Rajasekhara: Kavyamimamsa,
Adhikarana 1 (the only part known so far)


Input by members of the Sansknet project
(www.sansknet.org)

This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks.
These and other irregularities cannot be standardized at present.


THE TEXT IS NOT PROOF-READ!



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





÷àstrasaügrahaþ prathamo 'dhyàyaþ 1


kàvyamãmàüsà 'prakà÷a' atha kavirahasyam prathamo 'dhyàyaþ 1



÷àstrasaügrahaþ
athàtaþ kàvyaü mãmàüsiùyàmahe, yathopadide÷a ÷rãkaõñhaþ parameùñhivaikuõñhàdibhya÷tuþùaùñayoþ  /
so 'pi bhagavànsvayambhåricchàjanmabhyaþ svàntevàsibhyaþ  /
teùu sàgasvateyo vçndãyasàmapi vandyaþ kàvyapuruùa àsãt  /

taü ca sarvasamayavidaü divyena cakùuùà bhaviùyadarthada÷inaü bhårbhuvaþsvastritayavarttinãùu prajàsu hatikàmyayà prajàpatiþ kàvyavidyàpravarttanàyai pràyuïkta  /
so 'ùñàda÷àdhikaraõãü divyebhyaþ kàvyavidyàsnàtakebhyaþ saprapa¤caü provàca  /
tatra kavirahasyaü sahasràkùaþ samàmnàsãt, auktikamuktigarbhaþ, rãtinirõayaü suvarõanàbhaþ, ànupràsikaü pracetà, yamakaü yamaþ, citraü citràïgadaþ, ÷abda÷leùaü ÷eùaþ, vàstuvaü pulastyaþ, aupabhyamaupakàyanaþ, ati÷ayaü parà÷araþ, artha÷leùamrutathyaþ, ubhayàlaïkàrikaü kuberaþ, vainodikaü kàmadevaþ, rupakanirupaõãyaü bharataþ, rasàdhikàrikaü nandike÷varaþ, doùàdhikaraõaü dhiùaõaþ, guõopàdànikamupamanyuþ,
aupaniùadikaü kucucàraþ, iti  /
tataste pçthak pçthak sva÷àstràõi viracayà¤cakruþ  /
itthaïkàra¤ca prakãrõatvàtvàt sà ki¤ciduccicacchide  /
itãyaü prayojakàïgavatã saïkùipya sarvamarthamalpagranthena aùñàda÷aprakaraõã praõãtà  /
tasyà ayaü prakaraõàdhikaraõasamudde÷aþ  /
1 ÷àstrasaügrahaþ, 2 ÷àstranirde÷aþ, 3 kàvyapuruùotpattiþ, 4 ÷iùyapratibhe, 5 vyutpatti-vipàkàþ, 6 padavàkyavivekaþ, 7 vàkyavidhayaþ, 8 kàkuprakàràþ, 9 pàñhapratiùñhà, 10 kàvyàrthayonayaþ, 11 arthànu÷àsanaü, 12 kavicaryàþ, 13 ràjacaryà, 14 ÷abdàrthaharaõopàyàþ, 15 kavi vi÷eùaþ, 16 kavisamayaþ, 17 de÷akàlavibhàgaþ, 18 bhruvanako÷aþ, iti kavirahasyaü prathamamadhikaraõamityàdi  /
iti såtràõyathaiteùàü vyàkhyàbhàùyaü bhaviùyati   /
samàsavyàsavinyàsaþ saiùa ÷iùyahitàya naþ //
citrodàharaõairgurvã granthena tu laghãyasã   /
iyaü naþ kàvyamãmaüsà kàvyavyutpattikàraõam //
iyaü sà kàvyamãmàüsà mãmàüsà yatra vàglavaþ   /
vàglavaü na sa jànàti na vijànàti yastvimàm //
yàyàvarãyaþ saïkùipya munãnàü matavistaram   /
vyàkarotkàvyamãmàüsàü kavibhyo ràja÷ekharaþ //


iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe prathamo 'dhyàyaþ ÷àstrasaïgrahaþ //


____________________________ Adhyaya 2 _____________________________



÷àstranirde÷aþ dvitãyo 'dhyàyaþ 2



÷àstranirde÷aþ iha vàïmayamubhayathà ÷àstraü kàvyaü ca   /
÷àstrapårvakatvàt kàvyànàü pårva ÷àstreùvabhinivi÷eta  /
tacca dvidhà apauruùeyaü pauruùeyaü ca   /
aphauruùeya ÷rutiþ  /
sà ca mantrabràhmaõo  /
vivçtakriyàtantrà manantràþ  /
mantràõàü stutinindàvyàkhyànaviniyogàdigrantho bràhmaõam  /
çgyajuþsàmavedastrayã   /
atharva turãyam  /
tatràrthavyavasthitapàdà çcaþ  /
tàþ sagãkayaþ sàmàni  /
acchandàüsyagãtàni yajåüùi  /
çco yajåüùi sàmàni càrtharvàõi ta ime catvàrobedàþ  /
itihàsavedadhanurvedau gàndharvàyurvedàvapi copavedàþ  /
'vedopavedàtmà sàrvavarõikaþ pa¤camo nàñyavedaþ' iti drauhiõiþ  /
'÷ikùà, kalpo, vyàkaraõaü, niruktaü, chandovicitiþ, jyautiùaü ca ùaóaïgàni' ityàcàryàþ  /
upakàrakatvàdalaïkàraþ satpamamaïgam 'iti yàyàvarãyaþ   /
çte ca tatsarupaparij¤ànàdvedàrthànavagatiþ'  /
yathà-
'dvà suparõà sayujà sakhàyà samànaü vçkùaü pariùasvajàte  /
tayoranyaþ pippalaü svàdvatti ana÷nannanyo abhicàka÷ãti' //
seyaü ÷àstroktiþ  /
pratyadhikaraõaü ca çcaü yajuþ sàmàtharvaõàü bràhmaõaü càdàhçtya bhàùàmudàhariùyàmaþ  /
tatra varõànàü sthànakaraõaprayatnàdibhiþ niùpattinirõayinã ÷ikùà àpi÷alãyàdikà   /
nànà÷àkhàdhãtànàü mantràõàü viniyojakaü såtraü kalpaþ   /
sà ca yajurvidyà   /
÷abdànàmanvàkhyànaü vyàkaraõam  /
nirvacanaü niruktam  /
chandasàü pratipàdiyitrãchandovicitiþ  /
grahagaõitaü jyautiùam, alaïkàravyàkhyànaü tu purastàt  /
pauruùeyaü tu puràõam, ànvãkùikã, mãmàüsà, smçtitantramiti catvàri ÷àstràõi  /
tatra vedàkhyànopanibandhanapràyaü puràõamaùñàda÷adhà  /
yadàhuþ-
'sargaþ pratisaühàraþ kalpo manvantaràõi vaü÷avidhiþ   /
jagato yatra nibaddhaü tadvij¤eyaü puràõamiti //
"puràõapravibheda evetihàsaþ' ityeke  /
sa ca dvidhà parakriyàpuràkalpàbhyàm  /
yadàhuþ-
'parakriyà puràkalpa itihàsagatidvindhà  /
syàdekanàyakà pårvà dvitãyà bahunàyakà' //
tatra ràmàyaõaü bhàrataü codàharaõe  /
ànvãkùikãü tu vidyàvasare vakùyàmaþ   /
nigamavàkyànàü nyàyaiþ sahasreõa vivektrã mãmàüsà  /
sà ca dvividhà vidhivivecanã brahmanidar÷anã ca   /
aùñàda÷aiva ÷rutyarthasmaraõàtsmçtayaþ  /
'tànãmàni caturda÷a vidyàsthànàni, yaduta vedà÷ratvàraþ, ùaóaïgàni, catvàri ÷àstràõi' ityàcàryàþ  /
tànyetàni kçtsnàmapi bhrårbhuvaþsvastrayãü vyàsajya varttante  /
tadàhuþ-
'vidyàsthànànàü gantumantaü na ÷akto jãvedvarùaõàü yo 'pi sàgraü sahasram   /
tasmàtsaïkùepàdarthasandoha ukto vyàsaþ saütyakto granthabhãrupriyàrtham //
"sakalavidyàsthànaikàyatanaü pa¤cada÷aü kàvyaü vidyàsthànam' iti yàyàvarãyaþ   /
gadyapadyamayatvàt kavidharmatvàt hitorade÷akatvàcca   /
tadvi ÷àstraõyanudhàvati  /
'vàrttà kàmasåtraü ÷ilpa÷àstraü daõóanãtiriti pårvaiþ sahàùñàda÷a vidyàsthànàni'ityapare  /
ànvãkùikã trayã vàrttà daõóanãti÷ceti vidyàþ  ' /
daõóanãtirevaikà vidyà'ityau÷anasàþ   /
daõóabhayàdvi kçtsno lokaþ sveùu sveùu karmasvavatiùñhate  /
'vàrttà daõóanãtirdve vidye' iti bàrhaspatyàþ  /
vçttirvinayagrahaõaü ca sthitiheturlokayàtràyàþ  /
'trayãvàrttàdaõóanãtayastisro vidyàþ' iti mànavàþ   /
trayã hi vàrttàdaõóanãtyorupadeùñrã  /
'ànvãkùikãtrayãvàrttàdaõóanãtaya÷catasro vidyàþ'iti kauñalyaþ  /
ànvãkùikyà hi vivecità trayã vàrttàdaõóanãtyoþ prabhavati  /
'pa¤camã sàhityavidyà' iti yàyàvarãyaþ  /
sà hi vacasçõàmapi vidyànàü nisyandaþ  /
àbhirddharmàrthau yadvidyàttadvidyànàü vidyàtvam  /
tatra trayã vyàkhyàtà  /
dvidhà cànvãkùikã pårvotrarapakùàbhyàm  /
arhadbhadantadar÷ane lokàyattaü ca pårvaþ pakùaþ   /
saïkhayaü nyàyavai÷eùikau cottaraþ  /
ta ime ùañ tarkàþ   /
tatra ca tisraþ kathà bhavanti vàdo, jalpo, vitaõóà ca  /
madhyasthayostattvàvabodhàya vastutattvaparàmar÷o vàdaþ  /
vijigãùoþ svapakùasiddhaye chalajàtinigrahàdiparigraho jalpaþ  /
svapakùasyàparigrahitrã parapakùasya dåùayitrã vitaõóà  /
kçùipà÷upàlye vaõijyà ca vàrttà  /
ànvãkùikãtrayãvàrttànàü yogakùemasàdhano daõóastasya nãtirdaõóanãtiþ   /
tasyàmàyattà lokayàtreti ÷àstràõi   /
sàmànyalakùaõaü caiùàm-
'saritàmiva pravàhàstucchàþ prathamaü yathottaraü vipulàþ   /
ye ÷àstrasamàrambhà bhavanti lokasya te vandyàþ' //
såtràdibhi÷caiùàü praõayanam  /
tatra såtraõàt såtram  /
yadàhuþ-
'alpàkùaramasandigdhaü sàravadvi÷catomukham  /
astobhamanavadya¤ca såtraü såtrakçto viduþ' //
såtràõàü sakalasàravivaraõaü vçttiþ  /
såtravçttivivecanaü paddhatiþ  /
àkùipya bhàùaõàdbhàùyam   /
antarbhàùyaü samãkùà  /
avàntaràrthaviccheda÷ca sà  /
yathàsambhavamarthasya ñãkanaü ñãkà  /
viùamapadabha¤jikà pa¤jikà  /
arthapradar÷akàrikà kàrikà  /
uktànuktaduruktacintà vàrttikamiti ÷àstrabhedàþ  /
'bhavati prathayannarthaü lãnaü samabhiplutaü sphuñãkurvan   /
alpamanalpaü racayannanalpamalyaü ca ÷àstrakaviþ' //
÷àstraikade÷asya prakriyà prakaraõam  /
adhyàyàdayastvavàntaravicchedàþ kvatibhiþ svatantratayà praõãtà ityaparisaïkhyeyà anàkhyeyà÷ca   /
÷àbdàrthayoryathàvatsahabhàvena vidyà sàhityavidyà   /
upavidyàstu catuþùaùñhiþ  /
tà÷ca kalà iti vidagdhavàdaþ  /
sa àjãvaþ kàvyasya  /
tamaupaniùadike vakùyàmaþ  /
ityananto 'bhiyuktànàmatra saüsambhavistaraþ   /
tyaktau nipuõadhãgamyo granthagauravakàraõàt //
iti ràja÷ekharakçtau

kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe dvitãyo 'dhyàyaþ ÷àstranirde÷aþ //




____________________________ Adhyaya 3 _____________________________




kàvyapuruùotpattiþ tçtãyo 'dhyàyaþ 3



kàvyapuruùotpattiþ evaü gurubhyo giraþ puõyàþ puràõãþ ÷çõumaþ sma, yatkiladhi÷aùaõaü ÷iùyàþ kathàprasaïge papracchuþ, kãdç÷aþ punarasau sàrasvateyaþ kàbyapuruùo vo guruþ ? iti  /
sa tàn bçhatàmpatiruce  /
purà putrãyantã sarasvatã tuùàragirau tapasyàmàsa  /

prãtena manasà tàü viri¤caþ provàca-'putraü te sçjàmi ' /
athaiùà kàvyapuruùaü suùuve  /
so 'bhyutthàya sapàdopagrahaü chandasvartã vàcamudacãcarat-

'yadetadvàïmayaü vi÷vamarthamårttyà vivarttate  /
so 'smi kàvyapumànamba pàdau vandeya tàvakau'  //


tàmàmnàyadçùñacarãmupalabhya bhàùàviùaye chandomudràü devã sasaümadamaïkaparyaïkenàdàya tamudalàpayat  /
'vatsa ! sacchandaskàyà giraþ praõetaþ ! vàïmayamàtaramapi màtaraü màü vicayase   /
pra÷asyatamaü cedamudàharanti yaduta ''putràtparàjayo dvitãyaü putrajanma'iti  /
tvattaþ pårve hi vidvàüso gadyaü dadç÷urna padyam  /
tvadupaj¤amathàtaþ chandasvadvacaþ pravartsyati  /
aho ÷làghanãyo 'si   /
÷abdàrthau te ÷arãraü, saüskçtaü mukhaü, prakçtaü bàhuþ, jaghanamaparbhraü÷aþ, pai÷àcaü pàdau, uro mi÷ram   /
samaþ prasanno madhura udàra ojasvã càsi  /
ukticaõaü te vaco, rasa àtmà, ràmàõi chandàüsi, pra÷nottarapravahlikàdikaü ca vàkkeliþ, anupràsopamàdaya÷ca tvàmalaïkurvanti  /
bhaviùyato 'rthasyàbhidhàtrã ÷rurirapi bhavantamabhistauti-

'catvàri ÷çïgàstrayo 'sya pàdà ÷ãrùe saptahastàso 'sya   /
tridhà baddho vçùabho roravãti maho debo martyànàvive÷a' //


'tathàpi saüvçõu pragalbhasya puüsaþ karma, bàlocitaü ceùñasva' iti nigadya nive÷ya cainamanokahà÷rayiõã gaõóa÷ailatalatalpe snàtumabhragaïgàü jagàmaü  /
tàvacca ku÷àn samidha÷ca samàhattuü niþsçto mahàmuniru÷anàþ parivçtte påùaõyåùmopaùlutaü tamadràkùãt  /
kasyàyamanàtho bàla iti cintayansvamà÷ramapadamanaiùãt  /
kùaõàdà÷vasta÷ca sa sàrasvateyastasmai chandasvatãü vàcaü samacàrayat  /
akasmàdvismàpayansa càbhyuvàca-

'yà dugdhàpi na dugdheva kavidegdhçbhiranvaham  /
hçdi naþ sannidhattàü sà dåktidhenuþ sarasvatã' //
iti  /

tatpårvakamadhyetçõàü ca sucedhastvamàdide÷a  /
tataþ prabhçti tamu÷anasaü santaþ kavirityàcakùate  /
tadupacàrà¤ca kavayaþ kavaya iti lokayàtrà  /
kavi÷abda÷ca 'kavçvarõane' ityasya dhàtoþ kàvyakarmaõo rupame  /
kàvyaikarupatvàcca sàrasvateye 'pi kàvyapuruùa iti bhaktyà prayu¤jate   /
tata÷ca vinivçttà vàgdevã tatra putramapa÷yantã madhyehçdayaü cakranda  /
prasaïgàgata÷ca vàlpãkirmunivçùà sapra÷rayaü tamudantamudàhçtya bhagavatyai, bhçgusåterà÷ramapadamadar÷ayat  /
sàpi prastutapayodharà putràyàïkapàlãü dadànà ÷irasi ca cumbantã svastimatà cetasà pràcetasàyàpi maharùaye nibhçtaü sacchandàüsi vacàüsi pràyacchate   /
anupreùita÷ca sa tayà niùàdanihatasahatasahacarãü krau¤cayuvarti karuõakreïkàrayà girà krandantãmudãkùya ÷okavàn ÷lokamujjagàda-
'mà niùàda pratiùñhàü tvamagamaþ ÷àsvatãþ samàþ   /
yatkrau¤camithunàdekamavadhãþ kàmamohitam //


'tato divyadçùñirdevã tasmà api ÷lokàya varamadàt, yadutànyadanadhãyàno yaþ prathamamenamadhyeùyate sa sàrasvataþ kaviþ saüpatsyata iti  /
sa tu mahàmuniþ pravçttavacano ràmàyaõamidihàsaü samadçbhat ; dvaipàyanastu ÷lokaprathamàdhyàyã tatprabhàveõa ÷atasàhasrãü saühitàü bhàratam   /
ekadà tu brahmarùivçndàrakayoþ ÷rutivivàde dàkùiõyavàndevaþ svayambhåstàmimàü nirõotrãmuddide÷a   /
upa÷rutavçttànta÷ca màtaraü vrajantãü so 'nuvavràja  /
vatsa!parameùñhinànanumatasya te na brahmalokayàtraghà niþ÷reyasàyetyabhidadhànà hañhànnyavartayadenamàtmanà tu pravartate  /
tataþ sa kàvyapuruùo ruùà ni÷cakràma  /
priyaü mitramasya ca kumàraþ sàkrandaü rudannabhyadhãyata gauryà tàta! tåùõãmàþsva sàhameùà niùedhàmãtinigadandã samacintayat  /
pràyaþ pràõabhçtàü premàõamantareõa nànyadvandhanamasti, tadetasyava÷ãkaraõaü kàmapi striyaü sçjàmãti vicintayantã sàhityavidyàvadhåmrudapàdayadàdi÷a¤cainàmeùa te ruùà dharmapatiþ puraþ pratiùñhate tadanuvarttasvainaü nivarttaya ca   /
bhavanto 'pi hanta! munayaþ!kàvyavidyàsnàtakà÷caritametayoþ studhvametaddhi vaþ kàvyasarvasvaü bhaviùyatãtyabhidhàya bhagavatã bhavànã joùamàsiùña  /
te 'pi tathàkarttumavatasthire  /
atha sarve prathamaü pràcãü di÷aü ÷i÷riyuryatràïgavaïgasuhnabrahmapuõóràdyà janapadà;, tatràbhiyujjànà tamaumeyã yaü veùaü yatheùñamseviùña, sa tatratyàbhiþ strãbhiranvakriyata  /
sà pravçttã raudramàgadhã  /
tàü te munayo 'bhituùñuvuþ-

'àrdàrdracandanakucàpintasåtrahàraþ sãmantacumbisicayaþ sphuñabàhumålaþ   /
dårvàprakàõóaruciràsvagurupabhogàdva goóàïganàsu cirameùa cakàstu veùaþ' //


yadçcchayàpi yàdçïnepathyaþ sa sàrasvateya àsãt tadveùà÷ca puruùà babhåvuþ  /
sàpi saiva pravçttiþ   /
yadaparaü nçttavàdyàdikameùà cakre sà bhàrattã vçttiþ   /
tàü te munaya iti samànaü pårveõa  /
tathàvidhàkalpayàpi tayà yadava÷aüvadãkçtaþ samàsavadanupràsavadyogavçttiparabhparàtadgarbhaü (vàkyaü) jagàda sà gauóãyà rãtiþ   /
tàü te munaya iti samànaü pårveõa   /
vçttirãtisvarupaü yathàvasaraü vakùyàmaþ   /
tata÷ca sa, pa¤càlànpratyu¤cacàla  /
yatra pà¤càla÷årasenahastinàpurakà÷mãravàhãkabàhlikabàhlaveyàdayo janapadàþ   /
tatràbhiyu¤jànà tamaumeyãti samànaü pårveõa   /
sà pà¤càlamadhyamàpravçttiþ  /
tàü te munayo 'bhituùñuvuþ-
'tàñaïkavalganataraïgitagaõóalekhamànàbhilambidaradolitatàrahàram  /
à÷roõigulphaparimaõóalitàntarãyaü veùaü namasyata mahodayasundarãõàm' //
ki¤cidàrdramanà yannepathyaþ sa sàrasvateya àsãditi samànaü pårveõa  /
sàpi saiveti samànaü pårveõa  /
yadãùannçttagãtavàdyavilàsàdikameùà dar÷ayàübabhåva sà sàtvatã vçttiþ  /
àviddhagatimattvàtsà càrabhañã   /
tàü te munaya iti samànaü pårveõa  /
tathàvidhàkalpayàpi tayà yadãùadå÷aüvadãkçta ãùadasamàsamãùadanupràsamupacàragarbha¤ca (vàkyaü) jagàda sà pà¤càlã rãtiþ   /
tàü te munaya iti samànaü pårveõa   /
tataþ so 'vantãnpratyuccacàla  /
yatràvantãvaidi÷asuràùñramàlavàrbudabhçgukacchàdayo janapadàþ   /
janapadàþ   /
tatràbhiyu¤janà tamaumeyãti samànaü pårveõa   /
sà pravçttiràvantã  /
pà¤càlamadhyamàdàkùiõàtyayorantaracàriõã hi sà  /
ata eva sàtvatãkai÷ikyau tatra vçttã  /
tàü te munayo 'bhituùñuvuþ-

'pà¤càlanepathyavidhirnaràõàü strãõàü punarnandatu dàkùiõàtyaþ   /
yajjalpitaü yaccaritàdikaü tadanyonyasaübhinnamavantide÷e' //


tata÷ca sa dakùiõàü di÷amàsasàda  /
yatra masayamekalapàlama¤jaràþ parvatàþ  /
kuntalakeralamahàràùñragàïgakaliïgàdayo janapadàþ   /
tatràbhiyu¤jànà tamaumeyãti, samànaü pårveõa   /
sà dàkùiõàtyà pravçttiþ   /
tàü te munayo 'bhituùñuvuþ   /

'àmålato valitakuntalacàrucåóa÷cårõàlakapracayalà¤chitabhàlabhàgaþ  /
kakùànive÷anibióãkçtanãvireùa viùa÷ciraü jayati keralakàminãnàm' //


tàmanuraktamanàþ sa yannepathyaþ sàrasvateya àsãditi samànaü pårveõa   /
sàpi saiveti masànaü pårveõa   /
yadvicitrançttagãtavàdyavilàsàdikameùàvirbhàvayàmàsa sà kai÷ikã vçttiþ   /
tàü te munaya iti samànaü pårveõa   /
yadatyarthaü ca sa tayà va÷aüvadãkçtaþ sthànànupràsavadasamàsaü yogavçttigarbhaü ca (vàkyaü)jagàda sà vaidarbhã rãtiþ   /
tàü te munaya iti samànaü pårveõa   /
tatra veùavinyàsakramaþ pravçttiþ, vilàsavinyàsakramo vçttiþ, vacanavinyàsakramo rãtiþ   /
'catuùñayã gatirvçttãnàü pravçttinàü ca de÷ànàü punarànantyaü tatkathamiva kàrtsnyena parigrahaþ' ityàcàryàþ  /
anantànapi hi de÷à÷caturdhaivàkalpya kalpayanti 'cakravartikùetraü sàmànyena tadavàntaravi÷eùaiþ punaranantà eva'iti yàyàvarãyaþ  /
dakùiõàtsamudràdudãcãü di÷aü prati yojanasahasraü cakravartikùetraü, tatraiva nepathyavidhiþ   /
tataþ paraü divyàdyà api yaü de÷amadhivaseyustadde÷yaü veùamà÷rayanto nibandhanãyàþ   /
svabhåmau tu kàmacàraþ  /
dvãpàntarabhavànàü tadanusàreõa vçttipravçttã  /
rãtayastu tisraghastàstu purastàt   /
tatràsti manojanmano devasya krãóàvàso vidarbheùu vatsagulmaü nàma nagaram   /
tatra sàrasvateyastàmaumeyãü gandharvavatpariõinàya  /
tatastadådhåvaraü vinivçttya teùu prade÷eùu viharamàõaü tuùàragirimevàjagàma, yatra gaurã sarasvatã ca mithaþ sambandhinyau tasthatuþ  /
tau ca kçtavandanau dampatãdattvà÷iùaü prabhàvamayena vapuùà kavimànasanivàsinau cakratuþ  /
tayo÷ca taü sargaü kavibhyaþ svargalokamakalpatàü, yatra kàvyamayena ÷arãreõa marttyamadhivasanto divyena dehena kavaya àkalpaü modante   /
ityeùa kàvyapuruùaþ purà sçùñaþ svayambhuvà  /
evaü vibhajya jànànaþ pretya ceha ca nandati //


iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe tçtãyo 'dhyàyaþ kàvyapuruùotpattiþ









____________________________ Adhyaya 4 _____________________________




÷iùyapratibhe caturtho 'dhyàyaþ




÷iùyapratibhe dvividhaü ÷iùyamàcakùate yaduta buddhimànàhàryabuddhi÷ca  /
yasya nisargataþ ÷àstramanudhàvati buddhiþ sa buddhimàn  /
yasya ca ÷àstràbhyàsaþ saüskurute buddhimasàvàhàryabudhdiþ   /
tridhà ca sà, smçtirmatiþ praj¤eti  /
atikràntasyàrthasya smartrãsmçtiþ  /
varttamànasya mantrã matiþ  /
anàgatasya praj¤àtrã praj¤eti   /
sà triprakàràpi kavãnàmupakartrã  /
tayorbuddhimàn ÷u÷råùate ÷çõoti gçhõãte dhàrayati vijànàtyåhate 'pohati tattvaü càbhinivi÷ate   /
àhàryabuddherapyeta eva guõàþ kintu pra÷àstàramapekùante   /
aharahaþ sugurupàsanà tayoþ prakçùñe guõaþ   /
sà hi buddhivikàsakàmadhenuþ  /
tadàhuþ-

'prathayati puraþ praj¤àjyotiryathàrthaparigrahe tadanu janayatyåhàpohakriyàvi÷adaü manaþ  /
abhainivi÷ate tasmàttattvaü tadekamukhodayaü saha paricayo vidyàvçddhaiþ kramàdamçtàyate' //


tàbhyàmanyathàbuddhirdurbuddhiþ   /
tatra buddhimataþ pratipattiþ   /
sa khalu sakçdabhidhànapratipannàrthaþ kavimàrgaü mçgayituü gurukulamupàsãta  /
àhàryabuddhestu dvayamapratipattiþ sandeha÷ca  /
sa khalvapratipannamarthaü pratipattuü sandehaü ca niràkartumàcàryànupatiùñheta   /
durbuddhestu sarvatra mativiparyàsa eva   /
sa hi nãlãmecakitasicayakalpo 'nàdheyaguõàntaratvàt taü yadi sàrasvato 'nubhàvaþ prasàdayati tamaupaniùadike vakùyàmaþ   /
'kàvyakarmaõi kaveþ samàdhiþ paraü vyàpriyate iti ÷yàmadevaþ   /
manasa ekàgratà samàdhiþ'  /
samàhitaü cittamarthànpa÷yati, ukta¤ca-
'sàrasvataü kimapi tatsumahàrahasyaü dadgocaraü ca viduùàü nipuõaikasevyam   /
tatsiddhaye paramayaü paramo 'bhyapàyo yaccetaso viditavedyavidheþ samàdhiþ //


''abhyàsaþ' iti maïgalaþ   /
avicchedena ÷ãlanamabhyàsaþ   /
sa hi sarvagàmã sarvatra nirati÷ayaü kau÷alamàdhatte   /
samàdhiràntaraþ prayatno bàhyastvabhyàsaþ   /
tàvubhàvapi ÷aktimudbhàsayataþ  /
'sà kevalaü hetuþ' iti yàyàvarãyaþ  /
viprasçti÷ca sà pratibhàvyutpattibhyàm  /
÷aktikartçkehi pratibhàvyutpattikarmaõã   /
÷aktasya pratibhàti ÷akta÷ca vyutpadyate   /
yà ÷abdagràmamarthasàrthamalaïkàratantramuktimàrgamanyadapi tathàvidhamadhihçdayaü pratibhàsayati sà pratibhà  /
apratibhasya padàrthasàrthaþ parokùa iva, pratibhàvataþ punarapa÷yato 'pi pratyakùa iva  /
yato meghàvirudrakumàradàsàdayo jàtyandhàþ kavayaþ ÷råyante   /
ki¤cana mahàkavayo 'pi de÷advãpàntarakathàpuruùàdidar÷anena tatratyàü vyavahçrti nibadhnantisma   /
tatra de÷àntaravyavahàraþ-
'pràõànàmanilena vçttirucità satkalpavçkùe vane toye kà¤canapadmareõukapi÷e puõyàbhiùekakriyà  /
dhyànaü ratna÷ilàgçheùu vibudhastrãsannidhau saüyamo yatkàïkùanti tapobhiranyamunayastarsmistapasyantyamã //


dvãpàntaravyavahàraþ-

anena sàrddhaü viharàmburà÷estãreùu tàóãvanamarmareùu  /
dvãpàntarànãtalavaïgapuùpairapàkçtasvedalave marudbhiþ //


kathàpuruùavyavahàraþ-

haro 'pi tàvatparivçttadhairya÷candrodayàrambha ivàmburà÷iþ  /
umàmukhe bimbaphalàdharoùñe vyàpàrayàmàsa vilocanàni //


àdigrahaõàt-

tathàgatàyàü parihàsapårvaü sakhyàü sakhã vetrabhçdàbabhàùe  /
bàle vrajàmo 'nyata ityathainàü vadhårasåyàkuñilaü dadar÷a //


sà ca dvidhà kàrayitrã bhàvayitrã ca   /
kaverupakurvàõà kàrayitrã   /
sàpi trividhà sahajà'hàryaupade÷ikã ca   /
janmàntarasaüskàràpekùiõã sahajà   /
iha janmasaüskàrayoniràhàryà  /
mantratantràdyupade÷aprabhavà aupade÷ikã   /
aihikena kiyatàpi saüskàreõa prathamàü tàü sahajeti vyapadi÷anti   /
mahatà punaràhàryà   /
aupade÷ikyàþ punaraihika eva upade÷akàlaþ, aihika eva saüskàrakàlaþ  /
ta ime trayo 'pi kavayaþ sàrasvataþ, àbhyàsikaþ, aupade÷ika÷ca   /
janmàntarasaüskàrapravçttasarasvatãko buddhimànsàrasvataþ   /
iha janmàbhyàsodbhàsitabhàratãka àhàryabuddhiràbhyàsikaþ   /
upade÷itadar÷itavàgvibhavà durbuddhiraupade÷ikaþ   /
tasmànnetarau tantra÷eùamanutiùñhatàm  /
'nahi prakçtimadhurà dràkùà phàõitatasaüskàramapekùate' ityàcàryàþ   /
'na'iti yàyàvarãyaþ   /

ekàrthaü hi kriyàdvayaü dvaiguõyàya sampadyate   /
'teùàü pårvaþ pårvaþ ÷reyàn' iti ÷yàmadevaþ   /

sàrasvataþ svatantraghaþ syàdbhavedàbhyàsiko mitaþ   /
aupade÷akavistvatra valgu phalgu ca jalyapi //


'utkarùaþ ÷reyàn' iti yàyàvarãyaþ   /
sa cànekaguõasannipàte bhavati   /
ki¤ca-
'buddhimattvaü ca kàvyàïgavidyàsvabhyàsakarma ca /
kave÷copaniùacchaktistrayamekatragha durlabham  //
kàvyakàvyàïgavidyàsu kçtàbhyàsasya dhãmataþ   /
mantrànuùñhànaniùñhasya nediùñhà kaviràjatà' //
kavãnàü tàratamyata÷caiùa pràyovàdaþ  /
yathà-
'ekasya tiùñhati kavergçha eva kàvyam anyasya gacchati suhçdbhavanàni yàvat   /
nyasyàvidagdhavadaneùu padàni ÷a÷cat kasyàpi sa¤carati vi÷cakutåhalãva' //
seyaü kàrayitrã  /
bhàvakasyopakurvàõà bhàvayitrã   /
sà hi kaveþ ÷ramamabhipràyaü ca bhàvayati   /
tayà khalu phalitaþ kavervyàpàrataruþ   /
anyathà so 'vake÷ã syàt 'kaþ punaranayorbhedo yatkavirbhàvayati bhàvaka÷ca kaviþ' ityàcàryàþ  /
tadàhuþ-
'pratibhàtàratamyena pratiùñhà bhruvi bhåridhà   /
bhàvakastu kaviþ pràyo na bhajatyadhamàü da÷am //
"na'iti kàlidàsaþ   /
pçthageva hi kavitvàbhdàvakatvaü, bhàvakatvàcca kavitvam  /
svarupabhedàdviùayabhedàcca   /
yadàhuþ-
'ka÷cidvàcaü racayitumalaü ÷rotumevàparastàü kalyàõã te matirubhayathà vismayaü nastanoti  /
nahyekasminnati÷ayavatàü sannipàto guõànàm ekaþ såte kanakamrupalastatparãkùàkùamo 'nyaþ //
"te ca dvidhàrocakinaþ, satçõàbhyavahàriõa÷ca' iti maïgalaþ   /
'kavayopi bhavanti'iti vàmanãyàþ  ' /
caturdhà' iti yàyàvarãyaþ 'matsariõastattvàbhinive÷ina÷ca'  /
'tatra vivekinaþ pårve tadviparãtàstu tato 'nantaràþ'iti vàmanãyàþ  /
'arocakità hi teùàü naisargikã, j¤ànayonirvà  /
naisirgikãü hi saüskàra÷atenàpi vaïgamiva kàlikàü te na jahati  /
j¤ànayonau tu tasyàü vi÷iùñaj¤àyavati vacasi rocakitàvçttireva' iti yàyàvarãyaþ  /
. ki¤ca satçõàbhyavahàrità sarvasàdhàraõã  /
tathàhi-vyutpitsoþ kautukinaþ sarvasya sarvatra prathamaü sà  /
pratibhàvivekavikalatà hi na guõàguõayorvibhàgasåtraü pàtayati  /
tato bahu tyajati bahu ca gçhõàti  /
vivekànusàreõa hi buddhayo madhu niùyandante  /
pariõàme tu yathàrthadar÷ã syàt  /
vibhramabhraü÷a÷ca niþ÷reyasaü santidhatte  /
matsariõastu pratibhàtamapi na pratibhàtaü, paraguõeùu vàcaüyamatvàt  /
sa punaramatsarã j¤àtà ca viralaþ  /
taduktam-
'kastvaü bhoþ kavirasmi kàpyabhinavà såktiþ sakhe pañhyatàü tyaktà kàvyakathaiva samprati mayà kasmàdidaü ÷ruyatàm  /
yaþ sampagvivinakti doùaguõayoþ sàraü, svayaü satkaviþ so 'sminbhàvaka eva nàstyatha bhaveddaivànna nirmatsaraþ' //
tattvàbhinive÷ã tu madhyesahasraü yadyekastaduktam-
'÷abdànàü vivinakti gumphanavidhãnàmodate såktibhiþ sàndaü leóhi rasàmçtaü vicinute tàtparyamrudràü ca yaþ  /
puõyaiþ saïghañate vivektçvirahàdantarmukhaü tàmyatàü keùàmeva kadàcideva sudhiyàü kàvya÷ramaj¤o janaþ  //
svànã mitraü ca mantrã ca ÷iùya÷yàcàrya eva ca  /
kaverbhavati hã titraü kiü hi tadyanna bhàvakaþ  //
kàvyena kiü kavestasya tanmanomàtravçttinà  /
nãyante bhàvakairyasya na nibandhà di÷o da÷a //
santi pustakavinyastàþ kàvyabandhà gçhe gçhe  /
dvitràstu bhàvakamanaþ ÷ilàpaññanikuññitàþ  //
satkàvye vikriyàþ ka÷cidbhàvakasyollasanti tàþ  /
sarvàbhinayanirõãtau dçùñà nàñyasçjà na, yàþ //
vàgbhavako bhavetka÷citka÷ciddhçdayabhàvakaþ  /
sàttvikairàïgikaiþ ka÷cidanubhàvai÷ca bhàvakaþ //
guõàdànaparaþ ka÷ciddoùàdànaparo 'paraþ  /
guõadoùàhçtityàgaparaþ ka÷cana bhàvakaþ  //
abhiyoge samàne 'pi vicitro yadayaü kramaþ  /
tena vidmaþ, prasàde 'tra nçõàü heturamànuùaþ  //
na nisargakaviþ ÷àstre na kùuõõaþ kavate ca yaþ  /
vióambayati sàtmànamàgrahagrahilaþ kila //
kavitvaü na sthitaü yasya kàvye ca kçtakaitukaþ /
tasya siddhiþ sarasvatyàstantramantraprayogataþ //
yadàntaraü vetti sudhãþ svavàkyaparavàkyayoþ /
tadà sa siddho mantavyaþ, kukaviþ kavireva và //
kàrayitrãbhàvayighatryàvitãme pratibhàbhide /
athàtaþ kathayiùyàmo vyutpattiü kàvyamàtaram' //

iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe ÷iùyapratibhàvyàkhyànaþ caturtho 'dhyàyaþ










____________________________ Adhyaya 5 _____________________________



vyutpattikavipàkàþ



pa¤camo 'dhyàyaþ 5.



vyutpattikavipàkàþ 'bahuj¤àtà vyutpattiþ' ityàcàryàþ  /
sarvatodikkà hi kavivàcaþ  /
taduktam -
'prasarati kimapi katha¤cana nàbhyaste gocare vacaþ kasya  /
idameva tatkavitvaü yadvàcaþ sarvatodikkà //
"ucitànucitaviveko vyutpattiþ' iti yàyàvarãyaþ  /
'pratibhàvyutpattyoþ pratibhà ÷reyasã' ityànandaþ  /
sà hi kaveravyutpattikçtaü doùama÷eùamàcchàdayati  /
tadàha-
'avyutpattikçto doùaþ ÷aktyà saüvriyate kaveþ  /
yastva÷aktikçtastasya bhkagityevàvabhàsate' //
÷akti÷abda÷càyamupacaritaþ pratibhàne varttate  /
pratibhà yathà-
'etatkiü ÷irasi sthitaü mama pituþ, khaõóaü sudhàjanmano làlàñaü kimidaü vilocanamidaü, haste 'sya kiü pannagàþ /
itthaü krau¤caripoþ kramàdupagate digvàsasaþ ÷ålinaþ pra÷ne vàmakaroparodhasubhagaü devyàþ smitaü pàtu vaþ //
"vyutpattiþ ÷reyasã' iti maïgalaþ  /
sà hi kavera÷aktikçtaü doùama÷eùamàcchàdayati /
yathà hi-
'kaveþ saüvriyate '÷aktirvyutpattyà kàvyavartmani /
vaidagdhãcittànàü heyà ÷abdasya gumphanà' //
vyutpattiryathà-
'kçtaþ kaõñhe niùko nahi kimuta tanvã maõilatà kç÷aü lãlàpatraü ÷ravasi nihitaü kuõóalamraci  /
na kau÷eyaü citraü vasanamavadàtaü tu vasitaü samàsannãbhåte nidhuvanavilàse vanãtayà //
"pratibhàvyutpattã mithaþ samavete ÷reyasyau iti yàyàvarãyaþ /
na khalu làvaõyalàbhàdçte rupasampadçte rupasampado và làvaõyalabdhirmahate saundaryàya  /
ubhayayogo yathà-
'jaïghàkàõóorunàle nakhakiraõalasatkesaràsãkaràlaþ pratyagràlaktakàbhàprasarakisalayo ma¤juma¤jãrabhçïgaþ /
bhartturnçtyànukàre jayati nijatanusvacchalàvaõyavàpã-sambhåtàmbhoja÷obhàü vidadhadabhinavo daõóapàdo bhavànyàþ' //
pratibhàvyutpattimàü÷ca kaviþ kavirityucyate  /
sa ca tridhà /
÷àstrakaviþ kàvyakavirubhayakavi÷ca  /
'teùàmuttarottarãyo garãyàn' iti ÷yàmadevaþ  /
'na'iti yàyàvarãyaþ /
yathàsvaviùaye sarvo garãyàn  /
nahi ràjahaüsa÷candrikàpànàya prabhavati, nàpi cakoro 'dbhayaþ kùãroddharaõàya  /
yacchàstrakaviþ kàvye rasasampadaü vicchinatti  /
yatkàvyakaviþ÷àstre tarkakarka÷amapyarthamuktivaicitryeõa ÷lathayati  /
ubhayakaviståbhayorapi varãyànyadyubhayatra paraü pravãõaþ syàt  /
tasmàttulyaprabhàvàveva ÷àstrakàvyakavã  /
upakàryopakàrakabhàvaü tu mithaþ ÷àstrakàvyoranumanyàmahe  /
yacchàstrasaüskàraþ kàvyamanugçhõàti ÷àstraikapravaõatà tu nigçhõàti  /
kàvyasaüskàro 'pi ÷àstraghavàkyapàkamanuruõaddhi kàvyaikapravaõatà tu viruõaddhi  /
tatragha tridhà ÷àstrakaviþ  /
yaþ ÷àstraü vidhatte, ya÷ca ÷àstre kàvyaü saüvalidhatte, yo 'pi kàvye ÷àstràrthaü nidhatte /
kàvyakaviþ punaraùñadhà  /
tadyathà-racanàkaviþ, ÷abda-kaviþ, arthakaviþ, alaïkàrakaviþ, uktikaviþ, rasakaviþ, màrgakaviþ, ÷àstràrthakaviriti /
tatra racanàkaviþ-
'lolallàïgålavallãvalayitabakulànokahaskandhagolair golàïgålairnadadbhiþ pratirasitajaratkandaràmandireùu /
ùaõóeùåddaõñapiõóãtagaralanàþ pratire yena velàmàlaïghayottàlatallasphuñitapuñakinãbandhavo gandhavàhàþ' //
tridhà ca ÷abdakavirnàmàkhyàtobhayabhedena /
tatra nàmakaviþ-
'vidyeva puüso mahimeva ràj¤aþ praj¤eva vaidyasya dayeva sàdhoþ /
lajjeva ÷årasya mçjeva yåno vibhåùaõaü tasya nçpasya saiva' //
àkhyàtakaviryathà-
'uccaistaràü jahasuràjahçùurjagarjuràjadhnira bhujatañãnikaraiþ sphuradbhiþ  /
santuùñuvurmumudire bahu menire ca vàcaü guroramçtasambhavalàbhagarbhàm' //
nàmàkhyàtakaviþ-
'hatatviùo 'ndhàþ ÷ithilàüsabàhavaþ striyo viùàdena vicetanà iva  /
na cukru÷urno rurudurna sasvanurna celuràsurlikhità iva kùaõam' //
arthakaviþ-
'devã putramasåta nçtyata gaõàþ kiü tiùñhatetyudbhuje harùàdbhçïgiriñàhçtagirà càmuõóayàliïgite /
pàyàdvo jitadevadundubhighanadhvànapravçttistayor anyonyàïkanipàtarjarajaratsthålàsthijanmà ravaþ' //
dvidhàlaïkàrakaviþ ÷abdàrthabhedena /
tayoþ ÷abdàlaïkàraþ-
'na pràtpaü viùamaraõaü pràtpaü pàpena karmaõà viùamaraõaü ca  /
na mçto bhàgãrathyàü mçto 'hamupaguhya mandabhàgã rathyàm' //
arthàlaïkàraþ-
'bhràntajihvàpatàkasya phaõacchatrasya vàsukeþ  /
daüùñrà÷alàkàdàridyaü karttu yogyo 'sti me bhujaþ' //
uktikaviþ-
'udaramidanindyaü màninã÷vàsalàvyaü stanatañapariõàhe dorlatàlehyasãmà  /
sphurati ca vadanendurddakpraõàlãnipeyastad iha sudç÷i kalyàþ kelayo yauvanasya' //
yathà và-
'pratãcchatyà÷okãü kisalayaparàvçttimadharaþ kapolaþ pàõóutvàdavatarati tàóãpariõatim /
parimlànapràyàmanuvadati dçùñiþ kamalinãm itãyaü màdhuryaü spç÷ati ca tanutvaü ca bhajate' //
rasakaviþ-
'etàü vilàkaya tanådari tàmraparõãm ambhonidhau vivçta÷uktipuñoddhçtàni /
yasyàþ payàüsi pariõàhiùu hàramårttyà vàmabhruvàü pariõamanti payodhareùu' //
màrgakaviþ-
'målaü bàlakavãrudhàü surabhayo jàtãtaruõàü tvacaþ sàra÷candana÷à÷inàü kisalayànyàrdràõya÷okasya ca  /
÷airãùã kusumogdatiþ pariõamanmocaü ca so 'yaü gaõo grãùmeõoùmaharaþ purà kila dade dagdhàya pa¤caùave' //
÷àstràrthakaviþ-
'àtmàràmà vihitaratayo nirvikalpe samàdhau j¤ànodrekàdvighañitatamogranthayaþ sattvaniùñhàþ  /
yaü vãkùinte kamapi tamasàü jyotiùàü và parastàt taü mohàndhaþ kathamayamamuü vetti devaü puràõam' //
eùàü dvitrairguõaiþ kanãyàn, pa¤cakairmadhyamaþ, sarvaguõayogã mahàkaviþ  /
da÷a ca kaveravasthà bhavanti  /
tatra ca buddhimadàhàryabuddhayoþ satpa, tistra÷ca aupade÷ikasya  /
tadyathà-kàvyavidyàsnàtako, hçdayakaviþ, anyàpade÷ã, sevità, ghañamànaþ, mahàkaviþ, kaviràjaþ, àvicchedã, saïkràmayità ca /
yaþ kavitvakàmaþ kàvyavidyopavidyàgrahaõàya gurukulànyupàste sa vidyàsnàtakaþ /
yo hçdaya eva kavate nihnute ca sa hçdayakaviþ /
yaþ svamapi kàvyaü doùabhayàdanyasyetyapadi÷ya pañhati so 'nyàpade÷ã /
yaþ pravçttavacanaþ paurastyànàmanyatamacchàyàmabhyasyati sa sevità /
yo 'navadyaü kavate na tu prabadhnàti sa ghañamànaþ /
yo 'nyataraprabandhe pravãõaþ sa mahàkaviþ /
yastu tatra tatragha bhàùàvi÷eùe teùu teùu prabandheùu tasmiüstasmiü÷ca rase svatantraþ sa kaviràjaþ /
te yadi jagatyapi katipaye /
yo mantràdyupade÷ava÷àllabdhasiddhiràve÷asamakàlaü kavate sa àvi÷ikaþ /
yo yadaivecchati tadaivàvicchinnavacanaþ so 'vicchedã /
yaþ kanyàkumàràdiùu siddhamantraþ sarasvatãü saïkràmayati sa saïkràmayità /
satatamabhyàsava÷ataþ sukaveþ vàkyaü pàkamàyàti /
'kaþ punarayaü pàkaþ?' ityàcàryàþ /
'pariõàmaþ' iti maïgalaþ /
'kaþ punarayaü pariõàmaþ?' ityàcàryàþ  /
'supàü tiïgàü ca ÷ravaþ saiùà vyutpattiþ'iti maïgalaþ  /
sau÷abdyametat /
'padanive÷aniùkampatà pàkaþ'ityàcàryàþ /
tadàhuþ-
'àvàpoddharaõe tàvadyàvaddolàyate manaþ  /
padànàü sthàpite sthairye hanta siddhà sarasvatã //
"àgrahaparigrahàdapi padasthairyaparyavasàyastasmàtpadànàü parivçttivaimukhyaü pàkaþ'iti vàmanãyàþ /
tadàhuþ-
'yatpadàni tyajantyeva parivçttisahiùõutàm /
taü ÷abdanyàsaniùõàtàþ ÷abdapàkaü pracakùate //
"iyama÷aktirna punaþ pàkaþ'ityavantisundarã /
yadekasminvastuni mahàkavãnàmineko 'pi pàñhaþ paripàkavànbhavati, tasmàdrasocita÷abdàrthasåktinibandhanaþ pàkaþ /
yadàha-
'guõàlaïkàrarãtyukti÷abdàrthagrathanakramaþ /
svadate sudhiyàü yena vàkyapàkaþ sa màü prati' //
taduktam-
'sati vaktari satyarthe ÷abde sati rase sati  /
asti tanna vinà yena paristravati vàïmadhu //
"kàryànumeyatayà yattacchabdanivedyaþ paraü pàko 'bhidhàviùayastatsahçdayaprasiddhisiddha eva vyavahàràïgamasau'iti yàyàvarãyaþ /
sa ca kavigràmasyakàvyamabhyasyate navadhà bhavati /
tatràdyantayorasvàdu picumandapàkam, àdàvasvàdu pariõàme madhyamaü badarapàkam, àdàvasvàdu pariõàme svàdu mçdvãkàpàkam, àdau madhyamamante càsvàdu vàrttàkapàkam, àdyantayormadhyamaü tintióãkapàkam, àdau madhyamamante svàdu sahakàrapàkam, àdàvuttamamante càsvàdu kramukapàkam, àdàvuttamamante madhyamaü trapusapàkam, àdyantayoþ svàdu nàlikerapàkamiti /
teùàü triùvapi trikeùu pàkàþ prathame tyàjyàþ /
varamakavirna punaþ kukaviþ syàt  /
kukavità hi socchravàsaü maraõam /
madhyamàþ saüskàryàþ /
saüskàro hi sarvasya guõamutkarùayati /
dvàda÷avarõamapi suvarõaü pàvakapàkena hemãbhavati /
÷eùà gràhyàþ  /
svabhàva÷uddhaü hi na saüskàramapaikùate /
na muktàmaõeþ ÷àõastàratàyai prabhavati /
anavasthitapàkaü punaþ kapitthapàkamàmaninti /
tatra palàladhånanena annakaõalàbhavatsubhàùitalàbhaþ /
sabhyagabhyasyataþ kàvyaü navadhà paripacyate /
hànopàdànasåtreõa vibhajettaddhi buddhimàn //
ayamatraiva ÷iùyàõàü dar÷itastraghividho vidhiþ  /
kintu vaividhyamapyetatghatrijagatyasya varttate //
iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe vyutpattikavipàkànàü nirupaõaü pa¤camo 'dhyàyaþ //






____________________________ Adhyaya 6 _____________________________



padavàkyavivekaþ



ùaùñho 'dhyàyaþ 6



padavàkyavivekaþ vyàkaraõasmçtinirõãtaþ ÷abdo niruktanighaõñvàdibhirnirdiùñastadabhidheyo 'rthastau padam /
tasya pa¤ca vçttayaþ subvçttiþ, samàsavçttiþ, taddhitavçttiþ, kçdvçttiþ, tiïvçtti÷ca /
gaura÷vaþ puruùo hastãti jàtivàcinaþ ÷abdàþ /
haro harirharaõyagarbhaþ kàla àkà÷aü digiti dravyavàcinaþ  /
÷vetaþ kçùõo raktaþ pãta iti ca guõavàcinuþ  /
pàcakaþ pàñhaka iti kriyàvàcinaþ pràdaya÷càdaya÷vàsattvavacanàþ /
nagaramupa prasthitaþ panthàþ, vçkùamanu dyotate vidyuditi karmapravacanãyàþ /
"seyaü subvçttiþ pa¤catayyapi vàïmayasya màtà"iti vidvàüsaþ /
subvçttireva samàsavçttiþ /
vyàsasamàsàvesànayorbhedahetå /
sà ca ùoóhà dvandàdibhedena  /
tatra pañsamàsãsamàsasåktam-
"dvando 'smi dvigurasmi ca gçhe ca me satatamavyayãbhàvaþ /
tatpuruùa karma dhàraya yenàïgaü syàü bahuvrãhiþ" //
tadvitavçttiþ punaranantà  /
taddhi ÷àstrapràyovàdo yadutataddhitamåóhàþ pàõinãyàþ  /
mà¤jiùñaü raucanikaü sauraü saindhavaü vaiyàsãyamiti vaddhitàntàþ  /
pràtipadikaviùayà ceyam  /
kçdvçtti÷ca dhàtuviùayà /
karttà harttà kumbhakàro nagarakàra iti kçdantàþ /
tiïvçttirda÷adhà da÷alakàrãbhedena  /
dvidhà ca sà dhàtusubdhàtuviùayatvena  /
apàkùãt pacati pakùyatãti dhàtavãyànyàkhyàtàni /
apallavayat pallavayati pallavayiùyatãti saubdhàtavãyàni /
tadidamitthaïkàraü pa¤caprakàramapi padajàtaü mithaþ samantrãyamànamànantyàya kalpate /
tajjanmà caiùa viduùàü vàdo yatkila divyaü samàsahasraü bçhaspatirvaktà ÷atakraturadhyetà tathàpi nàntaþ ÷abdarà÷eràsãt /
tatra dayitasubvçttayo vidarbhàþ  /
vallabhasamàsavçttayo gauóàþ /
priyataddhità dàkùiõàtyàþ  /
kçtprayogarucaya udãcyàþ /
abhãùñatiïgavçttayaþ sarve 'pi santaþ  /
teùàü ca vi÷eùalakùaõànusandhànenàvarddhatàkhyàtagaõaþ /
ukta¤ca-
"vi÷eùalakùaõavidàü prayogàþ pratibhànti ye  /
àkhyàtarà÷istaireùa pratyahaü hyupacãyate" //
padànàmabhidhitsitàrthagranthanàkaraþ sandarbho vàkyam /
"tasya ca tridhàbhidhàvyàpàraþ" ityaudbhañàþ  /
vaibhaktaþ ÷àktaþ ÷aktivibhaktimaya÷ca  /
pratipadaü ÷råyamàõàsåpapadavibhaktiùu kàrakavibhaktiùu và vaibhaktaþ /
lutpàsvapi vibhaktiùu samàsasàmarthyàttadarthàvagatau ÷àktaþ /
ubhayàtmà ca ÷aktivibhaktimayaþ  /
tatra vaibhaktaþ-
"namastasmai varàhàya lãlayoddharate mahãm  /
khurayormadhyago yasya meruþ khaõakhaõàyate" //
÷aktiþ-
"vitrasta÷atruþ spçhayàlulokaþ prapannasàmanta udagrasattvaþ /
adhiùñitaudàryaguõo 'sipatrajitàvanirnàsti nçpastvadanyaþ" //
yathà và-
"kaõñhadolàyitoddàmanãlendãvaradàmakàþ /
haribhãtyà÷rità÷eùakàliyàhikulà iva" //
÷aktivibhaktimayaþ-
"athàgàdekadà spaùñacaturà÷àmukhadyutiþ  /
taü brahmeva ÷aratkàlaþ protphullakamalàsanaþ" //
tatra vàkyaü da÷adhà /
ekàkhyàtam, anekàkhyàtam, àvçttàkhyàtam, ekàbhidheyàkhyàtaü, pariõatàkhyàtam, anuvçttàkhyàtaü, samucutàkhyàtam, adhyàhçtàkhyàtaü, kçdabhihitàkhyàtam, anapekùitàkhyàtamiti //
tatraikàkhyàtam-
"jayatyekapadàkràntasamastabhuvanatrayaþ /
dvitãyapadavinyàsavyàkulàbhinayaþ ÷ivaþ" //
anekàkhyàtam-
tacca dvidhà sàntaraü nirantaram //
tayoþ prathamam-
"devàsuràstamatha manthagiràü viràme padmàsanaü jaya jayeti babhàùire ca  /
pràgbhejire ca parito bahu menire ca ña svàgresaraü vidadhire ca vavandire ca" //
dvitãyam-
"tvaü pàsi haüsi tanuùe manuùe bibharùi vibhràjase sçjasi saüharase virauùi /
àþse nirasyasi sarasyasi ràsi làsi saïkrãóase bruóasi meghasi modase ca" //
"àkhyàtaparatantraghà vàkyavçttirato yàvadàkhyàtamiha vàkyàni" ityàcàryàþ  /
"ekàkàratayà kàrakagràmasyaikàrthatayà ca vacovçtterekamevedaü vàkyam" iti yàyàvarãyaþ  /
àvçttàkhyàtam-
"jayatyamalakaustubhastabakitàüsapãñho harir jayanti ca mçgekùaõà÷caladapàïgadçùñikramaþ /
tato jayati mallikà tadanu sarvasaüvedanà-vinà÷akaraõakùamo jayati pa¤camasya dhvaniþ" //
ekàbhidheyàkhyàtam-
"hçùyati cåteùu ciraü tuùyati bakuleùu bhodate maruti  /
iha hi madhau kalakåjuùu pikeùu ca prãyate ràgã" //
pariõatàkhyàtam-
"so 'smi¤jayati jãvàtuþ pa¤ceùoþ pa¤camadhvaniþ  /
te ca caitre vicitrailàkakkolãkelayo 'nilàþ" //
anuvçttàkhyàtam-
"caranti caturambhodhivelodyàneùu dantinaþ  /
cakravàlàdriku¤jeùu kundabhàso guõà÷ca te" //
samucitàkhyàtam-
"parigrahabharàkràntaü daurgatyagaticoditam  /
mano gantrãva kupathe cãtkaroti ca yàti ca" //
yathà ca-
"sa devaþ sà daüùñrà kiñikçtavilàsasmitasità dvayaü di÷yàttubhyaü mudamidamudàraü jayati ca  /
uda¤cadbhiyastaralitanive÷à vasumattã yadagre yacchravàsairgiriguóakalãlàmudavahati" //
adhyàhçtàkhyàtam-
"dordaõóatàõóavabhraùñamuóukhaõóaü bibharti yaþ  /
vyastapuùpà¤jalipade candracåóaþ ÷riye sa vaþ" //
kçdabhihitàkhyàtam-
"abhimukhe mayi saühçtamãkùitaü hasitamanyanimittakathodayaü /
vinayavàdhitavçttiratastayà na vivçto madano na ca saüvçtaþ" //
anapekùitàkhyàtam-
"kiyanmàtraü jalaü vipra? jànudadhnaü naràdhipa  /
tathàpãyamavasthà te na sarvatragha bhavàdç÷àþ" //
guõavadalaïkçta¤ca vàkyameva kàvyam //
"asatyàrthàbhidhàyitvànnopadeùñavyaü kàvyam"ityeke //
yathà-
"stemaþ stoko 'pi nàïge ÷rasitamavikalaü cakùuùàü saiva vçttiþ madhyekùãràbdhi magnàþ sphutamatha ca vayaü ko 'yamãdçkprakàraþ  /
itthaü digbhittirodhakùatavisaratayà màüsalaistvadya÷obhiþ stokàvasthànadusthaistrijagati dhavale vismayante mçgàkùyaþ" //
yathà ca -
"bhra÷yadbhågnabhogã÷varaphaõapavanàdhmàtapàtàlatàluþ truñyannànàgirãndràvali÷ikharakharàsphàlalolàmburà÷iþ /
udyannirandhralãvidhurasuravadhåmucyamànopa÷alyaþ kalyodyogasya yasya tribhuvanadamanaþ sainyasaümarda àsãt" //
àhu÷ca-
"dçùñaü ki¤cidadçùñamanyadaparaü vàcàlavàrttàrpitaü bhåyastuõóapuràõataþ pariõataü ki¤ci¤ca ÷àstra÷rutam  /
såktyà vastu yadatra citraracanaü tatkàvyamavyàhataü ratnasyeva na tasya janma jaladherno rohaõàdvà gireþ" //
"na" iti yàyàvarãyaþ-
"nàsatyaü nàma ki¤cana kàvye yastu stutyeùvarthavàdaþ /
sa na paraü kavikarmaõi ÷rutau ca ÷àstre ca loke ca" //
tatra ÷rautaþ-
"puùpiõyau carato jaïghe bhåùõuràtmà phalegrahiþ /
÷ere 'sya sarve pàpmànaþ ÷rameõa prapathe hçtàþ" //
÷àstrãyaþ-
"àpaþ pavitraü prathamaü pçthivyàmapàü pavitraü paramaü ca mantràþ  /
teùàü ca sàmargyajuùàü pavighatraü maharùayo vyàkaraõaü niràhuþ" //
ki¤ca-
"yastu prayuïkte ku÷alo vi÷eùe ÷abdànyathàvadvayavahàrakàle /
so 'nantamànpoti jayaü paraghatra vàgyogaviduùyati càpa÷abdaiþ" //
"kaþ? /
vàgyogavideva /
kuta etat ?  /
yohi ÷abdà¤jànàtyapa÷abdànapyasau jànàti  /
yathaiva hi ÷abdaj¤àne dharmaþ, evamapa÷abdaj¤aghànepyadharmaþ /
athavà bhåyànadharmaþ prànpoti /
bhåyàüso hçpa÷abdà alpãyàüsaþ ÷abdàþ  /
ekaikasya hi ÷abdasya bahavo 'prabhraü÷àþ  /
tadyathà /
gaurityasya ÷abdasya gàvo goõã gotà gopàtaliketyevamàdayo 'pabhraü÷àþ /
atha yo 'vàgyogavid aj¤ànaü tasya ÷araõam /
viùama upanyàsaþ /
nàtyantàyàj¤ànaü ÷araõaü bhavitumarhati /
yo hyajànanvai bràhmaõaü hanyàtsuràü và pibetse 'pi manye patitaþ syàt /
evaü tarhi so 'nantamàpnoti jayaü paratra vàgyogavidduùyati càpa÷abdaiþ  /
kaþ?  /
avàgyogavideva /
atha yo vàgyogavid vij¤aghànaü tasya ÷araõam /
kva punaridaü pañhitam?  /
bhràjà nàma ÷lokàþ /
ki¤ca bhoþ ÷lokà api pramàõam?  /
ki¤càtaþ? /
yadi pramàõamayamapi ÷lokaþ pramàõaü bhavitumarhati  /
" "yadyudumbaravarõànàü ghañãnàü maõóalaü mahat  /
pãtaü na gamayetsvargaü kiü tatkratugataü nayet" //
iti /
"pramattagãta eùa tatrabhavato yastvapramattagãtastatpramàõameva"iti gonardãyaþ /
laukikaþ-
"guõànuràgami÷reõa ya÷asà tava sarpatà  /
digvadhånàü mukhe jàtamakasmàdarddhakuïkumam" //
"asadupade÷akatvàttarhi nopadeùñavyaü kàvyam" ityapare /
yathà evaü-
"vayaü bàvye óimbhàüstaruõimani yånaþ pariõatàv apãcchàmo dçddhànpariõayavidhestu sthitiriyam /
tvayàrabdhaü janma kùapayitumamàrgeõa kimidaü na no goghatre putri kvacidapi satãlà¤chanamabhåt" //
"astyayamupade÷aþ kintu niùedhyatvena na vidhetvena" iti yàyàvarãyaþ /
ya evaüvidhà vidhayaþ parastrãùu puüsàü sambhavanti tànavabudhyeteti kavãnàü bhàvaþ /
ki¤ca kavivacanàyattà lokayàtrà  /
"sà ca niþ÷reyasamålam" iti maharùayaþ /
yadàhuþ-
"kàvyamayyo giro yàva¤caranti vi÷adà bhuvi  /
tàvatsàrasvataü sthànaü kaviràsàdya modate" //
ki¤ca-
"÷rãmanti ràj¤àü caritàni yàni prabhutvalàlà÷va sudhà÷inàü yàþ  /
ye ca prabhàvàstapasàmçùãõàü tàþ satkavibhyaþ ÷rutayaþ prasåtàþ" //
ukta¤ca-
"khyàtà naràdhipatayaþ kavisaü÷rayeõa ràjà÷rayeõa ca gatàþ kavayaþ prasiddhim  /
ràj¤à samo 'sti na kaveþ paramopakàrã ràj¤e na càsti kavinà sadç÷aþ sahàyaþ" //
"balmãkajanmà sa kaviþ puràõaþ kavã÷varaþ satyavatãsuta÷ca  /
yasya praõetà tadihànavadyaü sàrasvataü vartma na kasya vandyam ?" //
"asabhyàrthàbhidhàyitvànnopadeùñavyaü kàvyam" iti ca kecit /
yathà-
"prasarpanpragrãvairbhçtabhruvanakukùirjhaõajhaõà-karàlaþ pràgalbhyaü vadati taruõãnàü praõayiùu /
vilàsavyatyàsàjjaghanaphalakàsphàlanaghana-sphudacchedotsoktaþ kalakanakakà¤cãkalakàlaþ" //
api ca-
"nityaü tvayi pracuracitrakapatrabhaïgã-tàñaïkatànavipaõóuragaõóalekhàþ /
snihyantu ratnara÷anàraõanàbhiràma-kàmàrtinartitanitambatañàstaruõyaþ" //
"prakamàpanno nibandhanãya evàyamarthaþ" iti yàyàvarãyaþ /
yadidaü ÷rutau ÷àstre copalabhyate  /
tatra yàjuùaþ-
"upopa me paràmç÷a mà me dabhràõi manyathàþ  /
sarvàhamasti roma÷à gàndhàrãõàmivàvikà" //
÷àstrãyaþ-
"yasyàþ prasannadhavalaü ca÷ruþ paryantapakùmalam  /
navanãtopamaü tasyà bhavati smaramandiram" //
padavàkyaviveko 'yamiti ki¤citpra¤citaþ  /
atha vàkyaprakàràü÷ca kàü÷cidanyànnibodhata //

iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe ùaùñho 'dhyàyaþ padavàkyavivekaþ //





____________________________ Adhyaya 7 _____________________________





vàkyavidhayaþ



satpamo 'dhyàyaþ 7



vàkyavidhayaþ, kàkuprakàràþ, pàñhapratiùñhà vàkyaü vacanamiti vyavaharanti  /
tacca tridhà praõetçbhedena bràhyaü, ÷aivaü, vaiùõavamiti  /
tadidaü vàyuproktapuràõàdibhya upalabdhaü yaduta bràhyaü vacaþ pa¤cadhà svàyambhuvamai÷varamàrùamàrùãkaputrakaü ca /
svayambhårbrahmà tasya svàyambhuvam  /
tanmanojanmàno bhçguprabhçtayaþ putràste ã÷varàsteùàmai÷varam /
ã÷varàõàü sutà çùayasteùàmàrùam /
çùãõàmapatyàni çõãkàsteùàmàrùãkam /
çùãkàõàü sånava çùiputrakàsteùàmàrùiputrakam /
svayambhuvaþ prathamaü vacaþ ÷rutiþ, ÷ruteranya¤ca svàyambhuvam  /
tadàhuþ-
"sarvabhåtàtmakaü bhåtaü parivàdaü ca yadbhavet  /
kvacinniruktamokùàrthaü vàkyaü svàyambhuvaü hi tat" //
tadeva stokarupàntarapariõatamai÷varaü vacaþ  /
ukta¤ca-
"vyaktakramamasaükùitpaü dãtpagambhãramarthavat  /
pratyakùaü ca parokùaü ca lakùyatàmai÷varaü vacaþ" //
àrùam-
"yatki¤cinmantrasaüyuktaü yuktaü nàmavibhaktibhiþ  /
pratyakùàbhihitàrthaü ca tadçùoõàü vacaþ smçtam" //
àrùãkam-
"naigamairvividhaiþ ÷abdairnipàtabahulaü ca yat  /
na càpi sumahadvàkyamçùãkàõàü vacastu tat" //
àrùiputrakam-
"avispaùñapadapràyaü yacca syàdvahusaü÷ayam  /
çùiputravacastatsyàt sasarvaparidevanam" //
tadudàharaõàni puràõebhya upalabheta /
sàrasvatàþ kavayo naþ pårve itthaïkàraü kathayanti /
brahmaviùõurudraguhabçhaspatibhàrgavàdi÷iùyeùu catuþùaùñàvupadiùñaü vacaþ pàrame÷varam /
krameõa ca sa¤caraddevairdevayonibhi÷ca yathàmatyupajãvyamànaü divyamiti vyapadi÷yate /
devayonayastu-
"vidyàdharopsaroyakùarakùogandharvakinnaràþ /
siddhaguhyakabhåtà÷ca pi÷àcà devayonayaþ" //
tatra pi÷àcàdayaþ ÷ivànucaràþ svabhåmau saüskçtavàdinaþ, martye tu bhåtabhàùayà vyavaharanto nibandhanãyàþ  /
atsarasastu pràkçtabhàùayà  /
taddivyaü vaca÷caturddhà  /
vaibudhaü vaidyàdharaü gàndharvaü yoginãgataü ca /
÷eùàõàmeteùvevopalakùaõaü prakçtisàdç÷yena /
tatra vaibudham-
"samàsavyàsasaüdçbdhaü ÷çïgàràdbhutasambhçtam  /
sànupràsamudàraü ca vacaþ syàdamçtà÷inàm" //
yathà-
"ya¤candrakoñikarakorakabhàrabhàji babhràma babhruõi jañàkuhare harasya /
tadvaþ punàtu hima÷aila÷ilàniku¤ja-bhphàtkàraóambaraviràvi suràpagàmbhaþ //
" vaidyàdharam-
"stokànupràsasacchàyaü caturokti prasàdi ca /
dràdhãyasà samàsena viddhi vaidyàdharaü vacaþ //
" yathà-
"praõatasurakirãñapràü÷uratnàü÷uvaü÷acchurita-nakha÷ikhàgrodbhàsamànàruõàïghre  /
uditataraõivçndoddàmadhàmordhvanetra-jvalananikaradagdhànaïgamårte namaste" //
yathà và-
"bhramati bhramarakaravimbatanandaravanacampakastabakagauraþ /
vàtyàhata iva viyati sphuñalakùmà rohaõãramaõaþ" //
gàndharvam-
"hrasvaiþ samàsairbhåyobhirvibhåùitapadoccayà /
tattvàrthagrathanagràhyà gandharvàõàü sarasvatã" //
yathà-
"namaþ ÷ivàya somàya sagaõàya sasånave  /
savçùavyàla÷ålàya sakapàlaya sendave" //
yoginãgatam-
"samàsarupakapràyaü gambhãràrthapadakramam  /
siddhàntasamayasthàyi yoginãnàmidaü vacaþ" //
yathà-
"duþkhendhanaikadahanàmçtavar÷aùamegha? saüsàrakåpapatanaikaràvalaüba? /
yogãndradarpaõa? jagadgatakçtsnatejaþ-pratyakùacauravara? vãrapate? namaste" //
mahàprabhàvatvàdbhaujaïgamamapi divyamityupacaryate /
"prasannamadhurodàttasamàsavyàsabhàgavat /
anojasvipadapràyaü vaco bhavati bhoginàm" //
yathà-
"susarjitàü ÷rotasukhàü surupàmanekaratnojjvalacitritàïgãm /
vidyàdharendraþ pratigçhya vãõàü pinàkine gàyati maïgalàni" //
"kimarthaü punaranupade÷yayorbràhyapàrame÷varayorvàkyamàrgayorupamanyàsaþ?" ityàcàryàþ  /
"so 'pi kavãnàmupade÷aparaþ" iti yàyàvarãyaþ /
yato nàñakàdàvã÷varàdãnàü devànàü ca prave÷e tacchàyàvanti vàkyàni vidheyànãti divyam /
iha hi prayovàdo yaduta martyàvatàravyavahàrarucerbhagavato vàsudevasya vaco vaiùõavaü tanmànuùamiti vyapadi÷anti /
tacca tridhà rãtitrayabhedena /
tadàhuþ-
"vaidarbhã gauóãyà pà¤càlã ceti rãtayastisraþ /
à÷u ca sàkùànnivasati sarasvatã tena lakùyante" //
rãtirupaü vàkyatritayaü kàkuþ punaranekayati  /
"kàkurvakroktirnàma ÷abdàlaïkàroyam" iti rudrañaþ //
"abhipràyàvànpàñhadharmaþ kàkuþ, sa kathamalaïkàrã syàt?" iti yàyàvarãyaþ /
sà ca dvidhà sàkàïkùà niràkàïkùà ca /
vàkyàntaràkàïkùiõã sàkàïkùà, vàkyottarabhàvinã niràkàïkùà /
tadeva vàkyaü kàkuvi÷eùeõa sàkàïkùam /
tadeva kàkumantareõaniràkàïkùam  /
àkùepagarbhà, pra÷nagarbhà, vitarkagarbhà ceti sàkàïkùà /
vidhirupà, uttararupà, nirõayarupeti niràkàïkùà /
tatràkùepagarbhà-
"yadi me vallabhà dåtã tadàhamapi vallabhà  /
yadi tasyàþ priyà vàcaþ tanmamàpi priyapriyàþ" //
evameva nirdeùñurvidhirupà /
pra÷nagarbhà-
"gataþ sa kàlo yatràsãnmuktànàü janma valliùu /
varttante sàmprataü tàsàü hetavaþ ÷uktisampuñàþ" //
iyamevopadeùñiruttararupà /
vitarkagarbhà-
"navajaladharaþ sannaddho 'yaü na dçtpani÷àcaraþ sukadhanuridaü dåràkçùñaü na nàma ÷aràsanam  /
ayamapi pañurdhàràsàro na bàõaparamparà kanakanikaùasnigdhà vidyutpriyà na mamorva÷ã" //
iyamevopadeùñurnirõayarupà /
tà imàstisro 'pi niyatanibandhàþ /
tadviparãtàþ punaranantàþ /
tatràbhyupagamànunayakàkå-
"yuùmacchàsanalaïghanàmbhasi mayà magnena nàma sthitaü pràtpà nàma vigarhaõà sthitimatàü madhye 'nujàmàmapi  /
krodhollàsita÷oõitàruõagadasyocchindataþ kauravà-nadyaikaü divasaü mamàsi na gururnàhaü vidheyastava" //
abhyanuj¤opahàsakàkå-
"mathnàmi kaurava÷ataü samare na kopàd duþ÷àsanasya rudhiraü na pubàmyurastaþ  /
sa¤cårõayàmi gadayà na suyodhanoru sandhiü karotu bhavatàü nçpatiþ paõena" //
evaü tricaturakàkuyogo 'pi /
tatra triyogaþ-
"seyaü pa÷yati no kuraïgakavadhåstrastaivamaradvãkùate tasyàþ pàõirayaü na màrutavalatpatràïguliþ pallavaþ  /
tàraü roditi saiva naiùa marutà veõuþ samàpåryate seyaü màmabhibhàùate priyatamà no kokilaþ kåjati" //
caduryogaþ-
"ucyatàü sa vacanãyama÷eùaü ne÷vare paruùatà sakhi sàrdhvã  /
ànayainamanunãya kathaü và vipriyàõi janayannanuneyaþ" //
"sakhyà và nàyikàyà và sakhãnàyikayoratha  /
sakhãnàü bhåyasãnàü và vàkye kàkuriha sthità" //
padavàkyavidàü
màrgo yo 'nyathaiva vyavasthitaþ  /
sa tvàïgàbhinayadyotyà taü kàkuþ kurute 'nyathà //
ayaü kàkukçto loke vyavahàro na kevalam  /
÷àstreùvapyasya sàmràjyaü kàvyasyàpyeùa jãvitam //
kàmaü vivçõute kàkurarthàntaramatandrità  /
sphuñãkaroti tu satàü bhàvàbhinayacàturãm //
itthaü kavirnibadhnãyàditthaü ca matimànpañhet  /
yathà nibandhanigada÷chàyàü kà¤cinniùi¤cati //
karoti kàvyaü pràyeõa saüskçtàtmà yathà tathà  /
pañhituü vetti sa paraü yasya siddhà sarasvatã //
yathà janmàntaràbhyàsàtkaõñhe kasyàpi raktatà  /
tathaiva pàñhasaundaryaü naikajanmavinirmitam //
sasaüskçtamapabhraü÷aü làlityàliïgitaü pañhet  /
pràkçtaü bhåtabhàùàü ca sauùñhavottaramudgiret //
prasanne mandrayodvàcaü tàrayettadvirodhini  /
mandratàrau ca racayennirvàhiõi yathottaram //
lalitaü kàkusamanvitamujjvalamarthava÷akçtaparicchedam /
÷rutisukhaviviktavarõaü kavayaþ pàñhaü pra÷aüsanti //
atitårõamativilambitamulbaõanàdaü ca nàdahãnaü ca  /
apadacchinnamanàvçtamatimçduparuùaü ca nindanti //
gambhãratvamanai÷caryaü nirvyåóhistàramandrayoþ /
saüyuktavarõalàvaõyamiti pàñhaguõàþ smçtàþ //
yathà vyaghrã haretputràn daüùñràbhi÷ca na pãóayet  /
bhãtà patanabhedàbhyàü tadvadårõànprayojayet //
vibhaktayaþ sphuñà yatra samàsa÷càkadarthitaþ /
amlànaþ padasandhi÷ca tatra pàñhaþ pratiùñhitaþ //
na vyastapadayoraikyaü na bhidàü tu samastayoþ /
na càkhyàtapadamlàniü vidadhãta sudhãþ pañhan //
àgopàlakamàyoùidàstàmetasya lehyatà /
itthaü kaviþ pañhankàvyaü vàgdevyà ativallabhaþ //
ye 'pi ÷abdavido naiva naiva càrthavicakùaõàþ /
teùàmapi satàü pàñhaþ suùñhu karõarasàyanam //
pañhanti saüskçtaü suùñhu kuõñhàþ pràkçtavàci tu  /
vàràõasãtaþ pårveõa ye kecinmagadhàdayaþ" //
àha sma-
"brahmanvij¤àpayàmi tvàü svàdhikàrajihàsayà  /
gauóastyajatu và gàthàmanyà vàstu sarasvatã //
nàtispaùño na cà÷liùño na rukùo nàtikomalaþ  /
na madro nàtitàra÷ca pàñhã gauóeùu vàóavaþ //
rasaþ ko 'pyastu kàpyastu rãtiþ ko 'pyastu và guõaþ  /
sagarvaü sarvakarõàñàùñaïkàrottarapàñhinaþ //
gadye padye 'thavà mi÷re kàvye kàvyamanà api /
geyagarbhe sthitaþ pàñhe sarvo 'pi dravióaþ kaviþ //
pañhanti lañabhaü làñàþ pràkçtaü saüskçtadviùaþ  /
jihvayà lalitollàpalabdhasaundaryamudrayà //
suràùñratravaõàdyà ye pañhantyarpitasauùñhavam /
apabhraü÷àvadaü÷àni te saüskçtavacàüsyapi //
÷àratàyàþ prasàdena kà÷mãraþ sukavirjanaþ /
karõo guóåcãgaõóåùasteùàü pàñhakramaþ kimu ? //
tataþ purastàtkavayo ye bhavantyuttaràpathe /
te mahàtyapi saüskàre sànunàsikapàñhinaþ //
màrgànugena ninadena nidhirguõànàü sampårõavarõaracano yatibhirvibhaktaþ  /
pà¤càlamaõlabhruvàü subhagaþ kavãnàü ÷rotre madhu kùarati ki¤cana kàvyapàñhaþ //
lalallakàrayà jihvàü jarjarasphàrarephayà /
girà bhujaïgàþ påjyante kàvyabhàvyadhiyo na tu //
pa¤casthànamudbhavavarõeùu yathàsvarupaniùpattiþ /
arthava÷ena ca viratiþ sarvasvamidaü hi pàñhasya" //
sakàkukalanà pàñhapratiùñeyaü pratiùñhità  /
arthànu÷àsanasyàtha prakàraþ parikãrttyante //
iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe satpamo 'dhyàyaþ vàkyavi÷eùàþ kàkukalanà pàñhapratiùñhà ca //





____________________________ Adhyaya 8 _____________________________



aùñamo 'dhyàyaþ 8

vàkyàrthayonayaþ "÷rutiþ, smçtiþ, itihàsaþ, puràõaü, pramàõavidyà, ràjasiddhàntatrayã, loko, viracanà, prakãrõakaü ca kàvyàrthànàü dvàda÷a yonayaþ" iti àcàryàþ /
"ucitasaüyogena, yoktçsaüyogena, utpàdyasaüyogena, saüyogavikàreõa ca saha ùoóa÷a" iti yàyàvarãyaþ  /
tatra ÷rautaþ /
"urva÷ã hàpsaràþ pururavasamaióaü cakame"  /
atràrthe-
"candràd budhaþ samabhavadbhagavànnarendra-màdyaü pururavasamaióamasàvasåta  /
taü càpsaràþ smaravatã cakame kimanyad atrorva÷ã smitava÷ãkçta÷akracetàþ" //
yathà và-
"yadetanmaõóalaü tapati tanmahadukthaü tà çcaþ sa çcàü loko 'tha yadetadarcirdãpyate tanmahàvrataü tàni sàmàni sa sàmnàü loto 'tha ya eùa tasminmaõóale puruùaþ so 'gnistàni yajåüùàü lokaþ saiùà trayyeva vidyà tapati" /
atràrthe-
"etadyanmaõóalaü khe tapati dinakçtastà çco 'rcãüùi yàni dyotante tàni sàmànyayamapi puruùo maõóale 'õuryajåüùi /
evaü yaü veda vedatriyamayamayaü vedavedã samagro vargaþ svargàpavargaprakçtiravikçtiþ so 'stu såryaþ ÷riye vaþ" //
taccedaü vedaharaõaü yaditthaü kathayanti---
"namo /
stu tasyai ÷rutaye yàü duhanti pade pade  /
çùayaþ ÷àstrakàra÷ca kavaya÷ca yathàmati" //
smàrttaþ-
"bahvartheùvabhiyuktena sarvatra vyapalàpinà /
vibhàvitaikade÷ena deyaü yadabhiyujyate" //
atràrthe-
"haüsa prayaccha me kàntàü gatistasyàstvayà hçtà  /
sambhàvitaikade÷ena deyaü yadabhiyujyate" //
aitahàsikàþ-
"na sa saïkucitaþ panthà yena vàlã hato gataþ  /
samaye tiùñha sugrãva mà vàlipathamanvagàþ" //
atra-
"madaü navai÷varyalavena lambhitaü visçjya pårvaü samayo vimç÷yatàm  /
jagajjighatsàturakaõñhakaddhatirna bàlirnaivàhatatçtpirantakaþ" //
pauràõikàþ-
"hiraõyaka÷ipurdaityo yàü yàü smitvàpyudaikùata  /
bhayabhràntaiþ surai÷cakre tasyai tasyai di÷e namaþ" //
atra-
"sa sa¤cariùõurbhuvanatraye 'pi yàü yadçcchayà÷i÷riyadà÷rayaþ ÷riyaþ  /
akàri tasyai mukuñopalaskhalatkaraistrisandhyaü trida÷airdi÷e namaþ" //
atràhuþ-
"÷rutãnàü sàïga÷àkhànàmitihàsapuràõayoþ  /
arthagranthaþ kathàbhyàsaþ kavitvasyaikamauùadham //
itihàsapuràõàbhyàü cakùurbhyàmiva satkaviþ /
vivekà¤jana÷uddhàbhyàü såkùmamapyarthamãkùate //
vedàrthasya nivandhena ÷làdhyante kavayo yathà  /
smçtãnàmitihàsasya puràõasya tathà tathà" //
dvividhaþ pràmàõiko maimàüsikastàrkika÷ca /
tatra prathamaþ ÷abdasya sàmànyamabhidheyaü vi÷eùa÷càrthaþ /
atra-
"sàmànyavàci padamapyabhidhãyamànaü màü pràpya jàtamabhidheyavi÷eùaniùñam /
strã kàcidityabhihite satataü mano me tàmeva vàmanayanàü viùayãkaroti" //
tarkeùu sàïkhayãyaþ-
"nàsato vidyate bhàvo nàbhàvo vidyate sataþ  /
ubhayorapi dçùño 'ntastvanayostattvadar÷ibhiþ" //
atra-
"ya ete yajvànaþ prathitamahaso ye 'pyavanipà mçgàkùyo yà÷vetàþ kçtamaparasaüsàrakathayà  /
amã ye dç÷yante phalakusumanamrà÷ca taravo jagatyevaürupà vilasati mçdeùà bhagavatã" //
nyàyavai÷eùikãyaþ-sa kiüsàmagrãka ã÷varaþ karttà? iti pårvapakùaþ /
nirati÷ayai÷varyasya tasya kartçtvamiti siddhàntaþ /
atra-
"kimãhaþ kiïkàyaþ sa khalu kimupàyastribhuvanaü kimàdhàro dhàtà sçjati kimupàdàna iti ca  /
atarkyai÷varye tvayyanavasaraduþstho hçtadhiyaþ kutarko 'yaü kàü÷vanmukharayati mohàya jagataþ" //
boddhãyaþ-
vivakùàpårvà hi ÷abdàstàmeva vivakùàü såcayeyuþ /
atra-
"bhavatu viditaü ÷abdà vakturvivakùitasåcakàþ smaravati yataþ kànte kàntàü balàtparicumbati /
na na na ma ma mà mà màü spràkùãrniùedhaparaü vaco bhavati ÷ithile mànagranthau tadeva vidhàyakam" //
laukàyatikaþ -
bhåtebhya÷vaitanyaü mada÷aktivat  /
atra-
"bahuvidhamiha sàkùicintàkàþ pravadantyanyaditaþ kalevaràt  /
api ca sudati te sacintakàþ pralayaü yànti sahaiva cintayà" //
àrhataþ -
÷arãraparimàõa àtmà, anyathà ÷arãràphalyamàtmàphalyaü và  /
atra-
"÷arãramàtramàtmànaü ye vadanti jayanti te  /
taccumbane 'pi yajjàtaþ sarvàïgapulako 'sya me" //
sarvapàrùadatvàtkàvyavidyàyàþ tànimànanyàü÷càrthànvyutyattaye pratyavekùeta /
àhu÷ca-
"yàüstarkakarka÷ànarthànsãktiùvàdriyate kaviþ  /
såryàü÷ava ivendau te kà¤cidarcanti kàntatàm" //
samayavidyàsu ÷aivasiddhàntãyaþ-
"ghoraghorataràtãtabrahmavidyàkalàtigaþ /
paràparapadavyàpã pàyàdåþ parame÷varaþ" //
pa¤caràtraþ-
"nàdyàntavantaþ kavayaþ puràõàþ såkùmà bçhanto 'pyanu÷àsitàraþ /
sarvajvaràndhvantu mamàniruddhapradyumnasaïkarùaõavàsudevàþ" //
bauddhasiddhàntãyaþ-
"kalikçtakaluùàõi yàni loke mayi nipatantu vimucyatàü sa lokaþ  /
mama hi sucaritena sarvasattvàþ paramasukhena sukhàvanãü prayàntu" //
evaü siddhàntantàntareùvapi /
ràjasiddhàntatrayyàmartha÷àstrãyaþ -
"÷amavyàyàmàbhyàü prativihitatantrasya nçpateþ paraü pratyuccairnama ku¤cayàgracaraõaü màü pa÷ya tàvatsthitam  /
bahuvyàjaü ràjyaü na sukaramaràjapraõidhibhir duràràdhà lakùmãranavahidacittaü chalayati" //
nàñya÷àstrãyaþ-
"evaü dhàraya devi bàhulatikàmevaü kuruùvàïgakaü màtyuccairnama ku¤cayàgracaraõaü màü pa÷ya tàvatsthitam  /
devãü narttayataþ svavakramurajenàbhbhodharadhvàninà ÷abhbhorvaþ paripàntu lambitalayacchedàhçtàstàlikàþ" //
kàmasåtrãyaþ-
"nà÷varyaü tvayi yallakùmãþ kùiptvàdhokùamàgatà  /
asau mandaratastvaü tu pràtpaþ samaratastayà" //
laukikastu dvidhà pràkçto vyutpanna÷ca  /
tayoþ prathamaþ-
"sphuñitapiñharãbandha÷làdhyo vipakùagçhepyabhåt priyatama yayoþ snehagranthistathà prathamaü sa nau  /
janavadadhunà sadmanyàvàü vasàva ihaiva tau dhigaparicite prema strãõàü ciràya ca jãvitam" //
yathà và-
"ikùudaõóasya maõóasya dadhnaþ piùñakçtasya ca  /
vàràhasya ca màüsasya ÷eùo gacchati phàlgune" //
dvitãyo dvidhà samastajanajanyaþ katipayajanajanya÷ca /
tayoþ prathamo 'nekadhà de÷ànàü bahutvàt  /
tatra dàkùiõàtyaþ-
"pibantyàsvàdya maricaü tàmbålavi÷adairmukhaiþ /
priyàdharàvadaü÷àni madhåni dravióàïganàþ" //
yathà và-
"virama madana kastvaü caitragha kà ÷akti rindor iha hi kusumabàõàþ kuõñhitàgràþ skhalanti /
hçdayabhruva imàstàþ kuntalapreyasãnàü prahatikiõakañhoragranthayo vajrasàràþ" //
udãcyaþ-
"nepàlyo vallabhaiþ sàrddhamàrdraiõamadamaõóanàþ /
granthiparõakapàlãùu nayanti grãùmayàminãþ" //
dvitãyaþ-
"mithyàmãladaràlapakùmaõi valatyantaþ kuraïgãdç÷o dãrghàpàïgasarittaraïgatarale tatponmukhaü cakùuùi  /
patyuþ kelimataþ kathàü viramayannanyonyapaõkåyanàt ko 'yaü vyàharatãtyudãrya niragàtsavyàjamàlãjanaþ" //
kavimanãùànirmitaü kathàtantramarthamàtraü và viracanà  /
tatràdyà-
"asti citra÷ikho nàma khaïgavãdyàdharàdhipaþ  /
dakùiõe malayotsaïge ratnavatyàþ puraþ patiþ //
tasya ratnàkarasutà ÷riyo devyàþ sahodarã  /
svayaüvaridhàvàsãtkalatraü citrasundarã" //
dvitãyà-
"jyostnàü limpati candanena sa pumànsi¤catyasau màlatãmàlàü gandhajalairmadhãni kurute svàdånyasau phàõitaiþ  /
yastasya prathitànguõanprathayati ÷rãvãracåóàmaõeþ tàratvaü sa ca ÷àõayà mçgayate muktàphalànàmapi" //
atràhuþ-
"nãcairnàrthakathàsarge yasya na pratibhàkùayaþ  /
sa kavigràmaõãratra ÷eùàstasya kuñumbinaþ" //
abhihitebhyo yadanyattatprakãrõakam  /
tatra hasti÷ikùãyaþ-
"meghànàü kùaõahàsatàmupagato hàraþ prakãrõo di÷àm àkà÷ollasitàmaravadhåpãnastanàsphàlakaþ /
kùuõõa÷candra ivolbaõo madava÷àdairàvaõapreritaþ pàyàdåþ paripàkapàõóulavalã÷rãtaskaraþ ÷ãkaraþ" //
ratnaparãkùãyaþ-
"dvau vajravarõau jagatãpatãnàü sadbhiþ pradiùñau na tu sàrvajanyau /
yaþ syàjjapàvidrumabhaïga÷oõo yo và haridràrasasannikà÷aþ" //
dhanurvedãyaþ-
"sa dakùiõàpàïganiviùñamuùñiü natàüsamàku¤citasavyapàdam  /
dadar÷a cakrãkçtacàrucàpaü prahartumabhyudyatamàtmayonim" //
yoga÷àstrãyaþ-
"yaþ sarveùàü hçdayakamale pràõinàmekahaüsas tvaü jàgarùi svapiùi ca muhurbudhyase nàpi buddhaþ  /
taü tvàràdhya pravitatadhiyo bandhabhedaü vidhàya dhvastàtaïkà vimalamahasaste bhavanto bhavanti" //
evaü prakãrõakàntaramapi  /
ucitasaüyogaþ-
"pàõóyo 'yamaüsàrpitalambahàraþ këtpàïgaràgo haricandanena  /
àbhàti bàlàtaparaktasànuþ sanirjharodgàra ivàdriràjaþ" //
yoktçsaüyogaþ-
"kurvadbhiþ suradantino madhulihàmasvàdu dànodakaü tanvànairnamucidruho bhagavatà÷cakùuþ sahasravyathàm  /
bhajjan svargataraïgiõãjalabhare païkãkçte pàüsubhir yadyàtràvyasanaü nininda vimanàþ svarlokanàrãjanaþ" //
utpàdyasaüyogaþ-
"ubhau yadi vyomni pçthakpravàhàvakà÷agaïgàpayasaþ patetàm /
tenopamãyeta tamàlanãlamàmuktamuktàlatamasya vakùaþ" //
saüyogavikàraþ-
"guõànuràgami÷reõa ya÷asà tava sarpatà  /
digvadhånàü mukhe jàtamakasmàdarddhakuïkumam" //
yathà và-
"unmàdyatyamburà÷irvidalati kumudaü saïkucantyambujàni syandante candrakàntàþ patitasumanasaþ santi ÷ephàlikà÷ca  /
pãyante candrikàmbhaþ kramasaralagalaü kiü ca ki¤ci¤cakorà÷ candre karpåragauvadyutibhçti nabhaso yàti cåóàmaõitvam" //
idaü kavibhyaþ kathitamarthotpattiparàyaõam  /
iha pragalbhamànasya na jàtvarthakadarthanà //
iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe (arthànu÷àsane)ùoóa÷a kàvyàrthanayaþ aùñamo 'dhyàyaþ //




____________________________ Adhyaya 9 _____________________________




navamo 'dhyàyaþ 9

arthànu÷àsanam (arthavyàtpiþ) "sa tridhà" iti drauhiõiþ;divyo, divyamànu÷aùo, mànuùa÷ca /
"satpadhà"iti yàyàvarãyaþ pàtàlãyo,; marttyapàtàlãyo, divyapàtàlãyo, divyamarttyapàtàlãya÷ca /
tatra divyaþ-
"smçtvà yannijavàravàsagatayà vãõàsamaü tumburor udgãtaü nalakåvarasya virahàdutka¤culaü rambhayà  /
tenairàvaõakarõacàpalamuùà ÷akro 'pi nidrà jahad bhåyaþ kàrita eva hàsini ÷acãvaktre dç÷aü sambhramam" //
divyamànuùasti caturddhà /
divyasya martyàgamane, martyasya ca svargagamana ityeko bhedaþ /
divyasya martyabhàve, martyasya ca divyabhàva iti dvitãyaþ /
divyetivçttaparikalpanayà tçtãyaþ /
prabhàvàvirbhåtadivyarupatayà caturthaþ /
tatra divyasya martyàgamanam---
"÷riyaþ patiþ ÷rãmati ÷àsituü jagajjagannivàso vasudevasadmani  /
vasantadar÷àvatarantaramambaràddhiraõyagarbhàïgabhuvaü muniü hariþ" //
martyasya svargagamanam -
"pàõóornandana nandanaü vanamidaü saïkalpajaiþ ÷ãdhubhiþ këtpàpànakakelikalpataruùu dvandvaiþ sudhàlehinàm /
apyatrendu÷ilàlavàlavalayaü santànakànàü tale jyotsnàsaügaladacchanirjharajalairyatnaü vinà påryate" //
divyasya martyabhàvaþ-
"iti vikasati tasminnanvavàye yadånàü samajani vasudevo devakã yatkalatram  /
kimaparamatha tasmàtùoóa÷astrãsahasra-praõihitaparirambhaþ padmanàbho babhåva" //
martyasya divyabhàvaþ-
"àkà÷ayànatañakoñikçtaikapàdàs tadvemadaõóayugalànyavalambya hastaiþ  /
kautåhalàttava taraïgavighaññitàni pa÷yanti devi manujàþ svakalevaràõi" //
divyetivçttaparikalpanà-
"jyotsnàpåraprasaravi÷ade saikate 'sminsarayvà vadadyåtaü cirataramabhåtsiddhayånoþ kayo÷cit  /
eko bråte prathamanihataü kaiñabhaü kaüsamanyaþ sa tvaü tattvaü kathaya bhavatà ko hatastatra pårvam" //
prabhàvàvirbhåtadivyabhàvaþ---
"mà gàþ pàtàlamurvi sphurasi kimaparaü pàñyamànaþ kudaityata? trailokyaü pàdapãtaprathima, nahi bale? pårasyånamaïghreþ  /
ityutsvapnàyamàne bhuvanabhçti ÷ikhàvaïkasutpe ya÷odà pàyàccakràïkapàdapraõatipulakitasmeragaõóasthalà vaþ" //
martyaþ---
"vadhåþ ÷va÷råsthàne vyavaharati putraþ pitçpade pade rikte rikte vinihitapadàrthàntaramiti /
nadãsrotonyàyàdakalitavivekakramaghanaü na ca pratyàvçttiþ pravahati jagatpårõamatha ca" //
pàtàlãyaþ-
"karkoñaþ koñikçtvaþ praõamati puratastakùake dehi cakùuþ sajjaþ sevàjjaliste kapilakulikayoþ staiti ca svastikastvàü  /
padmaþ sadmaiùa bhakteravalagati puraþ kambalo 'yaü balo 'yaü sotsarpaþ sarparàjo vrajatu nijagçhaü preùyatàü ÷aïkhapàlaþ" //
martyapàtàlãyaþ-
"àrdràvale!vraja na vetsyapakarõa!karõaü dviþ sandadhàti na ÷araü hara÷iùya÷iùyaþ  /
tatsàmprataü samiti pa÷ya kutåhalena martyaiþ ÷arairapi kirãñikirãñamàtham" //
ihàpi pårvavastamastami÷rabhedànugamaþ  /
divyapàtàlãyaþ-
"sa pàtu vo yasya ÷ikhà÷makarõikaü svadehanàlaü phaõapatrasa¤cayam  /
vibhàti jihvàyugalolakesaraü pinàkinaþ karõabhujaïgapaïkajam" //
svargamartyapàtàlãyaþ-
"àstãko 'sti muniþ sma vismayakçtaþ pàrãkùitãyànmakhàt tràtà takùakalakùmaõaþ phaõabhçtàü vaü÷asya ÷akrasya ca  /
uddellanmalayàdricandanalatàsvàndolanaprakrame yasyàdyàpi savibhramaü phaõivadhåvçndairya÷o gãyate" //
so 'yamitthaïkàramullikhyopajãvyamàno niþsãmorthasàrthaþ sampadyate ityàcàryàþ /
"astu nàma niþsãmorthasàrthaþ /
kintu dvirupa evàsau vicàritasustho 'vicàritaramaõãya÷ca /
tayoþ pårvamà÷ritàni ÷àstràõi taduttaraü kàvyàni" ityaudbhañàþ /
yathà-
"apàü laïghayituü rà÷iü rucà pi¤jarayannabhaþ  /
khamutpapàta hanumànnãlotpaladaladyutiþ" //
yathà và-
"ta àkà÷amasi÷yàmamutpastya pararùayaþ  /
àseduroùadhiprasthaü manasà samaraühasaþ" //
yathà ca-
"tadeva vàri sindhånàü mahatsthemàrciùàmiti" ityàdi //
"na svarupanibandhanamidaü rupamàkà÷asya sarilsalilàdervà kintu pratibhàsanibandanam  /
na ca pratibhàsastàdatbhyena vastunyavatiùñhate, yadi tathà syàtsåryàcandramasormaõóale dçùñyà paricchidyamànadvàda÷àïgulapramàõe puràõàdyàgamaniveditadharàvalayamàtre na staþ iti yàyàvarãyaþ /
evaü nakùatràdãnàü saritsalilàdãnàmanyeùàü ca  /
yathàpratibhàsaü ca vastunaþ svarupaü ÷àstrakàvyayornibandhopayogi" /
÷àstre yathà-
"pra÷àntajalabhçtpaïke vimale viyadambhasi  /
tàràkumudasambandhe haüsàyata ivoóuràñ" //
kàvyàni punaretanmayànyeva /
"astu nàma niþsãmàrthasàrthaþ  /
kuntu rasavata eva nibandho yukto na nãrasasya" iti àparàjitiþ  /
yadàha-
"majjamapuùpàvajayanasandhyàcandrodayàdivàkyamiha /
sarasamapi nàtibahulaü prakçtarasànanvitaü racayet //
yastu saridadrisàgarapuraturagarathàdivarõane yatnaþ  /
kavi÷aktikhyàtiphalo vitatadhiyàü no mataþ sa iha" //
"àm" iti yàyàvarãyaþ /
asti cànubhåyamàno rasasyànuguõo viguõa÷càrthaþ, kàvye tu kavivacanàni rasayanti virasayanti ca nàrthàþ, anvayavyatirekàbhyàü cetamupalabhyate  /
tatra saridvarõanarasavattà-
"etàü vilokaya talodari tàmraparõãm abdhonidhau vivçta÷uktipuñoddhçtàni  /
yasyàþ payàüsi pariõàhiùu hàramårttyà vàmabhruvàü pariõamanti payodhareùu" //
adrivarõanarasavattà-
"etàstà malayopakaõñhasaritàmeõàkùirodhobhuva÷ càpàbhyàsaniketanaü bhagavataþ preyo manojanmanaþ /
yàsu ÷yàmani÷àsu pãtatamaso muktàmayã÷candrikàþ pãyante vivçtordhdaca¤cu vicalatkaõñhaü cakoràïganàþ" //
sàgaravarõanarasavattà-
"dhatte yatkilaki¤citaikagurutàmeõãdç÷àü vàruõã vaidhuryaü vidadhàti dampatiruùàü yaccandrikàrdraü nabhaþ  /
yacca svargasadàü vayaþ smarasuhçnnityaü sadà sampadàü yallakùmãradhidaivataü ca jaladhestatkàntamàceùñitam" //
evaü puraturagàdivarõanarasavattàpi /
vipralambhepyatirasavattà-
"vidharmàõo bhàvàstadupahitavçtterna dhçtaye sarupatvàdanye vihitaviphalautsukyavarasàþ  /
tataþ svecchaü pårveùvasajaditarebhyaþ pratihataü kva hãnaü preyasyà hçdayamidamanyatra ramatàm" //
kukavirvipralambhe 'pi rasavattàü nirasyati  /
astu vastuùu mà và bhåtkavivàci rasaþ sthitaþ //
"yathà tathà vàstu vastuno rupaü, vaktaprakçtivi÷eùàyattà tu rasavattà  /
tathà ca yamarthaü raktaþ stauti taü virakto vinindati madhyasthastu tatraghodàste" iti pàlyakãrtiþ /
"yeùàü vallabhayà samaü kùaõamiva sphàrà kùapà kùãyate teùàü ÷ãtataraþ ÷a÷ã virahiõàmulkeva santàpakçt  /
asmàkaü na tu vallabhà na virahastenobhayabhraü÷inàm indå ràjati darpaõàkçtirayaü noùõo na và ÷ãtalaþ" //
"vidagdhabhaõitibhaïginivedyaü vastuno rupaü na niyatasvabhàvam" iti avantisundarã  /
tadàha-
"vastusvabhàvo 'tra kaveratantre guõàguõàvuktiva÷ena kàvye /
stuvannivadhnàtyamçtàü÷uminduü ninduüsti doùàkaramàha dhårttaþ" //
"ubhayamupapannam" iti yàyàvarãyaþ /
sa punardvidhà /
muktakaprabandhatriùayatvena /
tàvapi pratyekaü pa¤cadhà /
÷uddhaþ, citraþ, kathotthaþ, saüvidhànakabhåþ, àkhyànakavàü÷ca /
tatra muktetivçttaþ ÷uddhaþ  /
sa eva saprapa¤ca÷citraþ /
vçttetivçttaþ kathotthaþ  /
sambhàvitetivçttaþ saüvidhànakabhåþ /
parikalpitetivçttaþ àkhyànakavàn /
tatra /
muktake-÷uddhaþ-
"sà patyuþ prathamàparàdhakaraõe ÷ikùopade÷aü vinà no janàti savibhramàïgavalanà vakrokticitràü gatim  /
svacchairacchakapolamålamålagalitaiþ paryastanetrotpalà bàlà kevalameva roditi luñhallolodakaira÷rubhiþ" //
citraþ-
"dåràdutsakamàgate vivasitaü sambhàùiõi sphàritaü saü÷liùyatyaruõaü gçhãtavasane kopà¤citabhråtalam  /
màninyà÷caraõànativyatikare bàùpàmbupårõàü kùaõàc cakùurjàtamaho prapa¤cacaturaü jàtàgasi preyasi" //
kathotthaþ-
"dattvà rudbhagatiþ khasàdhipataye devãü dhruvasvàminãü yasmàtkhaõóitasàhaso nivavçte ÷rã÷armagutpo nçpaþ  /
tasminneva himàlaye guruguhàkoõakvaõatkinnare gãyante tava kàrttikeyanagarastrãõàü gaõaiþ kãrttayaþ" //
saüvidhànakrabhåþ-
"dçùñravaikàsanasaüsthite priyatame pa÷càdupetyàdaràd ekasyà nayane nimãlya vihitakrãóànubandhacchalaþ  /
ãùadvakritakandharaþ sapulakaþ premollasanmànasàm antarhàsalasatkapolaphalakàü dhårto 'paràü cumbati" //
yathà ca-
"kuvartyà kuïkumàbhbhaþ kapi÷itavapuùaü yattadà ràjahaüsãü krãóàhaü÷o mayàsàvajàni virahita÷cakravàkãbhrameõa  /
tasyaitatpàpmano me pariõamati phalaü yatpure premabandhàd ekatràvàü vasàvo na ca dayita dç÷àpyasti nau sannikarùaþ" //
àkhyànakavàn-
"arthijanàrthadhçtànàü vanakariõàü prathamakalpitairda÷anaiþ  /
cakre paropakàrã haihayajanmà gçhaü ÷ambhoþ" //
nibandhe ÷uddhaþ-
"stimitavikasitànàmullasadbhrålatànàü masçõamukulitànàü pràntavistàrabhàjàm /
pratinayananipàte ki¤cidàku¤citànàü suciramahamabhåvaü pàtramàlokitànàm" //
citraþ-
"alasavalitamugdhasnigdhaniùpandamandair adhikavikasadantarvismayasmeratàraiþ  /
hçdayama÷araõaü me pakùmalàkùyàþ kañàkùair apahçtamapaviddhaü pãtamunmãlitaü ca" //
kathottha--
"abhilàùamudãritendriyaþ svasutàyàmakarotprajàpatiþ  /
atha tena nigçhya vikriyàmabhi÷atpaþ phalametadanvabhåt" //
saüvidhànakabhåþ-
"krodhaü prabho saühara saühareti yàvadbhiraþ rave marutàü caranti  /
tàvatsa vahõirbhavanetrajanmà bhasmàva÷eùaü madanaü cakàra" //
àkhyànakavàn-
"patyuþ ÷ira÷candrakalàmanena spç÷eti sakhyà parihàsapårvam /
sà rajjayitvà caraõau kçtà÷ãrmàlyena tàü nirvacanaü jaghàna" //
ki¤ca-
saüskçtavatsarvàsvapi bhàùàsu yathàsàmarthyaü yathàruci yathà-
kautukaü càvahitaþ syàt  /
÷abdàrthayo÷càbhidhànàbhidheyavyàpàrapraguõatàmavabudhyeta /
taduktam-
eko 'rthaþ saüskçtoktyà sa sukaviracanaþ pràkçtenàparo 'smin anyo 'pabhraü÷agãrbhiþ kimaparamaparo bhåtabhàùàkrameõa  /
dvitràbhiþ ko 'pi vàgbhirbhavati catasçbhiþ ki¤ca ka÷cidvivektuü yasyetthaü dhãþ prapannà snapayati sukavestasya kãrttirjaganti //
itthaïkàraü ghanairathairvyutpannamanasaþ kaveþ  /
durgame 'pi bhavenmàrge kuõñhità na sarasvatã //
iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe arthànu÷àsane (arthavyàtpiþ) navamo 'dhyàyaþ //




____________________________ Adhyaya 10 _____________________________



10  kavicaryà ràjacaryà ca /
gçhãtavidyopavidyaþ kàvyakriyàyai prayateta /
nàmadhàtupàràyaõe, abhidhànako÷aþ, chandovicitaþ, alaïkàratantraü ca kàvyavidyàþ /
kalàstu catuþùaùñirupavidyàþ  /
sujanopajãvyakavisannidhaþ, de÷avàrtà, vidagdhavàdo, lokayàtrà, vidvadgoùñhya÷ca kàvyamàtaraþ puràtanakavinibandhà÷ca  /
ki¤ca-
svàsthyaü pratibhàbhyàso bhaktirvidvatkathà bahu÷rutatà  /
smçtidàóharyamanirveda÷ca màtaro 'ùñau kavitvasya //
api ca nityaü ÷uciþ syàt /
tridhà ca ÷aucaü vàk÷aucaü, manaþ-÷aucaü, kàya÷aucaü ca /
prathame ÷àstrajanmanã /
tàrtãyãkaü tu sanakhacchedau pàdau, satàmbålaü mukhaü, savilepanamàtraü vapuþ, mahàrhamanulbaõaü ca vàsaþ, sukusumaü ÷ira iti /
÷uci÷ãlanaü hi sarasvatyàþ saüvananamàmananti  /
sa yatsvabhàvaþ kavistakadanurupaü kàvyam  /
yadç÷àkàra÷citrakàrastàdç÷àkàramasya citramiti pràyovàdaþ /
smitapårvamabhibhàùaõaü, sarvatroktigarbhamabhidhànaü, sarvato rahasyànveùaõaü, parakàvyadùaõavaimukhyamanabhihitasya abhihitasya tu yathàrthamabhidhànam  /
tasya bhavanaü susaümçùñaü, çtuùañkocitavividhasthànam, anekatarumålakalpitàpà÷rayavçkùavàñikaü, sakrãóàparvatakaü, sadãrdhikàpuùkariõãkaü, sasaritsamudràvarttakaü, sakulyàpravàhaü, savirhiõahariõahàritaü, sasàrasacakravàkrahaüsaü, sacakorakrau¤cakurara÷ukasàrikaü, dharmaklànticauraü, sabhå(ti)midhàràgçhayantralatàmaõóapakaü,, sadolàpreïkhaü ca syàt /
kàvyàbhinive÷akhinnasya manasastadvinirvedacchedàya àj¤àbhåkaparijanaü vijanaü và tasya sthànam /
apabhraü÷abhàùaõapravaõaþ paricàrakavargaþ, samàgadhabhàùàbhinive÷inyaþ paricàrikàþ /
pràkçtasaüskçtabhàùàvida àntaþpurikà, mitràõi càsya sarvabhàùàvindi bhaveyuþ /
sadaþsaüskàravi÷uddhyarthaü sarvabhàùàku÷alaþ, ÷ãghravàk, càrvakùaraþ, iïgitàkàravedã, nànàlipij¤aþ, kaviþ, làkùaõika÷ca lekhakaþ syàt /
tadasannidhàvatiràtràdiùu pårvoktanàmanyatamaþ /
svabhavane hi bhàùàniyamaü yathà prabhurvidadhàti tathà bhavati /
÷råyate hi magadheùu ÷i÷unàgo nàma ràjà;tena duru¤càrànaùñau varõànapàsya svàntaþpura eva pravarttato niyamaþ, ñakàràdaya÷catvàro mårdhdanyàstçtãyavarjamåùmàõastrayaþ kùakàra÷ceti /
÷råyate ca såraseneùu kuvindo nàma ràjà; tena paruùasaüyogàkùaravarjamantaþpura eveti samànaü pårveõa /
÷råyate ca kuntaleùu sàtavàhano nàma ràjà; tena pràkçtabhàùàtmakamantaþpura eveti samànaü pårveõa /
÷råyate cojjayinyàü sàhasàïko nàma ràjà; tena ca saüskçtabhàùàtmakamantaþpura eveti samànaü pårveõa /
tasya sampuñikà saphalakakhañikà, samudgakaþ, salekhanãkamaùãbhàjanàni tàóipatràõi bhårjatvaco và, salohakaõñakàni tàladalàni susabhmçùñà bhittayaþ, satatasannihitàþ syuþ /
"taddhi kàvyavidyàyàþ parikaraþ"iti àcàryàþ /
"pratibhaiva parikaraþ" iti yàyàvarãyaþ /
kaviþ prathamamàtmànameva kalpayet /
kiyànme saüskàraþ, kva bhàùàviùaye ÷akto 'smi, kiü rucirlokaþ, parivçóho và, kãdç÷i goùñhyàü vinãtaþ, kvàsya và cetaþ saüsajata iti buddhvà bhàùàvi÷eùamà÷rayeta"iti àcàryàþ  /
"ekade÷akaveriyaü niyamatantraõà, svatantraghasya punarekabhàùàvatsarvà api bhàùàþ syuþ" iti yàyàvarãyaþ  /
de÷avi÷eùava÷ena ca bhàùà÷rayaõaü dç÷yate /
taduktam-
"gauóàdyàþ saüskçtasthàþ paricitarucayaþ pràkçte làñade÷yàþ sàpabhraü÷aprayogàþ sakalamarubhuvaùñakkabhàdànakà÷ca  /
àvantyàþ pàriyàtràþ saha da÷apurajairbhåtabhàùàü bhajante yo madhyemadhyade÷aü nivasati sa kaviþ sarvabhàùàniùaõõaþ //
jànãyàllokasàümatyaü kaviþ kutra mameti ca  /
asaümataü pariharenmate 'bhinivi÷eta ca //
janàpavàdamàtreõa na jugupseta càtmani  /
jànãyàtsvayamàtmànaü yato loko niraïku÷aþ //
gãtasåktiratikrànte stotà de÷àntarasthite  /
pratyakùe tu kavau lokaþ sàvaj¤aþ sumahatyapi //
pratyakùakavikàvyaü ca rupaü ca kulayoùitaþ  /
gçhavaidyasya vidyà ca kasmaicidyadi rocate //
idaü mahàhàsakaraü viceùñitaü paroktipàñaccaratàrato 'pi yat  /
saduktiratnàkaratàü gatànkavãn kavitvamàtragheõa samena nindati //
vacaþ svàdu satàü lehyaü le÷asvàdvapi kautukàt  /
bàlastrãhãnajàtãnàü kàvyaü yàti mukhànmukham //
kàryàvasarasajjànàü parivràjàü mahãbhrujàm  /
kàvyaü sadyaþ kavãnàü ca bhramatyahnà di÷o da÷a //
piturgurrernandrasya suta÷iùyapadàtayaþ  /
avivicyaiva kàvyàni stuvanti ca pañhanti ca" //
"ki¤ca nàrddhakçtaü pañhedasamàtpistasya phalam" iti kavirahasyam /
na navãnamekàkinaþ purataþ /
sa hi svãyaü bruvàõaþ katareõa sàkùiõà jãyeta  /
na ca svakçtiü bahumanyeta /
pakùupàto hi guõadoùau viparyàsayati /
na ca dçpyet /
darpalavo 'pi sarvasaüskàrànucchinatti /
parai÷ca parãkùayet /
yadudàsånaþ pa÷yati na tadanuùñhàteti pràyovàdaþ /
kavimàninaü tu chando 'nuvarttanena ra¤jayet /
kaviümanyasya hi purataþ såktamaraõyaruditaü syàdviplaveta ca /
tadàha-
"idaü hi vaidagdhyarahasyamuttamaü pañhenna såktiü kavimàninaþ puraþ  /
na kevalaü tàü na vibhàvayatyasau svakàvyabandhena vinà÷ayatyapi" //
aniyatakàlàþ pravçttayo viplavante tasmàddivasaü ni÷àü ca yàmakrameõa caturddhà vibhajet  /
sa pràtarutthàpa kçtasandhyàvarivasyàþ sàrasvataü såktamadhãyãta /
tato vidyàvasathe yathàsukhamàsãnaþ kàvyasya vidyà upavidyà÷cànu÷ãlayedàpraharàt /
na hyevaüvidhonyaþ pratibhàheturyathà pratyagrasaüskàraþ /
dvitãye kàvyakriyàm /
upamadhyàhnaü snàyàdaviruddhaü bhu¤jãta ca /
bhoganànte kàvyagoùñhãü pravarttayet /
kadàcicca pra÷nottaràõi bhindãta /
kàvyasamasyàdhàraõà, màtçkàbhyàsaþ, citrà yogà ityàyàmatrayam /
caturtha ekàkinaþ parimitapariùado và pårvàhnabhàgavihitasya kàvyasya parãkùà /
rasàve÷ataþ kàvyaü viracayato na ca vivektrã dçùñistasmàdanuparãkùeta /
adhikasya tyàgo, nyånasya påraõam, anyatàsthitasya parivarttanaü, prasmçtasyànusandhànaü cetyahãnam /
sàyaü sandhyàmupàsãta sarasvatãü ca  /
tato divà vihitaparãkùakasyàbhilekhanamàprado÷àt /
yàvadàrttaü striyamabhimanyeta /
dvitãyatçtãyau sàdhu ÷ayãta /
samyaksvàpo vapuùaþ paramàrogyàya /
caturthe saprayantaü pratibudhyeta /
bràhme muhårtte manaþ prasãdattàüstànarthànadhyakùayatãtyàhoràtrikam /
caturvidha÷càsau /asåryampa÷yo, niùaõõo, dattàvasaraþ, pràyojanika÷ca /
yo guhàgarbhabhåmigçhàdiprave÷ànnaiùñhakavçttiþ kavate, asàvasåryampa÷yastasya sarve kàlàþ /
yaþkàvyakriyàyàmabhiniviùñaþ kavate na ca nauùñhikavçttiþ, sa niùàõõastasyàpi ta eva kàlàþ  /
yaþ sevàdikamavirundhànaþ kavate, sa dattàvasarastasya katipaye kàlàþ /
ni÷àyàsturãyayàmàrddhaþ, sa hi sàrasvato muhårttaþ /
bhojanàntaþ, sauhityaü hi svàsthyamupasthàpayati /
vyavàyoparamaþ, yadarttivinivçttirekamekàgratàyanam  /
yàpyayànayàtrà, viùayàntaravinivçttaü hi cittaü yatra yatra praõidhãyate tatra tatra guhåcãlàgaü lagati /
yadà yadà càtmanaþ kùaõikatàü manyate sa sa kàvyakaraõakàlaþ  /
yastu prastutaü ki¤cana saüvidhànakamuddi÷ya kavate, sa pràyojanikastasya prayojanava÷àtkàlavyavasthà /
buddhimadàhàryabuddhayoriyaü niyamamudrà /aupade÷ikasya punaricchaiva sarve kàlàþ, sarvà÷ca niyamamudràþ /
paruùavat yoùito 'pi kavãbhaveyuþ /
saüskàro hyàtmani samavaiti, na straiõaü pauruùaü và vibhàgamapekùate /
÷råyante dç÷yante ca ràjaputryo mahàmàtraduhitaro gaõikàþ kautukibhàryà÷ca ÷àstraprahatabuddhayaþ kavaya÷ca /
siddhaü ca prabandhamanekàdar÷agataü kuryàt /
yaditthaü kathayanti-
"nikùepo vikrayo dànaü de÷atyàgo 'lpajãvità  /
truñiko vahnirambha÷ca prabandhocchedahetavaþ //
dàridrayaü vyasanàsaktiravaj¤à mandabhàgyatà  /
duùñe dviùñe ca vi÷vàsaþ pa¤ca kàvyamahàpadaþ" //
punaþ samàpayiùyàmi, punaþ saüskariùyàmi, suhçdbhiþ saha vivecayiùyàmãti karturàkulatà ràùñropaplava÷ca prabandhavinà÷akàraõàni /
"aharni÷àvibhàgena ya itthaü kavate kçtã  /ekàvalãva tatkàvyaü satàü kaõñheùu lambate //
yathà yathàbhiyoga÷ca saüskàra÷ca bhavetkaveþ  /
tathà tathà nibandhànàü tàratamyena ramyatà //
muktake kavayo 'nantàþ saïghàte kavayaþ ÷atam  /
mahàprabandhe tu kavireko dvau durlabhàstrayaþ" //
atràha sma-
"bahvapi svecchayà kàmaü prakãrõamabhidhãyate  /
anujjhitàrthasambandhaþ prabandho durudàharaþ //
rãtiü vicintya vigaõayya guõànvigàhya ÷abdàrthasàrthamanusçtya ca såktimudràþ  /
kàryo nibandhaviùaye viduùà prayatnaþ ke potayantrarahità jaladhau plavante //
lãóhàbhidhopaniùadàü savidhe budhànàm abhyasyataþ pratidinaü bahudç÷vano 'pi  /
ki¤citkadàcana katha¤cana såktipàkàd vàk-tattvamunmiùati kasyacideva puüsaþ //
ityananyamanovçtteniþ÷eùe 'sya kriyàkrame  /
ekapatnãvrataü dhatte kaverdevã sarasvatã //
siddhiþ såktiùu sà tasya jàyate jagaduttarà  /
målacchàyàü na jànàti yasyàþ so 'pi giràü guruþ" //
ràjà kaviþ kavisamàjaü vidadhãta /
ràjani kavau sarvo lokaþ kaviþ syàt /
sa kàvyaparãkùàyai sabhàü kàrayet /
sà ùoóa÷abhiþ stambhai÷caturbhirdvàrairaùñabhirmattavàraõãbhirupetà syàt /
tadanulagnaü ràj¤aþ keligçham /
madhyesabhaü catuþstambhàntarà hastamàtrotsedhà samaõibhåmikà vedikà /
tasyàü ràjàsanam /
tasya cottarataþ saüskçtàþ kavayo nivi÷eran /
bahubhàùàkavitve yo yatràdhikaü pravãõaþ sa tena vyapadi÷yate /
yastvanekatra pravãõaþ sa saïkramya tatra tatropavi÷et /
tataþ paraü vedavidyàvidaþ pràmàõikàþ pauràõikàþ smàrttà bhiùajo mauhårttakà anye 'pi tathàvidhàþ /
pårveõa pràkçtàþ kavayaþ, tataþ paraü nañanarttakagàyanavàdakavàgjãvanaku÷ãlavatàlàpacarà anye 'pi tathàvidhàþ  /
pa÷cimenàpabhraü÷inaþ kavayaþ, tataþ paraü citralepyakçto màõikya vandhakà vaikañikàþ svarõakàravarddhakilohakàrà anye 'pi tathàvidhàþ /
dakùiõato bhåtabhàùàkavayaþ ; tataþ paraü bhujaïgaõikàþ plavaka÷aubhikajabhbhakamallàþ ÷astropajãvino 'nye 'pi tathàvidhàþ /
tatra yathàsukhamàsãnaþ kàvyagoùñãü pravarttayed bhàvayet parãkùeta ca /
vàsudevasàtavàhana÷ådrakasàhasàïkàdãnsakalànsabhàpatãndànamànàbhyàmanukuryàt /
tuùñapuùñà÷càsya sabhyà bhaveyuþ sthàne ca pàritoùikaü labheran /
lokottarasya kàvyasya ca yathàrhà påjà kavarvà /
antaràntarà ca kàvyagoùñhãü ÷àstravàdànanujànãyàt /
madhvapi nànavadaü÷aü svadate /
kàvya÷àstraviratau vij¤àniùvabhirameta /
de÷àntaràgatànàü ca vituùàmanyadvàrà saïgaü kàrayedaucityàdyàvatsthiti påjàü ca /
vçttikàmàü÷copajapat /
saïgçhõãyàcca /
puruùaratnànàmeka eva ràjodanvànbhàjanam /
ràjacaritaü ca rajopajãvino 'pyanukuryuþ /
ràj¤a eva hyasàvupakàro yadràjopajãvinàü saüskàraþ /
mahànagareùu ca kàvya÷àstraparãkùàrthaü brahmasabhàþ kàrayet /
tatra parãkùottarõànàü brahmàrathayànaü paññabandha÷ca /
÷råyate cojjayinyàü kàvyakàraparãkùà-
"iha kàlidàsameõñhàvatràmararupasårabhàravayaþ  /
haricandracandragutpau parãkùitàviha vi÷àlàyàm" //
÷råyate ca pàñaliputre ÷àstrakàraparãkùà-
"atropavarùavarùàviha pàõinipiïgalàviha vyaóiþ  /
vararucipata¤jalã iha parãkùitàþ khyàtimupajagmuþ" //
itthaü sabhàpatirbhåtvà yaþ kàvyàni parãkùate  /
va÷astasya jagadvayàpi sa sukhã tatra tatra ca //

iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe kavicaryà ràjacaryàü ca da÷amo 'dhyàyaþ

____________________________ Adhyaya 11 _____________________________




ekàda÷o 'dhyàyaþ 11



÷abdàrthaharaõopàyàþ kavivi÷eùàþ, tatra ÷abdaharaõopàyàþ  /
÷abdaharaõopàyàþ  /
paraprayuktayoþ ÷abdàrthayorupanibandho haraõam /
taddvidhà parityàjyamanugràhyaü ca /
tayoþ ÷abdaharaõameva tàvatpa¤cadhà padataþ, pàdataþ, arddhataþ, vçttataþ, prabandhata÷ca /
"tatraikapadaraõaü na doùàya" iti àcàryàþ  /
"anyatra dvayarthapadàt" iti yàyàvarãyaþ /
tatra ÷liùñasya ÷liùñapadena haraõam-
"dårakçùña÷ilãmukhavyatikàrànno kiü kiràtànimà nàràdvayàvçtapãtalohitamukhànkiü và palà÷ànapi  /
pànthàþ kesariõaü na pa÷yata puropyenaü vasantaü vane måóhà rakùata jãvitàni ÷araõaü yàta priyàü devatàm" //
yathà ca-
"mà gàþ pàntha priyàü tyaktyà dåràkçùña÷ilãmukham  /
sthitaü panthànamàvçtya kiü kiràtaü na pa÷yasi" //
÷liùñapadaikade÷ena haraõam-
"nà÷caryaü yadanàryàtpàvastaprãtirayaü mayi  /
màüsopayogaü kurvãta kathaü kùudrahito janaþ" //
yathà ca-
"kopànmànini kiü sphuratyatitaràü ÷obhàdharaste 'dharaþ kiü và cumbanakàraõàddayita no vàyorvikàràdayam /
tasmàtsubhru sugandhimàhitarasaü snigdhaü bhajasvàdaràn mugdhe màüsarasaü bruvantiti tayà gàóhaü samàliïgitaþ" //
÷liùñasya yamakena haraõam-
"halamapàrayonidhivistçtaü praharatà halãnà samaràïgaõe  /
nijaya÷a÷ca ÷a÷àïkakalàmalaü niravadhãritamàkulamàsuram" //
yathà ca-
"dalayatà vi÷ikhairbalamunmadaü niravadhãritamàkulamàluram  /
da÷asu dikùu ca tena ya÷aþ sitaü niravadhãritamàkulamàsuram" //
÷liùñasya pra÷nottareõa haraõam-
"yasyàü bhujaïgavargaþ karõoyatekùaõaü kàminãvavadanaü ca" //
yathà ca-
"kiü karoti kiyatkàlaü ve÷yàve÷mani kàmukaþ  /
kãdç÷aü vadanaü vãkùya tasyàþ karõàyatekùaõam" //
yamakasya yamakena haraõam-
"varadàya namo haraye patati jano 'yaü smarannapi na moharaye  /
bahu÷a÷cakranda hatà manasi ditiryena daityacakraü dahatà" //
yathà ca-
cakraü dahatàraü cakranda hatàraü khaïgena tavàjau ràjannarinàrã  /
evamanyonyasamanvaye 'nye 'pi bhedàþ /
nanvidamupade÷yameva na bhavati //
yaditthaü kathayanti-
"puüsaþ kàlàtipàtena cauryamanyadvi÷ãryati  /
api putreùu pautreùu vàkcauryaü ca na ÷ãryati" //
"ayamaprasiddhaþ prasiddhimànahamùa, ayamapratiùñhaþ pratiùñhàvànaham, aprakràntamidamasya saüvidhànakaü prakràntaü mama, gåóåcãvacano 'yaü mçdvãkàvacano 'ham, anàdçtabhàùàvi÷ùo 'yamahamàdçtabhàùàvi÷eùaþ, pra÷àntaj¤àtçkamidaü, de÷àntaritakarttçkamidam, ucchannanibandhanamålamidaü, mlecchitakopanibandhamålamidamityevamàdi bhiþ kàraõaiþ ÷abdaharaõe 'rthaharaõe càbhirameta" //
ity avantisundarã /
"tribhyaþ padebhyaþ prabhçti tva÷li÷ñebhyo haraõam"
iti àcàryàþ-
yathà-
"sa pàtu vo yasya jañàkalàpe sthitaþ ÷a÷àïkaþ sphuñahàragauraþ  /
nãlotpalànàmiva nàlapu¤je nidràyamàõaþ ÷aradãva haüsaþ" //
yathà ca-
"sa pàsu vo yasya hatàva÷eùàstattulyavarõà¤janara¤jiteùu /
làvaõyayukteùvapi vitrasanti daityàþ svakàntànayanotpaleùu" //
"na" iti yàyàvarãyaþ  /
ullekhavànpadasandarbhaþ pariharaõãyo nàpratyabhij¤àyàtaþ pàdo 'pi /
tasyàpi sàmye na ki¤cana dçùñaü syàt  /
yathà-
"ityuktavànuktivi÷eùaramyaü manaþ samàdhàya jayopapattau  /
udàracetà giramityudàràü dvaipàyanenàbhidadhe narendraþ" //
yathà ca-
"ityuktavacanuktivi÷eùaramyaü ràmànujanmà viraràma mànã  /
saükùitpamàtpàvasaraü ca vàkyaü sevàvidhij¤aiþ purataþ prabhåõàm" //
ullekhavànyathà-
"namaþ saüsàranirvàõaviùàmçtavidhàyine  /
satpalokormibhaïgàya ÷aïkarakùãrasindhave" //
yathà ca-
"prasaradbindunàdàya ÷uddhàmçtamayàtmane  /
namo 'nantaprakà÷àya ÷aïkarakùãrasindhave" //
"pàda evànyathàtvakaraõakàraõaü na haraõam, api tu svãkaraõam" iti àcàryàþ /
yathà---
"tyàgàdhikàþ svargamupà÷rayante tyàgena hãnà naraka vrajanti  /
na tyàginàü ki¤cidasàdhyamasti tyàgo hi sarvavyasanàni hanti" //
yathà ca-
"tyàgo hi sarvavyasanàni hantãtyalãkametadbhuvi sampratãtam  /
jàtàni sarvavyasanàni tasyàstyàgena me mugdhavilocanàyàþ" //
tadidaü svãkaraõàparanàmadheyaü haraõameva (iti yàyàvarãyaþ-) /
tadvadardhdaprayoge 'pi  /
yathà-
"pàdaste naravara dakùiõe samudre pàdo 'nyo himavati hemakåñalagne  /
àkràmatyalaghu mahãtalaü tvayãtthaü bhåpàlàþ praõatimapàsya kinnu kuryuþ" //
yathà cottaràrddhe-
"itthaü te vidhçtapadadvayasya ràjan nà÷caryaü kathamiva sãvanã na bhinnà" //
evaü vyastàrddhaprayoge 'pi /
yathà-
"tattàvadeva ÷a÷inaþ sphuritaü mahãyo yàvanna tigmarucimaõóalamabhyudeti /
abhyudgate sakaladhàmanidhau tu tasmin nindoþ sitàbhra÷akalasya ca ko vi÷eùaþ" //
yathà ca--
"tattàvadeva ÷a÷inaþ sphiritaü mahãyo yàvanna ki¤cidapi gauritarà hasanti  /
tàbhiþ punarvihasitànanapaïkajàbhir indoþ sitàbhra÷akalasya ca ko vi÷eùaþ" //
pàda evànyathàtvakaraõaü na svãkaraõaü pàdonaharaõaü và /
yathà-
"araõye nirjane ràtràvantarve÷mani sàhase  /
nyàsàpahnavane caiva divyà sambhavati kriyà" //
yathà cottaràrddhe-
"tanvaïgã yadã labhyeta divyà sambhagavati kriyà" /
yathà và---
"yasya ke÷eùu jãmåtà nadyaþ sarvàïgamandhiùu  /
kukùau samudrà÷catvàrastasmai toyàtmane namaþ" //
yathà cottaràrddhe---
"kukùau samudrà÷catvàraþ sa saheta smarànalam" /
bhinnàrthànàü tu pàdànàmekena pàdenànvayanaü kavitvameva  /
yathà---
"kimiha kimapi dçùñaü sthànamasti ÷rutaü và vrajati dinakaro 'yaü yanna nàstaü kadàcit  /
bhramati vihagasàrthànitthamàpçcchamàno rajanivirahabhãta÷cakravàko varàkaþ" //
yathà ca-
"jayati sitavilolavtayàlayaj¤opavãtã ghanakapilañànatarbhàntagaïgàjalaughaþ  /
aviditamçgajihnamindulekhàü dadhànaþ pariõata÷itikaõñha÷yàmakaõñhaþ pinàkã" //
yathà ca-
"kumudavanamapa÷ri ÷rãmadambhojakhaõóaü tyajati madamulåkaþ prãtimàü÷cakravàkaþ /
udayamahimara÷miryàti ÷ãtàüsurastaü hatavidhilalitànàü hã vicitro vipàkaþ //
" yathà ca-
"kimiha kimapi dçùñaü sthànamasti ÷rutaü và ghanakapilajañàntarbhràntagaïgàjalaudhaþ  /
nivasati sa pinàkã yatra yàyàü tadasmin hatavidhilalitànàü hã vicitro vipàkaþ" //
pàdonavatkatipayapadaprayogo 'pi yathà-
"yà vyàpàravatã rasàn rasayituü kàcitkavãnàü navà dçùñiryà pariniùñhitàrthaviùayonmeùà ca vaipa÷citã /
te dve apyavalambya vi÷vamani÷aü nirvàrõayanto vayaü ÷ràntà naiva labdhamabdhi÷ayana tvadbhaktitulyaü sukham" //
yathà ca caturthapàde-
"÷ràntà naiva ca labdhamutpaladç÷àü premõaþ samànaü sukham" //
pàdaikade÷àgrahaõamapi padaikade÷opalakùaõaparam yathà-
"asakalahasitvàtkùàlitànãva kàntyà mukulitanayanatvàdvyaktakarõotpalàni /
pibati madhusugandhãnyànanàni priyàõàü tvayi vinihitabhàraþ kuntalànàmadhã÷aþ" //
yathà cottaràrdhe-
"pibatu madhusugandhãnyànanàni priyàõàü mayi vinihitabhàraþ kuntalànàmadhã÷aþ" /
vàkyasyànyathà vyàkhyànamapi na svãkaraõaü haraõaü và  /
yathà-
"subhru!tvaü kupitetyapàstama÷anaü tyaktà kathà yoùitàü dåràdeva mayojbhphatàþ surabhayaþ sragdàmadhåpàdayaþ  /
kopaü ràgiõi mu¤ca mayyavanate dçùñe prasãdàdhunà sadyastvadvirahàdbhavanti dayite sarvà mamàndhà di÷aþ" //
eta¤ca kàntàprasàdanaparaü vàkyaü kupitadçùñiparatayà vyakhyàtaü, na svãkçtaü hçtaü và  /
yattu parakãyaü svãyamiti proktànàmanyatamena kàraõena vilapanti, tanna kevalaü haraõam, api tu doùodàharaõam  /
muktakaprabandhaviùayaü tat /
målyakrayo 'pi haraõameva /
varamapràtpirya÷aso na punardurya÷aþ /
(sabhàpatistu dvidhà, upajãvya, upajãvaka÷ca /
tatropajãvanamàtreõa na ka÷ciddoùaþ /
yataþ sarvo 'pi parebhya eva vyutpadyate, kevalaü tatra samudàyo guruþ) "tadvahaktiharaõam" iti àcàryàþ /
yathà -
"årudvayaü sarasakadalãkàõóasabrahmacàri" /
yathà ca --
"urudvayaü kadalakandalayoþ savaü÷aü ÷roõiþ ÷ilàphalakasodarasannive÷à /
vakùaþ stanadvitayatàóitakumbha÷obhaü sabrahmacàri ÷a÷isa÷ca mukhaü mçgàkùyàþ" //
uktayo hyarthàntarasaïkràntà na pratyabhiyàj¤ante, svadante ca; tadarthastu haraõàdapi haraõaü syuþ" iti yàyàvarãyaþ /
"nàstyacauraþ kavijano nàstyacauro vaõigjanaþ  /
sa nandati vinà vàcyaü yo jànàt nigåhitum //
utpàdakaþ kaviþ ka÷citka÷ci¤ca parivarttakaþ  /
àcchàdakastathà cànyastathà saüvargako 'paraþ //
÷abdàrthoktiùu yaþ pa÷cediha ki¤cana nåtanam  /
ullikhetki¤cana pràcyaü manyatàü sa mahàkaviþ" //
iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe ekàda÷o 'dhyàyaþ ÷abdaharaõàni //






____________________________ Adhyaya 12 _____________________________




dvada÷o 'dhyàyaþ 12



arthaharaõopàyàþ, kaviprabhedàþ, pratibimba-kalpavikalpasya samãkùà ca /
"puràõakavikùuõõe vartmani duràpamaspçùñaü vastu, tata÷ca tadeva saüskçrtuü prayateta" iti àcàryàþ  /
"na" iti vàkpatiràjaþ /
"àsaüsàramudàraiþ kavibhiþ pratidinagçhãtasàro 'pi  /
adyàpyabhinnamudro vibhàti vàcàü parisyandaþ" //
tatpratibhàsàya ca paraprabandheùvavadadhãta /
"tadavagàhane hi tadekayonayo 'rthàþ pçthak pçthak prathante" ityeke  /
"tatratyànàmarthànàü chàyayà parivçttiþ phalam" ityapare /
mahàtmanàü hi saüvàdinyo buddhaya ekamevàrthamupasthàpayanti, tatparityàgàyatànàdriyeta iti ca kecit /
"na" iti yàyàvarãyaþ /
sàrasvataü cakùuravàïmanasagocareõa praõidhànena dçùñamadçùñaü càrthajàtaü svayaü vibhajati /
tadàhuþ-
sutpasyàpi mahàkaveþ ÷abdàrthau sarasvatã dar÷ayati  /
taditarasya tatra jàgrato 'pyandhaü cakùuþ /
anyadçùñacare hyarthe mahàkavayo jàtyandhàstadviparãte tu divyadç÷aþ  /
na tat tryakùàþ sahasrokùo và ya¤carmacakùuùo 'pi kavayaþ pa÷yanti /
madidarpaõe kavãnàü vi÷vaü pratiphalati  /
kathaü nu vayaü dç÷yàmaha iti mahàtmanàmahampårvikayaiva ÷abdàrthàþ puro dhàvanti /
yatsiddhapraõidhànà yoginaþ pa÷yanti, tatra vàcà vicaranti kavayaþ ityanantà mahàkaviùu såktayaþ (iti) /
"samastamarsti" kintu tripathamarthamadhyagãùmahi /
iti yàyàvarãyaþ  /
yadutànyayonirnihõutayonirayoni÷ca /
tatrànyayonidvidhà pratibimbakalpaþ, àlekhyayaprakhya÷ca /
nihnutayonirapi dvidhà tulyadehitulyaþ parapuraprave÷asadç÷ca /
ayoniþ punarekàdç÷a eva /
tatra-
arthaþ sa eva sarvo vàkyàntaraviracanàparaü yatra  /
tadaparamàrthavibhedaü kàvyaü pratibimbikalpaü syàt //
yathà--
"te pàntu vaþ pa÷upateralinãlabhàsaþ kaõñhaprade÷aghañitàþ phaõinaþ sphurantaþ  /
candràmçdàmbukaõasekasukhapraruóhair yairaïkurairiva viràjati kàlakåñaþ" //
yathà ca-
"jayanti nãlakaõñhasya kaõñhe nãlàþ mahàhayaþ  /
galadgaïgàmbusaüsiktakàlakåñàïkurà iva" //
kiyatàùi yatra saüskàrakarmaõà vastu bhinnavadbhàti /
tatkathitamarthacaturairàlekhyaprakhyamiti kàvyam //
tatraivàrthe yathà-
"jayanti dhavalavyàlàþ ÷ambhorjåñàvalambinaþ /
galadgaïgàmbusaüsiktacandrakandàïkurà iva" //
viùayasya yatra bhede 'pyabhedabuddhirnitàntasàdç÷yàt /
tattulyadehitulya kàvyaü badhnanti sudhiyo 'pi //
yathà--
"avãnàdau kçtvà bhavati turago yàvadavadhiþ pa÷urdhanyastàvatprativasati yo jãvati sukham  /
amãùàü nirmàõaü kimapi tadabhåddagdhakariõàü vanaü và kùeõãbhçdbhavanamathavà yena ÷araõam" //
atràrthe--
"pratigçhamupalànàmeka eva prakàro mruhurupakaraõatvàdarghitàþ påjità÷ca /
sphurati hatamaõãnàü kintu taddhàma yena kùitipatibhavane và svàkare và nivàsaþ" //
målaikyaü yatra bhavetparikarabandhastu dårato 'nekaþ /
tatparapuraprave÷apratimaü kàvyaü sukavibhàvyam //
yathà--
"yasyàràtinitambinãbhãrabhito vãkùyàmbaraü pràvçùi sphårjadgarjitanirjitàmbudhiravasphàràbhravçndàkulam /
utsçùñaprasabhàbhiùeõanabhayaspaùñapramodà÷rubhiþ ki¤citku¤citalocanàbhirasakçd ghràtàþ kadambànilàþ" //
atràrthe--
"àcchidya priyataþ kadambakusumaü yasyàridàrairnavaü yàtràbhaïgavidhàyino jalamucàü kàlasya cihnaü mahat  /
hçùyadbhiþ paricumbutaü nayanayornyastaü hçdi sthàpitaü sãmante nihitaü katha¤cana tataþ kàrõàvataüsãkçtam //
" tadetaccatuùñayanibandhanà÷ca kavãnàü dvàtriü÷addharaõopàyàþ /
amãùàü càrthànàmanvarthà ayaskàntava¤catvàraþ kavayaþ pa¤cama÷càdçùñacaràrthadar÷ã /
tadàhuþ-
"bhràmaka÷cumbakaþ ki¤ca karùako dràvaka÷ca yaþ  /
sa kavirlaukiko 'nyastu cintàmaõiralaukikaþ //
tanvàno 'nanyadçùñatvaü puràõasyàpi vastunaþ  /
yo 'prasiddhayàdibhirbhàbhyatyasau syàd bhràmakaþ kaviþ //
ya÷cumbati parasyàrthaü vàkyena svena hàriõà  /
stokàrpitanavacchàyaü cumbakaþ sa kavirmataþ //
paravàkyàrthamàkçùya yaþ svavàci nive÷ayeti  /
samullekena kenàpi sa smçtaþ karùakaþ kaviþ //
apratyabhij¤eyatayà svavàkye navatàü nayet  /
yo dràvayitvà målàrthaü dràvakaþ sa bhavetkaviþ //
cintàsamaü yasya rasaikasåtirudeti citràkçtirarthasàrthaþ /
adçùñapårvo nipuõaiþ puràõaiþ kaviþ sa cintàmaõiradvitãyaþ" //
tasya càconirarthaþ /
sa ca tridhà laukikàlaukikabhedena, tayormi÷ratvena ca /
laukikaþ -
"mà ko÷akàralatike vaha varõagarvaü kiü óambareõa caõike tava kausumena  /
puõórekùuyaùñiriyamekatarà cakàstu yà syandate rasamçte 'pi hi yantrayogàt" //
alaukikaþ-
"devã putramasåna nçtyata gaõàþ kiü tiùñhatetyudbhuje" harùàdbhçïgiriñàvudàþ hçtagirà càmuõóayàliïgite  /
pàyàdvo jitadevadundubhighanadhvànapravçttistayor anyonyàïkanipàtajarjarajaratsthålàsthijanmà ravaþ" //
mi÷raþ-
"sthite kukùerantarmuracayini niþ÷vàsamaruto jananyàstannàbhãsarasijaparàgotkaramucaþ /
nipàtàþ sànandaü racitaphaõacakreõa halinà lamantàdasyàsuþ pratidivasamenàüsi bhavataþ" //
teùàü ca caturõàmarthànàm-
catvàra ete kathità mayaiva ye 'rthàþ kavãnàü haraõopade÷e /
prattayekamaùñatvava÷àdbhavanti dvàtriü÷atà te 'nugatàþ prabhedaiþ //
tatra pratibimbakalpavikalpàþ /
sa evàrthaþ paurvàparyaviparyàsàd vyastakaþ  /
yathà-
"dçùñvànyebhaü chedamutpàdya rajjvà yanturvàcaü manyamànastçõàya /
gacchandaghre nàgaràjaþ kariõyà premõà tulyaü bandhanaü nàsti jantoþ" //
atràrthe-
"nirvivekamanaso 'pi hi jantoþ premabandhanama÷çïkhaladàma  /
yatprati pratigajaü gajaràjaþ prasthita÷ciramadhàri kariõyà" //
bçhato 'rthasyàrddhapraõayanaü khaõóam /
"purà pàõóupràyaü tadanu kapi÷inmà kçtapadaü tataþ pàkodrekàraruõaguõasaüvargitavapuþ  /
÷anaiþ ÷oùàrambhe sthapuñanijaviùkambhaviùamaü vane vãtàmodaü badaramarasatvaü kalayati" //
atràrthe-
"pàkakriyàparicayapraguõãkçtena saüvarddhitàruõaguõaü vapuùà nijena  /àpàditasthapuñasaüsyiti÷oùapoùàdetadvane virasatàü badaraü bibhartti" //
saükùitpàrthavistareõa tailabinduþ /
yathà-
"yasya tantrabharàkràntyà pàtàlatalagàminã  /
mahàvaràhçdaüùñràyà bhåyaþ sasmàra medinã" //
atràrthe-
"yattantràkràntimajjatpçthulamaõi÷ilà÷alyavellatphaõànte klànte patyàvahãnàü caladacalamahàstambhasambhàrasãmà /
sasmàra sphàracandradyuti punaravanistaddhiraõyàkùavakùaþ-sthålàsthi÷reõi÷àõànikàùaõasitamapyà÷u daüùñràgramugram" //
anyatamabhàùànibanddhaü bhàùàntareõa parivarttyata iti nañanepathyam /
yathà-
"necchai pàsàsaükã kào diõõaü pi pahiaghariõãe  /
ohattakarayaloggaliyavalayamajjhadiñriñhàü piõóaü" //
("necchati pà÷à÷aïkã kàko dattamapi pathikagçhiõyà /
anavaratakaratalodgatavalayamadhyasthitaü piõóam" //
) atràrthe-
"dattaü piõóaü nayanasalilakùàlanàdhautagaõóaü dvàropànte kathamapi tayà saïgamà÷ànubandhàt  /
vakragrãva÷calanata÷iràþ pàr÷rasa¤càricakùuþ pà÷à÷aïkã galitavalayaü nainama÷nàti kàkaþ" //
chandasà parivçtti÷chandovinimayaþ /
yathà-
"kànte talpamupàgate vigalità nãvã svayaü bandhanàt tadvàsaþ ÷lathamekhalàguõadhçtaü ki¤cinnitambe sthitam  /
etàvatsakhi vedmi kevalamahaü tasyàïgasaïge punaþ ko 'sau kàsmi rataü nu kiü kathamiti svalpàpi me na smçtiþ" //
atràrthe-
"dhanyàstu yàþ kathayatha priyasaïgame 'pi vi÷rabdhacàñuka÷atàni ratàntareùu  /
nãvãü prati praõihite tu kare priyeõa sakhyaþ ÷apàmi yadi ki¤cidapi smaràmi" //
kàraõaparàvçttyà hetuvyatyayaþ  /
yathà-
"tato 'ruõaparispandamandãkçtaruciþ ÷a÷ã  /
daghre kàmaparikùàmakàminãgaõóapàõóutàm" //
atràrthe--
"samaü kusumacàpena garbhiõãgaõóapàõóunà  /
udayàdri÷iraþsãmni nihitaü padamindunà" //
dçùñasya vastuno 'nyatra saükramitiþ saïkràntakam  /
yathà-
"snànàrdrairvidhutakavarãbandhalolairidànãü ÷roõãbhàraþ kçtaparicayaþ pallavaiþ kuntalànàm  /
apyetebhyo nabhasi patataþ païki÷o vàribindån sthitvodgrãvaü kuvalayadç÷àü kolihaüsàþ pibanti" //
atràrthe-
"sadyaþ snàtajapattapodhanajañàpràntastrutàþ pronmukhaiþ pãyante 'mbukaõàþ kuraïga÷i÷ubhistçùõàvyathàviklavaiþ /
etàü premabharàlasàü ca sahasà ÷uùyanmukhãmàkulaþ ÷liùyan rakùati pakùasampuñakçtacchàyaþ ÷akuntaþ priyàm" //
ubhayavàkyàrthopàdànaü sampuñaþ /
yathà-
"vindhyasyàdreþ parisaranadã narmadà subhru saiùà yàdobharttuþ prathamagçhiõãü yàü viduþ pa÷cimasya  /
yasyàmantaþ sphurita÷apharatràsahàsàkulàkùã svairaü svairaü kathamapi mayà tãramçttàritàsi" //
yathà-
"nàbhãguhàbilavi÷a÷calavãcijàtama¤judhvani÷rutikaõatkalakukkubhàni  /
revàjalànyaviralaü grahilãkriyante làñàïganàbhiraparàhnanimajjaneùu" //
atràrthe-
"yadvargyàbhirjagàhe guru÷akulakulàsphàlanatràsahàsa-vyastorustambhikàbhidiü÷i di÷i saritàü digjayaprakrameùu  /
ambho gambhãranàbhãkuharakavalanonmuktiparyàyalolat-kallolàbaddhamugdhadhvanicakitaraõatkukkubhaü kàminãbhiþ" //
so 'yaü kaverakavitvadàyã sarvathà pratibimbakalpaþ pariharaõãyaþ  /
yataþ--
"pçthaktvena na gçhõànti vastu kàvyàntarasthitam  /
pçthaktvena na gçhõanti svavapuþ pratibimbitam" //
iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaõe ÷abdàrthaharaõopàyàþ kaviprabhedàþ pratibimbakalpavikalpasya samãkùà dvàda÷o 'dhyàyaþ //






____________________________ Adhyaya 13 _____________________________



ràjacaryà trayoda÷o 'dhyàyaþ 13 arthaharaõeùvàlekhyaprakhyàdibhedàþ àlekhyaprakhyaparisaïkhyàþ  /
sadç÷a¤càraõaü samakramaþ  /
yathà-
"astàdrive÷mani di÷o varuõapriyàyàs tiryakkatha¤cidapayantraõamàsthitàyàþ  /
gaõóaikapàr÷vamiva kuïkumapaïkacimbu bimbaü rucàmadhipateraguõaü raràja"  // 1//

yathà ca-
"pràgdi÷aþ pratikalaü vilasantyàþ kuïkumàruõakapolatalena  /
sàmyameti kalitodayaràgaþ pa÷ya sundari tuùàramayåkhaþ" //
alaïkçtamanalaïkçtyàbhidhãyata iti vibhåùaõamoùaþ  /
yathà-
"kuvalayasiti måle bàlacandràïkuràbhaü tadanu khalu tato 'gre pàkapãtàmrapãtam  /
abhinavaravirocirdhåmadhåbhraü ÷ikhàyàm iti vivadhavikàraü didyute daipamarciþ" //
atràrthe-
"manàïmåle nãlaü tadanu kapi÷onmeùamudare tataþ pàõóu stokaü sphuradaruõalekhaü ca tadanu  /
÷ikhàyàmàdhåbhraü dhçtavividhavarõakramamiti kùaõàdarcirdaipaü dalayati tamaþ pu¤jitamapi" //
krameõàbhihitasyàrthasya viparãtàbhidhànaü vyutkramaþ  /
yathà tatraiva--
"÷yàmaü ÷ikhàbhuvi manàgaruõaü tato 'dhaþ stokàvapàõóuradhanaü ca tato 'pyadhastàt  /
àpi¤jaraü tadanu tasya tale ca nãlam andhaü tamaþ pañalamarddati daipamarciþ" //
sàmànyanibandhe vi÷eùàbhidhànaü vi÷eùoktiþ  /
yathà-
"ityudgate ÷a÷ini pe÷alakàntadåtã-saülàpasa¤calitalocanamànasàbhiþ  /
agràhi maõóanavidhirviparãtabhåùà-vinyàsahàsitasakhãjanamaïganàbhiþ" //
atràrthe-
" cakàra kàcitsitacandanàïke kà¤cãkalàpaü stanabhàradçùñe  /
priyaü prati preùitacittavçttirnitambabimbe ca babandha hàram" //
upasarjanasyàrthasya pradhànatàyàmuttaüsaþ  /
yathà-
"dãpayannatha nabhaþ kiraõaudhaiþ kuïkumàruõapayodharagauraþ  /
hemakumbha iva pårvapayodherunmama¤ja ÷anakaistuhinàü÷uþ" //
atràrthe-
"tatastamaþ ÷yàmalapaññaka¤cukaü vipàñayatki¤ciddada÷yatàntarà  /
ni÷àtaruõyàþ sthita÷eùakuïkumastanàbhiràmaü sakalaü kalàvataþ" //
tadeva vaståktiva÷àdanyathà kriyata iti nañanepathyam  /
yathà--
"ànanendu÷a÷alakùmakapole sàdaraü viracitaü tilakaü yat  /
tatpriye viracitàvadhibhaïge dhautamãkùaõajalaistaralàkùyàþ" //
atràrthe--
"÷okà÷rubhirvàsarakhaõóitànàü siktàþ kapoleùu vilàsinãnàm  /
kànteùu kàlàtyayamàcaransu svalpàyuùaþ patralatà babhåvuþ" //
parikarasàmye satyapi parikàryasyànyathàtvàdekaparikàryaþ"  /
avyàdgajendravadanaþ sa imàü trilokãü yasyodgatena gagane mahatà kareõa  /
målàvalagrasitadantabisàïkureõa nàlàyitaü tapanabimbasarohasya" //
atràrthe -
"saralakaradaõóanàlaü gajavapuùaþ puùkaraü vibhorjayati  /
målabisakàõóabhåmau yatràbhådekadaüùñraiva" //
vikçteþ prakçtipràpaõaü pratyàpattiþ  /
yathà--
"ravisaïkràntasaubhàgyastuùàràvçtamaõóalaþ  /
niþ÷vàràndha ivàdar÷a÷candramà na prakà÷ate" //
atràrthe -
"tasyàþ pratidvandvibhavàdviùàdàt sadyo vimuktaü mukhamàbabhàse  /
niþ÷vàsabàùpàpagame prasannaþ prasàdamàtmãyamivàtmadar÷aþ" //
tà imà àlekhyaprakhyasya bhidàþ  /
so 'yamanugràhyo màrgaþ  /
àhu÷ca-
"so 'yaü bhaõitivaicitryàtsamasto vastuvistaraþ  /
nañavadvarõikàyàgàdanyathànyathàtvamivàrcchati" //
atha tulyadehitulyasya bhidàþ  /
tasyaiva vastuno viùayàntarayojanàdanyarupàpattirvi÷ayaparivarttiþ  /
yathà-
"ye sãmantitagàtrabhasmarajaso ye kumbhakadveùiõo ye lãóhàþ ÷ravaõà÷rayeõa phaõinà ye candra÷aityadruhaþ  /
te kupyadgirijàvibhaktavapuùa÷cittavyathàsàkùiõaþ sthàõordakùiõanàsikàpuñabhruvaþ ÷vàsànilàþ pàntu vaþ" //
atràrthe--
"ye kãrõàkvathitodaràbjamadhavo te mlàpitoraþ strajo ye tàpàttaralena talpaphaõinà pãtapratàpobhphijtàþ  /
te ràdhàsmçtisàkùiõaþ kamalayà sàsåyamàkarõità gàóhàntardavathoþ pratatpasaralàþ ÷vàsà hareþ pàntu vaþ" //
dvirupasya vastuno 'nyatararupopàdànaü dvandvavicchittiþ  /
yathà-
"utkle÷aü ke÷abandhaþ kusuma÷araripoþ kalmaùaü vaþ sa muùyàd yatrendanaü vãkùya gaïgàjalabharalulitaü bàlabhàvàdabhåtàm  /
krau¤càràti÷ca phàõñasphurita÷apharikàmohalolekùaõa÷rãþ sadyaþ prodyanmçõàlãgrahaõarasalasatpuùkara÷ca dvipàsyaþ" //
atràrthe-
"di÷yàddhårjañijåñakoñisariti jyotsnàlavodbhàsinã ÷à÷àïkã kalikà jalabhramiva÷àd dràga dçùñanaùñà sukham  /
yàü ca¤catsapharãbhrameõa mukulãkurvanphaõàlãü muhurmuhyallakùyamahirjighçkùatitamàmàku¤canaprà¤canaiþ" //
pårvorthànàmarthàntarairantaraõaü ratnamàlà  /
yathà--
"kapole màrjàraþ paya iti karàülleóhi ÷a÷inas tarucchidraprotànbisamiti kareõuþ kalayati  /
ratànte talpasthànharati vanitàpyaü÷ukamiti prabhàmatta÷candro jagadidamaho vibhramayati" //
atrarthe--
"jyotsnàrcirdugdhabuddhyà kavalitamasakçdbhàjane ràjahaüsaiþ svàüse karpårapàüsucchuraõarabhasataþ sambhçtaü sundarãbhiþ  /
pubhbhirvyastaü stanàntàtsicayamiti rahaþ sambhrame vallabhànàü lãóhaü dràksindhuvàreùvabhinavasumanolampañaiþ ùañpadai÷ca" //
saïkhyàvaiùamyeõàrthapraõayanaü saïkhyollekhaþ  /
yathà--
"namannàràyaõacchàyàcchuritàþ pàdayornakhàþ  /
tvaccandramiva sevante rudra rudrendavo da÷a" //
atràrthe-
"umaikapàdàmburuhe sphurannakhe kçtàgaso yasya ÷iraþ samàgame  /
ùaóàtmatàmà÷rayatãva candramàþ sa nãlakaõñhaþ priyamàtanotu vaþ" //
samamabhidhàyàdhikasyopanyàsa÷cålikà  /
dvidhà ca sà saüvàdinã visaüvàdinã ca  /
tayoþ prathamà yathà-
"aïgaõe ÷a÷imarãcilepane sutpamindukarapu¤jasannibham  /
ràjahaüsamasamãkùya kàtarà rauti haüsavanità÷rugadgagam" //
atràrthe-
"candaprabhàprasarahisini saudhapçùñe durlakùapakùatipuñàü na viveda jàyàm  /
måóha÷rutirmukharanåpuraniþsvanena vyàhàriõãmapi puro gçharàjahaüsaþ" //
dvitãyà tatraivàrthe yathà-
"jyotsnàjalasnàyini saudhapçùñe viviktamuktàphalapujjarauram  /
viveda haüsã vayitaü katha¤cic culattulàkoñikalairninàdaiþ" //
niùedhasya vidhinà nibandho vidhànàpahàraþ  /
yathà-
"kurabaka kucàghàtakrãóàrasena viyujyase bakulaviñapin smarttavyaü te mukhàsavasecanam  /
caraõaghañanà÷ånyo yàsyasya÷oka sa÷okatàm iti nijapuratyàge yasya dviùàü jagaduþ striyaþ" //
atràrthe--
"mukhamadirayà pàdanyàsairvilàsavilokitair bakulaviñapã raktà÷okastatà tilakadrumaþ  /
jalanidhitañãkàntàràõàü kramàtkakubhàü jaye jhagiti gamità yadvargyàbhirvikàsamahotsavam" //
bahånàmarthànàmekatropasaühàro màõikyapujjaþ  /
yathà-
"÷ailacchalena svaü dãrghaü bhujamuktabhya bhåvadhåþ  /
ni÷àsakhyà karotãva ÷a÷àïkatilakaü mukhe" //
yathà ca --
"phullàtimuktakusumastavakàbhiràma dårollasatkiraõakesaramindursiüham  /
dçùñvodayàdri÷ikharasthitamandhakàra-durvàravàraõaghañà vyaghañanta sadyaþ" //
yathà ca-
"saüvidhàtumabhiùekamudàse manmathasya lasarda÷ujalaughaþ  /
yàminãvanitayà tatacihnaþ sotpalo rajatakumbha ivenduþ" //
yathà ca--
"udayati pa÷ya kç÷odari dalitatva(k)kùãrakaraõibhiþ kiraõaiþ  /
udayàcalacåóamaõireùa purà rohiõãramaõaþ" //
yathà ca--
"udayati navanãtapiõóapàõóuþ kumudavanànyavaghaññayankaràgraiþ  /
udayagiritañasphañàññahàso rajanivadhãmukhadarpaõaþ ÷a÷àïkaþ" //
yathà ca-
"preùidaikenduhaüse 'sminsasnàviva tamo 'mbubhiþ  /
nabhastaóàge madanastàràkumudahàsini" //
atràrthe-
"rajanipurandhrirodhratilakastimiradvipayåthakesarã rajatamayo 'bhiùekakala÷aþ kusumàyudhamedinãpateþ  /
ayamudayàcalaikacåóàmaõirabhinavadarpaõo di÷àm udayati gaganasarasi haüsasya hasanniva vibhramaü ÷a÷ã" //
kandabhåto 'rthaþ kandalàyamànairvi÷eùairabhidhãyata iti kandaþ  /
yathà ca--
"vi÷ikhàmukheùu visarati pu¤jãbhavatãva saudha÷ikhareùu  /
kumudàkareùu vikasati ÷a÷ikala÷aparistrutà jyotsnà" //
atràrthe-
"viyati visarpatãva kumudeùu bahåbhavatãva yoùitàü pratiphalatãva jarañha÷arakàõóuùu gaõóabhittiùu  /
ambhasi vikasatãva lasatãva sudhàdhavaleùu dhàmasu dhvajapañapallaveùu lalatãva samãracaleùu candrikà" //
sphañikamaõighaña ivendustasyàmapidhànamànanamivàïkaþ  /
kùarati ciraü yena yathà jyotsnà ghanasàradhåliriva  //
sitamaõikala÷àkadindorhariõaharittçõapidhànat.o galitaiþ  /
rajanibhujiùyà si¤cati nabho 'ïgaõaü candrikàmbhobhiþ //
saüvidhàtumabhiùekamudàse manyathasya lasadaü÷ujalaughaþ  /
yàminãvanitayà tatacihnaþ sotpalo rajatakumbha ivenduþ" //
tà imàstulyadehitulyasya parisaükhyàþ"  /
so 'yamullekhavànanugràhyo màrgaþ" iti surànandaþ  /
tadàha--
"sarasvatã sà jayati prakàmaü devã ÷rutiþ svastyayanaü kavãnàm  /
anarghatàmànayati svabhaïgyà yollikhya yatki¤cadihàrthanatnam" //
atha parapuraprave÷asadda÷asya bhidàþ  /
upanibaddhasya vastuno yuktimatã parivçttirhuïóayuddham  /
yathà--
"kathamasau na bhajatya÷arãratàü hatavivekapado hatamanyathaþ  /
praharataþ kadalãdalakomale bhavati yasya dayà na vadhåjane" //
atràrthe--
"kathamasau madano na namasyatàü sthitavivekapado makaradhvajaþ  /
mçgadç÷àü kadalãlalitaü vapuryadabhihanti ÷araiþ kusumodbhavaiþ" //
prakàràntareõa visadç÷aü yadvastu tasya nibandhaþ pratika¤cukam  /
yathà--
"màdya¤cakorekùaõatulyadhàmno dhàràü dadhànà madhunà madhunaþ patantãm  /
ca¤cvagradaùñotpalanàlahçdyà haüsãva reje ÷a÷iratnapàrã" //
atràrthe-
"masàrapàreõa babhau dadànà kàcitsuràü vidrumanàlakena  /
vallåravallãü dadhateva ca¤cvà kelã÷ukenà¤jalinà dhçtena" //
upamànasyopamànàntaraparivçttirvastusaücàraþ  /
yathà-
"aviralamiva dàmnà pauõóarãkeõa baddhaþ snapita iva ca dugdhasrotasà nirbhareõa  /
kavalita iva kçtsna÷cakùuùà sphàritena prasabhamamçtamegheneva sàndreõa siktaþ" //
atràrthe-
"muktànàmiva rajjavo himarucermàlàþ kalànàmiva kùãràbdheriva vãcayaþ klamamuùaþ pãyåùadhàrà iva  /
dãrghàpàïganadãü vilaïdhya sahasà lãlànubhàvà¤citàþ sadyaþ premabharollasà bhçgadç÷o màmabhyaùi¤candç÷aþ" //
÷abdàlaïkàrasyàrthàlaïkàreõànyathàtvaü dhàtuvàdaþ  /
yathà-
"jayanti bàõàsuramaulilàlitàþ da÷àsyacåóàmaõicakracumbinaþ  /
suràsuràdhã÷a÷ikhànta÷àyino bhavacchidastryambakapàdapàü÷avaþ" //
atràrthe-
"sanmàrgàlokanaprauóhinãrajãkçtajantavaþ  /
jayantyapårvavyàpàràþ puràreþ pàdapàü÷avaþ" //
tasyaiva vastuna utkarùeõànyathàkaraõaü satkàraþ  /
yathà-
"snànàrdràrdairvidhutakabarãbandhalolairidànãü ÷roõãbhàraþ kçtaparicayaþ pallavaiþ kuntalànàm  /
apyetebhyo nabhasi patataþ païkti÷o vàribindån sthitvodgrãvaü kuvalayadç÷àü kelihaüsàþ pibanti" //
atràrthe-
"lakùmyàþ kùãranidherudaktavapuùo veõãlatàgracyutà ye muktàgrathanàmasåtrasubhagàþ pràtpàþ payobindavaþ  /
te vaþ pàntu vi÷eùasaspçhadda÷à dçùñà÷ciraü ÷àrïgiõà helodgrãvajale÷ahaüsavanitàlãóhàþ sudhàsvàdavaþ" //
pårvaü sadç÷aþ pa÷càdbhinno jãva¤cãvakaþ  /
yathà-
"nayanodarayoþ kapolabhàge rucimadratnagaõeùu bhåùaõeùu  /
sakalapratibimbitendubimbà ÷atacandràbharaõaiva kàcitàsãt" //
atràrthe-
"bhàsvatkapolatalakuõóalapàrihàrya-sanmekhalàmaõigaõapratibimbitena  /
candreõa bhàti ramaõã ramaõãyavaktra-÷obhàbhibhåtavapuùeva niùevyamàõà" //
pràktanavàkyàbhipràyanibandho bhàvamudrà  /
yathà-
"tàmbålavallãpariõaddhapågàsvelàlatàliïgitacandanàsu  /
tamàlapatràstaraõàsu rantuü prasãda ÷a÷canmalayasthalãùu" //
atràrthe-
"ni÷vetanànàmapi yuktayogado nånaü sa enaü madano 'dhiùñhati  /
elà yadà÷liùñavatãha candanaü pågadrumaü nàgalatàdhirohati" //
pårvàrthaparipanthinã vasturacanà tadvirodhã (dhinã)  /
yathà-
"hàro vakùasi dantapatravi÷adaü karõe dalaü kaumudaü màlà mårdhni dukålinã tanulatà karpåra÷uklau stanau  /
vaktre candanabindurindudhavalaü bàlaü mçõàlaü kare veùaþ kiü sita eùa sundari ÷ara÷candràttvayà ÷ikùitaþ" //
atràrthe-
"mårtirnãladukålinã mçgamadaiþ pratyaïgapatrakriyà vàhå mecakaratnakaïkaõabhçtau kaõñhe masàràvalã  /
vyàlambàlakavallarãkamalikaü kàntàbhisàrotsave yatsatyaü tamasà mçgàkùi vihitaü veùe tavàcàryakam" //
ityarthaharaõopàyà dvàrtriü÷adupadar÷itàþ  /
hànopàdànavij¤àne kavitvaü tatra màü prati  //
ki.ü caite haraõopàyà j¤eyàþ sapratiyoginaþ  /
arthasya vaiparãtyena vij¤eyà pratiyogità  //
ki¤ca-
÷abdàrtha÷àsanavidaþ kati no kavante yadvàïmayaü ÷rutidhanasya cakàsti cakùuþ  /
kintvasti yadvacasi vastu navaü sadukti-sandarbhiõàü sa dhuri tasya giraþ pavitràþ //
iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe arthaharaõeùvàlekhyaprakhyàdibhedàstrayoda÷o 'dhyàyaþ //





____________________________ Adhyaya 14 _____________________________




caturda÷o 'dhyàyaþ 14


kavisamayaþ jàtidravyakriyàsamayasthàpanà /
a÷àstrãyamalaukikaü ca paramparàyàtaü yamarthamupanibadhnanti kavayaþ sa kavisamayaþ  /
"nanveùa doùaþ  /
kathaïkàraü punarupanibandhanàrhaþ?"iti àcàryàþ /
"kavimàrgànugràhã kathameùa doùaþ?" iti yàyàvarãyaþ /
"nimittaü tarhi vàcyam" iti àcàryàþ //
"idamabhidhãyate" iti yàyàvarãyaþ /
pårve hi vidvàüsaþ sahasra÷àkhaü sàïgaü ca vedamavagàhya, ÷àstràõi càvabudhya, de÷ànteràõi dvãpàntaràõi ca paribhramya, yànarthànupalabhya praõãtavantasteùàü de÷akàlàntarava÷ena anyathàtve 'pi tathàtvenopanibandho yaþ sa kavisamayaþ /
kavisamaya÷abda÷càyaü målamapa÷yadbhiþ prayogamàtrada÷ibhiþ prayukto råóha÷ca  /
tatra ka÷cidàdyatvena vyavasthitaþ kavisamayenàrthaþ, ka÷citparasyaropakramàrthaü svàrthàya dhårttaiþ pravarttitaþ /
sa ca tridhà svargyo bhaumaþ pàtàlãya÷ca /
svargyapàtàlãyayorbhaumaþ pradhànaþ /
sa hi mahàviùayakaþ  /
sa ca caturddhà jàtidravyaguõakriyàrupàrthatayà /
te 'pi pratyakùaü tridhà asato nibandhanàt, satopyanibandhanàt, niyamata÷ca /
tatra sàmànyasyàsato nibandhanam, yathà--nadãùu padmotpalàdãni, jalà÷ayamàtre 'pi haüsàdayo, yatra tatra parvateùu suvarõaratnàdikaü ca  /
nadãpadmàni yathà-
"dãrghãkurvanpañumadakalaü kåjitaü sàrasànàü pratyåùeùu sphuñitakamalàmodamaitrãkaùàyaþ /
yatra strãõàü harati surataglànimaïgànukålaþ ÷ipràvàtaþ priyatama iva pràrthanàcàñukàraþ" //
nadãnãlotpalàni--
"gaganagamanalãlàlambhitànsvedabindån mçdubhiranilavàraiþ khecaràõàü harantãm /
kuvalayavanakàntyà jàhvavãü so 'bhyapa÷yat dinapatisutayeva vtaktadattàïkapàlãm" //
evaü nadãkumudàdyapi /
salilamàtre haüsà yathà-
"àsãdasti bhaviùyatãha sa jano dhanyo dhanã dhàrmikaþ yaþ kùãke÷avavatkariùyati punaþ ÷rãmatkuóuïge÷varam /
helàndolitahaüsasàrasakularkrekàrasaümårccitair ityàghoùayatãva tannavanadã yacceùñitaü vàribhiþ" //
parvatamàtre suvarõaü yathà-
"nàgàvàsa÷citrapotàbhiràmaþ svarõasphãtivyàtpadikcakravàlaþ  /
sàmyàtsakhyaü jagmivànamburà÷ereùa khyàtastena jãmåtabhartà" //
ratnàni yathà-
"nãlà÷mara÷mipañalàni mahebhamukta-såtkàrasãkaravisç¤ji tañàntareùu /
àlokayanti saralãkçtakaõñhanàlàþ sànandamambudadhiyàtra mayåranàrthaþ" //
evamanyadapi  /
sato 'pyanibandhanam, tadyathà-na mànatã vasante, na puùpaphalaü candanadrumeùu, na phalama÷okeùu  /
tatra prathamaþ-
"màlatãvimukha÷caitro vikàsã puùpasampadàm  /
à÷caryaü jàtihãnasya kathaü sumanasaþ priyàþ" //
dvitãyaþ-
"yadyapi candanaviñapã vidhinà phalakusumavarjito vihitaþ  /
nijavapuùaiva pareùàü tathàpi santàpamapaharati" //
tçtãyaþ-
"daivàyatte hi phale kiü kriyatàmetadatra tu vadàmaþ  /
nà÷oka'sya kisalayairvçkùàntarapallavàstulyàþ" //
anekatra pravçttavçttãnàmekatràcaraõaü niyamaþ, tadyathà-samudreùveva makaràþ, tàmraparõyàmeva mauktikàni  /
tayoþ prathamaþ-
"gotràgrahàraü nayato gçhatvaü svanàmamudràïkitamamburà÷im /
dàyàdavargeùu parisphuratsu daüùñràvalepo makarasya vandyaþ" //
dvatãyaþ-
"kàmaü bhavantu sarito bhuvi sapratiùñhàþ svàdåni santu salilàni ca ÷uktaya÷ca  /
etàü vihàya varavarõini tàmraparõãü nànyatra sambhavati mauktikakàmadhenuþ" //
asato 'pi dravyasya nibandhanam /
tadyathà-muùñigràhyatvaü såcãbhedyatvaü ca tamasaþ, kumbhàpavàhyatvaü ca jyotsnàyàþ  /
tatra prathamam-
"tanulagrà iva kakubhaþ bhåvalayaü caraõacàramàtramiva /
divamiva càlikadadhnãü muùñigràhyaü tamaþ kurute" //
tathà ca-
"pihite kàràgàre tamasi ca såcãmukhàgranirbhedye /
mayi ca nimãlitanayane tathàpi kàntànanaü vyaktam" //
dvitãyam -
"yantradràvitaketakodaradalasrotaþ ÷riyaü bibhratã yeyaü mauktikadàmagumphanarvidheryogyavchaviþ pràgabhåt  /
utsecyà kala÷ãbhira¤jalipuñairgràhyà mçõàlàïkuraiþ pàtavyà ca ÷a÷inyamugdhavibhave sà varttate candrikà" //
dravyasya sato 'nibandhanaü, tadyathà-kçùõapakùe satyà api jyotsnàyàþ, ÷uklapakùe tvandhakàrasya  /
tayoþ prathamam-
"dadç÷àte janaistatra yàghatràyàü sakutåhalaiþ  /
balabhadrahçùãke÷au pakùàviva sitàsitau" //
dvitãyam -
"màsi màsi samà jyotsnà pakùayoþ ÷aklakçùõayoþ /
tatraikaþ ÷aklatàü yàto ya÷aþ kuõyairavàpyate" //
dravyaniyamaþ, tadyathà-malaya eva candanasthànaü, himavàneva bhårjotpattisthànam /
tatra prathamaþ-
"tàpàpahàracaturo nàgàvàsaþ surapriyaþ  /
nànyatra malayàdadrerdç÷yate candanadrumaþ" //
dvitãyaþ-
"nyastàkùarà dhàturasena yatra bhårjatvacaþ ku¤jarabindu÷oõàþ /
vrajanti vidyàdharasundarãõàmanaïgalekhakriyayopayogam" //
prakãrõakadravyakavisamayastu, tadyathà-
kùãrakùàrasamudrayoraikyaü sàgaramahàsamudrayo÷ca /
tayoþ prathamaþ-
"÷etàü harirbhavatu ratnamanantamantar-lakùmãprasåtiriti no vivadàmahe he  /
hà dåradårasapayàstçùitasya jantoþ kiü tvatra kåpapayasaþ sa marorjaghanyaþ" //
dvitãyaþ-
"raïgattaraïgabhråbhaïgaistarjayantãmivàpagàþ /
sa dadar÷a puro gaïgàü satpasàgaravallabhàm" //
asato 'pi kriyàrthasya nibandhanam, yathà-cakravàkamithunasya ni÷i bhinnatañà÷rayaõaü, cakoràõàü candrikàpànaü ca  /
tatra prathamaþ-
"saïkùipatà yàmavatãstañinãnàü tanayatà payaþ påràn /
rathacaraõàhvayavayasàü kiü nopakçtaü nidàghena" //
dvitãyaþ-
"etàstà malayopakaõñhasaritàmeõàkùi rodhobhuva÷ càpàbhyàsaniketanaü bhagavataþ preyo manojanmanaþ /
yàsu ÷yàmani÷àsu pãtatamaso muktàmayã÷candrikàþ pãyante vivçtordhvaca¤cu vicalatkaõñhaü cakoràïganàþ" //
sato 'pi kriyàrthasyànibandhanam, tadyathà-divà nãlotpalànàmavikàso, ni÷ànimitta÷ca ÷ophàlikàkusumànàvistraüsaþ /
tatra prathamaþ-
"àlikhya patramasitàguruõàbhiràmaü ràmàmukhe kùaõasabhàjitacandrabimbe /
jàtaþ punarvikasanàvasaro 'yamasyety uktvà sakho kuvalayaü ÷ravaõe cakàra" //
dvitãyaþ-
"tvadviprayoge kiraõaistathograirdagdhàsmi kçtsnaü divasaü savitrà  /
itãva duþkhaü ÷a÷ine gadantã ÷ephàlikà roditi puùpabàùpaiþ" //
niyamastu, tadyathà-grãùmàdau sambhavato 'pi kokilànàü virutasya vasanta eva, mayåràõàü varùàsveva virutasya nçttasya ca nibandhaþ  /
tayoþ prathamaþ-
"vasante ÷ãtabhãtena kokilena vane rutam  /
antarjalagatàþ padmàþ ÷rotukàmà ivotthitàþ" //
dvitãyaþ-
"maõóalãkçtya barhàõi kaõñhairmadhuragãtibhiþ  /
kalàpinaþ prançtyanti kàle jãmåtamàlini" //
kavãnàü samayaþ so 'yaü jàtidravyakriyàgataþ  /
guõasthaiùa tataþ svargyaþ pàtàlãya÷ca kathyate //
iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe kavisamaye jàtidravyakriyàsamayasthàpanà nàma caturda÷o 'dhyàyaþ //






____________________________ Adhyaya 15 _____________________________




pa¤cada÷o 'dhyàyaþ 15



guõasamayasthàpanà asatoguõasya nibandhanam  /
yathà-ya÷ohàsaprabhçteþ ÷auklyam, aya÷asaþ pàpaprabhçte÷ca kàrùõyaü, krodhànuràgaprabhçte÷ca raktatvam  /
tatra ya÷aþ÷auklyam-
"stemaþ stoko 'pi nàïge ÷vasitamavikalaü cakùuùàü saiva vçttir madhyekùãràbdhi magnàþ sphuñamatha ca vayaü ko 'yamãdçkprakàraþ  /
itthaü digbhittirodhaþkùatavisaratayà màüsalaistvadya÷obhiþ stokàvasthànaduþsthaistrijagati dhavale vismayante mçgàkùyaþ" //
hàsa÷auklyam-
"aññahàsacchalenàsyàdyasya phenaughapàõóuràþ  /
jagatkùaya ivàpãtàþ kùaranti kùãrasàgaràþ" //
aya÷aþ kçùõatvam -
"prasaranti kãrttayaste tava ca rikåõàmakãrttayo yugapat /
kuvalayadalasaüvalitàþ pratidinamiva màlatãmàlàþ" //
pàpakàrùõyam-
"utkhàtanirmalamayåkhakçpàõalekhà÷yàmàyità tanurabhåddhayakandharasya  /
sadyaþ prakopakçtake÷avavaü÷anà÷asaïkalpasajjanitapàpamalãmaseva" //
krodharaktatà-
"àsthànakuññimatalapratibimbitena kopaprabhàprasarapàñalavigraheõa  /
bhaumena mårcchitarasàtalakukùibhàjà bhåmi÷cacàla calatodaravarttaneva" //
anuràgaraktatà yathà-
"guõànuràgami÷reõa ya÷asà tava sarpatà  /
digvadhånàü mukhe jàtamakasmàdardhdakuïkumam" //
sato 'pi guõasyànibandhanam, (yathà)-
kundakuómalànàü kàmidantànàü ca raktatvaü, kamalamukulaprabhçte÷ca haritatvaü, priyaïguùuùpàõàü ca pãtatvam /
kundakuómalàdyaraktatà-
"dyotitàntaþ sabhaiþ kundakuómalàgradataþ smitaiþ /
snapitevàbhavattasya ÷uddhavarõà sarasvatã" //
padmamukulàharitatvam-
"uddaõóodarapuõóarãkamukulabhràntispç÷à daüùñrayà magnàü làvaõasaindhave 'mbhasi mahãmudyacchato hetayà  /
tatkàlàkuladevadànavakulairuttàlakolàhalaü ÷aureràdivaràhalãlamavatàdabhraülihàgraü vapuþ" //
priyaïgupuùpàpãtatvam-
"priyaïgu÷yàmamambhodhirandhraõàü stanamaõjalam  /
alaïkartumiva svacchàþ såte mauktikasampadaþ" //
guõaniyamastu tadyathà-sàmànyopàdàne màõikyànàü ÷oõatà, puùpàõàü ÷uklatà, meghànàü ÷uklatà, meghànàü kçùõatà ca  /
tatra prathamaþ-
"sàüyàtrikairaviratopahçtàni kåñaiþ ÷yàmàsu tãraghanaràjiùu sambhçtàni /
rantàni te dadhati ka¤cidihàyatàkùi medhodaroditadinàdhipabimba÷aïkàm" //
puùpa÷uklatà-
"puùpaü pravàlopahitaü yadi syànmuktàphalaü và sphuñavidrumastham  /
tato 'nukuryàdvi÷adasya tasyàstàbhrauùñhaparyastarucaþ smitasya" //
meghakàrùõyam-
"megha÷yàmena romeõa påtavedirvimànaràñ  /
madhye mahendranãlena ratnarà÷irivàvabhau" //
kçùõanãlayoþ, kçùõaharitayoþ, kçùõa÷yàmayoþ, pãtaraktayoþ, ÷uklagaurayorekatvena nibandhanaü ca kavisamayaþ  /
kathaü kçùõanãlayoraikyam-
"nadãü tårõaü karõopyanusçtapulinàü dàkùiõàtyàïganàbhiþ samuttãrõo varõàmubhayatañacalàbaddhavànãrahàram /
tataþ sahyasyoccaiþ svasalilanivaho bhàti nãlaþ sa yasyàþ priyasyàüse pãne lulita iva ghanaþ ke÷apà÷aþ suke÷yàþ" //
kçùõaharitayoraikyam-
"marakatasadç÷aü ca yàmunaü sphañika÷ilàvimalaü ca jàhnavam /
tadubhayamudakaü punàtu vo hariharayoriva saïgataü vapuþ" //
kçùõa÷yàmalayoraikyam-
"etatsundari nandanaü ÷a÷imaõisnigdhàlavàladrumaü mandàkinyabhiùiktamauktika÷ile merostañe nandati  /
yatra ÷yàmani÷àsu mu¤cati milanmantaþ pradoùànilàm uddàmàmarayoùitàmabhirataü kalpadruma÷candrikàm" //
pãtaraktayoraikyam -
"lekhayà vimalavidrumabhàsà santataü timiramindurudàse /
daüùñrayà kanakabhaïgapi÷aïgyà maõóalaü bhuva ivàdivaràhaþ" //
÷uklagaurayoraikyam -
"kailàsagauraü vçùamàrurukùoþ pàdàrpaõànugrahapåtaùñham /
avehi màü kiïkaramaùñamårtteþ kumbhodaraü nàma nikumbhaputram" //
evaü varõàntareùvapi /
cakùuràderanekavarõopavarõanam  /
tatra cakùuùaþ ÷uklatà-
"tiùñhantyà janasaïkule 'pi sudç÷à sàyaü gçhapràïgaõe taddvàraü mayi niþsahàlasatanau vãïkhàmçdu preïkhati  /
hãnabhrànanayaiva lolasaralaü niþ÷vasya tatràntare premàrdràþ ÷a÷ikhaõóapàõóimamuùo muktàþ kañàkùacchañàþ" //
÷yàmatà-
"atha pathi gamayitvà ramyakëtpopakàrye katicidavanipàlaþ ÷arvarãþ ÷arvakalpaþ  /
punaravi÷adayodhyàü maithilãdar÷inãnàü kuvalayitagavàkùàü locanairaïganànàm" //
kçùõatà-
"pàdanyàsakvaõitara÷anàstatra lãlàvadhåtai ratnacchàyàkhacitavalibhi÷càmaraiþ klàntahastàþ  /
ve÷yàstvatto nakhapadasukhànpràpya varùàgrabindå-nàmokùyante tvayi madhukara÷reõidãrghàn kañàkùàn" //
mi÷ravarõatà-
"tàmuttãrya vraja paricitabhrålatàvibhramàõàü pakùyotkùepàdupari vilasatkçùõa÷àraprabhàõàm  /
kundakùepànugamadhukara÷rãmuùàmàtmabimbaü pàtrãkurvanda÷apuravadhånetrakautåhalànàm" //
iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe guõasamayasthàpanà pa¤cada÷o 'dhyàyaþ //






____________________________ Adhyaya 16 _____________________________




kavisamayaþ
ùoóa÷o 'dhyàyaþ 16



svargyapàtàlãyakavirahasya (samaya)sthàpanà bhaumavatsvargyo 'pi kavisamayaþ, vi÷eùastu candramasi ÷a÷ahariõayoraikyam /
yathà-
"mà bhaiþ ÷a÷àïka? mama sãdhuni nàsti ràhuþ khe rohiõã vasati kàtara kiü bibheùi  /
pràyo vidagdhavanitànavasaïgameùu puüsàü manaþ pracalatãti kimatra citram" //
yathà ca -
"aïkàdhàropitamçga÷candramà mçgalà¤chanaþ  /
kesarã niùñurakùitpamçgayåto mçgàdhipaþ" //
kàmaketane makaramatsyayoraikyaü yathà-
"càpaü puùpamayaü gçhàõa makaraþ ketuþ samucchrãyatàü cetolakùyabhida÷ca pa¤ca vi÷ikhàþ pàõau punaþ santu te  /
dagdhà kàpi tavàkçteþ pratikçtiþ kàmo 'si kiü gåhase rupaü dar÷aya nàtra ÷aïkarabhayaü sarve vayaü vaiùõavàþ" //
yathà ca-
"mãnadhvajastvamasi no na ca ùuùpadhanvà keliprakà÷a tava manmathatà tathàpi  /
itthaü tvayà virahitasya mayopalabdhàþ kàntàjanasya jananàtha ciraü vilàpàþ" //
yathà ca -
"àpàtamàrutaviloóitasindhunàtho hàtkàrabhãtaparivarttitamatsyacihvàm /
ullaïghya yàdavamahodadhibhãmavelàü droõàcalaü pavanasånurivoddharàmi" //
atrinetrasamudrotpannacandrayoraikyam -
"vandyà vi÷vasçjo yugàdiguravaþ svàyambhuvàþ satpa ye tatràtrirdivi sandadhe nayanajaü jyotiþ sa candro 'bhavat  /
ekà yasya ÷ikhaõóamaõóanamaõirdevasya ÷ambhoþ kalà ÷eùàbhyo 'mçtamàpnuvanti ca sadà svàhàsvadhàjãvinaþ" //
bahukàlajanmano 'pi ÷ivacandramaso vàlatvam  /
"màlàyamànàmarasindhuhaüsaþ koñãravallãkusumaü bhavasya  /
dàkùàyaõãvibhramadarpaõa÷ri bàlendukhaõóaü bhavataþ punãtàt" //
kàmasya mårttatvaü ca yathà-
"ayaü sa bhuvanatrayaprathitasaüyamaþ ÷aïkaro bibhartti vapuùàdhunà virahakàtaraþ kàminãm /
anena kila nirjità vayamiti priyàyàþ karaü kareõa paritàóayan jayati jàtahàsaþ smaraþ" //
yathà ca -
"dhanurmàlà maurvã kvaõadalikulaü lakùyamabalà mano bhedyaü ÷abdaprabhçti ya ime pa¤ca vi÷ikhàþ /
iyàn jetuü yasya tribhuvanamanaïgasya vibhavaþ sa vaþ kàmaþ kàmàndi÷atu dayitàpàïgavasatiþ" //
dvàda÷ànàmapyàdityànàmaikyam -
"yasyàdho 'dhastathoparyupari niravadhi bhràbhyato vi÷vama÷vair àvçttàlàtalãlàü racayati rayato maõóalaü caõóadhàmnaþ  /
so 'vyàduttatpakàrttasvarasarala÷arasparddhibhirddhàmadaõóair uddaõóaiþ pràpayanvaþ prayuratamatamaþ stomamastaü samastam" //
nàràyaõamàdhavayo÷ca yathà-
"yena dhvastamanobhavena balijitkàyaþ puràstrãkçto yo gaïgàü ca dadhe 'ndhakakùayakaro yo barhipatrapriyaþ  /
yasyàhuþ ÷a÷imacchirohara iti stutyaü ca nàmàmaràþ so 'vyàdaùñabhujaïgahàravalayastvàü sarvadomàdhavaþ" //
evaü dàmodara÷eùakårmàdeþ /
kamalàsampade÷ca yathà-
"dormanderitamandareõa jaladherutthàpità yà svayaü yàü bhåtvà kamañhaþ puràõakakudanyastàmudastabhbhayat  /
tàü lakùyãü puruùottamaþ punarasau lãlà¤citabhrålatà-nirde÷aiþ samavãvi÷atpraõayinàü geheùu doùõi kùitim" //
bhaumasvargyavatpàtàlãyo 'pi kavisamayaþ  /
tatra nàgasarpayoraikyam -
"he nàgaràja bahumasya nitambabhàgaü bhogena gàóhamabhiveùñaya mandaràdreþ  /
soóhàviùahyavçùavàhanayogalãlà-paryaïkabandhanavidhestava ko 'tibhàraþ" //
daityadànavàsuràõàmaikyam, yathà tatra hiraõyàkùahiraõyaka÷ipruprahlàdavirocanabalibàõàdayo daityàþ, vipracitti÷ambaranamucipulomaprabhçtayo dànavàþ, valavçtravikùurastavçùaparvàdayàsuràþ /
teùàmaikyaü yathà-
"jayanti bàõàsuramaulilàlità da÷àsyacåóàmaõicakracumbinaþ /
suràsuràdhã÷a÷ikhànta÷àyino bhavacchidastryambakapàdapàüsavaþ" //
yathà ca -
"taü ÷ambaràsura÷arà÷ani÷alyasàraü keyåraratnakiraõàruõabàhudaõóam /
pãnàüsalagnadayitàkucapatrabhaïgaü mãnadhvajaü jitajagattritayaü jayetkaþ" //
yathà ca-
"asti daityo hayagrãvaþ suhçdve÷masu yasya tàþ /
prathayanti balaü bàhvo sitacchatrasmitàþ ÷riyaþ" //
yathà ca-hayagrãvaü prati-
"dànavàdhipateþ bhåyo bhujo 'yaü kiü na nãyate  /
sahàyatàü kçtàntasya kùayàbhipràyasiddhiùu" //
yathà ca-
"mahàsurasamàje 'smin na caiko 'pyasti so 'suraþ  /
yasya nà÷aniniùpeùanãràjitamuraþ sthalam" //
evamanye 'pi bhedàþ -
"so 'yaü kavãnàü samayaþ kàvye sutpa iva sthitaþ /
sa sàmpratamihàsmàbhiryathàbuddhi bibodhitaþ" //
iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe svargyapàtàlãyakavisamayasthàpanà ùoóa÷o 'dhyàyaþ //





____________________________ Adhyaya 17 _____________________________




saptada÷o 'dhyàyaþ 17






de÷akàlavibhàgaþ tatra de÷avibhàgaþ de÷aü kàlaü ca vibhajamànaþ kavirnàrthadar÷anadi÷i daridràti  /
jagajjagadekade÷à÷ca de÷aþ  /
"dyàvàpçthivyàtmakamekaü jagat" ityeke  /
tadàhu-
"halamagu balasyaiko 'naóvànharasya na làïgalaü kramaparimità bhåmirviùõorna gaurna ca làïgalam  /
pravahati kçùirnàdyàpyeùàü dvitãyagavaü vinà jagati sakale nedçgdçùñaü daridrakuñumbakam" //
"divaspçthivyau dve jagatã" ityapare  /
tadàhuþ-
"ruõaddhi rodasã vàsya yàvatkãrttirana÷varã  /
tàvatkilàyamadhyàste sukçtã vaibudhaü padam" //
"svargamartyapàtàlabhedàttrãõi jaganti" ityeke  /
tadàhuþ-
"tvameva deva pàtàlamà÷ànàü tvaü nibandhanam  /
tvaü càmaramarudbhåmireko lokatrayàyase" //
"tànyeva bhårbhruvaþsvaþ"ityanye /
tadàhuþ-
"namastribhuvanàbhogabhçtikhedabharàdiva /
nàganàthàïgaparyaïka÷àyine ÷àrïgadhanvane" //
"maharjanastapaþsatyamityetaiþ saha satpa" ityapare  /
tadàhuþ-
"saüstambhinã pçthunitambatañairdharitryàþ saüvàhinã jalamucàü calaketuhastaiþ  /
harùasya satpabhuvanaprathitorukãrtteþ pràsàdapaóktiriyamucchikharà vibhàti" //
"tàni satpabhirvàyuskandhaiþ saha caturda÷a" iti kecit  /
tadàhuþ-
"niravadhi ca nirà÷rayaü ca yasya sthitamanuvarttitakautukaprapa¤cam /
prathama iha bhavànsa kårmamårttirjayati caturdda÷alokavallikandaþ" //
"tàni satpabhiþ pàtàlaiþ sahaikaviü÷atiþ" iti kecit  /
tadàhuþ-
"harahàsaharàvàsaharahàranibhaprabhàþ /
kãrttayastava limpantu bhuvanànyekarviü÷atim" //
"sarvamupapannam" iti yàyàvarãyaþ /
avi÷eùavivakùà yadekayati, vi÷eùavivakùàtvanekayati /
teùu bhårlokaþ pçthivã  /
tatra satpa mahàdvãpàþ  /
"jambådvãpaþ sarvamadhye tata÷ca plakùo nàmnà ÷àlmalo 'taþ ku÷o 'taþ /
krau¤caþ ÷àkaþ puùkara÷cetyathaiùàü bàhyà bàhyà saüsthitirmaõóalãbhiþ" //
"làvaõo rasamayaþ surodakaþ sàrpiùo dadhijalaþ payaþ payàþ  /
svàduvàrirudadhi÷ca satpamastànparãtya ta ime vyavasthitàþ" //
"eka evàyaü làvaõaþ samudraþ" ityeke  /
tadàhuþ-
"dvãpànyaùñàda÷àtra kùitirapi navabhirvistçtà svàïgakhaõóair rekombhodhirdigantapravisçtasalilaþ pràjyametatsuràjyam  /
kasminnapyàjikelivyatikaravijayopàrjite vãravãrye paryàtpaü me na dàtuü tadidamiti dhiyà vedhase ya÷cukopa" //
"trayaþ" ityanye  /
tadàhuþ-
"àkampitakùitibhçtà mahatà nikàmaü helàbhibhåtajaladhitritayena yasya  /
vãryeõa saühatibhidà vihatontena kalpàntakàlavisçtaþ pavano 'nucakre" //
yathà và-
"màtàïgànàmabhàve madamalinamukhaiþ pràtpamà÷àkarãndraiþ jàte rantàpahàre di÷i di÷i tatayo bhànti cintàmaõãnàm /
chinneùådyànavàpãtaruùu viracitàþ kalpavçkùà ripåõàü yasyoda¤cattrivelàvalayaphalabhujàü mànasã siddhiràsãt" //
"catvàraþ" ityapare  /
tadàhuþ-
"catuþ samudravelormiracitaikàvalãlatam /
merumapyadrimrullaïghya yasya kvàpi gataü ya÷aþ" //
"bhinnàbhipràyatayayà sarvamupapannam" iti yàyavarãyaþ  /
satpasamrudrãvàdinastu ÷àstràdanapetà eva  /
tadàhuþ-
"àgastyaculukocchiùñasatpavàridhivàriõi /
mruhårttaü ke÷avenàpi taratà påtaràyitam" //
madhyejambådvãpamàdyo girãõàü merurnàmnà kà¤canaþ ÷ailaràjaþ  /
yo mårttànàmauùadhãnàü nidhànaü ya÷vàvàsaþ sarvavçndàrakàõàm //
"tamenamavadhãkçtya devenàmbujajanmanà /
tiryagårdhvamadhastà¤ca vi÷vasya racanà kçtà" //
sa bhagavànmeruràdyo varùaparvataþ /
tasya caturdi÷amilàvçtaü varùam  /
tasyottareõa trayo varùagirayaþ, nãlaþ ÷vetaþ ÷çïgavàü÷ca /
ramyakaü, hiraõyayam, uttaràþ kurava iti ca krameõa trãõi teùàü varùàõi  /
dakùiõenàpi traya eva niùadho hemakåño himavàü÷ca /
harivarùaü, kiüpuruùaü, bhàratamiti ca trãõi varùàõi  /
tatredaü bhàrataü varùamasya ca nava bhedàþ  /
indradvãpaþ, kaserumàn, tàmraparõo, gabhastimàn, nàgadvãpaþ, saumyo, gandharvoü, varuõaþ, kumàrãdvãpa÷càyaü navamaþ  /
pa¤ca÷atàni jalaü, pa¤ca sthalamiti vibhàgena pratyekaü yojanasahasràvadhayo dakùiõàtsamudràdadriràjaü himavantaü yàvatparasparamagamyàste  /
tànyetàni yo jayati sa sabhràóityucyate /
kumàrãpuràtprabhçti bindusaro 'vadhi yojanànàü da÷a÷atã cakravarttikùetram  /
tàü vijayamàna÷cakravarttã bhavati  /
cakravartticihnàni tu-
"cakraü ratho maõirbhàryà nidhira÷vo gajastathà  /
proktàni satpa ratnàni sarveùàü cakravarttinàm" //
atra ca kumàrãdvãpe-
"vindhya÷ca pàriyàtra÷ca ÷uktimànçkùaparvataþ /
mahendrasahyamalayàþ satpaite kulaparvatàþ" //
tatra vindhyàdayaþ pratãtasvarupàþ, malayavi÷eùàstu catvàraþ /
teùu prathamaþ-
"à målayaùñeþ phaõiveùñitànàü saccndanànàü jananandanànàm  /
kakkolakailàmaricairyutànàü jàtãtaruõàü ca sa janmabhåmiþ" //
dvitãyaþ-
"yasyottamàü mauktikakàmadhenurupatyakàmarciti tàmraparõã  /
ratne÷varo ratnamahànidhànaü kumbhodbhavastaü malayaü punàti //
tatra drumà vidrumanàmadheyà vaü÷eùi muktàphalajanma tatra  /
madotkañaiþ kesarikaõñhanàdaiþ sphuñanti tasmindhanasàravçkùàþ" //
tçtãyaþ-
"vilàsabhåmiþ sakalàmaràõàü padaü nçõàü gaurmunipuïgavasya  /
sadàphalaiþ puùpalatàpravàlairà÷caryamålaü malayaþ sa tatra" //
caturthaþ-
"sà tatra càmãkararatnacitraiþ pràsàdamàlàvalabhãviñaïkaiþ  /
dvàràrgalàbaddhasure÷varàïkà laïketi yà ràvaõaràjadhànã //
pravarttate
kokilanàdahetuþ puùpaprasåþ pa¤camajanmadàyã tebhya÷caturbhyo 'pi vasantamitramudaïmukho dakùiõamàtari÷và" //
pårvàparayoþ samudrayorhimavadvindhyayo÷vàntaramàryàvarttaþ /
tasmiü÷càturvarõyaü càturà÷ramyaü ca  /
yanmåla÷ca sadàcàraþ  /
tatratyo vyavahàraþ pràyeõa kavãnàm  /
tatra vàràõasyàþ purataþ pårvade÷aþ /
yatràïgakaliïgakosalatosa(÷aùa) lotkalamagadhamudgaravidehanepàlapuõóra pràgjyotiùatàmalitpakamaladamallavarttakasuhyabrahyottaraprabhçtayo janapadàþ  /
bçhadgçhalohitagiricakoradarduranepàlakàmarupàdayaþ parvatàþ  /
÷oõalauhityau nadau  /
gaïgàkaratoyàkapi÷àdyà÷ca nadyaþ  /
lavalãgranthiparõakàgurudràkùàkastårikàdãnàmutpàdaþ /
màhiùmatyàþ parato dakùiõàpathaþ  /
yatra mahàràùñramàhiùakà÷makavidarbhakuntalakrathakai÷ikasårpàrakakà¤cãkeralakàveramuralavànavàsakasiühalacoóadaõóa kapàõóyapallavagàïganà÷ikyakauïkaõakolla (la) girivallaraprabhçtayo janapadàþ  /
vindhyadakùiõapàdamahendramalayamekalapàlama¤jarasahya÷rãparvatàdayaþ parvatàþ  /
narmadàtàpãpayoùõãgodàvarãkàverãbhaimarathãveõàkçùõaveõãva¤juràtuïgabhadràtàmraparõyutpalàvatãràvaõagaïgàdyà nadyaþ  /
tadutpattirmalayotpattyà vyàkhyàtà /
devasabhàyàþ parataþ pa÷càdde÷aþ  /
tatra debasabhasuràùñrada÷erakatravaõabhçgukacchakacchãyànarttarbudabrabahyaõavàhayavanaprabhçtayo janapadàþ  /
govardhanagirinagaradevasabhamàlya÷ikharàrbudàdayà÷ca parvatàþ  /
sarasvatã÷vabhravatãvàrtadhnãmahàhióimbàdyà nadyaþ  /
karãrapãluguggulukharjårakarabhàdãnàmutpàdaþ /
pçthådakàtparata uttaràpathaþ  /
yatra ÷akakekayavokkàõahåõavàõàyujakàmbojavàlãkavalavalimpàkakulåtakãrataïgaõatuùàraturuùkabarbaraharahåravahåhåkasahuóa haüsamàrgaramañhakarakaõñhaprabhçtayo janapadàþ /
himàlayakalindrendrakãlacandràcalàdayaþ parvatàþ  /
gaïgàsindhusarasvatã÷atadrucandrabhàgàyamuneràvatãvitastàvipà÷àkuhåtevi kàdyà nadyaþ  /
saraladevadàrudràkùàkuïkumacaràjinasauvãrasrotojjanasaindhavavaidåryaturaïgàõàmutpàdaþ /
teùàü madhye madhyade÷a iti kavivyavahàraþ /
na càyaü nànugantà ÷àstràrthasya  /
tadàhuþ-
"himavadvindhyayormadhyaü yatpràgvina÷anàdapi /
pratyageva prayàgà¤ca madhyade÷aþ prakãrttitaþ" //
tatra ca ye de÷àþ parvatàþ sarito dravyàõàmutpàda÷ca tatprasiddhisiddhamiti na nirdiùñam  /
dvãpàntaràõàü ye de÷àþ parvatàþ saritasthà  /
nàtiprayojyàþ kavibhiriti gàóhaü na cintitàþ //
"vina÷anaprayàgayorgaïgàyamunayo÷càntaramantararvedã /
tadapekùayà di÷à vibhajeta" iti àcàryàþ /
"tatràpi mahodayaü målamavadhãkçtya" iti yàyàvarãyaþ  /
"aniyatatvàddi÷à mani÷cico digvibhàga" ityeke  /
tathà hi yo vàmanasvàminaþ pårvaþ sa brahma÷ilàyàþ pa÷cimaþ, yo gàdhipurasya dakùiõaþ sa kàlapriyasyottara iti /
"avadhinibandhanamidaü rupamitarattvaniyatameva" iti yàyàvarãyaþ /
"pràcyapàcãpratãcyudãcyaþ catasro di÷aþ" ityeke  /
tadàhuþ-
"catasçùvapi dikùu raõe dviùataþ prati yena citracaritena  /
vihitamapårvamadakùiõamapa÷cimamanuttaraü karma" //
"aindrã, àgneyã, yàmyà, nerçtã, vàruõã, vàyavyà kauberã, ai÷ànã càùñauddi÷aþ" ityeke  /
tadàhuþ-
"ekaü jyotirdda÷au dve trijagati gaditànyabjajàsyai÷caturbhir bhåtànàü pa¤camaü yànyalamçtuùu tathà ùañsu nànàvidhàni  /
yuùmàkaü tàni satpatrida÷amuninutànyaùñadigbhà¤ji bhànor yànti pràhne navatvaü da÷a dadhatu ÷ivaü dãdhitànàü ÷atàni" //
"bràhmã nàgãyà ca dve tàbhyàü saha da÷aitàþ" ityapare /
tadàhuþ-
"da÷adiktañaparyantasãmasaïkañabhåmike /
viùamà sthålalakùyasya brahyàõóagràmake sthitiþ" //
sarvamastu, vivakùàparatantrà hi di÷àmiyattà  /
tatra citràsvàtyantare pràcã, tadanusàreõa pratãcã, ghruveõodãcã, tadanusàreõàpàcã /
antareùu vidi÷aþ, årdhvaü bràhmã, adha÷tànnàgãyeti /
dvividho vyavahàraþ kavãnàü pràksiddho vi÷iùñasthànàvadhisàdhya÷ca  /
tatra pràksiddhe pràcã-
"dvitrairvyonmi puràõamauktikamaõiccheyaiþ sthitaü tàrakair jyotsnàpànabharàlasena vapuùà sutpà÷cakoràïganàþ  /
yàto 'stàcalacålamudåsamadhucchatracchavi÷candramàþ pràcã bàlabióàlalocanarucàü jàtà ca pàtraü kakup" //
dakùiõà-
"dakùiõo dakùiõàmà÷àü yiyàsuþ so 'dhikaü babhau  /
jihàsurdakùiõàma÷àü bhagavàniva bhàskaraþ" //
pa÷cimà-
"pa÷ya pa÷cimadigantalambinà nirmitaü mitakathe vivasvatà  /
dãrghayà pratimayà sarobhbhasastàpanãyamiva setubandhanam" //
uttarà-
"astyuttarasyàü di÷i devatàtmà himàlayo nàma nagàdhiràjaþ /
pårvàparau toyanidhã vigàhya sthitaþ pçthivyà iva mànadaõóaþ" //
vi÷iùñasthànàvadhau tu digvibhàge pårvapa÷cimau yathà-
"yàdàüsi he carata saügatagotratantraü pårveõa candanagireruta pa÷cimena  /
no cennirantaradharàdharasetusåtir àkalpameùa na viraüsyati vo viyogaþ" //
dakùiõottarau yathà-
"kà¤cyàþ puro dakùiõadigvibhàge tathottarasyàü di÷i vàrirà÷eþ /
karõàntacakrãkçtacàrucàpo ratyà samaü sàdhu vasatyanaïgaþ" //
uttaràdàvapyuttaradigabhidhànaü, anuttaràdàvapi uttaradigabhidhànam  /
tayoþ prathamam -
"tatràgàraü dhanapatigçhànuttareõàsmadãyaü dåràllakùyaü surapatidhanu÷càruõà toraõena /
yasyodyàne kçtakatanayaþ kàntayà varddhito me hastapràpyaþ stabakavinato bàlamandàravçkùaþ" //
dvitãyam -
"sahyàdreruttare bhàge yatra godàvarã nadã  /
pçthivyàmiha kçtsnàyàü sa prade÷o manoramaþ" //
evaü digantareùvapi /
tatra de÷aparvatanadyàdãnàü di÷àü ca yaþ kramastaü tathaiva nibadhnãyàt  /
sàdhàraõàü tåbhayatra lokaprasiddhita÷ca  /
tadådvarõaniyamaþ  /
tatra paurastyànàü ÷yàmo varõàþ, dàkùiõàtyànàü kçùõaþ, pà÷càtyànàü pàõóu, udãcyànàü gauraþ, madhyade÷yànàü kçùõaþ ÷yàmo gaura÷ca  /
paurastya÷yàmatà-
"÷yàmeùvaïgeùu gauhãnàü såtrahàraikahàriùu /
cakrãkçtya dhanuþ pauùpamanaïgo valgu valgati" //
dàkùiõàtyakçùõatà-
"idaü bhàsàü bharttudrutakanakagolapratikçti kramànmandajyotirgalati nabhaso bimbavalayam  /
athaiùa pràcãnaþ sarati muralãgaõóamalinas tarucchàyàcakraiþ stabakita iva dhvàntavisaraþ //
" pà÷càtyapàõóutà-
"÷àkhàsmeraü madhukavalanàkelilolekùaõànàü bhçïgastrãõàü bakulamukulaü kuntalãbhàvameti /
kiü cedànãü yavanataruõãpàõóugaõóasthalãbhyaþ kàntiþ stokaü racayati padaü nàgavallãcchadeùu //
" udãcyagauratà-
"puùpaiþ samprati ka¤canàrataravaþ pratyaïgamàliïgitàþ và lãkãda÷anavraõàruõataraiþ patraira÷oko 'rcitaþ /
jàtaü campakamapyudãcyalalanàlàvaõyacauryakùamaü mà¤jiùñhairmukulai÷ca pàñalataroranyaiva kàcillipiþ" //
yathà và-
"kà÷mãrãgàtrekhàsu lolallàvaõyavãciùu  /
dràvayitveva vinyastaü svarõaü ùoóa÷avarõakam" //
madhyade÷yakçùõatà yathà-
"yudhiùñhirakrodhavahneþ kuruvaü÷aikadàhinaþ /
pà¤càlãü dadç÷uþ sarve kçùõàü dhåma÷ikhàmiva" //
tadnmadhyade÷ya÷yàmatà  /
na ca kavimàrge ÷yàmakçùõayoþ pàõóugaurayorvà mahànvi÷eùa iti kavisamayeùvavocàma /
madhyade÷yagauratà-
"tava navanavanãtapiõóagaure pratiphaladuttarakosalendraputryàþ  /
avagatamalike mçgàïkabimbaü mçgamadapatranibhena là¤chanena" //
vi÷eùastu pårvade÷e ràjaputryàdãnà gauraþ pàõóurvà varõaþ  /
evaü dakùiõade÷e 'pi /
tatra prathamaþ -
"kapole jànakyàþ karikalabhadantadyutimuùu smarasmerasphàroómarapulake vaktrakamalam /
muhuþ pa÷ya¤chçõvanrajanicarasenàkalakalaü jañàjåñagranthiü draóhayati raghåõàü parivçóhaþ" //
dvitãyaþ-
"tàsàü màdhavapatnãnàü sarvàsàü candravarcasàm  /
÷abdavidyeva vidyànàü madhye jajvàla rukmiõã" //
evamanyadapi yathàsambhavamabhyåhyam-
nigaditanayaviparãtaü de÷aviruddhaü vadanti vidvàüsaþ  /
tatparihàryaü yatnàttadudàhçtayastu doùeùu //
itthaü de÷avibhàgo mrudràmàtreõa såtritaþ sudhiyàm  /
yastu jigãùatyadhikaü pa÷yatu madbhuvanako÷amasau //
iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe de÷avibhàgaþ saptada÷o 'dhyàyaþ //






____________________________ Adhyaya 18 _____________________________


aùñàda÷o 'dhyàyaþ 18



kàlavibhàgaþ kàlaþ kàùñàdibhedabhinnaþ  /
kàùñà nimeùà da÷a pa¤ca triü÷acca kàùñhàþ kathitàþ kaleti /
triü÷atkala÷caiva bhavenmuhårttastriü÷atà ràtryahanã samete //
te ca caitraghà÷vayujamàsayorbhavataþ /
caitràtparaü pratimàsaü mauhårttikã divasavçddhiþ ni÷àhàni÷ca trimàsyàþ, tataþ paraü mauhårttikã ni÷àvçddhiþ divasahàni÷ca /
à÷vayujãtparataþ punaretadeva viparãtam /
rà÷aito rà÷yantarasaïkramaõamuùõabhàso màsaþ, varùàdi dakùiõàyanaü, ÷i÷iràdyuttaràyaõaü, dvayayanaþ saüvatsara iti sauraü mànam /
pa¤cada÷àhoràtraþ pakùaþ  /
varddhamànasomaþ ÷uklo, vardhdamànakçùõimà kçùõà iti pitryaü màsamànam  /
amunà ca vedoditaþ kçtsno 'pi kriyàkalpaþ  /
pitryameva vyatyayitapakùaü càndramasam  /
idamàryàvarttavàsina÷ca kavaya÷ca mànamà÷ritàþ  /
evaü ca dvau pakùau màsaþ /
dvau màsàvçtuþ  /
ùaõõàmçtånàü paravarttaþ saüvatsaraþ  /
sa ca caitràdiriti daivaj¤àþ, ÷ràvaõàdiriti lokayàtràvidaþ  /
tatra nabhà nabhasya÷ca varùàþ, ãùa årja÷ca ÷arat, sahaþ sahasya÷ca hemantaþ, tapastasya÷ca ÷i÷iraþ, madhurmàdhava÷ca vasantaþ, ÷ukraþ ÷uci÷ca grãùmaþ  /
tatra "varùàsu pårvo vàyuþ" iti kavayaþ  /
"pà÷càtyaþ, paurastyastu pratihantà" ityàcàryàþ  /
tadàhuþ-
"purovàtà hatà pràvçñ pa÷càdvàtà hatà ÷arat" iti /
tadàhuþ-
"pràvçùyabhbhobhçtàbhbhodabharanirbharanirbharamambaram /
kàdambakusumàmodà vàyavo vànti vàruõàþ" //
"vastuvçttaratantraü, kavisamayaþ pramàõam" iti yàyàvarãyaþ /
tadàhuþ-
"paurastyastoyadarttoþ pavana iva patanpàvakasyeva dhåmo vi÷vasyevàdisargaþ praõava iva paraü pàvanaü vedarà÷eþ  /
sandhyànçttotsavocchoriva madanariponandinàndãninàdaþ sorasyàgre sukhaü vo vitaratu vinatànandanaþ syandanasya" //
÷aradyaniyatadikko vàyuryathà-
"uùaþsu vavuràkçùõajahàva÷yàya÷ãkaràþ  /
÷ophàlãkalikàko÷akaùàyamodino 'nilàþ" //
"hemante pà÷càtyo vàyuþ", iti eke  /
"udãcya" iti apare  /
"ubhayamapi"iti yàyàvarãyaþ  /
tayoþ pà÷càtya--
"bha¤janmårjadrumàlãstuhinagiritañeùådgatàstvakkaràlàþ raüvàbhbhaþsthålavãcãcayacakitala¤càtakàn vyàdhunànaþ  /
pà÷vàtyo vàti vegàddrutatuhina÷ilà÷ãkaràsàravarùã màtaïgakùuõõasàndrastrutasaralataratsàrasàrã samãraþ" //
udãcyaþ-
"labhpàkãnàü kiranta÷cikuraviracanàü rallakàüllàsayantaþ cumbanta÷vandrabhàgàsalilamavikalaü bhårjakàõóaikacaõóaþ /
ete kastårikaiõapraõayasurabhayo vallabhà bàhlavãnàü kaulåtãkelikàràþ paricayitahimaü vàyavo vàntyudãcyàþ" //
÷i÷ire 'pi hemantavadudãcyaþ pà÷càtyo và /
vasante dakùiõaþ  /
taduktam -
"dhunvalaïkàvanàlãrmuhuralakalatà làsayankeralãnàm àndhrãdhaümillabandhànsapadi ÷ithilayanvellayannàgavallãþ  /
uddàmaü dàkùiõàtyo malitamalayajaþ sàrithirmãnaketoþ pràtpaþ sãmantinãnàü madhusamayasuhçnmànacauraþ samãraþ" //
"ubhayatadikko vàyurgrãùme" ityeke /
"naiçrtaþ " ityapare /
"ubhayamapi" iti yàyàvarãyaþ /
tatra prathamaþ-
"vàtyàcakrakacumbitàmbarabhuvaþ sthålà rajodaõóakàþ saügrathnanti bhaviùyadabhrapañalasthåõàvitarkaü nabhaþ  /
kiü cànyanmçgatçùõiïkàmbuvasaraiþ pàtràõi vãtàrõasàü sindhånàmiha såtrayanti divaseùvàgàminãü sampadam" //
dvitãyaþ-
"so 'yaü karaistapati vahõimayairivàrkaþ sàïgàravistaravistarabhareva dharà samagrà  /
vàyuþ kukålamiva varùati naiçrta÷ca kàr÷ànavairiva ÷arairmadana÷ca hanti" //
ki¤ca -
garbhànbalàkàsu nive÷ayanto vaü÷àïkurànsvairninadaiþ sçjantaþ  /
"rajo 'mbudàþ pràvçùi mudrayanto yàtrodyamaü bhåmibhçtàü haranti" //
sa sallakãsàla÷ilãndhrayåthãprasånadaþ puùpitalàïgalãkaþ /
dagdhorvaràsundaragandhabandhurarghatyayaü vàrimucàmanehà //
vanàni nãlãdalamecakàni dhàràmbudhautà girayaþ sphuranti  /
påràmbhasà bhinnatañàstañinyaþ sàndrendragopàni ca ÷àdvalàni //
cakoraharùã yaticàracauro viyoginãvãkùitanàthavartmà /
gçhànprati prasthitapànthasàrthaþ kàlo 'yamàdhmàtanabhàþ payodaiþ //
yà keliyàtrà karikàminãbhir yàtuïgaharmyàgravilàsa÷ayyà  /
catuþsamaü (mo yo)yanmçganàbhigarbharü(bhaþ) sà vàridarttoþ prathamàtitheyã //
cala¤cañulacàtakaþ kçtakuraïgaràgodayaþ sadarduraravodyamo madabharapragalbhoragaþ /
÷ikhaõóikulatàõóavàmuditamadgukaïkàhvayo viyogiùu ghanàgamaþ smaraviùaü viùaü mu¤cati //
dalatkuñajakuómalaþ sphuñitanãpapuùpotkaro dhavaprasavabàndhavaþ pracitama¤jarãkàrjunaþ  /
kadambakaluùàmbaraþ kalitaketakãkoraka÷ calanniculasa¤cayo harati hanta dharmàtyayaþ //
varùàþ //
dràggarjayantã vimadànmayårànpragalbhayantã kuraradvirephan /
÷aratsamabhyeti vikàsya padmànunmãlayantã kumudotpalàni //
sà bhàti puùpàõi nive÷ayantã bandhåkabàõàsanakuïkumeùu  /
÷ephàlikàsatpapalà÷akà÷amaõóãrasaugandhikamàlatãùu //
sakha¤jarãñà sapayaþ prasàdà sà kasya no mànasamàcchinati  /
kàdambakàraõóavacakravàkasasàrasakrau¤cakulànuyàtà //
upànayantã kalahaüsayåthamagastyadçùñayà punatã payàüsi  /
muktàsu ÷ubhraü dadhatã ca garbhaü ÷aradvacitrai÷caritai÷cakàsti //
kùitiü khananto vçùabhàþ khuràgrai rodho viùàõairdviradà radantaþ  /
÷çïgaü tyajanto rurava÷ca jãrõaü kurvanti lokànavalokanotkàn //
atràvadàtadyuti candrikàmbunãlàvabhàsaü ca nabhaþ samantàt  /
surebhavãthã divisàvatàro jãrõàbhrakhaõóàni ca pàõóuràõi //
mahànavamyàü nikhilàstrapåjàþ nãràjanà vàjibhañadvipànàm /
dãpàlikàyàü vividhà vilàsà yàtronmukhairatra nçpairvidheyàþ //
vyomni tàrataratàrakotkaraþ syandanapracaraõakùamà mahã  /
bhàskaraþ ÷aradi dãpradãdhitirbudhyate ca saha màdhavaþ suraiþ //
kedàra eva kalamàþ pariõàmanabhràþ pràcãnamàmalakamardhati pàkanãlam  /
ervàrukaü sphuñananirgatagarbhagandham amlãbhavanti ca jarattrapusãphalàni //
gehàjireùu nava÷àlikaõàvapàta-gandhànubhàvasubhageùu kçùãvalànàm  /
ànandayanti musalollasanàvadhåta-pàõiskhaladvalayaddhatayo vadhåñyaþ //
tãkùõaü ravistapati nãca ivàciràóhyaþ ÷çïgaü rurustyajati mitramivàkçtaj¤aþ  /
toyaü prasãdati muneriva dharmacintà kàmã daridra iva ÷oùamupauti païkam //
nadyo vahanti kuñilakramayukta÷uktir ekhàïkavàlapulinodarasutpakårmàþ /
asyàü taraïgitanutoyapalàyamàna-mãnànusàribakadattakaràlaphalàþ //
apaïkilatañàvañaþ ÷apharaphàõñaphàlojjvalaþ patatkurarakàtarabhramadadabhramãnàrbhakaþ  /
luñhatkamañhasaikata÷calabakoñavàcàñitaþ saritsalilasaücayaþ ÷aradi meduraþ sãdati" //
÷arat //
dvitrimucukundakalikastricaturamukulaþ krameõa lavalãùu  /
pa¤caùaphalinãkusumo jayati himartturnavàvataraþ //
punnàgarodhraprasavàvataüsà vàmabhruvaþ ka¤cukaku¤citàïgyaþ  /
vakrollasatkuïkumasikthakàïkàþ sugandhatailàþ kavarãrvahanti //
yathà yathà puùpati ÷ãtakàlastuùàracårõotkarakãrõavàtaþ /
tathà tathà yauvana÷àlinãnàü kavoùõatàmatra kucà labhante //
varàhavardhàõi navaudanàni dadhãni sannaddha÷aràõi càtra  /
sukomalàþ sarùapakandalã÷ca bhuktvà jano nindati vaidyavidyàm //
atropacàraþ salilaiþ kavoùõairyatki¤cidatra svadate 'nnapànam  /
sudurbhagàmatra nipãóya ÷ete svastyastu nityaü tuhinarttave 'smai //
vimuktabarhà vimadà mayåràþ praruóhagodhåmayavà ca sãmà  /
vyàghrãprasåtiþ salilaü sabàùpaü hemantaliïgàni jayantyamåni //
sa÷amãdhànyapàkàni kùetràõyatra jayanti ca /
tri÷aïkutilakà ràtryaþ paccante lavaõàni ca //
udyànànàü måkapuüskokilatvaü bhçïgastrãõàü maunamudrà mukheùu  /
mandodyogà patriõàü vyomayàtrà hemante syàtsarpadarpakùaya÷ca //
karkandhånàü nàgaraïgãphalànàü pàkodrekaþ khàõóavopyàvirasti  /
kçùõekùåõàü puõórakàõàü ca garbhe màdhurya÷rãrjàyate kàpyapårvà //
yeùàü madhyemandiraü talpasampat pàr÷ve dàràþ sphàratàruõyatàràþ  /
lãlàvahnirnihnutoddàmadhåmaste hemantaü grãùma÷eùaü vidanti" //
iti hemantaþ  /
hemantadharmaþ ÷i÷iraþ, vi÷eùastu  /
"ràtrirvicighatrasuratocitayàmadairdhyà càõóo marudåhati kuïkumapaïkasàghyaþ /
talpasthitirdviguõatålapañà kimanyad arghanti càtra vitatàgurudhåpadhåmàþ  /
ba" à÷leùiõà pçthurataklamapãta÷ãtam àyàminãü ghanamudo rajanãü yuvànaþ  /
årvormuhurvalanabandhanasaüdhilola-pàdàntasaüvalitatålapañàþ svapanti //
pàne 'mbhasoþ surasanãrasayorna bhàti spar÷akriyàsu tuhinànalayorna càtra /
no durbhagàsubhagayoþ parirambhaõe ca no sevane ca ÷a÷ibhàskarayorvi÷eùaþ //
puùpakriyà marubake jalakelinindà kundànya÷eùakusumeùu dhuri sthitàni  /
saubhàgyameõatilakàdbhajate 'rkabimbaü kàle tuùàriõi dahanti ca candanàni //
siddhàrthayaùñiùu yathottarahãyamànasantànabhinnaghanasåciparamparàsu /
dvitràva÷eùakusumàsu janikrameõa pàkakramaþ kapi÷imànamupàdadhàti //
udãcyacaõóànilàtàóitàsu sulãnamãnàsu jalasya måle  /
nàlàva÷eùàbjalatàsvidànãü vilàsavàpãùu na yàti dçùñiþ //
màdyanmataïgaþ pçùataikatoùã puùpadvaràho dhçtimallulàyaþ /
daridranindyaþ sadhanaikavandyaþ sa eùa kàlaþ ÷i÷iraþ karàlaþ //
abhànavabadhåroùasvàduþ karãùatanånapà-dasaralajanà÷leùakrårastuùàrasamãraõaþ /
galitavibhavasyaj¤evàdya dyutirmasçõà rave rvirahivanitàvaktraupabhyaü bibharttiü ni÷àkaraþ //
striyaþ prakçtipittalàþ kkathitakuïkumàlepanair nitambaphalakastanasthalabhujorumålapàdibhiþ /
ihàbhinavayauvanàþ sakalaràtrisa÷leùitair haranti ÷i÷irajvaràratimatãva pçthvãmapi" //
÷i÷iraþ //
"caitre madardhdiþ ÷ukasàrikàõàü hàrãtadàtyåhamadhuvratànàm /
puüskokilànàü sahakàrabandhuþ madasya kàlaþ purareùu eva //
mano 'dhikaü càtra vilàsalàsye preïkhàsu dolàsu ca sundarãõàü /
gãte ca gaurãcaritàvataüse påjàprapa¤ce ca manobhavasya //
puüskokilaþ kåjati pa¤camena balàdvilàsà yuvatau sphuranti  /
smaro vasante 'tra navaiþ prasånaiþ svacàpayaùñerghañanàü karoti //
pinaddhamàhàrajanàü÷ukànàü sãmantasindårajuùàü vasante  /
smarãkçte preyasi bhaktibhàjàü vi÷eùaveùaþ svadate vadhånàm //
ayaü prasånoddhurakarõikàraþ puùpapa¤càrcitakà¤canàraþ  /
vijçmbhaõàkovidakovidàraþ kàlo vikà÷odyatasinduvàraþ //
rohitakàmràtakakiïkiràtà madhåkamocàþ saha màdhavãbhiþ  /
jayanti ÷obhà¤janaka÷ca ÷àkhã sakesaraþ puùpabharairvasante //
yo màdhavãmukuladçùñiùu veõibandho yaþ kokilakalaruteþ kathane ca làbhaþ  /
påjàvidhirdamanakena ca yaþ smarasya tasminmadhuþ sa bhagavàngururaïganànàm //
nàliïgitaþ kurabakastalako na dçùño nà tàóita÷ca caraõaiþ sudç÷àma÷okaþ /
siktà na vaktramadhunà bakula÷ca caitre citraü tathàpi bhavati prasavàvakãrõàþ //
caitre citrau raktanãlàva÷okau svarõà÷okastattçtãya÷ca pãtaþ  /
jaitraü tantraü tatprasånàntarebhya÷cetoyoneþ bhårbhuvaþ svastraye 'pi //
gåvàkànàü nàlikeradrumàõàü hintàlànàü pàñalasãkiü÷ikànàm  /
kharjåràõàü tàóatàóãtaruõàü puùpàpãóanyàsaheturvasantaþ //
vikàsakàrã navamallikànàü dalacchirãùaprasavàbhiràmaþ /
puùpapradaþ kà¤canaketakãnàü grãùmo 'yamullàsitadhàtakãkaþ //
kharjårajambåpanasàmramocapriyàlapågãphalanàlikeraiþ /
dvandvàni khedàlasatàmupasya ratànusandhànamihàdriyante //
srotàüsyanabhbhàüsi sakåpakàni prapàþ kañhore 'hani pànthapårõàþ  /
÷ucau samabhyarthitasaktupàne prage ca sàyaü ca vahanti màrgàþ //
yatkàyamàneùu dinàrdinidrà yatsnànakelirdivasàvasàne /
yadràtri÷eùe suratàvatàraþ sa muùñiyogo ghanagharmamàthã //
yà candrikà candanapaïkahçdyà yà jàlamàrgànilavãcimàlà  /
yà tàlavçntairudabinduvçùñir-jalà¤jaliü sà ÷ucaye dadàti //
karpåracårõaü sahakàrabhaïgastàmbålamàrdrakramukopakëtpam /
hàrà÷ca tàràstanuvastrametanmahàrahasyaü ÷i÷irakriyàyàþ //
muktàlatà÷candanapaïkadigdhà mçõàlahàrànusçtà jalàrdràþ  /
straja÷ca maulau smitacampakànàü grãùme 'pi so 'yaü ÷i÷iràvatàraþ" //
atra hi-
"pacyanta iva bhåtàni tàpyanta iva pàüsavaþ  /
kkathyanta iva toyàni dhmàyanta iva càdrayaþ //
eõàþ sthalãùu mçgatçùõikayà hriyante srotastanutvajanità jalaveõibandhàþ  /
tàmyattimãni ca saràüsi jalasya ÷eùàd uccàraghaññighañikàvalayà÷ca kåpàþ //
karabhàþ ÷arabhàþ saràsabhà madamàyànti bhajanti vikriyàm  /
karavãrakarãrapuùpiõãþ sthalabhåmãradhiruhya càsate //
sahakàrarasàrcità rasàlà jalabhaktaü phalapànakàni manthàþ  /
mçgalàvarasàþ ÷çtaü ca dugdha smarasa¤jãvanamauùadhaü nidàdhe //
jalacandanacàravastàruõyaþ sajalàrdràþ sahatàrahàramàlàþ  /
kadalãdalatalpakalpanasthàþ smaramàhåya nive÷ayanti pàr÷ve //
grãùme cãrãnàdavanto vanàntàþ païkàbhyaktàþ sauribhàþ sebhakolàþ  /
lolajjihvàþ sarpasàraïgavargà målastrastaiþ patriõa÷càüsade÷aiþ //
harmyaü ramyaü candrikàdhautapçùñaü kàntocchiùñà vàruõã vàrimi÷rà  /
màlàþ kaõñhe pàñalà mallikànàü sadyo grãùmaü hanta hemantayanti //
grãùmaþ //
caturavastha÷ca çturupanibandhanãyaþ /
tadyathà sandhiþ, ÷ai÷avaü, prauóhiþ, anavçtti÷ca /
çtudvayamadhyaü sandhiþ  /
÷i÷iravasantasandhiryathà-
"tyutasumanasaþ kundàþ puùpodgameùvalasà drumà manasi ca giraü gçhõantãme giranti na kokilàþ /
atha ca savituþ ÷ãtollàsaü lunanti marãcayo na ca jarañhatàmàlambante klamodayadàyinãm" //
vasanta÷ai÷avam -
"garbhagranthiùu vãrudhàü sumanaso madhye 'ïkuraü pallavà và¤chàmàtraparigrahaþ pikavadhåkaõñhodare pa¤camaþ  /
kiü ca trãõi jaganti jiùõu divasairdvighatrairmanojanmano devasyàpi cirojbhphitaü yadi bhavedabhyàsava÷yaü dhanuþ" //
vasantaprauóhiþ-
"sàmyaü samprati sevate vicakilaü ùàõmàsikairmauktikaiþ kàntiü karùati kà¤canàrakusumaü màjjiùñadhautàtpañàt /
håõãnàü kurute madhåkamukulaü làvaõyaluõñàkatàü làñãnàbhinibhaü cakàsti ca patadvçntàgrataþ kesaram" //
atikràntartuliïgaü yatkusumàdyanuvattate  /
liïganuvçttiü tàmàhuþ sà j¤eyà kàvyalokataþ //
varùàsu grãùmaliïgàbjavikàsànuvçttiþ /
khaü vaste kalaviïkakaõñhamalinaü kàdambinãkambalaü carcà pàrayatãva dardurakulaü kolàhalairunmadam /
gandhaü mu¤cati siktalàjasadç÷aü varùeõa dagdhà sthalã durlakùyo 'pi vibhàvyate kamalinãhàsena bhàsàü patiþ //
" evamanyà api /
ki¤ca-
graiùmikasamayavikàsã kathito dhålãkadamba iti loke  /
jaladharasamayapràtpau sa eva dhàràkadambaþ syàt //
yathà-
"dhålãkadambaparidhåsaradiïmukhasya raktacchañàsura÷aràsanamaõñanasya  /
dãtpàyudhà÷animuco nanu nãlakaõñha notkaõñhase samaravàridharàgamasya" //
jalasamayajàyamànàü jàtiü yàü karddamãti nigadanti  /
sà ÷aradi mahotsavinã gandhànvitaùañpadà bhavati //
yathà-
"sthålàva÷yàyabindudyutidalitabçhatkorakagranthibhàjo jàtyà jàlaü latànàü jarañaparimalaplàvitànàü jajçmbhe  /
nànàhaüsopadhànaü sapadi jalanidhe÷votsasarpàparasya jyotsnà÷uklopadhànaü ÷ayanamiva ÷a÷ã nàgabhogàïkamabhbhaþ" //
stokànuvçttiü ketakyà api kecidicchanti /
yathà-
"asåcyataþ ÷aratkàlaþ ketakãdhålidhåsaraiþ  /
padmatàmrairnavàyàta÷caraõairiva vàsaraiþ" //
÷aradbhàvànàmanuvçttiratra bàõàsanànàü sakuruõñakànàm  /
hemantavaktre yadi dç÷yate 'pi na dç÷yate bandhavidhiþ kavãnàm //
hemanta÷i÷irayoraikye sarvaliïgànuvçttireva /
uktaü ca  /
"dvàda÷amàsaþ saüvatsaraþ, pa¤cartavo hemanta÷i÷irayoþ samàsena" /
marubakadamanakapunnàgapuùpaliïgànuvçttibhiþ surabhiþ  /
racanãya÷citra÷rãþ ka÷citkundànuvçttyà ca //
"gçhe vàhãkayånàü vahati damanako ma¤jarãkarõapåràn unmàdaþ pàmarãõàü maruti marubakàmodini vyaktimeti  /
sadyo bhaïgànusàrastrutasarabhi÷irà÷ãkaraþ sàhakàraþ sarparannambhaþ÷aràve racayati ca raso racakãcandrakàõi //
kunde mandastamàle mukulini vikalaþ kàtaraþ kiïkiràte raktà÷oke sa÷oka÷ciramativikace campake ku¤citàkùaþ  /
pànthaþ khedàlaso 'pi ÷ravaõakañurañaccakramabhyeti dhunvan sotkaõñhaþ ùañpadànàü navamadhupañalãlampañaü karpañena" //
yathà và-
"dhunànaþ kàverãparisarabhuva÷candanatarun marunmandaþ kundaprakàramakarandànavakiran  /
priyakrãóàkarùacyutakusumamàmålasaralaü lalàñe làñãlàü luñhitamalakaü tàõóavayiti" //
evamanyàpyanuvçttiþ /
"vicakilakerasarapàñalicampapuùpànuvçttayo grãùme  /
tatra ca tuhinartubhavaü marubakamapi kecidicchanti" //
yathà-
"karõe smeraü ÷irãùaü ÷irasi vicakilasraglatàþ pàñalinyaþ kaõñhe màrõàlahàro valayitamasitàbhbhojanàlaü kalàcyoþ  /
samodaü candanàbhbhaþ stanabhuvi nayane mlànanà¤jiùñhapçùñhe gàtraü lolajjalàrdraü jayati mçgadç÷àü grauùmiko veùa eùaþ" //
yathàca -
"aminavaku÷asåcisparddhi karõe ÷irãùaü marubakarivàraü pàñalàdàma paõñhe  /
sa tu sarasajalàrdenmãlitaþ sundarãõàü dinapariõatijanmà ko 'pi veùa÷cakàsti" //
evamudàharaõàntaràõi /
"çtubhavavçttyanuvçttã diïmàtreõàtra såcite santaþ  /
÷eùaü svadhiyà pa÷yata nàmagràhaü kiyadbråmaþ //
de÷eùu padàrthànàü vyatyàso dç÷yate svaråpasya /
tanna tathà badhvãyàtkavibaddhamiha pramàõaü naþ" //
÷obhàndhogandhasaraiþ phalàrcanàbhyàü ca puùpamupayoni  /
ùoóhà dar÷itametatsyàtsatpamamanupayogi //
yathà-
yatpràci màse kusumaü nibaddhaü taduttare bàlaphalaü vidheyam  /
tadagrime prauóhidharaü ca kàryaü tadagrime pàkapariùkçtaü ca //
drumodbhavànàü vidhireùu dçùño ballãphalànà na mahànanehà /
teùàü dvimàsàvadhireva kàryaþ paùpe phale pàkavidhau ca kàlaþ //
anyarvyàjaü bahivyàjaü bàhyàntarvyàjameva ca  /
sarvavyàjaü bahuvyàjaü nirvyàjaü ca tathà phalam //
lakucàdyantarvyàjaü tathà bahirvyàjamatra mocàdi  /
àmràdyubhayavyàjaü sarvavyàjaü ca kakubhàdi //
panasàdi bahuvyàjaü nãlakapitthàdi bhavati nirvyàjam /
sakalaphalànàü ùoóhà j¤àtavyaþ kavibhiriti bhedaþ //
ekadvitryàdibhedena sàmastyenàthavà çtån  /
prabandheùu nibandhãyàtkrameõa vyutkrameõa và //
na ca vyutkramadoùo 'sti kaverarthapathaspç÷aþ  /
tathà tathà kàpi bhaved vyutkramo bhåùàõàü yathà //
anusandhàna÷ånyasya bhåùaõaü dåùaõàyate  /
sàvadhànasya ca kaverdåùaõaü bhåùaõàyate  //
iti kàlavibhàgasya dar÷ità vçttirãdç÷ã  /
kaveriha mahànmoha iha siddho mahàkaviþ  //

iti ràja÷ekharakçtau kàvyamãmàüsàyàü kavirahasye prathame 'dhikaraõe kàlavibhàgo nàma aùñàda÷o 'dhyàyaþ

samàtpamidaü prathamamadhikaraõaü kavirahasyaü kàvyamãmàüsàyàm