Anandavardhana: Dhvanyaloka, Uddyota 4, with Abhinavagupta's Locana and Ramasaraka's Balapriya. Input by members of the Sansknet project (formerly: www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! __________________________________________________ In order to facilitate orientation, the karikas of Jan Brzezinski's version of Rajani Arjun Shankar's text (see separate file) have been added, including the reference system: DhvK_n.n __________________________________________________ ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ caturtha uddyota÷ caturtha uddyota÷ evaæ dhvaniæ saprapa¤caæ vipratipattinirÃsÃrthaæ vyutpÃdya tadvyutpÃdane locanam caturtha uddyota÷ k­tyapa¤cakanirvÃhayoge 'pi parameÓvara÷ / nÃnyopakaraïÃpek«o yayà tÃæ naumi ÓÃÇkarÅm // // udyotÃntarasaÇgatiæ viracayituæ v­tikÃra Ãha---evamiti / prayojanÃntaramiti / yadyapi 'sahadayamana÷prÅtaya' ityanena prayojanaæ prÃgevoktaæ, t­tÅyodyotÃvadhau ca satkÃvyaæ kartuæ và j¤Ãtuæ veti tadeve«atsphuÂÅk­taæ, tathÃpi sphuÂatarÅkartumidÃnÅæ yatna÷ / yatassuspa«ÂarÆpatvena vij¤Ãyate, ato 'spa«ÂanirÆpitÃtspa«ÂanirÆpaïamanyathaiva pratibhÃtÅti prayojanÃntaramityuktam / athavà pÆrvoktayo÷ prayojanayorantaraæ viÓe«o 'bhidhÅyate; kena viÓe«eïa satkÃvyakaraïamasya prayojanaæ, kena ca satkÃvyabodha iti viÓe«o nirÆpyate / bÃlapriyà atha caturthodyotaÂippaïÅ prÃrabhyate arthodyotaæ caturthe ca locanasya yathÃmati / kimapi vyÃkari«yÃmi prasÅdantvatra me budhÃ÷ // // k­tyeti / k­tyapa¤cakaæ s­«ÂyÃdirÆpam / yathoktaæ---"pa¤cavidhaæ tatk­tyaæ s­«ÂisthitisaæhÃratirobhÃva÷ tadvadanugrahakaraïaæ proktaæ satatoditasyÃsya" iti / yayà mÃyÃrÆpayà hetunà / nÃnyopakaraïÃpek«a iti sambandha÷ / mÃyÃrÆpÃæ yÃmevÃpek«amÃïa÷ s­«ÂyÃdikaæ nirvahatÅtyartha÷ / udyotÃntarasaÇgatimiti / t­tÅyodyotena saha caturthodyotasya saÇgatimityartha÷ / pÆrvoktasyaiva prayojanasya vak«yamÃïatvÃt prayojanÃntaramityuktirayuktetyÃÓaÇkya samÃdhatte--yadyapÅtyÃdi / nanu prÅtirÆpaprayojanasyoktatve 'pi vak«yamÃïaæ tadanyadevetyata Ãha--t­tÅyetyÃdi / tadeveti / prayojanamevetyartha÷ / sphuÂatarÅkartumiti / tadevetyanu«ajyate / vij¤Ãyata iti / vak«yamÃïamiti Óe«a÷ / tata÷ kimata Ãha--ata ityÃdi / aspa«ÂanirÆpitÃditi / prayojanÃditi Óe«a÷ / satkÃvyaæ kartuæ và j¤Ãtuæ và samyagabhiyuktai÷ sadbhi÷ dhvani÷ prayatnato vivecya ityuktyà satkÃvyakaraïaj¤Ãnayo÷ dhvanivivecanaprayojanatvamarthÃllabhyata ityatastatprayojanamaspa«ÂanirÆpitamityartha÷ / spa«ÂanirÆpaïamiti / spa«Âamuktamityartha÷ / prakÃrÃntareïa vyÃca«Âe--athavetyÃdi / uktasyaiva vivaraïam--kena viÓe«eïetyÃdi / asyeti / dhvanivyutpÃdanasyetyartha÷ / prayojanÃntaramucyate-- _________________________________________________________ dhvaner ya÷ saguïÅ-bhÆta-vyaÇgyasyÃdhvà pradarÓita÷ / anenÃnantyam ÃyÃti kavÅnÃæ pratibhÃ-guïa÷ // DhvK_4.1 // __________ dhvanerya÷ saguïÅbhÆtavyaÇgyasyÃdhvà pradarÓita÷ / anenÃnantyamÃyÃti kavÅnÃæ pratibhÃguïa÷ // 1 // ya e«a dhvanerguïabhÆtavyaÇgyasya ca mÃrga÷ prakÃÓitastasya phalÃntaraæ kavipratibhÃnantyam / kathamiti cet--- _________________________________________________________ ato hy anyatamenÃpi prakÃreïa vibhÆ«ità / vÃïÅ navatvam ÃyÃti pÆrvÃrthÃnvayavaty api // DhvK_4.2 // __________ ato hyanyatamenÃpi prakÃreïa vibhÆ«ità / vÃïÅ navatvamÃyÃti pÆrvÃrthÃnvayavatyapi // 2 // locanam tatra satkÃvyakaraïe kathamasya vyÃpÃra iti pÆrvaæ vaktavyaæ ni«pÃditasya j¤eyatvÃditi taducyate-- dhvanerya iti //1 // nanu dhvanibhedÃt pratibhÃnÃmÃnantyamiti vyadhikaraïametadityabhiprÃyeïÃÓaÇkate--kathamitÅti / atrottaram--ato hÅti / ÃsatÃntÃvad bahava÷ prakÃrÃ÷, ekenÃpyevaæ bhavatÅtyapiÓabdÃrtha÷ / etaduktaæ bhavati--varïanÅyavastuni«Âha÷ praj¤ÃviÓe«a÷ pratibhÃnaæ, tatra varïanÅyasya pÃrimityÃdÃdyakavinaiva sp­«ÂatvÃt sarvasya tadvi«ayaæ pratibhÃnaæ tajjÃtÅyameva syÃt / tataÓca kÃvyamapi tajjÃtÅyameveti bhra«Âa idÃnÅæ kaviprayoga÷, uktavaicitryeïa tu ta evÃrthà niravadhayo bhavantÅti tadvi«ayÃïÃæ pratibhÃnÃmÃnantyamupapannamiti / nanu pratibhÃnantyasya kiæ phalamiti nirïetuæ vÃïÅ navatvamÃyÃtÅtyuktaæ, tena vÃïÅnÃæ kÃvyavÃkyÃnÃæ tÃvannavatvamÃyÃti / tacca pratibhÃnantye satyupadyate, taccÃrthÃnantye, tacca dhvaniprabhedÃditi / bÃlapriyà kathamasya vyÃpÃra itÅti / dhvanipratipÃdanaæ kathamupayogÅtyetadityartha÷ / ityetaditi sambandha÷ // 1 // // // vyadhikaraïamiti / asaÇgatamityartha÷ / 'anyatamenÃpÅ'tyapiÓabdaæ darÓayati--ÃsatÃmiti / etaduktaæ bhavatÅti / prathamakÃrikottarÃrdhena dvitÅyakÃrikayà ca vak«yamÃïo bhÃvÃrtha÷ pradarÓito bhavatÅtyartha÷ / tamevÃha--varïanÅyetyÃdi / dhvaniprabhedÃdityantena / varïanÅyavastuni«Âha÷ varïanÅyatattadvastuvi«ayaka÷ / praj¤ÃviÓe«a iti / sphurtirÆpa ityartha÷ / kaveriti Óe«a÷ / tajjÃtÅyamiti / ÃdyakavipratibhÃnajÃtÅyamityartha÷ / tajjÃtÅyameveti / ÃdyakavikÃvyajÃtÅyamevetyartha÷ / itÅti hetau / bhra«Âa iti / syÃdityanu«aÇga÷ / uktavaicitryeïeti / dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyavaicitryeïetyartha÷ / vÃïÅnÃmityasya vivaraïam--kÃvyavÃkyÃnÃmiti / itÅti samÃptau / ato dhvaneruktaprabhedamadhyÃdanyatamenÃpi prakÃreïa vibhÆ«ità satÅ vÃïÅ purÃtanakavinibaddhÃrthasaæsparÓavatyapi navatvamÃyÃti / tathÃhyavivak«itavÃcyasya dhvane÷ prakÃradvayasamÃÓrayaïena navatvaæ pÆrvÃrthÃnugame 'pi yathÃ--- smitaæ ki¤cinmugdhaæ taralamadhuro d­«Âivibhava÷ parispando vÃcÃmabhinavavilÃsorbhisarasa÷ / gatÃnÃmÃrambha÷ kisalayitalÅlÃparimala÷ sp­ÓantyÃstÃruïyaæ kimiva hi na ramyaæ m­gad­Óa÷ // locanam tatra prathamamatyantatirask­tavÃcyÃnvayamÃha--smitamiti / mugdhamadhuravibhavasarasakisalayitaparimalasparÓanÃnyatyantatirask­tÃni / tairanÃh­tasaundaryasarvajanavÃllabhyÃk«ÅïaprasaratvasantÃpapraÓamanatarpakatvasaukumÃyrasÃrvaÇkÃlik atatsaæskÃrÃnuv­ttitvayatnÃbhila«aïÅyasaÇgatatvÃni dhvanyamÃnÃni yÃni, tai÷ smitÃde÷ prasiddhasyÃrthasya sthaviravedhovihitadharmavyatirekeïa dharmÃntarapÃtrÃta yÃvat kriyate, tÃvattadapÆrvameva sampadyata iti sarvatreti mantavyam / asyeti apÆrvatvameva bhÃsata iti dÆreïa sambandha÷ / sarvatraivÃsya bÃlapriyà 'smitam' iti / ki¤cit smitaæ mandasmitam / mugdhaæ bhavati iti sarvatra Óe«a- / taralaÓca madhuraÓca taralamadhura÷ / d­«Âivibhava÷ vibhavaviÓi«Âà d­«Âi÷ / parispanda÷ prasara÷ / abhinavà ye vilÃsÃstÃtkÃlikà viÓe«Ãste«ÃmÆrmibhi÷ uttarottaramutpadyamÃnÃbhi÷ paramparÃbhi÷ sarasa÷ / kisalayita÷ kisalayasambandhÅ lÅlÃyÃ÷ parimalo yatra tathÃbhÆta÷. mohayatÅti vyutpattyà mohakÃritvaæ "mugdhà navavaya÷kÃme"tyÃdinà lak«itaæ laugdhyaæ và yattadvÃnmugdhaÓabdasya mukhyÃrtha÷ / evaæ madhuravibhÃvÃdiÓabdÃnÃæ madhurarasaiÓvaryÃdayo mukhyÃrthÃ÷, te«Ãmatra bÃdhÃttatsÃd­Óyena nimittena mugdhÃdiÓabdÃ÷ smitÃdÅn lak«ayanti, tena ca smitÃdÅnÃæ saundaryaviÓe«Ãdikaæ dyotyata ityÃha--mugdhetyÃdi / mugdhamadhuretyÃdi / mugdhamadhurÃdayo mukhyÃrthà ityartha÷ / atyantatirask­tÃnÅti / bÃdhÃditi bhÃva÷ / tairityasya dhvanyamÃnÃnÅtyanena sambandha÷ / atra yathÃsaækhyaæ tena smitasya anÃh­tamak­trimaæ saundaryam / d­«Âe÷ sarvajanavÃllabhyamak«Åïaprasaratvaæ ca / vacasassantÃpapraÓamanatvaæ tarpakatvaæ ca, gamanasya sukumÃrapÃdak­tatvena mÃndyaæ sÃrvakÃlikalÅlÃnuv­ttitvaæ ca, tÃruïyasya yatnÃbhila«ayaïÅyasaÇgatatvaæ ca dhvanyata ityartha÷ / tairdharmÃntarapÃtrateti sambandha÷ / anÃh­tasaundaryÃdirÆpadharmÃntarapÃtratvamityartha÷ / sthaviravedhÃ÷ brahmà / taditi / smitÃdakamityartha÷ / itÅti hetau / sarvatretyÃdi / itthaæ sarvatra mantavyamityartha÷ / apÆrvatvameva bhÃsata iti / bhÃvibhrametyÃdau smitÃdÅnÃæ ityasya, savibhramasmitodbhedà lolÃk«ya÷ praskhaladgira÷ / nitambÃlasagÃminya÷ kÃminya÷ kasya na priyÃ÷ // // ityevamÃdi«u Óloke«u satsvapi tirask­tavÃcyadhvanisamÃÓrayeïÃpÆrvatvameva pratibhÃsate / tathÃ-- ya÷ prathama÷ prathama÷ sa tu tathÃhi hatahastibahalapalalÃÓÅ / ÓvÃpadagaïe«u siæha÷ siæha÷ kenÃdharÅkriyate // // ityasya, svateja÷krÅtamahimà kenÃnyenÃtiÓayyate / mahadbhirapi mÃtaÇgai÷ siæha÷ kimabhibhÆyate // // ityevamÃdi«u Óloke«u satsvapyarthÃntarasaÇkramitavÃcyadhvanisamÃÓrayeïa navatvam / vivak«itÃnyaparavÃcyasyÃpyuktaprakÃrasamÃÓrayeïa navatvaæ yathÃ-- nidrÃkaitavina÷ priyasya vadane vinyasya vakraæ vadhÆ÷ bodhatrÃsaniruddhacumbanarasÃpyÃbhogalolaæ sthità / locanam navatvamiti saÇgati÷ / dvitÅya÷ prathamaÓabdo 'rthÃntare 'napÃkaraïÅyapradhÃnatvÃsÃdhÃraïatvÃdivyaÇgyadharmÃntare saÇkrÃntaæ svÃrthaæ vyanakti / evaæ siæhaÓabdo 'pi vÅratvÃnapek«atvavismayanÅyatvÃdau vyaÇgyadharmÃntare saÇkrÃntaæ svÃrthaæ dhvanati / evaæ prathamasya dvau bhedÃvudÃh­tya dvitÅyasyÃpyudÃhartumÃsÆtrayati--vivak«iteti / nidrÃyÃæ kaitavÅ k­takasupta ityartha÷ / vadane vinyasya vaktramiti / vadanasparÓajameva tÃvaddivyaæ sukhaæ tyaktunna pÃrayatÅti / ata eva priyasyeti / vadhÆ÷ navo¬hà / bodhatrÃsena priyatamaprabodhabhayena niruddho haÂhÃt pravartamÃna÷ pravartamÃno 'pi katha¤citkatha¤cit bÃlapriyà caturïà varïane 'pi tadapek«ayà smitaæ ki¤cidityÃdau tadvarïanasyÃpÆrvatvameva bhÃtÅtyartha÷ / evamuttaratrÃpi bodhyam / anapeti / anapÃkaraïÅyapradhÃnatvÃsÃdhÃraïatvÃdirÆpaæ vyaÇgyaæ yaddharmÃntaraæ tasminnityartha÷ / vÅratvetyÃderapyevamartho bodhya÷ / k­taketi / kaitavetyartha÷ / tÃvaditi / ÃdÃvityartha÷ / pÃrayatÅti / vadhÆriti Óe«a÷ / itÅti / vyajcata iti Óe«a÷ / ata eveti / evaævidhaprÅtikÃritvÃdevetyartha÷ / itÅti / ityuktamityartha÷ / niruddhatvoktyà gamyamÃha--haÂhÃtpravartamÃno 'pÅti / dh­ta÷ vailak«yÃdvimukhÅbhavediti punastasyÃpyanÃrambhiïa÷ sÃkÃÇk«apratipatti nÃma h­dayaæ yÃtaæ tu pÃraæ rate÷ // // ityÃde÷Ólokasya, ÓÆnyaæ vÃsag­haæ vilokya ÓayanÃdutthÃya ki¤cicchanai- rnidrÃvyÃjamupÃgatasya suciraæ nirvarïya patyurmukham / visrabdhaæ paricumbya jÃtapulakÃmÃlokya gaï¬asthalÅæ lajjÃnamramukhÅ priyeïa hasatà bÃlà ciraæ cumbità // // ityÃdi«u Óloke«u satsvapi navatvam / yathà vÃ---'taraÇgabhrÆbhaÇgÃ' locanam k«aïamÃtrandh­taÓcumbanÃbhilëo yayà / ata eva Ãbhogena puna÷ punarnidrÃvicÃranirvarïanayà vilolaæ k­tvà sthitÃ, na tu sarvathaiva cumbanÃnnivartituæ ÓaknotÅtyartha÷ / evaæbhÆtai«Ã yadi mayà paricumbyate, tadvilak«Ã vimukhÅbhavediti tasyÃpi priyasya paricumbanavi«aye nirÃrambhasya / h­dayaæ sÃkÃÇk«apratipatti nÃmeti / sÃkÃÇk«Ã sÃbhilëà pratipatti÷ sthitiryasya tÃd­Óaæ ruhiruhikÃkadarthitaæ na tu manorathasampatticaritÃrthaæ, kintu reta÷ parasparajÅvitasarvasvÃbhimÃnarÆpÃyÃ÷ paranirv­te÷ kena cidapyanubhavenÃlabdhÃvagÃhanÃyÃ÷ pÃraÇgatamiti paripÆrïÅbhÆta eva Ó­ÇgÃra÷ / dvitÅyaÓloke tu paricumbanaæ sampannaæ lajjà svaÓabdenoktà / tenÃpi sà paricumbiteti yadyapi po«ita eva Ó­ÇgÃra÷, tathÃpi prathamaÓloke parasparÃbhilëaprasaranirodhaparamparÃparyavasÃnÃsambhavena yà bÃlapriyà pratibaddha÷ / bhogapadasya sÃk«ÃtkÃrÃrthakatvamabhipretyÃha--ÃbhÃgenetyÃdi / nidreti / nidrÃvicÃreïa ayaæ nidrÃtÅti buddhyà yà nirvarïanà darÓanaæ tayetyartha÷ / anena cumbanÃbhilëasya punarÃvirbhÃvo gamyate / vilolaæ k­tvà cumbanasaæÓayasahitaæ yathà tathà / bhÃvÃrthamÃha--na tvityÃdi / uttarÃrdhaæ viv­ïoti--evamityÃdi / vilak«Ã lajjità satÅ / itÅti hetau / apÅti vadhvÃ÷ samuccaye / ruharuhikÃkadarthitaæ autsukyena pŬitam / gamyamarthamÃha---na tvityÃdi / caritÃrthamityasyÃnantaraæ yadyapÅti kvacit granthe pÃÂha÷, tattu nÃmaÓabdavivaraïam / kintviti tuÓabdÃrthakathanam / anubhaveneti / cumbanÃliÇganÃdyanubhavenetyartha÷ / alabdheti / alabdhamavagÃhanaæ yasyÃæ tasyÃmityartha÷ / avagÃhanasyÃlÃbhe 'pi pÃraæ gatamityÃpÃtato virodha÷ / ÓlokasyÃsya navatvaæ darÓayitumÃha--dvitÅyaÓloka ityÃdi / ÓaÇkate--tenÃpÅtyÃdi / samÃdhatte--tathÃpÅtyÃdi / paraspareti / parasparÃbhilëaprasarasya yà nirodhaparamparà tasyà yatparyavasÃn ityÃdiÓlokasya 'nÃnÃbhaÇgibhramadbhÆ÷' ityÃdiÓlokÃpek«ayÃnyatvam / _________________________________________________________ yuktyÃnayÃnusartavyo rasÃdir bahu-vistara÷ / mitho 'py anantatÃæ prÃpta÷ kÃvya-mÃrgo yadÃÓrayÃt // DhvK_4.3 // __________ yuktyÃnayÃnusartavyo rasÃdirbahuvistara÷ / mitho 'pyanantatÃæ prÃpta÷ kÃvyamÃrgo yadÃÓrayÃt // 3 // bahuvistÃro 'yaæ rasabhÃvatadÃbhÃsatatpraÓamanalak«aïo mÃrgo yathÃsvaæ vibhÃvÃnubhÃvaprabhedakalanayà yathoktaæ prÃk / sa sarva evÃnayà yuktyÃnusartavya÷ / yasya rasÃderÃÓrayÃdayaæ kÃvyamÃrga÷ purÃtanai÷ kavibhi÷ sahasra saækhyairasaækhyairvà bahuprakÃraæ k«uïïatvÃnmitho 'pyanantatÃmeti / rasabhÃvÃdÅnÃæ hi pratyekaæ vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃrisamÃÓrayÃdaparimitatvam / te«Ãæ caikaikaprabhedÃpek«ayÃpi tÃvajjagadv­ttamupanibadhyamÃnaæ sukavibhistadicchÃvaÓÃdanyathà sthitamapyanyathaiva vivartate / pratipÃditaæ caitaccitravicÃrÃvasare / locanam ratiruktÃ, sobhayorapyekasvarÆpacittav­tyanupraveÓamÃcak«Ãïà rati sutarÃæ po«ayati // 2 // // // evaæ maulaæ bhedacatu«ÂayamudÃh­tyÃlak«yakramabhede«vatideÓamukhena sarvopabhedavi«ayaæ nirdeÓaæ karoti--yuktyÃnayeta / anusartavya iti / udÃhartavya ityartha÷ / yathoktamiti / tasyÃÇgÃnÃæ prabhedà ye prabhedÃ÷ svagatÃÓca ye / te«ÃmÃnantyamanyonyasambandhaparikalpanà // // ityatra / pratipÃditaæ caitaditi / caÓabdo 'piÓabdÃrthe bhinnakrama÷ / etadapi bÃlapriyà tadasambhavena tatsambhavaæ vinetyartha÷ / ratiriti / nirv­tirityartha÷ / ukteti / darÓitetyartha÷ / sutarÃmiti / dvitÅyaÓlokato 'tyadhikamityartha÷ // 2 // // // maulaæ bhedacatu«Âayamiti / atyantatirask­tavÃcyÃrthÃntarasaÇkramitavÃcyÃvavivak«itavÃcyasya dvau bhedau, asaælak«yakramavyaÇgyasaælak«yakramavyaÇgyau vivak«itÃnyaparavÃcyasya dvau bhedÃvityevamÃdimaæ bhedacatu«Âayamityartha÷ / udÃh­tyeti / anena taraÇgetyÃdikaæ saælak«yakramavyaÇgyodÃharaïamiti sphuÂÅk­taæ vikramorvaÓÅyasthaæ, dvitÅyodyotodÃh­taæ tatpadyaæ tu yathà tadudÃharaïaæ bhavati, tathà sah­dayairÃlocanÅyam / nÃnÃbhaÇgÅtyÃdiÓlokassamagratayà nopalabdha÷ / alak«yeti / alak«yakramasyÃvÃntarabhede«vityartha÷ / kÃrikÃsthasyÃmusartavya ityasya vyÃkhyÃnam--udÃhartavya iti / yathoktaæ prÃgityatratyaprÃkpadÃrthakathanaæ tasyÃÇgÃnÃmityÃdi / apiÓabdÃrtha iti / samuccaya ityartha÷ / ityatra pratipÃditamiti sambandha÷ / atathÃsthitÃnityatra pÆrayati--bahiriti / h­dayÃdbahirloka ityartha÷ / gÃthà cÃtra k­taiva mahÃkavinÃ-- atahaÂÂhie vi tahasaïÂhie vva hiaammi jà ïivesei / atthavisese sà jaai vika¬akaigoarà vÃïÅ // // [atathÃsthitÃnapi tathÃsaæsthitÃniva h­daye yà niveÓayati / arthaviÓe«Ãn sà jayati vikaÂakavigocarà vÃïÅ // iti chÃyÃ] / taditthaæ rasabhÃvÃdyÃÓrayeïa kÃvyÃrthÃnÃmÃnantyaæ supratipÃdatam / etadevopapÃdayitumucyate-- locanam pratipÃditaæ "bhÃvÃnacetanÃnapi cetanavaccetanÃnacetanavadi"tyatra / atathÃsthitÃnapi bahistathÃsaæsthitÃniveti / ivaÓabdena ekataratra viÓrÃntiyogÃbhÃvÃdeva sutarÃæ vicitrarÆpÃnityartha÷ / h­daya iti / pradhÃnatame samastabhÃvakanakanika«asthÃna ityartha÷ / niveÓayati yasya yasya h­dayamasti, tasya tasya acalatayà tatra sthÃpayatÅtyartha÷ / ateva te prasiddhÃrthebhyo 'nya evetyarthaviÓe«Ãssampadyante / h­dayanivi«Âà eva ca tathà bhavanti nÃnyathetyartha÷ / sà jayati paricchinnaÓaktibhya÷ prajÃpatibhyo 'pyutkar«eïa vartate / tatprasÃdÃdeva kavigocaro varïanÅyo 'rtho vikaÂo nissÅmÃsampadyate // 3 // // // pratibhÃnÃæ vÃïÅnäcÃnantyaæ dhvanik­tamiti yadanudbhinnamuktaæ, tadeva kÃrikayà bhaÇgyà nirÆpyata ityÃha--upapÃdayitumiti / upapatyà nirÆpayitumityartha÷ / yadyapyarthÃnantyamÃtre heturv­ttikÃreïokta÷, tathÃpi kÃrikÃkÃreïa nokta iti bhÃva÷ / yadi và ucyate saægrahaÓloko 'yamiti bhÃva÷ / ata evÃsya Ólokasya v­ttigranthe vyÃkhyÃnaæ na k­tam / bÃlapriyà ivaÓabdeneti / sambhÃvanÃrthakeneti bhÃva÷ / ityartha iti / gamyata iti Óe«a÷ / samasteti / samastabhÃvÃ÷ sakalapadÃrthà eva kanakÃni te«Ãæ nika«asthÃna ityartha÷ / h­daye niveÓayatÅtyasya vivaraïam--yasyetyÃdi / ata eva h­dayasthÃpanÃdeva / te h­dayasthÃpitÃrthÃ÷ / arthaviÓe«Ãnityasya vivaraïam--prasiddhetyÃdi / tatheti / arthaviÓe«Ã ityartha÷ / vikaÂa÷ kavigocaro yasyà iti vyutpattimabhipretya viv­ïoti--kavigocara ityÃdi // 3 // // // 'etadeve'tyÃdigranthamavatÃrayati--pratibhÃnÃmityÃdi / dhvanik­tamiti / dhvanibhedak­tÃrthÃnantyaprayuktamityartha÷ / anudbhinnamiti / upapatterakathanenÃsphuÂamityartha÷ / uktamiti / dhvanerya ityÃdinoktamityartha÷ / v­ttikÃreïokta iti / 'yuktyÃnaye'tyÃdikÃrikÃvyÃkhyÃvasara iti Óe«a÷ / saægrahaÓloka iti / v­ttikÃrak­ta÷ parikaraÓloka ityartha÷ / _________________________________________________________ d­«Âa-pÆrvà api hy arthÃ÷ kÃvye rasa-parigrahÃt / sarve navà ivÃbhÃnti madhu-mÃsa iva drumÃ÷ // DhvK_4.4 // __________ d­«ÂapÆrvà api hyarthÃ÷ kÃvye rasaparigrahÃt / sarve navà ivÃbhÃnti madhumÃsa iva drumÃ÷ // 4 // tathà hi vivak«itÃnyaparavÃcyasyaiva ÓabdaÓaktyudbhavÃnuraïanarÆpavyaÇgyaprakÃrasamÃÓrayeïa navatvam / yathÃ--'dharaïÅdhÃraïÃyÃdhunà tvaæ Óe«a÷' ityÃde÷ / Óe«o himagiristvaæ ca mahÃnto gurava÷ sthirÃ÷ / yadalaÇghitamaryÃdÃÓcalantÅæ bibhrate bhuvam // // ityÃdi«u satsvapi / tasyaivÃrthaÓaktyudbhavÃnuraïanarÆpavyaÇgyasamÃÓrayeïa navatvam / yathÃ--'evaævÃdini devar«au' ityÃdi Ólokasya / k­te varakathÃlÃpe kumÃrya÷ pulakodgamai÷ / sÆcayanti sp­hÃmantarlajjayÃvanatÃnanÃ÷ // // ityÃdi«u satsvarthaÓaktyudbhavÃnuraïanarÆpavyaÇgyasya kaviprau¬hoktinirmitaÓarÅratvena navatvam / yathÃ--' sajjei surahimÃso' ityÃde÷ / surabhisamaye prav­tte sahasà prÃdurbhavanti ramaïÅyÃ÷ / rÃgavatÃmutkalikÃ÷ sahaiva sahakÃrakalikÃbhi÷ // // ityÃdi«u satsvapyapÆrvatvameva / arthaÓaktyudbhavÃnuraïanarÆpavyaÇgyasya kavinibaddhavakt­prau¬hoktimÃtrani«pannaÓarÅratvena navatvam / locanam d­«ÂapÆrvà iti / bahi÷ pratyak«Ãdibhi÷ pramÃïai÷ prÃktanaiÓca kavibhirityubhayathà neyam / kÃvyaæ madhumÃæsasthÃnÅyam sp­hÃæ lajjÃmiti, rÃgavatÃmutkamikà iti ca / Óabdasp­«Âe 'rthe kà h­dyatà / etÃni codÃharaïÃni vitatya pÆrvameva vyÃkhyÃtÃnÅti kiæ punarukaktyà satyapi prÃktanakavisp­«Âatve nÆtanatvaæ bhavatyevaitatprakÃrÃnugrahÃdityetÃvati tÃtparyaæ hi granthasyÃdhikannÃnyat / bÃlapriyà drumÃnvayinamarthamÃha---bahirityÃdi / arthÃnvayinamÃha--prÃktanairityÃdi / kà h­dyateti / ataÓca 'k­ta' ityÃdiÓlokÃt 'evaævÃdinÅ'tyÃde÷ 'surabhÅ'tyÃdiÓlokÃt 'sajjatÅ'tyÃdeÓca navatvamastÅti bhÃva÷ / satyapÅtyÃdi / ete«Ãmiti Óe«a÷ / etatprakÃrÃnugrahÃnnÆtanatvaæ bhavatyeveti sambandha÷ / yathÃ-- 'vÃïiaa itthidantÃ' ityÃdigÃthÃrthasya / kariïÅvehavvaaro maha putto ekkakÃï¬aviïivÃi / iasonhÃeæ taha kaho jaha kaï¬akaraï¬aaæ vahai // // [kariïÅvaidhavyakaro mama putra ekakÃï¬avinipÃtÅ / hatasnu«ayà tathà k­to yathà kÃï¬akaraï¬akaæ vahati // iti cchÃyÃ] / evamÃdi«varthe«u satsvapyanÃlŬhataiva / yathà vyaÇgyabhedasamÃk«ayeïa dhvane÷ kÃvyÃrthÃnÃæ navatvamutpadyate, tathà vya¤jakabhedasamÃÓrayeïÃpi / tattu granthavistarabhayÃnna likhyate svayameva sah­dayairabhyÆhyam / atra ca puna÷punaruktamapi sÃratayedamucyate-- _________________________________________________________ vyaÇgya-vya¤jaka-bhÃve 'smin vividhe sambhavaty api / rasÃdi-maya ekasmin kavi÷ syÃd avadhÃnavÃn // DhvK_4.5 // __________ vyaÇgyavya¤jakabhÃve 'sminvividhe sambhavatyapi / rasÃdimaya aikasmin kavi÷ syÃdavadhÃnavÃn // 5 // asminnarthÃnantyahetau vyaÇgyavya¤jakabhÃve vicitraæ ÓabdÃnÃæ sambhavatyapi kavirapÆrvÃrthalÃbhÃrthÅ rasÃdimaya ekasmin vyaÇgyavya¤jakabhÃve yatnÃdavadadhÅta / rasabhÃvatadÃbhÃsarÆpe hi vyaÇgye tadyva¤jake«u ca yathÃnirdi«Âe«u varïapadavÃkyaracanÃprabandhe«vavahitamanasa÷ kave÷ sarvamapÆrve kÃvyaæ sampadyate / tathà ca rÃmÃyaïamahÃbhÃratÃdi«u saÇghÃmÃdaya÷ puna÷punarabhihità api navanavÃ÷ prakÃÓante / prabandhe cÃÇgÅ rasa eka evopanibadhyamÃno 'rthaviÓe«alÃbhaæ chÃyÃtiÓayaæ ca pu«ïÃti / kasminniveti cet---yathà rÃmÃyaïe yathà và mahÃbhÃrate / rÃmÃyeïe hi karuïo rasa÷ svayamÃdikavinÃsÆtrita÷ 'Óoka÷ ÓlokatvamÃgata÷' ityevaævÃdinà / nirvyƬhaÓca sa eva locanam kariïÅvaidhavyakaro mama putra÷ ekena kÃï¬ena vinipÃtanasamartha÷ hatasnu«ayà tathà k­to yathà kÃï¬akaraïakaæ vahatÅtyuttÃna evÃyamartha÷, gÃthÃrthasyÃnÃlŬhataiveti sambandha÷ // 4. // bÃlapriyà etatprakÃretyasya dhvaniprabhedetyartha÷ / v­ttau 'ÓarÅratvena navatva'mityubhayatra bhavatÅti Óe«a÷. 'ekakÃï¬avinipÃtÅ'ti chÃyÃ, tasya vivaraïam--ekena kÃï¬enetyÃdi / kÃï¬o bÃïa÷ // 4. // sÅtÃtyantaviyogaparyantameva svaprabandhamuparacayatà / mahÃbhÃrate 'pi ÓÃstrarÆpaæ kÃvyacchÃyÃnvayini v­«ïipÃï¬avavirasÃvasÃnavaimanasyadÃyinÅæ samÃptimupanibadhnatà mahÃmuninà vairÃgyajananatÃtparyaæ prÃdhÃnyena svaprabandhasya darÓayatà mok«alak«aïa÷ puru«Ãrtha÷ ÓÃnto rasaÓca mukhyatayÃvivak«Ãvi«ayatvena sÆcita÷ / etaccaÓina viv­tamevÃnyairvyÃkhyÃvidhÃyibhi÷ / svayamevacaitadudgÅrïa tenodÅrïamahÃmohamagnamujjihÅr«atà lokamativimalaj¤ÃnÃlokadÃyinà lokanÃthena--- yathà yathà viparyeti lokatantramasÃravat / tathà tathà virÃgo 'tra jÃyate nÃtra saæÓaya÷ // locanam atyantagrahaïena nirapek«abhÃvatayà vipralambhÃÓaÇkÃæ pariharati / v­«ïÅnÃæ parasparak«aya÷, pÃï¬avÃnÃmapi mahÃpathakleÓenÃnucità vipatti÷, k­«ïasyÃpi vyÃdhÃdvidhvaæsa iti sarvaæsyÃpi virasamevÃvasÃnamiti / mukhyatayeti / yadyapi "dharme cÃrthe ca kÃme ca mok«e ce"tyuktaæ, tathÃpi catvÃraÓcakÃrà evamÃhu÷--yadyapi dharmÃrthakÃmÃnÃæ sarvasvaæ tÃd­ÇnÃsti yadanyatra na vidyate, tathÃpi paryantavirasatvamatraivÃvalokyatÃm / mok«e tu yadrÆpaæ tasya sÃratÃtraiva vicÃryatÃmiti / yathÃyatheti / lokaistantryamÃïaæ yatnena sampÃdyamÃnandharmÃrthakÃmatatsÃdhanalak«aïaæ vastubhÆtatayÃbhimatamapi / yena yenÃrjanarak«aïak«ayÃdinà prakÃreïa / asÃravattucchendrajhÃlìivat / viparyeti / pratyuta viparÅtaæ sampadyate / ÃstÃntasya svarÆpacintetyartha÷ / tena tena prakÃreïa atra lokatantre / virÃgo jÃyata ityanena tatvaj¤Ãnotthitaæ nirvedaæ bÃlapriyà 'sÅtÃtyantaviyogaparyantamityatrÃtyantagrahaïaphalamÃha--atyantagrahaïenetyÃdi / v­«ïipÃï¬avavirasÃvasÃnetyuktaæ vav­ïeti / v­«ïÅnÃmityÃdi / mok«alak«aïa÷ puru«Ãrtho mukhyatayà vivak«Ãvi«ayatvena sÆcita iti yaduktaæ tasyÃnupapattimÃÓaÇkya pariharati--yadyapÅtyÃdinà / mok«e cetyuktamiti / kvaciddagranthe 'bharatar«abha yadihÃsti tadanyatra yannehÃsti na tat kvaci'diti ca pÃÂha÷ / evamÃhuriti / vak«yamÃïaæ viÓe«aæ dyotayantÅtyartha÷ / sarvasvamiti / pradhÃnaæ svarÆpamityartha÷ / nÃstÅti / atreti Óe«a÷ / yadanyatra na vidyate tÃd­gatra nÃstÅti sambandha÷ / yadatrÃsti tadanyatrÃpyastÅti bhÃva÷ / dyotyaæ viÓe«aæ darÓayati--tathÃpÅtyÃdi / paryantavirasatvamiti / dharmÃrthakÃmÃnÃmityanu«ajyate / lokatantramityetadvyÃca«Âe--laukairityÃdi / ityÃdi bahuÓa÷ kathayatà / tataÓca ÓÃnto raso rasÃntarairmok«alak«aïa÷ puru«Ãrtha÷ puru«ÃrthÃntaraistadupasarjanatvenÃnugamyamÃno 'Çgitvena vivak«Ãvi«aya iti mahÃbhÃratatÃtparya suvyaktamevÃvabhÃsate / aÇgÃÇgibhÃvaÓca yathà rasÃnÃæ tathà pratipÃditameva / pÃramÃrthikÃntastattvÃnapek«ayà ÓarÅrasyevÃÇgabhÆtasya rasasya puru«Ãrthasya ca svaprÃdhÃnyena cÃrutvamapyaviruddham / nanu mahÃbhÃrate yÃvÃnvivak«Ãvi«aya÷ so 'nukramaïyÃæ sarva evÃnukrÃnto na caittatra d­Óyate, pratyuta sarvapuru«Ãrthaprabodhahetutvaæ sarvarasagarbhatvaæ ca mahÃbhÃratasya tasminnuddeÓe svaÓabdaniveditatvena pratÅyate / atrocyate--satyaæ ÓÃntasyaiva rasÃsyÃÇgitvaæ mahÃbhÃrate mok«asya ca sarvapuru«Ãrthabhya÷ prÃdhÃnyamityetanna svaÓabdÃbhidheyatvenÃnukramaïyà darÓitam, darÓitaæ tu vyaÇgyatvena--- 'bhagavÃnvÃsudevaÓca kÅrtyate 'tra sanÃtana÷' ityasmin vÃkye / anena hyayamartho vyaÇgyatvena vivak«ito yadatra mahÃbhÃrate pÃï¬avÃdicaritaæ yatkÅrtyate tatsarvamavasÃnavirasamavidyÃprapa¤carÆpa¤ca, paramÃrthasatyasvarÆpastu bhagavÃn vÃsudevo 'tra kÅrtyate / tasmÃttasminneva parameÓvare bhagavati bhavata bhÃvitacetaso, mà bhÆta vibhÆti«u ni÷sÃrÃsu rÃgiïo guïe«u và nayavinayaparÃkramÃdi«vamÅ«u kevale«u ke«ucitsarvÃtmanà pratinivi«Âadhiya÷ / tathà cÃgre--paÓyata ni÷sÃratÃæ saæsÃrasyetyamumevÃrthe locanam ÓÃntarasasthÃyinaæ sÆcayatà tasyaiva ca sarvetarÃsÃratvaprati pÃdanena prÃdhÃnyamuktam / nanu Ó­ÇgÃravÅrÃdicamatkÃro 'pi tatra bhÃtÅtyÃÓaÇkyÃha--pÃramÃrthiketi / bhogÃbhiniveÓinÃæ lokavÃsanÃvi«ÂÃnÃmaÇgabhÆte 'pi rase tathÃbhimÃna÷, yathà ÓarÅre pramÃt­tvÃbhimÃna÷ pramÃturbhegÃyatanamÃtre 'pi kevale«viti / parameÓvarabhaktyupakaraïe«u bÃlapriyà vastubhÆtatayeti / paramÃrthatayetyartha÷ / tuccheta / tucchaæ ÓaÓaÓ­ÇgÃdi / tasyaiveti / ÓÃntarasasyaivetyartha÷ / pÃramÃrthiketyÃdigranthamavatÃrayati--nanvityÃdi / tatra mahÃbhÃrate / bhÃvaæ viv­ïoti--bhogetyÃdi / tathÃbhimÃna÷ prÃdhÃnyÃbhimÃna÷ / mÃtre 'pi ÓarÅre iti sambandha÷ / dyotayan sphuÂamevÃvabhÃsate vya¤cakaÓaktyanug­hÅtaÓca Óabda÷ / evaævidhamevÃrthe garbhÅk­taæ sandarÓayanto 'nantaraÓlokà lak«yante--'sa hi satyam' ityÃdaya÷ / ayaæ ca nigƬharamaïÅyo 'rtho mahÃbhÃratÃvasÃne harivaæÓavarïanena samÃptiæ vidadhatà tenaiva kavivedhasà k­«ïadvaipÃyanena samyaksphuÂÅk­ta÷ / anena cÃrthena saæsÃrÃtÅte tattvÃntare bhaktyatiÓayaæ pravartayatà sakala eva sÃæsÃriko vyavahÃra÷ pÆrvapak«Åk­to nyak«eïa prakÃÓate / devatÃtÅrthatapa÷--prabh­tÅnÃæ ca devatÃvaÓe«ÃïÃmanye«Ãæ ca / pÃï¬avÃdicaritavarïanasyÃpi vairÃgyajananatÃtparyÃdvairÃgyasya ca mok«amÆlatvÃnmok«asya ca bhagavatprÃptyupÃyatvena mukhyatayà gÅtÃdi«u pradarÓitatvÃtparabrahmaprÃptyupÃyatvameva / paramparayà vÃsudevÃdisa¤j¤Ãbhidheyatvena cÃparimitaÓaktyÃspadaæ paraæ brahma gÅtÃdipradeÓÃntare«u tadabhidhÃnatvena labdhaprasiddhi mÃthuraprÃdurbhÃvÃnuk­tasakalasvarÆpaæ vivak«itaæ na tu mÃthuraprÃdurbhÃvÃæÓa eva, sanÃtanaÓabdaviÓe«itatvÃt / locanam tu na do«a ityartha÷ / vibhÆti«u rÃgiïo guïe«u ca nivi«Âadhiyo mà bhÆteti sambandha÷ / agra iti anukramaïyanantaraæ yo bhÃratagrantha÷ tatretyartha÷ / nanu vasudevÃpatyaæ vÃsudeva ityucyate, na parameÓvara÷ paramÃtmà mahÃdeva ityÃÓaÇkyÃha--vÃsudevÃdisaæj¤Ãbhidheyatveneti / bahÆnÃæ janmanÃmante j¤ÃnavÃnmÃæ prapadyate / vÃsudevassarvam bÃlapriyà anvayaæ darÓayati---vibhÆti«vityÃdi / v­ttau'tathÃce'tyÃdi / dyotayan Óabdo 'vabhÃsata iti sambandha÷ / 'nyak«eïe'ti / kÃtsyeænetyartha÷ / prÃptyupÃyatvena varïanamityanvaya÷ / devatÃviÓe«ÃïÃmityatra prabhÃvÃtiÓayavarïanamityanu«ajyate / 'mok«asye'ti / aj¤Ãnaniv­tterityartha÷ / vÃsudevasaæj¤Ãbhidheyatvena brahma vivak«itamityanvaya÷ / 'tadabhidhÃnatvena' vÃsudevasaæj¤Ãbhidheyatvena / mÃthuro ya÷ prÃdurbhÃvastenÃnuk­taæ sakalasvarÆpaæ yena tat / 'na tvi'tyÃdi / 'vivak«ita' iti viparimÃïÃmenÃnu«aÇga÷ / hetvantaramapyÃha--'rÃmayaïÃdi«vi'tyÃdi / 'puru«Ãrtha' iti 'vivak«ita' ityanenÃsya sambandha÷ / rÃmÃyaïÃdi«u cÃnayà sa¤j¤ayà bhagavanmÆrtyantare vyavahÃradarÓanÃt / nirïÅtaÓcÃyamartha÷ Óabdatattvavidbhireva / tadevamanukramaïÅnirdi«Âena vÃkyena bhagavadyvatirekiïa÷ sarvasyÃnyasyÃnityatÃæ prakÃÓayatà mok«alak«aïa evaika÷ para÷ puru«Ãrtha÷ ÓÃstranaye, kÃvyanaye ca t­«ïÃk«ayasukhaparipo«alak«aïa÷ ÓÃnto raso mahÃbhÃratasyÃÇgitvena vivak«ita iti supratipÃditam / atyantasÃrabhÆtatvÃccÃyamartho vyaÇgyatvenaiva darÓito na tu vÃcyatvena / sÃrabhÆto hyartha÷ svaÓabdÃnabhidheyatvena prakÃÓita÷ sutarÃmeva ÓobhÃmÃvahati / prasiddhiÓceyamastyeva vidagghavidvatpari«atsu yadabhimatataraæ vastu vyaÇgyatvena prakÃÓyate na sÃk«ÃcchabdavÃcyatvena / locanam ityÃdau aæÓirÆpametatsaæj¤Ãbhidheyamiti nirïitaæ tÃtparyam / nirïÅtaÓceti / Óabdà hi nityà eva santo 'nantaraæ kÃkatÃlÅyavaÓÃttathà saÇketità ityuktam--"­«yandhakav­«ïikurubhyaÓce"tyatra / ÓÃstranaya iti / tatrÃsvÃdayogÃbhÃve puru«eïÃrthyata ityayameva vyapadeÓa÷ sÃdara÷, camatkÃrayoge tu rasavyapadeÓa iti bhÃva÷ / etacca granthakÃreïa tattvÃloke vitaktyoktamiha tvasya na mukhyo 'vasara iti nÃsmÃbhistaddarÓitam / sutarÃmeveti yaduktaæ tatra hetumÃha--prasiddhiÓceti / caÓabdo yasmÃdarthe / yata iyaæ laukikÅ prasiddhiranÃdistato bhagavadyvÃsaprabh­tÅnÃmapyayamevÃsvaÓabdÃbhidhÃne ÃÓaya÷, anyathà hi kriyÃkÃrakasambandhÃdau 'nÃrÃyaïaæ namask­tye'tyÃdiÓabdÃrthanirÆpaïe ca tathÃvidha eva tasya bhagavata ÃÓaya ityatra kiæ pramÃïÃmiti bhÃva÷ / vidagdhavidvadgrahaïenakÃvyanaye ÓÃstranaya iti cÃnus­tam / rasÃdimaya etasmin kavi÷ syÃdavadhÃnavÃniti yaduktaæ, tadeva prasaÇgÃgatabhÃratasambandhanirÆpaïÃnantaramupasaæharati--tasmÃtsthitamiti / bÃlapriyà 'gÅtÃdipradeÓÃntare«u' ityÃdikaæ viv­ïoti locane--bahÆnÃmityÃdi / kÃkatÃlÅyavaÓÃditi yad­cchayetyartha÷ / ityatroktamiti sambandha÷ / kÃÓikÃv­ttÃviti Óe«a÷ / ÓÃstranaye mok«a÷ puru«Ãrtha÷, kÃvyanaye tu ÓÃnto rasa ityuktaæ viv­ïoti--tatretyÃdi / sÃdara iti / arha ityartha÷ / yasmÃdartha iti / hetvarthaka ityartha÷ / ayameveti / uktà vidagdhavidvatpari«atprasiddhirevetyartha÷ / asvaÓabdÃbhidhÃne abhimatasyÃrthasya svaÓabdenÃnabhidhÃne / ÃÓaya÷ abhimato hetu÷ / atropa«ÂambhakamÃha--anyathetyadi / 'nÃrÃyaïaæ namask­tye'tyÃdiÓloke«u nÃrÃyaïÃdyathasya kriyÃkÃrakabhÃvÃdisambandhena namaskÃrÃdÃvanvayo vivak«ita÷ / evaæ nÃrÃyaïÃdyathasya kriyÃkÃrakabhÃvÃdisambandhena namaskÃrÃdÃvanvayo vivak«ita÷ / evaæ nÃrÃyaïÃdipadÃnÃæ vi«ïvÃdayo 'rthÃÓca tadvivak«Ã ca tasmÃtsthitametat--aÇgibhÆtarasÃdyÃÓrayeïa kÃvye kriyamÃïe navÃrthalÃbho bhavati bandhacchÃyà ca mahatÅ sampadyata iti / ata eva ca rasÃnuguïÃrthaviÓe«opanibandhamalaÇkÃrÃntaravirahe 'pi chÃyÃtiÓayayogi lak«ye d­Óyate / yathÃ-- munirjayati yogÅndro mahÃtmà kumbhasambhava÷ / yenaikaculake d­«Âau tau divyau matsyakacchapau // // ityÃdau / atra hyadbhÆtarasÃnuguïamekaculake matsyakacchapadarÓanaæ chÃyÃtiÓayaæ pu«ïÃti / tatra hyekaculake sakalajaladhisannidhÃnÃdapi divyamatsyakacchapadarÓanamak«uïïatvÃdadbhutarasÃnuguïataram / k«uïïaæ hi vastu locanam ata iti / yata evaæ sthitaæ ata evedamapi yallak«ye d­Óyate, tadupapannamanyathà tadanupapannameva, na ca tadanupapannam; cÃrutvena pratÅte÷ / tasyÃÓyaitadeva kÃraïaæ rasÃnuguïÃrthatvamevetyÃÓaya÷ / alaÇkÃrÃntareti / antaraÓabdo viÓe«avÃcÅ / yadi và ditsite udÃharaïe rasavadalaÇkÃrasya vidyamÃnatvÃttadapek«ayÃlaÇkÃrÃntaraÓabda÷ / nanu matsyakacchapadarÓanÃtpratÅyamÃnaæ yadekaculake jalanidhisannidhÃnaæ tato munermÃhÃtmyapratipattiriti na rasÃnuguïenÃrthena cchÃyÃpo«itetyÃÓaÇkyÃha--atra hÅti / nanvevaæ pratÅyamÃnaæ jalanidhidarÓanamevÃdbhutÃnuguïaæ bhavatviti rasÃnuguïo 'tra vÃcyo 'rtha ityasminnaæÓe kathamidamudÃharaïamityÃÓaÇkyÃha--tatreti / k«uïïaæ hÅti / puna÷ punarvarïananirÆpaïÃdinà yatpi«Âapi«ÂatvÃdatinirbhinnasvarÆpamityartha÷ / bahutaralak«yavyÃpaka¤caitaditi bÃlapriyà lokaprasiddhyanurodhinÅti bhÃva÷ / 'ata eve'tyÃdi 'd­Óyata' ityantaæ viv­ïoti--yata ityÃdi / tasyà iti / cÃrutvena pratÅterityartha÷ / 'alaÇkÃrÃntaravirahe 'pÅ'tyatrÃlaÇkÃrÃntaraÓabdaæ dvedhà viv­ïoti--alaÇkÃrÃntaraÓabda ityÃdi / itÅti hetau / netyÃdi / kintÆktena byaÇgyenaiva chÃyà po«iteti bhÃva÷ / v­ttau--'adbhÆtarasÃnuguïam' iti / munyÃlambitasyÃdbhatarasasyÃnuguïamityartha÷ / kÃkatÃlÅyeneti bhÃvÃrthavivaraïam / 'pratilagna' iti / nÃyakapÃrÓvena sambandha ityartha÷ / asÅtyavyayaæ tvamityarthe / he subhaga tvaæ yena tasyà yena pÃrÓveïa atikrÃnta÷, tasyÃ÷ rathyà tulÃgrapratilagnassa pÃrÓvo 'dyÃpi svidyatÅtyÃdyanvaya÷ / 'paraspare'ti / pÃrÓvasambandhÃtikramaïena nÃyakagatasyÃpyanurÃgasya pratÅteriti bhÃva÷ / lokaprasidydhÃdbhÆtamapi nÃÓcaryakÃri bhavati / na cÃk«uïïaæ vastÆpanibadhyamÃnamadbhutarasasyaivÃnuguïaæ yÃvadrasÃntarasyÃpi / tadyathÃ-- sijjai roma¤cijjai vevai ratthÃtulaggapa¬ilaggo / sopÃso ajja vi suhaa jeïÃsi volÅïo // // etadgÃthÃrthÃdbhÃvyamÃnÃdyà rasapratÅtirbhavati, sà tvÃæ sp­«Âvà svidyati romäcate vepate ityevaævidhÃdarthÃtpratÅyamÃnÃnmanÃgapi no jÃyate / tadevaæ dhvaniprabhedasamÃÓrayeïa yathà kÃvyÃrthÃnÃæ navatvaæ jÃyate tathà pratipÃditam / guïÅbhÆtvayaÇgyasyÃpi tribhedavyaÇgyÃpek«ayà ye prakÃrÃstatsamÃÓrayeïÃpi kÃvyavastÆnÃæ navatvaæ bhavatyeva / tattvativistÃrakÃrÅti nodÃh­taæ sah­dayai÷ svayamutprek«aïÅyam / locanam darÓayati--na cetyÃdinà / rathyÃyÃntulÃgreïa kÃkatÃlÅyena pratilagnassà mukhyena sa pÃrÓvo 'dyÃpi subhaga tasyà yenÃsyatikrÃnta÷ / rasapratÅtiriti / parasparahetukaÓ­ÇgÃrapratÅti÷ / asyÃrthasya rasÃnuguïatvaæ vyatirekadvÃreïa dra¬hayati--sà tvÃmityÃdinà / 'dhvaneryassaguïÅbhÆtavyaÇgyasyÃdhvà pradarÓita' ityudyotÃrambhe ya÷ Óloka÷ tatra dhvaneradhvanà kavÅnÃæ pratibhÃguïo 'nanto bhavatotye«a bhÃgo vyÃkhyÃta ityupasaæharati--tadevamityÃdinà / saguïÅbhÆtavyaÇgyasyetyamuæ bhÃgaæ vyÃca«Âe--guïÅbhÆtetyÃhinà / triprabhedo vastvalaÇkÃrarasÃtmanà yo vyaÇgya÷ tasya yÃpek«Ã vÃcyeguïÅbhÃva÷ tayetyartha÷ / tatra sarve ye dhvanibhedÃste«Ãæ guïÅbhÃvÃdÃnantyamiti tadÃha--ativistareti / svayamiti / tatra vastunà vyaÇgyena guïÅbhÆtena navatvaæ satyapa purÃïÃrthasparÓe yathà mamaiva-- bhaavihalarakhkhaïekakamallasaraïÃgaÃïaaththÃïa / khaïamattaæ viïa diïïà vissÃmakahetti juttamiïam // // atra tvamanavaratamarthÃstyajasÅti audÃryalak«aïaæ vastu dhvanyamÃnaæ vÃcyasyopaskÃrakaæ bÃlapriyà tribhedavyaÇgyÃpek«ayetyetadvyÃca«Âe--triprabheda ityÃdi / bhaavahaleti / bhayavihvalarak«aïaikamallaÓaraïÃgatÃnÃmarthÃnÃm / k«aïamÃtramÃtramapi na dattà viÓrÃmakatheti yuktamidam // // itichÃyà / itÅdaæyuktamityatra kÃkvà ityetanna yuktamityartha÷ / cÃiaïeti / locanam navatvandadÃti, satyapi purÃïakavisp­«Âe 'rthe / tathÃhi purÃïÅgÃthÃ--- cÃiaïakaraparamparasa¤cÃraïakhe aïissahasasarÅrà / aththà kivaïadharanththà sathnÃpaththÃsvavantÅva // alaÇkÃreïa vyaÇgyena vÃcyopaskÃre navatvaæ yathà mamaiva-- vasantamattÃliparamparopamÃ÷ kacÃstavÃsan kala rÃgav­ddhaye / ÓmaÓÃnabhÆbhÃgaparÃgabhÃsurÃ÷ kathantadetena manÃgviraktaye // // atra hyÃk«epeïa vibhÃvanayà ca dhvanyamÃnÃbhyÃæ vÃcyamupask­tamiti navatvaæ satyapi purÃïÃrthayogitve / tathÃhi purÃïaÓloka÷--- k«utt­«ïÃkÃmamÃtsaryaæ maraïÃcca mahadbhayam / pa¤caitÃni vivardhante vÃrdhake vidu«Ãmapi // iti / vyaÇgyena rasena guïÅbhÆtena vÃcyopaskÃreïa navatvaæ yathà mameva-- jarà neyaæ mÆrdhni dhruvamayamasau kÃlabhujaga÷ krudhÃndha÷ phÆtkÃrai÷ sphuÂagaralaphenÃn prakirati // // tadenaæ saæpaÓyatyatha ca sukhitammanyah­daya÷ Óivo pÃyannecchan bata bata sudhÅra÷ khalu jana÷ // bÃlapriyà tyÃgijanakaraparamparÃsa¤cÃraïakhedanissahaÓarÅrÃ÷ / arthÃ÷ k­païag­hasthÃ÷ svasthÃvasthÃ÷ svapantÅva // // iti chÃyà / artha÷spa«Âa÷ / vasanteti / ka¤cana mitraæ prati kasyacidukti÷ / vasante vasantena và mattà ye alayo bh­ÇgÃstatparamparopamÃ÷ te«Ãæ paramparayà tulyÃ÷ atinÅlasnigdhà iti yÃvat / tathÃbhÆtÃ÷ kacà ityanena yauvanadaÓà pradarÓità / tava rÃgasya v­ddhaye Ãsan kila / ÓmaÓÃnabhÆbhÃge ye parÃgÃ÷ bhasmareïavaste iva bhÃsurÃ÷ ÓubhrÃ÷ jarayà Óuklà iti yÃvat / ete kacÃ÷ / rÃgasya vairÃgyasya coddÅpakatvÃttattadupamÃnamupÃttam / tava manÃgÅ«adupi viraktaye vairÃgyÃya na bhavanti / tat tathaæ vairÃgyasya kÃraïe satyapi tadajananaæ kuta ityartha÷ / anena pratyuta kÃraïÃbhÃve 'pi kÃma eva vardhanta ityarthasya kÃmasya mahimà varïayitumaÓakya ityarthasya ca prakÃÓanÃdvibhÃvanÃk«epau vyajyete, tÃbhyÃæ ca vÃcyamupaskriyata ityÃha--atra hÅtyÃdi // // k«utt­ïïetyÃdisamÃhÃradvandva÷ / jareti / jarÃjÅrïa ka¤ciduÓyokti÷ / mÆrdhni iyaæ d­ÓyamÃnà jarà na bhavati / ayamasau kradhÃndha÷ / kÃlabhujaga÷ k­ïïasarpa÷ / atha ca antakarÆpo bhujaga÷ / phÆtkÃrai÷ sphuÂaæ garalaæ ye«u tathÃbhÆtÃn phenÃn prakirati var«ati / iyaæ na jarÃ, kintu ÓirasthakÃlabhujagÃbhiv­«Âa÷ phenanikara _________________________________________________________ dhvaner itthaæ guïÅbhÆta-vyaÇgyasya ca samÃÓrayÃt / na kÃvyÃrtha-virÃmo 'sti yadi syÃt pratibhÃ-guïa÷ // DhvK_4.6 // __________ dhvaneritthaæ guïÅbhÆtavyaÇgyasya ca samÃÓrayÃt / na kÃvyÃrthavirÃmo 'sti yadi syÃtpratibhÃguïa÷ // 6 // satsvapi purÃtanakaviprabandhe«u yadi syÃtpratibhÃguïa÷, tasmiæstvasati na ki¤cideva kavervastvasti / bandhacchÃyÃpyarthadvayÃnurÆpaÓabdasanniveÓo 'rthapratibhÃnÃbhÃve kathamupapadyate / anapek«itÃrthaviÓe«Ãk«apapatanaina bandhacchÃyeti nedaæ nedÅya÷ sah­dayÃnÃm / evaæ hi satyarthÃnapek«acaturamadhuravacanaracanÃyÃmapi locanam atrÃdbhutena vyaÇgyena vÃcyamupask­taæ ÓÃntarasapratipatyaÇgatvÃccÃru bhavatÅti navatvaæ satyapyasmin purÃïaÓloke jarÃjÅrïaÓarÅrasya vairÃgyaæ yanna jÃyate, tannunaæ h­daye m­tyurd­¬hannÃstÅti niÓcaya÷ // 5 // // // satsvapÅtyÃdi kÃrikÃyà upaskÃra÷ / trÅn pÃdÃn spa«ÂÃnmatvà turyaæ pÃdaæ vyÃkhyÃtuæ paÂhati--yadÅti / vidyamÃno hyasau pratibhÃgaïa uktarÅtyà bhÆyÃn bhavati, na tvatyantÃsannevetyartha÷ / tasminniti / anantÅbhÆte pratibhÃguïe / na ki¤cideveti / sarva hi purÃïakavinaiva sp­«Âamiti kimidÃnÅæ varïyaæ, yatra kavervarïanÃvyÃpÃrassyÃt / nanu yadyapi varïyamapÆrvannÃsti, tathÃpyuktiparipÃkagumbhaghaÂanÃdyaparaparyÃyabandhacchÃyà navanavà bhavi«yati / yannaveÓane kÃvyÃntarÃïÃæ saærambha ityÃÓaÇkyÃha---bandhacchÃyÃpÅti / arthadvayaæ guïÅbhÆtavyaÇgyaæ pradhÃnabhÆtaæ vyaÇgyaæ ca / nedÅya iti / nikaÂataraæ h­dayÃnupraveÓi na bhavatÅtyartha÷ / atra hetumÃha--evaæ hi satÅti / bÃlapriyà ityartha÷ / dhruvamityutprek«ÃyÃm / taditi jana÷ / tadenÃn tathÃbhÆtÃn phenÃn / phenamiti tadenamiti và pÃÂha÷ / sampaÓyati atha ca sukhitamanyah­daya÷ ÓivopÃyaæ necchaæÓca / ata÷ sudhÅra÷ khalvityanvaya÷ / batetyadbhute / jareti / taditi tasmÃdityartha÷ / m­tyurnÃstÅti viÓcaya÷ h­dayed­¬hamasti nÆnamityanvaya÷ // 5 // // // upaskÃra iti / satsvapÅtyÃde÷ na kÃvyÃrthavirÃmo 'stÅtyanenÃnvaya iti bhÃva÷ / yadÅtyÃderbhÃvaæ viv­ïoti--vidyamÃna ityÃdi / v­ttau 'bandhacchÃye'tyasya vivaraïam--'arthadvayÃnurÆpaÓabdasanniveÓa'iti / tadrÆpà bandhacchÃyetyartha÷ / 'anapek«ite'tyÃdiÓaÇkÃgrantha÷ / itÅdaæ sah­dayÃnÃæ na nedÅya iti sambandha÷ / punaÓÓaÇkate--'ÓabdÃrthayo'rityÃdi / 'kÃvyatva' iti nimitte saptamÅ / ÓabdÃrthayo÷ sahitayo÷ kÃvyatvena hetunetyartha÷ / 'tathÃvidha' iti / arthÃnapek«acaturamadhuravacanaracana ityartha÷ / 'kavyavyavasthe'ti / kÃvyavyapadeÓa ityartha÷ / samÃdhatte---'pare'tyÃdi / 'tatkÃvyatve'ti tatpadena para÷ parÃm­Óyate / 'kÃvyasandarbhÃïÃm' iti / tatkÃvyatvavyavahÃra ityanu«ajyate / kÃvyavyapadeÓa÷ pravarteta / ÓabdÃrthayo÷ sÃhityena kÃvyatve kathaæ tathÃvidhe vi«aye kÃvyavyavastheti cet---paropanibaddhÃrthaviracane yathà tatkÃvyatvavyavahÃrastathà tathÃvidhÃnÃæ kÃvyasandarbhÃïÃm / na cÃrthÃnantyaæ vyaÇgyÃrthÃpek«ayaiva yÃvadvÃcyÃrthÃpek«ayÃpÅti pratipÃdayitumucyate-- _________________________________________________________ avasthÃdeÓa-kÃlÃdi-viÓe«air api jÃyate / Ãnantyam eva vÃcyasya ÓuddhasyÃpi svabhÃvata÷ // DhvK_4.7 // __________ avasthÃdeÓakÃlÃdiviÓe«airapi jÃyate / Ãnantyameva vÃcyasya ÓuddhasyÃpi svabhÃvata÷ // 7 // ÓuddhasyÃnapek«itavyaÇgyasyÃpi vÃcyasyÃnantyameva jÃyate svabhÃvata÷ / svabhÃvo hyayaæ vÃcyÃnÃæ cetanÃnÃmacetanÃnÃæ ca yadavasthÃbhedÃddeÓabhedÃtkÃlabhedÃtsvÃlak«aïyabhedÃccÃnantatà bhavati / taiÓca tathÃvyavasthitai÷ sadbhi÷ prasiddhÃnekasvabhÃvÃnusaraïarÆpayà svabhÃvoktyÃpi tÃvadupanibadhyamÃnairniravadhi÷ locanam caturatvaæ samÃsasaÇghaÂanà / madhuratvamapÃru«yam / tathÃvidhÃnÃmiti / apÆrvabandhacchÃyÃyuktÃnÃmapi paropanibaddhÃrthanibandhane parak­takÃvyatvavyavahÃra eva syÃdityarthasyÃpÆrvatvamÃÓrayaïÅyam / kavanÅyaæ kÃvyaæ tasya bhÃva÷ kÃvyatvaæ, na tvayaæ bhÃvapratyayÃntÃt bhÃvapratyaya iti ÓaÇkitavyam // 6 // // // pratipÃdayitumiti / prasaÇgÃditi Óe«a÷ / yadi và vÃcyantÃbadvividhavyaÇgyopayogi tadeva cedanantaæ tadbalÃdeva vyaÇgyÃnantyaæ bhavatÅtyabhiprÃyeïedaæ prak­tamevocyate / Óuddhasyeti / vyaÇgyavi«ayo yo vyÃpÃra÷ tatsparÓaæ vinÃpyÃnantyaæ svarÆpamÃtreïaiva paÓcÃttu tathà svarÆpeïÃnantaæ sadvyaÇgyaæ vyanaktÅti bhÃva÷ / na tu sarvathà tatra vyaÇgyaæ nÃstÅti mantavyamÃtmabhÆtatadrÆpÃbhÃve kÃvyavyavahÃrahÃne÷; tathà codÃharaïe«u rasadhvanessadbhÃvo 'styeva / Ãdigrahaïaæ vyÃca«Âe---svÃlak«eyeti / svarÆpetyartha÷ / yathÃrÆpasparÓayostÅvraikÃvasthayorekadravyani«ÂhayorekakÃlayoÓca / bÃlapriyà syÃditi Óe«a÷ / locane bhÃvaæ viv­ïoti---apÆrvabandhetyÃdi / kÃvyatvamityasya vyutpattiæ darÓayati---kavanÅyamityÃdi // 6 // // // kÃrikÃsthaæ Óuddhasyeti padamanyathÃpratipattiparihÃrÃya vyÃca«Âe--vyaÇgyetyÃdi / vyÃpÃra iti / vÃcyasyeti Óe«a÷ / Ãtmeti / ÃtmabhÆtasya vyaÇgyasyÃbhÃva ityartha÷ / hÃni÷ abhÃva÷ / nanu kÅd­Óaæ vyaÇgyaæ tatra bhavatÅtyatrÃha---tathÃcetyÃdi / v­ttau'anapek«itavyaÇgyasye'tyetadapyuktarÅtyà vyÃkhyeyam / 'taiÓce'ti / 'tai÷' vÃcyÃrthai÷ / 'prathamameve'ti / kÃvyÃrtha÷ sampadyate / tathà hyavasthÃbhedÃnnavatvaæ yathÃ---bhagavatÅpÃrvatÅ kumÃrasambhave 'sarvopamÃdravyasamuccayena' ityÃdibhiruktibhi÷ prathamameva parisamÃpitarÆpavarïanÃpi punarbhagavata÷ ÓambhorlocanagocaramÃyÃntÅ 'vasantapu«pÃbharaïaæ vahantÅ' manmathopakaraïabhÆtena bhaÇgyantareïopavarïità / saiva ca punarnavodvÃhasamaye prasÃdhyamÃnà 'tÃæ prÃÇmukhÅæ tatra niveÓya tanvÅm' ityÃdyuktirbhirnavenaiva prakÃreïa nirÆpitarÆpasau«Âhavà / na ca te tasya kaverekatraivÃsak­tk­tà varïanaprakÃrà apunaruktatvena và navanavÃrthanirbharatvena và pratibhÃsante / darÓitameva caitadvi«amabÃïalÅlÃyÃm--- ïa a tÃïa gha¬ai ohÅ ïa a te dÅsanti kaha vi punaruttà / je vibbhamà piÃïaæ atthà và sukaivÃïÅïam // // ayamaparaÓcÃvasthÃbhedaprakÃro yadacetanÃnÃæ sarve«Ãæ cetanaæ dvitÅyaæ rÆpamabhimÃnitvaprasiddhaæ himavadgaÇgÃdÅnÃm / taccocitacetanabi«ayasvarÆpayojanayopanibadhyamÃnamanyadeva sampadyate / yathà kumÃrasambhava eva parvatasvarÆpasya himavato varïanaæ, puna÷ saptar«ipriyokti«u cetanatassvarÆpÃpek«ayà pradarÓitaæ tadapÆrvameva pratibhÃti / prasiddhaÓcÃyaæ satkavÅnÃæ mÃrga÷ / idaæ locanam na ca te«Ãæ ghaÂate 'vadhi÷, na ca te d­Óyante kathamapi punaruktÃ÷ / ye vibhramÃ÷ priyÃïÃmarthà và sukavivÃïÅnÃm // // cakÃrÃbhyÃmativismayassÆcyate / kathamapÅti / prayatnenÃpi vicÃryamÃïaæ paunaruktyaæ na labhyamiti yÃvat / priyÃïÃmiti / bahuvallabho hi subhago rÃdhÃvallabhaprÃyastÃstÃ÷ kÃminÅ÷ paribhogasubhagamupabhu¤jÃno 'pi na vibhramapaunaruktyaæ paÓyati tadà / etadeva priyÃtvamucyate, yadÃha-- bÃlapriyà prathamasarga ityartha÷ / 'upavarïite'ti / t­tÅyasarga iti Óe«a÷ / 'nirÆpitarÆpasau«Âhave'ti / saptamasarga iti Óe«a÷ / te varïanaprakÃrÃ÷ na ca bhÃsanta iti sambandha÷ / 'tasya kaveri'ti / kÃlidÃsasyÃpi kaverityartha÷ / 'ïaa' ityÃde÷ chÃyÃæ darÓayati locane---na cetyÃdi / priyÃïÃæ vibhramÃ÷ kathamapi punaruktà na d­Óyanta ityetadviv­ïoti--bahuvallabha ityÃdi / tadà vibhramapaunaruktyaæ na paÓyatÅti sambandha÷ / tadà paribhogakÃle / yadÃhetu mÃghakaviriti Óe«a÷ / ca prasthÃnaæ kavivyutpattaye vi«amabÃïalÅlÃyÃæ saprapa¤caæ darÓitam / cetanÃnÃæ ca bÃlyÃdyavasthÃbhiranyatvaæ satkavÅnÃæ prasiddhameva / cetanÃnÃmavasthÃbhede 'pyavÃntarÃvasthÃbhedÃnnÃnÃtvam / yathà kumÃrÅïÃæ kusumaÓarabhinnah­dayÃnÃmanyÃsÃæ ca / tatrÃpi vinÅtÃnÃmavinÅtÃnÃæ ca / acetanÃnÃæ ca bhÃvÃnÃmÃrambhÃdyavasthÃbhedabhinnÃnÃmekaikaÓa÷ svarÆpamupanibadhyamÃnamÃnantyamevopayÃti / yathÃ--- haæsÃnÃæ ninade«u yai÷ kavalitairÃsajyate kÆjatÃ- manya÷ ko 'pi ka«ÃyakaïÂhaluÂhanÃdÃghargharo vibhrama÷ / te sampratyakaÂhoravÃraïavaghÆdantÃÇkuraspardhino niryÃtÃ÷ kamalÃkare«u bisinÅkandÃgrimagranthaya÷ // // evamanyatrÃpi diÓÃnayÃnusartavyam / locanam k«aïe k«aïe yannavatÃmupaiti tadeva rÆpaæ ramaïÅyatÃyà iti / priyÃïÃmiti cÃsaæsÃraæ pravahadrÆparo yo 'yaæ kÃntÃnÃæ vibhramaviÓe«a÷ sa navanava eva d­Óyate / na hyasÃvagnicayanÃdivadanyataÓÓik«ita÷, yena tatsÃd­ÓyÃtpunaruktatÃæ gacchet / api tu nisargodbhidyamÃnamadanÃÇkuravikÃsamÃtrantaditi navanavatvam / tadvatparakÅyaÓik«Ãnapek«anijapratibhÃguïani«yandabhÆta÷ kÃvyÃrtha iti bhÃva÷ / bÃlapriyà priyÃïÃæ vibhramà ityanena gamyamarthamÃha---priyÃïÃmiti cetyÃdi / na hÅtyÃdi / asau vibhramaviÓe«a÷ / yathà agnicayanamanyataÓÓik«yate tathà Óik«ito netyartha÷ / yeneti / anyataÓÓik«itatvenetyartha÷ / taditi / vibhramaviÓe«a ityartha÷ / navanavatvamiti / tasyeti Óe«a÷ / 'arthà và sukavivÃïÅnÃmiti prak­taæ viv­ïoti---tadvadityÃdi / tadvaditi / tena tulyo bhavati navanavo bhavatÅtyartha÷ / v­ttau'cetanatatsvarÆpÃpek«aye'ti / himavato varïanamityanu«ajyate / 'pradarÓitaæ tadi'ti / varïitaæ tadityartha÷ / 'avasthÃbhede 'pÅ'ti / kaumÃrÃdiÓarÅrÃvasthÃyà bhedÃbhÃve 'pÅtyartha÷ / 'Ãntare'ti / mÃnasiketyartha÷ / 'haæsÃnÃm' iti / 'kabalitai÷' bhak«itai÷ / yai÷ kÆjatÃæ haæsÃnÃæ ninade«u ka«ÃyakaïÂhaluïÂhanÃdÃgharghara÷ anya÷ ko 'pi vibhrama÷ Ãsajyate Ãsakta÷ kriyata ityÃdyanyaya÷ / tacca yathÃvasthitamapi tÃvadupanibadhyamÃnamityatra tÃvatpadaæ locane viv­ïoti--uttarakÃlantvityÃdi / deÓabhedÃnnÃnatvamacetanÃnÃæ tÃvat / yathà vÃyÆnÃæ nÃnÃdigdeÓacÃriïÃmanye«Ãmapi salilakusumÃdÅnÃæ prasiddhameva / cetanÃnÃmapi mÃnu«apaÓupak«iprabh­tÅnÃæ grÃmÃraïyasalilÃdisamedhitÃnÃæ parasparaæ mahÃnviÓe«a÷ samupalak«yata eva / sa ca vivicya yathÃyathamupanibadhyamÃnastathaivÃntyamÃyÃti / tathà hi---mÃnu«ÃïÃmeva tÃvaddigdeÓÃdibhinnÃnÃæ ye vyavahÃravyÃpÃrÃdi«u vicitrà viÓe«Ãste«Ãæ kenÃnta÷ Óakyate gantum, viÓe«ato yo«itÃm / upanibadhyate ca tatsarvameva sukavibhiryathÃpratibham / kÃlabhedÃcca nÃnÃtvam / yathartubhedÃddigvyomasalilÃdÅnÃmacetanÃnÃm / cetanÃnÃæ cautsukyÃdaya÷ kÃlaviÓe«ÃÓrayiïa÷ prasiddhà eva / svÃlak«aïyaprabhedÃcca sakalajagadgatÃnÃæ vastÆnÃæ vinibandhanaæ prasiddhameva / tacca yathÃvasthitamapi tÃvadupanibadhyamÃnamanantatÃmeva kÃvyÃrthasyÃpÃdayati / atra kecidÃcak«arin---yathà sÃbhÃnyÃtmanà vastÆni vÃcyatÃæ pratipadyante na viÓe«ÃtmanÃ; tÃni hi svayamanubhÆtÃnÃæ sukhÃdÅnÃæ tannimittÃnÃæ ca svarÆpamanyatrÃropayadbhi÷ svaparÃnubhÆtarÆpasÃmÃnyamÃtrÃÓrayeïopanibadhyante kavibhi÷ / na hi tairatÅtamanÃgataæ vartamÃna¤ca aparicitÃdisvalak«aïaæ yogibhiriva pratyak«ÅkrÅyate; taccÃnubhÃvyÃnubhavasÃmÃnyaæ sarvapratipatt­sÃdhÃraïaæ parimitatvÃtpurÃtanÃnÃmeva gocarÅbhÆtam, tasyà vi«ayatvÃnupapatte÷ / locanam tÃvaditi / uttarakÃlantu vyaÇgyasparÓanena vicitratÃæ parÃæ bhajatÃnnÃma, tÃvati tu svabhÃvenaiva sà vicitreti tÃvacchabdasyÃbhiprÃya÷ / tannimittÃnäceti / ­tumÃlyÃdÅnÃm sveta / svÃnubhÆtaparÃnubhÆtÃnÃæ yatsÃmÃnyaæ tadeva viÓe«ÃntararahitantanmÃtraæ tasyÃÓrayeïa / na hi tairiti kavibhi÷ / etaccÃtyantÃsaæbhÃvanÃrthamuktam / bÃlapriyà svaparÃnubhÆtetyetat vyÃca«Âe---svÃnubhÆtetyÃdi / mÃtraÓabdÃrthavivaraïam--viÓe«Ãntararahitamiti / v­ttau 'aparicitÃdisvalak«aïam' iti / aparicitÃdÅnÃæ vastÆnÃæ svarÆpamityartha÷ / etaccoktamiti sambandha÷ / na hÅtyÃdi kathanaæ cetyartha÷ / 'atyantÃsambhÃvanÃrtham' iti / atyantaæyadasambhÃvanaæ vastÆnÃæ viÓe«Ãtmanà pratipÃdanasambhavÃbhÃvastadarthaæ tatpratipattyarthamityartha÷ / etadeva viÓadayati---pratyak«etyÃdi / ata eva sa prakÃraviÓe«o yairadyatanairabhinavatvena pratÅyate te«ÃmabhimÃna mÃtrameva bhaïitak­taæ vaicitryamÃtramatrÃstÅti / tatrocyate--yattÆktaæ sÃmÃnyamÃtrÃÓrayeïa kÃvyaprav­ttistasya ca parimitatvena prÃgeva gocarÅk­tatvÃnnÃsti navatvaæ kÃvyaprav­ttistasya ca parimitatvena prÃgeva gocarÅk­tatvÃnnÃsti navatvaæ kÃvyavastÆnÃmiti, tadayuktam; yato yadi sÃmÃnyamÃtramÃÓritya kÃvyaæ pravartate kiÇk­tastarhi mahÃkavinibadhyamÃnÃnÃæ kÃvyarthÃnÃmatiÓaya÷ / vÃlmikivyatiriktasyÃnyasya kavivyapadeÓa eva và sÃmÃnyavyatiriktasyÃnyasya kÃvyÃrthasyabhÃvÃt, sÃmÃnyasya cÃdikavinaiva pradarÓitatvÃt / uktivaicitryÃnnai«a do«a iti cet--kimidumuktivaicitryam? uktirhi vÃcyaviÓe«apratipÃdi vacanam / tadvaicitrye kathaæ na vÃcyavaicitryam / vÃcyavÃcakayoravanÃbhÃvena prav­tte÷ / locanam pratyak«adarÓane 'pi hi--- ÓabdÃssaæketitaæ prÃhurvyavahÃrÃya sa sbh­ta÷ / tadà svalak«aïaæ nÃsti saÇketastena tatra na÷ // // ityÃdiyuktibhissÃmÃnyameva sp­Óyate / kimiti / asaævedyamÃnamarthapaunarukyaæ kathaæ prÃkaraïikairaÇgÅkÃryamiti bhÃva÷ / tameva prakaÂayata---na cediti / uktirhÅti / paryÃyamÃtrataiva yadyuktiviÓe«astatparyÃyÃntarairavikalaæ tadarthopanibandhe apaunaruktyÃbhimÃno na bhavati / bÃlapriyà pratyak«adarÓane 'pÅti / kavÅnÃæ vastusvarÆpapratyak«adarÓane satyapÅtyartha÷ / sp­Óyata iti / kavivÃceti Óe«a- / v­ttau--'anubhÃvye'ti / anubhÃvyÃnÃmanubhavitavyÃnÃæ vastÆnÃmanubhavÃnÃæ ca yat sÃmÃnyaæ sÃmÃnyasvarÆpamityartha÷ / 'tasye'ti / anubhÃvyÃnubhÃvasÃmÃnyasyetyartha÷ / 'avi«ayatve'ti / purÃtanÃnÃmityanu«aÇga÷ / 'te«Ãm' iti / adyatanÃnÃmityartha÷ / ityabhimÃnamÃtrameveti sambandha÷ / 'tatrocyata' ityasyÃnantaraæ 'yattÆktaæ sÃmÃnyamÃtrÃÓrayeïa kÃvyaprav­tti'rityÃdi pÃÂha÷ / kvacidganthe tvasmÃt pÆrvaæ 'yadi sÃmÃnyamÃtrÃÓrayeïa kÃvyaprav­ttistatprarÓitaprakÃraæ kÃvyavaicitryamavasthÃdiviÓe«Ãtkiæ punaruktamevÃstu na cettathà tatkarthaæ na kÃvyÃnantyam' ityapi pÃÂha÷ / tadasurodhÅ kimitÅtyÃdi na ceditÅtyanto locanagrantha÷ / 'uktirhÅ'tyÃdigranthasya bhÃvaæ viv­ïoti--paryÃyetyÃdi / paryÃyamÃtrataiva ÓabdÃntareïa nirdeÓa eva / tat tarhi / avikalaæ vaikalyaæ vinà / apaunaruktyÃbhimÃno na bhavatÅti / vÃcyÃnÃæ ca kÃvye pratibhÃsamÃnÃnÃæ yadrÆpaæ tattu grÃhyaviÓe«Ãbhedenaiva pratÅyate / tenoktavaicitryavÃdinà vÃcyavaicitryamanicchatÃpyavaÓyamevÃbhyupagantavyam / tadayamatra saÇk«epa÷-- vÃlmÅkavyatiriktasya yadyekasyÃpi kasyacit / i«yate pratibhÃrthe«u tattadÃnantyamak«ayam // // ki¤ca, uktivaicitryaæ yatkÃvyanavatve nibandhanamucyate tadasmatpak«Ãnuguïameva / yato yÃvÃnayaæ kÃvyÃrthÃnantyabhedahetu÷ prakÃra÷ prÃgdarÓita÷ sa sarva eva punaruktivaicitryÃddviguïatÃmÃpadyate / yaÓcÃyamupamÃÓle«ÃdiralaÇkÃravarga÷ locanam tasmÃdviÓi«ÂavÃcyapratapÃdakanaivokterviÓe«a iti bhÃva÷ / grÃhyaviÓe«eti / grÃhya÷ pratyak«ÃdipramÃïairyo viÓe«a÷ tasya yo abheda÷ / tenÃyamartha÷--padÃnÃntÃvatsÃmÃnye và tadvati vÃpohe và yatra kutrÃpi vastuni samaya÷, kimanena vÃdÃntareïa? vÃkyÃttadviÓe«a÷ pratÅyata iti kasyÃtra vÃdino vimati÷ / anvitÃbhidhÃnatadviparyayasaæsargabhedÃdivÃkyÃrthapak«e«u sarvatra viÓe«asyÃpratyÃkhyeyatvÃt / uktivaicitrya¤ca na paryÃyamÃtrak­tamityuktam / anyattu yattatpratyutÃsmÃkaæ pak«asÃdhakamityÃha---kitrceti / punariti / bhÆya ityartha-. upamà hi nibha, pratim cchala, pratibimba, praticchÃya, tulya, sad­ÓÃbhÃsÃdibhirvicitrÃbhiruktibhirvicitrÅbhavatyeva / vastuta etÃsÃmuktÅnÃmarthavaicitryasya vidyamÃnatvÃt / niyamena bhÃnayogÃddhi nibhaÓabda÷, bÃlapriyà kintu paunaruktyabuddhireva bhavatÅtyartha÷ / viÓi«ÂavÃcyeti / vÃcyaviÓe«etyartha÷ / pratyak«ÃdipramÃïai÷ grÃhya iti sambandha÷ / tenÃyamartha iti / uktagranthena vak«yamÃïo 'rthassidhyatÅtyartha÷ / mÅmÃæsakÃdÅnÃæ mate sÃmÃnye vastuni, naiyÃyikamate tadvati, bauddhamate apohe samaya÷ / vÃdÃntareïavÃdaviÓe«eïa / tadviÓe«a÷ vastuviÓe«a÷ / kasyÃtra vimati÷ na kasyÃpi / atra hetumÃha---anvitetyÃdi / anvitÃbhidhÃnÃdÅnÃæ ye vÃkyÃrthatvapak«Ãste«u sarve«vapÅtyartha÷ / viÓe«asyÃpratyÃkhyeyatvÃditi / pratÅtÃviti Óe«a÷ / vastuviÓe«apratÅte÷ pratyÃkhyÃtumaÓakyatvÃdityartha÷ / punaruktivaicitryÃdityatratyapunaÓÓabdasya vyÃkhyÃnam---bhÆya iti / 'yaÓcÃyam' ityÃdigranthasya bhÃvÃrthavivaraïam--upametyÃdi / upamà hi vicitrÅbhavatyeveti sambandha÷ / nanu nibhapratimÃdiÓabdÃnÃæ samÃnÃrthakatvÃt kathaæ ta citryamityata Ãha---vastuta ityÃdi / upasaæharati---evamiti / taditi / ralaÇkÃravarga÷ prasiddha sa bhaïitivaicitryÃdupanibadhyamÃna÷ svayamevÃnavadhirdhatte puna÷ ÓataÓÃkhatÃm / bhaïitiÓca svabhëÃbhedena vyavasthità satÅ pratiniyatabhëÃgocarÃrthavaicitryanibandhanaæ punaraparaæ kÃvyÃrthÃnÃmÃnantyamÃpÃdayati / yathà mamaiva--- mahamaha itti bhaïantau vajjadi kÃlo jaïassa / toi ïa deu jaïaddaïa goarÅ bhodi maïaso // // itthaæ yathà yathà nirÆpyate tathà tathà na labhyate 'nta÷ kÃvyÃrthÃnÃm / idaæ tÆcyate--- avasthÃdivibhinnÃnÃæ vÃcyÃnÃæ vinibandhanam / yatpradarÓitaæ prÃk locanam tadanukÃratayà tu pratimaÓabda ityevaæ sarvatra vÃcyaæ kevalaæ bÃlopayogi kÃvyaÂÅkÃpariÓÅlanadaurÃtmyÃde«u paryÃyatvabhrama iti bhÃva÷ / evamarthÃnantyamalaÇkÃrÃnantya¤ca bhaïitivaicitryÃdbhavati / anyathÃpi ca tattato bhavatÅti darÓayayi---bhaïitiÓceti / pratiniyatÃyà bhëÃyà gocaro vÃcyoyo 'rthastatk­taæ yadvaicitryaæ tannibandhanaæ nimittaæ yasya, alaÇkÃrÃïÃæ kÃvyÃrthÃnäcÃnantyasya / tatkarmabhÆtaæ bhaïitivaicitryaæ kart­bhÆtamÃpÃdayatÅti sambandha÷ / karmaïo viÓe«aïacchalena heturdarÓita÷ / mama mama iti bhaïato vrajati kÃlo heturdarÓita÷ / tathÃpi na devo janÃrdano gocaro bhavati manasa÷ // // madhumathana iti yo anavarataæ bhaïati, tasya kathanna devo manogocaro bhavatÅti vÅrodhÃlaÇkÃracchÃyà / saundhavabhëayà mahamaha ityanayà bhaïityà samunme«ità // 7 // avasthÃdivibhinnÃnÃæ vÃcyÃnÃæ vinibandhanam / bÃlapriyà arthÃdyÃnantyamityartha÷ / tata iti / bhaïitivaicitryÃdityartha÷ / yastetyanyapadÃrthavivararaïam--alaÇkÃrÃïÃmityÃdi / viÓe«aïacchaleneti / pratiniyatetyÃdiviÓe«aïavyÃjenetyartha÷ / 'mahe'tyÃde÷ chÃyÃmÃha--mametyÃdi / mama mama iti bhaïata÷ mamÃyaæ mamedamityÃdi bhaïata÷ / atra mameti prak­tÃrtha÷ / madhumathana iti pratÅyamÃno viruddhÃrtha÷ / tathÃpÅti virodhadyotakam / samunmi«iteti / mahamaha ityasya mama mama iti madhumathana iti ca chÃyà bhavatÅti bhÃva÷ // 7 // // // ita ÆrdhvaÇkÃrikÃv­tyorbhedasya durgrahatayà tadubhayaæ p­thakpradarÓayan viv­ïoti--avasthetyÃdi / bhÆmnaiva d­Óyate lak«ye _________________________________________________________ na tac chakyam apohitum / . . . . . . . . . . .tat tu bhÃti rasÃÓrayÃt // DhvK_4.8 // __________ ... na tacchakyamapohitum / tattu bhÃti rasÃÓrayÃt // 8 // tadidamatra saÇk«epeïÃbhidhÅyate satkavÅnÃmupadeÓÃya--- _________________________________________________________ rasa-bhÃvÃdi-sambaddhà yady aucityÃnusÃriïÅ / anvÅyate vastu-gatir deÓa-kÃlÃdi-bhedinÅ // DhvK_4.9 // __________ rasabhÃvÃdisambaddhà yadyaucityÃnusÃriïÅ / anvÅyate vastugatirdeÓakÃlÃdibhedinÅ // 9 // tatkà gaïanà kavÅnÃmanye«Ãæ parimitaÓaktÅnÃm / _________________________________________________________ vÃcaspati-sahasrÃïÃæ sahasrair api yatnata÷ / nibaddhà sà k«ayaæ naiti prak­tir jagatÃm iva // DhvK_4.10 // __________ vÃcaspatisahasrÃïÃæ sahasrairapi yatnata÷ / nibaddhà sà k«ayaæ naiti prak­tarjagatÃmiva // 10 // // // yathÃhi jagatprak­tiratÅtakalpaparamparÃvirbhÆtavicitravastuprapa¤cà satÅ locanam bhÆmnaiva d­Óyate lak«ye tattu bhÃti rasÃÓrayÃt // // iti kÃrikà / anyastu grantho madhyopaskÃra÷ // 8 // // // atra tu pÃdatrayasyÃrthamanÆdya caturthapÃdÃrtho 'pÆrvatayÃbhidhÅyate / tadityÃdi / ÓaktÅnÃmityantaæ kÃrikayormadhyopaskÃra÷ / dvitÅyakÃrikÃyÃsturyaæ pÃdaæ vyÃca«Âe--yathÃhÅti // 1// , 10 // bÃlapriya anyastu grantha iti / 'yatpradarÓitaæ prÃgi'ti 'na tacchakyamapohitum' iti ca grantha ityartha÷ // 8 // // // caturthetyÃdi / 'tattu bhÃta rasÃÓrayÃ'dityasyÃrtho 'tra vidhÅyamÃna ityartha÷ / karikayoriti / 'rasabhÃve'tyÃde÷ 'vÃcaspatÅ'tyÃdeÓca kÃrakayorityartha- / upaskÃra iti / yadyanvÅyate anyai÷ kavibhi÷ tattarhi ityartha÷ / anye«Ãæ vÃlmÅkivyatiriktÃnÃm / kavÅnÃæ gaïanà kà / te agaïyà bhaveyuriti tadartha÷ / turyaæ pÃdamiti / prak­tirjagatÃmiveti pÃdamityartha÷ / vyÃca«Âa iti / k«ayaæ naitÅtyanena saha viv­ïotÅtyartha÷ / yathÃhÅtÅti / 'yathÃhÅ'tyÃdinà 'abhidhÃtum' ityantagranthenetyartha÷. 'tadvadi'tyÃdikaæ tu vÃcaspatÅtyÃdipÃdatrayÃrthavivaraïam / v­ttau 'jagatprak­tiri'ti / jagatkÃraïabhÆtà prak­tirityartha÷ / 'atÅte'ti / atÅtÃnÃæ kalpanÃæ paramparÃyÃmÃvirbhÆnta÷ ÃvirbhÃvita÷ vicitrÃïÃæ vastÆnÃæ prapa¤co yayà sà 'parÅ'ti / parik«Åïà na«Âà aparapadÃrthÃnÃæ nirmÃïaÓaktiryasyÃssetyartha÷ // 1// , 10 // punaridÃnÅæ parik«Åïà parapadÃrthÃnirmÃïaÓaktiriti na Óakyate 'bhidhÃtum / tadvadeveyaæ kÃvyasthitiranantÃbhi÷ kavimatibhirupabhuktÃpi nedÃnÅæ parihÅyate, pratyuta navanavÃbhirvyutpattibhi÷ parivardhate / itthaæ sthite 'pi-- _________________________________________________________ saævÃdÃs tu bhavanty eva bÃhulyena sumedhasÃm / sthitaæ hy etat saævÃdinya eva medhÃvinÃæ buddhaya÷ / kintu- naika-rÆpatayà sarve te mantavyà vipaÓcità // DhvK_4.11 // __________ saævÃdÃstu bhavantyeva bÃhulyena sumedhasÃm / sthitaæ hyetat saævÃdinya eva medhÃvinÃæ buddhaya÷ / kintu-- naikarÆpatayà sarve te mantavyà vipaÓcità // 11 // kathamiti cet--- saævÃdo hyanyasÃd­Óyaæ tatpuna÷ pratibimbavat / ÃlekhyÃkÃravattulyadehivacca ÓarÅriïÃm // 12 // saævÃdo hi kÃvyÃrthasyocyate yadanyena kÃvyavastunà sÃd­Óyam / tatpuna÷ ÓarÅriïÃæ pratibimbavadÃlekhyÃkÃravattulyadehivacca tridhà vyavasthitam / ki¤ciddhi kÃvyavastu vastvantarasya ÓarÅriïa÷ pratibimbakalpam, locanam saævÃdà iti kÃri kÃyà ardhaæ, naikarÆpatayeti dvitÅyam // 11 // kimiyaæ rÃjÃj¤etyabhiprÃyeïÃÓaÇkate---kathamiti cediti / atrottaram-- _________________________________________________________ saævÃdo hy anya-sÃd­Óyaæ tat puna÷ pratibimbavat / ÃlekhyÃkÃravat tulya-dehivac ca ÓarÅriïÃm // DhvK_4.12 // __________ saævÃdo hyanyasÃd­Óyantatpuna÷ pratibambavat / Ãlekhyà kÃravattulyadehivacca ÓarÅriïÃm // 12 // ityaneyà kÃrikayà / e«Ã khaï¬Åk­tya v­ttau vyÃkhyÃtà / ÓarÅriïÃmityaya¤caÓabda÷ prativÃkyaæ dra«Âavya iti darÓitam / ÓarÅriïa iti / pÆrvameva pratilabdhasvarÆpatayà bÃlapriyà locane--saævÃdà ityÃdi / 'saævÃdÃ' ityÃdi'sumedhasÃm' ityantaæ kÃrikÃyÃ÷ prathamÃrdhaæ, 'naike'tyÃdi 'vipaÓcite' tyantaæ dvitÅyÃrdhaæ cetyartha÷ / atra sumedhasÃæ saævÃdà ityasya sumedhasÃæ buddhÅnÃæ kÃvyÃnÃæ ca saævÃdà ityartha ityabhipretya 'sthitaæ hyetadi'tyÃdikaæ 'saævÃdo hi kÃvyÃrthasyocyata' iti ca v­ttÃvuktamiti bodhyam //11 // kha e¬Åk­tya(?) v­ttau vyÃkhyÃteti / ke«ucitpustake«viti Óe«a÷ / ata eva vak«yate--ke«ucit pustake«u kÃrikà akhaï¬Åk­tà eva d­Óyanta iti / khaï¬Åk­tya vyÃkhyÃnaæ tu 'saævÃdo hyanyasÃd­Óyam' 'saævÃdo hi kÃvyÃrthasyocyate, yadanyena kÃvyavastunà sÃd­Óyam, tat puna÷ pratibimbavat, tatpunaÓÓarÅriïÃæ pratibimbavat' ityÃdikaæ bodhyam / prativÃkyamityÃdi / ÓarÅriïÃmityasya pratibimbÃdibhistribhissambandha iti bhÃva÷ / anyadÃlekhyaprakhyam anyattulyena ÓarÅraïà sad­Óam / _________________________________________________________ tatra pÆrvam ananyÃtma tucchÃtma tad-anantaram / t­tÅyaæ tu prasiddhÃtma nÃnya-sÃmyaæ tyajet kavi÷ // DhvK_4.13 // __________ tatra pÆrvamananyÃtma tucchÃtma tadanantaram / t­tÅyaæ tu prasiddhÃtma nÃnyasÃmyaæ tyajetkavi÷ // 13 // tatra pÆrvaæ pratibimbakalpaæ kÃvyavastu parihartavyaæ sumatinà / yatastadananyÃtma tÃttvikaÓarÅraÓÆnyam / tadanantaramÃlekhyaprakhyamanyasÃmyaæ ÓarÅrÃntarayuktamapi tucchÃtmatvena tyaktavyam / t­tÅyaæ tu vibhinnakamanÅyaÓarÅrasadbhÃve sati sasaævÃdamapi kÃvyavastu na tyaktavyaæ kavinà / na hi ÓarÅrÅ ÓarÅriïÃnyena sad­Óo 'pyeka eveti Óakyate vaktum / locanam pradhÃnabhÆtasyetyartha÷ // 12 // tatra pÆrvamananyÃtma tucchÃtma tadanantaram / t­tÅyantu prasiddhatma nÃnyasÃmyantyajetkavi÷ // // iti kÃrikà / ananya÷ pÆrvopanibandhakÃvyÃdÃtmà svabhÃvo yasya tadananyÃtma yena rÆpeïa bhÃti tatprÃkkavisp­«Âameva, yathà yena rÆpeïa pratibimbaæ bhÃti, tena rÆpeïa bimbamevaitat / svayantu tatkÅd­ÓamityatrÃha--tÃtvikaÓarÅraÓÆnyamiti / na hi tena ki¤cidapÆrvamutprek«itaæ pratibimbamapyevameva / evaæ prathamaæ prakÃraæ vyÃkhyÃya dvitÅyaæ vyÃca«Âe--tadanantarantviti / dvitÅyamityartha÷ / anyena sÃmyaæ yasya tattathà / tucchÃtmeti / anukÃre hyanukÃryabuddhireva citrapustÃdÃviva na tu sindÆrÃdibuddhi÷ sphurati, sÃpi ca na cÃrugatvÃyeti bhÃva÷ //13// bÃlapriyà v­ttau 'kÃvyÃrthasye'ti pÆratam / kÃvyÃrthagatamanyasÃd­Óyaæ viv­ïoti--'yadanyene'tyÃdi / pratibimbavadityÃditraye «a«ÂyantÃdvati÷ / pratibimbe anyasÃd­Óyaæ ÓarÅriïà bimbena sÃd­ÓyamevamÃlekhyÃkÃratulyadehanoÓca ÓarÅriïà sÃd­Óyaæ bodhyam / 'ki¤ciddhÅ'tyÃdiphalitarathakathanam / tatra ÓarÅriïa ityetatpadasya vivaraïaæ locane--pÆrvamevetyÃdi / nÃnyasÃmyaæ tyajetkavirityuktyà gamyasyÃrthasya vivaraïaæ v­ttau 'parihartavyaæ sumatine'ti / 'tyaktavyam' iti ca // 12 // // // tÃtvikaÓarÅraÓÆnyamityananyÃtmetyasya vivaraïamityanyathà pratipatti÷ syÃdityato locane viv­ïota--ananya ityÃdi / bhÃtÅti / kÃvyavastviti Óe«a÷ / tasya pratibimbakalpatvaæ darÓayati--yathetyÃdi / ityatrÃheti / tathÃca tÃtviketyÃdikamananyÃtmetyasya vivaraïaæ neti bhÃva÷ / tÃtvikaÓarÅraÓÆnyatve hetumÃha--na hÅtyÃdi / teneti / navÅnakavinetyartha÷ / apÆrvamiti / kÃvyavastviti Óe«a÷ / tucchÃtmatvamupapÃdayati--anukÃre hÅtyÃdi / sÃpÅti / sà anukÃryabuddhi÷ // 13// etadevopapÃdayitumucyate-- _________________________________________________________ Ãtmano 'nyasya sad-bhÃve pÆrva-sthity-anuyÃyy api / vastu bhÃtitarÃæ tanvyÃ÷ ÓaÓi-cchÃyam ivÃnanam // DhvK_4.14 // __________ Ãtmano 'nyasya sadbhÃve pÆrvasthityanuyÃyyapi / vastu bhÃtitarÃæ tanvyÃ÷ ÓaÓicchÃyamivÃnanam // 14 // // // tattvasya sÃrabhÆtasyÃtmana÷ saddhÃve 'nyasya pÆrvasthityanuyÃyyapi vastu bhÃtitarÃm / purÃïaramaïÅyacchÃyÃnug­hÅtaæ hi vastu ÓarÅravatparÃæ ÓobhÃæ pu«yati / na tu punaruktatvenÃvabhÃsate / tanvyÃ÷ ÓaÓicchÃyamivÃnanam / evaæ tÃvatsasaævÃdÃnÃæ samudÃyarÆpÃïÃæ vÃkyÃrthÃnÃæ vibhaktÃ÷ sÅmÃna÷ / padÃrtharÆpÃïÃæ ca vastvantarasad­ÓÃnÃæ kÃvyavastÆnÃæ nÃstyeva do«a iti pratipÃdayitumucyate-- _________________________________________________________ ak«arÃdi-racaneva yojyate yatra vastu-racanà purÃtanÅ / nÆtane sphurati kÃvya-vastuni vyaktam eva khalu sà na du«yati // DhvK_4.15 // __________ ak«arÃdiracaneva yojyate yatra vasturacanà purÃtanÅ / nÆtane sphurati kÃvyavastuni vyaktameva khalu sÃna du«yati // 15 // // // na hi vÃcyaspatinÃpyak«arÃïi padÃni và kÃnicidapÆrvÃïi ghaÂayituæ locanam etadeveti t­tÅyasya rÆpasyÃtyÃjyatvam / Ãtmano 'nyasya sadbhÃve pÆrvasthityanuyÃyyapi / vastu bhÃtitarÃntanvyÃÓÓaÓicchÃyamivÃnanam // // iti kÃrikà khaï¬Åk­tya v­ttau paÂhità / ke«ucitpustake«u kÃrikà akhaï¬Åk­tà eva d­Óyante / Ãtmana ityasya Óabdasya pÆrvapaÂhitÃbhyÃmeva tatvasya sÃrabhÆtasyeti ca padÃbhyÃmartho nirÆpita÷ // 14 // sasaævÃdÃnÃmiti pÃÂha÷ / saævÃdÃnÃmiti tu pÃÂhe vÃkyÃrtharÆpÃïÃæ samudÃyÃnÃæ ye saævÃdÃ÷ te«Ãmiti vaiyadhikaraïyena saægati÷ / vastuÓabtadena eko và dvau và trayo bÃlapriyà etadevetyatratyaitatpadÃrthavivaraïam--t­tÅyasyetyÃdi / Ãtmana ityasyÃrtho nirÆpita iti sambandha÷ tattvasya sÃrabhÆtasyeti cÃtmapadÃrthavivaraïamiti bhÃva÷ / v­ttau / 'pÆrvasthitÅ' tyÃdyuktasyaiva vivaraïaæ 'purÃïe'tyÃdi / 'pu«yatÅ' tyantam / 'purÃïe'ti / purÃïÅ ramaïÅyà ca yà chÃyà tayÃnug­hÅtamityartha÷ / 'ÓarÅravat' ÓarÅreïa tulyam //14 // // // kÃrikÃyÃæ vasturacanetyatra vastupadaæ viv­ïoti locane--vastuÓabdenetyÃdi / Óakyante / tÃni tu tÃnyevopanibaddhÃni na kÃvyÃdi«u navatÃæ virudhyanti / tathaiva padÃrtharÆpÃïi Óle«ÃdimayÃnyarthatattvÃni / tasmÃt-- yadapi tadapi ramyaæ yatra lokasya ki¤cit-sphuritamidamitÅyaæ buddhirabhyujjihÅte / sphuraïeyaæ kÃciditi sah­dayÃnÃæ camatk­tirutpadyate / _________________________________________________________ anugatam api pÆrva-cchÃyayà vastu tÃd­k sukavir upanibadhnan nindyatÃæ nopayÃti // DhvK_4.16 // __________ anugatamapi pÆrvacchÃyayà vastu tÃd­k / sukavirupanibadhnannindyatÃæ nopayÃti // 16 // locanam và caturÃdayo và padÃnÃmarthÃ÷ / tÃni tviti / ak«arÃïi ca padÃni ca / tÃnyeveti / tenaiva rÆpeïa yuktÃni manÃgapyanyarÆpatÃmanÃgatÃnÅtyartha÷ / evamak«arÃdiracanaiveti d­«ÂÃntabhÃgaæ vyÃkhyÃya dÃr«ÂÃntike yojayati--tathaveti / Óle«ÃdimayÃnÅti / Óle«ÃdisvabhÃvÃnÅtyartha÷ / sadv­ttatejasviguïadvijÃdayo hi ÓabdÃ÷ pÆrvapÆrvairapi kavisahasrai÷ Óle«acchÃyayà nibadhyante, nibaddhÃÓcandrÃdayaÓcopamÃnatvena / tathaiva padÃrtharÆpÃïÅtyatra nÃpÆrvÃïi ghaÂayituæ Óakyante ityÃdi virudhyantÅtyevamantaæ prÃktanaæ vÃkyamabhisandhÃnÅyam // 15 // // // 'lokye'ti vyÃca«Âe--sah­dayÃnÃmiti / camatk­tiriti / ÃsvÃdapradhÃnà buddhirityartha÷ / 'abhyujjÅhÅta' iti vyÃca«Âe--utpadyata iti / udetÅtyartha÷ / buddherevÃkÃraæ darÓayati--sphuraïeyaæ kÃciditi / yadapi tadapi ramyaæ yatra lokasya ki¤ci- tsphuritamidamitÅyaæ buddhirabhyujjihÅte / bÃlapriyà arthà iti / vivak«ità iti Óe«a÷ / tÃni tvityÃdikaæ viv­ïoti--ak«arÃïÅtyÃdi / tÃnyevopanibaddhÃnÅtyasya vivaraïam--tenaivetyÃdi / vyÃkhyÃyeti / na hÅtyÃdinà virudhyantÅtyanteneti Óe«a÷ / sadv­ttetyÃdi / sadv­ttÃdayo hi Óabdà nÃnÃrthakÃ÷ / nibaddhà ityÃdi / pÆrvairupamÃnatvena nibaddhÃÓcandrÃdayaÓcÃdyatanairupamÃnatvena nibadhyanta ityartha÷ / abhisandhÃnÅyamiti / anu«a¤janÅyamityartha÷ / kÃrikÃyÃæ yatretyuktyà tatretyadhyÃh­tya kÃvyavastunÅtyanena yojyam / yatretyasya sthÃne yà tviti và pÃÂha÷ / kÃrikÃyÃæ 'yadapÅ'tyÃdi / 'yadapi tadapi' yatki¤cittadvastvapi / 'ramyaæ' kÃvye cÃru bhavati / tatpadÃrthaæ viv­ïoti--'yatre'tyÃdi / 'yatra' nibaddhe yasmin vastuni / idaæ ki¤cit sphuritamitÅyaæ buddhi÷ lokasya ujjihÅte ityanvaya÷ / tadanugatamapi pÆrvacchÃyayà vastu tÃd­k tÃd­k«aæ sukavirvivak«itavyaÇgyavÃcyÃrthasamarpaïasamarthaÓabdaracanÃrÆpayà bandhacchÃyayopanibadhnannindhatÃæ naiva yÃti / taditthaæ sthitam--- pratÃyantÃæ vÃco nimitavividhÃrthÃm­tarasà na sÃda÷ kartavya÷ kavibhiranavadye svavi«aye / santi navÃ÷ kÃvyÃrthÃ÷ paropanibaddhÃrthaviracane na kaÓcitkaverguïa iti bhÃvayitvà / _________________________________________________________ parasvÃdÃnecchÃ-virata-manaso vastu sukave÷ sarasvaty evai«Ã ghaÂayati yathe«Âaæ bhagavatÅ // DhvK_4.17 // __________ parasvÃdÃnecchÃviratamanaso vastu sukave÷ / sarasvatyevai«Ã ghaÂayati yathe«Âaæ bhagavatÅ // 17 // locanam anugatamipi pÆrvacchÃyayà vastu tÃd­ksukavirupanibadhnannindyatÃæ nopayati // // iti kÃrikà khaï¬Åk­tya paÂhità // 16 // svavi«aya iti / svayantÃtkÃlikatvenÃsphurita ityartha÷ / parasvÃdÃnecchetyÃdidvitÅyaæ ÓlokÃrdhaæ pÆrvopaskÃrema saha paÂhati--parasvÃdÃnecchÃviratamanaso bÃlapriyà tatra lokasyetyÃdervivaraïaæ v­ttau 'sphuraïeyam' ityÃdi / tadetaddarÓayannÃha locanelokasyetyÃdi / khaï¬Åk­tya paÂhiteti / 'yadapÅ'tyÃdikÃrikÃpÆrvÃrdhaæ pÃÂhÃnantaraæ 'sphuraïeya'mityÃdiv­ttigranthapÃÂha÷, stadanantaraæ 'anugatamapÅ'tyÃdyuttarÃrdhapÃÂha÷, tadanamtaraæ 'gatam' ityÃdiv­titagranthapÃÂhaÓceti bhÃva÷ // 16 // 'pratÃyamtÃm' iti / nimitÃ÷ tulitÃ÷ vividhÃrthÃm­tarasÃ÷ am­tarasatulyÃ÷ vividhÃrthÃ÷ yÃbhi÷ tÃ÷, yÃvanto 'rthÃstÃvatya iti bhÃva÷ / yathà mÃdhe 'yÃvadarthapadÃæ vÃcam' iti / vÃca÷ kÃvyarÆpÃ÷ / kavibhi÷ 'pratÃyantÃæ' savistarÃ÷ nibadhyantÃm / 'anavadye' bhirde«e / 'svavi«aye' kÃvyavastuni vi«aye kavibhi÷ 'sÃda÷' manassÃda÷, kuta÷ khalvapÆrvamÃnayamÅtyÃdicintayà vi«Ãda iti yÃvat; na kartavya÷, kuta ityatrÃha--'parasve'tyÃdi / 'vastu' kÃvyam / sukaverghaÂayatÅti sambandha÷ / 'yathe«Âaæ' kaveri«Âamanatikramya iti kÃrikÃrthaæ spa«Âaæ matvà svavi«aya ityatra pÆrayati locane--svayaæ tÃtkÃlikatvenÃsphurita iti / tatkÃle kaverasphurita ityartha÷ / anena sÃdasya heturdarÓita÷ / pÆrvopaskÃreïa saha paÂhatÅti / karikÃpÆrvÃrdhapÃÂhÃnantaraæ santÅ parasvÃdÃnecchÃviratamanasa÷ sukave÷ sarasvatye«Ã bhagavatÅ yathe«­æ ghaÂayati vastu / ye«Ãæ sukavÅnÃæ prÃktanapuïyÃbhyÃsaparipÃkavaÓena prav­ttiste«Ãæ paroparacatÃrthaparigrahani÷sp­hÃïÃæ svavyÃpÃro na kvacidupayujyate / saivabhagavatÅ sarasvatÅ svayamabhimatamarthamÃvirbhÃvayati / etadiva hi mahÃkavitvaæ mahÃkavÅnÃmityom / ityakli«ÂarasÃÓrayocitaguïÃlaÇkÃraÓobhÃbh­to yasmÃdvastu samÅhitaæ suk­tibhi÷ sarvaæ samÃsÃdyate / locanam vastu sukaveriti t­tÅya÷ pÃda÷ / kuta÷ khalvapÆrvamÃnayÃmÅtyÃÓayena nirudyoga÷ paropanibaddhavastÆpajÅvako và syÃdatyÃÓaÇkyÃha--sarasvatyeveti / kÃrikÃyÃæ suveriti jÃtÃvekavacanamityabhiprÃyeïa vyÃca«Âe--sukavinÃmiti / etadeva spa«Âayati--prÃktanetyÃdi / na te«Ãmityantena / ÃvirbhÃvayatÅti / nÆtanameva s­jatÅtyartha÷ // 17 // // // itÅti / kÃrikÃtadv­ttinirÆpaïaprakÃreïetyartha÷ / akli«Âà rasÃÓrayeïa ucità ye guïÃlaÇkÃrÃstato yà Óobhà tÃæ bibharti kÃvyam / udyÃnamapyakli«Âa÷ kÃlocito yo lasa÷ sekÃdik­ta÷ tadÃÓrayastatk­to yo guïÃnÃæ saukumÃryacchÃyÃvatvasaugandhyaprabh­tÅnamalaÇkÃra÷ paryÃptatÃkÃraïaæ tena ca yà Óobhà tÃæ bibharti / yasmÃditi kÃvyÃkhyÃdudyÃnÃt / sarve samÅhitamiti / vyutpattikÅrtiprÅtilak«aïamityartha÷ / bÃlapriyà tyÃdibhÃvayitvetyantasya v­ttigranthasya pÃÂha÷ / tasya parasvÃdÃnecchÃviratamanasa ityatra viratetyanena sambandhaÓceti bhÃva÷ / avatÃrayati--kuta ityÃdi / ÃÓayena cintayà / nirudyoga÷ kÃvyavi«ayakodyogarahita÷ / syÃditi / kuto na syÃt, syÃdevetyartha÷ // 17 // ityakli«ÂetyÃdiÓlokasthasyetipadasya vivaraïam---kÃriketyÃdi / kÃrikà ca tadv­ttiÓca tÃbhyÃæ yannirÆpaïaæ tatprakÃreïetyartha÷ / asya dhvanirdarÓita ityanena sambandha÷ / akli«Âeti ÓobhÃyÃ÷ rasÃÓrayociteti guïÃlaÇkÃrayoÓca viÓe«aïamiti darÓayan vyÃca«Âe--akli«ÂetyÃdi / tata iti / guïÃlaÇkÃrahetuketyartha÷ / tatk­ta iti / tatprayukta ityartha÷ / kÃlocitajalasekena hi pallavapatrapu«pÃdisam­ddhyà latÃv­k«ÃdisamudÃyarÆpasyodyÃnasya saukumÃryÃdiguïasampattirbhavati / alaæÓabdo 'tra paryÃptatÃvÃcÅtyÃÓayena viv­ïoti--paryÃptatÃkaraïamiti / paripÆrïatÃprÃpaïamityartha÷ / kÃvyÃkhye 'khilasaukhyadhÃmni vibudhodyÃne dhvanirdarÓita÷ so 'yaæ kalparÆpamÃnamahimà bhogyo 'stu bhavyÃtmanÃm // satkÃvyatattvanayavartmaciraprasupta- kalpaæ manassu paripakvadhiyÃæ yadÃsÅt / locanam etacca sarvaæ pÆrvameva vitatyoktamiti ÓlokÃrthamÃtraæ vyÃkhyÃtam / suk­tibhiriti / ye ka«ÂopadeÓenÃpi vinà tathÃvi dhaphalabhÃja÷ tairityartha÷ / akhilasaukhyadhÃmnÅti / akhilaæ du÷khaleÓenÃpyananuviddhaæ yatsaukhyaæ tasya dhÃmni ekÃyatana ityartha÷ / sarvathà priyaæ sarvathà ca hitaæ durlabhaæ jagatÅti bhÃva÷ / vibudhodyÃnaæ nandanam / suk­tÅnÃæ k­tajyoti«ÂomÃdÅnÃmeva samÅhitÃsÃdanimittam / vibudhÃÓca kÃvyatatvavida÷ / darÓita iti / sthita eva san prakÃÓita÷, aprakÃÓitasya hi kathaæ bhogyatvam / kalpataruïà upamÃnaæ yasya tÃd­Çmahimà yasyeti bahuvrÅhigarbho bahuvrÅhi÷ / sarvasamÅhitaprÃptirhi kÃvye tadekÃyattà / etaccoktaæ vistarata÷ // satkÃvyatatvanayavartma cirapramuktakalpaæ manassu paripakvadhiyÃæ yadÃsÅt / bÃlapriyà tathÃvidhaphalabhÃja iti / tathÃvidhÃni vyutpatyÃdÅni phalÃni bhajante tadbhajanaÓÅlÃ÷ tadarhà ityartha÷ / tairiti / rÃjakumÃrÃdibhirityartha÷ / khilaÓabdo 'tra du÷khÃrthaka÷ / nÃsti khilaæ yasmiæstadakhilaæ iti bahuvrÅhiÓcetyÃÓayena viv­ïoti--du÷khetyÃdi / bhÃvamÃha--sarvarthatyÃdi / k­tajyoti«ÂometyÃdinà udyÃnapak«e suk­tipadÃrtho viv­ta÷ / udyÃnasyeva kÃvyasyÃpi vibudhapadÃrthasambandho 'rthÃdvivak«ita ityÃÓayenÃha---vibudhÃÓcetyÃdi / kÃvyatatvavidaÓceti yojanà / cakÃreïa devà ityarthasya samuccaya÷ / darÓita iti bhogyatvopapÃdakamiti darÓayannÃha--aprakÃÓitasyetyÃdi / upamÃnapadasyopamityarthakatvÃbhiprÃyeïa vigrahamÃha--kalpataruïotyÃdi / upamÃnapadasyopamitikaraïÃthakatve tu kalpatarurupamÃnamiti vigraha÷ / bahuvrÅhiriti / atra kalpatarusÃmyasya mahimni Óabdena bodhane 'pi mahimÃÓraye dhvanau tasya paryavasÃnaæ bodhyam / kÃvyaæ nandanodyÃnena tulyaæ dhvani÷ kalpatarutulyaÓceti bhÃva÷ / ata eva dhvane÷ kalpatarusÃmyaprayojakaæ darÓayannÃha---sarvetyÃdi / samÅhitaæ prÅtyÃdi / tadekÃyattà dhvanyekaprayuktà / satkÃvye'ti / satkÃvyatvasya dhvanisvarÆpasya 'nayavartma, nyÃyyamÃrga÷ sÃdhakaæ yuktijÃtamityartha÷ / 'cire'ti / cirakÃlÃdÃrabhya prasuptatulyaæ sphuÂamaprakÃÓamityartha÷ / 'paripakvadhiyÃæ' pariïataparoj¤ÃtÃæ pÆrve«Ãæ granthak­tÃm / 'tadi'ti / dhvanisvarÆpaæ tatsà tadyvÃkarotsah­dayodayalÃbhaheto- rÃnandavardhana iti prathitÃbhidhÃna÷ // iti ÓrÅrÃjÃnakÃnandavardhanÃcÃryaviracite dhvanyÃloke caturtha uddyota÷ samÃpto 'yaæ grantha÷ // locanam tadvyÃkarotsah­dayodayalÃbhaheto÷ iti sambandhÃbhidheyaprayojanopasaæhÃra÷ / iha bÃhulyena loko lokaprasi«yà sambhÃvanÃpratyayabalena pravartate / sa ca sambhÃvanÃpratyayo nÃmaÓravaïavaÓÃtprasiddhÃnyatadÅyasamÃcÃrakavitvavidvattÃdisamanusamaraïena bhavati / tathÃhi--bhart­hariïedaæ k­tam--yasyÃyamaudÃryamahimà yasyÃsmi¤chÃstre / evaævidhassÃro d­Óyate tasyÃyaæ ÓlokaprabandhastasmÃdÃdaraïÅyametadita loka÷ pravartamÃno d­Óyate / lokaÓcÃvaÓyaæ pravartanÅya÷ tacchÃstroditaprayojanasampattaye / tadanugrÃhyaÓrot­janapravartanÃÇgatvÃdgranthakÃrÃ÷ svanÃmanibandhanaæ kurvanti, tadabhiprÃyeïÃha--Ãnandanavardhana iti / prathitaÓabdenaitadeva prathitaæ yattu bÃlapriyà dhakaæ yuktajÃtaæ cetyartha÷ / 'vyÃkarot' viÓadÅk­tavÃn / 'sah­daye'ti / sah­dayÃnÃæ ya udaya abhyudaya÷ dhvanisvarÆpÃvabodhahetukà prÅti÷ tallÃbhasya heto÷ / tallÃbharÆpaprayojanÃyetyartha÷ / 'tena brÆma÷ sah­dayamana÷ prÅtaye tatsvarÆpam' ityupakramÃnurÆpo 'yamupasaæhÃra÷ / ÓlokÃrthaæ spa«Âaæ matvà vaktavyamaæÓaæ viv­ïoti locane---satkÃvyetyÃdi / itisambandhÃbhidheyaprayojanopasaæhÃra iti / sambandha÷ dhvanisvarÆpasyaitadganthasya ca pratipÃdyapratipÃdakabhÃva÷ / abhidheyaæ dhvanisvarÆpaæ, prayojanaæ dhvanisvarÆpaj¤Ãnahetukà prÅti÷ / tadyvÃkarotsah­dayodayalÃbhahetorityanenÃbhidheyaprayojane spa«Âamukte, sambandhastvarthÃllabhyate / athÃnandetyÃdicaturthapÃdamavatÃrayati--ihetyÃdi / sambhÃvanÃpratyayeti / bahumÃnetyartha÷ / nÃmeti / granthakÃranÃmno yacchrÃvaïaæ tadvaÓÃdityartha÷ / prasiddheti / prasiddhamanyannÃmno 'nyat / yadvÃ--prasaddhÃnyamasÃdhÃraïamityartha÷ / tathÃvidhaæ yattadÅyaæ granthakÃrasambandhisamÃcÃrassadÃcÃra÷ tadÃdi tatsmaraïenetyartha÷ / sa ca sambhÃvanà pratyayo bhavatÅti sambandha- / uktaæ sad­«ÂÃntamÃha---tathÃhÅtyÃdi / bhart­hariïedaæ k­tamityÃdikaæ lokabuddhyÃkÃrakathanam / yasya bhart­hare÷ / ayamiti granthamuddiÓyokti÷ / itÅti / iti buddhyetyartha÷ / sampattaye pravartanÅya iti sambandha÷ / locanam tadeva nÃmaÓravaïaæ ke«Ã¤canniv­ttiæ karoti, tanmÃtsaryavij­mbhitaæ nÃtra gaïanÅyam, niÓreyasaprayojanÃdeva hi ÓrutÃtko 'pi rÃgÃndho yadi nivartate kimetÃvatà prayojanamaprayojanamapyavaÓyaæ vaktavyameva syÃt / tasmÃdarthinÃæ prav­tyaÇgannÃma prasiddham / sphuÂÅk­tÃrthavaicitryabahi÷prasaradÃyinÅm // // turyÃæ Óaktimahaæ vande pratyak«ÃrthanidarÓinÅm // ÃnandavardhanavivekavikÃsikÃvyÃlokÃrthatattvaghaÂanÃdanumeyasÃram / yatpronmi«atsakalasadvi«ayaprakÃÓi vyÃpÃryatÃbhinavaguptavilocanaæ tat // bÃlapriyà taditi / tasmÃdityartha÷ / etadeva prathitamiti / uktameva prakÃÓitamityartha÷ / tadeva nÃmaÓravaïamiti / yadeva nÃmaÓravaïaæ bahÆnÃæ prav­ttiæ karoti, tadeva nÃmaÓravaïamityartha÷ / karoti utpÃdayati / ni÷Óreyaseti / niÓreyasaæ prayojanaæ yasya tasmÃdityartha÷ / ÓrutÃditi / ÓrutipratipÃditÃttatvÃjj¤ÃnÃdita ityartha÷ / etÃvateti / rÃgÃndhaniv­ttimÃtreïetyartha÷ / prayojanamiti / vastuta÷ prayojanamityartha÷ / aprayojanaæ prayojanabhinnam / vaktavyameva syÃtkamiti sambandha÷ / na vaktavyamiti bhÃva÷ / prathitaæ nÃmaprav­ttyaÇgamiti sambandha÷ / prathamodyotÃnte parÃyà dvitÅyodyotÃnte paÓyantyÃst­tÅyodyotÃnte madhyamÃyÃÓca vandanaæ k­tavÃn granthakÃra÷, caturthodyotÃnte vaikharyà vandanamanuti«Âhati--sphuÂÅtyÃdi / sphuÂÅk­tÃni vaktrà manasi spa«ÂÅk­tÃni yÃni arthavaicitryÃïi vicitrÃrthÃ÷ te«Ãæ ya÷bahi÷prasara÷ Órot­jane«u prakÃÓa÷ taddÃyinÅm / pratyak«eti / pratyak«aæ yathà tathà arthanidarÓinÅmarthÃnnidarÓayantÅm / apratyak«ÃnapyarthÃn pratyak«Ãniva pradarÓayantÅmiti yÃvat / turyÅ Óaktiæ vaikharÅrÆpÃæ Óaktim / ahaæ vande ityartha÷ / Ãnandeta / Ãnandavardhanasya yo viveka÷ vivicyatattadarthÃvabodha÷ tena vikÃsÅ prakÃÓamÃno ya÷ kÃvyalokastasya yÃnyarthatatvÃni sÃrÃrthÃ÷ te«Ãæ ghaÂanÃtsaæyojanÃddheto÷ / anumeyassÃra utkar«o yasya tat, ki¤ca yat pronmi«at sah­daye«u prakÃÓamÃnamatha ca prakar«eïa unmi«at sat sakalÃnÃæ sarve«Ãæ sarve«Ãæ kÃvyÃdÅnÃæ sadvi«ayÃn sÃrÃrthÃn sakalÃn sadvi«ayÃnvà atha ca sakalÃnÃæ sarve«Ãæ kÃvyÃdÅnÃæ sadbi«ayÃn sÃrÃrthÃn sakalÃn sadvi«ayÃn và atha ca sakalÃn sadvi«ayÃn vidyamÃnÃn padÃrthÃn prakÃÓayatÅti tathà bhavati tat tathÃvidham / abhinavaguptasya tannÃmna÷ svasya, atha ca abhinavaæ navÅnÃæ guptamanye«Ãmaviditaæ ca locanamÃlocanaæ j¤Ãnaæ netraæ ca vyÃpÃryata Ãtmanà vyÃpÃritam / ïijantÃtkarmaïi laÇ / atra j¤Ãne netrasÃmyaæ gamyate / ÓrÅsiddhÅti / ÓrÅmata÷ siddhicelasya tannÃmna÷ guro÷ caraïÃbjaparÃgai÷ pÆto yo locanam ÓrÅsiddhicelacaraïÃbjaparÃgapÆtabhaÂÂendurÃjamatisaæsk­tabuddhileÓa÷ / vÃkyapramÃïapadavediguru÷ prabandhasevÃraso vyaracayadadhvani vastuv­ttim // sajjanÃn kavirasau na yÃcate hlÃdanÃya ÓaÓam­tkimarthita÷ / naiva nindati khalÃnmuhurmuhu÷ dhikk­to 'pi na hi ÓÅtalo 'nala÷ // // vastutaÓÓivamaye h­di sphuÂaæ sarvataÓÓivamayaæ virÃjate / nÃÓivaæ kvacana kasyacidvaca÷ tena vaÓÓivamayÅ daÓà bhavet // iti mahÃmÃheÓvarÃbhinavaguptaviracite kÃvyÃlokalocane caturtha udyota÷ samÃptaÓcÃvaæ grantha÷ // bÃlapriyà bhaÂÂendurÃja÷ tasya matyà j¤Ãnena saæsk­to buddhileÓo yasya sa÷ / vÃkyeti / vÃkyaæ mÅmÃæsÃÓÃstraæ, pramÃïaæ nyÃyaÓÃstraæ, padaæ vyÃkaraïaÓÃstraæ, tadvedinÃæ gururityartha÷ / prabandhasevÃyÃæ raso yasya sa÷ / abhinavagupta iti Óe«a÷ / dhvanivastuv­rtti dhvanigranthaviv­tim / vyaracayat k­tavÃn / sajjanÃniti / asau kavirityÃtmÃnaæ nirdiÓyokti÷ / hlÃdanÃya svagranthÃdaraïeva svaprÅïanÃya sajjanÃnna yÃcate / kuto na yÃcata ityÃÓaÇkÃæ d­«ÂÃntapradarÓanena parihariti---ÓaÓabh­tkimarthita iti / hlÃdanÃyetyanu«aÇga÷ / kimirthita÷ janairarthita÷ / kiæ naivetyartha÷ / candra iva sajjana÷ svayameva parÃnÃhlÃdayatÅti candrasyeva parÃhlÃdanaæ sajjanasya svabhÃva ityartha÷ / naiveti / muhurmuhu÷ dhikk­to 'pi khalai÷ puna÷ punaradhik«ipto 'pi / asau kavirityanu«aÇga÷ / khalÃnnaiva nindati kuta ityata Ãha---na hÅtyÃdi / anala÷ agni÷, ÓÅtala÷ anu«ïa÷ / na hi yathà agni÷ sarvadà u«ïasvabhÃva eva tathà khalajana÷ paradÆ«aïasvabhÃva eva, svabhÃvaÓcÃparihÃrya ityartha÷ / ata ityubhayatra pÆrveïa sambandha÷ / atha paramamÃheÓvaro granthakÃro granthÃnte paramaÓivÃnusandhÃnÃtmakaæ paramamaÇgalamanuti«ÂhannÃha---vastuta ityÃdi / janasya h­di h­daye vastuta÷ Óivamaye sati Óivamaye h­dÅti và yojanÃ, sarvata÷ sarvaæ vastu sphuÂaæ Óivamayaæ virÃjate bhÃti / nÃÓivamityÃdi / kvacana kvacidapi kasyacidvaca÷ aÓivaæ na bhavati, kintu sarvatra Óivameva bhavatÅtyartha÷ / anena vastuta÷ Óivamaye svasya h­daye sarvaæ Óivamayaæ bhÃti / atassarvatrÃpi vi«aye svavaca÷ Óivamevetyartha÷ pradarÓita÷ / teneti / svavacanenetyartha÷ / va iti ÓrotÌnuddiÓyokti÷ / ÓivamayÅ maÇgalamayÅ daÓà bhavet bhavatviti sarvaæ Óivam / devÅ vijayatÃæ vÃïÅ samaæ satkavisÆribhi÷ / h­dyassacetasÃæ kÃvyÃlokaÓca sahalocana÷ // // sarvavidyÃbdhirÃjar«imahÃgoÓrÅbh­dÃdita÷ / virudaæ yassah­dayatilakÃdyamavÃptavÃn // // sammÃnitaÓcÃÇgalaÓrÅcakravartisute naya÷ / ÓÃkuntalÃdi yo vyÃkhyÃdgoÓrÅÓÃdiguruÓca ya÷ // // ÓÃstrasÃhityavinmauli÷ parÅk«idupanÃmaka÷ / suh­tsatÅrthyo goÓrÅÓo yasyÃlambo 'sti sarvata÷ // // rÃmÃkhya««Ãrakasso 'hamakÃr«aæ ÂippaïÅmimÃm / i«vagnikhe«u kalyabde bÃlÃnÃmastviyaæ priyà // // prau¬haæ kva locanaæ kvÃhaæ mandadhÅrbahudhÃtra tat / ÂippaïyÃæ skhalitÃni syustadiyaæ ÓodhyatÃæ budhai÷ // iti ÓrÅsah­dayatilaka paï¬itarÃja birudadvayaÓÃlinà rÃmanÃmnà ÓÃrakeïa viracitÃyÃæ kÃvyÃlokalocanaÂippaïyÃæ bÃlapriyÃkhyÃyÃæ caturtha udyota÷ samÃpto 'yaæ grantha÷ //