Rajasekhara: Kavyamimamsa, Adhikarana 1 (the only part known so far) Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ÓÃstrasaægraha÷ prathamo 'dhyÃya÷ 1 kÃvyamÅmÃæsà 'prakÃÓa' atha kavirahasyam prathamo 'dhyÃya÷ 1 ÓÃstrasaægraha÷ athÃta÷ kÃvyaæ mÅmÃæsi«yÃmahe, yathopadideÓa ÓrÅkaïÂha÷ parame«ÂhivaikuïÂhÃdibhyaÓtu÷«a«Âayo÷ / so 'pi bhagavÃnsvayambhÆricchÃjanmabhya÷ svÃntevÃsibhya÷ / te«u sÃgasvateyo v­ndÅyasÃmapi vandya÷ kÃvyapuru«a ÃsÅt / taæ ca sarvasamayavidaæ divyena cak«u«Ã bhavi«yadarthadaÓinaæ bhÆrbhuva÷svastritayavarttinÅ«u prajÃsu hatikÃmyayà prajÃpati÷ kÃvyavidyÃpravarttanÃyai prÃyuÇkta / so '«ÂÃdaÓÃdhikaraïÅæ divyebhya÷ kÃvyavidyÃsnÃtakebhya÷ saprapa¤caæ provÃca / tatra kavirahasyaæ sahasrÃk«a÷ samÃmnÃsÅt, auktikamuktigarbha÷, rÅtinirïayaæ suvarïanÃbha÷, ÃnuprÃsikaæ pracetÃ, yamakaæ yama÷, citraæ citrÃÇgada÷, ÓabdaÓle«aæ Óe«a÷, vÃstuvaæ pulastya÷, aupabhyamaupakÃyana÷, atiÓayaæ parÃÓara÷, arthaÓle«amrutathya÷, ubhayÃlaÇkÃrikaæ kubera÷, vainodikaæ kÃmadeva÷, rupakanirupaïÅyaæ bharata÷, rasÃdhikÃrikaæ nandikeÓvara÷, do«Ãdhikaraïaæ dhi«aïa÷, guïopÃdÃnikamupamanyu÷, aupani«adikaæ kucucÃra÷, iti / tataste p­thak p­thak svaÓÃstrÃïi viracayäcakru÷ / itthaÇkÃra¤ca prakÅrïatvÃtvÃt sà ki¤ciduccicacchide / itÅyaæ prayojakÃÇgavatÅ saÇk«ipya sarvamarthamalpagranthena a«ÂÃdaÓaprakaraïÅ praïÅtà / tasyà ayaæ prakaraïÃdhikaraïasamuddeÓa÷ / 1 ÓÃstrasaægraha÷, 2 ÓÃstranirdeÓa÷, 3 kÃvyapuru«otpatti÷, 4 Ói«yapratibhe, 5 vyutpatti-vipÃkÃ÷, 6 padavÃkyaviveka÷, 7 vÃkyavidhaya÷, 8 kÃkuprakÃrÃ÷, 9 pÃÂhaprati«ÂhÃ, 10 kÃvyÃrthayonaya÷, 11 arthÃnuÓÃsanaæ, 12 kavicaryÃ÷, 13 rÃjacaryÃ, 14 ÓabdÃrthaharaïopÃyÃ÷, 15 kavi viÓe«a÷, 16 kavisamaya÷, 17 deÓakÃlavibhÃga÷, 18 bhruvanakoÓa÷, iti kavirahasyaæ prathamamadhikaraïamityÃdi / iti sÆtrÃïyathaite«Ãæ vyÃkhyÃbhëyaæ bhavi«yati / samÃsavyÃsavinyÃsa÷ sai«a Ói«yahitÃya na÷ // citrodÃharaïairgurvÅ granthena tu laghÅyasÅ / iyaæ na÷ kÃvyamÅmaæsà kÃvyavyutpattikÃraïam // iyaæ sà kÃvyamÅmÃæsà mÅmÃæsà yatra vÃglava÷ / vÃglavaæ na sa jÃnÃti na vijÃnÃti yastvimÃm // yÃyÃvarÅya÷ saÇk«ipya munÅnÃæ matavistaram / vyÃkarotkÃvyamÅmÃæsÃæ kavibhyo rÃjaÓekhara÷ // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe prathamo 'dhyÃya÷ ÓÃstrasaÇgraha÷ // ____________________________ Adhyaya 2 _____________________________ ÓÃstranirdeÓa÷ dvitÅyo 'dhyÃya÷ 2 ÓÃstranirdeÓa÷ iha vÃÇmayamubhayathà ÓÃstraæ kÃvyaæ ca / ÓÃstrapÆrvakatvÃt kÃvyÃnÃæ pÆrva ÓÃstre«vabhiniviÓeta / tacca dvidhà apauru«eyaæ pauru«eyaæ ca / aphauru«eya Óruti÷ / sà ca mantrabrÃhmaïo / viv­takriyÃtantrà manantrÃ÷ / mantrÃïÃæ stutinindÃvyÃkhyÃnaviniyogÃdigrantho brÃhmaïam / ­gyaju÷sÃmavedastrayÅ / atharva turÅyam / tatrÃrthavyavasthitapÃdà ­ca÷ / tÃ÷ sagÅkaya÷ sÃmÃni / acchandÃæsyagÅtÃni yajÆæ«i / ­co yajÆæ«i sÃmÃni cÃrtharvÃïi ta ime catvÃrobedÃ÷ / itihÃsavedadhanurvedau gÃndharvÃyurvedÃvapi copavedÃ÷ / 'vedopavedÃtmà sÃrvavarïika÷ pa¤camo nÃÂyaveda÷' iti drauhiïi÷ / 'Óik«Ã, kalpo, vyÃkaraïaæ, niruktaæ, chandoviciti÷, jyauti«aæ ca «a¬aÇgÃni' ityÃcÃryÃ÷ / upakÃrakatvÃdalaÇkÃra÷ satpamamaÇgam 'iti yÃyÃvarÅya÷ / ­te ca tatsarupaparij¤ÃnÃdvedÃrthÃnavagati÷' / yathÃ- 'dvà suparïà sayujà sakhÃyà samÃnaæ v­k«aæ pari«asvajÃte / tayoranya÷ pippalaæ svÃdvatti anaÓnannanyo abhicÃkaÓÅti' // seyaæ ÓÃstrokti÷ / pratyadhikaraïaæ ca ­caæ yaju÷ sÃmÃtharvaïÃæ brÃhmaïaæ cÃdÃh­tya bhëÃmudÃhari«yÃma÷ / tatra varïÃnÃæ sthÃnakaraïaprayatnÃdibhi÷ ni«pattinirïayinÅ Óik«Ã ÃpiÓalÅyÃdikà / nÃnÃÓÃkhÃdhÅtÃnÃæ mantrÃïÃæ viniyojakaæ sÆtraæ kalpa÷ / sà ca yajurvidyà / ÓabdÃnÃmanvÃkhyÃnaæ vyÃkaraïam / nirvacanaæ niruktam / chandasÃæ pratipÃdiyitrÅchandoviciti÷ / grahagaïitaæ jyauti«am, alaÇkÃravyÃkhyÃnaæ tu purastÃt / pauru«eyaæ tu purÃïam, ÃnvÅk«ikÅ, mÅmÃæsÃ, sm­titantramiti catvÃri ÓÃstrÃïi / tatra vedÃkhyÃnopanibandhanaprÃyaæ purÃïama«ÂÃdaÓadhà / yadÃhu÷- 'sarga÷ pratisaæhÃra÷ kalpo manvantarÃïi vaæÓavidhi÷ / jagato yatra nibaddhaæ tadvij¤eyaæ purÃïamiti // "purÃïapravibheda evetihÃsa÷' ityeke / sa ca dvidhà parakriyÃpurÃkalpÃbhyÃm / yadÃhu÷- 'parakriyà purÃkalpa itihÃsagatidvindhà / syÃdekanÃyakà pÆrvà dvitÅyà bahunÃyakÃ' // tatra rÃmÃyaïaæ bhÃrataæ codÃharaïe / ÃnvÅk«ikÅæ tu vidyÃvasare vak«yÃma÷ / nigamavÃkyÃnÃæ nyÃyai÷ sahasreïa vivektrÅ mÅmÃæsà / sà ca dvividhà vidhivivecanÅ brahmanidarÓanÅ ca / a«ÂÃdaÓaiva ÓrutyarthasmaraïÃtsm­taya÷ / 'tÃnÅmÃni caturdaÓa vidyÃsthÃnÃni, yaduta vedÃÓratvÃra÷, «a¬aÇgÃni, catvÃri ÓÃstrÃïi' ityÃcÃryÃ÷ / tÃnyetÃni k­tsnÃmapi bhrÆrbhuva÷svastrayÅæ vyÃsajya varttante / tadÃhu÷- 'vidyÃsthÃnÃnÃæ gantumantaæ na Óakto jÅvedvar«aïÃæ yo 'pi sÃgraæ sahasram / tasmÃtsaÇk«epÃdarthasandoha ukto vyÃsa÷ saætyakto granthabhÅrupriyÃrtham // "sakalavidyÃsthÃnaikÃyatanaæ pa¤cadaÓaæ kÃvyaæ vidyÃsthÃnam' iti yÃyÃvarÅya÷ / gadyapadyamayatvÃt kavidharmatvÃt hitoradeÓakatvÃcca / tadvi ÓÃstraïyanudhÃvati / 'vÃrttà kÃmasÆtraæ ÓilpaÓÃstraæ daï¬anÅtiriti pÆrvai÷ sahëÂÃdaÓa vidyÃsthÃnÃni'ityapare / ÃnvÅk«ikÅ trayÅ vÃrttà daï¬anÅtiÓceti vidyÃ÷ ' / daï¬anÅtirevaikà vidyÃ'ityauÓanasÃ÷ / daï¬abhayÃdvi k­tsno loka÷ sve«u sve«u karmasvavati«Âhate / 'vÃrttà daï¬anÅtirdve vidye' iti bÃrhaspatyÃ÷ / v­ttirvinayagrahaïaæ ca sthitiheturlokayÃtrÃyÃ÷ / 'trayÅvÃrttÃdaï¬anÅtayastisro vidyÃ÷' iti mÃnavÃ÷ / trayÅ hi vÃrttÃdaï¬anÅtyorupade«ÂrÅ / 'ÃnvÅk«ikÅtrayÅvÃrttÃdaï¬anÅtayaÓcatasro vidyÃ÷'iti kauÂalya÷ / ÃnvÅk«ikyà hi vivecità trayÅ vÃrttÃdaï¬anÅtyo÷ prabhavati / 'pa¤camÅ sÃhityavidyÃ' iti yÃyÃvarÅya÷ / sà hi vacas­ïÃmapi vidyÃnÃæ nisyanda÷ / ÃbhirddharmÃrthau yadvidyÃttadvidyÃnÃæ vidyÃtvam / tatra trayÅ vyÃkhyÃtà / dvidhà cÃnvÅk«ikÅ pÆrvotrarapak«ÃbhyÃm / arhadbhadantadarÓane lokÃyattaæ ca pÆrva÷ pak«a÷ / saÇkhayaæ nyÃyavaiÓe«ikau cottara÷ / ta ime «a tarkÃ÷ / tatra ca tisra÷ kathà bhavanti vÃdo, jalpo, vitaï¬Ã ca / madhyasthayostattvÃvabodhÃya vastutattvaparÃmarÓo vÃda÷ / vijigÅ«o÷ svapak«asiddhaye chalajÃtinigrahÃdiparigraho jalpa÷ / svapak«asyÃparigrahitrÅ parapak«asya dÆ«ayitrÅ vitaï¬Ã / k­«ipÃÓupÃlye vaïijyà ca vÃrttà / ÃnvÅk«ikÅtrayÅvÃrttÃnÃæ yogak«emasÃdhano daï¬astasya nÅtirdaï¬anÅti÷ / tasyÃmÃyattà lokayÃtreti ÓÃstrÃïi / sÃmÃnyalak«aïaæ cai«Ãm- 'saritÃmiva pravÃhÃstucchÃ÷ prathamaæ yathottaraæ vipulÃ÷ / ye ÓÃstrasamÃrambhà bhavanti lokasya te vandyÃ÷' // sÆtrÃdibhiÓcai«Ãæ praïayanam / tatra sÆtraïÃt sÆtram / yadÃhu÷- 'alpÃk«aramasandigdhaæ sÃravadviÓcatomukham / astobhamanavadya¤ca sÆtraæ sÆtrak­to vidu÷' // sÆtrÃïÃæ sakalasÃravivaraïaæ v­tti÷ / sÆtrav­ttivivecanaæ paddhati÷ / Ãk«ipya bhëaïÃdbhëyam / antarbhëyaæ samÅk«Ã / avÃntarÃrthavicchedaÓca sà / yathÃsambhavamarthasya ÂÅkanaæ ÂÅkà / vi«amapadabha¤jikà pa¤jikà / arthapradarÓakÃrikà kÃrikà / uktÃnuktaduruktacintà vÃrttikamiti ÓÃstrabhedÃ÷ / 'bhavati prathayannarthaæ lÅnaæ samabhiplutaæ sphuÂÅkurvan / alpamanalpaæ racayannanalpamalyaæ ca ÓÃstrakavi÷' // ÓÃstraikadeÓasya prakriyà prakaraïam / adhyÃyÃdayastvavÃntaravicchedÃ÷ kvatibhi÷ svatantratayà praïÅtà ityaparisaÇkhyeyà anÃkhyeyÃÓca / ÓÃbdÃrthayoryathÃvatsahabhÃvena vidyà sÃhityavidyà / upavidyÃstu catu÷«a«Âhi÷ / tÃÓca kalà iti vidagdhavÃda÷ / sa ÃjÅva÷ kÃvyasya / tamaupani«adike vak«yÃma÷ / ityananto 'bhiyuktÃnÃmatra saæsambhavistara÷ / tyaktau nipuïadhÅgamyo granthagauravakÃraïÃt // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe dvitÅyo 'dhyÃya÷ ÓÃstranirdeÓa÷ // ____________________________ Adhyaya 3 _____________________________ kÃvyapuru«otpatti÷ t­tÅyo 'dhyÃya÷ 3 kÃvyapuru«otpatti÷ evaæ gurubhyo gira÷ puïyÃ÷ purÃïÅ÷ Ó­ïuma÷ sma, yatkiladhiÓa«aïaæ Ói«yÃ÷ kathÃprasaÇge papracchu÷, kÅd­Óa÷ punarasau sÃrasvateya÷ kÃbyapuru«o vo guru÷ ? iti / sa tÃn b­hatÃmpatiruce / purà putrÅyantÅ sarasvatÅ tu«Ãragirau tapasyÃmÃsa / prÅtena manasà tÃæ viri¤ca÷ provÃca-'putraæ te s­jÃmi ' / athai«Ã kÃvyapuru«aæ su«uve / so 'bhyutthÃya sapÃdopagrahaæ chandasvartÅ vÃcamudacÅcarat- 'yadetadvÃÇmayaæ viÓvamarthamÆrttyà vivarttate / so 'smi kÃvyapumÃnamba pÃdau vandeya tÃvakau' // tÃmÃmnÃyad­«ÂacarÅmupalabhya bhëÃvi«aye chandomudrÃæ devÅ sasaæmadamaÇkaparyaÇkenÃdÃya tamudalÃpayat / 'vatsa ! sacchandaskÃyà gira÷ praïeta÷ ! vÃÇmayamÃtaramapi mÃtaraæ mÃæ vicayase / praÓasyatamaæ cedamudÃharanti yaduta ''putrÃtparÃjayo dvitÅyaæ putrajanma'iti / tvatta÷ pÆrve hi vidvÃæso gadyaæ dad­Óurna padyam / tvadupaj¤amathÃta÷ chandasvadvaca÷ pravartsyati / aho ÓlÃghanÅyo 'si / ÓabdÃrthau te ÓarÅraæ, saæsk­taæ mukhaæ, prak­taæ bÃhu÷, jaghanamaparbhraæÓa÷, paiÓÃcaæ pÃdau, uro miÓram / sama÷ prasanno madhura udÃra ojasvÅ cÃsi / ukticaïaæ te vaco, rasa ÃtmÃ, rÃmÃïi chandÃæsi, praÓnottarapravahlikÃdikaæ ca vÃkkeli÷, anuprÃsopamÃdayaÓca tvÃmalaÇkurvanti / bhavi«yato 'rthasyÃbhidhÃtrÅ Órurirapi bhavantamabhistauti- 'catvÃri Ó­ÇgÃstrayo 'sya pÃdà ÓÅr«e saptahastÃso 'sya / tridhà baddho v­«abho roravÅti maho debo martyÃnÃviveÓa' // 'tathÃpi saæv­ïu pragalbhasya puæsa÷ karma, bÃlocitaæ ce«Âasva' iti nigadya niveÓya cainamanokahÃÓrayiïÅ gaï¬aÓailatalatalpe snÃtumabhragaÇgÃæ jagÃmaæ / tÃvacca kuÓÃn samidhaÓca samÃhattuæ ni÷s­to mahÃmuniruÓanÃ÷ pariv­tte pÆ«aïyÆ«mopa«lutaæ tamadrÃk«Åt / kasyÃyamanÃtho bÃla iti cintayansvamÃÓramapadamanai«Åt / k«aïÃdÃÓvastaÓca sa sÃrasvateyastasmai chandasvatÅæ vÃcaæ samacÃrayat / akasmÃdvismÃpayansa cÃbhyuvÃca- 'yà dugdhÃpi na dugdheva kavidegdh­bhiranvaham / h­di na÷ sannidhattÃæ sà dÆktidhenu÷ sarasvatÅ' // iti / tatpÆrvakamadhyet­ïÃæ ca sucedhastvamÃdideÓa / tata÷ prabh­ti tamuÓanasaæ santa÷ kavirityÃcak«ate / tadupacÃräca kavaya÷ kavaya iti lokayÃtrà / kaviÓabdaÓca 'kav­varïane' ityasya dhÃto÷ kÃvyakarmaïo rupame / kÃvyaikarupatvÃcca sÃrasvateye 'pi kÃvyapuru«a iti bhaktyà prayu¤jate / tataÓca viniv­ttà vÃgdevÅ tatra putramapaÓyantÅ madhyeh­dayaæ cakranda / prasaÇgÃgataÓca vÃlpÅkirmuniv­«Ã sapraÓrayaæ tamudantamudÃh­tya bhagavatyai, bh­gusÆterÃÓramapadamadarÓayat / sÃpi prastutapayodharà putrÃyÃÇkapÃlÅæ dadÃnà Óirasi ca cumbantÅ svastimatà cetasà prÃcetasÃyÃpi mahar«aye nibh­taæ sacchandÃæsi vacÃæsi prÃyacchate / anupre«itaÓca sa tayà ni«ÃdanihatasahatasahacarÅæ krau¤cayuvarti karuïakreÇkÃrayà girà krandantÅmudÅk«ya ÓokavÃn ÓlokamujjagÃda- 'mà ni«Ãda prati«ÂhÃæ tvamagama÷ ÓÃsvatÅ÷ samÃ÷ / yatkrau¤camithunÃdekamavadhÅ÷ kÃmamohitam // 'tato divyad­«ÂirdevÅ tasmà api ÓlokÃya varamadÃt, yadutÃnyadanadhÅyÃno ya÷ prathamamenamadhye«yate sa sÃrasvata÷ kavi÷ saæpatsyata iti / sa tu mahÃmuni÷ prav­ttavacano rÃmÃyaïamidihÃsaæ samad­bhat ; dvaipÃyanastu ÓlokaprathamÃdhyÃyÅ tatprabhÃveïa ÓatasÃhasrÅæ saæhitÃæ bhÃratam / ekadà tu brahmar«iv­ndÃrakayo÷ ÓrutivivÃde dÃk«iïyavÃndeva÷ svayambhÆstÃmimÃæ nirïotrÅmuddideÓa / upaÓrutav­ttÃntaÓca mÃtaraæ vrajantÅæ so 'nuvavrÃja / vatsa!parame«ÂhinÃnanumatasya te na brahmalokayÃtraghà ni÷ÓreyasÃyetyabhidadhÃnà haÂhÃnnyavartayadenamÃtmanà tu pravartate / tata÷ sa kÃvyapuru«o ru«Ã niÓcakrÃma / priyaæ mitramasya ca kumÃra÷ sÃkrandaæ rudannabhyadhÅyata gauryà tÃta! tÆ«ïÅmÃ÷sva sÃhame«Ã ni«edhÃmÅtinigadandÅ samacintayat / prÃya÷ prÃïabh­tÃæ premÃïamantareïa nÃnyadvandhanamasti, tadetasyavaÓÅkaraïaæ kÃmapi striyaæ s­jÃmÅti vicintayantÅ sÃhityavidyÃvadhÆmrudapÃdayadÃdiÓa¤cainÃme«a te ru«Ã dharmapati÷ pura÷ prati«Âhate tadanuvarttasvainaæ nivarttaya ca / bhavanto 'pi hanta! munaya÷!kÃvyavidyÃsnÃtakÃÓcaritametayo÷ studhvametaddhi va÷ kÃvyasarvasvaæ bhavi«yatÅtyabhidhÃya bhagavatÅ bhavÃnÅ jo«amÃsi«Âa / te 'pi tathÃkarttumavatasthire / atha sarve prathamaæ prÃcÅæ diÓaæ ÓiÓriyuryatrÃÇgavaÇgasuhnabrahmapuï¬rÃdyà janapadÃ;, tatrÃbhiyujjÃnà tamaumeyÅ yaæ ve«aæ yathe«Âamsevi«Âa, sa tatratyÃbhi÷ strÅbhiranvakriyata / sà prav­ttÅ raudramÃgadhÅ / tÃæ te munayo 'bhitu«Âuvu÷- 'ÃrdÃrdracandanakucÃpintasÆtrahÃra÷ sÅmantacumbisicaya÷ sphuÂabÃhumÆla÷ / dÆrvÃprakÃï¬arucirÃsvagurupabhogÃdva go¬ÃÇganÃsu cirame«a cakÃstu ve«a÷' // yad­cchayÃpi yÃd­Çnepathya÷ sa sÃrasvateya ÃsÅt tadve«ÃÓca puru«Ã babhÆvu÷ / sÃpi saiva prav­tti÷ / yadaparaæ n­ttavÃdyÃdikame«Ã cakre sà bhÃrattÅ v­tti÷ / tÃæ te munaya iti samÃnaæ pÆrveïa / tathÃvidhÃkalpayÃpi tayà yadavaÓaævadÅk­ta÷ samÃsavadanuprÃsavadyogav­ttiparabhparÃtadgarbhaæ (vÃkyaæ) jagÃda sà gau¬Åyà rÅti÷ / tÃæ te munaya iti samÃnaæ pÆrveïa / v­ttirÅtisvarupaæ yathÃvasaraæ vak«yÃma÷ / tataÓca sa, pa¤cÃlÃnpratyu¤cacÃla / yatra päcÃlaÓÆrasenahastinÃpurakÃÓmÅravÃhÅkabÃhlikabÃhlaveyÃdayo janapadÃ÷ / tatrÃbhiyu¤jÃnà tamaumeyÅti samÃnaæ pÆrveïa / sà päcÃlamadhyamÃprav­tti÷ / tÃæ te munayo 'bhitu«Âuvu÷- 'tÃÂaÇkavalganataraÇgitagaï¬alekhamÃnÃbhilambidaradolitatÃrahÃram / ÃÓroïigulphaparimaï¬alitÃntarÅyaæ ve«aæ namasyata mahodayasundarÅïÃm' // ki¤cidÃrdramanà yannepathya÷ sa sÃrasvateya ÃsÅditi samÃnaæ pÆrveïa / sÃpi saiveti samÃnaæ pÆrveïa / yadÅ«ann­ttagÅtavÃdyavilÃsÃdikame«Ã darÓayÃæbabhÆva sà sÃtvatÅ v­tti÷ / ÃviddhagatimattvÃtsà cÃrabhaÂÅ / tÃæ te munaya iti samÃnaæ pÆrveïa / tathÃvidhÃkalpayÃpi tayà yadÅ«adÆÓaævadÅk­ta Å«adasamÃsamÅ«adanuprÃsamupacÃragarbha¤ca (vÃkyaæ) jagÃda sà päcÃlÅ rÅti÷ / tÃæ te munaya iti samÃnaæ pÆrveïa / tata÷ so 'vantÅnpratyuccacÃla / yatrÃvantÅvaidiÓasurëÂramÃlavÃrbudabh­gukacchÃdayo janapadÃ÷ / janapadÃ÷ / tatrÃbhiyu¤janà tamaumeyÅti samÃnaæ pÆrveïa / sà prav­ttirÃvantÅ / päcÃlamadhyamÃdÃk«iïÃtyayorantaracÃriïÅ hi sà / ata eva sÃtvatÅkaiÓikyau tatra v­ttÅ / tÃæ te munayo 'bhitu«Âuvu÷- 'päcÃlanepathyavidhirnarÃïÃæ strÅïÃæ punarnandatu dÃk«iïÃtya÷ / yajjalpitaæ yaccaritÃdikaæ tadanyonyasaæbhinnamavantideÓe' // tataÓca sa dak«iïÃæ diÓamÃsasÃda / yatra masayamekalapÃlama¤jarÃ÷ parvatÃ÷ / kuntalakeralamahÃrëÂragÃÇgakaliÇgÃdayo janapadÃ÷ / tatrÃbhiyu¤jÃnà tamaumeyÅti, samÃnaæ pÆrveïa / sà dÃk«iïÃtyà prav­tti÷ / tÃæ te munayo 'bhitu«Âuvu÷ / 'ÃmÆlato valitakuntalacÃrucƬaÓcÆrïÃlakapracayalächitabhÃlabhÃga÷ / kak«ÃniveÓanibi¬Åk­tanÅvire«a vi«aÓciraæ jayati keralakÃminÅnÃm' // tÃmanuraktamanÃ÷ sa yannepathya÷ sÃrasvateya ÃsÅditi samÃnaæ pÆrveïa / sÃpi saiveti masÃnaæ pÆrveïa / yadvicitran­ttagÅtavÃdyavilÃsÃdikame«ÃvirbhÃvayÃmÃsa sà kaiÓikÅ v­tti÷ / tÃæ te munaya iti samÃnaæ pÆrveïa / yadatyarthaæ ca sa tayà vaÓaævadÅk­ta÷ sthÃnÃnuprÃsavadasamÃsaæ yogav­ttigarbhaæ ca (vÃkyaæ)jagÃda sà vaidarbhÅ rÅti÷ / tÃæ te munaya iti samÃnaæ pÆrveïa / tatra ve«avinyÃsakrama÷ prav­tti÷, vilÃsavinyÃsakramo v­tti÷, vacanavinyÃsakramo rÅti÷ / 'catu«ÂayÅ gatirv­ttÅnÃæ prav­ttinÃæ ca deÓÃnÃæ punarÃnantyaæ tatkathamiva kÃrtsnyena parigraha÷' ityÃcÃryÃ÷ / anantÃnapi hi deÓÃÓcaturdhaivÃkalpya kalpayanti 'cakravartik«etraæ sÃmÃnyena tadavÃntaraviÓe«ai÷ punaranantà eva'iti yÃyÃvarÅya÷ / dak«iïÃtsamudrÃdudÅcÅæ diÓaæ prati yojanasahasraæ cakravartik«etraæ, tatraiva nepathyavidhi÷ / tata÷ paraæ divyÃdyà api yaæ deÓamadhivaseyustaddeÓyaæ ve«amÃÓrayanto nibandhanÅyÃ÷ / svabhÆmau tu kÃmacÃra÷ / dvÅpÃntarabhavÃnÃæ tadanusÃreïa v­ttiprav­ttÅ / rÅtayastu tisraghastÃstu purastÃt / tatrÃsti manojanmano devasya krŬÃvÃso vidarbhe«u vatsagulmaæ nÃma nagaram / tatra sÃrasvateyastÃmaumeyÅæ gandharvavatpariïinÃya / tatastadÆdhÆvaraæ viniv­ttya te«u pradeÓe«u viharamÃïaæ tu«ÃragirimevÃjagÃma, yatra gaurÅ sarasvatÅ ca mitha÷ sambandhinyau tasthatu÷ / tau ca k­tavandanau dampatÅdattvÃÓi«aæ prabhÃvamayena vapu«Ã kavimÃnasanivÃsinau cakratu÷ / tayoÓca taæ sargaæ kavibhya÷ svargalokamakalpatÃæ, yatra kÃvyamayena ÓarÅreïa marttyamadhivasanto divyena dehena kavaya Ãkalpaæ modante / itye«a kÃvyapuru«a÷ purà s­«Âa÷ svayambhuvà / evaæ vibhajya jÃnÃna÷ pretya ceha ca nandati // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe t­tÅyo 'dhyÃya÷ kÃvyapuru«otpatti÷ ____________________________ Adhyaya 4 _____________________________ Ói«yapratibhe caturtho 'dhyÃya÷ Ói«yapratibhe dvividhaæ Ói«yamÃcak«ate yaduta buddhimÃnÃhÃryabuddhiÓca / yasya nisargata÷ ÓÃstramanudhÃvati buddhi÷ sa buddhimÃn / yasya ca ÓÃstrÃbhyÃsa÷ saæskurute buddhimasÃvÃhÃryabudhdi÷ / tridhà ca sÃ, sm­tirmati÷ praj¤eti / atikrÃntasyÃrthasya smartrÅsm­ti÷ / varttamÃnasya mantrÅ mati÷ / anÃgatasya praj¤ÃtrÅ praj¤eti / sà triprakÃrÃpi kavÅnÃmupakartrÅ / tayorbuddhimÃn ÓuÓrÆ«ate Ó­ïoti g­hïÅte dhÃrayati vijÃnÃtyÆhate 'pohati tattvaæ cÃbhiniviÓate / ÃhÃryabuddherapyeta eva guïÃ÷ kintu praÓÃstÃramapek«ante / aharaha÷ sugurupÃsanà tayo÷ prak­«Âe guïa÷ / sà hi buddhivikÃsakÃmadhenu÷ / tadÃhu÷- 'prathayati pura÷ praj¤ÃjyotiryathÃrthaparigrahe tadanu janayatyÆhÃpohakriyÃviÓadaæ mana÷ / abhainiviÓate tasmÃttattvaæ tadekamukhodayaæ saha paricayo vidyÃv­ddhai÷ kramÃdam­tÃyate' // tÃbhyÃmanyathÃbuddhirdurbuddhi÷ / tatra buddhimata÷ pratipatti÷ / sa khalu sak­dabhidhÃnapratipannÃrtha÷ kavimÃrgaæ m­gayituæ gurukulamupÃsÅta / ÃhÃryabuddhestu dvayamapratipatti÷ sandehaÓca / sa khalvapratipannamarthaæ pratipattuæ sandehaæ ca nirÃkartumÃcÃryÃnupati«Âheta / durbuddhestu sarvatra mativiparyÃsa eva / sa hi nÅlÅmecakitasicayakalpo 'nÃdheyaguïÃntaratvÃt taæ yadi sÃrasvato 'nubhÃva÷ prasÃdayati tamaupani«adike vak«yÃma÷ / 'kÃvyakarmaïi kave÷ samÃdhi÷ paraæ vyÃpriyate iti ÓyÃmadeva÷ / manasa ekÃgratà samÃdhi÷' / samÃhitaæ cittamarthÃnpaÓyati, ukta¤ca- 'sÃrasvataæ kimapi tatsumahÃrahasyaæ dadgocaraæ ca vidu«Ãæ nipuïaikasevyam / tatsiddhaye paramayaæ paramo 'bhyapÃyo yaccetaso viditavedyavidhe÷ samÃdhi÷ // ''abhyÃsa÷' iti maÇgala÷ / avicchedena ÓÅlanamabhyÃsa÷ / sa hi sarvagÃmÅ sarvatra niratiÓayaæ kauÓalamÃdhatte / samÃdhirÃntara÷ prayatno bÃhyastvabhyÃsa÷ / tÃvubhÃvapi ÓaktimudbhÃsayata÷ / 'sà kevalaæ hetu÷' iti yÃyÃvarÅya÷ / vipras­tiÓca sà pratibhÃvyutpattibhyÃm / Óaktikart­kehi pratibhÃvyutpattikarmaïÅ / Óaktasya pratibhÃti ÓaktaÓca vyutpadyate / yà ÓabdagrÃmamarthasÃrthamalaÇkÃratantramuktimÃrgamanyadapi tathÃvidhamadhih­dayaæ pratibhÃsayati sà pratibhà / apratibhasya padÃrthasÃrtha÷ parok«a iva, pratibhÃvata÷ punarapaÓyato 'pi pratyak«a iva / yato meghÃvirudrakumÃradÃsÃdayo jÃtyandhÃ÷ kavaya÷ ÓrÆyante / ki¤cana mahÃkavayo 'pi deÓadvÅpÃntarakathÃpuru«ÃdidarÓanena tatratyÃæ vyavah­rti nibadhnantisma / tatra deÓÃntaravyavahÃra÷- 'prÃïÃnÃmanilena v­ttirucità satkalpav­k«e vane toye käcanapadmareïukapiÓe puïyÃbhi«ekakriyà / dhyÃnaæ ratnaÓilÃg­he«u vibudhastrÅsannidhau saæyamo yatkÃÇk«anti tapobhiranyamunayastarsmistapasyantyamÅ // dvÅpÃntaravyavahÃra÷- anena sÃrddhaæ viharÃmburÃÓestÅre«u tìÅvanamarmare«u / dvÅpÃntarÃnÅtalavaÇgapu«pairapÃk­tasvedalave marudbhi÷ // kathÃpuru«avyavahÃra÷- haro 'pi tÃvatpariv­ttadhairyaÓcandrodayÃrambha ivÃmburÃÓi÷ / umÃmukhe bimbaphalÃdharo«Âe vyÃpÃrayÃmÃsa vilocanÃni // ÃdigrahaïÃt- tathÃgatÃyÃæ parihÃsapÆrvaæ sakhyÃæ sakhÅ vetrabh­dÃbabhëe / bÃle vrajÃmo 'nyata ityathainÃæ vadhÆrasÆyÃkuÂilaæ dadarÓa // sà ca dvidhà kÃrayitrÅ bhÃvayitrÅ ca / kaverupakurvÃïà kÃrayitrÅ / sÃpi trividhà sahajÃ'hÃryaupadeÓikÅ ca / janmÃntarasaæskÃrÃpek«iïÅ sahajà / iha janmasaæskÃrayonirÃhÃryà / mantratantrÃdyupadeÓaprabhavà aupadeÓikÅ / aihikena kiyatÃpi saæskÃreïa prathamÃæ tÃæ sahajeti vyapadiÓanti / mahatà punarÃhÃryà / aupadeÓikyÃ÷ punaraihika eva upadeÓakÃla÷, aihika eva saæskÃrakÃla÷ / ta ime trayo 'pi kavaya÷ sÃrasvata÷, ÃbhyÃsika÷, aupadeÓikaÓca / janmÃntarasaæskÃraprav­ttasarasvatÅko buddhimÃnsÃrasvata÷ / iha janmÃbhyÃsodbhÃsitabhÃratÅka ÃhÃryabuddhirÃbhyÃsika÷ / upadeÓitadarÓitavÃgvibhavà durbuddhiraupadeÓika÷ / tasmÃnnetarau tantraÓe«amanuti«ÂhatÃm / 'nahi prak­timadhurà drÃk«Ã phÃïitatasaæskÃramapek«ate' ityÃcÃryÃ÷ / 'na'iti yÃyÃvarÅya÷ / ekÃrthaæ hi kriyÃdvayaæ dvaiguïyÃya sampadyate / 'te«Ãæ pÆrva÷ pÆrva÷ ÓreyÃn' iti ÓyÃmadeva÷ / sÃrasvata÷ svatantragha÷ syÃdbhavedÃbhyÃsiko mita÷ / aupadeÓakavistvatra valgu phalgu ca jalyapi // 'utkar«a÷ ÓreyÃn' iti yÃyÃvarÅya÷ / sa cÃnekaguïasannipÃte bhavati / ki¤ca- 'buddhimattvaæ ca kÃvyÃÇgavidyÃsvabhyÃsakarma ca / kaveÓcopani«acchaktistrayamekatragha durlabham // kÃvyakÃvyÃÇgavidyÃsu k­tÃbhyÃsasya dhÅmata÷ / mantrÃnu«ÂhÃnani«Âhasya nedi«Âhà kavirÃjatÃ' // kavÅnÃæ tÃratamyataÓcai«a prÃyovÃda÷ / yathÃ- 'ekasya ti«Âhati kaverg­ha eva kÃvyam anyasya gacchati suh­dbhavanÃni yÃvat / nyasyÃvidagdhavadane«u padÃni ÓaÓcat kasyÃpi sa¤carati viÓcakutÆhalÅva' // seyaæ kÃrayitrÅ / bhÃvakasyopakurvÃïà bhÃvayitrÅ / sà hi kave÷ ÓramamabhiprÃyaæ ca bhÃvayati / tayà khalu phalita÷ kavervyÃpÃrataru÷ / anyathà so 'vakeÓÅ syÃt 'ka÷ punaranayorbhedo yatkavirbhÃvayati bhÃvakaÓca kavi÷' ityÃcÃryÃ÷ / tadÃhu÷- 'pratibhÃtÃratamyena prati«Âhà bhruvi bhÆridhà / bhÃvakastu kavi÷ prÃyo na bhajatyadhamÃæ daÓam // "na'iti kÃlidÃsa÷ / p­thageva hi kavitvÃbhdÃvakatvaæ, bhÃvakatvÃcca kavitvam / svarupabhedÃdvi«ayabhedÃcca / yadÃhu÷- 'kaÓcidvÃcaæ racayitumalaæ ÓrotumevÃparastÃæ kalyÃïÅ te matirubhayathà vismayaæ nastanoti / nahyekasminnatiÓayavatÃæ sannipÃto guïÃnÃm eka÷ sÆte kanakamrupalastatparÅk«Ãk«amo 'nya÷ // "te ca dvidhÃrocakina÷, sat­ïÃbhyavahÃriïaÓca' iti maÇgala÷ / 'kavayopi bhavanti'iti vÃmanÅyÃ÷ ' / caturdhÃ' iti yÃyÃvarÅya÷ 'matsariïastattvÃbhiniveÓinaÓca' / 'tatra vivekina÷ pÆrve tadviparÅtÃstu tato 'nantarÃ÷'iti vÃmanÅyÃ÷ / 'arocakità hi te«Ãæ naisargikÅ, j¤Ãnayonirvà / naisirgikÅæ hi saæskÃraÓatenÃpi vaÇgamiva kÃlikÃæ te na jahati / j¤Ãnayonau tu tasyÃæ viÓi«Âaj¤Ãyavati vacasi rocakitÃv­ttireva' iti yÃyÃvarÅya÷ / . ki¤ca sat­ïÃbhyavahÃrità sarvasÃdhÃraïÅ / tathÃhi-vyutpitso÷ kautukina÷ sarvasya sarvatra prathamaæ sà / pratibhÃvivekavikalatà hi na guïÃguïayorvibhÃgasÆtraæ pÃtayati / tato bahu tyajati bahu ca g­hïÃti / vivekÃnusÃreïa hi buddhayo madhu ni«yandante / pariïÃme tu yathÃrthadarÓÅ syÃt / vibhramabhraæÓaÓca ni÷Óreyasaæ santidhatte / matsariïastu pratibhÃtamapi na pratibhÃtaæ, paraguïe«u vÃcaæyamatvÃt / sa punaramatsarÅ j¤Ãtà ca virala÷ / taduktam- 'kastvaæ bho÷ kavirasmi kÃpyabhinavà sÆkti÷ sakhe paÂhyatÃæ tyaktà kÃvyakathaiva samprati mayà kasmÃdidaæ ÓruyatÃm / ya÷ sampagvivinakti do«aguïayo÷ sÃraæ, svayaæ satkavi÷ so 'sminbhÃvaka eva nÃstyatha bhaveddaivÃnna nirmatsara÷' // tattvÃbhiniveÓÅ tu madhyesahasraæ yadyekastaduktam- 'ÓabdÃnÃæ vivinakti gumphanavidhÅnÃmodate sÆktibhi÷ sÃndaæ le¬hi rasÃm­taæ vicinute tÃtparyamrudrÃæ ca ya÷ / puïyai÷ saÇghaÂate vivekt­virahÃdantarmukhaæ tÃmyatÃæ ke«Ãmeva kadÃcideva sudhiyÃæ kÃvyaÓramaj¤o jana÷ // svÃnÅ mitraæ ca mantrÅ ca Ói«yaÓyÃcÃrya eva ca / kaverbhavati hÅ titraæ kiæ hi tadyanna bhÃvaka÷ // kÃvyena kiæ kavestasya tanmanomÃtrav­ttinà / nÅyante bhÃvakairyasya na nibandhà diÓo daÓa // santi pustakavinyastÃ÷ kÃvyabandhà g­he g­he / dvitrÃstu bhÃvakamana÷ ÓilÃpaÂÂanikuÂÂitÃ÷ // satkÃvye vikriyÃ÷ kaÓcidbhÃvakasyollasanti tÃ÷ / sarvÃbhinayanirïÅtau d­«Âà nÃÂyas­jà na, yÃ÷ // vÃgbhavako bhavetkaÓcitkaÓciddh­dayabhÃvaka÷ / sÃttvikairÃÇgikai÷ kaÓcidanubhÃvaiÓca bhÃvaka÷ // guïÃdÃnapara÷ kaÓciddo«ÃdÃnaparo 'para÷ / guïado«Ãh­tityÃgapara÷ kaÓcana bhÃvaka÷ // abhiyoge samÃne 'pi vicitro yadayaæ krama÷ / tena vidma÷, prasÃde 'tra n­ïÃæ heturamÃnu«a÷ // na nisargakavi÷ ÓÃstre na k«uïïa÷ kavate ca ya÷ / vi¬ambayati sÃtmÃnamÃgrahagrahila÷ kila // kavitvaæ na sthitaæ yasya kÃvye ca k­takaituka÷ / tasya siddhi÷ sarasvatyÃstantramantraprayogata÷ // yadÃntaraæ vetti sudhÅ÷ svavÃkyaparavÃkyayo÷ / tadà sa siddho mantavya÷, kukavi÷ kavireva và // kÃrayitrÅbhÃvayighatryÃvitÅme pratibhÃbhide / athÃta÷ kathayi«yÃmo vyutpattiæ kÃvyamÃtaram' // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe Ói«yapratibhÃvyÃkhyÃna÷ caturtho 'dhyÃya÷ ____________________________ Adhyaya 5 _____________________________ vyutpattikavipÃkÃ÷ pa¤camo 'dhyÃya÷ 5. vyutpattikavipÃkÃ÷ 'bahuj¤Ãtà vyutpatti÷' ityÃcÃryÃ÷ / sarvatodikkà hi kavivÃca÷ / taduktam - 'prasarati kimapi katha¤cana nÃbhyaste gocare vaca÷ kasya / idameva tatkavitvaæ yadvÃca÷ sarvatodikkà // "ucitÃnucitaviveko vyutpatti÷' iti yÃyÃvarÅya÷ / 'pratibhÃvyutpattyo÷ pratibhà ÓreyasÅ' ityÃnanda÷ / sà hi kaveravyutpattik­taæ do«amaÓe«amÃcchÃdayati / tadÃha- 'avyutpattik­to do«a÷ Óaktyà saævriyate kave÷ / yastvaÓaktik­tastasya bhkagityevÃvabhÃsate' // ÓaktiÓabdaÓcÃyamupacarita÷ pratibhÃne varttate / pratibhà yathÃ- 'etatkiæ Óirasi sthitaæ mama pitu÷, khaï¬aæ sudhÃjanmano lÃlÃÂaæ kimidaæ vilocanamidaæ, haste 'sya kiæ pannagÃ÷ / itthaæ krau¤caripo÷ kramÃdupagate digvÃsasa÷ ÓÆlina÷ praÓne vÃmakaroparodhasubhagaæ devyÃ÷ smitaæ pÃtu va÷ // "vyutpatti÷ ÓreyasÅ' iti maÇgala÷ / sà hi kaveraÓaktik­taæ do«amaÓe«amÃcchÃdayati / yathà hi- 'kave÷ saævriyate 'Óaktirvyutpattyà kÃvyavartmani / vaidagdhÅcittÃnÃæ heyà Óabdasya gumphanÃ' // vyutpattiryathÃ- 'k­ta÷ kaïÂhe ni«ko nahi kimuta tanvÅ maïilatà k­Óaæ lÅlÃpatraæ Óravasi nihitaæ kuï¬alamraci / na kauÓeyaæ citraæ vasanamavadÃtaæ tu vasitaæ samÃsannÅbhÆte nidhuvanavilÃse vanÅtayà // "pratibhÃvyutpattÅ mitha÷ samavete Óreyasyau iti yÃyÃvarÅya÷ / na khalu lÃvaïyalÃbhÃd­te rupasampad­te rupasampado và lÃvaïyalabdhirmahate saundaryÃya / ubhayayogo yathÃ- 'jaÇghÃkÃï¬orunÃle nakhakiraïalasatkesarÃsÅkarÃla÷ pratyagrÃlaktakÃbhÃprasarakisalayo ma¤juma¤jÅrabh­Çga÷ / bhartturn­tyÃnukÃre jayati nijatanusvacchalÃvaïyavÃpÅ-sambhÆtÃmbhojaÓobhÃæ vidadhadabhinavo daï¬apÃdo bhavÃnyÃ÷' // pratibhÃvyutpattimÃæÓca kavi÷ kavirityucyate / sa ca tridhà / ÓÃstrakavi÷ kÃvyakavirubhayakaviÓca / 'te«ÃmuttarottarÅyo garÅyÃn' iti ÓyÃmadeva÷ / 'na'iti yÃyÃvarÅya÷ / yathÃsvavi«aye sarvo garÅyÃn / nahi rÃjahaæsaÓcandrikÃpÃnÃya prabhavati, nÃpi cakoro 'dbhaya÷ k«ÅroddharaïÃya / yacchÃstrakavi÷ kÃvye rasasampadaæ vicchinatti / yatkÃvyakavi÷ÓÃstre tarkakarkaÓamapyarthamuktivaicitryeïa Ólathayati / ubhayakavistÆbhayorapi varÅyÃnyadyubhayatra paraæ pravÅïa÷ syÃt / tasmÃttulyaprabhÃvÃveva ÓÃstrakÃvyakavÅ / upakÃryopakÃrakabhÃvaæ tu mitha÷ ÓÃstrakÃvyoranumanyÃmahe / yacchÃstrasaæskÃra÷ kÃvyamanug­hïÃti ÓÃstraikapravaïatà tu nig­hïÃti / kÃvyasaæskÃro 'pi ÓÃstraghavÃkyapÃkamanuruïaddhi kÃvyaikapravaïatà tu viruïaddhi / tatragha tridhà ÓÃstrakavi÷ / ya÷ ÓÃstraæ vidhatte, yaÓca ÓÃstre kÃvyaæ saævalidhatte, yo 'pi kÃvye ÓÃstrÃrthaæ nidhatte / kÃvyakavi÷ punara«Âadhà / tadyathÃ-racanÃkavi÷, Óabda-kavi÷, arthakavi÷, alaÇkÃrakavi÷, uktikavi÷, rasakavi÷, mÃrgakavi÷, ÓÃstrÃrthakaviriti / tatra racanÃkavi÷- 'lolallÃÇgÆlavallÅvalayitabakulÃnokahaskandhagolair golÃÇgÆlairnadadbhi÷ pratirasitajaratkandarÃmandire«u / «aï¬e«ÆddaïÂapiï¬ÅtagaralanÃ÷ pratire yena velÃmÃlaÇghayottÃlatallasphuÂitapuÂakinÅbandhavo gandhavÃhÃ÷' // tridhà ca ÓabdakavirnÃmÃkhyÃtobhayabhedena / tatra nÃmakavi÷- 'vidyeva puæso mahimeva rÃj¤a÷ praj¤eva vaidyasya dayeva sÃdho÷ / lajjeva ÓÆrasya m­jeva yÆno vibhÆ«aïaæ tasya n­pasya saiva' // ÃkhyÃtakaviryathÃ- 'uccaistarÃæ jahasurÃjah­«urjagarjurÃjadhnira bhujataÂÅnikarai÷ sphuradbhi÷ / santu«Âuvurmumudire bahu menire ca vÃcaæ guroram­tasambhavalÃbhagarbhÃm' // nÃmÃkhyÃtakavi÷- 'hatatvi«o 'ndhÃ÷ ÓithilÃæsabÃhava÷ striyo vi«Ãdena vicetanà iva / na cukruÓurno rurudurna sasvanurna celurÃsurlikhità iva k«aïam' // arthakavi÷- 'devÅ putramasÆta n­tyata gaïÃ÷ kiæ ti«Âhatetyudbhuje har«Ãdbh­ÇgiriÂÃh­tagirà cÃmuï¬ayÃliÇgite / pÃyÃdvo jitadevadundubhighanadhvÃnaprav­ttistayor anyonyÃÇkanipÃtarjarajaratsthÆlÃsthijanmà rava÷' // dvidhÃlaÇkÃrakavi÷ ÓabdÃrthabhedena / tayo÷ ÓabdÃlaÇkÃra÷- 'na prÃtpaæ vi«amaraïaæ prÃtpaæ pÃpena karmaïà vi«amaraïaæ ca / na m­to bhÃgÅrathyÃæ m­to 'hamupaguhya mandabhÃgÅ rathyÃm' // arthÃlaÇkÃra÷- 'bhrÃntajihvÃpatÃkasya phaïacchatrasya vÃsuke÷ / daæ«ÂrÃÓalÃkÃdÃridyaæ karttu yogyo 'sti me bhuja÷' // uktikavi÷- 'udaramidanindyaæ mÃninÅÓvÃsalÃvyaæ stanataÂapariïÃhe dorlatÃlehyasÅmà / sphurati ca vadanendurddakpraïÃlÅnipeyastad iha sud­Ói kalyÃ÷ kelayo yauvanasya' // yathà vÃ- 'pratÅcchatyÃÓokÅæ kisalayaparÃv­ttimadhara÷ kapola÷ pÃï¬utvÃdavatarati tìÅpariïatim / parimlÃnaprÃyÃmanuvadati d­«Âi÷ kamalinÅm itÅyaæ mÃdhuryaæ sp­Óati ca tanutvaæ ca bhajate' // rasakavi÷- 'etÃæ vilÃkaya tanÆdari tÃmraparïÅm ambhonidhau viv­taÓuktipuÂoddh­tÃni / yasyÃ÷ payÃæsi pariïÃhi«u hÃramÆrttyà vÃmabhruvÃæ pariïamanti payodhare«u' // mÃrgakavi÷- 'mÆlaæ bÃlakavÅrudhÃæ surabhayo jÃtÅtaruïÃæ tvaca÷ sÃraÓcandanaÓÃÓinÃæ kisalayÃnyÃrdrÃïyaÓokasya ca / ÓairÅ«Å kusumogdati÷ pariïamanmocaæ ca so 'yaæ gaïo grÅ«meïo«mahara÷ purà kila dade dagdhÃya pa¤ca«ave' // ÓÃstrÃrthakavi÷- 'ÃtmÃrÃmà vihitaratayo nirvikalpe samÃdhau j¤ÃnodrekÃdvighaÂitatamogranthaya÷ sattvani«ÂhÃ÷ / yaæ vÅk«inte kamapi tamasÃæ jyoti«Ãæ và parastÃt taæ mohÃndha÷ kathamayamamuæ vetti devaæ purÃïam' // e«Ãæ dvitrairguïai÷ kanÅyÃn, pa¤cakairmadhyama÷, sarvaguïayogÅ mahÃkavi÷ / daÓa ca kaveravasthà bhavanti / tatra ca buddhimadÃhÃryabuddhayo÷ satpa, tistraÓca aupadeÓikasya / tadyathÃ-kÃvyavidyÃsnÃtako, h­dayakavi÷, anyÃpadeÓÅ, sevitÃ, ghaÂamÃna÷, mahÃkavi÷, kavirÃja÷, ÃvicchedÅ, saÇkrÃmayità ca / ya÷ kavitvakÃma÷ kÃvyavidyopavidyÃgrahaïÃya gurukulÃnyupÃste sa vidyÃsnÃtaka÷ / yo h­daya eva kavate nihnute ca sa h­dayakavi÷ / ya÷ svamapi kÃvyaæ do«abhayÃdanyasyetyapadiÓya paÂhati so 'nyÃpadeÓÅ / ya÷ prav­ttavacana÷ paurastyÃnÃmanyatamacchÃyÃmabhyasyati sa sevità / yo 'navadyaæ kavate na tu prabadhnÃti sa ghaÂamÃna÷ / yo 'nyataraprabandhe pravÅïa÷ sa mahÃkavi÷ / yastu tatra tatragha bhëÃviÓe«e te«u te«u prabandhe«u tasmiæstasmiæÓca rase svatantra÷ sa kavirÃja÷ / te yadi jagatyapi katipaye / yo mantrÃdyupadeÓavaÓÃllabdhasiddhirÃveÓasamakÃlaæ kavate sa ÃviÓika÷ / yo yadaivecchati tadaivÃvicchinnavacana÷ so 'vicchedÅ / ya÷ kanyÃkumÃrÃdi«u siddhamantra÷ sarasvatÅæ saÇkrÃmayati sa saÇkrÃmayità / satatamabhyÃsavaÓata÷ sukave÷ vÃkyaæ pÃkamÃyÃti / 'ka÷ punarayaæ pÃka÷?' ityÃcÃryÃ÷ / 'pariïÃma÷' iti maÇgala÷ / 'ka÷ punarayaæ pariïÃma÷?' ityÃcÃryÃ÷ / 'supÃæ tiÇgÃæ ca Órava÷ sai«Ã vyutpatti÷'iti maÇgala÷ / sauÓabdyametat / 'padaniveÓani«kampatà pÃka÷'ityÃcÃryÃ÷ / tadÃhu÷- 'ÃvÃpoddharaïe tÃvadyÃvaddolÃyate mana÷ / padÃnÃæ sthÃpite sthairye hanta siddhà sarasvatÅ // "ÃgrahaparigrahÃdapi padasthairyaparyavasÃyastasmÃtpadÃnÃæ pariv­ttivaimukhyaæ pÃka÷'iti vÃmanÅyÃ÷ / tadÃhu÷- 'yatpadÃni tyajantyeva pariv­ttisahi«ïutÃm / taæ ÓabdanyÃsani«ïÃtÃ÷ ÓabdapÃkaæ pracak«ate // "iyamaÓaktirna puna÷ pÃka÷'ityavantisundarÅ / yadekasminvastuni mahÃkavÅnÃmineko 'pi pÃÂha÷ paripÃkavÃnbhavati, tasmÃdrasocitaÓabdÃrthasÆktinibandhana÷ pÃka÷ / yadÃha- 'guïÃlaÇkÃrarÅtyuktiÓabdÃrthagrathanakrama÷ / svadate sudhiyÃæ yena vÃkyapÃka÷ sa mÃæ prati' // taduktam- 'sati vaktari satyarthe Óabde sati rase sati / asti tanna vinà yena paristravati vÃÇmadhu // "kÃryÃnumeyatayà yattacchabdanivedya÷ paraæ pÃko 'bhidhÃvi«ayastatsah­dayaprasiddhisiddha eva vyavahÃrÃÇgamasau'iti yÃyÃvarÅya÷ / sa ca kavigrÃmasyakÃvyamabhyasyate navadhà bhavati / tatrÃdyantayorasvÃdu picumandapÃkam, ÃdÃvasvÃdu pariïÃme madhyamaæ badarapÃkam, ÃdÃvasvÃdu pariïÃme svÃdu m­dvÅkÃpÃkam, Ãdau madhyamamante cÃsvÃdu vÃrttÃkapÃkam, Ãdyantayormadhyamaæ tinti¬ÅkapÃkam, Ãdau madhyamamante svÃdu sahakÃrapÃkam, ÃdÃvuttamamante cÃsvÃdu kramukapÃkam, ÃdÃvuttamamante madhyamaæ trapusapÃkam, Ãdyantayo÷ svÃdu nÃlikerapÃkamiti / te«Ãæ tri«vapi trike«u pÃkÃ÷ prathame tyÃjyÃ÷ / varamakavirna puna÷ kukavi÷ syÃt / kukavità hi socchravÃsaæ maraïam / madhyamÃ÷ saæskÃryÃ÷ / saæskÃro hi sarvasya guïamutkar«ayati / dvÃdaÓavarïamapi suvarïaæ pÃvakapÃkena hemÅbhavati / Óe«Ã grÃhyÃ÷ / svabhÃvaÓuddhaæ hi na saæskÃramapaik«ate / na muktÃmaïe÷ ÓÃïastÃratÃyai prabhavati / anavasthitapÃkaæ puna÷ kapitthapÃkamÃmaninti / tatra palÃladhÆnanena annakaïalÃbhavatsubhëitalÃbha÷ / sabhyagabhyasyata÷ kÃvyaæ navadhà paripacyate / hÃnopÃdÃnasÆtreïa vibhajettaddhi buddhimÃn // ayamatraiva Ói«yÃïÃæ darÓitastraghividho vidhi÷ / kintu vaividhyamapyetatghatrijagatyasya varttate // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe vyutpattikavipÃkÃnÃæ nirupaïaæ pa¤camo 'dhyÃya÷ // ____________________________ Adhyaya 6 _____________________________ padavÃkyaviveka÷ «a«Âho 'dhyÃya÷ 6 padavÃkyaviveka÷ vyÃkaraïasm­tinirïÅta÷ Óabdo niruktanighaïÂvÃdibhirnirdi«Âastadabhidheyo 'rthastau padam / tasya pa¤ca v­ttaya÷ subv­tti÷, samÃsav­tti÷, taddhitav­tti÷, k­dv­tti÷, tiÇv­ttiÓca / gauraÓva÷ puru«o hastÅti jÃtivÃcina÷ ÓabdÃ÷ / haro harirharaïyagarbha÷ kÃla ÃkÃÓaæ digiti dravyavÃcina÷ / Óveta÷ k­«ïo rakta÷ pÅta iti ca guïavÃcinu÷ / pÃcaka÷ pÃÂhaka iti kriyÃvÃcina÷ prÃdayaÓcÃdayaÓvÃsattvavacanÃ÷ / nagaramupa prasthita÷ panthÃ÷, v­k«amanu dyotate vidyuditi karmapravacanÅyÃ÷ / "seyaæ subv­tti÷ pa¤catayyapi vÃÇmayasya mÃtÃ"iti vidvÃæsa÷ / subv­ttireva samÃsav­tti÷ / vyÃsasamÃsÃvesÃnayorbhedahetÆ / sà ca «o¬hà dvandÃdibhedena / tatra paÂsamÃsÅsamÃsasÆktam- "dvando 'smi dvigurasmi ca g­he ca me satatamavyayÅbhÃva÷ / tatpuru«a karma dhÃraya yenÃÇgaæ syÃæ bahuvrÅhi÷" // tadvitav­tti÷ punaranantà / taddhi ÓÃstraprÃyovÃdo yadutataddhitamƬhÃ÷ pÃïinÅyÃ÷ / mäji«Âaæ raucanikaæ sauraæ saindhavaæ vaiyÃsÅyamiti vaddhitÃntÃ÷ / prÃtipadikavi«ayà ceyam / k­dv­ttiÓca dhÃtuvi«ayà / karttà harttà kumbhakÃro nagarakÃra iti k­dantÃ÷ / tiÇv­ttirdaÓadhà daÓalakÃrÅbhedena / dvidhà ca sà dhÃtusubdhÃtuvi«ayatvena / apÃk«Åt pacati pak«yatÅti dhÃtavÅyÃnyÃkhyÃtÃni / apallavayat pallavayati pallavayi«yatÅti saubdhÃtavÅyÃni / tadidamitthaÇkÃraæ pa¤caprakÃramapi padajÃtaæ mitha÷ samantrÅyamÃnamÃnantyÃya kalpate / tajjanmà cai«a vidu«Ãæ vÃdo yatkila divyaæ samÃsahasraæ b­haspatirvaktà Óatakraturadhyetà tathÃpi nÃnta÷ ÓabdarÃÓerÃsÅt / tatra dayitasubv­ttayo vidarbhÃ÷ / vallabhasamÃsav­ttayo gau¬Ã÷ / priyataddhità dÃk«iïÃtyÃ÷ / k­tprayogarucaya udÅcyÃ÷ / abhÅ«ÂatiÇgav­ttaya÷ sarve 'pi santa÷ / te«Ãæ ca viÓe«alak«aïÃnusandhÃnenÃvarddhatÃkhyÃtagaïa÷ / ukta¤ca- "viÓe«alak«aïavidÃæ prayogÃ÷ pratibhÃnti ye / ÃkhyÃtarÃÓistaire«a pratyahaæ hyupacÅyate" // padÃnÃmabhidhitsitÃrthagranthanÃkara÷ sandarbho vÃkyam / "tasya ca tridhÃbhidhÃvyÃpÃra÷" ityaudbhaÂÃ÷ / vaibhakta÷ ÓÃkta÷ ÓaktivibhaktimayaÓca / pratipadaæ ÓrÆyamÃïÃsÆpapadavibhakti«u kÃrakavibhakti«u và vaibhakta÷ / lutpÃsvapi vibhakti«u samÃsasÃmarthyÃttadarthÃvagatau ÓÃkta÷ / ubhayÃtmà ca Óaktivibhaktimaya÷ / tatra vaibhakta÷- "namastasmai varÃhÃya lÅlayoddharate mahÅm / khurayormadhyago yasya meru÷ khaïakhaïÃyate" // Óakti÷- "vitrastaÓatru÷ sp­hayÃluloka÷ prapannasÃmanta udagrasattva÷ / adhi«ÂitaudÃryaguïo 'sipatrajitÃvanirnÃsti n­pastvadanya÷" // yathà vÃ- "kaïÂhadolÃyitoddÃmanÅlendÅvaradÃmakÃ÷ / haribhÅtyÃÓritÃÓe«akÃliyÃhikulà iva" // Óaktivibhaktimaya÷- "athÃgÃdekadà spa«ÂacaturÃÓÃmukhadyuti÷ / taæ brahmeva ÓaratkÃla÷ protphullakamalÃsana÷" // tatra vÃkyaæ daÓadhà / ekÃkhyÃtam, anekÃkhyÃtam, Ãv­ttÃkhyÃtam, ekÃbhidheyÃkhyÃtaæ, pariïatÃkhyÃtam, anuv­ttÃkhyÃtaæ, samucutÃkhyÃtam, adhyÃh­tÃkhyÃtaæ, k­dabhihitÃkhyÃtam, anapek«itÃkhyÃtamiti // tatraikÃkhyÃtam- "jayatyekapadÃkrÃntasamastabhuvanatraya÷ / dvitÅyapadavinyÃsavyÃkulÃbhinaya÷ Óiva÷" // anekÃkhyÃtam- tacca dvidhà sÃntaraæ nirantaram // tayo÷ prathamam- "devÃsurÃstamatha manthagirÃæ virÃme padmÃsanaæ jaya jayeti babhëire ca / prÃgbhejire ca parito bahu menire ca Âa svÃgresaraæ vidadhire ca vavandire ca" // dvitÅyam- "tvaæ pÃsi haæsi tanu«e manu«e bibhar«i vibhrÃjase s­jasi saæharase virau«i / Ã÷se nirasyasi sarasyasi rÃsi lÃsi saÇkrŬase bru¬asi meghasi modase ca" // "ÃkhyÃtaparatantraghà vÃkyav­ttirato yÃvadÃkhyÃtamiha vÃkyÃni" ityÃcÃryÃ÷ / "ekÃkÃratayà kÃrakagrÃmasyaikÃrthatayà ca vacov­tterekamevedaæ vÃkyam" iti yÃyÃvarÅya÷ / Ãv­ttÃkhyÃtam- "jayatyamalakaustubhastabakitÃæsapÅÂho harir jayanti ca m­gek«aïÃÓcaladapÃÇgad­«Âikrama÷ / tato jayati mallikà tadanu sarvasaævedanÃ-vinÃÓakaraïak«amo jayati pa¤camasya dhvani÷" // ekÃbhidheyÃkhyÃtam- "h­«yati cÆte«u ciraæ tu«yati bakule«u bhodate maruti / iha hi madhau kalakÆju«u pike«u ca prÅyate rÃgÅ" // pariïatÃkhyÃtam- "so 'smi¤jayati jÅvÃtu÷ pa¤ce«o÷ pa¤camadhvani÷ / te ca caitre vicitrailÃkakkolÅkelayo 'nilÃ÷" // anuv­ttÃkhyÃtam- "caranti caturambhodhivelodyÃne«u dantina÷ / cakravÃlÃdriku¤je«u kundabhÃso guïÃÓca te" // samucitÃkhyÃtam- "parigrahabharÃkrÃntaæ daurgatyagaticoditam / mano gantrÅva kupathe cÅtkaroti ca yÃti ca" // yathà ca- "sa deva÷ sà daæ«Ârà kiÂik­tavilÃsasmitasità dvayaæ diÓyÃttubhyaæ mudamidamudÃraæ jayati ca / uda¤cadbhiyastaralitaniveÓà vasumattÅ yadagre yacchravÃsairgirigu¬akalÅlÃmudavahati" // adhyÃh­tÃkhyÃtam- "dordaï¬atÃï¬avabhra«Âamu¬ukhaï¬aæ bibharti ya÷ / vyastapu«päjalipade candracƬa÷ Óriye sa va÷" // k­dabhihitÃkhyÃtam- "abhimukhe mayi saæh­tamÅk«itaæ hasitamanyanimittakathodayaæ / vinayavÃdhitav­ttiratastayà na viv­to madano na ca saæv­ta÷" // anapek«itÃkhyÃtam- "kiyanmÃtraæ jalaæ vipra? jÃnudadhnaæ narÃdhipa / tathÃpÅyamavasthà te na sarvatragha bhavÃd­ÓÃ÷" // guïavadalaÇk­ta¤ca vÃkyameva kÃvyam // "asatyÃrthÃbhidhÃyitvÃnnopade«Âavyaæ kÃvyam"ityeke // yathÃ- "stema÷ stoko 'pi nÃÇge Órasitamavikalaæ cak«u«Ãæ saiva v­tti÷ madhyek«ÅrÃbdhi magnÃ÷ sphutamatha ca vayaæ ko 'yamÅd­kprakÃra÷ / itthaæ digbhittirodhak«atavisaratayà mÃæsalaistvadyaÓobhi÷ stokÃvasthÃnadusthaistrijagati dhavale vismayante m­gÃk«ya÷" // yathà ca - "bhraÓyadbhÆgnabhogÅÓvaraphaïapavanÃdhmÃtapÃtÃlatÃlu÷ truÂyannÃnÃgirÅndrÃvaliÓikharakharÃsphÃlalolÃmburÃÓi÷ / udyannirandhralÅvidhurasuravadhÆmucyamÃnopaÓalya÷ kalyodyogasya yasya tribhuvanadamana÷ sainyasaæmarda ÃsÅt" // ÃhuÓca- "d­«Âaæ ki¤cidad­«Âamanyadaparaæ vÃcÃlavÃrttÃrpitaæ bhÆyastuï¬apurÃïata÷ pariïataæ ki¤ci¤ca ÓÃstraÓrutam / sÆktyà vastu yadatra citraracanaæ tatkÃvyamavyÃhataæ ratnasyeva na tasya janma jaladherno rohaïÃdvà gire÷" // "na" iti yÃyÃvarÅya÷- "nÃsatyaæ nÃma ki¤cana kÃvye yastu stutye«varthavÃda÷ / sa na paraæ kavikarmaïi Órutau ca ÓÃstre ca loke ca" // tatra Órauta÷- "pu«piïyau carato jaÇghe bhÆ«ïurÃtmà phalegrahi÷ / Óere 'sya sarve pÃpmÃna÷ Órameïa prapathe h­tÃ÷" // ÓÃstrÅya÷- "Ãpa÷ pavitraæ prathamaæ p­thivyÃmapÃæ pavitraæ paramaæ ca mantrÃ÷ / te«Ãæ ca sÃmargyaju«Ãæ pavighatraæ mahar«ayo vyÃkaraïaæ nirÃhu÷" // ki¤ca- "yastu prayuÇkte kuÓalo viÓe«e ÓabdÃnyathÃvadvayavahÃrakÃle / so 'nantamÃnpoti jayaæ paraghatra vÃgyogavidu«yati cÃpaÓabdai÷" // "ka÷? / vÃgyogavideva / kuta etat ? / yohi ÓabdäjÃnÃtyapaÓabdÃnapyasau jÃnÃti / yathaiva hi Óabdaj¤Ãne dharma÷, evamapaÓabdaj¤aghÃnepyadharma÷ / athavà bhÆyÃnadharma÷ prÃnpoti / bhÆyÃæso h­paÓabdà alpÅyÃæsa÷ ÓabdÃ÷ / ekaikasya hi Óabdasya bahavo 'prabhraæÓÃ÷ / tadyathà / gaurityasya Óabdasya gÃvo goïÅ gotà gopÃtaliketyevamÃdayo 'pabhraæÓÃ÷ / atha yo 'vÃgyogavid aj¤Ãnaæ tasya Óaraïam / vi«ama upanyÃsa÷ / nÃtyantÃyÃj¤Ãnaæ Óaraïaæ bhavitumarhati / yo hyajÃnanvai brÃhmaïaæ hanyÃtsurÃæ và pibetse 'pi manye patita÷ syÃt / evaæ tarhi so 'nantamÃpnoti jayaæ paratra vÃgyogaviddu«yati cÃpaÓabdai÷ / ka÷? / avÃgyogavideva / atha yo vÃgyogavid vij¤aghÃnaæ tasya Óaraïam / kva punaridaæ paÂhitam? / bhrÃjà nÃma ÓlokÃ÷ / ki¤ca bho÷ Ólokà api pramÃïam? / ki¤cÃta÷? / yadi pramÃïamayamapi Óloka÷ pramÃïaæ bhavitumarhati / " "yadyudumbaravarïÃnÃæ ghaÂÅnÃæ maï¬alaæ mahat / pÅtaæ na gamayetsvargaæ kiæ tatkratugataæ nayet" // iti / "pramattagÅta e«a tatrabhavato yastvapramattagÅtastatpramÃïameva"iti gonardÅya÷ / laukika÷- "guïÃnurÃgamiÓreïa yaÓasà tava sarpatà / digvadhÆnÃæ mukhe jÃtamakasmÃdarddhakuÇkumam" // "asadupadeÓakatvÃttarhi nopade«Âavyaæ kÃvyam" ityapare / yathà evaæ- "vayaæ bÃvye ¬imbhÃæstaruïimani yÆna÷ pariïatÃv apÅcchÃmo d­ddhÃnpariïayavidhestu sthitiriyam / tvayÃrabdhaæ janma k«apayitumamÃrgeïa kimidaæ na no goghatre putri kvacidapi satÅlächanamabhÆt" // "astyayamupadeÓa÷ kintu ni«edhyatvena na vidhetvena" iti yÃyÃvarÅya÷ / ya evaævidhà vidhaya÷ parastrÅ«u puæsÃæ sambhavanti tÃnavabudhyeteti kavÅnÃæ bhÃva÷ / ki¤ca kavivacanÃyattà lokayÃtrà / "sà ca ni÷ÓreyasamÆlam" iti mahar«aya÷ / yadÃhu÷- "kÃvyamayyo giro yÃva¤caranti viÓadà bhuvi / tÃvatsÃrasvataæ sthÃnaæ kavirÃsÃdya modate" // ki¤ca- "ÓrÅmanti rÃj¤Ãæ caritÃni yÃni prabhutvalÃlÃÓva sudhÃÓinÃæ yÃ÷ / ye ca prabhÃvÃstapasÃm­«ÅïÃæ tÃ÷ satkavibhya÷ Órutaya÷ prasÆtÃ÷" // ukta¤ca- "khyÃtà narÃdhipataya÷ kavisaæÓrayeïa rÃjÃÓrayeïa ca gatÃ÷ kavaya÷ prasiddhim / rÃj¤Ã samo 'sti na kave÷ paramopakÃrÅ rÃj¤e na cÃsti kavinà sad­Óa÷ sahÃya÷" // "balmÅkajanmà sa kavi÷ purÃïa÷ kavÅÓvara÷ satyavatÅsutaÓca / yasya praïetà tadihÃnavadyaæ sÃrasvataæ vartma na kasya vandyam ?" // "asabhyÃrthÃbhidhÃyitvÃnnopade«Âavyaæ kÃvyam" iti ca kecit / yathÃ- "prasarpanpragrÅvairbh­tabhruvanakuk«irjhaïajhaïÃ-karÃla÷ prÃgalbhyaæ vadati taruïÅnÃæ praïayi«u / vilÃsavyatyÃsÃjjaghanaphalakÃsphÃlanaghana-sphudacchedotsokta÷ kalakanakakäcÅkalakÃla÷" // api ca- "nityaæ tvayi pracuracitrakapatrabhaÇgÅ-tÃÂaÇkatÃnavipaï¬uragaï¬alekhÃ÷ / snihyantu ratnaraÓanÃraïanÃbhirÃma-kÃmÃrtinartitanitambataÂÃstaruïya÷" // "prakamÃpanno nibandhanÅya evÃyamartha÷" iti yÃyÃvarÅya÷ / yadidaæ Órutau ÓÃstre copalabhyate / tatra yÃju«a÷- "upopa me parÃm­Óa mà me dabhrÃïi manyathÃ÷ / sarvÃhamasti romaÓà gÃndhÃrÅïÃmivÃvikÃ" // ÓÃstrÅya÷- "yasyÃ÷ prasannadhavalaæ caÓru÷ paryantapak«malam / navanÅtopamaæ tasyà bhavati smaramandiram" // padavÃkyaviveko 'yamiti ki¤citpra¤cita÷ / atha vÃkyaprakÃrÃæÓca kÃæÓcidanyÃnnibodhata // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe «a«Âho 'dhyÃya÷ padavÃkyaviveka÷ // ____________________________ Adhyaya 7 _____________________________ vÃkyavidhaya÷ satpamo 'dhyÃya÷ 7 vÃkyavidhaya÷, kÃkuprakÃrÃ÷, pÃÂhaprati«Âhà vÃkyaæ vacanamiti vyavaharanti / tacca tridhà praïet­bhedena brÃhyaæ, Óaivaæ, vai«ïavamiti / tadidaæ vÃyuproktapurÃïÃdibhya upalabdhaæ yaduta brÃhyaæ vaca÷ pa¤cadhà svÃyambhuvamaiÓvaramÃr«amÃr«Åkaputrakaæ ca / svayambhÆrbrahmà tasya svÃyambhuvam / tanmanojanmÃno bh­guprabh­taya÷ putrÃste ÅÓvarÃste«ÃmaiÓvaram / ÅÓvarÃïÃæ sutà ­«ayaste«ÃmÃr«am / ­«ÅïÃmapatyÃni ­ïÅkÃste«ÃmÃr«Åkam / ­«ÅkÃïÃæ sÆnava ­«iputrakÃste«ÃmÃr«iputrakam / svayambhuva÷ prathamaæ vaca÷ Óruti÷, Óruteranya¤ca svÃyambhuvam / tadÃhu÷- "sarvabhÆtÃtmakaæ bhÆtaæ parivÃdaæ ca yadbhavet / kvacinniruktamok«Ãrthaæ vÃkyaæ svÃyambhuvaæ hi tat" // tadeva stokarupÃntarapariïatamaiÓvaraæ vaca÷ / ukta¤ca- "vyaktakramamasaæk«itpaæ dÅtpagambhÅramarthavat / pratyak«aæ ca parok«aæ ca lak«yatÃmaiÓvaraæ vaca÷" // Ãr«am- "yatki¤cinmantrasaæyuktaæ yuktaæ nÃmavibhaktibhi÷ / pratyak«ÃbhihitÃrthaæ ca tad­«oïÃæ vaca÷ sm­tam" // Ãr«Åkam- "naigamairvividhai÷ ÓabdairnipÃtabahulaæ ca yat / na cÃpi sumahadvÃkyam­«ÅkÃïÃæ vacastu tat" // Ãr«iputrakam- "avispa«ÂapadaprÃyaæ yacca syÃdvahusaæÓayam / ­«iputravacastatsyÃt sasarvaparidevanam" // tadudÃharaïÃni purÃïebhya upalabheta / sÃrasvatÃ÷ kavayo na÷ pÆrve itthaÇkÃraæ kathayanti / brahmavi«ïurudraguhab­haspatibhÃrgavÃdiÓi«ye«u catu÷«a«ÂÃvupadi«Âaæ vaca÷ pÃrameÓvaram / krameïa ca sa¤caraddevairdevayonibhiÓca yathÃmatyupajÅvyamÃnaæ divyamiti vyapadiÓyate / devayonayastu- "vidyÃdharopsaroyak«arak«ogandharvakinnarÃ÷ / siddhaguhyakabhÆtÃÓca piÓÃcà devayonaya÷" // tatra piÓÃcÃdaya÷ ÓivÃnucarÃ÷ svabhÆmau saæsk­tavÃdina÷, martye tu bhÆtabhëayà vyavaharanto nibandhanÅyÃ÷ / atsarasastu prÃk­tabhëayà / taddivyaæ vacaÓcaturddhà / vaibudhaæ vaidyÃdharaæ gÃndharvaæ yoginÅgataæ ca / Óe«ÃïÃmete«vevopalak«aïaæ prak­tisÃd­Óyena / tatra vaibudham- "samÃsavyÃsasaæd­bdhaæ Ó­ÇgÃrÃdbhutasambh­tam / sÃnuprÃsamudÃraæ ca vaca÷ syÃdam­tÃÓinÃm" // yathÃ- "ya¤candrakoÂikarakorakabhÃrabhÃji babhrÃma babhruïi jaÂÃkuhare harasya / tadva÷ punÃtu himaÓailaÓilÃniku¤ja-bhphÃtkÃra¬ambaravirÃvi surÃpagÃmbha÷ // " vaidyÃdharam- "stokÃnuprÃsasacchÃyaæ caturokti prasÃdi ca / drÃdhÅyasà samÃsena viddhi vaidyÃdharaæ vaca÷ // " yathÃ- "praïatasurakirÅÂaprÃæÓuratnÃæÓuvaæÓacchurita-nakhaÓikhÃgrodbhÃsamÃnÃruïÃÇghre / uditataraïiv­ndoddÃmadhÃmordhvanetra-jvalananikaradagdhÃnaÇgamÆrte namaste" // yathà vÃ- "bhramati bhramarakaravimbatanandaravanacampakastabakagaura÷ / vÃtyÃhata iva viyati sphuÂalak«mà rohaïÅramaïa÷" // gÃndharvam- "hrasvai÷ samÃsairbhÆyobhirvibhÆ«itapadoccayà / tattvÃrthagrathanagrÃhyà gandharvÃïÃæ sarasvatÅ" // yathÃ- "nama÷ ÓivÃya somÃya sagaïÃya sasÆnave / sav­«avyÃlaÓÆlÃya sakapÃlaya sendave" // yoginÅgatam- "samÃsarupakaprÃyaæ gambhÅrÃrthapadakramam / siddhÃntasamayasthÃyi yoginÅnÃmidaæ vaca÷" // yathÃ- "du÷khendhanaikadahanÃm­tavarÓa«amegha? saæsÃrakÆpapatanaikarÃvalaæba? / yogÅndradarpaïa? jagadgatak­tsnateja÷-pratyak«acauravara? vÅrapate? namaste" // mahÃprabhÃvatvÃdbhaujaÇgamamapi divyamityupacaryate / "prasannamadhurodÃttasamÃsavyÃsabhÃgavat / anojasvipadaprÃyaæ vaco bhavati bhoginÃm" // yathÃ- "susarjitÃæ ÓrotasukhÃæ surupÃmanekaratnojjvalacitritÃÇgÅm / vidyÃdharendra÷ pratig­hya vÅïÃæ pinÃkine gÃyati maÇgalÃni" // "kimarthaæ punaranupadeÓyayorbrÃhyapÃrameÓvarayorvÃkyamÃrgayorupamanyÃsa÷?" ityÃcÃryÃ÷ / "so 'pi kavÅnÃmupadeÓapara÷" iti yÃyÃvarÅya÷ / yato nÃÂakÃdÃvÅÓvarÃdÅnÃæ devÃnÃæ ca praveÓe tacchÃyÃvanti vÃkyÃni vidheyÃnÅti divyam / iha hi prayovÃdo yaduta martyÃvatÃravyavahÃrarucerbhagavato vÃsudevasya vaco vai«ïavaæ tanmÃnu«amiti vyapadiÓanti / tacca tridhà rÅtitrayabhedena / tadÃhu÷- "vaidarbhÅ gau¬Åyà päcÃlÅ ceti rÅtayastisra÷ / ÃÓu ca sÃk«Ãnnivasati sarasvatÅ tena lak«yante" // rÅtirupaæ vÃkyatritayaæ kÃku÷ punaranekayati / "kÃkurvakroktirnÃma ÓabdÃlaÇkÃroyam" iti rudraÂa÷ // "abhiprÃyÃvÃnpÃÂhadharma÷ kÃku÷, sa kathamalaÇkÃrÅ syÃt?" iti yÃyÃvarÅya÷ / sà ca dvidhà sÃkÃÇk«Ã nirÃkÃÇk«Ã ca / vÃkyÃntarÃkÃÇk«iïÅ sÃkÃÇk«Ã, vÃkyottarabhÃvinÅ nirÃkÃÇk«Ã / tadeva vÃkyaæ kÃkuviÓe«eïa sÃkÃÇk«am / tadeva kÃkumantareïanirÃkÃÇk«am / Ãk«epagarbhÃ, praÓnagarbhÃ, vitarkagarbhà ceti sÃkÃÇk«Ã / vidhirupÃ, uttararupÃ, nirïayarupeti nirÃkÃÇk«Ã / tatrÃk«epagarbhÃ- "yadi me vallabhà dÆtÅ tadÃhamapi vallabhà / yadi tasyÃ÷ priyà vÃca÷ tanmamÃpi priyapriyÃ÷" // evameva nirde«Âurvidhirupà / praÓnagarbhÃ- "gata÷ sa kÃlo yatrÃsÅnmuktÃnÃæ janma valli«u / varttante sÃmprataæ tÃsÃæ hetava÷ ÓuktisampuÂÃ÷" // iyamevopade«Âiruttararupà / vitarkagarbhÃ- "navajaladhara÷ sannaddho 'yaæ na d­tpaniÓÃcara÷ sukadhanuridaæ dÆrÃk­«Âaæ na nÃma ÓarÃsanam / ayamapi paÂurdhÃrÃsÃro na bÃïaparamparà kanakanika«asnigdhà vidyutpriyà na mamorvaÓÅ" // iyamevopade«Âurnirïayarupà / tà imÃstisro 'pi niyatanibandhÃ÷ / tadviparÅtÃ÷ punaranantÃ÷ / tatrÃbhyupagamÃnunayakÃkÆ- "yu«macchÃsanalaÇghanÃmbhasi mayà magnena nÃma sthitaæ prÃtpà nÃma vigarhaïà sthitimatÃæ madhye 'nujÃmÃmapi / krodhollÃsitaÓoïitÃruïagadasyocchindata÷ kauravÃ-nadyaikaæ divasaæ mamÃsi na gururnÃhaæ vidheyastava" // abhyanuj¤opahÃsakÃkÆ- "mathnÃmi kauravaÓataæ samare na kopÃd du÷ÓÃsanasya rudhiraæ na pubÃmyurasta÷ / sa¤cÆrïayÃmi gadayà na suyodhanoru sandhiæ karotu bhavatÃæ n­pati÷ païena" // evaæ tricaturakÃkuyogo 'pi / tatra triyoga÷- "seyaæ paÓyati no kuraÇgakavadhÆstrastaivamaradvÅk«ate tasyÃ÷ pÃïirayaæ na mÃrutavalatpatrÃÇguli÷ pallava÷ / tÃraæ roditi saiva nai«a marutà veïu÷ samÃpÆryate seyaæ mÃmabhibhëate priyatamà no kokila÷ kÆjati" // caduryoga÷- "ucyatÃæ sa vacanÅyamaÓe«aæ neÓvare paru«atà sakhi sÃrdhvÅ / ÃnayainamanunÅya kathaæ và vipriyÃïi janayannanuneya÷" // "sakhyà và nÃyikÃyà và sakhÅnÃyikayoratha / sakhÅnÃæ bhÆyasÅnÃæ và vÃkye kÃkuriha sthitÃ" // padavÃkyavidÃæ mÃrgo yo 'nyathaiva vyavasthita÷ / sa tvÃÇgÃbhinayadyotyà taæ kÃku÷ kurute 'nyathà // ayaæ kÃkuk­to loke vyavahÃro na kevalam / ÓÃstre«vapyasya sÃmrÃjyaæ kÃvyasyÃpye«a jÅvitam // kÃmaæ viv­ïute kÃkurarthÃntaramatandrità / sphuÂÅkaroti tu satÃæ bhÃvÃbhinayacÃturÅm // itthaæ kavirnibadhnÅyÃditthaæ ca matimÃnpaÂhet / yathà nibandhanigadaÓchÃyÃæ käcinni«i¤cati // karoti kÃvyaæ prÃyeïa saæsk­tÃtmà yathà tathà / paÂhituæ vetti sa paraæ yasya siddhà sarasvatÅ // yathà janmÃntarÃbhyÃsÃtkaïÂhe kasyÃpi raktatà / tathaiva pÃÂhasaundaryaæ naikajanmavinirmitam // sasaæsk­tamapabhraæÓaæ lÃlityÃliÇgitaæ paÂhet / prÃk­taæ bhÆtabhëÃæ ca sau«Âhavottaramudgiret // prasanne mandrayodvÃcaæ tÃrayettadvirodhini / mandratÃrau ca racayennirvÃhiïi yathottaram // lalitaæ kÃkusamanvitamujjvalamarthavaÓak­taparicchedam / Órutisukhaviviktavarïaæ kavaya÷ pÃÂhaæ praÓaæsanti // atitÆrïamativilambitamulbaïanÃdaæ ca nÃdahÅnaæ ca / apadacchinnamanÃv­tamatim­duparu«aæ ca nindanti // gambhÅratvamanaiÓcaryaæ nirvyƬhistÃramandrayo÷ / saæyuktavarïalÃvaïyamiti pÃÂhaguïÃ÷ sm­tÃ÷ // yathà vyaghrÅ haretputrÃn daæ«ÂrÃbhiÓca na pŬayet / bhÅtà patanabhedÃbhyÃæ tadvadÆrïÃnprayojayet // vibhaktaya÷ sphuÂà yatra samÃsaÓcÃkadarthita÷ / amlÃna÷ padasandhiÓca tatra pÃÂha÷ prati«Âhita÷ // na vyastapadayoraikyaæ na bhidÃæ tu samastayo÷ / na cÃkhyÃtapadamlÃniæ vidadhÅta sudhÅ÷ paÂhan // ÃgopÃlakamÃyo«idÃstÃmetasya lehyatà / itthaæ kavi÷ paÂhankÃvyaæ vÃgdevyà ativallabha÷ // ye 'pi Óabdavido naiva naiva cÃrthavicak«aïÃ÷ / te«Ãmapi satÃæ pÃÂha÷ su«Âhu karïarasÃyanam // paÂhanti saæsk­taæ su«Âhu kuïÂhÃ÷ prÃk­tavÃci tu / vÃrÃïasÅta÷ pÆrveïa ye kecinmagadhÃdaya÷" // Ãha sma- "brahmanvij¤ÃpayÃmi tvÃæ svÃdhikÃrajihÃsayà / gau¬astyajatu và gÃthÃmanyà vÃstu sarasvatÅ // nÃtispa«Âo na cÃÓli«Âo na ruk«o nÃtikomala÷ / na madro nÃtitÃraÓca pÃÂhÅ gau¬e«u vìava÷ // rasa÷ ko 'pyastu kÃpyastu rÅti÷ ko 'pyastu và guïa÷ / sagarvaæ sarvakarïÃÂëÂaÇkÃrottarapÃÂhina÷ // gadye padye 'thavà miÓre kÃvye kÃvyamanà api / geyagarbhe sthita÷ pÃÂhe sarvo 'pi dravi¬a÷ kavi÷ // paÂhanti laÂabhaæ lÃÂÃ÷ prÃk­taæ saæsk­tadvi«a÷ / jihvayà lalitollÃpalabdhasaundaryamudrayà // surëÂratravaïÃdyà ye paÂhantyarpitasau«Âhavam / apabhraæÓÃvadaæÓÃni te saæsk­tavacÃæsyapi // ÓÃratÃyÃ÷ prasÃdena kÃÓmÅra÷ sukavirjana÷ / karïo gu¬ÆcÅgaï¬Æ«aste«Ãæ pÃÂhakrama÷ kimu ? // tata÷ purastÃtkavayo ye bhavantyuttarÃpathe / te mahÃtyapi saæskÃre sÃnunÃsikapÃÂhina÷ // mÃrgÃnugena ninadena nidhirguïÃnÃæ sampÆrïavarïaracano yatibhirvibhakta÷ / päcÃlamaïlabhruvÃæ subhaga÷ kavÅnÃæ Órotre madhu k«arati ki¤cana kÃvyapÃÂha÷ // lalallakÃrayà jihvÃæ jarjarasphÃrarephayà / girà bhujaÇgÃ÷ pÆjyante kÃvyabhÃvyadhiyo na tu // pa¤casthÃnamudbhavavarïe«u yathÃsvarupani«patti÷ / arthavaÓena ca virati÷ sarvasvamidaæ hi pÃÂhasya" // sakÃkukalanà pÃÂhaprati«Âeyaæ prati«Âhità / arthÃnuÓÃsanasyÃtha prakÃra÷ parikÅrttyante // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe satpamo 'dhyÃya÷ vÃkyaviÓe«Ã÷ kÃkukalanà pÃÂhaprati«Âhà ca // ____________________________ Adhyaya 8 _____________________________ a«Âamo 'dhyÃya÷ 8 vÃkyÃrthayonaya÷ "Óruti÷, sm­ti÷, itihÃsa÷, purÃïaæ, pramÃïavidyÃ, rÃjasiddhÃntatrayÅ, loko, viracanÃ, prakÅrïakaæ ca kÃvyÃrthÃnÃæ dvÃdaÓa yonaya÷" iti ÃcÃryÃ÷ / "ucitasaæyogena, yokt­saæyogena, utpÃdyasaæyogena, saæyogavikÃreïa ca saha «o¬aÓa" iti yÃyÃvarÅya÷ / tatra Órauta÷ / "urvaÓÅ hÃpsarÃ÷ pururavasamai¬aæ cakame" / atrÃrthe- "candrÃd budha÷ samabhavadbhagavÃnnarendra-mÃdyaæ pururavasamai¬amasÃvasÆta / taæ cÃpsarÃ÷ smaravatÅ cakame kimanyad atrorvaÓÅ smitavaÓÅk­taÓakracetÃ÷" // yathà vÃ- "yadetanmaï¬alaæ tapati tanmahadukthaæ tà ­ca÷ sa ­cÃæ loko 'tha yadetadarcirdÅpyate tanmahÃvrataæ tÃni sÃmÃni sa sÃmnÃæ loto 'tha ya e«a tasminmaï¬ale puru«a÷ so 'gnistÃni yajÆæ«Ãæ loka÷ sai«Ã trayyeva vidyà tapati" / atrÃrthe- "etadyanmaï¬alaæ khe tapati dinak­tastà ­co 'rcÅæ«i yÃni dyotante tÃni sÃmÃnyayamapi puru«o maï¬ale 'ïuryajÆæ«i / evaæ yaæ veda vedatriyamayamayaæ vedavedÅ samagro varga÷ svargÃpavargaprak­tiravik­ti÷ so 'stu sÆrya÷ Óriye va÷" // taccedaæ vedaharaïaæ yaditthaæ kathayanti--- "namo / stu tasyai Órutaye yÃæ duhanti pade pade / ­«aya÷ ÓÃstrakÃraÓca kavayaÓca yathÃmati" // smÃrtta÷- "bahvarthe«vabhiyuktena sarvatra vyapalÃpinà / vibhÃvitaikadeÓena deyaæ yadabhiyujyate" // atrÃrthe- "haæsa prayaccha me kÃntÃæ gatistasyÃstvayà h­tà / sambhÃvitaikadeÓena deyaæ yadabhiyujyate" // aitahÃsikÃ÷- "na sa saÇkucita÷ panthà yena vÃlÅ hato gata÷ / samaye ti«Âha sugrÅva mà vÃlipathamanvagÃ÷" // atra- "madaæ navaiÓvaryalavena lambhitaæ vis­jya pÆrvaæ samayo vim­ÓyatÃm / jagajjighatsÃturakaïÂhakaddhatirna bÃlirnaivÃhatat­tpirantaka÷" // paurÃïikÃ÷- "hiraïyakaÓipurdaityo yÃæ yÃæ smitvÃpyudaik«ata / bhayabhrÃntai÷ suraiÓcakre tasyai tasyai diÓe nama÷" // atra- "sa sa¤cari«ïurbhuvanatraye 'pi yÃæ yad­cchayÃÓiÓriyadÃÓraya÷ Óriya÷ / akÃri tasyai mukuÂopalaskhalatkaraistrisandhyaæ tridaÓairdiÓe nama÷" // atrÃhu÷- "ÓrutÅnÃæ sÃÇgaÓÃkhÃnÃmitihÃsapurÃïayo÷ / arthagrantha÷ kathÃbhyÃsa÷ kavitvasyaikamau«adham // itihÃsapurÃïÃbhyÃæ cak«urbhyÃmiva satkavi÷ / vivekäjanaÓuddhÃbhyÃæ sÆk«mamapyarthamÅk«ate // vedÃrthasya nivandhena ÓlÃdhyante kavayo yathà / sm­tÅnÃmitihÃsasya purÃïasya tathà tathÃ" // dvividha÷ prÃmÃïiko maimÃæsikastÃrkikaÓca / tatra prathama÷ Óabdasya sÃmÃnyamabhidheyaæ viÓe«aÓcÃrtha÷ / atra- "sÃmÃnyavÃci padamapyabhidhÅyamÃnaæ mÃæ prÃpya jÃtamabhidheyaviÓe«ani«Âam / strÅ kÃcidityabhihite satataæ mano me tÃmeva vÃmanayanÃæ vi«ayÅkaroti" // tarke«u sÃÇkhayÅya÷- "nÃsato vidyate bhÃvo nÃbhÃvo vidyate sata÷ / ubhayorapi d­«Âo 'ntastvanayostattvadarÓibhi÷" // atra- "ya ete yajvÃna÷ prathitamahaso ye 'pyavanipà m­gÃk«yo yÃÓvetÃ÷ k­tamaparasaæsÃrakathayà / amÅ ye d­Óyante phalakusumanamrÃÓca taravo jagatyevaærupà vilasati m­de«Ã bhagavatÅ" // nyÃyavaiÓe«ikÅya÷-sa kiæsÃmagrÅka ÅÓvara÷ karttÃ? iti pÆrvapak«a÷ / niratiÓayaiÓvaryasya tasya kart­tvamiti siddhÃnta÷ / atra- "kimÅha÷ kiÇkÃya÷ sa khalu kimupÃyastribhuvanaæ kimÃdhÃro dhÃtà s­jati kimupÃdÃna iti ca / atarkyaiÓvarye tvayyanavasaradu÷stho h­tadhiya÷ kutarko 'yaæ kÃæÓvanmukharayati mohÃya jagata÷" // boddhÅya÷- vivak«ÃpÆrvà hi ÓabdÃstÃmeva vivak«Ãæ sÆcayeyu÷ / atra- "bhavatu viditaæ Óabdà vakturvivak«itasÆcakÃ÷ smaravati yata÷ kÃnte kÃntÃæ balÃtparicumbati / na na na ma ma mà mà mÃæ sprÃk«Årni«edhaparaæ vaco bhavati Óithile mÃnagranthau tadeva vidhÃyakam" // laukÃyatika÷ - bhÆtebhyaÓvaitanyaæ madaÓaktivat / atra- "bahuvidhamiha sÃk«icintÃkÃ÷ pravadantyanyadita÷ kalevarÃt / api ca sudati te sacintakÃ÷ pralayaæ yÃnti sahaiva cintayÃ" // Ãrhata÷ - ÓarÅraparimÃïa ÃtmÃ, anyathà ÓarÅrÃphalyamÃtmÃphalyaæ và / atra- "ÓarÅramÃtramÃtmÃnaæ ye vadanti jayanti te / taccumbane 'pi yajjÃta÷ sarvÃÇgapulako 'sya me" // sarvapÃr«adatvÃtkÃvyavidyÃyÃ÷ tÃnimÃnanyÃæÓcÃrthÃnvyutyattaye pratyavek«eta / ÃhuÓca- "yÃæstarkakarkaÓÃnarthÃnsÅkti«vÃdriyate kavi÷ / sÆryÃæÓava ivendau te käcidarcanti kÃntatÃm" // samayavidyÃsu ÓaivasiddhÃntÅya÷- "ghoraghoratarÃtÅtabrahmavidyÃkalÃtiga÷ / parÃparapadavyÃpÅ pÃyÃdÆ÷ parameÓvara÷" // pa¤carÃtra÷- "nÃdyÃntavanta÷ kavaya÷ purÃïÃ÷ sÆk«mà b­hanto 'pyanuÓÃsitÃra÷ / sarvajvarÃndhvantu mamÃniruddhapradyumnasaÇkar«aïavÃsudevÃ÷" // bauddhasiddhÃntÅya÷- "kalik­takalu«Ãïi yÃni loke mayi nipatantu vimucyatÃæ sa loka÷ / mama hi sucaritena sarvasattvÃ÷ paramasukhena sukhÃvanÅæ prayÃntu" // evaæ siddhÃntantÃntare«vapi / rÃjasiddhÃntatrayyÃmarthaÓÃstrÅya÷ - "ÓamavyÃyÃmÃbhyÃæ prativihitatantrasya n­pate÷ paraæ pratyuccairnama ku¤cayÃgracaraïaæ mÃæ paÓya tÃvatsthitam / bahuvyÃjaæ rÃjyaæ na sukaramarÃjapraïidhibhir durÃrÃdhà lak«mÅranavahidacittaæ chalayati" // nÃÂyaÓÃstrÅya÷- "evaæ dhÃraya devi bÃhulatikÃmevaæ kuru«vÃÇgakaæ mÃtyuccairnama ku¤cayÃgracaraïaæ mÃæ paÓya tÃvatsthitam / devÅæ narttayata÷ svavakramurajenÃbhbhodharadhvÃninà Óabhbhorva÷ paripÃntu lambitalayacchedÃh­tÃstÃlikÃ÷" // kÃmasÆtrÅya÷- "nÃÓvaryaæ tvayi yallak«mÅ÷ k«iptvÃdhok«amÃgatà / asau mandaratastvaæ tu prÃtpa÷ samaratastayÃ" // laukikastu dvidhà prÃk­to vyutpannaÓca / tayo÷ prathama÷- "sphuÂitapiÂharÅbandhaÓlÃdhyo vipak«ag­hepyabhÆt priyatama yayo÷ snehagranthistathà prathamaæ sa nau / janavadadhunà sadmanyÃvÃæ vasÃva ihaiva tau dhigaparicite prema strÅïÃæ cirÃya ca jÅvitam" // yathà vÃ- "ik«udaï¬asya maï¬asya dadhna÷ pi«Âak­tasya ca / vÃrÃhasya ca mÃæsasya Óe«o gacchati phÃlgune" // dvitÅyo dvidhà samastajanajanya÷ katipayajanajanyaÓca / tayo÷ prathamo 'nekadhà deÓÃnÃæ bahutvÃt / tatra dÃk«iïÃtya÷- "pibantyÃsvÃdya maricaæ tÃmbÆlaviÓadairmukhai÷ / priyÃdharÃvadaæÓÃni madhÆni dravi¬ÃÇganÃ÷" // yathà vÃ- "virama madana kastvaæ caitragha kà Óakti rindor iha hi kusumabÃïÃ÷ kuïÂhitÃgrÃ÷ skhalanti / h­dayabhruva imÃstÃ÷ kuntalapreyasÅnÃæ prahatikiïakaÂhoragranthayo vajrasÃrÃ÷" // udÅcya÷- "nepÃlyo vallabhai÷ sÃrddhamÃrdraiïamadamaï¬anÃ÷ / granthiparïakapÃlÅ«u nayanti grÅ«mayÃminÅ÷" // dvitÅya÷- "mithyÃmÅladarÃlapak«maïi valatyanta÷ kuraÇgÅd­Óo dÅrghÃpÃÇgasarittaraÇgatarale tatponmukhaæ cak«u«i / patyu÷ kelimata÷ kathÃæ viramayannanyonyapaïkÆyanÃt ko 'yaæ vyÃharatÅtyudÅrya niragÃtsavyÃjamÃlÅjana÷" // kavimanÅ«Ãnirmitaæ kathÃtantramarthamÃtraæ và viracanà / tatrÃdyÃ- "asti citraÓikho nÃma khaÇgavÅdyÃdharÃdhipa÷ / dak«iïe malayotsaÇge ratnavatyÃ÷ pura÷ pati÷ // tasya ratnÃkarasutà Óriyo devyÃ÷ sahodarÅ / svayaævaridhÃvÃsÅtkalatraæ citrasundarÅ" // dvitÅyÃ- "jyostnÃæ limpati candanena sa pumÃnsi¤catyasau mÃlatÅmÃlÃæ gandhajalairmadhÅni kurute svÃdÆnyasau phÃïitai÷ / yastasya prathitÃnguïanprathayati ÓrÅvÅracƬÃmaïe÷ tÃratvaæ sa ca ÓÃïayà m­gayate muktÃphalÃnÃmapi" // atrÃhu÷- "nÅcairnÃrthakathÃsarge yasya na pratibhÃk«aya÷ / sa kavigrÃmaïÅratra Óe«Ãstasya kuÂumbina÷" // abhihitebhyo yadanyattatprakÅrïakam / tatra hastiÓik«Åya÷- "meghÃnÃæ k«aïahÃsatÃmupagato hÃra÷ prakÅrïo diÓÃm ÃkÃÓollasitÃmaravadhÆpÅnastanÃsphÃlaka÷ / k«uïïaÓcandra ivolbaïo madavaÓÃdairÃvaïaprerita÷ pÃyÃdÆ÷ paripÃkapÃï¬ulavalÅÓrÅtaskara÷ ÓÅkara÷" // ratnaparÅk«Åya÷- "dvau vajravarïau jagatÅpatÅnÃæ sadbhi÷ pradi«Âau na tu sÃrvajanyau / ya÷ syÃjjapÃvidrumabhaÇgaÓoïo yo và haridrÃrasasannikÃÓa÷" // dhanurvedÅya÷- "sa dak«iïÃpÃÇganivi«Âamu«Âiæ natÃæsamÃku¤citasavyapÃdam / dadarÓa cakrÅk­tacÃrucÃpaæ prahartumabhyudyatamÃtmayonim" // yogaÓÃstrÅya÷- "ya÷ sarve«Ãæ h­dayakamale prÃïinÃmekahaæsas tvaæ jÃgar«i svapi«i ca muhurbudhyase nÃpi buddha÷ / taæ tvÃrÃdhya pravitatadhiyo bandhabhedaæ vidhÃya dhvastÃtaÇkà vimalamahasaste bhavanto bhavanti" // evaæ prakÅrïakÃntaramapi / ucitasaæyoga÷- "pÃï¬yo 'yamaæsÃrpitalambahÃra÷ kÊtpÃÇgarÃgo haricandanena / ÃbhÃti bÃlÃtaparaktasÃnu÷ sanirjharodgÃra ivÃdrirÃja÷" // yokt­saæyoga÷- "kurvadbhi÷ suradantino madhulihÃmasvÃdu dÃnodakaæ tanvÃnairnamucidruho bhagavatÃÓcak«u÷ sahasravyathÃm / bhajjan svargataraÇgiïÅjalabhare paÇkÅk­te pÃæsubhir yadyÃtrÃvyasanaæ nininda vimanÃ÷ svarlokanÃrÅjana÷" // utpÃdyasaæyoga÷- "ubhau yadi vyomni p­thakpravÃhÃvakÃÓagaÇgÃpayasa÷ patetÃm / tenopamÅyeta tamÃlanÅlamÃmuktamuktÃlatamasya vak«a÷" // saæyogavikÃra÷- "guïÃnurÃgamiÓreïa yaÓasà tava sarpatà / digvadhÆnÃæ mukhe jÃtamakasmÃdarddhakuÇkumam" // yathà vÃ- "unmÃdyatyamburÃÓirvidalati kumudaæ saÇkucantyambujÃni syandante candrakÃntÃ÷ patitasumanasa÷ santi ÓephÃlikÃÓca / pÅyante candrikÃmbha÷ kramasaralagalaæ kiæ ca ki¤ci¤cakorÃÓ candre karpÆragauvadyutibh­ti nabhaso yÃti cƬÃmaïitvam" // idaæ kavibhya÷ kathitamarthotpattiparÃyaïam / iha pragalbhamÃnasya na jÃtvarthakadarthanà // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe (arthÃnuÓÃsane)«o¬aÓa kÃvyÃrthanaya÷ a«Âamo 'dhyÃya÷ // ____________________________ Adhyaya 9 _____________________________ navamo 'dhyÃya÷ 9 arthÃnuÓÃsanam (arthavyÃtpi÷) "sa tridhÃ" iti drauhiïi÷;divyo, divyamÃnuÓa«o, mÃnu«aÓca / "satpadhÃ"iti yÃyÃvarÅya÷ pÃtÃlÅyo,; marttyapÃtÃlÅyo, divyapÃtÃlÅyo, divyamarttyapÃtÃlÅyaÓca / tatra divya÷- "sm­tvà yannijavÃravÃsagatayà vÅïÃsamaæ tumburor udgÅtaæ nalakÆvarasya virahÃdutka¤culaæ rambhayà / tenairÃvaïakarïacÃpalamu«Ã Óakro 'pi nidrà jahad bhÆya÷ kÃrita eva hÃsini ÓacÅvaktre d­Óaæ sambhramam" // divyamÃnu«asti caturddhà / divyasya martyÃgamane, martyasya ca svargagamana ityeko bheda÷ / divyasya martyabhÃve, martyasya ca divyabhÃva iti dvitÅya÷ / divyetiv­ttaparikalpanayà t­tÅya÷ / prabhÃvÃvirbhÆtadivyarupatayà caturtha÷ / tatra divyasya martyÃgamanam--- "Óriya÷ pati÷ ÓrÅmati ÓÃsituæ jagajjagannivÃso vasudevasadmani / vasantadarÓÃvatarantaramambarÃddhiraïyagarbhÃÇgabhuvaæ muniæ hari÷" // martyasya svargagamanam - "pÃï¬ornandana nandanaæ vanamidaæ saÇkalpajai÷ ÓÅdhubhi÷ kÊtpÃpÃnakakelikalpataru«u dvandvai÷ sudhÃlehinÃm / apyatrenduÓilÃlavÃlavalayaæ santÃnakÃnÃæ tale jyotsnÃsaægaladacchanirjharajalairyatnaæ vinà pÆryate" // divyasya martyabhÃva÷- "iti vikasati tasminnanvavÃye yadÆnÃæ samajani vasudevo devakÅ yatkalatram / kimaparamatha tasmÃt«o¬aÓastrÅsahasra-praïihitaparirambha÷ padmanÃbho babhÆva" // martyasya divyabhÃva÷- "ÃkÃÓayÃnataÂakoÂik­taikapÃdÃs tadvemadaï¬ayugalÃnyavalambya hastai÷ / kautÆhalÃttava taraÇgavighaÂÂitÃni paÓyanti devi manujÃ÷ svakalevarÃïi" // divyetiv­ttaparikalpanÃ- "jyotsnÃpÆraprasaraviÓade saikate 'sminsarayvà vadadyÆtaæ cirataramabhÆtsiddhayÆno÷ kayoÓcit / eko brÆte prathamanihataæ kaiÂabhaæ kaæsamanya÷ sa tvaæ tattvaæ kathaya bhavatà ko hatastatra pÆrvam" // prabhÃvÃvirbhÆtadivyabhÃva÷--- "mà gÃ÷ pÃtÃlamurvi sphurasi kimaparaæ pÃÂyamÃna÷ kudaityata? trailokyaæ pÃdapÅtaprathima, nahi bale? pÆrasyÆnamaÇghre÷ / ityutsvapnÃyamÃne bhuvanabh­ti ÓikhÃvaÇkasutpe yaÓodà pÃyÃccakrÃÇkapÃdapraïatipulakitasmeragaï¬asthalà va÷" // martya÷--- "vadhÆ÷ ÓvaÓrÆsthÃne vyavaharati putra÷ pit­pade pade rikte rikte vinihitapadÃrthÃntaramiti / nadÅsrotonyÃyÃdakalitavivekakramaghanaæ na ca pratyÃv­tti÷ pravahati jagatpÆrïamatha ca" // pÃtÃlÅya÷- "karkoÂa÷ koÂik­tva÷ praïamati puratastak«ake dehi cak«u÷ sajja÷ sevÃjjaliste kapilakulikayo÷ staiti ca svastikastvÃæ / padma÷ sadmai«a bhakteravalagati pura÷ kambalo 'yaæ balo 'yaæ sotsarpa÷ sarparÃjo vrajatu nijag­haæ pre«yatÃæ ÓaÇkhapÃla÷" // martyapÃtÃlÅya÷- "ÃrdrÃvale!vraja na vetsyapakarïa!karïaæ dvi÷ sandadhÃti na Óaraæ haraÓi«yaÓi«ya÷ / tatsÃmprataæ samiti paÓya kutÆhalena martyai÷ Óarairapi kirÅÂikirÅÂamÃtham" // ihÃpi pÆrvavastamastamiÓrabhedÃnugama÷ / divyapÃtÃlÅya÷- "sa pÃtu vo yasya ÓikhÃÓmakarïikaæ svadehanÃlaæ phaïapatrasa¤cayam / vibhÃti jihvÃyugalolakesaraæ pinÃkina÷ karïabhujaÇgapaÇkajam" // svargamartyapÃtÃlÅya÷- "ÃstÅko 'sti muni÷ sma vismayak­ta÷ pÃrÅk«itÅyÃnmakhÃt trÃtà tak«akalak«maïa÷ phaïabh­tÃæ vaæÓasya Óakrasya ca / uddellanmalayÃdricandanalatÃsvÃndolanaprakrame yasyÃdyÃpi savibhramaæ phaïivadhÆv­ndairyaÓo gÅyate" // so 'yamitthaÇkÃramullikhyopajÅvyamÃno ni÷sÅmorthasÃrtha÷ sampadyate ityÃcÃryÃ÷ / "astu nÃma ni÷sÅmorthasÃrtha÷ / kintu dvirupa evÃsau vicÃritasustho 'vicÃritaramaïÅyaÓca / tayo÷ pÆrvamÃÓritÃni ÓÃstrÃïi taduttaraæ kÃvyÃni" ityaudbhaÂÃ÷ / yathÃ- "apÃæ laÇghayituæ rÃÓiæ rucà pi¤jarayannabha÷ / khamutpapÃta hanumÃnnÅlotpaladaladyuti÷" // yathà vÃ- "ta ÃkÃÓamasiÓyÃmamutpastya parar«aya÷ / Ãseduro«adhiprasthaæ manasà samaraæhasa÷" // yathà ca- "tadeva vÃri sindhÆnÃæ mahatsthemÃrci«Ãmiti" ityÃdi // "na svarupanibandhanamidaæ rupamÃkÃÓasya sarilsalilÃdervà kintu pratibhÃsanibandanam / na ca pratibhÃsastÃdatbhyena vastunyavati«Âhate, yadi tathà syÃtsÆryÃcandramasormaï¬ale d­«Âyà paricchidyamÃnadvÃdaÓÃÇgulapramÃïe purÃïÃdyÃgamaniveditadharÃvalayamÃtre na sta÷ iti yÃyÃvarÅya÷ / evaæ nak«atrÃdÅnÃæ saritsalilÃdÅnÃmanye«Ãæ ca / yathÃpratibhÃsaæ ca vastuna÷ svarupaæ ÓÃstrakÃvyayornibandhopayogi" / ÓÃstre yathÃ- "praÓÃntajalabh­tpaÇke vimale viyadambhasi / tÃrÃkumudasambandhe haæsÃyata ivo¬urÃÂ" // kÃvyÃni punaretanmayÃnyeva / "astu nÃma ni÷sÅmÃrthasÃrtha÷ / kuntu rasavata eva nibandho yukto na nÅrasasya" iti ÃparÃjiti÷ / yadÃha- "majjamapu«pÃvajayanasandhyÃcandrodayÃdivÃkyamiha / sarasamapi nÃtibahulaæ prak­tarasÃnanvitaæ racayet // yastu saridadrisÃgarapuraturagarathÃdivarïane yatna÷ / kaviÓaktikhyÃtiphalo vitatadhiyÃæ no mata÷ sa iha" // "Ãm" iti yÃyÃvarÅya÷ / asti cÃnubhÆyamÃno rasasyÃnuguïo viguïaÓcÃrtha÷, kÃvye tu kavivacanÃni rasayanti virasayanti ca nÃrthÃ÷, anvayavyatirekÃbhyÃæ cetamupalabhyate / tatra saridvarïanarasavattÃ- "etÃæ vilokaya talodari tÃmraparïÅm abdhonidhau viv­taÓuktipuÂoddh­tÃni / yasyÃ÷ payÃæsi pariïÃhi«u hÃramÆrttyà vÃmabhruvÃæ pariïamanti payodhare«u" // adrivarïanarasavattÃ- "etÃstà malayopakaïÂhasaritÃmeïÃk«irodhobhuvaÓ cÃpÃbhyÃsaniketanaæ bhagavata÷ preyo manojanmana÷ / yÃsu ÓyÃmaniÓÃsu pÅtatamaso muktÃmayÅÓcandrikÃ÷ pÅyante viv­tordhdaca¤cu vicalatkaïÂhaæ cakorÃÇganÃ÷" // sÃgaravarïanarasavattÃ- "dhatte yatkilaki¤citaikagurutÃmeïÅd­ÓÃæ vÃruïÅ vaidhuryaæ vidadhÃti dampatiru«Ãæ yaccandrikÃrdraæ nabha÷ / yacca svargasadÃæ vaya÷ smarasuh­nnityaæ sadà sampadÃæ yallak«mÅradhidaivataæ ca jaladhestatkÃntamÃce«Âitam" // evaæ puraturagÃdivarïanarasavattÃpi / vipralambhepyatirasavattÃ- "vidharmÃïo bhÃvÃstadupahitav­tterna dh­taye sarupatvÃdanye vihitaviphalautsukyavarasÃ÷ / tata÷ svecchaæ pÆrve«vasajaditarebhya÷ pratihataæ kva hÅnaæ preyasyà h­dayamidamanyatra ramatÃm" // kukavirvipralambhe 'pi rasavattÃæ nirasyati / astu vastu«u mà và bhÆtkavivÃci rasa÷ sthita÷ // "yathà tathà vÃstu vastuno rupaæ, vaktaprak­tiviÓe«Ãyattà tu rasavattà / tathà ca yamarthaæ rakta÷ stauti taæ virakto vinindati madhyasthastu tatraghodÃste" iti pÃlyakÅrti÷ / "ye«Ãæ vallabhayà samaæ k«aïamiva sphÃrà k«apà k«Åyate te«Ãæ ÓÅtatara÷ ÓaÓÅ virahiïÃmulkeva santÃpak­t / asmÃkaæ na tu vallabhà na virahastenobhayabhraæÓinÃm indÆ rÃjati darpaïÃk­tirayaæ no«ïo na và ÓÅtala÷" // "vidagdhabhaïitibhaÇginivedyaæ vastuno rupaæ na niyatasvabhÃvam" iti avantisundarÅ / tadÃha- "vastusvabhÃvo 'tra kaveratantre guïÃguïÃvuktivaÓena kÃvye / stuvannivadhnÃtyam­tÃæÓuminduæ ninduæsti do«ÃkaramÃha dhÆrtta÷" // "ubhayamupapannam" iti yÃyÃvarÅya÷ / sa punardvidhà / muktakaprabandhatri«ayatvena / tÃvapi pratyekaæ pa¤cadhà / Óuddha÷, citra÷, kathottha÷, saævidhÃnakabhÆ÷, ÃkhyÃnakavÃæÓca / tatra muktetiv­tta÷ Óuddha÷ / sa eva saprapa¤caÓcitra÷ / v­ttetiv­tta÷ kathottha÷ / sambhÃvitetiv­tta÷ saævidhÃnakabhÆ÷ / parikalpitetiv­tta÷ ÃkhyÃnakavÃn / tatra / muktake-Óuddha÷- "sà patyu÷ prathamÃparÃdhakaraïe Óik«opadeÓaæ vinà no janÃti savibhramÃÇgavalanà vakrokticitrÃæ gatim / svacchairacchakapolamÆlamÆlagalitai÷ paryastanetrotpalà bÃlà kevalameva roditi luÂhallolodakairaÓrubhi÷" // citra÷- "dÆrÃdutsakamÃgate vivasitaæ sambhëiïi sphÃritaæ saæÓli«yatyaruïaæ g­hÅtavasane kopäcitabhrÆtalam / mÃninyÃÓcaraïÃnativyatikare bëpÃmbupÆrïÃæ k«aïÃc cak«urjÃtamaho prapa¤cacaturaæ jÃtÃgasi preyasi" // kathottha÷- "dattvà rudbhagati÷ khasÃdhipataye devÅæ dhruvasvÃminÅæ yasmÃtkhaï¬itasÃhaso nivav­te ÓrÅÓarmagutpo n­pa÷ / tasminneva himÃlaye guruguhÃkoïakvaïatkinnare gÅyante tava kÃrttikeyanagarastrÅïÃæ gaïai÷ kÅrttaya÷" // saævidhÃnakrabhÆ÷- "d­«ÂravaikÃsanasaæsthite priyatame paÓcÃdupetyÃdarÃd ekasyà nayane nimÅlya vihitakrŬÃnubandhacchala÷ / Å«advakritakandhara÷ sapulaka÷ premollasanmÃnasÃm antarhÃsalasatkapolaphalakÃæ dhÆrto 'parÃæ cumbati" // yathà ca- "kuvartyà kuÇkumÃbhbha÷ kapiÓitavapu«aæ yattadà rÃjahaæsÅæ krŬÃhaæÓo mayÃsÃvajÃni virahitaÓcakravÃkÅbhrameïa / tasyaitatpÃpmano me pariïamati phalaæ yatpure premabandhÃd ekatrÃvÃæ vasÃvo na ca dayita d­ÓÃpyasti nau sannikar«a÷" // ÃkhyÃnakavÃn- "arthijanÃrthadh­tÃnÃæ vanakariïÃæ prathamakalpitairdaÓanai÷ / cakre paropakÃrÅ haihayajanmà g­haæ Óambho÷" // nibandhe Óuddha÷- "stimitavikasitÃnÃmullasadbhrÆlatÃnÃæ mas­ïamukulitÃnÃæ prÃntavistÃrabhÃjÃm / pratinayananipÃte ki¤cidÃku¤citÃnÃæ suciramahamabhÆvaæ pÃtramÃlokitÃnÃm" // citra÷- "alasavalitamugdhasnigdhani«pandamandair adhikavikasadantarvismayasmeratÃrai÷ / h­dayamaÓaraïaæ me pak«malÃk«yÃ÷ kaÂÃk«air apah­tamapaviddhaæ pÅtamunmÅlitaæ ca" // kathottha-- "abhilëamudÅritendriya÷ svasutÃyÃmakarotprajÃpati÷ / atha tena nig­hya vikriyÃmabhiÓatpa÷ phalametadanvabhÆt" // saævidhÃnakabhÆ÷- "krodhaæ prabho saæhara saæhareti yÃvadbhira÷ rave marutÃæ caranti / tÃvatsa vahïirbhavanetrajanmà bhasmÃvaÓe«aæ madanaæ cakÃra" // ÃkhyÃnakavÃn- "patyu÷ ÓiraÓcandrakalÃmanena sp­Óeti sakhyà parihÃsapÆrvam / sà rajjayitvà caraïau k­tÃÓÅrmÃlyena tÃæ nirvacanaæ jaghÃna" // ki¤ca- saæsk­tavatsarvÃsvapi bhëÃsu yathÃsÃmarthyaæ yathÃruci yathÃ- kautukaæ cÃvahita÷ syÃt / ÓabdÃrthayoÓcÃbhidhÃnÃbhidheyavyÃpÃrapraguïatÃmavabudhyeta / taduktam- eko 'rtha÷ saæsk­toktyà sa sukaviracana÷ prÃk­tenÃparo 'smin anyo 'pabhraæÓagÅrbhi÷ kimaparamaparo bhÆtabhëÃkrameïa / dvitrÃbhi÷ ko 'pi vÃgbhirbhavati catas­bhi÷ ki¤ca kaÓcidvivektuæ yasyetthaæ dhÅ÷ prapannà snapayati sukavestasya kÅrttirjaganti // itthaÇkÃraæ ghanairathairvyutpannamanasa÷ kave÷ / durgame 'pi bhavenmÃrge kuïÂhità na sarasvatÅ // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe arthÃnuÓÃsane (arthavyÃtpi÷) navamo 'dhyÃya÷ // ____________________________ Adhyaya 10 _____________________________ 10 kavicaryà rÃjacaryà ca / g­hÅtavidyopavidya÷ kÃvyakriyÃyai prayateta / nÃmadhÃtupÃrÃyaïe, abhidhÃnakoÓa÷, chandovicita÷, alaÇkÃratantraæ ca kÃvyavidyÃ÷ / kalÃstu catu÷«a«ÂirupavidyÃ÷ / sujanopajÅvyakavisannidha÷, deÓavÃrtÃ, vidagdhavÃdo, lokayÃtrÃ, vidvadgo«ÂhyaÓca kÃvyamÃtara÷ purÃtanakavinibandhÃÓca / ki¤ca- svÃsthyaæ pratibhÃbhyÃso bhaktirvidvatkathà bahuÓrutatà / sm­tidìharyamanirvedaÓca mÃtaro '«Âau kavitvasya // api ca nityaæ Óuci÷ syÃt / tridhà ca Óaucaæ vÃkÓaucaæ, mana÷-Óaucaæ, kÃyaÓaucaæ ca / prathame ÓÃstrajanmanÅ / tÃrtÅyÅkaæ tu sanakhacchedau pÃdau, satÃmbÆlaæ mukhaæ, savilepanamÃtraæ vapu÷, mahÃrhamanulbaïaæ ca vÃsa÷, sukusumaæ Óira iti / ÓuciÓÅlanaæ hi sarasvatyÃ÷ saævananamÃmananti / sa yatsvabhÃva÷ kavistakadanurupaæ kÃvyam / yad­ÓÃkÃraÓcitrakÃrastÃd­ÓÃkÃramasya citramiti prÃyovÃda÷ / smitapÆrvamabhibhëaïaæ, sarvatroktigarbhamabhidhÃnaæ, sarvato rahasyÃnve«aïaæ, parakÃvyad«aïavaimukhyamanabhihitasya abhihitasya tu yathÃrthamabhidhÃnam / tasya bhavanaæ susaæm­«Âaæ, ­tu«aÂkocitavividhasthÃnam, anekatarumÆlakalpitÃpÃÓrayav­k«avÃÂikaæ, sakrŬÃparvatakaæ, sadÅrdhikÃpu«kariïÅkaæ, sasaritsamudrÃvarttakaæ, sakulyÃpravÃhaæ, savirhiïahariïahÃritaæ, sasÃrasacakravÃkrahaæsaæ, sacakorakrau¤cakuraraÓukasÃrikaæ, dharmaklÃnticauraæ, sabhÆ(ti)midhÃrÃg­hayantralatÃmaï¬apakaæ,, sadolÃpreÇkhaæ ca syÃt / kÃvyÃbhiniveÓakhinnasya manasastadvinirvedacchedÃya Ãj¤ÃbhÆkaparijanaæ vijanaæ và tasya sthÃnam / apabhraæÓabhëaïapravaïa÷ paricÃrakavarga÷, samÃgadhabhëÃbhiniveÓinya÷ paricÃrikÃ÷ / prÃk­tasaæsk­tabhëÃvida Ãnta÷purikÃ, mitrÃïi cÃsya sarvabhëÃvindi bhaveyu÷ / sada÷saæskÃraviÓuddhyarthaæ sarvabhëÃkuÓala÷, ÓÅghravÃk, cÃrvak«ara÷, iÇgitÃkÃravedÅ, nÃnÃlipij¤a÷, kavi÷, lÃk«aïikaÓca lekhaka÷ syÃt / tadasannidhÃvatirÃtrÃdi«u pÆrvoktanÃmanyatama÷ / svabhavane hi bhëÃniyamaæ yathà prabhurvidadhÃti tathà bhavati / ÓrÆyate hi magadhe«u ÓiÓunÃgo nÃma rÃjÃ;tena duru¤cÃrÃna«Âau varïÃnapÃsya svÃnta÷pura eva pravarttato niyama÷, ÂakÃrÃdayaÓcatvÃro mÆrdhdanyÃst­tÅyavarjamÆ«mÃïastraya÷ k«akÃraÓceti / ÓrÆyate ca sÆrasene«u kuvindo nÃma rÃjÃ; tena paru«asaæyogÃk«aravarjamanta÷pura eveti samÃnaæ pÆrveïa / ÓrÆyate ca kuntale«u sÃtavÃhano nÃma rÃjÃ; tena prÃk­tabhëÃtmakamanta÷pura eveti samÃnaæ pÆrveïa / ÓrÆyate cojjayinyÃæ sÃhasÃÇko nÃma rÃjÃ; tena ca saæsk­tabhëÃtmakamanta÷pura eveti samÃnaæ pÆrveïa / tasya sampuÂikà saphalakakhaÂikÃ, samudgaka÷, salekhanÅkama«ÅbhÃjanÃni tìipatrÃïi bhÆrjatvaco vÃ, salohakaïÂakÃni tÃladalÃni susabhm­«Âà bhittaya÷, satatasannihitÃ÷ syu÷ / "taddhi kÃvyavidyÃyÃ÷ parikara÷"iti ÃcÃryÃ÷ / "pratibhaiva parikara÷" iti yÃyÃvarÅya÷ / kavi÷ prathamamÃtmÃnameva kalpayet / kiyÃnme saæskÃra÷, kva bhëÃvi«aye Óakto 'smi, kiæ rucirloka÷, pariv­¬ho vÃ, kÅd­Ói go«ÂhyÃæ vinÅta÷, kvÃsya và ceta÷ saæsajata iti buddhvà bhëÃviÓe«amÃÓrayeta"iti ÃcÃryÃ÷ / "ekadeÓakaveriyaæ niyamatantraïÃ, svatantraghasya punarekabhëÃvatsarvà api bhëÃ÷ syu÷" iti yÃyÃvarÅya÷ / deÓaviÓe«avaÓena ca bhëÃÓrayaïaæ d­Óyate / taduktam- "gau¬ÃdyÃ÷ saæsk­tasthÃ÷ paricitarucaya÷ prÃk­te lÃÂadeÓyÃ÷ sÃpabhraæÓaprayogÃ÷ sakalamarubhuva«ÂakkabhÃdÃnakÃÓca / ÃvantyÃ÷ pÃriyÃtrÃ÷ saha daÓapurajairbhÆtabhëÃæ bhajante yo madhyemadhyadeÓaæ nivasati sa kavi÷ sarvabhëÃni«aïïa÷ // jÃnÅyÃllokasÃæmatyaæ kavi÷ kutra mameti ca / asaæmataæ pariharenmate 'bhiniviÓeta ca // janÃpavÃdamÃtreïa na jugupseta cÃtmani / jÃnÅyÃtsvayamÃtmÃnaæ yato loko niraÇkuÓa÷ // gÅtasÆktiratikrÃnte stotà deÓÃntarasthite / pratyak«e tu kavau loka÷ sÃvaj¤a÷ sumahatyapi // pratyak«akavikÃvyaæ ca rupaæ ca kulayo«ita÷ / g­havaidyasya vidyà ca kasmaicidyadi rocate // idaæ mahÃhÃsakaraæ vice«Âitaæ paroktipÃÂaccaratÃrato 'pi yat / saduktiratnÃkaratÃæ gatÃnkavÅn kavitvamÃtragheïa samena nindati // vaca÷ svÃdu satÃæ lehyaæ leÓasvÃdvapi kautukÃt / bÃlastrÅhÅnajÃtÅnÃæ kÃvyaæ yÃti mukhÃnmukham // kÃryÃvasarasajjÃnÃæ parivrÃjÃæ mahÅbhrujÃm / kÃvyaæ sadya÷ kavÅnÃæ ca bhramatyahnà diÓo daÓa // piturgurrernandrasya sutaÓi«yapadÃtaya÷ / avivicyaiva kÃvyÃni stuvanti ca paÂhanti ca" // "ki¤ca nÃrddhak­taæ paÂhedasamÃtpistasya phalam" iti kavirahasyam / na navÅnamekÃkina÷ purata÷ / sa hi svÅyaæ bruvÃïa÷ katareïa sÃk«iïà jÅyeta / na ca svak­tiæ bahumanyeta / pak«upÃto hi guïado«au viparyÃsayati / na ca d­pyet / darpalavo 'pi sarvasaæskÃrÃnucchinatti / paraiÓca parÅk«ayet / yadudÃsÆna÷ paÓyati na tadanu«ÂhÃteti prÃyovÃda÷ / kavimÃninaæ tu chando 'nuvarttanena ra¤jayet / kaviæmanyasya hi purata÷ sÆktamaraïyaruditaæ syÃdviplaveta ca / tadÃha- "idaæ hi vaidagdhyarahasyamuttamaæ paÂhenna sÆktiæ kavimÃnina÷ pura÷ / na kevalaæ tÃæ na vibhÃvayatyasau svakÃvyabandhena vinÃÓayatyapi" // aniyatakÃlÃ÷ prav­ttayo viplavante tasmÃddivasaæ niÓÃæ ca yÃmakrameïa caturddhà vibhajet / sa prÃtarutthÃpa k­tasandhyÃvarivasyÃ÷ sÃrasvataæ sÆktamadhÅyÅta / tato vidyÃvasathe yathÃsukhamÃsÅna÷ kÃvyasya vidyà upavidyÃÓcÃnuÓÅlayedÃpraharÃt / na hyevaævidhonya÷ pratibhÃheturyathà pratyagrasaæskÃra÷ / dvitÅye kÃvyakriyÃm / upamadhyÃhnaæ snÃyÃdaviruddhaæ bhu¤jÅta ca / bhoganÃnte kÃvyago«ÂhÅæ pravarttayet / kadÃcicca praÓnottarÃïi bhindÅta / kÃvyasamasyÃdhÃraïÃ, mÃt­kÃbhyÃsa÷, citrà yogà ityÃyÃmatrayam / caturtha ekÃkina÷ parimitapari«ado và pÆrvÃhnabhÃgavihitasya kÃvyasya parÅk«Ã / rasÃveÓata÷ kÃvyaæ viracayato na ca vivektrÅ d­«ÂistasmÃdanuparÅk«eta / adhikasya tyÃgo, nyÆnasya pÆraïam, anyatÃsthitasya parivarttanaæ, prasm­tasyÃnusandhÃnaæ cetyahÅnam / sÃyaæ sandhyÃmupÃsÅta sarasvatÅæ ca / tato divà vihitaparÅk«akasyÃbhilekhanamÃpradoÓÃt / yÃvadÃrttaæ striyamabhimanyeta / dvitÅyat­tÅyau sÃdhu ÓayÅta / samyaksvÃpo vapu«a÷ paramÃrogyÃya / caturthe saprayantaæ pratibudhyeta / brÃhme muhÆrtte mana÷ prasÅdattÃæstÃnarthÃnadhyak«ayatÅtyÃhorÃtrikam / caturvidhaÓcÃsau /asÆryampaÓyo, ni«aïïo, dattÃvasara÷, prÃyojanikaÓca / yo guhÃgarbhabhÆmig­hÃdipraveÓÃnnai«Âhakav­tti÷ kavate, asÃvasÆryampaÓyastasya sarve kÃlÃ÷ / ya÷kÃvyakriyÃyÃmabhinivi«Âa÷ kavate na ca nau«Âhikav­tti÷, sa ni«ÃïïastasyÃpi ta eva kÃlÃ÷ / ya÷ sevÃdikamavirundhÃna÷ kavate, sa dattÃvasarastasya katipaye kÃlÃ÷ / niÓÃyÃsturÅyayÃmÃrddha÷, sa hi sÃrasvato muhÆrtta÷ / bhojanÃnta÷, sauhityaæ hi svÃsthyamupasthÃpayati / vyavÃyoparama÷, yadarttiviniv­ttirekamekÃgratÃyanam / yÃpyayÃnayÃtrÃ, vi«ayÃntaraviniv­ttaæ hi cittaæ yatra yatra praïidhÅyate tatra tatra guhÆcÅlÃgaæ lagati / yadà yadà cÃtmana÷ k«aïikatÃæ manyate sa sa kÃvyakaraïakÃla÷ / yastu prastutaæ ki¤cana saævidhÃnakamuddiÓya kavate, sa prÃyojanikastasya prayojanavaÓÃtkÃlavyavasthà / buddhimadÃhÃryabuddhayoriyaæ niyamamudrà /aupadeÓikasya punaricchaiva sarve kÃlÃ÷, sarvÃÓca niyamamudrÃ÷ / paru«avat yo«ito 'pi kavÅbhaveyu÷ / saæskÃro hyÃtmani samavaiti, na straiïaæ pauru«aæ và vibhÃgamapek«ate / ÓrÆyante d­Óyante ca rÃjaputryo mahÃmÃtraduhitaro gaïikÃ÷ kautukibhÃryÃÓca ÓÃstraprahatabuddhaya÷ kavayaÓca / siddhaæ ca prabandhamanekÃdarÓagataæ kuryÃt / yaditthaæ kathayanti- "nik«epo vikrayo dÃnaæ deÓatyÃgo 'lpajÅvità / truÂiko vahnirambhaÓca prabandhocchedahetava÷ // dÃridrayaæ vyasanÃsaktiravaj¤Ã mandabhÃgyatà / du«Âe dvi«Âe ca viÓvÃsa÷ pa¤ca kÃvyamahÃpada÷" // puna÷ samÃpayi«yÃmi, puna÷ saæskari«yÃmi, suh­dbhi÷ saha vivecayi«yÃmÅti karturÃkulatà rëÂropaplavaÓca prabandhavinÃÓakÃraïÃni / "aharniÓÃvibhÃgena ya itthaæ kavate k­tÅ /ekÃvalÅva tatkÃvyaæ satÃæ kaïÂhe«u lambate // yathà yathÃbhiyogaÓca saæskÃraÓca bhavetkave÷ / tathà tathà nibandhÃnÃæ tÃratamyena ramyatà // muktake kavayo 'nantÃ÷ saÇghÃte kavaya÷ Óatam / mahÃprabandhe tu kavireko dvau durlabhÃstraya÷" // atrÃha sma- "bahvapi svecchayà kÃmaæ prakÅrïamabhidhÅyate / anujjhitÃrthasambandha÷ prabandho durudÃhara÷ // rÅtiæ vicintya vigaïayya guïÃnvigÃhya ÓabdÃrthasÃrthamanus­tya ca sÆktimudrÃ÷ / kÃryo nibandhavi«aye vidu«Ã prayatna÷ ke potayantrarahità jaladhau plavante // lŬhÃbhidhopani«adÃæ savidhe budhÃnÃm abhyasyata÷ pratidinaæ bahud­Óvano 'pi / ki¤citkadÃcana katha¤cana sÆktipÃkÃd vÃk-tattvamunmi«ati kasyacideva puæsa÷ // ityananyamanov­tteni÷Óe«e 'sya kriyÃkrame / ekapatnÅvrataæ dhatte kaverdevÅ sarasvatÅ // siddhi÷ sÆkti«u sà tasya jÃyate jagaduttarà / mÆlacchÃyÃæ na jÃnÃti yasyÃ÷ so 'pi girÃæ guru÷" // rÃjà kavi÷ kavisamÃjaæ vidadhÅta / rÃjani kavau sarvo loka÷ kavi÷ syÃt / sa kÃvyaparÅk«Ãyai sabhÃæ kÃrayet / sà «o¬aÓabhi÷ stambhaiÓcaturbhirdvÃraira«ÂabhirmattavÃraïÅbhirupetà syÃt / tadanulagnaæ rÃj¤a÷ kelig­ham / madhyesabhaæ catu÷stambhÃntarà hastamÃtrotsedhà samaïibhÆmikà vedikà / tasyÃæ rÃjÃsanam / tasya cottarata÷ saæsk­tÃ÷ kavayo niviÓeran / bahubhëÃkavitve yo yatrÃdhikaæ pravÅïa÷ sa tena vyapadiÓyate / yastvanekatra pravÅïa÷ sa saÇkramya tatra tatropaviÓet / tata÷ paraæ vedavidyÃvida÷ prÃmÃïikÃ÷ paurÃïikÃ÷ smÃrttà bhi«ajo mauhÆrttakà anye 'pi tathÃvidhÃ÷ / pÆrveïa prÃk­tÃ÷ kavaya÷, tata÷ paraæ naÂanarttakagÃyanavÃdakavÃgjÅvanakuÓÅlavatÃlÃpacarà anye 'pi tathÃvidhÃ÷ / paÓcimenÃpabhraæÓina÷ kavaya÷, tata÷ paraæ citralepyak­to mÃïikya vandhakà vaikaÂikÃ÷ svarïakÃravarddhakilohakÃrà anye 'pi tathÃvidhÃ÷ / dak«iïato bhÆtabhëÃkavaya÷ ; tata÷ paraæ bhujaÇgaïikÃ÷ plavakaÓaubhikajabhbhakamallÃ÷ ÓastropajÅvino 'nye 'pi tathÃvidhÃ÷ / tatra yathÃsukhamÃsÅna÷ kÃvyago«ÂÅæ pravarttayed bhÃvayet parÅk«eta ca / vÃsudevasÃtavÃhanaÓÆdrakasÃhasÃÇkÃdÅnsakalÃnsabhÃpatÅndÃnamÃnÃbhyÃmanukuryÃt / tu«Âapu«ÂÃÓcÃsya sabhyà bhaveyu÷ sthÃne ca pÃrito«ikaæ labheran / lokottarasya kÃvyasya ca yathÃrhà pÆjà kavarvà / antarÃntarà ca kÃvyago«ÂhÅæ ÓÃstravÃdÃnanujÃnÅyÃt / madhvapi nÃnavadaæÓaæ svadate / kÃvyaÓÃstraviratau vij¤Ãni«vabhirameta / deÓÃntarÃgatÃnÃæ ca vitu«ÃmanyadvÃrà saÇgaæ kÃrayedaucityÃdyÃvatsthiti pÆjÃæ ca / v­ttikÃmÃæÓcopajapat / saÇg­hïÅyÃcca / puru«aratnÃnÃmeka eva rÃjodanvÃnbhÃjanam / rÃjacaritaæ ca rajopajÅvino 'pyanukuryu÷ / rÃj¤a eva hyasÃvupakÃro yadrÃjopajÅvinÃæ saæskÃra÷ / mahÃnagare«u ca kÃvyaÓÃstraparÅk«Ãrthaæ brahmasabhÃ÷ kÃrayet / tatra parÅk«ottarïÃnÃæ brahmÃrathayÃnaæ paÂÂabandhaÓca / ÓrÆyate cojjayinyÃæ kÃvyakÃraparÅk«Ã- "iha kÃlidÃsameïÂhÃvatrÃmararupasÆrabhÃravaya÷ / haricandracandragutpau parÅk«itÃviha viÓÃlÃyÃm" // ÓrÆyate ca pÃÂaliputre ÓÃstrakÃraparÅk«Ã- "atropavar«avar«Ãviha pÃïinipiÇgalÃviha vya¬i÷ / vararucipata¤jalÅ iha parÅk«itÃ÷ khyÃtimupajagmu÷" // itthaæ sabhÃpatirbhÆtvà ya÷ kÃvyÃni parÅk«ate / vaÓastasya jagadvayÃpi sa sukhÅ tatra tatra ca // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe kavicaryà rÃjacaryÃæ ca daÓamo 'dhyÃya÷ ____________________________ Adhyaya 11 _____________________________ ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ 11 ÓabdÃrthaharaïopÃyÃ÷ kaviviÓe«Ã÷, tatra ÓabdaharaïopÃyÃ÷ / ÓabdaharaïopÃyÃ÷ / paraprayuktayo÷ ÓabdÃrthayorupanibandho haraïam / taddvidhà parityÃjyamanugrÃhyaæ ca / tayo÷ Óabdaharaïameva tÃvatpa¤cadhà padata÷, pÃdata÷, arddhata÷, v­ttata÷, prabandhataÓca / "tatraikapadaraïaæ na do«Ãya" iti ÃcÃryÃ÷ / "anyatra dvayarthapadÃt" iti yÃyÃvarÅya÷ / tatra Óli«Âasya Óli«Âapadena haraïam- "dÆrak­«ÂaÓilÅmukhavyatikÃrÃnno kiæ kirÃtÃnimà nÃrÃdvayÃv­tapÅtalohitamukhÃnkiæ và palÃÓÃnapi / pÃnthÃ÷ kesariïaæ na paÓyata puropyenaæ vasantaæ vane mƬhà rak«ata jÅvitÃni Óaraïaæ yÃta priyÃæ devatÃm" // yathà ca- "mà gÃ÷ pÃntha priyÃæ tyaktyà dÆrÃk­«ÂaÓilÅmukham / sthitaæ panthÃnamÃv­tya kiæ kirÃtaæ na paÓyasi" // Óli«ÂapadaikadeÓena haraïam- "nÃÓcaryaæ yadanÃryÃtpÃvastaprÅtirayaæ mayi / mÃæsopayogaæ kurvÅta kathaæ k«udrahito jana÷" // yathà ca- "kopÃnmÃnini kiæ sphuratyatitarÃæ ÓobhÃdharaste 'dhara÷ kiæ và cumbanakÃraïÃddayita no vÃyorvikÃrÃdayam / tasmÃtsubhru sugandhimÃhitarasaæ snigdhaæ bhajasvÃdarÃn mugdhe mÃæsarasaæ bruvantiti tayà gìhaæ samÃliÇgita÷" // Óli«Âasya yamakena haraïam- "halamapÃrayonidhivist­taæ praharatà halÅnà samarÃÇgaïe / nijayaÓaÓca ÓaÓÃÇkakalÃmalaæ niravadhÅritamÃkulamÃsuram" // yathà ca- "dalayatà viÓikhairbalamunmadaæ niravadhÅritamÃkulamÃluram / daÓasu dik«u ca tena yaÓa÷ sitaæ niravadhÅritamÃkulamÃsuram" // Óli«Âasya praÓnottareïa haraïam- "yasyÃæ bhujaÇgavarga÷ karïoyatek«aïaæ kÃminÅvavadanaæ ca" // yathà ca- "kiæ karoti kiyatkÃlaæ veÓyÃveÓmani kÃmuka÷ / kÅd­Óaæ vadanaæ vÅk«ya tasyÃ÷ karïÃyatek«aïam" // yamakasya yamakena haraïam- "varadÃya namo haraye patati jano 'yaæ smarannapi na moharaye / bahuÓaÓcakranda hatà manasi ditiryena daityacakraæ dahatÃ" // yathà ca- cakraæ dahatÃraæ cakranda hatÃraæ khaÇgena tavÃjau rÃjannarinÃrÅ / evamanyonyasamanvaye 'nye 'pi bhedÃ÷ / nanvidamupadeÓyameva na bhavati // yaditthaæ kathayanti- "puæsa÷ kÃlÃtipÃtena cauryamanyadviÓÅryati / api putre«u pautre«u vÃkcauryaæ ca na ÓÅryati" // "ayamaprasiddha÷ prasiddhimÃnaham«a, ayamaprati«Âha÷ prati«ÂhÃvÃnaham, aprakrÃntamidamasya saævidhÃnakaæ prakrÃntaæ mama, gƬÆcÅvacano 'yaæ m­dvÅkÃvacano 'ham, anÃd­tabhëÃviÓ«o 'yamahamÃd­tabhëÃviÓe«a÷, praÓÃntaj¤Ãt­kamidaæ, deÓÃntaritakartt­kamidam, ucchannanibandhanamÆlamidaæ, mlecchitakopanibandhamÆlamidamityevamÃdi bhi÷ kÃraïai÷ Óabdaharaïe 'rthaharaïe cÃbhirameta" // ity avantisundarÅ / "tribhya÷ padebhya÷ prabh­ti tvaÓliÓÂebhyo haraïam" iti ÃcÃryÃ÷- yathÃ- "sa pÃtu vo yasya jaÂÃkalÃpe sthita÷ ÓaÓÃÇka÷ sphuÂahÃragaura÷ / nÅlotpalÃnÃmiva nÃlapu¤je nidrÃyamÃïa÷ ÓaradÅva haæsa÷" // yathà ca- "sa pÃsu vo yasya hatÃvaÓe«Ãstattulyavarïäjanara¤jite«u / lÃvaïyayukte«vapi vitrasanti daityÃ÷ svakÃntÃnayanotpale«u" // "na" iti yÃyÃvarÅya÷ / ullekhavÃnpadasandarbha÷ pariharaïÅyo nÃpratyabhij¤ÃyÃta÷ pÃdo 'pi / tasyÃpi sÃmye na ki¤cana d­«Âaæ syÃt / yathÃ- "ityuktavÃnuktiviÓe«aramyaæ mana÷ samÃdhÃya jayopapattau / udÃracetà giramityudÃrÃæ dvaipÃyanenÃbhidadhe narendra÷" // yathà ca- "ityuktavacanuktiviÓe«aramyaæ rÃmÃnujanmà virarÃma mÃnÅ / saæk«itpamÃtpÃvasaraæ ca vÃkyaæ sevÃvidhij¤ai÷ purata÷ prabhÆïÃm" // ullekhavÃnyathÃ- "nama÷ saæsÃranirvÃïavi«Ãm­tavidhÃyine / satpalokormibhaÇgÃya ÓaÇkarak«Årasindhave" // yathà ca- "prasaradbindunÃdÃya ÓuddhÃm­tamayÃtmane / namo 'nantaprakÃÓÃya ÓaÇkarak«Årasindhave" // "pÃda evÃnyathÃtvakaraïakÃraïaæ na haraïam, api tu svÅkaraïam" iti ÃcÃryÃ÷ / yathÃ--- "tyÃgÃdhikÃ÷ svargamupÃÓrayante tyÃgena hÅnà naraka vrajanti / na tyÃginÃæ ki¤cidasÃdhyamasti tyÃgo hi sarvavyasanÃni hanti" // yathà ca- "tyÃgo hi sarvavyasanÃni hantÅtyalÅkametadbhuvi sampratÅtam / jÃtÃni sarvavyasanÃni tasyÃstyÃgena me mugdhavilocanÃyÃ÷" // tadidaæ svÅkaraïÃparanÃmadheyaæ haraïameva (iti yÃyÃvarÅya÷-) / tadvadardhdaprayoge 'pi / yathÃ- "pÃdaste naravara dak«iïe samudre pÃdo 'nyo himavati hemakÆÂalagne / ÃkrÃmatyalaghu mahÅtalaæ tvayÅtthaæ bhÆpÃlÃ÷ praïatimapÃsya kinnu kuryu÷" // yathà cottarÃrddhe- "itthaæ te vidh­tapadadvayasya rÃjan nÃÓcaryaæ kathamiva sÅvanÅ na bhinnÃ" // evaæ vyastÃrddhaprayoge 'pi / yathÃ- "tattÃvadeva ÓaÓina÷ sphuritaæ mahÅyo yÃvanna tigmarucimaï¬alamabhyudeti / abhyudgate sakaladhÃmanidhau tu tasmin nindo÷ sitÃbhraÓakalasya ca ko viÓe«a÷" // yathà ca-- "tattÃvadeva ÓaÓina÷ sphiritaæ mahÅyo yÃvanna ki¤cidapi gauritarà hasanti / tÃbhi÷ punarvihasitÃnanapaÇkajÃbhir indo÷ sitÃbhraÓakalasya ca ko viÓe«a÷" // pÃda evÃnyathÃtvakaraïaæ na svÅkaraïaæ pÃdonaharaïaæ và / yathÃ- "araïye nirjane rÃtrÃvantarveÓmani sÃhase / nyÃsÃpahnavane caiva divyà sambhavati kriyÃ" // yathà cottarÃrddhe- "tanvaÇgÅ yadÅ labhyeta divyà sambhagavati kriyÃ" / yathà vÃ--- "yasya keÓe«u jÅmÆtà nadya÷ sarvÃÇgamandhi«u / kuk«au samudrÃÓcatvÃrastasmai toyÃtmane nama÷" // yathà cottarÃrddhe--- "kuk«au samudrÃÓcatvÃra÷ sa saheta smarÃnalam" / bhinnÃrthÃnÃæ tu pÃdÃnÃmekena pÃdenÃnvayanaæ kavitvameva / yathÃ--- "kimiha kimapi d­«Âaæ sthÃnamasti Órutaæ và vrajati dinakaro 'yaæ yanna nÃstaæ kadÃcit / bhramati vihagasÃrthÃnitthamÃp­cchamÃno rajanivirahabhÅtaÓcakravÃko varÃka÷" // yathà ca- "jayati sitavilolavtayÃlayaj¤opavÅtÅ ghanakapilaÂÃnatarbhÃntagaÇgÃjalaugha÷ / aviditam­gajihnamindulekhÃæ dadhÃna÷ pariïataÓitikaïÂhaÓyÃmakaïÂha÷ pinÃkÅ" // yathà ca- "kumudavanamapaÓri ÓrÅmadambhojakhaï¬aæ tyajati madamulÆka÷ prÅtimÃæÓcakravÃka÷ / udayamahimaraÓmiryÃti ÓÅtÃæsurastaæ hatavidhilalitÃnÃæ hÅ vicitro vipÃka÷ // " yathà ca- "kimiha kimapi d­«Âaæ sthÃnamasti Órutaæ và ghanakapilajaÂÃntarbhrÃntagaÇgÃjalaudha÷ / nivasati sa pinÃkÅ yatra yÃyÃæ tadasmin hatavidhilalitÃnÃæ hÅ vicitro vipÃka÷" // pÃdonavatkatipayapadaprayogo 'pi yathÃ- "yà vyÃpÃravatÅ rasÃn rasayituæ kÃcitkavÅnÃæ navà d­«Âiryà parini«ÂhitÃrthavi«ayonme«Ã ca vaipaÓcitÅ / te dve apyavalambya viÓvamaniÓaæ nirvÃrïayanto vayaæ ÓrÃntà naiva labdhamabdhiÓayana tvadbhaktitulyaæ sukham" // yathà ca caturthapÃde- "ÓrÃntà naiva ca labdhamutpalad­ÓÃæ premïa÷ samÃnaæ sukham" // pÃdaikadeÓÃgrahaïamapi padaikadeÓopalak«aïaparam yathÃ- "asakalahasitvÃtk«ÃlitÃnÅva kÃntyà mukulitanayanatvÃdvyaktakarïotpalÃni / pibati madhusugandhÅnyÃnanÃni priyÃïÃæ tvayi vinihitabhÃra÷ kuntalÃnÃmadhÅÓa÷" // yathà cottarÃrdhe- "pibatu madhusugandhÅnyÃnanÃni priyÃïÃæ mayi vinihitabhÃra÷ kuntalÃnÃmadhÅÓa÷" / vÃkyasyÃnyathà vyÃkhyÃnamapi na svÅkaraïaæ haraïaæ và / yathÃ- "subhru!tvaæ kupitetyapÃstamaÓanaæ tyaktà kathà yo«itÃæ dÆrÃdeva mayojbhphatÃ÷ surabhaya÷ sragdÃmadhÆpÃdaya÷ / kopaæ rÃgiïi mu¤ca mayyavanate d­«Âe prasÅdÃdhunà sadyastvadvirahÃdbhavanti dayite sarvà mamÃndhà diÓa÷" // eta¤ca kÃntÃprasÃdanaparaæ vÃkyaæ kupitad­«Âiparatayà vyakhyÃtaæ, na svÅk­taæ h­taæ và / yattu parakÅyaæ svÅyamiti proktÃnÃmanyatamena kÃraïena vilapanti, tanna kevalaæ haraïam, api tu do«odÃharaïam / muktakaprabandhavi«ayaæ tat / mÆlyakrayo 'pi haraïameva / varamaprÃtpiryaÓaso na punarduryaÓa÷ / (sabhÃpatistu dvidhÃ, upajÅvya, upajÅvakaÓca / tatropajÅvanamÃtreïa na kaÓciddo«a÷ / yata÷ sarvo 'pi parebhya eva vyutpadyate, kevalaæ tatra samudÃyo guru÷) "tadvahaktiharaïam" iti ÃcÃryÃ÷ / yathà - "Ærudvayaæ sarasakadalÅkÃï¬asabrahmacÃri" / yathà ca -- "urudvayaæ kadalakandalayo÷ savaæÓaæ Óroïi÷ ÓilÃphalakasodarasanniveÓà / vak«a÷ stanadvitayatìitakumbhaÓobhaæ sabrahmacÃri ÓaÓisaÓca mukhaæ m­gÃk«yÃ÷" // uktayo hyarthÃntarasaÇkrÃntà na pratyabhiyÃj¤ante, svadante ca; tadarthastu haraïÃdapi haraïaæ syu÷" iti yÃyÃvarÅya÷ / "nÃstyacaura÷ kavijano nÃstyacauro vaïigjana÷ / sa nandati vinà vÃcyaæ yo jÃnÃt nigÆhitum // utpÃdaka÷ kavi÷ kaÓcitkaÓci¤ca parivarttaka÷ / ÃcchÃdakastathà cÃnyastathà saævargako 'para÷ // ÓabdÃrthokti«u ya÷ paÓcediha ki¤cana nÆtanam / ullikhetki¤cana prÃcyaæ manyatÃæ sa mahÃkavi÷" // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ ÓabdaharaïÃni // ____________________________ Adhyaya 12 _____________________________ dvadaÓo 'dhyÃya÷ 12 arthaharaïopÃyÃ÷, kaviprabhedÃ÷, pratibimba-kalpavikalpasya samÅk«Ã ca / "purÃïakavik«uïïe vartmani durÃpamasp­«Âaæ vastu, tataÓca tadeva saæsk­rtuæ prayateta" iti ÃcÃryÃ÷ / "na" iti vÃkpatirÃja÷ / "ÃsaæsÃramudÃrai÷ kavibhi÷ pratidinag­hÅtasÃro 'pi / adyÃpyabhinnamudro vibhÃti vÃcÃæ parisyanda÷" // tatpratibhÃsÃya ca paraprabandhe«vavadadhÅta / "tadavagÃhane hi tadekayonayo 'rthÃ÷ p­thak p­thak prathante" ityeke / "tatratyÃnÃmarthÃnÃæ chÃyayà pariv­tti÷ phalam" ityapare / mahÃtmanÃæ hi saævÃdinyo buddhaya ekamevÃrthamupasthÃpayanti, tatparityÃgÃyatÃnÃdriyeta iti ca kecit / "na" iti yÃyÃvarÅya÷ / sÃrasvataæ cak«uravÃÇmanasagocareïa praïidhÃnena d­«Âamad­«Âaæ cÃrthajÃtaæ svayaæ vibhajati / tadÃhu÷- sutpasyÃpi mahÃkave÷ ÓabdÃrthau sarasvatÅ darÓayati / taditarasya tatra jÃgrato 'pyandhaæ cak«u÷ / anyad­«Âacare hyarthe mahÃkavayo jÃtyandhÃstadviparÅte tu divyad­Óa÷ / na tat tryak«Ã÷ sahasrok«o và ya¤carmacak«u«o 'pi kavaya÷ paÓyanti / madidarpaïe kavÅnÃæ viÓvaæ pratiphalati / kathaæ nu vayaæ d­ÓyÃmaha iti mahÃtmanÃmahampÆrvikayaiva ÓabdÃrthÃ÷ puro dhÃvanti / yatsiddhapraïidhÃnà yogina÷ paÓyanti, tatra vÃcà vicaranti kavaya÷ ityanantà mahÃkavi«u sÆktaya÷ (iti) / "samastamarsti" kintu tripathamarthamadhyagÅ«mahi / iti yÃyÃvarÅya÷ / yadutÃnyayonirnihïutayonirayoniÓca / tatrÃnyayonidvidhà pratibimbakalpa÷, ÃlekhyayaprakhyaÓca / nihnutayonirapi dvidhà tulyadehitulya÷ parapurapraveÓasad­Óca / ayoni÷ punarekÃd­Óa eva / tatra- artha÷ sa eva sarvo vÃkyÃntaraviracanÃparaæ yatra / tadaparamÃrthavibhedaæ kÃvyaæ pratibimbikalpaæ syÃt // yathÃ-- "te pÃntu va÷ paÓupateralinÅlabhÃsa÷ kaïÂhapradeÓaghaÂitÃ÷ phaïina÷ sphuranta÷ / candrÃm­dÃmbukaïasekasukhapraru¬hair yairaÇkurairiva virÃjati kÃlakÆÂa÷" // yathà ca- "jayanti nÅlakaïÂhasya kaïÂhe nÅlÃ÷ mahÃhaya÷ / galadgaÇgÃmbusaæsiktakÃlakÆÂÃÇkurà iva" // kiyatëi yatra saæskÃrakarmaïà vastu bhinnavadbhÃti / tatkathitamarthacaturairÃlekhyaprakhyamiti kÃvyam // tatraivÃrthe yathÃ- "jayanti dhavalavyÃlÃ÷ ÓambhorjÆÂÃvalambina÷ / galadgaÇgÃmbusaæsiktacandrakandÃÇkurà iva" // vi«ayasya yatra bhede 'pyabhedabuddhirnitÃntasÃd­ÓyÃt / tattulyadehitulya kÃvyaæ badhnanti sudhiyo 'pi // yathÃ-- "avÅnÃdau k­tvà bhavati turago yÃvadavadhi÷ paÓurdhanyastÃvatprativasati yo jÅvati sukham / amÅ«Ãæ nirmÃïaæ kimapi tadabhÆddagdhakariïÃæ vanaæ và k«eïÅbh­dbhavanamathavà yena Óaraïam" // atrÃrthe-- "pratig­hamupalÃnÃmeka eva prakÃro mruhurupakaraïatvÃdarghitÃ÷ pÆjitÃÓca / sphurati hatamaïÅnÃæ kintu taddhÃma yena k«itipatibhavane và svÃkare và nivÃsa÷" // mÆlaikyaæ yatra bhavetparikarabandhastu dÆrato 'neka÷ / tatparapurapraveÓapratimaæ kÃvyaæ sukavibhÃvyam // yathÃ-- "yasyÃrÃtinitambinÅbhÅrabhito vÅk«yÃmbaraæ prÃv­«i sphÆrjadgarjitanirjitÃmbudhiravasphÃrÃbhrav­ndÃkulam / uts­«ÂaprasabhÃbhi«eïanabhayaspa«ÂapramodÃÓrubhi÷ ki¤citku¤citalocanÃbhirasak­d ghrÃtÃ÷ kadambÃnilÃ÷" // atrÃrthe-- "Ãcchidya priyata÷ kadambakusumaæ yasyÃridÃrairnavaæ yÃtrÃbhaÇgavidhÃyino jalamucÃæ kÃlasya cihnaæ mahat / h­«yadbhi÷ paricumbutaæ nayanayornyastaæ h­di sthÃpitaæ sÅmante nihitaæ katha¤cana tata÷ kÃrïÃvataæsÅk­tam // " tadetaccatu«ÂayanibandhanÃÓca kavÅnÃæ dvÃtriæÓaddharaïopÃyÃ÷ / amÅ«Ãæ cÃrthÃnÃmanvarthà ayaskÃntava¤catvÃra÷ kavaya÷ pa¤camaÓcÃd­«ÂacarÃrthadarÓÅ / tadÃhu÷- "bhrÃmakaÓcumbaka÷ ki¤ca kar«ako drÃvakaÓca ya÷ / sa kavirlaukiko 'nyastu cintÃmaïiralaukika÷ // tanvÃno 'nanyad­«Âatvaæ purÃïasyÃpi vastuna÷ / yo 'prasiddhayÃdibhirbhÃbhyatyasau syÃd bhrÃmaka÷ kavi÷ // yaÓcumbati parasyÃrthaæ vÃkyena svena hÃriïà / stokÃrpitanavacchÃyaæ cumbaka÷ sa kavirmata÷ // paravÃkyÃrthamÃk­«ya ya÷ svavÃci niveÓayeti / samullekena kenÃpi sa sm­ta÷ kar«aka÷ kavi÷ // apratyabhij¤eyatayà svavÃkye navatÃæ nayet / yo drÃvayitvà mÆlÃrthaæ drÃvaka÷ sa bhavetkavi÷ // cintÃsamaæ yasya rasaikasÆtirudeti citrÃk­tirarthasÃrtha÷ / ad­«ÂapÆrvo nipuïai÷ purÃïai÷ kavi÷ sa cintÃmaïiradvitÅya÷" // tasya cÃconirartha÷ / sa ca tridhà laukikÃlaukikabhedena, tayormiÓratvena ca / laukika÷ - "mà koÓakÃralatike vaha varïagarvaæ kiæ ¬ambareïa caïike tava kausumena / puï¬rek«uya«Âiriyamekatarà cakÃstu yà syandate rasam­te 'pi hi yantrayogÃt" // alaukika÷- "devÅ putramasÆna n­tyata gaïÃ÷ kiæ ti«Âhatetyudbhuje" har«Ãdbh­ÇgiriÂÃvudÃ÷ h­tagirà cÃmuï¬ayÃliÇgite / pÃyÃdvo jitadevadundubhighanadhvÃnaprav­ttistayor anyonyÃÇkanipÃtajarjarajaratsthÆlÃsthijanmà rava÷" // miÓra÷- "sthite kuk«erantarmuracayini ni÷ÓvÃsamaruto jananyÃstannÃbhÅsarasijaparÃgotkaramuca÷ / nipÃtÃ÷ sÃnandaæ racitaphaïacakreïa halinà lamantÃdasyÃsu÷ pratidivasamenÃæsi bhavata÷" // te«Ãæ ca caturïÃmarthÃnÃm- catvÃra ete kathità mayaiva ye 'rthÃ÷ kavÅnÃæ haraïopadeÓe / prattayekama«ÂatvavaÓÃdbhavanti dvÃtriæÓatà te 'nugatÃ÷ prabhedai÷ // tatra pratibimbakalpavikalpÃ÷ / sa evÃrtha÷ paurvÃparyaviparyÃsÃd vyastaka÷ / yathÃ- "d­«ÂvÃnyebhaæ chedamutpÃdya rajjvà yanturvÃcaæ manyamÃnast­ïÃya / gacchandaghre nÃgarÃja÷ kariïyà premïà tulyaæ bandhanaæ nÃsti janto÷" // atrÃrthe- "nirvivekamanaso 'pi hi janto÷ premabandhanamaÓ­ÇkhaladÃma / yatprati pratigajaæ gajarÃja÷ prasthitaÓciramadhÃri kariïyÃ" // b­hato 'rthasyÃrddhapraïayanaæ khaï¬am / "purà pÃï¬uprÃyaæ tadanu kapiÓinmà k­tapadaæ tata÷ pÃkodrekÃraruïaguïasaævargitavapu÷ / Óanai÷ Óo«Ãrambhe sthapuÂanijavi«kambhavi«amaæ vane vÅtÃmodaæ badaramarasatvaæ kalayati" // atrÃrthe- "pÃkakriyÃparicayapraguïÅk­tena saævarddhitÃruïaguïaæ vapu«Ã nijena /ÃpÃditasthapuÂasaæsyitiÓo«apo«Ãdetadvane virasatÃæ badaraæ bibhartti" // saæk«itpÃrthavistareïa tailabindu÷ / yathÃ- "yasya tantrabharÃkrÃntyà pÃtÃlatalagÃminÅ / mahÃvarÃh­daæ«ÂrÃyà bhÆya÷ sasmÃra medinÅ" // atrÃrthe- "yattantrÃkrÃntimajjatp­thulamaïiÓilÃÓalyavellatphaïÃnte klÃnte patyÃvahÅnÃæ caladacalamahÃstambhasambhÃrasÅmà / sasmÃra sphÃracandradyuti punaravanistaddhiraïyÃk«avak«a÷-sthÆlÃsthiÓreïiÓÃïÃnikëaïasitamapyÃÓu daæ«ÂrÃgramugram" // anyatamabhëÃnibanddhaæ bhëÃntareïa parivarttyata iti naÂanepathyam / yathÃ- "necchai pÃsÃsaækÅ kÃo diïïaæ pi pahiaghariïÅe / ohattakarayaloggaliyavalayamajjhadiÂriÂhÃæ piï¬aæ" // ("necchati pÃÓÃÓaÇkÅ kÃko dattamapi pathikag­hiïyà / anavaratakaratalodgatavalayamadhyasthitaæ piï¬am" // ) atrÃrthe- "dattaæ piï¬aæ nayanasalilak«ÃlanÃdhautagaï¬aæ dvÃropÃnte kathamapi tayà saÇgamÃÓÃnubandhÃt / vakragrÅvaÓcalanataÓirÃ÷ pÃrÓrasa¤cÃricak«u÷ pÃÓÃÓaÇkÅ galitavalayaæ nainamaÓnÃti kÃka÷" // chandasà pariv­ttiÓchandovinimaya÷ / yathÃ- "kÃnte talpamupÃgate vigalità nÅvÅ svayaæ bandhanÃt tadvÃsa÷ ÓlathamekhalÃguïadh­taæ ki¤cinnitambe sthitam / etÃvatsakhi vedmi kevalamahaæ tasyÃÇgasaÇge puna÷ ko 'sau kÃsmi rataæ nu kiæ kathamiti svalpÃpi me na sm­ti÷" // atrÃrthe- "dhanyÃstu yÃ÷ kathayatha priyasaÇgame 'pi viÓrabdhacÃÂukaÓatÃni ratÃntare«u / nÅvÅæ prati praïihite tu kare priyeïa sakhya÷ ÓapÃmi yadi ki¤cidapi smarÃmi" // kÃraïaparÃv­ttyà hetuvyatyaya÷ / yathÃ- "tato 'ruïaparispandamandÅk­taruci÷ ÓaÓÅ / daghre kÃmaparik«ÃmakÃminÅgaï¬apÃï¬utÃm" // atrÃrthe-- "samaæ kusumacÃpena garbhiïÅgaï¬apÃï¬unà / udayÃdriÓira÷sÅmni nihitaæ padamindunÃ" // d­«Âasya vastuno 'nyatra saækramiti÷ saÇkrÃntakam / yathÃ- "snÃnÃrdrairvidhutakavarÅbandhalolairidÃnÅæ ÓroïÅbhÃra÷ k­taparicaya÷ pallavai÷ kuntalÃnÃm / apyetebhyo nabhasi patata÷ paÇkiÓo vÃribindÆn sthitvodgrÅvaæ kuvalayad­ÓÃæ kolihaæsÃ÷ pibanti" // atrÃrthe- "sadya÷ snÃtajapattapodhanajaÂÃprÃntastrutÃ÷ pronmukhai÷ pÅyante 'mbukaïÃ÷ kuraÇgaÓiÓubhist­«ïÃvyathÃviklavai÷ / etÃæ premabharÃlasÃæ ca sahasà Óu«yanmukhÅmÃkula÷ Óli«yan rak«ati pak«asampuÂak­tacchÃya÷ Óakunta÷ priyÃm" // ubhayavÃkyÃrthopÃdÃnaæ sampuÂa÷ / yathÃ- "vindhyasyÃdre÷ parisaranadÅ narmadà subhru sai«Ã yÃdobharttu÷ prathamag­hiïÅæ yÃæ vidu÷ paÓcimasya / yasyÃmanta÷ sphuritaÓapharatrÃsahÃsÃkulÃk«Å svairaæ svairaæ kathamapi mayà tÅram­ttÃritÃsi" // yathÃ- "nÃbhÅguhÃbilaviÓaÓcalavÅcijÃtama¤judhvaniÓrutikaïatkalakukkubhÃni / revÃjalÃnyaviralaæ grahilÅkriyante lÃÂÃÇganÃbhiraparÃhnanimajjane«u" // atrÃrthe- "yadvargyÃbhirjagÃhe guruÓakulakulÃsphÃlanatrÃsahÃsa-vyastorustambhikÃbhidiæÓi diÓi saritÃæ digjayaprakrame«u / ambho gambhÅranÃbhÅkuharakavalanonmuktiparyÃyalolat-kallolÃbaddhamugdhadhvanicakitaraïatkukkubhaæ kÃminÅbhi÷" // so 'yaæ kaverakavitvadÃyÅ sarvathà pratibimbakalpa÷ pariharaïÅya÷ / yata÷-- "p­thaktvena na g­hïÃnti vastu kÃvyÃntarasthitam / p­thaktvena na g­hïanti svavapu÷ pratibimbitam" // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaïe ÓabdÃrthaharaïopÃyÃ÷ kaviprabhedÃ÷ pratibimbakalpavikalpasya samÅk«Ã dvÃdaÓo 'dhyÃya÷ // ____________________________ Adhyaya 13 _____________________________ rÃjacaryà trayodaÓo 'dhyÃya÷ 13 arthaharaïe«vÃlekhyaprakhyÃdibhedÃ÷ ÃlekhyaprakhyaparisaÇkhyÃ÷ / sad­Óa¤cÃraïaæ samakrama÷ / yathÃ- "astÃdriveÓmani diÓo varuïapriyÃyÃs tiryakkatha¤cidapayantraïamÃsthitÃyÃ÷ / gaï¬aikapÃrÓvamiva kuÇkumapaÇkacimbu bimbaæ rucÃmadhipateraguïaæ rarÃja" // 1// yathà ca- "prÃgdiÓa÷ pratikalaæ vilasantyÃ÷ kuÇkumÃruïakapolatalena / sÃmyameti kalitodayarÃga÷ paÓya sundari tu«ÃramayÆkha÷" // alaÇk­tamanalaÇk­tyÃbhidhÅyata iti vibhÆ«aïamo«a÷ / yathÃ- "kuvalayasiti mÆle bÃlacandrÃÇkurÃbhaæ tadanu khalu tato 'gre pÃkapÅtÃmrapÅtam / abhinavaravirocirdhÆmadhÆbhraæ ÓikhÃyÃm iti vivadhavikÃraæ didyute daipamarci÷" // atrÃrthe- "manÃÇmÆle nÅlaæ tadanu kapiÓonme«amudare tata÷ pÃï¬u stokaæ sphuradaruïalekhaæ ca tadanu / ÓikhÃyÃmÃdhÆbhraæ dh­tavividhavarïakramamiti k«aïÃdarcirdaipaæ dalayati tama÷ pu¤jitamapi" // krameïÃbhihitasyÃrthasya viparÅtÃbhidhÃnaæ vyutkrama÷ / yathà tatraiva-- "ÓyÃmaæ ÓikhÃbhuvi manÃgaruïaæ tato 'dha÷ stokÃvapÃï¬uradhanaæ ca tato 'pyadhastÃt / Ãpi¤jaraæ tadanu tasya tale ca nÅlam andhaæ tama÷ paÂalamarddati daipamarci÷" // sÃmÃnyanibandhe viÓe«ÃbhidhÃnaæ viÓe«okti÷ / yathÃ- "ityudgate ÓaÓini peÓalakÃntadÆtÅ-saælÃpasa¤calitalocanamÃnasÃbhi÷ / agrÃhi maï¬anavidhirviparÅtabhÆ«Ã-vinyÃsahÃsitasakhÅjanamaÇganÃbhi÷" // atrÃrthe- " cakÃra kÃcitsitacandanÃÇke käcÅkalÃpaæ stanabhÃrad­«Âe / priyaæ prati pre«itacittav­ttirnitambabimbe ca babandha hÃram" // upasarjanasyÃrthasya pradhÃnatÃyÃmuttaæsa÷ / yathÃ- "dÅpayannatha nabha÷ kiraïaudhai÷ kuÇkumÃruïapayodharagaura÷ / hemakumbha iva pÆrvapayodherunmama¤ja ÓanakaistuhinÃæÓu÷" // atrÃrthe- "tatastama÷ ÓyÃmalapaÂÂaka¤cukaæ vipÃÂayatki¤ciddadaÓyatÃntarà / niÓÃtaruïyÃ÷ sthitaÓe«akuÇkumastanÃbhirÃmaæ sakalaæ kalÃvata÷" // tadeva vastÆktivaÓÃdanyathà kriyata iti naÂanepathyam / yathÃ-- "ÃnanenduÓaÓalak«makapole sÃdaraæ viracitaæ tilakaæ yat / tatpriye viracitÃvadhibhaÇge dhautamÅk«aïajalaistaralÃk«yÃ÷" // atrÃrthe-- "ÓokÃÓrubhirvÃsarakhaï¬itÃnÃæ siktÃ÷ kapole«u vilÃsinÅnÃm / kÃnte«u kÃlÃtyayamÃcaransu svalpÃyu«a÷ patralatà babhÆvu÷" // parikarasÃmye satyapi parikÃryasyÃnyathÃtvÃdekaparikÃrya÷" / avyÃdgajendravadana÷ sa imÃæ trilokÅæ yasyodgatena gagane mahatà kareïa / mÆlÃvalagrasitadantabisÃÇkureïa nÃlÃyitaæ tapanabimbasarohasya" // atrÃrthe - "saralakaradaï¬anÃlaæ gajavapu«a÷ pu«karaæ vibhorjayati / mÆlabisakÃï¬abhÆmau yatrÃbhÆdekadaæ«Âraiva" // vik­te÷ prak­tiprÃpaïaæ pratyÃpatti÷ / yathÃ-- "ravisaÇkrÃntasaubhÃgyastu«ÃrÃv­tamaï¬ala÷ / ni÷ÓvÃrÃndha ivÃdarÓaÓcandramà na prakÃÓate" // atrÃrthe - "tasyÃ÷ pratidvandvibhavÃdvi«ÃdÃt sadyo vimuktaæ mukhamÃbabhÃse / ni÷ÓvÃsabëpÃpagame prasanna÷ prasÃdamÃtmÅyamivÃtmadarÓa÷" // tà imà Ãlekhyaprakhyasya bhidÃ÷ / so 'yamanugrÃhyo mÃrga÷ / ÃhuÓca- "so 'yaæ bhaïitivaicitryÃtsamasto vastuvistara÷ / naÂavadvarïikÃyÃgÃdanyathÃnyathÃtvamivÃrcchati" // atha tulyadehitulyasya bhidÃ÷ / tasyaiva vastuno vi«ayÃntarayojanÃdanyarupÃpattirviÓayaparivartti÷ / yathÃ- "ye sÅmantitagÃtrabhasmarajaso ye kumbhakadve«iïo ye lŬhÃ÷ ÓravaïÃÓrayeïa phaïinà ye candraÓaityadruha÷ / te kupyadgirijÃvibhaktavapu«aÓcittavyathÃsÃk«iïa÷ sthÃïordak«iïanÃsikÃpuÂabhruva÷ ÓvÃsÃnilÃ÷ pÃntu va÷" // atrÃrthe-- "ye kÅrïÃkvathitodarÃbjamadhavo te mlÃpitora÷ strajo ye tÃpÃttaralena talpaphaïinà pÅtapratÃpobhphijtÃ÷ / te rÃdhÃsm­tisÃk«iïa÷ kamalayà sÃsÆyamÃkarïità gìhÃntardavatho÷ pratatpasaralÃ÷ ÓvÃsà hare÷ pÃntu va÷" // dvirupasya vastuno 'nyatararupopÃdÃnaæ dvandvavicchitti÷ / yathÃ- "utkleÓaæ keÓabandha÷ kusumaÓararipo÷ kalma«aæ va÷ sa mu«yÃd yatrendanaæ vÅk«ya gaÇgÃjalabharalulitaæ bÃlabhÃvÃdabhÆtÃm / krau¤cÃrÃtiÓca phÃïÂasphuritaÓapharikÃmohalolek«aïaÓrÅ÷ sadya÷ prodyanm­ïÃlÅgrahaïarasalasatpu«karaÓca dvipÃsya÷" // atrÃrthe- "diÓyÃddhÆrjaÂijÆÂakoÂisariti jyotsnÃlavodbhÃsinÅ ÓÃÓÃÇkÅ kalikà jalabhramivaÓÃd drÃga d­«Âana«Âà sukham / yÃæ ca¤catsapharÅbhrameïa mukulÅkurvanphaïÃlÅæ muhurmuhyallak«yamahirjigh­k«atitamÃmÃku¤canapräcanai÷" // pÆrvorthÃnÃmarthÃntarairantaraïaæ ratnamÃlà / yathÃ-- "kapole mÃrjÃra÷ paya iti karÃælle¬hi ÓaÓinas tarucchidraprotÃnbisamiti kareïu÷ kalayati / ratÃnte talpasthÃnharati vanitÃpyaæÓukamiti prabhÃmattaÓcandro jagadidamaho vibhramayati" // atrarthe-- "jyotsnÃrcirdugdhabuddhyà kavalitamasak­dbhÃjane rÃjahaæsai÷ svÃæse karpÆrapÃæsucchuraïarabhasata÷ sambh­taæ sundarÅbhi÷ / pubhbhirvyastaæ stanÃntÃtsicayamiti raha÷ sambhrame vallabhÃnÃæ lŬhaæ drÃksindhuvÃre«vabhinavasumanolampaÂai÷ «aÂpadaiÓca" // saÇkhyÃvai«amyeïÃrthapraïayanaæ saÇkhyollekha÷ / yathÃ-- "namannÃrÃyaïacchÃyÃcchuritÃ÷ pÃdayornakhÃ÷ / tvaccandramiva sevante rudra rudrendavo daÓa" // atrÃrthe- "umaikapÃdÃmburuhe sphurannakhe k­tÃgaso yasya Óira÷ samÃgame / «a¬ÃtmatÃmÃÓrayatÅva candramÃ÷ sa nÅlakaïÂha÷ priyamÃtanotu va÷" // samamabhidhÃyÃdhikasyopanyÃsaÓcÆlikà / dvidhà ca sà saævÃdinÅ visaævÃdinÅ ca / tayo÷ prathamà yathÃ- "aÇgaïe ÓaÓimarÅcilepane sutpamindukarapu¤jasannibham / rÃjahaæsamasamÅk«ya kÃtarà rauti haæsavanitÃÓrugadgagam" // atrÃrthe- "candaprabhÃprasarahisini saudhap­«Âe durlak«apak«atipuÂÃæ na viveda jÃyÃm / mƬhaÓrutirmukharanÆpurani÷svanena vyÃhÃriïÅmapi puro g­harÃjahaæsa÷" // dvitÅyà tatraivÃrthe yathÃ- "jyotsnÃjalasnÃyini saudhap­«Âe viviktamuktÃphalapujjarauram / viveda haæsÅ vayitaæ katha¤cic culattulÃkoÂikalairninÃdai÷" // ni«edhasya vidhinà nibandho vidhÃnÃpahÃra÷ / yathÃ- "kurabaka kucÃghÃtakrŬÃrasena viyujyase bakulaviÂapin smarttavyaæ te mukhÃsavasecanam / caraïaghaÂanÃÓÆnyo yÃsyasyaÓoka saÓokatÃm iti nijapuratyÃge yasya dvi«Ãæ jagadu÷ striya÷" // atrÃrthe-- "mukhamadirayà pÃdanyÃsairvilÃsavilokitair bakulaviÂapÅ raktÃÓokastatà tilakadruma÷ / jalanidhitaÂÅkÃntÃrÃïÃæ kramÃtkakubhÃæ jaye jhagiti gamità yadvargyÃbhirvikÃsamahotsavam" // bahÆnÃmarthÃnÃmekatropasaæhÃro mÃïikyapujja÷ / yathÃ- "Óailacchalena svaæ dÅrghaæ bhujamuktabhya bhÆvadhÆ÷ / niÓÃsakhyà karotÅva ÓaÓÃÇkatilakaæ mukhe" // yathà ca -- "phullÃtimuktakusumastavakÃbhirÃma dÆrollasatkiraïakesaramindursiæham / d­«ÂvodayÃdriÓikharasthitamandhakÃra-durvÃravÃraïaghaÂà vyaghaÂanta sadya÷" // yathà ca- "saævidhÃtumabhi«ekamudÃse manmathasya lasardaÓujalaugha÷ / yÃminÅvanitayà tatacihna÷ sotpalo rajatakumbha ivendu÷" // yathà ca-- "udayati paÓya k­Óodari dalitatva(k)k«Årakaraïibhi÷ kiraïai÷ / udayÃcalacƬamaïire«a purà rohiïÅramaïa÷" // yathà ca-- "udayati navanÅtapiï¬apÃï¬u÷ kumudavanÃnyavaghaÂÂayankarÃgrai÷ / udayagiritaÂasphaÂÃÂÂahÃso rajanivadhÅmukhadarpaïa÷ ÓaÓÃÇka÷" // yathà ca- "pre«idaikenduhaæse 'sminsasnÃviva tamo 'mbubhi÷ / nabhasta¬Ãge madanastÃrÃkumudahÃsini" // atrÃrthe- "rajanipurandhrirodhratilakastimiradvipayÆthakesarÅ rajatamayo 'bhi«ekakalaÓa÷ kusumÃyudhamedinÅpate÷ / ayamudayÃcalaikacƬÃmaïirabhinavadarpaïo diÓÃm udayati gaganasarasi haæsasya hasanniva vibhramaæ ÓaÓÅ" // kandabhÆto 'rtha÷ kandalÃyamÃnairviÓe«airabhidhÅyata iti kanda÷ / yathà ca-- "viÓikhÃmukhe«u visarati pu¤jÅbhavatÅva saudhaÓikhare«u / kumudÃkare«u vikasati ÓaÓikalaÓaparistrutà jyotsnÃ" // atrÃrthe- "viyati visarpatÅva kumude«u bahÆbhavatÅva yo«itÃæ pratiphalatÅva jaraÂhaÓarakÃï¬u«u gaï¬abhitti«u / ambhasi vikasatÅva lasatÅva sudhÃdhavale«u dhÃmasu dhvajapaÂapallave«u lalatÅva samÅracale«u candrikÃ" // sphaÂikamaïighaÂa ivendustasyÃmapidhÃnamÃnanamivÃÇka÷ / k«arati ciraæ yena yathà jyotsnà ghanasÃradhÆliriva // sitamaïikalaÓÃkadindorhariïaharitt­ïapidhÃnat.o galitai÷ / rajanibhuji«yà si¤cati nabho 'Çgaïaæ candrikÃmbhobhi÷ // saævidhÃtumabhi«ekamudÃse manyathasya lasadaæÓujalaugha÷ / yÃminÅvanitayà tatacihna÷ sotpalo rajatakumbha ivendu÷" // tà imÃstulyadehitulyasya parisaækhyÃ÷" / so 'yamullekhavÃnanugrÃhyo mÃrga÷" iti surÃnanda÷ / tadÃha-- "sarasvatÅ sà jayati prakÃmaæ devÅ Óruti÷ svastyayanaæ kavÅnÃm / anarghatÃmÃnayati svabhaÇgyà yollikhya yatki¤cadihÃrthanatnam" // atha parapurapraveÓasaddaÓasya bhidÃ÷ / upanibaddhasya vastuno yuktimatÅ pariv­ttirhuǬayuddham / yathÃ-- "kathamasau na bhajatyaÓarÅratÃæ hatavivekapado hatamanyatha÷ / praharata÷ kadalÅdalakomale bhavati yasya dayà na vadhÆjane" // atrÃrthe-- "kathamasau madano na namasyatÃæ sthitavivekapado makaradhvaja÷ / m­gad­ÓÃæ kadalÅlalitaæ vapuryadabhihanti Óarai÷ kusumodbhavai÷" // prakÃrÃntareïa visad­Óaæ yadvastu tasya nibandha÷ pratika¤cukam / yathÃ-- "mÃdya¤cakorek«aïatulyadhÃmno dhÃrÃæ dadhÃnà madhunà madhuna÷ patantÅm / ca¤cvagrada«ÂotpalanÃlah­dyà haæsÅva reje ÓaÓiratnapÃrÅ" // atrÃrthe- "masÃrapÃreïa babhau dadÃnà kÃcitsurÃæ vidrumanÃlakena / vallÆravallÅæ dadhateva ca¤cvà kelÅÓukenäjalinà dh­tena" // upamÃnasyopamÃnÃntarapariv­ttirvastusaæcÃra÷ / yathÃ- "aviralamiva dÃmnà pauï¬arÅkeïa baddha÷ snapita iva ca dugdhasrotasà nirbhareïa / kavalita iva k­tsnaÓcak«u«Ã sphÃritena prasabhamam­tamegheneva sÃndreïa sikta÷" // atrÃrthe- "muktÃnÃmiva rajjavo himarucermÃlÃ÷ kalÃnÃmiva k«ÅrÃbdheriva vÅcaya÷ klamamu«a÷ pÅyÆ«adhÃrà iva / dÅrghÃpÃÇganadÅæ vilaÇdhya sahasà lÅlÃnubhÃväcitÃ÷ sadya÷ premabharollasà bh­gad­Óo mÃmabhya«i¤cand­Óa÷" // ÓabdÃlaÇkÃrasyÃrthÃlaÇkÃreïÃnyathÃtvaæ dhÃtuvÃda÷ / yathÃ- "jayanti bÃïÃsuramaulilÃlitÃ÷ daÓÃsyacƬÃmaïicakracumbina÷ / surÃsurÃdhÅÓaÓikhÃntaÓÃyino bhavacchidastryambakapÃdapÃæÓava÷" // atrÃrthe- "sanmÃrgÃlokanaprau¬hinÅrajÅk­tajantava÷ / jayantyapÆrvavyÃpÃrÃ÷ purÃre÷ pÃdapÃæÓava÷" // tasyaiva vastuna utkar«eïÃnyathÃkaraïaæ satkÃra÷ / yathÃ- "snÃnÃrdrÃrdairvidhutakabarÅbandhalolairidÃnÅæ ÓroïÅbhÃra÷ k­taparicaya÷ pallavai÷ kuntalÃnÃm / apyetebhyo nabhasi patata÷ paÇktiÓo vÃribindÆn sthitvodgrÅvaæ kuvalayad­ÓÃæ kelihaæsÃ÷ pibanti" // atrÃrthe- "lak«myÃ÷ k«Åranidherudaktavapu«o veïÅlatÃgracyutà ye muktÃgrathanÃmasÆtrasubhagÃ÷ prÃtpÃ÷ payobindava÷ / te va÷ pÃntu viÓe«asasp­haddaÓà d­«ÂÃÓciraæ ÓÃrÇgiïà helodgrÅvajaleÓahaæsavanitÃlŬhÃ÷ sudhÃsvÃdava÷" // pÆrvaæ sad­Óa÷ paÓcÃdbhinno jÅva¤cÅvaka÷ / yathÃ- "nayanodarayo÷ kapolabhÃge rucimadratnagaïe«u bhÆ«aïe«u / sakalapratibimbitendubimbà ÓatacandrÃbharaïaiva kÃcitÃsÅt" // atrÃrthe- "bhÃsvatkapolatalakuï¬alapÃrihÃrya-sanmekhalÃmaïigaïapratibimbitena / candreïa bhÃti ramaïÅ ramaïÅyavaktra-ÓobhÃbhibhÆtavapu«eva ni«evyamÃïÃ" // prÃktanavÃkyÃbhiprÃyanibandho bhÃvamudrà / yathÃ- "tÃmbÆlavallÅpariïaddhapÆgÃsvelÃlatÃliÇgitacandanÃsu / tamÃlapatrÃstaraïÃsu rantuæ prasÅda ÓaÓcanmalayasthalÅ«u" // atrÃrthe- "niÓvetanÃnÃmapi yuktayogado nÆnaæ sa enaæ madano 'dhi«Âhati / elà yadÃÓli«ÂavatÅha candanaæ pÆgadrumaæ nÃgalatÃdhirohati" // pÆrvÃrthaparipanthinÅ vasturacanà tadvirodhÅ (dhinÅ) / yathÃ- "hÃro vak«asi dantapatraviÓadaæ karïe dalaæ kaumudaæ mÃlà mÆrdhni dukÆlinÅ tanulatà karpÆraÓuklau stanau / vaktre candanabindurindudhavalaæ bÃlaæ m­ïÃlaæ kare ve«a÷ kiæ sita e«a sundari ÓaraÓcandrÃttvayà Óik«ita÷" // atrÃrthe- "mÆrtirnÅladukÆlinÅ m­gamadai÷ pratyaÇgapatrakriyà vÃhÆ mecakaratnakaÇkaïabh­tau kaïÂhe masÃrÃvalÅ / vyÃlambÃlakavallarÅkamalikaæ kÃntÃbhisÃrotsave yatsatyaæ tamasà m­gÃk«i vihitaæ ve«e tavÃcÃryakam" // ityarthaharaïopÃyà dvÃrtriæÓadupadarÓitÃ÷ / hÃnopÃdÃnavij¤Ãne kavitvaæ tatra mÃæ prati // ki.æ caite haraïopÃyà j¤eyÃ÷ sapratiyogina÷ / arthasya vaiparÅtyena vij¤eyà pratiyogità // ki¤ca- ÓabdÃrthaÓÃsanavida÷ kati no kavante yadvÃÇmayaæ Órutidhanasya cakÃsti cak«u÷ / kintvasti yadvacasi vastu navaæ sadukti-sandarbhiïÃæ sa dhuri tasya gira÷ pavitrÃ÷ // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe arthaharaïe«vÃlekhyaprakhyÃdibhedÃstrayodaÓo 'dhyÃya÷ // ____________________________ Adhyaya 14 _____________________________ caturdaÓo 'dhyÃya÷ 14 kavisamaya÷ jÃtidravyakriyÃsamayasthÃpanà / aÓÃstrÅyamalaukikaæ ca paramparÃyÃtaæ yamarthamupanibadhnanti kavaya÷ sa kavisamaya÷ / "nanve«a do«a÷ / kathaÇkÃraæ punarupanibandhanÃrha÷?"iti ÃcÃryÃ÷ / "kavimÃrgÃnugrÃhÅ kathame«a do«a÷?" iti yÃyÃvarÅya÷ / "nimittaæ tarhi vÃcyam" iti ÃcÃryÃ÷ // "idamabhidhÅyate" iti yÃyÃvarÅya÷ / pÆrve hi vidvÃæsa÷ sahasraÓÃkhaæ sÃÇgaæ ca vedamavagÃhya, ÓÃstrÃïi cÃvabudhya, deÓÃnterÃïi dvÅpÃntarÃïi ca paribhramya, yÃnarthÃnupalabhya praïÅtavantaste«Ãæ deÓakÃlÃntaravaÓena anyathÃtve 'pi tathÃtvenopanibandho ya÷ sa kavisamaya÷ / kavisamayaÓabdaÓcÃyaæ mÆlamapaÓyadbhi÷ prayogamÃtradaÓibhi÷ prayukto rƬhaÓca / tatra kaÓcidÃdyatvena vyavasthita÷ kavisamayenÃrtha÷, kaÓcitparasyaropakramÃrthaæ svÃrthÃya dhÆrttai÷ pravarttita÷ / sa ca tridhà svargyo bhauma÷ pÃtÃlÅyaÓca / svargyapÃtÃlÅyayorbhauma÷ pradhÃna÷ / sa hi mahÃvi«ayaka÷ / sa ca caturddhà jÃtidravyaguïakriyÃrupÃrthatayà / te 'pi pratyak«aæ tridhà asato nibandhanÃt, satopyanibandhanÃt, niyamataÓca / tatra sÃmÃnyasyÃsato nibandhanam, yathÃ--nadÅ«u padmotpalÃdÅni, jalÃÓayamÃtre 'pi haæsÃdayo, yatra tatra parvate«u suvarïaratnÃdikaæ ca / nadÅpadmÃni yathÃ- "dÅrghÅkurvanpaÂumadakalaæ kÆjitaæ sÃrasÃnÃæ pratyÆ«e«u sphuÂitakamalÃmodamaitrÅka«Ãya÷ / yatra strÅïÃæ harati surataglÃnimaÇgÃnukÆla÷ ÓiprÃvÃta÷ priyatama iva prÃrthanÃcÃÂukÃra÷" // nadÅnÅlotpalÃni-- "gaganagamanalÅlÃlambhitÃnsvedabindÆn m­dubhiranilavÃrai÷ khecarÃïÃæ harantÅm / kuvalayavanakÃntyà jÃhvavÅæ so 'bhyapaÓyat dinapatisutayeva vtaktadattÃÇkapÃlÅm" // evaæ nadÅkumudÃdyapi / salilamÃtre haæsà yathÃ- "ÃsÅdasti bhavi«yatÅha sa jano dhanyo dhanÅ dhÃrmika÷ ya÷ k«ÅkeÓavavatkari«yati puna÷ ÓrÅmatku¬uÇgeÓvaram / helÃndolitahaæsasÃrasakularkrekÃrasaæmÆrccitair ityÃgho«ayatÅva tannavanadÅ yacce«Âitaæ vÃribhi÷" // parvatamÃtre suvarïaæ yathÃ- "nÃgÃvÃsaÓcitrapotÃbhirÃma÷ svarïasphÅtivyÃtpadikcakravÃla÷ / sÃmyÃtsakhyaæ jagmivÃnamburÃÓere«a khyÃtastena jÅmÆtabhartÃ" // ratnÃni yathÃ- "nÅlÃÓmaraÓmipaÂalÃni mahebhamukta-sÆtkÃrasÅkaravis­¤ji taÂÃntare«u / Ãlokayanti saralÅk­takaïÂhanÃlÃ÷ sÃnandamambudadhiyÃtra mayÆranÃrtha÷" // evamanyadapi / sato 'pyanibandhanam, tadyathÃ-na mÃnatÅ vasante, na pu«paphalaæ candanadrume«u, na phalamaÓoke«u / tatra prathama÷- "mÃlatÅvimukhaÓcaitro vikÃsÅ pu«pasampadÃm / ÃÓcaryaæ jÃtihÅnasya kathaæ sumanasa÷ priyÃ÷" // dvitÅya÷- "yadyapi candanaviÂapÅ vidhinà phalakusumavarjito vihita÷ / nijavapu«aiva pare«Ãæ tathÃpi santÃpamapaharati" // t­tÅya÷- "daivÃyatte hi phale kiæ kriyatÃmetadatra tu vadÃma÷ / nÃÓoka'sya kisalayairv­k«ÃntarapallavÃstulyÃ÷" // anekatra prav­ttav­ttÅnÃmekatrÃcaraïaæ niyama÷, tadyathÃ-samudre«veva makarÃ÷, tÃmraparïyÃmeva mauktikÃni / tayo÷ prathama÷- "gotrÃgrahÃraæ nayato g­hatvaæ svanÃmamudrÃÇkitamamburÃÓim / dÃyÃdavarge«u parisphuratsu daæ«ÂrÃvalepo makarasya vandya÷" // dvatÅya÷- "kÃmaæ bhavantu sarito bhuvi saprati«ÂhÃ÷ svÃdÆni santu salilÃni ca ÓuktayaÓca / etÃæ vihÃya varavarïini tÃmraparïÅæ nÃnyatra sambhavati mauktikakÃmadhenu÷" // asato 'pi dravyasya nibandhanam / tadyathÃ-mu«ÂigrÃhyatvaæ sÆcÅbhedyatvaæ ca tamasa÷, kumbhÃpavÃhyatvaæ ca jyotsnÃyÃ÷ / tatra prathamam- "tanulagrà iva kakubha÷ bhÆvalayaæ caraïacÃramÃtramiva / divamiva cÃlikadadhnÅæ mu«ÂigrÃhyaæ tama÷ kurute" // tathà ca- "pihite kÃrÃgÃre tamasi ca sÆcÅmukhÃgranirbhedye / mayi ca nimÅlitanayane tathÃpi kÃntÃnanaæ vyaktam" // dvitÅyam - "yantradrÃvitaketakodaradalasrota÷ Óriyaæ bibhratÅ yeyaæ mauktikadÃmagumphanarvidheryogyavchavi÷ prÃgabhÆt / utsecyà kalaÓÅbhira¤jalipuÂairgrÃhyà m­ïÃlÃÇkurai÷ pÃtavyà ca ÓaÓinyamugdhavibhave sà varttate candrikÃ" // dravyasya sato 'nibandhanaæ, tadyathÃ-k­«ïapak«e satyà api jyotsnÃyÃ÷, Óuklapak«e tvandhakÃrasya / tayo÷ prathamam- "dad­ÓÃte janaistatra yÃghatrÃyÃæ sakutÆhalai÷ / balabhadrah­«ÅkeÓau pak«Ãviva sitÃsitau" // dvitÅyam - "mÃsi mÃsi samà jyotsnà pak«ayo÷ Óaklak­«ïayo÷ / tatraika÷ ÓaklatÃæ yÃto yaÓa÷ kuïyairavÃpyate" // dravyaniyama÷, tadyathÃ-malaya eva candanasthÃnaæ, himavÃneva bhÆrjotpattisthÃnam / tatra prathama÷- "tÃpÃpahÃracaturo nÃgÃvÃsa÷ surapriya÷ / nÃnyatra malayÃdadrerd­Óyate candanadruma÷" // dvitÅya÷- "nyastÃk«arà dhÃturasena yatra bhÆrjatvaca÷ ku¤jarabinduÓoïÃ÷ / vrajanti vidyÃdharasundarÅïÃmanaÇgalekhakriyayopayogam" // prakÅrïakadravyakavisamayastu, tadyathÃ- k«Årak«Ãrasamudrayoraikyaæ sÃgaramahÃsamudrayoÓca / tayo÷ prathama÷- "ÓetÃæ harirbhavatu ratnamanantamantar-lak«mÅprasÆtiriti no vivadÃmahe he / hà dÆradÆrasapayÃst­«itasya janto÷ kiæ tvatra kÆpapayasa÷ sa marorjaghanya÷" // dvitÅya÷- "raÇgattaraÇgabhrÆbhaÇgaistarjayantÅmivÃpagÃ÷ / sa dadarÓa puro gaÇgÃæ satpasÃgaravallabhÃm" // asato 'pi kriyÃrthasya nibandhanam, yathÃ-cakravÃkamithunasya niÓi bhinnataÂÃÓrayaïaæ, cakorÃïÃæ candrikÃpÃnaæ ca / tatra prathama÷- "saÇk«ipatà yÃmavatÅstaÂinÅnÃæ tanayatà paya÷ pÆrÃn / rathacaraïÃhvayavayasÃæ kiæ nopak­taæ nidÃghena" // dvitÅya÷- "etÃstà malayopakaïÂhasaritÃmeïÃk«i rodhobhuvaÓ cÃpÃbhyÃsaniketanaæ bhagavata÷ preyo manojanmana÷ / yÃsu ÓyÃmaniÓÃsu pÅtatamaso muktÃmayÅÓcandrikÃ÷ pÅyante viv­tordhvaca¤cu vicalatkaïÂhaæ cakorÃÇganÃ÷" // sato 'pi kriyÃrthasyÃnibandhanam, tadyathÃ-divà nÅlotpalÃnÃmavikÃso, niÓÃnimittaÓca ÓophÃlikÃkusumÃnÃvistraæsa÷ / tatra prathama÷- "Ãlikhya patramasitÃguruïÃbhirÃmaæ rÃmÃmukhe k«aïasabhÃjitacandrabimbe / jÃta÷ punarvikasanÃvasaro 'yamasyety uktvà sakho kuvalayaæ Óravaïe cakÃra" // dvitÅya÷- "tvadviprayoge kiraïaistathograirdagdhÃsmi k­tsnaæ divasaæ savitrà / itÅva du÷khaæ ÓaÓine gadantÅ ÓephÃlikà roditi pu«pabëpai÷" // niyamastu, tadyathÃ-grÅ«mÃdau sambhavato 'pi kokilÃnÃæ virutasya vasanta eva, mayÆrÃïÃæ var«Ãsveva virutasya n­ttasya ca nibandha÷ / tayo÷ prathama÷- "vasante ÓÅtabhÅtena kokilena vane rutam / antarjalagatÃ÷ padmÃ÷ ÓrotukÃmà ivotthitÃ÷" // dvitÅya÷- "maï¬alÅk­tya barhÃïi kaïÂhairmadhuragÅtibhi÷ / kalÃpina÷ pran­tyanti kÃle jÅmÆtamÃlini" // kavÅnÃæ samaya÷ so 'yaæ jÃtidravyakriyÃgata÷ / guïasthai«a tata÷ svargya÷ pÃtÃlÅyaÓca kathyate // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe kavisamaye jÃtidravyakriyÃsamayasthÃpanà nÃma caturdaÓo 'dhyÃya÷ // ____________________________ Adhyaya 15 _____________________________ pa¤cadaÓo 'dhyÃya÷ 15 guïasamayasthÃpanà asatoguïasya nibandhanam / yathÃ-yaÓohÃsaprabh­te÷ Óauklyam, ayaÓasa÷ pÃpaprabh­teÓca kÃr«ïyaæ, krodhÃnurÃgaprabh­teÓca raktatvam / tatra yaÓa÷Óauklyam- "stema÷ stoko 'pi nÃÇge Óvasitamavikalaæ cak«u«Ãæ saiva v­ttir madhyek«ÅrÃbdhi magnÃ÷ sphuÂamatha ca vayaæ ko 'yamÅd­kprakÃra÷ / itthaæ digbhittirodha÷k«atavisaratayà mÃæsalaistvadyaÓobhi÷ stokÃvasthÃnadu÷sthaistrijagati dhavale vismayante m­gÃk«ya÷" // hÃsaÓauklyam- "aÂÂahÃsacchalenÃsyÃdyasya phenaughapÃï¬urÃ÷ / jagatk«aya ivÃpÅtÃ÷ k«aranti k«ÅrasÃgarÃ÷" // ayaÓa÷ k­«ïatvam - "prasaranti kÅrttayaste tava ca rikÆïÃmakÅrttayo yugapat / kuvalayadalasaævalitÃ÷ pratidinamiva mÃlatÅmÃlÃ÷" // pÃpakÃr«ïyam- "utkhÃtanirmalamayÆkhak­pÃïalekhÃÓyÃmÃyità tanurabhÆddhayakandharasya / sadya÷ prakopak­takeÓavavaæÓanÃÓasaÇkalpasajjanitapÃpamalÅmaseva" // krodharaktatÃ- "ÃsthÃnakuÂÂimatalapratibimbitena kopaprabhÃprasarapÃÂalavigraheïa / bhaumena mÆrcchitarasÃtalakuk«ibhÃjà bhÆmiÓcacÃla calatodaravarttaneva" // anurÃgaraktatà yathÃ- "guïÃnurÃgamiÓreïa yaÓasà tava sarpatà / digvadhÆnÃæ mukhe jÃtamakasmÃdardhdakuÇkumam" // sato 'pi guïasyÃnibandhanam, (yathÃ)- kundaku¬malÃnÃæ kÃmidantÃnÃæ ca raktatvaæ, kamalamukulaprabh­teÓca haritatvaæ, priyaÇgu«u«pÃïÃæ ca pÅtatvam / kundaku¬malÃdyaraktatÃ- "dyotitÃnta÷ sabhai÷ kundaku¬malÃgradata÷ smitai÷ / snapitevÃbhavattasya Óuddhavarïà sarasvatÅ" // padmamukulÃharitatvam- "uddaï¬odarapuï¬arÅkamukulabhrÃntisp­Óà daæ«Ârayà magnÃæ lÃvaïasaindhave 'mbhasi mahÅmudyacchato hetayà / tatkÃlÃkuladevadÃnavakulairuttÃlakolÃhalaæ ÓaurerÃdivarÃhalÅlamavatÃdabhraælihÃgraæ vapu÷" // priyaÇgupu«pÃpÅtatvam- "priyaÇguÓyÃmamambhodhirandhraïÃæ stanamaïjalam / alaÇkartumiva svacchÃ÷ sÆte mauktikasampada÷" // guïaniyamastu tadyathÃ-sÃmÃnyopÃdÃne mÃïikyÃnÃæ ÓoïatÃ, pu«pÃïÃæ ÓuklatÃ, meghÃnÃæ ÓuklatÃ, meghÃnÃæ k­«ïatà ca / tatra prathama÷- "sÃæyÃtrikairaviratopah­tÃni kÆÂai÷ ÓyÃmÃsu tÅraghanarÃji«u sambh­tÃni / rantÃni te dadhati ka¤cidihÃyatÃk«i medhodaroditadinÃdhipabimbaÓaÇkÃm" // pu«paÓuklatÃ- "pu«paæ pravÃlopahitaæ yadi syÃnmuktÃphalaæ và sphuÂavidrumastham / tato 'nukuryÃdviÓadasya tasyÃstÃbhrau«Âhaparyastaruca÷ smitasya" // meghakÃr«ïyam- "meghaÓyÃmena romeïa pÆtavedirvimÃnarà/ madhye mahendranÅlena ratnarÃÓirivÃvabhau" // k­«ïanÅlayo÷, k­«ïaharitayo÷, k­«ïaÓyÃmayo÷, pÅtaraktayo÷, Óuklagaurayorekatvena nibandhanaæ ca kavisamaya÷ / kathaæ k­«ïanÅlayoraikyam- "nadÅæ tÆrïaæ karïopyanus­tapulinÃæ dÃk«iïÃtyÃÇganÃbhi÷ samuttÅrïo varïÃmubhayataÂacalÃbaddhavÃnÅrahÃram / tata÷ sahyasyoccai÷ svasalilanivaho bhÃti nÅla÷ sa yasyÃ÷ priyasyÃæse pÅne lulita iva ghana÷ keÓapÃÓa÷ sukeÓyÃ÷" // k­«ïaharitayoraikyam- "marakatasad­Óaæ ca yÃmunaæ sphaÂikaÓilÃvimalaæ ca jÃhnavam / tadubhayamudakaæ punÃtu vo hariharayoriva saÇgataæ vapu÷" // k­«ïaÓyÃmalayoraikyam- "etatsundari nandanaæ ÓaÓimaïisnigdhÃlavÃladrumaæ mandÃkinyabhi«iktamauktikaÓile merostaÂe nandati / yatra ÓyÃmaniÓÃsu mu¤cati milanmanta÷ prado«ÃnilÃm uddÃmÃmarayo«itÃmabhirataæ kalpadrumaÓcandrikÃm" // pÅtaraktayoraikyam - "lekhayà vimalavidrumabhÃsà santataæ timiramindurudÃse / daæ«Ârayà kanakabhaÇgapiÓaÇgyà maï¬alaæ bhuva ivÃdivarÃha÷" // Óuklagaurayoraikyam - "kailÃsagauraæ v­«amÃruruk«o÷ pÃdÃrpaïÃnugrahapÆta«Âham / avehi mÃæ kiÇkarama«ÂamÆrtte÷ kumbhodaraæ nÃma nikumbhaputram" // evaæ varïÃntare«vapi / cak«urÃderanekavarïopavarïanam / tatra cak«u«a÷ ÓuklatÃ- "ti«Âhantyà janasaÇkule 'pi sud­Óà sÃyaæ g­haprÃÇgaïe taddvÃraæ mayi ni÷sahÃlasatanau vÅÇkhÃm­du preÇkhati / hÅnabhrÃnanayaiva lolasaralaæ ni÷Óvasya tatrÃntare premÃrdrÃ÷ ÓaÓikhaï¬apÃï¬imamu«o muktÃ÷ kaÂÃk«acchaÂÃ÷" // ÓyÃmatÃ- "atha pathi gamayitvà ramyakÊtpopakÃrye katicidavanipÃla÷ ÓarvarÅ÷ Óarvakalpa÷ / punaraviÓadayodhyÃæ maithilÅdarÓinÅnÃæ kuvalayitagavÃk«Ãæ locanairaÇganÃnÃm" // k­«ïatÃ- "pÃdanyÃsakvaïitaraÓanÃstatra lÅlÃvadhÆtai ratnacchÃyÃkhacitavalibhiÓcÃmarai÷ klÃntahastÃ÷ / veÓyÃstvatto nakhapadasukhÃnprÃpya var«ÃgrabindÆ-nÃmok«yante tvayi madhukaraÓreïidÅrghÃn kaÂÃk«Ãn" // miÓravarïatÃ- "tÃmuttÅrya vraja paricitabhrÆlatÃvibhramÃïÃæ pak«yotk«epÃdupari vilasatk­«ïaÓÃraprabhÃïÃm / kundak«epÃnugamadhukaraÓrÅmu«ÃmÃtmabimbaæ pÃtrÅkurvandaÓapuravadhÆnetrakautÆhalÃnÃm" // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe guïasamayasthÃpanà pa¤cadaÓo 'dhyÃya÷ // ____________________________ Adhyaya 16 _____________________________ kavisamaya÷ «o¬aÓo 'dhyÃya÷ 16 svargyapÃtÃlÅyakavirahasya (samaya)sthÃpanà bhaumavatsvargyo 'pi kavisamaya÷, viÓe«astu candramasi ÓaÓahariïayoraikyam / yathÃ- "mà bhai÷ ÓaÓÃÇka? mama sÅdhuni nÃsti rÃhu÷ khe rohiïÅ vasati kÃtara kiæ bibhe«i / prÃyo vidagdhavanitÃnavasaÇgame«u puæsÃæ mana÷ pracalatÅti kimatra citram" // yathà ca - "aÇkÃdhÃropitam­gaÓcandramà m­galächana÷ / kesarÅ ni«Âurak«itpam­gayÆto m­gÃdhipa÷" // kÃmaketane makaramatsyayoraikyaæ yathÃ- "cÃpaæ pu«pamayaæ g­hÃïa makara÷ ketu÷ samucchrÅyatÃæ cetolak«yabhidaÓca pa¤ca viÓikhÃ÷ pÃïau puna÷ santu te / dagdhà kÃpi tavÃk­te÷ pratik­ti÷ kÃmo 'si kiæ gÆhase rupaæ darÓaya nÃtra ÓaÇkarabhayaæ sarve vayaæ vai«ïavÃ÷" // yathà ca- "mÅnadhvajastvamasi no na ca «u«padhanvà keliprakÃÓa tava manmathatà tathÃpi / itthaæ tvayà virahitasya mayopalabdhÃ÷ kÃntÃjanasya jananÃtha ciraæ vilÃpÃ÷" // yathà ca - "ÃpÃtamÃrutavilo¬itasindhunÃtho hÃtkÃrabhÅtaparivarttitamatsyacihvÃm / ullaÇghya yÃdavamahodadhibhÅmavelÃæ droïÃcalaæ pavanasÆnurivoddharÃmi" // atrinetrasamudrotpannacandrayoraikyam - "vandyà viÓvas­jo yugÃdigurava÷ svÃyambhuvÃ÷ satpa ye tatrÃtrirdivi sandadhe nayanajaæ jyoti÷ sa candro 'bhavat / ekà yasya Óikhaï¬amaï¬anamaïirdevasya Óambho÷ kalà Óe«Ãbhyo 'm­tamÃpnuvanti ca sadà svÃhÃsvadhÃjÅvina÷" // bahukÃlajanmano 'pi Óivacandramaso vÃlatvam / "mÃlÃyamÃnÃmarasindhuhaæsa÷ koÂÅravallÅkusumaæ bhavasya / dÃk«ÃyaïÅvibhramadarpaïaÓri bÃlendukhaï¬aæ bhavata÷ punÅtÃt" // kÃmasya mÆrttatvaæ ca yathÃ- "ayaæ sa bhuvanatrayaprathitasaæyama÷ ÓaÇkaro bibhartti vapu«Ãdhunà virahakÃtara÷ kÃminÅm / anena kila nirjità vayamiti priyÃyÃ÷ karaæ kareïa paritìayan jayati jÃtahÃsa÷ smara÷" // yathà ca - "dhanurmÃlà maurvÅ kvaïadalikulaæ lak«yamabalà mano bhedyaæ Óabdaprabh­ti ya ime pa¤ca viÓikhÃ÷ / iyÃn jetuæ yasya tribhuvanamanaÇgasya vibhava÷ sa va÷ kÃma÷ kÃmÃndiÓatu dayitÃpÃÇgavasati÷" // dvÃdaÓÃnÃmapyÃdityÃnÃmaikyam - "yasyÃdho 'dhastathoparyupari niravadhi bhrÃbhyato viÓvamaÓvair Ãv­ttÃlÃtalÅlÃæ racayati rayato maï¬alaæ caï¬adhÃmna÷ / so 'vyÃduttatpakÃrttasvarasaralaÓarasparddhibhirddhÃmadaï¬air uddaï¬ai÷ prÃpayanva÷ prayuratamatama÷ stomamastaæ samastam" // nÃrÃyaïamÃdhavayoÓca yathÃ- "yena dhvastamanobhavena balijitkÃya÷ purÃstrÅk­to yo gaÇgÃæ ca dadhe 'ndhakak«ayakaro yo barhipatrapriya÷ / yasyÃhu÷ ÓaÓimacchirohara iti stutyaæ ca nÃmÃmarÃ÷ so 'vyÃda«ÂabhujaÇgahÃravalayastvÃæ sarvadomÃdhava÷" // evaæ dÃmodaraÓe«akÆrmÃde÷ / kamalÃsampadeÓca yathÃ- "dormanderitamandareïa jaladherutthÃpità yà svayaæ yÃæ bhÆtvà kamaÂha÷ purÃïakakudanyastÃmudastabhbhayat / tÃæ lak«yÅæ puru«ottama÷ punarasau lÅläcitabhrÆlatÃ-nirdeÓai÷ samavÅviÓatpraïayinÃæ gehe«u do«ïi k«itim" // bhaumasvargyavatpÃtÃlÅyo 'pi kavisamaya÷ / tatra nÃgasarpayoraikyam - "he nÃgarÃja bahumasya nitambabhÃgaæ bhogena gìhamabhive«Âaya mandarÃdre÷ / so¬hÃvi«ahyav­«avÃhanayogalÅlÃ-paryaÇkabandhanavidhestava ko 'tibhÃra÷" // daityadÃnavÃsurÃïÃmaikyam, yathà tatra hiraïyÃk«ahiraïyakaÓipruprahlÃdavirocanabalibÃïÃdayo daityÃ÷, vipracittiÓambaranamucipulomaprabh­tayo dÃnavÃ÷, valav­travik«urastav­«aparvÃdayÃsurÃ÷ / te«Ãmaikyaæ yathÃ- "jayanti bÃïÃsuramaulilÃlità daÓÃsyacƬÃmaïicakracumbina÷ / surÃsurÃdhÅÓaÓikhÃntaÓÃyino bhavacchidastryambakapÃdapÃæsava÷" // yathà ca - "taæ ÓambarÃsuraÓarÃÓaniÓalyasÃraæ keyÆraratnakiraïÃruïabÃhudaï¬am / pÅnÃæsalagnadayitÃkucapatrabhaÇgaæ mÅnadhvajaæ jitajagattritayaæ jayetka÷" // yathà ca- "asti daityo hayagrÅva÷ suh­dveÓmasu yasya tÃ÷ / prathayanti balaæ bÃhvo sitacchatrasmitÃ÷ Óriya÷" // yathà ca-hayagrÅvaæ prati- "dÃnavÃdhipate÷ bhÆyo bhujo 'yaæ kiæ na nÅyate / sahÃyatÃæ k­tÃntasya k«ayÃbhiprÃyasiddhi«u" // yathà ca- "mahÃsurasamÃje 'smin na caiko 'pyasti so 'sura÷ / yasya nÃÓanini«pe«anÅrÃjitamura÷ sthalam" // evamanye 'pi bhedÃ÷ - "so 'yaæ kavÅnÃæ samaya÷ kÃvye sutpa iva sthita÷ / sa sÃmpratamihÃsmÃbhiryathÃbuddhi bibodhita÷" // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe svargyapÃtÃlÅyakavisamayasthÃpanà «o¬aÓo 'dhyÃya÷ // ____________________________ Adhyaya 17 _____________________________ saptadaÓo 'dhyÃya÷ 17 deÓakÃlavibhÃga÷ tatra deÓavibhÃga÷ deÓaæ kÃlaæ ca vibhajamÃna÷ kavirnÃrthadarÓanadiÓi daridrÃti / jagajjagadekadeÓÃÓca deÓa÷ / "dyÃvÃp­thivyÃtmakamekaæ jagat" ityeke / tadÃhu- "halamagu balasyaiko 'na¬vÃnharasya na lÃÇgalaæ kramaparimità bhÆmirvi«ïorna gaurna ca lÃÇgalam / pravahati k­«irnÃdyÃpye«Ãæ dvitÅyagavaæ vinà jagati sakale ned­gd­«Âaæ daridrakuÂumbakam" // "divasp­thivyau dve jagatÅ" ityapare / tadÃhu÷- "ruïaddhi rodasÅ vÃsya yÃvatkÅrttiranaÓvarÅ / tÃvatkilÃyamadhyÃste suk­tÅ vaibudhaæ padam" // "svargamartyapÃtÃlabhedÃttrÅïi jaganti" ityeke / tadÃhu÷- "tvameva deva pÃtÃlamÃÓÃnÃæ tvaæ nibandhanam / tvaæ cÃmaramarudbhÆmireko lokatrayÃyase" // "tÃnyeva bhÆrbhruva÷sva÷"ityanye / tadÃhu÷- "namastribhuvanÃbhogabh­tikhedabharÃdiva / nÃganÃthÃÇgaparyaÇkaÓÃyine ÓÃrÇgadhanvane" // "maharjanastapa÷satyamityetai÷ saha satpa" ityapare / tadÃhu÷- "saæstambhinÅ p­thunitambataÂairdharitryÃ÷ saævÃhinÅ jalamucÃæ calaketuhastai÷ / har«asya satpabhuvanaprathitorukÅrtte÷ prÃsÃdapa¬ktiriyamucchikharà vibhÃti" // "tÃni satpabhirvÃyuskandhai÷ saha caturdaÓa" iti kecit / tadÃhu÷- "niravadhi ca nirÃÓrayaæ ca yasya sthitamanuvarttitakautukaprapa¤cam / prathama iha bhavÃnsa kÆrmamÆrttirjayati caturddaÓalokavallikanda÷" // "tÃni satpabhi÷ pÃtÃlai÷ sahaikaviæÓati÷" iti kecit / tadÃhu÷- "harahÃsaharÃvÃsaharahÃranibhaprabhÃ÷ / kÅrttayastava limpantu bhuvanÃnyekarviæÓatim" // "sarvamupapannam" iti yÃyÃvarÅya÷ / aviÓe«avivak«Ã yadekayati, viÓe«avivak«Ãtvanekayati / te«u bhÆrloka÷ p­thivÅ / tatra satpa mahÃdvÅpÃ÷ / "jambÆdvÅpa÷ sarvamadhye tataÓca plak«o nÃmnà ÓÃlmalo 'ta÷ kuÓo 'ta÷ / krau¤ca÷ ÓÃka÷ pu«karaÓcetyathai«Ãæ bÃhyà bÃhyà saæsthitirmaï¬alÅbhi÷" // "lÃvaïo rasamaya÷ surodaka÷ sÃrpi«o dadhijala÷ paya÷ payÃ÷ / svÃduvÃrirudadhiÓca satpamastÃnparÅtya ta ime vyavasthitÃ÷" // "eka evÃyaæ lÃvaïa÷ samudra÷" ityeke / tadÃhu÷- "dvÅpÃnya«ÂÃdaÓÃtra k«itirapi navabhirvist­tà svÃÇgakhaï¬air rekombhodhirdigantapravis­tasalila÷ prÃjyametatsurÃjyam / kasminnapyÃjikelivyatikaravijayopÃrjite vÅravÅrye paryÃtpaæ me na dÃtuæ tadidamiti dhiyà vedhase yaÓcukopa" // "traya÷" ityanye / tadÃhu÷- "Ãkampitak«itibh­tà mahatà nikÃmaæ helÃbhibhÆtajaladhitritayena yasya / vÅryeïa saæhatibhidà vihatontena kalpÃntakÃlavis­ta÷ pavano 'nucakre" // yathà vÃ- "mÃtÃÇgÃnÃmabhÃve madamalinamukhai÷ prÃtpamÃÓÃkarÅndrai÷ jÃte rantÃpahÃre diÓi diÓi tatayo bhÃnti cintÃmaïÅnÃm / chinne«ÆdyÃnavÃpÅtaru«u viracitÃ÷ kalpav­k«Ã ripÆïÃæ yasyoda¤cattrivelÃvalayaphalabhujÃæ mÃnasÅ siddhirÃsÅt" // "catvÃra÷" ityapare / tadÃhu÷- "catu÷ samudravelormiracitaikÃvalÅlatam / merumapyadrimrullaÇghya yasya kvÃpi gataæ yaÓa÷" // "bhinnÃbhiprÃyatayayà sarvamupapannam" iti yÃyavarÅya÷ / satpasamrudrÅvÃdinastu ÓÃstrÃdanapetà eva / tadÃhu÷- "Ãgastyaculukocchi«ÂasatpavÃridhivÃriïi / mruhÆrttaæ keÓavenÃpi taratà pÆtarÃyitam" // madhyejambÆdvÅpamÃdyo girÅïÃæ merurnÃmnà käcana÷ ÓailarÃja÷ / yo mÆrttÃnÃmau«adhÅnÃæ nidhÃnaæ yaÓvÃvÃsa÷ sarvav­ndÃrakÃïÃm // "tamenamavadhÅk­tya devenÃmbujajanmanà / tiryagÆrdhvamadhastäca viÓvasya racanà k­tÃ" // sa bhagavÃnmerurÃdyo var«aparvata÷ / tasya caturdiÓamilÃv­taæ var«am / tasyottareïa trayo var«agiraya÷, nÅla÷ Óveta÷ Ó­ÇgavÃæÓca / ramyakaæ, hiraïyayam, uttarÃ÷ kurava iti ca krameïa trÅïi te«Ãæ var«Ãïi / dak«iïenÃpi traya eva ni«adho hemakÆÂo himavÃæÓca / harivar«aæ, kiæpuru«aæ, bhÃratamiti ca trÅïi var«Ãïi / tatredaæ bhÃrataæ var«amasya ca nava bhedÃ÷ / indradvÅpa÷, kaserumÃn, tÃmraparïo, gabhastimÃn, nÃgadvÅpa÷, saumyo, gandharvoæ, varuïa÷, kumÃrÅdvÅpaÓcÃyaæ navama÷ / pa¤caÓatÃni jalaæ, pa¤ca sthalamiti vibhÃgena pratyekaæ yojanasahasrÃvadhayo dak«iïÃtsamudrÃdadrirÃjaæ himavantaæ yÃvatparasparamagamyÃste / tÃnyetÃni yo jayati sa sabhrìityucyate / kumÃrÅpurÃtprabh­ti bindusaro 'vadhi yojanÃnÃæ daÓaÓatÅ cakravarttik«etram / tÃæ vijayamÃnaÓcakravarttÅ bhavati / cakravartticihnÃni tu- "cakraæ ratho maïirbhÃryà nidhiraÓvo gajastathà / proktÃni satpa ratnÃni sarve«Ãæ cakravarttinÃm" // atra ca kumÃrÅdvÅpe- "vindhyaÓca pÃriyÃtraÓca ÓuktimÃn­k«aparvata÷ / mahendrasahyamalayÃ÷ satpaite kulaparvatÃ÷" // tatra vindhyÃdaya÷ pratÅtasvarupÃ÷, malayaviÓe«Ãstu catvÃra÷ / te«u prathama÷- "à mÆlaya«Âe÷ phaïive«ÂitÃnÃæ saccndanÃnÃæ jananandanÃnÃm / kakkolakailÃmaricairyutÃnÃæ jÃtÅtaruïÃæ ca sa janmabhÆmi÷" // dvitÅya÷- "yasyottamÃæ mauktikakÃmadhenurupatyakÃmarciti tÃmraparïÅ / ratneÓvaro ratnamahÃnidhÃnaæ kumbhodbhavastaæ malayaæ punÃti // tatra drumà vidrumanÃmadheyà vaæÓe«i muktÃphalajanma tatra / madotkaÂai÷ kesarikaïÂhanÃdai÷ sphuÂanti tasmindhanasÃrav­k«Ã÷" // t­tÅya÷- "vilÃsabhÆmi÷ sakalÃmarÃïÃæ padaæ n­ïÃæ gaurmunipuÇgavasya / sadÃphalai÷ pu«palatÃpravÃlairÃÓcaryamÆlaæ malaya÷ sa tatra" // caturtha÷- "sà tatra cÃmÅkararatnacitrai÷ prÃsÃdamÃlÃvalabhÅviÂaÇkai÷ / dvÃrÃrgalÃbaddhasureÓvarÃÇkà laÇketi yà rÃvaïarÃjadhÃnÅ // pravarttate kokilanÃdahetu÷ pu«paprasÆ÷ pa¤camajanmadÃyÅ tebhyaÓcaturbhyo 'pi vasantamitramudaÇmukho dak«iïamÃtariÓvÃ" // pÆrvÃparayo÷ samudrayorhimavadvindhyayoÓvÃntaramÃryÃvartta÷ / tasmiæÓcÃturvarïyaæ cÃturÃÓramyaæ ca / yanmÆlaÓca sadÃcÃra÷ / tatratyo vyavahÃra÷ prÃyeïa kavÅnÃm / tatra vÃrÃïasyÃ÷ purata÷ pÆrvadeÓa÷ / yatrÃÇgakaliÇgakosalatosa(Óa«a) lotkalamagadhamudgaravidehanepÃlapuï¬ra prÃgjyoti«atÃmalitpakamaladamallavarttakasuhyabrahyottaraprabh­tayo janapadÃ÷ / b­hadg­halohitagiricakoradarduranepÃlakÃmarupÃdaya÷ parvatÃ÷ / Óoïalauhityau nadau / gaÇgÃkaratoyÃkapiÓÃdyÃÓca nadya÷ / lavalÅgranthiparïakÃgurudrÃk«ÃkastÆrikÃdÅnÃmutpÃda÷ / mÃhi«matyÃ÷ parato dak«iïÃpatha÷ / yatra mahÃrëÂramÃhi«akÃÓmakavidarbhakuntalakrathakaiÓikasÆrpÃrakakäcÅkeralakÃveramuralavÃnavÃsakasiæhalaco¬adaï¬a kapÃï¬yapallavagÃÇganÃÓikyakauÇkaïakolla (la) girivallaraprabh­tayo janapadÃ÷ / vindhyadak«iïapÃdamahendramalayamekalapÃlama¤jarasahyaÓrÅparvatÃdaya÷ parvatÃ÷ / narmadÃtÃpÅpayo«ïÅgodÃvarÅkÃverÅbhaimarathÅveïÃk­«ïaveïÅva¤jurÃtuÇgabhadrÃtÃmraparïyutpalÃvatÅrÃvaïagaÇgÃdyà nadya÷ / tadutpattirmalayotpattyà vyÃkhyÃtà / devasabhÃyÃ÷ parata÷ paÓcÃddeÓa÷ / tatra debasabhasurëÂradaÓerakatravaïabh­gukacchakacchÅyÃnarttarbudabrabahyaïavÃhayavanaprabh­tayo janapadÃ÷ / govardhanagirinagaradevasabhamÃlyaÓikharÃrbudÃdayÃÓca parvatÃ÷ / sarasvatÅÓvabhravatÅvÃrtadhnÅmahÃhi¬imbÃdyà nadya÷ / karÅrapÅluguggulukharjÆrakarabhÃdÅnÃmutpÃda÷ / p­thÆdakÃtparata uttarÃpatha÷ / yatra ÓakakekayavokkÃïahÆïavÃïÃyujakÃmbojavÃlÅkavalavalimpÃkakulÆtakÅrataÇgaïatu«Ãraturu«kabarbaraharahÆravahÆhÆkasahu¬a haæsamÃrgaramaÂhakarakaïÂhaprabh­tayo janapadÃ÷ / himÃlayakalindrendrakÅlacandrÃcalÃdaya÷ parvatÃ÷ / gaÇgÃsindhusarasvatÅÓatadrucandrabhÃgÃyamunerÃvatÅvitastÃvipÃÓÃkuhÆtevi kÃdyà nadya÷ / saraladevadÃrudrÃk«ÃkuÇkumacarÃjinasauvÅrasrotojjanasaindhavavaidÆryaturaÇgÃïÃmutpÃda÷ / te«Ãæ madhye madhyadeÓa iti kavivyavahÃra÷ / na cÃyaæ nÃnugantà ÓÃstrÃrthasya / tadÃhu÷- "himavadvindhyayormadhyaæ yatprÃgvinaÓanÃdapi / pratyageva prayÃgäca madhyadeÓa÷ prakÅrttita÷" // tatra ca ye deÓÃ÷ parvatÃ÷ sarito dravyÃïÃmutpÃdaÓca tatprasiddhisiddhamiti na nirdi«Âam / dvÅpÃntarÃïÃæ ye deÓÃ÷ parvatÃ÷ saritasthà / nÃtiprayojyÃ÷ kavibhiriti gìhaæ na cintitÃ÷ // "vinaÓanaprayÃgayorgaÇgÃyamunayoÓcÃntaramantararvedÅ / tadapek«ayà diÓà vibhajeta" iti ÃcÃryÃ÷ / "tatrÃpi mahodayaæ mÆlamavadhÅk­tya" iti yÃyÃvarÅya÷ / "aniyatatvÃddiÓà maniÓcico digvibhÃga" ityeke / tathà hi yo vÃmanasvÃmina÷ pÆrva÷ sa brahmaÓilÃyÃ÷ paÓcima÷, yo gÃdhipurasya dak«iïa÷ sa kÃlapriyasyottara iti / "avadhinibandhanamidaæ rupamitarattvaniyatameva" iti yÃyÃvarÅya÷ / "prÃcyapÃcÅpratÅcyudÅcya÷ catasro diÓa÷" ityeke / tadÃhu÷- "catas­«vapi dik«u raïe dvi«ata÷ prati yena citracaritena / vihitamapÆrvamadak«iïamapaÓcimamanuttaraæ karma" // "aindrÅ, ÃgneyÅ, yÃmyÃ, ner­tÅ, vÃruïÅ, vÃyavyà kauberÅ, aiÓÃnÅ cëÂauddiÓa÷" ityeke / tadÃhu÷- "ekaæ jyotirddaÓau dve trijagati gaditÃnyabjajÃsyaiÓcaturbhir bhÆtÃnÃæ pa¤camaæ yÃnyalam­tu«u tathà «aÂsu nÃnÃvidhÃni / yu«mÃkaæ tÃni satpatridaÓamuninutÃnya«Âadigbhäji bhÃnor yÃnti prÃhne navatvaæ daÓa dadhatu Óivaæ dÅdhitÃnÃæ ÓatÃni" // "brÃhmÅ nÃgÅyà ca dve tÃbhyÃæ saha daÓaitÃ÷" ityapare / tadÃhu÷- "daÓadiktaÂaparyantasÅmasaÇkaÂabhÆmike / vi«amà sthÆlalak«yasya brahyÃï¬agrÃmake sthiti÷" // sarvamastu, vivak«Ãparatantrà hi diÓÃmiyattà / tatra citrÃsvÃtyantare prÃcÅ, tadanusÃreïa pratÅcÅ, ghruveïodÅcÅ, tadanusÃreïÃpÃcÅ / antare«u vidiÓa÷, Ærdhvaæ brÃhmÅ, adhaÓtÃnnÃgÅyeti / dvividho vyavahÃra÷ kavÅnÃæ prÃksiddho viÓi«ÂasthÃnÃvadhisÃdhyaÓca / tatra prÃksiddhe prÃcÅ- "dvitrairvyonmi purÃïamauktikamaïiccheyai÷ sthitaæ tÃrakair jyotsnÃpÃnabharÃlasena vapu«Ã sutpÃÓcakorÃÇganÃ÷ / yÃto 'stÃcalacÆlamudÆsamadhucchatracchaviÓcandramÃ÷ prÃcÅ bÃlabi¬ÃlalocanarucÃæ jÃtà ca pÃtraæ kakup" // dak«iïÃ- "dak«iïo dak«iïÃmÃÓÃæ yiyÃsu÷ so 'dhikaæ babhau / jihÃsurdak«iïÃmaÓÃæ bhagavÃniva bhÃskara÷" // paÓcimÃ- "paÓya paÓcimadigantalambinà nirmitaæ mitakathe vivasvatà / dÅrghayà pratimayà sarobhbhasastÃpanÅyamiva setubandhanam" // uttarÃ- "astyuttarasyÃæ diÓi devatÃtmà himÃlayo nÃma nagÃdhirÃja÷ / pÆrvÃparau toyanidhÅ vigÃhya sthita÷ p­thivyà iva mÃnadaï¬a÷" // viÓi«ÂasthÃnÃvadhau tu digvibhÃge pÆrvapaÓcimau yathÃ- "yÃdÃæsi he carata saægatagotratantraæ pÆrveïa candanagireruta paÓcimena / no cennirantaradharÃdharasetusÆtir Ãkalpame«a na viraæsyati vo viyoga÷" // dak«iïottarau yathÃ- "käcyÃ÷ puro dak«iïadigvibhÃge tathottarasyÃæ diÓi vÃrirÃÓe÷ / karïÃntacakrÅk­tacÃrucÃpo ratyà samaæ sÃdhu vasatyanaÇga÷" // uttarÃdÃvapyuttaradigabhidhÃnaæ, anuttarÃdÃvapi uttaradigabhidhÃnam / tayo÷ prathamam - "tatrÃgÃraæ dhanapatig­hÃnuttareïÃsmadÅyaæ dÆrÃllak«yaæ surapatidhanuÓcÃruïà toraïena / yasyodyÃne k­takatanaya÷ kÃntayà varddhito me hastaprÃpya÷ stabakavinato bÃlamandÃrav­k«a÷" // dvitÅyam - "sahyÃdreruttare bhÃge yatra godÃvarÅ nadÅ / p­thivyÃmiha k­tsnÃyÃæ sa pradeÓo manorama÷" // evaæ digantare«vapi / tatra deÓaparvatanadyÃdÅnÃæ diÓÃæ ca ya÷ kramastaæ tathaiva nibadhnÅyÃt / sÃdhÃraïÃæ tÆbhayatra lokaprasiddhitaÓca / tadÆdvarïaniyama÷ / tatra paurastyÃnÃæ ÓyÃmo varïÃ÷, dÃk«iïÃtyÃnÃæ k­«ïa÷, pÃÓcÃtyÃnÃæ pÃï¬u, udÅcyÃnÃæ gaura÷, madhyadeÓyÃnÃæ k­«ïa÷ ÓyÃmo gauraÓca / paurastyaÓyÃmatÃ- "ÓyÃme«vaÇge«u gauhÅnÃæ sÆtrahÃraikahÃri«u / cakrÅk­tya dhanu÷ pau«pamanaÇgo valgu valgati" // dÃk«iïÃtyak­«ïatÃ- "idaæ bhÃsÃæ bharttudrutakanakagolapratik­ti kramÃnmandajyotirgalati nabhaso bimbavalayam / athai«a prÃcÅna÷ sarati muralÅgaï¬amalinas tarucchÃyÃcakrai÷ stabakita iva dhvÃntavisara÷ // " pÃÓcÃtyapÃï¬utÃ- "ÓÃkhÃsmeraæ madhukavalanÃkelilolek«aïÃnÃæ bh­ÇgastrÅïÃæ bakulamukulaæ kuntalÅbhÃvameti / kiæ cedÃnÅæ yavanataruïÅpÃï¬ugaï¬asthalÅbhya÷ kÃnti÷ stokaæ racayati padaæ nÃgavallÅcchade«u // " udÅcyagauratÃ- "pu«pai÷ samprati ka¤canÃratarava÷ pratyaÇgamÃliÇgitÃ÷ và lÅkÅdaÓanavraïÃruïatarai÷ patrairaÓoko 'rcita÷ / jÃtaæ campakamapyudÅcyalalanÃlÃvaïyacauryak«amaæ mäji«ÂhairmukulaiÓca pÃÂalataroranyaiva kÃcillipi÷" // yathà vÃ- "kÃÓmÅrÅgÃtrekhÃsu lolallÃvaïyavÅci«u / drÃvayitveva vinyastaæ svarïaæ «o¬aÓavarïakam" // madhyadeÓyak­«ïatà yathÃ- "yudhi«Âhirakrodhavahne÷ kuruvaæÓaikadÃhina÷ / päcÃlÅæ dad­Óu÷ sarve k­«ïÃæ dhÆmaÓikhÃmiva" // tadnmadhyadeÓyaÓyÃmatà / na ca kavimÃrge ÓyÃmak­«ïayo÷ pÃï¬ugaurayorvà mahÃnviÓe«a iti kavisamaye«vavocÃma / madhyadeÓyagauratÃ- "tava navanavanÅtapiï¬agaure pratiphaladuttarakosalendraputryÃ÷ / avagatamalike m­gÃÇkabimbaæ m­gamadapatranibhena lächanena" // viÓe«astu pÆrvadeÓe rÃjaputryÃdÅnà gaura÷ pÃï¬urvà varïa÷ / evaæ dak«iïadeÓe 'pi / tatra prathama÷ - "kapole jÃnakyÃ÷ karikalabhadantadyutimu«u smarasmerasphÃro¬marapulake vaktrakamalam / muhu÷ paÓya¤ch­ïvanrajanicarasenÃkalakalaæ jaÂÃjÆÂagranthiæ dra¬hayati raghÆïÃæ pariv­¬ha÷" // dvitÅya÷- "tÃsÃæ mÃdhavapatnÅnÃæ sarvÃsÃæ candravarcasÃm / Óabdavidyeva vidyÃnÃæ madhye jajvÃla rukmiïÅ" // evamanyadapi yathÃsambhavamabhyÆhyam- nigaditanayaviparÅtaæ deÓaviruddhaæ vadanti vidvÃæsa÷ / tatparihÃryaæ yatnÃttadudÃh­tayastu do«e«u // itthaæ deÓavibhÃgo mrudrÃmÃtreïa sÆtrita÷ sudhiyÃm / yastu jigÅ«atyadhikaæ paÓyatu madbhuvanakoÓamasau // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe deÓavibhÃga÷ saptadaÓo 'dhyÃya÷ // ____________________________ Adhyaya 18 _____________________________ a«ÂÃdaÓo 'dhyÃya÷ 18 kÃlavibhÃga÷ kÃla÷ këÂÃdibhedabhinna÷ / këÂà nime«Ã daÓa pa¤ca triæÓacca këÂhÃ÷ kathitÃ÷ kaleti / triæÓatkalaÓcaiva bhavenmuhÆrttastriæÓatà rÃtryahanÅ samete // te ca caitraghÃÓvayujamÃsayorbhavata÷ / caitrÃtparaæ pratimÃsaæ mauhÆrttikÅ divasav­ddhi÷ niÓÃhÃniÓca trimÃsyÃ÷, tata÷ paraæ mauhÆrttikÅ niÓÃv­ddhi÷ divasahÃniÓca / ÃÓvayujÅtparata÷ punaretadeva viparÅtam / rÃÓaito rÃÓyantarasaÇkramaïamu«ïabhÃso mÃsa÷, var«Ãdi dak«iïÃyanaæ, ÓiÓirÃdyuttarÃyaïaæ, dvayayana÷ saævatsara iti sauraæ mÃnam / pa¤cadaÓÃhorÃtra÷ pak«a÷ / varddhamÃnasoma÷ Óuklo, vardhdamÃnak­«ïimà k­«ïà iti pitryaæ mÃsamÃnam / amunà ca vedodita÷ k­tsno 'pi kriyÃkalpa÷ / pitryameva vyatyayitapak«aæ cÃndramasam / idamÃryÃvarttavÃsinaÓca kavayaÓca mÃnamÃÓritÃ÷ / evaæ ca dvau pak«au mÃsa÷ / dvau mÃsÃv­tu÷ / «aïïÃm­tÆnÃæ paravartta÷ saævatsara÷ / sa ca caitrÃdiriti daivaj¤Ã÷, ÓrÃvaïÃdiriti lokayÃtrÃvida÷ / tatra nabhà nabhasyaÓca var«Ã÷, Å«a ÆrjaÓca Óarat, saha÷ sahasyaÓca hemanta÷, tapastasyaÓca ÓiÓira÷, madhurmÃdhavaÓca vasanta÷, Óukra÷ ÓuciÓca grÅ«ma÷ / tatra "var«Ãsu pÆrvo vÃyu÷" iti kavaya÷ / "pÃÓcÃtya÷, paurastyastu pratihantÃ" ityÃcÃryÃ÷ / tadÃhu÷- "purovÃtà hatà prÃv­Â paÓcÃdvÃtà hatà Óarat" iti / tadÃhu÷- "prÃv­«yabhbhobh­tÃbhbhodabharanirbharanirbharamambaram / kÃdambakusumÃmodà vÃyavo vÃnti vÃruïÃ÷" // "vastuv­ttaratantraæ, kavisamaya÷ pramÃïam" iti yÃyÃvarÅya÷ / tadÃhu÷- "paurastyastoyadartto÷ pavana iva patanpÃvakasyeva dhÆmo viÓvasyevÃdisarga÷ praïava iva paraæ pÃvanaæ vedarÃÓe÷ / sandhyÃn­ttotsavocchoriva madanariponandinÃndÅninÃda÷ sorasyÃgre sukhaæ vo vitaratu vinatÃnandana÷ syandanasya" // Óaradyaniyatadikko vÃyuryathÃ- "u«a÷su vavurÃk­«ïajahÃvaÓyÃyaÓÅkarÃ÷ / ÓophÃlÅkalikÃkoÓaka«Ãyamodino 'nilÃ÷" // "hemante pÃÓcÃtyo vÃyu÷", iti eke / "udÅcya" iti apare / "ubhayamapi"iti yÃyÃvarÅya÷ / tayo÷ pÃÓcÃtya-- "bha¤janmÆrjadrumÃlÅstuhinagiritaÂe«ÆdgatÃstvakkarÃlÃ÷ raævÃbhbha÷sthÆlavÅcÅcayacakitala¤cÃtakÃn vyÃdhunÃna÷ / pÃÓvÃtyo vÃti vegÃddrutatuhinaÓilÃÓÅkarÃsÃravar«Å mÃtaÇgak«uïïasÃndrastrutasaralataratsÃrasÃrÅ samÅra÷" // udÅcya÷- "labhpÃkÅnÃæ kirantaÓcikuraviracanÃæ rallakÃællÃsayanta÷ cumbantaÓvandrabhÃgÃsalilamavikalaæ bhÆrjakÃï¬aikacaï¬a÷ / ete kastÆrikaiïapraïayasurabhayo vallabhà bÃhlavÅnÃæ kaulÆtÅkelikÃrÃ÷ paricayitahimaæ vÃyavo vÃntyudÅcyÃ÷" // ÓiÓire 'pi hemantavadudÅcya÷ pÃÓcÃtyo và / vasante dak«iïa÷ / taduktam - "dhunvalaÇkÃvanÃlÅrmuhuralakalatà lÃsayankeralÅnÃm ÃndhrÅdhaæmillabandhÃnsapadi ÓithilayanvellayannÃgavallÅ÷ / uddÃmaæ dÃk«iïÃtyo malitamalayaja÷ sÃrithirmÅnaketo÷ prÃtpa÷ sÅmantinÅnÃæ madhusamayasuh­nmÃnacaura÷ samÅra÷" // "ubhayatadikko vÃyurgrÅ«me" ityeke / "nai­rta÷ " ityapare / "ubhayamapi" iti yÃyÃvarÅya÷ / tatra prathama÷- "vÃtyÃcakrakacumbitÃmbarabhuva÷ sthÆlà rajodaï¬akÃ÷ saægrathnanti bhavi«yadabhrapaÂalasthÆïÃvitarkaæ nabha÷ / kiæ cÃnyanm­gat­«ïiÇkÃmbuvasarai÷ pÃtrÃïi vÅtÃrïasÃæ sindhÆnÃmiha sÆtrayanti divase«vÃgÃminÅæ sampadam" // dvitÅya÷- "so 'yaæ karaistapati vahïimayairivÃrka÷ sÃÇgÃravistaravistarabhareva dharà samagrà / vÃyu÷ kukÆlamiva var«ati nai­rtaÓca kÃrÓÃnavairiva ÓarairmadanaÓca hanti" // ki¤ca - garbhÃnbalÃkÃsu niveÓayanto vaæÓÃÇkurÃnsvairninadai÷ s­janta÷ / "rajo 'mbudÃ÷ prÃv­«i mudrayanto yÃtrodyamaæ bhÆmibh­tÃæ haranti" // sa sallakÅsÃlaÓilÅndhrayÆthÅprasÆnada÷ pu«pitalÃÇgalÅka÷ / dagdhorvarÃsundaragandhabandhurarghatyayaæ vÃrimucÃmanehà // vanÃni nÅlÅdalamecakÃni dhÃrÃmbudhautà giraya÷ sphuranti / pÆrÃmbhasà bhinnataÂÃstaÂinya÷ sÃndrendragopÃni ca ÓÃdvalÃni // cakorahar«Å yaticÃracauro viyoginÅvÅk«itanÃthavartmà / g­hÃnprati prasthitapÃnthasÃrtha÷ kÃlo 'yamÃdhmÃtanabhÃ÷ payodai÷ // yà keliyÃtrà karikÃminÅbhir yÃtuÇgaharmyÃgravilÃsaÓayyà / catu÷samaæ (mo yo)yanm­ganÃbhigarbharæ(bha÷) sà vÃridartto÷ prathamÃtitheyÅ // cala¤caÂulacÃtaka÷ k­takuraÇgarÃgodaya÷ sadarduraravodyamo madabharapragalbhoraga÷ / Óikhaï¬ikulatÃï¬avÃmuditamadgukaÇkÃhvayo viyogi«u ghanÃgama÷ smaravi«aæ vi«aæ mu¤cati // dalatkuÂajaku¬mala÷ sphuÂitanÅpapu«potkaro dhavaprasavabÃndhava÷ pracitama¤jarÅkÃrjuna÷ / kadambakalu«Ãmbara÷ kalitaketakÅkorakaÓ calanniculasa¤cayo harati hanta dharmÃtyaya÷ // var«Ã÷ // drÃggarjayantÅ vimadÃnmayÆrÃnpragalbhayantÅ kuraradvirephan / Óaratsamabhyeti vikÃsya padmÃnunmÅlayantÅ kumudotpalÃni // sà bhÃti pu«pÃïi niveÓayantÅ bandhÆkabÃïÃsanakuÇkume«u / ÓephÃlikÃsatpapalÃÓakÃÓamaï¬ÅrasaugandhikamÃlatÅ«u // sakha¤jarÅÂà sapaya÷ prasÃdà sà kasya no mÃnasamÃcchinati / kÃdambakÃraï¬avacakravÃkasasÃrasakrau¤cakulÃnuyÃtà // upÃnayantÅ kalahaæsayÆthamagastyad­«Âayà punatÅ payÃæsi / muktÃsu Óubhraæ dadhatÅ ca garbhaæ ÓaradvacitraiÓcaritaiÓcakÃsti // k«itiæ khananto v­«abhÃ÷ khurÃgrai rodho vi«Ãïairdviradà radanta÷ / Ó­Çgaæ tyajanto ruravaÓca jÅrïaæ kurvanti lokÃnavalokanotkÃn // atrÃvadÃtadyuti candrikÃmbunÅlÃvabhÃsaæ ca nabha÷ samantÃt / surebhavÅthÅ divisÃvatÃro jÅrïÃbhrakhaï¬Ãni ca pÃï¬urÃïi // mahÃnavamyÃæ nikhilÃstrapÆjÃ÷ nÅrÃjanà vÃjibhaÂadvipÃnÃm / dÅpÃlikÃyÃæ vividhà vilÃsà yÃtronmukhairatra n­pairvidheyÃ÷ // vyomni tÃrataratÃrakotkara÷ syandanapracaraïak«amà mahÅ / bhÃskara÷ Óaradi dÅpradÅdhitirbudhyate ca saha mÃdhava÷ surai÷ // kedÃra eva kalamÃ÷ pariïÃmanabhrÃ÷ prÃcÅnamÃmalakamardhati pÃkanÅlam / ervÃrukaæ sphuÂananirgatagarbhagandham amlÅbhavanti ca jarattrapusÅphalÃni // gehÃjire«u navaÓÃlikaïÃvapÃta-gandhÃnubhÃvasubhage«u k­«ÅvalÃnÃm / Ãnandayanti musalollasanÃvadhÆta-pÃïiskhaladvalayaddhatayo vadhÆÂya÷ // tÅk«ïaæ ravistapati nÅca ivÃcirìhya÷ Ó­Çgaæ rurustyajati mitramivÃk­taj¤a÷ / toyaæ prasÅdati muneriva dharmacintà kÃmÅ daridra iva Óo«amupauti paÇkam // nadyo vahanti kuÂilakramayuktaÓuktir ekhÃÇkavÃlapulinodarasutpakÆrmÃ÷ / asyÃæ taraÇgitanutoyapalÃyamÃna-mÅnÃnusÃribakadattakarÃlaphalÃ÷ // apaÇkilataÂÃvaÂa÷ ÓapharaphÃïÂaphÃlojjvala÷ patatkurarakÃtarabhramadadabhramÅnÃrbhaka÷ / luÂhatkamaÂhasaikataÓcalabakoÂavÃcÃÂita÷ saritsalilasaæcaya÷ Óaradi medura÷ sÅdati" // Óarat // dvitrimucukundakalikastricaturamukula÷ krameïa lavalÅ«u / pa¤ca«aphalinÅkusumo jayati himartturnavÃvatara÷ // punnÃgarodhraprasavÃvataæsà vÃmabhruva÷ ka¤cukaku¤citÃÇgya÷ / vakrollasatkuÇkumasikthakÃÇkÃ÷ sugandhatailÃ÷ kavarÅrvahanti // yathà yathà pu«pati ÓÅtakÃlastu«ÃracÆrïotkarakÅrïavÃta÷ / tathà tathà yauvanaÓÃlinÅnÃæ kavo«ïatÃmatra kucà labhante // varÃhavardhÃïi navaudanÃni dadhÅni sannaddhaÓarÃïi cÃtra / sukomalÃ÷ sar«apakandalÅÓca bhuktvà jano nindati vaidyavidyÃm // atropacÃra÷ salilai÷ kavo«ïairyatki¤cidatra svadate 'nnapÃnam / sudurbhagÃmatra nipŬya Óete svastyastu nityaæ tuhinarttave 'smai // vimuktabarhà vimadà mayÆrÃ÷ praru¬hagodhÆmayavà ca sÅmà / vyÃghrÅprasÆti÷ salilaæ sabëpaæ hemantaliÇgÃni jayantyamÆni // saÓamÅdhÃnyapÃkÃni k«etrÃïyatra jayanti ca / triÓaÇkutilakà rÃtrya÷ paccante lavaïÃni ca // udyÃnÃnÃæ mÆkapuæskokilatvaæ bh­ÇgastrÅïÃæ maunamudrà mukhe«u / mandodyogà patriïÃæ vyomayÃtrà hemante syÃtsarpadarpak«ayaÓca // karkandhÆnÃæ nÃgaraÇgÅphalÃnÃæ pÃkodreka÷ khÃï¬avopyÃvirasti / k­«ïek«ÆïÃæ puï¬rakÃïÃæ ca garbhe mÃdhuryaÓrÅrjÃyate kÃpyapÆrvà // ye«Ãæ madhyemandiraæ talpasampat pÃrÓve dÃrÃ÷ sphÃratÃruïyatÃrÃ÷ / lÅlÃvahnirnihnutoddÃmadhÆmaste hemantaæ grÅ«maÓe«aæ vidanti" // iti hemanta÷ / hemantadharma÷ ÓiÓira÷, viÓe«astu / "rÃtrirvicighatrasuratocitayÃmadairdhyà cÃï¬o marudÆhati kuÇkumapaÇkasÃghya÷ / talpasthitirdviguïatÆlapaÂà kimanyad arghanti cÃtra vitatÃgurudhÆpadhÆmÃ÷ / ba" ÃÓle«iïà p­thurataklamapÅtaÓÅtam ÃyÃminÅæ ghanamudo rajanÅæ yuvÃna÷ / Ærvormuhurvalanabandhanasaædhilola-pÃdÃntasaævalitatÆlapaÂÃ÷ svapanti // pÃne 'mbhaso÷ surasanÅrasayorna bhÃti sparÓakriyÃsu tuhinÃnalayorna cÃtra / no durbhagÃsubhagayo÷ parirambhaïe ca no sevane ca ÓaÓibhÃskarayorviÓe«a÷ // pu«pakriyà marubake jalakelinindà kundÃnyaÓe«akusume«u dhuri sthitÃni / saubhÃgyameïatilakÃdbhajate 'rkabimbaæ kÃle tu«Ãriïi dahanti ca candanÃni // siddhÃrthaya«Âi«u yathottarahÅyamÃnasantÃnabhinnaghanasÆciparamparÃsu / dvitrÃvaÓe«akusumÃsu janikrameïa pÃkakrama÷ kapiÓimÃnamupÃdadhÃti // udÅcyacaï¬ÃnilÃtìitÃsu sulÅnamÅnÃsu jalasya mÆle / nÃlÃvaÓe«ÃbjalatÃsvidÃnÅæ vilÃsavÃpÅ«u na yÃti d­«Âi÷ // mÃdyanmataÇga÷ p­«ataikato«Å pu«padvarÃho dh­timallulÃya÷ / daridranindya÷ sadhanaikavandya÷ sa e«a kÃla÷ ÓiÓira÷ karÃla÷ // abhÃnavabadhÆro«asvÃdu÷ karÅ«atanÆnapÃ-dasaralajanÃÓle«akrÆrastu«ÃrasamÅraïa÷ / galitavibhavasyaj¤evÃdya dyutirmas­ïà rave rvirahivanitÃvaktraupabhyaæ bibharttiæ niÓÃkara÷ // striya÷ prak­tipittalÃ÷ kkathitakuÇkumÃlepanair nitambaphalakastanasthalabhujorumÆlapÃdibhi÷ / ihÃbhinavayauvanÃ÷ sakalarÃtrisaÓle«itair haranti ÓiÓirajvarÃratimatÅva p­thvÅmapi" // ÓiÓira÷ // "caitre madardhdi÷ ÓukasÃrikÃïÃæ hÃrÅtadÃtyÆhamadhuvratÃnÃm / puæskokilÃnÃæ sahakÃrabandhu÷ madasya kÃla÷ purare«u eva // mano 'dhikaæ cÃtra vilÃsalÃsye preÇkhÃsu dolÃsu ca sundarÅïÃæ / gÅte ca gaurÅcaritÃvataæse pÆjÃprapa¤ce ca manobhavasya // puæskokila÷ kÆjati pa¤camena balÃdvilÃsà yuvatau sphuranti / smaro vasante 'tra navai÷ prasÆnai÷ svacÃpaya«ÂerghaÂanÃæ karoti // pinaddhamÃhÃrajanÃæÓukÃnÃæ sÅmantasindÆraju«Ãæ vasante / smarÅk­te preyasi bhaktibhÃjÃæ viÓe«ave«a÷ svadate vadhÆnÃm // ayaæ prasÆnoddhurakarïikÃra÷ pu«papa¤cÃrcitakäcanÃra÷ / vij­mbhaïÃkovidakovidÃra÷ kÃlo vikÃÓodyatasinduvÃra÷ // rohitakÃmrÃtakakiÇkirÃtà madhÆkamocÃ÷ saha mÃdhavÅbhi÷ / jayanti ÓobhäjanakaÓca ÓÃkhÅ sakesara÷ pu«pabharairvasante // yo mÃdhavÅmukulad­«Âi«u veïibandho ya÷ kokilakalarute÷ kathane ca lÃbha÷ / pÆjÃvidhirdamanakena ca ya÷ smarasya tasminmadhu÷ sa bhagavÃngururaÇganÃnÃm // nÃliÇgita÷ kurabakastalako na d­«Âo nà tìitaÓca caraïai÷ sud­ÓÃmaÓoka÷ / siktà na vaktramadhunà bakulaÓca caitre citraæ tathÃpi bhavati prasavÃvakÅrïÃ÷ // caitre citrau raktanÅlÃvaÓokau svarïÃÓokastatt­tÅyaÓca pÅta÷ / jaitraæ tantraæ tatprasÆnÃntarebhyaÓcetoyone÷ bhÆrbhuva÷ svastraye 'pi // gÆvÃkÃnÃæ nÃlikeradrumÃïÃæ hintÃlÃnÃæ pÃÂalasÅkiæÓikÃnÃm / kharjÆrÃïÃæ tìatìÅtaruïÃæ pu«pÃpŬanyÃsaheturvasanta÷ // vikÃsakÃrÅ navamallikÃnÃæ dalacchirÅ«aprasavÃbhirÃma÷ / pu«paprada÷ käcanaketakÅnÃæ grÅ«mo 'yamullÃsitadhÃtakÅka÷ // kharjÆrajambÆpanasÃmramocapriyÃlapÆgÅphalanÃlikerai÷ / dvandvÃni khedÃlasatÃmupasya ratÃnusandhÃnamihÃdriyante // srotÃæsyanabhbhÃæsi sakÆpakÃni prapÃ÷ kaÂhore 'hani pÃnthapÆrïÃ÷ / Óucau samabhyarthitasaktupÃne prage ca sÃyaæ ca vahanti mÃrgÃ÷ // yatkÃyamÃne«u dinÃrdinidrà yatsnÃnakelirdivasÃvasÃne / yadrÃtriÓe«e suratÃvatÃra÷ sa mu«Âiyogo ghanagharmamÃthÅ // yà candrikà candanapaÇkah­dyà yà jÃlamÃrgÃnilavÅcimÃlà / yà tÃlav­ntairudabinduv­«Âir-jaläjaliæ sà Óucaye dadÃti // karpÆracÆrïaæ sahakÃrabhaÇgastÃmbÆlamÃrdrakramukopakÊtpam / hÃrÃÓca tÃrÃstanuvastrametanmahÃrahasyaæ ÓiÓirakriyÃyÃ÷ // muktÃlatÃÓcandanapaÇkadigdhà m­ïÃlahÃrÃnus­tà jalÃrdrÃ÷ / strajaÓca maulau smitacampakÃnÃæ grÅ«me 'pi so 'yaæ ÓiÓirÃvatÃra÷" // atra hi- "pacyanta iva bhÆtÃni tÃpyanta iva pÃæsava÷ / kkathyanta iva toyÃni dhmÃyanta iva cÃdraya÷ // eïÃ÷ sthalÅ«u m­gat­«ïikayà hriyante srotastanutvajanità jalaveïibandhÃ÷ / tÃmyattimÅni ca sarÃæsi jalasya Óe«Ãd uccÃraghaÂÂighaÂikÃvalayÃÓca kÆpÃ÷ // karabhÃ÷ ÓarabhÃ÷ sarÃsabhà madamÃyÃnti bhajanti vikriyÃm / karavÅrakarÅrapu«piïÅ÷ sthalabhÆmÅradhiruhya cÃsate // sahakÃrarasÃrcità rasÃlà jalabhaktaæ phalapÃnakÃni manthÃ÷ / m­galÃvarasÃ÷ Ó­taæ ca dugdha smarasa¤jÅvanamau«adhaæ nidÃdhe // jalacandanacÃravastÃruïya÷ sajalÃrdrÃ÷ sahatÃrahÃramÃlÃ÷ / kadalÅdalatalpakalpanasthÃ÷ smaramÃhÆya niveÓayanti pÃrÓve // grÅ«me cÅrÅnÃdavanto vanÃntÃ÷ paÇkÃbhyaktÃ÷ sauribhÃ÷ sebhakolÃ÷ / lolajjihvÃ÷ sarpasÃraÇgavargà mÆlastrastai÷ patriïaÓcÃæsadeÓai÷ // harmyaæ ramyaæ candrikÃdhautap­«Âaæ kÃntocchi«Âà vÃruïÅ vÃrimiÓrà / mÃlÃ÷ kaïÂhe pÃÂalà mallikÃnÃæ sadyo grÅ«maæ hanta hemantayanti // grÅ«ma÷ // caturavasthaÓca ­turupanibandhanÅya÷ / tadyathà sandhi÷, ÓaiÓavaæ, prau¬hi÷, anav­ttiÓca / ­tudvayamadhyaæ sandhi÷ / ÓiÓiravasantasandhiryathÃ- "tyutasumanasa÷ kundÃ÷ pu«podgame«valasà drumà manasi ca giraæ g­hïantÅme giranti na kokilÃ÷ / atha ca savitu÷ ÓÅtollÃsaæ lunanti marÅcayo na ca jaraÂhatÃmÃlambante klamodayadÃyinÅm" // vasantaÓaiÓavam - "garbhagranthi«u vÅrudhÃæ sumanaso madhye 'Çkuraæ pallavà vächÃmÃtraparigraha÷ pikavadhÆkaïÂhodare pa¤cama÷ / kiæ ca trÅïi jaganti ji«ïu divasairdvighatrairmanojanmano devasyÃpi cirojbhphitaæ yadi bhavedabhyÃsavaÓyaæ dhanu÷" // vasantaprau¬hi÷- "sÃmyaæ samprati sevate vicakilaæ «ÃïmÃsikairmauktikai÷ kÃntiæ kar«ati käcanÃrakusumaæ mÃjji«ÂadhautÃtpaÂÃt / hÆïÅnÃæ kurute madhÆkamukulaæ lÃvaïyaluïÂÃkatÃæ lÃÂÅnÃbhinibhaæ cakÃsti ca patadv­ntÃgrata÷ kesaram" // atikrÃntartuliÇgaæ yatkusumÃdyanuvattate / liÇganuv­ttiæ tÃmÃhu÷ sà j¤eyà kÃvyalokata÷ // var«Ãsu grÅ«maliÇgÃbjavikÃsÃnuv­tti÷ / khaæ vaste kalaviÇkakaïÂhamalinaæ kÃdambinÅkambalaæ carcà pÃrayatÅva dardurakulaæ kolÃhalairunmadam / gandhaæ mu¤cati siktalÃjasad­Óaæ var«eïa dagdhà sthalÅ durlak«yo 'pi vibhÃvyate kamalinÅhÃsena bhÃsÃæ pati÷ // " evamanyà api / ki¤ca- grai«mikasamayavikÃsÅ kathito dhÆlÅkadamba iti loke / jaladharasamayaprÃtpau sa eva dhÃrÃkadamba÷ syÃt // yathÃ- "dhÆlÅkadambaparidhÆsaradiÇmukhasya raktacchaÂÃsuraÓarÃsanamaïÂanasya / dÅtpÃyudhÃÓanimuco nanu nÅlakaïÂha notkaïÂhase samaravÃridharÃgamasya" // jalasamayajÃyamÃnÃæ jÃtiæ yÃæ karddamÅti nigadanti / sà Óaradi mahotsavinÅ gandhÃnvita«aÂpadà bhavati // yathÃ- "sthÆlÃvaÓyÃyabindudyutidalitab­hatkorakagranthibhÃjo jÃtyà jÃlaæ latÃnÃæ jaraÂaparimalaplÃvitÃnÃæ jaj­mbhe / nÃnÃhaæsopadhÃnaæ sapadi jalanidheÓvotsasarpÃparasya jyotsnÃÓuklopadhÃnaæ Óayanamiva ÓaÓÅ nÃgabhogÃÇkamabhbha÷" // stokÃnuv­ttiæ ketakyà api kecidicchanti / yathÃ- "asÆcyata÷ ÓaratkÃla÷ ketakÅdhÆlidhÆsarai÷ / padmatÃmrairnavÃyÃtaÓcaraïairiva vÃsarai÷" // ÓaradbhÃvÃnÃmanuv­ttiratra bÃïÃsanÃnÃæ sakuruïÂakÃnÃm / hemantavaktre yadi d­Óyate 'pi na d­Óyate bandhavidhi÷ kavÅnÃm // hemantaÓiÓirayoraikye sarvaliÇgÃnuv­ttireva / uktaæ ca / "dvÃdaÓamÃsa÷ saævatsara÷, pa¤cartavo hemantaÓiÓirayo÷ samÃsena" / marubakadamanakapunnÃgapu«paliÇgÃnuv­ttibhi÷ surabhi÷ / racanÅyaÓcitraÓrÅ÷ kaÓcitkundÃnuv­ttyà ca // "g­he vÃhÅkayÆnÃæ vahati damanako ma¤jarÅkarïapÆrÃn unmÃda÷ pÃmarÅïÃæ maruti marubakÃmodini vyaktimeti / sadyo bhaÇgÃnusÃrastrutasarabhiÓirÃÓÅkara÷ sÃhakÃra÷ sarparannambha÷ÓarÃve racayati ca raso racakÅcandrakÃïi // kunde mandastamÃle mukulini vikala÷ kÃtara÷ kiÇkirÃte raktÃÓoke saÓokaÓciramativikace campake ku¤citÃk«a÷ / pÃntha÷ khedÃlaso 'pi ÓravaïakaÂuraÂaccakramabhyeti dhunvan sotkaïÂha÷ «aÂpadÃnÃæ navamadhupaÂalÅlampaÂaæ karpaÂena" // yathà vÃ- "dhunÃna÷ kÃverÅparisarabhuvaÓcandanatarun marunmanda÷ kundaprakÃramakarandÃnavakiran / priyakrŬÃkar«acyutakusumamÃmÆlasaralaæ lalÃÂe lÃÂÅlÃæ luÂhitamalakaæ tÃï¬avayiti" // evamanyÃpyanuv­tti÷ / "vicakilakerasarapÃÂalicampapu«pÃnuv­ttayo grÅ«me / tatra ca tuhinartubhavaæ marubakamapi kecidicchanti" // yathÃ- "karïe smeraæ ÓirÅ«aæ Óirasi vicakilasraglatÃ÷ pÃÂalinya÷ kaïÂhe mÃrïÃlahÃro valayitamasitÃbhbhojanÃlaæ kalÃcyo÷ / samodaæ candanÃbhbha÷ stanabhuvi nayane mlÃnanäji«Âhap­«Âhe gÃtraæ lolajjalÃrdraæ jayati m­gad­ÓÃæ grau«miko ve«a e«a÷" // yathÃca - "aminavakuÓasÆcisparddhi karïe ÓirÅ«aæ marubakarivÃraæ pÃÂalÃdÃma païÂhe / sa tu sarasajalÃrdenmÅlita÷ sundarÅïÃæ dinapariïatijanmà ko 'pi ve«aÓcakÃsti" // evamudÃharaïÃntarÃïi / "­tubhavav­ttyanuv­ttÅ diÇmÃtreïÃtra sÆcite santa÷ / Óe«aæ svadhiyà paÓyata nÃmagrÃhaæ kiyadbrÆma÷ // deÓe«u padÃrthÃnÃæ vyatyÃso d­Óyate svarÆpasya / tanna tathà badhvÅyÃtkavibaddhamiha pramÃïaæ na÷" // ÓobhÃndhogandhasarai÷ phalÃrcanÃbhyÃæ ca pu«pamupayoni / «o¬hà darÓitametatsyÃtsatpamamanupayogi // yathÃ- yatprÃci mÃse kusumaæ nibaddhaæ taduttare bÃlaphalaæ vidheyam / tadagrime prau¬hidharaæ ca kÃryaæ tadagrime pÃkapari«k­taæ ca // drumodbhavÃnÃæ vidhire«u d­«Âo ballÅphalÃnà na mahÃnanehà / te«Ãæ dvimÃsÃvadhireva kÃrya÷ pa«pe phale pÃkavidhau ca kÃla÷ // anyarvyÃjaæ bahivyÃjaæ bÃhyÃntarvyÃjameva ca / sarvavyÃjaæ bahuvyÃjaæ nirvyÃjaæ ca tathà phalam // lakucÃdyantarvyÃjaæ tathà bahirvyÃjamatra mocÃdi / ÃmrÃdyubhayavyÃjaæ sarvavyÃjaæ ca kakubhÃdi // panasÃdi bahuvyÃjaæ nÅlakapitthÃdi bhavati nirvyÃjam / sakalaphalÃnÃæ «o¬hà j¤Ãtavya÷ kavibhiriti bheda÷ // ekadvitryÃdibhedena sÃmastyenÃthavà ­tÆn / prabandhe«u nibandhÅyÃtkrameïa vyutkrameïa và // na ca vyutkramado«o 'sti kaverarthapathasp­Óa÷ / tathà tathà kÃpi bhaved vyutkramo bhÆ«ÃïÃæ yathà // anusandhÃnaÓÆnyasya bhÆ«aïaæ dÆ«aïÃyate / sÃvadhÃnasya ca kaverdÆ«aïaæ bhÆ«aïÃyate // iti kÃlavibhÃgasya darÓità v­ttirÅd­ÓÅ / kaveriha mahÃnmoha iha siddho mahÃkavi÷ // iti rÃjaÓekharak­tau kÃvyamÅmÃæsÃyÃæ kavirahasye prathame 'dhikaraïe kÃlavibhÃgo nÃma a«ÂÃdaÓo 'dhyÃya÷ samÃtpamidaæ prathamamadhikaraïaæ kavirahasyaæ kÃvyamÅmÃæsÃyÃm