Ruyyaka [Rajanaka]: Vyaktivivekavyakhya, 2nd vimarsa Based on the edition by T. Gaïapati ÁÃstrÅ, Trivandrum, 1909 (TSS 5), pp. 15-54. Input by Hugo David [GRETIL-Version: 2018-05-25] STRUCTURE OF REFERENCES PS_n,n.n = PÃïini-SÆtra_adhyÃya,pÃda.sÆtra MARKUP #<[page number of the edition]># @<[page number referring to the root-text in the same volume as indicated by the edition]>@ \<>\ ANALYTIC TEXT VERSION according to source file ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ Ruyyaka [RÃjÃnaka]: VyaktivivekavyÃkhyÃ, 2nd vimarÓa #<[Page 15]># atha dvitÅyo vimarÓa÷ / evaæ tÃvat prathame vimarÓe dhvanilak«aïaæ dÆ«ayitvà dhvaniÓÃstragataæ granthÃntaraæ dÆ«ayituæ sÃmÃnyena tÃvat kÃvyagatam anaucityollÃsarÆpaæ dÆ«aïaprapa¤cam upapÃdayitum Ãha - @<[37]>@ iha khalv ityÃdinà / uktam iti sah­dayai÷ / antaraÇgam iti sÃk«Ãd rasavi«ayatvÃt / Ãdyair iti dhvanikÃraprabh­tibhi÷ / tad uktam - anaucityÃd ­te nÃnyad rasabhaÇgasya kÃraïam / prasiddhaucityabandhas tu rasasyopani«at parà // ityÃdinà / bahiraÇgam iti vÃcyamukhena rase paryavasÃnÃd vidheya÷ prÃdhÃnyena pratipipÃdayi«ito yo 'rthas tasya avimarÓo 'nanusaædhÃnam upasarjanÅkaraïÃt / prakrama÷ kasya cid vastuno nirvÃhÃyÃrambhas tasya bhedo madhye 'nyathÅkaraïam anyathÃnirvÃhaÓ ca / kramasya paripÃÂyà bheda ullaÇghanaæ vyutkrama iti yÃvat / paunaruktyaæ puna÷pratipÃdanam / vÃcyasya vaktavyasya avacanam anukti÷ / età avÃntarabhedabhinnÃ÷ pa¤ca dÆ«anajÃtaya÷ / yad etad ihagranthak­tà vicÃrasaraïim ÃÓritya vidheyÃvimarÓÃdido«apa¤cakam udbhÃvitaæ, na tatrÃdyatanapuru«amÃtrabuddhipraïayanÃsÆyayÃnÃdara÷ karaïÅya÷ / pÆrvair evaævidhado«odbhÃvanarÆpasya vicÃrasya praïÅtatvÃt / tathà hi / "dÃsyÃ÷ putra" ityÃdÃv ÃkroÓe «a«Âhyà alukaæ pratipÃdayatà sÆtrak­tà (PS_6,3.21) vidheyÃvimarÓa÷ sÆcita eva / tathà "svÃmÅÓvarÃdhipatidÃyÃdety" (PS_2,3.39) atra sÆtre na hi bhavati "gavÃæ svÃmÅ aÓve«u ca" iti vadatà bhëyak­tà spa«Âam eva prakramabheda÷ pratipÃdita÷ / tathà "k­¤cÃnuprayujyate liÂi" (PS_3,1.40) iy atrÃnuprayogasyÃnuÓabdaparyÃlocanayà vyavahitapÆrvaprayogaæ "taæ pÃtayÃæ prathamam Ãsa" ityÃdau ni«edhatà cÃdÅnÃæ ca na hi bhavati "ca v­k«a÷" ityÃdinà prayoganiyamakhyÃpanena dyotakatvaæ kathayatà asthÃnaprayogalak«aïa÷ kramabheda÷ kaÂÃk«ita eva / tathà "karmadhÃrayamatvarthÅyÃbhyÃæ bahuvrÅhir laghutvÃt syÃd" iti v­ttilÃghavaæ cintayatà kÃtyÃyanena paunaruktyam api prakÃÓitam eva / tathà "Å«ad asamÃptau" (PS_5,3.67) ity atra pratij¤Ãnasamadhigamyaæ sÆtrakÃroktaæ rÆpakalak«aïam arthaæ dÆ«ayatà "prak­tyarthasad­Óe kalpavÃdividhÃnam" iti pratij¤ÃnasamadhigamyÃrthabhÆtÃm upamÃæ vyavasthÃpayatopamÃÓrayeïa #<[Page 16]># vÃcyÃvacanam api dyotitam eva / etena rÆpakÃÓrayeïÃvÃcyavacanam api dyotitam eva / tad evaæ mahÃvidu«Ãæ mÃrgam anus­tya sah­dayaÓik«ÃdarÃya vicÃraya(ndaraæ?)to 'sya mahÃmater na kaÓ cit paryanuyogaleÓasyÃpy avasara ity alam atiprasaÇgena / etasya ceti sÃmÃnyenÃnaucityasya / do«Ã iti kÃvyasya vik­tatvÃpÃdanÃd dÆ«aïÃd do«Ã iti / mugdha iti p­«ÂasyÃprativik­tatve trÅïi kÃraïÃni / prativacanÃpratibhÃnalak«aïaæ maugdhyaæ pratibhÃne 'py aprau¬harÆpatvam asahyatvam / prau¬hatve 'pi guïÃsahi«ïutvalak«aïaæ mÃtsaryam / tÃny atra saædihyamÃnatayà krameïoktÃni / ya÷ kilety atraiva ccheda÷ / chÃtrÃbhyarthanayeti pra«Â­tvasyÃÇgÅk­tam iti prativakt­tvasya ca nirdeÓa÷ / paurobhÃgyaæ do«aikagrÃhitvam / nanu yadi parakÅye kÃvye parihÃrÃya do«ÃïÃæ vicÃra÷ kriyate, tat kiæ nijakÃvye na te«Ãæ parihÃra÷ / tathà ca "bhajate mÃtsaryamaunaæ nu kim" ity ato 'nantaram "iti p­«Âa" ity evaæ krameïetiÓabdo nirdeÓya÷ kramÃntareïa nirdeÓÃt kramabhedo na yujyate / evam anyat (ÓokÃpadÃnÃdau?) j¤eyam / tadartham Ãha - svak­ti«v iti k­ti÷ kÃvyam / saærambha iti kutsitÃ÷ kariïa÷ karikÅÂÃ÷ "kutsitÃni kutsanai÷" (PS_2,1.53) iti samÃsa÷ / karikÅÂÃnÃm ÃÓÃdviradai÷ pratinirdeÓa÷ / meghaÓakalÃnÃæ tu kalpÃntatoyadai÷ ya ity atraiva ccheda÷ / ayaæ Óloko vakroktijÅvite vitatya vyÃkhyÃta iti tata evÃvadhÃrya÷ / @<[38]>@ tÃvacchabdo vidheyÃvimarÓatrayasyaitacchlokagatasyopakramadyotaka÷ / saæbandhopapatter iti / ayaæ bhÃva÷ - "samartha÷ padavidhi÷" (PS_2,1.1) iti vacanÃt samÃsa÷ sÃmarthyanimittaka÷ / sÃmarthyaæ ca saÇgatÃrthatvaæ, saÇgatatvaæ ca saæbandha÷ / sa cÃtra viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ / paryudÃsasyaiva viÓe«aïaæ na¤Ã abrÃhmaïa iti yathà / na cÃtra vak«yamÃïanyÃyena paryudÃso ghaÂata iti / nanv abrÃhmaïa ityÃdau na¤ kathaæ viÓe«aïam / viÓe«aïaæ hi viÓe«yasyopara¤jakaæ bhavati / na ca na¤Óabdo viruddhatvÃd vidhim upara¤jayati / tat katham asya viÓe«aïatvam / naitat / abrÃhmaïa ityÃdau brÃhmaïaÓabdo brÃhmaïasad­Óe k«atriyÃdau vartate / sà cÃk«atriyÃdau brÃhmaïaÓabdasya v­ttir na¤Ã dyotyate / tad uktam - "na¤ ivayuktam anyasad­ÓÃdhikaraïe tatha hy artha" iti / tatra ca ÓabdaÓaktisvÃbhÃvyaæ kÃraïam / yathà caitat tathà na¤sÆtrabhëyÃd avaseyam / pradhÃnatvam iti / yatra vidhe÷ prÃdhÃnyaæ prati«edhasyÃprÃdhÃnyaæ na¤a uttarapadena saæbandha÷ samarthasamÃsa ekavÃkyatvaæ ca tatra paryudÃsa÷ "kiæ cid varjayitvà kasya cid upadeÓo nirÃsa" iti nigamanÃt / tatra kÃrikÃyÃæ trayaæ nirdi«Âaæ dvayaæ cÃk«ipyate / jugopeti / atra na¤arthaviÓi«ÂasyottarapadÃrthasya vidhir na trastatvÃdini«edha÷ / tatrÃpy atrastatvÃde÷ siddhatvÃt tadanuvÃdena gopanÃdi vidhÅyata iti paryudÃsatvam / aprÃdhÃnyam iti / yatra prati«edhasya prÃdhÃnyaæ vidher aprÃdhÃnyyaæ na¤a÷ kriyÃpadena saæbandho 'samarthasamÃsa÷ vÃkyabhedaÓ ca, tatra prasajya prÃpayya prati«edha iti prasajyaprati«edha÷ / atra kÃrikÃyÃæ traye nirdi«Âe 'nyad dvayam Ãk«iptam / na veti / atra d­ptaniÓÃcaraæ prati ni«edha÷ pratÅyate, na tv ad­ptaniÓÃcaravidhir iti prasajyaprati«edhatà / saærambhavatprati«edho hy atreti / saærabdhavÃn ya÷ puru«as tadgatà yeyaæ saærabdhatà saærambhaïakriyà tasyà vak«yamÃïanyÃyena prati«edha ity artha÷ / asaæradhavadvidhir iti saærabdhavatsad­Óasya saærambhasad­ÓakriyÃkarttur udÃsÅnaprÃyasya vidhir ity artha÷ / yad uktaæ "na¤ iva yuktam" ityÃdi / tatreti saærabdahavatprati«edhe / na cÃsÃv iti prati#<[Page 17]>#«edhati / tatsiddhipak«a iti vivak«ito ya÷ pradhÃnabhÆtani«edhalak«aïo 'rthasya siddhipak«a ity artha÷ / asya vidhyanuvÃdabhÃvasyeti / na¤arthasya vidhir uttarapadÃrthasyÃnuvÃda ity asya / samÃse hi na¤arthopasarjana uttarapadÃrtha÷ prÃdhÃnyena pratÅyate / kÃvyÃrtheti / atra vyavacchedyaæ prasajyaprati«edhaæ pradarÓya paricchedyaæ paryudÃsam udÃharati / nanu prasajyaprati«edhe na¤a÷ kriyÃnvaye 'saærabdahavÃn ity atra saærambhakriyÃni«edho bhavi«yati / tat ko 'tra do«a ity Ãha: kriyÃkartraæÓabhÃg iti / ayaæ bhÃva÷: asaærabdhavÃn ity atra dvÃv aæÓau kriyÃæÓa÷ kÃrakÃæÓaÓ ca / tatrobhayÃæÓabhÃgarthani«edhe ÓabdaÓaktisvÃbhÃvyÃd vÃkye kriyÃæÓani«edhas tasya prÃdhÃnyena vivak«itasyÃparÃmarÓo (...m anuktÃd?)vidheyÃvimarÓa÷ / yathà ca prasajyaprati«edhe samÃso ne«Âas tathoktanayena paryudÃse 'py asamÃso ne«yata ity Ãha @<[39]>@ - nanu sÃdhv iti atra "na kurvate"ti karaïakriyÃkart­sad­Óena kriyÃæ praty udÃsÅnaprÃyeïety artha÷ / akurvateti vÃcye na kurvateti kriyÃæÓani«edha÷ pratÅter vaiparÅtyakÃrÅ / evaæ nocitam apÅty ucitatvamÃtrani«edha÷ pratÅter vaiparÅtyak­d eva / tacchravaïaæ kriyÃÓravaïam / tayor iti siddhÃrthà v­tti÷ / sÃdhyÃrthaæ vÃkyam / asÆryaæpaÓyÃdi«v iti / atrÃpi na¤a÷ sÆryeïottarapadÃthana \<>\ nÃbhisaæbandha÷, api tu taddra«Ârarthenaiva / tatrÃpi kartraæÓa÷ pradhÃnaæ na kriyÃæÓa÷ karttari khaÓo vidhÃnÃd iti pÆrvavad avaseyam / bhuÇkta iti atra hi vÃkyasya kriyÃprÃdhÃnyaæ pratÅyamÃnabhavatyÃdikriyÃpek«e na¤a÷ samanvaye ÓrÃddhabhojÅ na bhavatÅti vÃkyÃrtha÷ / aÓrÃddhabhojÅty atra tu na¤Ã bhoktus samanvaye ÓrÃddhabhokt­vyatirikto 'pi vighasÃÓyÃ+i++ pratÅyate / yataÓ cÃtrÃÓrÃddhabhojÅtyÃdau samÃse prati«edho ne«Âa÷, tata eva samarthasamÃsas tadviparyayeïÃsamarthasamÃsaÓ ca kÃrikÃdvayenokta÷ / vÃkyabhedÃbhedayos tu sÃmarthyÃt pratÅtir ity avacanam / evakemaæ \<>\ vidheyÃvimarÓaæ vicÃrya dvitÅyam udÃharati - yo 'sÃv ity atreti tacchabdaæ praty ÃkÃÇk«ÃyÃ÷ kenÃpy anivarttanÃt / @<[40]>@ ekatareti kvacid yacchabdenopakrame tacchabdenopasaæhÃra÷ / kva cit tacchabdenopakrame yacchabdenopasaæhÃra÷ prasajyate / etac ca dvayaæ ÓÃbdopakramopasaæhÃrakrameïodÃhari«yati / tayor apÅti / apiÓabdo na¤arthaæ samuccinoti / prasajyaprati«edhe hi na¤artho vidheyo ni«edhyo 'rtho 'nuvÃdya÷ / paryudÃse tu viparyaya ity uktaæ prÃg / anuvÃdyavidheyeti / yattador nityÃbhisaæbandhe 'pi ÓabdaÓaktisvÃbhÃvyÃd yado 'nuvÃdyavi«ayatvaæ tado vidheyavi«ayatvam / nityatvÃd iti / apek«ÃprÃïatayÃvasthÃnÃt / ÓÃbda iti Óabdenobhayo÷ saæsparÓÃd / ubhayo÷ saæsparÓÃbhÃva Ãrthatvam / tatra dvayÅ gati÷ - anyatarÃnupÃdÃnaæ dvayor anupÃdÃnaæ và / anyatarÃnupÃdanam api yattadÃÓrayabhÃvena dvidhà / krameïa caitad udÃhari«yati / upakalpito nityasÃpek«atvÃd upasthÃpita÷ / atra ca prasiddhÃdivi«ayatvaæ yadà nirdi«Âam / sà kalà yà prasiddheti sphuÂatvena pratÅte÷ / kva cit tado 'pi vyapadiÓyate, tasya yacchabdenaikavi«ayatvÃt / te iti ye mayaivÃnubhÆte ity artha÷ / anviye«a sa iti / atra sa iti ya÷ prakrÃnta ity artha÷ / upÃttavastv iti vak«yamÃïaÓloke ko 'pÅti yad upÃttaæ vastu tadvi«ayatvenety artha÷ / asya upakramopasaæhÃrasya prakrÃntavastuvi«ayasya / tacchabdÃt prayogÃtiprasaÇganiyamaæ prakÃÓayan parihÃryaæ vi«ayaæ pradarÓayati / - @<[41]>@ yas tv ekavÃkya iti \<>\ / ekavÃkyagrahaïena parÃmam­Óyasya pratyak«ÃyamÃïatoktà / tataÓ ca vÃkyabhede na do«a÷ / kart­tveneti prÃdhÃnyaæ sÆcayati aprÃdhÃnyasya parÃmarÓo na du«yatÅti khyÃpanÃrtham / sa ity artha÷ #<[Page 18]># parÃm­«Âa÷ / tebhya iti kart­tvavÃcakÃd idamÃdibhyaÓ ca / asau tacchabda÷ / asamanvayÃd iti tacchabdasya parok«ÃrthapratipÃdakatve saæbandhavirodhÃd ity artha÷ / tÃdÃtmyÃyeti / ÓaÓikalÃmaulisvarÆpatvÃyety artha÷ / Ãrtha iti upakramopasaæhÃrakramà nirdi«Âa÷ / kalpitatatkramÃdÅti / kalpitaæ tad yac chabdanirdi«Âaæ karmÃdi vi«ayo 'syeti yacchabdÃrtha÷ karmakaraïÃditayà vi«ayatvenÃsya kalpita ity artha÷ / saæbandhadvaividhyeti ÓÃbdÃrthabhedena dvaividhyam / yattad iti / yacchabdasamÅpe samÃnÃdhikaraïas tacchabda upÃdÅyamÃna÷ ÓabdaÓaktisvÃbhÃvyÃt prasiddhavastuvi«ayaæ yacchabam ÃkÃÇk«ati / vaiyadhikaraïyena vyavadhÃnena ca nirdeÓe tu nirdi«Âenaiva yadà samanvayaæ bhajate / "na kevalaæ yo mahato 'pabhëate, Ó­ïoti tasmÃd api ya÷ sa pÃpabhÃg" ity atra yady api ya÷ sa iti yattador nairantaryeïa sÃmÃnÃdhikaraïyena ca nirdeÓa÷, tathÃpi na "yat tad Ærjitam" iti nyÃyena (yadi tacchabdÃnantaraæ praty apek«ÃyÃm?) \<>\ iha yadi tacchabdo nirantaropÃttayacchabdÃpek«ayaiva prayujyate, tadà syÃd e«a do«a÷, yÃvatà "na kevalaæ ya" ity atra yacchabdÃpek«ayà vyavadhÃnena prÃdhÃnyÃt prayuktas tacchabdÃntarÃnÃkÃÇk«a÷ prasaÇgena nirantaranirdi«ÂayacchabdÃnvayaæ bhajamÃna÷ pÆrvasaæskÃreïa na tacchabdÃntaram ÃkÃÇk«atÅty anavadyam etat / tad itthaæ yattador upakramopasaæhÃrakramo dvividha÷ parighaÂita÷ / sa cÃtra Óloke na yujyata ity Ãha - evaæ ceti / tadupÃdÃna iti / (yacchabdo nÃtra tad eti prakrÃntas tacchabda÷ parÃm­Óyate tatsaæbandhapratÅtÃv ity artha÷?). nanu prayogadarÓanam evÃtra samarthakaæ bhavi«yatÅty ÃÓaÇkya prayogasya prÃmÃdikapÃÂhaviparyÃsahetukatvam Ãha - mÅlitam iti / tadabhinnÃrtha÷ tacchabdÃbhinnÃrtha÷ / tasya adaÓÓabdasya / tacchabdÃbhinnÃrthatve 'daÓÓabdasya dÆ«aïadvayam uktam / kevalÃdaÓÓabdapryoge "asau marud" ityÃdau yacchabdÃkÃÇk«Ã syÃd ity ekaæ yacchabdasahÃyasyÃdaÓÓabdasya prayoge "yo 'sau jagattraye"tyÃdau prayuktatacchabdÃkÃÇk«Ã na syÃd iti dvitÅyam / atra yasya prakopetyadaÓÓabdarahitayacchabdaprayogo d­«ÂÃntatvenokto yathÃsya kevalasya tacchabdÃkÃÇk«Ã tathÃdaÓÓabdayuktasyÃ(pÅ)ty artha÷ / (parikalpyata iti?) @<[42]>@ tasya yathoktavastv iti yathà avigÃnena Ói«ÂaprasiddhipÃraæparyeïoktaæ vastu tacchabdÃrthavivikto vi«ayas tasya tanmate asaæbhava÷ / tvayà hy adaÓÓabdasya tacchabdÃrthatvam ucyate tatra yacchabdaparÃmarÓÃpek«ÃprasaÇga÷ ity artha÷ / parikalpyata iti prayogapravÃhaprÃmÃïyÃnyathÃnupapattyÃ(vÃ?)yÃtayÃrthÃpattyety artha÷ / tam antareïeti / tacchabdena prayogapravÃha÷ parÃm­«Âa÷ / tadatadarthatvaniÓcayo vivak«itÃvivak«itÃrthatvaniÓcaya÷ / yadi tu tÃm iti tadabhinnÃrthatÃnupapatti÷ parÃm­«Âà / gate 'nugataæ yasya sa gatÃnugatika÷ / matvarthÅyo 'tra Âhanpratyaya÷ / yenaiva pathà eko gacchati tenaivÃvicÃritenaiva yo gacchati sa ity artha÷ / tato bhÃvapratyaya÷ / avikalpam ity akÃrapraÓle«a÷ / niÓÓaÇkam ity artha÷ / yad và na vikalpamÃtreïa, api tu sÃk«Ãd ity artha÷ / sm­tibhÆ÷ kÃma÷ / dvitÅya÷ sm­tibhÆÓabda÷ smaraïavi«aye prayukta÷ / dagdhatvÃt sm­timÃtraÓe«a ity artha÷ / k«atÃt vadhÃt / vyavahitÃnÃm eveti yathà "yo 'vikalpam" ityÃdau / avyavahitatve veti / yathà "sm­tibhÆr" ityÃdau / etadartham evodÃharaïadvayam uktam / #<[Page 19]># tatra hÅti idamÃdisahitaprayoge / tayor iti yattado÷ / taditareti yad­cchayaikataraprayoge anyatarÃpek«ety artha÷ / sutarÃm iti idamÃdisÃhityena prayukto yacchabda÷ svabhÃvato vikÃsitÃsya eva tacchabdaæ pratÅk«ate, evaæ tacchabdo 'pi yacchabdam iti j¤eyam / etac ca krameïodÃh­taæ yad etad iti, so 'yam iti ca / (tad anyena granthena pradarÓaka upayujyate?) tadvad asya yacchabdasya na prakrÃntaparÃmarÓe saæbandho, nÃpi prakraæsyamÃnavastusamanvayamÃrgopadeÓe tacchabdÃdhyÃhÃra÷ Óaraïam / sa ca satkÃvyakalaÇkÃyamÃno heya eva @<[43]>@ anuktvaiveti yattador madhye parÃm­Óyam anuktvà yatra nirantara÷ prayoga÷ yathà "yat tad Ærjitam" ityÃdau tatra tayor yattador yathÃyogaæ puna÷ prayogo na du«yati yatha "nÆnaæ tad api hÃritam" ityÃdau / tathà tayor yattado÷ / nirantaranirdi«Âe«v idamÃdi«u satsu tayor yattado÷ te«Ãm idamÃdÅnÃæ ca saÇghaÂitatvena sthitÃnÃæ yathÃyogaæ yattado÷ pratyavek«Ã na nivarttate yathà aprayukte«v idamÃdi«u kevalayo÷ p­thagavasthitayor apek«Ã na nivarttate tadvat prayukte«v apÅty artha÷ yathà "yad etac candrÃntar" iti, "so 'yaæ paÂa" iti ca / evaæ prak­te 'pi "yo 'sÃv" iti / tatsÃÇkaryeti / yacchabdasya p­thag idamÃdisÃhitye tacchabdasya ca p­thag idamÃdisÃhitye yattado÷ parasparasÃhitye ca bahavo bhedÃ÷, te«Ãm udÃharaïe«u diÇmÃtraæ darÓitam / saæprati prÃyeïa vÃkyÃrthasamanvayavyÃpinor yattador yo 'yaæ nityÃbhisaæbandhatvenopakramopasaæhÃrakrama÷, sa prasaÇgÃd vicÃryate / sa ca pu«ÂÃpu«Âadu«Âabhedena trividha÷ / pu«Âo 'pi prathamaæ ÓÃbdatvÃrthatvabhedena dvividha÷ / ÓÃbdo 'pi yacchabdopakramas tacchabdopakramaÓ ceti dvividha÷ / Ãrtho 'pi yacchabdamÃtrÃnupÃdÃne tacchabdasyopÃttasya prasiddhÃnubhÆtaprakrÃntavi«ayeïa yadÃbhisaæbandhÃt trividha÷ / yacchabdasya ca tacchabdÃnupÃdÃne kevalam upÃttasya prakrÃntavi«ayeïa kalpitatatkarmÃdivi«ayeïa ca tadÃbhisaæbandhÃd dvividha÷ / ubhayÃnupÃdÃne tu dvayor upÃttavastuvi«ayatÃkalpana eka eva bheda÷ / evaæ ÓÃbdo dvividha Ãrtha÷ «a¬bheda ity a«Âavidho yattador upakramopasaæhÃrakrama÷ pu«Âa÷ / tac caitac ceha granthak­todÃh­tam / "yat tadÆrjitam" ityÃdau tu ÓÃbdasyÃrthasya copasaæhÃrakramasya saÇkÅrïatvam iti nÃsya p­thagbhÃva÷ / apu«Âasya du«Âamadhye prasaÇgena varïayi«yamÃïatvÃd idÃnÅæ du«Âo vyÃkriyate / tatra yattado÷ sthÃne tacchabdayacchabdanairantaryeïa sÃmÃnÃdhikaraïyena cedamÃdÅnaæ du«Âataiva te«Ãm atadarthatvÃt tannikaÂe ca prayujyamÃnÃnÃæ prasiddhimÃtraparÃmarÓakatvÃd, yathà "yo 'sau kutra camatk­ter" iti / evaæ tacchabdasÃcivyenedamÃdÅnÃm udÃharaïam Æhyam / viprak­«Âatvena sannik­«Âatve 'pi vaiyadhikaraïyena và te«Ãm prayoge na du«Âaæ nÃdu«Âam ity apu«Âatvam eva yathà "yo 'vikalpam" iti "sm­tibhÆ÷ sm­tibhÆr" iti ca / evaæ tacchabdopakrama udÃharttvayam / tathà tacchabdasya parok«ÃyamÃïÃrthapratyavamarÓitvÃd ekavÃkyasthapratyak«ÃyamÃïapradhÃnabhÆtÃrthapratyavamarÓe du«Âatvaæ, yathà "sa va÷ ÓaÓikalÃmaulir" ityÃdau / pradhÃnagrahaïena na kart­mÃtraæ nirdi«Âam, api tu kÃrakÃntaram api prÃdhÃnyena vivak«itatvÃt pratyak«ÃyamÃïam / tena "sa medinÅæ vinirjitya caturjaladhimekhalÃm / sacivÃrpitatadbhÃras tasyÃm Ãsta yathÃsukham" // iti medinyÃs tacchabdaparÃmarÓo na sundara ity Ãhu÷ / yathà yattado÷ padÃrthavÃkyÃrthagatatvena dvividhÃvasthÃne yad ekasya padÃrthani«ÂhatvÃd anyasya vÃkyÃrthavi«ayatvaæ tad bhinnavi«ayatvena nityÃbhisaæbandhaparipanthi du«Âam eva / yathà #<[Page 20]># "hemrÃæ bhÃraÓatÃni và madamucÃæ b­ndÃni và dantinÃæ ÓrÅhar«eïa yad arpitÃni guïine bÃïÃya kutrÃdya tat / yà bÃïena tu tasya sÆktivisarair uÂÂaÇkitÃ÷ kÅrttayas tat kalpapralaye 'pi yÃnti na manÃÇ manye parimlÃnatÃm //" iti / yà iti padÃrthavi«ayatvam anipÃtasya tacchabdasya / tad iti tu vÃkyÃrthavi«ayas tacchabda÷ / padÃrthavi«aye tà iti syÃt / atraiva "yad bÃïena tu tasye"ti "tÃ÷ kalpapralaye 'pi" iti ca pÃÂhe yado vÃkyÃrthavi«ayatve tada÷ padÃrthani«Âhatva udÃharaïaæ deyam / tasmÃd yà bÃïena tv iti tÃ÷ kalpapralaye 'pÅti ca paÂhanÅyam / iha tu "indÅvaraæ yadatasÅkusumasya v­ttyà yat ketakaæ jara¬habhÆrjadalÃnuv­ttyà / yan manyase ca vakulaæ karavÅrav­ttyà sà sÃmprataæ madhupa hanta tavaiva hÃni÷ //" iti na kevalaæ yacchabdo vÃkyÃrthavi«aye, yÃvat tacchabdo 'pi / yadi paraæ sa vÃkyÃrtho hÃnipadena piï¬Åk­tya prakÃÓitas tacchabdena parÃm­«Âa÷ / ata evÃtra tacchabdasya vidheyapadÃrthÃbhiprÃyeïa strÅliÇgatvam / anuvÃdyÃbhiprÃyeïa tu tat sÃmpratam iti / ubhayathÃpi liÇgaparigraha÷ Ói«ÂapravÃhe sthita÷ / kiæ ca yattador nityÃbhisaæbandhÃd guïapradhÃnayoÓ ca saæbandhÃrhatvÃt parÃm­Óya ekatra yacchabdavÃkye tacchabdavÃkye và nirdi«Âa itaravÃkye tadà yadà và pratyavam­Óyate / yacchabdavÃkye tu nirdi«Âena yacchabdÃntareïa guïÃnÃæ pradhÃnÃnÃæ ca parasparam abhisaæbandhÃt / evaæ ca tathà parÃmarÓe dvau du«ÂÃbhedau / yathÃ: "ye«Ãæ tÃs tridaÓebhadÃnasarita÷ pÅtÃ÷ pratÃpo«mabhir lÅlÃpÃnabhuvaÓ ca nandanatarucchÃyÃsu yai÷ kalpitÃ÷ / ye«Ãæ huÇk­taya÷ k­tÃmarapurak«obhÃ÷ \<<øpuraø Ed: øpatiø var (Ed)>>\ k«apÃcÃriïÃæ kiæ tais tvatparito«akÃri vihitaæ kiæ cit pravÃdocitam //" iti / k«apÃcÃriïÃm iti «a«Âhyantaæ yacchabdena saæbaddhaæ yacchadbÃntareïa partyavam­«Âam / k«apÃcÃribhir iti pÃÂho nyÃyya÷ / evaæ tacchabdavÃkye nirdi«Âaæ yacchabdai÷ parÃm­ÓyamÃnaæ na du«yati, yathà ca: "puï¬rek«o÷ paripÃkapÃï¬unibi¬e yo madhyame parvaïi khyÃta÷ kiæ ca rasa÷ ka«Ãyamadhuro yo rÃjajambÆphale / tasyÃsvÃdadaÓÃviluïÂanapaÂur ye«Ãæ vacovibhrama÷ sarvatraiva jayanti citramatayas te bhartt­meï¬Ãdaya÷ //" iti / atra dvitÅye yacchabdavÃkye rasa÷ parÃm­Óyo nirdi«Âas tacchabdena parÃm­Óyate / prathame yacchabdavÃkye tu yacchadaparÃmarÓo na yujyate dvayor asaæbandhÃd, yathÃ: "namo 'stu tÃbhyo bhuvane jayanti tÃ÷ sudhÃmucas tÃÓ ca kavÅndrasÆktaya÷ / bhavaikavicchedi kathÃÓarÅratÃm upaiti yÃsÃæ caritaæ pinÃkina÷ //" iti kavÅndrasÆktÅnÃæ tacchabdavati vÃkye(na?) nirdi«ÂÃnÃæ tacchabdÃntareïa parÃmarÓo na yukta÷ / kiæ ca yattacchabdayo÷ svabhÃvena vÃkyabhedotthÃpakatve yad ekataravÃkye 'nyatarat padaæ (prayujyÃnyatarat?) prayujyate tad api du«Âam eva / yathÃ: "aprÃk­tasya caritÃtiÓayaiÓ ca d­«Âair atyadbhutair apah­tasya tathÃpi nÃsthà / ko 'py e«a vÅraÓiÓukÃk­tir aprameyamÃhÃtmyasÃrasam udÃyamaya÷ padÃrtha÷ //" #<[Page 21]># ity atra yady apÅty apek«itam / na ca tadekavÃkyatÃyÃæ saæbandhuæ yogyam / ekatrÃpi vÃkye guïakriyÃdigataæ kalpitaæ bhedam ÃÓritya prakrÃntavastuvi«ayatacchabdaprayoge pradhÃnakriyÃyÃæ parÃm­Óyasya pradhÃnatvÃd eva svarÆpeïa nirdeÓe guïakriyÃdivi«aye tu tacchabdena parÃmarÓe nyÃyye yadviparyayakaraïaæ tad du«Âam eva / yathà "prajÃnÃm eva bhÆtyarthaæ sa tÃbhyo balim agrahÅt / sahasraguïam utsra«Âum Ãdatte hi rasaæ ravi÷ //" iti / "baliæ prajÃbhyo jagrÃha sa tÃsÃm eva bhÆtaye" iti yukta÷ pÃÂha÷ / tathaikavi«ayatve yattador ekasya dravyÃdivi«ayatve 'nyasya kÃlÃdigocaratve du«Âam eva / yathÃ: "tvam evaæ saundaryà sa ca ruciratÃyÃ÷ paricita÷ kalÃnÃæ sÅmÃnaæ param iha yuvÃm eva bhajatha÷ / ayi! dvandvaæ di«Âyà tad iti subhage! saævadati vÃ- mata÷ Óe«aæ yat syÃj jitam iha tadÃnÅæ guïitayà //" atra "ata÷ Óe«aæ cet syÃd" iti paÂhanÅyaæ cec chabdasya yadiÓabdÃrthatvÃt / tathà prakrÃntavi«ayatve tacchabdasya vyavasthite tadvi«aye prakramyamÃïavastugocaratvaæ do«a eva / yathÃ: "ye saæto«asukhaprabuddhamanasas te«Ãæ na bhinno mado ye 'py ete dhanalobhasaækuladhiyas te«Ãæ tu dÆre n­ïÃm / itthaæ kasya k­te k­ta÷ sa vidhinà tÃd­k padaæ saæpadÃæ svÃtmany eva samÃptahemamahimà merur na me rocate //" atra meru÷ prakramyamÃïa÷ sa ity anena parÃm­«Âa÷ / etad vÃkyabheda udÃharaïam / ekavÃkye tu: "tÅrthe tadÅye gajasetubandhÃt pratÅpagÃm uttarato 'sya gaÇgÃm /" iti deyam / tathà nirvÅpsenaikenopakrame savÅpsenÃnyena parÃmarÓo du«Âa eva / yathÃ: "ya÷ kalyÃïabahirbhÆta÷ sa sa durgatim aÓnute /" savÅpsena tv ekena prakrame nirvÅpsenÃnyenopasaæhÃra÷ savÅpsasya pratyavam­«ÂatvÃd du«Âo 'nvaya÷ \<>\ kin tv apu«Âa eva / yathÃ: "kalyÃïÃnÃæ tvam asi mahasÃmÅÓi«e tvaæ vidhatse puïyÃæ lak«mÅm iha mayi ciraæ dhehi deva! prasÅda / yad yat pratijahi jagannÃtha! namrasya tan me bhadraæ bhadraæ vitara bhagavan! bhÆyase maÇgalÃya //" iti / atra yad yad iti nirdi«Âaæ kevalena tacchabdena parÃm­«Âam / etad yacchabdasya savÅpsasyodÃharaïam / tacchabdasya tu savÅpsasya nirvÅpsena parÃmarÓa udÃharaïaæ yathÃ: "k«Ãntaæ na k«amayà g­hocitasukhaæ tyaktaæ na santo«ata÷ so¬ho dussahaÓÅtavÃtatapanakleÓo na taptaæ tapa÷ / dhyÃtaæ nityam ahar niÓaæ niyamitaprÃïair na Óambho÷ \<>\ padaæ tat tat karma k­taæ yad eva munibhis tais tai÷ phalair va¤citÃ÷ //" #<[Page 22]># iti / yatra tu savÅpsasya prakrame savÅpsena pratyavamarÓas tatra pu«Âatvam eva yathà "yo ya÷ Óastraæ bibhartti svabhujagurum ada÷ pÃï¬avÅnÃæ camÆnÃæ yo ya÷ päcÃlagotre ÓiÓur adhikavayà garbhaÓayyÃæ gato và / yo yas tatkarmasÃk«Å carati mayi raïe yaÓ ca yaÓ ca pradÅpta÷ krodhÃndhas tasya tasya svayam api jagatÃm antakasyÃntako 'ham //" iti / yatra cÃnekasya savÅpsasya cÃnekena pratyavamarÓas, tatrÃpi pu«Âatvam eva / yathÃ: "yo yo yaæ yam avÃpnuyÃd avayavoddeÓaæ sp­Óan pÃïinà tat tanmÃtrakam eva yatra sa sa te rÆpaæ paraæ manyate / tajjÃtyandhapuraæ ha hà karipate! nÅto 'si durvedhasà ko nÃmÃtra bhaved batÃkhilabhavan mÃhÃtmyavedÅ jana÷ //" iti / yadi paraæ yaæ yam iti prakrame tat tanmÃtrakam eveti pratyavamarÓe vidheyÃvimarÓa÷ savÅpsasya tadarthasya samÃse guïÅbhÃvÃt / naitat / mÃtragrahaïenÃvadhÃraïam ucyate yathà - "prÃtipadikÃrthaliÇgaparimÃïavacanamÃtre" iti / taccÃvadhÃryamÃïaparatantram ity avadhÃryamÃïasyaiva savÅpsasya tadarthasyodrekÃt prÃdhÃnyam akhaï¬itam eva / pÆrvapadÃrthaprÃdhÃnyena kva cit supsupeti samÃso d­Óyate, yathÃ: "nirvÃïabhÆyi«Âham athÃsya vÅryaæ sandhuk«ayantÅva vapur guïena / anuprayÃtà vanadevatÃbhyÃm ad­Óyata sthÃvararÃjakanyà //" iti / atra hi bhÆyi«Âhaæ nirvÃïaæ nirvÃïabhÆyi«Âham iti samÃse nirvÃïÃrthasyaiva prÃdhÃnyaæ tasya vÅryaviÓe«aïatvenÃvasthitatvÃd / na tadvad iha tattanmÃtrakam iti tadarthasya prÃdhÃnyaæ bhavi«yati / kevalaæ k­te 'vadhÃraïÃrthe mÃtraÓabde kimartha÷ kapratyaya÷ / tasminn api và k­te evaÓabda÷ kimartha÷ / evaÓabda eva và kiæ na kriyate / naitat / kapratyayasya tÃvad atra kutsÃpratipÃdakatvÃt / na paunaruktyaæ tan tameveti kevalaivaÓabdaprayoge vik«ipta iva tadartha÷ pratÅyate / mÃtragrahaïe tu piï¬itasyaiva tadarthasya pratÅtir ity asti viÓe«a÷ / yadi paraæ dvayor upÃdÃnaæ lokapratÅtyanusaraïena d­¬hÅk­tÃvadhÃraïapratÅtyartham / d­Óyate hÅd­Óe«u dvayor avadhÃraïapratipÃdakayo÷ prayoga÷ / yathà - "bÃlà kevalam eva roditi galallolodakair aÓrubhi÷" / atraiva tad iti nirvÅpsena tadà nirdi«Âaæ jÃtyandhapuraæ nirvÅpsenaiva yadà pratyavam­Óyate / tataÓ cÃtrÃnuguïaparÃmarÓÃn na do«a÷ kaÓ cit / tathà (yatra) pÆrvavÃkye yacchabdo nirdi«Âa uttaravÃkye tu (na) tacchabdo nirdi«Âa÷, tatra sÃkÃÇk«atvÃd du«Âaiva yathà - "mÅlitaæ yad abhirÃmatÃdhike sÃdhu candramasi pu«karai÷ k­tam /" iti / uttaravÃkyagatatvena tu yacchabdaprayoge pÆrvavÃkye tacchabdaprayoge na du«Âatvam, api tu prÃkpratipÃditaæ pu«Âatvam eva sÃmÃnyenopakramÃt paÓcÃd viÓe«asyotthÃpanÃt / etadabhiprÃyeïa kalpitatatkarmÃdivi«ayatvam uktam / udÃharaïaæ tu "sÃdhu candramasi pu«karai÷ k­taæ mÅlitaæ yadabhirÃmatÃdhike" iti pÆrvaÓlokÃrdhapÃÂhaviparyaye yathà / yattacchabdayor aviÓi«Âe 'pi parÃmarÓakatve uttaravÃkye nirdi«Âo yacchabda÷ svabhÃvata ÃvidÆryeïa pÆrvavÃkyÃrthÃÓli«Âatayà vastu parÃm­Óati, tacchabdas tu parok«ÃyamÃïÃrthani«ÂhatvÃt vaidÆryeïa / ÃvidÆryaæ ca prak­tÃrthaæ prak­«ÂatÃæ nayad vÃkyÃrthaæ Óle«ayati / tataÓ ca tathÃbhÆte vi«aye yacchabdasya prayogÃrhatve tacchabdasya prayogo 'pu«Âa eva. #<[Page 23]># "tasyÃ÷ ÓalÃkäjananirmiteva kÃntir bhruvor Ãnatarekhayor yà / tÃæ vÅk«ya lÅlÃcaturÃm anaÇga÷ svacÃpasaundaryam adaæ mumoca //" atra "sà yÃæ vÅk«ye"ti yattadau viparyayeïa paÂhanÅyau / yathà ca: "d­«Âir nÃm­tavar«iïÅ smitamadhuprasyandi vaktraæ na kiæ nÃrdrÃrdraæ h­dayaæ na candanarasasparÓÃni vÃÇgÃni ca / kasmin labdhapadena te k­tam idaæ krÆreïa dagdhÃgninà nÆnaæ vajramayo 'nya eva dahanas tasyedam Ãce«Âitam //" atra yasyeti paÂhanÅyam / yathà ca: "ÃcÃryo me sa khalu bhagavÃn asmadgrÃhyanÃmà tasmÃd e«Ã dhanur upani«at tatprasÃdÃt k«amo 'pi / adhyÃsÅna÷ katham aham aho vartma vaikhÃnasÃnÃæ sÅtÃpÃïigrahaïapaïitaæ cÃpam ÃropayÃmi //" atra ca "yasmÃd e«Ã dhanur upani«ad" iti paÂhanÅyam / evaæ ca prÃg ukte "hemno bhÃrataÓatÃnÅ"tyÃdau "tà bÃïena tu tasya sÆktivisarair uÂÂaÇkitÃ÷ kÅrtayo yÃ÷ kalpapralaye 'pi yÃnti na manÃÇ manye parimlÃnatÃm" iti paÂhanÅyam / api ca parÃm­Óyam anuktvà yacchabdena ca vÃkyÃrthopakrame tacchabdavati parÃm­ÓyanirdeÓe pÆrvavÃkyÃrthe parÃm­Óyam asp­ÓantÅ upaplavamÃnà pratÅtir iti vÃkyÃrthapratipattiviprakar«Ãd apu«Âatvam / yathÃ: "pÃdÃhataæ yad utthÃya mÆrdhÃnam adhirohati / svasthÃd evÃvamÃnena dehinas tad varaæ raja÷ //" ata evÃtra ÓlokÃrdhayor viparyayapÃÂhe pu«Âatvam eva / tathà pÆrvavÃkyÃrthe nirdi«ÂasyÃrthasyottaravÃkyÃrthe sarvanÃmamÃtreïa parÃmarÓe nyÃyye ya÷ svaÓabdasahitasya sarvanÃmno nirdeÓa÷ sa du«Âa eva / yathÃ: "udanvacchinnà bhÆ÷ sa ca nidhir apÃæ yojanaÓataæ sadà pÃntha÷ pÆ«Ã gaganaparimÃïaæ kalayati / iti prÃyo bhÃva÷ sphuradavadhimudrÃmukulita÷ satÃæ praj¤onme«a÷ punar ayam asÅmà vijayate //" iti / atra "sa ca nidhir apÃm" iti sasvaÓabda÷ sarvanÃmno nirdeÓa÷ / evaæ "rÃmagiryÃÓrame«v" iti prak­te "tasminn adrau kati cid" ity atra j¤eyam / atra tu ke cit samarthayante - "rÃmagiryÃÓrame«v" iti rÃmagiri÷ samÃsa upasarjanÅbhÆto buddhÃv udrekeïÃnavabhÃsÃt kathaæ sarvanÃmnà parÃm­Óyate "sarvanÃmnÃnusandhir v­tticchannasye"ti pradhÃnabhÆtaparÃm­ÓyÃbhiprÃyeïa sthitaæ yathà "samyagj¤ÃnapÆrvikà sarvapuru«Ãrthasiddhir iti tad vyutpÃdyate" iti / atrÃdrÃv iti nirdiÓyamÃnam adrimÃtrapratÅter na prak­tam adriæ gamayet / tasmÃd ubhayam atropÃdeyaæ yathà "atha ÓabdnÃnuÓÃsanam / ke«Ãæ ÓabdÃnÃm" iti / giriÓabdena girau prakrÃnta adriÓabdena paryÃyÃntareïa tv Ãgatam Ãsama¤jasyaæ du«pariharam eveti / udanvacchinnà bhÆr ity atra tu udanvata÷ parÃm­Óyasya naikaÂhyÃd yogyatvÃc ca bhuva÷ strÅtvena sa iti parÃmarÓÃnarhatvÃc ca sarvanÃmaparÃmarÓa eva yukto, na puna÷ svaÓabdagocaratvam ity atra du«Âataiva / kiæ ca samudÃyasya kasya cit kena cid vÃkyena nirdeÓe vÃkyÃntare tadavayavasya nirdhÃreïa karttavye tasya samudÃyasaya nirdhÃraïavi«ayapratÅtaye #<[Page 24]># yacchabdena nirdeÓe karttavye nirdhÃryamÃïasyÃvayavasya nirdeÓo du«Âa eva / yathÃ: "tasmÃd ajÃyata manur navarÃjabÅjaæ yasyÃnvaye sa sagara÷ sa bhagÅrathaÓ ca / ekena yena jaladhi÷ parikhÃnito 'yam anyena siddhasarità paripÆritaÓ ca //" atra sa sagara÷ sa bhagÅrathaÓ ceti yan nirdi«Âaæ tasyaiketyÃdinà nirdhÃraïaæ vihitam / nirdhÃraïaæ ca jÃtiguïakriyÃbhi÷ samudÃyÃd ekadeÓasya p­thak karaïam / na cÃtra samudÃya÷ kena cit padena nirdi«Âa÷ / yaccaikeneti nirdi«Âam, tan na samudÃya÷, api tv ekadeÓa÷ / tataÓ ca nirdeÓyÃnirdeÓÃd anirdeÓyanirdeÓyÃc cÃtra du«Âatvam / evaæ ca samudÃyasyaiva nirdhÃraïavi«ayasya yacchabdena nirdeÓe karttavye "eko yayor jalanidhÅn nicakhÃna sapta gÃÇgai÷ payobhir abhivar«itavÃn dvitÅya÷" iti pÃÂha÷ ÓreyÃn / kva cid yattacchabdÃv agrahaïena vidhyanuvÃdabhÃvena vÃkyÃrthaprastÃve yadantarÃnyathÃkaraïaæ tatra du«Âatvaæ yathÃ: "yat tvannetrasamÃnakÃnti salile magnaæ tad indÅvaram" iti / atra prathamat­tÅyayo÷ pÃdayor yattacchabdaparigraheïa vidhyanuvÃdabhÃvenopanibandha÷ / dvitÅyapÃdagatatvena tadullaÇghanaæ do«a÷ / indÅvarÃïÃæ rÃjahaæsÃnÃæ ca bahutvÃt sÅtÃsaæbandhivastÆpamitayor indÅvararÃjahaæsayor vyÃv­ttyarthaæ vidhyanuvÃdabhÃvaparigraha÷ / candrasya tv ekatvÃt tadakaraïam iti ke cit / tad asat / candrasyÃpi dvitÅyÃcandrÃdibhedena bahutvasaæbhavÃt tatrÃpi vidhyanuvÃdabhÃvo yukta÷ / indÅvarÃïÃæ vyaktibhedena mukhyo bheda÷ / candrasya punar ekavyaktirÆpasya kÃlabhedÃd avasthÃbhedÃc ca bhinnatvam amukhyam iti cen na / bhinnà eva candravyaktaya÷ / anyo hi dvitÅyÃcandro 'nyaÓ ca pÆrïacandra÷ / ataÓ caiva dvitÅyÃcandrÃdivyÃv­ttyà pÆrïacandrapratÅtyarthaæ mukhacchÃyÃnukÃrÅti viÓe«aïaæ dattam / na hi ÓaÓiÓabda÷ pÆrïacandrÃbhidhÃyÅ, tasya candramÃtravÃcakatvÃt / saÇkhyÃvyavahÃre«u candrasyaikatvapratÅtir iti cet / kva cij jÃtivyavahÃre«v apÅndÅvarÃdÅnÃm ekatvaæ siddham / tasmÃt kavivyavahÃre candragatatvenÃnekatvasya vyavahÃrÃt tadÃÓrayeïeha vidhyanuvÃdabhÃva÷ ÓreyÃn / kiæ cÃsthÃnaviniveÓanaæ tacchabdasya pratÅtiviprakar«Ãyaiva / yathÃ: "mas­ïacaraïapÃtaæ gamyatÃæ bhÆ÷ sadarbhà viracaya sicayÃntaæ mÆrdhni gharma÷ kaÂhora÷" iti / atra "viracaya sicayÃntam" ity atra tacchabdo hetvartho viniveÓayitavyas t­tÅyapÃdÃdau niveÓita÷ / na ca tatra tasyopayoga÷ / k­tas tatra pratÅtikuïÂhatvam utpÃdayatÅti / kva cit pradhÃnakriyÃyÃs tadÃdisarvanÃmnà parÃm­«Âasya guïakriyÃyÃæ svaÓabdenopÃdÃnaæ du«Âam eva / yathà "pratyÃsanne nabhasi" iti / atra tasmai iti sarvanÃmnà pÆrvaprakrÃnto megha÷ parÃm­Óyata utaitacchlokagato jÅmÆta÷ / tatrÃdye pak«e jÅmÆtagrahaïam anarthakaæ pradhÃnakriyÃyÃæ tadà parÃm­«Âasya pÆrvaprakrÃntasyaiva meghasyÃrthata÷ saæbandhayogyatvÃt / na hi yÃvatÃæ yena saæbandhas tÃvatÃæ pratyekaæ nirdeÓa÷ kriyate / ekatra k­to 'nyatrÃkÃÇk«ÃdinopajÅvyate / tasmÃj jÅmÆtagrahaïaæ na karttavyaæ, k­taæ pratyuta vastvantarapratÅtiæ janayad vairasyam Ãvahati / atha tacchabdenaitacchokagato jÅmÆta÷ pratyavam­Óyate / tad asat / sarvatrÃtra prakaraïe pÆrvaprakrÃntasyaiva meghasya parÃmarÓa÷ sthita itÅhÃpi tathaiva parÃmarÓo nyÃyya iti punar api jÅmÆtagrayaïam \<>\ anarthakam eva / itthaæ dvitÅyaæ vidheyÃvimarÓaæ vivicya t­tÅyam apy atraiva Óloke prapa¤cayitum upakramate - @<[43]>@ api cetyÃdinà / prÃyeïeti dvandvaæ varjayitvà tatra yugapadadhukaraïavacanatayà sÃmarthyaæ prakÃrÃntareïa samarthitam / tatrÃdya iti "tatpuru«a÷ samÃnÃdhikaraïa÷ karmadhÃraya÷" iti (PS_1,2.42) vacanÃt / "bahu#<[Page 25]>#vrÅhi÷ samÃnÃdhikaraïÃnÃm" iti vacanÃt prÃyeïa bahuvrÅhi÷ samÃnÃdhikaraïavi«aya eva / susÆk«majaÂakeÓÃdau tu vyadhikaraïÃnÃm apÅ«yate / tatraiva samÃnÃdhikaraïe padÃrthe / yadà saÇkhyÃyà iti (vyadhikaraïa?) "saÇkhyÃpÆrvo dvigu÷" (PS_2,1.52) iti vacanÃt / prati«edhasyeti "na¤" (PS_2,2.6) iti na¤sÆtrÃrambhÃt / dvitÅya iti vyadhikaraïa÷ / kÃrakÃïÃm iti "kart­karaïe k­tà bahulam" (PS_2,1.32) ityÃdinà / saæbandhasyeti "«a«ÂhÅ" (PS_2.3.50) ityÃdinà / tatrÃpÅti kÃrakasaæbandhayoge adhistri upakumbham ityÃdau / svÃÓrayo viÓe«yam / vidheyadhurÃm iti Óabdav­tte yo vidheya÷ tasya kak«yÃæ vÃstavÅæ vidheyatÃm ity artha÷ / anÆdyamÃnakalpatayeti / ÓÃbdaæ prÃdhÃnyam anapek«ya vÃstavena prÃdhÃnyenety artha÷ / astam iyÃd iti ekÃrthÅbhÃvÃd vibhaktatvenÃpratÅter ity artha÷ / ekatreti vidheyÃnuvÃdyagarbhatve / anyatreti saæbandhamÃtrapratipÃdane / vikalyeteti \<>\ \<>\ mahÃvibhëayà vyavasthitavibhëÃtvÃd iti bhÃva÷ / ekasyaiveti / viÓe«aïagatasya prÃdhÃnyasya anyasya tadgatasyaivÃprÃdhÃnyasya / ekasya hÅti, aparasya punar iti ca / atra phalabheda ity atra prakrÃntaæ phalaæ saæbandhanÅyam / atra codayati virodhasyobhayavastuni«ÂhatvÃsiddher atrÃbhÃva ukta÷ / tad asat / (tarhi?) na hi sahÃnavasthÃnalak«aïo vastugata eka eva virodha(÷?) bhedo, ya÷ ÓÅto«ïÃdau labdhav­tti÷ / kiæ tarhi parasparaparihÃrasthitatÃlak«aïo vastvavastutvÃÓrayo dvitÅyo 'py asti virodhaprakÃra÷ / tadà hi yadi vastvÃÓrayo na saæbhavati virodho vastvavastutvÃÓrayas tu kathaæ na syÃd / ataÓ ca syÃt pÆrvapak«avelÃyÃæ "bhÃvÃbhÃvayor eve"ty uktam / nai«a do«a÷ / vastvavastvÃÓrayasya virodhasya tÃdÃtmyani«edhe vyÃpÃrÃt / yadi nÃma prÃdhÃnyaæ, tasyÃm eva kak«yÃyÃæ svayam aprÃdhÃnyaæ na syÃd, aprÃdhÃnye và prÃdhÃnyam / prÃdhÃnyavidheye punar apek«ÃntareïÃprÃdhÃnyaæ kathaæ na syÃt / na syÃd, yadi ÓÅto«ïavad dvayor vastutvaæ syÃt / na cÃtraitad asti vaivak«ikasyÃvastutvÃt / yathà rÃjapuru«a ity atra rÃj¤o vaivak«ikam eva prÃdhÃnyaæ vÃstavaæ punar aprÃdhÃnyam eva tadvad atrÃpi dra«Âavyam / tad ayam atra piï¬Ãrtha÷ saæsargani«edho 'tra kartavya÷ / sa ca vastudvayani«Âha iti dvayor atrÃbhÃvÃn naikenÃparatra prati«edha iti / @<[44]>@ anyeneti viÓe«yÃbhidhÃyinety artha÷ / anyonyam iti / parasparaviÓe«aïÃnÃæ yady api "viÓe«aïaæ viÓe«yeïa" (PS_2,1.57) iti viÓe«aïasya viÓe«yeïaiva samÃsa ukta÷, tathÃpi "kÃïakha¤jÃdi«u siddhaæ viÓe«aïaviÓe«yayor yathe«ÂatvÃd" iti vacanenaikasya viÓe«yatvavivak«Ãm ÃÓritya parasparaæ viÓe«aïÃnÃæ samÃsa÷ samarthita÷ / tadabhiprÃyeïÃnyonyam iti saæbhÃvanà / dÃrasukha iti dÃrÃïÃæ sukheti tatpuru«a÷ kartavya÷ / bahuvrÅhau "rÃjÃhassakhibhya÷" (PS_5,4.91) iti Âac na syÃt / he hasteti / "m­tasya ÓiÓor dvijasya" ity atra samÃsa÷ ÓaÇkita÷ / "rÃmasya pÃïir asi" iti tu «a«ÂhÅsamÃsa udÃharaïam / atra kva cit kartÌïÃm karmaïÃæ ca prathamÃntÃnÃæ kvÃpi saæbandhinÃæ karmaïÃæ ca «a«ÂhyantÃnÃæ kutrÃpy ÃmantraïÃnÃæ samÃsa÷ ÓaÇkita÷ / @<[45]>@ vak«yamÃïanayeneti / "vyÃsa÷ pÃrÃÓarya÷" ityÃdivicÃre«u / cÃpÃcÃrya iti / atra hi tripuravijayitvÃdyanuvÃdena cÃpÃcÃryatvÃdividhi÷ / anÆdyamÃnaÓ cÃrtho vidheyasyotkar«am Ãvahan pratÅyate / na caivam iti upendravajrasthÃne indravajraprayogÃt / upagatam asmÃbhir iti / "du÷Óravatvam api v­ttasya ÓabdÃnaucityam eva / tasyÃpy anuprÃsÃder ive"tyÃdivadadbhi÷ \<>\ / atra "yathà ca kÃraïaguïe" ityÃdigrantha÷ antaraÓlokaparyanta÷ "pratyudÃharaïaæ yathà taæ k­pÃm­dur" ity ata÷ #<[Page 26]># pÆrvaæ paÂhita÷ sÃma¤jasyaæ bhajate, pratyudÃharaïaæ ceti udÃharaïagrantha÷ sama¤jasa eva syÃt / d­Óyate ca pustake«v evaæ pÃÂha÷ / tasmÃd atra jÃgaraïÅyam / kÃraïam atra parÃÓÃro jamadagniÓ ca / tadabhÃve hetur iti tacchabdena samÃsa÷ parÃm­«Âa÷ / tataÓ cÃtra pÃrÃÓaryÃdipadaæ vyÃsÃdÃv utkar«am arpayat punar uktam / tak«akasarpa iti tak«akaÓabdenaivÃtra sarpaviÓe«atvÃt sarpatve pratÅte sarpapadam utkar«asamarpaïapravaïam eveti tadarthasya vidheyatvam / @<[46]>@ lohitas tak«aka iti yathà tak«akaÓabdÃd eva sarpatvajÃti÷ pratÅtà tadval lohitalak«a(ïo gu)ïo 'pi tata evÃvyabhicÃrÃt pratÅta÷ / tatas tau jÃtiguïau vidheyatÃbhiprÃyeïoktau na samÃsa nyagbhÃvanÅyau / uktanyÃyÃd iti vidheyatvÃn na samÃsa÷ pravartata ity artha÷ / pak«o na cÃsty anyas tadatyaye iti / iha dvau pak«Ãv ullikhitau tak«akasya svarÆpamÃtrapratipÃdanaæ và lohitÃkhyaguïavidhir và / ubhayatrÃpi k­tà carcà / tadatyaye ca kathitapak«advayÃtikrame cÃnyas t­tÅyapak«o nÃstÅty artha÷ / evam iyatà karmadhÃrayaæ vicÃrya bahuvrÅhinirÆpaïÃyÃha bahuvrÅhau yatheti / tatas tad iti sthalÅkaraïÃdi yad viÓe«aïatayopÃttaæ tat parÃm­Óyate / tair vidhyÃdibhi÷ / tadapratÅti÷ utkar«ÃpakarÃpratÅti÷ / pratÅtibhedahetau samÃsÃsamÃsayoge / pratÅtisÃmarthye karmadhÃrayÃdivi«aye / tadasaæbhava÷ pratÅtibhedÃsaæbhava÷ / antyÃvasthà prÃptakÃraïe«u yuktaiva kÃryotpattir ity artha÷ / etadabhyupagame d­«Âavirodham Ãha / evaæ hÅti / naiva veti nyÃyÃviÓe«Ãt / ardhajaratÅyam iti ardhaæ jaratyà iti "samÃsÃc ca tadvi«ayÃ" (PS_5,3.106) iti cchapratyaya÷ / yathà jaratyà varÃÇgaæ kÃmayate mukhaæ na kÃmayate tadvad evety artha÷ / @<[47]>@ tat tasya \<>\ iti tad iti tasmÃt / tau sÆryacandramasau / tayor iti anuvÃdyayos sÆryÃcandramaso÷ / pÃramparyeïeti vidheyatÃm Ãha pitÃmahatvadvÃreïa / ata eva sÆryÃcandramasÃv iti dvandvanirdeÓo dvayo÷ spardhitÃæ prakÃÓayati / urvaÓyà ca bhuvà ceti samÃsÃbhÃvo varaïasya mukhyÃmukhyatvapradarÓanÃrtham ekasya vÃstavatvÃd aparasya kaviprau¬hoktini«pÃditatvÃt / iha ceti pratÅtivaicitryaæ spa«Âataram eva dhÃrayatu matimÃn iti pÃÓcÃtya sanbandhanÃyaæ janaka iti / atra janakÃkhyarÃjar«iprabh­taya÷ pit­tvÃder utkar«am arpayanti / evaæ bahuvrÅhiæ vicÃrya dviguæ vyÃca«Âe dvigau yatheti / niravaÓe«a iti saptatvasaÇkhyÃyÃæ vidheyatvena saærambhÃspadatvaæ samÃse tu nyagbhÃvÃt / daÓasv iti daÓatvasaÇkhyÃyà vidheyatvaæ rÃvaïasya paribhavÃtiÓayaæ prakÃÓayati ekasminn api mÆrdhani padanyÃsa÷ paribhavÃspadaæ kiæ punar daÓÃsv iti / pratyudÃharaïaæ saptÃÇgyÃm iha yasya sa itÅtyÃdipÃÂhe / vaiÓasaæ bÃdha÷ / evaæ dviguæ vyÃkhyÃya na¤samÃsaæ vyÃca«Âe na¤samÃseti / upadarÓitam iti asaærabdhavÃn ity atra vidheyÃvimarÓavicÃre anuktavÃn iti noktavÃn iti vÃcyam / tatpuru«e kartrÃdÅnÃæ «aïïÃæ kÃrakÃïÃæ saæbandhasya ca krameïodÃharaïÃny Ãha deÓetyÃdinà / so 'yam iti / atra sa evÃyam iti vyÃkhyà / ahitasaæbandhinÃæ ÓastrÃïÃæ ghasmarÃïi grasanaÓÅlÃni ata eva gurÆïi / karaïaæ pratÅti kriyÃæ pratÅty artha÷ / tat tasyeti prakrÃntatya \<>\ viÓe«yasya karaïasya / tasyeti rÃmasya / Óauryaæ balam / nighna÷ paravaÓa÷ / tena tad iti rÃmeïeti viÓe«aïam / @<[48]>@ aneke«Ãm iti / anekaÓabdasya na¤samÃse uttarapadÃrthaprÃdhÃnyÃd ekavacanaprasaÇga÷ / satyam kiæ tu na¤prayogavi«aye ekaÓabdasyaikavyatiriktavastuvi«ayatvaæ yathà abrÃhmaïa ity atra brÃhmaïaÓabdasya k«atriyÃdigocaratvam / ekavyatiriktaæ ca vastu kadà cid ekatvoparaktaæ pratÅyate, kadà cin nijenaiva svarÆpeïa / Ãdye pak«e anekam iti bhavati dvitÅye tv anekÃnÅti / yathà ca (padama¤jari÷?) pata¤jali÷ - #<[Page 27]># prav­ttibhede prayojakaæ cittam ekam aneke«Ãm (4pÃ. 5 sÆ.) iti / gurudattam iti guruïà dattam iti vÃcyam / tat tasyà iti sÅtÃyà viÓe«aïabhÆtÃyÃ÷ sÅtÃkart­tkÃyà gamanakriyÃyà ity artha÷ / gurvartham iti gurave idaæ gurvartham iti kriyÃviÓe«aïam etat / kriyÃviÓe«aïÃnÃæ karmatvaæ napuæsakaliÇgatvaæ ca / Åpsitatamatve tu «a«ÂhÅ syÃt / arthanakriyÃmukheneti arthayata iti nigamanÃt / tat tasyeti tad gurvartham iti viÓe«aïam / tasyÃrthina÷ / avamatatÃm anabhipretatÃm / avamatatvaæ garhitatvam / sutanirviÓe«am iti / kriyÃviÓe«aïam eva / pradak«iïakriyety atra pradak«iïakriyÃyà atyayakriyÃkarmabhÆtÃyà antarÃyahetukopanimittatvÃt prÃdhÃnyam / evaæ prathamaprabodhita iti prÃthamyasya / tathà yathÃkÃmatvayathÃkÃlatvayor j¤eyam / yadavalokaneti rÆpasampat parÃm­«Âà / @<[49]>@ svahasteneti karaïapadam / svahastalikhitÃnÅti svahastaÓabdo 'trÃdarapratÅtihetukatvena lekhanaæ praty utkar«animittam api samÃse guïÅk­ta÷ / pÆrvavad iti k­tasamÃsavaiÓasam / tac ca vipradattam iti pÃÂhe / pitÃmahapitÃmatayeti pitÃmaho brahmà pitÃmaha÷ pÆrvapuru«o yasya / tayor janmanidhanayo÷ / tadvato janmanidhanavata÷ / tÃbhyÃæ janmanidhanÃbhyÃm / k­tÃntÃdhikam iti ÃsamudrÃt \<>\ k«itÅÓÃnÃm iti ca vÃcyam / apÃdÃnasamÃnanyÃyatvÃd avadhir api pa¤camyanto 'tra g­hyata iti pratyudÃharaïopapatti÷ / upÃga(te?)meti upÃgatà iti nirdi«Âà upÃgamakriyà / @<[50]>@ raïabhÆ«ita iti / atra raïabhuvÅti vÃcyam / ÓocanÅyatÃgati÷ kriyà / tatra samÃgamaprÃrthanà hetutvenopÃttà / tasyÃ÷ saæbandhidvÃreïa saæbandhitvamukhena kapÃlina iti viÓe«aïam / atra saæbandhiÓabdo bhÃvav­tti÷ saæbandhitve varttate, yathà "dvyekayor dvivacanaikavacane" (PS_1.4.22) iti, sudhÅram uvÃceti / tat tasyà iti / tad viÓe«aïam / tasyÃs samÃgamaprÃrthanÃyÃ÷ / tatra ÓocanÅyatÃgatau / sÃmarthyam avyabhicÃreïa sampÃdakatvam / tasya sakaleti tacchabda÷ kapÃlina ity asya parÃmarÓaka÷ / viÓe«yeïa samÃgamaprÃrthanayety anena / pratyavaraæ guïabhÆtam / evaæ tÃtasyeti, Ãryasyeti, skandasyeti, taveti cety e«Ãæ viÓeïaïÃnÃm utkar«asamarpakatvaæ j¤eyam / tasyaiveti \<>\ gauravadurÃropatvanibandhanasya harasya / tacceti prÃdhÃnyam / tasyeti harasya / kalpitÃrthasyeti vistÃritak­trimatvamÃtravÃcino 'dhijyatvamÃtralak«aïÃrthÃropÃt / aprayuktasyeti uktanayenÃsminn arthe kavibhir aprayujyamÃnasya / guïÃntaralÃbha iti vak«yamÃïalak«aïasya vÃcyÃvacanasya parihÃrÃt / (atreti?) \<>\ evaæ k­tam ity atra karaïam / @<[51]>@ ni«ka ÃbharaïaviÓe«a÷ / vibhaktyanvayeti ÓrÆyamÃïÃyà vibhakter ity artha÷ / tathà ca "«a«Âhyà ÃkroÓe" (PS_6.3.21) iti j¤Ãpakam (rÆpakam upadeÓa i«yata iti?) pramÃïÃntareïa "loko vedas tathÃdhyÃtmaæ pramÃïaæ trividham" ity uktarÆpeïa siddhau yau svasya viÓe«aïasyotkar«Ãpakar«au tadÃdhÃyinÃm arthÃd viÓe«yaæ pratÅty artha÷ / Ãrthaæ vÃstavam / alukam Ãha "«a«Âhyà ÃkroÓe" (PS_6.3.21) ity anena / cintyam iti / etadavagamÃya vicÃryam ity artha÷ / samÃse ca vibhaktilopÃd iti / iha hi vibhaktiÓravaïÃÓravaïe (vÃ?) anvayavyatirekÃbhyÃæ viÓe«aïagatayor vÃstavayo÷ prayojakatÃæ \<>\ bhajete / te tu prÃyeïa vÃkyasamÃsagatatvenopalabhyamÃne samÃsasya vibhaktyaÓravaïÃd vidheyÃvimarÓatÃm utpÃdayata÷ / ata eva samÃse 'pi yadi vibhakti÷ ÓrÆyate, tadà na vidhe#<[Page 28]>#yÃvimarÓo yathà dÃsyÃ÷ kÃmuka ityÃdau / samÃsas tu tatraikapadyÃdiprayojanatvena k­ta÷ / tannibandhaneti utkar«Ãpakar«anibandhanà / evaæ ca vibhaktyaÓravaïÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyitvaæ vidheyÃvimarÓasya vyÃptyà pradarÓitaæ bhavati / evaæ ca saptaprakÃraæ tatpuru«aæ nirÆpyÃvyayÅbhÃvaæ nirÆpayati - avyayÅbhÃva iti / samÃpaæ viÓe«yaæ prati dayitasyeti yad viÓe«aïaæ tat tasya samÅpasyeti yojanà / madhyevyometi "pÃre madhye «a«Âhyà vÃ" (PS_2,1.18) ity avyayÅbhÃva÷ / sa ceti prakar«a÷ / evam iyatà dvandvavarjaæ samÃsav­ttir vicÃrità / idÃnÅm atideÓamukhena k­ttaddhitav­ttir nirÆpyate anenaivetyÃdinà / vivak«ÃviÓe«Ãd ity akÃrapraÓle«a÷ / @<[52]>@ sarvaæ ka«atÅti "sarvakÆlÃbhrakarÅre«u ka«a÷" (PS_3,2.42) iti khaco 'yaæ vi«aya÷ / bibhartti ya÷ iti "kuk«iæbhariÓ ca" iti nipÃtitasya kuk«imbhariÓabdasyÃyaæ gocara÷ / vidhun tud iti "vidhvaru«os tud" (PS_3,2.35) iti khaÓpratyayasthÃnam / ÓÅr«acchedam iti "ÓÅr«acchedÃd yac ca" (PS_5,1.65) iti taddhitasya yat pratyayasyedaæ padam / tair iti ka«aïÃdibhi÷ / sarvÃrthasyeti, kÃyopalak«aïasya kuk«er iti, vidhoÓ ceti (vyakta sthita÷ ?) utkar«am ÃdadhatÃæ prÃdhÃnyena vivak«ety atra sÃmastyena yojanÅyam / ÓÅr«acchedasya ceti utkar«am Ãdadhata÷ prÃdhÃnyena vivak«eti saæbandhanÅyam / pÆrvebhyo 'sya p­thaÇnirdeÓas taddhitav­ttivi«ayatvena bhinnajÃtÅyatvÃt / atra ca sarvÃrthÃdÅnÃæ caturïÃm utkar«ÃdhÃne samanantaranirdi«Âa bhuvanÃbhayetyÃdicatu«Âayaæ krameïa hetutvena dra«Âavyam / tad apÅti caritam / ka«aïÃdikart­«v iti khalaudarikarÃhu«v ity artha÷ / rÃmo 'smi sarvaæ saha iti / "pÆssarvayor dÃrisaho÷" (PS_3,2.41) iti khaco 'yaæ vi«aya÷ / daÓarathasya hi prasÆtir asÃv iti ("tasyÃpatyam" iti stracpratyaye) \<>\ taddhite k­te dÃÓarathiÓabdasyÃyaæ gocara÷ / vÃkye tu yady apÅti tad uktam - "kriyÃpradhÃnaæ guïavad ekÃrthaæ vÃkyam i«yate" iti / anya iti vak«yamÃnanyÃyena Óabdak­tasÃmarthyokti÷ / sa iti pradhÃnabhÃvenety atra nirdi«Âa÷ pradhÃnabhÃva÷ ÓabdÃrthasÃmarthyavivak«Ãk­tÃnÃæ trayÃïÃm apÅti Óabdak­taæ ÓabdasaæskÃramahimnà ni«pannaæ yathà karmadhÃrayÃd uttarapadasya / arthasÃmarthyak­taæ vastuv­ttani«pÃditaæ yathà "grahaæ saæmÃr«ÂÅ"tyÃdau grahÃde÷ / tasya saæskÃryatvena vastuta÷ prÃdhÃnyam / vivak«Ãk­taæ prayokt­yad­cchÃpratipÃditaæ yad anyasyotkar«Ãpakar«ÃdhÃnatayà vivak«itaæ yathà "rÃmasya pÃïir asi" ityÃdau rÃmÃde÷ / tatra tri«u prÃdhÃnye«u vivak«Ãk­tam eva grÃdhÃnyaæ \<>\ pradhÃnam \<>\ / tatk­tatvÃt kÃvyÃrthacamatkÃrasya / ata evoktaæ tayo÷ samaÓÅr«ikÃbhÃvÃd iti / tayor iti ÓabdÃrthasÃmarthyak­tayo÷ vivak«Ãk­tena sahety arthÃt / nanu pÆrvaæ ÓÃbdasyaiva prÃdhÃnyasya vaivak«ikatvam uktam anyasya tu vÃstavatvam / tat katham iha ÓÃbdavaivak«ikayor anyatvam ucyate / anyatve và prÃdhÃnyatrayapratipÃdane 'rthasÃmarthyak­tavivak«ÃkÂayo÷ ko viÓe«a÷ / Óabdak­tÃd dhi prÃdhÃnyÃd anyadarthasÃmarathyak­tam ucyate / tena vivak«Ãk­tasya uktatvÃt / tat kim arthasÃmarthyak­tam avaÓi«yata iti / nai«a do«a÷ / pÆrvaæ hi ÓÃbdikaikagocarasya ÓÃbdikavivak«Ãk­tatvÃd vaivak«ikatvam / anyasya tu kavigocarasya vÃstavatvaæ tad evÃrthatvam / iha puna÷ sah­dayaikagocarasya kavivivak«ÃvaÓÃd vaivak«ikatvam ucyate / ÓÃbdikaikavi«ayasya ÓÃbdatvam ity apek«ÃbhedÃt pÆrvas tÃvan na virodha÷ / yad api prÃdhÃnyatrayapratipÃdane 'rthasÃmarthyavivak«Ãk­tayor bheda uktas tatrÃyaæ bhÃva÷ - iha ÓÃbdaæ vÃstavaæ ceti dvividham eva prÃdhÃnyam / vÃstavatvasya ca vivak«Ãnapek«atvena vastusÃmarthyaprayojaka+++darthasÃ#<[Page 29]>#marthyak­tatvam uktam / saty api Óabdak­tÃd anyatva utkar«Ãpakar«apratipÃdanaprayuktakavivivak«Ãk­tatve vÃstavam eva vivak«Ãk­ta pratipÃditam / tathà ca "grahaæ saæmÃr«ÂÅ"ti vaidikaæ vivak«Ãnapek«am arthasÃmarthyak­tasyodÃharaïaæ dattam iti vi«ayavibhÃgavyavasthiter na dvitÅyo 'pi virodha iti sama¤jasaæ sarvam / evaæ k­ttaddhitav­ttivi«aye ÃtideÓikaæ guïapradhÃnabhÃvaæ vicÃrya samÃ(sa)gatatvenaupadeÓikaæ prak­tam anusandhatte tad idam atreti / sarÆpÃïÃm iti dvandvasamÃsasamÃnanyÃyatvÃd ekaÓe«av­ttir api svÅk­tà / viÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃbhÃve 'pÅti samÃsoÂÂaÇkanikÃyÃæ prÃyagrahaïaprayojanaæ prakÃÓayati / rÆpaæ ca kÃntiÓ ca vidagdhatà ceti, am­tena vi«eïeti cÃbhihitÃnÃbhihitakart­vibhÃgenodÃharaïadvayam / rÆpam ityÃdau hi gamyamÃnabhavanakriyÃpek«aæ rÆpÃdÅnÃæ kart­tvam / etena tatpuru«asya kartrudÃharaïaprastÃve kartrÃdÅnÃæ (kÃrakÃïÃm) aneke(«Ãm i)ti yad uktaæ, tat samÅhitam. @<[53]>@ kaÓ ca kaÓ ceti / atraikaÓe«o na k­ta÷ / k­taikaÓe«am iti kÃv iti prayoge / adhunà pradhÃnetarabhÃvÃpattiæ darÓayati yatra punar iti / bhavata iti ripustrÅïÃæ saæbandhitvena, ripustrÅïÃm iti stanayugasya saæbandhitveneti yojanà / ripustrÅïÃm iti samÃsasyodÃharaïam / na cÃtra saæbandhamÃtrÃd atiriktaæ pratÅyate / tadartham eveti upamotprek«Ãdayo 'py alaÇkÃrÃ÷ upamotprek«ÃdÅnÃm utkar«am apakar«aæ và pratipÃdayituæ vidhÅyante / anyathà tadviracanaæ ni«prayojanaæ syÃt / tau vidheyeti / utkar«Ãpakar«au / (samÃsa iti ?) sà samÃsa iti vivak«Ã parÃm­Óyate / vaidarbhÅti yady api vÃmanamate asamÃsà päcÃlÅ, madhyamasamÃsà tu vaidarbhÅ, tathÃpi matÃntare viparyaya÷ sthita iti tadabhiprÃyeïehÃsamÃsà vaidarbhÅ kathità / kÃrikÃmadhya eva saæbandhamÃtrapratÅtau samÃsasyodÃharaïam / "ÆrdhvÃk«itÃpe"ti / atra caturthapÃdaikaÓe«a?(deÓa)yuktasya pÃdatrayasya samÃse saæbandhamÃtraæ pratÅyate, notkar«Ãpakar«au / vÃkyÃt tÆbhayam iti ubhayaæ saæbandharÆpam utkar«Ãpakar«arÆpaæ ca vastv ity artha÷ / atrodÃharaïaæ @<[54]>@ me yadaraya iti samÃse hi madaraya iti syÃt / na cÃsmÃd atiÓaya÷ pratÅta÷ / nanu padÃd uttarapadayor yu«madasmado÷ "temayÃv ekavacanasya" (PS_8,9.22) iti temayÃv ÃdeÓÃv uktau / na cÃtra padÃt paro 'smacchabda÷ / evaÓabda÷ padam iti cen na / tatprayoge "nacavÃhÃhaivayukte"(PS_8,1.24) iti ni«edhÃd bhinnavÃkyagatatvÃc ca / samÃnavÃkye hi nighÃtayu«madasmadÃdeÓÃ÷ / (etenaiva vyatiriktaæ padÃntaraæ pratyuktam / utkar«amÃtram eva ÓabdÃdeÓa÷?) atra ke cid Ãhu÷ vÃkye tÃvad rasapratÅtir nirvyƬhà / tÃm anupamaradayan kÃvye yady asÃdhuÓabdo 'pi syÃn na tadà sthÆla÷ kaÓ cid do«a÷ / kÃvye hi rasapratÅti÷ pradhÃnam / tadanirvÃhe kÃvyam eva na syÃt / apaÓabdaprayoge tu lak«aïÃsmaraïamÃtram / tad uktaæ - "nÅrasas tu prabandho ya÷ so 'paÓabdo mahÃn kave÷ / sa tenÃkavir eva syÃd anyenÃsm­talak«aïa÷ //" iti / anye tv Ãhu÷ / bhavatu rasÃpek«ayÃpaÓabdasya svalpado«atvaæ, tathÃpi mahÃkavÅnÃm apaÓabdaprayogo mahÃn do«a÷ / tenÃtra "temeÓabdau nipÃte«v" iti tÃd­Óo vibhaktipratirÆpako meÓabdo nipÃto, yathà ahantà ahaæyur ityÃdÃv ahaæÓabda÷ / tataÓ ca nÃtra kaÓ cid viÓe«a iti / kiæ sarvÃtmanà karaïasya du«Âatvam eva / nety Ãha kin tv iti / etasya samÃsasya / antareïeti vÅraraudrÃde÷ samÃsena prakÃÓyatvÃt / v­ttaæ vasantatilakÃdi / v­ttaya÷ kaiÓikyÃdyÃ÷ upanÃgarikÃdyÃÓ ca / #<[Page 30]># kÃku÷ kÃkvadhyÃyalak«ito (NÃ.ÁÃ. 17) dhvanivikÃrarÆpo và / vÃcikÃbhinayo vÃgvikÃrarÆpo 'nubhÃva÷ / ardhÃntÃvadhir iti ÓlokÃpek«ayà ardham antÃvadhi÷ / nyÆneti padyÃpek«ayà nyÆnaæ rasÃbhivyaktihetutvam ity artha÷ / yathà pÆrvokta \<>\ iti "ÆrdhvÃk«itÃpe"tyÃdau / samÃso 'rdhÃntÃvadhi÷ kÃryo nÃdhika ity anena vyÃvartyasyÃdhikasya tad udÃharaïam / tasyeti padÃrthÃnÃæ parasparasaæbandhaÓ cen na cchidyate \<>\ tadà tasya samÃsasya madhye vicchedo na kÃrya ity artha÷ / avyabhicÃrÃd iti vidheyatvaæ hi prÃdhÃnyÃvinÃbhÃva÷ / sneham iti / atra pÃnÃdÅnÃm prakÃÓanasya ca (vidhyanuvÃdalopitvaikakart­kÃïÃæ prÃdhÃnyabhÃvo nÃpasm­tam?) atra ca yo 'yam iti yacchabdena dÅpasya padÃrthasya parÃmarÓopakrame tattamasa iti tacchabdena vÃkyÃrthasya parÃmarÓo du«Âa ity upapÃditaæ prÃk / Óakti÷ sÃmarthyam ÃyudhabhedaÓ ca / tÃrakÃ÷ jyotÅæ«i daityaviÓe«aÓ ca tÃraka÷ / adho nistejastvena vÃhanatvena ca / ÓikhÅvahnir \<>\ mayÆraÓ ca / candrasya suvarïasya saæbandhÅ kÃntÃvabhÃso lasan dedÅpyamÃno yasmin / candrakÃïÃæ mecakÃnÃm avabhÃso lasanaæ sphurad yasya / andhakÃre tamasi andhakÃrer harasya / guha÷ kumÃra÷ / apara iveti atrÃparaÓabdasÃmarthyÃd bhÆpe dvitÅyaguhatvapratÅtau vastutas tadasaæbhave tatsaæbhÃvanÃyÃm utprek«Ã / aparaÓabdÃbhÃve tu svasvarÆpasthitasyaiva vÃstavasya guhasya pratÅtÃv iyam upamà syÃt / evam "apara iva pÃkaÓÃsano", "maurvÅæ dvitÅyÃm" ityÃdau ca mantavyam / aharpater iti / "aharÃdÅnÃæ patyÃdi«u" iti vacanÃd repha÷ / atra dhÃraïÃdÅnÃæ guïabhÃva÷ / ÃdhÃrasya tu prÃdhÃnyam / karttà hi guïakriyà ni«pÃdayan pradhÃnakriyÃm aidamparyeïa ni«pÃdayati, na tu tÃsv aidamparyam / yatra sarvÃsv aidamparyaæ tatra bhavaty eva sarvÃsÃm ÃkhyÃtavÃcyatvam / yathà @<[55]>@ saudhÃd ityÃdi / itarad aprÃdhÃnyam / Ãdyà pradhÃnabhÆtà / aparà aprÃdhÃnyavatÅ / bahulagrahaïam iti "viÓe«aïaæ viÓe«yeïa bahulam" (PS_2,1.57) ity atra / kva cid ityÃdi / "kva cit prav­tti÷ kva cid aprav­ttir" iti bahulagrahaïaprayojanasya vyavasthitatvÃt / utargeti samÃsavidhi÷ sÃmÃnyarÆpatvÃd utsarga÷ prÃdhÃnyÃdivivak«ÃnimittaÓ ca tatprati«edho viÓe«arÆpatvÃd apavÃda÷ / apavÃdasyaiveti / "apavÃdavi«ayaparihÃreïotsargasya prav­ttir" iti nyÃyÃt / kartum aÓakya iti / avyavasthitavi«ayatvÃt / yathà "utsargasya gha¤y amanu«ye bahulam" (PS_6,3.122) ity atra / pariÓabde tv ayaæ bhavati / parivÃda÷ parÅvÃda iti / vivÃda ity atra naiva bhavati / tadvi«aya÷ syÃd iti "k­tyalyuÂo bahulam" (PS_3,3.113) ityÃdigatasya bahulagrahaïasya vidhyanuvÃdabhÃvavi«aye sÃmarthyÃbhÃvÃt samÃsÃbhÃva iti bhÃva÷ / tadabhiprÃyam iti ÃcÃryÃbhiprÃyam / sÃpek«atÃ(mi)dÅti / ­ddhasya rÃj¤a÷ puru«a ityÃdau / tat samarthagrahaïam / etadvyÃv­ttÅti etacchabdena pradhÃnetarabhÃva÷ parÃm­«Âa÷ / tasyehÃrthatvam apÅti samarthagrahaïaæ pradhÃnetarabhÃvavi«ayaniv­ttyartham apÅty artha÷ / vidheyoddeÓyeti uddeÓyo 'trordhvanirdeÓÃrhatvÃd anuvÃdya÷ / yat teneti / yacchabda÷ pÆrvÃrthasaæbaddha÷ / tenÃpÃraïena / anabhidhÃnaæ veti abhidhÃnalak«aïà hi k­ttaddhitasmÃsà iti / samarthagrahaïaæ ca veti / caÓabdo 'trÃtirikta÷, samuccayavikalpayor virodhÃt / evaæ ca - "d­«Âir nÃm­tavar«iïÅ smitamadhuprasyandi vaktraæ na tan nÃrdrÃrdraæ h­dayaæ na candanarasasparÓÃni cÃÇgÃni vÃ" #<[Page 31]># ity atra cavÃÓabdadvayaæ pratyuktaæ, cavÃÓabdÃrthayor ekatra virodhÃt / khaï¬iketi khaï¬o granthasaæbandhÅ na tu samasto grantha÷ / sa vidyate ye«Ãm / anavagatatadabhiprÃyair iti samarthagrahaïaæ praty ÃcÃryasya hi tair abhiprÃyo nÃgata÷ / abhidhÃnÃdhÃnoddhÃreti / abhidhÃnÃnÃæ ÓabdÃnÃm ÃdhÃnam abhinavÃnÃæ nyasanam / uddhÃra÷ pÆrvakÃïÃm uddharaïam / ÓÃlÅnà adh­«Âà avicÃrakà ity artha÷ / aparam apÅti punaruktÃdikam / taccinteti / prÃdhÃnyetarabhÃvena samÃsÃsamÃsacintà / @<[56]>@ prakaraïeti / yatrÃrthaprakaraïÃdinà Óabdasya vÃcyo 'rtha÷ prakar«Ãpakar«Ãdikam arthÃntaraæ prakÃÓayati, tatrÃbhipretÃrthavinÃÓabhayÃt samÃso na karttavya÷ / yathà "rÃmasya pÃïir asi" iti / prakaraïaÓabdÃdisakha iti pÃÂhe "ÓabdasyÃnyasya sannidhir" iti svÅk­tam / yadà prakaraïakÃkvÃdisakha iti pÃÂha÷, tadà kÃkugrahaïena svaraviÓe«a ucyate ya÷ "kÃlo vyaktisvarÃdaya÷" iti kÃvyagatatvena svÅk­ta÷ / evaæ prasaktÃnuprasaktikayà samÃsagatatvena tadatideÓena samagra(pra?)v­ttigatatvenÃpi guïapradhÃnabhÃvavivak«Ãæ mahatà prapa¤cena parighaÂayya prak­todÃraïe «a«ÂhÅtatpuru«agatatvena yojayitum Ãha ittham avasthita iti / ambikÃyà upÃdÃnam iti saæbandha÷ / tat kim iti / viÓe«aïasyÃnyakesarivyÃv­ttir vÃ, kesarigataprakar«apratipÃdanaæ và phalam / Ãdye pak«e nirdi«ÂacamatkÃrasambhÃvanà / dvitÅye tu samÃsÃnupapattir iti tÃtparyam / vivak«itapadaæ camatkÃrÃtiÓayapadena yojanÅyam / tasyà ity ambikÃyÃs sakÃÓÃt / jÃtyantaraæ viÓi«ÂÃvÃntarakesarijÃti÷ / tayÃvacchinno viÓi«Âa÷ / viÓi«Âa eveti lokottara÷ / mohantv iti harer vihaÇgamo garu¬a÷ / moham aj¤Ãnaæ hantv ity artha÷ / garu¬ajÃtyavacchinna iti / saugatad­Óà garu¬ÃnÃæ bahutvÃd iti bhÃva÷ / vihaÇgamaviÓe«atvaæ tu jÃtyÃdivailak«aïyÃt / svÃbhiprÃyÃvi«karaïam iti / sÃd­ÓyamÆlayÃprastutapraÓaæsayeti bhÃva÷ / tasyÃÓ ceti tacchabdena sarasvatÅ parÃm­«Âà / sarasvatyà ambikà pratibimbam ÃtmanaÓ ca kesarÅty artha÷ / dvitÅyapak«a iti / kesarigataprakar«apratipÃdanapak«e / @<[57]>@ samÃsÃd asÃv iti ambikÃkesariÓabdÃd unmi«aty eva sa camatkÃra ity artha÷ / udayÃstamayeti / v­ttau camatkÃrasyÃtiÓayo \<<øastamaya conj (Ed)>>\ vÃkye udaya iti cÆlikÃkrameïa yoga÷ / upadarÓitam eva prÃg iti udÃharaïapratyudÃharaïapradarÓanadvÃreïa / i«Âaæ hÅti abhipretasyÃprÃptir yÃ, sà codanÃrhà i«Âam etan na sidhyatÅti / yat tu nÃbhipretaæ tasyÃprÃptir bhÆ«aïaæ, na tu dÆ«aïam ity artha÷ / asmÃbhir asÃv iti asau camatkÃra÷ / sà bhrÃntir eveti nirvikalpavikalpabhedena dvividhà bhrÃnti÷ / tatrÃdyà timirÃdyupaplutendriyasya dvicandrÃdipratÅtirÆpà / dvitÅyà tv abhimÃnarÆpà ÓuktirajatÃdipratÅtisvarÆpà / seti camatkÃrÃvagati÷ / vyÃkhyÃvÃkyÃd eveti ambikÃyÃ÷ kesarÅti samÃsavivaraïavÃkyÃt / te«Ãm iti pratÅtivaicitryÃnabhyupagamavÃdinÃm / tatrÃropiteti tatra samÃse ÓuktisthÃnÅye rajatam ivÃropitÃvÃstavÅty artha÷ / udayÃstamayapak«au kramÃd vÃkyasamÃsagatau / udyoga iti / saærambhapadaæ nirasyodyogapadakaraïaæ prakramyamÃnodyuktavat padakramÃbhedÃya / yo 'sÃv ity ada÷Óabda÷ prasiddhiparÃmarÓaka÷ yacchabdapratinirdeÓasya tacchabdena kari«yamÃïatvÃt / pratipÃditeti / Ãrtho hi kevalatacchabdasya prayoganibandhana upakramopasaæhÃrakrama÷ pratipÃdita #<[Page 32]># eva / rajaÓ chaleneti / chalevaÓabdaprayoge sÃpahnaveyam utprek«Ã / kevalacchalaÓabdaprayoge 'py apahnuti÷ / kevalevaÓabdaprayoge ca sambhÃvanapratÅtÃv utprek«Ã / dvayaprayoge tu Óabalà pratÅti÷ / na cÃtrÃpahnutyutprek«ayo÷ saÇkara÷ / utprek«Ã hy apahnutyavinÃbhÃvinÅ / so 'pahnava÷ kva cid garbhÅk­to yathà "nakhak«atÃnÅva vanasthalÅnÃm" ity atra, na palÃÓÃni, kin tu sambhÃvayÃmi nakhak«atÃnÅti pratÅte÷ / kva cit tu Óabdena pratipÃdyate yathà "adhyÃruroheve"ti / evaæ cÃsyà apahnutyavinÃbhÃvinyà apahnutibÃdhakatvaæ, na tayà saha saÇkara÷ / bhinnavÃkyatÃyÃm eveti / tatra hi vidhyanuvÃdabhÃva äjasyena krameïa pratÅyate / tad eva veti viÓe«aïam / tac ca vidhyanuvÃdabhÃvavivak«ÃyÃæ vidheyam / anyatreti / utkar«Ãpar«ayor vidheyatvasya cÃbhÃve / kÃmacÃra iti samÃsÃsamÃsayo÷ / tadartham iti utkar«Ãdivi«aye samÃsani«edhÃrtham / @<[58]>@ sÃpek«eti sÃpek«am asamarthaæ bhavatÅty etÃvanmÃtrapratÅtaye / pitro÷ svateveti yathà pitarau vandanÅyÃv iti nityasaæ(ba)ndhanyÃyÃd nijÃv eva pitarau pratÅyete, tadvat sÃpek«ÃïÃm anabhidhÃnÃkhyena nyÃyena samÃsÃbhÃva÷ pratye«yate / svatà ÃtmÅyatvam iva / (sÃ) do«aprakÃraniv­tti÷ / adhunà svotkar«aÓÃlitÃprakaÂanÃrthaæ svapariÓramaæ piï¬Åk­tya Ólokena darÓayitum Ãha kÃvyakäcaneti / kÃvyam eva parÅk«aïÅyatvÃt suvarïaæ tatra parÅk«ÃsthÃnaæ nika«opalam ÃtmÃnaæ manyate, na punar uktakrameïa parÃmarthas san nika«opala÷ / ata eva kuntakeneti khyÃtasyÃpy ulluïÂhanavacanam / Óloka e«a iti / ya÷ sarvasÃratayà pradarÓitas tatreyatÅ dÆ«aïav­«Âir muktà / tatrÃnyasya granthasya kà gaïeneti sÆcitam / nidarÓita÷ sthÃlÅpulÃkanyÃyenodÃh­ta÷ / atra Óloke vak«yamÃïaitadÅyanyÃyÃnusÃreïa ka«eïa niyamena käcanÃk«epÃt käcanapadaæ paunaruktyado«adu«Âam / nijakÃvyalak«maïÅty atra nijÃrthasya saærambhÃspadatvena vidheyatvÃt samÃsakaraïaæ vidheyÃvimarÓadÆ«itaæ ke cid Ãcak«ate vicak«aïÃ÷ / tattvenaiva granthak­tà "svak­ti«v ayantrita" ityÃdinà dattottaram eva / asya ca vidheyÃvimarÓasyÃnantetaraprasiddhalak«yapÃtitvenÃsmÃbhir nÃÂakamÅmÃæsÃyÃæ sÃhityamÅmÃæsÃyÃæ ca te«u te«u sthÃne«u prapa¤ca÷ pradarÓita iti granthavistarabhayÃd ita evoparamyate / evaæ vidheyÃvimarÓaæ prakÃravaicitryeïa lak«ayitvà prakramabhedaæ lak«ayitum Ãha - prakramabhedo 'pÅti / pratipatt­pratÅter iti rathasthÃnÅyà pratipatt­pratÅti÷ / utkhÃto vi«amonnata÷ pradeÓa÷ / enam iti ÓabdÃrthavyavahÃram / tadvi«ayabhÃva÷ prakramabhedavi«ayatvam / anabhibhëaïaæ tatkart­kabhëaïÃbhÃva÷ / evam anÃlapanaæ j¤eyam / analam asamarthà / vidhyanuvÃdabhÃvaprakÃratopagamÃd iti prakÃra÷ sÃd­Óyam / upakrÃntaæ hy anuvÃdasthÃnÅyam / nirvÃhakaæ ca vidheyaprakhyam / tatra spa«Âaæ vidheyÃnuvÃdyaprakÃram udÃharati yatheti / "tadà jÃyante guïà yadà tais sah­dayair g­hyante / ravikiraïÃnug­hÅtÃni bhavanti kamalÃni kamalÃni //" "evam eva janas tasyà dadÃti kapolopamÃyÃæ ÓaÓibimbam / paramÃrthavicÃre punaÓ candraÓ candra iva varÃka÷ //" utkar«Ãpakar«amÃtreti kamalÃnÃm utkar«avivak«Ã / candrasya punar apakar«avivak«Ã / ata evodÃharaïadvayaæ dattam / prakramabhedaprakÃra iti prakÃro 'tra viÓe«a÷ / paryÃyaprakrameti / candraÓabdÃrthasya ÓaÓiÓabdena paryÃyÃntaranirdeÓo na yukto vak«yamÃïaprakramabhedaprasaÇgÃt / @<[59]>@ na cai#<[Page 33]>#vam iti tenaiva ÓabdenopasaæhÃra ity artha÷ / tayor iti prakramabhedapunaruktayo÷ / asyeti prakramÃbhedasya parÃmarÓa÷ / tatra hi yathoddeÓaæ pratinirdeÓe na paunaruktyam, aikarasyena pratÅtiprasaraïÃt / uddeÓyapratinirdeÓyabhÃvo na paunaruktyasya vi«aya÷ / yathà - "k«ÃmÃÇgya÷ k«atakomalÃÇguligaladraktai÷ sadarbhÃ÷ sthalÅ÷ pÃdai÷ pÃtitayÃvakair iva galadbëpÃmbudhautÃnanÃ÷ /" iti / atra galacchabdadvayaæ nirdi«Âaæ yathoddeÓaæ pratinirdeÓo 'sya vi«aya iti sama¤jasam / [tayor iti prakramÃbhedapaunaruktyayo÷ / asyeti prakramÃbhedasya parÃmarÓa÷ /] nanu "vrajata÷ kva tÃta! vajasÅ"ty atra vrajinà prakrame vajinà ca nirvÃhe kathaæ na prakramabheda÷ / vajatir api dhÃtur asti / "vaja vraja gatÃv" iti pÃÂhÃd ity ÃÓaÇkyoktaæ vrajata iti / uditaæ ÓiÓuneti uditam ity asya viÓe«aïaæ paricayagatÃrtham iti / asphuÂam iti ca / bhÃve cÃtra pratyaya÷ / kÃryÃrthaæ pathi gacchata÷ paÓcÃn nÃmodÅraïaæ viruddham iti ÓiÓunà lalitavacasà nÃmany udÅrite jananyÃsya bhartsanaæ k­tam iti tato 'sya manyur viv­ddha ity atra tÃtparyÃrtha÷ / evaæ dhÃturÆpÃyÃ÷ prk­te prakramabhedaæ pradarÓya saæprati prÃtipadikarÆpÃyÃs tasyà madhye ca sarvanÃmÃdÅnÃæ prakÃravaicitryeïa taæ darÓayati sarvanÃmeti / kva cit puna÷ pustake«u prak­tiprakramabhedÃd anantaraæ pratyayaprakramabhedodÃharaïaæ tat paÓcÃt sarvanÃmaprakramabhedanirdeÓo d­Óyate / tatra ca prk­ter anantaraæ pratyayasyaiva nirdeÓa ucita iti sa eva kathita iti saÇgati÷ / tata÷ paraæ prak­tiviÓe«ÃïÃæ pratyayaviÓe«ÃïÃæ tatsamudÃyÃnÃæ ca tatprakramabhedo nirÆpayi«yate / uktarÅtyeti / "yas tv ekavÃkye kart­tvenokto yaÓ cedamÃdibhir" ity atroktena krameïety artha÷ / nanu yacchabdena prakrame tacchabdenedamÃdibhir và (prakrame yacchabdena vÃ?) katham upasaæhÃra ity Ãha na caivam iti / anyonyÃpek«e iti / yattador nityÃbhisaæbandha ity uktam / evaæ tacchabdÃdÆraviprak­«ÂÃrthe«v idamÃdi«u prÃg ukte "yo 'vikalpam" ityÃdau j¤eyam / teneti prak­topasaæhÃra÷ / idamÃdÅnÃæ parasparÃvÃntaravaicitrye 'pi sthÆlad­«Âyà ekÃrthatvam / atra hÅti atra hi kart­viÓe«aïadvÃreïaikasya hetutvam aparasya sÃk«Ãd iti prakramabheda÷ / yaÓodhigantum iti atra hi t­tÅyÃtumuno÷ pratÅtivai«amyajanakatvam / vÃÓabdasyeti / vak«yati hi "tulyakak«yatayà yatra padÃrthÃ÷" iti / @<[60]>@ apatyavato 'pÅti yukta÷ pÃÂha iti / atra ke cit samarthayante - (viÓe«ata÷ snihyanto d­Óyante?) tat putraÓabdasyÃpatyaviÓe«avÃcitve apatyaÓabdasya ca sÃmÃnyavÃcitve 'pi sarvanÃmavaÓÃd viÓe«aparyavasÃne bhavaty eva prak­tÃrthaparipo«a iti / tad etad asya granthakÃrasya h­dayam anÃlokyaiva, yasmÃd d­«ÂÃntadÃr«ÂÃntikabhÃvenÃtra vÃkyÃrthadvayam upanibaddham / tatra ca dvayor bimbapratibimbabhÃvena nirdeÓo yujyate / d­«ÂÃnte cÃtra sÃmÃnyopakrama÷, viÓe«opasaæhÃra÷, pu«paÓabdasya sÃmÃnyavÃcitvÃc cÆtaÓabdasya viÓe«ÃbhidhÃyakatvÃd / viÓe«asya cotk­«ÂatayaivÃt­ptivi«ayatvam / dÃr«ÂÃntike (aka«Âaæ?) \<>\ viÓe«opakrama÷ / sÃmÃnyopasaæhÃra÷ / sarvanÃmavaÓÃd và viÓe«ÃntaranirdeÓo nyÃyya÷ / sthitapÃÂhe putraÓabdasya viÓe«avÃcitvam apatyaÓabdasya sÃmÃnyavÃcino viÓe«aparyavasÃnam / yadà tv apatyavato 'pÅti pÃÂhas tadÃsya sÃmÃnyopakramo viÓe«opasaæhÃra÷ / dvitÅyasyÃpatyaÓabdasya sarvanÃmasaæbandhena viÓe«aparyavasÃnÃd yathaikÅyamate "tasminn adrau kati cid bale"ty atra / (Ãdi) \<>\ ÓabdasyÃrthasaÇgatiÓ ced d­Óyeva bhrÃjate / yasya naivÃpatyasaæbandhas tasya mà bhÆt kanyÃyÃm ekasyÃm at­pti÷ yasya tv anekÃpatyayogas ta#<[Page 34]>#sya katham ekasminn apatye snigdhatvam iti vismaya÷ / etadartha evÃpiÓabdo jÅvati / at­ptikÃraïatvaæ ca kanyÃyÃ÷ parasamarpaïÅyatvena / guïagauraveïa ca snehapÃtratà / etadartham asyÃÓ cÆtena pratibimbanam / tad ittham apatyavato 'pÅty e«a eva pÃÂha÷ ÓreyÃn / samÃsÃnupapattÅti (adhikaraïasiddhÃntanyÃyena?) \<>\ guïÃntaralÃbha ity artha÷ / varaæ k­teti / k­tÃ÷ Óik«itÃ÷ santo dhvastà na«Âà guïà yasya / amaïir avidyamÃnamaïir alaÇkÃra÷ / upalaÓabdenÃtra maïir eva vivak«ita÷ / tannÃtra maïiÓabda÷ prayukta iti paryÃyaprakramabhedatvam / kham iveti / "haæsaÓ candra iva candra iva haæsa" iti yukta÷ pÃÂha÷ / maghona indrasya sute 'rjune / vÅryaæ ca vidvatsv iti / vÅryavedanaæ cety eva hetutvena vivak«itam / samuccayo vikalpo veti / vikalpo yaÓo 'dhigantum ity atrodÃh­ta÷ / samuccayasya tv idaæ vÅryaæ cety udÃharaïam / "vidvatsu vÅryaæ tanaye" iti pÃÂhe na vedanaæ hetutvena vivak«itam, api tu vastusvarÆpapratipÃdanaparatvenety ayaæ manyate / evaæ ca vidvatsv iti viÓe«aïasya nairarthakyam Ãpadyata iti nÃnena vicÃritam / @<[61]>@ du«kÆlabhÃva iti / sÃmÃnÃdhikaraïyenopakrame vaiyadhikaraïyena pratinirdeÓa÷ prakramabhedÃvaha÷ atra caturthe pÃde / "kapÃlam evÃmalaÓekharaÓrÅr" ity atra kapÃlÃnÃæ bahutve vÃcye yad ekatvavacanam amalaÓekharaÓrÅr ity atra ca ÓekharamÃtre dharmiïi vaktavye yacchekharaÓrÅr iti dharmavacanaæ tad anupapannam eva gantavyam / evaæ ca pÆrvokte«u vak«yamÃïe«u codÃharaïe«u saæbhavann api vicÃro granthavistarabhayÃn na niravaÓe«atayà k­ta iti tatraivÃbhiyoga÷ kartavya÷ / tadupetam iti / svaÓabdena sarvanÃmnà và nirdeÓas tulyaphala iti pratipÃdayi«yamÃïatvÃt / bhagavati yu«matprasÃdeneti / (anena) nyÃyena "paÓyata mÃta÷" iti vÃrttike dharmakÅrte÷ prayoga÷ pratyukta÷ / prÃdhÃnyÃbhÃvÃd ity uktam iti / "yatraikakart­kÃnekà prÃdhÃnyetarabhÃk kriyÃ" ity atra / anenijur ak«Ãlayan / jak«ur akhÃdan / bisaprasÆnaæ padmam / nejanÃdÃv iti liÂà bhÆtÃnadyatanaparok«aprakrame anenijur iti tu bhÆtÃnadyatanena nirvÃha÷ / tathà "dh­tavikÃsÅ"ty atra bhÆtamÃtre ktapratyaya ity atrÃpi kÃlaprakramabheda÷ / tatropari tiÇantaprakramabhedo dvitÅyo 'tra na sthita÷ / evaæ cehÃdigrahaïena dh­tavikÃsÅti g­hyate / [vikacam asya dadhu÷ prasÆnam iti / anenijur ity atra?] \<>\ samÃdhÃnaæ na k­taæ prakÃrÃntareïa samarthayi«yamÃïatvÃt / yadi vetyÃdinÃmuæ prakramabhedaæ nirÃkaroti / ajayad iti atra parok«o 'pi jayo darÓanÃrhatvÃt parok«atvena na vivak«ita iti liÂprayogo na k­ta÷ / vidyamÃnasyÃsyÃvivak«ÃyÃæ d­«ÂÃntam Ãha @<[62]>@ anudarà kanyeti / na hi kasyÃÓ cit kanyÃyà udarÃbhÃva÷ k­ÓatvÃt punas tad api vivak«yate / evaæ ca - "abhÆdabhÆmi÷ pratipak«ajanmanÃæ bhiyÃæ tanÆjas tapanadyutir dite÷ / yam indraÓabdÃrthani«Ædanaæ harer hariïyapÆrvaæ kaÓipuæ pracak«ate //" ityÃde÷, "tÃta tvaæ nijatejasaiva gamita÷ svargaæ yadi svasti te kiæ tv anyena h­tà vadhÆr iti kathÃæ mà sakhyur agre k­thÃ÷ / rÃmo 'haæ yadi rÃghavas tad akhilaæ vrÅÊÃnamatkandharaæ sÃrdhaæ bandhujanena sendravijayÅ vaktà svayaæ rÃvaïa÷ //" ityÃdeÓ ca mahata÷ kÃvyapravÃhasya na kiæ cid du«Âatvam / arthasyeti tadbhÃvo 'rthatvaæ sattà atadbhÃva asattvam / yatreti pÆrvÃrdhaÓe«a÷ / yatheti / na prakramabheda ity anvaya÷ / tatra kÃlaviÓe«o darÓita÷ / #<[Page 35]># yathà bhÆtasya bhÃvinaÓ ca kÃlasyÃdyatanÃnadyatanatve parok«Ãparok«atve ca vaivak«ike eveti / (te) ÓÅlÃdayo 'rthÃ÷ "à kves tacchÅlataddharmatatsÃdhukÃri«u" (PS_3.2.135) ity atra nirdi«ÂÃ÷ / te«Ãæ ca vaivk«ike sattvÃsattve / evaæ ca kva cit tÃcchÅlikÃdipratyayaprayoge 'py anyatra tadakaraïam adu«Âam / yathà - "jugopÃtmÃnam atrasto bheje dharmam anÃtura÷ / ag­dhnur Ãdade so 'rtham asakta÷ sukham anvabhÆt //" ity atrÃg­dhnur iti tÃcchÅlyÃdyarthapratyayaprayoge 'py atrasta ity atrÃtrasnur ity akaraïe 'pi na du«Âatvam atrasnur iti và nirdeÓe ag­dhnur iti nirdo«am eva / kartu÷ phalavattà kartrabhiprÃyatvam / tad api vaivak«ikam eva / evaæ ca "d­«Âà d­«Âim adho dadÃti kurute nÃlÃpam ÃbhëitÃ" ity atra yadi kartrabhiprÃyatvaæ kriyÃphalasya, tadà dadÃtÅti parasmaipadÃnupapatti÷ / na cet tadà kuruta ity atra parasmaipadaprasaÇga iti prakramabhedaparyanuyogo niravakÃÓa eva / evam anyatra boddhavyam / tena te iti / te kÃlaviÓe«Ãdaya÷ tena vivak«Ãprayuktatvena kÃraïena na darÓità ity artha÷ / gÃhantÃm iti / atra kartur ÃkhyÃtenÃbhidhÃnaæ karmaïaÓ cÃnabhidhÃnaæ prakrÃntaæ visrabdhair ity anyathÃk­tam iti kÃrakaprakramabheda÷ / vih­tiæ viharaïaæ bhaÇgibhÃjanatvam ity artha÷ / viv­tam iti pÃÂhe vistaraÓÃlitvam ity artha÷ / ratau vigraho virodha÷ stanatair vyavahitas tatprasÃdÃd virodhasya kartum aÓakyatvÃt / vitene iti bhÃve pratyaya÷ / stanitÃni vitatÅbhÆtÃnÅty artha÷ / ÓÃbda÷ prakramabheda iti Óabdavi«ayatvÃc chÃbda÷ / ÓÃbdaprakramabheda iti tu prak­tiprakramabhedasyÃnukrameïa ye paÂhanti tai÷ ÓÃbdaÓ cÃrthaÓ cottaro grantho nÃlocita ity upek«yam etat / saÇgamabhÆ«eti / atra buhuvrÅhÃv anyapadÃrthopasarjanenÃrthena krameïopasaæh­tam iti / bhidyamÃnaÓabdavi«ayatvÃc chÃbda÷ prakramabheda÷ / evam Ãrtha÷ prakramabheda ity atra prathamaprakrÃntabhidyamÃnÃrthavi«ayatvÃd Ãrtha iti vyÃkhyeyam / dh­tavikÃsÅti pÆrvaæ kÃlaprakaraïenodÃh­tam, saæprati ÓÃbdavi«ayatvenodÃhriyate, tiÇantagatatvenÃpy Æhyate / (na hÅyam?) Ãrtha÷ prakramabheda iti atrodÃharaïadvitayaæ dattaæ mattateti samatayeti / tatra mattatety atra saÇgamabhÆ«ety Ãrthena krameïa prakrama÷, bhÆ«ayatÅty atra tu ÓÃbdarÆpatayà pratinirdeÓa ity Ãrtha÷ prakramabheda÷ / kiæ tu tadvapus tad api cÃrutaratvam iti pÃÂha÷ sthitaparipÃÂhyÃnuguïyÃbhÃvÃn na nyÃyya÷ / "cÃrutà sa khalu sÃpi ÓarÅram" iti tu pÃÂha÷ ÓreyÃn / evaæ ca dayitasaÇgatir e«ety etacchabda÷ paÂhanÅya÷, na punar ÃsÃm iti pÃÂha÷ / tatra hi mattatà kena Óabdena parÃm­Óyate / "samataye"ty etat prÃyeïÃdarÓe«u ÓÃbdaprakramabhede udÃharaïatayà d­Óyate / Ãrtha prakramabhedaprastÃve (vÃ? ca) "anantarodÃharaïayor Ãdyam Ãhitaviparyayam" iti pÃÂha÷ / etac cÃyuktaæ yojanagranthe varuïasyÃrthaprakrama iti granthavirodhÃt / kiæ tu niyamayann iti vidagdhamanyatayà datto 'pi no h­dayaÇgama÷ pÃÂha÷, varuïenaiva tat saæbaddham ity atra pramÃïÃbhÃvÃt / na hi varuïasyÃnyopasarjanatvena sthitasya svÃtantryam asti / tasya naivaævidhasaæbandha÷ pu«Âatvaæ dhatte / ÃrthaprakramabhedaprastÃve idam evodÃharaïam Ãhitaviparyayam iti pÃÂha÷ ÓreyÃn / @<[63]>@ parih­tau bhavata iti / vibhaktiprakramabhedacaÓabdayor dvitvÃd dvivacanam / caÓabdasyobhayathà du«Âatà ca / caÓabdasya ca samuccayo vi«aya÷ / tadbhÃva÷ (ukta÷ / yena tulyakak«yatvÃbhÃvÃkyatvena?) nivÃrita÷ / prakramabhedas tv asatÃm ity asamuccetavyani#<[Page 36]>#kaÂaprayogÃt / sa hi "niyamanÃd" ity asyÃnantaraæ paÂhanÅya÷ / lo«ÂasaæcÃra ekaikasya bhedasya bhedÃntarai÷ saha saæyojanaprakÃrÃkhyo gaïanÃviÓe«a÷ / prak­tipratyayayor iti laghuÓabda÷ prak­ti÷ / tasyÃæ guruÓabdena bheda÷ / guruÓabde ceyasunn adhika÷ prayukto, yo laghuÓabde na prayukta÷ / tatpratyayasya ca pratinirdeÓo na k­ta iti pratyayaprakramabhedo 'pi / abhinavapÃÂhe tu tatpratyayarahitasyaiva laghuÓabdasya pratinirdeÓa÷ k­ta÷ / krameti ya uddeÓakrama÷ prakrÃnta÷, so 'nudeÓe vaiparÅtyÃd na k­ta iti pratÅter aikyasya vigamÃd du«Âatvam / tava kusumaÓaratvam iti / idaæ kramaprakramabhedodÃharaïaæ na yuktaæ cÆlikÃkramasyaivÃtrocitatvam / tathà hy uddeÓa÷ / smaraæ prati sÃæmukhyenÃbhidhÃnaæ vihÃya nenduæ prÃsaÇgikaæ pratyayathÃrthaj¤Ãnam ucitam iti smarasya tÃvat prathamanirdeÓo nyÃyya÷ / (anirdeÓe) \<>\ tv idaæ vi«ayaæ tyaktvà na prÃsaÇgikena vÃkyÃrthaparisamÃpti÷ Óobhate iti pÃryavasÃnikena smareïaiva saæmukhÅkriyamÃïena vÃkyÃrtha÷ parisamapanÅya iti pÃÂhakramÃpek«ayà cÆlikÃkrama eva sah­dayah­dayara¤jaka iti kuÓÃgrÅyadhi«aïair nipuïaæ nirÆpaïÅyam etat / tathà ca "yu«madasmado÷ padasya padÃt «a«ÂhÅcaturthÅdvitÅyÃsthayor vÃnnÃvau" (PS_8,1.20) iti cÆlikÃkrameïa vyavahÃro d­Óyate / kramaprakramabhedasya punar udÃharaïaæ vastuprakramabhedavicÃraprastÃve nirÆpayi«yate / pradhÃnabhÆtasyety arthapratipÃdanÃya ÓabdaprayogÃc chabdasyopÃyamÃtratvÃd upÃyÃnÃæ ca niyamÃbhÃvÃt / tad uktaæ - "upÃdÃyÃpi ye heyÃs tÃn upÃyÃn pracak«ate / upÃyÃnÃæ ca niyamo nÃvaÓyam avakalpate //" iti / prakramabheda iti / prakramabhedavi«ayasya vidhyanuvÃdabhÃvaprakÃratvÃt prakramabhedo 'py upacÃrÃd vidhyanuvÃdaprakÃra ity artha÷ / anenaiva nyÃyena ÓÃbdaÓ cÃrthaÓ ceti prakramabhedasya bhedadvayaæ ÓÃbdÃrthavi«ayatvÃd boddhavyam / Óabdabhedam iti / ekaÓabdÃ(bhedatvÃ?)bhidheyatvenÃrthasya pratyabhij¤ÃyamÃnatvopapattaye / Óabdabhede tasyaivÃrthasyÃnyasyeva pratÅte÷ näjasena prakÃreïa vidhyanuvÃdabhÃvavi«ayatvam / kÃvyagatatvena hi cintà prastutà / na ca kÃvye ÓÃstrÃdivad arthapratÅtyarthaæ ÓabdamÃtraæ prayujyate, sahitayo÷ ÓabdÃrthayos tatra prayogÃt / sÃhityaæ tulyakak«yatvenÃnyÆnÃnatiriktatvam / astv evam iti sÃmÃnyena prakramabhedÃbhyupagamo viÓe«e tu paryanuyoga iti bhÃva÷ / prakrama(bheda?)niyamaæ pratÅti h­dayaÇgama÷ pÃÂha÷ / yadbhedÃbhedÃbhyÃm iti hi yacchabdena prakrama÷ parÃm­Óyate / prakramabhedaniyamaæ pratÅti tu pÃÂhe yadbhedÃbhedÃbhyÃm iti prakramasyaivoddh­tasya yathÃkathaæ cit parÃmarÓo vyÃkhyeya÷ / @<[64]>@ Óuci bhÆ«ayatÅti / atra bhÆ«ayatÅti ÓÃbdaæ bhÆ«aïaæ prakrÃntam alaÇkriyetyÃdÃv Ãrthena rÆpeïa pratinirdi«Âam / atra ca paryÃyaprakramabheda÷ sthito 'pi sÃæprataæ na cintita÷ ÓabdÃrthaprakramabhedacintanaprastÃvÃt / atra vibhÃgasyaiveti / (atra vety arthÃd upameyam?) tadabhisaæbandha÷ ÓabdÃbhisaæbandha÷ / viparyayÃd iti sÃk«Ãc chabdasaæbandhÃbhÃvÃt / udÃharaïadvaye "Óuci bhÆ«ayati" iti "cÃrutà vapur" iti ca / yÃd­Óam iti sthitapÃÂhÃbhiprÃyeïÃnaucityaæ dattapÃÂhÃÓayena tv aucityam ity artha÷ / tacchabdenÃnye parÃm­Óyante / sÃd­Óyam eveti / (tadà yacchabdasya napuæsakatà syÃt / tasmÃt surÃrivety atra parÃm­Óyata iti?) avivekÃk«amapraj¤atvÃt / tadapah­teti bhaÇgibhaïitivaicitryaæ parÃm­«Âam / utkaÂena bhaïitivaicitryeïa varïanÅyam ÃcchÃditam ity artha÷ / tad uktaæ vakroktik­tà laukikÃlaÇkÃrÃn upamÃnÅk­tya #<[Page 37]># "yadvat tadvad alaÇkÃrair bhÃsamÃnair nijÃtmanà / svaÓobhÃtiÓayÃntastham alaÇkÃryaæ prakÃÓyate //" iti / aprÃdhÃnyaæ \<>\ syÃd iti / ayaæ bhÃva÷ - yadi ÓabdavyÃpÃravi«ayasya prÃdhÃnyam arthavyÃpÃravi«ayasya cÃprÃdhÃnyam iti vyavasthÃ, tadà trividhasya pratÅyamÃnasya parair dhvanyatvena vyapa(nirdi)di«ÂasyÃsmÃbhir anumeyatvenopapÃditasyÃprÃdhÃnyaæ prasajyeta tasyÃrthavyÃpÃravi«ayatvÃt, ÓabdavyÃpÃravi«ayatvasya dÆ«itatvÃt / i«yate ca prÃdhÃnyam / tat katham iyaæ prÃdhÃnyÃprÃdhÃnyapratÅtir ghaÂata iti / "cakrÃbhighÃte"tyÃdau ca paryÃyokte samÃsoktivad gamyamÃnasyaiva prÃdhÃnyaæ na vÃcyasyety upapÃditaæ prÃk / "ekÃbhighÃta" iti hayagrÅvavadhe pÃÂha÷ sthita÷, sudarÓanasya pulliÇgasya prakrÃntatvÃd ya ity anena parÃmarÓÃt / tat tv anavabudhya cakraæ yadi parÃm­Óyate, tadà yacchabdasya napuæsakatà syÃt / tan murÃrir evÃtra parÃm­Óyata ity ÃÓayena "cakrÃbhighÃte"ti paÂhanti / na tv ayaæ tatra prastÃva÷ / (tadapek«ayaiva?) prÃdhÃnyam aprÃdhÃnyaæ ceti iha gamakam apradhÃnam upÃyatvÃt / gamyaæ pradhÃnam upeyatvÃt / tena pratÅyamÃnasya gamyatvÃt prÃdhÃnyavyavahÃra÷ / na pratÅtyapek«ayeti / ÓabdenÃrthena ca yà pratÅtis, tadapek«ayà na prÃdhÃnyÃprÃdhÃnyavyavahÃra ity artha÷ / tayas tv iha gamyagamakabhÃvaviviktavi«ayatvena cintà k­tà / tadapek«ayaiva ceti / vÃcyasyÃpi ya÷ ÓÃbdatvena prÃdhÃnyavyavahÃrayogas tasyÃpi / tadapek«ayà gamyagamakatvÃpek«ayà / kva cid yatra pratÅyamÃnasadbhÃvas tatrÃprÃdhÃnyam ity artha÷ / vÃcyaæ hi pratÅyamÃnaæ prati gamakatvena vyavasthitaæ tena tadapek«atvenÃprÃdhÃnyam iti tÃtparyam / vicitrà bhaÇgibhiïitaya \<>\ iti yathà bhaÂÂabÃïasya te«u te«u sthÃne«u / abhibhÆyamÃnatvÃd iti / yad uktaæ dhvanik­tà "avyutpattik­to do«a÷ Óaktyà saævriyate kave÷" iti / vÃkyabhedÃc ceti vÃkyÃntarÃpek«ayà hi vÃkyÃntarasya bhaÇgibhaïitivaicitryam ity aæÓena pratÅtivaidÆryÃn na prakramabhedado«aæ prakÃÓayati / @<[65]>@ nyÃyasiddhatvÃd iti / nyÃyo 'tra bhaïitivai«amyam / kÃraïabhedasyÃpÅti na kevalaæ pratÅtibhedo bhedahetu÷, yÃvat kÃraïabhedo 'pi / pratÅtibhedo vij¤aptyapek«ayà bhedahetu÷, kÃraïabheda÷ punar utpattyapek«ayeti viÓe«a÷ / tad uktam - "ayam eva bhedo bhedahetur và bhÃvÃnÃæ yo 'yaæ viruddhadharmÃdhyÃsa÷ kÃraïabhedaÓ ca" iti / iha bhaÇgibhaïitivaicitryÃvaicitrye pratÅtipariskhalanÃskhalanayo÷ kÃraïe / sa ceti prakramabheda÷ / ÓÃbdaÓ cÃrthaÓ ceti pÆrvaæ prak­tyÃdiprakramabhedavilak«aïau ÓÃbdÃrthaprakramabhedau lak«itÃv udÃh­tau ca / adhunà vÃcyapratÅyamÃnÃrthÃpek«ayà paryavasÃnÃbhiprÃyeïa sarvaprakramabhedavyÃpakau sÃmÃnyena ÓÃbdÃrthaprakramabhedÃv uktÃv iti viÓe«o boddhavya÷ / vastuprakramabheda iti / vastu varïanÅyaæ yathà varïayituæ prakrÃntaæ tasya tathà nirvÃhÃbhÃvÃd vastuprakramabheda÷ / bhedeneti avayavasaæbandhitvenety artha÷ / prathame hi pÃde avayavina eva svarÆpeïa varïanaæ prakrÃntam ity avayavisaæbandhitvena nirvÃhaïaæ do«a÷ / ubhayatrÃpÅti avayavivarïane avayavavarïane ca / tat svarÆpaæ nÃyikÃsvarÆpam / aÇgena ity Ãmantraïam / patatu adhastÃt gacchatu / sÃd­ÓyapratipÃdaneti dvicandram iti hi pÃÂhe vadanena saha candro nabhaso dvicandratÃm ÃpÃdayati / tac ca vadanacandrayo÷ sÃd­ÓyamÆlam iti vyatirekaprakrame sÃd­ÓyanirvÃhÃt prakramabheda÷ / vastusargapaunaruktyasyeti punaruktavastuvirasa ity atra hi punaruktavastubhir virasa iti vyÃkhyÃne sÃd­Óyena nirvÃha÷ k­ta÷ / vyatirekeïa ca prakrama iti do«a evÃyam #<[Page 38]># vimukha iti / ke cit punaruktavastu«u virasa÷ punaruktÃni vastÆni (na) karotÅti vyÃkhyÃnena vyatirekanirvÃhÃd yathÃsthitapÃÂhaæ samarthayÃæ cakre / arthado«ÃïÃm iti prakramÃtikramarÆpÃïÃm ity artha÷ / tapena var«Ã iti "tapena var«Ã÷ Óaradà himÃgamo, vasantalak«myà ÓiÓira÷ sametya ca / prasÆnak­tyaæ dadata÷ sadartava÷ pure 'sya vÃstavyaku¬umbitÃæ dadhu÷ //" atra hi strÅpuru«ayugalatrayarÆpatayà ­tÆnÃæ varïane prastute strÅrÆpÃïÃm ­tunÃæ t­tÅyÃsaæbandhÃd aprÃdhÃnye vivak«ite yat tapena var«Ã ity atra viparyaya÷ k­ta÷, k­te và tathà nirdeÓe Óaradà himÃgama ityÃdau yad anyathÃkaraïaæ, sa prakramabheda eva / yadi paraæ strÅpuæsayor atra yena krameïa prakrama÷ tasyÃnyathà nirvÃhÃt kramaprakramabhedam imaæ vidma÷ / tena pÆrvaæ kramaprakramabhedasyedam evodÃharaïaæ deyam / tena varaæ "ghanaÓriyo«ïa÷ Óaradà himÃgama÷" iti pÃÂha÷ kartavya÷ / kart­prakramabhedo 'pÅti / yatra yu«madasmadarthagataæ kart­tvaæ Óe«e 'tra cetane 'cetane và vaktrà buddhipÆrvakam evÃropyate, tatra kartur anyasyÃropaÓ cÃrutvÃya vyatyÃso guïa evety artha÷ / @<[66]>@ tayor iti / (yatra?) kart­vyatyÃsaprakramabhedayo÷ / na prakaraïÃvasita iti / yu«madasmadarthasya hi kva cit kart­tvaæ prakaraïÃdyavasitaæ na ÓabdenÃbhidhÃtuæ prakrÃntam iti nÃyaæ prakramabhedado«asya vi«aya÷ / anyatrÃropyaivam uktam iti Óe«atvena vivak«ite rÃmabhadre / evam uttaratra bhÃrgave vaÂau cÃnyatvaæ yojanÅyam / nanu yu«madasmadarthasya cetanatvÃt tadapek«ayÃcetanasyaivÃnyatvam ucitam iti kathaæ cetanasyaivÃnyatvam ity Ãha - dvividho hÅti / ayaæ bhÃva÷ / na yu«madasmadarthagatacetanatvÃpek«ayà vastvantarasyÃnyatvam, api tu yu«madasmadarthatvÃpek«ayaiva / yu«madasmadarthau ca kramÃt saæbodhyamÃnavastuni«Âha÷ parabhÃvo 'smitÃkhyà pratyaktà ca / tataÓ ca tadapek«ayà Óe«asyÃnyatvam / tasya ca cetanatvÃcetanatvÃd dvaividhyam iti na virodha÷ kaÓ cit / paraÓunà candrahÃsa iti krameïa dvayor api yu«madasmadarthayor acetanavi«ayakart­tÃvyatyÃsa udÃharaïam / bho laÇkeÓvara iti / atra rÃma÷ svayaæ yÃcata iti asmadarthakart­tvasya cetanavi«ayavyatyÃsasyÃnyat sthitam apy udÃharaïÅyaæ na cintitaæ, pÆrvam udÃharaïÃntare cintitatvÃt, cintÃntaraprastÃvÃc ca / tad evam iyatà prabandhena prakramabhedaæ vicÃrya kramaprÃptaæ kramabhedaæ vicÃrayitum Ãha kramebhedo yatheti / nanu yadi sm­tiparÃmarÓakasya tacchabdasyÃnubhÆta evÃrtho vi«aya ity ucyate, ye 'tyantaparok«Ã rÃmÃdayas te«Ãæ kavinà kÃvye tacchabdena kathaæ parÃmarÓa÷ kriyate te«Ãm atÅndriyatvÃd ity Ãha @<[67]>@ atra ca pratÅtimÃtram iti / ayam atrÃbhiprÃya÷ / yena vinà yan nopapadyate, tasya tadapek«Ã nyÃyyà / sm­tiÓ ca pratÅtimÃtram antareïÃnupapadyamÃnà tadapek«iïÅ syÃt, naindriyikapratÅtyapek«iïÅ aindriyakapratÅtiæ vinÃpi ÓabdÃdibhya÷ pratÅtau tasyÃ÷ saæbhavadarÓanÃt / rÃmÃdÅnÃæ ca yadi naindriyikÅ pratÅtis tadà ÓabdÃt prasiddher và pratÅtir astu / tannibandhanaÓ ca sm­tiparÃmarÓakena tacchabdena parÃmarÓa iti na kaÓ cid virodha÷ / nanv iti / ayam atrÃrtha÷ / padÃrthavimarÓapurassaro vÃkyÃrthavimarÓa iti na padÃrthavimarÓavelÃyÃæ bhavatv iyam ÃÓaÇkà / vÃkyÃrthavimarÓasamaye tv akhaï¬apratÅtau pÆrvÃparabhÃvaniyamÃvabhÃsanÃbhÃvÃn nÃsya do«asyÃvakÃÓa÷ / uddeÓyatvÃc ca vÃkyÃrthapratÅter antaraÇgatvam iti tadÃÓrayeïaiva vyavasthopapattau na kramado«acintà kà cid iti / pratirÆpa÷ pratibimbarÆpa÷ tatsaæcÃro vaktrabhiprÃyasaækramaïam / ÓabdavyavahÃrasyeti / ÓabdavyavahÃramukhena Órot­g­hÅto vÃkyÃrthavimarÓa÷ svÅk­ta÷ / vaktur iti yadi Óort­vimarÓaparyavasÃyÅ ÓabdavyavahÃro vakt­vimarÓapraticchandakarÆpo na syÃt, tadà Óabdair vakt­vimarÓasyÃsaæbandhitvÃd anumÃnaæ na syÃd ity artha÷ / tatra cÃsÃ#<[Page 39]>#v iti vakt­Órot­gate vÃkyÃrthavimarÓe sÆk«matvenÃsphuÂarÆpo 'sty eva paurvÃparyapratibhÃsa iti yÃvat / padÃrthabuddhÃv iti vÃkyÃrthapÆrvabhÃsinyÃm / tatrÃpÅti / vakt­Órot­gatavÃkyÃrthavimarÓe 'pi sÆk«ma÷ padÃrthÃÓrayo do«o durnivÃra÷ padÃrthÃn atikrameïaiva vÃkyÃrthavimarÓasya vyavasthitatvÃd ity artha÷ / pramÃdaja iti / evaæ sati pra(kramyyamÃna++) \<>\ parÃmarÓado«as tÃvat parig­hÅtà bhavati / pratÅpagamanahetor iti gajasetubandhÃd ity asya / ÓÃbdasyeti pa¤camyantatvÃt / tadÅyatÅrthÃbhidhÃneti hetuhetumatos tadÅyatÅrthaÓabdena vyavadhÃne satÅty artha÷ / gaÇgÃviÓe«aïamukheneti gajasetubandhÃm iti pÃÂhe / ayam atrÃÓaya÷ - ÓÃbdo yatra hetuhetumadbhÃvas tatra hetutvenÃpanyÃsÃn na tayor vyavadhÃnaæ kiæ cit kÃryam, pratÅtiviprakar«aprasaÇgÃt / Ãrthe hetuhetumadbhÃve upanyastasya hetutvÃd viÓe«aïabhÆtasya hetor viÓe«yasvarÆpavarïanena caritÃrthatvÃt saty api vyavadhÃne na pratÅtiviprakar«a÷ kaÓ cit, paryÃlocanasÃmarthyÃd dhetutvapratÅte÷ / atra ca Óloke tÅrthe tadÅye iti padadvayÃkaraïe 'pi vÃkyÃrthasya nirÃkÃÇk«tvÃt tatkaraïam apu«ÂÃrtham eva / tadeti tacchabdena / (iti tacchabda÷?) Ãropaniv­ttÃv iti Ãropo bhramo 'nyasyÃnyatvena pratÅti÷, yathà navajaladharasya sannaddhad­ptiniÓÃcaratvena / tanniv­ttÃv atra vak«yamÃnÃyÃm Ãropavi«ayasya jaladharÃder vastusata÷ prakÃÓamÃnasyedamÃdinà nyÃyye nirdeÓe tasya parÃm­ÓyasamÅpa eva prayogeïa bhÃvyam / yas tv avastusadÃropyamÃïanikaÂe prayoga÷ sa kramabhedam Ãvahati / yas tv atraivÃropavi«ayasvarÆpatayà vidyuto nikaÂa idam Ãdyaprayoga÷, tatra dÆ«aïÃntarÃvakÃÓa÷ / @<[68]>@ utkhÃtadrutam iva Óailaæ himahatakamalÃkaram iva lak«mÅvimuktam / pÅtamadiram iva ca«akaæ bahulaprado«am iva mugdhacandrarahitam // itÅveti / atropalambharÆpa÷ pÆrvavÃkyÃrtha itiÓabdÃvacchinna utprek«yata ity upÃlabdhety ata÷ pÆrvam itÅvaÓabdau prayojyau / vi«ayÃntare tu prayogÃt kramabheda÷ / prÃpipayi«upadeneti pÆrvavÃkyÃrthasthitena / tadadhÅnatvaæ puru«Ãyattatvam / stambaram iti pÅnonnatastanadvayadarÓanÃd ayaæ praÓaæsokti÷ / «idgÃ÷ viÂÃ÷ / pratÅtivaicitryam iti vÃkyÃrthasya tilatuï¬alÅk­tasyÃvagamÃnavagamau / uktisvarÆpeti / ukti÷ "stamberama÷ pariïinaæsur asÃv upaiti" ity e«Ã / tasyà viÂasaæbandhinyÃ÷ svarÆpam itiÓabdenopalak«aïatvÃd evaæÓabdÃdinà vyavacchettum i«Âam / ataÓ ca tatra tasmÃd itiÓabdÃd itiÓabdopalak«itÃd evamÃdayaÓ ca prÃk pÆrvam ukte÷ pÆrvapradarÓitÃyÃ÷ / anyat kiæ cit padaæ «idga ityÃdi na kathanÅyam ity artha÷ / evam udÃharaïÃntare 'pi yojanÅyam / @<[69]>@ upÃdhibhÃvÃd iti itiÓabdasya svà Óakti÷ pÆrvavÃkyÃvacchedarÆpà / tÃæ pÆrvatra vÃkye samarpayaæs tasyopÃdhir itiÓabda÷ saæpadyate / ataÓ ca na tasyÃnyatra prayoga÷ karttavya ity artha÷ / padasyÃnyasyeti «idgair ityÃde÷ / anyatheti (viparyayÃntaraprayoge?) \<>\ Ãsama¤jasyaæ viÓarÃrupratÅtitvam / Ãnantaryaniyama iti "yasya yenÃbhisaæbandhà dÆrasthasyÃpi tena sa÷ / arthato hy asamÃnÃnÃm Ãnantaryam akÃraïam //" iti nyÃyenÃrthaucityavaÓÃd vyavahitÃnÃm apy Ãnantaryaniyamo bhavi«yatÅty artha÷ / anyatas tarhÅti / anyato 'rthaucityavaÓÃt / tatkÃryasiddhe÷ ityÃdikarttavyasiddhe÷ / iti te«Ãæ prayogo niyata÷ syÃd ity uktam / nanu "yasya yenÃbhisaæban(dho nyÃyya÷?) kutrÃvati«ÂhatÃm" ity Ãha kaiÓ cid eveti / #<[Page 40]># ayaæ bhÃva÷ - ityÃdiÓabdavarjanenoktakrameïa ÓabdahetvÃdivarjanena cÃnye«Ãæ ÓabdÃnÃm ayaæ nyÃya÷ / ityÃdÅnÃm ayaæ punar niyataprayogavi«aya iti / nÃnyathà te«Ãæ prayoga÷ karttavya iti / evam uddeÓakrameïa kramabhedaæ vim­Óya paunaruktyaæ vicÃrayitum Ãha paunaruktyam iti / iha khalu dvividhaæ paunaruktyaæ Óabdapaunaruktyam arthapaunaruktyaæ ceti / tad uktam ak«pÃdamuninà - "ÓabdÃrthayo÷ punarvacana[æ] punaruktam anyatrÃnuvÃdÃd" iti / tatra Óabdapaunaruktyam arthÃpaunaruktye na do«a÷, arthapaunaruktyena du«Âatva[æ] arthasyaiva prayojakatvÃt / arthapaunaruktyam evaikaæ paunaruktyaæ na Óabdapaunaruktyam iti samudÃyÃrtha÷ / Ãrtham iti arthÃÓritam / evaæ ÓÃbdam ity atrÃpi vÃcyam / yad uktam iti vÃdanyÃye / hasatÅti eko hasatiÓabda÷ Óatranta÷ svÃmiviÓe«aïam, apara÷ kriyÃpadam / evam uttaratra vÃcyam / yantram iti / abhedopacÃreïa bh­tyasya nirdeÓa÷ k­tÃnukÃritvÃt / anyatra tÃtparyabhedÃd iti tÃtparyabhede hi svarÆpÃrthÃviÓe«e lÃÂÃnuprÃsa i«Âa÷ / tad uktaæ - "svarÆpÃrthÃviÓe«e hi punarukti÷ phalÃntarÃt / ÓabdÃnÃæ và padÃnÃæ và lÃÂÃnuprÃsa i«yate //" iti / ÓakrasaÇkÃÓeti ÓrÅnadÅhaæseti medinÅcandreti vidvi«Ãæ kÃleti ca catvÃryÃmantraïÃïi / atra tÃtparyabheda÷ sphuÂa eva / tathà caika÷ kÃÓaÓabdo vastrÃïÃm upameyatvena sthita÷, anyas tu hasÃnÃm upamÃnatveneti bhinnaæ tÃtparyam / evam anyad api yojanÅyam / ubhayÃbhÃve iti arthabhedasya tÃtparyabhedasya cÃbhÃva ity artha÷ / na ca ghÃseti karmatvena saæbandhitvena cÃstu tÃtparyabheda ity artha÷ / etan na ceti ni«idhyate / svÃrtham iti / etad uktaæ bhavati - na svÃrthÃbhidhÃnam eva tÃtparyam, api tu saty eva svÃrthÃbhidhÃne 'dhikam arthÃntaronmukhatvaæ tÃtparyaæ, yathà kÃÓaÓabdayo÷ / tatra kÃÓajÃtyavacchinnadravyapratipÃdanÃd atirikta upamÃnopameyabhÃva÷ pratipÃdyate / na caivaæbisaÓabdayo÷ / na hy atra bisajÃtyavacchinnadravyÃtiriktaæ kiæ cid vastu pratÅyate / yat tu karmatvaæ saæbandhitvaæ ca tadabhidheyasyaiva tathÃvasthÃnaæ nodrekeïÃnyatÃm ÃvahatÅti svaÓabdaparihÃreïa sarvanÃmaparÃmarÓasyaiva vi«ayo nyÃyya iti / nanu punaruktaæ kim ucyate yatra tat prayogaæ vinÃrthapratÅti÷ yatra ca tatsamÃnapadÃntaraprayogo 'vaÓyam upayujyate, tatra kathaæ punaruktatvam / yatraikÃrthena pratÅtir na tÃtparyabheda÷, tatra punaruktatvaæ pratÅtivairasyÃpÃdÃnÃt / (yatra tu tatsthÃnena?) \<>\ padÃntaram upayujyatÃæ mà và / sarvathà tatprayogak­ta vairasyaæ paunaruktyaprayojakam iti tadÃÓrayeïÃyaæ do«a ukta÷ / @<[70]>@ sarvanÃmeti "jak«ur bisam" ity atra nirdi«Âaæ bisam uttaratra prasÆnasaæbandhitvena sarvanÃmaparÃmarÓÃrhaæ sad yat svaÓabdenoktaæ, tat Óabdapunaruktam / yady apy arthapunaruktam evaikaæ punaruktaæ (prayuktaæ, tat?) \<>\ tathÃpi Óabdasya punaruktatety uktam arthamukhenaiva ÓabdasyÃpi punaruktatety abhiprÃyeïa / "sarvanÃmaparÃmarÓayogyasye"ti nirdi«ÂÃæ yogyatÃæ vibhaktum Ãha - prÃdhÃnyam iti / dvividhaæ parÃmarÓayogyatvaæ ÓÃbdam Ãrthaæ ceti / tatra yasmin parÃm­Óyasya svÃtantryeïa kart­tvÃdinà nirdeÓena prÃdhÃnyaæ tatra ÓÃbdam / yatra puna÷ parÃm­ÓyasyÃnya÷ kaÓ cit saæbandhitvena nirdiÓyate, tatrÃrtham / tatra hi saæbandhinaæ prati asyopayoga eva yogyatvam / tathà caikam udÃh­tam / saæbandhipratÅtimukheneti / atra saæbandhÅ hara÷ tasya maulidvÃreïa ÓaÓÃÇkasaæbandhitvÃt / tatpratÅtimukhena cÃtra ÓaÓÃÇka÷ pratÅyate, na tu "cÃrutà vapur" ityÃdau cÃrutÃder iva sÃk«Ãd eva ÓaÓÃÇkasya pratÅti÷ / ÓaÓÃÇkasaæba#<[Page 41]>#ndhinÃm iti / atra "saæbandhinibandha" iti kÃrikÃyÃæ ya÷ saæbandhÅ yukta÷, sa nirdi«Âa÷ / tathà cÃtrÃæÓava÷ saæbandhitvena nirdi«ÂÃ÷ / tatparÃmarÓayogyateti tacchabdena parÃm­Óya÷ ÓaÓÃÇko nirdi«Âa÷ / sà hi guïÅbhÆtasyeti / haramanyapadÃrthaæ prati niÓÃpatir guïÅbhÆta÷ / tasyÃpi niÓà guïÅbhÆtà / sà ca bhuvaneti / atra na nagendratanayÃyÃ÷ saæbandhÅ nirdi«Âa÷ / api tu sà cety anena svarÆpeïa \<>\ nirdi«Âam / vihasto na kva cic chakta÷ / samÃsagatasyeti parÃm­Óyasyeti saæbandha÷ / tatra hi parÃm­Óyasya samÃse guïÅbhÃvÃt saæbandhinaÓ cÃnirdeÓÃt parÃmarÓo na nyÃyya÷ / na sarvajanasaævedanÅya iti / asyÃrtha÷ - "yathÃsmai rocate viÓvaæ tathedaæ parivartate" iti nyÃyenÃtrÃtiprau¬hatayà granthakÃro nijÃyattÃæ padÃrthavyavasthÃæ karttum Ãrabdha÷, yena "tadaæÓunicita÷" iti "tat tamasÃm" iti \<>\ ca ÓaÓÃÇkasya niÓÃyÃÓ ca tacchabdena parÃmarÓam aghaÂamÃnam api samarthayate, "jak«ur bisaæ gh­tavikÃsibisaprasÆnÃ" ity atra ca bisaprasÆnaÓabdasya saæj¤ÃpadasyÃpi bisaÓabdÃÓrayeïa sÆk«mek«ikayà paunaruktyaæ do«am udbhÃvayati / na caitat samarthanaæ h­dayahÃri, yasmÃc chaÓÃÇkamaulir iti ca niÓÃpatimaulir iti ca saæj¤ÃÓabdÃv etau / saæj¤ÃÓabdÃnÃæ ca vidyamÃnasyÃpy arthÃnugamasya na prayojakatvaæ rƬhe÷ prÃdhÃnyÃt / tataÓ cÃtra na ÓaÓÃÇkÃrtho na niÓÃrtha÷ kaÓ cit / kiæ tÆpÃyamÃtreïaitÃv arthÃv ÃÓritya saæj¤iviÓe«a evÃtra vivak«ita÷ / evaæ ca saæj¤yantargatayo÷ ÓaÓÃÇkaniÓayos tacchabdaparÃmarÓena sah­dayah­dayÃny ÃvarjayatÅti haÂhasarmathanam \<>\ etat / kiæ ca ÓaÓÃÇkamaulir ity atra varaæ ÓaÓÃÇkasya bhavatu sarvanÃmnà parÃmarÓa÷ tasya vakrÃk­tes tatra saænihitatvÃt, niÓÃpatimaulir ity atra tu niÓÃyÃ÷ parÃmarÓa÷ pÃpÃt pÃpÅyÃn niÓÃpater evoktakrameïa tatra saænihitatvÃt / niÓÃyà upalak«aïamÃtratvenopayoginyÃs tatra saæbhavÃbhÃvÃt / yatra ca tasyà eva na saæbhavas tatra kà vÃrtà tamasÃm / tad ayam "andho maïim avindat / tam anaÇgulir Ãvayad" iti nyÃya (nyÃyye ÃyÃta?) ÃyÃta÷ \<>\ / api ca yatra prasÃritÃnugamena Óabdena saæj¤ina÷ pratyÃyanaæ kriyate, paraæ tatrÃnugamotkar«Ãd bhavati sarvanÃmaparÃmarÓa÷ / yathà - "utsavÃya jagata÷ sa jÃyatÃæ rohiïÅramaïakhaï¬amaï¬ana÷ / tatprabhÃbhir iva pÆritaæ vapur bhÃti yasya sitabhasmaguïÂhitam //" iti / atra hi padavyÃpinÅ \<>\ saæj¤Ãnvartha(tva)m evotkar«ayati / tenÃtra parÃmarÓo nÃpratÅtikara÷ / prak­te tu tÃd­Óy api gatir nÃsti / ÃstÃæ và prak­tam / atrÃpi hi rohiïÅramaïetyÃdau yadi sÆk«mek«ikà kriyate tadà saæj¤ÃprÃdhÃnyÃt tadaæÓasya sarvanÃmaparÃmarÓo na du«ÂatÃæ \<>\ bhajate / prak­te tu pÃpÃt pÃpÅyÃn parÃmarÓa÷ / k­taæ cÃtra samarthanaæ granthak­tà / tad etad asya viÓvam agaïanÅyaæ manyamÃnasya svÃtmana÷ sarvotkar«aÓÃlitÃkhyÃpanam iti / granthakarttu÷ punar ayam ÃÓaya÷ - iha tu dvividhÃ÷ saæj¤ÃÓabdÃ÷ rƬhà yogarƬhayaÓ ca / tatra rÆd÷ÃnÃm arthÃnugamÃbhÃvÃt tadanusaraïaæ na karttavyam / ye tu yogarƬhayas te«Ãæ yadi yoga utkaÂatÃæ bhajate tadÃÓrayo vyavahÃro na du«yati / ata eva nimittabalena prav­ttasya Óabdasya nimittÃntarbhÃve prayoga÷ saugatair ni«iddha eva / yad Ãhu÷ - #<[Page 42]># "naimittikÃ÷ Óruter artham arthaæ vÃparamÃrthikam / ÓabdÃnÃm anurundhÃno na bÃdhas tena varïita÷ //" (?) iti / evaæ sthite yogÃÓrite vyavahÃre yadi saæj¤ÃvayavabhÆtÃrthasyÃvyabhicÃrÅ kaÓ cit pratipipÃdayi«ita÷ syÃt tadà tadabhisaæbandhÃya tasyÃvayavasya sarvanÃmaparÃmarÓo na du«Âa÷ / yad uktam - "sarvanÃmnÃnusaædhiv­tticchannasya" (KÃ. SÆ. 5.1.11) iti / maulir ity atra ÓaÓÃÇkÃvyabhicÃriïo raÓmaya÷ saæbandhitvena pratipÃditÃ÷ / niÓÃpatimaulir ity atra niÓÃvyabhicÃrÅïi tamÃæsi / te«Ãæ cÃvÃstavatvam api na tathà du«Âam, utprek«Ãgocaratvena pratipÃditatvÃt / kevalaæ pÆrvatra saæj¤isaæbandhÅ, paratra tu saæbandhisaæbandhÅ parÃm­«Âa iti viÓe«a÷ / tad evaæ yaugikÃnÃæ saæj¤ÃÓabdÃnÃæ yoganimitto vyavahÃra÷ kva cit kva cit suvyavasthita eva / yat tu "kuryÃæ harasyÃpi pinÃkapÃïer" ity atra pinÃkapÃïipadasya saæj¤ÃÓabdasya sato 'rthÃnugamo nivÃrayi«yate yena saæj¤ÃvagamÃrthaæ haraÓabda÷ prayukta÷, tan nÃrthÃnugamÃbhÃvapratipÃdanapareïa, kiæ tv anugamyamÃnasyÃrthasya saærambhÃspadatvena vivak«itatvaæ p­thak saæj¤Ãpadaprayogam antareïa (na) nirvahati saæj¤ÃrthasyÃrthÃnugamasya ca yugapat prÃdhÃnyÃbhÃvÃd iti dvayaprayoga evaivaævidhe«u sthÃne«u Óasyata ity abhiprÃyeïa / prak­te vastusvarÆpamÃtrapratipÃdane saæj¤ÃÓabdatve 'py arthÃnugamÃnusaraïam avyÃhatam iti / itarathety ubhayavidhayogyatÃbhÃve parÃm­ÓyapratÅter abhÃvÃd ity artha÷ / atra tv iti / "jak«ur bisam" ity atra / saæbandhina÷ prasÆnasya nibandhane upÃdÃne / Ãrtha iti / kriyÃkÃrakabhÃvasyÃkhyÃtapadavÃcyatvena ÓÃbdena krameïa prastÃve 'tra viÓe«aïadvÃreïa samÃsena (pra to 'rtha÷?) pratÅter Ãrthatvam / taccÃnekaprakÃram iti tacchabdena paunaruktyaæ parÃm­«Âam / saæk«epeïa pa¤caprakÃraæ paunaruktya nirdiÓyate / aÓvÅyeti / atra "keÓÃÓvÃbhyÃæ ya¤chau" (PS_4,2.48) iti samÆhe 'rthe chapratyaya÷ / evaæ chapratyaya÷ saæhatiÓabdaÓ ca bhisa÷ prak­titvena nirdi«Âau punar uktau / aÓvair ity eva hi vÃcyam / biseti "bisakisalayacchedapÃtheyÃ" iti "tvaguttarÃsaÇgÃm" iti ca vÃcyam / @<[71]>@ bahuvrÅhÅti matvarthe bahuvrÅhividhÃnam / karmadhÃrayamatvarthÅyÃbhyÃm iti / karmadhÃrayamatvarthÅyau samuccayenÃvasthitau v­ttilÃghavÃd bahuvrÅhiïà bÃdhyete ity artha÷ / nanu - "bhÆmanindÃpraÓaæsÃsu nityayoge 'tiÓÃyane / saæsarge 'stivivak«ÃyÃæ bhavanti matubÃdaya÷ //" iti bahavo bhÆmÃdayo 'rthà astyartham anugacchanto mattvarthÅya(tÃ?)vi«ayatvenoktÃ÷ / te kim iti na bahuvrÅhivÃcyatvenoktà ity Ãha mator iti / matubgrahaïaæ matvarthÅyÃnÃm upalak«aïam / bhÆmÃdayo hy arthà na kevalebhyo matubÃdibhya÷ pratÅyante, kiæ tu prakraïÃdisahÃyebhyas tebhya iti (na) matubÃdivicÃreïodÃhriyante, nÃntarÅyakatayà te«Ãæ gatatvÃt / jÃmbaveti tadÅyeti vanyeti ca taddhitapratyayasya paunaruktyam / jambÆpallavÃnÅti, tanmÃtaÇgeti, vanakariïÃm iti ca «a«ÂhÅsamÃsenaiva taddhitakarmadhÃrayalak«aïav­ttidvayÃrthapratÅte÷ / vÃrtraghneti v­traghna indrasyÃpatyam atra vivak«itaæ, nedam artha iti nÃtra taddhitasya paunaruktyam / samÆhÃrthÃyà iti / "grÃmajanabandhusahÃyebhya÷" iti (PS_4,3.7) samÆhe talpratyaya÷ / atra janaÓabdenaiva samÆhÃrthapratÅtes talpratyaya(rÆpÃyÃ÷?) prak­ter bahuvacanasya pratyayasya ca paunaruktyam / pÆrvavad iti dalatkandaleti lambÃmbudam iti phullÃmbujà iti ca bahuvrÅhiïaiva bhajaty arthÃdÅnÃæ pratÅte÷ punar uktatvam / viÓe«yamÃtreti viÓe«yasyÃviÓi«ÂaviÓe«yarÆpatayà #<[Page 43]># viÓi«ÂaviÓe«yarÆpatayà và pratÅti÷ / tatra viÓi«ÂaviÓe«yarÆtayà \<>\ pratÅtau yatra viÓe«aïamÃtrÃd eva viÓe«yasyaiva pratÅti÷, tatra viÓe«yaprayogo na du«yati yathà "tatra prasÃdÃd" ity atra vak«yate / (kiæ tÆpÃyamatreïaitÃva?) bhavaÓabdasyeti ÓÅtakiraïÃbharaïa ity anenaiva pratÅtatvÃd bhavÃrthasya, yathà "nidhÃnagarbhÃm iva sÃgarÃmbarÃm" ity atra sÃgarÃmbarÃÓabdena medinyÃ÷ / camÆrur m­gaviÓe«a÷ / kutha÷ varïakambala÷ / ekatarasyeti indravÃhanaÓabdaprayoge kuthasÃmarthyÃn nÃgendrapratÅtir nÃgendraÓabdaprayoge ca Óuklavarïasya varïitatvÃd indravÃhanapratÅtir ity ekatarasyaiva prayogo nyÃyya÷ / yatra tad ityÃdinà viÓi«ÂaviÓe«yarÆpatayà viÓe«yapratipattim udÃharati / tadviÓe«a÷ viÓe«yagato viÓe«a÷ / haraÓabdasyeti pinÃkapÃïiÓabdena haragato viÓe«a÷ pratipÃdyate ya÷ sarvotkar«ahetutvena vivak«ito na saj¤imÃtram ity artha÷ / viÓe«yopÃdÃnam antareïÃpÅti / kusumÃyudhaÓabdo 'pi hi viÓe«aïam api viÓe«yam avagamayaty avyabhicÃrÃt / na tu tasya p­thakprayoga÷ / atrÃpÅti pinÃkapÃïer ity atra liÇuttamapuru«eïaiveti "asmady uttama÷" (PS_1,4.107) ity atra hi sthÃniny apÅty anuvartanÃd aprayukte 'py asmacchabde tadarthasaæbhave uttamapuru«o bhavaty eva / tadanupÃdÃnaæ viÓe«yÃnupÃdÃnam / @<[72]>@ anye«Ãm iti / bahuvacanÃd Åd­k«u sthÃne«v ekenaivevaÓabdena gatÃrthatvÃd anye«Ãæ prayogo viphala ity abhiprÃya÷ / t­tÅyasyÃpÅti vÃkyÃrthaupamyavivak«ÃyÃm eka evevaÓabda÷ prayoktavya÷ / padÃrthaupamyavivak«aïe tu yÃvanto viÓe«yabhÆtÃ÷ padÃrthÃs tÃvanta ivaÓabdÃ÷ prayoktavyÃ÷ / na tv ardhajaratÅyaæ kÃryam ity artha÷ / etac cÃbhyupagamavÃdenoktam / na tu saæbhavantyÃæ vÃkyÃrthopamÃyÃæ padÃrthopamÃ÷ kÃryà ity asya pak«a÷ / tathà ca dine dine ityÃdinà dÆ«ayi«yati / dine dine iti / atra cÃndramasyà lekhÃyà pÃrvatyupamÃnaæ, viÓe«ÃïÃæ tu kalÃntarÃïi / viÓe«ÃïÃæ ca lÃvaïyamayÃn iti viÓe«aïam / tatsthanÅyaæ kalÃntarÃïÃæ jyotsnÃntarÃïÅti / jyotsnÃntare ye«Ãm iti hi vyÃkhyà / "dine dine" ityÃdi pÃrvatÅndulekhayo÷ sÃdhÃraïo dharma÷ / na tu kalÃntarÃïi kartÌïi jyotsnÃntarÃïi pu«ïatÅti sÃdhvÅ vyÃkhyà vacanabhedÃdido«aprasaÇgÃt / atra cÃndramasÅva lekhà kalÃntarÃïi pu«ïÃtÅty ekenaivevaÓabdena gatÃrthatve dvitÅyasyevaÓabdasya paunaruktyam / yaæ sametyeti / atra yam ity asya caï¬amÃruta upamÃnaæ, cedipadasya ca pradÅpa÷ / tulyÃrthe vati÷ / vilocanapraÓamanÃd eva ÓambhuvibhramatyÃga÷ / atra ca datte 'pi pÃÂhe karmabhÆtayor upameyopamÃnayor lalÃÂalekhayetyÃdivijÃtÅyapadagarbhitatvaæ vik­tapadaprayogo vairasyaæ ca dupariharam eva / tena "caï¬amÃrutanavapradÅpavad" iti pÃÂha÷ ÓreyÃn / evaæ hi miÓabdasthÃne naÓabdamÃtrakaraïena stokamÃtravyatyÃsena saukaryeïa do«aparihÃrapratÅti÷ saundaryaæ ca / malayajÃrdram iveti himÃæÓukhaï¬asyotprek«yatvenopanibaddham ÃkÃÇk«ÃsaænidhisÃmarthyÃl lalÃÂataÂasya viÓe«aïaæ paryavasyatÅti kaver abhiprÃya÷ / vastutas tv ivaÓabdaprayogam antareïÃpÅ«Âasiddher ivaÓabda÷ punar ukta÷ / na candrakhaï¬asya malayajÃrdratvotprek«aïe prayojanaæ kiæ cit / yatra caitad dhi viÓe«aïam upayujyate, tatrevaÓabdaprayogo vyartha÷ / tadabhinnÃrtheneti samÃse ivÃrthagarbhÅkÃrÃt / viparyayeïeti lalÃÂataÂanikaÂe prayogÃrhatvÃt / varam iti ivaÓabdasya bhinnakramatvÃparihÃrÃd anavat­pti÷ / kevalaæ hÃrÅty asya samÃsÃkaraïÃd ivÃrthÃpratÅter ivaÓabdo na punar ukta iti paunaruktyaparihÃra÷ k­ta÷ / aho aparyanteti "od" (PS_1,1.15) iti prag­hyasaæj¤Ã / upamÃrÆpaketyÃdi(nÃ?) "alaÇkÃrasya kavayo yatrÃlaÇkaraïÃntaram / asaætu«Âà nibadhnanti hÃrÃder maïibandhavad" #<[Page 44]># iti / vakroktijÅvitak­tas tu tam alaÇkÃrapu«ÂhapÃtinam alaÇkÃraæ dÆ«ayati / nirmokam uktim iveti atropamÃrÆpakatvaæ paraprasiddhyoktam / na tv idam upamÃrÆpakam / utprek«ÃrÆpakaæ tu syÃt, nirmokam uktas saæbhÃvyamÃnatvena pratÅte÷ / tathà hi nirmokÃnuguïyÃt tÃvat gaganasyorageïa rÆpaïam / nirvyƬhe ca rÆpake nirmokam uktir na tÃÂasthyena pratÅyate, kiæ tu gaganoragasaæbandhitvena / (gaganoragasaæbandhitvena) ca pratÅtau na sÃd­Óyam api tv adhyavasÃya÷ / tasya ca prav­ttamÃnatvam ity utprek«aiva jyÃyÃsÅ pratÅtau / ataÓ ce(yaæ?)(daæ)muktipadaæ k­tam / anyathà ÓuddhasÃd­ÓyapratipÃdane dharmy eva viÓi«Âo nirmoka upamÃnatvena nirdeÓya÷ syÃt / bhinnaliÇgayor upamÃyà du«ÂatvÃn na nirdi«Âa iti cen na / sÃdhÃraïadharmasyÃnirdeÓe nirdi«ÂasyÃpi và dvairÆpyÃbhÃve bhinnaliÇgasaÇkhyayor api "strÅva gacchati «aï¬o 'yam" ityÃdau "hantÃvahanti do«Ã iva n­patÅnÃæ guïa iha(sahaiva?)durvinayam" ityÃdau copamÃnopameyabhÃvasye«ÂatvÃt / tasmÃd upamÃyÃæ nirmoka iveti syÃt / utprek«ÃyÃæ kriyÃmÃtrotprek«aïam upapadyata ity utprek«ÃrÆpakam etat paramÃrthata÷ / etad asmÃbhir har«acaritavÃrttike vist­tya pratipÃditaæ tata evÃvaseyam / evaæ paraÓur ivetyÃdau vÃcyam / "tamoraïyavahner ivÃrcir" iti / atra tamaso 'raïyena rÆpeïa vahnir arcissaæbandhitayà vivak«ita÷ (samÃse na niveÓanÅya÷ kaÓ cid atra nirdi«Âo?) \<>\ yo vahninà rÆpyeta / tasmÃt tamoraïyasya vahnyarcir iti vaktavyam ity atra vÃcyÃvacanaæ do«a÷ / ÃlÃnam iti saty eva sÃd­Óye ÃropyÃropakabhÃvasya nidarÓanam / @<[73]>@ cumbatÅveti / atroprek«Ãrthe prayuktasyevaÓabdasya lak«aïÃsamarthitenÃrthena k­tÃrthatvÃt punaruktatvam / a(tra) copamÃrÆpakÃbhimate evaævidhe ca pradeÓe granthakÃro hevÃkitayaiva dÆ«aïam adÃt / tathà ÓabdÃrthayor vicchittir alaÇkÃra÷ / vicchittiÓ ca kavipratibhollÃsarÆpatvÃt kavipratibhollÃsasya cÃnantyÃd anantatvaæ bhajamÃnà na paricchettuæ Óakyate / ata evoktaæ dhvanik­tà "vÃcaspatisahasrÃïÃæ sahasrair api yatnata÷ / nibaddhà sà k«ayaæ naiti prak­tir jagatÃm iva //" iti / anyatrÃpy uktam - "ajjavi abhiïïam uddo pajaai vÃÃparipphando" iti / evaæ ca yadi vicchttyantarÃpek«ayà tasya vicchittyantarasya paunaruktyaæ tadopamÃyà rÆpakÃdyapek«ayà paunaruktyaæ syÃt / upamÃpek«ayà hi rÆpakam atiÓayoktir và balÅyasÅ / na caivaæ prayujyate, vivak«Ãyà nÃnÃtvÃt / tathà hi kva cit sÃd­ÓyamÃtraæ vivak«itam / tatrÃpi kva cid abheda÷ / tasminn api kvacid Ãropa÷ / kvacid adhyavasÃya÷ / (adhyavasÃye 'pi) kva cit sÃdhyatvaæ kva cit siddhatvam ityÃdikrameïÃnantaprakÃraæ vicchittivaicitryam / tatrÃpi saæyojanakrameïa navaæ vicchittivaicitryam anubhÆyamÃnam ÃÓritaæ ca mahÃkavibhi÷ kathaæ saæk«eparucitvenÃpahnÆyate / na hÅdaæ vÃkyaæ lak«aïaÓÃstraæ, yena mÃtrÃlÃghavaæ cintyate / tatrÃpi và na niyamena lÃghavam ÃÓritaæ mahadbhi÷ / tathà hi vÃgrahaïasya sthÃne 'nyatarasyÃæ grahaïam api k­tam / vicchittivaicitryaæ tair apy ÃÓritam eva / tad uktaæ "vicitrà hi sÆtrasya k­ti÷ pÃïine÷" iti / evaæ cÃtra k­te 'pi rÆpake utprek«Ãdinibandha÷ kam api guïam utkar«ayati na do«am iti sah­dayair nipuïaæ nirÆpaïÅyam / na tu hevÃkasya paÓcÃl laganÅyam ity ÃstÃæ tÃvat / prak­tam anusarÃma÷ // murmura÷ aÇgÃra÷ / Ãmravaïasyeti "pranirantar" (PS_8,4.5) ïatvam / pathika#<[Page 45]>#vrajÃn parita iti / paritaÓÓabdayoge "abhita÷ parita÷ samayÃnika«Ã" iti dvitÅyà / atra dadhur ivetÅvaÓabda÷ punar ukta eva, vastvantarabhÆtÃnÃæ raja÷kaïÃnÃæ vastvantarabhÆtamurmuracÆrïatvadhÃraïena su«ÂhusÃd­ÓyapratÅte÷ / evaæ - "tat pÃtu va÷ ÓrÅpatinÃbhipadmaæ svÃdhyÃyaÓÃlà kamalÃsanasya / dÅrghair ninÃdair dadhate 'nukÃraæ sÃmadhvanÅnÃm iva yatra bh­ÇgÃ÷ //" ityÃdÃv anukÃraÓabdaprayoge ivÃdiÓabdaprayogasya paunaruktyam avaseyam / prativastvalaÇkÃrÃd iti "pÆrïa÷ ÓaÓÃÇkÃbhyudayam ÃkÃÇk«ati mahÃrïava÷" iti prativastÆpamayà sÃd­ÓyapratÅtau d­«ÂÃntaÓabdoktir du«Âà / na ca d­«ÂÃntÃlaÇkÃratvaæ pratipÃdayituæ d­«ÂÃntaÓabda÷, d­«ÂÃntaÓabdÃd d­«ÂÃntÃlaÇkÃratvÃpratÅte÷ / na hi «a«ÂhyÃdiparihÃreïa saæbandhiÓabdÃt saæbandhapratÅti÷ rasaÓabdÃd và rasapratÅti÷ / adÆraviprakar«eïa tv abhidhÃnaæ vastusaæsparÓi bhavatÅti / nanu svakaïÂhenÃbhidhÃnam apahÃya kim iti sÃd­ÓyapratÅtir ÃÓrÅyata ity Ãha vÃcyo hy artha iti / pÆrvavad iti / pÆrvaæ yathà "ÃlÃnam" ity Ãdau rÆpakamukhenopamÃnopameyabhÃva÷ kathitas tadvad iha dÅpakamukhenety artha÷ / atra ca dvayo÷ prabhÃdhenvo÷ prÃkaraïikatvÃt tulyayogitÃm adyatanà manyante / dvayor api prÃkaraïikatve mahÃprakaraïÃpek«ayà dheno÷ prak­«Âaæ prÃkaraïikatvaæ prabhÃyÃs tv aprakr«Âam ity etadapek«ayà cirantanair dÅpakam etat sthÃpitam / tadapek«ayÃtrÃnena tadvÃcoyukti÷ k­tà / evam alaÇkÃrÃntare«v api samÃsoktyapastutapraÓaæsÃdi«u / tatrÃpy upamÃnopameyabhÃva÷ svakaïÂhena nopanibandhanÅya÷ / tathà - "draviïam Ãpadi bhÆ«aïam utsave Óaraïam Ãtmabhaye niÓi dÅpikÃ÷ / bahuvidhÃrthyupakÃrabharak«amo bhavati ko 'pi bhavÃn iva san maïi÷" // ity atrÃprastutapraÓaæsayà bhavadarthasya sad­Óatvena pratÅte÷ punar vacanaæ na karttavyam iti vak«yate / asmÃbhiÓ caitat prapa¤co b­hatyÃæ kari«yate / itinaiveti itiÓabdo hetvarthah prayujyamÃna÷ svabhÃvata÷ pÆrvavÃkyÃrthasyocyamÃnatvaæ bodhyamÃnatvaæ và garbhÅk­tya pravartate / varam iti uktado«advayanivÃraïamÃtram etat / na tu sarvathà niravadyam idam, yataÓÓabdÃtaÓÓabdayor vaiyarthyÃt / @<[74]>@ anibandhanasyeti na hi pÆraïÅyapÆrakatvena du«Âatvam / aviÓe«aïa iti viÓe«aïadÃnÃrtham avyabhicÃriïo 'pi prayoga÷ Óasyata ity artha÷ tathà cÃha vÃmana÷ - "viÓe«aïasya ca" (2 adhi. 18 sÆ.) iti / vyalokyateti vilokanakriyaiva lokitÃraæ lokam Ãk«ipatÅti lokaÓabdasya paunaruktyam / dvaya'rpÃti prasthÃnavaÓÃn nÅtivaÓÃc cÃÓrÅyante / gÃm iti goÓabdasya vÃkparyÃyasya vacanakriyÃyÃm avyabhicÃrÃt prayogo na kÃrya÷ / d­«Âa iti darÓanakriyÃyà d­g eva karaïatvenÃk«ipteti d­kÓabda÷ punar ukta÷ / kÃrakÃntare«v apÅti yathà "sthÃne ti«Âhati" ity atrÃdhikaraïasya paunaruktyam / vivikte sthÃne ti«ÂhatÅti tu viÓe«aïÃrthaæ prayogo na du«Âa÷ / ekaiveti ekaivopamÃdi÷ / ÓÃbdatvaæ Órautatvaæ yathevÃdiÓabdaprayogÃt / Ãrthatvaæ sad­ÓÃdiÓabdaprayogÃt / atisphuÂÃm iti sthÆlad­«Âyaiva d­ÓyÃm ity artha÷ / umÃv­«ÃÇkÃv iti / atra Óarajanmanà yathetyÃdinà pratÅto 'py upamÃnopameyabhÃvas tatsad­ÓenetyÃdinà punar ukta÷ / kaves tu nandananimitta÷ pÆrva upamÃnopameyabhÃva÷ / pratÅyamÃnaprabhÃvÃdinimittas tv apara÷ / tathà cÃyaæ "dilÅpa iti rÃjendur indu÷ k«ÅranidhÃv iva" ity evaævidham upamÃnopameyabhÃvam Ãtanoti / granthakÃras tu viÓi«ÂopamÃnanirdeÓÃn nÃntarÅyakatayà prabhÃvÃdipratÅ#<[Page 46]>#tir bhavatÅti na dvirupÃdÃnaæ kÃryam iti manyate / yasyeti yasya pÆrvatÃder yadrÆpatÃyÃ÷ priyatamÃdirÆpatvasyÃbhivyakti÷ sÃmarthyÃl liÇgaviÓe«aÓli«ÂapadopanibandhanarÆpÃd bhavati, tasya parvatÃde÷ tadarthaæ priyatamÃdirÆpatvapratÅtyartham upamà rÆpakaæ và yan nibadhyate, tat punar uktam ity artha÷ / @<[75]>@ uravo mahÃnta÷ payodharà meghÃ÷ urÆ ca payodharau stanau ca / samayÃt saÇgatety artha÷ / Ãrdranakhak«atam iveti bhinnakrama ivaÓabda÷ / yÃpito gamita÷ nirvÃhita ity artha÷ / upamÃnÃd eveti \<>\ ÃkÃrasÃd­Óyena palÃÓaæ prati dÅyamÃnÃd Ãrdranakhak«atam ity asmÃt / tadviÓe«aïopÃdÃnam iti ramaïadattam ity Ãrdranakhak«ataviÓe«aïopÃdÃnaæ madayÃpitalajjayeti pramadÃviÓe«aïopÃdÃnaæ cety artha÷ / yata iti nakhak«atam ivety upamopak­tÃt surabhivanamÃlÃdÅnÃæ puæstvastrÅtvanirdeÓÃd ity artha÷ / strÅpuæsatvÃnumitir iti prathamavimarÓoktaprakÃreïa vyakter anumitirÆpatvenopapÃditatvÃt / aindraæ dhanur iti atyanteti ÃbhogÅti codÃharaïatrayaæ vaidharmyakrameïoktam / upapannakramasyÃ(sya?) sadbhÃvÃt / nÃyakatvapratinÃyakatve iti / anumÅyate iti Óe«a÷ / evam aÇganeva maïistambhÃv iti anumÅyata iti Óe«a÷ / @<[76]>@ bhogÅ vÃsuke÷ sa eva netram Ãkar«aïarajjus tasya à samantÃd yat parivartanarÆpo viÓe«eïa bhramo bhramaïaæ, tena mandarasya mÆrtti÷ nitambe madhyabhÃge valanaæ parivarttanaæ tenÃkulà jÃtà / tathà Ãbhogi vistÃravat yan netraæ nayanaæ tasya parivartanaæ kaÂÃk«Åkaraïaæ sa eva vibhramo vilÃsa÷ / mÆrttyà samÃropitanÃyikÃvyavahÃrayà / utkalikÃs taraÇgà ruhiruhikÃÓ ca h­dayaæ madhyadeÓÃÓ cittaæ ca / ÃrohÃrtha iti Ãro¬hum iti pÆrvaÓlokabhÃgagata÷ / h­dayÃrthaÓ ceti / h­dayam ambunidher ity atra sthiti÷ / tayor iti Ãroho jÅvavyÃpÃraviÓe«a÷ / h­dayaæ jÅvakÃyaikadeÓaviÓe«a÷ / alaÇkÃrÃntaratvam iti sÃd­ÓyÃl lak«aïà vakroktir ityÃdiprakÃreïa / lÃk«aïikah­dayÃdiÓabdaprayoge svaÓabdaæ vinÃpy arthÃntaraæ pratÅyata ity Ãha yadartheti / yatropameye 'mbunidhiprabh­tau / yadarthaikÃÓrayo nÃyakÃdirÆpopamÃnavi«ayo dharmo h­dayÃdir Ãropito lak«aïayà bhavet, tayor nÃyakÃder upamÃnasyÃmbunidhyÃdeÓ copameyasyopamÃnopameyabhÃva÷ ÓÃbdo ne«yate / gamyamÃnas tv i«Âa evety artha÷ / atraiva aparÃgetyÃdinà ÓÃbdatve do«odÃharaïam Ãha / mÆlÃny amÃtyÃdiprak­tivarga÷ v­k«ÃvabandhanÃni ca unmÆlayituæ sukara iti yojanà / tad dhÅti upamÃnopameyatvam / rÆpakaæ yatheti / "tasyopamà rÆpakaæ vÃ" ity anusaædhatte / anurÃgo lauhityam api / apiÓabda÷ sukhÃdipadanikaÂe yojanÅya÷ / vasuÓabdas tejodhanayo÷ / atra ni«kÃsanam utkaÂatvena gaïikÃdharmo rÆpakasya sÃdhaka÷ pramÃïam / kÃryataÓ ceti kÃryam atra ni«kÃsanam / tadviÓe«asya strÅtvaviÓe«asya gaïikÃrÆpasyeti / ubhayÃrtheti dvyarthapadaprayoga÷ "pÃï¬upayodhareïa" ityÃdau / liÇgaviÓe«a÷ "Óarad" "rave÷" ityÃdau / guïav­tti padam "Ãro¬huæ" "h­dayam" ityÃdau / upamÃnaviÓe«o yathà "Ãrdranakhak«atÃbham" ityÃdau / ÃkroÓo gÃlidÃnam / paryÃyoktÅti yena rÃhustrÅstanayo÷ kÃrkaÓyalak«mÅr v­#<[Page 47]>#thà k­tety anena bhaÇgyantareïa rÃho÷ ÓiraÓcheda÷ prakÃÓita iti tatsÃdhanam asÃdhÃraïaæ cakraæ pratÅyata evety artha÷ / @<[77]>@ padÃdÅti padÃdigatÃnÃm ak«arÃïÃm anuprÃso gumphabhaÇgÅ darÓayan kavÅnÃm atyantavallabha ity artha÷ / kalabhëiïÅti / atra kamalek«aïe ity arthÃnuguïa÷ pÃÂha÷ / anyathÃnuprÃsahevÃkitaiva syÃt / Óatrur eva ÓÃtrava iti praj¤ÃditvÃt svÃrthe 'ï / tadrÆpaïam eveti upamÃpek«ayà rÆpakasya gamyamÃnaupamyatvÃt prayogÃrhatve 'pi sÃmarthyÃvagatarÆpatvÃd yatrÃbhidhÃnaæ punar uktaæ tatropamÃyÃæ (daivaraktÃ÷ kiæÓukÃ÷?) \<>\ iti / @<[78]>@ ivaÓabdasyeti mÆrcchita iva mÆrcchayatÅty arthapratÅte÷ siddhatvÃt / vi«ÃdisaæparkÃd dhi mohaæ prÃpta÷ parÃn api mohayatÅti prasiddham / ayaæ mandadyutir iti nidarÓanÃyÃæ mamevety arthÃt pratÅtaæ na punar upÃttam / mumÆrccheti prasasÃrety artha÷ / bÃdhakasadbhÃvÃbhÃva iti / anena yatraikasyaiva viÓe«aïasyopamÃnopameyasaæbandhabÃdhakam asti tatra p­thakprayoge 'pi na do«a÷, yathà - "cakorya eva caturÃÓ candrikÃcÃmakarmaïi / Ãvantya eva nipuïÃ÷ sad­Óo ratanarmaïi //" ityÃdau prativastÆpamÃyÃm ity Ãha / atra hÅvÃdiÓabdÃbhÃve sati vÃkyabheda÷ / prÃkaraïitvÃprÃkaraïikatvÃbhyÃm \<>\ upamÃnopameyabhÃvapratÅtau sÃdharaïadharmasya p­thakprayogam antareïa vÃkyÃrthasaÇgatir na bhavatÅti p­thak prayogo na du«Âa÷ / tadvacanam iti sahajapadena svÃbhÃvikatvavacanam / tulyavibhaktÅnÃm arthÃt upamÃnopameyÃnÃm / e«Ã nirdhÃraïe «a«ÂhÅ / etanmadhye ekasyety artha÷ / paryÃyair iti / svÃbhÃvikapadÃdi«u k­te«u sahajapadÃdibhi÷ / samÃsÃntara(padÃ)Órayaïeneti umà ca mà ca (umÃme / tayo÷) dhavÃv ityÃdi dvandvapÆrvakatatpuru«ÃÓrayeïety artha÷ / chÃyÃnihatapadayor iti prathamaæ chÃyÃÓabda÷ dvitÅyaÓ nihataÓabda÷ kartavya÷ syÃd iti dÃr«ÂÃntikakrameïaiva d­«ÂÃntÃv uktau / astv iti chÃyÃnihataÓabdayo÷ prayoga÷ / ubhayor apÅti / dvandvapÆrvakasya bahuvrÅher bahuvrÅhipÆrvakasya và dvandvasyety artha÷ / etac ca d­«ÂÃntagatatvenoktam api dÃr«ÂÃntikagatatvenÃpi paryavasÃnaæ neyam / dÃr«ÂÃntike hÅtthaæ yojanà / tatpuru«apÆrvasya dvandvasya dvandvapÆrvasya và tatpuru«asya lak«aïÃnugama÷ saæbhavatÅti / tadarthatvÃd ity uktaæ vidheyÃvimarÓavicÃre / yÃvadbhir iti padair ity arthÃt / tatpuru«alak«aïÃÓrayeïeti prak­te dvandvalak«aïapÆrvakatvaæ j¤eyam / evaæ na dvandvalak«aïam ity atra tatpuru«alak«aïapÆrvakatvaæ boddhavyam / tasyeti dvandvasya / atajjÃtÅya iti yatra tatpuru«aÓaÇkà nÃstÅti pÃrvatÅparameÓvarÃv ity atrÃpi parameÓvarapade karmadhÃrayÃÓrayaïadarÓanena tatpuru«apÆrvakatvaæ yojanÅyam / avÃntaracintayeti paunaruktyaprastÃve samÃsacintayety artha÷ / atra mÃdhavaÓabdasya yaugikatve 'pi samæj¤Ãtvena nrƬher umÃmÃdhavÃv iti prayoge umÃyà mÃdhavasya ca sp­«Âatvena pratÅtir na tu dvandvapÆrvakatatpuru«Ãrthasyeti dvandvalak«aïaæ nÃtÅva h­dayaÇgamam ity Ãhu÷ / @<[79]>@ rekhà hÅti rekhà maryÃdà avadhi÷ sÅmeti paryÃyÃ÷ / tatra heyapak«apratik«epeïa prayogo yathà saæsÃreti / atra saæsÃrasaæbhavasya nirÃkaraïam iti heyasya pratik«epa÷ / upÃdeyaparigraho yathà tva«Âur iti / atra saæpada÷ prasaro vistÃra ity upÃdeyasya parigraha÷ / indÆdayasyeva saænibhà yasyeti atra saænibhÃÓabda÷ prabhÃparyÃyo vyÃkhyÃta÷ / yathà tu dÃï¬o granthas tathà saænibhaÓabda÷ sad­ÓaparyÃyo 'sti tad uktam - "ivavad vÃyathÃÓabdÃ÷ samÃnanibhasaænibhÃ÷ /" #<[Page 48]># iti / tadanusÃreïendÆdayena sad­Óa indÆdayasaænibha iti vyÃkhyeyam / taduktyaiveti avahitatvoktyety artha÷ / mƬhacetana iti @<[80]>@ mƬhadhiya iti ca mohanÃmno mƬhatvasya buddhidharmatvÃt cetanadhÅÓabdayo÷ paunaruktyam / tatsaæbandhÃt tadavagatir iti cetanasaæbandhÃc caitanyÃvagatir ity artha÷ / k­pÃm­dur iti / k­pà cetanadharma iti caitanyavÃcipadaæ na k­tam / evaæ "mƬhÃ÷" "mƬha÷" ity atrÃpi vÃcyam / uditavapu«Åti paunaruktyam evÃnusaædhatte / (mana÷kart­katvaæ pramoda÷?) kriyÃkaraïaÓabdayor iti atra gau÷ ÓÃbaleya itivac chokakriyÃÓabdayo÷ sÃmÃnyaviÓe«abhÃvena prayoga÷ / granthak­tas tu viÓe«asyaivopayogÃt sÃmÃnyÃvyabhicÃrÃc ca kriyÃÓabdasya vaiyarthyam karaïaÓabdasya kriyÃvÃcitvÃn ni«phalatvam iti ÓokaÓabda eva karttavya ity abhiprÃya÷ / anubhavaviÓe«Ãtmatvopagama iti saugataprakriyayaitad uktam / vaiÓe«ikÃs tu ja¬am evÃtmaguïam ekÃrthasamavÃyinà j¤Ãnena grÃhyaæ sukham Ãhu÷ / tatprakriyÃyÃæ kartavyam evÃnubhavagrahaïam / @<[81]>@ ekasyeti sÃgarasya / itarasya ceti uttÃrÃrthasya / tadrÆpatÃvagater ity ubhayatra vÃcyam / madirÃdraveti / atra samÃbhÃtÅty ekaæ padaæ gaïitam upasargÃïÃæ dyotyapÃratantryeïa p­thakpadÃrhatvÃbhÃvÃt / ekÃdiprayoge satÅti ekasya prayogÃbhyupagame 'nye«Ãm eva tattvam / tatrÃpy ekatvam aniyatam / evaæ dvayos trayÃïÃm ityÃdiyojanà kÃryÃ, tatrÃpy aniyatatvena prakÃrabahutvÃt / @<[82]>@ avivekaprayuktam iti / yady apy avim­ÓyakÃritvasyaivÃpatkaraïatvaæ, tathÃpy avivekasyÃvim­ÓyakÃritvaprayojakatvÃt tasya kÃraïatve 'py avim­ÓyakÃritvam eva kÃraïam uktaæ bhavati / na hÅti yasmin sati "vahnau dhÆma" ityÃdike pratibandhakÃ(la?)bhÃviny anvaye sati viÓe«aïasya yasya "asati vahnau na dhÆma" ityÃdivyatirekasya gati÷ pratÅti÷, tasyÃnvayasya sa eva vyatireko hetur yukta÷ vayavasthitasya hetuhetumadbhÃvasya vaiparÅtyaprasaÇgÃt / anvayapratÅtihetuko hi vyatirekapratÅtyupakramo na tu viparyaya÷ / viÓe«aïÃc ceti guïalubdhà iti sÃdhÃraïatvÃd ity artha÷ / @<[83]>@ sÃmarthyeti / dvividhaæ paunaruktyam arthagataæ Óabdagataæ ceti / tatrÃrthasya sÃmarthyasiddhatve 'rthagataæ gauïam Ãmukhe paunaruktyÃnavabhÃsÃt / Óabdagatam ÃsukhÃvabhÃsamÃnatvÃd mukhyam / prak­tipratyayÃrthasyeti prak­tyartha÷ pratyayÃrtha÷ prak­tipratyayasamudÃyÃrtha iti vyastasamastatvena yojyam / evaæ prak­te÷ pratyayasya cety atrÃpi vÃcyam / anyathà prÃÇnirdi«Âasya pa¤cavidhasya paunaruktyasyÃsaÇgraha÷ syÃt / vihitasyeti / vastuv­ttyà sthitasya bahuvrÅher yà karmadhÃrayaÓaÇkà tayà matvarthÅyÃdi÷ Óabda÷ k­to bisakisalayacchedapÃtheyavanta ityÃdau / tasya sphuÂaæ paunaruktyaæ v­ttidvayasya gauravÃt / yasminn iti "jÃmbavapallavÃ(dau?)nÅ"tyÃdau yasmin pallavaÓabda ity artha÷ / (artha÷) (yatra + tyalak«aïo?) yattaddhitotpatti÷ yasmÃd aïpratyayÃkhyÃt taddhitÃd utpatti÷ pratÅtivi«ayatvÃpattir yasyÃrthasya / tadantas taddhitapratyayÃnto jÃmbavaÓabdÃdi÷ / tenaiva pallavaÓabdena na samasanÅya÷, jambÆpallavÃnÅti samÃsena gatatvÃt taddhitavaiyarthyaprasaÇgÃt / viÓe«aïavaÓÃd iti / pinÃkapÃïyÃdiviÓe«aïamÃhÃtmyÃt / viÓi«Âam utkar«Ãpakar«avantaæ saæj¤inaæ harÃdikaæ yatrecchet na tatra paunaruktyam / anyathà tu paunaruktyam / yathà "pÃyÃt sa ÓÅtakiraïÃ#<[Page 49]>#bharaïo bhavo va(÷)" ityÃdau / sak­d eveti sÃmyÃbhidhÃyÅ ivaÓabdÃdi÷ / "niryÃya vidye"tyÃdau / yadvad iti d­«ÂÃntamukhena "janair ajÃtaskhalanair" ityÃdi saÇg­hÅtam / arthasyeti "rÃhustrÅratanayor" ityÃdau / yadvaÓÃd iti "tajjigÅr«ur ive"tyÃdau / athavà yatra kÃrakaviÓe«avaÓÃt kriyÃyÃ÷ pratÅti÷ kriyÃviÓe«avaÓÃd và kÃrakasya, tatra kriyÃkÃrakayo÷ prayogo na kÃrya ity ayam artha÷ / yathà "mà bhavantam" ityÃdau / yo yaddharmeti "aparadiggaïike"tyÃdau yo diglak«aïo 'rtho yaddharmasya gaïikÃdharmasya ni«kÃsanÃder upacÃreïopalak«ita÷ / tathà "ambunidher mamanthe" ityÃdau yasya kÃmukasya saæbandhaæ yad h­dayÃdi te(tya?)nÃnvito 'mbudhilak«aïo yaÓ cÃrtha÷, tasya tadrÆpaïÃ(d?) gaïikÃkÃmukarÆpaïÃ(t na?) ÓÃbdÅ / ne«yate / ÃrthÅ punar i«yata eva / prayuktÃntargatair eveti "madirÃdrave"tyÃdau / kartari iti pradhÃnabhÆte rÃjÃdau kartari / tatkriyÃyÃæ ca kha¬gena cchadakriyÃyÃæ rƬhÃyÃæ sÃdhakatamasya kha¬gasya yÃni bahÆni tadapek«ayÃÇgÃni dhÃrÃvinipÃtÃdÅni te«Ãæ vÃg vacanaæ ne«yate yathà "karakalite"tyÃdau / etad uktaæ bhavati / rÃjÃdau karttari cchedÃdikriyÃyÃæ yat sÃdhakatamaæ kha¬gÃdyaÇgaæ tasyÃpy aÇgÃnÃæ dhÃrÃvinipÃtÃdÅnÃæ vacanaæ ne«yate tenaivÃÇgena pradhÃnabhÆtenÃvÃntarÃÇgÃnÃm apy Ãk«epÃd / @<[84]>@ do«advayaæ "prayukte"ti "karttari" iti ca pratipÃditam / te iti samÃsÃ÷ / v­ttÃv iti / samÃse vÃkye và asÃdhÃraïaæ yatra viÓe«aïaæ tatra viÓe«yaæ na vÃcyaæ yathà "du÷khÃnubhave"tyÃdau / yo yadÃtmeti bëpÃder jalÃdirÆpatvÃvyabhicÃrÃt prayojanÃbhÃve jalÃdipadaprayogà na kÃrya ity artha÷ / yathà "nayane bëpavÃriïe"tyÃdau / yo yasyeti yo ni«yandanÃdi÷ yasya candrakÃntÃder dharmiïo 'vyabhicÃrÅ dharma÷ tayo÷ samÃso na praÓasyate, yathà "dvi«advadhÆlocane"tyÃdau / anyathà iti / sÃdharmyÃrtha ity artha÷ / kriyeti kriyÃyÃ÷ ÓokÃdilak«aïÃyÃ÷ pratÅti÷ karaïapratÅtiæ na vyabhicarati karaïam eva yata÷ kriyà / tadapratÅtau karaïÃpratÅtau saiva ÓokÃdilak«aïà kriyà na niÓcità syÃd ekatvÃt / tyÃgakriyety atraitad eva kriyÃÓabdaprav­ttinimittam / tat tasmÃt / (ta?)(ya)dvaÓÃt ÓokÃdiÓabdaprayogavaÓÃd yasya karaïasya vyakti÷ prakÃÓas taduktau ÓÃkÃdiÓabdaprayoge tat karaïÃdi(vat?) padaæ na prayu¤jÅtety artha÷, yathà "ÓokakriyÃkaraïasye"tyÃdau / prayukte ceti prak­tyÃdipaunaruktyÃnÃæ caturïÃm upasaæhÃra÷ / anyonyeti vÃkyapaunaruktyasaægraha÷ / ubhayor uktir ekasya ubhayamadhyÃt kasya cit / paunaruktyaæ nÃtikrÃmati / yathà "sahasà vidadhÅte"tyÃdau // evaæ paunaruktyaæ saprapa¤caæ vicÃrya vÃcyÃvacanaæ prapa¤cayitum Ãha - vÃcyasyÃvacanaæ yatheti / asamÃsena nirdeÓo vak«yamÃïam etatsamÃnanyÃyam avÃcyasya vacanam api kaÂÃk«ayitum / idamà parÃmarÓa iti abÃdhitapratyak«animittatvÃd bhrÃntiniv­tte÷ pratyak«asya ca vi«ayamukhena parÃmarÓÃrhatvÃt / tasya yat svaÓabdena vacanam iti pÆrvaæ saty eva sarvanÃmni puna÷ svaÓabdena pratipÃdanaæ - "sarvanÃmaparÃmarÓayogyasyÃrthasya yat puna÷ / svaÓabdenÃbhidhÃnaæ sà Óabdasya punaruktatÃ" // iti punaruktam uktam / idÃnÅæ tu sarvanÃmasthanÅyatvena svaÓabdena vacanaæ vÃcyÃvacanam ucyate / @<[85]>@ dharmidharmeti dharmÅ haralak«aïo 'rtha÷ / dharma÷ kapÃlasaæbandhena garhitatvam / ubhayaæ dharmidharmÃtma#<[Page 50]>#kam / viÓe«apratipattaya iti garhitatvam atra viÓe«a÷ / tasyeti garhitatvasya / evaæ tasya vivak«itety atra j¤eyam / vivak«ito 'rtha÷ ÓocyatÃlak«aïa÷ / Ãrtha iti viÓe«aïadvÃreïa bhÃvÃt / vÃmalocanÃtvam iti / na cÃtra vÃmalocaneti viÓe«yapadam / yato ('pi?) yattacchabdadvayotthÃpitavÃkyÃrthadvayasÃmarthyÃn nÃyikÃlak«aïasya viÓe«yasya pratÅti÷ / viÓe«aïam evÃtra vÃmalocanÃpadam / t­tÅya iti ubhayav­ttitvÃkhya÷ / na cÃsÃv iti Ãv­tti÷ / na cai«Ãm iti tenaiva tatparyÃyeïa sarvanÃmnà cety e«Ãæ prakÃrÃïÃm / alpado«atvÃd iti / tasyeti vyavahitasaæbandhÃt kiæ cid utk­«Âatvam / tasya samÃgamaprÃrthanayeti vÃcyam / arthabhedÃd iti / ayam artha÷ ekasyÃsak­dv­ttà (sarvÃ?) vÃv­tti÷, yathà daridrÃïÃæ bhojane kÃæsyapÃtryÃ÷ / tad uktam - "Ãv­ttir asak­dv­tti÷" iti / na cÃrthabhede Óabdasyaikatvaæ nyÃyyam arthabhedasya pradhÃnabhÆtasya guïabhÆtaæ Óabdaæ prati bhedaka(tvam?) (tvÃt) / tasmÃd atra dvayo÷ Óabdayor vastuv­ttena yat sÃd­Óyaæ yaÓ ca sÃd­Óyahetuka÷ pratipatt­­ïÃm ekatÃbhrama÷, tannibandhano 'yaæ mukhya evÃv­ttivyavahÃra iti / ataÓ ceti / yata Ãv­ttir na yujyate, tata ity artha÷ / @<[86]>@ dharmidharmobhayÃtmakam iti / ubhayamaye vastuni prati(padya?)ta \<>\ ity artha÷ / yatrÃnyasyetyÃdinà / vÃcyÃvacanodÃharaïaprasaÇgena Óle«aæ guïado«avattayà vitataæ vicÃrayati / alakÃlÅti / alakÃny evÃÊikulam alakasad­Óaæ cÃlikulam / chado 'dhara÷ patrÃïi ca / Ãmoda÷ prahar«a÷ saurabhaæ ca / karïikà karïÃbharaïaæ bÅjakoÓaÓ ca / na Óle«asyeti / nanu Óle«aprastÃve ka÷ prasaÇgo 'bjasyopamÃnacarcÃyÃm / naitat / alaÇkÃrÃntaraviviktavi«ayÃbhÃvena sarvÃlaÇkÃrÃpavÃdatvÃc Óle«asyopamÃpratibhotpattihetu÷ Óle«a evÃtra nyÃyyo nopamety abhiprÃya÷ / ata eva Óle«e tu tasya vÃcyatayety uktam / (nibandha iti) nibadhnantÅti nirdi«Âa÷ / tatsÃmyaæ rajjvÃdisÃmyam / na Óle«asyeti upamÃÓle«asyety artha÷ / tena rajjvÃdipratipÃdakaæ guïà iveti (na) vÃcyam / nanu viÓe«aïasÃmyanibandhanà samÃsoktir na ca nibadhnantÅti viÓe«aïam ity Ãha na hi viÓe«aïasÃmyam eveti / etac cÃsmÃbhir har«acaritavÃrtike nirïÅtam iti tata evÃvadhÃryam / p­thak tam upÃdÃyeti tacchabdena ÓaÓÅ parÃm­«Âa÷ / sa hy Ãrtha eveti upamÃnopameyabhÃva÷ / Óle«avi«aye iti / atra tisra÷ kak«yÃ÷ / rÃjaÓabdasyobhayÃrthatvÃc Óle«a÷ / tadanÃÓrayaïenendunà rÆpaïaæ tatp­«Âhe cendur ivety upamà / nanu rÃjendur ity atra tÆpamÃrÆpakayor ekaparigrahe sÃdhakabÃdhakÃbhÃvÃt saÇkaro nyÃyya÷, na niyamena rÆpakam / tat katham uktaæ "rÆpakam ÃsÆtritam" iti / ucyate / prakramyamÃïopamÃbhiprÃyÃt paunaruktyabhayena rÆpakam ÃÓritam / upamÃyà abhÃve tu saÇkara evÃtra yukta÷ / yad vopamÃpek«ayà rÆpakasyÃtra samÃse sphuÂatvena pratÅte rÆpakaæ saæÓritam / anenaiva hy abhiprÃyeïa vak«yati "rÆpakasya vi«aye upamÃyà yathe"ti / tÃbhyÃæ spardhitum iti / (rÆpakaæ?) Óle«arÆpakÃbhyÃm / tayor yathÃpÆrvam iti / upamÃpek«ayà rÆpakasya rÆpakÃpek«ayà Óle«asyety artha÷ // #<[Page 51]># @<[87]>@ nanv evaæ satÅti / asya do«asyÃtiprasaÇgaæ brÆte / tÃpa Ãtapo 'pi / phalaæ ÓÃlyÃdikam api / sumanasa÷ pu«pÃïy api / khalatà durjanatvaæ, dhÃnyÃdik«odanasthÃnaæ ca / asatÅ dÆ«aïÅyà aÓobhanà ca / yadalaÇkÃreti / khalatÃm ityÃdÃv upamotthÃpite Óle«e nopamà Óle«aæ bÃdhate / tasya viviktavi«aytvÃbhÃvÃt / Óle«as tu tÃm bÃdhate iti yuktam / asya nyÃyasyÃlaÇkÃrÃntare 'pi bhÃvÃd vyÃptigarbham uktaæ yad alaÇkÃreti / nibandhanÃntarÃbhÃve iti / sati samÃsoktyÃdinibandhane pÆrvavat Óle«ottÃpitopamà na kartavyà syÃt / na cÃtrÃnirÃk­tetyÃdiviÓe«aïasÃmyÃt samÃsoktir iti vÃcyam / viÓe«aïÃnÃæ niyatopamÃnagÃmitvÃpratÅte÷ / (atra?) vi«ayatÃÓaÇkaiveti upamÃvi«ayatvasaæbhÃvanety artha÷ / kva cit tu tada[tadv]i«ayateti pÃÂha÷ / tatra Óle«avi«ayatvam upamÃvi«ayatvaæ ca yugapan na ÓaÇkanÅyaæ tayor utsargÃpavÃ(de?)(dabhÃve) na vyavasthiter ity artha÷ / uktado«advayeti / uktaæ yac Óle«avi«aye do«advayaæ - yatra samÃsoktivi«aye Óle«a÷ k­ta÷ Óle«avi«aye copameti, tasyÃtra saæbandhÃbhÃvÃd ity artha÷ / yadalaÇkÃreti / Óle«opamÃdÅnÃm alaÇkÃrÃïÃm abhivyaktyarthaæ ye Óabdà abjam ivetyÃdaya÷ tebhyo 'laÇkÃrebhya itara÷ samÃsoktiÓle«Ãdi÷ tair eva Óabdai÷ alpatarair abjam ivetyÃdirahitair yadi vyajyeta tadÃsau samÃsoktiÓle«Ãdir laghutvÃd grÃhyo, nÃpara÷ Óle«opamÃdir ity artha÷ / nanu ÓobhÃtiÓayahetutvam alaÇkÃrÃntarÃïÃæ lak«aïam / tad viÓe«yate / tat katham idam uktam ity Ãha - na hy astÅti / ÓobhÃtiÓayajanane nije vyÃpÃre nÃsty alaÇkÃrÃïÃæ viÓe«a÷ / tataÓ caiko g­hyate 'paras tyajyata iti na yuktam / gurulaghutvam ÃÓritya punar yujyata etan nÃnyatheti tÃtparyam / vÃcyÃtiÓayÃpek«ayà caitad uktam pratÅyamÃnatvÃpek«ayà tu samanantaraæ viÓe«o vak«yate / kiæ cetyÃdinà kÃvyakriyÃyÃæ saundaryani«patte÷ prayojakatvam alaÇkÃrani«patteÓ ca (anuni«pÃditaæ yathà vaktà vedanÃcÃmayo÷?) ity Ãha / samÃsoktiÓle«abhaÇgibhyÃm eveti / samÃsoktyà tu "(ala)kÃlÅ"tyÃdau / Óle«eïa "bhairavÃcÃrya" ityÃdau / nopameyeti / alakÃlÅtyÃdÃv upamà Óle«opamà / bhairavÃcÃrya ityÃdau upamaivopamà / "atra samÃsoktiÓle«abhaÇgibhyÃm eva" ity etadgranthÃnusÃreïa "rÆpakasya vi«aye upamÃyà yathe"tyÃdigrantha÷ prak«ipta iva lak«yate / rÆpakasyehÃnupasaæhÃrÃd, "uktado«advayayogÃnupapatte÷" \<<øyogÃsiddhe÷ conj (Ed)>>\ ity asya ca pÆrvoktagranthasyÃtra pak«e (ÃnatvÃt?) \<>\ ataÓ caivÃyaæ kva cid ÃdarÓe na paÂhyate / aprak«epe tu (trirÆpaka?)grahaïam iha kartvyaæ syÃt / tasmÃt sa và grantho nivÃrya iha và rÆpakagrahaïaæ prak«epyam / "uktado«advaye"ti ca prak­taucityena vyÃkhyÃtam / te hi tatsiddhÅti / rasabandhasiddhÃv alaÇkÃrà avaÓyaæ sidhyantÅty artha÷ / ni«pÃdakatvam ihÃnmÃpakatvam / ata eva bharate "rasani«pattir" ity atra rasÃnumitir iti vyÃkhyeyam / tadvaicitryaæ (vibhÃvÃdivaicitryam /) tadÃÓrayÃ÷ paraæparayà rasÃÓrayà rasaj¤aptihetava ity artha÷ / tenai«Ãm iti / kaver arthagataæ cÃrutvaæ tÃtparyeïa saæpÃdyaæ, nÃlaÇkÃropanibandha÷ alaÇkÃrÃïÃæ tannÃntarÅyakatvenÃprÃdhÃ#<[Page 52]>#nyÃt / ataÓ cÃrutvaæ yathà ni«padyate tathà te«Ãm upanibandha÷ kÃrya÷ / tatprayojanÃc cÃdhÃnoddharaïÃdaya ity artha÷ / nÃnvahÃdhÃnoddharaïÃdaya ity uktyà alaÇkÃrÃïÃæ parasparaæ cÃrutvani«pÃdane viÓe«a÷ pratipÃdita÷ / pÆrvaæ ca "na hy asti nije" ityÃdinà viÓe«ÃbhÃva ukta÷ / tat kathaæ na virodha÷ / naitat / pÆrvam avavadhÃnena cÃrutvani«pÃdanaæ manasik­tya viÓe«ÃbhÃva÷ pratipÃdita÷ / iha tu vibhÃvÃdyupakaraïatvena gurulaghutvÃdinà viÓe«a ukta ity apek«ÃbhedÃ[n na] virodha÷ kaÓ cit / @<[88]>@ kaiÓ cid iti vÃmanaprabh­tibhi÷ / adhunà yat pratij¤ÃmÃtreïa pratipÃditaæ yathà "Óabdasya ÓaktyantarÃbhÃvÃd vya¤jakatvaæ na saæbhavati" iti tadvÃcyÃvacanodÃharaïatvopayogi Óle«aprasaÇgenopapÃdayitum ÃsÆtrayati - sa cÃyam iti / yas samÃsoktivi«aye k­to yasya ca vi«aye upamà k­tà sa ity artha÷ / dvividha iti vak«yamÃïasyobhayaÓle«yaivÃtrÃntarbhÃva÷ \<>\ / ÃbhyÃm eva samuccitÃbhyÃæ tasyotthÃpanÃt / yatrÃnyÆneti yatra viÓe«yasya viÓe«aïaæ na nyÆnÅbhavati nÃpy atiricyate, tatra Óle«a÷ / mÃtragrahaïaæ liÇgavacanÃnÃæ bhedÃd ubhayasaæbandhasahi«ïuÓabdatÃparigrahÃrtham / kart­karmeti / kart­karmarÆpa÷ ÃdigrahaïÃt kriyÃrÆpo yatra pradhÃnabhÆto 'rtha÷ Óle«eïa svarÆpahÃniæ nÅyate, na tatra Óle«o niravadya ity artha÷ / tasya ca dharmapratipÃdakaÓabdavi«ayatvena dharmipratipÃdakaÓabdavi«ayatvena ca dvaividhyam / ubhayapratipÃdakaÓabdavi«ayatvaæ tu dÆ«ayi«yate / aparas tv iti / arthaÓle«a÷ / ubhayatrÃpi ÓabdaÓle«e 'rthaÓle«e ca / yÃvad ivÃdi nibandhanaæ nÃÓritaæ tÃvad arthÃntaram apramÃïakam eveti Óle«Ãbhivyaktyarthaæ nibandhanam ÃÓrayaïÅyam / atrÃntare iti phullamallikÃbhir dhavalà ye 'ÂÂÃs tripuracatu«puramahÃprakÃrà Ãpaïà và tair vikÃso hÃso yasya tadvac ca dhavalÃÂÂahÃso yasya / kusumasamayayugaæ mÃsadvayaæ ramyatvena tatsad­Óa ca yugaæ k­tÃdim upasaæharan aj­mbhata vikasitavÃn vyaktÃnanaÓ cÃbhÆd mahÃkÃlo dÅrghasamaya÷ saæhart­devatÃviÓe«aÓ ca / samÃsoktÅti / mahÃkÃla ity atra mahÃsamaya ity aÓli«Âe viÓe«yapade prayukte viÓe«aïasÃmyÃd eva devatÃviÓe«apratÅte÷ samÃsoktir bhavantÅ mahÃkÃlaÓabdasyÃv­ttau pramÃïam / na cÃtra mahÃkÃlaÓabde prayukte prayÃsa÷ kaÓ cit / yena "alakÃlikule"tivat samÃsoktyà Óle«asya vaiyarthyaæ ÓaÇkyeta / ÃcchÃditeti / parvatapak«e ÃcchÃditaæ vaipulyÃd diÓaÓ cÃmbaram ÃkÃÓaæ ca yena, uccakair ucyatÃæ gÃæ bhÆmiæ cÃkramya vartamÃnaæ, mahÃrohapariïÃhÃni Ó­ÇgÃïi ÓikharÃïi yasya, tadaucityÃc ca Óirasi sphurac candralekham, evaævidhaæ nageÓaæ parvatarÃjaæ d­«Âvà ko na vismito bhavatÅty artha÷ / harapak«e tu ÃcchÃditaæ paridhÃnÅk­ta diÓa eva (asya nava?) vastraæ yena, tathà u[k]taæ sthÆlavi«Ãïa ca v­«abham adhiruhya sthitaæ, mastake candrakalÃnvitaæ ca nageÓa kailÃsÃdhipatiæ sÃk«Ãtk­tya anug­hÅtammanyatvena ko na vismayata ity artha÷ / @<[89]>@ Óveto dhÃvatÅtivad iti Óabdatantram / pradÅpavad iti punar arthatantram / yathÃyogam iti tulyapradhÃnatvena sÃdhÃraïyaæ tantram / atulyapradhÃnatvena tu prasaÇga÷ / tayo÷ pratipattir iti / kiæ cit khalu vastuÓaktyaiva kÃryakÃri yathà dÅpÃdi / kiæ cit tu parÃmarÓÃpek«aæ yathà dhÆmÃdi liÇgam / yatra yasmin vi«aye parÃmarÓanairapek«yeïa vastuÓaktyaivobhayakÃritvaæ tatra tantrÃdi nÃnyatra / Óabda÷ parÃmarÓÃpek«o 'rthapratÅtikÃrÅ / parÃmarÓo na nirnibandhana iti nÃtra tantrÃdiprav­tti÷ / ahÃrya÷ parvata÷ / sahakÃrità saha karaïaÓÅlatva sahakÃrasaæbandhaÓ ca / anavamà utk­«ÂÃ÷ / nava÷ pratyagra÷ / mÃdhavo vasanta÷ / ramyatÃtireketi sahakÃrasaæbandharÆpa ity artha÷ / tasya vÃcyasyeti / tacchabdena nibandhanaæ parÃm­«Âam / #<[Page 53]># samayasm­ti÷ saÇketasmaraïam / asiddham ekatvam iti / tataÓ ca nÃyaæ tantrÃder vi«aya÷ / tattvam ekatvam / avyayÃnavyayÃtmakam iti / avyayam ivÃdi / anavyayaæ sad­ÓÃdi / dharmÃrthasyeti / Óle«Ãd abhinnatvam iti yojyam / prakaÂeti / kulayaÓ caÂakÃ÷ tad uktam - "kuli÷ kuliÇgaÓ caÂaka÷" iti / te ca te ÓakuntÃ÷ Óakunaya÷ te«Ãæ cakreïa samÆhena bhÃsvatÅnÃæ valabhÅnÃæ hitÃ÷ anurÆpà mattavÃraïÃ÷ aÇka÷ cihnaæ yasyÃ÷ / niÓÃnto 'nta÷puram / vi¬ambayantÅ uapahasantÅ / samarabhÆpak«e kuliÓaæ vajraæ / kuntÃ÷ prÃsÃ÷ / cakrÃïi arÅïi / tair bhÃsvadbhi÷ / vyatireko vi¬ambayantÅti prakÃÓita÷ / prakaÂetyÃdau ca viÓe«aïabhÃge 'tra Óle«a÷ / u«asÅti / andhakÃra eva malinatvÃt paÇka÷ / tasya vigalitasya (plavam avasthÃnaæ?) \<>\ tena Óabalaæ vicitram / ghanavartma viyat / dÆram atyartham / madhura÷ sukumÃro yas taraïitÃpo raviprabhà tadyogena tÃraæ h­dyam / madhupÃyino bhramarÃs te«Ãæ paÇkti÷ / andhakÃrapaÇkaplava eva vigalanena nissÃratvÃc chava÷ tasya laÇghanena vartmasu (pak«e«u) \<>\ dÆramà aramaïÅyaÓrÅ÷ / madhuratà makarandÃsaktà tathà raïità saÓabdÃ, yad và madhuratena makarandÃsaÇgena raïitaæ gu¤jitaæ yasyÃ÷ / payogatà jalagatà / aram atyartham / atra ghanavartmaÓabdasyopameyavÃcina÷ Óle«e 'ntarbhÃvÃt dharmidharmobhayÃrthasyodÃharaïatve nyÃyye dharmÃrthasyodÃharaïatvaæ cintyam / @<[90]>@ anavarateti / anavarataæ nayanasalilena sicyamÃno v­ddhiæ nÅyamÃna÷ / tathà anavarataæ nayanaæ prÃpaïaæ yasya tena salilena sicyamÃna Ãrdratvaæ prÃpyamÃïa÷ / vipado lava÷ sÆk«mabhÃgo vipallavo vigatakisalayaÓ ca / prarohati vistÅrïÅbhavati aÇkurÃæÓ ca mu¤cati (dharmÃæÓ ca mu¤cati?) dharmÃrthatvam iti / (kila?) atra sthitam api dharmÃrthatvaæ nopamÃnaviÓe«aïatvÃyÃlaæ viÓe«aïatvasya kak«yÃntarabhÃvitvÃt / na cÃv­ttim antareïa kak«yÃntaraparigraho nyÃyya÷ / na cÃtrÃv­tti÷ kÃryà / pramÃïÃbhÃvÃt / anÃv­ttau tu tasyÃm eva kak«yÃyÃæ viÓe«aïatve upameyasvarÆpÃpahÃraprasaÇga iti padÃrtha÷ / tasyopameyeti tacchabdena vipallavaÓabda÷ parÃm­«Âa÷ / ya÷ punar iti Óle«aprayojaka÷ Óabda÷ / apradhÃnaæ viÓe«aïabhÆtam / pradhÃnasya hi pÆrvoktanyÃyenÃv­ttir nyÃyyà / nibandhanam ivÃdi / sÃnuparvatasya mÃ(la)bhÆbhÃga÷ / aÇkollÃkhyÃs tarava÷ te«Ãæ pallavà bhÃsvanto yatra / aÇkollaÓabda÷ prÃk­tabhëÃpadam api kavibhir atiprasiddhyà Óle«Ãdi«u prayujyate / tathà ca "sakuÓÃÇkollapallavà / maithilÅva Óriyaæ dhatte" iti parimalena prayutam / saæsk­te punar aÇkoÂhaÓabda÷ sthita÷ / tathà bhÃsvÃn aÇke ullapan mukhara÷ lavÃkhya÷ putro yatreti sÃmÃnyenÃnyapadÃrtho g­hyate / iheti vipallavaÓabde / ivÃdyavyayam iti / tarur iveti prayuktasyevaÓabdasyÃnyathà vyavasthÃpayi«yamÃïatvÃt / alaÇkÃrÃntaraæ samÃsoktyÃdi / pradhÃnÃrthasaæsparÓamÃtrÃd iti / yata÷ tena padena saæbhavadapradhÃnÃrthenÃpi pradhÃnabhÆto 'rtha÷ saæsp­«Âa÷, tato 'ntarasaæbandhÃsahi«ïutvÃt dvirupÃdÃnÃrhatvam / yatra ca pradhÃnÃpradhÃnobhayÃrthasya dvirupÃdÃnam avaÓyaæ kÃryam, tatra daï¬ÃpÆpikayà tadekÃrthasya pradhÃnamÃtrÃrthasya Óabdasya dvirupÃdÃnaæ nyÃyasiddham eva / rucir dÅpti÷ abhilëaÓ ca ruci÷ / atra dvau ruciÓabdau viÓe«yavÃcitvÃt pradhÃnÃrthau / nanÆpamÃnasya yadi viÓe«yatvaæ nopameyaviÓe«aïatvaæ tat katham upameyasaæbandhiny upamÃnasya vibhakti÷ yathà "vÃgarthÃv iva saæp­ktau" iti / nai«a do«a÷ / viÓe«aïatvam avacchedakatvaæ tac copamÃnasyopameyaæ praty upamitikriyÃyÃæ vidyata eva / anyathà tayo÷ saæbandhÃbhÃvÃd ananvyapra#<[Page 54]>#saÇga÷ / sthite viÓe«aïatve tasya na viÓe«yavibhakter hÃni÷ kà cit / yat punar ihopamÃnaÓabdasya viÓe«yavÃcitvam uktaæ tad dharmitÃbhiprÃyeïa / dharmÅ hy upamÃnam / na ca svatantratvÃt viÓe«yÃrtha÷ / ataÓ caivÃyaæ "strÅva gacchati «aï¬o 'yam" ity upameyaliÇgaæ na bhajate / dharmavÃci tu viÓe«aïaæ viÓe«yaliÇgam eva / tad uktam - "guïavacanÃnÃm ÃÓrayato liÇgavacanÃni bhavanti" iti / tad evam upamÃnam upameyavibhaktiæ na (na) bhajate dharmitvaæ ca na jahÃtÅti / khalatà durjanatvam / khalatà ÃkÃÓavallÅ / atra prayukta iti / tarur ivety atra / vÃkyabhedaprasaÇgÃd iti "saæbhavaty ekavÃkyatve vÃkyabhedaÓ ca ne«yate" iti vÃkyabhedasya pratipattigauravavattvÃd dheyatvam / atha samÃsoktÅti / anavaratajaletyÃder viÓe«aïasya dvyarthatvÃt / upamÃnabhÆteti / yatropamÃnabhÆtasya dharmiïo 'nyasyÃrthasya gamyamÃnatvaæ tatra samÃsokti÷, na sÃk«Ãd upÃdÃna ity artha÷ / kva cid iti / babhrava÷ kapilÃ÷ / etad dÃvÃgni(viÓe«Ã÷ ++++?) \<>\ lak«aïam arthaæ pratipÃdayatÅti dharmidharmobhayÃtmatvam / evaæ hariïà harità m­gÃÓ ca / jaÂà mÆlÃni keÓasaæniveÓÃÓ ca / valkalaæ v­k«atvak tatk­taæ ca vÃsa÷ / kapilÃ÷ piÇgalà muniviÓe«Ã(Ó ca) / Ãropavi«ayabahutvÃd ÃropyamÃnÃnÃm api bahutvam / @<[91]>@ kesariïaæ bakulapu«pavantaæ siæhaæ ca / vasantaæ mÃdhavaæ nivasantaæ ca / abhimÃno dhÃrÃdhirƬho mÃno mahÃpramÃïaÓ ca / durvÃraïo 'ÓakyavÃraïo du«ÂaÓ ca karÅ / matto matsakÃÓÃt samadaÓ ca / abhimÃna iti na tathà h­dayaÇgama÷ pÃÂha÷ / anyonyam iti vasantam ity asya kesariïam iti viÓe«aïaæ, siæhapak«e ca kesariïam ity asya vasantam iti / rÆpyeti ya÷ kesarÅ pratÅta÷ sa vasantasya rÆpakatvena na tÃÂasthyena / evaæ vasantam ity asya nivasanÃrthayoge 'pi vasantÃrtha÷ kesariïo rÆpakatvena yojanÅya÷ / ittham eva durvÃraïÃbhimÃnayor vÃcyam / viÓe«yatvena rÆpyatvena ca svatantratvaæ, tadviparyayeïa paratantratvam / viÓe«yÃdyÃtmaketi / Ãdigrahaïena rÆpyarÆpakabhÃvo g­hyate / tilakas taruviÓe«as tilakaÓ ca viÓe«aka÷ / tadabhivyaktir ubhayÃrthÃbhivyakti÷ / tayor ubhayor arthayo÷ / guïavanto rajjuyuktà api ghaÂakÃ÷ saÇghaÂayitÃro hrasvÃÓ ca ghaÂÃ÷ / pÃrthivà rÃjÃna÷, na tu vak«yamÃïayuktyà p­thivÅvikÃrà vyÃkhyeyÃ÷ guïavattvaghaÂakatvayor iti / yady apy atra samÅhitasiddhau hetutvena vyavasthitasya ghaÂa(kÃ) ity asya pÃrthivà iti prati viÓe«aïatvaæ, tathÃpi kÆpa ivety upamÃsÃmarthyÃd viÓe«yatvam api ghaÂate //