Anandavardhana:
Dhvanyaloka[*1]
Based on the edition by K. Krishnamoorthy, Delhi: Motilal Banarsidass, 1982.
[*1: also known as Sahrdayaloka]

Revised version of the electronic text typed in by Rajani Arjun Shankar
with added Prakrit texts and references
by Jan Brzezinski
28.1.2004



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





÷rã-ràjànakànandavardhanàcàrya-viracito
dhvany-àlokaþ[*2]
[*2] Also known as Sahçdayàlokaþ.


(1)

// prathamoddyotaþ //

svecchà-kesariõaþ svaccha-svacchàyàyàsitendavaþ /
tràyantàü vo madhuripoþ prapannàrti-cchido nakhàþ //

_________________________________________________________

Dhv_1.1:


kàvyasyàtmà dhvanir iti budhair yaþ samàmnàta-pårvas tasyàbhàvaü jagadur apare bhàktam àhus tam anye /
kecid vàcàm sthitam aviùaye tattvam åcus tadãyaü tena bråmaþ sahçdaya-manaþ-prãtaye tat-svaråpam  // DhvK_1.1 //


budhaiþ kàvya-tattva-vidbhiþ kàvyasyàtmà dhvanir iti saüj¤itaþ, paramparayà yaþ samàmnàta-pårvaþ samyak àsamantàt mnàtaþ prakañitaþ / tasya sahçdaya-jana-manaþ-prakà÷amànasyàpy abhàvam anye jagaduþ / tad-abhàva-vàdinàü càmã vikalpàþ sambhavanti /

tatra kecid àcakùãran-÷abdàrtha-÷arãraü tàvat kàvyam / tatra ca ÷abda-gatà÷ càrutva-hetavo 'nupràsàdayaþ prasiddhà eva / artha-gatà÷ copamàdayaþ / varõa-saïghañanàdharmà÷ ca ye màdhuryàdayas te 'pi pratãyante / tad-anatirikta-vçttayo vçttayo 'pi yàþ kai÷cid upanàgarikàdyàþ prakà÷itàþ, tà api gatàþ ÷ravaõa-gocaram / rãtaya÷ ca vaidarbhã-prabhçtayaþ /
tad-vyatiriktaþ ko 'yam dhvanir nàmeti /

anye bråyuþ-nàsty eva dhvaniþ / prasiddha-prasthàna-vyatirekiõaþ kàvya-prakàrasya kàvyatva-hàneþ sahçdaya-hçdayàhlàdi-÷abdàrtha-mayatvam eva kàvya-lakùaõam / na cokta-prasthànàtirekiõo màrgasya tat sambhavati / na ca tat-samatàntaþ-pàtinaþ sahçdayàn kàü÷cit parikalpya tat-prasiddhyà dhvanau kàvya-vyapade÷aþ pravartito 'pi sakala-vidvan-mano-gràhitàm avalambate /

punar apare tasyàbhàvam anyathà kathayeyuþ-na sambhavaty eva dhvanir nàmàpårvaþ ka÷cit / kàmanãyakam anati-vartamànasya tasyokteùv eva càrutva-hetuùv antar-bhàvàt /
teùàm anyatamasyaiva và apårva-samàkhyà-màtra-karaõe yat kiücana kathanaü syàt /

kiü ca vàg-vikalpànàm ànantyàt sambhavaty api và kasmiü÷cit kàvya-lakùaõa-vidhàyibhiþ prasiddhair apradar÷ite prakàra-le÷e dhvanir dhvanir iti yad etad alãka-sahçdayatva-bhàvanà-mukulita-locanair nçtyate, tatra hetuü na vidmaþ / sahasra÷o hi mahàtmabhir anyair alaïkàra-prakàràþ prakà÷itàþ prakà÷yante ca / na ca teùàm eùà da÷à ÷råyate / tasmàt pravàda-màtraü dhvaniþ / na tv asya kùoda-kùamam tattvam kiücid api prakà÷ayituü ÷akyam /
tathà cànyena kçta evàtra ÷lokaþ-

yasminn asti na vastu kiücana manaþ-prahlàdi sàlaükçti
vyutpannai racitaü ca naiva vacanair vakrokti-÷ånyaü ca yat /
kàvyaü tad-dhvaninà samanvitam iti prãtyà pra÷aüsa¤ jaóo
no vidmo 'bhidadhàti kiü sumatinà pçùñaþ svaråpaü dhvaneþ //

bhàktam àhus tam anye / anye taü dhvani-saüj¤itam kàvyàtmànaü guõa-vçttir ity àhuþ / yady api ca dhvani-÷abda-saükãrtanena kàvya-lakùaõa-vidhàyibhir guõa-vçttir anyo và na ka÷cit prakàraþ prakà÷itaþ, tathàpi amukhya-vçttyà kàvyeùu vyavahàraü dar÷ayatà dhvani-màrgo manàk spçùño 'pi na lakùita iti parikalpyaivam uktam-"bhàktam àhus tam anye" iti /

kecit punar lakùaõa-karaõa-÷àlãna-buddhayo dhvanes tattvaü giràm agocaram sahçdaya-hçdaya-saüvedyam eva samàkhyàtavantaþ / tenaivaü-vidhàsu vimatiùu sthitàsu sahçdaya-manaþ-prãtaye tat-svaråpaü bråmaþ /

tasya hi dhvaneþ svaråpaü sakala-sat-kavi-kàvyopaniùad-bhåtam atiramaõãyam aõãyasãbhir api cirantana-kàvya-lakùaõa-vidhàyinàü buddhibhir anunmãlita-pårvam, atha ca ràmàyaõa-mahàbhàrata-prabhçtini lakùye sarvatra prasiddha-vyavahàraü lakùayatàü sahçdayànàm ànando manasi labhatàü pratiùñhàm iti prakà÷yate || DhvA_1.1  ||

tatra dhvaner eva lakùayitum àrabdhasya bhåmikàü racayitum idam ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_1.2:

yo 'rthaþ sahçdaya-÷làghyaþ kàvyàtmeti vyavasthitaþ /
vàcya-pratãyamànàkhyau tasya bhedàv ubhau smçtau  // DhvK_1.2 //


kàvyasya hi lalitocita-sannive÷a-càruõaþ ÷arãrasyevàtmà sàra-råpatayà sthitaþ sahçdaya-÷làghyo yo 'rthas tasya vàcyaþ pratãyamàna÷ ceti dvau bhedau /

_________________________________________________________

Dhv_1.3:

tatra vàcyaþ prasiddho yaþ prakàrair upamàdibhiþ  /
bahudhà vyàkçtaþ so 'nyaiþ kàvyalakùma-vidhàyibhiþ  // DhvK_1.3 //

tato neha pratanyate kevalam anådyate punar yathopayogam iti || DhvA_1.3 ||

_________________________________________________________

Dhv_1.4:

pratãyamànaü punar anyad eva vastv asti vàõãùu mahà-kavãnàm /
yat tat prasiddhàvayavàtiriktaü vibhàti làvaõyam ivàïganàsu  // DhvK_1.4 //

pratãyamànaü punar anyad eva vàcyàd vastv asti vàõãùu mahà-kavãnàm / yat tat sahçdaya-suprasiddhaü prasiddhebhyo 'laïkçtebhyaþ pratãtebhyo vàvayavebhyo vyatiriktatvena prakà÷ate làvaõyam ivàïganàsu / yathà hy aïganàsu làvaõyaü pçthaï-nirvarõyamànaü nikhilàvayava-vyatireki kim apy anyad eva sahçdaya-locanàmçtaü tattvàntaraü tadvad eva so 'rthaþ / sa hy artho vàcya-sàmarthyàkùiptam vastu-màtram alaïkàra-rasàdaya÷ cety aneka prabheda-prabhinnau dar÷ayiùyate / sarveùu ca teùu prakàreùu tasya vàcyàd anyatvam / tathà hy àdyas tàvat prabhedo vàcyàd dåram vibhedavàn / sa hi kadàcid vàcye vidhi-råpe pratiùedha-råpaþ / yathà-

bhama dhammia vãsattho so suõao ajja màrio deõa /
golà-õaã-kaccha-kuóaïga-bàsiõà daria-sãheõa //[*3]
[*3] Gàthà 2.75, Cited, Kàvya-prakà÷a 138.


[bhrama dhàrmika visrabdhaþ sa ÷unako 'dya màritas tena /
godà-nadã-kåla-latà-ku¤ja-vàsinà dçpta-siühena //]

kvacid vàcye pratiùedha-råpe vidhi-råpo yathà-

attà ettha õimajjai ettha ahaü diasaaü paloehi /
mà pahia rattiandhia sejjàe maha õimajjahisi //[*4]
[*4] Gàthà 1.4. Cited, Kàvya-prakà÷a 136, Sàhitya-darpaõa 1.2.


(÷va÷rår atra nimajjati, atràhaü divasa eva pralokaya /
mà pathika ràtryandha ÷ayyàyàü mama nimaïkùyasi //)

kvacid vàcye vidhi-råpe 'nubhaya-råpo yathà-

vacca maha bbia ekkei hontu õãsàsaroiabbàiü /
mà tujja bi tãa biõà dakkhiõa-haassa jàantu //[*5]
[*5] Gàthà 938.


[vraja mamaivaikasyà bhavantu niþ÷vàsa-roditavyàni /
mà tavàpi tayà vinà dàkùiõya-hatasya janiùata //]

kvacid vàcye pratiùedha-råpe 'nubhaya-råpo yathà-

deà pasia õivattassu muha-sasi-johõà-vilutta-tama-õivahe /
ahisàriàõaü vigghaü karosi aõõàõaü bi haàse //[*6]
[*6] Gàthà 962.


[daivàd dçùñvà nitànta-su mukha-÷a÷i-jyotsnà-vilupta-tamo-nivahe /
abhisàrikàõàü vighnaü karoùy anyàsàm api hatà÷e //]

kvacid vàcyàd vibhinna-viùayatvena vyavasthàpito yathà-

kassa ba õa hoi roso daññhåõa piyàe sa-bbaõaü aharaü /
sa-bhamara-pa{u}ma-gghàiõi vària-vàme sahasu ehõiü //[*7]
[*7] Gàthà 880. Cited Kàvya-prakà÷a 135.


[kasya và na bhavati roùo dçùñvà priyàyàþ sa-vraõam adharam /
sa-bhramara-padmàghràõa-÷ãle vàrita-vàme sahasvedànãm //]

anye caivaü-prakàrà vàcyàd vibhedinaþ pratãyamàna-bhedàþ saübhavanti / teùàü diï-màtram etat pradar÷itam /

dvitãyo 'pi prabhedo vàcyàd vibhinnaþ sa-prapa¤cam agre dar÷ayiùyate /

tçtãyas tu rasàdi-lakùaõaþ prabhedo vàcya-sàmarthyàkùiptaþ prakà÷ate, na tu sàkùàc-chabda-vyàpàra-viùaya iti vàcyàd vibhinna eva / tathà hi vàcyatvaü tasya sva-÷abda-niveditatvena và syàt / vibhàvàdi-pratipàdana-mukhena và / purvasmin pakùe sva-÷abda-niveditatvàbhàve rasàdãnàm apratãti-prasaïgaþ / na ca sarvatra teùàü sva-÷abda-niveditatvam / yatràpy asti tat, tatràpi vi÷i÷ña-vibhàvàdi-pratipàdana-mukhenaivaiùàü pratãtiþ /

sva÷abdena sà kevalamanådyate, na tu tatkçtà viùayàntare tathà tasyà adar÷anàt / na hi kevala-÷çïgàràdi-÷abda-màtra-bhàji vibhàvàdi-pratipàdana-rahite kàvye manàg api rasavattva-pratãtir asti / yata÷ ca svàbhidhànam antareõa kevalebhyo 'pi vibhàvàdibhyo vi÷i÷ñebhyo rasàdãnàü pratãtiþ / kevalàc ca svàbhidhànàd apratãtiþ / tasmàd anvaya-vyatirekàbhyàm abhidheya-sàmarthyàkùiptatvam eva rasàdãnàm / na tv abhidheyatvaü kathaücit, iti tçtãyo 'pi prabhedo vàcyàd vibhinna eveti sthitam / vàcyena tv asya saheva pratãtir ity agre dar÷ayiùyate || DhvA_1.4 ||

_________________________________________________________

Dhv_1.5:

kàvyasyàtmà sa evàrthas tathà càdikaveþ purà /
krau¤ca-dvandva-viyogotthaþ ÷okaþ ÷lokatvam àgataþ  // DhvK_1.5 //

vividha-vàcya-vàcaka-racanà-prapa¤ca-càruõaþ kàvyasya sa evàrthaþ sàra-bhåtaþ /
càdikaver vàlmãkeþ nihata-sahacarã-viraha-kàtara-krau¤càkranda-janitaþ ÷oka eva ÷lokatayà pariõataþ / ÷oko hi karuõa-sthàyi-bhàvaþ / pratãyamànasya cànya-bheda-dar÷ane 'pi rasa-bhàva-mukhenaivopalakùaõaü pràdhànyàt || DhvA_1.5 ||

_________________________________________________________

Dhv_1.6:

sarasvatã svàdu tad-artha-vastu niþùyandamànà mahatàü kavãnàm /
aloka-sàmànyam abhivyanakti parisphurantam pratibhà-vi÷eùam  // DhvK_1.6 //

tat vastu-tattvaü niþùyandamànà mahatàü kavãnàü bhàratã aloka-sàmànyaü pratibhà-vi÷eùaü parisphurantam abhivyanakti / yenàsminn ativicitra-kavi-paramparà-vàhini saüsàre kàlidàsa-prabhçtayo dvitràþ pa¤caùà và mahà-kavaya iti gaõyante || DhvA_1.6 ||

idaü càparaü pratãyamànasyàrthasya sad-bhàva-sàdhanaü pramàõam-

_________________________________________________________

Dhv_1.7:

÷abdàrtha-÷àsana-j¤àna-màtreõaiva na vedyate /
vedyate sa tu kàvyàrtha-tattvaj¤air eva kevalam  // DhvK_1.7 //

so 'rtho yasmàt kevalaü kàvyàrtha-tattva-j¤air eva j¤àyate / yadi ca vàcya-råpa evàsàv arthaþ syàt tad-vàcya-vàcaka-råpa-parij¤ànàd eva tat-pratãtiþ syàt / atha ca vàcya-vàcaka-lakùaõa-màtra-kçta-÷ramàõàü kàvya-tattvàrtha-bhàvanà-vimukhànàü svara-÷ruty-àdi-lakùaõam ivàpragãtànàü gàndharva-lakùaõa-vidàm agocara evàsàv arthaþ || DhvA_1.7 ||

evaü vàcya-vyatirekiõo vyaïgyasya sad-bhàvaü pratipàdya pràdhànyaü tasyaiveti dar÷ayati-

_________________________________________________________

Dhv_1.8:

so 'rthas tad-vyakti-sàmarthya-yogã ÷abda÷ ca ka÷cana /
yatnataþ pratyabhij¤eyau tau ÷abdàrthau mahàkaveþ  // DhvK_1.8 //

vyaïgyo 'rthas tad-vyakti-sàmarthya-yogã ÷abda÷ ca ka÷cana, na ÷abda-màtram / tàv eva ÷abdàrthau mahàkaveþ pratyabhij¤eyau /vyaïgya-vya¤jakàbhyàm eva suprayuktàbhyàü mahàkavitva-làbho mahà-kavãnàü, na vàcya-vàcaka-racanà-màtreõa || DhvA_1.8 ||

idànãü vyaïgya-vya¤jakayoþ pràdhànye 'pi yad-vàcya-vàcakàv eva prathamam upàdadate kavayas tad api yuktam evetyàha-

_________________________________________________________

Dhv_1.9:

àlokàrthã yathà dãpa-÷ikhàyàü yatnavठjanaþ /
tad-upàyatayà tadvad arthe vàcye tad-àdçtaþ  // DhvK_1.9 //

yathà hy àlokàrthã sann api dãpa-÷ikhàyàü yatnavठjano bhavati tad-upàyatayà / na hi dãpa-÷ikhàm antareõàlokaþ sambhavati / tad vyaïgyam arthaü pratyàdçto jano vàcye 'rthe yatnavàn bhavati / anena pratipàdakasya kaver vyaïgyam arthaü prati vyàpàro dar÷itaþ || DhvA_1.9  ||

pratipàdyasyàpi taü dar÷ayitum àha-

_________________________________________________________

Dhv_1.10:

yathà padàrtha-dvàreõa vàkyàrthaþ sampratãyate /
vàcyàrtha-pårvikà tadvat pratipattasya vastunaþ  // DhvK_1.10 //

yathà hi padàrtha-dvàreõa vàkyàrthàvagamas tathà vàcyàrtha-pratãti-pårvikà vyaïgyasyàrthasya pratipattiþ || DhvA_1.10  ||

idànãü vàcyàrtha-pratãti-pårvakatve 'pi tat-pratãter vyaïgyasyàrthasya pràdhànyaü yathà na vyàlupyate tathà dar÷ayati-

_________________________________________________________

Dhv_1.11:

sva-sàmarthya-va÷enaiva vàkyàrthaü pratipàdayan /
yathà vyàpàra-niùpattau padàrtho na vibhàvyate  // DhvK_1.11 //

yathà sva-sàmarthya-va÷enaiva vàkyàrthaü prakà÷ayann api padàrtho vyàpàra-niùpattau na bhàvyate vibhaktatayà || DhvA_1.11  ||

_________________________________________________________

Dhv_1.12:

tadvat sa-cetasàü so 'rtho vàcyàrtha-vimukhàtmanàm /
buddhau tattvàrtha-dar÷inyàü jhañity evàvabhàsate  // DhvK_1.12 //

evaü vàcya-vyatirekiõo vyaïgyasyàrthasya sad-bhàvaü pratipàdya prakçta upayojayann àha-

_________________________________________________________

Dhv_1.13:

yatràrthaþ ÷abdo và tam artham upasarjanãkçta-svàrthau /
vyaïktaþ kàvya-vi÷eùaþ sa dhvanir iti såribhiþ kathitaþ  // DhvK_1.13 //

yatràrtho vàcya-vi÷eùaþ vàcaka-vi÷eùaþ ÷abdo và tam arthaü vyaïktaþ, sa kàvya-vi÷eùo dhvanir iti / anena vàcya-vàcaka-càrutva-hetubhya upamàdibhyo 'nupràsàdibhya÷ ca vibhakta eva dhvaner viùaya iti dar÷itam /

yad apy uktam-"prasiddha-prasthànàtikramiõo màrgasya kàvya-hàner dhvanir nàsti" iti, tad apy ayuktam / yato lakùaõa-kçtàm eva sa kevalaü na prasiddhaþ, lakùye tu parãkùyamàõe sa eva sahçdaya-hçdayàhlàda-kàri kàvya-tattvam / tato 'nyac citram evety agre dar÷ayiùyàmaþ /

yad apy uktam-"kàmanãyakam anativartamànasya tasyoktàlaïkàràdi-prakàreùv antar-bhàvaþ" iti, tad apy asamãcãnam; vàcya-vàcaka-màtrà÷rayiõi prasthàne vyaïgya-vya¤jaka-samà÷rayeõa vyavasthitasya dhvaneþ katham antar-bhàvaþ, vàcya-vàcaka-càrutva-hetavo hi tasyàïga-bhåtàþ, sa tv aïgi-råpa eveti pratipàdayiùyamàõatvàt /

parikara-÷lokà÷ càtra-

vyaïgya-vya¤jaka-sambandha-nibandhanatayà dhvaneþ /
vàcya-vàcaka-càrutva-hetv-antaþ-pàtità kutaþ //

nanu yatra pratãyamànasyàrthasya vai÷adyenàpratãtiþ sa nàma mà bhåd dhvaner viùayaþ / yatra tu pratãtir asti, yathà-samàsoktyàkùepànukta-nimitta-vi÷eùokti-paryàyoktàpahnuti-dãpaka-saïkaràlaïkàràdau , tatra dhvaner antar-bhàvo bhaviùyatãty àdi niràkartum abhihitam-"upasarjanã-kçta-svàrthau" iti /

artho guõãkçtàtmà, guõãkçtàbhidheyaþ ÷abdo và yatràrthàntaram abhivyanakti sa dhvanir iti / teùu kathaü tasyàntar-bhàvaþ / vyaïgya-pràdhànye hi dhvaniþ / na caitat samàsoktyàdiùv asti /
samàsoktau tàvat-
upoóha-ràgeõa vilola-tàrakaü
tathà gçhãtaü ÷a÷inà ni÷à-mukham /
yathà samastaü timiràü÷ukaü tayà
puro 'pi ràgàd galitaü na lakùitam //

ity àdau vyaïgyenànugataü vàcyam eva pràdhànyena pratãyate samàropita-nàyikà-nàyaka-vyavahàrayor ni÷à-÷a÷inor eva vàkyàrthatvàt /

àkùepe 'pi vyaïgya-vi÷eùàkùepiõo 'pi vàcyasyaiva càrutvaü pràdhànyena vàkyàrtha àkùepokti-sàmarthyàd eva j¤àyate / tathà hi-tatra ÷abdopàråóho vi÷eùàbhidhànecchayà pratiùedha-råpo ya àkùepaþ sa eva vyaïgya-vi÷eùam àkùipan mukhyaü kàvya-÷arãram /

càrutvotkarùa-nibandhanà hi vàcya-vyaïgyayoþ pràdhànya-vivakùà / yathà-

anuràgavatã sandhyà divasas tat-puraþsaraþ /
aho daiva-gatiþ kãdçk tathàpi na samàgamaþ //

atra satyàm api vyaïgya-pratãtau vàcyasyaiva càrutvam utkarùavad iti tasyaiva pràdhànya-vivakùà /

yathà ca dãpakàpahnuty-àdau vyaïgyatvenopamàyàþ pratãtàv api pràdhànyenàvivakùitatvàn na tayà vyapade÷as tadvad atràpi draùñavyam / anukta-nimittàyàm api vi÷eùoktau-

àhåto 'pi sahàyair om ity uktvà vimukta-nidro 'pi /
gantu-manà api pathikaþ saïkocaü naiva ÷ithilayati //

ity àdau vyaïgyasya prakaraõa-sàmarthyàt pratãti-màtraü na tu tat-pratãti-nimittà kàcic càrutva-niùpattir iti na pràdhànyam / paryàyokte 'pi yadi pràdhànyena vyaïgyatvaü tad bhavatu nàma tasya dhvanàv antar-bhàvaþ / na tu dhvanes tatràntar-bhàvaþ / tasya mahà-viùayatvenàïgitvena ca pratipàdayiùyamàõatvàt / na punaþ paryàyo bhàmahodàhçta-sadç÷e vyaïgyasyaiva pràdhànyam / vàcyasya tatropasarjanàbhàvenàvivakùitatvàt /

apahnuti-dãpakayoþ punar-vàcyasya pràdhànyaü vyaïgyasya cànuyàyitvaü prasiddham eva /

saïkaràlaïkàre 'pi yadàlaïkàro 'laïkàràntara-cchàyàm anugçhõàti, tadà vyaïgyasya pràdhànyenàvivakùitatvàn na dhvani-viùayatvam / alaïkàra-dvaya-sambhàvanàyàü tu vàcya-vyaïgyayoþ samaü pràdhànyam / atha vàcyopasarjanã-bhàvena vyaïgyasya tatràvasthànaü tadà so 'pi dhvani-viùayo 'stu, na tu sa eva dhvanir iti vaktuü ÷akyam / paryàyokta-nirdiùña-nyàyàt / api ca saïkaràlaïkàre 'pi ca kvacit saïkaroktir eva dhvani-sambhàvanàü niràkaroti /

aprastuta-pra÷aüsàyàm api yadà sàmànya-vi÷eùa-bhàvàn nimitta-nimitti-bhàvàd và abhidhãyamànasyàprastutasya pratãyamànena prastutenàbhisambandhas tadàbhidhãyamàna-pratãyamànayoþ samam eva pràdhànyam / yadà tàvat sàmànyasyàprastutasyàbhidhãyamànasya pràkaraõikena vi÷eùeõa pratãyamànena sambandhas tadà vi÷eùa-pratãtau satyàm api pràdhànyena tat-sàmànyenàvinàbhàvàt sàmànyasyàpi pràdhànyam / yadàpi vi÷eùasya sàmànya-niùñhatvaü tadàpi sàmànyasya pràdhànye sàmànye sarva-vi÷eùàõàm antar-bhàvàd vi÷eùasyàpi pràdhànyam / nimitta-nimitti-bhàve càyam eva nyàyaþ /

yadà tu sàråpya-màtra-va÷enàprastuta-pra÷aüsàyàm aprakçta-prakçtayoþ sambandhas tadàpy aprastutasya saråpasyàbhidhãyamànasya pràdhànyenàvivakùàyàü dhvanàv evàntaþ-pàtaþ / itarathà tv alaïkàràntaram eva / tad ayam atra saïkùepaþ-
vyaïgyasya yatràpràdhànyaü vàcya-màtrànuyàyinaþ /
samàsoktyàdayas tatra vàcyàlaïkçtayaþ sphuñàþ //
vyaïgyasya pratibhà-màtre vàcyàrthànugame 'pi và /
na dhvanir yatra và tasya pràdhànyaü na pratãyate //
tat-paràv eva ÷abdàrthau yatra vyaïgyaü prati sthitau /
dhvaneþ sa eva viùayo mantavyaþ saïkarojjhitaþ //

tasmàn na dhvaner anyatràntar-bhàvaþ /

ita÷ ca nàntar-bhàvaþ ; yataþ kàvya-vi÷eùo 'ïgã dhvanir iti kathitaþ / tasya punar aïgàni-alaïkàrà guõà vçttaya÷ ceti pratipàdayiùyante / na càvayava eva pçthag-bhåto 'vayavãti prasiddhaþ / apçthag-bhàve tu tad-aïgatvaü tasya / na tu tattvam eva / yatràpi và tattvaü tatràpi dhvaner mahà-viùayatvàn na tan-niùñhatvam eva /

"såribhiþ kathita" iti vidvad-upaj¤eya-muktiþ, na tu yathà-katha¤cit-pravçtteti pratipàdyate / prathame hi vidvàüso vaiyàkaraõàþ, vyàkaraõa-målatvàt sarva-vidyànàm / te ca ÷råyamàõeùu varõeùu dhvanir iti vyavaharanti / tathaivànyais tan-matànusàribhiþ såribhiþ kàvya-tattvàrtha-dar÷ibhir vàcya-vàcaka-sammi÷raþ ÷abdàtmà kàvyam iti vyapade÷yo vya¤jakatva-sàmyàd dhvanir ity uktaþ / na caivaü-vidhasya dhvaner vakùyamàõa-prabheda-tad-bheda-saükalanayà mahà-viùayasya yat-prakà÷anaü tad-aprasiddhàlaïkàra-vi÷eùa-màtra-pratipàdanena tulyam iti tad-bhàvita-cetasàü yukta eva saürambhaþ / na ca teùu katha¤cid ãrùyayà kaluùita-÷emuùã-katvam àviùkaraõãyam / tad evaü dhvanes tàvad abhàva-vàdinaþ pratyuktàþ /

asti dhvaniþ / sa càsàv avivakùita-vàcyo vivakùitàny apara-vàcya÷ ceti dvividhaþ sàmànyena / tatràdyasyodàharaõam-

suvarõa-puùpàü pçthivãü cinvanti puruùàs trayaþ /
÷åra÷ ca kçta-vidya÷ ca ya÷ ca jànàti sevitum //

dvitãyasyàpi-
÷ikhariõi kva nu nàma kiyac ciraü
kim abhidhànam asàv akarot tapaþ /
taruõi yena tavàdhara-pàñalaü
da÷ati bimba-phalaü ÷uka÷àvakaþ || DhvA_1.13  ||

yad apy uktaü bhaktir dhvanir iti, tat pratisamàdhãyate-

_________________________________________________________

Dhv_1.14a:

bhaktyà bibharti naikatvam råpa-bhedàd ayaü dhvaniþ  // DhvK_1.14a //

ayam ukta-prakàro dhvanir bhaktyà naikatvaü bibharti bhinna-råpatvàt / vàcya-vyatiriktasyàrthasya vàcya-vàcakàbhyàü tàtparyeõa prakà÷anaü yatra vyaïgya-pràdhànye sa dhvaniþ / upacàra-màtraü tu bhaktiþ /

mà caitat syàd bhaktir lakùaõaü dhvaner ity àha-

_________________________________________________________

Dhv_1.14b:

ativyàpter athàvyàpter na càsau lakùyate tayà  // DhvK_1.14b //

naiva bhaktyà dhvanir lakùyate / katham ? ativyàpter avyàpte÷ ca / tatràtivyàptir dhvani-vyatirikte 'pi viùaye bhakteþ sambhavàt / yatra hi, vyaïgya-kçtaü mahat-sauùñhavaü nàsti tatràpy upacarita-÷abda-vçttyà prasiddhy-anurodha-pravartita-vyavahàràþ kavayo dç÷yante / yathà [ratnàvalã 2.12]-

parimlànaü pãna-stana-jaghana-saïgàd ubhayatas
tanor madhyasyàntaþ parimalanam apràpya haritam /
idaü vyasta-nyàsaü ÷latha-bhuja-latàkùepa-valanaiþ
kç÷àïgyàþ santàpaü vadati visinã-patra-÷ayanam //[*8]
[*8] Srk 709, Rasàrõava 1.441.


tathà-
cumbajja{i} saahuttaü avarundhijja{i} sahassa-huttaü bi /
ramia puõo bi ramijja{i} pie jaõe õatthi puõaruttaü //

[cumbyate ÷ata-kçtvo 'varudhyate sahasra-kçtvaþ /
viramya punà ramyate priyo jano nàsti punaruktam //]

tathà-
kubiào pasaõnào oraõõa-muhão vihasamàõào /
jaha gahià taha hiaaü haranti ucchinta-mahilào //

[kupitàþ prasannà avarudita-vadanà vihasantyaþ /
yathà gçhãtàs tathà hçdayaü haranti svairiõyo mahilàþ //]

tathà-
ajjàe pahàro õavala-dàe diõõo pieõa thaõa-baññe /
mi{u}o bi dåsaho bbia jào hiae savattãõaü //

[bhàryàyàþ prahàro nava-latayà dattaþ priyeõa stana-pçùñhe /
mçduko 'pi duþsaha iva jàto hçdaye sapatnãnàm //]

tathà-
paràrthe yaþ pãóàm anubhavati bhaïge 'pi madhuro
yadãyaþ sarveùàm iha khalu vikàro 'py abhimataþ /
na sampràpto vçddhiü yadi sa bhç÷am akùetra-patitaþ
kim ikùor doùo 'sau na punar aguõàyà maru-bhuvaþ //

ity atrekùu-pakùe 'nubhavati ÷abdaþ / na caivaü-vidhaþ kadàcid api dhvaner viùayaþ / yataþ-

_________________________________________________________

Dhv_1.15:

ukty-antareõà÷akyaü yat tac càrutvaü prakà÷ayan /
÷abdo vya¤jakatàü bibhrad dhvany-ukter viùayãbhavet  // DhvK_1.15 //

atra codàhçte viùaye nokty-antarà-÷akya-càrutva-vyakti-hetuþ ÷abdaþ /

kiü ca-

_________________________________________________________

Dhv_1.16:

råóhà ye viùaye 'nyatra ÷abdàþ sva-viùayàd api /
làvaõyàdyàþ prayuktàs te na bhavanti padaü dhvaneþ  // DhvK_1.16 //

teùu copacarita-÷abda-vçttir astãti / tathà-vidhe ca viùaye kvacit sambhavann api dhvani-vyavahàraþ prakàràntareõa pravartate / na tathà-vidha-÷abda-mukhena /

api ca-
_________________________________________________________

Dhv_1.17:

mukhyàü vçttiü parityajya guõa-vçttyàrtha-dar÷anam /
yad uddi÷ya phalaü tatra ÷abdo naiva skhalad-gatiþ  // DhvK_1.17 //

tatra hi càrutvàti÷aya-vi÷iùñàrtha-prakà÷ana-lakùaõe prayojane kartavye yadi ÷abdasyàmukhyatà tadà tasya prayoge duùñataiva syàt / na caivam ; tasmàt-

_________________________________________________________

Dhv_1.18:

vàcakatvà÷rayeõaiva guõa-vçttir vyavasthità /
vya¤jakatvaika-målasya dhvaneþ syàl lakùaõaü katham  // DhvK_1.18 //

tasmàd anyo dhvanir anyà ca guõa-vçttiþ /

avyàptir apy asya lakùaõasya / na hi dhvani-prabhedo vivakùitànya-para-vàcya-lakùaõaþ / anye ca bahavaþ prakàrà bhaktyà vyàpyantaþ ; tasmàd bhaktir alakùaõam || DhvA_1.18  ||

_________________________________________________________

Dhv_1.19a:

kasyacid dhvani-bhedasya sà tu syàd upalakùaõam /

sà punar bhaktir vakùyamàõa-prabheda-madhyàd anyatamasya bhedasya yadi nàmopalakùaõatayà sambhàvyeta ; yadi ca guõa-vçttyaiva dhvanir lakùyata ity ucyate tad-abhidhà-vyàpàreõa tad-itaro 'laïkàra-vargaþ samagra eva lakùyata iti pratyekam alaïkàràõàü lakùaõa-karaõa-vaiyarthya-prasaïgaþ /

kiü ca-

_________________________________________________________

Dhv_1.19b:

lakùaõe 'nyaiþ kçte càsya pakùa-saüsiddhir eva naþ  // DhvK_1.19a //

kçte 'pi và pårvam evànyair dhvani-lakùaõe pakùa-saüsiddhir eva naþ ; yasmàd dhvanir astãti naþ pakùaþ / sa ca pràg eva saüsiddha ity ayatna-sampanna-samãhitàrthàþ saüvçttàþ smaþ /

ye 'pi sahçdaya-hçdaya-saüvedyam anàkhyeyam eva dhvaner àtmànam àmnàsiùus te 'pi na parãkùya vàdinaþ / yata uktayà nãtyà vakùyamàõayà ca dhvaneþ sàmànya-vi÷eùa-lakùaõe pratipàdite 'pi yady anàkhyeyatvaü tat sarveùàm eva vastånàü tat-prasaktam / yadi punar dhvaner ati÷ayoktyànayà kàvyàntaràti÷àyi taiþ svaråpam àkhyàyate tat te 'pi yuktàbhidhàyina eva //

iti ÷rã-ràjànakànandavardhanàcàrya-viracite dhvany-àloke prathama uddyotaþ //


-o)0(o-




_________________________________________________________

(2)

// dvitãyoddyotaþ //

evam avivakùita-vàcya-vivakùitànya-para-vàcyatvena dhvanir dvi-prakàraþ prakà÷itaþ /
tatràvivakùita-vàcyasya prabheda-pratipàdanàyedam ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_2.1:

arthàntare saïkramitam atyantaü và tiraskçtam /
avivakùita-vàcyasya dhvaner vàcyaü dvidhà matam  // DhvK_2.1 //

tathàvidhàbhyàü ca tàbhyàü vya¤gyasyaiva vi÷eùaþ / tatràrthàntara-saïkramita-vàcyo yathà-
snigdha-÷yàmala-kànti-lipta-viyato vellad-balàkà ghanà
vàtàþ ÷ãkariõaþ payoda-suhçdàm ànanda-kekàþ kalàþ /
kàmaü santu dçóhaü kañhora-hçdayo ràmo 'smi sarvaü sahe
vaidehã tu katham bhaviùyati hahà hà devi dhãrà bhava //[*9]
[*9] Sad-ukti-karõàmçta 978, Sàh.D. 2.17.


ity atra ràma-÷abdaþ / anena hi vyaïgya-dharmàntara-pariõataþ saüj¤ã pratyàyyate, na saüj¤i-màtram / yathà ca mamaiva viùama-bàõa-lãlàyàm-

tàlà jàanti guõà jàlà de sahiaehiü gheppanti /
ra{i}-kiraõànuggahãàiü honti kamalàiü kamalàiü //

[tadà jàyante guõà yadà te sahçdayair gçhyante /
ravi-kiraõànugçhãtàni bhavanti kamalàni kamalàni //]

ity atra dvitãyaþ kamala-÷abdaþ /

atyanta-tiraskçta-vàcyo yathàdi-kaver vàlmãkeþ-

ravi-saïkrànta-saubhàgyas tuùàràvçta-maõóalaþ /
niþ÷vàsàndha ivàdar÷a÷ candramà na prakà÷ate //iti /

atràndha-÷abdaþ / yathà ca-

gaanaü ca matta-mehaü dhàràluli-ajjunàiü a baõàiü /
õirahaïkàra-miaïkà haranti õãlào nisào //

[gaganaü ca matta-meghaü dhàrà-lulitàrjunàni ca vanàni /
nirahaïkàra-mçgàïkà haranti nãlà api ni÷àþ //]

atra matta-nirahaïkàra-÷abdau || DhvA_2.1  ||

_________________________________________________________

Dhv_2.2:

asaülakùya-kramoddyotaþ krameõa dyotitaþ paraþ /
vivakùitàbhidheyasya dhvaner àtmà dvidhà mataþ  // DhvK_2.2 //

mukhyatayà prakà÷amàno vyaïgyo 'rtho dhvaner àtmà / sa ca vàcyàrthàpekùayà ka÷cid alakùya-kramatayà prakà÷ate, ka÷cit krameõeti dvidhà mataþ || DhvA_2.2  ||

tatra-
_________________________________________________________

Dhv_2.3:

rasa-bhàva-tad-àbhàsa-tat-pra÷ànty-àdir akramaþ /
dhvaner àtmàïgi-bhàvena bhàsamàno vyavasthitaþ  // DhvK_2.3 //

rasàdir artho hi saheva vàcyenàvabhàsate / sa càïgitvenàvabhàsamàno dhvaner àtmà /

idànãü rasavad-alaïkàràd alakùya-krama-dyotanàtmano dhvaner vibhakto viùaya iti pradar÷yate-

_________________________________________________________

Dhv_2.4:

vàcya-vàcaka-càrutva-hetånàü vividhàtmanàm /
rasàdi-paratà yatra sa dhvaner viùayo mataþ  // DhvK_2.4 //

rasa-bhàvatad-àbhàsa-tat-pra÷ama-lakùaõaü mukhyam artham anuvartamànà ÷abdàrthàlaïkàrà guõà÷ ca parasparaü dhvany-apekùayà vibhinna-råpà vyavasthitàs tatra kàvye dhvanir iti vyapade÷aþ || DhvA_2.4  ||

_________________________________________________________

Dhv_2.5:

pradhànye 'nyatra vàkyàrthe yatràïgaü tu rasàdayaþ /
kàvye tasminn alaïkàro rasàdir iti me matiþ  // DhvK_2.5 //

yady api rasavad-alaïkàrasyànyair dar÷ito viùayas tathàpi yasmin kàvye pradhànatayànyo 'rtho vàkyàrthã-bhåtas tasya càïga-bhåtà ye rasàdayas te rasàder alaïkàrasya viùayà iti màmakãnaþ pakùaþ / tad yathà càñuùu preyo 'laïkàrasya vàkyàrthatve 'pi rasàdayo 'ïgabhåtà dç÷yante / sa ca rasàdir alaïkàraþ ÷uddhaþ saïkãrõo và /

tatràdyo yathà-

kiü hàsyena na me prayàsyasi punaþ pràpta÷ ciràd dar÷anaü
keyam niùkaruõa pravàsa-rucità kenàsi dårikçtaþ /
svapnànteùv iti te vadan priyatama-vyàsakta-kaõñha-graho
buddhà roditi rikta-bàhu-valayas tàraü ripu-strã-janaþ //

ity atra karuõa-rasasya ÷uddhasyàïga-bhàvàt spaùñam eva rasavad-alaïkàratvam / evam evaü-vidhe viùaye rasàntaràõàü spaùña evàïgabhàvaþ /

saïkãrõo rasàdir aïga-bhåto yatha-

kùipto hastàvalagnaþ prasabham abhihato 'py àdadàno 'ü÷ukàntaü
gçhõan ke÷eùv apàsta÷ caraõa-nipatito nekùitaþ sambhrameõa /
àliïgan yo 'vadhåtas tripura-yuvatibhiþ sà÷ru-netrotpalàbhiþ
kàmãvàrdràparàdhaþ sa dahatu duritaü ÷àmbhavo vaþ ÷aràgniþ //

ity atra tripura-ripu-prabhàvàti÷ayasya vàkyàrthatve ãrùyà-vipralambhasya ÷leùa-sahitasyàïga-bhàva iti, evaü-vidha eva rasavad-àdy-alaïkàrasya nyàyyo viùayaþ / ata eva cerùyà-vipralambha-karuõayor aïgatvena vyavasthànàt samàve÷o na doùaþ / yatra hi rasasya vàkyàrthã-bhàvas tatra katham alaïkàratvam ? alaïkàro hi càrutva-hetuþ prasiddhaþ ; na tv asàv àtmaivàtmana÷ càrutva-hetuþ /

tathà càyam atra saükùepaþ-

rasa-bhàvàdi-tàtparyam à÷ritya vinive÷anam /
alaïkçtãnàü sarvàsàm alaïkàratva-sàdhanam //

tasmàd yatra rasàdayo vàkyàrthã-bhåtàþ sa sarvo na rasàder alaïkàrasya viùayaþ ; sa dhvaneþ prabhedaþ, tasyopamàdayo 'laïkàràþ / yatra tu pràdhànyenàrthàntarasya vàkyàrthã-bhàve rasàdibhi÷ càrutva-niùpattiþ kriyate, sa rasàder alaïkàratàyà viùayaþ /

evaü dhvaner upamàdãnàü rasavad-alaïkàrasya ca vibhakta-viùayatà bhavati /

yadi tu cetanànàü vàkyàrthã-bhàvo rasàdy-alaïkàrasya viùaya ity ucyate tarhy upamàdãnàü pravirala-viùayatà nirviùayatà vàbhihità syàt / yasmàd acetana-vastu-vçtte vàkyàrthã-bhåte puna÷ cetana-vastu-vçttànta-yojanayà yathà-katha¤cid bhavitavyam /

atha satyàm api tasyàü yatràcetanànàü vàkyàrthã-bhàvo nàsau rasavad-alaïkàrasya viùaya ity ucyate / tan mahataþ kàvya-prabandhasya rasanidhànabhåtasya nãrasatvamabhihitaü syàt /
yathà-

taraïga-bhrå-bhaïgà kùubhita-vihaga-÷reõi-ra÷anà
vikarùantã phenaü vasanam iva saürambha-÷ithilam /
yathà-viddhaü yàti skhalitam abhisandhàya bahu÷o
nadã-råpeõeyaü dhruvam asahanà sà pariõatà //

yathà và-
tanvã megha-jalàrdra-pallavatayà dhautàdhar evà÷rubhiþ
÷ånyevàbharaõaiþ svakàla-virahàd vi÷rànta-puùpodgamà /
cintà maunam ivà÷rità madhu-kçtàü ÷abdair vinà lakùyate
caõóã màm avadhåya pàda-patitaü jàtànutàpeva sà //

yathà và-
teùàü gopa-vadhå-vilàsa-suhçdàü ràdhà-rahaþ-sàkùiõàü
kùemaü bhadra kalinda-÷aila-tanayà-tãre latà-ve÷manàü /
vicchinne smara-talpa-kalpana-mçd-ucchedopayoge 'dhunà
te jàne jarañhã-bhavanti vigalan nãla-tviùaþ pallavàþ //[*10]
[*10] Srk 808 (vidyàyàþ); Svm 87.8 (kasyàpi)


ity evam àdau viùaye 'cetanànàü vàkyàrthã-bhàve 'pi cetana-vastu-vçttànta-yojanàsty eva / atha yatra cetana-vastu-vçttànta-yojanàsti tatra rasàdir alaïkàraþ / tad evaü saty upamàdayo nirviùayàþ pravirala-viùayà và syuþ / yasmàn nàsty evàsàv acetana-vastu-vçttànto yatra cetana-vastu-vçttànta-yojanà nàsty antato vibhàvatvena / tasmàd aïgatvena ca rasàdãnàm alaïkàratà /
yaþ punar aïgã raso bhàvo và sarvàkàram alaïkàryaþ sa dhvaner àtmeti || DhvA_2.5  ||

kiü ca-

_________________________________________________________

Dhv_2.6:

tam artham avalambante ye 'ïginaü te guõàþ smçtàþ /
aïgà÷ritàs tv alaïkàrà mantavyàþ kañakàdivat  // DhvK_2.6 //

ye tam arthaü rasàdi-lakùaõam aïginaü santam avalambate te guõàþ ÷auryàdivat / vàcya-vàcaka-lakùaõàny aïgàni ye punas tad-à÷ritàs te 'laïkàrà mantavyàþ kañakàdivat || DhvA_2.6  ||

tathà ca-
_________________________________________________________

Dhv_2.7:

÷çïgàra eva madhuraþ paraþ prahlàdano rasaþ /
tan-mayaü kàvyam à÷ritya màdhuryaü pratitiùñhati  // DhvK_2.7 //

÷çïgàra eva rasàntaràpekùayà madhuraþ prahlàda-hetutvàt / tat-prakà÷ana-para-÷abdàrthatayà kàvyasya sa màdhurya-lakùaõo guõaþ / ÷ravyatvaü punar ojaso 'pi sàdhàraõam iti || DhvA_2.7  ||

_________________________________________________________

Dhv_2.8:

÷çïgàre vipralambhàkhye karuõe ca prakarùavat /
màdhuryam àrdratàü yàti yatas tatràdhikaü manaþ  // DhvK_2.8 //

vipralambha-÷çïgàra-karuõayos tu màdhuryam eva prakarùavat / sahçdaya-hçdayàvarjanàti÷aya-nimittatvàd iti || DhvA_2.8  ||

_________________________________________________________

Dhv_2.9:

raudràdayo rasà dãptyà lakùyante kàvya-vartinaþ /
tad-vyakti-hetå ÷abdàrthàv à÷rityaujo vyavasthitam  // DhvK_2.9 //

raudràdayo hi rasàþ paràü dãptim ujjvalatàü janayantãti lakùaõayà ta eva dãptir ity ucyate /
tat-prakà÷ana-paraþ ÷abdo dãrgha-samàsa-racanàlaïkçtaü vàkyam / yathà-

ca¤cad-bhuja-bhramita-caõóa-gadàbhighàta-
sa¤cårõitoru-yugalasya suyodhanasya /
styànàvabaddha-ghana-÷oõita-÷oõa-pàõir
uttaüsayiùyati kacàüs tava devi bhãmaþ //(veõi 1.21)

tat-prakà÷ana-para÷ càrtho 'napekùita-dãrgha-samàsa-racanaþ prasanna-vàcakàbhidheyaþ / yathà-
yo yaþ ÷astraü bibharti sva-bhuja-guru-madaþ pàõóavãnàü camånàü
yo yaþ pà¤càla-gotre ÷i÷ur adhika-vayà garbha-÷ayyàü gato và /
yo yas tat-karma-sàkùã carati mayi raõe ya÷ ca ya÷ ca pratãpaþ
krodhàndhas tasya tasya svayam api jagatàm antakasyàntako 'ham //(veõi 3.32)

ity àdau dvayor ojastvam || DhvA_2.9  ||

_________________________________________________________

Dhv_2.10:

samarpakatvaü kàvyasya yat tu sarva-rasàn prati /
sa prasàdo guõo j¤eyaþ sarva-sàdhàraõa-kriyaþ  // DhvK_2.10 //

prasàdas tu svacchatà ÷abdàrthayoþ / sa ca sarva-rasa-sàdhàraõo guõaþ sarva-racanà-sàdhàraõa÷ ca vyaïgyàrthàpekùayaiva mukhyatayà vyavasthito mantavyaþ || DhvA_2.10 ||

_________________________________________________________

Dhv_2.11:

÷ruti-duùñàdayo doùà anityà ye ca dar÷itàþ /
dhvany-àtmany eva ÷çïgàre te heyà ity udàhçtàþ  // DhvK_2.11 //

anityà doùà÷ ca ye ÷ruti-duùñàdayaþ såcitàs te 'pi na vàcye artha-màtre, na ca vyaïgye ÷çïgàre và dhvaner anàtma-bhåte / kiü tarhi ? dhvanyàtmany eva ÷çïgàre 'ïgitayà vyaïgye te heyà ity udàhçtàþ / anyathà hi teùàm anitya-doùataiva na syàt / evam ayam asaülakùya-krama-dyoto dhvaner àtmà pradar÷itaþ sàmànyena || DhvA_2.11  ||

_________________________________________________________

Dhv_2.12:

tasyàïgànàü prabhedà ye prabhedàþ svagatà÷ ca ye /
teùàmànantyamanyonyasambandhaparikalpane  // DhvK_2.12 //

aïgitayà vyaïgyo rasàdir vivakùitàny apara-vàcyasya dhvaner eka àtmà ya uktas tasyàïgànàü vàcya vàcakànupàtinàm alaïkàràõàü ye prabhedà niravadhayo ye ca svagatàs tasyàïgino 'rthasya rasa-bhàva-tad-àbhàsa-tat-pra÷ama-lakùaõà vibhàvànubhàva-vyabhicàri-pratipàdana-sahità anantàþ svà÷rayàpekùayà niþsãmàno vi÷eùàs teùàm anyonya-sambandha-parikalpane kriyamàõe kasyacid anyatamasyàpi rasasya prakàràþ parisaïkhyàtuü na ÷akyante kim uta sarveùàm /

tathà hi ÷çïgàrasyàïginas tàvad àdyau dvau bhedau-sambhogo vipralambha÷ ca / sambhogasya ca paraspara-prema-dar÷ana-surata-viharaõàdi-lakùaõàþ prakàràþ /
vipralambhasyàpy abhilàùerùyà-viraha-pravàsa-vipralambhàdayaþ / teùàü ca pratyekaü vibhàvànubhàva-vyabhicàri-bhedaþ / teùàü ca de÷a-kàlàdy-à÷rayàvasthà-bheda iti svagata-bhedàpekùayaikasya tasyàparimeyatvaü, kiü punar aïga-prabheda-kalpanàyàm / te hy aïga-prabhedàþ pratyekam aïgi-prabheda-sambandha-parikalpane kriyamàõe satyànantyam evopayànti || DhvA_2.12  ||

_________________________________________________________

Dhv_2.13:

diï-màtraü tåcyate yena vyutpannànàü sa-cetasàm /
buddhir àsàditàlokà sarvatraiva bhaviùyati  // DhvK_2.13 //

diï-màtra-kathanena hi vyutpannànàü sahçdayànàm ekatràpi rasa-bhede sahàlaïkàrair aïgàïgi-bhàva-parij¤ànàd àsàditàlokà buddhiþ sarvatraiva bhaviùyati /

tatra-

_________________________________________________________

Dhv_2.14:

÷çïgàrasyàïgino yatnàd eka-råpànubandhavàn /
sarveùv eva prabhedeùu nànupràsaþ prakà÷akaþ  // DhvK_2.14 //

aïgino hi ÷çïgàrasya ye uktàþ prabhedàs teùu sarveùv eka-prakàrànubandhitayà prabandhena pravçtto 'nupràso na vya¤jakaþ / aïgina ity anenàïga-bhåtasya ÷çïgàrasyaika-råpànubandhy-anupràsa-nibandhane kàma-càram àha //2.14 //

_________________________________________________________

Dhv_2.15:

dhvanyàtma-bhåte ÷çïgàre yamakàdi-nibandhanam /
÷aktàv api pramàditvaü vipralambhe vi÷eùataþ  // DhvK_2.15 //

dhvaner àtma-bhåtaþ ÷çïgàras tàtparyeõa vàcya-vàcakàbhyàü prakà÷yamànas tasmin yamakàdãnàü yamaka-prakàràõàü nibandhanaü duùkara-÷abda-bhaïga-÷leùàdãnàü ÷aktàv api pramàditvaü / "pramàditvam" ity anenaitad dar÷yate-kàka-tàlãyena kadàcit kasyacid ekasya yamakàder niùpattàv api bhåmnàlaïkàràntaravad rasàïgatvena nibandho na kartavya iti / "vipralambhe vi÷eùata" ity anena vipralambhe saukumàryàti÷ayaþ khyàpyate / tasmin dyotye yamakàder aïgasya nibandho niyamàn na kartavya iti || DhvA_2.15  ||

atra yuktir abhidhãyate-

_________________________________________________________

Dhv_2.16:

rasàkùiptatayà yasya bandhaþ ÷akya-kriyo bhavet /
apçthag-yatna-nirvatyaþ so 'laïkàro dhvanau mataþ  // DhvK_2.16 //

niùpattàv à÷carya-bhåto 'pi yasyàlaïkàrasya rasàkùiptatayaiva bandhaþ ÷akya-kriyo bhavet so 'sminn alakùya-krama-vyaïgye dhvanàv alaïkàro mataþ / tasyaiva rasàïgatvaü mukhyam ity arthaþ / yathà-

kapole pattràlã karatala-nirodhena mçdità
nipãto niþ÷vàsair ayam amçta-hçdyo 'dhara-rasaþ /
muhuþ kaõñhe lagnas taralayati bàùpa-stana-tañãü
priyo manyur jàtas tava niranurodhe na tu vayam //[*11]
[*11] Amaru 67; Srk 664, Skm 720, Skv 489, Sv 1627

rasàïgatve ca tasya lakùaõam apçthag-yatna-nirvartyatvam iti yo rasaü bandhu-madhya-vasitasya kaver alaïkàras tàü vàsanàm atyåhya yatnàntaram àsthitasya niùpadyate sa na rasàïgam iti / yamake ca prabandhena buddhi-pårvakaü kriyamàõe niyamenaiva yatnàntara-parigraha àpatati ÷abda-vi÷eùànveùaõa-råpaþ / alaïkàràntareùv api tat-tulyam iti cet-naivam; alaïkàràntaràõi hi niråpyamàõa-durghañanàny api rasa-samàhita-cetasaþ pratibhànavataþ kaver aham-pårvikayà paràpatanti / yathà kàdambaryàü kàdambarã-dar÷anàvasare / yathà ca màyà-ràma-÷iro-dar÷anena vihvalàyàü sãta-devyàü setau / yuktaü caitat, yato rasà vàcya-vi÷eùair evàkùeptavyàþ /

asyaivàrthasya saïgraha-÷lokàþ-

rasavanti hi vaståni sàlaïkàràõi kànicit /
ekenaiva prayatnena nirvartyante mahà-kaveþ //
yamakàdi-nibandhe tu pçthag-yatno 'sya jàyate /
÷aktasyàpi rase 'ïgatvaü tasmàd eùàü na vidyate //
rasàbhàsàïga-bhàvas tu yamakàder na vàryate /
dhvany-àtma-bhåte ÷çïgàre tv aïgatà nopapadyate || DhvA_2.16  ||

idànãü dhvany-àtma-bhåtasya ÷çïgàrasya vya¤jako 'laïkàra-varga àkhyàyate-

_________________________________________________________

Dhv_2.17:

dhvany-àtma-bhåte ÷çïgàre samãkùya vinive÷itaþ /
råpakàdir alaïkàra-varga eti yathàrthatàm  // DhvK_2.17 //

alaïkàro hi bàhyàlaïkàrasàmyàdaïgina÷càrutva-heturucyate /
vàcyàlaïkàravarga÷ ca råpakàdiryàvànukto vakùyate ca kai÷cit, alaïkàràõàmanantatvàt ///

sa sarvo 'pi yadi samãkùya vinive÷yate tada-lakùyakramavyaïgyasya dhvaner aïginaþ sarvasyaiva càrutvaheturniùpadyate || DhvA_2.17  ||

eùà càsya vinive÷ane samãkùà-

_________________________________________________________

Dhv_2.18-19:

vivakùà tatparatvena nàïgitvena kadàcana /
kàle ca grahaõa-tyàgau nàtinirvahaõaiùità  // DhvK_2.18 //
nirvyåóhàv api càïgatve yatnena pratyavekùaõam /
råpakàdir alaïkàra-vargasyàïgatva-sàdhanam  // DhvK_2.19 //

rasa-bandheùv atyàdçta-manàþ kavir yam alaïkàraü tad aïgatayà vivakùati / yathà [÷aku. 1.20]-

calàpàïgàü dçùñiü spç÷asi nava-gopa-sudç÷àü
rahasyàkhyàyãva mç÷asi mçdu karõàntika-caraþ /
karaü vyàdhunvatyàþ pibasi rati-sarvasvam adharaü
vayaü tattvànveùàn madhukara hatàs tvaü khalu kçtã //[*12]
[*12] Srk 515


atra hi bhramara-svabhàvoktir alaïkàro rasànuguõaþ / "nàïgitvena" iti na pràdhànyena /
kadàcid rasàdi-tàtparyeõa vivakùito 'pi hy alaïkàraþ ka÷cid aïgitvena vivakùito dç÷yate / yathà-

cakràbhighàta-prasabhàj¤ayaiva cakàra yo ràhu-vadhå-janasya /
àliïganoddàma-vilàsa-vandhyaü ratotsavaü cumbana-màtra-÷eùam //

atra hi paryàyoktasyàïgitvena vivakùà rasàdi-tàtparye saty apãti / aïgatvena vivakùitam api yam avasare gçhõàti nànavasare /

avasare gçhãtir, yathà (ratnàvalyàü 2.4)-

uddàmotkalikàü vipàõóura-rucaü pràrabdha-jçmbhàü kùaõàd àyàsaü ÷vasanodgamair aviratair àtanvatãm àtmanaþ /
adyodyànalatàm imàü samadanàü nàrãm ivànyàü dhruvaü pa÷yan kopa-vipàñala-dyuti mukhaü devyàþ kariùyàmy aham //[*13]
[*13] Rasàrõava-sudhàkara 2.26.


ity atra upamà ÷leùasya / gçhãtam api ca yam avasare tyajati tad-rasànuguõa-tayàlaïkàràntaràpekùayà / yathà-

raktas tvaü nava-pallavair aham api ÷làghyaiþ priyàyà guõais
tvàm àyànti ÷ilãmukhàþ smara-dhanur-muktàs tathà màm api /
kàntàpàda-talàhatis tava mude tadvan mamàpy àvayoþ
sarvaü tulyam a÷oka kevalam ahaü dhàtrà sa-÷okaþ kçtaþ //[*14]
[*14] Srk 770.


atra hi prabandha-pravçtto 'pi ÷leùo vyatireka-vivakùayà tyajyamàno rasa-vi÷eùam puùõàti /
nàtràlaïkàra-dvaya-sannipàtaþ, kiü tarhi ? alaïkàràntaram eva ÷leùa-vyatireka-lakùaõaü narasiühavad iti cet-na, tasya prakàràntareõa vyavasthàpanàt / yatra hi ÷leùa-viùaya eva ÷abde prakàràntareõa vyatireka-pratãtir jàyate sa tasya viùayaþ / yathà-"sa harir nàmnà devaþ sa-harir vara-turaga-nivahena" ity àdau /

atra hy anya eva ÷abdaþ ÷leùasya viùayo 'nya÷ ca vyatirekasya / yadi caivaü-vidhe viùaye 'laïkàràntaratva-kalpanà kriyate tat-saüsçùñer viùayàpahàra eva syàt / ÷leùa-mukhenaivàtra vyatirekasyàtma-làbha iti nàyaü saüsçùñer viùaya iti cet-na ; vyatirekasya prakàràntareõàpi dar÷anàt / yathà-

no kalpàpàya-vàyor adaya-raya-dalat-kùmàdharasyàpi ÷amyà
gàóhodgãrõojjvala-÷rãr ahani na rahità no tamaþ-kajjalena /
pràptotpattiþ pataïgàn na punar upagatà moùa-muùõa-tviùo vo
vartiþ saivànya-råpà sukhayatu nikhila-dvãpa-dãpasya dãptiþ //

atra hi sàmya-prapa¤ca-pratipàdanaü vinaiva vyatireko dar÷itaþ / nàtra ÷leùa-màtràc càrutva-pratãtir astãti ÷leùasya vyatirekàïgatvenaiva vivakùitatvàt na svato 'laïkàratety api na vàcyam /
yata evaü-vidhe viùaye sàmya-màtràd api supratipàditàc càrutvaü dç÷yata eva / yathà-

àkrandàþ stanitair vilocana-jalànya-÷rànta-dhàràmbudhis
tad-viccheda-bhuva÷ ca ÷oka-÷ikhinas tulyàs taóid-vibhramaiþ /
antar me dayità-mukhaü tava ÷a÷ã vçttiþ samaivàvayos
tat kiü màm ani÷aü sakhe jala-dhara tvaü dagdhum evodyataþ //[*15] ity àdau /
[*15] Srk 240, Skm 993, ya÷odharmaõaþ, Smv 43.33.


rasa-nirvahaõaika-tàna-hçdayo yaü ca nàtyantaü nirvoóhum icchati / yathà-

kopàt komala-lola-bàhu-latikà-pà÷ena baddhà dçóhaü
nãtvà vàsa-niketanaü dayitayà sàyaü sakhãnàü puraþ /
bhåyo naivam iti skhalat-kala-girà saüsåcya du÷ceùñitaü
dhanyo hanyata eva nihnuti-paraþ preyàn rudatyà hasan //

atra hi råpakam àkùiptam anirvyåóhaü ca paraü rasa-puùñaye / nirvoóhum iùñam api yaü yatnàd aïgatvena pratyavekùate yathà-

÷yàmàsvaïgaü cakita-hariõã-prekùaõe dçùñi-pàtaü
gaõóa-cchàyàü ÷a÷ini ÷ikhinàü barha-bhàreùu ke÷àn /
utpa÷yàmi pratanuùu nadã-vãciùu bhrå-vilàsàn
hantaika-sthaü kvacid api na te bhãru sàdç÷yam asti //ity àdau /

sa evam upanibadhyamàno 'laïkàro rasàbhivyakti-hetuþ kaver bhavati / ukta-prakàràtikrame tu niyamenaiva rasa-bhaïga-hetuþ saüpadyate / lakùyaü ca tathàvidhaü mahà-kavi-prabandheùv api dç÷yate bahu÷aþ / tat tu såkti-sahasra-dyotitàtmanàü mahàtmanàü doùodghoùaõam àtmana eva dåùaõaü bhavatãti na vibhajya dar÷itam / kiü tu råpakàder alaïkàra-vargasya yeyaü vya¤jakatve rasàdi-viùaye lakùaõa-dig-dar÷ità tàm anusaran svayaü cànyal lakùaõam utprekùamàõo yady alakùya-krama-pratibham anantaroktam enaü dhvaner àtmànam upanibadhnàti sukaviþ samàhita-cetàs tadà tasyàtma-làbho bhavati mahãyàn iti || DhvA_2.18-19 ||

_________________________________________________________

Dhv_2.20:

krameõa pratibhàty àtmà yo 'syànusvàna-sannibhaþ /
÷abdàrtha-÷akti-målatvàt so 'pi dvedhà vyavasthitaþ  // DhvK_2.20 //

asya vivakùitàny apara-vàcyasya dhvaneþ saülakùya-krama-vyaïgyatvàd anuraõana-prakhyo ya àtmà so 'pi ÷abda-÷akti-målo 'rtha-÷akti-måla÷ ceti dvi-prakàraþ || DhvA_2.20 ||

nanu ÷abda-÷aktyà yatràrthàntaraü prakà÷ate sa yadi dhvaneþ prakàra ucyate tad idànãü ÷leùasya viùaya evàpahçtaþ syàt, nàpahçta ity àha-

_________________________________________________________

Dhv_2.21:

àkùipta evàlaïkàraþ ÷abda-÷aktyà prakà÷ate /
yasminn anuktaþ ÷abdena ÷abda-÷akty-udbhavo hi saþ  // DhvK_2.21 //

yasmàd alaïkàro na vastu-màtraü yasmin kàvye ÷abda-÷aktyà prakà÷ate sa ÷abda-÷akty-udbhavo dhvanir ity asmàkaü vivakùitam / vastu-dvaye ca ÷abda-÷aktyà prakà÷amàne ÷leùaþ / yathà-

yena dhvasta-manobhavena balijit-kàyaþ puràstrã-kçto
ya÷ codvçtta-bhujaïga-hàra-valayo gaïgàü ca yo 'dhàrayat /
yasyàhuþ ÷a÷imac chiro hara iti stutyaü ca nàmàmaràþ
pàyàt sa svayam andhaka-kùaya-karas tvàü sarvado màdhavaþ //

nanv alaïkàràntara-pratibhàyàm api ÷leùa-vyapade÷o bhavatãti dar÷itaü bhaññodbhañena, tat punar api ÷abda-÷akti-målo dhvanir niravakà÷a ity à÷aïkyedam uktam "àkùipta" iti / tad ayam arthaþ-yatra ÷abda-÷aktyà sàkùàd alaïkàràntaraü vàcyaü sat pratibhàsate sa sarvaþ ÷leùa-viùayaþ / yatra tu ÷abda-÷aktyà sàmarthyàkùiptaü vàcya-vyatiriktaü vyaïgyam evàlaïkàràntaraü prakà÷ate sa dhvaner viùayaþ / ÷abda-÷aktyà sàkùàd-alaïkàràntara-pratibhà yathà-

tasyà vinàpi hàreõa nisargàd eva hàriõau /
janayàmàsatuþ kasya vismayaü na payodharau //

atra ÷çïgàra-vyabhicàrã vismayàkhyo bhàvaþ sàkùàd-virodhàlaïkàra÷ ca pratibhàsata iti virodha-cchàyànugràhiõaþ ÷leùasyàyaü viùayaþ / na tv anusvànopama-vyaïgyasya dhvaneþ / alakùya-krama-vyaïgyasya tu dhvaner vàcyena ÷leùeõa virodher na và vya¤jitasya viùaya eva /

tasyà vinàpi hàreõa nisargàd eva hàriõau /
janayàmàsatuþ kasya vismayaü na payodharau //

atra ÷çïgàra-vyabhicàrã vismayàkhyo bhàvaþ sàkùàd-virodhàlaïkàra÷ ca pratibhàsata iti virodha-cchàyànugràhiõaþ ÷leùasyàyaü viùayaþ / na tv anusvànopama-vyaïgyasya dhvaneþ / alakùya-krama-vyaïgyasya tu dhvaner vàcyena ÷leùeõa virodher na và vya¤jitasya viùaya eva /

yathà mamaiva-

÷làghyà÷eùa-tanuü sudar÷ana-karaþ sarvàïga-lãlàjita-
trailokyàü caraõàravinda-lalitenàkrànta-loko hariþ /
bibhràõàü mukham indu-sundara-rucaü candràtma-cakùur dadhat
sthàne yàü svatanor apa÷yad adhikàü sà rukmiõã vo 'vatàt //

atra vàcyatayaiva vyatireka-cchàyànugràhã ÷leùaþ pratãyate / yathà ca-

bhramim aratim alasa-hçdayatàü
pralayaü mårcchàü tamaþ ÷arãra-sàrdam /
maraõaü ca jalada-bhuja-gajaü
prasahya kurute viùaü viyoginãnàm //

yathà và-
camahia-màõasa-ka¤caõa-païka-aõi mmahia-parimalà jassa /
akhaõóia-dàõa-pasàrà bàhu-ppalihà ccia ga{i}ndà //

[khaõóita-mànasa-kà¤cana-païkajanir mathita-parimalà yasya /
akhaõóita-dàna-prasarà bàhu-parighà iva gajendràþ //]

atra råpaka-cchàyànugràhã ÷leùo vàcyatayaivàvabhàsate / sa càkùipto 'laïkàro yatra punaþ ÷abdàntareõàbhihita-svaråpas tatra na ÷abda-÷akty-udbhavànuraõana-råpa-vyaïgya-dhvani-vyavahàraþ / tatra vakrokty-àdi-vàcyàlaïkàra-vyavahàra eva / yathà-

dçùñyà ke÷ava gopa-ràga-hçtayà kiücin na dçùñaü mayà
tenaiva skhalitàsmi nàtha patitàü kiü nàma nàlambase /
ekas tvaü viùameùu khinna-manasàü sarvàbalànàü gatir
gopyaivaü gaditaþ sa-le÷am avatàd goùñhe harir va÷ ciram //

evaü-jàtãyakaþ sarva eva bhavatu kàmaü vàcya-÷leùasya viùayaþ / yatra tu sàmarthyàkùiptaü sad-alaïkàràntaraü ÷abda-÷aktyà prakà÷ate sa sarva eva dhvaner viùayaþ / yathà-"atràntare kusuma-samaya-yugam upasaüharann ajçmbhata grãùmàbhidhànaþ phulla-mallikà-dhavalàñña-hàso mahà-kàlaþ" /

yathà ca-
unnataþ prollasad-dhàraþ kàlàgarumalãmasaþ /
payodharabharastanvyàþ kaü na cakre 'bhilàùiõam //

yathà và-
dattànandàþ prajànàü samucita-samayàkçùña-sçùñaiþ payobhiþ
pårvàhõe viprakãrõà di÷i di÷i viramaty ahni saühàra-bhàjaþ /
dãptàü÷or dãrgha-duþkha-prabhava-bhava-bhayodanvad-uttàra-nàvo
gàvo vaþ pàvanànàü parama-parimitàü prãtim utpàdayantu //

eùådàharaõeùu ÷abda-÷aktyà prakà÷amàne satya-pràkaraõike 'rthàntare vàkyasyàsambaddhàrthàbhidhàyitvaü mà prasàïkùãd ity apràkaraõika-pràkaraõikàrthayor upamànopameya-bhàvaþ kalpayitavyaþ sàmarthyàd ity arthàkùipto 'yaü ÷leùo na ÷abdopàråóha iti vibhinna eva ÷leùàd anusvànopama-vyaïgyasya dhvaner viùayaþ / anye 'pi càlaïkàràþ ÷abda-÷akti-målànusvàna-råpa-vyaïgye dhvanau sambhavanty eva / tathà hi virodho 'pi ÷abda-÷akti-målànusvàna-råpo dç÷yate /

yathà sthàõvã÷varàkhya-janapada-varõane bhañña-bàõasya-

yatra ca màtaïga-gàminyaþ ÷ãlavatya÷ ca gauryo vibhava-ratà÷ ca ÷yàmàþ padma-ràgiõya÷ ca dhavala-dvija-÷uci-vadanà madiràmodi÷vasanà÷ ca pramadàþ /

atra hi vàcyo virodhas tac-chàyànugràhã và ÷leùo 'yam iti na ÷akyaü vaktum / sàkùàc-chabdena virodhàlaïkàrasyàprakà÷itatvàt / yatra hi sàkùàc-chabdàvedito virodhàlaïkàras tatra hi ÷liùñoktau vàcyàlaïkàrasya virodhasya ÷leùasya và viùayatvam / yathà tatraiva-
"samavàya iva virodhinàü padàrthànàm / tathà hi-sannihita-bàlàndhakàràpi bhàsvan-mårtiþ" ity àdau /

yathà và mamaiva-
sarvaika-÷araõam akùayam adhã÷am ã÷aü dhiyàü hariü kçùõam /
caturàtmànaü niùkriyam ari-mathanaü namata cakra-dharam //

atra hi ÷abda-÷akti-målànusvàna-råpo virodhaþ sphuñam eva pratãyate / evaü-vidho vyatireko 'pi dç÷yate / yathà mamaiva-

khaü ye 'tyujjvalayanti låna-tamaso ye và nakhodbhàsino
ye puùõanti saroruha-÷riyam api kùiptàbja-bhàsa÷ ca ye /
ye mårdhasv avabhàsinaþ kùiti-bhçtàü ye càmaràõàü ÷iràü-
syàkràmanty ubhaye 'pi te dina-pateþ pàdàþ ÷riye santu vaþ //

evam anye 'pi ÷abda-÷akti-målànusvàna-råpa-vyaïgya-dhvani-prakàràþ santi te sahçdayaiþ svayam anusartavyàþ / iha tu grantha-vistara-bhayàn na tat-prapa¤caþ kçtaþ /

_________________________________________________________

Dhv_2.22:

artha-÷akty-udbhavas tv anyo yatràrthaþ sa prakà÷ate /
yas tàtparyeõa vastv anyad vyanakty uktiü vinà svataþ  // DhvK_2.22 //

yatràrthaþ sva-sàmarthyàd arthàntaram abhivyanakti ÷abda-vyàpàraü vinaiva so 'rtha-÷akty-udbhavo nàmànusvànopama-vyaïgyo dhvaniþ /

yathà [ku.saü. 6.84]-
evaü vàdini devarùau pàr÷ve pitur adhomukhã /
lãlà-kamala-patràõi gaõayàmàsa pàrvatã //

atra hi lãlà-kamala-patra-gaõanam upasarjanãkçta-svaråpaü ÷abda-vyàpàraü vinaivàrthàntaraü vyabhicàri-bhàva-lakùaõaü prakà÷ayati / na càyam alakùya-krama-vyaïgyasyaiva dhvaner viùayaþ / yato yatra sàkùac-chabda-niveditebhyo vibhàvànubhàva-vyabhicàribhyo rasàdãnàü pratãtiþ, sa tasya kevalasya màrgaþ / yathà kumàra-sambhave madhu-prasaïge vasanta-puùpàbharaõaü vahantyà devyà àgamanàdi-varõanaü manobhava-÷ara-sandhàna-paryantaü ÷ambho÷ ca parivçtta-dhairyasya ceùñà-vi÷eùa-varõanàdi sàkùac-chabda-niveditam / tasmàd ayam anyo dhvaneþ prakàraþ /

yatra ca ÷abda-vyàpàra-sahàyo 'rtho 'rthàntarasya vya¤jakatvenopàdãyate sa nàsya dhvaner viùayaþ / yathà-

saïketa-kàla-manasaü viñaü j¤àtvà vidagdhayà /
hasan-netràrpitàkåtaü lãlà-padmaü nimãlitam //

atra lãlà-kamala-nimãlanasya vya¤jakatvam uktyaiva niveditam || DhvA_2.22 ||

tathà ca-

_________________________________________________________

Dhv_2.23:

÷abdàrtha-÷aktyà kùipto 'pi vyaïgyo 'rthaþ kavinà punaþ /
yatràviùkriyate svoktyà sànyaivàlaïkçtir dhvaneþ  // DhvK_2.23 //

÷abda-÷aktyàrtha-÷aktyà ÷abdàrtha-÷aktyà vàkùipto 'pi vyaïgyo 'rthaþ kavinà punaryatra svoktyà prakà÷ã-kriyate so 'smàd anusvànopama-vyaïgyàd dhvaner anya evàlaïkàraþ /
alakùya-krama-vyaïgyasya và dhvaneþ sati sambhave sa tàdçg anyo 'laïkàraþ /

tatra ÷abda-÷aktyà yathà-

vatse mà gà viùàdaü ÷vasanam urujavaü santyajordhva-pravçttaü
kampaþ ko và gurus te bhavatu balabhidà jçmbhitenàtra yàhi /
pratyàkhyànaü suràõàm iti bhaya-÷amana-cchadmanà kàrayitvà
yasmai lakùmã-madàd vaþ sa dahatu duritaü mantha-måóhàü payodhiþ //

artha-÷aktyà yathà-
ambà ÷ete 'tra vçddhà pariõata-vayasàm agraõãr atra tàto
niþ÷eùàgàra-karma-÷rama-÷ithila-tanuþ kumbha-dàsã tathàtra /
asmin pàpàham ekà katipaya-divasa-proùita-pràõanàthà
pànthàyetthaü taruõyà kathitam avasara-vyàhçti-vyàja-pårvam //

ubhaya-÷aktyà, yathà-"dçùñyà ke÷ava-gopa-ràga-hçtayà" ity àdau || DhvA_2.23  ||

_________________________________________________________

Dhv_2.24:

prauóhokti-màtra-niùpanna-÷arãraþ sambhavã svataþ /
artho 'pi dvividho j¤eyo vastuno 'nyasya dãpakaþ  // DhvK_2.24 //

artha-÷akty-udbhavànuraõana-råpa-vyaïgye dhvanau yo vya¤jako 'rtha uktas tasyàpi dvau prakàrau-kaveþ kavi-nibaddhasya và vaktuþ prauóhokti-màtra-niùpanna-÷arãra ekaþ, svataþ-sambhavã ca dvitãyaþ /

kavi-prauóhokti-màtra-niùpanna-÷arãro yathà-

sajjehi surahi-màso õa dàva
appei juva{i}-jaõa-lakkha-suhe /
ahiõava-sahaàra-muhe
õava-pattale aõaïgassa sare //

(sajjayati surabhi-màso na tàvad
arpayati yuvati-jana-lakùya-sahàn /
abhinava-sahakàra-mukhàn
nava-patralàn anaïgasya ÷aràn //)

kavi-nibaddha-vaktç-prauóhokti-màtra-niùpanna-÷arãro yathodàhçtam eva-"÷ikhariõi" ity àdi / yathà và-

sàdara-vitãrõa-yauvana-hastàlambaü samunnamadbhyàm /
abhyutthànam iva manmathasya dattaü tava stanàbhyàm //

svataþ sambhavã ya aucityena bahir api sambhàvyamàna-sad-bhàvo na kevalaü bhaõiti-va÷enaivàbhiniùpanna-÷arãraþ / yathodàhçtam "evaü-vàdini" ity àdi / yathà và-

÷ikhi-piccha-karõa-pårà jàyà vyàdhasya garviõã bhramati /
muktà-phala-racita-prasàdhanànàü madhye sapatnãnàm || DhvA_2.24  ||

_________________________________________________________

Dhv_2.25:

artha-÷akter alaïkàro yatràpy anyaþ pratãyate /
anusvànopama-vyaïgyaþ sa prakàro 'paro dhvaneþ  // DhvK_2.25 //

vàcyàlaïkàra-vyatirikto yatrànyo 'laïkàro 'rtha-sàmarthyàt pratãyamàno 'vabhàsate so 'rtha-÷akty-udbhavo nàmànusvàna-råpa-vyaïgyo 'nyo dhvaniþ || DhvA_2.25  ||

tasya pravirala-viùayatvam à÷aïkyedam ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_2.26:

råpakàdir alaïkàra-vargo yo vàcyatàü ÷ritaþ /
sa sarvo gamyamànatvaü bibhrad bhåmnà pradar÷itaþ  // DhvK_2.26 //

anyatra vàcyatvena prasiddho yo råpakàdir alaïkàraþ so 'nyatra pratãyamànatayà bàhulyena pradar÷itas tatrabhavadbhir bhaññodbhañàdibhiþ / tathà ca sa-sandehàdiùåpamà-råpakàti÷ayoktãnàü prakà÷amànatvaü pradar÷itam ity alaïkàràntarasyàlaïkàràntare vyaïgyatvaü na yatna-pratipàdyam || DhvA_2.26  ||

iyat punar ucyata eva-

_________________________________________________________

Dhv_2.27:

alaïkàràntarasyàpi pratãtau yatra bhàsate /
tat-paratvaü na vàcyasya nàsau màrgo dhvaner mataþ  // DhvK_2.27 //

alaïkàràntareùu tv anuraõana-råpàlaïkàra-pratãtau satyàm api yatra vàcyasya vyaïgya-pratipàdanaunmukhyena càrutvaü na prakà÷ate nàsau dhvaner màrgaþ / tathà ca dãpakàdàv alaïkàre upamàyà gamyamànatve 'pi tatparatvena càrutvasyàvyavasthànàn na dhvani-vyapade÷aþ / yathà-

canda-maåehiü õimà õalinã kamalehiü kusuma-gucchehiü laà /
haüsehiü saraa-sohà kavva-kahà sajjanehiü kara{i} garuã //

[candra-mayåkhair ni÷à nalinã kamalaiþ kusuma-gucchair latà /
haüsaiþ ÷àrada-÷obhà kàvya-kathà sajjanaiþ kriyate gurvã //]

ity àdiùåpamà-garbhatve 'pi sati vàcyàlaïkàra-mukhenaiva càrutvaü vyavatiùñhate na vyaïgyàlaïkàra-tàtparyeõa / tasmàt tatra vàcyàlaïkàra-mukhenaiva kàvya-vyapade÷o nyàyyaþ / yatra tu vyaïgya-paratvenaiva vàcyasya vyavasthànaü tatra vyaïgya-mukhenaiva vyapade÷o yuktaþ / yathà-

pràpta-÷rãr eùa kasmàt punar api mayi taü mantha-khedaü vidadhyàn
nidràm apy asya pårvàm anala-manaso naiva sambhàvayàmi /
setuü badhnàti bhåyaþ kim iti ca sakala-dvãpa-nàthànuyàtas
tvayy àyàte vitarkàniti dadhata ivàbhàti kampaþ payodheþ //

yathà và mamaiva-

làvaõya-kànti-paripårita-diï-mukhe 'smin
smere 'dhunà tava mukhe taralàyatàkùi /
kùobhaü yadeti na manàg api tena manye
suvyaktam eva jala-rà÷ir ayaü payodhiþ //

ity evaü-vidhe viùaye 'nuraõana-råpa-råpakà÷rayeõa kàvya-càrutva-vyavasthànàd råpaka-dhvanir iti vyapade÷o nyàyyaþ /

upamà-dhvanir, yathà-

vãràõaü rama{i} ghusiõàruõammi õa tahà pià-thaõucchaïge /
diññhã riu-gaa-kumbha-tthalammi jaha bahala-sindåre //

[vãràõàü ramate ghusçõàruõe na tathà priyà-stanotsaïge /
dçùñã ripu-gaja-kumbha-sthale yathà bahala-sindåre //]

yathà và mamaiva viùama-bàõa-lãlàyàm asura-paràkramaõe kàmadevasya-

taü tàõaü siri-sahoara-raaõàharaõammi hiaam ekka-rasam /
bimbàhare piàõaü nivesiaü kusuma-bàõena //[*16]
[*16] Supplement 982 to Gàhà-sattasài.


[tat teùàü ÷rã-sahodara-ratnàharaõe hçdayam eka-rasam /
bimbàdhare priyàõàü nive÷itaü kusuma-bàõena //]

àkùepa-dhvanir, yathà-

sa vaktum akhilठ÷akto hayagrãvà÷ritàn guõàn /
yo 'mbu-kumbhaiþ paricchedaü j¤àtuü ÷akto mahodadheþ //

atràti÷ayoktyà hayagrãva-guõànàm avarõanãyatà-pratipàdana-råpasyàsàdhàraõa-tad-vi÷eùa-prakà÷ana-parasyàkùepasya prakà÷anam /

arthàntaranyàsa-dhvaniþ ÷abda-÷akti-målànuraõana-råpa-vyaïgyo 'rtha-÷akti-målànuraõana-råpa-vyaïgya÷ ca sambhavati / tatràdyasyodàharaõam-

devàettammi phale kiü kãra{i} ettiaü puõà bhaõimo /
kaïkilla-pallavàþ pallavàõaü aõõàõaü õa saricchà //

[daivàyatte phale kiü kriyatàm etàvat punar bhaõàmaþ /
raktà÷oka-pallavàþ pallavànàm anyeùàü na sadç÷àþ //]

pada-prakà÷a÷ càyaü dhvanir iti vàkyasyàrthàntara-tàtparye 'pi sati na virodhaþ / dvitãyasyodàharaõaü yathà-

hiaa-ññhàbia-maõõuü abaruõõa-muhaü hi maü pasàanta /
abaraddhassa bi õa hu de bahu-jàõaa rosiuü sakkaü //

[hçdaya-sthàpita-manyum aparoùa-mukhãm api màü prasàdayan /
aparàddhasyàpi na khalu te bahuj¤a roùitum ÷akyam //]

atra hi vàcya-vi÷eùeõa sàparàdhasyàpi bahuj¤asya kopaþ kartum a÷akya iti samarthakaü sàmànyam anvitam anyat tàtparyeõa prakà÷ate /

vyatireka-dhvanir apy ubhaya-råpaþ sambhavati / tatràdyasyodàharaõaü pràk-pradar÷itam eva / dvitãyasyodàharaõaü yathà-

jàejja vanuddese khujja bbia pàabo gaóia-batto /
mà mànusammi loe tàekka-raso dariddo a //

[jàyeya vanodde÷e kubja eva pàdapo galita-patraþ /
mà mànuùe loke tyàgaika-raso daridra÷ ca //]

atra hi tyàgaika-rasasya daridrasya janmànabhinandanaü truñita-patra-kubja-pàdapa-janmàbhinandanaü ca sàkùàc-chabda-vàcyam / tathàvidhàd api pàdapàt tàdç÷asya puüsa upamànopameyatva-pratãti-pårvakaü ÷ocyatàyàm àdhikyaü tàtparyeõa prakà÷ayati /

utprekùà-dhvanir yathà-

candanàsakta-bhujaga-niþ÷vàsànila-mårcchitaþ /
mårcchayaty eùa pathikàn madhau malaya-màrutaþ //
atra hi madhau malaya-màrutasya pathika-mårcchàkàritvaü manmathonmàtha-dàyitvenaiva /
tat tu candanàsakta-bhujaga-niþ÷vàsànila-mårcchitatvenotprekùitam ity utprekùà sàkùàd anuktàpi vàkyàrtha-sàmarthyàd anuraõana-råpà lakùyate / na caivaü-vidhe viùaye ivàdi-÷abda-prayogam antareõàsaübaddhataiveti ÷akyate vaktum / gamakatvàd anyatràpi tad-aprayoge tad-arthàvagati-dar÷anàt / yathà-

ãsà-kalusassa bi tuha muhassa õaü esa puõõimà-cando /
ajja sarisattaõaü pàbiåõa aïge bia õa mài //
ãrùyà-kaluùasyàpi tava mukhasya nanv eùa pårõimà-candraþ /
adya sadç÷atvaü pràpyàïga eva na màti //

yathà và-
tràsàkulaþ paripatan parito niketàn
puübhir na kai÷cid api dhanvibhir anvabandhi /
tasthau tathàpi na mçgaþ kvacid aïga-nàbhir
àkarõa-pårõa-nayaneùu-hatekùaõa-÷rãþ //

÷abdàrtha-vyavahàre ca prasiddhir eva pramàõam /

÷leùa-dhvanir yathà-

ramyà iti pràptavatãþ patàkàþ ràgaü viviktà iti vardhayantãþ /
yasyàm asevanta namad-valãkàþ samaü vadhåbhir valabhãr yuvànaþ //

atra vadhåbhiþ saha valabhãrasevanteti vàkyàrtha-pratãter anantaraü vadhva iva valabhya iti ÷leùa-pratãtir a÷abdàpy artha-sàmarthyàn mukhyatvena vartate /

yathà-saïkhya-dhvanir yathà-

aïkuritaþ pallavitaþ korakitaþ puùpita÷ ca sahakàraþ /
aïkuritaþ pallavitaþ korakitaþ puùpita÷ ca hçdi madanaþ //

atra hi yathodde÷am anådde÷e yac càrutvam anuraõana-råpaü madana-vi÷eùaõa-bhåtàïkuritàdi-÷abda-gataü tan-madana-sahakàrayos tulya-yogità-samuccaya-lakùaõàd vàcyàd atiricyamànam àlakùyate / evam anye 'py alaïkàrà yathàyogaü yojanãyàþ || DhvA_2.27  ||

evam alaïkàra-dhvani-màrgaü vyutpàdya tasya prayojanavattàü khyàpayitum idam ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_2.28:

÷arãrãkaraõaü yeùàü vàcyatve na vyavasthitam /
te 'laïkàràþ paràü chàyàü yànti dhvanyaïgatàü gataþ  // DhvK_2.28 //

dhvany-aïgatà cobhàbhyàü prakàràbhyàü vya¤jakatvena vyaïgyatvena ca / tatreha prakaraõàd vyaïgyatvenety avagantavyam / vyaïgyatve 'py alaïkàràõàü pràdhànya-vivakùàyàm eva satyàü dhvanàv antaþ-pàtaþ / itarathà tu guõãbhåta-vyaïgyatvaü pratipàdayiùyate || DhvA_2.28  ||

aïgitvena vyaïgyatàyàm api / alaïkàràõàü dvayã gatiþ-kadàcid vastu-màtreõa vyajyante, kadàcid alaïkàreõa / tatra-

_________________________________________________________

Dhv_2.29:

vyajyante vastumàtreõa yadàlaïkçtayastayà /
dhruvaü dhvanyaïgatà tàsàü  .  .  .  .  .  .  .  .

atra hetuþ-
  .  .  .  .  .  .  .  .  kàvya-vçttis tad-à÷rayà  // DhvK_2.29 //

yasmàt tatra tathàvidha-vyaïgyàlaïkàra-paratvenaiva kàvyaü pravçttam / anyathà tu tad-vàkya-màtram eva syàt || DhvA_2.29  ||

tàsàm evàlaïkçtãnàm-

_________________________________________________________

Dhv_2.30:

alaïkàràntara-vyaïgya-bhàve .  .  .  .  .  .  .  .

punaþ,
.  .  .  .  .  .  .  .  dhvany-aïgatà bhavet /
càrutvotkarùato vyaïgya-pràdhànyaü yadi lakùyate  // DhvK_2.30 //

uktaü hy etat-"càrutvotkarùa-nibandhanà vàcya-vyaïgyayoþ pràdhànya-vivakùà" iti /
vastu màtra-vyaïgyatve càlaïkàràõàm anantaropadar÷itebhya evodàharaõebhyo viùaya unneyaþ / tad evam artha-màtreõàlaïkàra-vi÷eùa-råpeõa vàrthenàrthàntarasyàlaïkàrasya và prakà÷ane càrutvotkarùa-nibandhane sati pràdhànye 'rtha-÷akty-udbhavànuraõana-råpa-vyaïgyo niravagantavyaþ || DhvA_2.30  ||

evaü dhvaneþ prabhedàn pratipàdya tad-àbhàsa-vivekaü kartum ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_2.31:

yatra pratãyamàno 'rthaþ pramliùñatvena bhàsate /
vàcyasyàïgatayà vàpi nàsyàsau gocaro dhvaneþ  // DhvK_2.31 //

dvividho 'pi pratãyamànaþ sphuño 'sphuña÷ ca / tatra ya eva sphuñaþ ÷abda-÷aktyàrtha-÷aktyà và prakà÷ate sa eva dhvaner màrgo netaraþ / sphuño 'pi yo 'bhidheyasyàïgatvena pratãyamàno 'vabhàsate so 'syànuraõana-råpa-vyaïgyasya dhvaner agocaraþ / yathà-

kamalàarà õa malià haüsà uóóàbià õa a piucchà /
keõa bi gàma-taóàe abbhaü uttàõaaü phaliham //

[kamalàkarà na malità haüsà uóóàyità na ca pitç-÷vasaþ /
kenàpi gràma-tañàke 'bhram uttànitaü kùiptam //]

atra hi pratãyamànasya mugdha-vadhvà jaladhara-pratibimba-dar÷anasya vàcyàïgatvam eva /
evaü-vidhe viùaye 'nyatràpi yatra vyaïgyàpekùayà vàcyasya càrutvotkarùa-pratãtyà pràdhànyam avasãyate, tatra vyaïgyasyàïgatvena pratãter dhvaner aviùayatvam / yathà-

vàõari-kuóaïgoóóãõa-sa{u}ni-kolàhalaü suõantãe /
ghara-kamma-vàvaóàe bahue sãanti aïgàiü //[*17]
[*17] Supplement 868 to Gàhà-sattasài.


[vetasa-latà-gahanoóóãna-÷akuni-kolàhalaü ÷çõvatyàþ /
gçha-karma-vyàpçtàyà vadhvàþ sãdanty aïgàni //]

evaü-vidho hi viùayaþ pràyeõa guõãbhåta-vyaïgyasyodàharaõatvena nirdekùyate / yatra tu prakaraõàdi-pratipattyà nirdhàrita-vi÷eùo vàcyo 'rthaþ punaþ pratãyamànàïga-tvenaivàvabhàsate so 'syaivànuraõana-råpa-vyaïgyasya dhvaner màrgaþ / yathà-

uccinasu paóiaü kusumaü mà dhuõa sehàliaü halia-suhõe /
aha de visama-viràvo sasureõa suo valaa-saddo //

[uccinu patitaü kusumaü mà dhunãhi ÷ephàlikàü hàlika-snuùe /
eùa te viùama-vipàkaþ ÷vasureõa ÷ruto valaya-÷abdaþ //]
atra hy avinaya-patinà saha ramamàõà sakhã bahiþ-÷ruta-valaya-kala-kalayà sakhyà pratibodhyate / etad apekùaõãyaü vàcyàrtha-pratipattaye / pratipanne ca vàcye 'rthe tasyàvinaya-pracchàdana-tàtparyeõàbhidhãyamànatvàt punar vyaïgyàïgatvam evety asminn anuraõana-råpa-vyaïgya-dhvanàvantar-bhàvaþ || DhvA_2.31  ||

evaü vivakùita-vàcyasya dhvanes tad-àbhàsa-viveke prastute satya-vivakùita-vàcyasyàpi taü kartum àha-

_________________________________________________________

Dhv_2.32:

avyutpatter a÷akter và nibandho yaþ skhalad-gateþ /
÷abdasya sa ca na j¤eyaþ såribhir viùayo dhvaneþ  // DhvK_2.32 //

skhalad-gater upacaritasya ÷abdasyàvyutpatter a÷akter và nibandho yaþ sa ca na dhvaner viùayaþ / yataþ-

_________________________________________________________

Dhv_2.33:

sarveùv eva prabhedeùu sphuñatvenàvabhàsanam /
yad vyaïgyasyàïgi-bhåtasya tat pårõaü dhvani-lakùaõam  // DhvK_2.33 //

tac codàhçta-viùayam eva || DhvA_2.33  ||

iti ÷rã-ràjànakànanda-vardhanàcàrya-viracite dhvany-àloke dvitãya uddyotaþ //

-o)0(o-


_________________________________________________________

(3)
tçtãyiddyotaþ

_________________________________________________________

Dhv_3.1:

evaü vyaïgya-mukhenaiva dhvaneþ pradar÷ite sa-prabhede svaråpe punar vya¤jaka-mukhenaitat prakà÷yate-

avivakùita-vàcyasya pada-vàkya-prakà÷atà /
tad-anyasyànuraõana-råpa-vyaïgyasya ca dhvaneþ  // DhvK_3.1 //

avivakùita-vàcyasyàtyanta-tiraskçta-vàcye prabhede pada-prakà÷atà yathà maharùer vyàsasya-saptaitàþ samidhaþ ÷riyaþ / yathà và kàlidàsasya-kaþ sannaddhe viraha-vidhuràü tvayy upekùeta jàyàm / yathà và-kim iva hi madhuràõàü maõóanaü nàkçtãnàm / eùådàharaõeùu "samidha" iti, "sannaddha" iti, "madhuràõàm" iti ca padàni vya¤jakatvàbhipràyeõaiva kçtàni /

tasyaivàrthàntara-saïkramita-vàcye yathà-ràmeõa priya-jãvitena tu kçtaü premõaþ priye nocitam / atra ràmeõety etat-padaü samasàhasaika-rasatvàdi-vyaïgyàbhisaïkramita-vàcyaü vya¤jakam /

yathà và-
emea jaõo tissà deu kabolopamài sasi-bimbaü /
paramattha-viàre uõa cando cando bia varào //

[evam eva janas tasyà dadàti kapolopamàyàü ÷a÷i-bimbam /
paramàrtha-vicàre puna÷ candra÷ candra iva varàkaþ //]

atra dvitãya÷ candra-÷abdo 'rthàntara-saïkramita-vàcyaþ /

avivakùita-vàcyasyàtyanta-tiraskçta-vàcye prabhede vàkya-prakà÷atà yathà-

yà ni÷à sarva-bhåtànàü tasyàü jàgarti saüyamã /
yasyàü jàgrati bhåtàni sà ni÷à pa÷yato muneþ //

anena hi vàkyena ni÷àrtho na ca jàgaraõàrthaþ ka÷cid vivakùitaþ / kiü tarhi ? tattva-j¤ànàvahitatvam atattva-paràïmukhatvaü ca muneþ pratipàdyata iti tiraskçta-vàcyasyàsya vya¤jakatvam /

tasyaivàrthàntara-saïkramita-vàcyasya vàkya-prakà÷atà yathà-

visama{i}o ccia kàõa bi kàõa bi bolei amiaõimmào /
kàõa bi bisàmiamao kàõa bi abisàmao kàlo //

[viùam ayitaþ keùàm api keùàm api prayàty amçta-nirmàõaþ /
keùàm api viùàmçta-mayaþ keùàm apy aviùàmçtaþ kàlaþ //]

atra hi vàkye viùàmçta-÷abdàbhyàü duþkha-sukha-råpa-saïkramita-vàcyàbhyàü vyavahàra ity arthàntara-saïkramita-vàcyasya vya¤jakatvam /

vivakùitàbhidheyasyànuraõana-råpa-vyaïgyasya ÷abda-÷akty-udbhave prabhede pada-prakà÷atà yathà-

pràtuü dhanair arthi-janasya và¤chàü
daivena sçùño yadi nàma nàsmi /
pathi prasannàmbudharas taóàgaþ
kåpo 'thavà kiü na jaóaþ kçto 'ham //

atra hi jaóa iti padaü nirviõõena vakràtma-samànàdhikaraõatayà prayuktam anuraõana-råpatayà kåpa-samànàdhikaraõatàü sva-÷aktyà pratipadyate / tasyaiva vàkya-prakà÷atà yathà harùa-carite siüha-nàda-vàkyeùu-"vçtte 'smin mahà-pralaye dharaõã-dhàraõàyàdhunà tvaü ÷eùaþ" / etad dhi vàkyam anuraõana-råpam arthàntaraü ÷abda-÷aktyà sphuñam eva prakà÷ayati /

asyaiva kavi-prauóhokti-màtra-niùpanna-÷arãrasyàrtha-÷akty-udbhave prabhede pada-prakà÷atayà, yathà hari-vijaye-

cåaükuràbaaüsaü chaõa-pasara-
mahagghaõa-maõa-hara-suràmoaü /
asamappiaü pi gahiaü kusuma-
sareõa mahu-màsa-lacchi-muhaü //

[cåtàïkuràvataüsaü kùaõa-prasara-
mahàrgha-manohara-suràmodam /
asamarpitam api gçhãtaü kusuma-
÷areõa madhu-màsa-lakùmã-mukham //]

atra hy asamarpitam api kusuma-÷areõa madhu-màsa-lakùmyà mukhaü gçhãtam ity asamarpitam apãty etad avasthàbhidhàyi-padam artha-÷aktyà kusuma÷arasya balàt-kàraü prakà÷ayati /

atraiva prabhede vàkya-prakà÷atà yathodàhçtaü pràk "sajjayati surabhimàso" ity àdi /
atra sajjayati surabhi-màso na tàvad arpayaty anaïgàya ÷aràn ity ayaü vàkyàrthaþ kavi-prauóhokti-màtra-niùpanna-÷arãro manmathonmàtha-kadanàvasthàü vasanta-samayasya såcayati /

svataþ-sambhavi-÷arãràrtha-÷akty-udbhave prabhede pada-prakà÷atà yathà-

vàõiaa hatthi-dantà kutto amhàõaü bàgha-kittã a /
jàva luliàlaa-muhã gharammi parisakkae suõhà //

[vàõijaka hasti-dantàþ kuto 'smàkaü vyàghra-kçttaya÷ ca /
yàval lulitàlaka-mukhã gçhe pariùvakkate snuùà //]

atra lulitàlaka-mukhãty etat-padaü vyàdha-vadhvàþ svataþ-sambhàvita-÷arãràrtha-÷aktyà surata-krãóàsaktiü såcayaüs tadãyasya bhartuþ satata-sambhoga-kùàmatàü prakà÷ayati /

tasyaiva vàkya-prakà÷atà, yathà-

sihi-piccha-kaõõa-årà bahuà bàhassa gabbirã bhama{i} /
muttà-phala-ra{i}a-pasàhaõàõaü majjhe sabattãõaü //

[÷ikhi-piccha-karõa-pårà jàyà vyàdhasya garviõã bhramati /
muktà-phala-racita-prasàdhanànàü madhye sapatnãnàm //]

anenàpi vàkyena vyàdha-vadhvàþ ÷ikhi-picchi-karõa-påràyà nava-pariõãtàyàþ kasyà÷cit saubhàgyàti÷ayaþ prakà÷yate / tat-sambhogaika-rato mayåra-màtra-màraõa-samarthaþ patir jàta ity artha-prakà÷anàt tad anyàsàü cira-pariõãtànàü muktà-phala-racita-prasàdhanànàü daurbhàgyàti÷ayaþ khyàpyate / tat sa-sambhoga-kàle sa eva vyàdhaþ kari-vara-vadhavyàpàra-samartha àsãd ity artha-prakà÷anàt /

nanu kàvya-vi÷eùo dhvanir ity uktaü tat kathaü tasya pada-prakà÷atà ? kàvya-vi÷eùo hi vi÷iùtàrtha-pratipatti-hetuþ ÷abda-sandarbha-vi÷eùaþ / tad-bhàva÷ ca pada-prakà÷atve nopapadyate, padànàü smàrakatvenàvàcakatvàt / ucyate-"syàd eùa doùaþ yadi vàcakatvaü prayojakaü dhvani-vyavahàre syàt /" na tv evam ; tasya vya¤jakatvena vyavasthànàt / kiü ca kàvyànàü ÷arãràõàm iva saüsthàna-vi÷eùàvacchinna-samudàya-sàdhyàpi càrutva-pratãtir anvaya-vyatirekàbhyàü bhàgeùu kalpyata iti padànàm api vya¤jakatva-mukhena vyavasthito dhvani-vyavahàro na virodhã /

aniùñasya ÷rutir yadvad àpàdayati duùñatàm /
÷ruti-duùñàdiùu vyaktaü tadvad iùña-smçtir guõam //
padànàü smàrakatve 'pi pada-màtràvabhàsinaþ /
tena dhvaneþ prabhedeùu sarveùv evàsti ramyatà //
vicchitti-÷obhinaikena bhåùaõeneva kàminã /
pada-dyotyena sukaver dhvaninà bhàti bhàratã //

iti parikara-÷lokàþ || DhvA_3.1  ||

_________________________________________________________

Dhv_3.2:

yas tv alakùya-krama-vyaïgyo dhvanir varõa-padàdiùu /
vàkye saïghañanàyàü ca sa prabandhe 'pi dãpyate  // DhvK_3.2 //

tatra varõànàm anarthakatvàd dyotakatvam asambhavãty à÷aïkyedam ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.3-4:

÷aùau sa-repha-saüyogo óhakàra÷ càpi bhåyasà /
virodhinaþ syuþ ÷çïgàre te na varõà rasa-cyutaþ  // DhvK_3.3 //
ta eva tu nive÷yante bãbhatsàdau rase yadà /
tadà taü dãpayanty eva te na varõà rasa-cyutaþ  // DhvK_3.4 //

÷loka-dvayenànvaya-vyatirekàbhyàü varõànàü dyotakatvaü dar÷itaü bhavati / pade càlakùya-krama-vyaïgyasya dyotanaü yathà-

utkampinã bhaya-pariskhalitàü÷ukàntà
te locane pratidi÷aü vidhure kùipantã /
kråreõa dàruõatayà sahasaiva dagdhà
dhåmàndhitena dahanena na vãkùitàsi //

atra hi te ity etat padaü rasamayatvena sphuñam evàvabhàsate sahçdayànàm / yathà và-

jhagiti kanaka-citre tatra dçùñe kuraïge
rabhasa-vilasitàs te dçùñi-pàtàþ priyàyàþ /
pavana-vilulitànàm utpalànàü palà÷a-
prakaram iva kirantaþ smaryamàõà dahanti //[*18]
[*18] Not found in all editions.


padàvayavena dyotanaü yathà-

vrãóà-yogàn nata-vadanayà sannidhàne guråõàü
baddhotkampaü kuca-kala÷ayor manyum antar nigçhya /
tiùñhety uktaü kim iva na tayà yat samutsçjya bàùpaü
mayy àsakta÷ cakita-hariõã-hàri-netra-tribhàgaþ //

ity atra tribhàga-÷abdaþ /

vàkya-råpa÷ càlakùya-krama-vyaïgyo dhvaniþ ÷uddho 'laïkàra-saïkãrõa÷ ceti dvidhà mataþ /
tatra ÷uddhasyodàharaõaü yathà ràmàbhyudaye-"kçtaka-kupitaiþ" ity àdi ÷lokaþ /
etad dhi vàkyaü parasparànuràgaü paripoùa-pràptaü pradar÷ayat sarvata eva paraü rasa-tattvaü prakà÷ayati /

alaïkàràntara-saïkãrõo, yathà-"smara-nava-nadã-påreõoóhàþ" ity àdi-÷lokaþ / atra hi råpakeõa yathokta-vya¤jaka-lakùaõànugatena prasàdhito rasaþ sutaràm abhivyajyate || DhvA_3.3-4  ||

 --o)0(o--

alakùya-krama-vyaïgyaþ saïghañanàyàü bhàsate dhvanir ity uktaü tatra saïghañanà-svaråpam eva tàvan niråpyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.5:

asamàsà samàsena madhyamena ca bhåùità /
tathà dãrgha-samàseti tridhà saïghañanodità  // DhvK_3.5 //

kai÷cit /

tàü kevalam anådyedam ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.6a:

guõàn à÷ritya tiùñhantã màdhuryàdãn vyanakti sà /
rasàn  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .   // DhvK_3.6a //

sà saïghañanà rasàdãn vyanakti guõànà÷ritya tiùñhantãti / atra ca vikalpyam guõànàü saïghañanàyà÷caikyaü vyatireko và / vyatireke 'pi dvayã gatiþ / guõà÷rayà saïghañanà, saïghañanà÷rayà và guõà iti / tatraikya-pakùe saïghañanà÷raya-guõa-pakùe ca guõànàtma-bhåtànàdheya-bhåtàn và÷ritya tiùñhantã saïghañanà rasàdãn vyanaktãty ayam arthaþ / yadà tu nànàtva-pakùe guõà÷raya-saïghañanà-pakùaþ tadà guõàn à÷ritya tiùñhantã guõa-paratantra-svabhàvà na tu guõa-råpaivety arthaþ / kiü punar evaü vikalpanasya prayojanam iti ?
abhidhãyate-yadi guõàþ saïghañanà cetyekaü tattvaü saïghañanà÷rayà và guõàþ, tadà saïghañanàyà iva guõànàm aniyata-viùayatva-prasaïgaþ / guõànàü hi màdhurya-prasàda-prakarùaþ karuõa-vipralambha-÷çïgàra-viùaya eva / raudràdbhutàdi-viùayam ojaþ /
màdhuryaprasàdau rasa-bhàvatad-àbhàsa-viùayàveveti viùayaniyamo vyavasthitaþ, saïghañanàyàs tu sa vighañate / tathà hi ÷çïgàre 'pi dãrgha-samàsà dç÷yate raudràdiùv asamàsà ceti /

tatra ÷çïgàre dãrgha-samàsà yathà-"mandàra-kusuma-reõu-pi¤jaritàlakà" iti / yathà và-

anavarata-nayana-jala-lava-
nipatana-parimuùita-patra-lekhaü te /
kara-tala-niùaõõam abale
vadanam idaü kaü na tàpayati //ity àdau /

tathà raudràdiùv apy asamàsà dç÷yate / yathà-"yo yaþ ÷astraü bibharti sva-bhuja-guru-madaþ" ity àdau / tasmàn na saïghañanà-svaråpàþ, na ca saïghañanà÷rayà guõàþ /

nanu yadi saïghañanà guõànàü nà÷rayas tat kim-àlambanà ete parikalpyantàm ? ucyate-pratipàditam evaiùàm àlambanam /

tam artham avalambante ye 'ïginaü te guõàþ smçtàþ /
aïgà÷ritàs tv alaïkàrà mantavyàþ kañakàdivat //iti /

athavà bhavantu ÷abdà÷rayà eva guõàþ, na caiùàm anupràsàdi-tulyatvam / yasmàd anupràsàdayo 'napekùitàrtha-÷abda-dharmà eva pratipàditàþ / guõàs tu vyaïgya-vi÷eùàvabhàsi-vàcya-pratipàdana-samartha-÷abda-dharmà eva / ÷abda-dharmatvaü caiùàm anyà÷rayatve 'pi ÷arãrà÷rayatvam iva ÷auryàdãnàm /

nanu yadi ÷abdà÷rayà guõàs tat-saïghañanà-råpatvaü tad-à÷rayatvaü và teùàü pràptam eva /
na hy asaïghañitàþ ÷abdà artha-vi÷eùa-pratipàdya-rasàdy-à÷ritànàü guõànàm avàcakatvàd à÷rayà bhavanti / naivam / varõa-pada-vyaïgyatvasya rasàdãnàü pratipàditatvàt /

abhyupagate và vàkya-vyaïgyatve rasàdãnàü na niyatà kàcit saïghañanà teùàm à÷rayatvaü pratipadyata ity aniyata-saïghañanàþ ÷abdà eva guõànàü vyaïgya-vi÷eùànugatà à÷rayàþ /

nanu, màdhurye yadi nàmaivam ucyate tad ucyatàm ; ojasaþ punaþ katham aniyata-saïghañana-÷abdà÷rayatvam ? na hy asamàsà saïghañanà kadàcid ojasa à÷rayatàü pratipadyate / ucyate-yadi na prasiddhi-màtra-graha-dåùitaü cetas tad atràpi na na bråmaþ /
ojasaþ katham asamàsà saïghañanà nà÷rayaþ ? yato raudràdãn hi prakà÷ayataþ kàvyasya dãptir oja iti pràk pratipàditam / tac caujo yady asamàsàyàm api saïghañanàyàü syàt tat ko doùo bhavet ? na càcàrutvaü sahçdaya-hçdaya-saüvedyam asti / tasmàd aniyata-saïghañana-÷abdà÷rayatve guõànàü na kàcit kùatiþ / teùàü tu cakùur-àdãnàm iva yathàsvaü viùaya-niyamitasya svaråpasya na kadàcid vyabhicàraþ /

yat tåktam-"saïghañanàvad guõànàm apy aniyata-viùayatvaü pràpnoti / lakùye vyabhicàradar÷anàt" iti / tatràpy etad ucyate-yatra lakùye parikalpita-viùaya-vyabhicàras tad viråpam evàstu / katham acàrutvaü tàdç÷e viùaye sahçdayànàü nàvabhàtãti cet ? kavi-÷akti-tirohitatvàt /

dvividho hi doùaþ-kaver avyutpatti-kçto '÷akti-kçta÷ ca / tatràvyutpatti-kçto doùaþ ÷akti-tiraskçtatvàt kadàcin na lakùyate / yas tv a÷akti-kçto doùaþ sa jhañiti pratãyate / parikara-÷loka÷ càtra-
avyutpatti-kçto doùaþ ÷aktyà saüvriyate kaveþ /
yas tv a÷akti-kçtas tasya sa jhañity avabhàsate //

tathà hi-mahà-kavãnàm apy uttama-devatà-viùaya-prasiddha-saübhoga-÷çïgàra-nibandhanàdy-anaucityaü ÷akti-tiraskçtatvàt gràmyatvena na pratibhàsate / yathà kumàra-sambhave devã-sambhoga-varõanam / evam àdau ca viùaye yathaucitya-tyàgas tathà dar÷itam evàgre / ÷akti-kçtatvaü cànvaya-vyatirekàbhyàm avasãyate / yathà hi ÷akti-rahitena kavinà evaü-vidhe viùaye ÷çïgàra upanibadhyamànaþ sphuñam eva doùatvena pratibhàsate /

nanv asmin pakùe "yo yaþ ÷astraü bibharti" ity àdau kim acàrutvam ? apratãyamànam evàropayàmaþ / tasmàd guõa-vyatiriktatve guõa-råpatve ca saïghañanàyà anyaþ ka÷cin niyama-hetur vaktavya ity ucyate /

_________________________________________________________

Dhv_3.6b:

.  .  .  . tan-niyame hetur aucityaü vaktç-vàcyayoþ  // DhvK_3.6b //

tatra vaktà kaviþ kavi-nibaddho và, kavi-nibaddha÷ càpi rasa-bhàva-rahito rasa-bhàva-samanvito và, raso 'pi kathà-nàyakà÷rayas tad-vipakùà÷rayo và, kathà-nàyaka÷ ca dhãrodàttàdi-bheda-bhinnaþ pårvas tad-anantaro veti vikalpàþ / vàcyaü ca dhvany-àtma-rasàïgaü rasàbhàsàïgaü và, abhineyàrtham anabhineyàrthaü và, uttama-prakçty-à÷rayaü tad-itarà÷rayaü veti bahu-prakàram /

tatra yadà kavir apagata-rasa-bhàvo vaktà tadà racanàyàþ kàma-càraþ / yadàpi kavi-nibaddho vaktà rasa-bhàva-rahitas tadà sa eva; yadà tu kaviþ kavi-nibaddho và vaktà rasa-bhàva-samanvito rasa÷ ca pradhànà÷ritatvàd dhvany-àtma-bhåtas tadà niyamenaiva tatràsamàsà-madhya-samàse eva saïghañane / karuõa-vipralambha-÷çïgàrayos tv asamàsaiva saïghañanà /
katham iti ced ucyate-raso yadà pràdhànyena pratipàdyas tadà tat-pratãtau vyavadhàyakà virodhina÷ ca sarvàtmanaiva parihàryàþ / evaü ca dãrgha-samàsà saïghañanà samàsànàm aneka-prakàra-sambhàvanayà kadàcid rasa-pratãtiü vyavadadhàtãti tasyàü nàtyantam abhinive÷aþ ÷obhate / vi÷eùato 'bhineyàrthe kàvye, tato 'nyatra ca vi÷eùataþ karuõa-vipralambha-÷çïgàrayoþ / tayor hi sukumàrataratvàt svalpàyàm apy asvacchatàyàü ÷abdàrthayoþ pratãtir mantharãbhavati / rasàntare punaþ pratipàdye raudràdau madhyama-samàsà saïghañanà kadàcid dhãroddhata-nàyaka-sambandha-vyàpàreõa dãrgha-samàsàpi và tad-àkùepàvinàbhàvi-rasocita-vàcyàpekùayà na viguõà bhavatãti sàpi nàtyantaü parihàryà /

sarvàsu ca saïghañanàsu prasàdàkhyo guõo vyàpã / sa hi sarva-rasa-sàdhàraõaþ sarva-saïghañanà-sàdhàraõa÷ cety uktam / prasàdàtikrame hy asamàsàpi saïghañanà karuõa-vipralambha-÷çïgàrau na vyanakti / tad-aparityàge ca madhyama-samàsàpi na na prakà÷ayati /
tasmàt sarvatra prasàdo 'nusartavyaþ / ata eva ca "yo yaþ ÷astraü bibharti" ity àdau yady ojasaþ sthitir neùyate tat-prasàdàkhya eva guõo na màdhuryam / na càcàrutvam ; abhipreta-rasa-prakà÷anàt / tasmàd guõàvyatiriktatve guõa-vyatiriktatve và saïghañanàyà yathoktàd aucityàd viùaya-niyamo 'stãti tasyà api rasa-vya¤jakatvam / tasyà÷ ca rasàbhivyakti-nimitta-bhåtàyà yo 'yam anantarokto niyama-hetuþ sa eva guõànàü niyato viùaya iti guõà÷rayeõa vyavasthànam apy aviruddham /
_________________________________________________________

Dhv_3.7:

viùayà÷rayam apy anyad aucityaü tàü niyacchati /
kàvya-prabhedà÷rayataþ sthità bhedavatã hi sà  // DhvK_3.7 //

vaktç-vàcya-gataucitye saty api viùayà÷rayam anyad aucityaü saïghañanàü niyacchati / yataþ kàvyasya prabhedà muktakaü saüskçta-pràkçtàpabhraü÷a-nibaddham, sandànitaka-vi÷eùaka-kalàpaka-kulakàni, paryàya-bandhaþ parikathà khaõóa-kathà sakala-kathe sarga-bandho 'bhineyàrtham àkhyàyikà-kathe ity evam àdayaþ / tad-à÷rayeõàpi saïghañanà vi÷eùavatã bhavati / tatra muktakeùu rasa-bandhàbhinive÷inaþ kaves tad-à÷rayam aucityam / tac ca dar÷itam eva / anyatra kàma-càraþ /

muktakeùu prabandheùv iva rasa-bandhàbhinive÷inaþ kavayo dç÷yante / yathà hy amarukasya kaver muktakàþ ÷çïgàra-rasa-syandinaþ prabandhàyamànàþ prasiddhà eva / sandànitakàdiùu tu vikaña-nibandhanaucityàn madhyama-samàsà-dãrgha-samàse eva racane / prabandhà÷rayeùu yathokta-prabandhaucityam evànusartavyam / paryàya-bandhe punar asamàsà-madhyama-samàse eva saïghañane / kadàcid arthaucityà÷rayeõa dãrgha-samàsàyàm api saïghañanàyàü paruùà gràmyà ca vçttiþ parihartavyà / parikathàyàü kàma-càraþ, tatretivçtta-màtropanyàsena nàtyantaü rasa-bandhàbhinive÷àt / khaõóa-kathà-sakala-kathayos tu pràkçta-prasiddhayoþ kulakàdi-nibandhana-bhåyastvàd dãrgha-samàsàyàm api na virodhaþ /

vçtty-aucityaü tu yathà-rasam anusartavyam / sarga-bandhe tu rasa-tàtparye yathà-rasam aucityam anyathà tu kàma-càraþ / dvayor api màrgayoþ sarga-bandha-vidhàyinàü dar÷anàd rasa-tàtparyaü sàdhãyaþ / abhineyàrthe tu sarvathà rasa-bandhe 'bhinive÷aþ kàryaþ / àkhyàyikà-kathayos tu gadya-nibandhana-bàhulyàd gadye ca chando-bandha-bhinna-prasthànatvàd iha niyame hetur akçta-pårvo 'pi manàk kriyate || DhvA_3.7  ||

_________________________________________________________

Dhv_3.8:

etad yathoktam aucityam eva tasyà niyàmakam /
sarvatra gadya-bandhe 'pi chando-niyama-varjite  // DhvK_3.8 //

yad etad aucityaü vaktç-vàcya-gataü saïghañanàyà niyàmakam uktam etad eva gadye chando-niyama-varjite 'pi viùayàpekùaü niyama-hetuþ / tathà hy atràpi yadà kaviþ kavi-nibaddho và vaktà rasa-bhàva-rahitas tadà kàma-càraþ / rasa-bhàva-samanvite tu vaktari pårvoktam evànusartavyam / tatràpi ca viùayaucityam eva / àkhyàyikàyàü tu bhåmnà madhyama-samàsà-dãrgha-samàse eva saïghañane / gadyasya vikaña-bandhà÷rayeõa chàyàvattvàt / tatra ca tasya prakçùyamàõatvàt / kathàyàü tu vikaña-bandha-pràcurye 'pi gadyasya rasa-bandhoktam aucityam anusartavyam || DhvA_3.8  ||

_________________________________________________________

Dhv_3.9:

rasa-bandhoktam aucityaü bhàti sarvatra saü÷rità /
racanà viùayàpekùaü tat tu kiücid vibhedavat  // DhvK_3.9 //

athavà padyavad gadya-bandhe 'pi rasa-bandhoktam aucityaü sarvatra saü÷rità racanà bhavati / tat tu viùayàpekùaü kiücid vi÷eùavad bhavati, na tu sarvàkàram / tathà hi gadya-bandhe 'py atidãrgha-samàsà racanà na vipralambha-÷çïgàra-karuõayor àkhyàyikàyàm api ÷obhate / nàñakàdàv apy asamàsaiva na raudra-vãràdi-varõane / viùayàpekùaü tv aucityaü pramàõato 'pakçùyate prakçùyate ca / tathà hy àkhyàyikàyàü nàtyantam asamàsà sva-viùaye 'pi nàñakàdau nàtidãrgha-samàsà ceti saïghañanàyà dig-anusartavyà || DhvA_3.9  ||

idànãm alakùya-krama-vyaïgyo dhvaniþ prabandhàtmà ràmàyaõa-mahàbhàratàdau prakà÷amànaþ prasiddha eva / tasya tu yathà prakà÷anaü tat pratipàdyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.10-14:

vibhàvabhàvànubhàva-sa¤càry-aucitya-càruõaþ /
vidhiþ kathà-÷arãrasya vçttasyotprekùitasya và  // DhvK_3.10 //
itivçtta-va÷àyàtàü tyaktvànanuguõàü sthitim /
utprekùyàpy antaràbhãùña-rasocita-kathonnayaþ  // DhvK_3.11 //
sandhi-sandhy-aïga-ghañanaü rasàbhivyakty-apekùayà /
na tu kevalayà ÷àstra-sthiti-sampàdanecchayà  // DhvK_3.12 //
uddãpana-pra÷amane yathàvasaram antarà /
rasasyàrabdha-vi÷rànter anusandhànam aïginaþ  // DhvK_3.13 //
alaïkçtãnàü ÷aktàv apy ànuråpyeõa yojanam /
prabandhasya rasàdãnàü vya¤jakatve nibandhanam  // DhvK_3.14 //

prabandho 'pi rasàdãnàü vya¤jaka ity uktaü tasya vya¤jakatve nibandhanam / prathamaü tàvad vibhàva-bhàvànubhàva-sa¤càry-aucitya-càruõaþ kathà-÷arãrasya vidhir yathàyathaü pratipipàdayiùita-rasa-bhàvàdy-apekùayà ya ucito vibhàvo bhàvo 'nubhàvaþ sa¤càrã và tad-aucitya-càruõaþ kathà-÷arãrasya vidhir vya¤jakatve nibandhanam ekam / tatra vibhàvaucityaü tàvat prasiddham / bhàvaucityaü tu prakçty-aucityàt / prakçtir hy uttama-madhyamàdhama-bhàvena divya-mànuùàdi-bhàvena ca vibhedinã / tàü yathàyatham anusçtyàsaïkãrõaþ sthàyã bhàva upanibadhyamàna aucitya-bhàg bhavati / anyathà tu kevala-mànuùà÷rayeõa divyasya kevala-divyà÷rayeõa và kevala-mànuùasyotsàhàdaya upanibadhyamànà anucità bhavanti / tathà ca kevala-mànuùasya ràjàder varõane saptàrõava-laïghanàdi-lakùaõà vyàpàrà upanibadhyamànà sauùñhava-bhçto 'pi nãrasà eva niyamena bhavanti, tatra tv anaucityam eva hetuþ /

nanu nàga-loka-gamanàdayaþ sàtavàhana-prabhçtãnàü ÷råyante, tad-aloka-sàmànya-prabhàvàti÷aya-varõane kim anaucityaü sarvorvã-bharaõa-kùamàõàü kùamà-bhujàm iti / na tad asti ; na vayaü bråmo yat prabhàvàti÷aya-varõanam anucitaü ràj¤àm, kiü tu kevala-mànuùà÷rayeõa yotpàdya-vastu-kathà kriyate tasyàü divyam aucityaü na yojanãyam / divya-mànuùyàyàü tu kathàyàm ubhayaucitya-yojanam aviruddham eva / yathà pàõóv-àdi-kathàyàm / sàtavàhanàdiùu tu yeùu yàvad apadànaü ÷råyate teùu tàvan-màtram anugamyamànam anuguõatvena pratibhàsate / vyatiriktaü tu teùàm evopanibadhyamànam anucitam /

tad ayam atra paramàrthaþ-

anaucityàd çte nànyad rasa-bhangasya kàraõam /
prasiddhaucitya-bandhas tu rasasyopaniùat parà //

ata eva ca bharate prakhyàta-vastu-viùayatvaü prakhyàtodàtta-nàyakatvaü ca nàñakasyàva÷ya-kartavyatayopanyastam / tena hi nàyakaucityànaucitya-viùaye kavir na vyàmuhyati / yas tåtpàdya-vastu nàñakàdi kuryàt tasyàprasiddhànucita-nàyaka-svabhàva-varõane mahàn pramàdaþ /

nanu yady utsàhàdi-bhàva-varõane katha¤cid divya-mànuùyàdy-aucitya-parãkùà kriyate tat kriyatàm, raty-àdau tu kiü tayà prayojanam ? ratir hi bhàratavarùocitenaiva vyavahàreõa divyànàm api varõanãyeti sthitiþ / naivam / tatraucityàtikrameõa sutaràü doùaþ / tathà hy adhama-prakçtyaucityenottama-prakçteþ ÷çïgàropanibandhane kà bhaven nopahàsyatà /
trividhaü prakçty-aucityaü bhàrate varùe 'py asti ÷çïgàra-viùayam /

yat tu divyam aucityaü tat tatrànupakàrakam eveti cet-na vayaü divyam aucityaü ÷çïgàra-viùayam anyat kiücid bråmaþ / kiü tarhi ? bhàratavarùa-viùaye yathottama-nàyakeùu ràjàdiùu ÷çïgàropanibandhas tathà divyà÷rayo 'pi ÷obhate / na ca ràjàdiùu prasiddha-gràmya-÷çïgàropanibandhanaü prasiddhaü nàñakàdau, tathaiva deveùu tat parihartavyam /
nàñakàder abhineyàrthatvàd abhinayasya ca sambhoga-÷çïgàra-viùayasyàsabhyatvàt tatra parihàra iti cet-na; yady abhinayasyaivaü-viùayasyàsabhyatà tat kàvyasyaivaü-viùayasya sà kena nivàryate ? tasmàd abhineyàrthe 'nabhineyàrthe và kàvye yad uttama-prakçte ràjàder uttama-prakçtibhir nàyikàbhiþ saha gràmya-sambhoga-varõanaü tat pitroþ sambhoga-varõanam iva sutaràm asabhyam / tathaivottama-devatàdi-viùayam /

na ca sambhoga-÷çïgàrasya surata-lakùaõa evaikaþ prakàraþ, yàvad anye 'pi prabhedàþ paraspara-prema-dar÷anàdayaþ sambhavanti, te kasmàd uttama-prakçti-viùaye na varõyante ? tasmàd utsàhavad ratàv api prakçty-aucityam anusartavyam / tathaiva vismayàdiùu / yat tv evaü-vidhe viùaye mahàkavãnàm apy asamãkùya-kàrità lakùye dç÷yate sa doùa eva / sa tu ÷akti-tiraskçtatvàt teùàü na lakùyata ity uktam eva / anubhàvaucityaü tu bharatàdau prasiddham eva /

iyat tåcyate-bharatàdi-viracitàü sthitiü cànuvartamànena mahàkavi-prabandhàü÷ ca paryàlocayatà sva-pratibhàü cànusaratà kavinàvahita-cetasà bhåtvà vibhàvàdy-aucitya-bhraü÷a-parityàge paraþ prayatno vidheyaþ / aucityavataþ kathà-÷arãrasya vçttasyotprekùitasya và graho vya¤jaka ity anenaitat pratipàdayati-yad itihàsàdiùu kathàsu rasavatãùu vividhàsu satãùv api yat tatra vibhàvàdy-aucityavat kathà-÷arãraü tad eva gràhyaü netarat / vçttàd api ca kathà-÷arãràd utprekùite vi÷eùataþ prayatnavatà bhavitavyam / tatra hy anavadhànàt skhalataþ kaver avyutpatti-sambhàvanà mahatã bhavati /

parikara-÷loka÷ càtra-

kathà-÷arãram utpàdya-vastu kàryaü tathà tathà /
yathà rasa-mayaü sarvam eva tat pratibhàsate //

tatra càbhyupàyaþ samyag-vibhàvàdy-aucityànusaraõam / tac ca dar÷itam eva / kiü ca-

santi siddha-rasa-prakhyà ye ca ràmàyaõàdayaþ /
kathà÷rayà na tair yojyà svecchà rasa-virodhinã //

teùu hi kathà÷rayeùu tàvat svecchaiva na yojyà / yad uktam-"kathà-màrge na càtikramaþ" /
svecchàpi yadi yojyà tad-rasa-virodhinã na yojyà /

idam aparaü prabandhasya rasàbhivya¤jakatve nibandhanam / itivçtta-va÷àyàtàü katha¤cid rasànanuguõàü sthitiü tyaktvà punar utprekùyàpy antaràbhãùña-rasocita-kathonnayo vidheyaþ yathà kàlidàsa-prabandheùu / yathà ca sarvasena-viracite hari-vijaye / yathà ca madãya evàrjuna-carite mahàkàvye / kavinà kàvyam upanibadhnatà sarvàtmanà rasa-paratantreõa bhavitavyam / tatretivçtte yadi rasànanuguõàü sthitiü pa÷yet tademàü bhaïktvàpi svatantratayà rasànuguõaü kathàntaram utpàdayet / na hi kaver itivçtta-màtra-nirvahaõena kiücit prayojanam, itihàsàd eva tat-siddheþ /

rasàdi-vya¤jakatve prabandhasya cedam anyan mukhyaü nibandhanam, yat-sandhãnàü mukha-pratimukha-garbhàvamar÷a-nirvahaõàkhyànàü tad-aïgànàü copakùepàdãnàü ghañanaü rasàbhivyakty-apekùayà, yathà ratnàvalyàm / na tu kevalaü ÷àstra-sthiti-sampàdanecchayà / yathà veõã-saühàre vilàsàkhyasya pratimukha-sandhy-aïgasya prakçta-rasa-nibandhànanuguõam api dvitãye 'ïke bharata-matànusaraõa-màtrecchayà ghañanam /

idaü càparaü prabandhasya rasa-vya¤jakatve nimittaü yad uddãpana-pra÷amane yathàvasaram antarà rasasya, yathà ratnàvalyàm eva / punar àrabdha-vi÷rànte rasasyàïgino 'nusandhi÷ ca, yathà tàpasa-vatsaràje /

prabandha-vi÷eùasya nàñakàde rasa-vyakti-nimittam idaü càparam avagantavyaü yad alaïkçtãnàü ÷aktàv apy ànuråpyeõa yojanam / ÷akto hi kaviþ kadàcid alaïkàra-nibandhane tad àkùiptatayaivànapekùita-rasa-bandhaþ prabandham àrabhate tad-upade÷àrtham idam uktam / dç÷yante ca kavayo 'laïkàra-nibandhanaika-rasà anapekùita-rasàþ prabandheùu /

_________________________________________________________

Dhv_3.15:

kiü ca-
anusvànopamàtmàpi prabhedo ya udàhçtaþ /
dhvaner asya prabandheùu bhàsate so 'pi keùucit  // DhvK_3.15 //

asya vivakùitàny apara-vàcyasya dhvaner anuraõana-råpa-vyaïgyo 'pi yaþ prabheda udàhçto dviprakàraþ so 'pi prabandheùu keùucid dyotate / tad yathà madhumathana-vijaye pà¤cajanyoktiùu / yathà và mamaiva kàmadevasya sahacara-samàgame viùama-bàõa-lãlàyàm /
yathà ca gçdhra-gomàyu-saüvàdàdau mahàbhàrate || DhvA_3.15  ||
_________________________________________________________

Dhv_3.16:

sup-tiï-vacana-sambandhais tathà kàraka-÷aktibhiþ /
kçt-tad dhita-samàsai÷ ca dyotyo 'lakùya-kramaþ kvacit  // DhvK_3.16 //

alakùya-kramo dhvaner àtmà rasàdiþ sub-vi÷eùais tiï-vi÷eùair vacana-vi÷eùaiþ sambandha-vi÷eùaiþ kàraka-÷aktibhiþ kçd-vi÷eùais tad dhita-vi÷eùaiþ samàsai÷ ceti / ca-÷abdàn nipàtopasarga-kàlàdibhiþ prayuktair abhivyajyamàno dç÷yate /

yathà-
nyakkàro hy ayam eva me yad arayas tatràpy asau tàpasaþ
so 'py atraiva nihanti ràkùasa-kulaü jãvaty aho ràvaõaþ /
dhig dhik cakra-jitaü prabodhitavatà kiü kumbhakarõena và
svarga-gràmañikà-viluõñhana-vçthocchånaiþ kim ebhir bhujaiþ //[*19]
[*19] Skm 2105. Cf. Sàh.D. 1.2.


atra hi ÷loke bhåyasà sarveùàm apy eùàü sphuñam eva vya¤jakatvaü dç÷yate / tatra "me yad arayaþ" ity anena sup-sambandha-vacanànàm abhivya¤jakatvam / "tatràpy asau tàpasaþ" ity atra tad dhita-nipàtayoþ / "so 'py atraiva nihanti ràkùasa-kulaü jãvaty aho ràvaõaþ" ity atra tiï-kàraka-÷aktãnàm / "dhig dhik cakra-jitam" ity àdau ÷lokàrdhe kçt-tad dhita-samàsopasargàõàm /

evaü-vidhasya vya¤jaka-bhåyastve ca ghañamàne kàvyasya sarvàti÷àyinã bandha-cchàyà samunmãlati / yatra hi vyaïgyàvabhàsinaþ padasyaikasyaiva tàvad àvirbhàvas tatràpi kàvye kàpi bandha-cchàyà kim uta yatra teùàü bahånàü samavàyaþ / yathàtrànantarodita-÷loke / atra hi ràvaõa ity asmin pade 'rthàntara-saükramita-vàcyena dhvani-prabhedenàlaïkçte 'pi punar anantaroktànàü vya¤jaka-prakàràõàm udbhàsanam / dç÷yante ca mahàtmanàü pratibhà-vi÷eùa-bhàjàü bàhulyenaivaü-vidhà bandha-prakàràþ / yathà maharùer vyàsasya-

atikrànta-sukhàþ kàlàþ pratyupasthita-dàruõàþ /
÷vaþ ÷vaþ pàpãya-divasà pçthivã gata-yauvanà //

atra hi kçt-tad dhita-vacanair alakùya-krama-vyaïgyaþ, "pçthivã gata-yauvanà" ity anena càtyanta-tiraskçta-vàcyo dhvaniþ prakà÷itaþ / eùàü ca sub-àdãnàm ekaika÷aþ samuditànàü ca vya¤jakatvaü mahà-kavãnàü prabandheùu pràyeõa dç÷yate / sub-antasya vya¤jakatvaü yathà-

tàlaiþ ÷i¤jad-valaya-subhagaiþ kàntayà nartito me /
yàm adhyàste divasa-vigame nãlakaõñhaþ suhçd vaþ //

tiï-antasya yathà-

abasara rouü cia õimmiàiü mà puüsa me haacchãiü /
daüsaõa-mettum bhettehiü jehiü hiaaü tuha õa õàaü //]

[apasara roditum eva nirmite mà puüsaya hate akùiõã me /
dar÷ana-màtronmattàbhyàü yàbhyàü tava hçdayam evaü-råpaü na j¤àtam //]

yathà và-
mà panthaü rundhão abehi bàlaa ahosi ahirão /
amhea õiricchào suõõa-gharaü rakkhidabbaü õo //[*20]
[*20] gàhà-sattasàã (supp. 955)


[mà panthànaü rudhaþ apehi bàlaka aprauóha aho asi ahrãkaþ /
vayaü para-tantrà yataþ ÷ånya-gçhaü màmakaü rakùaõãyaü vartate //]

sambandhasya yathà-

aõõatta vacca bàlaa hnàantãü kiü maü puloesi eaü /
bho jàà-bhãruàõaü taóam bia õa hoi //
[anyatra vraja bàlaka snàntãü kiü màü pralokayasy etat /
bho jàyà-bhãrukàõàü tañam eva na bhavati //]

kçtaka-prayogeùu pràkçteùu tad dhita-viùaye vya¤jakatvam àvedyata eva / avaj¤àti÷aye kaþ ? samàsànàü ca vçtty-aucityena viniyojane / nipàtànàü vya¤jakatvaü yathà-

ayam eka-pade tayà viyogaþ
priyayà copanataþ suduþsaho me /
nava-vàridharodayàd ahobhir
bhavitavyaü ca niràtapàrdha-ramyaiþ //

ity atra ca-÷abdaþ / yathà và-

muhur aïguli-saüvçtàdharauùñhaü
pratiùedhàkùara-viklavàbhiràmam /
mukham aüsa-vivarti pakùmalàkùyàþ
katham apy unnamitaü na cumbitaü tu //

atra tu-÷abdaþ /

nipàtànàü prasiddham apãha dyotakatvaü rasàpekùayoktam iti draùñavyam / upasargàõàü vya¤jakatvaü yathà-

nãvàràþ ÷uka-garbha-koñara-mukha-bhraùñàs taråõàm adhaþ
prasnigdhàþ kvacid iïgudã-phala-bhidaþ såcyanta evopalàþ /
vi÷vàsopagamàd abhinna-gatayaþ ÷abdaü sahante mçgàs
toyàdhàra-pathà÷ ca valkala-÷ikhà-niùyanda-lekhàïkitàþ //ity àdau /

dvitràõàü copasargàõàm ekatra pade yaþ prayogaþ so 'pi rasa-vyakty-anuguõatayaiva nirdoùaþ / yathà-"prabhra÷yaty uttarãya-tviùi tamasi samudvãkùya vãtàvçtãn dràg jantån" ity àdau / yathà và-"manuùya-vçttyà samupàcarantam" ity àdau /

nipàtànàm api tathaiva / yathà-"aho batàsi spçhaõãya-vãryaþ" ity àdau / yathà và-

ye jãvanti na mànti ye sma vapuùi prãtyà prançtyanti ca
prasyandi-pramadà÷ravaþ pulakità dçùñe guõiny årjite /
hà dhik kaùñam aho kva yàmi ÷araõaü teùàü janànàü kçte
nãtànàü pralayaü ÷añhena vidhinà sàdhu-dviùaþ puùyatà //ity àdau /

pada-paunaruktyaü ca vya¤jakatvàpekùayaiva kadàcitprayujyamànaü ÷obhàmàvahati /
yathà-
yad va¤canàhita-matir bahu-càñu-garbhaü
kàryonmukhaþ khala-janaþ kçtakaü bravãti /
tat sàdhavo na na vidanti vidanti kintu
kartuü vçthà-praõayam asya na pàrayanti //ity àdau /

kàlasya vya¤jakatvaü yathà-

sama-viùama-nirvi÷eùàþ samantato manda-manda-sa¤càràþ /
aciràd bhaviùyanti panthàno manorathànàm api durlaïghyàþ //

atra hy aciràd bhaviùyanti panthàna ity atra bhaviùyantãty asmin pade pratyayaþ kàla-vi÷eùàbhidhàyã rasa-paripoùa-hetuþ prakà÷ate / ayaü hi gàthàrthaþ pravàsa-vipralambha-÷çïgàra-vibhàvatayà vibhàvyamàno rasavàn / yathàtra pratyayàü÷o vya¤jakas tathà kvacit prakçty-aü÷o 'pi dç÷yate / yathà-

tad gehaü nata-bhitti mandiram idaü labdhàvagàhaü divaþ
sà dhenur jaratã caranti kariõàm età ghanàbhà ghañàþ /
sa kùudro musala-dhvaniþ kalam idaü saïgãtakaü yoùitàm
à÷caryaü divasair dvijo 'yam iyatãü bhåmiü samàropitaþ //

atra ÷loke divasair ity asmin pade prakçty-aü÷o 'pi dyotakaþ / sarva-nàmnàü ca vya¤jakatvaü yathànantarokte ÷loke / atra ca sarva-nàmnàm eva vya¤jakatvaü hçdi vyavasthàpya kavinà kvety-àdi-÷abda-prayogo na kçtaþ / anayà di÷à sahçdayair anye 'pi vya¤jaka-vi÷eùàþ svayam utprekùaõãyàþ / etac ca sarvaü pada-vàkya-racanà-dyotanoktyaiva gatàrtham api vaicitryeõa vyutpattaye punar-uktam /

nanu càrtha-sàmarthyàkùepyà rasàdaya ity uktam, tathà ca subàdãnàü vya¤jakatva-vaicitrya-kathanam ananvitam eva / uktam atra padànàü vya¤jakatvokty-avasare / kiü càrtha-vi÷eùàkùepyatve 'pi rasàdãnàü teùàm artha-vi÷eùàõàü vya¤jaka-÷abdàvinàbhàvitvàd yathà-pradar÷itaü vya¤jaka-svaråpa-parij¤ànaü vibhajyopayujyata eva / ÷abda-vi÷eùàõàü cànyatra ca càrutvaü yad vibhàgenopadar÷itaü tad api teùàü vya¤jakatvenaivàvasthitam ity avagantavyam /

yatràpi na tat sampratibhàsate tatràpi vya¤jake racanàntare yad adçùñaü sauùñhavaü teùàü pravàha-patitànàü tad evàbhyàsàd apoddhçtànàm apy avabhàsata ity avasàtavyam / ko 'nyathà tulye vàcakatve ÷abdànàü càrutva-viùayo vi÷eùaþ syàt / anya evàsau sahçdaya-saüvedya iti cet, kim idaü sahçdayatvaü nàma ? kiü rasa-bhàvànapekùa-kàvyà÷rita-samaya-vi÷eùàbhij¤atvam, uta rasa-bhàvàdi-maya-kàvya-svaråpa-parij¤àna-naipuõyam / pårvasmin pakùe tathàvidha-sahçdaya-vyavasthàpitànàü ÷abda-vi÷eùàõàü càrutva-niyamo na syàt / punaþ samayàntareõànyathàpi vyavasthàpana-sambhavàt / dvitãyasmiüs tu pakùe rasaj¤ataiva sahçdayatvam iti / tathà-vidhaiþ sahçdayaiþ saüvedyo rasàdi-samarpaõa-sàmarthyam eva naisargikaü ÷abdànàü vi÷eùa iti vya¤jakatvà÷rayy eva teùàü mukhyaü càrutvam /
vàcakatvà÷rayàõàü tu prasàda evàrthàpekùàyàü teùàü vi÷eùaþ / arthànapekùàyàü tv anupràsàdir eva || DhvA_3.15-16  ||

evaü rasàdãnàü vya¤jaka-svaråpam abhidhàya teùàm eva virodhi-råpaü lakùayitum idam upakramyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.17:

prabandhe muktake vàpi rasàdãn bandhum icchatà /
yatnaþ kàryaþ sumatinà parihàre virodhinàm  // DhvK_3.17 //

prabandhe muktake vàpi rasa-bhàva-nibandhanaü pratyàdçta-manàþ kavir virodhi-parihàre paraü yatnam àdadhãta / anyathà tv asya rasa-mayaþ ÷loka eko 'pi samyaï na sampadyate // 3.17 //

kàni punas tàni virodhãni yàni yatnataþ kaveþ parihartavyàni ? ity ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.18-19:

virodhi-rasa-sambandhi-vibhàvàdi-parigrahaþ /
vistareõànvitasyàpi vastuno 'nyasya varõanam  // DhvK_3.18 //
akàõóa eva vicchittir akàõóe ca prakà÷anam /
paripoùaü gatasyàpi paunaþpunyena dãpanam /
rasasya syàd virodhàya vçtty-anaucityam eva ca // DhvK_3.19 //

prastuta-rasàpekùayà virodhã yo rasas tasya sambandhinàü vibhàva-bhàvànubhàvànàü parigraho rasa-virodha-hetukaþ sambhavanãyaþ / tatra virodhi-rasa-vibhàva-parigraho yathà ÷ànta-rasa-vibhàveùu tad-vibhàvatayaiva niråpiteùv anantaram eva ÷çïgàràdi-vibhàva-varõane / virodhi-rasa-bhàva-parigraho yathà priyaü prati praõaya-kalaha-kupitàsu kàminãùu vairàgya-kathàbhir anunaye / virodhi-rasànubhàva-parigraho yathà praõaya-kupitàyàü priyàyàm aprasãdantyàü nàyakasya kopàve÷a-viva÷asya raudrànubhàva-varõane /

ayaü cànyo rasa-bhaïga-hetur yat prastuta-rasàpekùayà vastuno 'nyasya katha¤cid anvitasyàpi vistareõa kathanam / yathà vipralambha-÷çïgàre nàyakasya kasyacid varõayitum upakrànte kaver yamakàdy-alaïkàra-nibandhana-rasikatayà mahatà prabandhena parvatàdi-varõane / ayaü càparo rasa-bhaïga-hetur avagantavyo yad akàõóa eva vicchittiþ rasasyàkaõóa eva ca prakà÷anam / tatrànavasare viràmo rasasya yathà nàyakasya kasyacit spçhaõãya-samàgamayà nàyikayà kayàcit paràü paripoùa-padavãü pràpte ÷çïgàre vidite ca parasparànuràge samàgamopàya-cintocitaü vyavahàram utsçjya svatantratayà vyàpàràntara-varõane / anavasare ca prakà÷anaü rasasya yathà pravçtte pravçtta-vividha-vãra-saïkùaye kalpa-saïkùaya-kalpe saïgràme ràma-deva-pràyasyàpi tàvan nàyakasyànupakrànta-vipralambha-÷çïgàrasya nimittam ucitam antareõaiva ÷çïgàra-kathàyàm avatàra-varõane / na caivaü-vidhe viùaye daiva-vyàmohitatvaü kathà-puruùasya parihàro yato rasa-bandha eva kaveþ pràdhànyena pravçtti-nibandhanaü yuktam / itivçtta-varõanaü tad-upàya evety uktaü pràk "àlokàrthi yathà dãpa-÷ikhàyàü yatnavàn janaþ" ity àdinà /

ata eva cetivçtta-màtra-varõana-pràdhànye 'ïgàïgi-bhàva-rahita-rasa-bhàva-nibandhena ca kavãnàm evaü-vidhàni skhalitàni bhavantãti rasàdi-råpa-vyaïgya-tàtparyam evaiùàü yuktam iti yatno 'smàbhir àrabdho na dhvani-pratipàdana-màtràbhinive÷ena / puna÷ càyam anyo rasa-bhaïga-hetur avadhàraõãyo yat paripoùaü gatasyàpi rasasya paunaþpunyena dãpanam / upabhukto hi rasaþ sva-sàmagrã-labdha-paripoùaþ punaþ punaþ paràmç÷yamànaþ parimlàna-kusuma-kalpaþ kalpate / tathà vçtter vyavahàrasya yad anaucityaü tad api rasa-bhaïga-hetur eva / yathà nàyakaü prati nàyikàyàþ kasyà÷cid ucitàü bhaïgim antareõa svayaü sambhogàbhilàùa-kathane / yadi và vçttãnàü bharata-prasiddhànàü kai÷ikyàdãnàü kàvyàlaïkàràntara-prasiddhànàm upanàgarikàdyànàü và yad anaucityam aviùaye nibandhanaü tad api rasa-bhaïga-hetuþ / evam eùàü rasa-virodhinàm anyeùàü cànayà di÷à svayam utprekùitànàü parihàre sat-kavibhir avahitair bhavitavyam /

parikara-÷lokà÷ càtra-

mukhyà vyàpàra-viùayàþ sukavãnàü rasàdayaþ /
teùàm nibandhane bhàvye taiþ sadaivàpramàdibhiþ //
nãrasas tu prabandho yaþ so 'pa÷abdo mahàn kaveþ /
sa tenàkavir eva syàd anyenàsmçta-lakùaõaþ //
pårve vi÷çïkhala-giraþ kavayaþ pràpya-kãrtayaþ /
tàn samà÷ritya na tyàjyà nãtir eùà manãùiõà //
vàlmãki-vyàsa-mukhyà÷ ca ye prakhyàtàþ kavã÷varàþ /
tad-abhipràya-bàhyo 'yaü nàsmàbhir dar÷ito nayaþ //iti// DhvA_3.19 //
_________________________________________________________

Dhv_3.20:

vivakùite rase labdha-pratiùñhe tu virodhinàm /
bàdhyànàm aïga-bhàvaü và pràptànàm uktir acchalà  // DhvK_3.20 //

sva-sàmagryà labdha-paripoùe tu vivakùite rase virodhinàü virodhi-rasàïgànàü bàdhyànàm aïga-bhàvaü và pràptànàü satàm uktir adoùà / bàdhyatvaü hi virodhinàü ÷akyàbhibhavatve sati nànyathà / tathà ca teùàm uktiþ prastuta-rasa-paripoùàyaiva sampadyate / aïga-bhàvaü pràptànàü ca teùàü virodhitvam eva nivartate / aïga-bhàva-pràptir hi teùàü svàbhàvikã samàropa-kçtà và / tatra yeùàü naisargikã teùàü tàvad uktàv avirodha eva / yathà vipralambha-÷çïgàre tad-aïgànàü vyàdhy-àdãnàü teùàü ca tad-aïgànàm evàdoùo nàtad-aïgànàm / tad-aïgatve ca sambhavaty api maraõasyopanyàso na jyàyàn / à÷raya-vicchede rasasyàtyanta-viccheda-pràpteþ / karuõasya tu tathà-vidhe viùaye paripoùo bhaviùyatãti cet na ; yasyàprastutatvàt prastutasya ca vicchedàt / yatra tu karuõa-rasasyaiva kàvyàrthatvaü tatràvirodhaþ / ÷çïgàre và maraõasyàdãrgha-kàla-pratyàpatti-sambhave kadàcid upanibandho nàtyanta-virodhã / dãrgha-kàla-pratyàpattau tu tasyàntarà pravàha-viccheda evety evaü-vidhetivçttopanibandhanaü rasa-bandha-pradhànena kavinà parihartavyam /

tatra labdha-pratiùñhe tu vivakùite rase virodhi-rasàïgànàü bàdhyatvenoktàv adoùo yathà-

kvàkaryaü ÷a÷a-lakùmaõaþ kva ca kulaü bhåyo 'pi dç÷yeta sà
doùàõàü pra÷amàya me ÷rutam aho kope 'pi kàntaü mukham /
kiü vakùyanty apakalmaùàþ kçta-dhiyaþ svapne 'pi sà durlabhà
cetaþ svàsthyam upaihi kaþ khalu yuvà dhanyo 'dharaü pàsyati //

yathà và puõóarãkasya mahà÷vetàü prati pravçtta-nirbharànuràgasya dvitãya-muni-kumàropade÷a-varõane / svàbhàvikyàm aïga-bhàva-pràptàv adoùo yathà-

bhramim aratim alasa-hçdayatàü
pralayaü mårcchàü tamaþ ÷arãra-sàdam /
maraõaü ca jalada-bhujagajaü
prasahya kurute viùaü viyoginãnàm //ity àdau /

samàropitàyàm apy avirodho yathà-"pàõóu-kùàmam" ity àdau / iyaü càïga-bhàva-pràptir anyà yadàdhikàrikatvàt pradhàna ekasmin vàkyàrthe rasayor bhàvayor và paraspara-virodhinor dvayor aïga-bhàva-gamanaü tasyàm api na doùaþ / yathoktaü "kùipto hàstàvalagnaþ" ity àdau / kathaü tatràvirodha iti cet, dvayor api tayor anya-paratvena vyavasthànàt / anya-paratve 'pi virodhinoþ kathaü virodha-nivçttir iti cet, ucyate-vidhau viruddha-samàve÷asya duùñatvaü nànuvàde / yathà-

ehi gaccha patottiùñha vada maunaü samàcara /
evam à÷à-graha-grastaiþ krãóanti dhanino 'rthibhiþ //ity àdau /

atra hi vidhi-pratiùedhayor anådyamànatvena samàve÷e na virodhas tathehàpi bhaviùyati / ÷loke hy asminn ãrùyà-vipralambha-÷çïgàra-karuõa-vastunor na vidhãyamànatvam / tripura-ripu-prabhàvàti÷ayasya vàkyàrthatvàt tad-aïgatvena ca tayor vyavasthànàt /

na ca raseùu vidhy-anuvàda-vyavahàro nàstãti ÷akyaü vaktum, teùàü vàkyàrthatvenàbhyupagamàt / vàkyàrthasya vàcyasya ca yau vidhy-anuvàdau tau tad-àkùiptànàü rasànàü kena vàryate / yair và sàkùàt-kàvyàrthatà rasàdãnàü nàbhyupagamyate, tais teùàü tan-nimittatà tàvad ava÷yam abhyupagantavyà / tathàpy atra ÷loke na virodhaþ /
yasmàd anådyamànàïga-nimittobhaya-rasa-vastu-sahakàriõo vidhãyamànàü÷àd bhàva-vi÷eùa-pratãtir utpadyate tata÷ ca na  ka÷cid virodhaþ / dç÷yate hi viruddhobhaya-sahakàriõaþ kàraõàt kàrya-vi÷eùotpattiþ / viruddha-phalotpàdana-hetutvaü hi yugapad ekasya kàraõasya viruddhaü na tu viruddhobhaya-sahakàritvam / evaü-vidha-viruddha-padàrtha-viùayaþ katham abhinayaþ prayoktavya iti cet, anådyamànaivaü-vidha-vàcya-viùaye yà vàrtà sàtràpi bhaviùyati / evaü-vidhy-anuvàdanayà÷rayeõàtra ÷loke parihçtas tàvad virodhaþ /

kiü ca nàyakasyàbhinandanãyodayasya kasyacit prabhàvàti÷aya-varõane tat-pratipakùàõàü yaþ karuõo rasaþ sa parãkùakàõàü na vaiklavyam àdadhàti pratyuta prãty-ati÷aya-nimittatàü pratipadyata ity atas tasya kuõñha-÷aktikatvàt tad-virodha-vidhàyino na ka÷cid doùaþ / tasmàd vàkyàrthã-bhåtasya rasasya bhàvasya và virodhã rasa-virodhãti vaktuü nyàyyaþ, na tv aïga-bhåtasya kasyacit /

athavà vàkyàrthã-bhåtasyàpi kasyacit karuõa-rasa-viùayasya tàdç÷ena ÷çïgàra-vastunà bhaïgi-vi÷eùà÷rayeõa saüyojanaü rasa-paripoùàyaiva jàyate / yataþ prakçti-madhuràþ padàrthàþ ÷ocanãyatàü pràptàþ pràg-avasthà-bhàvibhiþ saüsmaryamàõair vilàsair adhikataraü ÷okàve÷am upajanayanti / yathà-

ayaü sa ra÷anotkarùã pãna-stana-vimardanaþ /
nàbhyåru-jaghana-spar÷ã nãvã-visraüsanaþ karaþ //ity àdau /

tad atra tripura-yuvatãnàü ÷àmbhavaþ ÷aràgnir àrdràparàdhaþ kàmã yathà vyavaharati sma / tathà vyavahçtavàn ity anenàpi prakàreõàsty eva nirvirodhatvam / tasmàd yathà yathà niråpyate tathà tathàtra doùàbhàvaþ / itthaü ca-

kràmantyaþ kùata-komalàïguli-galad-raktaiþ sadarbhàþ sthalãþ
pàdaiþ pàtita-yàvakair iva patad-bàùpàmbu-dhautànanàþ /
bhãtà bhartç-karàvalambita-karàs tvad-vairi-nàtho 'dhunà
dàvàgniü parito bhramanti punar apy udyad-vivàhà iva //

ity evam àdãnàü sarveùàm eva nirvirodhatvam avagantavyam / evaü tàvad rasàdãnàü virodhi-rasàdibhiþ samàve÷àsamàve÷ayor viùaya-vibhàgo dar÷itaþ || DhvA_3.20  ||

idànãü teùàm eka-prabandha-vinive÷ane nyàyyo yaþ kramas taü pratipàdayitum ucyate-
_________________________________________________________

Dhv_3.21:

prasiddhe 'pi prabandhànàü nànà-rasa-nibandhane /
eko raso 'ïgãkartavyas teùàm utkarùam icchatà  // DhvK_3.21 //

prabandheùu mahàkàvyàdiùu nàñakàdiùu và viprakãrõatayàïgàïgi-bhàvena bahavo rasà upanibadhyanta ity atra prasiddhau satyàm api yaþ prabandhànàü chàyàti÷aya-yogam icchati tena teùàü rasànàm anyatamaþ ka÷cid vivakùito raso 'ïgitvena vinive÷ayitavya ity ayaü yuktataro màrgaþ || DhvA_3.21  ||

nanu rasàntareùu bahuùu pràpta-paripoùeùu satsu katham ekasyàïgità na virudhyata ity à÷aïkyedam ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.22:

rasàntara-samàve÷aþ prastutasya rasasya yaþ /
nopahanty aïgitàü so 'sya sthàyitvenàvabhàsinaþ  // DhvK_3.22 //

prabandheùu prathamataraü prastutaþ san punaþ punar anusandhãyamànatvena sthàyã yo rasas tasya sakala-bandha-vyàpino rasàntarair antaràla-vartibhiþ samàve÷o yaþ sa nàïgitàm upahanti || DhvA_3.22 ||

etad evopapàdayitum ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.23:

kàryam ekaü yathà vyàpi prabandhasya vidhãyate /
tathà rasasyàpi vidhau virodho naiva vidyate  // DhvK_3.23 //

sandhyàdi-mayasya prabandha-÷arãrasya yathà kàryam ekam anuyàyi vyàpakaü kalpyate na ca tat-kàryàntarair na saïkãryate, na ca taiþ saïkãryamàõasyàpi tasya pràdhànyam apacãyate, tathaiva rasasyàpy ekasya sannive÷e kriyamàõe virodho na ka÷cit / pratyuta pratyudita-vivekànàm anusandhànavatàü sa-cetasàü tathà-vidhe viùaye prahlàdàti÷ayaþ pravartate || DhvA_3.23 ||

nanu yeùàü rasànàü parasparàvirodhaþ yathà-vãra-÷çïgàrayoþ ÷çïgàra-hàsyayo raudra-÷çïgàrayor vãràdbhutayor vãra-raudrayo raudra-karuõayoþ ÷çïgàràdbhutayor và tatra bhavatv aïgàïgi-bhàvaþ / teùàü tu sa kathaü bhaved yeùàü parasparaü bàdhya-bàdhaka-bhàvaþ ? yathà-÷çïgàra-bãbhatsayor vãra-bhayànakayoþ ÷ànta-raudrayoþ ÷anta-÷çïgàrayor và ity à÷aïkyedam ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.24:

avirodhã virodhã và raso 'ïgini rasàntare /
paripoùaü na netavyas tathà syàd avirodhità  // DhvK_3.24 //

aïgini rasàntare ÷çïgàràdau prabandha-vyaïgye sati avirodhã virodhã và rasaþ paripoùaü na netavyaþ / tatràvirodhino rasasyàïgi-rasàpekùayàty antam àdhikyaü na kartavyam ity ayaü prathamaþ paripoùa-parihàraþ / utkarùa-sàmye 'pi tayor virodhàsambhavàt / yathà-

ekato roditi priyà anyataþ samara-tårya-nirghoùaþ /
snehena raõa-rasena ca bhañasya dolàyitaü hçdayam /

yathà và-

kaõñhàc chitvàkùamàlàvalayam iva kare hàram àvartayantã
kçtvà paryaïka-bandhaü viùadhara-patinà mekhalàyà guõena /
mithyà-mantràbhijàpasphurad-adhara-puña-vya¤jitàvyakta-hàsà
devã sandhyàbhyasåyà hasita-pa÷upatis tatra dçùñà tu vo 'vyàt //ity atra /

aïgirasa-viruddhànàü vyabhicàriõàü pràcuryeõànive÷anam, nive÷ane và kùipram evàïgirasa-vyabhicàry-anuvçttir iti dvitãyaþ / aïgatvena punaþ punaþ pratyavekùà paripoùaü nãyamànasyàpy aïga-bhåtasya rasasyeti tçtãyaþ / anayà di÷ànye 'pi prakàrà utprekùaõãyàþ / virodhinas tu rasasyàïgirasàpekùayà kasyacin nyånatà sampàdanãyà / yathà ÷ànte 'ïgini ÷çïgàrasya ÷çïgàre và ÷àntasya / paripoùa-rahitasya rasasya kathaü rasatvam iti cet-uktam atràïgirasàpekùayeti / aïgino hi rasasya yàvàn paripoùas tàvàüs tasya na kartavyaþ, svatas tu sambhavã paripoùaþ kena vàryate / etac càpekùikaü prakarùa-yogitvam ekasya rasasya bahu-raseùu prabandheùu rasànàm aïgàïgi-bhàvam anabhyupagacchatàpy a÷akya-pratikùepam ity anena prakàreõàvirodhinàü virodhinàü ca rasànàm aïgàïgi-bhàvena samàve÷e prabandheùu syàd avirodhaþ / etac ca sarvaü yeùàü raso rasàntarasya vyabhicàrã bhavati iti dar÷anaü tan-matenocyate / matàntare 'pi rasànàü sthàyino bhàvà upacàràd rasa-÷abdenoktàs teùàm aïgatvaü nirvirodham eva || DhvA_3.24  ||

evam avirodhinàü virodhinàü ca prabandha-sthenàïginà rasena samàve÷e sàdhàraõam avirodhopàyaü pratipàdyedànãü virodhi-viùayam eva taü pratipàdayitum idam ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.25:

viruddhaikà÷rayo yas tu virodhã sthàyino bhavet /
sa vibhinnà÷rayaþ kàryas tasya poùe 'py adoùatà  // DhvK_3.25 //

ekàdhikaraõy avirodhã nairantarya-virodhã ceti dvividho virodhã / tatra prabandha-sthena sthàyinàïginà rasenaucityàpekùayà viruddhaikà÷rayo yo virodhã yathà vãreõa bhayànakaþ sa vibhinnà÷rayaþ kàryaþ / tasya vãrasya ya à÷rayaþ kathànàyakas tad-vipakùa-viùaye sannive÷ayitavyaþ / tathà sati ca tasya virodhino 'pi yaþ paripoùaþ sa nirdoùaþ / vipakùa-viùaye hi bhayàti÷aya-varõane nàyakasya naya-paràkramàdi-sampat sutaràm uddyotità bhavati / etac ca madãye 'rjuna-carite 'rjunasya pàtàlàvataraõa-prasaïge vai÷adyena pradar÷itam /

evam aikàdhikaraõya-virodhinaþ prabandha-sthena sthàyinà rasenàïga-bhàva-gamane nirvirodhatvaü yathà tathà tad dar÷itam / dvitãyasya tu tat pratipàdayitum ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.26:

ekà÷rayatve nirdoùo nairantarye virodhavàn /
rasàntara-vyavadhinà raso vyaïgyaþ sumedhasà  // DhvK_3.26 //

yaþ punar ekàdhikaraõatve nirvirodho nairantarye tu virodhã sa rasàntara-vyavadhànena prabandhe nive÷ayitavyaþ / yathà ÷ànta-÷çïgàrau nàgànande nive÷itau / ÷ànta÷ ca tçùõà-kùaya-sukhasya yaþ paripoùas tal-lakùaõo rasaþ pratãyata eva / tathà coktam-

yac ca kàma-sukhaü loke yac ca divyaü mahat sukham /
tçùõàkùaya-sukhasyaite nàrhataþ ùoóa÷ãü kalàm //

yadi nàma sarva-janànubhava-gocaratà tasya nàsti naitàvatàsàv aloka-sàmànya-mahànubhàva-citta-vçtti-vi÷eùaþ pratikùeptuü ÷akyaþ / na ca vãre tasyàntar-bhàvaþ kartuü yuktaþ / tasyàbhimàna-mayatvena vyavasthàpanàt / asya càhaïkàra-pra÷amaika-råpatayà sthiteþ / tayo÷ caivaü-vidha-vi÷eùa-sadbhàve 'pi yady aikyaü parikalpyate tad vãra-raudrayor api tathà prasaïgaþ / dayà-vãràdãnàü ca citta-vçtti-vi÷eùàõàü sarvàkàram ahaïkàra-rahitatvena ÷ànta-rasa-prabhedatvam, itarathà tu vãra-prabhedatvam iti vyavasthàpyamàne na ka÷cid virodhaþ /
tad evam asti ÷ànto rasaþ / tasya càviruddha-rasa-vyavadhànena prabandhe virodhi-rasa-samàve÷e saty api nirvirodhatvam / yathà pradar÷ite viùaye || DhvA_3.26 ||

etad eva sthirã-kartum idam ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.27:

rasàntaràntaritayor eka-vàkya-sthayor api /
nivartate hi rasayoþ samàve÷e virodhità  // DhvK_3.27 //

rasàntara-vyavahitayor eka-prabandha-sthayor virodhità nivartata ity atra na kàcid bhràntiþ /
yasmàd eka-vàkya-sthayor api rasayor uktayà nãtyà viruddhatà nivartate / yathà-

bhå-reõu-digdhàn nava-pàrijàta-
màlà-rajo-vàsita-bàhu-madhyàþ /
gàóhaü ÷ivàbhiþ parirabhyamàõàn
suràïganà÷liùña-bhujàn taràlàþ //

sa-÷oõitaiþ kravya-bhujàü sphuradbhiþ
pakùaiþ khagànàm u pavãjyamànàn /
saüvãjità÷ candana-vàri-sekaiþ
sugandhibhiþ kalpa-latà-dukålaiþ //

vimàna-paryaïka-tale niùaõõàþ
kutåhalàviùñatayà tadànãm /
nirdi÷yamànàü lalanàïgulãbhir
vãràþ sva-dehàn patitàn apa÷yan //ity àdau /

atra hi ÷çïgàra-bãbhatsayos tad-aïgayor và vãra-rasa-vyavadhànena samàve÷o na virodhã /

_________________________________________________________

Dhv_3.28:

virodham avirodhaü ca sarvatretthaü niråpayet /
vi÷eùatas tu ÷çïgàre sukumàratamà hy asau  // DhvK_3.28 //

yathokta-lakùaõànusàreõa virodhàvirodhau sarveùu raseùu prabandhe 'nyatra ca niråpayet sahçdayaþ; vi÷eùatas tu ÷çïgàre / sa hi rati-paripoùàtmakatvàd rate÷ ca svalpenàpi nimittena bhaïga-sambhavàt sukumàratamaþ sarvebhyo rasebhyo manàg api virodhi-samàve÷aü na sahate /

_________________________________________________________

Dhv_3.29:

avadhànàti÷ayavàn rase tatraiva sat-kaviþ /
bhavet tasmin pramàdo hi jhañity evopalakùyate  // DhvK_3.29 //

tatraiva ca rase sarvebhyo 'pi rasebhyaþ saukumàryàti÷aya-yogini kavir avadhànavàn prayatnavàn syàt / tatra hi pramàdyatas tasya sahçdaya-madhye kùipram evàvaj¤àna-viùayatà bhavati / ÷çïgàra-raso hi saüsàriõàü niyamenànubhava-viùayatvàt sarva-rasebhyaþ kamanãyatayà pradhàna-bhåtaþ /

evaü ca sati-

_________________________________________________________

Dhv_3.30:

vineyàn unmukhã-kartuü kàvya-÷obhàrtham eva và /
tad-viruddha-rasa-spar÷as tad-aïgànàü na duùyati  // DhvK_3.30 //

÷çïgàra-viruddha-rasa-spar÷aþ ÷çïgàràïgànàü yaþ sa na kevalam avirodha-lakùaõa-yoge sati na duùyati yàvad vineyàn unmukhãkartuü kàvya-÷obhàrtham eva và kriyamàõo na duùyati /
÷çïgàra-rasàïgair unmukhã-kçtàþ santo hi vineyàþ sukhaü vinayopade÷àn gçhõanti /
sad-àcàropade÷a-råpà hi nàñakàdi-goùñhã vineya-jana-hitàrtham eva munibhir avatàrità /
kiü ca ÷çïgàrasya sakala-jana-mano-haràbhiràmatvàt tad-aïga-samàve÷aþ kàvye ÷obhàti÷ayaü puùyatãty anenàpi prakàreõa virodhini rase ÷çïgàràïga-samàve÷o na virodhã /
tata÷ ca-

satyaü manoramà ràmàþ satyaü ramyà vibhåtayaþ /
kiü tu mattàïganàpàïga-bhaïga-lolaü hi jãvitam //

ity àdiùu nàsti rasa-virodha-doùaþ /

_________________________________________________________
Dhv_3.31:

vij¤àyetthaü rasàdãnàm avirodha-virodhayoþ /
viùayaü sukaviþ kàvyaü kurvan muhyati na kvacit  // DhvK_3.31 //

ittham anenànantaroktena prakàreõa rasàdãnàü rasa-bhàva-tad-àbhàsànàü parasparaü virodhasyàvirodhasya ca viùayaü vij¤àya sukaviþ kàvya-viùaye pratibhàti÷aya-yuktaþ kàvyaü kurvan na kvacin muhyati / evaü rasàdiùu virodhàvirodha-niråpaõasyopayogitvaü pratipàdya vya¤jaka-vàcya-vàcaka-niråpaõasyàpi tad-viùayasya tat pratipàdyate-

_________________________________________________________

Dhv_3.32:

vàcyànàü vàcakànàü ca yad aucityena yojanam /
rasàdi-viùayeõaitat karma mukhyaü mahà-kaveþ  // DhvK_3.32 //

vàcyànàm itivçtta-vi÷eùàõàü vàcakànàü ca tad-viùayàõàü rasàdi-viùayeõaucityena yad yojanam etan mahàkaver mukhyaü karma / ayam eva hi mahàkaver mukhyo vyàpàro yad rasàdãnàm eva mukhyatayà kàvyàrthãkçtya tad-vyakty-anuguõatvena ÷abdànàm arthànàü copanibandhanam || DhvA_3.32 ||

etac ca rasàditàtparyeõa kàvyanibandhanaü bharatàdàvapi suprasiddham eveti pratipàdayitum àha-

_________________________________________________________

Dhv_3.33:

rasàdy-anuguõatvena vyavahàro 'rtha-÷abdayoþ /
aucityavànyastà età vçttayo dvividhàþ sthitàþ  // DhvK_3.33 //

vyavahàro hi vçttir ity ucyate / tatra rasànuguõa aucityavàn vàcyà÷rayo yo vyavahàras tà etàþ kai÷iky-àdyà vçttayaþ / vàcakà÷rayà÷ copanàgarikàdyàþ / vçttayo hi rasàdi-tàtparyeõa saünive÷itàþ kàm api nàñyasya kàvyasya ca chàyàm àvahanti / rasàdayo hi dvayor api tayor jãva-bhåtàþ / itivçttàdi tu ÷arãra-bhåtam eva /

atra kecid àhuþ-"guõa-guõi-vyavahàro rasàdãnàm itivçttàdibhiþ saha yuktaþ, na tu jãva-÷arãra-vyavahàraþ / rasàdi-mayaü hi vàcyaü pratibhàsate na tu rasàdibhiþ pçthag-bhåtam" iti / atrocyate-yadi rasàdi-mayam eva vàcyaü yathà gauratva-mayaü ÷arãram / evaü sati yathà ÷arãre pratibhàsamàne niyamenaiva gauratvaü pratibhàsate sarvasya tathà vàcyena sahaiva rasàdayo 'pi sahçdayasyàsahçdayasya ca pratibhàseran / na caivam; tathà caitat pratipàditam eva prathamoddyote /

syàn matam / ratnànàm iva jàtyatvaü pratipattç-vi÷eùataþ saüvedyaü vàcyànàü rasàdi-råpatvam iti / naivam / yato yathà jàtyatvena pratibhàsamàne ratne ratna-svaråpànatiriktatvam eva tasya lakùyate tathà rasàdãnàm api vibhàvànubhàvàdi-råpa-vàcyàvyatiriktatvam eva lakùyeta / na caivam; na hi vibhàvànubhàva-vyabhicàriõa eva rasà iti kasyacid avagamaþ / ata eva ca vibhàvàdi-pratãty-avinàbhàvinã rasàdãnàü pratãtir iti tat-pratãtyoþ kàrya-kàraõa-bhàvena vyavasthànàt kramo 'va÷yambhàvã / sa tu làghavàn na prakà÷yate "ity alakùya-kramà eva santo vyaïgyà rasàdayaþ" ity uktam /

nanu ÷abda eva prakaraõàdy-avacchinno vàcya-vyaïgyayoþ samam eva pratãtim upajanayatãti kiü tatra krama-kalpanayà / na hi ÷abdasya vàcya-pratãti-paràmar÷a eva vya¤jakatve nibandhanam / tathà hi gãtàdi-÷abdebhyo 'pi rasàbhivyaktir asti / na ca teùàm antarà vàcya-paràmar÷aþ /

atràpi bråmaþ-prakaraõàdy-avacchedena vya¤jakatvaü ÷abdànàm ity anumatam evaitad asmàkam / kiü tu tad-vya¤jakatvaü teùàü kadàcit svaråpa-vi÷eùa-nibandhanaü kadàcid vàcaka-÷akti-nibandhanam / tatra yeùàü vàcaka-÷akti-nibandhanaü teùàü yadi vàcya-pratãtim antareõaiva svaråpa-pratãtyà niùpannaü tad bhaven na tarhi vàcaka-÷akti-nibandhanam / atha tan-nibandhanaü tan-niyamenaiva vàcya-vàcaka-bhàva-pratãty-uttara-kàlatvaü vyaïgya-pratãteþ pràptam eva /

sa tu kramo yadi làghavàn na lakùyate tat kiü kriyate / yadi ca vàcya-pratãtim antareõaiva prakaraõàdy-avacchinna-÷abda-màtra-sàdhyà rasàdi-pratãtiþ syàt tad-anavadhàrita-prakaraõànàü vàcya-vàcakabhàve ca svayam avyutpannànàü pratipattéõàü kàvya-màtra-÷ravaõàd evàsau bhavet / saha-bhàve ca vàcya-pratãter anupayogaþ, upayoge và na sahabhàvaþ / yeùàm api svaråpa-vi÷eùa-pratãti-nimittaü vya¤jakatvaü yathà gãtàdi-÷abdànàü teùàm api svaråpa-pratãter vyaïgya-pratãte÷ ca niyama-bhàvã kramaþ / tat tu ÷abdasya kriyà-paurvàparyam ananya-sàdhya-tat-phala-ghañanàsv à÷u-bhàvinãùu vàcyenàvirodhiny abhidheyàntara-vilakùaõe rasàdau na pratãyate /

kvacit tu lakùyata eva / yathànuraõana-råpa-vyaïgya-pratãtiùu / tatràpi katham iti ced ucyate-artha-÷akti-målànuraõana-råpa-vyaïgye dhvanau tàvad abhidheyasya tat-sàmarthyàkùiptasya càrthasyàbhidheyàntara-vilakùaõatayàtyanta-vilakùaõe ye pratãtã tayor a÷akya-nihnavo nimitta-nimitti-bhàva iti sphuñam eva tatra paurvàparyam / yathà prathamoddyote pratãyamànàrtha-siddhy-artham udàhçtàsu gàthàsu / tathà-vidhe ca viùaye vàcya-vyaïgyayor atyanta-vilakùaõatvàd yaiva ekasya pratãtiþ saivetarasyeti na ÷akyate vaktum / ÷abda-÷akti-målànuraõana-råpa-vyaïgye tu dhvanau-"gàvo vaþ pàvanànàü parama-parimitàü prãtim utpàdayantu" ity àdàv artha-dvaya-pratãtau ÷àbdyàm artha-dvayasyopamànopameya-bhàva-pratãtir upamà-vàcaka-pada-virahe saty artha-sàmarthyàd àkùipteti, tatràpi sulakùam abhidheya-vyaïgyàlaïkàra-pratãtyoþ paurvàparyam /

pada-prakà÷a-÷abda-÷akti-målànuraõana-råpa-vyaïgye 'pi dhvanau vi÷eùaõa-padasyobhayàrtha-sambandha-yogyasya yojakaü padam antareõa yojanam a÷àbdam apy arthàd avasthitam ity atràpi pårvavad abhidheya-tat-sàmarthyàkùiptàlaïkàra-màtra-pratãtyoþ susthitam eva paurvàparyam / àrthy api ca pratipattis tathàvidhe viùaye ubhayàrtha-sambandha-yogya-÷abda-sàmarthya-prasàviteti ÷abda-÷akti-målà kalpyate /

avivakùita-vàcyasya tu dhvaneþ prasiddha-sva-viùaya-vaimukhya-pratãti-pårvakam evàrthàntara-prakà÷anam iti niyama-bhàvã kramaþ / tatràvivakùita-vàcyatvàd eva vàcyena saha vyaïgyasya krama-pratãti-vicàro na kçtaþ / tasmàd abhidhànàbhidheya-pratãtyor iva vàcya-vyaïgya-pratãtyor nimitta-nimitti-bhàvàn niyama-bhàvã kramaþ / sa tåkta-yuktyà kvacil lakùyate kvacin na lakùyate /

tad evaü vya¤jaka-mukhena dhvani-prakàreùu niråpiteùu ka÷cid bråyàt-kim idaü vya¤jakatvaü nàma vyaïgyàrtha-prakà÷anam, na hi vya¤jakatvam / tad vyaïgyatvaü càrthasya vya¤jaka-siddhy-adhãnaü vyaïgyatvam / vyaïgyàpekùayà ca vya¤jakatva-siddhir ity anyonya-saü÷rayàd avyavasthànam / nanu vàcya-vyatiriktasya vyaïgyasya siddhiþ pràg eva pratipàdità tat-siddhy-adhãnà ca vya¤jaka-siddhir iti kaþ paryanuyogàvasaraþ /

satyam evaitat / pràg-ukta-yuktibhir vàcya-vyatiriktasya vastunaþ siddhiþ kçtà, sa tv artho vyaïgyatayaiva kasmàd vyapadi÷yate yatra ca pràdhànyenànavasthànaü tatra vàcyatayaivàsau vyapadeùñuü yuktaþ, tat-paratvàd vàkyasya / ata÷ ca tat-prakà÷ino vàkyasya vàcakatvam eva vyàpàraþ / kiü tasya vyàpàràntara-kalpanayà ? tasmàt tàtparya-viùayo yo 'rthaþ sa tàvan mukhyatayà vàcyaþ / yà tv antarà tathà-vidhe viùaye vàcyàntara-pratãtiþ sà tat-pratãter upàya-màtraü padàrtha-pratãtiriva vàkyàrtha-pratãteþ /

atrocyate-yatra ÷abdaþ svàrtham abhidadhàno 'rthàntaram avagamayati tatra yat tasya svàrthàbhidhàyitvaü yac ca tadarthàntaràvagama-hetutvaü tayor avi÷eùo vi÷eùo và / na tàvad avi÷eùaþ; yasmàt tau dvau vyàpàrau bhinna-viùayau bhinna-råpau ca pratãyete eva / tathà hi vàcakatva-lakùaõo vyàpàraþ ÷abdasya svàrtha-viùayaþ gamakatva-lakùaõas tv arthàntara-viùayaþ / na ca sva-para-vyavahàro vàcya-vyaïgyayor apahnotuü ÷akyaþ, ekasya sambandhitvena pratãter aparasya sambandhi-sambandhitvena / vàcyo hy arthaþ sàkùàc-chabdasya sambandhã tad-itaras tv abhidheya-sàmarthyàkùiptaþ sambandhi-sambandhã / yadi ca sva-sambandhitvaü sàkùàt tasya syàt tadàrthàntaratva-vyavahàra eva na syàt / tasmàd viùaya-bhedas tàvat tayor vyàpàrayoþ suprasiddhaþ / råpa-bhedo 'pi prasiddha eva / na hi yaivàbhidhàna-÷aktiþ saivàvagamana-÷aktiþ / avàcakasyàpi gãta-÷abdàde rasàdi-lakùaõàrthàvagama-dar÷anàt / a÷abdasyàpi ceùñàder artha-vi÷eùa-prakà÷ana-prasiddheþ / tathà hi "vrãóà-yogàn natavadanayà" ity àdi÷loke ceùñàvi÷eùaþ sukavinàrtha-prakà÷anahetuþ pradar÷ita eva / tasmàd bhinna-viùayatvàdbhinna-råpatvàc ca svàrthàbhidhàyitvam arthàntaràvagama-hetutvaü ca ÷abdasya yat tayoþ spaùña eva bhedaþ / vi÷eùa÷ cen na tarhãdànãm avagamanasyàbhidheya-sàmarthyàkùiptasyàrthàntarasya vàcyatva-vyapade÷yatà /
÷abda-vyàpàra-gocaratvaü tu tasyàsmàbhir iùyata eva, tat tu vyaïgyatvenaiva na vàcyatvena /
prasiddhàbhidhànàntara-sambandha-yogyatvena ca tasyàrthàntarasya pratãteþ ÷abdàntareõa svàrthàbhidhàyinà yad-viùayãkaraõaü tatra prakà÷anoktir eva yuktà /
na ca padàrtha-vàkyàrtha-nyàyo vàcya-vyaïgyayoþ / yataþ padàrtha-pratãtir asatyaiveti kai÷cid vidvadbhir àsthitam / yair apy asatyatvam asyà nàbhyupeyate tair vàkyàrtha-padàrthayor ghaña-tad-upàdàna-kàraõa-nyàyo 'bhyupagantavyaþ / yathà hi ghañe niùpanne tad-upàdàna-kàraõànàü na pçthag-upalambhas tathaiva vàkye tad-arthe và pratãte pada-tad-arthànàü teùàü tadà vibhaktatayopalambhe vàkyàrtha-buddhir eva dårãbhavet / na tv eùa vàcya-vyaïgyayor nyàyaþ, na hi vyaïgye pratãyamàne vàcya-buddhir dårãbhavati, vàcyàvabhàsàvinàbhàvena tasya prakà÷anàt / tasmàd ghaña-pradãpa-nyàyas tayoþ, yathaiva hi pradãpa-dvàreõa ghaña-pratãtàv utpannàyàü na pradãpa-prakà÷o nivartate tad-vyaïgya-pratãtau vàcyàvabhàsaþ / yat tu prathamoddyote "yathà padàrtha-dvàreõa" (1.10) ity àdy-uktaü tad-upàyatva-màtràt sàmya-vivakùayà /

nanv evaü yugapad-artha-dvaya-yogitvaü vàkyasya pràptaü tad-bhàve ca tasya vàkyataiva vighañate, tasyà aikàrthya-lakùaõatvàt ; naiùa doùaþ ; guõa-pradhàna-bhàvena tayor vyavasthànàt / vyaïgyasya hi kvacit pràdhànyaü vàcyasyopasarjana-bhàvaþ kvacid vàcyasya pràdhànyam aparasya guõa-bhàvaþ / tatra vyaïgya-pràdhànye dhvanir ity uktam eva ; vàcya-pràdhànye tu prakàràntaraü nirdekùyate / tasmàt sthitam etat-vyaïgya-paratve 'pi kàvyasya na vyaïgyasyàbhidheyatvam api tu vyaïgyatvam eva /

kiü ca vyaïgyasya pràdhànyenàvivakùàyàü vàcyatvaü tàvad bhavadbhir  nàbhyupagantavyam atatparatvàc chabdasya / tad asti tàvad vyaïgyaþ ÷abdànàü ka÷cid viùaya iti / yatràpi tasya pràdhànyaü tatràpi kim iti tasya svaråpam apahnåyate / evaü tàvad vàcakatvàd anyad eva vya¤jakatvam ; ita÷ ca vàcakatvàd vya¤jakatvasyànyatvaü yad vàcakatvaü ÷abdaikà÷rayam itarat tu ÷abdà÷rayam arthà÷rayaü ca ÷abdàrthayor dvayor api vya¤jakatvasya pratipàditatvàt /

guõa-vçttis tåpacàreõa lakùaõayà cobhayà÷rayàpi bhavati / kintu tato 'pi vya¤jakatvaü svaråpato viùayata÷ ca bhidyate / råpa-bhedas tàvad ayam-yad amukhyatayà vyàpàro guõa-vçttiþ prasiddhà / vya¤jakatvaü tu mukhyatayaiva ÷abdasya vyàpàraþ / na hy arthàd vyaïgya-traya-pratãtir yà tasyà amukhyatvaü manàg api lakùyate /

ayaü cànyaþ svaråpa-bhedaþ-yad guõa-vçttir amukhyatvena vyavasthitaü vàcakatvam evocyate / vya¤jakatvaü tu vàcakatvàd atyantaü vibhinnam eva / etac ca pratipàditam / ayaü càparo råpa-bhedo yadguõa-vçttau yadàrtho 'rthàntaram upalakùayati tadopalakùaõãyàrthàtmanà pariõata evàsau sampadyate / yathà "gaïgàyàü ghoùaþ" ity àdau / vya¤jakatva-màrge tu yadàrtho 'rthàntaraü dyotayati tadà svaråpaü prakà÷ayann evàsàv anyasya prakà÷akaþ pratãyate pradãpavat / yathà-"lãlà-kamala-patràõi gaõayàmàsa pàrvatã" ity àdau / yadi ca yatràtiraskçtasva-pratãtir artho 'rthàntaraü lakùayati tatra lakùaõà-vyavahàraþ kriyate, tad evaü sati lakùaõaiva mukhyaþ ÷abda-vyàpàra iti pràptam / yasmàt pràyeõa vàkyànàü vàcya-vyatirikta-tàtparya-viùayàrthàvabhàsitvam /

nanu tvat-pakùe 'pi yadàrtho vyaïgya-trayaü prakà÷ayati tadà ÷abdasya kãdç÷o vyàpàraþ ? ucyate-prakaraõàdy-avacchinna-÷abda-va÷enaivàrthasya tathà-vidhaü vya¤jakatvam iti ÷abdasya tatropayogaþ katham apahnåyate ?

viùaya-bhedo 'pi guõa-vçtti-vya¤jakatvayoþ spaùña eva / yato vya¤jakatvasya rasàdayo 'laïkàra-vi÷eùà vyaïgya-råpàvacchinnaü vastu ceti trayaü viùayaþ / tatra rasàdi-pratãtir guõa-vçttir iti na kenacid ucyate na ca ÷akyate vaktum / vyaïgyàlaïkàra-pratãtir api tathaiva / vastu-càrutva-pratãtaye sva-÷abdànabhidheyatvena yat pratipipàdayitum iùyate tad vyaïgyam / tac ca na sarvaü guõa-vçtterviùayaþ prasiddhy-anurodhàbhyàm api gauõànàü ÷abdànàü prayoga-dar÷anàt / tathoktaü pràk / yadapi ca guõa-vçtter viùayastad api ca vya¤jakatvànuprave÷ena / tasmàd guõa-vçtter api vya¤jakatvasyàtyanta-vilakùaõatvam / vàcakatva-guõa-vçtti-vilakùaõasyàpi ca tasya tad-ubhayà÷rayatvena vyavasthànam /

vya¤jakatvaü hi kvacid vàcakatvà÷rayeõa vyavatiùñhate, yathà vivakùitànya-para-vàcye dhvanau / kvacit tu guõa-vçtty-à÷rayeõa yathà avivakùita-vàcye dhvanau / tad-ubhayà÷rayatva-pratipàdanàyaiva ca dhvaneþ prathamataraü dvau prabhedàv upanyastau / tad ubhayà÷ritatvàc ca tad-eka-råpatvaü tasya na ÷akyate vaktum / yasmàn na tad-vàcakatvaika-råpam eva, kvacil lakùaõà÷rayeõa vçtteþ / na ca lakùaõaika-råpam evànyatra vàcakatvà÷rayeõa vyavasthànàt / na cobhaya-dharmatvenaiva tad-ekaika-råpaü na bhavati / yàvad vàcakatva-lakùaõàdi-råpa-rahita-÷abd-adharmatvenàpi / tathà hi gãta-dhvanãnàm api vya¤jakatvam asti rasàdi-viùayam / na ca teùàü vàcakatvaü lakùaõà và katha¤cil lakùyate / ÷abdàd anyatràpi viùaye vya¤jakatvasya dar÷anàd vàcakatvàdi-÷abda-dharma-prakàratvam ayuktaü vaktum / yadi ca vàcakatva-lakùaõàdãnàü ÷abda-prakàràõàü prasiddha-prakàra-vilakùaõatve 'pi vya¤jakatvaü prakàratvena parikalpyate tac chabdasyaiva prakàratvena kasmàn na parikalpyate ?

tad evaü ÷àbde vyavahàre trayaþ prakàràþ-vàcakatvaü guõa-vçttir vya¤jakatvaü ca / tatra vya¤jakatve yadà vyaïgya-pràdhànyaü tadà dhvaniþ, tasya càvivakùita-vàcyo vivakùitànya-para-vàcya÷ ceti dvau prabhedàv anukràntau prathamataraü tau savistaraü nirõãtau /

anyo bråyàt-nanu vivakùitànya-para-vàcye dhvanau guõa-vçttità nàstãti yad ucyate tad yuktam / yasmàd vàcya-vàcaka-pratãti-pårvikà yatràrthàntara-pratipattis tatra kathaü guõa-vçtti-vyavahàraþ, na hi guõa-vçttau yadà nimittena kenacid viùayàntare ÷abda àropyate atyanta-tiraskçta-svàrthaþ / yathà-"agnir màõavakaþ" ity àdau, yadà và svàrtham aü÷enàparityajaüs tat-sambandha-dvàreõa viùayàntaram àkràmati, yathà "gaïgàyàü ghoùaþ" ity àdau / tadàvivakùita-vàcyatvam upapadyate / ata eva ca vivakùitànya-para-vàcye dhvanau vàcya-vàcakayor dvayor api svaråpa-pratãtir arthàvagamanaü ca dç÷yata iti  vya¤jakatva-vyavahàro yukty-anurodhã / svaråpaü prakà÷ayann eva paràvabhàsako vya¤jaka ity ucyate, tathàvidhe viùaye vàcakatvasyaiva vya¤jakatvam iti guõa-vçtti-vyavahàro niyamenaiva na ÷akyate kartum / avivakùita-vàcyas tu dhvanir guõa-vçtteþ kathaü bhidyate ? tasya prabheda-dvaye guõa-vçttiprabhedadvaya-råpatà lakùyata eva yataþ /

ayam api na doùaþ / yasmàd avivakùita-vàcyo dhvanir guõa-vçtti-màrgà÷rayo 'pi bhavati na tu guõa-vçtti-råpa eva / guõa-vçttir hi vya¤jakatva-÷ånyàpi dç÷yate / vya¤jakatvaü ca yathokta-càrutva-hetuü vyaïgyaü vinà na vyavatiùñhate / guõa-vçttis tu vàcya-dharmà÷rayeõaiva vyaïgya-màtrà÷rayeõa càbhedopacàra-råpà sambhavati, yathà-tãkùõatvàd agnir màõavakaþ, àhlàdakatvàc candra evàsyà mukham ity àdau / yathà ca "priye jane nàsti punar uktam" ity àdau / yàpi lakùaõa-råpa-guõa-vçttiþ sàpy upalakùaõãyàrtha-saübandha-màtrà÷rayeõa càru-råpa-vyaïgya-pratãtiü vinàpi sambhavaty eva, yathà-"ma¤càþ kro÷anti" ity àdau viùaye /

yatra tu sà càru-råpa-vyaïgya-pratãti-hetus tatràpi vya¤jakatvànuprave÷enaiva vàcakatvavat / asambhavinà càrthena yatra vyavahàraþ, yathà-"suvarõa-puùpàü pçthivãm" ity àdau tatra càru-råpa-vyaïgya-pratãtir eva prayojiketi tathà-vidhe 'pi viùaye guõa-vçttau satyàm api dhvani-vyavahàra eva yukty-anurodhã / tasmàd avivakùita-vàcye dhvanau dvayor api prabhedayor vya¤jakatva-vi÷eùàvi÷iùñà guõa-vçttir na tu tad-eka-råpà sahçdaya-hçdayàhlàdinã pratãyamànà pratãti-hetutvàd viùayàntare tad-råpa-÷ånyàyà dar÷anàt / etac ca sarvaü pràk såcitam api sphuñatara-pratãtaye punar uktam /

api ca vya¤jakatva-lakùaõo yaþ ÷abdàrthayor dharmaþ sa prasiddha-sambandhànurodhãti na kasyacid vimati-viùayatàm arhati / ÷abdàrthayor hi prasiddho yaþ sambandho vàcya-vàcaka-bhàvàkhyas tam anurundhàna eva vya¤jakatva-lakùaõo vyàpàraþ sàmagry-antara-sambandhàd aupàdhikaþ pravartate / ata eva vàcakatvàt tasya vi÷eùaþ / vàcakatvaü hi ÷abda-vi÷eùasya niyata àtmà vyutpatti-kàlàd àrabhya tad-avinàbhàvena tasya prasiddhatvàt / sa tv aniyataþ, aupàdhikatvàt / prakaraõàdy-avacchedena tasya pratãter itarathà tv apratãteþ /

nanu yady aniyatas tat kiü tasya svaråpa-parãkùayà ? naiùa doùaþ ; yataþ ÷abdàtmani tasyàniyatatvam, na tu sve viùaye vyaïgya-lakùaõe / liïgatva-nyàya÷ càsya vya¤jaka-bhàvasya lakùyate, yathà liïgatvam à÷rayeùv aniyatàvabhàsam, icchàdhãnatvàt ; sva-viùayàvyabhicàri ca /
tathaivedaü yathà dar÷itaü vya¤jakatvam / ÷abdàtmany aniyatatvàd eva ca tasya vàcakatva-prakàratà na ÷akyà kalpayitum / yadi hi vàcakatva-prakàratà tasya bhavet tac-chabdàtmani niyatatàpi syàd vàcakatvavat / sa ca tathà-vidha aupàdhiko dharmaþ ÷abdànàm autpattika-÷abdàrtha-sambandha-vàdinà vàkya-tattva-vidà pauruùàpauruùeyayor vàkyayor vi÷eùam abhidadhatà niyamenàbhyupagantavyaþ, tad anabhyupagame hi tasya ÷abdàrtha-sambandha-nityatve saty apy apauruùeya-pauruùeyayor vàkyayor artha-pratipàdane nirvi÷eùatvaü syàt /
tad-abhyupagame tu pauruùeyàõàü vàkyànàü puruùecchànuvidhàna-samàropitaupàdhika-vyàpàràntaràõàü saty api svàbhidheya-sambandhàparityàge mithyàrthatàpi bhavet /

dç÷yate hi bhàvànàm aparityakta-sva-svabhàvànàm api sàmagry-antara-sampàta-sampàditaupàdhika-vyàpàràntaràõàü viruddha-kriyatvam / tathà hi-hima-mayåkha-prabhçtãnàü nirvàpita-sakala-jãva-lokaü ÷ãtalatvam udvahatàm eva priyà-viraha-dahana-dahyamàna-mànasair janair àlokyamànànàü satàü santàpa-kàritvaü prasiddham eva / tasmàt pauruùeyàõàü vàkyànàü saty api naisargike 'rtha-sambandhe mithyàrthatvaü samarthayitum icchatà vàcakatva-vyatiriktaü kiücid råpam aupàdhikaü vyaktam evàbhidhànãyam / tac ca vya¤jakatvàdçte nànyat / vyaïgya-prakà÷anaü hi vya¤jakatvam / pauruùeyàõi ca vàkyàni pràdhànyena puruùàbhipràyam eva prakà÷ayanti / sa ca vyaïgya eva na tv abhidheyaþ, tena sahàbhidhànasya vàcya-vàcakabhàva-lakùaõa-sambandhàbhàvàt /

nanv anena nyàyena sarveùàm eva laukikànàü vàkyànàü dhvani-vyavahàraþ prasaktaþ / sarveùàm apy anena nyàyena vya¤jakatvàt / satyam etat; kiü tu vaktr-abhipràya-prakà÷anena yad vya¤jakatvaü tat sarveùàm eva laukikànàü vàkyànàm avi÷iùñam / tat tu vàcakatvàn na bhidyate vyaïgyam hi tatra nàntarãyakatayà vyavasthitam / na tu vivakùitatvena / yasya tu vivakùitatvena vyaïgyasya sthitiþ tad vya¤jakatvaü dhvani-vyavahàrasya prayojakam / yat tv abhipràya-vi÷eùa-råpaü vyaïgyaü ÷abdàrthàbhyàü prakà÷ate tad bhavati vivakùitaü tàtparyeõa prakà÷yamànaü sat / kintu tad eva kevalam aparimita-viùayasya dhvani-vyavahàrasya na prayojakam avyàpakatvàt / tathà dar÷ita-bheda-traya-råpaü tàtparyeõa dyotyamànam abhipràya-råpam anabhipràya-råpaü ca sarvam eva dhvani-vyavahàrasya prayojakam iti yathokta-vya¤jaktva-vi÷eùe dhvani-lakùaõe nàtivyàptir na càvyàptiþ / tasmàd vàkya-tattva-vidàü matena tàvad vya¤jakatva-lakùaõaþ ÷àbdo vyàpàro na virodhã pratyutànuguõa eva lakùyate /

parini÷cita-nirapa-bhraü÷a-÷abda-brahmaõàü vipa÷citàü matam à÷rityaiva pravçtto 'yaü dhvani-vyavahàra iti taiþ saha kiü virodhàvirodhau cintyete / kçtrima-÷abdàrtha-sambandha-vàdinàü tu yukti-vidàm anubhava-siddha evàyaü vya¤jaka-bhàvaþ ÷abdànàm arthàntaràõàm ivàvirodha÷ ceti na pratikùepya-padavãm avatarati /

vàcakatve hi tàrkikàõàü vipratipattayaþ pravartantàm, kim idaü svàbhàvikaü ÷abdànàm àho svit sàmayikam ity àdyàþ / vya¤jakatve tu tat-pçùñha-bhàvini bhàvàntara-sàdhàraõe loka-prasiddha evànugamyamàne ko vimatãnàm avasaraþ / alaukike hy arthe tàrkikàõàü vimatayo nikhilàþ pravartante na tu laukike / na hi nãla-madhuràdiùv a÷eùa-lokendriya-gocare bàdhà-rahite tattve parasparaü vipratipannà dç÷yante / na hi bàdhà-rahitaü nãlaü nãlam iti bruvann apareõa pratiùidhyate naitan nãlaü pãtam etad iti / tathaiva vya¤jakatvaü vàcakànàü ÷abdànàm avàcakànàü ca gãta-dhvanãnàm a÷abda-råpàõàü ca ceùñàdãnàü yat sarveùàm anubhava-siddham eva tat kenàpahnåyate / a÷abdam arthaü ramaõãyaü hi såcayanto vyàhàràs tathà vyàpàrà nibaddhà÷ cànibaddhà÷ ca vidagdha-pariùatsu vividhà vibhàvyante /
tàn upahàsyatàm àtmanaþ pariharan ko 'tisandadhãta sacetàþ /

atha bråyàt, asty atisandhànàvasaraþ vya¤jakatvaü ÷abdànàü gamakatvaü tac ca liïgatvam ata÷ ca vyaïgya-pratãtir liïgi-pratãtir eveti liïgi-liïga-bhàva eva teùàü vyaïgya-vya¤jaka-bhàvo nàparaþ ka÷cit / ata÷ caitad ava÷yam eva boddhavyaü yasmàd vaktr-abhipràyàpekùayà vya¤jakatvam idànãm eva tvayà pratipàditaü vaktr-abhipràya÷ cànumeya-råpa eva /

atrocyate-nanv evam api yadi nàma syàt tat kiü na÷ chinnam / vàcakatva-guõa-vçtti-vyatirikto vya¤jakatva-lakùaõaþ ÷abda-vyàpàro 'stãty asmàbhir abhyupagatam / tasya caivam api na kàcit kùatiþ / tad dhi vya¤jakatvaü liïgatvam astu anyad và / sarvathà prasiddha-÷àbda-prakàra-vilakùaõatvaü ÷abda-vyàpàra-viùayatvaü ca tasyàstãti nàsty evàvayor vivàdaþ / na punar ayaü paramàrtho yad-vya¤jakatvaü liïgatvam eva sarvatra vyaïgya-pratãti÷ ca liïgi-pratãtir eveti /

yad api sva-pakùa-siddhaye 'smad-uktam anåditaü tvayà vaktr-abhipràyasya vyaïgyatvenàbhyupagamàt tat-prakà÷ane ÷abdànàü liïgatvam eveti tad etad yathàsmàbhir abhihitaü tad vibhajyaü pratipàdyate ÷råyatàm-dvividho viùayaþ ÷abdànàü-
anumeyaþ pratipàdya÷ ca / tatrànumeyo vivakùà-lakùaõaþ / vivakùà ca ÷abda-svaråpa-prakà÷anecchà ÷abdenàrtha-prakà÷anecchà ceti dvi-prakàrà / tatràdyà na ÷àbda-vyavahàràïgam / sà hi pràõitva-màtra-pratipatti-phalà / dvitãyà tu ÷abda-vi÷eùàvadhàraõà-vasita-vyavahitàpi ÷abda-karaõa-vyavahàra-nibandhanam / te tu dve apy anumeyo viùayaþ ÷abdànàm / pratipàdyas tu prayoktur artha-pratipàdana-samãhà-viùayãkçto 'rthaþ /

sa ca dvividhaþ-vàcyo vyaïgya÷ ca / prayoktà hi kadàcit sva-÷abdenàrthaü prakà÷ayituü samãhate kadàcit sva-÷abdànabhidheyatvena prayojanàpekùayà kayàcit / sa tu dvividho 'pi pratipàdyo viùayaþ ÷abdànàü na liïgitayà svaråpeõa prakà÷ate, api tu kçtrimeõàkçtrimeõa và sambandhàntareõa / vivakùà-viùayatvaü hi tasyàrthasya ÷abdair liïgitayà pratãyate na tu svaråpam / yadi hi liïgitayà tatra ÷abdànàü vyàpàraþ syàt tac chabdàrthe samyaï mithyàtvàdi vivàdà eva na pravarteran dhåmàdi-liïgànumitànumeyàntaravat / vyaïgya÷ càrtho vàcya-sàmarthyàkùiptatayà vàcyavac chabdasya sambandhã bhavaty eva / sàkùàd-asàkùàd-bhàvo hi sambandhasyàprayojakaþ / vàcya-vàcaka-bhàvà÷rayatvaü ca vya¤jakatvasya pràg eva dar÷itam / tasmàd vaktrabhipràya-råpa eva vyaïgye liïgatayà ÷abdànàü vyàpàraþ / tad-viùayãkçte tu pratipàdyatayà / pratãyamàne tasminn abhipràya-råpe 'nabhipràya-råpe ca vàcakatve naiva vyàpàraþ sambandhàntareõa và / na tàvad vàcakatvena yathoktaü pràk / sambandhàntareõa vya¤jakatvam eva / na ca vya¤jakatvaü liïgatva-råpam eva àlokàdiùv anyathà dçùñatvàt / tasmàt pratipàdyo viùayaþ ÷abdànàü na liïgitvena sambandhã vàcyavat / yo hi liïgitvena teùàü sambandhã yathà dar÷ito viùayaþ sa na vàcyatvena pratãyate, api tåpàdhitvena / pratipàdyasya ca viùayasya liïgitve tad-viùayàõàü vipratipattãnàü laukikair eva kriyamàõànàm abhàvaþ prasajyeteti / etac coktam eva /

yathà ca vàcya-viùaye pramàõàntarànugamena samyaktva-pratãtau kvacit kriyamàõàyàü tasya pramàõàntara-viùayatve saty api na ÷abda-vyàpàra-viùayatà-hànis tad-vyaïgyasyàpi / kàvya-viùaye ca vyaïgya-pratãtãnàü satyà satya-niråpaõasyàprayojakatvam eveti tatra pramàõàntara-vyàpàra-parãkùopahàsàyaiva sampadyate / tasmàl liïgi-pratãtir eva sarvatra vyaïgya-pratãtir iti na ÷akyate vaktum /

yat tv anumeya-råpa-vyaïgya-viùayaü ÷abdànàü vya¤jakatvaü tad-dhvani-vyavahàrasyàprayojakam / api tu vya¤jakatva-lakùaõaþ ÷abdànàü vyàpàra autpattika-÷abdàrtha-sambandha-vàdinàpy abhyupagantavya iti pradar÷anàrtham upanyastam / tad dhi vya¤jakatvaü kadàcil liïgatvena kadàcid råpàntareõa ÷abdànàü vàcakànàm avàcakànàü ca sarva-vàdibhir apratikùepyam ity ayam asmàbhir yatna àrabdhaþ / tad evaü guõa-vçtti-vàcakatvàdibhyaþ ÷abda-prakàrebhyo niyamenaiva tàvad vilakùaõaü vya¤jakatvam / tad-antaþ-pàtitve 'pi tasya hañhàd abhidhãyamàne tad-vi÷eùasya dhvaner yat-prakà÷anaü vipratipatti-niràsàya sahçdaya-vyutpattaye và tat-kriyamàõam anatisandheyam eva / na hi sàmànya-màtra-lakùaõenopayogi-vi÷eùa-lakùaõànàü pratikùepaþ ÷akyaþ kartum / evaü hi sati sattà-màtra-lakùaõe kçte sakala-sad-vastu-lakùaõànàü paunaruktya-prasaïgaþ / tad evam-

vimati-viùayo ya àsãn manãùiõàü satatam avidita-sa-tattvaþ /
dhvani-saüj¤itaþ prakàraþ kàvyasya vya¤jitaþ so 'yam || DhvA_3.33 ||

_________________________________________________________

Dhv_3.34:

prakàro 'nyo guõã-bhåta-vyaïgyaþ kàvyasya dç÷yate /
yatra vyaïgyànvaye vàcya-càrutvaü syàt prakarùavat  // DhvK_3.34 //

vyaïgyo 'rtho lalanà-làvaõya-prakhyo yaþ pratipàditas tasya pràdhànye dhvanir ity uktam / tasya tu guõã-bhàvena vàcya-càrutva-prakarùe guõã-bhåta-vyaïgyo nàma kàvya-prabhedaþ prakalpyate / tatra vastu-màtrasya vyaïgyasya tiraskçta-vàcyebhyaþ pratãyamànasya kadàcid vàcya-råpa-vàkyàrthàpekùayà guõã-bhàve sati guõã-bhåta-vyaïgyatà / yathà-

làvaõya-sindhur aparaiva hi keyam atra
yatrotpalàni ÷a÷inà saha samplavante /
unmajjati dvirada-kumbha-tañã ca yatra
yatràpare kadalikàõóa-mçõàla-daõóàþ //

atiraskçtavàcyebhyo 'pi ÷abdebhyaþ pratãyamànasya vyaïgyasya kadàcid vàcya-pràdhànyena kàvyacàrutvàpekùayà guõãbhàve sati guõãbhåta-vyaïgyatà, yathodàhçtam-"anuràgavatã sandhyà" ity evam àdi / tasyaiva svayam uktyà prakà÷ãkçtatvena guõãbhàvaþ, yathodàhçtam-
"saïketa-kàla-manasam" ity àdi / rasàdi-råpa-vyaïgyasya guõãbhàvo rasavad-alaïkàre dar÷itaþ ; tatra ca teùàm àdhikàrika-vàkyàpekùayà guõãbhàvo vivahana-pravçtta-bhçtyànuyàyi-ràjavat / vyaïgyàlaïkàrasya guõãbhàve dãpakàdi-viùayaþ || DhvA_3.34 ||

tathà-

_________________________________________________________

Dhv_3.35:

prasanna-gambhãra-padàþ kàvya-bandhàþ sukhàvahàþ /
ye ca teùu prakàro 'yam eva yojyàþ sumedhasà  // DhvK_3.35 //

ye caite 'parimita-svaråpà api prakà÷amànàs tathàvidhàrtha-ramaõãyàþ santo vivekinàü sukhàvahàþ kàvya-bandhàs teùu sarveùv evàyaü prakàro guõã-bhåta-vyaïgyo nàma yojanãyaþ / yathà-

lacchã duhidà jàmàuo harã taüsa ghariõià gaïgà /
amia-miaïkà a suà aho kuóumbaü mahoahiõo //

[lakùmã duhità jàmàtà hariþ tathà gçhiõã gaïgà /
amçta-mçgàïkau ca sutau aho kuñumbaü mahodadheþ //]// DhvA_3.35//

_________________________________________________________

Dhv_3.36:

vàcyàlaïkàra-vargo 'yaü vyaïgyàü÷ànugame sati /
pràyeõaiva paràü chàyàü bibhral lakùye nirãkùyate  // DhvK_3.36 //

vàcyàlaïkàra-vargo 'yaü vyaïgyàü÷asyàlaïkàrasya vastu-màtrasya và yathà-yogam anugame sati cchàyàti÷ayaü bibhral-lakùaõa-kàrair eka-de÷ena dar÷itaþ / sa tu tathà-råpaþ pràyeõa sarva eva parãkùyamàõo lakùye nirãkùyate / tathà hi-dãpaka-samàsoktyàdi-vadanye 'py alaïkàràþ pràyeõa vyaïgyàlaïkàràntara-vastv-antara-saüspar÷ino dç÷yante / yataþ prathamaü tàvad ati÷ayokti-garbhatà sarvàlaïkàreùu ÷akya-kriyà / kçtaiva ca sà mahà-kavibhiþ kàm api kàvyacchaviü puùyati, kathaü hy ati÷ayayogità sva-viùayaucityena kriyamàõà satã kàvye notkarùam àvahet /

bhàmahenàpy ati÷ayokti-lakùaõe yad uktam-

saiùà sarvaiva vakroktir anayàrtho vibhàvyate /
yatno 'syàü kavinà kàryaþ ko 'laïkàro 'nayà vinà //iti /

tatràti÷ayoktir yam alaïkàram adhitiùñhati kavi-pratibhà-va÷àt tasya càrutvàti÷aya-yogo 'nyasya tv alaïkàra-màtrataiveti sarvàlaïkàra-÷arãra-svãkaraõa-yogyatvenàbhedopacàràt saiva sarvàlaïkàra-råpety ayam evàrtho 'vagantavyaþ / tasyà÷ càlaïkàràntara-saükãrõatvaü kadàcid vàcyatvena kadacid vyaïgyatvena / vyaïgyatvam api kadàcit pràdhànyena kadàcid  guõa-bhàvena / tatràdye pakùe vàcyàlaïkàra-màrgaþ / dvitãye tu dhvanàv antarbhàvaþ / tçtãye tu guõãbhåta-vyaïgya-råpatà /

ayaü ca prakàro 'nyeùàm apy alaïkàràõàm asti, teùàü tu na sarva-viùayaþ / ati÷ayoktes tu sarvàlaïkàra-viùayo 'pi sambhavatãty ayaü vi÷eùaþ / yeùu càlaïkàreùu sàdç÷ya-mukhena tattva-pratilambhaþ yathà råpakopamà-tulyayogità-nidar÷anàdiùu teùu gamyamàna-dharma-mukhenaiva yat sàdç÷yaü tad eva ÷obhàti÷aya-÷àli bhavatãti te sarve 'pi càrutvàti÷aya-yoginaþ santo guõãbhåta-vyaïgyasyaiva viùayàþ / samàsoktyàkùepa-paryàyokty-àdiùu tu gamyamànàü÷àvinàbhàvenaiva tattva-vyavasthànàd guõãbhåta-vyaïgyatà nirvivàdaiva /
tatra ca guõãbhåta-vyaïgyatàyàm alaïkàràõàü keùà¤cid alaïkàra-vi÷eùa-garbhatàyàü niyamaþ / yathà vyàja-stuteþ preyo 'laïkàra-garbhatve / keùà¤cid alaïkàra-màtra-garbhatàyàü niyamaþ / yathà sandehàdãnàm upamà-garbhatve / keùà¤cid alaïkàràõàü paraspara-garbhatàpi sambhavati / yathà dãpakopamayoþ / tatra dãpakam upamà-garbhatvena prasiddham / upamàpi kadàcid dãpaka-cchàyànuyàyinã / yathà màlopamà / tathà hi "prabhà-mahatyà ÷ikhayeva dãpaþ" ity àdau sphuñaiva dãpaka-cchàyà lakùyate /

tad evaü vyaïgyàü÷a-saüspar÷e sati càrutvàti÷aya-yogino råpakàdayo 'laïkàràþ sarva eva guõãbhåta-vyaïgyasya màrgaþ / guõãbhåta-vyaïgyatvaü ca teùàü tathà-jàtãyànàü sarveùàm evoktànuktànàü sàmànyam / tal-lakùaõe sarva evaite sulakùità bhavanti / ekaikasya svaråpa-vi÷eùa-kathanena tu sàmànya-lakùaõa-rahitena pratipàda-pàñheneva ÷abdà na ÷akyante tattvato nirj¤àtum ànantyàt / anantà hi vàg-vikalpàs tat-prakàrà eva càlaïkàràþ / guõãbhåta-vyaïgyasya ca prakàràntareõàpi vyaïgyàrthànugama-lakùaõena viùayatvam asty eva / tad ayaü dhvani-niùyanda-råpo dvitãyo 'pi mahà-kavi-viùayo 'tiramaõãyo lakùaõãyaþ sahçdayaiþ /
sarvathà nàsty eva sahçdaya-hçdaya-hàriõaþ kàvyasya sa prakàro yatra na pratãyamànàrtha-saüspar÷ena saubhàgyam / tad idaü kàvya-rahasyaü param iti såribhir bhàvanãyam /

_________________________________________________________

Dhv_3.37:

mukhyà mahà-kavi-giràm alaïkçti-bhçtàm api /
pratãyamàna-cchàyaiùà bhåùà lajjeva yoùitàm  // DhvK_3.37 //

anayà suprasiddho 'py arthaþ kim api kàmanãya-kamànãyate / tad yathà-

vi÷rambhotthà manmathàj¤à-vidhàne
ye mugdhàkùyàþ ke 'pi lãlà-vi÷eùàþ /
akùuõõàs te cetasà kevalena
sthitvaikànte santataü bhàvanãyàþ //

ity atra ke 'pãty anena padena vàcyam aspaùñam abhidadhatà pratãyamànaü vastv-akliùñam anantam arpayatà kà chàyà nopapàdità || DhvA_3.37 ||

_________________________________________________________

Dhv_3.38:

arthàntara-gatiþ kàkvà yà caiùà paridç÷yate /
sà vyaïgyasya guõã-bhàve prakàram imam à÷rità  // DhvK_3.38 //

yà caiùà kàkvà kvacid arthàntara-pratãtirdç÷yate sa vyaïgyasyàrthasya guõãbhàve sati guõãbhåta-vyaïgya-lakùaõaü kàvya-prabhedamà÷rayate / yathà-"svasthà bhavanti mayi jãvati dhàrtaràùñràþ" / yathà và-

àm asatyaþ uparama pativrate na tvayà malinitaü ÷ãlam /
kiü punar janasya jàyeva nàpitaü taü na kàmayàmahe //

÷abda-÷aktir eva hi svàbhidheya-sàmarthyàkùipta-kàku-sahàyà saty artha-vi÷eùa-pratipatti-hetur na kàku-màtram / viùayàntare svecchàkçtàt kàku-màtràt tathà-vidhàrtha-pratipatty-asambhavàt / sa càrthaþ kàku-vi÷eùa-sahàya-÷abda-vyàpàropàråóho 'py artha-sàmarthya-labhya iti vyaïgya-råpa eva / vàcakatvànugamenaiva tu yadà tad-vi÷iùña-vàcya-pratãtis tadà guõãbhåta-vyaïgyatayà tathà-vidhàrtha-dyotinaþ kàvyasya vyapade÷aþ / vyaïgya-vi÷iùña-vàcyàbhidhàyino hi guõãbhåta-vyaïgyatvam /

_________________________________________________________

Dhv_3.38:

prabhedasyàsya viùayo ya÷ ca yuktyà pratãyate /
vidhàtavyà sahçdayair na tatra dhvani-yojanà  // DhvK_3.38 //

saïkãrõo hi ka÷cid dhvaner guõãbhåta-vyaïgyasya ca lakùye dç÷yate màrgaþ / tatra yasya yukti-sahàyatà tatra tena vyapade÷aþ kartavyaþ / na sarvatra dhvanir àgiõà bhavitavyam / yathà-

patyuþ ÷ira÷-candra-kalàm anena
spç÷eti sakhyà parihàsa-pårvam /
sà ra¤jayitvà caraõau kçtà÷ãr
màlyena tàü nirvacanaü jaghàna //

yathà ca-
prayacchatoccaiþ kusumàni màninã
vipakùa-gotraü dayitena lambhità /
na kiücid åce caraõena kevalaü
lilekha bàùpàkula-locanà bhuvam //

ity atra "nirvacanaü jaghàna" "na kiücid åce" iti pratiùedha-mukhena vyaïgyasyàrthasyoktyà kiücid viùayã-kçtatvàd guõãbhàva eva ÷obhate / yadà vakroktiü vinà vyaïgyo 'rthas tàtparyeõa pratãyate tadà tasya pràdhànyam / yathà "evaü vàdini devarùau" ity àdau / iha punaruktir bhaïgyàstãti vàcyasyàpi pràdhànyam / tasmàn nàtrànuraõana-råpa-vyaïgya-dhvani-vyapade÷o vidheyaþ || DhvA_3.39 ||

_________________________________________________________

Dhv_3.40:

prakàro 'yaü guõãbhåta-vyaïgyo 'pi dhvani-råpatàm /
dhatte rasàdi-tàtparya-paryàlocanayà punaþ  // DhvK_3.40 //

guõãbhåta-vyaïgyo 'pi kàvya-prakàro rasa-bhàvàdi-tàtparyàlocane punar dhvanir eva sampadyate / yathàtraivànantarodàhçte ÷loka-dvaye / yathà ca-

duràràdhà ràdhà subhaga yad anenàpi mçjatas
tavaitat-pràõe÷àjaghana-vasanenà÷ru patitam /
kañhoraü strã-cetas tad alam upacàrair virama he
kriyàt kalyàõaü vo harir anunayeùv evam uditaþ //

evaü sthite ca "nyakkàro hy ayam eva" ity àdi-÷loka-nirdiùñànàü padànàü vyaïgya-vi÷iùña-vàcya-pratipàdane 'py etad-vàkyàrthãbhåta-rasàpekùayà vya¤jakatvam uktam / ne teùàü padànàm arthàntara-saükramita-vàcya-dhvani-bhramo vidhàtavyaþ, vivakùita-vàcyatvàt teùàm / teùu hi vyaïgya-vi÷iùñatvaü vàcyasya pratãyate na tu vyaïgya-råpa-pariõatatvam /
tasmàd vàkyaü tatra dhvaniþ, padàni tu guõãbhåta-vyaïgyàni / na ca kevalaü guõãbhåta-vyaïgyàny eva padàny alakùya-krama-vyaïgya-dhvaner vya¤jakàni yàvad-arthàntara-saükramita-vàcyàni dhvani-prabheda-råpàõy api / yathàtraiva ÷loke ràvaõa ity asya prabhedàntara-råpa-vya¤jakatvam / yatra tu vàkye rasàdi-tàtparyaü nàsti guõãbhåta-vyaïgyaiþ padair udbhàsite 'pi tatra guõãbhåta-vyaïgyataiva samudàya-dharmaþ / yathà-

ràjànam api sevante viùamam apy upayu¤jate /
ramante ca saha strãbhiþ ku÷alàþ khalu mànavàþ //ity àdau /

vàcya-vyaïgyayoþ pràdhànyàpràdhànya-viveke paraþ prayatno vidhàtavyaþ, yena dhvani-guõãbhåta-vyaïgyayor alaïkàràõàü càsaïkãrõo viùayaþ suj¤àto bhavati / anyathà tu prasiddhàlaïkàra-viùaya eva vyàmohaþ pravartate / yathà-

làvaõya-draviõa-vyayo na gaõitaþ kle÷o mahàn svãkçtaþ
svacchandasya sukhaü janasya vasata÷ cintànalo dãpitaþ /
eùàpi svayam eva tulya-ramaõàbhàvàd varàkã hatà
ko 'rtha÷ cetasi vedhasà vinihitas tanvyàs tanuü tanvatà //[*21]
[*21] Dharma-kãrteþ (kuvalayàvalã 100, aucitya-vicàra-carcà 11, sa.u.ka. 814


ity atra vyàja-stutir alaïkàra iti vyàkhyàyi kenacit tan na caturasram, yato 'syàbhidheyasyaitad-alaïkàra-svaråpa-màtra-paryavasàyitve na su÷liùñà / yato na tàvad ayaü ràgiõaþ kasyacid vikalpaþ / tasya "eùàpi svayam eva tulya-ramaõàbhàvàd varàkã hatà" ity evaü-vidhokty-anupapatteþ / nàpi nãràgasya; tasyaivaü-vidha-vikalpa-parihàraika-vyàpàratvàt / na càyaü ÷lokaþ kvacit prabandha iti ÷råyate, yena tat-prakaraõànugatàrthatàsya parikalpyate / tasmàd aprastuta-pra÷aüseyam / yasmàd anena vàcyena guõãbhåtàtmanà  niþsàmànya-guõàvalopàdhmàtasya nija-mahimotkarùa-janita-samatsara-jana-jvarasya vi÷eùa-j¤am àtmano na ka¤cid evàparaü pa÷yataþ paridevitam etad iti prakà÷yate / tathà càyaü dharmakãrteþ ÷loka iti prasiddhiþ / sambhàvyate ca tasyaiva /

yasmàt-
anadhyavasitàvagàhanam analpa-dhã-÷aktinàpy
adçùña-paramàrtha-tattvam adhikàbhiyogair api /
mataü mama jagaty alabdha-sadç÷a-pratigràhakaü
prayàsyati payonidheþ paya iva sva-dehe jaràm //

ity anenàpi ÷lokenaivaü-vidho 'bhipràyaþ prakà÷ita eva / aprastuta-pra÷aüsàyàü ca yad vàcyaü tasya kadàcid vivakùitatvaü, kadàcid avivakùitatvaü, kadàcid vivakùitàvivakùitatvam iti trayã bandha-cchàyà /

tatra vivakùitatvaü, yathà-

paràrthe yaþ pãóàm anubhavati bhaïge 'pi madhuro
yadãyaþ sarveùàm iha khalu vikàro 'py abhimataþ /
na sampràpto vçddhiü yadi sa bhç÷am akùetra-patitaþ
kim ikùor doùo 'sau na punar aguõàyà maru-bhuvaþ //[*22]
[*22] Spd 1052


yathà và mamaiva-

amã ye dç÷yante nanu subhaga-råpàþ saphalatà
bhavaty eùàü yasya kùaõam upagatànàü viùayatàm /
niràloke loke katham idam aho cakùur adhunà
samaü jàtaü sarvair na samam athavànyair avayavaiþ //

anayor hi dvayoþ ÷lokayor ikùu-cakùuùã vivakùita-svaråpe eva na ca prastute / mahà-guõasyàviùaya-patitatvàd apràpta-para-bhàgasya kasyacit svaråpam upavarõayituü dvayor api ÷lokayos tàtparyeõa prastutatvàt / avivakùitatvaü yathà-

kas tvaü bhoþ kathayàmi daiva-hatakaü màü viddhi ÷àkhoñakaü
vairàgyàd iva vakùi, sàdhu viditaü kasmàd idaü kathyate /
vàmenàtra vañas tam adhvaga-janaþ sarvàtmanà sevate
na cchàyàpi paropakàra-kariõã màrga-sthitasyàpi me //

na hi vçkùa-vi÷eùeõa sahokti-pratyuktã sambhavata ity avivakùitàbhidheyenaivànena ÷lokena samçddhàsat-puruùa-samãpa-vartino nirdhanasya kasyacin manasvinaþ paridevitaü tàtparyeõa vàkyàrthãkçtam iti pratãyate / vivakùitatvàvivakùitatvaü yathà-

utpatha-jàtàyà a÷obhanàyà phala-kusuma-patra-rahitàyàþ /
badaryà vçttiü dadat-pàmàraþ bhoþ hasiùyase //

atra hi vàcyàrtho nàtyantaü sambhavã na càsambhavã / tasmàd vàcya-vyaïgyayoþ pràdhànyàpràdhànye yatnato niråpaõãye || DhvA_3.40 ||

_________________________________________________________

Dhv_3.41-42:

pradhàna-guõa-bhàvàbhyàü vyaïgyasyaivaü vyavasthite /
kàvye ubhe tato 'nyad yat tac citram abhidhãyate  // DhvK_3.41 //
citraü ÷abdàrtha-bhedena dvividhaü ca vyavasthitam /
tatra kiücic chabda-citraü vàcya-citram ataþ param  // DhvK_3.42 //

vyaïgyasyàrthasya pràdhànye dhvani-saüj¤ita-kàvya-prakàraþ guõa-bhàve tu guõãbhåta-vyaïgyatà / tato 'nyad rasa-bhàvàdi-tàtparya-rahitaü vyaïgyàrtha-vi÷eùa-prakà÷ana-÷akti-÷ånyaü ca kàvyaü kevala-vàcya-vàcaka-vaicitrya-màtrà÷rayeõopanibaddham àlekhya-prakhyaü yad àbhàsate tac citram / na tan-mukhyaü kàvyam / kàvyànukàro hy asau / tatra kiücic chabda-citraü yathà duùkara-yamakàdi / vàcya-citraü tataþ ÷abda-citràd anyad vyaïgyàrtha-saüspar÷a-rahitaü pràdhànyena vàkyàrthatayà sthitaü rasàdi-tàtparya-rahitam utprekùàdi /

atha kim idaü citraü nàma ? yatra na pratãyamànàrtha-saüspar÷aþ / pratãyamàno hy arthas tribhedaþ pràk pradar÷itaþ / tatra yatra vastv-alaïkàràntaraü và vyaïgyaü nàsti sa nàma citrasya kalpyatàü viùayaþ / yatra tu rasàdãnàm aviùayatvaü sa kàvya-prakàro na sambhavaty eva / yasmàd avastu-saüspar÷ità kàvyasya nopapadyate / vastu ca sarvam eva jagad gatam ava÷yaü kasyacid rasasya bhàvasya vàïgatvaü pratipadyate antato vibhàvatvena / citta-vçtti-vi÷eùà hi rasàdayaþ, na ca tad asti vastu kiücid yan na citta-vçtti-vi÷eùam upajanayati tad-anutpàdane và kavi-viùayataiva tasya na syàt kavi-viùaya÷ ca citratayà ka÷cin niråpyate /

atrocyate-satyaü na tàdçk-kàvya-prakàro 'sti yatra rasàdãnàm apratãtiþ / kiü tu yadà rasa-bhàvàdi-vivakùà-÷ånyaþ kaviþ ÷abdàlaïkàram arthàlaïkàraü vopanibadhnàti tadà tad-vivakùàpekùayà rasàdi-÷ånyatàrthasya parikalpyate / vivakùopàråóha eva hi kàvye ÷abdànàm arthaþ / vàcya-sàmarthya-va÷ena và kavi-vivakùà-virahe 'pi tathà-vidhe viùaye rasàdi-pratãtir bhavantã paridurbalà bhavatãty anenàpi prakàreõa nãrasatvaü parikalpya citra-viùayo vyavasthàpyate / tad idam uktam-

rasa-bhàvàdi-viùaya-vivakùà-virahe sati /
alaïkàra-nibandho yaþ sa citra-viùayo mataþ //
rasàdiùu vivakùà tu syàt tàtparyavatã yadà /
tadà nàsty eva tat kàvyaü dhvaner yatra na gocaraþ //

etac ca citraü kavãnàü vi÷çïkhala-giràü rasàdi-tàtparyam anapekùyaiva kàvya-pravçtti-dar÷anàd asmàbhiþ parikalpitam / idànãntanànàü tu nyàyye kàvya-naya-vyavasthàpane kriyamàõe nàsty eva dhvani-vyatiriktaþ kàvya-prakàraþ / yataþ paripàkavatàü kavãnàü rasàdi-tàtparya-virahe vyàpàra eva na ÷obhate / rasàdi-tàtparye ca nàsty eva tad vastu yad abhimata-rasàïgatàü nãyamànaü na praguõãbhavati / acetanà pi hi bhàvà yathàyatham ucita-rasa-vibhàvatayà cetana-vçttànta-yojanayà và na santy eva te ye yànti na rasàïgatàm / tathà cedam ucyate-

apàre kàvya-saüsàre kavir ekaþ prajàpatiþ /
yathàsmai rocate vi÷vaü tathedaü parivartate //
÷çïgàrã cet kaviþ kàvye jàtaü rasa-mayaü jagat /
sa eva vãta-ràga÷ cen nãrasaü sarvam eva tat //
bhàvàn acetanàn api cetanavac cetanànacetanavat /
vyavahàrayati yatheùñaü sukaviþ kàvye svatantratayà //

tasmàn nàsty eva tad vastu yat sarvàtmanà rasa-tàtparyavataþ kaves tad-icchayà tad-abhimata-rasàïgatàü na dhatte / tathopanibadhyamànaü và na càrutvàti÷ayaü puùõàti / sarvam etac ca mahà-kavãnàü kàvyeùu dç÷yate / asmàbhir api sveùu kàvya-prabandheùu yathàyathaü dar÷itam eva / sthite caivaü sarva eva kàvya-prakàro na dhvani-dharmatàm atipatati rasàdy-apekùàyàü kaver guõãbhåta-vyaïgya-lakùaõo 'pi prakàras tad-aïgatàm avalambata ity uktaü pràk / yadà tu càñuùu devatà-stutiùu và rasàdãnàm aïgatayà vyavasthànaü hçdayavatãùu ca supraj¤aka-gàthàsu kàsucid vyaïgya-vi÷iùña-vàcye pràdhànyaü tad api guõãbhåta-vyaïgyasya dhvani-niùpanda-bhåtatvam evety uktaü pràk / tad evam idànãütana-kavi-kàvya-nayopade÷e kriyamàõe pràthamikànàm abhyàsàrthinàü yadi paraü citreõa vyavahàraþ, pràpta-pariõatãnàü tu dhvanir eva kàvyam iti sthitam etat /

tad ayam atra saïgrahaþ-

yasmin raso và bhàvo và tàtparyeõa prakà÷ate /
saüvçttyàbhihitau vastu yatràlaïkàra eva và //
kàvyàdhvani dhvanir vyaïgya-pràdhànyaika-nibandhanaþ /
sarvatra tatra viùayã j¤eyaþ sahçdayair janaiþ || DhvA_3.42 ||

_________________________________________________________

Dhv_3.43:

saguõãbhåta-vyaïgyaiþ sàlaïkàraiþ saha prabhedaiþ svaiþ /
saïkara-saüsçùñibhyàü punar apy uddyotate bahudhà  // DhvK_3.43 //

tasya ca dhvaneþ sva-prabhedair guõãbhåta-vyaïgyena vàcyàlaïkàrai÷ ca saïkara-saüsçùñi-vyavasthàyàü kriyamàõàyàü bahu-prabhedatà lakùye dç÷yate / tathà hi sva-prabheda-saïkãrõaþ, sva-prabheda-saüsçùño guõãbhåta-vyaïgya-saïkãrõo guõãbhåta-vyaïgya-saüsçùño vàcyàlaïkàràntara-saïkãrõo vàcyàlaïkàràntara-saüsçùñaþ saüsçùñàlaïkàra-saïkãrõaþ saüsçùñàlaïkàra-saüsçùña÷ ceti bahudhà dhvaniþ prakà÷ate /

tatra sva-prabheda-saïkãrõatvaü kadàcid anugràhyànugràhaka-bhàvena / yathà-"evaü-vàdini devarùau" ity àdau / atra hy artha-÷akty-udbhavànuraõana-råpa-vyaïgya-dhvani-prabhedenàlakùya-krama-vyaïgya-dhvani-prabhedo 'nugçhyamàõaþ pratãyate / evaü kadàcit prabheda-dvaya-sampàta-sandehena / yathà-

khaõa-pàhuõià deara esà jààeü kiü pi de bhaõidà /
rua{i} paóohara-valahã-gharammi aõuõijja{u} baràã //

[kùaõa-pràghuõikà devara eùà jàyayà kim api te bhaõità /
roditi ÷ånya-valabhã-gçhe 'nunãyatàü varàkã //]

atra hy anunãyatàm ity etat-padam arthàntara-saïkramita-vàcyatvena vivakùitàny apara-vàcyatvena ca sambhàvyate / na cànyatara-pakùa-nirõaye pramàõam asti / eka-vya¤jakànuprave÷ena tu vyaïgyatvam alakùya-krama-vyaïgyasya sva-prabhedàntaràpekùayà bàhulyena sambhavati / yathà-"snigdha-÷yàmala" ity àdau / sva-prabheda-saüsçùñatvaü ca yathà pårvodàharaõa eva / atra hy arthàntara-saükramita-vàcyasyàtyanta-tiraskçta-vàcyasya ca saüsargaþ /

guõã-bhåta-vyaïgya-saïkãrõatvaü yathà-"nyak-kàro hy ayam eva me yad arayaþ" ity àdau /

yathà và-
kartà dyåta-cchalànàü jatu-maya-÷araõoddãpanaþ so 'bhimànã
kçùõà-ke÷ottarãya-vyapanayana-pañuþ pàõóavà yasya dàsàþ /
ràjà duþ÷àsanàder gurur anuja-÷atasyàïga-ràjasya mitraü
kvàste duryodhano 'sau kathayata na ruùà draùñum abhyàgatau svaþ //

atra hy alakùya-krama-vyaïgyasya vàkyàrthã-bhåtasya vyaïgya-vi÷iùña-vàcyàbhidhàyibhiþ padaiþ sammi÷ratà / ata eva ca padàrthà÷rayatve guõã-bhåta-vyaïgyasya vàkyàrthà÷rayatve ca dhvaneþ saïkãrõatàyàm api na virodhaþ sva-prabhedàntaravat / yathà hi dhvani-prabhedàntaràõi parasparaü saïkãryante padàrtha-vàkyàrthà÷rayatvena ca na viruddhàni /
kiü caika-vyaïgyà÷rayatve tu pradhàna-guõa-bhàvo virudhyate na tu vyaïgya-bhedàpekùayà, tato 'py asya na virodhaþ /

ayaü ca saïkara-saüsçùñi-vyavahàro bahånàm ekatra vàcya-vàcaka-bhàva iva vyaïgya-vya¤jaka-bhàve 'pi nirvirodha eva mantavyaþ / yatra tu padàni kànicid avivakùita-vàcyàny anuraõana-råpa-vyaïgya-vàcyàni và tatra dhvani-guõã-bhåta-vyaïgyayoþ saüsçùñatvam / yathà-"teùàü gopa-vadhå-vilàsa-suhçdàm" ity àdau /

atra hi "vilàsa-suhçdàm" "ràdhà-rahaþ-sàkùiõàm" ity ete pade dhvani-prabheda-råpe "te" "jàne" ity ete ca pade guõã-bhåta-vyaïgya-råpe / vàcyàlaïkàra-saïkãrõatvam alakùya-krama-vyaïgyàpekùayà rasavati sàlaïkàre kàvye sarvatra suvyavasthitam / prabhedàntaràõàm api kadàcit saïkãrõatvaü bhavaty eva / yathà mamaiva-

yà vyàpàravatã rasàn rasayituü kàcit kavãnàü navà
dçùñir yà pariniùñhitàrtha-viùayonmeùà ca vaipa÷citã /
te dve apy avalambya vi÷vam ani÷aü nirvarõayanto vayaü
÷ràntà naiva ca labdham abdhi-÷ayana ! tvad-bhakti-tulyaü sukham //

ity atra virodhàlaïkàreõàrthàntara-saükramita-vàcyasya dhvani-prabhedasya saïkãrõatvam /
vàcyàlaïkàra-saüsçùñatvaü ca padàpekùayaiva / yatra hi kànicit padàni vàcyàlaïkàra-bhà¤ji kànicic ca dhvani-prabheda-yuktàni / yathà-

dãrghãkurvan pañu mada-kalaü kåjitaü sàrasànàü
pratyåùeùu sphuñita-kamalàmoda-maitrã-kaùàyaþ /
yatra strãõàü harati surata-glànim aïgànukålaþ
sipràvàtaþ priyatama iva pràrthanà-càñu-kàraþ //

atra hi maitrã-padam avivakùita-vàcyo dhvaniþ / padàntareùv alaïkàràntaràõi /

saüsçùñàlaïkàràntara-saïkãrõo dhvanir, yathà-

danta-kùatàni karajai÷ ca vipàñitàni
prodbhinna-sàndra-pulake bhavataþ ÷arãre /
dattàni rakta-manasà mçga-ràja-vadhvà
jàta-spçhair munibhir apy avalokitàni //

atra hi samàsokti-saüsçùñena virodhàlaïkàreõa saïkãrõasyàlakùya-krama-vyaïgyasya dhvaneþ prakà÷anam / dayà-vãrasya paramàrthato vàkyàrthãbhåtatvàt / saüsçùñàlaïkàra-saüsçùñatvaü ca dhvaner yathà-

abhinava-payodhara-rasiteùu pathika-÷yàmàyiteùu divaseùu /
÷obhate prasàrita-grãvàõàü nçttaü mayåra-vçndànàm //

atra hy upamà-råpakàbhyàü ÷abda-÷akty-udbhavànuraõana-råpa-vyaïgyasya dhvaneþ saüsçùñatvam /

_________________________________________________________

Dhv_3.44:

evaü dhvaneþ prabhedàþ prabheda-bhedà÷ ca kena ÷akyante /
saïkhyàtuü diï-màtraü teùàm idam uktam asmàbhiþ  // DhvK_3.44 //

anantà hi dhvaneþ prakàràþ sahçdayànàü vyutpattaye teùàü diï-màtraü kathitam //

_________________________________________________________

Dhv_3.45:

ity ukta-lakùaõo yo dhvanir vivecyaþ prayatnataþ sadbhiþ
sat-kàvyaü kartuü và j¤àtuü và samyag abhiyuktaiþ  // DhvK_3.45 //

ukta-svaråpa-dhvani-niråpaõa-nipuõà hi sat-kavayaþ sahçdayà÷ ca niyatam eva kàvya-viùaye paràü prakarùa-padavãm àsàdayanti //
_________________________________________________________

Dhv_3.46:

asphuña-sphuritaü kàvya-tattvam etad yathoditam /
a÷aknuvadbhir vyàkartuü rãtayaþ sampravartitàþ  // DhvK_3.46 //

etad-dhvani-pravartanena nirõãtaü kàvya-tattvam asphuña-sphuritaü sad a÷aknuvadbhiþ pratipàdayituü vaidarbhã gauóã pà¤càlã ceti rãtayaþ pravartitàþ / rãti-lakùaõa-vidhàyinàü hi kàvya-tattvam etad asphuñatayà manàk-sphuritam àsãd iti lakùyate tad atra sphuñatayà sampradar÷itenànyena rãti-lakùaõena na kiücit || DhvA_3.46 ||

_________________________________________________________

Dhv_3.47:

÷abda-tattvà÷rayàþ kà÷cid artha-tattva-yujo 'paràþ /
vçttayo 'pi prakà÷ante j¤àte 'smin kàvya-lakùaõe  // DhvK_3.47 //

asmin vyaïgya-vya¤jakabhàvavivecanamaye kàvya-lakùaõe j¤àte sati yàþ kà÷citprasiddhà upanàgarikàdyàþ ÷abdatattvà÷rayàþ vçttayo yà÷càrthatattvasambaddhàþ kai÷ikyàdayastàþ samyagrãtipadavãmavataranti / anyathà tu tàsàmadçùñàrthànàm iva vçttãnàma÷raddheyatvam eva syànnànubhavasiddhatvam / evaü sphuñatayaiva lakùaõãyaü svaråpamasya dhvaneþ / yatra ÷abdànàm arthànàü ca keùà¤citpratipattçvi÷eùasaüvedyaü jàtyatvam iva ratnavi÷eùàõàü càrutvamanàkhyeyamavabhàsate kàvye tatra dhvanivyavahàra iti yallakùaõaü dhvaner ucyate kenacittadayuktam iti nàbhidheyatàmarhati / yataþ ÷abdànàü svaråpà÷rayas tàvad akliùñatve satyaprayuktaprayogaþ / vàcakà÷rayas tu prasàdo vya¤jakatvaü ceti vi÷eùaþ / arthànàü ca sphuñatvenàvabhàsanaü vyaïgyaparatvaü vyaïgyàü÷avi÷iùñatvam ceti vi÷eùaþ / tau ca vi÷eùau vyàkhyàtuü ÷akyete vyàkhyàtau ca bahuprakàram / tadvyatiriktànàkhyeyavi÷eùasambhàvanà tu vivekàvasàdabhàvamålaiva / yasmàdanàkhyeyatvaü sarva-÷abdàgocaratvena na kasyacitsambhavati / antato 'nàkhyeya÷abdena tasyàbhidhànasambhavàt / sàmànyasaüspar÷ivikalpa÷abdàgocaratve sati, prakà÷amànatvaü tu yadanàkhyeyatvam ucyate kvacit tad api kàvyavi÷eùàõàü ratnavi÷eùàõàm iva na sambhavati / teùàü lakùaõakàraivyàkçta-råpatvàt / ratnavi÷eùàõàü ca sàmànyasambhàvanayaiva målyasthitiparikalpanàdar÷anàcca / ubhayeùàm api teùàü pratipattçvi÷eùasaüvedyatvamasty eva / vaikañikà eva hi ratnatattvavidaþ,
sahçdayà eva hi kàvyànàü rasaj¤à iti kasyàtra vipratipattiþ / yat tv anirde÷yatvaü sarva-lakùaõa-viùayaü bauddhànàü prasiddhaü tattanmataparãkùàyàü granthàntare niråpayiùyàmaþ / iha tu granthàntara÷ravaõalavaprakà÷anaü sahçdayavaimanasyapradàyãti na prakriyate / bauddhamatena và yathà pratyakùàdilakùaõaü tathàsmàkaü dhvanilakùaõaü bhaviùyati / tasmàllakùaõàntarasyàghañanàda÷abdàrthatvàcca tasyoktam eva dhvanilakùaõaü sàdhãyaþ / tad idam uktam-

anàkhyeyàü÷a-bhàsitvaü nirvàcyàrthatayà dhvaneþ /
na lakùaõaü, lakùaõaü tu sàdhãyo 'sya yathoditam //

_________________________________________________________

// iti ÷rã-ràjànakànandavardhanàcàrya-viracite dhvany-àloke tçtãya uddyotaþ //

 --o)0(o--



_________________________________________________________

(4)
_________________________________________________________

// caturthoddyotaþ //

evaü dhvaniü sa-prapa¤caü vipratipatti-niràsàrthaü vyutpàdya tad-vyutpàdane prayojanàntaram ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_4.1:

dhvaner yaþ saguõã-bhåta-vyaïgyasyàdhvà pradar÷itaþ /
anenànantyam àyàti kavãnàü pratibhà-guõaþ  // DhvK_4.1 //

ya eùa dhvaner guõã-bhåta-vyaïgyasya ca màrgaþ prakà÷itas tasya phalàntaraü kavi-pratibhànantyam /

katham iti cet-

_________________________________________________________
Dhv_4.2:

ato hy anyatamenàpi prakàreõa vibhåùità /
vàõã navatvam àyàti pårvàrthànvayavaty api  // DhvK_4.2 //

ato dhvaner ukta-prabheda-madhyàd anyatamenàpi prakàreõa vibhåùità satã vàõã puràtana-kavi-nibaddhàrtha-saüspar÷avaty api navatvam àyàti / tathà hy avivakùita-vàcyasya dhvaneþ prakàra-dvaya-samà÷rayeõa navatvaü pårvàrthànugame 'pi, yathà-

smitaü kiücin mugdhaü tarala-madhuro dçùñi-vibhavaþ
parispando vàcàm abhinava-vilàsormi-sarasaþ /
gatànàm àrambhaþ kisalayita-lãlà-parimalaþ
spç÷antyàs tàruõyaü kim iva hi na ramyaü mçgadç÷aþ //

ity asya,
sa-vibhrama-smitodbhedà lolàkùyaþ praskhalad-giraþ /
nitambàlasa-gàminyaþ kàminyaþ kasya na priyàþ //

ity evam àdiùu ÷lokeùu satsv api tiraskçta-vàcya-dhvani-samà÷rayeõàpårvatvam eva pratibhàsate / tathà-

yaþ prathamaþ prathamaþ sa tu tathà hi hata-hasti-bahala-palalà÷ã /
÷vàpada-gaõeùu siühaþ siühaþ kenàdharã-kriyate //ity asya,

sva-tejaþ-krãta-mahimà kenànyenàti÷ayyate /
mahadbhir api màtaïgaiþ siühaþ kim abhibhåyate //

ity evam àdiùu ÷lokeùu satsv apy arthàntara-saïkramita-vàcya-dhvani-samà÷rayeõa navatvam /
vivakùitàny apara-vàcyasyàpy ukta-prakàra-samà÷rayeõa navatvaü, yathà-

nidrà-kaitavinaþ priyasya vadane vinyasya vaktraü vadhår
bodha-tràsa-niruddha-cumbana-rasàpy àbhoga-lolaü sthità /
vailakùyàd vimukhãbhaved iti punas tasyàpy anàrambhiõaþ
sàkàïkùa-pratipatti nàma hçdayaü yàtaü tu pàraü rateþ //

ity àdeþ ÷lokasya,

÷ånyaü vàsa-gçhaü vilokya ÷ayanàd utthàya kiücic chanair
nidrà-vyàjam upàgatasya suciraü nirvarõya patyur mukham /
visrabdhaü paricumbya jàta-pulakàm àlokya gaõóa-sthalãü
lajjà-namra-mukhã priyeõa hasatà bàlà ciraü cumbità //

ity àdiùu ÷lokeùu satsv api navatvam /

yathà và-"taraïgabhråbhaïgà" ity àdi÷lokasya "nànàbhaïgibhramadbhråþ" ity àdi÷lokàpekùayànyatvam || DhvA_4.2  ||

_________________________________________________________

Dhv_4.3:

yuktyànayànusartavyo rasàdir bahu-vistaraþ /
mitho 'py anantatàü pràptaþ kàvya-màrgo yadà÷rayàt  // DhvK_4.3 //

bahu-vistàro 'yaü rasa-bhàva-tad-àbhàsa-tat-pra÷ama-lakùaõo màrgo yathàsvaü vibhàvànubhàva-prabheda-kalanayà yathoktaü pràk / sa sarva evànayà yuktyànusartavyaþ / yasya rasàder à÷rayàd ayaü kàvya-màrgaþ puràtanaiþ kavibhiþ sahasra-saükhyair asaükhyair và bahu-prakàraü kùuõõatvàn mito 'py anantatàm eti / rasa-bhàvàdãnàü hi pratyekaü vibhàvànubhàva-vyabhicàri-samà÷rayàd aparimitatvam / teùàü caikaika-prabhedàpekùayàpi tàvaj jagad-vçttam upanibadhyamànaü sukavibhis tad-icchà-va÷àd anyathà sthitam apy anyathaiva vivartate / pratipàditaü caitac citra-vicàràvasare / gàthà càtra kçtaiva mahà-kavinà-

atathà-sthitàn api tathà-saüsthitàn iva hçdaye yà nive÷ayati /
artha-vi÷eùàn sà jayati vikaña-kavi-gocarà vàõã //

tad itthaü rasa-bhàvàdy-à÷rayeõa kàvyàrthànàm ànantyaü supratipàditam / etad evopapàdayitum ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_4.4:

dçùña-pårvà api hy arthàþ kàvye rasa-parigrahàt /
sarve navà ivàbhànti madhu-màsa iva drumàþ  // DhvK_4.4 //

tathà hi vivakùitàny apara-vàcyasyaiva ÷abda-÷akty-udbhavànuraõana-råpa-vyaïgya-prakàra-samà÷rayeõa navatvam / yathà-"dharaõã-dhàraõàyàdhunà tvaü ÷eùaþ" ity àdeþ /

÷eùo hima-giris tvaü ca mahànto guravaþ sthiràþ /
yad alaïghita-maryàdà÷ calantãü bibhrate bhuvam //

ity àdiùu satsv api /

tasyaivàrtha-÷akty-udbhavànuraõana-råpa-vyaïgya-samà÷rayeõa navatvam / yathà-"evaü-vàdini devarùau" ity àdi ÷lokasya /

kçte vara-kathàlàpe kumàryaþ pulakodgamaiþ /
såcayanti spçhàm antar-lajjayàvanatànanàþ //

ity àdiùu satsv artha-÷akty-udbhavànuraõana-råpa-vyaïgyasya kavi-prauóhokti-nirmita-÷arãratvena navatvam / yathà-"sajjayati surabhi-màso" ity àdeþ /

surabhi-samaye pravçtte sahasà pràdurbhavanti ramaõãyàþ /
ràgavatàm utkalikàþ sahaiva sahakàra-kalikàbhiþ //

ity àdiùu satsv apy apårvatvam eva /

artha-÷akty-udbhavànuraõana-råpa-vyaïgyasya kavi-nibaddha-vaktç-prauóhokti-màtra-niùpanna-÷arãratvena navatvam / yathà "'vàõijya hasti-dantàþ" ity àdi-gàthàrthasya /

kariõã-behabbaaro maha putto ekka-kàõóa-vinibàã /
haa soõhàeü taha kaho jaha kaõóa-karaõóaaü baha{i} //

[kariõã-vaidhavya-karo mama putra eka-kàõóa-vinipàtã /
hata-snuùayà tathà kçto yathà kàõóa-karaõóakaü vahati //]

evam àdiùv artheùu satsv apy anàlãóhataiva || DhvA_4.4 ||

yathà vyaïgya-bheda-samà÷rayeõa dhvaneþ kàvyàrthànàü navatvam utpadyate, tathà vya¤jaka-bheda-samà÷rayeõàpi / tat tu grantha-vistara-bhayàn na likhyate, svayam eva sahçdayair abhyåhyam / atra ca punaþ punar uktam api sàratayedam ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_4.5:

vyaïgya-vya¤jaka-bhàve 'smin vividhe sambhavaty api /
rasàdi-maya ekasmin kaviþ syàd avadhànavàn  // DhvK_4.5 //

asminn arthànantya-hetau vyaïgya-vya¤jaka-bhàve vicitre ÷abdànàü sambhavaty api kavir apårvàrtha-làbhàrthã rasàdi-maya ekasmin vyaïgya-vya¤jaka-bhàve yatnàd avadadhãta / rasa-bhàva-tad-àbhàsa-råpe hi vyaïgye tad-vya¤jakeùu ca yathà-nirdiùñeùu varõa-pada-vàkya-racanà-prabandheùv avahita-manasaþ kaveþ sarvam apårvaü kàvyaü sampadyate /

tathà ca ràmàyaõa-mahàbhàratàdiùu saïgràmàdayaþ punaþ punar abhihità api nava-navàþ prakà÷ante / prabandhe càïgã rasa eka evopanibadhyamàno 'rtha-vi÷eùa-làbhaü chàyàti÷ayaü ca puùõàti / kasminn iveti cet-yathà ràmàyaõe yathà và mahàbhàrate / ràmàyaõe hi karuõo rasaþ svayam àdi-kavinà såtritaþ "÷okaþ ÷lokatvam àgataþ" ity evaü-vàdinà / nirvyåóha÷ ca sa eva sãtàtyanta-viyoga-paryantam eva sva-prabandham uparacayatà / mahàbhàrate 'pi ÷àstra-kàvya-råpa-cchàyànvayini vçùõi-pàõóava-virasàvasàna-vaimanasya-dàyinãü samàptim upanibadhnatà mahà-muninà vairàgya-janana-tàtparyaü pràdhànyena sva-prabandhasya dar÷ayatà mokùa-lakùaõaþ puruùàrthaþ ÷ànto rasa÷ ca mukhyatayà vivakùà-viùayatvena såcitaþ / etac càü÷ena vivçtam evànyair vyàkhyà-vidhàyibhiþ / svayam eva caitad udgãrõaü tenodãrõa-mahà-moha-magnam ujjihãrùatà lokam ativimala-j¤ànàloka-dàyinà loka-nàthena-

yathà yathà viparyeti loka-tantram asàravat /
tathà tathà viràgo 'tra jàyate nàtra saü÷ayaþ //

ity àdi bahu÷aþ kathayatà / tata÷ ca ÷ànto raso rasàntarair mokùa-lakùaõaþ puruùàrthaþ puruùàrthàntarais tad-upasarjanatvenànugamyamàno 'ïgitvena vivakùà-viùaya iti mahàbhàrata-tàtparyaü suvyaktam evàvabhàsate /

aïgàïgi-bhàva÷ ca yathà rasànàü tathà pratipàditam eva /

pàramàrthikàntas tattvànapekùayà ÷arãrasyevàïga-bhåtasya rasasya puruùàrthasya ca sva-pràdhànyena càrutvam apy aviruddham /

nanu mahàbhàrate yàvàn vivakùà-viùayaþ so 'nukramaõyàü sarva evànukrànto na caitat tatra dç÷yate, pratyuta sarva-puruùàrtha-prabodha-hetutvaü sarva-rasa-garbhatvaü ca mahàbhàratasya tasminn udde÷e sva-÷abda-niveditatvena pratãyate /

atrocyate-satyaü ÷àntasyaiva rasasyàïgitvaü mahàbhàrate mokùasya ca sarva-puruùàrthebhyaþ pràdhànyam ity etan na sva-÷abdàbhidheya-tvenànukramaõyà dar÷itam, dar÷itaü tu vyaïgyatvena-"bhagavàn vàsudeva÷ ca kãrtyate 'tra sanàtanaþ" ity asmin vàkye / anena hy ayam artho vyaïgyatvena vivakùito yad atra mahàbhàrate pàõóavàdi-caritaü yat kãrtyate tat sarvam avasàna-virasam avidyà-prapa¤ca-råpaü ca, paramàrtha-satya-svaråpas tu bhagavàn vàsudevo 'tra kãrtyate / tasmàt tasminn eva parame÷vare bhagavati bhavata bhàvita-cetaso, mà bhåta vibhåtiùu niþsàràsu ràgiõo guõeùu và naya-vinaya-paràkramàdiùv amãùu kevaleùu keùucit sarvàtmanà pratiniviùña-dhiyaþ / tathà càgre-pa÷yata niþsàratàü saüsàrasyety amum evàrthaü dyotayan sphuñam evàvabhàsate vya¤jaka-÷akty-anugçhãta÷ ca ÷abdaþ / evaü-vidham evàrthaü garbhãkçtaü sandar÷ayanto 'nantara-÷lokà lakùyante-"sa hi satyam" ity àdayaþ /

ayaü ca nigåóha-ramaõãyo 'rtho mahàbhàratàvasàne harivaü÷a-varõanena samàptiü vidadhatà tenaiva kavi-vedhasà kçùõa-dvaipàyanena samyak-sphuñã-kçtaþ / anena càrthena saüsàràtãte tattvàntare bhakty-ati÷ayaü pravartayatà sakala eva sàüsàriko vyavahàraþ pårva-pakùãkçto nyakùeõa prakà÷ate / devatà-tãrtha-tapaþ-prabhçtãnàü ca prabhàvàti÷aya-varõanaü tasyaiva para-brahmaõaþ pràpty-upàyatvena tad-vibhåtitvenaiva devatà-vi÷eùàõàm anyeùàü ca / pàõóavàdi-carita-varõanasyàpi vairàgya-janana-tàtparyàd vairàgyasya ca mokùa-målatvàn mokùasya ca bhagavat-pràpty-upàyatvena mukhyatayà gãtàdiùu pradar÷itatvàt para-brahma-pràpty-upàyatvam eva paramparayà / vàsudevàdi-saüj¤àbhidheyatvena càparimita-÷akty-àspadaü paraü brahma gãtàdi-prade÷àntareùu tad-abhidhànatvena labdha-prasiddhi màthura-pràdurbhàvànukçta-sakala-svaråpaü vivakùitaü na tu màthura-pràdurbhàvàü÷a eva, sanàtana-÷abda-vi÷eùitatvàt / ràmàyaõàdiùu cànayà saüj¤ayà bhagavan-mårty-antare vyavahàra-dar÷anàt / nirõãta÷ càyam arthaþ ÷abda-tattva-vidbhir eva /

tad evam anukramaõã-nirdiùñena vàkyena bhagavad-vyatirekiõaþ sarvasyànyasyànityatàü prakà÷ayatà mokùa-lakùaõa evaikaþ paraþ puruùàrthaþ ÷àstranaye, kàvya-naye ca tçùõàkùaya-sukha-paripoùa-lakùaõaþ ÷ànto raso mahàbhàratasyàïgitvena vivakùita iti supratipàditam / atyanta-sàra-bhåtatvàc càyam artho vyaïgyatvenaiva dar÷ito na tu vàcyatvena / sàra-bhåto hy arthaþ sva-÷abdànabhidheyatvena prakà÷itaþ sutaràm eva ÷obhàm àvahati / prasiddhi÷ ceyam asty eva vidagdha-vidvat-pariùatsu yad abhimatataraü vastu vyaïgyatvena prakà÷yate na sàkùàc-chabda-vàcyatvena / tasmàt sthitam etat-aïgibhåta-rasàdy-à÷rayeõa kàvye kriyamàõe navàrtha-làbho bhavati bandha-cchàyà ca mahatã sampadyata iti / ata eva ca rasànuguõàrtha-vi÷eùopanibandham alaïkàràntara-virahe 'pi chàyàti÷aya-yogi lakùye dç÷yate / yathà-

munir jayati yogãndro mahàtmà kumbha-sambhavaþ /
yenaika-culake dçùñau tau divyau matsya-kacchapau //ity àdau /

atra hy adbhuta-rasànuguõam eka-culake matsya-kacchapa-dar÷anaü chàyàti÷ayaü puùõàti / tatra hy eka-culake sakala-jaladhi-sannidhànàd api divya-matsya-kacchapa-dar÷anam akùuõõatvàd adbhuta-rasànuguõataram / kùuõõaü hi vastu loka-prasiddhyàdbhutam api nà÷caryakàri bhavati / na càkùuõõaü vaståpanibadhyamànam adbhuta-rasasyaivànuguõaü yàvad rasàntarasyàpi / tad yathà-

svidyati romà¤cate vepate rathyàyàü tulàgreõa /
sa pàr÷vo 'dyàpi subhaga tasyà yenàsyatikràntaþ //

[svidyati romà¤cate vepate rathyàyàü tulàgreõa /
sa pàr÷vo 'dyàpi subhaga tasyà yenàsyatikràntaþ //]

etad gàthàrthàd bhàvyamànàd yà rasa-pratãtir bhavati, sà tvàü spçùñvà svidyati romà¤cate vepate ity evaü-vidhàd arthàt pratãyamànàn manàg api no jàyate / tad evaü dhvani-prabheda-samà÷rayeõa yathà kàvyàrthànàü navatvaü jàyate tathà pratipàditam / guõãbhåta-vyaïgyasyàpi tribheda-vyaïgyàpekùayà ye prakàràs tat-samà÷rayeõàpi kàvya-vastånàü navatvaü bhavaty eva / tat tv ativistàra-kàrãti nodàhçtaü sahçdayaiþ svayam utprekùaõãyam || DhvA_4.5 ||

_________________________________________________________

Dhv_4.6:

dhvaner itthaü guõãbhåta-vyaïgyasya ca samà÷rayàt /
na kàvyàrtha-viràmo 'sti yadi syàt pratibhà-guõaþ  // DhvK_4.6 //

satsv api puràtana-kavi-prabandheùu yadi syàt pratibhà-guõaþ, tasmiüs tv asati na kiücid eva kaver vastv asti / bandha-cchàyàpy artha-dvayànuråpa-÷abda-sannive÷o 'rtha-pratibhànàbhàve katham upapadyate / anapekùitàrtha-vi÷eùàkùara-racanaiva bandha-cchàyeti nedaü nedãyaþ sahçdayànàm / evaü hi saty arthànapekùa-catura-madhura-vacana-racanàyàm api kàvya-vyapade÷aþ pravarteta / ÷abdàrthayoþ sàhityena kàvyatve kathaü tathà-vidhe viùaye kàvya-vyavastheti cet-paropanibaddhàrtha-viracane yathà tat-kàvyatva-vyavahàras tathà tathà-vidhànàü kàvya-sandarbhàõàm || DhvA_4.6 ||

na càrthànantyaü vyaïgyàrthàpekùayaiva yàvad vàcyàrthàpekùayàpãti pratipàdayitum ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_4.7:
avasthàde÷a-kàlàdi-vi÷eùair api jàyate /
ànantyam eva vàcyasya ÷uddhasyàpi svabhàvataþ  // DhvK_4.7 //

÷uddhasyànapekùita-vyaïgyasyàpi vàcyasyànantyam eva jàyate svabhàvataþ / svabhàvo hy ayaü vàcyànàü cetanànàm acetanànàü ca yad avasthà-bhedàd de÷a-bhedàt kàla-bhedàt svàlakùaõya-bhedàc cànantatà bhavati / tai÷ ca tathà-vyavasthitaiþ sadbhiþ prasiddhàneka-svabhàvànusaraõa-råpayà svabhàvoktyàpi tàvad upanibadhyamànair niravadhiþ kàvyàrthaþ sampadyate /

tathà hy avasthà-bhedàn navatvaü yathà-bhagavatã pàrvatã kumàrasambhave "sarvopamà-dravya-samuccayena" [ku.saü. 1.49] ity àdibhir uktibhiþ prathamam eva parisamàpita-råpa-varõanàpi punar bhagavataþ ÷ambhor locana-gocaram àyàntã "vasanta-puùpàbharaõaü vahantã" [ku.saü. 3.53] manmathopakaraõa-bhåtena bhaïgyantareõopavarõità / saiva ca punar navodvàha-samaye prasàdhyamànà "tàü pràï-mukhãü tatra nive÷ya tanvãm" ity àdy-uktibhir navenaiva prakàreõa niråpita-råpa-sauùñhavà /

na ca te tasya kaver ekatraivàsakçt-kçtà varõana-prakàrà apunar-uktatvena và nava-navàrtha-nirbharatvena và pratibhàsante / dar÷itam eva caitad viùama-bàõa-lãlàyàm-

õa a tàõaü ghaóa(i) ohã õa a te dãsanti kaha bi punaruttà /
je bibbhamà piàõaü atthà và suka(i)-bàõãnaü //

[na ca teùàü ghañate 'vadhiþ, na ca te dç÷yante katham api punaruktàþ /
ye vibhramàþ priyàõàm arthà và sukavi-vàõãnàm //]

ayam apara÷ càvasthà-bheda-prakàro yad acetanànàü sarveùàü cetanaü dvitãyaü råpam abhimànitva-prasiddhaü himavad gaïgàdãnàm / tac cocita-cetana-viùaya-svaråpa-yojanayopanibadhyamànam anyad eva sampadyate / yathà kumàra-sambhava eva parvata-svaråpasya himavato varõanaü, punaþ saptarùi-priyoktiùu cetana-tat-svaråpàpekùayà pradar÷itaü tad apårvam eva pratibhàti / prasiddha÷ càyaü sat-kavãnàü màrgaþ / idaü ca prasthànaü kavi-vyutpattaye viùama-bàõa-lãlàyàü sa-prapa¤caü dar÷itam / cetanànàü ca bàlyàdy-avasthàbhir anyatvaü sat-kavãnàü prasiddham eva / cetanànàm avasthà-bhede 'py avàntaràvasthà-bhedàn nànàtvam / yathà kumàrãõàü kusuma-÷ara-bhinna-hçdayànàm anyàsàü ca / tatràpi vinãtànàm avinãtànàü ca / acetanànàü ca bhàvànàm àrambhàdy-avasthà-bheda-bhinnànàm ekaika÷aþ svaråpam upanibadhyamànam ànantyam evopayàti / yathà-

haüsànàü ninadeùu yaiþ kavalitair àsajyate kåjatàm
anyaþ ko 'pi kaùàya-kaõñha-luñhanàd àghargharo vibhramaþ /
te sampraty akañhora-vàraõa-vadhå-dantàïkura-spardhino
niryàtàþ kamalàkareùu bisinã-kandàgrima-granthayaþ //[*23]
[*23] Srk 284,  Skm 1309 (credited to Kamalàyudha)


evam anyatràpi di÷ànayànusartavyam / de÷a-bhedàn nànàtvam acetanànàü tàvat / yathà vàyånàü nànà-dig-de÷a-càriõàm anyeùàm api salila-kusumàdãnàü prasiddham eva / cetanànàm api mànuùa-pa÷u-pakùi-prabhçtãnàü gràmàraõya-salilàdi-samedhitànàü parasparaü mahàn vi÷eùaþ samupalakùyata eva / sa ca vivicya yathàyatham upanibadhyamànas tathaivànantyam àyàti / tathà hi-mànuùàõàm eva tàvad dig-de÷àdi-bhinnànàü ye vyavahàra-vyàpàràdiùu vicitrà vi÷eùàs teùàü kenàntaþ ÷akyate gantum, vi÷eùato  yoùitàm / upanibadhyate ca tat sarvam eva sukavibhir yathà-pratibham /

kàla-bhedàc ca nànàtvam / yatha rtu-bhedàd dig-vyoma-salilàdãnàm acetanànàm / cetanànàü cautsukyàdayaþ kàla-vi÷eùà÷rayiõaþ prasiddhà eva / svàlakùaõya-prabhedàc ca sakala-jagad-gatànàü vastånàü vinibandhanaü prasiddham eva / tac ca yathàvasthitam api tàvad upanibadhyamànam anantatàm eva kàvyàrthasyàpàdayati /

atra kecid àcakùãran-yathà sàmànyàtmanà vaståni vàcyatàü pratipadyante na vi÷eùàtmanà ; tàni hi svayam anubhåtànàü sukhàdãnàü tan-nimittànàü ca svaråpam anyatràropayadbhiþ sva-parànubhåta-råpa-sàmànya-màtrà÷rayeõopanibadhyante kavibhiþ / na hi tair atãtam anàgataü vartamànaü ca paricitàdi-sva-lakùaõaü yogibhir iva pratyakùãkriyate ; tac cànubhàvyànubhava-sàmànyaü sarva-pratipattç-sàdhàraõaü parimitatvàt puràtanànàm eva gocarã-bhåtam, tasyàviùayatvànupapatteþ / ata eva sa prakàra-vi÷eùo yair adyatanair abhinavatvena pratãyate teùàm abhimàna-màtram eva bhaõiti-kçtaü vaicitrya-màtram atràstãti /

tatrocyate-yat tåktaü sàmànya-màtrà÷rayeõa kàvya-pravçttis tasya ca parimitatvena pràg eva gocarã-kçtatvàn nàsti navatvaü kàvya-vastånàm iti, tad ayuktam ; yato yadi sàmànya-màtram à÷ritya kàvyaü pravartate kiü kçtas tarhi mahà-kavi-nibadhyamànànàü kàvyàrthànàm ati÷ayaþ / vàlmãki-vyatiriktasyànyasya kavi-vyapade÷a eva và sàmànya-vyatiriktasyànyasya kàvyàrthasyàbhàvàt, sàmànyasya càdikavinaiva pradar÷itatvàt / ukti-vaicitryàn naiùa doùa iti cet-kim idam ukti-vaicitryam ? uktir hi vàcya-vi÷eùa-pratipàdi vacanam / tad-vaicitrye kathaü na vàcya-vaicitryam ? vàcya-vàcakayor avinàbhàvena pravçtteþ / vàcyànàü ca kàvye pratibhàsamànànàü yad råpaü tat tu gràhya-vi÷eùàbhedenaiva pratãyate / tenokti-vaicitrya-vàdinà vàcya-vaicitryam anicchatàpy ava÷yam evàbhyupagantavyam / tad ayam atra saïkùepaþ-

vàlmãki-vyatiriktasya yady ekasyàpi kasyacit /
iùyate pratibhàrtheùu tat tad ànantyam akùayam //

kiü ca, ukti-vaicitryaü yat kàvya-navatve nibandhanam ucyate tad asmat-pakùànuguõam eva / yato yàvàn ayaü kàvyàrthànantya-bheda-hetuþ prakàraþ pràg dar÷itaþ sa sarva eva punarukti-vaicitryàd dvi-guõatàm àpadyate / ya÷ càyam upamà-÷leùàdir alaïkàra-vargaþ prasiddhaþ sa bhaõiti-vaicitryàd upanibadhyamànaþ svayam evànavadhir dhatte punaþ ÷ata-÷àkhatàm / bhaõiti÷ ca sva-bhàùà-bhedena vyavasthità satã pratiniyata-bhàùà-gocaràrtha-vaicitrya-nibandhanaü punar aparaü kàvyàrthànàm ànantyam àpàdayati / yathà mamaiva-

maha maha iti bhaõantaho bajjadi kàlo jaõassa /
toi õa deu janaddaõu goarãbhodi maõassa //

[mama mama iti bhaõato vrajati kàlo janasya /
tathàpi na devo janàrdano gocaro bhavati manasaþ] || DhvA_4.7  ||

itthaü yathà yathà niråpyate tathà tathà na labhyate 'ntaþ kàvyàrthànàm / idaü tåcyate-

_________________________________________________________

Dhv_4.8:

avasthàdi-vibhinnànàü vàcyànàü vinibandhanam /
yat pradar÷itaü pràk-

bhåmnaiva dç÷yate lakùye .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .

na tac chakyam apohitum /
.   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .tat tu bhàti rasà÷rayàt  // DhvK_4.8 //

tad idam atra saïkùepeõàbhidhãyate sat-kavãnàm upade÷àya-

_________________________________________________________

Dhv_4.9:

rasa-bhàvàdi-sambaddhà yady aucityànusàriõã /
anvãyate vastu-gatir de÷a-kàlàdi-bhedinã  // DhvK_4.9 //

tatkà gaõanà kavãnàmanyeùàü parimita÷aktãnàm /

_________________________________________________________

Dhv_4.10:

vàcaspati-sahasràõàü sahasrair api yatnataþ /
nibaddhà sà kùayaü naiti prakçtir jagatàm iva  // DhvK_4.10 //

yathà hi jagat-prakçtir atãta-kalpa-paramparàvirbhåta-vicitra-vastu-prapa¤cà satã punar idànãü parikùãõà para-padàrtha-nirmàõa-÷aktir iti na ÷akyate 'bhidhàtum / tadvad eveyaü kàvya-sthitir anantàbhiþ kavi-matibhir upabhuktàpi nedànãü parihãyate, pratyuta nava-navàbhir vyutpattibhiþ parivardhate / itthaü sthite 'pi

_________________________________________________________

Dhv_4.11:

saüvàdàs tu bhavanty eva bàhulyena sumedhasàm /
sthitaü hy etat saüvàdinya eva medhàvinàü buddhayaþ / 
kintu-
naika-råpatayà sarve te mantavyà vipa÷cità  // DhvK_4.11 //

katham iti cet-

_________________________________________________________

Dhv_4.12:

saüvàdo hy anya-sàdç÷yaü tat punaþ pratibimbavat /
àlekhyàkàravat tulya-dehivac ca ÷arãriõàm  // DhvK_4.12 //

saüvàdo hi kàvyàrthasyocyate yad anyena kàvya-vastunà sàdç÷yam / tat punaþ ÷arãriõàü pratibimbavad àlekhyàkàravat tulya-dehivac ca tridhà vyavasthitam / kiücid dhi kàvya-vastu vastv-antarasya ÷arãriõaþ pratibimba-kalpam, anyad àlekhya-prakhyam, anyat tulyena ÷arãriõà sadç÷am /

_________________________________________________________

Dhv_4.13:
tatra pårvam ananyàtma tucchàtma tad-anantaram /
tçtãyaü tu prasiddhàtma nànya-sàmyaü tyajet kaviþ  // DhvK_4.13 //

tatra pårvaü pratibimba-kalpaü kàvya-vastu parihartavyaü sumatinà / yatas tad-ananyàtma tàttvika-÷arãra-÷ånyam / tad-anantaram àlekhya-prakhyam anya-sàmyaü ÷arãràntara-yuktam api tucchàtmatvena tyaktavyam / tçtãyaü tu vibhinna-kamanãya-÷arãra-sadbhàve sati sasaüvàdam api kàvya-vastu na tyaktavyaü kavinà / na hi ÷arãrã ÷arãriõànyena sadç÷o 'py eka eveti ÷akyate vaktum || DhvA_4.13  ||

etad evopapàdayitum ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_4.14:

àtmano 'nyasya sad-bhàve pårva-sthity-anuyàyy api /
vastu bhàtitaràü tanvyàþ ÷a÷i-cchàyam ivànanam  // DhvK_4.14 //

tattvasya sàra-bhåtasyàtmanaþ sad-bhàve 'nyasya pårva-sthity-anuyàyy api vastu bhàtitaràm /
puràõa-ramaõãya-cchàyànugçhãtaü hi vastu ÷arãravat paràü ÷obhàü puùyati / na tu punar-uktatvenàvabhàsate / tanvyàþ ÷a÷i-cchàyam ivànanam || DhvA_4.14 ||

evaü tàvat sa-saüvàdànàü samudàya-råpàõàü vàkyàrthànàü vibhaktàþ sãmànaþ / padàrtha-råpàõàü ca vastv-antara-sadç÷ànàü kàvya-vastånàü nàsty eva doùa iti pratipàdayitum ucyate-

_________________________________________________________

Dhv_4.15:

akùaràdi-racaneva yojyate yatra vastu-racanà puràtanã /
nåtane sphurati kàvya-vastuni vyaktam eva khalu sà na duùyati  // DhvK_4.15 //

na hi vàcaspatinàpy akùaràõi padàni và kànicid apårvàõi ghañayituü ÷akyante / tàni tu tàny evopanibaddhàni na kàvyàdiùu navatàü virudhyanti / tathaiva padàrtha-råpàõi ÷leùàdi-mayàny artha-tattvàni / tasmàt-

_________________________________________________________

Dhv_4.16:

yadapi tad api ramyaü .   .   .   .   .   .   .   .

kàvya-÷arãraü
.   .   .   .   .   .   .   . yatra lokasya kiücit

yal lokasya kiücit /

sphuritam idam itãyaü buddhir abhyujjihãte /

sphuraõeyaü kàcid iti sahçdayànàü camatkçtir utpadyate /

anugatam api pårva-cchàyayà vastu tàdçk
sukavir upanibadhnan nindyatàü nopayàti  // DhvK_4.16 //

tad-anugatam api pårva-cchàyayà vastu tàdçk tàdçkùaü sukavir vivakùita-vyaïgya-vàcyàrtha-samarpaõa-samartha-÷abda-racanà-råpayà bandha-cchàyayopanibadhnan-nindyatàü naiva yàti / tad itthaü sthitam-

_________________________________________________________

Dhv_4.17:

pratãyantàü vàco nimita-vividhàrthàmçta-rasà
na sàdaþ kartavyaþ kavibhir anavadye sva-viùaye /

santi navàþ kàvyàrthàþ paropanibaddhàrtha-viracane na ka÷cit kaver guõa iti bhàvayitvà /

parasvàdànecchà-virata-manaso vastu sukaveþ
sarasvaty evaiùà ghañayati yatheùñaü bhagavatã  // DhvK_4.17 //

para-svàdànecchàvirata-manasaþ sukaveþ sarasvaty eùà bhagavatã yatheùñaü ghañayati vastu / yeùàü sukavãnàü pràktana-puõyàbhyàsa-paripàka-va÷ena pravçttis teùàü paroparacitàrtha-parigraha-niþspçhàõàü sva-vyàpàro na kvacid upayujyate / saiva bhagavatã sarasvatã svayam abhimatam artham àvirbhàvayati / etad eva hi mahàkavitvaü mahàkavãnàm ity om /

ity akliùña-rasà÷rayocita-guõàlaïkàra-÷obhà-bhçto
yasmàd vastu samãhitaü sukçtibhiþ sarvaü samàsàdyate /
kàvyàkhye 'khila-saukhya-dhàmni vibudhodyàne dhvanir dar÷itaþ
so 'yaü kalpataråpamàna-mahimà bhogyo 'stu bhavyàtmanàm //

sat-kàvya-tattva-naya-vartma-cira-prasupta-
kalpaü manaþsu paripakva-dhiyàü yadàsãt /
tad vyàkarot sahçdayodaya-làbha-hetor
ànandavardhana iti prathitàbhidhànaþ //

iti ÷rã-ràjànakànanda-vardhanàcàrya-viracite dhvany-àloke caturtha uddyotaþ /