Anandavardhana: Dhvanyaloka[*1] Based on the edition by K. Krishnamoorthy, Delhi: Motilal Banarsidass, 1982. [*1: also known as Sahrdayaloka] Revised version of the electronic text typed in by Rajani Arjun Shankar with added Prakrit texts and references by Jan Brzezinski 28.1.2004 ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ÓrÅ-rÃjÃnakÃnandavardhanÃcÃrya-viracito dhvany-Ãloka÷[*2] [*2] Also known as Sah­dayÃloka÷. (1) // prathamoddyota÷ // svecchÃ-kesariïa÷ svaccha-svacchÃyÃyÃsitendava÷ / trÃyantÃæ vo madhuripo÷ prapannÃrti-cchido nakhÃ÷ // _________________________________________________________ Dhv_1.1: kÃvyasyÃtmà dhvanir iti budhair ya÷ samÃmnÃta-pÆrvas tasyÃbhÃvaæ jagadur apare bhÃktam Ãhus tam anye / kecid vÃcÃm sthitam avi«aye tattvam Æcus tadÅyaæ tena brÆma÷ sah­daya-mana÷-prÅtaye tat-svarÆpam // DhvK_1.1 // budhai÷ kÃvya-tattva-vidbhi÷ kÃvyasyÃtmà dhvanir iti saæj¤ita÷, paramparayà ya÷ samÃmnÃta-pÆrva÷ samyak ÃsamantÃt mnÃta÷ prakaÂita÷ / tasya sah­daya-jana-mana÷-prakÃÓamÃnasyÃpy abhÃvam anye jagadu÷ / tad-abhÃva-vÃdinÃæ cÃmÅ vikalpÃ÷ sambhavanti / tatra kecid Ãcak«Åran-ÓabdÃrtha-ÓarÅraæ tÃvat kÃvyam / tatra ca Óabda-gatÃÓ cÃrutva-hetavo 'nuprÃsÃdaya÷ prasiddhà eva / artha-gatÃÓ copamÃdaya÷ / varïa-saÇghaÂanÃdharmÃÓ ca ye mÃdhuryÃdayas te 'pi pratÅyante / tad-anatirikta-v­ttayo v­ttayo 'pi yÃ÷ kaiÓcid upanÃgarikÃdyÃ÷ prakÃÓitÃ÷, tà api gatÃ÷ Óravaïa-gocaram / rÅtayaÓ ca vaidarbhÅ-prabh­taya÷ / tad-vyatirikta÷ ko 'yam dhvanir nÃmeti / anye brÆyu÷-nÃsty eva dhvani÷ / prasiddha-prasthÃna-vyatirekiïa÷ kÃvya-prakÃrasya kÃvyatva-hÃne÷ sah­daya-h­dayÃhlÃdi-ÓabdÃrtha-mayatvam eva kÃvya-lak«aïam / na cokta-prasthÃnÃtirekiïo mÃrgasya tat sambhavati / na ca tat-samatÃnta÷-pÃtina÷ sah­dayÃn kÃæÓcit parikalpya tat-prasiddhyà dhvanau kÃvya-vyapadeÓa÷ pravartito 'pi sakala-vidvan-mano-grÃhitÃm avalambate / punar apare tasyÃbhÃvam anyathà kathayeyu÷-na sambhavaty eva dhvanir nÃmÃpÆrva÷ kaÓcit / kÃmanÅyakam anati-vartamÃnasya tasyokte«v eva cÃrutva-hetu«v antar-bhÃvÃt / te«Ãm anyatamasyaiva và apÆrva-samÃkhyÃ-mÃtra-karaïe yat kiæcana kathanaæ syÃt / kiæ ca vÃg-vikalpÃnÃm ÃnantyÃt sambhavaty api và kasmiæÓcit kÃvya-lak«aïa-vidhÃyibhi÷ prasiddhair apradarÓite prakÃra-leÓe dhvanir dhvanir iti yad etad alÅka-sah­dayatva-bhÃvanÃ-mukulita-locanair n­tyate, tatra hetuæ na vidma÷ / sahasraÓo hi mahÃtmabhir anyair alaÇkÃra-prakÃrÃ÷ prakÃÓitÃ÷ prakÃÓyante ca / na ca te«Ãm e«Ã daÓà ÓrÆyate / tasmÃt pravÃda-mÃtraæ dhvani÷ / na tv asya k«oda-k«amam tattvam kiæcid api prakÃÓayituæ Óakyam / tathà cÃnyena k­ta evÃtra Óloka÷- yasminn asti na vastu kiæcana mana÷-prahlÃdi sÃlaæk­ti vyutpannai racitaæ ca naiva vacanair vakrokti-ÓÆnyaæ ca yat / kÃvyaæ tad-dhvaninà samanvitam iti prÅtyà praÓaæsa¤ ja¬o no vidmo 'bhidadhÃti kiæ sumatinà p­«Âa÷ svarÆpaæ dhvane÷ // bhÃktam Ãhus tam anye / anye taæ dhvani-saæj¤itam kÃvyÃtmÃnaæ guïa-v­ttir ity Ãhu÷ / yady api ca dhvani-Óabda-saækÅrtanena kÃvya-lak«aïa-vidhÃyibhir guïa-v­ttir anyo và na kaÓcit prakÃra÷ prakÃÓita÷, tathÃpi amukhya-v­ttyà kÃvye«u vyavahÃraæ darÓayatà dhvani-mÃrgo manÃk sp­«Âo 'pi na lak«ita iti parikalpyaivam uktam-"bhÃktam Ãhus tam anye" iti / kecit punar lak«aïa-karaïa-ÓÃlÅna-buddhayo dhvanes tattvaæ girÃm agocaram sah­daya-h­daya-saævedyam eva samÃkhyÃtavanta÷ / tenaivaæ-vidhÃsu vimati«u sthitÃsu sah­daya-mana÷-prÅtaye tat-svarÆpaæ brÆma÷ / tasya hi dhvane÷ svarÆpaæ sakala-sat-kavi-kÃvyopani«ad-bhÆtam atiramaïÅyam aïÅyasÅbhir api cirantana-kÃvya-lak«aïa-vidhÃyinÃæ buddhibhir anunmÅlita-pÆrvam, atha ca rÃmÃyaïa-mahÃbhÃrata-prabh­tini lak«ye sarvatra prasiddha-vyavahÃraæ lak«ayatÃæ sah­dayÃnÃm Ãnando manasi labhatÃæ prati«ÂhÃm iti prakÃÓyate || DhvA_1.1 || tatra dhvaner eva lak«ayitum Ãrabdhasya bhÆmikÃæ racayitum idam ucyate- _________________________________________________________ Dhv_1.2: yo 'rtha÷ sah­daya-ÓlÃghya÷ kÃvyÃtmeti vyavasthita÷ / vÃcya-pratÅyamÃnÃkhyau tasya bhedÃv ubhau sm­tau // DhvK_1.2 // kÃvyasya hi lalitocita-sanniveÓa-cÃruïa÷ ÓarÅrasyevÃtmà sÃra-rÆpatayà sthita÷ sah­daya-ÓlÃghyo yo 'rthas tasya vÃcya÷ pratÅyamÃnaÓ ceti dvau bhedau / _________________________________________________________ Dhv_1.3: tatra vÃcya÷ prasiddho ya÷ prakÃrair upamÃdibhi÷ / bahudhà vyÃk­ta÷ so 'nyai÷ kÃvyalak«ma-vidhÃyibhi÷ // DhvK_1.3 // tato neha pratanyate kevalam anÆdyate punar yathopayogam iti || DhvA_1.3 || _________________________________________________________ Dhv_1.4: pratÅyamÃnaæ punar anyad eva vastv asti vÃïÅ«u mahÃ-kavÅnÃm / yat tat prasiddhÃvayavÃtiriktaæ vibhÃti lÃvaïyam ivÃÇganÃsu // DhvK_1.4 // pratÅyamÃnaæ punar anyad eva vÃcyÃd vastv asti vÃïÅ«u mahÃ-kavÅnÃm / yat tat sah­daya-suprasiddhaæ prasiddhebhyo 'laÇk­tebhya÷ pratÅtebhyo vÃvayavebhyo vyatiriktatvena prakÃÓate lÃvaïyam ivÃÇganÃsu / yathà hy aÇganÃsu lÃvaïyaæ p­thaÇ-nirvarïyamÃnaæ nikhilÃvayava-vyatireki kim apy anyad eva sah­daya-locanÃm­taæ tattvÃntaraæ tadvad eva so 'rtha÷ / sa hy artho vÃcya-sÃmarthyÃk«iptam vastu-mÃtram alaÇkÃra-rasÃdayaÓ cety aneka prabheda-prabhinnau darÓayi«yate / sarve«u ca te«u prakÃre«u tasya vÃcyÃd anyatvam / tathà hy Ãdyas tÃvat prabhedo vÃcyÃd dÆram vibhedavÃn / sa hi kadÃcid vÃcye vidhi-rÆpe prati«edha-rÆpa÷ / yathÃ- bhama dhammia vÅsattho so suïao ajja mÃrio deïa / golÃ-ïaÅ-kaccha-ku¬aÇga-bÃsiïà daria-sÅheïa //[*3] [*3] GÃthà 2.75, Cited, KÃvya-prakÃÓa 138. [bhrama dhÃrmika visrabdha÷ sa Óunako 'dya mÃritas tena / godÃ-nadÅ-kÆla-latÃ-ku¤ja-vÃsinà d­pta-siæhena //] kvacid vÃcye prati«edha-rÆpe vidhi-rÆpo yathÃ- attà ettha ïimajjai ettha ahaæ diasaaæ paloehi / mà pahia rattiandhia sejjÃe maha ïimajjahisi //[*4] [*4] GÃthà 1.4. Cited, KÃvya-prakÃÓa 136, SÃhitya-darpaïa 1.2. (ÓvaÓrÆr atra nimajjati, atrÃhaæ divasa eva pralokaya / mà pathika rÃtryandha ÓayyÃyÃæ mama nimaÇk«yasi //) kvacid vÃcye vidhi-rÆpe 'nubhaya-rÆpo yathÃ- vacca maha bbia ekkei hontu ïÅsÃsaroiabbÃiæ / mà tujja bi tÅa biïà dakkhiïa-haassa jÃantu //[*5] [*5] GÃthà 938. [vraja mamaivaikasyà bhavantu ni÷ÓvÃsa-roditavyÃni / mà tavÃpi tayà vinà dÃk«iïya-hatasya jani«ata //] kvacid vÃcye prati«edha-rÆpe 'nubhaya-rÆpo yathÃ- deà pasia ïivattassu muha-sasi-johïÃ-vilutta-tama-ïivahe / ahisÃriÃïaæ vigghaæ karosi aïïÃïaæ bi haÃse //[*6] [*6] GÃthà 962. [daivÃd d­«Âvà nitÃnta-su mukha-ÓaÓi-jyotsnÃ-vilupta-tamo-nivahe / abhisÃrikÃïÃæ vighnaæ karo«y anyÃsÃm api hatÃÓe //] kvacid vÃcyÃd vibhinna-vi«ayatvena vyavasthÃpito yathÃ- kassa ba ïa hoi roso daÂÂhÆïa piyÃe sa-bbaïaæ aharaæ / sa-bhamara-pa{u}ma-gghÃiïi vÃria-vÃme sahasu ehïiæ //[*7] [*7] GÃthà 880. Cited KÃvya-prakÃÓa 135. [kasya và na bhavati ro«o d­«Âvà priyÃyÃ÷ sa-vraïam adharam / sa-bhramara-padmÃghrÃïa-ÓÅle vÃrita-vÃme sahasvedÃnÅm //] anye caivaæ-prakÃrà vÃcyÃd vibhedina÷ pratÅyamÃna-bhedÃ÷ saæbhavanti / te«Ãæ diÇ-mÃtram etat pradarÓitam / dvitÅyo 'pi prabhedo vÃcyÃd vibhinna÷ sa-prapa¤cam agre darÓayi«yate / t­tÅyas tu rasÃdi-lak«aïa÷ prabhedo vÃcya-sÃmarthyÃk«ipta÷ prakÃÓate, na tu sÃk«Ãc-chabda-vyÃpÃra-vi«aya iti vÃcyÃd vibhinna eva / tathà hi vÃcyatvaæ tasya sva-Óabda-niveditatvena và syÃt / vibhÃvÃdi-pratipÃdana-mukhena và / purvasmin pak«e sva-Óabda-niveditatvÃbhÃve rasÃdÅnÃm apratÅti-prasaÇga÷ / na ca sarvatra te«Ãæ sva-Óabda-niveditatvam / yatrÃpy asti tat, tatrÃpi viÓiÓÂa-vibhÃvÃdi-pratipÃdana-mukhenaivai«Ãæ pratÅti÷ / svaÓabdena sà kevalamanÆdyate, na tu tatk­tà vi«ayÃntare tathà tasyà adarÓanÃt / na hi kevala-Ó­ÇgÃrÃdi-Óabda-mÃtra-bhÃji vibhÃvÃdi-pratipÃdana-rahite kÃvye manÃg api rasavattva-pratÅtir asti / yataÓ ca svÃbhidhÃnam antareïa kevalebhyo 'pi vibhÃvÃdibhyo viÓiÓÂebhyo rasÃdÅnÃæ pratÅti÷ / kevalÃc ca svÃbhidhÃnÃd apratÅti÷ / tasmÃd anvaya-vyatirekÃbhyÃm abhidheya-sÃmarthyÃk«iptatvam eva rasÃdÅnÃm / na tv abhidheyatvaæ kathaæcit, iti t­tÅyo 'pi prabhedo vÃcyÃd vibhinna eveti sthitam / vÃcyena tv asya saheva pratÅtir ity agre darÓayi«yate || DhvA_1.4 || _________________________________________________________ Dhv_1.5: kÃvyasyÃtmà sa evÃrthas tathà cÃdikave÷ purà / krau¤ca-dvandva-viyogottha÷ Óoka÷ Ólokatvam Ãgata÷ // DhvK_1.5 // vividha-vÃcya-vÃcaka-racanÃ-prapa¤ca-cÃruïa÷ kÃvyasya sa evÃrtha÷ sÃra-bhÆta÷ / cÃdikaver vÃlmÅke÷ nihata-sahacarÅ-viraha-kÃtara-krau¤cÃkranda-janita÷ Óoka eva Ólokatayà pariïata÷ / Óoko hi karuïa-sthÃyi-bhÃva÷ / pratÅyamÃnasya cÃnya-bheda-darÓane 'pi rasa-bhÃva-mukhenaivopalak«aïaæ prÃdhÃnyÃt || DhvA_1.5 || _________________________________________________________ Dhv_1.6: sarasvatÅ svÃdu tad-artha-vastu ni÷«yandamÃnà mahatÃæ kavÅnÃm / aloka-sÃmÃnyam abhivyanakti parisphurantam pratibhÃ-viÓe«am // DhvK_1.6 // tat vastu-tattvaæ ni÷«yandamÃnà mahatÃæ kavÅnÃæ bhÃratÅ aloka-sÃmÃnyaæ pratibhÃ-viÓe«aæ parisphurantam abhivyanakti / yenÃsminn ativicitra-kavi-paramparÃ-vÃhini saæsÃre kÃlidÃsa-prabh­tayo dvitrÃ÷ pa¤ca«Ã và mahÃ-kavaya iti gaïyante || DhvA_1.6 || idaæ cÃparaæ pratÅyamÃnasyÃrthasya sad-bhÃva-sÃdhanaæ pramÃïam- _________________________________________________________ Dhv_1.7: ÓabdÃrtha-ÓÃsana-j¤Ãna-mÃtreïaiva na vedyate / vedyate sa tu kÃvyÃrtha-tattvaj¤air eva kevalam // DhvK_1.7 // so 'rtho yasmÃt kevalaæ kÃvyÃrtha-tattva-j¤air eva j¤Ãyate / yadi ca vÃcya-rÆpa evÃsÃv artha÷ syÃt tad-vÃcya-vÃcaka-rÆpa-parij¤ÃnÃd eva tat-pratÅti÷ syÃt / atha ca vÃcya-vÃcaka-lak«aïa-mÃtra-k­ta-ÓramÃïÃæ kÃvya-tattvÃrtha-bhÃvanÃ-vimukhÃnÃæ svara-Óruty-Ãdi-lak«aïam ivÃpragÅtÃnÃæ gÃndharva-lak«aïa-vidÃm agocara evÃsÃv artha÷ || DhvA_1.7 || evaæ vÃcya-vyatirekiïo vyaÇgyasya sad-bhÃvaæ pratipÃdya prÃdhÃnyaæ tasyaiveti darÓayati- _________________________________________________________ Dhv_1.8: so 'rthas tad-vyakti-sÃmarthya-yogÅ ÓabdaÓ ca kaÓcana / yatnata÷ pratyabhij¤eyau tau ÓabdÃrthau mahÃkave÷ // DhvK_1.8 // vyaÇgyo 'rthas tad-vyakti-sÃmarthya-yogÅ ÓabdaÓ ca kaÓcana, na Óabda-mÃtram / tÃv eva ÓabdÃrthau mahÃkave÷ pratyabhij¤eyau /vyaÇgya-vya¤jakÃbhyÃm eva suprayuktÃbhyÃæ mahÃkavitva-lÃbho mahÃ-kavÅnÃæ, na vÃcya-vÃcaka-racanÃ-mÃtreïa || DhvA_1.8 || idÃnÅæ vyaÇgya-vya¤jakayo÷ prÃdhÃnye 'pi yad-vÃcya-vÃcakÃv eva prathamam upÃdadate kavayas tad api yuktam evetyÃha- _________________________________________________________ Dhv_1.9: ÃlokÃrthÅ yathà dÅpa-ÓikhÃyÃæ yatnavä jana÷ / tad-upÃyatayà tadvad arthe vÃcye tad-Ãd­ta÷ // DhvK_1.9 // yathà hy ÃlokÃrthÅ sann api dÅpa-ÓikhÃyÃæ yatnavä jano bhavati tad-upÃyatayà / na hi dÅpa-ÓikhÃm antareïÃloka÷ sambhavati / tad vyaÇgyam arthaæ pratyÃd­to jano vÃcye 'rthe yatnavÃn bhavati / anena pratipÃdakasya kaver vyaÇgyam arthaæ prati vyÃpÃro darÓita÷ || DhvA_1.9 || pratipÃdyasyÃpi taæ darÓayitum Ãha- _________________________________________________________ Dhv_1.10: yathà padÃrtha-dvÃreïa vÃkyÃrtha÷ sampratÅyate / vÃcyÃrtha-pÆrvikà tadvat pratipattasya vastuna÷ // DhvK_1.10 // yathà hi padÃrtha-dvÃreïa vÃkyÃrthÃvagamas tathà vÃcyÃrtha-pratÅti-pÆrvikà vyaÇgyasyÃrthasya pratipatti÷ || DhvA_1.10 || idÃnÅæ vÃcyÃrtha-pratÅti-pÆrvakatve 'pi tat-pratÅter vyaÇgyasyÃrthasya prÃdhÃnyaæ yathà na vyÃlupyate tathà darÓayati- _________________________________________________________ Dhv_1.11: sva-sÃmarthya-vaÓenaiva vÃkyÃrthaæ pratipÃdayan / yathà vyÃpÃra-ni«pattau padÃrtho na vibhÃvyate // DhvK_1.11 // yathà sva-sÃmarthya-vaÓenaiva vÃkyÃrthaæ prakÃÓayann api padÃrtho vyÃpÃra-ni«pattau na bhÃvyate vibhaktatayà || DhvA_1.11 || _________________________________________________________ Dhv_1.12: tadvat sa-cetasÃæ so 'rtho vÃcyÃrtha-vimukhÃtmanÃm / buddhau tattvÃrtha-darÓinyÃæ jhaÂity evÃvabhÃsate // DhvK_1.12 // evaæ vÃcya-vyatirekiïo vyaÇgyasyÃrthasya sad-bhÃvaæ pratipÃdya prak­ta upayojayann Ãha- _________________________________________________________ Dhv_1.13: yatrÃrtha÷ Óabdo và tam artham upasarjanÅk­ta-svÃrthau / vyaÇkta÷ kÃvya-viÓe«a÷ sa dhvanir iti sÆribhi÷ kathita÷ // DhvK_1.13 // yatrÃrtho vÃcya-viÓe«a÷ vÃcaka-viÓe«a÷ Óabdo và tam arthaæ vyaÇkta÷, sa kÃvya-viÓe«o dhvanir iti / anena vÃcya-vÃcaka-cÃrutva-hetubhya upamÃdibhyo 'nuprÃsÃdibhyaÓ ca vibhakta eva dhvaner vi«aya iti darÓitam / yad apy uktam-"prasiddha-prasthÃnÃtikramiïo mÃrgasya kÃvya-hÃner dhvanir nÃsti" iti, tad apy ayuktam / yato lak«aïa-k­tÃm eva sa kevalaæ na prasiddha÷, lak«ye tu parÅk«yamÃïe sa eva sah­daya-h­dayÃhlÃda-kÃri kÃvya-tattvam / tato 'nyac citram evety agre darÓayi«yÃma÷ / yad apy uktam-"kÃmanÅyakam anativartamÃnasya tasyoktÃlaÇkÃrÃdi-prakÃre«v antar-bhÃva÷" iti, tad apy asamÅcÅnam; vÃcya-vÃcaka-mÃtrÃÓrayiïi prasthÃne vyaÇgya-vya¤jaka-samÃÓrayeïa vyavasthitasya dhvane÷ katham antar-bhÃva÷, vÃcya-vÃcaka-cÃrutva-hetavo hi tasyÃÇga-bhÆtÃ÷, sa tv aÇgi-rÆpa eveti pratipÃdayi«yamÃïatvÃt / parikara-ÓlokÃÓ cÃtra- vyaÇgya-vya¤jaka-sambandha-nibandhanatayà dhvane÷ / vÃcya-vÃcaka-cÃrutva-hetv-anta÷-pÃtità kuta÷ // nanu yatra pratÅyamÃnasyÃrthasya vaiÓadyenÃpratÅti÷ sa nÃma mà bhÆd dhvaner vi«aya÷ / yatra tu pratÅtir asti, yathÃ-samÃsoktyÃk«epÃnukta-nimitta-viÓe«okti-paryÃyoktÃpahnuti-dÅpaka-saÇkarÃlaÇkÃrÃdau , tatra dhvaner antar-bhÃvo bhavi«yatÅty Ãdi nirÃkartum abhihitam-"upasarjanÅ-k­ta-svÃrthau" iti / artho guïÅk­tÃtmÃ, guïÅk­tÃbhidheya÷ Óabdo và yatrÃrthÃntaram abhivyanakti sa dhvanir iti / te«u kathaæ tasyÃntar-bhÃva÷ / vyaÇgya-prÃdhÃnye hi dhvani÷ / na caitat samÃsoktyÃdi«v asti / samÃsoktau tÃvat- upo¬ha-rÃgeïa vilola-tÃrakaæ tathà g­hÅtaæ ÓaÓinà niÓÃ-mukham / yathà samastaæ timirÃæÓukaæ tayà puro 'pi rÃgÃd galitaæ na lak«itam // ity Ãdau vyaÇgyenÃnugataæ vÃcyam eva prÃdhÃnyena pratÅyate samÃropita-nÃyikÃ-nÃyaka-vyavahÃrayor niÓÃ-ÓaÓinor eva vÃkyÃrthatvÃt / Ãk«epe 'pi vyaÇgya-viÓe«Ãk«epiïo 'pi vÃcyasyaiva cÃrutvaæ prÃdhÃnyena vÃkyÃrtha Ãk«epokti-sÃmarthyÃd eva j¤Ãyate / tathà hi-tatra ÓabdopÃrƬho viÓe«ÃbhidhÃnecchayà prati«edha-rÆpo ya Ãk«epa÷ sa eva vyaÇgya-viÓe«am Ãk«ipan mukhyaæ kÃvya-ÓarÅram / cÃrutvotkar«a-nibandhanà hi vÃcya-vyaÇgyayo÷ prÃdhÃnya-vivak«Ã / yathÃ- anurÃgavatÅ sandhyà divasas tat-pura÷sara÷ / aho daiva-gati÷ kÅd­k tathÃpi na samÃgama÷ // atra satyÃm api vyaÇgya-pratÅtau vÃcyasyaiva cÃrutvam utkar«avad iti tasyaiva prÃdhÃnya-vivak«Ã / yathà ca dÅpakÃpahnuty-Ãdau vyaÇgyatvenopamÃyÃ÷ pratÅtÃv api prÃdhÃnyenÃvivak«itatvÃn na tayà vyapadeÓas tadvad atrÃpi dra«Âavyam / anukta-nimittÃyÃm api viÓe«oktau- ÃhÆto 'pi sahÃyair om ity uktvà vimukta-nidro 'pi / gantu-manà api pathika÷ saÇkocaæ naiva Óithilayati // ity Ãdau vyaÇgyasya prakaraïa-sÃmarthyÃt pratÅti-mÃtraæ na tu tat-pratÅti-nimittà kÃcic cÃrutva-ni«pattir iti na prÃdhÃnyam / paryÃyokte 'pi yadi prÃdhÃnyena vyaÇgyatvaæ tad bhavatu nÃma tasya dhvanÃv antar-bhÃva÷ / na tu dhvanes tatrÃntar-bhÃva÷ / tasya mahÃ-vi«ayatvenÃÇgitvena ca pratipÃdayi«yamÃïatvÃt / na puna÷ paryÃyo bhÃmahodÃh­ta-sad­Óe vyaÇgyasyaiva prÃdhÃnyam / vÃcyasya tatropasarjanÃbhÃvenÃvivak«itatvÃt / apahnuti-dÅpakayo÷ punar-vÃcyasya prÃdhÃnyaæ vyaÇgyasya cÃnuyÃyitvaæ prasiddham eva / saÇkarÃlaÇkÃre 'pi yadÃlaÇkÃro 'laÇkÃrÃntara-cchÃyÃm anug­hïÃti, tadà vyaÇgyasya prÃdhÃnyenÃvivak«itatvÃn na dhvani-vi«ayatvam / alaÇkÃra-dvaya-sambhÃvanÃyÃæ tu vÃcya-vyaÇgyayo÷ samaæ prÃdhÃnyam / atha vÃcyopasarjanÅ-bhÃvena vyaÇgyasya tatrÃvasthÃnaæ tadà so 'pi dhvani-vi«ayo 'stu, na tu sa eva dhvanir iti vaktuæ Óakyam / paryÃyokta-nirdi«Âa-nyÃyÃt / api ca saÇkarÃlaÇkÃre 'pi ca kvacit saÇkaroktir eva dhvani-sambhÃvanÃæ nirÃkaroti / aprastuta-praÓaæsÃyÃm api yadà sÃmÃnya-viÓe«a-bhÃvÃn nimitta-nimitti-bhÃvÃd và abhidhÅyamÃnasyÃprastutasya pratÅyamÃnena prastutenÃbhisambandhas tadÃbhidhÅyamÃna-pratÅyamÃnayo÷ samam eva prÃdhÃnyam / yadà tÃvat sÃmÃnyasyÃprastutasyÃbhidhÅyamÃnasya prÃkaraïikena viÓe«eïa pratÅyamÃnena sambandhas tadà viÓe«a-pratÅtau satyÃm api prÃdhÃnyena tat-sÃmÃnyenÃvinÃbhÃvÃt sÃmÃnyasyÃpi prÃdhÃnyam / yadÃpi viÓe«asya sÃmÃnya-ni«Âhatvaæ tadÃpi sÃmÃnyasya prÃdhÃnye sÃmÃnye sarva-viÓe«ÃïÃm antar-bhÃvÃd viÓe«asyÃpi prÃdhÃnyam / nimitta-nimitti-bhÃve cÃyam eva nyÃya÷ / yadà tu sÃrÆpya-mÃtra-vaÓenÃprastuta-praÓaæsÃyÃm aprak­ta-prak­tayo÷ sambandhas tadÃpy aprastutasya sarÆpasyÃbhidhÅyamÃnasya prÃdhÃnyenÃvivak«ÃyÃæ dhvanÃv evÃnta÷-pÃta÷ / itarathà tv alaÇkÃrÃntaram eva / tad ayam atra saÇk«epa÷- vyaÇgyasya yatrÃprÃdhÃnyaæ vÃcya-mÃtrÃnuyÃyina÷ / samÃsoktyÃdayas tatra vÃcyÃlaÇk­taya÷ sphuÂÃ÷ // vyaÇgyasya pratibhÃ-mÃtre vÃcyÃrthÃnugame 'pi và / na dhvanir yatra và tasya prÃdhÃnyaæ na pratÅyate // tat-parÃv eva ÓabdÃrthau yatra vyaÇgyaæ prati sthitau / dhvane÷ sa eva vi«ayo mantavya÷ saÇkarojjhita÷ // tasmÃn na dhvaner anyatrÃntar-bhÃva÷ / itaÓ ca nÃntar-bhÃva÷ ; yata÷ kÃvya-viÓe«o 'ÇgÅ dhvanir iti kathita÷ / tasya punar aÇgÃni-alaÇkÃrà guïà v­ttayaÓ ceti pratipÃdayi«yante / na cÃvayava eva p­thag-bhÆto 'vayavÅti prasiddha÷ / ap­thag-bhÃve tu tad-aÇgatvaæ tasya / na tu tattvam eva / yatrÃpi và tattvaæ tatrÃpi dhvaner mahÃ-vi«ayatvÃn na tan-ni«Âhatvam eva / "sÆribhi÷ kathita" iti vidvad-upaj¤eya-mukti÷, na tu yathÃ-katha¤cit-prav­tteti pratipÃdyate / prathame hi vidvÃæso vaiyÃkaraïÃ÷, vyÃkaraïa-mÆlatvÃt sarva-vidyÃnÃm / te ca ÓrÆyamÃïe«u varïe«u dhvanir iti vyavaharanti / tathaivÃnyais tan-matÃnusÃribhi÷ sÆribhi÷ kÃvya-tattvÃrtha-darÓibhir vÃcya-vÃcaka-sammiÓra÷ ÓabdÃtmà kÃvyam iti vyapadeÓyo vya¤jakatva-sÃmyÃd dhvanir ity ukta÷ / na caivaæ-vidhasya dhvaner vak«yamÃïa-prabheda-tad-bheda-saækalanayà mahÃ-vi«ayasya yat-prakÃÓanaæ tad-aprasiddhÃlaÇkÃra-viÓe«a-mÃtra-pratipÃdanena tulyam iti tad-bhÃvita-cetasÃæ yukta eva saærambha÷ / na ca te«u katha¤cid År«yayà kalu«ita-Óemu«Å-katvam Ãvi«karaïÅyam / tad evaæ dhvanes tÃvad abhÃva-vÃdina÷ pratyuktÃ÷ / asti dhvani÷ / sa cÃsÃv avivak«ita-vÃcyo vivak«itÃny apara-vÃcyaÓ ceti dvividha÷ sÃmÃnyena / tatrÃdyasyodÃharaïam- suvarïa-pu«pÃæ p­thivÅæ cinvanti puru«Ãs traya÷ / ÓÆraÓ ca k­ta-vidyaÓ ca yaÓ ca jÃnÃti sevitum // dvitÅyasyÃpi- Óikhariïi kva nu nÃma kiyac ciraæ kim abhidhÃnam asÃv akarot tapa÷ / taruïi yena tavÃdhara-pÃÂalaæ daÓati bimba-phalaæ ÓukaÓÃvaka÷ || DhvA_1.13 || yad apy uktaæ bhaktir dhvanir iti, tat pratisamÃdhÅyate- _________________________________________________________ Dhv_1.14a: bhaktyà bibharti naikatvam rÆpa-bhedÃd ayaæ dhvani÷ // DhvK_1.14a // ayam ukta-prakÃro dhvanir bhaktyà naikatvaæ bibharti bhinna-rÆpatvÃt / vÃcya-vyatiriktasyÃrthasya vÃcya-vÃcakÃbhyÃæ tÃtparyeïa prakÃÓanaæ yatra vyaÇgya-prÃdhÃnye sa dhvani÷ / upacÃra-mÃtraæ tu bhakti÷ / mà caitat syÃd bhaktir lak«aïaæ dhvaner ity Ãha- _________________________________________________________ Dhv_1.14b: ativyÃpter athÃvyÃpter na cÃsau lak«yate tayà // DhvK_1.14b // naiva bhaktyà dhvanir lak«yate / katham ? ativyÃpter avyÃpteÓ ca / tatrÃtivyÃptir dhvani-vyatirikte 'pi vi«aye bhakte÷ sambhavÃt / yatra hi, vyaÇgya-k­taæ mahat-sau«Âhavaæ nÃsti tatrÃpy upacarita-Óabda-v­ttyà prasiddhy-anurodha-pravartita-vyavahÃrÃ÷ kavayo d­Óyante / yathà [ratnÃvalÅ 2.12]- parimlÃnaæ pÅna-stana-jaghana-saÇgÃd ubhayatas tanor madhyasyÃnta÷ parimalanam aprÃpya haritam / idaæ vyasta-nyÃsaæ Ólatha-bhuja-latÃk«epa-valanai÷ k­ÓÃÇgyÃ÷ santÃpaæ vadati visinÅ-patra-Óayanam //[*8] [*8] Srk 709, RasÃrïava 1.441. tathÃ- cumbajja{i} saahuttaæ avarundhijja{i} sahassa-huttaæ bi / ramia puïo bi ramijja{i} pie jaïe ïatthi puïaruttaæ // [cumbyate Óata-k­tvo 'varudhyate sahasra-k­tva÷ / viramya punà ramyate priyo jano nÃsti punaruktam //] tathÃ- kubiÃo pasaïnÃo oraïïa-muhÅo vihasamÃïÃo / jaha gahià taha hiaaæ haranti ucchinta-mahilÃo // [kupitÃ÷ prasannà avarudita-vadanà vihasantya÷ / yathà g­hÅtÃs tathà h­dayaæ haranti svairiïyo mahilÃ÷ //] tathÃ- ajjÃe pahÃro ïavala-dÃe diïïo pieïa thaïa-baÂÂe / mi{u}o bi dÆsaho bbia jÃo hiae savattÅïaæ // [bhÃryÃyÃ÷ prahÃro nava-latayà datta÷ priyeïa stana-p­«Âhe / m­duko 'pi du÷saha iva jÃto h­daye sapatnÅnÃm //] tathÃ- parÃrthe ya÷ pŬÃm anubhavati bhaÇge 'pi madhuro yadÅya÷ sarve«Ãm iha khalu vikÃro 'py abhimata÷ / na samprÃpto v­ddhiæ yadi sa bh­Óam ak«etra-patita÷ kim ik«or do«o 'sau na punar aguïÃyà maru-bhuva÷ // ity atrek«u-pak«e 'nubhavati Óabda÷ / na caivaæ-vidha÷ kadÃcid api dhvaner vi«aya÷ / yata÷- _________________________________________________________ Dhv_1.15: ukty-antareïÃÓakyaæ yat tac cÃrutvaæ prakÃÓayan / Óabdo vya¤jakatÃæ bibhrad dhvany-ukter vi«ayÅbhavet // DhvK_1.15 // atra codÃh­te vi«aye nokty-antarÃ-Óakya-cÃrutva-vyakti-hetu÷ Óabda÷ / kiæ ca- _________________________________________________________ Dhv_1.16: rƬhà ye vi«aye 'nyatra ÓabdÃ÷ sva-vi«ayÃd api / lÃvaïyÃdyÃ÷ prayuktÃs te na bhavanti padaæ dhvane÷ // DhvK_1.16 // te«u copacarita-Óabda-v­ttir astÅti / tathÃ-vidhe ca vi«aye kvacit sambhavann api dhvani-vyavahÃra÷ prakÃrÃntareïa pravartate / na tathÃ-vidha-Óabda-mukhena / api ca- _________________________________________________________ Dhv_1.17: mukhyÃæ v­ttiæ parityajya guïa-v­ttyÃrtha-darÓanam / yad uddiÓya phalaæ tatra Óabdo naiva skhalad-gati÷ // DhvK_1.17 // tatra hi cÃrutvÃtiÓaya-viÓi«ÂÃrtha-prakÃÓana-lak«aïe prayojane kartavye yadi ÓabdasyÃmukhyatà tadà tasya prayoge du«Âataiva syÃt / na caivam ; tasmÃt- _________________________________________________________ Dhv_1.18: vÃcakatvÃÓrayeïaiva guïa-v­ttir vyavasthità / vya¤jakatvaika-mÆlasya dhvane÷ syÃl lak«aïaæ katham // DhvK_1.18 // tasmÃd anyo dhvanir anyà ca guïa-v­tti÷ / avyÃptir apy asya lak«aïasya / na hi dhvani-prabhedo vivak«itÃnya-para-vÃcya-lak«aïa÷ / anye ca bahava÷ prakÃrà bhaktyà vyÃpyanta÷ ; tasmÃd bhaktir alak«aïam || DhvA_1.18 || _________________________________________________________ Dhv_1.19a: kasyacid dhvani-bhedasya sà tu syÃd upalak«aïam / sà punar bhaktir vak«yamÃïa-prabheda-madhyÃd anyatamasya bhedasya yadi nÃmopalak«aïatayà sambhÃvyeta ; yadi ca guïa-v­ttyaiva dhvanir lak«yata ity ucyate tad-abhidhÃ-vyÃpÃreïa tad-itaro 'laÇkÃra-varga÷ samagra eva lak«yata iti pratyekam alaÇkÃrÃïÃæ lak«aïa-karaïa-vaiyarthya-prasaÇga÷ / kiæ ca- _________________________________________________________ Dhv_1.19b: lak«aïe 'nyai÷ k­te cÃsya pak«a-saæsiddhir eva na÷ // DhvK_1.19a // k­te 'pi và pÆrvam evÃnyair dhvani-lak«aïe pak«a-saæsiddhir eva na÷ ; yasmÃd dhvanir astÅti na÷ pak«a÷ / sa ca prÃg eva saæsiddha ity ayatna-sampanna-samÅhitÃrthÃ÷ saæv­ttÃ÷ sma÷ / ye 'pi sah­daya-h­daya-saævedyam anÃkhyeyam eva dhvaner ÃtmÃnam ÃmnÃsi«us te 'pi na parÅk«ya vÃdina÷ / yata uktayà nÅtyà vak«yamÃïayà ca dhvane÷ sÃmÃnya-viÓe«a-lak«aïe pratipÃdite 'pi yady anÃkhyeyatvaæ tat sarve«Ãm eva vastÆnÃæ tat-prasaktam / yadi punar dhvaner atiÓayoktyÃnayà kÃvyÃntarÃtiÓÃyi tai÷ svarÆpam ÃkhyÃyate tat te 'pi yuktÃbhidhÃyina eva // iti ÓrÅ-rÃjÃnakÃnandavardhanÃcÃrya-viracite dhvany-Ãloke prathama uddyota÷ // -o)0(o- _________________________________________________________ (2) // dvitÅyoddyota÷ // evam avivak«ita-vÃcya-vivak«itÃnya-para-vÃcyatvena dhvanir dvi-prakÃra÷ prakÃÓita÷ / tatrÃvivak«ita-vÃcyasya prabheda-pratipÃdanÃyedam ucyate- _________________________________________________________ Dhv_2.1: arthÃntare saÇkramitam atyantaæ và tirask­tam / avivak«ita-vÃcyasya dhvaner vÃcyaæ dvidhà matam // DhvK_2.1 // tathÃvidhÃbhyÃæ ca tÃbhyÃæ vya¤gyasyaiva viÓe«a÷ / tatrÃrthÃntara-saÇkramita-vÃcyo yathÃ- snigdha-ÓyÃmala-kÃnti-lipta-viyato vellad-balÃkà ghanà vÃtÃ÷ ÓÅkariïa÷ payoda-suh­dÃm Ãnanda-kekÃ÷ kalÃ÷ / kÃmaæ santu d­¬haæ kaÂhora-h­dayo rÃmo 'smi sarvaæ sahe vaidehÅ tu katham bhavi«yati hahà hà devi dhÅrà bhava //[*9] [*9] Sad-ukti-karïÃm­ta 978, SÃh.D. 2.17. ity atra rÃma-Óabda÷ / anena hi vyaÇgya-dharmÃntara-pariïata÷ saæj¤Å pratyÃyyate, na saæj¤i-mÃtram / yathà ca mamaiva vi«ama-bÃïa-lÅlÃyÃm- tÃlà jÃanti guïà jÃlà de sahiaehiæ gheppanti / ra{i}-kiraïÃnuggahÅÃiæ honti kamalÃiæ kamalÃiæ // [tadà jÃyante guïà yadà te sah­dayair g­hyante / ravi-kiraïÃnug­hÅtÃni bhavanti kamalÃni kamalÃni //] ity atra dvitÅya÷ kamala-Óabda÷ / atyanta-tirask­ta-vÃcyo yathÃdi-kaver vÃlmÅke÷- ravi-saÇkrÃnta-saubhÃgyas tu«ÃrÃv­ta-maï¬ala÷ / ni÷ÓvÃsÃndha ivÃdarÓaÓ candramà na prakÃÓate //iti / atrÃndha-Óabda÷ / yathà ca- gaanaæ ca matta-mehaæ dhÃrÃluli-ajjunÃiæ a baïÃiæ / ïirahaÇkÃra-miaÇkà haranti ïÅlÃo nisÃo // [gaganaæ ca matta-meghaæ dhÃrÃ-lulitÃrjunÃni ca vanÃni / nirahaÇkÃra-m­gÃÇkà haranti nÅlà api niÓÃ÷ //] atra matta-nirahaÇkÃra-Óabdau || DhvA_2.1 || _________________________________________________________ Dhv_2.2: asaælak«ya-kramoddyota÷ krameïa dyotita÷ para÷ / vivak«itÃbhidheyasya dhvaner Ãtmà dvidhà mata÷ // DhvK_2.2 // mukhyatayà prakÃÓamÃno vyaÇgyo 'rtho dhvaner Ãtmà / sa ca vÃcyÃrthÃpek«ayà kaÓcid alak«ya-kramatayà prakÃÓate, kaÓcit krameïeti dvidhà mata÷ || DhvA_2.2 || tatra- _________________________________________________________ Dhv_2.3: rasa-bhÃva-tad-ÃbhÃsa-tat-praÓÃnty-Ãdir akrama÷ / dhvaner ÃtmÃÇgi-bhÃvena bhÃsamÃno vyavasthita÷ // DhvK_2.3 // rasÃdir artho hi saheva vÃcyenÃvabhÃsate / sa cÃÇgitvenÃvabhÃsamÃno dhvaner Ãtmà / idÃnÅæ rasavad-alaÇkÃrÃd alak«ya-krama-dyotanÃtmano dhvaner vibhakto vi«aya iti pradarÓyate- _________________________________________________________ Dhv_2.4: vÃcya-vÃcaka-cÃrutva-hetÆnÃæ vividhÃtmanÃm / rasÃdi-paratà yatra sa dhvaner vi«ayo mata÷ // DhvK_2.4 // rasa-bhÃvatad-ÃbhÃsa-tat-praÓama-lak«aïaæ mukhyam artham anuvartamÃnà ÓabdÃrthÃlaÇkÃrà guïÃÓ ca parasparaæ dhvany-apek«ayà vibhinna-rÆpà vyavasthitÃs tatra kÃvye dhvanir iti vyapadeÓa÷ || DhvA_2.4 || _________________________________________________________ Dhv_2.5: pradhÃnye 'nyatra vÃkyÃrthe yatrÃÇgaæ tu rasÃdaya÷ / kÃvye tasminn alaÇkÃro rasÃdir iti me mati÷ // DhvK_2.5 // yady api rasavad-alaÇkÃrasyÃnyair darÓito vi«ayas tathÃpi yasmin kÃvye pradhÃnatayÃnyo 'rtho vÃkyÃrthÅ-bhÆtas tasya cÃÇga-bhÆtà ye rasÃdayas te rasÃder alaÇkÃrasya vi«ayà iti mÃmakÅna÷ pak«a÷ / tad yathà cÃÂu«u preyo 'laÇkÃrasya vÃkyÃrthatve 'pi rasÃdayo 'ÇgabhÆtà d­Óyante / sa ca rasÃdir alaÇkÃra÷ Óuddha÷ saÇkÅrïo và / tatrÃdyo yathÃ- kiæ hÃsyena na me prayÃsyasi puna÷ prÃptaÓ cirÃd darÓanaæ keyam ni«karuïa pravÃsa-rucità kenÃsi dÆrik­ta÷ / svapnÃnte«v iti te vadan priyatama-vyÃsakta-kaïÂha-graho buddhà roditi rikta-bÃhu-valayas tÃraæ ripu-strÅ-jana÷ // ity atra karuïa-rasasya ÓuddhasyÃÇga-bhÃvÃt spa«Âam eva rasavad-alaÇkÃratvam / evam evaæ-vidhe vi«aye rasÃntarÃïÃæ spa«Âa evÃÇgabhÃva÷ / saÇkÅrïo rasÃdir aÇga-bhÆto yatha- k«ipto hastÃvalagna÷ prasabham abhihato 'py ÃdadÃno 'æÓukÃntaæ g­hïan keÓe«v apÃstaÓ caraïa-nipatito nek«ita÷ sambhrameïa / ÃliÇgan yo 'vadhÆtas tripura-yuvatibhi÷ sÃÓru-netrotpalÃbhi÷ kÃmÅvÃrdrÃparÃdha÷ sa dahatu duritaæ ÓÃmbhavo va÷ ÓarÃgni÷ // ity atra tripura-ripu-prabhÃvÃtiÓayasya vÃkyÃrthatve År«yÃ-vipralambhasya Óle«a-sahitasyÃÇga-bhÃva iti, evaæ-vidha eva rasavad-Ãdy-alaÇkÃrasya nyÃyyo vi«aya÷ / ata eva cer«yÃ-vipralambha-karuïayor aÇgatvena vyavasthÃnÃt samÃveÓo na do«a÷ / yatra hi rasasya vÃkyÃrthÅ-bhÃvas tatra katham alaÇkÃratvam ? alaÇkÃro hi cÃrutva-hetu÷ prasiddha÷ ; na tv asÃv ÃtmaivÃtmanaÓ cÃrutva-hetu÷ / tathà cÃyam atra saæk«epa÷- rasa-bhÃvÃdi-tÃtparyam ÃÓritya viniveÓanam / alaÇk­tÅnÃæ sarvÃsÃm alaÇkÃratva-sÃdhanam // tasmÃd yatra rasÃdayo vÃkyÃrthÅ-bhÆtÃ÷ sa sarvo na rasÃder alaÇkÃrasya vi«aya÷ ; sa dhvane÷ prabheda÷, tasyopamÃdayo 'laÇkÃrÃ÷ / yatra tu prÃdhÃnyenÃrthÃntarasya vÃkyÃrthÅ-bhÃve rasÃdibhiÓ cÃrutva-ni«patti÷ kriyate, sa rasÃder alaÇkÃratÃyà vi«aya÷ / evaæ dhvaner upamÃdÅnÃæ rasavad-alaÇkÃrasya ca vibhakta-vi«ayatà bhavati / yadi tu cetanÃnÃæ vÃkyÃrthÅ-bhÃvo rasÃdy-alaÇkÃrasya vi«aya ity ucyate tarhy upamÃdÅnÃæ pravirala-vi«ayatà nirvi«ayatà vÃbhihità syÃt / yasmÃd acetana-vastu-v­tte vÃkyÃrthÅ-bhÆte punaÓ cetana-vastu-v­ttÃnta-yojanayà yathÃ-katha¤cid bhavitavyam / atha satyÃm api tasyÃæ yatrÃcetanÃnÃæ vÃkyÃrthÅ-bhÃvo nÃsau rasavad-alaÇkÃrasya vi«aya ity ucyate / tan mahata÷ kÃvya-prabandhasya rasanidhÃnabhÆtasya nÅrasatvamabhihitaæ syÃt / yathÃ- taraÇga-bhrÆ-bhaÇgà k«ubhita-vihaga-Óreïi-raÓanà vikar«antÅ phenaæ vasanam iva saærambha-Óithilam / yathÃ-viddhaæ yÃti skhalitam abhisandhÃya bahuÓo nadÅ-rÆpeïeyaæ dhruvam asahanà sà pariïatà // yathà vÃ- tanvÅ megha-jalÃrdra-pallavatayà dhautÃdhar evÃÓrubhi÷ ÓÆnyevÃbharaïai÷ svakÃla-virahÃd viÓrÃnta-pu«podgamà / cintà maunam ivÃÓrità madhu-k­tÃæ Óabdair vinà lak«yate caï¬Å mÃm avadhÆya pÃda-patitaæ jÃtÃnutÃpeva sà // yathà vÃ- te«Ãæ gopa-vadhÆ-vilÃsa-suh­dÃæ rÃdhÃ-raha÷-sÃk«iïÃæ k«emaæ bhadra kalinda-Óaila-tanayÃ-tÅre latÃ-veÓmanÃæ / vicchinne smara-talpa-kalpana-m­d-ucchedopayoge 'dhunà te jÃne jaraÂhÅ-bhavanti vigalan nÅla-tvi«a÷ pallavÃ÷ //[*10] [*10] Srk 808 (vidyÃyÃ÷); Svm 87.8 (kasyÃpi) ity evam Ãdau vi«aye 'cetanÃnÃæ vÃkyÃrthÅ-bhÃve 'pi cetana-vastu-v­ttÃnta-yojanÃsty eva / atha yatra cetana-vastu-v­ttÃnta-yojanÃsti tatra rasÃdir alaÇkÃra÷ / tad evaæ saty upamÃdayo nirvi«ayÃ÷ pravirala-vi«ayà và syu÷ / yasmÃn nÃsty evÃsÃv acetana-vastu-v­ttÃnto yatra cetana-vastu-v­ttÃnta-yojanà nÃsty antato vibhÃvatvena / tasmÃd aÇgatvena ca rasÃdÅnÃm alaÇkÃratà / ya÷ punar aÇgÅ raso bhÃvo và sarvÃkÃram alaÇkÃrya÷ sa dhvaner Ãtmeti || DhvA_2.5 || kiæ ca- _________________________________________________________ Dhv_2.6: tam artham avalambante ye 'Çginaæ te guïÃ÷ sm­tÃ÷ / aÇgÃÓritÃs tv alaÇkÃrà mantavyÃ÷ kaÂakÃdivat // DhvK_2.6 // ye tam arthaæ rasÃdi-lak«aïam aÇginaæ santam avalambate te guïÃ÷ ÓauryÃdivat / vÃcya-vÃcaka-lak«aïÃny aÇgÃni ye punas tad-ÃÓritÃs te 'laÇkÃrà mantavyÃ÷ kaÂakÃdivat || DhvA_2.6 || tathà ca- _________________________________________________________ Dhv_2.7: Ó­ÇgÃra eva madhura÷ para÷ prahlÃdano rasa÷ / tan-mayaæ kÃvyam ÃÓritya mÃdhuryaæ pratiti«Âhati // DhvK_2.7 // Ó­ÇgÃra eva rasÃntarÃpek«ayà madhura÷ prahlÃda-hetutvÃt / tat-prakÃÓana-para-ÓabdÃrthatayà kÃvyasya sa mÃdhurya-lak«aïo guïa÷ / Óravyatvaæ punar ojaso 'pi sÃdhÃraïam iti || DhvA_2.7 || _________________________________________________________ Dhv_2.8: Ó­ÇgÃre vipralambhÃkhye karuïe ca prakar«avat / mÃdhuryam ÃrdratÃæ yÃti yatas tatrÃdhikaæ mana÷ // DhvK_2.8 // vipralambha-Ó­ÇgÃra-karuïayos tu mÃdhuryam eva prakar«avat / sah­daya-h­dayÃvarjanÃtiÓaya-nimittatvÃd iti || DhvA_2.8 || _________________________________________________________ Dhv_2.9: raudrÃdayo rasà dÅptyà lak«yante kÃvya-vartina÷ / tad-vyakti-hetÆ ÓabdÃrthÃv ÃÓrityaujo vyavasthitam // DhvK_2.9 // raudrÃdayo hi rasÃ÷ parÃæ dÅptim ujjvalatÃæ janayantÅti lak«aïayà ta eva dÅptir ity ucyate / tat-prakÃÓana-para÷ Óabdo dÅrgha-samÃsa-racanÃlaÇk­taæ vÃkyam / yathÃ- ca¤cad-bhuja-bhramita-caï¬a-gadÃbhighÃta- sa¤cÆrïitoru-yugalasya suyodhanasya / styÃnÃvabaddha-ghana-Óoïita-Óoïa-pÃïir uttaæsayi«yati kacÃæs tava devi bhÅma÷ //(veïi 1.21) tat-prakÃÓana-paraÓ cÃrtho 'napek«ita-dÅrgha-samÃsa-racana÷ prasanna-vÃcakÃbhidheya÷ / yathÃ- yo ya÷ Óastraæ bibharti sva-bhuja-guru-mada÷ pÃï¬avÅnÃæ camÆnÃæ yo ya÷ päcÃla-gotre ÓiÓur adhika-vayà garbha-ÓayyÃæ gato và / yo yas tat-karma-sÃk«Å carati mayi raïe yaÓ ca yaÓ ca pratÅpa÷ krodhÃndhas tasya tasya svayam api jagatÃm antakasyÃntako 'ham //(veïi 3.32) ity Ãdau dvayor ojastvam || DhvA_2.9 || _________________________________________________________ Dhv_2.10: samarpakatvaæ kÃvyasya yat tu sarva-rasÃn prati / sa prasÃdo guïo j¤eya÷ sarva-sÃdhÃraïa-kriya÷ // DhvK_2.10 // prasÃdas tu svacchatà ÓabdÃrthayo÷ / sa ca sarva-rasa-sÃdhÃraïo guïa÷ sarva-racanÃ-sÃdhÃraïaÓ ca vyaÇgyÃrthÃpek«ayaiva mukhyatayà vyavasthito mantavya÷ || DhvA_2.10 || _________________________________________________________ Dhv_2.11: Óruti-du«ÂÃdayo do«Ã anityà ye ca darÓitÃ÷ / dhvany-Ãtmany eva Ó­ÇgÃre te heyà ity udÃh­tÃ÷ // DhvK_2.11 // anityà do«ÃÓ ca ye Óruti-du«ÂÃdaya÷ sÆcitÃs te 'pi na vÃcye artha-mÃtre, na ca vyaÇgye Ó­ÇgÃre và dhvaner anÃtma-bhÆte / kiæ tarhi ? dhvanyÃtmany eva Ó­ÇgÃre 'Çgitayà vyaÇgye te heyà ity udÃh­tÃ÷ / anyathà hi te«Ãm anitya-do«ataiva na syÃt / evam ayam asaælak«ya-krama-dyoto dhvaner Ãtmà pradarÓita÷ sÃmÃnyena || DhvA_2.11 || _________________________________________________________ Dhv_2.12: tasyÃÇgÃnÃæ prabhedà ye prabhedÃ÷ svagatÃÓ ca ye / te«ÃmÃnantyamanyonyasambandhaparikalpane // DhvK_2.12 // aÇgitayà vyaÇgyo rasÃdir vivak«itÃny apara-vÃcyasya dhvaner eka Ãtmà ya uktas tasyÃÇgÃnÃæ vÃcya vÃcakÃnupÃtinÃm alaÇkÃrÃïÃæ ye prabhedà niravadhayo ye ca svagatÃs tasyÃÇgino 'rthasya rasa-bhÃva-tad-ÃbhÃsa-tat-praÓama-lak«aïà vibhÃvÃnubhÃva-vyabhicÃri-pratipÃdana-sahità anantÃ÷ svÃÓrayÃpek«ayà ni÷sÅmÃno viÓe«Ãs te«Ãm anyonya-sambandha-parikalpane kriyamÃïe kasyacid anyatamasyÃpi rasasya prakÃrÃ÷ parisaÇkhyÃtuæ na Óakyante kim uta sarve«Ãm / tathà hi Ó­ÇgÃrasyÃÇginas tÃvad Ãdyau dvau bhedau-sambhogo vipralambhaÓ ca / sambhogasya ca paraspara-prema-darÓana-surata-viharaïÃdi-lak«aïÃ÷ prakÃrÃ÷ / vipralambhasyÃpy abhilëer«yÃ-viraha-pravÃsa-vipralambhÃdaya÷ / te«Ãæ ca pratyekaæ vibhÃvÃnubhÃva-vyabhicÃri-bheda÷ / te«Ãæ ca deÓa-kÃlÃdy-ÃÓrayÃvasthÃ-bheda iti svagata-bhedÃpek«ayaikasya tasyÃparimeyatvaæ, kiæ punar aÇga-prabheda-kalpanÃyÃm / te hy aÇga-prabhedÃ÷ pratyekam aÇgi-prabheda-sambandha-parikalpane kriyamÃïe satyÃnantyam evopayÃnti || DhvA_2.12 || _________________________________________________________ Dhv_2.13: diÇ-mÃtraæ tÆcyate yena vyutpannÃnÃæ sa-cetasÃm / buddhir ÃsÃditÃlokà sarvatraiva bhavi«yati // DhvK_2.13 // diÇ-mÃtra-kathanena hi vyutpannÃnÃæ sah­dayÃnÃm ekatrÃpi rasa-bhede sahÃlaÇkÃrair aÇgÃÇgi-bhÃva-parij¤ÃnÃd ÃsÃditÃlokà buddhi÷ sarvatraiva bhavi«yati / tatra- _________________________________________________________ Dhv_2.14: Ó­ÇgÃrasyÃÇgino yatnÃd eka-rÆpÃnubandhavÃn / sarve«v eva prabhede«u nÃnuprÃsa÷ prakÃÓaka÷ // DhvK_2.14 // aÇgino hi Ó­ÇgÃrasya ye uktÃ÷ prabhedÃs te«u sarve«v eka-prakÃrÃnubandhitayà prabandhena prav­tto 'nuprÃso na vya¤jaka÷ / aÇgina ity anenÃÇga-bhÆtasya Ó­ÇgÃrasyaika-rÆpÃnubandhy-anuprÃsa-nibandhane kÃma-cÃram Ãha //2.14 // _________________________________________________________ Dhv_2.15: dhvanyÃtma-bhÆte Ó­ÇgÃre yamakÃdi-nibandhanam / ÓaktÃv api pramÃditvaæ vipralambhe viÓe«ata÷ // DhvK_2.15 // dhvaner Ãtma-bhÆta÷ Ó­ÇgÃras tÃtparyeïa vÃcya-vÃcakÃbhyÃæ prakÃÓyamÃnas tasmin yamakÃdÅnÃæ yamaka-prakÃrÃïÃæ nibandhanaæ du«kara-Óabda-bhaÇga-Óle«ÃdÅnÃæ ÓaktÃv api pramÃditvaæ / "pramÃditvam" ity anenaitad darÓyate-kÃka-tÃlÅyena kadÃcit kasyacid ekasya yamakÃder ni«pattÃv api bhÆmnÃlaÇkÃrÃntaravad rasÃÇgatvena nibandho na kartavya iti / "vipralambhe viÓe«ata" ity anena vipralambhe saukumÃryÃtiÓaya÷ khyÃpyate / tasmin dyotye yamakÃder aÇgasya nibandho niyamÃn na kartavya iti || DhvA_2.15 || atra yuktir abhidhÅyate- _________________________________________________________ Dhv_2.16: rasÃk«iptatayà yasya bandha÷ Óakya-kriyo bhavet / ap­thag-yatna-nirvatya÷ so 'laÇkÃro dhvanau mata÷ // DhvK_2.16 // ni«pattÃv ÃÓcarya-bhÆto 'pi yasyÃlaÇkÃrasya rasÃk«iptatayaiva bandha÷ Óakya-kriyo bhavet so 'sminn alak«ya-krama-vyaÇgye dhvanÃv alaÇkÃro mata÷ / tasyaiva rasÃÇgatvaæ mukhyam ity artha÷ / yathÃ- kapole pattrÃlÅ karatala-nirodhena m­dità nipÅto ni÷ÓvÃsair ayam am­ta-h­dyo 'dhara-rasa÷ / muhu÷ kaïÂhe lagnas taralayati bëpa-stana-taÂÅæ priyo manyur jÃtas tava niranurodhe na tu vayam //[*11] [*11] Amaru 67; Srk 664, Skm 720, Skv 489, Sv 1627 rasÃÇgatve ca tasya lak«aïam ap­thag-yatna-nirvartyatvam iti yo rasaæ bandhu-madhya-vasitasya kaver alaÇkÃras tÃæ vÃsanÃm atyÆhya yatnÃntaram Ãsthitasya ni«padyate sa na rasÃÇgam iti / yamake ca prabandhena buddhi-pÆrvakaæ kriyamÃïe niyamenaiva yatnÃntara-parigraha Ãpatati Óabda-viÓe«Ãnve«aïa-rÆpa÷ / alaÇkÃrÃntare«v api tat-tulyam iti cet-naivam; alaÇkÃrÃntarÃïi hi nirÆpyamÃïa-durghaÂanÃny api rasa-samÃhita-cetasa÷ pratibhÃnavata÷ kaver aham-pÆrvikayà parÃpatanti / yathà kÃdambaryÃæ kÃdambarÅ-darÓanÃvasare / yathà ca mÃyÃ-rÃma-Óiro-darÓanena vihvalÃyÃæ sÅta-devyÃæ setau / yuktaæ caitat, yato rasà vÃcya-viÓe«air evÃk«eptavyÃ÷ / asyaivÃrthasya saÇgraha-ÓlokÃ÷- rasavanti hi vastÆni sÃlaÇkÃrÃïi kÃnicit / ekenaiva prayatnena nirvartyante mahÃ-kave÷ // yamakÃdi-nibandhe tu p­thag-yatno 'sya jÃyate / ÓaktasyÃpi rase 'Çgatvaæ tasmÃd e«Ãæ na vidyate // rasÃbhÃsÃÇga-bhÃvas tu yamakÃder na vÃryate / dhvany-Ãtma-bhÆte Ó­ÇgÃre tv aÇgatà nopapadyate || DhvA_2.16 || idÃnÅæ dhvany-Ãtma-bhÆtasya Ó­ÇgÃrasya vya¤jako 'laÇkÃra-varga ÃkhyÃyate- _________________________________________________________ Dhv_2.17: dhvany-Ãtma-bhÆte Ó­ÇgÃre samÅk«ya viniveÓita÷ / rÆpakÃdir alaÇkÃra-varga eti yathÃrthatÃm // DhvK_2.17 // alaÇkÃro hi bÃhyÃlaÇkÃrasÃmyÃdaÇginaÓcÃrutva-heturucyate / vÃcyÃlaÇkÃravargaÓ ca rÆpakÃdiryÃvÃnukto vak«yate ca kaiÓcit, alaÇkÃrÃïÃmanantatvÃt /// sa sarvo 'pi yadi samÅk«ya viniveÓyate tada-lak«yakramavyaÇgyasya dhvaner aÇgina÷ sarvasyaiva cÃrutvaheturni«padyate || DhvA_2.17 || e«Ã cÃsya viniveÓane samÅk«Ã- _________________________________________________________ Dhv_2.18-19: vivak«Ã tatparatvena nÃÇgitvena kadÃcana / kÃle ca grahaïa-tyÃgau nÃtinirvahaïai«ità // DhvK_2.18 // nirvyƬhÃv api cÃÇgatve yatnena pratyavek«aïam / rÆpakÃdir alaÇkÃra-vargasyÃÇgatva-sÃdhanam // DhvK_2.19 // rasa-bandhe«v atyÃd­ta-manÃ÷ kavir yam alaÇkÃraæ tad aÇgatayà vivak«ati / yathà [Óaku. 1.20]- calÃpÃÇgÃæ d­«Âiæ sp­Óasi nava-gopa-sud­ÓÃæ rahasyÃkhyÃyÅva m­Óasi m­du karïÃntika-cara÷ / karaæ vyÃdhunvatyÃ÷ pibasi rati-sarvasvam adharaæ vayaæ tattvÃnve«Ãn madhukara hatÃs tvaæ khalu k­tÅ //[*12] [*12] Srk 515 atra hi bhramara-svabhÃvoktir alaÇkÃro rasÃnuguïa÷ / "nÃÇgitvena" iti na prÃdhÃnyena / kadÃcid rasÃdi-tÃtparyeïa vivak«ito 'pi hy alaÇkÃra÷ kaÓcid aÇgitvena vivak«ito d­Óyate / yathÃ- cakrÃbhighÃta-prasabhÃj¤ayaiva cakÃra yo rÃhu-vadhÆ-janasya / ÃliÇganoddÃma-vilÃsa-vandhyaæ ratotsavaæ cumbana-mÃtra-Óe«am // atra hi paryÃyoktasyÃÇgitvena vivak«Ã rasÃdi-tÃtparye saty apÅti / aÇgatvena vivak«itam api yam avasare g­hïÃti nÃnavasare / avasare g­hÅtir, yathà (ratnÃvalyÃæ 2.4)- uddÃmotkalikÃæ vipÃï¬ura-rucaæ prÃrabdha-j­mbhÃæ k«aïÃd ÃyÃsaæ Óvasanodgamair aviratair ÃtanvatÅm Ãtmana÷ / adyodyÃnalatÃm imÃæ samadanÃæ nÃrÅm ivÃnyÃæ dhruvaæ paÓyan kopa-vipÃÂala-dyuti mukhaæ devyÃ÷ kari«yÃmy aham //[*13] [*13] RasÃrïava-sudhÃkara 2.26. ity atra upamà Óle«asya / g­hÅtam api ca yam avasare tyajati tad-rasÃnuguïa-tayÃlaÇkÃrÃntarÃpek«ayà / yathÃ- raktas tvaæ nava-pallavair aham api ÓlÃghyai÷ priyÃyà guïais tvÃm ÃyÃnti ÓilÅmukhÃ÷ smara-dhanur-muktÃs tathà mÃm api / kÃntÃpÃda-talÃhatis tava mude tadvan mamÃpy Ãvayo÷ sarvaæ tulyam aÓoka kevalam ahaæ dhÃtrà sa-Óoka÷ k­ta÷ //[*14] [*14] Srk 770. atra hi prabandha-prav­tto 'pi Óle«o vyatireka-vivak«ayà tyajyamÃno rasa-viÓe«am pu«ïÃti / nÃtrÃlaÇkÃra-dvaya-sannipÃta÷, kiæ tarhi ? alaÇkÃrÃntaram eva Óle«a-vyatireka-lak«aïaæ narasiæhavad iti cet-na, tasya prakÃrÃntareïa vyavasthÃpanÃt / yatra hi Óle«a-vi«aya eva Óabde prakÃrÃntareïa vyatireka-pratÅtir jÃyate sa tasya vi«aya÷ / yathÃ-"sa harir nÃmnà deva÷ sa-harir vara-turaga-nivahena" ity Ãdau / atra hy anya eva Óabda÷ Óle«asya vi«ayo 'nyaÓ ca vyatirekasya / yadi caivaæ-vidhe vi«aye 'laÇkÃrÃntaratva-kalpanà kriyate tat-saæs­«Âer vi«ayÃpahÃra eva syÃt / Óle«a-mukhenaivÃtra vyatirekasyÃtma-lÃbha iti nÃyaæ saæs­«Âer vi«aya iti cet-na ; vyatirekasya prakÃrÃntareïÃpi darÓanÃt / yathÃ- no kalpÃpÃya-vÃyor adaya-raya-dalat-k«mÃdharasyÃpi Óamyà gìhodgÅrïojjvala-ÓrÅr ahani na rahità no tama÷-kajjalena / prÃptotpatti÷ pataÇgÃn na punar upagatà mo«a-mu«ïa-tvi«o vo varti÷ saivÃnya-rÆpà sukhayatu nikhila-dvÅpa-dÅpasya dÅpti÷ // atra hi sÃmya-prapa¤ca-pratipÃdanaæ vinaiva vyatireko darÓita÷ / nÃtra Óle«a-mÃtrÃc cÃrutva-pratÅtir astÅti Óle«asya vyatirekÃÇgatvenaiva vivak«itatvÃt na svato 'laÇkÃratety api na vÃcyam / yata evaæ-vidhe vi«aye sÃmya-mÃtrÃd api supratipÃditÃc cÃrutvaæ d­Óyata eva / yathÃ- ÃkrandÃ÷ stanitair vilocana-jalÃnya-ÓrÃnta-dhÃrÃmbudhis tad-viccheda-bhuvaÓ ca Óoka-Óikhinas tulyÃs ta¬id-vibhramai÷ / antar me dayitÃ-mukhaæ tava ÓaÓÅ v­tti÷ samaivÃvayos tat kiæ mÃm aniÓaæ sakhe jala-dhara tvaæ dagdhum evodyata÷ //[*15] ity Ãdau / [*15] Srk 240, Skm 993, yaÓodharmaïa÷, Smv 43.33. rasa-nirvahaïaika-tÃna-h­dayo yaæ ca nÃtyantaæ nirvo¬hum icchati / yathÃ- kopÃt komala-lola-bÃhu-latikÃ-pÃÓena baddhà d­¬haæ nÅtvà vÃsa-niketanaæ dayitayà sÃyaæ sakhÅnÃæ pura÷ / bhÆyo naivam iti skhalat-kala-girà saæsÆcya duÓce«Âitaæ dhanyo hanyata eva nihnuti-para÷ preyÃn rudatyà hasan // atra hi rÆpakam Ãk«iptam anirvyƬhaæ ca paraæ rasa-pu«Âaye / nirvo¬hum i«Âam api yaæ yatnÃd aÇgatvena pratyavek«ate yathÃ- ÓyÃmÃsvaÇgaæ cakita-hariïÅ-prek«aïe d­«Âi-pÃtaæ gaï¬a-cchÃyÃæ ÓaÓini ÓikhinÃæ barha-bhÃre«u keÓÃn / utpaÓyÃmi pratanu«u nadÅ-vÅci«u bhrÆ-vilÃsÃn hantaika-sthaæ kvacid api na te bhÅru sÃd­Óyam asti //ity Ãdau / sa evam upanibadhyamÃno 'laÇkÃro rasÃbhivyakti-hetu÷ kaver bhavati / ukta-prakÃrÃtikrame tu niyamenaiva rasa-bhaÇga-hetu÷ saæpadyate / lak«yaæ ca tathÃvidhaæ mahÃ-kavi-prabandhe«v api d­Óyate bahuÓa÷ / tat tu sÆkti-sahasra-dyotitÃtmanÃæ mahÃtmanÃæ do«odgho«aïam Ãtmana eva dÆ«aïaæ bhavatÅti na vibhajya darÓitam / kiæ tu rÆpakÃder alaÇkÃra-vargasya yeyaæ vya¤jakatve rasÃdi-vi«aye lak«aïa-dig-darÓità tÃm anusaran svayaæ cÃnyal lak«aïam utprek«amÃïo yady alak«ya-krama-pratibham anantaroktam enaæ dhvaner ÃtmÃnam upanibadhnÃti sukavi÷ samÃhita-cetÃs tadà tasyÃtma-lÃbho bhavati mahÅyÃn iti || DhvA_2.18-19 || _________________________________________________________ Dhv_2.20: krameïa pratibhÃty Ãtmà yo 'syÃnusvÃna-sannibha÷ / ÓabdÃrtha-Óakti-mÆlatvÃt so 'pi dvedhà vyavasthita÷ // DhvK_2.20 // asya vivak«itÃny apara-vÃcyasya dhvane÷ saælak«ya-krama-vyaÇgyatvÃd anuraïana-prakhyo ya Ãtmà so 'pi Óabda-Óakti-mÆlo 'rtha-Óakti-mÆlaÓ ceti dvi-prakÃra÷ || DhvA_2.20 || nanu Óabda-Óaktyà yatrÃrthÃntaraæ prakÃÓate sa yadi dhvane÷ prakÃra ucyate tad idÃnÅæ Óle«asya vi«aya evÃpah­ta÷ syÃt, nÃpah­ta ity Ãha- _________________________________________________________ Dhv_2.21: Ãk«ipta evÃlaÇkÃra÷ Óabda-Óaktyà prakÃÓate / yasminn anukta÷ Óabdena Óabda-Óakty-udbhavo hi sa÷ // DhvK_2.21 // yasmÃd alaÇkÃro na vastu-mÃtraæ yasmin kÃvye Óabda-Óaktyà prakÃÓate sa Óabda-Óakty-udbhavo dhvanir ity asmÃkaæ vivak«itam / vastu-dvaye ca Óabda-Óaktyà prakÃÓamÃne Óle«a÷ / yathÃ- yena dhvasta-manobhavena balijit-kÃya÷ purÃstrÅ-k­to yaÓ codv­tta-bhujaÇga-hÃra-valayo gaÇgÃæ ca yo 'dhÃrayat / yasyÃhu÷ ÓaÓimac chiro hara iti stutyaæ ca nÃmÃmarÃ÷ pÃyÃt sa svayam andhaka-k«aya-karas tvÃæ sarvado mÃdhava÷ // nanv alaÇkÃrÃntara-pratibhÃyÃm api Óle«a-vyapadeÓo bhavatÅti darÓitaæ bhaÂÂodbhaÂena, tat punar api Óabda-Óakti-mÆlo dhvanir niravakÃÓa ity ÃÓaÇkyedam uktam "Ãk«ipta" iti / tad ayam artha÷-yatra Óabda-Óaktyà sÃk«Ãd alaÇkÃrÃntaraæ vÃcyaæ sat pratibhÃsate sa sarva÷ Óle«a-vi«aya÷ / yatra tu Óabda-Óaktyà sÃmarthyÃk«iptaæ vÃcya-vyatiriktaæ vyaÇgyam evÃlaÇkÃrÃntaraæ prakÃÓate sa dhvaner vi«aya÷ / Óabda-Óaktyà sÃk«Ãd-alaÇkÃrÃntara-pratibhà yathÃ- tasyà vinÃpi hÃreïa nisargÃd eva hÃriïau / janayÃmÃsatu÷ kasya vismayaæ na payodharau // atra Ó­ÇgÃra-vyabhicÃrÅ vismayÃkhyo bhÃva÷ sÃk«Ãd-virodhÃlaÇkÃraÓ ca pratibhÃsata iti virodha-cchÃyÃnugrÃhiïa÷ Óle«asyÃyaæ vi«aya÷ / na tv anusvÃnopama-vyaÇgyasya dhvane÷ / alak«ya-krama-vyaÇgyasya tu dhvaner vÃcyena Óle«eïa virodher na và vya¤jitasya vi«aya eva / tasyà vinÃpi hÃreïa nisargÃd eva hÃriïau / janayÃmÃsatu÷ kasya vismayaæ na payodharau // atra Ó­ÇgÃra-vyabhicÃrÅ vismayÃkhyo bhÃva÷ sÃk«Ãd-virodhÃlaÇkÃraÓ ca pratibhÃsata iti virodha-cchÃyÃnugrÃhiïa÷ Óle«asyÃyaæ vi«aya÷ / na tv anusvÃnopama-vyaÇgyasya dhvane÷ / alak«ya-krama-vyaÇgyasya tu dhvaner vÃcyena Óle«eïa virodher na và vya¤jitasya vi«aya eva / yathà mamaiva- ÓlÃghyÃÓe«a-tanuæ sudarÓana-kara÷ sarvÃÇga-lÅlÃjita- trailokyÃæ caraïÃravinda-lalitenÃkrÃnta-loko hari÷ / bibhrÃïÃæ mukham indu-sundara-rucaæ candrÃtma-cak«ur dadhat sthÃne yÃæ svatanor apaÓyad adhikÃæ sà rukmiïÅ vo 'vatÃt // atra vÃcyatayaiva vyatireka-cchÃyÃnugrÃhÅ Óle«a÷ pratÅyate / yathà ca- bhramim aratim alasa-h­dayatÃæ pralayaæ mÆrcchÃæ tama÷ ÓarÅra-sÃrdam / maraïaæ ca jalada-bhuja-gajaæ prasahya kurute vi«aæ viyoginÅnÃm // yathà vÃ- camahia-mÃïasa-ka¤caïa-paÇka-aïi mmahia-parimalà jassa / akhaï¬ia-dÃïa-pasÃrà bÃhu-ppalihà ccia ga{i}ndà // [khaï¬ita-mÃnasa-käcana-paÇkajanir mathita-parimalà yasya / akhaï¬ita-dÃna-prasarà bÃhu-parighà iva gajendrÃ÷ //] atra rÆpaka-cchÃyÃnugrÃhÅ Óle«o vÃcyatayaivÃvabhÃsate / sa cÃk«ipto 'laÇkÃro yatra puna÷ ÓabdÃntareïÃbhihita-svarÆpas tatra na Óabda-Óakty-udbhavÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgya-dhvani-vyavahÃra÷ / tatra vakrokty-Ãdi-vÃcyÃlaÇkÃra-vyavahÃra eva / yathÃ- d­«Âyà keÓava gopa-rÃga-h­tayà kiæcin na d­«Âaæ mayà tenaiva skhalitÃsmi nÃtha patitÃæ kiæ nÃma nÃlambase / ekas tvaæ vi«ame«u khinna-manasÃæ sarvÃbalÃnÃæ gatir gopyaivaæ gadita÷ sa-leÓam avatÃd go«Âhe harir vaÓ ciram // evaæ-jÃtÅyaka÷ sarva eva bhavatu kÃmaæ vÃcya-Óle«asya vi«aya÷ / yatra tu sÃmarthyÃk«iptaæ sad-alaÇkÃrÃntaraæ Óabda-Óaktyà prakÃÓate sa sarva eva dhvaner vi«aya÷ / yathÃ-"atrÃntare kusuma-samaya-yugam upasaæharann aj­mbhata grÅ«mÃbhidhÃna÷ phulla-mallikÃ-dhavalÃÂÂa-hÃso mahÃ-kÃla÷" / yathà ca- unnata÷ prollasad-dhÃra÷ kÃlÃgarumalÅmasa÷ / payodharabharastanvyÃ÷ kaæ na cakre 'bhilëiïam // yathà vÃ- dattÃnandÃ÷ prajÃnÃæ samucita-samayÃk­«Âa-s­«Âai÷ payobhi÷ pÆrvÃhïe viprakÅrïà diÓi diÓi viramaty ahni saæhÃra-bhÃja÷ / dÅptÃæÓor dÅrgha-du÷kha-prabhava-bhava-bhayodanvad-uttÃra-nÃvo gÃvo va÷ pÃvanÃnÃæ parama-parimitÃæ prÅtim utpÃdayantu // e«ÆdÃharaïe«u Óabda-Óaktyà prakÃÓamÃne satya-prÃkaraïike 'rthÃntare vÃkyasyÃsambaddhÃrthÃbhidhÃyitvaæ mà prasÃÇk«Åd ity aprÃkaraïika-prÃkaraïikÃrthayor upamÃnopameya-bhÃva÷ kalpayitavya÷ sÃmarthyÃd ity arthÃk«ipto 'yaæ Óle«o na ÓabdopÃrƬha iti vibhinna eva Óle«Ãd anusvÃnopama-vyaÇgyasya dhvaner vi«aya÷ / anye 'pi cÃlaÇkÃrÃ÷ Óabda-Óakti-mÆlÃnusvÃna-rÆpa-vyaÇgye dhvanau sambhavanty eva / tathà hi virodho 'pi Óabda-Óakti-mÆlÃnusvÃna-rÆpo d­Óyate / yathà sthÃïvÅÓvarÃkhya-janapada-varïane bhaÂÂa-bÃïasya- yatra ca mÃtaÇga-gÃminya÷ ÓÅlavatyaÓ ca gauryo vibhava-ratÃÓ ca ÓyÃmÃ÷ padma-rÃgiïyaÓ ca dhavala-dvija-Óuci-vadanà madirÃmodiÓvasanÃÓ ca pramadÃ÷ / atra hi vÃcyo virodhas tac-chÃyÃnugrÃhÅ và Óle«o 'yam iti na Óakyaæ vaktum / sÃk«Ãc-chabdena virodhÃlaÇkÃrasyÃprakÃÓitatvÃt / yatra hi sÃk«Ãc-chabdÃvedito virodhÃlaÇkÃras tatra hi Óli«Âoktau vÃcyÃlaÇkÃrasya virodhasya Óle«asya và vi«ayatvam / yathà tatraiva- "samavÃya iva virodhinÃæ padÃrthÃnÃm / tathà hi-sannihita-bÃlÃndhakÃrÃpi bhÃsvan-mÆrti÷" ity Ãdau / yathà và mamaiva- sarvaika-Óaraïam ak«ayam adhÅÓam ÅÓaæ dhiyÃæ hariæ k­«ïam / caturÃtmÃnaæ ni«kriyam ari-mathanaæ namata cakra-dharam // atra hi Óabda-Óakti-mÆlÃnusvÃna-rÆpo virodha÷ sphuÂam eva pratÅyate / evaæ-vidho vyatireko 'pi d­Óyate / yathà mamaiva- khaæ ye 'tyujjvalayanti lÆna-tamaso ye và nakhodbhÃsino ye pu«ïanti saroruha-Óriyam api k«iptÃbja-bhÃsaÓ ca ye / ye mÆrdhasv avabhÃsina÷ k«iti-bh­tÃæ ye cÃmarÃïÃæ ÓirÃæ- syÃkrÃmanty ubhaye 'pi te dina-pate÷ pÃdÃ÷ Óriye santu va÷ // evam anye 'pi Óabda-Óakti-mÆlÃnusvÃna-rÆpa-vyaÇgya-dhvani-prakÃrÃ÷ santi te sah­dayai÷ svayam anusartavyÃ÷ / iha tu grantha-vistara-bhayÃn na tat-prapa¤ca÷ k­ta÷ / _________________________________________________________ Dhv_2.22: artha-Óakty-udbhavas tv anyo yatrÃrtha÷ sa prakÃÓate / yas tÃtparyeïa vastv anyad vyanakty uktiæ vinà svata÷ // DhvK_2.22 // yatrÃrtha÷ sva-sÃmarthyÃd arthÃntaram abhivyanakti Óabda-vyÃpÃraæ vinaiva so 'rtha-Óakty-udbhavo nÃmÃnusvÃnopama-vyaÇgyo dhvani÷ / yathà [ku.saæ. 6.84]- evaæ vÃdini devar«au pÃrÓve pitur adhomukhÅ / lÅlÃ-kamala-patrÃïi gaïayÃmÃsa pÃrvatÅ // atra hi lÅlÃ-kamala-patra-gaïanam upasarjanÅk­ta-svarÆpaæ Óabda-vyÃpÃraæ vinaivÃrthÃntaraæ vyabhicÃri-bhÃva-lak«aïaæ prakÃÓayati / na cÃyam alak«ya-krama-vyaÇgyasyaiva dhvaner vi«aya÷ / yato yatra sÃk«ac-chabda-niveditebhyo vibhÃvÃnubhÃva-vyabhicÃribhyo rasÃdÅnÃæ pratÅti÷, sa tasya kevalasya mÃrga÷ / yathà kumÃra-sambhave madhu-prasaÇge vasanta-pu«pÃbharaïaæ vahantyà devyà ÃgamanÃdi-varïanaæ manobhava-Óara-sandhÃna-paryantaæ ÓambhoÓ ca pariv­tta-dhairyasya ce«ÂÃ-viÓe«a-varïanÃdi sÃk«ac-chabda-niveditam / tasmÃd ayam anyo dhvane÷ prakÃra÷ / yatra ca Óabda-vyÃpÃra-sahÃyo 'rtho 'rthÃntarasya vya¤jakatvenopÃdÅyate sa nÃsya dhvaner vi«aya÷ / yathÃ- saÇketa-kÃla-manasaæ viÂaæ j¤Ãtvà vidagdhayà / hasan-netrÃrpitÃkÆtaæ lÅlÃ-padmaæ nimÅlitam // atra lÅlÃ-kamala-nimÅlanasya vya¤jakatvam uktyaiva niveditam || DhvA_2.22 || tathà ca- _________________________________________________________ Dhv_2.23: ÓabdÃrtha-Óaktyà k«ipto 'pi vyaÇgyo 'rtha÷ kavinà puna÷ / yatrÃvi«kriyate svoktyà sÃnyaivÃlaÇk­tir dhvane÷ // DhvK_2.23 // Óabda-ÓaktyÃrtha-Óaktyà ÓabdÃrtha-Óaktyà vÃk«ipto 'pi vyaÇgyo 'rtha÷ kavinà punaryatra svoktyà prakÃÓÅ-kriyate so 'smÃd anusvÃnopama-vyaÇgyÃd dhvaner anya evÃlaÇkÃra÷ / alak«ya-krama-vyaÇgyasya và dhvane÷ sati sambhave sa tÃd­g anyo 'laÇkÃra÷ / tatra Óabda-Óaktyà yathÃ- vatse mà gà vi«Ãdaæ Óvasanam urujavaæ santyajordhva-prav­ttaæ kampa÷ ko và gurus te bhavatu balabhidà j­mbhitenÃtra yÃhi / pratyÃkhyÃnaæ surÃïÃm iti bhaya-Óamana-cchadmanà kÃrayitvà yasmai lak«mÅ-madÃd va÷ sa dahatu duritaæ mantha-mƬhÃæ payodhi÷ // artha-Óaktyà yathÃ- ambà Óete 'tra v­ddhà pariïata-vayasÃm agraïÅr atra tÃto ni÷Óe«ÃgÃra-karma-Órama-Óithila-tanu÷ kumbha-dÃsÅ tathÃtra / asmin pÃpÃham ekà katipaya-divasa-pro«ita-prÃïanÃthà pÃnthÃyetthaæ taruïyà kathitam avasara-vyÃh­ti-vyÃja-pÆrvam // ubhaya-ÓaktyÃ, yathÃ-"d­«Âyà keÓava-gopa-rÃga-h­tayÃ" ity Ãdau || DhvA_2.23 || _________________________________________________________ Dhv_2.24: prau¬hokti-mÃtra-ni«panna-ÓarÅra÷ sambhavÅ svata÷ / artho 'pi dvividho j¤eyo vastuno 'nyasya dÅpaka÷ // DhvK_2.24 // artha-Óakty-udbhavÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgye dhvanau yo vya¤jako 'rtha uktas tasyÃpi dvau prakÃrau-kave÷ kavi-nibaddhasya và vaktu÷ prau¬hokti-mÃtra-ni«panna-ÓarÅra eka÷, svata÷-sambhavÅ ca dvitÅya÷ / kavi-prau¬hokti-mÃtra-ni«panna-ÓarÅro yathÃ- sajjehi surahi-mÃso ïa dÃva appei juva{i}-jaïa-lakkha-suhe / ahiïava-sahaÃra-muhe ïava-pattale aïaÇgassa sare // (sajjayati surabhi-mÃso na tÃvad arpayati yuvati-jana-lak«ya-sahÃn / abhinava-sahakÃra-mukhÃn nava-patralÃn anaÇgasya ÓarÃn //) kavi-nibaddha-vakt­-prau¬hokti-mÃtra-ni«panna-ÓarÅro yathodÃh­tam eva-"Óikhariïi" ity Ãdi / yathà vÃ- sÃdara-vitÅrïa-yauvana-hastÃlambaæ samunnamadbhyÃm / abhyutthÃnam iva manmathasya dattaæ tava stanÃbhyÃm // svata÷ sambhavÅ ya aucityena bahir api sambhÃvyamÃna-sad-bhÃvo na kevalaæ bhaïiti-vaÓenaivÃbhini«panna-ÓarÅra÷ / yathodÃh­tam "evaæ-vÃdini" ity Ãdi / yathà vÃ- Óikhi-piccha-karïa-pÆrà jÃyà vyÃdhasya garviïÅ bhramati / muktÃ-phala-racita-prasÃdhanÃnÃæ madhye sapatnÅnÃm || DhvA_2.24 || _________________________________________________________ Dhv_2.25: artha-Óakter alaÇkÃro yatrÃpy anya÷ pratÅyate / anusvÃnopama-vyaÇgya÷ sa prakÃro 'paro dhvane÷ // DhvK_2.25 // vÃcyÃlaÇkÃra-vyatirikto yatrÃnyo 'laÇkÃro 'rtha-sÃmarthyÃt pratÅyamÃno 'vabhÃsate so 'rtha-Óakty-udbhavo nÃmÃnusvÃna-rÆpa-vyaÇgyo 'nyo dhvani÷ || DhvA_2.25 || tasya pravirala-vi«ayatvam ÃÓaÇkyedam ucyate- _________________________________________________________ Dhv_2.26: rÆpakÃdir alaÇkÃra-vargo yo vÃcyatÃæ Órita÷ / sa sarvo gamyamÃnatvaæ bibhrad bhÆmnà pradarÓita÷ // DhvK_2.26 // anyatra vÃcyatvena prasiddho yo rÆpakÃdir alaÇkÃra÷ so 'nyatra pratÅyamÃnatayà bÃhulyena pradarÓitas tatrabhavadbhir bhaÂÂodbhaÂÃdibhi÷ / tathà ca sa-sandehÃdi«ÆpamÃ-rÆpakÃtiÓayoktÅnÃæ prakÃÓamÃnatvaæ pradarÓitam ity alaÇkÃrÃntarasyÃlaÇkÃrÃntare vyaÇgyatvaæ na yatna-pratipÃdyam || DhvA_2.26 || iyat punar ucyata eva- _________________________________________________________ Dhv_2.27: alaÇkÃrÃntarasyÃpi pratÅtau yatra bhÃsate / tat-paratvaæ na vÃcyasya nÃsau mÃrgo dhvaner mata÷ // DhvK_2.27 // alaÇkÃrÃntare«u tv anuraïana-rÆpÃlaÇkÃra-pratÅtau satyÃm api yatra vÃcyasya vyaÇgya-pratipÃdanaunmukhyena cÃrutvaæ na prakÃÓate nÃsau dhvaner mÃrga÷ / tathà ca dÅpakÃdÃv alaÇkÃre upamÃyà gamyamÃnatve 'pi tatparatvena cÃrutvasyÃvyavasthÃnÃn na dhvani-vyapadeÓa÷ / yathÃ- canda-maÆehiæ ïimà ïalinÅ kamalehiæ kusuma-gucchehiæ laà / haæsehiæ saraa-sohà kavva-kahà sajjanehiæ kara{i} garuÅ // [candra-mayÆkhair niÓà nalinÅ kamalai÷ kusuma-gucchair latà / haæsai÷ ÓÃrada-Óobhà kÃvya-kathà sajjanai÷ kriyate gurvÅ //] ity Ãdi«ÆpamÃ-garbhatve 'pi sati vÃcyÃlaÇkÃra-mukhenaiva cÃrutvaæ vyavati«Âhate na vyaÇgyÃlaÇkÃra-tÃtparyeïa / tasmÃt tatra vÃcyÃlaÇkÃra-mukhenaiva kÃvya-vyapadeÓo nyÃyya÷ / yatra tu vyaÇgya-paratvenaiva vÃcyasya vyavasthÃnaæ tatra vyaÇgya-mukhenaiva vyapadeÓo yukta÷ / yathÃ- prÃpta-ÓrÅr e«a kasmÃt punar api mayi taæ mantha-khedaæ vidadhyÃn nidrÃm apy asya pÆrvÃm anala-manaso naiva sambhÃvayÃmi / setuæ badhnÃti bhÆya÷ kim iti ca sakala-dvÅpa-nÃthÃnuyÃtas tvayy ÃyÃte vitarkÃniti dadhata ivÃbhÃti kampa÷ payodhe÷ // yathà và mamaiva- lÃvaïya-kÃnti-paripÆrita-diÇ-mukhe 'smin smere 'dhunà tava mukhe taralÃyatÃk«i / k«obhaæ yadeti na manÃg api tena manye suvyaktam eva jala-rÃÓir ayaæ payodhi÷ // ity evaæ-vidhe vi«aye 'nuraïana-rÆpa-rÆpakÃÓrayeïa kÃvya-cÃrutva-vyavasthÃnÃd rÆpaka-dhvanir iti vyapadeÓo nyÃyya÷ / upamÃ-dhvanir, yathÃ- vÅrÃïaæ rama{i} ghusiïÃruïammi ïa tahà piÃ-thaïucchaÇge / diÂÂhÅ riu-gaa-kumbha-tthalammi jaha bahala-sindÆre // [vÅrÃïÃæ ramate ghus­ïÃruïe na tathà priyÃ-stanotsaÇge / d­«ÂÅ ripu-gaja-kumbha-sthale yathà bahala-sindÆre //] yathà và mamaiva vi«ama-bÃïa-lÅlÃyÃm asura-parÃkramaïe kÃmadevasya- taæ tÃïaæ siri-sahoara-raaïÃharaïammi hiaam ekka-rasam / bimbÃhare piÃïaæ nivesiaæ kusuma-bÃïena //[*16] [*16] Supplement 982 to GÃhÃ-sattasÃi. [tat te«Ãæ ÓrÅ-sahodara-ratnÃharaïe h­dayam eka-rasam / bimbÃdhare priyÃïÃæ niveÓitaæ kusuma-bÃïena //] Ãk«epa-dhvanir, yathÃ- sa vaktum akhilä Óakto hayagrÅvÃÓritÃn guïÃn / yo 'mbu-kumbhai÷ paricchedaæ j¤Ãtuæ Óakto mahodadhe÷ // atrÃtiÓayoktyà hayagrÅva-guïÃnÃm avarïanÅyatÃ-pratipÃdana-rÆpasyÃsÃdhÃraïa-tad-viÓe«a-prakÃÓana-parasyÃk«epasya prakÃÓanam / arthÃntaranyÃsa-dhvani÷ Óabda-Óakti-mÆlÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgyo 'rtha-Óakti-mÆlÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgyaÓ ca sambhavati / tatrÃdyasyodÃharaïam- devÃettammi phale kiæ kÅra{i} ettiaæ puïà bhaïimo / kaÇkilla-pallavÃ÷ pallavÃïaæ aïïÃïaæ ïa saricchà // [daivÃyatte phale kiæ kriyatÃm etÃvat punar bhaïÃma÷ / raktÃÓoka-pallavÃ÷ pallavÃnÃm anye«Ãæ na sad­ÓÃ÷ //] pada-prakÃÓaÓ cÃyaæ dhvanir iti vÃkyasyÃrthÃntara-tÃtparye 'pi sati na virodha÷ / dvitÅyasyodÃharaïaæ yathÃ- hiaa-ÂÂhÃbia-maïïuæ abaruïïa-muhaæ hi maæ pasÃanta / abaraddhassa bi ïa hu de bahu-jÃïaa rosiuæ sakkaæ // [h­daya-sthÃpita-manyum aparo«a-mukhÅm api mÃæ prasÃdayan / aparÃddhasyÃpi na khalu te bahuj¤a ro«itum Óakyam //] atra hi vÃcya-viÓe«eïa sÃparÃdhasyÃpi bahuj¤asya kopa÷ kartum aÓakya iti samarthakaæ sÃmÃnyam anvitam anyat tÃtparyeïa prakÃÓate / vyatireka-dhvanir apy ubhaya-rÆpa÷ sambhavati / tatrÃdyasyodÃharaïaæ prÃk-pradarÓitam eva / dvitÅyasyodÃharaïaæ yathÃ- jÃejja vanuddese khujja bbia pÃabo ga¬ia-batto / mà mÃnusammi loe tÃekka-raso dariddo a // [jÃyeya vanoddeÓe kubja eva pÃdapo galita-patra÷ / mà mÃnu«e loke tyÃgaika-raso daridraÓ ca //] atra hi tyÃgaika-rasasya daridrasya janmÃnabhinandanaæ truÂita-patra-kubja-pÃdapa-janmÃbhinandanaæ ca sÃk«Ãc-chabda-vÃcyam / tathÃvidhÃd api pÃdapÃt tÃd­Óasya puæsa upamÃnopameyatva-pratÅti-pÆrvakaæ ÓocyatÃyÃm Ãdhikyaæ tÃtparyeïa prakÃÓayati / utprek«Ã-dhvanir yathÃ- candanÃsakta-bhujaga-ni÷ÓvÃsÃnila-mÆrcchita÷ / mÆrcchayaty e«a pathikÃn madhau malaya-mÃruta÷ // atra hi madhau malaya-mÃrutasya pathika-mÆrcchÃkÃritvaæ manmathonmÃtha-dÃyitvenaiva / tat tu candanÃsakta-bhujaga-ni÷ÓvÃsÃnila-mÆrcchitatvenotprek«itam ity utprek«Ã sÃk«Ãd anuktÃpi vÃkyÃrtha-sÃmarthyÃd anuraïana-rÆpà lak«yate / na caivaæ-vidhe vi«aye ivÃdi-Óabda-prayogam antareïÃsaæbaddhataiveti Óakyate vaktum / gamakatvÃd anyatrÃpi tad-aprayoge tad-arthÃvagati-darÓanÃt / yathÃ- ÅsÃ-kalusassa bi tuha muhassa ïaæ esa puïïimÃ-cando / ajja sarisattaïaæ pÃbiÆïa aÇge bia ïa mÃi // År«yÃ-kalu«asyÃpi tava mukhasya nanv e«a pÆrïimÃ-candra÷ / adya sad­Óatvaæ prÃpyÃÇga eva na mÃti // yathà vÃ- trÃsÃkula÷ paripatan parito niketÃn puæbhir na kaiÓcid api dhanvibhir anvabandhi / tasthau tathÃpi na m­ga÷ kvacid aÇga-nÃbhir Ãkarïa-pÆrïa-nayane«u-hatek«aïa-ÓrÅ÷ // ÓabdÃrtha-vyavahÃre ca prasiddhir eva pramÃïam / Óle«a-dhvanir yathÃ- ramyà iti prÃptavatÅ÷ patÃkÃ÷ rÃgaæ viviktà iti vardhayantÅ÷ / yasyÃm asevanta namad-valÅkÃ÷ samaæ vadhÆbhir valabhÅr yuvÃna÷ // atra vadhÆbhi÷ saha valabhÅrasevanteti vÃkyÃrtha-pratÅter anantaraæ vadhva iva valabhya iti Óle«a-pratÅtir aÓabdÃpy artha-sÃmarthyÃn mukhyatvena vartate / yathÃ-saÇkhya-dhvanir yathÃ- aÇkurita÷ pallavita÷ korakita÷ pu«pitaÓ ca sahakÃra÷ / aÇkurita÷ pallavita÷ korakita÷ pu«pitaÓ ca h­di madana÷ // atra hi yathoddeÓam anÆddeÓe yac cÃrutvam anuraïana-rÆpaæ madana-viÓe«aïa-bhÆtÃÇkuritÃdi-Óabda-gataæ tan-madana-sahakÃrayos tulya-yogitÃ-samuccaya-lak«aïÃd vÃcyÃd atiricyamÃnam Ãlak«yate / evam anye 'py alaÇkÃrà yathÃyogaæ yojanÅyÃ÷ || DhvA_2.27 || evam alaÇkÃra-dhvani-mÃrgaæ vyutpÃdya tasya prayojanavattÃæ khyÃpayitum idam ucyate- _________________________________________________________ Dhv_2.28: ÓarÅrÅkaraïaæ ye«Ãæ vÃcyatve na vyavasthitam / te 'laÇkÃrÃ÷ parÃæ chÃyÃæ yÃnti dhvanyaÇgatÃæ gata÷ // DhvK_2.28 // dhvany-aÇgatà cobhÃbhyÃæ prakÃrÃbhyÃæ vya¤jakatvena vyaÇgyatvena ca / tatreha prakaraïÃd vyaÇgyatvenety avagantavyam / vyaÇgyatve 'py alaÇkÃrÃïÃæ prÃdhÃnya-vivak«ÃyÃm eva satyÃæ dhvanÃv anta÷-pÃta÷ / itarathà tu guïÅbhÆta-vyaÇgyatvaæ pratipÃdayi«yate || DhvA_2.28 || aÇgitvena vyaÇgyatÃyÃm api / alaÇkÃrÃïÃæ dvayÅ gati÷-kadÃcid vastu-mÃtreïa vyajyante, kadÃcid alaÇkÃreïa / tatra- _________________________________________________________ Dhv_2.29: vyajyante vastumÃtreïa yadÃlaÇk­tayastayà / dhruvaæ dhvanyaÇgatà tÃsÃæ . . . . . . . . atra hetu÷- . . . . . . . . kÃvya-v­ttis tad-ÃÓrayà // DhvK_2.29 // yasmÃt tatra tathÃvidha-vyaÇgyÃlaÇkÃra-paratvenaiva kÃvyaæ prav­ttam / anyathà tu tad-vÃkya-mÃtram eva syÃt || DhvA_2.29 || tÃsÃm evÃlaÇk­tÅnÃm- _________________________________________________________ Dhv_2.30: alaÇkÃrÃntara-vyaÇgya-bhÃve . . . . . . . . puna÷, . . . . . . . . dhvany-aÇgatà bhavet / cÃrutvotkar«ato vyaÇgya-prÃdhÃnyaæ yadi lak«yate // DhvK_2.30 // uktaæ hy etat-"cÃrutvotkar«a-nibandhanà vÃcya-vyaÇgyayo÷ prÃdhÃnya-vivak«Ã" iti / vastu mÃtra-vyaÇgyatve cÃlaÇkÃrÃïÃm anantaropadarÓitebhya evodÃharaïebhyo vi«aya unneya÷ / tad evam artha-mÃtreïÃlaÇkÃra-viÓe«a-rÆpeïa vÃrthenÃrthÃntarasyÃlaÇkÃrasya và prakÃÓane cÃrutvotkar«a-nibandhane sati prÃdhÃnye 'rtha-Óakty-udbhavÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgyo niravagantavya÷ || DhvA_2.30 || evaæ dhvane÷ prabhedÃn pratipÃdya tad-ÃbhÃsa-vivekaæ kartum ucyate- _________________________________________________________ Dhv_2.31: yatra pratÅyamÃno 'rtha÷ pramli«Âatvena bhÃsate / vÃcyasyÃÇgatayà vÃpi nÃsyÃsau gocaro dhvane÷ // DhvK_2.31 // dvividho 'pi pratÅyamÃna÷ sphuÂo 'sphuÂaÓ ca / tatra ya eva sphuÂa÷ Óabda-ÓaktyÃrtha-Óaktyà và prakÃÓate sa eva dhvaner mÃrgo netara÷ / sphuÂo 'pi yo 'bhidheyasyÃÇgatvena pratÅyamÃno 'vabhÃsate so 'syÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgyasya dhvaner agocara÷ / yathÃ- kamalÃarà ïa malià haæsà u¬¬Ãbià ïa a piucchà / keïa bi gÃma-ta¬Ãe abbhaæ uttÃïaaæ phaliham // [kamalÃkarà na malità haæsà u¬¬Ãyità na ca pit­-Óvasa÷ / kenÃpi grÃma-taÂÃke 'bhram uttÃnitaæ k«iptam //] atra hi pratÅyamÃnasya mugdha-vadhvà jaladhara-pratibimba-darÓanasya vÃcyÃÇgatvam eva / evaæ-vidhe vi«aye 'nyatrÃpi yatra vyaÇgyÃpek«ayà vÃcyasya cÃrutvotkar«a-pratÅtyà prÃdhÃnyam avasÅyate, tatra vyaÇgyasyÃÇgatvena pratÅter dhvaner avi«ayatvam / yathÃ- vÃïari-ku¬aÇgo¬¬Åïa-sa{u}ni-kolÃhalaæ suïantÅe / ghara-kamma-vÃva¬Ãe bahue sÅanti aÇgÃiæ //[*17] [*17] Supplement 868 to GÃhÃ-sattasÃi. [vetasa-latÃ-gahano¬¬Åna-Óakuni-kolÃhalaæ Ó­ïvatyÃ÷ / g­ha-karma-vyÃp­tÃyà vadhvÃ÷ sÅdanty aÇgÃni //] evaæ-vidho hi vi«aya÷ prÃyeïa guïÅbhÆta-vyaÇgyasyodÃharaïatvena nirdek«yate / yatra tu prakaraïÃdi-pratipattyà nirdhÃrita-viÓe«o vÃcyo 'rtha÷ puna÷ pratÅyamÃnÃÇga-tvenaivÃvabhÃsate so 'syaivÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgyasya dhvaner mÃrga÷ / yathÃ- uccinasu pa¬iaæ kusumaæ mà dhuïa sehÃliaæ halia-suhïe / aha de visama-virÃvo sasureïa suo valaa-saddo // [uccinu patitaæ kusumaæ mà dhunÅhi ÓephÃlikÃæ hÃlika-snu«e / e«a te vi«ama-vipÃka÷ Óvasureïa Óruto valaya-Óabda÷ //] atra hy avinaya-patinà saha ramamÃïà sakhÅ bahi÷-Óruta-valaya-kala-kalayà sakhyà pratibodhyate / etad apek«aïÅyaæ vÃcyÃrtha-pratipattaye / pratipanne ca vÃcye 'rthe tasyÃvinaya-pracchÃdana-tÃtparyeïÃbhidhÅyamÃnatvÃt punar vyaÇgyÃÇgatvam evety asminn anuraïana-rÆpa-vyaÇgya-dhvanÃvantar-bhÃva÷ || DhvA_2.31 || evaæ vivak«ita-vÃcyasya dhvanes tad-ÃbhÃsa-viveke prastute satya-vivak«ita-vÃcyasyÃpi taæ kartum Ãha- _________________________________________________________ Dhv_2.32: avyutpatter aÓakter và nibandho ya÷ skhalad-gate÷ / Óabdasya sa ca na j¤eya÷ sÆribhir vi«ayo dhvane÷ // DhvK_2.32 // skhalad-gater upacaritasya ÓabdasyÃvyutpatter aÓakter và nibandho ya÷ sa ca na dhvaner vi«aya÷ / yata÷- _________________________________________________________ Dhv_2.33: sarve«v eva prabhede«u sphuÂatvenÃvabhÃsanam / yad vyaÇgyasyÃÇgi-bhÆtasya tat pÆrïaæ dhvani-lak«aïam // DhvK_2.33 // tac codÃh­ta-vi«ayam eva || DhvA_2.33 || iti ÓrÅ-rÃjÃnakÃnanda-vardhanÃcÃrya-viracite dhvany-Ãloke dvitÅya uddyota÷ // -o)0(o- _________________________________________________________ (3) t­tÅyiddyota÷ _________________________________________________________ Dhv_3.1: evaæ vyaÇgya-mukhenaiva dhvane÷ pradarÓite sa-prabhede svarÆpe punar vya¤jaka-mukhenaitat prakÃÓyate- avivak«ita-vÃcyasya pada-vÃkya-prakÃÓatà / tad-anyasyÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgyasya ca dhvane÷ // DhvK_3.1 // avivak«ita-vÃcyasyÃtyanta-tirask­ta-vÃcye prabhede pada-prakÃÓatà yathà mahar«er vyÃsasya-saptaitÃ÷ samidha÷ Óriya÷ / yathà và kÃlidÃsasya-ka÷ sannaddhe viraha-vidhurÃæ tvayy upek«eta jÃyÃm / yathà vÃ-kim iva hi madhurÃïÃæ maï¬anaæ nÃk­tÅnÃm / e«ÆdÃharaïe«u "samidha" iti, "sannaddha" iti, "madhurÃïÃm" iti ca padÃni vya¤jakatvÃbhiprÃyeïaiva k­tÃni / tasyaivÃrthÃntara-saÇkramita-vÃcye yathÃ-rÃmeïa priya-jÅvitena tu k­taæ premïa÷ priye nocitam / atra rÃmeïety etat-padaæ samasÃhasaika-rasatvÃdi-vyaÇgyÃbhisaÇkramita-vÃcyaæ vya¤jakam / yathà vÃ- emea jaïo tissà deu kabolopamÃi sasi-bimbaæ / paramattha-viÃre uïa cando cando bia varÃo // [evam eva janas tasyà dadÃti kapolopamÃyÃæ ÓaÓi-bimbam / paramÃrtha-vicÃre punaÓ candraÓ candra iva varÃka÷ //] atra dvitÅyaÓ candra-Óabdo 'rthÃntara-saÇkramita-vÃcya÷ / avivak«ita-vÃcyasyÃtyanta-tirask­ta-vÃcye prabhede vÃkya-prakÃÓatà yathÃ- yà niÓà sarva-bhÆtÃnÃæ tasyÃæ jÃgarti saæyamÅ / yasyÃæ jÃgrati bhÆtÃni sà niÓà paÓyato mune÷ // anena hi vÃkyena niÓÃrtho na ca jÃgaraïÃrtha÷ kaÓcid vivak«ita÷ / kiæ tarhi ? tattva-j¤ÃnÃvahitatvam atattva-parÃÇmukhatvaæ ca mune÷ pratipÃdyata iti tirask­ta-vÃcyasyÃsya vya¤jakatvam / tasyaivÃrthÃntara-saÇkramita-vÃcyasya vÃkya-prakÃÓatà yathÃ- visama{i}o ccia kÃïa bi kÃïa bi bolei amiaïimmÃo / kÃïa bi bisÃmiamao kÃïa bi abisÃmao kÃlo // [vi«am ayita÷ ke«Ãm api ke«Ãm api prayÃty am­ta-nirmÃïa÷ / ke«Ãm api vi«Ãm­ta-maya÷ ke«Ãm apy avi«Ãm­ta÷ kÃla÷ //] atra hi vÃkye vi«Ãm­ta-ÓabdÃbhyÃæ du÷kha-sukha-rÆpa-saÇkramita-vÃcyÃbhyÃæ vyavahÃra ity arthÃntara-saÇkramita-vÃcyasya vya¤jakatvam / vivak«itÃbhidheyasyÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgyasya Óabda-Óakty-udbhave prabhede pada-prakÃÓatà yathÃ- prÃtuæ dhanair arthi-janasya vächÃæ daivena s­«Âo yadi nÃma nÃsmi / pathi prasannÃmbudharas ta¬Ãga÷ kÆpo 'thavà kiæ na ja¬a÷ k­to 'ham // atra hi ja¬a iti padaæ nirviïïena vakrÃtma-samÃnÃdhikaraïatayà prayuktam anuraïana-rÆpatayà kÆpa-samÃnÃdhikaraïatÃæ sva-Óaktyà pratipadyate / tasyaiva vÃkya-prakÃÓatà yathà har«a-carite siæha-nÃda-vÃkye«u-"v­tte 'smin mahÃ-pralaye dharaïÅ-dhÃraïÃyÃdhunà tvaæ Óe«a÷" / etad dhi vÃkyam anuraïana-rÆpam arthÃntaraæ Óabda-Óaktyà sphuÂam eva prakÃÓayati / asyaiva kavi-prau¬hokti-mÃtra-ni«panna-ÓarÅrasyÃrtha-Óakty-udbhave prabhede pada-prakÃÓatayÃ, yathà hari-vijaye- cÆaækurÃbaaæsaæ chaïa-pasara- mahagghaïa-maïa-hara-surÃmoaæ / asamappiaæ pi gahiaæ kusuma- sareïa mahu-mÃsa-lacchi-muhaæ // [cÆtÃÇkurÃvataæsaæ k«aïa-prasara- mahÃrgha-manohara-surÃmodam / asamarpitam api g­hÅtaæ kusuma- Óareïa madhu-mÃsa-lak«mÅ-mukham //] atra hy asamarpitam api kusuma-Óareïa madhu-mÃsa-lak«myà mukhaæ g­hÅtam ity asamarpitam apÅty etad avasthÃbhidhÃyi-padam artha-Óaktyà kusumaÓarasya balÃt-kÃraæ prakÃÓayati / atraiva prabhede vÃkya-prakÃÓatà yathodÃh­taæ prÃk "sajjayati surabhimÃso" ity Ãdi / atra sajjayati surabhi-mÃso na tÃvad arpayaty anaÇgÃya ÓarÃn ity ayaæ vÃkyÃrtha÷ kavi-prau¬hokti-mÃtra-ni«panna-ÓarÅro manmathonmÃtha-kadanÃvasthÃæ vasanta-samayasya sÆcayati / svata÷-sambhavi-ÓarÅrÃrtha-Óakty-udbhave prabhede pada-prakÃÓatà yathÃ- vÃïiaa hatthi-dantà kutto amhÃïaæ bÃgha-kittÅ a / jÃva luliÃlaa-muhÅ gharammi parisakkae suïhà // [vÃïijaka hasti-dantÃ÷ kuto 'smÃkaæ vyÃghra-k­ttayaÓ ca / yÃval lulitÃlaka-mukhÅ g­he pari«vakkate snu«Ã //] atra lulitÃlaka-mukhÅty etat-padaæ vyÃdha-vadhvÃ÷ svata÷-sambhÃvita-ÓarÅrÃrtha-Óaktyà surata-krŬÃsaktiæ sÆcayaæs tadÅyasya bhartu÷ satata-sambhoga-k«ÃmatÃæ prakÃÓayati / tasyaiva vÃkya-prakÃÓatÃ, yathÃ- sihi-piccha-kaïïa-Ærà bahuà bÃhassa gabbirÅ bhama{i} / muttÃ-phala-ra{i}a-pasÃhaïÃïaæ majjhe sabattÅïaæ // [Óikhi-piccha-karïa-pÆrà jÃyà vyÃdhasya garviïÅ bhramati / muktÃ-phala-racita-prasÃdhanÃnÃæ madhye sapatnÅnÃm //] anenÃpi vÃkyena vyÃdha-vadhvÃ÷ Óikhi-picchi-karïa-pÆrÃyà nava-pariïÅtÃyÃ÷ kasyÃÓcit saubhÃgyÃtiÓaya÷ prakÃÓyate / tat-sambhogaika-rato mayÆra-mÃtra-mÃraïa-samartha÷ patir jÃta ity artha-prakÃÓanÃt tad anyÃsÃæ cira-pariïÅtÃnÃæ muktÃ-phala-racita-prasÃdhanÃnÃæ daurbhÃgyÃtiÓaya÷ khyÃpyate / tat sa-sambhoga-kÃle sa eva vyÃdha÷ kari-vara-vadhavyÃpÃra-samartha ÃsÅd ity artha-prakÃÓanÃt / nanu kÃvya-viÓe«o dhvanir ity uktaæ tat kathaæ tasya pada-prakÃÓatà ? kÃvya-viÓe«o hi viÓi«tÃrtha-pratipatti-hetu÷ Óabda-sandarbha-viÓe«a÷ / tad-bhÃvaÓ ca pada-prakÃÓatve nopapadyate, padÃnÃæ smÃrakatvenÃvÃcakatvÃt / ucyate-"syÃd e«a do«a÷ yadi vÃcakatvaæ prayojakaæ dhvani-vyavahÃre syÃt /" na tv evam ; tasya vya¤jakatvena vyavasthÃnÃt / kiæ ca kÃvyÃnÃæ ÓarÅrÃïÃm iva saæsthÃna-viÓe«Ãvacchinna-samudÃya-sÃdhyÃpi cÃrutva-pratÅtir anvaya-vyatirekÃbhyÃæ bhÃge«u kalpyata iti padÃnÃm api vya¤jakatva-mukhena vyavasthito dhvani-vyavahÃro na virodhÅ / ani«Âasya Órutir yadvad ÃpÃdayati du«ÂatÃm / Óruti-du«ÂÃdi«u vyaktaæ tadvad i«Âa-sm­tir guïam // padÃnÃæ smÃrakatve 'pi pada-mÃtrÃvabhÃsina÷ / tena dhvane÷ prabhede«u sarve«v evÃsti ramyatà // vicchitti-Óobhinaikena bhÆ«aïeneva kÃminÅ / pada-dyotyena sukaver dhvaninà bhÃti bhÃratÅ // iti parikara-ÓlokÃ÷ || DhvA_3.1 || _________________________________________________________ Dhv_3.2: yas tv alak«ya-krama-vyaÇgyo dhvanir varïa-padÃdi«u / vÃkye saÇghaÂanÃyÃæ ca sa prabandhe 'pi dÅpyate // DhvK_3.2 // tatra varïÃnÃm anarthakatvÃd dyotakatvam asambhavÅty ÃÓaÇkyedam ucyate- _________________________________________________________ Dhv_3.3-4: Óa«au sa-repha-saæyogo ¬hakÃraÓ cÃpi bhÆyasà / virodhina÷ syu÷ Ó­ÇgÃre te na varïà rasa-cyuta÷ // DhvK_3.3 // ta eva tu niveÓyante bÅbhatsÃdau rase yadà / tadà taæ dÅpayanty eva te na varïà rasa-cyuta÷ // DhvK_3.4 // Óloka-dvayenÃnvaya-vyatirekÃbhyÃæ varïÃnÃæ dyotakatvaæ darÓitaæ bhavati / pade cÃlak«ya-krama-vyaÇgyasya dyotanaæ yathÃ- utkampinÅ bhaya-pariskhalitÃæÓukÃntà te locane pratidiÓaæ vidhure k«ipantÅ / krÆreïa dÃruïatayà sahasaiva dagdhà dhÆmÃndhitena dahanena na vÅk«itÃsi // atra hi te ity etat padaæ rasamayatvena sphuÂam evÃvabhÃsate sah­dayÃnÃm / yathà vÃ- jhagiti kanaka-citre tatra d­«Âe kuraÇge rabhasa-vilasitÃs te d­«Âi-pÃtÃ÷ priyÃyÃ÷ / pavana-vilulitÃnÃm utpalÃnÃæ palÃÓa- prakaram iva kiranta÷ smaryamÃïà dahanti //[*18] [*18] Not found in all editions. padÃvayavena dyotanaæ yathÃ- vrŬÃ-yogÃn nata-vadanayà sannidhÃne gurÆïÃæ baddhotkampaæ kuca-kalaÓayor manyum antar nig­hya / ti«Âhety uktaæ kim iva na tayà yat samuts­jya bëpaæ mayy ÃsaktaÓ cakita-hariïÅ-hÃri-netra-tribhÃga÷ // ity atra tribhÃga-Óabda÷ / vÃkya-rÆpaÓ cÃlak«ya-krama-vyaÇgyo dhvani÷ Óuddho 'laÇkÃra-saÇkÅrïaÓ ceti dvidhà mata÷ / tatra ÓuddhasyodÃharaïaæ yathà rÃmÃbhyudaye-"k­taka-kupitai÷" ity Ãdi Óloka÷ / etad dhi vÃkyaæ parasparÃnurÃgaæ paripo«a-prÃptaæ pradarÓayat sarvata eva paraæ rasa-tattvaæ prakÃÓayati / alaÇkÃrÃntara-saÇkÅrïo, yathÃ-"smara-nava-nadÅ-pÆreïo¬hÃ÷" ity Ãdi-Óloka÷ / atra hi rÆpakeïa yathokta-vya¤jaka-lak«aïÃnugatena prasÃdhito rasa÷ sutarÃm abhivyajyate || DhvA_3.3-4 || --o)0(o-- alak«ya-krama-vyaÇgya÷ saÇghaÂanÃyÃæ bhÃsate dhvanir ity uktaæ tatra saÇghaÂanÃ-svarÆpam eva tÃvan nirÆpyate- _________________________________________________________ Dhv_3.5: asamÃsà samÃsena madhyamena ca bhÆ«ità / tathà dÅrgha-samÃseti tridhà saÇghaÂanodità // DhvK_3.5 // kaiÓcit / tÃæ kevalam anÆdyedam ucyate- _________________________________________________________ Dhv_3.6a: guïÃn ÃÓritya ti«ÂhantÅ mÃdhuryÃdÅn vyanakti sà / rasÃn . . . . . . . . . . . . . . . // DhvK_3.6a // sà saÇghaÂanà rasÃdÅn vyanakti guïÃnÃÓritya ti«ÂhantÅti / atra ca vikalpyam guïÃnÃæ saÇghaÂanÃyÃÓcaikyaæ vyatireko và / vyatireke 'pi dvayÅ gati÷ / guïÃÓrayà saÇghaÂanÃ, saÇghaÂanÃÓrayà và guïà iti / tatraikya-pak«e saÇghaÂanÃÓraya-guïa-pak«e ca guïÃnÃtma-bhÆtÃnÃdheya-bhÆtÃn vÃÓritya ti«ÂhantÅ saÇghaÂanà rasÃdÅn vyanaktÅty ayam artha÷ / yadà tu nÃnÃtva-pak«e guïÃÓraya-saÇghaÂanÃ-pak«a÷ tadà guïÃn ÃÓritya ti«ÂhantÅ guïa-paratantra-svabhÃvà na tu guïa-rÆpaivety artha÷ / kiæ punar evaæ vikalpanasya prayojanam iti ? abhidhÅyate-yadi guïÃ÷ saÇghaÂanà cetyekaæ tattvaæ saÇghaÂanÃÓrayà và guïÃ÷, tadà saÇghaÂanÃyà iva guïÃnÃm aniyata-vi«ayatva-prasaÇga÷ / guïÃnÃæ hi mÃdhurya-prasÃda-prakar«a÷ karuïa-vipralambha-Ó­ÇgÃra-vi«aya eva / raudrÃdbhutÃdi-vi«ayam oja÷ / mÃdhuryaprasÃdau rasa-bhÃvatad-ÃbhÃsa-vi«ayÃveveti vi«ayaniyamo vyavasthita÷, saÇghaÂanÃyÃs tu sa vighaÂate / tathà hi Ó­ÇgÃre 'pi dÅrgha-samÃsà d­Óyate raudrÃdi«v asamÃsà ceti / tatra Ó­ÇgÃre dÅrgha-samÃsà yathÃ-"mandÃra-kusuma-reïu-pi¤jaritÃlakÃ" iti / yathà vÃ- anavarata-nayana-jala-lava- nipatana-parimu«ita-patra-lekhaæ te / kara-tala-ni«aïïam abale vadanam idaæ kaæ na tÃpayati //ity Ãdau / tathà raudrÃdi«v apy asamÃsà d­Óyate / yathÃ-"yo ya÷ Óastraæ bibharti sva-bhuja-guru-mada÷" ity Ãdau / tasmÃn na saÇghaÂanÃ-svarÆpÃ÷, na ca saÇghaÂanÃÓrayà guïÃ÷ / nanu yadi saÇghaÂanà guïÃnÃæ nÃÓrayas tat kim-Ãlambanà ete parikalpyantÃm ? ucyate-pratipÃditam evai«Ãm Ãlambanam / tam artham avalambante ye 'Çginaæ te guïÃ÷ sm­tÃ÷ / aÇgÃÓritÃs tv alaÇkÃrà mantavyÃ÷ kaÂakÃdivat //iti / athavà bhavantu ÓabdÃÓrayà eva guïÃ÷, na cai«Ãm anuprÃsÃdi-tulyatvam / yasmÃd anuprÃsÃdayo 'napek«itÃrtha-Óabda-dharmà eva pratipÃditÃ÷ / guïÃs tu vyaÇgya-viÓe«ÃvabhÃsi-vÃcya-pratipÃdana-samartha-Óabda-dharmà eva / Óabda-dharmatvaæ cai«Ãm anyÃÓrayatve 'pi ÓarÅrÃÓrayatvam iva ÓauryÃdÅnÃm / nanu yadi ÓabdÃÓrayà guïÃs tat-saÇghaÂanÃ-rÆpatvaæ tad-ÃÓrayatvaæ và te«Ãæ prÃptam eva / na hy asaÇghaÂitÃ÷ Óabdà artha-viÓe«a-pratipÃdya-rasÃdy-ÃÓritÃnÃæ guïÃnÃm avÃcakatvÃd ÃÓrayà bhavanti / naivam / varïa-pada-vyaÇgyatvasya rasÃdÅnÃæ pratipÃditatvÃt / abhyupagate và vÃkya-vyaÇgyatve rasÃdÅnÃæ na niyatà kÃcit saÇghaÂanà te«Ãm ÃÓrayatvaæ pratipadyata ity aniyata-saÇghaÂanÃ÷ Óabdà eva guïÃnÃæ vyaÇgya-viÓe«Ãnugatà ÃÓrayÃ÷ / nanu, mÃdhurye yadi nÃmaivam ucyate tad ucyatÃm ; ojasa÷ puna÷ katham aniyata-saÇghaÂana-ÓabdÃÓrayatvam ? na hy asamÃsà saÇghaÂanà kadÃcid ojasa ÃÓrayatÃæ pratipadyate / ucyate-yadi na prasiddhi-mÃtra-graha-dÆ«itaæ cetas tad atrÃpi na na brÆma÷ / ojasa÷ katham asamÃsà saÇghaÂanà nÃÓraya÷ ? yato raudrÃdÅn hi prakÃÓayata÷ kÃvyasya dÅptir oja iti prÃk pratipÃditam / tac caujo yady asamÃsÃyÃm api saÇghaÂanÃyÃæ syÃt tat ko do«o bhavet ? na cÃcÃrutvaæ sah­daya-h­daya-saævedyam asti / tasmÃd aniyata-saÇghaÂana-ÓabdÃÓrayatve guïÃnÃæ na kÃcit k«ati÷ / te«Ãæ tu cak«ur-ÃdÅnÃm iva yathÃsvaæ vi«aya-niyamitasya svarÆpasya na kadÃcid vyabhicÃra÷ / yat tÆktam-"saÇghaÂanÃvad guïÃnÃm apy aniyata-vi«ayatvaæ prÃpnoti / lak«ye vyabhicÃradarÓanÃt" iti / tatrÃpy etad ucyate-yatra lak«ye parikalpita-vi«aya-vyabhicÃras tad virÆpam evÃstu / katham acÃrutvaæ tÃd­Óe vi«aye sah­dayÃnÃæ nÃvabhÃtÅti cet ? kavi-Óakti-tirohitatvÃt / dvividho hi do«a÷-kaver avyutpatti-k­to 'Óakti-k­taÓ ca / tatrÃvyutpatti-k­to do«a÷ Óakti-tirask­tatvÃt kadÃcin na lak«yate / yas tv aÓakti-k­to do«a÷ sa jhaÂiti pratÅyate / parikara-ÓlokaÓ cÃtra- avyutpatti-k­to do«a÷ Óaktyà saævriyate kave÷ / yas tv aÓakti-k­tas tasya sa jhaÂity avabhÃsate // tathà hi-mahÃ-kavÅnÃm apy uttama-devatÃ-vi«aya-prasiddha-saæbhoga-Ó­ÇgÃra-nibandhanÃdy-anaucityaæ Óakti-tirask­tatvÃt grÃmyatvena na pratibhÃsate / yathà kumÃra-sambhave devÅ-sambhoga-varïanam / evam Ãdau ca vi«aye yathaucitya-tyÃgas tathà darÓitam evÃgre / Óakti-k­tatvaæ cÃnvaya-vyatirekÃbhyÃm avasÅyate / yathà hi Óakti-rahitena kavinà evaæ-vidhe vi«aye Ó­ÇgÃra upanibadhyamÃna÷ sphuÂam eva do«atvena pratibhÃsate / nanv asmin pak«e "yo ya÷ Óastraæ bibharti" ity Ãdau kim acÃrutvam ? apratÅyamÃnam evÃropayÃma÷ / tasmÃd guïa-vyatiriktatve guïa-rÆpatve ca saÇghaÂanÃyà anya÷ kaÓcin niyama-hetur vaktavya ity ucyate / _________________________________________________________ Dhv_3.6b: . . . . tan-niyame hetur aucityaæ vakt­-vÃcyayo÷ // DhvK_3.6b // tatra vaktà kavi÷ kavi-nibaddho vÃ, kavi-nibaddhaÓ cÃpi rasa-bhÃva-rahito rasa-bhÃva-samanvito vÃ, raso 'pi kathÃ-nÃyakÃÓrayas tad-vipak«ÃÓrayo vÃ, kathÃ-nÃyakaÓ ca dhÅrodÃttÃdi-bheda-bhinna÷ pÆrvas tad-anantaro veti vikalpÃ÷ / vÃcyaæ ca dhvany-Ãtma-rasÃÇgaæ rasÃbhÃsÃÇgaæ vÃ, abhineyÃrtham anabhineyÃrthaæ vÃ, uttama-prak­ty-ÃÓrayaæ tad-itarÃÓrayaæ veti bahu-prakÃram / tatra yadà kavir apagata-rasa-bhÃvo vaktà tadà racanÃyÃ÷ kÃma-cÃra÷ / yadÃpi kavi-nibaddho vaktà rasa-bhÃva-rahitas tadà sa eva; yadà tu kavi÷ kavi-nibaddho và vaktà rasa-bhÃva-samanvito rasaÓ ca pradhÃnÃÓritatvÃd dhvany-Ãtma-bhÆtas tadà niyamenaiva tatrÃsamÃsÃ-madhya-samÃse eva saÇghaÂane / karuïa-vipralambha-Ó­ÇgÃrayos tv asamÃsaiva saÇghaÂanà / katham iti ced ucyate-raso yadà prÃdhÃnyena pratipÃdyas tadà tat-pratÅtau vyavadhÃyakà virodhinaÓ ca sarvÃtmanaiva parihÃryÃ÷ / evaæ ca dÅrgha-samÃsà saÇghaÂanà samÃsÃnÃm aneka-prakÃra-sambhÃvanayà kadÃcid rasa-pratÅtiæ vyavadadhÃtÅti tasyÃæ nÃtyantam abhiniveÓa÷ Óobhate / viÓe«ato 'bhineyÃrthe kÃvye, tato 'nyatra ca viÓe«ata÷ karuïa-vipralambha-Ó­ÇgÃrayo÷ / tayor hi sukumÃrataratvÃt svalpÃyÃm apy asvacchatÃyÃæ ÓabdÃrthayo÷ pratÅtir mantharÅbhavati / rasÃntare puna÷ pratipÃdye raudrÃdau madhyama-samÃsà saÇghaÂanà kadÃcid dhÅroddhata-nÃyaka-sambandha-vyÃpÃreïa dÅrgha-samÃsÃpi và tad-Ãk«epÃvinÃbhÃvi-rasocita-vÃcyÃpek«ayà na viguïà bhavatÅti sÃpi nÃtyantaæ parihÃryà / sarvÃsu ca saÇghaÂanÃsu prasÃdÃkhyo guïo vyÃpÅ / sa hi sarva-rasa-sÃdhÃraïa÷ sarva-saÇghaÂanÃ-sÃdhÃraïaÓ cety uktam / prasÃdÃtikrame hy asamÃsÃpi saÇghaÂanà karuïa-vipralambha-Ó­ÇgÃrau na vyanakti / tad-aparityÃge ca madhyama-samÃsÃpi na na prakÃÓayati / tasmÃt sarvatra prasÃdo 'nusartavya÷ / ata eva ca "yo ya÷ Óastraæ bibharti" ity Ãdau yady ojasa÷ sthitir ne«yate tat-prasÃdÃkhya eva guïo na mÃdhuryam / na cÃcÃrutvam ; abhipreta-rasa-prakÃÓanÃt / tasmÃd guïÃvyatiriktatve guïa-vyatiriktatve và saÇghaÂanÃyà yathoktÃd aucityÃd vi«aya-niyamo 'stÅti tasyà api rasa-vya¤jakatvam / tasyÃÓ ca rasÃbhivyakti-nimitta-bhÆtÃyà yo 'yam anantarokto niyama-hetu÷ sa eva guïÃnÃæ niyato vi«aya iti guïÃÓrayeïa vyavasthÃnam apy aviruddham / _________________________________________________________ Dhv_3.7: vi«ayÃÓrayam apy anyad aucityaæ tÃæ niyacchati / kÃvya-prabhedÃÓrayata÷ sthità bhedavatÅ hi sà // DhvK_3.7 // vakt­-vÃcya-gataucitye saty api vi«ayÃÓrayam anyad aucityaæ saÇghaÂanÃæ niyacchati / yata÷ kÃvyasya prabhedà muktakaæ saæsk­ta-prÃk­tÃpabhraæÓa-nibaddham, sandÃnitaka-viÓe«aka-kalÃpaka-kulakÃni, paryÃya-bandha÷ parikathà khaï¬a-kathà sakala-kathe sarga-bandho 'bhineyÃrtham ÃkhyÃyikÃ-kathe ity evam Ãdaya÷ / tad-ÃÓrayeïÃpi saÇghaÂanà viÓe«avatÅ bhavati / tatra muktake«u rasa-bandhÃbhiniveÓina÷ kaves tad-ÃÓrayam aucityam / tac ca darÓitam eva / anyatra kÃma-cÃra÷ / muktake«u prabandhe«v iva rasa-bandhÃbhiniveÓina÷ kavayo d­Óyante / yathà hy amarukasya kaver muktakÃ÷ Ó­ÇgÃra-rasa-syandina÷ prabandhÃyamÃnÃ÷ prasiddhà eva / sandÃnitakÃdi«u tu vikaÂa-nibandhanaucityÃn madhyama-samÃsÃ-dÅrgha-samÃse eva racane / prabandhÃÓraye«u yathokta-prabandhaucityam evÃnusartavyam / paryÃya-bandhe punar asamÃsÃ-madhyama-samÃse eva saÇghaÂane / kadÃcid arthaucityÃÓrayeïa dÅrgha-samÃsÃyÃm api saÇghaÂanÃyÃæ paru«Ã grÃmyà ca v­tti÷ parihartavyà / parikathÃyÃæ kÃma-cÃra÷, tatretiv­tta-mÃtropanyÃsena nÃtyantaæ rasa-bandhÃbhiniveÓÃt / khaï¬a-kathÃ-sakala-kathayos tu prÃk­ta-prasiddhayo÷ kulakÃdi-nibandhana-bhÆyastvÃd dÅrgha-samÃsÃyÃm api na virodha÷ / v­tty-aucityaæ tu yathÃ-rasam anusartavyam / sarga-bandhe tu rasa-tÃtparye yathÃ-rasam aucityam anyathà tu kÃma-cÃra÷ / dvayor api mÃrgayo÷ sarga-bandha-vidhÃyinÃæ darÓanÃd rasa-tÃtparyaæ sÃdhÅya÷ / abhineyÃrthe tu sarvathà rasa-bandhe 'bhiniveÓa÷ kÃrya÷ / ÃkhyÃyikÃ-kathayos tu gadya-nibandhana-bÃhulyÃd gadye ca chando-bandha-bhinna-prasthÃnatvÃd iha niyame hetur ak­ta-pÆrvo 'pi manÃk kriyate || DhvA_3.7 || _________________________________________________________ Dhv_3.8: etad yathoktam aucityam eva tasyà niyÃmakam / sarvatra gadya-bandhe 'pi chando-niyama-varjite // DhvK_3.8 // yad etad aucityaæ vakt­-vÃcya-gataæ saÇghaÂanÃyà niyÃmakam uktam etad eva gadye chando-niyama-varjite 'pi vi«ayÃpek«aæ niyama-hetu÷ / tathà hy atrÃpi yadà kavi÷ kavi-nibaddho và vaktà rasa-bhÃva-rahitas tadà kÃma-cÃra÷ / rasa-bhÃva-samanvite tu vaktari pÆrvoktam evÃnusartavyam / tatrÃpi ca vi«ayaucityam eva / ÃkhyÃyikÃyÃæ tu bhÆmnà madhyama-samÃsÃ-dÅrgha-samÃse eva saÇghaÂane / gadyasya vikaÂa-bandhÃÓrayeïa chÃyÃvattvÃt / tatra ca tasya prak­«yamÃïatvÃt / kathÃyÃæ tu vikaÂa-bandha-prÃcurye 'pi gadyasya rasa-bandhoktam aucityam anusartavyam || DhvA_3.8 || _________________________________________________________ Dhv_3.9: rasa-bandhoktam aucityaæ bhÃti sarvatra saæÓrità / racanà vi«ayÃpek«aæ tat tu kiæcid vibhedavat // DhvK_3.9 // athavà padyavad gadya-bandhe 'pi rasa-bandhoktam aucityaæ sarvatra saæÓrità racanà bhavati / tat tu vi«ayÃpek«aæ kiæcid viÓe«avad bhavati, na tu sarvÃkÃram / tathà hi gadya-bandhe 'py atidÅrgha-samÃsà racanà na vipralambha-Ó­ÇgÃra-karuïayor ÃkhyÃyikÃyÃm api Óobhate / nÃÂakÃdÃv apy asamÃsaiva na raudra-vÅrÃdi-varïane / vi«ayÃpek«aæ tv aucityaæ pramÃïato 'pak­«yate prak­«yate ca / tathà hy ÃkhyÃyikÃyÃæ nÃtyantam asamÃsà sva-vi«aye 'pi nÃÂakÃdau nÃtidÅrgha-samÃsà ceti saÇghaÂanÃyà dig-anusartavyà || DhvA_3.9 || idÃnÅm alak«ya-krama-vyaÇgyo dhvani÷ prabandhÃtmà rÃmÃyaïa-mahÃbhÃratÃdau prakÃÓamÃna÷ prasiddha eva / tasya tu yathà prakÃÓanaæ tat pratipÃdyate- _________________________________________________________ Dhv_3.10-14: vibhÃvabhÃvÃnubhÃva-sa¤cÃry-aucitya-cÃruïa÷ / vidhi÷ kathÃ-ÓarÅrasya v­ttasyotprek«itasya và // DhvK_3.10 // itiv­tta-vaÓÃyÃtÃæ tyaktvÃnanuguïÃæ sthitim / utprek«yÃpy antarÃbhÅ«Âa-rasocita-kathonnaya÷ // DhvK_3.11 // sandhi-sandhy-aÇga-ghaÂanaæ rasÃbhivyakty-apek«ayà / na tu kevalayà ÓÃstra-sthiti-sampÃdanecchayà // DhvK_3.12 // uddÅpana-praÓamane yathÃvasaram antarà / rasasyÃrabdha-viÓrÃnter anusandhÃnam aÇgina÷ // DhvK_3.13 // alaÇk­tÅnÃæ ÓaktÃv apy ÃnurÆpyeïa yojanam / prabandhasya rasÃdÅnÃæ vya¤jakatve nibandhanam // DhvK_3.14 // prabandho 'pi rasÃdÅnÃæ vya¤jaka ity uktaæ tasya vya¤jakatve nibandhanam / prathamaæ tÃvad vibhÃva-bhÃvÃnubhÃva-sa¤cÃry-aucitya-cÃruïa÷ kathÃ-ÓarÅrasya vidhir yathÃyathaæ pratipipÃdayi«ita-rasa-bhÃvÃdy-apek«ayà ya ucito vibhÃvo bhÃvo 'nubhÃva÷ sa¤cÃrÅ và tad-aucitya-cÃruïa÷ kathÃ-ÓarÅrasya vidhir vya¤jakatve nibandhanam ekam / tatra vibhÃvaucityaæ tÃvat prasiddham / bhÃvaucityaæ tu prak­ty-aucityÃt / prak­tir hy uttama-madhyamÃdhama-bhÃvena divya-mÃnu«Ãdi-bhÃvena ca vibhedinÅ / tÃæ yathÃyatham anus­tyÃsaÇkÅrïa÷ sthÃyÅ bhÃva upanibadhyamÃna aucitya-bhÃg bhavati / anyathà tu kevala-mÃnu«ÃÓrayeïa divyasya kevala-divyÃÓrayeïa và kevala-mÃnu«asyotsÃhÃdaya upanibadhyamÃnà anucità bhavanti / tathà ca kevala-mÃnu«asya rÃjÃder varïane saptÃrïava-laÇghanÃdi-lak«aïà vyÃpÃrà upanibadhyamÃnà sau«Âhava-bh­to 'pi nÅrasà eva niyamena bhavanti, tatra tv anaucityam eva hetu÷ / nanu nÃga-loka-gamanÃdaya÷ sÃtavÃhana-prabh­tÅnÃæ ÓrÆyante, tad-aloka-sÃmÃnya-prabhÃvÃtiÓaya-varïane kim anaucityaæ sarvorvÅ-bharaïa-k«amÃïÃæ k«amÃ-bhujÃm iti / na tad asti ; na vayaæ brÆmo yat prabhÃvÃtiÓaya-varïanam anucitaæ rÃj¤Ãm, kiæ tu kevala-mÃnu«ÃÓrayeïa yotpÃdya-vastu-kathà kriyate tasyÃæ divyam aucityaæ na yojanÅyam / divya-mÃnu«yÃyÃæ tu kathÃyÃm ubhayaucitya-yojanam aviruddham eva / yathà pÃï¬v-Ãdi-kathÃyÃm / sÃtavÃhanÃdi«u tu ye«u yÃvad apadÃnaæ ÓrÆyate te«u tÃvan-mÃtram anugamyamÃnam anuguïatvena pratibhÃsate / vyatiriktaæ tu te«Ãm evopanibadhyamÃnam anucitam / tad ayam atra paramÃrtha÷- anaucityÃd ­te nÃnyad rasa-bhangasya kÃraïam / prasiddhaucitya-bandhas tu rasasyopani«at parà // ata eva ca bharate prakhyÃta-vastu-vi«ayatvaæ prakhyÃtodÃtta-nÃyakatvaæ ca nÃÂakasyÃvaÓya-kartavyatayopanyastam / tena hi nÃyakaucityÃnaucitya-vi«aye kavir na vyÃmuhyati / yas tÆtpÃdya-vastu nÃÂakÃdi kuryÃt tasyÃprasiddhÃnucita-nÃyaka-svabhÃva-varïane mahÃn pramÃda÷ / nanu yady utsÃhÃdi-bhÃva-varïane katha¤cid divya-mÃnu«yÃdy-aucitya-parÅk«Ã kriyate tat kriyatÃm, raty-Ãdau tu kiæ tayà prayojanam ? ratir hi bhÃratavar«ocitenaiva vyavahÃreïa divyÃnÃm api varïanÅyeti sthiti÷ / naivam / tatraucityÃtikrameïa sutarÃæ do«a÷ / tathà hy adhama-prak­tyaucityenottama-prak­te÷ Ó­ÇgÃropanibandhane kà bhaven nopahÃsyatà / trividhaæ prak­ty-aucityaæ bhÃrate var«e 'py asti Ó­ÇgÃra-vi«ayam / yat tu divyam aucityaæ tat tatrÃnupakÃrakam eveti cet-na vayaæ divyam aucityaæ Ó­ÇgÃra-vi«ayam anyat kiæcid brÆma÷ / kiæ tarhi ? bhÃratavar«a-vi«aye yathottama-nÃyake«u rÃjÃdi«u Ó­ÇgÃropanibandhas tathà divyÃÓrayo 'pi Óobhate / na ca rÃjÃdi«u prasiddha-grÃmya-Ó­ÇgÃropanibandhanaæ prasiddhaæ nÃÂakÃdau, tathaiva deve«u tat parihartavyam / nÃÂakÃder abhineyÃrthatvÃd abhinayasya ca sambhoga-Ó­ÇgÃra-vi«ayasyÃsabhyatvÃt tatra parihÃra iti cet-na; yady abhinayasyaivaæ-vi«ayasyÃsabhyatà tat kÃvyasyaivaæ-vi«ayasya sà kena nivÃryate ? tasmÃd abhineyÃrthe 'nabhineyÃrthe và kÃvye yad uttama-prak­te rÃjÃder uttama-prak­tibhir nÃyikÃbhi÷ saha grÃmya-sambhoga-varïanaæ tat pitro÷ sambhoga-varïanam iva sutarÃm asabhyam / tathaivottama-devatÃdi-vi«ayam / na ca sambhoga-Ó­ÇgÃrasya surata-lak«aïa evaika÷ prakÃra÷, yÃvad anye 'pi prabhedÃ÷ paraspara-prema-darÓanÃdaya÷ sambhavanti, te kasmÃd uttama-prak­ti-vi«aye na varïyante ? tasmÃd utsÃhavad ratÃv api prak­ty-aucityam anusartavyam / tathaiva vismayÃdi«u / yat tv evaæ-vidhe vi«aye mahÃkavÅnÃm apy asamÅk«ya-kÃrità lak«ye d­Óyate sa do«a eva / sa tu Óakti-tirask­tatvÃt te«Ãæ na lak«yata ity uktam eva / anubhÃvaucityaæ tu bharatÃdau prasiddham eva / iyat tÆcyate-bharatÃdi-viracitÃæ sthitiæ cÃnuvartamÃnena mahÃkavi-prabandhÃæÓ ca paryÃlocayatà sva-pratibhÃæ cÃnusaratà kavinÃvahita-cetasà bhÆtvà vibhÃvÃdy-aucitya-bhraæÓa-parityÃge para÷ prayatno vidheya÷ / aucityavata÷ kathÃ-ÓarÅrasya v­ttasyotprek«itasya và graho vya¤jaka ity anenaitat pratipÃdayati-yad itihÃsÃdi«u kathÃsu rasavatÅ«u vividhÃsu satÅ«v api yat tatra vibhÃvÃdy-aucityavat kathÃ-ÓarÅraæ tad eva grÃhyaæ netarat / v­ttÃd api ca kathÃ-ÓarÅrÃd utprek«ite viÓe«ata÷ prayatnavatà bhavitavyam / tatra hy anavadhÃnÃt skhalata÷ kaver avyutpatti-sambhÃvanà mahatÅ bhavati / parikara-ÓlokaÓ cÃtra- kathÃ-ÓarÅram utpÃdya-vastu kÃryaæ tathà tathà / yathà rasa-mayaæ sarvam eva tat pratibhÃsate // tatra cÃbhyupÃya÷ samyag-vibhÃvÃdy-aucityÃnusaraïam / tac ca darÓitam eva / kiæ ca- santi siddha-rasa-prakhyà ye ca rÃmÃyaïÃdaya÷ / kathÃÓrayà na tair yojyà svecchà rasa-virodhinÅ // te«u hi kathÃÓraye«u tÃvat svecchaiva na yojyà / yad uktam-"kathÃ-mÃrge na cÃtikrama÷" / svecchÃpi yadi yojyà tad-rasa-virodhinÅ na yojyà / idam aparaæ prabandhasya rasÃbhivya¤jakatve nibandhanam / itiv­tta-vaÓÃyÃtÃæ katha¤cid rasÃnanuguïÃæ sthitiæ tyaktvà punar utprek«yÃpy antarÃbhÅ«Âa-rasocita-kathonnayo vidheya÷ yathà kÃlidÃsa-prabandhe«u / yathà ca sarvasena-viracite hari-vijaye / yathà ca madÅya evÃrjuna-carite mahÃkÃvye / kavinà kÃvyam upanibadhnatà sarvÃtmanà rasa-paratantreïa bhavitavyam / tatretiv­tte yadi rasÃnanuguïÃæ sthitiæ paÓyet tademÃæ bhaÇktvÃpi svatantratayà rasÃnuguïaæ kathÃntaram utpÃdayet / na hi kaver itiv­tta-mÃtra-nirvahaïena kiæcit prayojanam, itihÃsÃd eva tat-siddhe÷ / rasÃdi-vya¤jakatve prabandhasya cedam anyan mukhyaæ nibandhanam, yat-sandhÅnÃæ mukha-pratimukha-garbhÃvamarÓa-nirvahaïÃkhyÃnÃæ tad-aÇgÃnÃæ copak«epÃdÅnÃæ ghaÂanaæ rasÃbhivyakty-apek«ayÃ, yathà ratnÃvalyÃm / na tu kevalaæ ÓÃstra-sthiti-sampÃdanecchayà / yathà veïÅ-saæhÃre vilÃsÃkhyasya pratimukha-sandhy-aÇgasya prak­ta-rasa-nibandhÃnanuguïam api dvitÅye 'Çke bharata-matÃnusaraïa-mÃtrecchayà ghaÂanam / idaæ cÃparaæ prabandhasya rasa-vya¤jakatve nimittaæ yad uddÅpana-praÓamane yathÃvasaram antarà rasasya, yathà ratnÃvalyÃm eva / punar Ãrabdha-viÓrÃnte rasasyÃÇgino 'nusandhiÓ ca, yathà tÃpasa-vatsarÃje / prabandha-viÓe«asya nÃÂakÃde rasa-vyakti-nimittam idaæ cÃparam avagantavyaæ yad alaÇk­tÅnÃæ ÓaktÃv apy ÃnurÆpyeïa yojanam / Óakto hi kavi÷ kadÃcid alaÇkÃra-nibandhane tad Ãk«iptatayaivÃnapek«ita-rasa-bandha÷ prabandham Ãrabhate tad-upadeÓÃrtham idam uktam / d­Óyante ca kavayo 'laÇkÃra-nibandhanaika-rasà anapek«ita-rasÃ÷ prabandhe«u / _________________________________________________________ Dhv_3.15: kiæ ca- anusvÃnopamÃtmÃpi prabhedo ya udÃh­ta÷ / dhvaner asya prabandhe«u bhÃsate so 'pi ke«ucit // DhvK_3.15 // asya vivak«itÃny apara-vÃcyasya dhvaner anuraïana-rÆpa-vyaÇgyo 'pi ya÷ prabheda udÃh­to dviprakÃra÷ so 'pi prabandhe«u ke«ucid dyotate / tad yathà madhumathana-vijaye päcajanyokti«u / yathà và mamaiva kÃmadevasya sahacara-samÃgame vi«ama-bÃïa-lÅlÃyÃm / yathà ca g­dhra-gomÃyu-saævÃdÃdau mahÃbhÃrate || DhvA_3.15 || _________________________________________________________ Dhv_3.16: sup-tiÇ-vacana-sambandhais tathà kÃraka-Óaktibhi÷ / k­t-tad dhita-samÃsaiÓ ca dyotyo 'lak«ya-krama÷ kvacit // DhvK_3.16 // alak«ya-kramo dhvaner Ãtmà rasÃdi÷ sub-viÓe«ais tiÇ-viÓe«air vacana-viÓe«ai÷ sambandha-viÓe«ai÷ kÃraka-Óaktibhi÷ k­d-viÓe«ais tad dhita-viÓe«ai÷ samÃsaiÓ ceti / ca-ÓabdÃn nipÃtopasarga-kÃlÃdibhi÷ prayuktair abhivyajyamÃno d­Óyate / yathÃ- nyakkÃro hy ayam eva me yad arayas tatrÃpy asau tÃpasa÷ so 'py atraiva nihanti rÃk«asa-kulaæ jÅvaty aho rÃvaïa÷ / dhig dhik cakra-jitaæ prabodhitavatà kiæ kumbhakarïena và svarga-grÃmaÂikÃ-viluïÂhana-v­thocchÆnai÷ kim ebhir bhujai÷ //[*19] [*19] Skm 2105. Cf. SÃh.D. 1.2. atra hi Óloke bhÆyasà sarve«Ãm apy e«Ãæ sphuÂam eva vya¤jakatvaæ d­Óyate / tatra "me yad araya÷" ity anena sup-sambandha-vacanÃnÃm abhivya¤jakatvam / "tatrÃpy asau tÃpasa÷" ity atra tad dhita-nipÃtayo÷ / "so 'py atraiva nihanti rÃk«asa-kulaæ jÅvaty aho rÃvaïa÷" ity atra tiÇ-kÃraka-ÓaktÅnÃm / "dhig dhik cakra-jitam" ity Ãdau ÓlokÃrdhe k­t-tad dhita-samÃsopasargÃïÃm / evaæ-vidhasya vya¤jaka-bhÆyastve ca ghaÂamÃne kÃvyasya sarvÃtiÓÃyinÅ bandha-cchÃyà samunmÅlati / yatra hi vyaÇgyÃvabhÃsina÷ padasyaikasyaiva tÃvad ÃvirbhÃvas tatrÃpi kÃvye kÃpi bandha-cchÃyà kim uta yatra te«Ãæ bahÆnÃæ samavÃya÷ / yathÃtrÃnantarodita-Óloke / atra hi rÃvaïa ity asmin pade 'rthÃntara-saækramita-vÃcyena dhvani-prabhedenÃlaÇk­te 'pi punar anantaroktÃnÃæ vya¤jaka-prakÃrÃïÃm udbhÃsanam / d­Óyante ca mahÃtmanÃæ pratibhÃ-viÓe«a-bhÃjÃæ bÃhulyenaivaæ-vidhà bandha-prakÃrÃ÷ / yathà mahar«er vyÃsasya- atikrÃnta-sukhÃ÷ kÃlÃ÷ pratyupasthita-dÃruïÃ÷ / Óva÷ Óva÷ pÃpÅya-divasà p­thivÅ gata-yauvanà // atra hi k­t-tad dhita-vacanair alak«ya-krama-vyaÇgya÷, "p­thivÅ gata-yauvanÃ" ity anena cÃtyanta-tirask­ta-vÃcyo dhvani÷ prakÃÓita÷ / e«Ãæ ca sub-ÃdÅnÃm ekaikaÓa÷ samuditÃnÃæ ca vya¤jakatvaæ mahÃ-kavÅnÃæ prabandhe«u prÃyeïa d­Óyate / sub-antasya vya¤jakatvaæ yathÃ- tÃlai÷ Ói¤jad-valaya-subhagai÷ kÃntayà nartito me / yÃm adhyÃste divasa-vigame nÅlakaïÂha÷ suh­d va÷ // tiÇ-antasya yathÃ- abasara rouæ cia ïimmiÃiæ mà puæsa me haacchÅiæ / daæsaïa-mettum bhettehiæ jehiæ hiaaæ tuha ïa ïÃaæ //] [apasara roditum eva nirmite mà puæsaya hate ak«iïÅ me / darÓana-mÃtronmattÃbhyÃæ yÃbhyÃæ tava h­dayam evaæ-rÆpaæ na j¤Ãtam //] yathà vÃ- mà panthaæ rundhÅo abehi bÃlaa ahosi ahirÅo / amhea ïiricchÃo suïïa-gharaæ rakkhidabbaæ ïo //[*20] [*20] gÃhÃ-sattasÃÅ (supp. 955) [mà panthÃnaæ rudha÷ apehi bÃlaka aprau¬ha aho asi ahrÅka÷ / vayaæ para-tantrà yata÷ ÓÆnya-g­haæ mÃmakaæ rak«aïÅyaæ vartate //] sambandhasya yathÃ- aïïatta vacca bÃlaa hnÃantÅæ kiæ maæ puloesi eaæ / bho jÃÃ-bhÅruÃïaæ ta¬am bia ïa hoi // [anyatra vraja bÃlaka snÃntÅæ kiæ mÃæ pralokayasy etat / bho jÃyÃ-bhÅrukÃïÃæ taÂam eva na bhavati //] k­taka-prayoge«u prÃk­te«u tad dhita-vi«aye vya¤jakatvam Ãvedyata eva / avaj¤ÃtiÓaye ka÷ ? samÃsÃnÃæ ca v­tty-aucityena viniyojane / nipÃtÃnÃæ vya¤jakatvaæ yathÃ- ayam eka-pade tayà viyoga÷ priyayà copanata÷ sudu÷saho me / nava-vÃridharodayÃd ahobhir bhavitavyaæ ca nirÃtapÃrdha-ramyai÷ // ity atra ca-Óabda÷ / yathà vÃ- muhur aÇguli-saæv­tÃdharau«Âhaæ prati«edhÃk«ara-viklavÃbhirÃmam / mukham aæsa-vivarti pak«malÃk«yÃ÷ katham apy unnamitaæ na cumbitaæ tu // atra tu-Óabda÷ / nipÃtÃnÃæ prasiddham apÅha dyotakatvaæ rasÃpek«ayoktam iti dra«Âavyam / upasargÃïÃæ vya¤jakatvaæ yathÃ- nÅvÃrÃ÷ Óuka-garbha-koÂara-mukha-bhra«ÂÃs tarÆïÃm adha÷ prasnigdhÃ÷ kvacid iÇgudÅ-phala-bhida÷ sÆcyanta evopalÃ÷ / viÓvÃsopagamÃd abhinna-gataya÷ Óabdaæ sahante m­gÃs toyÃdhÃra-pathÃÓ ca valkala-ÓikhÃ-ni«yanda-lekhÃÇkitÃ÷ //ity Ãdau / dvitrÃïÃæ copasargÃïÃm ekatra pade ya÷ prayoga÷ so 'pi rasa-vyakty-anuguïatayaiva nirdo«a÷ / yathÃ-"prabhraÓyaty uttarÅya-tvi«i tamasi samudvÅk«ya vÅtÃv­tÅn drÃg jantÆn" ity Ãdau / yathà vÃ-"manu«ya-v­ttyà samupÃcarantam" ity Ãdau / nipÃtÃnÃm api tathaiva / yathÃ-"aho batÃsi sp­haïÅya-vÅrya÷" ity Ãdau / yathà vÃ- ye jÅvanti na mÃnti ye sma vapu«i prÅtyà pran­tyanti ca prasyandi-pramadÃÓrava÷ pulakità d­«Âe guïiny Ærjite / hà dhik ka«Âam aho kva yÃmi Óaraïaæ te«Ãæ janÃnÃæ k­te nÅtÃnÃæ pralayaæ ÓaÂhena vidhinà sÃdhu-dvi«a÷ pu«yatà //ity Ãdau / pada-paunaruktyaæ ca vya¤jakatvÃpek«ayaiva kadÃcitprayujyamÃnaæ ÓobhÃmÃvahati / yathÃ- yad va¤canÃhita-matir bahu-cÃÂu-garbhaæ kÃryonmukha÷ khala-jana÷ k­takaæ bravÅti / tat sÃdhavo na na vidanti vidanti kintu kartuæ v­thÃ-praïayam asya na pÃrayanti //ity Ãdau / kÃlasya vya¤jakatvaæ yathÃ- sama-vi«ama-nirviÓe«Ã÷ samantato manda-manda-sa¤cÃrÃ÷ / acirÃd bhavi«yanti panthÃno manorathÃnÃm api durlaÇghyÃ÷ // atra hy acirÃd bhavi«yanti panthÃna ity atra bhavi«yantÅty asmin pade pratyaya÷ kÃla-viÓe«ÃbhidhÃyÅ rasa-paripo«a-hetu÷ prakÃÓate / ayaæ hi gÃthÃrtha÷ pravÃsa-vipralambha-Ó­ÇgÃra-vibhÃvatayà vibhÃvyamÃno rasavÃn / yathÃtra pratyayÃæÓo vya¤jakas tathà kvacit prak­ty-aæÓo 'pi d­Óyate / yathÃ- tad gehaæ nata-bhitti mandiram idaæ labdhÃvagÃhaæ diva÷ sà dhenur jaratÅ caranti kariïÃm età ghanÃbhà ghaÂÃ÷ / sa k«udro musala-dhvani÷ kalam idaæ saÇgÅtakaæ yo«itÃm ÃÓcaryaæ divasair dvijo 'yam iyatÅæ bhÆmiæ samÃropita÷ // atra Óloke divasair ity asmin pade prak­ty-aæÓo 'pi dyotaka÷ / sarva-nÃmnÃæ ca vya¤jakatvaæ yathÃnantarokte Óloke / atra ca sarva-nÃmnÃm eva vya¤jakatvaæ h­di vyavasthÃpya kavinà kvety-Ãdi-Óabda-prayogo na k­ta÷ / anayà diÓà sah­dayair anye 'pi vya¤jaka-viÓe«Ã÷ svayam utprek«aïÅyÃ÷ / etac ca sarvaæ pada-vÃkya-racanÃ-dyotanoktyaiva gatÃrtham api vaicitryeïa vyutpattaye punar-uktam / nanu cÃrtha-sÃmarthyÃk«epyà rasÃdaya ity uktam, tathà ca subÃdÅnÃæ vya¤jakatva-vaicitrya-kathanam ananvitam eva / uktam atra padÃnÃæ vya¤jakatvokty-avasare / kiæ cÃrtha-viÓe«Ãk«epyatve 'pi rasÃdÅnÃæ te«Ãm artha-viÓe«ÃïÃæ vya¤jaka-ÓabdÃvinÃbhÃvitvÃd yathÃ-pradarÓitaæ vya¤jaka-svarÆpa-parij¤Ãnaæ vibhajyopayujyata eva / Óabda-viÓe«ÃïÃæ cÃnyatra ca cÃrutvaæ yad vibhÃgenopadarÓitaæ tad api te«Ãæ vya¤jakatvenaivÃvasthitam ity avagantavyam / yatrÃpi na tat sampratibhÃsate tatrÃpi vya¤jake racanÃntare yad ad­«Âaæ sau«Âhavaæ te«Ãæ pravÃha-patitÃnÃæ tad evÃbhyÃsÃd apoddh­tÃnÃm apy avabhÃsata ity avasÃtavyam / ko 'nyathà tulye vÃcakatve ÓabdÃnÃæ cÃrutva-vi«ayo viÓe«a÷ syÃt / anya evÃsau sah­daya-saævedya iti cet, kim idaæ sah­dayatvaæ nÃma ? kiæ rasa-bhÃvÃnapek«a-kÃvyÃÓrita-samaya-viÓe«Ãbhij¤atvam, uta rasa-bhÃvÃdi-maya-kÃvya-svarÆpa-parij¤Ãna-naipuïyam / pÆrvasmin pak«e tathÃvidha-sah­daya-vyavasthÃpitÃnÃæ Óabda-viÓe«ÃïÃæ cÃrutva-niyamo na syÃt / puna÷ samayÃntareïÃnyathÃpi vyavasthÃpana-sambhavÃt / dvitÅyasmiæs tu pak«e rasaj¤ataiva sah­dayatvam iti / tathÃ-vidhai÷ sah­dayai÷ saævedyo rasÃdi-samarpaïa-sÃmarthyam eva naisargikaæ ÓabdÃnÃæ viÓe«a iti vya¤jakatvÃÓrayy eva te«Ãæ mukhyaæ cÃrutvam / vÃcakatvÃÓrayÃïÃæ tu prasÃda evÃrthÃpek«ÃyÃæ te«Ãæ viÓe«a÷ / arthÃnapek«ÃyÃæ tv anuprÃsÃdir eva || DhvA_3.15-16 || evaæ rasÃdÅnÃæ vya¤jaka-svarÆpam abhidhÃya te«Ãm eva virodhi-rÆpaæ lak«ayitum idam upakramyate- _________________________________________________________ Dhv_3.17: prabandhe muktake vÃpi rasÃdÅn bandhum icchatà / yatna÷ kÃrya÷ sumatinà parihÃre virodhinÃm // DhvK_3.17 // prabandhe muktake vÃpi rasa-bhÃva-nibandhanaæ pratyÃd­ta-manÃ÷ kavir virodhi-parihÃre paraæ yatnam ÃdadhÅta / anyathà tv asya rasa-maya÷ Óloka eko 'pi samyaÇ na sampadyate // 3.17 // kÃni punas tÃni virodhÅni yÃni yatnata÷ kave÷ parihartavyÃni ? ity ucyate- _________________________________________________________ Dhv_3.18-19: virodhi-rasa-sambandhi-vibhÃvÃdi-parigraha÷ / vistareïÃnvitasyÃpi vastuno 'nyasya varïanam // DhvK_3.18 // akÃï¬a eva vicchittir akÃï¬e ca prakÃÓanam / paripo«aæ gatasyÃpi pauna÷punyena dÅpanam / rasasya syÃd virodhÃya v­tty-anaucityam eva ca // DhvK_3.19 // prastuta-rasÃpek«ayà virodhÅ yo rasas tasya sambandhinÃæ vibhÃva-bhÃvÃnubhÃvÃnÃæ parigraho rasa-virodha-hetuka÷ sambhavanÅya÷ / tatra virodhi-rasa-vibhÃva-parigraho yathà ÓÃnta-rasa-vibhÃve«u tad-vibhÃvatayaiva nirÆpite«v anantaram eva Ó­ÇgÃrÃdi-vibhÃva-varïane / virodhi-rasa-bhÃva-parigraho yathà priyaæ prati praïaya-kalaha-kupitÃsu kÃminÅ«u vairÃgya-kathÃbhir anunaye / virodhi-rasÃnubhÃva-parigraho yathà praïaya-kupitÃyÃæ priyÃyÃm aprasÅdantyÃæ nÃyakasya kopÃveÓa-vivaÓasya raudrÃnubhÃva-varïane / ayaæ cÃnyo rasa-bhaÇga-hetur yat prastuta-rasÃpek«ayà vastuno 'nyasya katha¤cid anvitasyÃpi vistareïa kathanam / yathà vipralambha-Ó­ÇgÃre nÃyakasya kasyacid varïayitum upakrÃnte kaver yamakÃdy-alaÇkÃra-nibandhana-rasikatayà mahatà prabandhena parvatÃdi-varïane / ayaæ cÃparo rasa-bhaÇga-hetur avagantavyo yad akÃï¬a eva vicchitti÷ rasasyÃkaï¬a eva ca prakÃÓanam / tatrÃnavasare virÃmo rasasya yathà nÃyakasya kasyacit sp­haïÅya-samÃgamayà nÃyikayà kayÃcit parÃæ paripo«a-padavÅæ prÃpte Ó­ÇgÃre vidite ca parasparÃnurÃge samÃgamopÃya-cintocitaæ vyavahÃram uts­jya svatantratayà vyÃpÃrÃntara-varïane / anavasare ca prakÃÓanaæ rasasya yathà prav­tte prav­tta-vividha-vÅra-saÇk«aye kalpa-saÇk«aya-kalpe saÇgrÃme rÃma-deva-prÃyasyÃpi tÃvan nÃyakasyÃnupakrÃnta-vipralambha-Ó­ÇgÃrasya nimittam ucitam antareïaiva Ó­ÇgÃra-kathÃyÃm avatÃra-varïane / na caivaæ-vidhe vi«aye daiva-vyÃmohitatvaæ kathÃ-puru«asya parihÃro yato rasa-bandha eva kave÷ prÃdhÃnyena prav­tti-nibandhanaæ yuktam / itiv­tta-varïanaæ tad-upÃya evety uktaæ prÃk "ÃlokÃrthi yathà dÅpa-ÓikhÃyÃæ yatnavÃn jana÷" ity Ãdinà / ata eva cetiv­tta-mÃtra-varïana-prÃdhÃnye 'ÇgÃÇgi-bhÃva-rahita-rasa-bhÃva-nibandhena ca kavÅnÃm evaæ-vidhÃni skhalitÃni bhavantÅti rasÃdi-rÆpa-vyaÇgya-tÃtparyam evai«Ãæ yuktam iti yatno 'smÃbhir Ãrabdho na dhvani-pratipÃdana-mÃtrÃbhiniveÓena / punaÓ cÃyam anyo rasa-bhaÇga-hetur avadhÃraïÅyo yat paripo«aæ gatasyÃpi rasasya pauna÷punyena dÅpanam / upabhukto hi rasa÷ sva-sÃmagrÅ-labdha-paripo«a÷ puna÷ puna÷ parÃm­ÓyamÃna÷ parimlÃna-kusuma-kalpa÷ kalpate / tathà v­tter vyavahÃrasya yad anaucityaæ tad api rasa-bhaÇga-hetur eva / yathà nÃyakaæ prati nÃyikÃyÃ÷ kasyÃÓcid ucitÃæ bhaÇgim antareïa svayaæ sambhogÃbhilëa-kathane / yadi và v­ttÅnÃæ bharata-prasiddhÃnÃæ kaiÓikyÃdÅnÃæ kÃvyÃlaÇkÃrÃntara-prasiddhÃnÃm upanÃgarikÃdyÃnÃæ và yad anaucityam avi«aye nibandhanaæ tad api rasa-bhaÇga-hetu÷ / evam e«Ãæ rasa-virodhinÃm anye«Ãæ cÃnayà diÓà svayam utprek«itÃnÃæ parihÃre sat-kavibhir avahitair bhavitavyam / parikara-ÓlokÃÓ cÃtra- mukhyà vyÃpÃra-vi«ayÃ÷ sukavÅnÃæ rasÃdaya÷ / te«Ãm nibandhane bhÃvye tai÷ sadaivÃpramÃdibhi÷ // nÅrasas tu prabandho ya÷ so 'paÓabdo mahÃn kave÷ / sa tenÃkavir eva syÃd anyenÃsm­ta-lak«aïa÷ // pÆrve viÓ­Çkhala-gira÷ kavaya÷ prÃpya-kÅrtaya÷ / tÃn samÃÓritya na tyÃjyà nÅtir e«Ã manÅ«iïà // vÃlmÅki-vyÃsa-mukhyÃÓ ca ye prakhyÃtÃ÷ kavÅÓvarÃ÷ / tad-abhiprÃya-bÃhyo 'yaæ nÃsmÃbhir darÓito naya÷ //iti// DhvA_3.19 // _________________________________________________________ Dhv_3.20: vivak«ite rase labdha-prati«Âhe tu virodhinÃm / bÃdhyÃnÃm aÇga-bhÃvaæ và prÃptÃnÃm uktir acchalà // DhvK_3.20 // sva-sÃmagryà labdha-paripo«e tu vivak«ite rase virodhinÃæ virodhi-rasÃÇgÃnÃæ bÃdhyÃnÃm aÇga-bhÃvaæ và prÃptÃnÃæ satÃm uktir ado«Ã / bÃdhyatvaæ hi virodhinÃæ ÓakyÃbhibhavatve sati nÃnyathà / tathà ca te«Ãm ukti÷ prastuta-rasa-paripo«Ãyaiva sampadyate / aÇga-bhÃvaæ prÃptÃnÃæ ca te«Ãæ virodhitvam eva nivartate / aÇga-bhÃva-prÃptir hi te«Ãæ svÃbhÃvikÅ samÃropa-k­tà và / tatra ye«Ãæ naisargikÅ te«Ãæ tÃvad uktÃv avirodha eva / yathà vipralambha-Ó­ÇgÃre tad-aÇgÃnÃæ vyÃdhy-ÃdÅnÃæ te«Ãæ ca tad-aÇgÃnÃm evÃdo«o nÃtad-aÇgÃnÃm / tad-aÇgatve ca sambhavaty api maraïasyopanyÃso na jyÃyÃn / ÃÓraya-vicchede rasasyÃtyanta-viccheda-prÃpte÷ / karuïasya tu tathÃ-vidhe vi«aye paripo«o bhavi«yatÅti cet na ; yasyÃprastutatvÃt prastutasya ca vicchedÃt / yatra tu karuïa-rasasyaiva kÃvyÃrthatvaæ tatrÃvirodha÷ / Ó­ÇgÃre và maraïasyÃdÅrgha-kÃla-pratyÃpatti-sambhave kadÃcid upanibandho nÃtyanta-virodhÅ / dÅrgha-kÃla-pratyÃpattau tu tasyÃntarà pravÃha-viccheda evety evaæ-vidhetiv­ttopanibandhanaæ rasa-bandha-pradhÃnena kavinà parihartavyam / tatra labdha-prati«Âhe tu vivak«ite rase virodhi-rasÃÇgÃnÃæ bÃdhyatvenoktÃv ado«o yathÃ- kvÃkaryaæ ÓaÓa-lak«maïa÷ kva ca kulaæ bhÆyo 'pi d­Óyeta sà do«ÃïÃæ praÓamÃya me Órutam aho kope 'pi kÃntaæ mukham / kiæ vak«yanty apakalma«Ã÷ k­ta-dhiya÷ svapne 'pi sà durlabhà ceta÷ svÃsthyam upaihi ka÷ khalu yuvà dhanyo 'dharaæ pÃsyati // yathà và puï¬arÅkasya mahÃÓvetÃæ prati prav­tta-nirbharÃnurÃgasya dvitÅya-muni-kumÃropadeÓa-varïane / svÃbhÃvikyÃm aÇga-bhÃva-prÃptÃv ado«o yathÃ- bhramim aratim alasa-h­dayatÃæ pralayaæ mÆrcchÃæ tama÷ ÓarÅra-sÃdam / maraïaæ ca jalada-bhujagajaæ prasahya kurute vi«aæ viyoginÅnÃm //ity Ãdau / samÃropitÃyÃm apy avirodho yathÃ-"pÃï¬u-k«Ãmam" ity Ãdau / iyaæ cÃÇga-bhÃva-prÃptir anyà yadÃdhikÃrikatvÃt pradhÃna ekasmin vÃkyÃrthe rasayor bhÃvayor và paraspara-virodhinor dvayor aÇga-bhÃva-gamanaæ tasyÃm api na do«a÷ / yathoktaæ "k«ipto hÃstÃvalagna÷" ity Ãdau / kathaæ tatrÃvirodha iti cet, dvayor api tayor anya-paratvena vyavasthÃnÃt / anya-paratve 'pi virodhino÷ kathaæ virodha-niv­ttir iti cet, ucyate-vidhau viruddha-samÃveÓasya du«Âatvaæ nÃnuvÃde / yathÃ- ehi gaccha patotti«Âha vada maunaæ samÃcara / evam ÃÓÃ-graha-grastai÷ krŬanti dhanino 'rthibhi÷ //ity Ãdau / atra hi vidhi-prati«edhayor anÆdyamÃnatvena samÃveÓe na virodhas tathehÃpi bhavi«yati / Óloke hy asminn År«yÃ-vipralambha-Ó­ÇgÃra-karuïa-vastunor na vidhÅyamÃnatvam / tripura-ripu-prabhÃvÃtiÓayasya vÃkyÃrthatvÃt tad-aÇgatvena ca tayor vyavasthÃnÃt / na ca rase«u vidhy-anuvÃda-vyavahÃro nÃstÅti Óakyaæ vaktum, te«Ãæ vÃkyÃrthatvenÃbhyupagamÃt / vÃkyÃrthasya vÃcyasya ca yau vidhy-anuvÃdau tau tad-Ãk«iptÃnÃæ rasÃnÃæ kena vÃryate / yair và sÃk«Ãt-kÃvyÃrthatà rasÃdÅnÃæ nÃbhyupagamyate, tais te«Ãæ tan-nimittatà tÃvad avaÓyam abhyupagantavyà / tathÃpy atra Óloke na virodha÷ / yasmÃd anÆdyamÃnÃÇga-nimittobhaya-rasa-vastu-sahakÃriïo vidhÅyamÃnÃæÓÃd bhÃva-viÓe«a-pratÅtir utpadyate tataÓ ca na kaÓcid virodha÷ / d­Óyate hi viruddhobhaya-sahakÃriïa÷ kÃraïÃt kÃrya-viÓe«otpatti÷ / viruddha-phalotpÃdana-hetutvaæ hi yugapad ekasya kÃraïasya viruddhaæ na tu viruddhobhaya-sahakÃritvam / evaæ-vidha-viruddha-padÃrtha-vi«aya÷ katham abhinaya÷ prayoktavya iti cet, anÆdyamÃnaivaæ-vidha-vÃcya-vi«aye yà vÃrtà sÃtrÃpi bhavi«yati / evaæ-vidhy-anuvÃdanayÃÓrayeïÃtra Óloke parih­tas tÃvad virodha÷ / kiæ ca nÃyakasyÃbhinandanÅyodayasya kasyacit prabhÃvÃtiÓaya-varïane tat-pratipak«ÃïÃæ ya÷ karuïo rasa÷ sa parÅk«akÃïÃæ na vaiklavyam ÃdadhÃti pratyuta prÅty-atiÓaya-nimittatÃæ pratipadyata ity atas tasya kuïÂha-ÓaktikatvÃt tad-virodha-vidhÃyino na kaÓcid do«a÷ / tasmÃd vÃkyÃrthÅ-bhÆtasya rasasya bhÃvasya và virodhÅ rasa-virodhÅti vaktuæ nyÃyya÷, na tv aÇga-bhÆtasya kasyacit / athavà vÃkyÃrthÅ-bhÆtasyÃpi kasyacit karuïa-rasa-vi«ayasya tÃd­Óena Ó­ÇgÃra-vastunà bhaÇgi-viÓe«ÃÓrayeïa saæyojanaæ rasa-paripo«Ãyaiva jÃyate / yata÷ prak­ti-madhurÃ÷ padÃrthÃ÷ ÓocanÅyatÃæ prÃptÃ÷ prÃg-avasthÃ-bhÃvibhi÷ saæsmaryamÃïair vilÃsair adhikataraæ ÓokÃveÓam upajanayanti / yathÃ- ayaæ sa raÓanotkar«Å pÅna-stana-vimardana÷ / nÃbhyÆru-jaghana-sparÓÅ nÅvÅ-visraæsana÷ kara÷ //ity Ãdau / tad atra tripura-yuvatÅnÃæ ÓÃmbhava÷ ÓarÃgnir ÃrdrÃparÃdha÷ kÃmÅ yathà vyavaharati sma / tathà vyavah­tavÃn ity anenÃpi prakÃreïÃsty eva nirvirodhatvam / tasmÃd yathà yathà nirÆpyate tathà tathÃtra do«ÃbhÃva÷ / itthaæ ca- krÃmantya÷ k«ata-komalÃÇguli-galad-raktai÷ sadarbhÃ÷ sthalÅ÷ pÃdai÷ pÃtita-yÃvakair iva patad-bëpÃmbu-dhautÃnanÃ÷ / bhÅtà bhart­-karÃvalambita-karÃs tvad-vairi-nÃtho 'dhunà dÃvÃgniæ parito bhramanti punar apy udyad-vivÃhà iva // ity evam ÃdÅnÃæ sarve«Ãm eva nirvirodhatvam avagantavyam / evaæ tÃvad rasÃdÅnÃæ virodhi-rasÃdibhi÷ samÃveÓÃsamÃveÓayor vi«aya-vibhÃgo darÓita÷ || DhvA_3.20 || idÃnÅæ te«Ãm eka-prabandha-viniveÓane nyÃyyo ya÷ kramas taæ pratipÃdayitum ucyate- _________________________________________________________ Dhv_3.21: prasiddhe 'pi prabandhÃnÃæ nÃnÃ-rasa-nibandhane / eko raso 'ÇgÅkartavyas te«Ãm utkar«am icchatà // DhvK_3.21 // prabandhe«u mahÃkÃvyÃdi«u nÃÂakÃdi«u và viprakÅrïatayÃÇgÃÇgi-bhÃvena bahavo rasà upanibadhyanta ity atra prasiddhau satyÃm api ya÷ prabandhÃnÃæ chÃyÃtiÓaya-yogam icchati tena te«Ãæ rasÃnÃm anyatama÷ kaÓcid vivak«ito raso 'Çgitvena viniveÓayitavya ity ayaæ yuktataro mÃrga÷ || DhvA_3.21 || nanu rasÃntare«u bahu«u prÃpta-paripo«e«u satsu katham ekasyÃÇgità na virudhyata ity ÃÓaÇkyedam ucyate- _________________________________________________________ Dhv_3.22: rasÃntara-samÃveÓa÷ prastutasya rasasya ya÷ / nopahanty aÇgitÃæ so 'sya sthÃyitvenÃvabhÃsina÷ // DhvK_3.22 // prabandhe«u prathamataraæ prastuta÷ san puna÷ punar anusandhÅyamÃnatvena sthÃyÅ yo rasas tasya sakala-bandha-vyÃpino rasÃntarair antarÃla-vartibhi÷ samÃveÓo ya÷ sa nÃÇgitÃm upahanti || DhvA_3.22 || etad evopapÃdayitum ucyate- _________________________________________________________ Dhv_3.23: kÃryam ekaæ yathà vyÃpi prabandhasya vidhÅyate / tathà rasasyÃpi vidhau virodho naiva vidyate // DhvK_3.23 // sandhyÃdi-mayasya prabandha-ÓarÅrasya yathà kÃryam ekam anuyÃyi vyÃpakaæ kalpyate na ca tat-kÃryÃntarair na saÇkÅryate, na ca tai÷ saÇkÅryamÃïasyÃpi tasya prÃdhÃnyam apacÅyate, tathaiva rasasyÃpy ekasya sanniveÓe kriyamÃïe virodho na kaÓcit / pratyuta pratyudita-vivekÃnÃm anusandhÃnavatÃæ sa-cetasÃæ tathÃ-vidhe vi«aye prahlÃdÃtiÓaya÷ pravartate || DhvA_3.23 || nanu ye«Ãæ rasÃnÃæ parasparÃvirodha÷ yathÃ-vÅra-Ó­ÇgÃrayo÷ Ó­ÇgÃra-hÃsyayo raudra-Ó­ÇgÃrayor vÅrÃdbhutayor vÅra-raudrayo raudra-karuïayo÷ Ó­ÇgÃrÃdbhutayor và tatra bhavatv aÇgÃÇgi-bhÃva÷ / te«Ãæ tu sa kathaæ bhaved ye«Ãæ parasparaæ bÃdhya-bÃdhaka-bhÃva÷ ? yathÃ-Ó­ÇgÃra-bÅbhatsayor vÅra-bhayÃnakayo÷ ÓÃnta-raudrayo÷ Óanta-Ó­ÇgÃrayor và ity ÃÓaÇkyedam ucyate- _________________________________________________________ Dhv_3.24: avirodhÅ virodhÅ và raso 'Çgini rasÃntare / paripo«aæ na netavyas tathà syÃd avirodhità // DhvK_3.24 // aÇgini rasÃntare Ó­ÇgÃrÃdau prabandha-vyaÇgye sati avirodhÅ virodhÅ và rasa÷ paripo«aæ na netavya÷ / tatrÃvirodhino rasasyÃÇgi-rasÃpek«ayÃty antam Ãdhikyaæ na kartavyam ity ayaæ prathama÷ paripo«a-parihÃra÷ / utkar«a-sÃmye 'pi tayor virodhÃsambhavÃt / yathÃ- ekato roditi priyà anyata÷ samara-tÆrya-nirgho«a÷ / snehena raïa-rasena ca bhaÂasya dolÃyitaæ h­dayam / yathà vÃ- kaïÂhÃc chitvÃk«amÃlÃvalayam iva kare hÃram ÃvartayantÅ k­tvà paryaÇka-bandhaæ vi«adhara-patinà mekhalÃyà guïena / mithyÃ-mantrÃbhijÃpasphurad-adhara-puÂa-vya¤jitÃvyakta-hÃsà devÅ sandhyÃbhyasÆyà hasita-paÓupatis tatra d­«Âà tu vo 'vyÃt //ity atra / aÇgirasa-viruddhÃnÃæ vyabhicÃriïÃæ prÃcuryeïÃniveÓanam, niveÓane và k«ipram evÃÇgirasa-vyabhicÃry-anuv­ttir iti dvitÅya÷ / aÇgatvena puna÷ puna÷ pratyavek«Ã paripo«aæ nÅyamÃnasyÃpy aÇga-bhÆtasya rasasyeti t­tÅya÷ / anayà diÓÃnye 'pi prakÃrà utprek«aïÅyÃ÷ / virodhinas tu rasasyÃÇgirasÃpek«ayà kasyacin nyÆnatà sampÃdanÅyà / yathà ÓÃnte 'Çgini Ó­ÇgÃrasya Ó­ÇgÃre và ÓÃntasya / paripo«a-rahitasya rasasya kathaæ rasatvam iti cet-uktam atrÃÇgirasÃpek«ayeti / aÇgino hi rasasya yÃvÃn paripo«as tÃvÃæs tasya na kartavya÷, svatas tu sambhavÅ paripo«a÷ kena vÃryate / etac cÃpek«ikaæ prakar«a-yogitvam ekasya rasasya bahu-rase«u prabandhe«u rasÃnÃm aÇgÃÇgi-bhÃvam anabhyupagacchatÃpy aÓakya-pratik«epam ity anena prakÃreïÃvirodhinÃæ virodhinÃæ ca rasÃnÃm aÇgÃÇgi-bhÃvena samÃveÓe prabandhe«u syÃd avirodha÷ / etac ca sarvaæ ye«Ãæ raso rasÃntarasya vyabhicÃrÅ bhavati iti darÓanaæ tan-matenocyate / matÃntare 'pi rasÃnÃæ sthÃyino bhÃvà upacÃrÃd rasa-ÓabdenoktÃs te«Ãm aÇgatvaæ nirvirodham eva || DhvA_3.24 || evam avirodhinÃæ virodhinÃæ ca prabandha-sthenÃÇginà rasena samÃveÓe sÃdhÃraïam avirodhopÃyaæ pratipÃdyedÃnÅæ virodhi-vi«ayam eva taæ pratipÃdayitum idam ucyate- _________________________________________________________ Dhv_3.25: viruddhaikÃÓrayo yas tu virodhÅ sthÃyino bhavet / sa vibhinnÃÓraya÷ kÃryas tasya po«e 'py ado«atà // DhvK_3.25 // ekÃdhikaraïy avirodhÅ nairantarya-virodhÅ ceti dvividho virodhÅ / tatra prabandha-sthena sthÃyinÃÇginà rasenaucityÃpek«ayà viruddhaikÃÓrayo yo virodhÅ yathà vÅreïa bhayÃnaka÷ sa vibhinnÃÓraya÷ kÃrya÷ / tasya vÅrasya ya ÃÓraya÷ kathÃnÃyakas tad-vipak«a-vi«aye sanniveÓayitavya÷ / tathà sati ca tasya virodhino 'pi ya÷ paripo«a÷ sa nirdo«a÷ / vipak«a-vi«aye hi bhayÃtiÓaya-varïane nÃyakasya naya-parÃkramÃdi-sampat sutarÃm uddyotità bhavati / etac ca madÅye 'rjuna-carite 'rjunasya pÃtÃlÃvataraïa-prasaÇge vaiÓadyena pradarÓitam / evam aikÃdhikaraïya-virodhina÷ prabandha-sthena sthÃyinà rasenÃÇga-bhÃva-gamane nirvirodhatvaæ yathà tathà tad darÓitam / dvitÅyasya tu tat pratipÃdayitum ucyate- _________________________________________________________ Dhv_3.26: ekÃÓrayatve nirdo«o nairantarye virodhavÃn / rasÃntara-vyavadhinà raso vyaÇgya÷ sumedhasà // DhvK_3.26 // ya÷ punar ekÃdhikaraïatve nirvirodho nairantarye tu virodhÅ sa rasÃntara-vyavadhÃnena prabandhe niveÓayitavya÷ / yathà ÓÃnta-Ó­ÇgÃrau nÃgÃnande niveÓitau / ÓÃntaÓ ca t­«ïÃ-k«aya-sukhasya ya÷ paripo«as tal-lak«aïo rasa÷ pratÅyata eva / tathà coktam- yac ca kÃma-sukhaæ loke yac ca divyaæ mahat sukham / t­«ïÃk«aya-sukhasyaite nÃrhata÷ «o¬aÓÅæ kalÃm // yadi nÃma sarva-janÃnubhava-gocaratà tasya nÃsti naitÃvatÃsÃv aloka-sÃmÃnya-mahÃnubhÃva-citta-v­tti-viÓe«a÷ pratik«eptuæ Óakya÷ / na ca vÅre tasyÃntar-bhÃva÷ kartuæ yukta÷ / tasyÃbhimÃna-mayatvena vyavasthÃpanÃt / asya cÃhaÇkÃra-praÓamaika-rÆpatayà sthite÷ / tayoÓ caivaæ-vidha-viÓe«a-sadbhÃve 'pi yady aikyaæ parikalpyate tad vÅra-raudrayor api tathà prasaÇga÷ / dayÃ-vÅrÃdÅnÃæ ca citta-v­tti-viÓe«ÃïÃæ sarvÃkÃram ahaÇkÃra-rahitatvena ÓÃnta-rasa-prabhedatvam, itarathà tu vÅra-prabhedatvam iti vyavasthÃpyamÃne na kaÓcid virodha÷ / tad evam asti ÓÃnto rasa÷ / tasya cÃviruddha-rasa-vyavadhÃnena prabandhe virodhi-rasa-samÃveÓe saty api nirvirodhatvam / yathà pradarÓite vi«aye || DhvA_3.26 || etad eva sthirÅ-kartum idam ucyate- _________________________________________________________ Dhv_3.27: rasÃntarÃntaritayor eka-vÃkya-sthayor api / nivartate hi rasayo÷ samÃveÓe virodhità // DhvK_3.27 // rasÃntara-vyavahitayor eka-prabandha-sthayor virodhità nivartata ity atra na kÃcid bhrÃnti÷ / yasmÃd eka-vÃkya-sthayor api rasayor uktayà nÅtyà viruddhatà nivartate / yathÃ- bhÆ-reïu-digdhÃn nava-pÃrijÃta- mÃlÃ-rajo-vÃsita-bÃhu-madhyÃ÷ / gìhaæ ÓivÃbhi÷ parirabhyamÃïÃn surÃÇganÃÓli«Âa-bhujÃn tarÃlÃ÷ // sa-Óoïitai÷ kravya-bhujÃæ sphuradbhi÷ pak«ai÷ khagÃnÃm u pavÅjyamÃnÃn / saævÅjitÃÓ candana-vÃri-sekai÷ sugandhibhi÷ kalpa-latÃ-dukÆlai÷ // vimÃna-paryaÇka-tale ni«aïïÃ÷ kutÆhalÃvi«Âatayà tadÃnÅm / nirdiÓyamÃnÃæ lalanÃÇgulÅbhir vÅrÃ÷ sva-dehÃn patitÃn apaÓyan //ity Ãdau / atra hi Ó­ÇgÃra-bÅbhatsayos tad-aÇgayor và vÅra-rasa-vyavadhÃnena samÃveÓo na virodhÅ / _________________________________________________________ Dhv_3.28: virodham avirodhaæ ca sarvatretthaæ nirÆpayet / viÓe«atas tu Ó­ÇgÃre sukumÃratamà hy asau // DhvK_3.28 // yathokta-lak«aïÃnusÃreïa virodhÃvirodhau sarve«u rase«u prabandhe 'nyatra ca nirÆpayet sah­daya÷; viÓe«atas tu Ó­ÇgÃre / sa hi rati-paripo«ÃtmakatvÃd rateÓ ca svalpenÃpi nimittena bhaÇga-sambhavÃt sukumÃratama÷ sarvebhyo rasebhyo manÃg api virodhi-samÃveÓaæ na sahate / _________________________________________________________ Dhv_3.29: avadhÃnÃtiÓayavÃn rase tatraiva sat-kavi÷ / bhavet tasmin pramÃdo hi jhaÂity evopalak«yate // DhvK_3.29 // tatraiva ca rase sarvebhyo 'pi rasebhya÷ saukumÃryÃtiÓaya-yogini kavir avadhÃnavÃn prayatnavÃn syÃt / tatra hi pramÃdyatas tasya sah­daya-madhye k«ipram evÃvaj¤Ãna-vi«ayatà bhavati / Ó­ÇgÃra-raso hi saæsÃriïÃæ niyamenÃnubhava-vi«ayatvÃt sarva-rasebhya÷ kamanÅyatayà pradhÃna-bhÆta÷ / evaæ ca sati- _________________________________________________________ Dhv_3.30: vineyÃn unmukhÅ-kartuæ kÃvya-ÓobhÃrtham eva và / tad-viruddha-rasa-sparÓas tad-aÇgÃnÃæ na du«yati // DhvK_3.30 // Ó­ÇgÃra-viruddha-rasa-sparÓa÷ Ó­ÇgÃrÃÇgÃnÃæ ya÷ sa na kevalam avirodha-lak«aïa-yoge sati na du«yati yÃvad vineyÃn unmukhÅkartuæ kÃvya-ÓobhÃrtham eva và kriyamÃïo na du«yati / Ó­ÇgÃra-rasÃÇgair unmukhÅ-k­tÃ÷ santo hi vineyÃ÷ sukhaæ vinayopadeÓÃn g­hïanti / sad-ÃcÃropadeÓa-rÆpà hi nÃÂakÃdi-go«ÂhÅ vineya-jana-hitÃrtham eva munibhir avatÃrità / kiæ ca Ó­ÇgÃrasya sakala-jana-mano-harÃbhirÃmatvÃt tad-aÇga-samÃveÓa÷ kÃvye ÓobhÃtiÓayaæ pu«yatÅty anenÃpi prakÃreïa virodhini rase Ó­ÇgÃrÃÇga-samÃveÓo na virodhÅ / tataÓ ca- satyaæ manoramà rÃmÃ÷ satyaæ ramyà vibhÆtaya÷ / kiæ tu mattÃÇganÃpÃÇga-bhaÇga-lolaæ hi jÅvitam // ity Ãdi«u nÃsti rasa-virodha-do«a÷ / _________________________________________________________ Dhv_3.31: vij¤Ãyetthaæ rasÃdÅnÃm avirodha-virodhayo÷ / vi«ayaæ sukavi÷ kÃvyaæ kurvan muhyati na kvacit // DhvK_3.31 // ittham anenÃnantaroktena prakÃreïa rasÃdÅnÃæ rasa-bhÃva-tad-ÃbhÃsÃnÃæ parasparaæ virodhasyÃvirodhasya ca vi«ayaæ vij¤Ãya sukavi÷ kÃvya-vi«aye pratibhÃtiÓaya-yukta÷ kÃvyaæ kurvan na kvacin muhyati / evaæ rasÃdi«u virodhÃvirodha-nirÆpaïasyopayogitvaæ pratipÃdya vya¤jaka-vÃcya-vÃcaka-nirÆpaïasyÃpi tad-vi«ayasya tat pratipÃdyate- _________________________________________________________ Dhv_3.32: vÃcyÃnÃæ vÃcakÃnÃæ ca yad aucityena yojanam / rasÃdi-vi«ayeïaitat karma mukhyaæ mahÃ-kave÷ // DhvK_3.32 // vÃcyÃnÃm itiv­tta-viÓe«ÃïÃæ vÃcakÃnÃæ ca tad-vi«ayÃïÃæ rasÃdi-vi«ayeïaucityena yad yojanam etan mahÃkaver mukhyaæ karma / ayam eva hi mahÃkaver mukhyo vyÃpÃro yad rasÃdÅnÃm eva mukhyatayà kÃvyÃrthÅk­tya tad-vyakty-anuguïatvena ÓabdÃnÃm arthÃnÃæ copanibandhanam || DhvA_3.32 || etac ca rasÃditÃtparyeïa kÃvyanibandhanaæ bharatÃdÃvapi suprasiddham eveti pratipÃdayitum Ãha- _________________________________________________________ Dhv_3.33: rasÃdy-anuguïatvena vyavahÃro 'rtha-Óabdayo÷ / aucityavÃnyastà età v­ttayo dvividhÃ÷ sthitÃ÷ // DhvK_3.33 // vyavahÃro hi v­ttir ity ucyate / tatra rasÃnuguïa aucityavÃn vÃcyÃÓrayo yo vyavahÃras tà etÃ÷ kaiÓiky-Ãdyà v­ttaya÷ / vÃcakÃÓrayÃÓ copanÃgarikÃdyÃ÷ / v­ttayo hi rasÃdi-tÃtparyeïa saæniveÓitÃ÷ kÃm api nÃÂyasya kÃvyasya ca chÃyÃm Ãvahanti / rasÃdayo hi dvayor api tayor jÅva-bhÆtÃ÷ / itiv­ttÃdi tu ÓarÅra-bhÆtam eva / atra kecid Ãhu÷-"guïa-guïi-vyavahÃro rasÃdÅnÃm itiv­ttÃdibhi÷ saha yukta÷, na tu jÅva-ÓarÅra-vyavahÃra÷ / rasÃdi-mayaæ hi vÃcyaæ pratibhÃsate na tu rasÃdibhi÷ p­thag-bhÆtam" iti / atrocyate-yadi rasÃdi-mayam eva vÃcyaæ yathà gauratva-mayaæ ÓarÅram / evaæ sati yathà ÓarÅre pratibhÃsamÃne niyamenaiva gauratvaæ pratibhÃsate sarvasya tathà vÃcyena sahaiva rasÃdayo 'pi sah­dayasyÃsah­dayasya ca pratibhÃseran / na caivam; tathà caitat pratipÃditam eva prathamoddyote / syÃn matam / ratnÃnÃm iva jÃtyatvaæ pratipatt­-viÓe«ata÷ saævedyaæ vÃcyÃnÃæ rasÃdi-rÆpatvam iti / naivam / yato yathà jÃtyatvena pratibhÃsamÃne ratne ratna-svarÆpÃnatiriktatvam eva tasya lak«yate tathà rasÃdÅnÃm api vibhÃvÃnubhÃvÃdi-rÆpa-vÃcyÃvyatiriktatvam eva lak«yeta / na caivam; na hi vibhÃvÃnubhÃva-vyabhicÃriïa eva rasà iti kasyacid avagama÷ / ata eva ca vibhÃvÃdi-pratÅty-avinÃbhÃvinÅ rasÃdÅnÃæ pratÅtir iti tat-pratÅtyo÷ kÃrya-kÃraïa-bhÃvena vyavasthÃnÃt kramo 'vaÓyambhÃvÅ / sa tu lÃghavÃn na prakÃÓyate "ity alak«ya-kramà eva santo vyaÇgyà rasÃdaya÷" ity uktam / nanu Óabda eva prakaraïÃdy-avacchinno vÃcya-vyaÇgyayo÷ samam eva pratÅtim upajanayatÅti kiæ tatra krama-kalpanayà / na hi Óabdasya vÃcya-pratÅti-parÃmarÓa eva vya¤jakatve nibandhanam / tathà hi gÅtÃdi-Óabdebhyo 'pi rasÃbhivyaktir asti / na ca te«Ãm antarà vÃcya-parÃmarÓa÷ / atrÃpi brÆma÷-prakaraïÃdy-avacchedena vya¤jakatvaæ ÓabdÃnÃm ity anumatam evaitad asmÃkam / kiæ tu tad-vya¤jakatvaæ te«Ãæ kadÃcit svarÆpa-viÓe«a-nibandhanaæ kadÃcid vÃcaka-Óakti-nibandhanam / tatra ye«Ãæ vÃcaka-Óakti-nibandhanaæ te«Ãæ yadi vÃcya-pratÅtim antareïaiva svarÆpa-pratÅtyà ni«pannaæ tad bhaven na tarhi vÃcaka-Óakti-nibandhanam / atha tan-nibandhanaæ tan-niyamenaiva vÃcya-vÃcaka-bhÃva-pratÅty-uttara-kÃlatvaæ vyaÇgya-pratÅte÷ prÃptam eva / sa tu kramo yadi lÃghavÃn na lak«yate tat kiæ kriyate / yadi ca vÃcya-pratÅtim antareïaiva prakaraïÃdy-avacchinna-Óabda-mÃtra-sÃdhyà rasÃdi-pratÅti÷ syÃt tad-anavadhÃrita-prakaraïÃnÃæ vÃcya-vÃcakabhÃve ca svayam avyutpannÃnÃæ pratipattÌïÃæ kÃvya-mÃtra-ÓravaïÃd evÃsau bhavet / saha-bhÃve ca vÃcya-pratÅter anupayoga÷, upayoge và na sahabhÃva÷ / ye«Ãm api svarÆpa-viÓe«a-pratÅti-nimittaæ vya¤jakatvaæ yathà gÅtÃdi-ÓabdÃnÃæ te«Ãm api svarÆpa-pratÅter vyaÇgya-pratÅteÓ ca niyama-bhÃvÅ krama÷ / tat tu Óabdasya kriyÃ-paurvÃparyam ananya-sÃdhya-tat-phala-ghaÂanÃsv ÃÓu-bhÃvinÅ«u vÃcyenÃvirodhiny abhidheyÃntara-vilak«aïe rasÃdau na pratÅyate / kvacit tu lak«yata eva / yathÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgya-pratÅti«u / tatrÃpi katham iti ced ucyate-artha-Óakti-mÆlÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgye dhvanau tÃvad abhidheyasya tat-sÃmarthyÃk«iptasya cÃrthasyÃbhidheyÃntara-vilak«aïatayÃtyanta-vilak«aïe ye pratÅtÅ tayor aÓakya-nihnavo nimitta-nimitti-bhÃva iti sphuÂam eva tatra paurvÃparyam / yathà prathamoddyote pratÅyamÃnÃrtha-siddhy-artham udÃh­tÃsu gÃthÃsu / tathÃ-vidhe ca vi«aye vÃcya-vyaÇgyayor atyanta-vilak«aïatvÃd yaiva ekasya pratÅti÷ saivetarasyeti na Óakyate vaktum / Óabda-Óakti-mÆlÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgye tu dhvanau-"gÃvo va÷ pÃvanÃnÃæ parama-parimitÃæ prÅtim utpÃdayantu" ity ÃdÃv artha-dvaya-pratÅtau ÓÃbdyÃm artha-dvayasyopamÃnopameya-bhÃva-pratÅtir upamÃ-vÃcaka-pada-virahe saty artha-sÃmarthyÃd Ãk«ipteti, tatrÃpi sulak«am abhidheya-vyaÇgyÃlaÇkÃra-pratÅtyo÷ paurvÃparyam / pada-prakÃÓa-Óabda-Óakti-mÆlÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgye 'pi dhvanau viÓe«aïa-padasyobhayÃrtha-sambandha-yogyasya yojakaæ padam antareïa yojanam aÓÃbdam apy arthÃd avasthitam ity atrÃpi pÆrvavad abhidheya-tat-sÃmarthyÃk«iptÃlaÇkÃra-mÃtra-pratÅtyo÷ susthitam eva paurvÃparyam / Ãrthy api ca pratipattis tathÃvidhe vi«aye ubhayÃrtha-sambandha-yogya-Óabda-sÃmarthya-prasÃviteti Óabda-Óakti-mÆlà kalpyate / avivak«ita-vÃcyasya tu dhvane÷ prasiddha-sva-vi«aya-vaimukhya-pratÅti-pÆrvakam evÃrthÃntara-prakÃÓanam iti niyama-bhÃvÅ krama÷ / tatrÃvivak«ita-vÃcyatvÃd eva vÃcyena saha vyaÇgyasya krama-pratÅti-vicÃro na k­ta÷ / tasmÃd abhidhÃnÃbhidheya-pratÅtyor iva vÃcya-vyaÇgya-pratÅtyor nimitta-nimitti-bhÃvÃn niyama-bhÃvÅ krama÷ / sa tÆkta-yuktyà kvacil lak«yate kvacin na lak«yate / tad evaæ vya¤jaka-mukhena dhvani-prakÃre«u nirÆpite«u kaÓcid brÆyÃt-kim idaæ vya¤jakatvaæ nÃma vyaÇgyÃrtha-prakÃÓanam, na hi vya¤jakatvam / tad vyaÇgyatvaæ cÃrthasya vya¤jaka-siddhy-adhÅnaæ vyaÇgyatvam / vyaÇgyÃpek«ayà ca vya¤jakatva-siddhir ity anyonya-saæÓrayÃd avyavasthÃnam / nanu vÃcya-vyatiriktasya vyaÇgyasya siddhi÷ prÃg eva pratipÃdità tat-siddhy-adhÅnà ca vya¤jaka-siddhir iti ka÷ paryanuyogÃvasara÷ / satyam evaitat / prÃg-ukta-yuktibhir vÃcya-vyatiriktasya vastuna÷ siddhi÷ k­tÃ, sa tv artho vyaÇgyatayaiva kasmÃd vyapadiÓyate yatra ca prÃdhÃnyenÃnavasthÃnaæ tatra vÃcyatayaivÃsau vyapade«Âuæ yukta÷, tat-paratvÃd vÃkyasya / ataÓ ca tat-prakÃÓino vÃkyasya vÃcakatvam eva vyÃpÃra÷ / kiæ tasya vyÃpÃrÃntara-kalpanayà ? tasmÃt tÃtparya-vi«ayo yo 'rtha÷ sa tÃvan mukhyatayà vÃcya÷ / yà tv antarà tathÃ-vidhe vi«aye vÃcyÃntara-pratÅti÷ sà tat-pratÅter upÃya-mÃtraæ padÃrtha-pratÅtiriva vÃkyÃrtha-pratÅte÷ / atrocyate-yatra Óabda÷ svÃrtham abhidadhÃno 'rthÃntaram avagamayati tatra yat tasya svÃrthÃbhidhÃyitvaæ yac ca tadarthÃntarÃvagama-hetutvaæ tayor aviÓe«o viÓe«o và / na tÃvad aviÓe«a÷; yasmÃt tau dvau vyÃpÃrau bhinna-vi«ayau bhinna-rÆpau ca pratÅyete eva / tathà hi vÃcakatva-lak«aïo vyÃpÃra÷ Óabdasya svÃrtha-vi«aya÷ gamakatva-lak«aïas tv arthÃntara-vi«aya÷ / na ca sva-para-vyavahÃro vÃcya-vyaÇgyayor apahnotuæ Óakya÷, ekasya sambandhitvena pratÅter aparasya sambandhi-sambandhitvena / vÃcyo hy artha÷ sÃk«Ãc-chabdasya sambandhÅ tad-itaras tv abhidheya-sÃmarthyÃk«ipta÷ sambandhi-sambandhÅ / yadi ca sva-sambandhitvaæ sÃk«Ãt tasya syÃt tadÃrthÃntaratva-vyavahÃra eva na syÃt / tasmÃd vi«aya-bhedas tÃvat tayor vyÃpÃrayo÷ suprasiddha÷ / rÆpa-bhedo 'pi prasiddha eva / na hi yaivÃbhidhÃna-Óakti÷ saivÃvagamana-Óakti÷ / avÃcakasyÃpi gÅta-ÓabdÃde rasÃdi-lak«aïÃrthÃvagama-darÓanÃt / aÓabdasyÃpi ce«ÂÃder artha-viÓe«a-prakÃÓana-prasiddhe÷ / tathà hi "vrŬÃ-yogÃn natavadanayÃ" ity ÃdiÓloke ce«ÂÃviÓe«a÷ sukavinÃrtha-prakÃÓanahetu÷ pradarÓita eva / tasmÃd bhinna-vi«ayatvÃdbhinna-rÆpatvÃc ca svÃrthÃbhidhÃyitvam arthÃntarÃvagama-hetutvaæ ca Óabdasya yat tayo÷ spa«Âa eva bheda÷ / viÓe«aÓ cen na tarhÅdÃnÅm avagamanasyÃbhidheya-sÃmarthyÃk«iptasyÃrthÃntarasya vÃcyatva-vyapadeÓyatà / Óabda-vyÃpÃra-gocaratvaæ tu tasyÃsmÃbhir i«yata eva, tat tu vyaÇgyatvenaiva na vÃcyatvena / prasiddhÃbhidhÃnÃntara-sambandha-yogyatvena ca tasyÃrthÃntarasya pratÅte÷ ÓabdÃntareïa svÃrthÃbhidhÃyinà yad-vi«ayÅkaraïaæ tatra prakÃÓanoktir eva yuktà / na ca padÃrtha-vÃkyÃrtha-nyÃyo vÃcya-vyaÇgyayo÷ / yata÷ padÃrtha-pratÅtir asatyaiveti kaiÓcid vidvadbhir Ãsthitam / yair apy asatyatvam asyà nÃbhyupeyate tair vÃkyÃrtha-padÃrthayor ghaÂa-tad-upÃdÃna-kÃraïa-nyÃyo 'bhyupagantavya÷ / yathà hi ghaÂe ni«panne tad-upÃdÃna-kÃraïÃnÃæ na p­thag-upalambhas tathaiva vÃkye tad-arthe và pratÅte pada-tad-arthÃnÃæ te«Ãæ tadà vibhaktatayopalambhe vÃkyÃrtha-buddhir eva dÆrÅbhavet / na tv e«a vÃcya-vyaÇgyayor nyÃya÷, na hi vyaÇgye pratÅyamÃne vÃcya-buddhir dÆrÅbhavati, vÃcyÃvabhÃsÃvinÃbhÃvena tasya prakÃÓanÃt / tasmÃd ghaÂa-pradÅpa-nyÃyas tayo÷, yathaiva hi pradÅpa-dvÃreïa ghaÂa-pratÅtÃv utpannÃyÃæ na pradÅpa-prakÃÓo nivartate tad-vyaÇgya-pratÅtau vÃcyÃvabhÃsa÷ / yat tu prathamoddyote "yathà padÃrtha-dvÃreïa" (1.10) ity Ãdy-uktaæ tad-upÃyatva-mÃtrÃt sÃmya-vivak«ayà / nanv evaæ yugapad-artha-dvaya-yogitvaæ vÃkyasya prÃptaæ tad-bhÃve ca tasya vÃkyataiva vighaÂate, tasyà aikÃrthya-lak«aïatvÃt ; nai«a do«a÷ ; guïa-pradhÃna-bhÃvena tayor vyavasthÃnÃt / vyaÇgyasya hi kvacit prÃdhÃnyaæ vÃcyasyopasarjana-bhÃva÷ kvacid vÃcyasya prÃdhÃnyam aparasya guïa-bhÃva÷ / tatra vyaÇgya-prÃdhÃnye dhvanir ity uktam eva ; vÃcya-prÃdhÃnye tu prakÃrÃntaraæ nirdek«yate / tasmÃt sthitam etat-vyaÇgya-paratve 'pi kÃvyasya na vyaÇgyasyÃbhidheyatvam api tu vyaÇgyatvam eva / kiæ ca vyaÇgyasya prÃdhÃnyenÃvivak«ÃyÃæ vÃcyatvaæ tÃvad bhavadbhir nÃbhyupagantavyam atatparatvÃc chabdasya / tad asti tÃvad vyaÇgya÷ ÓabdÃnÃæ kaÓcid vi«aya iti / yatrÃpi tasya prÃdhÃnyaæ tatrÃpi kim iti tasya svarÆpam apahnÆyate / evaæ tÃvad vÃcakatvÃd anyad eva vya¤jakatvam ; itaÓ ca vÃcakatvÃd vya¤jakatvasyÃnyatvaæ yad vÃcakatvaæ ÓabdaikÃÓrayam itarat tu ÓabdÃÓrayam arthÃÓrayaæ ca ÓabdÃrthayor dvayor api vya¤jakatvasya pratipÃditatvÃt / guïa-v­ttis tÆpacÃreïa lak«aïayà cobhayÃÓrayÃpi bhavati / kintu tato 'pi vya¤jakatvaæ svarÆpato vi«ayataÓ ca bhidyate / rÆpa-bhedas tÃvad ayam-yad amukhyatayà vyÃpÃro guïa-v­tti÷ prasiddhà / vya¤jakatvaæ tu mukhyatayaiva Óabdasya vyÃpÃra÷ / na hy arthÃd vyaÇgya-traya-pratÅtir yà tasyà amukhyatvaæ manÃg api lak«yate / ayaæ cÃnya÷ svarÆpa-bheda÷-yad guïa-v­ttir amukhyatvena vyavasthitaæ vÃcakatvam evocyate / vya¤jakatvaæ tu vÃcakatvÃd atyantaæ vibhinnam eva / etac ca pratipÃditam / ayaæ cÃparo rÆpa-bhedo yadguïa-v­ttau yadÃrtho 'rthÃntaram upalak«ayati tadopalak«aïÅyÃrthÃtmanà pariïata evÃsau sampadyate / yathà "gaÇgÃyÃæ gho«a÷" ity Ãdau / vya¤jakatva-mÃrge tu yadÃrtho 'rthÃntaraæ dyotayati tadà svarÆpaæ prakÃÓayann evÃsÃv anyasya prakÃÓaka÷ pratÅyate pradÅpavat / yathÃ-"lÅlÃ-kamala-patrÃïi gaïayÃmÃsa pÃrvatÅ" ity Ãdau / yadi ca yatrÃtirask­tasva-pratÅtir artho 'rthÃntaraæ lak«ayati tatra lak«aïÃ-vyavahÃra÷ kriyate, tad evaæ sati lak«aïaiva mukhya÷ Óabda-vyÃpÃra iti prÃptam / yasmÃt prÃyeïa vÃkyÃnÃæ vÃcya-vyatirikta-tÃtparya-vi«ayÃrthÃvabhÃsitvam / nanu tvat-pak«e 'pi yadÃrtho vyaÇgya-trayaæ prakÃÓayati tadà Óabdasya kÅd­Óo vyÃpÃra÷ ? ucyate-prakaraïÃdy-avacchinna-Óabda-vaÓenaivÃrthasya tathÃ-vidhaæ vya¤jakatvam iti Óabdasya tatropayoga÷ katham apahnÆyate ? vi«aya-bhedo 'pi guïa-v­tti-vya¤jakatvayo÷ spa«Âa eva / yato vya¤jakatvasya rasÃdayo 'laÇkÃra-viÓe«Ã vyaÇgya-rÆpÃvacchinnaæ vastu ceti trayaæ vi«aya÷ / tatra rasÃdi-pratÅtir guïa-v­ttir iti na kenacid ucyate na ca Óakyate vaktum / vyaÇgyÃlaÇkÃra-pratÅtir api tathaiva / vastu-cÃrutva-pratÅtaye sva-ÓabdÃnabhidheyatvena yat pratipipÃdayitum i«yate tad vyaÇgyam / tac ca na sarvaæ guïa-v­ttervi«aya÷ prasiddhy-anurodhÃbhyÃm api gauïÃnÃæ ÓabdÃnÃæ prayoga-darÓanÃt / tathoktaæ prÃk / yadapi ca guïa-v­tter vi«ayastad api ca vya¤jakatvÃnupraveÓena / tasmÃd guïa-v­tter api vya¤jakatvasyÃtyanta-vilak«aïatvam / vÃcakatva-guïa-v­tti-vilak«aïasyÃpi ca tasya tad-ubhayÃÓrayatvena vyavasthÃnam / vya¤jakatvaæ hi kvacid vÃcakatvÃÓrayeïa vyavati«Âhate, yathà vivak«itÃnya-para-vÃcye dhvanau / kvacit tu guïa-v­tty-ÃÓrayeïa yathà avivak«ita-vÃcye dhvanau / tad-ubhayÃÓrayatva-pratipÃdanÃyaiva ca dhvane÷ prathamataraæ dvau prabhedÃv upanyastau / tad ubhayÃÓritatvÃc ca tad-eka-rÆpatvaæ tasya na Óakyate vaktum / yasmÃn na tad-vÃcakatvaika-rÆpam eva, kvacil lak«aïÃÓrayeïa v­tte÷ / na ca lak«aïaika-rÆpam evÃnyatra vÃcakatvÃÓrayeïa vyavasthÃnÃt / na cobhaya-dharmatvenaiva tad-ekaika-rÆpaæ na bhavati / yÃvad vÃcakatva-lak«aïÃdi-rÆpa-rahita-Óabd-adharmatvenÃpi / tathà hi gÅta-dhvanÅnÃm api vya¤jakatvam asti rasÃdi-vi«ayam / na ca te«Ãæ vÃcakatvaæ lak«aïà và katha¤cil lak«yate / ÓabdÃd anyatrÃpi vi«aye vya¤jakatvasya darÓanÃd vÃcakatvÃdi-Óabda-dharma-prakÃratvam ayuktaæ vaktum / yadi ca vÃcakatva-lak«aïÃdÅnÃæ Óabda-prakÃrÃïÃæ prasiddha-prakÃra-vilak«aïatve 'pi vya¤jakatvaæ prakÃratvena parikalpyate tac chabdasyaiva prakÃratvena kasmÃn na parikalpyate ? tad evaæ ÓÃbde vyavahÃre traya÷ prakÃrÃ÷-vÃcakatvaæ guïa-v­ttir vya¤jakatvaæ ca / tatra vya¤jakatve yadà vyaÇgya-prÃdhÃnyaæ tadà dhvani÷, tasya cÃvivak«ita-vÃcyo vivak«itÃnya-para-vÃcyaÓ ceti dvau prabhedÃv anukrÃntau prathamataraæ tau savistaraæ nirïÅtau / anyo brÆyÃt-nanu vivak«itÃnya-para-vÃcye dhvanau guïa-v­ttità nÃstÅti yad ucyate tad yuktam / yasmÃd vÃcya-vÃcaka-pratÅti-pÆrvikà yatrÃrthÃntara-pratipattis tatra kathaæ guïa-v­tti-vyavahÃra÷, na hi guïa-v­ttau yadà nimittena kenacid vi«ayÃntare Óabda Ãropyate atyanta-tirask­ta-svÃrtha÷ / yathÃ-"agnir mÃïavaka÷" ity Ãdau, yadà và svÃrtham aæÓenÃparityajaæs tat-sambandha-dvÃreïa vi«ayÃntaram ÃkrÃmati, yathà "gaÇgÃyÃæ gho«a÷" ity Ãdau / tadÃvivak«ita-vÃcyatvam upapadyate / ata eva ca vivak«itÃnya-para-vÃcye dhvanau vÃcya-vÃcakayor dvayor api svarÆpa-pratÅtir arthÃvagamanaæ ca d­Óyata iti vya¤jakatva-vyavahÃro yukty-anurodhÅ / svarÆpaæ prakÃÓayann eva parÃvabhÃsako vya¤jaka ity ucyate, tathÃvidhe vi«aye vÃcakatvasyaiva vya¤jakatvam iti guïa-v­tti-vyavahÃro niyamenaiva na Óakyate kartum / avivak«ita-vÃcyas tu dhvanir guïa-v­tte÷ kathaæ bhidyate ? tasya prabheda-dvaye guïa-v­ttiprabhedadvaya-rÆpatà lak«yata eva yata÷ / ayam api na do«a÷ / yasmÃd avivak«ita-vÃcyo dhvanir guïa-v­tti-mÃrgÃÓrayo 'pi bhavati na tu guïa-v­tti-rÆpa eva / guïa-v­ttir hi vya¤jakatva-ÓÆnyÃpi d­Óyate / vya¤jakatvaæ ca yathokta-cÃrutva-hetuæ vyaÇgyaæ vinà na vyavati«Âhate / guïa-v­ttis tu vÃcya-dharmÃÓrayeïaiva vyaÇgya-mÃtrÃÓrayeïa cÃbhedopacÃra-rÆpà sambhavati, yathÃ-tÅk«ïatvÃd agnir mÃïavaka÷, ÃhlÃdakatvÃc candra evÃsyà mukham ity Ãdau / yathà ca "priye jane nÃsti punar uktam" ity Ãdau / yÃpi lak«aïa-rÆpa-guïa-v­tti÷ sÃpy upalak«aïÅyÃrtha-saæbandha-mÃtrÃÓrayeïa cÃru-rÆpa-vyaÇgya-pratÅtiæ vinÃpi sambhavaty eva, yathÃ-"ma¤cÃ÷ kroÓanti" ity Ãdau vi«aye / yatra tu sà cÃru-rÆpa-vyaÇgya-pratÅti-hetus tatrÃpi vya¤jakatvÃnupraveÓenaiva vÃcakatvavat / asambhavinà cÃrthena yatra vyavahÃra÷, yathÃ-"suvarïa-pu«pÃæ p­thivÅm" ity Ãdau tatra cÃru-rÆpa-vyaÇgya-pratÅtir eva prayojiketi tathÃ-vidhe 'pi vi«aye guïa-v­ttau satyÃm api dhvani-vyavahÃra eva yukty-anurodhÅ / tasmÃd avivak«ita-vÃcye dhvanau dvayor api prabhedayor vya¤jakatva-viÓe«ÃviÓi«Âà guïa-v­ttir na tu tad-eka-rÆpà sah­daya-h­dayÃhlÃdinÅ pratÅyamÃnà pratÅti-hetutvÃd vi«ayÃntare tad-rÆpa-ÓÆnyÃyà darÓanÃt / etac ca sarvaæ prÃk sÆcitam api sphuÂatara-pratÅtaye punar uktam / api ca vya¤jakatva-lak«aïo ya÷ ÓabdÃrthayor dharma÷ sa prasiddha-sambandhÃnurodhÅti na kasyacid vimati-vi«ayatÃm arhati / ÓabdÃrthayor hi prasiddho ya÷ sambandho vÃcya-vÃcaka-bhÃvÃkhyas tam anurundhÃna eva vya¤jakatva-lak«aïo vyÃpÃra÷ sÃmagry-antara-sambandhÃd aupÃdhika÷ pravartate / ata eva vÃcakatvÃt tasya viÓe«a÷ / vÃcakatvaæ hi Óabda-viÓe«asya niyata Ãtmà vyutpatti-kÃlÃd Ãrabhya tad-avinÃbhÃvena tasya prasiddhatvÃt / sa tv aniyata÷, aupÃdhikatvÃt / prakaraïÃdy-avacchedena tasya pratÅter itarathà tv apratÅte÷ / nanu yady aniyatas tat kiæ tasya svarÆpa-parÅk«ayà ? nai«a do«a÷ ; yata÷ ÓabdÃtmani tasyÃniyatatvam, na tu sve vi«aye vyaÇgya-lak«aïe / liÇgatva-nyÃyaÓ cÃsya vya¤jaka-bhÃvasya lak«yate, yathà liÇgatvam ÃÓraye«v aniyatÃvabhÃsam, icchÃdhÅnatvÃt ; sva-vi«ayÃvyabhicÃri ca / tathaivedaæ yathà darÓitaæ vya¤jakatvam / ÓabdÃtmany aniyatatvÃd eva ca tasya vÃcakatva-prakÃratà na Óakyà kalpayitum / yadi hi vÃcakatva-prakÃratà tasya bhavet tac-chabdÃtmani niyatatÃpi syÃd vÃcakatvavat / sa ca tathÃ-vidha aupÃdhiko dharma÷ ÓabdÃnÃm autpattika-ÓabdÃrtha-sambandha-vÃdinà vÃkya-tattva-vidà pauru«Ãpauru«eyayor vÃkyayor viÓe«am abhidadhatà niyamenÃbhyupagantavya÷, tad anabhyupagame hi tasya ÓabdÃrtha-sambandha-nityatve saty apy apauru«eya-pauru«eyayor vÃkyayor artha-pratipÃdane nirviÓe«atvaæ syÃt / tad-abhyupagame tu pauru«eyÃïÃæ vÃkyÃnÃæ puru«ecchÃnuvidhÃna-samÃropitaupÃdhika-vyÃpÃrÃntarÃïÃæ saty api svÃbhidheya-sambandhÃparityÃge mithyÃrthatÃpi bhavet / d­Óyate hi bhÃvÃnÃm aparityakta-sva-svabhÃvÃnÃm api sÃmagry-antara-sampÃta-sampÃditaupÃdhika-vyÃpÃrÃntarÃïÃæ viruddha-kriyatvam / tathà hi-hima-mayÆkha-prabh­tÅnÃæ nirvÃpita-sakala-jÅva-lokaæ ÓÅtalatvam udvahatÃm eva priyÃ-viraha-dahana-dahyamÃna-mÃnasair janair ÃlokyamÃnÃnÃæ satÃæ santÃpa-kÃritvaæ prasiddham eva / tasmÃt pauru«eyÃïÃæ vÃkyÃnÃæ saty api naisargike 'rtha-sambandhe mithyÃrthatvaæ samarthayitum icchatà vÃcakatva-vyatiriktaæ kiæcid rÆpam aupÃdhikaæ vyaktam evÃbhidhÃnÅyam / tac ca vya¤jakatvÃd­te nÃnyat / vyaÇgya-prakÃÓanaæ hi vya¤jakatvam / pauru«eyÃïi ca vÃkyÃni prÃdhÃnyena puru«ÃbhiprÃyam eva prakÃÓayanti / sa ca vyaÇgya eva na tv abhidheya÷, tena sahÃbhidhÃnasya vÃcya-vÃcakabhÃva-lak«aïa-sambandhÃbhÃvÃt / nanv anena nyÃyena sarve«Ãm eva laukikÃnÃæ vÃkyÃnÃæ dhvani-vyavahÃra÷ prasakta÷ / sarve«Ãm apy anena nyÃyena vya¤jakatvÃt / satyam etat; kiæ tu vaktr-abhiprÃya-prakÃÓanena yad vya¤jakatvaæ tat sarve«Ãm eva laukikÃnÃæ vÃkyÃnÃm aviÓi«Âam / tat tu vÃcakatvÃn na bhidyate vyaÇgyam hi tatra nÃntarÅyakatayà vyavasthitam / na tu vivak«itatvena / yasya tu vivak«itatvena vyaÇgyasya sthiti÷ tad vya¤jakatvaæ dhvani-vyavahÃrasya prayojakam / yat tv abhiprÃya-viÓe«a-rÆpaæ vyaÇgyaæ ÓabdÃrthÃbhyÃæ prakÃÓate tad bhavati vivak«itaæ tÃtparyeïa prakÃÓyamÃnaæ sat / kintu tad eva kevalam aparimita-vi«ayasya dhvani-vyavahÃrasya na prayojakam avyÃpakatvÃt / tathà darÓita-bheda-traya-rÆpaæ tÃtparyeïa dyotyamÃnam abhiprÃya-rÆpam anabhiprÃya-rÆpaæ ca sarvam eva dhvani-vyavahÃrasya prayojakam iti yathokta-vya¤jaktva-viÓe«e dhvani-lak«aïe nÃtivyÃptir na cÃvyÃpti÷ / tasmÃd vÃkya-tattva-vidÃæ matena tÃvad vya¤jakatva-lak«aïa÷ ÓÃbdo vyÃpÃro na virodhÅ pratyutÃnuguïa eva lak«yate / pariniÓcita-nirapa-bhraæÓa-Óabda-brahmaïÃæ vipaÓcitÃæ matam ÃÓrityaiva prav­tto 'yaæ dhvani-vyavahÃra iti tai÷ saha kiæ virodhÃvirodhau cintyete / k­trima-ÓabdÃrtha-sambandha-vÃdinÃæ tu yukti-vidÃm anubhava-siddha evÃyaæ vya¤jaka-bhÃva÷ ÓabdÃnÃm arthÃntarÃïÃm ivÃvirodhaÓ ceti na pratik«epya-padavÅm avatarati / vÃcakatve hi tÃrkikÃïÃæ vipratipattaya÷ pravartantÃm, kim idaæ svÃbhÃvikaæ ÓabdÃnÃm Ãho svit sÃmayikam ity ÃdyÃ÷ / vya¤jakatve tu tat-p­«Âha-bhÃvini bhÃvÃntara-sÃdhÃraïe loka-prasiddha evÃnugamyamÃne ko vimatÅnÃm avasara÷ / alaukike hy arthe tÃrkikÃïÃæ vimatayo nikhilÃ÷ pravartante na tu laukike / na hi nÅla-madhurÃdi«v aÓe«a-lokendriya-gocare bÃdhÃ-rahite tattve parasparaæ vipratipannà d­Óyante / na hi bÃdhÃ-rahitaæ nÅlaæ nÅlam iti bruvann apareïa prati«idhyate naitan nÅlaæ pÅtam etad iti / tathaiva vya¤jakatvaæ vÃcakÃnÃæ ÓabdÃnÃm avÃcakÃnÃæ ca gÅta-dhvanÅnÃm aÓabda-rÆpÃïÃæ ca ce«ÂÃdÅnÃæ yat sarve«Ãm anubhava-siddham eva tat kenÃpahnÆyate / aÓabdam arthaæ ramaïÅyaæ hi sÆcayanto vyÃhÃrÃs tathà vyÃpÃrà nibaddhÃÓ cÃnibaddhÃÓ ca vidagdha-pari«atsu vividhà vibhÃvyante / tÃn upahÃsyatÃm Ãtmana÷ pariharan ko 'tisandadhÅta sacetÃ÷ / atha brÆyÃt, asty atisandhÃnÃvasara÷ vya¤jakatvaæ ÓabdÃnÃæ gamakatvaæ tac ca liÇgatvam ataÓ ca vyaÇgya-pratÅtir liÇgi-pratÅtir eveti liÇgi-liÇga-bhÃva eva te«Ãæ vyaÇgya-vya¤jaka-bhÃvo nÃpara÷ kaÓcit / ataÓ caitad avaÓyam eva boddhavyaæ yasmÃd vaktr-abhiprÃyÃpek«ayà vya¤jakatvam idÃnÅm eva tvayà pratipÃditaæ vaktr-abhiprÃyaÓ cÃnumeya-rÆpa eva / atrocyate-nanv evam api yadi nÃma syÃt tat kiæ naÓ chinnam / vÃcakatva-guïa-v­tti-vyatirikto vya¤jakatva-lak«aïa÷ Óabda-vyÃpÃro 'stÅty asmÃbhir abhyupagatam / tasya caivam api na kÃcit k«ati÷ / tad dhi vya¤jakatvaæ liÇgatvam astu anyad và / sarvathà prasiddha-ÓÃbda-prakÃra-vilak«aïatvaæ Óabda-vyÃpÃra-vi«ayatvaæ ca tasyÃstÅti nÃsty evÃvayor vivÃda÷ / na punar ayaæ paramÃrtho yad-vya¤jakatvaæ liÇgatvam eva sarvatra vyaÇgya-pratÅtiÓ ca liÇgi-pratÅtir eveti / yad api sva-pak«a-siddhaye 'smad-uktam anÆditaæ tvayà vaktr-abhiprÃyasya vyaÇgyatvenÃbhyupagamÃt tat-prakÃÓane ÓabdÃnÃæ liÇgatvam eveti tad etad yathÃsmÃbhir abhihitaæ tad vibhajyaæ pratipÃdyate ÓrÆyatÃm-dvividho vi«aya÷ ÓabdÃnÃæ- anumeya÷ pratipÃdyaÓ ca / tatrÃnumeyo vivak«Ã-lak«aïa÷ / vivak«Ã ca Óabda-svarÆpa-prakÃÓanecchà ÓabdenÃrtha-prakÃÓanecchà ceti dvi-prakÃrà / tatrÃdyà na ÓÃbda-vyavahÃrÃÇgam / sà hi prÃïitva-mÃtra-pratipatti-phalà / dvitÅyà tu Óabda-viÓe«ÃvadhÃraïÃ-vasita-vyavahitÃpi Óabda-karaïa-vyavahÃra-nibandhanam / te tu dve apy anumeyo vi«aya÷ ÓabdÃnÃm / pratipÃdyas tu prayoktur artha-pratipÃdana-samÅhÃ-vi«ayÅk­to 'rtha÷ / sa ca dvividha÷-vÃcyo vyaÇgyaÓ ca / prayoktà hi kadÃcit sva-ÓabdenÃrthaæ prakÃÓayituæ samÅhate kadÃcit sva-ÓabdÃnabhidheyatvena prayojanÃpek«ayà kayÃcit / sa tu dvividho 'pi pratipÃdyo vi«aya÷ ÓabdÃnÃæ na liÇgitayà svarÆpeïa prakÃÓate, api tu k­trimeïÃk­trimeïa và sambandhÃntareïa / vivak«Ã-vi«ayatvaæ hi tasyÃrthasya Óabdair liÇgitayà pratÅyate na tu svarÆpam / yadi hi liÇgitayà tatra ÓabdÃnÃæ vyÃpÃra÷ syÃt tac chabdÃrthe samyaÇ mithyÃtvÃdi vivÃdà eva na pravarteran dhÆmÃdi-liÇgÃnumitÃnumeyÃntaravat / vyaÇgyaÓ cÃrtho vÃcya-sÃmarthyÃk«iptatayà vÃcyavac chabdasya sambandhÅ bhavaty eva / sÃk«Ãd-asÃk«Ãd-bhÃvo hi sambandhasyÃprayojaka÷ / vÃcya-vÃcaka-bhÃvÃÓrayatvaæ ca vya¤jakatvasya prÃg eva darÓitam / tasmÃd vaktrabhiprÃya-rÆpa eva vyaÇgye liÇgatayà ÓabdÃnÃæ vyÃpÃra÷ / tad-vi«ayÅk­te tu pratipÃdyatayà / pratÅyamÃne tasminn abhiprÃya-rÆpe 'nabhiprÃya-rÆpe ca vÃcakatve naiva vyÃpÃra÷ sambandhÃntareïa và / na tÃvad vÃcakatvena yathoktaæ prÃk / sambandhÃntareïa vya¤jakatvam eva / na ca vya¤jakatvaæ liÇgatva-rÆpam eva ÃlokÃdi«v anyathà d­«ÂatvÃt / tasmÃt pratipÃdyo vi«aya÷ ÓabdÃnÃæ na liÇgitvena sambandhÅ vÃcyavat / yo hi liÇgitvena te«Ãæ sambandhÅ yathà darÓito vi«aya÷ sa na vÃcyatvena pratÅyate, api tÆpÃdhitvena / pratipÃdyasya ca vi«ayasya liÇgitve tad-vi«ayÃïÃæ vipratipattÅnÃæ laukikair eva kriyamÃïÃnÃm abhÃva÷ prasajyeteti / etac coktam eva / yathà ca vÃcya-vi«aye pramÃïÃntarÃnugamena samyaktva-pratÅtau kvacit kriyamÃïÃyÃæ tasya pramÃïÃntara-vi«ayatve saty api na Óabda-vyÃpÃra-vi«ayatÃ-hÃnis tad-vyaÇgyasyÃpi / kÃvya-vi«aye ca vyaÇgya-pratÅtÅnÃæ satyà satya-nirÆpaïasyÃprayojakatvam eveti tatra pramÃïÃntara-vyÃpÃra-parÅk«opahÃsÃyaiva sampadyate / tasmÃl liÇgi-pratÅtir eva sarvatra vyaÇgya-pratÅtir iti na Óakyate vaktum / yat tv anumeya-rÆpa-vyaÇgya-vi«ayaæ ÓabdÃnÃæ vya¤jakatvaæ tad-dhvani-vyavahÃrasyÃprayojakam / api tu vya¤jakatva-lak«aïa÷ ÓabdÃnÃæ vyÃpÃra autpattika-ÓabdÃrtha-sambandha-vÃdinÃpy abhyupagantavya iti pradarÓanÃrtham upanyastam / tad dhi vya¤jakatvaæ kadÃcil liÇgatvena kadÃcid rÆpÃntareïa ÓabdÃnÃæ vÃcakÃnÃm avÃcakÃnÃæ ca sarva-vÃdibhir apratik«epyam ity ayam asmÃbhir yatna Ãrabdha÷ / tad evaæ guïa-v­tti-vÃcakatvÃdibhya÷ Óabda-prakÃrebhyo niyamenaiva tÃvad vilak«aïaæ vya¤jakatvam / tad-anta÷-pÃtitve 'pi tasya haÂhÃd abhidhÅyamÃne tad-viÓe«asya dhvaner yat-prakÃÓanaæ vipratipatti-nirÃsÃya sah­daya-vyutpattaye và tat-kriyamÃïam anatisandheyam eva / na hi sÃmÃnya-mÃtra-lak«aïenopayogi-viÓe«a-lak«aïÃnÃæ pratik«epa÷ Óakya÷ kartum / evaæ hi sati sattÃ-mÃtra-lak«aïe k­te sakala-sad-vastu-lak«aïÃnÃæ paunaruktya-prasaÇga÷ / tad evam- vimati-vi«ayo ya ÃsÅn manÅ«iïÃæ satatam avidita-sa-tattva÷ / dhvani-saæj¤ita÷ prakÃra÷ kÃvyasya vya¤jita÷ so 'yam || DhvA_3.33 || _________________________________________________________ Dhv_3.34: prakÃro 'nyo guïÅ-bhÆta-vyaÇgya÷ kÃvyasya d­Óyate / yatra vyaÇgyÃnvaye vÃcya-cÃrutvaæ syÃt prakar«avat // DhvK_3.34 // vyaÇgyo 'rtho lalanÃ-lÃvaïya-prakhyo ya÷ pratipÃditas tasya prÃdhÃnye dhvanir ity uktam / tasya tu guïÅ-bhÃvena vÃcya-cÃrutva-prakar«e guïÅ-bhÆta-vyaÇgyo nÃma kÃvya-prabheda÷ prakalpyate / tatra vastu-mÃtrasya vyaÇgyasya tirask­ta-vÃcyebhya÷ pratÅyamÃnasya kadÃcid vÃcya-rÆpa-vÃkyÃrthÃpek«ayà guïÅ-bhÃve sati guïÅ-bhÆta-vyaÇgyatà / yathÃ- lÃvaïya-sindhur aparaiva hi keyam atra yatrotpalÃni ÓaÓinà saha samplavante / unmajjati dvirada-kumbha-taÂÅ ca yatra yatrÃpare kadalikÃï¬a-m­ïÃla-daï¬Ã÷ // atirask­tavÃcyebhyo 'pi Óabdebhya÷ pratÅyamÃnasya vyaÇgyasya kadÃcid vÃcya-prÃdhÃnyena kÃvyacÃrutvÃpek«ayà guïÅbhÃve sati guïÅbhÆta-vyaÇgyatÃ, yathodÃh­tam-"anurÃgavatÅ sandhyÃ" ity evam Ãdi / tasyaiva svayam uktyà prakÃÓÅk­tatvena guïÅbhÃva÷, yathodÃh­tam- "saÇketa-kÃla-manasam" ity Ãdi / rasÃdi-rÆpa-vyaÇgyasya guïÅbhÃvo rasavad-alaÇkÃre darÓita÷ ; tatra ca te«Ãm ÃdhikÃrika-vÃkyÃpek«ayà guïÅbhÃvo vivahana-prav­tta-bh­tyÃnuyÃyi-rÃjavat / vyaÇgyÃlaÇkÃrasya guïÅbhÃve dÅpakÃdi-vi«aya÷ || DhvA_3.34 || tathÃ- _________________________________________________________ Dhv_3.35: prasanna-gambhÅra-padÃ÷ kÃvya-bandhÃ÷ sukhÃvahÃ÷ / ye ca te«u prakÃro 'yam eva yojyÃ÷ sumedhasà // DhvK_3.35 // ye caite 'parimita-svarÆpà api prakÃÓamÃnÃs tathÃvidhÃrtha-ramaïÅyÃ÷ santo vivekinÃæ sukhÃvahÃ÷ kÃvya-bandhÃs te«u sarve«v evÃyaæ prakÃro guïÅ-bhÆta-vyaÇgyo nÃma yojanÅya÷ / yathÃ- lacchÅ duhidà jÃmÃuo harÅ taæsa ghariïià gaÇgà / amia-miaÇkà a suà aho ku¬umbaæ mahoahiïo // [lak«mÅ duhità jÃmÃtà hari÷ tathà g­hiïÅ gaÇgà / am­ta-m­gÃÇkau ca sutau aho kuÂumbaæ mahodadhe÷ //]// DhvA_3.35// _________________________________________________________ Dhv_3.36: vÃcyÃlaÇkÃra-vargo 'yaæ vyaÇgyÃæÓÃnugame sati / prÃyeïaiva parÃæ chÃyÃæ bibhral lak«ye nirÅk«yate // DhvK_3.36 // vÃcyÃlaÇkÃra-vargo 'yaæ vyaÇgyÃæÓasyÃlaÇkÃrasya vastu-mÃtrasya và yathÃ-yogam anugame sati cchÃyÃtiÓayaæ bibhral-lak«aïa-kÃrair eka-deÓena darÓita÷ / sa tu tathÃ-rÆpa÷ prÃyeïa sarva eva parÅk«yamÃïo lak«ye nirÅk«yate / tathà hi-dÅpaka-samÃsoktyÃdi-vadanye 'py alaÇkÃrÃ÷ prÃyeïa vyaÇgyÃlaÇkÃrÃntara-vastv-antara-saæsparÓino d­Óyante / yata÷ prathamaæ tÃvad atiÓayokti-garbhatà sarvÃlaÇkÃre«u Óakya-kriyà / k­taiva ca sà mahÃ-kavibhi÷ kÃm api kÃvyacchaviæ pu«yati, kathaæ hy atiÓayayogità sva-vi«ayaucityena kriyamÃïà satÅ kÃvye notkar«am Ãvahet / bhÃmahenÃpy atiÓayokti-lak«aïe yad uktam- sai«Ã sarvaiva vakroktir anayÃrtho vibhÃvyate / yatno 'syÃæ kavinà kÃrya÷ ko 'laÇkÃro 'nayà vinà //iti / tatrÃtiÓayoktir yam alaÇkÃram adhiti«Âhati kavi-pratibhÃ-vaÓÃt tasya cÃrutvÃtiÓaya-yogo 'nyasya tv alaÇkÃra-mÃtrataiveti sarvÃlaÇkÃra-ÓarÅra-svÅkaraïa-yogyatvenÃbhedopacÃrÃt saiva sarvÃlaÇkÃra-rÆpety ayam evÃrtho 'vagantavya÷ / tasyÃÓ cÃlaÇkÃrÃntara-saækÅrïatvaæ kadÃcid vÃcyatvena kadacid vyaÇgyatvena / vyaÇgyatvam api kadÃcit prÃdhÃnyena kadÃcid guïa-bhÃvena / tatrÃdye pak«e vÃcyÃlaÇkÃra-mÃrga÷ / dvitÅye tu dhvanÃv antarbhÃva÷ / t­tÅye tu guïÅbhÆta-vyaÇgya-rÆpatà / ayaæ ca prakÃro 'nye«Ãm apy alaÇkÃrÃïÃm asti, te«Ãæ tu na sarva-vi«aya÷ / atiÓayoktes tu sarvÃlaÇkÃra-vi«ayo 'pi sambhavatÅty ayaæ viÓe«a÷ / ye«u cÃlaÇkÃre«u sÃd­Óya-mukhena tattva-pratilambha÷ yathà rÆpakopamÃ-tulyayogitÃ-nidarÓanÃdi«u te«u gamyamÃna-dharma-mukhenaiva yat sÃd­Óyaæ tad eva ÓobhÃtiÓaya-ÓÃli bhavatÅti te sarve 'pi cÃrutvÃtiÓaya-yogina÷ santo guïÅbhÆta-vyaÇgyasyaiva vi«ayÃ÷ / samÃsoktyÃk«epa-paryÃyokty-Ãdi«u tu gamyamÃnÃæÓÃvinÃbhÃvenaiva tattva-vyavasthÃnÃd guïÅbhÆta-vyaÇgyatà nirvivÃdaiva / tatra ca guïÅbhÆta-vyaÇgyatÃyÃm alaÇkÃrÃïÃæ ke«Ã¤cid alaÇkÃra-viÓe«a-garbhatÃyÃæ niyama÷ / yathà vyÃja-stute÷ preyo 'laÇkÃra-garbhatve / ke«Ã¤cid alaÇkÃra-mÃtra-garbhatÃyÃæ niyama÷ / yathà sandehÃdÅnÃm upamÃ-garbhatve / ke«Ã¤cid alaÇkÃrÃïÃæ paraspara-garbhatÃpi sambhavati / yathà dÅpakopamayo÷ / tatra dÅpakam upamÃ-garbhatvena prasiddham / upamÃpi kadÃcid dÅpaka-cchÃyÃnuyÃyinÅ / yathà mÃlopamà / tathà hi "prabhÃ-mahatyà Óikhayeva dÅpa÷" ity Ãdau sphuÂaiva dÅpaka-cchÃyà lak«yate / tad evaæ vyaÇgyÃæÓa-saæsparÓe sati cÃrutvÃtiÓaya-yogino rÆpakÃdayo 'laÇkÃrÃ÷ sarva eva guïÅbhÆta-vyaÇgyasya mÃrga÷ / guïÅbhÆta-vyaÇgyatvaæ ca te«Ãæ tathÃ-jÃtÅyÃnÃæ sarve«Ãm evoktÃnuktÃnÃæ sÃmÃnyam / tal-lak«aïe sarva evaite sulak«ità bhavanti / ekaikasya svarÆpa-viÓe«a-kathanena tu sÃmÃnya-lak«aïa-rahitena pratipÃda-pÃÂheneva Óabdà na Óakyante tattvato nirj¤Ãtum ÃnantyÃt / anantà hi vÃg-vikalpÃs tat-prakÃrà eva cÃlaÇkÃrÃ÷ / guïÅbhÆta-vyaÇgyasya ca prakÃrÃntareïÃpi vyaÇgyÃrthÃnugama-lak«aïena vi«ayatvam asty eva / tad ayaæ dhvani-ni«yanda-rÆpo dvitÅyo 'pi mahÃ-kavi-vi«ayo 'tiramaïÅyo lak«aïÅya÷ sah­dayai÷ / sarvathà nÃsty eva sah­daya-h­daya-hÃriïa÷ kÃvyasya sa prakÃro yatra na pratÅyamÃnÃrtha-saæsparÓena saubhÃgyam / tad idaæ kÃvya-rahasyaæ param iti sÆribhir bhÃvanÅyam / _________________________________________________________ Dhv_3.37: mukhyà mahÃ-kavi-girÃm alaÇk­ti-bh­tÃm api / pratÅyamÃna-cchÃyai«Ã bhÆ«Ã lajjeva yo«itÃm // DhvK_3.37 // anayà suprasiddho 'py artha÷ kim api kÃmanÅya-kamÃnÅyate / tad yathÃ- viÓrambhotthà manmathÃj¤Ã-vidhÃne ye mugdhÃk«yÃ÷ ke 'pi lÅlÃ-viÓe«Ã÷ / ak«uïïÃs te cetasà kevalena sthitvaikÃnte santataæ bhÃvanÅyÃ÷ // ity atra ke 'pÅty anena padena vÃcyam aspa«Âam abhidadhatà pratÅyamÃnaæ vastv-akli«Âam anantam arpayatà kà chÃyà nopapÃdità || DhvA_3.37 || _________________________________________________________ Dhv_3.38: arthÃntara-gati÷ kÃkvà yà cai«Ã parid­Óyate / sà vyaÇgyasya guïÅ-bhÃve prakÃram imam ÃÓrità // DhvK_3.38 // yà cai«Ã kÃkvà kvacid arthÃntara-pratÅtird­Óyate sa vyaÇgyasyÃrthasya guïÅbhÃve sati guïÅbhÆta-vyaÇgya-lak«aïaæ kÃvya-prabhedamÃÓrayate / yathÃ-"svasthà bhavanti mayi jÅvati dhÃrtarëÂrÃ÷" / yathà vÃ- Ãm asatya÷ uparama pativrate na tvayà malinitaæ ÓÅlam / kiæ punar janasya jÃyeva nÃpitaæ taæ na kÃmayÃmahe // Óabda-Óaktir eva hi svÃbhidheya-sÃmarthyÃk«ipta-kÃku-sahÃyà saty artha-viÓe«a-pratipatti-hetur na kÃku-mÃtram / vi«ayÃntare svecchÃk­tÃt kÃku-mÃtrÃt tathÃ-vidhÃrtha-pratipatty-asambhavÃt / sa cÃrtha÷ kÃku-viÓe«a-sahÃya-Óabda-vyÃpÃropÃrƬho 'py artha-sÃmarthya-labhya iti vyaÇgya-rÆpa eva / vÃcakatvÃnugamenaiva tu yadà tad-viÓi«Âa-vÃcya-pratÅtis tadà guïÅbhÆta-vyaÇgyatayà tathÃ-vidhÃrtha-dyotina÷ kÃvyasya vyapadeÓa÷ / vyaÇgya-viÓi«Âa-vÃcyÃbhidhÃyino hi guïÅbhÆta-vyaÇgyatvam / _________________________________________________________ Dhv_3.38: prabhedasyÃsya vi«ayo yaÓ ca yuktyà pratÅyate / vidhÃtavyà sah­dayair na tatra dhvani-yojanà // DhvK_3.38 // saÇkÅrïo hi kaÓcid dhvaner guïÅbhÆta-vyaÇgyasya ca lak«ye d­Óyate mÃrga÷ / tatra yasya yukti-sahÃyatà tatra tena vyapadeÓa÷ kartavya÷ / na sarvatra dhvanir Ãgiïà bhavitavyam / yathÃ- patyu÷ ÓiraÓ-candra-kalÃm anena sp­Óeti sakhyà parihÃsa-pÆrvam / sà ra¤jayitvà caraïau k­tÃÓÅr mÃlyena tÃæ nirvacanaæ jaghÃna // yathà ca- prayacchatoccai÷ kusumÃni mÃninÅ vipak«a-gotraæ dayitena lambhità / na kiæcid Æce caraïena kevalaæ lilekha bëpÃkula-locanà bhuvam // ity atra "nirvacanaæ jaghÃna" "na kiæcid Æce" iti prati«edha-mukhena vyaÇgyasyÃrthasyoktyà kiæcid vi«ayÅ-k­tatvÃd guïÅbhÃva eva Óobhate / yadà vakroktiæ vinà vyaÇgyo 'rthas tÃtparyeïa pratÅyate tadà tasya prÃdhÃnyam / yathà "evaæ vÃdini devar«au" ity Ãdau / iha punaruktir bhaÇgyÃstÅti vÃcyasyÃpi prÃdhÃnyam / tasmÃn nÃtrÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgya-dhvani-vyapadeÓo vidheya÷ || DhvA_3.39 || _________________________________________________________ Dhv_3.40: prakÃro 'yaæ guïÅbhÆta-vyaÇgyo 'pi dhvani-rÆpatÃm / dhatte rasÃdi-tÃtparya-paryÃlocanayà puna÷ // DhvK_3.40 // guïÅbhÆta-vyaÇgyo 'pi kÃvya-prakÃro rasa-bhÃvÃdi-tÃtparyÃlocane punar dhvanir eva sampadyate / yathÃtraivÃnantarodÃh­te Óloka-dvaye / yathà ca- durÃrÃdhà rÃdhà subhaga yad anenÃpi m­jatas tavaitat-prÃïeÓÃjaghana-vasanenÃÓru patitam / kaÂhoraæ strÅ-cetas tad alam upacÃrair virama he kriyÃt kalyÃïaæ vo harir anunaye«v evam udita÷ // evaæ sthite ca "nyakkÃro hy ayam eva" ity Ãdi-Óloka-nirdi«ÂÃnÃæ padÃnÃæ vyaÇgya-viÓi«Âa-vÃcya-pratipÃdane 'py etad-vÃkyÃrthÅbhÆta-rasÃpek«ayà vya¤jakatvam uktam / ne te«Ãæ padÃnÃm arthÃntara-saækramita-vÃcya-dhvani-bhramo vidhÃtavya÷, vivak«ita-vÃcyatvÃt te«Ãm / te«u hi vyaÇgya-viÓi«Âatvaæ vÃcyasya pratÅyate na tu vyaÇgya-rÆpa-pariïatatvam / tasmÃd vÃkyaæ tatra dhvani÷, padÃni tu guïÅbhÆta-vyaÇgyÃni / na ca kevalaæ guïÅbhÆta-vyaÇgyÃny eva padÃny alak«ya-krama-vyaÇgya-dhvaner vya¤jakÃni yÃvad-arthÃntara-saækramita-vÃcyÃni dhvani-prabheda-rÆpÃïy api / yathÃtraiva Óloke rÃvaïa ity asya prabhedÃntara-rÆpa-vya¤jakatvam / yatra tu vÃkye rasÃdi-tÃtparyaæ nÃsti guïÅbhÆta-vyaÇgyai÷ padair udbhÃsite 'pi tatra guïÅbhÆta-vyaÇgyataiva samudÃya-dharma÷ / yathÃ- rÃjÃnam api sevante vi«amam apy upayu¤jate / ramante ca saha strÅbhi÷ kuÓalÃ÷ khalu mÃnavÃ÷ //ity Ãdau / vÃcya-vyaÇgyayo÷ prÃdhÃnyÃprÃdhÃnya-viveke para÷ prayatno vidhÃtavya÷, yena dhvani-guïÅbhÆta-vyaÇgyayor alaÇkÃrÃïÃæ cÃsaÇkÅrïo vi«aya÷ suj¤Ãto bhavati / anyathà tu prasiddhÃlaÇkÃra-vi«aya eva vyÃmoha÷ pravartate / yathÃ- lÃvaïya-draviïa-vyayo na gaïita÷ kleÓo mahÃn svÅk­ta÷ svacchandasya sukhaæ janasya vasataÓ cintÃnalo dÅpita÷ / e«Ãpi svayam eva tulya-ramaïÃbhÃvÃd varÃkÅ hatà ko 'rthaÓ cetasi vedhasà vinihitas tanvyÃs tanuæ tanvatà //[*21] [*21] Dharma-kÅrte÷ (kuvalayÃvalÅ 100, aucitya-vicÃra-carcà 11, sa.u.ka. 814 ity atra vyÃja-stutir alaÇkÃra iti vyÃkhyÃyi kenacit tan na caturasram, yato 'syÃbhidheyasyaitad-alaÇkÃra-svarÆpa-mÃtra-paryavasÃyitve na suÓli«Âà / yato na tÃvad ayaæ rÃgiïa÷ kasyacid vikalpa÷ / tasya "e«Ãpi svayam eva tulya-ramaïÃbhÃvÃd varÃkÅ hatÃ" ity evaæ-vidhokty-anupapatte÷ / nÃpi nÅrÃgasya; tasyaivaæ-vidha-vikalpa-parihÃraika-vyÃpÃratvÃt / na cÃyaæ Óloka÷ kvacit prabandha iti ÓrÆyate, yena tat-prakaraïÃnugatÃrthatÃsya parikalpyate / tasmÃd aprastuta-praÓaæseyam / yasmÃd anena vÃcyena guïÅbhÆtÃtmanà ni÷sÃmÃnya-guïÃvalopÃdhmÃtasya nija-mahimotkar«a-janita-samatsara-jana-jvarasya viÓe«a-j¤am Ãtmano na ka¤cid evÃparaæ paÓyata÷ paridevitam etad iti prakÃÓyate / tathà cÃyaæ dharmakÅrte÷ Óloka iti prasiddhi÷ / sambhÃvyate ca tasyaiva / yasmÃt- anadhyavasitÃvagÃhanam analpa-dhÅ-ÓaktinÃpy ad­«Âa-paramÃrtha-tattvam adhikÃbhiyogair api / mataæ mama jagaty alabdha-sad­Óa-pratigrÃhakaæ prayÃsyati payonidhe÷ paya iva sva-dehe jarÃm // ity anenÃpi Ólokenaivaæ-vidho 'bhiprÃya÷ prakÃÓita eva / aprastuta-praÓaæsÃyÃæ ca yad vÃcyaæ tasya kadÃcid vivak«itatvaæ, kadÃcid avivak«itatvaæ, kadÃcid vivak«itÃvivak«itatvam iti trayÅ bandha-cchÃyà / tatra vivak«itatvaæ, yathÃ- parÃrthe ya÷ pŬÃm anubhavati bhaÇge 'pi madhuro yadÅya÷ sarve«Ãm iha khalu vikÃro 'py abhimata÷ / na samprÃpto v­ddhiæ yadi sa bh­Óam ak«etra-patita÷ kim ik«or do«o 'sau na punar aguïÃyà maru-bhuva÷ //[*22] [*22] Spd 1052 yathà và mamaiva- amÅ ye d­Óyante nanu subhaga-rÆpÃ÷ saphalatà bhavaty e«Ãæ yasya k«aïam upagatÃnÃæ vi«ayatÃm / nirÃloke loke katham idam aho cak«ur adhunà samaæ jÃtaæ sarvair na samam athavÃnyair avayavai÷ // anayor hi dvayo÷ Ólokayor ik«u-cak«u«Å vivak«ita-svarÆpe eva na ca prastute / mahÃ-guïasyÃvi«aya-patitatvÃd aprÃpta-para-bhÃgasya kasyacit svarÆpam upavarïayituæ dvayor api Ólokayos tÃtparyeïa prastutatvÃt / avivak«itatvaæ yathÃ- kas tvaæ bho÷ kathayÃmi daiva-hatakaæ mÃæ viddhi ÓÃkhoÂakaæ vairÃgyÃd iva vak«i, sÃdhu viditaæ kasmÃd idaæ kathyate / vÃmenÃtra vaÂas tam adhvaga-jana÷ sarvÃtmanà sevate na cchÃyÃpi paropakÃra-kariïÅ mÃrga-sthitasyÃpi me // na hi v­k«a-viÓe«eïa sahokti-pratyuktÅ sambhavata ity avivak«itÃbhidheyenaivÃnena Ólokena sam­ddhÃsat-puru«a-samÅpa-vartino nirdhanasya kasyacin manasvina÷ paridevitaæ tÃtparyeïa vÃkyÃrthÅk­tam iti pratÅyate / vivak«itatvÃvivak«itatvaæ yathÃ- utpatha-jÃtÃyà aÓobhanÃyà phala-kusuma-patra-rahitÃyÃ÷ / badaryà v­ttiæ dadat-pÃmÃra÷ bho÷ hasi«yase // atra hi vÃcyÃrtho nÃtyantaæ sambhavÅ na cÃsambhavÅ / tasmÃd vÃcya-vyaÇgyayo÷ prÃdhÃnyÃprÃdhÃnye yatnato nirÆpaïÅye || DhvA_3.40 || _________________________________________________________ Dhv_3.41-42: pradhÃna-guïa-bhÃvÃbhyÃæ vyaÇgyasyaivaæ vyavasthite / kÃvye ubhe tato 'nyad yat tac citram abhidhÅyate // DhvK_3.41 // citraæ ÓabdÃrtha-bhedena dvividhaæ ca vyavasthitam / tatra kiæcic chabda-citraæ vÃcya-citram ata÷ param // DhvK_3.42 // vyaÇgyasyÃrthasya prÃdhÃnye dhvani-saæj¤ita-kÃvya-prakÃra÷ guïa-bhÃve tu guïÅbhÆta-vyaÇgyatà / tato 'nyad rasa-bhÃvÃdi-tÃtparya-rahitaæ vyaÇgyÃrtha-viÓe«a-prakÃÓana-Óakti-ÓÆnyaæ ca kÃvyaæ kevala-vÃcya-vÃcaka-vaicitrya-mÃtrÃÓrayeïopanibaddham Ãlekhya-prakhyaæ yad ÃbhÃsate tac citram / na tan-mukhyaæ kÃvyam / kÃvyÃnukÃro hy asau / tatra kiæcic chabda-citraæ yathà du«kara-yamakÃdi / vÃcya-citraæ tata÷ Óabda-citrÃd anyad vyaÇgyÃrtha-saæsparÓa-rahitaæ prÃdhÃnyena vÃkyÃrthatayà sthitaæ rasÃdi-tÃtparya-rahitam utprek«Ãdi / atha kim idaæ citraæ nÃma ? yatra na pratÅyamÃnÃrtha-saæsparÓa÷ / pratÅyamÃno hy arthas tribheda÷ prÃk pradarÓita÷ / tatra yatra vastv-alaÇkÃrÃntaraæ và vyaÇgyaæ nÃsti sa nÃma citrasya kalpyatÃæ vi«aya÷ / yatra tu rasÃdÅnÃm avi«ayatvaæ sa kÃvya-prakÃro na sambhavaty eva / yasmÃd avastu-saæsparÓità kÃvyasya nopapadyate / vastu ca sarvam eva jagad gatam avaÓyaæ kasyacid rasasya bhÃvasya vÃÇgatvaæ pratipadyate antato vibhÃvatvena / citta-v­tti-viÓe«Ã hi rasÃdaya÷, na ca tad asti vastu kiæcid yan na citta-v­tti-viÓe«am upajanayati tad-anutpÃdane và kavi-vi«ayataiva tasya na syÃt kavi-vi«ayaÓ ca citratayà kaÓcin nirÆpyate / atrocyate-satyaæ na tÃd­k-kÃvya-prakÃro 'sti yatra rasÃdÅnÃm apratÅti÷ / kiæ tu yadà rasa-bhÃvÃdi-vivak«Ã-ÓÆnya÷ kavi÷ ÓabdÃlaÇkÃram arthÃlaÇkÃraæ vopanibadhnÃti tadà tad-vivak«Ãpek«ayà rasÃdi-ÓÆnyatÃrthasya parikalpyate / vivak«opÃrƬha eva hi kÃvye ÓabdÃnÃm artha÷ / vÃcya-sÃmarthya-vaÓena và kavi-vivak«Ã-virahe 'pi tathÃ-vidhe vi«aye rasÃdi-pratÅtir bhavantÅ paridurbalà bhavatÅty anenÃpi prakÃreïa nÅrasatvaæ parikalpya citra-vi«ayo vyavasthÃpyate / tad idam uktam- rasa-bhÃvÃdi-vi«aya-vivak«Ã-virahe sati / alaÇkÃra-nibandho ya÷ sa citra-vi«ayo mata÷ // rasÃdi«u vivak«Ã tu syÃt tÃtparyavatÅ yadà / tadà nÃsty eva tat kÃvyaæ dhvaner yatra na gocara÷ // etac ca citraæ kavÅnÃæ viÓ­Çkhala-girÃæ rasÃdi-tÃtparyam anapek«yaiva kÃvya-prav­tti-darÓanÃd asmÃbhi÷ parikalpitam / idÃnÅntanÃnÃæ tu nyÃyye kÃvya-naya-vyavasthÃpane kriyamÃïe nÃsty eva dhvani-vyatirikta÷ kÃvya-prakÃra÷ / yata÷ paripÃkavatÃæ kavÅnÃæ rasÃdi-tÃtparya-virahe vyÃpÃra eva na Óobhate / rasÃdi-tÃtparye ca nÃsty eva tad vastu yad abhimata-rasÃÇgatÃæ nÅyamÃnaæ na praguïÅbhavati / acetanà pi hi bhÃvà yathÃyatham ucita-rasa-vibhÃvatayà cetana-v­ttÃnta-yojanayà và na santy eva te ye yÃnti na rasÃÇgatÃm / tathà cedam ucyate- apÃre kÃvya-saæsÃre kavir eka÷ prajÃpati÷ / yathÃsmai rocate viÓvaæ tathedaæ parivartate // Ó­ÇgÃrÅ cet kavi÷ kÃvye jÃtaæ rasa-mayaæ jagat / sa eva vÅta-rÃgaÓ cen nÅrasaæ sarvam eva tat // bhÃvÃn acetanÃn api cetanavac cetanÃnacetanavat / vyavahÃrayati yathe«Âaæ sukavi÷ kÃvye svatantratayà // tasmÃn nÃsty eva tad vastu yat sarvÃtmanà rasa-tÃtparyavata÷ kaves tad-icchayà tad-abhimata-rasÃÇgatÃæ na dhatte / tathopanibadhyamÃnaæ và na cÃrutvÃtiÓayaæ pu«ïÃti / sarvam etac ca mahÃ-kavÅnÃæ kÃvye«u d­Óyate / asmÃbhir api sve«u kÃvya-prabandhe«u yathÃyathaæ darÓitam eva / sthite caivaæ sarva eva kÃvya-prakÃro na dhvani-dharmatÃm atipatati rasÃdy-apek«ÃyÃæ kaver guïÅbhÆta-vyaÇgya-lak«aïo 'pi prakÃras tad-aÇgatÃm avalambata ity uktaæ prÃk / yadà tu cÃÂu«u devatÃ-stuti«u và rasÃdÅnÃm aÇgatayà vyavasthÃnaæ h­dayavatÅ«u ca supraj¤aka-gÃthÃsu kÃsucid vyaÇgya-viÓi«Âa-vÃcye prÃdhÃnyaæ tad api guïÅbhÆta-vyaÇgyasya dhvani-ni«panda-bhÆtatvam evety uktaæ prÃk / tad evam idÃnÅætana-kavi-kÃvya-nayopadeÓe kriyamÃïe prÃthamikÃnÃm abhyÃsÃrthinÃæ yadi paraæ citreïa vyavahÃra÷, prÃpta-pariïatÅnÃæ tu dhvanir eva kÃvyam iti sthitam etat / tad ayam atra saÇgraha÷- yasmin raso và bhÃvo và tÃtparyeïa prakÃÓate / saæv­ttyÃbhihitau vastu yatrÃlaÇkÃra eva và // kÃvyÃdhvani dhvanir vyaÇgya-prÃdhÃnyaika-nibandhana÷ / sarvatra tatra vi«ayÅ j¤eya÷ sah­dayair janai÷ || DhvA_3.42 || _________________________________________________________ Dhv_3.43: saguïÅbhÆta-vyaÇgyai÷ sÃlaÇkÃrai÷ saha prabhedai÷ svai÷ / saÇkara-saæs­«ÂibhyÃæ punar apy uddyotate bahudhà // DhvK_3.43 // tasya ca dhvane÷ sva-prabhedair guïÅbhÆta-vyaÇgyena vÃcyÃlaÇkÃraiÓ ca saÇkara-saæs­«Âi-vyavasthÃyÃæ kriyamÃïÃyÃæ bahu-prabhedatà lak«ye d­Óyate / tathà hi sva-prabheda-saÇkÅrïa÷, sva-prabheda-saæs­«Âo guïÅbhÆta-vyaÇgya-saÇkÅrïo guïÅbhÆta-vyaÇgya-saæs­«Âo vÃcyÃlaÇkÃrÃntara-saÇkÅrïo vÃcyÃlaÇkÃrÃntara-saæs­«Âa÷ saæs­«ÂÃlaÇkÃra-saÇkÅrïa÷ saæs­«ÂÃlaÇkÃra-saæs­«ÂaÓ ceti bahudhà dhvani÷ prakÃÓate / tatra sva-prabheda-saÇkÅrïatvaæ kadÃcid anugrÃhyÃnugrÃhaka-bhÃvena / yathÃ-"evaæ-vÃdini devar«au" ity Ãdau / atra hy artha-Óakty-udbhavÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgya-dhvani-prabhedenÃlak«ya-krama-vyaÇgya-dhvani-prabhedo 'nug­hyamÃïa÷ pratÅyate / evaæ kadÃcit prabheda-dvaya-sampÃta-sandehena / yathÃ- khaïa-pÃhuïià deara esà jÃÃeæ kiæ pi de bhaïidà / rua{i} pa¬ohara-valahÅ-gharammi aïuïijja{u} barÃÅ // [k«aïa-prÃghuïikà devara e«Ã jÃyayà kim api te bhaïità / roditi ÓÆnya-valabhÅ-g­he 'nunÅyatÃæ varÃkÅ //] atra hy anunÅyatÃm ity etat-padam arthÃntara-saÇkramita-vÃcyatvena vivak«itÃny apara-vÃcyatvena ca sambhÃvyate / na cÃnyatara-pak«a-nirïaye pramÃïam asti / eka-vya¤jakÃnupraveÓena tu vyaÇgyatvam alak«ya-krama-vyaÇgyasya sva-prabhedÃntarÃpek«ayà bÃhulyena sambhavati / yathÃ-"snigdha-ÓyÃmala" ity Ãdau / sva-prabheda-saæs­«Âatvaæ ca yathà pÆrvodÃharaïa eva / atra hy arthÃntara-saækramita-vÃcyasyÃtyanta-tirask­ta-vÃcyasya ca saæsarga÷ / guïÅ-bhÆta-vyaÇgya-saÇkÅrïatvaæ yathÃ-"nyak-kÃro hy ayam eva me yad araya÷" ity Ãdau / yathà vÃ- kartà dyÆta-cchalÃnÃæ jatu-maya-ÓaraïoddÅpana÷ so 'bhimÃnÅ k­«ïÃ-keÓottarÅya-vyapanayana-paÂu÷ pÃï¬avà yasya dÃsÃ÷ / rÃjà du÷ÓÃsanÃder gurur anuja-ÓatasyÃÇga-rÃjasya mitraæ kvÃste duryodhano 'sau kathayata na ru«Ã dra«Âum abhyÃgatau sva÷ // atra hy alak«ya-krama-vyaÇgyasya vÃkyÃrthÅ-bhÆtasya vyaÇgya-viÓi«Âa-vÃcyÃbhidhÃyibhi÷ padai÷ sammiÓratà / ata eva ca padÃrthÃÓrayatve guïÅ-bhÆta-vyaÇgyasya vÃkyÃrthÃÓrayatve ca dhvane÷ saÇkÅrïatÃyÃm api na virodha÷ sva-prabhedÃntaravat / yathà hi dhvani-prabhedÃntarÃïi parasparaæ saÇkÅryante padÃrtha-vÃkyÃrthÃÓrayatvena ca na viruddhÃni / kiæ caika-vyaÇgyÃÓrayatve tu pradhÃna-guïa-bhÃvo virudhyate na tu vyaÇgya-bhedÃpek«ayÃ, tato 'py asya na virodha÷ / ayaæ ca saÇkara-saæs­«Âi-vyavahÃro bahÆnÃm ekatra vÃcya-vÃcaka-bhÃva iva vyaÇgya-vya¤jaka-bhÃve 'pi nirvirodha eva mantavya÷ / yatra tu padÃni kÃnicid avivak«ita-vÃcyÃny anuraïana-rÆpa-vyaÇgya-vÃcyÃni và tatra dhvani-guïÅ-bhÆta-vyaÇgyayo÷ saæs­«Âatvam / yathÃ-"te«Ãæ gopa-vadhÆ-vilÃsa-suh­dÃm" ity Ãdau / atra hi "vilÃsa-suh­dÃm" "rÃdhÃ-raha÷-sÃk«iïÃm" ity ete pade dhvani-prabheda-rÆpe "te" "jÃne" ity ete ca pade guïÅ-bhÆta-vyaÇgya-rÆpe / vÃcyÃlaÇkÃra-saÇkÅrïatvam alak«ya-krama-vyaÇgyÃpek«ayà rasavati sÃlaÇkÃre kÃvye sarvatra suvyavasthitam / prabhedÃntarÃïÃm api kadÃcit saÇkÅrïatvaæ bhavaty eva / yathà mamaiva- yà vyÃpÃravatÅ rasÃn rasayituæ kÃcit kavÅnÃæ navà d­«Âir yà parini«ÂhitÃrtha-vi«ayonme«Ã ca vaipaÓcitÅ / te dve apy avalambya viÓvam aniÓaæ nirvarïayanto vayaæ ÓrÃntà naiva ca labdham abdhi-Óayana ! tvad-bhakti-tulyaæ sukham // ity atra virodhÃlaÇkÃreïÃrthÃntara-saækramita-vÃcyasya dhvani-prabhedasya saÇkÅrïatvam / vÃcyÃlaÇkÃra-saæs­«Âatvaæ ca padÃpek«ayaiva / yatra hi kÃnicit padÃni vÃcyÃlaÇkÃra-bhäji kÃnicic ca dhvani-prabheda-yuktÃni / yathÃ- dÅrghÅkurvan paÂu mada-kalaæ kÆjitaæ sÃrasÃnÃæ pratyÆ«e«u sphuÂita-kamalÃmoda-maitrÅ-ka«Ãya÷ / yatra strÅïÃæ harati surata-glÃnim aÇgÃnukÆla÷ siprÃvÃta÷ priyatama iva prÃrthanÃ-cÃÂu-kÃra÷ // atra hi maitrÅ-padam avivak«ita-vÃcyo dhvani÷ / padÃntare«v alaÇkÃrÃntarÃïi / saæs­«ÂÃlaÇkÃrÃntara-saÇkÅrïo dhvanir, yathÃ- danta-k«atÃni karajaiÓ ca vipÃÂitÃni prodbhinna-sÃndra-pulake bhavata÷ ÓarÅre / dattÃni rakta-manasà m­ga-rÃja-vadhvà jÃta-sp­hair munibhir apy avalokitÃni // atra hi samÃsokti-saæs­«Âena virodhÃlaÇkÃreïa saÇkÅrïasyÃlak«ya-krama-vyaÇgyasya dhvane÷ prakÃÓanam / dayÃ-vÅrasya paramÃrthato vÃkyÃrthÅbhÆtatvÃt / saæs­«ÂÃlaÇkÃra-saæs­«Âatvaæ ca dhvaner yathÃ- abhinava-payodhara-rasite«u pathika-ÓyÃmÃyite«u divase«u / Óobhate prasÃrita-grÅvÃïÃæ n­ttaæ mayÆra-v­ndÃnÃm // atra hy upamÃ-rÆpakÃbhyÃæ Óabda-Óakty-udbhavÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgyasya dhvane÷ saæs­«Âatvam / _________________________________________________________ Dhv_3.44: evaæ dhvane÷ prabhedÃ÷ prabheda-bhedÃÓ ca kena Óakyante / saÇkhyÃtuæ diÇ-mÃtraæ te«Ãm idam uktam asmÃbhi÷ // DhvK_3.44 // anantà hi dhvane÷ prakÃrÃ÷ sah­dayÃnÃæ vyutpattaye te«Ãæ diÇ-mÃtraæ kathitam // _________________________________________________________ Dhv_3.45: ity ukta-lak«aïo yo dhvanir vivecya÷ prayatnata÷ sadbhi÷ sat-kÃvyaæ kartuæ và j¤Ãtuæ và samyag abhiyuktai÷ // DhvK_3.45 // ukta-svarÆpa-dhvani-nirÆpaïa-nipuïà hi sat-kavaya÷ sah­dayÃÓ ca niyatam eva kÃvya-vi«aye parÃæ prakar«a-padavÅm ÃsÃdayanti // _________________________________________________________ Dhv_3.46: asphuÂa-sphuritaæ kÃvya-tattvam etad yathoditam / aÓaknuvadbhir vyÃkartuæ rÅtaya÷ sampravartitÃ÷ // DhvK_3.46 // etad-dhvani-pravartanena nirïÅtaæ kÃvya-tattvam asphuÂa-sphuritaæ sad aÓaknuvadbhi÷ pratipÃdayituæ vaidarbhÅ gau¬Å päcÃlÅ ceti rÅtaya÷ pravartitÃ÷ / rÅti-lak«aïa-vidhÃyinÃæ hi kÃvya-tattvam etad asphuÂatayà manÃk-sphuritam ÃsÅd iti lak«yate tad atra sphuÂatayà sampradarÓitenÃnyena rÅti-lak«aïena na kiæcit || DhvA_3.46 || _________________________________________________________ Dhv_3.47: Óabda-tattvÃÓrayÃ÷ kÃÓcid artha-tattva-yujo 'parÃ÷ / v­ttayo 'pi prakÃÓante j¤Ãte 'smin kÃvya-lak«aïe // DhvK_3.47 // asmin vyaÇgya-vya¤jakabhÃvavivecanamaye kÃvya-lak«aïe j¤Ãte sati yÃ÷ kÃÓcitprasiddhà upanÃgarikÃdyÃ÷ ÓabdatattvÃÓrayÃ÷ v­ttayo yÃÓcÃrthatattvasambaddhÃ÷ kaiÓikyÃdayastÃ÷ samyagrÅtipadavÅmavataranti / anyathà tu tÃsÃmad­«ÂÃrthÃnÃm iva v­ttÅnÃmaÓraddheyatvam eva syÃnnÃnubhavasiddhatvam / evaæ sphuÂatayaiva lak«aïÅyaæ svarÆpamasya dhvane÷ / yatra ÓabdÃnÃm arthÃnÃæ ca ke«Ã¤citpratipatt­viÓe«asaævedyaæ jÃtyatvam iva ratnaviÓe«ÃïÃæ cÃrutvamanÃkhyeyamavabhÃsate kÃvye tatra dhvanivyavahÃra iti yallak«aïaæ dhvaner ucyate kenacittadayuktam iti nÃbhidheyatÃmarhati / yata÷ ÓabdÃnÃæ svarÆpÃÓrayas tÃvad akli«Âatve satyaprayuktaprayoga÷ / vÃcakÃÓrayas tu prasÃdo vya¤jakatvaæ ceti viÓe«a÷ / arthÃnÃæ ca sphuÂatvenÃvabhÃsanaæ vyaÇgyaparatvaæ vyaÇgyÃæÓaviÓi«Âatvam ceti viÓe«a÷ / tau ca viÓe«au vyÃkhyÃtuæ Óakyete vyÃkhyÃtau ca bahuprakÃram / tadvyatiriktÃnÃkhyeyaviÓe«asambhÃvanà tu vivekÃvasÃdabhÃvamÆlaiva / yasmÃdanÃkhyeyatvaæ sarva-ÓabdÃgocaratvena na kasyacitsambhavati / antato 'nÃkhyeyaÓabdena tasyÃbhidhÃnasambhavÃt / sÃmÃnyasaæsparÓivikalpaÓabdÃgocaratve sati, prakÃÓamÃnatvaæ tu yadanÃkhyeyatvam ucyate kvacit tad api kÃvyaviÓe«ÃïÃæ ratnaviÓe«ÃïÃm iva na sambhavati / te«Ãæ lak«aïakÃraivyÃk­ta-rÆpatvÃt / ratnaviÓe«ÃïÃæ ca sÃmÃnyasambhÃvanayaiva mÆlyasthitiparikalpanÃdarÓanÃcca / ubhaye«Ãm api te«Ãæ pratipatt­viÓe«asaævedyatvamasty eva / vaikaÂikà eva hi ratnatattvavida÷, sah­dayà eva hi kÃvyÃnÃæ rasaj¤Ã iti kasyÃtra vipratipatti÷ / yat tv anirdeÓyatvaæ sarva-lak«aïa-vi«ayaæ bauddhÃnÃæ prasiddhaæ tattanmataparÅk«ÃyÃæ granthÃntare nirÆpayi«yÃma÷ / iha tu granthÃntaraÓravaïalavaprakÃÓanaæ sah­dayavaimanasyapradÃyÅti na prakriyate / bauddhamatena và yathà pratyak«Ãdilak«aïaæ tathÃsmÃkaæ dhvanilak«aïaæ bhavi«yati / tasmÃllak«aïÃntarasyÃghaÂanÃdaÓabdÃrthatvÃcca tasyoktam eva dhvanilak«aïaæ sÃdhÅya÷ / tad idam uktam- anÃkhyeyÃæÓa-bhÃsitvaæ nirvÃcyÃrthatayà dhvane÷ / na lak«aïaæ, lak«aïaæ tu sÃdhÅyo 'sya yathoditam // _________________________________________________________ // iti ÓrÅ-rÃjÃnakÃnandavardhanÃcÃrya-viracite dhvany-Ãloke t­tÅya uddyota÷ // --o)0(o-- _________________________________________________________ (4) _________________________________________________________ // caturthoddyota÷ // evaæ dhvaniæ sa-prapa¤caæ vipratipatti-nirÃsÃrthaæ vyutpÃdya tad-vyutpÃdane prayojanÃntaram ucyate- _________________________________________________________ Dhv_4.1: dhvaner ya÷ saguïÅ-bhÆta-vyaÇgyasyÃdhvà pradarÓita÷ / anenÃnantyam ÃyÃti kavÅnÃæ pratibhÃ-guïa÷ // DhvK_4.1 // ya e«a dhvaner guïÅ-bhÆta-vyaÇgyasya ca mÃrga÷ prakÃÓitas tasya phalÃntaraæ kavi-pratibhÃnantyam / katham iti cet- _________________________________________________________ Dhv_4.2: ato hy anyatamenÃpi prakÃreïa vibhÆ«ità / vÃïÅ navatvam ÃyÃti pÆrvÃrthÃnvayavaty api // DhvK_4.2 // ato dhvaner ukta-prabheda-madhyÃd anyatamenÃpi prakÃreïa vibhÆ«ità satÅ vÃïÅ purÃtana-kavi-nibaddhÃrtha-saæsparÓavaty api navatvam ÃyÃti / tathà hy avivak«ita-vÃcyasya dhvane÷ prakÃra-dvaya-samÃÓrayeïa navatvaæ pÆrvÃrthÃnugame 'pi, yathÃ- smitaæ kiæcin mugdhaæ tarala-madhuro d­«Âi-vibhava÷ parispando vÃcÃm abhinava-vilÃsormi-sarasa÷ / gatÃnÃm Ãrambha÷ kisalayita-lÅlÃ-parimala÷ sp­ÓantyÃs tÃruïyaæ kim iva hi na ramyaæ m­gad­Óa÷ // ity asya, sa-vibhrama-smitodbhedà lolÃk«ya÷ praskhalad-gira÷ / nitambÃlasa-gÃminya÷ kÃminya÷ kasya na priyÃ÷ // ity evam Ãdi«u Óloke«u satsv api tirask­ta-vÃcya-dhvani-samÃÓrayeïÃpÆrvatvam eva pratibhÃsate / tathÃ- ya÷ prathama÷ prathama÷ sa tu tathà hi hata-hasti-bahala-palalÃÓÅ / ÓvÃpada-gaïe«u siæha÷ siæha÷ kenÃdharÅ-kriyate //ity asya, sva-teja÷-krÅta-mahimà kenÃnyenÃtiÓayyate / mahadbhir api mÃtaÇgai÷ siæha÷ kim abhibhÆyate // ity evam Ãdi«u Óloke«u satsv apy arthÃntara-saÇkramita-vÃcya-dhvani-samÃÓrayeïa navatvam / vivak«itÃny apara-vÃcyasyÃpy ukta-prakÃra-samÃÓrayeïa navatvaæ, yathÃ- nidrÃ-kaitavina÷ priyasya vadane vinyasya vaktraæ vadhÆr bodha-trÃsa-niruddha-cumbana-rasÃpy Ãbhoga-lolaæ sthità / vailak«yÃd vimukhÅbhaved iti punas tasyÃpy anÃrambhiïa÷ sÃkÃÇk«a-pratipatti nÃma h­dayaæ yÃtaæ tu pÃraæ rate÷ // ity Ãde÷ Ólokasya, ÓÆnyaæ vÃsa-g­haæ vilokya ÓayanÃd utthÃya kiæcic chanair nidrÃ-vyÃjam upÃgatasya suciraæ nirvarïya patyur mukham / visrabdhaæ paricumbya jÃta-pulakÃm Ãlokya gaï¬a-sthalÅæ lajjÃ-namra-mukhÅ priyeïa hasatà bÃlà ciraæ cumbità // ity Ãdi«u Óloke«u satsv api navatvam / yathà vÃ-"taraÇgabhrÆbhaÇgÃ" ity ÃdiÓlokasya "nÃnÃbhaÇgibhramadbhrÆ÷" ity ÃdiÓlokÃpek«ayÃnyatvam || DhvA_4.2 || _________________________________________________________ Dhv_4.3: yuktyÃnayÃnusartavyo rasÃdir bahu-vistara÷ / mitho 'py anantatÃæ prÃpta÷ kÃvya-mÃrgo yadÃÓrayÃt // DhvK_4.3 // bahu-vistÃro 'yaæ rasa-bhÃva-tad-ÃbhÃsa-tat-praÓama-lak«aïo mÃrgo yathÃsvaæ vibhÃvÃnubhÃva-prabheda-kalanayà yathoktaæ prÃk / sa sarva evÃnayà yuktyÃnusartavya÷ / yasya rasÃder ÃÓrayÃd ayaæ kÃvya-mÃrga÷ purÃtanai÷ kavibhi÷ sahasra-saækhyair asaækhyair và bahu-prakÃraæ k«uïïatvÃn mito 'py anantatÃm eti / rasa-bhÃvÃdÅnÃæ hi pratyekaæ vibhÃvÃnubhÃva-vyabhicÃri-samÃÓrayÃd aparimitatvam / te«Ãæ caikaika-prabhedÃpek«ayÃpi tÃvaj jagad-v­ttam upanibadhyamÃnaæ sukavibhis tad-icchÃ-vaÓÃd anyathà sthitam apy anyathaiva vivartate / pratipÃditaæ caitac citra-vicÃrÃvasare / gÃthà cÃtra k­taiva mahÃ-kavinÃ- atathÃ-sthitÃn api tathÃ-saæsthitÃn iva h­daye yà niveÓayati / artha-viÓe«Ãn sà jayati vikaÂa-kavi-gocarà vÃïÅ // tad itthaæ rasa-bhÃvÃdy-ÃÓrayeïa kÃvyÃrthÃnÃm Ãnantyaæ supratipÃditam / etad evopapÃdayitum ucyate- _________________________________________________________ Dhv_4.4: d­«Âa-pÆrvà api hy arthÃ÷ kÃvye rasa-parigrahÃt / sarve navà ivÃbhÃnti madhu-mÃsa iva drumÃ÷ // DhvK_4.4 // tathà hi vivak«itÃny apara-vÃcyasyaiva Óabda-Óakty-udbhavÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgya-prakÃra-samÃÓrayeïa navatvam / yathÃ-"dharaïÅ-dhÃraïÃyÃdhunà tvaæ Óe«a÷" ity Ãde÷ / Óe«o hima-giris tvaæ ca mahÃnto gurava÷ sthirÃ÷ / yad alaÇghita-maryÃdÃÓ calantÅæ bibhrate bhuvam // ity Ãdi«u satsv api / tasyaivÃrtha-Óakty-udbhavÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgya-samÃÓrayeïa navatvam / yathÃ-"evaæ-vÃdini devar«au" ity Ãdi Ólokasya / k­te vara-kathÃlÃpe kumÃrya÷ pulakodgamai÷ / sÆcayanti sp­hÃm antar-lajjayÃvanatÃnanÃ÷ // ity Ãdi«u satsv artha-Óakty-udbhavÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgyasya kavi-prau¬hokti-nirmita-ÓarÅratvena navatvam / yathÃ-"sajjayati surabhi-mÃso" ity Ãde÷ / surabhi-samaye prav­tte sahasà prÃdurbhavanti ramaïÅyÃ÷ / rÃgavatÃm utkalikÃ÷ sahaiva sahakÃra-kalikÃbhi÷ // ity Ãdi«u satsv apy apÆrvatvam eva / artha-Óakty-udbhavÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgyasya kavi-nibaddha-vakt­-prau¬hokti-mÃtra-ni«panna-ÓarÅratvena navatvam / yathà "'vÃïijya hasti-dantÃ÷" ity Ãdi-gÃthÃrthasya / kariïÅ-behabbaaro maha putto ekka-kÃï¬a-vinibÃÅ / haa soïhÃeæ taha kaho jaha kaï¬a-karaï¬aaæ baha{i} // [kariïÅ-vaidhavya-karo mama putra eka-kÃï¬a-vinipÃtÅ / hata-snu«ayà tathà k­to yathà kÃï¬a-karaï¬akaæ vahati //] evam Ãdi«v arthe«u satsv apy anÃlŬhataiva || DhvA_4.4 || yathà vyaÇgya-bheda-samÃÓrayeïa dhvane÷ kÃvyÃrthÃnÃæ navatvam utpadyate, tathà vya¤jaka-bheda-samÃÓrayeïÃpi / tat tu grantha-vistara-bhayÃn na likhyate, svayam eva sah­dayair abhyÆhyam / atra ca puna÷ punar uktam api sÃratayedam ucyate- _________________________________________________________ Dhv_4.5: vyaÇgya-vya¤jaka-bhÃve 'smin vividhe sambhavaty api / rasÃdi-maya ekasmin kavi÷ syÃd avadhÃnavÃn // DhvK_4.5 // asminn arthÃnantya-hetau vyaÇgya-vya¤jaka-bhÃve vicitre ÓabdÃnÃæ sambhavaty api kavir apÆrvÃrtha-lÃbhÃrthÅ rasÃdi-maya ekasmin vyaÇgya-vya¤jaka-bhÃve yatnÃd avadadhÅta / rasa-bhÃva-tad-ÃbhÃsa-rÆpe hi vyaÇgye tad-vya¤jake«u ca yathÃ-nirdi«Âe«u varïa-pada-vÃkya-racanÃ-prabandhe«v avahita-manasa÷ kave÷ sarvam apÆrvaæ kÃvyaæ sampadyate / tathà ca rÃmÃyaïa-mahÃbhÃratÃdi«u saÇgrÃmÃdaya÷ puna÷ punar abhihità api nava-navÃ÷ prakÃÓante / prabandhe cÃÇgÅ rasa eka evopanibadhyamÃno 'rtha-viÓe«a-lÃbhaæ chÃyÃtiÓayaæ ca pu«ïÃti / kasminn iveti cet-yathà rÃmÃyaïe yathà và mahÃbhÃrate / rÃmÃyaïe hi karuïo rasa÷ svayam Ãdi-kavinà sÆtrita÷ "Óoka÷ Ólokatvam Ãgata÷" ity evaæ-vÃdinà / nirvyƬhaÓ ca sa eva sÅtÃtyanta-viyoga-paryantam eva sva-prabandham uparacayatà / mahÃbhÃrate 'pi ÓÃstra-kÃvya-rÆpa-cchÃyÃnvayini v­«ïi-pÃï¬ava-virasÃvasÃna-vaimanasya-dÃyinÅæ samÃptim upanibadhnatà mahÃ-muninà vairÃgya-janana-tÃtparyaæ prÃdhÃnyena sva-prabandhasya darÓayatà mok«a-lak«aïa÷ puru«Ãrtha÷ ÓÃnto rasaÓ ca mukhyatayà vivak«Ã-vi«ayatvena sÆcita÷ / etac cÃæÓena viv­tam evÃnyair vyÃkhyÃ-vidhÃyibhi÷ / svayam eva caitad udgÅrïaæ tenodÅrïa-mahÃ-moha-magnam ujjihÅr«atà lokam ativimala-j¤ÃnÃloka-dÃyinà loka-nÃthena- yathà yathà viparyeti loka-tantram asÃravat / tathà tathà virÃgo 'tra jÃyate nÃtra saæÓaya÷ // ity Ãdi bahuÓa÷ kathayatà / tataÓ ca ÓÃnto raso rasÃntarair mok«a-lak«aïa÷ puru«Ãrtha÷ puru«ÃrthÃntarais tad-upasarjanatvenÃnugamyamÃno 'Çgitvena vivak«Ã-vi«aya iti mahÃbhÃrata-tÃtparyaæ suvyaktam evÃvabhÃsate / aÇgÃÇgi-bhÃvaÓ ca yathà rasÃnÃæ tathà pratipÃditam eva / pÃramÃrthikÃntas tattvÃnapek«ayà ÓarÅrasyevÃÇga-bhÆtasya rasasya puru«Ãrthasya ca sva-prÃdhÃnyena cÃrutvam apy aviruddham / nanu mahÃbhÃrate yÃvÃn vivak«Ã-vi«aya÷ so 'nukramaïyÃæ sarva evÃnukrÃnto na caitat tatra d­Óyate, pratyuta sarva-puru«Ãrtha-prabodha-hetutvaæ sarva-rasa-garbhatvaæ ca mahÃbhÃratasya tasminn uddeÓe sva-Óabda-niveditatvena pratÅyate / atrocyate-satyaæ ÓÃntasyaiva rasasyÃÇgitvaæ mahÃbhÃrate mok«asya ca sarva-puru«Ãrthebhya÷ prÃdhÃnyam ity etan na sva-ÓabdÃbhidheya-tvenÃnukramaïyà darÓitam, darÓitaæ tu vyaÇgyatvena-"bhagavÃn vÃsudevaÓ ca kÅrtyate 'tra sanÃtana÷" ity asmin vÃkye / anena hy ayam artho vyaÇgyatvena vivak«ito yad atra mahÃbhÃrate pÃï¬avÃdi-caritaæ yat kÅrtyate tat sarvam avasÃna-virasam avidyÃ-prapa¤ca-rÆpaæ ca, paramÃrtha-satya-svarÆpas tu bhagavÃn vÃsudevo 'tra kÅrtyate / tasmÃt tasminn eva parameÓvare bhagavati bhavata bhÃvita-cetaso, mà bhÆta vibhÆti«u ni÷sÃrÃsu rÃgiïo guïe«u và naya-vinaya-parÃkramÃdi«v amÅ«u kevale«u ke«ucit sarvÃtmanà pratinivi«Âa-dhiya÷ / tathà cÃgre-paÓyata ni÷sÃratÃæ saæsÃrasyety amum evÃrthaæ dyotayan sphuÂam evÃvabhÃsate vya¤jaka-Óakty-anug­hÅtaÓ ca Óabda÷ / evaæ-vidham evÃrthaæ garbhÅk­taæ sandarÓayanto 'nantara-Ólokà lak«yante-"sa hi satyam" ity Ãdaya÷ / ayaæ ca nigƬha-ramaïÅyo 'rtho mahÃbhÃratÃvasÃne harivaæÓa-varïanena samÃptiæ vidadhatà tenaiva kavi-vedhasà k­«ïa-dvaipÃyanena samyak-sphuÂÅ-k­ta÷ / anena cÃrthena saæsÃrÃtÅte tattvÃntare bhakty-atiÓayaæ pravartayatà sakala eva sÃæsÃriko vyavahÃra÷ pÆrva-pak«Åk­to nyak«eïa prakÃÓate / devatÃ-tÅrtha-tapa÷-prabh­tÅnÃæ ca prabhÃvÃtiÓaya-varïanaæ tasyaiva para-brahmaïa÷ prÃpty-upÃyatvena tad-vibhÆtitvenaiva devatÃ-viÓe«ÃïÃm anye«Ãæ ca / pÃï¬avÃdi-carita-varïanasyÃpi vairÃgya-janana-tÃtparyÃd vairÃgyasya ca mok«a-mÆlatvÃn mok«asya ca bhagavat-prÃpty-upÃyatvena mukhyatayà gÅtÃdi«u pradarÓitatvÃt para-brahma-prÃpty-upÃyatvam eva paramparayà / vÃsudevÃdi-saæj¤Ãbhidheyatvena cÃparimita-Óakty-Ãspadaæ paraæ brahma gÅtÃdi-pradeÓÃntare«u tad-abhidhÃnatvena labdha-prasiddhi mÃthura-prÃdurbhÃvÃnuk­ta-sakala-svarÆpaæ vivak«itaæ na tu mÃthura-prÃdurbhÃvÃæÓa eva, sanÃtana-Óabda-viÓe«itatvÃt / rÃmÃyaïÃdi«u cÃnayà saæj¤ayà bhagavan-mÆrty-antare vyavahÃra-darÓanÃt / nirïÅtaÓ cÃyam artha÷ Óabda-tattva-vidbhir eva / tad evam anukramaïÅ-nirdi«Âena vÃkyena bhagavad-vyatirekiïa÷ sarvasyÃnyasyÃnityatÃæ prakÃÓayatà mok«a-lak«aïa evaika÷ para÷ puru«Ãrtha÷ ÓÃstranaye, kÃvya-naye ca t­«ïÃk«aya-sukha-paripo«a-lak«aïa÷ ÓÃnto raso mahÃbhÃratasyÃÇgitvena vivak«ita iti supratipÃditam / atyanta-sÃra-bhÆtatvÃc cÃyam artho vyaÇgyatvenaiva darÓito na tu vÃcyatvena / sÃra-bhÆto hy artha÷ sva-ÓabdÃnabhidheyatvena prakÃÓita÷ sutarÃm eva ÓobhÃm Ãvahati / prasiddhiÓ ceyam asty eva vidagdha-vidvat-pari«atsu yad abhimatataraæ vastu vyaÇgyatvena prakÃÓyate na sÃk«Ãc-chabda-vÃcyatvena / tasmÃt sthitam etat-aÇgibhÆta-rasÃdy-ÃÓrayeïa kÃvye kriyamÃïe navÃrtha-lÃbho bhavati bandha-cchÃyà ca mahatÅ sampadyata iti / ata eva ca rasÃnuguïÃrtha-viÓe«opanibandham alaÇkÃrÃntara-virahe 'pi chÃyÃtiÓaya-yogi lak«ye d­Óyate / yathÃ- munir jayati yogÅndro mahÃtmà kumbha-sambhava÷ / yenaika-culake d­«Âau tau divyau matsya-kacchapau //ity Ãdau / atra hy adbhuta-rasÃnuguïam eka-culake matsya-kacchapa-darÓanaæ chÃyÃtiÓayaæ pu«ïÃti / tatra hy eka-culake sakala-jaladhi-sannidhÃnÃd api divya-matsya-kacchapa-darÓanam ak«uïïatvÃd adbhuta-rasÃnuguïataram / k«uïïaæ hi vastu loka-prasiddhyÃdbhutam api nÃÓcaryakÃri bhavati / na cÃk«uïïaæ vastÆpanibadhyamÃnam adbhuta-rasasyaivÃnuguïaæ yÃvad rasÃntarasyÃpi / tad yathÃ- svidyati romäcate vepate rathyÃyÃæ tulÃgreïa / sa pÃrÓvo 'dyÃpi subhaga tasyà yenÃsyatikrÃnta÷ // [svidyati romäcate vepate rathyÃyÃæ tulÃgreïa / sa pÃrÓvo 'dyÃpi subhaga tasyà yenÃsyatikrÃnta÷ //] etad gÃthÃrthÃd bhÃvyamÃnÃd yà rasa-pratÅtir bhavati, sà tvÃæ sp­«Âvà svidyati romäcate vepate ity evaæ-vidhÃd arthÃt pratÅyamÃnÃn manÃg api no jÃyate / tad evaæ dhvani-prabheda-samÃÓrayeïa yathà kÃvyÃrthÃnÃæ navatvaæ jÃyate tathà pratipÃditam / guïÅbhÆta-vyaÇgyasyÃpi tribheda-vyaÇgyÃpek«ayà ye prakÃrÃs tat-samÃÓrayeïÃpi kÃvya-vastÆnÃæ navatvaæ bhavaty eva / tat tv ativistÃra-kÃrÅti nodÃh­taæ sah­dayai÷ svayam utprek«aïÅyam || DhvA_4.5 || _________________________________________________________ Dhv_4.6: dhvaner itthaæ guïÅbhÆta-vyaÇgyasya ca samÃÓrayÃt / na kÃvyÃrtha-virÃmo 'sti yadi syÃt pratibhÃ-guïa÷ // DhvK_4.6 // satsv api purÃtana-kavi-prabandhe«u yadi syÃt pratibhÃ-guïa÷, tasmiæs tv asati na kiæcid eva kaver vastv asti / bandha-cchÃyÃpy artha-dvayÃnurÆpa-Óabda-sanniveÓo 'rtha-pratibhÃnÃbhÃve katham upapadyate / anapek«itÃrtha-viÓe«Ãk«ara-racanaiva bandha-cchÃyeti nedaæ nedÅya÷ sah­dayÃnÃm / evaæ hi saty arthÃnapek«a-catura-madhura-vacana-racanÃyÃm api kÃvya-vyapadeÓa÷ pravarteta / ÓabdÃrthayo÷ sÃhityena kÃvyatve kathaæ tathÃ-vidhe vi«aye kÃvya-vyavastheti cet-paropanibaddhÃrtha-viracane yathà tat-kÃvyatva-vyavahÃras tathà tathÃ-vidhÃnÃæ kÃvya-sandarbhÃïÃm || DhvA_4.6 || na cÃrthÃnantyaæ vyaÇgyÃrthÃpek«ayaiva yÃvad vÃcyÃrthÃpek«ayÃpÅti pratipÃdayitum ucyate- _________________________________________________________ Dhv_4.7: avasthÃdeÓa-kÃlÃdi-viÓe«air api jÃyate / Ãnantyam eva vÃcyasya ÓuddhasyÃpi svabhÃvata÷ // DhvK_4.7 // ÓuddhasyÃnapek«ita-vyaÇgyasyÃpi vÃcyasyÃnantyam eva jÃyate svabhÃvata÷ / svabhÃvo hy ayaæ vÃcyÃnÃæ cetanÃnÃm acetanÃnÃæ ca yad avasthÃ-bhedÃd deÓa-bhedÃt kÃla-bhedÃt svÃlak«aïya-bhedÃc cÃnantatà bhavati / taiÓ ca tathÃ-vyavasthitai÷ sadbhi÷ prasiddhÃneka-svabhÃvÃnusaraïa-rÆpayà svabhÃvoktyÃpi tÃvad upanibadhyamÃnair niravadhi÷ kÃvyÃrtha÷ sampadyate / tathà hy avasthÃ-bhedÃn navatvaæ yathÃ-bhagavatÅ pÃrvatÅ kumÃrasambhave "sarvopamÃ-dravya-samuccayena" [ku.saæ. 1.49] ity Ãdibhir uktibhi÷ prathamam eva parisamÃpita-rÆpa-varïanÃpi punar bhagavata÷ Óambhor locana-gocaram ÃyÃntÅ "vasanta-pu«pÃbharaïaæ vahantÅ" [ku.saæ. 3.53] manmathopakaraïa-bhÆtena bhaÇgyantareïopavarïità / saiva ca punar navodvÃha-samaye prasÃdhyamÃnà "tÃæ prÃÇ-mukhÅæ tatra niveÓya tanvÅm" ity Ãdy-uktibhir navenaiva prakÃreïa nirÆpita-rÆpa-sau«Âhavà / na ca te tasya kaver ekatraivÃsak­t-k­tà varïana-prakÃrà apunar-uktatvena và nava-navÃrtha-nirbharatvena và pratibhÃsante / darÓitam eva caitad vi«ama-bÃïa-lÅlÃyÃm- ïa a tÃïaæ gha¬a(i) ohÅ ïa a te dÅsanti kaha bi punaruttà / je bibbhamà piÃïaæ atthà và suka(i)-bÃïÅnaæ // [na ca te«Ãæ ghaÂate 'vadhi÷, na ca te d­Óyante katham api punaruktÃ÷ / ye vibhramÃ÷ priyÃïÃm arthà và sukavi-vÃïÅnÃm //] ayam aparaÓ cÃvasthÃ-bheda-prakÃro yad acetanÃnÃæ sarve«Ãæ cetanaæ dvitÅyaæ rÆpam abhimÃnitva-prasiddhaæ himavad gaÇgÃdÅnÃm / tac cocita-cetana-vi«aya-svarÆpa-yojanayopanibadhyamÃnam anyad eva sampadyate / yathà kumÃra-sambhava eva parvata-svarÆpasya himavato varïanaæ, puna÷ saptar«i-priyokti«u cetana-tat-svarÆpÃpek«ayà pradarÓitaæ tad apÆrvam eva pratibhÃti / prasiddhaÓ cÃyaæ sat-kavÅnÃæ mÃrga÷ / idaæ ca prasthÃnaæ kavi-vyutpattaye vi«ama-bÃïa-lÅlÃyÃæ sa-prapa¤caæ darÓitam / cetanÃnÃæ ca bÃlyÃdy-avasthÃbhir anyatvaæ sat-kavÅnÃæ prasiddham eva / cetanÃnÃm avasthÃ-bhede 'py avÃntarÃvasthÃ-bhedÃn nÃnÃtvam / yathà kumÃrÅïÃæ kusuma-Óara-bhinna-h­dayÃnÃm anyÃsÃæ ca / tatrÃpi vinÅtÃnÃm avinÅtÃnÃæ ca / acetanÃnÃæ ca bhÃvÃnÃm ÃrambhÃdy-avasthÃ-bheda-bhinnÃnÃm ekaikaÓa÷ svarÆpam upanibadhyamÃnam Ãnantyam evopayÃti / yathÃ- haæsÃnÃæ ninade«u yai÷ kavalitair Ãsajyate kÆjatÃm anya÷ ko 'pi ka«Ãya-kaïÂha-luÂhanÃd Ãghargharo vibhrama÷ / te sampraty akaÂhora-vÃraïa-vadhÆ-dantÃÇkura-spardhino niryÃtÃ÷ kamalÃkare«u bisinÅ-kandÃgrima-granthaya÷ //[*23] [*23] Srk 284, Skm 1309 (credited to KamalÃyudha) evam anyatrÃpi diÓÃnayÃnusartavyam / deÓa-bhedÃn nÃnÃtvam acetanÃnÃæ tÃvat / yathà vÃyÆnÃæ nÃnÃ-dig-deÓa-cÃriïÃm anye«Ãm api salila-kusumÃdÅnÃæ prasiddham eva / cetanÃnÃm api mÃnu«a-paÓu-pak«i-prabh­tÅnÃæ grÃmÃraïya-salilÃdi-samedhitÃnÃæ parasparaæ mahÃn viÓe«a÷ samupalak«yata eva / sa ca vivicya yathÃyatham upanibadhyamÃnas tathaivÃnantyam ÃyÃti / tathà hi-mÃnu«ÃïÃm eva tÃvad dig-deÓÃdi-bhinnÃnÃæ ye vyavahÃra-vyÃpÃrÃdi«u vicitrà viÓe«Ãs te«Ãæ kenÃnta÷ Óakyate gantum, viÓe«ato yo«itÃm / upanibadhyate ca tat sarvam eva sukavibhir yathÃ-pratibham / kÃla-bhedÃc ca nÃnÃtvam / yatha rtu-bhedÃd dig-vyoma-salilÃdÅnÃm acetanÃnÃm / cetanÃnÃæ cautsukyÃdaya÷ kÃla-viÓe«ÃÓrayiïa÷ prasiddhà eva / svÃlak«aïya-prabhedÃc ca sakala-jagad-gatÃnÃæ vastÆnÃæ vinibandhanaæ prasiddham eva / tac ca yathÃvasthitam api tÃvad upanibadhyamÃnam anantatÃm eva kÃvyÃrthasyÃpÃdayati / atra kecid Ãcak«Åran-yathà sÃmÃnyÃtmanà vastÆni vÃcyatÃæ pratipadyante na viÓe«Ãtmanà ; tÃni hi svayam anubhÆtÃnÃæ sukhÃdÅnÃæ tan-nimittÃnÃæ ca svarÆpam anyatrÃropayadbhi÷ sva-parÃnubhÆta-rÆpa-sÃmÃnya-mÃtrÃÓrayeïopanibadhyante kavibhi÷ / na hi tair atÅtam anÃgataæ vartamÃnaæ ca paricitÃdi-sva-lak«aïaæ yogibhir iva pratyak«Åkriyate ; tac cÃnubhÃvyÃnubhava-sÃmÃnyaæ sarva-pratipatt­-sÃdhÃraïaæ parimitatvÃt purÃtanÃnÃm eva gocarÅ-bhÆtam, tasyÃvi«ayatvÃnupapatte÷ / ata eva sa prakÃra-viÓe«o yair adyatanair abhinavatvena pratÅyate te«Ãm abhimÃna-mÃtram eva bhaïiti-k­taæ vaicitrya-mÃtram atrÃstÅti / tatrocyate-yat tÆktaæ sÃmÃnya-mÃtrÃÓrayeïa kÃvya-prav­ttis tasya ca parimitatvena prÃg eva gocarÅ-k­tatvÃn nÃsti navatvaæ kÃvya-vastÆnÃm iti, tad ayuktam ; yato yadi sÃmÃnya-mÃtram ÃÓritya kÃvyaæ pravartate kiæ k­tas tarhi mahÃ-kavi-nibadhyamÃnÃnÃæ kÃvyÃrthÃnÃm atiÓaya÷ / vÃlmÅki-vyatiriktasyÃnyasya kavi-vyapadeÓa eva và sÃmÃnya-vyatiriktasyÃnyasya kÃvyÃrthasyÃbhÃvÃt, sÃmÃnyasya cÃdikavinaiva pradarÓitatvÃt / ukti-vaicitryÃn nai«a do«a iti cet-kim idam ukti-vaicitryam ? uktir hi vÃcya-viÓe«a-pratipÃdi vacanam / tad-vaicitrye kathaæ na vÃcya-vaicitryam ? vÃcya-vÃcakayor avinÃbhÃvena prav­tte÷ / vÃcyÃnÃæ ca kÃvye pratibhÃsamÃnÃnÃæ yad rÆpaæ tat tu grÃhya-viÓe«Ãbhedenaiva pratÅyate / tenokti-vaicitrya-vÃdinà vÃcya-vaicitryam anicchatÃpy avaÓyam evÃbhyupagantavyam / tad ayam atra saÇk«epa÷- vÃlmÅki-vyatiriktasya yady ekasyÃpi kasyacit / i«yate pratibhÃrthe«u tat tad Ãnantyam ak«ayam // kiæ ca, ukti-vaicitryaæ yat kÃvya-navatve nibandhanam ucyate tad asmat-pak«Ãnuguïam eva / yato yÃvÃn ayaæ kÃvyÃrthÃnantya-bheda-hetu÷ prakÃra÷ prÃg darÓita÷ sa sarva eva punarukti-vaicitryÃd dvi-guïatÃm Ãpadyate / yaÓ cÃyam upamÃ-Óle«Ãdir alaÇkÃra-varga÷ prasiddha÷ sa bhaïiti-vaicitryÃd upanibadhyamÃna÷ svayam evÃnavadhir dhatte puna÷ Óata-ÓÃkhatÃm / bhaïitiÓ ca sva-bhëÃ-bhedena vyavasthità satÅ pratiniyata-bhëÃ-gocarÃrtha-vaicitrya-nibandhanaæ punar aparaæ kÃvyÃrthÃnÃm Ãnantyam ÃpÃdayati / yathà mamaiva- maha maha iti bhaïantaho bajjadi kÃlo jaïassa / toi ïa deu janaddaïu goarÅbhodi maïassa // [mama mama iti bhaïato vrajati kÃlo janasya / tathÃpi na devo janÃrdano gocaro bhavati manasa÷] || DhvA_4.7 || itthaæ yathà yathà nirÆpyate tathà tathà na labhyate 'nta÷ kÃvyÃrthÃnÃm / idaæ tÆcyate- _________________________________________________________ Dhv_4.8: avasthÃdi-vibhinnÃnÃæ vÃcyÃnÃæ vinibandhanam / yat pradarÓitaæ prÃk- bhÆmnaiva d­Óyate lak«ye . . . . . . . . . . . na tac chakyam apohitum / . . . . . . . . . . .tat tu bhÃti rasÃÓrayÃt // DhvK_4.8 // tad idam atra saÇk«epeïÃbhidhÅyate sat-kavÅnÃm upadeÓÃya- _________________________________________________________ Dhv_4.9: rasa-bhÃvÃdi-sambaddhà yady aucityÃnusÃriïÅ / anvÅyate vastu-gatir deÓa-kÃlÃdi-bhedinÅ // DhvK_4.9 // tatkà gaïanà kavÅnÃmanye«Ãæ parimitaÓaktÅnÃm / _________________________________________________________ Dhv_4.10: vÃcaspati-sahasrÃïÃæ sahasrair api yatnata÷ / nibaddhà sà k«ayaæ naiti prak­tir jagatÃm iva // DhvK_4.10 // yathà hi jagat-prak­tir atÅta-kalpa-paramparÃvirbhÆta-vicitra-vastu-prapa¤cà satÅ punar idÃnÅæ parik«Åïà para-padÃrtha-nirmÃïa-Óaktir iti na Óakyate 'bhidhÃtum / tadvad eveyaæ kÃvya-sthitir anantÃbhi÷ kavi-matibhir upabhuktÃpi nedÃnÅæ parihÅyate, pratyuta nava-navÃbhir vyutpattibhi÷ parivardhate / itthaæ sthite 'pi _________________________________________________________ Dhv_4.11: saævÃdÃs tu bhavanty eva bÃhulyena sumedhasÃm / sthitaæ hy etat saævÃdinya eva medhÃvinÃæ buddhaya÷ / kintu- naika-rÆpatayà sarve te mantavyà vipaÓcità // DhvK_4.11 // katham iti cet- _________________________________________________________ Dhv_4.12: saævÃdo hy anya-sÃd­Óyaæ tat puna÷ pratibimbavat / ÃlekhyÃkÃravat tulya-dehivac ca ÓarÅriïÃm // DhvK_4.12 // saævÃdo hi kÃvyÃrthasyocyate yad anyena kÃvya-vastunà sÃd­Óyam / tat puna÷ ÓarÅriïÃæ pratibimbavad ÃlekhyÃkÃravat tulya-dehivac ca tridhà vyavasthitam / kiæcid dhi kÃvya-vastu vastv-antarasya ÓarÅriïa÷ pratibimba-kalpam, anyad Ãlekhya-prakhyam, anyat tulyena ÓarÅriïà sad­Óam / _________________________________________________________ Dhv_4.13: tatra pÆrvam ananyÃtma tucchÃtma tad-anantaram / t­tÅyaæ tu prasiddhÃtma nÃnya-sÃmyaæ tyajet kavi÷ // DhvK_4.13 // tatra pÆrvaæ pratibimba-kalpaæ kÃvya-vastu parihartavyaæ sumatinà / yatas tad-ananyÃtma tÃttvika-ÓarÅra-ÓÆnyam / tad-anantaram Ãlekhya-prakhyam anya-sÃmyaæ ÓarÅrÃntara-yuktam api tucchÃtmatvena tyaktavyam / t­tÅyaæ tu vibhinna-kamanÅya-ÓarÅra-sadbhÃve sati sasaævÃdam api kÃvya-vastu na tyaktavyaæ kavinà / na hi ÓarÅrÅ ÓarÅriïÃnyena sad­Óo 'py eka eveti Óakyate vaktum || DhvA_4.13 || etad evopapÃdayitum ucyate- _________________________________________________________ Dhv_4.14: Ãtmano 'nyasya sad-bhÃve pÆrva-sthity-anuyÃyy api / vastu bhÃtitarÃæ tanvyÃ÷ ÓaÓi-cchÃyam ivÃnanam // DhvK_4.14 // tattvasya sÃra-bhÆtasyÃtmana÷ sad-bhÃve 'nyasya pÆrva-sthity-anuyÃyy api vastu bhÃtitarÃm / purÃïa-ramaïÅya-cchÃyÃnug­hÅtaæ hi vastu ÓarÅravat parÃæ ÓobhÃæ pu«yati / na tu punar-uktatvenÃvabhÃsate / tanvyÃ÷ ÓaÓi-cchÃyam ivÃnanam || DhvA_4.14 || evaæ tÃvat sa-saævÃdÃnÃæ samudÃya-rÆpÃïÃæ vÃkyÃrthÃnÃæ vibhaktÃ÷ sÅmÃna÷ / padÃrtha-rÆpÃïÃæ ca vastv-antara-sad­ÓÃnÃæ kÃvya-vastÆnÃæ nÃsty eva do«a iti pratipÃdayitum ucyate- _________________________________________________________ Dhv_4.15: ak«arÃdi-racaneva yojyate yatra vastu-racanà purÃtanÅ / nÆtane sphurati kÃvya-vastuni vyaktam eva khalu sà na du«yati // DhvK_4.15 // na hi vÃcaspatinÃpy ak«arÃïi padÃni và kÃnicid apÆrvÃïi ghaÂayituæ Óakyante / tÃni tu tÃny evopanibaddhÃni na kÃvyÃdi«u navatÃæ virudhyanti / tathaiva padÃrtha-rÆpÃïi Óle«Ãdi-mayÃny artha-tattvÃni / tasmÃt- _________________________________________________________ Dhv_4.16: yadapi tad api ramyaæ . . . . . . . . kÃvya-ÓarÅraæ . . . . . . . . yatra lokasya kiæcit yal lokasya kiæcit / sphuritam idam itÅyaæ buddhir abhyujjihÅte / sphuraïeyaæ kÃcid iti sah­dayÃnÃæ camatk­tir utpadyate / anugatam api pÆrva-cchÃyayà vastu tÃd­k sukavir upanibadhnan nindyatÃæ nopayÃti // DhvK_4.16 // tad-anugatam api pÆrva-cchÃyayà vastu tÃd­k tÃd­k«aæ sukavir vivak«ita-vyaÇgya-vÃcyÃrtha-samarpaïa-samartha-Óabda-racanÃ-rÆpayà bandha-cchÃyayopanibadhnan-nindyatÃæ naiva yÃti / tad itthaæ sthitam- _________________________________________________________ Dhv_4.17: pratÅyantÃæ vÃco nimita-vividhÃrthÃm­ta-rasà na sÃda÷ kartavya÷ kavibhir anavadye sva-vi«aye / santi navÃ÷ kÃvyÃrthÃ÷ paropanibaddhÃrtha-viracane na kaÓcit kaver guïa iti bhÃvayitvà / parasvÃdÃnecchÃ-virata-manaso vastu sukave÷ sarasvaty evai«Ã ghaÂayati yathe«Âaæ bhagavatÅ // DhvK_4.17 // para-svÃdÃnecchÃvirata-manasa÷ sukave÷ sarasvaty e«Ã bhagavatÅ yathe«Âaæ ghaÂayati vastu / ye«Ãæ sukavÅnÃæ prÃktana-puïyÃbhyÃsa-paripÃka-vaÓena prav­ttis te«Ãæ paroparacitÃrtha-parigraha-ni÷sp­hÃïÃæ sva-vyÃpÃro na kvacid upayujyate / saiva bhagavatÅ sarasvatÅ svayam abhimatam artham ÃvirbhÃvayati / etad eva hi mahÃkavitvaæ mahÃkavÅnÃm ity om / ity akli«Âa-rasÃÓrayocita-guïÃlaÇkÃra-ÓobhÃ-bh­to yasmÃd vastu samÅhitaæ suk­tibhi÷ sarvaæ samÃsÃdyate / kÃvyÃkhye 'khila-saukhya-dhÃmni vibudhodyÃne dhvanir darÓita÷ so 'yaæ kalpatarÆpamÃna-mahimà bhogyo 'stu bhavyÃtmanÃm // sat-kÃvya-tattva-naya-vartma-cira-prasupta- kalpaæ mana÷su paripakva-dhiyÃæ yadÃsÅt / tad vyÃkarot sah­dayodaya-lÃbha-hetor Ãnandavardhana iti prathitÃbhidhÃna÷ // iti ÓrÅ-rÃjÃnakÃnanda-vardhanÃcÃrya-viracite dhvany-Ãloke caturtha uddyota÷ /