Jagannatha Panditaraja: Rasagangadhara, Anana 1
This etext is based upon the following four editions:
1. RG with Sanskrit commentaries by Nàge÷a Bhañña and Mathurà Nàth øàstrã, Delhi: Motilal Banàrsãdàs, 1983 (reprint).
2. RG with Sanskrit and Hindi Commentaries by Badarinath Jha and Madan Mohan Jha, Varanasi: Chowkhamba Vidyabhawan, 1990 (reprint).
3. RG with Sanskrit commentary by Kedàranàtha Ojhà, Varanasi: Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyalaya, 1977.
4. RG with Sanskrit and Hindi Commentaries by Madhusådan øàstrã, Varanasi: Banaras Hindu University, 1962.



Edited and proofread by Timothy C. Cahill.





#<...># = BOLD for sutras; this convention and parenthetical numbers
reflect the printing of the edition published by Motilal Banàrsãdàs, 
1983 (reprint).





Jagannàtha Paõóitaràja: Rasagaïgàdhara, ânana 1:


smçtàpi taruõàtapaü karuõayà harantã nçõàm
abhaïguratanutviùàü valayità ÷atair vidyutàm/
kalindagirinandinãtañasuradrumàlambinã
madãyamaticumbinã bhavatu kàpi kàdambinã//
÷rãmajj¤àneüdrabhikùor adhigatasakalabrahmavidyàprapa¤caþ
kàõàdãràkùapàdãr api gahanagiro yo mahendràdavedãt/
devàdevàdhyagãùña smaraharanagare ÷àsanaü jaiminãyaü
÷eùàïkapràpta÷eùàmalabhaõitir abhåt sarvavidyàdharo yaþ//
pàùàõàd api pãyåùaü syandate yasya lãlayà/
taü vande perubhaññàkhyaü lakùmãkàntaü
mahàgurum//
nimagnena kle÷air mananajaladher antarudaraü
mayonnãto loke lalitarasagaïgàdharamaõiþ/
harann antardhvàntaü hçdayam adhiråóho guõavatàm
alaükàràn sarvàn api galitagarvàn racayatu//
pariùkurvantv arthàn sahçdayadhurãõàþ katipaye
tathàpi kle÷o me katham api gatàrtho na bhavità/
timãndràþ saükùobhaü vidadhatu payodheþ punar ime
kim etenàyàso bhavati viphalo mandaragireþ//
nirmàya nåtanam udàharaõànuråpaü
kàvyaü mayàtra nihitaü na parasya kiücit/
kiü sevyate sumanasàü manasàpi gandhaþ
kastårikàjanana÷aktibhçtà mçgeõà//
mananataritãrõavidyàrõavo jagannàthapaõóitanarendraþ
rasagaïgàdharanàmnãü karoti kutukena kàvyamãmàüsàm
rasàgaïgàdharanàmà saüdarbho 'yaü ciraü jayatu/
kiü ca kulàni kavãnàü nisargasamya¤ci ra¤jayatu//
tatra kãrtiparamàhlàdagururàjadevatàprasàdàdyanekaprayojanakasya kàvyasya vyutpatteþ kavisahçdayayor àva÷yakatayà guõàlaükàràdibhir niråpaõãye tasmin vi÷eùyatàvacchedakaü taditarabhedabuddhau sàdhanaü ca tallakùaõaü tàvan niråpyate--

#<ramaõãyàrthapratipàdakaþ ÷abdaþ kàvyam//>#

ramaõãyatà ca lokottaràhlàdajanakaj¤ànagocaratà/ lokottaratvaü càhlàdagata÷ camatkàratvàparaparyàyo 'nubhavasàkùiko jàtivi÷eùaþ/ kàraõàü ca tadavacchinne bhàvanàvi÷eùaþ punaþpunar anusaüdhànàtmà/ "putras te jàtaþ," "dhanaü te dàsyàmi" iti vàkyàrthadhãjanyasyàhlàdasya na lokottaratvam/ ato na tasmin vàkye kàvyatvaprasaktiþ/ itthaü ca camatkàrajanakabhàvanàviùayàrthapratipàdaka÷abdatvam, yatpratipàditàrthaviùayakabhàvanàtvaü camatkàrajanakatàvacchedakaü tattvam, svavi÷iùñajanakatàvacchedakàrthapratipàdakatàsaüsargeõà camatkàratvavattvam eva và kàvyatvam iti phalitam/ yat tu prà¤caþ "adoùau saguõau sàlaükàrau ÷abdàrthau kàvyam" ity àhuþ, tatra vicàryate-- ÷abdàrthayugalaü na kàvya÷abdavàcyam, mànàbhàvàt/ kàvyam uccaiþ pañhyate, kàvyàd artho 'vagamyate, kavyaü ÷rutam artho na j¤àtaþ, ityàdivi÷vajanãnavyavahàrataþ pratyuta ÷abdavi÷eùasyaiva kàvyapadàrthatvapratipatte÷ ca/ vyavahàraþ ÷abdamàtre lakùaõayopapàdanãya iti cet, syàd apy evam, yadi kàvyapadàrthatayà paràbhimate ÷abdàrthayugale kàvya÷abda÷akteþ pramàpakaü dçóhataraü kim api pramàõàü syàt/ tad eva tu na pa÷yàmaþ/ vimatavàkyaü tv a÷raddheyam eva/ itthaü càsati kàvya÷abdasya ÷abdàrthayugala÷aktigràhake pramàõe, pràg uktàd vyavahàrataþ ÷abdavi÷eùe siddhyantãü ÷aktiü ko nàma nivàrayitum ãùñe/ etena vinigamanàbhàvàd ubhayatra ÷aktir iti pratyuktam/ tadevaü ÷abdavi÷eùasyaiva kàvyapadàrthatve siddhe tasyaiva lakùaõaü vaktuü yuktam, na tu svakalpitasya kàvyapadàrthasya/ eùaiva ca vedapuràõàdilakùaõeùv api gatiþ/ anyathà tatràpãyaü duravasthà syàt/ yat tv àsvàdodbodhakatvam eva kàvyatvaprayojakaü tacca ÷abde càrthe càvi÷iùñam ity àhuþ, tan na/ ràgasyàpi rasavya¤jakatàyà dhvanikàràdisakalàlaükàrikasaümatatvena prakçte lakùaõãyatvàpatteþ/ kiü bahunà nàñyàïgànàü sarveùàm api pràya÷as tathàtvena tatvàpàttir durvàraiva/ etena rasodbodhasamarthasyaivàtra lakùyatvam ity api paràstam/ api ca kàvyapadapravçttinimittaü ÷abdàrthayor
vyàsaktam, pratyekaparyàptaü và/ nàdyaþ/ eko na dvàv iti vyavahàrasyeva ÷lokavàkyaü na kàvyam iti vyavahàrasyàpatteþ/ na dvitãyaþ/ ekasmin padye kàvyadvayavyavahàràpatteþ/ tasmàd veda÷àstrapuràõalakùaõasyeva kàvyalakùaõasyàpi ÷abdaniùñhataivocità/
lakùaõe guõàlaïkàràdinive÷o 'pi na yuktaþ/ "uditaü maõóalaü vidhoþ" iti kàvye dåtyabhisàrikàvirahiõyàdisamudãrite 'bhisaraõavidhiniùedhajãvanàbhàvàdipareþ "gato 'stam arkaþ" ityàdau càvyàptyàpatteþ/ na cedam akàvyam iti ÷akyaü vaditum/ kàvyatayà paràbhimatasyàpi yathà vaktuü ÷akyatvàt/ kàvyajãvitaü camatkàritvaü càvi÷iùñam eva/ guõatvàlaïkàratvàder ananugamàc ca/ duùña kàvyam iti vyavahàrasya bàdhakaü vinà làkùaõikatvàyogàc ca/ na ca saüyogàbhàvavàn vçkùaþ saüyogãtivad aü÷abhedena/ doùarahitaü duùñam iti vyavahàre bàdhakaü nàstãti vàcyam/ "måle mahãråho vihaügamasaüyogã, na ÷àkhàyàm" iti pratãter ivedaü padyaü pårvàrdhe kàvyam uttaràrdhe tu na kàvyam iti svarasavàhino vi÷vajanãnànubhavasya virahàd avyàpyavçttitàyà api tasyàyogàt/ ÷auryàdivadàtmadharmàõàü guõànàm, hàràdivad upaskàrakàõàm alaükàràõàü ca ÷arãraghañakatvànupapatte÷ ca/ yat tu "rasavad eva kàvyam" iti sàhityadarpaõe nirõãtam, tan na/ vastvalaükàrapradhànànàü kàvyànàm akàvyatvàpatteþ/ na ceùñàpattiþ, mahàkavisaüpradàyasyàkulãbhàvaprasaïgàt/ tathà ca jalapravàhaveganipatanotpatanabhramaõàni kavibhir varõitàni kapibàlàdivilasitàni ca/ na ca tatràpi yathàkathaücit paramparayà rasaspar÷o 'sty eveti vàcyam/ ãdç÷arasaspar÷asya "gau÷ calati", "mçgo dhàvati" ityàdàv atiprasaktatvenàprayojakatvàt/ arthamàtrasya vibhàvànubhàvavyabhicàryanyatamatvàd iti dik/ tasya ca kàraõaü kavigatà kevalà pratibhà/ sà ca kàvyaghañanànukåla÷abdàrthopasthitiþ/ tadgataü ca pratibhàtvaü kàvyakàraõatàvacchedakatayà siddho jàtivi÷eùa upàdhiråpaü
vàkhaõóam/ tasyà÷ ca hetuþ kvacid devatàmahàpuruùaprasàdàdijanyam adçùñam/ kvacic ca vilakùaõavyutpattikàvyakaraõàbhyàsau/ na tu trayam eva/ bàlàdes tau vinàpi kevalàn mahàpuruùaprasàdàd api pratibhotpatteþ/ na tatra tayor janmàntarãyayoþ kalpanaü vàcyam/ gauravàn mànàbhàvàt kàryasyànyathàpy upapatte÷ ca/ loke hi balavatà pramàõenàgamàdinà sati kàraõàtànirõàye pa÷càd upasthitasya vyabhicàrasya vàraõàya janmàntarãyam anyathànupapattyà kàraõaü dharmàdharmàdi kalpyate/ anyathà tu vyabhicàropasthityà pårvavçttakàraõatànirõàye bhramatvapratipattir eva jàyate/ nàpi kevalam adçùñam eva kàraõam ity api ÷akyaü vaditum/ kiyantaücit kàlaü kàvyaü kartum a÷aknuvataþ katham api saüjàtayor vyutpattyabhyàsayoþ pratibhàyàþ pràdurbhàvasya dar÷anàt/ tatràpy adçùñasyàïgãkàre pràg api tàbhyàü tasyàþ prasakteþ/ na ca tatra pratibhàyàþ pratibandhakam adçùñàntaraü kalpyam iti vàcyam/ tàdç÷àneka sthalagatàdçùñadvayakalpanàpekùayà këptavyutpattyabhyàsayor eva pratibhàhetutvakalpane làghavàt/ ataþ pràguktasaraõir eva jyàyasã/ tàdç÷àdçùñasya tàdç÷avyutpattyabhyàsayo÷ ca pratibhàgataü vailakùaõyaü kàryatàvacchedakam, ato na vyabhicàraþ/ pratibhàtvaü ca kavitàyàþ kàraõàtàvacchedakaü, pratibhàgatavailakùaõyam eva và vilakùaõakàvyaü pratãti nàtràpi saþ/ na ca sator api vyutpatyabhyàsayor yatra na pratibhotpattis tatrànvayavyabhicàra iti vàcyam/ tatra tayos tàdç÷availakùaõye mànàbhàvena kàraõatàvacchedakànavacchinnatvàt/ pàpavi÷eùasya tatra pratibandhakatvakalpanàd và na doùaþ/ pratibandhakàbhàvasya ca kàraõatà samudita÷aktyàditrayahetutàvàdinaþ ÷aktimàtrahetutàvàdina÷ càvi÷iùñà/ prativàdinà mantràdibhiþ kçte katipayadivasavyàpini vàkstambhe vihitànekaprabandhasyàpi kaveþ kàvyànudayasya dar÷anàt/
taccottamottamottamamadhyamàdhamabhedàc caturdhà/
÷abdàrthau yatra guõãbhàvitàtmànau kamapyartham abhivyaïktas tad àdyam//

kamapãti camatkçtibhåmim/ tenàtigåóhasphuñavyaïgyayor niràsaþ/ aparàïgavàcyasiddhyaïgavyaïgyasyàpi camatkàritayà tadvàraõàya guõãbhàvitàtmànàv iti svàpekùayà vyaïgyapràdhànyàbhipràyakam/
udàharaõam--
÷ayità savidhe 'pyanã÷varà saphalãkartum aho manorathàn/
dayità dayitànanàmbujaü daramãlannayanà nirãkùayate//
atràlambanasya nàyakasya, savidha÷ayanàkùiptasya rahaþsthànàder uddãpanasya ca vibhàvasya, tàdç÷anirãkùaõàder anubhàvasya, trapautsukyàde÷ ca vyabhicàriõaþ, saüyogàd ratir abhivyajyate/ àlambanàdãnàü svaråpaü vakùyate/ na ca yady ayaü ÷ayitaþ syàt tadàsyànanàmbujaü cumbeyam iti nàyikecchàyà eva vyaïgayatvam atreti vàcyam/ manorathàn saphalãkartum asamarthetyanena manorathàþ sarve 'syà hçdi tiùñanti iti pratãteþ sva÷abdena manorathapadena sàmànyàkàreõa tàdç÷ecchàyà api nivedanàt/ na ca manorathapadena manorathatvàkàreõà sàmànyecchàyà abhidhàne 'pi cumbeyam iti viùayavi÷eùavi÷iùñecchàtvena vyaïgyatve kiü bàdhakam iti vàcyam/ camatkàro na syàd ityasyaiva bàdhakatvàt/ na hi vi÷eùàkàreõa vyaïgyo 'pi sàmànyàkàreõàbhihito 'rthaþ sahçdayànàü camatkçtim utpàdayitum ãùñe/ katham api vàcyavçttyanàliïgitasyaiva vyaïgyasya camatkàritvenàlaükàrikaiþ svãkàràt/ cumbanecchàyà ratyanubhàvatayaiva sundaratvena tadavya¤jane cumbàmãti ÷abdabalàc cumbanecchàvad acamatkàritvàc ca/ evaü trapàyà api na pràdhànyena vyaïgyatvam/ anuvàdyatàvacchedakatayà pratãtàyàü tasyàü mukhyavàkyàrthatvàyogàt/ na ca daramãlannayanàtvavi÷iùñanirãkùaõaü vidheyam iti nànuvàdyatàvacchedakatvaü tasyà iti vàcyam/ evam api nayanagatadaramãlanasya tatkàryatve 'pi daramãlannayanàtvavi÷iùñanirãkùaõasya ratimàtrakàryatvàt/ trapàyà eva mukhyatvena vyaïgyatve nirãkùaõokter anatiprayojanakatvàpatteþ/
vàcyavçttyà rater anubhàve nirãkùaõo trapàyà anubhàvasya daramãlanasyeva vya¤janayà tasyàü tasyà api guõãbhàvapratyayaucityàt/
yathà và--
gurumadhyagatà mayà natàïgã nihatà nãrajakorakeõa mandam/
darakuõóalatàõóavaü natabhrålatikaü màm avalokya ghårõitàsãt//
atra ghårõitàsãd ityanenàsamãkùyakàrin kimidam anucitaü kçtavàn asãty arthasamvalito 'marùa÷ carvaõàvi÷ràntidhàmatvàt pràdhànyena vyajyate/ tatra ÷abdo 'rtha÷ ca guõaþ/
yathà và--
"talpagatàpi ca sutanuþ ÷vàsàsaïga na yà sehe/
samprati sà hçdayagataü priyapàõiü mandam àkùipati//"
idaü ca padyaü mannirmitaprabandhagatatvena pårvasàkàïkùam iti diïmàtreõa vyàkhyàyate --- yà navavadhåþ palyaïka÷ayità ÷vàsasyàsaïgamàtreõàpi saükucad aïgalatikàbhåt sà samprati prasthànapårvarajanyàü pravatsyatpatikà priyeõa sa÷aïkena samarpitaü hçdi pàõiü navavadhåjàtisvàbhàvyàd àkùipati, paraü tu mandam/ atra ÷anaiþ svasthànapràpaõàtmanà mandàkùepeõa ratyàkhyaþ sthàyã saülakùyakramatayà vyajyate/ upapàdayiùyate ca sthàyyàdãnàm api saülakùyakramavyaïgayatvam/ amum eva ca prabhedaü dhvanim àmananti/
yat tu citramãmàüsàyàm appayyadãkùitaiþ "niþ÷eùacyutacandanam" iti padyaü dhvanyudàharaõaprasaïge vyàkhyàtam-- uttarãyakarùaõena candana-cyutir ityanyathàsiddhiparihàràya niþ÷eùagrahaõam/ tata÷ candanacyuteþ snànasàdhàraõyavyàvartanena saübhogacihnoddhàñanàya tañagrahaõam/
snàne hi sarvatra candana cyutiþ syàt, tava tu stanayos taña upari bhàga eva dç÷yate/ iyam à÷leùakçtaiva/ tathà nirmçùñaràgo 'dhara ity atra tàmbålagrahaõavilambàt pràcãnaràgasya kiücin mçùñatety anyathàsiddhiparihàràya nirmçùñaràga iti ràgasya niþ÷eùamçùñatoktà/ punaþ snànasàdhàraõyavartanena saübhogacihnodghàñanàyàdhara iti vi÷iùya grahaõam/ uttaroùñhe saràge 'dharoùñhamàtrasya nirmçùñaràgatà cumbanakçtaiva ityàdinà, "idam api dhvaner udàharaõam" ityantena sandarbheõa/ "tañàdighañità vàkyàrthàþ snànavyàvçttidvàrà saübhogàïgànàm à÷leùacumbanàdãnàü pratipàdanena pradhànavyaïgyavya¤jane sàhàyakam àcaranti iti, tad etad alaükàra÷àstratattvànavabodhanibandhanam/ pràcãnasakalagranthaviruddhatvàd upapattivirodhàc ca/ tathà hi-- pa¤camollàsa÷eùe "niþ÷eùetyàdau gamakatayà yàni candanacyavanàdãny upàttàni tàni kàraõàntarato 'pi bhavanti/ yata÷ càtraiva snànakàryatvenopàttànãti nopabhoga eva pratibaddhànãty anaikàntikàni iti kàvyaprakà÷akçtoktam/ tathà tatraiva tena--
"bhama dhammia vãsattho so suõao ajja màlido teõa/
golàõaikacchakuóaïgavàsiõà dariasãheõa//"
ityàdau liïgajaliïgij¤ànaråpeõànumànena vyaktiü gatàrthayato vyaktivivekakçto mataü pratyàcakùàõena vyabhicàritvenàsiddhatvena ca saüdihyamànàd api liïgàd vya¤janam abhyupagatam/ ittham eva ca dhvanikçtàpi prathamoddyote/ evaü ca vya¤jakànàü sàdhàraõyaü pratipàdayatàü pràmàõikànàü granthaiþ sahàsàdhàraõyaü pratipàdayatas tava granthasya virodhaþ sphuñaþ/ kiü ca yad idaü niþ÷eùetyàdyavàntaravàkyàrthànàü vàpãsnànavyàvçttidvàreõa vyaïgyàsàdhàraõyaü saüpàdyate tat kim artham iti pçcchàmaþ/ vyaïgyasya vya¤janàrtham iti cen na/ vya¤jakagatàsàdhàraõyasya vya¤janànupàyatvàt/

"auõiddaü dobballaü cintà alasaütaõaü saõãsasiam
maha mandabhàiõãe keraü sahi tuha paribhavai//"
ityàdau sàdhàraõànàm evaunnidryàdãnàü vaktràdivai÷iùñyava÷àd arthavi÷eùavya¤jakatàyà abhyupagateþ/ pratyutàsàdhàraõyasya vyàptyaparaparyàyasyànumànànukålatayà vyaktipratikålatvàc ca/ atha tañàdighañitatve 'pi na niþ÷eùetyàdivàkyàrthànàm asàdhàraõyam/ salilàrdravasanakaraõakapro¤chanàdinàpi tatsambhavàd iti cet tarhi vàpãsnànavyàvartanena kaþ puruùàrthaþ/ ekatrànaikàntikatvasyeva bahuùv anaikàntikatàyà api j¤àtàyà anumitipratikålatvàd vyaktyapratikålatvàc ca/ api càtra hi tadantikam eva rantuü gatàsãti vyaïgya÷arãre tadantikagamanaü ramaõaråpaphalàü÷a÷ ceti dvayaü ghañakam/ tatra tàvat tadantikaü gatàsãtyaü÷asya tvanmate vyaïgyatvaü durupapàdam/ tvaduktarãtyà vi÷eùaõavàkyàrthànàü niþ÷eùetyàdipratipàdyànàü vàcyàrthe vàpãsnàne bàdhitatvàd vàcyakakùàgatapradhànavàkyàrthãbhåtavidhiniùedhapratipàdakàbhyàü gatà na gateti ÷abdàbhyàü virodhilakùaõayà niùedhasya vidhe÷ ca pratãter upapatteþ/ na hi mukhyàrthabàdhenonmãlite 'rthe vyaktivedyatocità/ yathà "aho pårõaü saro yatra luñhantaþ snànti mànavàþ" ityatra kartçvi÷eùaõànupapattyadhãnollàse pårõatvàbhàve/
atha tadantikagamanasya lakùaõàvedyatve 'pi ramaõasya phalàü÷asya lakùya÷aktimåladhvananavedyatvam avyàhatam eveti cet, "adhamatvam aprakçùñatvaü tac ca jàtyà karmaõà và bhavati/ tatra jàtyàpakarùaü nottamanàyikà nàyakasya vàkti" ityàdinà saüdarbheõa bhavataivàrthàpattivedyatàyàþ sphuñaü vacanàt/ anyalabhyasyaca ÷abdàrthatàyà asvãkçteþ/ anyac ca yathà kathaücid aïgãkuru vàtra vya¤janàvyàpàraü tathàpi na taveùñasiddhiþ/ vàcyànàü
niþ÷eùacyutacandanastanatañatvàdãnàm adhamatvasya ca tvaduktarãtyà prakàràntareõànupapadyamànatayà dåtãsaübhogamàtraniùpàdyatvena guõãbhåtavyaïgyatvaprasaïgàt/ evaü copapattivirodho 'pi sphuñatara eva/ tasmàd vàcyàrthasàdhàraõyam evocitam atividagdhanàyikàniråpitànàü vi÷eùaõavàkyàrthànàm/ tathà hi-- ayi bàndhavajanasyàj¤àtapãóàgame svàrthaparàyaõe snànakàlàtikramabhayava÷ena nadãmadãyapriyayor antikam agatvaiva vàpãü snàtum ito mamàntikàd gatàsi, na punas tasya paravedanànabhij¤atayà duþkhadàtçtvenàdhamasyàntikam/ yato niþ÷eùacyutacandanaü stanayos tañam eva noraþsthalam, vàpãgatabahulayuvajanatrapàpàrava÷yàd aü÷advayalagnàgrasvastikãkçtabhujalatàyugalena tañasyaivonnatatayà muhur àmarùàt/ evaü tvarayà samyag akùàlanenottaroùñho na nirmçùñaràgo 'dharas tu tadapekùayà gaõóåùajalaradana÷odhanàïgulyàdãnàm adhikasaümardam àvahatãti tathà/ kiü ca samyag akùàlanena netre jalamàtrasaüsagad dåram uparibhàga evàna¤jane/ ÷ãtava÷àt tànavàc ca tava tanuþ pulakiteti/ evaü tasyà vidagdhàyà gåóhatàtparyaivoktir ucità, anyathà vaidagdhyabhaïgàpatteþ/ evaü sàdhàraõoùv eùu vàkyàrtheùu mukhyàrthe bàdhàbhàvàt tàtparyàrthasya jhañity anàkalanàt kuto 'tra lakùaõàvakà÷aþ/ anantaraü ca vàcyàrthapratipatter vaktçboddhavyanàyakàdãnàü vai÷iùñyasya pratãtau satyàm adhamapadena svapravçttiprayojako duþkhadàtçtvaråpo dharmaþ sàdhàraõàtmà vàcyàrthada÷ayàm aparàdhàntarànimittakaduþkhadàtçtvaråpeõa sthito vya¤janàvyàpàreõa dåtãsaübhoganimittakaduþkhadàtçtvàkàreõa paryavasyatãty àlaükàrikasiddhàntaniùkarùaþ/ etena "adhamatvam apakçùñatvaü tac ca jàtyà karmaõà và bhavati/ tatra jàtyàpakarùaü nottamanàyikà nàyakasya vakti/ nàpi svàparàdhaparyavasàyidåtãsaübhogàdihãnakarmàtiriktena karmaõà/ tàdç÷aü ca dåtãsaüpreùaõàt pràcãnaü
soóham eveti nodghàñanàrham itãtaravyàvçtyà saübhogaråpam eva paryavasyati" iti yad uktam, tad api nirastam/ vidagdhottamanàyikàyàþ sakhãsamakùaü tadupabhogaråpasya svanàyakàparàdhasya sphuñaü prakà÷ayitum atitamàm anaucityena pràcãnànàm eva soóhànàm apy aparàdhànàm asahyatayà dåtãü prati pratipipàdayiùitatvàd iti dik/
yatra vyaïgyam apradhànam eva saccamatkàrakàraõaü tad dvitãyam//
vàcyàpekùayà pradhànãbhåtaü vyaïgyàntaram àdaya guõãbhåtaü vyaïgyam àdàyàtivyàptivàraõàyàvadhàraõam/ tena tasya dhvanitvam eva/ lãnavyaïgyavàcyacitràtiprasaïgavàraõàya camatkàretyàdi/ yat tu "atàdç÷i guõãbhåtavyaïgyam" ityàdi kàvyaprakà÷agatalakùaõe citrànyatvaü ñãkàkàrair dattam, tan na/ paryàyoktasamàsoktyàdipradhànakàvyeùv avyàptyàpatteþ/ teùàü guõãbhåtavyaïgatàyà÷ citratàyà÷ ca sarvàlaükàrikasaümatatvàt/
udàharaõam--
"ràghavavirahajvàlàsaütàpitasahya÷aila÷ikhareùu/
÷i÷ire sukhaü ÷ayànàþ kapayaþ kupyanti pavanatanayàya//"
atra jànakãku÷alàvedanena ràghavaþ ÷i÷irãkçta iti vyaïgyam àkasmikakapikartçkahanumadviùayakakopopapàdakatayà guõãbhåtam api durdàivava÷ato dàsyam anubhavad ràjakalatram iva kàm api kamanãyatàm àvahati/
nanv evaü pràg uktam àkùepagataü màndyam api navavadhåprakçtivirodhàd anupapadyamànaü vyaïgyenaivopapàdyata iti katham uttamottamatà tasya kàvyasyeti cet, na/ yato hy anudinasakhyupade÷àdibhir anaticamatkàribhir apy upapadyamànaü màndyam idaü
prathamacittacumbinãü vipralambharatim aprakà÷ayan na prabhavati svàtantryeõa paranirvçticarvaõàgocaratàm àdhàtum/ ittham eva niþ÷eùacyutacandanam ityàdipadyeùv adhamatvàdãni vàcyàni vyaïgyàtiriktenàrthenàpàtato niùpanna÷arãràõi vya¤jakànãti na tatràpi guõãbhàvaþ ÷aïkanãyaþ/ anayor bhedayor anapahnavanãyacamatkàrayor api pràdhànyàpràdhànyàbhyàm asti ka÷cit sahçdayavedyo vi÷eùaþ/
yat tu citramãmàüsàkçtoktam--
praharaviratau madhye vàhnastato 'pi pareõa và
kim uta sakale yàte vàhni priya tvam ihaiùyasi/
iti dina÷atapràpyaü de÷aü priyasya yiyàsato
harati gamanaü bàlàlàpaiþ sabàùpagalajjalaiþ//
ity atra sakalam ahaþ paramàvadhis tataþ paraü pràõàndhàrayituü na ÷aknomãti vyaïgyaü priyagamananivàraõaråpavàcyasiddhyaïgam ato guõãbhåtavyaïgyam" iti/ tan na/ sa bàùpagalajjalànàü praharaviratàv ityàdyàlàpànàm eva priyagamananivàraõaråpavàcyasiddhyaïgatayà vyaïgyasya guõãbhàvàbhàvàt/ àlàpair iti tçtãyayà prakçtyarthasya haraõakriyàkaraõatàyàþ sphuñaü pratipatteþ/ na ca vyaïgyasyàpi vàcyasiddhyaïgatàtra saübhavatãti tathoktam iti vàcyam/ niþ÷eùacyutacandam ityàdàv ivàdhamatvaråpavàcyasiddhyaïgyatàyà dåtãsaübhogàdau saübhavàd guõãbhàvàpatteþ/ astu và tataþ paraü pràõàn dhàrayituü na ÷aknomãti vyaïgyasya vàcyasiddhyaïgatayà guõãbhàvas tathàpi nàyakàder vibhàvasya bàùpàder anubhàvasya cittàvegàde÷ ca saücàriõaþ saüyogàd abhivyajyamànena vipralambhena dhvanitvaü ko nivàrayet/
yatra vyaïgyacamatkàràsamànàdhikaraõo
vàcyacamatkàras tattçtãyam//
yathà yamunàvarõane--"tanayamainàkagaveùaõalambãkçtajaladhijañharapraviùñahimagiribhujàyamànàyà bhagavatyà bhàgãrathyàþ sakhã" iti/ atrotprekùà vàcyaiva camatkçtihetuþ/ ÷vaityapàtàlatalacumbitvàdãnàü camatkàro le÷atayà sann apy utprekùàcamatkçtijañharanilãno nàgariketaranàyikàkalpitakà÷mãradravàïgaràgani gãrõo nijàïgagaurim eva pratãyate/ na tàdç÷o 'sti ko 'pi vàcyàrtho yo manàg anàmçùñapratãyamàna eva svato ramaõãyatàm àdhàtuü prabhavati/ anayor eva dvitãyatçtãyabhedayor jàgaråkàjàgaråkaguõãbhåtavyaïgyayoþ praviùñaü nikhilam alaükàrapradhànaü kàvyam/
yatràrthacamatkçtyupaskçtà ÷abdacamatkçtiþ pradhànaü tad adhamaü caturtham// yathà--
"mitràtriputranetràya trayã÷àtrava÷atrave/
gotràrigotrajatràya gotràtre te namo namaþ//" iti/
atràrthacamatkçtiþ ÷abdacamatkçtau lãnà/ yady api yatràrthacamatkçtisàmànya÷ånyà ÷abdacamatkçtis tatpa¤camam adhamàdhamam api kàvyavidhàsu gaõayitum ucitam, yathaikàkùarapadyàrdhàvçttiyamakapadmabandhàdi, tathàpi ramaõãyàrthapratipàdaka÷abdatàråpakàvyasàmànyalakùaõànàkràntatayà vastutaþ kàvyatvàbhàvena mahàkavibhiþ pracãnaparamparàm anurundhànais tatra tatra kàvyeùu nibaddham api nàsmàbhir gaõitam, vastusthiter evànurodhyatvàt/ kecid imàn api caturo bhedàn agaõayanta uttamamadhyamàdhamabhàvena trividham eva kàvyam àcakùate/ tatràrthacitra÷abdacitrayor avi÷eùeõàdhamatvam ayuktaü vaktum, tàratamyasya sphuñam upalabdheþ/ ko hy evaü sahçdayaþ san "vinirgataü mànadam àtmamandiràt", "sa cchinnamålaþ kùatajena reõuþ" ityàdibhiþ kàvyaiþ "svacchandocchalad" ityàdãnàü pàmara÷làghyànàm avi÷eùaü bråyàt/ saty api tàratamye yady ekabhedatvaü kas tarhi dhvaniguõãbhåtavyaïgyor ãùadantarayor vibhinnabhedatve duràgrahaþ/ yatra ca
÷abdàrthacamatkçtyor aikàdhikaraõyaü tatra tayor guõapradhànabhàvaü paryàlocya yathàlakùaõaü vyavahartavyam/ samapràdhànye tu madhyamataiva/
yathà--
"ullàsaþ phullapaïkeruhapañalapatanmattapuùpaüdhayànàü
nistàraþ ÷okadàvànalavikalahçdàü kokasãmantinãnàm/
utpàtas tàmasànàm upahatamahasàü cakùuùàü pakùapàtaþ
saüghàtaþ ko 'pi dhàmnàm ayam udayagiripràntataþ pràduràsãt//"
atra vçttyanupràsapràcuryàd ojoguõaprakà÷akatvàc ca ÷abdasya, prasàdaguõayogàd anantaram evàdhigatasya råpakasya hetvalaükàrasya và vàcyasya, camatkçtyos tulyaskandhatvàt samam eva pràdhànyam/
tatra dhvaner uttamottamasyàsaükhyabhedasyàpi sàmànyataþ ke 'pi bhedà niråpyante-- dvividho dhvaniþ, abhidhàmålo lakùaõàmåla÷ ca/ tatràdyàs trividhaþ/ rasavastvalaükàradhvanibhedàt/ rasadhvanir ityalakùyakramopalakùaõàd rasabhàvatadàbhàsabhàva÷àntibhàvodayabhàvasaüdhibhàva÷abalatvànàü grahaõam/ dvitãya÷ ca dvivãdhaþ/ arthàntarasaükramitavàcyo 'tyantatiraskçtavàcya÷ ca/ evaü pa¤càtmake dhvanau paramaramaõãyatayà rasadhvanes tadàtmà rasas tàvad abhidhãyate-- 

#<samucitalalitasaünive÷acàruõà kàvyena samarpitaiþ sahçdayahçdayaü praviùñais tadãyasahçdayatàsahakçtena bhàvanàvi÷eùamahimnà vigalitaduùyantaramaõãtvàdibhir alaukikavibhàvànubhàvavyabhicàri÷abdavyapade÷yaiþ ÷akuntalàdibhir àlambanakàraõaiþ, candrikàdibhir uddãpanakàraõaiþ, a÷rupàtàdibhiþ kàryaiþ, cintàdibhiþ sahakàribhi÷ ca saübhåya pràdurbhàvitenàlaukikena vyàpàreõa tatkàlanivartitànandàü÷àvaraõàj¤ànenàta eva pramuùñaparimitapramàtçtvàdinijadharmeõa pramàtrà svaprakà÷atayà vàstavena nijasvaråpànandena saha gocarãkriyamàõaþ pragviniviùñavàsanàråpo ratyàdir eva rasaþ//>#

(1) tathà càhuþ- "vyaktaþ sa tair vibhàvàdyaiþ
sthàyãbhàvo rasaþ smçtaþ" iti/ vyakto vyaktiviùayãkçtaþ/ vyakti÷ ca bhagnàvaraõà cit/ yathà hi ÷aràvàdinà pihito dãpas tannivçttau saünihitàn padàrthàn prakà÷ayati svayaü ca prakà÷ate, evam àtmacaitanyaü vibhàvàdisaüvalitàn ratyàdãn/ antaþkaraõadharmàõàü sàkùibhàsyatvàbhyupagateþ/ vibhàvàdãnàm api svapnaturagàdãnàm iva raïgarajatàdãnàm iva sàkùibhàsyatvam aviruddham/ vya¤jakavibhàvàdicarvaõàyà àvaraõabhaïgasya votpattivinà÷àbhyàm utpattivinà÷au rase upacaryete varõanityatàyàm iva vya¤jakatàlvàdivyàpàrasya gakàràdau/ vibhàvàdicarvaõàvadhitvàd àvaraõabhaïgasya, nivçttàyàü tasyàü prakà÷asyàvçtatvàd vidyamàno 'pi sthàyã na prakà÷ate/
yad và vibhàvàdicarvaõàmàhimnà sahçdayasya nijasahçdayatàva÷onmiùitena tattatsthàyyupahitasvasvaråpànandàkàrà samàdhàv iva yogina÷ cittavçttir upajàyate, tanmayãbhavanam iti yàvat/ ànando hy ayaü na laukikasukhàntarasàdhàraõaþ, anantaþkaraõavçttiråpatvàt/ itthaü càbhinavaguptamammañabhaññàdigranthasvàrasyena bhagnàvaraõacidvi÷iùño ratyàdiþ sthàyã bhàvo rasa iti sthitam/
vastutas tu vakùyamàõa÷rutisvàrasyena ratyàdyavacchinna bhagnàvaraõà cid eva rasaþ/ sarvathaiva càsyà vi÷iùñàtmano vi÷eùaõaü vi÷eùyaü và cidaü÷am àdàya nityatvaü svaprakà÷atvaü ca siddham/ ratyàdyaü÷am àdàya tv anityatvam itarabhàsyatvaü ca/ carvaõà càsya cidgatàvaraõabhaïga eva pràguktà, tadàkàràntaþkaraõavçttir và/ iyaü ca parabrahmàsvàdàt samàdhervilakùaõà, vibhàvàdiviùayasaüvalitacidànandàlambanatvàt/ bhàvyà ca kàvyavyàpàramàtràt/ athàsyàü sukhàü÷abhàne kiü mànam iti cet samàdhàv api tadbhàne kiü mànam iti paryanuyogasya tulyatvàt/ "sukham àtyantikaü yat tadbuddhigràhyam atãndriyam", ityàdiþ ÷abdo 'sti tatra mànam iti cet, asty atràpi "raso vai saþ, rasaü hy evàyaü labdhvànandã bhavati" iti ÷rutiþ, sakalasahçdayapratyakùaü ceti
pramàõadvayam/
yeyaü dvitãyapakùe tadàkàracittavçttyàtmikà rasacarvaõopanyastà sà ÷abdavyàpàrabhàvyatvàc chàbdã/ aparokùasukhàlambanatvàc càparokùàtmikà/ tattvaü vàkyajabuddhivat/ ityàhur abhinavaguptàcàryapàdàþ/
(2) bhaññanàyakàs tu "tàñasthyena rasapratãtàv anàsvàdyatvam/ àtmagatatvena tu pratyayo durghañaþ/ ÷akuntalàdãnàü sàmàjikàn pratyavibhàvatvàt/ vinà
vibhàvam anàlambanasya rasàder apratipatteþ/ na ca kàntàtvaü sàdhàraõavibhàvatàvacchedakamatràpyastãti vàcyam/ apràmàõyanã÷cayànàliïgitàgamyàtvaprakàrakaj¤ànavirahasya vi÷eùyatàsaübandhàvacchinnapratiyogitàkasya vibhàvatàvacchedakakoñàvava÷yaþ nive÷yatvàt/ anyathà svasràder api kàntàtvàdinà tattvàpatteþ/ evam a÷ocyatvakàpuruùatvàdij¤ànavirahasya tathàvidhasya karuõarasàdau/
tàdç÷aj¤ànànutpàdas tu tatpratibandhakàntaranirvacanam antareõa durupapàdaþ/ svàtmani duùyantàdyabhedabuddhir eva tatheti cet, na/ nàyake dharàdhaureyatvadhãratvàder àtmani càdhunikatvakàpuruùatvàder vàidharmyasya sphuñaü pratipatter abhedabodhasyaiva durlabhatvàt/ kiü ca keyaü pratãtiþ/ pramàõantarànupasthànàc chàbdãti cet, na/ vyàvahàrika÷abdàntarajanyanàyakamithunavçttàntavittãnàm ivàsyà apy ahçdyatvàpatteþ/ nàpi mànasã/ cintopanãtànàü teùàm eva padàrthànàü mànasyàþ pratãter asyà vailakùaõyopalambhàt/ na ca smçtiþ/ tathà pràg ananubhavàt/ tasmàd abhidhayà niveditàþ padàrthà bhàvakatvavyàpàreõàgamyàtvàdirasavirodhij¤ànapratibandhadvàrà kàntàtvàdirasànukåladharmapuraskàreõàvasthàpyante/ evaü sàdhàraõãkçteùu duþùyanta÷akuntalàde÷akàlavayovasthàdiùu, païgau pårvavyàpàramahimani, tçtãyasya bhogakçttvavyàpàrasya mahimnà nigãrõayo rajastamasor udriktasattvajanitena nijacitsvabhàvanirvçtivi÷ràntilakùaõena
sàkùàtkàreõa viùayãkçto bhàvanopanãtaþ sàdhàraõàtmà ratyàdiþ sthàyã rasaþ/ tatra bhujyamàno ratyàdiþ, ratyàdibhogo vetyubhayam eva rasaþ/ so 'yaü bhogo viùayasaüvalanàd brahmàsvàdasavidhavartãtyucyate/ evaü ca trayo 'm÷àþ kàvyasya-- "abhidhà bhàvanà caiva tadbhogãkçtir eva ca" ity àhuþ/ matasyaitasya pårvasmàn matàd bhàvakatvavyàpàràntarasvãkàra eva vi÷eùa/ bhogas tu vyaktiþ/ bhogakçttvaü tu vya¤janàd avi÷iùñam/ anyà tu saiva saraõiþ/
(3) navyàs tu "kàvye nàñye ca kavinà nañena ca prakà÷iteùu vibhàvàdiùu vya¤janavyàpàreõa duùyantàdau ÷akuntalàdiratau gçhãtàyàm anantaraü ca sahçdayatollàsitasya bhàvanàvi÷eùaråpasya doùasya mahimnà kalpitaduùyantatvàvacchàdite svàtmany aj¤ànàvacchinne ÷uktikà÷akala iva rajatakhaõóaþ samutpadyamàno 'nirvacanãyaþ sàkùibhàsyaþ ÷akuntalàdiviùayakaratyàdir eva rasaþ/
ayaü ca kàryo doùavi÷eùasya/ nà÷ya÷ ca tannà÷asya/ svottarabhàvinà lokottaràhlàdena bhedàgrahàt sukhapadavyapade÷yo bhavati/ svapårvopasthitena ratyàdinà tadagrahàt tadratitvenaikatvàdhyavasànàd và vyaïgyo varõanãya÷ cocyate/ avacchàdakaü duùyantatvam apy anirvacanãyam eva/ avacchàdakatvaü ca ratyàdivi÷iùñabodhe vi÷eùyatàvacchedakatvam/ etena duùyantàdiniùñhasya ratyàder anàsvàdyatvàn na rasatvam/ svaniùñhasya tu tasya ÷akuntalàdibhir atatsaübandhibhiþ katham abhivyaktiþ/ svasmin duùyantàdyabhedabuddhis tu bàdhabuddhiparàhatetyàdikam apàstam/
yad api vibhàvàdãnàü sàdhàraõyaü pràcãnair uktaü tad api kàvyena ÷akuntalàdi÷abdaiþ ÷akuntalàtvàdiprakàrakabodhajanakaiþ pratipàdyamàneùu ÷akuntalàdiùu doùavi÷eùakalpanaü vinà durupapàdam/ ato 'va÷yakalpye doùavi÷eùe tenaiva svàtmani duùyantàdyabhedabuddhir api såpapàdà/
nanv evam api rater astu nàma duùyanta iva sahçdaye 'pi sukhavi÷eùajanakatà karuõarasàdiùu tu sthàyinaþ ÷okàder duþkhajanakatayà prasiddhasya katham iva
sahçdayàhlàdahetutvam/ pratyuta nàyaka iva sahçdaye 'pi duþkhajananasyaivaucityàt/ na ca satyasya ÷okàder duþkhajanakatvaü këptaü na kalpitasyeti nàyakànàm eva duþkham, na sahçdayasyeti vàcyam/
rajjusarpàder bhayakampàdyanutpàdakatàpatteþ/ sahçdaye rater api kalpitatvena sukhajanakatànupapatte÷ ceti cet/ satyam/ ÷çïgàrapradhànakàvyebhya iva karuõapradhànakàvyebhyo 'pi yadi kevalàhlàda eva sahçdayahçdayapramàõakas tadà kàryànurodhena kàraõasya kalpanãyatvàl lokottarakàvyavyàpàrasyaivàhlàdaprayojakatvam iva duþkhapratibandhakatvam api kalpanãyam/
atha yady àhlàda iva duþkham api pramàõasiddhaü tadà pratibandhakatvaü na kalpanãyam/ svasvakàraõava÷àc cobhayam api bhaviùyati/ atha tatra kavãnàü kartum, sahçdayànàü ca ÷rotum, kathaü pravçttiþ/ aniùñasàdhanatvena nivçtter ucitatvàt/ iti cet/ iùñasyàdhikyàd aniùñasya ca nyånatvàc candanadravalepanàdàv iva pravçtter upapatteþ/ kevalàhlàdavàdinàü tu pravçttir apratyåhaiva/ a÷rupàtàdayo 'pi tattadànandànubhavasvàbhàvyàt/ na tu duþkhàt/ ata eva bhagavadbhaktànàü bhagavadvarõanàkarõanàd a÷rupàtàdaya upapadyante/ na hi tatra jàtvapi duþkhànubhavo 'sti/
na ca karuõarasàdau svàtmani ÷okàdimadda÷arathàditàdàtmyàrope yady àhlàdas tadà svapnàdau saünipàtàdau và svàtmani tadàrope 'pi sa syàt/ ànubhavikaü ca tatra kevalaü duþkham/ itãhàpi tad eva yuktam iti vàcyam/ ayaü hi lokottarasya kàvyavyàpàrasya mahimà, yatprayojyà aramaõãyà api ÷okàdayaþ padàrthà àhlàdam alaukikaü janayanti/
vilakùaõo hi kamanãyaþ kàvyavyàpàraja àsvàdaþ pramàõàntarajàd anubhavàt/ janyatvaü ca svajanyabhàvanàjanyaratyàdiviùayakatvam/ tena rasàsvàdasya kàvyavyàpàràjanyatve 'pi na kùatiþ/ ÷akuntalàdàv agamyàtvaj¤ànotpàdas tu svàtmani duùyantàdyabhedabuddhyà pratibadhyate" ity àhuþ/
(4) pare tu "vya¤janavyàpàrasyànirvacanãyakhyàte÷
cànabhyupagame 'pi pràguktadoùamahimnà svàtmani duùyantàditàdàtmyàvagàhã ÷akuntalàdiviùayakaratyàdimadabhedabodho mànasaþ vilakùaõaviùayità÷àlã rasaþ/ svàpnàdis tu tàdç÷abodho na kàvyàrthacintanajanmeti na rasaþ/ tena tatra na tàdç÷àhlàdàpattiþ/
evam api svasminn avidyamànasya ratyàder anubhavaþ kathaü nàma syàt/ maivam/ na hy ayaü laukikasàkùàtkàro ratyàdeþ, yenàva÷yaü viùayasadbhàvo 'pekùaõãyaþ syàt/ api tu bhramaþ/ àsvàdanasya rasaviùayakatvavyavahàras tu ratyàdiviùayakatvàlambanaþ" ity api vadanti/
etai÷ ca svàtmani duùyantatvadharmitàvacchedaka÷akuntalàdiviùayakarativai÷iùñyàvagàhã, svàtmatvavi÷iùñe ÷akuntalàdiviùayakarativi÷iùñaduùyantatàdàtmyàvagàhã, svàtmatvavi÷iùñe duùyantatva÷akuntalàviùayakaratyor vài÷iùñyàvagàhã, và trividho 'pi bodho rasapadàrthatayàbhyupeyaþ/ tatra "rater vi÷eùaõãbhåtàyàþ ÷abdàd apratãtatvàd vya¤janàyà÷ ca tatpratyàyikàyà anabhyupagamàc ceùñàdiliïgakam àdau vi÷eùaõaj¤ànàrtham anumànam abhyupeyam/
(5) "mukhyatayà duùyantàdigata eva raso ratyàdiþ kamanãyavibhàvàdyabhinayapradar÷anakovide duùyantàdyanukartari nañe samàropya sàkùàtkriyate" ity eke/ mate 'smin sàkùàtkàro duùyanto 'yaü ÷akuntalàdiviùayakaratimàn" ityàdiþ pràgvad dharmyaü÷e laukika àropyàü÷e tv alaukikaþ/
(6) duùyantàdigato ratyàdir nañe pakùe duùyantatvena gçhãte vibhàvàdibhiþ kçtrimair apy akçtrimatayà gçhãtair bhinne viùaye 'numitisàmagryà balavattvàd anumãyamàno rasaþ" ity apare/
(7) "vibhàvàdayas trayaþ samudità rasàþ" iti katipaye/
(8) "triùu ya eva camatkàrã sa eva raso 'nyathà tu trayo 'pi na" iti bahavaþ/
(9)
"bhàvyàmàno vibhàva eva rasaþ ity anye/
(10) "tathà anubhàvas tathà itãtare/
(11) "tathà vyabhicàry eva tathà pariõamati" iti kecit/
tatra "vibhàvànubhàvavyabhicàrisaüyogàd rasaniùpattiþ" iti såtraü tattanmataparatayà vyàkhyàyate-- "vibhàvànubhàvavyabhicàribhiþ saüyogàd vya¤janàd rasasya cidànandavi÷iùñasthàyyàtmanaþ sthàyyupahitacidànandàtmano và niùpattiþ svaråpeõa prakà÷anam" ity àdye/
"vibhàvànubhàvavyabhicàriõàü samyaksàdhàraõàtmatayà yogàd bhàvakatvavyàpàreõa bhàvanàd rasasya sthàyyupahitasattvodrekaprakà÷itasvàtmànandaråpasya niùpattir bhogàkhyena sàkùàtkàreõa viùayãkçtiþ" iti dvitãye/
"vibhàvànubhàvavyabhicàriõàü saüyogàd bhàvanàvi÷eùaråpàd doùàd rasasyànirvacanãyaduùyantaratyàdyàtmano niùpattir utpattiþ" iti tçtãye/ "vibhàvàdãnàü saüyogàj j¤ànàd rasasya j¤ànavi÷eùàtmano niùpattir utpattiþ" iti caturthe/ vibhàvàdãnàü saübandhàd rasasya ratyàder niùpattir àropaþ iti pa¤came/
vibhàvàdibhiþ kçtrimair apy akçtrimatayà gçhãtaiþ saüyogàd anumànàd rasasya ratyàder niùpattir anumitir nañàdau pakùa iti ÷eùaþ" iti ùaùñhe/ "vibhàvàdãnàü trayàõàü saüyogàt samudàyàd rasaniùpattã rasapadavyavahàraþ" iti saptame/ "vibhàvàdiùu samyagyogàc camatkàràt" ity aùñame/ tad evaü paryavasitas triùu mateùu såtravirodhaþ/
vibhàvànubhàvavyabhicàriõàm ekasya tu rasàntarasàdhàraõatayà niyatarasavya¤jakatànupapatteþ såtre militànàm upàdànam/ evaü ca pràmàõike militànàü vya¤jakatve yatra kvacid ekasmàd evàsàdhàraõàd rasodbodhas tatretaradvayam àkùepyam/ ato nànaikàntikatvam/ itthaü nànàjàtãyàbhiþ
÷emuùãbhir nànàråpatayàvasito 'pi manãùibhiþ paramàhlàdàvinàbhàvitayà pratãyamànaþ prapa¤ce 'smin raso ramaõãyatàm àvahatãti nirvivàdam/
sa ca--
"÷çïgàraþ karuõaþ ÷ànto raudro vãro 'dbhutas tathà/
hàsyo bhayànaka÷ caiva bãbhatsa÷ ceti te nava//"
ity ukter navadhà/ munivacanaü càtra mànam/
kecit tu--
"÷àntasya ÷amasàdhyatvàn nañe ca tadasaübhavàt/
aùñàv eva rasà nàñye na ÷àntas tatra yujyate//"
ity àhuþ/ tac càpare na kùamante/ tathà hi-- nañe ÷amàbhàvàd iti hetur asaügataþ/ nañe rasàbhivyakter asvãkàràt/ sàmàjikànàü ÷amavattvena tatra rasodbodhe bàdhakàbhàvàt/ na ca nañasya ÷amàbhàvàt tadabhinayaprakà÷akatvànupapattir iti vàcyam/ tasya bhayakrodhàder apy abhàvena tadabhinayaprakà÷akatàyà apy asaügatyàpatteþ/ yadi ca nañasya krodhàder abhàvena vàstavatatkàryàõàü vadhabandhàdãnàm utpattyasaübhave 'pi kçtrimatatkàryàõàü ÷ikùàbhyàsàdita utpattau nàsti bàdhakam iti nirãkùyate, tadà prakçte 'pi tulyam/
atha nàñye gãtavàdyàdãnàü virodhinàü sattvàt sàmàjikeùv api viùayavaimukhyàtmanaþ ÷àntasya katham udreka iti cet, nàñye ÷àntarasam abhyupagacchadbhiþ phalabalàt tadgãtavàdyàdes tasmin virodhitàyà akalpanàt/ viùayacintàsàmànyasya tatra virodhitvasvãkàre tadãyàlambanasya saüsàrànãtyatvasya taduddãpanasya puràõa÷ravaõasatsaïgapuõyavanatãrthàvalokanàder api viùayatvena virodhitvàpatteþ/ ata eva caramàdhyàye saügãtaratnàkare--
"aùñàv eva rasà nàñyeùv iti kecid acåcudan/
tadacàru yataþ kaücin na rasaü svadate nañaþ//"

ityàdinà nàñye 'pi ÷ànto raso 'stãti vyavasthàpitam/ yair api nàñye ÷ànto raso nàstãty abhyupagamyate tair api bàdhakàbhàvàn mahàbhàratàdiprabandhànàü ÷àntarasapradhànatayà akhilalokànubhavasiddhatvàc ca kàvye so 'va÷yaü svãkàryaþ/ atra eva "aùñau nàñye rasàþ smçtàþ" ity upakramya "÷ànto 'pi navamo rasaþ" iti mammañabhaññà apy upasamahàrùuþ/
amãùàü ca--
"ratiþ ÷oka÷ ca nirvedakrodhotsàha÷ ca vismaya/
hàso bhayaü jugupsà ca sthàyibhàvàþ kramàd amã//"
rasebhyaþ sthàyibhàvànàü ghañàder ghañàdyavacchinnàkà÷àd iva prathamadvitãyayor matayoþ, satyarajatasyànirvacanãyarajatàd iva tçtãye, viùayasya (rajatàdeþ) j¤ànàd iva caturthe bhedo bodhyaþ/ tatra à prabandhaü sthiratvàd amãùàü bhàvànàü
sthàyitvam/ na ca cittavçttiråpàõàm eùàm à÷uvinà÷itvena sthiratvaü durlabham, vàsanàråpatayà sthiratvaü tu vyabhicàriùv atiprasaktam iti vàcyam/ vàsanàråpàõàm amãùàü muhurmuhur abhivyakter eva sthirapadàrthatvàt/ vyabhicàriõàü tu naiva, tadabhivyakter vidyududdyotapràyatvàt/
yadàhuþ--
"viråddhair aviruddhair và bhàvair vicchidyate na yaþ/
àtmabhàvaü nayatyà÷u sa sthàyã lavaõàkaraþ//
ciraü citte 'vatiùñhante saübadhyante 'nubandhibhiþ/
rasatvaü ye prapadyante prasiddhàþ sthàyino 'tra te//"
ciram iti vyabhicàrivàraõàya/ anubandhibhir vibhàvàdyaiþ/
tathà--
"sajàtãyavijàtãyair
atiraskçtamårtimàn/
yàvad rasaü vartamànaþ sthàyibhàva udàhçtaþ//" iti/
kecit tu ratyàdyanyatamatvaü sthàyitvam àhuþ/ tan na/ ratyàdãnàm ekasmin praråóhe 'nyasyàpraråóhasya vyabhicàritvopagamàt/ praråóhatvàpraråóhatve bahvalpavibhàvajatve/
taduktaü ratnàkare--
"ratyàdayaþ sthàyibhàvàþ syur bhåyiùñhavibhàvajàþ/
stokaü vibhàvair utpannàs ta eva vyabhicàriõaþ// iti/
evaü ca vãrarase pradhàne krodho, raudre cotsàhaþ, ÷çïgàre hàso vyabhicàrã bhavati, nàntarãyaka÷ ca/ yadà tu pradhànaparipoùàrthaü so 'pi bahuvibhàvajaþ kriyate tadà tu rasàlaükàra ityàdi bodhyam/
tatra--

#<strãpuüsayor anyonyàlambanaþ premàkhya÷ cittavçttivi÷eùo ratiþ sthàyibhàvaþ//>#

gurudevatàputràdyàlambanas tu vyabhicàrã/

#<putràdiviyogamaraõàdijanmàvaiklavyàkhya÷cittavçttivi÷eùaþ ÷okaþ//>#

strãpuüsayos tu viyoge jãvitatvaj¤ànada÷àyàü vaiklavyapoùitàyà rater eva pràdhànyàc chçïgàro vipralambhàkhyo rasaþ/ vaiklavyaü tu saücàrimàtram/ mçtatvaj¤ànada÷àyàü tu ratipoùitasya vaiklavyasyeti karuõa eva/ yadà tu saty api mçtatvaj¤àne devatàprasàdàdinà punar ujjãvanaj¤ànaü kathaücit syàt, tadàlambanasyàtyantikaniràsàbhàvàc cirapravàsa iva vipralambha eva, na sa karuõaþ/ yathà candràpãóaü prati mahà÷vetàvàkyeùu/ kecit tu rasàntaram evàtra karuõavipralambhàkhyam icchanti/

#<nityànityavastuvicàrajanmà viùayaviràgàkhyo nirvedaþ//>#

gçhakalahàdijas tu vyabhicàri/

#<gurubandhuvadhàdiparamàparàdhajanmà prajvalanàkhyaþ krodhaþ//>#

ayaü ca paravinà÷àdihetuþ/ kùudràparàdhajanmà tu paruùavacanàsaübhàùaõàdihetuþ/ ayam evàmarùàkhyo vyabhicàrãti vivekaþ/

#<paraparàkramadànàdismçtijanmà aunnatyàkhya utsàhaþ//>#

#<alaukikavastudar÷anàdijanmà vikàsàkhyo vismayaþ//>#

#<vàgaïgàdivikàradar÷anajanmà vikàsàkhyo hàsaþ//>#

#<vyàghradar÷anàdijanmà paramànarthaviùayako vaiklavyàkhyaþ sa bhayam//>#

paramànarthaviùayakatvàbhàve tu sa eva tràso vyabhicàri/ apare tu autpàtikaprabhavas tràsaþ, svàparàdhadvàrotthaü bhayam iti bhayatràsayor bhedam àhuþ/

#<kadaryavastuvilokanajanmà vicikitsàkhya÷ cittavçttivi÷eùo jugupsà//>#

#<evam eùàü sthàyibhàvànàü loke tattannàyakagatànàü yànyàlambanatayoddãpanatayà và kàraõatvena prasiddhàni tàny eùu kàvyanàñyayor vyajyamàneùu vibhàva÷abdena vyapadi÷yante//>#

vibhàvayantãti vyutpatteþ/

#<yàni ca kàryatayà tàny anubhàva÷abdena//>#

anu pa÷càd bhàva utpattir yeùàm/ anubhàvayantãti và vyutpatteþ/


#<yàni saha caranti tàni vyabhicàri÷abdena//>#

tatra ÷çïgàrasya strãpuüsàvàlambane/ candrikàvasantavividhopavanarahaþsthànàdaya uddãpanavibhàvàþ/ tanmukhàvalokanatadguõa÷ravaõakãrtanàdayo 'nye sàttvikabhàvà÷ cànubhàvàþ/ smçticintàdayo vyabhicàriõaþ/
karuõasya bandhunà÷àdaya àlambanàni/ tatsambandhigçhaturagàbharaõadar÷anàdayas tatkathà÷ravaõàdaya÷ coddãpakàþ/ gàtrakùepà÷rupàtàdayo 'nubhàvà glànikùayamohaviùàdacintautsukyadãnatàjaóatàdayo vyabhicàriõaþ/
÷àntasyànityatvena j¤àtaü jagadàlambanam/ vedànta÷ravaõatapovanatàpasadar÷anàdyuddãpanam/ viùayàruci÷atrumittràdyaudàsãnyaceùñàhàninàsàgradçùñyàdayo 'nubhàvàþ/ harùonmàdasmçtimatyàdayo vyabhicàriõaþ/
raudrasyàgaskçtpuruùàdir àlambanam/ tatkçto 'paràdhàdir uddãpakaþ/ vadhabandhàdiphalako netràruõyadantapãóanaparuùabhàùaõa÷astragrahaõàdir anubhàvaþ/ amarùavegaugryacàpalàdayaþ saücàriõaþ/
evaü yasyà÷ cittavçtter yo viùayaþ sa tasyà àlambanam/ nimittàni coddãpakànãti bodhyam/
tatra ÷çïgàro dvividhaþ/ saübhogo vipralambha÷ ca/ rateþ saüyogakàlàvacchinnatve prathamaþ/ viyogakàlàvacchinnatve dvitãyaþ/ saüyoga÷ ca na daüpatyoþ sàmànàdhikaraõyam/ ekatalpa÷ayane 'pãrùyàdisadbhàve vipralambhasyaiva varõanàt/ evaü viyogo 'pi na vaiyadhikaraõyam/ doùasyoktatvàt/ tasmàd dvàv imau saüyogaviyogàkhyàv antaþkaraõavçttivi÷eùau/ yat saüyukto viyukta÷ càsmãti dhãþ/ tatràdyo yathà "÷ayità savidhe 'pyanã÷varà" ity atra niråpitaþ/
yat tu citramãmàüsàyàm--

"vàgarthàviva saüpçktau" ityatra rasadhvaniþ/
nirati÷ayaprema÷àlitàvya¤janàt" ititaddhvanimàrgànàkalananibandhanam/ pàrvatãparame÷varaviùayakakaviratau pradhàne nirati÷ayapremõo guõãbhàvàt/ na hi guõãbhåtasya ratyàde rasadhvanivyapade÷ahetutvaü yuktam/ "bhinno rasàdyalaükàràd alaükàryatayà sthitaþ" iti siddhàntàt/
dvitãyo yathà--
"vàco màïgalikãþ prayàõasamaye jalpaty analpaü jane
kelãmandiramàrutàyanamukhe vinyastavaktràmbujà/
niþ÷vàsaglapitàdharoparipatadbàùpàrdravakùoruhà
bàlà lolavilocanà ÷iva ÷iva pràõe÷am àlokate//"
atràpy àlambanasya nàyakasya, niþ÷vàsà÷rupàtàder anubhàvasya, viùàdacintàvegàde÷ ca vyabhicàriõaþ, saüyogàd ratir abhivyajyamànà viyogakàlàvacchinnatvàd vipralambharasavyapade÷ahetuþ/
yathà và--
"àvirbhåtà yadavàdhi madhusyandinã nandasånoþ
kàntiþ kàcin nikhilanayanàkarùaõe kàrmaõaj¤à/
÷vàso dãrghas tadavàdhi mukhe pàõóimà gaõóayugme
÷ånyà vçttiþ kulamçgadç÷àü cetasi pràduràsãt//"
yathà và--
"nayanà¤calàvamar÷aü yà na kadàcit purà sehe/
àliïgitàpi joùaü tasthau sà gantukena dayitena//"

ihàpi sahajacà¤calyanivçttir jaóatà cànubhàvavyabhicàriõau/ imaü ca pa¤cavidhaü prà¤caþ pravàsàdibhir upàdhibhir àmananti/ te ca pravàsàbhilàùaviraherùyà÷àpànàü vi÷eùànupalambhàn nàsmàbhiþ prapa¤citàþ/
karuõo yathà--
"apahàya sakalabàndhavacintàm udvàsya gurukulapraõayam/
hà tanaya vinaya÷àlin katham iva paralokapathiko 'bhåþ//"
atra pramãtatanaya àlambanam/ tatkàlàvacchinnabàndhavadar÷anàdy uddãpanam/ rodanam anubhàvaþ/ dainyàdayaþ saücàriõaþ/
÷ànto yathà--
"malayànilakàlakåñayo ramaõãkuntalabhogibhogayoþ/
÷vapanàtmabhuvor nirantarà mama jàtà paramàtmani sthitiþ//"
atra prapa¤caþ sarvo 'py àlambanam/ sarvatra sàmyam anubhàvaþ/ matyàdayaþ saücàriõaþ/ yady api prathamàrdhe uttamàdhamayor upakramà dvitãyàrdhe 'dhamottamavacanaü kramabhaïgam àvahati, tathàpi vaktur brahmàtmakatayottamàdhamaj¤ànavaikalyaü saüpannam iti dyotanàya kramabhaïgo guõa eva/
idaü punar nodàhàryam--
"surasrotasvinyàþ pulinam adhitiùñhan nayanayor
vidhàyàntarmudràm atha sapadi vidràvya viùayàn/
vidhåtàntardhvànto madhuramadhuràyàü citi kadà
nimagnaþ syàü kasyàücana navanabhasyàmbudaruci//"
atràpi yady api viùayagaõàlambanaþ surasrotasvinãtañàdyuddãpito nayananimãlanàdibhir anubhàvitaþ sthàyi nirvedaþ pratãyate, tathàpi
bhagavadvàsudevàlambanàyàü kaviratau guõãbhåta iti na ÷àntarasadhvanivyapade÷ahetuþ/ idaü ca padyaü mannirmitàyàü bhagavadbhaktipradhànàyàü karuõàlaharyàm upanibaddham iti tatpradhànabhàvapràdhànyam evàrhati/ ÷àntarasànanuguõa÷ càyam ojasvã gumpha iti cànudàhàryam evaitat/ pårvapadye tu "paramàtmani sthitiþ" ity anena tattàdråpyàvagamàd rater apratipattiþ/
raudro yathà--
"navocchalitayauvanaspharadakharvagarvajvare
madãyagurukàrmukaü galitasàdhvasaü vç÷cati/
ayaü patatu nirdayaü dalitadçptabhåbhçdgala-
skhaladrudhiraghasmaro mama para÷vadho bhairavaþ//"
atra tadànãü ràmatvenàj¤àto gurukàrmukabha¤jaka àlambanam/ ata eva vi÷eùyànupàdànam/ gurudruho nàmagrahaõànaucityàt, krodhàviùkàràd và/ dhvanivi÷eùànumito niþ÷aïkadhanurbhaïga uddãpakaþ/ paruùoktir anubhàvaþ/ garvogratvàdayaþ saücàriõaþ/ eùà ca dhanurbhaïgadhvanibhagnasamàdher bhàrgavasyoktiþ/
vçttir apy atra mahoddhatà raudrasya paramaujasvitàü paripuùõàti/ anyatra gurusmaraõe saty ahaübhàvavigamasyàva÷yakatayà prakçte càjahatsvàrthalakùaõàmåladhvananena madãyety anena garvotkarùasyaiva prakà÷anàt sphuñaü gamyamànena viveka÷unyatvena krodhasyàdhikyaü gamyate/
idaü tu nodàhàryam--
"dhanurvidalanadhvani÷ravaõatatkùaõàvirbhavan
mahàguruvadhasmçtiþ ÷vasanavegadhåtàdharaþ/
vilocanaviniþsaradbahalavisphuliïgavrajo
raghupravaram àkùipa¤ jayati jàmadagnyo muniþ//"

atràpy aparàdhàspadena raghunandanenàlambito dhanurvidalanadhvani÷ravaõenoddãpito niþ÷vàsanetrajvalanàdibhir anubhàvito mahàguruvadhasmçtigarvogratvàdibhi÷ ca saücàritaþ krodho yady api vyajyate, tathàpy asau tatprabhàvavarõanabãjabhåtàyàü kaviratau guõãbhåta iti na raudrarasadhvanivyapade÷ahetuþ/ kàvyaprakà÷agataraudrarasodàharaõe tu "kçtam anumataü dçùñaü và yair idaü gurupàtakam" iti padye raudrarasavyajanakùamà nàsti vçttiþ, atas tatkaver a÷aktir eva/
vãra÷ caturdhà/ dànadayàyuddhadharmàis tadupàdher utsàhasya caturvidhatvàt/
tatràdyo yathà--
"kiyad idam adhikaü me yaddvijàyàrthayitre
kavacam aramaramaõãyaü kuõóale càrpayàmi/
akaruõam avakçttya dràkkçpàõena niryad-
bahalarudhiradhàraü maulim àvedayàmi//"
eùà dvijaveùàyendràya kavacakuõóaladànodyatasya karõasya taddànavismitàn sabhyàn pratyuktiþ/ atra yàcamàna àlambanam/ tadudãrità stutir uddãpikà/ kavacàdivitaraõaü tatra laghutvabuddhyàdikaü cànubhàvaþ/ me ity arthàntarasaükramitavàcyadhvanyutthàpito garvaþ svakãyalokottarapitçjanyatvàdismçti÷ ca saücàriõau/ vçttir apy atra tattadarthànuråpodgamaviràma÷àlitayà sahçdayaikacamatkàriõã/ tathà hi--utsàhapoùakaü kavacakuõóalàrpaõayor laghutvaniråpaõaü vidhàtuü pårvàrdhe tadanukåla÷ithilabandhàtmikà/ uttaràrdhe tu maulitaþ pràgvaktçgatagarvotsàhaparipoùaõàyoddhatà/ tataþ paraü bràhmaõe savinayatvaü prakà÷ayituü tanmålãbhåtaü garvaràhityaü dhvanayituü punaþ ÷ithilaiva/ ata evàvedayàmãty uktam/ na tu dadàmi vitaràmãti và/
idaü tu nodàharaõãyam--

yasyoddàmadivàni÷àrthivilasaddànapravàhaprathàm
àkarõyàvanimaõóalàgataviyadbandãndravçndànanàt/
ãrùyànirbharaphullaromanikaravyàvalgadådhaþsravat-
pãyåùaprakaraiþ surendrasurabhiþ pràvçñpayodàyate//  
atrendrasabhàmadhyagatasakalanirãkùakàlambanaþ avanimaõóalàgataviùayavandãndravadanavinirgataràjadànavarõanoddãpitaþ, ådhaþprasnutapãyåùaprakarair anubhàvitaþ, asåyàdibhiþ saücàribhiþ paripoùito 'pi kàmagavãgata utsàho ràjastutiguõãbhåta iti na rasavyapade÷ahetuþ/
ata evedam api nodàharaõam--
"sàbdhidvãpakulàcalàü vasumatãm àkramya saptàntaràü
sarvàü dyàm api susmitena hariõà mandaü samàlokitaþ/
pràdurbhåtaparapramodavidaladromà¤citas tatkùaõaü
vyànamrãkçtakaüdharo 'suravaro mauliü puro nyastavàn//"
iha ca bhagavadvàmanàlambanaþ tatkartçkamandanirãkùaõoddãpitaþ, romà¤càdibhir anubhàvitaþ, harùàdibhiþ poùitaþ, utsàho vyajyamàno 'pi guõaþ/ pràg anyagatasyeva prakçte ràjagatasyàpi tasya ràjastutyutkarùakatvàt/ etena
"tyàgaþ saptasamudramudritamahãnirvyàjadànàvadhiþ" iti ÷rãvatsalà¤chanoktam udàharaõaü paràstam/ tasya guõãbhåtavyaïgyatvena rasadhvaniprasaïge 'nudàharaõãyatvàt/ nanu "akaruõam avakçtya-" ity atràpi pratãyamànasya dànavãrasya karõastutyaïgatvàt kathaü dhvanitvam iti cet, satyam/ atra kaveþ karõavacanànuvàdamàtratàtparyakatvena
karõastutau tàtparyavirahàt/ karõasya ca mahà÷ayatvenàtmastutau tàtparyànupapatteþ stutir avàkyàrtha eva/ paraü tu vãrarasapratyayànantaraü tàdç÷otsàhena liïgena svàdhikaraõe sànumãyate/ ràjavarõanapadye tu ràjastutau tàtparyàd vàkyàrthataiva tasyàþ/
dvitãyo yathà--
"na kapota bhavantam aõv api spç÷atu ÷yena samudbhavaü bhayam/
idam adya mayà tçõãkçtaü bhavadàyuþku÷alaü kalevaram//"
athavaivaü vinyàsaþ--
"na kapotakapotakaü tava spç÷atu ÷yena manàg api spçhà/
idam adya mayà samarpitaü bhavate càrutaraü kalevaram//"
eùà ÷iveþ kapotaü ÷yenaü prati coktiþ/ atra kapota àlambanam/ tadgataü vyàkulãbhavanam uddãpanam/ tasya kçte svakalevaràrpaõam anubhàvaþ/ na càtra ÷arãradànapratyayàd dànavãradhvanitvàpattir iti vàcyam/ ÷yenakapotayor bhakùyabhakùakabhàvàpannatvena ÷ibi÷arãrasyàrthino 'bhàvàt tadapratipatteþ/ ÷yena ÷arãranivedanasya kapota÷arãratràõopàdhikatayà vinimayapadavàcyatvàt/
tçtãyo yathà--
"raõe dãnàn devàn da÷avadana vidràvya vahati
prabhàvapràgalbhyaü tvayi tu mama ko 'yaü parikaraþ/
lalàñodyajjvàlàkavalitajagajjàlavibhavo
bhavo me kodaõóacyutavi÷ikhavegaü kalayatu//"
eùà da÷avadanaü prati bhagavato ràmasyoktiþ/ iha bhava àlambanam/ raõadar÷anam uddãpanam/ da÷avadanàvaj¤ànubhàvaþ/ garvaþ saücàrã/ vçttir atra devànàü prastàve tadgatakàtaryaprakà÷anadvàrà vãrarasànàlambanatvàvagataye 'nuddhataiva/
da÷avadanaprastàve tu devadarpadamanavãratvapratipàdanàyoddhatàpi
tasyàvaj¤ayà ràmagatotsàhànàlambanatvena tadàlambanasya rasasyàpratyayàn na prakarùavatã/ bhagavato bhavasya tu paramottamàlambanavibhàvatvàt tatprastàve tadàlambanasyaujasvino vãrarasasya niùpatteþ prakçùñoddhatà/
caturtho yathà--
"sapadi vilayam etu ràjyalakùmãr upari patantv athavà kçpàõadhàràþ/
apaharatutaràü ÷iraþ kçtànto mama tu matir na manàg apaiti dharmàt//"
eùàdharmeõàpi ripur jetavya iti vadantaü prati yudhiùñhirasyoktiþ/ atra dharmaviùaya àlambanam/ "na jàtu kàmàn na bhayàn na lobhàd dharmaü tyajej jãvãtasyàpi hetoþ" ity àdivàkyàlocanam uddãpanam/ ÷ira÷chedàdyaïgãkàro 'nubhàvaþ/ dhçtiþ saücàriõã/ itthaü vãrarasasya càturvidhyaü prapa¤citaü pràcàm anurodhàt/
vastutas tu bahavo vãrarasasya ÷çïgàrasyeva prakàrà niråpayituü ÷akyante/ tathà hi--pràcãna eva "sapadi vilayam etu" ityàdi padye "mama tu matir na manàg apaiti satyàt" iti caramapàdavyatyàsena padyàntaratàü pràpite satyavãrasyàpi saübhavàt/ na ca satyasyàpi dharmàntargatatayà dharmavãrarasa eva tadvãrasyàpy antarbhàva iti vàcyam/ dànadayayor api tadantargatatayà tadvãrayor api dharmavãràt pçthaggaõanànaucityàt/
evaü pàõóityavãro 'pi pratãyate/
yathà--
"api vakti giràü patiþ svayaü yadi tàsàm adhidevatàpi và/
ayam asmi puro hayànanasmaraõollaïghitavàïmayàmbudhiþ//"
atra bçhaspatyàdyàlambanaþ sabhàdidar÷anoddãpito nikhilavidvattiraskàrànubhàvito garveõa saücàriõà poùita utsàho vaktuþ pratãyate/ nanu càtra yuddhavãratvam/ yuddhatvasya vàdasàdhàraõasya vàcyatvàd iti cet/ kùamàvãre kiü bråyàþ/
yathà--
api bahaladahanajàlaü mårdhni ripur me nirantaraü dhamatu/
pàtayatu vàsidhàràm aham aõumàtraü na kiücid àbhàùe//"
kùamàvata uktir iyam/
balavãre và kiü samàdadhyàþ/
yathà--
"pariharatu dharàü phaõipravãraþ sukhamayatàü kamañho 'pi tàü vihàya/"
aham iha puruhåta pakùakoõe nikhilam idaü jagad aklamaü vahàmi//
puruhåtaü pratyeùà garutmata uktiþ/ nanu "api vakti-"pariharatu dharàm-" iti padyadvaye garva eva notsàhaþ/ madhyasthapadye tu dhçtir eva dhvanyate iti bhàvadhvanaya evaite na rasadhvanaya iti cet tarhi yuddhavãràdiùv api garvàdidhvanitàm eva kiü na bråyàþ/ rasadhvanisàmànyam eva và kiü na tadvyabhicàradhvananena gatàrthayeþ/ sthàyipratãtir durapahnavà cet tulyaü prakçte 'pi/ anantaroktapadye tu notsàhaþ pratãyate/ dayàvãràdiùu pratãyata iti tu ràjàj¤àmàtram/
adbhuto yathà--
"caràcarajagajjàlasadanaü vadanaü tava/
galadgaganagàmbhãryaü vãkùyàsmi hçtacetanà//"
kadàcid bhagavato vàsudevasya vadanam àlokitavatyà ya÷odàyà iyam uktiþ/ atra vadanam àlambanam/ antargatacaràcarajagajjàladar÷anam uddãpanam/ hçtacetanatvam, tena gamyaü romà¤canetrasphàraõàdi cànubhàvaþ/ tràsàdayo vyabhicàriõaþ/ naivàtra vidyamànàpi putragatà prãtiþ pratãyate/ vya¤jakàbhàvàt/
pratãtàyàü và tasyàü vismayasya guõatvaü na yujyate/ evaü ka÷cin mahàpuruùo 'yam iti bhaktir api tasyàþ mamàyaü bàla iti ni÷cayena pratibandhàd utpattam eva neùñe/ atas tasyàm api vismayasya guõãbhàvo na ÷aïkyaþ/
yat tu sahçdaya÷iromaõibhiþ pràcãnair
udàhçtam--
"citraü mahàn eùa navàvatàraþ, kva kàntir eùàbhinavaiva bhaïgiþ/
lokottaraü dhairyam aho prabhàvaþ kàpy àkçtir nåtana eùa sargaþ// iti,
tatredaü vaktavyam-- pratãyatàü nàmàtra vismayaþ paraü tv asau kathaükàraü adbhutarasa] dhvanivyapade÷ahetuþ/ pratipàdyamahàpuruùavi÷eùaviùayàyàþ pradhànãbhåtàyàþ stotçgatabhaktaþ prakarùakatvenàsya guõãbhåtatvàt/ yathà mahàbhàrate gãtàsu vi÷varåpaü dçùñavataþ pàrthasya "pa÷yàmi devàüs tava deva dehe sarvàüs tathà bhåtavi÷eùasaüghàn" ity àdau vàkyasaüdarbhe/ itthaü càsya rasàlaükàratvam ucitam/ bhaktir naivàtra pratãyata iti ced daramukulitalocanaü vidàükurvantu sahçdayàþ/
hàsyo yathà--
"÷rãtàtapàdair vihite nibandhe niråpità nåtanayuktir eùà/
aïgaü gavàü pårvam aho pavitraü na và kathaü ràsabhadharmapatnyàþ//"
tàrkikaputro 'tràlambanam/ tadãyà niþ÷aïkoktir uddãpikà/ radanaprakà÷àdir udvegàdaya÷ cànubhàvavyabhicàriõaþ/
atràhuþ-
"àtmasthaþ parasaüstha÷cety asya bhedadvayaü matam/
àtmastho draùñur utpanno vibhàvekùaõamàtrataþ//
hasantam aparaü dçùñvàvibhàvaþ copajàyate/
yo 'sau hàsyarasas tajj¤aiþ parasthaþ parikãrtitaþ//

uttamànàü madhyamànàü nãcànàm apy asau bhavet/
tryavasthaþ kathitas tasya ùaóbhedàþ santi càpare//
smitaü ca hasitaü proktam uttame puruùe budhaiþ/
bhaved vihasitaü copahasitaü madhyame nare//
nãce 'pahasitaü càtihasitaü parikãrtitam/
ãùaphullakapolàbhyàü kañàkùair apy analbaõaiþ//
adç÷yada÷ano hàso madhuraþ smitam ucyate/
vaktranetrakapolai÷ ced utphullair upalakùitaþ//
kiücillakùitadanta÷ ca tadà hasitam iùyate/
sa÷abdaü madhuraü kàyagataü vadanaràgavat//
àku¤citàkùi mandraü ca vidur vihasitaü budhàþ/
niku¤citàüsa÷ãrùa÷ ca jihmadçùñivilokanaþ//
utphullanàsiko hàso nàmnopahasitaü matam/
asthànajaþ sà÷rudçùñir àkampaskandhamårdhajaþ//
÷àrïgadevena gadito hàso 'pahasitàhvayaþ/
sthålakarõakañudhvàno bàùpapåraplutekùaõaþ/
karopagåóhapàr÷va÷ ca hàso 'tihasitaü matam// iti//
bhayànako yathà--
"÷yenam ambaratalàd upàgataü ÷uùyadànanabilo vilokayan/
kampamànatanur àkulekùaõàþ spandituü na hi ÷a÷àka làvakaþ//"

atra ÷yena àlambanam/ savegàpatanam uddãpanam/ ànana÷oùàdayo 'nubhàvàþ/ dainyàdayaþ saücàriõaþ/
bãbhatso yathà--
"nakhair vidàritàntràõàü ÷avànàü påya÷oõitam/
ànaneùv anulimpanti hçùñà vetàlayoùitaþ//"
÷avà ihàlambanam/ antravidàraõàdy uddãpanam/ àkùiptà romà¤canetranimãlanàdayo 'nubhàvàþ/ àvegàdayaþ saücàriõaþ/
nanu ratikrodhotsàhabhaya÷okavismayanirvedeùu pràg udàhçteùu yathàlambanà÷rayayoþ saüpratyayaþ na tathà hàse jugupsàyàü ca/ tatràlambanasyaiva pratãteþ/ padya÷rotu÷ ca rasàsvàdàdhikaraõatvena laukikahàsajugupsà÷rayatvànupapatter iti cet/ satyam/ tadà÷rayasya draùñçpuruùavi÷eùasya tatràkùepyatvàt/ tadanàkùepe tu ÷rotuþ svãyakàntàvarõanapadyàd iva rasodbodhe bàdhakàbhàvàt/
evaü saükùepeõa niråpità rasàþ/ eùàü pràdhànye dhvanivyapade÷ahetutvam guõãbhàve tu rasàlaükàratvam/ kecit tu "pràdhànya evaiùàü rasatvam anyathàlaükàratvam eva/ rasàlaükàravyapade÷as tv alaükàradhvanivyapade÷avat,
bràhmaõa÷ramaõanyàyàt/ evam asaülakùyakramatàyàm eva/ anyathà tu vastumàtram" ity àhuþ/ ete càsaülakùyakramavyaïgyàþ sahçdayena rasavyaktau jhagiti jàyamànàyàü vibhàvànubhàvavyabhicàrivimar÷akramasya sato 'pi såcã÷atapattra÷atavedhakramasyevàlakùaõàt, na tv akramavyaïgyaþ, vyaktes taddhetånàü ca hetuhetumadbhàvàsaügatyàpatteþ/
atha katham eta eva rasàþ/ bhagavadàlambanasya romà¤cà÷rupàtàdibhir anubhàvitasya harùàdibhiþ paripoùitasya bhàgavatàdipuràõa÷ravaõasamaye bhagavadbhaktair
anubhåyamànasya bhaktirasasya durapahnavatvàt/ bhagavadanuràgaråpà bhakti÷ càtra sthàyibhàvaþ/ na càsau ÷àntarase 'ntarbhàvam arhati/ anuràgasya vairàgyaviruddhatvàt/ ucyate-- bhakter devàdiviùayaratitvena bhàvàntargatatayà rasatvànupapatteþ/
"ratir devàdiviùayà vyabhicàrã tathà¤jitaþ/
bhàvaþ proktas tadàbhàsà hy anaucityapravartitàþ//"
iti hi pràcàü siddhàntàt/ na ca tarhi kàminãviùayàyà api rater bhàvatvam astu, ratitvàvi÷eùàt/ astu và bhagavadbhakter eva sthàyitvam, kàminyàdiratãnàü ca bhàvatvam vinigamakàbhàvàt, iti vàcyam/ bharatàdimunivacanànàm evàtra rasabhàvatvàdivyavasthàpakatvena svàtantryayogàt/
anyathà putràdiviùayàyà api rateþ sthàyibhàvatvaü kuto na syàt/ na syàd và kutaþ ÷uddhabhàvatvaü jugupsà÷okàdãnàm ity akhiladar÷anaü vyàkulã syàt/ rasànàü navatvagaõanà ca munivacananiyantrità bhajyeta, iti yathà÷àstram eva jyàyaþ/
eteùàü parasparaü kair api virodhaþ/ tatra vãra÷çïgàrayoþ, ÷çïgàrahàsyayoþ, vãràdbhutayoþ, vãraraudrayoþ, ÷çïgàràdbhutayo÷ càvirodhaþ/ ÷çïgàrabãbhatsayoþ ÷çïgàrakaruõayoþ, vãrabhayànakayoþ, ÷àntaraudrayoþ, ÷ànta÷çïgàrayo÷ ca virodhaþ/ atra kavinà prakçtarasaü paripoùñukàmena tadabhivya¤jake kàvye tadviruddharasàïgànàü nibandhanaü na kàryam/ yathà hi sati tadabhivyaktau viruddhaþ prakçtaü bàdheta/ sundopasundanyàyena vobhayor upahatiþ syàt/ yadi tu viruddhayor api rasayor ekatra samàve÷a iùyate tadà virodhaü parihçtya vidheyaþ/ tathà hi-- virodhas tàvad dvividhaþ/ sthitivirodho j¤ànavirodha÷ ca/ àdyas
tadadhikaraõàvçttitàråpaþ/
dvitãyas tajj¤ànapratibaddhaj¤ànakatvalakùaõaþ/
tatràdhikaraõàntare virodhinaþ sthàpane prathamo nivartate/ yathà nàyakagatatvena vãrarase varõanãye pratinàyake bhayànakasya/ rasapadenàtra prakaraõe tadupàdhiþ sthàyibhàvo gçhyate/ rasasya sàmàjikavçttitvena nàyakàdyavçttitvàt/ advitãyànandamayatvena virodhàsambhavàc ca/
udàharaõam--
"kuõóalãkçtakodaõóadordaõóasya puras tava/
mçgàràter iva mçgàþ pare naivàvatasthire//"
rasàntarasyàvirodhinaþ saüdhikartur ivàntaràle 'vasthàne dvitãyo 'pi nivartate/ yathà mannirmitàyàm àkhyàyikàyàü kaõvà÷ramagatasya ÷vetaketor maharùeþ ÷àntarasapradhàne varõane prastute "kim idam anàkalitapårvaü råpam, ko 'yam anirvàcyo vacanaracanàyà madhurimà" ity adbhutasyàntaravasthàpanena varavarõinãü pratyanuràgavarõane/
yathà và--
"suràïganàbhir à÷liùñà vyomni vãrà vimànagàþ/
vilokante nijàn dehàn pherunàrãbhir àvçtàn//"
atra suràïganàmçta÷arãràlambanayoþ ÷çïgàrabãbhatsayor antaþ svargalàbhàkùipto vãraraso nive÷itaþ/ antarnive÷a÷ ca tadubhayacarvaõàkàlàntarvartikàlagatacarvaõàkatvam/ tac ca prakçtapadye prathamàrdha eva ÷çïgàracarvaõottaraü vãrasya carvaõàd anantaraü ca dvitãyàrdhe bãbhatsasyeti sphuñam eva/ "bhåreõudigdhàn" ity àdi kàvyaprakà÷agatapadyakadambetu prathama÷rutabãbhatsasàmagrãva÷àd bãbhatsacarvaõottaraü tatsàmagryàkùiptaniþ÷aïkapràõatyàgàdiråpasàmagrãkasya vãrasya carvaõe ÷çïgàracarvaõeti
vivekaþ/ itthaü codàsãnacarvaõena pratibandhakaj¤ànanivçttau niùpratyåhaþ pratibadhyacarvaõodaya iti phalito 'rthaþ/ aïgàïginoþ, aïginy anyasminn aïgayor và na virodhaþ/ aïgatvànupapattiprasaïgàt/
yathà--
pratyudgatà savinayaü sahasà sakhãbhiþ smeraiþ smarasya sacivaiþ sarasàvalokaiþ/
màm adya ma¤juracanair vacanai÷ ca bàle hà le÷ato 'pi na kathaü vada satkaroùi//
iyaü ca puro nipatitàü pramãtàü nàyikàü prati nàyakasyoktiþ/ iha nàyikàlambanà, a÷rupàtàdibhir anubhàvair àvegaviùàdàdibhiþ saücàribhi÷ ca vyajyamànà nàyakagatà ratis tulyasàmagryabhivyakte prakçtatvàt pradhànãbhåte tadgata eva ÷oke prakarùakatvàd aïgam/ yadi tu nàyakagatà ratir nàtra pratãyate, kiü tu niruktasàmagryà ÷oka eva prakçtatvàd ity àgçhyate tadà nàyakàlambanà pratyudgamàdyanubhàvità harùàdibhiþ poùità nàyikà÷rayà ratir eva tatràïgam astu/ nàyikàgatarater nàyaka÷okaprakarùahetutàyàþ sarvasaümatatvàt/ na ca nàyikàyà nà÷àt tadgatàyà rater asaünidhànàt katham aïgateti vàcyam/ saünidhànasyàïgatàyàm atantratvena smaryamàõàyàs tasyà aïgatvopapatteþ/
aïgayor yathà--
"utkùiptàþ kabarãbharaü, vivalitàþ pàr÷vadvayaü nyakkçtàþ
pàdàmbhojayugaü ruùà parihçtà dåreõa celà¤calam/
gçhõanti tvarayà bhavatpratibhañakùmàpàlavàmabhruvàü
yàntãnàü gahaneùu kaõñakacitàþ ke ke na bhåmãruhàþ//"
atra samàsoktyavayavàbhyàü tarukàmikartçkaripukàminãkabaryàdigrahaõaråpàbhyàü prakçtàprakçtavyavahàràbhyàü vyaktayoþ karuõa÷çïgàrayo ràjaviùayakaratibhàvàïgatvam/ kiü ca prakçtarasaparipuùñim icchatà virodhino 'pi rasasya bàdhyatvena nibandhanaü kàryam eva/ tathà hi sati vairivijayakçtà varõyasya kàpi ÷obhà saüpadyate/ bàdhyatvaü ca rasasya prabalair virodhino rasasyàïgair vidyamàneùv api svàïgeùu niùpitteþ pratibandhaþ/ vyabhicàriõo bàdhyatvaü tu tadãyarasaniùpattipratibandhamàtràt, na tv anabhivyattayà/ àbhivyaktau bàdhakàbhàvàt/
na ca virodhyaïgàbhivyatyà pratibandhàn nàbhivyaktir iti vàcyam/ tadvya¤jaka÷abdàrthaj¤ànasamaye virodhyaïgàbhivya¤jaka÷abdàrthaj¤ànasyàsaünidhànàt/ pratibadhyapratibandhakabhàvakalpane mànàbhàvàt, bhàva÷abalatàyà ucchedàpatte÷ ca/ rasaniùpatteþ pratibandhas tv anubhavasiddha iti tàü praty eva virodhyaïgànàü balavatàm abhivyakteþ pratibandhakatvaü nyàyyam/ api ca yatra sàdhàraõavi÷eùaõamahimnà viruddhayor abhivyaktis tatràpi virodho nivartate/
yathà--
"nitàntaü yauvanonmattà gàóharaktàþ sadàhave/
vasundharàü samàliïgya ÷erate vãra te 'rayaþ//"
ittham avirodhasaüpàdanenàpi nibadhyamàno raso rasa÷abdena ÷çïgàràdi÷abdair và nàbhidhàtum ucitaþ, anàsvàdyatàpatteþ/ tadàsvàda÷ ca vya¤janamàtraniùpàdya ity uktatvàt/ yatra vibhàvàdibhir abhivyaktasya rasasya sva÷abdenàbhidhànaü tatra ko doùa iti cet, vyaïgyasya vàcyãkaraõe sàmànyato vamanàkhyadoùasya vakùyamàõatvàt/ àsvàdyatàvacchedakaråpeõa pratyayàjanakatayà rasasthale vàcyavçtteþ kàpeyakalpatvena vi÷eùadoùatvàc ca/ evaü sthàyivyabhicàriõàm api ÷abdavàcyatvaü doùaþ/ evaü vibhàvànubhàvayor asamyakpratyaye vilambena pratyaye và na rasàsvàda iti tayor doùatvam/ samabalaprabalapratikålarasàïgànàü nibandhanaü tu prakçtarasapoùapràtãpikam iti doùaþ/ prabandhe prakçtasya prasaïgàntareõa vicchinnasya punardãpane sàmàjikànàü na sàmagryeõa rasàsvàda iti vicchinnadãpanaü doùaþ/ tathà tattadrasaprastàvanànarhe 'vasare prastàvaþ,
vicchedànarhe ca vicchedaþ/ yathà sandhyàvandanadevayajanàdidharmavarõane prasakte kayàpi kàminyà saha kasyacitkàmukasyànuràgavarõane/ yathà ca samupasthiteùu mahàhavadurmadeùu pratibhañeùu marmabhindi vacanàny udgiratsu nàyakasya saüdhyàvandanàdivarõane cety ubhayam anucitam/
evam apradhànasya pratinàyakàder nànàvidhànàü caritànàm anekavidhàyà÷ ca saüpado nàyakasambandhibhyas tebhyo nàti÷ayo varõanãyaþ/ yathà sati varõayitumiùño nàyakasyotkarùo na siddhyet/ tatprayukto rasapoùa÷ ca na syàt/ na ca pratinàyakotkarùasya tadabhibhàvakanàyakotkarùàïgatvàt katham avarõanãyatvam iti vàcyam/ yàdç÷asya pratinàyakotkarùavarõanasya tadabhibhàvakanàyakotkarùàïgatàsaüpàdakatvaü tàdç÷asyeùñatvàt/ tadvirodhina eva niùedhyatvàt/ na ca pratipakùasya prakçtàpekùayà varõyamàno 'py utkarùaþ svà÷rayahantçtàmàtràd eva prakçtagatam utkarùam ati÷àyayet, ato na doùàvaha iti vàcyam/ evaü hi sati mahàràjaü kam api viùa÷arakùepamàtreõa vyàpàditavato varàkasya ÷abarasyeva prakçtasya nàyakasya na ko 'py utkarùaþ syàd iti/ tathà rasàlambanà÷rayayor anusaüdhànam antaràntarà viratà na ced, doùaþ/ tadanusaüdhànàdhãnà hi rasapratipattidhàrà tadananusaüdhàne viratà syàt/ evaü prakçtarasànupakàrakasya vastuno varõanam api prakçtarasaviràmahetutvàd doùa eva/ anaucityaü tu rasabhaïgahetutvàt pariharaõãyam/ bhaïga÷ ca pànakàdirasàdau sikatàdinipàtajanitevàruütudatà/ tac ca jàtide÷akàlavarõà÷ramavayovasthàprakçtivyavahàràdeþ prapa¤cajàtasya tasya yasya yalloka÷àstrasiddham ucitadravyaguõakriyàdi, tadbhedaþ/ jàtyàder anucitaü yathà--gavàdes tejobalakàryàõi paràkramàdãni, siühàde÷ ca sàdhubhàvàdãni/ svarge jaràvyàdhyàdi, bhåloke sudhàsevanàdi/ ÷i÷ire jalavihàràdãni, grãùme vahnisevà/ bràhmaõasya mçgayà, bàhujasya pratigrahaþ, ÷ådrasya nigamàdhyayanam/ brahmacàriõo yate÷ ca tàmbålacarvaõam, dàropasaügraþ/ bàlavçddhayoþ strãsevanam, yåna÷ ca viràgaþ/ daridràõàm àóhyàcaraõam, àóhyànàü ca daridràcàraþ/ prakçtayo divyàþ,
adivyàþ, divyàdivyà÷ ca/ dhãrodàttadhãroddhatadhãralalitadhãra÷àntà utsàhakrodhakàminãratinirvedapradhànà uttamamadhyamàdhamà÷ ca/ tatra ratyàdãnàü bhayàtiriktasthàyibhàvànàü sarvatra samatve 'pi rateþ saübhogarupàyà manuùyeùv ivottamadevatàsu sphuñãkçtasakalànubhàvavarõanam anucitam/
krodhasya ca lokabhasmãkaraõapañor dinaràtrivyatyayàdyanekà÷caryakàriõo divyeùv ivàdivyeùu/ àlambanagatàràdhyatvasyànubhàvagatamithyàtvasya ca pratãtyà rasànullàsàpatteþ/ na ca sàdhàraõãkaraõàd àràdhyatvaj¤ànànutpattir iti vàcyam/ yatra sahçdayànàü rasodbodhaþ pramàõasiddhas tatraiva sàdhàraõãkaraõasya kalpanàt/ anyathà svamàtçviùayakasvapitçrativarõane 'pi sahçdayasya rasodbodhàpatteþ/ jayadevàdibhis tu gãtagovindàdiprabandheùu sakalasahçdayasaümato'yaü samayo madonmattamataïgajair iva bhinna iti ca tannidar÷anenedànãütanena tathà varõayituü sàüpratam/ tathà vidyàvayovarõà÷ramatapobhir utkçùñaiþ svato 'pakçùñeùu na sabahumànena vacasà vyavahartavyam/ vyavahartavyaü càpakçùñair utkçùñeùu/ tatràpi tatrabhavan bhagavann ityàdibhiþ saübodhanair munigurudevatàprabhçtaya eva na ràjàdayaþ, jàtyottamair dvijair eva, nàdhamaiþ ÷ådràdibhiþ, parame÷varetyàdisaübodhanai÷ cakravartina eva, na muniprabhçtayaþ saübodhyàþ/
tathà nàhuþ--
"anaucityàd çte nànyad rasabhaïgasya kàraõam/
prasiddhaucityabandhas tu rasasyopaniùatparà//" iti/
yàvatà tv anaucityena rasasya puùñis tàvat tu na vàryate, rasapratikålasyaiva tasya niùedhyatvàt/ ata eva--
"brahmann adhyayanasya naiùa samayas tåùõãü bahiþ
sthãyatàü
svalpaü jalpa bçhaspate jaóamate naiùà sabhà vajriõaþ/
vãõàü saühara nàrada stutikathàlàpair alaü tumburo
sãtàrallakabhallabhagnahçdayaþ svastho na laïke÷varaþ//"
iti kasyacin nàñakasya padye vipralambha÷çïgàràïgãbhåtavãrarasàkùepakaparamai÷varyaparipoùakatayà sthitadauvàrikavacanasya brahmàdyadhikùepaparasyànaucityaü na doùaþ/ evam eva "ale le saddaþsamuppàóia hariyakusaggaüthimayàcchamàlàpai vittivissambhia bàlavihavaüdaþkaaõà bamhaõà" ity àdividåùakavacane 'pi re÷abdàdiprayogasya tattathà, hàsyànuguõatvàt/ eùà hi digupadar÷ità/ anayà sudhãbhir anyad apy åhyam/
raseùu caiteùu nigaditeùu màdhuryaujaþprasàdàkhyàüs trãn guõàn àhuþ/ tatra "÷çïgàre saüyogàkhye yanmàdhuryaü tato 'ti÷ayitaü karuõe, tàbhyàü vipralambhe , tebhyo 'pi ÷ànte/ uttarottaram ati÷ayitàyà÷ cittadruter jananàt/ saüyoga÷çïgàràt karuõa÷àntayos tàbhyàm api vipralambhe" ity apare/ saüyoga÷çïgàràt karuõavipralambha÷ànteùv ati÷ayitam eva na punas tatràpi tàratamyam" ity anye/ tatra prathamacaramayor matayoþ "karuõe vipralambhe tacchànte càti÷ayànvitam" iti pràcàü såtram anukålam/ tasyottarasåtragatasya krameõeti padasyàpakarùànapakarùàbhyàü vyàkhyàdvayasya saübhavàt/ madhyasthe tu mate karuõa÷àntàbhyàü vipralambhasya màdhuryàti÷aye yadi sahçdayànàm anubhavo 'sti sàkùã tadà sa pramàõam/
vãrabãbhatsaraudreùv ojaso yathottaram ati÷ayaþ, uttarottaram ati÷ayitàyà÷ cittadãpter jananàt/ adbhutahàsyabhayànakànàü guõadvayayogitvaü kecid icchanti/ apare tu prasàdamàtram/ prasàdas tu sarveùu raseùu sarvàsu racanàsu ca sàdhàraõaþ/
guõànàü caiùàü drutidãptivikàsàkhyàs tisra÷ cittavçttayaþ krameõa prayojyàþ/ tattadguõavi÷iùñarasacarvaõàjanyà iti yàvat/ evam eteùu guõeùu rasamàtradharmeùu
vyavasiteùu madhurà racanà, ojasvã bandha ity àdayo vyavahàrà àkàro 'sya ÷åra ity àdivyavahàravad aupacàrikà iti mammañabhaññàdayaþ/
ye 'mã màdhuryaujaþ prasàdàrasamàtradharmatayoktàs teùàü rasadharmatve kiü mànam? pratyakùam eveti cet, na/ dàhàdeþ kàryàd analagatasyoùõaspar÷asya yathà bhinnatayànubhavas tathà drutyàdicittavçttibhyo rasakàryebhyo 'nyeùàü rasagataguõànàm ananubhavàt/ tàdç÷aguõavi÷iùñarasànàü drutyàdikàraõatvàt kàraõatàvacchedakatayà guõànàm anumànam iti cet, pràtisvikaråpeõaiva rasànàü kàraõatopapattau guõakalpane gauravàt/ ÷çïgàrakaruõa÷àntànàü màdhuryavattvena drutikàraõatvaü, pràtisvikaråpeõa kàraõatvakalpanàpekùayà laghubhåtam iti tu na vàcyam/ pareõa
madhurataràdiguõànàü pçthag drutataratvàdi kàryatàratamyaprayojakatayàbhyupagamena màdhuryavattvena kàraõatàyà gaóubhåtatvàt/ itthaü ca pràtisvikaråpeõaiva kàraõatve làghavam/
kiü càtmano nirguõatayàtmaråparasaguõatvaü màdhuryàdãnàm anupapannam/ evaü tadupàdhiratyàdiguõatvam api, mànàbhàvàt, pararãtyà guõe guõàntarasyànaucityàc ca/ atha ÷çïgàro madhura ity àdivyavahàraþ katham iti cet, evaü tarhi drutyàdicittavçttiprayojakatvam, prayojakatàsaübandhena drutyàdikam eva và màdhuryàdikam astu/ vyavahàras tu vàjigandhoùõetivyavahàravad akùataþ/
prayojakatvaü càdçùñàdivilakùaõaü ÷abdàrtharasaracanàgatam eva gràhyam/ ato na vyavahàràtiprasaktiþ/ tathà ca ÷abdàrthayor api màdhuryàder ãdç÷asya sattvàd upacàro naiva kalpya iti tu màdç÷àþ/
jarattaràs tu--
÷leùaþ prasàdaþ samatà màdhuryaü sukumàratà/
arthavyaktir udàratvam ojaþkàntisamàdhayaþ//"
iti da÷à ÷abdaguõàn, da÷aiva càrthaguõàn àmananti/ nàmàni punas tàny eva, lakùaõaü tu bhinnam/
tathà hi--

#<÷abdànàü bhinnànàm apy ekatvapratibhànaprayojakaþ saühitayaikajàtãyavarõavinyàsavi÷eùo gàóhatvàparaparyàyaþ ÷leùaþ//>#

yadàhuþ- "÷liùñam aspaùña÷aithilyam" iti/ yathà--"anavaratavidvaddrumadrohidàridryamàdyaddvipoddàmadarpaughavidràvaõaprauóhapa¤cànanaþ iti/

#<gàóhatva÷aithilyàbhyàü vyutkrameõa mi÷raõaü bandhasya prasàdaþ//>#

yathà--
"kiü bråmas tava vãratàü vayam amã, yasmin dharàkhaõóala-
krãóàkuõóalitabhru÷oõanayane dormaõóalaü pa÷yasi/
màõikyàvalikàntidanturatarair bhåùàsahastrotsarair
vindhyàraõyaguhàgçhàvaniruhàs tatkàlam ullàsitàþ//"
atra yasminn ityantaü ÷aithilyam, bhru÷abdàntaü gàóhatvam, punar nayanetyantaü prathamam ityàdi bodhyam/

#<upakramàd àsamàpte rãtyabhedaþ samatà//>#

yathà vakùyamàõamàdhuryodàharaõe/ tatra hy upanàgarikayaivopakramasaühàrau/ 

#<saüyogaparahrasvàtiriktavarõaghañitatve sati pçthakpadatvaü màdhuryam//>#

yathà--
"nitaràü paruùà sarojamàlà na mçõàlàni vicàrape÷alàni/
yadi komalatà tavàïgakànàm atha kà nàma kathàpi pallavànàm//"

#<aparuùavarõaghañitatvaü sukumàratà//>#

yathà--
svedàmbusàndrakaõa÷àlikapolapàlidolàyita÷ravaõakuõóalavandanãyà/
ànandam aïkurayati smaraõena kàpi ramyà da÷à manasi me madirekùaõàyàþ//"
atra pårvàrdhe/ uttaràrdhe tu màdhuryam api/

#<jhagiti pratãyamànàrthànvayakatvam arthavyaktiþ//>#

yathà "nitaràm" ityàdau/

#<kañhinavarõaghañanàråpavikañatvalakùaõodàratà//>#

yathà--
"pramodabharatundilapramathadattatàlàvalã-
vinodini vinàyake óamaruóiõóimadhvànini/
lalàñatañavisphuñannavakçpãñayonicchaño
hañhoddhatajañodbhaño gatapaño naño nçtyati//"
"padànàü nçtyatpràyatvaü vikañatà" iti kàvyaprakà÷añãkàkàrà vyàcakùate/ udàharanti ca "svacaraõaviniviùñair nåpurair nartakãnàü jhañiti raõitam àsãt" ityàdi/ tatra teùàm etàdç÷ãü vikañatvalakùaõàm udàratàm ojasy
antarbhàvayan kàvyaprakà÷akàraþ katham anukåla iti ta eva jànanti/ na hy atraujaso vaipulyena pratibhànam asti/
"viniviùñair nåpurair narta-" ity atra sannapy ojaso lavo na camatkàrã/ nàpi tatra nçtyatpràyatvaü varõànàm anubhavanti sahçdayàþ/ aü÷àntare tu màdhuryam eva/

#<saüyogaparahrasvapràcuryaråpaü gàóhatvam ojaþ//>#

yathà--
"sàhaükàrasuràsuràvalikaràkçùñabhramanmandara-
kùubhyatkùãradhivalguvãcivalaya÷rãgarvasarvaükaùàþ/
tçùõàtàmyadamandatàpasakulaiþ sànandam àlokità
bhåmãbhåùaõa bhåùayanti bhåvanàbhogaü bhavatkãrtayaþ//"
yathà và "ayaü patatu nirdayam" ityàdipràg udàhçte/

#<avidagdhavaidikàdiprayogayogyànàü padànàü parihàreõa prayujyamàneùu padeùu lokottara÷obhàråpam aujjvalyaü kàntiþ//>#

yathà "nitaràm" ityàdi pràg udàhçte/
#<bàndhagàóhatva÷ithilatvayoþ krameõàvasthàpanaü samàdhiþ//>#

anayor eva pràcãnair àrohàvarohavyapade÷aþ kçtaþ/ krama eva hi tayoþ prasàdàd asya bhedakaþ/ tatra hi tayor vyutkrameõa vçtteþ/
yathà--
svarganirgatanirargalagaïgàtuïgubhaïgurataraïgasakhànàm/

kevalàmçtamucàü vacanànàü yasya làsyagçham àsyasarojam//"
atràrohaþ prathame 'rdhe/ tçtãyacaraõe tv avarohaþ/ gaïgety àdau màdhuryasya vya¤jakeùu varõeùu satsv api dãrghasamàsàntaþpàtitayàna tasya prarohaþ/ uttaràrdhe tu so 'pi/ ete da÷a ÷abdaguõàþ/

#<evaü kriyàparamparayà vidagdhaceùñitasya tadasphuñatvasya tadupapàdakayukte÷ ca sàmànàdhikaraõyaråpaþ saüsargaþ ÷leùaþ//>#

#<yàvad arthakapadatvaråpam arthavaimalyaü prasàdaþ//>#

yathà-- "kamalànukàri vadanaü kila tasyàþ" ityàdi/ pratyudàharaõaü tu "kamalakàntyanukàri vaktram" ityàdi /

#<prakramàbhaïgenàrthaghañanàtmakam avaiùamyaü samatà//>#

yathà--
"hariþ pità harirmàtà harirbhràtà hariþ suhçt/
hariü sarvatra pa÷yàmi harer anyan na bhàti me//"
atra viùõur bhràtety àdinirmàõe prakramabhaïgàtmakaü vaiùamyam/

#<ekasyà evokter bhaïgyantareõa punaþ kathanàtmakam uktivaicitryaü màdhuryam//>#

yathà--
"vidhattàü niþ÷aïkaü niravadhisamàdhiü vidhir aho
sukhaü ÷eùe ÷etàü harir avãrataü nçtyatu haraþ/
kçtaü pràya÷cittair alam atha tapodànayajanaiþ

savitrã kàmànàü yadi jagati jàgarti bhavatã//"
atra vidhyàdibhir nàsti kim api prayojanam ity eùo 'rthaþ samàdhividhànàdipreraõàråpeõoktivaicitryeõàbhihitaþ/ anyathànavãkçtatvàpatteþ/

#<akàõóe ÷okadàyitvàbhàvaråpam apàruùyaü sukumàratà//>#

yathà-- "tvarayà yàti pàntho 'yaü priyàvirahakàtaraþ"/
"priyàmaraõakàtaraþ" ity atra tu ÷okadàyino maraõa÷abdasya sattvàt pàruùyam/ idaü cà÷lãlatàdoùavyàpyam/

#<vastuno varõanãyasyàsàdhàraõakriyàråpayor varõanam arthavyaktiþ//>#

yathà--
gurumadhye kamalàkùã kamalàkùeõa prahartukàmaü màm/
radayantritarasanàgraü taralitanayanaü nivàrayàücakre//"
ayam evedànãütanaiþsvabhàvoktyalaükàra iti vyapadi÷yate/

#<"cumbanaü dehi me bhàrye kàmacàõóàlatçptaye" ity àdigràmyàrthaparihàra udàratà//>#

#<ekasya padàrthasya bahubhiþ padair abhidhànaü, bahånàü caikena, tathaikasya vàkyàrthasya bahubhir vàkyaiþ, bahuvàkyàrthasyaikavàkyenàbhidhànaü, vi÷eùaõànàü sàbhipràyatvaü ceti pa¤cavidham ojaþ//>#

yad àhuþ--
padàrthe vàkyaracanà vàkyàrthe ca padàbhidhà/
prauóhir vyàsasamàsau ca sàbhipràyatvam asya ca// iti/
pårvàrdhapratipàdyaü dvayaü vyàsasamàsau ceti catuùprakàrà prauóhiþ, sàbhipràyatvaü ceti pa¤caprakàram oja ity arthaþ/ prauóhiþ pratipàdanavaicitryam/
yathà--
"sarasijavanabandhu÷rãsamàrambhakàle
rajaniramaõaràjye nà÷am à÷u prayàti/
paramapuruùavaktràd udgatànàü naràõàü
madhumadhuragiràü ca pràduràsãd vinodaþ//"
atroùasãty ekapadàrthasyàbhidhànàya prathamacaraõaþ/ ity àdyagre 'pi bodhyam/
"khaõóitànetraka¤jàlima¤jura¤janapaõóitàþ/
maõóitàkhiladikpràntà÷ caõóàü÷or bhànti bhànavaþ//"
atra "yasyàþ paràïganàgehàt patiþ pràtargçhe '¤cati" iti vàkyàrthe khaõóitàpadàbhidhànam/
"ayàcitaþ sukhaü datte yàcita÷ ca na yacchati/
sarvasvaü càpi harate vidhir ucchçïkhalo nçõàm//"
atra daivàdhãnaü sarvam ity ekasmin vàkyàrthe nànàvàkyaracanàtmako vyàsapadavàcyo vistaraþ/
"tapasyato muner vaktràd vedàrtham adhigatya saþ/
vàsudevaniviùñàtmà
vive÷a param padam//"
atra "munis tapasyati", "tadvaktràt sa vedàrtham adhigatavàn", "tadanantaraü vàsudeve parabrahmaõi manaþ pràve÷ayat", "tata÷ ca mukto 'bhåd" iti vàkyàrthakalàpaþ ÷atç-ktvà-bahuvrãhibhis tiïantena cànuvàdyavidheyabhàvenaikavàkyàrthãkçtaþ/ sàbhipràyatvaü caprakçtàrthapoùakatà/
yathà--
"gaõikàjàmilamukhyànavatà bhavatà batàham api/
sãdanbhavamarugarte karuõàmårte na sarvathopekùyaþ//"
atropekùàbhàve karuõàmårtitvaü poùakam/ pàpiùñhavàt karuõàyà abhàve prakçte 'syàþ saüpàdanàya gaõikety àdi sãdann iti ca/

#<dãptarasatvaü kàntiþ//>#

tac ca sphuñapratãyamànarasatvam/ udàharaõaü ca varõitam eva rasaprakaraõe, varõayiùyate ca/

#<avarõitapårvo 'yam arthaþ pårvavarõitacchàyo veti kaver àlocanaü samàdhiþ//>#

j¤ànasya viùayatàsaübandhenàrthaniùñhatvàd arthaguõatà/
àdyo yathà-- "tanayamainàkagaveùaõa" ityàdau, dvitãyas tu pràya÷aþ sarvatraivety àhuþ/ apare tv eùu guõeùu katipayàn pràguktais tribhir guõair vakùyamàõadoùàbhàvàlaükàrai÷ ca gatàrthayantaþ kàü÷cid vaicitryamàtraråpatayà, kvacid doùatayà ca manyamànà na tàvataþ svãkurvanti/ tathà hi-- ÷leùodàratàprasàdasamàdhãnàm ojovya¤jakaghañanàyàm antarbhàvaþ/ na ca ÷leùodàratayoþ sarvàü÷e gàóhabandhàtmanor ojovya¤jakaghañanàntarbhàvo 'stu nàma, prasàdasamàdhyos tu
gàóha÷ithilàtmanor aü÷enaujovya¤jakàntarbhàve 'py aü÷àntareõa kutràntarbhàva iti vàcyam/ màdhuryàbhivya¤jake prasàdàbhivya¤jake veti suvacatvàt/ màdhuryaü tu pareùàm asmadabhyupagatamàdhuryavya¤jakam eva/ evaü ca sarvatra vya¤jake vyaïgya÷abdaprayogo bhàktaþ/ samatà tu sarvatrànucitaiva/ pratipàdyodbhañatvànudbhañatvàbhyàmekasminn eva padye màrgabhedasyeùñatvàt/
yathà--
"nirmàõe yadi màrmiko 'si nitaràm atyantapàkadravan-mçdvãkàmadhumàdhurãmadaparãhàroddhuràõàü giràm/
kàvyaü tarhi sakhe sukhena kathaya tvaü saümukhe màdç÷àü
no ced duùkçtam àtmanà kçtam iva svàntàd bahir mà kçthàþ//"
atra pårvàrdhe tçtãyacaraõe ca lokottaranirmàõapratipàdake yo màrgo na sa caturthacaraõe kadaryakàvyapratipàdaka iti vaiùamyam eva guõaþ/ gràmyatvakaùñatvayos tyàgàt kàntisaukumàryayor gatàrthatà/ prasàdena càrthavyakter iti/
arthaguõeùv api-- ÷leùaþ ojasa àdyà÷ catvàro bhedà÷ ca uktivaicitryamàtraråpà iti na guõàntarbhàvam arhanti/ anyathà prati÷lokam arthavaicitryavailakùaõyàd guõabhedàpatteþ/ anadhikapadatvàtmà prasàdaþ, uktivaicitryavapur màdhuryam, apàruùya÷arãraü saukumàryam, agràmyaråpodàratà, vaiùamyàbhàvalakùaõà samatà, sàbhipràyatvàtmakaþ pa¤cama ojasaþ prakàraþ, svabhàvasphuñatvàtmikàrthavyaktiþ, sphuñarasatvaråpà kànti÷ ca, adhikapadatvànavãkçtatvàmaïgalaråpà÷lãlatvagràmya-bhagnaprakramàpuùñàrtharåpàõàü doùàõàü niràkaraõena svabhàvoktyalaükàrasya rasadhvanirasavadalaükàrayo÷ ca svãkaraõena ca gatàrthàni/ samàdhis tu kavigataþ kàvyasya kàraõaü na tu guõaþ, pratibhàyà api kàvyaguõatvàpatteþ/ atas traya eva guõà iti mammañabhaññàdayaþ/
tatra ñavargavarjitànàü vargàõàü prathamatçtãyaiþ ÷arbhir antasthai÷ ca ghañità, naikañyena prayuktair anusvàraparasavarõàiþ ÷uddhànunàsikai÷ ca ÷obhità, vakùyamàõaiþ sàmànyato vi÷eùata÷ ca niùiddhaiþ saüyogàdyair acumbità, avçttir muduvçttirvà racanànupårvyàtmikà màdhuryasya vya¤jikà/ dvitãyacaturthàs tu vargyà guõasyàsya nànukålàþ, nàpi pratikålàþ, dåratayà saünive÷ità÷ cet/ naikañyena tu pratikålà api bhavanti, yadi tadàyatto nànupràsaþ/ anye tu vargasthànàü pa¤cànàm apy avi÷eùeõa màdhuryavya¤jakatàm àhuþ/
udàharaõam--
tàü tamàlatarukàntilaïghinãü kiükarãkçtanavàmbudatviùam
svànta me kalaya ÷àntaye ciraü naicikãnayanacumbitàü ÷riyam//"
yathà và--
"svedàmbusàndrakaõa÷àlikapolapàlir antaþsmitàlasavilokanavandanãyà/
ànandam aïkurayati smaraõena kàpi ramyà da÷à manasi me madirekùaõàyàþ//"
prathame padye 'ti÷ayoktyalaükçtasya bhagavaddhyànautsukyasya bhagavadviùayakarater và dhvanyamànàyàþ ÷ànta eva paryavasànàt tadgatamàdhuryasyàbhivya¤jikà racaneyam/ dvitãye tu smçtyupaùñabdha÷çïgàragatasya/ naikañyena dvitãyacaturthavargavarõañavargajihvàmålãyopadhmànãyavisargasakàrabahulair varõàir ghañito jhayrephànyataraghañitasaüyogaparahrasvai÷ ca naikañyena prayuktair àliïgito dãrghavçttyàtmà gumpha ojasaþ/ asmin patitàþ prathamatçtãyavargyà guõasyàsya nànukålà nàpi pratikålàþ saüyogàghañakà÷ cet/
tadghañakàs tv anukålà eva/ evam anusvàraparasavarõà api/ yathà-- "ayaü patatu nirdayaü dalitadçpta-" ity àdau pràgudàhçte/ ÷rutamàtrà vàkyàrtham karatalabadaram iva nivedayantã ghañanà prasàdasya/ ayaü ca sarvasàdhàraõo guõaþ/ udàharaõàny atra pràya÷o madãyàni sarvàõy eva padyàni/ tathàpi yathà--
"cintàmãlitamànaso manasijaþ sakhyo vihãnaprabhàþ
pràõe÷aþ praõayàkulaþ punar asàv àstàü samastà kathà/
etat tvàü vinivedayàmi mama ceduktiü hitàü manyase
mugdhe mà kuru mànam ànanam idaü ràkàpatir jeùyati//"
atra sarvàvacchedena prasàdàbhivya¤jakatvam aü÷abhedena tu màdhuryaujobhivya¤jakatvam api, manasijàntasya mà kurv àde÷ ca màdhuryàbhivyaktihetutvàt/ sakhya ityàder ojogamakatvàt/ nanv atra ÷çïgàrà÷rayasya màdhuryasyàbhivyaktaye tadanukålàs tu nàma racanà, ojasas tu kaþ prasaïgo yad arthaü tadanukålavarõavinyàsa iti cet/
nàyikàmànopa÷àntaye kçtànekayatnàyàs tadãyaü hitam upadi÷antyàþ sakhyàþ sakrodhatvasya vya¤janãyatayà tathàvinyàsasya sàphalyàt/ kiü bahunà rasasyaujasvino 'marùàder bhàvasya càvivakùàyàm api vaktari kruddhatayà prasiddhe vàcye và kråratare àkhyàyikàdau prabandhe và, paruùavarõaghañaneùyate/ yathà và--
vàcà nirmalayà sudhàmadhurayà yàü nàtha ÷ikùàmadàs
tàü svapne 'pi na saüspç÷àmy aham ahaübhàvàvçto nistrapaþ/
ity àgaþ÷ata÷àlinaü punar api svãyeùu màü bibhratas
tvatto nàsti dayànidhir yadupate matto na mattaþ paraþ//"
atra guõàntaràsamànàdhikaraõaþ prasàdaþ/ idànãü
tattadguõavya¤janakùamàyà nirmiteþ paricayàya sàmànyato vi÷eùata÷ ca varjanãyaü kiücin niråpyate-- varõànàü svànantaryaü sakçdekapadagatatve kiücid a÷ravyam/ yathà-- "kakubhasurabhiþ, vitatagàtraþ, palalam ivàbhàti" ity àdau/ asakçc ced adhikam// yathà-- "vitatatarastarur eùa bhàti bhåmau"/ evaü bhinnapadagatatve 'pi/ yathà-- "÷uka karoùi kathaü vijane rucim" ity àdau/ asakçdbhinnapadagatatve tato 'py adhikam/ yathà-- "pika kakubho mukharãkuru prakàmam"/ evaü svasamànavargyànantaryaü sakçd ekapadagatatve kiücid a÷ravyam/ yathà-- "vitathas te manorathaþ"/ asakçc ced adhikam/ yathà-- "vitathataraü vacanaü tava pratãmaþ"/ evaü bhinnapadagatatve/ yathà-- "atha tasya vacaþ ÷rutvà" ity àdau/ asakçd bhinnapadagatatve tu tato 'py adhikam/ "atha tathà kuru yena sukhaü labhe"/ etac ca vargàõàü prathamadvitãyayos tçtãyacaturthayor ànantaryam/ prathamatçtãyayor dvitãyatçtãyayor vànantaryaü tu tathà nà÷ràvyam/ kiü tv ãùat, nirmàõamàrmikaikavedyam/ etad apy asakçc cet tato 'dhikatvàt sàdhàraõair api vedyam/ yathà-- "khaga kalànidhir eùa vijçmbhate"/ "iti vadati divàni÷aü sa dhanyaþ"/ pa¤camànàü madhuratvena svavargyànantaryaü na tathà/ yathà-- "tanute tanutàü tanau"/ svànantaryaü tv a÷ravyam eva/ yathà-- "mama mahatã manasi vyathàviràsãt"/ etàni cà÷ravyatvàni guruvyavàyenàpodyante/ "saüjàyatàü kathaükàraü kàke kekàkalasvanaþ"/
yathà và--
"yathà yathà tàmarasàyatekùaõà mayà saràgaü nitaràü niùevità/
tathà tathà tattvakatheva sarvato vikçùya màm ekarasaü cakàra sà//"
idaü tu dãrghavyavàye/ saüyogaparavyavàye tu--
sadà jayànuùaïgàõàm aïgànàü saügarasthalam/
raïgàïgàõam ivàbhàti tattatturagatàõóavaiþ//
idaü tu bodhyam-- gurur yayor vyavadhàyakas tayor eva varõayor ànantaryakçtam a÷ravyatvam apavadati/ tenàtra thakàratakàrànantaryakçtadoùàpavàde 'pi
takàrathakàrànantaryakçtam a÷ravyatvam anapoditam eva/ evaü tryàdãnàü saüyogo 'pi pràyeõà÷ravyaþ/ "ràùñre tavoùñryaþ parita÷ caranti" ity evamàdayaþ ÷çutikàñavabhedà anye 'py anubhavànusàreõa bodhyàþ/ atha dãrghànantaryaü saüyogasya bhinnapadagatasya sakçd apy a÷ravyam, asakçt tu sutaràm/
"hariõãprekùaõà yatra gçhiõã na vilokyate/
sevitaü sarvasaüpadbhir api tadbhavanaü vanam//"
ekapadagatasya tu tathà nà÷ravyatvam/ yathà-- "jàgratà vicitaþ panthàþ ÷àtravàõàü vçthodyamaþ"/ parasavarõakçtasya tu saüyogasya sarvathà dãrghàd
bhinnapadagatatvàbhàvàn madhuratvàc cànantaryaü na manàg apy a÷ravyam/ yathà-- "tàütamàlatarukànti-" ity àdipadye/ atra tàm ity atra nãm ity atra ca parasavarõasya pårvapadabhaktatayà na saüyogo bhinnapadagataþ/ pratyekaü saüyogasaüj¤eti pakùe 'pi bhinnapadagataþ saüyogo na dãrghàd avyavahitaparaþ/ navàmbudety atra tv ekàde÷asya padadvayabhaktatayà dãrghàd bhinnapadagatatve saty avyavahitottaratvaü yady api parasavarõakçtasaüyogasya bhavati tathàpy atra bhinnapadagatatvam ekapadagatabhinnatvaü vivakùitam ity adoùaþ/ asakçt tu sutaràm/ yathà-- "eùàü priyà me kva gatà trapàkulà"/ idaü cà÷ravyatvaü kàvyasya païgutvam iva pratãyate/
atha svecchayà saüdhyakaraõaü sakçd apy a÷ravyam/ yathà-- "ramyàõi indumukhi te kilaki¤citàni/ pragçhyatàprayuktaü tv asakçd eva/ aho amã indumukhãvilàsàþ"/ evam eva ca ya-va-lopaprayuktam "apara iùavaete kàminãnàü dçgantàþ"/
kathaü tarhi--
"bhujagàhitaprakçtayo gàruóamantrà ivàvanãramaõa/
tàrà iva turagà iva sukhalãnà mantriõo bhavataþ//"
iti bhavadãyaü kàvyam iti ced akçtvaiva yalopaü
pàñhàn na doùaþ/
evaü rorutvasya hali lopasya yaõguõavçddhisavarõadãrghapårvaråpàdãnàü naikañyena bàhulyam a÷ravyatàhetuþ/ evam ime sarve 'py a÷ravyabhedàþ kàvyasàmànye varjanãyàþ/
atha vi÷eùato varjanãyàþ/ tatra madhuraraseùu ye vi÷eùato varjanãyà anupadaü vakùyante ta evaujasviùv anukålàþ, ye cànukålatayoktàs te pratikålà iti sàmànyato nirõayaþ/ madhuraraseùu dãrghasamàsaü jhayghañitasaüyogaparahrasvasya visarjanãyàde÷asakàrajihvàmålãyopadhmànãyànàü ñavargajhayàü rephahakàrànyataraghañitasaüyogasya halàü la-ma-na-bhinnànàü svàtmanà saüyogasya jhaydvayaghañitasaüyogasya càsakçtprayogaü naikañyena varjayet/ savarõajhaydvayaghañitasaüyogasya ÷arbhinnamahàpràõaghañitasaüyogasya sakçd apãti saükùepaþ/
dãrghasamàso yathà--
"lolàlakàvalivalannayanàravinda-lãlàva÷aüvaditalokavilocanàyàþ/
sàyàhani praõayino bhavanaü vrajantyà÷ ceto na kasya harate gatir aïganàyàþ//"
jhayghañitasaüyogaparahrasvànàü pràcuryaü naikañyena yathà--
"hãrasphuradradana÷ubhrima÷obhi kiü ca sàndràmçtaü vadanam eõavilocanàyàþ/
vedhà vidhàya punar uktam ivendubimbaü dårãkaroti na kathaü viduùàü vareõyaþ//"
atra bhri÷abdaparyantaü ÷çïgàrànanuguõam/ ÷iùñaü tu ramaõãyam/ uttaràrdhe kakàratakàraråpajhaydvayasaüyogasya sattve 'pi pràcuryàbhàvàn na doùaþ/ yadi tu "dantàü÷ukàntam aravindaramàpahàri
sàndràmçtam, ity àdi kriyate tadà sarvam eva ramaõãyam/
visargapràcuryaü yathà--
sànuràgàs sànukampà÷ caturà÷ ÷ãtalàþ/
haranti hçdayaü hanta kàntàyàs svàntavçttayaþ//
atra ÷akàradvayasaüyogàntaü pårvàrdhaü màdhuryànanuguõam/
jihvàmålãpràcuryaü yathà--
"kalitakuli÷aghàtàÛ ke 'pi khelanti vàtàþ ku÷alam iha kathaü và jàyatàü jãvite me/
ayam api bata gu¤jannàli màkandamaulau culukayati madãyàü cetanàü ca¤carãkaþ//"
atra dvitãyajihvàmålãyaparyantam ananuguõaü màdhuryasya/ yadi ca "kathaya katham ivà÷à jàyatàü jãvite me malayabhujagavàntà vànti vàtàþ kçtàntàþ" iti vidhãyate, tathà nàyaü doùaþ/
upadhmànãyapràcuryaü yathà--
"alakàÜ phaõi÷àvatulya÷ãlà nayanàntàÜ paripuïkhiteùu lãlàþ/
capalopamità khalu svayaü yà bata loke sukhasàdhanaü kathaü sà//"
atra dvàv upadhmànãyàv eva na ÷àntànuguõau/
ñavargajhayàü pràcuryaü yathà--
"vacane tava yatra màdhurã sà hçdi pårõà karuõà ca komale 'bhåt/
adhunà hariõàkùi hà kathaü và kañutà tatra kañhoratàviràsãt//"
adhunà sakhi tatra hà kathaü và gatir anyaiva vilokyate guõànàm" iti tv anuguõam/
rephaghañitasaüyogasyàsakçt prayogo yathà--
tulàm anàlokya nijàm akharvaü gauràïgi garvaü na kadàpi kuryàþ/
lasanti nànàphalabhàravatyo latàþ kiyatyo gahanàntareùu//
yadi tu "tulàm anàlokya mahãtale 'smin" iti nirmãyate tathà sàdhu/
halàü la-ma-na-bhinnànàüsvàtmanà saüyogasyàsakçt prayogo yathà-- "vigaõayya me nikàyyaü tàm anuyàto 'si naiva tannyàyyam/" la-ma-nànàü svàtmanà saüyogas tu na tathà pàruùyam àvahati/yathà--
"iyam ullasità mukhasya ÷obhà pariphullaü nayanàmbujadvayaü te/
jaladàlim ayaü jagadvitanvan kalitaþ kvàpi kim àli nãlameghaþ//"
jhaydvayaghañitasaüyogasya yathà--
"à sàyaü salilabhare savitàram upàsya sàdaraü tapasà/
adhunàbjena manàk tava mànini tulanà mukhasyàptà//"
atra dvitãyàrdham aramyam/ "sarasijakulena saüprati bhàmini te mukhatulàdhigatà" iti tu sàdhu/
savarõa jhaydvayaghañitasaüyogasya sakçt prayogo yathà--
ayi mandasmitamadhuraü vadanaü tanvaïgi yadi manàk kuruùe/
adhunaiva kalaya ÷amitaü ràkàramaõasya hanta sàmràjyam//
nanv atra
kakàradvayasaüyogasya halghañitasvàtmasaüyogatvenaiva niùedhàt ka-khasaüyogasya mahàpràõasaüyoganiùedhaviùayatvàt tçtãyasaüyogasya càsaübhavàt savarõajhaydvayasaüyoganiùedho niravakà÷a iti cet, na/ sakçt prayogaviùayatvenàsya pàrthakyàt/ ànyathà "manàk kuruùe" iti nirdoùaü syàt/
mahàpràõaghañitasaüyogo yathà--
"ayi mçgamadabinduü cedbhàle bàle samàtanuùe/"
uttaràrdhaü tu pràcãnam eva/
evaü tvapratyayaü, yaïantàni, yaïalugantàny anyàni ca ÷àbdikapriyàõy api madhurarase na prayu¤jãta/ evaü vyaïgyacarvaõàtiriktayojanàvi÷eùàpekùànàpàtato 'dhikacamatkàriõo 'nupràsanicayàn yamakàdãü÷ ca saübhavato 'pi kavir na nibadhnãyàt/ yato hi te rasacarvaõàyàm anantarbhavantaþ sahçdayahçdayaü svàbhimukhaü vidadhànà rasaparàïmukhaü vidadhãran/vipralambhe tu sutaràm/ yato madhuratamatvenàsya nirmalasitànirmitapànakarasasyeva tanãyàn api svàtantryam àvahan padàrthaþ sahçdayahçdayàruütudatayàna sarvathaiva sàmànàdhikaraõyam arhati/
yad àhuþ--
"dhvanyàtmabhåte ÷çïgàre yamakàdinibandhanam/
÷aktàv api pramàditvaü vipralambhe vi÷eùataþ//"
ye tu punar akliùñatayànunnataskandhatayà ca na pçthag bhàvanàm apekùante, kiü tu rasacarvaõàyàm eva susukhaü gocarãkartuü ÷akyàþ, na teùàm anupràsàdãnàü tyàgo yuktaþ/
yathà--
"kastårikàtilakam
àli vidhàya sàyaü smerànanà sapadi ÷ãlaya saudhamaulim/
prauóhiü bhajantu kumudàni mudàm udàràm ullàsayantu parito harito mukhàni//"
ittham ete prasaïgato madhurarasàbhivya¤jikàyàü racanàyàü saükùepeõa niråpità doùàþ/
"ebhir vi÷eùaviùayaiþ sàmànyair api ca dåùaõai rahità/
màdhuryabhàrabhaïgurasundarapadavarõavinyàsà//
vyutpattim udgirantã nirmàtur yà prasàdayutà/
tàü vibudhà vaidarbhãü vadanti vçttiü gçhãtaparipàkàm//
asyàm udàhçtàny eva kiyanty api padyàni/
yathà và--
"àyàtaiva ni÷à ni÷àpatikaraiþ kãrõaü di÷àm antaraü
bhàminyo bhavaneùu bhåùaõagaõair ullàsayanti ÷riyam/
vàme mànam apàkaroùi na manàg adyàpi roùeõa te
hà hà bàlamçõàlato 'py atitamàü tanvã tanus tàmyati//"
asyà÷ ca rãter nirmàõe kavinà nitaràm avahitena bhàvyam/ anyathà tu paripàkabhaïgaþ syàt/ yathàmarukakavipadye--
"÷ånyaü vàsagçhaü vilokya ÷ayanàd utthàya kiücicchanair
nidràvyàjam upàgatasya suciraü nirvarõya patyur mukham/
vistrabdhaü paricumbya jàtapulakàm àlokya gaõóasthalãü
lajjànamramukhã priyeõa hasatà bàlà ciraü cumbità//"
atrotthàya kiücicchanair ity atra savarõajhaydvayasaüyogas tatràpi naikañyeneti sutaràm a÷ravyaþ/ evaü
jhayghañitasaüyogaparahrasvasyàpi/ tathà ÷anair nidrety atra, nirvarõya patyur mukham ity atra ca rephaghañitasaüyogasya, jhayghañitasaüyogaparahrasvasya ca pràcuryam/ vistrabdham ity atra mahàpràõaghañitasya, lajjety atra svàtmasavarõajhaydvayaghañitasya, mukhã priyeõety atra bhinnapadagatadãrghànantarasya saüyogasya, tathà ktvàpratyayasya pa¤cakçtvaþ, lokate÷ ca dhàtor dviþ prayogaþ kaver nirmàõasàmagrãdàridryaü prakà÷ayati/ ity alaü parakãyakàvyavimar÷anena/ iti saükùepeõa niråpità rasàþ/
atha bhàvadhvanir niråpyate/ atha kiü bhàvatvam/ vibhàvànubhàvabhinnatve sati rasavya¤jakatvam iti cet, rasakàvyavàkye 'tivyàptyàpatteþ/ arthadvàrà ÷abdasyàpi vya¤jakatvàt/ dvàràntaranirapekùatvena vya¤jakatve vi÷eùite tv asaübhavaþ prasajyeta/ bhàvasyàpi bhàvanàdvàraiva vya¤jakatvàt, bhàvanàyàm ativyàptyàpatte÷ ca/ ata eva ca vibhàvànubhàvabhinnatvasyeva ÷abdabhinnatvasyàpi tadvi÷eùaõatve na nistàraþ/ pradhànadhvanyamànabhàve rasavya¤jakatàbhàvàd avyàptyàpatte÷ ca/
na ca tatràpi prànte raso 'bhivyajyata eveti vàcyam, bhàvadhvanivilopaprasaïgàt/ bhàvacamatkàraprakarùàd bhàvadhvanitvam/ rasas tu tatra vyajyamàno 'py acamatkàritvàn na dhvanivyapade÷ahetur ity api na ÷akyaü vaditum/ camatkàrarahitarasavyaktau mànàbhàvàt/ rase hi dharmigràhakamànenànandàü÷àvinàbhàvasya pràg evàvedanàt/
astu và pràdhànyena dhvanyamànasyàpi bhàvasya prànte rasàbhivya¤jakatvam/ tathàpi de÷akàlavayovasthàdinànàpadàrthaghañite padyavàkyàrthe tathàpy ativyàptiþ/ tasya vibhàvànubhàvabhinnatve sati rasàbhivya¤jakatvàt/ nàpi rasàbhivya¤jakacarvaõàviùayacittavçttitvaü tattvam/bhàvàdicarvaõàyàm atiprasaïgavàraõàya carvaõàviùayeti cittavçttivi÷eùaõam iti vàcyam/
kàlàgurudravaü sà hàlàhalavadvijànatã nitaràm/
api nãlotpalamàlàü bàlà vyàlàvaliü kilàmunate//
ityatra
hàlàhalasadç÷atvaprakàraj¤àne ativyàpteþ/ tasya vipralambhànubhàvatvena rasàbhivya¤jakacarvaõàviùayatvàt, cittavçttitvàc ca/ nàpy akhaõóam/ tattve mànàbhàvàt/ atrocyate--

#<vibhàvàdivyajyamànaharùàdyanyatamatvaü tattvam//>#

yad àhuþ-- "vyabhicàrya¤jito bhàvaþ" iti/
harùàdãnàü ca sàmàjikagatànàm eva sthàyibhàvanyàyenàbhivyaktiþ/ sàpi rasanyàyeneti kecit/ vyaïgyàntaranyàyenetyapare manyante/ vibhàvànubhàvau càtra vya¤jakau/ na tv ekasmin vyàbhicàriõi dhvanyamàne vyabhicàryantaraü vya¤jakatayàva÷yam apekùyate, tasyaiva pràdhànyàpatteþ/ vastutas tu prakaraõàdiva÷àt pràdhànyam anubhavati kasmiü÷ cid bhàve tadãyasàmagrãvyaïgyatvena nàntarãyakatayà tanimànam àvahato vyabhicàryantarasyàïgatve 'pi na kùatiþ/ yathà garvàdàv amarùasya, amarùàdau và garvasya/ na caivaü sati guõãbhåtavyaïgyatvàpattiþ/ pçthagvibhàvànubhàvàbhivyaktasyaiva (bhàvasya), guõãbhåtavyaïgyavyapade÷ahetutvàt/ ata eva nàntarãyakasya bhàvasya dhvananaü bhavati/ anyathà garvàdidhvaner uccheda eva bhavet/
vibhàvas tv atra vyabhicàriõo nimittakàraõasàmànyam/ na tu rasasyeva sarvathaivàlambanoddãpane apekùite/ yadi tu kvacit saübhavatas tadà na vàryete/
harùàdayas tu--

#<harùasmçtivrãóàmohadhçti÷aïkàglànidainyacintàmada÷ramagarvanidràmativyàdhitràsasuptavibodhàmarùàvahitthogratonmàdamaraõavitarkaviùàdautsukyàvegajaóatàlasyàsåyàpasmàracapalatàþ/ pratipakùakçtadhikkàràdijanmà nirveda÷ ceti trayastriü÷ad vyabhicàriõaþ/ gurudevançpaputràdiviùayà rati÷ ceti catustriü÷at/>#

etena vàtsalyàkhyaü putràdyàlambanaü rasàntaram iti paràstam/ ucchçïkhalatàyà munivacanaparàhatatvàt/

tatra

#<iùñapràptyàdijanmà sukhavi÷eùo harùaþ//>#

tad uktam--
"devabhartçgurusvàmiprasàdaþ priyasaügamaþ/
manorathàptir apràpyamanoharadhanàgamaþ/
tathotpatti÷ ca putràder vibhàvo yatra jàyate/
netravaktraprasàda÷ ca priyoktiþ pulakodgamaþ//
a÷rusvedàdaya÷ cànubhàvà harùaü tam àdi÷et//" iti/
udàharaõam--
"avadhau divasàvasànakàle bhavanadvàri vilocane dadhànà/
avalokya samàgataü tadà màm atha ràmà vikasanmukhã babhåva//"
atràvadhikàle priyàgamanaü vibhàvaþ/ mukhavikàso 'nubhàvaþ/

#<saüskàrajanyaü j¤ànaü smçtiþ//>#

yathà--
"tanma¤ju mandahasitaü ÷vasitàni tàni sà vai kalaïkavidhurà madhurànana÷rãþ/
adyàpi me hçdayam unmadayanti hanta sàyaütanàmbujasahodaralocanàyàþ//"
cintàvi÷eùo 'tra vibhàvaþ/ bhrånnatigàtrani÷calatvàdaya àkùepagamyà anubhàvàþ/ yady apy atràsyà eva smçteþ saücàriõyàþ, nàyikàråpasya vibhàvasya, hantapadagamyasya hçdayavaikalyaråpànubhàvasya saüyogàd vipralambharasàbhivyakte rasadhvanitvaü ÷akyate vaktum tathàpi smçter evàtra puraþsphårtikatvàc camatkàritvàc ca taddhvanitvam
uktam/
tadàder buddhisthaprakàràvacchinne ÷aktir iti naye buddheþ ÷akyatàvacchedakànugamakatayà na vàcyatàsaüspar÷aþ/ buddhisthatvaü ÷akyatàvacchedakam iti naye 'pi smçtitvena smçter vyaktivedyataiva/ tasyà÷ càtra vàkyavedyatve 'pi padasyaiva kurvadråpatvàt padadhvaniviùayatvam/ etena bhàvànàü padavyaïgatve na vaicitryam iti paràstam/ sàyaütanàmbujopamànena nayanayor uttarottaràdhikanimãlanonmukhatvadhvananadvàrà tasyà ànandamagnatàprakà÷aþ/
"darànamatkaüdharabandham ãùannimãlitasnigdhavilocanàbjam/
analpaniþ÷vàsabharàlasàïgaü smaràmi saïgaü ciram aïganàyàþ//"
ity atra smçtir na bhàvaþ, sva÷abdena nivedanàd avyaïgyatvàt/ nàpi smaraõàlaükàraþ, sàdç÷yàmålakatvàt/ sàdç÷yamålakasyaiva smaraõasyàlaükàratvam, anyasya tu vya¤jitasya bhàvatvam iti siddhàntàt/ kiü tu vibhàva eva sundaratvàt kathaücid rasaparyavasàyã/

#<strãõàü puruùamukhàvalokanàdeþ puüsàü ca pratij¤àbhaïgaparàbhavàder utpanno vaivarõyàdhomukhatvàdikàraõãbhåta÷ cittavçttivi÷eùo vrãóà//>#

yathà--
"kucakala÷ayugàntarmàmakãnaü nakhàïkaü
sapulakatanu mandaü mandam àlokamànà/
vinihitavadanaü màü vãkùya bàlà gavàkùe
cakitanatanatàïgã sadma sadyo vive÷a//
atra priyasya dar÷anaü, tena nàyikàkartçkatatkucàntarvartipriyanakhakùatàvalokanajanyaharùàvedakatatpulakàder dar÷anaü ca vibhàvaþ/ sadyaþ sadanaprave÷o
'nubhàvaþ/
yathà và--
"niruddhya yàntãü tarasà kapotãü kåjatkapotasya puro dadàne/
mayi smitàrdraü vadanàravindaü sà mandamandaü namayàübabhåva//"
pårvatra tràsa ivàtràpi harùo le÷atayà sannapi vrãóàyà anuguõa eva/ priyakartçkaü kapotasyàgre kapotyàþ samarpaõaü vibhàvaþ/ vadananamanam anubhàvaþ/

#<bhayaviyogàdiprayojyà vastutattvànavadhàriõã cittavçttir mohaþ/>#

"avasthàntara÷abalità sà tathà" iti tu navyàþ/
udàharaõam--
"viraheõa vikalahçdayà vilapantã dayita dayiteti/
àgatam api taü savidhe paricayahãneva vãkùate bàlà//"
atra kàntaviyogo vibhàvaþ/ indriyavaikalyaü lajjàdyabhàva÷ cànubhàvaþ/
yathà và--
"÷uõóàdaõóaü kuõóalãkçtya kåle kallolinyàþ kiücid àku¤citàkùaþ/
naivàkarùaty ambu naivàmbujàliü kàntàpetaþ kçtya÷ånyo gajendraþ//"

#<lobha÷okabhayàdijanitopaplavanivàraõakàraõãbhåta÷ cittavçttivi÷eùo dhçtiþ//>#

udàharaõam--
"saütàpayàmi hçdayaü dhàvaü dhàvaü dharàtale kim aham/
asti mama
÷irasi satataü nandakumàraþ prabhuþ paramaþ//"
atra viveka÷rutasaüpattyàdir vibhàvaþ/ càpalàdyupa÷amo 'nubhàvaþ/ nanu cottaràrdhe cintà nàstãti vastuno 'bhivyakteþ katham asya dhçtibhàvadhvanitvam iti cet, tasya dhçtyupayogitayaivàbhivyakteþ/

#<kim aniùñaü mama bhaviùyatãty àkàra÷ cittavçttivi÷eùaþ ÷aïkà//>#

udàharaõam--
"vidhiva¤citayà mayà na yàtaü sakhi saüketaniketanaü priyasya/
adhunà bata kiü vidhàtukàmo mayi kàmo nçpatiþ punar na jàne//"
atra ràjàparàdho vibhàvaþ/ mukhavaivarõyàdaya àkùepyà anubhàvàþ/ iyaü tu bhayàdyutpàdanena kampàdikàriõã, na tu cintà/

#<àdhivyàdhijanyabalahàniprabhavo vaivarõya÷ithilàïgatvadçgbhramaõàdihetur duþkhavi÷eùo glàniþ/>#

yathà--
"÷ayità ÷aivala÷ayane suùamà÷eùà navendulekheva/
priyam àgatam api savidhe satkurute madhuravãkùaõair eva//"
atra priyaviraho vibhàvaþ/ madhuravãkùaõair evety evakàreõa bodhyamànà pratyudgamacaraõanipatanà÷leùàdãnàü nivçttir anubhàvaþ/ na càtra ÷ramaþ ÷aïkyaþ, kàraõàbhàvàt/ kecit tu vyàdhyàdiprabhavabalanà÷aü glànim àhuþ/ teùàü mate cittavçttyàtmakeùu bhàveùu nà÷aråpàyà glàneþ kathaü samàve÷a iti dhyeyam/ yady api "balasyàpacayo glànir àdhivyàdhisamudbhavaþ" iti lakùaõavàkyàd apacaya÷abdena nà÷a eva pratiyate, tathàpi pràg uktànupapattyà balanà÷ajanyaü duþkham eva balàpacaya÷abdena
vivakùitam/

#<duþkhadàridryàparàdhàdijanitaþ svàpakarùabhàùaõàdihetu÷ cittavçttivi÷eùo dainyam//>#

udàharaõam--
"hatakena mayà vanàntare vanajàkùã sahasà vivàsità/
adhunà mama kutra sà satã patitasyeva parà sarasvatã//"
sãtàü parityaktavato bhagavataþ ÷rãràmabhadrasyeyam uktiþ/ atra sãtàparityàgaråpo 'paràdhas tajjanyaü duþkhaü và vibhàvaþ/ patitasàmyaråpasvàpakarùabhàùaõam anubhàvaþ/
yad àhuþ--
"cintautsukyàn manastàpàd daurgatyàc ca vibhàvataþ/
anubhàvàt tu ÷iraso 'bhyàvçtter gàtragauravàt//
dehopaskaraõatyàgàd dainyaü bhàvaü vibhàvayet//" iti/
"daurgatyàder anaujasyaü dainyaü malinatàdikçt/" iti ca/
atra hatakena mayà vivàsità na tu vidhinety etasyàrthasya patitopamayaiva paripoùaþ, na tu ÷ådràdyupamayà/ yataþ ÷ådrasya jàtyaiva ÷rutidaurlabhyaü vidhinà kçtam/ patitasya tu bràhmaõàder vidhinà ÷rutisulabhatve svabhàvena kçte 'pi tenaiva tathàvidhaü pàpam àcaratà svataþ ÷rutir dårãkçteti tasya patitena sàmyam, tasyà÷ ca ÷rutyety upamàlaükàro dainyam evàlaükurute/ tathà mayeti seti copàdànalakùaõàmåladhvanibhyàü kçtaghnatvakçtaj¤àtvanirdayatvadayàvatãtvàdyanekadharmaprakà÷anadvàrà tad eva paripoùyate, seti smçtyà ca le÷ataþ pratãyamànayà/

#<iùñàpràptyaniùñapràptyàdijanità dhyànàparaparyàyà vaivarõyabhålekhanàdhomukhatvàdihetu÷ cittavçttivi÷eùa÷ cintà//>#

yad àhuþ--
"vibhàvà yatra dàridryam ai÷varyabhraü÷anaü tathà/
iùñàrthàpahçtiþ ÷a÷vacchvàsocchvàsàv adhomukham//
saütàpaþ smaraõaü caiva kàr÷yaü dehànupaskçtiþ/
adhçti÷ cànubhàvàþ syuþ sà cintà parikãrtità//
vitarko 'syàþ kùaõe pårve pà÷càttye vopajàyate//" iti/
"dhyànaü cintà hitànàpteþ saütàpàdikarã matà/" iti ca/
udàharaõam-
"adharadyutir astapallavà mukha÷obhà ÷a÷ikàntilaïghinã/
akçtapratimà tanuþ kçtà vidhinà kasya kçte mçgãdç÷aþ//"
atra tadapràptir vibhàvaþ/ anutàpàdaya àkùepyà anubhàvàþ/ na càtrautsukyadhvanir iti vàcyam/ kasya kçtaity anirdhàritadharmyàlambanàyà÷ cintàyà eva pratãyamànatayà sato 'py autsukyasyaitadvàkyena pràdhànyenà 'bodhanàt/

#<madyàdyupayogajanmà ullàsàkhyaþ ÷ayanahasitàdihetu÷ cittavçttivi÷eùo madaþ//>#

yadàhuþ--
"saümohànandasaüdoho mado madyopayogajaþ/" iti/ tatrottame puruùe svàpo 'nubhàvaþ/ madhyame hasitagàne/ nãce tu rodanaparuùoktyàdi/ ayaü madas trividhaþ, taruõamadhyamàdhamabhedàt/ avyaktàsaügatavàkyaiþ sukumàraskhaladgatyà ca yo 'bhinãyate sa àdyàþ/ bhujàkùepaskhalitaghårõitàdibhir madhyamaþ/ gatibhaïgasmçtinà÷ahikkàcchardyàbhir adhamaþ/

udàharaõam--
"madhurataraü smayamànaþ svasminn evàlapa¤ ÷anaiþ kim api/
kokanadayaüs trilokãm àlambana÷ånyam ãkùate kùãbaþ//"
atra màdakadravyasevanaü vibhàvaþ/ avyaktàlàpàdy anubhàvaþ/ atra mattasvabhàvavarõanasya tanniùñhamadavya¤janàrthatvàn madabhàva eva pradhànam iti na svabhàvoktyalaükàrasyapràdhànyam, api tu taddhvanyupaskàrakatvam eva/
idaü và punar udàharaõam--
"madhurasàn madhuraü hi tavàdharaü taruõi madvadane vinive÷aya/
mama gçhàõa kareõa karàmbujaü papapatàmi hahà bhabhabhåtale//"
atràpi sa eva vibhàvaþ/ adhikavarõoccàraõàdir anubhàvaþ/ pårvàrdhagatà gràmyoktir uttaràrdhe ca taruõãkare 'mbujopameyatayà niråpaõãye svakarasya tadupameyatayà niråpaõaü ca madam eva poùayataþ/

#<bahutara÷àrãravyàpàrajanmà niþ÷và sàïgasaümardanidràdikàraõãbhåtaþ khedavi÷eùaþ ÷ramaþ//>#

yad ahuþ--
"adhvavyàyàmasevàdyair vibhàvair anubhàvakaiþ/
gàtrasaüvàhanair àsya saükocair aïgamoñanaiþ//
niþ÷vàsairjçmbhitair mandaiþ pàdotkùepaiþ ÷ramo mataþ//" iti/
"÷ramaþ khedo 'dhvagatyàder nidrà÷vàsàdikçnmataþ/" iti ca/
ayaü ca saty api bale jàyate, ÷àrãravyàpàràd eva ca jàyate, na tu glàniþ/ ato glàneþ ÷ramasya bhedaþ/
udàharaõam--
"vidhàya sà madvadanànukålaü kapolamålaü hçdaye ÷ayànà/
ciràya citre likhiteva tanvã na spandituü mandam api kùamàsãt//"
atra viparãtasurataråpaþ ÷àrãravyàpàro vibhàvaþ/ spandaràhitya÷ayanàdayo 'nubhàvàþ/ na càtra nidràbhàvadhvananena gatàrthateti ÷aïkyam/ suùuptau hi j¤ànaràhityenaiva yatnaràhityàn mandam api spandituü na kùamàsãd ity asyànatiprayojanakatvàpatteþ, ÷ãïàbhihitatayà tasyà vyaïgyatvànupapatte÷ ca/ ÷rame tv ànuguõyam ucitam/

#<råpadhanavidyàdipratyuktàtmotkarùaj¤ànàdhãnaparàvahelanaü garvaþ//>#

udàharaõam--
"à målàd ratnasànor malayavalayitàd à ca kålàt payodher
yàvantaþ santi kàvyapraõayanapañavas te vi÷aïkaü vadantu/
mçdvãkàmadhyaniryanmasçõarasajharãmàdhurãbhàgyabhàjàü
vàcàm àcàryatàyàþ padam anubhavituü ko 'sti dhanyo madanyaþ//"
atra svakãyakavitàyà ananyasàdhàraõatàj¤ànaü vibhàvaþ/ paràdhikùepaparaitàdç÷avàkyaprayogo 'nubhàvaþ/ imaü càsåyàpi le÷ataþ puùõàti/ utsàhapradhàno gåóhagarvo hi vãrarasadhvaniþ, ayaü tu garvapradhàna iti tasmàd asya vi÷eùaþ/ tathà hi vãrarasaprasaïge pràg udàhçte "yadi vakti-"ityàdi padye gãùpatinàgiràm adhidevatayàpi sàkam ahaü vadiùyàmãti vacanenàbhivyaktasyotsàhasya paripoùakatayà sthitaþ sarvebhyaþ paõóitebhyo 'ham adhika iti garvaþ, na tu prakçtapadya iva nàsty eva mahãtale madanya iti sphuñoditena solluõñhavacanenànubhàvena pràdhànyena pratãyamànaþ/

#<÷ramàdiprayojyaü cetaþsaümãlanaü nidrà//>#

netranimãlanagàtraniùkriyatvàdayo 'syà anubhàvàþ/
udàharaõam--
"sà madàgamanabçühitatoùà jàgareõa gamitàkhiladoùà/
bodhitàpi bubudhe madhåpair na pràtar ànanajasaurabhalubdhaiþ//"
ràtrijàgaraõa÷ramo 'tra vibhàvaþ/ madhupair bodhàbhàvo 'nubhàvaþ/

#<÷àstràdivicàrajanyam arthanirdhàraõaü matiþ//>#

atra niþ÷aïkatadarthànuùñhànasaü÷ayocchedàdayo 'nubhàvàþ/
udàharaõam--
"nikhilaü jagad eva na÷varaü punar asmin nitaràü kalevaram/
atha tasya kçte kiyànayaü kriyate hanta mayà pari÷ramaþ//"
"÷arãram etajjalabudbudopamam" ityàdi÷àstraparyàlocanam atra vibhàvaþ/ hantapadagamyà svanindà ràjasevàdiviratir vitçùõatà cànubhàvaþ/ jhagiti mater eva camatkàràd dhvanivyapade÷ahetutà, na ÷àntasya, vilambena pratiteþ/

#<rogavirahàdiprabhavo manastàpo vyàdhiþ//>#

gàtra÷aithilya÷vàsàdayo 'trànubhàvàþ/
yadàhuþ--
"ekaika÷o dvandva÷o và trayàõàü và prakopataþ/
vàtapittakaphànàü syur vyàdhayo ye jvaràdayaþ//
iha tatprabhavo bhàvo vyàdhir ity abhidhãyate//"
udàharaõam--
"hçdaye kçta÷aivalànuùaïgà muhur aïgàni yatas tataþ kùipantã/
tadudantapare mukhe sakhãnàm atidãnàm iyam àdadhàti dçùñim//"
viraho 'tra vibhàvaþ/ aïgakùepàdir anubhàvaþ/

#<bhãror ghorasattvadar÷anasphårjathu÷ravaõàdijanmà cittavçttivi÷eùas tràsaþ//>#

anubhàvà÷ càsya romà¤cakampastambhabhramàdayaþ/
yadàhuþ--
"autpàtikair manaþ kùepas tràsaþ kampàdikàrakaþ/"
udàharaõam--
"àlãùu kelãrabhasena bàlà muhur mamàlàpam upàlapantã/"
àràd upàkarõya giraü madãyàü saudàminãyàü suùamà mayàsãt//
atra patyà svavacanàkarõanaü vibhàvaþ/ palàyanam anubhàvaþ/ na càtra lajjàyà vyaïgyatvam à÷aïkanãyam/ ÷ai÷avenaiva tasyà niràsàt/
idaü và viviktam udàharaõam--
"mà
kuru ka÷àü karàbje karuõàvati kampate mama svàntam/
khelan na jàtu gopair amba vilambaü kariùyàmi//"
eùà bhagavato lãlàgopaki÷orasyoktiþ/

#<nidràvibhàvotthaj¤ànaü suptam//>#

svapna iti yàvat/ asyànubhàvaþ pralàpàdiþ/ netranimãlanàdayas tu nidràyà evànubhàvà na tv asya, anidaüjanyatvàt/ yat tu pràcãnaiþ "asyànubhàvà nibhçtagàtranetranimãlanaü" ityàdy uktaü tadanyathàsiddhànàm api teùàm etadbhàvavyàpakatvàd iti dhyeyam/
udàharaõam--
"akaruõa mçùàbhàùàsindho vimu¤ca mamà¤calaü
tava paricitaþ snehaþ samyaï mayety anubhàùiõãm/
aviralagaladbàùpàü tanvãü nirastavibhåùaõàü
ka iha bhavatãü bhadre nidre vinà vinivedayet//"
eùà pravàsagatasya svapne 'pi priyàm evaübhàùiõãü dçùñavato nidràü prati kasyacid uktiþ/ yady apy evaübhåtàyàþ priyatamàvasthàyà nivedanena nidre mama bhavatyà mahànupakàraþ kçta iti vastu, vipralambha÷çïgàra÷ càtra pratãtipatham avatarati, tathàpi puraþsphårtikatayà svapnadhvananam atrodàhçtaü, na prànte tayor dhvananaü niroddhum ãùñe/

#<nidrànà÷ottaraü jàyamàno bodho vibodhaþ//>#

nidrànà÷a÷ ca tatpårtisvapnàntabalavacchabdaspar÷àdibhir jàyata iti ta evàtra vibhàvàþ/ akùimardanagàtramardanàdayo 'nubhàvàþ/
tatra
saükùepeõodàharaõam--
"nitaràü hitayàdya nidrayà me bata yàme carame niveditàyàþ/
sudç÷o vacanaü ÷çõomi yàvan mayi tàvat pracukopa vàrivàhaþ//"
atra garjita÷ravaõaü vibhàvaþ/ priyàvacana÷ravaõollàsanà÷o 'nubhàvas tånneyaþ/ kecid avidyàdhvaüsajanyam apy amum àmananti/ teùàü mate--
"naùño mohaþ smçtir labdhà tvatprasàdàn mayàcyuta/
sthito 'smi gatasaüdehaþ kariùye vacanaü tava//"
iti gãtàpadyam udàhàryam/ na tu vàrivàhaviùayàyà asåyàyà evàtra vàkyàrthateti ÷aïkyam/ vibodhapratãtau hi satyàü tasminn anaucityàvagame saty anucitavibodhajanakatvena vàrivàhe 'såyàyà vilambena pratãteþ, paramukhanirãkùakatvàt/ syàd api tasyà api pràdhànyam, yadi vàrivàhe niùkaruõatvàdibodhakaü kiücid api syàt/ nàpi svapnasya, vàrivàhanàdena tannà÷asyaiva pratipatteþ/ astu và svapnabhàvapra÷amenàsåyayà ca sahàsya saükaraþ/
idaü tu nodàhàryam--
"gàóham àliïgya sakalàü yàminãü saha tasthuùãm/
nidràü vihàya sa pràtar àliliïgàtha cetanàm//"
vibodhasya cetanàpadavàcyatvàt/ yathà ka÷cit satyapratij¤o dvàbhyàü nàyikàbhyàü dvau kàlàv upabhogàrthaü dattvà yathocite kàla ekàm upabhujya kàlakantare pravçtte tàü vihàyàparàü bhuïkte, tathaivàyaü ràtrau nidràü pràta÷ cetanàm iti samàsokter eveha prakà÷anàt/

#<parakçtàvaj¤àdinànàparàdhajanyo maunavàkpàruùyàdikàraõãbhåta÷ cittavçttivi÷eùo 'marùaþ//>#

pràgvat
kàraõànàü kàryàõàü ca krameõa vibhàvànubhàvatvam/
udàharaõam--
"vakùojàgraü pàõinàmçùya dåre yàtasya dràgànanàbjaü priyasya/
÷oõàgràbhyàü bhàminã locanàbhyàü joùaü joùam joùam evàvatasthe//"
iha tv àkasmikastanàgraspar÷o vibhàvaþ/ nayanàruõyanirnimeùanirãkùaõe anubhàvau/
nanu krodhàmarùayoþ sthàyisaücàriõor bhàvayoþ kiü bhedakam iti cet, viùayatàvailakùaõyam eveti gçhàõa/ tatra tu gamakaü jhañiti paravinà÷àdau pravçttir vacanavaimukhyàdikaü ceti kàryavailakùaõyam/

#<vrãóàdibhir nimittair harùàdyanubhàvànàü gopanàya janito bhàvavi÷eùo 'vahittham//>#

taduktam--
"anubhàvapidhànàrthe 'vahitthaü bhàva ucyate/
tadvibhàvyaü bhayavrãóàdhàrùñyakauñilyagauravaiþ//"
yathà--
"prasaïge gopànàü guruùu mahimànaü yadupater
upàkarõya svidyatpulakitakapolà kulavadhåþ/
viùajvàlàjàlaü jhagiti vamataþ pannagapateþ
phaõàyàü sà÷caryaü kathayatitaràü tàõóavavidhim//
atra
vrãóà vibhàvaþ/ tàdç÷akàliyakathàprasaïgo 'nubhàvaþ/ evaü bhayàdiprayojyam apy udàhàryam/

#<adhikùepàpamànàdiprabhavà kim asya karomãtyàdyàkàrà cittavçttir ugratà//>#

yadàhuþ--
"nçpàparàdho 'saddoùakãrtanaü coradhàraõam/
vibhàvàþ syur atho bandho vadhas tàóanabhanabhartsane//
ete yatrànubhàvàs tadaugryaü nirdayatàtmakam//" iti/
yathà--
"avàpya bhaïgaü khalu saügaràïgaõe nitàntam aïgàdhipater amaïgalam/
paraprabhàvaü mama gàõóivaü dhanur vinindatas te hçdayaü na kampate//"
eùà karõena paràbhåtaü gàõóivaü nindantaü yudhiùñhiraü prati dhanaüjayasyoktiþ/ yudhiùñhirakartçkà gàõóivanindàtra vibhàvaþ/ vadhecchànubhàvaþ/ na càmarùogratayor nàsti bheda iti vàcyam/ pràg udàhçte 'marùadhvanàv ugratàyà apratãteþ/ nàpy asau krodhaþ/ tasya sthàyitvenàsyàþ saücàriõãtvenaiva bhedàt/

#<vipralambhamahàpattiparamànandàdijanmà 'nyasminn anyàvabhàsa unmàdaþ//>#

÷uktirajatàdij¤ànavyàvçttaye janmàntam/
udàharaõam--
"akaruõahçdaya priyatama mu¤càmi tvàm itaþ paraü nàham/
ity àlapati karàmbujam àdàyàlãjanasya vikalà sà//"
eùà
pravàsagataü svanàyikàvçttàntaü pçcchantaü nàyakaü prati kasyà÷cit saüde÷ahàriõyà uktiþ/ priyaviraho 'tra vibhàvaþ/ asaübaddhoktir anubhàvaþ/ unmàdasya vyàdhàv antarbhàve saübhavaty api pçthag upàdànaü vyàdhyantaràpekùayà vaicitryavi÷eùasphoraõàya/

#<rogàdijanyà mårchàråpà maraõapràgavasthà maraõam//>#

na càtra pràõaviyogàtmakaü mukhyaü maraõam ucitaü grahãtum/ cittavçttyàtmakeùu bhàveùu tasyàprasakteþ/ bhàveùu ca sarveùu kàryasahavartitayà ÷arãrapràõasaüyogasya hetutvàt/
udàharaõam--
"dayitasya guõànanusmarantã ÷ayane saüprati yà vilokitàsãt/
adhunà khalu hanta sà kç÷àïgã giram aïgãkurute na bhàùitàpi//"
priyaviraho 'tra vibhàva/ vacanaviràmo 'nubhàvaþ/ hantapadasyàtràtyantam upakàrakatvàd vàkyavyaïgyo 'py ayaü bhàvaþ padavyaïgyatàm àvahati/ etena bhàvasya padavyaïgyatàyàü nàtyantaü vaicitryam iti paràstam/
dayitasya guõàn anusmarantãty anena vyajyamànaü "caramàvasthàyàm api tasyà dayitaguõavismaraõaü nàbhåd" iti vastu, vipralambhasya ÷okasya và caramam abhivyaktasya poùakam/ ayaü ca bhàvaþ svavya¤jakavàkyottaravartinà vàkyàntareõa saüdarbhaghañakena nàyikàdeþ pratyujjãvanavarõane vipralambhasya, anyathà tu karuõasya poùaka iti vivekaþ/ kavayaþ punar amuü pràdhànyena na varõayanti, amaïgalapràyatvàt/

#<saüdehàdyanantaraü jàyamàna åho vitarkaþ//>#

sa ca ni÷cayànukålaþ/
"yadi sà mithilendranandinã nitaràm eva na vidyate bhuvi/

atha me katham asti jãvitaü na vinàlambanam à÷ritasthitiþ//"
svàtmani bhagavato ràmasyaiùoktiþ/ bhuvi sãtàsti na veti saüdeho 'tra vibhàvaþ/ bhråkùepa÷iroïgulinartanam àkùiptam anubhàvaþ/ na càsau cinteti ÷akyaü vaditum, cintàyà niyamena ni÷cayaü pratyaprayojakatvàt/ kiü bhaviùyati kathaü bhaviùyatãty àdy àkàràyà÷ cintàyàþ, idam itthaü bhavitum arhati pràya÷a ityàkàrasya vitarkasya viùayavailakùaõyopalambhàc ca/ na vinetyàdinokto 'rthàntaranyàso 'py asminn evànukålaþ/

#<iùñàsiddhiràjagurvàdyaparàdhàdijanyo 'nutàpo viùàdaþ//>#

udàharaõam--
"bhàskarasånàv astaü yàte jàte ca pàõóavotkarùe/
duryodhanasya jãvita katham iva nàdyàpi niryàsi//"
atra svàpakarùaparotkarùayor dar÷anaü vibhàvaþ/ jãvitaniryàõà÷aüsà, tadàkùiptaü vadananamanàdi cànubhàvaþ/ asminn eva ca viùàdadhvanau duryodhanasyety arthàntarasaükramitavàcyadhvanir anugràhakaþ/ na càtra tràsabhàvadhvanitvaü ÷akyam, paravãrasya duryodhanasya tràsale÷asyàpyayogàt/ nàpi cintàdhvanitvam, yuddhvà mariùyàmãti tasya vyavasàyàt/ nàpi dainyadhvanitvam, sakalasainyakùaye 'pi vipadas tenàgaõanàt/ na và vãrarasadhvanitvam, maraõasya ÷araõãkaraõe paràpakarùajãvitasyotsàhasyàbhàvàt/
idaü punar atra nodàhàryam--
"ayi pavanarayàõàü nirdayànàü hayànàü
÷lathaya gatim ahaü no saügaraü draùñum ãhe/
÷rutivivaram amã me dàrayanti prakupyad
bhujaganibhabhujànàü bàhujànàü ninàdàþ//
atra tràsasyaiva pratãyamànatvena
viùàdasyàpratãteþ/ le÷atayà pratitau và tràsa evànuguõyaucityena dhvanivyapade÷àyogyatvàt/

#<adhunaivàsya làbho mamàstv itãcchà autsukyam//>#

iùñavirahàdir atra vibhàvaþ/ tvaràcintàdayo 'nubhàvàþ/
yadàhuþ--
"saüjàtam iùñavirahàd uddãptaü priyasaüsmçteþ/
nidrayà tandrayà gàtragauraveõa ca cintayà//
anubhàvitam àkhyàtam autsukyaü bhàvakovidaiþ//" iti/
udàharaõam--
"nipatadbàùpasaürodham uktacà¤calyatàrakam/
kadà nayananãlàbjam àlokeya mçgãdç÷aþ//"

#<anarthàti÷ayajanità cittasya saübhramàkhyà vçttir àvegaþ//>#

udàharaõam--
"lãlayà vihitasindhubandhana so 'yam eti raghuvaü÷anandanaþ/
darpadurvilasito da÷ànanaþ kutra yàmi nikañe kulakùayaþ//
eùà svàtmani mandodaryà uktiþ/ raghunandanàgamanam atra vibhàvaþ/
kutra yàmãty etad vyaïgyaþ sthairyàbhàvo 'nubhàvaþ/ na càtra cintà pràdhànyena vyajyata iti ÷akyate vaktum, kutra yàmãti sphuñaü pratãtena sthairyàbhàvenodvegasyeva cintàyà apratyàyanàt/ paraü tv àvegacarvaõàyàü tatparipoùakatayà guõatvena cintàpi viùayãbhavati/

#<cintotkaõñhàbhayaviraheùñàniùñadar÷ana÷ravaõàdijanyàva÷yakartavyàrthapratisaüdhànavikalà cittavçttir jaóatà//>#

iyaü ca mohàt pårvataþ parata÷ ca jàyate/
yad àha--
"kàryàviveko jaóatà pasyataþ ÷çõvato 'pi và/
tadvibhàvàþ priyàniùñadar÷ana÷ravaõe rujà//
anubhàvàs tv amã tåùõãü bhàvavismaraõàdayaþ/
sà pårvaü parato và syàn mohàd iti vidàü matam//"
udàharaõam--
"yad avadhi dayito vilocanàbhyàü sahacari daivava÷ena dårato 'bhåt/
tad avadhi ÷ithilãkçto madãyair atha karaõaiþ praõayo nijakriyàsu//"
priyaviraho 'tra vibhàvaþ/ karaõai÷ cakùuþ÷ravaõàdibhiþ kriyàsu tattatpramitiùu praõayasya ÷ithilãkaraõam anubhàvaþ/ mohe cakùuràdibhi÷ càkùuùàder ajananam, iha
tu prakàravi÷eùavai÷iùñyena bàhulyenàjananam iti tasmàd asya vi÷eùaþ/ ata evodàharaõe ÷ithilãkçta ity uktam, na tu tyakta iti/

#<atitçptigarbhavyàdhi÷ramàdijanyà cetasaþ kriyànunmukhatàlasyam//>#

atra ca nàsàmarthyam/ nàpi kàryàkàryaviveka÷ånyatvam/ tena kàryàkaraõaråpasyànubhàvasya tulyatve 'pi glàner jaóatàyà÷ càsya bhedaþ/
udàharaõam--
"nikhilàü
rajanãü priyeõa dåràd upayàtena vibodhità kathàbhiþ/
adhikaü na hi pàrayàmi vaktuü sakhi mà jalpa tavàyasã rasaj¤à//"
eùà hi priyàgamanadvitãyadivase muhurni÷àvçttàntaü pçcchantãü sakhãü prati rajanijàgaraõajanitàlasyàyàþ kasyà÷cid uktiþ/ atra rajanijàgaraõaü vibhàvaþ/ adhikasaübhàùaõàbhàvo 'nubhàvaþ/ jaóatàyàü mohàt pårvavartitvam uttaravartitvaü và niyatam, na tv atrety aparo vi÷eùaþ/ gopanãyaviùayatvàd yadi kathàbhir ity avivakùitavàcyaü tadà ÷ramo 'stu paripoùakaþ/ ÷ramajanye hy àlasye ÷ramasya poùakatàyà avàryatvàt/ atitçptyàdijanite tv àlasye ÷ramàd viviktaviùayatvaü bodhyam/

#<parotkarùadar÷anàdijanyaþ paranindàdikàraõãbhåta÷ cittavçttivi÷eùo 'såyà//>#

imàm evàsahanàdi÷abdair vyavaharanti/
yathà--
"kutra ÷aivaü dhanur idaü kva càyaü pràkçtaþ ÷i÷uþ/
bhaïgas tu sarvasaühartrà kàlenaiva vinirmitaþ//"
eùà bhagnaharakàrmukasya bhagavato ràmasya paràkramam asahamànànàü tatratyànàü ràj¤àm uktiþ/ atra ca ÷rãmaddà÷arathibalasya sarvotkçùñatàyà dar÷anaü vibhàvaþ/ pràkçta÷i÷upadagamyà nindà anubhàvaþ/
"tçùõàlolavilocane kalayati pràcãü cakoravraje
maunaü mu¤cati kiü ca kairavakule kàme dhanur dhunvati/
màne mànavatãjanasya sapadi prasthàtukàme 'dhånà
dhàtaþ kiü nu vidhau vidhàtum ucito dhàràdharàóambaraþ//"
atràpi yady api tadãyocchçïkhalatàdidar÷anajanyà anucitakàritvaråpanindàprakà÷ànubhàvità
kavigatà vidhàtràlambanàsåyà vyajyata iti ÷akyate vaktum, tathàpi kàryakàraõayos tulyatvàd abhivyaktenàmarùeõa ÷abalitaivàsau
na viviktatayà pratiyate/ nahi vidhàtur aparàdha iva bhagavato ràmasyàparàdho 'sti yena kaver iva vãràõàm apy amarùo 'bhivyajyeta/ svabhàvo hi mahonnatakriyàniùpàdanaü vãràõàm/ atràprastutacandravçttàntena prastutaràjakumàràdivçttàntasya dhvananàn nàsty asåyàdhvanitvam iti tu na vàcyam/ ekadhvaner dhvanyantaràvirodhitvàt/ anyathà mahàvàkyadhvaner avàntaravàkyadhvanibhiþ, teùàü ca padadhvanibhiþ saha sàmànàdhikaraõyaü kutràpi na syàt/

#<viyoga÷okabhayajugupsàdãnàm ati÷ayàd grahàve÷àde÷ cotpanno vyàdhivi÷eùo 'pasmàraþ//>#

vyàdhitvenàsya kathane 'pi vi÷eùàkàreõa punaþ kathanaü bãbhatsabhayànakayor asyaiva vyàdher aïgatvaü nànyasyeti sphoraõàya/ vipralambhe tu vyàdhyantarasyàpi ca/ udàharaõam--
"harim àgatam àkarõya mathuràm antakàntakam/
kampamànaþ ÷vasan kaüso nipapàta mahãtale//"
atra bhayaü vibhàvaþ/ kampaniþ÷vàsapatanàdayo 'nubhàvàþ/

#<amarùàdijanyavàkpàruùyàdikàraõãbhåtà cittavçtti÷ capalatà//>#

yad àhu--
"amarùapràtikålyerùyàràgadveùà÷ ca matsaraþ/
iti yatra vibhàvàþ syur anubhàvas tu bhartsanam//
vàkpàruùyaü prahàra÷ ca tàóanaü vadhabandhane/
taccàpalam
anàlocya kàryakàritvam iùyate//" iti/
udàharaõam--
"ahitavrata pàpàtman maivaü me dar÷ayànanam/
àtmànaü hantum icchàmi yena tvam asi bhàvitaþ//"
eùà bhagavadanuraktivighañanopàyam apa÷yataþ prahlàdaü prati hiraõyaka÷ipor uktiþ/ bhagavaddveùotthàpitaþ putradveùo 'tra vibhàvaþ/ àtmavadhecchà paruùavacanaü cànubhàvaþ/ na càmarùa evàtra vyajyata iti vàcyam/
sadaiva bhagavadanuràgiõi prahlàde hiraõyaka÷ipor amarùasya cirakàlasaübhçtatvenàtmavadhecchàyà idaüprathamatànupapatteþ/
idaüprathamakàryasya cedaüprathamakàraõaprayojyatayà pràcãnacittavçttivilakùaõàyà eva capalatàkhyacittavçtteþ siddheþ/ na càmarùaprakarùa evàtmavadhecchàdikàraõam abhivyajyatàm iti vàcyam/ prakarùasyàpi svàbhàvikavilakùaõalakùaõatàyà àva÷yakatayà tasyaiva capalatàpadàrthatvàt/
nãcapuruùeùv 
#<àkro÷anàdhikùepavyàdhitàóanadàridryeùñavirahaparasaüpaddar÷anàdibhiþ, uttameùu tv avaj¤àdibhir janità viùayadveùàkhyà rodanadãrgha÷vàsadãnamukhatàdikàriõã cittavçttir nirvedaþ/>#

udàharaõam--
"yadi lakùmaõa sà mçgekùaõà na madãkùàsaraõiü sameùyati/
amunà jaóajãvitena me jagatà và viphalena kiü phalam//"
nityànityavastuvivekajanyatvàbhàvàn nàsau rasavyapade÷ahetuþ/
devàdiviùayà ratir yathà--
"bhavaddvàri
krudhyajjayavijayadaõóàhatidalat-
kirãñàs te kãñà iva vidhimahendraprabhçtayaþ/
vitiùñhante yuùman nayanaparipàtotkalikayà
varàkàþ ke tatra kùapitamura nàkàdhipatayaþ//"
atràpamànasahanabhagavaddvàraniùevaõabhagavatkañàkùapàtàbhilàùàdibhir brahmàdigatà bhagavadàlambanà ratir nàbhivyajyate, api tu bhagavadai÷varyam avàïmanasagocara iti cet tathàpi tàdç÷abhagavadai÷varyavarõanànubhàvitayà kavigatabhagavadàlambanaratyà dhvanitvam akùatam eva/
idaü vodàharaõam--
"na dhanaü na ca ràjyasaüpadaü na hi vidyàm idam ekam arthaye/
mayi dhehi manàg api prabho karuõàbhaïgitaraïgitàü dç÷am//"
atra dhanàdyapekùà÷ånyasya bhagavaddçgantapàtàbhilàùo hi bhagavaty atyantànuraktiü vyanakti/ evaü saükùepeõa niråpità bhàvàþ//
atha katham asya saükhyàniyamaþ/ màtsaryodvegadambherùyàvivekanirõayaklaibyakùamàkutukotkaõñhàvinayasaü÷ayadhàrùñyàdãnàm api tatra tatra lakùyeùu dar÷anàt iti cet, na/ ukteùv evaiùàm antarbhàveõa saükhyàntarànupapatteþ/ asåyàto màtsaryasya, tràsàd udvegasya, avahitthàkhyàd bhàvàd dambhasya, amarùàd ãrùyàyàþ, mater vivekanirõayayoþ, dainyàt klaibyasya, dhçteþ kùamàyàþ, autsukyàt kutukotkaõñhayoþ, lajjàyà vinayasya, tarkàt saü÷ayasya, càpalàd dhàrùñyasya ca vastutaþ såkùme bhede 'pi nàntarãyakatayà tadanatiriktasyaivàdhyavasàyàt/ munivacanànupàlanasya saübhava ucchçïkhalatàyà anaucityàt/ eùu ca saücàribhàveùu madhye kecana keùàücana vibhàvà anubhàvà÷ ca
bhavanti/
tathà hi-- ãrùyàyà nirvedaü prati vibhàvatvam, asåyàü prati cànubhàvatvam/ cintàyà nidràü prati vibhàvatvam, autsukyaü prati cànubhàvatetyàdi svayam åhyam/
atha rasàbhàsaþ-- tatra

#<anucitavibhàvàlambanatvaü rasàbhàsatvam//>#

vibhàvàdàv anaucityaü punar lokànàü vyavahàrato vij¤eyam/ yatra teùàm ayuktam iti dhãr iti kecid àhuþ/ tad apare na kùamante/ munipatnyàdiviùayakaratyàdeþ saügrahe 'pi bahunàyakaviùayàyà anubhayaniùñhàyà÷ ca rater asaügrahàt/ tatra vibhàvagatasyànaucityasyàbhàvàt/ tasmàd anaucityena ratyàdir vi÷eùaõãyaþ/ itthaü cànucitavibhàvàlambanàyà bahunàyakaviùayàyà anubhayaniùñhàyà÷ ca saügraha iti/ anaucityaü ca pràgvad eva/ tatra rasàdyàbhàsatvaü rasatvàdinà na samànàdhikaraõam/ nirmalasyaiva rasàditvàt/ "hetvàbhàsatvam iva hetutvena" ity eke/ "na hy anucitatvenàtmahàniþ, api tu sadoùatvàd àbhàsavyavahàraþ/ a÷vàbhàsàdivyavahàravat" ity apare/
udàharaõam--
"÷atenopàyànàü katham api gataþ saudha÷ikharaü
sudhàphenasvacche rahasi ÷ayitàü puùpa÷ayane/
vibodhya kùàmàïgãü cakitanayanàü smeravadanàü
saniþ÷vàsaü ÷liùyaty ahaha sukçtã ràjaramaõãm//"
atràlambanam anucitapraõayà ràjaramaõã/ rahorajanyàdy uddãpanam/ sàhasena ràjàntaþpure gamanam, pràõeùåpekùà, niþ÷vàsà÷leùàdaya÷ cànubhàvàþ/ ÷aïkàdayaþ saücàriõaþ/ niùiddhàlambanakatvàc càsyà rateþ, àbhàsatvaü rasasya/ na càtra cakitanayanàm ity anena parapuruùaspar÷atràsàbhivyaktyà rater anubhayaniùñhatety àbhàsatàhetur vàcyaþ/
asyà÷ ca ciràya tasminn àsaktàyà antaþpure parapuruùàgamanasyàtyantam asaübhàvanayà ka eùa màü bodhayatãty àdàv ucita eva tràsaþ/ anantaraü ca paricayàbhivyaktyà so 'yaü matpriyo madarthaü pràõàn api tçõãkçtyàgata iti j¤ànàd utpannaü harùam abhivya¤jayat smeravadanàm iti vi÷eùaõaü ratiü tadãyàm api vyanakti/ paraü tu pràdhànyaü nàyakaniùñhàyà eva rateþ, sakalavàkyàrthatvàt/
yathà và--
"bhavanaü karuõàvatã vi÷antã gamanàj¤àlavalàbhalàlaseùu/
taruõeùu vilocanàbjamàlàm atha bàlà pathi pàtayàübabhåva//
atra kuta÷ cid àgacchantyàþ pathi tadãyaråpayauvanagçhãtamànasair yuvabhir anugamyamànàyàþ kasyà÷ cid bhavanaprave÷asamaye nijasevàsàrthakyavij¤ànàya gamanàj¤àpanaråpalàbhalàlaseùu teùu paramapari÷ramasmaraõasaüjàtakaruõàyà gamanàj¤àdànanivedakasya vilocanàmbujamàlàparikùepasyànubhàvasya varõanàd abhivyajyamànà ratir bahuvacanena bahuviùayà gamyata iti bhavaty ayam api rasàbhàsaþ/
yathà và--
"bhujapa¤jare gçhãtà navapariõãtà vareõa vadhåþ/
tatkàlajàlapatità bàlakuraïgãva vepate nitaràm//"
atra rater navavadhvà manàg apy aspar÷àd anubhayaniùñhatvenàbhàsatvam/
yathà coktam--
"upanàyakasaüsthàyàü munigurupatnãgatàyàü ca/
bahunàyakaviùayàyàü ratau tathànubhayaniùñhàyàm//" iti/
atra muniguru÷abdayor upalakùaõaparatayà ràjàder api
grahaõam/
athàtra kiü vyaïgyam--
"vyànamrà÷ calità÷ caiva sphàritàþ paramàkulàþ/
pàõóuputreùu pà¤càlyàþ patanti prathamà dç÷aþ//"
atra vyànamratayà dharmàtmatàprayojyaü yudhiùñhire sabhaktitvam, calitatayà sthålàkàratàprayojyaü bhãmasene satràsatvam, sphàritatayà alaukika÷aurya÷ravaõaprayojyam arjune saharùatvam, paramàkulatayà paramasaundaryaprayojyaü nakulasahadevayor autsukyaü ca vya¤jayantãbhir dçgbhiþ pà¤càlyà bahuviùayàyà rater abhivya¤janàd rasàbhàsa eveti navyàþ/ prà¤cas tv apariõetçbahunàyakaviùayatve rater àbhàsatety àhuþ/ tatra ÷çïgàrarasa iva ÷çïgàràbhàso 'pi dvividhaþ/ saüyogavipralambhabhedàt/ saüyogàbhàsas tv anupadam evodàhçtaþ/
vipralambhàbhàso yathà--
"vyatyastaü lapati kùaõaü kùaõam atho maunaü samàlambate
sarvasmin vidadhàti kiü ca viùaye dçùñi niràlambanàm/
÷vàsaü dãrgham urãkaroti na manàg aïgeùu dhatte dhçtiü
vaidehãkamanãyatàkavalito hà hanta laïke÷varaþ//"
atra sãtàlambaneyaü laïke÷agatà vipralambharatir anubhayaniùñhatayà jagadgurupatnãviùayakatayà càbhàsatàü gatà, vyatyastaü lapatãty àdibhir uktibhir vyajyamànair unmàda÷ramamohacintàvyàdhibhis tathaivàbhàsatàü gataiþ pràdhànyena paripoùyamàõà dhvanivyapade÷ahetuþ/ evaü kalaha÷ãlakuputràdyàlambanatayà vãtaràgàdiniùñhatayà ca varõyamànaþ ÷okaþ, brahmavidyànadhikàricàõóàlàdigatatvena ca nirvedaþ, kadaryakàtaràdigatatvena pitràdyàlambanatvena và krodhotsàhau, aindrajàlikàdyàlambanatvena ca vismayaþ, gurvàdyàlambanatayà ca hàsaþ,
mahàvãragatatvena bhayam, yaj¤ãyapa÷uvasàsçïmàüsàdyàlambanatayà varõyamànà jugupsà ca rasàbhàsàþ/ vistçtibhayàc càmã nehodàhçtàþ sudhãbhir unneyàþ/
evam evànucitaviùayà bhàvàbhàsàþ/
yathà--
sarve 'pi vismçtipathaü viùayàþ prayàtà
vidyàpi khedakalità vimukhãbabhåva/
sà kevalaü hariõa÷àvakalocanà me
naivàpayàti hçdayàd adhidevateva//
gurukule vidyàbhyàsasamaye tadãyakanyàlàvaõyagçhãtamànasasyànyasya và kasya cid apratiùiddhagamanàü smarato de÷àntaraü gatasyeyam uktiþ/ atra ca svàtmatyàgàtyàgàbhyàü srakcandanàdiùu viùayeùu, cirasevitàyàü vidyàyàü ca kçtaghnatvam, asyàü ca lokottaratvam abhivyajyamànaü vyatirekavapuþsmçtim eva puùõàtãti saiva pradhànam/ evaü ca tyàgàbhàvagataü sàrvadikatvaü vya¤jayanty adhidevatopamàpi/ eùà cànucitaviùayakatvàd anubhayaniùñhatvàc ca bhàvàbhàsaþ/ yadi punar iyaü tatpariõetur evoktis tadà bhàvadhvanir eva//
atha bhàva÷àntiþ--

#<bhàvasya pràguktasvaråpasya ÷àntir nà÷aþ//>#

sa cotpattyavacchinna eva gràhyaþ, tasyaiva sahçdayacamatkàritvàt/
udàharaõam--
"mu¤casi nàdyàpi ruùaü bhàmini mudiràlirudiyàya/
iti tanvyàþ pativacanair apàyi nayanàbjakoõa÷oõaruciþ//"
iha tàdç÷apriyavacana÷ravaõaü vibhàvaþ/ nayanakoõagata÷oõarucer nà÷aþ,
tadabhivyaktaþ prasàdo vànubhàvaþ/ utpattikàlàvacchinno roùanà÷o vyaïgyaþ/
tathà--

#<bhàvodayo bhàvasyotpattiþ//>#

udàharaõam--
"vãkùya vakùasi vipakùakàminãhàralakùma dayitasya bhàminã/
aüsade÷avalayãkçtàü kùaõàd àcakarùa nijabàhuvallarãm//"
atràpi dayitavakùogatavipakùakàminãhàralakùmadar÷anaü vibhàvaþ/ priyàüsade÷avalayãkçtanijabàhulatàkarùaõam anubhàvaþ/ roùodayo vyaïgyaþ/ yady àpi bhàva÷àntau bhàvàntarodayasya, bhàvodaye và pårvaü bhàva÷ànter àva÷yakatvàn nànayor vivikto vyavahàrasya viùayaþ, tathàpi dvayor ekatra camatkàravirahàt, camatkàràdhãnatvàc ca vyavahàrasya, asti viùayavibhàgaþ/
evam--

#<bhàvasaüdhir anyonyànabhibhåtayor anyonyàbhibhavanayogyayoþ sàmànàdhikaraõyam//>#

udàharaõam--
"yauvanodgamanitànta÷aïkitàþ ÷ãla÷auryabalakàntilobhitàþ/
saükucanti vikasanti ràghave jànakãnayananãraja÷riyaþ//"
atra bhagavaddà÷arathigatasya lokottarayauvanodgamasya, tàdç÷asyaiva ÷ãla÷auryàde÷ ca dar÷anaü vibhàvaþ/ nayanagatasaükocavikàsàv anubhàvaþ/ vrãóautsukyayoþ saüdhir vyaïgyaþ/
tathà--
bhàva÷abalatvaü
bhàvànàü bàdhyabàdhakabhàvam àpannànàm udàsãnànàü và vyàmi÷raõam//
ekacamatkçtijanakaj¤ànagocaratvam iti yàvat/
udàharaõam--
"pàpaü hanta mayà hatena vihitaü kãtàpi yady àpità,
sà màm indumukhã vinà bata vane kiü jãvitaü dhàsyati/
àlokeya kathaü mukhàni kçtinàü kiü te vadiùyanti màü
ràjyaü yàtu rasàtalaü punar idaü na pràõituü kàmaye//"
atra matyasåyàviùàdasmçtivitarkavrãóà÷aïkànirvedànàü pràguktasvasvavibhàvajanmanàü ÷abalatà/ yat tu kàvyaprakà÷añãkàkàraiþ "uttarottareõa bhàvena pårvapårvabhàvopamardaþ ÷abalatà" ity abhyadhãtaya, tan na/ "pa÷yet ka÷cic cala capala re kà tvaràhaü kumàrã hastàlambaü vitara hahahà vyutkramaþ kvàsi yàsi" ity atra ÷aïkàsåyàdhçtismçti÷ramadainyamatyautsukyànàm upamardale÷a÷ånyatve 'pi ÷abalatàyà ràjastutiguõatvena pa¤camollàse målakçtaiva niråpaõàt/ svottaravi÷eùaguõena jàyamànas tu nà÷o na vyaïgyaþ/ na vopamardapadavàcyaþ, nàpi camatkàrã tasmàt/
"nàrikelajalakùãrasitàkadalami÷raõe/
vilakùaõo tathàsvàdo bhàvànàü saühatau tathà//"
atredaü bodhyam-- ya ete bhàva÷àntyudayasaüdhi÷abalatàdhvanaya udàhçtàs te 'pi bhàvadhvanaya eva/ vidyamànatayà carvyamàõeùv ivotpattyavacchinnatvavina÷yadavasthatvasaüdhãyamànatvaparasparasamànàdhikaraõatvaiþ prakàrai÷ carvyamàõeùu bhàveùv eva pràdhànyasyaucityàt, camatkçtes tatraiva vi÷rànteþ/ yady apy utpattivinà÷asaüdhi÷abalatànàü tatsaübandhinàü bhàvànàü ca
samànàyàü carvaõàviùayatàyàü na pràdhànyaü vinigantuü ÷akyate, tathàpi sthitau bhàveùu pradhànatàyàþ këptatvàt, bhàva÷àntyàdiùv api teùv eva ÷àntipratiyogitvàdibhir vyajyamàneùu tasyàþ kalpayitum aucityàt/ kiü ca yadi bhàva÷àntyàdau bhàvo na pradhànam, kiü tu tadupasarjanaka÷àntyàdir evety abhyupeyate tadà vyajyamànabhàveùv abhihitatatpra÷amàdiùu kàvyeùu bhàvapra÷amàdidhvanitvaü na syàt/
tathà hi--
"uùasi pratipakùanàyikàsadanàd antikam a¤cati priye/
sudç÷o nayanàbjakoõayor udiyàya tvarayàruõadyutiþ//"
atrotpårvakeõaitinà bhàvodayasya vàcyatayaiva pratyàyanàt/ (nanu)udayasya vàcyatve 'pi bhàvasyàvàcyatvàd dhanitvaü sustham iti cet, pradhànasya vyapade÷ànaupayikatve 'pradhànakçtavyapade÷ànupapatteþ/ asmanmate tåtpatter vàcyatve 'py utpattyavacchinnasyàmarùasya pradhànasyàvàcyatvàd yukta eva bhàvodayadhvanivyapade÷aþ/ evaü vyajyamànabhàvapratiyogikasya pra÷amasya vàcyatve bhàva÷àntidhvanitvaü na syàt/ yathà--
"kùamàpaõaikapadayoþ padayoþ patati priye/
÷emuþ sarojanayanànayanàruõakàntayaþ//"
nanu ÷abdavàcyànàü pra÷amàdãnàm aruõakàntyaivànvayàt aruõakàntipra÷amàder eva vàcyatvaü paryavasitam, na tu tàdç÷apra÷amàdivyaïgyasya roùapra÷amàdeþ, vyaïgyavya¤jakabhedasyàva÷yakatvàt/ na càruõyavyaïgyaroùasyaiva vàcyãbhåtapra÷amàdyanvaya iti vàcyam/ vàcyavyaïgyapratãtyor ànupårvyeõa siddhatayà vàcyànvayabodhavelàyàü
vàcyaiþ saha vyaïgyànvayànupapatteþ/ anyathà "sudç÷o nayanàbjakoõayoþ" ity asyànvayo na syàt/ maivam/ evam api--
"nirvàsayantãü dhçtim aïganànàü ÷obhàü harer eõadç÷o dhayantyàþ/
ciràparàdhasmçtimàüsalo 'pi roùaþ kùaõapràghuõiko babhåva//"
ityàdàv api bhàvapra÷amadhvanitvàpatteþ, bhàvasya vàcyatve 'pi pradhànasya tatpra÷amasya vyaïgyatvàt/ ubhayor apy avàcyatvam apekùitam iti cet, pràguktapadyadvaye ÷amatvodayatvàbhyàü ÷amodayayor vàcyatvàd anudàharaõatvàpatteþ/ iùñàpattis tu sahçdayànàm anucitaiva/ tasmàd bhàvapra÷amàdiùv api pràdhànyena bhàvànàm eva camatkàritvam, pra÷amàdes tåpasarjanatvam ato na tasya vàcyatàdoùaþ/ idaü punar bhàvadhvanibhyo bhàva÷àntyàdidhvanãnàü camatkàravailakùaõye nidànam-- yad ekatra carvaõàyàü bhàveùu sthityavacchinnàmarùàditvam, amarùàditvam eva và prakàraþ/ anyatra tu pra÷amàvasthatvàdir apãti/ rasasya tu sthàyimålakatvàt pra÷amàder asaübhavaþ, saübhave và na camatkàraþ, iti na sa vicàryate/
so 'yaü nigaditaþ sarvo 'pi ratyàdilakùaõo vyaïgyaprapa¤caþ sphuñe prakaraõe jhagiti pratiteùu vibhàvànubhàvavyabhicàriùu sahçdayatamena pramàtrà såkùmeõaiva samayeta pratãyata iti hetuhetumatoþ paurvàparyakramasyàlakùaõàd alakùyakramo vyapadi÷yate/ yatra tu vicàravedyaü prakaraõam, unneyà và vibhàvàdayas tatra sàmagrãvilambàdhãnaü camatkçter màntharyam iti saülakùyakramo 'py eùa bhavati/ yathà-- "talpagatàpi ca sutanuþ" iti pràg udàhçte padye "saüprati" ity etadarthàvagatir vilambena/ na khalu dharmigràhakamànasiddhaü ratyàdidhvaner alakùyakramavyaïgyatvam/ ata eva lakùyakramaprasaïge--
"evaüvàdini devarùau pàr÷ve pitur adhomukhã/
lãlàkamalapatràõi gaõayàmàsa pàrvatã/"
ity atra
kumàrãsvàbhàvyàd apy adhomukhatvavi÷iùñasya lãlàkamalapattragaõanasyopapattyà manàgvilambena nàradakçtavivàhàdiprasaïgavij¤ànottaraü vrãóàyà÷ camatkaraõàl lakùyakramo 'yaü dhvaniþ" iti pràhur ànandavardhanàcàryàþ/ rasabhàvàdir artho dhvanyamàna eva, na vàcyaþ/ tathàpi na sarvo 'lakùyakramasya viùayaþ" iti càbhinavaguptapàdàcàryàþ/ syàd etat, yady ayaü rasàdiþ saülakùyakramasya viùayaþ syàt/ anuraõanabhedagaõanaprastàve "artha÷aktimålasya dvàda÷abhedàþ" ity abhinavaguptoktiþ, "tenàyaü dvàda÷àtmakaþ" iti mammañokti÷ ca na saügaccheta, vastvalaükàràtmanà dvividhena vàcyena svataþsaübhavitvakaviprauóhokti-niùpannatvakavinibaddhavaktçprauóhoktiniùpannatvais tribhir upàdhibhis traividhyam àpannena ùaóàtmanà vastvalaükàrayor iva rasàder apy abhivya¤janàd aùñàda÷atvaprasaïgàt/
atrocyate-- prakañair vibhàvànubhàvavyabhicàribhir alakùyakramatayaiva vyajyamàno ratyàdiþ sthàyibhàvo rasãbhavati, na saülakùyakramatayà/ rasãbhàvo hi nàma jhagiti jàyamànàlaukikacamatkàraviùayasthàyitvam/ saülakùyakramatayà vyajyamànasya ratyàdes tu vastumàtrataiva, na rasàditvam iti teùàm à÷ayasya varõanena na taduktãnàü virodhaþ/ upapattis tv arthe 'smin vicàraõãyà/ rasabhàvàdir artha ity atra rasàdi÷abdo ratyàdiparaþ/
taditthaü niråpitasyàsya rasàdidhvaniprapa¤casya padavarõaracanàvàkyaprabandhaiþ padaikade÷air avarõàtmakai ràgàdibhi÷ càbhivyaktim àmananti/ tatra vàkyagatànàü padànàü sarveùàm api svàrthopasthitidvàrà vàkyàrthaj¤ànopàyatve samàne 'pi kurvadråpatayà camatkàràyogavyavacchinnatvena kasyacid eva dhvanivyapade÷ahetutvam/ yathà "mandam àkùipati" ity atra mandam ity asya/ racanàvarõànàü tu padavàkyàntargatatvena vya¤jakatàvacchedakakoñipraviùñatvam eva na tu vya¤jakatvam iti yady api suvacam, tathàpi padavàkyavi÷iùñaracanàtvena, racanàvi÷iùñapadavàkyatvena và vya¤jakatvam iti vinigamanàviraheõa ghañàdau daõóacakràdeþ kàraõatvasyeva pratyekam eva vya¤jakatàyàþ siddhir iti prà¤caþ/


varõaracanàvi÷eùàõàü màdhuryàdiguõàbhivya¤jakatvam eva na rasàbhivya¤jakatvam, gauravàn mànàbhàvàc ca/ na hi guõyabhivya¤janaü vinà guõàbhivya¤jakatvaü nàstãty asti niyamaþ, indriyatraye vyabhicàràt/ itthaü ca svasvavya¤jakopanãtànàü guõinàü guõànàm udàsãnànàü ca yathà parasparopa÷leùeõaudàsãnyena và tattatpramitigocaratà tathà rasànàü tadguõànàü càbhivyàktiviùayateti tu navyàþ/ udàharaõaü tu "tàü tamàla" ityàdi pràg uktam eva vàkyasya vya¤jakatàyàm api "àvirbhåtà yad avadhi" ityàdi ca/ prabandhasya tu yogavàsiùñharàmàyaõe ÷àntakaruõayoþ, ratnàvalyàdãni ca ÷çïgàrasya vya¤jakatvàn nidar÷anàni prasiddhàni/ mannirmità÷ ca pa¤ja laharyo bhàvasya/ padaikade÷asya ca "nikhilam idaü jagad aõóakaü vahàmi" iti karåpataddhito vãrarasasya pràg evodàhçtaþ/ evaü ràgàdibhir api vyaïgyatve sahçdayahçdayam eva pramàõam/ evam eùàü rasàdãnàü pràdhànyena niråpitàny udàharaõàni/ guõãbhàve tu vakùyante, nàmàni ca/ tatra pràdhànya evaiùàü rasàditvam, anyathà tu ratyàditvam eva/ nàmani rasapadaü tu ratyàdiparam ity eke/ asty eva rasàditvaü, kiü tu na dhvanivyapade÷ahetutvam ity apare//