Jagannatha Panditaraja: Rasagangadhara, Anana 1
This etext is based upon the following four editions:
1. RG with Sanskrit commentaries by NÃgeÓa BhaÂÂa and Mathurà NÃth ÁÃstrÅ, Delhi: Motilal BanÃrsÅdÃs, 1983 (reprint).
2. RG with Sanskrit and Hindi Commentaries by Badarinath Jha and Madan Mohan Jha, Varanasi: Chowkhamba Vidyabhawan, 1990 (reprint).
3. RG with Sanskrit commentary by KedÃranÃtha OjhÃ, Varanasi: Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyalaya, 1977.
4. RG with Sanskrit and Hindi Commentaries by MadhusÆdan ÁÃstrÅ, Varanasi: Banaras Hindu University, 1962.
Edited and proofread by Timothy C. Cahill.
#<...># = BOLD for sutras; this convention and parenthetical numbers
reflect the printing of the edition published by Motilal BanÃrsÅdÃs,
1983 (reprint).
$<...>$ = UNDERLINE for jihvÃmÆlÅya and upadhmÃnÅya
___________________________________________________________________
THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
description character =ASCII
long a à 195
long A ù 249
long i Å 197
long I ý 253
long u Æ 198
long U ô 244
vocalic r 173
vocalic R ã 227
long vocalic r Ì 204
vocalic l Ê 202
long vocalic l Ë 203
velar n Ç 199
velar N § 167
palatal n ¤ 164
palatal N ¥ 165
retroflex t  194
retroflex T è 232
retroflex d ¬ 172
retroflex D Ö 214
retroflex n ï 239
retroflex N × 215
palatal s Ó 211
palatal S Á 193
retroflex s « 171
retroflex S å 229
anusvara æ 230
capital anusvara õ 245
visarga ÷ 247
capital visarga ê 234
Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.
For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________
JagannÃtha Paï¬itarÃja: RasagaÇgÃdhara, ùnana 1:
smtÃpi taruïÃtapaæ karuïayà harantÅ nïÃm
abhaÇguratanutvi«Ãæ valayità Óatair vidyutÃm/
kalindagirinandinÅtaÂasuradrumÃlambinÅ
madÅyamaticumbinÅ bhavatu kÃpi kÃdambinÅ//
ÓrÅmajj¤Ãneædrabhik«or adhigatasakalabrahmavidyÃprapa¤ca÷
kÃïÃdÅrÃk«apÃdÅr api gahanagiro yo mahendrÃdavedÅt/
devÃdevÃdhyagÅ«Âa smaraharanagare ÓÃsanaæ jaiminÅyaæ
Óe«ÃÇkaprÃptaÓe«Ãmalabhaïitir abhÆt sarvavidyÃdharo ya÷//
pëÃïÃd api pÅyÆ«aæ syandate yasya lÅlayÃ/
taæ vande perubhaÂÂÃkhyaæ lak«mÅkÃntaæ
mahÃgurum//
nimagnena kleÓair mananajaladher antarudaraæ
mayonnÅto loke lalitarasagaÇgÃdharamaïi÷/
harann antardhvÃntaæ hdayam adhirƬho guïavatÃm
alaækÃrÃn sarvÃn api galitagarvÃn racayatu//
pari«kurvantv arthÃn sahdayadhurÅïÃ÷ katipaye
tathÃpi kleÓo me katham api gatÃrtho na bhavitÃ/
timÅndrÃ÷ saæk«obhaæ vidadhatu payodhe÷ punar ime
kim etenÃyÃso bhavati viphalo mandaragire÷//
nirmÃya nÆtanam udÃharaïÃnurÆpaæ
kÃvyaæ mayÃtra nihitaæ na parasya kiæcit/
kiæ sevyate sumanasÃæ manasÃpi gandha÷
kastÆrikÃjananaÓaktibhtà mgeïÃ//
mananataritÅrïavidyÃrïavo jagannÃthapaï¬itanarendra÷
rasagaÇgÃdharanÃmnÅæ karoti kutukena kÃvyamÅmÃæsÃm
rasÃgaÇgÃdharanÃmà saædarbho 'yaæ ciraæ jayatu/
kiæ ca kulÃni kavÅnÃæ nisargasamya¤ci ra¤jayatu//
tatra kÅrtiparamÃhlÃdagururÃjadevatÃprasÃdÃdyanekaprayojanakasya kÃvyasya vyutpatte÷ kavisahdayayor ÃvaÓyakatayà guïÃlaækÃrÃdibhir nirÆpaïÅye tasmin viÓe«yatÃvacchedakaæ taditarabhedabuddhau sÃdhanaæ ca tallak«aïaæ tÃvan nirÆpyate--
##
ramaïÅyatà ca lokottarÃhlÃdajanakaj¤ÃnagocaratÃ/ lokottaratvaæ cÃhlÃdagataÓ camatkÃratvÃparaparyÃyo 'nubhavasÃk«iko jÃtiviÓe«a÷/ kÃraïÃæ ca tadavacchinne bhÃvanÃviÓe«a÷ puna÷punar anusaædhÃnÃtmÃ/ "putras te jÃta÷," "dhanaæ te dÃsyÃmi" iti vÃkyÃrthadhÅjanyasyÃhlÃdasya na lokottaratvam/ ato na tasmin vÃkye kÃvyatvaprasakti÷/ itthaæ ca camatkÃrajanakabhÃvanÃvi«ayÃrthapratipÃdakaÓabdatvam, yatpratipÃditÃrthavi«ayakabhÃvanÃtvaæ camatkÃrajanakatÃvacchedakaæ tattvam, svaviÓi«ÂajanakatÃvacchedakÃrthapratipÃdakatÃsaæsargeïà camatkÃratvavattvam eva và kÃvyatvam iti phalitam/ yat tu präca÷ "ado«au saguïau sÃlaækÃrau ÓabdÃrthau kÃvyam" ity Ãhu÷, tatra vicÃryate-- ÓabdÃrthayugalaæ na kÃvyaÓabdavÃcyam, mÃnÃbhÃvÃt/ kÃvyam uccai÷ paÂhyate, kÃvyÃd artho 'vagamyate, kavyaæ Órutam artho na j¤Ãta÷, ityÃdiviÓvajanÅnavyavahÃrata÷ pratyuta ÓabdaviÓe«asyaiva kÃvyapadÃrthatvapratipatteÓ ca/ vyavahÃra÷ ÓabdamÃtre lak«aïayopapÃdanÅya iti cet, syÃd apy evam, yadi kÃvyapadÃrthatayà parÃbhimate ÓabdÃrthayugale kÃvyaÓabdaÓakte÷ pramÃpakaæ d¬hataraæ kim api pramÃïÃæ syÃt/ tad eva tu na paÓyÃma÷/ vimatavÃkyaæ tv aÓraddheyam eva/ itthaæ cÃsati kÃvyaÓabdasya ÓabdÃrthayugalaÓaktigrÃhake pramÃïe, prÃg uktÃd vyavahÃrata÷ ÓabdaviÓe«e siddhyantÅæ Óaktiæ ko nÃma nivÃrayitum Å«Âe/ etena vinigamanÃbhÃvÃd ubhayatra Óaktir iti pratyuktam/ tadevaæ ÓabdaviÓe«asyaiva kÃvyapadÃrthatve siddhe tasyaiva lak«aïaæ vaktuæ yuktam, na tu svakalpitasya kÃvyapadÃrthasya/ e«aiva ca vedapurÃïÃdilak«aïe«v api gati÷/ anyathà tatrÃpÅyaæ duravasthà syÃt/ yat tv ÃsvÃdodbodhakatvam eva kÃvyatvaprayojakaæ tacca Óabde cÃrthe cÃviÓi«Âam ity Ãhu÷, tan na/ rÃgasyÃpi rasavya¤jakatÃyà dhvanikÃrÃdisakalÃlaækÃrikasaæmatatvena prakte lak«aïÅyatvÃpatte÷/ kiæ bahunà nÃÂyÃÇgÃnÃæ sarve«Ãm api prÃyaÓas tathÃtvena tatvÃpÃttir durvÃraiva/ etena rasodbodhasamarthasyaivÃtra lak«yatvam ity api parÃstam/ api ca kÃvyapadapravttinimittaæ ÓabdÃrthayor
vyÃsaktam, pratyekaparyÃptaæ vÃ/ nÃdya÷/ eko na dvÃv iti vyavahÃrasyeva ÓlokavÃkyaæ na kÃvyam iti vyavahÃrasyÃpatte÷/ na dvitÅya÷/ ekasmin padye kÃvyadvayavyavahÃrÃpatte÷/ tasmÃd vedaÓÃstrapurÃïalak«aïasyeva kÃvyalak«aïasyÃpi Óabdani«ÂhataivocitÃ/
lak«aïe guïÃlaÇkÃrÃdiniveÓo 'pi na yukta÷/ "uditaæ maï¬alaæ vidho÷" iti kÃvye dÆtyabhisÃrikÃvirahiïyÃdisamudÅrite 'bhisaraïavidhini«edhajÅvanÃbhÃvÃdipare÷ "gato 'stam arka÷" ityÃdau cÃvyÃptyÃpatte÷/ na cedam akÃvyam iti Óakyaæ vaditum/ kÃvyatayà parÃbhimatasyÃpi yathà vaktuæ ÓakyatvÃt/ kÃvyajÅvitaæ camatkÃritvaæ cÃviÓi«Âam eva/ guïatvÃlaÇkÃratvÃder ananugamÃc ca/ du«Âa kÃvyam iti vyavahÃrasya bÃdhakaæ vinà lÃk«aïikatvÃyogÃc ca/ na ca saæyogÃbhÃvavÃn vk«a÷ saæyogÅtivad aæÓabhedena/ do«arahitaæ du«Âam iti vyavahÃre bÃdhakaæ nÃstÅti vÃcyam/ "mÆle mahÅrÆho vihaægamasaæyogÅ, na ÓÃkhÃyÃm" iti pratÅter ivedaæ padyaæ pÆrvÃrdhe kÃvyam uttarÃrdhe tu na kÃvyam iti svarasavÃhino viÓvajanÅnÃnubhavasya virahÃd avyÃpyavttitÃyà api tasyÃyogÃt/ ÓauryÃdivadÃtmadharmÃïÃæ guïÃnÃm, hÃrÃdivad upaskÃrakÃïÃm alaækÃrÃïÃæ ca ÓarÅraghaÂakatvÃnupapatteÓ ca/ yat tu "rasavad eva kÃvyam" iti sÃhityadarpaïe nirïÅtam, tan na/ vastvalaækÃrapradhÃnÃnÃæ kÃvyÃnÃm akÃvyatvÃpatte÷/ na ce«ÂÃpatti÷, mahÃkavisaæpradÃyasyÃkulÅbhÃvaprasaÇgÃt/ tathà ca jalapravÃhaveganipatanotpatanabhramaïÃni kavibhir varïitÃni kapibÃlÃdivilasitÃni ca/ na ca tatrÃpi yathÃkathaæcit paramparayà rasasparÓo 'sty eveti vÃcyam/ ÅdÓarasasparÓasya "gauÓ calati", "mgo dhÃvati" ityÃdÃv atiprasaktatvenÃprayojakatvÃt/ arthamÃtrasya vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃryanyatamatvÃd iti dik/ tasya ca kÃraïaæ kavigatà kevalà pratibhÃ/ sà ca kÃvyaghaÂanÃnukÆlaÓabdÃrthopasthiti÷/ tadgataæ ca pratibhÃtvaæ kÃvyakÃraïatÃvacchedakatayà siddho jÃtiviÓe«a upÃdhirÆpaæ
vÃkhaï¬am/ tasyÃÓ ca hetu÷ kvacid devatÃmahÃpuru«aprasÃdÃdijanyam ad«Âam/ kvacic ca vilak«aïavyutpattikÃvyakaraïÃbhyÃsau/ na tu trayam eva/ bÃlÃdes tau vinÃpi kevalÃn mahÃpuru«aprasÃdÃd api pratibhotpatte÷/ na tatra tayor janmÃntarÅyayo÷ kalpanaæ vÃcyam/ gauravÃn mÃnÃbhÃvÃt kÃryasyÃnyathÃpy upapatteÓ ca/ loke hi balavatà pramÃïenÃgamÃdinà sati kÃraïÃtÃnirïÃye paÓcÃd upasthitasya vyabhicÃrasya vÃraïÃya janmÃntarÅyam anyathÃnupapattyà kÃraïaæ dharmÃdharmÃdi kalpyate/ anyathà tu vyabhicÃropasthityà pÆrvavttakÃraïatÃnirïÃye bhramatvapratipattir eva jÃyate/ nÃpi kevalam ad«Âam eva kÃraïam ity api Óakyaæ vaditum/ kiyantaæcit kÃlaæ kÃvyaæ kartum aÓaknuvata÷ katham api saæjÃtayor vyutpattyabhyÃsayo÷ pratibhÃyÃ÷ prÃdurbhÃvasya darÓanÃt/ tatrÃpy ad«ÂasyÃÇgÅkÃre prÃg api tÃbhyÃæ tasyÃ÷ prasakte÷/ na ca tatra pratibhÃyÃ÷ pratibandhakam ad«ÂÃntaraæ kalpyam iti vÃcyam/ tÃdÓÃneka sthalagatÃd«ÂadvayakalpanÃpek«ayà kÊptavyutpattyabhyÃsayor eva pratibhÃhetutvakalpane lÃghavÃt/ ata÷ prÃguktasaraïir eva jyÃyasÅ/ tÃdÓÃd«Âasya tÃdÓavyutpattyabhyÃsayoÓ ca pratibhÃgataæ vailak«aïyaæ kÃryatÃvacchedakam, ato na vyabhicÃra÷/ pratibhÃtvaæ ca kavitÃyÃ÷ kÃraïÃtÃvacchedakaæ, pratibhÃgatavailak«aïyam eva và vilak«aïakÃvyaæ pratÅti nÃtrÃpi sa÷/ na ca sator api vyutpatyabhyÃsayor yatra na pratibhotpattis tatrÃnvayavyabhicÃra iti vÃcyam/ tatra tayos tÃdÓavailak«aïye mÃnÃbhÃvena kÃraïatÃvacchedakÃnavacchinnatvÃt/ pÃpaviÓe«asya tatra pratibandhakatvakalpanÃd và na do«a÷/ pratibandhakÃbhÃvasya ca kÃraïatà samuditaÓaktyÃditrayahetutÃvÃdina÷ ÓaktimÃtrahetutÃvÃdinaÓ cÃviÓi«ÂÃ/ prativÃdinà mantrÃdibhi÷ kte katipayadivasavyÃpini vÃkstambhe vihitÃnekaprabandhasyÃpi kave÷ kÃvyÃnudayasya darÓanÃt/
taccottamottamottamamadhyamÃdhamabhedÃc caturdhÃ/
ÓabdÃrthau yatra guïÅbhÃvitÃtmÃnau kamapyartham abhivyaÇktas tad Ãdyam//
kamapÅti camatktibhÆmim/ tenÃtigƬhasphuÂavyaÇgyayor nirÃsa÷/ aparÃÇgavÃcyasiddhyaÇgavyaÇgyasyÃpi camatkÃritayà tadvÃraïÃya guïÅbhÃvitÃtmÃnÃv iti svÃpek«ayà vyaÇgyaprÃdhÃnyÃbhiprÃyakam/
udÃharaïam--
Óayità savidhe 'pyanÅÓvarà saphalÅkartum aho manorathÃn/
dayità dayitÃnanÃmbujaæ daramÅlannayanà nirÅk«ayate//
atrÃlambanasya nÃyakasya, savidhaÓayanÃk«iptasya raha÷sthÃnÃder uddÅpanasya ca vibhÃvasya, tÃdÓanirÅk«aïÃder anubhÃvasya, trapautsukyÃdeÓ ca vyabhicÃriïa÷, saæyogÃd ratir abhivyajyate/ ÃlambanÃdÅnÃæ svarÆpaæ vak«yate/ na ca yady ayaæ Óayita÷ syÃt tadÃsyÃnanÃmbujaæ cumbeyam iti nÃyikecchÃyà eva vyaÇgayatvam atreti vÃcyam/ manorathÃn saphalÅkartum asamarthetyanena manorathÃ÷ sarve 'syà hdi ti«Âanti iti pratÅte÷ svaÓabdena manorathapadena sÃmÃnyÃkÃreïa tÃdÓecchÃyà api nivedanÃt/ na ca manorathapadena manorathatvÃkÃreïà sÃmÃnyecchÃyà abhidhÃne 'pi cumbeyam iti vi«ayaviÓe«aviÓi«ÂecchÃtvena vyaÇgyatve kiæ bÃdhakam iti vÃcyam/ camatkÃro na syÃd ityasyaiva bÃdhakatvÃt/ na hi viÓe«ÃkÃreïa vyaÇgyo 'pi sÃmÃnyÃkÃreïÃbhihito 'rtha÷ sahdayÃnÃæ camatktim utpÃdayitum Å«Âe/ katham api vÃcyavttyanÃliÇgitasyaiva vyaÇgyasya camatkÃritvenÃlaækÃrikai÷ svÅkÃrÃt/ cumbanecchÃyà ratyanubhÃvatayaiva sundaratvena tadavya¤jane cumbÃmÅti ÓabdabalÃc cumbanecchÃvad acamatkÃritvÃc ca/ evaæ trapÃyà api na prÃdhÃnyena vyaÇgyatvam/ anuvÃdyatÃvacchedakatayà pratÅtÃyÃæ tasyÃæ mukhyavÃkyÃrthatvÃyogÃt/ na ca daramÅlannayanÃtvaviÓi«ÂanirÅk«aïaæ vidheyam iti nÃnuvÃdyatÃvacchedakatvaæ tasyà iti vÃcyam/ evam api nayanagatadaramÅlanasya tatkÃryatve 'pi daramÅlannayanÃtvaviÓi«ÂanirÅk«aïasya ratimÃtrakÃryatvÃt/ trapÃyà eva mukhyatvena vyaÇgyatve nirÅk«aïokter anatiprayojanakatvÃpatte÷/
vÃcyavttyà rater anubhÃve nirÅk«aïo trapÃyà anubhÃvasya daramÅlanasyeva vya¤janayà tasyÃæ tasyà api guïÅbhÃvapratyayaucityÃt/
yathà vÃ--
gurumadhyagatà mayà natÃÇgÅ nihatà nÅrajakorakeïa mandam/
darakuï¬alatÃï¬avaæ natabhrÆlatikaæ mÃm avalokya ghÆrïitÃsÅt//
atra ghÆrïitÃsÅd ityanenÃsamÅk«yakÃrin kimidam anucitaæ ktavÃn asÅty arthasamvalito 'mar«aÓ carvaïÃviÓrÃntidhÃmatvÃt prÃdhÃnyena vyajyate/ tatra Óabdo 'rthaÓ ca guïa÷/
yathà vÃ--
"talpagatÃpi ca sutanu÷ ÓvÃsÃsaÇga na yà sehe/
samprati sà hdayagataæ priyapÃïiæ mandam Ãk«ipati//"
idaæ ca padyaæ mannirmitaprabandhagatatvena pÆrvasÃkÃÇk«am iti diÇmÃtreïa vyÃkhyÃyate --- yà navavadhÆ÷ palyaÇkaÓayità ÓvÃsasyÃsaÇgamÃtreïÃpi saækucad aÇgalatikÃbhÆt sà samprati prasthÃnapÆrvarajanyÃæ pravatsyatpatikà priyeïa saÓaÇkena samarpitaæ hdi pÃïiæ navavadhÆjÃtisvÃbhÃvyÃd Ãk«ipati, paraæ tu mandam/ atra Óanai÷ svasthÃnaprÃpaïÃtmanà mandÃk«epeïa ratyÃkhya÷ sthÃyÅ saælak«yakramatayà vyajyate/ upapÃdayi«yate ca sthÃyyÃdÅnÃm api saælak«yakramavyaÇgayatvam/ amum eva ca prabhedaæ dhvanim Ãmananti/
yat tu citramÅmÃæsÃyÃm appayyadÅk«itai÷ "ni÷Óe«acyutacandanam" iti padyaæ dhvanyudÃharaïaprasaÇge vyÃkhyÃtam-- uttarÅyakar«aïena candana-cyutir ityanyathÃsiddhiparihÃrÃya ni÷Óe«agrahaïam/ tataÓ candanacyute÷ snÃnasÃdhÃraïyavyÃvartanena saæbhogacihnoddhÃÂanÃya taÂagrahaïam/
snÃne hi sarvatra candana cyuti÷ syÃt, tava tu stanayos taÂa upari bhÃga eva dÓyate/ iyam ÃÓle«aktaiva/ tathà nirm«ÂarÃgo 'dhara ity atra tÃmbÆlagrahaïavilambÃt prÃcÅnarÃgasya kiæcin m«Âatety anyathÃsiddhiparihÃrÃya nirm«ÂarÃga iti rÃgasya ni÷Óe«am«ÂatoktÃ/ puna÷ snÃnasÃdhÃraïyavartanena saæbhogacihnodghÃÂanÃyÃdhara iti viÓi«ya grahaïam/ uttaro«Âhe sarÃge 'dharo«ÂhamÃtrasya nirm«ÂarÃgatà cumbanaktaiva ityÃdinÃ, "idam api dhvaner udÃharaïam" ityantena sandarbheïa/ "taÂÃdighaÂità vÃkyÃrthÃ÷ snÃnavyÃvttidvÃrà saæbhogÃÇgÃnÃm ÃÓle«acumbanÃdÅnÃæ pratipÃdanena pradhÃnavyaÇgyavya¤jane sÃhÃyakam Ãcaranti iti, tad etad alaækÃraÓÃstratattvÃnavabodhanibandhanam/ prÃcÅnasakalagranthaviruddhatvÃd upapattivirodhÃc ca/ tathà hi-- pa¤camollÃsaÓe«e "ni÷Óe«etyÃdau gamakatayà yÃni candanacyavanÃdÅny upÃttÃni tÃni kÃraïÃntarato 'pi bhavanti/ yataÓ cÃtraiva snÃnakÃryatvenopÃttÃnÅti nopabhoga eva pratibaddhÃnÅty anaikÃntikÃni iti kÃvyaprakÃÓaktoktam/ tathà tatraiva tena--
"bhama dhammia vÅsattho so suïao ajja mÃlido teïa/
golÃïaikacchaku¬aÇgavÃsiïà dariasÅheïa//"
ityÃdau liÇgajaliÇgij¤ÃnarÆpeïÃnumÃnena vyaktiæ gatÃrthayato vyaktivivekakto mataæ pratyÃcak«Ãïena vyabhicÃritvenÃsiddhatvena ca saædihyamÃnÃd api liÇgÃd vya¤janam abhyupagatam/ ittham eva ca dhvaniktÃpi prathamoddyote/ evaæ ca vya¤jakÃnÃæ sÃdhÃraïyaæ pratipÃdayatÃæ prÃmÃïikÃnÃæ granthai÷ sahÃsÃdhÃraïyaæ pratipÃdayatas tava granthasya virodha÷ sphuÂa÷/ kiæ ca yad idaæ ni÷Óe«etyÃdyavÃntaravÃkyÃrthÃnÃæ vÃpÅsnÃnavyÃvttidvÃreïa vyaÇgyÃsÃdhÃraïyaæ saæpÃdyate tat kim artham iti pcchÃma÷/ vyaÇgyasya vya¤janÃrtham iti cen na/ vya¤jakagatÃsÃdhÃraïyasya vya¤janÃnupÃyatvÃt/
"auïiddaæ dobballaæ cintà alasaætaïaæ saïÅsasiam
maha mandabhÃiïÅe keraæ sahi tuha paribhavai//"
ityÃdau sÃdhÃraïÃnÃm evaunnidryÃdÅnÃæ vaktrÃdivaiÓi«ÂyavaÓÃd arthaviÓe«avya¤jakatÃyà abhyupagate÷/ pratyutÃsÃdhÃraïyasya vyÃptyaparaparyÃyasyÃnumÃnÃnukÆlatayà vyaktipratikÆlatvÃc ca/ atha taÂÃdighaÂitatve 'pi na ni÷Óe«etyÃdivÃkyÃrthÃnÃm asÃdhÃraïyam/ salilÃrdravasanakaraïakapro¤chanÃdinÃpi tatsambhavÃd iti cet tarhi vÃpÅsnÃnavyÃvartanena ka÷ puru«Ãrtha÷/ ekatrÃnaikÃntikatvasyeva bahu«v anaikÃntikatÃyà api j¤ÃtÃyà anumitipratikÆlatvÃd vyaktyapratikÆlatvÃc ca/ api cÃtra hi tadantikam eva rantuæ gatÃsÅti vyaÇgyaÓarÅre tadantikagamanaæ ramaïarÆpaphalÃæÓaÓ ceti dvayaæ ghaÂakam/ tatra tÃvat tadantikaæ gatÃsÅtyaæÓasya tvanmate vyaÇgyatvaæ durupapÃdam/ tvaduktarÅtyà viÓe«aïavÃkyÃrthÃnÃæ ni÷Óe«etyÃdipratipÃdyÃnÃæ vÃcyÃrthe vÃpÅsnÃne bÃdhitatvÃd vÃcyakak«ÃgatapradhÃnavÃkyÃrthÅbhÆtavidhini«edhapratipÃdakÃbhyÃæ gatà na gateti ÓabdÃbhyÃæ virodhilak«aïayà ni«edhasya vidheÓ ca pratÅter upapatte÷/ na hi mukhyÃrthabÃdhenonmÅlite 'rthe vyaktivedyatocitÃ/ yathà "aho pÆrïaæ saro yatra luÂhanta÷ snÃnti mÃnavÃ÷" ityatra kartviÓe«aïÃnupapattyadhÅnollÃse pÆrïatvÃbhÃve/
atha tadantikagamanasya lak«aïÃvedyatve 'pi ramaïasya phalÃæÓasya lak«yaÓaktimÆladhvananavedyatvam avyÃhatam eveti cet, "adhamatvam aprak«Âatvaæ tac ca jÃtyà karmaïà và bhavati/ tatra jÃtyÃpakar«aæ nottamanÃyikà nÃyakasya vÃkti" ityÃdinà saædarbheïa bhavataivÃrthÃpattivedyatÃyÃ÷ sphuÂaæ vacanÃt/ anyalabhyasyaca ÓabdÃrthatÃyà asvÅkte÷/ anyac ca yathà kathaæcid aÇgÅkuru vÃtra vya¤janÃvyÃpÃraæ tathÃpi na tave«Âasiddhi÷/ vÃcyÃnÃæ
ni÷Óe«acyutacandanastanataÂatvÃdÅnÃm adhamatvasya ca tvaduktarÅtyà prakÃrÃntareïÃnupapadyamÃnatayà dÆtÅsaæbhogamÃtrani«pÃdyatvena guïÅbhÆtavyaÇgyatvaprasaÇgÃt/ evaæ copapattivirodho 'pi sphuÂatara eva/ tasmÃd vÃcyÃrthasÃdhÃraïyam evocitam atividagdhanÃyikÃnirÆpitÃnÃæ viÓe«aïavÃkyÃrthÃnÃm/ tathà hi-- ayi bÃndhavajanasyÃj¤ÃtapŬÃgame svÃrthaparÃyaïe snÃnakÃlÃtikramabhayavaÓena nadÅmadÅyapriyayor antikam agatvaiva vÃpÅæ snÃtum ito mamÃntikÃd gatÃsi, na punas tasya paravedanÃnabhij¤atayà du÷khadÃttvenÃdhamasyÃntikam/ yato ni÷Óe«acyutacandanaæ stanayos taÂam eva nora÷sthalam, vÃpÅgatabahulayuvajanatrapÃpÃravaÓyÃd aæÓadvayalagnÃgrasvastikÅktabhujalatÃyugalena taÂasyaivonnatatayà muhur Ãmar«Ãt/ evaæ tvarayà samyag ak«Ãlanenottaro«Âho na nirm«ÂarÃgo 'dharas tu tadapek«ayà gaï¬Æ«ajalaradanaÓodhanÃÇgulyÃdÅnÃm adhikasaæmardam ÃvahatÅti tathÃ/ kiæ ca samyag ak«Ãlanena netre jalamÃtrasaæsagad dÆram uparibhÃga evÃna¤jane/ ÓÅtavaÓÃt tÃnavÃc ca tava tanu÷ pulakiteti/ evaæ tasyà vidagdhÃyà gƬhatÃtparyaivoktir ucitÃ, anyathà vaidagdhyabhaÇgÃpatte÷/ evaæ sÃdhÃraïo«v e«u vÃkyÃrthe«u mukhyÃrthe bÃdhÃbhÃvÃt tÃtparyÃrthasya jhaÂity anÃkalanÃt kuto 'tra lak«aïÃvakÃÓa÷/ anantaraæ ca vÃcyÃrthapratipatter vaktboddhavyanÃyakÃdÅnÃæ vaiÓi«Âyasya pratÅtau satyÃm adhamapadena svapravttiprayojako du÷khadÃttvarÆpo dharma÷ sÃdhÃraïÃtmà vÃcyÃrthadaÓayÃm aparÃdhÃntarÃnimittakadu÷khadÃttvarÆpeïa sthito vya¤janÃvyÃpÃreïa dÆtÅsaæbhoganimittakadu÷khadÃttvÃkÃreïa paryavasyatÅty ÃlaækÃrikasiddhÃntani«kar«a÷/ etena "adhamatvam apak«Âatvaæ tac ca jÃtyà karmaïà và bhavati/ tatra jÃtyÃpakar«aæ nottamanÃyikà nÃyakasya vakti/ nÃpi svÃparÃdhaparyavasÃyidÆtÅsaæbhogÃdihÅnakarmÃtiriktena karmaïÃ/ tÃdÓaæ ca dÆtÅsaæpre«aïÃt prÃcÅnaæ
so¬ham eveti nodghÃÂanÃrham itÅtaravyÃvtyà saæbhogarÆpam eva paryavasyati" iti yad uktam, tad api nirastam/ vidagdhottamanÃyikÃyÃ÷ sakhÅsamak«aæ tadupabhogarÆpasya svanÃyakÃparÃdhasya sphuÂaæ prakÃÓayitum atitamÃm anaucityena prÃcÅnÃnÃm eva so¬hÃnÃm apy aparÃdhÃnÃm asahyatayà dÆtÅæ prati pratipipÃdayi«itatvÃd iti dik/
yatra vyaÇgyam apradhÃnam eva saccamatkÃrakÃraïaæ tad dvitÅyam//
vÃcyÃpek«ayà pradhÃnÅbhÆtaæ vyaÇgyÃntaram Ãdaya guïÅbhÆtaæ vyaÇgyam ÃdÃyÃtivyÃptivÃraïÃyÃvadhÃraïam/ tena tasya dhvanitvam eva/ lÅnavyaÇgyavÃcyacitrÃtiprasaÇgavÃraïÃya camatkÃretyÃdi/ yat tu "atÃdÓi guïÅbhÆtavyaÇgyam" ityÃdi kÃvyaprakÃÓagatalak«aïe citrÃnyatvaæ ÂÅkÃkÃrair dattam, tan na/ paryÃyoktasamÃsoktyÃdipradhÃnakÃvye«v avyÃptyÃpatte÷/ te«Ãæ guïÅbhÆtavyaÇgatÃyÃÓ citratÃyÃÓ ca sarvÃlaækÃrikasaæmatatvÃt/
udÃharaïam--
"rÃghavavirahajvÃlÃsaætÃpitasahyaÓailaÓikhare«u/
ÓiÓire sukhaæ ÓayÃnÃ÷ kapaya÷ kupyanti pavanatanayÃya//"
atra jÃnakÅkuÓalÃvedanena rÃghava÷ ÓiÓirÅkta iti vyaÇgyam Ãkasmikakapikartkahanumadvi«ayakakopopapÃdakatayà guïÅbhÆtam api durdÃivavaÓato dÃsyam anubhavad rÃjakalatram iva kÃm api kamanÅyatÃm Ãvahati/
nanv evaæ prÃg uktam Ãk«epagataæ mÃndyam api navavadhÆpraktivirodhÃd anupapadyamÃnaæ vyaÇgyenaivopapÃdyata iti katham uttamottamatà tasya kÃvyasyeti cet, na/ yato hy anudinasakhyupadeÓÃdibhir anaticamatkÃribhir apy upapadyamÃnaæ mÃndyam idaæ
prathamacittacumbinÅæ vipralambharatim aprakÃÓayan na prabhavati svÃtantryeïa paranirvticarvaïÃgocaratÃm ÃdhÃtum/ ittham eva ni÷Óe«acyutacandanam ityÃdipadye«v adhamatvÃdÅni vÃcyÃni vyaÇgyÃtiriktenÃrthenÃpÃtato ni«pannaÓarÅrÃïi vya¤jakÃnÅti na tatrÃpi guïÅbhÃva÷ ÓaÇkanÅya÷/ anayor bhedayor anapahnavanÅyacamatkÃrayor api prÃdhÃnyÃprÃdhÃnyÃbhyÃm asti kaÓcit sahdayavedyo viÓe«a÷/
yat tu citramÅmÃæsÃktoktam--
praharaviratau madhye vÃhnastato 'pi pareïa vÃ
kim uta sakale yÃte vÃhni priya tvam ihai«yasi/
iti dinaÓataprÃpyaæ deÓaæ priyasya yiyÃsato
harati gamanaæ bÃlÃlÃpai÷ sabëpagalajjalai÷//
ity atra sakalam aha÷ paramÃvadhis tata÷ paraæ prÃïÃndhÃrayituæ na ÓaknomÅti vyaÇgyaæ priyagamananivÃraïarÆpavÃcyasiddhyaÇgam ato guïÅbhÆtavyaÇgyam" iti/ tan na/ sa bëpagalajjalÃnÃæ praharaviratÃv ityÃdyÃlÃpÃnÃm eva priyagamananivÃraïarÆpavÃcyasiddhyaÇgatayà vyaÇgyasya guïÅbhÃvÃbhÃvÃt/ ÃlÃpair iti ttÅyayà praktyarthasya haraïakriyÃkaraïatÃyÃ÷ sphuÂaæ pratipatte÷/ na ca vyaÇgyasyÃpi vÃcyasiddhyaÇgatÃtra saæbhavatÅti tathoktam iti vÃcyam/ ni÷Óe«acyutacandam ityÃdÃv ivÃdhamatvarÆpavÃcyasiddhyaÇgyatÃyà dÆtÅsaæbhogÃdau saæbhavÃd guïÅbhÃvÃpatte÷/ astu và tata÷ paraæ prÃïÃn dhÃrayituæ na ÓaknomÅti vyaÇgyasya vÃcyasiddhyaÇgatayà guïÅbhÃvas tathÃpi nÃyakÃder vibhÃvasya bëpÃder anubhÃvasya cittÃvegÃdeÓ ca saæcÃriïa÷ saæyogÃd abhivyajyamÃnena vipralambhena dhvanitvaæ ko nivÃrayet/
yatra vyaÇgyacamatkÃrÃsamÃnÃdhikaraïo
vÃcyacamatkÃras tatttÅyam//
yathà yamunÃvarïane--"tanayamainÃkagave«aïalambÅktajaladhijaÂharapravi«ÂahimagiribhujÃyamÃnÃyà bhagavatyà bhÃgÅrathyÃ÷ sakhÅ" iti/ atrotprek«Ã vÃcyaiva camatktihetu÷/ ÓvaityapÃtÃlatalacumbitvÃdÅnÃæ camatkÃro leÓatayà sann apy utprek«ÃcamatktijaÂharanilÅno nÃgariketaranÃyikÃkalpitakÃÓmÅradravÃÇgarÃgani gÅrïo nijÃÇgagaurim eva pratÅyate/ na tÃdÓo 'sti ko 'pi vÃcyÃrtho yo manÃg anÃm«ÂapratÅyamÃna eva svato ramaïÅyatÃm ÃdhÃtuæ prabhavati/ anayor eva dvitÅyattÅyabhedayor jÃgarÆkÃjÃgarÆkaguïÅbhÆtavyaÇgyayo÷ pravi«Âaæ nikhilam alaækÃrapradhÃnaæ kÃvyam/
yatrÃrthacamatktyupasktà Óabdacamatkti÷ pradhÃnaæ tad adhamaæ caturtham// yathÃ--
"mitrÃtriputranetrÃya trayÅÓÃtravaÓatrave/
gotrÃrigotrajatrÃya gotrÃtre te namo nama÷//" iti/
atrÃrthacamatkti÷ Óabdacamatktau lÅnÃ/ yady api yatrÃrthacamatktisÃmÃnyaÓÆnyà Óabdacamatktis tatpa¤camam adhamÃdhamam api kÃvyavidhÃsu gaïayitum ucitam, yathaikÃk«arapadyÃrdhÃvttiyamakapadmabandhÃdi, tathÃpi ramaïÅyÃrthapratipÃdakaÓabdatÃrÆpakÃvyasÃmÃnyalak«aïÃnÃkrÃntatayà vastuta÷ kÃvyatvÃbhÃvena mahÃkavibhi÷ pracÅnaparamparÃm anurundhÃnais tatra tatra kÃvye«u nibaddham api nÃsmÃbhir gaïitam, vastusthiter evÃnurodhyatvÃt/ kecid imÃn api caturo bhedÃn agaïayanta uttamamadhyamÃdhamabhÃvena trividham eva kÃvyam Ãcak«ate/ tatrÃrthacitraÓabdacitrayor aviÓe«eïÃdhamatvam ayuktaæ vaktum, tÃratamyasya sphuÂam upalabdhe÷/ ko hy evaæ sahdaya÷ san "vinirgataæ mÃnadam ÃtmamandirÃt", "sa cchinnamÆla÷ k«atajena reïu÷" ityÃdibhi÷ kÃvyai÷ "svacchandocchalad" ityÃdÅnÃæ pÃmaraÓlÃghyÃnÃm aviÓe«aæ brÆyÃt/ saty api tÃratamye yady ekabhedatvaæ kas tarhi dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyor Å«adantarayor vibhinnabhedatve durÃgraha÷/ yatra ca
ÓabdÃrthacamatktyor aikÃdhikaraïyaæ tatra tayor guïapradhÃnabhÃvaæ paryÃlocya yathÃlak«aïaæ vyavahartavyam/ samaprÃdhÃnye tu madhyamataiva/
yathÃ--
"ullÃsa÷ phullapaÇkeruhapaÂalapatanmattapu«paædhayÃnÃæ
nistÃra÷ ÓokadÃvÃnalavikalahdÃæ kokasÅmantinÅnÃm/
utpÃtas tÃmasÃnÃm upahatamahasÃæ cak«u«Ãæ pak«apÃta÷
saæghÃta÷ ko 'pi dhÃmnÃm ayam udayagiriprÃntata÷ prÃdurÃsÅt//"
atra vttyanuprÃsaprÃcuryÃd ojoguïaprakÃÓakatvÃc ca Óabdasya, prasÃdaguïayogÃd anantaram evÃdhigatasya rÆpakasya hetvalaækÃrasya và vÃcyasya, camatktyos tulyaskandhatvÃt samam eva prÃdhÃnyam/
tatra dhvaner uttamottamasyÃsaækhyabhedasyÃpi sÃmÃnyata÷ ke 'pi bhedà nirÆpyante-- dvividho dhvani÷, abhidhÃmÆlo lak«aïÃmÆlaÓ ca/ tatrÃdyÃs trividha÷/ rasavastvalaækÃradhvanibhedÃt/ rasadhvanir ityalak«yakramopalak«aïÃd rasabhÃvatadÃbhÃsabhÃvaÓÃntibhÃvodayabhÃvasaædhibhÃvaÓabalatvÃnÃæ grahaïam/ dvitÅyaÓ ca dvivÅdha÷/ arthÃntarasaækramitavÃcyo 'tyantatirasktavÃcyaÓ ca/ evaæ pa¤cÃtmake dhvanau paramaramaïÅyatayà rasadhvanes tadÃtmà rasas tÃvad abhidhÅyate--
##
(1) tathà cÃhu÷- "vyakta÷ sa tair vibhÃvÃdyai÷
sthÃyÅbhÃvo rasa÷ smta÷" iti/ vyakto vyaktivi«ayÅkta÷/ vyaktiÓ ca bhagnÃvaraïà cit/ yathà hi ÓarÃvÃdinà pihito dÅpas tannivttau saænihitÃn padÃrthÃn prakÃÓayati svayaæ ca prakÃÓate, evam Ãtmacaitanyaæ vibhÃvÃdisaævalitÃn ratyÃdÅn/ anta÷karaïadharmÃïÃæ sÃk«ibhÃsyatvÃbhyupagate÷/ vibhÃvÃdÅnÃm api svapnaturagÃdÅnÃm iva raÇgarajatÃdÅnÃm iva sÃk«ibhÃsyatvam aviruddham/ vya¤jakavibhÃvÃdicarvaïÃyà ÃvaraïabhaÇgasya votpattivinÃÓÃbhyÃm utpattivinÃÓau rase upacaryete varïanityatÃyÃm iva vya¤jakatÃlvÃdivyÃpÃrasya gakÃrÃdau/ vibhÃvÃdicarvaïÃvadhitvÃd ÃvaraïabhaÇgasya, nivttÃyÃæ tasyÃæ prakÃÓasyÃvtatvÃd vidyamÃno 'pi sthÃyÅ na prakÃÓate/
yad và vibhÃvÃdicarvaïÃmÃhimnà sahdayasya nijasahdayatÃvaÓonmi«itena tattatsthÃyyupahitasvasvarÆpÃnandÃkÃrà samÃdhÃv iva yoginaÓ cittavttir upajÃyate, tanmayÅbhavanam iti yÃvat/ Ãnando hy ayaæ na laukikasukhÃntarasÃdhÃraïa÷, ananta÷karaïavttirÆpatvÃt/ itthaæ cÃbhinavaguptamammaÂabhaÂÂÃdigranthasvÃrasyena bhagnÃvaraïacidviÓi«Âo ratyÃdi÷ sthÃyÅ bhÃvo rasa iti sthitam/
vastutas tu vak«yamÃïaÓrutisvÃrasyena ratyÃdyavacchinna bhagnÃvaraïà cid eva rasa÷/ sarvathaiva cÃsyà viÓi«ÂÃtmano viÓe«aïaæ viÓe«yaæ và cidaæÓam ÃdÃya nityatvaæ svaprakÃÓatvaæ ca siddham/ ratyÃdyaæÓam ÃdÃya tv anityatvam itarabhÃsyatvaæ ca/ carvaïà cÃsya cidgatÃvaraïabhaÇga eva prÃguktÃ, tadÃkÃrÃnta÷karaïavttir vÃ/ iyaæ ca parabrahmÃsvÃdÃt samÃdhervilak«aïÃ, vibhÃvÃdivi«ayasaævalitacidÃnandÃlambanatvÃt/ bhÃvyà ca kÃvyavyÃpÃramÃtrÃt/ athÃsyÃæ sukhÃæÓabhÃne kiæ mÃnam iti cet samÃdhÃv api tadbhÃne kiæ mÃnam iti paryanuyogasya tulyatvÃt/ "sukham Ãtyantikaæ yat tadbuddhigrÃhyam atÅndriyam", ityÃdi÷ Óabdo 'sti tatra mÃnam iti cet, asty atrÃpi "raso vai sa÷, rasaæ hy evÃyaæ labdhvÃnandÅ bhavati" iti Óruti÷, sakalasahdayapratyak«aæ ceti
pramÃïadvayam/
yeyaæ dvitÅyapak«e tadÃkÃracittavttyÃtmikà rasacarvaïopanyastà sà ÓabdavyÃpÃrabhÃvyatvÃc chÃbdÅ/ aparok«asukhÃlambanatvÃc cÃparok«ÃtmikÃ/ tattvaæ vÃkyajabuddhivat/ ityÃhur abhinavaguptÃcÃryapÃdÃ÷/
(2) bhaÂÂanÃyakÃs tu "tÃÂasthyena rasapratÅtÃv anÃsvÃdyatvam/ Ãtmagatatvena tu pratyayo durghaÂa÷/ ÓakuntalÃdÅnÃæ sÃmÃjikÃn pratyavibhÃvatvÃt/ vinÃ
vibhÃvam anÃlambanasya rasÃder apratipatte÷/ na ca kÃntÃtvaæ sÃdhÃraïavibhÃvatÃvacchedakamatrÃpyastÅti vÃcyam/ aprÃmÃïyanÅÓcayÃnÃliÇgitÃgamyÃtvaprakÃrakaj¤Ãnavirahasya viÓe«yatÃsaæbandhÃvacchinnapratiyogitÃkasya vibhÃvatÃvacchedakakoÂÃvavaÓya÷ niveÓyatvÃt/ anyathà svasrÃder api kÃntÃtvÃdinà tattvÃpatte÷/ evam aÓocyatvakÃpuru«atvÃdij¤Ãnavirahasya tathÃvidhasya karuïarasÃdau/
tÃdÓaj¤ÃnÃnutpÃdas tu tatpratibandhakÃntaranirvacanam antareïa durupapÃda÷/ svÃtmani du«yantÃdyabhedabuddhir eva tatheti cet, na/ nÃyake dharÃdhaureyatvadhÅratvÃder Ãtmani cÃdhunikatvakÃpuru«atvÃder vÃidharmyasya sphuÂaæ pratipatter abhedabodhasyaiva durlabhatvÃt/ kiæ ca keyaæ pratÅti÷/ pramÃïantarÃnupasthÃnÃc chÃbdÅti cet, na/ vyÃvahÃrikaÓabdÃntarajanyanÃyakamithunavttÃntavittÅnÃm ivÃsyà apy ahdyatvÃpatte÷/ nÃpi mÃnasÅ/ cintopanÅtÃnÃæ te«Ãm eva padÃrthÃnÃæ mÃnasyÃ÷ pratÅter asyà vailak«aïyopalambhÃt/ na ca smti÷/ tathà prÃg ananubhavÃt/ tasmÃd abhidhayà niveditÃ÷ padÃrthà bhÃvakatvavyÃpÃreïÃgamyÃtvÃdirasavirodhij¤ÃnapratibandhadvÃrà kÃntÃtvÃdirasÃnukÆladharmapuraskÃreïÃvasthÃpyante/ evaæ sÃdhÃraïÅkte«u du÷«yantaÓakuntalÃdeÓakÃlavayovasthÃdi«u, paÇgau pÆrvavyÃpÃramahimani, ttÅyasya bhogakttvavyÃpÃrasya mahimnà nigÅrïayo rajastamasor udriktasattvajanitena nijacitsvabhÃvanirvtiviÓrÃntilak«aïena
sÃk«ÃtkÃreïa vi«ayÅkto bhÃvanopanÅta÷ sÃdhÃraïÃtmà ratyÃdi÷ sthÃyÅ rasa÷/ tatra bhujyamÃno ratyÃdi÷, ratyÃdibhogo vetyubhayam eva rasa÷/ so 'yaæ bhogo vi«ayasaævalanÃd brahmÃsvÃdasavidhavartÅtyucyate/ evaæ ca trayo 'mÓÃ÷ kÃvyasya-- "abhidhà bhÃvanà caiva tadbhogÅktir eva ca" ity Ãhu÷/ matasyaitasya pÆrvasmÃn matÃd bhÃvakatvavyÃpÃrÃntarasvÅkÃra eva viÓe«a/ bhogas tu vyakti÷/ bhogakttvaæ tu vya¤janÃd aviÓi«Âam/ anyà tu saiva saraïi÷/
(3) navyÃs tu "kÃvye nÃÂye ca kavinà naÂena ca prakÃÓite«u vibhÃvÃdi«u vya¤janavyÃpÃreïa du«yantÃdau ÓakuntalÃdiratau ghÅtÃyÃm anantaraæ ca sahdayatollÃsitasya bhÃvanÃviÓe«arÆpasya do«asya mahimnà kalpitadu«yantatvÃvacchÃdite svÃtmany aj¤ÃnÃvacchinne ÓuktikÃÓakala iva rajatakhaï¬a÷ samutpadyamÃno 'nirvacanÅya÷ sÃk«ibhÃsya÷ ÓakuntalÃdivi«ayakaratyÃdir eva rasa÷/
ayaæ ca kÃryo do«aviÓe«asya/ nÃÓyaÓ ca tannÃÓasya/ svottarabhÃvinà lokottarÃhlÃdena bhedÃgrahÃt sukhapadavyapadeÓyo bhavati/ svapÆrvopasthitena ratyÃdinà tadagrahÃt tadratitvenaikatvÃdhyavasÃnÃd và vyaÇgyo varïanÅyaÓ cocyate/ avacchÃdakaæ du«yantatvam apy anirvacanÅyam eva/ avacchÃdakatvaæ ca ratyÃdiviÓi«Âabodhe viÓe«yatÃvacchedakatvam/ etena du«yantÃdini«Âhasya ratyÃder anÃsvÃdyatvÃn na rasatvam/ svani«Âhasya tu tasya ÓakuntalÃdibhir atatsaæbandhibhi÷ katham abhivyakti÷/ svasmin du«yantÃdyabhedabuddhis tu bÃdhabuddhiparÃhatetyÃdikam apÃstam/
yad api vibhÃvÃdÅnÃæ sÃdhÃraïyaæ prÃcÅnair uktaæ tad api kÃvyena ÓakuntalÃdiÓabdai÷ ÓakuntalÃtvÃdiprakÃrakabodhajanakai÷ pratipÃdyamÃne«u ÓakuntalÃdi«u do«aviÓe«akalpanaæ vinà durupapÃdam/ ato 'vaÓyakalpye do«aviÓe«e tenaiva svÃtmani du«yantÃdyabhedabuddhir api sÆpapÃdÃ/
nanv evam api rater astu nÃma du«yanta iva sahdaye 'pi sukhaviÓe«ajanakatà karuïarasÃdi«u tu sthÃyina÷ ÓokÃder du÷khajanakatayà prasiddhasya katham iva
sahdayÃhlÃdahetutvam/ pratyuta nÃyaka iva sahdaye 'pi du÷khajananasyaivaucityÃt/ na ca satyasya ÓokÃder du÷khajanakatvaæ kÊptaæ na kalpitasyeti nÃyakÃnÃm eva du÷kham, na sahdayasyeti vÃcyam/
rajjusarpÃder bhayakampÃdyanutpÃdakatÃpatte÷/ sahdaye rater api kalpitatvena sukhajanakatÃnupapatteÓ ceti cet/ satyam/ ÓÇgÃrapradhÃnakÃvyebhya iva karuïapradhÃnakÃvyebhyo 'pi yadi kevalÃhlÃda eva sahdayahdayapramÃïakas tadà kÃryÃnurodhena kÃraïasya kalpanÅyatvÃl lokottarakÃvyavyÃpÃrasyaivÃhlÃdaprayojakatvam iva du÷khapratibandhakatvam api kalpanÅyam/
atha yady ÃhlÃda iva du÷kham api pramÃïasiddhaæ tadà pratibandhakatvaæ na kalpanÅyam/ svasvakÃraïavaÓÃc cobhayam api bhavi«yati/ atha tatra kavÅnÃæ kartum, sahdayÃnÃæ ca Órotum, kathaæ pravtti÷/ ani«ÂasÃdhanatvena nivtter ucitatvÃt/ iti cet/ i«ÂasyÃdhikyÃd ani«Âasya ca nyÆnatvÃc candanadravalepanÃdÃv iva pravtter upapatte÷/ kevalÃhlÃdavÃdinÃæ tu pravttir apratyÆhaiva/ aÓrupÃtÃdayo 'pi tattadÃnandÃnubhavasvÃbhÃvyÃt/ na tu du÷khÃt/ ata eva bhagavadbhaktÃnÃæ bhagavadvarïanÃkarïanÃd aÓrupÃtÃdaya upapadyante/ na hi tatra jÃtvapi du÷khÃnubhavo 'sti/
na ca karuïarasÃdau svÃtmani ÓokÃdimaddaÓarathÃditÃdÃtmyÃrope yady ÃhlÃdas tadà svapnÃdau saænipÃtÃdau và svÃtmani tadÃrope 'pi sa syÃt/ Ãnubhavikaæ ca tatra kevalaæ du÷kham/ itÅhÃpi tad eva yuktam iti vÃcyam/ ayaæ hi lokottarasya kÃvyavyÃpÃrasya mahimÃ, yatprayojyà aramaïÅyà api ÓokÃdaya÷ padÃrthà ÃhlÃdam alaukikaæ janayanti/
vilak«aïo hi kamanÅya÷ kÃvyavyÃpÃraja ÃsvÃda÷ pramÃïÃntarajÃd anubhavÃt/ janyatvaæ ca svajanyabhÃvanÃjanyaratyÃdivi«ayakatvam/ tena rasÃsvÃdasya kÃvyavyÃpÃrÃjanyatve 'pi na k«ati÷/ ÓakuntalÃdÃv agamyÃtvaj¤ÃnotpÃdas tu svÃtmani du«yantÃdyabhedabuddhyà pratibadhyate" ity Ãhu÷/
(4) pare tu "vya¤janavyÃpÃrasyÃnirvacanÅyakhyÃteÓ
cÃnabhyupagame 'pi prÃguktado«amahimnà svÃtmani du«yantÃditÃdÃtmyÃvagÃhÅ ÓakuntalÃdivi«ayakaratyÃdimadabhedabodho mÃnasa÷ vilak«aïavi«ayitÃÓÃlÅ rasa÷/ svÃpnÃdis tu tÃdÓabodho na kÃvyÃrthacintanajanmeti na rasa÷/ tena tatra na tÃdÓÃhlÃdÃpatti÷/
evam api svasminn avidyamÃnasya ratyÃder anubhava÷ kathaæ nÃma syÃt/ maivam/ na hy ayaæ laukikasÃk«ÃtkÃro ratyÃde÷, yenÃvaÓyaæ vi«ayasadbhÃvo 'pek«aïÅya÷ syÃt/ api tu bhrama÷/ ÃsvÃdanasya rasavi«ayakatvavyavahÃras tu ratyÃdivi«ayakatvÃlambana÷" ity api vadanti/
etaiÓ ca svÃtmani du«yantatvadharmitÃvacchedakaÓakuntalÃdivi«ayakarativaiÓi«ÂyÃvagÃhÅ, svÃtmatvaviÓi«Âe ÓakuntalÃdivi«ayakarativiÓi«Âadu«yantatÃdÃtmyÃvagÃhÅ, svÃtmatvaviÓi«Âe du«yantatvaÓakuntalÃvi«ayakaratyor vÃiÓi«ÂyÃvagÃhÅ, và trividho 'pi bodho rasapadÃrthatayÃbhyupeya÷/ tatra "rater viÓe«aïÅbhÆtÃyÃ÷ ÓabdÃd apratÅtatvÃd vya¤janÃyÃÓ ca tatpratyÃyikÃyà anabhyupagamÃc ce«ÂÃdiliÇgakam Ãdau viÓe«aïaj¤ÃnÃrtham anumÃnam abhyupeyam/
(5) "mukhyatayà du«yantÃdigata eva raso ratyÃdi÷ kamanÅyavibhÃvÃdyabhinayapradarÓanakovide du«yantÃdyanukartari naÂe samÃropya sÃk«Ãtkriyate" ity eke/ mate 'smin sÃk«ÃtkÃro du«yanto 'yaæ ÓakuntalÃdivi«ayakaratimÃn" ityÃdi÷ prÃgvad dharmyaæÓe laukika ÃropyÃæÓe tv alaukika÷/
(6) du«yantÃdigato ratyÃdir naÂe pak«e du«yantatvena ghÅte vibhÃvÃdibhi÷ ktrimair apy aktrimatayà ghÅtair bhinne vi«aye 'numitisÃmagryà balavattvÃd anumÅyamÃno rasa÷" ity apare/
(7) "vibhÃvÃdayas traya÷ samudità rasÃ÷" iti katipaye/
(8) "tri«u ya eva camatkÃrÅ sa eva raso 'nyathà tu trayo 'pi na" iti bahava÷/
(9)
"bhÃvyÃmÃno vibhÃva eva rasa÷ ity anye/
(10) "tathà anubhÃvas tathà itÅtare/
(11) "tathà vyabhicÃry eva tathà pariïamati" iti kecit/
tatra "vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃrisaæyogÃd rasani«patti÷" iti sÆtraæ tattanmataparatayà vyÃkhyÃyate-- "vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃribhi÷ saæyogÃd vya¤janÃd rasasya cidÃnandaviÓi«ÂasthÃyyÃtmana÷ sthÃyyupahitacidÃnandÃtmano và ni«patti÷ svarÆpeïa prakÃÓanam" ity Ãdye/
"vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃriïÃæ samyaksÃdhÃraïÃtmatayà yogÃd bhÃvakatvavyÃpÃreïa bhÃvanÃd rasasya sthÃyyupahitasattvodrekaprakÃÓitasvÃtmÃnandarÆpasya ni«pattir bhogÃkhyena sÃk«ÃtkÃreïa vi«ayÅkti÷" iti dvitÅye/
"vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃriïÃæ saæyogÃd bhÃvanÃviÓe«arÆpÃd do«Ãd rasasyÃnirvacanÅyadu«yantaratyÃdyÃtmano ni«pattir utpatti÷" iti ttÅye/ "vibhÃvÃdÅnÃæ saæyogÃj j¤ÃnÃd rasasya j¤ÃnaviÓe«Ãtmano ni«pattir utpatti÷" iti caturthe/ vibhÃvÃdÅnÃæ saæbandhÃd rasasya ratyÃder ni«pattir Ãropa÷ iti pa¤came/
vibhÃvÃdibhi÷ ktrimair apy aktrimatayà ghÅtai÷ saæyogÃd anumÃnÃd rasasya ratyÃder ni«pattir anumitir naÂÃdau pak«a iti Óe«a÷" iti «a«Âhe/ "vibhÃvÃdÅnÃæ trayÃïÃæ saæyogÃt samudÃyÃd rasani«pattÅ rasapadavyavahÃra÷" iti saptame/ "vibhÃvÃdi«u samyagyogÃc camatkÃrÃt" ity a«Âame/ tad evaæ paryavasitas tri«u mate«u sÆtravirodha÷/
vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃriïÃm ekasya tu rasÃntarasÃdhÃraïatayà niyatarasavya¤jakatÃnupapatte÷ sÆtre militÃnÃm upÃdÃnam/ evaæ ca prÃmÃïike militÃnÃæ vya¤jakatve yatra kvacid ekasmÃd evÃsÃdhÃraïÃd rasodbodhas tatretaradvayam Ãk«epyam/ ato nÃnaikÃntikatvam/ itthaæ nÃnÃjÃtÅyÃbhi÷
Óemu«Åbhir nÃnÃrÆpatayÃvasito 'pi manÅ«ibhi÷ paramÃhlÃdÃvinÃbhÃvitayà pratÅyamÃna÷ prapa¤ce 'smin raso ramaïÅyatÃm ÃvahatÅti nirvivÃdam/
sa ca--
"ÓÇgÃra÷ karuïa÷ ÓÃnto raudro vÅro 'dbhutas tathÃ/
hÃsyo bhayÃnakaÓ caiva bÅbhatsaÓ ceti te nava//"
ity ukter navadhÃ/ munivacanaæ cÃtra mÃnam/
kecit tu--
"ÓÃntasya ÓamasÃdhyatvÃn naÂe ca tadasaæbhavÃt/
a«ÂÃv eva rasà nÃÂye na ÓÃntas tatra yujyate//"
ity Ãhu÷/ tac cÃpare na k«amante/ tathà hi-- naÂe ÓamÃbhÃvÃd iti hetur asaægata÷/ naÂe rasÃbhivyakter asvÅkÃrÃt/ sÃmÃjikÃnÃæ Óamavattvena tatra rasodbodhe bÃdhakÃbhÃvÃt/ na ca naÂasya ÓamÃbhÃvÃt tadabhinayaprakÃÓakatvÃnupapattir iti vÃcyam/ tasya bhayakrodhÃder apy abhÃvena tadabhinayaprakÃÓakatÃyà apy asaægatyÃpatte÷/ yadi ca naÂasya krodhÃder abhÃvena vÃstavatatkÃryÃïÃæ vadhabandhÃdÅnÃm utpattyasaæbhave 'pi ktrimatatkÃryÃïÃæ Óik«ÃbhyÃsÃdita utpattau nÃsti bÃdhakam iti nirÅk«yate, tadà prakte 'pi tulyam/
atha nÃÂye gÅtavÃdyÃdÅnÃæ virodhinÃæ sattvÃt sÃmÃjike«v api vi«ayavaimukhyÃtmana÷ ÓÃntasya katham udreka iti cet, nÃÂye ÓÃntarasam abhyupagacchadbhi÷ phalabalÃt tadgÅtavÃdyÃdes tasmin virodhitÃyà akalpanÃt/ vi«ayacintÃsÃmÃnyasya tatra virodhitvasvÅkÃre tadÅyÃlambanasya saæsÃrÃnÅtyatvasya taduddÅpanasya purÃïaÓravaïasatsaÇgapuïyavanatÅrthÃvalokanÃder api vi«ayatvena virodhitvÃpatte÷/ ata eva caramÃdhyÃye saægÅtaratnÃkare--
"a«ÂÃv eva rasà nÃÂye«v iti kecid acÆcudan/
tadacÃru yata÷ kaæcin na rasaæ svadate naÂa÷//"
ityÃdinà nÃÂye 'pi ÓÃnto raso 'stÅti vyavasthÃpitam/ yair api nÃÂye ÓÃnto raso nÃstÅty abhyupagamyate tair api bÃdhakÃbhÃvÃn mahÃbhÃratÃdiprabandhÃnÃæ ÓÃntarasapradhÃnatayà akhilalokÃnubhavasiddhatvÃc ca kÃvye so 'vaÓyaæ svÅkÃrya÷/ atra eva "a«Âau nÃÂye rasÃ÷ smtÃ÷" ity upakramya "ÓÃnto 'pi navamo rasa÷" iti mammaÂabhaÂÂà apy upasamahÃr«u÷/
amÅ«Ãæ ca--
"rati÷ ÓokaÓ ca nirvedakrodhotsÃhaÓ ca vismaya/
hÃso bhayaæ jugupsà ca sthÃyibhÃvÃ÷ kramÃd amÅ//"
rasebhya÷ sthÃyibhÃvÃnÃæ ghaÂÃder ghaÂÃdyavacchinnÃkÃÓÃd iva prathamadvitÅyayor matayo÷, satyarajatasyÃnirvacanÅyarajatÃd iva ttÅye, vi«ayasya (rajatÃde÷) j¤ÃnÃd iva caturthe bhedo bodhya÷/ tatra à prabandhaæ sthiratvÃd amÅ«Ãæ bhÃvÃnÃæ
sthÃyitvam/ na ca cittavttirÆpÃïÃm e«Ãm ÃÓuvinÃÓitvena sthiratvaæ durlabham, vÃsanÃrÆpatayà sthiratvaæ tu vyabhicÃri«v atiprasaktam iti vÃcyam/ vÃsanÃrÆpÃïÃm amÅ«Ãæ muhurmuhur abhivyakter eva sthirapadÃrthatvÃt/ vyabhicÃriïÃæ tu naiva, tadabhivyakter vidyududdyotaprÃyatvÃt/
yadÃhu÷--
"virÆddhair aviruddhair và bhÃvair vicchidyate na ya÷/
ÃtmabhÃvaæ nayatyÃÓu sa sthÃyÅ lavaïÃkara÷//
ciraæ citte 'vati«Âhante saæbadhyante 'nubandhibhi÷/
rasatvaæ ye prapadyante prasiddhÃ÷ sthÃyino 'tra te//"
ciram iti vyabhicÃrivÃraïÃya/ anubandhibhir vibhÃvÃdyai÷/
tathÃ--
"sajÃtÅyavijÃtÅyair
atirasktamÆrtimÃn/
yÃvad rasaæ vartamÃna÷ sthÃyibhÃva udÃhta÷//" iti/
kecit tu ratyÃdyanyatamatvaæ sthÃyitvam Ãhu÷/ tan na/ ratyÃdÅnÃm ekasmin prarƬhe 'nyasyÃprarƬhasya vyabhicÃritvopagamÃt/ prarƬhatvÃprarƬhatve bahvalpavibhÃvajatve/
taduktaæ ratnÃkare--
"ratyÃdaya÷ sthÃyibhÃvÃ÷ syur bhÆyi«ÂhavibhÃvajÃ÷/
stokaæ vibhÃvair utpannÃs ta eva vyabhicÃriïa÷// iti/
evaæ ca vÅrarase pradhÃne krodho, raudre cotsÃha÷, ÓÇgÃre hÃso vyabhicÃrÅ bhavati, nÃntarÅyakaÓ ca/ yadà tu pradhÃnaparipo«Ãrthaæ so 'pi bahuvibhÃvaja÷ kriyate tadà tu rasÃlaækÃra ityÃdi bodhyam/
tatra--
##
gurudevatÃputrÃdyÃlambanas tu vyabhicÃrÅ/
##
strÅpuæsayos tu viyoge jÅvitatvaj¤ÃnadaÓÃyÃæ vaiklavyapo«itÃyà rater eva prÃdhÃnyÃc chÇgÃro vipralambhÃkhyo rasa÷/ vaiklavyaæ tu saæcÃrimÃtram/ mtatvaj¤ÃnadaÓÃyÃæ tu ratipo«itasya vaiklavyasyeti karuïa eva/ yadà tu saty api mtatvaj¤Ãne devatÃprasÃdÃdinà punar ujjÅvanaj¤Ãnaæ kathaæcit syÃt, tadÃlambanasyÃtyantikanirÃsÃbhÃvÃc cirapravÃsa iva vipralambha eva, na sa karuïa÷/ yathà candrÃpŬaæ prati mahÃÓvetÃvÃkye«u/ kecit tu rasÃntaram evÃtra karuïavipralambhÃkhyam icchanti/
##
ghakalahÃdijas tu vyabhicÃri/
##
ayaæ ca paravinÃÓÃdihetu÷/ k«udrÃparÃdhajanmà tu paru«avacanÃsaæbhëaïÃdihetu÷/ ayam evÃmar«Ãkhyo vyabhicÃrÅti viveka÷/
##
##
##
##
paramÃnarthavi«ayakatvÃbhÃve tu sa eva trÃso vyabhicÃri/ apare tu autpÃtikaprabhavas trÃsa÷, svÃparÃdhadvÃrotthaæ bhayam iti bhayatrÃsayor bhedam Ãhu÷/
##
##
vibhÃvayantÅti vyutpatte÷/
##
anu paÓcÃd bhÃva utpattir ye«Ãm/ anubhÃvayantÅti và vyutpatte÷/
##
tatra ÓÇgÃrasya strÅpuæsÃvÃlambane/ candrikÃvasantavividhopavanaraha÷sthÃnÃdaya uddÅpanavibhÃvÃ÷/ tanmukhÃvalokanatadguïaÓravaïakÅrtanÃdayo 'nye sÃttvikabhÃvÃÓ cÃnubhÃvÃ÷/ smticintÃdayo vyabhicÃriïa÷/
karuïasya bandhunÃÓÃdaya ÃlambanÃni/ tatsambandhighaturagÃbharaïadarÓanÃdayas tatkathÃÓravaïÃdayaÓ coddÅpakÃ÷/ gÃtrak«epÃÓrupÃtÃdayo 'nubhÃvà glÃnik«ayamohavi«ÃdacintautsukyadÅnatÃja¬atÃdayo vyabhicÃriïa÷/
ÓÃntasyÃnityatvena j¤Ãtaæ jagadÃlambanam/ vedÃntaÓravaïatapovanatÃpasadarÓanÃdyuddÅpanam/ vi«ayÃruciÓatrumittrÃdyaudÃsÅnyace«ÂÃhÃninÃsÃgrad«ÂyÃdayo 'nubhÃvÃ÷/ har«onmÃdasmtimatyÃdayo vyabhicÃriïa÷/
raudrasyÃgasktpuru«Ãdir Ãlambanam/ tatkto 'parÃdhÃdir uddÅpaka÷/ vadhabandhÃdiphalako netrÃruïyadantapŬanaparu«abhëaïaÓastragrahaïÃdir anubhÃva÷/ amar«avegaugryacÃpalÃdaya÷ saæcÃriïa÷/
evaæ yasyÃÓ cittavtter yo vi«aya÷ sa tasyà Ãlambanam/ nimittÃni coddÅpakÃnÅti bodhyam/
tatra ÓÇgÃro dvividha÷/ saæbhogo vipralambhaÓ ca/ rate÷ saæyogakÃlÃvacchinnatve prathama÷/ viyogakÃlÃvacchinnatve dvitÅya÷/ saæyogaÓ ca na daæpatyo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyam/ ekatalpaÓayane 'pÅr«yÃdisadbhÃve vipralambhasyaiva varïanÃt/ evaæ viyogo 'pi na vaiyadhikaraïyam/ do«asyoktatvÃt/ tasmÃd dvÃv imau saæyogaviyogÃkhyÃv anta÷karaïavttiviÓe«au/ yat saæyukto viyuktaÓ cÃsmÅti dhÅ÷/ tatrÃdyo yathà "Óayità savidhe 'pyanÅÓvarÃ" ity atra nirÆpita÷/
yat tu citramÅmÃæsÃyÃm--
"vÃgarthÃviva saæpktau" ityatra rasadhvani÷/
niratiÓayapremaÓÃlitÃvya¤janÃt" ititaddhvanimÃrgÃnÃkalananibandhanam/ pÃrvatÅparameÓvaravi«ayakakaviratau pradhÃne niratiÓayapremïo guïÅbhÃvÃt/ na hi guïÅbhÆtasya ratyÃde rasadhvanivyapadeÓahetutvaæ yuktam/ "bhinno rasÃdyalaækÃrÃd alaækÃryatayà sthita÷" iti siddhÃntÃt/
dvitÅyo yathÃ--
"vÃco mÃÇgalikÅ÷ prayÃïasamaye jalpaty analpaæ jane
kelÅmandiramÃrutÃyanamukhe vinyastavaktrÃmbujÃ/
ni÷ÓvÃsaglapitÃdharoparipatadbëpÃrdravak«oruhÃ
bÃlà lolavilocanà Óiva Óiva prÃïeÓam Ãlokate//"
atrÃpy Ãlambanasya nÃyakasya, ni÷ÓvÃsÃÓrupÃtÃder anubhÃvasya, vi«ÃdacintÃvegÃdeÓ ca vyabhicÃriïa÷, saæyogÃd ratir abhivyajyamÃnà viyogakÃlÃvacchinnatvÃd vipralambharasavyapadeÓahetu÷/
yathà vÃ--
"ÃvirbhÆtà yadavÃdhi madhusyandinÅ nandasÆno÷
kÃnti÷ kÃcin nikhilanayanÃkar«aïe kÃrmaïaj¤Ã/
ÓvÃso dÅrghas tadavÃdhi mukhe pÃï¬imà gaï¬ayugme
ÓÆnyà vtti÷ kulamgadÓÃæ cetasi prÃdurÃsÅt//"
yathà vÃ--
"nayanäcalÃvamarÓaæ yà na kadÃcit purà sehe/
ÃliÇgitÃpi jo«aæ tasthau sà gantukena dayitena//"
ihÃpi sahajacäcalyanivttir ja¬atà cÃnubhÃvavyabhicÃriïau/ imaæ ca pa¤cavidhaæ präca÷ pravÃsÃdibhir upÃdhibhir Ãmananti/ te ca pravÃsÃbhilëaviraher«yÃÓÃpÃnÃæ viÓe«ÃnupalambhÃn nÃsmÃbhi÷ prapa¤citÃ÷/
karuïo yathÃ--
"apahÃya sakalabÃndhavacintÃm udvÃsya gurukulapraïayam/
hà tanaya vinayaÓÃlin katham iva paralokapathiko 'bhÆ÷//"
atra pramÅtatanaya Ãlambanam/ tatkÃlÃvacchinnabÃndhavadarÓanÃdy uddÅpanam/ rodanam anubhÃva÷/ dainyÃdaya÷ saæcÃriïa÷/
ÓÃnto yathÃ--
"malayÃnilakÃlakÆÂayo ramaïÅkuntalabhogibhogayo÷/
ÓvapanÃtmabhuvor nirantarà mama jÃtà paramÃtmani sthiti÷//"
atra prapa¤ca÷ sarvo 'py Ãlambanam/ sarvatra sÃmyam anubhÃva÷/ matyÃdaya÷ saæcÃriïa÷/ yady api prathamÃrdhe uttamÃdhamayor upakramà dvitÅyÃrdhe 'dhamottamavacanaæ kramabhaÇgam Ãvahati, tathÃpi vaktur brahmÃtmakatayottamÃdhamaj¤Ãnavaikalyaæ saæpannam iti dyotanÃya kramabhaÇgo guïa eva/
idaæ punar nodÃhÃryam--
"surasrotasvinyÃ÷ pulinam adhiti«Âhan nayanayor
vidhÃyÃntarmudrÃm atha sapadi vidrÃvya vi«ayÃn/
vidhÆtÃntardhvÃnto madhuramadhurÃyÃæ citi kadÃ
nimagna÷ syÃæ kasyÃæcana navanabhasyÃmbudaruci//"
atrÃpi yady api vi«ayagaïÃlambana÷ surasrotasvinÅtaÂÃdyuddÅpito nayananimÅlanÃdibhir anubhÃvita÷ sthÃyi nirveda÷ pratÅyate, tathÃpi
bhagavadvÃsudevÃlambanÃyÃæ kaviratau guïÅbhÆta iti na ÓÃntarasadhvanivyapadeÓahetu÷/ idaæ ca padyaæ mannirmitÃyÃæ bhagavadbhaktipradhÃnÃyÃæ karuïÃlaharyÃm upanibaddham iti tatpradhÃnabhÃvaprÃdhÃnyam evÃrhati/ ÓÃntarasÃnanuguïaÓ cÃyam ojasvÅ gumpha iti cÃnudÃhÃryam evaitat/ pÆrvapadye tu "paramÃtmani sthiti÷" ity anena tattÃdrÆpyÃvagamÃd rater apratipatti÷/
raudro yathÃ--
"navocchalitayauvanaspharadakharvagarvajvare
madÅyagurukÃrmukaæ galitasÃdhvasaæ vÓcati/
ayaæ patatu nirdayaæ dalitadptabhÆbhdgala-
skhaladrudhiraghasmaro mama paraÓvadho bhairava÷//"
atra tadÃnÅæ rÃmatvenÃj¤Ãto gurukÃrmukabha¤jaka Ãlambanam/ ata eva viÓe«yÃnupÃdÃnam/ gurudruho nÃmagrahaïÃnaucityÃt, krodhÃvi«kÃrÃd vÃ/ dhvaniviÓe«Ãnumito ni÷ÓaÇkadhanurbhaÇga uddÅpaka÷/ paru«oktir anubhÃva÷/ garvogratvÃdaya÷ saæcÃriïa÷/ e«Ã ca dhanurbhaÇgadhvanibhagnasamÃdher bhÃrgavasyokti÷/
vttir apy atra mahoddhatà raudrasya paramaujasvitÃæ paripu«ïÃti/ anyatra gurusmaraïe saty ahaæbhÃvavigamasyÃvaÓyakatayà prakte cÃjahatsvÃrthalak«aïÃmÆladhvananena madÅyety anena garvotkar«asyaiva prakÃÓanÃt sphuÂaæ gamyamÃnena vivekaÓunyatvena krodhasyÃdhikyaæ gamyate/
idaæ tu nodÃhÃryam--
"dhanurvidalanadhvaniÓravaïatatk«aïÃvirbhavan
mahÃguruvadhasmti÷ ÓvasanavegadhÆtÃdhara÷/
vilocanavini÷saradbahalavisphuliÇgavrajo
raghupravaram Ãk«ipa¤ jayati jÃmadagnyo muni÷//"
atrÃpy aparÃdhÃspadena raghunandanenÃlambito dhanurvidalanadhvaniÓravaïenoddÅpito ni÷ÓvÃsanetrajvalanÃdibhir anubhÃvito mahÃguruvadhasmtigarvogratvÃdibhiÓ ca saæcÃrita÷ krodho yady api vyajyate, tathÃpy asau tatprabhÃvavarïanabÅjabhÆtÃyÃæ kaviratau guïÅbhÆta iti na raudrarasadhvanivyapadeÓahetu÷/ kÃvyaprakÃÓagataraudrarasodÃharaïe tu "ktam anumataæ d«Âaæ và yair idaæ gurupÃtakam" iti padye raudrarasavyajanak«amà nÃsti vtti÷, atas tatkaver aÓaktir eva/
vÅraÓ caturdhÃ/ dÃnadayÃyuddhadharmÃis tadupÃdher utsÃhasya caturvidhatvÃt/
tatrÃdyo yathÃ--
"kiyad idam adhikaæ me yaddvijÃyÃrthayitre
kavacam aramaramaïÅyaæ kuï¬ale cÃrpayÃmi/
akaruïam avakttya drÃkkpÃïena niryad-
bahalarudhiradhÃraæ maulim ÃvedayÃmi//"
e«Ã dvijave«ÃyendrÃya kavacakuï¬aladÃnodyatasya karïasya taddÃnavismitÃn sabhyÃn pratyukti÷/ atra yÃcamÃna Ãlambanam/ tadudÅrità stutir uddÅpikÃ/ kavacÃdivitaraïaæ tatra laghutvabuddhyÃdikaæ cÃnubhÃva÷/ me ity arthÃntarasaækramitavÃcyadhvanyutthÃpito garva÷ svakÅyalokottarapitjanyatvÃdismtiÓ ca saæcÃriïau/ vttir apy atra tattadarthÃnurÆpodgamavirÃmaÓÃlitayà sahdayaikacamatkÃriïÅ/ tathà hi--utsÃhapo«akaæ kavacakuï¬alÃrpaïayor laghutvanirÆpaïaæ vidhÃtuæ pÆrvÃrdhe tadanukÆlaÓithilabandhÃtmikÃ/ uttarÃrdhe tu maulita÷ prÃgvaktgatagarvotsÃhaparipo«aïÃyoddhatÃ/ tata÷ paraæ brÃhmaïe savinayatvaæ prakÃÓayituæ tanmÆlÅbhÆtaæ garvarÃhityaæ dhvanayituæ puna÷ Óithilaiva/ ata evÃvedayÃmÅty uktam/ na tu dadÃmi vitarÃmÅti vÃ/
idaæ tu nodÃharaïÅyam--
yasyoddÃmadivÃniÓÃrthivilasaddÃnapravÃhaprathÃm
ÃkarïyÃvanimaï¬alÃgataviyadbandÅndravndÃnanÃt/
År«yÃnirbharaphullaromanikaravyÃvalgadÆdha÷sravat-
pÅyÆ«aprakarai÷ surendrasurabhi÷ prÃvÂpayodÃyate//
atrendrasabhÃmadhyagatasakalanirÅk«akÃlambana÷ avanimaï¬alÃgatavi«ayavandÅndravadanavinirgatarÃjadÃnavarïanoddÅpita÷, Ædha÷prasnutapÅyÆ«aprakarair anubhÃvita÷, asÆyÃdibhi÷ saæcÃribhi÷ paripo«ito 'pi kÃmagavÅgata utsÃho rÃjastutiguïÅbhÆta iti na rasavyapadeÓahetu÷/
ata evedam api nodÃharaïam--
"sÃbdhidvÅpakulÃcalÃæ vasumatÅm Ãkramya saptÃntarÃæ
sarvÃæ dyÃm api susmitena hariïà mandaæ samÃlokita÷/
prÃdurbhÆtaparapramodavidaladromäcitas tatk«aïaæ
vyÃnamrÅktakaædharo 'suravaro mauliæ puro nyastavÃn//"
iha ca bhagavadvÃmanÃlambana÷ tatkartkamandanirÅk«aïoddÅpita÷, romäcÃdibhir anubhÃvita÷, har«Ãdibhi÷ po«ita÷, utsÃho vyajyamÃno 'pi guïa÷/ prÃg anyagatasyeva prakte rÃjagatasyÃpi tasya rÃjastutyutkar«akatvÃt/ etena
"tyÃga÷ saptasamudramudritamahÅnirvyÃjadÃnÃvadhi÷" iti ÓrÅvatsalächanoktam udÃharaïaæ parÃstam/ tasya guïÅbhÆtavyaÇgyatvena rasadhvaniprasaÇge 'nudÃharaïÅyatvÃt/ nanu "akaruïam avaktya-" ity atrÃpi pratÅyamÃnasya dÃnavÅrasya karïastutyaÇgatvÃt kathaæ dhvanitvam iti cet, satyam/ atra kave÷ karïavacanÃnuvÃdamÃtratÃtparyakatvena
karïastutau tÃtparyavirahÃt/ karïasya ca mahÃÓayatvenÃtmastutau tÃtparyÃnupapatte÷ stutir avÃkyÃrtha eva/ paraæ tu vÅrarasapratyayÃnantaraæ tÃdÓotsÃhena liÇgena svÃdhikaraïe sÃnumÅyate/ rÃjavarïanapadye tu rÃjastutau tÃtparyÃd vÃkyÃrthataiva tasyÃ÷/
dvitÅyo yathÃ--
"na kapota bhavantam aïv api spÓatu Óyena samudbhavaæ bhayam/
idam adya mayà tïÅktaæ bhavadÃyu÷kuÓalaæ kalevaram//"
athavaivaæ vinyÃsa÷--
"na kapotakapotakaæ tava spÓatu Óyena manÃg api sphÃ/
idam adya mayà samarpitaæ bhavate cÃrutaraæ kalevaram//"
e«Ã Óive÷ kapotaæ Óyenaæ prati cokti÷/ atra kapota Ãlambanam/ tadgataæ vyÃkulÅbhavanam uddÅpanam/ tasya kte svakalevarÃrpaïam anubhÃva÷/ na cÃtra ÓarÅradÃnapratyayÃd dÃnavÅradhvanitvÃpattir iti vÃcyam/ Óyenakapotayor bhak«yabhak«akabhÃvÃpannatvena ÓibiÓarÅrasyÃrthino 'bhÃvÃt tadapratipatte÷/ Óyena ÓarÅranivedanasya kapotaÓarÅratrÃïopÃdhikatayà vinimayapadavÃcyatvÃt/
ttÅyo yathÃ--
"raïe dÅnÃn devÃn daÓavadana vidrÃvya vahati
prabhÃvaprÃgalbhyaæ tvayi tu mama ko 'yaæ parikara÷/
lalÃÂodyajjvÃlÃkavalitajagajjÃlavibhavo
bhavo me kodaï¬acyutaviÓikhavegaæ kalayatu//"
e«Ã daÓavadanaæ prati bhagavato rÃmasyokti÷/ iha bhava Ãlambanam/ raïadarÓanam uddÅpanam/ daÓavadanÃvaj¤ÃnubhÃva÷/ garva÷ saæcÃrÅ/ vttir atra devÃnÃæ prastÃve tadgatakÃtaryaprakÃÓanadvÃrà vÅrarasÃnÃlambanatvÃvagataye 'nuddhataiva/
daÓavadanaprastÃve tu devadarpadamanavÅratvapratipÃdanÃyoddhatÃpi
tasyÃvaj¤ayà rÃmagatotsÃhÃnÃlambanatvena tadÃlambanasya rasasyÃpratyayÃn na prakar«avatÅ/ bhagavato bhavasya tu paramottamÃlambanavibhÃvatvÃt tatprastÃve tadÃlambanasyaujasvino vÅrarasasya ni«patte÷ prak«ÂoddhatÃ/
caturtho yathÃ--
"sapadi vilayam etu rÃjyalak«mÅr upari patantv athavà kpÃïadhÃrÃ÷/
apaharatutarÃæ Óira÷ ktÃnto mama tu matir na manÃg apaiti dharmÃt//"
e«ÃdharmeïÃpi ripur jetavya iti vadantaæ prati yudhi«Âhirasyokti÷/ atra dharmavi«aya Ãlambanam/ "na jÃtu kÃmÃn na bhayÃn na lobhÃd dharmaæ tyajej jÅvÅtasyÃpi heto÷" ity ÃdivÃkyÃlocanam uddÅpanam/ ÓiraÓchedÃdyaÇgÅkÃro 'nubhÃva÷/ dhti÷ saæcÃriïÅ/ itthaæ vÅrarasasya cÃturvidhyaæ prapa¤citaæ prÃcÃm anurodhÃt/
vastutas tu bahavo vÅrarasasya ÓÇgÃrasyeva prakÃrà nirÆpayituæ Óakyante/ tathà hi--prÃcÅna eva "sapadi vilayam etu" ityÃdi padye "mama tu matir na manÃg apaiti satyÃt" iti caramapÃdavyatyÃsena padyÃntaratÃæ prÃpite satyavÅrasyÃpi saæbhavÃt/ na ca satyasyÃpi dharmÃntargatatayà dharmavÅrarasa eva tadvÅrasyÃpy antarbhÃva iti vÃcyam/ dÃnadayayor api tadantargatatayà tadvÅrayor api dharmavÅrÃt pthaggaïanÃnaucityÃt/
evaæ pÃï¬ityavÅro 'pi pratÅyate/
yathÃ--
"api vakti girÃæ pati÷ svayaæ yadi tÃsÃm adhidevatÃpi vÃ/
ayam asmi puro hayÃnanasmaraïollaÇghitavÃÇmayÃmbudhi÷//"
atra bhaspatyÃdyÃlambana÷ sabhÃdidarÓanoddÅpito nikhilavidvattiraskÃrÃnubhÃvito garveïa saæcÃriïà po«ita utsÃho vaktu÷ pratÅyate/ nanu cÃtra yuddhavÅratvam/ yuddhatvasya vÃdasÃdhÃraïasya vÃcyatvÃd iti cet/ k«amÃvÅre kiæ brÆyÃ÷/
yathÃ--
api bahaladahanajÃlaæ mÆrdhni ripur me nirantaraæ dhamatu/
pÃtayatu vÃsidhÃrÃm aham aïumÃtraæ na kiæcid Ãbhëe//"
k«amÃvata uktir iyam/
balavÅre và kiæ samÃdadhyÃ÷/
yathÃ--
"pariharatu dharÃæ phaïipravÅra÷ sukhamayatÃæ kamaÂho 'pi tÃæ vihÃya/"
aham iha puruhÆta pak«akoïe nikhilam idaæ jagad aklamaæ vahÃmi//
puruhÆtaæ pratye«Ã garutmata ukti÷/ nanu "api vakti-"pariharatu dharÃm-" iti padyadvaye garva eva notsÃha÷/ madhyasthapadye tu dhtir eva dhvanyate iti bhÃvadhvanaya evaite na rasadhvanaya iti cet tarhi yuddhavÅrÃdi«v api garvÃdidhvanitÃm eva kiæ na brÆyÃ÷/ rasadhvanisÃmÃnyam eva và kiæ na tadvyabhicÃradhvananena gatÃrthaye÷/ sthÃyipratÅtir durapahnavà cet tulyaæ prakte 'pi/ anantaroktapadye tu notsÃha÷ pratÅyate/ dayÃvÅrÃdi«u pratÅyata iti tu rÃjÃj¤ÃmÃtram/
adbhuto yathÃ--
"carÃcarajagajjÃlasadanaæ vadanaæ tava/
galadgaganagÃmbhÅryaæ vÅk«yÃsmi htacetanÃ//"
kadÃcid bhagavato vÃsudevasya vadanam Ãlokitavatyà yaÓodÃyà iyam ukti÷/ atra vadanam Ãlambanam/ antargatacarÃcarajagajjÃladarÓanam uddÅpanam/ htacetanatvam, tena gamyaæ romäcanetrasphÃraïÃdi cÃnubhÃva÷/ trÃsÃdayo vyabhicÃriïa÷/ naivÃtra vidyamÃnÃpi putragatà prÅti÷ pratÅyate/ vya¤jakÃbhÃvÃt/
pratÅtÃyÃæ và tasyÃæ vismayasya guïatvaæ na yujyate/ evaæ kaÓcin mahÃpuru«o 'yam iti bhaktir api tasyÃ÷ mamÃyaæ bÃla iti niÓcayena pratibandhÃd utpattam eva ne«Âe/ atas tasyÃm api vismayasya guïÅbhÃvo na ÓaÇkya÷/
yat tu sahdayaÓiromaïibhi÷ prÃcÅnair
udÃhtam--
"citraæ mahÃn e«a navÃvatÃra÷, kva kÃntir e«Ãbhinavaiva bhaÇgi÷/
lokottaraæ dhairyam aho prabhÃva÷ kÃpy Ãktir nÆtana e«a sarga÷// iti,
tatredaæ vaktavyam-- pratÅyatÃæ nÃmÃtra vismaya÷ paraæ tv asau kathaækÃraæ adbhutarasa] dhvanivyapadeÓahetu÷/ pratipÃdyamahÃpuru«aviÓe«avi«ayÃyÃ÷ pradhÃnÅbhÆtÃyÃ÷ stotgatabhakta÷ prakar«akatvenÃsya guïÅbhÆtatvÃt/ yathà mahÃbhÃrate gÅtÃsu viÓvarÆpaæ d«Âavata÷ pÃrthasya "paÓyÃmi devÃæs tava deva dehe sarvÃæs tathà bhÆtaviÓe«asaæghÃn" ity Ãdau vÃkyasaædarbhe/ itthaæ cÃsya rasÃlaækÃratvam ucitam/ bhaktir naivÃtra pratÅyata iti ced daramukulitalocanaæ vidÃækurvantu sahdayÃ÷/
hÃsyo yathÃ--
"ÓrÅtÃtapÃdair vihite nibandhe nirÆpità nÆtanayuktir e«Ã/
aÇgaæ gavÃæ pÆrvam aho pavitraæ na và kathaæ rÃsabhadharmapatnyÃ÷//"
tÃrkikaputro 'trÃlambanam/ tadÅyà ni÷ÓaÇkoktir uddÅpikÃ/ radanaprakÃÓÃdir udvegÃdayaÓ cÃnubhÃvavyabhicÃriïa÷/
atrÃhu÷-
"Ãtmastha÷ parasaæsthaÓcety asya bhedadvayaæ matam/
Ãtmastho dra«Âur utpanno vibhÃvek«aïamÃtrata÷//
hasantam aparaæ d«ÂvÃvibhÃva÷ copajÃyate/
yo 'sau hÃsyarasas tajj¤ai÷ parastha÷ parikÅrtita÷//
uttamÃnÃæ madhyamÃnÃæ nÅcÃnÃm apy asau bhavet/
tryavastha÷ kathitas tasya «a¬bhedÃ÷ santi cÃpare//
smitaæ ca hasitaæ proktam uttame puru«e budhai÷/
bhaved vihasitaæ copahasitaæ madhyame nare//
nÅce 'pahasitaæ cÃtihasitaæ parikÅrtitam/
Å«aphullakapolÃbhyÃæ kaÂÃk«air apy analbaïai÷//
adÓyadaÓano hÃso madhura÷ smitam ucyate/
vaktranetrakapolaiÓ ced utphullair upalak«ita÷//
kiæcillak«itadantaÓ ca tadà hasitam i«yate/
saÓabdaæ madhuraæ kÃyagataæ vadanarÃgavat//
Ãku¤citÃk«i mandraæ ca vidur vihasitaæ budhÃ÷/
niku¤citÃæsaÓÅr«aÓ ca jihmad«Âivilokana÷//
utphullanÃsiko hÃso nÃmnopahasitaæ matam/
asthÃnaja÷ sÃÓrud«Âir ÃkampaskandhamÆrdhaja÷//
ÓÃrÇgadevena gadito hÃso 'pahasitÃhvaya÷/
sthÆlakarïakaÂudhvÃno bëpapÆraplutek«aïa÷/
karopagƬhapÃrÓvaÓ ca hÃso 'tihasitaæ matam// iti//
bhayÃnako yathÃ--
"Óyenam ambaratalÃd upÃgataæ Óu«yadÃnanabilo vilokayan/
kampamÃnatanur Ãkulek«aïÃ÷ spandituæ na hi ÓaÓÃka lÃvaka÷//"
atra Óyena Ãlambanam/ savegÃpatanam uddÅpanam/ ÃnanaÓo«Ãdayo 'nubhÃvÃ÷/ dainyÃdaya÷ saæcÃriïa÷/
bÅbhatso yathÃ--
"nakhair vidÃritÃntrÃïÃæ ÓavÃnÃæ pÆyaÓoïitam/
Ãnane«v anulimpanti h«ÂÃ vetÃlayo«ita÷//"
Óavà ihÃlambanam/ antravidÃraïÃdy uddÅpanam/ Ãk«iptà romäcanetranimÅlanÃdayo 'nubhÃvÃ÷/ ÃvegÃdaya÷ saæcÃriïa÷/
nanu ratikrodhotsÃhabhayaÓokavismayanirvede«u prÃg udÃhte«u yathÃlambanÃÓrayayo÷ saæpratyaya÷ na tathà hÃse jugupsÃyÃæ ca/ tatrÃlambanasyaiva pratÅte÷/ padyaÓrotuÓ ca rasÃsvÃdÃdhikaraïatvena laukikahÃsajugupsÃÓrayatvÃnupapatter iti cet/ satyam/ tadÃÓrayasya dra«Âpuru«aviÓe«asya tatrÃk«epyatvÃt/ tadanÃk«epe tu Órotu÷ svÅyakÃntÃvarïanapadyÃd iva rasodbodhe bÃdhakÃbhÃvÃt/
evaæ saæk«epeïa nirÆpità rasÃ÷/ e«Ãæ prÃdhÃnye dhvanivyapadeÓahetutvam guïÅbhÃve tu rasÃlaækÃratvam/ kecit tu "prÃdhÃnya evai«Ãæ rasatvam anyathÃlaækÃratvam eva/ rasÃlaækÃravyapadeÓas tv alaækÃradhvanivyapadeÓavat,
brÃhmaïaÓramaïanyÃyÃt/ evam asaælak«yakramatÃyÃm eva/ anyathà tu vastumÃtram" ity Ãhu÷/ ete cÃsaælak«yakramavyaÇgyÃ÷ sahdayena rasavyaktau jhagiti jÃyamÃnÃyÃæ vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃrivimarÓakramasya sato 'pi sÆcÅÓatapattraÓatavedhakramasyevÃlak«aïÃt, na tv akramavyaÇgya÷, vyaktes taddhetÆnÃæ ca hetuhetumadbhÃvÃsaægatyÃpatte÷/
atha katham eta eva rasÃ÷/ bhagavadÃlambanasya romäcÃÓrupÃtÃdibhir anubhÃvitasya har«Ãdibhi÷ paripo«itasya bhÃgavatÃdipurÃïaÓravaïasamaye bhagavadbhaktair
anubhÆyamÃnasya bhaktirasasya durapahnavatvÃt/ bhagavadanurÃgarÆpà bhaktiÓ cÃtra sthÃyibhÃva÷/ na cÃsau ÓÃntarase 'ntarbhÃvam arhati/ anurÃgasya vairÃgyaviruddhatvÃt/ ucyate-- bhakter devÃdivi«ayaratitvena bhÃvÃntargatatayà rasatvÃnupapatte÷/
"ratir devÃdivi«ayà vyabhicÃrÅ tathäjita÷/
bhÃva÷ proktas tadÃbhÃsà hy anaucityapravartitÃ÷//"
iti hi prÃcÃæ siddhÃntÃt/ na ca tarhi kÃminÅvi«ayÃyà api rater bhÃvatvam astu, ratitvÃviÓe«Ãt/ astu và bhagavadbhakter eva sthÃyitvam, kÃminyÃdiratÅnÃæ ca bhÃvatvam vinigamakÃbhÃvÃt, iti vÃcyam/ bharatÃdimunivacanÃnÃm evÃtra rasabhÃvatvÃdivyavasthÃpakatvena svÃtantryayogÃt/
anyathà putrÃdivi«ayÃyà api rate÷ sthÃyibhÃvatvaæ kuto na syÃt/ na syÃd và kuta÷ ÓuddhabhÃvatvaæ jugupsÃÓokÃdÅnÃm ity akhiladarÓanaæ vyÃkulÅ syÃt/ rasÃnÃæ navatvagaïanà ca munivacananiyantrità bhajyeta, iti yathÃÓÃstram eva jyÃya÷/
ete«Ãæ parasparaæ kair api virodha÷/ tatra vÅraÓÇgÃrayo÷, ÓÇgÃrahÃsyayo÷, vÅrÃdbhutayo÷, vÅraraudrayo÷, ÓÇgÃrÃdbhutayoÓ cÃvirodha÷/ ÓÇgÃrabÅbhatsayo÷ ÓÇgÃrakaruïayo÷, vÅrabhayÃnakayo÷, ÓÃntaraudrayo÷, ÓÃntaÓÇgÃrayoÓ ca virodha÷/ atra kavinà praktarasaæ paripo«ÂukÃmena tadabhivya¤jake kÃvye tadviruddharasÃÇgÃnÃæ nibandhanaæ na kÃryam/ yathà hi sati tadabhivyaktau viruddha÷ praktaæ bÃdheta/ sundopasundanyÃyena vobhayor upahati÷ syÃt/ yadi tu viruddhayor api rasayor ekatra samÃveÓa i«yate tadà virodhaæ parihtya vidheya÷/ tathà hi-- virodhas tÃvad dvividha÷/ sthitivirodho j¤ÃnavirodhaÓ ca/ Ãdyas
tadadhikaraïÃvttitÃrÆpa÷/
dvitÅyas tajj¤Ãnapratibaddhaj¤Ãnakatvalak«aïa÷/
tatrÃdhikaraïÃntare virodhina÷ sthÃpane prathamo nivartate/ yathà nÃyakagatatvena vÅrarase varïanÅye pratinÃyake bhayÃnakasya/ rasapadenÃtra prakaraïe tadupÃdhi÷ sthÃyibhÃvo ghyate/ rasasya sÃmÃjikavttitvena nÃyakÃdyavttitvÃt/ advitÅyÃnandamayatvena virodhÃsambhavÃc ca/
udÃharaïam--
"kuï¬alÅktakodaï¬adordaï¬asya puras tava/
mgÃrÃter iva mgÃ÷ pare naivÃvatasthire//"
rasÃntarasyÃvirodhina÷ saædhikartur ivÃntarÃle 'vasthÃne dvitÅyo 'pi nivartate/ yathà mannirmitÃyÃm ÃkhyÃyikÃyÃæ kaïvÃÓramagatasya Óvetaketor mahar«e÷ ÓÃntarasapradhÃne varïane prastute "kim idam anÃkalitapÆrvaæ rÆpam, ko 'yam anirvÃcyo vacanaracanÃyà madhurimÃ" ity adbhutasyÃntaravasthÃpanena varavarïinÅæ pratyanurÃgavarïane/
yathà vÃ--
"surÃÇganÃbhir ÃÓli«Âà vyomni vÅrà vimÃnagÃ÷/
vilokante nijÃn dehÃn pherunÃrÅbhir ÃvtÃn//"
atra surÃÇganÃmtaÓarÅrÃlambanayo÷ ÓÇgÃrabÅbhatsayor anta÷ svargalÃbhÃk«ipto vÅraraso niveÓita÷/ antarniveÓaÓ ca tadubhayacarvaïÃkÃlÃntarvartikÃlagatacarvaïÃkatvam/ tac ca praktapadye prathamÃrdha eva ÓÇgÃracarvaïottaraæ vÅrasya carvaïÃd anantaraæ ca dvitÅyÃrdhe bÅbhatsasyeti sphuÂam eva/ "bhÆreïudigdhÃn" ity Ãdi kÃvyaprakÃÓagatapadyakadambetu prathamaÓrutabÅbhatsasÃmagrÅvaÓÃd bÅbhatsacarvaïottaraæ tatsÃmagryÃk«iptani÷ÓaÇkaprÃïatyÃgÃdirÆpasÃmagrÅkasya vÅrasya carvaïe ÓÇgÃracarvaïeti
viveka÷/ itthaæ codÃsÅnacarvaïena pratibandhakaj¤Ãnanivttau ni«pratyÆha÷ pratibadhyacarvaïodaya iti phalito 'rtha÷/ aÇgÃÇgino÷, aÇginy anyasminn aÇgayor và na virodha÷/ aÇgatvÃnupapattiprasaÇgÃt/
yathÃ--
pratyudgatà savinayaæ sahasà sakhÅbhi÷ smerai÷ smarasya sacivai÷ sarasÃvalokai÷/
mÃm adya ma¤juracanair vacanaiÓ ca bÃle hà leÓato 'pi na kathaæ vada satkaro«i//
iyaæ ca puro nipatitÃæ pramÅtÃæ nÃyikÃæ prati nÃyakasyokti÷/ iha nÃyikÃlambanÃ, aÓrupÃtÃdibhir anubhÃvair Ãvegavi«ÃdÃdibhi÷ saæcÃribhiÓ ca vyajyamÃnà nÃyakagatà ratis tulyasÃmagryabhivyakte praktatvÃt pradhÃnÅbhÆte tadgata eva Óoke prakar«akatvÃd aÇgam/ yadi tu nÃyakagatà ratir nÃtra pratÅyate, kiæ tu niruktasÃmagryà Óoka eva praktatvÃd ity Ãghyate tadà nÃyakÃlambanà pratyudgamÃdyanubhÃvità har«Ãdibhi÷ po«ità nÃyikÃÓrayà ratir eva tatrÃÇgam astu/ nÃyikÃgatarater nÃyakaÓokaprakar«ahetutÃyÃ÷ sarvasaæmatatvÃt/ na ca nÃyikÃyà nÃÓÃt tadgatÃyà rater asaænidhÃnÃt katham aÇgateti vÃcyam/ saænidhÃnasyÃÇgatÃyÃm atantratvena smaryamÃïÃyÃs tasyà aÇgatvopapatte÷/
aÇgayor yathÃ--
"utk«iptÃ÷ kabarÅbharaæ, vivalitÃ÷ pÃrÓvadvayaæ nyakktÃ÷
pÃdÃmbhojayugaæ ru«Ã parihtà dÆreïa celäcalam/
ghïanti tvarayà bhavatpratibhaÂak«mÃpÃlavÃmabhruvÃæ
yÃntÅnÃæ gahane«u kaïÂakacitÃ÷ ke ke na bhÆmÅruhÃ÷//"
atra samÃsoktyavayavÃbhyÃæ tarukÃmikartkaripukÃminÅkabaryÃdigrahaïarÆpÃbhyÃæ praktÃpraktavyavahÃrÃbhyÃæ vyaktayo÷ karuïaÓÇgÃrayo rÃjavi«ayakaratibhÃvÃÇgatvam/ kiæ ca praktarasaparipu«Âim icchatà virodhino 'pi rasasya bÃdhyatvena nibandhanaæ kÃryam eva/ tathà hi sati vairivijayaktà varïyasya kÃpi Óobhà saæpadyate/ bÃdhyatvaæ ca rasasya prabalair virodhino rasasyÃÇgair vidyamÃne«v api svÃÇge«u ni«pitte÷ pratibandha÷/ vyabhicÃriïo bÃdhyatvaæ tu tadÅyarasani«pattipratibandhamÃtrÃt, na tv anabhivyattayÃ/ Ãbhivyaktau bÃdhakÃbhÃvÃt/
na ca virodhyaÇgÃbhivyatyà pratibandhÃn nÃbhivyaktir iti vÃcyam/ tadvya¤jakaÓabdÃrthaj¤Ãnasamaye virodhyaÇgÃbhivya¤jakaÓabdÃrthaj¤ÃnasyÃsaænidhÃnÃt/ pratibadhyapratibandhakabhÃvakalpane mÃnÃbhÃvÃt, bhÃvaÓabalatÃyà ucchedÃpatteÓ ca/ rasani«patte÷ pratibandhas tv anubhavasiddha iti tÃæ praty eva virodhyaÇgÃnÃæ balavatÃm abhivyakte÷ pratibandhakatvaæ nyÃyyam/ api ca yatra sÃdhÃraïaviÓe«aïamahimnà viruddhayor abhivyaktis tatrÃpi virodho nivartate/
yathÃ--
"nitÃntaæ yauvanonmattà gìharaktÃ÷ sadÃhave/
vasundharÃæ samÃliÇgya Óerate vÅra te 'raya÷//"
ittham avirodhasaæpÃdanenÃpi nibadhyamÃno raso rasaÓabdena ÓÇgÃrÃdiÓabdair và nÃbhidhÃtum ucita÷, anÃsvÃdyatÃpatte÷/ tadÃsvÃdaÓ ca vya¤janamÃtrani«pÃdya ity uktatvÃt/ yatra vibhÃvÃdibhir abhivyaktasya rasasya svaÓabdenÃbhidhÃnaæ tatra ko do«a iti cet, vyaÇgyasya vÃcyÅkaraïe sÃmÃnyato vamanÃkhyado«asya vak«yamÃïatvÃt/ ÃsvÃdyatÃvacchedakarÆpeïa pratyayÃjanakatayà rasasthale vÃcyavtte÷ kÃpeyakalpatvena viÓe«ado«atvÃc ca/ evaæ sthÃyivyabhicÃriïÃm api ÓabdavÃcyatvaæ do«a÷/ evaæ vibhÃvÃnubhÃvayor asamyakpratyaye vilambena pratyaye và na rasÃsvÃda iti tayor do«atvam/ samabalaprabalapratikÆlarasÃÇgÃnÃæ nibandhanaæ tu praktarasapo«aprÃtÅpikam iti do«a÷/ prabandhe praktasya prasaÇgÃntareïa vicchinnasya punardÅpane sÃmÃjikÃnÃæ na sÃmagryeïa rasÃsvÃda iti vicchinnadÅpanaæ do«a÷/ tathà tattadrasaprastÃvanÃnarhe 'vasare prastÃva÷,
vicchedÃnarhe ca viccheda÷/ yathà sandhyÃvandanadevayajanÃdidharmavarïane prasakte kayÃpi kÃminyà saha kasyacitkÃmukasyÃnurÃgavarïane/ yathà ca samupasthite«u mahÃhavadurmade«u pratibhaÂe«u marmabhindi vacanÃny udgiratsu nÃyakasya saædhyÃvandanÃdivarïane cety ubhayam anucitam/
evam apradhÃnasya pratinÃyakÃder nÃnÃvidhÃnÃæ caritÃnÃm anekavidhÃyÃÓ ca saæpado nÃyakasambandhibhyas tebhyo nÃtiÓayo varïanÅya÷/ yathà sati varïayitumi«Âo nÃyakasyotkar«o na siddhyet/ tatprayukto rasapo«aÓ ca na syÃt/ na ca pratinÃyakotkar«asya tadabhibhÃvakanÃyakotkar«ÃÇgatvÃt katham avarïanÅyatvam iti vÃcyam/ yÃdÓasya pratinÃyakotkar«avarïanasya tadabhibhÃvakanÃyakotkar«ÃÇgatÃsaæpÃdakatvaæ tÃdÓasye«ÂatvÃt/ tadvirodhina eva ni«edhyatvÃt/ na ca pratipak«asya praktÃpek«ayà varïyamÃno 'py utkar«a÷ svÃÓrayahanttÃmÃtrÃd eva praktagatam utkar«am atiÓÃyayet, ato na do«Ãvaha iti vÃcyam/ evaæ hi sati mahÃrÃjaæ kam api vi«aÓarak«epamÃtreïa vyÃpÃditavato varÃkasya Óabarasyeva praktasya nÃyakasya na ko 'py utkar«a÷ syÃd iti/ tathà rasÃlambanÃÓrayayor anusaædhÃnam antarÃntarà viratà na ced, do«a÷/ tadanusaædhÃnÃdhÅnà hi rasapratipattidhÃrà tadananusaædhÃne viratà syÃt/ evaæ praktarasÃnupakÃrakasya vastuno varïanam api praktarasavirÃmahetutvÃd do«a eva/ anaucityaæ tu rasabhaÇgahetutvÃt pariharaïÅyam/ bhaÇgaÓ ca pÃnakÃdirasÃdau sikatÃdinipÃtajanitevÃruætudatÃ/ tac ca jÃtideÓakÃlavarïÃÓramavayovasthÃpraktivyavahÃrÃde÷ prapa¤cajÃtasya tasya yasya yallokaÓÃstrasiddham ucitadravyaguïakriyÃdi, tadbheda÷/ jÃtyÃder anucitaæ yathÃ--gavÃdes tejobalakÃryÃïi parÃkramÃdÅni, siæhÃdeÓ ca sÃdhubhÃvÃdÅni/ svarge jarÃvyÃdhyÃdi, bhÆloke sudhÃsevanÃdi/ ÓiÓire jalavihÃrÃdÅni, grÅ«me vahnisevÃ/ brÃhmaïasya mgayÃ, bÃhujasya pratigraha÷, ÓÆdrasya nigamÃdhyayanam/ brahmacÃriïo yateÓ ca tÃmbÆlacarvaïam, dÃropasaægra÷/ bÃlavddhayo÷ strÅsevanam, yÆnaÓ ca virÃga÷/ daridrÃïÃm ìhyÃcaraïam, ìhyÃnÃæ ca daridrÃcÃra÷/ praktayo divyÃ÷,
adivyÃ÷, divyÃdivyÃÓ ca/ dhÅrodÃttadhÅroddhatadhÅralalitadhÅraÓÃntà utsÃhakrodhakÃminÅratinirvedapradhÃnà uttamamadhyamÃdhamÃÓ ca/ tatra ratyÃdÅnÃæ bhayÃtiriktasthÃyibhÃvÃnÃæ sarvatra samatve 'pi rate÷ saæbhogarupÃyà manu«ye«v ivottamadevatÃsu sphuÂÅktasakalÃnubhÃvavarïanam anucitam/
krodhasya ca lokabhasmÅkaraïapaÂor dinarÃtrivyatyayÃdyanekÃÓcaryakÃriïo divye«v ivÃdivye«u/ ÃlambanagatÃrÃdhyatvasyÃnubhÃvagatamithyÃtvasya ca pratÅtyà rasÃnullÃsÃpatte÷/ na ca sÃdhÃraïÅkaraïÃd ÃrÃdhyatvaj¤ÃnÃnutpattir iti vÃcyam/ yatra sahdayÃnÃæ rasodbodha÷ pramÃïasiddhas tatraiva sÃdhÃraïÅkaraïasya kalpanÃt/ anyathà svamÃtvi«ayakasvapitrativarïane 'pi sahdayasya rasodbodhÃpatte÷/ jayadevÃdibhis tu gÅtagovindÃdiprabandhe«u sakalasahdayasaæmato'yaæ samayo madonmattamataÇgajair iva bhinna iti ca tannidarÓanenedÃnÅætanena tathà varïayituæ sÃæpratam/ tathà vidyÃvayovarïÃÓramatapobhir utk«Âai÷ svato 'pak«Âe«u na sabahumÃnena vacasà vyavahartavyam/ vyavahartavyaæ cÃpak«Âair utk«Âe«u/ tatrÃpi tatrabhavan bhagavann ityÃdibhi÷ saæbodhanair munigurudevatÃprabhtaya eva na rÃjÃdaya÷, jÃtyottamair dvijair eva, nÃdhamai÷ ÓÆdrÃdibhi÷, parameÓvaretyÃdisaæbodhanaiÓ cakravartina eva, na muniprabhtaya÷ saæbodhyÃ÷/
tathà nÃhu÷--
"anaucityÃd te nÃnyad rasabhaÇgasya kÃraïam/
prasiddhaucityabandhas tu rasasyopani«atparÃ//" iti/
yÃvatà tv anaucityena rasasya pu«Âis tÃvat tu na vÃryate, rasapratikÆlasyaiva tasya ni«edhyatvÃt/ ata eva--
"brahmann adhyayanasya nai«a samayas tÆ«ïÅæ bahi÷
sthÅyatÃæ
svalpaæ jalpa bhaspate ja¬amate nai«Ã sabhà vajriïa÷/
vÅïÃæ saæhara nÃrada stutikathÃlÃpair alaæ tumburo
sÅtÃrallakabhallabhagnahdaya÷ svastho na laÇkeÓvara÷//"
iti kasyacin nÃÂakasya padye vipralambhaÓÇgÃrÃÇgÅbhÆtavÅrarasÃk«epakaparamaiÓvaryaparipo«akatayà sthitadauvÃrikavacanasya brahmÃdyadhik«epaparasyÃnaucityaæ na do«a÷/ evam eva "ale le sadda÷samuppìia hariyakusaggaæthimayÃcchamÃlÃpai vittivissambhia bÃlavihavaæda÷kaaïà bamhaïÃ" ity ÃdividÆ«akavacane 'pi reÓabdÃdiprayogasya tattathÃ, hÃsyÃnuguïatvÃt/ e«Ã hi digupadarÓitÃ/ anayà sudhÅbhir anyad apy Æhyam/
rase«u caite«u nigadite«u mÃdhuryauja÷prasÃdÃkhyÃæs trÅn guïÃn Ãhu÷/ tatra "ÓÇgÃre saæyogÃkhye yanmÃdhuryaæ tato 'tiÓayitaæ karuïe, tÃbhyÃæ vipralambhe , tebhyo 'pi ÓÃnte/ uttarottaram atiÓayitÃyÃÓ cittadruter jananÃt/ saæyogaÓÇgÃrÃt karuïaÓÃntayos tÃbhyÃm api vipralambhe" ity apare/ saæyogaÓÇgÃrÃt karuïavipralambhaÓÃnte«v atiÓayitam eva na punas tatrÃpi tÃratamyam" ity anye/ tatra prathamacaramayor matayo÷ "karuïe vipralambhe tacchÃnte cÃtiÓayÃnvitam" iti prÃcÃæ sÆtram anukÆlam/ tasyottarasÆtragatasya krameïeti padasyÃpakar«Ãnapakar«ÃbhyÃæ vyÃkhyÃdvayasya saæbhavÃt/ madhyasthe tu mate karuïaÓÃntÃbhyÃæ vipralambhasya mÃdhuryÃtiÓaye yadi sahdayÃnÃm anubhavo 'sti sÃk«Å tadà sa pramÃïam/
vÅrabÅbhatsaraudre«v ojaso yathottaram atiÓaya÷, uttarottaram atiÓayitÃyÃÓ cittadÅpter jananÃt/ adbhutahÃsyabhayÃnakÃnÃæ guïadvayayogitvaæ kecid icchanti/ apare tu prasÃdamÃtram/ prasÃdas tu sarve«u rase«u sarvÃsu racanÃsu ca sÃdhÃraïa÷/
guïÃnÃæ cai«Ãæ drutidÅptivikÃsÃkhyÃs tisraÓ cittavttaya÷ krameïa prayojyÃ÷/ tattadguïaviÓi«ÂarasacarvaïÃjanyà iti yÃvat/ evam ete«u guïe«u rasamÃtradharme«u
vyavasite«u madhurà racanÃ, ojasvÅ bandha ity Ãdayo vyavahÃrà ÃkÃro 'sya ÓÆra ity ÃdivyavahÃravad aupacÃrikà iti mammaÂabhaÂÂÃdaya÷/
ye 'mÅ mÃdhuryauja÷ prasÃdÃrasamÃtradharmatayoktÃs te«Ãæ rasadharmatve kiæ mÃnam? pratyak«am eveti cet, na/ dÃhÃde÷ kÃryÃd analagatasyo«ïasparÓasya yathà bhinnatayÃnubhavas tathà drutyÃdicittavttibhyo rasakÃryebhyo 'nye«Ãæ rasagataguïÃnÃm ananubhavÃt/ tÃdÓaguïaviÓi«ÂarasÃnÃæ drutyÃdikÃraïatvÃt kÃraïatÃvacchedakatayà guïÃnÃm anumÃnam iti cet, prÃtisvikarÆpeïaiva rasÃnÃæ kÃraïatopapattau guïakalpane gauravÃt/ ÓÇgÃrakaruïaÓÃntÃnÃæ mÃdhuryavattvena drutikÃraïatvaæ, prÃtisvikarÆpeïa kÃraïatvakalpanÃpek«ayà laghubhÆtam iti tu na vÃcyam/ pareïa
madhuratarÃdiguïÃnÃæ pthag drutataratvÃdi kÃryatÃratamyaprayojakatayÃbhyupagamena mÃdhuryavattvena kÃraïatÃyà ga¬ubhÆtatvÃt/ itthaæ ca prÃtisvikarÆpeïaiva kÃraïatve lÃghavam/
kiæ cÃtmano nirguïatayÃtmarÆparasaguïatvaæ mÃdhuryÃdÅnÃm anupapannam/ evaæ tadupÃdhiratyÃdiguïatvam api, mÃnÃbhÃvÃt, pararÅtyà guïe guïÃntarasyÃnaucityÃc ca/ atha ÓÇgÃro madhura ity ÃdivyavahÃra÷ katham iti cet, evaæ tarhi drutyÃdicittavttiprayojakatvam, prayojakatÃsaæbandhena drutyÃdikam eva và mÃdhuryÃdikam astu/ vyavahÃras tu vÃjigandho«ïetivyavahÃravad ak«ata÷/
prayojakatvaæ cÃd«ÂÃdivilak«aïaæ ÓabdÃrtharasaracanÃgatam eva grÃhyam/ ato na vyavahÃrÃtiprasakti÷/ tathà ca ÓabdÃrthayor api mÃdhuryÃder ÅdÓasya sattvÃd upacÃro naiva kalpya iti tu mÃdÓÃ÷/
jarattarÃs tu--
Óle«a÷ prasÃda÷ samatà mÃdhuryaæ sukumÃratÃ/
arthavyaktir udÃratvam oja÷kÃntisamÃdhaya÷//"
iti daÓà ÓabdaguïÃn, daÓaiva cÃrthaguïÃn Ãmananti/ nÃmÃni punas tÃny eva, lak«aïaæ tu bhinnam/
tathà hi--
#<ÓabdÃnÃæ bhinnÃnÃm apy ekatvapratibhÃnaprayojaka÷ saæhitayaikajÃtÅyavarïavinyÃsaviÓe«o gìhatvÃparaparyÃya÷ Óle«a÷//>#
yadÃhu÷- "Óli«Âam aspa«ÂaÓaithilyam" iti/ yathÃ--"anavaratavidvaddrumadrohidÃridryamÃdyaddvipoddÃmadarpaughavidrÃvaïaprau¬hapa¤cÃnana÷ iti/
##
yathÃ--
"kiæ brÆmas tava vÅratÃæ vayam amÅ, yasmin dharÃkhaï¬ala-
krŬÃkuï¬alitabhruÓoïanayane dormaï¬alaæ paÓyasi/
mÃïikyÃvalikÃntidanturatarair bhÆ«Ãsahastrotsarair
vindhyÃraïyaguhÃghÃvaniruhÃs tatkÃlam ullÃsitÃ÷//"
atra yasminn ityantaæ Óaithilyam, bhruÓabdÃntaæ gìhatvam, punar nayanetyantaæ prathamam ityÃdi bodhyam/
##
yathà vak«yamÃïamÃdhuryodÃharaïe/ tatra hy upanÃgarikayaivopakramasaæhÃrau/
##
yathÃ--
"nitarÃæ paru«Ã sarojamÃlà na mïÃlÃni vicÃrapeÓalÃni/
yadi komalatà tavÃÇgakÃnÃm atha kà nÃma kathÃpi pallavÃnÃm//"
##
yathÃ--
svedÃmbusÃndrakaïaÓÃlikapolapÃlidolÃyitaÓravaïakuï¬alavandanÅyÃ/
Ãnandam aÇkurayati smaraïena kÃpi ramyà daÓà manasi me madirek«aïÃyÃ÷//"
atra pÆrvÃrdhe/ uttarÃrdhe tu mÃdhuryam api/
##
yathà "nitarÃm" ityÃdau/
##
yathÃ--
"pramodabharatundilapramathadattatÃlÃvalÅ-
vinodini vinÃyake ¬amaru¬iï¬imadhvÃnini/
lalÃÂataÂavisphuÂannavakpÅÂayonicchaÂo
haÂhoddhatajaÂodbhaÂo gatapaÂo naÂo ntyati//"
"padÃnÃæ ntyatprÃyatvaæ vikaÂatÃ" iti kÃvyaprakÃÓaÂÅkÃkÃrà vyÃcak«ate/ udÃharanti ca "svacaraïavinivi«Âair nÆpurair nartakÅnÃæ jhaÂiti raïitam ÃsÅt" ityÃdi/ tatra te«Ãm etÃdÓÅæ vikaÂatvalak«aïÃm udÃratÃm ojasy
antarbhÃvayan kÃvyaprakÃÓakÃra÷ katham anukÆla iti ta eva jÃnanti/ na hy atraujaso vaipulyena pratibhÃnam asti/
"vinivi«Âair nÆpurair narta-" ity atra sannapy ojaso lavo na camatkÃrÅ/ nÃpi tatra ntyatprÃyatvaæ varïÃnÃm anubhavanti sahdayÃ÷/ aæÓÃntare tu mÃdhuryam eva/
##
yathÃ--
"sÃhaækÃrasurÃsurÃvalikarÃk«Âabhramanmandara-
k«ubhyatk«ÅradhivalguvÅcivalayaÓrÅgarvasarvaæka«Ã÷/
t«ïÃtÃmyadamandatÃpasakulai÷ sÃnandam ÃlokitÃ
bhÆmÅbhÆ«aïa bhÆ«ayanti bhÆvanÃbhogaæ bhavatkÅrtaya÷//"
yathà và "ayaæ patatu nirdayam" ityÃdiprÃg udÃhte/
##
yathà "nitarÃm" ityÃdi prÃg udÃhte/
##
anayor eva prÃcÅnair ÃrohÃvarohavyapadeÓa÷ kta÷/ krama eva hi tayo÷ prasÃdÃd asya bhedaka÷/ tatra hi tayor vyutkrameïa vtte÷/
yathÃ--
svarganirgatanirargalagaÇgÃtuÇgubhaÇgurataraÇgasakhÃnÃm/
kevalÃmtamucÃæ vacanÃnÃæ yasya lÃsyagham Ãsyasarojam//"
atrÃroha÷ prathame 'rdhe/ ttÅyacaraïe tv avaroha÷/ gaÇgety Ãdau mÃdhuryasya vya¤jake«u varïe«u satsv api dÅrghasamÃsÃnta÷pÃtitayÃna tasya praroha÷/ uttarÃrdhe tu so 'pi/ ete daÓa ÓabdaguïÃ÷/
##
##
yathÃ-- "kamalÃnukÃri vadanaæ kila tasyÃ÷" ityÃdi/ pratyudÃharaïaæ tu "kamalakÃntyanukÃri vaktram" ityÃdi /
##
yathÃ--
"hari÷ pità harirmÃtà harirbhrÃtà hari÷ suht/
hariæ sarvatra paÓyÃmi harer anyan na bhÃti me//"
atra vi«ïur bhrÃtety ÃdinirmÃïe prakramabhaÇgÃtmakaæ vai«amyam/
##
yathÃ--
"vidhattÃæ ni÷ÓaÇkaæ niravadhisamÃdhiæ vidhir aho
sukhaæ Óe«e ÓetÃæ harir avÅrataæ ntyatu hara÷/
ktaæ prÃyaÓcittair alam atha tapodÃnayajanai÷
savitrÅ kÃmÃnÃæ yadi jagati jÃgarti bhavatÅ//"
atra vidhyÃdibhir nÃsti kim api prayojanam ity e«o 'rtha÷ samÃdhividhÃnÃdipreraïÃrÆpeïoktivaicitryeïÃbhihita÷/ anyathÃnavÅktatvÃpatte÷/
##
yathÃ-- "tvarayà yÃti pÃntho 'yaæ priyÃvirahakÃtara÷"/
"priyÃmaraïakÃtara÷" ity atra tu ÓokadÃyino maraïaÓabdasya sattvÃt pÃru«yam/ idaæ cÃÓlÅlatÃdo«avyÃpyam/
##
yathÃ--
gurumadhye kamalÃk«Å kamalÃk«eïa prahartukÃmaæ mÃm/
radayantritarasanÃgraæ taralitanayanaæ nivÃrayÃæcakre//"
ayam evedÃnÅætanai÷svabhÃvoktyalaækÃra iti vyapadiÓyate/
#<"cumbanaæ dehi me bhÃrye kÃmacÃï¬Ãlatptaye" ity ÃdigrÃmyÃrthaparihÃra udÃratÃ//>#
##
yad Ãhu÷--
padÃrthe vÃkyaracanà vÃkyÃrthe ca padÃbhidhÃ/
prau¬hir vyÃsasamÃsau ca sÃbhiprÃyatvam asya ca// iti/
pÆrvÃrdhapratipÃdyaæ dvayaæ vyÃsasamÃsau ceti catu«prakÃrà prau¬hi÷, sÃbhiprÃyatvaæ ceti pa¤caprakÃram oja ity artha÷/ prau¬hi÷ pratipÃdanavaicitryam/
yathÃ--
"sarasijavanabandhuÓrÅsamÃrambhakÃle
rajaniramaïarÃjye nÃÓam ÃÓu prayÃti/
paramapuru«avaktrÃd udgatÃnÃæ narÃïÃæ
madhumadhuragirÃæ ca prÃdurÃsÅd vinoda÷//"
atro«asÅty ekapadÃrthasyÃbhidhÃnÃya prathamacaraïa÷/ ity Ãdyagre 'pi bodhyam/
"khaï¬itÃnetraka¤jÃlima¤jura¤janapaï¬itÃ÷/
maï¬itÃkhiladikprÃntÃÓ caï¬ÃæÓor bhÃnti bhÃnava÷//"
atra "yasyÃ÷ parÃÇganÃgehÃt pati÷ prÃtarghe '¤cati" iti vÃkyÃrthe khaï¬itÃpadÃbhidhÃnam/
"ayÃcita÷ sukhaæ datte yÃcitaÓ ca na yacchati/
sarvasvaæ cÃpi harate vidhir ucchÇkhalo nïÃm//"
atra daivÃdhÅnaæ sarvam ity ekasmin vÃkyÃrthe nÃnÃvÃkyaracanÃtmako vyÃsapadavÃcyo vistara÷/
"tapasyato muner vaktrÃd vedÃrtham adhigatya sa÷/
vÃsudevanivi«ÂÃtmÃ
viveÓa param padam//"
atra "munis tapasyati", "tadvaktrÃt sa vedÃrtham adhigatavÃn", "tadanantaraæ vÃsudeve parabrahmaïi mana÷ prÃveÓayat", "tataÓ ca mukto 'bhÆd" iti vÃkyÃrthakalÃpa÷ Óat-ktvÃ-bahuvrÅhibhis tiÇantena cÃnuvÃdyavidheyabhÃvenaikavÃkyÃrthÅkta÷/ sÃbhiprÃyatvaæ capraktÃrthapo«akatÃ/
yathÃ--
"gaïikÃjÃmilamukhyÃnavatà bhavatà batÃham api/
sÅdanbhavamarugarte karuïÃmÆrte na sarvathopek«ya÷//"
atropek«ÃbhÃve karuïÃmÆrtitvaæ po«akam/ pÃpi«ÂhavÃt karuïÃyà abhÃve prakte 'syÃ÷ saæpÃdanÃya gaïikety Ãdi sÅdann iti ca/
##
tac ca sphuÂapratÅyamÃnarasatvam/ udÃharaïaæ ca varïitam eva rasaprakaraïe, varïayi«yate ca/
##
j¤Ãnasya vi«ayatÃsaæbandhenÃrthani«ÂhatvÃd arthaguïatÃ/
Ãdyo yathÃ-- "tanayamainÃkagave«aïa" ityÃdau, dvitÅyas tu prÃyaÓa÷ sarvatraivety Ãhu÷/ apare tv e«u guïe«u katipayÃn prÃguktais tribhir guïair vak«yamÃïado«ÃbhÃvÃlaækÃraiÓ ca gatÃrthayanta÷ kÃæÓcid vaicitryamÃtrarÆpatayÃ, kvacid do«atayà ca manyamÃnà na tÃvata÷ svÅkurvanti/ tathà hi-- Óle«odÃratÃprasÃdasamÃdhÅnÃm ojovya¤jakaghaÂanÃyÃm antarbhÃva÷/ na ca Óle«odÃratayo÷ sarvÃæÓe gìhabandhÃtmanor ojovya¤jakaghaÂanÃntarbhÃvo 'stu nÃma, prasÃdasamÃdhyos tu
gìhaÓithilÃtmanor aæÓenaujovya¤jakÃntarbhÃve 'py aæÓÃntareïa kutrÃntarbhÃva iti vÃcyam/ mÃdhuryÃbhivya¤jake prasÃdÃbhivya¤jake veti suvacatvÃt/ mÃdhuryaæ tu pare«Ãm asmadabhyupagatamÃdhuryavya¤jakam eva/ evaæ ca sarvatra vya¤jake vyaÇgyaÓabdaprayogo bhÃkta÷/ samatà tu sarvatrÃnucitaiva/ pratipÃdyodbhaÂatvÃnudbhaÂatvÃbhyÃmekasminn eva padye mÃrgabhedasye«ÂatvÃt/
yathÃ--
"nirmÃïe yadi mÃrmiko 'si nitarÃm atyantapÃkadravan-mdvÅkÃmadhumÃdhurÅmadaparÅhÃroddhurÃïÃæ girÃm/
kÃvyaæ tarhi sakhe sukhena kathaya tvaæ saæmukhe mÃdÓÃæ
no ced du«ktam Ãtmanà ktam iva svÃntÃd bahir mà kthÃ÷//"
atra pÆrvÃrdhe ttÅyacaraïe ca lokottaranirmÃïapratipÃdake yo mÃrgo na sa caturthacaraïe kadaryakÃvyapratipÃdaka iti vai«amyam eva guïa÷/ grÃmyatvaka«Âatvayos tyÃgÃt kÃntisaukumÃryayor gatÃrthatÃ/ prasÃdena cÃrthavyakter iti/
arthaguïe«v api-- Óle«a÷ ojasa ÃdyÃÓ catvÃro bhedÃÓ ca uktivaicitryamÃtrarÆpà iti na guïÃntarbhÃvam arhanti/ anyathà pratiÓlokam arthavaicitryavailak«aïyÃd guïabhedÃpatte÷/ anadhikapadatvÃtmà prasÃda÷, uktivaicitryavapur mÃdhuryam, apÃru«yaÓarÅraæ saukumÃryam, agrÃmyarÆpodÃratÃ, vai«amyÃbhÃvalak«aïà samatÃ, sÃbhiprÃyatvÃtmaka÷ pa¤cama ojasa÷ prakÃra÷, svabhÃvasphuÂatvÃtmikÃrthavyakti÷, sphuÂarasatvarÆpà kÃntiÓ ca, adhikapadatvÃnavÅktatvÃmaÇgalarÆpÃÓlÅlatvagrÃmya-bhagnaprakramÃpu«ÂÃrtharÆpÃïÃæ do«ÃïÃæ nirÃkaraïena svabhÃvoktyalaækÃrasya rasadhvanirasavadalaækÃrayoÓ ca svÅkaraïena ca gatÃrthÃni/ samÃdhis tu kavigata÷ kÃvyasya kÃraïaæ na tu guïa÷, pratibhÃyà api kÃvyaguïatvÃpatte÷/ atas traya eva guïà iti mammaÂabhaÂÂÃdaya÷/
tatra ÂavargavarjitÃnÃæ vargÃïÃæ prathamattÅyai÷ Óarbhir antasthaiÓ ca ghaÂitÃ, naikaÂyena prayuktair anusvÃraparasavarïÃi÷ ÓuddhÃnunÃsikaiÓ ca ÓobhitÃ, vak«yamÃïai÷ sÃmÃnyato viÓe«ataÓ ca ni«iddhai÷ saæyogÃdyair acumbitÃ, avttir muduvttirvà racanÃnupÆrvyÃtmikà mÃdhuryasya vya¤jikÃ/ dvitÅyacaturthÃs tu vargyà guïasyÃsya nÃnukÆlÃ÷, nÃpi pratikÆlÃ÷, dÆratayà saæniveÓitÃÓ cet/ naikaÂyena tu pratikÆlà api bhavanti, yadi tadÃyatto nÃnuprÃsa÷/ anye tu vargasthÃnÃæ pa¤cÃnÃm apy aviÓe«eïa mÃdhuryavya¤jakatÃm Ãhu÷/
udÃharaïam--
tÃæ tamÃlatarukÃntilaÇghinÅæ kiækarÅktanavÃmbudatvi«am
svÃnta me kalaya ÓÃntaye ciraæ naicikÅnayanacumbitÃæ Óriyam//"
yathà vÃ--
"svedÃmbusÃndrakaïaÓÃlikapolapÃlir anta÷smitÃlasavilokanavandanÅyÃ/
Ãnandam aÇkurayati smaraïena kÃpi ramyà daÓà manasi me madirek«aïÃyÃ÷//"
prathame padye 'tiÓayoktyalaæktasya bhagavaddhyÃnautsukyasya bhagavadvi«ayakarater và dhvanyamÃnÃyÃ÷ ÓÃnta eva paryavasÃnÃt tadgatamÃdhuryasyÃbhivya¤jikà racaneyam/ dvitÅye tu smtyupa«ÂabdhaÓÇgÃragatasya/ naikaÂyena dvitÅyacaturthavargavarïaÂavargajihvÃmÆlÅyopadhmÃnÅyavisargasakÃrabahulair varïÃir ghaÂito jhayrephÃnyataraghaÂitasaæyogaparahrasvaiÓ ca naikaÂyena prayuktair ÃliÇgito dÅrghavttyÃtmà gumpha ojasa÷/ asmin patitÃ÷ prathamattÅyavargyà guïasyÃsya nÃnukÆlà nÃpi pratikÆlÃ÷ saæyogÃghaÂakÃÓ cet/
tadghaÂakÃs tv anukÆlà eva/ evam anusvÃraparasavarïà api/ yathÃ-- "ayaæ patatu nirdayaæ dalitadpta-" ity Ãdau prÃgudÃhte/ ÓrutamÃtrà vÃkyÃrtham karatalabadaram iva nivedayantÅ ghaÂanà prasÃdasya/ ayaæ ca sarvasÃdhÃraïo guïa÷/ udÃharaïÃny atra prÃyaÓo madÅyÃni sarvÃïy eva padyÃni/ tathÃpi yathÃ--
"cintÃmÅlitamÃnaso manasija÷ sakhyo vihÅnaprabhÃ÷
prÃïeÓa÷ praïayÃkula÷ punar asÃv ÃstÃæ samastà kathÃ/
etat tvÃæ vinivedayÃmi mama ceduktiæ hitÃæ manyase
mugdhe mà kuru mÃnam Ãnanam idaæ rÃkÃpatir je«yati//"
atra sarvÃvacchedena prasÃdÃbhivya¤jakatvam aæÓabhedena tu mÃdhuryaujobhivya¤jakatvam api, manasijÃntasya mà kurv ÃdeÓ ca mÃdhuryÃbhivyaktihetutvÃt/ sakhya ityÃder ojogamakatvÃt/ nanv atra ÓÇgÃrÃÓrayasya mÃdhuryasyÃbhivyaktaye tadanukÆlÃs tu nÃma racanÃ, ojasas tu ka÷ prasaÇgo yad arthaæ tadanukÆlavarïavinyÃsa iti cet/
nÃyikÃmÃnopaÓÃntaye ktÃnekayatnÃyÃs tadÅyaæ hitam upadiÓantyÃ÷ sakhyÃ÷ sakrodhatvasya vya¤janÅyatayà tathÃvinyÃsasya sÃphalyÃt/ kiæ bahunà rasasyaujasvino 'mar«Ãder bhÃvasya cÃvivak«ÃyÃm api vaktari kruddhatayà prasiddhe vÃcye và krÆratare ÃkhyÃyikÃdau prabandhe vÃ, paru«avarïaghaÂane«yate/ yathà vÃ--
vÃcà nirmalayà sudhÃmadhurayà yÃæ nÃtha Óik«ÃmadÃs
tÃæ svapne 'pi na saæspÓÃmy aham ahaæbhÃvÃvto nistrapa÷/
ity Ãga÷ÓataÓÃlinaæ punar api svÅye«u mÃæ bibhratas
tvatto nÃsti dayÃnidhir yadupate matto na matta÷ para÷//"
atra guïÃntarÃsamÃnÃdhikaraïa÷ prasÃda÷/ idÃnÅæ
tattadguïavya¤janak«amÃyà nirmite÷ paricayÃya sÃmÃnyato viÓe«ataÓ ca varjanÅyaæ kiæcin nirÆpyate-- varïÃnÃæ svÃnantaryaæ sakdekapadagatatve kiæcid aÓravyam/ yathÃ-- "kakubhasurabhi÷, vitatagÃtra÷, palalam ivÃbhÃti" ity Ãdau/ asakc ced adhikam// yathÃ-- "vitatatarastarur e«a bhÃti bhÆmau"/ evaæ bhinnapadagatatve 'pi/ yathÃ-- "Óuka karo«i kathaæ vijane rucim" ity Ãdau/ asakdbhinnapadagatatve tato 'py adhikam/ yathÃ-- "pika kakubho mukharÅkuru prakÃmam"/ evaæ svasamÃnavargyÃnantaryaæ sakd ekapadagatatve kiæcid aÓravyam/ yathÃ-- "vitathas te manoratha÷"/ asakc ced adhikam/ yathÃ-- "vitathataraæ vacanaæ tava pratÅma÷"/ evaæ bhinnapadagatatve/ yathÃ-- "atha tasya vaca÷ ÓrutvÃ" ity Ãdau/ asakd bhinnapadagatatve tu tato 'py adhikam/ "atha tathà kuru yena sukhaæ labhe"/ etac ca vargÃïÃæ prathamadvitÅyayos ttÅyacaturthayor Ãnantaryam/ prathamattÅyayor dvitÅyattÅyayor vÃnantaryaæ tu tathà nÃÓrÃvyam/ kiæ tv Å«at, nirmÃïamÃrmikaikavedyam/ etad apy asakc cet tato 'dhikatvÃt sÃdhÃraïair api vedyam/ yathÃ-- "khaga kalÃnidhir e«a vijmbhate"/ "iti vadati divÃniÓaæ sa dhanya÷"/ pa¤camÃnÃæ madhuratvena svavargyÃnantaryaæ na tathÃ/ yathÃ-- "tanute tanutÃæ tanau"/ svÃnantaryaæ tv aÓravyam eva/ yathÃ-- "mama mahatÅ manasi vyathÃvirÃsÅt"/ etÃni cÃÓravyatvÃni guruvyavÃyenÃpodyante/ "saæjÃyatÃæ kathaækÃraæ kÃke kekÃkalasvana÷"/
yathà vÃ--
"yathà yathà tÃmarasÃyatek«aïà mayà sarÃgaæ nitarÃæ ni«evitÃ/
tathà tathà tattvakatheva sarvato vik«ya mÃm ekarasaæ cakÃra sÃ//"
idaæ tu dÅrghavyavÃye/ saæyogaparavyavÃye tu--
sadà jayÃnu«aÇgÃïÃm aÇgÃnÃæ saægarasthalam/
raÇgÃÇgÃïam ivÃbhÃti tattatturagatÃï¬avai÷//
idaæ tu bodhyam-- gurur yayor vyavadhÃyakas tayor eva varïayor Ãnantaryaktam aÓravyatvam apavadati/ tenÃtra thakÃratakÃrÃnantaryaktado«ÃpavÃde 'pi
takÃrathakÃrÃnantaryaktam aÓravyatvam anapoditam eva/ evaæ tryÃdÅnÃæ saæyogo 'pi prÃyeïÃÓravya÷/ "rëÂre tavo«Ârya÷ paritaÓ caranti" ity evamÃdaya÷ ÓutikÃÂavabhedà anye 'py anubhavÃnusÃreïa bodhyÃ÷/ atha dÅrghÃnantaryaæ saæyogasya bhinnapadagatasya sakd apy aÓravyam, asakt tu sutarÃm/
"hariïÅprek«aïà yatra ghiïÅ na vilokyate/
sevitaæ sarvasaæpadbhir api tadbhavanaæ vanam//"
ekapadagatasya tu tathà nÃÓravyatvam/ yathÃ-- "jÃgratà vicita÷ panthÃ÷ ÓÃtravÃïÃæ vthodyama÷"/ parasavarïaktasya tu saæyogasya sarvathà dÅrghÃd
bhinnapadagatatvÃbhÃvÃn madhuratvÃc cÃnantaryaæ na manÃg apy aÓravyam/ yathÃ-- "tÃætamÃlatarukÃnti-" ity Ãdipadye/ atra tÃm ity atra nÅm ity atra ca parasavarïasya pÆrvapadabhaktatayà na saæyogo bhinnapadagata÷/ pratyekaæ saæyogasaæj¤eti pak«e 'pi bhinnapadagata÷ saæyogo na dÅrghÃd avyavahitapara÷/ navÃmbudety atra tv ekÃdeÓasya padadvayabhaktatayà dÅrghÃd bhinnapadagatatve saty avyavahitottaratvaæ yady api parasavarïaktasaæyogasya bhavati tathÃpy atra bhinnapadagatatvam ekapadagatabhinnatvaæ vivak«itam ity ado«a÷/ asakt tu sutarÃm/ yathÃ-- "e«Ãæ priyà me kva gatà trapÃkulÃ"/ idaæ cÃÓravyatvaæ kÃvyasya paÇgutvam iva pratÅyate/
atha svecchayà saædhyakaraïaæ sakd apy aÓravyam/ yathÃ-- "ramyÃïi indumukhi te kilaki¤citÃni/ praghyatÃprayuktaæ tv asakd eva/ aho amÅ indumukhÅvilÃsÃ÷"/ evam eva ca ya-va-lopaprayuktam "apara i«avaete kÃminÅnÃæ dgantÃ÷"/
kathaæ tarhi--
"bhujagÃhitapraktayo gÃru¬amantrà ivÃvanÅramaïa/
tÃrà iva turagà iva sukhalÅnà mantriïo bhavata÷//"
iti bhavadÅyaæ kÃvyam iti ced aktvaiva yalopaæ
pÃÂhÃn na do«a÷/
evaæ rorutvasya hali lopasya yaïguïavddhisavarïadÅrghapÆrvarÆpÃdÅnÃæ naikaÂyena bÃhulyam aÓravyatÃhetu÷/ evam ime sarve 'py aÓravyabhedÃ÷ kÃvyasÃmÃnye varjanÅyÃ÷/
atha viÓe«ato varjanÅyÃ÷/ tatra madhurarase«u ye viÓe«ato varjanÅyà anupadaæ vak«yante ta evaujasvi«v anukÆlÃ÷, ye cÃnukÆlatayoktÃs te pratikÆlà iti sÃmÃnyato nirïaya÷/ madhurarase«u dÅrghasamÃsaæ jhayghaÂitasaæyogaparahrasvasya visarjanÅyÃdeÓasakÃrajihvÃmÆlÅyopadhmÃnÅyÃnÃæ ÂavargajhayÃæ rephahakÃrÃnyataraghaÂitasaæyogasya halÃæ la-ma-na-bhinnÃnÃæ svÃtmanà saæyogasya jhaydvayaghaÂitasaæyogasya cÃsaktprayogaæ naikaÂyena varjayet/ savarïajhaydvayaghaÂitasaæyogasya ÓarbhinnamahÃprÃïaghaÂitasaæyogasya sakd apÅti saæk«epa÷/
dÅrghasamÃso yathÃ--
"lolÃlakÃvalivalannayanÃravinda-lÅlÃvaÓaævaditalokavilocanÃyÃ÷/
sÃyÃhani praïayino bhavanaæ vrajantyÃÓ ceto na kasya harate gatir aÇganÃyÃ÷//"
jhayghaÂitasaæyogaparahrasvÃnÃæ prÃcuryaæ naikaÂyena yathÃ--
"hÅrasphuradradanaÓubhrimaÓobhi kiæ ca sÃndrÃmtaæ vadanam eïavilocanÃyÃ÷/
vedhà vidhÃya punar uktam ivendubimbaæ dÆrÅkaroti na kathaæ vidu«Ãæ vareïya÷//"
atra bhriÓabdaparyantaæ ÓÇgÃrÃnanuguïam/ Ói«Âaæ tu ramaïÅyam/ uttarÃrdhe kakÃratakÃrarÆpajhaydvayasaæyogasya sattve 'pi prÃcuryÃbhÃvÃn na do«a÷/ yadi tu "dantÃæÓukÃntam aravindaramÃpahÃri
sÃndrÃmtam, ity Ãdi kriyate tadà sarvam eva ramaïÅyam/
visargaprÃcuryaæ yathÃ--
sÃnurÃgÃs sÃnukampÃÓ caturÃÓ ÓÅtalÃ÷/
haranti hdayaæ hanta kÃntÃyÃs svÃntavttaya÷//
atra ÓakÃradvayasaæyogÃntaæ pÆrvÃrdhaæ mÃdhuryÃnanuguïam/
jihvÃmÆlÅprÃcuryaæ yathÃ--
"kalitakuliÓaghÃtÃ$<÷ k>$e 'pi khelanti vÃtÃ÷ kuÓalam iha kathaæ và jÃyatÃæ jÅvite me/
ayam api bata gu¤jannÃli mÃkandamaulau culukayati madÅyÃæ cetanÃæ ca¤carÅka÷//"
atra dvitÅyajihvÃmÆlÅyaparyantam ananuguïaæ mÃdhuryasya/ yadi ca "kathaya katham ivÃÓà jÃyatÃæ jÅvite me malayabhujagavÃntà vÃnti vÃtÃ÷ ktÃntÃ÷" iti vidhÅyate, tathà nÃyaæ do«a÷/
upadhmÃnÅyaprÃcuryaæ yathÃ--
"alakÃ$<÷ ph>$aïiÓÃvatulyaÓÅlà nayanÃntÃ$<÷ p>$aripuÇkhite«u lÅlÃ÷/
capalopamità khalu svayaæ yà bata loke sukhasÃdhanaæ kathaæ sÃ//"
atra dvÃv upadhmÃnÅyÃv eva na ÓÃntÃnuguïau/
ÂavargajhayÃæ prÃcuryaæ yathÃ--
"vacane tava yatra mÃdhurÅ sà hdi pÆrïà karuïà ca komale 'bhÆt/
adhunà hariïÃk«i hà kathaæ và kaÂutà tatra kaÂhoratÃvirÃsÅt//"
adhunà sakhi tatra hà kathaæ và gatir anyaiva vilokyate guïÃnÃm" iti tv anuguïam/
rephaghaÂitasaæyogasyÃsakt prayogo yathÃ--
tulÃm anÃlokya nijÃm akharvaæ gaurÃÇgi garvaæ na kadÃpi kuryÃ÷/
lasanti nÃnÃphalabhÃravatyo latÃ÷ kiyatyo gahanÃntare«u//
yadi tu "tulÃm anÃlokya mahÅtale 'smin" iti nirmÅyate tathà sÃdhu/
halÃæ la-ma-na-bhinnÃnÃæsvÃtmanà saæyogasyÃsakt prayogo yathÃ-- "vigaïayya me nikÃyyaæ tÃm anuyÃto 'si naiva tannyÃyyam/" la-ma-nÃnÃæ svÃtmanà saæyogas tu na tathà pÃru«yam Ãvahati/yathÃ--
"iyam ullasità mukhasya Óobhà pariphullaæ nayanÃmbujadvayaæ te/
jaladÃlim ayaæ jagadvitanvan kalita÷ kvÃpi kim Ãli nÅlamegha÷//"
jhaydvayaghaÂitasaæyogasya yathÃ--
"Ã sÃyaæ salilabhare savitÃram upÃsya sÃdaraæ tapasÃ/
adhunÃbjena manÃk tava mÃnini tulanà mukhasyÃptÃ//"
atra dvitÅyÃrdham aramyam/ "sarasijakulena saæprati bhÃmini te mukhatulÃdhigatÃ" iti tu sÃdhu/
savarïa jhaydvayaghaÂitasaæyogasya sakt prayogo yathÃ--
ayi mandasmitamadhuraæ vadanaæ tanvaÇgi yadi manÃk kuru«e/
adhunaiva kalaya Óamitaæ rÃkÃramaïasya hanta sÃmrÃjyam//
nanv atra
kakÃradvayasaæyogasya halghaÂitasvÃtmasaæyogatvenaiva ni«edhÃt ka-khasaæyogasya mahÃprÃïasaæyogani«edhavi«ayatvÃt ttÅyasaæyogasya cÃsaæbhavÃt savarïajhaydvayasaæyogani«edho niravakÃÓa iti cet, na/ sakt prayogavi«ayatvenÃsya pÃrthakyÃt/ Ãnyathà "manÃk kuru«e" iti nirdo«aæ syÃt/
mahÃprÃïaghaÂitasaæyogo yathÃ--
"ayi mgamadabinduæ cedbhÃle bÃle samÃtanu«e/"
uttarÃrdhaæ tu prÃcÅnam eva/
evaæ tvapratyayaæ, yaÇantÃni, yaÇalugantÃny anyÃni ca ÓÃbdikapriyÃïy api madhurarase na prayu¤jÅta/ evaæ vyaÇgyacarvaïÃtiriktayojanÃviÓe«Ãpek«ÃnÃpÃtato 'dhikacamatkÃriïo 'nuprÃsanicayÃn yamakÃdÅæÓ ca saæbhavato 'pi kavir na nibadhnÅyÃt/ yato hi te rasacarvaïÃyÃm anantarbhavanta÷ sahdayahdayaæ svÃbhimukhaæ vidadhÃnà rasaparÃÇmukhaæ vidadhÅran/vipralambhe tu sutarÃm/ yato madhuratamatvenÃsya nirmalasitÃnirmitapÃnakarasasyeva tanÅyÃn api svÃtantryam Ãvahan padÃrtha÷ sahdayahdayÃruætudatayÃna sarvathaiva sÃmÃnÃdhikaraïyam arhati/
yad Ãhu÷--
"dhvanyÃtmabhÆte ÓÇgÃre yamakÃdinibandhanam/
ÓaktÃv api pramÃditvaæ vipralambhe viÓe«ata÷//"
ye tu punar akli«ÂatayÃnunnataskandhatayà ca na pthag bhÃvanÃm apek«ante, kiæ tu rasacarvaïÃyÃm eva susukhaæ gocarÅkartuæ ÓakyÃ÷, na te«Ãm anuprÃsÃdÅnÃæ tyÃgo yukta÷/
yathÃ--
"kastÆrikÃtilakam
Ãli vidhÃya sÃyaæ smerÃnanà sapadi ÓÅlaya saudhamaulim/
prau¬hiæ bhajantu kumudÃni mudÃm udÃrÃm ullÃsayantu parito harito mukhÃni//"
ittham ete prasaÇgato madhurarasÃbhivya¤jikÃyÃæ racanÃyÃæ saæk«epeïa nirÆpità do«Ã÷/
"ebhir viÓe«avi«ayai÷ sÃmÃnyair api ca dÆ«aïai rahitÃ/
mÃdhuryabhÃrabhaÇgurasundarapadavarïavinyÃsÃ//
vyutpattim udgirantÅ nirmÃtur yà prasÃdayutÃ/
tÃæ vibudhà vaidarbhÅæ vadanti vttiæ ghÅtaparipÃkÃm//
asyÃm udÃhtÃny eva kiyanty api padyÃni/
yathà vÃ--
"ÃyÃtaiva niÓÃ niÓÃpatikarai÷ kÅrïaæ diÓÃm antaraæ
bhÃminyo bhavane«u bhÆ«aïagaïair ullÃsayanti Óriyam/
vÃme mÃnam apÃkaro«i na manÃg adyÃpi ro«eïa te
hà hà bÃlamïÃlato 'py atitamÃæ tanvÅ tanus tÃmyati//"
asyÃÓ ca rÅter nirmÃïe kavinà nitarÃm avahitena bhÃvyam/ anyathà tu paripÃkabhaÇga÷ syÃt/ yathÃmarukakavipadye--
"ÓÆnyaæ vÃsaghaæ vilokya ÓayanÃd utthÃya kiæcicchanair
nidrÃvyÃjam upÃgatasya suciraæ nirvarïya patyur mukham/
vistrabdhaæ paricumbya jÃtapulakÃm Ãlokya gaï¬asthalÅæ
lajjÃnamramukhÅ priyeïa hasatà bÃlà ciraæ cumbitÃ//"
atrotthÃya kiæcicchanair ity atra savarïajhaydvayasaæyogas tatrÃpi naikaÂyeneti sutarÃm aÓravya÷/ evaæ
jhayghaÂitasaæyogaparahrasvasyÃpi/ tathà Óanair nidrety atra, nirvarïya patyur mukham ity atra ca rephaghaÂitasaæyogasya, jhayghaÂitasaæyogaparahrasvasya ca prÃcuryam/ vistrabdham ity atra mahÃprÃïaghaÂitasya, lajjety atra svÃtmasavarïajhaydvayaghaÂitasya, mukhÅ priyeïety atra bhinnapadagatadÅrghÃnantarasya saæyogasya, tathà ktvÃpratyayasya pa¤caktva÷, lokateÓ ca dhÃtor dvi÷ prayoga÷ kaver nirmÃïasÃmagrÅdÃridryaæ prakÃÓayati/ ity alaæ parakÅyakÃvyavimarÓanena/ iti saæk«epeïa nirÆpità rasÃ÷/
atha bhÃvadhvanir nirÆpyate/ atha kiæ bhÃvatvam/ vibhÃvÃnubhÃvabhinnatve sati rasavya¤jakatvam iti cet, rasakÃvyavÃkye 'tivyÃptyÃpatte÷/ arthadvÃrà ÓabdasyÃpi vya¤jakatvÃt/ dvÃrÃntaranirapek«atvena vya¤jakatve viÓe«ite tv asaæbhava÷ prasajyeta/ bhÃvasyÃpi bhÃvanÃdvÃraiva vya¤jakatvÃt, bhÃvanÃyÃm ativyÃptyÃpatteÓ ca/ ata eva ca vibhÃvÃnubhÃvabhinnatvasyeva ÓabdabhinnatvasyÃpi tadviÓe«aïatve na nistÃra÷/ pradhÃnadhvanyamÃnabhÃve rasavya¤jakatÃbhÃvÃd avyÃptyÃpatteÓ ca/
na ca tatrÃpi prÃnte raso 'bhivyajyata eveti vÃcyam, bhÃvadhvanivilopaprasaÇgÃt/ bhÃvacamatkÃraprakar«Ãd bhÃvadhvanitvam/ rasas tu tatra vyajyamÃno 'py acamatkÃritvÃn na dhvanivyapadeÓahetur ity api na Óakyaæ vaditum/ camatkÃrarahitarasavyaktau mÃnÃbhÃvÃt/ rase hi dharmigrÃhakamÃnenÃnandÃæÓÃvinÃbhÃvasya prÃg evÃvedanÃt/
astu và prÃdhÃnyena dhvanyamÃnasyÃpi bhÃvasya prÃnte rasÃbhivya¤jakatvam/ tathÃpi deÓakÃlavayovasthÃdinÃnÃpadÃrthaghaÂite padyavÃkyÃrthe tathÃpy ativyÃpti÷/ tasya vibhÃvÃnubhÃvabhinnatve sati rasÃbhivya¤jakatvÃt/ nÃpi rasÃbhivya¤jakacarvaïÃvi«ayacittavttitvaæ tattvam/bhÃvÃdicarvaïÃyÃm atiprasaÇgavÃraïÃya carvaïÃvi«ayeti cittavttiviÓe«aïam iti vÃcyam/
kÃlÃgurudravaæ sà hÃlÃhalavadvijÃnatÅ nitarÃm/
api nÅlotpalamÃlÃæ bÃlà vyÃlÃvaliæ kilÃmunate//
ityatra
hÃlÃhalasadÓatvaprakÃraj¤Ãne ativyÃpte÷/ tasya vipralambhÃnubhÃvatvena rasÃbhivya¤jakacarvaïÃvi«ayatvÃt, cittavttitvÃc ca/ nÃpy akhaï¬am/ tattve mÃnÃbhÃvÃt/ atrocyate--
##
yad Ãhu÷-- "vyabhicÃrya¤jito bhÃva÷" iti/
har«ÃdÅnÃæ ca sÃmÃjikagatÃnÃm eva sthÃyibhÃvanyÃyenÃbhivyakti÷/ sÃpi rasanyÃyeneti kecit/ vyaÇgyÃntaranyÃyenetyapare manyante/ vibhÃvÃnubhÃvau cÃtra vya¤jakau/ na tv ekasmin vyÃbhicÃriïi dhvanyamÃne vyabhicÃryantaraæ vya¤jakatayÃvaÓyam apek«yate, tasyaiva prÃdhÃnyÃpatte÷/ vastutas tu prakaraïÃdivaÓÃt prÃdhÃnyam anubhavati kasmiæÓ cid bhÃve tadÅyasÃmagrÅvyaÇgyatvena nÃntarÅyakatayà tanimÃnam Ãvahato vyabhicÃryantarasyÃÇgatve 'pi na k«ati÷/ yathà garvÃdÃv amar«asya, amar«Ãdau và garvasya/ na caivaæ sati guïÅbhÆtavyaÇgyatvÃpatti÷/ pthagvibhÃvÃnubhÃvÃbhivyaktasyaiva (bhÃvasya), guïÅbhÆtavyaÇgyavyapadeÓahetutvÃt/ ata eva nÃntarÅyakasya bhÃvasya dhvananaæ bhavati/ anyathà garvÃdidhvaner uccheda eva bhavet/
vibhÃvas tv atra vyabhicÃriïo nimittakÃraïasÃmÃnyam/ na tu rasasyeva sarvathaivÃlambanoddÅpane apek«ite/ yadi tu kvacit saæbhavatas tadà na vÃryete/
har«Ãdayas tu--
##
etena vÃtsalyÃkhyaæ putrÃdyÃlambanaæ rasÃntaram iti parÃstam/ ucchÇkhalatÃyà munivacanaparÃhatatvÃt/
tatra
##
tad uktam--
"devabhartgurusvÃmiprasÃda÷ priyasaægama÷/
manorathÃptir aprÃpyamanoharadhanÃgama÷/
tathotpattiÓ ca putrÃder vibhÃvo yatra jÃyate/
netravaktraprasÃdaÓ ca priyokti÷ pulakodgama÷//
aÓrusvedÃdayaÓ cÃnubhÃvà har«aæ tam ÃdiÓet//" iti/
udÃharaïam--
"avadhau divasÃvasÃnakÃle bhavanadvÃri vilocane dadhÃnÃ/
avalokya samÃgataæ tadà mÃm atha rÃmà vikasanmukhÅ babhÆva//"
atrÃvadhikÃle priyÃgamanaæ vibhÃva÷/ mukhavikÃso 'nubhÃva÷/
##
yathÃ--
"tanma¤ju mandahasitaæ ÓvasitÃni tÃni sà vai kalaÇkavidhurà madhurÃnanaÓrÅ÷/
adyÃpi me hdayam unmadayanti hanta sÃyaætanÃmbujasahodaralocanÃyÃ÷//"
cintÃviÓe«o 'tra vibhÃva÷/ bhrÆnnatigÃtraniÓcalatvÃdaya Ãk«epagamyà anubhÃvÃ÷/ yady apy atrÃsyà eva smte÷ saæcÃriïyÃ÷, nÃyikÃrÆpasya vibhÃvasya, hantapadagamyasya hdayavaikalyarÆpÃnubhÃvasya saæyogÃd vipralambharasÃbhivyakte rasadhvanitvaæ Óakyate vaktum tathÃpi smter evÃtra pura÷sphÆrtikatvÃc camatkÃritvÃc ca taddhvanitvam
uktam/
tadÃder buddhisthaprakÃrÃvacchinne Óaktir iti naye buddhe÷ ÓakyatÃvacchedakÃnugamakatayà na vÃcyatÃsaæsparÓa÷/ buddhisthatvaæ ÓakyatÃvacchedakam iti naye 'pi smtitvena smter vyaktivedyataiva/ tasyÃÓ cÃtra vÃkyavedyatve 'pi padasyaiva kurvadrÆpatvÃt padadhvanivi«ayatvam/ etena bhÃvÃnÃæ padavyaÇgatve na vaicitryam iti parÃstam/ sÃyaætanÃmbujopamÃnena nayanayor uttarottarÃdhikanimÅlanonmukhatvadhvananadvÃrà tasyà ÃnandamagnatÃprakÃÓa÷/
"darÃnamatkaædharabandham Å«annimÅlitasnigdhavilocanÃbjam/
analpani÷ÓvÃsabharÃlasÃÇgaæ smarÃmi saÇgaæ ciram aÇganÃyÃ÷//"
ity atra smtir na bhÃva÷, svaÓabdena nivedanÃd avyaÇgyatvÃt/ nÃpi smaraïÃlaækÃra÷, sÃdÓyÃmÆlakatvÃt/ sÃdÓyamÆlakasyaiva smaraïasyÃlaækÃratvam, anyasya tu vya¤jitasya bhÃvatvam iti siddhÃntÃt/ kiæ tu vibhÃva eva sundaratvÃt kathaæcid rasaparyavasÃyÅ/
##
yathÃ--
"kucakalaÓayugÃntarmÃmakÅnaæ nakhÃÇkaæ
sapulakatanu mandaæ mandam ÃlokamÃnÃ/
vinihitavadanaæ mÃæ vÅk«ya bÃlà gavÃk«e
cakitanatanatÃÇgÅ sadma sadyo viveÓa//
atra priyasya darÓanaæ, tena nÃyikÃkartkatatkucÃntarvartipriyanakhak«atÃvalokanajanyahar«ÃvedakatatpulakÃder darÓanaæ ca vibhÃva÷/ sadya÷ sadanapraveÓo
'nubhÃva÷/
yathà vÃ--
"niruddhya yÃntÅæ tarasà kapotÅæ kÆjatkapotasya puro dadÃne/
mayi smitÃrdraæ vadanÃravindaæ sà mandamandaæ namayÃæbabhÆva//"
pÆrvatra trÃsa ivÃtrÃpi har«o leÓatayà sannapi vrŬÃyà anuguïa eva/ priyakartkaæ kapotasyÃgre kapotyÃ÷ samarpaïaæ vibhÃva÷/ vadananamanam anubhÃva÷/
##
"avasthÃntaraÓabalità sà tathÃ" iti tu navyÃ÷/
udÃharaïam--
"viraheïa vikalahdayà vilapantÅ dayita dayiteti/
Ãgatam api taæ savidhe paricayahÅneva vÅk«ate bÃlÃ//"
atra kÃntaviyogo vibhÃva÷/ indriyavaikalyaæ lajjÃdyabhÃvaÓ cÃnubhÃva÷/
yathà vÃ--
"Óuï¬Ãdaï¬aæ kuï¬alÅktya kÆle kallolinyÃ÷ kiæcid Ãku¤citÃk«a÷/
naivÃkar«aty ambu naivÃmbujÃliæ kÃntÃpeta÷ ktyaÓÆnyo gajendra÷//"
##
udÃharaïam--
"saætÃpayÃmi hdayaæ dhÃvaæ dhÃvaæ dharÃtale kim aham/
asti mama
Óirasi satataæ nandakumÃra÷ prabhu÷ parama÷//"
atra vivekaÓrutasaæpattyÃdir vibhÃva÷/ cÃpalÃdyupaÓamo 'nubhÃva÷/ nanu cottarÃrdhe cintà nÃstÅti vastuno 'bhivyakte÷ katham asya dhtibhÃvadhvanitvam iti cet, tasya dhtyupayogitayaivÃbhivyakte÷/
##
udÃharaïam--
"vidhiva¤citayà mayà na yÃtaæ sakhi saæketaniketanaæ priyasya/
adhunà bata kiæ vidhÃtukÃmo mayi kÃmo npati÷ punar na jÃne//"
atra rÃjÃparÃdho vibhÃva÷/ mukhavaivarïyÃdaya Ãk«epyà anubhÃvÃ÷/ iyaæ tu bhayÃdyutpÃdanena kampÃdikÃriïÅ, na tu cintÃ/
#<ÃdhivyÃdhijanyabalahÃniprabhavo vaivarïyaÓithilÃÇgatvadgbhramaïÃdihetur du÷khaviÓe«o glÃni÷/>#
yathÃ--
"Óayità ÓaivalaÓayane su«amÃÓe«Ã navendulekheva/
priyam Ãgatam api savidhe satkurute madhuravÅk«aïair eva//"
atra priyaviraho vibhÃva÷/ madhuravÅk«aïair evety evakÃreïa bodhyamÃnà pratyudgamacaraïanipatanÃÓle«ÃdÅnÃæ nivttir anubhÃva÷/ na cÃtra Órama÷ ÓaÇkya÷, kÃraïÃbhÃvÃt/ kecit tu vyÃdhyÃdiprabhavabalanÃÓaæ glÃnim Ãhu÷/ te«Ãæ mate cittavttyÃtmake«u bhÃve«u nÃÓarÆpÃyà glÃne÷ kathaæ samÃveÓa iti dhyeyam/ yady api "balasyÃpacayo glÃnir ÃdhivyÃdhisamudbhava÷" iti lak«aïavÃkyÃd apacayaÓabdena nÃÓa eva pratiyate, tathÃpi prÃg uktÃnupapattyà balanÃÓajanyaæ du÷kham eva balÃpacayaÓabdena
vivak«itam/
##
udÃharaïam--
"hatakena mayà vanÃntare vanajÃk«Å sahasà vivÃsitÃ/
adhunà mama kutra sà satÅ patitasyeva parà sarasvatÅ//"
sÅtÃæ parityaktavato bhagavata÷ ÓrÅrÃmabhadrasyeyam ukti÷/ atra sÅtÃparityÃgarÆpo 'parÃdhas tajjanyaæ du÷khaæ và vibhÃva÷/ patitasÃmyarÆpasvÃpakar«abhëaïam anubhÃva÷/
yad Ãhu÷--
"cintautsukyÃn manastÃpÃd daurgatyÃc ca vibhÃvata÷/
anubhÃvÃt tu Óiraso 'bhyÃvtter gÃtragauravÃt//
dehopaskaraïatyÃgÃd dainyaæ bhÃvaæ vibhÃvayet//" iti/
"daurgatyÃder anaujasyaæ dainyaæ malinatÃdikt/" iti ca/
atra hatakena mayà vivÃsità na tu vidhinety etasyÃrthasya patitopamayaiva paripo«a÷, na tu ÓÆdrÃdyupamayÃ/ yata÷ ÓÆdrasya jÃtyaiva Órutidaurlabhyaæ vidhinà ktam/ patitasya tu brÃhmaïÃder vidhinà Órutisulabhatve svabhÃvena kte 'pi tenaiva tathÃvidhaæ pÃpam Ãcaratà svata÷ Órutir dÆrÅkteti tasya patitena sÃmyam, tasyÃÓ ca Órutyety upamÃlaækÃro dainyam evÃlaækurute/ tathà mayeti seti copÃdÃnalak«aïÃmÆladhvanibhyÃæ ktaghnatvaktaj¤ÃtvanirdayatvadayÃvatÅtvÃdyanekadharmaprakÃÓanadvÃrà tad eva paripo«yate, seti smtyà ca leÓata÷ pratÅyamÃnayÃ/
##
yad Ãhu÷--
"vibhÃvà yatra dÃridryam aiÓvaryabhraæÓanaæ tathÃ/
i«ÂÃrthÃpahti÷ ÓaÓvacchvÃsocchvÃsÃv adhomukham//
saætÃpa÷ smaraïaæ caiva kÃrÓyaæ dehÃnupaskti÷/
adhtiÓ cÃnubhÃvÃ÷ syu÷ sà cintà parikÅrtitÃ//
vitarko 'syÃ÷ k«aïe pÆrve pÃÓcÃttye vopajÃyate//" iti/
"dhyÃnaæ cintà hitÃnÃpte÷ saætÃpÃdikarÅ matÃ/" iti ca/
udÃharaïam-
"adharadyutir astapallavà mukhaÓobhà ÓaÓikÃntilaÇghinÅ/
aktapratimà tanu÷ ktà vidhinà kasya kte mgÅdÓa÷//"
atra tadaprÃptir vibhÃva÷/ anutÃpÃdaya Ãk«epyà anubhÃvÃ÷/ na cÃtrautsukyadhvanir iti vÃcyam/ kasya ktaity anirdhÃritadharmyÃlambanÃyÃÓ cintÃyà eva pratÅyamÃnatayà sato 'py autsukyasyaitadvÃkyena prÃdhÃnyenà 'bodhanÃt/
##
yadÃhu÷--
"saæmohÃnandasaædoho mado madyopayogaja÷/" iti/ tatrottame puru«e svÃpo 'nubhÃva÷/ madhyame hasitagÃne/ nÅce tu rodanaparu«oktyÃdi/ ayaæ madas trividha÷, taruïamadhyamÃdhamabhedÃt/ avyaktÃsaægatavÃkyai÷ sukumÃraskhaladgatyà ca yo 'bhinÅyate sa ÃdyÃ÷/ bhujÃk«epaskhalitaghÆrïitÃdibhir madhyama÷/ gatibhaÇgasmtinÃÓahikkÃcchardyÃbhir adhama÷/
udÃharaïam--
"madhurataraæ smayamÃna÷ svasminn evÃlapa¤ Óanai÷ kim api/
kokanadayaæs trilokÅm ÃlambanaÓÆnyam Åk«ate k«Åba÷//"
atra mÃdakadravyasevanaæ vibhÃva÷/ avyaktÃlÃpÃdy anubhÃva÷/ atra mattasvabhÃvavarïanasya tanni«Âhamadavya¤janÃrthatvÃn madabhÃva eva pradhÃnam iti na svabhÃvoktyalaækÃrasyaprÃdhÃnyam, api tu taddhvanyupaskÃrakatvam eva/
idaæ và punar udÃharaïam--
"madhurasÃn madhuraæ hi tavÃdharaæ taruïi madvadane viniveÓaya/
mama ghÃïa kareïa karÃmbujaæ papapatÃmi hahà bhabhabhÆtale//"
atrÃpi sa eva vibhÃva÷/ adhikavarïoccÃraïÃdir anubhÃva÷/ pÆrvÃrdhagatà grÃmyoktir uttarÃrdhe ca taruïÅkare 'mbujopameyatayà nirÆpaïÅye svakarasya tadupameyatayà nirÆpaïaæ ca madam eva po«ayata÷/
##
yad ahu÷--
"adhvavyÃyÃmasevÃdyair vibhÃvair anubhÃvakai÷/
gÃtrasaævÃhanair Ãsya saækocair aÇgamoÂanai÷//
ni÷ÓvÃsairjmbhitair mandai÷ pÃdotk«epai÷ Óramo mata÷//" iti/
"Órama÷ khedo 'dhvagatyÃder nidrÃÓvÃsÃdiknmata÷/" iti ca/
ayaæ ca saty api bale jÃyate, ÓÃrÅravyÃpÃrÃd eva ca jÃyate, na tu glÃni÷/ ato glÃne÷ Óramasya bheda÷/
udÃharaïam--
"vidhÃya sà madvadanÃnukÆlaæ kapolamÆlaæ hdaye ÓayÃnÃ/
cirÃya citre likhiteva tanvÅ na spandituæ mandam api k«amÃsÅt//"
atra viparÅtasuratarÆpa÷ ÓÃrÅravyÃpÃro vibhÃva÷/ spandarÃhityaÓayanÃdayo 'nubhÃvÃ÷/ na cÃtra nidrÃbhÃvadhvananena gatÃrthateti ÓaÇkyam/ su«uptau hi j¤ÃnarÃhityenaiva yatnarÃhityÃn mandam api spandituæ na k«amÃsÅd ity asyÃnatiprayojanakatvÃpatte÷, ÓÅÇÃbhihitatayà tasyà vyaÇgyatvÃnupapatteÓ ca/ Órame tv Ãnuguïyam ucitam/
##
udÃharaïam--
"à mÆlÃd ratnasÃnor malayavalayitÃd à ca kÆlÃt payodher
yÃvanta÷ santi kÃvyapraïayanapaÂavas te viÓaÇkaæ vadantu/
mdvÅkÃmadhyaniryanmasïarasajharÅmÃdhurÅbhÃgyabhÃjÃæ
vÃcÃm ÃcÃryatÃyÃ÷ padam anubhavituæ ko 'sti dhanyo madanya÷//"
atra svakÅyakavitÃyà ananyasÃdhÃraïatÃj¤Ãnaæ vibhÃva÷/ parÃdhik«epaparaitÃdÓavÃkyaprayogo 'nubhÃva÷/ imaæ cÃsÆyÃpi leÓata÷ pu«ïÃti/ utsÃhapradhÃno gƬhagarvo hi vÅrarasadhvani÷, ayaæ tu garvapradhÃna iti tasmÃd asya viÓe«a÷/ tathà hi vÅrarasaprasaÇge prÃg udÃhte "yadi vakti-"ityÃdi padye gÅ«patinÃgirÃm adhidevatayÃpi sÃkam ahaæ vadi«yÃmÅti vacanenÃbhivyaktasyotsÃhasya paripo«akatayà sthita÷ sarvebhya÷ paï¬itebhyo 'ham adhika iti garva÷, na tu praktapadya iva nÃsty eva mahÅtale madanya iti sphuÂoditena solluïÂhavacanenÃnubhÃvena prÃdhÃnyena pratÅyamÃna÷/
#<ÓramÃdiprayojyaæ ceta÷saæmÅlanaæ nidrÃ//>#
netranimÅlanagÃtrani«kriyatvÃdayo 'syà anubhÃvÃ÷/
udÃharaïam--
"sà madÃgamanabæhitato«Ã jÃgareïa gamitÃkhilado«Ã/
bodhitÃpi bubudhe madhÆpair na prÃtar Ãnanajasaurabhalubdhai÷//"
rÃtrijÃgaraïaÓramo 'tra vibhÃva÷/ madhupair bodhÃbhÃvo 'nubhÃva÷/
#<ÓÃstrÃdivicÃrajanyam arthanirdhÃraïaæ mati÷//>#
atra ni÷ÓaÇkatadarthÃnu«ÂhÃnasaæÓayocchedÃdayo 'nubhÃvÃ÷/
udÃharaïam--
"nikhilaæ jagad eva naÓvaraæ punar asmin nitarÃæ kalevaram/
atha tasya kte kiyÃnayaæ kriyate hanta mayà pariÓrama÷//"
"ÓarÅram etajjalabudbudopamam" ityÃdiÓÃstraparyÃlocanam atra vibhÃva÷/ hantapadagamyà svanindà rÃjasevÃdiviratir vit«ïatà cÃnubhÃva÷/ jhagiti mater eva camatkÃrÃd dhvanivyapadeÓahetutÃ, na ÓÃntasya, vilambena pratite÷/
##
gÃtraÓaithilyaÓvÃsÃdayo 'trÃnubhÃvÃ÷/
yadÃhu÷--
"ekaikaÓo dvandvaÓo và trayÃïÃæ và prakopata÷/
vÃtapittakaphÃnÃæ syur vyÃdhayo ye jvarÃdaya÷//
iha tatprabhavo bhÃvo vyÃdhir ity abhidhÅyate//"
udÃharaïam--
"hdaye ktaÓaivalÃnu«aÇgà muhur aÇgÃni yatas tata÷ k«ipantÅ/
tadudantapare mukhe sakhÅnÃm atidÅnÃm iyam ÃdadhÃti d«Âim//"
viraho 'tra vibhÃva÷/ aÇgak«epÃdir anubhÃva÷/
##
anubhÃvÃÓ cÃsya romäcakampastambhabhramÃdaya÷/
yadÃhu÷--
"autpÃtikair mana÷ k«epas trÃsa÷ kampÃdikÃraka÷/"
udÃharaïam--
"ÃlÅ«u kelÅrabhasena bÃlà muhur mamÃlÃpam upÃlapantÅ/"
ÃrÃd upÃkarïya giraæ madÅyÃæ saudÃminÅyÃæ su«amà mayÃsÅt//
atra patyà svavacanÃkarïanaæ vibhÃva÷/ palÃyanam anubhÃva÷/ na cÃtra lajjÃyà vyaÇgyatvam ÃÓaÇkanÅyam/ ÓaiÓavenaiva tasyà nirÃsÃt/
idaæ và viviktam udÃharaïam--
"mÃ
kuru kaÓÃæ karÃbje karuïÃvati kampate mama svÃntam/
khelan na jÃtu gopair amba vilambaæ kari«yÃmi//"
e«Ã bhagavato lÅlÃgopakiÓorasyokti÷/
##
svapna iti yÃvat/ asyÃnubhÃva÷ pralÃpÃdi÷/ netranimÅlanÃdayas tu nidrÃyà evÃnubhÃvà na tv asya, anidaæjanyatvÃt/ yat tu prÃcÅnai÷ "asyÃnubhÃvà nibhtagÃtranetranimÅlanaæ" ityÃdy uktaæ tadanyathÃsiddhÃnÃm api te«Ãm etadbhÃvavyÃpakatvÃd iti dhyeyam/
udÃharaïam--
"akaruïa m«ÃbhëÃsindho vimu¤ca mamäcalaæ
tava paricita÷ sneha÷ samyaÇ mayety anubhëiïÅm/
aviralagaladbëpÃæ tanvÅæ nirastavibhÆ«aïÃæ
ka iha bhavatÅæ bhadre nidre vinà vinivedayet//"
e«Ã pravÃsagatasya svapne 'pi priyÃm evaæbhëiïÅæ d«Âavato nidrÃæ prati kasyacid ukti÷/ yady apy evaæbhÆtÃyÃ÷ priyatamÃvasthÃyà nivedanena nidre mama bhavatyà mahÃnupakÃra÷ kta iti vastu, vipralambhaÓÇgÃraÓ cÃtra pratÅtipatham avatarati, tathÃpi pura÷sphÆrtikatayà svapnadhvananam atrodÃhtaæ, na prÃnte tayor dhvananaæ niroddhum Å«Âe/
##
nidrÃnÃÓaÓ ca tatpÆrtisvapnÃntabalavacchabdasparÓÃdibhir jÃyata iti ta evÃtra vibhÃvÃ÷/ ak«imardanagÃtramardanÃdayo 'nubhÃvÃ÷/
tatra
saæk«epeïodÃharaïam--
"nitarÃæ hitayÃdya nidrayà me bata yÃme carame niveditÃyÃ÷/
sudÓo vacanaæ Óïomi yÃvan mayi tÃvat pracukopa vÃrivÃha÷//"
atra garjitaÓravaïaæ vibhÃva÷/ priyÃvacanaÓravaïollÃsanÃÓo 'nubhÃvas tÆnneya÷/ kecid avidyÃdhvaæsajanyam apy amum Ãmananti/ te«Ãæ mate--
"na«Âo moha÷ smtir labdhà tvatprasÃdÃn mayÃcyuta/
sthito 'smi gatasaædeha÷ kari«ye vacanaæ tava//"
iti gÅtÃpadyam udÃhÃryam/ na tu vÃrivÃhavi«ayÃyà asÆyÃyà evÃtra vÃkyÃrthateti ÓaÇkyam/ vibodhapratÅtau hi satyÃæ tasminn anaucityÃvagame saty anucitavibodhajanakatvena vÃrivÃhe 'sÆyÃyà vilambena pratÅte÷, paramukhanirÅk«akatvÃt/ syÃd api tasyà api prÃdhÃnyam, yadi vÃrivÃhe ni«karuïatvÃdibodhakaæ kiæcid api syÃt/ nÃpi svapnasya, vÃrivÃhanÃdena tannÃÓasyaiva pratipatte÷/ astu và svapnabhÃvapraÓamenÃsÆyayà ca sahÃsya saækara÷/
idaæ tu nodÃhÃryam--
"gìham ÃliÇgya sakalÃæ yÃminÅæ saha tasthu«Åm/
nidrÃæ vihÃya sa prÃtar ÃliliÇgÃtha cetanÃm//"
vibodhasya cetanÃpadavÃcyatvÃt/ yathà kaÓcit satyapratij¤o dvÃbhyÃæ nÃyikÃbhyÃæ dvau kÃlÃv upabhogÃrthaæ dattvà yathocite kÃla ekÃm upabhujya kÃlakantare pravtte tÃæ vihÃyÃparÃæ bhuÇkte, tathaivÃyaæ rÃtrau nidrÃæ prÃtaÓ cetanÃm iti samÃsokter eveha prakÃÓanÃt/
##
prÃgvat
kÃraïÃnÃæ kÃryÃïÃæ ca krameïa vibhÃvÃnubhÃvatvam/
udÃharaïam--
"vak«ojÃgraæ pÃïinÃm«ya dÆre yÃtasya drÃgÃnanÃbjaæ priyasya/
ÓoïÃgrÃbhyÃæ bhÃminÅ locanÃbhyÃæ jo«aæ jo«am jo«am evÃvatasthe//"
iha tv ÃkasmikastanÃgrasparÓo vibhÃva÷/ nayanÃruïyanirnime«anirÅk«aïe anubhÃvau/
nanu krodhÃmar«ayo÷ sthÃyisaæcÃriïor bhÃvayo÷ kiæ bhedakam iti cet, vi«ayatÃvailak«aïyam eveti ghÃïa/ tatra tu gamakaæ jhaÂiti paravinÃÓÃdau pravttir vacanavaimukhyÃdikaæ ceti kÃryavailak«aïyam/
##
taduktam--
"anubhÃvapidhÃnÃrthe 'vahitthaæ bhÃva ucyate/
tadvibhÃvyaæ bhayavrŬÃdhÃr«ÂyakauÂilyagauravai÷//"
yathÃ--
"prasaÇge gopÃnÃæ guru«u mahimÃnaæ yadupater
upÃkarïya svidyatpulakitakapolà kulavadhÆ÷/
vi«ajvÃlÃjÃlaæ jhagiti vamata÷ pannagapate÷
phaïÃyÃæ sÃÓcaryaæ kathayatitarÃæ tÃï¬avavidhim//
atra
vrŬà vibhÃva÷/ tÃdÓakÃliyakathÃprasaÇgo 'nubhÃva÷/ evaæ bhayÃdiprayojyam apy udÃhÃryam/
##
yadÃhu÷--
"npÃparÃdho 'saddo«akÅrtanaæ coradhÃraïam/
vibhÃvÃ÷ syur atho bandho vadhas tìanabhanabhartsane//
ete yatrÃnubhÃvÃs tadaugryaæ nirdayatÃtmakam//" iti/
yathÃ--
"avÃpya bhaÇgaæ khalu saægarÃÇgaïe nitÃntam aÇgÃdhipater amaÇgalam/
paraprabhÃvaæ mama gÃï¬ivaæ dhanur vinindatas te hdayaæ na kampate//"
e«Ã karïena parÃbhÆtaæ gÃï¬ivaæ nindantaæ yudhi«Âhiraæ prati dhanaæjayasyokti÷/ yudhi«Âhirakartkà gÃï¬ivanindÃtra vibhÃva÷/ vadhecchÃnubhÃva÷/ na cÃmar«ogratayor nÃsti bheda iti vÃcyam/ prÃg udÃhte 'mar«adhvanÃv ugratÃyà apratÅte÷/ nÃpy asau krodha÷/ tasya sthÃyitvenÃsyÃ÷ saæcÃriïÅtvenaiva bhedÃt/
##
ÓuktirajatÃdij¤ÃnavyÃvttaye janmÃntam/
udÃharaïam--
"akaruïahdaya priyatama mu¤cÃmi tvÃm ita÷ paraæ nÃham/
ity Ãlapati karÃmbujam ÃdÃyÃlÅjanasya vikalà sÃ//"
e«Ã
pravÃsagataæ svanÃyikÃvttÃntaæ pcchantaæ nÃyakaæ prati kasyÃÓcit saædeÓahÃriïyà ukti÷/ priyaviraho 'tra vibhÃva÷/ asaæbaddhoktir anubhÃva÷/ unmÃdasya vyÃdhÃv antarbhÃve saæbhavaty api pthag upÃdÃnaæ vyÃdhyantarÃpek«ayà vaicitryaviÓe«asphoraïÃya/
##
na cÃtra prÃïaviyogÃtmakaæ mukhyaæ maraïam ucitaæ grahÅtum/ cittavttyÃtmake«u bhÃve«u tasyÃprasakte÷/ bhÃve«u ca sarve«u kÃryasahavartitayà ÓarÅraprÃïasaæyogasya hetutvÃt/
udÃharaïam--
"dayitasya guïÃnanusmarantÅ Óayane saæprati yà vilokitÃsÅt/
adhunà khalu hanta sà kÓÃÇgÅ giram aÇgÅkurute na bhëitÃpi//"
priyaviraho 'tra vibhÃva/ vacanavirÃmo 'nubhÃva÷/ hantapadasyÃtrÃtyantam upakÃrakatvÃd vÃkyavyaÇgyo 'py ayaæ bhÃva÷ padavyaÇgyatÃm Ãvahati/ etena bhÃvasya padavyaÇgyatÃyÃæ nÃtyantaæ vaicitryam iti parÃstam/
dayitasya guïÃn anusmarantÅty anena vyajyamÃnaæ "caramÃvasthÃyÃm api tasyà dayitaguïavismaraïaæ nÃbhÆd" iti vastu, vipralambhasya Óokasya và caramam abhivyaktasya po«akam/ ayaæ ca bhÃva÷ svavya¤jakavÃkyottaravartinà vÃkyÃntareïa saædarbhaghaÂakena nÃyikÃde÷ pratyujjÅvanavarïane vipralambhasya, anyathà tu karuïasya po«aka iti viveka÷/ kavaya÷ punar amuæ prÃdhÃnyena na varïayanti, amaÇgalaprÃyatvÃt/
##
sa ca niÓcayÃnukÆla÷/
"yadi sà mithilendranandinÅ nitarÃm eva na vidyate bhuvi/
atha me katham asti jÅvitaæ na vinÃlambanam ÃÓritasthiti÷//"
svÃtmani bhagavato rÃmasyai«okti÷/ bhuvi sÅtÃsti na veti saædeho 'tra vibhÃva÷/ bhrÆk«epaÓiroÇgulinartanam Ãk«iptam anubhÃva÷/ na cÃsau cinteti Óakyaæ vaditum, cintÃyà niyamena niÓcayaæ pratyaprayojakatvÃt/ kiæ bhavi«yati kathaæ bhavi«yatÅty Ãdy ÃkÃrÃyÃÓ cintÃyÃ÷, idam itthaæ bhavitum arhati prÃyaÓa ityÃkÃrasya vitarkasya vi«ayavailak«aïyopalambhÃc ca/ na vinetyÃdinokto 'rthÃntaranyÃso 'py asminn evÃnukÆla÷/
##
udÃharaïam--
"bhÃskarasÆnÃv astaæ yÃte jÃte ca pÃï¬avotkar«e/
duryodhanasya jÅvita katham iva nÃdyÃpi niryÃsi//"
atra svÃpakar«aparotkar«ayor darÓanaæ vibhÃva÷/ jÅvitaniryÃïÃÓaæsÃ, tadÃk«iptaæ vadananamanÃdi cÃnubhÃva÷/ asminn eva ca vi«Ãdadhvanau duryodhanasyety arthÃntarasaækramitavÃcyadhvanir anugrÃhaka÷/ na cÃtra trÃsabhÃvadhvanitvaæ Óakyam, paravÅrasya duryodhanasya trÃsaleÓasyÃpyayogÃt/ nÃpi cintÃdhvanitvam, yuddhvà mari«yÃmÅti tasya vyavasÃyÃt/ nÃpi dainyadhvanitvam, sakalasainyak«aye 'pi vipadas tenÃgaïanÃt/ na và vÅrarasadhvanitvam, maraïasya ÓaraïÅkaraïe parÃpakar«ajÅvitasyotsÃhasyÃbhÃvÃt/
idaæ punar atra nodÃhÃryam--
"ayi pavanarayÃïÃæ nirdayÃnÃæ hayÃnÃæ
Ólathaya gatim ahaæ no saægaraæ dra«Âum Åhe/
Órutivivaram amÅ me dÃrayanti prakupyad
bhujaganibhabhujÃnÃæ bÃhujÃnÃæ ninÃdÃ÷//
atra trÃsasyaiva pratÅyamÃnatvena
vi«ÃdasyÃpratÅte÷/ leÓatayà pratitau và trÃsa evÃnuguïyaucityena dhvanivyapadeÓÃyogyatvÃt/
##
i«ÂavirahÃdir atra vibhÃva÷/ tvarÃcintÃdayo 'nubhÃvÃ÷/
yadÃhu÷--
"saæjÃtam i«ÂavirahÃd uddÅptaæ priyasaæsmte÷/
nidrayà tandrayà gÃtragauraveïa ca cintayÃ//
anubhÃvitam ÃkhyÃtam autsukyaæ bhÃvakovidai÷//" iti/
udÃharaïam--
"nipatadbëpasaærodham uktacäcalyatÃrakam/
kadà nayananÅlÃbjam Ãlokeya mgÅdÓa÷//"
##
udÃharaïam--
"lÅlayà vihitasindhubandhana so 'yam eti raghuvaæÓanandana÷/
darpadurvilasito daÓÃnana÷ kutra yÃmi nikaÂe kulak«aya÷//
e«Ã svÃtmani mandodaryà ukti÷/ raghunandanÃgamanam atra vibhÃva÷/
kutra yÃmÅty etad vyaÇgya÷ sthairyÃbhÃvo 'nubhÃva÷/ na cÃtra cintà prÃdhÃnyena vyajyata iti Óakyate vaktum, kutra yÃmÅti sphuÂaæ pratÅtena sthairyÃbhÃvenodvegasyeva cintÃyà apratyÃyanÃt/ paraæ tv ÃvegacarvaïÃyÃæ tatparipo«akatayà guïatvena cintÃpi vi«ayÅbhavati/
##
iyaæ ca mohÃt pÆrvata÷ parataÓ ca jÃyate/
yad Ãha--
"kÃryÃviveko ja¬atà pasyata÷ Óïvato 'pi vÃ/
tadvibhÃvÃ÷ priyÃni«ÂadarÓanaÓravaïe rujÃ//
anubhÃvÃs tv amÅ tÆ«ïÅæ bhÃvavismaraïÃdaya÷/
sà pÆrvaæ parato và syÃn mohÃd iti vidÃæ matam//"
udÃharaïam--
"yad avadhi dayito vilocanÃbhyÃæ sahacari daivavaÓena dÆrato 'bhÆt/
tad avadhi ÓithilÅkto madÅyair atha karaïai÷ praïayo nijakriyÃsu//"
priyaviraho 'tra vibhÃva÷/ karaïaiÓ cak«u÷ÓravaïÃdibhi÷ kriyÃsu tattatpramiti«u praïayasya ÓithilÅkaraïam anubhÃva÷/ mohe cak«urÃdibhiÓ cÃk«u«Ãder ajananam, iha
tu prakÃraviÓe«avaiÓi«Âyena bÃhulyenÃjananam iti tasmÃd asya viÓe«a÷/ ata evodÃharaïe ÓithilÅkta ity uktam, na tu tyakta iti/
##
atra ca nÃsÃmarthyam/ nÃpi kÃryÃkÃryavivekaÓÆnyatvam/ tena kÃryÃkaraïarÆpasyÃnubhÃvasya tulyatve 'pi glÃner ja¬atÃyÃÓ cÃsya bheda÷/
udÃharaïam--
"nikhilÃæ
rajanÅæ priyeïa dÆrÃd upayÃtena vibodhità kathÃbhi÷/
adhikaæ na hi pÃrayÃmi vaktuæ sakhi mà jalpa tavÃyasÅ rasaj¤Ã//"
e«Ã hi priyÃgamanadvitÅyadivase muhurniÓÃvttÃntaæ pcchantÅæ sakhÅæ prati rajanijÃgaraïajanitÃlasyÃyÃ÷ kasyÃÓcid ukti÷/ atra rajanijÃgaraïaæ vibhÃva÷/ adhikasaæbhëaïÃbhÃvo 'nubhÃva÷/ ja¬atÃyÃæ mohÃt pÆrvavartitvam uttaravartitvaæ và niyatam, na tv atrety aparo viÓe«a÷/ gopanÅyavi«ayatvÃd yadi kathÃbhir ity avivak«itavÃcyaæ tadà Óramo 'stu paripo«aka÷/ Óramajanye hy Ãlasye Óramasya po«akatÃyà avÃryatvÃt/ atitptyÃdijanite tv Ãlasye ÓramÃd viviktavi«ayatvaæ bodhyam/
##
imÃm evÃsahanÃdiÓabdair vyavaharanti/
yathÃ--
"kutra Óaivaæ dhanur idaæ kva cÃyaæ prÃkta÷ ÓiÓu÷/
bhaÇgas tu sarvasaæhartrà kÃlenaiva vinirmita÷//"
e«Ã bhagnaharakÃrmukasya bhagavato rÃmasya parÃkramam asahamÃnÃnÃæ tatratyÃnÃæ rÃj¤Ãm ukti÷/ atra ca ÓrÅmaddÃÓarathibalasya sarvotk«ÂatÃyà darÓanaæ vibhÃva÷/ prÃktaÓiÓupadagamyà nindà anubhÃva÷/
"t«ïÃlolavilocane kalayati prÃcÅæ cakoravraje
maunaæ mu¤cati kiæ ca kairavakule kÃme dhanur dhunvati/
mÃne mÃnavatÅjanasya sapadi prasthÃtukÃme 'dhÆnÃ
dhÃta÷ kiæ nu vidhau vidhÃtum ucito dhÃrÃdharìambara÷//"
atrÃpi yady api tadÅyocchÇkhalatÃdidarÓanajanyà anucitakÃritvarÆpanindÃprakÃÓÃnubhÃvitÃ
kavigatà vidhÃtrÃlambanÃsÆyà vyajyata iti Óakyate vaktum, tathÃpi kÃryakÃraïayos tulyatvÃd abhivyaktenÃmar«eïa ÓabalitaivÃsau
na viviktatayà pratiyate/ nahi vidhÃtur aparÃdha iva bhagavato rÃmasyÃparÃdho 'sti yena kaver iva vÅrÃïÃm apy amar«o 'bhivyajyeta/ svabhÃvo hi mahonnatakriyÃni«pÃdanaæ vÅrÃïÃm/ atrÃprastutacandravttÃntena prastutarÃjakumÃrÃdivttÃntasya dhvananÃn nÃsty asÆyÃdhvanitvam iti tu na vÃcyam/ ekadhvaner dhvanyantarÃvirodhitvÃt/ anyathà mahÃvÃkyadhvaner avÃntaravÃkyadhvanibhi÷, te«Ãæ ca padadhvanibhi÷ saha sÃmÃnÃdhikaraïyaæ kutrÃpi na syÃt/
##
vyÃdhitvenÃsya kathane 'pi viÓe«ÃkÃreïa puna÷ kathanaæ bÅbhatsabhayÃnakayor asyaiva vyÃdher aÇgatvaæ nÃnyasyeti sphoraïÃya/ vipralambhe tu vyÃdhyantarasyÃpi ca/ udÃharaïam--
"harim Ãgatam Ãkarïya mathurÃm antakÃntakam/
kampamÃna÷ Óvasan kaæso nipapÃta mahÅtale//"
atra bhayaæ vibhÃva÷/ kampani÷ÓvÃsapatanÃdayo 'nubhÃvÃ÷/
##
yad Ãhu--
"amar«aprÃtikÆlyer«yÃrÃgadve«ÃÓ ca matsara÷/
iti yatra vibhÃvÃ÷ syur anubhÃvas tu bhartsanam//
vÃkpÃru«yaæ prahÃraÓ ca tìanaæ vadhabandhane/
taccÃpalam
anÃlocya kÃryakÃritvam i«yate//" iti/
udÃharaïam--
"ahitavrata pÃpÃtman maivaæ me darÓayÃnanam/
ÃtmÃnaæ hantum icchÃmi yena tvam asi bhÃvita÷//"
e«Ã bhagavadanuraktivighaÂanopÃyam apaÓyata÷ prahlÃdaæ prati hiraïyakaÓipor ukti÷/ bhagavaddve«otthÃpita÷ putradve«o 'tra vibhÃva÷/ Ãtmavadhecchà paru«avacanaæ cÃnubhÃva÷/ na cÃmar«a evÃtra vyajyata iti vÃcyam/
sadaiva bhagavadanurÃgiïi prahlÃde hiraïyakaÓipor amar«asya cirakÃlasaæbhtatvenÃtmavadhecchÃyà idaæprathamatÃnupapatte÷/
idaæprathamakÃryasya cedaæprathamakÃraïaprayojyatayà prÃcÅnacittavttivilak«aïÃyà eva capalatÃkhyacittavtte÷ siddhe÷/ na cÃmar«aprakar«a evÃtmavadhecchÃdikÃraïam abhivyajyatÃm iti vÃcyam/ prakar«asyÃpi svÃbhÃvikavilak«aïalak«aïatÃyà ÃvaÓyakatayà tasyaiva capalatÃpadÃrthatvÃt/
nÅcapuru«e«v
#<ÃkroÓanÃdhik«epavyÃdhitìanadÃridrye«ÂavirahaparasaæpaddarÓanÃdibhi÷, uttame«u tv avaj¤Ãdibhir janità vi«ayadve«Ãkhyà rodanadÅrghaÓvÃsadÅnamukhatÃdikÃriïÅ cittavttir nirveda÷/>#
udÃharaïam--
"yadi lak«maïa sà mgek«aïà na madÅk«Ãsaraïiæ same«yati/
amunà ja¬ajÅvitena me jagatà và viphalena kiæ phalam//"
nityÃnityavastuvivekajanyatvÃbhÃvÃn nÃsau rasavyapadeÓahetu÷/
devÃdivi«ayà ratir yathÃ--
"bhavaddvÃri
krudhyajjayavijayadaï¬Ãhatidalat-
kirÅÂÃs te kÅÂÃ iva vidhimahendraprabhtaya÷/
viti«Âhante yu«man nayanaparipÃtotkalikayÃ
varÃkÃ÷ ke tatra k«apitamura nÃkÃdhipataya÷//"
atrÃpamÃnasahanabhagavaddvÃrani«evaïabhagavatkaÂÃk«apÃtÃbhilëÃdibhir brahmÃdigatà bhagavadÃlambanà ratir nÃbhivyajyate, api tu bhagavadaiÓvaryam avÃÇmanasagocara iti cet tathÃpi tÃdÓabhagavadaiÓvaryavarïanÃnubhÃvitayà kavigatabhagavadÃlambanaratyà dhvanitvam ak«atam eva/
idaæ vodÃharaïam--
"na dhanaæ na ca rÃjyasaæpadaæ na hi vidyÃm idam ekam arthaye/
mayi dhehi manÃg api prabho karuïÃbhaÇgitaraÇgitÃæ dÓam//"
atra dhanÃdyapek«ÃÓÆnyasya bhagavaddgantapÃtÃbhilëo hi bhagavaty atyantÃnuraktiæ vyanakti/ evaæ saæk«epeïa nirÆpità bhÃvÃ÷//
atha katham asya saækhyÃniyama÷/ mÃtsaryodvegadambher«yÃvivekanirïayaklaibyak«amÃkutukotkaïÂhÃvinayasaæÓayadhÃr«ÂyÃdÅnÃm api tatra tatra lak«ye«u darÓanÃt iti cet, na/ ukte«v evai«Ãm antarbhÃveïa saækhyÃntarÃnupapatte÷/ asÆyÃto mÃtsaryasya, trÃsÃd udvegasya, avahitthÃkhyÃd bhÃvÃd dambhasya, amar«Ãd År«yÃyÃ÷, mater vivekanirïayayo÷, dainyÃt klaibyasya, dhte÷ k«amÃyÃ÷, autsukyÃt kutukotkaïÂhayo÷, lajjÃyà vinayasya, tarkÃt saæÓayasya, cÃpalÃd dhÃr«Âyasya ca vastuta÷ sÆk«me bhede 'pi nÃntarÅyakatayà tadanatiriktasyaivÃdhyavasÃyÃt/ munivacanÃnupÃlanasya saæbhava ucchÇkhalatÃyà anaucityÃt/ e«u ca saæcÃribhÃve«u madhye kecana ke«Ãæcana vibhÃvà anubhÃvÃÓ ca
bhavanti/
tathà hi-- År«yÃyà nirvedaæ prati vibhÃvatvam, asÆyÃæ prati cÃnubhÃvatvam/ cintÃyà nidrÃæ prati vibhÃvatvam, autsukyaæ prati cÃnubhÃvatetyÃdi svayam Æhyam/
atha rasÃbhÃsa÷-- tatra
##
vibhÃvÃdÃv anaucityaæ punar lokÃnÃæ vyavahÃrato vij¤eyam/ yatra te«Ãm ayuktam iti dhÅr iti kecid Ãhu÷/ tad apare na k«amante/ munipatnyÃdivi«ayakaratyÃde÷ saægrahe 'pi bahunÃyakavi«ayÃyà anubhayani«ÂhÃyÃÓ ca rater asaægrahÃt/ tatra vibhÃvagatasyÃnaucityasyÃbhÃvÃt/ tasmÃd anaucityena ratyÃdir viÓe«aïÅya÷/ itthaæ cÃnucitavibhÃvÃlambanÃyà bahunÃyakavi«ayÃyà anubhayani«ÂhÃyÃÓ ca saægraha iti/ anaucityaæ ca prÃgvad eva/ tatra rasÃdyÃbhÃsatvaæ rasatvÃdinà na samÃnÃdhikaraïam/ nirmalasyaiva rasÃditvÃt/ "hetvÃbhÃsatvam iva hetutvena" ity eke/ "na hy anucitatvenÃtmahÃni÷, api tu sado«atvÃd ÃbhÃsavyavahÃra÷/ aÓvÃbhÃsÃdivyavahÃravat" ity apare/
udÃharaïam--
"ÓatenopÃyÃnÃæ katham api gata÷ saudhaÓikharaæ
sudhÃphenasvacche rahasi ÓayitÃæ pu«paÓayane/
vibodhya k«ÃmÃÇgÅæ cakitanayanÃæ smeravadanÃæ
sani÷ÓvÃsaæ Óli«yaty ahaha suktÅ rÃjaramaïÅm//"
atrÃlambanam anucitapraïayà rÃjaramaïÅ/ rahorajanyÃdy uddÅpanam/ sÃhasena rÃjÃnta÷pure gamanam, prÃïe«Æpek«Ã, ni÷ÓvÃsÃÓle«ÃdayaÓ cÃnubhÃvÃ÷/ ÓaÇkÃdaya÷ saæcÃriïa÷/ ni«iddhÃlambanakatvÃc cÃsyà rate÷, ÃbhÃsatvaæ rasasya/ na cÃtra cakitanayanÃm ity anena parapuru«asparÓatrÃsÃbhivyaktyà rater anubhayani«Âhatety ÃbhÃsatÃhetur vÃcya÷/
asyÃÓ ca cirÃya tasminn ÃsaktÃyà anta÷pure parapuru«ÃgamanasyÃtyantam asaæbhÃvanayà ka e«a mÃæ bodhayatÅty ÃdÃv ucita eva trÃsa÷/ anantaraæ ca paricayÃbhivyaktyà so 'yaæ matpriyo madarthaæ prÃïÃn api tïÅktyÃgata iti j¤ÃnÃd utpannaæ har«am abhivya¤jayat smeravadanÃm iti viÓe«aïaæ ratiæ tadÅyÃm api vyanakti/ paraæ tu prÃdhÃnyaæ nÃyakani«ÂhÃyà eva rate÷, sakalavÃkyÃrthatvÃt/
yathà vÃ--
"bhavanaæ karuïÃvatÅ viÓantÅ gamanÃj¤ÃlavalÃbhalÃlase«u/
taruïe«u vilocanÃbjamÃlÃm atha bÃlà pathi pÃtayÃæbabhÆva//
atra kutaÓ cid ÃgacchantyÃ÷ pathi tadÅyarÆpayauvanaghÅtamÃnasair yuvabhir anugamyamÃnÃyÃ÷ kasyÃÓ cid bhavanapraveÓasamaye nijasevÃsÃrthakyavij¤ÃnÃya gamanÃj¤ÃpanarÆpalÃbhalÃlase«u te«u paramapariÓramasmaraïasaæjÃtakaruïÃyà gamanÃj¤ÃdÃnanivedakasya vilocanÃmbujamÃlÃparik«epasyÃnubhÃvasya varïanÃd abhivyajyamÃnà ratir bahuvacanena bahuvi«ayà gamyata iti bhavaty ayam api rasÃbhÃsa÷/
yathà vÃ--
"bhujapa¤jare ghÅtà navapariïÅtà vareïa vadhÆ÷/
tatkÃlajÃlapatità bÃlakuraÇgÅva vepate nitarÃm//"
atra rater navavadhvà manÃg apy asparÓÃd anubhayani«ÂhatvenÃbhÃsatvam/
yathà coktam--
"upanÃyakasaæsthÃyÃæ munigurupatnÅgatÃyÃæ ca/
bahunÃyakavi«ayÃyÃæ ratau tathÃnubhayani«ÂhÃyÃm//" iti/
atra muniguruÓabdayor upalak«aïaparatayà rÃjÃder api
grahaïam/
athÃtra kiæ vyaÇgyam--
"vyÃnamrÃÓ calitÃÓ caiva sphÃritÃ÷ paramÃkulÃ÷/
pÃï¬uputre«u päcÃlyÃ÷ patanti prathamà dÓa÷//"
atra vyÃnamratayà dharmÃtmatÃprayojyaæ yudhi«Âhire sabhaktitvam, calitatayà sthÆlÃkÃratÃprayojyaæ bhÅmasene satrÃsatvam, sphÃritatayà alaukikaÓauryaÓravaïaprayojyam arjune sahar«atvam, paramÃkulatayà paramasaundaryaprayojyaæ nakulasahadevayor autsukyaæ ca vya¤jayantÅbhir dgbhi÷ päcÃlyà bahuvi«ayÃyà rater abhivya¤janÃd rasÃbhÃsa eveti navyÃ÷/ präcas tv apariïetbahunÃyakavi«ayatve rater ÃbhÃsatety Ãhu÷/ tatra ÓÇgÃrarasa iva ÓÇgÃrÃbhÃso 'pi dvividha÷/ saæyogavipralambhabhedÃt/ saæyogÃbhÃsas tv anupadam evodÃhta÷/
vipralambhÃbhÃso yathÃ--
"vyatyastaæ lapati k«aïaæ k«aïam atho maunaæ samÃlambate
sarvasmin vidadhÃti kiæ ca vi«aye d«Âi nirÃlambanÃm/
ÓvÃsaæ dÅrgham urÅkaroti na manÃg aÇge«u dhatte dhtiæ
vaidehÅkamanÅyatÃkavalito hà hanta laÇkeÓvara÷//"
atra sÅtÃlambaneyaæ laÇkeÓagatà vipralambharatir anubhayani«Âhatayà jagadgurupatnÅvi«ayakatayà cÃbhÃsatÃæ gatÃ, vyatyastaæ lapatÅty Ãdibhir uktibhir vyajyamÃnair unmÃdaÓramamohacintÃvyÃdhibhis tathaivÃbhÃsatÃæ gatai÷ prÃdhÃnyena paripo«yamÃïà dhvanivyapadeÓahetu÷/ evaæ kalahaÓÅlakuputrÃdyÃlambanatayà vÅtarÃgÃdini«Âhatayà ca varïyamÃna÷ Óoka÷, brahmavidyÃnadhikÃricÃï¬ÃlÃdigatatvena ca nirveda÷, kadaryakÃtarÃdigatatvena pitrÃdyÃlambanatvena và krodhotsÃhau, aindrajÃlikÃdyÃlambanatvena ca vismaya÷, gurvÃdyÃlambanatayà ca hÃsa÷,
mahÃvÅragatatvena bhayam, yaj¤ÅyapaÓuvasÃsÇmÃæsÃdyÃlambanatayà varïyamÃnà jugupsà ca rasÃbhÃsÃ÷/ visttibhayÃc cÃmÅ nehodÃhtÃ÷ sudhÅbhir unneyÃ÷/
evam evÃnucitavi«ayà bhÃvÃbhÃsÃ÷/
yathÃ--
sarve 'pi vismtipathaæ vi«ayÃ÷ prayÃtÃ
vidyÃpi khedakalità vimukhÅbabhÆva/
sà kevalaæ hariïaÓÃvakalocanà me
naivÃpayÃti hdayÃd adhidevateva//
gurukule vidyÃbhyÃsasamaye tadÅyakanyÃlÃvaïyaghÅtamÃnasasyÃnyasya và kasya cid aprati«iddhagamanÃæ smarato deÓÃntaraæ gatasyeyam ukti÷/ atra ca svÃtmatyÃgÃtyÃgÃbhyÃæ srakcandanÃdi«u vi«aye«u, cirasevitÃyÃæ vidyÃyÃæ ca ktaghnatvam, asyÃæ ca lokottaratvam abhivyajyamÃnaæ vyatirekavapu÷smtim eva pu«ïÃtÅti saiva pradhÃnam/ evaæ ca tyÃgÃbhÃvagataæ sÃrvadikatvaæ vya¤jayanty adhidevatopamÃpi/ e«Ã cÃnucitavi«ayakatvÃd anubhayani«ÂhatvÃc ca bhÃvÃbhÃsa÷/ yadi punar iyaæ tatpariïetur evoktis tadà bhÃvadhvanir eva//
atha bhÃvaÓÃnti÷--
##
sa cotpattyavacchinna eva grÃhya÷, tasyaiva sahdayacamatkÃritvÃt/
udÃharaïam--
"mu¤casi nÃdyÃpi ru«aæ bhÃmini mudirÃlirudiyÃya/
iti tanvyÃ÷ pativacanair apÃyi nayanÃbjakoïaÓoïaruci÷//"
iha tÃdÓapriyavacanaÓravaïaæ vibhÃva÷/ nayanakoïagataÓoïarucer nÃÓa÷,
tadabhivyakta÷ prasÃdo vÃnubhÃva÷/ utpattikÃlÃvacchinno ro«anÃÓo vyaÇgya÷/
tathÃ--
##
udÃharaïam--
"vÅk«ya vak«asi vipak«akÃminÅhÃralak«ma dayitasya bhÃminÅ/
aæsadeÓavalayÅktÃæ k«aïÃd Ãcakar«a nijabÃhuvallarÅm//"
atrÃpi dayitavak«ogatavipak«akÃminÅhÃralak«madarÓanaæ vibhÃva÷/ priyÃæsadeÓavalayÅktanijabÃhulatÃkar«aïam anubhÃva÷/ ro«odayo vyaÇgya÷/ yady Ãpi bhÃvaÓÃntau bhÃvÃntarodayasya, bhÃvodaye và pÆrvaæ bhÃvaÓÃnter ÃvaÓyakatvÃn nÃnayor vivikto vyavahÃrasya vi«aya÷, tathÃpi dvayor ekatra camatkÃravirahÃt, camatkÃrÃdhÅnatvÃc ca vyavahÃrasya, asti vi«ayavibhÃga÷/
evam--
##
udÃharaïam--
"yauvanodgamanitÃntaÓaÇkitÃ÷ ÓÅlaÓauryabalakÃntilobhitÃ÷/
saækucanti vikasanti rÃghave jÃnakÅnayananÅrajaÓriya÷//"
atra bhagavaddÃÓarathigatasya lokottarayauvanodgamasya, tÃdÓasyaiva ÓÅlaÓauryÃdeÓ ca darÓanaæ vibhÃva÷/ nayanagatasaækocavikÃsÃv anubhÃva÷/ vrŬautsukyayo÷ saædhir vyaÇgya÷/
tathÃ--
bhÃvaÓabalatvaæ
bhÃvÃnÃæ bÃdhyabÃdhakabhÃvam ÃpannÃnÃm udÃsÅnÃnÃæ và vyÃmiÓraïam//
ekacamatktijanakaj¤Ãnagocaratvam iti yÃvat/
udÃharaïam--
"pÃpaæ hanta mayà hatena vihitaæ kÅtÃpi yady ÃpitÃ,
sà mÃm indumukhÅ vinà bata vane kiæ jÅvitaæ dhÃsyati/
Ãlokeya kathaæ mukhÃni ktinÃæ kiæ te vadi«yanti mÃæ
rÃjyaæ yÃtu rasÃtalaæ punar idaæ na prÃïituæ kÃmaye//"
atra matyasÆyÃvi«ÃdasmtivitarkavrŬÃÓaÇkÃnirvedÃnÃæ prÃguktasvasvavibhÃvajanmanÃæ ÓabalatÃ/ yat tu kÃvyaprakÃÓaÂÅkÃkÃrai÷ "uttarottareïa bhÃvena pÆrvapÆrvabhÃvopamarda÷ ÓabalatÃ" ity abhyadhÅtaya, tan na/ "paÓyet kaÓcic cala capala re kà tvarÃhaæ kumÃrÅ hastÃlambaæ vitara hahahà vyutkrama÷ kvÃsi yÃsi" ity atra ÓaÇkÃsÆyÃdhtismtiÓramadainyamatyautsukyÃnÃm upamardaleÓaÓÆnyatve 'pi ÓabalatÃyà rÃjastutiguïatvena pa¤camollÃse mÆlaktaiva nirÆpaïÃt/ svottaraviÓe«aguïena jÃyamÃnas tu nÃÓo na vyaÇgya÷/ na vopamardapadavÃcya÷, nÃpi camatkÃrÅ tasmÃt/
"nÃrikelajalak«ÅrasitÃkadalamiÓraïe/
vilak«aïo tathÃsvÃdo bhÃvÃnÃæ saæhatau tathÃ//"
atredaæ bodhyam-- ya ete bhÃvaÓÃntyudayasaædhiÓabalatÃdhvanaya udÃhtÃs te 'pi bhÃvadhvanaya eva/ vidyamÃnatayà carvyamÃïe«v ivotpattyavacchinnatvavinaÓyadavasthatvasaædhÅyamÃnatvaparasparasamÃnÃdhikaraïatvai÷ prakÃraiÓ carvyamÃïe«u bhÃve«v eva prÃdhÃnyasyaucityÃt, camatktes tatraiva viÓrÃnte÷/ yady apy utpattivinÃÓasaædhiÓabalatÃnÃæ tatsaæbandhinÃæ bhÃvÃnÃæ ca
samÃnÃyÃæ carvaïÃvi«ayatÃyÃæ na prÃdhÃnyaæ vinigantuæ Óakyate, tathÃpi sthitau bhÃve«u pradhÃnatÃyÃ÷ kÊptatvÃt, bhÃvaÓÃntyÃdi«v api te«v eva ÓÃntipratiyogitvÃdibhir vyajyamÃne«u tasyÃ÷ kalpayitum aucityÃt/ kiæ ca yadi bhÃvaÓÃntyÃdau bhÃvo na pradhÃnam, kiæ tu tadupasarjanakaÓÃntyÃdir evety abhyupeyate tadà vyajyamÃnabhÃve«v abhihitatatpraÓamÃdi«u kÃvye«u bhÃvapraÓamÃdidhvanitvaæ na syÃt/
tathà hi--
"u«asi pratipak«anÃyikÃsadanÃd antikam a¤cati priye/
sudÓo nayanÃbjakoïayor udiyÃya tvarayÃruïadyuti÷//"
atrotpÆrvakeïaitinà bhÃvodayasya vÃcyatayaiva pratyÃyanÃt/ (nanu)udayasya vÃcyatve 'pi bhÃvasyÃvÃcyatvÃd dhanitvaæ sustham iti cet, pradhÃnasya vyapadeÓÃnaupayikatve 'pradhÃnaktavyapadeÓÃnupapatte÷/ asmanmate tÆtpatter vÃcyatve 'py utpattyavacchinnasyÃmar«asya pradhÃnasyÃvÃcyatvÃd yukta eva bhÃvodayadhvanivyapadeÓa÷/ evaæ vyajyamÃnabhÃvapratiyogikasya praÓamasya vÃcyatve bhÃvaÓÃntidhvanitvaæ na syÃt/ yathÃ--
"k«amÃpaïaikapadayo÷ padayo÷ patati priye/
Óemu÷ sarojanayanÃnayanÃruïakÃntaya÷//"
nanu ÓabdavÃcyÃnÃæ praÓamÃdÅnÃm aruïakÃntyaivÃnvayÃt aruïakÃntipraÓamÃder eva vÃcyatvaæ paryavasitam, na tu tÃdÓapraÓamÃdivyaÇgyasya ro«apraÓamÃde÷, vyaÇgyavya¤jakabhedasyÃvaÓyakatvÃt/ na cÃruïyavyaÇgyaro«asyaiva vÃcyÅbhÆtapraÓamÃdyanvaya iti vÃcyam/ vÃcyavyaÇgyapratÅtyor ÃnupÆrvyeïa siddhatayà vÃcyÃnvayabodhavelÃyÃæ
vÃcyai÷ saha vyaÇgyÃnvayÃnupapatte÷/ anyathà "sudÓo nayanÃbjakoïayo÷" ity asyÃnvayo na syÃt/ maivam/ evam api--
"nirvÃsayantÅæ dhtim aÇganÃnÃæ ÓobhÃæ harer eïadÓo dhayantyÃ÷/
cirÃparÃdhasmtimÃæsalo 'pi ro«a÷ k«aïaprÃghuïiko babhÆva//"
ityÃdÃv api bhÃvapraÓamadhvanitvÃpatte÷, bhÃvasya vÃcyatve 'pi pradhÃnasya tatpraÓamasya vyaÇgyatvÃt/ ubhayor apy avÃcyatvam apek«itam iti cet, prÃguktapadyadvaye ÓamatvodayatvÃbhyÃæ Óamodayayor vÃcyatvÃd anudÃharaïatvÃpatte÷/ i«ÂÃpattis tu sahdayÃnÃm anucitaiva/ tasmÃd bhÃvapraÓamÃdi«v api prÃdhÃnyena bhÃvÃnÃm eva camatkÃritvam, praÓamÃdes tÆpasarjanatvam ato na tasya vÃcyatÃdo«a÷/ idaæ punar bhÃvadhvanibhyo bhÃvaÓÃntyÃdidhvanÅnÃæ camatkÃravailak«aïye nidÃnam-- yad ekatra carvaïÃyÃæ bhÃve«u sthityavacchinnÃmar«Ãditvam, amar«Ãditvam eva và prakÃra÷/ anyatra tu praÓamÃvasthatvÃdir apÅti/ rasasya tu sthÃyimÆlakatvÃt praÓamÃder asaæbhava÷, saæbhave và na camatkÃra÷, iti na sa vicÃryate/
so 'yaæ nigadita÷ sarvo 'pi ratyÃdilak«aïo vyaÇgyaprapa¤ca÷ sphuÂe prakaraïe jhagiti pratite«u vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃri«u sahdayatamena pramÃtrà sÆk«meïaiva samayeta pratÅyata iti hetuhetumato÷ paurvÃparyakramasyÃlak«aïÃd alak«yakramo vyapadiÓyate/ yatra tu vicÃravedyaæ prakaraïam, unneyà và vibhÃvÃdayas tatra sÃmagrÅvilambÃdhÅnaæ camatkter mÃntharyam iti saælak«yakramo 'py e«a bhavati/ yathÃ-- "talpagatÃpi ca sutanu÷" iti prÃg udÃhte padye "saæprati" ity etadarthÃvagatir vilambena/ na khalu dharmigrÃhakamÃnasiddhaæ ratyÃdidhvaner alak«yakramavyaÇgyatvam/ ata eva lak«yakramaprasaÇge--
"evaævÃdini devar«au pÃrÓve pitur adhomukhÅ/
lÅlÃkamalapatrÃïi gaïayÃmÃsa pÃrvatÅ/"
ity atra
kumÃrÅsvÃbhÃvyÃd apy adhomukhatvaviÓi«Âasya lÅlÃkamalapattragaïanasyopapattyà manÃgvilambena nÃradaktavivÃhÃdiprasaÇgavij¤Ãnottaraæ vrŬÃyÃÓ camatkaraïÃl lak«yakramo 'yaæ dhvani÷" iti prÃhur ÃnandavardhanÃcÃryÃ÷/ rasabhÃvÃdir artho dhvanyamÃna eva, na vÃcya÷/ tathÃpi na sarvo 'lak«yakramasya vi«aya÷" iti cÃbhinavaguptapÃdÃcÃryÃ÷/ syÃd etat, yady ayaæ rasÃdi÷ saælak«yakramasya vi«aya÷ syÃt/ anuraïanabhedagaïanaprastÃve "arthaÓaktimÆlasya dvÃdaÓabhedÃ÷" ity abhinavaguptokti÷, "tenÃyaæ dvÃdaÓÃtmaka÷" iti mammaÂoktiÓ ca na saægaccheta, vastvalaækÃrÃtmanà dvividhena vÃcyena svata÷saæbhavitvakaviprau¬hokti-ni«pannatvakavinibaddhavaktprau¬hoktini«pannatvais tribhir upÃdhibhis traividhyam Ãpannena «a¬Ãtmanà vastvalaækÃrayor iva rasÃder apy abhivya¤janÃd a«ÂÃdaÓatvaprasaÇgÃt/
atrocyate-- prakaÂair vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃribhir alak«yakramatayaiva vyajyamÃno ratyÃdi÷ sthÃyibhÃvo rasÅbhavati, na saælak«yakramatayÃ/ rasÅbhÃvo hi nÃma jhagiti jÃyamÃnÃlaukikacamatkÃravi«ayasthÃyitvam/ saælak«yakramatayà vyajyamÃnasya ratyÃdes tu vastumÃtrataiva, na rasÃditvam iti te«Ãm ÃÓayasya varïanena na taduktÅnÃæ virodha÷/ upapattis tv arthe 'smin vicÃraïÅyÃ/ rasabhÃvÃdir artha ity atra rasÃdiÓabdo ratyÃdipara÷/
taditthaæ nirÆpitasyÃsya rasÃdidhvaniprapa¤casya padavarïaracanÃvÃkyaprabandhai÷ padaikadeÓair avarïÃtmakai rÃgÃdibhiÓ cÃbhivyaktim Ãmananti/ tatra vÃkyagatÃnÃæ padÃnÃæ sarve«Ãm api svÃrthopasthitidvÃrà vÃkyÃrthaj¤ÃnopÃyatve samÃne 'pi kurvadrÆpatayà camatkÃrÃyogavyavacchinnatvena kasyacid eva dhvanivyapadeÓahetutvam/ yathà "mandam Ãk«ipati" ity atra mandam ity asya/ racanÃvarïÃnÃæ tu padavÃkyÃntargatatvena vya¤jakatÃvacchedakakoÂipravi«Âatvam eva na tu vya¤jakatvam iti yady api suvacam, tathÃpi padavÃkyaviÓi«ÂaracanÃtvena, racanÃviÓi«ÂapadavÃkyatvena và vya¤jakatvam iti vinigamanÃviraheïa ghaÂÃdau daï¬acakrÃde÷ kÃraïatvasyeva pratyekam eva vya¤jakatÃyÃ÷ siddhir iti präca÷/
varïaracanÃviÓe«ÃïÃæ mÃdhuryÃdiguïÃbhivya¤jakatvam eva na rasÃbhivya¤jakatvam, gauravÃn mÃnÃbhÃvÃc ca/ na hi guïyabhivya¤janaæ vinà guïÃbhivya¤jakatvaæ nÃstÅty asti niyama÷, indriyatraye vyabhicÃrÃt/ itthaæ ca svasvavya¤jakopanÅtÃnÃæ guïinÃæ guïÃnÃm udÃsÅnÃnÃæ ca yathà parasparopaÓle«eïaudÃsÅnyena và tattatpramitigocaratà tathà rasÃnÃæ tadguïÃnÃæ cÃbhivyÃktivi«ayateti tu navyÃ÷/ udÃharaïaæ tu "tÃæ tamÃla" ityÃdi prÃg uktam eva vÃkyasya vya¤jakatÃyÃm api "ÃvirbhÆtà yad avadhi" ityÃdi ca/ prabandhasya tu yogavÃsi«ÂharÃmÃyaïe ÓÃntakaruïayo÷, ratnÃvalyÃdÅni ca ÓÇgÃrasya vya¤jakatvÃn nidarÓanÃni prasiddhÃni/ mannirmitÃÓ ca pa¤ja laharyo bhÃvasya/ padaikadeÓasya ca "nikhilam idaæ jagad aï¬akaæ vahÃmi" iti karÆpataddhito vÅrarasasya prÃg evodÃhta÷/ evaæ rÃgÃdibhir api vyaÇgyatve sahdayahdayam eva pramÃïam/ evam e«Ãæ rasÃdÅnÃæ prÃdhÃnyena nirÆpitÃny udÃharaïÃni/ guïÅbhÃve tu vak«yante, nÃmÃni ca/ tatra prÃdhÃnya evai«Ãæ rasÃditvam, anyathà tu ratyÃditvam eva/ nÃmani rasapadaæ tu ratyÃdiparam ity eke/ asty eva rasÃditvaæ, kiæ tu na dhvanivyapadeÓahetutvam ity apare//