Mammata: Sabdavyaparavicara Based on the ed. by Mangesh Ramkrishna Telang: Abhidhƒvrittimƒtrikƒ of Mukula Bhatta and Shabdavyƒpƒra-vichƒra of Rƒjƒnaka Mammatƒchƒrya. AbhidhÃv­ttimÃt­kà MukulabhaÂÂapraïÅtà tathà ÁabdavyÃpÃravicÃra÷ RÃjÃnakamammaÂÃcÃryaviracita÷. Bombay : Nirnaya Sagara Press, 1916. Input by Daniele Cuneo [GRETIL-Version vom 7.7.2015] #<...># = BOLD ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ | ÓrÅ÷ | ÓrÅrÃjÃnakamammaÂÃcÃryaviracita÷ ÓabdavyÃpÃravicÃra÷ iha heyopÃdeyÃnÃæ hÃnopÃdÃne pramÃïÃd eva | tac ca niÓcayÃtmatayà prÃmÃnyaæ bhajate | niÓcayaÓ ca ÓabdasÃhityenÃrthaæ vi«ayÅkaroti | Óabdasya cÃrthapratÅtipratipattilak«aïakÃryÃnyathÃnupapattyà kÃrakatvÃt kalpyamÃno vyÃparo 'bhidhÃdiÓabdapratipÃdyo nÃnÃprakÃra iti tatparÅk«Ãrthaæ ÓabdavyÃpÃravicÃrÃtmakaæ prakaraïam idam Ãrabhyate | vyÃpÃraÓ ca Ó­ÇgagrÃhikayà darÓayituæ na yujyate iti vi«ayamukhena pradarÓyate -- ## ag­hÅtasaÇketasya ÓabdasyÃrthapratipatter abhÃvÃt saÇketasahÃya eva Óabdo 'rthaæ pratipÃdayati | tena samita÷ saÇketito dhvani÷ Óabdo yatra yo 'rtha÷ | pÆrvam upalabhyatvÃn na tu viÓrÃntidhÃmatvÃn mukhya iti prasiddho vÃcyo 'bhidheyo 'rtha÷ | tathà cÃha -- jÃtir ityÃdi | iha yadyapi prav­ttiniv­ttivi«ayo vyaktir eva, tathÃpy Ãnantyad vyabhicÃrÃc ca tatra saÇketa÷ kartum na pÃryata iti gau÷ ÓuklaÓ calo ¬ittha ityÃdÅnÃm ekÃrthatvaæ mà prasÃÇk«Åd iti ca ÓabdÃnÃm upÃdhÃv eva saÇketa÷ | upÃdhiÓ ca vastudharmo vakt­yad­cchÃsaæniveÓitaÓ ca | Ãdya÷ siddha÷ sÃdhyaÓ ca | siddho 'pi dvividha÷ padÃrthasya prÃïaprado viÓe«ÃdhÃnahetuÓ ca | Ãdyo jÃti÷ | uktaæ hi vÃkyapadÅye -- "gaur hi svarÆpeïa na gau÷, nÃpy agau÷, gotvÃbhisaæbandhÃt tu gau÷" iti | dvitÅyo guïa÷ | ÓuklÃdinà hi labdhasattÃkaæ vastu viÓe«yate | sÃdhya÷ pÆrvÃparÅbhÆtÃvayava÷ kriyÃrÆpa÷ | ¬itthÃdiÓabdÃnÃæ antyabuddhinirgrÃhyaæ saæh­takramaæ svarÆpaæ vaktrà yad­cchayà ¬itthÃdi«v arthe«ÆpÃdhitayà saæniveÓyate iti ca saæj¤ÃrÆpo yad­cchÃtmaka iti | gau÷ ÓuklaÓ calo ¬ittha ityÃdau catu«ÂayÅ ÓabdÃnÃæ prav­ttir bhëye kathità | paramÃïutvÃdÅnÃæ tu guïamadhyapÃÂhÃt pÃribhëikaæ guïatvam | nanu paya÷ÓaÇkhÃdyÃÓrayÅbhÆte«u ÓuklÃdiguïe«u yadvaÓena Óukla÷ Óukla ity abhinnÃv abhidhÃnapratyayau stas tacchuklatvÃdisÃmÃnyam | gu¬ataï¬ulÃdipÃke«u evam eva pÃkatvÃdikam | ÓukasÃrikÃdyudÅrite«u ¬itthÃdiÓabde«u ca ¬itthÃdiÓabdatvaæ pratik«aïaæ bhidyamÃne và ¬itthÃdyarthe ¬itthÃditvam astÅti katham catu«ÂayÅ ÓabdÃnÃæ prav­tti÷ | ucyate | saæsthÃnÃvasthÃnapramÃïavarïair bhede 'pi vyaktÅnÃæ ÓÃbaleyo gau÷ dhÃvaleyo gaur ityÃdyekapratyayahetutvaæ jÃter eva | haæsahÃrÃdÅnÃæ gh­tagu¬ÃdÅnÃæ ÓukasÃrikÃdyudÅrita¬itthÃdiÓabdÃnÃæ nÃnÃvastha¬itthÃdyarthÃnÃæ ca bhede 'pi haæsa÷ Óukla÷, hÃra÷ Óukla÷, gh­taæ pacyate, gu¬aæ pacyate, ¬itthaÓabdo ¬itthaÓabda÷, ¬ittho ¬ittha ityekÃkÃrÃvagatinibandhanatvÃd ekarÆpatvam eva guïakriyÃyad­cchÃnÃm iti naitÃsÃæ bhinne«v abhinnÃbhidhÃnapratyayahetur jÃtir ghaÂata iti catvÃry eva Óabdaprav­ttinimittÃni || aparam Ãha -- ## Óabde kuÓala ityÃdau darbhagrahaïÃdyayogÃt gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdau ca gaÇgÃdÅnÃæ ca gho«ÃdhikaraïatÃsaæbhavÃt mukhyÃrthasya bÃdha÷, rƬita÷ prasiddhe÷ tathà gaÇgÃtaÂa ityÃder ye«Ãæ na tathà pratipattis te«Ãæ pÃvanatvÃdÅnÃæ tathÃpratipÃdanÃtmanà prayojanena | tena mukhyenÃrthenÃnvito lak«aïÅyo lak«aïÃvyÃpÃragocara÷ | saæbandhaÓ cÃtra vivekatvÃdi÷ sÃmÅpyÃdiÓ ca | evaæ vÃcyavÃcakÃrthani«Âhau vyÃpÃrÃv abhidhÃlak«aïe | ## ## kuntÃn praveÓaya ya«ÂÅ praveÓayetyÃdau kuntÃdibhir Ãtmana÷ praveÓasiddhaye svasaæyogina÷ puru«Ã Ãk«ipyante | tata upÃdÃneneyaæ lak«aïà | "gaur anubandhya÷" ityÃdau Óruticoditam anubandhanaæ kathaæ me syÃd iti jÃtyà vyaktir Ãk«ipyate na tu Óabdenocyate | "viÓe«yaæ nÃbhidhà gacchet k«iïaÓaktir viÓe«aïe" iti nyÃyÃd upÃdÃnalak«aïà nodÃhartavyà | na hy atra prayojanam asti na và rƬhi÷ | vyaktyavinÃbhÃvÃt tu jÃtyà vyaktir Ãk«ipyate yathà kriyatÃm ity atra kartÃ, kurv ity atra karma, praviÓa piï¬Åm ityÃdau g­haæ bhak«ayetyÃdi ca | pÅno devadatto divà na bhuÇkte ity atra ca rÃtribhojanaæ na lak«yate | ÓrutÃrthÃpatter arthÃpatter và tasya vi«ayatvÃt | gaÇgÃyÃæ gho«a ity atra taÂasya gho«ÃdhikaraïatÃyÃ÷ siddhaye gaÇgÃÓabda÷ svÃrtham arpayatÅty evamÃdau lak«aïenai«Ã lak«aïà | ubhayarÆpà ceyaæ Óuddhà upacÃreïÃmiÓritvÃt | anayor bhedayor lak«yasya lak«akasya ca na bhedarÆpaæ taÂasthatvam | taÂÃdÅnÃæ gaÇgÃdiÓabdai÷ pratipÃdane tattvapratipattau hi pratipipÃdayi«itaprayojanasampratyaya÷ | gaÇgÃsambandhamÃtrapratÅtau tu gaÇgÃtaÂe gho«a iti mukhyaÓabdÃbhidhÃnÃl lak«aïÃyÃ÷ ko bheda÷ || ## ÃropyamÃïa ÃropaviÓayaÓ ca yatrÃnupahnutabhedau sÃmÃnÃdhikaraïyena nirdiÓyete sà lak«aïà sÃropà | ## vi«ayiïÃropyamÃïenÃnta÷k­te nigÅrïe 'nyasminn Ãropavi«aye sati sÃdhyavasÃnà | ## ## imÃv ÃropÃdhyavasÃnarÆpau sÃd­ÓyahetÆ gaur vÃhÅka ity atra gaur ayam ity atra ca | atra svÃrthasahacÃriïo guïà jìyamÃndyÃdayo lak«yamÃïà api goÓabdasya parÃrthÃbhidhÃnaæ prati nimittatvam upayÃntÅti kecit | svÃrthasahacÃriguïÃbhedena parÃrthagatà guïà eva lak«yante na tu parÃrtho 'bhidhÅyata ity apare | sÃdhÃraïaguïÃÓrayaïena parÃrtha eva lak«yata ity anye | uktaæ cÃnyatra -- abhidheyÃvinÃbhÆtapratÅtir lak«aïocyate | lak«yamÃïaguïair yogÃd v­tter i«Âà tu gauïatà iti | avinÃbhÃvo 'tra sambandhamÃtraæ na tu nÃntarÅyakatvam | tattve hi ma¤cÃ÷ kroÓantÅtyÃdau lak«aïà na syÃt | avinÃbhÃve cÃk«epeïaiva siddher lak«aïÃyà nopayoga ity uktam | yena gogatajìyamÃndyÃdisad­ÓajìyamÃndyetyÃdy ucyate tena guïÃbhedÃbhyupagame guïajÃtiprasaÇgÃc catu«ÂayÅ ÓabdÃnÃæ prav­ttir uktà vyÃhanyate | Ãyur gh­tam, Ãyur evedam ityÃdau sÃd­ÓyÃd anya÷ kÃryakÃraïabhÃvÃdi÷ para÷ sambandha÷ | evamÃdau ca kÃryakÃraïabhÃvÃdilak«aïapÆrve ÃropÃdhyavasÃne | atra gauïabhedayor bhede 'pi tÃdrÆpyapratÅti÷ sarvathÃivÃbhedÃvagamaÓ ca prayojanam | Óuddhabhedayos tv anyavailak«aïyenÃvyabhicÃreïa ca kÃryakÃritvÃdi | kvacit tÃdarthyÃd upacÃra÷, yathà indrÃrthà sthÆïà indra÷ | kvacit svasvÃmibhÃvÃt, yathà rÃjakÅya÷ puru«o rÃjà | kvacid avayavÃvayavibhÃvÃt, yathà agrahasta ity atrÃgramÃtrÃvayave hasta÷ | kvacit tÃtkarmyÃt, yathà atak«Ã tak«Ã | ## ÃdyabhedÃbhyÃæ saha | sà ca "vaktur vÃkyasya vÃcyasya rÆpabhedÃd vibhidyate" | tatra vakt­svarÆpaparyÃlocanÃt sà yathà -- upak­taæ bahu tatra kim ucyate sujanatà prathità bhavatà param | vidadhad Åd­Óam eva sadà sakhe sukhitam Ãssva tata÷ ÓaradÃm Óatam || bahubhir upakÃrais tÃpyamÃnasya kasyacid uktir iyam | ato vakt­mahimnà mÆrkhe b­haspati¬Óabdena mÆrkhatvam ivÃpakÃriïi durjanatvÃdy atra lak«yate | vÃkyaviÓe«ÃvadhÃraïÃd yathà -- dhanyÃsi yà kathayasi priyasaÇgame 'pi visrambdhacÃÂukaÓatÃni ratÃntare«u | nÅvÅæ prati praïihite ca kare priyeïa sakhya÷ ÓapÃmi yadi kiæcid api smarÃmi || atra dhanyÃsmi lak«yate | vÃkyasyaivÃtra Óakti÷ | vÃcyaviÓe«anirÆpaïÃd yathà -- bhuvanÃbhayadÃnasaktaÓakte÷ sakalasvÅkriyamÃïasampadas te | na samÃnadhurÃdhirohado«aæ sumate ko 'pi kadÃpi kartum Å«Âe || atra prÃïasamasya vyasane 'pi taÂasthas t­ïamÃtram api dÃtum asamarthaÓ ca vÃcya÷ | evaæ dvikabhedÃs traya÷ trikabhedaÓ caika udÃhÃrya÷ | d­«Âiæ he prativeÓini k«aïam ihÃpy asmadg­he dÃsyasi prÃyo naiva ÓiÓo÷ pitÃsya virasÃ÷ kaupÅr apa÷ pÃsyasi | ekÃkiny api yÃmi tad drutam ita÷ srotas tamÃlÃkulaæ nÅrandhrÃs tanum Ãlikhantu jaraÂhacchedà na¬agranthaya÷ || ity atra prÃptaÓrÅr e«a kasmÃt punar api mayi taæ manthakhedaæ vidadhyÃn nidrÃm apy asya pÆrvÃm analasamanaso naiva sambhÃvayÃmi | setuæ badhnÃti bhÆya÷ kim iti ca sakaladvÅpanÃthÃnuyÃte tvayy ÃyÃte vitarkÃn iti dadhata ivÃbhÃti kampa÷ payodhe÷ || ity atra durvÃrà madane«avo diÓi diÓi vyÃj­mbhate mÃdhavo h­dy unmÃdakarÃ÷ ÓaÓÃÇkarucayaÓ cetoharà kokilÃ÷ | uttuÇgastanabhÃradurdharam idam pratyagram anyadvaya÷ so¬havyÃ÷ sakhi sÃmprataæ katham amÅ pa¤cÃgnayo du÷sahà || ity atra ca nÃdeyapÃnÅyÃnayanena parapuru«asambhogasya na¬agranthalekhanena sambhÃvyamÃnanakhadaÓanak«atÃnÃæ ca nihnavÃtmakaæ vastu, bhavÃn harir iti rÆpakÃlaækÃra÷, vipralambhaÓ­ÇgÃraÓ ca raso lak«yata iti nodÃhÃryam | mukhyÃrthasya bÃdhÃbhÃvÃt | asakhyà api sakhyabhidhÃnasyaivaæ sambhavÃt | Ãk«iptasyÃlaÇkÃrasya lak«yatve ca vahnyÃnayane pÃtrÃnayanasya lak«yatvaprasaÇgÃt | abÃdhitasyaiva vÃcyasya rasapratÅtik­ttvÃt | saprayojanÃyÃæ ca lak«aïÃyÃæ tadatirikto vyÃpÃro 'vaÓyam aÇgÅkartavya÷ | tathà ca sati prayojane lak«aïà | tac ca na mukhyÃrthabÃdhanimittavat pramÃïÃntarÃd boddhavyam | tadartham eva lak«aïÃÓabdaprayogÃt | na khalu ÓÃbde 'rthe pratyak«aæ kramate | nÃpi tatpÆrvakam anumÃnam | nÃnumÃnÃntaram anavasthÃpatte÷ | na sm­ti÷ tadanubhavÃbhÃvÃt | satyÃm api và tasyÃæ niyatasmaraïaæ na syÃt | tasmÃc chabda eva tatra pramÃïam | nirvyÃpÃraÓ ca Óabdo nÃrthapratÅtik­t | vyÃpÃraÓ ca nÃbhidhà tatra saÇketÃbhÃvÃt | na lak«aïà tasmin sati hi sà na tu tadvi«ayà | nÃpy asyà lak«ye bÃdho 'sti | lak«yaprayojanayoÓ ca sambandhasya prayojanasya cÃbhÃvÃt | tasyÃpi lak«aïe 'navasthÃpattir iti na lak«aïà syÃt | asti ca sà | tata÷ prayojanavi«ayo vyÃpÃrao 'bhyupagantavya÷ | sa ca dhvananÃvagamanaprakÃÓanadyotanÃdiÓabdavyavahÃrya÷ | nanu gaÇgÃtaÂe gho«a ityÃdisvaÓabdÃd yÃd­garthapratÅtir na bhavati tÃd­ÓÅ gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdes tad eva prayojanaæ pÃvanatvÃdidharmÃkrÃntaæ ca taÂÃdi lak«yate iti viÓiÓÂe lak«aïà na tu lak«ite viÓe«Ã÷ | evaæ hi taÂÃde÷ pÃvanatvÃdÅnÃæ ca dharmadharmibhÃvaÓ caturtho vyÃpÃra urarÅkartavya÷ | lak«aïÃphalaæ ca katham anyena kriyate | na ca vyÃpÃrasya lak«aïÃtmano vya¤janÃtmà vyÃpÃro bhavati | ÓabdasyÃsÃv iti cen na | tarhi lak«aïÃyÃ÷ prayojanaæ tasmÃd viÓi«Âam eva lak«yate | ucyate | lak«aïÃyÃs taÂÃdir vi«aya÷ | na ca tatra pÃvanatvÃdaya÷ santi | tat kathaæ viÓi«Âe lak«aïà | sÃmÃnyani«ÂhaÓ ca saÇketa iti tritayÃtmanà saÇketabhedena lak«aïà sà kathaæ viÓi«Âaæ gocarÅkuryÃt | vyajyate tv asaÇketita eva | kiæca lak«aïÃyà gocaro lak«yo na prayojanam | pratyak«asya hi nÅlaæ vi«aya÷ | prakaÂatà saævittir và phalam | avyabhicÃrÃc ca lak«yasaævit phalatvenoktà | evaæ hy abhidhÃyà api phalaæ Óabdasya ca vÃcakasya saævid eva phalam | tac ca vinà vyÃpÃrÃn na sambhavati | na ca vyÃpÃrasya vyÃpÃra iti ÓabdasyaivÃsau vÃcya÷ | lak«aïÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnaæ ca savyÃpÃrasya phalasyeti tasyÃs tat kÃryaæ kÃryaæ ca phalam ucyate | kriyÃntaraprÃpyasya yÃgaphalatvam iva vya¤janaÓaktinirvartyasya prayojanasya lak«aïÃphalatvam | nÅlavi«ayasya pramÃïasya yathà nÅlani«Âhaiva prakaÂatà saævid và phalam tadval lak«aïÃyÃs tadvi«ayani«Âham eva prayojanam | tena dharmadharmibhÃvaparikalpakaæ nopayujyate vyÃpÃrÃntaram | tena siddham etal lak«aïÃyà atirikto vyÃpÃra÷ samÃÓraïÅya÷ || ## anulomapratikÆlÃdiÓabde«u kÃcana sà vÃcyam arthaæ parih­tya lak«ya evÃrthe vÃcakavan nirƬhà | aparà tu mukhyÃrthabÃdhanimittaprayojane«u satsu kartavyà | raviïà h­tasaubhÃgyas tu«ÃrÃv­ttamaï¬ala÷ | niÓvÃsÃndha ivÃdarÓaÓ candramà na prakÃÓate || ityÃdÃv andhÃdiÓabde«u anupapadyamÃnatvÃd vÃcyam atyantatirask­tam iti vicchÃyatvasya lak«itasyÃsÃmÃnyatvaæ vyaÇgyam | tathà -- sa puru«a÷ sa ca jÅvati satk­taæ jagati yasya parÃkramasambh­tam | bhramati sÆryakarai÷ saha gÃm imÃm abhinavoditapallavitaæ yaÓa÷ || ityÃdau puru«aÓabdo 'nupayujyamÃnatvÃl lak«itasvagataparÃkramavattvÃdidharmavyaÇgyatadÃnantyasaÇkramitavÃcya÷ | rephadvayÃnugatabhramarÃdiÓabdÃbhidheyatve dvirephaÓabda÷ «aÂpade yathà prayujyate tathà kokilÃdau dvika ityÃdikà anyathà na prayojyÃ÷ | ## ihÃnantyÃd vyabhicÃrÃc ca vÃkyasya vÃkyÃrtha iva viÓe«arÆpe padÃrthe padasya saÇketa÷ kartuæ na pÃryate iti sÃmÃnya eva saÇketa÷ | ÃkÃÇk«ÃsannidhiyogyatÃvaÓÃt sÃmÃnyÃnÃm abhihitÃnÃæ satÃm anvaya iti padÃrthÃnÃæ vaiÓi«Âyam | evaæ cÃpadÃrtho 'pi vÃkyÃrthas tÃtparyaÓaktyà pratipÃdyate | atra pak«e pÆrvam abhidhà tato 'nvayabÃdhe lak«aïà | ## devadatta gÃm Ãnayetyady uttamav­ddhavÃkyaÓravaïÃn madhyamav­ddhau viÓi«Âaæ vyÃpÃraæ karotÅti d­«Âvà vyutpÃdyamÃno nirvibhÃge 'rthe nirvibhÃgaæ vÃkyaæ vÃcakaæ jÃnÃti | tato yaj¤adatta gÃm ÃnayetyÃdivÃkyÃntaraprayoge sati anvayavyatirekÃbhyÃæ niyatasya niyatÃrtham avasyatÅti sÃmÃnyÃvacchÃdite viÓi«Âa eva padÃrthe padÃnÃæ saÇketa ity anvitÃnÃm eva satÃm abhidhÃnam iti viÓi«ÂÃnÃæ padÃrthatà | atra pak«e abhidhÃyÃ÷ pura Ãdau lak«aïÃ, viÓi«Âasyaiva padÃrthatvÃt | ## padÃpek«ayÃbhihitÃnvaya÷ vÃkyÃpek«ayà tv anvitÃbhidhÃnam iti dvayapak«e dvayam | abhidhÃyÃ÷ paÓcÃt purastÃc ca sà | ## vÃkyam eva vÃkyÃrthasya vÃcakam | pade«u varïavad vÃkye«u hi padÃnÃm anarthakatvam | tataÓ ca lak«aïà nÃsty eva | kaÓÃbhidhÃnÃt turagasya yathà pre«ito 'ham anena dhÃvana iti pratibhodeti tadvat pratibhÃvaÓÃd viÓi«tavÃkyÃt pratipattir iti saiva vÃkyÃrtha÷ | asatyabhÆtaprak­tipratyayÃdikalpanavad avidyÃpade padÃrthakalpanÃyÃæ tÆkte«u pak«e«u traya÷ pak«Ã÷ | yaÓ ca sambandho lak«aïÃyà nimittaæ taæ pa¤cavidham Ãhu÷ | yathoktaæ abhidheyena sambandhÃt sÃd­ÓyÃt samavÃyata÷ | vaiparÅtyÃt kriyÃyogÃl lak«aïà pa¤cadhà matà || iti | tatra dvirephÃdiÓabdasya bhramarÃdi÷ Óabdo 'bhidheya÷ | tatsambandhÃt tena «aÂpado lak«yate iti abhidheyasambandhanimittatà | sÃd­ÓyÃd yathà siæho mÃïavaka iti | yathà và -- var«e samasta evaika÷ ÓlÃghya÷ ko 'py e«a vÃsara÷ | dinair mahattayÃnveyo yo na pÆrvair na cÃparai÷ || atra prakaraïavaÓÃd mahÃpuru«a÷ kaÓcil lak«yate yasya kule pÆrve bhÃvino và puru«Ã na samÃnatvam upayÃnti | samavÃya÷ uktasambandhebhyo 'nya÷ sambandha÷ | tato yathà [khaï¬itaæ pustakam atra] | sÃmÅpyÃd gaÇgÃyÃæ gho«a iti | sÃhacaryÃt chatriïo yÃntÅti | atra hi chatrisÃhacaryÃd achatrà apy evaæ vyapadiÓyante | vaiparÅtyÃd yathà kÃtare bhÃrgava iti | kriyÃyogÃd yathà p­thur asi guïai÷ kÅrtyà rÃmo nalo bharato bhavÃn mahati samara Óatrughnas tvaæ tathà janaka÷ sthite÷ | iti sucaritair mÆrtiæ bibhrat purÃtanabhÆbh­tÃæ katham asi na mÃædhÃtà deva trilokavijayy api || atrÃÓatrughne 'pi ÓatruhananakriyÃyogÃc chatrughnatvena vyapadeÓa÷ | ## ## yathà saæketena mukhyÃrthabÃdhÃditritayena ca sahÃyenÃbhidhÃyako lak«akaÓ ca yathà và pak«adharmÃnvayavyatirekasahagato vivak«Ãyà anumÃpaka÷ tathà pratibhÃnair malyavidagdhaparicayaprakaraïÃdij¤ÃnasÃpek«o vÃcako lak«yakaÓ ca vyaÇgyam arthaæ dhvaniÓabdo vyanakti | tatra vyaÇgya÷ padaprakÃÓyo yathà vÃïiaa hatthidantà kutto ahmÃïaæ vagghakattÅa | jÃva luliÃlaamuhÅ gharammi parisakkae suïhà || [vÃïijaka hastidantà kuto 'smÃkaæ vyÃghrak­tayaÓ ca | yÃval lulitÃlakamukhÅ g­he parisaækrÃmati snu«Ã ||] vÃkyaprakÃÓyo yathà -- attà ettha ïimajjai ettha ahaæ diasaa÷ paloehi | mà pahia rattiandhaa sejjÃe maha ïimajjahisi || [ÓvaÓrur atra nimajjati atrÃhaæ divasake pralokya | mà pathika rÃtryandha ÓayyÃyÃm Ãvayor nimaÇk«yasi || ] atrÃbhidhÃnamÆlaæ vya¤janam | lak«aïÃmÆlaæ yathà -- niÓvÃsÃndha ivÃdarÓa ity udÃh­tam | sa eva guïabhÆta÷ padaprakÃÓyo yathà -- kartà dyÆtacchalÃnÃæ jatumayaÓaraïoddÅpana÷ so 'bhimÃnÅ k­«nÃkeÓottarÅyavyapanayanapaÂu÷ pÃï¬avà yasya dÃsÃ÷ | rÃjà du÷ÓÃsanÃder gurur anujaÓatasyÃÇgarÃjasya mitraæ kvÃste duryodhano 'sau kathayata na ru«Ã dra«Âum abhyÃgatau sva÷ || atraite varÃkà dÃsabhÃvaæ gatÃ÷ kiæ kari«yanti asmadekaÓaraïÃ÷ paribhavi«yanti ityÃdi dyÆtakÃle bhavadbhiÓ cintitam ÃsÅn nÃsmakaæ vism­tam | tatra kÃcit pratikriyà nirvyƬhà na kiæ nirvyƬhà ityÃdikaæ tam artham abhivyajya sarvair eva kartà dyÆtachalÃnÃm ityÃdibhir vÃcya evÃrthe viÓramyate | vÃkyaprakÃÓyo yathà -- vÃïiraku¬aÇgu¬¬ÅïasauïikolÃhalaæ suïantÅe | gharakammavÃva¬Ãe vahue sÅanti aÇgÃi || [vÃnÅraku¤jo¬¬ÅnaÓakunikolÃhalaæ Ó­ïvatyÃ÷ | g­hakarmavyÃp­tÃyà vadhvÃ÷ sÅdanty aÇgÃni ||] atra dattasaæketa÷ puru«o vÃnÅralatÃg­haæ pravi«Âa iti vyaÇgyam artham avagamayya vÃcyo 'rtha÷ svaprÃdhÃnyenÃsti | na caivam abhidhÃyà lak«aïÃyà và kaÓcid avasara iti bhinnam eva dhvananam | nanu `yat para÷ Óabda÷ sa ÓabdÃrtha' iti vyaÇgyÃbhimato 'pi tÃtparyÃt katham na vÃcya÷ | iha sarvÃïy eva kÃrakÃïi kÃrakatvÃt savyÃpÃrÃïÅti sÃdhyÃyamÃnÃny ato bhÆtabhavyasamuccÃraïe "bhÆtaæ bhavyÃyopadiÓyata" ity adagdhadahananyÃyena yÃvad avahitaæ tÃvad vidhÅyate iti kvacit kÃrakapadÃrtho 'pi vi«ayo bhavati | yathà dadhnà juhoti payasà juhotÅti | evaæ hi pÆrvo dhÃvatÅty aparÃrthe 'pi tÃtparyaæ syÃt | anvita÷ padÃrtho 'bhihitÃnvaye anvitamÃtraæ tv anvitÃbhidhÃne | tatraiva saæketopapatte÷ | anvitaviÓe«as tÆbhayamate 'py avÃcya eva | evaæ ca vÃcyatve kà vÃrttà vÃcyaviparÅtÃtmano vyaÇgyasya | na tu vyaÇgyam anumeyam iti Óakyaæ vaktum | na hi vÃcyavyaÇgyayo÷ pratibandhagrahe ki¤cit pramÃïaæ kramate | prakaraïÃdisÃmagrÅm antareïa hi na vyaÇgyam | na ca sà pramÃïagocarà | vyaÇgyavÃcinÃæ tv ado«a÷ | evaæbhÆtÃyÃæ pramÃïair apratipannÃyÃæ hi sÃmagryÃm upapattim anapek«yÃpi samudayamÃnà pratÅti÷ kena nihnotuæ Óakyata iti | siddham abhidhÃtÃtparyalak«aïÃvyÃpÃrÃtiriktaæ dhvananam | etac cÃnyatra vistareïa vicÃritam iti saæk«epeïehoktam iti Óivam || iti nikhilavipaÓciccakravartiÓrÅrÃjÃnakamammaÂÃcÃryaviracita÷ ÓabdavyÃpÃravicÃra÷ samÃpta÷ ||