhã tiùñheddçùñeþ pathi kathaücana /
apràrthitopasaüpannà patitànabhravçùñivat // UKss_1.*22 //


apràrthitopasaüpannà dçùñeþ pathi kathaücana patità tiùñhediti saübandhaþ /
atrànabhravçùñiråpamànam, sumukhã upameyà /
apràrthitopasaüpannatve sati dçùñigocarapatitatvenàvasthànaü sàdhàraõo dharmaþ /
vati÷ca kriyàtulyatve vidhãyamàna upameye kriyàdvàreõa ÷abdena vçttena vi÷ràntaþ saüstulyatvaparyàlocanayopamànasyopamànatvamavagamayati /
tato 'tràrthàdupamànopameyabhàvaþ pratãyate /
teneyaü saüpårõàü àrthãca taddhitàvaseyà /

dvitãyasyà udàharaõam-----

kiü syurutkalikà madvattasyà api nirargalàþ /
akàõóoóóàmarànaïgahatakena samarthitàþ // UKss_1.*23 //


akàõóoóóàmaro 'navasare udbhañaþ /
pracaõóa iti pàñhàntaram /
utkalikàþ utkaõñhàþ /
atràsmadartha upamànam /
tacchabdàrtha upameyaþ /
manmathena samarpità yàstà nirargalàþ utkalikàstatkartçkaü bhavanaü sàdhàraõo dharmaþ /
vati÷cevàrthe vidhãyamànatvàdiva÷abdavadupamànopameyayorekataratràpyavi÷ràntaþ ÷rautena råpeõopamànopameyabhàvameva dyotayati /
teneyaü saüpårõà ÷rautã ca taddhitàvaseyà /
atra tu tasyà apãti pàñhe ùaùñhyantàdvatarvidheyaþ /
yadà tu tasyàmapãti pàñhastadà saptamyantàt /
yaduktam 'upamàne yaþ saü÷ayaþ sa upameyàdyvàvartata'iti /
evameùà vàkyasamàsataddhitàvaseyà saüpårõà trividhopamà pratipàdità /
tatra ca vàkyataddhitàvaseyayorupamayoþ pratyekaü ÷rautatvàrthatvabhedena dvaividhyamuktam /
samàsàvaseyàyàstvàrthatvameva /
ataþ pa¤caprakàraiùà saüpårõà /

yà tu luptaikade÷atvàlluptopamà sà saükùepopamà /
tasyà÷ca pa¤cavidhatvaü vàkyàsamàsasubdhàtukçttaddhitàvaseyatvàt /
tatra vàkye yà saükùepopamà sà pårvamudàhçtà 'akhaõóenendunà tulyamiti' /
atra hyasitodaratvasya anupàttatvàtsàdhàraõadharmànupàdànàlluptaikade÷atvamapi vidyate /

samàsàvaseyà punaþ saükùepopamà trividhà /
ekadvitrilope bhàvàt /
ekalope dvividhà, sàdhàraõadharmavàcina ivàdervànupàdànàt /
taduktaü 'sàmyavàcakavicyute'riti /
'tadvàciviraheõe'ti ca /
sàmyavàcakaþ sàdhàraõadharmavàcã /
(sàdhàraõadharmaþ) saundaryàdiþ /
tadvàcã upamànopameyabhàvavàcã ca ivàdiþ /
atra ca sarvatra prakaraõe 'saükùepàbhihitàpyeùà'iti, 'kvacit, samàsa'iti, 'nibadhyata'iti ca trayaü pratyekaü yathopayogamanuùajyate /

tatra sàmyavàciviyogena samàse yà saükùepopamà tasyàþ pårvamevodàharaõamuktaü 'pårõendubimbapratimami'ti /
atra hyasitodaratvamarthasàmarthyàvaseyatvàcchabedena nopàttam //
ivàdiviyoge tu tasyà udàharaõam----

iti kàle kalollàpikàdambakulasaïkule /
trida÷àdhã÷a÷àrdålaþ pa÷càttàpena dhårjañiþ // UKss_1.*24 //


tàü ÷a÷icchàyavadanàü nãlotpaladalekùaõàm /
sarojakarõikàgaurãü gaurãü prati mano dadhau // UKss_1.*25 //


kàdambàþ pakùibhedàþ /
sarojakarõikàgaurãü gaurãmityatra sarojakarõikà upamànaü, gaurã upameyà, gauratvaü sàdhàraõo dharmaþ /
taccatrayaü svakaõñhenopàttam /
ivàdyarthastu upamànasya sàdhàraõadharmavàcinà saha "upamànàni sàmànyavacanaiþ" (pà. a. 2 / 1 / 55) iti yaþ samàsastatsàmarthyadavagamyate /
teneyamivàdi÷abdalopàlluptaikade÷à /

evamekalope sati dvividhà samàsopamoktà /

dvitayalope tvekaprakàrà bhavati, sàdhàraõadharmavàcina ivàde÷ca yugapadaprayogàt /
taduktaü 'upamànopameyoktau sàmyatadvàcivicyavàt' /
atra

sàmya÷abdena sàmyavàcã ÷abdo lakùyate /
sàmyavicyavàccopamàyà asaübhavàt /
tasyà udàharaõaü 'trida÷àdhã÷a÷àrdåla'iti, nãlotpaladalekùaõam'iti ca /
'trida÷àdhã÷a÷àrdålaþ'ityatra ca trida÷àdhi÷a upameyaþ, ÷àrdåla upamànam /
tacca dvayaü svakaõñhenopàttam /
ivàdyarthaþ sàdhàraõa÷ca dharmastejasvitvàdiþ sàmarthyàdavasãyate /
'nãlotpaladalekùaõàm'ityatra tu nãlotpalapalà÷ànàmupamànatvaü, ãkùaõayorupameyatà /
etayo÷ca svakaõñheno pàdànam /
nãlatvadãrghatvàdisàdhàraõo dharma ivàdyartha÷ca upamànopameyabhàvàtmakaþ sva÷abdena anupàtto 'pi samàsava÷enàrthasàmarthyàdavasãyate /
'trida÷àdhã÷a÷àrdåla'ityasmàttu 'nãlotpaladalekùaõàmi'tyasya bahuvrãhitvakçto vi÷eùaþ /
tatra hi "upamitaü vyàghràdibhiþ"iti tatpuruùo vihitaþ /
evameùà sàdhàraõadharmavàcina ivàde÷càprayogàt dvitayalope samàse saükùepopamoktà /

tritayalope tu sàdhàraõadharmavàcina upameyàbhidhàyina upamànopameyabhàvavàcina÷ca ivàderyugapadaprayogàtsamàsavarttinã saükùepopamà bhavati /
taduktaü "sàmyopameyatadvàciviyogàcca"iti /
atràpi pårvavatsàmyopameya÷abdàbhyàü tadvàcã ÷abdau lakùyate /
tasyà udàharaõaü "÷a÷icchàyavadanàmi"ti /
atra hi ÷a÷icchàyàtulyà chàyà yasya tathàvidhaü vadanaü yasyà iti bahuvrãhigarme bahuvrãhau ÷a÷ikàntirupamànaü, vadanakàntiråpameyà /
tayo÷ca sàdhàraõo dharma àhlàdakatvàdistulyatvaü ceti catuùñayamavagamyate /
÷abdaspçùñaü tåpamànameva ÷a÷icchàyeti /
taditarasyopameyàdestritayasya samàsasàmarthyenàrthàvaseyatvàt /
evameùà tritayalope samàsavartinã saükùepopamà udàhçtà /
tedavamatra catuþprakàrà luptà samàsopamà pratipàdità /
ekalope dve, dvitayalope ekà, tritayalope caiketi /

subdhàtupratyayàvaseyà punarupamà trividhà kyac kyaï kvipå pratyayàvaseyatvàt /
kyacpratyayàvaseyàpi trividhà karmopamànakatvàdadhikaraõopamànakatvàcca /
taduktaü "tathopamànàdàcàre kyacpratyayabaloktitaþ"iti /
yathà samàse saükùepàbhihità upamà samàsasamarthyàdavagamyamànà nibadhyate tathà kasmiü÷cidviùaye upamànàtkarmaõaþ adhikaraõàdvà àcàràrthe yathàkramaü sautra aupasaükhyànika÷ca yaþ kyacpratyayastadbalena yàsau bhaõitistatsàmarthyàdapyavasãyamànà nibadhyate /
tasyà udàharaõaü----

sa duþsthãyan kçtàrtho 'pi niþ÷eùai÷varyasaüpadà /
nikàmakamanãye 'pi narakãyati kànane // UKss_1.*26 //


niþ÷eùai÷varyasaüpadà kçtàrtho 'pãti saübandhaþ /
atra duþsthamivàtmànamàcaranniti duþsthaþ ka÷ciddàridùàdyupapluta upamànaü, bhagavadàtmà upameyaþ, àcàràkhyaþ sàdhàraõo dharmaþ kyacpratyayopàttaþ /
atra copamànasàdhàraõadharmayoþ ÷abdaspçùñatvaü /
upameyasya upamànopameyabhàvasya ca sàmarthyàdavagatiþ /
teneyaü dvitayasya gamyamànàrthatvàddvitayalope sati subdhàtåpamà /
evamiyaü karmopamànikà subdhàtåpamà udàhçtà /

adhikaraõopamànikà tu 'narakãyati kànane'iti /
atra naraka upamànam, kànanamupameyam, kyacpratyayopàttstvàcàraþ sàdhàraõo dharmaþ /
ivàdayastu kyacpratyayasàmarthenopamànopameyabhàvasyàvaseyatvàdaprayuktàþ /
teneyaü ekalope sati subdhàtupamà /
evameùà kyacpratyayàvagamyà dvividhà saükùepopamokta /

kyaïpratyayasàmarthyàvagamyà tu kartrapamànikà saükùepopamà bhavati /
tadàha"karturàcàre kyaïà se"ti, "tathe"ti, "upamànàdàcàra"iti /
kvaciditi ca pårvoktasyàtrànuùaïgaþ /
karturupamànàduttareüõàcàraviùayeõa kyaïà sà saükùepopamà kvacinnibadhyata ityarthaþ /
tasyà udàharaõam----

kç÷ànuvajjagattsya pa÷yatastàü priyàü vinà /
khadyotàyitumàrabdhaü tattvaj¤ànamahàmahaþ // UKss_1.*27 //


khadyoto jyotirmàlikà /
atra khadyotàyitumityàdau khadyota upamànam /
tattvaj¤ànaü padàrthakharåpayàthàtathyaparicchedaþ, tadàtmakaü yattanmahadutkçùñaü mahastejastadupameyam /
kyaïkapratyayopàtta÷càcàraþ sàdhàraõo dharmaþ /
kyaïpratyayasàmarthyàvaseyatvàccàtrevàderaprayogaþ /
teneyamekalopena subdhàtåpamopanibaddhà /

kvacit viùaye kartrupamànikà sà saükùepopamà kvipà nibadhyate /
sa ca kvip "sarvapràtipadikebhyaþ kvibvà vaktavyaþ"ityanena vidhãyate /

taduktaü "sà kvipà kvacidi"ti /
atràpi tatheti, upamànàdàcàra iti, karturiti ca trayamanuùajyate /
tasyà udàharaõam----
"kç÷ànuvajjagadi'jagadupameyam, àcàra÷ca sàdhàraõo dharmaþ kvipsàmarthyadavagamyate /
atra copamànopameyayoþ ÷abdopàttatvàdivàdãnàmàcàrasya ca arthasàmàrthyavaseyatvàttaddvitayalopaþ /
na khalva÷råyamàõasya kvipor'thàbhidhàyità vaktuü ÷akyà /
evameùà subdhàtvavaseyà trividhà saükùepopamà pratipàdità /
kyackyaïkvipparatyayàvaseyatvàt /
kyacpratyayasàmarthyàvaseyà tu dvividhà /
karmàdhikaraõopamànakatvàt /
kyappratyayàvaseyà tvekaprakàrà /
kvippratyayàvaseyàpyekaprakàraiva bhavati /
tadevameùà caturvidhà subdhàtupratyayàvaseyà saükùepopamoktà /

kçtpratyayasàmarthyàvaseyà saükùepopamà dvividhà, karmopamànikà kartrupamànikà ca /
taduktaü 'upamàne karmaõi và kartari và yo õamulkaùàdigatastadvàcyà se'ti /
kaùàdigataþ kaùàdyanuprayogaka ityarthaþ /
karmopamànikàyàstasyà udàharaõam----

tasyetaramanodàhamadahatprajvalanmanaþ /
umàü prati tapaþ÷aktyàkçùñabuddheþ smarànalaþ // UKss_1.*28 //


atra itarasya pràkçtasya saübandhi mana upamànaü, bhagavanmana upameyaü, dahyamànatvaü sàdhàraõo dharmaþ /
tacca trayaü ÷abdaspçùñam /
upamànopameyabhàvastvatra õamulsàmarthyàdivàdãnàmaprayoge 'pi gamyate /
teneyamekalope saükùepopamà karmopamànikà kçtpratyayàvaseyà /

kartrupamànikàyàstu tasyà udàharaõam----

sa dagdhavigraheõàpi vãryamàtrasthitàtmanà /
spçùñaþ kàmena sàmànyapràõicintamacintayat // UKss_1.*29 //


vigrahaþ ÷arãram /
atra sàmànyabhåtaþ pràõã guõàti÷aya÷ånya upaprànaü, tacchabdanirdiùña÷ca bhagavànupameyaþ, cintayitçtvaü sàdhàraõo dharmo, õamulsàmarthyàcca ivàderaprayoge 'pyupamànopameyabhàvàvasàyaþ /
teneyamekalope sati kartrupamànikà saükùepopamà kçtpratyayàvaseyà /
evameùà kçtpratyayàvaseyà saükùepopamà dvividhà pratipàdatà /

yà tu taddhitasàmarthyàvaseyà vati÷abdàdavagamyate, sà saüpårõatvàtpårvamuktà /
anyà tvasaüpårõà kalpabàdeþ taddhitsya prayogàdavasãyate /
taduktaü 'kalpapprabhçtibhiranyai÷ca taddhitaiþ sà nibadhyate kavibhiþ'iti /
prabhçti÷abdenàtra 'ive pratikçtau'ityàdivihitànàü kanàdãnàü parigrahaþ /
tasyà udàharaõam-----

caõóàlakalpe kandarpapluùñà mayi tirohite /
saüjàtàtulanairà÷yà kiü sà ÷okànmçtà bhavet // UKss_1.*30 //


atra caõóàla upamànaü, mayãtyasmadartha upameyaþ, kalpappratyayena ca sàdç÷yamupàttm /
prakçtyarthasadç÷er'the bhagavatkàtyàyanadç÷à kalpabàdãnàü vidhànàt krauryàdistu dharmaþ sva÷abdànupàtto 'pi sàmarthyàdatràvasãyate /
teneyamekalope sati taddhitàvagamyà saükùepopamà /
evama÷vaka ityatràpi draùñavyam /
ivàrthopalakùite sadç÷e kano vidhànàt /
àyaþ÷ålika ityàdau tu tritayalopena taddhitasàmarthàdupamàvasàyaþ /
tathàhi, atràyaþ÷ålenànvicchatãti vigçhya "ayaþ÷åladaõóàjinàbhyà"miti ñhagvadhãyate /
atra càyaþ÷ålamupamànaü, arthànveùaõopàyaþ ka÷cidupameyaþ tãkùõatvàdiþ sàdhàraõo dharmaþ upamànopameyabhàva÷ceti catuùñayamavagamyate /
tanmadhyàtsva÷abdaspuùñamupamànamayaþ÷åleneti /
÷iùña÷abdasya tu tritayasyàtràrthasàmarthyàdavagatiþ /

nanu càtropamànenàyaþ÷ålenàrthànveùaõopàyasyopameyasya tadbhàvàdhyavasànenàpàditàbhedasya pratãyamànatvàdati÷ayoktiriyaü na tåpamà /
tatkathametadupamànodàharaõam /
ucyate /
yathà '÷a÷icchàyavadanàm'ityatra satyapi ÷a÷icchàyàpracchàditaråpatve vadanacchàyàyàþ katha¤cidbhedapratipattipuraþ-- sarãkàreõopamàbhedatvamupanyastaü tathàtràpi bhaviùyatãtyadoùaþ /
tenàyaþ--÷ålika ityatra tritayalope sati taddhitàvaseyà saükùepopamà bhavati ev ÷và mumårùati kålaü pipatipatãtyàdàvapi yadi maraõapatanàdyànuguõyasya upameyabhåtasya tadbhàvàdhyavasànàtsanvàcyayà icchayopamànabhåtayà samàpàditàbhedasya pratãyamànasya bhedàvagatinibandhanaü ki¤cidvidyate tadopamàbhedatvaü vàcyam /

anyathà tvati÷ayoktibhedatàsyàvaseyà /
yadàha sanvidhau bhagavànkàtyàyanaþ--"à÷aïkàyàmacetaneùåpasaükhyànam""na và tulyakàraõàtvàdicchàyà hi pravçttita upalabdhiri"ti, "upamànàdvà siddhamiti" ca /
atra hi 'na và tulyakàraõatvàdi'tyàdinà tadbhàvadhyavasànaü såcitam /
'upamànàdvà siddhami'ti tåpamànopameyabhàvaþ pratipàditaþ /
iyaü ca ghàtoþ sano vidhànàttadantasya ca dhàtutvàtsubdhàtåpamàvat dhàtudhàtåpamàvaseyà /
evaü vartamànasàmãpyàdàvapyupamàbhedatvamati÷ayoktibhedatvaü và yathàpratãti yojyam /
cårõikàrasya tvevamàdau tadbhàvàdhyavasànasamà÷rayema nàti÷ayoktibhedatvameveùñam /
yadàha"na tiïantenopamànamastã"ti /
ata eva daõóinà "limpatãva tamo 'ïgàni varùatãvà¤janaü nabhaþ /
asatpuruùaseveva dçùñirniùphalatàü gatà"ityàdergarbhãkçtàti÷ayotprekùàbedatvameva mahatà prapa¤cenàbhyadhàyi /
tena kadà devadatta gràmaü gamiùyasi, eùa gacchàmãtyàdàvapi vartamànasàmãpye vartamànaråpatayà bhaviùyatkàlasyàdhyavasànàdati÷ayoktibhedatvameva vàcyam /
evamanyatràpyåhyam /
evameùà vàkyasamàsasubdhàtukçttaddhitàvaseyà saükùepo pamà pa¤cavidhà pratipàdità /

saüpårõà tu vàkyàsamàsataddhitabhedena trividhà pårvamuktà /
àsàmeva càvàntarabhedà anye nirdiùñàþ /
tathàhi, saüpårõayorvàkyataddhitopamayoþ ÷rautatvàrthatvabhedena pratyekaü dvaividhyamuktam /
saükùepopamàyà÷ca samàsopamàyà ekadvayatrayalopena caturbidhatvam /
ekalopasya hi tatra dvaividhyamuktam, ivàdeþ sàdhàraõadharmavàcina÷ca lopat sabdhàtåpamàyà÷caturvidhatvam, kyackyaïkvippratyàyàvaseyatvàt /
kyacpratyàyàvaseyà hi karmàdhakaraõopamànakatvena dvividhoktà /
kçtpratyàyàvaseyàyà÷ca kartçkarmopamànakatvena dvividhatvam /
tadevameùà saptada÷avidhà granthakçtà upamà pratipàdità /
tadàhuþ---

kçttadvitasamàsebhyaþ subdhàtoratha vàkyataþ /
pårõà luptaikade÷à ca gamyate dvividhopamà //


ekadvayatrayàõàü ca lopàtsyàllopinã trãdhà /
pårvau bhedau dvidhà càtra tçtãyastvekaråpakaþ //
iti

pårvau bhedau dvidhà càtreti sàdhàraõadharmavàcilopàccaikalopasya dvaividhyam /
dvitayalopo 'pi sàdhàraõadharmavàcãvàdiviyogàttathà upameyavàcãvàdiviyogàddvividhaþ /
eùà copamà vicitrabhedatve satyapi yatraiva cetohàritvamasti tatraivàlaïkàratàü pratipadyate na sarvatretyuktam //


prativaståpamà---

#<upamànasaünidhàne sàmyavàcyucyate budhairyatra /
upameyasya ca kavibhiþ sà prativaståpamà gadità // UKss_1.22 //>#


yatropamànopameyayoþ saünidhàne sàmyavàcinaþ padasyàsakçdupàdànaü kriyate sà parativaståpamà /
nanu yadi sàmyavàcinaþ padasya tatràsakçdupàdànaü kriyate tato 'nekavàkyatvamàpatati /
na cànekasmin vàkye ivàdãni prayujyante, ekavàkyaniùñhatayà teùàmabhidhàsàmarthyàvasitatvàt /
ata÷cevàdãnàmaprayoge kathaü tatropamànopameyabhàvàvasàya ityàsaïkyàha----

#<pràkaraõiketaratvasthityaika÷copameyatàü labhate /
upamànatvaü càpara ityupamàvàci÷ånyatvam // UKss_1.23 //>#


nànàvàkyatvàdivàdãnàmaprayoge 'pi pràkaraõikatvàpràkaraõikatvaparyàlocanayà arthasàmarthyàdatropamànopameyabhàvo 'vasãyata ityarthaþ /

tadàhuþ----

ivàderapratãtàpi ÷abdasaüskàrataþ kvacit /
upamà lakùyate 'nyatra kevalàrthanibandhanà //
iti

iha prakàratrayeõa upamàyàþ pratipattiþ /
kvacidavàdi÷abdasàmarthyàdupamà vàcyabhåtà pratãyate, yathà candra iva mukhamasyà ityàdau /
kvacittu tattadvi÷iùñasaüskàrasahàyàcchabdàtsvàrthàbhidhànamukhena lakùyamàõàyàstasyàþ pratipattiþ, yathà ÷astrã÷yàmeti /
atra hi

samàsanibandhanaikapadyàdisaüskàrasahitàbhyàü ÷astrã÷yàmà÷abdàbhyàü

svàrthàbhidhànavyavadhànena lakùyamàõopamà gamyate /
kvacittåpamànopameyanibandhana÷abdasaüskàràbhàve 'pi kevalàdevàrthasàmarthyàttasyàþ pratipattiþ, yathà råpakadãpakaprativaståpamàdiùvityarthaþ /
ata÷càsyàü prativaståpamàyàü kevalenaivàrthasàmarthyenopamànopameyatvamavagamyate ityadoùaþ /

tasyà udàharaõam----

viralàstàdç÷o loke ÷ãlasaundaryasaüpadaþ /
ni÷àþ kiyatyo varùe 'pi yàkhindiþ pårõamaõóalaþ // UKss_1.*31 //


viralàþ svalpàþ /
tàdç÷aþ pàrvatãvarttinyo yàþ ÷ãlasaundaryasaüpadaþ tatsadçsyaþ /
÷ãlaü susvabhàvatà /
saundaryaü làvaõyam /
atra saüvatsaramadhyavartinyo 'khaõóa÷a÷ibimbà ràtrayo dvàda÷a upamànam /
÷ãlasaundaryayoþ saübhàràþ sakalalokotkçùñàþ katipayajanajuùa upameyàþ /
sàdhàraõa÷ca dharmo viralatvam /
taccopamànasaünidhàne kiyatya ityupàttam /
upameyasaünidhàne tu viralà iti /
ivàdyanupàdàne 'pi ca pràkaraõikatvàpràkaraõikatvaparyàlocanayàtropamànopameyabhàvàvasàyaþ /
teneyaü vastuni vastuni sàdhàraõopanibandhàtprativaståpamà //


iti mahà÷rãpratãhàrenduràjaviracitàyàmudbhañàlaïkàrasàrasaügrahalaghuvçttau prathamo vargaþ //


_______________________________________________________________________________



2


atha dvitãyo vargaþ /

#<àkùepor'thàntaranyàso vyatireko vibhàvanà /
samàsàti÷ayoktã cetyalaïkàrànpare viduþ // UKss_2.1 //>#


'samàsàti÷ayoktã ce'tyatra samàsàti÷ayaya÷abdayorukti÷abdaþ pratyekamabhisaübadhyate /

àkùepaþ /

#<pratiùedha iveùñasya yo vi÷eùàbhidhitsayà /
àkùepa iti taü santaþ ÷aüsanti kavayaþ sadà // UKss_2.2 //>#


iha kàcidvakrabhaõitistathàvidhà saübhavati yasyàü vidhitsitor'tho niùedhavyàjena saüskriyate, na tu niùidhyate /
tatra vidhitsitasyàrthasya yaþ pratiùedhaþ kriyate sa pratiùedha iva bhavati, na tu pratiùedha eva /
avàntaravàkyàrthatvena tatra vàkyasyàparyavasànàt /
avàntaravàkyàrthatà ca tatra niùedhasya vidhitsitàrthavirodhàdbhavati /
tatra hi vidhitsitor'thaþ pårvopakràntatvena sthemnàvatiùñhamànaþ svaviråddhatvena niùedhaü niùedhatàtparyàtpracyàvyasvagataviseùàbhidhànàyàvàntaravàkyàrthãkaroti /
ato 'nantaroktena prakàreõeùñasyàrthasya vi÷eùamabhidhàtuü yatra niùedha iva na tu niùedha eva, asàviùñàrthaniràkaraõasya le÷ena saübhavadàkùepasaüj¤ako 'laïkàraþ satkavibhirabhidhãyate /
santaþ kavaya iti saübandhaþ /
tasya bhedadvitayopadar÷anàyàha---

#<vakùyamàõoktaviùayaþ sa ca dvividha iùyate />#

vakùyamàõamuktaü ceùñamà÷ritya niùedhàbhidhànàdàkùepo dvividha ityarthaþ /

nanu 'pratiùedha iveùñasya'ityàkùepalakùaõamuktam /
iùñatvaü cecchàkarmatà /
yasya ca vastuna icchàkarmatà tasya nàva÷yamuktikriyàü prati karmatvaü bhavati /
iùyamàõaü hi kadàciducyate kadàcinna /
ata÷ceùñasyoktikarmatàmà÷ritya yadetadàkùepasya vakùyamàõoktaviùayatayà dvaividhyamuktaü tanna saügacchate ityà÷aïkyàha----

#<niùedheneva tadbandho vidheyasya ca kãrtitaþ // UKss_2.3 //>#


vidheyasya vidhàtuü j¤àpayitumabhimatasya yo niùedha iva tenàyaü vakùyamàõoktaviùaya àkùepo nibadhyate /
etaduktaü bhavati----vidhànakarmatàdvàreõaivàtra iùñatvamavasãyate /
nibandhanàntaràbhàvàt /
vidhànakarmatà ca vidhànàtmikàyà ukteþ karmatà /
sàca dvividhà, àrthã

÷àbdã ca /
yatra sva÷abdavyàpàramantareõàpi ÷abdàntaravyàpàrasahàyaniùedhamukhenaiva vidhitsitor'tho 'vagamyate tatràrthã /
tatra ca vakùyamàõaviùaya àkùepaþ /
yatra tu vidhimukhenaiva vaktumiùñasyàrthasyopàdànaü kriyate tatra ÷àbdã /
tatra coktaviùayatà àkùepasya /
evaü cànantaroditaya nãtyà ÷àbdenàrthena ca vidhinà yadaüvasitamiùñaü tasyoktikriyàkarmatvasaübhavàduktikriyàyàþ karmabhåto yor'thastadà÷rayaü

vakùyamàõaviùayatvamuktaviùayatvaü càkùepasya nibadhyate /

tatra vakùyamàõaviùayasyàkùepasyodàharaõam----

aho smarasya màhàtmyaü yadrudre 'pi da÷edç÷ã /
iyadàstàü samudràmbhaþ kumbhairmàne tu ke vayam // UKss_2.*1 //


aho iti vismaye /
atra manmathamàhàtmyaü tadavasthàvi÷eùasaüspar÷ena pratipàdayitumiùñam /
tacca tasya tathàpratipàdanamiyadàstàmityàdinà niùiddham /
niùedha÷càtràbhidheyatvavirodhàt /
abhidheyatvena ca virodhaü vakti /
ànantyena tasya tathàvidhasya vaktuma÷akyatvàt /
rudre 'pi nàma ãdç÷ã da÷eti hi sàmànyaråpatvena manmathamàhàtmyaü pratipàditaü na tu vi÷eùaråpatayà /
ato vaktumiùñànàü smaramàhàtmyàvasthàvi÷eùàõàmayamànantyenàbhidhànaniùedha iva natu niùedha eva /
vivakùitàrthavirodhenàvàntaravàkyàrthatvàt /
tathàhi, atra samudràmbhasaþ kumbhairmàtuma÷akyatvaü yadasmadarthakartçkamabhihitaü tatsàdç÷yenànantyavi÷iùñatvenotkarùayitumiùñànàü manmathamàhàtmyàvasthàvi÷eùàõàü pårvaü pratipipàdayiùitatvena labdhapratiùñhànàü vàkyàrthatvam /
ata÷ca tadabhidhànaniùedhasya tadvirodhàdatràvàntaravàkyàrthatà /
na càvàntaravàkyàrtho vàkyavi÷ràntisthànatayà vaktuü ÷akyaþ /
na khalu raktaþ paño bhavatãtyatra raktatvàvacchinnapañabhavanaparatvàdvàkyasya pañabhavanaparyavasànamàtratvaü subhaõam /
ato 'tràpi niùedhasyàvàntaravàkyàrthatvena vàkyavi÷ràntisthànatvàbhàvànniùedharåpatvamiva na tu niùedharåpatà /
sa ca niùedho 'tràvàntaravàkyatvàtpradhànavàkyàrthànuguõyena pravartamànaþ khakaõñhenàbhidhànaü manmathamàhàtmyàvasthavi÷eùàõàü niùedhati, na punararthasàmarthyàvaseyamapi /
ata÷ca samudràmbhasaþ kumbhairptàtuma÷akyatvamasmadarthakartçkaü svakaõñhenàbhihitaü yattatsàdç÷yenàvasite saüvij¤ànapada÷ånye smaramàhàtmyàvasthàvi÷eùàõàmànantyalakùaõe vi÷eùe vàkyasya paryavasànaü tenàyamiùñamarthaü pratiùedhavyàjena vi÷eùe 'vasthàpayati tasmàdàkùepaþ /
atra ca 'aho smarasya màhàtmyaü yadrudre 'pi da÷edç÷ã'ityetacchabdavyàpàrasahàyena'iyadàstàm'iti niùedhenaiva svakaõñhenànupàttànàmapi manmathamàhàtmyàvasthàvi÷eùàõàü vakùyamàõatayà såcanam /
teùàü ca tathà såcitànàü niùedhavyàjena saüvij¤ànapada÷ånyànantyabhedapratipàdanam /
ato vakùyamàõaviùayatà àkùepasya /

uktaviùayasya tu tasyodàharaõam---

iti cintayatastasya citraü cintàvadhirna yat /
kva và kàmavikalpànàmantaþ kàlasya cekùitaþ // UKss_2.*2 //


atra citratvasyoktasyoktiþ kva veti prasiddhatvàdàkùipyate /
pårvatra khalu viruddhatvamàkùepanibandhanamuktam, iha tu prasiddhatvam /
dvàbhyàmeva ca prakàràbhyàmàkùepo bhavati viruddhatvena prasiddhatvena ca /
uktaüca---"vastu prasiddhamiti yadviruddhamiti vàsya vacanamàkùipya /
anyattathàtvasidydhai yatra bråyàtsa àkùepaþ"iti /
prasiddhatvaü càtra samarthayituü kàlasàdç÷yasamuktam /
yathà kàlasyànto nekùyate tadvat kàmavikalpànàm /
ato naivàtra catratvam /
anyatràpyasya råpasya paridçùñatvàditi /
kàlatulyatayà càtra kàmavikalpànàmànantyàtmako viseùaþ saüvij¤ànapada÷ånyo 'bhidhitsitaþ /
tasya ca citratayà sàmànyena pårvamupakràntasyàdhunà niùedhava÷ena saüvij¤ànapada÷ånyena vivakùitena råpeõa vàkyàrthãübhåtatvànniùedhasya pårvavadavàntaravàkyàrthatà /
tena kvavetyayaü niùedha iva natu niùedha eva /
tenàtrokta viùayatà àkùepasya /
tadàhuþ----

÷abdaspçùñe 'thavàpyàrthe vaktumiùñe niùiddhatà /
tadaïgaü tadvirodhena yatràkùepo bhavedasau //
iti /

÷abdena spç÷yate (spçùñe?) vaktumiùñe uktaviùaye àkùepe /
vakùyamàõaviùaye tu vivakùitasya àrthatà /
÷abdàntaravyàpàrasahàyaniùedhamukhena

tasyopasthàpyamànatvàt /
ya÷càtrobhayatràpi niùedhaþ kriyate sa vivakùitàrthavirodhàtsvatàtparyaü tyaktvà vivakùitamevàrthaü saükurvaüstadaïgatàü pratipadyate /
ato 'tra dvividha àkùepo bhavatãtyarthaþ /

arthàntaranyàsaþ /

#<samarthakasya pårvaü yadvaco 'nyasya ca pçùñhataþ /
viparyayeõa và yatsyàddhi÷abdoktyànyathàpi và // UKss_2.4 //>#


#<j¤eyaþ sor'thàntaranayàsaþ>#

yatra samarthyasamarthakabhàvaþ sor'thàntaranyàsaþ /
tatra hi samarthakasya samarthakatàvagatihetuü vyàptiü pakùadharmatvaü cànupanyasyàrthàntarasyevopanyàsaþ kriyate /
vyàptipakùadharmatvayoþ sva÷abdenànupàttayorapi garbhãkçtatvàt /
ato 'sàvarthàntaranyàsaþ /
sa ca caturvidhaþ /
tatra samarthake pårvamabhihite samarthyasya yatra pa÷càdabhidhànaü tatra dvau prakàrau bhavataþ /
hi÷abdàbhivyaktatvaü samarthyasamarthakabhàvasyaivakaþ prakàraþ /
taduktaü "samarthakasya pårvaü yadvaco 'nyasya ca pçùñhataþ" /
iti, "hi÷abdoktye"ti ca /
tasyodàharaõam----

tannàsti yanna kurute loko hyutpannakàryikaþ /
eùa ÷arvo 'pi bhagavàn bañåbhåya sma vartate // UKss_2.*3 //


bañåbhåya acirakçtopanayanatvamàpadya /
atra ÷arvasya sarvalokàti÷àyino bañåbhàvena vçttimanupapadyamànatayà÷aïkya tatsamarthanàya samarthakaü pårvamevopanyastaü "tannàsti yanna kurute"iti /
atyantakàryikatvàdanucitamapi råpamanubhåtavàn /
÷arvastadanyaivaüvidhapuruùavaditi /
atra ca hi÷abdenàbhivyaktaþ samarthyasamarthakabhàvaþ /

yatra pårveõaiva krameõa samarthyasamarthakayorupanyàse hi÷abda÷càrthasàmarthyavaseyàrthatvànna prayujyate tatra dvitãyor'thàntaranyàsabhedo bhavati /
taduktaü "anyathàpi ca"iti /
hi÷abdoktimantareõàpãtyarthaþ /
tasyodàharaõ---

pracchannà ÷asyate vçttiþ strãõàü bhàvaparãkùaõe /
pratasthe dhårjañiratastanuü svãkçtya bàñavãm // UKss_2.*4 //


bhàvaþ à÷ayaþ /
bàñavãü brahmacàrisaübandhinãm /
atra dhårjañerbañuveùàlambanena pracchannà ÷asyate vçttiþ"ityàdinà /
yoùidà÷ayaparãkùaõapravçttatvàddhårjañiþ pracchannàü vçttimà÷ritavàniti /
hi÷abda÷càtràtaþ÷abdasàmarthyena yasmàdityasyàrthasyàvagatatvànnopàttaþ /
evametau samarthakapårvopanyàsàvarthàntaranyàsau dvàvevoktau /
yatràpi caitadviparyayeõa sàmarthyasya pårvamupanyàsaþ pa÷càtsamarthakasya, tatràpi samarthyasamarthakabhàve hi÷abdàvagater'thàkùipte ca sati dvaividhyam /
taduktaü 'viparyayeõa và yatsyàddhi÷abdoktyànyathàpi và'iti /
pårvasyodàharaõam----

haro 'tha dhyànamàtasthau saüsthàpyàtmànamàtmanà /
visaüvadeddhi pratyakùaü nirdhyàtaü dhyànato na tu // UKss_2.*5 //


atra harasya vyavahitàdyarthaviùayatvenàpratihatabàhyendriyavçttitvàt sati bàhyendriyajanyapratyakùasaübhave dhyànà÷rayaõamayuktatvena saübhàvyaü tatsamarthanàyoktaü 'visaüvadeddhi pratyakùam'ityàdi /
atyantàvisaüvàdakopalabdhyupàyàrthitvàdydhànamàsthitavàn hara iti /

hi÷abdànabhivyakte tu samarthyasamarthakabhàve yatra samarthyasya pårvamupanyàsastatrodàharaõam----

apa÷yaccàtikaùñàni tapyamànàü tapàüsyumàm /
asaübhàvyapatãcchànàü kanyànàü kà parà gatiþ // UKss_2.*6 //


bahånàmabhimatavarapràptyupàyànàü pràrthanàdãnàü saübhave kasmàdbhagavatã tapasà ÷arãramàyàsitavatãtyà÷aïkya tatsamarthanàyàbhihitaü 'asaübhàvyapatãcchanàm'iti /
duþpràpabhartrabhilàùitvàttapaþ samà÷ritavatã /
tapàüsi bhagavatãü khedayanti /
tàni punaþ sà tathàvidhànyupàrjayati /

atastapastapyate tapastapaþkarmakasyaiveti kartuþ karmavadbhàvaþ /
evameva caturvidhor'thàntaranyàso 'bhihitaþ /

nanu yadi samarthyasamarthakabhàve satyarthàntaranyàso bhavati /
evaüsatyaprastutapra÷aüsàdçùñàntayorapi samarthyasamarthakabhàvasadbhàvàdarthàntaranyàsatàprasaïgaþ /
tathàhi /
"prãõitapraõayi svàdu kàle pariõataü( ca yat) vinà puruùakàrema phalaü pa÷yata ÷àkhinàm"ityàsyàmaprastutapraü÷asàyàü vi÷eùàtsàmànyasya pratipattiryathà secanàdikaü puruùavyàpàramantareõa vana÷àkhinàü vividhaguõopetasya phalasya prasåtirdaivapradhànà evametatsarvaü jagati daivapradhànamiti /
atra ca samarthyasamarthakabhàvo vidyate /
sarvaü jagacceùñitaü daivapradhànaü puruùakàrànvayavyatirekànanuvidhàyitvàdvana÷àkhiphalavaditi /
tata÷ca

tatràpyarthàntaranyàsatvaprasaïgàdalakùyavyàptirlakùaõadoùaþ /
dçùñànte 'pi ca (samarthya) samarthakabhàvo vidyate /
tathàhi "tvayi dçùña eva tasyà nirvàti mano manobhavajvalitam /
àloke hi sitàü÷orvikasati kumudaü kumudvatyàþ" //
ityatra yathà candraguõapakùapàtitvena kumudinyà÷candràloke kumudaü vikasati, tadvadguõapakùapàtitvàttsyàstvaddar÷ane mano manmathàgniprajvalitamupa÷àmyatãti samarthyasamarthakabhàvo 'vagamyate /
tena dçùñànte 'pyarthàntaranyàsatàprasaïga ityà÷aïkyàha----

#<prakçtàrthasamarthanàt /
aprastutapara÷aüsàyà dçùñàntàcca pçthaksthitaþ // UKss_2.5 //>#


satyamaprastutapra÷aüsàyàü dçùñànte ca samarthyasamarthakabhàvo 'vagàmyate /
na tu tatràrthàntaranyàsavatsamarthyasamarthakabhàvasya saübhavaþ /
arthàntaranyàse hi sarthyasya yathàyogaü pårvottarakàlabhàvitvena svakaõñhenopàttsaya samarthanam, aprastutapra÷aüsàyàü tpaprakçtasàmarthyena prakçtamàkùipyate, na tu svakaõñhenopàdãyate, yathà pårvopavarõite udàharaõe /
tatra hi vana÷àkhinàü phaladar÷anenàprakçtena daivapradhànena samagrajagadgocaraü daivapràdhànyaü prakçtamàkùipyate, na tu tasyàrthàntaranyàsavatsvakaõñhenopàdànam /
ata÷ca tatra satyapi samarthyasamarthakabhàve ÷abdopakràntaprakçtàrthaniùñhatvàbhàvànnàrthàntaranyàsatvam /
dçùñànte 'pica dvayorapi samarthyasamarthakayoþ svakaõñhenopàttatvàtsatyapi svakaõñhopàttaprakçtàrthaniùñhatve dçùñàntasya samarthyasamarthakabhàvapuraþsarãkàreõa pravartamànatvànna bhavatyaryàntaranyàsatvam /
na khalu tasya samarthyasamarthakabhàvapuraþsarakàreõa pravçttiþ /
bimbapratibimbabhàvamàtrasya ÷abdaspçùñatvàt /
arthàddhi tatra samarthyasamarthakabhàvàvasàyaþ /
arthàntaranyàse tu samarthyasamarthakabhàvenaivopakramaþ /
tena yatra samarthyasamarthakabhàvopakramamarthàntaropàdànaü tatràrthàntaranyàsatvàddçùñàntasyàrthàntaranyàsatàprasaïgo na bhavati /
tadidamuktaü 'prakçtàrthasamarthanàdi'ti /
atra prakçta÷abdaþ svakaõñhopàttaprakçtàrthaniùñho draùñavyaþ /
samarthanaü càtropakramàvasthàvarttyupàttam //

vyatirekaþ---

#<vi÷eùopàdànaü yatsyàdupamànopameyayoþ /
nimittàdçùñidçùñibhyàü vyatireko dvidhã tu saþ // UKss_2.6 //>#


upamànopameyayoþ parasparaü yatra vi÷eùaþ khyàpyate sa vyatirekaþ /
tatra hyupamànàdupameyasyopameyàdupamànasya và kenacidvi÷eùeõàtireka àdhikyaü tasmàdyvatirekaþ /
sa ca dvividhaþ /
tatra vi÷eùakhyàpananimittasyàrthasàmarthyàdàkùepàdekaþ prakàraþ /
aparastu tasya sva÷abdena pratipàdanàt /
taduktaü 'nimittàdçùñidçùñibhyàü dvidhà'iti /
etàvapi ca bhedau pratyekaü dvividhau /
kvaciddhi arthasàmàrthyàtpratãyamàne upamànopameyabhàve pårvoktena prakàradvayena vyatirekaþ khyàpyate, kvacittu ivàdibhirupàtaiþ /

tatràrthasàmarthyena yatropamànopameyabhàvo 'vagamyate tatra pårvasminprakàradvaye pårvabhedasyodàharaõam----

sà gaurã÷ikharaü gatvà dadar÷omàü tapaþkç÷àm /
ràhupãtaprabhasyendorjayantãü dåratastanum // UKss_2.*7 //


ràhuõà pãtà dravadravyasyodakàdeþ svagalabilàntarbhàvanaü yattadvadàtmàbhyantarãkçtà prabhà yasya sa tathoktaþ /
atra


ràhuõà pãtà dravadravyasyodakàdeþ svagalabilàntarbhàvanaü yattadvadàtmàbhyantarãkçtà prabhà yasya ta tathoktaþ /

atra ràhupãtaprabhatvavi÷iùñasyendostanurupamànaü, tapaþkç÷à pàrvatyupameyà, anayoþ sàdhàraõo dharmaþ svabhàvataþ saundarye sati nimittava÷àdvicchàyatvam /
tacca svakaõñhenànupàttamapi padàrthasvaråpaparyàlocanayà labhyate /
evamivàdyabhàve 'pyupamànopameyabhàvasyàtra sàmarthyàtpratipattirjayantãmiti ca upamànàdupameyasya vi÷eùaþ khyàpitaþ /
tasya ca vi÷eùasya khyàpyamànasya nimittamatra na svakaõñhenopàttaü, arthasàmarthyàttu tadavagamyate /
ràhurinduprabhàpàne tathà na samarthaþ yathà tapaþsàti÷ayatvàtpàrvatyàþ kùàmatve iti ràhuto 'pi tapaþsàti÷ayatvamupamànàdupameyasya vi÷eùanimittamatràvagamyate /
evamayamanupàttanimitto vyatirekaþ /
upàttanimittastu-----

padmaü ca ni÷i niþ÷rãkaü divàcandraü ca niùprabham /
sphuracchàyena satataü mukhenàdhaþ prakurvatãm // UKss_2.*8 //


mukhamupameyam /
padmamindu÷copamànam /
taccàtra dvayaü svakaõñhaspçùñam /
tayostu sàdhàraõo dharmaþ kàntimattàdirupamànopameyabhàva÷cetyatadubhayaü sàmarthyàdavagamyate /
na khalvatra vakùyamàõavyatirekavadupamànopameyabhàvasya dyotakà ivàdaya upàttàþ /
adhaþprakurvatãmiti copamànàdupameyasya vi÷eùaþ khyàpitaþ /
tatra ca nimittamupàttamupamànopameyobhayàdhàratvena /
upamànayostàvatpadmacandrayorni÷i divà ca yathàkramaü niþ÷rãkatvaniùprabhatve, upameye tu ràtrindivaü sphuracchàyatà /
ato vi÷eùe nimittadar÷anenàyaü vyatirekaþ /

tadevaü yatrevàdinopamànopameyabhàvo nàvadyotitastatra dvividho vyatireko dar÷itaþ /
ivàdyupàte tåpamànopameyabhàve yo vyatirekastamàha----

#<yo vaidharmyeõa dçùñànto yathevàdisamanvitaþ /
vyatireko 'tra so 'pãùño vi÷eùàpàdanànvayàt // UKss_2.7 //>#


'yo vaidharmyeõa dçùñànta'iti 'vi÷eùàpàdanànvayàda'ti ca vyatirekalakùaõaü yojitam /
vaidharmyaü hyupameyadharmasyopamàne vigamaþ /
yathevàdisamanvita ityanena yathevàdyavadyotitatvamupamànopameyabhàvasyàha /
tasyodàharaõam-----

÷ãrõaparõàmbuvàtà÷akaùñe 'pi tapasi sthitàm /
samudvahantãü nàpårvaü garvamanyatapasvivat // UKss_2.*9 //


÷ãrõaparõàmbuvàtànàmà÷o bhakùaõam /
atrànyatapasvina upamànaü, bhagavatyupameyà, sàdhàraõa÷ca dharmaþ kaùñe tapasyavasthitatvàccetasaþ sollàsatà /
vati÷càtra garvodvahananibandhanaü yattaccetasaþ sollàsatvaü tannibandhanamupamànopameyabhàvamavagamayati /
garvaü na samudvahantãmityupamànàdupameyasya vi÷eùaþ piratipàditaþ /
anye kila tapasvinaþ sàti÷ayatapova÷àtsamullasitacittàþ santo garvaü samudvahanti, bhagavatã tvatyantamupa÷àntacittatvànna tathà /
evaü càtra garvopakramàvasthàpekùamupamànopameyayoþ sàdç÷yaü, tadanirvàhàttåpamànàdupameyasya vyatirekaþ /
anirvàhe ca nimittamatra svakaõñhenànupàttamapyarthasàmarthyàdavagamyate atyantopa÷àntacittatvaü nàma /
evamayaü nimittàdar÷ane batyupàttopamànopameyabhàvo vyatireka udàhçtaþ /
nimittopàdàne tu tasyodàharaõamunneyam /
evamete catvàro vyatirekàþ pratipàditàþ /
nimittadar÷anàdar÷anàbhyàü yau vyatarekau tayoþ

pratyekamupamànopameyabhàvasya ivàdyupàdànànupàdànàbhyàü dvibhedatvàt /
eùàmapi caturõàü vyatirekàõàü ÷liùñoktiyogya÷abdopàdàne sati punarapare pårvopakràntenaiva råpeõa catvàro bhedà bhavanti /
tadàha-----

#<÷liùñoktiyogya÷abdasya pçthakpçthagudàhçtau /
vi÷eùàpàdanaü yatsyàdyvatarekaþ sa ca smçtaþ // UKss_2.8 //>#


'ekaprayatnoccàryàõàmi'tyàdivakùyamàõalakùaõaü ÷liùñam /
÷liùñàlaïkàrasamucitaü yaduccàraõaü tatsamucitasya ÷abdasya yadà tantreõa sadç÷a÷abdàntaropàdànahetutayà và prayogo na kriyate api tu pçthak pçthaguccàraõaü, tadà vi÷eùàpàdane sati vyatareko bhavati /
tasyodàharaõam----

yà ÷ai÷irã ÷rãstapasà màsenaikena vi÷rutà /
tapasà tàü sudãrgheõa dåràdvidadhatãmadhaþ // UKss_2.*10 //


atra ÷i÷ira÷obhà upamànaü, bhagavatã upameyà, tayo÷ca sàdhàraõo dharmastapoyuktatvaü nàma /
ekatra tapà

màgho màsaþ, aparatra tvabhyudayahetuþ kçcchràcaraõam /
ivàdaya÷càtrànupàttà api sàmarthyàdavagamyante /
vyatirekastu dåràdvidadhatãmadha iti /
tasya ca nimittaü màsaikyaü dãrdhatvaü ca tapasoþ /
tacca yathàkramamupamànopameyagatatvenopàttam /
tatra ca vatyàdinà anupàtte upamànopameyabhàve nimittadar÷anena vyatireka udàhçtaþ /
evamanayà di÷àanyadapi ÷liùñoktiyogya÷abdanibandhe sati vyatarekasya pårvoktanayena bhedatrayamudàhàryam //


vibhàvanà-----

#<kriyàyàþ pratiùedhe yà tatphalasya vibhàvanà /
j¤eyà vibhàvanaivàsau samàdhau sulabhe sati // UKss_2.9 //>#


iha yatkiücijj¤àyate tatsarvaü kriyàphalam /
kriyàmukhena kàraõebhyaþ kàryotpatteþ pràtãtikena råpeõa paridç÷yamànatvàt sarveùàü phalabhåtànàü kriyaivàvyavahataü kàraõam yatra ca kriyà pratiùidhyate atha ca kriyàphalasyotpattirupadi÷yate tatra vibhàvanàkhyo 'laükàraþ /
kàraõavigame kilakàryasya tatrotpattirupavarõyate /
ato viruddhàbhàsà bhàvanà utpàdanà, tena vibhàvanà /
nanvevaü sati vyarthadoùatvaprasaïgaþ 'viruddhàrthaü mataü vyartham'iti ata àha---samàdhau sulabhe satãti /
samàdhiþ parihàraþ /
yatra virodhasya sulabhaþ parahàra ityarthaþ /
tasyà udàharaõam-----

aïgalekhàmakà÷mãrasamàlambhanapi¤caràm /
analaktakatàmràbhàmoùñhamudràü ca bibhratãm // UKss_2.*11 //


aïgalekhà ÷arãrayaùñiþ /
kàramãraü kuïkumam /
yeyaü pãtacchàyatà ÷arãrasya sà nàyikànàü kuïkumasamàlambhanalakùaõakriyàkàryà pràryaõa paridç÷yate, bhagavatyàstu ÷arãre pãtacchàyatvaü na kuïkumasamàlambhanenotpàditam /
ataþ kuïkumasamàlambhanalakùaõàyàþ kriyàyà vigame phalasya pãtacchàyatvasyàtropade÷aþ /
parihàra÷càtra svàbhàvikatayà tacchàyatvamiti /
teneyaü vibhàvanà /
analaktakatàmràkùàmityatràlaktakakàraõikàyà ràgakriyàyà niùedhe tatphalasya lauhityasya utpattiþ svàbhàvikã nirdiùñà /
ato vibhàvanà /
atra ca kuïkumàdisaüpàdyena pi¤caratvàdinà upamànabhåtena svàbhàvikasya pi¤jaratvàderupameyabhåtasyàbhedàdhyavasàyo 'ti÷ayoktyà draùñavyaþ //


samàsoktiþ----

#<prakçtàrthena vàkyena tatsamànairvi÷eùaõaiþ /
aprastutàrthakathanaü samàsoktirudàhçtà // UKss_2.10 //>#


yatra prastutàrthaniùñhaü vàkyaü tatsamànairvi÷eùaõaistenàprakçtenàrthena tulyàni yàni vi÷eùaõàni taddvàreõa sàdç÷yava÷àdaprastutamarthamupamànabhåtaü kathayati, sà saükùepeõopamànopameyalakùaõàrthadvatayàbhidhànàtsamàsoktiþ /
tasyà udàharaõam----

dantaprabhàsumanasaü pàõipallava÷obhinãm /
tanvãü vanagatàü lãnajañàùañcaraõàvalim // UKss_2.*12 //


atra dantaprabhàpàõijañà bhagavatãvi÷eùaõabhåtà yathàkramaü latàgatasumanaþpallavaùañcaraõaråpeõa àropeõa vyà(ptàþ) (?) tadbhàvamàpadyante /
tanutvaü tu bhagavatãlatayoþ sàdhàraõo dharmaþ /
vana÷abdena ca råpakapratibhotpattihetunà ÷leùeõa bhagavatãtapa÷caryàdhàrabhåtamudakaü latàdhàreõa kànanena råpyate /
ata etànyatra prakçtàyà bhagavatyà aprakçtayà latayà samànàni vi÷eùaõàni /
tatsàmarthyena ca prakçtayà bhagavatyà upameyabhåtayà latà upamànatvenàkùipyate /
teneyaü samàsoktiþ /

ati÷ayoktiþ---

#<nimittato yattu vayo lokàtikràntagocaram /
manyante 'ta÷ayoktiü tàmalaükàratayà budhàþ // UKss_2.11 //>#

#<bhede 'nanyatvamanyatra nànàtvaü yatra badhyate /
tathà saübhàvyamànàrthanibandhe 'ti÷ayoktigãþ // UKss_2.12 //>#

#<kàryakàraõayoryatra paurvàparyaviparyayàt /
à÷ubhàvaü samàlambya badhyate so 'pi pårvavat // UKss_2.13 //>#


yadvacanaü kiücitkàraõamà÷ritya lokàtikràntagocaramupanibadhyate sàti÷ayoktiþ /
tasyà÷ca catvàro bhedàþ yatra bhede anyatve ananyatvamaikyaü sa ekaþ /
anyatràbhede aikye nànàtvaü bhedo yatra sa dvitãyaþ /
tathà bahiravidyamànasyàrthasya saübhàvanàmàtreõopanibandhe tçtayaþ /
kàryakàraõayostu kàryasya ÷ãghramevotpàdàtpaurvàparyaviparyayeõa caturtho bhedaþ /
tatràdyasaya bhedasyodàharaõam----

tapastejaþsphuritayà nijalàvaõyasaüpadà /
kç÷àmapyakç÷àmeva dç÷yamànàmasaü÷ayam // UKss_2.*13 //


atra yàsàvakàr÷yàvasthà bhagavatyàþ pårvamabhåttato bhinnamapi tapojanitaü kàr÷yaü tadabhedenopanibaddhamakç÷àmeveti /
tatra ca nimittaü tapastejasà savi÷eùatvamàpàditaþ saundaryasaübhàraþ /
ato nimittava÷ena lokàtikrànto gocaro 'sya vàkyasya /
teneyamata÷ayoktiþ /

dvitãyasya tu bhedasyodàharaõam----

acintayacca bhagavànaho nu ramaõãyatà /
tapasàsyàþ kçtànyatvaü kaumàràdyena lakùyate // UKss_2.*14 //


atra bhagavatã kumàrãbhàve 'pi vartamànà taduttarakàlabhàvinã yàsauyauvanàvasthà tadyuktatvenopanibaddhà kaumàràdanyatvamiti /
nimittaü càtra tapojanità ramaõãyatà /
tenàyamabhede bhedopanibandhaþ /

tçtãyasya punarbhedasyodàharaõam----

patedyadi ÷a÷idyotacchañà padme vikà÷ini /
muktàphalàkùamàlàyàþ kare 'syàþ syàttadopamà // UKss_2.*15 //


÷a÷idyotacchañà candraprakà÷aprakàraþ /
asyàþ kare muktàphalàkùamàlàyàstadà upamà syàditi saübandhaþ /
atra rajanikarakarasaüparke sati kamalasya saükocàvalokanàdvikà÷itvaü bahirasaübhavadapi kaviprajàpatinà pratibhopajanitena svavyàpàreõa saübhavadråpatayà pradar÷itam /
ato 'tra saübhàvyamànàrthanibandhaþ /
tasya ca lokàtikràntagocarasyàrthasya saübhàvanàyà nimittaü bhagavatãkaràdhàratayà muktàphalàkùamàlàvalokanam /
tathàhi-ayaü tàvallokàtikrànto 'paridçùñapårvo 'smàbhiþ gaurãkaramuktàphalàkùamàlayoràdhàràdheyabhàvo 'valokitaþ /
tatsajàtãyasya padmasya vikà÷ina÷candrakaràõàü ca yadyàdhàràdheyabhàvaþ syàttadàtropamànopameyabhàvo bhavediti saübhàvanà pravçttà /
ato 'tra sajàtãyapadàrthadar÷anàdbaharasaübhavadapi vastu saübhavadråpatayopavarõyate /

ekasmin khalu padàrthe paridçùñe anyasminnanavalokite 'pi tatsajàtãyasaübhàvanà pravartate /
yathà dàkùiõàtyasyaikasminnuùñre paridçùñe satyaparidçùñoùñràntarasaübhàvanà /
ato 'tra saübhàvanà sanimittà /
anena ca prakàreõàtropamànàbhàvaþ prakçtasya vastunaþ pradar÷yate nàstyanyatkiücidasyopamànamiti /
ata eva saübhàvyamànatayàrthasyopanibaddhasya niràcikãrùayà yadi÷abdaþ prayuktaþ /
yadi÷abdena hyatrà÷aïkà dyotyate /
à÷aïkà càni÷citasadbhàve vastuni bhavati /
yaccàni÷citasadbhàvaü kavivedhasà saübhavadråpatayopadar÷itaü vastu tasya puràõaprajàpatinirmitapadàrthaviùayàyà tadviruddhayà lokapratãtyà yànniràkriyamàõatvaü tàvannirupamatvaü pratãyate /
evamayaü tçtãyo bhedaþ /


caturthastu----

manye ca nipatantyasyàþ kañàkùà dikùu pçùñhataþ /
pràyeõàgre tu gacchanti smarabàõaparamparàþ // UKss_2.*16 //


atra dikùu kañàkùapàtaþ kàraõam /
smarabàõaparamparàgamanaü tu kàryam /
kàryakàraõayostu kàraõasya naisargikaü pràgbhàvitvaü kàryasya tu pa÷càdbhàvitvam /
iha tu viparyayaþ /
kàryasya pràgbhàvenopanibandhanàt /
pa÷càdbhàvitatvena ca kàraõasya kañàkùà dikùu pçùñhataþ pa÷càt patanti agre smarabàõaparamparà gacchantãti atra nimittaü (anu) kàryasya ÷ãghramevotpàdaþ /
tenedaü nimittato lokàtikràntagocaraü vacanam /
ato 'ta÷ayoktiþ //


iti mahà÷rãpratãhàrenduràjaviracitàyàmudbhañàlaïkàrasàrasaügrahalaghuvçttau dvitãyo vargaþ //



_______________________________________________________________________________


3


atha tçtãyo vargaþ /

#<yathàsaükhyamathotprekùàü svabhàvoktiü tathaiva ca /
apare trãnalaïkàràn giràmàhuralaïkçtau // UKss_3.1 //>#


yathàsaükhyam----

#<bhåyasàmupadiùñànàmarthànàmasadharmaõàm /
krama÷o yo 'nunirde÷o yathàsaükhyaü taducyate // UKss_3.2 //>#


pårvamuddiùñànàmarthànàü yadà krameõàrthàntaràõyanunirdi÷yante tadà yathàsaükhyàkhyo 'laïkàraþ /
tatra hi saükhyopalakùitakramànatikrameõa ÷abdenànupàtto 'pi padàrthànàmanvayaþ samà÷rãyate /
ato yathàkramaü padàrthànàmanvayadhvananàdetasyàlaïkàrasya yathàsaükhyatà /
sa càlaïkàro bahånàmalpa÷o 'pyupanibadhyamàno yataþ ÷obhàbaddho bhavati ato bhåyasàmityuktam /
dvayorhi tasyopanibadhyamànasya yàvaccaturguõatvàdiråpatayopanibandho na kçtaþ tàvacchobhopetatvaü na bhavati /
bhåyasàü punararthànàü tadyathàsaükhyamalpenaiva prayàsenaramyaü bhavati /
tatra hi tasya dviguõasya triguõasya vopanibandhe ÷obhàti÷ayo jàyate /

taduktam---

taddviguõaü triguõaü và bahuùåddiùñeùu jàyate ramyam /
yatteùu pathaiva tato dvayostu bahå÷o nibadhnãyàt //
iti /

nanu "mçõàlahaüse"tyàdàvupavarõayiùyamàõe udàharaõe mçõàlàdibhya upamànebhyo bàhvàdãnàmupameyànàü vi÷eùakhyàpanàdyvatirekàlaïkàreõa sahçdayahçdayàõyàvarjyante, na tu yathàsaükhyena /
tatkathaü yathàsaükhyamalaïkàra ityà÷aïkyoktam--"asadharmaõàmiti" /
yatràpi hi sàdharmyabhàvàdupamànopameyabhàvàbhàvena vyatirekàderupanibandhàbhàvastatràpyayaü ÷obhàti÷ayamàvahatãtyarthaþ /
yathà----

kajjalahimakanakarucaþ suparõavçùahaüsavàhanàþ ÷aü naþ /
jalanidhigiripadmasthà hariharacaturànanà dadatu //
iti /

atra hi hariprabhçtãnàü trayàõàmuddiùñànàü kajjalaruktvasuparõavàhanatvajalanidhisthatvàdayo dharmàþ krameõànunirdiùñàþ /
na ca tatra parasparasàdharmyaü vidyate /
atha ca kramaparyàlocanayà arthànàmànuråpyeõa samanvayapratãteþ ÷obhàti÷ayo vidyate /
tenàsya sàdharmyàdyabhàve 'pi pçthagalaïkàratàpratilambhàdyatra sàdharmyàdi vidyate tatràpyalaïkàratvaü durnivàram /
ato "mçõàlahaüse"tyàdike udàharaõe yathàsaükhyamaïgabhåtaü vyatirekàlaïkàrasya draùñavyam /
tenàyamaïgàïgibhàve saïkaraþ /
yadvakùyati "parasparopakàreõa yatràlaïkçtayaþ sthitàþ /
svàtantryeõàtmalàbhaü no labhante so 'pa saïkaraþ" //
iti /
ato yathàsaükhyaü pçthagalaïkàratvenopadeùñavyam /
tasyodàharaõam-----

mçõàlahaüsapadmàni bàhucaïkramaõànanaiþ /
nirjayantyànayà vyaktaü nalinyaþ sakalà jitàþ // UKss_3.*1 //


atra bàhucaïkramaõànanànàmuddiùñànàü yathàkramaü mçõàlahaüsapadmànyanunirdiùñàni /
tadva÷ena ca ÷abdànupàttasyàpi tadanvayasya garbhãkçtatvena vakrabhaõitisadbhàvàdyathàsaükhyamalaïkàraþ //


utprekùà---

#<sàmyaråpàvivakùàyàü vàcyevàdyàtmabhiþ padaiþ /
atadguõakriyàyogàdutprekùàti÷ayànvità // UKss_3.3 //>#


yatrevàdipadanibandhaþ sàmyasya ca råpaü na vivakùyate tatrotprekùàkhyo 'laïkàraþ /
nanvevaü satyasaübhavo nàma lakùaõadoùaþ pràptaþ /
dyotyasyopamànopameyabhàvasyàbhàve sati ivàdãnàmaprayogaprasaïgàdityà÷aïkyoktaü "atadguõakriyàyogàdi"ti /
dravyadharmaþ siddho guõaþ /
sàdhyasvabhàvastu kriyà /
idaü khalu vi÷vaü

svatantraparatantrapadàrthàtmakatvàddvavidham /
ya÷ca svatantraþ padàrthaþ sa dharmãtyabhidhãyate /
tacca idaü taditi sarvanàmapratyavamar÷ayogyatvàddravyam /
paratantrasya padàrthasya dharmaråpatà /
tasya ca dvaividhyam /
siddhasàdhyatàbhedàt /
tatra yaþ siddho dharmaþ sa guõaþ /
yastu sàdhyaþ sà kriyà /
etàvanta÷ca laukikàþ padàrthàþ /
sàmànyàdãnàmatraiva pratãtikena råpeõàntarbhåtatvàt /
atra asauprakçto yor'thastasya ye kriyàguõà anantaroktalakùaõàstadyogàtsàmyaråpàvivakùàyàmapi ivàdi÷abdapravçttiravaraddhà /
yatra kilopamànopameyabhàvena sàmyaü tatropamànasàdç÷yàdupamànavartinàü kriyàguõànàü upameyapratãtirbhavati /
utprekùàyàmapi ca yo 'sàvasaþ aprakçtastasya ye kriyàguõàste tasminnaprakçte vastunyupamànatayànulliïgite 'pi prakçte vastunyàsajyante /
tenàtadguõakrayàyogàdasyà ivàdivàcyatvam /
ata evànyadharmàõàü svadharmibhåtàdvastuna utkalitànàü rasabhàvadyabhivyaktayanuguõatayàvastvantaràdhyastatvena labdhaprakarùàõàmãkùaõàdiyamutprekùà /
nanvevamapi sutaràmasaübhavaþ /
na hi vastvantaradharmà vastvantare samàsaktuü ÷akyà ityà÷aïkyoktam---ati÷ayànviteti /
puràõaprajàpativahitaråpavaparyàsena kavivedhasà padàrthasya guõàti÷ayavivakùayà råpàntaramapyàsaktuü ÷akyata ityarthaþ /

iyaü cotprekùà bahirasaübhavataþ padàrthasya saübhavadråpatayopavarõanàllokàtikràntaviùayà saübhàvanà /
tasyà÷ca dvaividhyam, bhàvasyàbhàvasya ca bahirasaübhavata upavarõyamànatvàt /
tadàha----

#<lokàtikràntaviùayà bhàvàbhàvàbhimànataþ /
saübhàvaneyamutprekùà>#

yeyaü lokàtikràntaviùayà saübhàvanà utprekùà sà bhàvasyàbhàvasya càbhimànàt dvaividhyaü bhajata ityarthaþ /
nanvivàdyupanibandhe sati yadyutprekùà bhavatatyucyate /
evaü sati "candanàsaktabhujagani÷vàsànilamårcchitaþ /
mårcchayatyeùa pathikànmadhau malayamàrutaþ" //
ityevamàdàvivàderaprayogàdutaprekùàtvàbhàvaprasaïga ityà÷aïkyàha-----

#<vàcyevàdibhirucyate // UKss_3.4 //>#

dvividhà khalåtprekùà /
kàcidivàdiprayoge sati bhavati, kàcittvaprayujyamàneùvapãvàdãùvarthasàmarthyàdagamyamàneùu /
tatra yà vàcyà svakaõñhenevàdibhirvaktavyà sà ivàdãbhirucyate /
yà tvarthasàmarthyakùiptairivàdibhiravagamte tatrevàdãnàmaprayogaþ /
'candanàsaktabhujaga'ityàdau ca malayamàrutasya yadetanmanmathàvirbhàvanibandhanatvàtpathikamårcchàhetutvaü tatra bhujagani÷vàsamårcchitatve kàraõatvenotprekùyamàõe ivàdyarthor'thasàmarthyàdavagamyate /
tenevàdãnàmaprayogaþ /
ivàdi÷abdasàmarthyàvaseyàyàmevotprekùàyàmivàdãnàü prayogàt /
tatra bhàvàbhimànenotprekùàyàü tasyà guõayogàdhyàsena pravçttàyà udàharaõam---

asyàþ sadàrkabimbasthadçùñipãtàtapairjapaiþ /
÷yàmikàïkena patitaü mukhe candrabhramàdiva // UKss_3.*2 //


asyà mukhe japairhetubhåtaiþ ÷yàmikàïkena patitamiti saübandhaþ /
atra japàsaktà bhagavatã arkamavalokayatãti tasyàþ ÷a÷àïkasadçse mukhe ÷yàmikà saüjàtà /
taccàtra tasyàþ ÷yamikàyà janma ati÷ayoktyà pàtaråpatayà pratipàditaü patitamiti /
sà càtra ÷yàmika ÷a÷ilà¤chanena ÷a÷ena tulyà /
atastasyàþ ÷a÷ilà¤chana÷a÷atulyatvàdupasarjanopameyaüråpakaü ÷yàmikaivàïka ityupanibaddham /
tasya càïkasya ÷yàmikoparaktasya bhagavatãvadananipàte kàraõatvenendubhràntirutprekùità /
yadetaccha÷ino là¤chanaü ÷yàmikàråpaü tadbhagavatãvadana indubhràntyeva nipatitamiti /
indubhrànti÷ca guõaþ /
siddharåpatve sati dravyadharmatvàt /
evaü càtra ÷a÷asadç÷ã ÷yàmikà caitanya÷ånyatvena bhagavatãvadanamindubhràntyà na gocarãkaroti /
atha ca tasyàþ ÷a÷abhàvamàpàditàyà indubhramalakùaõena cetanadharmeõa saübandho nibaddhaþ /
tenàtra tasya vastvantarasya cetanasya yo 'sau guõo bhramalakùaõastadyogàdivàdeþ pravçttiþ /
indubhrama÷ca bhàvaråpo guõaþ ÷a÷ãkçta÷yamikàkartçkatayà kavinibaddhena vaktrà bhagavatàbhimànenàdhyavasitaþ /
teneyamatadguõayogena bhàvàbhimànena utprekùà /

evaü kriyàyogàdhyàsàdbhàvàbhimànena yotprekùà tasyàmudàhàryam /
abhàvaviùayàyàþ punaþ kriyàdhyàsena pravçttàyàstasyà udàharaõam----

kapolaphalakàvasyàþ kaùñaü bhåtvà tathàvidhau /
apa÷yantàvivànyonyamãdçkùàü kùàmatàü gatau // UKss_3.*3 //


atra kapolaphalakayostapova÷àt kùàmatvamàpannayoþ parasparàdar÷anamabhàvaråpaü sàdhyatvàt kriyàråpakùàmatàyàü kàraõatayotprekùitam /
teneyamataktriyàyogàdabhàvàbhimànenotprekùà /
evamatadguõayogàdabhàvàbhimànena yà utprekùà tasyàmudàhàryam /

svabhàvoktiþ----

#<kriyàyàü saüpravçttasya hevàkànàü nibandhanam /
kasyacinmçgaóimbhàdeþ svabhàvoktirudàhçtà // UKss_3.5 //>#


bhçgabàlàdeþ svasamucite vyàpàre pravçttasya ye hevàkàþ svajàtyànuråpyeõàbhinive÷avi÷eùàstadupanibandhaþ svabhàvoktiþ /
tasyà÷càlaïkàratvamasàdhàraõapadàrthasvaråpadhvananàt /
tasyà udàharaõam-----

kùaõaü naüùñvàrdhavalitaþ ÷çïgeõàgre kùaõaü nudan /
lolãkaroti praõayàdimàmeùa mçgàrbhakaþ // UKss_3.*4 //


naüùñvaüti /
'jàntana÷àü vibhàùà'ityanunàsikalopasya vikalpitatvàdapravçttiþ /
atra mçgapotakasya màtaramiva vatsalàü bhagavatãü praõayanirbhareõa cerasà vyàkulãkurvataþ svabhàvo nibaddhaþ kùaõamaparidç÷yamànatvamardhakàyena parivçttiþ ÷çïgeõa ca nodanamityevamàtmà //


iti ÷rãmahàpratãhàrenduràjaviracitàyàmudbhañàlaïkàrasàrasaügrahalaghuvivçttau tçtãyo vargaþ //


_______________________________________________________________________________


4


atha caturtho vargaþ /

#<preyorasavadårjasava paryàyoktaü samàhitam /
dvidhodàttaü tathà ÷liùñamalaïkàrànpare viduþ // UKss_4.1 //>#


preyorasavaditi samudàyànmatup /
÷liùñamiti /
tathà udàttavaddvavidhaü ÷liùñamityarthaþ /
vipratipattiniràsàrthaü càtra ÷liùñasya dvaividhyamuktam /
bhàmaho hi "tatsahoktyupamàhetunirde÷àtrrividhaü yathà"iti ÷liùñasya traividhyamàha /
ato vipratipattiniràsàya tathetyuktam /
udàtte tu dvidhetyayamanuvàdo dçùñàntatvàrthaþ /
yathà udàttasya dvaividhyaü pramàõopapannatvàdaïgãkçtaü tathà ÷liùñasyàpi tadaïgãkartavyamityarthaþ //


preyasvat tàvat----

#<ratyàdikànàü bhàvànàmanubhàvàdisåcanaiþ /
yatkàvyaü badhyate sadbhistatpreyasvadudàhçtam // UKss_4.2 //>#


ratyàdayo bhàvàstrividhàþ sthàyino vyabhicàriõaþ sàtvikà÷ca /
tatra"ratirhàsa÷ca ÷oka÷ca krodhotsàhau bhayaü tathà /
jugupsàvismayasamàþ sthàyibhàvàþ prakãrtitàþ //
nirvedagalàni÷aïkàkhyàstathàsåyàmada÷ramàþ /
àlasyaü caiva dainyaü ca cintà mohaþ smçtirdhçtiþ //
vrãóà capalata harùa àvego jaóatà tathà /
garvo viùàda autsukyaü nidràpasmàra eva ca //
suptaü vibodho 'marùa÷càpyavahitthamathogratà /
matirvyàdhistathonmàdastathà maraõameva /
ca //
tràsa÷caiva vitarka÷ca vij¤eyà vyabhicàriõaþ /
trayastriü÷adamã bhàvàþ //
stambhaþ svedo 'tha romà¤caþ svarabhedo 'tha vepathuþ /
vaivarõyama÷ru pralaya ityaùñau sàtvikàþ smçtàþ" //
eteùàü pa¤cà÷atsaükhyànàü bhàvànàü såcakà÷catvàro 'nubhàvàdayaþ /
te cànubhàvo vibhàvo vyabhicàrã sva÷abda÷ca /

tatrànubhàva÷caturvidhaþ /
àïgiko vàcikaþ sàttvika àhàrya÷ca /
àïgiko hastàbhinayàdiþ /
vàcikaþ kàkvàdiprayogaþ /
sàtvikaþ stambhàdiþ /
àhàryastu prati÷ãrùaka¤cukàdiþ /
evamayamanubhàva÷catuþsaükhyaþ kàryatvàtkàraõabhåtànmabhàvàn gamayati //


vibhàvastu dvividhaþ /
àlambanoddãpanaråpatvàt /
tatràlamvanavibhàvo yadà÷rayeõa ratyàdãnàmudayaþ, yathà ràmàdeþ sãtàdiþ /
uddãpanavibhàvastu yadva÷ena ratyàdãnàü bhàvànàmati÷ayena dãptatà bhavati, yathà çtumàlyànulepanàdiþ /
evameùa dvividho vibhàvo ratyàdãnàü kàraõabhåtaþ /
sa ca kàraõatvàtkàryabhåtàn ratyàdãn

gamayati yathàtibahalanãlajaladodayo vçùñim /
yathà hi kàryasya suvivecitasya kàraõaü pratyavyabhicàrità evaü kàraõasyàpi suvivecitasya kàryaü pratyavyabhicàrità vyavahàre bàhulyena dç÷yate /
ato vibhàvaþ kàraõatvàt ratyàdãnkàryabhåtàn gamayati /
vyabhicàrã tu ratyàdikànàü sthàyinàü bhàvànàmavasthàvi÷eùaråpo nirvedàdiþ /
sa ca sahacàritvàt sthàyinàü bhàvànàmavasthàvi÷eùaråpo nirvedàdiþ /
sa ca sahacàritvàt sthàyino bhàvànpratapàdayati rathasyaikamiva cakraü cakràntaram /
sva÷abdastu ratyàdiþ /
sa ca vàcakatvàdbhàvàn gamayati /
ratyàdãnàü ca ÷abdànàü yadyapyanubhàvaikagocarasvalakùaõasvabhàvaratyàdyavagatinibandhanatvaü nopalabhyate, tathàpyaü÷ena ratyàdyavagatinibandhanatvamanubhàvàdivadvidyata eva /
yathà khalvanubhàvàdayo na svalakùaõatayà bhàvànavagamayanti apitu sàmànyaråpatayà tadvatsva÷abdà apãtyàstàm /

evamete bhàvànàmavagatihetava÷càtvàraþ /
yaduktaü bhaññodbhañena "catåråpà bhàvà"iti /
tadeùàü ratyàdikànàü bhàvànàü pa¤cà÷atsaükhyànàü yànyanubhàvàdibhi÷catuþsaükhyaiþ samastatvena vyastatvena ca yathàyogaü såcanàni svalakùaõasvaråpàõàü sàmànyàvasthàpàditànàü pratipàdanàni taiþ kàvyamupanibadhyamànaü preyasvat /
preyaþ÷abdavàcyena priyatareõa ratyàlambanena vibhàvanena ratirupalakùyate /
tayà ca sàhacaryàdratyàdayo bhàvàþ pa¤cà÷adavagamyante /
evaü ca bhàvakàvyasya preyasvaditi lakùaõayà vyapade÷aþ /
atra ca bhàvànàmalaïkàratà, kàvyamalaïkàryam /
tasyodàharaõam----

iyaü ca sutavàtsalyànnirvi÷eùà spçhàvatã /
ullàpayitumàrabdhà kçtvemaü kroóa àtmanaþ // UKss_4.*1 //


àtmanaþ kroóe kçtveti saübandhaþ /
atràtmano vakùasi nidhànamàïgãko 'bhinayaþ, ullàpanaü sàntvanaü vàcikaþ /
imamiti idaü÷abdena paràmçùño yo mçgàrbhakaþ sa àlambanavibhàvaþ /
vàtsalyonmãlita÷cautsukyàtmà vyabhicàrãbhàvaþ /
sutavàllabhyanirvi÷eùatvena hi spçhàyà

raterautsukyabhedàbhisaübandhaþ pratãyate /
sva÷abdastu spçheti /
evamayaü ratyàtmako bhàvo vàtsalyasvabhàva÷caturbhiranubhàvàdibhiratràvagamitaþ /
anyeùvapi bhàveùvevamudàhàryam /

rasavat---

#<rasavaddar÷itaspaùña÷çïgàràdirasàdayam /
sva÷abdasthàyisaücàrivibhàvàbhinayàspadam // UKss_4.3 //>#

#<÷çïgàrahàsyakaraõaraudravãrabhayànakàþ /
bãbhatsàdbhuta÷àntà÷ca nava nàñye rasàþ smçtàþ // UKss_4.4 //>#


ete ca ÷çïgàràdayo nava yathàyogaü caturvargapràptyupàyatayà taditaraparihàranibandhanataya ca ratyàdãnàü sthàyinàü navànàü bhàvànàü yaþ paripoùastadàtmakàþ /
atastathàvidhena råpeõàsvàdyatvàdàsvàdabhedanibandhanena tàntrikeõa rasa÷abdenàbhidhãyante /
nirvedàdau tu tathàvidhasyàsvàdyasyàbhàvàtpravçttinimittabhedanibandhanasya tàntrikasya rasa÷abdasyàpravçttiþ /
àsvàdyatvamàtravivakùayà tu tatràpi madhuràmlàdivadrasa÷abdapravçttiraviruddhà /
yaduktaü ÷çïgàràdãn rasànanukramya---"rasanàdrasatvameùàü madhuràdãnàmivoktamàcàryaiþ /
nirvedàdiùvapi tatprakàmamastãti te 'pi rasàþ"iti //
tadàhuþ----

caturvargetarau pràpya parihàryau kramàdyataþ /
caitanyabhedàdasvàdyàtsa rasastàdç÷o mataþ //
iti

sa iti /
caitanyabheda ityarthaþ /
tàdç÷a ityanena àsvàdavi÷eùanibandhanatvaü ÷çïgaràdiùu tàntrikasya rasa÷abdasyoktam /
eùàü ca ÷çïgàràdãnàü navànàü rasànàü sva÷abdàdibhiþ pa¤cabhiravagatirbhavati /
yaduktaü bhaññodbhañena--"pa¤caråpà rasà"iti /
tatra sva÷abdàþ ÷çïgàràdervàcakàþ ÷çïgàràdayaþ ÷abdàþ /
sthàyino rasànàmupàdànakàraõaprakhyà ratyàdayo nava bhàvàþ /
saücàriõastu nirvedàdayo rasànàmavasthàvi÷eùaråpàþ /
vibhàvàstu teùàü nimittakàraõabhåtà yoùidàdayaþ çtumàlyànulepanàdaya÷ca /
àïgikàdayastu catvàro rasànàü kàryabhåtà abhinayàþ /
eteùàü ca sva÷abdàdãnàü pa¤cànàü samastavyastatayà àspadatvàdyena kàvyena sphuñaråpatayà ÷çïgàràdirasàvirbhàvo dar÷yate tatkàvyaü rasavat /
rasàþ khalu tasyàlaïkàràþ /
tasyodàharaõam----

iti bhàvayatastasya samastànpàrvatãguõàn /
saübhçtànalpasaükalpaþ kandarpaþ prabalo 'bhavat // UKss_4.*2 //

svidyatàpi sa gàtreõa babhàra pulakotkaram /
kadambakalikàko÷akesaraprakaropamam // UKss_4.*3 //

kùaõamautsukyagarbhiõyà cintàni÷calayà kùaõam /
kùaõaü pramodàlasayà dç÷àsyàsyamabhåùyata // UKss_4.*4 //


kadambakalikàko÷aþ kadambakalikàbhyantaram /
atra bhagavata àbhilàùikavipralambha÷çïgàro nibaddhaþ /
tasya sva÷abdaþ 'kandarpaþ prabala'iti /
sthàyã tatraiva sva÷abdenonmãlitaþ kandarpa iti /
ratiparipoùàtmako hi ÷çïgàro rasaþ /
rati÷ca yånàü manmathàtmikà /
ato rativi÷eùasya vàcakatvàtkandarpa÷abdaþ sthàyino 'tra sva÷abdaþ /
saücàriõa÷cautsukyacintàharùàþ sva÷abdenonmãlitàþ. svedaromà¤cau ca sàtvikau sva÷abdopàttau /
tayorapi ca saücàritvam /
sàtvikànàü sthàyibhàvàvasthàvi÷eùatvena nirvedàdivatsaücàritvàt /
vibhàvastu 'iti bhàvayatastasya'iti nirdiùñaþ /
bhagavatã hi tattadguõopetatvena vibhàvyamànà vibhàvaþ /
abhinayastvatràpàïgàbhinayo nirdiùño 'dç÷à'iti /
ato 'tràbhilàùikaþ ÷çïgàrarasaþ sva÷abdàdibhiþ pa¤cabhirabhivyajyate /
evamanye 'pi rasà udàhàryàþ /
rasànàü bhàvànàü ca kàvya÷obhàti÷ayahetutvàt kiü kàvyàlaïkàratvamuta kàvyajãvitatvamiti na

tàvadvicàryate granthagauravabhayàt /
rasabhàvasvaråpaü càtra na vivecitamaprakçtatvàdbahuvaktavyatvàcca //


årjasvi-----

#<anaucityapravçttànàü kàmakrodhàdikàraõàt /
bhàvànàü ca rasànàü ca bandha årjasvi kathyate // UKss_4.5 //>#


kvacitkhalu rasabhàvànàü ÷àstrasaüvidaviruddhena råpeõopanibandhaþ kriyate, kvacittu tadviruddhena /
tatra yatra ÷àstrasaüvidaviruddhena råpeõa teùàmupanibandhastatra preyo 'laïkàro rasavadalaïkàra÷càbhihitaþ /
yatra tu tadviruddhatvaü tanmålakalokavyavahàraviruddhatvaü ca tadviùayàõàü rasabhàvanàmupanibandhe satyårjasvikàvyaü bhavati /
tatra hi ràgadveùamohakàraõakà anaucityena rasabhàvà upanibadhyante /
ata eva tatra svakalpanàparikalpitatvena årjaso balasya vidyàmànatvàdårjakhivyapade÷aþ /
'jyotsnàtamisre'tyatra urjasvi÷abdaþ (pà. a. 5 / 2 / 114) //
tasyodàharaõam /

tathà kàmo 'sya vavçdhe yathà himagireþ sutàm /
saügrahãtuü pravavçte hañhenopàsya satyatham // UKss_4.*5 //


atra sakalalokàti÷àyino bhagavato 'kçtavivàhakamàrãviùayatayà hañhasaügrahaþ ÷àstrasaüvidviruddhaþ pravçddharàgakàraõaku upanibaddhaþ /
tena årjastità /
tatra kàmo vavçdhe ityayaü ÷çïgàrasya sva÷abdaþ /
tasya ratiparipoùàtmakatvena kàmavçddhisvabhàvatvàt kàma÷abdastvetadantargataþ /
÷çïgàrasya yàsau sthàyibhåtà ratistasyàþ sva÷abdaþ himagireþ sutàmityàlambanavibhàvaþ /
hañhenetyanenàvegalakùaõo vyabhicàrãbhàvaþ pratipàditaþ /
apàsya satpathamiti tu mogaþ, saügrahãtuü pravçtta iti àïgako 'nubhàvaþ /
evamayamatra pa¤cabhiþ sva÷abdàdibhirurjasvilakùaõaþ ÷çïgàraþ såcitaþ /
evamanyeùvapi rasabhàveùårjasvi udàhàryam /

paryàyoktam----

#<paryàyoktaü yadanyena prakàreõàbhidhãyate /
vàcyavàcakavçttibhyàü ÷ånyenàvagamàtmanà // UKss_4.6 //>#


vàcakasyàbhidhàyakasya sva÷abdasya vçttirvyàpàro vàcyàrthapratyàyanam /
vàcyasya tvabhidheyasya vyàpàro vàcyàntareõa sahàkàïkùàsaünidhiyogyatàmàhàtmyàtsaüsargagamanam /
evaüvidha÷ca yo vàcyavàcakayorvyàpàrastamantareõàpi prakàràntareõàrthasàmarthyàtmanàvagamasvabhàvena yadavagamyate tatparyàyeõa svakaõñhànabhihitamapi sàntareõa ÷abdavyàpàreõàvagamyamànatvàt paryàyoktaü vastu /
tena ca svasaü÷leùava÷ena kàvyàrtho 'laïkiyate /
tasyodàharaõam----

yena lambàlakaþ sàsraþ karaghàtàruõastanaþ /
akàri bhagnavalayo gajàsuravadhåjanaþ // UKss_4.*6 //

so 'pa yena kçtaþ pluùñadehenàpyevamàkulaþ /
namo 'stvavàryavãryàya tasmai makaraketave // UKss_4.*7 //


atra lambàlakatvàdayaþ kàryaråpatvàt kàraõabhåtaü gajàsuravadhaü vàcyavàcakavyàpàràspçùñamapi gamayanti /
tena ca tathàvidhayà vicchittyà avagamyamànenàrthena te lambàlakatvàdayor'thà alaïkiyante /
tasmàtparyàyoktamalaïkàraþ //


samàhitam-----

#<rasabhàvatadàbhàsavçtteþ pra÷amabandhanam /
anyànubhàvaniþ÷ånyaråpaü yattatsamàhitam // UKss_4.7 //>#


iha rasabhàvànàü ÷àstrasamayàviruddhena tadviruddhena ca råpeõa dvaividhyamuktam /
tatra ye ÷àstrasamayàviruddhà rasabhàvàþ te rasabhàva÷abdenàtra

vivakùitàþ /
tadviruddhàstu tadàbhàsàþ /
teùàü rasabhàvànàü tadàbhàsànàü ca yà vçttiþ svà÷rayasaübandhàtmikà tasyàþ pra÷ame nibadhyamàne samàhitàlaïkàro bhavati /
tatra hi teùàü rasabhàvànàü samàdhànaü samàdhiþ parihàro bhavati /
samàhitamiti bhàve ktaþ /

nanu yadi tasminkàvye rasàdãnàü vçttiþ parihniyate, evaü sati pårvarasàdinivçttyà rasàdyantaropanibandhàdrasavadàdyalaïkàrànuprave÷aþ prasakta ityà÷aïkyoktaü---anyànubhàvaniþ÷ånyaråpamiti /
anyasya rasàdyantarasya ye 'nubhàvàdayaþ tairniþ÷eùeõa ÷ånyaü råpaü yasya tattathoktam /
yatra pårveùàü rasàdãnàü vàsanàyà dàróhyena teùåpa÷ànteùvapi rasàdyantaràõàü na svaråpamàvirbhavati, àvirbhavadapi và kàryava÷ena kenacittirodhãyate, tatra samàhitàlaïkàro bhavati /
tasyodàharaõam----

atha kàntàü dç÷aü dçùñvà vibhramàcca bhramaü bhråvoþ /
prasannaü mukharàgaü ca romà¤casvedasaükulam // UKss_4.*8 //

smarajvarapradãptàni sarvàïgàni samàdadhat /
upàsarpadgirisutàü giri÷aþ svastipårvakam // UKss_4.*9 //


samàdadhannije råpe 'vasthàpayan /
samàdadhadityabhyastatvànnumo 'pravçttiþ /
atra bhagavatà ÷çïgàrasya ye 'nubhàvàþ kàntadçùñyàdayasteùàmavahitthena àkàrapracchàdanàtmakena bhàvena tirodhànaü vihitam /
yaduktaü---svastipårvakamiti /
anena hyàkàratirodhànamupadar÷itam /

udàttam---

#<udàttamçddhimadvastu caritaü ca mahàtmanàm /
upalakùaõatàü pràptaü netivçttatvamàgatam // UKss_4.8 //>#


çddhiþ suvarõàdidhanasaüpattiþ /
tadyuktaü vastådàttam /
tena ca kàvyàrtho 'laükriyate /
tasyodàharaõam----

uvàca ca yataþ kroóe veõuku¤jarajanmabhiþ /
muktàphalairalaïkàraþ ÷abarãõàmapãcchayà // UKss_4.*10 //

pçùñyendranãlavaióåryapadmaràgamayairviyat /
÷irobhirullisvadyatra ÷ikharaü gandhamàdanam // UKss_4.*11 //

uttaropatyakà yasya pradhànasvarõabhåmayaþ /
mahànmarakatorvindhraþ pàdopàntaü ca saü÷ritaþ // UKss_4.*12 //

babhåva yasya pàtàlapàtinyàü saükùaye kùitau /
patanaü na tayà sàrdhamàyàmastu prakañyabhåt // UKss_4.*13 //


yasya evaüvidharåpatà himàrdrerbhavatã suteti saübandhaþ /
kroóaþ såkaraþ /
puùñyo maõivi÷eùaþ /
gandhamàdanaü parvatavi÷eùaþ /
upatyakàþ parvatàdhàravartino bhåmibhàgàþ /
pradhànaü svarõaü kàrtasvaràdi /
arvindhraþ parvataþ /
saükùayaþ

kalpàntaþ /
bhåmeradhogamanàdbhåmyà÷liùñasya prade÷asya bhåmiviviktatvàddhimavataþ kalpànte àyàmaþ prakañãbhåtaþ /
atra ratnàdisaübhàro nibaddhaþ /
tenedamudàttam /
tasya càlaïkàratvaü lokàti÷àyiratnàdikàryadhvananàt /
evametadçddhimadvastunibandhanenaikamudàttamuktam /

na kevalamçddhimadvastådàttaü yàvadarthapràptàvanarthaparihàre codyatànàü vipulà÷ayànàü ceùñitamapi, taduktam----
caritaü ca mahàtmanàmiti /
na ca vipulà÷ayaceùñite upanibadhyamàne tasya ÷çïgàràdirasapratipattihetutvàdrasavadalaïkàrànuprave÷o 'tra subhaõaþ /
vipulà÷ayaceùñatasyàtra vastvantaropalakùaõatvenàvàntaravàkyàrthãbhåtatvàt /
na khalpatra mahàpuruùaceùñitaü vàkyatàtparyagocaratàmanubhavati /
arathàntaropalakùaõaparatvàt /
yatra ca rasàstàtprayeõàva gamyante tatra teùàü vàkyavi÷ràntisthànatvena caturvargataditarapràptiparihàropàyabhåtasthàyibhàvaparipoùàtmanàsvàdyamànatvàdrasavadalaïkàro

bhavati /
tena kuto 'tra rasavadalaïkàragandho 'pi /
taduktam---upalakùaõatàü pràptaü netivçttatvamàgatamiti /
tasyodàharaõam-----

tasyàdikroóapãnàüsanigharùe 'pi punaþ punaþ /
niùkampasaya sthitavato himàrdrarbhavatã sutà // UKss_4.*14 //


atra himavataþ sthairye vàkyàrthãbhåte bhagavato varàhavapuùastrailokyoddharaõodyuktasya ceùñitaü vãrarasapratipattihetubhåtamavàntaravàkyàrthatvàdupalakùaõãbhåtam /
àdikroóa àdivaràhaþ /
evaü rasàntareùvapyupalakùaõãbhåteùådàhàryam //


÷liùñam-----

#<ekaprayatnoccàryàõàü tacchàyàü caiva bibhratàm /
svaritàdiguõairbhinnairbandhaþ ÷liùñamihocyate // UKss_4.9 //>#

#<alaïkàràntaragatàü pratibhàü janayatpadaiþ /
dvividhairartha÷abdoktivi÷iùñaü tatpratãyatàm // UKss_4.10 //>#


iha khalu ÷abdànàmanekàrthànàü yugapadanekàrthavivakùàyàü dvayã gatiþ arthabhedena tàvacchabdà bhidyante iti bhaññodbhañasya siddhàntaþ /
tatràrthabhedena bhidyamànàþ ÷abdàþ kecittantreõa prayoktuü ÷akyàþ kecinna /
yeùàü halasvarasthànaprayatnàdãnàü sàmyaü te tantreõa prayoktuü ÷akyante /
yatra tu halàmekatvànekatvaråpatvàtsvaràõàü codàttatvànudàttatvàdinà sthànànàü cauùñhyadantyauùñhatvàdinà prayatnànàü ca laghutvàlaghutvàdinà bhedasteùàü tantreõa prayogaþ kartuma÷akyaþ /
sàdhàraõaråpatvàttantrasya /
taduktam----
'sàdhàraõaü bhavettantram'iti /
evaü càvasthite ye tantreõoccàrayituü ÷akyante te ekaprayatnoccàryàþ /
tadbande satyartha÷leùo bhavati /
taduktam----
ekaprayatnoccàryàõàmiti /
tathà ye teùàmevaikaprayatnoccàryàõàü ÷abdànàü chàyàü sàdç÷yaü bibhrati tadupanibandhe ca ÷abda÷liùñam /
÷abdàntare uccàryamàõe sàdç÷yava÷enànuccàritasyàpi ÷abdàntarasya ÷liùñatvàt /
taduktam---tacchàyàü caiva bibhratàm /
svaritàdiguõairbhinnairbandhaþ ÷liùñamiti /
tathà---÷abdoktivi÷iùñaü tatpratãyatàmiti /
etacca ÷liùñaü dvividhamapyupamàdyalaïkàrapratibhotpàdanadvàreõàlaïkàratàü pratipadyate /
ato 'nenànavakà÷atvàt svaviùaye 'laïkàràntaràõyapodyante, teùàü viùayàntare sàvakà÷atvàt /
taduktam----
alaïkàràntaragatàü pratibhàü janayatpadaiþ /
dvividhairiti /
alaïkàràntaràõàmatra pratibhàmàtraü na tu padabandha ityarthaþ /
tadevaü ÷abda÷liùñamartha÷liùñaü ca lakùitam /
tasyodàharaõam---

svayaü ca pallavàtàmrabhàsvatkaraviràjinã /
prabhàtasandhyevàsvàpaphalalubdhehitapradà // UKss_4.*15 //

indukàntamukhã snigdhamahànãla÷iroruhà /
muktà÷rãstrãjagadratnaü padmaràgàïghripallavà // UKss_4.*16 //

apàrijàtavàrtàpi nandana÷rãrbhuvi sthità /
abindusundarã nityaü galallàvaõyabindukà // UKss_4.*17 //


na kevalaü tvaü himàdrerevaüvidhasya sutà yàvatsvayaü caivaüprakàreti ca ÷abdaþ /
atra bhagavatã kisalayavadàtàmrau

bhàsvantau dãptimantau yau karau hastau tàbhyàü viràjate /
prabhàtasandhyà tu pallavavadàtàmrairbhàsvata àdityasya karairmayåkhairviràjate /
atra cobhayatràpi halàdanàü sàmyam /
atastantreõoccàraõasaübhavàdayamartha÷leùaþ /
asvàpaphalalubdhe hitapradetyatra tu bhagavatãpakùe asvàpaü sukhenàptuü yanna ÷akyate phalaü tatra ye lubdhàstebhya ãhitamãpsitaü pradadàtãtyarthaþ /
prabhàtasandhyàpakùe tu svàpasya nidrànubhavasya yatphalaü ÷ramanivçttilakùaõaü tatra yo na lubdhaþ sandhyopàsanapravçttatvàttadviùayaü hitamadçùñaü samarpayatãtyevaüvidhetyarthaþ /
atra ca pårvasminpakùe aikapadyàt (pà. a. 6 / 2 / 144) thàthàdisvareõàntodàttatvam /
uttaratra punarasvàpaphalalubdhe iti hitapradeti ca anayorbhinnapadatvànnànàsvaratvam /
asvàpaphalalubdha ityasya "tatpuruùe tulyàrtheti"(pà. a. 6 / 2 / 2)

pårvapadaprakçtisvareõàdyutàttatvàt /
hitapradetyasya tu (pà. a. 6 / 2 / 144) yathàdisvareõàntodàttatvàt /
tenàtra svarabhedaþ /
asvàpeti akàrasya phalalubdhe iti ca ekàrasya ubhayoþ pakùayoryathàyogaü làghavàlàghavàbhyàü prayatnabhedo 'pi /
atastantreõoccàrayituma÷akyatà /
ekasmiüstvatra ÷abde samuccarite ÷abdàntarasya tatsàdç÷yàtpratipattiþ /
ato 'yaü ÷abda÷leùaþ /

etayo÷ca dvayorapyartha÷leùa÷abda÷leùayorupamàpratibhotpattihetutvam /
prabhàtasandhyà hyatropamànam /
bhagavatã upameyà /
iva÷abda÷copamànopameyabhàvaü dyotayati /
÷abdavyatirekeõa tu sàdhàraõo dharmor'thàdhikaraõo 'tra na vidyate /
tena neyamupamà apitu ÷leùa upamàpratibhotpattihetuþ /

indukàntamukhãtyatra bhagavatã candravatsundaraü mukhaü yasyàþ sà tathàvidhà /
tathà snigdhadãrghakçùõake÷ã /
muktà parityaktà a÷rãra÷obhà yayà sà tathàvidhà /
trailokyotkçùñà ca /
tathà padmavat kamalavat ràgo lauhityaü yayostathàvidhau pàdapallavau yasyàsatadråpà /
yadà tvasau bhagavatã råpakapratibhotpattinibandhanena ÷leùeõa trailokyodaravartimàõikyasaübhàraråpatayà råpyate tadà prakçtor'tha÷candrakàntendranãlamauktika÷obhàpadmaràgairavacchàditaråpatayà pratãyate, sàkùàdevaüvidharatnamayàvayavayogitvàt tribhuvanodaràntargataratnasamçddhiråpeti /
atra ca muktà÷rãrityatra svarabhedo vidyate /
bahuvrãhipakùe"bahuvrãhau prakçtyeti"pårvapadaprakçtisvaratvàt /
tatpuruùe tu samàsàntodàttatvàt /
÷iùñànàü tu ÷abdànàü svarabhedo nàsti /
prayatnagurutvàgurutve tu trijagadratna÷abdavyatirikteùu tattadvarõaviùayatayà vidyete /
tena tatra ÷abda÷leùatà /
trijagadratna÷abdasya tåbhayatràpi kasyacidvi÷eùasyàvidyamànatvàdartha÷leùatvam /
apàrijàtavàrtàpãtyatra bhagavatyajàta÷atrutvàdapagata÷atrusamåhavàrtà tadãyà ca ÷obhà sarvasya cittamàvarjayatãtyato nandanà ÷rãryasyàstathàvidhà /
udakamadhyavartitayà ca yo 'sau apsu udake pratabimbita industadvatsundarã /
nityaü ca galallàvaõyapravàhà /
yadà tvasau bhagavatã nandana÷rã÷abdasya devodyàna÷obhàlakùaõàrthàntaràbhidhàyatvàdråpakapritibhotpattinibandhanena ÷leùeõaitadbhàvamàpadyate tadà tatsamà÷rayatvena apàrijàtavàrtàpãtyàdipadaparyàlocanayà virodhapratibhàhetoraparasyàpi ÷leùasyàvirbhàvo bhavati /
na khalu devodyàna÷obhà avidyamànapàrijàtàkhyavçkùavi÷eùavçttàntà bhavati /
na càsau bhåmau tiùñhati /
abindusundarãtyatra tu bindubhiryasyàþ saundaryaü nàsti tasyàþ kathaü làvaõyabindavaþ prasareyuriti virodhapratapattihetuþ ÷leùaþ /
apàrijàtavàrtàpãtyatràpyapagatà arijàtavàrteti bahuvrãhau prakçtyeti pårvapadaprakçtisvaratvam /
tatpuruùapakùetvantodàttatvam /
abindusundarãtyatra abinduvatsandarãtyupamànatvà "tatpuruùe tulyàrtho"tyabindu÷abdasya prakçtisvaraþ /
tasya ca saptamyantapårvapadatvàdanenaiva såtreõa prakçtisvareõàdyudàttatvam /
abindusundarãtyatra tvavyayatvànna¤aþ pårvapadaprakçtisvaratvena tadeva /
tenàtra svarabhedasyàbhàvaþ /
prayatnabhedakçtàttu cakàravaicitryàcchabda÷leùatà //


iti mahà÷rãpratãhàrenduràjaviracitàyàmudbhañàlaïkàrasàrasaügrahalaghuvçttau caturtho vargaþ //


_______________________________________________________________________________



5


atha pa¤camo vargaþ /


#<apahnutiü vi÷eùoktiü virodhaü tulyayogitàm /
aprastutapra÷aüsà ca vyàjastutividar÷ane // UKss_5.1 //>#

#<upameyopamàü caiva sahoktiü saükaraü tathà /
parivçttiü ca jagaduralaïkàrànpare giràm // UKss_5.2 //>#


apahnutiþ-----

#<apahnutirabhãùñà ca ki¤cidantargatopamà /
bhåtàrthàpahnavenàsyà nibandhaþ kriyate budhaiþ // UKss_5.3 //>#


yatra bhåtaü vidyamànamupameyalakùaõamarthamapahnutyopamànaråpàropeõopamànopameyabhàvo.......................... tiralaïkàraþ /
atra ca pràkaraõikasya

vidyamànasyàrthasya ...............................yadvidyamàno 'sphuñena råpeõopamànopameyabhàva÷cakàstãtyuktam----
ki¤cidantargatopameti /
tasyà udaharaõam-----

etaddhi na tapaþ satyamidaü hàlàhalaü viùam /
vi÷eùataþ ÷a÷ikalàkomalànàü bhavàdç÷àm // UKss_5.*1 //


atra pràkaraõikasya tapasaþ svaråpamapahnutya hàlàhalaviùavi÷eùaråpatàdhyàropeõa tatsàdç÷yamavagamitam /
taccàtra hàlàhalaviùasàdç÷yamupameyasyàpahnutatvànna sphuñaråpam /
hàlàhalàkhyo viùabhedo yaþ ÷ãghraü vyàpàdayati /

vi÷eùoktiþ-----

#<yatsàmagrye 'pi ÷aktãnàü phalànutpattibandhanam /
vi÷eùasyàbhidhitsàtastadva÷eùoktirucyate // UKss_5.4 //>#


÷aktãnàü kàrakàõàü sàmagrye 'pi avikalatve yaþ kriyàphalasya ki¤cidvi÷eùamavagamayitumanutpatterupanibandhaþ sà vi÷eùoktiþ /
tasyà÷ca dvaubhedau /
kvacitkhalu kàraõasàmagrye 'pi yatkàryaü notpadyate tasyànutpattau svakaõñhena nimittamupàdãyate, kvacittvarthasàmarthyàdavagamyate tadàha---

#<dar÷itena nimittena nimittàdar÷anena ca /
tasyà bandho dvidhà lakùye dç÷yate lalitàtmakaþ // UKss_5.5 //>#


adar÷anamanupàdànam /
tatra dvitãyasya bhedasyodàharaõam-----

maharddhini gçhe janma råpaü smarasuhçdvayaþ /
tathàpi na sukhapràptiþ kasya citrãyate na dhãþ // UKss_5.*2 //


atra dhanasaübhàrayogaþ suråpatvaü yauvanaü ceti yànyetàni sukhapràptau kàraõànyavikalàni tatsadbhàve 'pi kriyàphalabhåtàyàþ sukhapràpteranutpattirupanibaddhà /
pårvoktànàü sukhahetånàü vismayavibhàvanàtmakavi÷eùakhyàpanàya /
atra ca nimittaü khakaõñhenànupàttamapyarthasàmarthyàdavagamyate /
vidhivaidhuryàdiråpa÷abdo 'tra ÷arãrasya råpamàtràvyabhicàritvàdråpaprakarùatàtparyeõopàttaþ /
smarasuhçdvayo yauvanam /
yauvane hi manmathàbhimukhãbhavati /
àdyabhedodàharaõaü tu----

itthaü visaüùñhulaü dçùñvà tàvakãnaü viceùñitam /
nodeti kimapi praùñu satvarasyàpi me vacaþ // UKss_5.*3 //


atra pra÷natvaràlakùaõakàraõasadbhàve 'pi pra÷navacaso 'nutpattirupanibaddhà /
tayà ca pra÷navacanakàraõasya vismayavibhàvanàkhyo vi÷eùo 'vagamyate /
atra ca nimittaü bhagavatãgativisaüùñhulaceùñitadar÷anaü svakaõñhenopàttam //


virodhaþ-----

#<guõasya và kriyàyà và viruddhànyakriyàvacaþ /
yadvi÷eùàbhidhànàya virodhaü taü pracakùate // UKss_5.6 //>#


yatra kavinà guõasya và kriyàyà và athavà dvirvà÷abdasyopàttatvàt dravyasya viruddho 'nyaþ padàrthaþ sajàtãyo vijàtãyo và vacasà svapratibhàprasåtena varõanikàtmanà kriyate ka¤cidvi÷eùamavagamayituü sa virodhàkhyo 'laïkàraþ /
guõakriyàdravyàõàmutprekùàlaïkàralakùaõavyàkhyànasamaye svåråpamuktam /
kriyà kàraõamutpàdanaü, ttpradhànaü vacaþ kriyàvacaþ /
kavipratibhayà khalu puràõaprajàpatinirmita÷uùkaparuùapadàrthavilakùaõàþ sarasàþ padàrthàþ abhinavà eva nirmãyante /
ataþ kriyàvaca ityuktam /
tasyodàharaõam----

yadvà màü kiü karomyeùa vàcàlayati vismayaþ /
bhavatyàþ kvàyamàkàraþ kvedaü tapasi pàñavam // UKss_5.*4 //


atra yadetatpårvamupakràntaü vaco me nodetãti tasyàkùepo yadvetikçtaþ /
kiüvà karomi vismayavàcàlitaþ san bravãmi bhavatyàþ kvate /
eùa vismayo màü vàcàlayatãti saübandhaþ /
atràkçteþ sukumàràyàþ pàñavasya ca kañhinakàyasàdhyasya virodho bhagavatãniùñhatvenopanibaddhaþ /
tena ca vismayavibhàvanàkhyo vi÷eùo 'tra khyàpyate /
ayaü càsiddhasvabhàvadharmaniùñhatvàdguõavirodhaþ /
evaü sàdhyasvabhàvadharmaniùñhe 'pi kriyàvirodhe udàhàryam /
tathà dravyavirodhe guõakriyàvirodhe guõadravyavirodhe kriyàdravyavirodhe ca //


tulyayogità-----

#<upamànopameyokti÷ånyairaprastutairvacaþ /
sàmyàbhidhàyi prastàvabhàgbhirvà tulyayogità // UKss_5.7 //>#


aprastutànàmeva và yatra sàmyamabhidhãyate sà tulyayogità /
ata eva pràkaraõikàpràkaraõikobhayàrthaniùñhatvàbhàvàttatropamànopameyokti÷ånyatvaü prastàvabhàgbhiþ prastutaiþ sàmyàbhidhàyi vaca iti saübandhaþ /
tasyàþ pårvabhedasyodàharaõam-----

tvadaïgamàrdavaü draùñuþ kasya citte na bhàsate /
màlatã÷a÷abhçllekhàkadalãnàü kañhoratà // UKss_5.*5 //


tvaccharãrasaukumàryadar÷inaþ kasyeva cetasi màlatyàdãnàü kàñhinyaü na bhàsata ityarthaþ /
atra màlatyàdãnàmapràkaraõikànàmevàrthànàü kañhoratvalakùaõaü sàmyamupanibaddham /
draùñuriti tçn /
tadyoge ca tvadaïgamàrdavamiti "na lokàvyayaniùñhe'ti ùaùñhãniùedhaþ /

dvitãyabhedasyodàharaõam----

yogapañño jañàjàlaü tàravãtvaïmçgàjinam /
ucitàni tavàïgasya yadyamåni taducyatàm // UKss_5.*6 //


atra pràkaraõikànamapi yogapaññàdãnàü bhagavatã÷arãre saüspar÷anaucityalakùaõaþ samàno dharmo nibaddhaþ /
tàravãtvak valkalam /
aïgasya ÷arãrasya /

aprastutapra÷aüsà----

#<adhikàràdapetasya vastuno 'nyasya yà stutiþ /
aprastutapra÷aüseyaü prastutàrthanubandhinã // UKss_5.8 //>#


adhikàràdupavarõanàvasaràdapagatasya pràkaraõikàdaparasya vastuno yatropanibandhaþ sà aprastutapra÷aüsà /
na caivamapi tasyà unmattapralàpaprakhyatà, yataþ sà kenacitsvàjanyena prastutamarthamanubadhnati /
taduktam---prastutàrthànubandhinãti /
tasyà udàharaõam-----

yànti svadeheùu jaràmasaüpràptopabhoktçkàþ /
phalapuùparddhibhàjo 'pi durgade÷avana÷riyaþ // UKss_5.*7 //


atra kçcchreõa gantuü ÷akyate yasminde÷e tadgatakànanànàü ÷obhà apràkaraõikya eva svadehajarjaratayopavarõitàþ /
tàbhi÷ca sàdç÷yaü svàjanyena bhagavatãceùñitamupameyabhåtaü evaüvidharåpatayàvagamyate /
durgeti "suduroradhikaraõa"iti óapratyayaþ //


vyàjastutiþ----

#<÷abda÷aktisvabhàvena yatra nindeva gamyate /
vastutastu stuti÷ceùñà vyàjastutirasau matà // UKss_5.9 //>#


yatra ÷abdànàmabhidhàyakànàü yà ÷aktirarthapratyàyanautsukyaü tasyà yaþ svabhàvo niyatàrthaniùñhatvàtmakastena nindà gamyate iva natvasau nindaiva /

padàrthaparyàlocanasàmarthyotthàyàü stutau vàkyàrthãbhåtàyàmavàntaravàkyàrthatvàt /
ata evàha----
vastutastu stuti÷ceùñeti /
vastuta ityarthasàmarthyàdityarthaþ /
tatra vyàjastutirnàmàlaïkàro bhavati /

nindàvyàjena hi sà stutiþ /
ato vyàjastutiþ /
tasyà udàharaõam-----

dhigananyopamàmetàü tàvakãü råpasaüpadam /
trailokye 'pyanuråpo yadvarastava na labhyate // UKss_5.*8 //


atra yadetaddhigvàdopahatatvaü råpasaüpadaþ sàkùàcchabdavyàpàreõa spçùñaü na tatsvàtmaparyavasitaü, arthasàmarthyotthalokottarabhagavatãråpotkarùapratipàdanaparyavasitatvàt /
atastasyàvàntaravàkyàrthatà /
teneyaü vyàjastutiþ /
nindàvyàjena råpotkarùasya ståyamànatvàt /
dhigananyopamàmi "tyubhasarvatasoþ kàrye"ti dvitãyà //


vidar÷anà----

#<abhavanvastusaübandho bhavanvà yatra kalpayet /
upamànopameyatvaü kathyate sà vidar÷anà // UKss_5.10 //>#


yatra padàrthànàü saübandhaþ svayamanupapadyamànaþ sannupamànopameyabhàve paryavasyati athavà upamànopameyabhàvakalpanayà svàtmànamupapàdayati tatra vidar÷anà, vi÷iùñasyàrthasya upamànopameyabhàvàtmakasyopadar÷anàt /
tasyà udàharaõam----

vinocitena patyà ca råpavatyapi kàminã /
vidhuvandhyavibhàvaryàþ prabibharti vi÷obhatàm // UKss_5.*9 //


vidhu÷candraþ /
vibhàvarã ràtriþ /
atra rajanikararahitavibhàvarãvi÷obhatvasya yadetatkarmatvaü tatkàminãkartçkàyàü bharaõakriyàyàü na samanvayaü gacchati /
na hyanyasya saübandhinãü vi÷obhàmanyo bibharti /
ataþ padàrthasamanvayasyàtrànupapattiþ /
upamànopameyabhàvastvatra vàkyàrthavi÷ràntisthànaü kçùõaràtrivadvi÷obhatàü bibhartiti /
evametadbhavati vastvasaübandhe upamànopameyabhàvakalpanàyàmudàharaõam /
yatra tu padàrthasamankya upamànopameyabhàvakalpanayà svàtmànamupapàdayati tasya vidar÷anàbhedasyodàharaõamudbhañapustake na dç÷yate /
tasya tu bhàmahodatamidamudàharaõam---

ayaü mandadyutirbhàsvànastaü prati yiyàsati /
udayaþ patanàyeti ÷rãmato bodhayannaràn //
iti

tatra prathamodayasamayavijçmbhamàõasvakàntirahitasaya bhàsvato yadetadastamayaunmukhyaü tadupetasya ÷rãmataþ prayojyakartén prati pàtàvasànodayakarmake 'vabodhe tatsamarthàcaraõalakùaõaü hetukartçtvamupanibaddham /
tathàvidhaü khalu bhàsvantaü pa÷yantaþ ÷rãmanto budhyante bhàsvata iva sarvasyodayaþ pàtàvasàna iti /
tàü÷càsau tathàvabudhyamànàn svàvasthopadar÷anena prayuïkte yathà mamàyamudayaþ pàtàvasànastathà bhavatàmapãti /
atra ca preùaõàdhyeùaõayorabhàvàttatsamarthàcaraõalakùaõa eva prayojakavyàpàraþ kàrãùo 'dhyàpayati bhikùà vàsayatãti yathà /
tena ca prayojyaprayojakabhàvena svàtmànamupapàdayitumupamànopameyabhàva àkùiptaþ he ÷rãmanto yathà mamàyamudayaþ patanàya tadvadbhavatàmapãti yåyaü budhyadhvamiti /
tenàtra prayojyaprayojakabhàvalakùaõena padàrthasamanvayena svàtmopapàdanàyopamànopameyabhàvasyàkùepàt dvitãyo vidar÷anàyà bhedaþ //


saükaraþ----

sa ca caturvidhaþ saüdeha÷abdàrthavartyalaïkàraika÷abdàbhidhànànugràhyànugràhakabhedena /
tatra saüdehasaükarastàvat---

#<anekàlaïkriyollekhe samaü tadvçttyasaübhave /
ekasya ca grahe nyàyadoùàbhàve ca saükaraþ // UKss_5.11 //>#


anekasyàlaïkàrasyollekhe cetasyupàrohe saüdehasaükaro bhavati, na tveka÷abdàbhidhànasaükaràdàvapi anekàlaïkàrollekhaþ saübhavati /
yathà---

muràrinirgatà nånaü narakapratipanthinã /
tavàpi mårghni gaïgeva cakradhàrà patiùyati //


atra hyupamànopameyabhàvastatpratibhàhetu÷ca ÷leùo 'nekàlaïkàra ullikhyate /
upamànopameyabhàve tàvat

gaïgopamànam /
cakradhàrà upameyà /
muràrinirgatatvaü sàdhàraõo dharmaþ /
÷leùastvatra narakapratipanthi÷abdàdàtmànaü labhate /
ekatra hi narako dànavaþ /
aparatra tvavãcyàdiþ /
etau ca dvàvalaïkàràvekasminniva÷abde 'nupravi÷ataþ /
na hyupamànopameyabhàvastatpratibhàheturvà ÷leùaþ samàsàdyabhàve iva÷abdàdimantareõa svaråpaü pratilabhate /
tenàtra dvàvalaïkàrà vekasminvàcake iva ÷abde 'nupraviùau /
yadi cànekàlaïkàrollekhe sati saüdehasaükarastata evamàdàvapyanekàlaïkàrollekhasya saübhavàtsaüdehasaükaraprasaïga ityà÷aïkyoktam---samaü tadvçttyasaübhava iti /
tasyànekasyàlaïkàrasya samaü yugapadyadi vçttirvyàpàro 'laïkàryàlaïkaraõàtmako na saübhavatãtyarthaþ /
pårvokte tådàharaõe muràrinirgateti sàdhàraõadharmopàdànànnarakapratipanthinãti ca ÷leùapadopadar÷anànnànekasyàlaïkàrasya yugapadvçtterasaübhavaþ /
tena tatra na saüdehasaükaratà /

nanu yadyanekàlaïkàrolleke yugapadvçttyasaübhave ca saüdehasaükaratvam /
eva sati yatra pratibhàmàtreõànekasminnalaïkàre ullikhyamàne yasya sàdhakaü pramàõamasti sa upàdãyate /
yasya tu bàdhakaü pramàõaü vidyate sa tyajyate /
tatràùyanekàlaïkàrollekhasya samaü tadvçttyasaübhavasya ca saübhavàtsaüdehasaükaratvaü prasajjatãtyà÷aïkyoktam---ekasya ca grahe nyàyadoùàbhàve ceti /
nyàyaþ sàdhakaü pramàõam /
doùo bàdhakaü pramàõam /
yatrànekàlaïkàrollekhe yugapadvçttyasaübhave ca ekatarasya grahaõe sàdhakabàdhake pramàõe samastavyastatayà na vidyete tatra saüdehasaükaraþ /
tena nàniùñaprasaïgaþ /
tathàhi---yatra sàdhakabàdhake pramàõe sàmastyena vidyate tatra yasya sàdhakaü pramàõamasti tasyopàdànàdbàdhakasya pramàõopetasya ca tyàgàdekasya grahaõaü bhavati /
yatràpi sàdhakabàdhakapramàõayorvaiyastyenànyatarasya vidyamànatà tatràpi pratibhollikhyamànànekàlaïkàramadhyàtsàdhakapramàõopetasyopàdànàtpramàõa÷ånyasya copekùyatvàt, tathà bàdhakapramàõopetasya parityàgàttditarasya ca pårvollikhitasya pàri÷eùyeõopàdànàdekasya graho bhavati /
yatra tu sàdhakabàdhakapramàõàbhàvastatra saüdeha eva /
evamayaü saüdehasaükaro lakùitaþ /
tasyodàharaõam----

yadyapyatyantamucito varenduste na labhyate /
tathàpi vacmi kutràpi kriyatàmàdaro nare // UKss_5.*10 //


atra varenduriti vara eva induþ, vara induriveti råpakasamàsopamayordvayoralaïkàrayorullekhaþ /
na ca tasyànekasyàlaïkàrasya yugapadvçttiþ saübhavati /
ekàlaïkàrasaü÷rayeõaivàlaïkàrasya kçtakçtyàtvàt /
na càtra dvayormadhyàdekatarasya grahaõàya sàdhakabàdhakapramàõayogaþ. sàdhakaü hi pramàõaü vidyamànaü vidhimukhenàlaïkàraü j¤àpayet /
tathà bàdhakamapi prahàtavyàlaïkàraniùedhamukhenopàdeyamalaïkàraü pårvollikhitaü pàri÷eùyàdupàdeyatayà pratipàdayati /
atra tu dvayoþ sàdhakabàdhakapramàõayorabhàvàtsaüdehaþ /
tena saükaro 'laïkàraþ /

÷abdàrthavartyalaïkàrastu-----

#<÷abdàrthavartyalaïkàrà vàkya ekatra bhàsinaþ />#
#<saükaro và>#

yatraikasminvàkye ÷abdavartinor'thavartina÷càlaïkàràþ saüsargamupayànti sa ÷abdàrthàlaïkàraþ /
tasyodàharaõam----

itthaü sthitirvaràrthà cenmà kçthà vyarthamarthitàm /
råpeõa te yuvà sarvaþ pàdabaddho hi kiïkaraþ // UKss_5.*11 //


varàrthà bhartrarthà /
kiïkaro dàsaþ /
atra thakàropanibaddho 'nupràsàtmakaþ ÷abdàlaïkàraþ /
arthàlaïkàra÷càrthàntaranyàso vidyate /
tathàhi---atra màkçthà vyarthamarthitàmityupàditsiter'the 'rthitvasyàkaraõaü yadupanibaddhaü tadanupapadyamànatayà saübhàvya tatsamarthanàyoktaü 'råpeõa te yuvà sarvaþ pàdabaddho hi kiïkara'iti /
yo guõotkarùa÷àlã sa nàrthayate, apitvarthyate yathà ratnàdi /
tvaü ca råpavattvàdguõotkarùa÷àlinã /
tasmàdupàditsiter'the

tavàrthitvamayuktamiti /
tenàyaü ÷abdàrthavartyalaïkàrasaükaraþ //

eka÷abdàbhidhànasaükarastu /

#<ekavàkyàü÷aprave÷àdvàbhidhãyate // UKss_5.12 //>#

ekasminvàkyàü÷e vàkyaikade÷e yatrànekasyàlaïkàrasyànuprave÷aþ sa eka÷abdàbhidhànasaükaraþ /
tasyodàharaõam----

maivamevàssva sacchàyavarõikà càrukarõikà /
ambhojinã citrasthà dçùñimàtrasukhapradà // UKss_5.*12 //


atropamàlaïkàra upamàpratibhotpattihetubhåta÷ca ÷leùa ityetau dvàvalaïkàràvekasminvàkyàü÷e iva÷abde 'nupraviùñau /
tathàhi---ambhojinã upamànam, gaurã upameyà, dçùñimàtrasukhapradatvaü sàdhàraõo dharmaþ ityupamà /
sacchàyavarõikà càrukarõiketi ÷leùaþ /
ambhojinyàü hi varõà ràjavartàdayaþ gauryàü tu gauratvam /
ambhojinyàü karõikà kamalamadhvarttibãjako÷aþ /
gauryàü tu càrå karõau /
kapåcàtra samàsàntaþ /
tenàyaü ÷leùaþ /
etau ca dvàvalaïkàrà vekasminvàkyàü÷e iva÷abde 'nupraviùñau /
tenàyameka÷abdàbhidhànasaükaraþ //


anugràhyànugràhakasaükarastu----

#<parasparopakàreõa yatràlaïkçtayaþ sthitàþ /
svàtantryeõàtmalàbhaü no labhante so 'pi saükaraþ // UKss_5.13 //>#


yatrobhayorupamànopameyayoþ parasparamupamànopameyabhàvastatropameyopamà /
upameyenopamànasyopamànàt /
nanu ca pràkaraõikaü sàmyàbhidhànasaübandhi upameyaü /
apràkaraõikaü upamànaü /
yadi càtropameyasyopamànatvamabhidhãyate, evaü

sati tasya pràkaraõikatvaü vyàhanyate ityà÷aïkyoktam---pakùàntarahànigàmiti /
nàtropamànopameyabhàve tàtparyaü kintu etadeva dvayamevaüvidhaü vidyate, na tvanyadetayoþ sadç÷aü vastvantaraü vidyate iti /
ata÷ca etatpakùadvitayavyatiriktasya pakùàntarasyàtra hànervivakùitatvàt parasparamupamànopameyabhàvo na duùyatãti tasya pakùàntarahànau pratapàdyàyàmavàntaravàkyàrthatvenàvasthànàt, varaü viùaü bhakùaya mà càrasya gçhe bhuïkthàþ itivat /
atra hi viùabhakùaõaü na vidhãyate /
durjanagçhe bhojanaparivarjanatàtparyàt /
evamihàpyupamànopameyabhàvasyàvivakùàpakùàntarahànau tàtparyàt /
tasyà udàharaõam---

hareõeva smaravyàdhastvayànaïgãkçto 'pi san /
tvadvapuþ kùaõamapyeùa dhàrùñyàdiva na mu¤cati // UKss_5.*13 //

atra dhàrùñyàdi na mu¤catãti yàsàvutprekùà sà hareõeva smaravyàdhastvayànaïgãkçto 'pi sannityupamàpratibhotpattihetu÷leùava÷ena svaråpaü pratilabhate /
anaïgãkçto hi anaïgatvama÷arãratvamàpàditaþ anårãkçta÷ca /
ya÷cànårãkçtaþ kùaõamapi na mu¤cati tatra dhàrùñyaü hetutayotprekùituü ÷akyate /
tena ÷leùava÷enàtrotpreksà àsàditasvabhàvà /
atoyamanugràhyànugràhakasaükaraþ /

evamayaü caturvidhaþ saükaro nànàlaükàragatavikalpavyavasthàsamuccayàïgàïgibhàvasamà÷rayaõenàbhihitaþ /
tatrànekàlaükàravikalpàtsaüdehasaükaraþ /
nibhinnàdhàratvena ÷abdàrthavartinolaükàrayoravasthànàdvyavasthàsamà÷rayaþ ÷abdàrthavartyalaükàrasaükaraþ /
eka÷abdàbhidhànasaükare tu samuccayenànekolaükàra ekasminvàkyàü÷e ivàdàvanupravi÷ati /
anugràhyànugràhakasaükare tvanakasyàlaükàrasyàïgàïgibhàvaþ /
ato vikalpa-vyavasthà-samuccayàïgàïgibhàvasaü÷rayà ete catvàraþ saükarabhedàþ /


upameyopamà---


#<anyonyameva yatra syàdupamànopameyatà /
upameyopamàmàhustàü pakùàntarahànigàm // UKss_5.14 //>#


yatrobhayorupamànopameyayoþ parasparamupamànopameyabhàvas tatropameyopamà /
upameyenopamànasyopamànàt /
nanu ca pràkaraõikaü sàmyàbhidhànasaübandhi upameyam aprakaraõikamupamànam /
yadi càtropameyasyopamànatvam abhidhãyate evaü sati tasya pràkaraõikatvam vyàhanyate ityà÷aïkyoktam -- pakùàntarahànigàmiti /
nàtropamànopameyabhàve tàtparyaü kiütu etadeva dvayamevaüvidhaü vidyate na tvanyadetayoþ sadç÷aü vastvantaraü vidyata iti /
ata÷ca etat pakùadvitayavyatiriktasya pakùàntarasyàtra hànervivakùitatvàt parasparamupamànopameyabhàvo na duùyatãti /
tasya pakùàntarahànau pratipàdyàyàmavàntaravàkyàrthatvenàvasthànàt -- varaü viùaü bhakùaya mà càsya gçhe bhuktvà -- itivat /
atra hi viùabhakùaõaü na vidhãyate durjanagçhe bhojanaparivarjanatàtparyàt /
evamihàpyupamànopameyabhàvasyàvivakùà pakùàntarahànau tàtparyàt /


÷iràüsi païkajànãva vegotpàtayato dviùàm /
àjau karopamaü cakraü yasya cakropamaþ karaþ // UKss_5.*14 //


atra yasyetyupàttsya tvatkçte so 'pi vaikuõñha ityatra tacchabdasamanvayenà kàïkùàvicchedo bhaviùyate /
uttareùvapi ca ÷lekeùu tenaiva yacchabdàrtho niràkàïkùã kàryaþ /
atra karacakrayoþ parasparamupamànopameyabhàvaþ /
sàdhàraõa÷càtra dharmaþ atitvaritatvena ÷atru÷iro 'vakartanam /
eùa càtropamànopameyabhàvaþ upamànàntaràbhàve paryavasitaþ /
yadi parametayoreva parasparamupamànopameyabhàvaþ syàdanyatve tayorupamànaü nàstãti //


sahoktiþ---

#<tulyakàle kriye yatra vastudvayasamà÷rite /
padenaikena kathyete sà sahoktirmatà satàm // UKss_5.15 //>#


yatra vastudvayasamavete dve kriye padenaikena tantravçttyà kathyete tatra sahoktirnàmàlaïkàro bhavati /
nanu 'saüjahàra ÷aratkàlaþ'ityàdàvapi dãpake padenaikena vastudvayasamavete dve kriye kathyete /
ata÷ca tatràpi sahoktitvaü pràpnotãti àsaïkyoktam---tulyakàle iti /
yatra sahàdinà padena tulyakàlatàmavagamya vastudvitayasamà÷rite dve kriye kathyete tatra sahoktitvam /
na caivaü dãpaka iti nàtivyàptiþ /
sahàdinà ca ÷abdena yugapatkàlatàyàmavadyotyamànàyàü dvaya gatiþ /
kadàcitkhalu yayoþ kriyayostulyakàlatà te kriye tulyakakùatayà svà÷rayavi÷ràntatvenàbhidhãyete, yatà devadattyaj¤adattau saha bhu¤jàte iti kadàcittvekà÷rayavi÷ràntàyàü kriyàyàmabhihitàyàü sahàdyarthaparyàlocanàsàmarthyàdaparasyà÷rayasya kriyàsaübandho 'vagamyate, yathà devadatto yaj¤adattena saha bhåïkta iti /
tatreha dvitãyà gatirà÷rãyate /
÷àbdena råpeõaikatra kriyàsaübandhasya pratãtasyàparatràrthena råpeõonnãyamànatvena vakrabhaõite sadbhàvàt /
evaüvidhasya yatraiva ÷obhàti÷ayavidhàyitvaü tatraiva sahokteralaïkàratà na sarvatreti draùñavyam /
tasyà udàharaõam----

dyujano mçtyunà sàrdhaü yasyàjau tàrakàmaye /
cakre cakràbhidhànena praiùyeõàptamanorathaþ // UKss_5.*15 //


yasya praiùyeõa iti saübandhaþ /
atra mçtyordyujanasya ca manorathàvàptikaraõalakùaõe dve kriye padenaikenokte cakre 'vàptamanoratha iti /
yadyapyavàptamanoratha iti cakra iti ca suptióantatvabhedena padadvitvaü tathàpi kriyàpadadvitayopàdànavyàvçttervavakùitatvàtpadenaikeneti na virudhyate /
athavà cakre iti karoti kriyà sàmànyabhåtà vi÷eùamantareõàparyavasyantã manorathàvàptilakùaõaü vi÷eùaü garbhãkaroti /
ata÷càtra satyapyanekapadatve ekapadãbhàva iva prakà÷ate /
tena ekena padenetyuktam /
sàrdhaü ÷abda÷càtra tulyakàlatàmavadyotayati /
yasya praiùyeõàj¤àkàriõà cakrasaüj¤akena kartçbhåtena mçtyunà sàrdhamapçthakkàlatayà dyujana àptamanorathaþ kçta iti /
anekalokakavalãkaraõànmçtyormanorathàvàptiþ, dyujanasya ca ÷atruvinà÷àt //


parivçttiþ-----

#<samanyånavi÷eùñaistu kasyacitparivartanam /
arthànarthasvabhàvaü yatparivçttirabhàõi sà // UKss_5.16 //>#


kasyacidvastuno vastvantareõa parivartanaü parivçttiþ /
sà ca trividhà /
parivartanakàrakàõàü parivartanãyena saha samatvànnyånatvàdadhikatvàcca /
tadidamuktam--samanyånavi÷iùñairiti /
tatra yasyàþ samor'thaþ parivartyate tasyà anarthasvabhàvatà /
artha÷abdena hi upàdeyo 'ptho 'bhidhãyater,'thyate 'sàviti kçtvà /
yatra ca sàmyaü tabhàrthanãyatvaü nàsti /
tenàrthyatvàbhàvànugamàttatrànarthatvamabhidhãyate /
atastatrànarthasvabhàvaü parivartanam /
yatràpa ca nikçùñaparigraheõotkçùñaparityàgaþ kriyate, tatràpyanarthasvabhàvatà /
upàdeyaviparãtasyopàdànàt /
arthapratipakùo hyatrànarthaþ /
adharmànçtavat /
yatà hyadharmànçta÷abdàbhyàü nottarapadàrthràbhàvamàtramabhidhãyate, nàpyuttarapadàrthatulyor'thaþ, kiü tarhi etatpratipakùasyaivàbhidhànaü, evamihàpyanartha÷abdena arthapratipakùasyaivàbhidhanam /
yathà anartho vairiõàmàpatita ityevamàdau /
tena yatrotkçùñena nikçùñaþ parigçhyate tatra duþkhahetutvàdarahthapratipakùatvenànarthakhabhàvatà /
yatra tu nikçùñenotkçùñaþ parigçhyate tatrotkçùñasya sukhahetutvenopàdeyatvàdarthasvabhàvatà /
tadidamuktam---arthànarthasvabhàvamiti /
tatra samaparivçtterudàharaõam---

uro datvàmaràrãõàü yena yuddheùvagçhyata /
hiraõyàkùavadhàdyeùu ya÷aþ sàkaü jaya÷riyà // UKss_5.*16 //


atra urodànena utsàho lakùyate ya÷càtra lakùyamàõàsyàrthasyotsàhasyopàyatayà pratãyate /
abhidheyor'tho vakùaso dànaü nàma yo hi yatra vakùa udyamayati sa tatrotsahata iti tatpratibhàvacchàditasyotasàhasya pratitiþ tadapekùayà samena samasya parivartanam /
uroya÷asoþ samatvàt /

nyånaparivçttestådàharaõam----

netroragabalabhràmyanmandaràdri÷ira÷cyutaiþ /
ratnairàpårya dugdhàrbdhi yaþ samàdatta kaustubham // UKss_5.*17 //


netrabhåta urago vàsukiþ /
atra--kaustubhasyotkçùñasya nikçùñaratnaparatyàgena grahaõànnikçùñenotkçùñasya parivartanam /

vi÷eùñaparivçttestådàharaõam----

yo balau vyàptabhåsãmna makhena dyàü jigãùati /
abhayaü svargasadmabhyo datvà jagràha kharvatam // UKss_5.*18 //


bhåsãmà pçthivyà avadhiþ /
makho yaj¤aþ /
atra abhayenotkçùñena nikçùñasya kharvatvasya hrasvatvasya parivartanaü abhidheyàpekùayà

pårvatarodàharaõavatpratibhàti /
tàtparyàrthàpekùayà tu neyaü parivçttiþ /
cattaddevebhyaþ abhayaü pratij¤àtaü tadupàyabhåtàyà vàmanaveùeõa svarvatàyàþ parigçhãtatvàt /


iti màha÷rãpratãhàrenduràjaviracitàyàmudbhañàlaïkàrasàrasaügrahaladhuvçttau pa¤camo vargaþ //


_______________________________________________________________________________


6


atha ùaùñho vargaþ /

#<ananvayaü sasaüdehaü saüsçùñiü bhàvikaü tathà /
kàvyadçùñàntahetå cetyalaïkàrànpare viduþ // UKss_6.1 //>#


atra iti÷abdasya vakùyamàõaü yadananvayàdilakùaõaü tadupakùepàrthatvena prayogànnànanvayàdisvaråpaparàmar÷àrthatvam /
ityevaü vakùyamàõalakùaõakatvenànanvayàdãnalaïkàrànvidurityarthaþ /
ityevaü vakùyamàõalakùaõakatvenànanvayàdãnalaïkàrànvidurityarthaþ /
ato vedanakriyàkarmatvàdananvayamityàdau dvitãyà /
kàvyadçùñàntahetå cetyatra dçùñàntahetu÷abdàbhyàü kàvya÷abdaþ pratyekamabhisaübadhyate /
dçùñànta÷abdasya càtra pårvanipàto 'bhyarhitatvàt /
abhyarhitatvaü dçùñàntasya dçùñàntapratibimbitavyàptimukhena hetoþ pràyeõa gamakatà saüpratyayàt /

sasaüdehaþ---

#<upamànena tattvaü ca bhedaü ca vadataþ punaþ /
sasaüdehaü vacaþ stutyai sasaüdehaü vadurbudhàþ // UKss_6.2 //>#

upamànabhedapårvaü bhedamabhidadhataþ kaveþ kavinibaddhasya và vakturvaca iti saübandhaþ /
saüdehopetavacanavyàjena upamànena tattvaü tadbhàvamabhedamupameyasyàbhidhàyottarakàlaü yadà tasmàdupamànàttasyopameyasya bhedo 'bhidhãyate tadà sasaüdeho 'laïkàraþ /
nanu upamànena saha pårvamabhede 'bhihite sati punaryadi tasmàddhedasyàbhidhànaü kriyate /
evaü sati gajasnànaü pràpnotãtyà÷aïkyoktam----stutyai iti /
stutyarthatvena evaüvidhà abhidhà samà÷rãyata ityarthaþ /
tasyodàharaõam----

haste kimasya niþ÷eùadetyahçddalanodbhavam /
ya÷aþsaücaya eùa syàtpiõóãbhàvo 'sya kiükçtaþ // UKss_6.*1 //

nàbhipadmaspçhàyàtaþ kiü haüso naiùa ca¤calaþ /
iti yasyàbhitaþ ÷aïkhama÷aïkiùñàrjavo janaþ // UKss_6.*2 //


àrjavo mårkhaþ /
çjutvayogàt /
atra ÷aïkha upameyaþ /
ya÷aþsaücayo haüsa÷copamànam /
tayo÷ca pårvamabhedasaüdehavyàjenàbhihitaþ kimeùa ya÷aþsaücayaþ syàditi, tathà kiü haüsa iti puna÷càtropamànàdupameyasya bhedo varõitaþ /
ya÷aþsaücayàttàvadbhedopavarõanaü piõóãbhàvo 'sya kiükçta ita /
ya÷aþsaücayaþ khalu prasaraõa÷ãlaþ /
asya tu tadviruddhaþ piõóãbhàvo dç÷yate /
tena nàyaü ya÷aþsaücaya iti /
haüsàttu bhedàbhidhànaü naiva ca¤cala iti /
haüsasya ha ca¤calatvaü nàma dharmaþ /
ihaca tannopalabhyate, tasmànnaiva haüsa iti /
evaü vidhasya càtràbhidhànasya phalaü stutiþ, ya÷aþsaücayo bhagavatà svahastavartã kçta iti, tathàsaübhàvyamànahaüsàgamanaü tribhuvanotpattinibandhanaü yattannàbhinalinaü tadvàn bhagavàniti //


sasaüdehasya bhedàntaramàha----

#<alaïkàràntaracchàyàü yatkçtvà dhãùu bandhanam /
asaüdehe 'pi saüdeharåpaü saüdehanàma tat // UKss_6.3 //>#


chàyà ÷obhà /
yatra saüdehàbhàve 'pi saüdehasyopanibandhe sati na pårvavadupamànàdupameyasya bheda upanibadhyate kiütarhyabheda eva saü÷ayacchàyayà /
tathàvidhasya copanibandhasya phalamalaïkàràntaropajanità saundaryapratipattiþ /
yadàha---dhãùvalaïkàràntaracchàyàü kçtvà iti /
tatràpi saüdehàlaïkàraþ /

tasyodàharaõam----

nãlàbdaþ kimayaü merau dhåmo 'tha pralayànale /
iti yaþ ÷aïkyate ÷yàmaþ pakùãndrerkatviùi sthitaþ // UKss_6.*3 //


atra meroruparivartã nãlo balàhakaþ kalpàntavahnyà÷caya÷ca dhåmaþ ityetadubhayamupamànam /
garuóàråóhastu bhagavàn kçùõavapurupameyaþ /
tena ca upamànadvayena saüdehavyàjena bhagavànàpàditàbheda upanibaddhaþ kimayamevaüvidhaþ athaivaüvidhaþ iti /
tàbhyàü copamànàbhyàmupameyasya pårvavadbhedanibandhanaü nàtra kiücidabhihitam /
phalaü caivamabhidhànasyopamàlaïkàradhvananam /
evaüvidhopamànadvitayasadç÷o bhagavànvainateyàråóha iti /

ananvayaþ---

#<yatra tanaiva tasya syàdupamànopameyatà /
asàdç÷yavivakùàtastamityàhurananvayam // UKss_6.4 //>#


yatra tenaiva na tu vastvantareõa tasyaiva vastvantarasyopamànopameyabhàvo bhavettatra vastvantarànugamàbhàvàdananvayàkhyo 'laïkàraþ /
nanu ca sàdç÷yasaübandhe sati pràkaraõikamupameyamapràkaraõikaü tåpamànamityupamànopameyayorlakùitatvàtkathamekasyaivopamitikriyàyàü karmatvaü karaõatvaü ca saübhavatãtyà÷aïkyoktam---asàdç÷yavivakùàta iti /
nàtromapànopameyabhàve tàtparyaü kintåpameyopamàvadupamànàntaravyàvçttàvityarthaþ /
iti÷abde 'tra vakùyamàõodàharaõopakùepàrthatvàdananvaya÷abdena nàbhisaübadhyate /
tena ananvayamiti dvitãyà /

tasyodàharaõam----

yasya vàõã svavàõãva svakriyeva kriyàmalà /
råpaü svamiva råpaü ca lokalocanalobhanam // UKss_6.*4 //


atra vàõãkriyàråpàõàü trayàõàmanupamatayà lokottaratvaü pratipàdayitumàtmanaivopamànopameyabhàvo nibaddhaþ /

saüsçùñiþ----

#<alaïkçtãnàü bahvãnàü dvayorvàpi samà÷rayaþ /
ekatra nirapekùàõàü mithaþ saüsçùñirucyate // UKss_6.5 //>#


bahånàmalaïkàràõàü parasparanirapekùàõàü dvayorvà tathàvidhayorekatra ÷abda eva artha eva và upanibandhe sati saüsçùñiralaïkàraþ /
yatra tu parasparasàpekùatvaü tatra sandehaika÷abdàbhidhànànugràhyànugràhakasaïkaràstrayaþ pårvamabhihitàþ /
yatra ca ÷abdàrthalakùaõà÷rayadvitayaniùñhatayà anekàlaïkàropanibandhastatràpi ÷abdàrthavartyanekàlaïkàrasaükara uktaþ /
etadvailakùaõyena tu saüsçùñiþ /
tasyà udàharaõam-----

tvatkçte so 'pa vaikuõñhaþ ÷a÷ãvoùasi candrakàm /
apyadhàràü sudhàvçrùñi manye tyajati tàü ÷riyam // UKss_6.*5 //

taduttiùñhàtidhanyena kenàpi kamalekùaõe /
vareõa saha tàruõyaü nirvi÷antã gçhe vasa // UKss_6.*6 //


nirvi÷antã upabhu¤jànà /
atra ÷a÷ã uùasi candrikàmiva vaikuõñhaþ tvatkçte ÷riyaü tyajati ityupamà /
adhàràü sudhàvçùñimiti råpakam /
tathà hyatra lakùmyàþ sarve pãyåùavçùñeþ saübandhino dharmà vidyante kevalaü dhàràsaübandho nàstãtyupamànagataikaguõanivçttidvàrikà ÷iùñopamànagatasakalaguõàbhyanuj¤àråpàropaõàvagamyate, yathà ayaü puruùaþ akaro hastãti /
tadetasmin ÷loke upamàyà råpakasya ca dvayoralaïkàrayoþ saüsçùñiþ /
tayoþ kevalàbhidheyà÷rayatvàtparasparanirapekùatvàcca /
'taduttiùñha'ityetacchlokàpekùayà tu 'kamalekùaõe'iti samàsopamàtmakamupamàbhedamà÷ritya pårvoktàlaïkàradvayasaükalanayà bahånà malaïkàràõàü saüsçùñyudàharaõadikpradar÷anaü draùñavyam //


bhàvikam-----

#<pratyakùà iva yatràrthà dç÷yante bhåtabhàvinaþ /
atyadbhutàþ syàttadvàcàmanàkulyena bhàvikam // UKss_6.6 //>#


sàüpratikena pradhvaüsàbhàvenopalakùyamàõàþ padàrthàþ bhåtàþ, yathà idànãü yudhiùñhiràdayaþ /
ye tu sàpratikena pràgabhàvena upalakùyante te bhàvinaþ, yathà idànãü bhagavadavatàraþ kalkã bhaviùõuya÷àþ /
evamanantaropalakùitàþ bhåtà bhàvina÷ca yer'thàste sàüpratikapradhvaüsàbhàvapràgabhàvaviviktatayà vartamànàyamànàþ pratyakùà iva yatra dç÷yante tadbhàvikaü nàmàlaïkàro bhavet /
atra heturvàcàmanàkulatà arthànàü càtyadbhutatvam /
taduktam---vàcàmanàkulyeneti /
atyadbhutà iti ca /
tatra vàcàmanàkulatà vyastasaübandharahitalokaprasiddha÷abdopanibandhàjjhagityarthapratãtikàrità /
tasyàü hi satyàü kaveþ saübandhã yo bhàvaþ

à÷rayaþ ÷çïgàràdirasasaüvalitacaturvargopàyabhåtavi÷iùñàrthollekhã sa kavinaiva sahçdayaiþ ÷rotçbhiþ svàbhipràye 'bhedena tattatkàvyapratibimbitaråpatayà sàkùàtkriyate /
÷rotçõàmapi hi tathàvidhasvaccha÷abdànubhavadràvitàntaràtmanàü sahçdayànàü svàbhipràyapratimudrà tatra saükràmati /
ataþ kaveryo 'sàvabhipràyastadgocarãkçtà bhåtà bhàvino 'pi padàrthastatra sahçdayaiþ ÷rotçbhiþ svàbhipràyàbhedena pratyakùà iva dç÷yante /
yathà càtra ÷abdagatamanàkulatvamanantaroktena prakàreõa hetustathàrthagatamapi citrodàttàrthopanibandhahetukamatyadbhutatvaü draùñavyam /
taduktaü bhàvikamupakramya bhàmahena---"citrodàttàdbhutàrthatvaü kathàyàü svabhinãtatà /
÷abdànàkulatà ceti tasya hetån pracakùate"iti //
svabhinãtatetyabhinayàdidvàreõa ÷çïgàràdirasasaüvalitatvaü caturvargopàyasyoktam /
tadevamevaüvidhahetunibandhanaü kavi÷rotçbhàvadvitayasaümãlanàtmakaü bhàvikaü draùñavyam /

ata eva càtra kavisaübandhino bhàvasya ÷rotçbhàvàbhedàdhyavasitasya puraþ--sphuradråpasya vidyamànatvàdbhàvikavyapade÷aþ bhàvo 'smin vidyate iti bhàvikam /
tadàhuþ---"rasollàsã kaveràtmà svacche ÷abdàrthadarpaõo /
màdhuryaujoyutaprauóhe prativindya prakà÷ate /
saüpãtasvaccha÷abdàrthadràvitàbhyantarastataþ /
÷rotà tatsàmyataþ puùñiü caturvarge paràü vrajet"iti /
svaccha iti prasàdaguõo 'bhihitaþ /
prauóha caturvarge paràü vrajet"iti /
svaccha iti prasàdaguõo 'bhihitaþ /
prauóha iti tu sàlaïkàratà /
saüpãtau samyagàsvàditau /
tatsàmyata iti svabhipràyàbhedena kavigatasyàbhipràyasyàdhyavasànàdityarthaþ /
tasyodàharaõam----

karoùi pãóàü prãtiü ca nira¤janavilocanà /
mårtyànayà samudvãkùya nànàbharaõa÷obhayà // UKss_6.*7 //


atràbharaõocitamårtitve 'pi nira¤janavilocanatvopalakùitàdàbharaõatyàgàtpãóà /
sahajasaundaryanirbharatvena tu àbharaõasaüpàdyàyàþ ÷obhàyàþ paridç÷yamànatvàtprãtiþ /
tenàtra sàüpratikapradhvaüsàbhàvopalakùitatvàdbhåùaõasaübandho vyatito 'pyadbhuto yo 'sau vapuþprakarùastadva÷ena pratyatra iva kavinopanibaddhaþ /
tathaiva càsau sahçdayànàü camatkàramàvahati /
saütatamutkçùñatayà vaicitryeõa ãkùaõãyà àbharaõa÷obhà yasyàmiti bahuvrãhiþ /

kàvyehetuþ----

#<÷rutamekaü yadanyatra smçteranubhavasya và /
hetutàü pratipadye kàvyaliïgaü taducyate // UKss_6.7 //>#


yatra ekaü vastu ÷rutaü sadvastvantaraü smàrayati anubhàvayati và tatra kàvyaliïgaü nàmàlaïkàraþ /
pakùadharmatvànvayavyatirekànusaraõagarbhatayà yathà tàrkikaprasiddhà hetavo lokaprasiddhavastuviùayatvenopanibadhyamànà vairasyamàvahanti na tathà kàvyehetuþ ati÷ayena sarveùàü janànàü yosau hçdayasaüvàdãsarasaþ padàrthastanniùñhatayà upanibadhyamànatvàt /
ataþ kàvyaliïgamiti kàvyagrahaõamupàttam /
na khalu tacchàstraliïgaü kiü tarhi kàvyaliïgamiti kàvyagrahaõena pratipàdyate /

nanu kàvyagrahaõena kathaü kàvyasya sarasapadàrthaniùñhatopadar÷yate /
kàvyasya sarasatvàt /
kàvyaü khalu guõasaüskçta÷abdàrtha÷arãratvàt sarasameva bhavati, na tu nãrasam /
tathàhi---guõàþ kàvyasya màdhuryaujaþprasàdalakùaõàþ /
tatra màdhuryamàhlàdakatvam, ojo gàóhatà, prasàdastvavyavadhànena

rasàbhivyaktyanuguõatà /
tadeteùàü trayàõàü guõànàü madhyàtprasàdasya pràdhànyam /
màdhuryaujasostu tattadrasàbhivyaktyànuguõyena tàratamyenàvasthitayoþ prasàda eva sopayogatà /
evaü ca tatra tadrasànuguõyena màdhuryaujobhyàü tàratamyenàvasthitàbhyàü upakçto yo 'sau prasàdàtmà rasànàmavyavadhànena pratãtiheturguõastadupeta÷abdàrtha÷arãratvena kàvyasyàvasthànàtsarasataiva bhavati, na tu nãrasatà /
yadyevamidànãü guõaireva kçtakçtyatvàtkàvyasyàlaïkàràõàü tatra nirupayogatà pràpnoti /
naivaü guõàhita÷obhe kàvye alaïkàràõàü ÷obhàta÷ayavidhàyitvàllaukikàlaïkàravat /
yathàhi laukikànàmalaïkàràõàü guõasaüskçte yuvativapuùi nibadhyamànànàmalaïkàratà evaü kàvyàlaïkàràõàmapi draùñavyam /

nanu nirguõe 'pi kàvye alaïkàràõàü guõavacchobhàvidhàyitvaü kasmànneùyate /
aparadçùñatvàt /
na khalu nirguõe kàvye nibadhyamànànàmalaïkàràõàü jaradyoùidalaïkàravacchobhàvidhàyitvaü dç÷yate /

tathàhi----
jaradyoùityalaïkàràü nibadhyamànà na tasyàþ ÷obhàü hãyate /
tathàhi---jaradyoùityalaïkàrà nibadhyamànà na tasyàþ ÷obhàü kurvanti, pratyuta tasyàü nibadhyamànànàü teùàmàtmãyameva saubhàgyaü hãyate /
tathà kàvyàlaïkàràõàmapi nirguõe kàvye nibadhyamànànàü kàvya÷obhàhetutvàbhàvaþ sva÷obhàhàni÷ca bhavati /
yadavocadbhaññavàmanaþ---"yuvateriva råpamaïga kàvyaü svadate ÷uddhaguõaü tadapyatãva /
vihitapraõayaü nirantaràbhiþ sadalaïkàravikalpakalpanàbhiþ //
yadi bhavati vaca÷cyutaü guõebhyo vapuriva yauvanavandhyamaïganàyàþ /
api janadayatàni durbhagatvaü niyatamalaïkaraõàni saü÷rayante //
"iti /
aïga÷abda iùñàmantraõe /
÷uddhaguõatvàtsvadamànaü sadalaïkàravikalpakalpanàbhirvihitaparicayamati÷ayena svadate iti saübandhaþ /
ata evàlaïkàràõaàmanityatà /
guõarahitaü hi kàvyamakàvyameva bhavati, na tvalaïkàrarahitam /
alaïkàràõàü guõorahitaü hi kàvyamakàvyameva bhavati, na tavalaïkàrarahitam /
alaïkàràõàü guõopajanita÷obhe kàvye ÷obhàti÷ayavidhàyitvàt /
taduktam----
"kàvya÷obhàyàþ kartàro dharmà guõàþ /
tadati÷ayahetavastvalaïkàràþ /
pårve nityàþ /
"iti /
pårve iti guõà ityarthaþ /
lakùye ca alaïkàrarahitamapi kevalaguõasaüskriyamàõa÷abdàrtha÷arãraü kàvyaü dç÷yate, yathà amarukasya kaveranibaddha÷çïgàrarasasyandã ÷lokaþ---"kathamapi kçtapratyàpattau priye skhalitottare virahakç÷ayà kçtvà vyàjaprakalpatama÷rutam /
asahanasakhã÷rotrapràptipramàdasasaübhramaü vivalitadç÷à ÷ånye gehe samucchvasitaü tataþ //
"iti /
na khalvatràrthalaïkàraþ ka÷citparidç÷yate /
atha màdhuryaujobhyàü paribçühatasya prasàdasya vidyamànatvàtkàvyaråpatà /

nanu càtràpi ãrùyàvipralambhavirahavipralambha÷çïgàràbhyàü svatirodhànenopakçtaþ saübhoga÷çïgàro nàyikàniùñho nibaddhastadyogàcca rasavattvamalaü bhaviùyati /
tathàhi 'kathamapi kçtapratyàpattau priye'ityatra bhàge virahavipralambhapårvakaþ priyatamacittasàümukhyàtmà saübhoga÷çïgàraþ såcitaþ /
ssvalitottara iti tu saüjàtagotraskhalitatvàtpreyaso nàyikàyà ãrùyàvipralambha÷çügàro nibaddhaþ /
puna÷ca virahakç÷ayetyàdibhistribhiþ pàdairavahitthena bhàvena nàyikàdhàramãrùyà vipralambha÷çïgàraü pracchàdya saübhoga÷çïgàreõa cittollàsasåcitena vàkyàrthasamàptiþ kçtà /
tathà hi---virahakç÷etyàdinà pàdena nàyikàgato manyuravacchàdyopadar÷itaþ /
asahanasakhãtyàdinà tu gotraskhalitasya sakhã÷rotrapràptiü virahavipralambhakàraõatvenà÷aïkya dçùñiparàvçttyà sakhãjana÷ånye gçhe paridçùñe yattannayakayà samullasitaü tadupanibandhàtsaübhoga÷çïgàreõa vàkyàrtho nirvàhitaþ /
tadevamatra saübhogasya vapralambhavàdhena labdhapadabandhasyopanibandhàdrasavattvamalaïkàraþ /
tatkathamatra niralaïkàratoktà /
ucyate /
na khalu kàvyasya rasànàü vàlaïkàryàlaïkàrabhàvaþ, kintu àtma÷arãrabhàvaþ /
rasà hi kàvayasyàtmatvena avasthitàþ, ÷abdàrthau ca ÷arãraråpatayà /
yathà hyàtmàdhiùñhitaü ÷arãraü jãvatãti vyapadi÷yate tathà rasàdhiùñhitasya kàvyasya jãvadråpatayà vyapade÷aþ kriyate /
tasmàdrasànàü kàvya÷arãrabhåta÷abdàrthaviùayatayàtmatvenàvasthànaü, natvalaïkàratayà /
rasàbhivyakti÷ca yathàyogaü màdhuryaujobhyàü tàratamyenàvasthitàbhyàmupabçühito yo 'sau prasàdàtmà guõastena kriyate /
ato 'tra vipralambha÷çïgàropakçtasya saübhoga÷çïgàrasya saguõakàvyàtmatvenàvasthànaü, na tu kàvyaü prati alaïkàratayeti yuktamidamuktaü niralaïkàramapi kàvyaü saguõaü dç÷yate iti /
evaü rasàntareùu bhàveùu rasabhàvàbhàseùu tatpra÷ameùu ca vàcyam /
tadàhuþ---"rasàdyadhiùñhitaü kàvyaü jãvadråpatayà yataþ /
kathyate tadrasàdãnàü kàvyàtmatvaü vyavasthitam //
"iti /

yattu rasàdãnàü pårvamalaïkàratvamuktaü tadevaüvidhabhedàvivakùayà /
tadevaü guõasaüskçta÷abdàrtha÷arãratvàtsarasameva kàvyam /
yadyevaü guõa÷ånyatvànnãrase

vyàkaraõàdau bharatàdau ca kàvyavyapade÷o na pràptaþ /
tata÷ca "vçttadevàdicarita÷aüsi cotpãdyavastu ca /
kalà÷àstrà÷rayaü ceti caturdhà bhidyate punaþ //
"iti bhàmahoditaü virudhyate, atra hi kalà÷raya÷abdena bharatàdyabhihitam /
÷àstrà÷raya÷abdena ca vyàkaraõàdi /
ato vaktavyametatkathaü tatra kàvyavyapade÷aþ iti /
ucyate /
mukhyayà tàvadvçttyà guõasaüskçta÷abdàrtha÷arãrameva kàvyam /
guõarahita÷abdàrtha÷arãre tu kvàyamàtre kàvya÷abdasya kàvyasàdç÷yàdupacàràtprayogo bhaviùyati /
uktaü ca---"kàvya÷abdo 'yaü guõàlaïkàrasaüskçtayoþ ÷abdàrthayorvarte, bhaktyà tu ÷abdàrthamàtravacano 'tra gçhte"iti /
bhaktyeti upacàreõetyarthaþ /
tadevaü guõasaüskçta÷abdàrtha÷arãratvàtkàvyasya sarasatvamiti /
tadvi÷iùñaü kàvyaliïgaü

sarasapadàrthaniùñhameva bhavatiùa na tu nãrasavastumàtraniùñhaü ÷àstraliïgavadityupapannam /
tàrkikàõàü ca hetuvyàpàre dvaividhyam /
kecitkhalu tàrkakà vyàptigrahaõakàle yadanubhåtaü vyàpakaü vahnyàdivastu dhåmàdervyàpyasya tatsmaraõamàtre dhåmàdihetudar÷anaprabuddhasaüskàràõàü puruùàõàü hetuvyàpàraü manyante /
apare tu vahnyàdãnàü parvatàdidharmavi÷eùasaübandhasya pårvamagçhãtasya dhåmàdihetuvyàpàrasàmarthyena idànãmeva avaseyatvàlliïgasàmarthyàlliïgyanubhavasyaiva utpattimàhuþ /
tadidamuktaü smçteranubhavasya veti /
tasyodàharaõam----

chàyeyaü tava ÷oùàïgakànteþ ki¤cidanujjvalà /
vibhåùàghañanodde÷àndar÷ayantã dunoti màm // UKss_6.*8 //


atra vibhåùaõavinyàsàspadabhåtà ye kaõñhàdayastadava÷iùñànàmaïgànàü yàsau kàntiþ dãptiþ tasyà anujjvalà malinà yàsau chàyà ÷obhà sà liïgaü, tatsàmarthyàcca bhåùàvinyàsaprade÷ànàü bhåùaõasaübandho 'tãto 'numãyate /
tena tatkàvyaliïgam //


kàvyadçùñàntaþ---

#<iùñasyàrthasya vispaùñapratibimbanidar÷anam /
yathevàdipadaiþ sånyaü budhairdçùñànta ucyate // UKss_6.8 //>#


iùñasya pràkaraõikatayà pratipàdayitumabhimatasyàrthasya yatra vispaùñatayà pratibimbaü sadç÷a vastu nidar÷yate tatra kàvyadçùñànto nàmàlaïkàraþ /

nanu "kopàdekataràghàtanipatanmattadantinaþ /
harerhariõayuddheùu kiyànvyàkùepavistaraþ"ityevamàdàvapi aprastutapra÷aüsàyàmiùñàrthapratibimbanidar÷anaü vidyate /
tathàhi---atra ràmadevasya màrãcavadhe vyàpàro niràyàso hariõahananodyogikasariki÷orapratibimbitatvena nidar÷itaþ /
ato 'tràpi dçùñàntatàprasaïgaþ /
naitat /
yata etadarthameva vispaùñagrahaõamupàttam /
atra hi pratibambàdeva bimbasyonnayanàdvispaùñaråpatayà iùñasyàrthasya pratibimbanidar÷anaü nàsti /
yatra tu iùñamarthaü svakaõñhenopàdàya tasya pratibimbamupadar÷yate tatra dçùñàntatvam /
ato nàtavyàptiþ /
upamàdàvapyetvaüvidhasya råpasya saübhava iti tanniràkaraõàrthamuktam---yathevàdipadaiþ ÷ånyamiti /
àdigrahaõenàtra sàdhàraõadharmasyàpi parigrahaþ /
tasyodàharaõam----

ki¤càtra bahunoktena vraja bhartàramàpnuhi /
udanvantamanàsàdya mahànadyaþ kimàsate // UKss_6.*9 //


atra bhagavatãkartçkàyà varapràptermahànadãkartçkà udanvatpràrvispaùñatayà pratibimbatvenopanibaddhà /
ato dçùñàntaþ /

evamete 'ùñakaùañkatrikasaptakaikàda÷akaùañkaiþ ùaïbhirvargairekacatvàriü÷adalaïkàràþ pratipàditàþ /

nanu yatra kàvye sahçdayahçdayàhlàdinaþ pradhànabhåtasya sva÷abvyàpàràspçùñatvena pratãyamànaikaråpasyàrthasya sadbhavastatra tathàvidhàrthàbhivyaktihetuþ kàvyajãvatabhåtaþ kai÷catsahçdayairdhvanirnàma vya¤jakatvabhedàtmà kàvyadharmo 'bhihitaþ /
sa kasmàdiha nopadiùñaþ /
ucyate /
eùvevàlaïkàreùvantarbhàvàt /
tathàhi---pratãyamànaikaråpasya vastutraividhyaü tairuktaü vastumàtràlaïkàrarasàdibhedena /
tatra vastumàtraü tàvatpratãyate yathà---

cakràbhighàtaprasabhàj¤ayaiva cakàra yo ràhuvadhåjanasya /
àliïganoddàmavilàsavandhyaü ratotsavaü cumbanamàtra÷eùam //
iti /

atra hi ràhuvadhåratotsavasya yà cumbanamàtre÷eùatà tatkarmakà cakràbhighàtaprasabhàj¤àkaraõikà cakàreti karaõalakùaõà kriyàbhidhãyate /
sà

caivaüvidhà kàryabhåtatvàtkàraõamantareõànupapadyamànà tathàvidhavairasyakàri ràhu÷ira÷chedalakùaõaü kàraõaü nàlaïkàraråpaü, nàpi rasàdiråpaü, api tu vastumàtraråpaü kalpayati /
ato 'tra vastumàtrasyaivaüvidhasya ÷abdavyàpàràspçùñasya pratãyamànatà, tadviùayasya ca kàvyadharmasya dhvananàbhidhànasya vàcyavàcakavyàpàra÷ånyàvagamanasvabhàvatvàtparyàyoktàlaïkàraspar÷ itvaü, taduktam----
"paryàyoktaü yadanyena"ityàdi /

nanu paryàyokta÷abdena prakàràntareõa ucyamàntvàtpratãyamànaü vastu abhidhãyate /
tacceha pratãyamànaü

pradhànatvàdalaïkàryatayà vaktuü yuktam, na tvalaïkçtikàraõatayà /
ataþ kathaü tasyàlaïkàravyapade÷aþ /
ucyate /
pradhànamapi guõànàü saundaryahetutvàdalaïkçtau sàdhanatvaü bhajati /
dç÷yate hi loke vyapade÷aþ svàmyalaïkaraõakà bhçtyà iti /
ato 'tràpi pratãyamànasya satyapi pradhànatve svaguõabhåtavàcyasaundaryasàdhakatamatvàdalaïkàravyapade÷o na virudhyate /
yadi và bhagavadvàsudevavartitayà yo 'sau vãraraso 'vagamyate tadapekùayà tasya mukhyayaiva vçttyà guõabhåtatvàdalaïkàratà /
evamuttaratràpi yathàsaübhavaü yojyam /

"snigdhasyàmalakàntiliptaviyato velladbalàkà ghanà
vàtàþ ÷ãkariõaþ payodasuhçdàmànandakekàþ kalàþ /
kàmaü santu dçóhaü kañhorahçdayo ràmo 'smi sarvaü sahe
vaidehã tu kathaü bhaviùyati hahà hà devi dhãrà bhava" //


ityevamàdàvapi ràmàdãnàü ÷abdànàmasàdhàraõaråpatayà ràjyabhraü÷avanavàsasãtàharaõapitçmaraõàdayo duþkhaikahetavaþ svàrthasahacàriõo vastumàtraråpà vyaïgyadharmàstatpariõataråpatayà svàrthasya pratãtistadvetubhåtatvàtparyàyoktàlaïkàrasaüspar÷itaiva /
na khalu pade paryàyoktena bhavitavyamitãyaü ràj¤àmàj¤à såtrakàravacanaü và /
lakùaõayogàdvi vibhaktaråpatàvasthàpyate /
atra ca paryàyoktalakùaõaü vidyate /
vàcyavàcakavyàpàra÷ånyasyàvagamanàtmanaþ prakàrasya sadbhàvàt /
tena kathaü paryàyoktatà na syàt /
evamanyatràpi vastumàtre pratãyamàne paryàyoktatà vàcyà /
tasmànna vastumàtre pratãyamàne tadabhivyaktihetuþ kàvyadharmo dhvanirnàmàrthàntaram //
alaïkàràõàü tu yadyapi---

"làvaõyakàntiparipåritadiïbhukhe 'smin
smere 'dhunà tava mukhe taralàyatàkùi /
kùobhaü yadeti na manàgapi tena manye
suvyaktameva jalarà÷irayaü payodhiþ" //


ityàdau pratãyamànaikaråpatà, tathàpyanantaroktalakùaõeùvalaïkàreùu anuprave÷o bhaviùyati paryàyokte và /
tathà hyatra ÷loke mukhyasya làvaõyakàntiparipåritadiïbhukhasya vikasitahàsajyotsnasya saübodhanasàmarthyàvasitataralàyatàkùitvasya ca saünidhànàjjalanidheþ kùobhamupapattimattvena saübhàvya tadbhàvo jàóyasamåhàvacchàditasvabhàvatvàdabhihitaþ /
tathàvidhàrthaparyàlocanayà càtra mukhasya candreõa råpaõà pratãyate /
candrasaünidhànàjjalanidheþ kùobhasyotpàdadar÷anàt /
na ca yasyàlaïkàrasya pratãyamànaråpatà tasyehàlaïkàratvaü kenacinnivàritamiti pratãyamànaråpatayà råpakàkhyo 'laïkàro bhaviùyati /
athavà paryàyoktyà råpakasyàtràvasatatvàtparyayoktamalaïkàraþ /

"suvarõapuùpàü pçthivãü cinvanti puruùàstrayaþ /
÷åra÷ca kçtavidya÷ca ya÷ca jànàti sevitum" //


ityàdau tu ÷åràdibhiþ saha suvarõapuùpapçthivãkarmakasya cayanasyànupapadyamànànvayatvàtsàdç÷yasyànvayenopameyabhåtasya bahulàbhatvasya tatsadç÷asya yà lakùaõà taddvàreõa garbhãkçtopamànopameyabhàvà asaübhavadvàcyàrthà nidar÷anà draùñavyà /
yaduktam---"abhavanvastusaübandha"ityàdi /
bhaññavàmanena càtra vaktoktivyavahàraþ pravartitaþ /
yadavocat---"sàdç÷yàllakùaõà vaktoktiri"ti /

"sarvaika÷araõamakùayamadhã÷amã÷aü dhiyàü hariü kçùõam /
caturàtmànaü niùkriyamarimathanaü namata cakradharam" //


ityàdàvapi ÷leùaþ /
tathà hyatra sarvaika÷araõamakùayamityàdãnàü ÷abdànàmarthabhedena bhinnatve sati yathàyogamekaprayatnoccàryàõàmekapratayatnoccàrya÷abdasadç÷ànàü voccàraõam /
ato virodhàlaïkàrapratibhotpattiheturatra ÷leùaþ /
yaduktam---"ekaprayatnoccàryàõàm"ityàdi /

evamalaïkàràntareùvapi pratãyamàneùu vàcyam /
tenàlaïkàraniùñhasyàpi abhivya¤jakatvasyokteùvalaïkàreùvantarbhàvàdavyàptyabhàvaþ /
rasabhàvatadàbhàsatatpra÷amànàü tu

pratãyamànatàyàmudàharaõam----

"yàte gotraviparyaye ÷rutipathaü ÷ayyàmanupràptayà
nirdhyàtaü parivartanaü punarapi pràrabdhumaïgãkçtam /
bhåyastataprakçtaü kçtaü ca ÷ithilakùiptaikadorlekhayà
tanvaïgyà na tu pàritaþ stanabharaþ çùñuü priyasyorasaþ" //
iti /

tathà hi--atra gotraskhalitasya ÷rutipathapràpterãrùyàvipralambha÷çïgàro nàyikàyàþ saümukhãbhåto 'pi saübhoga÷çïgàreõa svahetusàmagryapratilabdhaprakarùeõa tirodhàya pradar÷itaþ /
nirdhyàtaü parivartanamityàdinà hi yathàkramamãrùyàvipralambha÷çïgàrànubhàvasya parivartanasya dar÷anapràrthanàdhyavasàyànuùñhànàtmikà÷catasro 'vasthàþ saübhoga÷çïgàramantharãkçtasvasvabhàvatvenopavarõitàþ /
puna÷ca saübhoga÷çïgàreõa vàkyàrtho nirvàhito 'na tu pàritaþ'ityàdinà /
ato 'tra saübhoga÷çïgàrasyerùyàvipralambha÷çïgàratirodhànahetoþ pratãyamànatà /
tatra ca pårvaü rasavattvalakùaõo 'laïkàraþ pratipàdito 'rasavaddar÷ita'ityàdinà /
evaü rasàntareùvapi vàcyam /

yatràpi bhàvastathà rasabhàvàbhàsà rasabhàvatadàbhàsapra÷amà÷ca pratãyamànàstatràpi yathàkramaü preyasvadårjasvitsamàhitalakùaõàlaïkàrayogo vàcyaþ /
evametatpradhànabhåteùu rasàdiùåktam /
guõabhåteùvapi ca raseùådàttàlaïkàraþ pratipàditaþ 'caritaü ca mahàtmanàm'ityàdinà /
ata÷ca rasàdiùvabhivya¤jakatvasya nàrthàntaratà /
evaü ca trividhe 'pi pratãyamàner'the yacchaùñhànàü vya¤jakatvamanantaropavarõiteùådàharaõeùu ùañåprakàratayopadar÷itaü tasyokteùvevàlaïkàreùvantarbhàvàdyvàptiþ /

ùañprakàratà càtra trividhapratãyamànàrthaniùñhasyàpi vya¤jakatvasya vàcyasya vivakùitatvàvivakùitatvàbhyàmukta /
tathà hi---dvividhaü vya¤jakatvaü, vàcaka÷aktyà÷rayaü vàcya÷aktyà÷rayaü ca /
tatra vàcaka÷aktyà÷rayamalaïkàràõàmeva vyaïgyatvàdekaprakàram /
tatra hyalaïkàrà eva vyajyante, na tu vastumàtraü nàparasàdayaþ, yaduktam----
"àkùipta evàlaïkàraþ ÷abda÷aktyà prakà÷ate /
yasminnanuktaþ ÷abdena ÷abda÷aktyudbhavo hi saþ" //
iti /
vàcya÷aktyà÷rayaü tu rasàdivastumàtràlaïkàràbhivyaktihetutvàtrrividham /
tatra yattàvadvàcaka÷aktyà ÷rayaü vyaïgyabhåtàlaïkàraikaniyataü ÷abda÷aktimålànuraõanaråpavyaïgayatayà sahçdayairvya¤jakatvàmuktaü "sarvaika÷araõamakùayam"ityàdau, tatra ÷abda÷aktyà ye pratãyante virodhàdayo 'laïkàràstatsaüskçtasvabhàvaü vàcyamavagamyete /
ata÷catra vàcyasya vivakùaiva /

yattu vàcya÷aktyà÷rayaü "yàte gotraviparyaye ÷rutipatham"ityàdàvasaülakùyakramarasàdivyaïgyaniùñhaü vya¤jakatvamuktaü tatràpi vàcyasya vivakùitatvameva /
vàcyabhåtànubhàvàdivivakùayaiva vyaïgyarasàdipratãterutpàdàt /
tadevaü vàcaka÷aktyà÷rayavyaïgyabhåtàlaïakàraikaniyate vàcya÷aktyà÷raye càsaülakùyakramarasàdivyaïgyaniùñhe vya¤jakatve vàcyasya vivakùitatvameva /
vastumàtràlaïkàraviùayasya tu vàcya÷aktyà÷rayasya vya¤jakatvasya pratyekaü vàcyasya vivakùitatvàvivakùitatvàbhyàü dvaividhyam /
tathàhi 'cakràbhighàtaprasabhàj¤aye'tyàdau vastuviùaye vya¤jakatve vàcyasya vivakùitatvaü kàryavivakùàpårvakatvena kàraõapratãtiprasavàt /
'snigdha÷yàmalakàntã'tyàdau tu ràmàdi÷abdànàmarthàntarasaükramitavàcyànàü vàcyamavivakùitam /
vyaïgyadharmàntarapariõatatvàt /
eva vastumàtraviùaye vya¤jakatve vàcyasya vivakùàvivakùe,'laïkàraviùaye 'pi vàcya÷aktyà÷raye vya¤jakatve /

'làvaõyakàntã'tyàdau ekasminmanye ityetasmin÷abde yo vi÷eùoktyutprekùayoranuprave÷astadva÷ena samàsàditasvabhàvo yo 'sàveka÷abdàbhidhànasaükarastatpratabhotpattihetu÷leùaprauóhãkçtaü vàcyaü vivakùitam /
tanmålakatvena råpakapratãterutpàdàt /

"suvarõapuùpàü pçthivã'mityàdau tu vàcyasyàvivakùà /
upameyasya bahulàbhatvasya tatsadç÷asya yà lakùaõà tasyà atyantatiraskçtavàcyamålatvàt /
yadi tvatra na tióantenopamànamastãti dçùñyàta tadbhàvàdhyavasànàtsuvarõapuùpapçthivãcayanalakùaõopamànàvacchàditaråpatvena ÷åràdiviùayasya bahålàbhatvasyopameyasya prauóhoktyà pratipattiþ, tato 'tra prauóhoktimàtraniùpanna÷arãrasya vàcyasyàrthasya pràdhànyà "dbhede 'nanyatvami"tyevamàtmakatayopavarõitamati÷ayoktibhedatvaü vàcyam /
vyaïgyà hyupamà tadànãmatra guõãbhavati /

evamalaïkàraniùñhasyàpi vya¤jakatvasya vàcyavivakùitatvàvivakùitatvàbhyàü dvaividhyam /
yatra càvivakùà vàcyasya vastuniùñhe 'laïkàraniùñhe và vya¤jakatve tatra vyaïgyarasàderjhagityavagamyamànatvàdasaülakùyakramatà draùñavyà /
yaduktaü bhaññavàmanena---"lakùaõàyàü hi jhagityarthapratipattakùamatvaü rahasyamàcakùate"iti /
ata eva ca sahçdayairyatra vàcyasya vivakùitatvaü tatraiva vastvalaïkàrayoþ pratãyamànayorvàcyena saha kramavyavahàraþ pravartitor'tha÷aktimålànuraõanaråpavyaïgyo dhvanirityuktaü, na tu vàcyavivakùàyàmapi /
yatra ca vàcyasyàvavakùà pårvamuktà "ràmo 'smã'ti 'suvarõapuùpà'miti ca tatra vayamadhikàropetaprastutàrthànubandhivaståpanibandhàdaprastutapra÷aüsàbhedatvameva nyàyyaü manyàmahe /
yaduktaü 'adhikàràdapetasye'tyàdi /

yattu pårvaparyàyoktabhedatvaü 'snigdha÷yàmalakàntã'tyàdau ràmàdãnàü ÷abdànàmabhihitaü tadupakramamàtraråpatayà draùñavyam /
vivakùitavàcyasya paryàyoktabhedatvàt /
yatra khalu vàcyavivakùàpårvakatvena arthàntaraü pratãyate 'cakràbhighàte'tyàdàvudàharaõacatuùñaye tatra paryàyoktabhedatà /
paryàyoktalakùaõasyàprastutapra÷aüsàlakùaõavicàrava÷ena tadyvatiriktaviùayàvagàhitvàt /
yatra tvavivakùite vàcyer'thàntarasaya pratãtistatràprastutapra÷aüsà /
ata÷ca paryàyoktàprastutapra÷aüsayoreva yathàkramaü vivakùitàvivakùitavàcyayoþ sarvadhvanibhedasàmànyabhåtayordhvanibhedayorantargatirvàcyà /
'suvarõapuùpàü pçthivãm'ityàdau tu vidar÷anàbhedatvaü yatpårvamuktaü tadadhikàropetaprastutàrthànubandhivaståpanibandhàtmatvenàsaübhavadvàcyàyà vidar÷anàyà aprastutapra÷aüsàbhedatvàdupapadyata eva /
etacca vidvadbhirvicàrya gçhãtavyaü na tvavamç÷yaivàsåyitavyamityalamativacàlatayà /

tadevaü vàcaka÷aktamåle 'laïkàraikaniyate vàcya÷aktimåle ca rasàdiviùaye vya¤jakatve vàcyasya vivakùitatvaikaråpatvam /
vastvalaïkàraviùaye tu vàcya÷aktimåle vya¤jakatve pratyekaü vàcyasya vivakùitatvàvivakùitatvàbhyàü dvibhedatà /
atastatsamà÷rayaõena trividhapratãyamànàrthaniùñhasyàpi vya¤jakatvasya ùañprakàratà bhavati /
eteùàü ca ùaõõàü bhedànàü madhyàddvayorbhedayorvàcyasyàvivakùoktà /
caturùu vivakùitatvam /
yatra ca vivakùitatvaü tatra vàcyasya svataþsaübhavitvàtprauóhoktimàtraniùpàdita÷arãratvàcca dvaividhyam /
atastatra tasyàùñau bhedà bhavanti /
ete càùñau bhedà vàcyasya yatràvivakùà tadviùayàbhyàü pårvoditàbhyàü dvàbhyàü bhe dàbhyàü saükalitàþ santo da÷a saüpadyante /
eta eva tu padavàkyaprakà÷yatayà dvaiguõyaü bhajamànà viü÷atirbhavti /
varõasaüghañanàprabandhàdhàrasya vya¤jakatvasya kçttaddhitàdigatasaya ca padavàkyànuprave÷enaivàvirbhàvàt /
padaprakà÷yatve yathà 'ràmo 'smãti' /
'cakràbhidhàte'tyàdau tu vàkyaprakà÷yatà /
yathà ca pradhànabhåte vyaïgye eùà vya¤jakatà rvi÷atividhà bhavati, tathà guõãbhåte 'pi yathàsaübhavaü yojyeti /
tadàhuþ-----

vivakùyamavivakùyaü ca vastvalaïkàragocare /
vàcyaü dhvanau vivakùyaü tu ÷abda÷aktirasàsyade //

bhedaùañke caturdhà yadvàcyamuktaü vivakùitam /
svataþsaübhavi và tatsyàdatha và prauóhinirmitam //

da÷a bhedà dhvanerete viü÷atiþ padavàkyataþ /
pradhànabadbhuõãbhåte vyaïgye pràyeõa te tathà //
iti /

vastvalaïkàravàcye dhvanau pratyekaü vàcyaü vivakùyamavivakùyaü ceti saübandhaþ /
vivakùyamiti vivakùàrhamityarthaþ /
÷abda÷aktirasàspada iti vàcyaka÷aktasamà÷rayaü rasàdivyaïgyaniùñhaü ca vya¤jakatvamuktam /
tadvi÷iùña÷aktiü vya¤jakabhåtàü rasàdãü÷ca vyaïgyabhåtànàspadãkaroti /
evametadyva¤jakatvaü

paryàyoktàdiùvantarbhàvitam /
etacceha bahuvaktavyatvànna vaitatyena prapa¤citam /
ku÷àgrãyabuddhãnàü hi diïbhàtra evopadar÷ite sati buddhivallã pratàna÷atairnànàdigvayàpitvena vistàramàsàdayatãti //


mãmàüsàsàrameghàtpadajaladhividhostarkamàõikyako÷àt
sàhitya÷rãmuràrerbudhakusumamadhoþ ÷auripàdàbjabhçïgàt /
÷rutvà saujanyasindhordvijavaramukulatkãrtivallyàlavàlàt
kàvyàlaïkàrasàre laghuvivçtimadhàtkauïkaõaþ ÷rãnduràjaþ //


iti mahà÷rãpratãhàrenduràjaviracitayàmudbhañàlaïkàrasàrasaügrahalaghuvçttau ùaùño vargaþ //


