Ruyyaka [Rajanaka]: Vyaktivivekavyakhya, 2nd vimarsa


Based on the edition by T. Gaõapati øàstrã, Trivandrum, 1909 (TSS 5), pp. 15-54.


Input by Hugo David
[GRETIL-Version: 2018-05-25]


STRUCTURE OF REFERENCES
PS_n,n.n = Pàõini-Såtra_adhyàya,pàda.såtra


PLAIN TEXT VERSION
In order to facilitate word search, all brackets and all special characters
have been removed or reduced to conform to GRETIL's character list below.



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.

Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:

description             character  =ASCII

long a                  à             224
long A                  â             226
long i                  ã             227
long I                  ä             228
long u                  å             229
long U                  æ             230
vocalic r               ç             231
vocalic R               è             232
long vocalic r          é             233
vocalic l               ë             235
long vocalic l          í             237
velar n                 ï             239
velar N                 ð             240
palatal n               ¤             164
palatal N               ¥             165
retroflex t             ñ             241
retroflex T             ò             242
retroflex d             ó             243
retroflex D             ô             244
retroflex n             õ             245
retroflex N             ö             246
palatal s               ÷             247
palatal S               ø             248
retroflex s             ù             249
retroflex S             ú             250
anusvara                ü             252
capital anusvara        ý             253
visarga                 þ             254

long e                  ¹             185
long o                  º             186
l underbar              ×             215
r underbar              Ÿ             159
n underbar              ­             173
k underbar              É             201
t underbar              Â             194

Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings
and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf

For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm

___________________________________________________________________





Ruyyaka [Ràjànaka]: Vyaktivivekavyàkhyà, 2nd vimar÷a



atha dvitãyo vimar÷aþ /

evaü tàvat prathame vimar÷e dhvanilakùaõaü dåùayitvà dhvani÷àstragataü granthàntaraü dåùayituü sàmànyena tàvat kàvyagatam anaucityollàsaråpaü dåùaõaprapa¤cam upapàdayitum àha - iha khalv ityàdinà / uktam iti sahçdayaiþ / antaraïgam iti sàkùàd rasaviùayatvàt / àdyair iti dhvanikàraprabhçtibhiþ / tad uktam -

     anaucityàd çte nànyad rasabhaïgasya kàraõam /
     prasiddhaucityabandhas tu rasasyopaniùat parà //

ityàdinà / bahiraïgam iti vàcyamukhena rase paryavasànàd vidheyaþ pràdhànyena pratipipàdayiùito yo 'rthas tasya avimar÷o 'nanusaüdhànam upasarjanãkaraõàt / prakramaþ kasya cid vastuno nirvàhàyàrambhas tasya bhedo madhye 'nyathãkaraõam anyathànirvàha÷ ca / kramasya paripàñyà bheda ullaïghanaü vyutkrama iti yàvat / paunaruktyaü punaþpratipàdanam / vàcyasya vaktavyasya avacanam anuktiþ / età avàntarabhedabhinnàþ pa¤ca dåùanajàtayaþ /

yad etad ihagranthakçtà vicàrasaraõim à÷ritya vidheyàvimar÷àdidoùapa¤cakam udbhàvitaü, na tatràdyatanapuruùamàtrabuddhipraõayanàsåyayànàdaraþ karaõãyaþ / pårvair evaüvidhadoùodbhàvanaråpasya vicàrasya praõãtatvàt / tathà hi / dàsyàþ putra ityàdàv àkro÷e ùaùñhyà alukaü pratipàdayatà såtrakçtà vidheyàvimar÷aþ såcita eva / tathà svàmã÷varàdhipatidàyàdety atra såtre na hi bhavati gavàü svàmã a÷veùu ca iti vadatà bhàùyakçtà spaùñam eva prakramabhedaþ pratipàditaþ / tathà kç¤cànuprayujyate liñi iy atrànuprayogasyànu÷abdaparyàlocanayà vyavahitapårvaprayogaü taü pàtayàü prathamam àsa ityàdau niùedhatà càdãnàü ca na hi bhavati ca vçkùaþ ityàdinà prayoganiyamakhyàpanena dyotakatvaü kathayatà asthànaprayogalakùaõaþ kramabhedaþ kañàkùita eva / tathà karmadhàrayamatvarthãyàbhyàü bahuvrãhir laghutvàt syàd iti vçttilàghavaü cintayatà kàtyàyanena paunaruktyam api prakà÷itam eva / tathà ãùad asamàptau ity atra pratij¤ànasamadhigamyaü såtrakàroktaü råpakalakùaõam arthaü dåùayatà prakçtyarthasadç÷e kalpavàdividhànam iti pratij¤ànasamadhigamyàrthabhåtàm upamàü vyavasthàpayatopamà÷rayeõa vàcyàvacanam api dyotitam eva / etena råpakà÷rayeõàvàcyavacanam api dyotitam eva / tad evaü mahàviduùàü màrgam anusçtya sahçdaya÷ikùàdaràya vicàrayandaraüto 'sya mahàmater na ka÷ cit paryanuyogale÷asyàpy avasara ity alam atiprasaïgena /

etasya ceti sàmànyenànaucityasya / doùà iti kàvyasya vikçtatvàpàdanàd dåùaõàd doùà iti / mugdha iti pçùñasyàprativikçtatve trãõi kàraõàni / prativacanàpratibhànalakùaõaü maugdhyaü pratibhàne 'py aprauóharåpatvam asahyatvam / prauóhatve 'pi guõàsahiùõutvalakùaõaü màtsaryam / tàny atra saüdihyamànatayà krameõoktàni / yaþ kilety atraiva cchedaþ / chàtràbhyarthanayeti praùñçtvasyàïgãkçtam iti prativaktçtvasya ca nirde÷aþ / paurobhàgyaü doùaikagràhitvam / nanu yadi parakãye kàvye parihàràya doùàõàü vicàraþ kriyate, tat kiü nijakàvye na teùàü parihàraþ / tathà ca bhajate màtsaryamaunaü nu kim ity ato 'nantaram iti pçùña ity evaü krameõeti÷abdo nirde÷yaþ kramàntareõa nirde÷àt kramabhedo na yujyate / evam anyat ÷okàpadànàdau j¤eyam / tadartham àha - svakçtiùv iti kçtiþ kàvyam /

saürambha iti kutsitàþ kariõaþ karikãñàþ kutsitàni kutsanaiþ iti samàsaþ / karikãñànàm à÷àdviradaiþ pratinirde÷aþ / megha÷akalànàü tu kalpàntatoyadaiþ ya ity atraiva cchedaþ / ayaü ÷loko vakroktijãvite vitatya vyàkhyàta iti tata evàvadhàryaþ / tàvacchabdo vidheyàvimar÷atrayasyaitacchlokagatasyopakramadyotakaþ / saübandhopapatter iti / ayaü bhàvaþ - samarthaþ padavidhiþ iti vacanàt samàsaþ sàmarthyanimittakaþ / sàmarthyaü ca saïgatàrthatvaü, saïgatatvaü ca saübandhaþ / sa càtra vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaþ / paryudàsasyaiva vi÷eùaõaü na¤à abràhmaõa iti yathà / na càtra vakùyamàõanyàyena paryudàso ghañata iti / nanv abràhmaõa ityàdau na¤ kathaü vi÷eùaõam / vi÷eùaõaü hi vi÷eùyasyopara¤jakaü bhavati / na ca na¤÷abdo viruddhatvàd vidhim upara¤jayati / tat katham asya vi÷eùaõatvam / naitat / abràhmaõa ityàdau bràhmaõa÷abdo bràhmaõasadç÷e kùatriyàdau vartate / sà càkùatriyàdau bràhmaõa÷abdasya vçttir na¤à dyotyate / tad uktam - na¤ ivayuktam anyasadç÷àdhikaraõe tatha hy artha iti / tatra ca ÷abda÷aktisvàbhàvyaü kàraõam / yathà caitat tathà na¤såtrabhàùyàd avaseyam /
pradhànatvam iti / yatra vidheþ pràdhànyaü pratiùedhasyàpràdhànyaü na¤a uttarapadena saübandhaþ samarthasamàsa ekavàkyatvaü ca tatra paryudàsaþ kiü cid varjayitvà kasya cid upade÷o niràsa iti nigamanàt / tatra kàrikàyàü trayaü nirdiùñaü dvayaü càkùipyate / jugopeti / atra na¤arthavi÷iùñasyottarapadàrthasya vidhir na trastatvàdiniùedhaþ / tatràpy atrastatvàdeþ siddhatvàt tadanuvàdena gopanàdi vidhãyata iti paryudàsatvam / apràdhànyam iti / yatra pratiùedhasya pràdhànyaü vidher apràdhànyyaü na¤aþ kriyàpadena saübandho 'samarthasamàsaþ vàkyabheda÷ ca, tatra prasajya pràpayya pratiùedha iti prasajyapratiùedhaþ / atra kàrikàyàü traye nirdiùñe 'nyad dvayam àkùiptam / na veti / atra dçptani÷àcaraü prati niùedhaþ pratãyate, na tv adçptani÷àcaravidhir iti prasajyapratiùedhatà / saürambhavatpratiùedho hy atreti / saürabdhavàn yaþ puruùas tadgatà yeyaü saürabdhatà saürambhaõakriyà tasyà vakùyamàõanyàyena pratiùedha ity arthaþ / asaüradhavadvidhir iti saürabdhavatsadç÷asya saürambhasadç÷akriyàkarttur udàsãnapràyasya vidhir ity arthaþ / yad uktaü na¤ iva yuktam ityàdi / tatreti saürabdahavatpratiùedhe / na càsàv iti pratiùedhati / tatsiddhipakùa iti vivakùito yaþ pradhànabhåtaniùedhalakùaõo 'rthasya siddhipakùa ity arthaþ / asya vidhyanuvàdabhàvasyeti / na¤arthasya vidhir uttarapadàrthasyànuvàda ity asya / samàse hi na¤arthopasarjana uttarapadàrthaþ pràdhànyena pratãyate / kàvyàrtheti / atra vyavacchedyaü prasajyapratiùedhaü pradar÷ya paricchedyaü paryudàsam udàharati /

nanu prasajyapratiùedhe na¤aþ kriyànvaye 'saürabdahavàn ity atra saürambhakriyàniùedho bhaviùyati / tat ko 'tra doùa ity àha: kriyàkartraü÷abhàg iti / ayaü bhàvaþ: asaürabdhavàn ity atra dvàv aü÷au kriyàü÷aþ kàrakàü÷a÷ ca / tatrobhayàü÷abhàgarthaniùedhe ÷abda÷aktisvàbhàvyàd vàkye kriyàü÷aniùedhas tasya pràdhànyena vivakùitasyàparàmar÷am anuktàd vidheyàvimar÷aþ / yathà ca prasajyapratiùedhe samàso neùñas tathoktanayena paryudàse 'py asamàso neùyata ity àha - nanu sàdhv iti atra na kurvateti karaõakriyàkartçsadç÷ena kriyàü praty udàsãnapràyeõety arthaþ / akurvateti vàcye na kurvateti kriyàü÷aniùedhaþ pratãter vaiparãtyakàrã / evaü nocitam apãty ucitatvamàtraniùedhaþ pratãter vaiparãtyakçd eva / tacchravaõaü kriyà÷ravaõam / tayor iti siddhàrthà vçttiþ / sàdhyàrthaü vàkyam / asåryaüpa÷yàdiùv iti / atràpi na¤aþ såryeõottarpadàrthena nàbhisaübandhaþ, api tu taddraùñrarthenaiva / tatràpi kartraü÷aþ pradhànaü na kriyàü÷aþ karttari kha÷o vidhànàd iti pårvavad avaseyam / bhuïkta iti atra hi vàkyasya kriyàpràdhànyaü pratãyamànabhavatyàdikriyàpekùe na¤aþ samanvaye ÷ràddhabhojã na bhavatãti vàkyàrthaþ / a÷ràddhabhojãty atra tu na¤à bhoktus samanvaye ÷ràddhabhoktçvyatirikto 'pi vighasà÷yà+i++ pratãyate / yata÷ càtrà÷ràddhabhojãtyàdau samàse pratiùedho neùñaþ, tata eva samarthasamàsas tadviparyayeõàsamarthasamàsa÷ ca kàrikàdvayenoktaþ / vàkyabhedàbhedayos tu sàmarthyàt pratãtir ity avacanam /

evakemaü vidheyàvimar÷aü vicàrya dvitãyam udàharati - yo 'sàv ity atreti tacchabdaü praty àkàïkùàyàþ kenàpy anivarttanàt / ekatareti kvacid yacchabdenopakrame tacchabdenopasaühàraþ / kva cit tacchabdenopakrame yacchabdenopasaühàraþ prasajyate / etac ca dvayaü ÷àbdopakramopasaühàrakrameõodàhariùyati / tayor apãti / api÷abdo na¤arthaü samuccinoti / prasajyapratiùedhe hi na¤artho vidheyo niùedhyo 'rtho 'nuvàdyaþ / paryudàse tu viparyaya ity uktaü pràg / anuvàdyavidheyeti / yattador nityàbhisaübandhe 'pi ÷abda÷aktisvàbhàvyàd yado 'nuvàdyaviùayatvaü tado vidheyaviùayatvam / nityatvàd iti / apekùàpràõatayàvasthànàt / ÷àbda iti ÷abdenobhayoþ saüspar÷àd / ubhayoþ saüspar÷àbhàva àrthatvam / tatra dvayã gatiþ - anyatarànupàdànaü dvayor anupàdànaü và / anyatarànupàdanam api yattadà÷rayabhàvena dvidhà / krameõa caitad udàhariùyati / upakalpito nityasàpekùatvàd upasthàpitaþ / atra ca prasiddhàdiviùayatvaü yadà nirdiùñam / sà kalà yà prasiddheti sphuñatvena pratãteþ / kva cit tado 'pi vyapadi÷yate, tasya yacchabdenaikaviùayatvàt / te iti ye mayaivànubhåte ity arthaþ / anviyeùa sa iti / atra sa iti yaþ prakrànta ity arthaþ / upàttavastv iti vakùyamàõa÷loke ko 'pãti yad upàttaü vastu tadviùayatvenety arthaþ / asya upakramopasaühàrasya prakràntavastuviùayasya /

tacchabdàt prayogàtiprasaïganiyamaü prakà÷ayan parihàryaü viùayaü pradar÷ayati / - yas tv ekavàkya iti / ekavàkyagrahaõena paràmamç÷yasya pratyakùàyamàõatoktà / tata÷ ca vàkyabhede na doùaþ / kartçtveneti pràdhànyaü såcayati apràdhànyasya paràmar÷o na duùyatãti khyàpanàrtham / sa ity arthaþ paràmçùñaþ / tebhya iti kartçtvavàcakàd idamàdibhya÷ ca / asau tacchabdaþ / asamanvayàd iti tacchabdasya parokùàrthapratipàdakatve saübandhavirodhàd ity arthaþ / tàdàtmyàyeti / ÷a÷ikalàmaulisvaråpatvàyety arthaþ / àrtha iti upakramopasaühàrakramà nirdiùñaþ / kalpitatatkramàdãti / kalpitaü tad yac chabdanirdiùñaü karmàdi viùayo 'syeti yacchabdàrthaþ karmakaraõàditayà viùayatvenàsya kalpita ity arthaþ / saübandhadvaividhyeti ÷àbdàrthabhedena dvaividhyam / yattad iti / yacchabdasamãpe samànàdhikaraõas tacchabda upàdãyamànaþ ÷abda÷aktisvàbhàvyàt prasiddhavastuviùayaü yacchabam àkàïkùati / vaiyadhikaraõyena vyavadhànena ca nirde÷e tu nirdiùñenaiva yadà samanvayaü bhajate / na kevalaü yo mahato 'pabhàùate, ÷çõoti tasmàd api yaþ sa pàpabhàg ity atra yady api yaþ sa iti yattador nairantaryeõa sàmànàdhikaraõyena ca nirde÷aþ, tathàpi na yat tad årjitam iti nyàyena tacchabdo yacchabdàntaraü praty apekùàyàm iha yadi tacchabdo nirantaropàttayacchabdàpekùayaiva prayujyate, tadà syàd eùa doùaþ, yàvatà na kevalaü ya ity atra yacchabdàpekùayà vyavadhànena pràdhànyàt prayuktas tacchabdàntarànàkàïkùaþ prasaïgena nirantaranirdiùñayacchabdànvayaü bhajamànaþ pårvasaüskàreõa na tacchabdàntaram àkàïkùatãty anavadyam etat / tad itthaü yattador upakramopasaühàrakramo dvividhaþ parighañitaþ / sa càtra ÷loke na yujyata ity àha - evaü ceti / tadupàdàna iti / yacchabdo nàtra tad eti prakràntas tacchabdaþ paràmç÷yate tatsaübandhapratãtàv ity arthaþ.

nanu prayogadar÷anam evàtra samarthakaü bhaviùyatãty à÷aïkya prayogasya pràmàdikapàñhaviparyàsahetukatvam àha - mãlitam iti / tadabhinnàrthaþ tacchabdàbhinnàrthaþ / tasya ada÷÷abdasya / tacchabdàbhinnàrthatve 'da÷÷abdasya dåùaõadvayam uktam / kevalàda÷÷abdapryoge asau marud ityàdau yacchabdàkàïkùà syàd ity ekaü yacchabdasahàyasyàda÷÷abdasya prayoge yo 'sau jagattrayetyàdau prayuktatacchabdàkàïkùà na syàd iti dvitãyam / atra yasya prakopetyada÷÷abdarahitayacchabdaprayogo dçùñàntatvenokto yathàsya kevalasya tacchabdàkàïkùà tathàda÷÷abdayuktasyàpãty arthaþ / parikalpyata iti tasya yathoktavastv iti yathà avigànena ÷iùñaprasiddhipàraüparyeõoktaü vastu tacchabdàrthavivikto viùayas tasya tanmate asaübhavaþ / tvayà hy ada÷÷abdasya tacchabdàrthatvam ucyate tatra yacchabdaparàmar÷àpekùàprasaïgaþ ity arthaþ / parikalpyata iti prayogapravàhapràmàõyànyathànupapattyàvàyàtayàrthàpattyety arthaþ / tam antareõeti / tacchabdena prayogapravàhaþ paràmçùñaþ / tadatadarthatvani÷cayo vivakùitàvivakùitàrthatvani÷cayaþ / yadi tu tàm iti tadabhinnàrthatànupapattiþ paràmçùñà / gate 'nugataü yasya sa gatànugatikaþ / matvarthãyo 'tra ñhanpratyayaþ / yenaiva pathà eko gacchati tenaivàvicàritenaiva yo gacchati sa ity arthaþ / tato bhàvapratyayaþ / avikalpam ity akàrapra÷leùaþ / ni÷÷aïkam ity arthaþ / yad và na vikalpamàtreõa, api tu sàkùàd ity arthaþ / smçtibhåþ kàmaþ / dvitãyaþ smçtibhå÷abdaþ smaraõaviùaye prayuktaþ / dagdhatvàt smçtimàtra÷eùa ity arthaþ / kùatàt vadhàt / vyavahitànàm eveti yathà yo 'vikalpam ityàdau / avyavahitatve veti / yathà smçtibhår ityàdau / etadartham evodàharaõadvayam uktam /

tatra hãti idamàdisahitaprayoge / tayor iti yattadoþ / taditareti yadçcchayaikataraprayoge anyataràpekùety arthaþ / sutaràm iti idamàdisàhityena prayukto yacchabdaþ svabhàvato vikàsitàsya eva tacchabdaü pratãkùate, evaü tacchabdo 'pi yacchabdam iti j¤eyam / etac ca krameõodàhçtaü yad etad iti, so 'yam iti ca / tad anyena granthena pradar÷aka upayujyate tadvad asya yacchabdasya na prakràntaparàmar÷e saübandho, nàpi prakraüsyamànavastusamanvayamàrgopade÷e tacchabdàdhyàhàraþ ÷araõam / sa ca satkàvyakalaïkàyamàno heya eva anuktvaiveti yattador madhye paràmç÷yam anuktvà yatra nirantaraþ prayogaþ yathà yat tad årjitam ityàdau tatra tayor yattador yathàyogaü punaþ prayogo na duùyati yatha nånaü tad api hàritam ityàdau / tathà tayor yattadoþ / nirantaranirdiùñeùv idamàdiùu satsu tayor yattadoþ teùàm idamàdãnàü ca saïghañitatvena sthitànàü yathàyogaü yattadoþ pratyavekùà na nivarttate yathà aprayukteùv idamàdiùu kevalayoþ pçthagavasthitayor apekùà na nivarttate tadvat prayukteùv apãty arthaþ yathà yad etac candràntar iti, so 'yaü paña iti ca / evaü prakçte 'pi yo 'sàv iti / tatsàïkaryeti / yacchabdasya pçthag idamàdisàhitye tacchabdasya ca pçthag idamàdisàhitye yattadoþ parasparasàhitye ca bahavo bhedàþ, teùàm udàharaõeùu diïmàtraü dar÷itam /

saüprati pràyeõa vàkyàrthasamanvayavyàpinor yattador yo 'yaü nityàbhisaübandhatvenopakramopasaühàrakramaþ, sa prasaïgàd vicàryate / sa ca puùñàpuùñaduùñabhedena trividhaþ / puùño 'pi prathamaü ÷àbdatvàrthatvabhedena dvividhaþ / ÷àbdo 'pi yacchabdopakramas tacchabdopakrama÷ ceti dvividhaþ / àrtho 'pi yacchabdamàtrànupàdàne tacchabdasyopàttasya prasiddhànubhåtaprakràntaviùayeõa yadàbhisaübandhàt trividhaþ / yacchabdasya ca tacchabdànupàdàne kevalam upàttasya prakràntaviùayeõa kalpitatatkarmàdiviùayeõa ca tadàbhisaübandhàd dvividhaþ / ubhayànupàdàne tu dvayor upàttavastuviùayatàkalpana eka eva bhedaþ / evaü ÷àbdo dvividha àrthaþ ùaóbheda ity aùñavidho yattador upakramopasaühàrakramaþ puùñaþ / tac caitac ceha granthakçtodàhçtam / yat tadårjitam ityàdau tu ÷àbdasyàrthasya copasaühàrakramasya saïkãrõatvam iti nàsya pçthagbhàvaþ / apuùñasya duùñamadhye prasaïgena varõayiùyamàõatvàd idànãü duùño vyàkriyate / tatra yattadoþ sthàne tacchabdayacchabdanairantaryeõa sàmànàdhikaraõyena cedamàdãnaü duùñataiva teùàm atadarthatvàt tannikañe ca prayujyamànànàü prasiddhimàtraparàmar÷akatvàd, yathà yo 'sau kutra camatkçter iti / evaü tacchabdasàcivyenedamàdãnàm udàharaõam åhyam / viprakçùñatvena sannikçùñatve 'pi vaiyadhikaraõyena và teùàm prayoge na duùñaü nàduùñam ity apuùñatvam eva yathà yo 'vikalpam iti smçtibhåþ smçtibhår iti ca / evaü tacchabdopakrama udàharttvayam / tathà tacchabdasya parokùàyamàõàrthapratyavamar÷itvàd ekavàkyasthapratyakùàyamàõapradhànabhåtàrthapratyavamar÷e duùñatvaü, yathà sa vaþ ÷a÷ikalàmaulir ityàdau / pradhànagrahaõena na kartçmàtraü nirdiùñam, api tu kàrakàntaram api pràdhànyena vivakùitatvàt pratyakùàyamàõam / tena

     sa medinãü vinirjitya caturjaladhimekhalàm /
     sacivàrpitatadbhàras tasyàm àsta yathàsukham //

iti medinyàs tacchabdaparàmar÷o na sundara ity àhuþ / yathà yattadoþ padàrthavàkyàrthagatatvena dvividhàvasthàne yad ekasya padàrthaniùñhatvàd anyasya vàkyàrthaviùayatvaü tad bhinnaviùayatvena nityàbhisaübandhaparipanthi duùñam eva / yathà


     hemràü bhàra÷atàni và madamucàü bçndàni và dantinàü ÷rãharùeõa yad arpitàni guõine bàõàya kutràdya tat /
     yà bàõena tu tasya såktivisarair uññaïkitàþ kãrttayas tat kalpapralaye 'pi yànti na manàï manye parimlànatàm //

iti / yà iti padàrthaviùayatvam anipàtasya tacchabdasya / tad iti tu vàkyàrthaviùayas tacchabdaþ / padàrthaviùaye tà iti syàt / atraiva yad bàõena tu tasyeti tàþ kalpapralaye 'pi iti ca pàñhe yado vàkyàrthaviùayatve tadaþ padàrthaniùñhatva udàharaõaü deyam / tasmàd yà bàõena tv iti tàþ kalpapralaye 'pãti ca pañhanãyam / iha tu

     indãvaraü yadatasãkusumasya vçttyà yat ketakaü jaraóhabhårjadalànuvçttyà /
     yan manyase ca vakulaü karavãravçttyà sà sàmprataü madhupa hanta tavaiva hàniþ //

iti na kevalaü yacchabdo vàkyàrthaviùaye, yàvat tacchabdo 'pi / yadi paraü sa vàkyàrtho hànipadena piõóãkçtya prakà÷itas tacchabdena paràmçùñaþ / ata evàtra tacchabdasya vidheyapadàrthàbhipràyeõa strãliïgatvam / anuvàdyàbhipràyeõa tu tat sàmpratam iti / ubhayathàpi liïgaparigrahaþ ÷iùñapravàhe sthitaþ /

kiü ca yattador nityàbhisaübandhàd guõapradhànayo÷ ca saübandhàrhatvàt paràmç÷ya ekatra yacchabdavàkye tacchabdavàkye và nirdiùña itaravàkye tadà yadà và pratyavamç÷yate / yacchabdavàkye tu nirdiùñena yacchabdàntareõa guõànàü pradhànànàü ca parasparam abhisaübandhàt / evaü ca tathà paràmar÷e dvau duùñàbhedau / yathà:

     yeùàü tàs trida÷ebhadànasaritaþ pãtàþ pratàpoùmabhir lãlàpànabhuva÷ ca nandanatarucchàyàsu yaiþ kalpitàþ /
     yeùàü huïkçtayaþ kçtàmarapurakùobhàþ kùapàcàriõàü kiü tais tvatparitoùakàri vihitaü kiü cit pravàdocitam //

iti / kùapàcàriõàm iti ùaùñhyantaü yacchabdena saübaddhaü yacchadbàntareõa partyavamçùñam / kùapàcàribhir iti pàñho nyàyyaþ / evaü tacchabdavàkye nirdiùñaü yacchabdaiþ paràmç÷yamànaü na duùyati, yathà ca:

     puõórekùoþ paripàkapàõóunibióe yo madhyame parvaõi khyàtaþ kiü ca rasaþ kaùàyamadhuro yo ràjajambåphale /
     tasyàsvàdada÷àviluõñanapañur yeùàü vacovibhramaþ sarvatraiva jayanti citramatayas te bharttçmeõóàdayaþ //

iti / atra dvitãye yacchabdavàkye rasaþ paràmç÷yo nirdiùñas tacchabdena paràmç÷yate / prathame yacchabdavàkye tu yacchadaparàmar÷o na yujyate dvayor asaübandhàd, yathà:

     namo 'stu tàbhyo bhuvane jayanti tàþ sudhàmucas tà÷ ca kavãndrasåktayaþ /
     bhavaikavicchedi kathà÷arãratàm upaiti yàsàü caritaü pinàkinaþ //

iti kavãndrasåktãnàü tacchabdavati vàkyena nirdiùñànàü tacchabdàntareõa paràmar÷o na yuktaþ / kiü ca yattacchabdayoþ svabhàvena vàkyabhedotthàpakatve yad ekataravàkye 'nyatarat padaü prayujyànyatarat prayujyate tad api duùñam eva / yathà:

     apràkçtasya caritàti÷ayai÷ ca dçùñair atyadbhutair apahçtasya tathàpi nàsthà /
     ko 'py eùa vãra÷i÷ukàkçtir aprameyamàhàtmyasàrasam udàyamayaþ padàrthaþ //


ity atra yady apãty apekùitam / na ca tadekavàkyatàyàü saübandhuü yogyam /

ekatràpi vàkye guõakriyàdigataü kalpitaü bhedam à÷ritya prakràntavastuviùayatacchabdaprayoge pradhànakriyàyàü paràmç÷yasya pradhànatvàd eva svaråpeõa nirde÷e guõakriyàdiviùaye tu tacchabdena paràmar÷e nyàyye yadviparyayakaraõaü tad duùñam eva / yathà

     prajànàm eva bhåtyarthaü sa tàbhyo balim agrahãt /
     sahasraguõam utsraùñum àdatte hi rasaü raviþ //

iti / baliü prajàbhyo jagràha sa tàsàm eva bhåtaye iti yuktaþ pàñhaþ / tathaikaviùayatve yattador ekasya dravyàdiviùayatve 'nyasya kàlàdigocaratve duùñam eva / yathà:

     tvam evaü saundaryà sa ca ruciratàyàþ paricitaþ kalànàü sãmànaü param iha yuvàm eva bhajathaþ /
     ayi! dvandvaü diùñyà tad iti subhage! saüvadati vàmataþ ÷eùaü yat syàj jitam iha tadànãü guõitayà //

atra ataþ ÷eùaü cet syàd iti pañhanãyaü cec chabdasya yadi÷abdàrthatvàt / tathà prakràntaviùayatve tacchabdasya vyavasthite tadviùaye prakramyamàõavastugocaratvaü doùa eva / yathà:

     ye saütoùasukhaprabuddhamanasas teùàü na bhinno mado ye 'py ete dhanalobhasaükuladhiyas teùàü tu dåre nçõàm /
     itthaü kasya kçte kçtaþ sa vidhinà tàdçk padaü saüpadàü svàtmany eva samàptahemamahimà merur na me rocate //

atra meruþ prakramyamàõaþ sa ity anena paràmçùñaþ / etad vàkyabheda udàharaõam / ekavàkye tu:

     tãrthe tadãye gajasetubandhàt pratãpagàm uttarato 'sya gaïgàm /

iti deyam / tathà nirvãpsenaikenopakrame savãpsenànyena paràmar÷o duùña eva / yathà:

     yaþ kalyàõabahirbhåtaþ sa sa durgatim a÷nute /

savãpsena tv ekena prakrame nirvãpsenànyenopasaühàraþ savãpsasya pratyavamçùñatvàd na duùñànvayaþ kin tv apuùña eva / yathà:

     kalyàõànàü tvam asi mahasàmã÷iùe tvaü vidhatse puõyàü lakùmãm iha mayi ciraü dhehi deva! prasãda /
     yad yat pratijahi jagannàtha! namrasya tan me bhadraü bhadraü vitara bhagavan! bhåyase maïgalàya //

iti / atra yad yad iti nirdiùñaü kevalena tacchabdena paràmçùñam / etad yacchabdasya savãpsasyodàharaõam / tacchabdasya tu savãpsasya nirvãpsena paràmar÷a udàharaõaü yathà:

     kùàntaü na kùamayà gçhocitasukhaü tyaktaü na santoùataþ soóho dussaha÷ãtavàtatapanakle÷o na taptaü tapaþ /
     dhyàtaü nityam ahar ni÷aü niyamitapràõair na ÷ambhoþ padaü tat tat karma kçtaü yad eva munibhis tais taiþ phalair va¤citàþ //


iti / yatra tu savãpsasya prakrame savãpsena pratyavamar÷as tatra puùñatvam eva yathà

     yo yaþ ÷astraü bibhartti svabhujagurum adaþ pàõóavãnàü camånàü yo yaþ pà¤càlagotre ÷i÷ur adhikavayà garbha÷ayyàü gato và /
     yo yas tatkarmasàkùã carati mayi raõe ya÷ ca ya÷ ca pradãptaþ krodhàndhas tasya tasya svayam api jagatàm antakasyàntako 'ham //

iti / yatra cànekasya savãpsasya cànekena pratyavamar÷as, tatràpi puùñatvam eva / yathà:

     yo yo yaü yam avàpnuyàd avayavodde÷aü spç÷an pàõinà tat tanmàtrakam eva yatra sa sa te råpaü paraü manyate /
     tajjàtyandhapuraü ha hà karipate! nãto 'si durvedhasà ko nàmàtra bhaved batàkhilabhavan màhàtmyavedã janaþ //

iti / yadi paraü yaü yam iti prakrame tat tanmàtrakam eveti pratyavamar÷e vidheyàvimar÷aþ savãpsasya tadarthasya samàse guõãbhàvàt / naitat / màtragrahaõenàvadhàraõam ucyate yathà - pràtipadikàrthaliïgaparimàõavacanamàtre iti / taccàvadhàryamàõaparatantram ity avadhàryamàõasyaiva savãpsasya tadarthasyodrekàt pràdhànyam akhaõóitam eva / pårvapadàrthapràdhànyena kva cit supsupeti samàso dç÷yate, yathà:

     nirvàõabhåyiùñham athàsya vãryaü sandhukùayantãva vapur guõena /
     anuprayàtà vanadevatàbhyàm adç÷yata sthàvararàjakanyà //

iti / atra hi bhåyiùñhaü nirvàõaü nirvàõabhåyiùñham iti samàse nirvàõàrthasyaiva pràdhànyaü tasya vãryavi÷eùaõatvenàvasthitatvàd / na tadvad iha tattanmàtrakam iti tadarthasya pràdhànyaü bhaviùyati / kevalaü kçte 'vadhàraõàrthe màtra÷abde kimarthaþ kapratyayaþ / tasminn api và kçte eva÷abdaþ kimarthaþ / eva÷abda eva và kiü na kriyate / naitat / kapratyayasya tàvad atra kutsàpratipàdakatvàt / na paunaruktyaü tan tameveti kevalaiva÷abdaprayoge vikùipta iva tadarthaþ pratãyate / màtragrahaõe tu piõóitasyaiva tadarthasya pratãtir ity asti vi÷eùaþ / yadi paraü dvayor upàdànaü lokapratãtyanusaraõena dçóhãkçtàvadhàraõapratãtyartham / dç÷yate hãdç÷eùu dvayor avadhàraõapratipàdakayoþ prayogaþ / yathà - bàlà kevalam eva roditi galallolodakair a÷rubhiþ / atraiva tad iti nirvãpsena tadà nirdiùñaü jàtyandhapuraü nirvãpsenaiva yadà pratyavamç÷yate / tata÷ càtrànuguõaparàmar÷àn na doùaþ ka÷ cit /

tathà yatra pårvavàkye yacchabdo nirdiùña uttaravàkye tu na tacchabdo nirdiùñaþ, tatra sàkàïkùatvàd duùñaiva yathà -

     mãlitaü yad abhiràmatàdhike sàdhu candramasi puùkaraiþ kçtam /

iti / uttaravàkyagatatvena tu yacchabdaprayoge pårvavàkye tacchabdaprayoge na duùñatvam, api tu pràkpratipàditaü puùñatvam eva sàmànyenopakramàt pa÷càd vi÷eùasyotthàpanàt / etadabhipràyeõa kalpitatatkarmàdiviùayatvam uktam / udàharaõaü tu sàdhu candramasi puùkaraiþ kçtaü mãlitaü yadabhiràmatàdhike iti pårva÷lokàrdhapàñhaviparyaye yathà / yattacchabdayor avi÷iùñe 'pi paràmar÷akatve uttaravàkye nirdiùño yacchabdaþ svabhàvata àvidåryeõa pårvavàkyàrthà÷liùñatayà vastu paràmç÷ati, tacchabdas tu parokùàyamàõàrthaniùñhatvàt vaidåryeõa / àvidåryaü ca prakçtàrthaü prakçùñatàü nayad vàkyàrthaü ÷leùayati / tata÷ ca tathàbhåte viùaye yacchabdasya prayogàrhatve tacchabdasya prayogo 'puùña eva.


     tasyàþ ÷alàkà¤jananirmiteva kàntir bhruvor ànatarekhayor yà /
     tàü vãkùya lãlàcaturàm anaïgaþ svacàpasaundaryam adaü mumoca //

atra sà yàü vãkùyeti yattadau viparyayeõa pañhanãyau / yathà ca:

     dçùñir nàmçtavarùiõã smitamadhuprasyandi vaktraü na kiü nàrdràrdraü hçdayaü na candanarasaspar÷àni vàïgàni ca /
     kasmin labdhapadena te kçtam idaü kråreõa dagdhàgninà nånaü vajramayo 'nya eva dahanas tasyedam àceùñitam //

atra yasyeti pañhanãyam / yathà ca:

     àcàryo me sa khalu bhagavàn asmadgràhyanàmà tasmàd eùà dhanur upaniùat tatprasàdàt kùamo 'pi /
     adhyàsãnaþ katham aham aho vartma vaikhànasànàü sãtàpàõigrahaõapaõitaü càpam àropayàmi //

atra ca yasmàd eùà dhanur upaniùad iti pañhanãyam / evaü ca pràg ukte hemno bhàrata÷atànãtyàdau tà bàõena tu tasya såktivisarair uññaïkitàþ kãrtayo yàþ kalpapralaye 'pi yànti na manàï manye parimlànatàm iti pañhanãyam / api ca paràmç÷yam anuktvà yacchabdena ca vàkyàrthopakrame tacchabdavati paràmç÷yanirde÷e pårvavàkyàrthe paràmç÷yam aspç÷antã upaplavamànà pratãtir iti vàkyàrthapratipattiviprakarùàd apuùñatvam / yathà:

     pàdàhataü yad utthàya mårdhànam adhirohati /
     svasthàd evàvamànena dehinas tad varaü rajaþ //

ata evàtra ÷lokàrdhayor viparyayapàñhe puùñatvam eva / tathà pårvavàkyàrthe nirdiùñasyàrthasyottaravàkyàrthe sarvanàmamàtreõa paràmar÷e nyàyye yaþ sva÷abdasahitasya sarvanàmno nirde÷aþ sa duùña eva / yathà:

     udanvacchinnà bhåþ sa ca nidhir apàü yojana÷ataü sadà pànthaþ påùà gaganaparimàõaü kalayati /
     iti pràyo bhàvaþ sphuradavadhimudràmukulitaþ satàü praj¤onmeùaþ punar ayam asãmà vijayate //

iti / atra sa ca nidhir apàm iti sasva÷abdaþ sarvanàmno nirde÷aþ / evaü ràmagiryà÷rameùv iti prakçte tasminn adrau kati cid ity atra j¤eyam / atra tu ke cit samarthayante - ràmagiryà÷rameùv iti ràmagiriþ samàsa upasarjanãbhåto buddhàv udrekeõànavabhàsàt kathaü sarvanàmnà paràmç÷yate sarvanàmnànusandhir vçtticchannasyeti pradhànabhåtaparàmç÷yàbhipràyeõa sthitaü yathà samyagj¤ànapårvikà sarvapuruùàrthasiddhir iti tad vyutpàdyate iti / atràdràv iti nirdi÷yamànam adrimàtrapratãter na prakçtam adriü gamayet / tasmàd ubhayam atropàdeyaü yathà atha ÷abdnànu÷àsanam / keùàü ÷abdànàm iti / giri÷abdena girau prakrànta adri÷abdena paryàyàntareõa tv àgatam àsama¤jasyaü duùpariharam eveti / udanvacchinnà bhår ity atra tu udanvataþ paràmç÷yasya naikañhyàd yogyatvàc ca bhuvaþ strãtvena sa iti paràmar÷ànarhatvàc ca sarvanàmaparàmar÷a eva yukto, na punaþ sva÷abdagocaratvam ity atra duùñataiva / kiü ca samudàyasya kasya cit kena cid vàkyena nirde÷e vàkyàntare tadavayavasya nirdhàreõa karttavye tasya samudàyasaya nirdhàraõaviùayapratãtaye yacchabdena nirde÷e karttavye nirdhàryamàõasyàvayavasya nirde÷o duùña eva / yathà:

     tasmàd ajàyata manur navaràjabãjaü yasyànvaye sa sagaraþ sa bhagãratha÷ ca /
     ekena yena jaladhiþ parikhànito 'yam anyena siddhasarità paripårita÷ ca //

atra sa sagaraþ sa bhagãratha÷ ceti yan nirdiùñaü tasyaiketyàdinà nirdhàraõaü vihitam / nirdhàraõaü ca jàtiguõakriyàbhiþ samudàyàd ekade÷asya pçthak karaõam / na càtra samudàyaþ kena cit padena nirdiùñaþ / yaccaikeneti nirdiùñam, tan na samudàyaþ, api tv ekade÷aþ / tata÷ ca nirde÷yànirde÷àd anirde÷yanirde÷yàc càtra duùñatvam / evaü ca samudàyasyaiva nirdhàraõaviùayasya yacchabdena nirde÷e karttavye eko yayor jalanidhãn nicakhàna sapta gàïgaiþ payobhir abhivarùitavàn dvitãyaþ iti pàñhaþ ÷reyàn /

kva cid yattacchabdàv agrahaõena vidhyanuvàdabhàvena vàkyàrthaprastàve yadantarànyathàkaraõaü tatra duùñatvaü yathà:

     yat tvannetrasamànakànti salile magnaü tad indãvaram

iti / atra prathamatçtãyayoþ pàdayor yattacchabdaparigraheõa vidhyanuvàdabhàvenopanibandhaþ / dvitãyapàdagatatvena tadullaïghanaü doùaþ / indãvaràõàü ràjahaüsànàü ca bahutvàt sãtàsaübandhivaståpamitayor indãvararàjahaüsayor vyàvçttyarthaü vidhyanuvàdabhàvaparigrahaþ / candrasya tv ekatvàt tadakaraõam iti ke cit / tad asat / candrasyàpi dvitãyàcandràdibhedena bahutvasaübhavàt tatràpi vidhyanuvàdabhàvo yuktaþ / indãvaràõàü vyaktibhedena mukhyo bhedaþ / candrasya punar ekavyaktiråpasya kàlabhedàd avasthàbhedàc ca bhinnatvam amukhyam iti cen na / bhinnà eva candravyaktayaþ / anyo hi dvitãyàcandro 'nya÷ ca pårõacandraþ / ata÷ caiva dvitãyàcandràdivyàvçttyà pårõacandrapratãtyarthaü mukhacchàyànukàrãti vi÷eùaõaü dattam / na hi ÷a÷i÷abdaþ pårõacandràbhidhàyã, tasya candramàtravàcakatvàt / saïkhyàvyavahàreùu candrasyaikatvapratãtir iti cet / kva cij jàtivyavahàreùv apãndãvaràdãnàm ekatvaü siddham / tasmàt kavivyavahàre candragatatvenànekatvasya vyavahàràt tadà÷rayeõeha vidhyanuvàdabhàvaþ ÷reyàn /

kiü càsthànavinive÷anaü tacchabdasya pratãtiviprakarùàyaiva / yathà:

     masçõacaraõapàtaü gamyatàü bhåþ sadarbhà viracaya sicayàntaü mårdhni gharmaþ kañhoraþ

iti / atra viracaya sicayàntam ity atra tacchabdo hetvartho vinive÷ayitavyas tçtãyapàdàdau nive÷itaþ / na ca tatra tasyopayogaþ / kçtas tatra pratãtikuõñhatvam utpàdayatãti / kva cit pradhànakriyàyàs tadàdisarvanàmnà paràmçùñasya guõakriyàyàü sva÷abdenopàdànaü duùñam eva / yathà pratyàsanne nabhasi iti / atra tasmai iti sarvanàmnà pårvaprakrànto meghaþ paràmç÷yata utaitacchlokagato jãmåtaþ / tatràdye pakùe jãmåtagrahaõam anarthakaü pradhànakriyàyàü tadà paràmçùñasya pårvaprakràntasyaiva meghasyàrthataþ saübandhayogyatvàt / na hi yàvatàü yena saübandhas tàvatàü pratyekaü nirde÷aþ kriyate / ekatra kçto 'nyatràkàïkùàdinopajãvyate / tasmàj jãmåtagrahaõaü na karttavyaü, kçtaü pratyuta vastvantarapratãtiü janayad vairasyam àvahati / atha tacchabdenaitacchokagato jãmåtaþ pratyavamç÷yate / tad asat / sarvatràtra prakaraõe pårvaprakràntasyaiva meghasya paràmar÷aþ sthita itãhàpi tathaiva paràmar÷o nyàyya iti punar api jãmåtagrayaõam anarthakam eva /

itthaü dvitãyaü vidheyàvimar÷aü vivicya tçtãyam apy atraiva ÷loke prapa¤cayitum upakramate - api cetyàdinà / pràyeõeti dvandvaü varjayitvà tatra yugapadadhukaraõavacanatayà sàmarthyaü prakàràntareõa samarthitam / tatràdya iti tatpuruùaþ samànàdhikaraõaþ karmadhàrayaþ iti vacanàt / bahuvrãhiþ samànàdhikaraõànàm iti vacanàt pràyeõa bahuvrãhiþ samànàdhikaraõaviùaya eva / susåkùmajañake÷àdau tu vyadhikaraõànàm apãùyate / tatraiva samànàdhikaraõe padàrthe / yadà saïkhyàyà iti vyadhikaraõa saïkhyàpårvo dviguþ iti vacanàt / pratiùedhasyeti na¤ iti na¤såtràrambhàt / dvitãya iti vyadhikaraõaþ / kàrakàõàm iti kartçkaraõe kçtà bahulam ityàdinà / saübandhasyeti ùaùñhã ityàdinà / tatràpãti kàrakasaübandhayoge adhistri upakumbham ityàdau / svà÷rayo vi÷eùyam / vidheyadhuràm iti ÷abdavçtte yo vidheyaþ tasya kakùyàü vàstavãü vidheyatàm ity arthaþ / anådyamànakalpatayeti / ÷àbdaü pràdhànyam anapekùya vàstavena pràdhànyenety arthaþ / astam iyàd iti ekàrthãbhàvàd vibhaktatvenàpratãter ity arthaþ / ekatreti vidheyànuvàdyagarbhatve / anyatreti saübandhamàtrapratipàdane / vikalyeteti mahàvibhàùayà vyavasthitavibhàùàtvàd iti bhàvaþ / ekasyaiveti / vi÷eùaõagatasya pràdhànyasya anyasya tadgatasyaivàpràdhànyasya / ekasya hãti, aparasya punar iti ca / atra phalabheda ity atra prakràntaü phalaü saübandhanãyam / atra codayati virodhasyobhayavastuniùñhatvàsiddher atràbhàva uktaþ / tad asat / tarhi na hi sahànavasthànalakùaõo vastugata eka eva virodhaþ bhedo, yaþ ÷ãtoùõàdau labdhavçttiþ / kiü tarhi parasparaparihàrasthitatàlakùaõo vastvavastutvà÷rayo dvitãyo 'py asti virodhaprakàraþ / tadà hi yadi vastvà÷rayo na saübhavati virodho vastvavastutvà÷rayas tu kathaü na syàd / ata÷ ca syàt pårvapakùavelàyàü bhàvàbhàvayor evety uktam / naiùa doùaþ / vastvavastvà÷rayasya virodhasya tàdàtmyaniùedhe vyàpàràt / yadi nàma pràdhànyaü, tasyàm eva kakùyàyàü svayam apràdhànyaü na syàd, apràdhànye và pràdhànyam / pràdhànyavidheye punar apekùàntareõàpràdhànyaü kathaü na syàt / na syàd, yadi ÷ãtoùõavad dvayor vastutvaü syàt / na càtraitad asti vaivakùikasyàvastutvàt / yathà ràjapuruùa ity atra ràj¤o vaivakùikam eva pràdhànyaü vàstavaü punar apràdhànyam eva tadvad atràpi draùñavyam / tad ayam atra piõóàrthaþ saüsarganiùedho 'tra kartavyaþ / sa ca vastudvayaniùñha iti dvayor atràbhàvàn naikenàparatra pratiùedha iti /

anyeneti vi÷eùyàbhidhàyinety arthaþ / anyonyam iti / parasparavi÷eùaõànàü yady api vi÷eùaõaü vi÷eùyeõa iti vi÷eùaõasya vi÷eùyeõaiva samàsa uktaþ, tathàpi kàõakha¤jàdiùu siddhaü vi÷eùaõavi÷eùyayor yatheùñatvàd iti vacanenaikasya vi÷eùyatvavivakùàm à÷ritya parasparaü vi÷eùaõànàü samàsaþ samarthitaþ / tadabhipràyeõànyonyam iti saübhàvanà / dàrasukha iti dàràõàü sukheti tatpuruùaþ kartavyaþ / bahuvrãhau ràjàhassakhibhyaþ iti ñac na syàt / he hasteti / mçtasya ÷i÷or dvijasya ity atra samàsaþ ÷aïkitaþ / ràmasya pàõir asi iti tu ùaùñhãsamàsa udàharaõam / atra kva cit kartéõàm karmaõàü ca prathamàntànàü kvàpi saübandhinàü karmaõàü ca ùaùñhyantànàü kutràpy àmantraõànàü samàsaþ ÷aïkitaþ / vakùyamàõanayeneti / vyàsaþ pàrà÷aryaþ ityàdivicàreùu / càpàcàrya iti / atra hi tripuravijayitvàdyanuvàdena càpàcàryatvàdividhiþ / anådyamàna÷ càrtho vidheyasyotkarùam àvahan pratãyate / na caivam iti upendravajrasthàne indravajraprayogàt / upagatam asmàbhir iti / duþ÷ravatvam api vçttasya ÷abdànaucityam eva / tasyàpy anupràsàder ivetyàdivadadbhiþ / atra yathà ca kàraõaguõe ityàdigranthaþ antara÷lokaparyantaþ pratyudàharaõaü yathà taü kçpàmçdur ity ataþ pårvaü pañhitaþ sàma¤jasyaü bhajate, pratyudàharaõaü ceti udàharaõagranthaþ sama¤jasa eva syàt / dç÷yate ca pustakeùv evaü pàñhaþ / tasmàd atra jàgaraõãyam / kàraõam atra parà÷àro jamadagni÷ ca / tadabhàve hetur iti tacchabdena samàsaþ paràmçùñaþ / tata÷ càtra pàrà÷aryàdipadaü vyàsàdàv utkarùam arpayat punar uktam / takùakasarpa iti takùaka÷abdenaivàtra sarpavi÷eùatvàt sarpatve pratãte sarpapadam utkarùasamarpaõapravaõam eveti tadarthasya vidheyatvam / lohitas takùaka iti yathà takùaka÷abdàd eva sarpatvajàtiþ pratãtà tadval lohitalakùaõo guõo 'pi tata evàvyabhicàràt pratãtaþ / tatas tau jàtiguõau vidheyatàbhipràyeõoktau na samàsa nyagbhàvanãyau / uktanyàyàd iti vidheyatvàn na samàsaþ pravartata ity arthaþ / pakùo na càsty anyas tadatyaye iti / iha dvau pakùàv ullikhitau takùakasya svaråpamàtrapratipàdanaü và lohitàkhyaguõavidhir và / ubhayatràpi kçtà carcà / tadatyaye ca kathitapakùadvayàtikrame cànyas tçtãyapakùo nàstãty arthaþ /

evam iyatà karmadhàrayaü vicàrya bahuvrãhiniråpaõàyàha bahuvrãhau yatheti / tatas tad iti sthalãkaraõàdi yad vi÷eùaõatayopàttaü tat paràmç÷yate / tair vidhyàdibhiþ / tadapratãtiþ utkarùàpakaràpratãtiþ / pratãtibhedahetau samàsàsamàsayoge / pratãtisàmarthye karmadhàrayàdiviùaye / tadasaübhavaþ pratãtibhedàsaübhavaþ / antyàvasthà pràptakàraõeùu yuktaiva kàryotpattir ity arthaþ / etadabhyupagame dçùñavirodham àha / evaü hãti / naiva veti nyàyàvi÷eùàt / ardhajaratãyam iti ardhaü jaratyà iti samàsàc ca tadviùayà iti cchapratyayaþ / yathà jaratyà varàïgaü kàmayate mukhaü na kàmayate tadvad evety arthaþ / tat tasya iti tad iti tasmàt / tau såryacandramasau / tayor iti anuvàdyayos såryàcandramasoþ / pàramparyeõeti vidheyatàm àha pitàmahatvadvàreõa / ata eva såryàcandramasàv iti dvandvanirde÷o dvayoþ spardhitàü prakà÷ayati / urva÷yà ca bhuvà ceti samàsàbhàvo varaõasya mukhyàmukhyatvapradar÷anàrtham ekasya vàstavatvàd aparasya kaviprauóhoktiniùpàditatvàt / iha ceti pratãtivaicitryaü spaùñataram eva dhàrayatu matimàn iti pà÷càtya sanbandhanàyaü janaka iti / atra janakàkhyaràjarùiprabhçtayaþ pitçtvàder utkarùam arpayanti /

evaü bahuvrãhiü vicàrya dviguü vyàcaùñe dvigau yatheti / nirava÷eùa iti saptatvasaïkhyàyàü vidheyatvena saürambhàspadatvaü samàse tu nyagbhàvàt / da÷asv iti da÷atvasaïkhyàyà vidheyatvaü ràvaõasya paribhavàti÷ayaü prakà÷ayati ekasminn api mårdhani padanyàsaþ paribhavàspadaü kiü punar da÷àsv iti / pratyudàharaõaü saptàïgyàm iha yasya sa itãtyàdipàñhe / vai÷asaü bàdhaþ / evaü dviguü vyàkhyàya na¤samàsaü vyàcaùñe na¤samàseti / upadar÷itam iti asaürabdhavàn ity atra vidheyàvimar÷avicàre anuktavàn iti noktavàn iti vàcyam / tatpuruùe kartràdãnàü ùaõõàü kàrakàõàü saübandhasya ca krameõodàharaõàny àha de÷etyàdinà / so 'yam iti / atra sa evàyam iti vyàkhyà / ahitasaübandhinàü ÷astràõàü ghasmaràõi grasana÷ãlàni ata eva guråõi / karaõaü pratãti kriyàü pratãty arthaþ / tat tasyeti prakràntasya vi÷eùyasya karaõasya / tasyeti ràmasya / ÷auryaü balam / nighnaþ parava÷aþ / tena tad iti ràmeõeti vi÷eùaõam /

anekeùàm iti / aneka÷abdasya na¤samàse uttarapadàrthapràdhànyàd ekavacanaprasaïgaþ / satyam kiü tu na¤prayogaviùaye eka÷abdasyaikavyatiriktavastuviùayatvaü yathà abràhmaõa ity atra bràhmaõa÷abdasya kùatriyàdigocaratvam / ekavyatiriktaü ca vastu kadà cid ekatvoparaktaü pratãyate, kadà cin nijenaiva svaråpeõa / àdye pakùe anekam iti bhavati dvitãye tv anekànãti / yathà ca padama¤jariþ pata¤jaliþ - pravçttibhede prayojakaü cittam ekam anekeùàm iti / gurudattam iti guruõà dattam iti vàcyam / tat tasyà iti sãtàyà vi÷eùaõabhåtàyàþ sãtàkartçtkàyà gamanakriyàyà ity arthaþ / gurvartham iti gurave idaü gurvartham iti kriyàvi÷eùaõam etat / kriyàvi÷eùaõànàü karmatvaü napuüsakaliïgatvaü ca / ãpsitatamatve tu ùaùñhã syàt / arthanakriyàmukheneti arthayata iti nigamanàt / tat tasyeti tad gurvartham iti vi÷eùaõam / tasyàrthinaþ / avamatatàm anabhipretatàm / avamatatvaü garhitatvam / sutanirvi÷eùam iti / kriyàvi÷eùaõam eva / pradakùiõakriyety atra pradakùiõakriyàyà atyayakriyàkarmabhåtàyà antaràyahetukopanimittatvàt pràdhànyam / evaü prathamaprabodhita iti pràthamyasya / tathà yathàkàmatvayathàkàlatvayor j¤eyam / yadavalokaneti råpasampat paràmçùñà /

svahasteneti karaõapadam / svahastalikhitànãti svahasta÷abdo 'tràdarapratãtihetukatvena lekhanaü praty utkarùanimittam api samàse guõãkçtaþ / pårvavad iti kçtasamàsavai÷asam / tac ca vipradattam iti pàñhe / pitàmahapitàmatayeti pitàmaho brahmà pitàmahaþ pårvapuruùo yasya / tayor janmanidhanayoþ / tadvato janmanidhanavataþ / tàbhyàü janmanidhanàbhyàm / kñàntàd adhikam àsamudràt kùitã÷ànàm iti ca vàcyam / apàdànasamànanyàyatvàd avadhir api pa¤camyanto 'tra gçhyata iti pratyudàharaõopapattiþ / upàgatemeti upàgatà iti nirdiùñà upàgamakriyà /

raõabhåùita iti / atra raõabhuvãti vàcyam / ÷ocanãyatàgatiþ kriyà / tatra samàgamapràrthanà hetutvenopàttà / tasyàþ saübandhidvàreõa saübandhitvamukhena kapàlina iti vi÷eùaõam / atra saübandhi÷abdo bhàvavçttiþ saübandhitve varttate, yathà dvyekayor dvivacanaikavacane iti, sudhãram uvàceti / tat tasyà iti / tad vi÷eùaõam / tasyàs samàgamapràrthanàyàþ / tatra ÷ocanãyatàgatau / sàmarthyam avyabhicàreõa sampàdakatvam / tasya sakaleti tacchabdaþ kapàlina ity asya paràmar÷akaþ / vi÷eùyeõa samàgamapràrthanayety anena / pratyavaraü guõabhåtam / evaü tàtasyeti, àryasyeti, skandasyeti, taveti cety eùàü vi÷eõaõànàm utkarùasamarpakatvaü j¤eyam / tasyaiveti gauravaduràropatvanibandhanasya harasya / tacceti pràdhànyam / tasyeti harasya / kalpitàrthasyeti vistàritakçtrimatvamàtravàcino 'dhijyatvamàtralakùaõàrthàropàt / aprayuktasyeti uktanayenàsminn arthe kavibhir aprayujyamànasya / guõàntaralàbha iti vakùyamàõalakùaõasya vàcyàvacanasya parihàràt / màtreti evaü kçtam ity atra karaõam / niùka àbharaõavi÷eùaþ / vibhaktyanvayeti ÷råyamàõàyà vibhakter ity arthaþ / tathà ca ùaùñhyà àkro÷e iti j¤àpakam råpakam upade÷a iùyata iti pramàõàntareõa loko vedas tathàdhyàtmaü pramàõaü trividham ity uktaråpeõa siddhau yau svasya vi÷eùaõasyotkarùàpakarùau tadàdhàyinàm arthàd vi÷eùyaü pratãty arthaþ / àrthaü vàstavam / alukam àha ùaùñhyà àkro÷e ity anena / cintyam iti / etadavagamàya vicàryam ity arthaþ / samàse ca vibhaktilopàd iti / iha hi vibhakti÷ravaõà÷ravaõe và anvayavyatirekàbhyàü vi÷eùaõagatayor vàstavayoþ prayojakatàü bhajete / te tu pràyeõa vàkyasamàsagatatvenopalabhyamàne samàsasya vibhaktya÷ravaõàd vidheyàvimar÷atàm utpàdayataþ / ata eva samàse 'pi yadi vibhaktiþ ÷råyate, tadà na vidheyàvimar÷o yathà dàsyàþ kàmuka ityàdau / samàsas tu tatraikapadyàdiprayojanatvena kçtaþ / tannibandhaneti utkarùàpakarùanibandhanà / evaü ca vibhaktya÷ravaõànvayavyatirekànuvidhàyitvaü vidheyàvimar÷asya vyàptyà pradar÷itaü bhavati /

evaü ca saptaprakàraü tatpuruùaü niråpyàvyayãbhàvaü niråpayati - avyayãbhàva iti / samàpaü vi÷eùyaü prati dayitasyeti yad vi÷eùaõaü tat tasya samãpasyeti yojanà / madhyevyometi pàre madhye ùaùñhyà và ity avyayãbhàvaþ / sa ceti prakarùaþ / evam iyatà dvandvavarjaü samàsavçttir vicàrità / idànãm atide÷amukhena kçttaddhitavçttir niråpyate anenaivetyàdinà / vivakùàvi÷eùàd ity akàrapra÷leùaþ / sarvaü kaùatãti sarvakålàbhrakarãreùu kaùaþ iti khaco 'yaü viùayaþ / bibhartti yaþ iti kukùiübhari÷ ca iti nipàtitasya kukùimbhari÷abdasyàyaü gocaraþ / vidhun tud iti vidhvaruùos tud iti kha÷pratyayasthànam / ÷ãrùacchedam iti ÷ãrùacchedàd yac ca iti taddhitasya yat pratyayasyedaü padam / tair iti kaùaõàdibhiþ / sarvàrthasyeti, kàyopalakùaõasya kukùer iti, vidho÷ ceti vyakta sthitaþ utkarùam àdadhatàü pràdhànyena vivakùety atra sàmastyena yojanãyam / ÷ãrùacchedasya ceti utkarùam àdadhataþ pràdhànyena vivakùeti saübandhanãyam / pårvebhyo 'sya pçthaïnirde÷as taddhitavçttiviùayatvena bhinnajàtãyatvàt / atra ca sarvàrthàdãnàü caturõàm utkarùàdhàne samanantaranirdiùña bhuvanàbhayetyàdicatuùñayaü krameõa hetutvena draùñavyam / tad apãti caritam / kaùaõàdikartçùv iti khalaudarikaràhuùv ity arthaþ / ràmo 'smi sarvaü saha iti / påssarvayor dàrisahoþ iti khaco 'yaü viùayaþ / da÷arathasya hi prasåtir asàv iti tasyàpatyam iti stracpratyaye taddhite kçte dà÷arathi÷abdasyàyaü gocaraþ / vàkye tu yady apãti tad uktam - kriyàpradhànaü guõavad ekàrthaü vàkyam iùyate iti / anya iti vakùyamànanyàyena ÷abdakçtasàmarthyoktiþ / sa iti pradhànabhàvenety atra nirdiùñaþ pradhànabhàvaþ ÷abdàrthasàmarthyavivakùàkçtànàü trayàõàm apãti ÷abdakçtaü ÷abdasaüskàramahimnà niùpannaü yathà karmadhàrayàd uttarapadasya / arthasàmarthyakçtaü vastuvçttaniùpàditaü yathà grahaü saümàrùñãtyàdau grahàdeþ / tasya saüskàryatvena vastutaþ pràdhànyam / vivakùàkçtaü prayoktçyadçcchàpratipàditaü yad anyasyotkarùàpakarùàdhànatayà vivakùitaü yathà ràmasya pàõir asi ityàdau ràmàdeþ / tatra triùu pràdhànyeùu vivakùàkçtam eva gràdhànyaü pradhànam / tatkçtatvàt kàvyàrthacamatkàrasya / ata evoktaü tayoþ sama÷ãrùikàbhàvàd iti / tayor iti ÷abdàrthasàmarthyakçtayoþ vivakùàkçtena sahety arthàt / nanu pårvaü ÷àbdasyaiva pràdhànyasya vaivakùikatvam uktam anyasya tu vàstavatvam / tat katham iha ÷àbdavaivakùikayor anyatvam ucyate / anyatve và pràdhànyatrayapratipàdane 'rthasàmarthyakçtavivakùàkñayoþ ko vi÷eùaþ / ÷abdakçtàd dhi pràdhànyàd anyadarthasàmarathyakçtam ucyate / tena vivakùàkçtasya uktatvàt / tat kim arthasàmarthyakçtam ava÷iùyata iti / naiùa doùaþ / pårvaü hi ÷àbdikaikagocarasya ÷àbdikavivakùàkçtatvàd vaivakùikatvam / anyasya tu kavigocarasya vàstavatvaü tad evàrthatvam / iha punaþ sahçdayaikagocarasya kavivivakùàva÷àd vaivakùikatvam ucyate / ÷àbdikaikaviùayasya ÷àbdatvam ity apekùàbhedàt pårvas tàvan na virodhaþ / yad api pràdhànyatrayapratipàdane 'rthasàmarthyavivakùàkçtayor bheda uktas tatràyaü bhàvaþ - iha ÷àbdaü vàstavaü ceti dvividham eva pràdhànyam / vàstavatvasya ca vivakùànapekùatvena vastusàmarthyaprayojaka+++darthasàmarthyakçtatvam uktam / saty api ÷abdakçtàd anyatva utkarùàpakarùapratipàdanaprayuktakavivivakùàkçtatve vàstavam eva vivakùàkçta pratipàditam / tathà ca grahaü saümàrùñãti vaidikaü vivakùànapekùam arthasàmarthyakçtasyodàharaõaü dattam iti viùayavibhàgavyavasthiter na dvitãyo 'pi virodha iti sama¤jasaü sarvam / evaü kçttaddhitavçttiviùaye àtide÷ikaü guõapradhànabhàvaü vicàrya samàsagatatvenaupade÷ikaü prakçtam anusandhatte tad idam atreti / saråpàõàm iti dvandvasamàsasamànanyàyatvàd eka÷eùavçttir api svãkçtà / vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàbhàve 'pãti samàsoññaïkanikàyàü pràyagrahaõaprayojanaü prakà÷ayati / råpaü ca kànti÷ ca vidagdhatà ceti, amçtena viùeõeti càbhihitànàbhihitakartçvibhàgenodàharaõadvayam / råpam ityàdau hi gamyamànabhavanakriyàpekùaü råpàdãnàü kartçtvam / etena tatpuruùasya kartrudàharaõaprastàve kartràdãnàü kàrakàõàm anekeùàm iti yad uktaü, tat samãhitam. ka÷ ca ka÷ ceti / atraika÷eùo na kçtaþ / kçtaika÷eùam iti kàv iti prayoge / adhunà pradhànetarabhàvàpattiü dar÷ayati yatra punar iti / bhavata iti ripustrãõàü saübandhitvena, ripustrãõàm iti stanayugasya saübandhitveneti yojanà / ripustrãõàm iti samàsasyodàharaõam / na càtra saübandhamàtràd atiriktaü pratãyate / tadartham eveti upamotprekùàdayo 'py alaïkàràþ upamotprekùàdãnàm utkarùam apakarùaü và pratipàdayituü vidhãyante / anyathà tadviracanaü niùprayojanaü syàt / tau vidheyeti / utkarùàpakarùau / samàsa iti sà samàsa iti vivakùà paràmç÷yate / vaidarbhãti yady api vàmanamate asamàsà pà¤càlã, madhyamasamàsà tu vaidarbhã, tathàpi matàntare viparyayaþ sthita iti tadabhipràyeõehàsamàsà vaidarbhã kathità / kàrikàmadhya eva saübandhamàtrapratãtau samàsasyodàharaõam / årdhvàkùitàpeti / atra caturthapàdaika÷eùade÷ayuktasya pàdatrayasya samàse saübandhamàtraü pratãyate, notkarùàpakarùau / vàkyàt tåbhayam iti ubhayaü saübandharåpam utkarùàpakarùaråpaü ca vastv ity arthaþ / atrodàharaõaü me yadaraya iti samàse hi madaraya iti syàt / na càsmàd ati÷ayaþ pratãtaþ / nanu padàd uttarapadayor yuùmadasmadoþ temayàv ekavacanasya iti temayàv àde÷àv uktau / na càtra padàt paro 'smacchabdaþ / eva÷abdaþ padam iti cen na / tatprayoge nacavàhàhaivayukte iti niùedhàd bhinnavàkyagatatvàc ca / samànavàkye hi nighàtayuùmadasmadàde÷àþ / etenaiva vyatiriktaü padàntaraü pratyuktam / utkarùamàtram eva ÷abdàde÷aþ atra ke cid àhuþ vàkye tàvad rasapratãtir nirvyåóhà / tàm anupamaradayan kàvye yady asàdhu÷abdo 'pi syàn na tadà sthålaþ ka÷ cid doùaþ / kàvye hi rasapratãtiþ pradhànam / tadanirvàhe kàvyam eva na syàt / apa÷abdaprayoge tu lakùaõàsmaraõamàtram / tad uktaü -

     nãrasas tu prabandho yaþ so 'pa÷abdo mahàn kaveþ /
     sa tenàkavir eva syàd anyenàsmçtalakùaõaþ //

iti / anye tv àhuþ / bhavatu rasàpekùayàpa÷abdasya svalpadoùatvaü, tathàpi mahàkavãnàm apa÷abdaprayogo mahàn doùaþ / tenàtra teme÷abdau nipàteùv iti tàdç÷o vibhaktipratiråpako me÷abdo nipàto, yathà ahantà ahaüyur ityàdàv ahaü÷abdaþ / tata÷ ca nàtra ka÷ cid vi÷eùa iti / kiü sarvàtmanà karaõasya duùñatvam eva / nety àha kin tv iti / etasya samàsasya / antareõeti vãraraudràdeþ samàsena prakà÷yatvàt / vçttaü vasantatilakàdi / vçttayaþ kai÷ikyàdyàþ upanàgarikàdyà÷ ca / kàkuþ kàkvadhyàyalakùito dhvanivikàraråpo và / vàcikàbhinayo vàgvikàraråpo 'nubhàvaþ / ardhàntàvadhir iti ÷lokàpekùayà ardham antàvadhiþ / nyåneti padyàpekùayà nyånaü rasàbhivyaktihetutvam ity arthaþ / yathà pårvokta iti årdhvàkùitàpetyàdau / samàso 'rdhàntàvadhiþ kàryo nàdhika ity anena vyàvartyasyàdhikasya tad udàharaõam / tasyeti padàrthànàü parasparasaübandha÷ cen na cchidyate tadà tasya samàsasya madhye vicchedo na kàrya ity arthaþ / avyabhicàràd iti vidheyatvaü hi pràdhànyàvinàbhàvaþ / sneham iti / atra pànàdãnàm prakà÷anasya ca vidhyanuvàdalopitvaikakartçkàõàü pràdhànyabhàvo nàpasmçtam atra ca yo 'yam iti yacchabdena dãpasya padàrthasya paràmar÷opakrame tattamasa iti tacchabdena vàkyàrthasya paràmar÷o duùña ity upapàditaü pràk / ÷aktiþ sàmarthyam àyudhabheda÷ ca / tàrakàþ jyotãüùi daityavi÷eùa÷ ca tàrakaþ / adho nistejastvena vàhanatvena ca / ÷ikhãvahnir mayåra÷ ca / candrasya suvarõasya saübandhã kàntàvabhàso lasan dedãpyamàno yasmin / candrakàõàü mecakànàm avabhàso lasanaü sphurad yasya / andhakàre tamasi andhakàrer harasya / guhaþ kumàraþ / apara iveti atràpara÷abdasàmarthyàd bhåpe dvitãyaguhatvapratãtau vastutas tadasaübhave tatsaübhàvanàyàm utprekùà / apara÷abdàbhàve tu svasvaråpasthitasyaiva vàstavasya guhasya pratãtàv iyam upamà syàt / evam apara iva pàka÷àsano, maurvãü dvitãyàm ityàdau ca mantavyam / aharpater iti / aharàdãnàü patyàdiùu iti vacanàd rephaþ / atra dhàraõàdãnàü guõabhàvaþ / àdhàrasya tu pràdhànyam / karttà hi guõakriyà niùpàdayan pradhànakriyàm aidamparyeõa niùpàdayati, na tu tàsv aidamparyam / yatra sarvàsv aidamparyaü tatra bhavaty eva sarvàsàm àkhyàtavàcyatvam / yathà saudhàd ityàdi / itarad apràdhànyam / àdyà pradhànabhåtà / aparà apràdhànyavatã / bahulagrahaõam iti vi÷eùaõaü vi÷eùyeõa bahulam ity atra / kva cid ityàdi / kva cit pravçttiþ kva cid apravçttir iti bahulagrahaõaprayojanasya vyavasthitatvàt / utargeti samàsavidhiþ sàmànyaråpatvàd utsargaþ pràdhànyàdivivakùànimitta÷ ca tatpratiùedho vi÷eùaråpatvàd apavàdaþ / apavàdasyaiveti / apavàdaviùayaparihàreõotsargasya pravçttir iti nyàyàt / kartum a÷akya iti / avyavasthitaviùayatvàt / yathà utsargasya gha¤y amanuùye bahulam ity atra / pari÷abde tv ayaü bhavati / parivàdaþ parãvàda iti / vivàda ity atra naiva bhavati / tadviùayaþ syàd iti kçtyalyuño bahulam ityàdigatasya bahulagrahaõasya vidhyanuvàdabhàvaviùaye sàmarthyàbhàvàt samàsàbhàva iti bhàvaþ / tadabhipràyam iti àcàryàbhipràyam / sàpekùatàmidãti / çddhasya ràj¤aþ puruùa ityàdau / tat samarthagrahaõam / etadvyàvçttãti etacchabdena pradhànetarabhàvaþ paràmçùñaþ / tasyehàrthatvam apãti samarthagrahaõaü pradhànetarabhàvaviùayanivçttyartham apãty arthaþ / vidheyodde÷yeti udde÷yo 'trordhvanirde÷àrhatvàd anuvàdyaþ / yat teneti / yacchabdaþ pårvàrthasaübaddhaþ / tenàpàraõena / anabhidhànaü veti abhidhànalakùaõà hi kçttaddhitasmàsà iti / samarthagrahaõaü ca veti / ca÷abdo 'tràtiriktaþ, samuccayavikalpayor virodhàt / evaü ca -

     dçùñir nàmçtavarùiõã smitamadhuprasyandi vaktraü na tan nàrdràrdraü hçdayaü na candanarasaspar÷àni càïgàni và /


ity atra cavà÷abdadvayaü pratyuktaü, cavà÷abdàrthayor ekatra virodhàt / khaõóiketi khaõóo granthasaübandhã na tu samasto granthaþ / sa vidyate yeùàm / anavagatatadabhipràyair iti samarthagrahaõaü praty àcàryasya hi tair abhipràyo nàgataþ / abhidhànàdhànoddhàreti / abhidhànànàü ÷abdànàm àdhànam abhinavànàü nyasanam / uddhàraþ pårvakàõàm uddharaõam / ÷àlãnà adhçùñà avicàrakà ity arthaþ / aparam apãti punaruktàdikam / taccinteti / pràdhànyetarabhàvena samàsàsamàsacintà / prakaraõeti / yatràrthaprakaraõàdinà ÷abdasya vàcyo 'rthaþ prakarùàpakarùàdikam arthàntaraü prakà÷ayati, tatràbhipretàrthavinà÷abhayàt samàso na karttavyaþ / yathà ràmasya pàõir asi iti / prakaraõa÷abdàdisakha iti pàñhe ÷abdasyànyasya sannidhir iti svãkçtam / yadà prakaraõakàkvàdisakha iti pàñhaþ, tadà kàkugrahaõena svaravi÷eùa ucyate yaþ kàlo vyaktisvaràdayaþ iti kàvyagatatvena svãkçtaþ / evaü prasaktànuprasaktikayà samàsagatatvena tadatide÷ena samagrapravçttigatatvenàpi guõapradhànabhàvavivakùàü mahatà prapa¤cena parighañayya prakçtodàraõe ùaùñhãtatpuruùagatatvena yojayitum àha ittham avasthita iti / ambikàyà upàdànam iti saübandhaþ / tat kim iti / vi÷eùaõasyànyakesarivyàvçttir và, kesarigataprakarùapratipàdanaü và phalam / àdye pakùe nirdiùñacamatkàrasambhàvanà / dvitãye tu samàsànupapattir iti tàtparyam / vivakùitapadaü camatkàràti÷ayapadena yojanãyam / tasyà ity ambikàyàs sakà÷àt / jàtyantaraü vi÷iùñàvàntarakesarijàtiþ / tayàvacchinno vi÷iùñaþ / vi÷iùña eveti lokottaraþ / mohantv iti harer vihaïgamo garuóaþ / moham aj¤ànaü hantv ity arthaþ / garuóajàtyavacchinna iti / saugatadç÷à garuóànàü bahutvàd iti bhàvaþ / vihaïgamavi÷eùatvaü tu jàtyàdivailakùaõyàt / svàbhipràyàviùkaraõam iti / sàdç÷yamålayàprastutapra÷aüsayeti bhàvaþ / tasyà÷ ceti tacchabdena sarasvatã paràmçùñà / sarasvatyà ambikà pratibimbam àtmana÷ ca kesarãty arthaþ / dvitãyapakùa iti / kesarigataprakarùapratipàdanapakùe /

samàsàd asàv iti ambikàkesari÷abdàd unmiùaty eva sa camatkàra ity arthaþ / udayàstamayeti / vçttau camatkàrasyàstamaya vàkye udaya iti cålikàkrameõa yogaþ / upadar÷itam eva pràg iti udàharaõapratyudàharaõapradar÷anadvàreõa / iùñaü hãti abhipretasyàpràptir yà, sà codanàrhà iùñam etan na sidhyatãti / yat tu nàbhipretaü tasyàpràptir bhåùaõaü, na tu dåùaõam ity arthaþ / asmàbhir asàv iti asau camatkàraþ / sà bhràntir eveti nirvikalpavikalpabhedena dvividhà bhràntiþ / tatràdyà timiràdyupaplutendriyasya dvicandràdipratãtiråpà / dvitãyà tv abhimànaråpà ÷uktirajatàdipratãtisvaråpà / seti camatkàràvagatiþ / vyàkhyàvàkyàd eveti ambikàyàþ kesarãti samàsavivaraõavàkyàt / teùàm iti pratãtivaicitryànabhyupagamavàdinàm / tatràropiteti tatra samàse ÷uktisthànãye rajatam ivàropitàvàstavãty arthaþ / udayàstamayapakùau kramàd vàkyasamàsagatau / udyoga iti / saürambhapadaü nirasyodyogapadakaraõaü prakramyamànodyuktavat padakramàbhedàya / yo 'sàv ity adaþ÷abdaþ prasiddhiparàmar÷akaþ yacchabdapratinirde÷asya tacchabdena kariùyamàõatvàt / pratipàditeti / àrtho hi kevalatacchabdasya prayoganibandhana upakramopasaühàrakramaþ pratipàdita eva / raja÷ chaleneti / chaleva÷abdaprayoge sàpahnaveyam utprekùà / kevalacchala÷abdaprayoge 'py apahnutiþ / kevaleva÷abdaprayoge ca sambhàvanapratãtàv utprekùà / dvayaprayoge tu ÷abalà pratãtiþ / na càtràpahnutyutprekùayoþ saïkaraþ / utprekùà hy apahnutyavinàbhàvinã / so 'pahnavaþ kva cid garbhãkçto yathà nakhakùatànãva vanasthalãnàm ity atra, na palà÷àni, kin tu sambhàvayàmi nakhakùatànãti pratãteþ / kva cit tu ÷abdena pratipàdyate yathà adhyàruroheveti / evaü càsyà apahnutyavinàbhàvinyà apahnutibàdhakatvaü, na tayà saha saïkaraþ / bhinnavàkyatàyàm eveti / tatra hi vidhyanuvàdabhàva à¤jasyena krameõa pratãyate / tad eva veti vi÷eùaõam / tac ca vidhyanuvàdabhàvavivakùàyàü vidheyam / anyatreti / utkarùàparùayor vidheyatvasya càbhàve / kàmacàra iti samàsàsamàsayoþ / tadartham iti utkarùàdiviùaye samàsaniùedhàrtham / sàpekùeti sàpekùam asamarthaü bhavatãty etàvanmàtrapratãtaye / pitroþ svateveti yathà pitarau vandanãyàv iti nityasaübandhanyàyàd nijàv eva pitarau pratãyete, tadvat sàpekùàõàm anabhidhànàkhyena nyàyena samàsàbhàvaþ pratyeùyate / svatà àtmãyatvam iva / sà doùaprakàranivçttiþ /

adhunà svotkarùa÷àlitàprakañanàrthaü svapari÷ramaü piõóãkçtya ÷lokena dar÷ayitum àha kàvyakà¤caneti / kàvyam eva parãkùaõãyatvàt suvarõaü tatra parãkùàsthànaü nikaùopalam àtmànaü manyate, na punar uktakrameõa paràmarthas san nikaùopalaþ / ata eva kuntakeneti khyàtasyàpy ulluõñhanavacanam / ÷loka eùa iti / yaþ sarvasàratayà pradar÷itas tatreyatã dåùaõavçùñir muktà / tatrànyasya granthasya kà gaõeneti såcitam / nidar÷itaþ sthàlãpulàkanyàyenodàhçtaþ / atra ÷loke vakùyamàõaitadãyanyàyànusàreõa kaùeõa niyamena kà¤canàkùepàt kà¤canapadaü paunaruktyadoùaduùñam / nijakàvyalakùmaõãty atra nijàrthasya saürambhàspadatvena vidheyatvàt samàsakaraõaü vidheyàvimar÷adåùitaü ke cid àcakùate vicakùaõàþ / tattvenaiva granthakçtà svakçtiùv ayantrita ityàdinà dattottaram eva / asya ca vidheyàvimar÷asyànantetaraprasiddhalakùyapàtitvenàsmàbhir nàñakamãmàüsàyàü sàhityamãmàüsàyàü ca teùu teùu sthàneùu prapa¤caþ pradar÷ita iti granthavistarabhayàd ita evoparamyate /

evaü vidheyàvimar÷aü prakàravaicitryeõa lakùayitvà prakramabhedaü lakùayitum àha - prakramabhedo 'pãti / pratipattçpratãter iti rathasthànãyà pratipattçpratãtiþ / utkhàto viùamonnataþ prade÷aþ / enam iti ÷abdàrthavyavahàram / tadviùayabhàvaþ prakramabhedaviùayatvam / anabhibhàùaõaü tatkartçkabhàùaõàbhàvaþ / evam anàlapanaü j¤eyam / analam asamarthà / vidhyanuvàdabhàvaprakàratopagamàd iti prakàraþ sàdç÷yam / upakràntaü hy anuvàdasthànãyam / nirvàhakaü ca vidheyaprakhyam / tatra spaùñaü vidheyànuvàdyaprakàram udàharati yatheti /

     tadà jàyante guõà yadà tais sahçdayair gçhyante /
     ravikiraõànugçhãtàni bhavanti kamalàni kamalàni //

     evam eva janas tasyà dadàti kapolopamàyàü ÷a÷ibimbam /
     paramàrthavicàre puna÷ candra÷ candra iva varàkaþ //

utkarùàpakarùamàtreti kamalànàm utkarùavivakùà / candrasya punar apakarùavivakùà / ata evodàharaõadvayaü dattam / prakramabhedaprakàra iti prakàro 'tra vi÷eùaþ / paryàyaprakrameti / candra÷abdàrthasya ÷a÷i÷abdena paryàyàntaranirde÷o na yukto vakùyamàõaprakramabhedaprasaïgàt / na caivam iti tenaiva ÷abdenopasaühàra ity arthaþ / tayor iti prakramabhedapunaruktayoþ / asyeti prakramàbhedasya paràmar÷aþ / tatra hi yathodde÷aü pratinirde÷e na paunaruktyam, aikarasyena pratãtiprasaraõàt / udde÷yapratinirde÷yabhàvo na paunaruktyasya viùayaþ / yathà -

     kùàmàïgyaþ kùatakomalàïguligaladraktaiþ sadarbhàþ sthalãþ pàdaiþ pàtitayàvakair iva galadbàùpàmbudhautànanàþ /

iti / atra galacchabdadvayaü nirdiùñaü yathodde÷aü pratinirde÷o 'sya viùaya iti sama¤jasam / [tayor iti prakramàbhedapaunaruktyayoþ / asyeti prakramàbhedasya paràmar÷aþ /] nanu vrajataþ kva tàta! vajasãty atra vrajinà prakrame vajinà ca nirvàhe kathaü na prakramabhedaþ / vajatir api dhàtur asti / vaja vraja gatàv iti pàñhàd ity à÷aïkyoktaü vrajata iti / uditaü ÷i÷uneti uditam ity asya vi÷eùaõaü paricayagatàrtham iti / asphuñam iti ca / bhàve càtra pratyayaþ / kàryàrthaü pathi gacchataþ pa÷càn nàmodãraõaü viruddham iti ÷i÷unà lalitavacasà nàmany udãrite jananyàsya bhartsanaü kçtam iti tato 'sya manyur vivçddha ity atra tàtparyàrthaþ / evaü dhàturåpàyàþ prkçte prakramabhedaü pradar÷ya saüprati pràtipadikaråpàyàs tasyà madhye ca sarvanàmàdãnàü prakàravaicitryeõa taü dar÷ayati sarvanàmeti / kva cit punaþ pustakeùu prakçtiprakramabhedàd anantaraü pratyayaprakramabhedodàharaõaü tat pa÷càt sarvanàmaprakramabhedanirde÷o dç÷yate / tatra ca prkçter anantaraü pratyayasyaiva nirde÷a ucita iti sa eva kathita iti saïgatiþ / tataþ paraü prakçtivi÷eùàõàü pratyayavi÷eùàõàü tatsamudàyànàü ca tatprakramabhedo niråpayiùyate / uktarãtyeti / yas tv ekavàkye kartçtvenokto ya÷ cedamàdibhir ity atroktena krameõety arthaþ / nanu yacchabdena prakrame tacchabdenedamàdibhir và prakrame yacchabdena và katham upasaühàra ity àha na caivam iti / anyonyàpekùe iti / yattador nityàbhisaübandha ity uktam / evaü tacchabdàdåraviprakçùñàrtheùv idamàdiùu pràg ukte yo 'vikalpam ityàdau j¤eyam / teneti prakçtopasaühàraþ / idamàdãnàü parasparàvàntaravaicitrye 'pi sthåladçùñyà ekàrthatvam / atra hãti atra hi kartçvi÷eùaõadvàreõaikasya hetutvam aparasya sàkùàd iti prakramabhedaþ / ya÷odhigantum iti atra hi tçtãyàtumunoþ pratãtivaiùamyajanakatvam / và÷abdasyeti / vakùyati hi tulyakakùyatayà yatra padàrthàþ iti / apatyavato 'pãti yuktaþ pàñha iti / atra ke cit samarthayante - vi÷eùataþ snihyanto dç÷yante tat putra÷abdasyàpatyavi÷eùavàcitve apatya÷abdasya ca sàmànyavàcitve 'pi sarvanàmava÷àd vi÷eùaparyavasàne bhavaty eva prakçtàrthaparipoùa iti / tad etad asya granthakàrasya hçdayam anàlokyaiva, yasmàd dçùñàntadàrùñàntikabhàvenàtra vàkyàrthadvayam upanibaddham / tatra ca dvayor bimbapratibimbabhàvena nirde÷o yujyate / dçùñànte càtra sàmànyopakramaþ, vi÷eùopasaühàraþ, puùpa÷abdasya sàmànyavàcitvàc cåta÷abdasya vi÷eùàbhidhàyakatvàd / vi÷eùasya cotkçùñatayaivàtçptiviùayatvam / dàrùñàntike aniùñam vi÷eùopakramaþ / sàmànyopasaühàraþ / sarvanàmava÷àd và vi÷eùàntaranirde÷o nyàyyaþ / sthitapàñhe putra÷abdasya vi÷eùavàcitvam apatya÷abdasya sàmànyavàcino vi÷eùaparyavasànam / yadà tv apatyavato 'pãti pàñhas tadàsya sàmànyopakramo vi÷eùopasaühàraþ / dvitãyasyàpatya÷abdasya sarvanàmasaübandhena vi÷eùaparyavasànàd yathaikãyamate tasminn adrau kati cid balety atra / api ÷abdasyàrthasaïgati÷ ced dç÷yeva bhràjate / yasya naivàpatyasaübandhas tasya mà bhåt kanyàyàm ekasyàm atçptiþ yasya tv anekàpatyayogas tasya katham ekasminn apatye snigdhatvam iti vismayaþ / etadartha evàpi÷abdo jãvati / atçptikàraõatvaü ca kanyàyàþ parasamarpaõãyatvena / guõagauraveõa ca snehapàtratà / etadartham asyà÷ cåtena pratibimbanam / tad ittham apatyavato 'pãty eùa eva pàñhaþ ÷reyàn / samàsànupapattãti adhikaü na tu taddhànir iti nyàyena guõàntaralàbha ity arthaþ / varaü kçteti / kçtàþ ÷ikùitàþ santo dhvastà naùñà guõà yasya / amaõir avidyamànamaõir alaïkàraþ / upala÷abdenàtra maõir eva vivakùitaþ / tannàtra maõi÷abdaþ prayukta iti paryàyaprakramabhedatvam / kham iveti / haüsa÷ candra iva candra iva haüsa iti yuktaþ pàñhaþ / maghona indrasya sute 'rjune / vãryaü ca vidvatsv iti / vãryavedanaü cety eva hetutvena vivakùitam / samuccayo vikalpo veti / vikalpo ya÷o 'dhigantum ity atrodàhçtaþ / samuccayasya tv idaü vãryaü cety udàharaõam / vidvatsu vãryaü tanaye iti pàñhe na vedanaü hetutvena vivakùitam, api tu vastusvaråpapratipàdanaparatvenety ayaü manyate / evaü ca vidvatsv iti vi÷eùaõasya nairarthakyam àpadyata iti nànena vicàritam / duùkålabhàva iti / sàmànàdhikaraõyenopakrame vaiyadhikaraõyena pratinirde÷aþ prakramabhedàvahaþ atra caturthe pàde / kapàlam evàmala÷ekhara÷rãr ity atra kapàlànàü bahutve vàcye yad ekatvavacanam amala÷ekhara÷rãr ity atra ca ÷ekharamàtre dharmiõi vaktavye yacchekhara÷rãr iti dharmavacanaü tad anupapannam eva gantavyam / evaü ca pårvokteùu vakùyamàõeùu codàharaõeùu saübhavann api vicàro granthavistarabhayàn na nirava÷eùatayà kçta iti tatraivàbhiyogaþ kartavyaþ / tadupetam iti / sva÷abdena sarvanàmnà và nirde÷as tulyaphala iti pratipàdayiùyamàõatvàt / bhagavati yuùmatprasàdeneti / anena nyàyena pa÷yata màtaþ iti vàrttike dharmakãrteþ prayogaþ pratyuktaþ / pràdhànyàbhàvàd ity uktam iti / yatraikakartçkànekà pràdhànyetarabhàk kriyà ity atra / anenijur akùàlayan / jakùur akhàdan / bisaprasånaü padmam / nejanàdàv iti liñà bhåtànadyatanaparokùaprakrame anenijur iti tu bhåtànadyatanena nirvàhaþ / tathà dhçtavikàsãty atra bhåtamàtre ktapratyaya ity atràpi kàlaprakramabhedaþ / tatropari tiïantaprakramabhedo dvitãyo 'tra na sthitaþ / evaü cehàdigrahaõena dhçtavikàsãti gçhyate / anenijur iti atra vikacam asya dadhuþ prasånam iti samàdhànaü na kçtaü prakàràntareõa samarthayiùyamàõatvàt / yadi vetyàdinàmuü prakramabhedaü niràkaroti / ajayad iti atra parokùo 'pi jayo dar÷anàrhatvàt parokùatvena na vivakùita iti liñprayogo na kçtaþ / vidyamànasyàsyàvivakùàyàü dçùñàntam àha anudarà kanyeti / na hi kasyà÷ cit kanyàyà udaràbhàvaþ kç÷atvàt punas tad api vivakùyate / evaü ca -

     abhådabhåmiþ pratipakùajanmanàü bhiyàü tanåjas tapanadyutir diteþ /
     yam indra÷abdàrthaniùådanaü harer hariõyapårvaü ka÷ipuü pracakùate // ityàdeþ,

     tàta tvaü nijatejasaiva gamitaþ svargaü yadi svasti te kiü tv anyena hçtà vadhår iti kathàü mà sakhyur agre kçthàþ /
     ràmo 'haü yadi ràghavas tad akhilaü vrãëànamatkandharaü sàrdhaü bandhujanena sendravijayã vaktà svayaü ràvaõaþ //

ityàde÷ ca mahataþ kàvyapravàhasya na kiü cid duùñatvam / arthasyeti tadbhàvo 'rthatvaü sattà atadbhàva asattvam / yatreti pårvàrdha÷eùaþ / yatheti / na prakramabheda ity anvayaþ / tatra kàlavi÷eùo dar÷itaþ / yathà bhåtasya bhàvina÷ ca kàlasyàdyatanànadyatanatve parokùàparokùatve ca vaivakùike eveti / te ÷ãlàdayo 'rthàþ à kves tacchãlataddharmatatsàdhukàriùu ity atra nirdiùñàþ / teùàü ca vaivkùike sattvàsattve / evaü ca kva cit tàcchãlikàdipratyayaprayoge 'py anyatra tadakaraõam aduùñam / yathà -

     jugopàtmànam atrasto bheje dharmam anàturaþ /
     agçdhnur àdade so 'rtham asaktaþ sukham anvabhåt //

ity atràgçdhnur iti tàcchãlyàdyarthapratyayaprayoge 'py atrasta ity atràtrasnur ity akaraõe 'pi na duùñatvam atrasnur iti và nirde÷e agçdhnur iti nirdoùam eva / kartuþ phalavattà kartrabhipràyatvam / tad api vaivakùikam eva / evaü ca dçùñà dçùñim adho dadàti kurute nàlàpam àbhàùità ity atra yadi kartrabhipràyatvaü kriyàphalasya, tadà dadàtãti parasmaipadànupapattiþ / na cet tadà kuruta ity atra parasmaipadaprasaïga iti prakramabhedaparyanuyogo niravakà÷a eva / evam anyatra boddhavyam / tena te iti / te kàlavi÷eùàdayaþ tena vivakùàprayuktatvena kàraõena na dar÷ità ity arthaþ / gàhantàm iti / atra kartur àkhyàtenàbhidhànaü karmaõa÷ cànabhidhànaü prakràntaü visrabdhair ity anyathàkçtam iti kàrakaprakramabhedaþ / vihçtiü viharaõaü bhaïgibhàjanatvam ity arthaþ / vivçtam iti pàñhe vistara÷àlitvam ity arthaþ / ratau vigraho virodhaþ stanatair vyavahitas tatprasàdàd virodhasya kartum a÷akyatvàt / vitene iti bhàve pratyayaþ / stanitàni vitatãbhåtànãty arthaþ / ÷àbdaþ prakramabheda iti ÷abdaviùayatvàc chàbdaþ / ÷àbdaprakramabheda iti tu prakçtiprakramabhedasyànukrameõa ye pañhanti taiþ ÷àbda÷ càrtha÷ cottaro grantho nàlocita ity upekùyam etat / saïgamabhåùeti / atra buhuvrãhàv anyapadàrthopasarjanenàrthena krameõopasaühçtam iti / bhidyamàna÷abdaviùayatvàc chàbdaþ prakramabhedaþ / evam àrthaþ prakramabheda ity atra prathamaprakràntabhidyamànàrthaviùayatvàd àrtha iti vyàkhyeyam / dhçtavikàsãti pårvaü kàlaprakaraõenodàhçtam, saüprati ÷àbdaviùayatvenodàhriyate, tiïantagatatvenàpy åhyate / na hãyam àrthaþ prakramabheda iti atrodàharaõadvitayaü dattaü mattateti samatayeti / tatra mattatety atra saïgamabhåùety àrthena krameõa prakramaþ, bhåùayatãty atra tu ÷àbdaråpatayà pratinirde÷a ity àrthaþ prakramabhedaþ / kiü tu tadvapus tad api càrutaratvam iti pàñhaþ sthitaparipàñhyànuguõyàbhàvàn na nyàyyaþ / càrutà sa khalu sàpi ÷arãram iti tu pàñhaþ ÷reyàn / evaü ca dayitasaïgatir eùety etacchabdaþ pañhanãyaþ, na punar àsàm iti pàñhaþ / tatra hi mattatà kena ÷abdena paràmç÷yate / samatayety etat pràyeõàdar÷eùu ÷àbdaprakramabhede udàharaõatayà dç÷yate / àrtha prakramabhedaprastàve và? ca anantarodàharaõayor àdyam àhitaviparyayam iti pàñhaþ / etac càyuktaü yojanagranthe varuõasyàrthaprakrama iti granthavirodhàt / kiü tu niyamayann iti vidagdhamanyatayà datto 'pi no hçdayaïgamaþ pàñhaþ, varuõenaiva tat saübaddham ity atra pramàõàbhàvàt / na hi varuõasyànyopasarjanatvena sthitasya svàtantryam asti / tasya naivaüvidhasaübandhaþ puùñatvaü dhatte / àrthaprakramabhedaprastàve idam evodàharaõam àhitaviparyayam iti pàñhaþ ÷reyàn / parihçtau bhavata iti / vibhaktiprakramabhedaca÷abdayor dvitvàd dvivacanam / ca÷abdasyobhayathà duùñatà ca / ca÷abdasya ca samuccayo viùayaþ / tadbhàvaþ uktaþ / yena tulyakakùyatvàbhàvàkyatvena nivàritaþ / prakramabhedas tv asatàm ity asamuccetavyanikañaprayogàt / sa hi niyamanàd ity asyànantaraü pañhanãyaþ / loùñasaücàra ekaikasya bhedasya bhedàntaraiþ saha saüyojanaprakàràkhyo gaõanàvi÷eùaþ / prakçtipratyayayor iti laghu÷abdaþ prakçtiþ / tasyàü guru÷abdena bhedaþ / guru÷abde ceyasunn adhikaþ prayukto, yo laghu÷abde na prayuktaþ / tatpratyayasya ca pratinirde÷o na kçta iti pratyayaprakramabhedo 'pi / abhinavapàñhe tu tatpratyayarahitasyaiva laghu÷abdasya pratinirde÷aþ kçtaþ / krameti ya udde÷akramaþ prakràntaþ, so 'nude÷e vaiparãtyàd na kçta iti pratãter aikyasya vigamàd duùñatvam / tava kusuma÷aratvam iti / idaü kramaprakramabhedodàharaõaü na yuktaü cålikàkramasyaivàtrocitatvam / tathà hy udde÷aþ / smaraü prati sàümukhyenàbhidhànaü vihàya nenduü pràsaïgikaü pratyayathàrthaj¤ànam ucitam iti smarasya tàvat prathamanirde÷o nyàyyaþ / anude÷e tv idaü viùayaü tyaktvà na pràsaïgikena vàkyàrthaparisamàptiþ ÷obhate iti pàryavasànikena smareõaiva saümukhãkriyamàõena vàkyàrthaþ parisamapanãya iti pàñhakramàpekùayà cålikàkrama eva sahçdayahçdayara¤jaka iti ku÷àgrãyadhiùaõair nipuõaü niråpaõãyam etat / tathà ca yuùmadasmadoþ padasya padàt ùaùñhãcaturthãdvitãyàsthayor vànnàvau iti cålikàkrameõa vyavahàro dç÷yate / kramaprakramabhedasya punar udàharaõaü vastuprakramabhedavicàraprastàve niråpayiùyate / pradhànabhåtasyety arthapratipàdanàya ÷abdaprayogàc chabdasyopàyamàtratvàd upàyànàü ca niyamàbhàvàt / tad uktaü -

     upàdàyàpi ye heyàs tàn upàyàn pracakùate /
     upàyànàü ca niyamo nàva÷yam avakalpate //

iti / prakramabheda iti / prakramabhedaviùayasya vidhyanuvàdabhàvaprakàratvàt prakramabhedo 'py upacàràd vidhyanuvàdaprakàra ity arthaþ / anenaiva nyàyena ÷àbda÷ càrtha÷ ceti prakramabhedasya bhedadvayaü ÷àbdàrthaviùayatvàd boddhavyam / ÷abdabhedam iti / eka÷abdàbhedatvàbhidheyatvenàrthasya pratyabhij¤àyamànatvopapattaye / ÷abdabhede tasyaivàrthasyànyasyeva pratãteþ nà¤jasena prakàreõa vidhyanuvàdabhàvaviùayatvam / kàvyagatatvena hi cintà prastutà / na ca kàvye ÷àstràdivad arthapratãtyarthaü ÷abdamàtraü prayujyate, sahitayoþ ÷abdàrthayos tatra prayogàt / sàhityaü tulyakakùyatvenànyånànatiriktatvam / astv evam iti sàmànyena prakramabhedàbhyupagamo vi÷eùe tu paryanuyoga iti bhàvaþ / prakramabhedaniyamaü pratãti hçdayaïgamaþ pàñhaþ / yadbhedàbhedàbhyàm iti hi yacchabdena prakramaþ paràmç÷yate / prakramabhedaniyamaü pratãti tu pàñhe yadbhedàbhedàbhyàm iti prakramasyaivoddhçtasya yathàkathaü cit paràmar÷o vyàkhyeyaþ / ÷uci bhåùayatãti / atra bhåùayatãti ÷àbdaü bhåùaõaü prakràntam alaïkriyetyàdàv àrthena råpeõa pratinirdiùñam / atra ca paryàyaprakramabhedaþ sthito 'pi sàüprataü na cintitaþ ÷abdàrthaprakramabhedacintanaprastàvàt / atra vibhàgasyaiveti / atra vety arthàd upameyam tadabhisaübandhaþ ÷abdàbhisaübandhaþ / viparyayàd iti sàkùàc chabdasaübandhàbhàvàt / udàharaõadvaye ÷uci bhåùayati iti càrutà vapur iti ca / yàdç÷am iti sthitapàñhàbhipràyeõànaucityaü dattapàñhà÷ayena tv aucityam ity arthaþ / tacchabdenànye paràmç÷yante / sàdç÷yam eveti / tadà yacchabdasya napuüsakatà syàt / tasmàt suràrivety atra paràmç÷yata iti avivekàkùamapraj¤atvàt / tadapahçteti bhaïgibhaõitivaicitryaü paràmçùñam / utkañena bhaõitivaicitryeõa varõanãyam àcchàditam ity arthaþ / tad uktaü vakroktikçtà laukikàlaïkàràn upamànãkçtya


     yadvat tadvad alaïkàrair bhàsamànair nijàtmanà /
     sva÷obhàti÷ayàntastham alaïkàryaü prakà÷yate //

iti / apràdhànyaü syàd iti / ayaü bhàvaþ - yadi ÷abdavyàpàraviùayasya pràdhànyam arthavyàpàraviùayasya càpràdhànyam iti vyavasthà, tadà trividhasya pratãyamànasya parair dhvanyatvena vyapanirdidiùñasyàsmàbhir anumeyatvenopapàditasyàpràdhànyaü prasajyeta tasyàrthavyàpàraviùayatvàt, ÷abdavyàpàraviùayatvasya dåùitatvàt / iùyate ca pràdhànyam / tat katham iyaü pràdhànyàpràdhànyapratãtir ghañata iti / cakràbhighàtetyàdau ca paryàyokte samàsoktivad gamyamànasyaiva pràdhànyaü na vàcyasyety upapàditaü pràk / ekàbhighàta iti hayagrãvavadhe pàñhaþ sthitaþ, sudar÷anasya pulliïgasya prakràntatvàd ya ity anena paràmar÷àt / tat tv anavabudhya cakraü yadi paràmç÷yate, tadà yacchabdasya napuüsakatà syàt / tan muràrir evàtra paràmç÷yata ity à÷ayena cakràbhighàteti pañhanti / na tv ayaü tatra prastàvaþ / tadapekùayaiva pràdhànyam apràdhànyaü ceti iha gamakam apradhànam upàyatvàt / gamyaü pradhànam upeyatvàt / tena pratãyamànasya gamyatvàt pràdhànyavyavahàraþ / na pratãtyapekùayeti / ÷abdenàrthena ca yà pratãtis, tadapekùayà na pràdhànyàpràdhànyavyavahàra ity arthaþ / tayas tv iha gamyagamakabhàvaviviktaviùayatvena cintà kçtà / tadapekùayaiva ceti / vàcyasyàpi yaþ ÷àbdatvena pràdhànyavyavahàrayogas tasyàpi / tadapekùayà gamyagamakatvàpekùayà / kva cid yatra pratãyamànasadbhàvas tatràpràdhànyam ity arthaþ / vàcyaü hi pratãyamànaü prati gamakatvena vyavasthitaü tena tadapekùatvenàpràdhànyam iti tàtparyam / vicitrà bhaïgibhiõitaya iti yathà bhaññabàõasya teùu teùu sthàneùu / abhibhåyamànatvàd iti / yad uktaü dhvanikçtà

     avyutpattikçto doùaþ ÷aktyà saüvriyate kaveþ

iti / vàkyabhedàc ceti vàkyàntaràpekùayà hi vàkyàntarasya bhaïgibhaõitivaicitryam ity aü÷ena pratãtivaidåryàn na prakramabhedadoùaü prakà÷ayati / nyàyasiddhatvàd iti / nyàyo 'tra bhaõitivaiùamyam / kàraõabhedasyàpãti na kevalaü pratãtibhedo bhedahetuþ, yàvat kàraõabhedo 'pi / pratãtibhedo vij¤aptyapekùayà bhedahetuþ, kàraõabhedaþ punar utpattyapekùayeti vi÷eùaþ / tad uktam -

     ayam eva bhedo bhedahetur và bhàvànàü yo 'yaü viruddhadharmàdhyàsaþ kàraõabheda÷ ca

iti / iha bhaïgibhaõitivaicitryàvaicitrye pratãtipariskhalanàskhalanayoþ kàraõe / sa ceti prakramabhedaþ / ÷àbda÷ càrtha÷ ceti pårvaü prakçtyàdiprakramabhedavilakùaõau ÷àbdàrthaprakramabhedau lakùitàv udàhçtau ca / adhunà vàcyapratãyamànàrthàpekùayà paryavasànàbhipràyeõa sarvaprakramabhedavyàpakau sàmànyena ÷àbdàrthaprakramabhedàv uktàv iti vi÷eùo boddhavyaþ / vastuprakramabheda iti / vastu varõanãyaü yathà varõayituü prakràntaü tasya tathà nirvàhàbhàvàd vastuprakramabhedaþ / bhedeneti avayavasaübandhitvenety arthaþ / prathame hi pàde avayavina eva svaråpeõa varõanaü prakràntam ity avayavisaübandhitvena nirvàhaõaü doùaþ / ubhayatràpãti avayavivarõane avayavavarõane ca / tat svaråpaü nàyikàsvaråpam / aïgena ity àmantraõam / patatu adhastàt gacchatu / sàdç÷yapratipàdaneti dvicandram iti hi pàñhe vadanena saha candro nabhaso dvicandratàm àpàdayati / tac ca vadanacandrayoþ sàdç÷yamålam iti vyatirekaprakrame sàdç÷yanirvàhàt prakramabhedaþ / vastusargapaunaruktyasyeti punaruktavastuvirasa ity atra hi punaruktavastubhir virasa iti vyàkhyàne sàdç÷yena nirvàhaþ kçtaþ / vyatirekeõa ca prakrama iti doùa evàyam vimukha iti / ke cit punaruktavastuùu virasaþ punaruktàni vaståni na karotãti vyàkhyànena vyatirekanirvàhàd yathàsthitapàñhaü samarthayàü cakre / arthadoùàõàm iti prakramàtikramaråpàõàm ity arthaþ / tapena varùà iti

     tapena varùàþ ÷aradà himàgamo, vasantalakùmyà ÷i÷iraþ sametya ca /
     prasånakçtyaü dadataþ sadartavaþ pure 'sya vàstavyakuóumbitàü dadhuþ //

atra hi strãpuruùayugalatrayaråpatayà çtånàü varõane prastute strãråpàõàm çtunàü tçtãyàsaübandhàd apràdhànye vivakùite yat tapena varùà ity atra viparyayaþ kçtaþ, kçte và tathà nirde÷e ÷aradà himàgama ityàdau yad anyathàkaraõaü, sa prakramabheda eva / yadi paraü strãpuüsayor atra yena krameõa prakramaþ tasyànyathà nirvàhàt kramaprakramabhedam imaü vidmaþ / tena pårvaü kramaprakramabhedasyedam evodàharaõaü deyam / tena varaü ghana÷riyoùõaþ ÷aradà himàgamaþ iti pàñhaþ kartavyaþ / kartçprakramabhedo 'pãti / yatra yuùmadasmadarthagataü kartçtvaü ÷eùe 'tra cetane 'cetane và vaktrà buddhipårvakam evàropyate, tatra kartur anyasyàropa÷ càrutvàya vyatyàso guõa evety arthaþ / tayor iti / yatra kartçvyatyàsaprakramabhedayoþ / na prakaraõàvasita iti / yuùmadasmadarthasya hi kva cit kartçtvaü prakaraõàdyavasitaü na ÷abdenàbhidhàtuü prakràntam iti nàyaü prakramabhedadoùasya viùayaþ / anyatràropyaivam uktam iti ÷eùatvena vivakùite ràmabhadre / evam uttaratra bhàrgave vañau cànyatvaü yojanãyam / nanu yuùmadasmadarthasya cetanatvàt tadapekùayàcetanasyaivànyatvam ucitam iti kathaü cetanasyaivànyatvam ity àha - dvividho hãti / ayaü bhàvaþ / na yuùmadasmadarthagatacetanatvàpekùayà vastvantarasyànyatvam, api tu yuùmadasmadarthatvàpekùayaiva / yuùmadasmadarthau ca kramàt saübodhyamànavastuniùñhaþ parabhàvo 'smitàkhyà pratyaktà ca / tata÷ ca tadapekùayà ÷eùasyànyatvam / tasya ca cetanatvàcetanatvàd dvaividhyam iti na virodhaþ ka÷ cit / para÷unà candrahàsa iti krameõa dvayor api yuùmadasmadarthayor acetanaviùayakartçtàvyatyàsa udàharaõam / bho laïke÷vara iti / atra ràmaþ svayaü yàcata iti asmadarthakartçtvasya cetanaviùayavyatyàsasyànyat sthitam apy udàharaõãyaü na cintitaü, pårvam udàharaõàntare cintitatvàt, cintàntaraprastàvàc ca /

tad evam iyatà prabandhena prakramabhedaü vicàrya kramapràptaü kramabhedaü vicàrayitum àha kramebhedo yatheti / nanu yadi smçtiparàmar÷akasya tacchabdasyànubhåta evàrtho viùaya ity ucyate, ye 'tyantaparokùà ràmàdayas teùàü kavinà kàvye tacchabdena kathaü paràmar÷aþ kriyate teùàm atãndriyatvàd ity àha atra ca pratãtimàtram iti / ayam atràbhipràyaþ / yena vinà yan nopapadyate, tasya tadapekùà nyàyyà / smçti÷ ca pratãtimàtram antareõànupapadyamànà tadapekùiõã syàt, naindriyikapratãtyapekùiõã aindriyakapratãtiü vinàpi ÷abdàdibhyaþ pratãtau tasyàþ saübhavadar÷anàt / ràmàdãnàü ca yadi naindriyikã pratãtis tadà ÷abdàt prasiddher và pratãtir astu / tannibandhana÷ ca smçtiparàmar÷akena tacchabdena paràmar÷a iti na ka÷ cid virodhaþ / nanv iti / ayam atràrthaþ / padàrthavimar÷apurassaro vàkyàrthavimar÷a iti na padàrthavimar÷avelàyàü bhavatv iyam à÷aïkà / vàkyàrthavimar÷asamaye tv akhaõóapratãtau pårvàparabhàvaniyamàvabhàsanàbhàvàn nàsya doùasyàvakà÷aþ / udde÷yatvàc ca vàkyàrthapratãter antaraïgatvam iti tadà÷rayeõaiva vyavasthopapattau na kramadoùacintà kà cid iti / pratiråpaþ pratibimbaråpaþ tatsaücàro vaktrabhipràyasaükramaõam / ÷abdavyavahàrasyeti / ÷abdavyavahàramukhena ÷rotçgçhãto vàkyàrthavimar÷aþ svãkçtaþ / vaktur iti yadi ÷ortçvimar÷aparyavasàyã ÷abdavyavahàro vaktçvimar÷apraticchandakaråpo na syàt, tadà ÷abdair vaktçvimar÷asyàsaübandhitvàd anumànaü na syàd ity arthaþ / tatra càsàv iti vaktç÷rotçgate vàkyàrthavimar÷e såkùmatvenàsphuñaråpo 'sty eva paurvàparyapratibhàsa iti yàvat / padàrthabuddhàv iti vàkyàrthapårvabhàsinyàm / tatràpãti / vaktç÷rotçgatavàkyàrthavimar÷e 'pi såkùmaþ padàrthà÷rayo doùo durnivàraþ padàrthàn atikrameõaiva vàkyàrthavimar÷asya vyavasthitatvàd ity arthaþ / pramàdaja iti / evaü sati prakraüsyamànavastuparàmar÷adoùas tàvat parigçhãtà bhavati / pratãpagamanahetor iti gajasetubandhàd ity asya / ÷àbdasyeti pa¤camyantatvàt / tadãyatãrthàbhidhàneti hetuhetumatos tadãyatãrtha÷abdena vyavadhàne satãty arthaþ / gaïgàvi÷eùaõamukheneti gajasetubandhàm iti pàñhe / ayam atrà÷ayaþ - ÷àbdo yatra hetuhetumadbhàvas tatra hetutvenàpanyàsàn na tayor vyavadhànaü kiü cit kàryam, pratãtiviprakarùaprasaïgàt / àrthe hetuhetumadbhàve upanyastasya hetutvàd vi÷eùaõabhåtasya hetor vi÷eùyasvaråpavarõanena caritàrthatvàt saty api vyavadhàne na pratãtiviprakarùaþ ka÷ cit, paryàlocanasàmarthyàd dhetutvapratãteþ / atra ca ÷loke tãrthe tadãye iti padadvayàkaraõe 'pi vàkyàrthasya niràkàïkùtvàt tatkaraõam apuùñàrtham eva / tadeti tacchabdena / iti tacchabdaþ àropanivçttàv iti àropo bhramo 'nyasyànyatvena pratãtiþ, yathà navajaladharasya sannaddhadçptini÷àcaratvena / tannivçttàv atra vakùyamànàyàm àropaviùayasya jaladharàder vastusataþ prakà÷amànasyedamàdinà nyàyye nirde÷e tasya paràmç÷yasamãpa eva prayogeõa bhàvyam / yas tv avastusadàropyamàõanikañe prayogaþ sa kramabhedam àvahati / yas tv atraivàropaviùayasvaråpatayà vidyuto nikaña idam àdyaprayogaþ, tatra dåùaõàntaràvakà÷aþ /

      utkhàtadrutam iva ÷ailaü himahatakamalàkaram iva lakùmãvimuktam /
     pãtamadiram iva caùakaü bahulapradoùam iva mugdhacandrarahitam //

itãveti / atropalambharåpaþ pårvavàkyàrtha iti÷abdàvacchinna utprekùyata ity upàlabdhety ataþ pårvam itãva÷abdau prayojyau / viùayàntare tu prayogàt kramabhedaþ / pràpipayiùupadeneti pårvavàkyàrthasthitena / tadadhãnatvaü puruùàyattatvam / stambaram iti pãnonnatastanadvayadar÷anàd ayaü pra÷aüsoktiþ / ùidgàþ viñàþ / pratãtivaicitryam iti vàkyàrthasya tilatuõóalãkçtasyàvagamànavagamau / uktisvaråpeti / uktiþ stamberamaþ pariõinaüsur asàv upaiti ity eùà / tasyà viñasaübandhinyàþ svaråpam iti÷abdenopalakùaõatvàd evaü÷abdàdinà vyavacchettum iùñam / ata÷ ca tatra tasmàd iti÷abdàd iti÷abdopalakùitàd evamàdaya÷ ca pràk pårvam ukteþ pårvapradar÷itàyàþ / anyat kiü cit padaü ùidga ityàdi na kathanãyam ity arthaþ / evam udàharaõàntare 'pi yojanãyam / upàdhibhàvàd iti iti÷abdasya svà ÷aktiþ pårvavàkyàvacchedaråpà / tàü pårvatra vàkye samarpayaüs tasyopàdhir iti÷abdaþ saüpadyate / ata÷ ca na tasyànyatra prayogaþ karttavya ity arthaþ / padasyànyasyeti ùidgair ityàdeþ / anyatheti viùayàntaraprayoge àsama¤jasyaü vi÷aràrupratãtitvam / ànantaryaniyama iti

     yasya yenàbhisaübandhà dårasthasyàpi tena saþ /
     arthato hy asamànànàm ànantaryam akàraõam //

iti nyàyenàrthaucityava÷àd vyavahitànàm apy ànantaryaniyamo bhaviùyatãty arthaþ / anyatas tarhãti / anyato 'rthaucityava÷àt / tatkàryasiddheþ ityàdikarttavyasiddheþ / iti teùàü prayogo niyataþ syàd ity uktam / nanu yasya yenàbhisaübandho nyàyyaþ kutràvatiùñhatàm ity àha kai÷ cid eveti / ayaü bhàvaþ - ityàdi÷abdavarjanenoktakrameõa ÷abdahetvàdivarjanena cànyeùàü ÷abdànàm ayaü nyàyaþ / ityàdãnàm ayaü punar niyataprayogaviùaya iti / nànyathà teùàü prayogaþ karttavya iti /

evam udde÷akrameõa kramabhedaü vimç÷ya paunaruktyaü vicàrayitum àha paunaruktyam iti / iha khalu dvividhaü paunaruktyaü ÷abdapaunaruktyam arthapaunaruktyaü ceti / tad uktam akùpàdamuninà - ÷abdàrthayoþ punarvacana[ü] punaruktam anyatrànuvàdàd iti / tatra ÷abdapaunaruktyam arthàpaunaruktye na doùaþ, arthapaunaruktyena duùñatva[ü] arthasyaiva prayojakatvàt / arthapaunaruktyam evaikaü paunaruktyaü na ÷abdapaunaruktyam iti samudàyàrthaþ / àrtham iti arthà÷ritam / evaü ÷àbdam ity atràpi vàcyam / yad uktam iti vàdanyàye / hasatãti eko hasati÷abdaþ ÷atrantaþ svàmivi÷eùaõam, aparaþ kriyàpadam / evam uttaratra vàcyam / yantram iti / abhedopacàreõa bhçtyasya nirde÷aþ kçtànukàritvàt / anyatra tàtparyabhedàd iti tàtparyabhede hi svaråpàrthàvi÷eùe làñànupràsa iùñaþ / tad uktaü -

     svaråpàrthàvi÷eùe hi punaruktiþ phalàntaràt /
     ÷abdànàü và padànàü và làñànupràsa iùyate //

iti / ÷akrasaïkà÷eti ÷rãnadãhaüseti medinãcandreti vidviùàü kàleti ca catvàryàmantraõàõi / atra tàtparyabhedaþ sphuña eva / tathà caikaþ kà÷a÷abdo vastràõàm upameyatvena sthitaþ, anyas tu hasànàm upamànatveneti bhinnaü tàtparyam / evam anyad api yojanãyam / ubhayàbhàve iti arthabhedasya tàtparyabhedasya càbhàva ity arthaþ / na ca ghàseti karmatvena saübandhitvena càstu tàtparyabheda ity arthaþ / etan na ceti niùidhyate / svàrtham iti / etad uktaü bhavati - na svàrthàbhidhànam eva tàtparyam, api tu saty eva svàrthàbhidhàne 'dhikam arthàntaronmukhatvaü tàtparyaü, yathà kà÷a÷abdayoþ / tatra kà÷ajàtyavacchinnadravyapratipàdanàd atirikta upamànopameyabhàvaþ pratipàdyate / na caivaübisa÷abdayoþ / na hy atra bisajàtyavacchinnadravyàtiriktaü kiü cid vastu pratãyate / yat tu karmatvaü saübandhitvaü ca tadabhidheyasyaiva tathàvasthànaü nodrekeõànyatàm àvahatãti sva÷abdaparihàreõa sarvanàmaparàmar÷asyaiva viùayo nyàyya iti / nanu punaruktaü kim ucyate yatra tat prayogaü vinàrthapratãtiþ yatra ca tatsamànapadàntaraprayogo 'va÷yam upayujyate, tatra kathaü punaruktatvam / yatraikàrthena pratãtir na tàtparyabhedaþ, tatra punaruktatvaü pratãtivairasyàpàdànàt / yatra tu tat samànaü padàntaram upayujyatàü mà và / sarvathà tatprayogakçta vairasyaü paunaruktyaprayojakam iti tadà÷rayeõàyaü doùa uktaþ /

sarvanàmeti jakùur bisam ity atra nirdiùñaü bisam uttaratra prasånasaübandhitvena sarvanàmaparàmar÷àrhaü sad yat sva÷abdenoktaü, tat ÷abdapunaruktam / yady apy arthapunaruktam evaikaü punaruktaü pràg uktaü tathàpi ÷abdasya punaruktatety uktam arthamukhenaiva ÷abdasyàpi punaruktatety abhipràyeõa / sarvanàmaparàmar÷ayogyasyeti nirdiùñàü yogyatàü vibhaktum àha - pràdhànyam iti / dvividhaü paràmar÷ayogyatvaü ÷àbdam àrthaü ceti / tatra yasmin paràmç÷yasya svàtantryeõa kartçtvàdinà nirde÷ena pràdhànyaü tatra ÷àbdam / yatra punaþ paràmç÷yasyànyaþ ka÷ cit saübandhitvena nirdi÷yate, tatràrtham / tatra hi saübandhinaü prati asyopayoga eva yogyatvam / tathà caikam udàhçtam / saübandhipratãtimukheneti / atra saübandhã haraþ tasya maulidvàreõa ÷a÷àïkasaübandhitvàt / tatpratãtimukhena càtra ÷a÷àïkaþ pratãyate, na tu càrutà vapur ityàdau càrutàder iva sàkùàd eva ÷a÷àïkasya pratãtiþ / ÷a÷àïkasaübandhinàm iti / atra saübandhinibandha iti kàrikàyàü yaþ saübandhã yuktaþ, sa nirdiùñaþ / tathà càtràü÷avaþ saübandhitvena nirdiùñàþ / tatparàmar÷ayogyateti tacchabdena paràmç÷yaþ ÷a÷àïko nirdiùñaþ / sà hi guõãbhåtasyeti / haramanyapadàrthaü prati ni÷àpatir guõãbhåtaþ / tasyàpi ni÷à guõãbhåtà / sà ca bhuvaneti / atra na nagendratanayàyàþ saübandhã nirdiùñaþ / api tu sà cety anena svaråpam nirdiùñam / vihasto na kva cic chaktaþ / samàsagatasyeti paràmç÷yasyeti saübandhaþ / tatra hi paràmç÷yasya samàse guõãbhàvàt saübandhina÷ cànirde÷àt paràmar÷o na nyàyyaþ /

na sarvajanasaüvedanãya iti / asyàrthaþ - yathàsmai rocate vi÷vaü tathedaü parivartate iti nyàyenàtràtiprauóhatayà granthakàro nijàyattàü padàrthavyavasthàü karttum àrabdhaþ, yena tadaü÷unicitaþ iti tat tamasàm iti ca ÷a÷àïkasya ni÷àyà÷ ca tacchabdena paràmar÷am aghañamànam api samarthayate, jakùur bisaü ghçtavikàsibisaprasånà ity atra ca bisaprasåna÷abdasya saüj¤àpadasyàpi bisa÷abdà÷rayeõa såkùmekùikayà paunaruktyaü doùam udbhàvayati / na caitat samarthanaü hçdayahàri, yasmàc cha÷àïkamaulir iti ca ni÷àpatimaulir iti ca saüj¤à÷abdàv etau / saüj¤à÷abdànàü ca vidyamànasyàpy arthànugamasya na prayojakatvaü råóheþ pràdhànyàt / tata÷ càtra na ÷a÷àïkàrtho na ni÷àrthaþ ka÷ cit / kiü tåpàyamàtreõaitàv arthàv à÷ritya saüj¤ivi÷eùa evàtra vivakùitaþ / evaü ca saüj¤yantargatayoþ ÷a÷àïkani÷ayos tacchabdaparàmar÷ena sahçdayahçdayàny àvarjayatãti hañhasarmathanam etat / kiü ca ÷a÷àïkamaulir ity atra varaü ÷a÷àïkasya bhavatu sarvanàmnà paràmar÷aþ tasya vakràkçtes tatra saünihitatvàt, ni÷àpatimaulir ity atra tu ni÷àyàþ paràmar÷aþ pàpàt pàpãyàn ni÷àpater evoktakrameõa tatra saünihitatvàt / ni÷àyà upalakùaõamàtratvenopayoginyàs tatra saübhavàbhàvàt / yatra ca tasyà eva na saübhavas tatra kà vàrtà tamasàm / tad ayam andho maõim avindat / tam anaïgulir àvayad iti nyàya àyàt / api ca yatra prasàritànugamena ÷abdena saüj¤inaþ pratyàyanaü kriyate, paraü tatrànugamotkarùàd bhavati sarvanàmaparàmar÷aþ / yathà -

     utsavàya jagataþ sa jàyatàü rohiõãramaõakhaõóamaõóanaþ /
     tatprabhàbhir iva påritaü vapur bhàti yasya sitabhasmaguõñhitam //

iti / atra hi pàdavyàpinã saüj¤ànvarthatvam evotkarùayati / tenàtra paràmar÷o nàpratãtikaraþ / prakçte tu tàdç÷y api gatir nàsti / àstàü và prakçtam / atràpi hi rohiõãramaõetyàdau yadi såkùmekùikà kriyate tadà saüj¤àpràdhànyàt tadaü÷asya sarvanàmaparàmar÷o nàduùñatàm bhajate / prakçte tu pàpàt pàpãyàn paràmar÷aþ / kçtaü càtra samarthanaü granthakçtà / tad etad asya vi÷vam agaõanãyaü manyamànasya svàtmanaþ sarvotkarùa÷àlitàkhyàpanam iti /

granthakarttuþ punar ayam à÷ayaþ - iha tu dvividhàþ saüj¤à÷abdàþ råóhà yogaråóhaya÷ ca / tatra rådþànàm arthànugamàbhàvàt tadanusaraõaü na karttavyam / ye tu yogaråóhayas teùàü yadi yoga utkañatàü bhajate tadà÷rayo vyavahàro na duùyati / ata eva nimittabalena pravçttasya ÷abdasya nimittàntarbhàve prayogaþ saugatair niùiddha eva / yad àhuþ -


     naimittikàþ ÷ruter artham arthaü vàparamàrthikam /
     ÷abdànàm anurundhàno na bàdhas tena varõitaþ //

iti / evaü sthite yogà÷rite vyavahàre yadi saüj¤àvayavabhåtàrthasyàvyabhicàrã ka÷ cit pratipipàdayiùitaþ syàt tadà tadabhisaübandhàya tasyàvayavasya sarvanàmaparàmar÷o na duùñaþ / yad uktam - sarvanàmnànusaüdhivçtticchannasya iti / maulir ity atra ÷a÷àïkàvyabhicàriõo ra÷mayaþ saübandhitvena pratipàditàþ / ni÷àpatimaulir ity atra ni÷àvyabhicàrãõi tamàüsi / teùàü càvàstavatvam api na tathà duùñam, utprekùàgocaratvena pratipàditatvàt / kevalaü pårvatra saüj¤isaübandhã, paratra tu saübandhisaübandhã paràmçùña iti vi÷eùaþ / tad evaü yaugikànàü saüj¤à÷abdànàü yoganimitto vyavahàraþ kva cit kva cit suvyavasthita eva / yat tu kuryàü harasyàpi pinàkapàõer ity atra pinàkapàõipadasya saüj¤à÷abdasya sato 'rthànugamo nivàrayiùyate yena saüj¤àvagamàrthaü hara÷abdaþ prayuktaþ, tan nàrthànugamàbhàvapratipàdanapareõa, kiü tv anugamyamànasyàrthasya saürambhàspadatvena vivakùitatvaü pçthak saüj¤àpadaprayogam antareõa na nirvahati saüj¤àrthasyàrthànugamasya ca yugapat pràdhànyàbhàvàd iti dvayaprayoga evaivaüvidheùu sthàneùu ÷asyata ity abhipràyeõa / prakçte vastusvaråpamàtrapratipàdane saüj¤à÷abdatve 'py arthànugamànusaraõam avyàhatam iti / itarathety ubhayavidhayogyatàbhàve paràmç÷yapratãter abhàvàd ity arthaþ / atra tv iti / jakùur bisam ity atra / saübandhinaþ prasånasya nibandhane upàdàne / àrtha iti / kriyàkàrakabhàvasyàkhyàtapadavàcyatvena ÷àbdena krameõa prastàve 'tra vi÷eùaõadvàreõa samàsena pra to 'rthaþ pratãter àrthatvam / taccànekaprakàram iti tacchabdena paunaruktyaü paràmçùñam / saükùepeõa pa¤caprakàraü paunaruktya nirdi÷yate / a÷vãyeti / atra ke÷à÷vàbhyàü ya¤chau iti samåhe 'rthe chapratyayaþ / evaü chapratyayaþ saühati÷abda÷ ca bhisaþ prakçtitvena nirdiùñau punar uktau / a÷vair ity eva hi vàcyam / biseti bisakisalayacchedapàtheyà iti tvaguttaràsaïgàm iti ca vàcyam / bahuvrãhãti matvarthe bahuvrãhividhànam / karmadhàrayamatvarthãyàbhyàm iti / karmadhàrayamatvarthãyau samuccayenàvasthitau vçttilàghavàd bahuvrãhiõà bàdhyete ity arthaþ /

nanu -

     bhåmanindàpra÷aüsàsu nityayoge 'ti÷àyane /
     saüsarge 'stivivakùàyàü bhavanti matubàdayaþ //

iti bahavo bhåmàdayo 'rthà astyartham anugacchanto mattvarthãyatàviùayatvenoktàþ / te kim iti na bahuvrãhivàcyatvenoktà ity àha mator iti / matubgrahaõaü matvarthãyànàm upalakùaõam / bhåmàdayo hy arthà na kevalebhyo matubàdibhyaþ pratãyante, kiü tu prakraõàdisahàyebhyas tebhya iti na matubàdivicàreõodàhriyante, nàntarãyakatayà teùàü gatatvàt / jàmbaveti tadãyeti vanyeti ca taddhitapratyayasya paunaruktyam / jambåpallavànãti, tanmàtaïgeti, vanakariõàm iti ca ùaùñhãsamàsenaiva taddhitakarmadhàrayalakùaõavçttidvayàrthapratãteþ / vàrtraghneti vçtraghna indrasyàpatyam atra vivakùitaü, nedam artha iti nàtra taddhitasya paunaruktyam / samåhàrthàyà iti / gràmajanabandhusahàyebhyaþ iti samåhe talpratyayaþ / atra jana÷abdenaiva samåhàrthapratãtes talpratyayaråpàyàþ prakçter bahuvacanasya pratyayasya ca paunaruktyam / pårvavad iti dalatkandaleti lambàmbudam iti phullàmbujà iti ca bahuvrãhiõaiva bhajaty arthàdãnàü pratãteþ punar uktatvam / vi÷eùyamàtreti vi÷eùyasyàvi÷iùñavi÷eùyaråpatayà vi÷iùñavi÷eùyaråpatayà và pratãtiþ / tatra vi÷iùñavi÷eùyaråtayà pratãtau yatra vi÷eùaõamàtràd eva vi÷eùyasyaiva pratãtiþ, tatra vi÷eùyaprayogo na duùyati yathà tatra prasàdàd ity atra vakùyate / kiü tåpàyamatreõaitàva bhava÷abdasyeti ÷ãtakiraõàbharaõa ity anenaiva pratãtatvàd bhavàrthasya, yathà nidhànagarbhàm iva sàgaràmbaràm ity atra sàgaràmbarà÷abdena medinyàþ / camårur mçgavi÷eùaþ / kuthaþ varõakambalaþ / ekatarasyeti indravàhana÷abdaprayoge kuthasàmarthyàn nàgendrapratãtir nàgendra÷abdaprayoge ca ÷uklavarõasya varõitatvàd indravàhanapratãtir ity ekatarasyaiva prayogo nyàyyaþ / yatra tad ityàdinà vi÷iùñavi÷eùyaråpatayà vi÷eùyapratipattim udàharati / tadvi÷eùaþ vi÷eùyagato vi÷eùaþ / hara÷abdasyeti pinàkapàõi÷abdena haragato vi÷eùaþ pratipàdyate yaþ sarvotkarùahetutvena vivakùito na saj¤imàtram ity arthaþ / vi÷eùyopàdànam antareõàpãti / kusumàyudha÷abdo 'pi hi vi÷eùaõam api vi÷eùyam avagamayaty avyabhicàràt / na tu tasya pçthakprayogaþ / atràpãti pinàkapàõer ity atra liïuttamapuruùeõaiveti asmady uttamaþ ity atra hi sthàniny apãty anuvartanàd aprayukte 'py asmacchabde tadarthasaübhave uttamapuruùo bhavaty eva / tadanupàdànaü vi÷eùyànupàdànam / anyeùàm iti / bahuvacanàd ãdçkùu sthàneùv ekenaiveva÷abdena gatàrthatvàd anyeùàü prayogo viphala ity abhipràyaþ / tçtãyasyàpãti vàkyàrthaupamyavivakùàyàm eka eveva÷abdaþ prayoktavyaþ / padàrthaupamyavivakùaõe tu yàvanto vi÷eùyabhåtàþ padàrthàs tàvanta iva÷abdàþ prayoktavyàþ / na tv ardhajaratãyaü kàryam ity arthaþ / etac càbhyupagamavàdenoktam / na tu saübhavantyàü vàkyàrthopamàyàü padàrthopamàþ kàryà ity asya pakùaþ / tathà ca dine dine ityàdinà dåùayiùyati / dine dine iti / atra càndramasyà lekhàyà pàrvatyupamànaü, vi÷eùàõàü tu kalàntaràõi / vi÷eùàõàü ca làvaõyamayàn iti vi÷eùaõam / tatsthanãyaü kalàntaràõàü jyotsnàntaràõãti / jyotsnàntare yeùàm iti hi vyàkhyà / dine dine ityàdi pàrvatãndulekhayoþ sàdhàraõo dharmaþ / na tu kalàntaràõi kartéõi jyotsnàntaràõi puùõatãti sàdhvã vyàkhyà vacanabhedàdidoùaprasaïgàt / atra càndramasãva lekhà kalàntaràõi puùõàtãty ekenaiveva÷abdena gatàrthatve dvitãyasyeva÷abdasya paunaruktyam / yaü sametyeti / atra yam ity asya caõóamàruta upamànaü, cedipadasya ca pradãpaþ / tulyàrthe vatiþ / vilocanapra÷amanàd eva ÷ambhuvibhramatyàgaþ / atra ca datte 'pi pàñhe karmabhåtayor upameyopamànayor lalàñalekhayetyàdivijàtãyapadagarbhitatvaü vikçtapadaprayogo vairasyaü ca dupariharam eva / tena caõóamàrutanavapradãpavad iti pàñhaþ ÷reyàn / evaü hi mi÷abdasthàne na÷abdamàtrakaraõena stokamàtravyatyàsena saukaryeõa doùaparihàrapratãtiþ saundaryaü ca / malayajàrdram iveti himàü÷ukhaõóasyotprekùyatvenopanibaddham àkàïkùàsaünidhisàmarthyàl lalàñatañasya vi÷eùaõaü paryavasyatãti kaver abhipràyaþ / vastutas tv iva÷abdaprayogam antareõàpãùñasiddher iva÷abdaþ punar uktaþ / na candrakhaõóasya malayajàrdratvotprekùaõe prayojanaü kiü cit / yatra caitad dhi vi÷eùaõam upayujyate, tatreva÷abdaprayogo vyarthaþ / tadabhinnàrtheneti samàse ivàrthagarbhãkàràt / viparyayeõeti lalàñatañanikañe prayogàrhatvàt / varam iti iva÷abdasya bhinnakramatvàparihàràd anavatçptiþ / kevalaü hàrãty asya samàsàkaraõàd ivàrthàpratãter iva÷abdo na punar ukta iti paunaruktyaparihàraþ kçtaþ / aho aparyanteti od iti pragçhyasaüj¤à / upamàråpaketyàdinà

     alaïkàrasya kavayo yatràlaïkaraõàntaram /
     asaütuùñà nibadhnanti hàràder maõibandhavad

iti / vakroktijãvitakçtas tu tam alaïkàrapuùñhapàtinam alaïkàraü dåùayati / nirmokam uktim iveti atropamàråpakatvaü paraprasiddhyoktam / na tv idam upamàråpakam / utprekùàråpakaü tu syàt, nirmokam uktas saübhàvyamànatvena pratãteþ / tathà hi nirmokànuguõyàt tàvat gaganasyorageõa råpaõam / nirvyåóhe ca råpake nirmokam uktir na tàñasthyena pratãyate, kiü tu gaganoragasaübandhitvena / gaganoragasaübandhitvena ca pratãtau na sàdç÷yam api tv adhyavasàyaþ / tasya ca pravçttamànatvam ity utprekùaiva jyàyàsã pratãtau / ata÷ ceyaüdaümuktipadaü kçtam / anyathà ÷uddhasàdç÷yapratipàdane dharmy eva vi÷iùño nirmoka upamànatvena nirde÷yaþ syàt / bhinnaliïgayor upamàyà duùñatvàn na nirdiùña iti cen na / sàdhàraõadharmasyànirde÷e nirdiùñasyàpi và dvairåpyàbhàve bhinnaliïgasaïkhyayor api strãva gacchati ùaõóo 'yam ityàdau hantàvahanti doùà iva nçpatãnàü guõa iha sahaivadurvinayam ityàdau copamànopameyabhàvasyeùñatvàt / tasmàd upamàyàü nirmoka iveti syàt / utprekùàyàü kriyàmàtrotprekùaõam upapadyata ity utprekùàråpakam etat paramàrthataþ / etad asmàbhir harùacaritavàrttike vistçtya pratipàditaü tata evàvaseyam / evaü para÷ur ivetyàdau vàcyam / tamoraõyavahner ivàrcir iti / atra tamaso 'raõyena råpeõa vahnir arcissaübandhitayà vivakùitaþ samàse nive÷anãyaþ, yato na ka÷ cid atra nirdiùñaþ yo vahninà råpyeta / tasmàt tamoraõyasya vahnyarcir iti vaktavyam ity atra vàcyàvacanaü doùaþ / àlànam iti saty eva sàdç÷ye àropyàropakabhàvasya nidar÷anam / cumbatãveti / atroprekùàrthe prayuktasyeva÷abdasya lakùaõàsamarthitenàrthena kçtàrthatvàt punaruktatvam /

atra copamàråpakàbhimate evaüvidhe ca prade÷e granthakàro hevàkitayaiva dåùaõam adàt / tathà ÷abdàrthayor vicchittir alaïkàraþ / vicchitti÷ ca kavipratibhollàsaråpatvàt kavipratibhollàsasya cànantyàd anantatvaü bhajamànà na paricchettuü ÷akyate / ata evoktaü dhvanikçtà

     vàcaspatisahasràõàü sahasrair api yatnataþ /
     nibaddhà sà kùayaü naiti prakçtir jagatàm iva //

iti / anyatràpy uktam -

     ajjavi abhiõõam uddo pajaai vààparipphando

iti / evaü ca yadi vicchttyantaràpekùayà tasya vicchittyantarasya paunaruktyaü tadopamàyà råpakàdyapekùayà paunaruktyaü syàt / upamàpekùayà hi råpakam ati÷ayoktir và balãyasã / na caivaü prayujyate, vivakùàyà nànàtvàt / tathà hi kva cit sàdç÷yamàtraü vivakùitam / tatràpi kva cid abhedaþ / tasminn api kvacid àropaþ / kvacid adhyavasàyaþ / adhyavasàye 'pi kva cit sàdhyatvaü kva cit siddhatvam ityàdikrameõànantaprakàraü vicchittivaicitryam / tatràpi saüyojanakrameõa navaü vicchittivaicitryam anubhåyamànam à÷ritaü ca mahàkavibhiþ kathaü saükùeparucitvenàpahnåyate / na hãdaü vàkyaü lakùaõa÷àstraü, yena màtràlàghavaü cintyate / tatràpi và na niyamena làghavam à÷ritaü mahadbhiþ / tathà hi vàgrahaõasya sthàne 'nyatarasyàü grahaõam api kçtam / vicchittivaicitryaü tair apy à÷ritam eva / tad uktaü vicitrà hi såtrasya kçtiþ pàõineþ iti / evaü càtra kçte 'pi råpake utprekùàdinibandhaþ kam api guõam utkarùayati na doùam iti sahçdayair nipuõaü niråpaõãyam / na tu hevàkasya pa÷càl laganãyam ity àstàü tàvat / prakçtam anusaràmaþ //

murmuraþ aïgàraþ / àmravaõasyeti pranirantar õatvam / pathikavrajàn parita iti / parita÷÷abdayoge abhitaþ paritaþ samayànikaùà iti dvitãyà / atra dadhur ivetãva÷abdaþ punar ukta eva, vastvantarabhåtànàü rajaþkaõànàü vastvantarabhåtamurmuracårõatvadhàraõena suùñhusàdç÷yapratãteþ / evaü -

     tat pàtu vaþ ÷rãpatinàbhipadmaü svàdhyàya÷àlà kamalàsanasya /
     dãrghair ninàdair dadhate 'nukàraü sàmadhvanãnàm iva yatra bhçïgàþ //

ityàdàv anukàra÷abdaprayoge ivàdi÷abdaprayogasya paunaruktyam avaseyam / prativastvalaïkàràd iti pårõaþ ÷a÷àïkàbhyudayam àkàïkùati mahàrõavaþ iti prativaståpamayà sàdç÷yapratãtau dçùñànta÷abdoktir duùñà / na ca dçùñàntàlaïkàratvaü pratipàdayituü dçùñànta÷abdaþ, dçùñànta÷abdàd dçùñàntàlaïkàratvàpratãteþ / na hi ùaùñhyàdiparihàreõa saübandhi÷abdàt saübandhapratãtiþ rasa÷abdàd và rasapratãtiþ / adåraviprakarùeõa tv abhidhànaü vastusaüspar÷i bhavatãti / nanu svakaõñhenàbhidhànam apahàya kim iti sàdç÷yapratãtir à÷rãyata ity àha vàcyo hy artha iti / pårvavad iti / pårvaü yathà àlànam ity àdau råpakamukhenopamànopameyabhàvaþ kathitas tadvad iha dãpakamukhenety arthaþ / atra ca dvayoþ prabhàdhenvoþ pràkaraõikatvàt tulyayogitàm adyatanà manyante / dvayor api pràkaraõikatve mahàprakaraõàpekùayà dhenoþ prakçùñaü pràkaraõikatvaü prabhàyàs tv aprakrùñam ity etadapekùayà cirantanair dãpakam etat sthàpitam / tadapekùayàtrànena tadvàcoyuktiþ kçtà / evam alaïkàràntareùv api samàsoktyapastutapra÷aüsàdiùu / tatràpy upamànopameyabhàvaþ svakaõñhena nopanibandhanãyaþ / tathà -

     draviõam àpadi bhåùaõam utsave ÷araõam àtmabhaye ni÷i dãpikàþ /
     bahuvidhàrthyupakàrabharakùamo bhavati ko 'pi bhavàn iva san maõiþ //

ity atràprastutapra÷aüsayà bhavadarthasya sadç÷atvena pratãteþ punar vacanaü na karttavyam iti vakùyate / asmàbhi÷ caitat prapa¤co bçhatyàü kariùyate / itinaiveti iti÷abdo hetvarthah prayujyamànaþ svabhàvataþ pårvavàkyàrthasyocyamànatvaü bodhyamànatvaü và garbhãkçtya pravartate / varam iti uktadoùadvayanivàraõamàtram etat / na tu sarvathà niravadyam idam, yata÷÷abdàta÷÷abdayor vaiyarthyàt / anibandhanasyeti na hi påraõãyapårakatvena duùñatvam / avi÷eùaõa iti vi÷eùaõadànàrtham avyabhicàriõo 'pi prayogaþ ÷asyata ity arthaþ tathà càha vàmanaþ - vi÷eùaõasya ca iti / vyalokyateti vilokanakriyaiva lokitàraü lokam àkùipatãti loka÷abdasya paunaruktyam / dvaya'rpàti prasthànava÷àn nãtiva÷àc cà÷rãyante / gàm iti go÷abdasya vàkparyàyasya vacanakriyàyàm avyabhicàràt prayogo na kàryaþ / dçùña iti dar÷anakriyàyà dçg eva karaõatvenàkùipteti dçk÷abdaþ punar uktaþ / kàrakàntareùv apãti yathà sthàne tiùñhati ity atràdhikaraõasya paunaruktyam / vivikte sthàne tiùñhatãti tu vi÷eùaõàrthaü prayogo na duùñaþ / ekaiveti ekaivopamàdiþ / ÷àbdatvaü ÷rautatvaü yathevàdi÷abdaprayogàt / àrthatvaü sadç÷àdi÷abdaprayogàt / atisphuñàm iti sthåladçùñyaiva dç÷yàm ity arthaþ / umàvçùàïkàv iti / atra ÷arajanmanà yathetyàdinà pratãto 'py upamànopameyabhàvas tatsadç÷enetyàdinà punar uktaþ / kaves tu nandananimittaþ pårva upamànopameyabhàvaþ / pratãyamànaprabhàvàdinimittas tv aparaþ / tathà càyaü dilãpa iti ràjendur induþ kùãranidhàv iva ity evaüvidham upamànopameyabhàvam àtanoti / granthakàras tu vi÷iùñopamànanirde÷àn nàntarãyakatayà prabhàvàdipratãtir bhavatãti na dvirupàdànaü kàryam iti manyate / yasyeti yasya pårvatàder yadråpatàyàþ priyatamàdiråpatvasyàbhivyaktiþ sàmarthyàl liïgavi÷eùa÷liùñapadopanibandhanaråpàd bhavati, tasya parvatàdeþ tadarthaü priyatamàdiråpatvapratãtyartham upamà råpakaü và yan nibadhyate, tat punar uktam ity arthaþ / uravo mahàntaþ payodharà meghàþ urå ca payodharau stanau ca / samayàt saïgatety arthaþ / àrdranakhakùatam iveti bhinnakrama iva÷abdaþ / yàpito gamitaþ nirvàhita ity arthaþ / upamànàd eveti àkàrasàdç÷yena palà÷aü prati dãyamànàd àrdranakhakùatam ity asmàt / tadvi÷eùaõopàdànam iti ramaõadattam ity àrdranakhakùatavi÷eùaõopàdànaü madayàpitalajjayeti pramadàvi÷eùaõopàdànaü cety arthaþ / yata iti nakhakùatam ivety upamopakçtàt surabhivanamàlàdãnàü puüstvastrãtvanirde÷àd ity arthaþ / strãpuüsatvànumitir iti prathamavimar÷oktaprakàreõa vyakter anumitiråpatvenopapàditatvàt / aindraü dhanur iti atyanteti àbhogãti codàharaõatrayaü vaidharmyakrameõoktam / upapannakramasyàsya sadbhàvàt / nàyakatvapratinàyakatve iti / anumãyate iti ÷eùaþ / evam aïganeva maõistambhàv iti anumãyata iti ÷eùaþ / bhogã vàsukeþ sa eva netram àkarùaõarajjus tasya à samantàd yat parivartanaråpo vi÷eùeõa bhramo bhramaõaü, tena mandarasya mårttiþ nitambe madhyabhàge valanaü parivarttanaü tenàkulà jàtà / tathà àbhogi vistàravat yan netraü nayanaü tasya parivartanaü kañàkùãkaraõaü sa eva vibhramo vilàsaþ / mårttyà samàropitanàyikàvyavahàrayà / utkalikàs taraïgà ruhiruhikà÷ ca hçdayaü madhyade÷à÷ cittaü ca / àrohàrtha iti àroóhum iti pårva÷lokabhàgagataþ / hçdayàrtha÷ ceti / hçdayam ambunidher ity atra sthitiþ / tayor iti àroho jãvavyàpàravi÷eùaþ / hçdayaü jãvakàyaikade÷avi÷eùaþ / alaïkàràntaratvam iti sàdç÷yàl lakùaõà vakroktir ityàdiprakàreõa / làkùaõikahçdayàdi÷abdaprayoge sva÷abdaü vinàpy arthàntaraü pratãyata ity àha yadartheti / yatropameye 'mbunidhiprabhçtau / yadarthaikà÷rayo nàyakàdiråpopamànaviùayo dharmo hçdayàdir àropito lakùaõayà bhavet, tayor nàyakàder upamànasyàmbunidhyàde÷ copameyasyopamànopameyabhàvaþ ÷àbdo neùyate / gamyamànas tv iùña evety arthaþ / atraiva aparàgetyàdinà ÷àbdatve doùodàharaõam àha / målàny amàtyàdiprakçtivargaþ vçkùàvabandhanàni ca unmålayituü sukara iti yojanà / tad dhãti upamànopameyatvam / råpakaü yatheti / tasyopamà råpakaü và ity anusaüdhatte / anuràgo lauhityam api / api÷abdaþ sukhàdipadanikañe yojanãyaþ / vasu÷abdas tejodhanayoþ / atra niùkàsanam utkañatvena gaõikàdharmo råpakasya sàdhakaþ pramàõam / kàryata÷ ceti kàryam atra niùkàsanam / tadvi÷eùasya strãtvavi÷eùasya gaõikàråpasyeti / ubhayàrtheti dvyarthapadaprayogaþ pàõóupayodhareõa ityàdau / liïgavi÷eùaþ ÷arad raveþ ityàdau / guõavçtti padam àroóhuü hçdayam ityàdau / upamànavi÷eùo yathà àrdranakhakùatàbham ityàdau / àkro÷o gàlidànam / paryàyoktãti yena ràhustrãstanayoþ kàrka÷yalakùmãr vçthà kçtety anena bhaïgyantareõa ràhoþ ÷ira÷chedaþ prakà÷ita iti tatsàdhanam asàdhàraõaü cakraü pratãyata evety arthaþ / padàdãti padàdigatànàm akùaràõàm anupràso gumphabhaïgã dar÷ayan kavãnàm atyantavallabha ity arthaþ / kalabhàùiõãti / atra kamalekùaõe ity arthànuguõaþ pàñhaþ / anyathànupràsahevàkitaiva syàt / ÷atrur eva ÷àtrava iti praj¤àditvàt svàrthe 'õ / tadråpaõam eveti upamàpekùayà råpakasya gamyamànaupamyatvàt prayogàrhatve 'pi sàmarthyàvagataråpatvàd yatràbhidhànaü punar uktaü tatropamàyàü paunaruktye kà ÷aïkà iti / iva÷abdasyeti mårcchita iva mårcchayatãty arthapratãteþ siddhatvàt / viùàdisaüparkàd dhi mohaü pràptaþ paràn api mohayatãti prasiddham / ayaü mandadyutir iti nidar÷anàyàü mamevety arthàt pratãtaü na punar upàttam / mumårccheti prasasàrety arthaþ / bàdhakasadbhàvàbhàva iti / anena yatraikasyaiva vi÷eùaõasyopamànopameyasaübandhabàdhakam asti tatra pçthakprayoge 'pi na doùaþ, yathà -

     cakorya eva caturà÷ candrikàcàmakarmaõi /
     àvantya eva nipuõàþ sadç÷o ratanarmaõi //

ityàdau prativaståpamàyàm ity àha / atra hãvàdi÷abdàbhàve sati vàkyabhedaþ / pràkaraõikatvopamànopameyabhàvapratãtau sàdharaõadharmasya pçthakprayogam antareõa vàkyàrthasaïgatir na bhavatãti pçthak prayogo na duùñaþ / tadvacanam iti sahajapadena svàbhàvikatvavacanam / tulyavibhaktãnàm arthàt upamànopameyànàm / eùà nirdhàraõe ùaùñhã / etanmadhye ekasyety arthaþ / paryàyair iti / svàbhàvikapadàdiùu kçteùu sahajapadàdibhiþ / samàsàntarapadà÷rayaõeneti umà ca mà ca umàme / tayoþ dhavàv ityàdi dvandvapårvakatatpuruùà÷rayeõety arthaþ / chàyànihatapadayor iti prathamaü chàyà÷abdaþ dvitãya÷ nihata÷abdaþ kartavyaþ syàd iti dàrùñàntikakrameõaiva dçùñàntàv uktau / astv iti chàyànihata÷abdayoþ prayogaþ / ubhayor apãti / dvandvapårvakasya bahuvrãher bahuvrãhipårvakasya và dvandvasyety arthaþ / etac ca dçùñàntagatatvenoktam api dàrùñàntikagatatvenàpi paryavasànaü neyam / dàrùñàntike hãtthaü yojanà / tatpuruùapårvasya dvandvasya dvandvapårvasya và tatpuruùasya lakùaõànugamaþ saübhavatãti / tadarthatvàd ity uktaü vidheyàvimar÷avicàre / yàvadbhir iti padair ity arthàt / tatpuruùalakùaõà÷rayeõeti prakçte dvandvalakùaõapårvakatvaü j¤eyam / evaü na dvandvalakùaõam ity atra tatpuruùalakùaõapårvakatvaü boddhavyam / tasyeti dvandvasya / atajjàtãya iti yatra tatpuruùa÷aïkà nàstãti pàrvatãparame÷varàv ity atràpi parame÷varapade karmadhàrayà÷rayaõadar÷anena tatpuruùapårvakatvaü yojanãyam / avàntaracintayeti paunaruktyaprastàve samàsacintayety arthaþ / atra màdhava÷abdasya yaugikatve 'pi samüj¤àtvena nråóher umàmàdhavàv iti prayoge umàyà màdhavasya ca spçùñatvena pratãtir na tu dvandvapårvakatatpuruùàrthasyeti dvandvalakùaõaü nàtãva hçdayaïgamam ity àhuþ / rekhà hãti rekhà maryàdà avadhiþ sãmeti paryàyàþ / tatra heyapakùapratikùepeõa prayogo yathà saüsàreti / atra saüsàrasaübhavasya niràkaraõam iti heyasya pratikùepaþ / upàdeyaparigraho yathà tvaùñur iti / atra saüpadaþ prasaro vistàra ity upàdeyasya parigrahaþ / indådayasyeva saünibhà yasyeti atra saünibhà÷abdaþ prabhàparyàyo vyàkhyàtaþ / yathà tu dàõóo granthas tathà saünibha÷abdaþ sadç÷aparyàyo 'sti tad uktam -

     ivavad vàyathà÷abdàþ samànanibhasaünibhàþ /

iti / tadanusàreõendådayena sadç÷a indådayasaünibha iti vyàkhyeyam / taduktyaiveti avahitatvoktyety arthaþ / måóhacetana iti måóhadhiya iti ca mohanàmno måóhatvasya buddhidharmatvàt cetanadhã÷abdayoþ paunaruktyam / tatsaübandhàt tadavagatir iti cetanasaübandhàc caitanyàvagatir ity arthaþ / kçpàmçdur iti / kçpà cetanadharma iti caitanyavàcipadaü na kçtam / evaü måóhàþ måóhaþ ity atràpi vàcyam / uditavapuùãti paunaruktyam evànusaüdhatte / manaþkartçkatvaü pramodaþ kriyàkaraõa÷abdayor iti atra gauþ ÷àbaleya itivac chokakriyà÷abdayoþ sàmànyavi÷eùabhàvena prayogaþ / granthakçtas tu vi÷eùasyaivopayogàt sàmànyàvyabhicàràc ca kriyà÷abdasya vaiyarthyam karaõa÷abdasya kriyàvàcitvàn niùphalatvam iti ÷oka÷abda eva karttavya ity abhipràyaþ / anubhavavi÷eùàtmatvopagama iti saugataprakriyayaitad uktam / vai÷eùikàs tu jaóam evàtmaguõam ekàrthasamavàyinà j¤ànena gràhyaü sukham àhuþ / tatprakriyàyàü kartavyam evànubhavagrahaõam / ekasyeti sàgarasya / itarasya ceti uttàràrthasya / tadråpatàvagater ity ubhayatra vàcyam / madiràdraveti / atra samàbhàtãty ekaü padaü gaõitam upasargàõàü dyotyapàratantryeõa pçthakpadàrhatvàbhàvàt / ekàdiprayoge satãti ekasya prayogàbhyupagame 'nyeùàm eva tattvam / tatràpy ekatvam aniyatam / evaü dvayos trayàõàm ityàdiyojanà kàryà, tatràpy aniyatatvena prakàrabahutvàt / avivekaprayuktam iti / yady apy avimç÷yakàritvasyaivàpatkaraõatvaü, tathàpy avivekasyàvimç÷yakàritvaprayojakatvàt tasya kàraõatve 'py avimç÷yakàritvam eva kàraõam uktaü bhavati / na hãti yasmin sati vahnau dhåma ityàdike pratibandhakàlabhàviny anvaye sati vi÷eùaõasya yasya asati vahnau na dhåma ityàdivyatirekasya gatiþ pratãtiþ, tasyànvayasya sa eva vyatireko hetur yuktaþ vayavasthitasya hetuhetumadbhàvasya vaiparãtyaprasaïgàt / anvayapratãtihetuko hi vyatirekapratãtyupakramo na tu viparyayaþ / vi÷eùaõàc ceti guõalubdhà iti sàdhàraõatvàd ity arthaþ / sàmarthyeti / dvividhaü paunaruktyam arthagataü ÷abdagataü ceti / tatràrthasya sàmarthyasiddhatve 'rthagataü gauõam àmukhe paunaruktyànavabhàsàt / ÷abdagatam àsukhàvabhàsamànatvàd mukhyam / prakçtipratyayàrthasyeti prakçtyarthaþ pratyayàrthaþ prakçtipratyayasamudàyàrtha iti vyastasamastatvena yojyam / evaü prakçteþ pratyayasya cety atràpi vàcyam / anyathà pràïnirdiùñasya pa¤cavidhasya paunaruktyasyàsaïgrahaþ syàt / vihitasyeti / vastuvçttyà sthitasya bahuvrãher yà karmadhàraya÷aïkà tayà matvarthãyàdiþ ÷abdaþ kçto bisakisalayacchedapàtheyavanta ityàdau / tasya sphuñaü paunaruktyaü vçttidvayasya gauravàt / yasminn iti jàmbavapallavàdaunãtyàdau yasmin pallava÷abda ity arthaþ / arthaþ yatra + tyalakùaõo yattaddhitotpattiþ yasmàd aõpratyayàkhyàt taddhitàd utpattiþ pratãtiviùayatvàpattir yasyàrthasya / tadantas taddhitapratyayànto jàmbava÷abdàdiþ / tenaiva pallava÷abdena na samasanãyaþ, jambåpallavànãti samàsena gatatvàt taddhitavaiyarthyaprasaïgàt / vi÷eùaõava÷àd iti / pinàkapàõyàdivi÷eùaõamàhàtmyàt / vi÷iùñam utkarùàpakarùavantaü saüj¤inaü haràdikaü yatrecchet na tatra paunaruktyam / anyathà tu paunaruktyam / yathà pàyàt sa ÷ãtakiraõàbharaõo bhavo vaþ ityàdau / sakçd eveti sàmyàbhidhàyã iva÷abdàdiþ / niryàya vidyetyàdau / yadvad iti dçùñàntamukhena janair ajàtaskhalanair ityàdi saïgçhãtam / arthasyeti ràhustrãratanayor ityàdau / yadva÷àd iti tajjigãrùur ivetyàdau / athavà yatra kàrakavi÷eùava÷àt kriyàyàþ pratãtiþ kriyàvi÷eùava÷àd và kàrakasya, tatra kriyàkàrakayoþ prayogo na kàrya ity ayam arthaþ / yathà mà bhavantam ityàdau / yo yaddharmeti aparadiggaõiketyàdau yo diglakùaõo 'rtho yaddharmasya gaõikàdharmasya niùkàsanàder upacàreõopalakùitaþ / tathà ambunidher mamanthe ityàdau yasya kàmukasya saübandhaü yad hçdayàdi tetyanànvito 'mbudhilakùaõo ya÷ càrthaþ, tasya tadråpaõàd gaõikàkàmukaråpaõàt na ÷àbdã / neùyate / àrthã punar iùyata eva / prayuktàntargatair eveti madiràdravetyàdau / kartari iti pradhànabhåte ràjàdau kartari / tatkriyàyàü ca khaógena cchadakriyàyàü råóhàyàü sàdhakatamasya khaógasya yàni bahåni tadapekùayàïgàni dhàràvinipàtàdãni teùàü vàg vacanaü neùyate yathà karakalitetyàdau / etad uktaü bhavati / ràjàdau karttari cchedàdikriyàyàü yat sàdhakatamaü khaógàdyaïgaü tasyàpy aïgànàü dhàràvinipàtàdãnàü vacanaü neùyate tenaivàïgena pradhànabhåtenàvàntaràïgànàm apy àkùepàd / doùadvayaü prayukteti karttari iti ca pratipàditam / te iti samàsàþ / vçttàv iti / samàse vàkye và asàdhàraõaü yatra vi÷eùaõaü tatra vi÷eùyaü na vàcyaü yathà duþkhànubhavetyàdau / yo yadàtmeti bàùpàder jalàdiråpatvàvyabhicàràt prayojanàbhàve jalàdipadaprayogà na kàrya ity arthaþ / yathà nayane bàùpavàriõetyàdau / yo yasyeti yo niùyandanàdiþ yasya candrakàntàder dharmiõo 'vyabhicàrã dharmaþ tayoþ samàso na pra÷asyate, yathà dviùadvadhålocanetyàdau / anyathà iti / sàdharmyàrtha ity arthaþ / kriyeti kriyàyàþ ÷okàdilakùaõàyàþ pratãtiþ karaõapratãtiü na vyabhicarati karaõam eva yataþ kriyà / tadapratãtau karaõàpratãtau saiva ÷okàdilakùaõà kriyà na ni÷cità syàd ekatvàt / tyàgakriyety atraitad eva kriyà÷abdapravçttinimittam / tat tasmàt / tayadva÷àt ÷okàdi÷abdaprayogava÷àd yasya karaõasya vyaktiþ prakà÷as taduktau ÷àkàdi÷abdaprayoge tat karaõàdivat padaü na prayu¤jãtety arthaþ, yathà ÷okakriyàkaraõasyetyàdau / prayukte ceti prakçtyàdipaunaruktyànàü caturõàm upasaühàraþ / anyonyeti vàkyapaunaruktyasaügrahaþ / ubhayor uktir ekasya ubhayamadhyàt kasya cit / paunaruktyaü nàtikràmati / yathà sahasà vidadhãtetyàdau //

evaü paunaruktyaü saprapa¤caü vicàrya vàcyàvacanaü prapa¤cayitum àha - vàcyasyàvacanaü yatheti / asamàsena nirde÷o vakùyamàõam etatsamànanyàyam avàcyasya vacanam api kañàkùayitum / idamà paràmar÷a iti abàdhitapratyakùanimittatvàd bhràntinivçtteþ pratyakùasya ca viùayamukhena paràmar÷àrhatvàt / tasya yat sva÷abdena vacanam iti pårvaü saty eva sarvanàmni punaþ sva÷abdena pratipàdanaü -

     sarvanàmaparàmar÷ayogyasyàrthasya yat punaþ /
     sva÷abdenàbhidhànaü sà ÷abdasya punaruktatà //

iti punaruktam uktam / idànãü tu sarvanàmasthanãyatvena sva÷abdena vacanaü vàcyàvacanam ucyate / dharmidharmeti dharmã haralakùaõo 'rthaþ / dharmaþ kapàlasaübandhena garhitatvam / ubhayaü dharmidharmàtmakam / vi÷eùapratipattaya iti garhitatvam atra vi÷eùaþ / tasyeti garhitatvasya / evaü tasya vivakùitety atra j¤eyam / vivakùito 'rthaþ ÷ocyatàlakùaõaþ / àrtha iti vi÷eùaõadvàreõa bhàvàt / vàmalocanàtvam iti / na càtra vàmalocaneti vi÷eùyapadam / yato 'pi yattacchabdadvayotthàpitavàkyàrthadvayasàmarthyàn nàyikàlakùaõasya vi÷eùyasya pratãtiþ / vi÷eùaõam evàtra vàmalocanàpadam / tçtãya iti ubhayavçttitvàkhyaþ / na càsàv iti àvçttiþ / na caiùàm iti tenaiva tatparyàyeõa sarvanàmnà cety eùàü prakàràõàm / alpadoùatvàd iti / tasyeti vyavahitasaübandhàt kiü cid utkçùñatvam / tasya samàgamapràrthanayeti vàcyam / arthabhedàd iti / ayam arthaþ ekasyàsakçdvçttà sarvà vàvçttiþ, yathà daridràõàü bhojane kàüsyapàtryàþ / tad uktam - àvçttir asakçdvçttiþ iti / na càrthabhede ÷abdasyaikatvaü nyàyyam arthabhedasya pradhànabhåtasya guõabhåtaü ÷abdaü prati bhedakatvam tvàt / tasmàd atra dvayoþ ÷abdayor vastuvçttena yat sàdç÷yaü ya÷ ca sàdç÷yahetukaþ pratipattççõàm ekatàbhramaþ, tannibandhano 'yaü mukhya evàvçttivyavahàra iti / ata÷ ceti / yata àvçttir na yujyate, tata ity arthaþ / dharmidharmobhayàtmakam iti / ubhayamaye vastuni pratipatsita ity arthaþ / yatrànyasyetyàdinà / vàcyàvacanodàharaõaprasaïgena ÷leùaü guõadoùavattayà vitataü vicàrayati / alakàlãti / alakàny evàëikulam alakasadç÷aü càlikulam / chado 'dharaþ patràõi ca / àmodaþ praharùaþ saurabhaü ca / karõikà karõàbharaõaü bãjako÷a÷ ca / na ÷leùasyeti / nanu ÷leùaprastàve kaþ prasaïgo 'bjasyopamànacarcàyàm / naitat / alaïkàràntaraviviktaviùayàbhàvena sarvàlaïkàràpavàdatvàc ÷leùasyopamàpratibhotpattihetuþ ÷leùa evàtra nyàyyo nopamety abhipràyaþ / ata eva ÷leùe tu tasya vàcyatayety uktam / nibandha iti nibadhnantãti nirdiùñaþ / tatsàmyaü rajjvàdisàmyam / na ÷leùasyeti upamà÷leùasyety arthaþ / tena rajjvàdipratipàdakaü guõà iveti na vàcyam / nanu vi÷eùaõasàmyanibandhanà samàsoktir na ca nibadhnantãti vi÷eùaõam ity àha na hi vi÷eùaõasàmyam eveti / etac càsmàbhir harùacaritavàrtike nirõãtam iti tata evàvadhàryam / pçthak tam upàdàyeti tacchabdena ÷a÷ã paràmçùñaþ / sa hy àrtha eveti upamànopameyabhàvaþ / ÷leùaviùaye iti / atra tisraþ kakùyàþ / ràja÷abdasyobhayàrthatvàc ÷leùaþ / tadanà÷rayaõenendunà råpaõaü tatpçùñhe cendur ivety upamà / nanu ràjendur ity atra tåpamàråpakayor ekaparigrahe sàdhakabàdhakàbhàvàt saïkaro nyàyyaþ, na niyamena råpakam / tat katham uktaü råpakam àsåtritam iti / ucyate / prakramyamàõopamàbhipràyàt paunaruktyabhayena råpakam à÷ritam / upamàyà abhàve tu saïkara evàtra yuktaþ / yad vopamàpekùayà råpakasyàtra samàse sphuñatvena pratãte råpakaü saü÷ritam / anenaiva hy abhipràyeõa vakùyati råpakasya viùaye upamàyà yatheti / tàbhyàü spardhitum iti / råpakaü ÷leùaråpakàbhyàm / tayor yathàpårvam iti / upamàpekùayà råpakasya råpakàpekùayà ÷leùasyety arthaþ //

  nanv evaü satãti / asya doùasyàtiprasaïgaü bråte / tàpa àtapo 'pi / phalaü ÷àlyàdikam api / sumanasaþ puùpàõy api / khalatà durjanatvaü, dhànyàdikùodanasthànaü ca / asatã dåùaõãyà a÷obhanà ca / yadalaïkàreti / khalatàm ityàdàv upamotthàpite ÷leùe nopamà ÷leùaü bàdhate / tasya viviktaviùaytvàbhàvàt / ÷leùas tu tàm bàdhate iti yuktam / asya nyàyasyàlaïkàràntare 'pi bhàvàd vyàptigarbham uktaü yad alaïkàreti / nibandhanàntaràbhàve iti / sati samàsoktyàdinibandhane pårvavat ÷leùottàpitopamà na kartavyà syàt / na càtràniràkçtetyàdivi÷eùaõasàmyàt samàsoktir iti vàcyam / vi÷eùaõànàü niyatopamànagàmitvàpratãteþ / atra viùayatà÷aïkaiveti upamàviùayatvasaübhàvanety arthaþ / kva cit tu tada[tadv]iùayateti pàñhaþ / tatra ÷leùaviùayatvam upamàviùayatvaü ca yugapan na ÷aïkanãyaü tayor utsargàpavàdedabhàve na vyavasthiter ity arthaþ / uktadoùadvayeti / uktaü yac ÷leùaviùaye doùadvayaü - yatra samàsoktiviùaye ÷leùaþ kçtaþ ÷leùaviùaye copameti, tasyàtra saübandhàbhàvàd ity arthaþ / yadalaïkàreti / ÷leùopamàdãnàm alaïkàràõàm abhivyaktyarthaü ye ÷abdà abjam ivetyàdayaþ tebhyo 'laïkàrebhya itaraþ samàsokti÷leùàdiþ tair eva ÷abdaiþ alpatarair abjam ivetyàdirahitair yadi vyajyeta tadàsau samàsokti÷leùàdir laghutvàd gràhyo, nàparaþ ÷leùopamàdir ity arthaþ / nanu ÷obhàti÷ayahetutvam alaïkàràntaràõàü lakùaõam / tad vi÷eùyate / tat katham idam uktam ity àha - na hy astãti / ÷obhàti÷ayajanane nije vyàpàre nàsty alaïkàràõàü vi÷eùaþ / tata÷ caiko gçhyate 'paras tyajyata iti na yuktam / gurulaghutvam à÷ritya punar yujyata etan nànyatheti tàtparyam / vàcyàti÷ayàpekùayà caitad uktam pratãyamànatvàpekùayà tu samanantaraü vi÷eùo vakùyate / kiü cetyàdinà kàvyakriyàyàü saundaryaniùpatteþ prayojakatvam alaïkàraniùpatte÷ ca anuniùpàditaü yathà vaktà vedanàcàmayoþ ity àha / samàsokti÷leùabhaïgibhyàm eveti / samàsoktyà tu alakàlãtyàdau / ÷leùeõa bhairavàcàrya ityàdau / nopameyeti / alakàlãtyàdàv upamà ÷leùopamà / bhairavàcàrya ityàdau upamaivopamà / atra samàsokti÷leùabhaïgibhyàm eva ity etadgranthànusàreõa råpakasya viùaye upamàyà yathetyàdigranthaþ prakùipta iva lakùyate / råpakasyehànupasaühàràd, uktadoùadvayayogàsiddheþ ity asya ca pårvoktagranthasyàtra pakùe nyånatvàd ata÷ caivàyaü kva cid àdar÷e na pañhyate / aprakùepe tu triråpakagrahaõam iha kartvyaü syàt / tasmàt sa và grantho nivàrya iha và råpakagrahaõaü prakùepyam / uktadoùadvayeti ca prakçtaucityena vyàkhyàtam / te hi tatsiddhãti / rasabandhasiddhàv alaïkàrà ava÷yaü sidhyantãty arthaþ / niùpàdakatvam ihànmàpakatvam / ata eva bharate rasaniùpattir ity atra rasànumitir iti vyàkhyeyam / tadvaicitryaü vibhàvàdivaicitryam / tadà÷rayàþ paraüparayà rasà÷rayà rasaj¤aptihetava ity arthaþ / tenaiùàm iti / kaver arthagataü càrutvaü tàtparyeõa saüpàdyaü, nàlaïkàropanibandhaþ alaïkàràõàü tannàntarãyakatvenàpràdhànyàt / ata÷ càrutvaü yathà niùpadyate tathà teùàm upanibandhaþ kàryaþ / tatprayojanàc càdhànoddharaõàdaya ity arthaþ / nànvahàdhànoddharaõàdaya ity uktyà alaïkàràõàü parasparaü càrutvaniùpàdane vi÷eùaþ pratipàditaþ / pårvaü ca na hy asti nije ityàdinà vi÷eùàbhàva uktaþ / tat kathaü na virodhaþ / naitat / pårvam avavadhànena càrutvaniùpàdanaü manasikçtya vi÷eùàbhàvaþ pratipàditaþ / iha tu vibhàvàdyupakaraõatvena gurulaghutvàdinà vi÷eùa ukta ity apekùàbhedà[n na] virodhaþ ka÷ cit /

kai÷ cid iti vàmanaprabhçtibhiþ / adhunà yat pratij¤àmàtreõa pratipàditaü yathà ÷abdasya ÷aktyantaràbhàvàd vya¤jakatvaü na saübhavati iti tadvàcyàvacanodàharaõatvopayogi ÷leùaprasaïgenopapàdayitum àsåtrayati - sa càyam iti / yas samàsoktiviùaye kçto yasya ca viùaye upamà kçtà sa ity arthaþ / dvividha iti vakùyamàõasyobhaya÷leùasyàtraivàntarbhàvaþ / àbhyàm eva samuccitàbhyàü tasyotthàpanàt / yatrànyåneti yatra vi÷eùyasya vi÷eùaõaü na nyånãbhavati nàpy atiricyate, tatra ÷leùaþ / màtragrahaõaü liïgavacanànàü bhedàd ubhayasaübandhasahiùõu÷abdatàparigrahàrtham / kartçkarmeti / kartçkarmaråpaþ àdigrahaõàt kriyàråpo yatra pradhànabhåto 'rthaþ ÷leùeõa svaråpahàniü nãyate, na tatra ÷leùo niravadya ity arthaþ / tasya ca dharmapratipàdaka÷abdaviùayatvena dharmipratipàdaka÷abdaviùayatvena ca dvaividhyam / ubhayapratipàdaka÷abdaviùayatvaü tu dåùayiùyate / aparas tv iti / artha÷leùaþ / ubhayatràpi ÷abda÷leùe 'rtha÷leùe ca / yàvad ivàdi nibandhanaü nà÷ritaü tàvad arthàntaram apramàõakam eveti ÷leùàbhivyaktyarthaü nibandhanam à÷rayaõãyam / atràntare iti phullamallikàbhir dhavalà ye 'ññàs tripuracatuùpuramahàprakàrà àpaõà và tair vikàso hàso yasya tadvac ca dhavalàññahàso yasya / kusumasamayayugaü màsadvayaü ramyatvena tatsadç÷a ca yugaü kçtàdim upasaüharan ajçmbhata vikasitavàn vyaktànana÷ càbhåd mahàkàlo dãrghasamayaþ saühartçdevatàvi÷eùa÷ ca / samàsoktãti / mahàkàla ity atra mahàsamaya ity a÷liùñe vi÷eùyapade prayukte vi÷eùaõasàmyàd eva devatàvi÷eùapratãteþ samàsoktir bhavantã mahàkàla÷abdasyàvçttau pramàõam / na càtra mahàkàla÷abde prayukte prayàsaþ ka÷ cit / yena alakàlikuletivat samàsoktyà ÷leùasya vaiyarthyaü ÷aïkyeta / àcchàditeti / parvatapakùe àcchàditaü vaipulyàd di÷a÷ càmbaram àkà÷aü ca yena, uccakair ucyatàü gàü bhåmiü càkramya vartamànaü, mahàrohapariõàhàni ÷çïgàõi ÷ikharàõi yasya, tadaucityàc ca ÷irasi sphurac candralekham, evaüvidhaü nage÷aü parvataràjaü dçùñvà ko na vismito bhavatãty arthaþ / harapakùe tu àcchàditaü paridhànãkçta di÷a eva asya nava vastraü yena, tathà u[k]taü sthålaviùàõa ca vçùabham adhiruhya sthitaü, mastake candrakalànvitaü ca nage÷a kailàsàdhipatiü sàkùàtkçtya anugçhãtammanyatvena ko na vismayata ity arthaþ / ÷veto dhàvatãtivad iti ÷abdatantram / pradãpavad iti punar arthatantram / yathàyogam iti tulyapradhànatvena sàdhàraõyaü tantram / atulyapradhànatvena tu prasaïgaþ / tayoþ pratipattir iti / kiü cit khalu vastu÷aktyaiva kàryakàri yathà dãpàdi / kiü cit tu paràmar÷àpekùaü yathà dhåmàdi liïgam / yatra yasmin viùaye paràmar÷anairapekùyeõa vastu÷aktyaivobhayakàritvaü tatra tantràdi nànyatra / ÷abdaþ paràmar÷àpekùo 'rthapratãtikàrã / paràmar÷o na nirnibandhana iti nàtra tantràdipravçttiþ / ahàryaþ parvataþ / sahakàrità saha karaõa÷ãlatva sahakàrasaübandha÷ ca / anavamà utkçùñàþ / navaþ pratyagraþ / màdhavo vasantaþ / ramyatàtireketi sahakàrasaübandharåpa ity arthaþ / tasya vàcyasyeti / tacchabdena nibandhanaü paràmçùñam /

samayasmçtiþ saïketasmaraõam / asiddham ekatvam iti / tata÷ ca nàyaü tantràder viùayaþ / tattvam ekatvam / avyayànavyayàtmakam iti / avyayam ivàdi / anavyayaü sadç÷àdi / dharmàrthasyeti / ÷leùàd abhinnatvam iti yojyam / prakañeti / kulaya÷ cañakàþ tad uktam - kuliþ kuliïga÷ cañakaþ iti / te ca te ÷akuntàþ ÷akunayaþ teùàü cakreõa samåhena bhàsvatãnàü valabhãnàü hitàþ anuråpà mattavàraõàþ aïkaþ cihnaü yasyàþ / ni÷ànto 'ntaþpuram / vióambayantã uapahasantã / samarabhåpakùe kuli÷aü vajraü / kuntàþ pràsàþ / cakràõi arãõi / tair bhàsvadbhiþ / vyatireko vióambayantãti prakà÷itaþ / prakañetyàdau ca vi÷eùaõabhàge 'tra ÷leùaþ / uùasãti / andhakàra eva malinatvàt païkaþ / tasya vigalitasya plavo 'navasthànaü tena ÷abalaü vicitram / ghanavartma viyat / dåram atyartham / madhuraþ sukumàro yas taraõitàpo raviprabhà tadyogena tàraü hçdyam / madhupàyino bhramaràs teùàü païktiþ / andhakàrapaïkaplava eva vigalanena nissàratvàc chavaþ tasya laïghanena vartmasu pakùmasu dåramà aramaõãya÷rãþ / madhuratà makarandàsaktà tathà raõità sa÷abdà, yad và madhuratena makarandàsaïgena raõitaü gu¤jitaü yasyàþ / payogatà jalagatà / aram atyartham / atra ghanavartma÷abdasyopameyavàcinaþ ÷leùe 'ntarbhàvàt dharmidharmobhayàrthasyodàharaõatve nyàyye dharmàrthasyodàharaõatvaü cintyam / anavarateti / anavarataü nayanasalilena sicyamàno vçddhiü nãyamànaþ / tathà anavarataü nayanaü pràpaõaü yasya tena salilena sicyamàna àrdratvaü pràpyamàõaþ / vipado lavaþ såkùmabhàgo vipallavo vigatakisalaya÷ ca / prarohati vistãrõãbhavati aïkuràü÷ ca mu¤cati dharmàü÷ ca mu¤cati dharmàrthatvam iti / kila atra sthitam api dharmàrthatvaü nopamànavi÷eùaõatvàyàlaü vi÷eùaõatvasya kakùyàntarabhàvitvàt / na càvçttim antareõa kakùyàntaraparigraho nyàyyaþ / na càtràvçttiþ kàryà / pramàõàbhàvàt / anàvçttau tu tasyàm eva kakùyàyàü vi÷eùaõatve upameyasvaråpàpahàraprasaïga iti padàrthaþ / tasyopameyeti tacchabdena vipallava÷abdaþ paràmçùñaþ / yaþ punar iti ÷leùaprayojakaþ ÷abdaþ / apradhànaü vi÷eùaõabhåtam / pradhànasya hi pårvoktanyàyenàvçttir nyàyyà / nibandhanam ivàdi / sànuparvatasya màlabhåbhàgaþ / aïkollàkhyàs taravaþ teùàü pallavà bhàsvanto yatra / aïkolla÷abdaþ pràkçtabhàùàpadam api kavibhir atiprasiddhyà ÷leùàdiùu prayujyate / tathà ca saku÷àïkollapallavà / maithilãva ÷riyaü dhatte iti parimalena prayutam / saüskçte punar aïkoñha÷abdaþ sthitaþ / tathà bhàsvàn aïke ullapan mukharaþ lavàkhyaþ putro yatreti sàmànyenànyapadàrtho gçhyate / iheti vipallava÷abde / ivàdyavyayam iti / tarur iveti prayuktasyeva÷abdasyànyathà vyavasthàpayiùyamàõatvàt / alaïkàràntaraü samàsoktyàdi / pradhànàrthasaüspar÷amàtràd iti / yataþ tena padena saübhavadapradhànàrthenàpi pradhànabhåto 'rthaþ saüspçùñaþ, tato 'ntarasaübandhàsahiùõutvàt dvirupàdànàrhatvam / yatra ca pradhànàpradhànobhayàrthasya dvirupàdànam ava÷yaü kàryam, tatra daõóàpåpikayà tadekàrthasya pradhànamàtràrthasya ÷abdasya dvirupàdànaü nyàyasiddham eva / rucir dãptiþ abhilàùa÷ ca ruciþ / atra dvau ruci÷abdau vi÷eùyavàcitvàt pradhànàrthau / nanåpamànasya yadi vi÷eùyatvaü nopameyavi÷eùaõatvaü tat katham upameyasaübandhiny upamànasya vibhaktiþ yathà vàgarthàv iva saüpçktau iti / naiùa doùaþ / vi÷eùaõatvam avacchedakatvaü tac copamànasyopameyaü praty upamitikriyàyàü vidyata eva / anyathà tayoþ saübandhàbhàvàd ananvyaprasaïgaþ / sthite vi÷eùaõatve tasya na vi÷eùyavibhakter hàniþ kà cit / yat punar ihopamàna÷abdasya vi÷eùyavàcitvam uktaü tad dharmitàbhipràyeõa / dharmã hy upamànam / na ca svatantratvàt vi÷eùyàrthaþ / ata÷ caivàyaü strãva gacchati ùaõóo 'yam ity upameyaliïgaü na bhajate / dharmavàci tu vi÷eùaõaü vi÷eùyaliïgam eva / tad uktam - guõavacanànàm à÷rayato liïgavacanàni bhavanti iti / tad evam upamànam upameyavibhaktiü na na bhajate dharmitvaü ca na jahàtãti / khalatà durjanatvam / khalatà àkà÷avallã / atra prayukta iti / tarur ivety atra / vàkyabhedaprasaïgàd iti saübhavaty ekavàkyatve vàkyabheda÷ ca neùyate iti vàkyabhedasya pratipattigauravavattvàd dheyatvam / atha samàsoktãti / anavaratajaletyàder vi÷eùaõasya dvyarthatvàt / upamànabhåteti / yatropamànabhåtasya dharmiõo 'nyasyàrthasya gamyamànatvaü tatra samàsoktiþ, na sàkùàd upàdàna ity arthaþ / kva cid iti / babhravaþ kapilàþ / etad dàvàgnivi÷eùaõaü san nakulalakùaõam arthaü pratipàdayatãti dharmidharmobhayàtmatvam / evaü hariõà harità mçgà÷ ca / jañà målàni ke÷asaünive÷à÷ ca / valkalaü vçkùatvak tatkçtaü ca vàsaþ / kapilàþ piïgalà munivi÷eùà÷ ca / àropaviùayabahutvàd àropyamànànàm api bahutvam /

kesariõaü bakulapuùpavantaü siühaü ca / vasantaü màdhavaü nivasantaü ca / abhimàno dhàràdhiråóho màno mahàpramàõa÷ ca / durvàraõo '÷akyavàraõo duùña÷ ca karã / matto matsakà÷àt samada÷ ca / abhimàna iti na tathà hçdayaïgamaþ pàñhaþ / anyonyam iti vasantam ity asya kesariõam iti vi÷eùaõaü, siühapakùe ca kesariõam ity asya vasantam iti / råpyeti yaþ kesarã pratãtaþ sa vasantasya råpakatvena na tàñasthyena / evaü vasantam ity asya nivasanàrthayoge 'pi vasantàrthaþ kesariõo råpakatvena yojanãyaþ / ittham eva durvàraõàbhimànayor vàcyam / vi÷eùyatvena råpyatvena ca svatantratvaü, tadviparyayeõa paratantratvam / vi÷eùyàdyàtmaketi / àdigrahaõena råpyaråpakabhàvo gçhyate / tilakas taruvi÷eùas tilaka÷ ca vi÷eùakaþ / tadabhivyaktir ubhayàrthàbhivyaktiþ / tayor ubhayor arthayoþ / guõavanto rajjuyuktà api ghañakàþ saïghañayitàro hrasvà÷ ca ghañàþ / pàrthivà ràjànaþ, na tu vakùyamàõayuktyà pçthivãvikàrà vyàkhyeyàþ guõavattvaghañakatvayor iti / yady apy atra samãhitasiddhau hetutvena vyavasthitasya ghañakà ity asya pàrthivà iti prati vi÷eùaõatvaü, tathàpi kåpa ivety upamàsàmarthyàd vi÷eùyatvam api ghañate //