Anandavardhana: Dhvanyaloka, Uddyota 4, with Abhinavagupta's Locana and Ramasaraka's Balapriya. Input by members of the Sansknet project (formerly: www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! __________________________________________________ In order to facilitate orientation, the karikas of Jan Brzezinski's version of Rajani Arjun Shankar's text (see separate file) have been added, including the reference system: DhvK_n.n __________________________________________________ ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ caturtha uddyotaþ caturtha uddyotaþ evaü dhvaniü saprapa¤caü vipratipattiniràsàrthaü vyutpàdya tadvyutpàdane locanam caturtha uddyotaþ kçtyapa¤cakanirvàhayoge 'pi parame÷varaþ / nànyopakaraõàpekùo yayà tàü naumi ÷àïkarãm // // udyotàntarasaïgatiü viracayituü vçtikàra àha---evamiti / prayojanàntaramiti / yadyapi 'sahadayamanaþprãtaya' ityanena prayojanaü pràgevoktaü, tçtãyodyotàvadhau ca satkàvyaü kartuü và j¤àtuü veti tadeveùatsphuñãkçtaü, tathàpi sphuñatarãkartumidànãü yatnaþ / yatassuspaùñaråpatvena vij¤àyate, ato 'spaùñaniråpitàtspaùñaniråpaõamanyathaiva pratibhàtãti prayojanàntaramityuktam / athavà pårvoktayoþ prayojanayorantaraü vi÷eùo 'bhidhãyate; kena vi÷eùeõa satkàvyakaraõamasya prayojanaü, kena ca satkàvyabodha iti vi÷eùo niråpyate / bàlapriyà atha caturthodyotañippaõã pràrabhyate arthodyotaü caturthe ca locanasya yathàmati / kimapi vyàkariùyàmi prasãdantvatra me budhàþ // // kçtyeti / kçtyapa¤cakaü sçùñyàdiråpam / yathoktaü---"pa¤cavidhaü tatkçtyaü sçùñisthitisaühàratirobhàvaþ tadvadanugrahakaraõaü proktaü satatoditasyàsya" iti / yayà màyàråpayà hetunà / nànyopakaraõàpekùa iti sambandhaþ / màyàråpàü yàmevàpekùamàõaþ sçùñyàdikaü nirvahatãtyarthaþ / udyotàntarasaïgatimiti / tçtãyodyotena saha caturthodyotasya saïgatimityarthaþ / pårvoktasyaiva prayojanasya vakùyamàõatvàt prayojanàntaramityuktirayuktetyà÷aïkya samàdhatte--yadyapãtyàdi / nanu prãtiråpaprayojanasyoktatve 'pi vakùyamàõaü tadanyadevetyata àha--tçtãyetyàdi / tadeveti / prayojanamevetyarthaþ / sphuñatarãkartumiti / tadevetyanuùajyate / vij¤àyata iti / vakùyamàõamiti ÷eùaþ / tataþ kimata àha--ata ityàdi / aspaùñaniråpitàditi / prayojanàditi ÷eùaþ / satkàvyaü kartuü và j¤àtuü và samyagabhiyuktaiþ sadbhiþ dhvaniþ prayatnato vivecya ityuktyà satkàvyakaraõaj¤ànayoþ dhvanivivecanaprayojanatvamarthàllabhyata ityatastatprayojanamaspaùñaniråpitamityarthaþ / spaùñaniråpaõamiti / spaùñamuktamityarthaþ / prakàràntareõa vyàcaùñe--athavetyàdi / uktasyaiva vivaraõam--kena vi÷eùeõetyàdi / asyeti / dhvanivyutpàdanasyetyarthaþ / prayojanàntaramucyate-- _________________________________________________________ dhvaner yaþ saguõã-bhåta-vyaïgyasyàdhvà pradar÷itaþ / anenànantyam àyàti kavãnàü pratibhà-guõaþ // DhvK_4.1 // __________ dhvaneryaþ saguõãbhåtavyaïgyasyàdhvà pradar÷itaþ / anenànantyamàyàti kavãnàü pratibhàguõaþ // 1 // ya eùa dhvanerguõabhåtavyaïgyasya ca màrgaþ prakà÷itastasya phalàntaraü kavipratibhànantyam / kathamiti cet--- _________________________________________________________ ato hy anyatamenàpi prakàreõa vibhåùità / vàõã navatvam àyàti pårvàrthànvayavaty api // DhvK_4.2 // __________ ato hyanyatamenàpi prakàreõa vibhåùità / vàõã navatvamàyàti pårvàrthànvayavatyapi // 2 // locanam tatra satkàvyakaraõe kathamasya vyàpàra iti pårvaü vaktavyaü niùpàditasya j¤eyatvàditi taducyate-- dhvanerya iti //1 // nanu dhvanibhedàt pratibhànàmànantyamiti vyadhikaraõametadityabhipràyeõà÷aïkate--kathamitãti / atrottaram--ato hãti / àsatàntàvad bahavaþ prakàràþ, ekenàpyevaü bhavatãtyapi÷abdàrthaþ / etaduktaü bhavati--varõanãyavastuniùñhaþ praj¤àvi÷eùaþ pratibhànaü, tatra varõanãyasya pàrimityàdàdyakavinaiva spçùñatvàt sarvasya tadviùayaü pratibhànaü tajjàtãyameva syàt / tata÷ca kàvyamapi tajjàtãyameveti bhraùña idànãü kaviprayogaþ, uktavaicitryeõa tu ta evàrthà niravadhayo bhavantãti tadviùayàõàü pratibhànàmànantyamupapannamiti / nanu pratibhànantyasya kiü phalamiti nirõetuü vàõã navatvamàyàtãtyuktaü, tena vàõãnàü kàvyavàkyànàü tàvannavatvamàyàti / tacca pratibhànantye satyupadyate, taccàrthànantye, tacca dhvaniprabhedàditi / bàlapriyà kathamasya vyàpàra itãti / dhvanipratipàdanaü kathamupayogãtyetadityarthaþ / ityetaditi sambandhaþ // 1 // // // vyadhikaraõamiti / asaïgatamityarthaþ / 'anyatamenàpã'tyapi÷abdaü dar÷ayati--àsatàmiti / etaduktaü bhavatãti / prathamakàrikottaràrdhena dvitãyakàrikayà ca vakùyamàõo bhàvàrthaþ pradar÷ito bhavatãtyarthaþ / tamevàha--varõanãyetyàdi / dhvaniprabhedàdityantena / varõanãyavastuniùñhaþ varõanãyatattadvastuviùayakaþ / praj¤àvi÷eùa iti / sphurtiråpa ityarthaþ / kaveriti ÷eùaþ / tajjàtãyamiti / àdyakavipratibhànajàtãyamityarthaþ / tajjàtãyameveti / àdyakavikàvyajàtãyamevetyarthaþ / itãti hetau / bhraùña iti / syàdityanuùaïgaþ / uktavaicitryeõeti / dhvaniguõãbhåtavyaïgyavaicitryeõetyarthaþ / vàõãnàmityasya vivaraõam--kàvyavàkyànàmiti / itãti samàptau / ato dhvaneruktaprabhedamadhyàdanyatamenàpi prakàreõa vibhåùità satã vàõã puràtanakavinibaddhàrthasaüspar÷avatyapi navatvamàyàti / tathàhyavivakùitavàcyasya dhvaneþ prakàradvayasamà÷rayaõena navatvaü pårvàrthànugame 'pi yathà--- smitaü ki¤cinmugdhaü taralamadhuro dçùñivibhavaþ parispando vàcàmabhinavavilàsorbhisarasaþ / gatànàmàrambhaþ kisalayitalãlàparimalaþ spç÷antyàstàruõyaü kimiva hi na ramyaü mçgadç÷aþ // locanam tatra prathamamatyantatiraskçtavàcyànvayamàha--smitamiti / mugdhamadhuravibhavasarasakisalayitaparimalaspar÷anànyatyantatiraskçtàni / tairanàhçtasaundaryasarvajanavàllabhyàkùãõaprasaratvasantàpapra÷amanatarpakatvasaukumàyrasàrvaïkàlikatatsaüskàrànuvçttitvayatnàbhilaùaõãyasaïgatatvàni dhvanyamànàni yàni, taiþ smitàdeþ prasiddhasyàrthasya sthaviravedhovihitadharmavyatirekeõa dharmàntarapàtràta yàvat kriyate, tàvattadapårvameva sampadyata iti sarvatreti mantavyam / asyeti apårvatvameva bhàsata iti dåreõa sambandhaþ / sarvatraivàsya bàlapriyà 'smitam' iti / ki¤cit smitaü mandasmitam / mugdhaü bhavati iti sarvatra ÷eùa- / tarala÷ca madhura÷ca taralamadhuraþ / dçùñivibhavaþ vibhavavi÷iùñà dçùñiþ / parispandaþ prasaraþ / abhinavà ye vilàsàstàtkàlikà vi÷eùàsteùàmårmibhiþ uttarottaramutpadyamànàbhiþ paramparàbhiþ sarasaþ / kisalayitaþ kisalayasambandhã lãlàyàþ parimalo yatra tathàbhåtaþ. mohayatãti vyutpattyà mohakàritvaü "mugdhà navavayaþkàme"tyàdinà lakùitaü laugdhyaü và yattadvànmugdha÷abdasya mukhyàrthaþ / evaü madhuravibhàvàdi÷abdànàü madhurarasai÷varyàdayo mukhyàrthàþ, teùàmatra bàdhàttatsàdç÷yena nimittena mugdhàdi÷abdàþ smitàdãn lakùayanti, tena ca smitàdãnàü saundaryavi÷eùàdikaü dyotyata ityàha--mugdhetyàdi / mugdhamadhuretyàdi / mugdhamadhuràdayo mukhyàrthà ityarthaþ / atyantatiraskçtànãti / bàdhàditi bhàvaþ / tairityasya dhvanyamànànãtyanena sambandhaþ / atra yathàsaükhyaü tena smitasya anàhçtamakçtrimaü saundaryam / dçùñeþ sarvajanavàllabhyamakùãõaprasaratvaü ca / vacasassantàpapra÷amanatvaü tarpakatvaü ca, gamanasya sukumàrapàdakçtatvena màndyaü sàrvakàlikalãlànuvçttitvaü ca, tàruõyasya yatnàbhilaùayaõãyasaïgatatvaü ca dhvanyata ityarthaþ / tairdharmàntarapàtrateti sambandhaþ / anàhçtasaundaryàdiråpadharmàntarapàtratvamityarthaþ / sthaviravedhàþ brahmà / taditi / smitàdakamityarthaþ / itãti hetau / sarvatretyàdi / itthaü sarvatra mantavyamityarthaþ / apårvatvameva bhàsata iti / bhàvibhrametyàdau smitàdãnàü ityasya, savibhramasmitodbhedà lolàkùyaþ praskhaladgiraþ / nitambàlasagàminyaþ kàminyaþ kasya na priyàþ // // ityevamàdiùu ÷lokeùu satsvapi tiraskçtavàcyadhvanisamà÷rayeõàpårvatvameva pratibhàsate / tathà-- yaþ prathamaþ prathamaþ sa tu tathàhi hatahastibahalapalalà÷ã / ÷vàpadagaõeùu siühaþ siühaþ kenàdharãkriyate // // ityasya, svatejaþkrãtamahimà kenànyenàti÷ayyate / mahadbhirapi màtaïgaiþ siühaþ kimabhibhåyate // // ityevamàdiùu ÷lokeùu satsvapyarthàntarasaïkramitavàcyadhvanisamà÷rayeõa navatvam / vivakùitànyaparavàcyasyàpyuktaprakàrasamà÷rayeõa navatvaü yathà-- nidràkaitavinaþ priyasya vadane vinyasya vakraü vadhåþ bodhatràsaniruddhacumbanarasàpyàbhogalolaü sthità / locanam navatvamiti saïgatiþ / dvitãyaþ prathama÷abdo 'rthàntare 'napàkaraõãyapradhànatvàsàdhàraõatvàdivyaïgyadharmàntare saïkràntaü svàrthaü vyanakti / evaü siüha÷abdo 'pi vãratvànapekùatvavismayanãyatvàdau vyaïgyadharmàntare saïkràntaü svàrthaü dhvanati / evaü prathamasya dvau bhedàvudàhçtya dvitãyasyàpyudàhartumàsåtrayati--vivakùiteti / nidràyàü kaitavã kçtakasupta ityarthaþ / vadane vinyasya vaktramiti / vadanaspar÷ajameva tàvaddivyaü sukhaü tyaktunna pàrayatãti / ata eva priyasyeti / vadhåþ navoóhà / bodhatràsena priyatamaprabodhabhayena niruddho hañhàt pravartamànaþ pravartamàno 'pi katha¤citkatha¤cit bàlapriyà caturõà varõane 'pi tadapekùayà smitaü ki¤cidityàdau tadvarõanasyàpårvatvameva bhàtãtyarthaþ / evamuttaratràpi bodhyam / anapeti / anapàkaraõãyapradhànatvàsàdhàraõatvàdiråpaü vyaïgyaü yaddharmàntaraü tasminnityarthaþ / vãratvetyàderapyevamartho bodhyaþ / kçtaketi / kaitavetyarthaþ / tàvaditi / àdàvityarthaþ / pàrayatãti / vadhåriti ÷eùaþ / itãti / vyajcata iti ÷eùaþ / ata eveti / evaüvidhaprãtikàritvàdevetyarthaþ / itãti / ityuktamityarthaþ / niruddhatvoktyà gamyamàha--hañhàtpravartamàno 'pãti / dhçtaþ vailakùyàdvimukhãbhavediti punastasyàpyanàrambhiõaþ sàkàïkùapratipatti nàma hçdayaü yàtaü tu pàraü rateþ // // ityàdeþ÷lokasya, ÷ånyaü vàsagçhaü vilokya ÷ayanàdutthàya ki¤cicchanai- rnidràvyàjamupàgatasya suciraü nirvarõya patyurmukham / visrabdhaü paricumbya jàtapulakàmàlokya gaõóasthalãü lajjànamramukhã priyeõa hasatà bàlà ciraü cumbità // // ityàdiùu ÷lokeùu satsvapi navatvam / yathà và---'taraïgabhråbhaïgà' locanam kùaõamàtrandhçta÷cumbanàbhilàùo yayà / ata eva àbhogena punaþ punarnidràvicàranirvarõanayà vilolaü kçtvà sthità, na tu sarvathaiva cumbanànnivartituü ÷aknotãtyarthaþ / evaübhåtaiùà yadi mayà paricumbyate, tadvilakùà vimukhãbhavediti tasyàpi priyasya paricumbanaviùaye niràrambhasya / hçdayaü sàkàïkùapratipatti nàmeti / sàkàïkùà sàbhilàùà pratipattiþ sthitiryasya tàdç÷aü ruhiruhikàkadarthitaü na tu manorathasampatticaritàrthaü, kintu retaþ parasparajãvitasarvasvàbhimànaråpàyàþ paranirvçteþ kena cidapyanubhavenàlabdhàvagàhanàyàþ pàraïgatamiti paripårõãbhåta eva ÷çïgàraþ / dvitãya÷loke tu paricumbanaü sampannaü lajjà sva÷abdenoktà / tenàpi sà paricumbiteti yadyapi poùita eva ÷çïgàraþ, tathàpi prathama÷loke parasparàbhilàùaprasaranirodhaparamparàparyavasànàsambhavena yà bàlapriyà pratibaddhaþ / bhogapadasya sàkùàtkàràrthakatvamabhipretyàha--àbhàgenetyàdi / nidreti / nidràvicàreõa ayaü nidràtãti buddhyà yà nirvarõanà dar÷anaü tayetyarthaþ / anena cumbanàbhilàùasya punaràvirbhàvo gamyate / vilolaü kçtvà cumbanasaü÷ayasahitaü yathà tathà / bhàvàrthamàha--na tvityàdi / uttaràrdhaü vivçõoti--evamityàdi / vilakùà lajjità satã / itãti hetau / apãti vadhvàþ samuccaye / ruharuhikàkadarthitaü autsukyena pãóitam / gamyamarthamàha---na tvityàdi / caritàrthamityasyànantaraü yadyapãti kvacit granthe pàñhaþ, tattu nàma÷abdavivaraõam / kintviti tu÷abdàrthakathanam / anubhaveneti / cumbanàliïganàdyanubhavenetyarthaþ / alabdheti / alabdhamavagàhanaü yasyàü tasyàmityarthaþ / avagàhanasyàlàbhe 'pi pàraü gatamityàpàtato virodhaþ / ÷lokasyàsya navatvaü dar÷ayitumàha--dvitãya÷loka ityàdi / ÷aïkate--tenàpãtyàdi / samàdhatte--tathàpãtyàdi / paraspareti / parasparàbhilàùaprasarasya yà nirodhaparamparà tasyà yatparyavasàn ityàdi÷lokasya 'nànàbhaïgibhramadbhåþ' ityàdi÷lokàpekùayànyatvam / _________________________________________________________ yuktyànayànusartavyo rasàdir bahu-vistaraþ / mitho 'py anantatàü pràptaþ kàvya-màrgo yadà÷rayàt // DhvK_4.3 // __________ yuktyànayànusartavyo rasàdirbahuvistaraþ / mitho 'pyanantatàü pràptaþ kàvyamàrgo yadà÷rayàt // 3 // bahuvistàro 'yaü rasabhàvatadàbhàsatatpra÷amanalakùaõo màrgo yathàsvaü vibhàvànubhàvaprabhedakalanayà yathoktaü pràk / sa sarva evànayà yuktyànusartavyaþ / yasya rasàderà÷rayàdayaü kàvyamàrgaþ puràtanaiþ kavibhiþ sahasra saükhyairasaükhyairvà bahuprakàraü kùuõõatvànmitho 'pyanantatàmeti / rasabhàvàdãnàü hi pratyekaü vibhàvànubhàvavyabhicàrisamà÷rayàdaparimitatvam / teùàü caikaikaprabhedàpekùayàpi tàvajjagadvçttamupanibadhyamànaü sukavibhistadicchàva÷àdanyathà sthitamapyanyathaiva vivartate / pratipàditaü caitaccitravicàràvasare / locanam ratiruktà, sobhayorapyekasvaråpacittavçtyanuprave÷amàcakùàõà rati sutaràü poùayati // 2 // // // evaü maulaü bhedacatuùñayamudàhçtyàlakùyakramabhedeùvatide÷amukhena sarvopabhedaviùayaü nirde÷aü karoti--yuktyànayeta / anusartavya iti / udàhartavya ityarthaþ / yathoktamiti / tasyàïgànàü prabhedà ye prabhedàþ svagatà÷ca ye / teùàmànantyamanyonyasambandhaparikalpanà // // ityatra / pratipàditaü caitaditi / ca÷abdo 'pi÷abdàrthe bhinnakramaþ / etadapi bàlapriyà tadasambhavena tatsambhavaü vinetyarthaþ / ratiriti / nirvçtirityarthaþ / ukteti / dar÷itetyarthaþ / sutaràmiti / dvitãya÷lokato 'tyadhikamityarthaþ // 2 // // // maulaü bhedacatuùñayamiti / atyantatiraskçtavàcyàrthàntarasaïkramitavàcyàvavivakùitavàcyasya dvau bhedau, asaülakùyakramavyaïgyasaülakùyakramavyaïgyau vivakùitànyaparavàcyasya dvau bhedàvityevamàdimaü bhedacatuùñayamityarthaþ / udàhçtyeti / anena taraïgetyàdikaü saülakùyakramavyaïgyodàharaõamiti sphuñãkçtaü vikramorva÷ãyasthaü, dvitãyodyotodàhçtaü tatpadyaü tu yathà tadudàharaõaü bhavati, tathà sahçdayairàlocanãyam / nànàbhaïgãtyàdi÷lokassamagratayà nopalabdhaþ / alakùyeti / alakùyakramasyàvàntarabhedeùvityarthaþ / kàrikàsthasyàmusartavya ityasya vyàkhyànam--udàhartavya iti / yathoktaü pràgityatratyapràkpadàrthakathanaü tasyàïgànàmityàdi / api÷abdàrtha iti / samuccaya ityarthaþ / ityatra pratipàditamiti sambandhaþ / atathàsthitànityatra pårayati--bahiriti / hçdayàdbahirloka ityarthaþ / gàthà càtra kçtaiva mahàkavinà-- atahaññhie vi tahasaõñhie vva hiaammi jà õivesei / atthavisese sà jaai vikaóakaigoarà vàõã // // [atathàsthitànapi tathàsaüsthitàniva hçdaye yà nive÷ayati / arthavi÷eùàn sà jayati vikañakavigocarà vàõã // iti chàyà] / taditthaü rasabhàvàdyà÷rayeõa kàvyàrthànàmànantyaü supratipàdatam / etadevopapàdayitumucyate-- locanam pratipàditaü "bhàvànacetanànapi cetanavaccetanànacetanavadi"tyatra / atathàsthitànapi bahistathàsaüsthitàniveti / iva÷abdena ekataratra vi÷ràntiyogàbhàvàdeva sutaràü vicitraråpànityarthaþ / hçdaya iti / pradhànatame samastabhàvakanakanikaùasthàna ityarthaþ / nive÷ayati yasya yasya hçdayamasti, tasya tasya acalatayà tatra sthàpayatãtyarthaþ / ateva te prasiddhàrthebhyo 'nya evetyarthavi÷eùàssampadyante / hçdayaniviùñà eva ca tathà bhavanti nànyathetyarthaþ / sà jayati paricchinna÷aktibhyaþ prajàpatibhyo 'pyutkarùeõa vartate / tatprasàdàdeva kavigocaro varõanãyo 'rtho vikaño nissãmàsampadyate // 3 // // // pratibhànàü vàõãnà¤cànantyaü dhvanikçtamiti yadanudbhinnamuktaü, tadeva kàrikayà bhaïgyà niråpyata ityàha--upapàdayitumiti / upapatyà niråpayitumityarthaþ / yadyapyarthànantyamàtre heturvçttikàreõoktaþ, tathàpi kàrikàkàreõa nokta iti bhàvaþ / yadi và ucyate saügraha÷loko 'yamiti bhàvaþ / ata evàsya ÷lokasya vçttigranthe vyàkhyànaü na kçtam / bàlapriyà iva÷abdeneti / sambhàvanàrthakeneti bhàvaþ / ityartha iti / gamyata iti ÷eùaþ / samasteti / samastabhàvàþ sakalapadàrthà eva kanakàni teùàü nikaùasthàna ityarthaþ / hçdaye nive÷ayatãtyasya vivaraõam--yasyetyàdi / ata eva hçdayasthàpanàdeva / te hçdayasthàpitàrthàþ / arthavi÷eùànityasya vivaraõam--prasiddhetyàdi / tatheti / arthavi÷eùà ityarthaþ / vikañaþ kavigocaro yasyà iti vyutpattimabhipretya vivçõoti--kavigocara ityàdi // 3 // // // 'etadeve'tyàdigranthamavatàrayati--pratibhànàmityàdi / dhvanikçtamiti / dhvanibhedakçtàrthànantyaprayuktamityarthaþ / anudbhinnamiti / upapatterakathanenàsphuñamityarthaþ / uktamiti / dhvanerya ityàdinoktamityarthaþ / vçttikàreõokta iti / 'yuktyànaye'tyàdikàrikàvyàkhyàvasara iti ÷eùaþ / saügraha÷loka iti / vçttikàrakçtaþ parikara÷loka ityarthaþ / _________________________________________________________ dçùña-pårvà api hy arthàþ kàvye rasa-parigrahàt / sarve navà ivàbhànti madhu-màsa iva drumàþ // DhvK_4.4 // __________ dçùñapårvà api hyarthàþ kàvye rasaparigrahàt / sarve navà ivàbhànti madhumàsa iva drumàþ // 4 // tathà hi vivakùitànyaparavàcyasyaiva ÷abda÷aktyudbhavànuraõanaråpavyaïgyaprakàrasamà÷rayeõa navatvam / yathà--'dharaõãdhàraõàyàdhunà tvaü ÷eùaþ' ityàdeþ / ÷eùo himagiristvaü ca mahànto guravaþ sthiràþ / yadalaïghitamaryàdà÷calantãü bibhrate bhuvam // // ityàdiùu satsvapi / tasyaivàrtha÷aktyudbhavànuraõanaråpavyaïgyasamà÷rayeõa navatvam / yathà--'evaüvàdini devarùau' ityàdi ÷lokasya / kçte varakathàlàpe kumàryaþ pulakodgamaiþ / såcayanti spçhàmantarlajjayàvanatànanàþ // // ityàdiùu satsvartha÷aktyudbhavànuraõanaråpavyaïgyasya kaviprauóhoktinirmita÷arãratvena navatvam / yathà--' sajjei surahimàso' ityàdeþ / surabhisamaye pravçtte sahasà pràdurbhavanti ramaõãyàþ / ràgavatàmutkalikàþ sahaiva sahakàrakalikàbhiþ // // ityàdiùu satsvapyapårvatvameva / artha÷aktyudbhavànuraõanaråpavyaïgyasya kavinibaddhavaktçprauóhoktimàtraniùpanna÷arãratvena navatvam / locanam dçùñapårvà iti / bahiþ pratyakùàdibhiþ pramàõaiþ pràktanai÷ca kavibhirityubhayathà neyam / kàvyaü madhumàüsasthànãyam spçhàü lajjàmiti, ràgavatàmutkamikà iti ca / ÷abdaspçùñe 'rthe kà hçdyatà / etàni codàharaõàni vitatya pårvameva vyàkhyàtànãti kiü punarukaktyà satyapi pràktanakavispçùñatve nåtanatvaü bhavatyevaitatprakàrànugrahàdityetàvati tàtparyaü hi granthasyàdhikannànyat / bàlapriyà drumànvayinamarthamàha---bahirityàdi / arthànvayinamàha--pràktanairityàdi / kà hçdyateti / ata÷ca 'kçta' ityàdi÷lokàt 'evaüvàdinã'tyàdeþ 'surabhã'tyàdi÷lokàt 'sajjatã'tyàde÷ca navatvamastãti bhàvaþ / satyapãtyàdi / eteùàmiti ÷eùaþ / etatprakàrànugrahànnåtanatvaü bhavatyeveti sambandhaþ / yathà-- 'vàõiaa itthidantà' ityàdigàthàrthasya / kariõãvehavvaaro maha putto ekkakàõóaviõivài / iasonhàeü taha kaho jaha kaõóakaraõóaaü vahai // // [kariõãvaidhavyakaro mama putra ekakàõóavinipàtã / hatasnuùayà tathà kçto yathà kàõóakaraõóakaü vahati // iti cchàyà] / evamàdiùvartheùu satsvapyanàlãóhataiva / yathà vyaïgyabhedasamàkùayeõa dhvaneþ kàvyàrthànàü navatvamutpadyate, tathà vya¤jakabhedasamà÷rayeõàpi / tattu granthavistarabhayànna likhyate svayameva sahçdayairabhyåhyam / atra ca punaþpunaruktamapi sàratayedamucyate-- _________________________________________________________ vyaïgya-vya¤jaka-bhàve 'smin vividhe sambhavaty api / rasàdi-maya ekasmin kaviþ syàd avadhànavàn // DhvK_4.5 // __________ vyaïgyavya¤jakabhàve 'sminvividhe sambhavatyapi / rasàdimaya aikasmin kaviþ syàdavadhànavàn // 5 // asminnarthànantyahetau vyaïgyavya¤jakabhàve vicitraü ÷abdànàü sambhavatyapi kavirapårvàrthalàbhàrthã rasàdimaya ekasmin vyaïgyavya¤jakabhàve yatnàdavadadhãta / rasabhàvatadàbhàsaråpe hi vyaïgye tadyva¤jakeùu ca yathànirdiùñeùu varõapadavàkyaracanàprabandheùvavahitamanasaþ kaveþ sarvamapårve kàvyaü sampadyate / tathà ca ràmàyaõamahàbhàratàdiùu saïghàmàdayaþ punaþpunarabhihità api navanavàþ prakà÷ante / prabandhe càïgã rasa eka evopanibadhyamàno 'rthavi÷eùalàbhaü chàyàti÷ayaü ca puùõàti / kasminniveti cet---yathà ràmàyaõe yathà và mahàbhàrate / ràmàyeõe hi karuõo rasaþ svayamàdikavinàsåtritaþ '÷okaþ ÷lokatvamàgataþ' ityevaüvàdinà / nirvyåóha÷ca sa eva locanam kariõãvaidhavyakaro mama putraþ ekena kàõóena vinipàtanasamarthaþ hatasnuùayà tathà kçto yathà kàõóakaraõakaü vahatãtyuttàna evàyamarthaþ, gàthàrthasyànàlãóhataiveti sambandhaþ // 4. // bàlapriyà etatprakàretyasya dhvaniprabhedetyarthaþ / vçttau '÷arãratvena navatva'mityubhayatra bhavatãti ÷eùaþ. 'ekakàõóavinipàtã'ti chàyà, tasya vivaraõam--ekena kàõóenetyàdi / kàõóo bàõaþ // 4. // sãtàtyantaviyogaparyantameva svaprabandhamuparacayatà / mahàbhàrate 'pi ÷àstraråpaü kàvyacchàyànvayini vçùõipàõóavavirasàvasànavaimanasyadàyinãü samàptimupanibadhnatà mahàmuninà vairàgyajananatàtparyaü pràdhànyena svaprabandhasya dar÷ayatà mokùalakùaõaþ puruùàrthaþ ÷ànto rasa÷ca mukhyatayàvivakùàviùayatvena såcitaþ / etacca÷ina vivçtamevànyairvyàkhyàvidhàyibhiþ / svayamevacaitadudgãrõa tenodãrõamahàmohamagnamujjihãrùatà lokamativimalaj¤ànàlokadàyinà lokanàthena--- yathà yathà viparyeti lokatantramasàravat / tathà tathà viràgo 'tra jàyate nàtra saü÷ayaþ // locanam atyantagrahaõena nirapekùabhàvatayà vipralambhà÷aïkàü pariharati / vçùõãnàü parasparakùayaþ, pàõóavànàmapi mahàpathakle÷enànucità vipattiþ, kçùõasyàpi vyàdhàdvidhvaüsa iti sarvaüsyàpi virasamevàvasànamiti / mukhyatayeti / yadyapi "dharme càrthe ca kàme ca mokùe ce"tyuktaü, tathàpi catvàra÷cakàrà evamàhuþ--yadyapi dharmàrthakàmànàü sarvasvaü tàdçïnàsti yadanyatra na vidyate, tathàpi paryantavirasatvamatraivàvalokyatàm / mokùe tu yadråpaü tasya sàratàtraiva vicàryatàmiti / yathàyatheti / lokaistantryamàõaü yatnena sampàdyamànandharmàrthakàmatatsàdhanalakùaõaü vastubhåtatayàbhimatamapi / yena yenàrjanarakùaõakùayàdinà prakàreõa / asàravattucchendrajhàlàóivat / viparyeti / pratyuta viparãtaü sampadyate / àstàntasya svaråpacintetyarthaþ / tena tena prakàreõa atra lokatantre / viràgo jàyata ityanena tatvaj¤ànotthitaü nirvedaü bàlapriyà 'sãtàtyantaviyogaparyantamityatràtyantagrahaõaphalamàha--atyantagrahaõenetyàdi / vçùõipàõóavavirasàvasànetyuktaü vavçõeti / vçùõãnàmityàdi / mokùalakùaõaþ puruùàrtho mukhyatayà vivakùàviùayatvena såcita iti yaduktaü tasyànupapattimà÷aïkya pariharati--yadyapãtyàdinà / mokùe cetyuktamiti / kvaciddagranthe 'bharatarùabha yadihàsti tadanyatra yannehàsti na tat kvaci'diti ca pàñhaþ / evamàhuriti / vakùyamàõaü vi÷eùaü dyotayantãtyarthaþ / sarvasvamiti / pradhànaü svaråpamityarthaþ / nàstãti / atreti ÷eùaþ / yadanyatra na vidyate tàdçgatra nàstãti sambandhaþ / yadatràsti tadanyatràpyastãti bhàvaþ / dyotyaü vi÷eùaü dar÷ayati--tathàpãtyàdi / paryantavirasatvamiti / dharmàrthakàmànàmityanuùajyate / lokatantramityetadvyàcaùñe--laukairityàdi / ityàdi bahu÷aþ kathayatà / tata÷ca ÷ànto raso rasàntarairmokùalakùaõaþ puruùàrthaþ puruùàrthàntaraistadupasarjanatvenànugamyamàno 'ïgitvena vivakùàviùaya iti mahàbhàratatàtparya suvyaktamevàvabhàsate / aïgàïgibhàva÷ca yathà rasànàü tathà pratipàditameva / pàramàrthikàntastattvànapekùayà ÷arãrasyevàïgabhåtasya rasasya puruùàrthasya ca svapràdhànyena càrutvamapyaviruddham / nanu mahàbhàrate yàvànvivakùàviùayaþ so 'nukramaõyàü sarva evànukrànto na caittatra dç÷yate, pratyuta sarvapuruùàrthaprabodhahetutvaü sarvarasagarbhatvaü ca mahàbhàratasya tasminnudde÷e sva÷abdaniveditatvena pratãyate / atrocyate--satyaü ÷àntasyaiva rasàsyàïgitvaü mahàbhàrate mokùasya ca sarvapuruùàrthabhyaþ pràdhànyamityetanna sva÷abdàbhidheyatvenànukramaõyà dar÷itam, dar÷itaü tu vyaïgyatvena--- 'bhagavànvàsudeva÷ca kãrtyate 'tra sanàtanaþ' ityasmin vàkye / anena hyayamartho vyaïgyatvena vivakùito yadatra mahàbhàrate pàõóavàdicaritaü yatkãrtyate tatsarvamavasànavirasamavidyàprapa¤caråpa¤ca, paramàrthasatyasvaråpastu bhagavàn vàsudevo 'tra kãrtyate / tasmàttasminneva parame÷vare bhagavati bhavata bhàvitacetaso, mà bhåta vibhåtiùu niþsàràsu ràgiõo guõeùu và nayavinayaparàkramàdiùvamãùu kevaleùu keùucitsarvàtmanà pratiniviùñadhiyaþ / tathà càgre--pa÷yata niþsàratàü saüsàrasyetyamumevàrthe locanam ÷àntarasasthàyinaü såcayatà tasyaiva ca sarvetaràsàratvaprati pàdanena pràdhànyamuktam / nanu ÷çïgàravãràdicamatkàro 'pi tatra bhàtãtyà÷aïkyàha--pàramàrthiketi / bhogàbhinive÷inàü lokavàsanàviùñànàmaïgabhåte 'pi rase tathàbhimànaþ, yathà ÷arãre pramàtçtvàbhimànaþ pramàturbhegàyatanamàtre 'pi kevaleùviti / parame÷varabhaktyupakaraõeùu bàlapriyà vastubhåtatayeti / paramàrthatayetyarthaþ / tuccheta / tucchaü ÷a÷a÷çïgàdi / tasyaiveti / ÷àntarasasyaivetyarthaþ / pàramàrthiketyàdigranthamavatàrayati--nanvityàdi / tatra mahàbhàrate / bhàvaü vivçõoti--bhogetyàdi / tathàbhimànaþ pràdhànyàbhimànaþ / màtre 'pi ÷arãre iti sambandhaþ / dyotayan sphuñamevàvabhàsate vya¤caka÷aktyanugçhãta÷ca ÷abdaþ / evaüvidhamevàrthe garbhãkçtaü sandar÷ayanto 'nantara÷lokà lakùyante--'sa hi satyam' ityàdayaþ / ayaü ca nigåóharamaõãyo 'rtho mahàbhàratàvasàne harivaü÷avarõanena samàptiü vidadhatà tenaiva kavivedhasà kçùõadvaipàyanena samyaksphuñãkçtaþ / anena càrthena saüsàràtãte tattvàntare bhaktyati÷ayaü pravartayatà sakala eva sàüsàriko vyavahàraþ pårvapakùãkçto nyakùeõa prakà÷ate / devatàtãrthatapaþ--prabhçtãnàü ca devatàva÷eùàõàmanyeùàü ca / pàõóavàdicaritavarõanasyàpi vairàgyajananatàtparyàdvairàgyasya ca mokùamålatvànmokùasya ca bhagavatpràptyupàyatvena mukhyatayà gãtàdiùu pradar÷itatvàtparabrahmapràptyupàyatvameva / paramparayà vàsudevàdisa¤j¤àbhidheyatvena càparimita÷aktyàspadaü paraü brahma gãtàdiprade÷àntareùu tadabhidhànatvena labdhaprasiddhi màthurapràdurbhàvànukçtasakalasvaråpaü vivakùitaü na tu màthurapràdurbhàvàü÷a eva, sanàtana÷abdavi÷eùitatvàt / locanam tu na doùa ityarthaþ / vibhåtiùu ràgiõo guõeùu ca niviùñadhiyo mà bhåteti sambandhaþ / agra iti anukramaõyanantaraü yo bhàratagranthaþ tatretyarthaþ / nanu vasudevàpatyaü vàsudeva ityucyate, na parame÷varaþ paramàtmà mahàdeva ityà÷aïkyàha--vàsudevàdisaüj¤àbhidheyatveneti / bahånàü janmanàmante j¤ànavànmàü prapadyate / vàsudevassarvam bàlapriyà anvayaü dar÷ayati---vibhåtiùvityàdi / vçttau'tathàce'tyàdi / dyotayan ÷abdo 'vabhàsata iti sambandhaþ / 'nyakùeõe'ti / kàtsyeünetyarthaþ / pràptyupàyatvena varõanamityanvayaþ / devatàvi÷eùàõàmityatra prabhàvàti÷ayavarõanamityanuùajyate / 'mokùasye'ti / aj¤ànanivçtterityarthaþ / vàsudevasaüj¤àbhidheyatvena brahma vivakùitamityanvayaþ / 'tadabhidhànatvena' vàsudevasaüj¤àbhidheyatvena / màthuro yaþ pràdurbhàvastenànukçtaü sakalasvaråpaü yena tat / 'na tvi'tyàdi / 'vivakùita' iti viparimàõàmenànuùaïgaþ / hetvantaramapyàha--'ràmayaõàdiùvi'tyàdi / 'puruùàrtha' iti 'vivakùita' ityanenàsya sambandhaþ / ràmàyaõàdiùu cànayà sa¤j¤ayà bhagavanmårtyantare vyavahàradar÷anàt / nirõãta÷càyamarthaþ ÷abdatattvavidbhireva / tadevamanukramaõãnirdiùñena vàkyena bhagavadyvatirekiõaþ sarvasyànyasyànityatàü prakà÷ayatà mokùalakùaõa evaikaþ paraþ puruùàrthaþ ÷àstranaye, kàvyanaye ca tçùõàkùayasukhaparipoùalakùaõaþ ÷ànto raso mahàbhàratasyàïgitvena vivakùita iti supratipàditam / atyantasàrabhåtatvàccàyamartho vyaïgyatvenaiva dar÷ito na tu vàcyatvena / sàrabhåto hyarthaþ sva÷abdànabhidheyatvena prakà÷itaþ sutaràmeva ÷obhàmàvahati / prasiddhi÷ceyamastyeva vidagghavidvatpariùatsu yadabhimatataraü vastu vyaïgyatvena prakà÷yate na sàkùàcchabdavàcyatvena / locanam ityàdau aü÷iråpametatsaüj¤àbhidheyamiti nirõitaü tàtparyam / nirõãta÷ceti / ÷abdà hi nityà eva santo 'nantaraü kàkatàlãyava÷àttathà saïketità ityuktam--"çùyandhakavçùõikurubhya÷ce"tyatra / ÷àstranaya iti / tatràsvàdayogàbhàve puruùeõàrthyata ityayameva vyapade÷aþ sàdaraþ, camatkàrayoge tu rasavyapade÷a iti bhàvaþ / etacca granthakàreõa tattvàloke vitaktyoktamiha tvasya na mukhyo 'vasara iti nàsmàbhistaddar÷itam / sutaràmeveti yaduktaü tatra hetumàha--prasiddhi÷ceti / ca÷abdo yasmàdarthe / yata iyaü laukikã prasiddhiranàdistato bhagavadyvàsaprabhçtãnàmapyayamevàsva÷abdàbhidhàne à÷ayaþ, anyathà hi kriyàkàrakasambandhàdau 'nàràyaõaü namaskçtye'tyàdi÷abdàrthaniråpaõe ca tathàvidha eva tasya bhagavata à÷aya ityatra kiü pramàõàmiti bhàvaþ / vidagdhavidvadgrahaõenakàvyanaye ÷àstranaya iti cànusçtam / rasàdimaya etasmin kaviþ syàdavadhànavàniti yaduktaü, tadeva prasaïgàgatabhàratasambandhaniråpaõànantaramupasaüharati--tasmàtsthitamiti / bàlapriyà 'gãtàdiprade÷àntareùu' ityàdikaü vivçõoti locane--bahånàmityàdi / kàkatàlãyava÷àditi yadçcchayetyarthaþ / ityatroktamiti sambandhaþ / kà÷ikàvçttàviti ÷eùaþ / ÷àstranaye mokùaþ puruùàrthaþ, kàvyanaye tu ÷ànto rasa ityuktaü vivçõoti--tatretyàdi / sàdara iti / arha ityarthaþ / yasmàdartha iti / hetvarthaka ityarthaþ / ayameveti / uktà vidagdhavidvatpariùatprasiddhirevetyarthaþ / asva÷abdàbhidhàne abhimatasyàrthasya sva÷abdenànabhidhàne / à÷ayaþ abhimato hetuþ / atropaùñambhakamàha--anyathetyadi / 'nàràyaõaü namaskçtye'tyàdi÷lokeùu nàràyaõàdyathasya kriyàkàrakabhàvàdisambandhena namaskàràdàvanvayo vivakùitaþ / evaü nàràyaõàdyathasya kriyàkàrakabhàvàdisambandhena namaskàràdàvanvayo vivakùitaþ / evaü nàràyaõàdipadànàü viùõvàdayo 'rthà÷ca tadvivakùà ca tasmàtsthitametat--aïgibhåtarasàdyà÷rayeõa kàvye kriyamàõe navàrthalàbho bhavati bandhacchàyà ca mahatã sampadyata iti / ata eva ca rasànuguõàrthavi÷eùopanibandhamalaïkàràntaravirahe 'pi chàyàti÷ayayogi lakùye dç÷yate / yathà-- munirjayati yogãndro mahàtmà kumbhasambhavaþ / yenaikaculake dçùñau tau divyau matsyakacchapau // // ityàdau / atra hyadbhåtarasànuguõamekaculake matsyakacchapadar÷anaü chàyàti÷ayaü puùõàti / tatra hyekaculake sakalajaladhisannidhànàdapi divyamatsyakacchapadar÷anamakùuõõatvàdadbhutarasànuguõataram / kùuõõaü hi vastu locanam ata iti / yata evaü sthitaü ata evedamapi yallakùye dç÷yate, tadupapannamanyathà tadanupapannameva, na ca tadanupapannam; càrutvena pratãteþ / tasyà÷yaitadeva kàraõaü rasànuguõàrthatvamevetyà÷ayaþ / alaïkàràntareti / antara÷abdo vi÷eùavàcã / yadi và ditsite udàharaõe rasavadalaïkàrasya vidyamànatvàttadapekùayàlaïkàràntara÷abdaþ / nanu matsyakacchapadar÷anàtpratãyamànaü yadekaculake jalanidhisannidhànaü tato munermàhàtmyapratipattiriti na rasànuguõenàrthena cchàyàpoùitetyà÷aïkyàha--atra hãti / nanvevaü pratãyamànaü jalanidhidar÷anamevàdbhutànuguõaü bhavatviti rasànuguõo 'tra vàcyo 'rtha ityasminnaü÷e kathamidamudàharaõamityà÷aïkyàha--tatreti / kùuõõaü hãti / punaþ punarvarõananiråpaõàdinà yatpiùñapiùñatvàdatinirbhinnasvaråpamityarthaþ / bahutaralakùyavyàpaka¤caitaditi bàlapriyà lokaprasiddhyanurodhinãti bhàvaþ / 'ata eve'tyàdi 'dç÷yata' ityantaü vivçõoti--yata ityàdi / tasyà iti / càrutvena pratãterityarthaþ / 'alaïkàràntaravirahe 'pã'tyatràlaïkàràntara÷abdaü dvedhà vivçõoti--alaïkàràntara÷abda ityàdi / itãti hetau / netyàdi / kintåktena byaïgyenaiva chàyà poùiteti bhàvaþ / vçttau--'adbhåtarasànuguõam' iti / munyàlambitasyàdbhatarasasyànuguõamityarthaþ / kàkatàlãyeneti bhàvàrthavivaraõam / 'pratilagna' iti / nàyakapàr÷vena sambandha ityarthaþ / asãtyavyayaü tvamityarthe / he subhaga tvaü yena tasyà yena pàr÷veõa atikràntaþ, tasyàþ rathyà tulàgrapratilagnassa pàr÷vo 'dyàpi svidyatãtyàdyanvayaþ / 'paraspare'ti / pàr÷vasambandhàtikramaõena nàyakagatasyàpyanuràgasya pratãteriti bhàvaþ / lokaprasidydhàdbhåtamapi nà÷caryakàri bhavati / na càkùuõõaü vaståpanibadhyamànamadbhutarasasyaivànuguõaü yàvadrasàntarasyàpi / tadyathà-- sijjai roma¤cijjai vevai ratthàtulaggapaóilaggo / sopàso ajja vi suhaa jeõàsi volãõo // // etadgàthàrthàdbhàvyamànàdyà rasapratãtirbhavati, sà tvàü spçùñvà svidyati romà¤cate vepate ityevaüvidhàdarthàtpratãyamànànmanàgapi no jàyate / tadevaü dhvaniprabhedasamà÷rayeõa yathà kàvyàrthànàü navatvaü jàyate tathà pratipàditam / guõãbhåtvayaïgyasyàpi tribhedavyaïgyàpekùayà ye prakàràstatsamà÷rayeõàpi kàvyavastånàü navatvaü bhavatyeva / tattvativistàrakàrãti nodàhçtaü sahçdayaiþ svayamutprekùaõãyam / locanam dar÷ayati--na cetyàdinà / rathyàyàntulàgreõa kàkatàlãyena pratilagnassà mukhyena sa pàr÷vo 'dyàpi subhaga tasyà yenàsyatikràntaþ / rasapratãtiriti / parasparahetuka÷çïgàrapratãtiþ / asyàrthasya rasànuguõatvaü vyatirekadvàreõa draóhayati--sà tvàmityàdinà / 'dhvaneryassaguõãbhåtavyaïgyasyàdhvà pradar÷ita' ityudyotàrambhe yaþ ÷lokaþ tatra dhvaneradhvanà kavãnàü pratibhàguõo 'nanto bhavatotyeùa bhàgo vyàkhyàta ityupasaüharati--tadevamityàdinà / saguõãbhåtavyaïgyasyetyamuü bhàgaü vyàcaùñe--guõãbhåtetyàhinà / triprabhedo vastvalaïkàrarasàtmanà yo vyaïgyaþ tasya yàpekùà vàcyeguõãbhàvaþ tayetyarthaþ / tatra sarve ye dhvanibhedàsteùàü guõãbhàvàdànantyamiti tadàha--ativistareti / svayamiti / tatra vastunà vyaïgyena guõãbhåtena navatvaü satyapa puràõàrthaspar÷e yathà mamaiva-- bhaavihalarakhkhaõekakamallasaraõàgaàõaaththàõa / khaõamattaü viõa diõõà vissàmakahetti juttamiõam // // atra tvamanavaratamarthàstyajasãti audàryalakùaõaü vastu dhvanyamànaü vàcyasyopaskàrakaü bàlapriyà tribhedavyaïgyàpekùayetyetadvyàcaùñe--triprabheda ityàdi / bhaavahaleti / bhayavihvalarakùaõaikamalla÷araõàgatànàmarthànàm / kùaõamàtramàtramapi na dattà vi÷ràmakatheti yuktamidam // // itichàyà / itãdaüyuktamityatra kàkvà ityetanna yuktamityarthaþ / càiaõeti / locanam navatvandadàti, satyapi puràõakavispçùñe 'rthe / tathàhi puràõãgàthà--- càiaõakaraparamparasa¤càraõakhe aõissahasasarãrà / aththà kivaõadharanththà sathnàpaththàsvavantãva // alaïkàreõa vyaïgyena vàcyopaskàre navatvaü yathà mamaiva-- vasantamattàliparamparopamàþ kacàstavàsan kala ràgavçddhaye / ÷ma÷ànabhåbhàgaparàgabhàsuràþ kathantadetena manàgviraktaye // // atra hyàkùepeõa vibhàvanayà ca dhvanyamànàbhyàü vàcyamupaskçtamiti navatvaü satyapi puràõàrthayogitve / tathàhi puràõa÷lokaþ--- kùuttçùõàkàmamàtsaryaü maraõàcca mahadbhayam / pa¤caitàni vivardhante vàrdhake viduùàmapi // iti / vyaïgyena rasena guõãbhåtena vàcyopaskàreõa navatvaü yathà mameva-- jarà neyaü mårdhni dhruvamayamasau kàlabhujagaþ krudhàndhaþ phåtkàraiþ sphuñagaralaphenàn prakirati // // tadenaü saüpa÷yatyatha ca sukhitammanyahçdayaþ ÷ivo pàyannecchan bata bata sudhãraþ khalu janaþ // bàlapriyà tyàgijanakaraparamparàsa¤càraõakhedanissaha÷arãràþ / arthàþ kçpaõagçhasthàþ svasthàvasthàþ svapantãva // // iti chàyà / arthaþspaùñaþ / vasanteti / ka¤cana mitraü prati kasyaciduktiþ / vasante vasantena và mattà ye alayo bhçïgàstatparamparopamàþ teùàü paramparayà tulyàþ atinãlasnigdhà iti yàvat / tathàbhåtàþ kacà ityanena yauvanada÷à pradar÷ità / tava ràgasya vçddhaye àsan kila / ÷ma÷ànabhåbhàge ye paràgàþ bhasmareõavaste iva bhàsuràþ ÷ubhràþ jarayà ÷uklà iti yàvat / ete kacàþ / ràgasya vairàgyasya coddãpakatvàttattadupamànamupàttam / tava manàgãùadupi viraktaye vairàgyàya na bhavanti / tat tathaü vairàgyasya kàraõe satyapi tadajananaü kuta ityarthaþ / anena pratyuta kàraõàbhàve 'pi kàma eva vardhanta ityarthasya kàmasya mahimà varõayituma÷akya ityarthasya ca prakà÷anàdvibhàvanàkùepau vyajyete, tàbhyàü ca vàcyamupaskriyata ityàha--atra hãtyàdi // // kùuttçõõetyàdisamàhàradvandvaþ / jareti / jaràjãrõa ka¤cidu÷yoktiþ / mårdhni iyaü dç÷yamànà jarà na bhavati / ayamasau kradhàndhaþ / kàlabhujagaþ kçõõasarpaþ / atha ca antakaråpo bhujagaþ / phåtkàraiþ sphuñaü garalaü yeùu tathàbhåtàn phenàn prakirati varùati / iyaü na jarà, kintu ÷irasthakàlabhujagàbhivçùñaþ phenanikara _________________________________________________________ dhvaner itthaü guõãbhåta-vyaïgyasya ca samà÷rayàt / na kàvyàrtha-viràmo 'sti yadi syàt pratibhà-guõaþ // DhvK_4.6 // __________ dhvaneritthaü guõãbhåtavyaïgyasya ca samà÷rayàt / na kàvyàrthaviràmo 'sti yadi syàtpratibhàguõaþ // 6 // satsvapi puràtanakaviprabandheùu yadi syàtpratibhàguõaþ, tasmiüstvasati na ki¤cideva kavervastvasti / bandhacchàyàpyarthadvayànuråpa÷abdasannive÷o 'rthapratibhànàbhàve kathamupapadyate / anapekùitàrthavi÷eùàkùapapatanaina bandhacchàyeti nedaü nedãyaþ sahçdayànàm / evaü hi satyarthànapekùacaturamadhuravacanaracanàyàmapi locanam atràdbhutena vyaïgyena vàcyamupaskçtaü ÷àntarasapratipatyaïgatvàccàru bhavatãti navatvaü satyapyasmin puràõa÷loke jaràjãrõa÷arãrasya vairàgyaü yanna jàyate, tannunaü hçdaye mçtyurdçóhannàstãti ni÷cayaþ // 5 // // // satsvapãtyàdi kàrikàyà upaskàraþ / trãn pàdàn spaùñànmatvà turyaü pàdaü vyàkhyàtuü pañhati--yadãti / vidyamàno hyasau pratibhàgaõa uktarãtyà bhåyàn bhavati, na tvatyantàsannevetyarthaþ / tasminniti / anantãbhåte pratibhàguõe / na ki¤cideveti / sarva hi puràõakavinaiva spçùñamiti kimidànãü varõyaü, yatra kavervarõanàvyàpàrassyàt / nanu yadyapi varõyamapårvannàsti, tathàpyuktiparipàkagumbhaghañanàdyaparaparyàyabandhacchàyà navanavà bhaviùyati / yannave÷ane kàvyàntaràõàü saürambha ityà÷aïkyàha---bandhacchàyàpãti / arthadvayaü guõãbhåtavyaïgyaü pradhànabhåtaü vyaïgyaü ca / nedãya iti / nikañataraü hçdayànuprave÷i na bhavatãtyarthaþ / atra hetumàha--evaü hi satãti / bàlapriyà ityarthaþ / dhruvamityutprekùàyàm / taditi janaþ / tadenàn tathàbhåtàn phenàn / phenamiti tadenamiti và pàñhaþ / sampa÷yati atha ca sukhitamanyahçdayaþ ÷ivopàyaü necchaü÷ca / ataþ sudhãraþ khalvityanvayaþ / batetyadbhute / jareti / taditi tasmàdityarthaþ / mçtyurnàstãti vi÷cayaþ hçdayedçóhamasti nånamityanvayaþ // 5 // // // upaskàra iti / satsvapãtyàdeþ na kàvyàrthaviràmo 'stãtyanenànvaya iti bhàvaþ / yadãtyàderbhàvaü vivçõoti--vidyamàna ityàdi / vçttau 'bandhacchàye'tyasya vivaraõam--'arthadvayànuråpa÷abdasannive÷a'iti / tadråpà bandhacchàyetyarthaþ / 'anapekùite'tyàdi÷aïkàgranthaþ / itãdaü sahçdayànàü na nedãya iti sambandhaþ / puna÷÷aïkate--'÷abdàrthayo'rityàdi / 'kàvyatva' iti nimitte saptamã / ÷abdàrthayoþ sahitayoþ kàvyatvena hetunetyarthaþ / 'tathàvidha' iti / arthànapekùacaturamadhuravacanaracana ityarthaþ / 'kavyavyavasthe'ti / kàvyavyapade÷a ityarthaþ / samàdhatte---'pare'tyàdi / 'tatkàvyatve'ti tatpadena paraþ paràmç÷yate / 'kàvyasandarbhàõàm' iti / tatkàvyatvavyavahàra ityanuùajyate / kàvyavyapade÷aþ pravarteta / ÷abdàrthayoþ sàhityena kàvyatve kathaü tathàvidhe viùaye kàvyavyavastheti cet---paropanibaddhàrthaviracane yathà tatkàvyatvavyavahàrastathà tathàvidhànàü kàvyasandarbhàõàm / na càrthànantyaü vyaïgyàrthàpekùayaiva yàvadvàcyàrthàpekùayàpãti pratipàdayitumucyate-- _________________________________________________________ avasthàde÷a-kàlàdi-vi÷eùair api jàyate / ànantyam eva vàcyasya ÷uddhasyàpi svabhàvataþ // DhvK_4.7 // __________ avasthàde÷akàlàdivi÷eùairapi jàyate / ànantyameva vàcyasya ÷uddhasyàpi svabhàvataþ // 7 // ÷uddhasyànapekùitavyaïgyasyàpi vàcyasyànantyameva jàyate svabhàvataþ / svabhàvo hyayaü vàcyànàü cetanànàmacetanànàü ca yadavasthàbhedàdde÷abhedàtkàlabhedàtsvàlakùaõyabhedàccànantatà bhavati / tai÷ca tathàvyavasthitaiþ sadbhiþ prasiddhànekasvabhàvànusaraõaråpayà svabhàvoktyàpi tàvadupanibadhyamànairniravadhiþ locanam caturatvaü samàsasaïghañanà / madhuratvamapàruùyam / tathàvidhànàmiti / apårvabandhacchàyàyuktànàmapi paropanibaddhàrthanibandhane parakçtakàvyatvavyavahàra eva syàdityarthasyàpårvatvamà÷rayaõãyam / kavanãyaü kàvyaü tasya bhàvaþ kàvyatvaü, na tvayaü bhàvapratyayàntàt bhàvapratyaya iti ÷aïkitavyam // 6 // // // pratipàdayitumiti / prasaïgàditi ÷eùaþ / yadi và vàcyantàbadvividhavyaïgyopayogi tadeva cedanantaü tadbalàdeva vyaïgyànantyaü bhavatãtyabhipràyeõedaü prakçtamevocyate / ÷uddhasyeti / vyaïgyaviùayo yo vyàpàraþ tatspar÷aü vinàpyànantyaü svaråpamàtreõaiva pa÷càttu tathà svaråpeõànantaü sadvyaïgyaü vyanaktãti bhàvaþ / na tu sarvathà tatra vyaïgyaü nàstãti mantavyamàtmabhåtatadråpàbhàve kàvyavyavahàrahàneþ; tathà codàharaõeùu rasadhvanessadbhàvo 'styeva / àdigrahaõaü vyàcaùñe---svàlakùeyeti / svaråpetyarthaþ / yathàråpaspar÷ayostãvraikàvasthayorekadravyaniùñhayorekakàlayo÷ca / bàlapriyà syàditi ÷eùaþ / locane bhàvaü vivçõoti---apårvabandhetyàdi / kàvyatvamityasya vyutpattiü dar÷ayati---kavanãyamityàdi // 6 // // // kàrikàsthaü ÷uddhasyeti padamanyathàpratipattiparihàràya vyàcaùñe--vyaïgyetyàdi / vyàpàra iti / vàcyasyeti ÷eùaþ / àtmeti / àtmabhåtasya vyaïgyasyàbhàva ityarthaþ / hàniþ abhàvaþ / nanu kãdç÷aü vyaïgyaü tatra bhavatãtyatràha---tathàcetyàdi / vçttau'anapekùitavyaïgyasye'tyetadapyuktarãtyà vyàkhyeyam / 'tai÷ce'ti / 'taiþ' vàcyàrthaiþ / 'prathamameve'ti / kàvyàrthaþ sampadyate / tathà hyavasthàbhedànnavatvaü yathà---bhagavatãpàrvatã kumàrasambhave 'sarvopamàdravyasamuccayena' ityàdibhiruktibhiþ prathamameva parisamàpitaråpavarõanàpi punarbhagavataþ ÷ambhorlocanagocaramàyàntã 'vasantapuùpàbharaõaü vahantã' manmathopakaraõabhåtena bhaïgyantareõopavarõità / saiva ca punarnavodvàhasamaye prasàdhyamànà 'tàü pràïmukhãü tatra nive÷ya tanvãm' ityàdyuktirbhirnavenaiva prakàreõa niråpitaråpasauùñhavà / na ca te tasya kaverekatraivàsakçtkçtà varõanaprakàrà apunaruktatvena và navanavàrthanirbharatvena và pratibhàsante / dar÷itameva caitadviùamabàõalãlàyàm--- õa a tàõa ghaóai ohã õa a te dãsanti kaha vi punaruttà / je vibbhamà piàõaü atthà và sukaivàõãõam // // ayamapara÷càvasthàbhedaprakàro yadacetanànàü sarveùàü cetanaü dvitãyaü råpamabhimànitvaprasiddhaü himavadgaïgàdãnàm / taccocitacetanabiùayasvaråpayojanayopanibadhyamànamanyadeva sampadyate / yathà kumàrasambhava eva parvatasvaråpasya himavato varõanaü, punaþ saptarùipriyoktiùu cetanatassvaråpàpekùayà pradar÷itaü tadapårvameva pratibhàti / prasiddha÷càyaü satkavãnàü màrgaþ / idaü locanam na ca teùàü ghañate 'vadhiþ, na ca te dç÷yante kathamapi punaruktàþ / ye vibhramàþ priyàõàmarthà và sukavivàõãnàm // // cakàràbhyàmativismayassåcyate / kathamapãti / prayatnenàpi vicàryamàõaü paunaruktyaü na labhyamiti yàvat / priyàõàmiti / bahuvallabho hi subhago ràdhàvallabhapràyastàstàþ kàminãþ paribhogasubhagamupabhu¤jàno 'pi na vibhramapaunaruktyaü pa÷yati tadà / etadeva priyàtvamucyate, yadàha-- bàlapriyà prathamasarga ityarthaþ / 'upavarõite'ti / tçtãyasarga iti ÷eùaþ / 'niråpitaråpasauùñhave'ti / saptamasarga iti ÷eùaþ / te varõanaprakàràþ na ca bhàsanta iti sambandhaþ / 'tasya kaveri'ti / kàlidàsasyàpi kaverityarthaþ / 'õaa' ityàdeþ chàyàü dar÷ayati locane---na cetyàdi / priyàõàü vibhramàþ kathamapi punaruktà na dç÷yanta ityetadvivçõoti--bahuvallabha ityàdi / tadà vibhramapaunaruktyaü na pa÷yatãti sambandhaþ / tadà paribhogakàle / yadàhetu màghakaviriti ÷eùaþ / ca prasthànaü kavivyutpattaye viùamabàõalãlàyàü saprapa¤caü dar÷itam / cetanànàü ca bàlyàdyavasthàbhiranyatvaü satkavãnàü prasiddhameva / cetanànàmavasthàbhede 'pyavàntaràvasthàbhedànnànàtvam / yathà kumàrãõàü kusuma÷arabhinnahçdayànàmanyàsàü ca / tatràpi vinãtànàmavinãtànàü ca / acetanànàü ca bhàvànàmàrambhàdyavasthàbhedabhinnànàmekaika÷aþ svaråpamupanibadhyamànamànantyamevopayàti / yathà--- haüsànàü ninadeùu yaiþ kavalitairàsajyate kåjatà- manyaþ ko 'pi kaùàyakaõñhaluñhanàdàghargharo vibhramaþ / te sampratyakañhoravàraõavaghådantàïkuraspardhino niryàtàþ kamalàkareùu bisinãkandàgrimagranthayaþ // // evamanyatràpi di÷ànayànusartavyam / locanam kùaõe kùaõe yannavatàmupaiti tadeva råpaü ramaõãyatàyà iti / priyàõàmiti càsaüsàraü pravahadråparo yo 'yaü kàntànàü vibhramavi÷eùaþ sa navanava eva dç÷yate / na hyasàvagnicayanàdivadanyata÷÷ikùitaþ, yena tatsàdç÷yàtpunaruktatàü gacchet / api tu nisargodbhidyamànamadanàïkuravikàsamàtrantaditi navanavatvam / tadvatparakãya÷ikùànapekùanijapratibhàguõaniùyandabhåtaþ kàvyàrtha iti bhàvaþ / bàlapriyà priyàõàü vibhramà ityanena gamyamarthamàha---priyàõàmiti cetyàdi / na hãtyàdi / asau vibhramavi÷eùaþ / yathà agnicayanamanyata÷÷ikùyate tathà ÷ikùito netyarthaþ / yeneti / anyata÷÷ikùitatvenetyarthaþ / taditi / vibhramavi÷eùa ityarthaþ / navanavatvamiti / tasyeti ÷eùaþ / 'arthà và sukavivàõãnàmiti prakçtaü vivçõoti---tadvadityàdi / tadvaditi / tena tulyo bhavati navanavo bhavatãtyarthaþ / vçttau'cetanatatsvaråpàpekùaye'ti / himavato varõanamityanuùajyate / 'pradar÷itaü tadi'ti / varõitaü tadityarthaþ / 'avasthàbhede 'pã'ti / kaumàràdi÷arãràvasthàyà bhedàbhàve 'pãtyarthaþ / 'àntare'ti / mànasiketyarthaþ / 'haüsànàm' iti / 'kabalitaiþ' bhakùitaiþ / yaiþ kåjatàü haüsànàü ninadeùu kaùàyakaõñhaluõñhanàdàghargharaþ anyaþ ko 'pi vibhramaþ àsajyate àsaktaþ kriyata ityàdyanyayaþ / tacca yathàvasthitamapi tàvadupanibadhyamànamityatra tàvatpadaü locane vivçõoti--uttarakàlantvityàdi / de÷abhedànnànatvamacetanànàü tàvat / yathà vàyånàü nànàdigde÷acàriõàmanyeùàmapi salilakusumàdãnàü prasiddhameva / cetanànàmapi mànuùapa÷upakùiprabhçtãnàü gràmàraõyasalilàdisamedhitànàü parasparaü mahànvi÷eùaþ samupalakùyata eva / sa ca vivicya yathàyathamupanibadhyamànastathaivàntyamàyàti / tathà hi---mànuùàõàmeva tàvaddigde÷àdibhinnànàü ye vyavahàravyàpàràdiùu vicitrà vi÷eùàsteùàü kenàntaþ ÷akyate gantum, vi÷eùato yoùitàm / upanibadhyate ca tatsarvameva sukavibhiryathàpratibham / kàlabhedàcca nànàtvam / yathartubhedàddigvyomasalilàdãnàmacetanànàm / cetanànàü cautsukyàdayaþ kàlavi÷eùà÷rayiõaþ prasiddhà eva / svàlakùaõyaprabhedàcca sakalajagadgatànàü vastånàü vinibandhanaü prasiddhameva / tacca yathàvasthitamapi tàvadupanibadhyamànamanantatàmeva kàvyàrthasyàpàdayati / atra kecidàcakùarin---yathà sàbhànyàtmanà vaståni vàcyatàü pratipadyante na vi÷eùàtmanà; tàni hi svayamanubhåtànàü sukhàdãnàü tannimittànàü ca svaråpamanyatràropayadbhiþ svaparànubhåtaråpasàmànyamàtrà÷rayeõopanibadhyante kavibhiþ / na hi tairatãtamanàgataü vartamàna¤ca aparicitàdisvalakùaõaü yogibhiriva pratyakùãkrãyate; taccànubhàvyànubhavasàmànyaü sarvapratipattçsàdhàraõaü parimitatvàtpuràtanànàmeva gocarãbhåtam, tasyà viùayatvànupapatteþ / locanam tàvaditi / uttarakàlantu vyaïgyaspar÷anena vicitratàü paràü bhajatànnàma, tàvati tu svabhàvenaiva sà vicitreti tàvacchabdasyàbhipràyaþ / tannimittànà¤ceti / çtumàlyàdãnàm sveta / svànubhåtaparànubhåtànàü yatsàmànyaü tadeva vi÷eùàntararahitantanmàtraü tasyà÷rayeõa / na hi tairiti kavibhiþ / etaccàtyantàsaübhàvanàrthamuktam / bàlapriyà svaparànubhåtetyetat vyàcaùñe---svànubhåtetyàdi / màtra÷abdàrthavivaraõam--vi÷eùàntararahitamiti / vçttau 'aparicitàdisvalakùaõam' iti / aparicitàdãnàü vastånàü svaråpamityarthaþ / etaccoktamiti sambandhaþ / na hãtyàdi kathanaü cetyarthaþ / 'atyantàsambhàvanàrtham' iti / atyantaüyadasambhàvanaü vastånàü vi÷eùàtmanà pratipàdanasambhavàbhàvastadarthaü tatpratipattyarthamityarthaþ / etadeva vi÷adayati---pratyakùetyàdi / ata eva sa prakàravi÷eùo yairadyatanairabhinavatvena pratãyate teùàmabhimàna màtrameva bhaõitakçtaü vaicitryamàtramatràstãti / tatrocyate--yattåktaü sàmànyamàtrà÷rayeõa kàvyapravçttistasya ca parimitatvena pràgeva gocarãkçtatvànnàsti navatvaü kàvyapravçttistasya ca parimitatvena pràgeva gocarãkçtatvànnàsti navatvaü kàvyavastånàmiti, tadayuktam; yato yadi sàmànyamàtramà÷ritya kàvyaü pravartate kiïkçtastarhi mahàkavinibadhyamànànàü kàvyarthànàmati÷ayaþ / vàlmikivyatiriktasyànyasya kavivyapade÷a eva và sàmànyavyatiriktasyànyasya kàvyàrthasyabhàvàt, sàmànyasya càdikavinaiva pradar÷itatvàt / uktivaicitryànnaiùa doùa iti cet--kimidumuktivaicitryam? uktirhi vàcyavi÷eùapratipàdi vacanam / tadvaicitrye kathaü na vàcyavaicitryam / vàcyavàcakayoravanàbhàvena pravçtteþ / locanam pratyakùadar÷ane 'pi hi--- ÷abdàssaüketitaü pràhurvyavahàràya sa sbhçtaþ / tadà svalakùaõaü nàsti saïketastena tatra naþ // // ityàdiyuktibhissàmànyameva spç÷yate / kimiti / asaüvedyamànamarthapaunarukyaü kathaü pràkaraõikairaïgãkàryamiti bhàvaþ / tameva prakañayata---na cediti / uktirhãti / paryàyamàtrataiva yadyuktivi÷eùastatparyàyàntarairavikalaü tadarthopanibandhe apaunaruktyàbhimàno na bhavati / bàlapriyà pratyakùadar÷ane 'pãti / kavãnàü vastusvaråpapratyakùadar÷ane satyapãtyarthaþ / spç÷yata iti / kavivàceti ÷eùa- / vçttau--'anubhàvye'ti / anubhàvyànàmanubhavitavyànàü vastånàmanubhavànàü ca yat sàmànyaü sàmànyasvaråpamityarthaþ / 'tasye'ti / anubhàvyànubhàvasàmànyasyetyarthaþ / 'aviùayatve'ti / puràtanànàmityanuùaïgaþ / 'teùàm' iti / adyatanànàmityarthaþ / ityabhimànamàtrameveti sambandhaþ / 'tatrocyata' ityasyànantaraü 'yattåktaü sàmànyamàtrà÷rayeõa kàvyapravçtti'rityàdi pàñhaþ / kvacidganthe tvasmàt pårvaü 'yadi sàmànyamàtrà÷rayeõa kàvyapravçttistatprar÷itaprakàraü kàvyavaicitryamavasthàdivi÷eùàtkiü punaruktamevàstu na cettathà tatkarthaü na kàvyànantyam' ityapi pàñhaþ / tadasurodhã kimitãtyàdi na ceditãtyanto locanagranthaþ / 'uktirhã'tyàdigranthasya bhàvaü vivçõoti--paryàyetyàdi / paryàyamàtrataiva ÷abdàntareõa nirde÷a eva / tat tarhi / avikalaü vaikalyaü vinà / apaunaruktyàbhimàno na bhavatãti / vàcyànàü ca kàvye pratibhàsamànànàü yadråpaü tattu gràhyavi÷eùàbhedenaiva pratãyate / tenoktavaicitryavàdinà vàcyavaicitryamanicchatàpyava÷yamevàbhyupagantavyam / tadayamatra saïkùepaþ-- vàlmãkavyatiriktasya yadyekasyàpi kasyacit / iùyate pratibhàrtheùu tattadànantyamakùayam // // ki¤ca, uktivaicitryaü yatkàvyanavatve nibandhanamucyate tadasmatpakùànuguõameva / yato yàvànayaü kàvyàrthànantyabhedahetuþ prakàraþ pràgdar÷itaþ sa sarva eva punaruktivaicitryàddviguõatàmàpadyate / ya÷càyamupamà÷leùàdiralaïkàravargaþ locanam tasmàdvi÷iùñavàcyapratapàdakanaivoktervi÷eùa iti bhàvaþ / gràhyavi÷eùeti / gràhyaþ pratyakùàdipramàõairyo vi÷eùaþ tasya yo abhedaþ / tenàyamarthaþ--padànàntàvatsàmànye và tadvati vàpohe và yatra kutràpi vastuni samayaþ, kimanena vàdàntareõa? vàkyàttadvi÷eùaþ pratãyata iti kasyàtra vàdino vimatiþ / anvitàbhidhànatadviparyayasaüsargabhedàdivàkyàrthapakùeùu sarvatra vi÷eùasyàpratyàkhyeyatvàt / uktivaicitrya¤ca na paryàyamàtrakçtamityuktam / anyattu yattatpratyutàsmàkaü pakùasàdhakamityàha---kitrceti / punariti / bhåya ityartha-. upamà hi nibha, pratim cchala, pratibimba, praticchàya, tulya, sadç÷àbhàsàdibhirvicitràbhiruktibhirvicitrãbhavatyeva / vastuta etàsàmuktãnàmarthavaicitryasya vidyamànatvàt / niyamena bhànayogàddhi nibha÷abdaþ, bàlapriyà kintu paunaruktyabuddhireva bhavatãtyarthaþ / vi÷iùñavàcyeti / vàcyavi÷eùetyarthaþ / pratyakùàdipramàõaiþ gràhya iti sambandhaþ / tenàyamartha iti / uktagranthena vakùyamàõo 'rthassidhyatãtyarthaþ / mãmàüsakàdãnàü mate sàmànye vastuni, naiyàyikamate tadvati, bauddhamate apohe samayaþ / vàdàntareõavàdavi÷eùeõa / tadvi÷eùaþ vastuvi÷eùaþ / kasyàtra vimatiþ na kasyàpi / atra hetumàha---anvitetyàdi / anvitàbhidhànàdãnàü ye vàkyàrthatvapakùàsteùu sarveùvapãtyarthaþ / vi÷eùasyàpratyàkhyeyatvàditi / pratãtàviti ÷eùaþ / vastuvi÷eùapratãteþ pratyàkhyàtuma÷akyatvàdityarthaþ / punaruktivaicitryàdityatratyapuna÷÷abdasya vyàkhyànam---bhåya iti / 'ya÷càyam' ityàdigranthasya bhàvàrthavivaraõam--upametyàdi / upamà hi vicitrãbhavatyeveti sambandhaþ / nanu nibhapratimàdi÷abdànàü samànàrthakatvàt kathaü ta citryamityata àha---vastuta ityàdi / upasaüharati---evamiti / taditi / ralaïkàravargaþ prasiddha sa bhaõitivaicitryàdupanibadhyamànaþ svayamevànavadhirdhatte punaþ ÷ata÷àkhatàm / bhaõiti÷ca svabhàùàbhedena vyavasthità satã pratiniyatabhàùàgocaràrthavaicitryanibandhanaü punaraparaü kàvyàrthànàmànantyamàpàdayati / yathà mamaiva--- mahamaha itti bhaõantau vajjadi kàlo jaõassa / toi õa deu jaõaddaõa goarã bhodi maõaso // // itthaü yathà yathà niråpyate tathà tathà na labhyate 'ntaþ kàvyàrthànàm / idaü tåcyate--- avasthàdivibhinnànàü vàcyànàü vinibandhanam / yatpradar÷itaü pràk locanam tadanukàratayà tu pratima÷abda ityevaü sarvatra vàcyaü kevalaü bàlopayogi kàvyañãkàpari÷ãlanadauràtmyàdeùu paryàyatvabhrama iti bhàvaþ / evamarthànantyamalaïkàrànantya¤ca bhaõitivaicitryàdbhavati / anyathàpi ca tattato bhavatãti dar÷ayayi---bhaõiti÷ceti / pratiniyatàyà bhàùàyà gocaro vàcyoyo 'rthastatkçtaü yadvaicitryaü tannibandhanaü nimittaü yasya, alaïkàràõàü kàvyàrthànà¤cànantyasya / tatkarmabhåtaü bhaõitivaicitryaü kartçbhåtamàpàdayatãti sambandhaþ / karmaõo vi÷eùaõacchalena heturdar÷itaþ / mama mama iti bhaõato vrajati kàlo heturdar÷itaþ / tathàpi na devo janàrdano gocaro bhavati manasaþ // // madhumathana iti yo anavarataü bhaõati, tasya kathanna devo manogocaro bhavatãti vãrodhàlaïkàracchàyà / saundhavabhàùayà mahamaha ityanayà bhaõityà samunmeùità // 7 // avasthàdivibhinnànàü vàcyànàü vinibandhanam / bàlapriyà arthàdyànantyamityarthaþ / tata iti / bhaõitivaicitryàdityarthaþ / yastetyanyapadàrthavivararaõam--alaïkàràõàmityàdi / vi÷eùaõacchaleneti / pratiniyatetyàdivi÷eùaõavyàjenetyarthaþ / 'mahe'tyàdeþ chàyàmàha--mametyàdi / mama mama iti bhaõataþ mamàyaü mamedamityàdi bhaõataþ / atra mameti prakçtàrthaþ / madhumathana iti pratãyamàno viruddhàrthaþ / tathàpãti virodhadyotakam / samunmiùiteti / mahamaha ityasya mama mama iti madhumathana iti ca chàyà bhavatãti bhàvaþ // 7 // // // ita årdhvaïkàrikàvçtyorbhedasya durgrahatayà tadubhayaü pçthakpradar÷ayan vivçõoti--avasthetyàdi / bhåmnaiva dç÷yate lakùye _________________________________________________________ na tac chakyam apohitum / . . . . . . . . . . .tat tu bhàti rasà÷rayàt // DhvK_4.8 // __________ ... na tacchakyamapohitum / tattu bhàti rasà÷rayàt // 8 // tadidamatra saïkùepeõàbhidhãyate satkavãnàmupade÷àya--- _________________________________________________________ rasa-bhàvàdi-sambaddhà yady aucityànusàriõã / anvãyate vastu-gatir de÷a-kàlàdi-bhedinã // DhvK_4.9 // __________ rasabhàvàdisambaddhà yadyaucityànusàriõã / anvãyate vastugatirde÷akàlàdibhedinã // 9 // tatkà gaõanà kavãnàmanyeùàü parimita÷aktãnàm / _________________________________________________________ vàcaspati-sahasràõàü sahasrair api yatnataþ / nibaddhà sà kùayaü naiti prakçtir jagatàm iva // DhvK_4.10 // __________ vàcaspatisahasràõàü sahasrairapi yatnataþ / nibaddhà sà kùayaü naiti prakçtarjagatàmiva // 10 // // // yathàhi jagatprakçtiratãtakalpaparamparàvirbhåtavicitravastuprapa¤cà satã locanam bhåmnaiva dç÷yate lakùye tattu bhàti rasà÷rayàt // // iti kàrikà / anyastu grantho madhyopaskàraþ // 8 // // // atra tu pàdatrayasyàrthamanådya caturthapàdàrtho 'pårvatayàbhidhãyate / tadityàdi / ÷aktãnàmityantaü kàrikayormadhyopaskàraþ / dvitãyakàrikàyàsturyaü pàdaü vyàcaùñe--yathàhãti // 1// , 10 // bàlapriya anyastu grantha iti / 'yatpradar÷itaü pràgi'ti 'na tacchakyamapohitum' iti ca grantha ityarthaþ // 8 // // // caturthetyàdi / 'tattu bhàta rasà÷rayà'dityasyàrtho 'tra vidhãyamàna ityarthaþ / karikayoriti / 'rasabhàve'tyàdeþ 'vàcaspatã'tyàde÷ca kàrakayorityartha- / upaskàra iti / yadyanvãyate anyaiþ kavibhiþ tattarhi ityarthaþ / anyeùàü vàlmãkivyatiriktànàm / kavãnàü gaõanà kà / te agaõyà bhaveyuriti tadarthaþ / turyaü pàdamiti / prakçtirjagatàmiveti pàdamityarthaþ / vyàcaùña iti / kùayaü naitãtyanena saha vivçõotãtyarthaþ / yathàhãtãti / 'yathàhã'tyàdinà 'abhidhàtum' ityantagranthenetyarthaþ. 'tadvadi'tyàdikaü tu vàcaspatãtyàdipàdatrayàrthavivaraõam / vçttau 'jagatprakçtiri'ti / jagatkàraõabhåtà prakçtirityarthaþ / 'atãte'ti / atãtànàü kalpanàü paramparàyàmàvirbhåntaþ àvirbhàvitaþ vicitràõàü vastånàü prapa¤co yayà sà 'parã'ti / parikùãõà naùñà aparapadàrthànàü nirmàõa÷aktiryasyàssetyarthaþ // 1// , 10 // punaridànãü parikùãõà parapadàrthànirmàõa÷aktiriti na ÷akyate 'bhidhàtum / tadvadeveyaü kàvyasthitiranantàbhiþ kavimatibhirupabhuktàpi nedànãü parihãyate, pratyuta navanavàbhirvyutpattibhiþ parivardhate / itthaü sthite 'pi-- _________________________________________________________ saüvàdàs tu bhavanty eva bàhulyena sumedhasàm / sthitaü hy etat saüvàdinya eva medhàvinàü buddhayaþ / kintu- naika-råpatayà sarve te mantavyà vipa÷cità // DhvK_4.11 // __________ saüvàdàstu bhavantyeva bàhulyena sumedhasàm / sthitaü hyetat saüvàdinya eva medhàvinàü buddhayaþ / kintu-- naikaråpatayà sarve te mantavyà vipa÷cità // 11 // kathamiti cet--- saüvàdo hyanyasàdç÷yaü tatpunaþ pratibimbavat / àlekhyàkàravattulyadehivacca ÷arãriõàm // 12 // saüvàdo hi kàvyàrthasyocyate yadanyena kàvyavastunà sàdç÷yam / tatpunaþ ÷arãriõàü pratibimbavadàlekhyàkàravattulyadehivacca tridhà vyavasthitam / ki¤ciddhi kàvyavastu vastvantarasya ÷arãriõaþ pratibimbakalpam, locanam saüvàdà iti kàri kàyà ardhaü, naikaråpatayeti dvitãyam // 11 // kimiyaü ràjàj¤etyabhipràyeõà÷aïkate---kathamiti cediti / atrottaram-- _________________________________________________________ saüvàdo hy anya-sàdç÷yaü tat punaþ pratibimbavat / àlekhyàkàravat tulya-dehivac ca ÷arãriõàm // DhvK_4.12 // __________ saüvàdo hyanyasàdç÷yantatpunaþ pratibambavat / àlekhyà kàravattulyadehivacca ÷arãriõàm // 12 // ityaneyà kàrikayà / eùà khaõóãkçtya vçttau vyàkhyàtà / ÷arãriõàmityaya¤ca÷abdaþ prativàkyaü draùñavya iti dar÷itam / ÷arãriõa iti / pårvameva pratilabdhasvaråpatayà bàlapriyà locane--saüvàdà ityàdi / 'saüvàdà' ityàdi'sumedhasàm' ityantaü kàrikàyàþ prathamàrdhaü, 'naike'tyàdi 'vipa÷cite' tyantaü dvitãyàrdhaü cetyarthaþ / atra sumedhasàü saüvàdà ityasya sumedhasàü buddhãnàü kàvyànàü ca saüvàdà ityartha ityabhipretya 'sthitaü hyetadi'tyàdikaü 'saüvàdo hi kàvyàrthasyocyata' iti ca vçttàvuktamiti bodhyam //11 // kha eóãkçtya(?) vçttau vyàkhyàteti / keùucitpustakeùviti ÷eùaþ / ata eva vakùyate--keùucit pustakeùu kàrikà akhaõóãkçtà eva dç÷yanta iti / khaõóãkçtya vyàkhyànaü tu 'saüvàdo hyanyasàdç÷yam' 'saüvàdo hi kàvyàrthasyocyate, yadanyena kàvyavastunà sàdç÷yam, tat punaþ pratibimbavat, tatpuna÷÷arãriõàü pratibimbavat' ityàdikaü bodhyam / prativàkyamityàdi / ÷arãriõàmityasya pratibimbàdibhistribhissambandha iti bhàvaþ / anyadàlekhyaprakhyam anyattulyena ÷arãraõà sadç÷am / _________________________________________________________ tatra pårvam ananyàtma tucchàtma tad-anantaram / tçtãyaü tu prasiddhàtma nànya-sàmyaü tyajet kaviþ // DhvK_4.13 // __________ tatra pårvamananyàtma tucchàtma tadanantaram / tçtãyaü tu prasiddhàtma nànyasàmyaü tyajetkaviþ // 13 // tatra pårvaü pratibimbakalpaü kàvyavastu parihartavyaü sumatinà / yatastadananyàtma tàttvika÷arãra÷ånyam / tadanantaramàlekhyaprakhyamanyasàmyaü ÷arãràntarayuktamapi tucchàtmatvena tyaktavyam / tçtãyaü tu vibhinnakamanãya÷arãrasadbhàve sati sasaüvàdamapi kàvyavastu na tyaktavyaü kavinà / na hi ÷arãrã ÷arãriõànyena sadç÷o 'pyeka eveti ÷akyate vaktum / locanam pradhànabhåtasyetyarthaþ // 12 // tatra pårvamananyàtma tucchàtma tadanantaram / tçtãyantu prasiddhatma nànyasàmyantyajetkaviþ // // iti kàrikà / ananyaþ pårvopanibandhakàvyàdàtmà svabhàvo yasya tadananyàtma yena råpeõa bhàti tatpràkkavispçùñameva, yathà yena råpeõa pratibimbaü bhàti, tena råpeõa bimbamevaitat / svayantu tatkãdç÷amityatràha--tàtvika÷arãra÷ånyamiti / na hi tena ki¤cidapårvamutprekùitaü pratibimbamapyevameva / evaü prathamaü prakàraü vyàkhyàya dvitãyaü vyàcaùñe--tadanantarantviti / dvitãyamityarthaþ / anyena sàmyaü yasya tattathà / tucchàtmeti / anukàre hyanukàryabuddhireva citrapustàdàviva na tu sindåràdibuddhiþ sphurati, sàpi ca na càrugatvàyeti bhàvaþ //13// bàlapriyà vçttau 'kàvyàrthasye'ti påratam / kàvyàrthagatamanyasàdç÷yaü vivçõoti--'yadanyene'tyàdi / pratibimbavadityàditraye ùaùñyantàdvatiþ / pratibimbe anyasàdç÷yaü ÷arãriõà bimbena sàdç÷yamevamàlekhyàkàratulyadehano÷ca ÷arãriõà sàdç÷yaü bodhyam / 'ki¤ciddhã'tyàdiphalitarathakathanam / tatra ÷arãriõa ityetatpadasya vivaraõaü locane--pårvamevetyàdi / nànyasàmyaü tyajetkavirityuktyà gamyasyàrthasya vivaraõaü vçttau 'parihartavyaü sumatine'ti / 'tyaktavyam' iti ca // 12 // // // tàtvika÷arãra÷ånyamityananyàtmetyasya vivaraõamityanyathà pratipattiþ syàdityato locane vivçõota--ananya ityàdi / bhàtãti / kàvyavastviti ÷eùaþ / tasya pratibimbakalpatvaü dar÷ayati--yathetyàdi / ityatràheti / tathàca tàtviketyàdikamananyàtmetyasya vivaraõaü neti bhàvaþ / tàtvika÷arãra÷ånyatve hetumàha--na hãtyàdi / teneti / navãnakavinetyarthaþ / apårvamiti / kàvyavastviti ÷eùaþ / tucchàtmatvamupapàdayati--anukàre hãtyàdi / sàpãti / sà anukàryabuddhiþ // 13// etadevopapàdayitumucyate-- _________________________________________________________ àtmano 'nyasya sad-bhàve pårva-sthity-anuyàyy api / vastu bhàtitaràü tanvyàþ ÷a÷i-cchàyam ivànanam // DhvK_4.14 // __________ àtmano 'nyasya sadbhàve pårvasthityanuyàyyapi / vastu bhàtitaràü tanvyàþ ÷a÷icchàyamivànanam // 14 // // // tattvasya sàrabhåtasyàtmanaþ saddhàve 'nyasya pårvasthityanuyàyyapi vastu bhàtitaràm / puràõaramaõãyacchàyànugçhãtaü hi vastu ÷arãravatparàü ÷obhàü puùyati / na tu punaruktatvenàvabhàsate / tanvyàþ ÷a÷icchàyamivànanam / evaü tàvatsasaüvàdànàü samudàyaråpàõàü vàkyàrthànàü vibhaktàþ sãmànaþ / padàrtharåpàõàü ca vastvantarasadç÷ànàü kàvyavastånàü nàstyeva doùa iti pratipàdayitumucyate-- _________________________________________________________ akùaràdi-racaneva yojyate yatra vastu-racanà puràtanã / nåtane sphurati kàvya-vastuni vyaktam eva khalu sà na duùyati // DhvK_4.15 // __________ akùaràdiracaneva yojyate yatra vasturacanà puràtanã / nåtane sphurati kàvyavastuni vyaktameva khalu sàna duùyati // 15 // // // na hi vàcyaspatinàpyakùaràõi padàni và kànicidapårvàõi ghañayituü locanam etadeveti tçtãyasya råpasyàtyàjyatvam / àtmano 'nyasya sadbhàve pårvasthityanuyàyyapi / vastu bhàtitaràntanvyà÷÷a÷icchàyamivànanam // // iti kàrikà khaõóãkçtya vçttau pañhità / keùucitpustakeùu kàrikà akhaõóãkçtà eva dç÷yante / àtmana ityasya ÷abdasya pårvapañhitàbhyàmeva tatvasya sàrabhåtasyeti ca padàbhyàmartho niråpitaþ // 14 // sasaüvàdànàmiti pàñhaþ / saüvàdànàmiti tu pàñhe vàkyàrtharåpàõàü samudàyànàü ye saüvàdàþ teùàmiti vaiyadhikaraõyena saügatiþ / vastu÷abtadena eko và dvau và trayo bàlapriyà etadevetyatratyaitatpadàrthavivaraõam--tçtãyasyetyàdi / àtmana ityasyàrtho niråpita iti sambandhaþ tattvasya sàrabhåtasyeti càtmapadàrthavivaraõamiti bhàvaþ / vçttau / 'pårvasthitã' tyàdyuktasyaiva vivaraõaü 'puràõe'tyàdi / 'puùyatã' tyantam / 'puràõe'ti / puràõã ramaõãyà ca yà chàyà tayànugçhãtamityarthaþ / '÷arãravat' ÷arãreõa tulyam //14 // // // kàrikàyàü vasturacanetyatra vastupadaü vivçõoti locane--vastu÷abdenetyàdi / ÷akyante / tàni tu tànyevopanibaddhàni na kàvyàdiùu navatàü virudhyanti / tathaiva padàrtharåpàõi ÷leùàdimayànyarthatattvàni / tasmàt-- yadapi tadapi ramyaü yatra lokasya ki¤cit-sphuritamidamitãyaü buddhirabhyujjihãte / sphuraõeyaü kàciditi sahçdayànàü camatkçtirutpadyate / _________________________________________________________ anugatam api pårva-cchàyayà vastu tàdçk sukavir upanibadhnan nindyatàü nopayàti // DhvK_4.16 // __________ anugatamapi pårvacchàyayà vastu tàdçk / sukavirupanibadhnannindyatàü nopayàti // 16 // locanam và caturàdayo và padànàmarthàþ / tàni tviti / akùaràõi ca padàni ca / tànyeveti / tenaiva råpeõa yuktàni manàgapyanyaråpatàmanàgatànãtyarthaþ / evamakùaràdiracanaiveti dçùñàntabhàgaü vyàkhyàya dàrùñàntike yojayati--tathaveti / ÷leùàdimayànãti / ÷leùàdisvabhàvànãtyarthaþ / sadvçttatejasviguõadvijàdayo hi ÷abdàþ pårvapårvairapi kavisahasraiþ ÷leùacchàyayà nibadhyante, nibaddhà÷candràdaya÷copamànatvena / tathaiva padàrtharåpàõãtyatra nàpårvàõi ghañayituü ÷akyante ityàdi virudhyantãtyevamantaü pràktanaü vàkyamabhisandhànãyam // 15 // // // 'lokye'ti vyàcaùñe--sahçdayànàmiti / camatkçtiriti / àsvàdapradhànà buddhirityarthaþ / 'abhyujjãhãta' iti vyàcaùñe--utpadyata iti / udetãtyarthaþ / buddherevàkàraü dar÷ayati--sphuraõeyaü kàciditi / yadapi tadapi ramyaü yatra lokasya ki¤ci- tsphuritamidamitãyaü buddhirabhyujjihãte / bàlapriyà arthà iti / vivakùità iti ÷eùaþ / tàni tvityàdikaü vivçõoti--akùaràõãtyàdi / tànyevopanibaddhànãtyasya vivaraõam--tenaivetyàdi / vyàkhyàyeti / na hãtyàdinà virudhyantãtyanteneti ÷eùaþ / sadvçttetyàdi / sadvçttàdayo hi ÷abdà nànàrthakàþ / nibaddhà ityàdi / pårvairupamànatvena nibaddhà÷candràdaya÷càdyatanairupamànatvena nibadhyanta ityarthaþ / abhisandhànãyamiti / anuùa¤janãyamityarthaþ / kàrikàyàü yatretyuktyà tatretyadhyàhçtya kàvyavastunãtyanena yojyam / yatretyasya sthàne yà tviti và pàñhaþ / kàrikàyàü 'yadapã'tyàdi / 'yadapi tadapi' yatki¤cittadvastvapi / 'ramyaü' kàvye càru bhavati / tatpadàrthaü vivçõoti--'yatre'tyàdi / 'yatra' nibaddhe yasmin vastuni / idaü ki¤cit sphuritamitãyaü buddhiþ lokasya ujjihãte ityanvayaþ / tadanugatamapi pårvacchàyayà vastu tàdçk tàdçkùaü sukavirvivakùitavyaïgyavàcyàrthasamarpaõasamartha÷abdaracanàråpayà bandhacchàyayopanibadhnannindhatàü naiva yàti / taditthaü sthitam--- pratàyantàü vàco nimitavividhàrthàmçtarasà na sàdaþ kartavyaþ kavibhiranavadye svaviùaye / santi navàþ kàvyàrthàþ paropanibaddhàrthaviracane na ka÷citkaverguõa iti bhàvayitvà / _________________________________________________________ parasvàdànecchà-virata-manaso vastu sukaveþ sarasvaty evaiùà ghañayati yatheùñaü bhagavatã // DhvK_4.17 // __________ parasvàdànecchàviratamanaso vastu sukaveþ / sarasvatyevaiùà ghañayati yatheùñaü bhagavatã // 17 // locanam anugatamipi pårvacchàyayà vastu tàdçksukavirupanibadhnannindyatàü nopayati // // iti kàrikà khaõóãkçtya pañhità // 16 // svaviùaya iti / svayantàtkàlikatvenàsphurita ityarthaþ / parasvàdànecchetyàdidvitãyaü ÷lokàrdhaü pårvopaskàrema saha pañhati--parasvàdànecchàviratamanaso bàlapriyà tatra lokasyetyàdervivaraõaü vçttau 'sphuraõeyam' ityàdi / tadetaddar÷ayannàha locanelokasyetyàdi / khaõóãkçtya pañhiteti / 'yadapã'tyàdikàrikàpårvàrdhaü pàñhànantaraü 'sphuraõeya'mityàdivçttigranthapàñhaþ, stadanantaraü 'anugatamapã'tyàdyuttaràrdhapàñhaþ, tadanamtaraü 'gatam' ityàdivçtitagranthapàñha÷ceti bhàvaþ // 16 // 'pratàyamtàm' iti / nimitàþ tulitàþ vividhàrthàmçtarasàþ amçtarasatulyàþ vividhàrthàþ yàbhiþ tàþ, yàvanto 'rthàstàvatya iti bhàvaþ / yathà màdhe 'yàvadarthapadàü vàcam' iti / vàcaþ kàvyaråpàþ / kavibhiþ 'pratàyantàü' savistaràþ nibadhyantàm / 'anavadye' bhirdeùe / 'svaviùaye' kàvyavastuni viùaye kavibhiþ 'sàdaþ' manassàdaþ, kutaþ khalvapårvamànayamãtyàdicintayà viùàda iti yàvat; na kartavyaþ, kuta ityatràha--'parasve'tyàdi / 'vastu' kàvyam / sukaverghañayatãti sambandhaþ / 'yatheùñaü' kaveriùñamanatikramya iti kàrikàrthaü spaùñaü matvà svaviùaya ityatra pårayati locane--svayaü tàtkàlikatvenàsphurita iti / tatkàle kaverasphurita ityarthaþ / anena sàdasya heturdar÷itaþ / pårvopaskàreõa saha pañhatãti / karikàpårvàrdhapàñhànantaraü santã parasvàdànecchàviratamanasaþ sukaveþ sarasvatyeùà bhagavatã yatheùçü ghañayati vastu / yeùàü sukavãnàü pràktanapuõyàbhyàsaparipàkava÷ena pravçttisteùàü paroparacatàrthaparigrahaniþspçhàõàü svavyàpàro na kvacidupayujyate / saivabhagavatã sarasvatã svayamabhimatamarthamàvirbhàvayati / etadiva hi mahàkavitvaü mahàkavãnàmityom / ityakliùñarasà÷rayocitaguõàlaïkàra÷obhàbhçto yasmàdvastu samãhitaü sukçtibhiþ sarvaü samàsàdyate / locanam vastu sukaveriti tçtãyaþ pàdaþ / kutaþ khalvapårvamànayàmãtyà÷ayena nirudyogaþ paropanibaddhavaståpajãvako và syàdatyà÷aïkyàha--sarasvatyeveti / kàrikàyàü suveriti jàtàvekavacanamityabhipràyeõa vyàcaùñe--sukavinàmiti / etadeva spaùñayati--pràktanetyàdi / na teùàmityantena / àvirbhàvayatãti / nåtanameva sçjatãtyarthaþ // 17 // // // itãti / kàrikàtadvçttiniråpaõaprakàreõetyarthaþ / akliùñà rasà÷rayeõa ucità ye guõàlaïkàràstato yà ÷obhà tàü bibharti kàvyam / udyànamapyakliùñaþ kàlocito yo lasaþ sekàdikçtaþ tadà÷rayastatkçto yo guõànàü saukumàryacchàyàvatvasaugandhyaprabhçtãnamalaïkàraþ paryàptatàkàraõaü tena ca yà ÷obhà tàü bibharti / yasmàditi kàvyàkhyàdudyànàt / sarve samãhitamiti / vyutpattikãrtiprãtilakùaõamityarthaþ / bàlapriyà tyàdibhàvayitvetyantasya vçttigranthasya pàñhaþ / tasya parasvàdànecchàviratamanasa ityatra viratetyanena sambandha÷ceti bhàvaþ / avatàrayati--kuta ityàdi / à÷ayena cintayà / nirudyogaþ kàvyaviùayakodyogarahitaþ / syàditi / kuto na syàt, syàdevetyarthaþ // 17 // ityakliùñetyàdi÷lokasthasyetipadasya vivaraõam---kàriketyàdi / kàrikà ca tadvçtti÷ca tàbhyàü yanniråpaõaü tatprakàreõetyarthaþ / asya dhvanirdar÷ita ityanena sambandhaþ / akliùñeti ÷obhàyàþ rasà÷rayociteti guõàlaïkàrayo÷ca vi÷eùaõamiti dar÷ayan vyàcaùñe--akliùñetyàdi / tata iti / guõàlaïkàrahetuketyarthaþ / tatkçta iti / tatprayukta ityarthaþ / kàlocitajalasekena hi pallavapatrapuùpàdisamçddhyà latàvçkùàdisamudàyaråpasyodyànasya saukumàryàdiguõasampattirbhavati / alaü÷abdo 'tra paryàptatàvàcãtyà÷ayena vivçõoti--paryàptatàkaraõamiti / paripårõatàpràpaõamityarthaþ / kàvyàkhye 'khilasaukhyadhàmni vibudhodyàne dhvanirdar÷itaþ so 'yaü kalparåpamànamahimà bhogyo 'stu bhavyàtmanàm // satkàvyatattvanayavartmaciraprasupta- kalpaü manassu paripakvadhiyàü yadàsãt / locanam etacca sarvaü pårvameva vitatyoktamiti ÷lokàrthamàtraü vyàkhyàtam / sukçtibhiriti / ye kaùñopade÷enàpi vinà tathàvi dhaphalabhàjaþ tairityarthaþ / akhilasaukhyadhàmnãti / akhilaü duþkhale÷enàpyananuviddhaü yatsaukhyaü tasya dhàmni ekàyatana ityarthaþ / sarvathà priyaü sarvathà ca hitaü durlabhaü jagatãti bhàvaþ / vibudhodyànaü nandanam / sukçtãnàü kçtajyotiùñomàdãnàmeva samãhitàsàdanimittam / vibudhà÷ca kàvyatatvavidaþ / dar÷ita iti / sthita eva san prakà÷itaþ, aprakà÷itasya hi kathaü bhogyatvam / kalpataruõà upamànaü yasya tàdçïmahimà yasyeti bahuvrãhigarbho bahuvrãhiþ / sarvasamãhitapràptirhi kàvye tadekàyattà / etaccoktaü vistarataþ // satkàvyatatvanayavartma cirapramuktakalpaü manassu paripakvadhiyàü yadàsãt / bàlapriyà tathàvidhaphalabhàja iti / tathàvidhàni vyutpatyàdãni phalàni bhajante tadbhajana÷ãlàþ tadarhà ityarthaþ / tairiti / ràjakumàràdibhirityarthaþ / khila÷abdo 'tra duþkhàrthakaþ / nàsti khilaü yasmiüstadakhilaü iti bahuvrãhi÷cetyà÷ayena vivçõoti--duþkhetyàdi / bhàvamàha--sarvarthatyàdi / kçtajyotiùñometyàdinà udyànapakùe sukçtipadàrtho vivçtaþ / udyànasyeva kàvyasyàpi vibudhapadàrthasambandho 'rthàdvivakùita ityà÷ayenàha---vibudhà÷cetyàdi / kàvyatatvavida÷ceti yojanà / cakàreõa devà ityarthasya samuccayaþ / dar÷ita iti bhogyatvopapàdakamiti dar÷ayannàha--aprakà÷itasyetyàdi / upamànapadasyopamityarthakatvàbhipràyeõa vigrahamàha--kalpataruõotyàdi / upamànapadasyopamitikaraõàthakatve tu kalpatarurupamànamiti vigrahaþ / bahuvrãhiriti / atra kalpatarusàmyasya mahimni ÷abdena bodhane 'pi mahimà÷raye dhvanau tasya paryavasànaü bodhyam / kàvyaü nandanodyànena tulyaü dhvaniþ kalpatarutulya÷ceti bhàvaþ / ata eva dhvaneþ kalpatarusàmyaprayojakaü dar÷ayannàha---sarvetyàdi / samãhitaü prãtyàdi / tadekàyattà dhvanyekaprayuktà / satkàvye'ti / satkàvyatvasya dhvanisvaråpasya 'nayavartma, nyàyyamàrgaþ sàdhakaü yuktijàtamityarthaþ / 'cire'ti / cirakàlàdàrabhya prasuptatulyaü sphuñamaprakà÷amityarthaþ / 'paripakvadhiyàü' pariõataparoj¤àtàü pårveùàü granthakçtàm / 'tadi'ti / dhvanisvaråpaü tatsà tadyvàkarotsahçdayodayalàbhaheto- rànandavardhana iti prathitàbhidhànaþ // iti ÷rãràjànakànandavardhanàcàryaviracite dhvanyàloke caturtha uddyotaþ samàpto 'yaü granthaþ // locanam tadvyàkarotsahçdayodayalàbhahetoþ iti sambandhàbhidheyaprayojanopasaühàraþ / iha bàhulyena loko lokaprasiùyà sambhàvanàpratyayabalena pravartate / sa ca sambhàvanàpratyayo nàma÷ravaõava÷àtprasiddhànyatadãyasamàcàrakavitvavidvattàdisamanusamaraõena bhavati / tathàhi--bhartçhariõedaü kçtam--yasyàyamaudàryamahimà yasyàsmi¤chàstre / evaüvidhassàro dç÷yate tasyàyaü ÷lokaprabandhastasmàdàdaraõãyametadita lokaþ pravartamàno dç÷yate / loka÷càva÷yaü pravartanãyaþ tacchàstroditaprayojanasampattaye / tadanugràhya÷rotçjanapravartanàïgatvàdgranthakàràþ svanàmanibandhanaü kurvanti, tadabhipràyeõàha--ànandanavardhana iti / prathita÷abdenaitadeva prathitaü yattu bàlapriyà dhakaü yuktajàtaü cetyarthaþ / 'vyàkarot' vi÷adãkçtavàn / 'sahçdaye'ti / sahçdayànàü ya udaya abhyudayaþ dhvanisvaråpàvabodhahetukà prãtiþ tallàbhasya hetoþ / tallàbharåpaprayojanàyetyarthaþ / 'tena bråmaþ sahçdayamanaþ prãtaye tatsvaråpam' ityupakramànuråpo 'yamupasaühàraþ / ÷lokàrthaü spaùñaü matvà vaktavyamaü÷aü vivçõoti locane---satkàvyetyàdi / itisambandhàbhidheyaprayojanopasaühàra iti / sambandhaþ dhvanisvaråpasyaitadganthasya ca pratipàdyapratipàdakabhàvaþ / abhidheyaü dhvanisvaråpaü, prayojanaü dhvanisvaråpaj¤ànahetukà prãtiþ / tadyvàkarotsahçdayodayalàbhahetorityanenàbhidheyaprayojane spaùñamukte, sambandhastvarthàllabhyate / athànandetyàdicaturthapàdamavatàrayati--ihetyàdi / sambhàvanàpratyayeti / bahumànetyarthaþ / nàmeti / granthakàranàmno yacchràvaõaü tadva÷àdityarthaþ / prasiddheti / prasiddhamanyannàmno 'nyat / yadvà--prasaddhànyamasàdhàraõamityarthaþ / tathàvidhaü yattadãyaü granthakàrasambandhisamàcàrassadàcàraþ tadàdi tatsmaraõenetyarthaþ / sa ca sambhàvanà pratyayo bhavatãti sambandha- / uktaü sadçùñàntamàha---tathàhãtyàdi / bhartçhariõedaü kçtamityàdikaü lokabuddhyàkàrakathanam / yasya bhartçhareþ / ayamiti granthamuddi÷yoktiþ / itãti / iti buddhyetyarthaþ / sampattaye pravartanãya iti sambandhaþ / locanam tadeva nàma÷ravaõaü keùà¤cannivçttiü karoti, tanmàtsaryavijçmbhitaü nàtra gaõanãyam, ni÷reyasaprayojanàdeva hi ÷rutàtko 'pi ràgàndho yadi nivartate kimetàvatà prayojanamaprayojanamapyava÷yaü vaktavyameva syàt / tasmàdarthinàü pravçtyaïgannàma prasiddham / sphuñãkçtàrthavaicitryabahiþprasaradàyinãm // // turyàü ÷aktimahaü vande pratyakùàrthanidar÷inãm // ànandavardhanavivekavikàsikàvyàlokàrthatattvaghañanàdanumeyasàram / yatpronmiùatsakalasadviùayaprakà÷i vyàpàryatàbhinavaguptavilocanaü tat // bàlapriyà taditi / tasmàdityarthaþ / etadeva prathitamiti / uktameva prakà÷itamityarthaþ / tadeva nàma÷ravaõamiti / yadeva nàma÷ravaõaü bahånàü pravçttiü karoti, tadeva nàma÷ravaõamityarthaþ / karoti utpàdayati / niþ÷reyaseti / ni÷reyasaü prayojanaü yasya tasmàdityarthaþ / ÷rutàditi / ÷rutipratipàditàttatvàjj¤ànàdita ityarthaþ / etàvateti / ràgàndhanivçttimàtreõetyarthaþ / prayojanamiti / vastutaþ prayojanamityarthaþ / aprayojanaü prayojanabhinnam / vaktavyameva syàtkamiti sambandhaþ / na vaktavyamiti bhàvaþ / prathitaü nàmapravçttyaïgamiti sambandhaþ / prathamodyotànte paràyà dvitãyodyotànte pa÷yantyàstçtãyodyotànte madhyamàyà÷ca vandanaü kçtavàn granthakàraþ, caturthodyotànte vaikharyà vandanamanutiùñhati--sphuñãtyàdi / sphuñãkçtàni vaktrà manasi spaùñãkçtàni yàni arthavaicitryàõi vicitràrthàþ teùàü yaþbahiþprasaraþ ÷rotçjaneùu prakà÷aþ taddàyinãm / pratyakùeti / pratyakùaü yathà tathà arthanidar÷inãmarthànnidar÷ayantãm / apratyakùànapyarthàn pratyakùàniva pradar÷ayantãmiti yàvat / turyã ÷aktiü vaikharãråpàü ÷aktim / ahaü vande ityarthaþ / ànandeta / ànandavardhanasya yo vivekaþ vivicyatattadarthàvabodhaþ tena vikàsã prakà÷amàno yaþ kàvyalokastasya yànyarthatatvàni sàràrthàþ teùàü ghañanàtsaüyojanàddhetoþ / anumeyassàra utkarùo yasya tat, ki¤ca yat pronmiùat sahçdayeùu prakà÷amànamatha ca prakarùeõa unmiùat sat sakalànàü sarveùàü sarveùàü kàvyàdãnàü sadviùayàn sàràrthàn sakalàn sadviùayànvà atha ca sakalànàü sarveùàü kàvyàdãnàü sadbiùayàn sàràrthàn sakalàn sadviùayàn và atha ca sakalàn sadviùayàn vidyamànàn padàrthàn prakà÷ayatãti tathà bhavati tat tathàvidham / abhinavaguptasya tannàmnaþ svasya, atha ca abhinavaü navãnàü guptamanyeùàmaviditaü ca locanamàlocanaü j¤ànaü netraü ca vyàpàryata àtmanà vyàpàritam / õijantàtkarmaõi laï / atra j¤àne netrasàmyaü gamyate / ÷rãsiddhãti / ÷rãmataþ siddhicelasya tannàmnaþ guroþ caraõàbjaparàgaiþ påto yo locanam ÷rãsiddhicelacaraõàbjaparàgapåtabhaññenduràjamatisaüskçtabuddhile÷aþ / vàkyapramàõapadavediguruþ prabandhasevàraso vyaracayadadhvani vastuvçttim // sajjanàn kavirasau na yàcate hlàdanàya ÷a÷amçtkimarthitaþ / naiva nindati khalànmuhurmuhuþ dhikkçto 'pi na hi ÷ãtalo 'nalaþ // // vastuta÷÷ivamaye hçdi sphuñaü sarvata÷÷ivamayaü viràjate / nà÷ivaü kvacana kasyacidvacaþ tena va÷÷ivamayã da÷à bhavet // iti mahàmàhe÷varàbhinavaguptaviracite kàvyàlokalocane caturtha udyotaþ samàpta÷càvaü granthaþ // bàlapriyà bhaññenduràjaþ tasya matyà j¤ànena saüskçto buddhile÷o yasya saþ / vàkyeti / vàkyaü mãmàüsà÷àstraü, pramàõaü nyàya÷àstraü, padaü vyàkaraõa÷àstraü, tadvedinàü gururityarthaþ / prabandhasevàyàü raso yasya saþ / abhinavagupta iti ÷eùaþ / dhvanivastuvçrtti dhvanigranthavivçtim / vyaracayat kçtavàn / sajjanàniti / asau kavirityàtmànaü nirdi÷yoktiþ / hlàdanàya svagranthàdaraõeva svaprãõanàya sajjanànna yàcate / kuto na yàcata ityà÷aïkàü dçùñàntapradar÷anena parihariti---÷a÷abhçtkimarthita iti / hlàdanàyetyanuùaïgaþ / kimirthitaþ janairarthitaþ / kiü naivetyarthaþ / candra iva sajjanaþ svayameva parànàhlàdayatãti candrasyeva paràhlàdanaü sajjanasya svabhàva ityarthaþ / naiveti / muhurmuhuþ dhikkçto 'pi khalaiþ punaþ punaradhikùipto 'pi / asau kavirityanuùaïgaþ / khalànnaiva nindati kuta ityata àha---na hãtyàdi / analaþ agniþ, ÷ãtalaþ anuùõaþ / na hi yathà agniþ sarvadà uùõasvabhàva eva tathà khalajanaþ paradåùaõasvabhàva eva, svabhàva÷càparihàrya ityarthaþ / ata ityubhayatra pårveõa sambandhaþ / atha paramamàhe÷varo granthakàro granthànte parama÷ivànusandhànàtmakaü paramamaïgalamanutiùñhannàha---vastuta ityàdi / janasya hçdi hçdaye vastutaþ ÷ivamaye sati ÷ivamaye hçdãti và yojanà, sarvataþ sarvaü vastu sphuñaü ÷ivamayaü viràjate bhàti / nà÷ivamityàdi / kvacana kvacidapi kasyacidvacaþ a÷ivaü na bhavati, kintu sarvatra ÷ivameva bhavatãtyarthaþ / anena vastutaþ ÷ivamaye svasya hçdaye sarvaü ÷ivamayaü bhàti / atassarvatràpi viùaye svavacaþ ÷ivamevetyarthaþ pradar÷itaþ / teneti / svavacanenetyarthaþ / va iti ÷roténuddi÷yoktiþ / ÷ivamayã maïgalamayã da÷à bhavet bhavatviti sarvaü ÷ivam / devã vijayatàü vàõã samaü satkavisåribhiþ / hçdyassacetasàü kàvyàloka÷ca sahalocanaþ // // sarvavidyàbdhiràjarùimahàgo÷rãbhçdàditaþ / virudaü yassahçdayatilakàdyamavàptavàn // // sammànita÷càïgala÷rãcakravartisute nayaþ / ÷àkuntalàdi yo vyàkhyàdgo÷rã÷àdiguru÷ca yaþ // // ÷àstrasàhityavinmauliþ parãkùidupanàmakaþ / suhçtsatãrthyo go÷rã÷o yasyàlambo 'sti sarvataþ // // ràmàkhyaùùàrakasso 'hamakàrùaü ñippaõãmimàm / iùvagnikheùu kalyabde bàlànàmastviyaü priyà // // prauóhaü kva locanaü kvàhaü mandadhãrbahudhàtra tat / ñippaõyàü skhalitàni syustadiyaü ÷odhyatàü budhaiþ // iti ÷rãsahçdayatilaka paõóitaràja birudadvaya÷àlinà ràmanàmnà ÷àrakeõa viracitàyàü kàvyàlokalocanañippaõyàü bàlapriyàkhyàyàü caturtha udyotaþ samàpto 'yaü granthaþ //